Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010388/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wiir wwwwwwwwwwww jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI - ghAsIlAlAlajI - mahArAja. viracitayA prameyadyotikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara bhASA'nuvAdasahitam // zrI - jIvAbhigasUtram // (prathamo bhAgaH ) niyojaka : saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta - priyavyAkhyAni - paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI - mahArAjaH prathamA - AvRttiH prati 1200 prakAzakaH ahamadAvAda nivAsI - zreSThizrI ramaNalAla jIvarAjabhAI pradattadravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi- zrI zAntilAla - maGgaladAsabhAI - mahodayaH mu0 rAjakoTa vIra-saMvat 2497 - ru0 mUlyam - vikrama-savat 2027 25-0-0 iilm pA IsavIsan 1971 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM zrI a. bhA. lve sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samiti, ke gareDiyA kUvA roDa, rAnaDeMTa (saurASTra ) phu ye nAma kecidiha naH prathayantyajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo vayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // + Publishec by : Shri Akhil Bharat S S. Jain Shastroddhara Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W Ry, India harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM taca kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2497 vikrama saMvata 2027 isavIsana 1971 ww bhUsya: 3 25=00 bhudra : svAmI zrItribhuvanadAsajI zAsrI zrI rAmAna6 prinTiMga presa, kAMkarIyA rADa, amadAvAda-22 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramAGka jIvAbhigamasUtra bhA0 1 ko viSayAnukramaNikA viSaya prathama pratipatti 1 maGgalAcaraNa 2 jIvAbhigama ke viSayo kI avataraNikA 3 jIvAjIvAbhigama adhyayana kI prarUpaNA 4 ajIvAbhigama ke svarUpakA nirUpaNa 5 jIvAbhigama ke svarUpa kA nirUpaNa 6- sasArasamApannaka jIvAbhigama kA nirUpaNa 7 dvipratyAvatAra nAmakI pratipatti kA nirUpaNa 8 zarIrAdi teIsa dvArokA kathana 9 pahalA zarIra dvArakA nirUpaNa 10 dUsarA avagAhanA dvArakA nirUpaNa 11 tIsarA saMhanana dvArakA nirUpaNa 12 cauthA saMsthAna dvArakA nirUpaNa 13 pAMcavAM kaSAya dvArakA nirUpaNa 14 chaThA saJjJAdvArakA nirUpaNa 15 sAtavA lezyAdvAra kA nirUpaNa 16 AThavAM indriyadvAra kA nirUpaNa 17 nauvAM samudghAta dvArakA nirUpaNa 18 dasavAM sajJidvArakA nirUpaNa 19 gyArahavAM vedadvArakA nirUpaNa 20 bAharave paryAptidvAra kA kathana 21 jIvoke dRSTyAdi dvAro kA kathana 22 teharaveM dRSTidvAra kA kathana 23 caudahave darzanadvAra kA nirUpaNa 1 pRSTha 1 2-9 10-23 24-34 34-44 45-48 48-58 59-60 60-64 64-65 65-66 67 68-69 69 70 71-73 73-76 77-81 82 83 84-85 85-89 89-90 90-92 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pandrahave jJAnadvAra kA nirUpaNa 25 solahave yogadvAra kA kathana 26 satrahave upayogadvAra kA nirUpaNa ..27 aThAharave AhAradvAra kA nirUpaNa 28 unnIsave utpAtadvAra kA nirUpaNa 29 bIsave sthitidvAra kA nirUpaNa 30 ekavIsave samudghAtadvAra kA nirUpaNa 31 vAvIsave cyavanadvAra kA nirUpaNa 32 tevIsave gatyAgatidvAra kA nirUpaNa 33 vAdara pRthvIkAya jIvo ke bhedo kA nirUpaNa 34 vAdara pRthvIkAyiko ke avagAha Adi dvAroM kA nirUpaNa 35 apkAdika jIvo ke garIrAdidvAro kA nirUpaNa 36 pratyeka vanaspatikAya jIvo ke zarIrAdidvAro kA nirUpaNa - 37 sAdhAraNa vanaspatikAya jIvo ke kA nirUpaNa 38 trasakAya Adi jIvo ke zarIrAdidvAro kA nirUpaNa 39 audArika trasa jIvo kA nirUpaNa 40 trIndriya evaM caturindriya jIvoM kA nirUpaNa 41 paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 42 sammUrchima jalacarAdi tiryak paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 43 sammUrchima sthalacara paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 44 sthalacara catuSpadAdi paJcendriya tiryagyonikoM kA nirUpaNa 45 garbhavyutkrAntika paJcendriya tiryagyonika jIvoM kA nirUpaNa 46 garbhavyutkrAntika sthalacara jIvo kA nirUpaNa 47 garbhavyutkrAntika khecara jIvokA nirUpaNa 48 garbhavyutkrAntika manuSyo kA nirUpaNa 49 devo kA nirUpaNa 50 sthAvarabhAva aura trasabhAva kI bhavasthiti evaM kAlamAna kA nirUpaNa 92-93 - 94 94-96 96-117 117-121 121-122 122 123-125 125-126 127-131 132-138 139-147 147-162 162-169 169-186 187-197 198-204 204-225 225-239 249-249 249-274 274-291 291-302 302-307 '307-322 322-347 347-358 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhA nAmaka dUsarI pratipatti 51 trividha pratipatti meM saMsAra samApanaka jIvo kA nirUpaNa 359-374 52 triyo ke bhavasthitimAna kA kathana 374-393 53 devastriyo ke bhavasthitimAnakA nirUpaNa 393 401 54 striyo ke strIpane se avasthAnakAlakA nirUpaNa 401-428 55 striyo ke antarakAla kA nirUpaNa 429-437 56 sAmAnyataH tiryaD manuSya aura devaliyo ke alpabahutva kA nirUpaNa 338-453 57 strIveda karmakA sthitimAna kA nirUpaNa 453-458 58 tiryaD manuSya aura deva puruSo ke bhedo kA nirUpaNa 459-462 59 puruSo ke bhedo kA nirUpaNa 463-486 60 puruSo ke antarakAla kA nirUpaNa 486-497 61 pahalA sAmAnyarUpa se tiryaD manuSya aura deva puruSo ke alpabahutva kA nirUpaNa 498-522 62 puruSaveda kI bandhasthiti kA nirUpaNa 522-524 63 nAraka-tiryaMca aura manuSyayonika tIna prakAra ke napuMsako kA nirUpaNa 525-533 64 napuMsako ke sthitimAna kA nirUpaNa 533-555 65 napuMsako ke aMtarakAla kA nirUpaNa 555-564 66 nAraka tiryak manuSya napuMsako ke alpabahutva kA nirUpaNa 565-586 67 napuMsako ke veda karma bandhasthiti kA nirUpaNa 587-589 68 sAmAnya prakAra se pAMca alpabahutva kA nirUpaNa 589-598 69 vizeSa prakAra se tiryagAdi viSayaka chaThe alpabahutva kA nirUpaNa 598-604 70 vizeSa ko lekara sAtave evaM AThave alpabahutvakA nirUpaNa 604-617 71 vizeSataH tiryak manuSya strI puruSa napuMsaka tathA devastrIpuruSa evaM nAraka napuMka viSayaka samizra navave alpabahutva kA nirUpaNa 617-635 72 strIpuruSa eva napuMsako ke sthitimAna kA nirUpaNa 635-640 anukramaNikA samApta Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrImAna zeTha zrI jIvarAja bhAInA pavitra jIvanano TUMka paricaya jJAna dhyAna ane vratanuM satata zraddhApUrvaka ArAdhana karI potAnA jIvanane pavitra ane ja Adarza banAvanAra paramapadanA adhikArI kevaLa jJAnopAsaka dharmajIvI zeTha. zrI jIvarAja bhAI mULacaMdano janma cAturmAsanA dharmamaya vAtAvaraNamAM saMvata 1931nA A su 5 sane 1875nA okTobara mAsanI pAMcamI tArIkhe saurASTra bhUminA ItihAsamAM prasiddha evA dhrAMgadhrAmAM thaye hatA temanA pitA zrI mULacaMdabhAI paNa dharmAnurAgI pavitrAtmA hovA uparAMta eka sArA vyApArI sa6 gRhastha hatA. temaja sarva jI para premALa evA ane nAmane anurUpa guNavALA premAbhAI nAmanA temanA mAtuzrI hatA ubhaya daMpatInuM gArDa jIvana japa tapa rUpa dharmanI ArAdhanA pUrvaka parama zAhI pUrvaka nuM hatu A rIte parama dharmAnurAgI mAtA pitA ane anya dharmaprANa kuTuMbIjanonA uttama dharma saMskArothI ane vyavahArika nItimattAne laI zrI jIvarAja bhAInuM bhautika jIvana samRddhimaya banyuM ane jema jema samRddhine AvirbhAva thaye tema tema temanA aMge aMgamAM ja nahIM paNa aMganA aNue aNumAM japatapavrata ane jJAna dhyAna pratyenI zraddhA vadhune vadhu daDha banI. bAlyAvasthAthI ja dhArmika saMskAranA siMcana ne laI temanI dharmabhAvanAnI utkaTa prabaLatAne lIdhe teo bhautika vidyAnA abhyAsamAM che. 7 thI AgaLa vadhI na zakyA. ane eja rIte pUrNa rIte zakita ane savaDa hovA chatA vArasAmAM maLelA vyApAra dhaMdhA pratye emanI rUcI ochI hatI kAraNa ke teo mAnatA ke sarvathA vyavahAra karmabaMdhananuM kAraNa che. ane tethI ja AtmaciMtavana ane dharma, pratye emanI bhAvanA apratima hatI balyakALathI ja emaNe aneka pUjya vidvAna sAdhuonA saMsarga ane teonA dhameMpadezanA pravacana sAMbhaLIne tathA tene manana ciMtvana karIne jainadharmanA rahasyane nibhrama paricaya meLavyuM hatuM ane e upadezela viSayenuM dharmagraMtha dvArA vAMcana paNa karI sArI rIte saMzaya rahita banI gayA hatA. vaLI jaina dharmanA AgamanuM ja nahIM paNa anya suprasiddha nuM paNa temaNe sArI rIte vAMcana kahyuM hatuM. temane bhagavatI sUtra pratye khAsa anurAga hatuM. ane tethI tenuM vAMcana temaNe anekavAra kareluM parama pUjya ma. sA. kezavalAlajI ma. sA. nA dharmopadeza zravaNa ane temanA sagaraMgamAM teo khUba raMgAyA hatA ane temanA paramabhakata banyA hatA tethI teo jyAre jyAre dhrAMgadhrA padhAratA tyAre teo mahArAja zrInI sevA mATe amadAvAdathI dhrAMgadhrA acUka pahoMcI jatA. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrIyut jIvarAja bhAInA jIvanamAM DokIyuM karatAM jaNAya che ke teonuM samagra jIvana jaina dharmanA suprasiddha dharmagraMthanA adhyayana vAMcana manana ane tenA rahasyanuM grahaNa karavAmAM ja racyuM pathya rahetuM hatuM. temaNe pita nA A durlabha jIvana ane nazvara zarIrane dharmAcaraNa tathA sthAnakavAsI jaina dharmopAsaka sAdhu sAdhvIjIonI nisvArtha sevAmAM ja samarpita karyuM hatuM. Azare daseka varSathI emaNe amadAvAdane ja pitAnuM nivAsasthAna banAvyuM hatuM. jIvanamAM chellI vakhate ja emane hRdayaroganI moTI bImArI lAgu paDI hatI. te bImArIne lIdhe tenI mahAvedanA hovA chatAM samAdhi pUrvaka traNamAsa paryanta teno sAmane karIne saM. 2017nA dharmamaya evA cAturmAsanA bhAdaravA vada 7 sAtama sane 1960nA akaToMbaranI pahelI tArIkhe svargastha thayA. A rIte tamane prAdurbhAva janma ane tibhAva-maraNa bane cAturmAsanA dharmamaya vAtAvaraNamAM ja thayela che. teo bAlyakALathI ja dharmArAdhanamAM pravRtta thayA hatA. ane tethI dharmArAdhanamAM teo eka aThaMga cagInI jema maraNanI chellI ghaDI paryata jarA paNa DagyAM vinA avicaLa rahyA hatA emanuM dharmAcaraNa eTaluM badhuM zuddha, daDha ane niyamita hatuM ke-jIvananA chellA divase paNa emaNe sAmayika ane pratikramaNa cheDyuM nahIM A temanA jIvananI urdhva gAmitAne pratyakSa purAve che. emanuM aMtaHkaraNa eTaluM badhuM zuddha, pavitra ane adhyAtmamaya hatuM keemane pitAnA aMtakALanI jANa agAuthI thaI gaI hatI eTale emanA suputrane A mAhitI. savArathI ja temaNe ApI dIdhI hatI. ane pite svasthatA jANavI rAkhIne navakAra maMtranuM uccAraNa paNa saMpUrNa sabhAna avasthAmAM karyuM hatuM. ane A rIte A dharmaparAyaNa jIve || bhautika dehano tyAga karyo hate. AjIvana dharmopAsaka tarIke paMkAyela tathA aneka pATha vrata niyama jJAna dhyAna tapa ane pacakhANathI jIvanane urdhvagAmI banAvanAra yazasvI puNyazALI zrI jIvarAje bhAI pratye dhrAgadhrAnA sthAna jaina meTA saMghane pahelethI ja khUba mAna zraddhA ane pUjyabhAva hatAM ja tethI e saMcita lAgaNI vyakta karavA khAtara saMghe teo zrInuM ghaNuM ja sanmAna ane gaurava karyuM hatu. teo pitAnA dharmakarma ane pavitra AcaraNane jagatamAM pravartAvavA khAtara ja pitAnI pAchaLa eka dharmAtmA udAra evuM vizALa kuTuMba mUkatA. gayA che. jeone sAmAnya paricaya nIce mujaba che. emanA dharma mAgane AgaLa dhapAvanAra emanA suputra zrIramaNa lAla bhAI jIvarAja zAha pitAnA pitAnA badhA ja guNethI alaMkRta hoI temanAmAM rahelI atyaMta tIvra dharmabhAvanAne lIdhe teo samAjamAM khUba pratiSThita che teo uttama, dakSa, buddhi parAyaNa ane dayALu che. teo jJAna, dayAnA sUkSma vicArane varelA che. tathA svabhAvanA khUba ja dayALu ane maLatAvaDA che. teo khUba ja udAra hRdayanA che emanA unnata saMskArathI emanuM samagra kuTuMba paNa dharmAnurAgI ja hoya temA kahevA paNuM ja na hoya. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn ramaNalA lanA suputrA. zrIramaNu lAlanA suputrIe ramaNalA lanA pautro ' < emanAM vizALa kuTuMbane batAvatu A temanuM-va'zavRkSa che " sva0 zrI jIvarAjabhAi mULacaMda zAha zrImAna zrI ramaNalAla jIvarAja zAhu, zrIca'drAbena zrInIleSabhAI zrIrasikabhAi zrIpramedabhAi, zrIdhanendrabhAI mahendrabhAI zrInI Lamena, zrIamItabhAI zrIvipulabhAI zrIutpalabhAI zrIkamalezabhAI zrIkhAbubhAi. zrI ramaNulAlabhAInA A kuTuMbIo paNa peAtAnA pUrvajonI mAphaka zuddha zraddhAvAna ane khUba ja udAra, dharmaprANa, saddabhAvI ane tAnI rUcIvAlA che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zeTha zrI jIvarAjabhAi mULacaMdabhAi janma saMvat 1931 AsA su. 5 tA. 5-10-1875 dhrAMgadhrA. maraNu saMvat 2017 nA bhAdaravA vada 7 tA. 1-1-1960 amadAvAda. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo * * * AT " . * - ": . ' ; - . , da ke - ka ka che, ke , 1 : * : ma (sva. zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa - (sva) zeTha raMgajIbhAI mohanalAla zAha amadAvAda. ! 2 . - *?' ', ' kAka . bae 3 *" * * * * * * - - - , , -- ke, - -2 : - - - - - BEE * * . . * che - Ss (sva) zeThazrI dinezabhAI kAMtilAla zAha amadAvAda, zrI vinodakumAra virANI :~: * * : * zeThazrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI amadAvAda sva. zeThazrI AtmArAma mANekalAla amadAvAda Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAghamurabbIzrIo v' , ' T E i " , zeTha zrI zAtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda, (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhA vIrANI-rAjakoTa eka ja - - * - S sva, sudhIrabhAI jayaMtIlAla jhaverI muMbaI (sva.) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra amadAvAda, - E * B -- - * Saa 2 - ..-- .-- -... --- Do - keta : kAma kapa, :51 , , - : 3o , .. . . nI zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANuM-rAjakoTa, vacce beThelA lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci mahetAbacandajI sA. nAnA - anilakumAra jaina (dattA) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo ja nar - my r; * ** s addhakakAje, W * & e ... *. zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakeTa, ke ThArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakeTa, - - - *- ananya ' , che ' ': : 18 3 * Khar- * 8 . \ '-. . zeThazrI mithIlAlajI lAlacaMdajI sA, luNiyA zeTha prabhudAsabhAI mulajIbhAI dezI tamAM zrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. rAjakoTa - - kathA , **, Da : ma ra - - ja che diva) zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla bArasI - sva. zrImAna zeThazrI munacaMdajI sA. bhAliyA pAlI mAravAha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo 1 - - - - t * * , * * * * * " . ?. 1. ' sva. zeThazrI harilAla anopacaMda zAha khaMbhAta, 23. zeTha tArAcaMdranI lahera che madrAsa. kaka . kA : taka " smArAmAM zrImana zeTha tA. kamanandanA sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle (saparivAra) zeTha kIzanalAlajI kulacaMda sAba be galoravALA - : a. { sthA vacce beThelA moTAbhAI zrImAna mUlacaMdajI zrImAn seThazrA javAharalAlajI baraDiyA 2 bAjumAM beThelA bhAImizrIlAlajI baraDiyA samAja sa. 9 ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA ' , ane Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo : us * T' ' :: e paTela sAbhAI gopAladAsa mu. sANaMda (jI. amadAvAda) 1 amIcaMdabhAI tathA 2 gIradharabhAI bATaviyA WE: " * * hAjI zrI moDIlAlajI galunDiyA svargastha nyAyamUti ratIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA :-- . meM -1 - - - - - a sva. zeTha mANekacaMda nemacaMda mAMgarelavALA (muMbaI) zrImAna zeTha sA. zrI kAnugA dhiMgaDamalajI sAva Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya namaH zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara--pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitayA prameyadyotikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam / ||shriijiivaabhigmsuutrm // prathamA pratipattiH maGgalAcaraNam vIraM praNamya bhAvena gautamaM gaNanAyakam / jainI vAcamupAdAya, prayate'haM yathAmati // 1 // jIvAbhigamasUtrasya TIkA prameyadyotikA / ghAsIlAlena muninA tanyate sukhabodhaye // 2 // jIvAbhigamasUtra kA hindI anuvAda prathamapratipatti maGgalAcaraNa 'vIraM praNamya bhAvena' ityAdi (aham) maiM (bhAvena) bhAvapUrvaka (vIram) antima tIrthakara zrI mahAvIra prabhu ko aura (gaNanAyakam) gaNadharo ke nAyaka-netA (gautamam) zrI gautama ko (praNamya) praNAma karakevandanA namaskAra karake (yathAmati) mati ke anusAra (jainoM vAcam upAdAya) jinendra deva kI vANI ko hRdayaMgama kara (prayate) isa zAstra kI TIkA-vyAkhyA karane kA prayatna karatA hU~-ataH (mukhavodhaye) isa zAstra meM kathita viSaya acche prakAra se samajhA jA sake isake liye (ghAsIlAlena muninA) mujha ghAsIlAla muni ke dvArA (jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA jIvAbhigamasUtrane gujarAtI anuvAda pahelI pratipatti maMgalAcaraNa "vIraM praNamya bhAvena" tyAhi-1-2 (aham ) (bhAvena) bhAvapUrNa (vIram ) mantima tItha 42 mahAvIra pramuna mana (gaNanAyakam) adharonA nAya (gautamam) gautamane (praNamya) praNAma prazane-16 nmH||2 zana (yathAmati) mArI mati anusAra (jainI vAcam upAdAya) minendra hepanI vANInayagama prazana (prayate) mA zastranu viveyana 42vAnI prayatna 4rI 2ho chu (sukhavodhaye) mA zAstramA pratipAti viSayane sArI zate samaya Aya tuthI (ghAsIlAlena muninA) bhArI dvArA-ghAsIdAsa muni dvArA-(jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA TIkA) mA - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram iha khalu rAgadveSAbhibhUtena sAMsArikajIvena asA zArIramAnasaduHkhasaMpIDitena tAdRza duHkhapraharaNAya heyopAdeyapadArtha parijJAnAya prayatnaH kartavyaH sa ca viziSTavivekamantareNa na saMbhavati viziSTavivekazca prAptAzeSAtizayakalAprAptopadezamantareNa na saMbhavati Aptazca rAgadvepAdidoSANAmAtyantikakSayAdeva bhavati, sa ca doSANAmAtyantikaprakSayo'rhata eva, ataH prArabhyate'rhadvacanAnuyogaH | 2 tatra yadasti tRtIyAGgasya sthAnanAmnaH rAgavipaparamamantrasvarUpaM dvepAnalasalilapUranibhaM timirAdityabhUtaM bhavAbdhiparama se tumahAprayatnagamyaM mokSaprAptyavandhyazaktikaM jIvAjIvAbhigamanAmakatRtIyamupAGgaM mandamatInAM sukhabodhAya Atanyate / yadyapi pUrvAcAryaiH vyAkhyAnaM kRtaM tathApi TIkA) yahAM jIva zabda se ajIva kA bhI grahaNa ho jAtA he mataH jIvAjIvAbhigamasUtra kI prameyadyotikA nAmakI TIkA (tanyate ) kI jAtI hai / isa saMsAra meM jitane bhI jIva haiM ve saba rAgadveSa kI pariNati se malina bane hue aura isI kAraNa ve rAta dina asahya zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se pIr3ita hote rahate haiM ataH aise duHkhoM ko naSTa karane ke liye evaM deya aura upAdeya kA jJAna prApta karane ke liye unhe prayatna karanA cAhiye / aisA yaha prayatna vinA viziSTaviveka ke ho nahIM sakatA hai. viziSTaviveka bhI azeSa atizayoM ko jinhone prApta kara liyA hai aise Apta ke - sarvajJa ke upadeza ke vinA nahIM ho sakatA hai. Apta, jaba taka rAgadveSa Adi sarvathA naSTa nahIM ho jAte haiM - taba taka nahIM ho sakatA hai. rAgadveSa Adi doSoM kA Atyantika kSaya arhanta bhagavanta kehI hotA hai / ataH arhadvacanAnuyoga prArambha kiyA jAtA hai usameM sthAnAMga nAma kA jo tRtIya aGga hai so usa aGga kI vyAkhyA ke bAda mai isake upAMgabhUta isa jIvAjIvAbhigama ligama sUtranI prabheyadhoti nAbhanI TImanI (tanyate ) rathanA 4zvAmAM bhAvI hai. (sahIM lava pada vaDe ajInuM paNa grahaNa thai jAya che) A sa`sAranA saghaLA jIvA rAgadveSanI pariNati (vRtti)thI malina thayelAM che; ane te kAraNe tee rAtadana asahya zArIrika ane mAnasika duHkhAthI pIDAyA kare che evAM du khAnA nAza karavAne mATe tathA haiya ane upAdeyanuM jJAna meLavavAne mATe temaNe prayatna karavA joie. viziSTa viveka vinA evA prayatna thaI zakatA nathI; ane jemaNe azeSa atizayeAnI prApti karI lIdhelI che evA AptanA (sarvajJanA) upadeza vinA viziSTa vivekanI prApti thaI zakatI nathI. rAgadveSa Adi doSonA sarvathA nAza na thAya tyAM sudhI manuSya Asa (sarvajJa) thaI zakatA nathI rAgadveSa Adine Atmantika ya (saMdatara nAza) tA arhata bhagavAnone ja thayele! hAya che tethI ahuDhacanAnuyAgano prArabha karavAmA AvI rahyo che. temAM sthAnAMga nAmanu je trIjuM aMga che tenI TIkA lakhIne have tenA upAMga rUpa A jIvAbhigama nAmanA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AL ohhhhh pre. 1 viSayAvataraNikA tasyAtigambhIratayA''pAkSaratayA ca mandamatInAM na tathA sukhabodhaH, tatra yadvastu prayojanAdirahitaM na tasya prArambhAya prekSAvAn pravartate kaNTakazAkhAmadainavat , tathaiva jIvAjIvAbhigamAdhyayanaprArambhaprayAso'pi ayuktaeva prayojanAdi rahitatvAdityAzaGkAmapanetuM prayojanAdikaM vaktavyameva, taduktam prekSAvatAM pravRtyarthaM phalAdi tritayaM sphuTam / maGgalavcaiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye // 1 // iti nAmaka tIsare upAMga kA mandamativAloM ko isakA sucAru rUpa se bodha prApta ho jAya isa abhiprAya se vyAkhyAna karatA huuN| yaha upAMga rAgarUpa viSa (jahara) ke utArane ke liye sarvotkRSTa mantra jaisA hai. dveSarUpa agni ke dAha kI zAMti karane ke liye salila ke jaisA hai. ajJAna rUpa gADha andhakAra ko dUra karane ke liye Aditya ke samAna hai aura saMsArasamudra se pAra utArane ke liye uttama setu-pula ke samAna hai / yadyapi isakA vyAkhyAna pUrvAcAryoM ne kiyA hai. parantu phira bhI unake dvArA kiyA gayA vaha vyAkhyAna bahuta hI gambhIra hai evaM alpa akSaroM vAlA hai. ataH mandamatijana samyagU rUpa se usakA artha samajha nahIM sakate hai / isaliye isakA vAstavika artha mandamati vAle jana bhI samajha jAveM isa abhiprAya ke vazavartI hokara hI mai isakA yaha navIna vyAkhyAna karatA hU~ / zaMkA--"jo vastu kaNTaka zAkhA ke mardana ke jaisI prayojanAdi se rahita hotI hai buddhimAna vyakti usake prArambha karane meM pravRtti nahIM karate hai" isa niyama ke anusAra yadi trIjA upAMganuM, maMda mativALA jIvone sAro bodha prApta karAvavAnA uddezathI, vivecana karI rahyo chuM . rAga rUpa jherane utAravAne mATe A upAMga sarvottama maMtra samAna che, keSa rUpa agninA dehanuM zamana karavAne mATe A upAMga zItaLa jaLa samAna che, ajJAna rUpI gADha aMdha. kArane dUra karavAne mATe te sUrya samAna che, ane saMsAra samudrane pAra karavAne mATe te uttama setu (pula) samAna che. jo ke mArI pahelAM thaI gayelAM ghaNuM AcAryoe tenuM vive. cana kareluM che, paraMtu temanA dvArA karAyeluM vivecana eTaluM badhuM gaMbhIra ane alpa akSarevALuM-saMkSiNa-che ke maMda mativALA loko tene artha barAbara samajI zakatA nathI evA leke paNa tene vAstavika artha barAbara samajI zake e hetuthI prerAIne huM tenuM navIna vivecana karavA taiyAra thaye chuM. 1 zaMkA-"je vastu kaMTaka zAkhAnA mardananI jema prayojanAdithI rahita hoya che tene prAraMbha karavAne buddhimAna mANasa pravRtta thato nathI." A niyama anusAra A chavAchavA. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrIjIvAbhigamasUtram tatra prayojanamanantaraparamparabhedAd dvividham punastatprayojanamekaikaM dvividham- kartRgataM zrotRgatazca tatra dravyArthikanayamatavicAraNayA Agamasya nityatvAt karturabhAva eva / taduktam- 'eyaM dutrAlasaMgaM gaNIpiTagaM na kayAvi nAsI, na kayA vi na bhavai na kayAvi na bhavissai dhuvaM NiccaM sAsayaM' iti etad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIt na kadAcinna bhavati na kadAcinna bhaviSyati dhruvaM nityaM zAzvatam ityAdi / paryAyArthikanayamata paryA yaha jIvAjIvAbhigamasUtra bhI yadi prayojanAdi se rahita hai / to usake prArambha kA prayAsa karanA bhI ayukta hI hai - anucita hI hai -- ataH isame aucitya prakaTa karane ke liye prayojanAdi kA kathana sarvaprathama Apako karanA cAhiye / aisI hI bAta 'prekSAvatAM mavRtyartha' ityAdi / isa zloka dvArA puSTa kI gaI hai / 1 uttara - zaGkAkAra kI aisI yaha zaGkA ucita hai / parantu yahAM para prayojanAdi se rahitatA nahIM hai / isI bAta kA samarthana karate hue TIkAkAra kahate hai ki anantara aura parampara ke bheda se prayojana do prakAra kA hotA hai / aura ye anantara prayojana aura parampara prayojana bhI do do prakAra kA hotA hai / eka kartRgata aura dUsarA zrotRgata yadyapi dravyArthika naya ke matAnusAra vicAra kiyA jAya to kartRgata prayojana banatA nahIM hai / kyoMki isa naya kI mAnyatA se Agama nitya hai aura isa nityatA ke sAmane usake kartA kA abhAva hone se kartRgata prayojana siddha nahIM hotA hai / kahA bhI haiM nAsI, na kayAvi na bhavai, na 'eyaM duvAlasa~gaM gaNipiTagaM na kayAvi kyAvi na bhavissa. dhuvaM NiccaM sAsayaM' bhigama sUtra paNa je pratyeAjanAdithI rahita hAya, te tenA prAraMbha karavAnA prayatna paNa anucita ja gaNI zakAya, tethI tenu aucitya prakTa karavAne mATe Ape . sauthI pahelAM pratyeAjanAdinuM kathana karavu. joIe, eja vAta nIcenA zleAka vaDe puSTa karavAmAM AvI che - " prekSAvatAM pravRtyarthaM tyAhi uttara-zakAkAranI A zaMkA ucita ja che, paraMtu ahIM pratyeAjanAdinuM kathana karavAmAM na AvyuM hoya, evI vAta nathI eja vAtanuM samarthana karatAM TIkAkAra kahe che ke--prayAjananA be bheda che (1) anantara prayAjana ane (2) paraspara prayAjana anantara ane parampara pracejananA paNa nIce pramANe khacce bheda paDe che-(1) kaCgata ane (2) zrotRgata. jo ke dravyAthika nayanA mata pramANe vicAra karavAmAM Ave te kaIM gata prayeAjana sa bhavI zakatuM nathI, kAraNa ke A nayanI mAnyatA anusAra Agama nitya che ane A nityatAnI sAme tenA kartAnA abhAva hovAthI kaCgataprayeAjana siddha thatu nathI pache - "yaM duvAlasa~ga gaNipiTagaM na kayAvi nAsI, na kayAvi na bhavai, na kayAvi na bhavissaha, dhuvaM NiccaM sAsayaM" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 viSayAvataraNikA locanAyAM cAgamasyAnityatvAd Avazyakastasya kartA kazcit tattvaparyAlocanAyAM cAgamasya sUtrArthobhayarUpatvAt arthApekSayA nityatvAt sUtrApekSayA cAnityatvAt kathaJcit kartA siddhayati tatra karturanantaraprayojana bhUtAnugraha. paramparAprayojanaM mokSaH / tadarthapratipAdane tIrthakarasya katarat prayojanam , na kiJcit tIrthakarANAM kRtakRtyatvAt / tarhi "prayojanamanuddizya na mando'pi isakA tAtparya yaha hai ki yaha dvAdazAGgagaNipiTaka pUrvakAla meM nahIM thA yaha bAta nahIM hai-pUrvakAla meM bhI thA, vartamAna meM bhI vaha hai aura bhaviSyat kAla meM bhI vaha rahegA-kyoki yaha to dhruva, nitya zAzvata hai / isa prakAra dravyArthika naya ke matAnusAra gaNipiTakarUpa dvAdazAMga Agama-evaM yaha jIvAjIvAbhigamarUpa sUtra dhruva, nitya zAzvata hone se kartA ke abhAva vAlA pramANita hotA hai aura isase yaha kartRgata prayojana se rahita ho jAtA hai| parantu phira bhI paryAyArthika naya kI mAnyatAnusAra Agama meM gaNipiTakarUpa dvAdazAMga meM evaM jIvAjIvAbhigama sUtra meM-anityatA bhI AtI hai / ekAntataH dhruva, nitya zAzvatatA nhiiN| ataH anityatA ke Ane se yaha Avazyaka ho jAtA hai ki isakA kartA koI hai / aura isase isameM kartRgata prayojanavattA bhI siddha ho jAtI hai / tattvataH vicAra karane para AgamasUtra, artha aura sUtrArtharUpa hotA hai / artha kI apekSA vaha nitya aura sUtra kI apekSA vaha anitya mAnA gayA hai ataH kathaJcit vaha sakartRka hai aisA mAnane meM koI Apatti nahIM hai / ataH karttA kA anantara prayojana to sAkSAt bhUtAnugraharUpa hai aura paramparA prayojana mokSarUpa hai / tene bhAvArtha e che ke-A dvAdazAMga gaNipiTaka pUrvakALe na hatuM evI kaI vAta nathIpUrvakALe paNa te hatuM vartamAna kALe paNa te che ane bhaviSyamAM paNa tenuM astitva rahevAnuM ja che, kAraNa ke te te dhruva, nitya ane zAzvata che. A prakAre dravyArthika nayanI mAnyatA pramANe gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga Agama-ane A jIvAjIvAbhigama rUpa sUtra dhava, nitya ane zAzvata hovAthI kartAnA abhAvavALuM siddha thAya che, ane te kAraNe te kartagataprajanathI rahita thaI jAya che, paraMtu paryAyArthika nayanI mAnyatA pramANe AgamamAM-gaNipiTaka rU5 dvAdazAMga ane jIvAjIvAbhigama sUtramAM anityatA paNa rahelI che, ekAntataH dhruvatA, nityatA ane zAzvatatA nathI A prakAre anityatA svIkAravAmAM Ave to tene kaI kartA paNa mAnavo ja paDe A prakAre temAM kartugata projana yuktatA paNa siddha thaI jAya che, tAvika daSTie vicAra karavAmAM Ave te Agama sUtra, artha ane sUtrArtharUpa hoya che, arthanI apekSAe tene nitya mAnavAmAM Ave che ane sUtranI apekSAe anitya mAnavAmAM Avela che. tethI tene amuka daSTie sakatRka mAnavAmAM kaI vAMdho nathI. tethI kartAnuM anantara prayojana te sAkSAt bhUtAnugraharUpa che ane parasparA prajana mokSarUpa che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram pravartate" iti nyAyAt prayojanamantareNa arthapratipAdanAya pravRttirna syAt iti kathaM tIrthakarasya tatra pravRttiH / iti cenna arthapratipAdanasya tIrthakRnnAmakarmavipAkodayaprabhavatvAt taduktam-taM ca kahaM veijjai ? agilAe dhammadesaNAe u' tacca kathaM vedyate aglAnyA dharmadezanayaiva / iti / tacca tIrthakaranAmakarma kathaM vedyate 1 iti prazne uttaramAha-aglAnabhAvato dharmadezanayaiva tIrthakaranAmakarmaNo vedanaM bhavatItyatastasya tatra svataH pravRttirbhavatItyetadevAtra prayojanamavaseyam / zaMkA- jaba artharUpa se karttA tIrthakara mAne jAte haiM to phira unameM prayojanavattA siddha hotI hai / parantu ve kRtakRtya hone se yaha prayojanavattA uname banatI nahIM hai / aura prayojana ke binA koI vyakti kAma karatA nahIM haiM "prayojanamanadizya na mando'pi pravartate" ataH tIrthaMkara ko bhI saprayojana mAnanA paDegA / nahIM to artha pratipAdana karane meM unakI pravRtti hI nahIM ho skegii| tAtparya isa zaMkA kA aisA hai ki jaba tIrthaMkara artharUpa se Agama kA pratipAdana karate hai to ve kisI prayojana ko lekara hI karate hai / parantu mohanIya ke abhAva se unameM prayojanavattA siddhAntakAro ne mAnI nahIM hai / ataH prayojanavattA ke abhAva meM unameM arthapratipAdakatA kaise mAnI jA sakatI hai / isa zaMkA kA samAdhAna aisA hai ki tIrthakara jo arthapratipAdana meM pravRtta hote haiM vaha kisI prayojana ke vazavartI hokara nahIM hote hai kintu tIrthaMkara nAmakarma kI prakRti kA hI yaha vipAka hai jisase unhe artha kA pratipAdana karanA par3atA hai / kahA bhI hai ___ "taM ca kaI veijjai agilAe dhammadesaNAe u" arthAt aglAnabhAva se dharmadezanA dvArA hI unake tIrthakara nAmakarma kA vedana hotA hai / unakA yahI prayojana hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA-jo artharUpe tIrthakarane kartA mAnavAmA Ave te AgamA projana yuktatA siddha thAya che, paraMtu teo kRtakRtya (jemanA badhAM prajane siddha thaI gayela che evAM) hovAthI temanAmAM prayojanayuktatA saMbhavI zakatI nathI, ane prayajana vinA keI vyakti Ama 42tI nathI, 'prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate" mA 4thana anusAra tItha zene saprayeAjana mAnavA paDaze je evuM mAnavAmAM na Ave te arthapratipAdana karavAnI temanI pravRtti ja saMbhavI zake nahIM ! A zaMkAnuM tAtparya e che ke je tIrthakara atharUpe AgamanuM pratipAdana karatA hoya, te teo kaI prajanane lIdhe ja ema karatA hoya. paraMtu mohanIyanA abhAvane kAraNe siddhAnta kAroe temanAmAM projana yuktatA mAnI nathI; te pachI prajAvattAnA abhAvane lIdhe temanAmAM arthapratipAdakatA kevI rIte mAnI zakAya" A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-tIrtha kare arthapratipAdananI je pravRtti kare che te kaI prajAne adhIna rahIne karatA nathI, paraMtu tIrthakara nAmakarmanI prakRtine ja A vipAka che tethI temane arthanuM pratipAdana karavuM paDe che kahyuM paNa che ke "taM ca kahaM veijjai agilApa dhammadesaNApa u" bheTale sAna sA ghmshn| dvArA ja teo tIrthakara nAmakarmanuM vedana kare che, temanuM eja prayojana che ema samajavuM - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 viSayAvataraNikA zroturanantaraM prayojanaM vivakSitAdhyayanArthaparijJAnam parampara prayojanantu mokSaprAptiH vivakSitAdhyayanasamyagarthAvagamAt saMyame pravRttyA sakalakarmakSayasaMbhavAt / tadetat siddhaM bhavati jIvA - jIvAbhigamAdhyayanaprArambhaprayAsaH prayojanavAniti / abhidheyamatra jIvAjIvasvarUpam / sambandhazca dvividhaH upAyopeyabhAvarUpaH guruparvakramarUpazca tatra vacanasvarUpaM prakaraNamupAyaH, upe - yazca tatparijJAnam / dvitIyastu sambandhaH kevalazradvAnusAriNaM prati tathAhi - arthato bhagavatA tIrthakareNa jIvAjIvAbhigamaH proktaH, sUtrato dvAdazAGgeSu gaNadharairgrathitaH / tadanantaraM mandamatInAmanuatizayajJAnibhiH caturdazapUrvagharaiH sthAnAGganAmakatRtIyAGgAdAkRSya pRthagadhyayanatvena grahAya 7 zrotA kA anantara prayojana vivakSita adhyayana ke artha kA parijJAna honA hai aura paramparA prayojana mokSa kI prApti honA hai / kyoki vivakSita adhyayana ke sacce artha ke avagama ho jAne para saMyama meM pravRtti ke bala se jJAtA ko sakala karmoM ke kSaya hote hI mokSa prApti ho jAtI hai | ataH yaha bAta acche prakAra se isa uparyukta puSTa pramANa se siddha ho gaI hai ki jIvAjIvAbhigama adhyayana ke prArambha karane kA jo yaha prayAsa hai vaha prayojanavAlA hai / jIvAjIva svarUpa kA kathana yahAM abhidheya hai / upAyopeyabhAvarUpa aura guruparvakramarUpa se sambandha do prakAra kA hotA hai / inameM vacanasvarUpa prakaraNa upAya hai aura isa prakaraNa kA jo jJAna hai vaha upeya hai / guruparvakramarUpa sambandha kevala zradvAnusArI ke prati hai - jaise - artha kI apekSA yaha jIvAjIvAbhigama bhagavAn tIrthaMkara ne kahA hai aura sUtra kI apekSA dvAdazAGgo meM gaNadharoM ne kahA hai isake bAda mandamativAle janoM ke hita ke lie atizaya jJAnavAle caturdaza pUrvadharo ne sthAnAMganAmaka tRtIya aGga se lekara pRthak adhyayana ke rUpa meM isa jIvAjIvAbhigama vivakSita adhyayananA anu... rijJAna thavuM. e zrotAnuM anantara prayeAjana che ane meAkSanI prApti thavI te paramparA pratyeAjana che, kAraNake vivakSita adhyayananA sAcA artha nuM jJAna thai jAya tyAre sayamamAM pravRtta thaIne jJAtA samasta karmone kSaya karIne mAkSa prApta kare che tethI uparyukta puSTa pramANunI madadathI e vAta siddha thai jAya che ke jIvAjIvAbhi gama adhyayayananA prArabha karavAnA A je prayAsa che te pratyeAjanayukta ja che. jIva ane ajIvamAM svarUpanuM kathana ahIM' abhidheya che sabaMdha e prakAranA hoya che --(1) upAyeApeyabhAva rUpa ane (2) gurupakrama rUpa A bannemAM vacana svarUpa prakaraNu 'upAya' che ane A prakaraNanuM je jJAna che, te 'upeya' che gurupakrama rUpa saMbaMdha mAtra zraddhAnusArI sAthe che. jema ke-anI apekSAe A jIvAjIvAbhigama tIrthaMkara bhagavAne kahyuM che ane sUtranI apekSAe gaNudharIe khAra aMgamAM tenu kathana karyuM che. tyAra bAda madya mitavALA janAnA hitane mATe atizaya jJAnavALA-cauda pUrvadharAe sthAnAMga nAmanA trIjA aMgathI laIne alaga adhyayana rUpe A jIvAjIvAbhigamanuM kathana karyu che ane tene Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram jIvAjIvAbhigama ukto vyavasthApitazca atastRtIyopAGga iti kathyate etAdRzameva sambandhamanucintya sthavirA bhagavantaH prajJApitavanta iti kathayiSyati // idaJca jIvAjIvAbhigamAkhyamadhyayanaM samyag jJAnakAraNatvena paramparayA siddhipadaprApakatvAt zreyo bhUtam tatra mAbhUt ko'pi vighnaH iti sakalavighnopazAntaye ziSyANAM maGgalabuddhiparigrahAya ca vastuto magalarUpe'pi prakRtagranthe maGgalaM pradazyate-tanmagalamAdimadhyAvasAnabhedena trividham tatrAdimaGgalam "iha khalu jiNamaya' ityAdi atra paramapAvanajinanAmakathana meva madgalam maGgalaM dvividhaM dravyato bhAvatazca, tatra dravyamaGgalaM dadhyakSatAdikaM bhAvamaMgalantu sUtrarUpam atra bhAvamaGgalAdhikAraH, adhikantu bhagavatyAH prameyacandrikAyAM draSTavyamiti // kA kathana kiyA hai aura use vyavasthApita kiyA hai / ataH yaha tRtIya upAMgarUpa se kahA gayA hai| aise hI sambandha kA vicAra kara sUtrakAra ne prathama sUtrapATha meM 'therA bhagavaMto" sthavira bhagavantoM ne isa adhyayana ko kahA hai" isa se bhUtakAlika kriyA kA prayoga kiyA hai| yaha jIvAjIvAbhigama nAma kA adhyayana samyagjJAna kA kAraNa hone se paramparArUpa se siddhipada ko prApta karAne vAlA hai ataH yaha kalyANa svarUpa hai / phira bhI isa meM koI bhI vighna na Ave isa bhAva se vighna kI zAnti ke liye aura ziSyoM meM maMgala buddhi kA grahaNa ho isake liye vastutaH yaha maMgalasvarUpa hone para bhI isa prakRta zAstra meM maMgalAcaraNa dikhalAyA jAtA hai AdimaMgala, madhyamaMgala aura avasAnamaMgala ke bheda se yaha maMgala tIna prakAra kA kahA gayA hai "iha khalu jiNamayaM" ityAdi rUpa se jo kathana hai vaha Adi maMgalarUpa hai / kyoki paramapAvana jinanAma kA kathana hI maMgalarUpa hotA hai| dravyamaMgala aura bhAvamaMgala ke bheda se maMgala meM dvividhatA AtI hai / dadhi akSata Adi ye saba dravyamaMgala hai| vyavasthita karyuM che, tethI tene trIjA upAMgarUpa gaNyuM cheA prakAranA saMbaMdhane vicAra 4zana sUtrabAre prathama sUtrapAmA (therA bhagavaMto) sthavira samatAme mA adhyayana kathana karyuM che," A prakAranI bhUtakAlika kiyAne pragaTa karyo che. A jIvAjIvAbhigama nAmanuM adhyayana sabhyajJAna prApta karAvanAra hovAthI paraspara rUpe siddhi padanI prApti karAvanAruM che. tethI te kalyANa svarUpa ja che. chatAM paNa temAM kaI paNa vidana na Ave e hetuthI, vipnanI zAMti mATe ane zimAM maMgaLabuddhi Ave te hetuthI-A adhyayana pite ja maMgaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstramAM maMgaLAcaraNu batAvavAmAM Ave che A magaLanA traNa bheda che (1) Adi maMgaLa, (2) madhyamaMgaLa mata (3) satyamagaNa. 'iha khala jiNamayaM" tyAhi sthana chatamA bha7 35 cha, ara parama pavitra jinanAmanuM, kathana ja magaLarUpa hoya che. maMgaLanA be prakAra nIce pramANe che-(1) dravyamaMgaLa ane (2) bhAva magaLa. dahI, akSata Adi dravyamaMgaLa che. sutra bhAvama gaLa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 viSayAvataraNikA 9 madhyamaGgalaM dvIpasamudrAdisvarUpakathanam dvIpasamudrAdikAnAM nimittazAstre paramamagalata yopanyAsAt / taduktam- 'jo jaM pasatthamatthaM pucchara tassattha saMpattI' ityAdi / yo yaM prazastamarthaM pRcchati tasyArthasaprAptiH / antimamaGgalazca - 'dasavihA savve jIvA' ityAdi rUpam etasya sarvajIva parijJAnakAraNatvena mAGgalikatvAditi / tadeva prayojanAdikaM maGgalaJcopadizyAnuyogaH kathyate - kazvAsau anuyogaH ' anu sUtropapAdAnantaraM sUtrasya arthena saha yogo'nuyogaH / sUtrAdanantaraM tadarthakathanamitibhAvaH / athavA anukUlo'virodhI sUtrasyArthena saha yogo'nuyoga iti // etadviSaye upAsakadazAGgasyAgAradharmasaMjIvinI TIkA draSTavyA, tatredamAdimaM sUtram - sUtra bhAvamaMgala hai | yahAM bhAvamaMgala kA adhikAra hai / isa viSaya meM vizeSa jijJAsuo ke liye bhagavatI kI prameyacandrikA TIkA dekhanI cAhiye | dvIpa samudra Adi ke svarUpa kA jo kathana hai yaha madhyamaMgala hai | kyoMki nimitazAstra meM dvIpAdikoM ko paramamaMgalarUpa se kahA gayA hai / kahA bhI hai "jo jaM pasatthamatthaM pucchara tassattha saMpattI" ityAdi / antimamaMgala "dasavihA sacce jIvA" ityAdi sUtrarUpa hai / kyoki sarva jIvo ke parijJAna kA kAraNa hone se isameM mAMgalikatA hai / isa prakAra prayojanAdika aura maMgala kA kathana karake aba anuyoga kA kathana karate haiM - sUtropAdAna ke bAda sUtra kA artha ke sAtha jo yoga hai vaha anuyoga hai aisI anuyoga zabda kI vyutpatti hai / isakA niSkarSArtha yahI hai ki sUtra kathana ke bAda jo usake artha kA kathana hai vaha anuyoga hai / athavA - anukUlatArUpa se che. ahIM bhAvama gaLanA adhikAra che, A viSayamAM adhika jANavAnI IcchAvALA jijJAsuone bhagavatInI prameyacandrikA TIkA vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che dvIpa, samrudra AdimAM svarUpanuM je kathana che, te madhyamagaLa che, kAraNa ke nimittazAstramAM dvIpAdikAne parama magaLarUpa kahyA che. kahyu paNa che ke-- " jo jaM pasatthamatthaM pucchai tassattha saMpattI" tyAhi "dasavihA savve jIvA " tyAhi sUtra antima magaLarUpa che, kAraNa ke samasta jIvAnA parijJAnamAM kAraNabhUta hAvAthI temAM mAMgalikatA che A prakAre prayeAjana, magaLa vagerenuM kathana karIne have sUtrakAra anuceAganu kathana kare che. anuyeAganA bhAvAtha nIce pramANe che--sUtropAdAna (sUtrane grahaNu karavAnI kriyA) khAda sUtranA arthInI sAthe je caiAga thAya che, tenu nAma anuyAga che eTale ke sUtranu kathana karyA bAda tenA atu je kathana karAya che, tenu nAma anuyAga che athavA anukULa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram wwwwwwwww jIvAjIvAbhigama ukto vyavasthApitazca atastRtIyopAGga iti kathyate etAdRzameva sambandhamanucitya sthavirA bhagavantaH prajJApitavanta iti kathayiSyati // idaJca jIvAnIvAbhigamAkhyamadhyayana samyag jJAnakAraNatvena paramparayA siddhipadaprApakatvAt zreyo bhUtam tatra mAbhUt ko'pi vighnaH iti sakalavinnopazAntaye ziSyANAM maGgalabuddhiparigrahAya ca vastuto maGgalarUpe'pi prakRtagranthe maGgala pradarzyate tanmagalamAdimadhyAvasAnabhedena trividham tatrAdimaGgalam iha khalu jiNamayaM' ityAdi atra paramapAvanajinanAmakathana meva maGgalam magalaM dvividhaM dravyato bhAvatazca, tatra dravyamaGgalaM dadhyakSatAdikaM bhAvamaMgalantu sUtrarUpam atra bhAvamagalAdhikAraH, adhikantu bhagavatyAH prameyacandrikAyAM draSTavyamiti || kA kathana kiyA hai aura use vyavasthApita kiyA hai / ataH yaha tRtIya upAMgarUpa se kahA gayA hai| aise hI sambandha kA vicAra kara sUtrakAra ne prathama sUtrapATha meM "therA bhagavaMto" sthavira bhagavantoM ne isa adhyayana ko kahA hai" isa se bhUtakAlika kriyA kA prayoga kiyA hai / yaha jIvAjIvAbhigama nAma kA adhyayana samyagjJAna kA kAraNa hone se paramparArUpa se siddhipada ko prApta karAne vAlA hai ataH yaha kalyANa svarUpa hai / phira bhI isa meM koI bhI vighna na mAve isa bhAva se vighna kI zAnti ke liye aura ziSyo meM maMgala buddhi kA grahaNa ho isake liye vastutaH yaha maMgalasvarUpa hone para bhI isa prakRta zAstra meM maMgalAcaraNa dikhalAyA jAtA hai AdimaMgala, madhyamaMgala aura avasAnamaMgala ke bheda se yaha maMgala tIna prakAra kA kahA gayA hai "iha khalu jiNamayaM" ityAdi rUpa se jo kathana hai vaha Adi magalarUpa hai| kyoMki paramapAvana jinanAma kA kathana hI maMgalarUpa hotA hai| dravyamaMgala aura bhAvamaMgala ke bheda se maMgala meM dvividhatA AtI hai / dadhi akSata Adi ye saba dravyamaMgala hai / vyavasthita karyuM che, tethI tene trIjA upAMgarUpa gaNyuM che A prakAranA saMbaMdhane vicAra 4zana sUtrasare prathama sUtrAmA (therA bhagavato) sthavira satAye mA adhyayananu kathana karyuM che. A prakAranI bhUtakAlika kriyAne prAga karyo che. A jIvAjIvAbhigama nAmanuM adhyayana samyajJAna prApta karAvanAra hovAthI paraspara rUpe siddhi padanI prApti karAvanAruM che. tethI te kalyANa svarUpa ja che. chatA paNa temAM kaI paNa vidana na Ave e hetuthI, vinanI zAMti mATe ane ziSyamAM maMgaLabuddhi Ave te hetuthI-A adhyayana pite ja maMgaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstramAM maMgaLAcaraNa batAvavAmAM Ave che. A magaLanA traNa bheda che (1) Adi maMgaLa, (2) madhyamaMgaLa mana (3) matya bhagaNa. 'iha khala jiNamayaM" tyAhi 2 4thana chete mAha bhAga 35 che, 25 hai 52ma pavitra jinanAmanu, kathana ja magaLarUpa hoya che. maMgaLanA be prakAra nIce pramANe che-(1) dravyamaMgaLa ane (2) bhAva magaLa. dahIM, akSata Adi dravyamaMgaLa che. sutra bhAvama gaLa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 viSayAvataraNikA 9 madhyamadgalaM dIpaptamudrAdisvarUpakathanam dvIpasamudrAdikAnAM nimittazAsne paramamagalatayopanyAsAt / taduktam -'jo jaM pasatyamatthaM pucchai tassa'ttha saMpattI' ityAdi / yo yaM prazastamartha pRcchati tasyArthasaprAptiH / antimamagalazca-'dasavihA savve jIvA' ityAdi rUpam etasya sarvajIvaparijJAnakAraNatvena mAGgalikatvAditi / tadeva prayojanAdikaM maGgalamcopadizyAnuyogaH kavyate-kazcAsau manuyogaH 1 anu sUtropapAdAnantaraM sUtrasya arthena saha yogo'nuyogaH / sUtrAdanantaraM tadarthakathanamitibhAvaH / athavA anukUlo'virodhI sUtrasyArthena saha yogo'nuyoga iti / etadviSaye upAsakadazAGgasyAgAradharmasaMjIvinI TIkA draSTavyA, tatredamAdimaM sUtramsUtra bhAvamaMgala hai / yahAM bhAvamaMgala kA adhikAra hai| isa viSaya meM vizeSa jijJAsuo ke liye bhagavatI kI prameyacandrikA TIkA dekhanI cAhiye / dvIpa samudra Adi ke svarUpa kA jo kathana hai yaha madhyamaMgala hai / kyoMki nimittazAstra meM dvIpAdikoM ko paramamaMgalarUpa se kahA gayA hai| kahA bhI hai "jo jaM pasatthamatthaM pucchai tassattha saMpattI" ityAdi / antimamaMgala "dasavihA savve jIvA" ityAdi sUtrarUpa hai / kyoMki sarva jIvo ke parijJAna kA kAraNa hone se isameM mAMgalikatA hai / isa prakAra prayojanAdika aura maMgala kA kathana karake ava anuyoga kA kathana karate haiM ---sUtropAdAna ke bAda sUtra kA artha ke sAtha jo yoga hai vaha anuyoga hai aisI anuyoga zabda kI vyutpatti hai| isakA niSkartha yahI hai ki sUtra kathana ke bAda jo usake artha kA kathana hai vaha anuyoga hai / athavA-anukUlatArUpa se che. ahIM bhAvama gaLano adhikAra che. A viSayamAM adhika jANavAnI IcchAvALA jijJAsuone bhagavatInI prameyacadrikA TIkA vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. dvIpa, sasudra AdimAM svarUpanuM je kathana che, te madhyamaMgaLa che, kAraNa ke nimittazAstramAM kapAdikene parama maMgaLarUpa kahyA che. kahyuM paNa che ke - "jo je pasatyamatthaM pucchai tassattha saMpattI" yA "dasavihA savve jIvA" tyA sUtra anima maMgaLarUpa che, kAraNa ke samasta jenA parijJAnamAM kAraNabhUta hovAthI temAM mAMgaliktA che A prakAre prajana, magaLa vagerenuM kathana karIne have sUtrakAra anucoganuM kathana kare che. anugane bhAvArtha nIce pramANe che-sUtro pAdAna (sUtrane grahaNa karavAnI kriyA) bAda sUtranA arthanI sAthe je roga thAya che, tenuM nAma anuyoga che eTale ke sUtranuM kathana karyA bAda tenA arthanuM je kathana karAya che. tenuM nAma anuga che athavA-anukuLa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- zrIjIvAbhigamasUtram mUlam-iha khalu jinamayaM jiNANumayaM jiNANulomaM jiNappaNIyaM jiNapparUviyaM jiNakvAyaM jiNANucinnaM jiNappaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasatthaM aNuvIiya taM saddahamANA taM pattiyamANA taM royamANA therA bhagavaMtA jIvAjIvAbhigamaNAmamajjhayaNaM paNNava su" // sU0 1 // ___ chAyA-iha khalu jinamatam , jinAnumatam , jinAnulomam , jinapraNItam , jinaprarUpitam , jinAkhyAtam , jinAnucIrNam , jinaprajJaptam , jinadezitam , jinaprazastam , anuvicintya tat zraddadhAnAH tat pratIyamAnAH tadrocayanta sthavirA bhagavanto jIvA. jIvAbhigamanAmakamadhyayanaM prAjJApayan // sU0 1 // 'iha khalu' iha-etasmin pravacane khala zabdo'vadhAraNe tathAca-etasminneva jinapravacane natvasmin zAkyAdipravacane, athavA iha-asmin manuSyaloke khalu zabdo vAkyAlakAre / 'jiNaavirodharUpa se sUtra kA jo artha ke sAtha-yoga-sambandha hai vaha anuyoga hai / isake viSaya meM upAsakadazAGgasUtra kI agAradharmasajIvanI TokA dekhanI cAhiye / TIkArtha- sUtra meM "khalu" yaha zabda avadhAraNa meM yA vAkyAlaGkAra meM prayukta huA hai / jaba avadhAraNa meM prayukta huA ise mAnA jAyagA-taba "iha khalu' kA artha hotA hai isI jinapravacana meM, zAkya Adi ke pravacana meM nahIM, kyoMki jinamata to jinapravacana meM hI jinA. numata Adi vizeSaNoM vAlA hogA, anya zAkya Adi pravacanoM meM nhiiN| aura jaba ise vAkyAlaMkAra ke rUpa meM prayukta huA mAnA jAyagA-taba "iha khalu' kA artha hotA hai isa manuSyaloka meM / manuSyaloka mAnuSottara parvata ke pahile 2 Adhe puSkara dvIpataka hai ataH vahIM taka yaha jinamata jinAnumata Adi vizeSaNoM vAlA hai / isake bAhara jo asakhyAta dvIpa aura rUpe-avireAdha rUpa-sUtrane arthanI sAthe je coga (sa ba dha) che, tenuM nAma anuga che A viSayanA vadhu spaSTIkaraNa mATe upAsaka dazAMgasUtranI agAra dharma saMjIvanI TIkA vAMcI javI. "iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM tyAha TIkAtha-sUtramAM "vastu A pada avadhAraNamAM athavA vAkyAlaMkAramAM vaparAya che natene avadhAramA 152rAye mAnavAmA sAve, te "iha khalu" mA pahana! artha mA jinapravacanamAM "ja" mAnave paDaze, zAkya Adi pravacanone ahI grahaNa karavA joIe. nahIM, kAraNa ke jinamata te jinapravacanamAM ja jinAnumata Adi vizeSaNovALo hoI zake -zakaya Adi anya pravacanamAM nahIM ane jyAre tene vAkayAlakAramAM vaparAyeluM mAnapaamaa mAvaze, tyAre tene mathaH ("iha khalu" na! matha) "24 manuSya sobhA tharI bhnussyleka manuSAra parvatathI puSkara dviIpa sudhI Ave che, tethI tyAM sudhI te jinamata, jinAnumata Adi vizeSaNavALe che, tenI bahAra je asaMkhyAta che ane svayaMbhUramaNa parya. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 11 mayaM jinamatam jinasya varddhamAnasvAmino matamiti jinamatam rAgAdizatran jayatIti jinaH, yadyapi chadmasthavItarAmo'pi bhavati jinastathApi chadmasthavItarAgasya tIrthapravartakatvaM nAsti, kintu samutpanna kevalajJAnastIrthakRt eva jinazabdena vyavahIyate tatrApi varddhamAnasvAmI evAtra gRhyate jinapadena, tasya vardvamAnasvAmino vartamAnatIrthAdhipatitvAt tasya jinasya zrIvarddhamAnasvAmino matam arthato vardvamAnasvAminaiva praNItatvAt AcArAdidRSTivAdaparyantaM dvAdazAGgaM gaNipiTakamiti // kathaMbhUtaM zrIvarddhamAnasvAmijinamatam , tatrAha-'jiNANumayaM' jinAnumatam , jinAnAvijitarAgAdizatrUNA tIrthapravartakAnAm atItAnAgatavartamAnAnAm vapabhapadmanAbhasImandharaprabhR. samd svayaMbhUramaNataka hai ki jahAM tiryaJcoM kA hI AvAsa hai vahAM yaha nahIM hai| virodhiyoM para vijaya pAne vAlA manuSya jainasiddhAnta kI AdhyAtmika dRSTi meM vijayI nahIM mAnA gayA hai / kintu rAgAdika jo AtmA ke antaraga zatru hai unapara hI vijayapAne vAlA manuSya vijayIjina-mAnA gayA hai| aise jina yahA varSamAnasvAmI jo ki antima tIrthakara hue haiM liye gaye hai / yadyapi jina saMjJA jo umastha vItarAga hotA hai usameM bhI pracalita hai parantu vaha tIrtha kA pravartaka nahIM hotA hai tIrtha kA pravartaka to kevala jJAnazAlA AtmA hI hotA hai- aisI AtmAe~ yahAM 24 huI hai / parantu unako yahAM grahaNa na karake kevala eka vardhamAnasvAmI kA hI jo grahaNa kiyA gayA hai usakA kAraNa vartamAna meM pracalita zAsana kA unakA aghipati honA hai| mata zabda se AcArAga Adi se lekara dRSTivAdataka kA jo samasta dvAdazAgarUpa gaNipiTaka hai vaha gRhIta huA hai kyoMki artharUpa se vardhamAna svAmI dvArA hI yaha praNIta huA haiM / "jinAnumatam" Adi jo "jinaprazastaM" taka ke pada haiM ve saba isI jinamata ke vizeSaNarUpa hai| inameM jinAnumatapada jinamata meM aisI vizeSatA prakaTa karatA haiM ki yaha jo tanA samudro che, temAM tirya nA ja AvAse che, tyAM tene sadubhAva nathI. jenA siddhAMtanI AdhyAtmika daSTie virodhIo para vijaya prApta karanAra manuSyane vijayI mAnavAmAM AvatuM nathI, paraMtu AtmAnA zatruo rU5 rAgAdika para vijaya prApta karanAra manuSyane ja vijayI -jina-mAnavAmAM Ave che. vardhamAna svAmI ke jeo atima tIrthaMkara thaI gayA temane ja ahIM evA jina mAnavAmAM AvyA che je ke chagha0 vItarAgamAM paNa jinasaMjJA pracalita che, paraMtu te tIrthanA pravartaka hotA nathI, kevaLajJAnI AtmA ja tIrthanA pravartaka thaI zake che evo 24 tIrthaMkaro thaI gayA che. paraMtu te badhAM tIrthakarone ahIM grahaNa karavAmAM Avela nathI, ahI te mAtra vardhamAna svAmIne ja grahaNa karavAmAM AvyA che, kAraNa ke vartamAna samayamAM pracalita zAsananA teo adhipati che. "mata" pada vaDe AcArAgathI laIne daSTivAda paryantanuM samasta dvAdazAMga 5 gaNipiTaka grahaNa karAyuM che, kAraNa te artha 33 bhADAvI2 vAgI 2 te praNIta vayu cha. "jinAnumatam" thI bane "jina prazastaM" sudhInAM je pade che, te jinamatamAM evI vizeSatA prakaTa kare che ke vardhamAna havAmIne Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram tInAm anumatam-AnukUlyena saMmatam vastutatvaM mokSamArga prati cepadapi visaMvAdAbhAvAditi jinAnumatam / etAvatA sarvepAmeva tIrthakarANAM parasparamavisaMvAdivacanatA amivyajiteti / / punaH kathaM bhUtaM jinamataM tatrAha - 'jiNANulomaM' jinAnulomam-jinAnAm-avaghyAdijinAnAm anulomam-anukUlam anuguNamiti bhAvaH / jinapratipAditazAstrAdhyayanAdeva teSAm avadhyAdi jinatvaprAptisaMbhavAt tathAhi-yathoktamidaM jinamatam AsevamAnA munayo'vadhimanaHparyavakevalajJAnaM prApnuvantyeveti / tathA-'jinappaNIya' jinapraNItam jinena vijitarAgAdizatruNA samavAptakevala vardhamAnasvAmI kA mata hai vaha samasta ninoM kI prarUpaNA ke hI anukUla hai| unakI prarUpaNA se pratikUlatA kI thor3I sI bhI gandha isameM nahIM hai kyoki jitane bhI jina hue hai, hoMge aura haiM ve saba siddhAnta kI aisI hI prarUpaNA karate haiM / ataH bhUtakAla meM RSabha Adi, anAgata kAla meM padmanAbha Adi aura vartamAna meM videhakSetrastha sImaMdhara Adi jitane bhI jina hue haiM, hai aura hoge una sabako prarUpaNA ke hI anurUpa yaha jinamata hai| kyoki mokSamArga kI prarUpaNA ke prati kisI ke bhI-visavAda-matabheda nahIM hai ataH isa vizeSaNa se samatta tIrthakaroM meM paraspara-avisaMvAdi vacanatA abhivyaJjita huI hai / "jinAnulomama" yaha pada jinamatarUpa apane vizeSya meM yaha bAta prakaTa karatA hai ki jitane bhI avadhijJAnavAle Adi jina hue haiM unake liye yaha jinamata bahuta hI adhika upakAraka huA hai-kyoMki isI jinapratipAditazAstra ke adhyayana se ho unameM avadhijina, mana paryavajina ityAdi jinapane kI prApti sabhavita huI hai / yaha to nizcita bAta hai ki yathokta rUpa se isa jinamata kA Asevana karane vAle munijana avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna prApta kara lete hai| "jinamaNI' pada A je mata che te samasta jinenI prarUpaNane anukaLa che temanA prarUpaNuM ane vardhamAna svAmInI prarUpaNAmA bilakula pratikULatA (virodhAbhAsa) nathI, kAraNa ke jeTalA jina thaI gayA che, ane thavAnA che, te sau siddhAMtanI A prakAranI prarUpaNuM ja karatA hatA, kare che ane karaze bhUtakALamAM RSabha Adi je tIrthaMkaro thayA che, bhaviSyamAM padmanAbha Adi je tIrthaMkaro thavAnA che ane vartamAna samaye videha kSetramAM sImaMdhara Adi je tIrthakara birAje che, te saunI prarUpaNane anurUpa ja A jinamata che, kAraNa ke mekSamArganI prarUpaNAnA viSayamAM temanI vacce koI paNa prakArano visaMvAda matabheda nathI. A vizeSaNanA prayoga dvArA samasta tIrthakaronI prarUpaNAmAM avisaMvAditA vyakta karavAmAM yApI che, "jinAnulomam" // 56 nimata 35 potAnA vizeSyamA se vizeSatA pra48 kare che ke avadhijJAna AdithI yukta jeTalA jina thayA che, temane mATe A jinamata ghaNe ja upakAraka nivaDaye che, kAraNa ke A jinapratipAdita zAstranA adhyayanane lIdhe ja teo avadhijina, mana parvavajina Adi jinapaNAnI prApti karI zakyA hatA e vAta te nizcita ja che ke zAstramAM kahyA anusAra jinamatanuM sevana karanAra munijane avadhi. ane kevaLajJAna prApta karI zake che Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 13. jJAnena bhagavatA zrIvarddhamAnasvAminA praNItaM sakalArthasaMgrAhaka mAtRkApadatrayapraNayanAt jina praNItamiti kathyate sa khalu varddhamAnasvAmI kevalajJAnaprApyanantaram AdAveva bIjabuddhitvAdiguNaparikalitAn gautamAdigaNadharAn prati etanmAtrikApattrayaM kathitavAn // ' uppanne vA nigame vA dhuve vA' enatpadatrayaM bIjarUpeNa tIrthakaramukhAt AsAdya vinayamUladravyArthikaparyAyArthikaskandhapazca mahAvata zAkhAsyAdvAda pratizAkhA dvAdazabhAvanA patra kevalajJAnapuSpamokSaphalasannaddhapAdapamiva amuM dvAdazAGgaM viracitavanto gautamAdayo gaNadharAH / tato bhavantye vaitat jinamataM jinapraNInamiti / jinapraNItatvakathanAt AgamamAtrasya sUtrarUpeNa paurupeyatvamabhivyaJjitam sUtrasyAkSara vinyAsarUpatvena vacanAnAJca puruSavyApAramantareNa uccAraNAsaMbhavAt, nahi puruSavyApAramanAdRtya kutrApi zabda upalabhyate | AgamAnAM sUtrarUpataH paurupeyatvapratipAdanena AgamApauruSeyavAdinA mImAMsakAnAM mataM nirastaM bhavati iti / yathA'smAka yaha prakaTa karatA hai ki rAgAdi zatruo ko jaba zrIvardhamAna svAmI ne jIta liyA taba kevalajJAna kI unhe prApti huI aura usase unhone sakalArtha saMgrAhaka tIna mAtRkApado kA praNayana kiyA arthAt varddhamAna svAmI ne kevalajJAna prApti ke anantara hI sarvaprathama bIjabuddhi Adi rUpa guNoM se yukta gautamAdi gaNadharo ke prati isa tIna mAtRkApadoM kA kathana kiyA- upapannei vA, vigamevA, dhuve vA" ina tIna mAtRkApado ko bIjarUpa se tIrthaMkara ke mukha se prApta karake unake gautamAdi gaNadharo ne dravyArthika paryAyArthikanayarUpa skandhavAle, pAMca mahAvratarUpa zAkhAo evaM syAdvAdarUpa pratizAkhAo vAle, dvAdazabhAvanAoM rUpa patro vAle, kevalajJAnarUpa puSpavAle aura mokSarUpa pake hue phala vAle vRkSa ke jaise isa dvAdazAGga ko racanA kI ataH yaha jinamata isa prakAra se jinapraNIta vizeSaNa se viziSTa prakaTa kiyA gayA hai / isa kathana se jo AgamoM ko vedoM ko apauruSeya mAnate haiM aise mImAMsako kI mAnyatA kA "jinapraNItaM" mA vizeSaNu me vAta aura rehere vardhamAna svAbhIme raajaadika zatruone jItI lIdhAM, tyAre ja temane kevaLajJAnanI prApti thai, ane tyAre ja temo sakalAsa grAhaka traNa mAtRkApAnu kathana karyuM . eTale ke vamAna svAmIne kevaLajJAnanI prApti thaI, tyAra bAda temaNe gautamAdi gaNadharonI samIpe bIja buddhi Adi 35 gugothI yukta sA bhAtRyahonu prayu " utpanne vA vigame vA dhuve vA" A traNa mAtRkApaTTAne mIMja rUpe tIrtha karanA mukhe zravaNa karIne, gautamAdi gaNadharoe temane vyArthi ka paryAyAdhika naya rUpa ska(thaDa)vALA, pAMca mahAtarUpa zAkhAe ane syAdvAdarUpa upazAkhAe vALA, bAra bhAvanAe rUpa paDyeoM vALA, devaLajJAna rUpa puSpavALA ane meAkSarUpa pakava phaLavALA vRkSa jevA A dvAdazAMganI racanA karI, A prakAre A jinamanane je jinapraNIta vizeSaNu lagADyu che, te ceAgya ja che. Agame ne-vaidyane je mImAMsake aparupeya, mAne che, temano mAnyatAnu paththu A kaMdhana Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwww 19 zrIjIvAbhigamasUtram rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrruwanwrrrrrrrrrrrrrr menAprakaraNam avijJAtArthaka tathaiva tatvataH sAkSAtsarvajJATa pi etatprakaraNasya zravaNe sarvajJavivamAyA ananyabhanyana grahaNAmA vivakSitAbdArthagranyayAmAvAta kevalaM malecchvAgavat AcAyoM ktArthasya anuvAdamAtramevetana , taDhaktam- AcAryAmigrAyamanAtvA mlecchvAgayogatunyatA / sarvajJApi hi zrItumtadabhyasyArthadargana" hatImA avAmapanetumAha-'jiNapparuviya' jinapramapitama, jinena bhagavanA zrIvaImAnasvAminA zrotuH yathA tanvArthAdhigamo bhavet tathA sayamk nirasana ho jAtA hai| kyoMki mAgama mAtra sUtrarUpa hote haiN| isase unameM pauruSeyatA kI hI abhivyakti hotI hai / apauruSeyatA kI nahIM, mRtra akSara vinyAsa rupa hotA hai aura vacanoM kA puruSavyApAra ke vinA uccAraNa honA asaMbhava hai| puruSatryApAra kI paravAha na karake kahIM para bhI bhASAtmaka zabda upalabdha nahI hotA hai| isa prakAra mAgamoM meM sUtrarUpa hone ke kAraNa pompayatA hI mAtI hai| yahI pratipAdana jina praNItavizeSaNahArA grahAM samarthita huyA hai| "jiNAparUviya" paTa hama zaMkA kA nirasana karatA hai jo kisI ne isa prakAra se kI hai"jisa prakAra yaha prakaraNa hameM avijJAta artha vAlA hai usI prakAra sAkSAta sarvajJa se bhI isa prakAra ke sunane para yaha avijJAta Arya vAlA hI banA rhegaa| kyoMki apratyakSa hone se marvana kI vivakSA kA grahaNa to hotA nahIM hai / aisI sthiti meM usa vivakSA ke viSayamUta zabda ke artha meM pratyaya-vizvAsa jamegA nahIM ataH yaha AcAyoktA artha kA anuvAda mAtra hI mAnane meM AvaMgA, jinaprarUpita pada se isa zaMkA kA nivAraNa ho jAtA hai kyoMki zrI vaDhe mAnaravAmI ne hama prakaraNa ko hama rupa se pramApina kiyA hai ki jisase zrotA ko tattvArtha dvArA khaMDana thaI jAya che, kArake Agama mAtra sUtrarUpa ja hoya che, tethI temAM piya. tAnI ja abhivyakti thAya che, apa thatAnI nahIM, mUtra akSaravinya sa rUpa hoya che ane puruSavyApAra vinA vacananuM cAraNa thavuM te asaMbhavita che puruSavyApAra vinA bhASAtmaka zabdanI utpatti ja sajAvI zakatI nathI A rIte Agama atrarUpa hovAne kAraNe temanAmAM parUpethanA ja rahelI che, eja vAtanuM jinapraNIta vizeSaNa vaDe pratipAdana thaI jAya che. "jiNappama viya" mA 56 nI zAdI sAnu ni 43 -"ma mA - 2 ApannA mATe avinAta arthavALuM che, eja pramANe sAkSAt sarvasanI samIpe sAMbhaLavA chatAM paNa te avikAna arthavALuM ja raheze, kAraNa ke je vastu apratyakSa hoya che. tenuM sarvasa dvArA varNana karavAmAM Ave te paNa thayu thaI zakatuM nathI. evI paristhitimAM te vivakSAnA viSaya rUpa zabdanA artha mAM pratyaya-vizvAsa ja jAmaze nahIM, tethI tene AcAryeA arthane mAtra anuvAda ja mAnavAmAM Avaze. jinaprarUpita viroSaNanA prAga vaDe A kAnu nivA. raNa thaI jAya che, kAraNa ke zrI vardhamAna mahAvIra svAmIe A prakaraNanI evI rIte prarupaNa karI che ke zrotAone tavAne bodha ghaNI sArI rIte thaI jAya che, A kathanane Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ meyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 15 praNayana kriyAnivartanena prarUpitaM- prarUpaNaM kRtam ayaM bhAva-yadyapi parakIyavivakSAyA apratyakSatvAt zrotA bhagavato vivakSAM vastuto na jAnAti pratyakSataH, tathApi anAdiraya gavTo vyavahAra. sAkSAdvivakSAgrahaNamantareNApi anumAnAdinA vakturvivakSAM jJAtvA sadetasahakAreNa bhavatyeva zabdAdarthAvagrahaH, vAlAdInAM zabdAdarthAdagamadarzanAt anyathA-zAbdavyavahAra eva samu. cchiyeta anekArthakA api zabdAH saindhavAdikA bhagavataiva saketitAH prakaraNAdi nA'vadhRtatAtparyAH taM ta niyatamartha pratipAdayanti tato'nekArthazabda zravaNe'pi bhavatyeva yathAvasthitArthAvagamaH, tato gaNadharANAM sAkSAta taditarANAM cAcAryANAM tu paramparayA bhavatyeva yathAvasthitArthAvagama iti nedaM kA acche rUpa se adhigama ho jAve, tAtparya yaha hai-yadyapi parakIya vivakSA apratyakSa hotI hai isase zrotA bhagavAn kI vivakSA ko vastutaH pratyakSa se nahIM jAnatA hai phira bhI yaha zAbda vyavahAra anAdi hai ataH sAkSAt vivakSA ke grahaNa kiye vinA bhI anumAna Adi dvArA vaktA kI vivakSA jAna lI jAtI hai / vivakSA ko jAnakara phira saGketa kI sahAyatA se zrotA ko zabda se artha kA avagamahohI jAtA hai| yadi aisA na ho to phira zAbda vyavahAra hI dhvasta ho jAyagA parantu aisA to nahIM hai / bAlako ko bhI zabda se artha kA avagama hotA huA dekhane meM AtA hai / jahAM saindhavAdika jaise aneka arthavAle zabda prayukta hote hai, ve bhI bhagavAn ke dvArA hI saMketita hote hue prakaraNa Adi ke vaza se apane artha ko nizcita karAne vAle hote hai / isIliye ve niyata artha kA pratipAdana karate hai / isa prakAra aneka arthavAle zabda ke sunane para bhI zrotA ko yathAvasthita artha kA avagama hotA hai / ata yaha mAnanA cAhiye ki gaNagharoM ko yathAvasthita artha kA avagama sAkSAt hotA hai aura inase bhinna mAcAryoM ko paramparA se yathAvasthita martha kA avagama hotA hai / isaliye yaha prakaraNa avi. bhAvArtha e che ke--jo ke parakIya vivakSA apratyakSa hoya che ane tethI zrotA bhagavAnanI vivakSAne vAstavika rUpe pratyakSa anubhava karI zakAto nathI, chatAM paNa A zAkha vyavahAra anAdi che, tethI sAkSAta vivakSAne grahaNa ryA vinA paNa anumAna Adi, dvArA vakatAnI virakSA jANI zakAya che. vivakSAne jANIne saMketanI sahAyatAthI zrotAne zabda dvArA arthane be dha thaI jAya che je evuM banatuM na hoya te zAbdavyavahAra ja naSTa thaI jAya paraMtu evuM banatu nathI. bAlakAmAM paNa zabda vaDe arthane bodha thato jovAmAM Ave che "meghava Adi aneka arthavALA zabdone pravega jyAM karavAmAM AvyuM hoya, tyAM paNa bhagavAna dvArA ja saMketita thAya tyAre prakaraNa Adine AdhAre te zabdano artha paNa nizcita thaI jAya che tethI teo niyata arthanuM pratipAdana kare che. A rIte aneka ardhavALe zabda sAMbhaLavA nA paNa zrotA tenA mAcA arthane samajI jAya che tethI e vAtane svIkAra kare 5Daze ke gatadharone yathAvasthita (sAcA, niyata) ane sAkSAt avagAma (ba) thAya che, paNa temanA karatAM bhinna evA AcAryone paraspara dvArA yathAvasthita arthane bodha thAya che. tethI A Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram prakaraNamavijJAtArthakamiti / anyetu evaM kathayanti yat tIrthakaro hi bhagavAn na pravacanArthaM prayAsaM karoti kintu tIrthakRtAM puNyaprabhAvAdeva zrotRRNAM pratibhAso jAyate yathA - bhagavate daM tattvamitthaM pratipAditamiti / taduktam tadAdhipatyAdAbhAsaH, satvAnAmupajAyate 16 - " svayaM tu yatnarahita cintAmaNiriva sthitaH || 1 // etanmatanirAsArthamAha- 'jiNakkhAya' jinAkhyAtam jinena bhagavatA varddhamAnasvAminA prakRSTatarapuNyavipAkodayata stathA vyApArayogenAkhyAtaM kathitamiti jinAkhyAtam / tataH saphalameva idaM jinAkhyAtamityAvedayannAha 'jiNANuciNNaM' jinAnucIrNam atra jinAH hitApratipAtiyogasiddhAH 'tao jiNA paNNattA, taM jahA - ohinANajiNA-maNapajjavanANa jiNA, kevalanANajiNA' iti sthAnAGgasUtravacanAt jinazabdenAtra gaNadharA gRhItAH / tadaya jJAta arthavAlA nahIM hai| koI 2 isa viSaya meM aisA kahate haiM ki tIrthaMkara bhagavAn pravacana ke liye prayAsa nahIM karate haiM, kintu tIrthakaro ke puNyaprabhAva se hI zrotAjano ko pratibhAsa hotA hai / taduktam -- 'tadAdhipatyAdAbhAsaH' ityAdi / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoM ki " jiNakkhAyeM" pada yaha prakaTa karatA haiM ki bhagavAn varddhamAnasvAmI ne hI prakRSTatara puNya vipAka ke udaya se - tIrthakara nAmakarma kI prakRti ke udaya se hI yaha prakaraNa svayaM arthataH kahA hai / isa 'jinAkhyAta' vizeSaNako saphala prakaTa karaneke liye sUtrakArane 'jiNANuciNaM' yaha vizeSaNa kahA hai / jina tIna prakAra ke kahe gaye haiM jaise- 'tao jiNA paNNattA taM jahA - ohi nAgajiNA, maNapajjavanANajiNA, kevalanANa jiNA' aisA sthAnAMgasUtra meM kahA hai| eka avadhijJAnIjina, dUsare manaH paryayajJAnIjina, aura tIsare kevalajJAnIjina, yahAM jina zabda se kevala prakaraNa avijJAta mavALu nathI. koi keAI zAstrakAre A viSayamAM evu paNa kahe che ke -tItha kara bhagavAna pravacanane mATe prayAsa karatA nathI, parantu tIrthaMkaronA puNyaprabhAvathI ja zrotAone evA pratibhAsa thAya che. kahyu paNa che ke "tadAdhipatyAdAbhAsaH" ityAhi - paratu me mAnyatA pAe ucita nathI, AraNa hai"jiNakhAyaM" thA yaha se bAta auTa pure che se lagavAna vardhamAn svAbhISTatara puNyavipAkanA udayathI-tItha kara nAmakamanI prakRtinA udayathI-ja A prakaraNanA arthanu jAte ja pratipAdana karyu che yA "dinANyAta" vizeSAzunI sArthatA bhATe sUtra are "jiNANuciNNaM" vizeSayano prayoga kina bhae prahAranA hyA che sthAnAMgasUtramAM pazu chuche -"tao jiNA paNNattA- tajahA - ohinANajiNA, maNapajjavanANajiNA kevalanANajiNA' jina traNa prakAranA che.---- (1) avadhijJAnI bhina, (2) bhana; paryayajJAnI jana ane (3) ThevaNajJAnI dina ahIM nina pada dvArA mAtra gaNudharAne ja grahaNa karavAmAM Avela che, kAraNa gaNudharAmAM mana pac Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 17 garthaH - jinerhitApratipAtiyo gasikergeNadhareranucIrNa samyak tadarthAvagamenA'saMgazaktigarbhitA nivartakasamabhAvaprAbhyA samAdhirUpeNa pariNamitagini jinAnucIrNam // athavA- jinAnucIrNamiti, jine - ratItakAlikairanantaiH sAmAnya ke balyA dibhiranucIrNam-Asevitam tadanusevanAdeva teSAM jinatvaprApteH // ataeva tAdRgamamAdhibhAvataH saMprAptAtizayavizeSaprabhAveNa gaNavarANAM tAdRzI sUtrakaraNazaktirbhavatIti darzayannAha - jiNappaNNattaM' jinaprajJAm, jinairhitApratipAniyogibhirgaNadharaiH prajJatam zvetarajIvA - nugrahAya sUtrarUpeNa AcArAdhaGgopAGgAdibhedena racitamiti jinaprajJaptam taduktam - gaNadharoM kA hI grahaNa kiyA gayA hai / kyoki gaNadharo ke manaH paryayajJAna hotA hai, ataH ye mana:paryayajJAnI jina kahalAte haiM / ye gaNavara hita se apratipAtiyoga se siddha hote hai / arthAt aise yoga se ye siddha hote haiM yo inheM hita se pratipAta karAne vAlA pIche haTAne vAlA - koI nahIM hotA hai / unake dvArA yaha jinamata samAdhirUpa se pariNamita huA hai yA samAdhi unheM samabhAva kI prApti se prApta hotI hai / samabhAva kI prApti unheM jinamata ke yathArthajJAna se prApta asaMgazakti kI prApti se hotI hai / ataH isase vaha samabhAva unakI AtmA se phira kabhI chUTatA nahIM hai / athavA - - jinAnucIrNa zabda kA aisA bhI artha hotA hai ki atItakAla meM jitane bhI sAmAnyakevalI Adi jina ho cuke hai unake dvArA yaha jinamata Asevina huA hai| kyoMki isI ke anusevana se hI unheM jinatva kI prApti huI hai / ataeva aise samAdhibhAva se saprApta atizaya vizeSa ke prabhAva dvArA gaNadharoM meM aisI sUtra karane kI zakti A jAtI hai ki jisase ve 'jiNappaNNattaM' apane se itara jIvoM ke anugraha ke liye sUtrarUpa se AcAra Adi mopA Adi ke bheda se isa jinamata kI racanA karate haiM / jJAnane sadbhAva hoya che. A gadharA evA ceAgathI siddha thAya che ke je cega temane hitanA mArgomAM kadI paNa pAcho haThAvatA nathI. A prakAranA hitanA mArgamAM ja dRDha rAkhanAro cegane apratipAtiyAga kahe che. temanA dvArA A jinamata samAdhi rUpe parizumita thaye| che samabhAvanI prApti thavAne lIdhe A samAdhi temane prApta thAya che. jinamatanA thAya jJAna dvArA prApta thayela asa'gazakti dvArA temane A samabhAvano prApti thAya che, tethI A samabhAva temanA AtmAmAMthI kadI paNa nIkaLI jatA nathI athavA jinAnuco '' padanA A prakArane a paNa thaI zake che. bhUtakALamA jeTalA sAmAnya kevaLI Adi jina thaya che temanA dvArA A jinamatanu sevana thayu. che, ane tenA sevanane lIdhe ja temaNe nivanI prApti karelI che. tethI evA samAdhibhAvathI saMpanna atizaya vizeSanA prabhAva dvArA gadha romA pazu sUtra ravAnI sevI zakti bhAvI laya he thI tethe "jiNappaNNasaM" anya jIvA par anugraha karavAne mATe sUtra rUpe-AcArAga Adi aMgopAMga pe-jinamata 3 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram 'atthaM bhAsai arihA muttaM gaMthati gaNaharA niuNA' ityAdi, artha mASate arhan sUtraM adhnanti gaNadharA nipuNA iticchAyA / idaM ca zAstraM hitapravRttAdirUpebhyo jinebhya eva kathanIya teSAmeva samyag vineyayogabhAvato hitApratighAtakaraNAt etadeva darzayannAha 'jiNadesiyaM' jinadezitam , atra jinAhitapravRttagotravizuddhopAyAbhimukhApAyavimukhAdayaH zuzraSAzravaNecchAsapannA ste jambUsvAmyAdayaH parigRhyante tebhyo jinebhyo hitapravRttAdirUpebhyaH zramaNecchAzupAdibhivyaktabhAvebhyo dezitaM--kathitaM gaNavarairiti jinadezitam | kahA bhI hai-'atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthati gaNaharA niuNA' ityAdi / 'jinadesiyaM' yaha vizeSaNa isa jinamata meM yaha vizeSatA prakaTa karatA hai ki yaha zAstra hita meM pravRtta ho cuke jivoM ke liye-jambUsvAmI AdikoM ke liye-hI kathanIya-kahane yogya hai| kyoMki unhoMne hI acche prakAra se vineyayoga ke bhAva se hita ke vighAta karane vAle vivAdo kAaniSToM kA nivAraNa kiyA hai / arthAt-Atmahita karane meM jitane bhI bAdhaka the una sabakA apanA hita karake unhoMne nirasana kiyA hai, ataH sacce rUpa meM jinamata ke prati vineyayoga aise ho jinarUpa jIvo se sAdhita huA hai arthAt gaNadharo ne yaha jinamata unhIM jambUsvAmI Adi jivo ke liye upadiSTa kiyA hai ki jinake bhAva isake sunate kI icchA se evaM guru AdikoM kI zuzraSA se isake prati vyakta the aura isI kAraNa jo apane hita karane Adi meM lage evaM vaMzaparamparA se vizuddha upAyoM kI ora jo abhimukha rahe aura apAya anartharUpa aniSTo se vimukha hue| praza4 zAlInI 2yanA 42 cha. yu pAra cha -"atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthati gaNaharA niuNA" yA "jiNadesiyaM" mA vizeSa nimatamA mevI vizeSa: aTa kare che ke-A zAstra hitamAM pravRtti thaI cukelA jinene mATe ja-jabUsvAmI Adine mATe ja kahevA yogya che, kAraNa ke temaNe ja sArI rIte, vineganA bhAva sahita hitano vighAta karanAra vivAdenu -aniSTonuM-nivAraNa karyuM che eTale ke Atmahita karavAnI ADe je je vighAtaka anirNo hatAM, temanuM nivAraNa karIne temaNe AtmahitanI sAdhanA karI hatI. eTale ke evAM ja jinarUpa che e jinamata pratye vinega sAcA arthamAM sAdhyuM hatuM eTale ke gaNadharoe ja bUsvAmI Adi evI vyaktionI pAse A jinamatanuM kathana karyuM hatuM ke jeo guru AdinI zuzruSA karatA thatA A jinamatanu zravaNa karavAne atyaMta utkaTa IcchAthI yukta hatA ane A prakAre pitAnuM Atmahita sAdhavAne tatpara thayelA teo sadA vizuddha upAyomAM pravRtta rahetA hatA ane apAyothI (anartha rUpa aniSTothI dUra rahetA hatA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaanana prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 19 nanu yadIdaM prakaraNaM svabhAvata evAtisundaraM tadA yathA jinebhya upadizyate tathA majinebhyaH kathaM nopadizyate iti cet tatrAha-ajinAnAM svato'bhadratayA'narthopanipAtasabhavAt , dRSTazca svataH sundaramapi vastu pAtrAsundaratayA asundaraM bhavati yathA ravikiraNAghuTkA ditAmasajantUnAm anarthAyaiva bhavati taduktam payaH pAnaM bhujaGgAnAM kevalaM vipavarddhanam / / upadezo hi mUrkhANAM prakopAya na zAntaye // iti // etasyaivArthasya darzanAyAha-'jiNappasatyaM' jinaprazastam , ninAnAM gotravizuddhopAyAbhimukhApAyavimukhahitapravRttAdibhedabhinnAnAM prazastam-ucitasevanayA hitam iti jinAza zaMkA- jaba yaha prakaraNa svabhAva se hI atisundara hai to phira yaha jinoM ke liye kyoM upadiSTa huA he ajino ke liye kyoM nahIM ? ___ uttara-ajinoM ke liye yaha isa kAraNa se upadiSTa nahIM huA hai ki ve svataH abhadra hote hai isase unake dvArA anartho kA upapAta honA yahA saMbhakti ho sakatA hai| dekho-jo vastu svataH sundara hotI hai vahI vastu pAtra ke doSa se-usakI asundaratA semasundara bana jAtI hai jaise-ulUkAdi tAmasa jantuo ko ravikiraNa Adi-anartha ke liye hI hotI hai| taduktam-'payaH pAnaM bhujaMgAnAM' inyAdi dUdha jaisI sundara vastu sAMpa ke dvArA pI lI jAne para vaha usameM viparUpa se hI pariNata hotI hai| isI prakAra se diyA gayA upadeza bhI mUrtI meM anartharUpa se prakopa Adi rUpa se-pariNati kA kAraNa bana jAtA hai| isI prakAra kAna meM gaye hue jala ke jaisA gurvAdika kA upadeza abhadra ke liye azAnti kA kAraNa bana jAtA hai| isI bAta kI puSTi ke liye 'jiNappasatya' yaha zaMkA-A prakaraNa svAbhAvika rIte ja ati suMdara hovA chatAM paNa zA mATe jinene upadiSTa karAyuM che, ajinone zA mATe upadiSTa karAyuM nathI? uttara-ajinone anulakSIne A prakaraNa upadiNa karAyuM nathI kAraNa ke teo svabhAvataH abhadra hoya che, tethI temanA dvArA ahIM upapAta thavAno saMbhava rahe che. evuM jovAmAM Ave che ke svAbhAvika rIte ja suMdara hoya evI vastu paNa patranA dezathI tenI asuMdara tAthI asuMdara banI jAya che. jema ke ghuvaDa Adi tAmasa jatuone sUryanA kiraNe lAbhane badale hAni ja kare che __" payaH pAna bhujahAnAM" tyAha- vI su12 12tu sApane pizavapAmA mAye te tene lIdhe tenA viSanI ja vRddhi thAya che. A rIte ayogya pAtra dvArA sevana thavAne kAraNe dUdha jevI suMdara vastunuM paNa vizvamAM pariNamana thaI jAya che. e ja pramANe abhya pAtrane-bhUkhe janone upadeza devAmAM Ave, te te anartha rUpe-propa Adi rUpe-pari. me che. jema kAnamAM pesI gayeluM jaLa pIDAkArI thaI paDe che, e ja pramANe ane mATe paNa guru Adine upadeza azAtinuM kAraNuM banI jAya che. e ja vAnanA samane mATe Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrIjIvAbhigamasUtram stam / nIrUjapathyAnnavat etAdRzajinamatam jinapravacanam 'aNuvvIiya' anuvicintya autpattikIpAriNAmikyAdivuddhacA vicintya--paryAlocya 'taM' tat jinamatam 'sadahamANA' zradadhAnAH-jinamate zradvAM kurvantaH / yadyapi kAlavaipamyAt medhAdiguNahInAH prANinaH tathApi svalpamapi adhigataM mASaparimitacintAmaNivat kalpavRkSADkuravadvA aniSTaM vinAzya svargApavargasukhaprAptaye bhavatItyAIcittatayA manyamAnA iti bhAvaH / tathA-'ta' tat jinamatameva 'pattiyamANA' prIyamANAH asaGgaprItyA vizvAsa kurvANAH athavA paramaprIti jinavacane kurvANAH paramAnurAgatayA pazyantaH pathyaupadhivat / tathA 'taM' tat jinamatameva 'royamANA' rocayantaH amRtamiva svAtmarUpeNAnubhavantaH, pada diyA gayA hai| yaha zAstra jo gotra vizuddha upAya meM abhimukha evaM anarthoM se vimukha hue Adi jinoM ke-jambUsvAmI Adi jinoM ke liye yathAvidhi sevita kiye jAne para hitAvaha hai| jaisA-nIroga ko-pathyAhAra bhaviSya meM Ane vAle rogo ko rokane vAlA hone se hitAvaha hotA hai, aisA jo yaha jinamatarUpa jinapravacana haiM usakA 'aNuvvIiya' autpattikI pAriNAmikI Adi buddhi dvArA parizIlana karake 'taM sadahamANA' use apanI zraddhA kA viSaya banA karake-yaha samajha karake ki yadyapi kAla kI viSamatA se prANI medhAdiguNoM se hIna ho gaye hai parantu phira bhI unake dvArA adhigata humA thor3A sA bhI yaha pravacana bhASAparimita cintAmaNi ke jaisA athavA kalpavRkSa ke aMkura ke jaisA aniSTa kA vinAza kara unheM svarga evaM apavarga ke sukha kI prApti ke liye hotA hai aisA vizuddhabhAvarUpa rasa se Ardra (gole) hue citta se svIkAra karake tathA-'taM pattiyamANA' use pUrNarUpa se vizvAsa meM lekara ke athavA jinapravacana para pathyopadhi ke jaisA parama anurAga rakhakarake 'taM royamANA' amRta ke jaisA use apanI raga raga meM pariNamA karake 'therA bhagavaMto' dharmapariNati se "jiNappasatya" pahanI prayoga 42||ye cha reyA gotravizuddha pAya (mAtmahitano bhAga) AcarI rahyA che ane anarthothI dUra rahevA prayatna kare che evA ja bUsvAmI Adi jine dvArA vidhi anusAra jenuM sevana karavAmAM AveluM hatuM ane jenA sevana dvArA temanuM hitA sadhAyuM hatuM evuM A zAstra pacyAhAranI jema bhaviSyanA duHkhathI rakSA karanAruM hovAthI hitAvaha cha mere mArinamata 35 avayana cha tanu "aNuccIi ya" mItpattiDI pArimitI mAvimuddhiA parizIlana zana "taM sahahamANA" tenA pratye zraddhA rAkhIne-evuM samajIne ke kALanI viSamatAne lIdhe mANase medhA (buddhi) Adi guNothI rahita thaI gayA che, chatAM paNa je temanA dvArA A pravacanane gheDa sarakho aza paNa grahaNa karavAmAM Ave, te aDadanA dANA jevaDA cintAmaNinI jema athavA kalpavRkSanA aMkuranI jemaaniSTane vinAza karIne temane svarga ane mekSanI prApti karAve che. evA vizuddha sAva35 2sathI mAdra yetA vitta va strI02 4zana tathA tanA pratye "pattiya. mANA" pU 32 vizvAsa rAmIna athavA navayana pratye 5thya mauSadhinA 23 52ma Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 21 iSTabhojanavat , ke itthaM bhUtA statrAha-'therA' iti 'therA bhagavaMto' sthavirAH bhagavantaH tatra dharmapariNatyA pariniSThitamatayaH sthavirA iva sthavirAH jJAnasthavirAH pariNatasAdhubhAvAH AcAryA ityarthaH zrutaizvaryAdisabandhAt bhagavantaH 'jIvAjIvAbhigamaNAma' jIvAjIvAbhigamanAma jIvAnAm-ekendriyAdInAm ajIvAnAM dharmAstikAyAdInAm abhigamaH-paricchedo yasmin tat jIvAjIvA. bhigamaM nAmnA : kiM tat 'ajjhayaNaM' adhyayanam aghIyate-paThyate iti adhyayanaviziSTArthadhvanisamudAyAtmakam 'paNNavaiMsu' prAjJApayan prajJApitavantaH-prarUpitavantaH // sU0 1 // mUlam-'se ki taM jAvAjIvAbhigame, jIvAjIvAbhigame duvihe pannatte, taMjahA-jIvAbhigame ya ajIvAbhigame y|| sU0 2 // chAyA- atha ko'sau jIvAjIvAbhigamaH, jIvAjIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathAjIvAbhigamazca ajIvAbhigamazca // sU0 2 // TIkA-'se kiM taM jIvAjIvAbhigame' atha ko'sau jIvAjIvAbhigamaH, idaM ca prazna pariniSThita matavAle sthavira-sthaviroM kI taraha sthaviroM ne - jJAnasthaviro ne pariNata sAdhu bhAvavAle AcAryoM ne zrutirUpa aizvarya se sapanna hone se bhagavantoM ne arthAt sthavira bhagavanto ne 'jIvAjIvAbhigamaNAma' jIvAjIvAmiganAmakA 'ajjhayaNa' adhyayana 'paNNavaiMsu' prarUpita kiyA hai| isameM ekendriyAdi jIvoM kA evaM dharmAstikAyAdika ajIvo kA pariccheda-bodha hai ataH isa prakaraNa ko 'jIvAjIvAbhigame' ima sArthaka nAma se viziSTa kiyA gayA hai tathA yaha viziSTa arthadhvani ke samudAyarUpa hai isaliye ise 'adhyayana' isa nAma se bhI kahA gayA hai // sU0 1 // __'se ki taM jiivaaniivaabhigme'-ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! 'se kiM taM jIvAjIvAbhigame'-atha ko'sau jIvAjIvAbhigama.' manu rAmIna "ta royamANA" mabhRtanI bha tena pAtAnI 20 21Hi Gtazana "therA bhagavaMto" pariNati 43 pakSiniSThita bhativAsa sthavizaya-zAna sthavizane, pariNata sAdhulAvA mAyAyazi-zruta35 zyayathA sapanna mevA sthavira magantAye "jIvAjIvAbhigamaNAma" pAligamanAmanu " ajjhayaNaM' madhyayana "paNNava iMsu" 53pita karyuM che. temAM ekendriya Adi jenuM ane dharmAstikAyAdi ajInuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. tethI A prakaraNane "jIvAjIvAbhigama" A sArthaka nAma ApavAmAM AvyuM che, tathA viziSTa arthadhvaninA samudAya rUpa hovAne kAraNe Ane "adhyayana" nAma paNa ApavAmAM AvyuM che. sUtra 1che "se ki taM jIvAjIvAbhigame" tyATIatha:-" se kiM taM jIvAjIvAbhigame"-atha ko'sau jIvAjovAbhigamaH ?" Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrIjIvAbhigamasUtram sUtram, etatsUtramAdau upanyasyannidaM sUcitaM bhavati praznaM kurvato madhyastharaya buddhimataH zrImadahadupadiSTasyaiva tattvaprarUpaNA kartavyA nAnyasyeti / atra 'se' zabdo magadhadezaprasiddho nipAto'tha zabdasya arthe vidyate atha zabdazcAbhidheyapadArthavAcaka', taduktam-atha prakriyApraznAnantaryamagalopanyAsaprativacanasamuccayeSu vidyate iti / eteSu atha zabdArtheSu prakRte atha zabda upanyAse, ki zabdazca paraprazne, tathA ca atha kiM tajjIvAjIvAbhigamaH paryavasitaH / . __athavA-'se ki taM' ityasya prAkRtazailyA abhidheyavat liGgavacanAni bhavantIti nyAyAt kiM tat iti ko'sau ityasminnarthe draSTavyam tatazcAyamarthaH sapadyate ko'sau jIvAjIvAbhigama iti praznaH, evaMprakAreNa sAmAnyataH kenacit prazne kRte sati bhagavAn guru ziSyavacanAnurodhena ziSyasyAdarArtha he ziSya ' iti sabodhanaM pratyuccAryAha-'jIvAjIvAbhigame' ityAdi, 'jIvAjIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAjIvabhigamaH-jIvAjIvaviSayako bodhaH dvividhaH dviprakArakaH prajJapta:kathitastIrthakaragaNadharairiti / prakArabhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-sa jIvAjIvAbhigamo yathA dviprakArako bhavati tathopanyasyate iti bhAvaH / / 'jIvAbhigame ya ajIvAbhigabhe ya' jIvAbhigamazca ajIvAbhigamazca atra vidyamAnau ca zabdaujIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA kyA svarUpa hai ? yaha prazna sUtra hai, ise Adi meM rakhane vAle sUtrakAra ne yaha sUcita kiyA hai ki jo prazna karane vAlA ziSya buddhimAn evaM madhyastha hotA hai usake prati hI zrImadarhadupadiSTa tattva kI prarUpaNA karanI cAhiye anya ke liye nahIM / yahAM he bhagavan yaha jIvAjovAbhigama kyA hai' aimA praznArtha ho jAtA hai, isa prakAra sAmAnya rUpa se kisI ziSya ke dvArA prazna kiye jAne para bhagavAn guru ziSya ke vacana ke anusAra usake pUchane ke anusAra usakA Adara karate hue 'he ziSya' isa prakAra se sambodhana karake usase kahate haiM-'jIvAjIvAbhigame davihe pannatte' jIvAjIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai| taM jahA' jaise'jIvAbhigame ya anIvAbhigameya' eka jIvAbhigama aura dUsarA ajIvAbhigama / yahAM jo do 'ca' "he bhagavana ! jIvAbhigama ane achavAbhigamanuM svarUpa kevuM che ? " A prazna sUtra che. prAra bhamAM thI A praznasUtra lakhIne sUtrakAre e sUcita karyuM che ke prazna pUchanAra je ziSya buddhizALI ane madhyastha hoya tenI samakSa ja ahaMta bhagavAna dvArA prarUpita prarUpaNa karavI joIe--anyanI samakSa karavI joIe nahI. "he bhagavana ! jIvAjIvAbhigama zuM che ?" evuM praznasUtra ahIM ApavAmAM AvyuM che. A prakAre koI ziSya dvArA sAmAnya rUpe prazna pUchavAmAM Ave che, tyAre guru "he ziSya!" A prakAranA saMbodhana dvArA tene Adara karIne praznane anurUpa javAba Ape che. ahIM te javAba nIce pramANe ApavAmAM mAvyA cha-"jIvAjIvAbhigame duvihe pannatte" pAlama meM prAranI hyo che. " taMjahA" te // 3 // nIce pramANe cha-"jovAbhigame ya, ajIvAbhigame ya" (1) 041ligama mana (2) mAligama. mI. 2 me "ca" ne prayAsa 42vAmA maavy| che, te Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 23 vastutattvamaGgIkRtya dvayorjIvAbhigamAjIvAbhigamayoH samAnarUpatAM darzayataH dvAvapi padArthoM pradhAnI eva na tu eko mukhyo'parazca gauNa iti / na tu praznasUtre jovAbhigamAjIvAbhigamaH sambalita evakathitastathaiva uttaravAkye'pi militayoreva jIvAbhigamAjIvAbhigamayorudhcAraNamutto'pi Avazyakam asambalite sambalitavidhAnasya ayuktatvAditi cedatrocyate-praznasUtre'pi asambalitayorevajIvAbhigamAjIvAbhigamayoreva upanyAsAditi praznasUtre'pi kaH jIvAbhigamaH kazcAjIvAbhigamaityevaM rUpeNa pArthakyenaiva praznaH samarthanIyaH // sU0 2 // yadyapi yathodezastathA nirdeza iti nyAyena uddezasUtre jIvasya prAthamyAt nirdezasUtre'pi jIvAbhigamasyaiva nirdezoyukta stathApi ajIvAbhigame alpataravaktavyatvAt prathamataH jIvAbhigama kathayituM kA pATha AyA hai vaha isa bAta kA pradarzaka hai ki jIvAbhigama aura ajIvAbhigama ye dono vAstavika padArtha hai / isaliye ye dono hI pradhAna hai / aisA nahIM hai ki eka pradhAna hai aura dUsarA gauNa hai| zaMkA-praznasUtra meM 'jIvAjIvAbhigame' aisA milA huA hI pATha kahA gayA hai aura uttaravAkya meM bhI 'jIvAjIvAbhigame' aisA hI milA huA pATha kahA hai, parantu Apake uttara se to yaha pratIta hotA hai ki yaha pATha savalita (milA huA) nahIM hai asaMvalita-judAjudA hai, to phira asaMbalita meM sambalita kA vidhAna karanA ucita nahIM hai ! uttara-- prazna sUtra meM bhI asaMvalita jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA hI pATha hai aisA jAnanA cAhiye, arthAt jIvAbhigama kyA hai ? aura ajIvAbhigama kyA hai ? aisA bhinna bhinna rUpa se hI prazna pUchA gayA hai, aura uttara vAkya meM bhI aisA hI uttara diyA gayA hai| ataH asaMvalita meM sambaTita kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai, aisA hI jAnanA cAhiye / / sU0 2 // e vAta prakaTa kare che ke jIvAbhigama ane achavAbhigama, A bane vAstavika padArtho che tethI te bane pradhAna ja che te bannemAM kaI eka pradhAna che ane keI eka gauNa che, me nathI. zakA-praznasUtramAM te "jIvAjIvAjIvAbhigama" saMmilita pATha ja che uttarasUtramAM paNa "jIvAjIvAbhigame" e saMmilita pATha ja Ape che. paraMtu ApanA uttarathI te ahIM evuM lAge che ke A pATha ahIM saMmilita nathI, paNa alaga alaga che. te zuM A prakAre saMmilitane badale asaMmilitanuM vidhAna karavuM te ucita che kharuM ? uttara-pranasUtramAM paNa asaMmilita (alaga alaga) jIvAbhigama ane ajIvAbhigamane ja pATha che, ema samajavuM joIe eTale ke " jIvAbhigama zuM che? ane achavAbhigama zuM che?, evA bhinna bhinna prazna ja ApavAmAM AvyA che. tethI asaMmilitamAM saMmilitanuM vidhAna thayuM nathI, evuM ja samajavuM joIe. e sU0 2 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 sunitAtsyAyena karmamA sekiM taM ajIvAbhigame' ityAdi / mUlam - se kiM taM ajIvAbhigame. ajIvAbhigame duvihe pannate. taM jahA raviajIvAbhigame ya asviajIvAbhigame ya // sR0 3 // se ki avivAbhigame ! avi ajIvAbhigame dasavihe pannatte taMjahA dhammatthikAe evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUvi ajIvAbhigame // sR0 4 || se kiM taM ruvi ajIvAbhigame ruvi ajIvAbhigame ca pannatte taM jahA - saMdhA khaMdhadesA khaMdhapaesA paramANupAragalA. te samAna paMcavihA pannattA. taM jahA - vaNNapariNayA pariNayA pariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA evaM te paMca jahA paNNavagAe senaM saviajIvAbhigame se taM ajIvAbhigame // sU0 5 // A jAya ae arsat aaIvAbhigamaH, ajIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH tadyathAnAbhigamanna rupa ajIvAbhigamanca | sU0 3 // atha ko'sau arUpi yajIgrAmi api jIvAbhigamo dazavidhaH prApta. tadyathA-dharmAstikAya evaM yathA yAvat so'yamapi ajIvAbhigamaH || sU0 4 // atha ko'sau rUSi ajIvA. fan kAbhigamaH caturdidhaH prakSama., tayathA-skandhAH skandhadezAH skandhabhane samAsataH paJcavidhAH praNatAH tadyathA-varNapariNatAH, gandhamithitAH, sparzapariNatA' sasthAnapariNatAH, evaM te panca yathA pratApajApAna so'yaM bhagama so'yamajIcAbhigamaH // su0 5 // **T * 1 zrIjIvAbhigamasUtram jaya yaya hotA nirdeza hotA hai aisA niyama hai-gata. isa nigama ne anumaya se yU meM bhI jIvaniyama kA ho nirdeza pahile karanA cAhiye thA me apatatA hone se nikaTAnyAya ke anusAra nIvAbhieka ko divasakA parapa ww parate hai - se niyama hai, A nirdeza devI nirdeza pradeza to to aa che paraMtuM SaDabhigamamAM vaktavyanA aniSTAda nyAya anusAra lAgibhanu zra, anubhavAmi t va aa pa nevI 44 ma bhaneko kama meM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 25 TIkA - 'se kiM taM ajIvAbhigame' atha ko'sau ajIvAbhigamaH ke arUpi ajIvA iti praznaH uttarayati-'ajIvAbhigame duvihe pannatte' ajIvAbhigamo dvividho dviprakArakaH prajJaptaH kathitaH prakArabhedameva darzayati-taM jahA tadyathA - 'rUvi ajIvAbhigame ya arUvi ajIvAbhigame ya' rUpi ajIvAbhigamazca arUpi ajIvAbhigamazca rUpaM kAlanIlAdivarNo vidyate yeSAM te rUpiNaH atra rUpapadaM gandharasasparzAnAmapi upalakSakam gandhAdInAmabhAve rUpasyAsaMbhavAt anyo'nyamilitAH sarve sarvatra gAmino bhavanti pratiparamANuvarNagandharasasparzA bhavantyeveti taduktam kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaligazca / iti // 'se kiM taM ajIvAbhigame' - ityAdi / / sU0 3-5 // - TIkArtha - 'se kiM taM ajIvAbhigame' he bhadanta ! ajIvAbhigama kyA hai - arthAt ajIvAbhigama kA kyA svarUpa hai ' uttara meM prabhu kahate hai- 'ajIvAbhigame duvihe pannatte' he gautama! ajIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai ' taM jahA' - jaise - 'rUviajIvAbhigame ya arUvi ajIvAbhigame ya' rUpi ajIvAbhigama aura arUpI ajIvAbhigama, jinameM kRSNa, nIla Adi varNa rahate haiM - ve rUpI haiM yahAM rUpapada gandha, rasa, sparza inakA bhI upalakSaka hai / kyoki gandhAdika ke abhAva meM svatantratarUpa se rUpa kA sadbhAva kahIM bhI nahIM pAyA jAtA hai / paraspara meM ye saba milakara hI sarvatra jAne ke svabhAva vAle hai / yahAM taka ki hara eka paramANu meM varNa, gandha, rasa aura sparza hote haiM - kahA bhI hai- 'kAraNameva tadantyam' ityAdi / " se kiM taM ajIvAbhigame " tyAhi sU. 3.. 5 " TIartha - prazna " se kiM taM ajIvAbhigame ?" he bhagavan ! anuvAbhigamanu svaya vu che? teneo uttara AyatAM aluche - " ajIvAbhigame duvihe paNNatte taMjahA he gautama! vAligabhanA nIce pramANe me prahAra udyA che - "rUvi ajIvAbhigame ya, aruvi ajIvAbhigame ya" (1) 3yI galavAlijama bhane (2) bhaipI savAligama bha kRSNa, nIla Adi vaNunA saddabhAva hAya che, tee rUpI che. ahI rUpa pada gadha, rasa, ane sparzatu" paNa upalakSaka che, kAraNa ke gaMdhAdine abhAva hoya te svataMtra rUpe rUpane sadUbhAva kadI paNa sa bhavI zakatA nathI gaMdha, rasa, sparza ane vaNu A cArene parasparanI sAthe saceAga thAya tyAre ja te rUpI padAmAM sarvatra gamana karavAnuM lakSaNu sabhavI zake che. pratyeka paramANumAM vadhu, gadha, rasa ane spazanA sadbhAva ja hoya che. kahyu paNa che ke-- " kAraNameva tadantyam" dhatyAdi 4 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre etAvatA bhinnA eva rUpaparamANavo bhinnAzca rasAdiparamANavaH, iti yeSAM kathanaM tannirAkRtaM bhavati pratyakSabAdhAt tathAhi-yatraiva ghaTAdau rUpaparamANavaH pratIyante teSveva sarvedhvapi sparzo'pi upalabhyate eva, evaM yatraiva ghRtAdau rasaparamANavaH karpUrAdigandhaparamANavo vA samupalabhyante teSveva ghRtaka'rAdiSu nairantaryeNa rUpa sparzazca upalabdhiviSayo bhavatyeva, anyathA ekasya satve'parasyAsattve sAntarAste pratIyeran na ca sAntarAste rUpAdayaH pratIyante tasmAdapi atirekaH parasparaM rUpAdInAmiti / rUpiNazca te ajIvAzca iti rUpyajIvA stepAmabhigamo rUpyajIvAbhigamaH pudgalarUpA nIvA iti bhAvaH / pudgalAnAmeva rUpAdimattayA upalambhAditi / rUpi etAvatA-jo aimA kahate hai ki rUpa paramANu se bhinna haiM, rasAdi paramANu bhinna haiN| so yaha unakA kathana nirAkRta ho jAtA hai| kyoMki isa prakAra ke kathana meM pratyakSa pramANa se bAdhA AtI hai| isakA spaSTa vivecana isa prakAra se hai - jisa ghaTAdi meM rUpaparamANu pratIta hote haiM unhIM samasta paramANuo meM sparza bhI upalabdha hotA haiM, isI prakAra jisa ghRta Adi padArtha meM rasa paramANu athavA kapUra Adi meM gandha paramANu pAye jAte hai unhI paramANuo meM vahAM rUpa aura sparza bhI upalabdhi kA viSaya hotA hai| jo aisA na mAnA jAya aura aisA hI mAnA jAya ki eka ke sadgAva meM Upara kA asadbhAva rahatA hai to unakI pratIti sAntara rUpa se honI cAhiye, parantu rUpAdiko kI sAntararUpa se pratIti to hotI nahIM hai narantaryarUpa se hI pratIti hotI hai ataH aisA hI mAnanA cAhiye ki jahAM eka kA sadbhAva hai vahAM zepa tIna kA bhI sadbhAva hai| rUpI jo ajIva haiM ve rUpya jIva padArtha haiN| inakA jo abhigama hai vaha rUpyajIvAbhigama hai| aisA yaha rUpya A kathana dvArA "rUpa paramANu bhinna che, rasAdi paramANu bhinna che," A prakAranI mAnyatA dharAvanArA lokonI mAnyatAnuM khaDana thaI jAya che, kAraNa ke A prakAranuM kathana svIkAravAmAM Ave, te pratyakSa pramANamAM ja bAdhA AvI jAya che, tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che--je ghaTAdimAM rUpa paramANu vidyamAna hoya che, te saghaLA paramANuomAM sparzane paNa sadUbhAva hoya che. e ja prama Ne dhI Adi padArthomAM rasaparamANu vidyamAna hoya che, ane kapUra AdimAM gaMdhaparamANu vidyamAna hoya che, te padArthonA eja paramANuomA rUpa ane sparzane paNa sadbhAva hoya che. je evuM na mAnavAmAM Ave, ane evuM ja mAnavAmAM Ave ke kaI ekane sadUbhAva hoya tyAre anyane asadubhAva hoya che, te temanI pratIti sAntara rUpe thavI joIe; paratu rUpAdikanI sAntararUpe pratIti te thatI nathI, narantarya rUpe ja pratIti thAya che. tethI evuM ja mAnavuM paDaze ke jyAM eka sadabhAva hoya tyAM bAkInA traNene sabhAva ja hoya che. rUpI padArtho ke je AjIva che, temane rUchava padArtho kahe che. temane je abhigama che tene rUpyajIvAbhigama kahe che. e A rUpyajIvAbhigama pudgala ajIva rUpa hoya che. eTale ke pudgala rUpa ajIva ja Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 27 bhinnA arUpiNo dharmAstikAyAdayaH te ca te ajIvAzceti arUpyajIvA steSAmabhigamo'rUpyajIvAbhigama iti / sU0 3 / arUpiNo'jIvA dharmAstikAyAdayaH kevalamAgamapramANasavedyA stattvata iti prathamato'rUpyajIvAbhigamaviSayakameva praznasUtramAha-se kiM taM' ityAdi 'sekitaM arUvi ajIvAbhigame' athako'sau marUpyajIvAbhigama iti praznaH, uttarayati-arUvi ajIvAbhigame dasavihe pannatte' arUpyajIvAbhigamo dazavidhaH dazaprakArakaH prajJaptaH-kathitaH tameva dazavidhabhedaM darzayitumAha-taM jahA' ityAdi 'taMjahA' tadyathA 'dhammasthikAe' dharmAstikAyaH 'evaM jahA papNavaNAe jAva settaM arUvi ajIvAbhigame eva yathA prajJApanAyAM yAvat so'yamarUpyajIvAjIvAbhigama pudgala ajIva rUpa hotA hai / arthAt pudgalarUpa ajIva hI rUpyajIva hai / kyoki rUpa, rasa, gandha aura sparza ina guNo se yukta pudgaloM kI hI upalabdhi hotI hai| anya dravyo kI nhiiN| pudrala se bhinna jo arUpI dharmAstikAya Adi haiM, ve marUpI ajIva hai| inakA jo abhigama hai vaha abapyajIvAbhigama hai // sU0 3 // ye marUpI ajIva dharmAstikAyAdika kevala mAgama pramANa se hI savedya hai-ataH sUtrakAra ne arUpyajIvAbhigama viSayaka hI praznasUtra sarvaprathama kahA hai-isameM prazna kartA ne yahI pUchA hai 'se kiMtaM arUvi ajIvAbhigame' he bhadanta / arUpI ajIvAbhigama kyA hai ? arthAt arUpI ajIvAbhigama kitane prakAra kA hai ? uttara meM kahA gayA hai-'arUvi ajIvAbhigame dasa vihe pannate' arUpI ajIvAbhigama dA prakAra kA hai-taM jahA" jaise 'dhammatthikAe evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUci ajIvAbhigame' dharmAstikAya ityAdi-isa daza prakAra ke ajIvAbhigamakA kathana ____ jisa rUpa se prajJApanA me kiyA gayA hai ? usI rUpa se yahA~ para bhI yAvat 'se taM arUvi ajIvA rUpyajIva (rUpI ajIva) che, kAraNa ke rUpa, rasa, gaMdha ane sparze A guNothI yukta pudgalenI ja upalabdhi thAya che-anya dravyonI nahIM. pudgalathI bhinna evAM je dharmAstikAya Adi arUpI padArtho che, temane arUpI ajIva kahe che. temane je abhigama che tene arUpI ajavAbhigama" kahe che. sU0 3 ! A dharmAstikAya Adi arUpI ajIne anuga AgamapramANa vaDe ja thaI zake che. tethI sUtrakAre arUpI achavAbhigama viSayaka prazna sUtranuM sauthI pahelAM pratipAdana karyuM che mA viSayane anusakSIne meve prazna 57pAmA maa0ye| cha ?-"se ki ta arUvi ajIvAbhigame ?" bhagavan / 253pI mabhigamanu sva35 cha ? mero tanA keTalA prakAra kahyA che? ___tta2-"arUvi ajIvAbhigame dasavihe pannatte-taM jahA" 2020pI nigama isa prA2ne 4hyo cha re / nAthe prabhArI cha-"dhammatthikAe, evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUvi ajIvAbhigame" yAstiya sAhasa praa2|| 253pI mAnizamana prajJApanAsUtramA 24thana 42vAmAM AvyuM che, me 4thana maDI 595 'se taM arUvi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrIjIvAbhigamasUtra bhigama iti evam uktaprakAreNa yathA yena rUpeNa prajJApanAyAM phathitaM tathA tenaiva rupeNa atrApi vaktavya tAvatparyanta yAvat 'setaM' so'yam arUpya jIvAbhigamaH iti, prajJApanAprakaraNaM cavam'dhammatthikAe dhammatthikAyassadese dhammatthikAyamsa paemA, adhammasthikAe adhammatyikAyasta dese adhammasthikAyassa paesA, AgAsasthikAe AgAsatyikAyassa dese AgAsatthikAyassa paesA addhA samae' dharmAsti kAya. dharmAsti kAyasya deza. dharmAsti kAyasya pradezAH adharmAstikAyaH adharmAstikAyasya dezaH avarmAstikAyasya pradezAH, AkAzAstikAyaH AkAzAstikA yasya dezaH AkAzAstikAyasya pradezA. addhAsamaya iticchAyA tatra jIvAnA pudgalAnAM ca rakhamAvata eva gatipariNAmapariNatAnAM tatsvabhAvadhAraNAt popaNAt gatisAhAyyAdA dharmaH, astaya. pradezA bhigame" prajJApanA ke isa pATha taka kathana kara lenA cAhiye / prajJApanA kA prakaraNa isa prakAra se hai 'dhammatthikAe, dhammasthikAyassa dese, dhammasthikAyassa paesA, adhammatthikAe, adhammatthikAyarasadese, adhammasthikAyassa parasA, AgAsasthikAe, AgAsatyikAyassadase AgAsatthikAyassa paesA, addhAsamae' dharmAstikAya dharmAstikAyadeza, dharmAstikAyapradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza adharmAstikAyapradeza AkAzAstikAya, AkAzAstikAyadeza, mAkAzAstikAya pradeza mora addhAsamaya / svabhAvataH jIva aura pudga, ye java gati kriyA meM pariNata hote haiMarthAt cha dravyo meM jIva aura pudgala ye do dravya hI aise haiM jo gatizIla he--ata inameM nava gatikriyA hotI hai, taba dharmadravya usa kriyA meM inheM sahAyaka hotA hai| tathA yaha asaMkhyAta pradezoM vAlA hai isIse ise dharmAstikAya dravya kahA gayA hai| yahI vAta 'tatsvabhAvadhAraNAt popaNAta gatisAhAyyAdvA dharmaH' ityAdi paMktiyoM dvArAspaSTa ko gaI hai| asti nAma pradezoM kA ajIvAbhigame" mA sUtrA: 5yata 42 prajJApanAsUtramA mA viSayane manusakSIna. mA prabhArI dhuM cha-"dhammasthikApa, dhammatthikAyassa dese, dhammasthikAyassa papasA, adhammatthikAe, adhammatthikAyassa dese, adhammasthikAyassa parasA, AgAsatthi kApa, AgasasthikAyassa dese, AgAsatthikAyassa papasA, addhAsamae' ma3pI mAligamanA 10 2 nIye prabhAye cha-(1) ghamAstiya, (2) dhA. stiya 32, (3) ghAstiya praza, (4) mAstiya, (5) madhatiya za, (e) stiya pradeza, (7) mAstiya, (8) mAzAmiyadeza, (8) mAsti . Aya pradeza mana (10) maddhAsamaya (1) cha drAmAMthI jIva ane pudgala, A be ka evAM che ke je gatizIla che. A bane dravyanI gatikriyAmAM dharmadravya sahAyaka thAya che te dravya asaMkhyAta pradezovALuM jApAna sIdhe 4 tane ghamAstiya upAmA 20yu cha me4 pAta "tatsvabhAvadhAraNAt poSaNAt gatisAhAyyAhA dharmaH" tyAdi sUtrapA dvArA 254 42vAma mAvI cha masti eTale pradeze. A pradezanA samudAyane astikAya kahe che. dharmAstikAyanA je avibhAjya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 29 steSAM kAyaH-saMghAtaH samudAyaH dharmAstikAyasya pradezAH prakRSTA dezA iti pradezAH nirvibhAgA aMzA ityarthaH teSAM cAsaMkhyAtalokAkAzapradezapramANatvAtte asaMkhyAtAH / evaM dharmAstikAyasya vipakSosdharmAstikAyaH sa ca jIvAnAM pudgalAnAM ca sthitipariNAmapariNatanAM tadIyapariNAmasyopaSTambhakosmUrto'saMkhyAtapradezAtmakaH / etasyApi dezapradezAH dharmAstikAyasya dezapradezavadeva cintanIyAH / tathA AsamantAt sarvANyapi dravyANi jIvAdIni kAzante-dIpyante yatretyAkAzaH astayaHpradezAH teSAM kAyaH-samudAyaH ityastikAya. AkAzazca astikAyazca ityAkAzAstikAyaH AkAzAstikAyasya dezapradezAH dharmAstikAyasya dezapradezavadeva vicAraNIyAH kintu AkAzAstikAyasya pradezA anantA bhavanti alokAkAzasyAnantatvAditi / tathA addhAsamaya iti addhati kAlasya nAma addhAcAso samayazca iti addhAsamayaH athavA addhAyAH samayo nirvibhAgo hai| ina pradezoM ke saMghAta samudAya kA nAma bhastikAya hai / dharmAstikAya ke jo prakRSTa deza hainirvibhAga aMza hai ve dharmAstikAya pradeza hai| aise pradeza isameM asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai ataH ve asaMkhyAta hai| dharmAstikAya kA vipakSa adharmAstikAya hai / sthitirUpa pariNAma se pariNata jaba jIva aura pudgala dravya hote haiM-taba yaha adharmadravya unhe usa kriyA meM sahAyaka hotA hai yaha amUrta haiM / tathA asaMkhyAta pradezoM vAlA hai| dharmAstikAya ke jaisA isake bhI deza pradeza hote hai / samasta jIvAdika dravya jisameM prakAzita hote hai-rahate hai-vaha AkAza hai yaha AkAzadravya bhI mastikAya kahA gayA hai kyoki yaha bhI pradezoM kA samudAya rUpa eka dravya hai / isake bhI deza aura pradeza dharmAstikAya ke jaise hI hote hai| isake do bheda kahe gaye hai--eka lokAkAza,aura dUsarA AlokAkAza, jIvAdika chaha dravyo kA nivAsa lokAkAza meM hI hai AlokAkAza me nahIM / ataH lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza kahe gaye hai aura AlokAkAza ke ananta pradeza kahe gaye haiM / kyoMki alokAkAza ananta hai / addhA nAma aMze che temane dharmAstikAyapradeze kahe che temAM evA pradezo asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa che, tethI teo asaMkhyAta che. dharmAstikAyathI viparIta lakSaNavALuM dravya adharmAstikAya che. jyAre jIva ane pudgala dravya sthiti rUpa pariNAmamAM pariNata thAya che tyAre adharmadravya tene te kriyAmAM sahAyaka bane che. te amUrta che ane asaMkhyAta pradezovALuM che. dharmAstikAyanI jema tene paNa deza ane pradezo heya che. samasta jIvAdika dravya jemAM rahe che, te AkAza che. te AkAza dravya paNa pradezanA samudAyarUpa eka dravya hovAthI tene paNa dharmAstikAyanI jema deza ane pradezo hoya che tenA be bheda kahyA che (1) kAkAza ane (2) alakAkAza jIvAdika cha dravyane nivAsa leAkAkAzamAM ja hoya che, AlakAkAzamAM hotA nathI. tethI kAkAzanA asaMkhyAta pradezo kahyA che alakAkAzanA anaMta pradezo kahyA che, kAraNa ke akAkAza anaMta che. "addhA" nAma kALanuM vAcaka che. addhA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ____ojIvAbhigamastre mA pani samAgama / nnu yathA dharmAstiyAyAdharmAstiphAyayordezapradezau kathitau tathA mAya pradezo kA nAma iti una atrobhyate ekAryava vartamAnakAlasya paramArthataH *3. ma ta nAganakAlayontu vinaSTAnupanna vAt tataH kAya vatyAbhAvena dezapradezakapanAF , bhavani, iti / manu kA lokaprasiddhavAn svIkananyau, dharmAstikAyAdharmAstikAyau tu lokaprasiddhacasi manAyA viniceta mayam dharmAstikAyAdharmAstikAyayorapratyakSatayA pratItivipi nAyakAyamya ganinthininpanya sarvasamatAvena tadadvArA tatkAraNayordhArita. / prabhAsapa jo samaya yaha manAmamaya hai athavA adA kA jo samaya vaha addhA magara / mAya nididAga bhAga -pa hotA hai| kA - misa prakAra mApane dharmAstikAya evaM adharmAstiphAya ke deza aura pradeza kahe pratAra meM manAmamaya meM deza aura pradeza kyoM nahIM kheN| nara- mAya meM eka hI vartamAna kAlakA manda hai| vaha vartamAna kAla eka samaya rhtaa| mana ra anAgatakATa vinaSTa pada anutpanna hone se sattva rUpa nahIM hai| ye sApAlabhAya meM deza pradeza kalpanA kAla ke nahIM hotI hai| kA.. aura ArA ye to loka meM pramida hai-isaliye ye to mAne jA sakate inAya aura amAnakAya ye loka meM prasita nahIM hai| ataH loka meM inakI prati , abhAyAM meM mAnA jA sktaa| uttara... pAnA , mArinakAya aura adharmAsti kAya yadyapi pratyakSa se pratIti mAMta kAya aura adhArita kAya ke phArya jo gatisthiti meM hetu honA che je maga na aAsamA kaha che athavA addAne je samaya te addhAsamaya che. nivi kAga che 1---1pa jema pambikAya ane apamAstikAyanA deza ane pradezo kA, RC bhayanA ne zo L nathI? 12 mAnA / 5 (tiya) che. te patamAna samaya 1 ka ka najara ne vidaLa vinA ane anutpanna karavAne kAraNe savarUpa 2.1. 1.. nAma pradeza salavI nathI. - 25:35, 21 mata, tedhI tamanA mastitvanI 1 5. 5 ane mamAtiya nabhanItA gayA. ... 1 2 ka. - pa 1 :424ne mAyane anya 55 na ane vidhimAM madada rUpa thavAnuM temanuM kahe te sa6. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 31 kAyAdharmAstikAyayorapi anumAnena jJAtuM zakayatvAt yathA cakSurAdIndriyANAmapratyakSatve'pi rUpAdi vijJAnarUpakAryeNa cakSurAdInAM jJAnaM bhavati tathaiva jIvAnAM pudgalAnAM ca gatisthitipariNAmaparigatAnAM gatisthityoH kAraNatayA dharmAstikAyAdharmAstikAyayorapi siddhirbhavatyeveti bhAvaH / ___ anena krameNa arUpi ajIvadravyANi dharmAdharmAstikAyAkAzAstikAyadezapradezaviziSTa kAlAkhyAni nirUpitAni yathAzAstram / tadatropasaMhAravAkayam 'se taM arUvi ajIvAbhigame' iti // ___ arUpyajIvaM nirUpya rUpyajIvaM nirUpayituM praznayannAha-' se kiM taM rUvi' ityAdi, 'se kiM taM rUvi ajIvAbhigameM' atha ko'sau rUpyajIvAbhigamaH, iti praznaH, uttarayati-rUvi' ityAdi 'rUvi ajIvAbhigame carabihe paNNatte' rUpyajIvAbhigamazcaturvidhaH catuHprakArakaH prajJaptaH-kathitaH rUpa hai ve sarva saMmata haiM / ataH inake dvArA unakA anumAna pramANa dvArA sattva mAnA gayA hai| jisa prakAra se cakSu Adi indriyoM kA apratyakSa hone para bhI rUpAdi ke jJAna hone rUpa kArya se sadbhAva mAnA jAtA hai| usI prakAra se dharmAdharmAdi dravyoM kA gatisthiti svabhAva vAle jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti meM hetu hone rUpa kArya se anumAnapramANa dvArA sadbhAva mAnA gayA hai / isa krama se zAstrAnusAra arUpi ajIva dravya kA dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya kA aura inake deza pradeza kA evaM kAla dravya kA kathana kiyA-aba upasaMhAra karate haiM-'se taM arUvi ajIvAbhigame' sa eSa arUpyajIvAbhigamaH, yaha arUpIajIvAbhigama kahA gayA hai| __arUpI ajIva dravyakA nirUpaNa karake aba rUpI ajIva dravya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai.-'se ki taM rUvi ajIvAbhigame' he bhadanta ! rUpI ajIva dravya kitane prakAra kA hai ? uttara-'rUvi ajIvAbhigame caubihe pannatte' rUpI anIvAbhigama cAra prakAra kA hai / saMmata che. tethI A temanA kAryo dvArA anumAna pramANuthI temanuM satva (astitva) svIkAravAmAM AvyuM che jema cakSu Adi Indriya apratyakSa hovA chatAM paNa rUpAdinuM jJAna thavA rUpa kArya dvArA temane mAnavAmAM Ave che, e ja pramANe dharma ane adharma drane, gatisthiti svabhAvavALA jIvo ane pudgalenI gati ane sthitimAM kAraNarUpa hovAthI kArya ne lIdhe anumAna pramANa dvArA sa dvAva mAnavAmAM AvyuM che. A prakAre zAstrAnusAra arUpI ajIva dravyanuM-dharmAstikAyanuM, adharmAstikAyanuM, AkAzAstikAyanuM ane temanA deza pradezonuM tathA kALadravyanuM kathana karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra 75.2 42di 4 cha -"se taM arUvi ajIvAbhigame" 2 // prA2numa3pI mAnizamanu svarUpa che. eTale ke tenA dasa prakAranuM varNana ahIM pUruM thAya che arUpI ajIva dravyanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra rUpI ajIva dravyonuM nirUpaNa 4re cha .-"se kiM taM rUvi ajIvAbhigame ?" san ! 3pI mala dravyanu 135 The cha ? tanA utta2 mA pramANe mApavAbhAM mAnyA cha-"rUvi ajIvAbhime cauvihe Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zronIvAbhigamasTe rUpyajIvAnAM catvAro bhedA bhavantati bhAvaH / prakaraNabhedameva darzayati--'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'khadhA khaMdhadesA khaMdhappaesA paramANupoggala' skandhAH avayavinaH sthUlAH, skandhadezAH skandhapradezAH paramANupudgalAH avayavarUpAH sUkSmAH skandhA ityatra bahuvacanaM pudgalaskandhAnAmantaratvaM jJApanAya / taduktam-'dacao NaM puggalasthikAe aNaMte' dravyato dravyarUpeNa khala pugdalAstikAyaH ananto bhavatIticchAyA / skandhAnAmeva skandhatvapariNAmamaparityajatAM kevalavuddhiparikalpitA dvacAdi pradezAtmakA vibhAgAste eva skandhadezA iti kathyante / ihApi bahuvacanamanantapradezika skandheSu skandhadezAnAmanantatvajJApanAyeti / skandhapradezAH, skandhAnAmeva skandhatvapariNAmamatyajatAM ye prakRSTA dezA nirvibhAgA bhAgAste eva skandhapradezAH paramANava ityarthaH, paramANupudgalAH skandhatvapariNAmarahitAH kevalAH paramANavaH iti / 'te samAsao paMcavidA pannattA' te uparidarzitAH skandhaskandhadezaskandhapradezaparamANavaH taM jahA"--jaise -'khaMdhA khaMdhadesA khaMbappaesA paramANupoggalA' skandha 1 skandhadeza 2 skandha pradeza 3 aura paramANupudgala 4 ina meM jo sthUla avayavI hai ve skandha haiM tathA avayava rUpa jo sUkSma pudgala haiM ve paramANu haiM / skandho meM anantantA prakaTa karane ke liye skandha isa rUpa se bahuvacana kA prayoga kiyA hai| kahA bhI hai-davvaoNaM puggalasthikAe ANatte skandharUpa pariNAma kA tyAga kiye binA hI kevala buddhi se parikalpita jo skandhoM ke dvayAdi pradezAtmaka vibhAga haiM ve skandhadeza haiM / ye skandhadeza bhI skandhoM meM ananta hote hai| skandharUpa pariNAma kA tyAga kiye binA hI jo skandhoM ke nirvibhAga bhAga hai ve skandhapradeza haiM-skandhatva pariNAma se rahita jo kevala paramANusvarUpa dravya hai / vaha paramANupudgala haiN| paNNatte" 3vI mAligama yAra aArane 4hyo che. "taMjahA" te prasanIya pramANe cha(khaMdhA, khaMghadesA, khadhappaesA, paramANupoggalA" (1) OMndha, (2) 24-51, (3) 24.3. pradeza ane (4) paramANu pudgala je sthUla avayavI che temane skandha kahe che, avayava rUpa 2 sUkSma pugako cha bhane 52mA 43 che. 24-dhAmA manatatA 48 42vAne bhATa "skandhA" mA prrne| mahupayanavANe prayAsa 42||ye| cha. 4thu 59 che 4-"davyamoNaM puggalasthikAe aNate" 245 35 pariNAmI tyAga vinA mAtra bhuddhithI 01 465vAmA mAsA skandhanA be, traNa Adi pradezovALA je vibhAga che, temane skandhadeza kahe che. skandhAmAM te skandhadeza paNa anaMta hoya che skandha rU5 pariNAmane tyAga karyA vinA ja skonA je nirvibhAga bhAge paDe che, temane skandha pradezo kahe che. skandhatva pariNAmathI rahita evuM ravaNa 52mA 35 dravya DAya cha, tene paramANusa 5 . "te samAso pacavihA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 33 samAsataH-saMkSepeNa paJcavidhA: - paJcaprakArakAH prajJaptAH kathitAH prakArabhedameva darzayati- 'taMjahA ' tadyathA 'vaNNapariNayA gaMdhapariNayA rasapariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA' varNapariNatAH, gandhapariNatAH, rasapariNatAH, sparzapariNatAH, sasthAna pariNatAH, 'evaM te paMca jahA paNNavaNAe' evaM te - upari darzitAH paJca yathA yena rUpeNa prajJApanAyA prathamapade pradarzitA stathaivAtrApi jJAtavyAH tathAhi 'tattha NaM je te vaNNaparigayA te paMcavihA paNNattA' tatra khalu ye varNapariNatAH skandhAdaya ste paJcavidhAH-paJcaprakArakA bhavanti 'taM jahA ' tathathA 'kAlavannapariNayA 1, nalavInnapariNayA 2, lohiyavannapariNayA 3, hAlidavannapariNaya 4, sukkilLavannapariNayA 5, kAlavarNa pariNatAH nIlavarNapariNatAH, raktavarNapariNatAH, pItavarNapariNatAH zuklavarNapariNatAH 5 / madhurAdi paJcarasa - pariNatA, gandhadvayapariNatAH, karkazAdacaSTavidhasparzapariNatA ityAdInAM prajJApanAprakaraNakathi 'te samAsao paMcavihA pannattA" ye skandha skandha deza skandha pradeza aura paramANu saMkSepa se pA~ca prakAra ke kahe gaye hai- 'taM jahA " jaise 'vaNNapariNayA gaMdhapariNayA rasapariNayA phAsa - pariNayA saMThANapariNayA' varNa pariNata gandhapariNata rasa pariNata sparza pariNata aura saMsthAna pariNata ' evaM te paMca jahA paNNavaNAe " isa prakAra jisa rUpa se ye pA~ca prajJApanA meM prakaTa kiye gaye hai usI rUpa se yahA~ para bhI jAnanA cAhiye arthAt 'tattha NaM je vaNNapariNayA te paMcavihA pannattA" inameM jo varNa paritaNata skandha Adi haiM / ve kRSNavarNapariNata nIlavarNapariNata raktavarNapariNata, haridvarNa pariNata evaM zuklavarNapariNata ke bheda se pA~ca prakAra ke haiM / rasa pariNataskandha Adi madhurarasa pariNata Adi ke bheda se pA~ca prakAra ke haiM / gaMdha pariNata skandha do prakAra ke haiM / sparzapariNata skandha Adi karkazasparzAdi ke bheda se ATha prakAra ke hai / yadi saba prajJapanA sUtrakA kathana yahA~ saMgRhIta huA hai / 'se taM rUvi ajIvAbhigame ' pannantA" | 24ndha, 24ndhaheza, andhapradeza bhane paramANunA sakSitabhA yAMya amara hyA che. "taMjahA" bhevAM The......" vaNNapariNayA, gaMdhapariNayA, rasapariNayA, phAsapariNayA, saMThANapariNayA" (1) vA parita, (2) gaMdhaparizuta, ( 3 ) rasapariyuta, (4) sparza pariyuta ane (4) saMsthAnaparita " evaM te paMca jahA paNNavaNAra" prajJAyanAsUtramAM bhI pAMthanI jevI prarUpaNA karavAmAM AvI che, evI ja prarUpaNA ahIM paNa karavI joIe. eTale ke " tattha NaM je vaNNapariNayA te pacavidyA pannattA'" temAM ne varSAparita 246 Adi che tebhanA nIce pramANe pAMya le che - ( 1 ) SNuvartha pariNata, (2) nIsavarSa pariSuta, (3) 24vaNu pariNata, (4) zukalavaNa pariNata ane (5) haritava pariNata rasapariNata skandha AdinA madhurarasapariNata Adi pAMca bheda che, gaMdhapariNata skandha AdinA sugaMdhapariNata ane durgaM dhapariNata rUpa e bheda che sparza pariNata skaMdha AdinA karkazaspa pariNata Adi ATha bheda che. yA aAranu prajJAyanAsUtranu thana sahIM grahaNa ho. "se ttaM ruvi ajISA 5 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa zrIjIvAbhigamaMsUtre 'tInAM saMgrahaH kartavya iti / idAnIM prakaraNArtham upasaMharannAha - " se taM rUvi ajIvAbhigame' so'yaM rupyajIvAbhigamaH / ' se taM ajIvAbhigame' so'yama jIvAbhigamaH kathita iti ||suu05|| ajIvAbhigamaM sakSepavistArAbhyAM nirUpya samprati jIvAbhigamaM nirUpayitumAha - 'se kiMtaM 'jIvAbhigame' ityAdi, mUlam - " se kiM taM jIvAbhigame, jIvAbhigame dubihe pannatte, taM jahAM saMsArasamAvannaga jIvAbhigame ya asaMsArasamAvannaga jIvAbhigame ya / se kiM taM asaMsArasamAvannagajIvAbhigame, asaMsArasamAvannagajIvAbhigame duvihe pannatte, taM jahA - aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame ye paraMparasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya / se kiM taM aNaMtarasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame, aNaMtarasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame paNNarasavihe pannatte taM jahA titthasiddhA jAva aNegasiddhA setaM atarasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame se kiM taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame, paraMparasiddhAsaMsArasabhAvannaMgajIvAbhigame aNegavihe pannatte- taM jahA - padamasamayasiddhA 0 dusamayasiddhA0 jAva anaMtasamayasiddhA0, se ttaM paraMparasiddhA saMsArasamAvannagajAvAbhigame, se taM asaM sArasamAvannagaMjIvAbhigame // sU0 6 // - chAyA - atha ko'sau jIvAbhigamaH ? jovAbhigamo dvividhaH prajJaptaH tadyathA-saMsArasamApannakajIvAbhigamazca asaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, atha ko'sau asaMsArasamApanaka jIvAbhigamaH, asaMsArasamApannakajIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, paramparasiddhAsaMsArasamApanna kajIvAbhigazca / atha ko'sau anantarasiddhAsaMsArasamApannaka jIvAbhigamaH anantara siddhAsaMsAra samAvannakajIvA isa prakAra yaha rUpI ajIvAbhigama hai / " se ttaM ajIvAbhigame" isa prakAra se yahA~ taka ajIvAbhigama kA kathana kiyA / sU0 3-4-5 // bhigame " mA aAranu 3pI alavAligabhanu sva35 che, "se tta ajIvAbhigame' mA amare ahIM sudhI sUtrakAre ajIvAbhigamanuM nirUpaNa karyuM che ! s. 3-4-5 5 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sawaim prameyadyotikA TIkA praM. 1 jovAbhigamasvarUpanirUpaNam 35 bhigamaH paJcadazavidhaH prazapta stadyathA-tIrthasiddhA yAvat anekasiddhAH / so'yamanantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH / atha ko'sau paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamA, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamo'nekavidha. prajJaptaH tadyathA-prathamasamayasiddhA, dvitIyasamayasiddhA0 yAvadanantasamayasiddhA.0, so'yaM paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigama / so'yamasaMsArasamApannaka jIvAbhigamaH // suu06|| TIkA- ajIvAbhigamaM nirUpya saprati jIvAbhigamaM nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM ityAdi se kiM taM jIvAbhigame' atha ko'sau jIvAbhigamaH kiM jIvasya lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH uttarayati-'jIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH yasya kasyApi padArthasya yAvallakSaNaM na kriyate tAvattadvibhAgo na sabhavati vibhAgaM prati sAmAnyadharmajJAnasya kAraNatvAdataH prathamato jIvAnAM lakSaNaM karttavyam lakSaNena jIvasvarUpe'dhigate sati tadanantaraM tadIyavibhAgaviSayakajijJAsAsabhavAt tatropayogavattvaM jIvatvam idaM ca lakSaNamekendriyAdArabhya siddhaparyanta jIvavRtti tAdRzo jIvo dvividho dviprakArakaH prajJaptaH-kathita iti prakArabhedameva darzayati taM jahA' saMkSepa vistAra se majIvAbhigama kA nirUpaNa karake ava jIvAbhigamakA sUtrakAra varNana karate haiN| 'se kiM taM jIvAbhigame' ---ityAdi sUtra 6 TIkArtha-'se kiM taM jIvAbhigame' he bhadanta ! jIvAbhigama kA kyA lakSaNa hai aura kitane isake bheda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'jIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAbhigama do prakAra kA hai| jaba taka kisI bhI padArtha kA lakSaNa nahIM kiyA jAtA hai taba taka usakA vibhAga nahIM hotA hai, kyoki vibhAga ke prati sAmAnya dharmajJAna kAraNa hotA hai| ataH sarvaprathama jIvoM kA lakSaNa kahanA cAhiye java lakSaNa se jIvasvarUpa adhigata ho jAtA hai tabhI usake vibhAga ke sambandha kI jijJAsA utpanna hotI hai| jo upayoga vAlA hotA hai vaha jIva hai| yaha jIva kA lakSaNa hai / yaha lakSaNa ekendriya se lekara siddha taka ke samasta jIvoM meM pAyA jAtA achavAbhigamanuM sa kSiptamAM nirUpaNa karIne have sUtrakAra jIvAbhigamanuM nirUpaNa 42 cha-"se kiM taM jIvAbhigame" tyAhi....sUtra Taatha-"se kiM taM jIvAbhigame " sagavan ! lAligamanu sakSae zu cha? sane tanA DeTasA me cha ? bhaDAvIra prabhunA uttara-'jIvAbhigame duvihe pannatte pAlirAmanA be prakAra kahyA che jyAM sudhI kaI paNa padArthanuM lakSaNa jANavAmAM na Ave, tyA sudhI tenA vibhAga pADI zakAtA nathI kAraNa ke sAmAnya lakSaNanuM jJAna ja vibhAga pADavAmAM madadarUpa bane che. tethI sauthI pahelAM jInA lakSaNanuM kathana thavuM joIe jyAre lakSaNa dvArA jIvanA svarUpane jANa levAmAM Ave che, tyAre ja tenA vibhAga viSayaka jijJAsA utpanna thAya che upaga jIvanuM lakSaNa che. A lakSaNa ekendriyathI laIne siddha paryatane samasta jIvamAM jovAmAM Ave che. A prakAre jIvanuM lakSaNa prakaTa karIne sUtrakAra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrIjIvAbhigamasUtre ityAdi taM jahA ' tadyathA 'saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' ya sasArasamApannakajIvAbhigamazca asamArasamApannakajIvAbhigamazra sasArI asasArI iti bhedena jIvo dvibhedastatra saMsaraNaM saMsAraH nArakatiryad manuSyAmara bhavabhramaNalakSaNastAdRgaM sasAra samyagekIbhAve nAptAH-prAptA ye jIvAste saMsArasamApannakAH sasAravarttina ityarthaH sasArasamApannakAzca te jIvA iti sasArasamApannakajIvAstepAM sasArasamApannakajIvAnAmabhigama iti saMsArasamA - pannakajIvAbhigamaH / tathA na saMsAro'saMsAraH sasArazca nArakatiryagnarAmarabhacabhramaNalakSaNastadvirodhI asaMsAraH atra sasAreNa samasya mAnasya na zabdasya virodho'rthaH tathA ca saMsArapratipakSabhUto'saMsAro mokSa ityarthaH taM mokSAparaparyAyam asaMsAraM samApannakAH samyagekIbhAvena prAptA ityasaMsArasamApannakAH asaMsArasamApannakAzca te jIvAcetya sasArasamApannakajIvAsteSAM jIvAnAmabhigamossasArasamApannaka jIvAbhigamaH / atrobhayatrApi vidyamAnaM cakAraya saMsArasamA - pannakAsaMsArasamApannakobhayepAmapi jIvAnAM jIvatvarUpa sAmAnyadharmaM prati tulyatvaM darzayati- hai / jIvAbhigama ke do prakAra ye haiM 'saMsArasaMmApannagajIvAbhigame ya asaMsArasamApannaga jIvAbhigameya' sasArasamApannaka jIvAbhigama aura asaMmArasamApannaka jIvAbhigama saMsArI aura asasArI ke bheda se jIva do prakAra kA kahA gayA hai / inameM jo nAraka tiryazva manuSya aura deva isa rUpa sasAra meM acchI taraha prApta hai bhramaNa kara rahe haiM ve saMsArI jIva haiM / isa saMsArI jIvoM kA jo abhigama hai vaha saMsArasamApannakajIvAbhigama hai / caturgati rUpa saMsAra se jo pratipakSa hai vaha asaMsAra hai / yaha asasAra mokSa rUpa hai / isa mokSa rUpa asaMsAra meM jo jIva prApta hai ve asasArasamApannaka haiM / inakA jo abhigama hai vaha asaMsArasamApannaka jIvAbhigama haiM / yahA~ sUtra meM do cakAro kA pATha AyA hai vaha saMsArasamApannaka jIvoM meM aura asaMsArasamApannaka jIvoM meM donoM meM jIvatvarUpa sAmAnyadharma ke prati tulyatA vAbhigamanA nIce prabhASe me prabhara matAve che - "saMsArasamApannagajIvAbhigame ya, asaMsAra samApannagajIvAbhigame ya" (1) sa MsAra sabhAyanna vAlijama bhane (2) asa'sAra samApannaka jIvAbhigama. eTale ke sa'sArI ane asa sArInA bhedathI be prakAranA jIvA kahyA che. nAraka tiyatha, manuSya ane deva rUpa saMsAramAM bhramaNa karanArA jIveAne sasArI jIvA kahe che. A sasArI jIvAnA je abhigama che tene sa`sAra samApannaka jIvAbhigama kahe che. cAra gatirUpa sasAranA pratipakSanu nAma asaMsAra che. A asaMsAra meAkSarUpa che. A meAkSarUpa asa'sAramAM paheAMcI cukelA jIvAne asa'sArasamApannaka kahe che. temanA je abhigama che tevu nAma asa'sArasamApanaka jIvAbhigama che. A sUtramAM be vAra ='nA pratyeAga karIne sUtrakAre sa'sArasamApannaka jIvAmAM ane asa'sAra samApannaka jIvAmAM-khannemA-jIvavarUpa sAmAnya dharmanI bAbatamAM tulyatA prakaTa karI che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 37 ayaM bhAvaH upayogavattvalakSaNajIvatvaM yathA - saMsArijIveSu vidyate tathA - muktajIveSvapi vartate eveti upayogavattva lakSaNajIvatvamubhayatrApi samAnarUpameveti / saMsAryasasAriNorubhayorapi jIvayorupayogavattvAtmaka jIvatvasya samAnatayA kathanena bauddhamataM nyAyamataM ca pratikSipta bhavati tathAhi - bauddhohi kSaNikavijJAnarUpaM jIvamabhyupagacchati yAvatsaMsAra kSaNika vijJAnadhArA santAnarUpeNa pravahati tattvajJAnena yadA sA dhArA vicchidyate tadA vijJAnaghArA samucchedarUpA muktirbhavati muktajIve vijJAnaM na bhavati iti tanmataM nirAkRtamAcAryeNa ubhayorekarUpatvakathanena yadA upayogamAtraM jIvasya - svarUpam tadA ko hi buddhimAn puruSa svavadhAya prayatnaM kuryAt sarvo'pi karmasaMprAptaduHkhaM nivartayitu yatate na tu svakIyasvarUpavinAzAya ka. prekSAvAn svavicchedAya kuThAraM vyApArayati yadi mokSe sva prakaTa karatA hai / arthAt upayoga lakSaNa yuktatA jIvatva kA sAmAnya lakSaNa hai / yaha lakSaNa jisa prakAra se sasArI jIvoM meM pAyA jAtA hai usI prakAra se vaha mukta jIvo meM bhI pAyA nAtA hai / bhava' lakSaNa kI tulyatA donoM meM hai / isa upayoga lakSaNa kI tulyatA ke kathana se bauddhamata aura nyAyamata - naiyAyika matakA nirasana ( khaNDana ) ho jAtA hai - jaise- bauddha ne "kSaNika vijJAna rUpa jIva hai" aisA mAnA hai / jabataka sasAra hai- taba taka kSaNika vijJAna dhArAsantAna rUpa se calatI rahatI hai / tattvajJAna vaha dhArA jaba vicchinna ho jAtI hai taba vijJAna dhArA ke samuccheda hone rUpa mukti jIva kI ho jAtI hai / mukti meM mukta jIva ko jJAna nahIM rahatA hai | isa bauddha kI mAnyatA meM asamIcInatA kahate hue AcArya kahate hai ki jIva kA lakSaNa hI jaba upayogarUpa hai to kauna buddhimAn puruSa apane hI vadha ke liye prayatna karegA-samasta jIva karmasaMprApta duHkha ko dUra karane ke liye prayatna karate hai apane svarUpa ko naSTa karane ke liye prayatna nahIM karate haiM / yadi mokSa meM sva-svarUpa hI naSTa ho jAtA ho to eTale ke upayega lakSaNasaMpannatA jIvatvanu sAmAnya lakSaNa che. A lakSaNane jema sa'sArI jIvAmAM sadbhAva hAya che, eja pramANe muktajIvAmAM paNa sadbhAva hAya che. A rIte khannemAM lakSaNanI samAnatA che A upayeAgalakSaNanI tulyatAnA kathana dvArA bauddhamata ane naiyAyikamatanu' khaDana thaI jAya che. bauddho evu mAne che ke "kSaNika vijJAna rUpa jIva che," jyAM sudhI sa`sAra che tyAM sudhI kSaNika vijJAnadhArA santAnarUpe cAlu rahe che. tattvajJAna vaDe jyAre te dhArA vicchinna thaI jAya che, tyAre vijJAnadhArAnA samucchedarUpa muktinI jIvane prApti thAya che. mukti prApta karyA bAda mukta jIvamAM jJAna rahI zakatuM nathI, bauddhonI A mAnyatA kharAkhara nathI evu pratipAdana karavA nimitte AcAya kahe che ke-jema jIva upayeAgarUpa lakSaNavALA che, teA kA buddhimAn puruSa pAtAnA ja vadhune mATe prayatna karaze ? samasta jIvA karyAMnA udayane lIdhe je hu kheA AvI paDe che. temane dUra karavAnA prayatna kare che--kAI paNa jIva peAtAnA svarUpanA nAza karavAne prayatna karatA nathI. jo meAkSamAM svasvarUpanA ja nAza thaI jatA hAya, teA tenI prAptine mATe prayatna Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjovAbhigamasUtre svarUpameva nazyet tadA kathaM kepAmapi mokSAya prayatnaH syAditi / evaM naiyAyikA api AtmaguNAnAM navAnAM buddhisukhadu khecchAdveSaprayatnadharmAdharma saskArANAmatyantocchedArtha kathaM ko'pi jIva. prayatnaM kariSyati evaM krameNa ubhayorapi bauddhanaiyAyikayormatam AcAryeNa samAnarUpatayA kathanena khaNDitamiti etadviSaye vizeSavicArastu anyatra draSTavyaH sUtravyAkhyAnamAtrapravRttena mayA vizeSato nAtra vicAraH kRta iti atrasUtre kevalAn ajIvAn jIvAzcAnucA-bhigamazabdasabalita prazno'bhigamamantareNa pratipatte rasaMbhavAt jIvAjIvAdInAmabhigamagamyatAdharmajJApanAya phira kyoM usakI prApti ke liye prayatna kiyA jAya ?-jIva isakI prApti ke liye prayatna karate dekhe jAte hai-ataH yadi tumhArI mAnyatAnusAra vahA~ sva-AtmA kA svarUpa-vijJAna naSTa ho jAtA ho to phira kauna buddhimAn apane svarUpa ke vinAza ke liye prayatna kregaa| isI prakAra se naiyAyikoM kA bhI aisA hI siddhAnta hai ki buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nau AtmaguNoM ke atyanta uccheda hone para mukti prApta hotI hai so yaha siddhAnta bhI vicAra sagata nahIM hai| kyoMki jJAnAdi jIva ke nija svarUpa hai- bhalA, isake uccheda ke liye kyoM koI jIva prayatna karegA ? isa prakAra jaba sasArI jIva ___ aura mukta jIva meM upayoga rUpa lakSaNa se samAnatA hai to phira bauddha evaM naiyAyika mata saMmata mAnyatA samIcIna nahIM haiM-yahI bAta prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM do cakAroM kA prayoga kiyA hai| isa sambandha meM kiyA gayA vizeSa vicAra anyatra hai ataH vaha vahIM se jAna lenA cAhiye yahAM to maiMne kevala sUtra ke sambandha meM hI vyAkhyA rUpa se vicAra kiyA hai| vizeSa rUpa se nahIM / isa sUtra meM kevala -ajIvoM kA aura kebala jIvo kA uccAraNa kiye ja zA mATe karavAmAM Ave? paraMtu tenI prApti mATe prayatna karatA cha jevAmAM Ave che. tamArI mAnyatA anusAra je tyAM sva-AtmAnA svarUpa-vijJAnane ja nAza thaI jate hoya, te kaye buddhimAna mANasa potAnA svarUpanA vinAzane mATe prayatna karaze ? eja pramANe taiyAyikenI evI mAnyatA che ke buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayata, dharma, adharma, ane saMskAra A nava AtmaguNane sadaMtara nAza thavAthI mukti prApta thAya che A mAnyatA paNa sa gata lAgatI nathI, kAraNa ke jJAnAdi guNe jIvanA nijasvarUpa che za tenA uchedane mATe kaI paNa jIva prayatna kare kharA? A prakAre saMsArI jIva ane muktajIvamAM upayAgarUpa sAmAnya lakSaNanI apekSAe samAnatA che. tethI bIddha ane taiyAyikamatanI uparyukta mAnyatA buddhigamya nathI. eja vAta prakaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM be cakArone prayoga karyo che. A viSayane anulakSIne vistRta vivecana anya zAstramAM karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu vAcakoe te tyAMthI vAMcI levuM ahIM te meM mAtra sUtranI sAthe saMbaMdha dharAvatI vAtanuM ja vivecana saMkSipta rUpe karyuM che-ahIM vizeSa vivecana karyuM nathI. A sUtramAM januM ane mAtra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heat faar TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 39 kRtaH / ayaM bhAva' - jIvAjIvayorjJAnaviSayatvajJApanAya ubhayatrApi abhigamazabdo yojitaH etAvatA jIvo jJAnaviSayo na bhavatIti advaitavAdinAM vedAntinAM mataM nirAkRtaM bhavati yadi jIvo jJeyo na bhavet tadA tadIya svarUpasyAjJAtatvAt saMsAra nivRttiniratizayAnandaprAptyAtmakamokSaM prati kasyApi pravRttireva na syAt tatazca mokSAdi zAstrapraNayana nairarthakayamAsAdayediti, ato'bhigamazabdo yojita' vastutastu jIvasya prakaraNAt jIvAjIvabheda eva sarvatra jJAtavyaH, asaMsAra vinA hI unake sAtha abhigama zabda ko yukta karake jo prazna kiyA gayA hai vaha abhigama ke cinA unakI pratipatti nahIM ho sakatI hai isI abhiprAya se jIvAjIvAdikoM meM abhigama gagyatA rUpa dharma ke samajhAne ke liye prazna kiyA gayA hai ' tAtparya yaha hai- jIva aura ajIva meM jJAna viSayatA samajhAne ke liye donoM meM abhigama zabda yojita huA hai / etAvatA jIva jJAna ko viSaya nahIM hotA hai" aisA jo advaitavAdI kA mata hai - vedAntiyo kA kathana hai- vaha nirAkRta ho jAtA hai / kyoMki yadi jIva ko jJeya na mAnA jAya - jJAna kA vaha viSaya hotA haiM - aisA svIkAra na kiyA jAya to usakA jo svarUpa hai vaha jJAta nahIM ho sakatA hai / svarUpa jJAta hue vinA saMsAra kI nivRtti rUpa evaM niratizayAnanda kI prApti rUpa jo mokSa hai usake prati kisI bhI jIva kI pravRtti hI nahIM ho skegii| phira mokSAdi kI prApti ke nimitta jo zAstra kI racanA karane meM AI hai vaha nirarthaka ho jAvegI / ataH vaha vyartha na ho isaliye jIva aura ajIva ke sAtha abhigama zabda ko yojitakara unheM jJAna kA viSaya bhUta kahA gayA hai / vastutaH--to jIva kA prakaraNa hai / isaliye sarvatra jIva aura ajIva ke bheda hI jAnanA cAhiye / 1 ajavAstu' uccAraNa karyA vinA ja temanI sAthe abhigama zabdane yukta karIne je prazna karavAmAM AvyeA che tenuM kAraNa e che ke abhigama vinAM temanI pratipatti (sAcu jJAna) thaI zakatI nathI jIva-ajIvArdikAmAM abhigamyatA rUpa dharmAMnA samajAvavAne mATe temanI sAthe abhigama zabdanA prayAga karavAmAM Avye che. A kathananA bhAvAtha e che ke jIva ane 'ajIvamAM jJAnaviSayatA samajAvavAne mATe ja bannenI sAthe abhigama zabda joDavAmAM Avyo che. tethI "jItra jJAnanA viSaya nathI,' A prakAranA advaitavAdIo-vedAntIAnA "je mata che tenuM khaMDana thaI jAya che. kAraNa ke jo jIvane jJeya-jJAnanA viSaya rUpa na mAnavAmAM Ave, te tenuM je svarUpa che te jANI zakAya nahIM. ane tenA svarUpane jANyA vinA saMsAranI nivRtti rUpa ane niratizayAnantanI prApti rUpa meAkSanI prApti mATe kaI paNa jIva pravRtti ja na kare te pachI meAkSAdinI prAptine mATe je zAstranI racanA karavAmAM AvI che, te paNa nirarthaka khanI jAya, te niraka na anI jAya te mATe jIva ane ajIvanI sAthe abhigama zabdane cAjita karIne temane jJAnanA viSayarUpa prakaTa karavAmAM Avela che. vastutaH teA jIvatu' ja A prakaraNa che, tethI 'satra jIva ane ajIvanA bheda samajavA joIe. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre prathamopasthitamapi saMsArasamApannakajIvAbhigamaM sUtraM parityajya prathamato'saMsArasamApannakajIvAbhigamaM darzayituM praznayannAha - 'se kiM taM asaMsAra' ityAdi 'se kiM taM asaMsArasamAvanagajI vAbhigame' atha ko'sau asaMsArasamApannakajIvAbhigamaH asasArasamApannakA jIvAH kiyanto bhavantIti prazna, uttarayati 'asaMsArasamAvannagajIvAbhigame duvihe pannatte' asaMsArasamApannakajIvAbhigamo dvividhaH - dviprakArakaH prajJaptaH - kathita iti dvaividhyameva darzayati-'taMjahA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA - 'aNaMtarasiddhA saMsArasamAnnagajIvAbhigame ya' paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame ya' anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, anantarasamaye siddhim - mokSaM prAptA ye te anantarasiddhA:, tathA paramparasiddhA tathAca - anantarasiddha paramparasiddhabhedena asaMsArasamApannakA jIvA dviprakArakA bhavantIti / tatrAnantarasiddhAH kiyanta iti praznayannAha - ' se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM 40 samApannakajIvaviSaye'lpavaktavyatvAt sUtra meM "saMsArasamApannaka jIvAbhigama aura asaMsArasamApannakajIvAbhigama" isa rUpa se hI bheda pradarzita kiye gaye haiM / sA Age kI vaktavyatA isI krama se honI cAhiye thI parantu saMsArasamApannaka jIvAbhigama sUtra ko chor3akara jo mUtrakArane pahile asaMsArasamApannaka jIva ke viSaya meM prazna karavAne ke hetu se aisA kahA hai ki - " se kiMta asaMsArasamApannajIvAbhigame' so vaha asaMsAra samApannaka jIvake viSaya meM vaktavyatA alpa hone se hI kahA hai-- he bhadanta ? asaMsArasamApannaka jIvAbhigama kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMsArasamApannakajIvAbhigame duvihe pannatte" he gautama ? asaMsArasamApannaka jIvAbhigama do prakAra kA hotA hai / 'taM jahA' jaise 'aNaM tara siddhA'bhaMsArasArasamAvannagajIvAbhigame ya paraMpara siddhA'saMsAra samAvannagajIvAbhima ya' anantarasiddha saMsAra samApannaka jIvAbhigama aura paraparasiddha asaMsAra samApannaka jIvAbhigama anantara samaya meM jo sutramAM--sa sAra samApanaka jIvAbhigama ane asasAra samApannaka jIvAbhigama' 1 prakAranA bhede prakaTa karavAmAM AvyA che. tethI pahelA sasAra samApannaka jIvAnu kathana thavu joItu hatuM, chatAM paNa ahIM asa sAra samApannaka jIvAnI prarUpaNA pahelAM karavAnuM kAraNa e che ke saMsAra samApannaka jIveAnI vaktavyatA karatAM asa'sAra samApannaka jIvAnI vaktavyatA TUMkI che prazna- "se kiM taM asaMsArasamApannakajIvAbhigame ?" De lagavan ! asaM sAra sbhaapunnaka jIvAbhigamanuM svarUpa kevu che?-tenA keTalA prakAra che ? bhahAvIra prbhune| uttara-- "asaM sArasamA pannagajIvAbhigame duvihe pannante" he gautama! asa sAra sabhAyannahu~ vAliga me aArano hyo che " tajahA" te akSaro nIce prabhASe che. - "anaMtara siddhA'saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya, paraMparasiddhA'saMsAra samAvannagAjIvAbhigame ya" (1) anantara siddha asaM sArasabhApanna vAligama bhane (2) paraMpara Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 41 'aNaM tara siddhAsaMsArasa mAvannagajIvAbhigame' atha ko'sau anantarasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhimaga iti prazna uttarayati 'aNaMtara siddhAsaMsAra samAvannagajIvAbhigameM pannarasavihe pannatte' anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH paJcadazavidhaH paJcadazaprakArakaH prajJapta - kathita iti / paJcadazabhedameva darzayati-'taMjA' ityAdi, 'taMjahA ' tathA 'titthasiddhA jAva aNegasiddhA' tIrthasiddhA yAvadanekasiddhAH atra yAvatpadena 'atitthasiddhA titthagarasiddhA atitthagara siddhA sayaMbuddhasiddhA, patteyabuddhasiddhA buddhabohiyasiddhA itthiliMgasiddhA purisaliMgasiddhA, napusagaliMgasiddhA, saliMga siddhA, annaliMgasiddhA, gihiliMgasiddhA, egasiddhA, atIrthasiddhA:, tIrthakarasiddhAH atIrthakara siddhAH svayambuddha siddhA. pratyeka buddhasiddhA. buddhabodhika siddhAH strIliGgasiddhAH puruSaliGgasiddhAH napuMsakaliGgasiddhAH svaliGga siddhAH anyaliGgasiddhAH gRhiliGgasiddhA eka siddhAH ete anantarasiddhA'saMsArasamApannakA jIvA bhavanti teSAmabhigama iti / tatra tIrthakarazAsane pravRtte sati ye siddhAH 1 mokSa ko prApta ho cuke hai - ve anantara siddha hai / aura jo paramparA se mokSa ko prApta hue haiM paramparasiddha haiM / " se kiM taM anaMtara siddhA asaMsArasamApannakajIvAbhigame " he bhadanta anantara siddha asaMsAra samApannakajIvAbhigama kitane prakAra kA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM"aNaMtara siddhAsaMsArasamAvanagajIvAbhigame pannarasavihe pannatte" he gautama anantara siddha asaMsArasamApannaka jIvAbhigama pandraha prakAra kA kahA gayA hai - "taM jahA " jo isa prakAra se hai- "titthasiddhA jAva aNegasiddhA" tIrtha siddha yAvat aneka siddha yahAM yAvat zabda se "atitthasiddhA titthagara siddhA, atitthagara siddhA, sayaMbuddhasiddhA, patteyabuddhasiddhA, buddhavohiyasiddhA, itthiliMgasiddhA, purisaliMgasiddhA napuMsagaliMga siddhA, saliMgasiddhA, annaliMga siddhA, gihiliMga siddhA egasiddhA" isa pATha kA saMgraha huA hai| tIrthaMkara ke zAsana ke pravRtta siddha asa'sAra samApanaka jIvAbhigamaanantara samayamAM jemaNe meAkSanI prApti karI lIdhI" che evAM jIvAne anantra siddha kahe che. ane parasparAthI jemaNe mAkSa prApta karyAM che evA jIvAne paraspara siddha kahe che, azna- "se kiM taM aNaMtarasiddhA asaMsArasabhAvannagajIvAbhigame ? he bhagavan ! anantara siddhu asa'sArasamApannaka jIvAbhigama keTalA prakAranA che ? uttara- "aNatara siddhAsaMsAra samAvannagajIvAbhigame pannarasavihe pannatte" gautama ! anantasiddha asa sArasabhApanna vAligama para akSarA udyA che "taMjahA" te akssre| nIce pramANe che- "titthasiddhA jAva aNegasiddhA' tIrtha siddhathI saI ne gAne siddha yayatatA pahara amaro mahIM grahaNa 42vA lehaye. ahIM yAvat ( paryanta)" yaha vaDe nInA sUtrapATha graha 42 lebhe - " atitthasiddhA 2, titthagara siddhA 3. atitthagarasiddhA 4, sabuddhasiddhA 5, patteyabuddhasiddhA 6, buddhavoyisiddhA 7, isthiliMga siddhA 8, purisaliMga siddhA 9, napuMsagaliMga siddhA 10, saliMgasiddhA 11, annaliMga siddhA 12, gihiliMgasiddhA 13, egasiddhA 14" . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre 42 siddhi prAptA bhavanti te tIrthasiddhAH kathyante / atIrthasiddhAH-tIrthAnutpannA ye siddhA jAtAH te atIrthasiddhAH kathyante / tIrthakarasiddhAH tIrthaGkarapadaprAptyanantaraM ye siddhA bhavanti te tIrthaGkarasiddhAH kathyante iti tRtIyaH / atIrthakarasiddhAH tIrthakarapadamaprAptyaiva ye siddhA bhavanti te atIrthakarasiddhAH kathyante te ca kevalinaH / svayambuddhasiddhAH ye paropadezamantareNa svayameva jJAnamavApya siddhA bhavanti te svayambuddhasiddhAH kathyante / yathA tIrthakara mahAvIrAdaya iti pnycmH| pratyekabuddhasiddhAHyasya kasyApi vastuvizeSasya saMyogaM prApya anityAdi bhAvanayA siddhA bhavanti te pratyekavuddhAH kathyante iti SaSThaH / buddhabodhitasiddhA.-ye gurUpadezAdinA bodhaM prApya siddhA bhavanti te buddhabodhitAH siddhA' kathyante iti saptamaH / strIliGgasiddhAH-dravyarUpeNa strIline vartamAnA ye jIvAH siddhi prApnuvanti te strIliGgasiddhAH kathyante yathA mallinAthaH ityaSTamaH purupaliGgasiddhAH dravyarUpeNa puruSaliDne vartamAnAH bodhamavApya siddhA bhavanti te purupaliGgasiddhAH kathyante iti navamaH / hone para jo sidvi ko prApta ho cuke haiM ve tIrthasiddha haiM tIrtha meM utpanna nahIM hokara jo siddha hue haiM ve atIrtha siddha hai / tIrthakara pada kI prApti ke anantara jo siddhi pada ko prApta hue haiM tIrthakara siddha haiN| jo tIrthakara pada ko prApta hue vinA hI siddha hue haiM ve atIrthakara siddha hai-jaise kevalI bhagavAn / jo dUsaroM ke upadeza ke vinA svayaM hI jJAna ko prApta kara siddha hote haiM ve svayaM vuddha siddha hai| jaise-tIrthakara mahAvIra Adi jisa kisI vastu vizepa ke saMyoga ko prAptakara jo anityAdikI bhAvanA se siddha hote haiM ve pratyeka vuddha siddha hai / jo guru ke upadeza Adi se prabuddha hokara siddha hote haiM ve buddha boSita siddha hai / jo dravya rUpa se strIliGga meM vartamAna jIva siddha hote haiM ve strIliGga siddha hai| -se-mallinAtha / dravyarUpa se purupaliGga meM vartamAna jo jIva siddha hote haiM ve puruSaliGgasiddha hai| napuMsakaliGga meM vartamAna jo jIva (1) tIrthakara--tIrthakaranuM zAsana pravRtta thayA bAda jeo siddhi pAmyA che, temane tIrtha siddha kahe che (2) atIrthasiddha-tIrthamAM utpanna thayA vinA jemaNe siddhi prApta karI che temane atIthasiddha kahe che (3) tIrtha karasiddha tIrthaMkara padanI prApti karyA bAda jeo siddhi pAmyA che temane tIrthaMkarasiddha kahe che (4) atIrthakara siddha-tIrthaMkara padanI prApti karyA vinA ja siddhi prApta karanArane atIrthakara siddha kahe che-jemake kevalI bhagavAna (5) svayaM buddha siddha-bIjAnA upadeza vinA, potAnI jAte ja jJAna prApta karIne siddhipada meLavanArane svaya buddha siddha kahe che jema ke tIrthaMkara mahAvIra Adi. (6) pratyeka buddha siddha-kaI vastu vizeSanA saMgathI anitya Adi bhAvanA vaDe jeo siddha thAya che temane pratyeka buddha siddha kahe che. (7) buddha badhita siddha-jeo gurunA upadeza AdithI siddha thAya che, temane buddhabodhita siddha kahe che. (8) strIliMgasiddha-dravyarUpe strIliMgamAM rahelA je jIvo siddha thAya che, temane strIliMgasiddha kahe che jemake mallInAtha (9) puruSaliMgasiddha-dravya rUpe purUSaliMgamAM utpanna thaIne siddhi pada prApta karanAra jIvane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 43 napuMsakaliGgasiddhAH napusakaliGge bodhamavApya siddhA bhavanti te napuMsakaliGgasiddhAH kathyante iti dazamaH / svaliMgasiddhAH-svasya-sAdhoryat sadorakamukhavatrikArajoharaNAdiliMgaM tatra vartamAnA ye siddhA bhavanti te svaliGgasiddhAH kathyante ityekAdazaH / anyaliGgasiddhAH-anyasya sAdhvatirikasya parivAjakAdeliGge vartamAnAH siddhAH ye bhavanti te anyaliMgasiddhAH kathyante iti dvAdazaH / gRhiliMgasiddhAH-gRhiNAM liDne vartamAnA ye siddhimAsAdayanti te gRhiliGgasiddhA kathyante ititrayodazaH / ekasiddhAH-ekasmin samaye eke eva ye siddhA bhavanti te ekasiddhAH kathyante iti caturdazaH / anekasiddhAH--ekasmin samaye sahaiva aneke siddhAH ye bhavanti te anekasiddhAH kathyante iti paJcadazaH / etadviSaye vizeSavicAro nandIsUtraTIkAyAM jJAnacandrikAyAM draSTavya iti / prakaraNArthamupasaMharati-'setta' ityAdi, 'settaM aNaMtarasiddhA te ete anantarasiddhA saMsArasamApannakAH paJcadazabhedabhinnAH kathitA iti // 'se ki taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame' atha ko'sau paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAH kiyantaH kiM lakSaNAzceti praznaH, siddha hote haiM ve napuMsakaliGgasiddha hai / jo jIva sAdhu ke liGga meM-sadorakamukhavatrikA, rajoharaNa Adi liGga meM-vartamAna hokara siddha hote haiM ve svaliGgasiddha hai / sAdhuveSa se atirikta parivAjaka mAdi veSa meM vartamAna hokara jo jIva siddha hote hai ve anyaliGga siddha hai| gRhastho ke veSa meM rahakara jo siddha hote hai ve gRhiliMga siddha hai ekasamaya meM jo eka hI siddha hote hai ve ekasiddha hai aura jo ekasamaya meM sAtha 2 aneka siddha hote hai ve aneka siddha hai / isa viSaya meM vizeSa vicAra merI racI huI nandIsUtra kI-jJAnacandrikA nAma kI TIkA meM-kiyA gayA hai ataH vahAM se jAnalenA cAhiye 'se taM aNaMtarasiddhA' isa prakAra se anantarasiddha asaMsArasamApannaka jIva pandraha prakAra ke kahe gaye hai| - purUSaliMga siddha kahe che (10) napuMsakaliMgamAM utpanna thaIne je jIva siddha thAya che tene napusakaliga siddha kahe che. (11) je cha sAdhu paryAyamAM rahIne sadaraka muhapattI, rajeharaNa Adi sAdhunA cihna dhAraNa karIne-siddhi prApta kare che, temane svaliMgasiddha kahe che (12) sAdhu veSa sivAyanA parivrAjaka Adi veSa dhAraNa karIne je jI siddhipada prApta are cha bhane anya liMga siddha 4 cha (13) 'gihiliMgasiddhA' zastha avasthAmA siddha thAya che te gRhi li siddha che. (14) ekasiddha-eka samayamAM je eka ja siddha thAya che, evAM siddhone eka siddha kahe che. (15) aneka siddha -eka samayamAM eka sAthe ja aneka jI siddha thAya che temane aneka siddha kahe che. A viSayanuM vistRta vivecana meM lakhelI nadIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI TIkAmAM karavAmAM AvyuM che, te tyAMthI te vAcI sevAnI sabhaY 42vAmAM Ave che "se taM aNaMtarasiddhA" 2 re 542 praa2n| anaMtara siddha asaMsAra samApanaka jIvonuM kathana ahIM pUruM thAya che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda zrIjIvAbhigamasUtre uttarayati--' paraMparasiddhA saMsAra samAvannagajIvAbhigame aNegavihe pannatte' paramparasiddhAsaMsAra samApannakajIvAbhigamo'nekavidho'neka prakAraka' prajJaptaH kathitaH / anekavidhatvameva darzayannAha 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'paDhamasamayasiddhA dusamayasiddhA jAva aNegasamayasiddhA prathamasamayasiddhA dvitIyasamayasiddhA yAvadananta samayasiddhA, yAvatpadena tricatuHpaJcamapaTsaptamASTamanavamadazama saMkhyAtA saMkhyAtasamaya sidvAnAM saMgraho bhavati, tathA ca prathamasamayasiddhAdAramya ananta samayasiddhabhedena paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvA anekaprakArakA bhavantItibhAvaH / paramparajIvamupasaMharannAha-'se taM paramparasiddhA saMsAra samAvannagajIvAbhigameM' so'yaM paramparasiddhA saMsArasamApannakajIvAbhigama iti / 'settaM asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' so'yaM saMkSepavistArAbhyAm asaMsArasamApannakajIvAbhigama kathita iti bhAvaH // sU0 6 // "se kiM taM paraMparasiddhA saMsAra samAvannagajIvAbhigame " he bhadanta paramparasiddha asasArasamApannakajIvAbhigama - paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIva - kitane haiM aura unakA kyA lakSaNa hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'paramparasiddhAsaMsArasa mAvannagajIvAbhigame aNega vihe paNNatte' he gautama 'paramparasiddha asaMsArasamApannakajIvAbhigama aneka prakAra kA kahA gayA hai "taM jahA" jaise- 'paDhamasamayasiddhA dusamayasiddhA jAva anaMtasamayasiddhA' prathama samaya meM siddha dUsare samaya meM siddha yAvat ananta samaya meM siddha yahA~ yAvatpada se trisamaya siddha catuH samaya siddha paMcama samaya siddha paSTa samaya siddha, saptama samaya siddha aSTama samaya siddha navama samaya siddha dazama samaya siddha saMkhyAta samaya siddha asaMkhyAta samaya siddha ina siddhoM kA grahaNa huA hai / tathA ca prathama samaya siddha se lekara ananta samaya siddhoM taka ke meda se paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIva aneka prakAra ke hote haiM / " se taM parampara siddhASsaMsArasamAvannaga jIvAbhigame' isa prakAra se yaha paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIvAbhi 1 prazna - " se kiM taM paramparasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame ?" huM bhagavan ! paraspara siddha sasAra samApannaka jIvAbhigama-parampara siddhu asa'sArI jIvAnA keTalA prakAra che ? ane temanu lakSaNa kyu che ? mahAvIra alunA uttara- "parampara siddhAsaMsArasanAvannagajIvAbhigame aNegavihe paNNatte" he gautama! parampara siddha asa sArasabhApanna chavAbhigama bhane ajharano hyo che. "taMjahA " tero nIce pramANe - "paDhamasamayasiddhA, dukhamayasiddhA, pAva aNaMtasamaya siddhA". (1) prathama samayamAM siddha (2) dvitIya samayamAM siddha, ItyAdi ana ta samaya siddha paryaMtanA lava gaDa " yAvat (parya ta) yaha vaDe" trisamayasiddha, yaturtha samaya siddha paMthabha samaya siddha, SaSTha samaya siddha, saptama samaya siddha, aSTama samaya siddha, navama samaya siddha, dazama samaya siddha, sakhyAta samaya siddha, ane asaMkhyAta samaya siddha" ATalA prakAranA siddhonA saMgraha thayA che. A rIte prathama samaya siddhathI laI ne anaMta samaya siddha sudhInA bhedanI apekSAe parampara siddha asaMsAra samApannaka jIve aneka prakAranA haiya che, " se ta paraMparasiddhA'saMsArasamAvannagajIvAbhigame " mA prAstu paramparasiddha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikA TIkA pra. 1 saMsArasamApannakajIvAbhigamanirUpaNam 45 samprati- saMsArasamApannakajIvAbhigamaM pratipAdayituM praznayannAha - 'se kiM taM saMsArasamAvannaga' ityAdi, mUlam --' se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame, saMsArasamAvannaesu NaM jIvesu imAo Nava paDivattIo evamAhijjaMti, taM jahA - ege evamAhaMsu duvihA saMsArasamAvannagajIvA pannattA, ege evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvannagajIvA pannattA, ege evamAhaMsu cavvihA saMsArasamA - vannagA jIvA pannattA, ege evamAhaMsu paMcavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA eeNaM abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' // sU0 7 // chAyA -- atha ko'sau saMsArasamApannakajIvAbhigamaH, saMsArasamApannakeSu khalu jIveSu imA nava pratipattayaH, padhamAkhyAyante, tadyathA - eke evamAhuH, dvividhAH saMsArasamA pannakA jIvAH prajJaptAH, eke pavamAhu, trividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH, pake evamAhaMsu - caturvidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH, eke evamAhuH, paJcavidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptA etenAbhilApena yAvaddazavidhAH saMsArasamApannakA jIvA prajJaptA // sU0 7 // TIkA - 'se kiM taM saMsArasamAvanagajIvAbhigame' atha ko'sau saMsArasamApannaka-- jovAbhigama iti praznaH, uttarayati - 'saMsArasamAvannaesa' ityAdi, 'saMsArasamAvannae NaM jIvesu gama hai / 'settaM asaMsArasamAvannaga jIvAbhigame' yahA taka saMkSepa aura vistAra se asaMsAra samApannaka jIvAbhigama kahA hai | sU0 6 // aba saMsArasamApannaka jIvAbhigama ko pratipAdana karane ke liye kahate hai'se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame ' - ityAdi // sU0 7 // -- TIkArtha - he bhadanta ! . ' se ki taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame' vaha saMsArasamApannaka jIvAbhigama kyA hai ? uttarameM prabhu kahate hai "saMsArasamAvannaesa NaM jIvesu imAo Nava paDiva - asaMsAra sabhAyanna vAliganu sva35 che. "se tta asaMsArasamAvannagajIvAbhigame" ahIM sudhImAM asaMsArasamApannakajIvAbhigamanuM svarUpa spaSTa karavAmAM AvyuM che!sU0 // have sUtrakAra saMsArasamApannaka jIvAbhigamanA svarUpanuM pratipAdana kare chese kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame" tyAhi TIartha -- gautama svAmI mahAvIra alune bhevo azna pUche che che - " se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame ?" he bhagavan ! sa MsArasabhApannaH lIvAli bhanu sva35 Thevu che ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre mmmmmmmmmmmmmmmmimaramannerioramaanemamaaaaaaaaarmommmmmm imAo NA paDivattIo evamAhijjati' saMsArasamApannakeSu khalu jIveSu imA nava pratipattayaHvakSyamANanavasakhyAkapratipattayaH-- dvipratyavatAramAdau kRtvA tato dazapratyavatAraM yAvat ye nava pratyavatArAH tadrUpA ityarthaH, evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAyante pUrvAcAriti / atra nava pratipattIti kathanena praNAlikayA arthAkhyAnaM draSTavyam, pratipattau satyAmeva zabdAthai pravRttikaraNAditi / praNAlikayA arthAbhidhAnameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'ege evamAhasu duvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke mAcAryAH evamAkhyAtavantaH, yat dvividhAH-dviprakArakAH sasArasamApannakA jIvAH prajJaptAHkathitA iti, sasArasamApannakajIvA dviprakArakA bhavantoti kasyApyAcAryasya matam , 'ege eva mAhaMsu-tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke AcAryAH eva mAkhyAtavanto yat trividhA:-triprakArakAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH-kathitA iti / 'ege evamAhaMsa cauvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke AcAryA evamAkhyAtavanto yat caturvidhAH-catuHprakArakAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptA. ttIo eva mAhijjaMti" he gautama ? sasArasamApannaka jIvoM meM ye nau prattipattiyAM mAnyatAe~dvipratyavatArako Adi meM karake daza pratyavatAra taka pUrvAcAryoM ne kahIM hai jo isa prakAra se haiM-'ege evamAsu-duvihA saMsArasamAvannagajIvA pannattA' koI-koI AcArya aisA kahate haiM ki saMsArasamApannaka jIva do prakAra ke hote hai-'ege evamAiMsu tiviThA saMsArasamApannagA jIvA pannattA' koI 2 AcArya aisA kahate haiM ki sasArasamApannaka jIva tIna prakAra ke hote hai| 'ege evamAiMsu caunihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' koI 2 AcArya aisA kahate hai ki saMsArasamApannaka jIva-saMsArIjIva cAra prakAra ke hote hai / 'ege evamAhaMsu-paMcavihA saMsArasamAvannagAjIvA paNNattA' koI 2 AcArya aisA bhaDAvIra prbhune| uttara-'saMsArasamAvannapasu NaM jIvesu imAo Nava paDivattImo evamAhijjati" gautama ! sasAra samApanna pona 42 viSa na mAnyatAyA-(tamanA be prakArathI laIne dasa parya tanA prakAra hovAnI mAnyatAo pUrvAcAryoe prakaTa karI che.) cha 2 nava mAnyatAmA nIya prabhAye che "ege evAmAhaMsu duvihe saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" mAyAya me 4 cha / sasA2 samApana vo me 2 // DAya che. "ege evamAsu tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" mAyAya ye 4 cha / sasAra samApana patra prA2nA DAya che. "ege evAmAhaMsu cauvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" I mAyA sasAra samApanna vo yAra prA2nA DAya che. "ege evamAhaMsu paMcavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNatA" mAyA yevu cha -sasAra samApana va pAya prAra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra. 1 saMsArasamAvannagajIvAbhigamanirUpaNam 47 kathitA iti, 'ege evamAhaMsu paMcavihAsaMsArasamAvannagA jIvA pannatA' eke AcAryAH eva mAkhyAtavanto yat paJcavidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH kathitA iti, 'eeNaM abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' etena abhilApena-prakAreNa yAvad dazavidhA:dazaprakArakAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH - kAthatAH atra yAvatpadena SaDvidhAH prajJaptAH, saptavidhAH prajJaptAH, aSTavidhAH prajJaptAH, navavidhAH prajJaptAH, eteSAmabhilApAnAM saGgraho bhavatIti / atra eke AcAryA iti na darzanAntarIyAH pRthagumatAvalambina iva kecida ye AcAryAH kintu ye eva pUrva dvityavatAravivakSAyAM vartamAnA evamuktavanto yathA dvividhAH saMsArasamApannakA iti te eva tripratyavatAravivakSAyAmapi vartamAnA nAnye dvipratyavatAravivakSApekSayA tripratyavatAravivakSAyAH bhinnatvAt vivikSAvatAM tu kathaJcidbhedAdanyatvaM jJAtavyam / ataH pratipattaya iti paramArthato'nuyogadvArANi iti kahate hai ki saMsArasamApannaka jIva pAMca prakAra ke hote hai / "eeNaM abhilAveNaM jAtra dasavihA saMsAra samAvannagAjIvA pannattA' isa abhilApase isa prakAra se dasa prakAra taka sasArasamApannaka jIva kahe gaye hai / yahAM yAvat zabda se 'paDvidhAH prajJaptAH saptavidhAH prajJaptA aSTavidhAH prajJaptAH, navavidhAH prajJaptA:' ina prakAroM kA saMgraha huA hai| yahAM 'eMge' jo aisA kahA hai so usase bhinna matAvalambI AcAryo kA grahaNa nahIM huA hai kintu jainamatAbalambI hI AcAryoM kA grahaNa huA hai / kintu inakI mAnyatAe~ pRthag 2 hai isaliye inheM pRthag matAvalambI jaisA kahA gayA jAnanA cAhiye / ataeva jo AcArya - dvipratyavatAra kI vivakSA meM vartamAna hai aura aisA kahate haiM ki saMsArasamApannakajIva do prakAra ke hai unase bhinna ve AcArya hai, jo saMsArasamApannaka jIva tIna prakAra ke hai aisA kahate haiM / vivakSA kI bhinnatA se- dvipratyavatAravivakSA kI bhinnatA se tripratyavatAravivakSA meM bhinnatA AjAtI hai / isaliye vivakSAvAloM meM bhI kathaMcit bhinnatA A jAtI hai 'pratipatti yaha paramArtha se anuyogadvAra rUpa nA hAya che "paNaM abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA nIvA pannattA" A are saMsAra sabhApanna vonA isa paryantanA aAro sama sevA sahIM 'jAva' paryaMta pahavaDe "paDUvidhAH, prazaptAH, saptavidhA, prajJaptAH, aSTavidhAH prajJaptAH, navavidhAH prajJaptAH " A sUtrapATha grahaNa thayeA che eTale ke kaI kaI AcAye sa'sAra samApannaka jIvonA cha prakAra kahyA che, koI e sAta keAie ATha, koI e nava ane kAI e dasa prakAra kahyA che. ahIM "ege" mA yaha dvArA jainabhatane bhAnanArA bhAyAyena bhuta 4 auTa thayo che, anya matavAdI AcArcanI A mAnyatA nathI, ema samajavuM, parantu jainamatAvalaMbI AcArcanI mAnyatAe paNa judI judI che, tethI temane ahIM judA judA matAvalI jevAM kahyA che tethI je AcArya dvityavatAramAM (vAnA be prakAramAM) mAne che tee evu kahe che ke sauMsArasamApanaka jIvA e prakAranA che. bIjA kAI kAI AcArce evI bhinna mAnyatA dharAve che ke sa sArasamApanaka jIve traNa prakAranA che. vivakSAnI bhinnatAne lIdhe (mAnyatAmAM bheda hAvAne kAraNe) dvipratyavatAra (dvividhatA)nI vivikSA karatAM tripratyavatAramAM bhinnatA hAvAne lIdhe-vivikSAvALAemAM (A prakAranI mAnyatA dharAvanArAomAM) paNa thoDI bhinnatA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre jJAtavyam / atra ye eva dvividhAste eva trividhAste eva caturvidhA iti teSAM jIvAnAmanekatva bhAvatayA tat tat dharmabhedena tathA tathA'bhidhAnatA saMbhavati nAnyathA, ekAntataH teSAM jIvAnAmeva svabhAva vaicitryAbhAvAt dvitrAdyabhidhAnapravRttireva na syAt iti // sU0 7 // samprati- etA eva pratipattoH krameNa kathayituM prathamataH prathamAM pratipatti vibhAvayipuridamAha'tattha NaM' ityAdi, mUlam -- 'tattha NaM je eva mAhaMsu-duvihA saMsArasamAvannagA jovA pannattA te evamAhaM taMjahA - tasAceva thAvarA caiva / se kiM taM thAvarA ? thAvarA tivihA pannattA taM jahA - puDhavokAiyA ya 1 AukkAiyA ya 2 vaNassaikkAiyA ya 3 se kiM taM puDhavIkAiyA, puDhavI kAiyA duvihA pannattA taMjahA - suhumapuvI kAiyA ya bAyarapuDhavIkAiyA ya / se kiM taM suhumapuDhavI kAiyA ? humapuDhavIkAiyA duvihA pannattA taMjahA - pajjattagA ya apajjattagA ya // sU08 // 1 chAyA - tatra khalu ye pavamADu - dvividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptA ste evamAhuH stadyathA - trasA va sthAvarA eva / atha ke te sthAvarAH, sthAvarAstrividhAH prajJaptA, tadyathA- pRthivIkAyikAzca 1, aSkAyikAzca 2, vanaspatikAyikAca 3 / atha ke te pRthivIkAyikAH ? pRthivIkAyikA dvividhAH prAptAH tadyathA sUkSma haiM jinheM eka AcArya do bheda rUpa se kahatA hai unheM hI dUsarA koI AcArya tIna bheda rUpa se kahatA hai - so isakA kAraNa yaha hai ki jIvoM ke aneka svabhAva hai- ataH una una svabhAvoM ke bheda ko lekara isa prakAra kI mAnyatAe~ unameM sabhavita hotI hai / yadi ekAnta rUpa se jIvo ko eka svabhAva vAlA hI mAnA jAve to isa mAnyatA meM bhinnatA A hI nahIM sakatI hai - ataH dviprakAratA triprakAratA Adi ke kathana meM pravRtti hI nahIM banatI hai | sU0 7 // bhAvI laya che. " pratipatti" bhA bhAnyatA paramAnI apekSAe anuceAgadvAra rUpa ja che, jemane eka AcAya e bheda rUpe prakaTa kare che ane khIjA kaiAI AcAya temane ja traNa bheda rUpe prakaTa kare che A prakAre mAnyatAmAM bheda paDavAnu kAraNa e che ke jIvAnA aneka svabhAva (lakSaNa) hAya che, tethI A prakAranA svabhAvabhedone lIdhe A prakAranI judI judI mAnyanAe sa'bhavI zake che. jo ekAntataH jIvAne eka svabhAvavALA mAnavAmAM Ave, te A mAnyatAmAM bhinnatA sa bhavI zake nahIM, rAne dvividhatA, triviSitA AdinuM kathana ja thaI zake nahIM !! s0 7 5 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipratinirUpaNam 49 pRthivIkAyikAca, yAdarapRthvIkAyikAzca, atha ke te sUkSmapRthivIkAyikA sUkSmapRthvIkAyikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakAzca aparyAptakAzca // sU0 8 // TIkA- 'tattha NaM' tatra khala-tatra-teSu navasu pratipattiSu madhye 'je evamAhaMsa-duvihA saMsArasamApannagA jIvA pannattA' ye dvipratyavatAravivakSAyAM vidyamAnAH evamAkhyAtavantaH dvividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptA iti, 'te ekamAIsu' te evam-vakSyamANaprakAreNa dvividhatva bhAvanArtham AkhyAtavantaH, kimAkhyAtavantastatrAha-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'tasAceva thAvarA ceva' trasAzcaiva sthAvarAzcaiva tatra santi-nidAghAdi saMtaptA; svasthAnAt sthAnAntaraM chAyAdi sevanArtha gacchantIti vasA sacariSNavo jIvAH, anayA vyutpattyA trasAH trasanAmakarmodayavartino jIvAH parigRhItAH bhavanti / athavA trasanti-Urdhvamastiryag calantIti trasAH-tejo ava sUtrakAra unhIM AcAryoM kI jIva sambandhI do Adi mAnyatAoM meM se prathama jo dvipratyavatAra sambandhI pratipatti hai use prakaTa karane ke liye sUtra kahate hai"tattha NaM je evamAhaMsu duvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA-ityAdi / sU0 8 // TIkArtha-'tattha gaM' una nau pratipattiyo ke bIca meM 'je ecamAiMsa' jo AcArya aisA kahate hai ki saMsArasamApannakajIva do prakAra ke haiM-'te evamAiMsu' ve isa dRSTi ko sAmane rakha kara vahA~ dvividhatA kA kathana karate hai-'tasAceva thAvarAceva' vaha dRSTi hai trasajIva aura sthAvarajIva sambandhI arthAt trasajIva aura sthAvarajIva ke bheda se saMsArasamApannakajIva do prakAra ke hai-jo apanI icchA se calate phirate haiN| garmI Adi se santapta hokara eka sthAna se chAyA Adi ke sevana karane ke liye dUsare sthAna para jAte haiM ve trasajIva haiM / isa prakAra trasanAmakarma ke udayavAle jIva trasajIva kahe gaye hai| athavA U~ce nIce aura tirache jo calate hai ve trasajIva hai / isa prakAra ke kathana se teja vAyu aura dvondriyAdikajIva saba trasajIva te AcAryonI jIvanA prakArone viSe-bethI laIne dasa sudhInA prakAra havA viSe-je mAnyatAo che temAMthI je dvipratyavatAra saMbaMdhI pratipatti che (be prakAra hovAnI mAnyatA che) tenuM sUtrakAra have pratipAdana kare che- "tattha NaM je evamAsu duvihA saMsArasamApannagA jIvA paNNattA"-sU0 8 .TI-'tattha NaM" nava pratipattimA (bhAnyatA) bhAMnI, "je evamAhasu" // 4 mAyAyAnI savAre mAnyatA cha / sasArasamApanna vAnA meM prA2 che, "te evamAsu" teso mA prA2nI mAnyatAna sIdhe lAnA meM praa| 4 cha---"tasA ceva thAvarA ceva" temanI daSTie saMsArasamApanaka jIvonA A be bheda paDe che-(1) trasa ane (2) sthAvara. - je jIve potAnI IcchAnusAra halanacalana karI zake che-garamI AdithI trAsIne chAyA e dinu sevana karavA mATe bIje sthaLe jaI zake che, temane trasa jIve kahe che. A rIte vase nAmakarmanA udayavALA jIne trasajI kahevAya che. athavA-je jIve UMce, nIce ane Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. zrIjovAbhigamasUtre 'vAyavo dvIndriyAzceti / sthAvarAstu uSNAghabhitApena abhitaptA api svakIyaM sthAnaM parityajya anyatra gantumasamarthAH santaH svasthAne eva tiSThantItyevaM zIlAH ye te pRthivyapavanaspatayaH iti / 'tasA ceva thAvarA ce' ityatra ubhayatrApi ca zabdI svagatAnekabhedasamuccayA?, ubhayatrApi "evakArau avadhAraNArthako, ataeva ime saMsArasamApannakA jIvAH, etavyatirekeNa saMsAriNo'bhAvAditi / trasajIvApekSayA sthAvarepu alpavaktavyatvAt prathamataH sthAvarajIvAn pratipAdayituM praznayannAha-se ki taM ityAdi, 'se ki taM thAvarA' atha ke te sthAvarajIvAH kiyantazceti prazna', uttarayati-thAvarA tivihA pannattA' sthAvarA jIvA strividhA:-triprakArakA prajaptA:-kathitAH / traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'puDhacIkAiyA AukAiyA vnnssihai| sthAvarajIva ve haiM jo uSNatA Adi se santapta hone para bhI apane sthAna ko chor3akara anyatra jAne meM sarvathA asamartha bane hue haiM aura apane hI sthAna para Thahare hue haiM aise jIva ekendriya pRthivIkAyika, apakAyika vanaspatikAyikajIva hai / 'tasA ceva yAvarA ceva' isa prakAra se jo yahAM do cakAro kA prayoga kiyA gayA hai vaha apane 2 bhedo ko samuccaya karane ke liye kiyA gayA hai| tathA jo donoM ke sAtha evakAra kA prayoga kiyA gayA hai vaha avadhAraNa ke liye kiyA gayA hai| ataH inake sivAya aura bheda saMsArI jIvoM ke nahIM hai| aisA inhIM bhedoM meM samasta sasArIjIva samAviSTa ho jAte haiM / trasajIvo kI apekSA sthAvara jIvoM meM vaktavyatA alpa hone se pahile aba sthAvara jIvo kA pratipAdana karane ke nimitta sUtrakAra 'se ki taM thAvarA' aisA sUtra kahate hai-isase aisA pUchA gayA hai ki sthAvara jIva kitane prakAra ke hote haiM-uttara meM kahA gayA hai 'dhAvarA tivihA' sthAvara jIva tirachAM cAle, temane trasa kahe che. A kathanane AdhAre teja, vAyu ane dviIndriyAdika badhA jIne trasajI kahe che. garamI AdithI dukhI thavA chatA paNa je je pitAnuM sthAna choDIne bIje sthAne jaI zakavAne asamartha che, ane te kAraNe pitAne sthAne ja paDayAM rahe che evAM jIne sthAvara jI kahe che ekendriya pathvIkAyika, apUkAyika ane vanaspitayivAna mA prAranA sthA12 / 49 che "tasA ceva thAvarA ceva' mA prakAre ahIM je be " kArane prayoga karavAmAM Avyo che, te pitApitAnA bhedane samuvyy 42vAna bhATa 42vAmA maa0ye| cha. tathA mana pahAnI sAthe "eva" phne| prayoga karavAmAM AvyuM che, te avadhAraNane mATe karAve che. A kathananuM tAtparya e che, ke saMsArI jInA A be prakAra sivAya koI prakAra nathI samasta sa sArI jIne prakAramAM samAveza thaI jAya che trasa jI karatAM sthAvara jInI vaktavyatA TUMkI hovAne kAraNe sUtra.2 57 sthA12 vAnu pratipAhana re cha prazna---"se ki ta thAvarA " sagavan! sthAvara jInuM svarUpa kevuM che-temanA keTalA prakAra che? ttiR-"thAvarA tivihA-taMjahA' sthA52 vAnA nIye prabhArI prA2 5 cha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra. 1 dvipratyacatArapratipattinirUpaNam 51 kAiyA' pRthivIkAyikAH apkAyikAH vanaspatikAyikAH / tatra pRthivIkAyaH zarIraM yeSAM te pRthivIkAyAH te eva pRthivokAyikAH, Apo jalAni tA eva kAya:- zarIra yeSAM te apkAyAste evApakAyikAH, vanaspatirlatAdi sa eva kAyaH zarIraM yeSAM te vanaspatikAyAste eva vanaspatikAyikA iti / sarvatra - pRthivIkAyAdiSu bahuvacanaM tat teSAM jIvAnAM bahutvajJApanAya, atra sarvabhUtAnAmAdhAraH pRthivIti prathamataH pRthivIkAyikAnAM grahaNam / tadanantaraM pRthivIpratiSThitApkAyikAnAM kathanaM kRtam / tadanantaram ' jattha jalaM tattha varNaM' iti saiddhAntikavastu pratipAdanArthaM vanaspatikAyikAnAmiti kathanaM kRtam / atra trividhatvaM sthAvarANA tejo vAyUnA labdhvA sthAvarANAmapi satAM gatitraseSvantarbhAvavivakSaNAt, tathA cAnyatrApi kathitam, "pRthivyAmbuvanaspatayaH, sthAvarAH " tejo vAyuddI tIna prakAra ke hote haiM-taM jahA' jaise 'puDhavIkAiyA AukkAiyA vaNassaikAiyA' pRthivI kAyika apkAyika aura vanaspatikAyika jinajIvo kA pRthivI hI zarIra hotA hai ve pRthivI - kAyika hai, jina jIvoMkA jala hI zarIra hotA hai ve aSkAyika hai / vanaspati latA Adi rUpa hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vanaspatikAyikajIva hai / ina pratyeka pado meM jo bahuvacana kA nirdeza huA hai vaha unameM pratyeka meM bahutA ke prakaTa karane ke liye huA hai, samasta bhUto kA AdhAra pRthivI hai isI bAta ko lekara sabase pahile pRthivIkAyiko kA grahaNa kiyA gayA hai / isake bAda pRthivI pratiSThita aSkAyikokA aura phira ' jattha jalaM tattha varNa' jahAM jala hotA hai vahA~ vana hotA hai isa saiddhAntika vastu ke pratipAdana ke nimitta vanaspatikAyikoM kA kathana kiyA gayA hai / yahA sthAvaro meM jo trividhatA kA kathana kiyA gayA hai vaha tejaskAyika aura vAyukAyikajIvoM ko gati kI apekSA trasa mAnakara kiyA gayA hai / arthAt tejaskAyika aura "puDhavIkAyA, AukAiyA, vaNassaikAiyA" (1) pRthvI ayi:, (2) ajaya mAne (3) vanaspatikAyika. pRthvI ja jemanu zarIra che, evAM jIvAne pRthvIkAyaka kahe che. jaLa ja jenu' zarIra che, evA jIvAne aprakAyika kahe che . vanaspatirUpa ja jemanu zarIra hAya che, evAM jIvAne vanaspatikAyika kahe che. A pratyeka padamAM khahuvacananuM rUpa ApavAnu kAraNa e che ke A pratyeka prakAranA jIveAnI sakhyA ghaNI ja vadhAre che. samasta bhUtAna (jIve ne) AdhAra pRthvI che, tethI ja sauthI pahelAM pRthvIkAyikAnI vAta karI che, tyArabAda pRthvI - pratiSThita mAyinI vAta urI che, "jattha jalaM tattha varNa" lyA bhaja hoya che tyA pana hAya che, A saiddhAMtika vastunA pratipAdanane mATe mAyikanu kathana karyo khAda vanaspatikAyikanuM kathana karavAmAM AvyuM che ahIM sthAvarAmA je trividha paNAnuM kathana karavAmA AvyuM che te tejaskAyika ane vAyukAyika jIvAne gatinI apekSAe trasa mAnavAmAM AvyA che, tethI ja ahIM trasa jIvonA traNa ja prakAra khatAvavAmAM AvyA che. A kathanane bhAvAtha e Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAwaam - zrIjIvAbhigamasUtra ndriyAdayazca trasAH iti / ' tatra yathoddiSTaM nirdeza iti niyamAt tripu pRthivIkAyikA dipu prathamataH pRthivIkAyi. kapratipAdanAyAha-'se kiM taM puDhavIkAiyA' ityAdi, 'se ki puDhavIkAiyA' matha ke te pRthivIkAyikA iti praznaH, uttarayati-'puDhavIkAiyA duvihA pannattA' pRthivIkAyikA dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, vaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-muhamapuDhavIkAiyA ya vAyarapuDhavIkAiyA ya' sUkSmapRthivIkAyikAca bAdarapRthivIkAyikAzca / tatra sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmA iti kathyante, tathA-bAdaranAmakarmodayAt bAdarA iti kathyante, sUkSmatvaM bAdaratva ca karmodayajanitam , na tu badarAmalakavat ApekSikaM sUkSmatvavAyukAyika ye yadyapi labdhikI apekSA sthAvara haiM phira bhI inheM gatikI-apekSA trasa mAnA gayA hai aura unameM hI unake antarbhAva honeko vivakSA huI hai anyatra bhI aisA hI kahA gayA hai 'pRthivyamvuvanaspatayaH sthAvarAH tejovAyudvIndriyAdayAdayazca trasAH' jaisA uddeza hotA hai vaisA hI nirdeza hotA hai isa niyama ke anusAra aba sUtrakAra saba se pahale tIna pRthivI Adi ko meM se pRthivIkAyika kA pratipAdana karate hai-'se kiM taM puDhavI kAiyA' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ? pRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'puDhavIkAiyA duvihA pannattA' he gautama ? pRthivIkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-'taMjahA' jo isa prakArase haiM 'mRhumapuTavIkAiyA ya vAyara puDhavI. kAiyA ya' sUkSma pRthivIkAyika aura vAdara pRthivIkAyika sUkSmanAmakarma ke udaya se jIvasUkSma aura bAdara nAmakarma ke udaya se jIva vAdara kahalAtA hai / jIvoM meM sUkSmatA aura vAdaratA che ke tejaskAyike ane vanaspatikAyike je ke labdhinI apekSAe sthAvara che, chatA paNa temane gatinI apekSAe trasa mAnavAmAM AvyA che, tethI temane samAveza trasajImA karavAmAM AvyuM che anyatra paNa evu ja kahyuM che ke "pRthivyamvuvanaspatayaH sthAcarAH, tejovAyuddhIndriyAdayazca trasAH" je uddeza hoya che e ja nirdeza hoya che, A niyama anusAra have sUtrakAra sauthI pahelAM pRthvIkAyika Adi traNa prakAranA sthAvaramAthI pRthvIkAyikanuM pratipAdana 4re cha prazna-se kiM taM puDhavIkAiyA ?" u lagavan! pRthvI thi: TasA prazna cha? tana ttara mApatA mahAvIra prabhu cha 4-"puDhavIkAiyA duvihA paNNattA" gautama! pRthvIyi me prAranA yA che. 'ta jahA" 2 praa| nIya prabhAva cha"suhumapuDhavIkAiyA ya vAyarapuDhavIkAiyA ya" (1) sUkSma pRthvIya bhane (2) mAra pRthvIkAyika. sUkSama nAmakarmanA udayathI jIva sUkama kahevAya che ane bAdara nAmakarmanA udayathI chava bAdara kahevAya che jemAM sUkSmatA ane bAdaratA karmodayajanita hoya che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvimatyavatArapratipattinirUpaNam 53 bAdaratvam sUkSmAzca te pRthivIkAyikA cate iti sUkSmapRthivIkAyikAH, bAdarAzca te pRthivI kAyikAzca iti bAdarapRthivIkAyikA, ubhayAtrApi ca zabdau svagatAnekabhedasUcanAya nirdiSTau, tatra sUkSmAH sakalalokavarttino bhavanti bAdarAstu lokaikadezavarttino bhavantIti bhAvaH / tatra sUkSmapRthivIkA vikAn darzayitumAha- 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM suhamapuDhavIkAiyA' atha ke te sUkSmapRthivIkAyikAH iti praznaH, uttarayati - ' mRhumapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' sUkSma pRthivIkAyikA dvividhAH- dviprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, dvaividhyameva darzayati - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA- pajjattagA ya apajjagA ya' paryAptakAzca aparyAptakAzca tatra paryAptatA dharmaviziSTA paryAptAH paryAptirnAma AhArAdipudgalagrahaNapariNamanaheturjIvasya zaktivizeSaH / sa ca zakti 9 karmodayajanita hai / badara-bera aura AMvale kI sUkSmatA bAdaratA ke jaisI vaha ApekSika nahIM hai / tathA ca sUkSmanAmakarma ke udaya vAle jo pRthivIkAyika hai ve sUkSmapRthivIkAyika haiM aura bAdara nAmakarma ke udaya vAle jo pRthivIkAyika haiM ve bAdara pRthivIkAyika haiN| yahAM jo do cakAroM kA prayoga huA hai vaha svasvagata aneka medo ko sUcita karane ke liye huA haiM / inameM jo sUkSmajIva hai - ve to sakalalokavyApI hote hai / aura jo bAdarajIva haiM ve loka ke ekadezavartI hote hai / 'se kiM taM suhamapuDhavI kAiyA' sUkSma pRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke hote hai ! uttara meM prabhu kahate haiM "suhuma puDhavI kAiyA duvihA pannattA" sUkSmapRthivIkAyikajIva do prakAra ke hote haiM - " taM jahA " ve inake do prakAra ye hai - " pajjattagA ya apajjatagA ya" eka paryAptakasUkSma pRthivI kAyika aura dUsare aparyAptaka sUkSma pRthivIkAyika, jo paryAptitA dharmaviziSTa hai - ve paryApta hai ahArAdipudgalo ko grahaNa karane kI evaM usase khala rasa bhoga rUpase pariNamAne kI jo jIva kI zakti vizeSa khera ane AmaLAnI sUkSmatA khAdaratAnI jema ApekSika nathI. A prakAre sUkSma nAmakarmAMnA udayavALA je pRthvIkAyikA che, temane sUkSma pRthvIkAyikA kahe che, ane bAdara nAmakarmanA udayavALA je pRthvIkAyikA che, temane bhAdara pRthvIkAyikA kahe che. ahIM je e cakAranA prayAga thayA che te pratyekanA aneka bhedo darzAvavAne mATe thace che je sUkSma pRthvIkAcika jIveA che, teo tA sakaLa lekavyApI hoya che. je khAdara pRthvIkAyika jIve che, te leAkanA ekadezavatI hAya che, gItabha svAbhIno prazna - " se kiM taM suhamapuDhavIkAiyA ?" De lagavan ! sUkSma pRthviikAyikeAnA keTalA prakAra che? bhaDAvIra prabhunA uttara-- "suhumapuDhavIkAiyA duvihA paNNattA- taMjahA" he gautama! sUkSma pRthvI ayi lavAnA nIce prabhA me aAra hyA che- "pajjattagA ya apajjanttagA ya" (1) paryAptaka sUkSmapRthvIkAyaka ane (2) aparyAptaka sUkSmapRthvIkAyika mAhArAdi pudgalAne grahaNa karavAnI ane tenu khala rasa bhAga rUpe pariNamana karavAnI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamadhye vizeSa pudgalAnAmupacayAjjAyate, ayaM bhAvaH-utpattidezamAgatena jIvena prathamato ye pudgalA gRhItA steSAM gRhItapudgalAnAM tathA anyeSAmapi pudgalAnAM pratisamayaM gRhyamANAnAM jIvasapattittadrUpatA jAtAnAM yaH zaktivizeSa mAhArAdipudgalakhalarasarUpatApAdanakAraNa yathodarAntargatAnA pudgalavizeSANAmAhArapudgalavizeSANAmAhArapudgalakhalarasarUpatApariNamanahetuH sA paryApti. padaprakArA bhavati tadyathA-AhAraparyAptiH 1, zarIraparyAptiH 2, indriyaparyAptiH 3, prANApAnaparyAptiH 4, bhASAparyAptiH 5, mana.paryAptiH 6, tatra yayA zaktyA bAhyamAhAramAdAya khalarasarUpatayA pariNamayati sA''hAraparyAptiH prathamA 1, yayA zaktyA rasIbhUtamAhAraM rasAsagmAMsamedo'sthimajjAzukralakSaNasaptadhAtusvarUpatayA pariNamayati sA zarIraparyAptidvitIyA 2, yayA dhAturUpatayA pariNamitamAhAramindriyatayA pariNamayati sA indriyaparyAptistRtIyA 3 / yayA punarucchvAsaprAyogya hai usakA nAma paryApti hai / jIva ke yaha zakti vizeSa pudgaloM ke upacaya se hotA hai| bhAva yaha hai- ki utpatti sthAna meM Aye hue jIva ke dvArA jo pahile se pudgala gRhIta hue hote tathA aura jo pudgala prati samaya gRhIta hote rahate hai. evaM jIvake saMparka se jo tattadrUpameM pariNata ho cuke hote hai unameM se AhArAdipudgaloM ko jo khala rasa bhAgarUpa se pariNamAne kI jIva kI zakti vizeSa hai vahI paryApti hai / yaha paryApti chaha prakAra kI hotI hai-ahAraparyApti 1, zarIraparyApti 2, indriyaparyApti 3, prANApAnaparyApti 4, bhApAparyApti 5, aura manaH paryApti 6, jisa zakti vizeSake dvArA bAhya AhArako grahaNa karake jIva use jo khala rasa rUpase pariNamAtA hai vaha AhAraparyApti hai / jisa zaktise rasIbhUta AhArako jIva rasa rUpa-khUna-mAMsa meda,-cavIM jIvanI je viziSTa zakti che, te zaktinuM nAma paryApti che. A paryAptinA dharmavALA jene paryAptaka kahe che pudgalenA upacaya vaDe jIvamAM A zaktivizeSa utpanna thAya che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-utpatti sthAnamAM AvelA jIvanA dvArA je pudgale pahelethI grahaNa karAyelAM hoya che, tathA bIjAM je pagale pratisamaya gRhIta thatAM rahe che, tathA jIvana sa pakathI je pudagale te te rUpe (rasa Adi rUpe) pariNata thaI cukelAM hoya che, temAMthI AhArAdi pudgalene je khala rasa bhAga rUpe pariNumAvavAnI je jIvanI zaktivizeSa che, tenuM ja nAma paryApti che te paryAptinA nIce pramANe cha prakAra hoya che-(1) AhAra paryApti, (2) zarI2 payati, (3) indriya pati, (4) prAyatipAta, (5) sApA payAsi bhane (6) mana:pAti je zaktivizeSa vaDe bAhA AhArane grahaNa karIne jIva tene khala rasa rUpe pariNumAve che, te zaktivizeSanu nAma AhAraparyAsi che. je zakti vaDe rasIbhUta AhArane jIva rasa rUpa-lehI, mAMsa, meda caba, asthi majajA ane zukra rUpa sAta dhAtuomAM pariNamAve che, te zaktine zarIra paryAmi kahe che. je zaktivizeSa vaDe jIva dhAtu rUpe pariNumita Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipatinirUpaNam 55 vargaNApudgalAn AdAya ucchvAsasvarUpatayA pariNamayya Alambya ca muJcati sA ucchavAsa - paryAptizcaturthI 4 / yayA tu bhASAprayogyAn pudgalAnAdAya bhASAtvena pariNamayya Alambya ca parityajati sA bhASAparyAptiH paJcamI 5 | yayA punarmanaH prayogyavargaNAdalikamAdAya manastvena pariNamayya Alambya ca muzcati sA manaHparyAptiH SaSThI 6 / tA etAH paryAyAM yathAkramam ekendriyANAM saJjhivanAM dvIndriyAdInAM saMjJinAM ca catuHpaJca SaT sakhyakA bhavanti / utpattiprathamasamaye eva ca tA etAH paryAptayo yathAyatha sarvA api yugapannippAdayitumArabhyante, parantu krameNa cemAH pUrNatAM yAnti - tathAhi - prathamamAhAraparyApti stadanantaraM zarIraparyAptiH, tadanantaramindriyaparyAptiH, tadanantaraM prANApAnaparyAptiH, tadanantaraM bhASAparyAptiH, tato manaHparyAptiriti / etAsu t 4 asthi, majjA, aura zukra rUpa sAtadhAtuoM meM pariNamAtA hai vaha zarIraparyApti hai / 2 jisa zakti vizeSa se jIva dhAtu rUpase pariNamita AhAra ko jo indriyarUpa se pariNamAtA hai vaha indriyaparyApti hai 3, jisa zakti vizeSase ucchvAsa prAyogyavargaNApudgaloM ko grahaNa karake aura ucchvAsa rUpase pariNamA karake use chor3atA hai vaha ucchvAsa paryApti hai 4. jisa zakti ke dvArA jIva bhASAyogyapudgalo ko grahaNa karake aura bhASArUpa se pariNamA karake jo unheM chor3atA hai vaha bhASAparyApti hai 5. jisa zakti ke dvArA manaH prayogyamanovargaNA ke daliko ko grahaNa karake manarUpa se pariNamAkara ke chor3atA hai vaha manaHparyApti hai 6 . ina chaha paryAptiyoM meM se ekendriya jIva ke cAMra paryAptiyAM hotI haiM do indriya se lekara asaMjJI paJcendriyake pAMca paryAptiyAM hotI haiM / aura saMjJIjIvoke chaha paryAptiyAM hotI hai / ina paryAptiyoM meM se jina jina jIvoM ke jo 2 paryAptiyAM hotI hai ve jIva una 2, apanI 2 yogya paryAptiyo kA eka sAtha hI niSpAdana karanA prArambha karate haiM / parantu pUrNatA inakI krama 2 se hI hotI hai / jaise- prathama AhAra paryApti, bAda meM zarIra paryApti, phira indriya paryApti, phira zvAsocchvAsa AhArane Indriya rUpe pariNamAve che, te zaktinu nAma Indriya paryApti che. je zaktivizeSa vaDe jIva uzrvAsaprAyAgya vaNApudgalene grahaNa karIne ane ucchvAsa rUpe parigumAvIne temane je cheDe che, te zaktinuM nAma ucchvAsa paryApti che je zakti vaDe jIva bhASAyAgya pudgalAne grahaNa kare che ane temane bhASArUpe pariNumAvIne temane cheDe che, te zaktine bhASAparyApti kahe che je zakti vaDe jIva manaHprAgya maneAvagaNAnA dalikAne grahaNu karIne temane manarUpe pariNumAvIne cheDe che, te zaktinuM nAma mana paryApti che. A cha paryAptimAMthI cAra paryAptaonA ekendriya jIvAmAM sadbhAva hAya che, dvIndriyathI laIne asa'nI paMcendriya paryantanA jIvAmAM pAMca paryAptane sadbhAva hAya che. ane sannI pacendriya jIvAmAM cha paryAptinA sadbhAva haiAya che. A paryAptiomAMnI je je paryAptaonA je je jIvAmAM sadbhAva kahyo che, te jIvA pAta peAtAnI cAgya paryAptionu eka sAthe ja niSpAdana karavAnA prArabha kare che, paraMtu krame krame temanI pUrNatAe pahoMce che, jemake pahelAM AhAra paryApti, tyAra bAda zarIra paryApti, tyAra bAda Indriya paryApti, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre paryAptiSu AhAraparyAptiH, prathama samaya eva niSpadyate, etadanyAH paryAptayastu pratyekamantarmuharttakAlena niSpannAH bhavantIti / AhAraparyAptiH prathamasamaye eva niSpadyate iti jJApanAya prajJApanAyAmAhArapade dvitIyodezake itthaM pratipAditam 'AhArapajjattIe apajjattaeNaM bhaMte ! kiM ahArae aNAhArae, goyamA ! no aNAhArae AhArae' iti, tata AhAraparyAptyA aparyApto vigrahagatAveva upapadyate natapamAnakSetramAgato'pi upamAnakSetre bhAgatasya prathamasamaye eva AhArakatvAt tata eka sAmayikI AhAraparyApti nivRttiriti yadi punarupapAtakSetramAgato'pi AhAraparyAptyA aparyApta eva bhavettadA evaM sUtraM paThet 'siya AhArae siya aNAhArae' yathA zarIrAdiparyAptipu 'siya AhArae siya aNAhArae' iti // paryApti, phira bhASAparyApti aura isake bAda manaH paryApti isa krama se ye pUrNa hotI hai / ina paryAptiyoM meM se sarvaprathama prathama samaya meM hI AhAraparyAptirniSpanna hotI hai / isake bAda zarosadi paryAptiyoM meM se pratyeka paryApti eka 2 antarmuharta meM niSpanna hotI hai / AhAraparyApti prathama samaya meM hI niSpanna hotI hai / isa bAta ko samajhAne ke liye prajJApanA ke AhAra pada me dvitIya uddezaka meM isa prakAra se kahA gayA hai-"ahArapajjattIe apajjattae NaM bhaMte kiM AhArae ANAhArae, goyamA / No aNAhArae AhArae" AhAra paryApti se aparyApti huA jIva java vigraha gati meM hI utpanna hotA hai / taba to vaha anAhAraka hI hotA hai / aura jaba vaha upApAt kSetra meM A jAtA hai taba usake prathama samaya meM hI AharakatA rahatI hai isaliye AhAraparyApti kI nirvRtti eka samayakI hotI hai / yadi vaha upAta kSetra meM Ane para bhI AhAraparyApti se aparyApta hI hotA hai taba sUtra yA pATha isa prakAra se paDhanA cAhiye - "siya AhArae siya annaahaare"| tyArabAda zvAsecchavAsa paryApti, tyArabAda bhASA paryApti ane tyArabAda mana:paryApti, A keme te pUrNa thAya che. A paryAptiormAnI sauthI pahelI paryAptinuM-AhAra patinuM niSpAdana prathama samayamAM ja thAya che tyArabAda zarIrAdi pratyeka paryAptinuM niSpAdana eka eka antarmuhUrtamAM thAya che AhAraparyAptinuM niSpAdana prathama samayamAM ja thAya che, A vAtane samajAvavA mATe prajJApanA sUtranA dvitIya uddezakanA AhArapadamAM A pramANe 4o cha-"AhArapajjattIe apajjattapaNaM bhaMte kiM AhArapa aNAhArapa, goyamA ! No aNAhArae AhArae" mADA2paryApta nI mapekSA maryApta hazAvANI nyAre viDagatimAM ja utpanna thAya che, tyAre te te anAhAraka ja hoya che, ane jyAre te upapAta kSetramAM AvI jAya che tyAre tenA prathama samayamAM ja AhArakatA rahe che, tethI AhAraparyAptinI nivRtti eka samayanI hoya che. je te upapAtakSetramAM AvavA chatAM paNa AhAraparyAtinI bhakSA mArata 27 jAya, to sUtrane 18 mA sare qiuan on -"siya AhArae siya aNAhArapa" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipattinirUpaNam 57 sarvAsAmeva paryAptInAM paryApti-samAptikAlo'ntarmuharttapramANaka eva bhavatIti / paryAptayo vidyante yeSAM te paryAptAH paryAptA eva paryAptakAH / ye punaH svayogyaparyAptiparisamAptivikalAste aparyAptAH, aparyAptAH eva aparyAptakAH / te aparyAptakA dvidhA bhavanti lavvyA karaNaizca tatra ye aparyApta eva mriyante te labdhyA aparyAptakAH ye punaH karaNAni zarIrendriyAdIni na tAvannivarttayanti tatkAle, kintu kAlAntare avazyameva nirvarttayiSyanti te karaNaparyAptAH / samprati zeSavaktavyatAsaMgrahAryaM gAthAdvayaM bhavati 'sarIro' gAiNa saMghayaNa saMThA kasAyeM taha ya huMti saccAo siMdiya~ samugdhA sannI" veaiya pajjattI" // 1 // didaMsanANe" jorguvaoge" tahA kimAhAre" / uvavAye ThiI samugdhAe~ cavagairAgaI caiva // 2 // 1 samasta hI paryAptiyoM kA paryApti -samAptikAla eka antarmuhUrta kA hI hotA hai / jinake paryAptiyAM hotI haiM ve paryApta hai / paryApta hI paryApta hai / jinake apane 2 yogya paryAptiyoM kI pUrNatA nahIM hotI hai ve aparyApta hai / aparyApta hI aparyAptaka haiM / ye aparyAptaka do prakAra ke hote haiM - eka laccise aparyAptaka aura dUsare karaNa se aparyAptaka / jo aparyAptaka avasthA meM hI marajAte hai ve labdhi se aparyAptaka haiM / tathA jinakI abhI to koI bhI zarIra indriya Adi paryAptiyAM pUrNa nahIM huI haiM kintu bhaviSya meM niyama se ve pUrNa ho jAyeMgI aisA jIva karaNa se aparyApta hai / aba zeSa vaktavyatA ko saMgraha karanevAlI ye do gAthAeM hai 8 " sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANakasAya taha ya huMti sannAo / lesiMdiyasamugvA sannI vee ya pajjatI // 1 // saghaNI paryAptiene paryAptisamAptikALa eka AntamuhUta nA ja hAya che je veAmAM paryAptae hAya che, temane paryApta kahe che. paryAptane ja paryAptaka kahe che. je jIvAmAM peAta peAtAne cAgya paryAptienI pUN tA hAtI nathI, te jIvA aparyApta gaNAya che. aparyAptane ja aparyAptaka kahe che. te aparyAptaka jIvA be prakAranA hAya che--(1) labdhinI apekSAe aparyAptaka ane (2) karaNanI apekSAe aparyAptaka, je jIvA aparyoptaka avasthAmAM ja marI jAya che, temane labdhinI apekSAe aparyAptaka kahe che, je jIvAnI zarIra indriya Adi koI paNa paryApti pUrNa thaI cukelI nathI, paNa bhaviSyamAM te paryAptie avazya pUrNa thayAnI che, evA jIvane karaNanI apekSAe aparyAptaka kahe che, mAkonI vakatavyatAnA sagraha karanArI e gAthAo nIce pramANe che-- sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANakasAya taha ya huMti sannAo / lesiMdiyasamugdhApa sannI vepa ya pajjatI // 1 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre ayamartha.-prathamataH sUkSmapRthivIkAyikAnAM zarIrANi vaktavyAni' tadanantaramagAhanI, tataH saMhananam tataH saMsthAnam , kapAyA', tadantaram , kati saJjA', bhavantIti vaktavyam tato lezyAH, tadanantaram indriyANi vaktavyAni, samudghAtAH', tataH kiM sajJino vA asacina iti vaktavyam". tato vedo vaktavyaH", tataH paryAptayo vaktavyAH, aparyAptayazca", / tato dRSTiH, tato darzanam", tato jJAnam, tato yoga.", tata upayogaH", tathA-kimAhArayanti pRthivIkAyikAH 18, iti vaktavyam , tata upapAto vaktavyaH ", tataH sthitiH ", tataH samudghAtaH, tatazcyavanam 21 tato gatyAgatI 22. iti, sarvANi etAni. trayoviMzati dvArANi bhavanti / / sU0 8 // diTTIdaMsaNanANe joguvaoge tahA kimAhAre / uvavAya ThiI samugyAe cavaNagairAgaI ceva // 2 // artha isakA aimA hai-ima gAthAoM dvArA yahAM sUramajIvoM ke teIsa dvAra kahe gaye haiM - jo isa prakAra se hai sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ko zarIra sambandhI vaktavyatA 1, inakI avagAhanA kI vaktavyatA 2 saMhananakI vaktavyatA 3, saMsthAnakI vaktavyatA 4, kapAyo kI vaktabhyatA 5, saMjJA sambandhI vaktavyatA 6, lezyA sambandhI vaktavyatA 7, inakI indriya sambandhI vaktavyatA 8, samudghAta sambandhI vaktavyatA 9 saMjJI asaMjJI sambandhI vaktavyatA 10, veda sambandhI vaktavyatA 11, paryApti kI vaktavyatA, aparyAptikI vaktavyatA 12, dRSTikI vaktavyatA 13, darzanakI vaktavyatA 14, jJAnakI vaktavyatA 15, yogako vaktavyatA 16, upayogakI vaktavyatA 17, pRthivIkAyika, kyA AhAra karate haiM aisI vaktavyatA 18, upapAta kI vaktavyatA 19, sthitikI vaktavyatA 20 samudghAta kI vaktavyatA 21, cyavanakI vaktavyatA 22, aura gati Agati kI vaktavyatA 23 / sUtra ||8|| diTTI daMsaNanANe joguvoge nahA kimAhAre / uvavAya ThiI samugghAe cavaNagairAgaI ceva / / 2 / A gAthAone bhAvArtha nIce pramANe che - A ga thAo dvArA sUkama jenA 23 dvAra ahIM prakaTa karavAmAM AvyAM che, je nIce pramANe che-(1) sUkSmapRthvIkAyika jInA zarIranI vaktavyatA, (2) temanI avagAhanAnI paratavyatA, (3) sanananI vAtavyatA, (4) saMsthAnanI patavyatA, (5) pAyonI paratavyatA, (6) sajJAviSayapatavyatA, (7) zyA viSayapatavyatA, (8) bhanI |ndriy samAdhI paratavyatA, (6) samunadhAta sadhI pattavyatA, (10) sajJI sasazI samadhI paratavyatA, (11) veda saMbaMdhI vaktavyatA (12) paryAptika aparyAptika saMbaMdhI vaktavyatA, (13) dRSTinI vaktavyatA, (14) darzananI vakatavyatA, (15) jJAnanI vaktavyatA, (16) ganI paratavyatA, (17) upayoganI 14tavyatA, (18) pRthvI thiina! mADA2 samadhI paratavyatA, (18) pAtanI tavyatA, (20) sthitinI tavyatA, (21) samuhadhAtanI tavyatA ana (23) gati gatinI vatavyatA. sUtra 8 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 zarIrAditrayoviMzatidvArANi 59 tatra prathamadvAramadhikRtyAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi, mUlam-'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA ? goyamA ! tao sarIrA pannattA, taM jahA-orAlie teyae kammae 3 / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA, goyamA ! jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ! tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIraMgA ki saMghayaNA pannattA goyamA ! chevaTTasaMghayaNA pannattA / tesi Na bhaMte ! jIvANaM sarIraMgA ki saMThiyA pannattA ? goyamA ! masUracaMdasaMThiyA pannattA / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI kasAyA pannattA ? goyamA ! cattAri kasAyA pannattA / taM jahA-kohakasAe 1, mANakasAe 2, mAyAkasAe 3, lobhakasAe 4 tesi NaM aMte ! jIvANaM kai saNNA pannattA ? goyamA ! cattAri saNNA pannattA, taM jahA-AhArasannA 1, jAva pariggahasannA 4 / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo! goyamA ! tinni lessAo pannattAo, taM jahA-kaNhalessA 1 nIlalessA, 2, kAulessA 3, tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyAiM pannattAI? goyamA! ege phAsidie pnnte| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai samugdhAyA pannattA ? goyamA ! tao samugghAyA pannattA, taM jahA-veyaNAsamugghAe 1, kasAyasamugghAe 2, mAraNaMtiyasamugghAe 3 / te NaM bhaMte ! jIvA ke sannI asannI ? goyamA! no sannI asannI / te Na bhaMte ! jIvA kiM itthiyaveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA ? goyamA ! no itthiyaveyagA no purisaveyagA napuMsagaveyagA / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai pajjattIo pannatAo ? goyamA ! cattAri pajjattIo pannattAo, taM jahA-AhArapa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zrIjIvAbhigamasUtre jjattI 1, sarIrapajjattI 2, iMdiyapajjattI 3, ANApANupajjattI 4| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai apajjatIo pannatAo ? goyamA / cattAri apajjattIo pannattAo taM jahA - AhAraapajjattI 1, jAva ANApANu apajjattI 4 // sU0 9 // chAyA- - teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni / gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA - audArikaM taijasaM kArmaNam / teSAM skhalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAMgulA saMkhyeyabhAgam, utkarSeNApi aMgulA saMkhyeyabhAgam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni prajJaptAni, gautama ! sevArta saMhananAni prajJaptAni / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni prajJaptAni gautama ! masUracandrasaMsthitAni prakSaptAni / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati kaSAyAH prajJaptAH ? gautama ! catvAraH kapAyAH prazaptAH tadyathA-krodhakapAyo araaurat mAyApAyo lobhakaSAyaH 4 / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati saJjJAH prajJaptAH ? gautama ! catasraH saJjJAH prajJaptAH, tadyathA - AhArasaMjJA yAvat parigrahasA / tepAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati lezyAH prajJaptAH ? gautama ! tisro lezyAH prajJaptAH, tadyathA - kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA 3 | teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati indriyANi prajJaptAni ? gautama ! ekaM sparzanendriyaM prajJaptam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAna kati samudghAtAH prajJaptAH ? gautama ! trayaH samudghAtAH prajJaptAH, tadyathA-vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtaH 3 / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM saJjJino'saMjJinaH ? gautama ! no saJjJinossaniH / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM strIvedakAH, puruSavedakAH, napuMsakavedakAH ? gautama ! no strIvedakAH no puruSavedakAH, napuMsakavedakAH / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati paryAptayaH prajJaptA 1 gautama ! catasraH paryAptayaH prajJaptAH 4, 'tadyathA - AhAraparyAptiH, zarIraparyAptiH indriyaM paryAptiH, AnaprANaparyAptiH 4 / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati aparyAptayaH prajJaptAH 1 gautama / catasraH aparyAptayaH prajJaptAH, tadyathA - AdAraparyAptayo yAvat AnaprANaparyAptaya // sU0 9 // TIkA - (1) zarIradvAram - 'tesi NaM bhaMte ! jIvANa' teSAM sUkSmapRthvIkAyikAnAM 'NaM' svala vAkyAlaGkAre jIvAnAM bhadanta ! paramakalyANayogin / 'kai sarIrayA pannattA' kati (1) prathamadvAra kahate hai 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA' - ityAdi / sU0 9 (1) have prathama dvAranuM kathana karavAmAM Ave che "vesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIrayA paNNattA' ityAhi- sUtra da - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 prathamaM zarIradvAranirUpaNam 65 zarIrANi prajJaptAni- kathitAni iti gautamasya praznaH, uttaraM ca bhagavato mahAvIrasyeti nirvacanasUtrAt pratIyate, yadyapi caturdazAnAM pUrvavidAM na kiJcidapi aviditaM bhavati gautamasya tu vizeSataH sarvAkSarasannipAtinaH sabhinnazrotasaH sarvotkRSTalabdhisamanvitasya tatkathamayaM prazno gautamasyeti kathyate tathApi ziSyAnugrahAya, tathAhi-jAnanneva bhagavAn gautamaH tIrthakarebhyo jJAtvA ziSyAn bodhayati tIrthakareSu tasyAtizayazraddhotpAdanAyeti / athavA-sambhavati gautamasya svalpo'nAbhogaH chadmasthatvAdato bhagavantaM pRcchati-taduktam "nahi nAmAnAbhogazchadmasthasyei kasyacinnAsti, jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRtikarma" iti / TIkAtha-he bhadanta | "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM' una sUkSmakAyike jIvoke "kai sarIrayA pannattA" kitane zarIra hote hai ? aimA yaha prazna gautama kA hai aura uttara bhagavAn mahAvIra kA hai aisA nirvacana sUtra se jJAta hotA hai / yadyapi caudaha pUrvAdharoko kucha bhI avidita nahIM hotA hai jo ki gautama svAmI vizeSarUpa se sarvAkSarasannipAtI the saMbhinnazrotolabdhivAle the, sarvotkRSTalabdhi se samanvita the. to phira yaha gautama kA prazna hai aisA Apa kaise kahate ho ? zaMkA ThIka hai, parantu aisA hama imaliye kahate hai ki jAnate hue bhI bhagavAn gautama ne tIrthakaroM se jAnakara ziSyoM ko samajhAne ke liye aisA pUchA hai-isakA bhI kAraNa yaha hai ziSyoM kI tIrthaMkaroM meM atizaya zraddhA utpanna ho jAve / athavA-gautama meM chamastha hone se thor3A sA bhI anAbhoga saMbhavita ho sakatA hai| isaliye unhone bhagavAn se pUchA hai| kahA bhI hai 10--"tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrA paNNattA" : lagavan ! te sUkSmAyi: ane keTalAM zarIra hoya che? gautama svAmIne A prazna che ane tene uttara ApanAra mahAvIra prabhu che, evuM pratyuttara dvArA jANI zakAya che. zakA-cauda pUrvadhArAne koI paNa vAta avidita hotI nathI gautama svAmI cauda pUrvadhara hatA, teo vizeSa rUpe sarvAkSarasanipAtI hatA, saMbina zrotalabdhivALA hatA, sarvotkRSTa labdhithI saMpanna hatA chatAM gautama svAmI A prazna pUche che evuM Apa kevI rItA ch| samAdhAna-zaMkA barAbara che. chatAM zaMkAne khulAso A pramANe samajavo-praznamAM pUchavAmAM AvelI vAtane gautama svAmI jANatA hatA , chatAM paNa tIrthaMkara pAsethI ja A praznonA jvAba meLavIne ziSyane samajAvavA mATe A prazna pUche che. ziSyone tIrthakaromAM atizaya zraddhA utpanna thaI jAya, evo paNa uddeza che athavA-gautamasvAmI chavasthA hatA, te kAraNe temanA jJAnamAM apUrNatA saMbhavI zake che, tethI temaNe sarvajJa tIrthakarane A prazna pUche che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni bhedameva darzayati -- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'orAlie teya. kammae' audArikaM taijasa kArmaNam / tatrodAraM pradhAnam prAdhAnyaJcAsya tIrthakara - gaNadhara zarIrANyadhikRtya, tato'nyasyAnuttaradevazarIrasyApi anantaguNahInatvAt yadvA udAraM sAtireka yojanasahasrapramANatvAt---itarazarIrApekSayA bRhatpradhAnam vRhatvacAsya vaikriyaM prati bhavadhAraNIyasahaja 'nahi nAmA'nAbhogaichadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRtikarma ||1|| arthAt chadmastha ko Anabhoga ( ajAnapanA) na ho aisA nahIM hai / kyoMki chadmasthatA ke kAraNa kahIM kahIM vismRti ho hI sakatI hai kAraNa ki jJAnAvaraNIya karma jJAnAvaraNa prakRti janya hotA hai ' "sUkSmakAgriko ke kitane zarIra hote haiM ?" isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! "tao sarIragA pannattA" sUkSmakAyika jIvo ke tIna zarIra hote hai / 'taM jahA" jo isa prakAra se hai - orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra udAra nAma pradhAna kA hai. pradhAna jo zarIra hai vaha audArika zarIra hai. audArika zarIra meM pradhAnatA jo kahI gaI hai vaha tIrthaMkara aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA lekara ke kahI gaI hai kyoki inake maudArika zarIra hotA hai / tathA anutara devoM kA jo isa zarIra se bhinna vaikriyagarIra hotA hai vaha isase ananta guNa hIna hotA hai| yadvA udAra zabda kA artha sAtireka hai. audArika zarIra meM jo sAtirekatA kahI gaI hai vaha isake pramANa ko lekara kahI gaI hai. kyoMki isameM sAtirekatA svayaMbhUramaNasamudra meM rahe - pache - "nahiM nAmA'nAbhogazchadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIya hi jJAnavaraNa prakRtikarma" // 2 // eTale ke chadmasthamAM anAbhAga (jJAnanI apUrNatA) hoI zake che, kAraNa ke chadmasthatAne kAraNe kayAreka vismRti paNa thaI jAya che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya karmAM jJAnAvaraNa prakRtijanya hAya che. "sUkSmAyikAne keTalA zarIra hAya che ?" A praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu ! che hai-' tao sarIragA paNNattA" he gautama ! sUkSmAbhivAne traSu zarIra hoya che. "taMjaddA" te tra zarIrA nIthe prabhAye sabhavA- 'orAlie, teyae, kammae" (1) mohArie, zarIra (2) tainasa zarIra mAne (3) arbha zarIra uhAra bheTale pradhAna (mukhya) je zarIra pradhAna hAya che tene audArika zarIra kahe che. audArika zarIramAM je pradhAnatA kahI che te tI kara ane gaNudharAnAM zarIranI apekSAe kahI che, kAraNa ke temane audArika zarIra hAya che. A zarIra karatA bhinna evu je anuttar devonuM vaikiyazarIra hoya che, te tenA karatAM aneka gaNuM hIna hAya che athavA-udAra zabdanA artha sAtireka paNa thAya che audArika zarIramAM je sAtikatA kahI che te tenA pramANanI apekSAe kahI che kAraNa ke svayaMbhUramaNu samudramAM rahetA mahAmatsyanA eka hajAra ceAjana karatAM paNa adhika pramANa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra. 1 prathamaM zarIradvAranirUpaNam 63 zarIrApekSayA anyathottaravaikriyazarIraM yojanalakSapramANamapi labhyate / udArameva audArikam tAdRzaMca taccharIra ca ityaudA rikazarIraM pradhAnam / taijasaM tejaHpudgalAnAM vikArastaijasam tata uSNatAnumeyaliGgabhuktAhArapariNamanakAraNam tatazca viziSTatapaH samutpannalabdhivizeSasya pudgalasya tejolezyA''virbhAvo'pi bhavati, taduktam 1 'savvassa umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // sarvasyaSyasiddhaM rasAdhAhArapAkajanakaM ca / tenolabdhinimittaM ca taijasaM bhavati jJAtavyamiticchAyA // tathA karmaNA jAtaM zarIraM kArmaNam, ayaM bhAvaH - karmaparamANava evAtmapradezaiH saha kSIranIra - hue mahAmatsya ke kucha adhika eka hajAra yojana ke pramANavAle audArika zarIra kI apekSA se haiM / athavA - udAra zabda kA artha bRhat bhI hai. yaha zarIra bhavadhAraNIya vaikiya zarIra kI apekSA bRhat hai / uttaravaikriyazarIra kI apekSA nahIM / kyoMki uttaravaikiya zarIra kA pramANa eka lAkha yojana kA hai / audArika yaha prathama zarIra hai. tejaH pudgalo kA jo vikAra taijasazarIra hai / yaha zarIra meM uSNatA se anumeya hotA hai, tathA bhukta AhAra ke pacAne meM kAraNa hotA hai. tathA viziSTa tapasyA ke prabhAvase jisa sAdhuke labdhi vizeSa utpanna ho gayA hai. aise sAdhujana ko isI zarIra ke prabhAva se tejolezyA bhI prakaTa ho jAtI hai kahA bhI hai" savvassa umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // jo zarIra karma ke dvArA utpanna hotA hai vaha kArmaNa zarIra hai tAtparya isakA yaha hai ki kSIra nIra ke jaisA AtmapradezoM ke sAtha paraspara meM sambaddha hue karma paramANu hI zarIra vALA audyArika zarIra karatAM paNa atirekatA rahelI che athavA udAra zabdanA artha bRhat (vizALa) paNa thAya che. audArika zarIramAM bhavadhAraNIya vaikriya zarIranI apekSAe vadhAre vizALatA che, uttaravaikriya zarIranI apekSAe vizALatA nathI, kAraNa ke uttaravaikriya zarIratu. pramANu eka lAkha cAjananu hAya che. A prakAranuM A audArika zarIra nAmanuM pahelu zarIra che. tejanApudgaleAnA je vikAra che, te taijasa zarIra che. zarIranI uSNatA vaDe tenA anubhava thAya che, tathA je AhAra khAvAmAM Ave che tenA pAcanamAM te madadarUpa thAya che. tathA viziSTa tapasyAnAM prabhAvathI je sAdhumAM labdhi vizeSanI utpatti thaI gaI hAya che. evA sAdhumAM A zarIranA ja prabhAvathI teolezyA prakaTa thaI jAya che. kahyuM paNa che ke " savvassa umhasiddhaM rasAi AhAra pAkajaNagaM ca / teyagaladdhi nimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // je zarIra kamanA dvArA utpanna thAya che, te zarIranu nAma kANuzarIra che. eTale ke kSIra nIranI jema AtmapradezeAnI sAthe paraspara lAgelA kama paramANuo ja zarIra rUpe pira Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zrIjIvAbhigamasUtre vad anyonyAnugatAH santaH zarIrarUpatayA pariNatAH karmajaM kArmaNaM zarIraM kathyate karmaNo vikAra. kArmaNamiti, taduktam - 'kammavikAro kammaNa mahaviha vicittakammaniSphannaM / savvesiM sarIrANaM kAraNabhUyaM muNeyavvaM // 1 // karmavikAra. kArmaNa maSTavidhavicitrakarmaniSpannam / sarveSAM zarIrANAM kAraNabhUtaM jJAtavyamiticchAyA // (1) zarIrANi paJca bhavanti audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAkhyAni, eteSAM paJcAnAM zarIrANAM madhye trINi zarIrANi audArikataijasakArmaNAkhyAni bhavanti sUkSmapRthivIkAyikAnAm etAni trINi vivicya darzitAni - vaikiyAhAraketu zarIre sUkSmapRthivIkAyikAnAM na saMbhavataH, bhavasvabhAvata eva sUkSmapRthivI kAyikAnAM vaikiyAhAra kazarIradvayalabdhirahitatvAditi zarIradvAraM samAptam / (2) athAvagAhanAdvAramAha - ' tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta ? jIvAnAM kiyanmahatI rUpa se jo pariNata ho jAte hai. ve hI kArmaNa zarIra kahalAte hai / "karmaNo vikAraH kArmaNam" ataH yaha kArmaNa zarIra karma kA hI eka vikAra hai - kahA bhI haikammavigAro kammaNamahaviha vicittakammaniSpannaM, savvesi sarIrANa kAraNabhUyaM muNeyanvaM ||1|| -- zarIra maudArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ke bheda se pAMca hote hai inameM se sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke audArika, taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra hote haiM / vaikiya AhAraka ye do zarIra inake nahIM hote haiM-kyoMki bhavake svabhAva ko lekara inameM vaikriya aura AhAraka zarIra kI labdhi nahIM hotI hai | zarIradvArasamApta // (2) avagAhanA dvAra - " tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA he bhadanta 1 ina sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI zubhe che, sune bhane arbha zarIra che. 'karmaNo vikAraH kArmaNam" ma abha zarIra kamanA ja eka vikAra che kahyuM paNa che ke-- "kammacigAro kammaNamaTTavihnacittakamma niSpannaM, savvesi sarIrANaM kAraNabhUyaM muNeyavvaM // 1 // audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa ane kANu A pAMca prakAranAM zarIro hoya che. sUkSmapRthvIkAyika jIvone audArika, tejasa ane kANu, A traNa zarIro hoya che. temane vaiSkriya ane AhAraka zarIro hotA nathI, kAraNa ke bhavanA evA svabhAvane lIdhe temanAmAM vaikriya ane AhAraka zarIranI labdhi hAtI nathI. zarIradvAra samApta 515 (2) avagAhanA dvAra - "tesi NaM bhaMte / jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?" ha-bhagavan ! A sUkSma pRthvIkAyika jIvonA zarIranI avagAhana keTalI mATI kahI che ? Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 saMhananadvAranirUpaNam 65. zarIrAvagAhanA prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga ukkoseNa vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM' jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aGgulAsaMkhyeyabhAgam , jaghanyotkRSTAbhyAM zarIrAvagAhanAmulAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / (3) gatamavagAhanAdvAra samprati tRtIyaM saMhananadvAramAha 'tesi NaM' ityAdi, 'tesiNaM bhaMte? jIvANaM sarIrA ki saMghayaNA pannattA' teSAM khalu bhadanta ? sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni-kIdRzasaMhananayuktAni prajJAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : 'chevasaMghayaNA pannattA' sevArtasaMhananAni prajJaptAni-kathitAni, saMhananaM nAmAsthinicayarUpam tat poDhA, tadyathA-vajaRSabhanArAcam RSabhanArAcam nArAcam arddhanArAcam kIlikAsevAtaMca vanapabhanArAcAdisahananAnAM lakSaNaMtu yathAzAstramadhigantavyam , sevAsiMhananasyedaM lakSaNam-sevAma-asthisaMyogamAtrarUpAm AttaM prAptam , yadvA sevayA RtaM vyAptaM hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA !" he gautama / "jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkosega vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM" sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa dono rUpa se agula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa kahI gaI hai| avagAhanA dvAra samApta / 2 / saMhananadvAra- "tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA ki saMghayaNA pannattA" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke zarIra kaise saMhananavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM"gomayA" he gautama ! "chevaTThasaMghayaNA paNNattA" inake zarIra sevAta saMhananavAle hote haiN| haDDiyoM kA nicayarUpa saMhanana hotA hai| yaha saMhanana vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlikA aura sevA ke bheda se cha prakAra kA hotA hai. inakA lakSaNa zAstro ke anusAra jAnanA cAhiye-isakA artha-jo sevA arthAt haDDiyo ke sambandha rUpa sevA ko mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA !" gautm| "jahanneNaM agulAkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM" sUkSma pRthvIyi lonA zarIranI mAchAmAM ochI avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANu kahI che ane vadhAremAM vadhAre avagAhanA paNa AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANu kahI che. avagAhanAdvAra samApta ArA (3) sananadAra 'tesi NaM bhate ! jIvANaM sarIrA ki saMghayaNA paNNasA?" sAvana! A sUkamapRthvIkAyika jIvanA zarIra kevAM sahananavALAM hoya che ? tene uttara ApatA mahAvIra prasu cha hai-"goyamA ! " gautm| "chepaTThasaMghayaNA paNNattA" tamanAM zarIra sevArtA saMhananavALAM hoya che ? hADakAnAM nicayarUpa sa hanana hoya che te saMhananA nIya prabhArI cha 542 cha-(1) 100 manAzaya, (2) aSamanArAya, (3) nArAya, (4) 2 nArAca, (5) kAlikA ane (6) sevArtA A saMhananA lakSaNo anya zAstromAMthI vAMcI levA. sevA saMhananuM lakSaNa A pramANe che--hADakAonA saMbaMdharUpa sevAthI yukta evA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sevArtam / athavA 'chevaTTa' ityasya chedavRttam iticchAyA, prAkRte dakAralopadarzanAt , tatra chedAnAm-asthiparyantabhAgAnAM vRttaM parasparaM saMbandhaghaTTanAlakSaNaM vartana vRttiryatra tat chedavRttam / idamitthaM svarUpakam- yatrAsthIni parasparaM chedena vartante na kIlikAmAtreNApi tepAM bandho bhavet tat chedavRttam / idaM paSTaM sevArtasaMhananaM sUkSmapRthivIkAyikajIvazarIrasya bhavatIti / ayaM bhAnaH-yadyapi sUkSmapRthivIkAyikAnAmasthyAdikaM na bhavati tathApi audArikazarIravatAmasthyAtmaka sahananena yaH zaktivizeSa upajAyate sa eva zaktivizeSaepAmapi jAyate tato'sau upacArAt sahananamiti kathyate, sa ca zaktivizeSo'tyantamalpIyAn sUkSmapRthivokAyikAnAmapi asti audArikazarIritvAt, jaghanyazca zaktivizeSaH sevArttasaMhananaviSaya iti sUkSmapRthivIkAyikAnAmapi sevArtasaMhananaM kathitamiti, gataM saMhananadvAra tRtIyam 3 iti // prApta ho vaha sevArta kahalAtA hai / athavA 'chevaTTa' zabda kI chedavRtta chAyA bhI hotI hai usakA artha-chedoM kA haDDiyo ke paryanta bhAgo kA paraspara saMbandha rUpa vartana jahAM ho vaha chedavRtta kahalAtA hai / isa saMhananakA svarUpa isa prakAra se hai-jisa zarIra meM haDDiyAM Apasa meM cheda se yukta hotI hai. kIlikAmAtra se bhI bandha nahIM hotA hai vaha chedavRtta saMhanana hai chaha sahanano meM se chaThA sevAta-chedavRtta saMhanana sUkSmapRthivIkAyika jIvoMke hotA hai, tAtparya yaha hai-yadyapi sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke asthi Adika nahIM hote hai kintu audArika zarIra vAloM ke adhyAtmaka sahanana hone se jo zaktivizepa hotA hai vaha zaktivizeSa inake bhI hotA hai, ataH upacAra se sahanana kahA jAtA hai yaha zakti vizeSa atyanta alpa yahAM hotA saDanananu nAma sevAta sanana che. athavA "checa?" mI zahanI chAyA 'chetvRtta' thAya che tene atha A pramANe che-chedane-hAMDakAnI aMdaranA bhAgonA parasparanA saMbaMdharUpa vatana jyAM hoya che te saMhananane chedavRtta athavA sevArtA saMhanana kahevAya che. A saMhanananuM svarUpa A prakAranuM che- je zarIramAM hADakAmAM arasparasa chedayukatatA hoya che,-kIlikA (khIlI) vaDe paNa te hADakAono baMdha thatuM nathI, te prakAranA saMhananane chedavRtta sa hanana kahe che. cha prakAranA sa hanamAMthI chaThuM chedavRtta saMhanana sUkamapRthvIkAyika jIvene hoya che. jo ke sUmapRthvIkAyika jImAM hADakAM Adine sadbhAva hote nathI, paraMtu dArika zarIravALA jIvomAM asthiyukta saMhanana hovAthI. je zaktivizeSane sadabhAva hoya che, te zaktivizeSane sUphamapRthvIkAcikemA paNa sadUbhAva hoya che. tethI opacArika rUpe tene ahIM saMhanana rUpa kahevAmAM Avela che. te zakita ahI atyaMta alpa pramANamAM hoya che, paraMtu temane paNa audArika zarIra te hoya che ja, tethI sevA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyItikA TIkA pra.1 saMsthAnadvArakaSAyadvArayozca nirUpaNam 67 . (4) samprati-caturtha saMsthAnadvAramAha-'tesi NaM bhaMte !' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA' teSAM khala bhadanta ! sUdamapRthivIkAyikajIvAnAM zarI* rANi kiM saMsthitAni-kIdRzasasthAnayuktAni prajJaptAni-kathitAni iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'masUracaMdasaMThiyA pannattA' masUracandrasaMsthitAni sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM zarIrANi prajJaptAni, masUrAkhyasya-dhAnyavizeSasya yat candrAkRtidalaM tadvat sasthitAni masUradalacandravat golAkArasaMsthAnasaMsthitAnItyarthaH / ayaM bhAvaH-atra ca jIvAnAM para saMsthAnAni bhavanti tAni ca samacaturasrAdIni vakSyamANalakSaNAni, teSAmAdyAni paJcasaMsthAnAni masUracandrAkAre na saMbhavati / tallakSaNayogAbhAvAt , tata idaM masUracandrAkAraM saMsthAnaM huNDanAmAkhya jJAtavyam / sarvatrAsasthitatvarUpaM tallakSaNasadbhAvAt teSAM jIvAnAM saMsthAnAntarAbhAvAcceti sasthAnadvAram / gataM caturtha sasthAnadvAram hai. kyoki inake audArikazarIra hotA kahA gayA hai / isIliye sevArtasaMhanana viSayaka jaghanya zaktivizeSa inake hotA hai ataH inake bhI sevArtasahanana kahA gayA hai, sahananadvArA samApta // 3 // (4) sasthAnadvAra--"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke kaunasA sasthAna kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-- "goyamA! masUracaMdasaMThiyA pannattA" he gautama 2 inakA zarIra masUra aura caMdra kA jaisA AkAra hotA hai vaise hI AkAra vAlA hotA hai candra ke AkAra tathA masUra kI dAla kA AkAra gola hotA hai usIke AkAra kA inake zarIra kA saMsthAna hotA hai, tAtparya yaha hai-saMsthAna samacaturasra Adike bheda se cha prakAra ke hote hai inakA lakSaNa sUtrakAra svayaM kahane vAle hai inameM Adike pAMca saMsthAna masUracandrAkAra ke nahIM hote hai kyoMki inakA - sahanana viSayaka jaghanya zakti vizeSane temanAmAM paNa sadubhAva hoya che tethI ja temane sevA sa hananavALA kahevAmAM AvyA che. saMhananadvAra samApta 3 (4) saMsthAnadvAra-"tesi Na bhaMte ! jIvANaM saroragA ki saMThiyA pannattA 1" - vana ! A sUmapRthvIkAyika jIve kevA saMsthAna (AkAra)vALA hoya che ? mahAvIra prabhunI uttara- 'goyamA / hai gautama ! "masUracaMdasaMThiyA paNNattA" tabhanA shriirn| AkAra masUra ane candranA jevo hoya che. masUrane AkAra goLa hoya che, candrane AkAra paNa masUra jevuM ja hoya che. sUmapRthvIkAyika jInA zarIrane AkAra paNa temanA je ja geLa hoya che sa sthAnanA cha prakAra kahyA chesamacaturasa, Adi cha prakAre ahIM samajavA temanAM lakSaNe sUtrakAra pote ja AgaLa batAvaze A che mAMthI pahelAM pAMca saMsthAna masUra ane candranA jevA AkAranA nathI, kAraNa ke temanuM kaI khAsa niyata lakSaNa nathI. sUphama. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww zrIjIvAbhigamasUtre (5) samprati-pazcamaM kapAyadvAramAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai kasAyA pannattA' teSAM khala bhadanta / sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM kati kapAyAH prajJaptAH-kathitAH, tatra kaSAyA nAma kaNyante-hiMsyante parasparamasmin jIvA iti kapaH saMsAraH tAdRzasaMsAramayante-gacchanti ebhiH prANina iti kapAyAH krodhAdayo jIvAnAM pariNAmavizepAsteSAM kati bhavantItipraznaH, 'bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'cattAri kasAyA pannattA' catvAraH-catuHsaMkhyakAH kapAyAH prajJaptAH-kathitAH / cAturvidhyameva kapAyANAM darzayati-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'kohakasAe mANakasAe mAyA kasAe lobha kasAe' 4, krodhakaSAyo mAnakaSAyo mAyAkapAyo lobhakapAyaH 4 / tatra krodhaH apratIti koI khAsa niyata lakSaNa nahIM hai, ataH inake zarIra kA sasthAna masUra candrAkAra jaisA huMDasaMsthAna hotA hai, huNDasaMsthAna kA kahIM bhI koI khAsa niyata lakSaNa nahIM hotA hai, aniyata lakSaNa hotA hai / una jIvo ke sevArtasaMsthAna ko choDakara dUsarA sasthAna nahIM hotA hai| saMsthAnadvAra samApta // 4 // (5) kaSAyadvAra-"tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai kasAyA pannattA" he bhadanta ina sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ke kitanI kapAyeM hotI kahI gaI hai ! jo AtmA ke svabhAvakA ghAta karatI hai ve kapAyeM hai| athavA jisameM jIva ApasameM eka dUsara kI hiMsA karate haiM vaha kaSa hai, aisA kapa saMsAra hai, aise saMsAra meM jinake dvArA jIva prApta hote hai ve kaSAya haiM / ye kapAyeM jIvoM ke krodhAdirUpa pariNAma vizeSa hai / ye kaSAyeM ina jIvoM ke cAra hotI hai-jaise-krodha kaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya, aura lobhakapAya yahI bAta-" goyamA ! cattAri kasAyA pannattA taM jahA-kohakasAe, mANakasAe, mAyAkasAe, lohakasAe" pRthvIkAyika jInA zarIrane AkAra (saMsthAna) masUra caMdrAkAra jevuM huMDasaMsthAnI hoya che. huMDa saMsthAnanuM kayAya paNa keI niyata lakSaNa hotuM nathI-aniyata lakSaNa hoya che. te jIvone sevA saMsthAna sivAyanuM kaI saMsthAna hotuM nathI. sa sthAna dvArA samApta karyo (5) svAyadA2-"tesi Na jIvANaM kai kasAyA pannatsA'' 8 gavan ! mA suukssmpRthvIkAyika jIvomAM keTalA kaSAya che ? kaSAyano artha-jeo AtmAnA svabhAvane ghAta kare che, temanuM nAma kaSAya che athavA-jema jIvo aMdara eka bIjAnI hiMsA kare che, tenuM nAma "ka" che. e kaSa A sa sAra che. evA saMsAramAM jenA dvArA jIvanuM bhramaNa thAya che, te vastunuM nAma kaSAya che. jenA krodhAdi pariNAma vize rUpa A kaSA che. A jImAM kolakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya ane lebhakaSAya, AcAre kaSAyo hoya che eja pAta sUtrAre nAyanA sUtra dvArA samanavA che-"goyamA ! cattAri kasAyA pannattAtaMjahA-kohakasApa, mANakasAe, mAyAphasAe, lodakasAe" maprIti 35 pariNAma Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 saMjJAdvAranirUpaNam 69 pariNAmavizeSaH, mAno garvapariNAmaH, mAyA paravaJcanAtmikA, lobhI gAdvaryalakSaNaH / ime ca krodhAdayazcatvAra eteSAM mandapariNAmatayA anupadarzitabAhyazarIravikArA evAnAbhogatastathA tathA vaicitryeNa bhavanto jJAtavyAH / gataM paJcamaM kaSAyadvAram / (6) atha SaSThaM sajhAdvAramAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ?' jIvANaM kaI sannA pannatA' teSAM khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM katisajJAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'cattAri sannAo pannattAo' catasraH saMjJAH prajJaptA:-kathitA., cAtuvidhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA- 'AhArasannA jAva pariggahasannA' AhArasaMjJAH yAvat parigrahasaMjJAH, yAvatpadena bhayamaithunasaGkhyoH parigrahaH / tatra sajJAnaM saJjJA sA ca dvividhA-jJAnarUpA anubhavarUpA ca, tatra jJAnarUpA sajJA isa sUtra pATha dvArA samajhAI gaI hai / aprIti pariNAma vizeSa kA nAma krodha hai garva pariNAmakA nAma mAna hai / para ko vaJcana karane kA jo pariNAma hai-vaha mAyA hai| gRddhatA rUpa jo pariNAma hai vaha lobha hai / ye kapAye ina jIvo meM manda pariNAmarUpa meM hotI hai ataH unameM ye bAhara meM zarIrAdi vikAra ko prakaTa nahIM karatI hai| kintu anAbhogarUpa se hI ye vahAM nAnAkArI kI vicitratA rUpa se hotI rahatI hai / kaSAyadvAra samApta / (6) saMjJAdvAra-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI sannAo pannattAo" he bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke kitanI sajJAe~ kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! cattAri sannAo pnnnnttaao| he gautama ! cAra sajJAe~ kahI gaI haiN| "taM jahA" jo isa prakAra se hai-AhArasannA jAva pariggahasannA" AhArasajJA yAvat parigrahasajJA yahA~ yAvat pada se bhayasaMjJA aura maithunasaMjJA ina do sajJAo kA grahaNa huA hai| sajJA do prakAra ko hotI hai-eka jJAnarUpa Ara dUsarI anubhava rUpa, jJAnarUpasajJA, matijJAna zrutajJAna, ava vizeSanuM nAma krodha che, garva pariNAmane mAna kahe che. anyane chetaravA rUpa je pariNAma che tenuM nAma mAyA che ane lAlasA rUpa je pariNAma che tenuM nAma lebha che. sUkamapRthvIkAyika jImAM A cAre kaSA maMda pariNAma rUpe hoya che, tethI temanA A kaSAye bAhya zarIrAdi vikArene prakaTa karatA nathI, paraMtu anAga rUpe ja teo tyAM vividha prakAranI vicitratA rUpe vidyamAna rahe che. kaMpa (1) saMjJAhA2-"tesi NaM bhaMte ! kaI sannAo pannatAo ?, ke bhagavan ! suukssmpasvIkAyika jIvanamAM keTalA prakAranI sa jJAo hoya che? mahAvIra prbhun| uttara-"goyamA !" u gautama! "cattAri sannAo paNNattAo" sAmAnyAra hIche."taMjahA' ta nIya pramANe cha-"AhArasannA jAva pariggahasannA" (1) mAhAra sajJA, (2) maya sajJA, (3) maithuna saMjJA mana (4) pariyaDa sajJA, (mahI yAvata' padathI bhaya saMjJA ane maithuna saMjJA grahaNa karavAmAM Avela che). saMjJA be prakAranI hoya che-(1) jJAna 35 bhane (2) manula 35. jJAna 35 sajJAnA pAya se je-bhatijJAna, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zrIjIvAbhigamasUtra matizrutAvadhimanaHparyayakevalabhedAt paJcaprakArA bhavati, tatra kevalasaJjJA kSAyiko tadanyAstu kSAyopazamikyaH / anubhavasaJjJAtu svakRtAsAtAvedanIyAdikarmavipAkodayajanitA iha prayojanamanubhavasaMjJayA, jJAnasajhAyAstu prayojanadvAreNaiva parigraho bhavatIti / catasRSu saJjJAsu AhArasaMjJA nAma AhAravipayiNI abhilASA kSudvedanIyaprabhavA AtmapariNAmavizeSarUpA eSA hi AhArasaJjJA asAtAvedanIyodayAdupajAyate / bhayasaJjA- bhayamohavedanIyodayajanita trAsapariNAmarUpA / maithunasaJjJA vedodayaprabhavA maithunAbhilASarUpA parigrahasaJjJA-lobhamohanIyodayajanitamUrchA pariNAmarUpA iti etA api sajJAH sUkSmapRthivIkAyikAnAmavyaktarUpA eva pratipattavyA iti paTaM saJjAdvAram / dhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke bheda se pAMca prakAra kI hotI hai inameM kevalajJAna sajJA kSAyikI hai aura bAkI cAra saMjJAe~ kSAyopazamikI hai / apane dvArA kiye gaye AsAtAvedanIya Adi karma ke vipAkodaya se anubhava saMjJA utpanna hotI hai yahA~ prayojana anubhava sajJA se hotA hai / tathA prayojana dvArA hI jJAna saMjJAkA parigraha hotA hai / AhAra viSayaka jo abhilASA hai vaha jo ki kSudhAvedanIya karma ke udaya se hotI haiM aura AtmapariNAma vizeSarUpa hotI hai yaha AhArasaMjA hai| yaha AhArasaMjJA asAtAvedanIya karma ke udaya se hotI hai| bhayasaMjJA bhaya moha vedanIya ke udaya se hotI hai aura yaha trAsa pariNAmarUpa hotI hai / maithunasajJA veda ke udaya se hotI hai aura yaha maithunasevana karanekI abhilASArUpa hotI hai| parigrahasaMjJA-lobha mohanIya ke udaya se hotI he aura yaha mUpiriNAmarUpa hotI hai / ye saMjJAe~ sUkSmapRthivI kAyika jIvoM ke avyakta rUpameM hI hotI hai / saMjJAdvAra samApta / thatajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna ane kevaLajJAna. A pAMcamAMnI kevaLajJAna saMjJA sAyikI che ane bAkInI cAra saMjJAo lApazamikI che pitAnA dvArA karAyelA asAtavedanIya Adi karmanA vipAkedayane lIdhe anubhava saMjJA utpanna thAya che. ahIM prajana anubhava saMjJA sAthe che. tathA projana dvArA ja jJAna saMjJAne parigraha thAya che ADAra viSayaka abhilASA ke je sudhAvedanIya karmanA udayathI utpanna thAya che ane je AtmapariNAmavizeSa rUpa hoya che, tenuM nAma AhAra saMjJA che. A AhAra saMjJA asatAvedanIya karmanA udayathI utpanna thAya che. bhaya mahaMvedanIyanA udayathI bhayasaMjJA thAya che ane te trAsapariNAma rUpa hoya che mithuna saMjJA vedanA udayathI thAya che ane te maithuna sevana karavAnI abhilASA rUpa hoya che. parigraha saMjJA lebhamohanIyanA udayathI utpanna thAya che, ane te mUcha (lAlasA) pariNAma rUpa hoya che. A cAre sa jJAo sUmapRthvI kAyika jemAM avyakta rUpe ja rahelI hoya che saMjJAdvAra samApta padA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramaiyadyotikA TIkA pra. 1 lezyAdvAranirUpaNam 71 (7) atha saptamaM lezyAdvAramAha-'tesi gaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM kailessAo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khala bhavanta / jIvAnAM katilezyAH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'gomayA' ityAdi, goyamA' he gautama 'tinni lessAo pannattAo' tisro lezyAH prajJaptAH-kathitAH 'taM jahA' tadyathA 'kaNhalessA nIlalessA kAulessA' kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA, lizyati-zliSyate karmaNA sahAtmA anayA iti lezyA kRSNAdi dravyasAhAyyAdAtmanaH zubhAzubhapariNAmAtmikA / / taduktam-kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH pravartate // iti / sA ca lezyA SaT prakArA bhavati tadyathA-kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA ca 6 / etAsAM lezyAnAM svarUpaM jambUphalabhakSakaSaTpuruSadRSTAntena jJAtavyam / (7) lezyAdvAra kathana-"tesi Na bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo "he bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvo ke kitanI lezyAe~ kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tinni lessAo pannattAo "he gautama ! ina jIvo ke Adi kI tIna lezyAeM hotI haiM-"taMjahA" jo isa prakAra se haiM-"kaNhalessA, nIlalessA kAulessA" kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA jisake dvArA AtmA karma ke sAtha bandhAyA jAtA hai vaha lezyA hai yaha lezyA Adi dravya kI sahAyatA se sphaTika maNikI taraha AtmAke zubha azubha pariNAmarUpa hotI hai-kahA bhI hai-'kRSNAdi dravyasAcivyAt' ityAdi yaha lezyA cha prakAra kI hotI hai-kRSNalezyA, nolalezyA kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / ina lezyAo kA svarUpa jAmunako khAnebAle cha puruSo ke dRSTAntapse jAnA (7) vezyAdvAra "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo?' sAvana ! sUkamapRthvIkAyika jIne keTalI vezyAo hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-'goyamA tinni lessAo pannattAo-taMjahA-kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA' he gautama! te vAma nIya prabhAgenI jaNu zyAmAnI samAva DAya cha-(1) yulezyA, (2) nIlezyA, (3) ApAta vezyA. jenA dvArA AtmAne karmanI sAthe sabaMdha thAya che, tene leDyA kahe che-te lezyA kRSNa Adi dravyanI sahAyatAthI sphaTika maNinI jema AtmAnA zubha azubha pariNAma rUpa hoya che. 4bu 55 cha 4-"kRSNAdi dravyasAcivyAt" tyAmA vezyAnA nIce pramANe cha / cha (1) vezyA, (2) nIrasezyA, (3) apAta vezyA, (4) tala azyA, (5) pa lezyA ane (6) zukala lezyA. A vezyAonuM svarUpa jAMbu khAnArA cha puruSonA daSTAMtathI jANI zakAya che te daSTAMta nIce pramANe che Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrIjIvAbhigamasUtre 'pathAo paribhaTTA chappurisA aDavImajjhabhAgaMmi / jaMbUtarussa heTThA paropparaM te viciMte ti' // 1 // nimmUlakhaMdhasAlA gocche pakkeya paDiya paDiyAI / jaha eesi bhAvA taha lessAo vi nAyabvA // 2 // chAyA-pathaH paribhraSTAH paTpuruSA aTavI madhyabhAge / jambUtaroradhastAt parasparaM te vicinvanti // 1 // nirmUlaM skandhaM zakhAn prazAkhAn gucchAn (chitvA) pakvAni patitazaTitAni (bhakSayAmaH) yathaiteSAM bhAvA stathAlezyA api jJAtavyA icchiAyA / eke vadanti samUlo vRkSaH chettavyaH iti, anyaH skandhamAtra chettavyam , tadanyaH-zAkhA chettavyA, gucchachettavyamiti tadanyaH pakvaM patita bhakSaNArthamiti paSTho vadati etadRSTAntena lezmA jA sakatA hai jaise-'paMthAo paribhaTThA chappurisA' ityAdi / ___ koI cha puruSa rAstA bhUlakara kisI eka jaMgala meM Aye / vahAM para ve eka jAmuna ke vRkSa ke nIce baiTha gaye aura Apasa meM isa prakAra se bAta-cIta karane lage jAmuna phalo se ladA huA hai-ataH eka kahane lagA-isa vRkSako jar3amUla se ukhADa denA cAhiye tAki manamAne jAmuna khAye jA sake ?, dUsarA kahane lagA pUrA vRkSa ukhAr3ane meM kyA phAyadA hai-ise skandhabhAga se hI kATa denA cAhiye tAki zAkhAeM-prazAkhAeM saba gira jAvegI aura unameM lage hue jAmuna yatheccha khAye jA sakeMge 2, tIsarA kahane lagA-skandha se kATane meM apane ko koI lAbha nahIM hai-jinazAkhAo meM jAmuna lage hue hai unheM hI kevala kATa lenA cAhiye isase apane manoratha kI siddhi ho jAvegI 3 / cauthA kahane lagA- zAkhAeM vyartha meM kyo kATI nAve kevala jAmuna ke jo gucche laTaka rahe hai unheM hI kATa liyA jAve aura khUba jAmuna khAyA ___ "paMthAo paribhaTTA chappurisA" tyAhi-- bhUlA paDelA kaI cha puruSo keI eka jaMgalamAM jaI pahoMcyA. tyAM temaNe eka jAMbunuM jhADa joyuM. teo te jhADanI nIce besIne A pramANe vAta karavA lAgyA -jAMbu para khUbaja jAMbu pAkayAM che eke kahyuM -A jhADane jaDamULamAMthI ukheDI nAkhavuM joIe, te ja ApaNe tRpti thAya eTalAM jAMbu khAI zakazu" bIjA puruSe kahyuM-"A jhADane jaDamULamAMthI ukheDavAnI zI jarUra che? tene thaDamAMthI ja kApI nAkhavuM joIe. ema karavAthI tenI zAkhAo ane prazAkhAo paDI jaze ane temanI upara lAgelAM jAbuM ApaNe IcchA anusAra khAI zakazuM." trIjA puruSe kahyuM---"thaDane kApavAnI zI jarUra che? je zAkhAo para jA nuM lAgyAM che, te zAkhAone kApI nAkhavAthI ApaNI abhilASa siddha thaze" cothA puruSe kahyuM--"zAkhAone kApavAnI zI jarUra che? jAMbunAM je gura che DALIo para lAgyAM che, temane kApI levAthI paNa ApaNe te jAbuM khAI zakIzu." Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 indriyadvAranirUpaNam 73 jJAtavyeti-eteSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAmatisaMkliSTapariNAmatvAd devAnAM sUkSmeSu anutpAdAccAdyA eva tisro lezyAH kRSNanIlakApotAkhyA bhavantIti saptamaM lezyAdvAram // gataM saptama lezyAdvAram , athASTamamindriyadvAramAha-'tesi NaM bhaMte' jIvANa, mityAdi / 'tesi NaM bhaMte jIvANaM kai iMdiyAI pannattAI' teSAM khalu bhadanta / sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM katIndriyANi prajJaptAni-kathitAnIti, tatrendriyaM nAma indanAdindraH AtmA sarvopalabdhirUpaparamaizvaryayogAt tasya Atmano liGgaM cinhaM bodhakamiti indriyam , tadindriyaM paJcaprakArakam jAve | 4, pAMcavAM kahane lagA-gucche hI kyo kATe nAve- usameM jo pake hue jAmuna lage haiM ve hI girAkara khA liye jAveM 5, chaThA kahane lagA pake hue jAmuno ko girAnese to kacce jAmuna bhI gira jAyeMge ataH jo ye pake 2 jAmuna nIce par3e hue haiM unheM hI uThAkara khA lenA cAhiye 6, isa dRSTAnta se pariNAmo kA jJAna ho jAtA hai aura isI se lezyAo ke svarUpa (bhAva) bhI jJAta ho jAte hai / ye sUkSmapRthivIkAyika jIva atisaMkliSTa pariNAmavAle hote haiM / devo kI inameM utpatti nahIM hotI hai / isaliye yahA~ Adi kI ye tIna-kRSNa, naula, kApota-lezyAe hotI haiM / lezyAdvAra samApta / (8) indriyadvAra-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI iMdiyAI pannattAI" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke kitanI indriyAM hotI haiN| indra nAma AtmA kA hai-kyoMki sarvopalabdhirUpa aizvarya kA isake yoga hai / isaliye 'indanAt indraH' aisI vyutpatti isameM ghaTita hojAtI hai / usa AtmA kA jo liGga-cihna-hai vaha indriya haiM yaha indriya pAMca pAMcamA puruSe kahyuM-jAMbunA gucchAo kApavAnI zI jarUra che? gucchAomAMthI mAtra pAkAM jAMbune ja teDI levA joIe" chaThThA puruSe kahyuM -"pAkAM jAMbune nIce pADavA jaIzuM, to kAcAM jAbuM paNa nIce tUTI paDaze, te karatAM jamIna para paDelA pAkAM jAMbuM ja ApaNe vINIne khAvAM joIe." A daSTAMta dvArA pariNAmonuM jJAna thaI jAya che ane tenA dvArA lesyAonuM svarUpa (mA) 4. MNI zAyacha A sUkSama pRthvIkAyika che ati sakilaSTa pariNAmavALA hoya che. devalokamAMthI evelA jIvonI temAM utpatti thatI nathI, tethI A jemAM pahelI traNa-kRSNa, nIla ane kApata-lezyAone ja sadbhAva hoya che lesyA dvAra samApta chA (8) 4ndriyadvAra-tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyAI pannatAI ?' 3 bhagavAn ! A sUkSamapRthvIkAyika jIte keTalI indriyo hoya che? Indra eTale AtmA, kAraNa ke sapa35 zyaya thI te saMpanna cha tethI 'indanAt indraH" mA prA2nI tanI vyutpatti thAya che. te AtmAnuM je liga (cihna) che, tenuM nAma indriya che. te IndriyanA nIce 10 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre zrotrendriyaM cakSurindriyaM rasanendriyaM ghrANendriyaM sparzanendriyaM ca punarapi indriyamekaikaM dviprakArakaM dravyendriyaM bhAvendriyaM ca dravyendriyamapi dviprakArakaM nirvRttirUpamupakaraNarUpaM ca tatra nirvRttirnAma prativiziSTaH saMsthAnavizeSaH / nirvRttirapi dvidhA vAhyAbhyantarA ca tatra bAhyA karNaparyaTikAdirUpA sA ca vicitrA na pratiniyatarUpatayA nirdeSTuM zakyA tathAhi - manuSyasya zrotre netrayorubhayapArzvabhAvinI, bhruvau coparitanazravaNa bandhApekSayA same / vAninAM zrotre netrayorupari tIkSNAprabhAgayukte bhavataH ityAdi, AbhyantarA nirvRttistu sarvepAmekarUpaiva, AbhyantarAM nirvRttimadhikRtyaiva etAni sUtrANi bhavanti 'soIdie NaM bhaMte! kiM saMThANasaMThie pannatte ? goyamA / kalaMbuyA saMThANasaMThie pannatte, cakkhidi 74 prakAra kI hai - zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya rasanendriya aura sparzanendriya / inameM bhI eka 2 indriya dravyendriya aura bhAvendriya ke bheda se do do prakAra kI hai / dravyendriya bhI nirvRtti aura upakaraNa ke bheda se do prakAra kI haiM / prativiziSTa saMsthAna vizeSa kA nAma nirvRtti hai / nirvRtti bhI vAhya nirvRtti aura Abhyantara nirvRtti ke bheda se do prakAra kI hotI hai / kAna kI jhillI Adi rUpa bAhya nirvRtti hotI hai / yaha bAhya nirvRtti nAnA prakAra kI hotI hai | ataH pratiniyata rUpa se yaha kahI nahIM jAsakatI hai / jaise - manuSya ke zrotra aura usake netra kI donoM tarapha kI bhauheM ye dono kAna ke uparitana bandhakI apekSA samAna hotI hai / aura ghor3oM ke kAna unake donoM netro ke upara tIkSNa agrabhAgavAle hote haiM / ityAdi Abhyantara nirvRtti saba jIvoM kI samAna - eka rUpa - hI hotI hai / ye sUtra Abhyantara nirvRtti ko lekara hI kahe gaye haiM- "soiMdie NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte" he bhadanta ! zrotrendriya kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? "goyamA ! kalaMbuyA saMThANasaMThie pannatte" he gautama! kadambapuSpa ke 1 prabhA yAMya akSara che - ( 1 ) zrotrendriya (2) yakSurindriya, (3) prAdhendriya, (4) rasanendriya, (5)sparzendriya. te pratyeka indriyanA dravyendriya ane bhAvendriya nAmanA mukhe bheda paDe che draSyendriyanA nIce pramANe e bheda kahyA che-(1) nivRtti ane (2) upakaraNa prativiziSTa sa'sthAvizeSanuM nAma nivRtti che. nivRttinA pazu nIce pramANe e bheda che (1) mAtu nirvRtti. (2) mAlyantara nivRttinA ananI jidisI ( ) Adi rUpa khAnivRtti hoya che. te mA nivRtti vividha prakAranI hoya che, tethI tene kAi cAsarUpe vavI zakAya tema nathI. jema ke mANasanA kAna ane tenI AMkheAnI banne taraphanI bhamarA, A banne kAnanA uparinA anyanI apekSAe samAna hAya che, ane gheADAnA kAna tenI banne AMkhA upara tIkSNa agrabhAgavALA hAya che. saghaLA jIvAnI Abhyatara nivRtti eka sarakhI jAya che. AsUtrA AbhyaMtara nivRttinuM ja pratipAdana kare che. gautabhasvAbhIno prazna- "soiMdipa NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThipa paNNate ?" he bhabhavan ! Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA pra. 1 indriyadvAranirUpaNam 75 eNaM bhaMte / kiM saMThANasaMThie pannatte goyamA masaracaMdasaMThANasaMThie pannatte ghANidie NaM bhaMte kiM saMThANasaMThie pannatte / goyamA / aimuttasaMThANasaMThie pannatte jibhidie Na bhaMte kiM saMThANasaMThie pannatte, goyamA khurappasaMThANasaMThie pannatte phAsidie NaM bhaMte ki saMThANasaMThie pannatte goyamA nANAsaMThANasaMThie pannatte' iti // atra sparzanendriyasya bAhyAbhyantarabhedo nAsti / upakaraNaM nAma vanasthAnIyAyAH bAhyanirvRtte yA khaDgadhArA sthAnIyA svacchatarapudgalasamudAyarUpA AbhyantaranirvRttistasyAH zaktivizeSaH / idaM copakaraNarUpaM dravyendriyamAntaranirvRtteH kathaMcid bhinnaM zaktizaktimatoH kathaJcid bhedAt kathazcid bhedastu itthamvidyamAnAmapi tasyAmAntaranivRttau dravyAdinopakaraNasyopaghAtadarzanAt , tathAhi-vidyamAnAyAmapi kadambapuSpAdyAkArarUpAyAmAntaranirvRtto kaThorataraghanagarjanAdinA zaktivinAze zabdaparicchedAdarzanAditi / bhAvendriyamapi dvidhA-labdhiH upayogazca, tatra labdhiH zrotrendriyAdiviSayakaH samAna zrotrendriyakA saMsthAna kahA gayA hai| "cakkhidieNaM bhaMte ! ityAdi / cakSurindriya se lekara sparza-ndriya takake sUtroM kA artha spaSTa hai| khaDgasthAnIya bAhya nirvRti kI jo khagadhArAsthAnIya svaccha tara pudgalarUpa Abhyantara nivRtti hai / usakA jo zaktivizeSa hai| vaha upakaraNa dravyendriya hai / yaha upakaraNarUpa dravyendriya Antara nirvRtti se kathazcit bhinna hotI hai| kyoMki zakti aura zakti mAna meM kathaJcit bhinnatA hotI hI hai| usameM kathaJcit bheda isa prakAra se hai-kadamba puSpAdi ke AkAra rUpa Antara nirvRtti ke hote hue bhI atyanta kaThora ghanagarjanAdi se zravaNa zakti kA nAza ho jAne para zabdajJAna kA abhAva dekhA jAtA hai / bhAvendriya bhI labdhi aura upayoga ke bheda se do prakAra kI hotI hai / unameM labdhibhAvendriya zrotrendriyAdiviSayaka aura tadAvaraNa kSayopazamarUpa hotI hai| aura apane apane viSaya meM labdhike anusAra AtmA zrotrendriyane AkAra ke kaho che ? mahAvIra prabhunI hatta2-"goyamA ! kalavuyA saMThANasaMThie paNNatte" 3 gItama! zrotrendriyane AkAra kadaMba puSpa samAna kahyo che. ___prazna-'cakkhidipaNaM bhaMte !' tyAhi yakSudhandriyathA va parIndraya sudhAnAM sUtrIne! artha spaSTa che - khagasthAnIya khAdyanivRttinI je khagadhArAsthAnIya svacchatara pudgala rUpa Abhyantara nirvatti che tenI je zaktivizeSa che, tenuM nAma upakaraNa dravyendriya che. A upakaraNa rUpa dravyendriya AranivRtti karatAM saheja bhinna hoya che, kAraNa ke zakti ane zaktimAnamAM saheja bhinnatA hoya che. temAM saheja bheda A pramANe che-kadaMkhapuSpanA AkAravALI bAhAnivRttine sAva hovA chatAM paNa atyaMta kaThora meghagarjanA Adi, vaDe zravaNazaktine nAza thaI javAne lIdhe zabdajJAnane abhAva thaI jate heya che bhAvendriya paNa labdhi ane upaganA bhedathI be prakAranI hoya che temAMnI labdhibhAvendriya zroTondriya Adi viSayaka ane tadAvaraNa kSApazama rUpa hoya che. pitA potAnA viSayamAM labdhi pramANe Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAbhigamasUtre tadAvaraNakSayopazamarUpaH, upayogaH svasvaviSaye labdhyanusAreNAtmanaH paricchedavyApAraH / tatra yadyapi dravyabhAvabhedenendriyamanekaprakArakaM bhavati tathApi atra bAhyanirvRttirUpamindriyameva prazna viSayaH tadevAdhikRtya vyavahArapravRttidarzanAt, tathAhi - vakulAdayo vRkSavizeSAH paJcendriyA iva bhAvendriyapazcakavijJAnasamanvitA anumAnataH pratIyante, tathApi bakulAdInAM paJcendriyavyavahAro na bhavati bAhyendriya paJcakAbhAvAditi / 76 uktaJca - 'paMciMdio u vbaulo, narovca savvavisa ovalaMbhAo / tahavina bhaNNai paMciMdiyatti vajjhidiyA bhAvA' // 1 // chAyA - paJcendriyastu bakulo nara iva sarvaviSayopalambhAt / tathApi na bhaNyate paJcendriya iti bAhyendriyAbhAvAt // 1 // iti bAhyendriyaviSayaka eva praznaH, dravyendriyamadhikRtyaiva uttarayati bhagavAn - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'ege phArsidie pannatte, ekaM sparzanendriyameva sUkSmapRthivIkAyikAnAM prajJaptaM kathitamiti aSTamamindriyadvAram // kA jo jJAnavyApAra hai vaha upayoga bhAvendriya haiM / unameM yadyapi dravyarUpa aura bhAvarUpa isa - prakAra indriya aneka prakAra kI hotI hai to bhI yahA~ bAhyanirvRtti rUpa indriya viSaya kAhI prazna hai ataH usoko adhikRtakarake vyavahAra pravRtti dekhI jAtI hai / jaise bakulAdivRkSa vizeSoM meM paJcendriya prANI manuSya kI taraha pAMcoM bhAvendriyo kA vijJAna anumAna se pratIta hone para bhI unameM pAMca bAhyendriyo kA abhAva hone se paJcendriyatva kA vyavahAra nahIM hotA hai jaise kahA hai- 'paMcidio u' ityAdi / isaliye yahAM bAhyendriya viSayaka ho prazna hai / dravyendriya ko hI adhikRta karake bhagavAn uttara dete hai / - " goyamA" ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'ege phArsidie paNNatte' una sUkSma pRthivIkAyika jIvo ke kevala eka sparzendriya hI kahI gaI hai / yaha indriyadvAra samApta huA / AtmAne je jJAna vyApAra che, te upayAga bhAvendriya che, jo ke dravyarUpa, bhAvarUpa Adi prakAre Indriye aneka prakAranI hAya che, parantu ahIM te khAdghanivRtti rUpa IndriyanA sa baMdhamAM ja vAta cAlI rahI che, tethI tene ja anulakSIne vyavahAra pravRtti jovAmAM Ave che. jemake khakulAdi vRkSa vizeSomA pacendriya prANI manuSyanI jema pAMce bhAvendriyAnu' vijJAna anumAna dvArA anubhavI zakAtuM hAvA chatAM paNa temanAmAM pAMca khAndriyAnA abhAva hAvAthI pacendriyatvanA vyavahAra thatA nathI. kahyu paNa che ke~~ "pacidio u" ityAhi. tethI sahI mAndriyaviSayaka prazna pUchavA Ayo che, zobha samanvu dravyendriyane 4 anusakSIne mahAvIra alu uttara khAye che ! - "goyamA !" tyAhi " goyamA / " he gautama! 'ege phArsidie paNNatte" mA sUkSmapRthvIzrayi abhAM mAtra eka sparzendriyanA ja sadbhAva hoya che. IndriyadvAra samApta zA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 samudghAtadvAranirUpaNam 77 atha navamaM samudghAta dvAramAha-'tesi NaM bhaMte jIvANaM' ityAdi, 'tesiNaM bhaMte jIvANaM kaisamugdhAyA pannattA' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khala bhadanta / jIvAnAM 'kai samugghAyA pannattA, teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta / kati-kiyatsaMkhyakAH samudghAtAH prajJaptAH kathitAH, tatra samudghAtAH sapta bhavanti, tathAhi-vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNAntikasamudghAtaH 3, vaikriyasamudghAtaH 4, tejasasamudghAtaH 5, AhArakasamudghAtaH 6, kevalisamudghAtazca 7 / tatra vedanAyAH samudghAto vedanAsamudghAtaH so'yaM samudghAto'sAtA vedanIyakarmAzrayaH / kaSAyeNa-kaSAyodayena samudghAtaH kaSAyasamudghAtaH sa ca kaSAyacAritramohanIyakarmAzrayaH / maraNe bhavo mAraNaH sa cAso samudghAtazca mAraNasamudghAtaH / vaikriye prArabhyamANe samudghAto vaikriyasamudghAtaH sa ca vaikriya zarIranAmakarmAzrayaH / taijasena kAraNabhUtena samudghAtaH tejasa samudghAtaH taijasazarIranAmakarmAzrayaH / AhArake prArabhyamANe samudghAtaH AhArakasamudghAtaH sacA (9) ava samudghAtadvAra kahate hai-"tesi NaM" ityAdi / 'tesi NaM bhaMte jIvANa kai samudghAyA paNNattA' he bhagavan una sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke kitane samudghAta hote hai / samudghAta sAta hote hai jaise-vedanAsamudghAta 1, kapAyasamudghAta, 2, mAraNAntikasamudaghAta 3, vaikriyasamudghAta 4, taijasasamudghAta 5, AhArakasamudghAta 6, aura kevalisamudghAta 7 / unameM vedanA kA samudghAta vedanAsamudghAta kahA jAtA hai yaha samudghAta AzAtA vedanIyakarma ke Azraya vAlA hotA hai ? | kaSAya ke udaya se jo samudghAta hotA hai vaha kaSAyasamudhAta hai, vaha kaSAya cAritramohanIya karma ke Azraya se hotA hai 2 / maraNa samaya meM honevAlA mAraNAntikasamudghAta hai 3 / caikriya ke prAraMbha hone para jo samudghAta hotA hai vaha vaikriyasamu. dghAta hai, yaha vaikriya zarIra nAmakarma ke Azraya se hotA hai 4 / tejasa ke kAraNa se jo samudghAta hotA hai vaha taijasasamudghAta hai, yaha tejasa zarIra nAmakarma ke Azraya vAlA hotA hai 5 / - (5) samuhUdhAta dAra-"tesiNaM" tyAhi prazna-tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai samudghAyA paNNattA! 3 bhagavan ?" mA sUkSma pRthvIkAyika jImAM keTalA samuddaghAta hoya che ? samuddhAta sAta prA2nA hyA cha-(1) vahanA samuddhAta, (2) pAya samuddhAta, (3) bhArAnti samuhadhAta, (4) vaizyi samuddhAta, (5) tesa samuddhAta, (6) maahaa2| samudadhAta mane (7) pati sabhudhAta. vedanA rUpa je samudraghAta che, tene vedanA samudaghAta kahe che. A samuddaghAta azAtAvedanIya karmane kAraNe thAya che kaSAyanA udayathI je samudaghAMta thAya che, te kaSAya samughAta che kaSAyacAritra mohanIya kamane adhIna hoya che maraNa samaye thanArA samudraghAtane mArAntika samuddaghAta kahe che vaikriyAne prAraMbha thatAM je muddaghAta thAya che tene vaikriya samuddaghAta kahe che, te vaikriya zarIra nAmakarmane adhIna hoya che taijasane kAraNe je samuddaghAta thAya che, tene tejasa samudaghAta kahe che. te tijasa zarIra nAmakarmane adhIna hoya che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIMvAbhigamasUtre hArakazarIranAmakarmAzrayaH / kevalini antarmuhUrta bhAviparamapade samudghAtaH kevalisamudghAtaH / samiti ekIbhAve ut prAbalye ekIbhAvena prAbalyena ghAta iti samudghAtaH, kena saha ekIbhAvagamanam tatrocyate vedanAdibhiH saha / yadA AtmA vedanAdisamudghAtagato bhavati tadA vedanAdyanubhavajJAnapariNata eva bhavati nAnyajJAnapariNataH / prAbalyena ghAtaH kathaM bhavati tatrocyate - vedanAdisamudghAtapariNata AtmA bahUn vedanIyAdi karmapudgalAn kAlAntarAnubhavayogyAn udIraNAkaraNenAdAya (AkRSya) udayAvalikAyAM nikSipya anubhUyAnubhUya nirjarayati AtmapradezebhyaH zAtayati / tatra prathama vedanA samudghAta gato jIvo vedanIyakarmaparamANuparizAtaM karoti, tathAhi - vedanAkalita AtmA svade - ghUMTa AhAraka zarIra ke prAraMbha hone para jo samudghAta hotA hai vaha AhAraka samudghAta hai, yaha AhAra zarIra nAmakarma ke Azraya se hotA hai 6 / antarmuhUrta meM prApta hone vAle paramapada mokSake samaya jo samudghAta hotA hai vaha kevalisamudghAta hai 7 / sam - ekIbhAva se ut-prAvalya se jo ghAta hai vaha samudghAta kahalAtA hai / yaha ekIbhAva kisake sAtha hotA hai, so kahate hai vedanA Adi ke sAtha hotA hai / arthAt AtmA jaba vedanA Adi samudghAta ko prApta hota hai taba vaha ekIbhAva se kevala vedanA Adi ke anubhava jJAna meM hI pariNata hotA hai kintu usa samaya vaha AtmA anya anubhava jJAna meM pariNata nahIM hotA hai / prAbalya se ghAta kaise hotA hai ? usake uttara meM kahate hai -- vedanA Adi samudaghAta pariNata AtmA bahutara vedanIyA - dikarmapudgalo jo ki Age kAlAntara meM anubhavanIya - anubhava meM AnevAle haiM abhI nahIM una vedanIyAdi karmapudgalo ko udIraNAdvArA khIMca kara udayAvalikA meM lAkara anubhava karake AhAraka zarIrane prArabha thatA je samudvrAta thAya che, tenuM nAma mAhAraka samuddAta che, ane te AhAra zarIra nAmakarmane AdhIna hoya che. aMtarmuhUta mAM prApta thanAra paramapada meAkSane samaye je samuddAta thAya che, tene keli samuddAta kahe che "sam' meAzra lAvathI, "ut" bhramaNatA pUrva ? ghAta thAya che, tenu' nAma sabhu dUdhAta che. A ekAgrabhAva kaiAnI sAthe thAya che, te prakaTa karavAmAM Ave che--te ekAgrabhAva vedanA AddhinI sAthe thAya che. eTale ke AtmA jyAre vedanA Adi samudlAtathI yukta thAya che tyAre te ekAgra bhAvathI mAtra. vedanA AdinA anubhava jJAnamAM ja pariNata thAya che, eTale ke tyAre te AtmA anya anubhava jJAnamA pariNata thatA nathI. prakhaLatA pUrvaka ghAta kevI rIte thAya che, te have samajAvavAmAM Ave che-- vedanA Adi samuddAta pariNata AtmA, kALAntare anubhavanIya (hAlamAM jenu vedana karavAnuM nathI paNa amuka kALa vyatIta thayA bAda jenu vedana karavAnu che evAM) vedanIya Adi karma pudgalAne udIraNA dvArA kheMcIne uddayAvalikAmAM lAvIne temanu vedana karIne temanA ghAta (nAza) karI nAkhe che-temane AtmapradezamAMthI alaga karI nAkhe che. tenu' nAma ja prabaLatA pUrvakanA ghAta che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyadhotikA TIkA pra.1 samudghAtadvAranirUpaNam 79 zAnantAnantakarmaparamANuparibeSTitAn zarIrAdvahirapi prakSipati taizca pradezairvadanajaghanAdi chidrANi karNaskandhAdhantarAlAni ca paripUryya AyAmato vistaratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApya antarmuhUttaM yAvadavasthito bhavati tasminnantarmuhUrttapramANakAle bahUnAmasAtAvedanIyakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti / kaSAyasamudghAtasamudghAtaH kaSAyAkhyacAritramohanIyakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti tathAhi-kaSAyodayasamAkula AtmA svadezAn vahinikSipya tairvadanodarAdichidrANi karNaskandhAdhantarAlAni ca praryyAyAmato vistaratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApya tiSThati tathAbhUtazca prabhUta unakA ghAta-parizAtana kara detA hai Atmapradezo se alaga kara detA hai yahI yahAM prAbalya se ghAta karanA hai / aba vedanA Adi samudghAto kA vivaraNa karate hai-unameM vedanAsamudghAta meM rahA jIva vedanIya karmapudgalokA parizAtana karatA hai, jaise-vedanA se karAlita-vyApta AtmA anantAnanta karmaparamANuo se pariveSTita apane pradezo ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura una pradezoM se vadana jaghana Adi ke chidro ko karNa aura skandha Adi ke antarAloM ko bhara detA hai| bhara kara phira vaha AyAma aura vistAra se zarIra mAtra kSetra ko cAro ora se vyApta karake eka antarmuhUrta taka avasthita rahatA hai / usa antarmuhUrta pramANa kAla meM vaha bahuta hI asAtAvedanIya karma pudgaloMkI nirjarA kara detA hai| kaSAyasamudghAtase samavahata huA jIva kaSAya nAmaka cAritra mohanIya karmapudgaloM kI nirjarA karatA hai / jaba AtmA kaSAyodaya se samAkula ho jAtA hai taba vaha apane Atmapradezo ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura una pradezo se vadana evaM udara Adi ke chidroM ko evaM karNa skandha Adike antarAloM ko bhara detA hai / bhara kara phira vaha AyAma aura vistAra kI apekSA zarIra pramANa kSetra ko cAroM ora se vyAptakara ke have sUtrakAra vedanA Adi samudaghAtanuM varNana kare che-- vedanA samughAtathI yukta thayele jIva vedanIya karmapudagalanuM parizATana kare chetemane AtmapradezamAMthI alaga kare cheA kriyA A rIte thAya che-vedanAthI vyAsa thayela AtmA anaMtAnaMta karmayugalethI vIMTaLAyelA pitAnA pradezane zarIramAMthI bahAra kADhe che ane te pradeza vaDe vadana, jAMgha AdinAM chidrone tathA karNa, skandha AdinA aMtarAlene bharI de che. tyAra bAda te AyAma ane vistAranI apekSAe zarIra pramANa kSetrane cAre taraphathI vyApta karIne eka aMtarmuhUta paryanta avasthita rahe che. te aMtarmuhUrta pramANu kALamAM te AtmA ghaNuM ja asAtavedanIya karmayuganI nirjarA karI nAkhe che kaSAya samughAtathI yukta thayelo jIva kaSAya nAmaka cAritra mehanIya karma pudagalanI nirbhara kare che. jyAre AtmA kaSAyanA udayathI vyApta thAya che, tyAre te potAnA Atmapradezane zarIramAMthI bahAra kADhe che ane te pradeza vaDe vadana, udara AdinAM chidrone tathA karNa, skanya AdinA antarAlene bharI de che. bharI daIne AyAma ane vistAranI apekSAe zarIra pramANu kSetrane cAre tarapha vyApta karI daIne te tyAM avasthita thaI jAya - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre kaSAyakarma pudgalaparizAtaM karoti / evaM maraNasamudaghAtagatamAyuHkarmapulaparizAtaM karoti / vaikriyasamudghAtagato jIvaH svapradezAn zarIrAdvahirniSkAsya zarIraviSkambhabAhalyamAnamAyA-mataH saMkhyeyayojanapramANaM daNDaM nisRjati, nisRjya yathAsthUlAn vaikiyagarI ranAmakarma pulAn prAgvadvAn zAtayati / taijasAhArakasamudraghAtau vaikiyasamudghAtayadeva jJAtavyau / navaraM taijasasamudghAtagato jIvaH taijasazarIranAmakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti AhArakasamudghAtagatastu jIvaH AhAraka zarIranAmaka pudgalAnAM nirjarAM karoti, kevalisamudghAtasamudghAtastu kevalI sadasadvedanIyazubhAzubhanAmoccanIccairgotrakarmapuhalAnAM parizAtaM karoti / AdhA:-paTsamudghAtAH pratyekamAtra mauhUrttikAH, kevalisamudghAtastu aSTasAmayiko bhavati / taduktaM prajJApanAyAmvahA~ avasthita ho jAtA hai / isa sthitivAlA banA huA vaha jIva bahuta adhika kapAya karmoM kI nirjarA kara detA hai / isI prakAra maraNa samudghAtagata jIva Ayu karma pudgaloM kI nirjarA karatA hai / vaikriya samudghAta gata jIva apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara unheM zarIra kI cauDAI aura moTAI pramANa banAtA hai tathA lambAI meM saMkhyAtayojanapramANa daNDa ke rUpa meM banAtA hai / banAkara phira vaha prAgbaddha yathAsthUla vaikriyazarIranAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai / tainasa aura AhAraka samughAta vaikriyasamudghAta ke jaise hI hote hai / parantu - -tainasa dudhAta se samavahata huA jIva taijasa zarIranAmakarmake pudgaloM kA nAza karatA hai / aura AhAraka samudghAta se samavahata huA jIva AhAraka zarIranAmakarma ke pugalo kI nirjarA karatA hai / tathA kevalisamudghAta se samavahata huA jIva- kevalI - sAtA asAtAvedanIya ke zubhAzubha nAmakarma ke ucca nIca gotra karma ke pudgaloM kA vinAza karatA hai / Adi ke 6 samudghAtoM meM se pratyeka samudghAta kA samaya eka 2, antarmuhUrtta kA hai / aura kevalisamudghAta kA samaya ATha samaya kA samu 80 che. A prakAranI paristhitimAM mukAyelA te jIva bahu ja kaSAya ka puddagalAnI nirA karI nAkhe che e ja pramANe mAraNAntika samudaghAtathI yukta thayelA jIva Ayuka pudagaleAnI nirjarA ii nAkhe che. vaikriyasamudzAta yukta jIva peAtAnA AtmapradezAne zarIramAMthI ahAra kADhIne temane zarIranI paheALai ane jADAI pramANe manAve che tathA lakhAinI apekSAe sakhyAta caiAjanapramANu daDarUpa manAve che. tyAra bAda te purve upArjita karelAM cathA sthUla vaikriyazarIra nAmaka nAM pudgalAnI niA kare che. tejasa ane AhAraka samughAta vaikriya samudaghAtanI jema ja thAya che. para`tu viziSTatA eTalI ja che ke tejasa samughAtathI yukta thayelA jIva taijasa zarIra nAmakarmanAM puddagaleneAnAza kare che ane mAhAraka samudlAtathI yukta thayelA jIva AhAraka zarIra nAmakamanAM pudgalAnI nirjarA kare che, kevali samuddaghAtathI yukta thayelA jIva (kevaLI) sAtA asAtA vedanIyanAM zubhAzubha nAmakarmonAM ane ucca nIca gAtrakamanAM puddagalAnA vinAza kare che. pahelAM cha samuddAtAmAMnA pratyeka samudaghAtane samaya eka eka antarmuhUtane che ane kelisamuddAtanA samaya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 pra. samudghAtadvAranirUpaNam 81 'veNAsamugdhAra NaM bhaMte ! kai samaie pannatte ? goyamA ! asaMkhejjasamaie aMtomuhu evaM jAva AhAragasamugdhAe / kevalisamugdhAraNaM bhaMte / kai samaie pannatte ? goyamA ! aTThasamaie pannatte' - vedanAsamudghAtaH khalu bhadanta / katisAmayikaH prajJaptaH ? gautama ! asaMkhyeyasAmayiko'ntarmuhUrttaH, evaM yAvadAhAraka samudghAtaH / kevalisamudghAtaH khalu bhadanta / katisAmayikaH prajJaptaH / gautama | aSTasAmayikaH prajJaptaH iticchAyA // evamanekaprakArakasamudaghAtasaMbhave sUkSmapRthivIkAyikAnAM katamaH samudghAta ityAzayena praznaH kRto gautameneti pUrvapakSAzaya iti bhagavAnAha - 'goyamA ! ityAdi 'goyamA ! he gautama / 'tao samugdhAyA pannattA' sUkSmapRthivIkAyikAnAmAdyAstrayaH samudaghAtAH prajJaptAH - kathitAH, 'taM jahA ' tadyathA - 'veyaNA samugdhAe kasAyasamugdhAe mAraNaMtiyasamugdhAe' vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtazcetyete traya eva samudaghAtA bhavantIti navamaM samudghAtadvAram / . hai / prajJApanA meM aisA hI kahA hai - "veyaNAsamugdhAe NaM bhaMte / kaisamaie pannatte ! goyamA / asaMkhejjasamaie aMto muhutte evaM jAva AhArasamugdhAe kevalisamugdhAe NaM bhaMte 1 kai samaie pannatte ? goyamA asamaie pannatte" isa prakAra aneka prakAravAle samudghAta ke saMbhava hone para sUkSmapRthivokAyika jIvoM ke kitane samudghAta hote haiM ? aise Azaya ko lekara hI gautama ne yaha prazna kiyA hai / aisA pUrva pakSakA Azaya hai / isa prazna ke uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki 'goyamA' he gautama ! " tao samugdhAyA pannattA" sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke Adi ke tIna samududhAta hote haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM - 'veyaNAsamugdhAe, kasAyasamugdhAe mAraNaMtiyasamugdhAe' vedanA samudghAta kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta / samudghAtadvAra samApta | Sh ATha samayanA che. A viSayane anulakSIne prajJApanA sUtramAM A pramANe kahyu che"veynnaasmugdhaap NaM bhaMte! kaha samaie paNNatte ? goyamA ! asaMkhejjasamaipa aMto muhutte evaM nAva AhArasamugdhAe / kevalisamugdhApa NaM bhaMte / kaha samaipa paNNatte ? goyamA / aTThasamaipa paNNatte" A prakAre cha prakAranA je samuddhAtA che, temAMthI sUkSmapRthvIkAyika jIvAmAM keTalA samudlAtA hoya che, te jANavA mATe gautama svAmIe pUchelA praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu uhe che !-- "goyamA / tabha samugdhAyA paNNattA - taMjahA" he gautama! sUkSma pRthvIkAyika jIveAmAM nIce pramANe traNa samuddhAtAnA ja sahabhAva udyoche- "veyaNAsamugdhApa, kasAyasamugdhAe, mAraNaMtiyasamugdhApa" ( 1 ) vehanA sabhuddadhAta, (2) uSAyasamuddadhAta ane (3) mAraNAntikasamuddAta. samuddhAtadvAra samAsa AlA 11 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 . . . - zrIjovAbhigamasUtre . (10) gataM navamaM samudghAtadvAram / atha dazamaM saMjJidvAramAha- 'teNaM ityAdi te NaM bhaMte ! jIvA kiM sannI asannI' te sUkSmapRthivIkAyikAH jIvAH khala bhadanta / ki saMjino'saMjJino * vA, tatra saMjJAna saMjJA atItAnAgatavartamAnabhAvasya pAlocanaM sA vidyate yeSAM te saMjJinaH viziSTasmaraNAdirUpamanovijJAnavanta ityarthaH / yathoktamanovijJAna vikalA 'asaMjina iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA ! he gautama ! 'no sannI asannI' no sazina ime jIvAH kintu asajJinaH vilakSaNamanolabdherabhAvAt-hetuvAdopadezenApi na saMjJinaH abhisandhAraNapUrvikAyAH karaNazakterabhAvAt / no saMjinaH / etAvanmAtra kathanenaiva asaMjJitvasiddhau asaMjJina iti-kathana pratipedhapradhAno vidhiriti jJApayitum , prati pAthasya sUkSmapRthivIkAyikasya svabhAvata eva sAvadyatvAditi dazamaM saMnidvAram , (10) saMzidvAra-te NaM bhaMte ! jIvA kiM sannI asannI' he bhadanta ! sukSmapRthivIkAyika jIva kyA sajJI hote hai yA masajI hote hai ? atIta anAgata aura vartamAna bhAva kI 'jo paryAlocanA hai usakA nAma saMjJA hai, yaha saMjJA jinako hotI hai ve sajJI hai| viziSTa smaraNAdirUpa jo manovijJAna hai usa manovijJAnavAle jo jIva hai ve saMjJI haiN| aura jo isa manovijJAna se vikala haiM ve asaMjJo haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA nosannI asannI' he gautama / ye sajJI nahIM hote hai kintu asajI hote haiN| kyoMki inameM vilakSaNa manolabdhi kA abhAva rahatA hai / hetuvAda ke upadeza se bhI saMjJAvAle nahIM hote hai kyoMki abhisandhAraNa pUrvaka kAraNa zakti kA 'inameM abhAva rahatA hai / zaMkA-'no saMjJinaH' itane mAtra kahane .se hI inameM asaMjJitva kI siddhi ho jAtI hai phira asaMjJinaH aisA kathana kyoM kiyA? (10) sajJAdvA2-"teNaM bhaMte / jIvA kiM sannI asannI ?" he bhagavan ! sUphamapRthvIkAyika jI saMsI hoya che, ke asaMsI hoya che? * atIta, anAgata ane vartamAna bhAvanI je paryAlocanA che, tenuM nAma saMjJA che. A 'sattAno jemanAmAM sadUbhAva hoya che temane saMnI kahe che, viziSTa smaraNadipa mane vijJAnavALA je jIve che, temane saMgI kahe che, ane A mane vijJAnathI rahita je jIve che, temane asaMsI kahe che. gautamasvAbhInA prazna uttara bhApatA mahAvIra asaI hai-"goyamA! no sannI asannI" I gItama! sUkSma pRthvIya ch| sabhI khAtA nathI, paNa tasA masI ja hoya che, kAraNa ke temanAmAM viziSTa mane labdhine abhAva hoya che hetuvAdanA upadeza anusAra paNa temane saMjJAvALA kahI zakAtA nathI, kAraNa ke abhisaMdhAraNa pUrvaka karaNazaktine temanAmAM abhAva hoya che " " -"no saMjhinaH" "sabhI bAta nathI, mAra upAthI tamanAbhA asajila sithAya che, chatai 5 "bhasaMzinaH" "masI DAya che", 24 prA2rnu thina A! bhATa 4yu cha? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. pra. 1 ghedavAranirUpaNam 83 (11) gataM dazama sajJidvAram / athaikAdazaM vedadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM ithiveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kiM strIvedakAH puruSavedakAH napuMsakavedakA vA, striyA vedo yeSAMte strIvedakAH evaM puruSavedakAH napuMsakavedakA api, tatra striyAH puruSe abhilASaH strI vedakaH, purughasya striyAmabhilASaH puruSavedakaH, ubhayorapi abhilASo napuMsakavedakaH, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / no ithiveyagA no purisaveyagA napuMsaga veyagA' no strIvedakA no puruSavedakAH kintu napuMsakavedakAH saMmUchimajIvatvAt , nAraka' saMmUchimA napuMsakavedakA iti bhagavadvacanam iti ekAdazaM vedadvAram // 11 // / ' uttara--aisA jo kathana kiyA hai vaha vidhipratiSedha pradhAna vAlI bAta hotI hai isa bAta ko samajhAne ke liye kiyA hai / yahA~ pratipAdya jo sUkSmapRthivIkAyikajIva hai vaha svabhAvataH ho sAvadyayoga vAlA hotA hai / ataH-vaha asaMjJI hI hotA hai, saMjJidvAra samApta / (11) vedadvAra-'te NaM bhaMte jIvA kiM itthIveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA' he bhadanta / ve -sUkSmapRthivIkAyika jIva-vyA strIvedavAle hote haiM yA puruSa vedavAle hote haiM ? yA napuMsaka vedavAle hote hai ? jisa veda ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha strI veda hai aura jisa veda ke udaya se strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha puruSa veda hai aura jisa veda ke udaya meM strI aura puruSa dono ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha napuMsaka veda hai isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai 'no itthiveyagA no purisaveyagA napuMsakaveyagA' he gautama ye sUkSmapRthivIkAyika jIva na strI vedavAle hote hai, na puruSa vedavALe uttara--evuM je kathana karavAmAM AvyuM che te vidhi pratiSedha pradhAne vALI vAta hoya che, te vAtane samajAvavA mATe karavAmAM AvyuM che ahI je jIvonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te sUphamapRthvIkAyika jI svabhAvaH ja sAvadyogavALA hoya che, tethI teo asaMjJI ja hoya che, saMsIdvAra samApta [10] (11) vahA2-"te NaM bhaMte ! jIvA ki itthIveyagA. purisaveyagA, napuMsagaveyagA!" he bhagavan! sUmapRthvIkAyika jI strIvedavALA hoya che, ke puruSadavALA hoya che, ke napuMsaka vedakALA hoya che je vedanA udayathI puruSanI sAthe ramaNa(saMjoga) karavAnI IcchA thAya che, te vedavuM nAma strIveda che je vedanA udayathI strInI sAthe ramaNa karavAnI IcchA thAya che, te vedanuM nAma puraSada che je vedanA udayathI strI ane puruSa baMnenI sAthe ramaNa karavAnI IcchA thAya che, te vedanuM nAma napuMsaka che gautama svAmInA A praznano uttara ApatA bhaDAvAra prabhu 49 cha hai-"no itthiveyagA, no purisadheyagA, napuMsakaveyagA' gItama! te sUphamapRthvIkAyika jI strIvedavALA paNa hotA nathI, puruSa vedavALA paNa hotA nathI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre (12) gartamekAdazaM vedadvAram / atha dvAdagaM paryAptidvAramAha - 'tesi NaM' ityAdi, 'te siNaM bhaMte ! jIvANaM kai pajjattIo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khala bhadanta / jIvAnAM kati paryAptayaH prajJaptAH - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'cattAri pajjattIo pannattAo' catasraH, paryAptayaH prajJaptAH - kathitA iti, 'ta jahA ' tadyathA - ' AhArapajjattI' AhAraparyAptiH, 'sarIrapajjattI' zarIraparyAptiH 'iMdiyapajjatI' indriyaparyAptiH 'ANApANupajjattI' AnapAnaparyAptiH tA etAzcatasraH paryAptayo bhavanti / 1 84 atha paryAptidvArAntargatAM paryAptivirodhinI maparyApti darzayituM praznayannAha - ' tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI apajjattIo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivI kAyikAnAM khalu bhadanta / hote haiM, kintu napuMsaka vedavAle hote haiN| kyoMki ye sammUrcchima jIva hai / nArakajIva aura saMmUcchima janmavAle-jIva niyama se napuMsaka veda vAle hI hote haiM aisA bhagavAn kA Adeza hai / 11 vAM vedadvAra samApta | (12) paryAptidvAra - "tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai pajjattIo pannattAo" he bhadanta ina sUkSmapRthvI kAyikajIvoM ke kitanI paryAptiyAM hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! gautama ! ' catAri pajjatIo pannattAo" inake cAra paryAptiyAM hotI hai / 'taM jahA " jo isa prakAra se haiM- " AhArapajjattI" AhAraparyApti 'sarIrapajjattI' zarIra paryApti "iMdiyapajjattI" indriyaparyApti "ANapANupajjattI" AnapAna - zvAsocchavAsaparyApti / "tesi NaM bhate ! jIvANaM kai apajjatIo pannatAo" he bhadanta ! paryAptidvAra ke antargata jo paryApti virodhinIM aparyAptiyAM haiM ve yahAM kitanI hotI hai ? uttara meM parantu napusakavedavALA ja hAya che, kAraNa ke te samUmi jIveA che nAraka jIvA ane samUmi janmavALA jIvA niyamathI ja napu sakaveDhavALA heAya che, evA bhagavAnA Adeza che. 11 mu vedyadvAra samApta 1 (12) paryApsidvAra - "tesi NaM bhaMte ! jIvANa kaha pajattIo pannattAo ! " he bhagavAn yA sUkSma pRthvI bhaveobhAM bheTalI paryAsiyo hoya che ? uttara- " goyamA ! casAri pajjattIo pannatAo" he gautama! tebhanAbhAM yAra paryAptiyo hoya che, "taMjahA", ne nIce prabhASe che-"AhArapajjantI" (1) AhAra paryApti, "sarIrapajjanttI" (2) zarIra paryApti "iMdiyapajjantI" (3) 4ndriya paryApti ne "ANapANu pajjantI" (4) mAnaprA] (shvaasoNvAsa) paryAti prazna - "tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai apajjattIo pannattAo ! he bhagavan ! pryaaptidvAramAM jemanA samAveza thAya che evI paryApti virAdhinI aparyAptie, te sUkSmapRthvIphAyikAmAM keTalI hAya che? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 paryAptihAranirUpaNam 85 jIvAnAM kati aparyAptayaH prajJaptAH kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA ! he gautama / 'cattAri apajjattIo pannattAo' catasro'paryAptaya. prajJaptAH-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'AhAraapajjattI jAva ANApANu apajjattI' AhArAparyApti vit AnapAnAparyAptiH, yAvatpadena zarIrAparyAptIndriyAparyAtyo grahaNam , tathAcaitAzcatasro'paryAptyo, bhavanti, iti dvAdazaM paryAptidvAram // 12 // sU0 9 // mUlam-teNaM bhaMte ! jIvA kiM sammaddiTThI micchA diTThI sammA micchAdiTThI? goyamA! no sammadiTThI micchAdiTThI no sammA micchA ditttthii| teNaM bhante ? jIvA kiM cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI ohi daMsaNI kebaladaMsaNI? goyamA! no cakkhudaMsaNI acavakhudaMsaNI no ohii| daMsaNI no kevaladaMsaNI / te NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI ? goyamA ! no nANI annANI niyamA du annANI taM jahA-mai anANI suya annANI ya / teNaM bhaMte ! jIvA kiM maNayogI vayajogI kAyayogI ? goyamA ! no maNajogI no vayajogoM kaayjogii| te NaM bhaMte ! jIvA kiM sAgArAvauttA aNAgArAvauttA ? goyamA! sAgArAvauttA vi aNAgArAvauttA vi / te NaM bhaMte ! jIvA ki AhAramAhareti ? gAyamA ! davvao aNaMtapaesAiM khettao asaMkhejjapaeso gADhAI kAlao annayarasamayahiiyAiM bhAvao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAI prabhu kahate haiM-he 'goyamA' he gautama ! "cattAri apajjattIo pannattAo" inake cAra aparyAptiyAM hotI hai "taMjahA' jo isa prakAra se hai-"AhAraapajjattI jAva ANApANuapajjattI AhArAparyApti yAvat mAnapAnAparyApti, yahAM yAvatpada se zarIrAparyApti aura indriyAparyApti ina do kA grahaNa huA hai / 12 bArahavAM paryAptidvAra samApta / - BR-"goyamA!" gautama cattAri apajjattIo pannattAo"tabhanAbhA yAra apayA timI hAya che, "taMjahA" nIya pramANu cha--"AhAraapajjattI jAva ANApANuapajjattI" (1) AhAra mApti, (2) zarIra a5yAsti, (3) chandriya aparyApta mane (4) zvAsoznavAsa apati [bAramu paryAptadvAra samApta Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre rasamaMtAI phaasmNtaaii| jAiM bhAvao vaNNamaMtAI AhAreti tAI ki ega vaNNAI AhAti, duvaNNAI AhAreMti tIvaNNAI AhAreMti cau vaNNAI AhAreMti paMca vaNNAI AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca ega vaNNAI pi du vaNNAI pi tivaNNAI pi cauvaNNAI pi paMca vaNNAiM pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDucca kAlAI pi AhAreMti jAva sukilAI pi AhAreMti ! jAI vaNNao kAlAI AhAreti tAI ki egaguNakAlAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNakAlAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAI pi AhAraMti, evaM jAva sukilliI / jAiM bhAvao gaMdhamaMtAI AhAreti tAiM kiM egagaMdhAI AhAreMti dugaMdhAiM AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaM paDacca egagaMdhAI pi AhAreMti dugaMdhAI pi AhAreMti vihANamaggaNaM paDucca sunbhigaMdhAI pi AhAreMti dubhigaMdhAI pi AhAreti / jAiM gaMdhao subhigaMdhAiM AhAreMti tAI ki egaguNasunbhigaMdhAI jAva aNaMtaguNasunbhigaMdhAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNasunmigaMdhAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNasunbhigaMdhAiMpi AhAreMti / evaM dunmigNdhaaiNpi| rasA jahA vaNNA // jAiM bhAvao phAsamaMtAI AhAreti tAI ki egaphAsAiM AhAreMti, jAva aTThaphAsAiM AhoreMti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca NA egaphAsAI AhAreMti no duphAsAiM AhAreMti no tiphAsAiM AhAreMti cau phAsAiM AhAreMti paMca phAsAI pijAva aTTha phAsAI pi AhAreMti, vihANa magaNaM paDucca kakkhaDAiM pi AhAreMti jAva luksAiM pi AhAreti / jAiM phAsao kakkhaDAI AhAreti tAiM kiM egaguNakakkhaDAI AhArati jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNakakkhaDAiM pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhADAiM pi AhAreMti, evaM jAva lukkhA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra pra. 1 jIvAnAM dRSTyAdidvAranirUpaNam 87 NeyavvA / / tAI bhaMte ! kiM puTThAI AhArati apuTThAI AhAreti ? goyamA puTThAI AhAreti no apuTThAI AhAreti / tAI bhaMte ? ki ogADhAI AhAraMti aNogADhAI AhAreMti ? goyamA ! ogADhAI AhAreti / No aNogADhAI AhAreMti ? tAI bhaMte ! kiM aNaMtarogADhAI AhAreMti paraMparogADhAiM ahAreti ? goyamA ! aNaMtaro gADhAI AhAreMti no paraM parogADhAI aahreNti| tAI bhaMte kiM agUiM AhAreMti bAyarAiM Ahoreti ! goyamA ! aNUiM pi ahAreti bAyarAI pi ahAreti / tAI bhaMte ! kiM uDDha AhAreti ahe AhAreti tiriyaM ahAreMti ? goyamA ! uDDa pi AhAreMti ahe vi AhArati tiriyaM pi ahAreti / tAI bhaMte kiM AI ahAreMti ! majjhe ahAreti pajjavasANe ahAreti ? goyamA AI pi AhAraMti majjhe vi AhoreMti pajjavasANe vi AhAreti / tAI __bhaMte ! ki savisae AhAreti avisae ahAreti ? gA~yamA ! savi sae AhAreti no avisae AhAreMti / tAI bhaMte ! kiM ANu pubbi AhArati aNANupubi AhAreti ? goyamA ! ANupubbi AhArati no aNANupubbi aahaaraiti|taaii bhaMte ! kiM tidisi AhAreMti cau disi AhAreMti paMca disiM AhoreMti chaddisiM AhAreMti ? goyamA ! nivvaghAeNaM chadisi vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisi siya paMcadisi / ussaNaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlAI nIlAI jAva sukilAiM, gaMdhao sunbhigaMdhAI dunbhigaMdhAI, rasao titta jAva mahurAI, phAsao kakkhaDa mauya jAva niddha lukkhAI tesiM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vi pariNAmittA paripAlaittA paDisADaittA parividdhaMsaittA aNNe apuvve baNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIraogADhe poggale savvappaNayAe AhAramAhAreMti // sU0 10 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIyAbhigamasUtre chAyA-te khalu bhadanta ! jIvAH kiM samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTayaH gautama ! no samyagRhaeyo mithyAdRSTayaH no samyaga mithyAdRSTayaH / te salu bhadanta ! jIvA kiM cakSurdanino'cakSudarzanino'vadhidarzaninaH kevaladarzaninaH ? gautama ! no cakSurdaninaH acakSudarzaninaH no adhidarzanina no kevala drshninH| te khalu bhadanta ! jIvAH kiM zAnino'jJAninaH ? gautama ! no zAnina azAninaH, niyamAyaNAninaH tadyathAmatyamAninaH zrutAzAninazca / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM manoyogino cacoyoginaH phAyayogina ? gautama ! no manoyogino, no vacovoginaH, kAyayoginaH / te khalu bhavanta jIvAH kiM sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAH ? gonama ! sAkAropayuktA api anAkAro. , payuktA api / te khalu bhadanta / jIvAH kimAhAramAharanti ? gautama ! dravyato'nantapradezikAni kSetrato'saMkhyeyapradezAvagADhAni kAlato'nyatarasamayasthitikAni bhAvato varNavanti gandhavanti rasavanti sparzavanti / yadA bhAvato varNavanti thAharanti tadA kim ekavarNAni Aharanti dvivarNAni yAharanti trivarNAni haranti caturvarNAni thAharanti paJcavarNAni Aharanti ? gautama! sthAnamArga pratItya ekavarNAnyapi dvivarNAnyapi trivarNAnyapi caturvarNAnyapi paJcavarNAnyapi Aharanti / vidhAnamArgaNa pratItya kAlAnyapi bAharanti yAvat zuklAnyapi Aharanti / yadi varNataH kAlAna Aharanti nadA kim ekaguNakAlAni Aharanti yApadanantaguNakAlAni Aharanti ? gautama ! ekaguNakAlAnyapi Aharanti yAdanantaguNa. kAlAnyapi Aharanti evaM yAvat shuklaanypi| yadi bhAvato gandhavanti Adaranti tadA kime. kagandhAni Aharanti dvigandhAni Aharanti ? gautama ! sthAnamArgaNa pratItya ekagandhAnyapi Aharanti dvigandhAApa Aharanti, vidhAnamArgaNa pratItya surabhigandhAnyapi AharrAnta dura bhigandhAnyapi Aharanti / yadi gandhataH surabhigandhAni Aharanti tadA kim ekaguNasurabhigandhAni haranti yAvadanantaguNasurabhigandhAni Aharanti ? gautama ! ekaguNasurabhigandhAni Aharanti yAvadanantaguNasurabhigandhAni Aharanti / evaM durabhigandhAnyapi / rasA yathA varNAH yadA bhAvataH sparzavanti Aharanti tadA kim eka-sparzAni yAharanti yAvadapTasparzAni ahAranti ? gautama ! sthAnamArgaNaM pratItya no ekaspAni yAharanti, no dvisparzAni Aharanti no trispAni Aharanti catuHspAni Aharanti paJcasparzAni yAvaSTasparzAni Aharanti / vidhAnamArgaNaM pratItya karkazAnyapi Aharanti yAvadkSANyapi Aharanti / yadA sparzataH karkazAni Aharanti tadA kimekaguNakarkazAni Aharanti yAvadanantaguNakarkazAni Aharanti evaM yAvadrakSANi netavyAni / tAni bhadanta ! kiM spRSTAni Aharanti aspRSTAni Aharanti ? gautama ! spRSTAni Aharanti no aspRSTAni Aharanti ? tAni bhadanta ! kim avagAr3hAni Aharanti anavagADhAni Aharanti ? gautama ! avagADhAni Aharanti no anavagADhAni Aharanti / tAni bhadanta ! kim anantarAvagADhAni Aharanti paramparAvagADhAni Aharanti gautama! anantarAvagADhAni thAharanti no paramparAvagADhAni Aharanti tAni bhadanta ! kim aNUni Aharanti vAdarANi Aharanti ? gautama ! aNUnyapi Aharanti vAdayaNyapi Aharanti tAni bhadanta ! kim UrcamAharanti, adha Aharanti, tiryagAharanti ? gautama ! Urdhvamapi Aharanti adho'pi Aharanti tiryapi Aharanti / tAni bhadanta ! kimAdau Aharanti madhye Adaranti paryavasAne Aharanti ? Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIko pra. 1 dRSTidvAranirUpaNam 89 gautama ! AdAvapi Aharanti, madhye'pi Aharanti paryavasAne'pi Aharanti / tAni bhadanta ! kiM saviSayANi Aharanti aviSayANi bhAharanti ? gautama ! saviSayANi Aharanti no avipayANi Aharanti / tAni bhadanta ! kimAnupUrtyA Aharanti anAnupUA Aharanti ? gautama AnupUA Aharanti no anAnupUA Aharanti / tAni bhadanta ! ki tridizi Aharanti caturdizi Aharanti paJcadizi Aharanti padizi Aharanti 1 gautama ! niAghAtena paidizi Aharanti, vyAghAtaM pratItya sthAt vidizi syAt caturdizi syAt paJcadizi / utsapaNa kAraNa pratItya varNataH kAlAni nIlAni yAvat zuklAni, gandhataH surabhigandhIni, durabhigandhoni, rasataHtikta yAvatmadhurANi, sparzataH karkazamRdukasnigdha ruukssaanni| teSAM purANAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn vipariNamayya paripAlya parizAtya parividhvasya anyAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAdya AtmazarIrarAvagADhAn pudgalAn sarvAtmatayA ahAramAharanti ||suu0 10 // TIkA-atha trayodazaM dRSTidvAramAha-'te NaM bhaMte' / ityAdi, 'te NaM bhaMte' ? jIvA ki 'sammaTThiI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kiM samyagdRSTayaH, samyak-samIcInA aviparItA dRSTiH sarvajJapraNItavastutattvaviSayiNI pratipatti ryeSAM te samyagdRSTaya. kim , athavA-mithyAdRSTayaH, mithyA-viparItA viparyastA dRSTiH-pratipatti yeSAM te mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTayo vA ekAntasamyagrUpamithyA. rUpapratipattirahitA vA sUkSmapRthivIkAyikA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / 'no sammadiTThI' sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH samyagdRSTayo na bhavanti kintu 'micchAdiTThI' mithyAdRSTaya ime bhavanti, eteSA sAsvAdanasamyaktvasyApi asaMbhavAt samya (13) dRSTidvAra -'te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammadiTThI micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI, he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA samyagdRSTi hote hai-samIcIna-aviparIta hai dRSTisarvajJa praNIta vastutatvaviSayaka prattipatti jinho kI aise hote hai ? yA mithyAdRSTi, viparIta hai dRSTi pratipatti jinhoM kI aise hote haiM ? yA mizradRSTi hote haiM ? ekAnta samyag rUpa aura midhyArUpa pratipatti se rahita hote hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA no sammadiTTI" he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika ekendriyajIva samyagdRSTi nahIM hote hai 'no sammAmicchAdiTThI' mizra dRSTi nahIM hote haiM kintu "micchAdiTThI. ye niyama se midhyAdRSTi hI hote hai| (13) TivA2-"te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammaTThiI, micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI!" bhagavad ! sUphamapRthvIkAyika jIve zuM samyaga daSTivALA hoya che, miyA dRSTivALA hoya che, ke samyaksiccA daSTivALA (mizraSTi hoya che ! sarva prarUpita vastutatva viSayaka aviparIta samajaNathI yukta jIvone mithyAdaSTi kahe che jeo ekAntata. samyaga rUpa pratipattithIsamajaNathI rohita hoya che, temane mizradaSTi kahe che. mahAvIra prabhunA uttara-goyamA!" gautama ! 'no sammadiTThI' sUkSma vAjayi mehendriya va sabhyaSTi 5 hAtA nathI, "no sammAmicchAdiTTI" tenme| bhiSTi 5 DAtA nathI, parantu "micchAdihI" niyamayI / bhiyAiSTi saya che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jIvAbhigamasUtre AN-And gdRSTitvasya pratipedhaH / sAsvAdanasamyaktvavatAM suudmpRthiviikaayikepuutpaadaabhaavaat| ete hi ati saMkliSTapariNAmavanto bhavanti sAsvAdanasamyaktvapariNAmastu kizcit zubho bhavatIti sUkSmakAyikamadhye sAsvAdanasamyaktvavatAmutpAdo na bhavati / kimadhikena / teSAM nirantarasaMkliSTapariNAmasadbhAvAt samyagamithyAdRSTitvapariNAmo'pi notpadyate nApi samyagmidhyAdRSTiH san sUkSmakAyikamadhye samutpadyate mizradRSTyavasthAyAM jIvasya kAlAsaMbhavAt , uktazca- 'na sammamiccho kuNai kAlaM' iti, na samyamithyAdRSTiH san jIvaH kAlaM karoti, ityata Aha-'no samma micchAdihi' no samyaDmithyAdRSTayo-mizradRSTayo'pi ete na bhavanti, iti dRSTidvAram // (14) atha caturdazaM darzanadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA ki cakkhudasaNI-acakdasaNI-ohidasaNI kevaladasaNI' te sUkSmapRthivIkAyikA tAtparya yaha hai-sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ko sAsvAdanasamyaktva kI saMbhAvanA hone se inake samyaktva kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki sAsvAdana samyaktvavAle jIvoM ko yahAM utpatti hI nahIM hotI hai| ye sUkSmapRthivIkAyika jIva ati saMkriSTa pariNAma vAle hote haiM aura sAsvAdana samyaktva pariNAma kucha zubha hotA hai isaliye sUkSmapRthivIkAyikajIvoM meM sAsvAdana samyaktva vAlo kI utpatti nahIM hotI hai| adhika kyA kahA jAya-inake nirantara saMkliSTa pariNAmo kA sadbhAva hone se samyamithyAdRSTipanekA arthAt mizradRSTi panekA pariNAma bhI utpanna nahIM hotA hai aura na ina meM pUrvabhava meM samyaD mithyAdRSTi - hotA huA vahAM se kAlakara ke utpanna hotA hai / kyoki mizradRSTi avasthA meM jIvakAla hI nahIM karatA hai jaise-kahA hai-"no sammamiccho kuNai kAlaM" isaliye sUtrakArane kahA haiM ki 'na sammAmicchadihI' sUkSmapRthivIkAyika jIva samyamithyAdRSTi bhI nahIM hote hai / dRSTidvAra samApta (13) ' A kathanane bhAvArtha e che ke sUkSma pRthvIkAyika jIne sAsvAdana samyaphavanI asaM. bhAvanA hovAne lIdhe temanAmAM samyakatva sa bhavI zakatuM nathI tenuM kAraNa e che ke sAsvAdana samyaktvavALA jInI sUkSmapRthvIkAyakemAM utpatti ja thatI nathI, sUmapRthvIkAyika jIve ati saMkilaSTa pariNAmavALA hoya che, ane sAsvAdana samyakatva pariNAma zubha hoya che, tethI sAsvAdana samyaktvavALA jInI utpatti sUkSamapRthvIkAyikamAM thatI nathI, A bAbatamAM adhika zuM kahuM ! temanAmAM nirantara sa kilaSTa pariNAmone sadbhAva raheto hovAthI, samyaga mithyAdaSTiva-mizradaSTitva pariNAma paNa utpanna thatuM nathI, ane pUrvabhavamAM samyagu miAdaSTi sa panna hoya e jIva paNa tyAM utpanna thato nathI, kAraNa ke mizradaSTi avasthAmA 04 pAmata nathA 4dhu 56 cha hai - 'no sammamiccho kuNai kAla" tathA 4 sUtradhare hyu cha ? "no sammAmicchAdiTTI" sUkSmathivIjayi471 sabhya mithyASTi paNa hote nathI, e dRSTidvAra samAsa 13 che Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 darzanadvAranirUpaNam 91 khalu bhadanta ! jIvAH kiM cakSurdarzaninaH athavA acakSurdazaninaH avadhidarzanino vA kevaladarzanino vA ? darzanaM nAma sAmAnyavizeSobhayAtmake jIvAdipadArthe sAmAnyAvavodhaH tadarzanaM catuHprakArakam-cakSurdazanam acakSurdarzanam avadhidarzanaM kevaladarzana ca, tatra sAmAnyavizeSobhayAtmake vastuni cakSuSA darzana rUpasAmAnyaparicchedazcakSurdarzanam / acakSuSA cakSurvarjazeSendriyamanobhirjanitaM darzanamacakSurdarzanam , avadhireva darzanam-rUpipadArthaviSayakaM sAmAnyagrahaNamavadhidarzanam, kevalameva darzanam- sakalajagagAvivastusAmAnyaparicchedarUpaM kevaladarzanam-- tadatra eteSu darzanepu madhye katamaddarzana sUkSmapRthivIkAyikAnAM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha (14) darzanadvAra "te NaM bhaMte / jIvA kiM cakdasaNI acakkhudaMsaNI ohidasaNI kevaladasaNI" he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA cakSudarzanavAle hote hai ? yA acakSardanivAle hote hai ? yA avadhidarzanavAle hote hai ? yA kevala darzanavAle hote hai ? jIvAdi padArthasAmAnya vizeSa donoM dharmAtmaka hai so inakA jo sAmAnyAtmaka bodha hotA hai vaha darzana hai yaha darzana 'cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana' ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai sAmAnya vizeSarUpa ubhayadharmAtmaka vastu meM jo cakSudvArA rUpasAmAnya kA grahaNa hotA hai vaha cakSadarzana hai cakSu indriya ke sivAya zeSa indriyoM dvArA aura manadvArA jo sAmAnya bodha hotA hai vaha acakSurdarzana hai / rUpI padArtha ke viSaya meM jo avadhijJAna hone ke pahile sAmAnya avalokana hotA hai vaha avadhidarzana hai| sampUrNa jagat kI vastuoM kA jo sAmAnya rUpa se jJAna hotA hai vaha kevaladarzana hai| ina cAra prakAra ke darzanoM meM kauna sA darzana sUdamapRthivIkAyika jIvoM ke hotA hai aisA yaha prazna hai isake (14) zanivA2 te NaM bhate ! jIvA kiM cakkhudaMsaNI, acakkhudaMsaNI, ohidasaNI kevaladasaNI ?" sAvan ! sUkSmathvIya yakSuza navA DAya cha ? bhnykssudezanavALo hoya che? ke avadhidaMzanavALo hoya che ? ke kevaLadezanavALo hoya che ? jIvAdi padArthamAM sAmAnya ane vizeSa, A bane dharmane sadbhAva hoya che. temanA viSe ja sAmAnya baMdha thAya che, tenuM nAma dazana che, te dazananA nIce pramANe cAra prakAra che-(1) yakSu zana, (2) 2sayazana, (3) avadhi zana, mana (4) sazana. sAmAnya vizeSa rUpa bane dhamavALI vastunA sAmAnya rUpanuM cakSu dvArA je grahaNa thAya che, tenuM nAma cakSudarzana che. cakSuIndriya sivAyanI Idri dvArA ane mana dvArA je sAmAnya bodha thAya che, tenuM nAma avadhidazana che rUpI padArthonA viSayamAM avadhijJAna thayA pahelAM je sAmAnya avakana thAya che, tenuM nAma avadhidarzana che. AkhA jagatanI vastuonuM je sAmAnya rUpe jJAna thAya che tenuM nAma kevaLadarzana che. ahIM evo prazna pUchavAmAM Avyo che ke A cAre prakAranAM darzanemAMthI kayAM kayAM dazanene sUkSmapRthvIkAyika jIvamAM sAva Aya cha 1 mA prazna uttara bhApatI mahAvIra prabhu 4 cha -"goyamA" he gautama ! Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasatre - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'no cakkhudaMsaNI' no cakSurdarganinaH-yuddhamapRthivIkAyikAzcakSurdarzanavanto na bhavanti cakSurindriyAbhAvAt , kintu-'acakravudaMsaNI' acakSudarzaninaH-acakSurdarzanavanto bhavanti sUkSmapRthivIkAyikAH, acakSurdanitvameteyu sparzanendriyApekSayA bhavatIti / 'no ohidasaNI no kevaladasaNI' no-na vA avadhidarzanino bhavanti, no-na vA kevaladarzanino vA bhavanti sUkSmapRthivIkAyikasvabhAvatvAdeveti gataM caturdazaM darzanadvAramiti // 14 // (15) atha paJcadazaM jJAnadvAramAha-te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA ki nANI annANI' te sUkSmapRthivIkAyikajIvAH kiM jJAnino bhavanti ajJAnino vA bhavantIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'no nANI annANI' sUkSmapRthivIkAyikAH no jJAnino bhavanti kintu ajJAnina eva bhavanti iti / anAnitvaM caiteSAM matyajJAnazrutAjAnApekSayA bhavati, tadeva darzayati-'niyamA du annANI' niyamAt dvayanAninauttara meM prabhu kahate haiM "goyamA ! no cavakhudasaNI, no ohidaMsaNI no kevala. dasaNI acakkhudaMsaNI" he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva na cakSurdarzanavAle hote haiM, na avadhi darzanavAle hote he aura na kevaladarzanavAle hote haiM kintu acakSudarzanavAle hote haiN| kyoki inake kevala eka sparzana indriya hI hotI hai ataH isI apekSAse inameM bhacakSurderzana kA honA kahA gayA hai / darzanadvAramamApta / (15) jJAnadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, annANI" bhadanta ! ye sUkSma pRthivIkAyika jIva kyA jJAnI hote hai ? yA ajJAnI hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA! no NANI annANI "he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva jJAnI nahIM hote hai kintu niyama se ajJAnI hI hote hai| iname ajJAnitA matyajJAna aura zrutAjJAna ki apekSA se hai| yahI bAta "niyamA duannANI, taM jahA maiannANI muya annANI "no cakkhudaMsaNI, no ohidasaNI, no kevaladasaNI, acakkhudasaNI" sUkSmadhuravIzayi jIve cakSurdazanavALA paNa hatA nathI, avadhi dazanavALA paNa hotA nathI kevaLa darzanavALA paNa hotAM nathI paraMtu acakSurdazanavALA ja hoya che. tenuM kAraNa e che ke te jIne mAtra sparzendriyano ja sadabhAva hoya che te dRSTie ja te jIvomAM acakSudarzanano sadbhAva kahyo che. che caudamuM darzanadvAra samApta che (15) zAnadAra "te Na bhaMte ! jovA kiM nANI, annANI ?' samapan ? sUkSmavI kAyika jIve zuM jJAnI hoya che? ke ajJAnI hoya che ? ___ mahAvIra prbhun| uttara-"goyamA.! no NANI, annANo" gautama ! sUkSma pRthviikAyika ja jJAnI hatA nathI, teo niyamathI ja ajJAnI hoya che temanAmAM matyajJAna ane kRtAjJAnanI apekSAe ajJAnatA hoya che eja vAta nIcenA sUtrapATha dvArA samajAvaam mAvI cha-"niyamA du annANI, taMjahA mai annANI, suyaannANI" mI bhati Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 jJAnadvAranirUpaNam 93 ete bhavanti, ajJAnadvayameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tathathA - ' - 'mai annANI' suya annANI' matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti etadapi matyajJAnaM zrutAjJAnaM va zeSa jIvabAdarAdirAzyapekSayA atyantamalpIya iti jJAtavyam / taduktam sarvanikRSTo jIvasya dRSTa upayogo hi vIreNa / sUkSmanigodA paryAptAnAM sa ca bhavati vijJeyaH ||1|| tasmAtprabhRti jJAnavivRddhi rdRSTA jinena jIvAnAm / labdhinimittaiH karaNaiH kAryendriyavAgmano habhiH || 2 || iti gataM paJcadazaM jJAnadvAram // 15 // " isa sUtra pAThadvArA samajhAI gaI hai / yahA~ matyajJAna aura zrutAjJAna zeSa jIva bAdara Adi rAzi kI apekSA se atyanta alpa hotA hai - kahA bhI hai " sarva nikRSTo jIvasya dRSTaupayogo hi vIreNa / ityAdi / arthAt bhagavAn ne sabase jaghanya alpa upayoga sUkSmanigoda aparyApta jIvo ke dekhA hai, isaliye unase lekara bhAge Age ke jIvoM ke kramaza. jJAna kI abhivRddhi bhagavAnane dekhI hai vaha abhivRddhi labdhinimittakakAya indriya vANI mana aura dRSTi ina karaNoM - sAdhano ko lekara kramazaH adhika-adhika hotI hai / jaise - kevala kAyalabdhi vAloM ko jitanA upayoga (sabase alpa ) hotA hai unase kucha adhika abhivRddhi indriyalabdhivAlo ko hotI hai / indriya vANI mana aura dRSTi labdhi vAloM ke liye bho kramazaH adhikAdhika abhivRddhi samajhalenI cAhiye ||2|| jJAnadvAra samApta | ajJAna ane zrutamajJAna sivAyanA jIve mAdara Adi rAzinI apekSAe atyaMta alpa hAya che. kahyu paNa che ke-- "sarva nikRSTo jIvasya dRSTaupayogo hi vIreNa" ityAdi A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che--sUkSma nigAda aparyApta jIvAmAM bhagavAne sauthI alpa pramANamAM upayega lakSaNane sadbhAva joyA che. tyAra bAdanA--dvIndriya Adi chavAmAM kramazaH jJAnanI abhivRddhi bhagavAne dekhI che. te abhivRddhi labdhinimittakakAya chaMndriya, pAthI, bhana, bhane dRSTi, Ara (sAdhanA) nI apekSA ImazaH adhiune adhi hoya che. jemake mAtra kAyikalabdhivALA jIvAmAM sauthI alpa mAtramAM upacaiAga lakSaNane sadbhAva hoya che temanA karatAM adhika abhivRddhi indriyalabdhivALAmAM DAya che, ane indriya, vANI, mana ane dRSTibdhivALA jIvAmAM kramaza vadhArene vadhAre abhivRddhi samajI levI paMdaramuM jJAnadvAra samApta !! Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre (16) atha poDazaM yogadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA ki maNajogI vayajogI kAyajogI' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta ? kiM manoyogino bhavanti athavA vacoyogino bhavanti kAyayogino vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / 'No maNajogI' 'no vayajogI kAyajogI' no manoyoginaH sUkSmapRthivIkAyikA bhavanti, no-na vA vacoyogino bhavanti kintu kAyayogina eva kevalamete bhavanti, yujyate jIvaH karmaphalopabhogAya yena sa yogaH sa ca trividho manovAkkAyabhedAt tadeteSu yogeSu madhye kAyayogamAnaM sUkSmapRthivIkAyikAnAM bhavati na tu Adyau dvau yogI iti, gataM poDazaM yogadvAram // 16 // (17) atha saptadazamupayogadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA ki sAgArovauttA aNAgArovauttA' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH ki sAkA (16) yogadvAra--- " te Na bhaMte ! jIvA kiM maNajogI, vayajogI kAyajogI" he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA manoyoga vAle hote haiM ? yA vacoyogavAle hote haiM ? yA kAyayogavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai- "goyamA" / he gautama ! ve "no maNajogI , no vayajogI kAyajogI" na manoyogavAle hote haiM na vacana yogavAle hote hai kintu kAyayogavAle hI hote haiN| karmaphala ke upabhoga karane ke liye jIva jisake dvArA yukta hotA hai vaha yoga hai arthAt mana vacana kAya kI jo kiyA hai usakA nAma yoga hai| yaha yoga tIna prakAra kA hotA hai / manoyoga vacanayoga aura kaayyog| inameM sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ko kevala kAyayoga hI hotA hai| Adi ke do yoga nahIM hote| yogadvAra samApta / / (17) upayogadvAra-" te Na bhaMte ! jIvA ki sAgArovauttA aNAgArovauttA" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA sAkAropayogavAle hote hai ? yA anAkAropa (16) yogA-"te Na bhaMte ! jIvA ki maNajogI, vayajogI, kAyajogI ?" bhagavAna ! A , sUkSamapRthvIkAyika cho zuM mane yogavALA hoya che ? ke vacanagavALA hoya ? ke kAgavALA hoya che ? mahAvIra prsn| upayoga-"goyamA " OM gautama ! no maNajogI, no vayajogI, kAyajogI" teso bhanAyogavATa pAhAtA nathI, kyanayogavA pahAtA nathI, paraMtu kAgavALA ja hoya che karmaphaLane upabhoga karavAne mATe jIva jenA dvArA yukta hoya cha, tenu nAma yoga che. yA yAtrae prAranA hoya cha-(1) manAyA, (2) kyanayA ane (3) kuyAga sUphamapRthvIkAyika jIvamAM mAtra kAgane ja sabhAva hoya che, bAkInA be yogane sadbhAva hatA nathI soLamuM gadvAra samApta che (17) upayogA-"te Na bhaMte ! jIvA ki sAgArovauttA. aNAgArovauttA " bhagavad ! te sUkSma pRthvIkAyika jIvo zuM sAkArapagavALA hoya che ? ke anAkAra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogadvAranirUpaNam 95 ropayuktAH-sAkAropayogavanto bhavanti athavA-anAkAropayuktAH-anAkAropayogavanto bhavanti, upayujyate karmaphalabhogAya AtmA yena sa upayogaH sa ca dvividhaH sAkAro'nAkArazca, tatrAkAraH prativastu pratiniyato grahaNapariNAmaH 'AgAro u viseso' (AkArastu vizeSaH) iti vacanAt , saha AkAro yasya yena vA sa sAkAraH-jJAnapaJcakamajJAnatrikam , uktAkArarahito'nAkAraH, sa cakSurdarzanAdiko darzanacatuSTayAtmakaH, taduktam - jJAnAjJAne paJca trivikalpe so'STadhA tu sAkAraH / cakSuracakSuravadhike vala dRgviSayastvanAkAra iti // tadetayorupayogayormadhye sUkSmapRthivIkAyikAnAM ka upayogo bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi' sUkSma pRthivIkAyikajIvAH sAkAropayuktAH-sAkAropayogavanto'pi bhavanti, tathA'nAkAropayuktAHyoga vAle hote hai ? AtmA kA caitanyAnuvidhAyI jo pariNAma hai usakA nAma upayoga hai / yaha upayoga sAkAropayoga aura anAkAropayoga ke bheda se do prakAra kA hotA hai / pratiniyata vastu kA jo grahaNa karane rUpa vyApAra hai vaha sAkAra upayoga hai kyoMki "AgAro u viseso" AkAra hI vizeSa hai| aisA siddhAnta kA vacana hai / jJAnopayoga ATha prakAra kA kahA gayA hai-- matijJAna Adi pAMca jJAna aura tIna ajJAna, kahA bhI hai - "jJAnAjJAne paJcatrivikalpe, ityAdi / darzanopayoga cAra prakAra kA hai| cakSurdazana acakSurdarzana avadhidarzana aura kevaladarzana yahI abhiprAya ---" cakSuracakSuravidhi" isa zlokArdha kA hai / isa prakAra jaba upayoga do prakAra kA hotA hai to phira inake bIca meM sUkSmapRthivIkAyikajIvoke kaunasA upayoga hotA hai aisA yaha prazna hai| isake uttara meM prabhu kahate hai "goyamA"! sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi" he pagavALA hoya che? AtmAnuM caitanyAnuvidhAthI je pariNAma che, tenuM nAma upaga cha. te 65yoganA nIce pramANe me 12 57 cha-(1) 42 5yo mana (2) mnaa||2upayoga. pratiniyata vastunuM grahaNa karavA rUpa je vyApAra (pravRtti) che, tenuM nAma sAkAraupyog che, 26 "AgAro u viseto" "mA.2 4 vizeSa che" me siddhAntanu 4thana che. jJAnepaga ATha prakArane kahyo che--matijJAna Adi pAMca jJAna rUpa pAMca prakAra ane majJAna 35 trae 2 4yuM 5 cha :--"zAnAzAne paJcatrivikalpe" tyahi zanA5yA yA prAranA hoche--(1) yakSuzana, (2) ayakSuI zani (3) avdhidarzana ane (4) kevaladarzana eja vAta nIcenA kAryamAM prakaTa karavAmAM AvI che-- "cakSuracakSuravadhi" gautama svAmInA praznanu tAtparya se che se prA2na 6payogamAthI sUkSapRthvIkAyika jamAM kayA upayogane sabhAva hoya che ? mahAvIra prabhu denA uttara bhApatA 4 cha,-"goyamA!" OM gautama ! "sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi" sUkSmapRthvIjayi va s295yogvaann|| 59 DAya cha bhane Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre anAkAropayogavanto'pi bhavantIti tatra sAkAropayuktAH matyajJAnazrutAjJAnApekSayA, manAkAro - payuktAstu acakSurdarzanopayogApekSayeti gataM saptadazamupayogadvAram // 17 // 96 (18) athASTAdazamAhAradvAramAha - ' te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA kiM AhAramAhareMti' te sUkSmapRthivI kAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kim AhAram - kIdRgamAhAra mAharantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'davvao aNatapae sAIM' dravyato- dravyasvarUpaparyAlocanAyAm anantaprAdezikAni dravyANi Aharanti, anantAnAmeva grahaNaM bhavati anyathA - grahaNAsabhavAt nahi saMkhyAta pradezAtmakA asakhyAta pradezAtmakAH skandhA jIvasya grahaNaprAyogyA bhavantIti / 'khettao asaMkhejja eso gADhAI' kSetrato'sakhyAta , gautama ! sUkSmapRthivIkAyikajIva sAkAropayogavAle bhI hote hai aura anAkAropayoga vAle bhI hote hai / ina jIvoM ke matyajJAna aura zrutAjJAna hote hai yaha bAta pahale kahI jA cukI hai | ataH inhIM do ajJAno kI apekSA se unameM sAkAropayoga kA sadbhAva kahA gayA hai | tathA inameM cakSurdarzana hotA nahIM hai- acakSurdarzana hotA hai / yataH isa apekSA ye anAkAropayogavAle bhI hote hai | upayogadvAra samApta // (18) AhAradvAra - " te NaM bhaMte ! kiM AhAramAhareMti" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kaisA AhAra karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! davtraoM aarsAI davvA AhAreMti" ve dravya kI apekSA anantapradezovAle dravyoM kA AhAra karate hai isa kathana se ve saMkhyAta pradezovAle yA asakhyAta pradezovAle dravyoM kA AhAra nahIM karate hai aisA jAnanA cAhiye kyoki nIva ke grahaNaprAyogya saMkhyAta pradezavAle skandha aura asaMkhyAta pradezavAle skandha hote hai / " khettao asaMkhejjapae sogADhAI" anAkAra upacegavALA paNu hoya che A jIvAmA matyajJAna (mati ajJAna) ane zrutaajJAna hAya che, A vAta te pahelAM kahevAmAM AvI cukI che tethI A be ajJAnAnI apekSAe temanAmAM sAkAra upayoganA sadbhAva kahyo che. temanAmAM cakSuza na heAtuM nathI, paNa acakSu na hoya che te kAraNe temane anAkAra upacegavALA kahevAmAM AvyA che. // sattaramu upayeAgadvAra samApta 1 (18) AhAra dvAra--" te NaM bhate ! jIvA kiM AharamAhareti ?" he bhagavan / te sUkSmapRthvI ayi lavA va AhAra re che ? mahAvIra prbhune| uttara- "goyamA ! davvao aNatapasA davvA AhareMti" he gotama / dravyanI apekSA tethe anaMta pradezAvAjA drabyAnA AhAra kare che A kathana dvArA e vAta spaSTa thAya che ke teo sAta pradezeAvALA athavA asaMkhyAta pradezeAvALAM dravyenA AhAra karatA nathI, kAraNa ke jIvanA dvArA grahaNa karavA caiAnya sakhyAta pradezavALA skandha ane asakhyAta pradezavALA skandha hoya che. "khettao asaMkhejjapa sogADhAI" kSetranI apekSAo tethe| asauMcyAta pradezobhAM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 97 , pradezAvagADhAni dravyANi bhAharanti 'kAlao annayarasamayaDitiyAI' kAlataH - kAlApekSayA anyatara samayasthitikAni - jaghanyasthitikAni madhyamasthitikAni utkRSTa sthitikAni dravyANi Aharanti, sthitiriti AhArayogya skandhapariNAmatve'vasthAnaM jJAtavya miti / 'bhAvao vaNNa maMtAI gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI bhAvato varNavanti gandhavanti rasavanti sparzavanti dravyANi Aharanti pratiparamANvekaikavarNagandharasahi sparzasadbhAvAditi / 'jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti' yAni dravyANi bhAvato varNavanti Aharanti ' tAI kiM egavaNNAI AhAreMti' tAni kiM eka varNAni Aharanti, athavA - 'duvaNNAI AhAreMti' dvivarNAni dvivarNavanti dravyANi Aharanti, athavA - 'tivaNNAI AhAreMti' trivarNAni - varNatrayopetAni dravyANi Aharanti, athavA - 'cauvaNNAI AhAreMti' caturvarNAni varNacatuSkayuktAni dravyANi Aharanti, kiM vA 'paMcavaNNAI AhA'reMti' paJcavarNAni - varNapaJcakopetAni dravyANi Aharanti sUkSmapRthivIvIkAyikA iti praznaH, bhaga kSetra kI apekSA asakhyAta pradezoM meM avagADha hue dravyoM kA ve AhAra karate hai "kAlao annayarasamayadviiyAI " kAla kI apekSA kisI eka samaya kI sthitivAle, yA jaghanyasthitivAle, yA madhyamasthitivAle yA utkRSTasthitivAle dravyoM kA ve AhAra karate haiM / AhAra ke yogya skandharUpa pariNAma meM jo avasthAna hai vaha sthiti hai / " bhAvao vaNNamaMtAI, gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI" bhAva kI apekSA varNavAle gandhavAle, rasavAle aura sparzavAle dravyoM kA ve AhAra karate haiM kyoMki hara eka paramANu meM eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparzo kA sadbhAva rahA karatA hai " jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAI kiM egavaNNAI AhAreMti" bhAvakI apekSA jina varNavAle dravyoM kA ve AhAra karate he ve kyA eka varNavAle hote hai " dubaNNAI AhAreMti tivaNNAI AhAreMti" yA do varNavAle hote haiM ? yA tIna varNavAle hote hai, yA "cauvaNNA i" cAra varNavAle hai ? yA " paMcavaSNAI" pAMca varNavAle hote haiM / arthAt sUkSmapRthivI kAyika jIva bhAvakI bhavagADha (raDesA) thayelA dravyono AhAra ure che "kAlabho annayarasamayaDitiyA " ajanI apekSAe tee keAI eka samayanI sthitivALA, athavA jaghanya sthitivALAM, athavA madhyama sthitivALA athavA utkRSTa sthitivALAM dravyAnA AhAra kare che. AhArane ceAnya skandha rUpa pariNAbhamAM ne avasthAna che, tetu' nAma sthiti che. 'bhAvao vaNNamaMtAi gaMdhamaMtAha rasamaMtAI phAsamatAI" lAvanI apekSA tethe varSAvANAM, gaMdhavANAM, rasavANAM bhane sparza vAjA kabyAnA AhAra kare che, kAraNa ke pratyeka paramANumA eka vaNu, eka gadha, eka rasa ane e sparzIne sadbhAva rahe che 2 prazna- "jAI bhAvao vaNNumaMtAI thAhAreti tAi kiM egavaNNAi AhAraiti" bhAvanI apekSAe je vaNa vALAM dravyAne tee AhAra kare che, te zuM eka vaNu vALAM hoya che, "duvaNNAI AhAreti, tivaNNAI AhAreti, cauvaNNAI AhAraiti, paMcavaNNAI AhAreMti ? me pazuvAjA hoya he ? trayu varSAvANAM hoya he ? yAra varSA vANAM 13 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jIvAbhigamasUtre vAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAIpi' sthAnamArgaNaM pratItya ekavarNAnyapi Aharanti tiSThanti vizeSaparyAyalakSaNAni asminnitisthAnamsAmAnyamekavarNe dvivarNamityAdi, tasya sAmAnyAtmakasthAnasya mArgaNam - anveSaNamiti sthAna mArgaNam tatpratItya- tadAzritya sAmAnyacintAmAzrityetyarthaH / ekavarNAnyapi - ekavarNaviziSTAnyapi dravyANi Aharanti te jIvA stathA 'duvaNNAIpi' dvivarNAnyapi - varNadvayaviziSTAnyapi Aharanti - AhAraM kurvanti, tathA - 'tivaNNAIpi' trivargAnyapi varNatrayaviziSTAnyapi dravyANi Aharanti tathA - 'cauvaNNA pi paMcavaNNAIpi AhAreMti' caturvarNAnyapi paJcavarNAnyapi dravyANi sthAna - mArgaNamAzrityAharanti iti / AhriyamANAnAmanantaprAdezika skandhAnAmekavarNatvaM dvivarNatvamityAdi kathana vyavahAranayamatApekSayA kathitam, nizcayamatA'pekSayA anantaprAdezika skandhoapekSA jina varNavAle dravyoM kA AhAra karate haiM so kyA ve eka varNavAle dravyoM kA AhAra karate hai ? yA do varNavAle dravyoM kA mahAra karate haiM yA tIna varNavAle dravyoM kA ve AhAra karate he ' yA cAra varNavAle dravyoM kA ve AhAra karate haiM yA pAMca varNavAle dravyo kA ve AhAra karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM -- "goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAIpi" he gautama | ve sUkSmapRthivIkAyika jIva sAmAnya cintana kI apekSA se ekavarNaviziSTa vyo kA bhI ahAra karate haiM - tathA 'duvaNNAiMpi' varNadvaya viziSTa dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM "tivaNNAiMpi" varNatrayaviziSTayoM kA bhI ve AhAra karate hai tathA "caDavaNNAIpi paMcavaNNAipi AhAreMti" cAra varNaviziSTa evaM pAMca varNa viziSTa vyo kA bhI ve AhAra karate hai / yahAM AhiyamANa (haraNa kiye jAnevAle) jo ananta pradezo vAle dravya haiM ve eka varNavAle do varNavAle tIna 2 - hAya che ? ke pAMca vaNu vALAM hAya che ? eTale ke sUkSmapRthvIkAyika jIvA bhAvanI apekSAe je vaNu vALAM dravyeAnA AhAra kare che te zuM eka vaNa vALAM hAya che-eTale ke tee zu eka vaNa vALAM dravyAnA AhAra kare che ? ke e vaNu vALAM draAAnA AhAra kare che ? ke traNa varSoMvALAM drayaiAnA AhAra kare che ? ke cAra varNavALAM dravyAnA AhAra kare che ? ke pAMca varNu vANAM dravyono gyAhAra re ? ten| uttara bhAyatA mahAvIra alu 4 - "goyamA ! ThANamaggaNaM pacca gagavaNNAhaM pi" he gautama! sAmAnya dRSTio viyAra azvAmAM Ave to te sUkSmapRthviyi vo mevavANAM drayAno AhAra mere che, 'duvaNNAIpi' me varSAvAnAM dravyAnA pazu AhAra mere che, "tivaNNAdaM pi, cauvaNNAI pi, paMcavaNNAi pi AhAraiti" RNu vANAM dravyAnAya bhADAra re che yAra varSAvANAM dravyono pazu AhAra kare che ane pAMca varNa vALAM drabyAne paNa AhAra kare che. ahIM je ana ta pradezevALAM mAhiyamANu (grahaNa karAtAM) dravye che, teo eka vaNu vALA, e vaNu vALAM, traNa vaNu vALAM, cAra va vALA athavA pAMca varNavALAM hoya che, A prakAranu je kathana che te Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 99 'lpIyAnapi paJcavarNa eva bhavatIti jJAtavyamiti / 'vihANamaggaNaM paDucca' vidhAnamArgaNaM pratItya vi - viviktam - itaravyavacchinnaM ghAnaM - poSaNaM svarUpasya yat tad vidhAnam, tatpratItya- tadAzritya vizeSacintAmAzrityetyarthaH, kRSNo nIla ityAdi pratiniyato varNavizeSa iti yAvat tasya mArgaNam - anveSaNaM tatpratItya-tadAzritya kAlavarNAnyapi maharantItyAdinA agrimatanena sambandhaH, 'kAlAI pi AhAreMti jAva sukillAI pi AhAreMti' kAlavarNAnyapi Aharanti yAvacchuklavarNAnyapi dravyANi Aharanti - atra yAvatpadena nIlaraktapItAnAM saMgraho bhavatIti / kAlavarNAnyapi ityAdi kathanaM vyavahAranayamatApekSayA jJAtavyam nizcayamatAnusAreNa tu pazcavarNAnyeva tAni dravyANi bhavantIti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'jAI vaNNao kAlAI tAI kiM egaguNakAlAI AhAreMti jAva anaMtaguNakAlAI AhAreMti hai bhadanta / varNato yAni kAlAni - kRSNAni AhavarNavAle, cAra varNavAle aura pAMca varNavAle hote haiM aisA jo kathana hai vaha vyavahAra nayako apekSA se hai / nizcaya nayako apekSA se to jo ananta pradezovAlA skandha hotA vaha atizaya alpa bhI hotA hai aura pAMcoM varNavAlA hI hotA hai aisA jAnanA cAhiye / " vihANa - maggaNaM paDucca" tathA vidhAnamArgaNa kI vizeSacintana kI apekSA karake - kRSNa' nIla ityAdi pratiniyati varNa vizeSa kI apekSA karake - sUkSmapRthivIkAyika jIva kAle varNavAle dravyo kA bhI AhAra karate hai yAvat zuklavarNaM vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai / yahAM yAvat zabda se nIla rakta- lAla aura pIta inavarNoM kA grahaNa huA hai / "kAle varNavAle dravyoM kA AhAra karate hai / ityAdirUpa se jo kahA gayA hai vaha vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA hai / kyoMki nizcayanaya ke anusAra to pAMco hI varNoM vAle ve dravya hote hai aisA jAnanA cAhiye / gautama pUchate haiM " jAI vaNNao kAlAI tAI kiM egaguNakAlAI AhAreti jAva anaMtaguNakAlAI AhAre ti" yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva vyavahAra nayanI apekSAe karavAmA Avyu che. nizcaya nayanI apekSAe te! je anata pradezeAvALA skandha hoya che, te atizaya alpa paNu hAya che ane pAce varNavALA ja hAya che, ema samajavuM viANamaggaNaM paTucca" tathA vidhAna bhArgagunI apekSA - vizeSa ciMtananI apekSAe-te te sUkSmapRthvIka yika jIveAka LA vaNu va LAM dravyeAne paNa AhAra kare che, nIla vaNu vALAM dravyeAnA paNa AhAra kare che, lAla vaNu vALA dravyezane paNa AhAra kare che, pILA vaNavALAM dravyAnA pazu AhAra kare che ane zukala vaNu vALA dravyone paNa AhAra kare che. kALA vaNu vALA dranyAne AhAra kare che'', ityAdi je kathana karavAmA AvyuM che te vyavahAra nayanI apekSAe karavAmAM Avyu che, kAraNa ke nizcaya naya anusAra te te dravyeA pAMce vaNu nAM hoya che, ema samajavuM joI e C gautama svAmInI prazna - "jAI vaNNao kAlAi tAI kiM pagaguNakAlAI AhAraiti jAva anaMtaguNakAlAI AhAreMti ?" he bhagavan ! le te sUkSmapRthvIyivo vAyunI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jIyAbhigamasUtre ranti tAni kimekaguNakAlAni Aharanti yAvadanantaguNakAlAni Aharanti, atra yAvatpadena dvitrAdhArabhyAsaMkhyAtaguNakAnItyetatparyantagrahaNaM bhavatIti prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaguNakAlAI pi AhAreMti jAya aNaMtaguNakAlAI pi AhAreMti' ekaguNakAlAnyapi Aharanti yAvadanantaguNakAlAnyapi AhAranti atra yAvatpadena dviguNakAlAdArabhya asakhyAtaguNakAlAntagrahaNaM bhavati iti / 'evaM jAva sukillAIpi' eva yAvat zuklAnyapi ekaguNanIlAnyapi Aharanti, evamanantaguNanIlAnyapi Aharanti, ekaguNaraktAnyapi Aharanti, yAvadanantaguNaraktAnyapi Aharanti, ekaguNapItAnyapi Aharanti yAvadanantaguNapItAvarNa kI apekSA kRSNa varNa vAle dravya kA AhAra karate haiM to kyA ve eka guNa vAle-eka gune kAla varNa viziSTa dravyo kA AhAra karate hai ? yA yAvat anantaguNita kAla varNa viziSTa dravyoM kA AhAra karate haiM ? yahA~ yAvat pada se 'dvitri Adi guNita kRSNa varNa vAle dravyoM se lekara asaMkhyAta guNita kRSNa varNa vAle dravyoM kA AhAra karate haiN| aisA pATha gRhIta huA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM ? " goyamA ! ega guNakAlAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAi pi AhAraiti" he gautama // ce eka guNavAle kRSNavarNaviziSTa dravyo kA bhI AhAra karate haiM yAvat anaMta guNita kRSNa varNa viziSTa dravyoM kA bhI AhAra grahaNa karate haiM / yahA~ yAvat pada se "dviguNa kAla se lekara asaMkhyAta guNa kAla viziSTa dravyoM kA bhI ve AhAra grahaNa karate haiM" aisA pATha samajhAyA gayA hai "evaM jAva sukkillAiM" isI prakAra se eka guNa nIla se lekara yAvat anantaguNa nIla se yukta dravyo kA bhI AhAra grahaNa karate haiM eka guNarakta varNa se lekara yAvat anantaguNa rakta se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra grahaNa karate hai eka guNa pIta se lekara yAvat ananta guNa pIta se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM, aura eka apekSAe kALA varNavALAM dravyone AhAra kare che, te zuM teo eka gaNI kALA varNana dravyane AhAra kare che, ke bethI laIne daza gaNa kALA varNavALAM dravyone AhAra kare che, sa khyAta, asaMkhyAta ene anatagaNa kALA varNavALAM dravyone AhAra kare che ? mahAvIra prasuna utta2-"goyamA ! egaguNakAlAI pi AhAreMti, jAva aNaMtaguNa kAlaI pi AhAraiti" gautama ! to ye gae maqui drvyaane| 555 mAhAra kare che, bethI laIne dasa gaNuM, saMkhyAta gaNuM. asaMkhyAta gaNuM ane anaMta gaNuM kALAvavALAM dravyone paNa AhAra kare che A rIte ahIM e vAta spaSTa karavAmAM AvI cha / tayA me terA gayA fijAM drvyaane| mAhAra aDaera 42 cha "evaM jAva supikallAI" se prabhArI to me gAthA sAdhana mana ta ri nIrA dravyAna! 5 mA2 grahaNa kare che, e ja pramANe eka gaNA rAtAvarNavALA dravyathI laIne anaMta gaNa rAtAvarNa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 101 nyapi Aharanti, ekaguNazuklimAnyapi Aharanti yAvadananta guNazuktrimAnyapi Aharanti / 'jAI bhAvao gaMdhamaMtAI AhAreMti tAI ki egagaMdhAI AhAreMti-durgaMdhAI AhAreMti' yAni dravyANi bhAvato gandhavanti Aharanti tAni kimekagandhAni Aharanti athavA - dvigandhAnigandhadvayaviziSTAni AharantIti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'ThANa maggaNaM paDucca egagaMdhAIpi AhAreMti dugaMdhAI pi AhAreMti' sthAnamArgaNaM pratItya sAmAnyacintAmAzritya ekagandhAnyapi Aharanti, dvigandhAnyapi - gandhadvaya viziSTAnyapi AharantIti / etadvyavahAranayamatAnusAreNa kathitam nizcayanayamatAnusAreNa sarvasyApi dravyasya dvividhagandhavatvAditi / 'vihAramaggaNaM paDucca summigaMdhAI pi mAhAreti dubhigaMdhAI pi AhAreMti' vidhAnamArgeNaM pratItya - vizeSacintAmAzriya tu surabhigandhAnyapi Aharanti tathA durabhigandhA guNa zukla se lekara yAvat ananta guNa zukla se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM / " jai bhAvao gaMdhamaMtAI davbAI AhAreti, tAI kiM egagaMdhAI AhAreti, dugaMdhAI AhAreMti, " yadi bhAva kI apekSA ve gaMdha yukta dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve eka gaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate haiM ? athavA do gaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai| uttara meM prabhu kahate haiM " goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egagaMdhAI pi AhAreMti, dugadhAI pi AhAreti " he gautama ! sAmAnya vicAra kI apekSA se ve eka gandha vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai aura do gandha vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM / yaha kathana vyavahAranaya ke matake anusAra hai / nizcayanaya ke mata ke anusAra to samasta hI dravya do prakAra kI gaMdha vAle hote hai / " vihANamaggaNaM paDucca subhigaMdhAI pi AhAreMti, dubhigaMdhAI pi AhAreMti," "vizeSa vicAra kI apekSA se ve surabhigandhayuktadravyoM kA bhI AhAra karate hai / aura durabhigandhayukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM / "jai eja pramANe eka gaNAthI laI ne ana Mta gaNA gratuNu kare che, ane eka gaNAthI lai ne anaMta vALA dravyAne paNa AhAra grahaNa kare che, pILAva vALAM dravyonA AhAra paNa tee gaNuA zukalatAvALA dravyonA paNu AhAra grahaNa kare che gautama svAmInI prazna - 'jaha bhAvao gadhamatAI davtrAI AhAreMti, tAIM ki pugagaMdhAI AhAreMti, dugadhAI AhAraiti ?' le tethe bhAvanI apekSAye gaMdhayukta dravyonA AhAra kare che, te zu tee eka gadhavALA dravyone AhAra kare che ? te e gadha vALA dravyAne AhAra kare che ? mahAvIra alunA uttara - "goyamA ! ThANamagaNa paDucca egagaMdhAI pi AhAreMti, dugaMdhAI pi AhAreMti" he gautama ! sAmAnya dRSTikhe viyAravAmAM Ave to tethe bhe gadhavALAM dravyonA paNa AhAra kare che, ane e gadhavALAM dravyonA AhAra paNa kare che. A kathana vyavahAra nayanA mata anusAra karavAmA Avyu che. nizcaya nayanA matAnusAra te adhA dravyoM meM prabhAranA gaMdhavAnI hoya che "vihANamaggaNaM paTucca subhigaMdhAi pi AhAreMti, dubhigaMdhAI pi ahAreMti" vizeSa vicAranI dRSTi to tethe surabhi gaMdhU vANAM (sugaMdhayukta) drabyAneA paNa AhAra kare che, ane durabhiga dhavALAM (duga dhayukta) dravyeAnA paNa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jIvAbhigamasUtre nyapi dravyANi AharantIti 'jAI gaMdhao subhigaMdhAiM AhAreti tAI ki egaguNasubhigaMdhAI AhAreti jAva aNaMtaguNasubhigaMdhAI AhAreti' yAni gandhataH surabhigaMdhAni tAni kimekaguNasurabhigandhAni Aharanti yAvat anantaguNasurabhigandhAni Aharanti atra yAvatpadena ekaguNasurabhigandhAdArabhya asakhyAtaguNasurabhigandhaparyantasya sagraho bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA ! he gautama ? egaguNasunbhigaMdhAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNasubhigaMdhAI pi AhAraiti' egaguNasurabhigandhAnyapi Aharanti yAvadanantaguNasurabhigandhAnyapi dravyANi Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH, atra yAvatpadena dviguNasurabhigandhAdArabhya asakhyAtaguNasurabhigandhAntasya sagraho bhavatIti / evaM durabhigaMdhAI pi' eva surabhigandhaprakaraNe yathA kathitaM tathaiva durabhigandhamAzrityApi vaktavyam , tathAhi-yadi gandhato gaMdhao sunbhigaMdhAI AhAreMti, tAI ki egaguNasubbhigaMdhAI AhAreti, jAva aNaMguNamubhigaMdhAI AhAreMti, " yadi ve gaMdha kI apekSA surabhigaMdha yukta dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve ekaguNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai yA yAvat ananta guNa surabhi gaMdha se yukta dravyo kA AhAra karate haiM ? yahA~ yAvatpada se ekaguNa surabhigandha se lekara asaMkhyAtaguNa surabhigandha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai / aisA pATha gRhIta huA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA! ega guNasunbhigaMdhAi pi AhAreMti, jAva aNaMtaguNasunbhigaMdhAI pi AhAreti," "he gautama ! ve ekaguNa surabhigaMdha vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai aura yAvat ananta guNa surabhigadhavAle dravyo kA bhI AhAra grahaNa karate hai / yahA~ yAvatpada se "dviguNa surabhigaMdha se lekara asaMkhyAtaguNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA AhAra grahaNa karate haiM // aisA pATha saMgRhIta huA hai " evaM dunbhigaMdhAI pi" surabhigaMdha ke prakaraNa mAlA2 42 cha, gautama svAmInA prazna "jai gaMdho subhigadhAi AhAreMti, tAI ki egaguNasubhigaMdhAi AhAreMti, jAva aNataguNasubhigadhAi AhAreMti" ne tamA dhanI apekSAe surabhigaMdhavALAM dravyono AhAra kare che te zuM teo eka gaNI gaMdhavALA surabhigaMdhavALAM dravyane AhAra kare che, ke bethI laIne dasa gaNI, saMkhyAta gaNI, asaMkhyAta gaNI, ke anaMta gaNI surabhigaMdhavALAM dravyane AhAra kare che ? mahAvIra prbhune| utta2-"goyamA ! egaguNasunbhigaMdhAI pi AhAraiti, jAva aNaMtaguNa sunbhigadhAI pi AhArati" gItamA tayA 4 gayI surabhijavAjA dravyAnI 54 AhAra kare che, ethI laIne dasa gaNI surabhigaMdhavALA dravyone paNa AhAra kare che, sakhyAta gaNI surabhigaMdhavALAM dravyone paNa AhAra kare che, asaMkhyAta gaNI surabhivALAM dravyone 4 mAhAre 42 cha bhane mAnata jI suramivAmAM drvyaan| 555 mAhA2 42 cha. 'evaM dubhigadhAi pi" me 1 4thana lii dravyAnA viSa 5 sama sayumeTa hai Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpeNam 103 durabhigandhAnyapi Aharanti tAni kimekaguNadurabhigandhAnyapi Aharanti yAvadanantaguNadurabhigandhAnyapi AharantIti bhAvaH / 'rasA jahA vaNNA' rasA yathA varNAH, varNavadeva rase'pi sarvA vaktavyatA bhaNinavyA / tathAhi-he bhadanta ? yAni bhAvato ramavanti Aharanti tAni kim eka rasAni Aharanti yAvatpaJcarasAni Aharanti, gautama ? sthAnamArgaNaM pratItya eka rasAnyapi dvirasAmyapi yAvatpaJcarasAnyapi Aharanti vidhAnamArgaNa pratItya tiktAnyapi madhurAdInyapi Ahame jaisA kahA gayA hai vaisA hI kathana isa durabhigaMdha ko Azrita karake bhI kahalenA caahiye| yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva gandha kI apekSA durabhigandha vAle dravyo kA grahaNa karate hai to kyA ve eka guNa vAle durabhigandha se yukta dravyo kA AhAra karate hai ? yA yAvat anantaguNavAle durabhigandha se yukta dravyo kA AhAra karate hai ? to isa sambandha meM prabhu kahate hai he gautama | ve eka guNa vAle durabhigaMdha se yukta dravyo kA bhI AhAra karate hai / yahAM para bhI yAvat zabda se "dviguNa surabhi gaMdha se lekara asaMkhyAta guNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA ve AhAra karate haiM,, aisA pATha sagRhIta huA hai "rasA jahA vaNNA" varNa ke sabandha meM jaisI vaktavyatA kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA rasa ke sabandha meM bhI kahalenI cAhie jaise he bhadanta ! yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva bhAva kI apekSA rasa viziSTa dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve eka rasa vAle dravyo kA mAhAra karate hai yA yAvat pAMca rasa vAle dravyoM kA mAhAra karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! sAmAnyatayA vicAra karane kI apekSA se to ve eka rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM aura do rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate hai tIna rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate hai, je teo darabhigaMdhavALAM dravyone AhAra grahaNa kare che, te zu eka gaNI darabhigaMdhavALAM dravyane AhAra grahaNa kare che, ke be thI laIne anaMta paryata durabhiga dhavALAM dravyono AhAra grahaNa kare che ? mahAvIra prabhune uttara- gautama ! teo eka gaNI darabhiga ghavALAM dravyane paNa AhAra kare che, bethI laIne dasa gaNI durabhigaMdhavALA dravyone paNa AhAra kare che, saMkhyAta asaMkhyAta, ane anaMta gaNa durabhigaMdhavALAM dravyone paNa AhAra grahaNa kare che. 'rasA jahA vaNNA" vANuna samayamA 4thana 42vAmA mAvyu che, me thana rasanA viSayamAM paNa samajI levu rasanA viSayamAM A prakAranA praznottaro banaze gautama svAmIne prazna-he bhagavAna ! je te sUma pRthvIkAyika bhAvanI apekSAe rasayukta dravyane AhAra karatA hoya, te zuM teo eka rasavALAM dravyane AhAra kare che, ke be rasavALAM, ke traNa rasavALAM, ke cAra rasavALAM, ke pAMca rasavALAM dravyone AhAra kare che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! teo sAmAnya dRSTie vicAravAmAM Ave, te eka rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, be rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, traNa rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, cAra rasavALA dravyone paNa AhAra kare che ane Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ con nnnnnn AA 104 jIcAbhigamasUtre ranti, he bhadanta ? yAni tiktAdIni mAharanti tAni kim ekaguNatiktAdIni yAvadanantaguNatiktAdIni Adipadena kaTukapAyAmlamadhurarasepvapi jJAtavyam iti / 'jAI bhAvao phAsamaMtAI AhAreti tAI ki egaphAsAI AhAreMti jAva aTTaphAsAI AhAraMti' he bhadanta ? yadA sUkSmavRthivIkAyikA jIvA', yAni bhAvataH sparzavanti dravyANi Aharanti tAni kim ekaspa ni Aharanti yAvadaTasparzAni mAharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA ! cAra rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM aura pAMca rasa vAle dravyoM kA bhI AhAra karate haiN| tathA-jaba vizepa kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai to tikta rasa vAle dravyo kA bhI ve AhAra karate hai , kaTu rasa vAle kapAya rasa vAle amla-khaTTe rasa vAle aura madhura rasa vAle dravyoM kA bhI ve AhAra karate hai| he bhadanta jina tiktAdi rasa viziSTa dravyoM kA ve AhAra karate haiM ve dravya kyA eka guNa tiktAdi rasa vAle hote haiM yA yAvat ananta guNa tikta aura rasavAle hote hai ? to isa sambandha meM jaisA uttara eka guNa kRSNa Adi varNa vAle AhAra ke prakaraNa meM diyA gayA hai vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI samajhalenA cAhie isI prakAra prAna aura uttara eka guNa kaTu rama Adiraso vAle AhAra ke sambandha meM jAna lenA cAhie / "jAI bhAvo phAsamaMtAI AhArati, tAI ki egaphAsAI jAva adRphAsAi" he bhadanta ! jaba sUkSma . pRthivIkAyika jIva bhAva kI apekSA jina sparga vAle dravyoM kA AhAra grahaNa karate hai ve kyA eka sparza vAle hote hai yA yAvat ATha sparza vAle hote hai / uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA ! pAMca rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che je vizeSanI apekSAe vicAra karavAmA Ave, te teo tita (tIkhA) rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che, kaTu (kaDavA) rasavALAM dravyone paNu AhAra kare che, kaSAya (turA) rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che, khATA rasavALAM drane paNa AhAra kare che ane madhura rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che gautama svAmIne prazna he bhagavana ! je tikatAdi rasayukta dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zu eka gaNu tikta Adi rasayukta hoya che, ke bethI laIne anaMta gaNuM tikatAdi rasa yukata hoya che ? . mahAvIra prabhunA uttara-eka gaNI kALAza Adi varNavALA AhAranA saMbaMdhamAM je uttara ApavAmAM Avyo che, e ja uttara tikatAdi senA viSayamAM paNa samajI levA joIe. eTale ke teo eka gaNIthI laIne anaMta gaNI tikatA, kaTutA, kaSAyatA, khaTAza ane madhuratAvALA dravyone AhAra kare che. gautama svAmInI prazna-'jAI bhAvao phAsamaMtAi AhAraiti, tAi kiM pagaphAsAiM jAva a phAsAi !" bhagavan ! sUkSma pRthvIjayi / mAvanI mApekSA 2 250vALAM dravyone AhAra grahaNa kare che, te dravyo zuM eka sparzavALAM hoya che, ke bethI laIne ATha paryaratanA sparzavALAM hoya che ? Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 105 he gautama 'ThANamaggaNaM paDucca sthAnamArgaNaM pratItya - sAmAnyacintAmAzritya 'no enaphAsAI AhAreMti no duphAsAI AhAreMti no tiphAsAI AhAreMti' no ekasparzaviziSTadravyANi Aharanti, no - navA spargayuktadravyANi Aharanti na vA trisparzayuktadravyANi Aharanti kintu 'cauphAsAI pi AhAreMti, paMcaphAsAI pi AhAreMti jAva aDaphAsAI pi AhAreMti' catuH sparzAnyapi Aharanti, paJcasparzayuktadravyANyapi Aharanti yAvadaSTasparzayuktAnyapi Aharanti, atra yAvatpadena SaTsaptamayo grahaNaM bhavati, 'vijJANamaggaraM pahuMcca kakkhaDAI pi AhAreMti' vidhAnamArgaNaM pratItya tu karkazAnyapi Aharanti 'jAva lukkhAI pi AhAreMti' yAvad rUkSAyapi Aharanti, atra yAvatpadena mRdugurulaghuzItoSNasnigdhAnA sagraho bhavati, iti bhAvaH / ThANasaggaNaM paDucca', sAmAnya vicAra kI apekSA to ve "no egaphAsAIM AhA reMti no duphAsAI AhAre ti, no tiphAsAI AhAre ti" he gautama / na eka sparza vAle hote hai na do sparza vAle hote haiM aura na tIna sparga vAle hote hai arthAt ve na eka sparza se yukta dravyoM kA AhAra karate hai na do sparzo se yukta dravyo kA AhAra karate hai aura na tIna sparzoM se yukta dravyo kA AhAra karate haiM, kintu "phAsAI pi ahAreti paMca phAsAI pi AhAreti jAva aTThaphAsAI pi ahAreMti" ve cAra sparzo se yukta dravyo kA AhAra karate haiM pAMca sparzo se yukta dravyoM kA bhI AhAra karate hai yAvat ATha sparzo se yukta dravyo kA bhI AhAra karate hai / yahAM yAvatpadase "chaha sparzo N se evaM sAta sparzo se yukta dravyoM kA AhAra karate haiM" aisA kahA gayA hai / "vihANamaggaNa paDucca kakkhaDAI pi AhAreMti' vidhAna mArgaNA ko Azrita karake karkazasparza vAle pudgaloM kA bhI ve AhAra karate hai " jAva lukkhAI pi AhAreMti" yAvat rUkSasparzavAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / yahAM yAvatpada se mRdu guru laghu zIta, uSNa aura mahAvIra uttara- "goyamA ! ThANamaggaNaM puDacca" sAmAnya vicAranI apekSAye to tethe "no pagaphAsAi AhAraiti, no duphAsAI AhAreMti, no tiphAsAI aahaaaiti" eka spavALAM paNa heAtAM nathI, e sparzavALAM paNa hetAM nathI, traNu spaza vALAM paNa hAtAM nathI, eTale ke teA eka, be athavA traNa sparzIvALAM dravyonA AhAra karatA nathI, paraMtu "cauphAsAi pi AhAreMti, paMca phAsAI pi AhAreti, jAva aTTha phAsAI vi mahAraiti" tethe yAra sparzovANAM dravyono pazu mAhAra pure che, pAMtha spazevANAM dravyonA paNa kare che, cha sparzAvALAM dravyonA AhAra paNa kare che, sAta spazerzAvALAM dravyonA pazu AhAra pure che bhane mAha sthazavANAM dravyono pazu AhAra re "vihANamaggaNaM paTucca phakkhaDAi pi AhAraiti" vizeSa dRSTio viyAra 42vAmAM bhAve, to tetheo 49 za sparza vANAM yuddhasono AhAra pare che, "jAva lukkhAI pi AhAreMti" bhRTu sparzavANAM, guru spaCvALAM, laghupa vALAM, zIta spavALAM, uSNu pavALAM, snigdha spA vALAM ane rUkSa sparzIvALAM pudgaleAnA AhAra paNa kare che. 14 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 'jAI phAsao kakkhaDAI AhAreti tAI kiM egaguNakakkhaDAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti' he bhadanta ! yAni sparzataH karkazAni Aharanti tAni kim ekaguNa karkazAni Aharanti yAvadanantaguNakarkazAni Aharanti, atra yAvatpadena dviguNakarkazAdArabhya asakhyAtaguNakarkazaparyantAnAM saMgraho bhavati iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 2 'egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreMti' ekaguNakarkazAnyapi Aharanti yAvadanantaguNakarkazAnyapi Aharanti, atra yAvatpadena dviguNakarkazAdArabhyAsakhyAtaguNakarkazAntAnAM sagraho bhavatItyuttaram , 'evaM jAva lukkhA neyavA' evam-karkazavadeva yAvadrUkSANyapi jJAtavyAni, atra yAvatpadena mRdgurulaghuzItoSNasnigdhAnAM snigdha ina sparzoM kA grahaNa huA hai / jAI phAsao kakkhaDAI AhAreti tAI ki ega. guNakakkhaDAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti" yadi ve sparza kI apekSA karkaza sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM to kyA eka guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA mAhAra karate hai yA yAvat anantaguNa karkaza sparza vAle dravyo kA AhAra karate haiM ? yAvat pada se dviguNa karkaza sparza se lekara asaMkhyAta guNakarkaza sparza taka kA grahaNa huA hai / isa prazna ke uttara meM pramu kahate haiM / "goyamA egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAi pi AhAreMti' he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva eka guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA bhI AhAra karate haiM yAvat ananta guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA bhI AhAra karate haiN| yahAM yAvatpada se dviguNa karkaza sparza se lekara asaMkhyAta guNa karkaza sparza se yukta dravyoM kA grahaNa huA hai| 'evaM jAva lukkhA neyavvA' karkaza sparza ke jaise hI yAvat rUkSa sparza kA bhI kathana kara lenA cAhiye / yahAM yAvatpada se mRdu guru laghu, zIta, uSNa, snigdha ina spargoM kA saMgraha huA hai / sparza kI apekSA gautama svAmInA prazna-'jAi phAso kakkhaDAI AhAreMti, tAI ki pagaguNakaksaDAI thAhAraMti, jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhArati ?" s5zanI mapekSAye 4425zavALA je dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zuM eka gaNuM karkaza sparzavALA hAya che, ke bethI laIne ana ta gaNAM karkaza sparzavALAM hoya che ? __ mahAvIra prbhune| uttara-"goyamA ! egaguNakavalaDAI pi AhAreti, jAva aNaMtaguNakAkhaDAi pi AhAraiti" hai gautama ! sUkSma pRthvIya: ye 4225 vANai dravyone paNa AhAra kare che, bethI laIne dasa gaNuM karkaza spazavALAM dravyone paNa AhAra kare che, saMkhyAta gaNu karkaza sparzavALAM dravyone paNa AhAra kare che, asaMkhyAta gaNuM karkaza pazivALAM dravyone paNa AhAra kare che ane anaMta gaNuM karkaza sparzavALAM dravyone 5 mA 52 42 cha "pava jAva lukkhA neyavyA":4225zanAre 4thana bhUDa, gurudhu zIta, u, sinagdha ane rakSa sparzenA viSayamAM paNa samajI levuM jema ke prazna-spazanI ape. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w prameyadhotikA TIkA pra. pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 107 saMgraho bhavati, he bhadanta ? yAni sparzataH mRdUni Aharanti tAni kim ekaguNamRdUni yAvadanantaguNamRdUni Aharanti he gautama ! ekaguNamRdUnyapi Aharanti, yAvadanantaguNamRdUnyapi Aharanti, evaM gurulaghuzItoSNasnigdharUkSeSvapi jJAtavyamiti / 'tAI bhaMte ! kiM puDhAI AhAreMti apuTThAI AhAreMti' he bhadanta ? yAni pUrvoktAni ekaguNakarkazAdIni yAvat-anantaguNakarkazAdIni cAharanti sUkSmapRthivIkAyikA stAni kiM spRSTAni AtmapradezasparzaviSayANi Aharanti athavA aspRSTAni AtmapradezasparzAviSayANi AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'puDhAI AhAreMti no apuDhAI AhAreMti' spRSTAni AtmapradezasparzaviSayANyeva jina eka mRdu sparza vAle dravyoM kA ve AhAra karate hai to kyA ve eka guNa mRdu sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM ? yA yAvat ananta guNa mRdu sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! ve eka guNa mRdu sparza vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNita mRdu sparzavAle dravyo kA bhI ve AhAra karate haiN| isI prakAra guru laghu zIta upNa snigdha rUkSa sparzI meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / he bhadanta ! yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva pUrvokta eka guNita karkazAdi sparza vAle dravyoM ko yAvat ananta guNita karkazAdi sparza vAle dravyoM ko AhAra rUpa se grahaNa karate haiM-to "tAI bhaMte ki puDhAI AhAreMti apuDhAI AhAreMti" he bhadanta ! pUrvokta ve kyA unake AtmapradezoM se spRSTa hote haiM taba ve unheM AhAra rUpa se grahaNa karate hai ? yA ve unake Atmapradezo se spRSTa nahIM hote hai taba unhe ve AhAra rUpa se grahaNa karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! puDhAI AhAreMti no apuTThAI AhAreMti' he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva jina eka kSAe je eka mRdu sparzavALAM dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zuM ekagaNuM mRdu sparzavALAM hoya che, ke bethI laIne anaMta gaNuM mRdu sparzavALAM hoya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! teo eka gaNA mRdu sparzavALAM dravyone AhAra paNa kare che, bethI laIne dasa gaNuM mRdu spazavALAM dravyone paNa aMhAra kare che ane asaMkhyAta ane anaMta mRdu smazavALA dravyone paNa AhAra kare che, evuM je kathana gurU, laghu, zIta, uSNa snigdha ane rUkSa sparzenA viSe paNa samajI levuM gautama svAmIne prazna-he bhagavan! je te sUkSama pRthvIkAyika cho eka gaNAthI laIne anaMta gaNuM karkazAdi sparzavALA dravyAne mADA2 3pe hue 42 cha, to "tAI bhaMte ! ki puTAi AhAreMti, ApuTThAI AhAreMti ?' nyAre te dravyo tamanA bhaabhprdesh| mAthe 25Ta DAya, tyAre tasA bhane AhAra rUpe grahaNa kare che ? ke jyAre te dravyo temanA Atmapradeze sAthe pRSTa na hoya, tyAre temane AhAra rUpe kare che ? Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrIjIvAbhigamasUtra Aharanti no aspRSTAni AharantIti / AtmapradezaiH saMsparzanam AtmapradezAvagADhakSetrAvahirapi saMbhavatIyataH puna. praznayannAha-'tAI bhaMte ? ogADhAI AhAreMti aNogADhAI AhAreMti' yAni bhadanta ? spRSTAni Aharanti tAni kim avagADhAni-AtmapradezaiH sahakakSetrAvasthAyIni athavA anavagAhAni bhAtmapradegakSetrAda bahiravasthitAni AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : ogADhAI AhAreMti no aNogADhAI AhAreti' avagA DhAni Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikA' no-na tu anavagADhAni aatmprdeshaavgaahkssetraad| vahiravasthitAni AharantIti / 'tAI bhaMte ! ki aNaMtarogADhAiM AhAreMti paraMparogADhAI AhAreti' yAni bhadanta ? dravyANi avagADhAni Aharanti, tAni kima anantarAvagADhAni AhaguNita karkazAdi sparza vAle yA yAvat anantaguNita karkazAdi sparza vAle dravyo kA AhAra karate haiM ve eka guNita karkazAdisparzavAle dravya yA yAvat ananta guNita karkazAdi spargavAle dravya unake AtmapradezoM se spRSTa hote haiM aspRSTa nahIM hote haiM "tAI bhaMte ogADhAI AhArati aNogADhAI AhareMti' he bhadanta ! jo AtmapradezoM ke sAtha saMspRSTa hote hai unakA rahanA AtmapradezAvagADha kSetra se bAhara bhI saMbhavita ho sakatA hai ataH isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta / jo karkazAdisparzavAle dravya spRSTa hote hai aura unakA ve AhAra karate haiM to kyA ve dravya AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvasthAyI rUpa se avagADha hote haiM ? athavA-AtmapradezAvagAhI kSetra se bAhara avasthita hote hai / uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA ogADhAI AhAreMti No aNogAhADa AhAraiti" he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyikajIva pUrvokta vizeSaNavAle avagAda dravyoM kA hI AhAra karate haiM anavagADha dravyoM kA AhAra nahIM karate hai / "tAI ki tene uttara bhApatA mahAvIra prabhu 5 cha 'goyamA puTThAI AhAraiti, mo apuTThAI AhArati" he gautama / te sUkSma pRthvIjayi 73 2 4 guti 4 5 i athavA bethI laIne anaMta guNita karkazAdi spazavALAM dravyone AhAra kare che, te eka guNitathI laIne anaMta guNita paryatanA karkazAdi sparzavALAM dravyo temanA atmapradezanI sAthe pRSTa hoya che, aspRSTa hotAM nathI je dravyo AtmapradezonI sAthe saMskRSTa hoya che, temanuM rahevAnuM sthAna AtmapradezAvagADha kSetranI bahAra paNa saMbhavI zake che. tethI have gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che 4-"tAI bhaMte ! yogADhAI AhArati'' aNogADhAI Ahareti' gavan ! zAhapazavAja dravyo ra usya cha tabhanA tme| je AhAra kare che, te zuM te dravya AtmapradezanI sAthe eka kSetrAvasthAyI rUpe avagADha AtmapradezAvAhI dotranI bahAra avasthita (rahelAM) hoya che ? tanA uttara ApatA mahAvIra prabhu se che -"goyamA ! ogAdAi thAhAreMti, No aNogADhAi thAhAti' he gaurabha ! te sakSama pRthvIjayi va pUrvota vize5 vAjai avagADha dravyone ja AhAra kare che, anavagADha dravyono AhAra karatA nathI. gautama svA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra.1 AhAradvAranirUpaNam 109 ranti, paramparAva gADhAni AhAranti ayamarthaH yeSu AtmapradezeSu yAni dravyANi avyavadhAnenAvagADhAni-sthitAni tairAtmapradeza stAnyeva dravyANi Aharanti, athavA-paramparAvagADhAni-eka dvitrAdyAtmapradezai rvyavahitAnyapi dravyANi AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'aNaMtarogAhAI AhAreti no paraMparogADhAI AhAraiti' anantarAvagADhAni Aharanti no-natu paramparAvagADhAni AharantIti / 'tAI bhaMte ! kiM aNui AhAreti vAyarAiM AhAreti' yAni bhadanta ! anantarAvagADhAni Aharanti tAni bhadanta ! anantaprAdezikAni dravyANi kim ani-stokAni Aharanti athavAbAdarANi-prabhUtapradezopacitAni AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' maMte ! aNaMtarogADhAI AhAreMti paraMparogADhAI AhAreMti" he bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIva jina avagADha hue dravyo kA AhAra karate hai ve dravya anantarAvagADha hokara unake AhAra ke viSaya banate hai ? yA paramparAvagADha hokara unake AhAra ke viSaya vanate hai ! tAtparya aisA hai ki jina Atmapradezo meM jo AharaNIya dravya avyavadhAna rUpa se sthita hote hai unhIM AtmapradezoM se vyavahita hote hai unakA bhI jo AharaNa karanA hai vaha paraMparAvagADha AharaNa hai| isa prakAra ke isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai-goyamA ! aNaMtarogADhAI AhareMti no paraMparogADhAI AhareMti' he gautama ! jo dravya anaMtarAvagADha hote hai unhe hI ve AhAra rUpa se grahaNa karate hai paramparAvagAda dravyo ko mAhArarUpa se ve grahaNa nahIM karate hai / "tAI bhaMte ki aiMpi AhAreMti nAyarAI AhAreMti" he bhadanta ! jina anantarAvagADha dravyoM kA ve mAhAra karate hai ve ananta pradezika dravya kyA aNu thoDe rUpa meM AhAra rUpa se unake dvArA gRhIta hote haiM ? yA prabhUta pradezopacita dravya AhAra rUpa se gRhIta hote haiM ? bhInA prazna-"tAI ki bhaMte ! aNaMtarogADhAi AhAreMti, paraMparogADhAI AhAraiti ?" hai| bhagavan! sUkSma pRthvIkAyika che je avagADha thayelAM dravyane AhAra kare che, te zuM anantarAgADha dravyone AhAra kare che ? ke paramparAvagADha dravyane AhAra kare che ? anantarAvagADha AhiraNane artha nIce pramANe che-je AtmapradezomAM je AharaNIya dravya (aMhAra karavA gya dravya) adhyavadhAna rUpe raheluM hoya che, eja Atmapradeza dvArA eja dravyanuM je a haraNa (grahaNa) karAya che, tenuM nAma anantarAvagADha AharaNa che ane je eka be Adi Atmapradeza vaDe vyavahita hoya che, temanu je AharaNa karAya che, tenuM nAma 52 528 mA cha, ma prazna uttara bhAMpatA mahAvIra prabhu 4 che -"goyamA ! aNaMtarogADhAi Ahareti, no paraMparogADhAI Ahareti" 3 gautama ! 2 dravyA mnntvagADha hoya che, temane ja teo AhAra rUpe grahaNa kare che paraMparAvargADha dravyone grahaNa karatA maithI mautama svAmI prazna-"tAI bhate ! ki aNUI AhAraiti, vAyarAI AhAreti ?" - nave. je anantarAvagaDha drAne teo ohAra kare che, te anata pradezika dravyo che Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jIvAbhigamasUtra he gautama ! 'aNUiMpi AhAreMti bAyarAiMpi AhAreMti' agani-stokAnyapi Aharanti athavAbAdarANi-prabhRtadezopacitAnyapi Aharanti, ihANutvavAdaratvakathanaM teSAmevAhArayogyAnAM skandhAnAM pradezastokabAhulyApekSayeti jJAtavyamiti bhAvaH // 'tAI bhaMte ! ki uDDhe AhAreMti mahe AhAreMti tiriya AhAreMti' yAni bhadanta ! anyapi Aharanti vAdarANyapi Aharanti tAni bhadanta ! kimUrdhvam-UrdhvapradezasthitAni Aharanti athavA-adhaH- adhaHpradezasthitAni AharantIti-athavA tiryagpradezasthitAni Aharanti, atro dhastiryaktvaM yAvati kSetre sUkSmapRthivIkAyiko'vagADhastAvatyeva kSetre tadapekSayA UrdhvAdhastiryaktvaM jJAtavyamiti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uDdapi AhArati ahevi AhAreMti, tiriyapi uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! aNUiMpi AhAreti bAyarAipi AhAreMti" he gautama ! thor3e rUpa meM bhI ve dravya unake dvArA gRhIta hote haiM aura prabhUta pradezopacita dravya bhI unake dvArA gRhIta hote haiM / yahAM jo aNutva aura cAdaratva kA jo kathana kiyA gayA hai vaha unhIM AhAra yogya skandhoM ke pradezoM kI stokatA aura bAhulyatA kI apekSA se kahAgayA hai aisA jAnanA cAhiye "tAI ki uDDe AhAreMti ahe AhAreMti tiriyaM AhAreMti" he bhadanta ! aNurUpa meM aura bAdara rUpameM jina dravyoM ko ve AhAra ke rUpa meM grahaNa karate hai ve kyA Urdhva pradeza meM sthita hote haiM ? yA adhaH pradeza meM sthita hote haiM ! yA tiryak pradeza meM sthita hote haiM ? yahAM UrdhvAdhastiyaktA jitane kSetra meM sUkSmapRthivIkAyika avagADha haiM utane hI kSetra meM usa apekSA se jAnanI cAhiye / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA uDDaMpi AhAreMti ahe vi AhAreMti tiriyapi AhAreMti" he gautama / ANu rUpe-DA ja pramANamAM temanA dvArA AhAra rUpe grahaNa karAya che ? ke bAdara rUpeadhika pramANamAM-temanA dvArA AhAra rUpe grahaNa karAya che ? mahAvIra prabhune uttara"goymaa / bhaNUi pi AhAreMti, vAyarAi pi AhAre ti" 8 gautama / tadravya tamanA dvArA alpa pramANamAM paNa grahaNa karAya che ane prabhUta prazipacita dravyo paNa temanA dvArA grahaNa karAya che ahIM je aNuva (a5tva) ane bAdaratva (adhikatva)nuM kathana karavAmAM AvyuM che te eja AhAra yogya skIdhonA pradezonI alpatA ane bahatAnI apekSAe karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM joIe. gautama svAmInA prazna-tAi ki uidaM AhAreMti, ahe AhAre ti, tiriyaM AhAreti" 3 mahanta ! 2585 32 athavA madhira 312 dravyAnA tamo mAsA2 42 cha, te dravya Urdhva pradezamAM rahelAM hoya che ? ke adhaH pradezamAM rahelAM hoya che? ke tiryapha pradezamAM rahelAM hoya che ? ahI jeTalAM kSetramAM sUma pRthvIkAyike avagADha che, eTalA ja kSetramAM e apekSAe UMdarva adhara ane tiyakatA samajavI joIe gautama svAmInA prazna uttara mApatA maDAvIra prabhu 4 cha -'goyamA ! uDdapi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvArAnarUpaNam 111 AhAreMti' Urdhvamapi Aharanti urdhvapradezAvagADhAnyapi AharantItyarthaH, adho'pi Aharanti adhaH pradezAvagADhAnyapi AharantItyarthaH, tiryagapi Aharanti tiryak pradezAvagADhAnyapi AharantIti bhAvaH // 'tAI maMte / kiM AI AhAreMti majjhe AhAreMti pajjavasANe AhAreMti' yAni bhadanta ! Urdhvamapi Aharanti adho'pi Aharanti / tiryagapi Aharanti tAni khalu bhadanta ! Adau Aharanti madhye Aharanti paryavasAne Aharanti, ayamarthaH sUkSmapRthivI kAyikA jIvA anantaprAdezikAni dravyANi antarmuhUrttakAlaM yAvadupabhogopacitAni gRhNAnti tatra kimupabhogopacitakAlasyAntarmuhUrtapramANasya Adau - prathamasamaye Aharanti athavA - madhyame - madhyamasamaye Aharanti - yadvA paryavasAne - paryavasAnasamaye Aharantauti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'Adipi' / - ve aNurUpa meM yA bAdara rUpa meM rahe hue AhAra yogya dravya Urdhvapradeza sthita bhI hote hai| adhaH pradeza sthita bhI hote haiM aura tiryak pradeza sthita bhI hote hai / ataH aise hI una dravyoM kA ve AhAra karate haiM " tAI bhaMte ! kiM AI AhAreMti majjhe AhAreMti pajja - vasANe AhAreMti" he bhadanta ! jina urdhva pradezAvagADha adhaHpradezAvagADha aura tiryak pradezAvagADha dravyoM kA ve sUkSmapRthivIkAyika jIva AhAra karate hai so kyA ve unakA Adi meM AhAra karate hai ? yA madhya meM AhAra karate hai ? yA anta meM AhAra karate haiM ? tAtparya isa kathana kA aisA hai ki - sUkSmapRthivIkAyika jIva ananta pradezoM vAle dravyoM ko eka antarmuhUrta kAla taka grahaNa karate hai / so yaha upabhogopacita dravyoM ko grahaNa karane kA kAla eka antarmuhUrta pramANa kA hotA haiM - ataH una dravyo ko ve usa kAla ke Adi meM - prathama samaya meM Ahata karate hai athavA madhya meM bhahRta karate hai yA anta samaya AhAraiti, Ahe va AhAraiti, tiriyaMpi AhAreMti" he gautama! te Ayuzya athavA bAdara rUpe rahelu AhAra caiAgya dravya Urdhva pradezamAM paNa raheluM hoya che. adhaH pradezamAM paNa rahetu hoya che ane tiyak pradezamAM paNa rahelu hAya che tethI evAM ja te dravyene teo AhAra kare che. gautama zvAbhIno prazna "tAI bhaMte ! kiM Ai AhAreMti, majjJe AhAreMti, pajjavasANe AhAraiti / " he bhagavan ! he ardhva ahezAvagADha, adhaH pradezAvagADha bhane tirya pradezAvagADha dravyenA te sukSmapRthvIkAyikA AhAra kare che, te AhAra zu tee AdimAM (prArabhe) kare che, ke madhyamAM AhAra kare che, ke ante AhAra kare che ? A praznanuM tApa nIce pramANe che--sukSmapRthvIkAyika jIvA anata pradezAvALAM dravyAne eka antamuhUtadegkALa sudhI grahaNa kare che. eTale ke te AhAra ceAgya dravyane grahaNa karavAnA kALa eka antarmuhUta pramANa hoya che. te ahI evA prazna pUchavAmAM AvyA che ke teo te dravyeAne A antamuhUta-pramANa kALanI AdimAM-prathama samayamAM-grahaNa kare che ? ke madhya samayamAM grahaNa kare che ? ke anta samayamAM grahaNa kare che ? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jIvAbhigamasUtre AhAreMti majjhevi AhAreMti pajjavasANe vi AhAreMti' AdAvapi - upabhogaupacitakAlasyaantarmuhurttapramANasya AdAvapi -- samaye Aharanti / madhye'pi manyasamaye'pi maharanti / paryavasAne'pi - upabhogopacitakAlasyAntarmuhUrtta pramANasyAntimasamaye'pi AharantIti bhAvaH / 'tAI bhaMte ! kiM saci sae AhAreMti avisae AhAreMti' yAni bhadanta ! AdAvapi maye'pi paryavasAne'pi Aharanti, tAni bhadanta ! kiM svaviSayANi-svocitAhArayogyAni Aharanti, athavA aviSayANi - svocitAhArAyogyAni AharantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savisa AhAreMti no avisae AhAreMti' svaviprayANi khocitAhArayogyAni Aharanti no aviSayANi-svocitAhArAyogyAni AharantIti || 'tAI bhaMte ! kiM ANupuvvi AhAreti aNANupuvi AhAreMti' yAni bhadanta ! svavipayANi Aharanti / tAni bhadanta ! kim AnupUrvyA Aharanti meM Ahata karate hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! Adi pi AhAreMti majjhevi AhAreMti pajjavasANe va AhAreMti' he gautama ! ve upabhogocita dravyoM ke grahaNa karane ke kAla ke-- eka antarmuhUrta ke prathama samaya meM bhI madhya ke samaya meM bhI aura anta ke samaya meM bhI una dravyoM kA AharaNa karate hai / 'tAI bhaMte ! kiM savisae AhAreMti asie AhAreMti' he bhadanta ! jina dravyo kA ye antarmuhUrta ke Adi-madhya aura anta meM AharaNa karate hai ve dravya kyA svocita AhAra ke yogya hai isalie ve unakA AharaNa karate hai ' yA ve jo svocita AhAra ke yogya nahIM hai aise bhI dravyo kA AharaNa karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA ! savisara AhAreMti no aksie AhAreMti' de gautama ! ve svocita AhAra ke yogya hue hI dravyoM kA AharaNa karate haiM, svocita AhAra ke ayogya hue drazyo kA AharaNa nahIM karate hai / "tAI maMte ! kiM ANupuvi AhAreMti agANupucdhi AhAreMti" hai - madanta ! ve una svocitaAhAra ke yogya hue dravyoM, 2 mahAvIra pralunA uttara- "goyamA ! Adipi AhAreMti, majjhe vi AhAreMti, pajjavasANe vi AhAraiti" he gautama / tethe te upalogothita dravyAne hue ravAnA aNanA -eka antarmuhUta' pramANu kALanA prathama samayamAM paNa te draScAne grahaNa kare che. madhya samayamAM paNa grahaNa kare che ane antima samayamAM paNa grahaNa kare che. F gautama svAmIno prazna- "tAI bhaMte / kiM savisae AhArati, avisae AhAreMti 3 he bhagavan ! je dravyAne tee antarmuhUtanA Adi madhya ane antima samayamAM graheNu kare che, te dravye zu svAcita AhArane cegya hAvAne kAraNe temanA dvArA grahaNa karAya che, ke svAcita AhArane ceAgya na hoya evA dravyAne paNa tee grahaNa kare che? mahAvIra prbhune| uttara- "goyamA ! savisapa AhAreti no avisae AhAraiti" - De gautama !te svAcita AhArane yeAgya dravyAne ja grahuNa kare che, svAcita AharanA dravyene ja grahaNa kare che, svAcita AhArane yogya na hoya evAM dravyeAne tee grahaNa karatA nathI. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA. pra AhAradvAranirUpaNam 113 - athavA anAnupUrvyA Aharanti 'aNANupubdhi' iti sUtre dvitIyA tRtIyAvibhaktararthe jJAtavyA prAkRtatvAditi praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA, he gautama ! 'ANupuci AhAreMti no aNANupuci AhAreMti' AnupUrvyA Aharanti no-na tu anAnupUrvyA Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikAstAni dravyANIti bhagavata uttaram , AnupUA evordhvatiryag adhodizi vA yathAsannamAharanti natu anAnupUrvyA Urdhvamadhastiryag vA dizi AharantIti bhAva. || 'tAI bhaMte ! kiM tidisi AhAreti caudisiM AhAreMti paMcadisiM AhAreMti chadisi AhAreMti' yAni bhadanta ! AnupUrvyA Aharanti tAni bhadanta / kiM tridizi / tisro dizAH samAhRtA iti tridik tatra vyavasthitAni dravyANi Aharanti kim ? athavA caturdizi paMcadizi padizi vyavakA jo AharaNa karate haiM so kyA ve unakA AnupUrvI-se AharaNa karate haiM ? yA anAnupUrvI se AharaNa karate hai ? / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-"ANupuci AhAreti No aNANupuci AhAreMti" he gautama ! ve una dravyoM kA AharaNa AnupUrvI se karate hai anAnupUrvI se nahIM karate hai / AnupUrvI arthAt yathA''sanna-jaisA jaisA najadIka ho vaisA-vaisAkramazaH pAsa-pAsa kA AharaNa karate hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ve sUkSmapRthivIkAyika jIva Urdhvapradezasthita aghaH pradezasthita evaM tiryak pradezasthita svocita AhAra ke yogyadravyoM kA AharaNa AnupUrvI se hI karate hai anAnupUrvI se nahIM karate haiM / "tAI bhate ki tidisi AhAreMti caudisiM AhAreMti-paMcadisi AhAreMti chaddisi AhAreMti" he bhadanta ! jina dravyo kA ve AnupUrvI se AharaNa karate hai kyA ve dravya tIna dizAo meM vyavasthita hote haiM ? yA cAra dizAo meM vyavasthita hote hai ? yA pAMca gautama svAmInA prazna-"tAI bhaMte 1 kiM ANupuci AhAreMti aNANupundhi AhAreti ?" bhagavan ! tyAta svAthita mAhArane yogya vyAnu zumAnupUvI thI mA. 2 (a) 2 cha 1 hai mAnAnubhUtI thI mADa265 42 che ? maDAvI2 asuna uttara 'ANupuTiva AhArati, No aNANupuci AhArati" he gautama! teo AnupUvI anusAra ja te dravyenu AharaNa kare che, anAnupUvI anusAra temanuM teo AharaNa karatAM nathI. AnupUvI anusAra grahaNa karavAne artha A pramANe che - "yathA''sanna" paDasA sIthI pAsenA dravyAnu, tyA2 5chI ta dravyonI pAsenA dravyAnu', A rIte kramazaH pAse pAsenAM dravyanuM AharaNa kare che-A kathananuM tAtparya e che ke sUkSmapRthvIkAyika che Urva, adhaH ane tika pradezamAM rahelAM cita AhArane cagya drAnuM AharaNa AnupUvathI ja kare che, anAnupUvIthI karatA nathI, gautama svAmInA prazna-"tAI bhaMte / kiM tidisiM Ahare ti caudisiM AhArati, paMcadisiM AhAreti, chadisi AhAreti " bhagavan ! 2 dravyAnutamI mAnubhUtI thI AharaNa kare che, te dro zuM traNa dizAomAM rahelAM hoya che ? ke cAra dizAomAM rahelAM 15 - Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jIvAbhigamasUtra sthitAni Aharanti ki ? iha lokaniSkuTaparyante jaghanyapade'pi jIvAvagAhakSetraM tridiga vyava sthitameva prApyate na tu dvidig vyavasthitamekadig vyavasthitaM vA atastridizyArabhyaiva praznaH kRta iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'nivyA ghAeNaM chadisiM' niryAghAtena paDdizam / vyAghAto nAma pratibandhaH sacAtrAlokAkAgena pratiskhalanam-vyAghAtasyAbhAvo nirvyAghAtam / nirvyAghAte .sati paDdizam-vyAghAtAbhAve niyamAt padizi vyavasthitAni paDbhyo digbhyaH samAgatAni dravyANi Aharanti 'vAghAyaM paDDacca' vyAghAtaM pratItya pratibandhe alokAkAzena prApte tu-'siya tidisi' syAt-kadAcit tridizi tridigbhya AgatAni vyANi Aharanti 'siya caudisi siya paMcadisiM' syAt caturdiIza syAt paJcadizi / atreyaM bhAvanA-atra khalu lokaniSkuTe paryante aghasya pratarAgnyeyakoNAdizAoM meM vyavasthita hote haiM yA chaha dizAoM meM vyavasthita hote haiM ? jaghanya pada meM bhI jIvAvagAha kSetra tIna dizAo meM vyavasthita humA hI prApta hotA hai| do dizAo meM vyavasthita yA eka dizA meM vyavasthita humA prApta nahIM hotA hai isaliye praznakArane tIna dizA ko lekara hI aisA prazna kiyA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! nivvAghAeNaM chadisiM" he gautama ! yadi prativandha kA abhAva rahatA hai to usa sthiti meM ye jIva tIna se chahoM dizAoM meM sthita dravya ko AhAra rUpa se grahaNa karate haiM / "vAghAyaM paDuccasiya tidisi siya caudisi siya paMcadisi" tathA vyAghAta kI apekSA se ye kadAcit tIna dizAoM se kadAcit cAra dizAo se aura kadAcit pAMca dizAoM se Agata dravyoM ko AhAra rUpa se grahaNa karate hai / yahA isa kathana kI bhAvanA isa prakAra he ! koI sUkSmapRthivokAyika jIva loka niSkuTa ke paryantabhAga adhastana meM pratara kI Agneya koNa meM sthita haiM / taba vahAM usake nIce alokAkAza se vyApta hone se vahAM agho hoya che? ke pAMca dizAomAM rahelA hoya che ke cha dizAomAM rahelAM hoya che ? ochAmAM ochuM traNa dizAomAM je jIvAvagAha kSetra vyApta thayeluM jovAmAM Ave che, te eka dizAmAM athavA be dizAmAM vyApta thayeluM jovAmAM AvatuM nathI, tethI ahIM traNa Adi dizAo nA sa baMdhamAM ja prazna pUchavAmAM Avela che, mahAvIra prbhun| uttara-"goyamA ! nivvAdhApaNaM chaddisi" he gautama ne pratima dhn| abhAva rahetuM hoya, te te sthitimAM jIva cha e dizAomAM rahelAM dravyane AhAra rUpe praya 42 cha "vAghAya pahucca siya tidisiM, siya caudisiM, siya, paMcadisiM' para vyAghAtanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te kayAreka traNa dizAomAMthI, kayAreka cAra dizAomAMthI, ane kyAreka pAca dizAomAMthI maLatAM dravyone AhAra rUpe grahaNa kare che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- keI sUrmapRthvIkAyika jIva leka nikuTanA paryanta bhAgamAM adhatana prataranA agnikeNamAM rahe che tyAre tenI nIceno bhAga alakAkAzathI vyApta hovAne kAraNe tyAM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotiko TIkA. pra AhAradvAranirUpaNam 115 vasthito yadA sUkSmapRthivIkAyiko vartate tasyAdhastAt alokena vyAptatvAta adhodik pudgalAnAmabhAvaH AgneyakoNAvasthitatvAt pUrvadik pudgalAbhAvo dakSiNadik pudgalAbhAvazca, evamadhaHpUrvadakSiNarUpANAM tisaNAM dizAmalokena vyAptatvAt tA 'dizo'pAsya yAH pariziSTA UrdhvapazcimottarArUpAH dizastu avyAhatAH nAlokena vyAptA iti, tAbhya AgatAna pudgalAn Aharanti / yadA punaH sa evaM sUkSmapRthivIkAyiko jIvaH pazcimAM dizamanusRtya vartate tadA pUrvadizA'pi adhikA jAtA dve ca dizau dakSiNAdhastyarUpe alokena vyAhRte iti sa caturdigbhya AgatAn mulAnAharanti / yadA punaH sa eva pRthivIkAyiko jIva Urdhva dvitIyAdi prataragatapazcimadizamavalambya tiSThati tadA adhastyApi dig adhikA prApyate kevalaM dakSiNaivaikA dik paryantavartinI alokena vyAha dik sambandhI pudgalo kA abhAva hai| tathA Agneya koNa meM avasthita hone se pUrva dizA ke aura dakSiNa dizA se bhI pudgalo kA abhAva hai / isa prakAra adho dizA pUrvadizA aura dakSiNa dizA ye tIna dizAe~ aloka se vyApta hone ke kAraNa ina tInoM ko chor3akara bAkI jo Unve pazcima aura uttara dizAyeM haiM ve aloka se vyApta nahIM hai / ataH ina tIna dizAo se Aye hue pudgaloM kA AhAra karatA hai / aura jaba phira vahI sUkSmapRthivIkAyika jIva pazcima dizA meM vartamAna hotA hai taba vahAM usake pUrva dizA aura adhika ho jAtI hai aura dakSiNa dizA aura adhodizA ye do dizAe~ alokAkAza se vyAhata ho jAtI hai isake kAraNa vaha kevala cAra dizAo se UrdhvadizA, pUrva dizA, pazcima dizA aura uttara dizA ina cAra dizAo se AhAra pudgalo ko grahaNa karatA hai / tathA-jaba phira vaha pRthivIkAyika jIva Upara ke dvitIyAdi pratara gata pazcima dizA ko Azraya karake rahatA hai- taba usake adho - adhadizA saMbaMdhI pulane abhAva hoya che tathA agnikoNamAM te jIva rahela hovAne kAraNe pUrva dizAnA ane dakSiNa dizAmAM pulane paNa abhAva rahe che, A rIte adhodizA, pUrva dizA ane dakSiNa dizA, A traNa dizAo alekathI vyApta hovAne kAraNe A traNe dizAo sivAyanI je dizAo bAkI rahe che te dizAo-Urva, pazcima ane uttara dizAo alekathI vyAsa nathI, tethI teo te traNa dizAmAMthI AvelAM pulene AhAra kare che, ane jyAre e ja sUkSmapRthvIkAyika jIva pazcima dizAmAM sthita (rahele) hoya che, tyAre te uparanI traNa dizAo uparAMta pazcima dizAmAMthI AvelAM pudgalene paNa AhAra kare che. te sthitimAM dakSiNa dizA ane adizA, A be dizAo alakAkAzathI vyApta thaI jAya che, tethI te mAtra cAra dizAomAMthI Urdhva dizA. pUrvadizA, pazcima dizA ane uttara dizAmAMthI-AhArane yogya pudgalene grahaNa kare che tathA jyAre te pRthvIkayika jIva uparanA dvitIyAdi prataragata pazcima dizAne Azraya karIne rahe che tyAre uparanI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jIvAbhigamane mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm teti paJcadigAgatAn pudgalAnAharantIti / 'ussaNaM kAraNaM paDucca' 'usaNNaM' iti dezIyaH zabdaH tataH 'ussaNaM' iti prAyeNa kAraNavizeSaM pratItya-Azritya 'vaNNao kAlAI nIlAiM jAva mukkillAI' varNataH-varNApekSayA kAlAni nIlAni yAvacchuklAni / kAlAdArabhya yAvacchaklavarNavizi STAni dravyANi / tathA-'gaMdhazro sunbhigaMdhAI dunbhigaMdhAha' gandhataH surabhigandhIni durabhigandhIni 'rasao titta jAva maharAI rasataH tikta yAvanmadhurANi, tathA-"phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAI' sparzataH karkazamRduka yAvat snigdharUkSANi tathA- tersi' teSAmAhAryamANAnAM pudgalAnAm / 'porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe' purANAn-pUrvasthitAn varNaguNAn dizA eka adhika ho jAtI hai, kevala eka paryantavartinI dakSiNa dizA hI maloka se vyA rahatI hai ataH vaha jIva aisI sthiti meM cAra pahale kI aura pAMcavIM aghodizA, isa prakAra pAMca dizAoM se arthAt UrdhvadizA se pUrva diza se pazcima dizA se uttara dizA se adhodizA se Aye hue pudgaloM ko grahaNa karatA hai / "ussaNNaM kAraNaM paDucca" 'ussaNNaM yaha dezI zabda prAyaH artha meM AyA hai isa liye 'ussaNaM' prAyaH karake kAraNa "vizepa ko lekara ve jIva' "vaNNao" varNa se "kAlAI nIlAI jAva sukkillAI' kRSNa, nIla yAvat rakta pIta zukla varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM / tathA "gaMdhao" gaMdha-se "subhigaMdhAI dunbhigaMdhAI" surabhigaMdha vAle evaM durabhigaMdha vAle pudgalo kA AhAra karate hai| "rasao titta jAva mahurAI" rasa setikta yAvat kaTuka, kaSAya, amla madhura rasa se yukta pudgaloM kA-AhAra karate haiM / "phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAI" sparza se karkaza mRduka yAvat guru laghu zIta uSNa snigdha rUkSa sparza vAle pudgalo kA AhAra karate hai / tathA-"tesiM porANe vaNNaguNe" cAra dizAo uparAta adizAmAMthI AvelA pudgalene paNa te grahaNa kare che A sthitimAM te mAtra paryantavatinI dakSiNa dizA ja alekathI vyAhata rahe che, tethI A paristhitimAM te jIva Urva, pUrva, pazcima, uttara ane ardha dizAmAMthI AvelAM pulane grahaNa kare che. 'usaNaM kAraNaM paDhacca" ussaNaM" mA dezI gAmahI za6 prAya:- zara. se sabhA mAvesa cha, 'ussaNNa' ghaY 4zana 23 vizeSa satata ne 'vaNNo ' varSa thI 'kAlAI nIlAI jAva sukillAi' ? e nIsa, yAvat, sAsa pIja ghANa varNa vANA pudavAnA mADA2 42 cha tathA gaMdhayo' thI 'subhigaMdhAI dubhigaMdhAi' sumadhavANA sanadurga vANA purAno mADAra 42 che 'rasao titta jAva madhurAi 2sathI tita yAvata 414Aya mansa, mane madhura 2sathI yuta purAnI mA2 42 cha phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAi 25za thI 44za, bhRDha yAvat zu3 sadhu zIta, Boey sni bhane 33954 vA pugtaan| ma 2 42 cha tathA 'tesiM porANe vaNNaguNe' tamanA va 35 zuzAna, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA. pra. AhAradvAranirUpaNam 117 gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn vipariNAmaitA paripAlaittA parisAcA parividdhaMsattA' pariNamayya paripAlya parizAtya parividhvasya etAni catvAryapi padAni ekArthakAni vinAzArthaM pratipAdakAni vibhinnadezajavinayAnugrahArthAyopAttAni, etAn varNAdiguNAn AhiyamANa pudgale vartamAnAn vinAzya 'anne apuvve vaNNaguNe gaMdhaguNe jAva phAsaguNe uppArattA anyAn - pUrvAvasthitavarNAdiguNabhinnAn apUrvAn vilakSaNAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAya 'AttasarIrogADhA' AtmazarIrAvagADhAn svazarIrakSetrAvasthitAn pudgalAn 'sannapaNayAe' sarvAtmatayA sarverevAtmapradezaiH, 'AhAramAhAreMti' AhAram - AhArarUpAn pugalAnAharanti te sUkSmapRthivIkAyikA iti / gatamaSTAdazamAhAradvAram || sU0 10 // athaikonaviMzatitamamutpAdadvAramAha - ' te NaM bhaMte ! jIvA ityAdi / mUlam - - 'te NaM bhate' jIvA kaohiMto uvavajjaMti, kiM neraie hiMto uvavajjaMti / tirikkhamaNussadeve hiMto uvavajjaMti ? goyamA ! no ne hito uvavajjaMti / tirikkhajoNie hiMto uvavajjaMti / maNusse hiMto uvavajjaMti, no deve hito uvavajjaMti / tirikkhajoNiya pajjattA - inake varNa rUpa guNoM ko, gandharUpa guNoM ko rasa rUpa guNoM ko aura sparza rUpa guNo ko "vipariNAmaittA' paripAlaittA, parisADaittA parividdhaMsattA" vizeSarUpa se pariNamA karake arthAt AhriyamANa pudgaloM meM ina vartamAna varNAdi guNoM ko naSTa karake aura "ane apunve vaNNaguNe' gaMdhaguNe phAsaguNe uppArattA" ina se bhinna anya apUrva - vilakSaNavarNa guNo ko, gaMdha guNo ko rasa guNoM ko - evaM sparza guNo ko unameM utpanna karake " "AttasarIrogADhA " unheM svazarIra rUpa se pariNamAne ke lie " savvapaNayAe" samasta AtmapradezoM dvArA " AhAramAhAreMti" AhArarUpa se grahaNa karate hai / 18 vAM AhAradvAra samApta // gadha35 guNAne rasa 35 gune bhane sparza 35 guNAne 'vipariNAmahaptA, paripAlahattA, parisA'hattA, parividdhaM sahattA' vizeSa 3ye pariyabhANIne arthAt AhRIya bhASa yugaseomAM yA vartamAna varNAdhizuSo nAza ne ane 'anne apuvve vaNNa guNe gandha guNe phAsaguNe upAttA' tenAthI buTTA jIla apUrva-visakSANu-varthaguNAne gaMdhaguNAne rasaguNAne bhane sparza' gulAne tenAmAM utpanna rIne 'AttasarorogADhA' tene svazarIra pAthI parizubhAvava bhATe 'savca spRNa vANa' sadhanA Atma pradeza dvArA 'AhAramAhAreti' AhAra pAthI gRhaNa kare che, aDhArasu AhAra drAra samApta Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re jIvAbhigamasUtre pajjatte hito asaMkhejjavAsAjyavajjehiMto uvavajjaMti / maNusse hito akammabhUmigaasaMkhejjavAsAjyavajje hiMto uvavajrjjati / vakkaMtI uvavAo bhANiyavvo / tesiNaM bhaMte / jIvANaM kevaiyaM kAlaM TiI pannattA / goyamA / jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM // teNa bhaMte jAvA mAraNaMtiyasamugvAraNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti / goyamA / samohayA vi maraMti, asamohayA vimaraMti / te NaM bhaMte / jIvA anaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchati, kahi uvavajrjjati kiM neraiesa uvavajjati tirikkhajoNiesu uvavajjaMti / maNussesu uvavajjaMti devesu uvavajjaMti / goyamA / nA neraiesa uvavajjati / tirikkhajoNiesa uvavajjaMti maNussesu uvavajjaMti, no devesu uvavajjaMti / kiM egidiesa uvavajjeti jAva pAcadiesu uvavajrjjati / goyamA ! egidiesu uvavajjati jAva paMciMdiya tirikkhajoNiesu uvavajjaMti asaMkhejjavAsAjyavajjesu pajjattApajjatasu uvavajjaMti maNussesu akammabhUmiga aMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattasu uvavajrjjati // te NaM bhaMte! jIvA kaigaiyA kai AgaiyA pannattA / goyamA / dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA samaNAusA ! settaM suhumapuDhavIkAiyA' | sU0 11 // } www.win chAyA - khalu bhadanta ! jIvA. kuta utpadyante kiM nairayikebhya utpadyante tiryaGmanuSyadevebhya utpadyante ! gautama ! no nairayikebhya utpayante tiryagyonikebhya utpadyante, manuSyebhya utpadyante / no devebhya utpadyante tiryagyonikaparyAptA paryAptebhyo'saMkhyeyavarSAyukavarjebhya utpadyante manuSyebhyo'karmabhUkisaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhya utpadyante vyukA nyupapAto bhaNitavyaH / teSAM khalu bhadanta / jIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanye nAntarmuhattam utkarSeNApi antarmuhUrttam / te khalu bhadanta ! jIvAH mAraNAntikasamudghAtena kiM samavahatA mriyante asamavaddatA triyante ? gautama ! samavaddatA api Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. upapAtadvAranirUpaNam 119 mriyante / asamavahatA api niyante / te slu bhadanta ! jIvAH anantaramuvRtya kutra gacchanti kutrotpadyante kiM nairayike pUtpadyante tiryagyonike pRtpadyante manuSyeputpadyante deveSutpadyante gautama ! to nairayikepatpadyante tiryagyonikepatpadyante manuSyepatpadyante no devepatpadyante / kimekendriyepatpadyante yAvatpaJcendriye etpadyante ? gautama ! ekendriyepUtpadyante yAvatpaJcendriyatiryagyonike pUtpadyante, asaMkhyeyavAyuSkavajeMpu paryAptAparyAptakepUtpadhante manuSyeSu akarmabhUmikAntaradvIpakAsaMkhyeyavAyuSkavarjepu paryAptAparyAptakeyUtpadyante / te khalu bhadanta ! jIvAH katigatikAH katyAgatikAH prajJaptAH ? gautama ! dvigatikAH dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! te pate sUkSmapRthivIkAyikAH // 11 // TIkA - gatamaSTAdazamAhArarUpam. adhunA ekonaviMzatitamamupapAtadvAraM darzayannAha'te NaM' ityAdi, 'te Na maMte' / jIvA kohiMto uvavajjati' te khalu bhadanta | sUdamapRthivIkAyikA jIvAH kuta-kebhyo jIvebhya uddhRtya sUkSmapRthivIkAyikatayA utpadyante 'kiM neraiehi to uvavajjati tirikkhamaNussadevehito uvavajaMti' kiM nairayikebhya uddhRtyotpadyante athavA tiryagyonikebhya uddhRtya manuSyebhyo vA devebhyo vA uddhRtya sUkSmapRthivIkAyikatayA samutpadyante iti praznaH, bhagavAnAnaha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no nerai ehito uvavajjati' no nairayikebhya Agatyotpadyante nArakANAM tatrotpAdAbhAvAt , (19) vAM utpAtadvAra-"teNaM bhaMte / jIvA kaohito uvavajjaMti-ityAdi sUtra 11 TIkArtha - he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyikajIva sUkSmapRthivIkAyikarUpa se kahAM se mara karake utpanna hote haiM ? "f neraIehito uvavajjaMti, tirikkhamaNussadevehiMto uvavajjati" kyA nairayika jIva marakara-sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA tizyonikajIva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA manuSya marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA deva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! - - ogaNalamu upapAta dvAra 'te NaM bhate ! jIvA phaohiMto uvavajjaMti' tyA TIkALuM--he bhagavana A sUkSmapRthvIkAyika jI sUkSma-pRthvIkAyika paNAmAM kayAMthI bharIne utpanna yAya cha ? ' kiM neraiehito uvavajjati tirikkhamaNussadevehito uvavajjati" zuM nairayika jIve marIne sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpana thAya che ? athavA tinika jIva marIne sUphama pRthvIkAyika paNuthI utpanna thAya che ? athavA manuSya marIne sUkSma pRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che ? athavA deva marIne sUmapRthvIkAyika paNuthI utpanna thAya cha ? mAnanA SttaramA prabhu 43 che hai-"goyamA ! no neraipahiMto uvavajjati" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtra kintu 'tirikkhajoNiehiMto uvavajjati maNusse hito ukvajjati' tiryagyonikemya Agatyotpadyante manuSyebhyo vA''gatyotpadyante 'no devehito uvavajjaMti' no devebhya Agatya sUdamapRthivIkAyikarUpeNotpadyante iti devAnAM tanmadhye utpAdAbhAvAta iti, 'tirikkhajoNiyapajjattApajjattehito asaMkhejjavAsAuyavajjehito upavanaMti' yadA tiryag yonikebhya Agatyotpadyante tadA tiryag yonikaparyAptakAparyAptakebhyo'sakhyeyavarSAyuSkavarjebhya evotpadyante yadA manuSyebhyaH sUkSmapRthivIkAyikA utpadyante tadA 'maNussehito akammabhUmigaasaMkhejjavAsAuyavajjehito uvavajjati' manuSyebhyo'karmabhUmikAsakhyeyavarpAyuSkavajebhya eva te sUkSmapRthivIkAyikAH samutpadyante 'vakkaMtI uvavAo bhANiyo' vyutkrAntyu no nerajhaehito uvavajjati" he gautama ! nairayika marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai kintu "tirikjoNiehito uvavajjati, maNussehito uvavajjati" tiryagyonika jIva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM aura manuSya marakara sUkSmapRthivokAyika rUpa se utpanna hote haiM kintu "no devehito uvavajjati' deva cyava kara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai "tirikkhajoNiyapajjattApajjattehito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjati" jaba sUkSmapRthivIkAyikarUpa se viryacca yonika jIva marakara utpanna hote hai to unameM jo asakhyAtavarSa kI Ayu vAle bhogabhUmi ke tiyaJca hai ve marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote haiM / kintu karmabhUmija tiryazca hI cAhe ve paryAptaka hoM cAheM aparyAptaka ho marakara sUkSmapRthivIkAyikarUpa se utpanna hote hai / tathA -maNussehito akammabhUmiyaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjati" java manuSyoM meM se marakara jIva sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM -taba vahAM para bhI akarmabhUmi ke antara dvIpa ke aura asakhyAna varSa Ayu vAle ke gautama nayi: bharI sUkSmapRthvIyi: pAthI utpanna yatA nayA 52 tu "tiriktajoNiehiMto uvavajjati maNussehiMto uvavajjaMti" tiya yoni47 bharIne sUkSmapRthvI yi: 5thI panta thAya cha, 52-tu 'no devehito ughavajaMti" 5 zyavAna sUkSmapRthvI ayi pAthI utpanna yatA nathI "tirikkhajoNiyapajjattApajattehiMto asaMkhejjavAsAuyaghajjehiMto uvavati" nyAre sUkSmapRthvI yi pAthI tiya yoni94 marIna utpanna thAya che, te teomAM je asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA bhega-bhUminA tiryaMca che, teo marIne sUkSmapRvIkAyika paNuthI utpanna thatA nathI paraMtu karmabhUmi ja tiryaMcA ja cAhe teo paryAptaka hoya cAhe aparyAptaka hoya marIne sUkSmaNvIkAyika paNAthI G5-1 thAya che tathA "maNussehito akammabhUmiya asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjaMti' jyAre manuSyomAMthI marIne jIva sUphamapRvIkAyika 5NAthI utpanna thAya che, tyAre tyAM paNa karma bhUminA aMtaradvIpanA ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA karma bhUminA manuSyane Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotiko TIkA pra. sthitidvAranirUpaNam 121 papAto bhaNitavyaH, vyutkrAntyAM prajJApanAsUtrasya paSThe vyutkrAntipade ya upapAtaH proktaH so'trApi bhaNitavya' / prajJApanAprakaraNasyAyaM bhAvaH - sUkSmapRthivIkAyikajIvAH asaMkhyAtavarSAyuSkAn tirazco varjayitvA anyebhyaH paryAptebhyo'paryAptebhyo vA tiryagbhya Agatya samutpadyante manuSyebhya iti - akarmabhUmijAn antaradvIpajAn asaMkhyAta varSAyuSkakarmabhUmijAMzca manuSyAn varjayitvA zeSebhyaH paryAptebhyo'paryAptebhyo vA manuSyebhya Agatya sUkSmapRthivIkAyikAH samutpadyante iti / ekonaviMzatitamamupapAtadvAram // 11 // , gatamekonaviMzanitamamupapAtadvAram adhunA viMzatitamaM sthitidvAra mAha - ' tesi NaM bhaMte ! jIvANaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' tepAM khala bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - ' - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vi atomuhuttaM' jaghanyenA karma bhUmi ke manuSyoM ko chor3akara zeSa paryAptaka ho cAhe aparyAptaka ho dono prakAra ke manuSyoM se Akara sUkSmapRthivI kAyarUpa se utpanna hote hai arthAt akarmabhUmi ke aura antaradvIpa ke tathA asaMkhyAta varSa Ayu vAle karmabhUmi ke manuSya sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai / "vakkatI uvavAo bhANiyanvo" isa prakAra se jaise ki prajJApanA sUtra ke vyutkrAnti pada se kahA gayA haiM vaisA hI yahAM para bhI kaha lenA cAhiye || 19 vA upapAtadvAra samApta // (20) vAM sthitidvAra - "tesi NaM bhate ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM TiI pannatA " bhadanta ! una sUkSmapRthivIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gayI hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM" he gautama! ina jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI eka antarmuhutte kahI gaI hai aura utkRSTa cheDIne bAkInA paryAptaka hoya athavA aparyAptaka hAya banne prakAranA manuSyomAMthI marIne sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che arthAt akarma bhUminA ane a`tara dvIpanA tathA asakhyAta vaSaeNnI AyuSyavALA kama bhUminA manuSya sUkSma pRthvIkAyika paNAthI utpanna thatA nathI. 'vaktraMtI uvavAo bhANiyacco" mA rIte ne ajJAyanA sUtranA 67bhAM vyutkrAMti padamAM kahe vAmAM Avela che. e ja pramANe ahiyAM pazu kahevu' joI e 19 mu upapAtadvAra samAsa rU. 10 vIsa muM sthiti dvAra-- "tesiM NaM bhate ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" tyAhi huM bhagavan te samapRthvI kAyika jIveAnI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? ma. praznanA uttaramA luche - "gAyamA jaddanne ato muhupta ukkoseNa vi aMto muhurtta" he gautama! mAlavonI sthiti dhanyathI bhane utSathI pazu ye! atarmuhUrta'nI 16 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jIvAbhigamasUtra ntarmuhUrtapramANA sthitirbhavati sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAm tathotkarSeNApi antarmuhUrtapramANaiveti / yadyapi ubhayatrApi antarmuhatta kathitam , tathApi-jaghanyapadAt utkRSTapadamadhikaM jJAtavyam iti / ___gata viMzatitamaM sthitidvAram / athaikaviMzatitamaM samavahatadvAraM vicintayitumAha-'te NaM bhaMte ! jIvA mAraNatiyasamugyAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti' te khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH kiM mAraNAntikasamudghAtena samavahatA. santaH mriyante athavA mAraNAntikasamudghAtenAsamavahatA eva mriyante iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 1 samohayAvi maraMti, asamohayA vi maraMti' samavahatA api mriyante, te sUkSmapRthivIkAyikA stathA asamavahatA api niyante, eteSAmubhayathApi maraNasabhavAdityekaviMzatitama samuddhAtadvAram // se bhI eka antamuhUta kI kahIM gaI hai / isa prakAra se jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hI kahI gayI hai parantu phira bhI usa antarmuharta meM jaghanya pada se utkRSTa pada adhika jAnanA caahiye| (20) vAM sthitidvAra samApta / (21) vAM samudghAtadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugghAeNaM kiM samoiyA maraMti asamohayA maraMti" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA mAraNAtikasamudghAta se samavahata hokara marate haiM-yA vinA mAraNAntika samudghAta kiye marate haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM "goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti" he gautama ! ve mAraNAntikasamudghAta karake bhI marate hai aura mAraNAntikasamudghAta kiye vinA bhI marate haiN| kyoMki ina kA maraNa donoM prakAra se bhI ho sakatA haiM / 21 vAM samudghAtadvAra samApta / kahelI cheA rIte jaghanya ane utkRSTasthiti eka atahartAnI ja kahevAmAM AvI che. te paNa te aMtarmuhUrtamAM jaghanya padathI utkRSTapada adhika samajavuM 20 vIsamuM sthitidvAra samApta che ekavIsa 21 muM samudaghAta dvAra __ "te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhApaNaM kiM samohayA marati asamohayA marati" bhavana te sUkSmapRthvIjayi / zubhArati samudhAtathI sabhavata yaIna mare che ? ke mAraNAntika samudaghAta karyA vinA mare che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha-"goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti" hai gautama! temA mAraNAnika samudaghAta karIne paNa mare che, ane mAraNAnika samudaghAta karyAvinA paNa mare che kemake -teonuM maraNuM banne prakAre thaI zake che. 21 ekavIsamuM samudraghAta dvArA samApta che Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. cyavanadvAranirUpaNam 123 gatamekaviMzatamaM samavahatadvAram ! adhunA dvAvizatitamaM cyavanadvAramAha-'te NaM bhate ! ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvvahitA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjati' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta ? jIvA. anantaramuvRtya-niHsRtya ka gacchanti-kAM gatiM prApnuvanti tathA ka -kutrAdhikaraNe utpadyante, etAvatA jIvasya gamanadharmakatA paryAyAntaramAzrityotpattidharmakatAca pratipAditA, tena ye jIvasya vyApakatvamanutpattidharmakatvaJcaikAntena abhyupagacchanti te nirAkRtAbhavanti, sarvathA vyApakatve'nutpattidharmakatve ca Atmana etAdRzapraznAnAM sabhavAditi, 'kiM neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajjati, maNussesu uvavajjati, devesu uvavajjati' kiM sUdamapRthivIkAyikebhya udvRttya nairayikepRtpadyante athavA tiryagyo nikepRtpadyante, athavA manuSyepUtpadyante, yadvA deveSatpadhante iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'no neraiesa uvavajjati' te sUkSmapRthivIkAyikA jIvA stata udRtya no nairayikepRtpadyante kintu 'tirikkhajoNiemu uvavajjati maNussesu uvavajjaMti' tiryagyonikepUtpadyante tathA manuSyepUtpadyante (22) vAM cyavanadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM ubahittA kahiM gacchaMti kahi uvavajjati" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyikajIva sUkSmapRthivIkAyikaparyAya ko chor3a kara kahAM utpanna hote hai arthAt kisa gati ko prApta karate hai ? / isa prakAra ke praznase jova kI gamana dharmakatA rUpa paryAyAntara ko Azrita karake evaM utpatti rUpa dharmakatAkA pratipAdana karane se jo jIvako ekAntase vyApaka aura anutpattidharmavAlA mAnate haiM vaha unakI mAnyatA nirAkRta ho jAtI hai kyoMki sarvathA vyApakatA meM evaM anutpatti dharmakatA meM aisA prazna AtmA ke sambandha meM UTha hI nahIM sakatA / kyA ve sUkSmapRthivIkAyikajIva "neraiesu uvavajjati' nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA "tirikkhajoNiesu uvavajjati" tiryagyoniko meM utpanna hote hai ? yA-"maNussesu uvavajjati manuSyoM meM utpanna hote hai ? yA "devesu uvavajjati" devoM meM utpanna hote hai ? bAvIsamuM 22 vyavana dvArA "te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjaMti" sante sukSmapRthvIkAyikajIva-sUphamapRthvIkAcika paryAyane choDIne kayAM utpanna thAya che ? arthAt kaI gati prApta kare che? A rItane praznathI jIvanA gamana dhamaka paNurUpa paryAyAntarane Azraya karIne ane utpattirUpa dharmapaNAnuM pratipAdana karavAthI jeo jIvane ekAntarUpathI vyApaka ane anutpatti -(utpanna na thavuM te) rUpa dhamavALo mAne che, te teonI mAnyatA parAsta thaI jAya che. kemake-sarvathA vyApaka paNAmAM ane anutpatti dhamapaNAmAM AtmAnA saMbaMdhamAM Ave prazna ja uThI zakatuM nathI.' zuta sUkSmapRthvIjayi / "neraiesu uvavajjati" naiyiAmA 4-1 thAya cha ? mathaqA 'tirikkhajoNipasu uvavajjati" tiya yonimA 4-1 thAya cha 1 athavA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrIjIvAbhigamasUtre 'no devesu uvavajjaMti' no devepUtpadyante kiM egidiesa uvavajrjjati jAva paMcidiyatirikkhajoNiesu uvavajrjjati' he bhadanta ' te sUkSmapRthivIkAyikA stata udvRtya yadi - tiryagyo - nikepUtpadyante, tadA kimekendriyetpadyante yAvatpaJcendriya tiryagyoni ke pUtpadyante, yAvatpadena dvIndrayAdi caturindriyAntAnAM sagraho bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'egidie uvavajjaMti jAva paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajjaMti' te sUkSmapRthivIkAyikA jIvA stata udvRtya ekendriyeSUtpadyante dvIndiyatrIndriyacaturindriya yAvatpaJcendriyatiryagyonikeSUtpadyante kathabhUteSu yAvatpaJcendriye pRtpadyante tatrAha - 'asaMkhejjavAsAuya isake uttara meM prabhu kahate hai - gogamA ! no neraiesa, uvavajjaMti" he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva marakara nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiM kintu "tirikkhajoNiesa ucavajaMti" tiryagyoniko meM utpanna hote haiM / " maNussesu " manuSyo meM utpanna hote haiM, ' "no devesu uvavajjaMti" ve sUkSmapRthivIkAyikajIva mara kara devoM meM utpanna nahIM hote haiM / " kiM ergidiesa uvavajjeti jAva paMcidiyatirikkhajoNiesu uvavajjaMti" he bhadanta ! yadi ye sUkSmapRthivIkAyika jIva marakara tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ve ekendriyatiryaJco meM utpanna hote hai ' yA doindriyatiryaJco meM utpanna hote haiM ' yA tei - ndriyatiryaJcoM meM utpanna hote hai ? yA cauindriyatiryaJco meM utpanna hote haiM ? yA paJcendriyati - ryaJcoM meM unna hote hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama / ve sUkSmapRthivIkAyika "" "maNussesu uvavajjUMti" manuSyAbhAM utpanna thAya che ? athavA "devesu uvavajjati" deveAbhAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttamAM pralu he che - "goyamA ! no neraipasu uvavajjI he gautama ! te sUkSmapRthvIkAyika jIve... marIne nairiyakAmAM utpanna thatA nathI paraMtu "tirikkhajoNiNsu uvavajjati" tiyatha yAni abhAM utpanna thAya che "maNussesu" bhanuSyAbhA atyanna thAya che. "no devesu uvavajjati" tathA te sUkSmapRthvI alivo bharIne devobhAM utpanna zrutA nadhI. "kiM pargidiNsu uvavajjati jAtra pacidiyatirikkhajoNipasu uvavajjaMti" huM bhagavana je A sukSmapRthvIkAyika jIvA marIne tiya ca caiAnikamAM utpanna thAya te, "maNussekhu" bhanuSyobhA utpanna thAya che. "no devesu uvavajrjjati te sUkSma pRthvI ayi bhavo bharIne devobhAM utpanna thatA nathI "kiM parmidipasu uvavajrjjati jAva paMcidiyatirikkhajaNopasu uvavajjati" he lagavan le yA sUkSma pRthvI ayi lavo bharIne tiryatha cenikAmAM utpanna thAya che, teA zuM tee ekendriya tiyanmyAMmAM utpanna thAya che ? athavA e Indriya tiya cAmAM utpanna thAya che ? ke te Indriya niya+ceAMmAM utpanna thAya che ? ke cau Indriya tiryaMcAmA utpanna thAya che athavA pa"cendriya tiya cAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramA prabhu kahe che ke he gautama ! te sUkSmapRthvIkAyaka jIveA marIne asakhyAta Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA gatyAgatidvAranirUpaNam 125 vajjenu pajjattApajjattaesa uvavajjati' masaMkhyAtavarSAyuSkavargaSu paryAptakAparyAptakeSu yAvat paJcendriyatiyagyonikepRtpadyante, te sUkSmapRthivIkAyikA stata uddhRtyeti / he bhadanta ? yadi manuSyepUtpadyante tadA-'maNussesa akammabhUmigaaMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati' manuSyeSu akarmabhUmikAntaradvIpakAsakhyAtavarpAyuSkavarjepu paryAptAparyAptakepu samutpadyante iti gataM dvAviMzatitamaM cyavanadvAramiti // 22 // (23) trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA' te khala bhadanta ? sUdamapRthivIkAyikA jIvA. kati gatikAH, kati gatayo yeSAM te kati gatikAH, tathA-katyAgatagatikAH, katibhyojIva marakara asaMkhyAtavarSAyuSpha bhogabhUmi ke tiryaJco ko chor3akara paryApta aparyApta ekendriya tiryagyonikoM se lekara paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hote hai| yadi sUkSmapRthivIkAyikajIva marakara yadi manuSyoM meM utpanna hote hai to "maNussesa akammabhUmigaaMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattA pajjattaema uvavajjati" asaMkhyAta varSa kI AyuvAle akarmabhUmija manuSyoM ko chor3akara akarmabhUmi ke tathA- antara dvIpake aura asakhyAtavarSa AyuvAle bhogabhUmi ke manuSyoM ko chor3akara anya paryAptaka aparyAptaka manuSyo me utpanna hote haiM arthAt ye makarmabhUmijamanuSyo meM evaM mantara dvIpaja manuSyo meM tathA asakhyAta varSAyukabhogabhUmija manuSyo meM utpanna nahIM hote hai kintu paryApta aparyApta sakhyAtavarSa AyuvAle karmabhUmija manuSyo meM hI utpanna hote hai / 22vAM cyavanadvAra samApta / (23) vAM gatyAgati dvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA kaigaDyA kaha AgaiyA pannattA" he bhadanta / sUkSmapRthivIkAyika jIva kitanI gativAle aura kitane Agati vAle hote hai ? uttara meM varSanI AyuSya vALA bhegabhUminA tiyAne choDIne paryApta aparyApta eka Indriya vALA tiyacanikethI laIne pAca IndriyavALA (paMcendriya) tiryaMca nikamAM utpanna thAya che pharIthI gautama svAmI pUche che ke-he bhagavana jo sUkSmapRthvIkAyika jIva marIne je bhanuSyAmA atyanna thAya che, to "maNussesu akammabhUmiga aMtaradIvaga asakhejjavAsAuyavajesu pajjattApajjattapasu uvavajjati" yasa cyAta vaSanI AyuSyavANAmamUbhibhA utpanna thanArA manuSyane oDine akarma bhUminA tathA aMtaradvIpanA ane asaMkhyAta varSanI - AyuSya vALA bhegabhUminA manuSyone choDIne bIjA paryAptaka aparyAptaka manuSyamAM utpanna thAya che arthAt teo akarma bhUmimAM utpanna thavAvALA manuSyomAM tathA aMtara dvIpamAM utpanna thavAvALA manuSyomAM tathA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA bhegabhUmimAM utpana thavAvALA manuSyamAM utpanna thatA nathI, paraMtu paryApta aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA karmabhUmimAM utpanna thavAvALA manuSyamAM te utpanna thAya che | | 22 bAvIsamuM cyavana dvArA samAsa che tevIsa 23muM gatyAgatikAra-- "te NaM bhaMte ! jIvA kara gaiyA kA AgaiyA pannattA" hai magavan te sUkSmapRthvI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jovAbhigamasUtre gatibhya AgatiH-AgamanaM yeSAM te gatyAgatikAH prajJaptAH- kathitA iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ! ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'du gaiyA du AgaiyA pannattA' dvigatikA vyAgatikAH prajJaptA:-kathitA', tatra dvigatikA:-tiryaDmanuSyarUpagatidvayagamanazIlAH, tata uddhRttAnAM narakagatau devagatau cotpAdAbhAvAditi / dvayAgatikA'-tiryaDmanuSyarUpagatidvayAdAgamanazIlAH narakagate devagatezcAgatAnAM sUkSmapRthivIkAyikepRtpatterabhAvAt / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' 'parittA' pratyekazarIriNaH asakhyeyA asaMkhyAtalokAkAzapramANa tvAt prajJaptAH kathitAH, mayA anyaizcApi tIrthakaraiH, he zramaNa ? he AyuSman ? gautama ? 'settaM muhamapuDhavIkAiyA' te ete sUkSmapRthivIkAyikAH kathitA iti / iti trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAram // 23 sU0 11 // prabhu kahate haiM-"goyamA ! du gaiyA du AgaiyA pannattA' he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva do gati vAle hote haiM arthAt tiryaJcagati aura manuSya gati ina do gati vAle hote hai arthAt ina do gatiyo meM jAnevAle hote hai kyoki narakagati aura devagati meM vahAM se nikale hue sUkSmapRthivIkAyiko kA utpAda nahIM hotA hai isaliye ve dvigatika kahe gaye hai tathA sUkSmapRthivI kAyika jIva kA narakagati aura devagati se AnA hotA nahIM hai ve tiryaJca aura manuSya gati ina do gatiyo se hI Ate hai / isaliye ve dviAgatika kahe gaye hai / "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' he zramaNa he AyuSman gautama / ye pratyeka zarIravAle hote haiM / asakhyAta lokAkAza pradeza pramANa hone se asakhyAta kahe gaye hai| 'se taM muhamapuDhavIkAiyA' isa prakAra ke ye sUkSmapRthivIkAyika hai| yaha teisavAM gatyAgatidvAra samApta 23 yaha sUkSmapRthivIkAyika kA prakaraNa samApta // sU0 10 // kAyika che keTalI gativALA ane keTalI AgativALA hoya che ? uttaramAM prabhu kahe che hai--"goyamA! du gaiyA du AgaiyA pannattA" 3 gautama mA sUkSmapRthvIya: / be gativALA hoya che arthAta tiryaMcagati ane manuSyagati A be gativALA hoya che. eTale ke A be gatiomAM janArA hoya che. kema ke tyAMthI nIkaLelA sUphamakAyikene utpAta (utpatti) narakagatimAM ane deva gatimAM thatuM nathI tethI teo be gativALA kahe vAya che. tathA sUmapRthvIkAyika jIvanuM naraka gati ane devagatithI Avavu thatuM nathI teo tiryaMca ane manuSya gati A begatimAMthI ja Ave che tethI teo "ddhi Agati" vANa upAya che. "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso" hai zrama upAyubhan gautama ! A ja pratyeka zarIravALA hoya che esa khyAta lekAkAza pradeza pramANa vALA DAvAthI sasacyA1 sA che se tta suhamapuDhavIkAiyA" mA prA2nA sA sUkSma pRthvI kAyike che sU 1che A tevIsa 23muM gatyAgatikAra samApta che A rIte A sUphamapRthvIkAyikonuM prakaraNa samAsa che Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdapRthvIkArya nirUpaNam 117 uktAH sUkSmapRthivokAyikA', ataH paraM bAdarapRthivIkAyikAn darzayituM praznayan Aha'se kiM taM cAyarapuDhavIkAiyA' ityAdi / mUlam -- 'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA, vAyarapuDhavI kAiyA duvihA pannattA, taM jahA saNhavAyarapuDhavAkAiyA ya kharakhAyarapuDhavIkAiyAya / se kiM taM sahavAyarapuDhavIkAiyA ? sanhavAyarapuDhavIkAiyA sattavihA pannattA, taM jahA - kaNhamaTTiyA - bheo jahA - paNNavaNAe jAva te samAsao duvihA pannattA, taM jahA pajjattagA ya apajjattagA ya / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! tao sarIragA pannattA, taM jahA - orAlie teyae kammae, taM caiva savvaM, navaraM cattAri lessAo avasesaM jahA - suhamapuDhavIkAiyANaM, AhArA jAva niyamA chaddisiM, uvavAo tirikkhajANiyamaNussadeve hito, devehiM jAva sAhammesANe hito, TiI jahanneNaM aMto muhatta, ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAiM / te NaM bhaMte ! jIvA saraNaMtiyasamugdhAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti ? goyamA ! samohayAvi maraMti asamohayA vimati / te bhaMte! jIvA aMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchati kahi uvavajjati kiM neraisu uvavajjaMti ? pucchA, na / neraiesu uvavajrjjati, tirikkhajoNiesu uvavajjati magussesu uvavajjaMti no devesu uvavajjati taM caiva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjesu / te NaM bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA ? goyamA ! du gaiyA ti AgaiyA parittA asaMkhejjA ya samaNAuso ! settaM vAyarapuDhavIkAiyA / settaM puDhavIkAiyA // sU0 12 // 1 - chAyA -atha ke te vAdarapRthivIkAyikA, vAdarapRthivIkAyikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - zlakSNavAdarapRthivIkAyikAzca kharabAdarapRthivI kAyikAzca / atha ke te Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nw 128 jIvAbhigamasUtre zlakSNavAdarapRthivokAyikAH, zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH saptavidhAH prajJaptA, tadyathAkRSNamRttikA medo yathA prazApanAyAM yAvat teM samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathAparyAptakAzvAparyAptakAdha / teSAM khalu bhadanta / jIvAnAM kati zarIrANi prAptAni gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA-audArikaM tejarsa kArmaNam , tadeva sarvam / navaraM catasro lezyAH, avazeSaM yathA sUkSmapRthivIkAyikAnAm AhAro yAvat niyamAt padizi / upapAtastiryagyonikamanuSya devebhyaHdevebhyo yAvat saudharmezAnebhyaH / sthitiH jaghanyenAntamuhartam utkarSaNa dvAviMzatirvarSasahastrANi / te khalu bhadanta ! jIvAH mAraNA. ntikasamudghAtena kiM samavahatAH niyante asamavahatA niyante / gautama ! samavahatA api niyante asamavahatA api niyante / te khalu bhadanta ! jIvA anantarasudRtya kva gacchanti kvotpadyante kiM naiyikepUtpadyante ? pRcchA, no nairapikeStpadyante tiryagyonikettpadyante manuSyeSapadyante no devevRtpadyante, tadeva yAvat asaMkhyeyavarSAyuSkavarjeSu / te khalu bhadanta ! jIvAH katigatikAH, katyAgatikAH prajJaptAH 1 gautama ! dvigatikAH myAgatikAH parItA arsakhyeyAzca zramaNAyuSman ! te pate bAdarapRthivIkAyikA te pate pRthivIkAyikAH / suu012|| TIkAH- 'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA' atha ke te bAdarapRthivIkAyikAH bAdarapRthivIkAyikAnAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati-'vAyarapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' bAdarapRthivIkAikA dvividhAH prajJaptAH-kathitAH, bhedadvayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tayathA 'saNhavAyarapuDhavIkAiyA ya kharaboyarapuDhavIkAiyA ya' zlakSNabAyarapRthivIkAthikAzca saravAyarapRthivIkAikAzya, tatra zlakSNA cUrNitaloSTAdisamAnA mRdupRthivItatsva ___ aba sUkSmapRthivIkAyikoM kA kathana karake sUtrakAra bAdarapRthivIkAyikoM kathana karate hai'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA'--ityAdi / sUtra 11 // he bhadanta / bAdarapRthivIkAyikoM ke kitane bheda hote hai ! uttara meM prabhu kahate haiM"vAyarapuDhavIkAjhyA duvihA paNNattA" he gautama ! bAdarapRthivIkAyika do prakAra ke hote hai- "taM jahA" jaise-" saNDabAyarapuDhavIkAiyA ya khara bAyarapuDhavIkajhyA ya" ilaNavAdarapRthivIkAyika aura kharabAdarapRthivokAyika ina meM jo cUrNita loSTAdi ke samAna mRdu pRthivI tadUpa jo jIva hai ve zlakSNa bAdarapRthivIkAyika jIva hai| yadyapi cUrNita have sUmapRthvI kAyikenuM kathana karIne sUtrakAra bAdarapRthvIkAyikonuM kathana kare che"se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA" tyAta. he bhagavana bAdara pRthvIkAyikanA keTalA bheda hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha che -yAyarapuDhavIkAiyA duvihA pannattA // 7 gautama / mArapIyiTI meM prAranA DAya cha, taM jahA // te 2mA pramANe cha,-"saNhavAyarapuDhavIkAiyA ya kharavAyarapudayokAiyA ya" samAraYvIthi4 mane 5242pRthvIyi sAmA2 netA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pRthivIkAya bhedanirUpaNam 129 rUpA jIvA api lakSaNayA zlakSNA iti kathyante, zlakSNAzca te bAdarapRthivI kAyikAceti zlakSNabAdarapRthivIkAyikAH, yadvA zlakSNA cAsau bAdarapRthivI ceti ralakSNavAdarapRthivI, sA kAya :- zarIraM yeSAM te lakSNavAdaspRthivIkAyAste eva zlakSNabAdarapRthivIkAyikAH / kharA nAma pRthivIsaMghAta vizepaM kAThinyavizeSaM vA prAptA tadAtmakajIvA api lakSaNayA kharA iti vyapadizyante, kharAzca te bAdarapRthivIkAyikA ceti kharabAdarapRthidhI kAyikAH / tadevaM bhedadvayaM bhavati bAdarapRthivIkAyikAnAmiti / tatra zlakSNavAdarapRthivIkAyi kArnA bhedaM jJAtuM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM savAra puDhavIkAiyA' atha ke te zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH teSAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha - 'sattavihA pannattA' saptavidhAH - saptaprakArakAH prajJaptAH kathitAH zlakSNabAdarapRthivI kAyikA', 'taM jahA ' tadyathA - ' kaNhamahiyA' kRSNamRtikA kRSNarUpA mRtikA evaM nIlamRtikA eva lohitahAridrazuklabhedA api vaktavyA: / 'bheo jahA paNNavayAe' eteSAM jIvAnAM loSTAdi ke jaisI mRdu pRthivI hotI hai aisI pRthivI jina jovoM kA kAya hotI hai ve jIva bhI lakSaNA se zlakSNavAdarapRthivIkAyika kaha diye gaye haiM / jo saMghAtavizeSa aura kAThinyavizeSa ko liye huI pRthivI hai vaha kharapRthivI hai yaha kharapRthivI jina jIvoM kA kAya hai ve kharabAdarapRthivIkAyika jIva hai / yahAM para bhI jo khara pRthivIkAya vAle jIvo ko khara cAdarapRthivIkAyika jIva kahA gayA hai vaha bhI lakSaNA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / ava gautama zlakSNabAda rapRthivIkAyikoM ke bhedo ko jAnane ke liye prabhu se aisA se kiM taM sahavAyarapuDhavIkAiyA " he bhadanta kAyika jIva kitane prakAra ke hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM sattavihA pannattA " he gautama ' ye sAta prakAra ke hote haiM "taMjahA " jaise- " kaNhamaTTiyA " kRSNamRtikA " bheo leSTha kahetA patthara sarakhA mRdu-komaLa pRthvI-tarUpa je jIva che, te lakSNakhAdarapRthvIkAyika jIva che. joke daLelA patthara vigerenA jevI kemaLa pRthvI hoya che evI pRthvI je jIvAnI kAya-kAcA zarIra hoya che, te jIvA paNa lakSaNAthI zlaSNukhAdarapRthvIkAyika kA che je saMghAtavizeSa ane kAThiya-kaThaNa paNA vALI pRthvI che te khara pRthvI che. A khara pRthvI je jIvAnI kAyA-zarIra rUpa che teo kharakhAdarapRthvIkAyika jIva che ahiMyAM paNa je kharapRthvIkAyavALA jIvAne khara khadara pRthvIkAyika vA e pramANe kahyA che, te paNa lakSaNAthI kahyA che tema samajavuM " pUchate haiM ! zlakSNabAdarapRthivI - have gautama svAmI lakSNakhAdarapRthvIkAyikAnA bhedone jANavA mATe prabhu ne pUche che hai- "se kiM ta sanhavAyara puDhavIkAiyA" he gavan samAhara pRthvI ayi vo DeTalA aAranA udyA he ? mA praznanA uttaramA prabhu che - " goyamA ! sattavidyA paNNattA' he gautama! jAhara pRthvIzrayi bhayo sAta amaranA muDevAmAM yAvyA che, "taM jahA " te mA prabhASe samanvA bhaTThe - "kaNhamaTTiyA" sRRSNu bhRttia 17 " Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jIvAbhigamasa yathA prajJApanAyAM bhedaH kathitaH tathaiva ihApi bhedo jJAtavyaH / kiyAparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva te samAsao duvihA pannattA taM jahA pajjattagA ya apajjattagA ya' yAvatte samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca, etadantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyam , prajJApanAprakaraNaM cettham -'kiNhamaTTiyA nIlamaTThiyA lohiyamaDiyA hAlidamaTTiyA mukkillamaTTiyA paMDamaTTiyA paNagamaTTiyA settaM sahavAyarapuDhavIkAiyA / se ki taM kharavAyarapuDhavIkAiyA ? kharavAyaravuDhavIkAiyA aNegavihA pannattA taM jahA puDhavI ya sakkarA vAluyA ya uvale silA ya loNUse / taMvA ya tauya sIsaya ruppa suvaNNe ya bayare ya // 1 // hariyAle hiMgulae, manosilA sAsagaMjaNapavAle / abhapaDalabhavAlaya vAyarakAe maNivihANA // 2 // gomejjae ya khyae, aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya masAragalle, bhujamoyage iMdanIle ya // 3 // caMdaNa geruya haMse, pulae sogaMdhie ya boddhavve / caMdappabha verulie jalakate sarakate ya // 4 // je yAvaNNe tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA-pajjattagA ya apajjattagA ya' // kRSNamRttikA nIlamRttikA lohitamRttikA hAridramRttikA zuklamRttikA pANDumRttikA panakamRttikA tadete zlakSNavAdarapRthivIkAyikA. / atha ke te kharavAdarapRthivIkAyikAH ? kharavAdarapRthivIkAyikA anekavidhAH prajJaptAH tadyathAjahA paNNavaNAe" inake bheda jaise prajJApanA meM " jAva te samAsao duvihA pannattA taMjadA pajjatagA ya apajjattagAya " yAvat ve sakSepa se paryAptaka aura aparyAptaka ke meda se do prakAra ke haiM, isa sUtra taka kahe gaye hai vaise hI ve saba yahAM para bhI sUtra kaha lenA cAhiye / vaha prajJApanAprakaraNa isa prakAra se hai-" kaNhamaTiyA" ityAdi TIkA se samajha lenA cAhiye / ina sUtroM kI TIkA prajJApanA sUtra se hI jAna lenA cAhiye, tAtparya isa kathana kA yahI hai ki lakSNa ANI bhaTivANA vigaire "meo jahA pannavaNApa" prajJApanAsUtramA 1 saya mA42 pRthvI payiSTInA nehorezate 4 // cha rebha-"jAya te samAso duvihA paNNattA taM jahA papajattagA ya apajjattagA ya" yAvat tamyA sapathI paryAta bhane aparyAtanA sahathI me prakAranA che, A sUtrapATha sudhI je rIte varNavyA che eja pramANe te badhAM bhedo ahiyAM paNa satra3ye 4DavA na ta prajApanA sUtranu 421 mA nIya prabhArI cha - "kaNha maTTiyA' ityAdi" 4thana TIthI sama , mAsUtrAnI / ajJApanAsUtramAthI sama devI. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA prati0 1 pRthivI kAya bhedanirUpaNam 131 pRthivI ca zarkarA vAlukA ca upalaH zilA ca lavaNam UpaH / tAmrazca trapu sIsakaM rUpyaM suvarNazca vajrazca // 1 // haritAlo higulako manaHzilA sAsakamaMjanaM pravAlaH / abhrapaTalamabhravAlukA vAdarAye maNividhAnAni // 2 // gomedaka rucakaiss: sphaTika lohitAkSazca / marakato masAragallo bhujamocaka indranIlazca // 3 // candano gairuko haMsaH pulakaH saugandhikaca boddhavyaH / candramabho vaiyaH jalakAntaH sUryakAntazca // 4 // ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAstadyathA - paryAptakAzcAparyApta kAzceti chAyA / prajJApanAprakaraNasthasUtrANAM TIkA atra na kRtA, pAThakai. prajJApanA eva draSTavyA / tadayamarthaH zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH saptaprakArakA bhavanti te ca kRSNamRttikAdyAH panakamRttikAntAH / tatra kRSNAdimRttikAH kRSNAdimRttikArUpAH pANDumRtikA nAma dezavizepe yA dhUlIrUpA satI pANDU iti prasiddhA tadAtmakA jovA api abhedopacArAt pANDumRttikA ityuktAH / panakamRttikA-panako nAma nadyAdipUraplAvite deze nadyAdipUre'pagate sati yo bhUmau zlakSNamRdurUpo jalamalosparaparyAya. paGkaH sa iti / tadAtmakA jIvA api upacArAt tattadrUpA iti / kharabAdarapRthivIkAyikAzcAnekaprakArA bhavanti, te ca prajJApanAsUtrato jJAtavyAH / etadAzayenaiva kathitaM bhedo yathA prajJApanAyAmiti / bAdarapRthivIkAyika jIva kRSNa nIla lohita hAridra zukla pADu aura panakamRttikA ke bheda se sAta prakAra ke hai aura svara vAdarapRthivIkAyika jIva aneka prakAra ke hai / zarkarA vAlukA Adi sUryakAnta maNi taka sUtra meM kahe gaye hai phira bhI inake sivAya isa prakAra ke dUsare svarabAdarapRthivI - kAyika haiM ve saba sakSepa se paryApta aparyApta ke bheda se do prakara ke hote haiM / prajJApanA sUtra meM kahA gayA hai ataH isI Azaya se " bhedo yathA prajJApanAyAm" aisA sUtrakAra ne kahA hai vaha saba vahA~ se jAna leve / A kathananu tAtpa eja che ke-lakSNa khAdara pRthvIkAyika jIvA kRSNa, 1 nIla, 2 sohita (sAsa) u, hAridra (pIjA )4, zubhsa (saI) ya, pAMDu 6, ane nabhRtti 7 nA tehathI sAta prakAranA thAya che ane kharakhAdarapRthvIkAyika jIvA aneka prakAranA che, te zA vAlukA vigere sUryakAnta maNi sudhI sUtramAM kahyA che te paNa te sivAya A rIte khIjA paNa kharakhAdarapRthvIkAyikA che, te madhA sakSepathI paryAptaka ane aparyAptakanA leDhathI e prakAranA hAya che te khadhA bhedonu kathana prajJApanAsUtramAM sUtrakAre kahela che tethI ja "bhedo yathA prajJApanAyAm" 2 pramANe maDiyAM sUtrAre aDesa che. tethI te tabhAbha lehA jIjJAsuoe tyAMthI samajI levA. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre samprati- bAdarapRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvAviMzatidvAra kalApaM darzayitumAha- 'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA' teSAM zlakSNakharabAdarapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni ' iti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni, traividhyameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - orAlie teyae kammae' audArikam taijasaM kArmaNametaccharIratrayaM bhavati bAdarapRthivIkAyikAnAmiti / 'taM caiva savvaM' tadeva sarvaM sUkSmapRthivIkAyikAnAM yadevAvagAhanAdikaM yathA kathitaM tathaiva sarvamavagAhanAdikaM paThasaMjJidvAraparyantaM bAdarapRthivIkAyikAnAmapi jJAtavyamiti / kevalaM sUkSmapRthivIkAyikApekSayA saptame lezyAdvAre yadvailakSaNyamasti bAdarapRthivI kAyikAnAM taddarzayati'navaraM' ityAdinA, 'navaraM cattAri lessAo' navaraM kevalamatra bAdarapRthivIkAyikAnAM catasrolezyA:- kRSNanIla kApotatejorUpA bhavantIti jJAtavyAH / 132 ava sUtrakAra bAdara pRthivIkAyikajIvoM ke avagAhanA Adi rUpa ina sabakA vivecanarUpa zeSa bAIsa dvAroM kA kathana karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrA pannatA" he bhadanta ! una zlakSNa evaM khara bAdara pRthivIkAyikajIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate hai " goyamA ! to sarIrA pannattA " he gautama ! una zlakSNa evaM khara bAdara pRthivIkAyiko ke tIna zarIra kahe gaye haiM / "taM jahA " jaise - "orAlie, teyae, kammae" audArika taijasa aura kArmaNa zarIra "taMceva savvaM" tathAsUkSmapRthivIkAthiko kA jo avagAhanA - Adi sajJAdvAra taka ke chaha dvAro kA varNana jaisA kahA hai usI prakAra se vaha saba avagAhanAdika bAdarapRthivIkAyikoM ke bhI jAnalenA cAhie / 'ava sAtavAM legyAdvAra kahate haiM / 'navaraM cattAri lessAo " parantu vizeSatA kevala aisI hai ki vAdarapRthivIkAyikajIvo kI cAra legyAe~- kRSNalezyA, nIlalezyA, have sUtrakAra khAdara pRthvIkAyika jIveAnI avagAhanA Adi A badhAnA vivecanarUpa khAkInA bAvIsa dvArAnuM kathana kare che. A sauMbaMdhamA gautamasvAmIe prabhune evu pUchyu che - "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIrA paNNattA" he bhagavante zrayamane bhara mAdara pRthvIkAcika jIveAnA keTalA zarIra kahelA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke" goyamA ! tao sarIrA paNNattA" he gautama! te yu bhane bhara mAharapRthvI. ava kSayionA trayu prAranA zarIra hoya he "taM jahA " bhaDe - " orAlie" teyae, kammapa' sohAri tainasa bhane arbhaSu zarIra 'taM caiva savveM' tathA sukSma pRthvI ayinI gAhanA vigere sanA dvAra sudhInA cha dvArAnuM vadhu na je rIte karela che eja pramANe te avagAhanA vigere saghaLu kathana mAdarapRthvI kAyikAnuM paNa samajavu'. Duve sAtamAM vezyAdvAra prathama vAmAM Ave che - "navara cattAri lessAo" paraMtu vizeSa kevaLa eTalu ja che ke-khAdarapRthvIkAyika jIvAne cAra vezyAe eTale ke~~ Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 pRthivIkAyikAnAmavagAhanAdini0 133 __ kathamatra tejolezyA bhavatIti cet ittham-vyantarAdaya IzAnaparyantadevA bhavanavimAnAdau atimurchayA svakIyaratnakuNDalAdau api samutpadyante te ca devAstejolezyAvanto bhavanti yAdRzalezyAyAM jIvo mriyate tAdRzalezyAvatyagre'pi utpadyate 'jallesse marai tallesse uvavajjai' iti vacanAt , ratnakuNDalAdayazca pRthivIrUpAH, tataH kiyatkAlaparyantam aparyAptAvasthAyAM tejolezyAvanto'pi bhavApyante iti bAdarapRthivIkAyikAnAM catasro lezyA bhavantIti kathitamiti // 'avasesaM jahA suhumapuDhavIkAiyANaM' avazeSa lezyAtiriktASTamendriyadvArAdArabhya saptadazopayogadvAraparyantaM dvArajAtaM yathAsUmapRthivIkAyikAnAM kathitaM tathaiva sarvamatrApi jJAtavyam / (18) aSTAdazamAhAradvAramAha-'AhAro jAva niyamA chadisiM' AhAro yAvat niyamAt padizi vAdarapRthivIkAyikAnAM lokamadhye evopapAtasaMbhavena AhAro niyamataH kApotalezyA aura tejolezyA hotI hai / yahAM tejolezyA kaise hotI hai ? aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki vyantarAdika deva tathA IzAna devaloka taka ke deva bhavana vimAna Adi meM atimUrchA ke vaza se cyavakara apane hI ratnakuNDala Adiko meM bhI utpanna ho jAte haiMjaisI lezyA meM jIva maratA hai vaisI lezyA vAle meM vaha Age bhI utpanna hotA hai-"jallesse marai tallesse uvavajjai" aisA siddhAnta kA kathana hai / ratnakuNDala Adi pRthivIrUpa hai / isase kuchakAla taka tejolezyA vAle bhI aparyAptAvasthA meM pAye jAte hai / isa prakAra bAdarapRthivIkAyikoM ke cAra lesyAe~ hotI hai aisA kahA gayA hai / _ "avasesaM jahA suhumapuDhavIkAiyANaM" isa lezyAkathana se atirikta aura sabaindriya samudghAta se lekara upayoga paryanta satraha dvAro kA kathana sUkSmapRthivIkAyiko ke jaisA hai vaisA jAnanA caahie| aThArahavAM AhAra dvAra hai-jaise-"AhAro jAva niyamA chaddisi" kRNuM, vezyA 1, nIla lephsA 2, kApita lezyA 3, ane te vezyA 4. A cAra vezyAo hoya che te ahiyA te vezyA kevI rIte thAya che ? A rItanI zakA karavI nahIM. kemake vyantara vigere deve tathA IzAnadeva loka sudhInA deva, bhavana, vimAna vigeremAM-atimUracha vazAta cyavIne pitAnAja ratnakuMDala vigeremAM paNa utpanna thaI jAya che jevI leNyAmAM 7 bhare che, mevI vezyA vANAma tatpanna thAya che. "jallesse marai tallesse uvavajjA' A pramANe siddhAMtakAranuM kathana che. ratnakuMDala vigere pRthvIrUpa che tethI kaMIka kAla sudhI apayaNAvasthAmAM telezyAvALA paNa hoya che. A rIte bAdara pRthvIkAyikene cAralezyAo DAya cha, tebha uvAbhAM bhAvyuche. "avasesa jahA suhamapuDhavIkAiyANaM" mA vezyA samadhI 4thana sivAyanu mADInu Indriya samudaghAtathI laIne upaganA sthana sudhInA sattara 17 kArenu kathana sUphamapRthvI yinI ma che tama samara madAra mAhArA che. 2ma-"AhArI jAva niyamA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 Sarfara padigbhyaH AgatAnAM pudgalAnAM bhavati, sUkSmapRthivI kAyikaprakaraNe kiM spRSTAni AhAranti aspRSTAni Aharanti ? ityAdikaM kathitaM tatsarvaM yAvatpadalabdhamihApi vaktavyameva, tathAhispRSTAni Aharanti no aspRSTAni AharantItyAdikam kevalametadeva vailakSaNyam yata tatra vyAghAtAbhAve sati padigbhya AgatAnAm pudgalAnAmAhAro bhavati, vyAghAte sati tridizi caturdizi paJcadizi AharantItyAdikaM tatra lokacaramAnte'pi sUkSmapRthivIkAyikAnAmutpAdasaMbhavAt, atra tu tathA na vaktavyamiti // 1 (19) ekonaviMzatitamamupapAtadvAram - 'uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadeve hiMto ' upapAto bAdarapRthivIkAyikAnAM tiryagyonikamanuSyadevebhyo bhavati, 'deverhito jAva sohammeinakA AhAra niyama se chaha digAo se Agata pudgala dravyo kA hotA hai / kyoki bAdara pRthivIkAyiko kA upapAta loka ke madhya meM hotA hai / ataH yahA~ vyAghAta kA sadbhAva nahIM ho sakatA hai / sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke prakaraNa meM " ve spRSTa pudgala dravyoM kA AhAra karate hai ? yA aspRSTa pudgala dravyoM kA AhAra karate haiM ? ityAdi saba kathana jaisA kahA gayA hai - vaisA hI vaha saba yahA~ para bhI kara lenA cAhiye yahI bAta yahA~ yAvatpada se prakaTa kI gaI hai tathA ca-ye spRSTa pula dravyo kA hI AhAra karate hai -aspRSToM kA nahIM sUkSmapRthivIkAyikajIvo kA utpAda loka ke caramAnta meM bhI saMbhavita hotA hai isalie ve vyAghAta ke abhAva meM chaha dizAo se bhI Agata punavyo kA AhAra karate hai, tathA vyAghAta ke sadbhAva meM kadAcit tIna dizAo se kadAcit cAra dizAo se kadAcit pAMca dizAo se AhAra karate hai para yahAM para yaha bAta nahIM hai / unnIsavAM upapAta dvAra- ra tiryagyoni se mare hue jIva, manuSya yoni se mare hue jIva evaM devayoni se yave hue jIva bAdara pRthivIkAyika rUpa se utpanna ho sakate haiM chaddisiM" bhne| AhAra niyamathI cha dvizAkhothI gAvesA yughA dravyonA hoya che kemake----khAdara pRthvIkAyakonA upapAta-utpattI leAkanI madhyamAM hAya che. tethI ahiyAM vyAghAtanA sabhava hAI zakatA nathI. sUkSmapRthvIkAyika vAnA prakaraNamAM tee sRSTa pundala Dbbene AhAra kare che. ityAdi saghaLuM kathana tyAM jevI rIte kahevAmAM Avela che. eja pramANe te saghaLu kathana ahiyAM paNu kahI levu... jAie. eja vAta ahiyAM yAvatpada thI pragaTa karavAmAM AvI che, jemake-te pRSTa pudgala dravyeAnA AhAra kare che TAnA nahIM. sUkSma pRthvIkAyika jIvane utpAta-utpatti leAkanA caramAntamAM paNa sabhavita hAya che tethI tee vyAghAtanA abhAvamAM cha dizAomAMthI AvelA pudgala dravyAnA paNa AhAra kare che tathA vyAghAta hoya tyAre koi vAra traNa dizAomAMthI kAI vAra cAra dizAomAMthI koI vAra pAMca dizAomAMthI AhAra kare che. paraMtu ahiyAM A vAta nathI. egaNIsamuM upapAta- utpatti dvAra-tiya cainikomAMthI marelA jIvA, manuSyayeAnimAMthI maLelA jIvA, ane devayonimAthI cavelA jIvA bhAdara pRthvI kAyika paNAthI utpanna asyR Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvArani0 135 sANehiM' yadi devebhyo bAdarapRthivIkAyikAnAmupapAto bhavati tadA vyantarAdArabhya yAvat saudharmezAnaparyantebhyo bhavatIti vaktavyam // viMzatitamaM sthitidvAram - 'ThII jahanneNaM aMtomuhuttaM' bAdarapRthivI kAyikAnAM jaghanyA sthitirantarmuhurttamAtrapramANA bhavati, 'ukko seNaM bAbIsaM vAsasa issAI utkarSeNa dvAviMzatirvarSasahasrANi dvAviMzativarSasahasrapramANotkRSTA sthitirbhavati bAdarapRthivIkAyikAnAm, sUkSmapRthivIkAyikAnAM tu jaghanyotkRSTAbhyAM sthitirantarmuhUrtapramANaiva kathitA, iha tUtkarSapade vailakSaNyamata ubhayoH prakaraNayorvailakSaNyamiti / ekaviMzatitamaM samudghAtadvAram - 'te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhAraNaM kiM samodayA maraMti asamohayA maraMti' te bAdara pRthivI kAyikAH khalu bhadanta / jIvAH ki mAraNAntikasamudghAtena kiM samavahatAH santo mriyante, athavA asamavahatA eva mriyante ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti' te bAdarapRthivI kAyikA devo meM bhI saba deva nahIM kintu "jAva sohammesANehiMto" vyantara se lekara sAdharma aura IzAna taka ke deva hI cyava kara bAdarapRthivIkAyika rUpa se utpanna ho sakate haiM isIliye inakI utpatti devo se tiryaJco se aura manuSyo se kahI gaI hai| vIsavAM sthiti dvAra - "ThiI jahanneNaM aMtomutta" sthiti inakI jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura "ukkoseNa bAvIsaM vAsasahassAI " utkRSTa se 22 hajAra varSa kI hai / sUkSmapRthivIkAyika jIvo kI to utkRSTa sthiti eka hI antarmuhUrtta kI aura jaghanya sthiti bhI eka hI antarmuhUta kI kahI gaI hai / ikkIsavAM samudghAtadvAra - ' te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhAraNaM kiM samohayA maraMti, asamohayA maraMti' he bhadanta ! ye bAdara pRthivIkAyikajIva kyA mAraNAntikasamudghAta se samavahata hokara marate hai athavA mAraNAntika samudghAta se asamavahata hokara marate haiM ? uttarameM prabhu kahate hai - 'goyamA ! samo kahI hai yaza che devobhAM pazu sadhaNA hai| nahIM paraMtu "jAva sohammesANerhito " vyantara devathI laIne saudhama ane IzAna deva sudhInA daivaja cyavIne mAdarapRthvIkAyika paNAthI utpanna thai zake che tethIja temanI utpatti devAmAMthI tiya cAmAMthI ane manuSya mAMthI kahelI che vIsabhu' sthiti dvAra - "ThiI jahaNaNeNaM aMtomuhutta" tethonI sthiti dhanyathI yeU a MtarbhutanI che bhane "ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassAi" dRSTyA 22 mAvIsa utara varSanI sUkSmapRthvIkAcikavAnI utkRSTa sthiti to ekaja aMtarmuhUta'nI kahI che. vIsabhu sabhuddadhAta dvAra -- " te NaM bhaMte jIvA mAraNaMtiyasamugdhApaNaM kiM samohA marati asamohayA maraMti" he bhagavan mAmAhara pRthvI ayi / zu bhArazAnti samudlAtathI samavattuta thaI ne eTale ke-samuddhAta karIne mare che ? athavA mAraNAntika samruddhAtathI Asamavahata-arthAt samuddaghAta karyA vinA mare che ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api niyante asamavahatA api mriyante ubhAbhyAmapi teSAM maraNaM bhavati nAtra sUkSmapRthivIkAyikA'pekSayA kimapi vailakSaNyamiti bhAvaH / ___dvAviMzatitamaM cyavanadvAram - 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvvahitA kahiM gacchaMti karhi uvavajjati kiM neraiesa uvavajjati pucchA' te khalu bhadanta | bAdarapRthivIkAyikajIvA anantaramuvRtya ka gacchanti kotpadyante kiM nairayikepUtpadyante yadvA tiryagyonikepRtpadyante yadvA manuSye pUtpadyante deveSu vA samutpadyante ! iti pRcchA sagRhyate iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no neraiem uvavajjaMti' bAdarapRthivIkAyikA ita uddhRtya no nairayikepUtpadyante-nArakagatiM na prApnuvantItyarthaH, kintu ita uvRttAH santaH 'tirikkhajoNiesu uvavajjati maNussesa ucavajjati' tiryagyonikeSu samutpadyante hayA vi maraMti, asamohayA vi maraMti' he gautama ! ye vAdarapRthivIkAyikajIva mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura mAraNAntikasamudghAta se asamavahata hokara bhI marate haiM / isI prakAra se sUkSmapRthivIkAyikajIva bhI marate haiM / vAIsavAM cyavanadvAra- 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM ubaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjati' he bhadanta ! ye vAdarapRthivIkAyikajIva marakara kahAM jAte haiM ? kahA~ utpanna hote hai ! kyA ye nairayikoM meM utpanna hote haiM / yA tiryagyonikoM meM utpanna hote hai ! yA manuSyoM meM utpanna hote hai ? yA devoM meM utpanna hote hai / uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! no neraiesa uvavajjaMti' he gautama ! ye bAdara pRthivIkAyikajIva marakara nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiM, 'no devesu ubavajaMti' devoM meM utpanna nahIM hote hai kintu-'tirikkhajoNiema uvavajjati maNussemu uvavajjati' tiryazcoM meM utpanna hote hai aura manuSyoM meM utpanna hote haiM / 'taM ceva jAva mA prazna uttaramA prabhu 4 cha ?--"goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayAvi maraMti" 3 gautama ! mA mA625vIyi 1 bhArAnti samuddhAtathA sbhpaahtsamuddaghAta karIne paNa mare che, ane mAraNatika samudaghAta karyA vinA paNa mare che, e ja pramANe sUmapRthvIkAyika jIve paNa mAraNAnika samuddaghAta karIne tathA karyA vinA ema ane prakArathI mare che. ___mAvIsabhu yavanA2-"te NaM bhaMte ! jIvA aNataraM uvvaTTittA kahiM gacchati kahi uvavajjaMti" sagavan mA mAnavIya: / bharIna yAM taya cha ? mane jyAM utpanna thAya che ! zuM teo nairayimAM utpanna thAya che ? athavA tiryaMgyanikomAM utpanna thAya che ? athavA manuSyamAM utpanna thAya che ? athavA devAmAM utpanna thAya che? mA prazna uttaramA prabhu 49 cha-"goyamA ! no nerahaNsu uvavajjaMti" gautama ! mA mA42pRthvIjayi 7 bharIna nayimA 5-na yatA nathI. 'no devesu upayajjati" vAma 4-na yatA nathI. 52'tu "tirikvajoNipasu uvavajjati" tiya yAmA -na thAya che. ane manuSyAmA 5nna thAya che. "taM ceva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjehiM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 pRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvArani0 137 manuSyeSu vA samutpadyante, 'no devesu uvavajjati' no-na vA devepUtpadyante bAdarapRthivIkAyikA ita uddhRtya nArakagatiM devagatiM vA na prApnuvanti kintu tiryaggati vA manuSyagati vA prApnuvantItyAzayaH / 'taM ceva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjesu' tadeva yAvat asaMkhyeyavarSAyupka varjepu 'taM ceva' iti tadeva yathA sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNe kathitaM tadvadevAtrApi bodhyam / tatprakaraNaM cettham-'jai tirikkhajoNiemu uvavajjati' kiM egidiesu ucavajjati jova paMcidiesu uvavajjati ? goyamA ! egidiesu uvavajjati jAva paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjati asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati maNussesu akammabhUmaga aMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjaMti // mayaM bhAvaH-yadi tiryagyonikepRtpadyante tadA kimekendriyepUtpadyante dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyeSuvotpadhante gautama ! ekendriyeSu dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriye pRtpadyante asaMkhyAtavarSAyuSkavarjeSu paryAptakepu aparyAptakepu samutpadhante yadi manuSyepUtpadyante tadA akarmabhUmikAntaradvIpakAsakhyAtavarSAyuSkavarjeSu paryAptAparyAptakepu samutpadyante iti / trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAram-'te NaM bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA' te khala bhadanta ! bAdarapRthivIkAyikA jIvAH kati gatikAH kati AgatikAH kepu keSu sthAneSu eteSAM gamana bhavati, kasmAt kasmAt sthAnAdetepAmAgamanaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' asaMkhejjavAsAuyavajjehi taM ceva' vaha usI prakAra hai jaisA sUkSmapRthivIkAyika meM kahA hai jaise-asaMkhyAta varSa AyuvAle bhoga bhUmika manuSyo ko chor3akara anya paryApta aparyApta sava manuSyoM meM utpanna hote hai / teIsavAM gatyAgatidvAra-"te NaM bhaMte ? jIvA kai gaiyA kaI AgaiyA' he bhadanta 1 ve bAdara pRthivIkAyikajIva katigatika marakara kitanI gatiyo meM jAne vAle hote haiM aura kati Agatika kitanI gatiyo se AnevAle hote hai arthAt marakara kisa 2 gatimeM jAte hai ? aura kisa 2 gati se Akara yahA~ utpanna hote hai ? isake uttara taM ceva" prabhArI sUkSmavIya vana samayamA 4thana 42||maa mAvyu cha, sara pramANenuM kathana samajavuM arthAt asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA bhega bhUminA manuSyone cheDIne bAkInA bIjA paryAptaka athavA aparyAptaka badhA manuSyomAM utpanna thAya che. tevIsabhugatyApatidvAra-"te Na bhaMte ! jIvA kai gaiyA kaI AgaiyA" 3 mAgavan te bAdara pRthvIkAyika jIva marIne keTalI gatimAM javAvALA hoya che ? ane keTalI gatimAMthI AvavAvALA hoya che ? arthAt marIne kaI kaI gatimAM jAya che ? ane kaI kaI gatimAMthI AvIne ahiyAM utpanna thAya che ? 18 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jIvAbhigamasUtra ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'dugaiyA' dvigatikAH dvayoH sthAnayo gatirvidyate yeSAM te dvigatikAH, vAdarapRthivIkAyikata uddhRtya tiryaDmanuSyeSveva gamanAt 'ti AgaiyA' tryAgatikAH tribhyaH sthAnebhya stiryaDmanuSyadevebhya AgamanAt tryAgatikAH bAdarapRthivIkAyikA bhavantIti / / 'parittA asaMkhejjA ya samaNAuso' he zramaNa ? he AyuSman ? parItya-pratyekazarIriNo'saMkhyeyAzca-asaMkhyeyalokAkAzapramANatvAditi / 'se taM vAyarapuDhavIkAiyA' te ete bAdarapRthivIkAyikAH sakSepavistarAbhyAM kathitAH / 'se taM puDhavIkAiyA' te ete pRthivIkAyikAH sUkSmavAdarapRthivIkAyikAH pratipAditA iti ||suu0 12 // __ kathitAH pRthivIkAyikAH ataHparam apkAyikAn darzayitumAha-'se ki taM AukkAiyA' ityAdi, mUlam :-'se ki taM AukAiyA, AukAiyA duvihA pannattA' taMjahA-suhama AukkAiyA ya bAyara AukkAiyA ya suhama AukkAiyA meM prabhu kahate hai-'goyamA ? dugaiyA ti AgaiyA' he gautama ? ye bAdarapRthivIkAyikajIva marakara tiryaScagati, aura manuSyagati meM jAte haiM kintu naraka gati aura devagati meM nahIM jAte hai isaliye ye dvigati kahalAte haiM aura tIna gatiyo se marakara jIva yahA~-bAdarapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM-arthAt tiryaggati se, manuSyagati se aura devagati se marakara jIva yahAM janma lete haiM isaliye ye vyAgatika-tIna AgativAle kahalAte haiM / 'parittA asaMkhejjA ya samaNAuso' he zravaNa ? AyuSman ! pratyeka zarIra asaMkhyAta lokAkAza pramANa hone se asaMkhyAta hai| 'settaM vAyarapuDhavIkAiyA' isa prakAra sakSepa aura vistAra se bAdara pRthivI kAyikoM kA varNana kiyA, 'settaM puDhavIkAiyA' ve ye pRthivIkAyikajIva hai arthAt yaha sUkSma aura bAdara pRthivIkAyika kA varNana samApta huA / sUtra // 12 // mA prazna uttaramA prabhu 4 cha8--"goyamA ! du gaiyA ti AgaiyA" gautama A bAdara pRthvI kAyika jIva marIne tiryaMca gati ane manuSyagatimAM jAya che paraMtu narakagati ane devagatimAM jatA nathI tethI ja teo digati aTale ke be gativALA kahevAya che. ane traNa gatithI marIne jIva ahiyAM bAdarapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che. arthAta tiryagati, manuSyagati ane devagatithI marIne jIva ahiyAM janma le che. tethI 'yAgati' nae prAnI sA gati-mAlavAnI gativANA 49vAya che "parittA asaMkhe. jjA ya samaNAuso bhaera ma.yuSman pratye4 zarI2 vA. na. pry| sasacyAta alta prabhAra hApAthI asabhyAta 4aa che "se taM vAyarapuDhavIkAiyA" 241 za sa 25 gane vistArathI mArapRthvIjayanu vana jyuche "se ... / ' mA pRthvI. kAyika jIva che arthAta A sUkSma ane bAdarapRthvIkAyikanu 1 'sa thayu. sU. 11 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati01 apkAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 139 duvihA pannattA taMjahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA goyamA ! tao sarIrayA pannattA taM jahA orAlie teyae kammae jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM / navaraM thibugasaMThiyA pannattA sesaM taM ceva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA / settaM suhama AukAiyA / se ki teM vAyara AukkAiyA, bAyara AukkAiya aNegavihA pannattA taMjahA-osAhime jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA- pajjattA ya apajjattA ya taM ceva savvaM, navaraM thiyugasaMThiyA cattAri lessAo AhAro niyamA chaddirsi, uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadevehi, ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM sattavAsasahassAiM, sesaM taM ceva jahA vAyarapuDhavIkAiyA jAva dugaiyA ti AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso ! settaM bAyara AukkAiyA / sattaM AukkAiyA' / / sU0 13 // chAyA-atha ke te apkAyikAH, apkAyikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmAkAyikAzca bAdarApkAyikAzca / sUkSmApkAyikA dvividhA. prajJaptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / tepAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni, ? gautama ! trINi zarIrANi prAptAni tadyathA-audArikaM taijasaM kArmaNaM yathaiva sUkSmapRthivIkAyikAnAm / navaraM stivukasaMsthitAH prakSaptAH zeSaM tadeva yAvad dvigatikAH dvyaagtikaaH| parItA asaMkhyeyAH prazaptAH, te ete suukssmaapkaayikaaH| atha ke te vAdApkAyikAH vAdApkAyikAH anekavidhAH prajJaptA stadyathA-avasyAyaH himaM ca ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prAptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca, tadeva sarvam / navaraM stivukasaMsthitAH, yatano lezyAH, AhAro niyamAt SaDdizi, upapAta stiryagUyonikamanuSyadevebhyaH / sthitirjaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa saptavarSasahasrANi zeSaM tadeva yathA vAdapRthivIkAyikAH yAvad dvigatikAH dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyA prajJaptAH zramaNAyuSman ! te pate bAdarApakAyikAH / te pate apakAyikAH // sU0 13 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre TIkA-se kiM taM AukkAiyA' atha ke te apkAyikAH jIvA iti praznaH, bhagavAnAha-'bhAukkAiyA duvihA pannattA' apkAyikA dvividhAH prajJaptAH-kathitAH, dvaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'suhuma AukkAiyA ya vAyara AukkAiyA ya' sUdamApkAyikAzca vAdarApkAyikAzca tatra sUkSmA'kAyikAH sUkSmanAmakarmodayAt ime ca sarvalokavyApinaH, vAdarA'kAyikAH vAdaranAmakarmodayAt bAdarAH bAdarApkAyikA ghanodadhyAdi bhAvinaH, 'muhuma mAukkAiyA duvihA pannattA' sUkSmA kAyikA dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca 'tesi NaM bhaMte ? kai sarIrA pannattA' tepAM-sUramA'kAyikAnAM khala bhadanta ! kati-kiyatsakhyakAni zarIrANi prajJaptAni pRthivIkAyiko kA varNana karake aba apkAyiko kA varNana kiyA jAtA hai'se ki taM AukkAiyA-ityAdi / sU0 13 // TIkArtha-he bhadanta 1 apkAyika jIva kitane prakArake hote hai ! uttara meM prabhu kahate hai-'AukkAiyA duvihA pannattA' he gautama ? apkAyika jIva do prakAra ke hote hai, 'taM jahA' jaise-"muhumaAukkAiyA ya vAyaraAukkAiyA ya" sUkSmaapkAyika aura bAdara akAyika, jina apkAyika jIvo ke sUkSma nAma karma kA udaya hotA hai ve sUkSmaamkAyika aura jina apkAyikajIvo ke bAdara nAmakarmakA udaya hotA hai ve bAdara apkAyika jIva kahalAte hai| sUkSmaapkAyikajIva sarvaloka vyApI hote haiM aura bAdara apkAyikajIva ghanodadhi Adiko meM rahate haiM / inameM 'muhuma AukkAiyA duvihA pannattA' sUkSma apkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye hai 'taM jahA' jaise-sUkSma paryApta aura sUkSma aparyApta 'tesiNaM bhaMte ! kai sarIrA pannattA' he bhadanta ' sUkSma apkAyika jIvo ke kitane zarIra kahe gaye pRthvIyanu na zana ve mayi sonu na 42pAmA mA cha-se ki taM AukkAiyA" tyAdi. TIkAtha-gautama svAmI prabhune pUche che ke-he bhagavana apUkAyika jIva keTalA prakA. nA DAya cha 1 mA prazana uttaramA prabhu gautama svAmIna. 49 che -"yAukkAiyA duvihA pannattA" gautama mAthi: 21 me 2nA hAya che. 'taM jahA" te mA prabhAra cha.-"suhumAukkAiyA ya vAyara AukkAiyA ya" sUkSma yi mane mA2 ma5. kAyika-eTale ke-je apUkAyika jIvonA sUphama nAma karmane udaya hoya che teo sUkSma aprakAyike che ane je apUkAyika jInA badara nAmakarmane udaya hoya che, teo bAdara aprakAyika jIva kahevAya che. sUma apUkAyika che sarva lekamAM vyApelA hoya che. ane mA2 mAthi 7 ghanadhi vigairemA 2 che tamAma "suhamAukkAiyA duvihA pannattA" sUkSma ayi 71 me pradhanA 4AmA mAvyA cha. "taM jahA" 2bha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TokA prati0 1 ? akAyikAnAM zarIrAdvidvAranirUpaNam 141 kathitAnIti zarIradvAre praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : 'tao sarIrA pannattA' trINi zarIrANi sUkSmApkAyikAnAM jIvAnAM prajJaptAni kathitAni, traividhyameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNa ceti triprakArakaM zarIraM sUkSmAtkAyikAnAM bhavatIti / 'jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM' yathaiva sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAmavagAhnAdidvArANi kathitAni tathaiva sUkSmApkAyikAnA - mapi tAni dvArANi tenaiva rUpeNa vaktavyAnIti / sUkSmapRthivI kAyikApekSayA yadvailakSaNyaM sUkSmA - kAyikAnAM taddarzayati- 'navaraM' ityAdinA, 'navaraM thivugasaMThiyA pannattA' navaraM stivuka - sasthitAH-vuvudasaMsthAnasasthitAH - sukSmApkAyikAH- sUkSmapRthivIkAyikAnA masUracandra saMsthAnaM kathitametasya sUkSmApkAyikasya stibukasaMsthAnametAvAnevobhayorbhedaH, 'sesaM taM caiva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA paNNattA' 'sesaM taM ceva' zeSam - etadanyat zarIrAvagA - hanA saMhananakaSAya saMjJAlezyendriyasamudghAta saMjJivedaparyAptidRSTidarzanajJAnayogopayogAhAropapAtasthitihaiM ? uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA ? tao sarIrA pannattA' he gautama ' sUkSma aSkAyika jIvoM ke tIna zarIra kahe gaye hai- 'taM jahA' - jaise - 'orAlie, taiyae, kammae' audArika tejasa aura kArmaNa ' jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM' sUkSmapRthivI kAyikajIvo ke jaise-- avagAhanAdidvAra kahe jA cuke hai vaise hI ve sUkSma aSkAyikajIvo ke bhI kahalenA cAhiye, "navaraM ThigasaMThiyA pannattA' parantu unakI apekSA inake sasthAna meM antara hai vaha isa prakAra se hai ki sUkSma pRthivIkAyiko kA saMsthAna masUra aura candra ke jaisA gola kahA gayA hai parantu isa sUkSma akAyiko kA saMsthAna - stivuka - budabuda - ke jaisA kahA gayA hai| bAkI kA aura saba avagAhanA 2, saMhanana 3, kaSAya 5, saJjJA 6, lezyA indriya 8, samudghAta 9, saMjJI 10, veda 11, paryApti 12, dRSTi 13, darzana 14, jJAna 15, yoga sUkSmaparyAsa ne sUkSma aparyApta "tesiM NaM bhaMte! kai sarIrA pannattA" he lagavan sUkSma bhAvAne bheTalA zarIrA uDelA he 1 mA praznanA uttaramA prabhu uDe che - goyamA ! to sarIrA pannatA" he gautama ! sUkSma aAlivAna yu zarIrA uDelA che. " "taM jahA " te mA prabhA che. bhebhaDe - "orAlie, teyae kammae" mohArie tainasa bhane || "jadeva sumaDhavI kAiyANaM" sUkSmapRthvI ayi lavAnA avagAhanAhi dvArA ke pramANe kahevAmAM AvyA che. eja pramANenA avagAhanAdi apUyika jIvAnA paNa samajavA, 'navaraM ThivugasaMThiyA pannatA" paraMtu tebhanA ratAM mA aAyika bhavanA saMsthAnadvArabhAM aMtara paDe che te ApramANe che. sUkSma pRthvIkAyikAnuM saMsthAna masUra ane caMdranA jevuM goLa kahela che. para tu A sUkSma akAyikAnuM sasthAna-stiSuka-mudde khuda eTale ke pANInA parapATA jevu kahela che khAkInA avagAhanA vigere eTale ke avagAhanA 1, sahanana 2, uSAya 3, saMjJA 4, sezyA ca Indriya 6, samudhAta 7, sajJI 8, vaha paryApti 10, dRSTi 11, darzana 12, jJAna 13, yoga 14, upayoga 15, khoDAra 16, upayAta 17, sthiti Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvara jIvAbhigamasUtre samavaitacyavanagatyAgatidvAraparyantaM sarvamapi tadeva-sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / kiyatparyantaM sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, yAvat dvigatikAHyAgatikAH parItAH pratyekazarIriNo'sakhyAtAH prajJaptAH-kathitA iti paryantam / 'se taM suhuma AukkAiyA' te ete sUkSmApkAyikAH zarIrAdi gatyAgatidvArAntadvArairvivicya kathitA iti // ___sUkSmApkAyikAnnirUpya bAdarApkAyikAnnirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM vAyaraAukkAiyA' atha ke te bAdarAkAyikA bAdaranAmakarmodayAt bAdarAste kiyanta iti praznaH, uttarayati ~vAyara AukkAiyA aNegavihA pannattA' bAdarApkAyikA 16, upayoga 17, AhAra 18, upapAta 19, sthiti 20, samavahata 21, cyavana 22, gatyAgati, ina dvAro sambandhI kathana jaisA sUkSma pRthivIkAyiko ke prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI inake sambandha meM bhI kahalenA cAhiye, yahI bAta "sesaM taM ceva jAva dugajhyA du AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai-ki sasthAna dvAra se atirikta aura saba avagAhanAdi dvAragata yahAM sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNa ke jaise hI hai / ye bhI dvigatika aura dviAgatika hote hai / pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote hai / 'setaM muhuma AukkAiyA' isa prAkara se sUkSma apkAyika jIvo kA yaha kathana samApta humA / sUkSma apkAyika jIvo kA nirUpaNa karake aba bAdara apkAyika jIvo kA nirUpaNa sUtra kAra karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se ki taM bAdaraAukkAiyA' he bhadanta ? vAdara nAmakarmodayavAle ve bAdara apkAyika jIva. kitane prakAra ke haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'vAyara AukkAiyA aNegavihA pannattA' he gautama ? bAdara apkaa18, samavahata 19, yavana 20 gatyAgati 21 A dvArA saMbaMdhI kathana sUkSmapRthvIkAyike nA prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANenuM kathana A apUkAyika sUkSma jInA sa bhA 59 sama se ye pAta-'sesaM ta ceva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' 21 sUtra 54 / 2 / 48 cha. 4-saMsthAna dvArA 4thana sivAya mAhInA avagAhanA vigere tamAma dvAra saMbaMdhI kathana ahiya sUkamapRthvIkAyikanA prakaraNamAM kadyA anusAra ja che, A sUkSma akAyika jIvapaNa be gatimAMthI AvavA vALA hoya che pratye zarIrI asabhyAta DAya che.' "se taM suhuma AukkAiyA' mA pramANe sUkSma apUkAyika jIvenuM kathana che. sUkama aplAyika jIvonuM nirUpaNa karIne have bAdara aplAyika jIvananirUpaNuM sUtrakAra 42 che -mAmA gautama svAmI prabhune me pUchyu cha hai-"se kiM taM yAdara Au. kAyA" bhagavan mA nAma bhayavA mAha2 mayi4 / TasA praznA cha 1 mA praznanA 6ttaramA prabhu 4 cha -"yAyara bhAuphkAiyA aNegavihA paNNatA 3 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 kArakAH akAyikAnAMzarIrAdidvAra nirUpaNam 143. anekavidhAH-anekaprakArAH prajJaptAH - kathitA iti / anekavidhatvameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdinA 'taM jahA ' tadyathA - 'osA hime jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA' avazyAyo himaM yAvad yecAnye tathAprakArAste samAsataH - saMkSepeNa dvividhAH - dvipraprajJaptAH - kathitAH - 'taM jahA' tathathA - 'pajjattagA ya apajjattagA ya' paryApta kAzcAparyAptakAzca / atra yAvatpadena - 'mahiyA karage harata suddhodara sIodae khaTTodae khArodae avilodae lavaNodae varuNodae khorodae khoodae rasodae' eteSAM saMgrahaH karttavyaH, tatra 'osA' avazyAyaH 'hime' himam - ( barapha ) iti loka prasiddham, 'mahiyA' mahikA pauSAdi meghagarbhamAsepu vASpavatsUkSmavarSaNam 'karage' kaTako ghanopalaH (olA) iti lokaprasiddhaH 'harataNU' haratanuH yaH khalu pRthivImudbhidya zAlyAdyaDkuratRNAmAdipu baddho vinduyikajIva aneka prakAra ke kaha gaye hai ' // 'taM jahA' jaise - 'osA hime jAva je yAvanne tahapagArA te samAsao duvidhA pannattA' vyavasthAya - osa, hima, yAvat isI prakAra ke aura bhI jo hai ve saba bAdara apkAyikajIva haiM--ye bAdara aSkAyikajIva saMkSepa se do prakAra ke haiM - 'taM jahA' - jaise 'pajjattagA ya apajjattagAya' paryAptaka aura aparyAptaka yahA~ 'osAhime jAva' meM jo yaha yAvatpada AyA hai usase 'mahiyA, karage, harataNU suddhodara, sIodara, khodae, khArodae, aMbilodae, lavaNodae, khorodara, khoodae, rasodae' ina saba akAyiko kA saMgraha huA hai, inameM avazyAya nAma osakA hai, himanAma barpha kA hai, meghake pauSAdi garbha mAsa meM bASpa - bhApa ke jaisI jo sUkSmavarSA hotI hai usakA nAma mahikA (dhUMara ) hai ole kA nAma karaka hai jo pRthivI ko phor3akara zAlI Adi ke aMkura para aura tRNAdike agrabhAgapara jo vindu jaisA baMdha jAtA hai usakA nAma haratanu hai, megha se varSA huA gautama ! bAhara acchA lava ne aAranA DelA che "taM jahA" te mA prabhAye che "osA hime jAva je yAvanne taha pagArA te samAsao duvihA pannattA" vyavazthAya --esa, hima, cAvat e pramANenA khIjA paNa jee che, te badhA khAdara apRkAyika jIvA che. A jahara mAya lavA sakSepathI meM aaranA che, "taM jahA', mahe "pajjattagAya apajjanttagAtha" paryAsa bhane aparyApta aDiyAM "osA hime jAva" mA vAdhyamAM ne yA yAvat yaha Ave che. tenAthI "mahiyA, karage, harataNU, suddhodapa, sIodapa khaTTopa, khArodara, avilodara, lavaNodae, khIrodapa, khoodae, rasodae, " bhA tabhAbha athAyionA saMgraha thayA che. temA avazyAya eTale esa, hima eTale khapha thAya che . meghane pASa vigere garbha mAsamAM khAu--mApha varALanA jevA ghummala je sUkSma jI]A varSAda thAya che ghummalA tene mahikA kahe che, elA-varSAda sAthe je karAe paDe che tene karakA kahe che, zAlI vigeranA akura, upara ane tRNu-ghAsa vigerenA agra bhAga para je pANInA TI`pA jevuM khanI jAya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jIvAbhigamasUtre khi upajAyate 'suddhodae' zuddhodakaM meghavinirmuktaM nadyAdi gataM vA / etacca rasasparzAdi bhedAdanekaprakArakaM bhavati, tadeva anekabhedatvaM darzayati- 'sIodae' zItodakaM yathA himAlayAdi - parvatagatam / 'khaTTodae' khaTTodakam svabhAvata eva ISadamlodakaM yathA dhAtrIphalAdigata jalam 'khArodae' kSArodakam IpallavaNa pariNAmaM yathA kvacit kUpAdau 'aMbilodae' amlodakam / svabhAvata eva atIvAmlapariNAmam-yathA jambIrAdi jalam / 'lavaNodae' lavaNodakaM yathA lavaNasamudre | 'varuNodae' varuNodakam - vAruNodadhi janham ' khIrodae' kSIrodakaM yathA kSIrasamudre 'khoodae' kSododaka mikSurasasamudre | 'rasodae' rasodakaM puSkaravara samudrAdiSu, ye cAnye tathAprakArAH rasasparzAdimedAt ghRtodakAdayo bAdarAkAyikA ste sarve'pi bAdarAkAyikatayA jJAtatryAH te ca saMkSepato dviprakArakAH paryAptAzcAparyAptAzca bhavantIti jJAtavyam | 'taM ceca saccaM ' tadeva sarvam / bAdarAkAyikajIvAnAM khalu bhadanta | kati zarIrANItyAdi athavA tAlAba Adi meM rahA huA jo jala hai vaha zuddhodaka hai, yaha rasa aura sparza Adi ke bheTa se aneka prakAra kA hotA hai, jaise- zItodaka - himAlaya Adi parvata kA jala, khaDDodaka-khaDDAjala-svabhAvataH kucha-kucha amlarasa vAlA jala jaise A~vale Adi kA rasa rUpa jala, khArodaka - khArApAnI khAre kuA Adi kA jala, bhaMglodaka svabhAvataH atIva amlapariNAmavAlA jala jaise- nambIra AdikA rasa rUpa jala, lavaNodaka - lavaNa samudra ke jaisA khArAjala, varuNodaka vAruNasamudrakAjala, kSIrodaka-kSIra samudra kA jala, kSodoTaka 'ikSurasasamudra kI jala, rasodaka - puSkaravara samudra Adi kA nala ye saba jala tathA isI prakAra ke no aura bhI rasasparga Adi ke bheda se ghRtodaka Adi jala hai ve saba bAdara apkAyika haiM / ye vAdara aSkAyika bhI sakSepa se paryAptaka aura apayarpataka ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM caiva savveM' inakA saba kathana bAdarapRthivIkAyika ke jaisA hI jAnanA cAhiye - arthAt 'vAdara aSkAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM' ityAdi zarIra che, tene haratanu kahe che. meghamAMthI paDela varSAda athavA talAva nadI vigeremAM rahelA pANIne zudhdhAdakA kahe che. A pANI rasa ane spanA bhedathI aneka prakAranu hoya che, jemake-- zIteAdaka-himAlaya vigere parvatamAMthI nIkaLatuM pANI, ThaMDu pANI, baTTodaka-khATu pANI-svabhAvathI ja kaMIka kaMIka khaTAza rasa mizrita pANI, jemake AMmaLA vigerenA rasarUpapANI khAreAdaka-- khArUM pANI, khArA kuvA vigerenuM pANI, amlAdaka--svabhAvathI atyaMta amla-khaTAzavALu pANI, jemake-ja khIra lIMbU vigerenAM rasarUpa pANI lavaNeAdaka-lavaNasamudranA jevuM khArU pANI, 34 vA samudra pAlI, bhIroha - kSIrasamudranA nevu pANI, soho44 - kSui (zelaDI) rasanA jevu... mIThuM pANI, rasAdaka-puSkara samudra vigerenuM pANI, A badhA prakAranuM pANI tathA AvA prakAranuM khIjuM je dhRtAdaka vigere prakAranu pANI che, te badhu khAdara aAyika kahevAca che. A mAdara aAyika paNu saMkSepathI paryAptaka ane aparyAptakanA bheDhathI be prakAranuM hela "taM caiva savvaM" mA samadhI saghaNu prathana mAhara pRthvIzrayinA sabhadhabhAM ke athana pahelAM karyuM che, e ja pramANe samajavuM, arthAt "khAra apUrNAyika jIvAne keTalA zarIra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Annmannamnnawww. prameyadyotikA TIkA prati0 1 apkAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 145 zarIrAdidvArANAM prastAve vAdagpRthivIkAyikAnAM yathA zarIradvArAdArabhya gatyAgatidvAraparyanta kathitaM tathaiva sarva dvArajAtamihApi bAdarApkAyike'pi vaktavyam , tathAhi-zarIrANi katIti praznasya trINi audArikataijasakArmaNAni, ityuttaram , / evamavagAhanAdikamapi tathaiva vaktavyamiti / pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati-'navaraM ityAdi, navaram - kevalam-saMsthAnalezyA-''hAro-papAtasthitiSu vailakSaNyaM vartate, tadeva darzayati'thivugasaMThiyA' ityAdi, 'thiyugasaMThiyA' stivukasaMsthAnasasthitAni bAdarApkAyikAnAM zarIrANi, tatra bAdarapRthivIkAyikAnAM masUracandrasaMsthAnam iha tu stivukasasthAnam / 'cattAri lessAo' catasraH-kRSNanIlakApotataijamAkhyA lezyA bhavanti bAdarApkAyikAnAmiti / AhAro niyamAt padizi paidigbhya AgatAn pudgalAn Aharanti lokamadhye eva bAdarApkAdvAroM ke prastAva me vAdara pRthivIkAyiko ke jaisA-jaisA zarIradvAra se lekara gatyAgati dvAra taka kahA gayA hai vaisA 2 saba dvAroM kA kathana bAdara apkAyiko ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / jaise zarIra inake kitane hote haiM ! to isa prazna ke uttara meM aisA kahanA cAhiye ki inake audArika taijasa kArmaNa ye tIna zarIra hote hai / isI prakAra se avagAhanA Adi ke sambandha meM bhI kathana kahA gayA jAnanA caahiye| parantu ina vAdara apkAyiko ke kathana meM jo bhinnatA hai vaha "navaraM" isa zabda dvArA dikhalAI jAtI hai arthAt vAdara pRthivIkAyikoM kI apekSA inameM saMsthAna lezyA AhAra upapAta aura sthiti, ina dvAro meM bhinnatA hai vahI dikhalAyA jAtA hai-"ThivagasaMThiyA" inake zarIra kA sasthAna pAnI ke bula bulA ke jaisA hai / "cattAri lessAo" inake kRSNa, nIla kApota aura taijasa ye cAra lezyAe~ hotI hai "AhAro niyamA chahisiM" hoya che ?" ItyAdi zarIra dvAranA kathanamAM bAdara pRthvI kAyikonA kathana pramANe zarIra dvArathI laIne gatyAgati dvAra sudhI kahela che, e ja pramANe bIjA badhA ja prakAranuM kathana apa kAyikanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM jemake--bAdara apakAyikAnA zarIra keTalA prakAranA che? te A praznanA uttaramAM evuM kahevuM joIe ke tene audArika tejasa, ane kArmaNa e rIte traNa prakAranA zarIro heya che. e ja pramANe avagAhanA vigerenA saMbaMdhamAM paNa bAdara pRthvIkAyikanA saMbadhA kahyA pramANe bAdara aprakAyikonuM kathana paNa samajavuM paraMtuM mA mA42 24AyichInA 4thanamA re nuhA pA. cha. te "navara" 11 za6 42 // 4uvAmA Avela che arthAta bAdara pRvikAyika karatAM A bAdara apUkAyikamAM saMsthAna, lezyA AhAra, upapAta (utpattI) ane sthiti A pAMca kAronA kathanamAM vizeSa paNa che, te ja aDavAbhA gAva cha-"ThivugasaMThiyA" mAha2 mAyinA zarIratu sasthAna paaen| muda muha mero hai pATA neSu cha, "cattArI lessAo" mA42 55yiwone para nIsa, apAta, bhane tesa mA yA2 sazyAma hAya che, "AhAro niyamA chaddisiM' Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jIvAbhigamasUtre yikAnAM sthiteH / 'uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadevehiMto' upapAtaH tiryagyonika manuSyadevebhyaH, trigatibhya etasyAgamana bhavatIti / ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattavAsasahassAIM ' sthitirjaghanye nAntarmuhUrttamutkarSeNa saptavarSasahasrANi / ' sesaM taM cetra jahA vAyara puDhavIkAiyA' zeSam - sasthAna lezyA''hAropapAtasthitivyatiriktaM tadeva - yathA bAdarapRthivIkAyikAnAM tathaiva sarvaM jJAtavyam kiyatparyantam, tatrAha - jAva dugaiyA tiAgaiyA parittA asaMkhenjA pannattA' yAvad dvigatikA yAgatikA parItA asakhyeyAH prajJaptAH, bAdarAkA gatiyo se hotA utpanna hote haiM / jaghanya sthiti ka inakA AhAra niyama se cha dizAoM se Agata pudgaladravyoM kA hotA hai / kyoki inakA sadbhAva loka ke madhyameM hI kahA gayA hai / uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadeve hitoM" inakA utpAda tiryaggatimanuSyagati evaM devagati ina tIna hai / arthAt isa tIna gatiyo ke jIva bAdara aSkAyika rUpa se "ThiI jahanneNaM aMto muhutaM ukkoseNaM sattavAsasahassA hU~" inakI antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTasthiti sAta hajAra varSa kI hotI hai / isase atirikta aura saba kathana bAdara pRthivIkAyiko ke hI jaisA hai / yahI bAta - "sesaM taM caiva jahA vAyarapuDhavIkAiyA " isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai / isa prakAra bAdara pRthivIkAyikajIvo ke kathana se ina bAdara apkAyikajIvoM ke kathana meM sasthAna lezyA AhAra upapAta aura sthiti ko lekara antara hai / bAkI ke kathana meM antara nahIM haiM / ora saba kathana bAdara pRthivIkAyiko ke jaisA ho hai / kahAM taka so kahate hai " jAva dugaiyA ta AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA" yAvat ye bAdara akAyika jIva dvigatika aura vyAgatika hote haiM / ye pratyeka zarIrI asakhyAta hai / bAdara akAyika - 1 temane AhAra niyamathI cha dizAomAMthI AvelA pugnala dravyeAne hAya che kemake--temane sahabhAva-vidyamAna hounI madhyamA 4 usa che "uvavAtha tirikkhajoNiyamaNussa deverhito" tebhanA utpAda (utpattI) tIrtha ya gati, manuSyagati bhane devagati mAtra gticAmAMthI thAya che arthAt A traNagati vALA jIve mAdara asUkAyika paNAthI utpanna thA hai. 'TiIneNaM aMtomuhuptaM ukkoseNa sattavAsasahassAe~' tekhAnI dhanya sthiti eka aMtarmuhUtanI hoya che, ane utkRSTasthiti sAtatujAra varSanI hoya che, A kathana sivAyanuM bAkInu khIrjI saghaLuM kathana mAr pRthvIkAyikAnA kathana pramANe ja che. e ja vAta "sesaM taM caiva jahA vAyarapuDhavIkAiyA" mA sutrapATha dvArA pragaTa karela che. A rIte bAdara pRthvIkAyika jIveAnA kathanathI A khAra aAyika jIveAnA kathanamAM saMsthAna, lezyA, AhAra, upapAta ane sthitinA sabaMdhamAM pheraphAra che, bAkInA dvArAnA kathanamAM kaI ja pheraphAra nathI eTale ke khAkInuM saghaLu sthana mAdara pRthvIkAyikAnA kathana pramANe ja che. kayA sudhinuM kathana mAdara pRthvIkAyikAnI kharAbara che ? e khAkhatamAM sUtrakAra kahe che ke Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ healfant TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAra nirUpaNam 147 yikata udvRtyatiryaGmanuSyeSveva utpadyante ato hi dvigatikAH tiryaGmanuSyadevebhya mAgatyAtro - tpadyante'tasryAgatikAH pratyekazarIriNo'sakhyAtAzcaite prajJaptAH 'samaNAuso' he zramaNa ! he AyuSman ! 'setta vAyara AukkAiyA' te ete bAdarAtkAyikA kathitAH 'setaM AuvakAiyA' te ete aeNpkAyikAH || sU0 13|| uktA bhaSkAyikAH samprati vanaspatikAyikAn abhidhAtuM praznayannAha 'se kiM taM vaNassaikkAiyA" ityAdi / mUlam --' se kiM taM vaNassaikAiyA, vaNassaikkAiyA duvihA pannattA taMjahA suhumavaNassaikAIyA ya, bAyaravaNassaikAiyAM ya / se ki taM suhumavaNassaikAiyA suhumavaNassa ikAiyA duvihA pannattA, taM jahAMpajjattagA ya-apajjattagA ya, taheva, navaraM aNitthatthasaMThANasaMThiyA, duMgaiyAM duAgaiyA aparitA anaMtA, avasesaM jahA suhumapuDhavI kAiyANaM, se taM suhumavaNassaikAiyA / se kiM taM vAyaravaNassaikAiyA ? bAyaravaNassa ikAiyA duvihA pannattA, taMjahA - patteyasarIkhAyaravaNassakAiyA ya sAhAraNasarIkhA yaravaNassaMikAiyA ya / se kiM taM patteyasarI khAyara - hI utpanna hotA hai / isaliye inheM dvigatikadeva ina tIna se Akarake jIva inameM utpanna isa prakAra he zramaNa ! AyuSman ! yaha bAdara kathana se " se ttaM AukkAMiyA" apkA se marakara jIva tiryaJca aura manuSyoM meM kahA gayA hai / tathA-tiryaJca, manuSya aura hotA hai ataH ye tryAgatika kahe gaye hai / akAyikoM ke sambandha meM kathana hai / isa yikajIvo ke sambandhakA kathana samApta ho jAtA hai | ||suutr 13 // "jAva dugaiyA ti AgaiyA paritA asaMkhejjA pannattA" yAvat mA jAhara acchAvi dvigati - me gativAjA meTale he me gatimAM bhavAvAjA ane 'tryAgatika' zu gatimAthI AvavAvaLA hAya che. A pratyeka zarIrI asaMkhyAta che, mAdara aplAyika paNAmAMthI marIne jIva tiyaya ane manuSyAmAMja utpanna thAya che. tethI temane dvigatika e gativALA kahelA che tathA tiryaMca, manuSya, ane deva A traNa gatimAMthI AvIne jIva khAdara akAyika paNAthI utpanna thAya che, tethI teone yAgatika" traNa gatithI AvavA vALA kahelA che A rIte huM zramaNe AyuSman ! A khAdara aplAyikAnA saMbaMdhamAM nayu che. "secaM AukAiyA" mI pramAnA mAmAhara acchAyinA saMjadhanuH kathana jANavuM. sU. 13aa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jIvAbhigayasUne vaNassaikAiyA ? patteyasarIkhAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA, taMjahA-rukkhA gucchA gummA latA ya vallI ya, pavvagA ceva / ___ taNavalayahariyaosahi jalaruhakuhaNA ya boddhavvA // 1 // se kiM taM rukkhA-rukkhA duvihA pannattA, taMjahA-egaTThiyA ya bahu-bIyA ya / se kiM taM egaTThiyA ? egaThThiyA aNegavihA pannattA, taM jahA-nibaMba jaMbu jAva puNNAgaNAgarukkhasIvaNNi tahA asoge ya / je yAvanne tahappagArA, etesiNaM sUlAvi asaMkhejjajIvayA, evaM kaMdA khaMdhA tayA sAlA pavAlA pattA patteya jIvA, puSphAI aNegajIvAI, phalA egaTThiyA, settaM egaTThiyA / se kiM taM bahuvIyA, bahuvIyA aNegavihA pannattA, taM jahA atthiyateMduyauMbarakaviDhe AmalakaphaNasadADimaNaggohakAuMbarItilayalauyaloddhe dhave, je yAvanne tahappagArA etesi Na mUlAvi asaMkhejjajIvayA jAva phalA bahuvIyagA settaM bahuvIyagA, settaM rukkhA / evaM jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM / jAva je yAvanne tahappagArA settaM kuhaNA, "nANAvihasaMThANA, rukkhANaM egajIvayA pattA / khaMdho vi egajIvo, tAlasaralanAlIerINaM" // 1 // jaha sagalasarisavANaM patteyasarIragANaM0 gAhA // 2 // "jahavA tilasakaliya" gAhA // 3 // se taM patteyasarIkhAyaravaNassaikAiyA" mU0 14 // chAyA-atha ke te vanaspatikAyikAH ? vanaspatikAyikAH dvividhAH prAptAHtadyathA sUkSmavanaspatikAyikAzca bAdaravanaspatikAyikAzca / atha ke te sUkSmavanaspatikAyikAH ? sUkSmavanaspatikAyikAH dvividhA prAptAH tadyathA paryAptakAzcAparyAptakAca tathaiva / navaramanitthasthasaMsthAnasaMsthitAH, dvigatikAH dvayAganikAH aparItAH anantAH, avazeSaM yathA sUkSmapRthivIkAyikAnAm te pate sUkSmavanaspatikAyikAH // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 149 atha ke te vAdaravanaspatikAyikAH ? cAdaravanaspatikAyikA dvividhAH prakSaptAH tadyathA pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAzca sAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAyikAzca / atha ke te pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAH ? pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAH dvAdazavidhAH prazaptA. tadyathA vRkSA gucchA gulmA latAca vallyapraca, parvagAzcaiva / tRNavalayaharitoSadhijala ruhakuNAzca yoddhavyAH // atha ke te vRkSAH ? vRkSAH dvividhAH prAptAH, tadyathA-ekAsthikAzma bahuvIjAzca / atha ke te ekAsthikAH, ekAsthikA anekA anekavidhA prAptAH, tadyathA-nimyAmrajambu yAvat punnAganAgavRkSAH zrIparNI tathA'zopharaca, ye cAnye tathAprakArAH etepAM mUlAnyapi asaMkhyeyajIvakAni, evaM kandAH skandhAH tvaca zAlAH pravAlAH patrANi pratyekajIvAH, puSpANyanekajIvAni, phalAni ekAsthikAni, te ete ekAsthikAH / atha ke te vahubojI, bahuvIjA anekavidhAH prajJaptA. tadyathAAsthikatenduka-udumbarakapitthAmalakaphanasadADimanyagrodhakAkodumbarItilakalakuca lodhA dhava , ye cAnye tathAprakArAH, eteSAM khalu mUlAnyapi asaMkhye yajovakAti yAvat phalAni bahuvIjakAni, te ete bahuvIjakAH te ete vRkSAH / evaM yathA prazApanAyAM tathA bhaNitavyam , yAvat ye cAnye tthaaprkaaraaH| te pate kuhaNA nAnAvidhasaMsthAnA vRkSANA mekajIpakAni patrANi / skandho'pi ekajIva stAla saralanArimolAnAm // 1 // yathA sakalasarpapANAM pratyekazarIrakANAM gAthA // 2 // yathA vA tilazakulikA0 gAthA // 3 // te ete pratyekazaroravAdaravanaspatikAyikA // sU0 14 // TIkA-'se kiM taM vaNassaikAiyA' atha ke te vanaspatikAyikAH, vanaspati:haritakAyaH-tRNavRkSagucchagulmalatAdiH sa eva kAyaH-zarIraM yeSAM te vanaspatikAyA ste eva vanaspatikAyikA ste kIdRzAH kiyaredaprabhedavantaH ? iti praznaH uttaramAha-'vaNassaikAiyA duvihA' apkAyiko kA kathana kara aba sUtrakAra vanaspatikAyiko kA kathana karate haiM'se kiM taM vaNassahAkkAiyA' ityAdi / ||suutr-14|| ___TokArtha---haritakAya tRNa, vRkSa, guccha, gulma, latA Adi kA nAma vanaspati hai| yaha vanaspati hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vanaspatikAya hai| ye vanaspatikAya hI vanaspatikAyika haiM / ye vanaspatikAyajIva kitane bheda prabheda bAle hote hai ? aisA yaha prazna hai / ___mayInu 4thana 4zana ve sUtrA2 1.25ni yionu 4thana 42 je-"se kiM taM vaNassaikAiyA tyAt. ---haritaya tRpa, vRkSa, zucha, zubha, tA, viretu nAma vanaspati che. ma! vanaspatIja je jIva nA zarIra rUpe hoya che, tenuM nAma vanaspatikAya che. A vanaspatikAya ja vanaspatikAyika kahevAya che. A vanaspati pathika jIvo keTalA prakAranA bheda-prabheda vALA hoya che ? A pramANene prazna gautama svAmIe bhagavAna mahAvIra prabhune pUchavAthI tenA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " www. ananmawaarm wormmmmmmmmmmm jIvAbhiAmastre pannattA' vanaspati kAyikajIvA dvividhA:-dviprakArakAH prajJaptA-kathitA iti / dvaividhyameva darzayati'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' nadyathA-'suhumaNassaikAiyA yaM bAyaravaNassaikAiyA ya' sUkSmavanaspatikAyikAzca vAdakhanaspatikAyikAMzca, sUkSmatvaM sUkSmanAmakarmIdayAt bAdaratvaM bAdarenAmakarmodayAt na tu sUkSmatvamalpatva bAdaratvaM ca sthUlatvaM bAdarakapitthayoriveti / 'se ki taMbahumavaNassaskAiyA' atha ke te sUkSmavanaspatikAyikAH, ini praznaH, uttarayati-'muhamavaNassai kAiyA duvihA pannattA' sUkSmavanaspatikAyikA' dvividhAH- dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA-pajjattagA ya apajjattagA ya paryAptakAzca aparyApta kAzca taheva' tathaiva-anya isake uttara meM prabhukahate hai-"vaNamsaikAiyA duvihA pannattA' he gautama ! vanaspatikAyika - jIva do prakAra ke kahe gaye hai-"taMjahA' jaise "suhumavaNassaikAiyA ya, vAyaravaNassaikAiyA ya" sUkSmavanaspatikAyika aura bAdaravanaspatikAyika jina vanaspatikAyika jIvoM ke sUkSma nAmakarma kA udaya hotA hai ve mUkSmavanaspatikAyika hai aura jinavanaspatikAyiko ke bAdara nAmakarma kA udaya hotA hai ve vAdara banaspatikAyika haiN| yaha sUkSmatA alpava, aura bAdarasA sthUlatA badara aura kapittha ke jaisA sApekSa nahIM hai / kintu sUkSmatva aura bAdarasva nAma karma ke adhIna hai / se kiM taM suhumavaNassaikAiyA" he bhadanta / sUkSmavanaspatikAyikajIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai -"suhumavaNassaikAiyA duvihA pannattA" sUkSmavanaspatikAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise - "pajjattagA yaM apajjattagA ya" paryAptaka aura aparyAptaka "taheva" isa sambandha me zarIra mAdi dvAroM kA kathana sUkSma pRthivIkAyika ke prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye / sUkSma pRthivIkAuttaramA bhagavAna mahAvIra prabhu 47 cha--vaNassaikAiyA, "duvihA paNNattA'-3 , gautama vanaspatiyi / me ||2naa uvAmAM AvetA cha 'taM jahA me 31 mA pramANe sabhApA-"suhamavaNassaiyA ya, vAyaravaNassaikAiyA ya" sUkSmavanaspatiya bhane bAdaravanaspatikAyika je vanaspati kAyika jIvone sUkSma nAma karmano udaya hoya che. teo sUkSma vanaspatikAyika kahevAya che ane je vanaspatikAyika jIvane bAdara nAma kamane udaya thAya che, teo bAra vana tika yika kahevAya che A sUkSmapaNuM, aTapapazuane bAra thasthalapaNa bora ane kapitha-kaThAnI jema apekSA vALuM hatu nathI paraMtu sUphamavA ene bAdareva nAmakarmane AdhIna che ____ "se ki taM suhamaghaNassaikAiyA" u lagavan sUkSma vanaspatiya chAnasA mAnA mI 4aa cha ? yA prazna uttaramA prabhu cha 4-suhumavaNeslaikAiyA duvihA paNNattA' 165 vana25niAyi 12 mAranA 4sA cha "taM jahA' ta gA pramANe che. "pajjattagA ya apajjattagA ya" 5ryAta ane maryAta"taheva" mA sUkSmavanaspati: nA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaSpatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam tsarvaM zarIrAdicyavanaparyantadvArajAtaM tathaiva - sUkSmapRthivI kAyikaprakaraNavadeva bodhyam, kevalaM sUkSmapRthivIkAyikApekSayA sUkSmavanaspatikAyikAnAM sasthAne yadvailakSaNyaM tatsvayameva darzayati sUtrakAra : - 'NavaraM aNitthatthasaMThANasaMThiyA' navara kevalam eSA zarIrANi anitthaMsthasaMsthAnasa sthitAni, itthaM tiSThatIti itthaMsthaM na itthaMsthamiti anitthaMstham aniyatAkAramityarthaH, taccasaMsthAnamiti anitthasthasasthAnaM tena yuktAni - iti anitthaMsthasaMsthAna saMsthitAni teSAM zarIrANIti / saMsthAnAtiriktaM sarvaM dvArajAtaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyamiti / 'dugaiyA duAgaiyA aparittA anaMtA' dvigatikAH sUkSmavanaspatikAyikata* udavRtya tiryaGmanuSyagatau eva gamanAd dvigatikAH sUkSma vanaspatikAyikAH, prayAgatikAH - dvAbhyAM tiryaDmanuSyAbhyAmAgati'AgamanaM yeSAM te dvayAgatikA, tiryaDU manuSyAbhyAmevAtra sUkSma vanaspatikAyikeSvAgamanAyika jIvo kI apekSA inake saMsthAna meM kevala yahI vizeSatA hai ki inake zarIra kA saMsthAna ani - sthaMstha hotA hai / arthAt inake zarIra kA niyata saMsthAna nahIM hotA hai aniyata AkAra vAle inake zarIra hote hai / kyoMki jisameM yaha aise hI AkAra vAlA hai isa prakAra niyata AkAra vattA kI pratIti hotI hai vaha itthaMstha saMsthAna hai / isase viparIta anitthaMstha saMsthAna / isa saMsthAna vAle sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke zarIra hote haiM / saMsthAna ke atirikta bAkI ke saba dvAroM kA kathana sUkSmapRthivIkAyika ke prakaraNa meM jaisA kiyA hai vaisA hI hai / " dugaiyA duAgaiyA aparittA anaMtA" sUkSmavanaspatikAyika se marakara jIva tiryaJca aura manuSya ina do meM hI utpanna hote haiM / ataH ye dvigatika hai / tathA ina sUkSmavanaspati kAyikoM meM tiryazca aura manuSya gati se hI Aye hue jIvo kA utpAda hotA hai ataH ye sabadhamA zarIra vigere dvArAnu kathana sUkSmapRthvIkAyaka jIvanA saMbaMdhamAM kahyA pramANe ja samajI levu. sUkSmapRthvIkAya vALA jIve katAM A sUkSma vana tikAnA sasthA dvAramAM kevaLa eja vizeSatA che ke-A sUkSma vanaspatikAyika jIveAnu sa'sthAna anityastha hoya che. arthAt A sUkSma vanaspati kAyikAnuM sasthAna keAI niyata-nizcita hotu nathI aniyata AkAra vALa temanA zarIrA haiAya che. kemake jemAM te praveze tevA ja AkAravALA teo hAya che A prakAre niyata kAranI pratIti khAtrI thAya che, te inthastha' saMsthAna kahevAya che ane AnAthI bhinna hAya te anityastha sasthAna hoya che. sUkSma pRthvIkAcika jIveAnA zarIrA A "inthastha' saMsthAna vALA hoya che saMsthAna dvAranA kathana sivAya khAkInA saghaLA dvArAnu kathana sUkSmapRthvIkAyikanA sabhadhabhAM ? prabhAe~] vAmAM Ave che se prabhA che, "dugaDyA duAgaiyA aparitA aNaMtA" sUkSma vanaspatiprayiSTha va bharIne tiryaya bhane bhane manuSya yA meM gatimAMna utpanna thAya che tethI tetheone "dvigatika" meM gatimAM kvAvAjA udyA he tathA yA sUkSma vanaspatikAyikAmAM tiryaMca ane manuSya gatimAMthI AvelA jIvAnIja utpattI thAya che, tethI tethe ne 'dvayAgatika" me gatibhAMthI bhAvavA vAjA uDelA che. ', aparittA" yA sUkSma 3 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jovAbhigamasUtre diti || 'aparittA' apratyekzarIriNaH anantakAyikA ityarthaH, ataeva 'aNaMtA' anantAH prajaptA. he zramaNa ! he AyuSman 'avasesaM jahA puDhavIkAiyANaM' avazeSaM yathA pRthivIkAyikAnAm , avazeSam-'navaraM' ityAdinA yat kathitaM tadatiriktaM zarIrAdidvArajAtaM tat sarva yathA pRthivIkAyikAnAM kathitaM tathaiva sUkSmavanaspatikAyikAnAmapi / 'se taM sahamavaNassaikAiyA' te ete sUkSmavanaspatikAyikAH bhedairAdibhizca nirUpitA iti // se ki taM vAyaravaNassaikAiyA' atha ke te bAdagvanaspatikAyikAH bAdaravanaspatikAyikA kiM rUpakA' kiyajhedAzreti praznaH, uttarayati 'vAyaravaNassaikAiyA duvihA pannattA' bAdaravanaspatikAyikAH dvividhAH-dviprakArakAH prajJapnA:-kathitA iti / dvaividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-patteyasarIkhAyaravaNassaikAiyA ya sAdhAraNasarIravAyaravaNamsaihRyAgatika-do Agati vAle hote haiM "aparittA' ye apratyeka garIrI hai ataeva inheM ananta kahA gayA hai / he zramaNa ! AyuSman ' "avasesaM jahA puDhavIkAiyANaM" jaisA sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke sambandha meM kahA gayA hai / vaisA hI bAkI ke saba zarIrAdi dvAroM kA kathana ina sUkSma vanaspatikAyiko ke sambandha meM jAnanA cAhiye / 'saMttaM suhumavaNassai kAiyA" isa prakAra se ina sUkSma vanaspatikAyikoM ke medo ko lekara aura dvAro ko lekara kathana kiyA gayA hai / "se kiM taM vAyaravaNassaikAiyA" he bhadanta ! bAdaravanaspatikAyikoM ke kitane bheda hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"vAyara vaNassaikAiyA duvihA paNNattA" he gautama / bADhara vanaspatikAyika do prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise-"pattaya sarIvAyaravaNassaikAiyA ya sAhAraNamarIvAyara vaNassaikAiyA ya" pratyeka zarIra bAdara vanaspatikacika jIva -apratyeka zarIrI hoya che. pratyeka zarIrI hotA nathI. athati A sUmavanaspatikAyika jIvo anaMta kAyavALA hoya che tethI ja teone anaMta DasA cha hai zrama ! mAyuSman ! "avasesaM jahA puDhavIkAiyANaM" sUkSma pRthvIyi jIvonA saMbaMdhamAM je pramANenuM kathana karela che, eja pramANe A sUkSmavanaspatikAyika vAnA mAdhanA zaza2 vigaire saghA dArAtu 4thana sabhA. 'se taM suhamavaNassaikAjhyA" 2prabhAra 2ma! sUkSma vanaspataya: cvAnA seho saghI mnaa| saMbadhI kathana karyuM che, ____ "se ki taM vAyaravaNassaikAiyA" gautama svAbhI pUche cha / sAvana mAha2 vanaspati kAyikanA keTalA bhede kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke'vaayrvnnrlikaashyaa duvihA paNNattA" gautama ! 2 na25tithi: vo me avaranA cha "taM jahA" te 21 prabhAra cha --patteyasarIravAyaravaNassaikAiyA ya sAhAraNa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 153 kAiyA ya / pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAzca sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAzca ubhayatrApi ca--zabdau svagatAnekabhedavodhako. tatra pratyekazarIrAste yeSAM zarIraM vibhinnam , sAdhAraNazarIrAzca te yeSAmanekeSAmekameva zarIraM vyavasthitaM bhavediti / 'se kiM taM patteyasarIravAyaravaNassaikAiyA' atha ke te pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikA iti praznaH, uttarayanti 'patteyasarIravAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA' pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAH dvAdazavidhAH-dvAdazaprakArAH prajJaptAH-kathitA iti, dvAdazabhedAneva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA rukkhA gucchA gummA, latA ya ballI ya pacagA ceva / taNavalayahariyaosahi-jalaruhakuhaNA ya boddhavvA // 1 // chAyA-vRkSA gucchA gulmAni latAzca vallIyazca parvakAzcaiva / tRNavalayaharitopadhijalaruhakuNAzca boddhavyAH // 2 // tatra vRkSA anta sAgvantaH AmrAdayaH, gucchAH-vRtAkI prabhRtayaH gulmAni-navamAlikA pramRtIni, latA:-campakalatAdayaH, yeSAM skandhapradeze vivakSitovaMzAgvAvyatirekeNAnyat zAkhAntaraM vanaspatikAyika aura sAdhAraNa zarIra bAdara vanaspatikAyika / yahAM sUtra meM jo do cakAroM kA prayoga kiyA gayA hai vaha svagata aneka bhedo ko prakaTa karane ke liye kiyA gayA hai| jinake zarIra bhinna 2 hote haiM ve pratyeka zarIrI haiN| aura jinakA eka hI zarIra hotA hai-arthAt aneka jIvoM kA jo eka zarIra hotA hai aise ve jIva sAdhAraNa zarIrI haiN| inameM he bhadanta ! pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika jIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"patteyasarIravAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA" hai gAtama ! pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika bAraha prakAra ke kahe gaye haiM taM jahA" jaise "rukkhA gucchA, gummA, layA ya, ityAdi / bhItara meM jinake sAra hotA hai aise sarIravAyaravaNassaikAiyA ya'. pratye4 zarI2 // 62 vanaspatizAyi: bhane saadhaaraNuM zarIra bAdara vanaspatikAyika ahiMyAM sUtramAM je be cakArene prayoga karyo che, te teonA aneka prakAranA bhede batAvavA karela che. tema samajavuM jeonA bhinna bhinna zarIra hoya che, teo pratyeka zarIrI kahevAya che ane jeonuM zarIra eka ja hoya che - arthI aneka jIvonuM je ekaja zarIra hoya che evA te jIvo sAdhAraNa zarIrI kahevAya che gautama svAmI pUche che ke--he bhagavad AmAM pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAyika jIve uTasA prAranA 49sA cha ? yA prazna uttarabha prabhu 49 che --'patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA" gautama / pratye zarI2 mA42 vanaspatithi: 12 mA2 prA2nA hyA cha "taM jahA" mA pramANe sabhA --"rukkhA, gucchA, gummA layA ya," chatyAhi jenI aMdara sAra rahela hoya evA AMbA vigerene vRkSa zabdathI grahaNa karela che, - - 2. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww jIvAbhigamasUtra na nirgacchanti tA latA iti vyavahiyante yathA campakAdayaH, vallyaH-kuSmANDaprabhRtayaH, parvakAHIzcAdayaH, tRNAni-kuzakAzAdoni, valayAni-kadalyAdIni yeSAM tvam bhavet layAkAreNa vyavasthi tAni tAni valayAni, haritAni tandulIyakavastulapramRtIni 'tAMdaliyA' bathuA, iti lokaprasiddhAni oSadhayaH phalapAkAntA. phalapAkena ye zuSyanti te yathA-zAligodhUmAdayaH, jale ruhantIti jalaruhAH, udakAvakapanakAdayaH kamalajAtIyAH pratyekazarIravanaspativizeSAH na tu panaketi nIlaNaphUlaNanAmnA pramiddhA vanaspatiH, tasyAH sAdhAraNazarIravattvAt , kuNA bhUmisphoTAbhidhAnAH - Ama Adi vRkSa zabda se gRhIta hue hai / vRntAkI Adi jo vanaspati hai ve guccha zabdase, navamAlikA Adi vanaspati gulma zabda se, campakalatA Adi vanaspati latA zabda se, jinake skandha pradeza meM vivakSita urcazAkhA ke sivAya aura zAkhAe~ nahIM nikalatI ve latAe~ haiN| kuSmANDa Adi vanaspatiyA~ vallI zabdase, IkSu Adi vanaspati parvaka zabda se, kuza, kAza Adi tRNa zabda se, kadalI-kele Adi vanaspati valaya zabda se, jinakI chAla valaya ke AkAra se vyavasthita hotI hai ve valaya hai| tAndalIyA vathuA kI bhAjI Adi vanaspati harita zabda se, gAli godhUma Adi oSadhi zabda se, jalameM UganevAlI vanaspati jalaruha zabda se aura bhUmi ko phor3akara jo svataH svabhAva se utpanna hone vAlI vanaspati hai ve kuhaNa zabda se lI gaI hai| ina meM jalaruha kA artha udaka- avaka panaka kiyA gayA hai| ye saba kamala jAti ke pratyeka zarIra vanaspati vizeSa hai| panaka se jo nIlaNa phUlaNa lI jAtI hai vaha artha yahAM nahIM liyA jAyagA kyoMki nIlaNa phUlaNa sAdhAraNa zarIra vanaspati hai vaha pratyeka zarIra vanaspati nahIM hai / kuhaNA kA artha bhUmi vaMtAkI-rIMgaNI vigere je vanaspati che te "gucchA zabdathI caMpakalatA vigere vanaspati latA" zabdathI jenA kaMdha pradezamAM eka udgha zAkhA sivAya bIjI zAkhAo nIkaLatI nathI te latAe kahevAya che kRmAMDa (keLuM) vigere vanaspati vallI zabdathI, Izna, (zelaDI) vigere vanaspati parvaka zabdathI kuza, kAza vigere vanaspati tRNa zabdathI kadalI keLa vigere vanaspatiyo "valaya zabdathI jenI chAla valayanA AkArathI vyavasthita hoya che te "valaya kahevAya che. tAMdalIyA "bathuvA' nI bhAjI vigere vanaspati harita zabdathI zAlI (DAMgara) gadhUma (gha) vigere "oSadhi zabdathI pANImAM ugavAvALI vanaspati bajala rUha' zabdatho ane jamInane pheDIne je pitAnI meLe ja utpanna thavAvALI vanaspati che, te kuhaNa" zabdathI grahaNa karela cheAmAM jalarUha no artha-udaka, avaka ane panaka e pramANe karela che, A badhI kamala jAtanI pratyeka zarIrI vanaspati vizeSa che panaka zabdathI je "nIla phalaNa, levAya che, te artha ahiyAM levAmAM Avato nathI kemake--nIlaNa, kUlaNa, sAdhAraNa zarIra vanaspati che. te pratyeka zarIra vanaspati nathI, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - prameyadyotikA TIkA prati0 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 155 AyakAyaprabhRtayaH, na tu bhUmisphoTazabdena chatrAkam (sA~pa kA chatra) gRhyate tasya sAdhAraNazarIravattvAt / 'se kiM taM rukkhA' atha ke te vRkSAH keSAmabhidhAnaM vRkSa iti kiyajhedAzca vRkSA bhavantIti praznaH, uttarayati-'rukkhA duvihA pannattA' vRkSA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAHkathitAH / bhedadvayameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'egaDiyA ya bahuvIyo ya' ekasthikAzca bahubIjAzca, tatra yasya phalasyAbhyantare ekameva bIjaM bhavet tasyaikAsthita iti nAma bhavati yathA nimbAdiH, yasya ca phalasyAbhyantare anekAni bIjAni bhavanti tasya vahubIjaka iti nAma bhavati yathA-asthikatindukaprabhRtayaH- 'se kiM taM egaTTiyA' atha ke te ekAsthikAH, uttarayati-'egaTThiyA aNegavihA pannattA' ekAsthikA vRkSAH anekavidhA:anekaprakArakAH prajJaptAH-kathitA anekavidhabhedAneva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-niM vajaMbu jAva puNNAgarukkhA, sIvaNNI tahA asoge ya // 1 // sphoTa kiyA hai arthAt bhUmi ko phor3akara nikalanevAlA jo sApa kA chatra kahalAtA hai vaha artha yahAM nahIM liyA jAyagA kyoki vaha bhI sAdhAraNa zarIra vanaspati hai| yaha to pratyeka zarIra vanaspatikAya hai jo AyakAya Adi nAma se kahalAtA hai / "rukkhA "duvihA pannattA" vRkSa do prakAra ke kahe gaye hai-"taM jahA" jaise-"egadviyA ya bahuvI. yA ya" jinake phala ke bhItara kevala eka bIja hotA hai aise phalavAle vRkSa ekAsthika hai-jaise-nImakA vRkSa Adi tathA jinake phalo ke bhItara aneka vIja hote hai aise phala vAle vRkSa bahubIja hai-jaise-asthika tinduka Adike vRkSa"se kiM taM egaDhiyA" he bhadanta / ekAsthika vRkSa kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "ega dviyA aNegavihA paNNattA" he gautama ! ekAsthika vRkSa aneka prakAra ke hote haiM "taM jahA,, jaise 'nivaMva jaMbu jAva puNNAganAgarukkhA sIvaNNI tahA asoge ya" nImakA vRkSa, AmakA phahaNa ne artha bhUmiTana e pramANe karyo che. arthAta jamInane pheDInenakaLavA paLI vanaspati ke je sApanuM chatra e pramANe kahevAya che, te artha ahiyAM levAmAM AvatuM nathI kemake te paNa sAdhAraNa zarIra vanaspati che A te pratyeka zarIra vanaspatikAyanuMkathana cAle che. "AyakAya" e nAmathI kahevAya che _ "rukkhA duvihA pannattA" vRANe prasana! 4aa cha "taM jahA" mA prabhAra sabhA"egaDiyA ya bahuvIyA ya" nA sanI ma2 uqNa me bhI hAya ta vANa vRkSo ekalthika che. jemake lImaDAnA vRkSo vigere. tathA jenA phalenI a dara aneka bI he ya tevA phaLavALA vRkSone bahu bIjaka-bahu bIvALA kahe che jevI rIte asthika, teMduka vigere vRkSa vize. __ "se kiM taM egaTThiyA" sAvana me sthira vRkSo DeTA prA2nA Doya cha ? ma praznamA uttaramA prabhu 4 cha --"egaTThiyA aNegavihA paNNattA' gautama / mesthi vRkSI bhane mAnA hoya che. "taM jahA" --nivaMbavU jAva puNNAganAgarukkhA siNi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamatre nimbAmrajambu yAvat punnAgavRkSAH, zrIparNI tathA azokazca // 1 // tatra nimbavRkSaH prasidva., AmravRkSo'pi prasiddha eva, jambuvRkSaH prasiddhaH, yAvatpadena kozAmrAdAyaH prajJApanoktA grAhyA., punnAgaH-puSpavRkSavizeSaH, nAgavRkSo'pi puSpavRkSavizeSa eva, 'sIvaNNI' zrIparNI ayaM vRkSaH 'tahA' tathA asoge ya' azokazca vRkSavizeSaH prasiddha eva, taduktaM gAthAtrayaM prajJApanoktam "nivaMva -jaMtru-kosaMva--sAla--aMkulla-pIlU -selU ya / sallai-moyai-mAluya-vaula-palAse-karaje ya // 1 // puttajIvaya'rihe, vihelae hariue ya bhillAe / uMbe-nariyA-khIriNi-vodhavve bhAyai-piyAle // 2 // pUiyanivakaraMje muNhA taha sIsavA ya asaNe ya / punnAga-nAgarukhA sIvaNNI tahA asoge ya" // 3 // iti ___ AsAmarthaH prajJApanAyAmeva draSTavyaH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH nimbAdivRkSasadRzA ste'pi ekAsthikavRkSarUpatayA pratyetanyAH / 'eesiNa mUlA vi asaMkhejja jIvayA eteSAM nimbAdivRkSANAM mUlAnyapi asakhyeyajIvakAni sakhyeyajIvaviziSTAni bhavantIti / 'evaM kaMdA khaMdhA tayA sAlA pavAlA' evaM nimbAdivRkSANAM kandAni skandhAH tvak-zAkhAH 5 vRkSa.jAmunakA vRkSaM, yAvat punnAga kA vRkSa, nAgavRkSa aura azoka vRkSa ye saba vRkSa puSpa vRkSa vizeSa hai / yahA yAvatpadase -kozAmra se lekara asana vRkSa taka jo TIkA meM tIna gAthAoM meM kahe gaye hai ve yahA gRhIta hue haiM jo prajJApanA sUtra meM kahe gaye hai tathA isI prakAra se "je yAvanne tahappagArA" aura bhI isI prakAra ke ki jina vRkSoM ke phaloM meM eka hI guThalI nikalatA hai aise phala vAle vRkSa bhI ekAsthika pada se gRhIta ho jAte hai / 'eesi NaM mUlA vi asaMkhejjajIvayA" ina nIma Adi vRkSoM ke mUla-jar3e-asakhyAte jIvoM se viziSTa hote haiN| tathA "evaM kaMdA, khaMdA, tathA sAlA, pavAlA" ina vRkSoM ke kanda skandha tahA asoge ya" dI bhAnu A3, mAMgAnu A3, on munA Au yAvat punnAganA 3, nAgavRkSa, ane azoka vRkSa A badhA puSpa vRkSa vizeSa che ahiyA yAvat padathI ke zAstra thI laIne asana vRkSa sudhInA TIkAmAM traNa gAthAothI kahyA che, te badhA vRkSo ahiyAM zraya 42zayA cha tathA prajJApana sUtramA 2 dA che te tathA 'je yAvanne tahappagArA" bIjA paNa je evA prakAranA ke je vRkSAnA phaLomAM ekaja goThalI nIkaLe evA phaLavALA vRkSo paNa ekasthika padathI grahaNa karAyA che pasi NaM mUlA vi asaMkhejjajIvayA" mA sImA vigere ADanA bhUNa 56 masa - bhyAta yAvANA hAya che tathA "evaM kaMdA, khaMdhA, sAlA pavAlA," merI pramANe mA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam pravAlA asaMkhyeyajIvAH 'pattA patteyajIvA' patrANi ca pratyekajIvAni - ekaikajIva viziSTAni bhavanti 'pupphAI aNegajIvAI' puSpANi' anekajIvAni 'phalA egaDiyA' nimnAmrAdivRkSANAM phalAni ekAsthIni bhavanti, eteSAM phale ekameva bIjaM bhavati iti / 'se ttaM egaTTiyA' te ete nimbAdayo vRkSA ekAsthikA kathitA iti / 'se kiM taM bahuvIyA' atha ke te bahubIjA - anekabIjavanto vRkSAH ke iti praznaH, uttarayati - 'bahuvIyA aNegavidyA pannattA' bahubIjAH - aneka bIjabanto vRkSAH anekavidhAH - anekaprakArA prajJaptAH-kathitAH / ' taM jahA ' tathA 'asthiya teMduya uMbara kaviTThe' asthikaH tendukaH udumbara. kapitthaH sarve ete vRkSavizeSA. lokaprasiddhAH 'AmalagaphaNasadADimaNaggodhakAuMvarI yatilayalauyaloddhe dhave' AmalakapanasadADimanyagrodha kAkodumbarIya tilakalakucalodhrA dhava.. te ime bahubIjavRkSavizeSA 'lokaprasiddhAH atra Amalakazabdena 'AmalA' iti loka tvacA zAkhA, pravAla (kopala ) ye saba asaMkhyAta jIvo vAle hote haiM / aura 'pattA patte ya jovA' inake patte pratyeka jIva vAle hote hai arthAt inake eka 2 patra meM alaga 2 eka-eka jIva hotA hai aise hote haiM / tathA - " puphphAI aNegajIvAI" puSpa aneka jIvo se yukta hote hai / " phalI egaTTiyA" inake phalo meM kevala eka guThalI hotI hai "settaM egaTTiyA', gaye hai " se kiM taM bahuvIyA" he 1 isa prakAra se nimna Adi vRkSa bhadanta / bahuvIja vRkSa kona 2 se hai bahuvIja vRkSa aneka prakAra ke kahe gaye hai ekAsthika kahe gautama 1 / " bahuvIyA aNegavihA pannattA " "taM jahA " jaise- 'atthiya teduMya aMvara kaviTTe" asthika, tendu UMvara kaitha / ye vRkSa aneka hai jinake phaloMmeM aneka bIja hote hai / aise isI prakAra se Amalaka, panasa dAr3ima-anAra nyagrodha-vaTa kA vRkSa kAkodumbarIya, tilaka, lakuca aura lodhra ye saba vRkSa bhI bahubIjaka vRkSa haiM / tathA 1 157 vRkSonA huncha, 24dha, (zraDa) tvayA (chAtra) zAkhA (DAja) pravAja (yaja) mA adhA asabhyAta vo vAjA hoya che tebhana "pattA patteya jIvA" tenA patra-pAna pratyeka vAjA hoya che. arthAt tenA eka eka pAnamAM jUdA jUdA eka eka jIvA hAya che tevA hoya che. "phalI pagaDiyA" tenA iNeobhAM Devalamena gohUsI - mI hoya che tathA 'pupphAI aNega jIvAI" tenA puSpA pA hoya he "se ttaM gaDiyA" bhI prabhArI zrIbhaDAnA vRkSa vigerene ekasthika kahyA che. "se kiM taM bahuvIyA" he bhagavan mahumIvANA vRkSo 4thA huyA he ? 'goyamA he gItabha | bahucIyA aNegavidyA pannattA" mahuNI vANA vRkSo gane amaranA mahelA che. "taM jahA " te yA prabhASe che-"asthiya teMduya, uMvara kaviTThe" gasthi ti huA, ubharaDo, aMDA vigere. A vRkSo jenA phaLAmA aneka bIjo hoya che tevA eTale ke aneka khIvALA hoya che. me 4 prabhA tenA nevA mahumInavANA AbhA, panasa, (iesa) hAubha, anAra (drAkSa) vastu Au adubhrIya, (vRkSavizeSa) tisaGa, saya, bhane bodha (zahaDo) mA gadhA vRkSo Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jIvAbhigamasUtre prasiddhavRkSo na grAhyaH asya ekAsthikatvAt ataH Amalakazabdena bahubIjavRkSavizeSastadanyo gRhyate (lakuca) (vaDahala) iti prasidvo gRhyate, ayamapi bahuvIjavRkSavizeSaH, 'je yAvanne taha pagArA' ye cAnye tathAprakArA. kapitthAdi sadRzA vRkSA upalabhyante te'pi bahuvIjavRkSatayaiva pratipattavyAH / 'eesi NaM mUlAvi asaMkhejjajIviyA jAva phalA bahuvIyagA' eteSAm asthikatendukAdInAM vRkSANAM mUlAnyapi asaMkhyeyajIvAdhikaraNAni bhavanti yAvatpadena kandAdArabhya puSpaparyantA. saMgRhyante te pUrvavad vAcyAni, tathAhi-kandAdayaH pravAlAntA asaMkhyeyajIvA bhavanti, patrANi pratyekajIvAni "se taM bahuvIyagA' te ete bahuvIjakA vRkSA. kathitAH / 'se taM rukkhA' te ete vRkSAH sAmAnyataH kathitA iti / 'evaM jahA "dhave" dhava nAma kA vRkSa vizepa bhI bahuvIja vRkSa hai / yahAM Amalaka zabda se loka prasiddha Amale kA vRkSa nahIM liyA jAtA hai kyoMki yaha ekAsthika-eka vIja vAlA hotA hai / yaha Amalaka eka bahuvIja vRkSa vizeSa hai| isI prakAra lakuca zabda se lokaprasiddha (lIcI) nAma ke phala vAlA vRkSa nahIM liyA jAtA hai lakuca ko baDahala kahate haiM ataH yahAM baDahala nAma kA vRkSa liyA jAtA hai| isI prakAra "je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI inhIM vRkSoM ke jaise vRkSa hote hai ve saba bhI bahubIja vRkSo meM gine gaye haiM "eesi mUlA vi asa khejjajIviyA jAva phalA bahuvIyagA" ina bahubIja vRkSo ke mUla asaMkhyAta jIvoM se adhiSThita hote hai yAvat inake phala bahuta bIja vAle hote hai / yahAM yAvatpada se kanda se lekara pravAla paryanta-kanTa, skandhatvak, zAkhA pravAla taka - ke pada gRhIta hue hai / ataH ye saba asaMtyAta jIva vAle hote haiM aura patra eka jIva vAle hote haiN| 'settaM bahuvIyagA" isa prakAra se ye vahubIna vRkSa kahe gaye hai| 'se taM rukkhA,, dono prakAra ke vRkSoM kA bheda bahabIjavALA hovAthI bahabIjaka kahevAya che ahiyAM Amalaka e zabdathI leka prasiddha AmaLAnuM jhADa grahaNa karela nathI. kema ke te ekArika-eka bIjavALA hoya che A Amalaka te eka bahubIjavALuM vRkSa vizeSa che e ja pramANe lakuca zabdathI lekaprasiddha lIcI' nAmanA phalavALAvRkSane thaDaNa karela nathI lakucane baDahalA kahe che. tethI ahiyAM 'sanya' 54thI maDasa nAmatu vRkSa yaDa 426 cha / pramANe "je yAvanne thppjAnar" bA upara varNavela vRkSo sivAyanA bIjA je A vRkSonA jevA vRkSo hoya che te madhA parajI vRkSAmA gaNatA cha "epasi mUlAvi asaMkhejjIjaviyA jAva phalA bahuvIyagA" mA mIpaNA sAnA bhUNa masacyAta vAthI vyApta DAya che yAvat tene phale bahu bIjavALA hoya che ahiyAM cAvatu padathI kadathI laIne pravAla paryaMta 243, 245, 1 (cha) mA (kha) pravAsa (55) sudhiin| phe| yaha rAya che. tethI se thA sasa cyAt ya cha bhane pAna 4 vANA hAya che "se bahuvIyagA" 407 // gaI frain vRkSanu 4thana yuche "se taM rukkhA" mA rIte eka bIja, ane bahebIja banne prakAranA vRkSanA bheda sAthe ahiyAM kathana Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAra nirUpaNam 159 " paNNavaNAra tahA bhANiyavvaM jAva je yAvanne taha pagArA se taM kuhaNA' evaM yathA-yena rUpeNa prajJApanAyAM bhedAstathA bhaNitavyA, kiyatparyantaM tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'jAva je yAvanne tahapagArA se taM kuhaNA' yAvat atra yAvatpadena guccha gulmalatAcallI parvakatRNavalayaharitauSadhijalaruhANAM saMgraho bhavati eteSAM vRkSaguccha gulmAdInAM savistaraM varNanaM prajJApanAyAH prathamapade vilokanIyam, ye cAnye tathAprakArAH guccha gulmAdisadRzAH pratyekazarIgbAdaravanaspatikAyikA bhaveyu ste'pyatra saMgrAhyA / 'settaM kuhaNA' kuhaNA prakaraNAntaM vaktavya - miti / eSAM pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAnAM kIdRgaM saMsthAnamiti prazna, uttarayati gAthAbhiH - 'NANAvihasaMThANA' ityAdi 'NANAvihasaMThANA rukkhANaM' nAnAvidhasaMsthAnAni - anekaprakArakANi saMsthAnAni bhavanti vRkSANAmiti, 'tAlasaralanA lierINaM' tAlasaralanArikelInAM vRkSANAm ' egajIvayA pattA ' patrANi ekajIvAni patrANAm eka eva jIvo bhavatItyartha' / 'khaMdhA vi egajIvA' skandhA api eka jIvAH, keSAmityAha - 'tAlasaralanAlierINaM' tAlasaralanArikelAnAm eSAM vRkSe ekajIvastadIyaskandho'pi sahita svarUpa yahA~ taka pratipAdita huA hai / 'evaM jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM jAva je yAvanne tahappagArA settaM kuhaNA" isa prakAra inake prajJApanA sUtra meM savistara bheda kahe gaye hai so guccha gulmalatA vallI parvaka tRNavalayaharita oSadhi jalaruha haNA kuprakaraNa taka ke ve saba bheda yahAM para bhI kaha lenA cAhie / isI prakAra inhIM vRkSo ke sadRza aura bhI jo vRkSa ve saba inhIM pratyeka zarIra vanaspatikAyika vRkSoM meM garbhita kara lenA cAhie " NANAvihasaMThANA rukkhA NaM" ina vRkSajIvoM ke saMsthAna aneka prakAra ke hote haiM / 'egajIviyA pattA" ina vRkSoM ke patte eka jIva vAle kahe gaye haiM / arthAt hara eka vRkSa kA judA 2 eka 2 jIva hotA hai / 'khaMdhA vi egajIvA " skandha meM bhI eka jIva hotA hai kina vRkSo kA so kahate haiM "tAla saralanAlierIeNaM" tAla sarala nArikela / ina vRkSoM kA uyu che " evaM jahA pannavaNAra tahA bhANiyavvaM jAva je yAvanne taha pagArA se taM kuhaNA" A pramANe yA vRkSAnA leho prajJApanAsUtramAM savistara rIte Ahesa che, te leheo guccha, zubha, satA, vahasI, parva, tRNuvalaya harita yoSadhI, nasa3Da, huDA, nA prakaraNa sudhInA te badhA ja bhedo ahiyA paNa samajI levA Aja rIte A vRkSAnI sarakhA khIjA paNa je vRkSo hAya te badhA Aja vRkSAnI tulya pratyeka zarIra vanaspatikAya vRkSAmAM samAveza harI sevA. ' NANAvihasaMThANA rukkhANa" mA" vRkSa3cI vanaspatipraya lavonu saMsthAna bhane aAranu hoya che "egajIviyA pannattA" yA vRkSAnA pAna me kavarAjA udyA che. arthAt hare vRkSonA yAnamA hA hI mer3a se lava hoya che, "khaMdhA vi gajIcA' mAM pazu meDala hoya che. yA vRkSAnA dhabhAM the lava hoya he ? Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jIvAbhigamasUtre ekajIva iti / nanu yadi vRkSAdInAM mUlAdayo yadi pratyekamanekapratyekajIvAdhiSThitA stataH kathamekamkhaNDazarIrAkAza upalabhyante tatrAha-'jaha' ityAdi 'jaha sagala sarisavANaM0 pattaya sarIrANaM0 gAhA0 iyaM gAthA sapUrNA yathA-- 'jaha sagalasarisavANaM silesamiramANaM vttttiyaavttttii| patteyasarIrANaM taha hoti sarIrasaMghAyA" // 1 // yathA sakalasarpapANAM ilepamizrANAM valitAvartI / pratyekazarIrANAM tathA bhavanti zarIrasaMghAtAH // 2 // yathA zleSadravyamizritAnAM sakalasarpapANAM vartI-ekarUpA-ekAkArA bhavati tathaivaanayaiva upamayA pratyekagarIriNAM jIvAnAM zarIrasaghAtAH pRthak pRthak svasvAvagAhanAvanto pratyeka kA eka 2 jIva hotA hai aura inake skandha kA bhI eka 2 jIva hotA hai| zaMkAyadi vRkSAdiko ke mUlAdika pratyeka, aneka pratyeka jIvoM se yukta hai to phira ye eka akhaNDazarIgakAra rUpa se kyoM pratIta hote hai ? aneka khaNDa zarIrAkAra rUpa meM pratIta honA cAhie / uttara-meM prabhu dRSTAnta kahate haiM 'jahasagalasarisavANaM patteyasarIrANaM' yaha gAthA isa prakAra hai-'jahasagalasarisavANaM silesamissANaM bttiyaavttii| patteyasarIrANaM taha hoti sriirsNghaayaa||1|| jisa zlepa dravyase mizrita hue sarpapoM kI golI eka rUpa-eka AkAra vAlI hotI hai usI prAkara se pratyeka zarIra jIvo ke zarIrasaMghAta pRthak pRthak sva-sva avagAhanA vAle hote haiM / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se aneka saraso ke dAne snigdha dravya se jaba milakara eka laDDU Adi ke rUpa meM ho jAte hai-taba ve ekapiNDa hokara bhI apanI 2 avagAhanA meM usameM samayamA sUtrA2 49 cha -'tAlasaralanAliparINaM" tAsa, nAza-nAzayarI A pratyeka vRkSo mAM eka beka jIva hoya che ane tenA skaMdhamAM paNa eka eka jIva hoya che zaMkA-je vRkSAdikanA mUla vigere pratyeka aneka pratyeka jIvothI yukta hoya che te pachI eka akhaMDa zarIrAkAra paNAthI kema dekhAya che ? aneka khaMDa zarIrAkAra paNAthI te dekhAvA joIe uttara--mA prazna uttara mAtAM prabhu dRSTAMta sAthai 4 cha -"jahasagalasarisavANaM, patteyasarIrANaM" | gAthA mA nIce pramANe cha / . "jaha sagalasarisavANaM silesamissANaM vaTiyA vaTTI / patteyasarIrANaM, tahahoMti sarIrasaMghAyA" // 1 // je zleSa dravya padArthathI mizrita thayela sarSanIgaLI eka rUpa ane eka AkAravALI hoya che, e ja pramANe pratyeka zarIrI jenA zarIrasaMghAta judA judA sva sva avagAhanA vALA hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke-je rIte aneka sarasavanA dANuM snigdhacikaNuM padArthamAM maLIne eka lADu, vigere prakArathI eka rUpa banI jAya che, tyAre te eka piMDa rUpa hovA chatAM paNa pita pitAnI avagAhanamAM temAM judA judA dezavALA thaIne rahe Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 naspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam bhavanti, ayaM bhAvaH-yathA aneke'pi sarpapAH snigdhadravyeNa mizritA ekapiNDavAcyA bhavanto'pi sarve'pi sarpapAH tasmin piNDe bhinna-bhinnadeze tiSThanti tathA-piNDAtmakaikavRkSe rAgadveSopacitaM tathAvidhaM svakarmazleSadavyasthAnIyam, pratyekazarIrAH sakalasarSapasthAnIyAH, pRthak 'pRthak vRkSadeze skandhamUlAdau tiSThanti tathA ca anekatra vidhamAnA api ekAkAreNAbhAnti, 'sagala sarisavANaM' ityatra sakalapadagrahaNaM viviktatvapratipattyA pRthak-pRthak svasvAvagAhavatAM pratyekazarIrANAM viviktatvapratipattyarthamiti / atraiva dRSTAntamapi bhavati 'jahavA tilasakkuliyA gAhA' yathA vA tilazaSkulikA, tilaparpaTikA, ityapi pAThaH, yathA tilapradhAnA piSTamayI appikA 'tilapApaDI' iti prasiddhA bahubhistilaiH saMhatA saMghAtamApannA satI pRthak-pRthak sva bhinna 2 deza vAle hokara rahate haiM usI prakAra piNDAtmaka eka vRkSa meM pratyeka zarIra vAle nAnA jIva rAgadveSa se upArjita apane 2 karmarUpa zleSa dravya se yukta hokara pRthak 2 skandha mUlAdirUpa vRkSa deza meM rahate hai / isa prakAra se yadyapi ve aneka jagaha rahate haiM phira bhI eka AkAra se pratItipatha meM Ate haiN| dUsarA dRSTAnta bhI isa prakAra se hai-"jaha vA tilasakkuliyA" jaise-tila pradhAna piSTamayI apapikA-tilapapar3I aneka tilo se mizrita hotI huI bhI eka kahalAtI hai parantu phira bhI usameM tila alaga 2 apanI 2 avagAhanA me rahe hue hai isI prakAra pratyeka zarIra jIvo ke zarIra saMghAtabhI kathaJcit eka rUpa ho kara bhI pRthak 2 apanI 2 avagAhanA meM rahate hai 'dagaDayA ti AgaDayA" ye yahAM se mara kara tiryaJca aura manuSya gati meM hI jAte hai isalie dvigatika-do gati vAle kahe gaye haiM tathA tiryaJca manuSya aura deva gati se nikalakara yahAM utpanna hote hai isaliye ye vyAgatika-tIna Agati vAle kahe gaye hai, yahAM puSpAdi zubha sthAno meM deno kI bhI utpatti hotI hai / "parittA asaMkhejjA, che e ja pramANe piMDarUpa eka vRkSamAM pratyeka zarIravALA aneka jIve rAgadveSathI upAjIta pitA potAnA karma rUpa zleSa-dravya-padArthathI yukta thaIne pRthaka pRthaka skaMdha mUla, vigere rUpe vRkSadezamAM rahe che. e ja pramANe che ke teo aneka sthaLe rahe che te paNa eka AkArathI daSTigocara thAya che. have A saMga dhamAM bIju dRSTAMta batAvatAM sUtrakAra kahe cha?-"jahA vA tilasakkuliyA" ravIzate tara pradhAna saTavAjI apUpi-tApAyI, te jema aneka tala thI maLelI hoya che te paNa eka ja kahevAya che chatAM paNa temAMnA tala judAjudA pita pitAnI avagAhanAmAM rahelA che eja pramANe pratyeka zarIrI jI nA zarIrasa ghAta paNa kathaMcita eka rUpa thaIne paNa pRthak pRthaka pitApitAnI avagAha nAmA 29 cha "dugaiyA ti AgaiyA" tamA mahithI bharIne tiyaya ane manuSya gtimA ja jAya che, tethI dvigatika-be gativALA kahelA che. tathA tirthaM ca manuSya ane deva e traNa gatimAthI nIkaLI ne ahiyAM utpanna thAya che, tethI teone zvAgatika traNa Agati q hyA cha. miDiyA pu05 vigaire zubhasthAnomA yonI 55 tpattI thAya che. "parittA 21 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAbhigamasUtre svAvagAhatilAtmikA bhavati, tilaparpaTikA nAmnA kathaJcidekarUpA ca tathA'nayaiva upamayA pratyeka zarIriNAM jIvAnAM zarIrasaMghAtAH kathaJcidekarUpA pRthak-pRthak svasvAvagAhanAvantazca bhavantIti // sU0 14 // pratyeka vanaspatikAyikA jIvA nirUpitAH, samprati sAdhAraNavanaspatikAyikajIvAn pratipAdayitumAha - 'se kiM taM sAdhAraNa 0' ityAdi / 162 mUlam -- 'se kiM taM sAhAraNasarIkhAyaravaNassaikAiyA ! sAhAraNasarIkhAyaravaNassaikAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA - Alue mUlae siMgavere hirili sirila sissirila kaTTiyA chiriyA chIravirAliyA kaNhakaMde vajjakaMde sUraNakaMde khalluDe kimirAsi bhadda - motthA haridA lohiNI NIhU (dhIra) thibhugA assakaNNI sIhakaNNI siuMDhI mUDhI je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA / taM jahA - pajjattagA ya | apajjattagA ya / tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai sarIramA pannattA / goyamA ! tao sarIraMgA pannattA, taM jahA orAlie teya kammae / taheva jahA vAyara puDhavIkAiyANaM, navaraM sarIrogAhaNA jahanne aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAiregajoyaNasahassaM, sarIrayA aNitthaMtthasaMThiyA / TiI jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM dasavAsasahassAI jAva dugaiyA tiAgaiyA parittA asaMkhejjAaparittA anaMtA pannattA samaNAuso ! | se ttaM sAhAraNabAyaravaNassai kAiyA / se ttaM vAyara vaNassaikAiyA / se taM thAvarA' // sU0 15 // ye pratyeka zarIrIvasaMkhyAta hote hai / "se te patteyasarIra vAyaravaNassaikAiyA " isa prakAra se yahA taka ye pratyeka zarIra vAle bAdara vanaspatikAyika jIva pratipAdita hue hai || sUtra 13 || asaMkhejjA" yA pratyeka zarIri asakhyAt hoya che, "se ttaM patteyasarIrabAyaravaNassaha kAiyA" mA prabhASe ahi bhudhInA mA pratyezarIravAjA mAhara vanaspatiprAyi bhavAnu pratipAdana karyu che, sUtra 1aa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sAdhAraNa vanaspatikAyikajIvanirUpaNam 163 chAyA - atha ke te sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAH ? sAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAyikA anekavidhAH prajJaptAH, tadyathA-Alukam mUlakam zRGgaveraM hiriliH siriliH sisiriliH, kiTTikAkSIrikA kSIraviDAlikA kRSNakandam vajrakandam sUraNakandam khallaTam kRmirAziH, bhadramustA haridrA lauhI, stuhiH, stibhukA, azvakarNI, siMhakarNI, siuMDhI, suSaDhI ye cAnye tathAprakArA te samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptakAzcAparyAptakAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA - audArikam taijasam kArmaNam tathaiva yathA - vAdarapRthivI - kAyikAnAm / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenAMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa sAtirekayojanAsahasram | zarIrANi anitthaMsthasaMsthitAni / sthitirjaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa dazavarSasahasrANi / yAvad dvigatikAH vyAgatikA parItA asaMkhyeyAH, aparItA anantAH prazaptAH zramaNAyuSman ! te pate sAdhAraNavAdaravanaspatikAyikAH te pate bAdara vanaspatikAyikAH / te pate sthAvarAH / / sU0 15 / / TIkA - 'se kiM taM sAhAraNasarIrabAyaravaNassaikAiyA' atha ke te sAdhAraNazarIrabAda ravanaspati kAyikAH, eteSAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati - 'sAhAraNasarIra vAyaravaNassaikAiyA aNegavihA pannattA' sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikA anekavidhAH-anekaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, sAdhAraNazarIravAdaravanaspati nAmakarmodayAt sAdhA aba sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikajIvo kI prarUpaNA kI jAtI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- " se kiM taM sAhAraNasarIra0" ityAdi / 'se kiM taM sahAraNasarIrakhAyaravaNassaikAiyA' - ityAdi / TIkArtha - " se kiM taM sAdhAraNa sarIra vAyaravaNassaikAiyA " he bhadanta ! jo sAdhAraNa zarIra vAdaravanaspatikAyika jIva haiM unakA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda hai uttara meM prabhu kahate hai- "sAhAraNa sarIra vAyaravaNassaikAiyA aNegavihA pannattA" he gautama ! sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikajIva aneka prakAra ke kahe have sAdhAraNu zarIra khAdara vanaspatikAyika jIvo tuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, A sauMgaMdhabhAM gautama svAmI prabhune me pUchayu che se kiM taM sAhAraNasarIra" tyAhi "se kiM taM sAdhAraNasarIrabAyaravaNassa ikAiyA " tyAhi TIartha - "se kiM taM sAdhAraNa sarIravAyaravaNassaikAiyA " // dhatyAdi he bhagavAn ? sAdhAraNu zarIra khAdara vanaspati jIva che. temanA zu' lakSaNo che ! ane tenA keTalA bhe che ? yA prazna nA uttara bhAM alu Ahe che ! - "sAhAraNasarIra vAyaravaNassaikAiyA aNegavidyA pannatA" he gautama ! sAdhAraNuzarIra bAharavanaspati ayi lava bhane ajharanA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigayasUtre raNazarIravAdaravanaspatikAyikA stecAnekaprakArakA ityuttaram / anekaprakArameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA--'Alue' Alukam 'mUlae' mUlakama 'siMgavere' zRGgaverakam , 'hirili' (adarakha) iti lokaprasiddham kandam , 'sirili' ityapi tathaiva 'sissirili' sissiriliH, 'kiTiyA' kITikA, 'chiriyA' kSIrikA 'chiriyavirAliyA' kSIraviDAlikA 'kaNhakaMde' kRSNakandam 'vajjakaMde vajrakandam 'sUraNakaMde' sUraNakandam , 'khallUDe' khalluTam 'kimirAsI' kRmirAzi. / 'bhaddamotthA' bhadramustA 'haridA' haridrA 'lohiNI' lauhI 'NIha' stuhiH 'thibhu' stibhuH 'assakaNNI' azvakarNI 'sIhakaNNI' siMhakarNI, 'siuMDhI' sikuNThI 'musaMDhI' mUpaMDhI, etannAmakAH sAdhAraNavanaspatikAyikabhedAH kecana loke prasiddhAH kecana dezavizeSaprasiddhatvAta svayameva jnyaatvyaaH| 'je yAcanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA' ye cAnye-AlukAdibhinnAH tathAprakArAH-AlukAdisadRzA ste'pi sAdhAraNazarIravAdaravanagaye hai / ina jIvo ke sAdhAraNa zarIra bAdaravanaspatinAmakarmakA udaya hotA hai ataH ye sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikajIva kahalAte hai| "taM jahA" ye aneka prakAra ke isa prakAra se haiM- "Alue, mUlae, " Alu, mUlA, "siMgavere" adarakha, "hirili" hirilI "sirili' sirilI "sissirili" sirassirilI "kiTTiyA" kiTikA "chiriyA" kSIrikA, "chiravirAliyA" kSIraviDAlikA, "kaNhakaMde" kRSNananda "vajjakaMde" vajrakanda "sUraNakaMde" sUraNakanda 'khalluDhe" svalluTa "kimirAsI" krimirAzi bhaddamotthA, bhadramothA "ilidA" "haldI" "lohiNI" lohI. "NIhU" stuhi-thuvara, "thibhu" stibhu, "assakaNNI" azvakarNI, siMhakaNNI, "siMhakarNI" "siuMDhI, "mRsaMDhI" mUpaMDhI, ye sava sAdhAraNavanaspatikAyika ke bheda hai-inameM kitaneka to loka meM prasiddha hai aura kitaneka bhinna 2 dezo meM prasiddha haiM / "je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA" isI prakAra se jo aura bhI inhIM ke samAna ho ve bhI grahaNa kara lenA cAhiye / kahelA che, A one sAdhAraNa zarIra bAra vanaspati nAmakarma ne udaya thAya che, jethI ye sAdhAraNa zaza2 mA42 vanaspati ayi vo upAya cha, 'taM jahA' mA bhane praa| mA pramANe sabhApata, mahe-"AlUpa, bhUla' mATu (maTI) bhUNA "siMgavere" mAI hirili'ARAN, 'sirili' siEiRel, 'sissirili' sisiriti kiTTiyA' 'chiriyA' kssii24| 'chiravigaliyA kSAvisasi 'kaNhakaMda' / 'vajjakaMde' 4 'sUraNakaMde' 12 'nalluDe' manyuTa 'kimirAsI' bharAzI, 'bhaddamotthA' madramAyA halihA' dusa:2 'lohArI' sohI, 'NIha' nuDi thupara thibhu' (tamu 'assakaNNI' 1948 'sIhakaNNI siDI 'sIuMThI sI hI mUsaMDhI' bhUpaTI mAyA sAdhAraNa vanaspatijayinI ho che, AmAM keTalAka te lekamAM prasiddha che, ane keTalAka jUdA judA dezamAM prasiddha che, je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA' me pramANe olon para mAnA vA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA pra 1 sAdhAraNapanaspatikAyikajIvanirUpaNam 165 spatikAyikatayA jnyaatvyaaH| te AlukAdayaH sarve'pi sAdhAraNazarIravanaspatikAyikAH samAsataH saMkSepeNa dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH / prakAradvayaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA pajjattagA ya apajjattagA ya' paryAptakAzcAparyAptakAzca, tatra paryAptiviziSTAH paryApnAH tadrahitA aparyAptakA iti / sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAracintanAya praznayannAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM' maMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' teSAM sAdhAraNazarIracAdaravanaspatikAyikAnAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prAptAnIti prazna , bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni, traividhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'orAlie teyae kammara' audArikaM taijasa kArmaNazca zarIratritayaM bhavatyeSAmiti / 'taheya jahA vAyarapuDhavIkAiyANaM' tathaiva yathA bAdarapRthivIkAyikAnAM zarIrAdidvArANi yathA vAdarapRthivIkAyikajIvAnAM kathitAni tathaiva-tenaiva rUpeNa bAdaravanaspatikAyikAnAmapi tAni sarvANi ye sAdhAraNa vanaspatikAyika sakSepa se do prakAra ke kahe gaye hai-"taM jahA" jo aise hai "pajjattagA ya apajjattagA ya" eka paryAptaka aura dUsare aparyAptaka jo paryApti se yukta hote haiM ve paryAptaka aura jo paryApta nahIM hote hai ve aparyAptaka haiM / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA he bhadanta ! ina sAdhAraNa vanaspatikAyikoM ke kitane zarIra ko haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! to sarIragA pannattA' he gautama ! ina sAdhAraNa vanaspatikAyikoM ke tIna zarIra kahe gaye haiM- 'taM jahA' jo isa prakAra se hai- orAlie, teyae, kammae. audArika, taijasa aura kArmaNa "taheva jAva vAyarapuDhavIkAiyANaM" jisa prakAra se zarIrAdidvAra bAdara pRthivIkAyikajIvo ke prakaraNa meM kahe gaye hai, usI prakAra se ye saba vAdaravanaspatikAyiko ke bhI kaha lenA cAhiye yahAM lezyAdvAra meM hoya te paNa sAdhAraNa vanaspatikAyamAM grahaNa karI levA, A sAdhAraNa vanaspatikAyika sa kSepthii meM prAranA DesI che, 'taM jahA' mA prabhArI cha -'pajjattagA ya apajjattagA ya' se paryApaka ane bIjA aparyAptaka paryAptithI yukta je hoya te paryAptaka ane je paryApta na hoya meTale pUrA paryApta na DAya te aparyAsa 'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' he bhagavana A sAdhAraNa vanaspatikAcikene keTalA zArIra hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha -'goyamA ! to sarIragA pannattA' he gautama ? ma. sAdhA29 vanaspati. yihAnA 42nA shrii| utA cha, 'taM jahA' ta mA pramANe sabhA , 'orAlie, teyae, kammae' mohA2i4, tesa, mane abhaera 'taheva jAva vAyarapuDhavIkAiyANaM' pAra pRthvIkAcikenA prakaraNamAM bAdarapRthvIkAcikenA zarIra vigere dvAronuM je pramANe kathanakaryuM che, eja pramANe te saghaLA kAronuM kathana A bAdaravanaspatikAcikenA saMbaMdhamAM paNa samajI levA tAtparya e che, ke-ahiyAM lehyAdvAramAM sAdhAraNa zarIra bAdara vanaspatikAyikAne Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jIvAbhigamasUtre dvArANi jJAtavyAnIti / atra lezyAdvAre sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM lezyAstisra eva bhavanti, pratyekazageravAdaravanaspatikAyikAnAM paryAptAvasthAyAM tu lezyAstisra eva bhavanti kintu aparyAptAvasthAyAM devAgamanasabhavAccatasro lezyA api bhavantIti vivekaH / bAdarapRthivIkAyikApekSayA yadvailakSaNyaM tatsvayameva darzayati- 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM' navaraM kevalam, avagAhanAsaMsthAnasthitipu vizeSa - vailakSaNya vartate tadeva darzayati-sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAiregajoyaNasahassaM, bAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam / utkarSeNa sAtirekayojanasahasram / tacca sAtirekayojana sahasramavagAhanAmAnaM pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikApekSayA jJAtavyam, tacca - ekasya jIvasya bAhyadvopeSu vallyA dInA, samudragotIrtheSu padmanAlAdInAM bhavati / jaghanyotkarSAbhyAmaDgulAsaMkhyeya bhAgapramANA sAtirekayojanasahasrapramANA ca zarIrAvagAhanA pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAmeva bhavati eSAM sAdhAraNazarIravanaspatikAyikAnAM tu zarIrAvagAhanA jaghanyata utka sAdhAraNa zarIra vAdaravanaspatikAyikoM ko tIna hI lezyAe~ hotI hai pratyeka zarIra vanaspati ko paryAptAvasthA meM to tIna hI lezyAe~ hotI haiM kintu unake aparyAptAvasthA meM devoM ke Agamana kI sabhAvanA se cAra lezyAe~ hotI haiM yaha tAtparya hai / ' gavaraM' parantu 'sarIrogAhaNAjahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAiregajoyaNasahassa" vAdarapRthivIkAyikajIvoM kI apekSA inake kathana meM yaha vizeSatA hai ki bAdaravanaspatikAyikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se adgula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se kucha adhika eka hajAra yojana kI hotI hai / yaha utkRSTa zarIrAvagAhanA pratyeka zarIra bAdaravanaspati kAyika kI apekSA se jAnanA cAhiye yaha jo eka jIva kI kahI hai so vaha vAhya dvIpo ke jo ballI Adi hai unakI apekSA kahI gaI hai tathA samudra gotIrthoM meM jo padmanAlAdika hai unakI traNaja lezyAe hoya che pratyekazarIra vanaspatikAyikAne aparyAptAvasthAmAM devAnA Aga mananI saMbhAvanAthI cAra lezyAe hoya che, 'NavaraM' jAhara pRthvI ayinAM DaratA thA jahara vanaspatiAyionA athanabhAM ne vizeSa yA te tAvatAM sUtrAra che sarIrogANA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM uyako seNaM sAiregajoyaNasahassa' jAhara pRthvI ayi lavAnA stharatAM mI mAhara vnspatikAyika jIveAnA kathanamAM e vizeSatA che hai-khAdaravanaspatikAyikAnA zarIranI avagA hanA jaghanyathI AMgaLanA asakhyAtamAM bhAgapramANunI hoya che ane utkRSTathI kaMIka vadhAre eka hajAra ceAjana hAya che--A UtkRSTa zarIranI avagAhanA pratyeka zarIra khAdara vanaspatikAyikAnI apekSAe samajavI, je A avagAhanA eka jIvanI kahI che, te khAdyadvIpAnI je vallI-vela vigere che, tenI apekSAthI kahI che, tathA samudra gAtIrthAmAM je padmanAla vigere che, tenI apekSAethI kahe Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pra. 1 sAdhAraNavanaspatikAyikajIvanirUpaNam 167 rSatazcApi aGgutvasyAsaMkhyeyabhAgapramANaiva bhavati nAdhiketi bhAvaH / tathA- 'sarIragA aNitthaMtthasaMThiyA' zarIrANi anitthaMsthasaMsthitAni - bAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrANi anithaMsbhasaMsthAna yuktAni bhavantItyarthaH 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasavAsasahassAI' bAdara vanaspatikAyikAnAM sthitiH jaghanye nAntarmuhUrtta pramANA bhavati - utkarSeNa tu dazavarSasahasrapramANA bhavatIti / iyaM sthitirapi pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikApekSayaiva jJAtavyA, sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM sthitirjaghanyotkRSTA'ntarmuhUrtta pramANaiva bhavatIti tAtparyArthaH / ' jAva dugaiyA ti AgaiyA' yAvadvigatikA tryAgatikA bAdaravanaspatikAyikA jJAtavyAH, yAvatpadena zarIrA apekSA kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / bAkI sAdhAraNa zarIravanaspatikAyikoM ko avagAhanta to jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI hotI hai isase adhika nahIM hotI hai aisA bhAva hai "sarIgA aNitthaMtthasaMThiyA" bAdaravanaspatikAyika jIvoM ke zarIra haiM ve anitthaMstha saMsthAna vAlA hai - niyata saMsthAna vAle nahIM haiM / "ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkosaNaM dasavAsasahassAIM" sthiti inakI jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dasa hajAra varSa kI hai yaha sthiti bhI pratyeka zarIra vanaspatikAyakI apekSA se hI jAnanI cAhiye isa sAdhAraNa zarIra vanaspatikAyakI sthiti to kyA jaghanya kyA utkRSTa donoM prakAra se antarmuhUrtta pramANa hI hotI hai, yaha tAtparya hai " jAva dugaiyA tiAgaiyA " ye tiryaJca maura manuSyo meM utpanna hote hai ataH dvigatika tathA tiryaJca manuSya aura devagati se Akara jIva inameM utpanna hote haiM isaliye ye tryAgatika tIna Agatika vAle kahe gaye haiM / kyoMki puSpAdi zubhasthAnoM meM devo kI utpatti hotI hai| yahAM bhI yaha jo tIna gati se aneka rUpa che tema samajavu bAkI sAdhAraNa zarIra vanaspati kAyikAnI avagAhanA tA jaghanya ane utkRSTa banne prakArathI AMgaLInA asakhyAtamAM bhAgapramANuja hAya che. tenAthI vadhAre hatI nathI. tevA bhAva samajavA "sarIragA aNitthaMttha saMThiyA" mAhara vanaspatiayi lavonA ? zarIre! che, te manitthaMstha saMsthAna vAjA he bheTale ! niyata saMsthAnavANA hotA nathI. "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM uphkoseNaM dasavAsasahassA hUM" tethonI sthiti ndhanyathI the tabhutanI che. ane utkRSTathI dasa hajAra varSoMnI che A sthiti paNa pratyeka zarIra vanaspatikAyika jIvanI apekSAthI jANavI. A sAdhAraNu zarIra vanaspatikAyikAnI sthiti jaghanya athavA utkRSTa ema banne prakAranI aMtarmuhUta pramANuja hoya che. A kathananu' eja tAtpaya che. " jAva dugaiyA ti AgaiyA" bhI mAhara vanaspatiayi bhavAnI utpattI tIrthaya ane manuScAmAM thAya che. tethI tene dvigatika eTale ke e gativALA kahelA che temaja tiya ca manuSya ane dhruva gatimAMthI AvIne jIveA A Adara vanaspatikAyikAmAM utpanna thAya che. tethI tene jhyAgatikA traNa gatithI AvavAvALA kahyA che. kemake puSpa vigere zubha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jovAbhigamasUtre bagAhanA - saMsthAna sthiti dvArAtiriktAni sarvANyapi dvArANi saMgrAhyANi tAni bAdarapRthivIkAyikavadeva jJAtatryAni, gatyAgatidvAraM tu svayameva darzitam, tatra dvigatikAH tiryaGmanuSyagatau gamanAta, vyAgatikAH tiryaGmanuSyadevebhya AgamanAt puSpAdizubhavanaspatiSu devAnAmapyutpattirbhavatIti / idaM tryAgatikatvaM pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAnadhikRtyaiva proktam, anyathA--sAdhA - raNazarIravanaspatikAyikeSu devAnAmAgamanAbhAvAd ete dvayAgatikA eva bhavanti tiryaDmanuSyeti gatidvayAdevAgatyAtra samutpadyante / sUtre tu pratyeka- sAdhAraNeti dvayamadhikRtya vivakSitamiti bhAvaH / 'parittA asaMkhejjA aparittA anaMtA pannattA samaNAuso' parItAH pratyeka zarIriNaH asaMkhyeyAH aparItA apratyekazarIriNo'nantAH prajJaptAH he zramaNa ' he AyuSman upasaMharannAha--'setta' ityAdi, ' se taMsAhAraNasarIra vAyaravaNa-saikAiyA' te ete sAdhAraNazarIra vAdara vanaspati 2 kathana hai vaha bhI pratyeka zarIravanaspati ko lekara hI kathana kiyA hai anyathA sAdhAraNa zarIravanaspati meM deva ke Ane kA niSedha hai isase yaha sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya tiryazca manuSyarUpa do gati se Ane vAle hone ke kAraNa ye do Agati vAle hI hote haiM / sUtra meM pratyeka zarIvanaspatikAya aura sAdhAraNazarIravanaspatikAya ina donoM ko sAtha lekara vivakSA kI hai / yahA~ yAvatpada se zarIra avagAhanA saMsthAna aura sthitidvAra ke sivAya saba dvAra saMgRhIta hote haiM, ve sarva dvAra cAdarapRthivIkAyika ke prakaraNa meM jisa rUpa se kahe gaye haiM vaise hI yahA~ para bhI kahalenA cAhiye devo kI utpatti puSpa Adi zubha vanaspati meM hI ho jAtI hai isa kAraNa unheM tryAgatika prakaTa kiyA gayA hai / " parittA asaMkhejjAaparittA anaMtA paNNattA" ye pratyeka zarIra asaMkhyAta aura apratyeka zarIra anaMta kahe gaye haiM / he zramaNa | AyuSman / " se taMsAhAraNasarIra vAyaravaNassaikAiyA" isa prakAra sthAnAmAM devAnI paNa utpatti hoya che. ahiyAM paNa je A traNa gatithI aneka paNAnu kayana che, te paNa pratyeka zarIra vanaspatine laIne ja kathana karela che anyathA sAdhAraNu zarIra vanaspatimAM devAnI utpatti thatI nathI ane tethIja A sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya tiya ca ane manuSya be gatithI AvanArA hovAthI tee e AgativALA ja hAya che sUtramAM pratyeka zarIra vanaspatikAya ane sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya A bannenI eka sAthe vivakSA karI ahiyAM yAvapadathI zarIra, avagAhanA, sasthAna, ane sthiti dvAra zivAya badhA ja dvArAnA saMgraha thayelA che. e badhA dvArA khAdara pRthvIkAyikAnA kathanamAM je pramANe kahyA che. eja pramANe ahiyAM paNa kahevA joI e. devAnI utpatti puSpa vigere zubha vanaspatimAM thAya che. tethI teyAne prayAgatistraSu gatithI bhAvavAvAjA me prabhA Desa che "parikSA asaMsejjA aparittA aNaMtA paNNattA" yA pratye'zarIra asabhyAta bhane pratye zarIra anaMta sAdhe, he zrama ! he AyuSyabhan " se taM sAdhAraNasarIra vAyaravaNaslara kADyA" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 prasakAyikajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 169 kAyikA nirUpitA / 'settaM vAyaravaNassaikAiyA' te ete bAdaravanaspatikAyikAH kathitAH / 'se taM thAvarA' te ete sthAvarajIvAH nirUpitA iti ||suu0 15 // pRthivyavanaspatikAyikarUpAn sthAvarAn nirUpya trasapratipAdanArtha praznayannAha'se ki taM tasA' ityAdi / ___mUlam--'se kiM taM tasA ? tasA tivihA pannatA taM jahA-teukAiyA vAukAiyA orAlA tasA pANA / se kiM taM teukkAiyA, teukkAiyA duvihA pannattA, taM jahA-suhumateukkAiyA ya bAyarateukkAiyA ya / se kiM taM suhumateukAiyA suhumateukAiyA jahA suhumapuDhavikAiyA / navaraM sarIraMgA suuiiklaavsNtthiyaa| egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA, ses taM ceva, settaM suhamateukkAiyA se kiM taM bAyarateukkAiyA, bAyarateukkAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA-iMgAle jAle mummure jAva sUrakaMtamaNinissie, je yAvannetahappagArA te samAsao duvihA pannattA. taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA, goyamA ! tao saroragA pannattA, taM jahA-orAlie, teyae kammae, sesaM taM ceva sarIragA sUIkalAvasaMThiyA, tinni lessA, ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI tiriyamaNussahiMto uvavAo sesaM taM ceva egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA. setaM teukkAiyA, sU0 16 // se yaha sAdhAraNa zarIra vAdara banaspatikAyika kA varNana huA 'se taM vAyaravaNassaikAiyA' isa prakAra vAdaravanaspatikAyika bhI nirUpita kiye gaye hai| "se taM thAvarA' inake nirUpita hone para sthAvaroM kA nirUpaNa ho gayA / ||suu0 15 // mAza mA sAdhAraNa zarI2 mA12vanaspatiyionu vANu na thayu, "se tta vAyaravaNassaikAiyA' mA zata pA(2 vanaspatiya 7vAnu ni355 42vAmA bhA0yu che "se taM thAvarA" ane me pramANe sthA12 vanaspatiya4 vA 55 (na3544 sabha7 sayu ||suu. 15 // 22 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA - atha ke te trasAH, prasAstrividhAH prazaptAH tadyathA - tejaskAyikAH vAyukAyikA audArikA sAH prANAH / atha ke te tejaskAyikAH tejaskAyikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmatejaskAyikAzca vAda tejaskAyikAmaca / atha ke te sUkSmatejaskAyikAH, ? sUkSmatejaskAyikA yathAsUkSmapRthivIkAyikAH / navaraM zarIrANi sUcokalApasaMsthitAni / ekagatikA dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJAptAH, zeSa tadeva / te pate sUkSmatejaskAyikAH / atha ke te vAdaratejaskAyikAH, vAdaratejaskAyikAH anekavidhAH prajJaptAH, tadyathA - aGgArI jvAlA murmuro yAvat sUryakAntamaNinidhitaH ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA- paryAptakAzcAparyAptakAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prazaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prAptAni tadyathA - audArikaM taijasaM kArmaNam zeSaM tadeva | zarIrANi sUcokalApasaMsthitAni, tisro lezyAH / sthitiH jaghanyenAntarmuhurtam utkarSeNa trINi rAtridivAni, tiyaMGmanuSyebhya upapAtaH, zeSaM tadeva, ekagatikA dvadyAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prAptAH / te te tejaskAyikAH || sU0 16 // TIkA- 'se kiM taM tasA' atha ke te trasAH, trasanti - abhisandhipUrvakaM vA Urdhvamadhastiryag vA calantIti trasAH - trasanAmakarmodayavarttino jIvAste kiyanta iti praznaH, uttarayati - ' tasA tivihA pannattA' trasA:- trasanAmakarmodayavarttino jIvAtrividhAH triprakArakAH prajJaptAHkathitAH / traividhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'te ukkAiyA vAukAiyA orAlA tasA, tejaskAyikAH vAyukAyikAH, udArA.. . - audArikAstra sAH prANA, teja:- agnireva 170 pRthivI ap aura vanaspatikAyika rUpa sthAvaroM kA nirUpaNa karake aba trasa jIvoM kA kathana karane ke liye gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'se kiM taM tasA - ityAdi / TIkArtha :- "se kiM taM tasA " he bhadanta ! ve trasa jIva kitane prakAra ke haiM ? tathA trasa jIva kinhe kahate haiM ? uttara meM prabhu kahate hai jo apanI icchA ke anusAra athavA binA icchAke Urva adhaH tiryak calate hai ve trasa haiM aise ye trasa jIva " tivihA pannattA" tIna prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM jahA' jaise 'tevakAiyA, vAukkAiyA orAlA tasA pANA' tejaskAyika, vAyukAyika aura audArika trasa prANI jina jIvoM pRthvI, apU ane vanaspatikAyika rUpa sthAvAnu nirUpaNu karIne have trasajIvenu kathana 42vA bhATe gautama svAmI prabhune yevu 'che che hai- "se kiM taM tasA" ityAhi. TIartha "se kiM taM tasA" he bhagavan salavAsA aAranA kahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--jee pAtAnI icchA vinA ja u upara adhaH nIce bhane tiryagU vAyu yA che, te trako avAya he, yAvA yA save "tivihA " paNNattA" traSu prAznA 'DevAmAM AvyA he "taM jahA " te yA prabhA che "te ukkAiyA, cAuphphAiyA, orAlA tasA pANA" tenAyi, vAyuAyika, ane mohAri trasa Ae Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 1 kAyikajIvAnAM zarIrAdidvAra nirUpaNam 171 zarIraM yeSAM te tenaskAyA: tejaskAyA eva tejaskAyikAH, evaM vAyureva zarIra yeSAM te vAyukAyikAH udArAH - sphArA, udArA eva AdArikAH pratyakSata eva spaSTatrasatvanibandhanAbhisandhipUrvakaga tiliGgatayA samupalabhyamAnatvAt, trasAH, trasanti - uSmAdyabhitaptAH santo vivakSitasthAnAt udvijanti gacchanti ca chAyAyAsevanArthaM sthAnAntaraM ye te trasAH, prANAH dvIndriyAdayo jIvAH kathyante te trasA dvIndriyAdayaH audArikatrasAH kathyante / trividhatraseSu prathamataH tejaskAyikapratipAdanAyA''ha - ' se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM teDakkAiyA' atha ke te tejaskAyikAH, tejaskAyikAnAM kiM lakSaNa kiyantazca bhedA iti prazna, uttarayati 'te ukkAiyA duvihApannattA' tejaskAyikA jIvA dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH - kathitAH / prakAradvayameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'suhumataukkAiyA ya cAyara ukkAiyA ya' sUkSmatejaskAyikAzca bAdaratejaskAyikA ca tatra sUkSmatvaM bAdaratvaM ca sUkSmanAmakarmodayAt kA zarIra taijasa rUpa hotA hai ve taijaskAyika hai isI prakAra se vAyukAyiko ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye ye trasa nAmakarma ke udayavarttI hote hai audArika trasa pratyakSa se hI spaSTa rUpa se trasatva kI kAraNabhUta jo abhisadhi pUrvaka gati rUpa liGga hai usase pratIti koTi meM Ate hai / jo uSmA Adi se duHkhita hokara jo vivakSita sthAna se chAyA Adi ke sevana karane ke liye dUsare sthAna para jAte haiM ve trasa haiM / ye audArika prANa dvIndriyAdi jIva kahe jAte haiM / dvIndriya se lekara paJcendriya taka ke samasta jIva audArika trasa prANa kahe gaye haiM / " se kiM taM teukkAiyA " he bhadanta ! taijaskAyika kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake meda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai - " te ukkAiyA duvihA pannattA" bhadanta ! taijaskAyika do prakAra kahe gaye hai - " taM jahA " jaise- 'suhuma te ukkAiyA ya vAyara te ukkAiyA ya" sUkSma taijaskAyika aura bAdara tejaskAyika, inameM sUkSmanAmakarma je jIveAnA zarIra taijasa rUpa hAya che, taone taijassAyika kahyA che. A jIvA trasanAma kadanA yavati hoya che. audArika trasa pratyakSa thIja-spaSTa paNAthI trasatvanA kAraNabhUta je abhisaMdhi pUrNAMkanI gatirUpa liga (cihna) che tenAthI pratIta thAya che. jee uSmA garamI vigerethI du:khI thaI ne vikSita sthAnamAMthI chAyA vigerenu sevana karavA mATe khIjA sthAna para jAya cheM te trasajIveA kahevAya che. A audyAMrika trasa prANu dvIndriyAdi jIva kahe vAya che. eTale ke e indriya vigere jIve trasa prANa kahevAya che. e indrIya vALA jIvAne audArika trasa prANa kahyA che. "se kiM taM te kkAyA" he bhagavan tensya bhavanu zu kSaNa che ? ane tenA DeMTalA leho uhyA che 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che- " te ukkAiyA duvihA pannatto" he gautama ! testhAyi vo meM ahAranA udyA he "taM jahA " te yA pramANe che "huma unakAiyA ye vAyara ukkAyA ya" sUkSma tesmAthi bhane mAhara terssaacika temAM sUkSma nAmakamanA udayathI sUkSmapaNuM, ane khAdara nAmakarmAMnA udayathI bAdarapaNuM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jIvAbhigamasUtre vAdaranAmakarmodayAcca na tu sUkSmatvam-alpatvam , bAdaratvaM ca sthUlatvaM vadarAmalakavat / ubhayatrApi ca-zabdau svagatAnekabhedasUcakAviti 'se kiM taM suhumateukkAiyA' atha ke te sUkSmatejaskAyikAH iti praznaH, uttarayati-pUrvAtidezena-'muhumateukkAiyA jahA muhumapuDhavIkAiyA' sUkSmatejaskAyikAH yathA-yena rUpeNa sUkSmapRthivIkAyikAH kathitAstenaiva rUpeNa jJAtavyAH / sasthAnadvAre sUkSmapRthivIkAyikApekSayA yad vailakSaNyaM tatsvayameva darzayati-'navaraM' ityAdinA, 'navaraM sarIragA sUIkalAvasaMThiyA' navaraM kevalaM sUkSmatejaskAyikAnAM zarIrANi sUcIkalApasasthAnasasthitAni bhavanti / etadatiriktaM sarvamapi sahananAdikaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / cyavanadvAre sUkSmapRthivIkAyikAH anantaramuvRtya tiryakSu manuSyeSu ca utpadyante, ke udaya se sUkSmatA aura vAdaranAmakarma ke udaya se bAdaratA hai sUkSmatA- alpatA aura vAdaratA-sthUlatA, badara aura Amalaka kI jaisI inameM nahIM hai / yahA~ do cakAra apane 2 aneka bhedo ko sUcana karane ke liye prayukta hue hai / 'se kiM taM suhumateukkAiyA' he bhadanta / sUkSma taijaskAyiko kA varNana-kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! "mRhumateukkAiyA jahA puDhavIkAiyA" jisa rUpa se sUkSmapRthivIkAyikoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai usI rUpa se inakA bhI nirUpaNa jAnanA cAhiye saMsthAnadvAra meM hI sUkSmapRthivIkAyikoM kI apekSA aisI bhinnatA hai ki "navaraM saroragA suikalAvasaMThiyA" inake zarIra sUcikalApa (sUiyoM kA piNDa) ke jaise sasthAna vAle hai / isa antara ke atirikta aura sava sUkSmapRthivIkAyika ke jaisA ho jAnanA cAhiye / cyavanadvAra meM sUkSmapRthivIkAyika vahA~ se udvartita hokara tiryazca aura manuSyoM meM utpanna hote hai, aisA kahA hai kintu isa prakaraNa kahyuM che. sUkSmatA-alpapaNuM ane bAdaratArathUla paNuM, bera ane AmaLAnI mAphaka AmAM nathI. sUtramAM becakArakadyA che, te pita pitAnA aneka bhedanuM sUcana karavA mATe prayukta karyA che "se ki ta suhumateupakAiyA" sagavan sUkSma ta yinuvarNana cha ? arthAta sUma tejaskAyikanA keTalAbheda kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne 4 cha 4-"suhumateukkAiyA jahA puDhavIkAiyA" 2 pramANe sUkSma pRthvIjayihAnu thana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe A sUkSama tejaskAyika jIvonuM paNa kathana samajI levuM kevaLa sasthAna dvAranA kathanamAja sUma pRthvIkAyikanA kathana karatA vizeSatA che te sevI zata-"navaraM sarIragA sUhakalAvasaMThiyA" tamanA zarI2 sUyisA5 (sAdhanA guchA) jevA saMsthAna vALA che. A aMtara sivAya bIjuM badhu ja kathana sUmapRthvIkAcikenA kathana pramANe ja samajavuM. vana dvAramAM-sUkSmapRthvIkAyika tyAMthI udvartita thaIne eTale ke--tyAMthI nIkaLIne tiryaMca ane manuSyamAM utpanna thAya che, tema kahyuM che. paraMtu A prakaraNamAM sUma tejaskA yika kevaLa tiryaMca gatimAja utpanna thAya che kemake-tejaskAyika ane vAyukAcika mAMthI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 kAyikajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 173 ityuktam atra tiryaggatAveva sUkSmatejaskAyikAH samutpadyante na tu manuSyeSu samutpadyante, te jIvAtebhyo niHsRtAnAM manuSyagatau utpAdaniSedhAt / taduktam - "sattamimahineraiyA teU vAU aNataruvvaTTA | vi pAve mANusa tava asaMkhAuyA savve" // 1 // chAyA -- saptamImahInairayikAstejo vAyuranantarodavRttAH / naiva prApnuvanti mAnuSyaM tathaivAsaMkhyAyuSkAH sarve / / iti chAyA, gatyAgatidvAraM svayameva darzayati- ' egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' ekagatikAH dvayAgatikAH pratyekagarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH / sUkSmatejaskAyikAH mRtvA tiryaggatAveva utpadyante ata sUkSmatejaskAyikA ekagatikAH kathyante, ekaiva tiryagurUpaiva gatiryeSAM te ekagatikA.. dvyAgatikAH tiryaGmanuSyebhya Agatya sUkSmatejaskAyikepUtpAdAt 'sesaM taM zepam caitra' saMsthAnacyavanAtiriktaM sarvaM tadeva - sUkSmapRthivI kAyikaprakaraNavadeva jJAtavyamiti / meM sUkSmatejaskAyika kevala tiryaggati me ho utpanna hote hai kyoki teja aura vAyu se nikale hue jIvoM kA manuSya gati meM jAne kA niSedha hai - kahA bhI hai- "sattami maddi neraiyA' ityAdi arthAt sAtavIM narakabhUmi se udavRta hue nairayika tathA taijaskAyika aura vAyukAyika tathA asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya ye saba marakara manuSya paryAya ko prApta nahIM karate hai ' egagaiyA, duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA" ye sUkSma tejaskAyika jIva eka gativAle hI hote hai arthAt sUkSmataijaskAyika se marA huA jIva kevala eka tiryaJca gati meM hI utpanna hote haiM isalie ye eka gatika- eka hI gati meM jAne vAle kahe gaye hai / tiryaJca aura manuSya ina do gatiyoM meM se Akara ke jIva ina sUkSmataijaskAyika rUpa se utpanna hote hai | isaliye inheM dvayAgatika - do gatiyo se Ane vAlA kahA gayA hai / " sesaM taM ceva" saMsthAnacyavana ina se vyatirikta aura saba kathana sUkSmapRthivIkAyika ke prakaraNa ke jaisA hI hai "se ttaM sruhumate ukkAiyA" yaha saba kathana sUkSmataijaskAyikoM ke sambandha meM kahA hai / 5 nIkaLelA jIve| manuSya gatimAM jatA nathI. tema niSedha karele che. kahyuM paNa che ke'sttmi mahi neraiyA ityAdi arthAt sAtabhI narambhUbhI thI nIjesA nairayi / tathA tejaskAcikA ane vAcukAyikA tathA asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA manuSya A badhA marIne manuSya paryAya prApta karatA nathI 'egagaiyA, du AgaiyA parittA asaMkhejjA paNNattA A sUkSma terA vo gativAnA hoya he arthAt sUkSma tejaskAyikamAMthI jIva kevaLa eka tiya ca gatimAM ja utpanna thAya che. tethI tee ekagatika' ekaja gatimAM javAvALA e pramANe kahela che tiya"ca ane manuSya e e gaticAmAMthI AvIne jIva A sUkSma tejaskAyika paNAthI utpanna thAya che. tethI tene hrayA gati me gatiyo bhAMthI bhAvavAvAjA me pramANe Aheta che. "sesaM taM ceva" saMsthAnadvAra ane cyavana dvAra, nA kathana sivAyanuM khIju badhu ja kathana sUkSma pRthvIkAyanA prakaraNamAM je Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jIvAbhigamasUtre upasaMharannAha-'se tta' ityAdi, 'se tai' muhumate ThekkAiyA' te ete sUkSmatejaskAyikA nirUpitA iti bhAvaH // sukSmatejaskAyikAnnirUpya bAdaratejaskAyikAn nirUpayituM praznayana Ahe-se ki taM' ityAdi, se kiM taM vAyarateukkAiyA' matha ke te bAdaratejaskAyikA iti praznaH, uttarayati-'vAyarateukkAiyA aNegavihA paNNattA' bAdaratejaskAyikA anekavidhAH-anekaprakArakoMH prajJaptAH- - kathitA., anekavidhatvameva darzayati 'taM jahA~' ityAdinA, 'taM jahA' tadyathA - 'iMgAle jAlemummure jAva sUrakaMta maMNinissite' iMgAla: (maGgaMgaro vA) jvAlA murmuro yAvatsUryakAntamaNinizritaH, atra yAva-padenaiteSAM grahaNaM tathAhi-'iMgAle jAle mummure accI alAe suddhAgaNI ukkA vijjU asaNI nigyAe saMgharisasamudvie' aGgAroM jvAlA murmuro'gliAtaM zuddhAgnirulkA vidyudazanirnirdhAtaH saGgharSamamutthitaH iticchAyA / tatra aGgAro vigatadhUmajAlo'tizayena jAjvalpamAnaH kASTAdi. sUkSmatejaskAyikoM kA varNana karake aba vAdarataijaskAyikoM kA varNana kiyA jAtA hai"se kiM taM vAyarateukkAiyA he bhadanta ! bAdarataijaskAyikoM kA kyA svarUpa hai aura ye kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"vAyarateukkAiyA aNegavihA paNNattA" he gautama bAdaratejaskAyika-aneka prakAra ke kahe gaye hai / "taM jahA" jaise-"iMgAle, jAle, mummure, jAva surakaMtamaNinissie" aGgAra, jvAlA, murmurAvasthApanna agni, yAvat sUryakAntamaNi se nirgata agni yahA~ yAvat pada se ina bAdara tejaskAyiko kA grahaNa huA hai "iMgAle jAle, mummure, accI alIe, muddhAgaNI ukkA vijjU asaNI nigyAe saMgharisasamuhie" inameM jo agni dhUma se rahita hotI haiM aura bilakula jAjvalyamAna hotI hai vahI aMgAra rUpa se kaho gayI hai bahni kI jo zikhA hai vaha athavA dIpa ko jo zikhA prabhArI chu te pramANe samanvu "se taM suhumateukkAiyA' mA pramANe mA saghaNu kathana sUkSma tejaskAyikonuM kahyuM che. sUkSma tejaskAyikenuM varNana karIne A bAdara tejaskAyikenuM varNana karavAmAM Ave cha.-"se kiM taM voyarate ukkAiyA" mahanta ! mA2 tayi TasA praznA cha? mA prazana uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha -'vAyarateukkAiyA aNegavihIM paNNatA" hai gautama! mA2 tAyi / mane 42 4aa cha "taM jahA" mI pramANe samarayA "gAle, jaoNle, mummure, jAva sUrakatamaNinissie" mA2, pAsA, murmarAvasthAvALA agni yAvat sUryakAnta maNimAMthI nIkaLela Ani ahiyA yAvata padethI mA naye nAmAM mAvesa 'mA2 te2424aayi| zraya 4rAyA che, "iMgAle jati mammure, accI, alAe. suddhAgaNI, ukkA, vijjU , asaNI, nigghApa, saMgharisasamuhie," AmAM dhumADA vinAnI je agni hoya che, ane ekadama tejasvI hoya che tene aMgAra rUpadhI kahI che agninI je zikhA che, te athavA divAnI je zikhA che, te vAlA kahe Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 1 prasakAyikAdijIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 175 'jAle' jvAlA-bahisabaddhazikhA dIpazikhA vA 'mummure' murmuraH-malinIbhUte'gnau bhasmAnvito vahikaNaH 'accI' arciH-bayasaMbaddhA jvAlA 'alAeM' alAtamulmukam jvalatkASThamityarthaH / 'suddhAgaNI' zuddhAgniH, tApitAyaHpiNDAdau / 'ukkA' ulkA-vilakSaNatRNapulagatA ekadizAto digantaraM prati gacchantI vilakSaNatejomAlA vA / 'vijjU' vidyut-anindhanA meghAdijanitA / 'asaNI' azaniH-indravaja iti lokarUDhaH / 'nigyAe' nirghAto vaikriyAzanipAtaH / 'saMgharisasamuhie' saMgharSasamutthitaH - araNyAdikASThanirmathanajanitaH / 'sarakaMtamaNinissie' sUryakAntamaNinizritaH prakharasUryakarasparze sati sUryakAntamaNeH sakAzAt jAyamAno'gniH sUryakAntamaNiniHzrita iti / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye anArAdhatiriktAH tathAprakArA aGgArAdisadRzAhai vaha jvAlA hai bhasmayukta agni ke bhItara jo agnikaNa hotA hai vaha murmurabAdara agnikAyika hai, jo jvAlA bahi se saMbaddha nahIM hotI hai vaha arci hai kisI kASThakhaNDa meM agnilagAkara jo use cAroM tarapha phirAne para gola cakkara sA pratIta hotA hai vaha ulmuka hai tApita bhayaHpiNDa Adi meM praviSTa agnizuddhAgni hai tRNa puJja ke bhItara silagatI huI jo agni hai vaha athavA eka dizA se dUsarI dizA kI aura jAtI huI jo vilakSaNa tejomAlA haiM vaha ulkA hai vinA indhana ke meSa Adi se janita jo prakAzapuMja jaisI agni hai vaha vidyuta hai, indravajra kA nAma azani hai vikriyAjanya jo azanipAta hai vaha nirghAta hai| ragar3a se jo agni utpanna hotI hai-araNi kASTha Adi kI ragar3a se jo agni jaMgala Adi meM utpanna ho jAtI hai vaha saMgharSa samutthita agni hai / prakhara sUrya kI kiraNoM ke sparza hone para jo sUryakAntamaNi se agni nikalatI hai vaha sUryakAntamaNinizrita agni hai tathA-'je yAvanne, vAya che. bhasmavALA agninI aMdara je anikaNa hoya che, tene murmara bAdara agnikAyika kahela che. je javAlA avinanA saMbaMdha vALI na hoya tene arci kahevAya che. keI lAkaDA nA TukaDAmAM agni lagAvIne tene cAre tarapha pheravavAthI je goLa cakakara jevuM dekhAya che, te umuka kahevAya che tapAvelA lokhaMDanA piMDa vigeremAM pravezela agni zuddhAgni kahe vAya che. ghAsanA DhagalAmAM saLagatI je avina che, te athavA eka dizAmAMthI bIjI dizA mAM jatI evI vilakSaNa je te mALA che, tene ulkA kahevAya che baLataNa vinA megha vigeremAMthI utpanna thayela prakAza samUha jevI je agni che, te vidyuta (vIjaLI) kahevAya che. IndranA vajInuM nAma azanI" che vidiyAthI je azanipAta thAya che. te nighata kahevAya che, ragaDavAthI eTale ke vastunA ghasavAthI je agni utpanna thAya che, jemake cakamaka athavA araNinA kASTane ghasavAthI jaMgala vigeremAM je agni utpanna thAya che, te saMgharSa thI thayela agnine saMgharSa samuthita agni kahevAya che. prakhara sUryanA kiraNenA sparzathI sUryakAnta maNi vigeramAMthI je agni nIkaLe che, te sUryakAnta maNi nizrita agni kahevAya che. tathA "je yAvanne tahappagArA" mA 498 maninA hA sivAya mAvA sanI mani Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jIvAbhigamasUtre ste'pi vAdaratejaskAyikatayA pratipattavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA' te uparyuktA agArAdayaH tathA aGgArAdibhinnA aGgArAdisadRzAzca tejaskAyikAste sarve samAsataH saMkSepeNa dvividhA.-dviprakArakA. prajJaptAH-kathitAH / prakAradvayameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pAjatA ya apajjatA ya' paryAptAzcAparyAptAzca, paryAptadharmaviziSTA aparyAptatadharma viziSTAzcetyarthaH / bAdaratejaskAyikAnAM zarIrAdidvArajAtaM nirUpayituM praznayan Aha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte !jIvANa kai sarIraMgA pannattA'teSAM vAdaratejaskAyikAnAM khala bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajAtAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gAtama ! 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA tadyathA--orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNaM ca 'sesaM taM ceva' zeSam-zarIradvAgatiriktamavagAhanAsaMhananadvAraM tadeva pRthivIkAyikaprakaraNavadeva jJAtavyam / pRthivIkAyikApekSayA yadaMze vailakSaNyaM tatsvayameva darzayati --'sarIragA sUikalAvasaMThiyA' tahappagArA" jo aura bhI ina se atirikta isI prakAra kI agniyA~ hai ve saba agniyA~ bhI bAdara taijaskAyika hai ye vAdara tejaskAyika "te samAsao duvihA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye hai| ye vAdara tejaskAyika, cAhe aMgArAdirUpa hoM-cAhe unase bhinna prakAra ke hoM ye saba praryApta aura aparyApta ke bheda se do bhedavAle kahe gaye haiM-tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaisarIragA pannattA' he bhadanta / ina vAdaratejaskAyiko ke kitane zarIra hote haiM ? - uttara meM pramu kahate hai-"goyamA ! to sarIragA pannattA" inake tIna zarIra kahe gaye haiM--"taM jahA" jaise-"orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, taijasazarIra, aura kArmaNazarIra, "sesaM taM ceva" zarIradvAra se atirikta avagAhanA aura sahanana dvAra pRthivIkAyika ke prakaraNa jaise hI hai, parantu inakA zarIra aura saMsthAna judA prakAra kA hotA hai hoya te tamAma agniyo paNa bAdara tejaskAyika asi kahevAya che. A bAdara R4 bhani "te samAsao duvihA pannattA" sapathI meM prA2nA Dara che, mA bAdara tejarakAyika cAhe aMgAra vigere rUpe hoya athavA tenAthI bhinna prakAranA hoya te saghaNA paryAta ane maryAtanA sehathA me mAranA 4 cha "tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kara sarIragA paNNattA" sagavan mA mAha2 daryihAne reTatA zazI hAya che ? sA prazna uttarabhAM prabhu 49 che 4-"goyamA! to sarIragA paNNattA" gItama! mA mAha2 tAyihAnA traya prAranA shsh| 46 // cha "tajahA" mA prabhAecha "orAlie, teyae, kammae", mohA4i, zarI2, terasa zarI2 bhane Ama zarIra, "sesa taM ceva" zarIra dvAranA kathana sivAya avagAhanA dvAra ane saMhananAranuM kathana pRthvIkAyikenA prakaraNamAMpramANe samajavu. paraMtu A bAdara tejaskAyikenA zarIradvAra ane saMsthAna dvAra pRthvIkAyi Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA pra. 1 trasakAyikAdijIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 177 bAdaratejaskAyikAnAM zarIrANi sUcIkalApasaMsthitAni, sUcIkalApaH-sUcIpunaH tadvat saMsthitAni -sUcIkalApasaMsthAnayuktAni bhavanti / tinni lessA' tisro lezyAH- kRSNanIla kApotAkhyA bhavanti bAdaratejaskAyikAnAm / 'ThiI jahanneNaM atomuhuraM ukkoseNaM tanni rAI dii' bAdaratejaskAyikAnAM sthiti:-AyuSyakAlo jaghanye nAntamutti bhavati utpaikaNa tu trINi rAtriMdivAnI, pRthivIkAyikAnAM tu jaghanyotkarSAbhyAM sthitirantamuhUrtapramANaiva kathitA atratUtkarSAze bhedo bhavati, iti 'tiriyamaNussehito uvavAo' bAdaratejaskAyikAnAmupapAtastiryaD manuSyebhyo bhavati tiryaDmanuSyAbhyAmuvRttyA'tra gacchantItyarthaH / 'sesaM taM ceva' zeSam-saMsthAnasthityupapAtAtiriktaM dvArajAtaM sarvamapi tadeva yathA bAdarapRthivIkAyikAnAM kathitaM tenaiva rUpeNa jJAtavyam 'egagaDayA duAgaiyA' ekagatikA dvayAgatikA bAdaratejaskAyikA bhavanti, itauvRtya kevalaM tiryaggatAveva gacchanti manuSyagatau gamanaM na bhavati / yata itauddhRtyaikasyAmeva tiryaggatau gacchanti jaise "sarIragA sUIkalAvasaMThiyA' bAdaratejaskAyiko ke zarIra sUcikalApa nAmaka saMsthAna se yukta hote hai / phira lezyAsthiti aura upapAta meM bhI vilakSaNatA hai jaise-"tinnilessAo" inameM kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyAe~ hotI hai "ThiI jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI" inakI sthiti jaghanya eka antarmuhUrta ko hotI hai aura utkRSTa se tIna rAta dina kI hotI hai / sUkSma pRthivIkAyikajIvoM kI sthiti to jaghanya aura utkRSTa se kevala eka antarmuhatta kI hI kahI gaI hai| parantu yahA~ utkRSTa aMza meM bheda haiN| "tiriyamaNussehito uvavAo" bAdara tejaskAyiko kA utpAda tiryazca aura manuSya gati se mara kara Aye hue jIvo se hI hotA hai / "sesa taM ceva" lezyAsthiti aura upapAta se atirikta saba dvAra jaise vAdara pRthivIkAyika ke prakaraNa meM prakaTa kiye gaye haiM vaise hI yahA~ para bhI jAnanA cAhiye / ye "egagaiyA duAgaiyA" ekagatika hote hai thI hA prA2nu DAya che.ma- "sarIragA sUI kalAvasaMThiyA' mA 424Ayiaunu zarIra sUcikalApa-soInA bhArA-gura7A nAmanA saMsthAna vALuM hoya che. A sivAya lezyAdvAra, sthitidvA2, sana 15pAta (utpattI) dvAramA 5 minnatA cha rema-"tinni lessA" ! 2 ta yiDIne 40, nIsa, bhane apAta me veshyaa-ye| DAya che. "ThiI jahaNNe NaMaMtomuhupta ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI" teyAnI sthiti dhanyathI me4 mtbhuitniihoya che, ane utkRSTathI traNa rAtri divasanI hoya che paraMtu pRvIkAyika jIvanI sthiti to jaghanya ane utkRSTathI kevaLa eka atimuhUrtanI ja kahelI che paraMtu ahiyAM utkRSTa bhazamA che "tirikkhamaNussehito uvavAo" mA2 taayin| 55Ata-utpattI tiya ya bhane manuSya AtithA bhazana mAvatA vAmAthI DAya che "sesaM taM ceva" vezyA DhiAra sthitidvAranA kathana sivAyanuM badhAjadvAranuM kathana bAdara pRthvIkayikenuM je pramANe 4thana yuche, te pramANenu sabhA mA "egagaiyA duAgaiyA" me gatimai oralvALA eTale ke teo marIne kevaLa eka tiryaMca gatimAM jyA vALA hoya che. manuSya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jIvAbhigamasUtre ata ekagatikA ime kathyante iti bhAvaH / dvayAgatikAH dAbhyAM tiryaD manuSyAbhyAmAgacchantItyato TyAgatikAH, bAdaratejaskAyikAstiryaDamanuSyagatita ihA gacchantIti / 'parittA asaM khejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH kathitA iti / prakaraNamupasaMharannAha'settaM ityAdi, 'settaM' teukkAiyA' te ete bAdaratejaskAyikA kathitA stathA samAnyatastejaskAyikA nirUpitA iti ||suu0 16 // kathitAstejaskAyikA' samprati vAyukAyikAnabhidhAtumAha-'se ki taM' ityAdi / mUlam-se ki taM vAukkAiyA ? vAukkAiyA duvihA pannattA. taM jahA suhumavAukkAiyA ya. bAyarakhAukkAiyA ya / suhuma vAukkAiyA jahA-teukkAiyA. navaraM sarIrA paDAgasaMThiyA. egagaiyA duAgaiyA. parittA asaMkhejjA pannatA / settaM suhamavAukkAiyA / sekiM taM bAyaravAukkAiyA ? vAyaravAukkAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA pAINavAe paDINavAe, evaM je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagAya / tesiM NaM maMte ! jIvANaM kai sarAragA pannattA ? goyamA ! cattAri sarIramA pannattA taM jahA-orAlie vauarthAt ye marakara kevala eka tiryaJca gati meM hI jAte haiM manuSya gati meM nahIM kyoMki"sattami mahi neraiyA" ityAdi, Agama kA vacana pahale kahe gaye haiM / ataH ye kisI hI eka tiryaggati meM jAte haiM isaliye inhe ekagatika kahA gayA hai / dvayAgatika ye isaliye kahe gaye haiM ki ye isa rUpa se tiryaJca aura manuSya gati se Aye hue jIvoM meM se utpanna hote hai / "parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiM / 'settaM teukkAiyA" isa prakAra se vAdara teskAyiko kA nirUpaNa huA isa kI samApti hote hI sAmAnya rUpa se tejaskAyiko kA nirUpaNa samApta huA | sUtra // 16 // gatimA tA navI. bhale-"sattammi mahi neraiA" tyAhi mAgabhanu kyana pahelA kahyuM che tethI e Agamavacana pramANe teo koIpaNa eka tiryaMca gatimAM jAya che tethI teone ekatika kahelA che. dvayAgatika-teone be gatithI AvanArA e mATe kahyA che ke-teo tiryaMca ane manuSya A be gatimAMthI AvelA che bhAMthI utpanna thAya cha, "parittA asaMkhejjA pannattA" pratye: zarIza masabhyAta hyA cha. "se taM yA ukkAiyA" mA pramANe pA2 yionu ni35 yu cha mA mAhara tejaskAcikenA kathananI samApti thatAM ja sAmAnya paNAthI tejaskAyikenuM kathana samApta thayuM. sU0 16 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vAyukAyikajIvanirUpaNam 179 vvie, teyae, kammara, sarIraMgA paDAgasaMThiyA, cattAri samugdhAyA, veNAsamugdhAe / kasAyasamugdhAe mAraNAMtiyasamugdhAe ve uvviya samugdhAe / AhAro nivvAghAeNaM chaddisi, vAghAyaM paDucca siya tidirsi siya cauddisi siya paMcadisi / uvavAo devamaNuyaneraisu natthi / ThiI jahanneNaM ato muhuttaM ukkoseNaM tinnivAsasahassAIM, sesaM taM ceva, egagaiyA du AgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso ! settaM bAyara vAukkAiyA, settaM vAukkAiyA" || sU0 17 // chAyA -matha ke te vAyukAyikAH ? vAyukAyikAH dvividhAH prajJatAH, tadyathAsUkSmavAyukAyikAca vAdaravAyukAyikA ca / sUkSmavAyukAyikAH yathA tejaskAyikAH / navaraM zarIrANi patAkAsaMsthitAni ekagatikA dvayAgatikAH pratyeke asaMkhyeyAH prajJaptAH / te pate sUkSmavAyukAyikAH / atha ke te vAdarAyukAyikAH ? vAdaravAyukAyikA anekavidhAH mazaktAH, tadyathA- prAcInavAtaH pratIcInavAtaH, evaM ye cAnye tathAprakArAH, te samAsato dvividhAH prAptAH paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi praptAna gautama ! catvAri zarIrANi prazatAni, tadyathA - audArikaM vaikriyaM taijarsa kArmaNaM, zarIrANi patAkAsaMsthitAni / catvAraH samudghAtAH vedanAsamudghAtaH, kapAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAto vaikiyasamudghAtaH / AhAro nirvyAghAtena padizi, vyAghAtaM pratItya syAt tridizi syAt caturdizi syAt paJcadizi / upapAto devamanujanairayikeSu nAsti / sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi varSasahasrANi / zeSaM tadeva / pakagatikA dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJaptAH zramaNA yuSman / te pate yAdavAyukAyikAH / te pate vAyukAyikAH // su0 17 // TIkA:- se kiM taM cAukkAiyA' atha ke te vAyukAyikAH, vAyukAyikAnAM kiM lakSaNaM kiyantazca medA iti praznaH, uttarayati - 'vAukkAiyA duvihA pannattA' vAyukAyikajIvAH " teskAyikoM ko kaha kara aba vAyukAyikoM kA nirUpaNa karate haiM "se kiM taM vAukkAiyA - ityAdi / sUtra 16" 'se kiM taM vAukkAiyA' he bhadanta / vAyukAyikoM kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda haiM ? uttara - meM prabhu kahate hai - " vAukkAiyA duvidhA pannattA" he gautama | vAyu tenasAyionu thanIne have sUtrabhara vAyuayi anu ni3yANu re che - " se kiM a anstar' Suilt. TIartha - "se kiM taM vAkkAyA" he bhagavan mA vAyuayi anu zu lakSaNa che ? ane teonA keTalA bheda hAya che ? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne kahe che ke Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jIvAbhigamasUtra dvividhA:-dviprakArakAH prajJAptAH kathitAH, vAyureva kAyaH zarIra yeSAM te vAyukAyAH vAyukAyA eva vAyukAyikA ste ca dviprakArakA bhavantItyuttaram / daividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-suhumavAukkAiyA- ya vAyaravAukkAiyA ya' sUkSmavAyukAzca vAdaravAyukAyikAzca sUkSmatvaM bAdaratvaM ca tAdRzanAmakarmodayAt / tatra sUkSmavAyukAyikAn darzayitumAha-'muhuma0' ityAdi, 'muhumavAukkAiyA' jahA muhumateukkAiyA' sUkSmavAyukAyikA yathA sUdamatejaskAyikAH, yathA sUkSmatejaskAyikAnAM zarIrAdi cyavanAntadvArANi kathitAni tathaiva sUkSmavAyukAyikAnAmapi tAni dvArANi tathaiva vaktavyAni / kevalaM yadaMze vailakSaNyaM tadarzayati'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM sarIrA paDAgasaMThiyA' navara kevalaM sUkSmavAyukAyikAnAM zarIrANi patAkAsasthAnayuktAni bhavantIti jJAtavyam / anyatsarvaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / 'egagaiyA duAgaiyA' ekagatikA yAgatikAH, sUkSmavAyukAyikAt uvRttya tiryag gatimAtre gamanAdekagatikAH, tathA tiyaDmanuSyagatibhya udvRttya sUtmavAyukAyike AgamanADhyAgatikAH kAyika do prakAra ke kahe gaye haiM-vAyu hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vAyukAya haiM aura vAyukAya hI vAyukAyika haiM / ye isa prakAra se do prakAra ke haiM-"muhumavAukkAiyA ya vAyara vAukkAiyA ya" sUkSma vAyukAyika aura bAdara vAyukAyika yahAM para bhI sUkSmatA aura bAdaratA sUkSma aura bAdara nAmakarma ke adhIna hai inameM 'muhumavAukkAiyA jahA muhumateukkAiyA" sUkSmavAyukAyikoM kA varNana sUdama tejaskAyiko ke jaisA hI hai. ataH sUkSmatejaskAyikoM ke jisa prakAra se zarIrAdi cyavanAnta dvAra varNita hue haiM, usI' prakAra se inake bhI ye dvAra varNita kara lenA caahiye| parantu "sarIrA paDAgasaMThiyA" inake zarIra patAkA ke jaise AkAra vAle hote haiM / bAkI kA aura saba kathana sUkSmapRthivIkAyikoM ke jaise hI hai| "egagaiyA duAgaiyA" ye jIva eka gatika hote haiM, kyoMki sUkSmavAyukAyika se uddhRta hue jIva kevala eka tiryaggati meM hI utpanna hote haiN| tathA tiryaJca aura manuSya gati se "vAupakAiyA vihA paNNatA" gautama vAyusAya: 04 prAranA che. "taM jahA" to maa| 2 / prabhAeche "suhuma vAukkAiyA ya vAyara vAukAiyA ya" sUkSma vAyumayi ane bAdara vAyukAyika ahiyAM paNa sUma paDyuM ane bAdara pazu sUkSama ane bAdara nAmakarmane adhIna cha tama sabhA tamAM "suhama vAukkAiyA jahA suhama teukkAiyA" sUkSma vAcakAcikenuM varNana eNma tejaskAyikonA kathana pramANe ja che. tethI sUkSama tejaskAcikenA zarIra dvArathI laIne yavanadvAra sudhInuM je pramANe kathana karyuM che, eja pramANe A sUkSma vAyuyAnA mAra dvArAnu thana sabhA 52 tu "sarIrA paDAgasaMThiyA" tamArnu zarIra patAkA-davAnA AkAra jevuM hoya che te A kathana sivAya bAkInuM saghaLuM kathana sUkSma pRthvIya chAnA 4thana prabhArI cha / "egagaiyA duAgaiyA" mA me gtivALA hoya che, kemake sUkSma vAyukAyike mAMthI nIkaLelA jIvo kevaLa eka tiryagatimAM ja Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vAyukAyikajIvanirUpaNam 181 sUkSmavAyukAyikAH kathyante iti / 'parittA asaMkhejjA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH sUkSmavAyukAyikAH prajJaptAH / sUkSmavAyukAyikAnupasaMharannAha-'settaM' ityAdi, 'settaM suhumavAukAiyA' te ete sUkSmavAyukAyikAH kathitA iti // sUkSmavAyukAyikAnnirUpya vAdaravAyukAyikAnnirUpayituM praznayannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM vAyaravAukAiyA' atha ke te vAdaravAyukAyikAH, vAdaravAyukAyikAnAM kiM lakSaNaM kiyantazcabhedA iti praznaH, uttarayati-'vAyaravAukAiyA' aNegavihA pannattA' bAdaravAyukAyikAH jIvA anekavidhA'-anekaprakArakAH prajJAptAH-kathitA / anekavidhatvameva darzayati'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pAINavAe paDINavAe' prAcInavAtaH pratIcInavAtaH 'evaM je yAvanne tahappagArA' evam-prAcInAdivAtavadeva ye cAnye-prAcInavAtasadRzAstathA prAcInavAtabhinnA ye vAyavaH te sarve'pi bAdaravAyukAyikatayA jJAtavyAH, yathA-dakSiNavAtaH, uttaravAta ityAdi, 'te samAsao duvihA pannattA' te pUrvoktAH prAcInAdivAtAH samAmataHuddhRtta hue jova hI isa avasthA meM Akara utpanna hote hai| isaliye inheM yAgatika kahA gayA hai / "parittA asaMkhejjA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiN| "settaM sahamavAukkAiyA isaprakAra se yaha sUkSma vAyukAyikoM kA nirUpaNa hai| vAdara vAyukAyikoM kA nirUpaNa isa prakAra se haiM-"se kiM taM vAyaravAukkAiyA" he bhadanta ! bAdaravAyukAyikoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda hai ! uttara meM prabhu kahate haiM - "vAyaravAukkAiyA aNegavihA pannattA" he gautama ! bAdaravAyukAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise 'pAINavAe paDINavAe" prAcIna vAyu pratIcIna vAyu isI prakAra "je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI prAcIna Adi vAyu ke jaise tathA prAcIna / Adi vAyu se bhinna vAyu hai ve saba bAdara vAyukAyika rUpa se hI mAne gaye haiN| jaise-dakSiNavAyu, uttara vAyu ityAdi. "te samAsao duvihA pannattA" ye saba vAyu sakSepa se do prakAra ke utpanna thAya che, tathA tiryaMca ane manuSya gatimAthI nIkaLelA jIvoja A avasthAmAM AvIne utpanna thAya che, tethI teone "DhayAgatika be gatimAMthI AvavAvALA kahelA che. 'parittA asaMkhejjA' pratye zarIrI madhyAta DAya che "se taM suhama vAukkAiyA" ma pramANe A sUkSama vAyukAyika jInuM nirUpaNa che. ___ 2 vAyuyiSThInu ni359 mA pramANe che.- 'se kiM taM vAyaraMvAukkAiyA" gautama svAmI prabhune pUche che ke he bhagavana bAdara vAyukAyika jIvonuM zuM lakSaNa che? ane tenA seho cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIne 4 cha hai-"bAyara vAukkAiyA aNegavihA paNNattA" gautama ! mA42 yuyi ~ mana ||2naa DasA che "taM jahA" te 21 prabhAra cha pADINavAe paDINavAe" prAcIna vAyu pratIthIna vAyu vigere "je yAvanne tahappagArA" mI 5 ke. prAcIna vAyu vigerenA ne Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jIvAbhigamasUtre sakSepeNa dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH- kathitAH ! 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca paryAptAparyAptabhedena' dvividhA bhavantItyarthaH bAdaravAyukAyikaviSaye prajJApanAyAmevaM kathitam tathAhi-se kiM taM vAyaravAukkAiyA ? bAyaravAukkAiyA aNegavihA pannattA taM jahA pAINAvAe paDINavAe dAhiNavAe udINavAe ukkAvAe ahevAe tiriyavAe vidisivAe vAubhAme vAukkaliyA maMDaliyAvAe ukkaliyAvAe guMjAvAe jhaMjhAvAe saMvaTTagavAe ghaNavAe taNuvAe suddhavAe je yAvanne tahappagArA' te samAso duvidA pannattA / taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA ya ityAdi, / eSAM vyAkhyA-'pAINavAe' yo vAyuH pUrvadiza samAgacchati, sa prAcInavAta., eva pazcimadizAta Agacchati yaH sa pratIcInavAtaH, dakSiNadizAtaH Agacchati yaH sa dakSiNavAta., ya uttaradizAta Agacchati sa udIcInavAta', Urdhvamudgacchan yo vAti sa UrdhvavAta , evamadhovAtavAtAvapi tiryag vaktavyau / vidigbhyo kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise- "pajjattA ya apajjattA ya" paryApta vAyukAyika aura aparyApta vAyukAyika bAdara vAyukAyika ke sambandha meM prajJApanA sUtra meM aisA kahA gayA hai-"se kiM taM vAyaravAukkAiyA" vAyaravAukkAiyA aNegavihA pannattA "taM jahA-pAINavAe, paDINavAe, dAhiNavAe udINavAe, uDDhavAe, ahevAe, viriyavAe' vidisivAe, bAunbhAme, vAukkaliyA, maMDaliyAvAe, ukkaliyAvAe, guMjAvAe, jhaMjhAvAe' saMvaTTagavAe, ghaNavAe, taNuvAe, muddhavAe, je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA panattA-taM jahA pajjattagAya apajjattagA ya" jo vAyu prAcI-pUrva dizA se AtA hai vaha prAcIna vAyu hai, isI prakAra jo vAyu pratIcI-pazcima dizA se AtA hai vaha pratIcIna vAyu hai / jo vAyu dakSiNa dizA se AtA hai vaha dakSiNa vAyu hai, jo uttara dizA se AtA hai vaha udIcIna vAyu hai / jo vAyu Upara paNa prAcIna vAyuthI bIja prakAranA vAyuo che, te badhAne khAdara vAyu kAyika paNAthI ja bhAnasA ma kSiA vAyu, utta2 vAyu vigaire "te samAsao duvihA paNNatA" mAyA vAyusa 25 thIma prahAranA 4aa cha "taM jahA" me addaa| mAmale sabha vA 'pajjattA ya apajjattA ya" paryAta vAyuyi mana maryApta vAyuyi pAha2 vAyuyi nA samayamA prajJApanAsUtramA thucha 4-"se kiM taM ghAyara ghAukkAiyA, yAyara vAukAiyA paNegavihA paNNatA" taM jahA" pAINayApa, paDINavAe, dAhINavAe, udINavAe, uDDhavAe ahevApa dhidisivAe, vAucAme, ghAukkaliyA, maMDaliyAvAe, ukkaliyAvAe, guMjAvAe, jhaMjhAvApa. saMvagavAe, ghaNavAe taNuvAe, suddhavAe, je yAvaNNe tahappagArA te samAso duvihA paNNattA-'taM jahA' pajjatagA ya apajjattagA ya" mAmAM gautama svAmI prabhuna pache che ke- he bhagavana bAdara vAyu kAyikenuM svarUpa che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che. ke he gautama! bAdaravAyukAyika aneka prakAranA kahyA che, te prakAro A pramANe che je vAya prAcI kahetA pUrva dizAmAthI Ave che, te prAcIna va yu kahevAya che ane eja pramANe je vAyu pratIcI-pazcima dizAmAMthI Ave che, te vAyu pratIcIna vAyu che je vAyu dakSiNa dizAmAthI Ave che te vAyu dakSiNavAyu kahevAya che. je vAyu uttara Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 1. ghAyukAyikajIvanirUpaNam 183 ya Agacchati sa vidigvAtaH / 'vAubhAme' vAtodAmaH, anavasthito vAtoDrAmaH, 'ghAukkaliyA' vAtotkalikA yo nIcairgacchati sa vAyurvAtotkalikA kathyate, 'maMDaliyAvAe' maNDalikAvAtaH-mUlata Arabhya pracuratarAbhirmaNDalikAbhirmizrito maNDalAkAro vAtaH, 'guMjAvAe' gulAvAtaH yo guJjan zabdaM kurvan vAti sa0 tathA, 'jhaMjhAvAe' jhaMjhAvAta, savRSTiko vAtaH azubhaniSTurau vA vAta', 'saMvaTTagavAe' saMvartakavAtaH tRNAdisaMvartanasvabhAvo vAtaH, yugAntakAlabhAvI vA vAtaH pralayakAlabhAvItyarthaH 'jugaMta sarisaM saMvavAyaM viuviUNa' iti vacanAt 'ghaNavAe' ghanavAta -ghanapariNAmo vAto ratnaprabhA pRthivyAghadhodeze vidymaanH| 'taNuvAe' tanuvAtaH viralapariNAmaH dhanavAtasyAdhaH sthitaH / 'muddhavAe' zuddhavAto mandastimitaH 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH, ye vAyavaH uparoktavAyubhinnAH uparoktavAtasadRzAzca te meM bahatA hai vaha Urdhva vAyu hai, jo vAyu nIce kI aura bahatA hai vaha adhovAyu hai / jo vAyu tirana bahatA hai vaha tiryag vAyu hai / vidizAmoM se jo vAyu AtA hai vaha vidigvAyu hai| no vAyu anavasthita hotA hai vaha vAtodmama vAyu hai nIce kI ora jAtA huA vAyu utkalikAvAta hai pracura maMDalikAmoM se mizrita hokara maNDalAkAra jo vAyu hai vaha maNDalikAvAta hai / zabda karatA huA jo vAyu vahatA hai vaha gujAvAta hai / vRSTi ke samaya jo vAyu calatA hai vaha vRSTi se mizrita vAyu jhaMjhAvAta hai / yuga ke anta meM pralayakAla meM jo vAyu calatA hai vaha saMvartaka vAyu hai-jaise kahA hai-'jugaMtasarisaM saMvaTTavAya viunviUNaM' iti ratnaprabhA pRthivI Adi ke adhodeza meM jo ghanapariNAma vAlA vAta hai vaha ghanavAta hai / ghanavAta ke aghodeza meM rahA huA jo vAta hai vaha tanuvAta hai / manda stimita vAyu kA nAma zuddha pAta hai / tathA isI prakAra ke jo aura bhI dizAothI Ave che, te vAyu udIcIna vAyu kahevAya che je vAyu upara vAya te udarva vAyu kahevAya che ane je vAyu nIcenI tarapha vAya che, te vAyu adhe vAyu kahevAya che je vAyu tiracha (vAMke cuke) vAya che, te tiya) vAyu kahevAya che. vidizAomAMthI je vAyu Ave che te vidigU vAyu kahevAya che je vAyu anavasthita-asthira hoya che te vAyu vAtedamavAyu kahevAya che nIcenI tarapha jate vAyu utkAlikA vAyu kahevAya che. aneka maMDalikAothI mizrita thaIne maMDalAkAra je vAyu vAya che, tene maMDalikA vAyu kahevAya che. zabda karate thatuM je vAyu vahe che, te zuM jAvAta kahevAya che vasaMda nA samaye je vAyu cAle che, te varSAdathI mizrita thayele vAyu jhaMjhAvAta kahevAya che. yuganA aMtamAM eTale prasayAmA 2vAyu yA cha, te sarta vAyu upAya che, 2 4yuche hai--"jugaMtasarisaM saMvahavAyaM viuviUNaM" ti. 2tna pramA vigaire pRthvInA mdhe| mAgamA dhana pariNAma vALA je vAyu che te ghanavAta kahevAya che. ghanavAtanA nIcenA pradezamAM rahelA je vAyu che, te tanuvAta kahevAya che. manda-timita vAyunuM nAma zuddha vAyu kahevAya che, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamasUtra sarve vAyukAyikatayA pratipattavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA ya' te uparokkA vAtAH samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakAzcAparyA. 'tAkAca // samprati bAdaravAyukAyikAnAM zarIrAdi dvAracintanAya praznayannAha-'tesi NaM bhaMte ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni kathitAnIti zarIradvAre praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri sarIraMgA pannattA' catvAri zarIrANi prajJaptAni-kathitAni 'taM jahA' tadyathA-'orAlie veuvie teyae kammae' audArikaM vaikriyaM taijasaM kArmaNaM ca, etaccharIracatuSTayaM vAdaravAyukAyikAnAM vaikriyazarIrasyAdhikasyApi sabhavAditi, / 'saroragA paDAgasaMThiyA' zarIrANi bAdaravAyukAyikAnAM patAkA saMsthAnasaMsthitAni bhavanti / 'cattAri samugghAyA, veyaNAsamugyAe kasAyasamugyAe maraNAMtiyasamugghAe veundhiyasamugdhAe' vAta hai tathA inase bhinna jo aura bhI vAyu hai ve saba vAyukAyika hai / ye-vAyukAyika jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / aba vAdara vAyukAyikoM ke zarIrAdi dvAroM ke viSaya meM gautama svAmI prabhu se aisA pUchate hai"te siNaM bhaMte" ! jIvANaM kai sarIragA pannattA"he bhadanta ! ina bAdara vAyukAyikoM ke kitane zarIra hote haiM / aisA yaha zarIradvAra meM gautama kA prazna haiM--isake uttara meM prabhu kahate haiM "goyamA ! cattAri sarIragA pannattA" he gautama ! bAdara vAyukAyikoM ke cAra zarIra hote haiM "te jahA" jaise-"orAlie veunvie, teyae, kammae" audArika, vaikriya, taijasa, aura kArmaNa yahAM vAdara vAyukAyika jIvoM ke eka vaikriya zarIra adhika kahA gayA hai| kyoMki usakI yahAM sabhAvanA hai / "sarIraMgI paDAgasaMThiyA': ina bAdara vAyukAyika jIvoM ke zarIra sasthAna patAkA ke jesA-hotA hai / "cattAri samugghAyA" inake cAra samudghAta hote haiM jinake A kahela prakArathI bIjA paNa je vAyuo hoya che te badhA vAyukAyike ja kahevAya che. A vAyu kAyika , paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA thAya che have bAdara vAyukAyikonA zarIra vigere dvArenA saMbaMdhamAM gautama svAmI prabhune bhUche che --"tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kara sarIragA pannattA" magavan ma 42 vaayukAyikAnA keTalA zarIra hoya che ? A pramANe A zarIra dvAranA saMbaMdhamAM gautama svAbhiinii prazna cha. mA prazna uttaramA prabhu gautama svAbhAna 4 cha 4--"goyamA! cattAri sarIraMgA paNNacA" gautama ! 12 vAyuAyiTIne yAra zaza2 DAya cha "taM jahA" te mA prabhArI cha. bhaThe-'orAlie, veucie, teyae, kammae," motI2i4, chiya, tesa ane kAmaNa. ahiyAM bAdara vAyukAyika jIvone eka viyi zarIra adhika kahela che. kemake maDiyA tanI samAvanA che. "sarIragA paDhAgasaMThiyA" ma mA2 vAyuAyi chAna. zarIranu sayAna ptaa4|-naare yacha. "cattAri samugdhAyA" mA vAyuAyi45vAne Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 vAyukAkijIvanirUpaNam 185 bAdaravAyukAyikAnAM catvAraH samudghAtA bhavanti tadyathA-vedanAsamudghAtaH prathamaH 1, kaSAyasamudghAto dvitIyaH 2, mAraNantikasamudghAta stRtIyaH 3, vaikriyasamudghAtazca caturthaH 4, / 'AhAro nivvAdhAeNaM chadirsi' bAdaravAyukAyikAnAmAhAro niyAdhAtena SaDdizi lokamadhye sthitatvAt / 'vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisi piya paMcadisiM' vyAghAtaM pratItya-vyAghAtamapekSya tu syAt-kadAcit tridizi, tridigbhyaH AgatAn pudagalAnAharanti, syAt-kadAcit caturdizi, syAt- kadAcita paJcadizi vyAghAto lokaniSkuTarUpaeva, bAdaravAyukAyikAnAM lokaniSkuTAdau api sabhavAditi / uvavAo devamaNuyaneraiemu Natthi' bAdaravAyukAyikAnAmupapAto devamanujanairayi keSu nAsti na bhavati, kevalaM tiryag gatAvevopapAto bhavatIti // 'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAI' sthitiH AyuSkAlo bAdaravAyukAyikAnAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa trINi varSasahasrANi bhavatIti / 'sesaM taM cetra' zeSaM nAma ye haiM-vedanA samudghAta, kapAyasamudghAta, mAraNAtikasamudghAta aura vaikriya samudghAta "AhAro nivAghAeNaM chaddisiM" ina vAdara vAyukAyika jIvoM kA mAhAra vyAghAta ke abhAva meM chaho dizAoM meM se Agata pudgala dravyoM kA hotA hai / kyoMki ye loka ke madhya meM sthita hote haiM / "vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM, siya paMcadisiM" aura jaba vyAghAta hotA hai usa samaya inakA AhAra kadAcit tIna dizAoM se kadAcita cAra dizAoM se, aura kadAcit pAMca dizAo meM se bhAgata pudgala dravyoM kA hotA hai| vahAM vyAghAta loka niSkuTa rUpa hI hai| kyoMki bAdaravAyukAyika lokaniSkuTa Adi meM bhI pAye jAte haiM / "uvavAo devamaNuyaneraiesu natthi" inakA utpAda deva, manuSya aura nairayika inameM nahIM hotA hai| kevala tiryaggati meM hI hotA hai| "ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAI" ina bAdara vAyukAyika jIvo kI sthiti janya se eka antarmuhatta kI hotI hai aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI hotI hai / "sesaM taM ceca" zarIra, saMsthAna, samudghAta, cAra sasaghAta hoya che, je nA nAma A pramANe che vedanA samudraghAta 1, kaSAya samudaghAta 2, bhA2ti samudhAta 3, mane vAdhya samudhAta "AhAro nivAghApaNaM chaddirsi" ma! bA vAyukAyika jIne AhAra vyAghAtanA abhAvamAM cha e dizAomAMthI AvelA pudgala drayAnA DAya che. ma- mAnI madhyamA 29sA cha 'vAdhAyaM paducca siya tidisiM siya caudisiM, siya paMcadisi" mana yA vyAdhAta thAya che, te mate memanI mAhAra kaI vAra traNa dizAethI ane koI vAra cAra dizAomAMthI ane kaI vAra pAMca dizAemAMthI AvelA pudagala dravya hoya che tyAM vyAghAtanA leka niSphaTa rUpaja che. kema ke mAha2 vAyuyiyA niSTa virebhA paNa bhaNI mAve che. uvavAo devamaNuya neraipasu natthi' tayAnI utpAha-utpattI heva, manuSya, mana naiyiAmAM thanathI vaNa tigatimA DAya cha "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAI" A bAdara vAyukAyika jIvonI sthiti jaghanyathI eka aMtamuhUrtanI hoya che, ane utkRSTa yo tara 2 vaSanI DAya che. "sesaM taM ceva" zarI2, saMsthAna, samuddhAta mADA2, Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra zarIrakapAyasaMsthAnAhAgepapAtasthitivyatiriktAni sarvANyapi dvArANi sUkSmavAyukAyikavadeva jJAtavyAni iti / 'egagaiyA duAgaDayA' ekagatikA dvayAgatikA vAdaravAyukAyikA bhavanti, kevalaM tiryaggatAveva gacchanti, Agacchanti ca tiyaD manuSyagatibhyo'ta eva ekagatikA dvayAgatikA bhavantAni / 'parittA asaMkhejjA samaNAuso' pratyekazarIriNo'saMkhyeyA. prajJaptA. bAdaravAyukA yikA', hai zramaNa / he AyuSman ! iti / samprati-prakaraNArthamupasaMharannAha 'se taM' ityAdi, se taM vAyaravAukkAiyA' te ete anantarotA bAdaravAyuphAyikA jIvA nirUpitAH / 'se taM bAukAiyA' te ete sAmAnyato vAyukAyikA nirUpitA iti ||suu0 17 // ' // samAptaM tejaskAyikavAyukAyikaprakaraNam // AhAra utpAda aura sthiti, inake sivAya sava dvAroM kA kathana yahAM sUkSma vAyukAyika ke prakaraNa meM kahe gaye hAge ke jesA hI hai| ye "ega gaiyA, AgaiyA" eka gatika aura dvayAgatika hote haiM / kyoki ye isa paryAya se chUTane para sIdhe eka tiryaJcagati meM hI janma lete haiM / aura vahAM tiryaJca aura manuSya gati ina do gatiyo se sIdhe mAkara janma dhAraNa karate haiM / "parittA asaMkhejjA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman / pratyeka zarIrIbodara vAyukAyika asaMkhyAta hai| aba isa prakaraNa kA upasahAra karate hue prabhu kahate haiM-"se taM vAyaravAukkAiyA" he gautama ! isa prakAra se ye vAdara vAyukAyika nirUpita hue haiN| isake nirUpita ho jAne para "se taM vAukkAiyA" sAmAnya rUpa se vAyukAyika nirUpita ho jAte haiM / / sUtra 16 // // tejaskAyika aura vAyukAyika kA prakaraNa samApta // utpAda ane sthiti ATalA sivAya bAkInA bIjA tamAmadvAranuM kathana A bAdara vAyu kAyikenA sa baMdhamAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe sUma vAyukAyikanA saMbaMdhamAM paNa sabhA 2 mA vAyumayi "pagagaiyA, duAgaiyA" se gatimA bhane 'dyaagatika-eTale ke eka gatimAM janArA tathA be gatimAMthI AvavA vALA hoya che kemake - teo A paryAyathI chUTayA pachI sIdhA eka tiya ca gatimAMja janmele che. ane A bAdara vAyukAyika paNAmAM tiryaMca ane manuSyagati A be gatimAMthI sIdhA ja bhAvIna ma dhAraNa 42 che "parittA asaMkhejjA samaNAuso' 3 zramAya ! mAyujman pratyeka zarIrI bAdare vAyukAyika basaMkhyAta che ve mA prazna upasa DA242tA prabhu -"se haM yAyaravAukkAiyA" 3 gautama ! mAzane ||62vaayuyinuni35 cyu cha mA ni35 thavAthI "se taM vAukkAjhyA" mA sAmAnya 32 vAyunAyaTonu ni35 sa pUrNa thAya che. // sU0 16 // tejaskAyika ane vAyukAyikanuM prakaraNa samApta che Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 audArika sajIvanirUpaNam 187 nirUpitA vAyukAyikAstrasAH samprati audArikatrasajIvAnabhidhAtuM praznayannAha - ' se kiM taM' ityAdi / mUlam --' se kiM taM orAlA tasA pANA ? orAlA tasA pANA cavvihA pannattA taMjahA - beMdiyA teMdiyA cauridiyA pIdiyA | se kiM taM beMdiyA ? veMdiyA aNegavihA pannattA taMjahA - pulAkimiyA jAva samuddalikkhA je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA - pajjattA ya apajjattA ya / 'tesi gaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA taMjahA - orAlie teyae kammae / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannatA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM bArasajoyaNAI / chevasaMghayaNA / huMDasaMThiyA / cattAri kasAyA / cattAri saNNAo / tinni lessAo / doiMdiyA / taosamugdhAyA / veyaNA kasAyA mAraNaMtiyA / no sannI asannI / NapuMsagaveyagA / paMcapajjattIo paMca apjjttiio| sammadiTThI vimicchA diTThi vi| nosammAmicchA diTThI / no ohidaMsaNI No cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI / No kevaladaMsaNI / te NaM bhaMte! jIvA ki nANI annANI ? goyamA ? nANI vi annANIvi je nANI te niyamA duNNANI, taMjahA - AbhiNivohiyanANI suyanANI ya / je annANI te niyamA. duannANi mai annANI ya suya annANI ya / No maNajogA vayajogI kAyajogI, sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / AhAro niyamA chaddisiM / uvavAo tiriyamaNussesu neraiyadeva asaMkhejjavAsAjya vajjesu / ThiI jahanneNaM aMtomuhRttaM ukkoseNaM bArasasaMvaccharAI / samo yA vi maraMti asamohayA vimati / kahiM gacchati neraiya deva asaMkhe Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jIvAbhigamasUtre jja vAsAuyavajjesu / dugaiyA duAgaiyA / parittA asaMkhejjA settaM beMdiyA' sU0 18 // chAyA-atha ke te udArA strasAH prANAH 1 udArA strasAH prANAzcaturvidhAH prakSaptAstadyathA-dvIndriyo strIndriyAzcaturindriyAH pnycendriyaaH| atha ke te dvIndriyAH, dvIndriyA anekavidhAH prajJaptA pulAkakRmikA yAvat smudrlikssaaH| ye cAnye tthaamkaaraaH| te samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prakSaptAni ? gautama! trINi zarIrANi prAptAni tadyathA-audArikaM taijasaM kArmaNam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prakSaptA? gautama ! jaghanyenAMgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dvAdazayojanAni / sevArtasaMhananAni, huNDasaMsthitAni, catvAraH kapAyAH, catana' saMjJAH / timro leshyaaH| ve indriye / trayaH samudghAtA:, vedanAkapAyamAraNAntikAH / no saMjhina , ashinH,npuNskvedkaaH| paJcaparyAptayaH paJcAparyAptayaH / samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'pi no samyamithyAdRSTayaH / no avadhidarza ninaH no cakSurdazaninaH yacakSurdazanino no kevaladarzaninaH / te khalu bhadanta ! jIvAH ki zAnio'jJAninaH, gautama ! zAnino'pi ajJAnino'pi / ye zAninaste niyamAt dvizAninaH tadyathA-AbhinivodhikazAninaH zrutazAninazca / ye akSAninaste niyamAt dvayakSAninaH, matyazAninaH, zrutAzAninazca / no manoyoginaH vacoyoginaH kAyayIginaH / sAkAropayuphtA api anAkAropayuktA api / AhAro niyamAt padizi / upapAtastiryaga manuSyeSu nairayikadevAsaMkhyAtavarSAyuSakavarjepu / sthitirjaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa dvAdazasaMghatsarAn / samavahatA api niyante asamavahatA api niyante / kva gacchanti nairayikadevAsaMkhyAtavarSAyuSkavarjepu gcchnti| dvigatikAH dvayAgatikAH, parItA asaMkhyAtA te pate dIndriyAH ||s0 18 / / TIkA-'se ki taM orAlA tasA pANA' atha ke te audArikAstrasAH prANA-jIvAH, tatrodArAH, udArA evaudArikAH trasAH prANAH, etAdRzanAmakodayAt te kiyantaH kiM lakSaNaM vAyukAyikoM kA nirUpaNa karake aba audArika trasa prANiyoM kA nirUpaNa kiyA jAtA haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "se ki taM orAlA tasA pANA-ityAdi // 2019 / / TIkArthaH-"se ki taM orAlA tasA pANA" he bhadanta / jo audArikazarIra nAmakarma ke udayavAle audArika trasa jIva haiM ve kitane haiM aura inakA kyA lakSaNa vAyakAyikenuM nirUpaNa karIne have dArika trasa prANinuM nirUpaNa karavAmA Ave cha. mAghamA gautabhasvAmI prasuna me che che -"se ki taM orAlA tasA pANA" ItyAdi he bhagavana jeo dArika zarIra, nAma kamanA udayavALA eka trasa jIve che te keTalA prakAranA che ? ane tenA zuM lakSaNe che ? A praznanA uttaramA prabhu gautama Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 audArikatrasajIvanirUpaNam 189 ca teSAmiti praznaH, uttarayati - 'orAlA tasA pANA cauvvihA pannattA' audArikA sAH prANAzcaturvidhAH prajJaptAH-kathitAH / cAturvidhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA'veMdiyA teMdiyA cauriMdiyA' paMciMdiyA' dvIndriyAtrasAH zrIndriyAnasAH, caturindriyA svasAH, paJcendriyAstrasAH / tatra dve sparzanara sanarUpe indriye yeSAM te dvIndriyAH kRmigaNDolakAdayaH, trINisparzanarasanaprANarUpANi indriyANi yeSAM te trIndriyAH pipIlikAdayaH / catvAri - sparzanarasana prANacakSU rUpANi indriyANi yeSAM te caturindriyAH mazakamakSikAdayaH / paJca sparzanara sanaprANacakSuH zrotrarUpANi indriyANi yeSAM te paJcendriyAH manuSyapazvAdayaH / tatra dvIndriyAn vizeSataH pratipAdayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM veIdiyA' atha ke te dvIndriyAH dvIndrayANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati - ' veiMdiyA aNegavihA pannattA' dvIndriyatrasajIvA anekavidhAH - anekaprakArakAH prajJaptA. - kathitA iti / anekavidhatvameva darzayati- 'ta hai ' isake uttara meM prabhu kahate haiM- " orAlA tasA pANA cauntrihA pannattA" he gautama ! audArika trasa - jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM- " taM jahA " jaise- " veMdiyA teMdiyA cauriMdiyA paMciMdiyA" doindriya, teindriya cauindriya, aura paJcendriyatrasa, doindriyajIvoM ke sparzana aura rasanA ye doindriyAM hotI hai kRmi gaNDolaka Adi dvIndriyajIva haiM / sparzana, rasanA aura prANa ye tIna indriyA~ jina jIvoM ko hotI haiM ve teindriyajIva hai jaise- ciuTI Adi sparzana, rasanA, ghrANa, aura cakSu ye cAra indriyAM jina jIvoM ko hotI haiM ve - cauindriyajIva haiM, jaise-macchara, makkhI Adi / sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ jina jIvoM ko hotI hai ve paMcendriya jAva haiM jaise - manuSya pazu Adi " se kiM ta veiMdiyA " he bhadanta ! do indriyajovo kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- " veiMdiyA aNegavihA paNNattA" he gautama ! dvandriyatrasajIva aneka prakAra ke hote svAbhIne he che - "orAlA tasA pANA caunvihA paNNattA" he gautama! mohAri slthe| thAra aAranA DevAmAM AvyA che. "taM jahA " tekhA prabhASe samanvA 'baiMdiyA, teiMdiyA, ghauridiyA, paMcidiyA" me iMdriya, te indriya, yo indriya mane yathedriya trasa, meM dvidhandriya vALA jIvAne sparzIna ane rasanA A be indriyA hoya che, kRmi, gaDAlaka vigere indriya jIvA kahevAya che, spazana, rasanA, ane ghrANu (nAka) A traNa indriyA je jIvAne hAya che, tee traNa indriya vALA jIvA kahevAya che. jemake--kIDI vigere spazana, rasanA, ghrANu (nAka) ane netra A cAra indriaiA je jIvAne hoya che, te cau indriya jIvA kahevAya che bhebhaDe-bharachara, bhAbhI, vagere tathA sparzana, rasanA, ghoSa, netra bhane ana mA yAMce indriyo je jIvAne hAya che, teo pacendriya jIvA kahevAya che. jemake--mANasa, pazu vigere "se kiM taM beiMdiyA" he bhagavan me indriya vANA bhavanA zu lakSaNe he ? mane tenA merA leh| che ? yA praznanA uttaramA ache - "ceiMdiyA aNegavidyA paNNattA" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jIvAbhigamasUtra jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pulA kimiyA jAva samuhalikkhA' pulAkRmikA yAvat samudra likSAH, atra yAvatkaraNAt itthaM paripUrNapATho vijJeyaH-'pulA kimiyA kucchikimiyA gaMDUlagA golomA neurA somagalA vaMsImuhA sUimuhA, gojaloyA jaloyA jalAuyA saMkhA saMkhaNagA ghullA khullAgulayA khaMdhA carADA sottiyA kalluyA kasA egatovattA duhato vattA naMdiyAvattA saMvRkkA mAivAhA sippi saMpUDA caMdaNA samuhalikkhA' iti, tatra 'pulAkimiyA' pAyupradezodbhavAH kRmayaH 'kucchikimiyA' kukSau samutpannAH laghukRmayaH 'gaMDlagA gaNDolakAH, tatraiva samutpannAH kiJcid bRhatkAyAH kRmaya. 'guDolA' iti prasiddhAH 'golomA' gavAM lomni sajAtA golomakAH / 'neurA' ityata Arabhya samudralikSAntAH sarve'pi dvIndriyA yathAzAstraM vividhya svayameva vijJeyA. / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH, uparyuktadvIndriya haiM- "taM jahA" jaise-"pulA kimiyA jAva samuddalikkhA' pulA kRmikA yAvat samudralikSA / yahA~ yApatpada se aisA pUrA pATha gRhIta huA jAnanA cAhiye- "pulAkimiyAM, kucchikimiyA, - gaNDUlagA, golomA, neurA, somagalA, vaMsImuhA, suimuhA, gojaloyA, jaloyA, jalAuyA, saMkhA, saMkhaNagA, dhullA, khullA, varADA, sottiyA, mottiyA, kalluyA, vAsA, egatovattA, duhatovattA, naMdiyAvattA, saMvukkAmAivAhAsippisaMpuDAcaMdaNA samuddalikkhA" pAyu pradeza meM - gudA pradeza meM jo kRmi utpanna hote hai ve "pulAkimiya" zabda se gRhIta hue hai |jo laghukRmi udara meM utpanna hote haiM ve kucchikimi" hai / gaNDolaka udara meM hI utpanna honevAle kucha baDe kRmi jo--gaMDolAnAma se prasiddha haiN| jo gAyo ke roma meM jIva utpanna ho jAte haiM ve golomaka haiM / ye saba dvIndriyajIva haiM / "neura" se lekara tathA "samudra likSA taka ke samasta jIva bhI dvIndriya hai aura inakA varNana zAstrAnusAra jAnalenA cAhiye / isI prakAra ke jo aura bhI jIva haiM jo inhIM do indriya jIvoM ke jaise hote haiM jaise-mRtaka gautama ! mendriyame pAsa ! mane prAranA DAya cha "taM jahA" 2 mA pramANe cha - "pulAkimiyA jAva samudalikkhA" yAbhi yAvat samudra sikSa, maDiyAM yAvatyaha mA nAla pramANena sa 6 ghaDaNa 42rAya che. tama sabhA "pulAkimiyA, kucchi kimiyA, kaNDUlagA golomA, neurA, somagalA, vaMsImuhA, suimuhA, gojaloyA, jaloyA jalauyA, saMsA, saMkhaNagA, dhullA, khullA, varADA, sottiyA, gottiyA, mottiyA, kalluyA, vAsA, pagatonattA, duhatovacA. nadiyAvattA, saMpukkAmAhavAhA, sipi saMpuDA caMdaNA, samuddalikhA" vAyu pradezamA-guhAzamA bhiyA utpanna thAya che, tane "pulA mikiyA hA cha 2mAre sadhu bhitpanna thAya cha ta 'kucchikimii upAya cha peTabhatpinna yA vANA bhane prANumA thavA pA 4 moTA ibhine gaMDolaka" nAmayI 4 cha AyonI rAmamA ne cha panna thAya cha, tane "golomaka" upAya cha mAyA mendriya pAche "neura" thI bane tathA samudralikSA' sudhInA badhA ja jI kIndriya jI kahevAya che. ane te badhAnuM varNana zAstra pramANe samajI levuM - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramedhotikA TIkA prati0 1. audArikatrasajIvanirUpaNam 191 samAnAH mRtakazarIrasamudbhUtakRmyAdayaste sarve dvIndriyatayA jJAtavyA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te-dvIndriyAH samAsataH--sakSepeNa dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcApayAptAzceti / samprati zarIradvAramadhikRtyAha-'tesiM NaM' ityAdi, 'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarI'raMgA pannattA' teSAM dvIndriyANAM khala bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni 'ta jahAM' tadyathA-'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNam / 'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' teSAM khalu bhadanta ! dvIndriyajIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJapteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhArga ukkoseNaM bArasajoyaNAI'jaghanyenAMzarIra Adi meM kRmi hote haiM ve saba bhI do. indriyajIva haiM / ye dvIndriyajIva sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM--"pajjattagA ya appajjattagA ya" eka paryAptakadvIndriyajIva aura dUsare aparyAptaka dvIndriya jIva "tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIggA paNNattA" he bhadanta ! ina dIndriyajIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahatehaiM-goyamA ! to sarIragA pannattA' he gautama ! dvIndriyajIvoM ke tIna zarIra kahe gaye haiM-taM jahA" jaise"orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, taijasazarIra aura kArmaNazarIra "tesiNaM maMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA" he bhadanta / ina dvIndriyajIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ! "goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga ukkoseNaM vArasajoyaNAI" he gautama ! inake zarIra kI avagAhanA jaghanya se joIe. Aja pramANe AvA prakAranA bIjA paNa je cha hoya, ke jeo AvAja be Indriya jIvonI jevA hoya che, jemake--marelA zarIra vigeremAM kRmi hoya che, te badhA be indriya jIva kahevAya che. A be Indriya je saMkSepathI be prakAranA kahevAmAM AvelA che. te meM praa| mA pramANe che. "pajjattagA ya apajjattagA ya' me paryApta dIndriya kA bhane bhI aparyApta vandriya cha tesiM NaM bhaMto jIvANaM kaha sarIragA paNNatA" gautama svAmI pUche che ke-he bhagavana A kIndriya jIne keTalA prakAranA zarIre kahelA 71 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAbhIna cha --"goyamA ! to sarIragA paNNattA" hai gautama / mendriya vA vAna ! shrii| utA cha. "taM jahA" bho -orAlie, teyae kammae," mohAri4, zarI2, terasa zarIra, mana amara zarIra, "tesiM NaM bhaMte / jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA" hai sAvana mIndriya vANA vAnA zarInI mAnA TI moTI hI che 1 goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ukkoseNaM bArasajoyaNAha" , gautama ! mAnA zarIranI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gulasyAsakhyeyabhAgamutkarSeNa dvAdazayojanAni etatpramANA zarIrAvagAhanA bhavati-dvIndriyANAmiti / 'chevaTTasaMghayaNA' teSAM dvIndriyajIvAnAM zarIrANi savArtasaMhananayuktAni mavantIti / 'huMDasaMThiyA' teSAM dvIndriyajIvAnAM zarIrANi huNDasaMsthAnasaMsthitAni bhavantIti / huNDasamthanaMca avyavasthitA GgAvayave prasiddham 'cattAri kasAyA' catvAraH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAkhyA bhavanti dvIndriya jIvAnA miti / 'cattArisannAo' teSAM dvIndriyajIvAnAM timraH sajJAH-AhArabhayamaithuna parigrahAkhyA bhavanti / leNyAdvAre- 'tinni lessAo' teSAM dIndriyajIvAnA tisro lezyAH kRSNa nIla kApotAkhyA bhavanti / indriyadvAre-'do iMdiyA' teSAM dvIndriyajIvAnAM dve sparzanarasane indriye bhavata iti / samudghAtadvAre-'tao samugghAyA veyaNA kasAyamAraNaMtiyA' teSAM dvIndriyajIvAnAM trayaH ghaddhAtAH vedanAkaSAyamAraNAntikA bhavantIti / sajidvAre-'nosannI asannI' te dvIndriyajIvAH no saMjino bhavanti kintu asajino bhavantIti / vedadvAre-'NapuMsagaveyagA' te dvIndriyajIvA: no strI vedakAH maGgala ke asakhyAta ve bhAga pramANa aura utkRSTa se bAraha yojana pramANa kahI gaI hai| "devadRsaMghayaNA" inakA sahanana sevArtta hotA hai| "huMDasaMThiyA" ye dvIndriyajIva huMDakasasthAnavAle hote haiN| jinake aMgoM ke avayava ThIka nahIM hote hai unako huDasaMsthAna vAle kahA jAtA hai "cattArikasAyA" inake krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye cAra kaSAyeM hotI hai / "cattAri sannAo" inake cAra saMjJAe, AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha-ye cAra sajJAe~ hotI haiM / lezyAdvAra meM inake "tinni lessAo" tIna lezyAe~ hotI hai / do indriyA~ hotI haiM / "to samugyAyA" vedanA kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta hote haiM / "No saNNI asaNNI" ye do indriyajIva sajJI nahIM hote haiM kintu asaMjJI hote haiM / vedadvAra meM ye-"NapuMsagaveyagA" napuMsakavedavAle hI hote haiM / strI vedavAle aura puruSa veda vAle nahIM avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANanI ane utkRSThathI bAra yojana pramANunI 4sI che "chevaTTha saMghayaNA" tamanu sahanana sevAta ya cha "huMDasaMThiyA" mA dvidriya jI haMDaka saMsthAna vALA hoya che. jemanA zarIra avayave barAbara na hoya teI sasthanANA upAya che. "cattAri kasAyA" tamAna adha, bhAna, bhAyA bhane bAla mA yAra pAye! DAya che "cacAri sannAo" tamAna bhADA2, maya, bhaithuna, ane pariyaDa mA pradhAna nyA2 sahAya hAya che. vezyAdvAramA tayAne "tinni lessAo" a vezyAyI jAya cha meM diye DAya che. "to samugghAyA" vahanA, pAya, bhane bhArAnti: mAtraya samudhAta tAna DAya che. "No sapaNI asaNNI" mA me driya vANA saMsI hetA nathI paNa asaMsI hoya che. vedanAdA2mAM-"NapuMsagaveyagA' nadhusa436 vANA 4 ya che. zrIvaqin bhane - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 audArikatrasajIvanirUpaNam 193 na vA puraSavedakA bhavanti kintu kevalaM napuMsakavedakA eva bhavantIti / paryAptidvAre-'paMca pajjattIo paMca apajjattIo' paJca paryAptayaH paJcAparyAptayo bhavanti dvIndriyANAmiti / dRSTidvAre -'sammaTThiIvi micchAdivi vi no sammAmicchAdiTThI'te dvIndriyajIvAH samyagU dRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti na tu samyag mithyAdRSTayaH (mizradRSTayaH) bhavantIti / ___ atraivaM jJAtavyam-yathA ghaNTAyAM vAditAyAM mahAn zabdaH saMjAyate tata uttarakAlaM kramazo hIyamAno'nte lAlAmAtraM bhavati / evaM ghaNTAlAlAnyAyena avasAne kiJcitsAsvAdanasamyaktvamavaziSTaM bhavet tAdRzAH santaH kecit dvIndriyeSu samutpadyante, teSAmaparyAptAvasthAyAM kiyatkAlamAsvAdanamAtra sAsvAdanasamyaktvaM saMbhavet ataste samyagRdRSTaya ityuktam , zeSakAle mithyAdRSTisteSA mato mithyAdRSTaya ityuktam tathAbhavasvabhAvatayA tAdRzapariNAmAyogAt tena samyag . mithyAhote hai / "paryAptidvAra. meM--"paMca pajjattIo paMca apajjattIo" ye pAMca paryAptivAle hote haiM aura pAMca aparyAptivAle hote hai / dRSTidvAra meM "sammadiTThI vi micchAdiTThI vi" ye dvIndriyajIva samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiN| para "no sammAmicchAdiTTI" ye mizradRSTi nahIM hote hai / yahA~ aisA jAnanA cAhiye-jaise ghaNTA ke bajane para mahAn zabda hotA hai, vaha usake uttara kAla meM krama 2 se hIyamAna hotA huA anta meM vaha zabda ghaMTA kI lAlA-laTaNa taka hI raha jAtA hai, isa prakAra ghaMTA lAlAnyAya se avasAna meM-mRtyu samaya meM jIva ke AsvAdana mAtra sAsvAdana samyaktva avaziSTa raha jAtA hai, aisI avasthA meM marakara kaI eka jIva dvIndriya meM utpanna ho jAte haiM ataH unake aparyAptAvasthA meM kucha kAla taka - sAsvAdana samyaktva rahatA hai, isaliye ve samyagdhaSTi kahe gaye hai / zeSakAla meM ve mithyAdRSTi hote hI hai ataH ve mithyAdRSTi bhI kahe gaye haiM kintu usa prakAra ke bhavasvabhAva se, tathAvidha pariNAmoM kA unako yoga nahIM hotA hai isa kAraNa se ve samyaga puSave pANADAtA nathI. 5tidvAramA 'paMcapajjattIo paMca apajjattIo" tasA pAya 5yApiyavANAya che, mane pAMya a5yatiyovA hAya cha haTavAbhAM-"sammadiTThI vi micchAdiTThI vi" mA medriyANA va sabhyaSTimA 5 hAya che. mana mithyAdRSTiANA 55 DAya che 52 tu "no sammAmicchAdiTThI" tasA mizra TivANA tA nathI. ahiyA evuM samajavuM joIe ke-jema ghaMTa vAgatA pahelAM moTA avAja thAya che te tenA pachInA samayamAM krama kamathI ghaTate ghaTate chevaTe e zabda ghaMTanI lAlA-laTakaNa sudhI ja rahI jAya che. A rIte "ghaMTa lAlA" nyAyathI avasAna samaye eTale ke maraNakALe jIvanA AsvAdana mAtra sAsvAdana samyakRva bAkI rahe che. evI avasthAmAM marIne keTalAkajI be iMdriyamAM utpanna thaI jAya che tethI teonI aparyAptAvasthAmAM keTalAka kALa sudhI sAsvAdana samyakatva rahe che. tethI teone samyagdaSTi kahelA che. zeSa pachInA kALamAM mithyAdaSTi hoya che. tethI teone mithyASTi paNe kahelA che paraMtu tevA prakAranA bhava Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre dRSTayaH, ityuktam, samyag midhyAdRSTiH san jIvA na tatrotpadyante tadavasthAyAM jIvasya maraNAsaMbhavAt, taduktam- 'na sammamiccho kuNai kAlaM' iti vacanAt / darzanadvAre 'no ohidaMsaNI no cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI no kevaladaMsaNI' te dvIndriyajIvA no avadhidarzanino bhavanti na vA cakSurdanino bhavanti kintu acakSurdarzaninaH sparzanarasanendriyApekSayA bhavanti tathA no kevaladarzanano bhavantIti / jJAnadvAramAha- 'te NaM bhaMte ' jIvA kiM nANI annANI' te dvIndriyajIvAH khalu bhadanta ! ki jJAnino bhavanti ajJAnino vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'NANI vi aNNANI vi' te dvIndriyajIvA jJAnino'pi bhavanti sAsvAdanasamyaktvApekSayA tathA ajJAnino'pi bhavantIti / ' je gANI te niyamA duNNANI' ye jJAnino bhavanti te niyamAt dvijJAnino bhavanti, 'taM jahA' tadyathA-'AbhiNivor3iyanANI suyanANI ya' AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAninazca / aparyAptAvasthAyAM mati 194 midhyAdRSTi mizradRSTi hote hue vahAM utpanna nahIM hote hai, samyag midhyAdRSTi avasthA meM jIva kI mRtyu hI nahIM hotI hai kyoMki zAstra meM usakA niSedha hai jaise - "na sammamiccho kuNaikAlaM" samyagRmithyAdRSTi jIva kAla nahIM karatA hai / darzanadvAra meM ye "no ohidaMsaNI no cakkhusaNI, acakkhudaMsaNI no kevaladaMsaNI" na avadhidarzanI hote haiM, na cakSu darzanI hote haiM, kintu macakSudarzanI hote haiM / isI se ye kevaladarzanI bhI nahIM hote haiM inheM jo acakSudarzanI kahA hai-- vaha sparzana aura rasanA ina do indriyo kI apekSA se kahA hai / he bhadanta ! jJAnadvAra meM ve kyA " nANI annANI" jJAnI hote hai ? athavA ajJAnI hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- " NANI ci aNNANI vi" he gautama ! ye jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM jJAnI hote haiM to ve niyama se do jJAnavAle hote hai - "taM jahA' jaise - "AbhiNivoDiyanANI - svabhAvathI tathAvidha pariNAmeAnA emane cAga-thatA nathI. A kAraNathI tee sabhyasmithyAdRSTi-eTaleke mizraSTi rUpe tyA utpanna thatAnathI. samyammiASTi avasthAmAM jIvanu mRtyuM na yatuM nathI. bhaThe zAstramAM tena niSedha che prema "na sammamiccho kuNa kAlaM" samyagmithyAdRSTivANA bhavo Aja uratA nathI. arthAt bharagu yAbhatA nathI. darzanadvArabhAM - te "no ohidaMsaNI no cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI no kevaladaMsaNI" avadhI harzana vAjA hotA nathI tathA akSuharzanavAjA yAgu hotA nathI paraMtu acakSudanI hAya che. tathA teo kevaLadanavALA paNu hAtA nathI. temene je acakSu darzonI kahyA che te spana ane rasanA A be indriyAnI apekSAthI kahelA che have gautama svAmI jJAnadvAramA sabhAM ne pUche che - " nANI annANI" he bhagavan tetheo jJAnI hoya che? ke ajJAnI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-- "NANI vi aNNAni vi" he gautama! tetheo jJAnI yA hoya che ane ajJAnI payu hoya the. "je gANI te NiyamA duNNANI' le tetheo jJAnI hoya to tethe| niyabhathI me jJAnavAjA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. __ audArikatrasajIvanirUpaNam 195 zrutajJAnadvayamAtrasyaiva bhAvAt 'je annANI te niyamAduannANI' ye tu dvIndriyA ajJAnina ste tu niyamAt dvayajJAnino bhavanti tadyathA-'maiannANI ya suyaannANI ya' matyajJAninazca zrutAjJAninazca bhavanti matizrutAkhyA jJAnadravyasyaiva bhAvAt / yogadvAre-'No maNajogI vayajogI kAyajogI' te dvIndriyajIvA no manoyogino bhavanti kintu vacoyoginaH suvyaktavacoyogasadbhAvAt tathA kAyayoginazca bhavanti / mathopayogadvAre -'sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi' te dvIndriyajIvAH sAkAropayogavanto'pi bhavanti tathA anAkAropayuktA api-anAkAropayogavanto'pi bhavantIti bhAvaH AhAradvAre-'AhAro niyamA chadirsi' dvIndriyajIvAnAmAhArastu niyamAt paidizi SaDbhyo digbhya AgatAn pudgalAnAharanti trasanADyA madhye eva dvIndriyANAM sadbhAvAditi / upapAtadvAresuyanANI ya" mAbhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI Abhinibodhika aura zruta ina do jJAnoM se yukta hote haiN| 'je NANI te NiyamA duNNANI / yadi ye jJAnI hote hai to ve niyama se do jJAna vAle hote hai-"taM jahA" jaise "AbhiNiyohiyanANI suyanANI ya" Abhinibodhika jAnI aura zrutajJAnI Abhinibodhika aura ta ina do jJAnoM se yukta hote hai / so ye do jJAna inake aparyAptAvasthA meM hote hai / "je annANI te niyamA duannANI" jo ye do ajJAnavAle hote haiM to ye usa samaya "mai annANI ya muya annANI ya" matyajJAna aura zrutAjJAnavAle hote hai / yogadvAra meM ye "No maNajogI vayajogI kAyajogI' manoyogI nahIM hote haiM kintu vacanayogI-inake vacoyoga kA bhavyaktarUpa se sadbhAva hotA hai aura kAyayogI hote haiN| upayogadvAra meM ye-sAgAropauttA vi aNAgArovauttA vi" sAkAropayogavAle bhI hote haiM Ara anAkAropayogavAle bhI hote hai| AhAradvAra meM ye--'AhAro niyamA chaddisiM" niyama se chaha dizAo meM se Agata pudgala dravyoM kA AhAra karate haiN| kyoki dvIndriyo kA sadbhAva trasa nAmoM ke madhyameM kahA gayA hai| hAya cha "taM jahA" ra "AbhiNiyohiyanANI suyanANI ya" mAminimAdhiH jJAnI bhane zrutajJAnI. arthAta teo AminibAdhika jJAna ane zrutajJAna A be jJAnavALA hoya che. mAre jJAna yAnI bhAsAvasthAmA DAya che. "je annANI te niyamA duannANI' le majJAnavANA DAya cha, ta ta me ajJAnavANA Doya che. sabha:-"mai annANI ya suya bhannANIya" bhAta ajJAna bhane zruta majJAna mA me sajAnavANA DAya che yogadAramA "No maNajogI vayajogI kAyajogI" tamA manoyogavANA khAtA nathI. 52 tu kyana yogavA eTale ke temAM vacana gane avyakta rUpe sadabhAva hoya che, tathA kAyayegavALA hoya che. upayogabAramA tme| "sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi" saa2|5yogvaa 5 hoya che ane anAkArapagavALA paNa hoya che ___ pAhAvAmA "AhAro niyamA chadisiM" niyamathI chaye simAmAthI mAsA pudgaladra ne teo AhAra kare che kema ke dvIndriyane sadbhAva trasa jIvemAM kahe che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jIvAbhigamasUtre 'uvavAo tiriyamaNusse neraiya devaasaM khejjavAsA uyavajjesu' dvIndriyajIvAnAmupapAta stiryaGa- manuSyeSu nairayikadevAsaMkhyA varSAyuSkavarjeSu bhavati tiryaGmanuSyagatAveva dvIndriyA utpadyante na tu nArakadevA saMkhyAtavarSAyuSkeSu dvIndriyANAmutpattirbhavatIti bhAvaH / sthitidvAre - 'ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vArasasaMvaccharAI sthitiH - AyuSyakAlaH dvIndriyajIvAnAM jaghanyena antamuhUrta - mAtraM bhavati utkarSeNa tu dvAdazasaMvatsaraparyantaM bhavatIti / samahatadvAre - 'samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti' te dvIndriyajIvAH mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante tathA asamavahatA api mriyante iti / cyavanadvAre - 'karhi gacchaMti' he bhadanta ! te dvIndriyajIvAH dvIndriyagatitaH anantaramuduvRttya ka - kasmin sthAne gacchanti ? uttarayati - 'neraiya deva asaMkhejjavAsAuya vajje gacchaMti' nairayikadevAsaMkhyAtavarSAyuSkavarjeSu tiryaGmanuSyeSu gacchanti, upapAtadvAra meM "ucavAo tiriyamanusse neraiyadevaasaM khejjavAsA uyavajjemu" ina do indriyajIvoMkA upapAta - janma - tiryazva aura manuSyoM meM- ina do ho gatiyoM meM hotA hai nAraka aura deva meM nahIM hotA hai, manuSyoM meM bhI asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM meM inakA janma nahIM hotA hai "sthitidvAra meM - " ThiI jahanneNaM ato muddattaM ukkoseNaM vArasa saMvaccharAi " inakI sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hotI haiM aura utkRSTa se bAraha varSa kI hotI haiM / samavahatadvAra meM -- ye samavahatA vi maraMti asamavahatA vi maraMti" mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate hai aura mAraNAntikasamudghAta se asamavahata hokara bhI marate hai / " cyavanadvAra me kahiM gacchaMti" he bhadanta ! ye dvIndriyajIva dvIndriya gati se udavRtta hokara kisa sthAna para jAte haiM ! uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! "neraiya deva asaMkhejjavAsA uyavajjesu gacchaMti" ye dvIndriyajIva hIndriyagati se udvRtta hokara nairayikoM meM devoM meM aura asakhyAta varSa kI upapAtadvArabhAM "uvavAo tiriyamaNussesu neraiya deva asaMkhejjavAsAuya vajjesu" Ame indriya vALAjIveAnA upapAta-utpattI tiya ca ane manuSyamAM arthAt A be gaticeAmA ja hAya che nAraka ane devAmAM temanI utpatti hotI nathI tathA manuSyamAM paNa asaMkhyAtavarSanI AyuSya vALA manuSyeAmAM teonA janma thatAM nathI. sthitidvAramA - "ThiI jahaNNeNaM aMto muddattaM ukkoseNaM vArasasaMvaccharAI" teyonI sthiti jaghanyathI te eka aMtarmuhUtanI hAya che. ane utkRSTathI bAravarSanI hoya che. sabhavahutadvArabhA - 'samavahUtA vi maraMti asamvaddatAvi maraMti" tethe| bhArayAnti samudghAta karIne-samavata thaine paNa mare che, ane mAraNAtika samudghAtathI asamavahata eTale ke mAraNAntika samudghAta karyAvinA paNa mare che. bhyavanadvArabhAM--"kahiM gacchati" helagavan mA me indriyaM vAjA lavo me indriyayAyAthI marIne kayAsthAna parAya che ? A praznanA zvAsAM alu uDe che De-"goyamA ! nerazya deva asaMkhejjavAsArayavajjesu gacchaMti" mA me indriya vAjA chavo me indriya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 audArikatrasajIvanirUpaNam 197 dvIndriyata uddhRtya dvIndriyajIvA stiyaGmanuSyagatiSveva utpadyante iti bhAvaH / gatyAgatidvAre'dugaiyA duAgaiyA' dvIndriyajIvAH dvigatikAH dvayAgatikAzca bhavanti, dvIndriyato mRtvA tiryaDmanuSyagatiSu gacchanti ato dvigatikAH, tathA-tiryaDmanuSyebhyo mRtvA dvIndriyeSu Agacchanti mato yAgatikA iti bhAva. / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' pratyeka zarIriNo'saMkhyAtAH, ghanIkRtalokasya yA UrdhvAdhaH AgatA ekaprAdezikyaH zreNayo'saMkhyeyayojanakoTikoTI pramANAkAzasUcIgatapradezarAzipramANAH tAvatpramANatvAt asaMkhyAtA ityuktamiti bhAvaH / prajJaptAH-kathitA. hezramaNa ! he AyuSman / prakaraNArthamupasaMharannAha-se taM veiMdiyA' te ete dIndriyajIvA nirUpitA iti // sU0 18 // Ayu vAle manuSyo meM janma nahIM lete hai kintu tiryaJca gati aura saMkhyAta varSavAlI manuSyagati, ina do gatiyoM meM hI utpanna hote hai / gatyAgati dvAra meM- ye doindriyajIva "dugaiyA duAgaiyA dvigatika hote haiM arthAt dvIndriya se udvRtta hokara ye tiryaJca aura manuSya ina do gatiyoM meM hI jAte hai aura dvayAgatika hote hai arthAt-tiryaJca aura manuSya ina do gatiyo se Akara hI jIva iname utpanna hotA hai / "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman ye pratyeka zarIrI asakhyAta hote haiM / kyoki ghanIkRta lokakI jo urdhva adha Ayata eka pradezo vAlI zreNiyA~ hai ve asakhyAta yojana koTAkoTI pramANa AkAza sUcigata pradezarAzipramANa hai so ye pratyeka zarIrI itane pramANa hai / isaliye asakhyAta kahe gaye hai, prakaraNArtha kA upasaMhArakarate hue aba sUtrakAra kahate haiM- "se taM beiMdiyA" isa prakAra se he gautama ! dIndriyajIva nirUpita hue hai |suutr 18 // gatimAMthI nIkaLI ne rayikamAM devAmAM ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAM janmaletA nathI. paraMtu tiryaMca gati ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAM A be gatimAM ja utpana thAya che. tyAgatihAramA-mAme driyANA o "dugaiyA duAgaiyA" me gativANA heya che. arthAta be indriya paNAthI nIkaLIne A tiryaMca ane manuSya A be gatimAM ja jAya che. ane drayAgatika hoya che. arthAta tiryaMca ane manuSya A be gatimAMthI bhAvIna / 21 mAdIndriya pAbha se che "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso" zrama mAyumbhana mA pratye: zazI masadhyAta DAya cha bha3-dhana 35 42sA lekanI je urva-uparanI adha -nIcenI Ayata pradezevALI zreNI che. te badhI asa khyAta jana keTakeTI pramANa AkAza sUcigata pradeza rAzi pramANa che. te e pratyeka zarIrI ATalA pramANavALA che tethI teone asaMkhyAta kahyA che. 42NAya no BUA2 42 have sUtra2 49 cha - 'se taM beiMdiyA" mArI hai gautama dIndriya jIva ku nirUpaNa karyuM che sU0 18 - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jIvAbhigamasUtre nirUpitA dvIndriyajIvAH, atha trIndriyacaturindriyAn nirUpayitumAha-se kiM taM teiMdiyA' ityAdi / mUlam--'se kiM taM teiMdiyA teiMdiyA aNegavihA pannattA, taM jahAovaiyA rAhiNiyA jAva hatthisoMDA, je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA pajjattagA ya apajjattagA ya / taheva jahA beIdiyANaM, navaraM sarIrogAhaNA, ukkoseNaM tinni gAuyAiM / tinni iMdi__yA, ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egUNa paNNa rAiMdiyA, sesaM taheva dugaiyA duAgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA, settaM teiNdiyaa|| se kiM taM cauridiyA cauridiyA aNegavihA pannattA taMjahA-aMdhiyA puttiyA jAva gomayakIDA je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA pajjattA ya yapajjattA ya / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarAragA pannattA goyamA ! tao sarIraMgA pannattA taMceva / NavaraM sarIrogAhaNA ukkAseNaM cattAri gAuyAiM / iMdiyA cattAri / cakkhudasaNI acakkhudaMsaNI / ThiI ukkoseNaM chammAsA / sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA pannattA, settaM cauridiyA" ||suu0 19 // chAyA-atha ke te trIndriyAH, trIndriyA anekavidhAH prAptA tadyathA ovatikA rohiNikA yAvat hastizuNDAH ye cAnye tathAprakArA te samAsato dvividhAH prAptA, tadyathA paryAptakAzcAparyAptakAzca / tathaiva yathA dvIndriyANAm navaraM zarIrAvagAhanA utkarSaNa tino ganyatayaH / trINi indriyANi / sthiti jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pakonapaJcAzadrAtridivam / zeSaM tathaiva, dvigatikA dvayAgatikAH, parItA asaMkhyeyAH prAptAH / te pate triindriyaaH|| atha ke te caturindriyAH, caturindriyA anekavidhAH prakSaptA , tadyathA-bandhikAH puttikAH yAvad gomayakITA, ye cAnye tathAprakArA ste samAsato dvividhAH prAptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prAptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajAtAni tadeva / navaraM zarIrAvagAhanA utkarpaNa catasro ga. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 1. zrIndriyacaturindriyajIvanirUpaNa 199 tayaH / indriyANi catvAri / cakSurdarzanino'cakSurdaninaH / sthitirutkarSeNa SaNmAsAn / zeSaM yathA trIndriyANAM yAvadasaMkhyayeyA prazaptAH / te ete caturindriyAH || sU0 19 // TIkA- 'se kiM taM ter3a diyA' atha ke te trIndriyAH, trIndriyANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttaramAha - ' te iMdiyA aNegavihA pannattA' trIndriyAH anekavidhA. - aneka prakArAH prajJaptAH-kathitA / anekavidhatvameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA 'ovaiyA rohiNiyA jAva itthisoDA' yAvatpadena trIndriyANAM prakArastu prajJApanAyAM draSTavyaH tathAhi - 'kuMthUpivIliyA uddasagA uddehiyA ukaliyA upAyA uppADA - taNAhArA kaTThAhArA pattAhArA bhAluyA taNaveMTayA pupphaveMTayA phalaveMTayA vIyaveMTayA teMburaNamiMjiyA tausImiM jiyA kappAsaTTimiMjiyA hilliyA jhilliyA jhiMgirA kiMgiriyA vAhuyA lahuyA subhagA sotthiyA, suyaveMTA iMdakAiyA IdagocyA turutuMbagA kotthalavAdagA jyA hAlAhalA pisuyA sayavAiyA gamhI itthisoDhA / iti / ete ca trIndriyAH kecid ati prasiddhAH keciddezavizeSato jJAtavyAH 'je yAvanne taha pagArA' ye cAnye tathAprakArAH - aba sUtrakAra teindriya aura cauindriyajIvoM kA nirUpaNa karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM teiMdiyA - ityAdi / sUtra // 18 // TIkArtha "se kiM taM teiMdiyA" he bhadanta / teindriya jIvoM kA kyA lakSaNa hai ! aura inake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - " teiM diyA aNegavihA paNNattA" he gautama! teindriya jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, "taM jahA " jaise- "ovaiyA, rohiNiyA, jAva itthisoMDA" yahAM yAvatpada se prajJApanA sUtra kA pATha inake viSaya meM jAna lenA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA hai / "ovaiyA, rohiNikA" se lekara hastizuNDa taka ke jIva teindriya jIva haiM / inameM kitaneka prasiddha haiM aura kitaneka dezavizeSa se jAna lene ke hai / "je yAvanne taha pagArA te samAsao duvihA pannattA" tathA inake hI jaise aura bhI havesUtrakAra te indriya ane caui driya jIvA tu nirUpaNa kare che.-AmAM gautamasvAmI alu ne me pUche che - " se kiM taM te iMdiyA" ityAdi TIDArtha - "se kiM taM teiMdiyA" he bhagavAn tehandriya vAnu zuM sakSAyu che ? bhane tenA keTalA bhedakahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svImI ne kahe che ke"iNdiyaa aNegavihA paNNattA" he gautama te driya va mane aAra nA sA che, "taMjahA" te sapramAye che, "ovaiyA, rohiNiyA, jAva hatthisoMDA" aDiyAM yaavtthdathI A viSayane prajJApanA sUtranApATha samajalevA ke je pATha AsUtranI TIkAmAM ApavaamaaN mAyA te pAha "ovazyA, rohiNikA" thI saha ne hastizueDanA uthana sudhInA jIva taii driya jIva che ane temAM keTalAka prasiddha che, ane keTalAka dezavizeSa thI samajI sevA. "je yAvanne tahappagArA te samAsabha duvidhA paNNattA" tathA mAnAna nevA jIla, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jIvAbhigamasUtre etatsadRzA anye'pi trIndriyAH, 'te samAsao duvihA pannattA' te uparyuktA strIndriyA. sarve'pi samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH prajJAtAH, 'taM jahA' tadyathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzca taheva jahA vediyANaM' tathaiva yathA dvIndriyANAm zarIradvArAdArabhya gatyAgatidvAraparyantaM tathaivAtrApi nirUpaNIyama yathA-dvIndriyajIvaprakaraNe nirUpitamiti / kintu dvIndriyaprakaraNApekSayA trIndriyaprakaraNe yadvailakSaNyam taddarzayati-'navaraM' ityAdinA 'navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM tinni gAuyAI' navaraM trIndriyajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAdgulAsaMkhyeyabhAgapramitA dvIndriyavadeva utkarSeNa tu timro ganyUtayaH / 'tinni iMdiyA' trIndriyajIvAnAM sparzanarasanaghrANarUpANi trINIndriyANi bhavantIti / ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM egaNapaNNarAIdiyA, trIndriyajIvAnAM sthiti.-AyuSyakAlo jaghanyenAntarmuhUtam utkarpaNa tu ekonapaJcAzadvAtriMdivaM bhavatIti / 'sesaM taheva' zepam avagAhanendriyasthi jo jIva haiM ve saba teindriya jIva sakSepa se do prakAra ke haiM, "taM jahA" jaise-"pajjattA ya apajjattA ya" paryAptaka aura aparyAptaka "taheva jahA diyANaM" zarIradvAra se lekara gatyAgati dvAra taka kA inakA varNana jaisA dvIndriya ke prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI kara lenA cAhie, parantu handriya ke prakaraNa kI apekSA trIndriya ke prakaraNa meM jo vilakSaNatA hai vaha prakaTa karate haiM--"navaraM" ityAdi / "navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM timbhigAuyAI" dvIndriyajIvoM kI taraha ina teindriyajIvoM kI jaghanya avagAhanA aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA inakI tIna kogakI hai / "tinni iMdiyA" inake sparzana, rasanA aura prANa ye tIna indriyAM hotI haiM / "ThiI jahanneNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM egRNapaNNarAiMdiyA" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa se 49 unacAsa dina rAta kI hotI hai / "sesaM taheva" avagAhanA, indriya aura paNa je jIve che, te saghaLA te diya jIvo samajavA teIdriya jIve saMkSepa thI be mAranA cha. "taM jahA" te me praa2| mApramANe 2. 'pajjatA ya apajjatA ya" 54 sana aparyApta, "taheva jahA iMdiyANa' zarIra dvArathI dAna atyAti dvArasudhArnu teonuM varNana je pramANe dIndriyonA prakaraNamAM kahyuM che. e ja pramANenuM samajI levuM paraMtu be Idriya jIvonI apekSAe A tendriya nA prakaraNamAM je vilakSaNapaNuMVE te tAyatA sUtra.2 49 che 4-navaraM sarIrogAhaNA usamoseNaM tinni gAuyA" be IMdriya nI jema A traNaIdriya vALA jInI jaghanya avagAhanA AgaLanA asaM. khyAnamAM bhAgapramANanI che ane tenI utkRSTa avagAhanA traNakesanI che "tinni iMdiyA" temmAna 250 2sanA, (en) mane prAya (118) mA sdiye| DAya cha "ThiI jahaNNeNaM aMto muhattaM ukkoseNaM pagUNapaNNarAiMdiyA" tamanI sthiti Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 zrIndriyacaturindriyajIvanirUpaNam 201 tyatiriktaM sarvaM tathaiva-dvIndriyaprakaraNavadeva jJAtavyamiti / 'dugaiyA duAgaiyA' trIndriyajIvAH dvigatikA dvayAgatikA bhavanti tiryaGmanuSyagatau gacchanti tathA tiryaGmanuSyebhya eva AgacchantIti 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH / trIndriyaprakaraNamupasaMharannAha - ' se taM te iMdiyA' te ete trIndriyA jIvA nirUpitAH, iti // nirUpitA strIndriyajIvA', samprati caturindriyajIvAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM cauriMdiyA' atha ke te caturindriyajIvA iti praznaH, uttarayati - 'cauriMdiyA aNegavihA pannattA' caturindriyajIvA anekavidhAH - anekaprakArakAH prajJaptAHkathitA iti / anekavidhatvameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - aMdhiyA puttiyA sthiti ke atirikta aura jo zarIra, saMhanana Adi dvAra haiM ve saba dvIndriya ke prakaraNa ke jaise hI haiM / ye teindriya jIva "dugaiyA, duAgaiyA " dvigatika aura dayAgatika hote hai / kyoki ye isa paryAya se jaba uddhRta hote haiM to tiryaJca gati yA manuSya gati ina do hI gatiyo meM jAte hai / tathA inameM tiryaJca gati aura manuSya gati se Aye hue jIva hI utpanna hote haiM isaliye ye dhAgatika hote hai / " parittA asaMkhejjA pannattA" ye pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiM / isa prakAra teindriyajIvo kA kathana karake aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karate haiM -- " se taM teiMdiyA" isa prakAra se teindriyajIvoM kA yaha nirUpaNa kiyA hai / ava cauindriyajIvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai - " se kiM taM cauriMdiyA" he bhadanta ! cauindriyajIvoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - gautama ! " cauriMdiyA aNegavihA paNNattA" cauindriyajIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM- " taM jahA " jaise - " aMdhiyA puttiyA, jAva gomaya kIDA" andhikA, putrikA yAvat, goma jaghanyathI eka aMtamuhUtanI hoya che. ane utkRSTathI 49 AgaNu pacAsa rAtadivasanI hoya che ' sesaM taheva" avagAhUnA chadriya mane sthitidvAranA uthana sivAya jADInA ke zarIra sahanana. vigere dvArA che. temadhA e khUiMdriyavALA jIvAnA kathana pramANeja che. mA te'ndriya kve| "dugaiyA duAgaiyA" dvigati bhane iyAgati hoya . bha hai- tethe A payIyamAMthI jayAre nIkaLe che, tAtiya cagati ane manuSyagati A kheja gatimAMthI Avela jIva ja utpanna thAya che tethI temane phreMcAgatika kahelA che. "paritA asaMkhejjA pannatA" mA pratyeka zarIrI asaNyAta hoya che AApramANe te driya vA dhyana ne huve sUtrAra mAno usa hAra are che. "setaM te iMdiyA" A rIte taiindriya jIvAtuM A nirUpaNu karyu che. have cauiMdriya jIveAnuM nirUpaNa karvAmAM Ave che. A sabaMdhamAM pUche che - "se kiM taM cAuridiyA" he bhagavana yaudriya lavonu zu tenA keTalA bhedo kahelA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke riMdiyA aNegavihA paNNattA" yaudhandriya vA bhane ajharanA udyA 26 gautamasvAmI prabhune kSaNa che ? bhane gautama ! "rasa che. - "taM jahA " te he Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jIvAbhigamasatre jAva gomayakIDA, andhikAH putrikA yAvad gomayakITAH, atra yAvatpadena-prajJApanoktAH sarve grAhyAH, tathAhi-gAthA-'aMdhiyaputtiyamacchiya-masagA kIDe tahA payaMge y| DhaMkuNakukkaDakukkuha, naMdAvateya siMgiraDe // 1 // pattA nIlapattA lohiyapattA hAliddapattA sukkillapattA cittapakkhA vicittapakkhA mohaMjaliyA jalacariyA gambhIrA NIliyA taMtavA acchiroDA acchipehA sAraMgA neurA dolA bhamarA bharilI jarulA tohA vicchuyA pattavicchyA chANavicyA jalavicchayA piyaM gAlA kaNagA' etadantAnAM prajJApanoktAnAM saMgraho bhavati, tatra 'macchiyA' makSikAH mazakAH kITAH pataGgAH IkuNAH kukkuTAH kukkuTAH nandAvartAH siMgiriTAH kRSNapatrAH nIlapatrAH hAridrapatrAH zukla patrAH citrapakSA. vicitrapakSAH oghAJjalikAH jalacArikAH gambhIrAH nIlikAH taMtavAH akSiroDAH akSi prekSAH sAraMgAH, nUpurAH, dolAH bhramarAH bharilayaHjarulA toTTAH vRzcikAH patravRzcikAH gomayavRzcikAH jalavRzcikA priyaGgalAkanakAH, iti, yathAdezamavagantavyAH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathA prakArA'-adhikAdijIvasadRzAH adhikAdijIvabhinnAzca te sarve caturindriyA jJAtavyA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te uparyuktAzcaturindriyajIvAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH dviprakArakAH prajJaptA:-kathitA. 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / samprati-zarIrAdidvAramadhikRtya praznayannAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM kaisarIragA pannattA' teSAM caturindriyANAM khalu bhadanta ? jIvAnAM kati garIrANi prajJayakITa yahAM yAvatpada se-prajApanA kA pATha jAna lenA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA haiandhikA putrikA makSikA-mazaka Adi gomayakITa paryanta ke jIva jo prajJApanA meM kahe gaye haiM ve saba cauindriyajIva haiM / inameM kitaneka nAma to ati spaSTa hai aura kitaneka nAma deza videza se jAnane yogya haiM / tathA isI prakAra ke jo ora bhI jIva hai ve tathA jo inase bhinna he saba hI cauindriyajIva "samAsao duvidA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA' jaise -"pajjattA ya apajjattA ya" praryApta aura aparyApta "tesi Na mate ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' he bhadanta ! ina cauindriyajIvoM ke kitane zarIra mA prabhAya che "aMdhiyA, puttiyA. jAva gomayakIDA", mandhiA , putriI yAvat samaya kIDA ahiyAM yAvatpadathI prajJApanA sUtramAM A viSayamA kahele pATha samajI le ke je pATha saMsakRta TIkAmAM bApavAmAM Avela che. adhikA, putrikA, makSikA (mAkhI) mazaka-macchara vigere gomaya kITa sudhInA che ke je prajJApanA sUtramAM kahelA che, te badhA cauidriya che che. temAM keTalAka nAmete ghaNuja spaSTa che. ane keTalAka nAme deza-videza thI samajI levA. tathA A pramANenA bIjA paNa je jIvo che, te badhAja cauIndriya jIve che badhA yaundriya 7-"samAsao vihA paNNattA" sapathI se prAranA 4aa che."taM jahA" te mA prabhArI samanavA "pajjattagA ya, apajjattagA ya' yati bhane bhapati "tesiM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA E 1. trIndriyacaturindriyajIvanirUpaNam 203 ptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'tao sarIragoM pannattA' caturindriyajIvAnAM trINi zarIrANi prajJaptAni 'taM ceva' tadeva-dvIndriyavadeva audArikaM taijasaM kArmaNam / avagAhanAdidvAre vailakSaNyaM vidyate tadarzayati-'navaraM' ityAdinA, 'navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM cattAri gAuyAI' navaraM kevalaM zarIrAvagAhanA caturindriyajIvAnAM catasro gavyUtayaH, jaghanyA zarIrAvagAhanA tu aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANaiveti / 'iMdiyA cattAri' indriyANi sparzanarasanAghrANacakSurUpANi catvAri bhavanti caturindriyajIvAnAm ataeva eteSAM caturindriya iti nAma bhavati / darzanadvAre-'cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI' cakSurindriyajIvA cakSurdarzanino'pi bhavanti acakSurdarzanino'pi bhvntiiti| sthitidvAre-'ThaI ukkoseNaM chammAsA' caturindriyajIvAnAM sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa tu SaNmAsAn iti / 'sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA pannattA' zeSam-zarIrAvagAhanendriyadarzanasthitidvArAtirikta sarva saMsthAnAdidvArajAtaM yathA trIndriyANAM kathitaM tathaiva caturindriyANAmapi jJAtavyam kiyatparyantaM hote haiM / uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! inake "to sarIragA pannattA" tIna zarIra hote haiM "taM ceva" ve tIna zarIra audArika, taijasa aura kArmaNa haiM / avagAhanA dvAra meM inake zarIrakI avagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se cAra koza pramANa hotI hai| ''iMdiyA cattAri" inake indriyAM-sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu isa prakAra se cAra hotI hai / isI kAraNa inakA nAma cauindriyajIva aisA huA, hai| darzanadvAra meM inake do darzana hote haiM-cakSu darzana bhI hotA hai aura acakSu darzana bhI hotA hai / sthitidvAra meM "ThiI ukkoseNaM chammAsA" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti inakI chahamAsa kI hotI hai| "sesaM jahA teiMdiyANa jAva asaMkhejjA pannattA' isa prakAra zarIra avagAhanA indriya darzana sthiti NaM bhaMte jIvANaM kaha sarIragA paNNattA" bhagavan mA yaudriya vAnA zarIza DAya cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 43 cha8- gautama ! teyAne "tao sarIragA pannattA" ra shrii| hAya che "taM ceva tara 712-mAra zarI2, tesa ana kAmaNa e pramANenA che. avagAhanA dvAramAM teonA zarIranI avagAhanA jaghanya thI te AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI che ane utkRSTathI cAra kosa pramANanI che "iMdiyA cattAri" tamAnI diye| 25zana 2sanA, dhAe bhane yakSu mA prabhArI pyAra hoya che. te ja kAraNathI teonuM nAma cauI driya jIva e pramANenuM che. | darzanAramAM-teone cakSudarzana ane acakSudarzana A pramANenA be dazane hoya cha sthitidvAramA "ThiI ukkoseNaM chammAsA" tamAnI sthiti dhanyathI se matabhuDDU tanI DAya cha bhane thI tayAnI sthiti chabhAsanI DAya che 'sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA paNNattA" mA pramANe zarI2, mAnA' 7 driya, zAna sthiti mAdvAre Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jIvAbhigamasUtre trIndriyavad jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, yAvad asaMkhyAtAH prajJaptAH atra yAvatpadena saMDananAdidvArajAtasya grahaNaM bhavatIti / trIndriyavadeva etAni sarvANi dvArANi vivicya vaktavyAnIti / prakaraNArthamupasaMharannAha-'settaM cauridiyA' te ete caturindriyajIvA nirUpitA iti // sU0 19 // uktAzcaturindriyAH samprati paJcendriyAn pratipAdayitumAhamUlam-'se kiM taM paMciMdiyA, paMciMdiyA caubvihA pannattA, taMjahAneraiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA / se kiM taM neraiyA neraiyA sattavihA pannattA taMjahA-rayaNappabhApuDhavI neraiyA jAva ahesattamapuDhavI neraiyA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA, taMjahA-veubbie teyae kammae / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA pannattA taMjahA-bhava dhAraNijjA ya uttaraveubbiyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjo bhAgo-ukkoseNaM paMcadhaNusayAI / tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgaM ukkoseNaM dhaNusahassaM / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNI ina dvAroM ke sivAya aura jo saMsthAna Adi dvAra hai ve saba pratyeka zarIrI paryanta teDandriyajIvoM ke prakaraNa meM jisa rUpa se pratipAdita kiye gaye hai vaise hI isa cauindriya ke prakaraNa meM bhI pratipAdita kara lenA cAhiye, ye pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiN| aba prakaraNArtha kA upasaMhArakarate hai "se taM cauridiyA' isa prakAra se ye cauindriyajIva nirUpita' hue haiM / sUtra // 19 // nA kathana sivAya bIjA je saMsthAna vigere dvAro che, te badhA pratyeka zarIrI paryata teIdriya jIvonA prakaraNamAM je pramANe pratipAdana karyA che, e ja pramANe A cauI diyAnA prakaraNamAM paNa pratipAdana karI levuM. A pratyeka zarIrI jI asaMkhyAta hoya che have sUtra 2 mA 52ne| upasa hA2 42tai cha -"se caridiyA" mA pramANe A cauI driya jIvonuM nirUpaNa karyuM che sU0 1lA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati paJcendriyajIvanirUpaNam 205 pannattA ? goyamA ! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI NevaTThI, Neva chirA Neva NhAru Neva saMghayaNamatthi je poggalA aNiTThA akaMtA appiyA asuhA amaNuNNA amaNAmA tese saMghAtattAe pariNamaMti / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiMsaMThiyA pannattA ? goyamA ! duvihA pannattA taMjahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveubbiyA ya , tattha Na je te bhavadhAraNijjA te huMDasaMThiyA / tattha NaM je te uttarateubviyA te vi huMDasaMThiyA pannattA / cattAri ksaayaa| cattAri sannAA / tinni lessaao| paMciMdiyA / cattAri sasugghAyA AillA / sannI vi asannI vi / NapuMsagaveyagA / cha pajjattIo cha apjjttiio|tivihaa ditttthii| tinnidNsnnaa| NANI vi annANI vi, je nANI te niyamA tinnANI, taM jahA-AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANo, je annANI te atthegaiyA duannANI, asthagaiyA tiannANI, je ya duaNNANI te niyamA mai annANI suya annANI ya je ti annANI te niyamA mai annANI ya suya annA NIya vibhaMga nANI ya |tivihe joge| duvihe uvjoge| chadisiM AhAro osaNaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlAiM jAva AhAramAhAreti / uvavAo tiriyamaNusse hito / ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / duvihA maraMti / uvvaTTaNA bhANiyavvA jao AgayA, NavaraM samucchimesu paDi seho / dugaiyA duAgaiyA parittA asaM khejjA pannattA samaNAuso ? se taM nerajhyA" // sU0 20 // chAyA-atha ke te paJcendriyAH ? paJcendriyAzcaturvidhAH prazaptAH tadyathAnairayikA stiryagyonikA manuSyA devaaH| atha ke te nairayikAH ? nairayikAH saptavidhAH prAptAH , tadyathA-ratnaprabhApRthivInairayikA yAvat adhaHsaptamapRthivI nairayikA, te Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre samAsato dvividhAH prazatAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / tepAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiti zarIrANi prajJaptAni? gautama! trINi zarIrANi prAptAni, tadyathA-vaikriyaM tejarsa kArma Nam teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prakSatA ? gautama ! dvividhA zarIrAvagAhanA prakSaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyikI ca tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyenAGgalasyAsaMkhyeya bhAgam, utkarpaNa paJcadhanuHzanAni / tatra khalu yA sA uttaracaikriyikI sA jaghanyenAGagulasya saMkhyeyabhAgamutkarpaNa dhanu sahastram / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarINi kiM saMhananAni prajJatAni ? gautama ! SaNNAM saMhananAnAmasaMhanina nevAsthIni naiva zirAH naiva snAyUni naiva saMhananamasti / ye pudgalA aniSTA akAntA apriyA azubhA amanojJA amano'mAH, teSAM zarIrasAtatayA pariNamanti / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi ki saMsthitAni prAptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA bhavadhAraNIyAni uttaravaikrayikANi ca, tatra-khalu yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni, tatra khalu yAni tAni uttaravaiyikANi tAnyapi huNDasaMsthitAni prAptAni / catvAraH kssaayaaH| catanaH saMjJAH / timro. lezyAH / paJcendriyANi / catvAraH samudghAtA AdimAH / saMjhino'pi asaMzino'pi, napuMsakavedakAH, paTaparyAptayaH pai aparyAptayaH / trividhA dRSTayaH / trINi darzanAni / zAnino'pi yajJAnino'pi, ye jJAnina ste niyamAt trijJAninaH, tadyathA AbhinivodhikazAninaH zrutajJAnina avadhizAninaH / ye ajJAnina ste astyekake dvayajJAninaH, astyekake vyahAninaH ye ca yajJAninaste niyamAnmatyazAninaH zrutAzAninazca, ye vyajJAninaste niyamAnmatyazAninazca zrutAzAninazca vibhagajJAninazca / trividho yogaH / dvividha upayogaH / paDh dizi AhAraH, 'osaNaM'-prAyaH kAraNaM pratItya varNata kAlAn pudgalAn yAvadAhAra mAhAranti / upapAtastiryA manuSyebhya sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa praya striMzatlAgAropamANi / dvividhA niyante / udvartanA bhaNitavyA yata AgatAH, navara samUcchimepu pratipedhaH / dvigatikA dvayAtakAH parItA asa khyAtAH prAptAH zramaNAyuSman ! te pate nairayikAH ||suu0 20 // TIkA-'se kiM taM paMciMdiyA' atha ke te paJcendriyAH, paJcendriyANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-paMciMdiyA caubdhihA pannattA' paJcendriyAzcaturvidhAH aba paJcendriya jIvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai-- "se kiM taM paMciMdiyA, ityAdi / sUtra // 20 // TIkArtha--'se kiM taM paMciMdiyA' he bhadanta ? paJcendriyoM kA kyA lakSaNa hai aura huye 5yendriya sonu ni3555 42vAmA bhAve che.- "se kiM taM paMcidiyA" ItyAdi elat-se kiM taM paMciMdiyA" se mApAna payendriya 7vAnu zu pakSa cha-1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 207 catuHprakArakAH prajJaptA:-kathitAH, paJca-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAtmakAni paripUrNAni indriyANi yeSAM te paJcendriyajIvAH kathyante / teSAM caturvidhatvameva darzayati-taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'NeraiyA' nairayikAH, tatra ayati-prApnoti iSTaphalaM karma tat nirgataM yebhyaste nirayA:-narakAvAsAH teSu narakAvAseSu bhavA iti nairayikAH sarvataH kaSTaphalabhoktAraH / 'tirikkhajoNiyA' tiryagyonikAH-tiryag yonisamudbhavAH 'maNussA' manuSyAH 'devA' devAH dIvyanti iti devAH / teSu nairayikAn pratipAdayitu praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi 'se ki taM neraiyA, atha ke te nairayikA iti praznaH, uttarayati-'neraiyA sattavihA pannattA' nairayikAH saptavidhAH saptaprakArakA. prjnyptaaH| taM jahA tadyathA-'rayaNappabhA puDhavI neraiyA jAva ahesattamainake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama | paMciMdiyA caucihA pannattA" paJcendriyajIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM hotI haiN| isI kAraNa ye paJcendriya kahalAte hai / isake cAra prakAra aise haiM-"NeraiyA" nairayikajIva, "tirikkhajoNiyA" tiryagyonika jIva, "maNussA" manuSya jIva aura "devA" deva inameM jo narakAvAsoM meM rahate haiM ve nairayika hai / jahAM se iSTaphala saMpAdaka karma nirgata ho gayA hotA hai arthAta sukhakA leza bhI jahAM hotA nahI haiM aise sthAnakA nAma nirayahai / ina narakAvAsa rUpa nirayoM meM jo hote haiM-rahate haiM-ve nairayika jIva haiN| ye nairayika saba prakAra se kaSTaprada phaloM ke hI bhoktA hote hai / jo jIva tiryaJcagati meM janma dhAraNa karate hai ve tiryagyonika jIva hai / manuSya aura deva prasiddha hai| ina meM prathama nairayikoM kA nirUpaNa karate hai-"se ki taM neraiyA" ityAdi"se kiM taM neraiyA" he bhadanta / nairayika jIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! "neraiyA sattacihA pannattA" nairayika sAta prakAra ke hai "taM jahA" jaiseane tenA keTalA bhedo che ? A pramANenA gautamasvAmInA praznanA uttaramAM prabhu kahe che hai- gautama | "paMciMdiyA caunvihA paNNattA" payandriyavAna spazana. 2sanA, prANa cakSu ane kAna A pramANenI pAMca Idri hoya che, tethI ja teo paMcendriya kahevAya che tenA yA2 prhaare| ma prabhArI cha -'NeraiyA" nai yi va "tirikkhajoNiyA" tiya. yoni , "maNussA' manuSya bhane 'devA" va tabhA 22mA na24vAsAmA 29 che, te narayika kahevAya che jyAMthI ISTaphala saMpAdaka karma nirgata thaIgayuM hoya che tenuM nAma niraya che, A narakAvAsa rUpa niramAM je hoya che arthAt rahe che, te narayika jIve che. A cike badhI rIte kaSTaprada phaleneja bhegavanArA hoya che je ja tiryaMca gatimAM janma dhAraNa kare che, teo tiyaca nivALA jIve che manuSya ane deve prasiddha ja che. mAmA pada narathinu ni35 42vAmAM Ave che-"se ki taM neraiyA" ityAdi gautamasvAmI prasuna pUcha cha maMgavAn "se ki ta neraiyA" yi vATatA prakAranA che ? ane tenA zuM bhede che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che 3- gautama | "neraiyA sattavihA paNNattA" nairayi / sAtA2nA sA che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jIvAbhigamasUtre puDhavI neraiyA' ratnaprabhApRthivInarayikA yAvat adhaHsaptamapRthivI nairayikAH, atra yAvatpadena zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA pRthivInArakANAM sagraho bhavatIti / 'te samAsao davihA pannattA, te saptApi nArakAH samAsataHsaMkSepeNa dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / nArakajIvAnAM dvArANi pradarzayituM praznayannAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAnIti prathamazarIradvAre praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao sarIragA pannattA' trINitriprakArakANi zarIrANi nArakajIvAnAM prajJaptAnIti / traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'veubie teyae kammae' vaikriyaM taijasa kArmaNaM cetyetaccharIratritayaM bhavatIti bhavapratyayAdeva vaikriyazarIra bhavati natvaudArikaM bhavati taijasa kArmaNaM tu sarvajIvasAdhAraNaM tadasyApi bhavatyeveti prathamaM zarIradvAram // 'rayaNappabhApuDhavI neraiyA jAva ahesattamapuDhanIneraiyA' ratnaprabhApRthivI nairayika yAvat adhaH saptama pRthivI nairayika / yahAM yAvat zabda se zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkapramA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA ina pRthiviyo ke nArakoM kA saMgraha huA hai| ye sAtoM hI nAraka "samAso davihA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" jase-"pajjatA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta "tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA paNNattA" he bhadanta ! ina nAraka jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! tao sarIragA pannattA" he gautama ! inake tIna zarIra kahe gaye haiM--'taM jahA" tIna zarIra ye haiM-"veuvie, teyae, kammae" vaikriya zarIra, taijasazarIra, aura kArmaNa zarIra / inake bhavapratyaya se vaikriya zarIra hotA hai / audArika Adi zarIra nahIM hote hai / tathA tejasa aura karmaNa ye do zarIra sarva jIva sAdhAraNa hote hai isaliye inake bhI hote haiM / avagAhanA "taM jahA' te sAtA / mA pramANe cha.-"rayaNappabhA puDhavI neraiyA jAva ahe sattama puDhavI nerakyA" 2tnaprabhA pRthvA narAya yAvat madha saptamI pRthvI yi maDiyA yAvata zabdathI zarkarA prabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA A pRthvInA nArakone saDa thayo che mA sAta nAra?-"samAsao duvihA paNNattA" sa 25thA meM prAranA DatA "taM jahA" te me maare| mA prabhArI cha "pajjattA ya apajjattA ya" 5ryAta bhane maryApta "tesiM NaM bhaMte jIvANaM kA sarIragA paNNattA" sAvAna mAnA24 7 2 vA shrii| 47 // cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai .. "goyamA ! to sarIragA paNNattA" hai gautama ! tamAna 3y shrii| utA cha. "taM jahA"ay shrii| ma pramANe che "veubdhie, teyapa, kammae, vaiThiya zarI2. tasa zarI2, ana pAe zarIra, teone bhavapratyayathI vaikriya zarIra hoya che. audarika vigere zarIra hotA nathI tathA taijasa ane kArmANa A zarIra sarva jIva sAdhAraNa hoya che. tethI te temane paNa hoya che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 209 - atha avagAhanAdvAramAha-'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJapteti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA sarIrogAhaNA pannattA' dvividhA-dviprakArakA zarIrAvagAhanA nArakajIvAnAM prajJaptA kathitA, dvaividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhavadhAraNIyA ca uttaravaikrayikI ca, tatra bhavo janma dhAryate yayA avagAhanayA sA bhavadhAraNIyA bhavapratyayikI utpAdasamayabhAvinItyarthaH aparA tubhavAntaravairinArakapratighAtanArthamuttarakAle yA vicitrarUpA vaikayikI avagAhanA sA uttaravaikrayiko / 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' tatra dvayomadhye khalu yA sA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA 'sA jahanneNaM agulassa asaMkhejjaibhAgo' sA jaghanyenAMgulasyAsakhyeyabhAgadvAra meM-gautama ne prabhu se aisA pUchA haiM-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAiNA pannattA" he bhadanta ? ina jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA pannattA" he gautama ! zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai "taM jahA" jaise-'bhavadhAraNijjA ya uttaraveunciyA ya' "eka bhavadhAriNIya zarIrAvagAhanA aura dUsarI uttaravaikrayikI zarIrAvagAhanA | jisa-avagAhanA ke dvArA janma dhAraNa kiyA jAtA hai-vaha bhavadhAraNIya bhava ke prabhAva se hone vAlI arthAt utpAda samaya meM hone vAlI avagAhanA hai| aura uttaravaikriyakI avagAhAnA jobhavAntara ke vairIbhUta nAraka ko mArane ke liye uttarakAla meM dhAraNa kI jAtI hai vaha hai| yaha vicitra rUpA hotI hai / "tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaM khejjaibhAgo' bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA-jaghanya se aDgula ke asakhyAtave bhAga pramANa samAnAvAra samAM gautabhasvAmI prasana me 57yu cha ?-"tersi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA" sAvana mA vAne zarIranI magAunAlI moTI DAya cha ? / prazna uttaramA prabhu cha 4-"goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA paNNattA" gautama ! manI zarIrAvAnA meM prAnI tI che "taM jahA" te mA pramANenA cha. "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya" me svdhAraNIya zarIravagAhanA ane bIjI uttarakriya zarIravagAhanA je avagAhanA dvArA janma dhAraNa karavAmAM Ave che. te bhavadhAraNIya bhavanA prabhAvathI thavAvALI arthAt utpAda-utpattinA samaye thavAvALI avagAhanA che. ane uttarakriyanI avagAhanA je bhavAntaranA vairI rUpa nArakane mAravA mATe uttarakALamAM dhAraNa karavAmAM Ave che te che. A avagAhanA viyitra 35 DAya che. "tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM agulassa asaMkherajA bhAgo" avadhAraNIya zarIrAvAnA dhanyathA mAMganA maNyAta bhAM mAgapramA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jIvAbhigamasUtre 9 pramANA sA copapAtakAle jJAtavyA tathA prayatnabhAvAt, 'ukkoseNaM paMcadhaNusayAI' utkapeNa sA zarIrAvagAhanA paJcadhanu zatAni / idaJcotkarSataH pramANaM saptama pRthivImadhikRtya jJAtavyam pratipRthivyutkRSTA'vagAhanA pramANaM tvevaM jJAtavyam (1) prathamapRthivyAM SaDgulAdhikAni pAdonASTadhanUMSi (2) dvitIyapRthivyAM sArddhapaJcadazadhanUMSi / (3) tRtIyasyAM sapAdaikatriMzaddhanUMSi / (4) caturthyAM sArddhadvA SaSTiH dhanUpi / (5) paJcamyAM sapAdazatadhanUMSi / (6) paSThayAM sAdvizatadhanUMSi / ( 7 ) saptamyAM paJcadhanuHzatAnIti sUtre proktameva / nairayikANAM bhavadhAraNIyazarIrasyotkRSTA vagAhanAkoSTakamidam -- 4 7 dhruvIyA 76 | 15||12. | 31 / | 620 | 125 | 250 | 500 'tattha NaM jA sA uttaraveunciyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga' tatra dvayoravagAhanayormadhye yA sA uttaravaikrayikI dvitIyAvagAhanA sA jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgapramANA 1 hotI hai / aura "ukkoseNaM paMca dhaNusayAI" utkRSTa se pAMca sau dhanuSa pramANa hotI hai / jaghanya avagAhanA upapAtakAla meM hotI hai / aura utkRSTa avagAhanA saptama pRthivI meM hotI | haraeka pRthivIgata nairayika jIvoM kI bhavadhAraNIya zarIra kI utkRSTa avagAhanA kA pramANa isa prakAra hai-prathamapRthivI meM nairayikoM ko utkRSTa avagAhanA paune ATha dhanuSa aura chaha aMgula kI hotI hai |1| dUsarI pRthivI meM sADhA pandraha dhanuSa aura vAraha aMgula kI hotI hai 2, tIsarI pRthivI meM savAikatIsa dhanuSa kI hotI hai 3, cauthI pRthivI meM sADAbAsaTha dhanuSa kI hotI hai 4, pAMcavIM pRthivI meM savAsau dhanuSa kI hotI hai 5, chaThI pRthivI meM DhAI sau dhanuSa kI hotI hai 6, aura sAtavIM pRthivI meM pAMcasau dhanuSa kI hotI hai jo sUtra meM hI kahI gaI 7, " tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM " vANI hoya che bhane "ukkoseNaM paMca ghaNusayAI" uddhRSTathI pAyaseo dhanuSa prabhANuvAjI hoya che jadhanya avagAhanA upapAta kALamAM hoya che. ane utkRSTa avagAhanA sAtamI pRthvImA haiAya che. dareka pRthvImAM rahela nairika jIvAnI bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa avagAhanAnuM pramANu A pramANe che-prathama pRthvImAM nairayikAnI utkRSTa avagAhanA pADDA ArDa dhanuSa ane 7 AgaLanI hoya che. 1!! khIjI pRthvImA sADA paMdara dhanuSa ane khAra AgaLanI hAya che ArA trIjI pRthvImAM savA ekatrIsa dhanuSanI DAya che. 1aa ceAthI pRthvImAM sADA bAsaTha dhanuSanI hoya che. 4aa pAMcamI pRthvImA savAseA dhanuSanI hAya che, pa, chaThThI pRthvImAM ahIsA dhanuSanI hAya che !6aa ane sAtamI pRthvImA pAMcaseA dhanuSanI hoya che. sUtrabhAna uhI ai. 'satya NaM jA sA uttaraveubviyA sA nahaNNerNa maMgulasta saMkhejjahabhAgaM " uttaravairiyaDI zarIrAvagAr3anA dhanyathI AgaNanA sabhyA " Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramaiyadyotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 211 / / natvasaMkhyeyabhAgapramitA tathAsvabhAvasadbhAvAt / 'ukkoseNaM dhaNusahassaM' utkarSeNa uttaravaikrayikI zarIrAvagAhanA dhanu sahasrapramANA bhavati, iyamapi saptamapRthivImadhikRtya jJAtavyA / pratipRthivyA utkRSTA uttaravaiRyikI zarIrAvagAhanAtvevaM jJAtavyA-(1) prathamapRthivyA dvAdazAMgulAdhikAni paJcadazadhanUMSi / (2) dvitIyapRthivyAM sapAdaikaviMzaddhanUMSi / (3) tRtIyasyAM sArddha dviSaSThidhapi / (4) caturthyAM sapAdazatadhaSi / (5) paJcamyAM sArddha dvizatadhanUMSi / (6) SaSThayAM paJca dhanuHzatAni / (7) saptamyAM dhanuHsahasamiti sUtre proktameva / / nairayikANAmuttaravaikrayikazarIrasyotkRSTAvagAhanA koSTha kamidam| pRthivIsaMkhyA | 1 2 3 4 5 6 7 / | dhanu.sakhyA / 15||12aN. | 31 / / 62 // | 125 / 250 | 500 | 1000 atha tRtIyaM saMhananadvAramAha-'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM sarIrA ki saMghayaNI pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta / jIvAnAM zarIrANi kiM sahananAni-kIdRzasaMhananayuktAni prajJaptAni iti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chaNhaM saMghayaNANaM asaMghauttara vaikriyikI, zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai, asakhyAta bhAga pramANa nahIM hotI hai / kyoMki isa avagAhanA kA aisA hI svabhAva hotA hai| "ukkoseNaM dhaNusahassaM" aura utkRSTa se sAtavIM pRthivI meM yaha eka hajAra dhanuSa pramANa hotI hai| zeSa pRthiviyo ke nairayikoM kI uttara vaikrayikI utkRSTa avagAhanA isa prakAra haiprathama pRthivI meM sADhA pandraha dhanuSa aura bAraha aMgula 1, dUsarI meM savA ikatIsa dhanuSa 2, tIsarI meM sAr3hA vAsaTha dhanuSa 3, cauthI meM ekasau pacIsa dhanuSa 4, pAMcavIM meM DhAI sau dhanuSa 5, chaThI meM pAMca sau dhanuSa 6, aura sAtavIM pRthivI meM eka hajAra dhanuSa kI nairayikoM kI uttara vaikriyika zarIra kI utkRSTa avagAhanA hotI hai-vaha sUtra meM hI kahI gaI hai 7, "tersi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA ki saMghayaNI paNNattA" he bhadanta ? una nAraka jIvo ke zarIra tamA mAmAnI DAya che. masacyAtabhAgapramANa pANI lAtI nathI. "ukkoseNaM ghaNusahassaM" mana thI sAtamI pRthvImA mA mAhunA 4 2 dhanuSa pramANunI hoya che bAkInI pRthvInA nirAyikanI uttara vaikayika utkRSTa avagAhanA A pramANe che pahelI pRthvImAM sADA paMdara dhanuSa ane bAra AMgaLa bIjI pRthvImAM savA ekatrIsa dhanuSa, trIjI pRthvImA sADA bAsaTha dhanuSa 3 cethI pRthvImA eka pacIsa dhanuSa 4, pAMcamI pRthvImA aDhIse dhanuSa, 5, chaThThImAM pAMca dhanuSa, 6, ane sAtamI pRvImAM eka hajAra dhanuSanI nairayikanA uttara vaikriyA zarIranI utkRSTa avagAhanA hoya che e vAta sUtramA 4hI cha. "tesi NaM bhaMte ! jIvANa sarIrA kiM saMghayaNI paNNattA" 3 bhagavana te nAraka jIvenA zarIra kayA saMhanana vALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jauvAbhigamasaMtre yaNI' ghaNNAM saMhananAnAmanyatamenApi saMhananena nArakajIvAnA zarIrANi asaMhananAni-saMhanana rahitAni teSAM zarIrANi bhavantItyarthaH sUtre 'saMghayaNI' ityarthaH puMstvanirdezaH prAkRtatvAt / kasmAt saMhananarahitAni teSAM zarIrANi bhavantIti cettatrAha-'NevaTThI' ityAdi, teSAM nArakazarIrANAm asthIni naiva bhavanti 'Neva chirA' naiva zirAH-nADyo na bhavanti tadIyazarIre 'Neva pahAru' naiva snAyavaH-asthivandhanI zirAH snAyuH kathyate tA mapi na bhavanti iti, 'Neva saMghayaNamatthi' naiva saMhananamasti, ayaM bhAvaH-asthinicayAtmakameva saMhananam ato'sthyAdhabhAvAt saMhananarahitAni nArakazarIrANi bhavanti / mukhyavRttyA'sthinicayAtmakameva sahananaM bhavati kintu yadapi pUrvamekendriyajIvAnAM kisa saMhanana vAle hote hai-uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA.? chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI' he gautama ! nAraka jIvoM ke zarIra chaha saMhanano meM se kisI bhI sahanana vAle nahIM hote hai / arthAt inake zarIra saMhanana rahita hote hai| inake zarIra saMhanana rahita isaliye hote hai ki inameM har3iyA~ nahIM hotI hai yahI bAta "NevaTThI" sUtrAMza dvArA prakaTa kI gaI hai / "Neva chirA" inameM zirAe~ nADiyAM bhI nahIM hotI. hai "Neva hArU" isameM snAyue~-haDDiyoM ko bAMdhane vAlI nADiyAM bhI nahIM hotI haiN| isIliye "Neva saMghayaNamasthi" unake zarIra ko saMhanana vihIna kahA gayA hai| tAtparya aisA haiasthiyoM ke samUha kA nAma hI saMhanana hai / parantu yaha saba nAraka jIva ko hotA nahIM hai / isI kAraNa inheM asaMhanana vAle kahA gayA hai| mukhya vRtti se asthiyoM kA nicaya rUpa hI sahanana hotA haiparantu phira jo pahile ekendriya jIvoM ko sevAta sahanana vAlA kahA gayA hai vaha audArika cha cha-"goyamA ! chaha saMghayaNANaM asaMghayaNI" gautama nA24 7vAnA zarI2 cha saMhanAmAMthI keI paNa hanana vALA hotA nathI. arthAta teonA zarIra sahanana rahita hoya che. teonA zarIra saMhanana vinAnA hevAnuM kAraNa e che ke teomAM hADakA hotA nathI. mera pAta "NevaTThI' mA sUtrAMza dvArA pragaTa 42vAmA mAvI cha "Neva chirA" tamAmA zisammA ma naahiiye|59] tI nathI, "Ne vaNhAru" tamAmA snAyuyA-DAuna mAdhapAvAjI nADIyA54AtI nathI tathA "Neva saMghayaNamatthi" tayAnA shrii| na sahanana vinAnA kahela che. kahevAnuM tAtparya e che ke-asthi-hADakAnA samUhanuM nAma ja saMhanana che. paraMtu te badhA nAraka jIne hAtA nathI. teja kAraNathI teone asaMhanana vALA kahyA che. mukhya vRttithI asthi-hADakAnA nicaya-samUha rUpaja saMhanana hoya che. te paNa pahelAM eka Indriya vALA jene sevA sahanana vALA ja kahyA che, te audArika zarIranA saMbaMdhanA sada bhAvathI kahela che. tethI teomA sahananapaNu aupacArika ja che. vAstavika nathI tathA prajJApanA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uuuuuuuuwvvvv pramaiyadyotikA TIkA prati01 paJcendriyajIvanirUpaNam 213 sevArtasaMhananaM kathitaM tadapi audArikazarIrasambandhamAtramapekSyaupacArikameva / devAnAmapi yatprajJApanAdau vajrasaMhananavattvaM kathyate tadapi gauNavRttyaiva, tathAhi-atra khalu manuSyaloke cakravartyAde viziSTavaRSabhanArAcasaMhananavataH sakalazeSamanuSyajanAsAdhAraNA yAdRzI zaktiH tato'dhikatarA devAnAM parvatotpATanAdiviSayA zaktiH zrUyate na ca teSAM zarIrasaMkleza. / ityevaM te devA api vajasaMhananisAdRzyena vajrasaMhananinaH kathitAH na puna paramArthato devAste sahananino bhavanti, satre asthinicayAtmakameva sahananamityabhidhAnAta iti, tato nArakANAmasthyAdyabhAvAt sahananA'bhAva eva bhavati / yadyevaM tarhi saMhananAnAmabhAve zarIrabandhaH kathamupapadyate ? upabhogAyatanatvena zarIravyavahArasyopalambhAditi / zarIra ke sambandha ke sadbhAva se kahA gayA hai ataH unameM saMhananavattA aupacArika hI hai-vAstavika nhiiN| tathA jo prajJApanA Adi meM devoM ko vaja-saMhananavAlA kahA gayA hai vaha bhI gauNa. vRtti se hI kahA hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa manuSya loka meM vana RSabhanArAca saMhanana vAle cakravartI Adi kI jo zakti hotI hai vaha samasta zeSa manuSyo kI apekSA asAdhAraNa hotI hai / parantu inakI apekSA bhI parvato ko ukhADa ne rUpa adhika zakti devo kI hotI hai aisA sunA jAtA hai tathApi unako zrama nahIM hotA hai| isalie vajrasaMhanana kI sahazatA ko lekara devoM ko vajra saMhananI kaha diyA gayA hai, vAstava meM ve saMhanana vAle nahIM hote hai / kyoki zAstra meM asthinicaya ko hI saMhanana kahA hai / nArako ke bhI asthi Adi ke abhAva se saMhanana kA abhAva hI hotA hai| yahAM aisA kahanA cAhiye ki sahanana ke abhAva meM zarIra vandha kaise ho sakatA hai| kyoki upabhoga kA Ayatana hone se hI zarIra kA vyavahAra hotA hai| yahA~ uttara meM kahate haiM- isame koI doSa nahIM hai| tathAvidha-usa prakAra sUtra vigeremAM je devane A saMhanana vALA kahelA che, te paNa gauNa vRttithIja kahelA che. tenuM kAraNa e che ke A manuSya lokamAM vajI kaSabha, nArAca saMhanana vALA cakavati vigerenI je zakti hoya che. te saghaLA zeSa manuSyanI apekSAthI asAdhAraNa hoya che. paraMtu-teonI apekSAthI paNa parvatane ukhADavArUpa adhika zakti devonI hoya che. tema sAMbhaLavAmAM Ave che te paNa teone zrama thatuM nathI tethI vRja sa hanananI samAnatA ne laIne de ne vaja saMhananI-vA saMhanana vALA kahelA che. vAstavika rIte teo saMhanana vALA hotA nathI kema ke zAstramAM asthinicaya-hADakAnA samUhane ja saMhanana kahela che. nArakene paNa hADakA vigerenA abhAvathI sa hanane abhAvaja hoya che. ahiyA evuM kahevuM joIe ke-saMhanana nA abhAvamAM zarIra ba dha kevIrIte thaI zake che ? kema ke, upabheganA AvavAthI ja zarIrano vyavahAra thAya che. A praznano uttara ApatA prabhu kahe Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jIvAbhigamasUtre ___atrAha-na kazciddoSa', tathAvidhapudgalaskandhavat garIrabandha upapadyate eva ataevAha-'je poggalA aNihA akaMtA appiyA amubhA amaNuNNA amaNAmA' ye pudgalA aniSTA:-mana sa icchAmatikrAntAH tatra kiJcit kamanIyamapi keSAMci daniSTaM bhavati ata Aha-'akaMtA' makAntAH na kAntA ityakAntAH-akamanIyA. atyantAzubhavarNayuktatvAt / ataeva apriyAste pudgalA darzanApAtakAle'pi na priyabuddhimutpAdayantIti bhAvaH / azubhAH azubharasagandhasparzAtmakatvAt / amanojJA:-manasa AhvAdahetavo na bhavanti, vipAkato duHkhotpAdakatvAditi / amano'mAH, na kadAcidapi te upabhogyatayA jIvAnAM manAMsi praapnuvntiityrthH| 'tesi NaM saMghAyattAe pariNamaMti' te itthaMbhRtA aniSTatvAdidurguNopetAH pudgalA. teSAM nArakajIvAnAM zarIrasaghAtatayA tathArUpazarIrapariNatibhAvena pariNamanti-pariNAma prApnuvantIti teSAM zarIrabandhopapattirbhavatIti saMhananadvAram / ke pudgala skandha kI taraha zarIra baMdha ho hI jAtA hai, isaliye sUtrakAra kahate haiM-"je puggalA aNihA, akaMtA, appiyA, asubhA, amaNuNNA, amaNAmA" jo pudgala aniSTa haiM-manakI icchA ke bAhara hai, akAnta hai-suhAvane nahIM hai, akamanIya haiM- atyanta azubhavarNa se yukta haiM / eta eva apriya hai-dikhate hI jo priya vuddhi ke utpAdaka nahIM hai, azubha rasa gaMdha sparza vAle hai, amanojJa hai-mana ko Ananda dAyaka nahIM hai kintu vipAka kAla meM duHkhotpAdaka hai. amano'ma hai-jantuo ko upabhoga ke liye jo kabhI bhI unake mana ko rucikara nahIM haiM aise ve pudgala "tesi NaM saMghAyattAe pariNamaMti' una nAraka jIvoM ke zarIra saghAta rUpa se usa prakAra ke garIra kI pariNati ke rUpa se--pariNAma ko prApta ho jAte haiM / isa prakAra unakA zarIra baMdha ho jAtA hai / sahananadvAra samApta, - che ke-temAM koI paNa doSa nathI, tathAvidha-tevA prakAranA pudgalaskanI jema zarIrane madha ya taya che. tethI sUtradhAra 4 cha hai-"je puggalA, aNiTThA, akaMtA, appiyA, asubhA, amaNuNNA, amaNAmA" 2 pusa maniSTa cha, meTale bhananI chAnI mahAra che akAnta che eTale ke sohAmaNA nathI, akamanIya che. eTale ke atyaMta azubha varNa vALA che. ane tethIja apriya che eTale ke-dekhatAM ja je priyabuddhi janaka nathI. azubharasa gaMdha sparza vALA che manojJa che manane AnaMdadAyaka nathI paraMtu vipAka kALamAM duHkha upana karAvanArA che. amaneDama che - eTale ke-ja teone upabhega bhATayA / 54 mate temAnI manana 3542 nathI. mevA ta pugata 'tesiM NaM saMghAyattAe pariNamaMti' se nA24 vAnA zarIranA saghAta35thI arthAt tavA prAranA zarIranI pariNatinA rUpamAM pariNAmane prApta thaI jAya che. A rIte teone zarIra badha thaI jAya che A saMhananadvAra samApta Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 215 atha caturthaM sasthAnadvAramAha - ' tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA' teSA nArakANAM khalu bhadanta jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni - kIdRzasaMsthAnayuktAni prajJatAni iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA pannattA' dvividhAni zarIrANi prajJaptAni 'taM jahA ' tadyathA - 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhavadhAraNIyAni ca zarIrANi uttara vaikurvikANi ca, 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te huMDasaMThiyA' tatra - tayordvayoH zarIrayormadhye khalu yAni tAni zarIrANi bhavadhAraNIyAni tAni huNDa saMsthitAni - huNDasaMsthAnayuktAni bhavanti / tathAhi - bhavadhAraNIyAni teSAM nArakANAM zarIrANi eva nirmUla vilupta pakSotpATitasakalagrIvA dizemapakSizarIra kavadatibIbhatsahuNDa bhavasvabhAvata saMsthAna dvAra kahate hai "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA he bhadanta ! ina nAraka jIvo ke zarIra kaise saMsthAna se yukta hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-- "gomA ! duvihA pannattA, he gautama nAraka jIvo ke zarIra do prakAra ke kahe hai"taM jahA jaise- 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' eka bhavadhAraNIya zarIra, aura dUsarA uttara vaikriyika zarIra, ina meM "je te bhavadhAraNijjA" jo bhavadhAraNIya zarIra hai "te huMDa saMThiyA" ve saba huNDaka saMsthAna vAle hote hai / kyoki una nArakoM ke ye bhavadhAraNIya zarIra svabhAva se hI usa pakSI ke zarIra kI taraha hote hai ki jinakI donoM paMkha bilakula mula se ukhAr3a liye gaye ho aura grIvA roma Adi jisake zarIra se nikAla diye gaye hoM aisA pakSI jaise dekhane meM ati bIbhatsa lagatA hai isI prakAra se ye nArakI bhI zarIra meM aise hI bIbhatsa pratIta hote haiM / inake zarIra kI racanA isa saMsthAna meM bilakula beDola hotI hai / have sasthAnadvAranuM kathana karavAmAM Ave che--temA gautama svAmI prabhune pUche che - "tesi Na bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA" he bhagavan mA nAravAnA zarIra ThevA saMsthAna vAjA hoya che ? yA praznamA uttaramA alu che - "goyamA ! duvihA paNNattA" he gautama ! nAravAnA zarIra meM prAranA uDevAmAM AvelA che "taM jahA" te bhA prabhAve che. "bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya" me lavadhAraNIya zarIra mane jI uttara vaiThiya zarIra tebhA ? "je te bhavadhAraNijjA" ne bhavadhAraNIya zarIra che, 'te DuDasaMThiyA " te madhA huA saMsthAna vANA hoya che ubhaDe-te nAranu mAlava dhAraNIya zarIra svabhAvathI ja te pakSInA zarIra jevu... hAya che, ke jenI khanne pAMkhA bilkula mULamAMthI ukhADIlevAmA AvI hoya temaja grIvA rama vigere jenA zarIramAMthI kahADInAkhavAmAM AvelA hAya evA pakSi jovAmAM jema atyanta bibhatsa-kharAma bihAmaNuA lAge che, teja pramANe A nArakIce! paNa zarIrathI evA jIhAmaNA dekhAya che. tekhAnA zarIranI rathanA yA saMsthAnabhAM mila meDoja hoya che. tathA ? "uttaragheuniyA te Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jIvAbhigamastre sasthAnvantIti / 'tattha NaM je te uttaraveuciyA te vi huNDasaMThiyA pannattA' tatra rUlu yAni tAni uttaravaikurvikANi tAnyapi huNDasa sthitAni uttaravaikurvikANi zarIrANi yadyapi zubhAnyeva vayaM vikurvipyAma ityabhiprAyeNa vikuktuimAramante tathApi teSAM tAni zarIrANi atyantAzubha tathAvidhanAmakarmodayAt atIva zubhatarANyeva bhavantItyataratAnyapi huNDasaMsthitAnyeveti gataM caturthaM saMsthAnadvAram // atha paJcamaM kapAyadvAramAha-'cattAri' ityAdi, 'cattAri kasAyA' nArakajIvAnAM krodhamAnamAyAlobhAkhyAzcatvAraH kaSAyA bhavantIti gataM paJcamaM kaSAyadvAram // atha SaSTa saMjJAdvAramAha-cattAri sannAo' nArakajIvAnAM catasraH AhAramayamaithunaparigrahAkhyAH saMjJA bhavantIti gataM sajJAdvAram / / tathA-jo 'uttaraveuviyA te vi iMDasaMThiyA pannattA' jo uttaravaikriya zarIra hotA haiM vaha bhI huMDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai yadyapi uttaravaikriyika zarIra kI jaba ye vikurvaNI karate hai taba ye aisA hI vicAra kahate hai ki hama zubha hI vikriyA kareMge parantu atyanta tathAvidha azubha nAma karma ke udaya se inake isa zarIra kI atIva azubhatara hI vikriyA hotI hai / ataH ye bhI huNDaka saMsthAna vAle hote haiM / saMsthAnadvAra samApta / pAMcavAM dvAra-'cattAri kasAyA' nAraka jIvoM ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kapAye hotI haiM / kapAyadvArasamApta / chaThA saMjJA dvAra-cattAri sannAo' ina nAraka jIvoM ke AhAra bhaya maithuna aura parigraha ye cAra sajJAe~ hotI haiM / sajJAdvAra samApta / vi huDasaMThiyA pannattA" uttaravaiyi zarI2vA hAya cha, te 5 4 sasthAnA hoya che. jo ke-uttara vikraya zarIranI jyAre teo vidurvaNa kare che, tyAre teo e ja vicAra kare che ke ame zubha viDyiA ja karIzuM. paraMtu atyaMta tathAvidha azubha nAma karmanA udayathI teonA A zarIranI atyaMta azubhatara vikriyA ja hoya che. tethI teo paNa huMDaka saMsthAnavALa hoya che. saMsthAnadvAra samApta pAMyama pAyadA2nu 4thana 42tAM prabhu 4 cha hai-"cattAri kasAyA" nAvAne krodha, mAna, mAyA, ane lebha A cAra kaSA ja hoya che. kaSAyadvAra samApta thayuM sajJAnA2-"cantAri sannAyo" 24| nA247vAne mAhAra, laya, bhaithuna bhane pariyaDa mA cAra saMjJAo hoya che saMjJAdvAra samApta, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 217 saptamaM lezyAdvAramAha-'timni lessAo' nArakajIvAnAM tisro lezyAH kRSNanIlakApotAkhyA bhavantIti / tatra AdyayordvayoH ratnaprabhAzarkarAprabhApRthivyoH kApotalezyA bhavati, tRtIyAyAM nArakapRthivyAM keSucinnarakAvAseSu kApotalezyA bhavati keSucinnarakAvAseSu nIlalezyeti kApotanIletilezyAdvayaM bhavati, caturthyA nArakapRthivyAM nIlalezyA bhavati, paJcamyAM nArakapRthivyAM keSucinnarakAvAseSu nIlalezyA bhavati, keSucinnarakAvAseSu kRSNalezyeti nIlakRSNeti lezyAdvayaM bhavati / SaSThyA nArakapRthivyAM tamAbhidhAnAyAM kRSNalezyA bhavati / saptamyAM nArakapRthivyAM tu paramakRSNalezyA bhavatIti taduktaM vyAkhyAprajJaptau 'kAuya dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe / paMcamiyAe mIsA kaNhA tatto paramakaNhA' // 1 // iti / chAyA-kApotI ca dvayoH tRtIyasyAM mizrA nIlA ca caturthyAm / paJcamyAM mizrAH kRSNAH tataH paramakRSNA iticchAyA iti saptamaM lezyAdvAram / sAtavA lezyA dvAra-'tinni lessAo' nAraka jIvoM ke kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAe~ hotI haiN| inameM Adi kI jo ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthivI hai vahAM kApota lezyA hotI hai / tIsarI nAraka pRthivI meM kitanekanarakAvAso meM kApota lezyA hotI haiM aura kitaneka narakAvAso meM nIlalezyA hotI hai / caturtha nAraka pRthivI meM nIla lezyA hotI hai / pAMcavI pRthivI meM kitaneka narakAvAso meM nIlalezyA hotI hai, aura kitaneka narakAvAso meM kRSNalezyA hotI hai| chaThI nAraka pRthivI tamA nAma kI usa meM kRSNa lezyA hotI hai aura sAtavIM nAraka pRthivI meM parama kRSNalezyA hotI hai vyAkhyAprajJapti meM kahA hai_ 'kAuya dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe' ityAdi / lezyAdvAra samApta / sAta vezyAdvA2-"tinni lessAo" nA240vAna , nIrA mana apAta mA traNa ja vezyAo hoya che. temAM AdinI je ratnaprabhA ane zakaraprabhA pRthivIve che, tyAM kApatalezyA hoya che trIjI nAraka pRthvImAM keTalAka nArakAvAsamAM kApatalezyA hoya che ane keTalAkamAM nIlalezyA hoya che. cethI nAraka pRthvImAM nIlalezyA hoya che. pAMcamI pRthvImAM keTalAka narakAvAsamAM nIlalezyA hoya che. ane keTalAka nArakAvAsamAMkRSNalesyA hoya che chaThThI tama nAmanI nArakapRthvImAM kRSNa lesyA hoya che ane sAtamI nAraka pRthvImAM parama kRSNa lehyA hoya che vyAcyAprajJaptimA yu cha hai-"kAuya dosu taiAe mIsiyA nIliyA" cautthIe, 'tyAdi. vezyAvara sabhAta' 28 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jIvAbhigamasUtre aSTamamindriyadvAramAha-'paMciMdiyA' teSAM nArakajIvAnAM paJca-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAkhyAni paJcendriyANi bhavantIti gatamindriyadvAram / navamaM samudghAtadvAramAha-'cattAri samugyAyA AdillA' catvAraH samudghAtAH AdyAH, vedanA kaSAyamAraNAntikavaikriyAkhyAH-nArakajIvAnAM bhavantIti samudghAtadvAram / / dazamaM sajJiddhAramAha 'sannI vi asannI vi' te nArakajIvAH saMjJino'pi asaMjJino'pi, tatra garbhavyutkrAntikebhyo ye samutpannAste saMjJinaH, ye tu samUchimebhya AgatyotpannAste asaMjJinaH / te cAsaMjJinaH ratnaprabhAyAmeva samutpadyante na tu parato narakAntare anAzayAzubhakriyAyA dAruNAyA apyanantaravipAkinyA etAvanmAtra phalakatvAt ataevoktam AThavAM indriyadvAra --- 'paMciMdiyA' ina nAraka jIvo ke sparzana, rasanA, ghrANa cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM hotI hai / indriyadvAra samApta / samudghAta dvAra-'cattAri samugghAyA AdillA' / nAraka jIvoM ke Adi ke cAra samudghAta hote haiM-unake nAma ye haiM-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, aura vaikriya / samudghAtadvAra samApta / dasavAM saMjJidvAra-'sannIvi asannI-vi' ve nArakajIva saMjJIbhI hote hai aura asajJI bhI hote haiM, inameM jo garbhana jIvoM se marakara nArakI hote haiM ve sajJI hote hai aura jo sammUchana - jIvoM se AkAra utpanna hote haiM, ve asaMjJo hote haiM / ye asaMjJI ratnaprabhA meM hI utpanna hote haiN| usake Age anya narakoM meM nahIM / kyoMki vinA Azaya ke jo azubha dAruNa kriyA bhI - hotI hai usakA vipAka etAvanmAtra phala vAlA hotA hai, arthAt ratnaprabhA taka hI le jAne mAmundriyadvA2-"paMcidiyA" ! nA247vAne 25zana, 2sanA, prAe nyakSa, ane kahyuM A pAMca Indriyo hoya che IndriyadvAra samApta samudghAtadvAra-"cattAri samugghAyA AdillA" nA237vAna-mAhinA yA2 samuha ghAte hoya che. tenA nAme A pramANe che. vedanA samudraghAta 1 kaSAya samudaghAta 2 mAraNAnika samadughAtaka ane kriyasamudughAta 4, samuddaghAtAra samApta. . , samusajJivA2-"sannivi asanni vi" naa24| sabhI 59 DAya cha, bhane asaMsI paNa hoya che. temAM jeo garbhaja jIvamAMthI marIne nArakI thayela hoya che, teo saMsI kahevAya che. ane jeo samUcchana jIvothI AvIne utpanna thAya che, teo asaMsI kahevAya che. A asaMsIjI ratnaprabhA pRthvImAM ja utpanna thAya che tenI AgaLanA bIjA narakamAM utpanna thatA nathI jeke Azaya vinA je azubha dAruNa kriyA paNa hoya che. tene vipAka mAtra evA phaLavALe ja hoya che. arthAta, ratnaprabhA pRthvI paya taja laI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 219 'asannI khalu paDhamaM doccaM va sarIsavA taiyaM pakkhI / sIhA jaMti causthi uragA puNa paMcami puDhavi // 1 // chaDiM ya itthiyAo macchA maNuyA ya sattarmi puDhavi / eso paramovavAo voddhavyo narayapuDhavIsu // 2 // chAyA-azina khalu prathamAM dvitIyAM ca sarIsRpAstRtIyAM pakSiNaH / siMhA yAnti caturthI muragA. puna. paJcamI pRthivIm // 1 // SaSTI ca striyaH matsyAH manuSyAzca saptamI pRthivIm / eSa parama utpAdo boddhavyo narakapRthivISu // 2 // iti sajJidvAram // ekAdazaM vedadvAramAha-'NapuMsagavedA' nArakajIvA napuMsakavedA bhavanti na tu puruSavedAH strIvedA vA bhavantIti vedadvAram // dvAdazaM paryAptidvAramAha-'cha pajjattIo cha apajjattIo' teSAM nArakajIvAnAM SaTparyAtaya SaDaparyAptayazca bhavantIti paryAptidvAram // trayodazaM dRSTidvAramAha-'tivihA diTThI' te nArakajIvA trividhadRSTayo bhavanti tadyathAsamyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyamithyAdRSTayazceti dRSTidvAram / vAlA hotA hai-Age nahIM / so hI kahA hai-"asannI khalu paDhama" ityAdi / saMjJidvAra samApta / gyArahavAM vedadvAra-'NapuMsagavedA' nArakajIva kevala napuMsaka vedavAle hI hote hai puruSaveda aura strI vedavAle nahIM hote hai / vedadvAra samApta / bArahavA~ paryAptidvAra 'cha pajjattIo cha apajjattIo' ye nArakajIva chaha paryAptivAle aura chaha aparyApti vAle hote hai / paryAptidvAra samApta // terahavAM draSTidvAra- 'tivihA dihI' ina nArakajIvo ke tIna prakAra kI dRSTiyA~ hotI haiM-jaise-eka samyagdRSTi, dRsarI mithyAdRSTi aura tIsarI mizradRSTi / tAtparya kahane kA pApA ya cha. tenAthI bhAga nahI jyu cha - 'asanni khalu paDhama, ityAdi saMjJIdvAra samApta che maziyArabhu dvAra-"NapuMsagavedA" nA247ve va nasa vA DAya che. puruSa ane strIdavALA hotA nathI vedadvAra samApta ! mArabhupAtivA- "cha pajjattIo cha apajjattIo' mA nA247 chAptiA ane cha aparyAptivALA hoya che paryAptidvAra samApta. bhuSTivA2-'tivihA diTThI' mA nA24 va netra 42nI dRSTimA DAya cha, jema ke-eka samyagadaSTi, bIjI mithyASTi, ane trIjI mizraSTi kahevAnuM tAtparya Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 __ jIvAbhigamasUtre atha caturdaza darzanadvAramAha-'tinni dasaNA' teSAM nArakajIvAnAM trINi darzanAni bhavanti tadyathA-cakSurdazanam acakSurdarzanam avadhidarzanam ceti darzanadvAram / / paJcadazaM jJAnadvAramAha-'NANI vi annANIvi' te nArakajIvA jJAnino'pi bhavanti, ajJAnino'pi bhavantIti / 'je NANI te niyamA tinnANI' tatra ye nArakA jJAninaste niyamAt trijJAnino bhavanti / jJAnatrayavattvameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'AbhiNibohiyanANI' AbhinivodhikajJAninaH / 'suyanANI' zrutajJAninaH, 'ohinANI' avadhijJAnina ceti 'je annANI te atyaMgaiyA duannANI atthegaiyA tiannANI' tatra ye nArakA ajJAninazca astyekake dRya jJAnino'styekake vyajJAninaH, 'je ya duannANI te niyamA maiyaha hai ki ye nArakajIva samyagdRSTi bhI hote hai / mithyAdRSTi bhI hote hai aura mizradRSTi bhI hote haiM / dRSTidvAra samApta / caudahavA darzanadvAra-'tinni daMsaNA' una nArakajIvoM ke tIna darzana hote hai-jaise-- cakSudarzana, acakSudarzana, aura avadhidarzana, darzanadvAra samApta / pandrahavA~ jJAnadvAra- 'NANI vi annANI vi' ve nAraka jIva jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote hai 'je nANI te niyamA tinnANI' jo nAraka jJAnI hote haiM unake niyama se tIna jJAna hote hai 'taM jahA" jaise-AbhiNivohiyanANI' Abhinibodhika jJAna, 'suyanANI' zrutajJAna 'ohinANI' avadhijJAna-isa prakAra ina tIna jJAnoM se ye vijJAnI hote hai / 'je annANI te atthegaiyA duannANI, atthegaiyA tiannANI" jo ye ajJAnI hote haiM to koI 2 do ajJAnavAle hote haiM aura koI 2 tIna ajJAnavAle hote haiM / e che ke-nAka ja samyagadaSTivALA paNa hoya che. mithyASTivALA paNa hoya che. ane mizradaSTivALA paNa hoya che daSTidvAra samApta, yo zAnadAra-"tinni dasaNA" mA nA24 vAne 3 4zana hAya che. trae darzane A pramANe che cakSudarzana 1, acakSudarzana 2 ane avadhidarzanaka, zanivAra sabhAsa. 5429 jAnA2-'NANI vi annANI vi' te nA24 jJAnI paya DAya cha, sana mazAnI 575 DAya che. 'je nANI te niyamA tinnANI'2 nA24 / jJAnI DAya cha, ta niyamathA nA nAna vA DAya che. 'taM jahA' te 2mA prabhAra cha. 'Abhiniyohiya nANI' mAlinimAdhi jJAna 1 'suyanANI' zrutazAna 'mohinANI' bhavadhijJAna mAzate sA nA tra jJAnavArA ya 'je annANI te atthegA duannANI' attheparayA tiannANI' ne mAmA ajJAnI hAya che tamA 15 me sajJAnavA kAya cha, anetra masAnapADAya che 'je ya duannANI te niyamA maiannANI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 221 annANI suyaannANIya'tatra ye ca nArakA asaMjJinaste'paryAptAvasthAyAM niyamAdvayajJAninaH matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti / 'je ti annANI te niyamA maiannANI ya suyaannANIya vibhaMganANIya' tatra yeca nArakAH vyajJAninaste niyamAnmatyajJAninazca zrutAjJAninazca vibhaGgajJAninazca bhavanti / atrAyaM bhAvaH-ye nArakA asaMjJinaste aparyAptAvasthAyAM dvayajJAninaH asajJibhyo hi utpadyamAnAnAM teSAM tathAvidhabodhamAndhAd aparyAptAvasthAyAmavyaktAvadherapi prAptyasadbhAvAt / paryAptAvasthAyAM tu vyajJAninaH, sajJinastUbhayAvasthAyAmapi tryajJAnina eveti jJAnadvAram // Sor3azaM yogadvAramAha--'tivihe joge' nArakajIvAnAM trividho yogo bhavati, tadyathAmanoyogo vAgu yoga. kAyayogazceti, yogadvAram / / "je ya duannANI te niyamA maiannANI suyaannANI ya" jo nAraka do ajJAnavAle hote haiM ve niyama se matyajJAnavAle aura zrutaajJAnavAle hote haiN| aura jo naraka tIna ajJAnavAle hote haiM ve-ve niyama se matyajJAnavAle, zrutaajJAnavAle aura vibhaMgajJAnavAle hote haiM / tAtparya yaha hai ki jo nAraka asajJI hote hai ve aparyAptAvasthA meM do ajJAnavAle hote hai / kyoMki asajJiyo se Akara utpanna hone vAle jo nAraka hote haiM unake tathAvidhabodha kI mandatA se aparyAptAvasthA meM avyakta avadhi kI bhI prApti nahIM hotI hai isaliye ve aparyAptAvasthA meM do ajJAna vAle kahe gaye hai aura paryAptAvasthA meM asaMjJI tIna ajJAnavAle hote haiM / saMjJI nArakI to paryAptA'paryApta donoM avasthAoM meM bhI tIna ajJAnavAle hI hote hai / jJAnadvAra samApta / solahavAM yogadvAra-'tivihe joge' nAraka jIvoM ko tIna prakAra kA yoga hotA jaise--manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga / yogadvAra samApta / suyaannANI ya" naar| me 2nA majJAna DAya che. tayA niyamathA mati ajJAnavALA ane zratAjJAnavALA hoya che. ane je nArake traNa ajJAnavALA hoya che teo niyamathI mati ajJAnavALA kRta ajJAnavALA ane vibhaMga jJAnavALA hoya che kahevAnuM tAtparya e che ke-je nArake asaNI hoya che. teo aparyAptAvasthAmAM be ajJAnavALA hoya che. kema ke-asaMgnimAMthI AvIne utpanna thavAvALA je nArake hoya che, teone tathAvidha bedhanI mahattAthI aparyAptAvasthAmAM avyakta avadhinI paNuM prApti thati nathI tethI teo aparyAptAvasthAmAM be ajJAnavALA kahelA che ane paryAptAvasthAmAM asaMI traNa ajJAnavALA hoya che, saMjJI nArakI te paryApta ane aparyApta ane avasthAmAM traNa ajJAnavALA ja hoya che. zAnadvAra samApta. somu yogadA2-'tivihe joge' nA24 vAna vAra prAranA yoga DAya che. 2ma ke-moga, vacanAga ane kAyasega, gadvAra samApta Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvAbhigamasUtre saptadazamupayogadvAramAha-duvihe uvajoge' nArakajIvAnAM dvividha upayogo bhavati, tadyathAsAkAropayogaH anAkAropayogazcetyupayogadvAram / / aSTAdazamAhAradvAramAha--'chadisi AhAro' nArakajIvAnAM padizi AhAro bhavati, lokamadhye nArakajIvAnAmavasthAnena lokaniSkuTarUpapratibandhakAbhAvAt SaDdiAbhyaH AgatAn pudgalAnAharanti nArakA iti / 'osannaM kAraNaM paDacca' osannaM' iti prAyo'theM dezIzabdastena prAyeNa-sAmAnyena kAraNaM pratItya-Azritya 'vaNNao kAlAI jAva AhAramAhAreti' varNataH kAlAni yAvadAhAramAharanti atra yAvatpadena prajJApanAsUtrasyASTAdazAhArapadaprathamoddezakapATho grAhyaH, sa cettham-'nIlAI gaMdhao dubhigaMdhAI, 'rasao tittakaDuyAI' phAso kakkhaDaguruyasIyalukkhAI, tesiM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vipariNAmaittA paripIlaittA parividdhaMsaittA aNNe apunca vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIrakhettogAde poggale savvapaNayA' iti saMgrAhyAm / ayaM bhAvaH-nArakAH sAmAnyena kAraNamAzritya varNataH varNamA. satrahavAM upayoga dvAra--"duvihe uvajoge nAraka jIvo ke do prakAra kA upayoga hotA hai sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga / upayogadvAra samApta / aThArahavAM AhAradvAra-'chaddisi AhAroM' nAraka jIvoM kA AhAra chaha dizAmoM meM se Agata pudgala dravyo kA hotA hai kyoMki nArakajIvoM kA avasthAna loka ke madhya meM hotA hai isase lokaniSkuTarUpa pratibandhaka kA abhAva rahatA haiM-ataH ve chaha dizAoM se mAgata pudgaloM kA mAhAra karate haiM / "osannaM kAraNaM paDucca" prAyaH kAraNa ko Azrita karake ve 'vaNNao kAlAI jIva AhAramAhAreti' varNa se kAle varNavAle pudgaloM kA mAhAra karate haiM yahAM yAvat zanda se yahA~ prajJApanA ke aThAisavAM AhAra padake pahale uddeza kA pATha grahaNa karanA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA hai usakA artha-nArakajIva varNa se sattamupayogabAra-'duvihe uvajoge' nA24 vAna sA upayA bhane mnaakAra upayoga A be prakArane upaga hoya che. 6payAgAra sabhAta. maDhArabhu mAhAravAra-"chadisi AhAro' nA24 vAnI mAhAra chahazAmAmAthI AvelA pudagala dravyone hoya che. kemake nAraka jIvonuM avasthAna-raheThANa lokanI madhyamAM hoya che. tethI leka niSphaTarUpe pratibaMdhakano abhAva rahe che. tethI teo cha dizAomAMthI mAvA pugatAnA mAhA2 43 cha. 'osanna kAraNaM pahucca' prAyaH // 2 na mAzraya 4zana. tasA 'vaNNao kAlAI jAva AhAramAhAreti' qthI aNAva vANA dAsI ne AhAra kare che. ahiyA yAvatuM zabdathI prajJApanA sUtranA aThayAvIsamAM AhAra padanA pahelA udezAne pATha grahaNa kare joIe. ke je pATha TakAmAM ApavAmAM Avela che. tene artha-nAraka jIva varNathI kALA ane nIla varNa ema be varNavALA AhArapugale Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyopratikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 223 zrityakAlAn nIlAn pudgalAn / Aharanti / gandhamAzritya durabhigandhAn rasamAzritya tiktakaTukAn, sparzamAzritya karkaza-gurukazIta - rUkSAn pudgalAn vyAharanti / zeSo'rthaH pUrvavat / ityAhAradvAram || ekonaviMzatitamamupapAtaDhAramAha-- 'uvavAo tiriyamaNussehiMto' nArakajIvAnAmupapAtaH tiryaG manuSyebhyaH tatra paryAptapaJcendriyatiryaGa manuSyebhyo'sakhyAtavarSAyuSkavarjebhya iti vaktavyami syupapAtadvAram // viMzatitamaM sthitidvAramAha- 'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassA I' nArakajIvAnAM sthitiH kAle aura nIce ina do varNa vAle AhAra pudgalo kA grahaNa karate haiM isI prakAra gandha kI apekSA durabhi gandhavAle rasa kI apekSA tikta kaTuka, sparza kI apekSA karkaza guru zIta aura rUkSa ina cAra sparzavAle AhAra pudgaloM kA prahaNa karate hai una gRhIta AhAra pudgaloM meM purAne varNagandha rasa aura sparza ke guNa hote haiM unako anya pariNAmavAle banAkara dUra kara parizaTita kara aura unakA vidhvaMsakara - nAzakara unameM anya apUrva, varNa guNa, gandha guNa, rasa guNa, aura sparza guNoM ko utpanna karake apane zarIra kSetra meM avagAha aise AhAra pudgaloM kA sarvAtmA se AhAra karate haiM | AhAradvAra samApta | unnIsavAM upapAta dvAra - 'uvavAo tiriyamaNusse hito' nAraka jIvo kA upapAta tiryazcoM se aura manuSyoM se hotA hai / arthAt paJcendriya paryApta tiryaJca manuSyo se hotA hai / parantu asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaJca manuSyoM meM se nahIM hotA hai / upapAtadvAra samApta / grahaNa kare che. eja rIte gandhanI apekSAthI durabhIgadha-eTale ke duga dhavALA, rasanI apekSAthI tIkhA, kaDavA, spazanI apekSAthI karkaza, gurU zIta mane rUkSa A cAra prakAranA sparzIvALA AhArapudgale! grahaNa kare che. te grahaNa karelA AhAra pudgalAmAM junA varNa, ga Mdha rasa ane spanA guNu hAya che temane khIjA piraNAma vALA banAvIne eTaleke dUra karIne pariziTeka karIne ane tenA vidhvaMsa nAza karIne temAM bIjA apU vaguNu, gadha guNu, rasadguNu, ane 5 guNNAne utpanna karIne peAtAnA zarIramAM avagatievA AhAra pudgalenA savaprakArathI AhAra kare che. aa AhAradvAra samApta !! mogalIsa upayAtadvAra - 'uvavAo tiriyamaNusserhito' nAra bhavAnI uppAta tiya cAmAMthI ane manuSyeAmAMthI hAya che . arthAt pa'cendriya paryApta tiyA~ca manuSya mAMthI tA hoya che paraMtu asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA, tiya ca manuSyeAmAMthI thatA nathI 5 upapAta dvAra samApta !! Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 224 - AyuSyakAlaH jaghanyena dazavarSasahasrANi, 'ukkoseNaM tetIsaM sAgarovamAI' utkarSeNa trayatrizatsAgaropamANi // ekavizatitamaM samavahatadvAramAha-- ' duvidhA maraMti' dvividhA mriyante ime nArakajIvAH, mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api triyante tathA - asamavahatA api mriyante iti sthitidvAram / dvAvizatitamaM cyavanadvAramAha - 'uvvaTTaNA bhANiyavvA jao AgayA' udvartaneti cyavanaM sA bhaNitavyA yata AgatAH prajJApanAyAH SaSThe vyutkrAntipade yathA nArakANAmudvartanA kathitA tathaivAtrApi vaktavyA, narakAduddhRtya saMjJipaJcendriya tiryaGmanuSyeSvasaMkhyAtavarSAyuSkavarjiteSu bIsavAM sthiti dvAra--'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI' nAraka jIvoM kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa ko hotI hai aura 'ukko seNaM' utkRSTa se ' tettIsa sAgarovamAI' taiMtIsa sAgaropama kI hotI hai / sthiti dvArasamApta | ikkIsavAM samavahata dvAra--' duvihA maraMti' ye nAraka jIva mAraNAntika samudghAta se samavataha hokara bhI marate hai aura asamavahata hokara bhI marate hai / samavahatadvAra samApta / bAIsavAM udvartanA - ( cyavana ) dvAra - 'uccaTTaNA bhANiyanvA' prajJApanA ke chaThaveM vyutkrAnti pada meM jaisI - nArakoM kI udvarttanA kahI gaI hai usI prakAra se vaha yahAM para bhI kaha lenI cAhiye / tAtparya yaha hai ki nAraka paryAya se nikala kara nAraka jIva asaMkhyAta varSAyuSka tiryaJca aura manuSyoM ko chor3akara saMjJI paJcendriya tiryaJca aura manuSyoM meM hI utpanna hote hai / 'navaraM vIsa sthitidvAra- "ThiI jahanneNaM dasavAsasaha ssAI nAra4 kavonI sthiti ndhanyathI hasaTulara varSAnI hoya he ane utsRSTathI ''uphko seNaM tetIsaM sAgarovamAhU~" tetrIsa saagriipumanI hAya che // sthitidvAra samAsa !! me'vIsabhu sabhavahutadvAra - 'duvidhA maraMti' mA nAra4 bhavo bhArazAnti samudghAtathI samavadyuta thaIne paNa mare che ane asamavahata thaI ne paNa mare che. arthAt samuddhAt karIne paNa mare che ane samudghAta karyA vinApaNu mare che, nAvIsabhu udvarttanAbhyavana ) dvAra - 'uccaTTaNA bhANipavvA" prajJApanA sUtranA chahA vyutkrAMtikapamAM nArakeTanI uddatanA je rIte kahela che, eja pramANe te ahiyAM paNa samajI levI. kahevAnuM tAtparya e che ke dhAraka paryAyathI nIkaLI te jIva asa khyAta vanI AyuSyavALA, tiyA~ca ane manuSyane choDIne sajJI pacendriya tiyaca ane manuSyeAmAM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 samUcchimajalacaratiryapaJcendriyajIvanarUpaNam 225 / gacchantItibhAvaH / 'navara saMmucchimemu paDi siddho' navaraM kevalaM saMmUchimeSu pratiSedho vaktavya iti (udvartanA-cyavanadvAram) / / trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAramAha- 'dugaiyA duAgaiyA' dvigatikAH dvayostiya manuSyayonArakajIvAnAM gatirbhavatItyato dvigatikAH, dvayAgatikAH dvAbhyAM tirthamanuSyAbhyAM narakagatau AgamanaM bhavatItyato dvayAgatikAH / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' 'pratyekazarIriNo'saMkhyAtA'-prajJaptAH he zramaNa | he AyuSman ! iti ! prakaraNamupasaMharannAha'settaM' ityAdi, 'sette neraiyA' te ete nairayikAH zarIrAdidvArairnirUpitA iti / sU0 20 // kathitA nArakAH saMprati tiryapaJcendriyAn vaktumAha-'se kiM taM ityaadi| - mUlam-'se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA ? paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA, taM jahA-samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyA ya / se kiM taM saMmusammucchimesu paDisiddho' parantu saMmUrchimamanuSyo meM utpanna hone kA niSedha hai arthAt samUchimoM meM nAraka jIva utpanna nahIM hote hai / udvarttanA-cyavanadvAra samApta / ___ gatyAgatidvAra--- 'dugaiyA duAgaiyA' tiryaJca aura manuSyoM meM hI nAraka jIvoM kI utpatti hotI hai isaliye ye dvigati hai, tathA ye nAraka tiryaJca aura manuSyo meM se hI bhAkara janma dhAraNa karate hai isaliye ye dvayAgatika haiN| 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman ! pratyeka zarIra asaMkhyAta kahe gaye haiM / aba prakaraNArtha kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate hai ki 'se ttaM neraiyA' isa prakAra se yaha nArakoM ke sambandha meM zarIrAdi dvAro ko lekara vivecana kiyA gayA hai| sUtra // 20 // -1 thAya che. "navaraM saMmucchimesu paDisiddho" 52 tusa bhUmichama manuSyAmA utpanna thavAno niSedha che arthAta A mUchimAM nAraka che utpanna thatA nathI ___uetanA-cyavanadvA2 sabhAta ! atyAgativA2-"dugaiA duAgaiyA" taya"ya bhane bhanuSyAmaH / nA24 vAnI utpattI thAya che tethI teo dvigatika-be gativALa kahevAya che tathA A nAraka che tiryaMca ane manuSyamAMthI ja AvIne janma dhAraNa kare che tethI teo dvayAgatika-be tithI sAvapAlAmA 4upAya che. "parittA asaMkhejjA paNNattA samaNAuso" zrama ! pAyuSyan ! pratyeka zarIra asaMkhyAta kahelA che. ve 542thana 5 .2 42tA sUtrA2 4 cha- "seca neraiyA" mA mA nArakanA saMbaMdhamAM zarIra vigere dvArenA saMbaMdhamAM vivecana karyuM che ke sU0 20 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jIvAbhigamasUtre cchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA taM jahA-jalayarA thalayarA khhyraa| se kiM taM jalayarA ? jalayarA paMcavihA pannattA taM jahA-macchagA kacchabhA magarA gAhA suMsumArA / se kiM taM macchA ? evaM jahA paNNavaNAe jAva suMsumArA egAgArA pannattA, je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taM jahA pajjattA ya apajjattA ya / tesi NaM bhaMte !jAvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA taM jahA-orAlie teyae kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / chevttttsNghynnii| huddsNtthiyaa| cattAri ksaayaa| sannAo cttaari| lessAo tinni / iMdiyA paMca / samugghAyA tinni / No sannI asnnii| NapuMsagaveyagA / pajjattIo apajjattIo ya paMca / do ditttthiio| do dasaNA / do nANA do annANA / duvihe joe duvihe uvajoe / AhAro chadisi / uvavAo tiriyamaNussehiMto no devehito no neraiehito tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto akammabhUmaga aMtaradIvaga asaMkhejja vAsAuyavajjehiMto maNusse hito ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI / mAraNaMtiyasamugdhAraNa duvihA vi maraMti / aNataraM uvvaTittA kahiM0, neraiesu vi tirikkhajoNiesu vi maNussesu vi devesu vi| neraiesu rayaNappabhAe, sesesu paDiseho / tiriesu savvesu uvavajjaMti, saMkhejjavAsAuesu vi asaMkhejjavAsAuesu vi, cauppaesu pakkhIsu vi maNussesu savvesu vi, kammabhUmiesu no akammabhUmiesu, aMtaradIvaesu Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati0 1. saMmUchimajalacaratiryakrapaJcendriyajIvanirUpaNam 327 vi saMkhejjavAsAuesu vi asaMkhejjavAsAuesu vi, devesu jAva vANamaMtarA / caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA / se taM jalayarasamucchima paMciMdiya tirikkhA // sU 21 // chAyA-atha ke te paJcendriyatiryagyonikAH, paJcendriyatiryagyonikA dvividhAH prakSatAH, tadyathA-saMmUcchimapaJcendriyatiryagayonikAzca garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH, saMmUcchimapaJce- 8 ndriyatiryagyolikA strividhAH prajJaptA , tadyathA-jalacarAH sthalacarAH khecarAH / atha ke se jalacarA, jalacarAH paJcavidhAH prajJaptAH, tadyathA-matsyAH kacchapA makarAH prAhAH zizu maaraaH| atha ke te matsyAH, evaM yathA prajJApanAyAM yAvat zizumArA ekAkArAH prAptAH, ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / teSA~ khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni 1 gautama ! trINi zarIrANi prazatAni, tadyathA-audAripha taijasaM kArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa yojanasahasram / sevArtasaMhananinaH / hunnddsNsthitaaH| catvAraH kaSAyAH / saMkSA api catasnaH, lezyA stisraH. indriyANi paJca / samudghAtAtrayaH / no sNjhino'sNkssinH| napuMsakodA / paryAptayo'paryAptayaca paJca / dve dRSTI / dve darzane / dve zAne, akSAne / dvividho yogaH / dviSidha upayoga / AhAraH SaD dizi / upapAtastiryaH manuSyebhyo no devebhyo no nairayikebhyaH, tiryagbhyo'saMkhyeyavarSAyuSkavarjebhya / akarmabhUmikAntaradvIpakAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyo manuSyebhyaH / - sthiti dhanyenAntarmuhUttam utkarSeNa pUrvakoTiH / mAraNAntikasamudghAtena dvividhA api niyante / anantaramudH vRtya ka0, nairayikeSvapi tiryagyonikeSvapi manujyeSvapi deveSvapi / nairayikeSu ratnaprabhAyAma, zeSeSu pratiSedhaH / tiryagakSu sarveSvapi utpadyante saMkhyeyavarSAyupkeSu api asaMkhyeyavarSAyukepvapi catuSpadepu pakSipvapi manuSyeSu sarveSu api karmabhUmikeSu no akarmabhUmikeSu antaradvIpakeSvapi saMkhyeyavarSAyukeSvapi asNkhyeyvrssaayukessvpi| deveSu yAvadvAnavyantarAH / caturgatikA , dvayAgatikAH, parItAH asaMkhyAtAH prakSaptA / te pate jalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryaJcaH // sU0 21 // TIkA-se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te paJcendriyatiryag yonikA jIvA iti praznaH, uttarayati- paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' paJce Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jIvAbhigamasUtra worrormmmmmmmmmmmm.wwwimm ndriyatiryagyonikAH dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH kathitA iti, vaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'saMmucchimapaciMdiyatirikkhajoNiyA ya' saMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAzca 'gambhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya' garbhavyutkrAntika paJcendriyatiyonikAzca, tatra samUcrchanaM saMmUrcha:-mAtApitRsaMyogamantareNaiva yaH prANinAmutpAdastena samutpannA iti saMmUchimAH, saMmUchimAzca te paJcendriyatiryagyonikAzceti saMcchimapazcendriyatiryagyonikAH tathA mAtApitRsaMyogAdutpattiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, garbhavyutkrAntikAzca te paJcendriyatiryagyonikA iti garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikA iti / tatra samUcchimapaJcenArakoM kA varNana karake ava paJcendriya tiryaJcoM ke sambandha meM kahate hai-- . "se ki taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA" ityAdi |suu0 20 TIkArtha-"se ki taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta paJcendriyatiryazcoM kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA" he gautama ! paJcendriyatiryagyonikajIva do prakAra ke kahe gaye haiM "taM jahA "jaise "saMmucchima paMciMdiyatirikkhajoNiyA ya gambhavatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA ya" samUchimapaJcendriyatiryagyonika aura garbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyonika mAtA pitA ke saMyoga ke vinA hI jo prANiyoM kA utpAda hai vaha saMmUchima hai isa saMmUrchana se jo utpanna hote haiM ve saMmUrchima haiM / aise saMmUchima jo paJcendriya; tiryagyonika haiM ve saMmUchima paJcendriyatiryayonika haiM tathA-mAtA pitA ke saMyoga se jinakI utpattihotI hai ve garbhavyutkrAntika hai garbhavyutkrAntika jo paJcendritiryagyonika haiM ve garbhavyutkrA- nArakenuM varNana karIne have sUtrakAra pacendriya tiryaMcAnA saMbaMdhamAM kathana kare che cha-"se ki taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA" tyA Note-"se rphi taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA' 3 sagavan payandriya taya nyAnu zuM lakSaNuM che. ? ane tenA keTalA bhede che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke - 'paMcaMdiyatirikkhajoNiyA duvihA paNNattA" hai gautama ! yandriya tiya ya 1 me dharanA sA . che "taM jahA" te me 2 mA prabhArI cha-'saMmucchimapaMciMdiya. tiriphnajoNiyA ya, gambhavakkaMtiyapaMcidiyatirikhajoNiyA ya" sa bhUmi pandriya tiyayAnika ane garbhavyutkAtika paMcendriya tiryaMcenika mAtA pitAnA saMga vinAja je prANiyonI utpattI thAya che, te saMmUrNima kahevAya che A saMmUri ImathI je jIva utpanna thAya che, teo saMmUrNima kahevAya che. evA saMmUchima je paMcendriya tiryaMca nike che. teo saMmUcchimapaMcendriyatiyonika che. tathA mAtApitAnA sogathI jemanI utpatti thAya che, teo garbhavyutkAtika kahevAya che jeo gabhavyutkrAMtika paMcendriya tirthaya jenika jIve che, teo garbhavyakrAMtika paMcendriya tiryaMca nika kahevAya che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotika TIkA prati0 1. saMmUcchi jalacaratiryak paJcendriyajIvanirUpaNam 239 ndriyatiryagyonikA nAha- 'se kiM taM saMmucchima0' ityAdi, 'se kiM taM samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA' atha ke te saMmUmipaJcendriya tiryagyonikA iti praznaH, uttarayati'samucchimapaMcidiyatirikkha joNiyA tivihA pannatA' saMmUcchima paJcendriyatiryag yonikA strividhAH-triprakArakAH prajJatAH kathitA iti bhedatrayameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'jalayarA' jalacarA', jale caranti - gacchanti ye te jalacarA' - matsyAdayaH 'thalayarA' sthalacarA :- gomahiSyAdayaH 'khahayarA' khecarAH - kapotAdi pakSiNaH / jalacarAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM jalayarA' atha ke te jalacarAH, jalacarajIvAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - 'jalayarA paMcavihA pannattA' jalacarajIvAH paJcavidhA:pazcaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / 'taM jahA' tathathA 'macchagA kacchabhA magarA gAhA suM sumArA' matsyakAH kacchapAH makarAH grAhA zizumArakAH / 'se kiM taM macchA' atha paJcasu ntika - paJcendriyatiryagyonika haiM / " se kiM taM samucchima parcidiyatirikkhajoNiyA "he bhadanta ! saMmUcchima paJcendiyatigyonika jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA" he gautama ! saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonika jIva tIna prakAra ke hote hai "taMjahA" jaise "jalayarA, thalayarA, khahayarA" jalacara, thalacara aura khecara jo jala meM calate hai ve jalacara hai jaise - matsya Adi sthala meM jo calate haiM ve sthalacara hai jaise- gAya bhaisa Adi AkAza meM jo calate hai ve khecara haiM jaise kapota Adi pakSI " se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacarajIvoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane unake bheda haiM / uttara meM prabhu kahate hai "jalayarA paMcavihA pannattA" he gautama jalacara jIva pAMca prakAra-ke--kahe gaye haiM- "taMjahA" jaise "macchagA kacchabhA magarA gAhA sumArA" "se kiM taM saMmucchimapaMcidiyatiriSakhajoNiyA " he bhagavan saMbhUmi pathendriya tiryagyoni va aisA aAranA DelA che ? yA praznanA uttaramA ache - "saMbhucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA" he gautama ! sabhUmi yathendriya tiryaye yonilava Rbhu aAranA uDyA che 'taM jahA' te tra akssre| bhA bhAve the, 'jalayarA, thalayarA, khahayarA" 4sayara, thAyara, bhane pheyara, ne lavA pANIbhAM yAte che. teo jalacara kahevAya che. jema ke-mAchalA vigere sthalamAM eTale ke jamIna para je jIvA cAle che teo sthalacara kahevAya che jema ke--gAya, bhesa vigere, tathA AkAzamAM je jIvA cAle che. teo khecara jIvA kahevAya che jema ke--kabUtara vigere pakSI gautamasvAbhI pUche che ! - " se kiM taM jalayarA" he bhagavan sayara vA nAM zu lakSaNA che ? ane tenA bhedA keTalA kahelA che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke"jlyraa paMcavidyA paNNattA" he gautama! sara vo yAMga aAranA udyA che. 'taM jahA' te yAMya prahArI bhI pramANe che "macchagA, kacchabhA, magarA, gAhA suMsumArA" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 jauvAbhigamana jalacarepu madhye ke te matsyAH , iti praznaH, uttarayati prajJApanAtidezena- 'evaM jahA' ityAdi, 'evaM jahA paNNavaNAe jAva' evam-uktaprakAreNa matsyAdInAM zizumAraparyantAnAM jalacarANAM bhedo yathA prajJApanAyAM-prajJApanAnAmakasUtrasya prathamapade kathitastathaiva ihApi vaktavyaH, kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' tAvat paryantaM vaktavyaM yAvat 'susumArA egAgArA paNNattA se taM muMmumArA' iti paryantam , prajJApanAprakaraNaM cettham'macchA aNegavihA paNNattA taM jahA-saNDamacchA khavallamacchA juMgamacchA vijjhaDiyamacchA heliyamacchA magarimacchA roDiyamacchA halIsAgarA gAgarA vaDA vaDagarAgalbhayA timItimigilA NakkA taMdulamacchA kaNikkamacchA salisatthiyA macchA laMbhaNamacchA paDAgA paDAgAipaDAgA. je yAvanne tahappagArA se taM macchA / se kiM taM kacchabhA ? kacchabhA matsya kacchapa magara grAha aura zizumAraka "se kiM taM macchA" he bhadanta pAMca jalacaroM ke bIca . meM matsyoM ke kitane meda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM musumArA" prajJApanA ke prathama pada meM jisa rUpa se matsya ,kacchapa, magara, prAha zizumAroM ke bheda kahe gaye hai usI rUpa se una pAMcoM jalacaroM ke bheda yahAM para bhI kaha lenA cAhiye 'jAva' yAvat 'se ta suMsumArA' ima pada taka vaha prajJApanA prakaraNa pUrA TIkA meM diyA gayA hai'macchA' usakA artha isa prakAra hai-matsya aneka prakAra ke kahe gaye hai-jaise snigdhamatsya, khavallamatsya, juMgamatsya, vijjhaDiMka matsya, helitamatsya, magarImatsya' rohitamatsya, halIsAgaramatsya, gAgarA vahA, vaTakarAgabhayamatsya, timi tathA timiMgalamatsya, Nakamatsya, tandulamatsya, kaNikamatsya, sAlisvastikamatsya, patAkAmatsya, patAkAtipatAkAmatsya, inakA svarUpa matsya, 4275 (yA) ma42-bhagha2 grADa mane sisubhA24 "se ki taM sacchA' 3 . vAna pAMca prakAranA jalacara paikI manA keTalA prakAra nA bhede kahelA che? A praznanA uttarabhAM prabhu 4 cha hai-"evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM susumArA" prajJApana! sUtranA pahelA padamAM je prakArathI matsya, mAchalA, karachapA-kAcabA, maghara grAha ane zizumAMnA bhede kahyA che, eja pramANe te pAMca prakAranA jalacaronA bhedo ahiyAM kahevA joIe. 'jApa" yAvat 'se tta suMsumArA" *mA 56 sudhIna syre| asaya 42vA te prajJApanA sUtranuM prakaraNa saMskRta TIkAmA Apela che. "macchA" mA phne| ma mA prabhAra cha. matsya sana: prA2nA sA che. 2ma ke-snigdha matsya-avala mAsya jugamasya, vijajhaDimamasya, hilita matya, magarImasya, rohitamasya, halIsAgaramasya, gAgarA vaTA, vaTakarA gabhayamasya, timi tathA timiMgalamasya, zukamasya, taMdulamasya, kaNimasya sAlisvastikamasya patAkAmasyA patAkAti patAkAmasya, A badhA masyAnuM svarUpa ane nAme lekavyavahArathI ja samajI levA. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyapratikA TIkA prati0 1 saMmUcchimajalacaratiryakU paJcendriyajIvanirUpaNam 231 duvihA pannattA taM jahA - advikacchabhA ya maMsalakacchabhA ya se ttaM kacchabhA / se kiM taM gAhA ? gAhA paMcavidyA paNNattA, taM jahA, dillI, veDhagA, mudayA, pulayA, somAgArA setaM gAhA, / se kiM taM magarA ? magarA duvihA paNNattA, taM jahA - sauDamagarA ya maTTamagarA ya, settaM magarA / se kiM taM susumArA ! susumArA egAgArA paNNattA se ttaM suMsumArA' iti / yaha aura nAma loka se hI jAnalenA cAhiye / 'je yAvanne tahappagArA' tathA jo ina matsyoM ke jaise haiM evaM ina matsyoM se bhI jo bhinna haiM ve saba bhI matsya hI haiM aisA jAnanA cAhiye / matsyoM kA varNana huA / he bhagavan kacchapa kitane prakAra ve hote haiM- prabhu kahate haiMkacchapa, asthikacchapa aura mAsalakacchapa aise do prakAra ke hote hai yaha kacchapoM kA varNana huA / gautama pUchate haiM, he bhagavAn grAha kitane prakAra ke hote hai ? bhagavAn kahate haiM- - grAha dillI, veSTaka, mUrddhaja, pulaka aura sImAkAra aise pA~ca prakAra ke hote haiM / yaha grAhoM kA varNana huaa| phira gautama pUchate haiM, he bhagavAn magara kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai magara do prakAra ke kahe gaye hai jaise- soMDa ( zuNDA) magara aura maTTha (mRSTa) magara ? yaha magaroM kA varNana huA / aba gautama sisumAroM ke sambandha meM pUchate haiM - he bhagavAn siMsumAra kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama siMmAra ekAkAra - eka hI prakAra ke kahe 'je yAvanne taha pagArA" tathA jIna palu ? yA bhAchasAmonI nevA hAya magara A matsyAthI jUdA prakAranA hAya, te badhAja matsyAja che. tema samajavuM. A matsyAnu varNana purU thayuM have gautamasvAmI kAcakhAonA bheda jANuvAnI icchAthI tenA sa`khadhamAM prabhune pUche che ke he bhagavan kacchapa-kAcA keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramA prabhu kahe che ke - kAcabAe asthi kacchapa ane mAMsakacchapa erIte e prakAranA hAya che, A kAcabAnuM kathana pUrNa thayuM pharIthI gautamasvAmI braha' nA saMbaMdhamAM prabhune pUche che, ke- he bhagavan grAha keTalA prakAranA hAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--grAha, dilIveSTaka, mUja pulaka, ane sIrakAra A pramANe pAca prakAranA hAya che. grAhAnuM varNana purU' thayuM. pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke--magharA keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--he gautama ! madharA seAMDaggu'DA maghara ane maTTha maghara e pramANenA e bhedavALA hAya che. A magharAnu varNana thayuM have gautamasvAmI sisumArezanA samadhamAM prabhu ne pUche che ke-he bhagavan si'sumAra keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--hai gautama ! si...sumAra ekAkAra-ekaja prakAranA hoya che. A si~sumAranu kathana thayuM." Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 232 eteSAM vyAkhyA prajJApanAto'vagantavyA iti / 'je yAvanne taha pagArA' ye cAnye tathAprakArAH kathitasadRzAH jalacarasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikA bhavanti ' te samAsao duvihA pannattA' te sarve samAsataH - saMkSepeNa dvividhAH prajJaptAH kathitAH / 'taM jahA' tadyathA - 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / samprati - jalacara samUcchima paJcendriyatiryagyoni kAnAM zarIrAdidvAramabhidhAtumAha- 'tesi Na' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA-pannattA' teSAM jalacarasaMmUmi paJcendriyatiryagyonikAnAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni, iti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'taosarIrA pannattA' trINi zarIrANi teSAM jalacarANAM prajJaptAni kathitAnIti 'taM jahA ' tadyathA'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNamiti zarIratritayaM bhavati / 'sarIrogAhaNA' - 1 gaye haiM yaha siMkhumAroM kA kathana huA / ina saba jalakara saMmUcchimapaJcendriya tiryagyonika jIvoM kA varNana savistara prajJApanA sUtra ke prajJApanA nAmaka prathama pada ke isa prakaraNa ko TIkA meM dekha lenA cAhiye | "je yAvanne" jo isa prakAra ke dUsare bhI jalacara jIva hai / " te samAsaoduvihA pannattA" ye saba matsyAdi jalacara saMkSepa se do prakAra ke hote haiM- "taM jahA " jaise" paJjattA ya, apajattA ya' eka to paryApta aura dUsare aparyApta / aba jalacaraM samUrcchimapaJcendriya tiryagyonikoM ke zarIrAdidvAroM kA kathana karate haiM"tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA paNNattA" he bhadanta ! una jalacara saMmUrcchima paJcendriya tiryagyonika nIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara - meM prabhu kahate haiM- " goyamA ! tao sarIragA paNNattA" he gautama | una jalacaroM ke tIna zarIra kahe gaye haiM- "taM jahA " 'jo isa prakAra se haiM-"orAlie, taiyae, kammae / audArika, taijasa aura kArmaNa "sarIro A badhA jalacara sa'mUchima paMcendriya tiya caiAnika jIvAtu varNana prajJApanA sUtranA prajJApanA nAmanA pahelA padamA savistara Apela che je prajJApanA sUtrane pA saskRta TIkAmAM ApyA che, te temAMthI samajI levuM "je yAvanne' mA aAranA jIna pAzu ne sara pe che, "te samAsabha duvihA pannatA' mA NadhA matsya vigere sayara sAkSepathI me praaranA hoya che 'ta jahA' te me praa| yA prabhASe he "pajjattagA ya apajjaptagA ya" ye paryAsa bhane jIle aparyApta. have jalacara samUcchi`ma paMcAndraya tiryaMcaiAnikA nA zarIra vigere dvArAnuM kathana karavaamaaN Ave che " tesi NaM bhaMte | jIvANaM kaha sarIraMgA paNNatA" he bhagavan te sa cara samUM imacendriya tiyaaiAnika thavAnA keTalA zarIro kahelA che ? A praznanA uttarabhAM prabhu gautama svAmIne 4 che !-' goyamA ! tao sarIrA paNNattA" he gautama ! basayaronA bhAyu zarIro DelA he 'taM jahA ne bhI prabhAye che. "orAlipa, tethapa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratIkA TIkA prati0 1 samUcchimajalacaratiryak paJcendriyajIvanirUpaNam 233 teSAM jalacarajIvAnAM zarIrAvagAhanA 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanyanAmulasyAssaMkhyeyabhAgam , 'ukkoseNaM' utkarSeNa 'joyaNasahassaM' yojanasahasram sahasrayojanaparimitA utkRSTA'vagAhanA teSAM matsyAdijalacarANAmiti bhAvaH / 'chevaTTasaMghayaNI' sevArtasaMhananinaH jalacarajIvAnAM zarIrANi sevArttasaMhananayuktAni bhavantIti bhAvaH / 'huMDasaMThiyA' huNDasaMsthitAni / jalacarANAM, zarIrANi huNDasaMsthAnayuktAni bhavantIti / 'cattAri kasAyA' jalacarANAM krodhamAnamAyAlobhAyA zcatvAraH kaSAyA bhavantIti / 'saNNAo cattAri' saMjJA AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAzcatasro bhavantIti / 'lessAo tinni' lezyAstisnaH kRSNanIlakApotAlyAH 'iMdiyA paMca' indriyANi sparzanarasanaghANacakSuHzrotrAtmAkAni paJcApi bhavantIti / 'samugghAyA tinni' samudghAtAtrayaH jalacarasamUchimapaJcendriyatiryagayonikAnAM ghedanAkaSAyamAraNAntikAkhyAstrayaH samudghAtA bhavantIti bhAvaH / 'no sannI asannI' ete saMmUchimajalacara gAhaNA' he gautama ina jalacara jIvoM ke zarIra kI avagAhanA "jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanya se aMgula ke-asakhyAtave bhAga pramANa aura 'ukkoseNaM joyaNa mahassaM' utkRSTa se eka hajAra yojana pragANa hotI hai / ' ThevaTTasaMghayaNI" yaM sevArta saMhanana vAle hote haiM "huMDasaMThiyA" inake zarIra huNDaka saMsthAna vAle hote hai "cattAri kasAyA' inake krodha, mAna, mAyA aura lobha inako cAra kaSAyeM hotI haiM / "saNNAbho cattAri' AhAra bhaya maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAe~ hotI haiM / "lessAo paMca' inake kRSNa nIla kApota teja padma, ye pAMca lezyAyeM hotI hai / "iMdiyA paMca' indriyA~ pAMca hotI hai, sparzana, rasanA, ghrANa cakSu aura 'karNa' ye pAMcoM hI indriyA~ hotI hai / 'samugdhAyA timi ina jalacara samUcchima jIvoM ke vedanA, kapAya aura mAraNAntika ye nIna samudaghAta hote haiM / 'no mantra kammae' mo2i4, tesa, mane bhae "sarIrogAhaNA" 25 saya2 pAnA sarI zanA mAnA "jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' dhanyathA me mana majyAta mA pramANunI 4DI cha bhane "ukphoseNaM joyaNasahasaM" thA ye tara jana pramANanI hoya che ___ "chevasaMghayaNI" tasA sevAta sananavANA hAya che. 'huMDasaMThiyA mAnA zarI2 44 sthAnavA hAya cha 'cattAri kasAyA" temAne hodha, mAna, mAyA mana homa maiM yA2 paaye| DAya che. "saNNAo cattAri' gAne mAhAra, bhaya, bhaithuna, mana pariyara meM yA2 jaaye| sAya che. 'lessAo paMca" temAne gey, nala, pAta, tesa, ane pa be pAMca prakAranI lezyAo hoya che. idiyA paMca" tayAne pAyadriya DAya cha 25zana, 2sanA, ey (8) netra, gane zrotra. (Ana) me yAMya diyo rAya che. "samundhAyA tinni' mA jalacara saMmUrijhama jIvone vedanA, kaSAya, ane mAraNatika A traNa samudraghAte hoya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jIvAbhigamasUtre "paJcendriyatiryagyonikajIvAH nosaMjJino bhavanti saMmUchimatayA samanaskatvAbhAvAt apitu asaMjJino bhavanti / 'NapuMsagaveyA' napuMsakavedA hame bhavanti, na tu strIpuruSavedA iti // 'pajjattI bho apajjattIo ya paMca' eteSAM paryAptayo'paryAptayazca paJca, paJca bhavanti manaHparyApnerabhAvAt / 'do diTThIo' dve dRSTI, samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavantIti bhAva. / 'do dasaNA' dve darzane ete cakSurdanino'cakSurdarzaninazca bhavantIti bhAvaH / 'do nANA' dve jJAne bhavataH matijJAninaH zrutajJAninazcaite bhavantIti bhAvaH 'do annANA' hai ajJAne, te matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavantIti bhAvaH / 'duvihe joge' dvividho yogaH vAgayoga kAyayogazcaiteSAM bhavantIti bhAvaH / 'duvihe upaoge' dvividha upayogaH, sAkAropayogAnAkAropayogaTTayavanta aite bhavantIti bhAva 'AhAro chadisiM' AhAraH SaD dizi amanI' ye saMjJI nahIM hote amajI hote haiM asajJI hone ke kAraNa inakA saMmUcchima honA hai| kyoki saMmUTrima jaMvoM ke mana nahIM hotA hai| 'NapuMsagaveyA' ye saba napuMsaka veda vAle hI hote hai / strI veda vAle aura puruSa veda vAle ye nahIM hote haiN| 'pajjattIo apajjattIo paMca' ina jalacara saMmUchima jIvoM ke pA~ca paryAptiyA~ aura pAca aparyAptiyAM hotI haiM / unake mana,paryAptikA abhAva rahatA hai "do diTThIo' ye jalacare saMmUcchima jIva samyagdRSTi bhI ... hote hai aura midhyAdRSTi bhI hote hai| "do dasaNA' inake cakSurdarzana aura acakSurdarzana ye do darzana hote hai| "do nANA' matijJAna aura zrutajJAna aise do jJAna inake hote haiM / "do annANA' 'do ajJAna matyajJAna aura zrunAjJAna-aise do ajJAna inake hote haiM-"duvihe joge' kAya yoga aura vacana yoga aise do yoga inake hote haiM / "duvihe uvajoge' ye sAkAra upayoga aura anA"kAra upayoga ina-do upayogo vAle hote haiM / "AhAro chadisiM" inakA AhAra chaha dizAmoM cha 'no sannI asannI" ty| sajI hAtA nathI 565 masajI lAya che. asajI ddaavaanAkaraNe teonuM saMmUrNima paDyuM che kemake saMmUchima jIvene mana hotuM nathI ja janzA teo badhA napusaka vedavANAja hoya che. teo strIvedavALA ane purUSa devA rAtA nathI 'pajjattIo apajjatIo paMca' ya2 sa bhUmi vAna pAca paryAsiyo ane pAca apaDhiyo hoya che. teone mana:paryAtine abhAva hoya / 'do viDIo mAya2 sa bhUribha va sabhyaSTi vANA hAya che mana bhithyAhATaNA pAya do dasaNA' temAne yakSuzana bhane anyazana se prabhAeM / narezana DAya cha 'To NANA" bhatijAna, mane zrutajJAna se prabhAyenA meM jJAna tamana hAya cha 'no annANA' temane bhati sajJAna mana zrutAjJAna me zata meM makAna DAya che 'duvihe joge' bhane pAyayo mane kyAnayoga se prabhAgenA meM yogI hAya . 'duvihe uvajoge' temmo sAsa payoga gane mnaa|2 hapayoga se prabhA nA meM. 65. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 1 saMmUcchimajalacaratiryak paJcendriyajIvanirUpaNam 235 lokamadhye eva eteSAmavasthAnAt Saidigbhya mAgatAn pudgalAnAharantIti bhAvaH / 'uvavAo tiriyamaNussehito' upapAtastiryaDmanuSyebhya AgatyAtra samutpadyante iti , bhAva. 'no devehito no neraiehito' no devebhyo no nairayikebhyaH, devanArakAbhyAmuDhatya atra notpadyante iti bhAvaH / tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto' yadi tiryagbhya upa. pAtastadA asakhyeyavarSAyuSkavarjebhyastiryagbhya evAtropapAto bhavatIti / 'akammabhUmagaaMtaradIvAasaMkhejjavAsAuyavajne hito maNussehito' akarmabhUmikAntaradvIpAsakhyeyavarSAyuSkebhyo manuSyebhyaH, yadi saMmUchimajalacarajIvAnA manuSyebhya upapAto bhavati tadA akarmabhUmikAntaradrIpakAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyo manuSyebhya upapAto bhavatItyeva vaktavyamiti / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM' jalacarasamUcchimapaJcendriyajIvAnAM sthitirjaghanye.. nAntarmuhUrtam ! 'ukkoseNaM punakoDI' utkarpaNa pUrvakoTI / 'mAraNaMtiyasamugghAeNaM duvihAse Agata pudgala dravyo kA hotA hai| kyoMki ye loka ke madhya meM hI rahate hai / "uvavAo tiriyamaNusse hito" tiryazca aura manuSyo meM se Aye hue jIva ina jalacaroM meM utpanna hote hai| 'no devehito no neraie hito' inameM devoM se bhaura nairayiko meM se Aye hue jIva utpanna nahIM hote haiM / 'tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjemu' jo tiryaJcoM se Ate hai ve asaMkhyAta varSAyuSkatiryaJcoM se Aye hue jIva yahAM utpanna nahIM hote haiM / 'akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejavAsAuyavajjehito maNusse hito' isI prakAra yadi manuSyo meM se Aye hue vo se inakA upapAda hotA hai to inameM akarma bhUmika antaradvIpa ke manuSya jo ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hote hai utpanna nahIM hote haiM / 'ThiI jahanneNaM aMto muhattaM' ina jalacara saMmUchimajIvo kI sthiti jaghanya se eka antarmuharta kI hotI hai aura 'ukoseNaM putrakoDI' utkRSTa se eka pUrvakoTikI hotI hai / 'mAraNaMyogavA hAya che. 'AhAro chahisi' tagAnA mAhAra chahizAmAmAthI pAvasA pakSa asA dravye na DAya che. bha tamAmAnI madhyamA 29 che. 'uvavAo tiriyamaNussehito" tiya ya mana manuSyAmAthI mAvadA ! mA sayarAmA utpanna thAya che. "no devehito no nerahapahito" tayomA hevAmAthI mane naiyiAmAthI mAtA / atyanta thatA nathI 'tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjesu' reyA tiya"yomAthI bhAve chatamA asabhyAta yu tiya yomAthI bhAvesA cha maDiyA utpanna yatA nathI. 'akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto maNussehito' se prabhArI ne bhanu. mAM thI AvelA mAthI teone upapAta-utpatti thAya te te akarmabhUmija aMtaradvIpanA manuSya ke jeo asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA hoya che. temAMthI thatI nayI. 'ThiI jahaNNeNaM aMtomuhutta' mA saya2 sabhUchi bhavAnI sthiti nyathA me mata itanI DAya che. mane "uphkoseNaM pubdhakoDI' sthI me pUrNa nA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jIvAbhigamasUtre maraMti' mAraNAntikasamudghAtena dvividhA api mriyante ime jalacarasamUcchimA mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante asamavahatA api mriyante iti bhAvaH / cyavanadvAramAha'aNaMtaraM uccaTTittA kahi' anantaramuhRtya ka0 he bhadanta ! ime jalacarasaMmUrcchimAH ita udvRtya kva gacchanti kkotpadyante kiM nairayikeSu tiryagkSu manuSyeSu deveSu vA gacchantIti praznaH, uttarayati 'neraiesa vi' ityAdi, 'neraiesa vi' he gautama | jalacarasaMmUrcchimA ita uddhRtya nairayikeSvapi gacchanti tathA 'tirikkhajoNiesa vi' tiryagyonikeSvapi gacchanti ' maNussesu vi' manuSyeSvapi gacchanti, 'deve vi' deveSvapi gacchantIti bhAvaH / 'neraie rayaNappabhAe' jalacarasa mUcchimA ita uddhRtya yadi narakeSu gacchanti tadA ratnaprabhAnarake eva gacchanti nAnyatra narake tiyasamugdhAraNaM duvidhA maraMti' ye jalacara saMmUcchima jIva mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate hai / 'aNataraM uccaTTitA kahiM ye jala-cara saMmUcchima nIva jalacara paryAya ko chor3akara kahA utpanna hote hai ? kyA ye nairayikoM meM utpanna hote haiM ? athavA tiryagyonikoM meM utpanna hote hai ? athavA manuSyo meM utpanna hote hai ? athavA devoM meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! ye saMmUrcchima jalacara jIva marakara "neraiesa ci" nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM / "tirikkhajogiesu vi" tiryagyonikoM meM bhI utpanna hote haiM / "maNussesu vi" manuSyo me bhI utpanna hote hai / "devesu vi" aura devoM meM bhI utpanna hote haiM / ye samUcchima jalacara jIva jalacara kI paryAya ko chor3akara yadi narako meM utpanna hote haiM to "neraiesa rayaNappabhAe" vahA ve ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM hI utpanna hote hai anya dvitIyAdi narako meM utpanna nahIM hote haiM / arthAt asajJI - hoya . " mAraNaMtiyasamugdhApaNaM duvihA maraMti' Alayara saMbhUbhi vo bhaargrAntika samuddaghAtathI samavahana-arthAt samrudhAta karIne paNa mare che, ane mAraNAntika sabhuddadhAtathI asabhavahuta AdhAta prasaya vinAya bhare che. 'anaMtaraM uccaTTittA kardi" sa cara samUcchi ma jIva jalacara paryAya ne ghaDI ne kayA utpanna thAya che ? zuM tee nairacikAmAM utpanna thAya che ? athavA tiyagyeAnikAmA utpanna thAya che ? athavA manuSyAmAM utpanna thAya che ? athavA dezamAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che - gautama ! ma sa bhUbhi nAyara va bharIne 'neraipasu vi' nedayimA ya utpanna thAya che. 'tirikkhajoNipasu vi' tiryagyonimA pazu utpanna thAya che. 'manussesu vi' bhanuSyAbhAMzu utpanna thAya che 'devesu vi" hevAmAM pazu utpanna thAya che. samUmi jalacara jIvo jalacaranI paryAne cheDIne je narakAmAM utpanna thAya che, tA 'narapasu rayaNappabhASa' tyAM tethe ratnalA nAmanA pahelA narakamAM ja utpanna thAya che. anya bIjA vigere narakAmAM utpanna thatA nathI. arthAta asa'jJI jIva prathama naraka Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra0 1 saMmUcchimajalacara tiryakpaJcendriyajIvanirUpaNam 237 gacchanti ata evocyate 'sesesu paDiseho ' zeSeSu ratnaprabhAnarakAtirikta narakeSu pratipedho vaktavyaH, ita udvRtya narake gacchati tadA ratnaprabhAyAmeva kevala nAnyatreti bhAvaH / ' tirirasu savvesu uvavajjaMti' jalacarasaMmUcchimA ita udvRtya yadi tiryagkSu utpadyante tadA sarveSvapi tiryagkSUtpadyante na kutrApi pratiSedha ityartha / 'sakhejjavAsAuesu vi' saMkhyeyavarSAyukatiryagvapi utpadyante 'asaMkhejjavAsA usa vi' yasaMkhyAtavarSAyuSvapi tiryagkSu jalacarasaMmUcchimA samutpadyante iti / 'cauppaesa vi' catuSpadeSvapi utpadyante, pakkhIsu vi' pakSiSyapi ime jalacarasaMmUrcchirmAH ita samuddhRttA' santaH samutpadyante / 'maNussesu savveSu kammabhUmisu' ime jalacarasaMmUcchimA ina udvRtya yadi manuSyeSu utpadyante tadA sarveSvapi karmabhUmikamanuSye pUtpadyante 'no akammabhUmiesa' na akarmabhUmikeSu manuSyepUtpadyate / 'aMtaradIvasu vi' antaradvIpeSvapi jIva prathama naraka taka hI jA sakate hai / yahI bAta "sesesu paDiseho " isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai / isa prakAra ratnaprabhA se atirikta narako meM isakA utpAda nahIM hotA hai / " tiriesa savve vi uvajaMti" tiryaJcoM meM saba prakArake tiryaJco meM utpanna hote haiM tiryaJcoM meM kahIM para bhI utpanna hone kA pratiSedha nahIM hai / ataH ye samasta tiryaJco meM utpanna hote haiM / "saMkhejjavAsAuesa vi" sakhyAta varSa kI Ayu vAle tiryamco meM bhI utpanna hote haiM / "asaMkhejjavAsAuesu vi" asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaJco meM bhI utpanna hote hai / "cappa vi" catuSpado meM bhI utpanna hote hai- "pakkhIsu vi" pakSiyo meM bhI utpanna hote haiM " maNussesu savvesu kammabhUmisu" samastakarmabhUmi ke manuSyo meM utpanna hote hai / para "no akammabhUmiesu" ye jalacara saMmUcchima jIva akarmabhUmi ke manuSyoM meM utpanna nahIM hote haiM / "aMtaradIvaesa vi" aMtara dvIpaja manuSyo meM ye utpanna hote hai / cAhe ve sakhyAta varSa * I sudhI 4 ardha zaThe che ye vAta 'sesesu paDiseho' yA sUtradvArA agara bhA rIte ratnaprabhA zivAyanA narakAmAM tene utpAdya-utpatti thatA nathI tttara savvasu vi uvavajjati' tirtha yayonibhAM madhAna prAranI tiryayobhAM utpanna yAya tiya cAmAM kayAMya paNa utpanna thavAnA niSedha karela nathI, tethI tee saghaLA tiya cAmAM upa-na thAya che 'saMkhejjavAsa upasu vi' saMkhyA varSAMnI AyuSyavANAtiya zobhA pazu utpanna 'dhAya che. 'asaMkhejjavAsAupasu vi' asabhyAt varSAMnI AyuSyavANA tiryatheobhAM pazu utyanna thAya he 'caupapasu vi" tuSyahomA pazu utpanna thAya che " pakkhIsu vi" pakSIyeobhAM yA utpanna thAya che 'manusselu savvesu kammabhUmisu" saghaNA urbha bhUminA manuSyAbhAM utpanna thAya che ' no akammabhUmiSasu" mA 4sayara sabhUrcchibha lava kama lubhinA manuSyobhAM utpanna thatA nathI, "aMtaradIvapasu vi" aMtaradvIpaka manuSyobhI tee utpanna thAya che cAhe te tee saMkhyAta vaSa~nI AyuSyavALA hoya ke asadhyaat varSAMnI AyuSyavANA hoya te vAta matAvatAM sUtrabhara uDeche - "saMkhijjavAsA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jIvAbhigamane manuSyeSu utpadyante / 'saMkhijjavAsAuesu vi' saMkhyAtavarSAyuSkeSvapi manuSyeSu samunpadyante / 'asaMkhijjavAsAuesu vi' asakhyAtavarSAyuSkeSvapi manuSyepu samutpadyante / yadi eteSAM manuSyeSu bhavati upapAtastadA kevalamakarmabhUmikamanuSyaM paritjya sarvamanuSyeSvevopapAto bhavatIti bhAvaH // devena jAva vANamaMtarA' yadi jalacarasaMmUcchimajIvAnAM deveSutpattirbhavati tadA yAvad vAnavyantaradeveSvevotpattirbhavati yAvatpadamAhAtmyAt bhavanavAsiSu vAnavyantaradeveSUtpattirbhavatIti bhAvaH / gatyAgatidvAre- caugaiyA' caturgatikA' nArakatiryaDmanuSyadeveSu ete gantAro bhavantItyatazcaturgatikA iti kathyante / 'duAgaiyA ducAgatikAH, tiryaDmanuSyebhya eva kevalaM jalacara gato Agamana bhavati ityato yAgati kA iti kathyante iti bhAva / 'parittA asaMkhejjA pannattA' kI asakhyAtavarSa kI Ayu vAle ho isI ko kahate haiM- 'saMkhijjavAsAuesa vi" sakhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM bhI ye utpanna hote hai / "asaMkhijjavAsAuemu vi" asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM meM bhI ye utpanna hote hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi manuSyoM meM utpanna hote haiM to kevaLa ye akarmabhUmi ke manuSyoM ko chor3akara sarva manuSyo meM hI utpanna hote hai| "devesu jAva vANamaMtarA" yadi ye jalacara saMmUchima jIva devo meM utpanna hote haiM to ye bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiN| aura vAnavyantaro meM utpanna ho sakate haiM / inake sivAya Upara ke devo meM nahIM jA sakate haiM kyoMki vahAM asaMjJI Ayu kA abhAva hai / gatyAgati dvAra meM ye jalacara saMmUchimajIva 'caturgatikAH" cAro gatiyo meM jA sakate haiM / narakagati meM bhI jA sakate hai, tiryaJca gati meM bhI jA sakate hai, manuSyagati meM bhI jA sakate hai aura devagati meM bhI jA sakate haiM / tathA -'dvayAgatikAH" inakA Agamana tiryaJca aura manuSya ina do meM se hI Akara ke utpanna hote haiM / isaliye ye vyAgatika kahalAte haiM / "parittA asaM. upasu yi' sajyAta varSanI mAyuSyavANA manuSyobhA pAtamA utpanna thAya cha "bhasaMkhejjavAsAupasu vi" asabhyAta varSanI mAyuSyavANA manuSyomA 5 te 75.na thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke-je manuSyamAM utpanna thAya che, te kevaLa teo akarma bhUminA manuSyAne choDI mArA manuSyAma panta thAya cha 'devesu jAva vANamaMtarA' ne teo jalacara saMmUrNima jIva devamAM utpanna thAya che, te teo bhavanavAsI devAmAM ane vAnavyaMtara devomAM utpanna thAya che te zivAya nA bIjA devomAM thaI zakatA nathI kema ke- tyAM asaMsI Ayune abhAva che satyAgatihAramA ma ya sa bhUribha 71 caturgatikAH' yAre zAtiyomA / zake che arthAta tirthaM cagatimAM jaI zake che. narakagatimAM paNa jaI zake che, manuSya gatimA paY Vza cha bhane yatibhA 59 4 za cha tathA tezyA 'dvayAgatikA' teonuM Agamana tiya ca ane manuSya e begati mAthIja hoya che, arthAta e be mAMthI AvIne jalacara saMmUrNima paNAthI utpanna thAya che, tethI teo dvayAgatika kahevAya che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 saMmUcchimasthalabara paJcendriya tiryagyonikanirUpaNam 239 1 pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH zramaNa ' he AyuSman ! ' se taM jalacarasaMmucchimapaMcidiyatirikkhA' te ete jalacarasa mUmipaJcendriya tiryagyonikAH, bhedaprabhedAbhyAM dvAraizca yathAyathaM nirUpitA || su0 21 // saMmUcchima jalacarapaJcendriyatiryagyonikAH kathitAH samprati saMmUcchimasthalacara paJcendriyatiryagyonikA pradarzayitumAha-' se kiM taM' ityAdi / mUlam -' se kiM taM thalayarasaM mucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA, thalayarasaMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA - caupayathalayarasaMmucchimapaMcadiyatirikkhajoNiyA, parisappathalayarasaMmucchima paMcidiyatirikhakhajoNiyA / se kiM taM thalayaracauppayasaMmucchimapaMcidiyatirikkhajANiyA ? thalayaracauppayasaMmucchimapaMcidiyatirikkhajANiyA caubvihA pannattA, taM jahA egakhurA dukhurA gaMDIpayA saNaphayA jAva je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / tao sarIraMgA ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM gAuyapuhuttaM / ThiI jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM caurAsItivAsasahassAIM, sesa jahA jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA settaM thalayaracauppayasaMmucchimapaM/cairdiyatirikkhajoNiyA ' // sU0 22 // khejjA pannattA" yahA pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiM / he zramaNa ! AyuSman ! " se taM jalayarasaM mucchrima paMcidiyatirikkhA " isa prakAra se ye jalacara saMmUrcchima paJcendriyati - ryagyonika jIva bheda prabheda sahita zarIrAdi dvAroM ko lekara nirUpita kiye gaye haiM // sU0 21 // 'parittA asaMkhejjA paNNattA' maDiyAM pratye zarIrI - mAyuSman 'se taM jalayarasaM mucchima paMci diyatirikkhA' bhI cchima pacendriya tiya caiAnika vAnA bheda prabhedda sAthe karyuM" che. prasU. 215 sabhyAta hyA che. he zramaya prabhASe AA 4sayara sauNbhuuzarIrAdi dvArAnu nirUpaNa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ! chAyA - atha ke te sthalacara saMmUcchimapaJcendriya tiryagyonikA, sthalacararsamUcchima paJcendriyatiryagyonikA dvividhAH prazaptAH / tadyathA-catuSpadasthalacarasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAzca parisarpasthalacarasaMmUcchima paJcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te sthalacaracatuSpadasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH, sthalacaracatuSpadasaMbhU cchimapaJcendriyatiryagyonikAzcaturvidhAH prazaptAstadyathA ekakhurA dvikhurA gaNDIpadAH sanakhapadAH yAvad ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhA prajJaptAstadyathA paryAptAcAparyAptAzca / zrINi zarIrANi, avagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkarSeNa gavyUti pRthaktvam / sthitirjaghanyena antarmuhUrtam - utkarSeNa caturazItivarSasahasrANi / zeSaM 'yathA - jalacarANAM yAvat caturganikAH dvayAgatikAH pratyeke'saMkhyAtAH prazaptA / te pate sthalacaracatuSpadasaMmUcchimatiryagyonikA // sU0 22 // 240 J T TIkAse kiM taM thalayara samucchimapaMcidiya tirikkhajogiyA' atha ke te sthalacarasaMmUrcchim paJcendriya tiryagyonikA iti prazna', uttarayati - 'thalayarasaMmucchimapaMciMdiyativikhajoNiyA duvidhA pannatA' sthalacarasamucchimapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhA - dviprakArako ' prajJaptAH- kathitA iti 'haividhyameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi 'taM jahA ' tadyathA - 'cauppayathaleyara saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' catuSpadasthala carasa mUcchima paJcendriyati 2 aba sUtrakAra samUcchima sthalacara paJcendriyatiryagyonikoM kA kathana karate haiM"se kiM taM thalarasamucchimapaMcidiyati rikkhajoNiyA " inyAdi / || sU0 21 // TIkArtha - " se kiM taM thalayarasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta ! sthalacara samUcchimapaJcendriyatiryagyonikajIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate hai"thalayara saMmucchimapaMcidiyatirivakhajoNiyA duvidhA pannatA " he gautama ! sthalacara samUcchima paJcendriyatigyonikajIva do prakAra ke hai 2 " taM jahA " jaise- 'cauppayathalayarasaMmucchipaMciMdiyatikkhajoNiyA" catuSpadathalacara samUrcchimapaJcendriyatiryagyonika jIva, have sUtrakAra sa'mUrcchima sthalacara pacendriya tiryaM carcAnikeAnuM nirUpaNa karatA nIce prabhAnu sUtra Ahe che - 'se kiM taM thalayarasaMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA' ityAdi TIartha - (se kiM taM thalayara saMmucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA' he bhagavan sthalacara saMsmRIima paMcendriya tiyagyeHnika jIvA-keTalA prakAranA kahyA- che? A praznanA uttarabhAM alu che - 'thalayarasaM mucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' huM gautama ! sthalacara samUcchima pa'cendriya tiryaMcainika jIva e prakAranA kahelA che. sa~ jahA " te me prAro A abhAse - 'uppayathalayarasaMmucchima paMcidiyatiriksa joNiyA' yatuSyadda-sthalayara saMbhUbhi yayendriya tiryagyoni va mane 'parisappa thala Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. saMmUcchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 241 yaMgyonikAH tathA-'parisappathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' parisarpasthalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAzca, tathA ca catuSpadaparisarpabhedAt sthalacarA dvividhA bhavantIti bhAvaH / 'se ki taM thalayaracauppayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te sthalacaracatuSpadasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikA iti catuSpadAH kiM lakSaNAH kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA caunvihA pannattA' sthalacaracatuSpadasamUchimapaJcendriyatiryagayonikAzcaturvidhA:-catuHprakArakAH prajJaptAHkathitAH, iti / cAturvidhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'egakhurA dukhurA gaMDIpayA saNapphayA jAva' ekakhurA dvikhurA gaNDIpadAH sanasvapadA yAvat / atra yAvatpadena prajJApanAprakaraNaM saMgRhItaM bhavati, prajJapanAsUtrasya prathamapade catuSpadasthalacarasya yathA bhedo varNitastathaiva atrApi sa bhedo varNayitavya, tathAhi-'egakhurA dukhurA gaMDIpayA aura "parisappathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" parisarpasthalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyoMnikajIva, isa catuSpada aura parisarpa ke bheda se sthalacarapaJcendriyatiryagyonikajIva do prakAra ke hote hai| "se ki taM thalayaracauppayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' he bhadanta ! ye sthalacara catuSpada samUchimapaMcendriyatiryagyonikajIva kitane bheda vAle hote haiM uttara meM prabhu kahate hai-"thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA cau cihA paNNattA" he gautama / sthalacara catuSpadasamUcchimapaMcendriyatiryagyonika jIva cAra prakAra ke kahe gaye hai / "taM jahA" ve isa prakAra se hai-"egakhurA, dukhurA, gaNDIpayA, saNapphayA jAca" eka khuravAle, do khuravAle, gaNDIpada, aura sanakhapada yahA~ yAvatpada se prajJApanA kA prakaraNa saMgRhIta humA hai / ataH prajJApanAsUtra ke prathama pada meM catuSpada sthalacara, ke bheda jisa prakAra se varNita hue haiM usI prakAra se yahA~ para grahaNa kara lenA cAhie / vaha prajJApanA kA prakaraNa TIkA meM sagraha kiyA gayA hai unakA artha isa prakAra se hai-inameM yarasamucchimapaMcidiyatiriyakhajoNiyA' parisa sthalaya2 sa bhUchibha payandriya tinika jIva A catuSpada ane parisapa nA bhedathI sthalacara paMcendriya tiryAnika jIva be prakAranA kahyA che se kiM taM thalayaracaupapayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' 3 sAvana mA sthalacara catuSpada saMmUrNima 5cendriya tiryaMca ja nA keTalA bhede kahelA che? sA prazna na uttaramA prabhu.4 cha 4-'thalayaracauppayarsamucchimapacidiyatirikkha- ' joNiyA cauvihA paNNattA' 7 gautama ! sthalaya2 yatu054 sa bhUribha pathandriya tiyayoni vA yA2 prA2nA 4DadA che. 'taM jahA' tayAra praa| mA pramANe che. 'paNa khurA, dukhurA, gaMDipayA, saNapphayA jAva' memarI pANa, me bharIvANa, 1156 bhane sakhapadaahiyAM yAvata padathI prajJApanA sUtrane A prakaraNa ne lagate pATha saMgrahIta Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra4ra jIvAbhigamasUtre saNapphayA, se kiM taM egakhurA egakhurA aNegavihA pannattA, taM jahA-assA assatarA ghoDagA gaddamA gorakkharA kaMdalagA sirikaMdalagA AvattagA je yAvanne tahappagArA se egkhuraa| se kiM taM dukhurA dukhurA aNegavihA pannattA taM jahA uhA goNA gavayA rojjhA, pasayA mahisA miyA saMvarA varAhA ayA elagarurUsarabhacamarakuraMgagokaNNamAi, je yAvanne tahappagArA settaM dukhurA / se kiM taM gaMDIpayA, gaMDIpayA aNegavihA pannattA taM jahA itthI itthipUyaNayA, maMkuNahatthI khaggI gaMDA je yAvanne tahappagArA, 'settaM gaMDIpayA / ' se kiM taM saNapphayA saNapphayA aNegavihA pannattA, taM jahA, sIhA vagdhA dIviyA acchA taracchA parassarA siyAlA viDAlA suNagA kolamuNagA kokaMtiyA sasagA cittagA cillalagA je yAvanne tahappagArA, se ttaM saNapphayA ekakhurA dvikhurA gaNDIpadA. sanakhapadA. / atha ke te ekakhurAH, ekakhurA anekavidhAH prajJaptAstadyathA-azvA azvatarA ghoTakAH gardabhAH gorakSarAH kandalakAH zrIkandalakA AvartakAH, ye cAnye tathAprakArAH, te ete ekakhurAH / atha ke te dvikhurAH, dvikhurA anekavidhAH prajJaptAstadyathA-uSTrA goNA gavayA varAhAH ajailakaruruzarabhacamarakuraGgagokarNAdayaH ye cAnye tathAprakArAH te ete dvikhuraaH| atha ke te gaNDIpadAH, gaNDIpadA anekavidhAH prajJaptAstadyathA-hastino hastipUtanakAH matkuNahastinaH khaGgina: gaMDA (geMDA ) ye cAnye tathAprakArAH, te ete gaNDIpadAH / atha ke te sanakhapadAH, sanakhapadA anekavidhAH prajJaptAH tadyathA siMhAH vyAghrAH dvIpikA acchAstarakSAH parAsarAH zagAlAH biDAlA zunakAH, kolazunakAH kokantikAH zazakAH citrakAH cillalakAH, ye cAnye tathAprakArAH, te ete sanakhapadAH, iticchAyA // tatra pratipadameka eva khuro yeSAM te ekakhurA azvAdayo jJAtavyAH, eteSAmekakhuratvAt / pratipadaM dvau khurau yeSAM te dvikhurAH yathAuSTra-go-gavaya--mahiSAdayaH. eteSAM pratyekapadaM dvau dvau khurau bhavataH gaNDIva--suvarNakArasyopakaraNa jinake eka khura hote haiM ve eka khuravAle jAnavara azva Adi hote haiM / jinake do khura hote haiM ve dvikhuravAle jAvanara U~Ta, gAya, rojha mahiSa Adi haiM / jinake paira gaMDI-suvarNakAra ke eraNa jaisA-gola AkAra vAle hote haiM ve gaNDIpada jAnavara hasti Adi haiN| jinake lambe 2 tIkSNa thayela che tethI prajJApanA sUtranA pahelA padamAM catuSpada sthalacara jIvo nA bhede je rIte varNavavAmAM AvelA che, eja pramANe te badhA bhede ahiyAM samajI levA A prajJApanA sUtranuM prakaraNa saskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela che tene artha A pramANe che.-teomAM jene eka kharI hoya che, teo eka parIvALA jAnavara kahevAya che. jema ke ghoDA vigere eka kharIvALA hoya che. jeone be kharI hoya che te be kharIco vALA jAnavara kahevAya che. jema ke-gAya, bheMsa, uMTa, vigere jeonA paga gaMDI-eTale ke sonI nI eraNa jevA geLa AkAranA hoya che, teo gaMDIpada jAnavara kahevAya che. jema ke hAthI vigere Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. saMmUcchimasthalacarapaJcendriya tiryagyonika nirUpaNam 243 vizeSaH / ( eraNa ) iti bhASAprasiddhaH tadvat golAkArapAdau yeSAM te gaNDIpadAH yathA hastiprabhRtayaH / sanakhau-dIrghadIrghatastIkSNanakhayuktau pAdau yeSAM te sanakhapadAH yathA siMhavyAghrA - dayaH. sanakhasUtre dvIpaka citrakAdayaH AraNyakapazuvizeSA jJAtavyA. etadanye lokato jJAtavyAH || sUtrasthAH yAvatpadagrAhyAstathAprakArA anye'pi ca sarve nirUpitAH ataH paraM sUtrAkSarANyeva vivRNuvaH 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye ekakhurAdibhinnA ekakhurAdisadRzAzca te sarve'pi ekakhurAdivadeva catuSpadatvena pratyetavyAH / ' te samAsao duvihA pannattA' te ekakhurAdayaH sakSepeNa dvividhAH--dviprakArakAH prajJaptAH--kathitAH. 'taM jahA' tathathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca // athaiteSAM zarIrAdidvAraviSaye kathayati - 'tao sarIragA' trINi zarIrANi - audArikatejasa - kArmaNAkhyAni 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' avagAhanA jaghanyena nakha yukta paira hote hai ve sanakhapada jAnavara siha vyAghra Adi hai / sanakhapada sUtra meM dvIpaka citraka Adi jo jAvanara kahe gaye hai ye hai ye jagalI jAnavara haiM / tathA inase bhinna jo aura jAnavara haiM ve loka se jAna lenA cAhiye tathA "je yAvanne tahappagArA" isI prakAra se no aura bhI eka khuravAle nAnavara ho-jo ki ina parigaNita eka khuravAle jAnavaroM ke jaise hI hoM tathA inase bhinna ho eka khurAdivAle jaise ho to ve bhI eka khurAdivAloM ke jaise hI catuSpada meM hI antarbhUta kara lenA cAhiye "te samAsao duvihA pannattA" ye eka khurAdikacatuSpada saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " jaise "pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta aba inake zarIra Adi dvAroM kA kathana karate haiM inake "tao sarIragA' sIna zarIra hote haiM - jinake nAma audArika, taijasa aura kArmaNa haiM " ogAhaNA jahanneNaM che. tathA jenA paga lAkhA lAkhA nakhavALA hoya che, tee sanakhapada jAnavara kahevAya che, jema ke--siMha, vAgha vagere. sUtramAM sanakhapada jAnavarezamAM dvIpaka--dIpaDA citraka vigere kahyA che. A badhA jaMgalamAM rahenArA jagalI jAnavare che. tathA A upara kahyA zivAyanA ne mIla janavaro che te so vyavahAra thI samaka sevA tathA 'je yAvanne tahapagArA' mA prabhAye jIna yazu ne meravAjA anavara hoya he bheo mA upara gaNAvelA ekapura jAnavarAnI jevAja hAya tathA teothI judA prakAra nA hoya paNa eka bhuravALA hAya tA paNa eka puravALA jAnavarAnI jemaja catuSpadyamAMja samAvI sevA lehaye 'te samAsao duvihA paNNattA' mA me jurAhi pazuo saMkSepathI aAranA ahesA che 'taM jahA' te me aAro mA prabhASe nA sabharavA - 'pajjanttA ya apajja'tAya' me paryAsa bhane bhIle aparyApta te have teyonA zarIra vigere dvArA sthana 42vA bhATe sUtraa2 uDe che - 'tao sarIragA' tethene traSu aAranA zarIrA hoya che. te sohArisa, tensa, ane abhaya se Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jIvAbhigamasUtre agulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA, 'ukkoseNaM gAuyapuhutta' utkarSeNa gavyUtapRthaktvam-dvikozAdArabhya navakozaparyantam ! 'ThiI jahanneNaM aMto muhutta' sthitirjaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM caurAsIivAsasahassAI utkarSeNa caturazotivarSasahasrANi | 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam-avagAhanAsthitivyatirikta sarva dvArajAtaM cyavanadvAraparyantaM yathA jalacarANAM jalacarasaMmUchimapaJcendriya tiryagyonikAnAM prakaraNe yathA kathitaM tathaivAtrApi jJAtavyam , kiyatparyantamityAha-'jAva caugaiyA duAgaDayA' yAvat gatyAgatyAgatidvAram caturgatikA yAgatikA ete sthalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikA bhavantIti / tAni sarvANi dvArANi atra pradarzyante to sarIragA' trINi zarIgaNi-audArikataijasakArmaNAni saMmUrchimacatuSpadasthalacarANAM bhavantIti // aMgulassa asaMkhejjaibhAga' avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura 'ukkoseNaM gAuyapuhuttaM' utkarSa se samUrchimacatuSpadasthalacarajIvo kI avagAhanA gavyUta pRthaktva arthAt do gavyUta-do koza se lekara naukoza pramANa kI hotI hai / "ThiI jahaNNeNaM aMto mudduttaM' inakI sthiti-AyuSyakAla jaghanya se to antarmuhUrta kI hotI hai kintu "ukkoseNaM caurAsIivAsasahassAI' utkRSTasthiti caurAsI hajAra varSoM kI hotI hai / 'sesa jahA jalayarANaM' zeSa-vAkI ke avagAhanA aura sthiti ke sivAya saba zarIra Adi dvArasamUha jyavanadvAraparyanta jalacarasaMmUchimapaJcendiyatiryagyonikoM ke prakaraNa meM jaisA kahA hai vaisA hI yahA~ para bhI samajhalenA cAhiye ye 'cauggaiyA duAgaiyA' cAragati vAle aura do AgativAle hote haiM, ava zarIrAdi saba dvAra yahA~ pradarzita kiye jAte haiM inake zarIra dvAra meM maudAprabhAdhanA nae shrii| samA . 'ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjara bhArga' tezAnI sapanA dhanyathA me manA masabhyAta mAsa pramANunI DAya che. mana 'ukkoseNaM gAuyapuSTuttaM' thI sa bhUmi yatu yaha sthasaya2 vAnI sAhanI bhanyUti pRthapa athAt me thI sana nAsudhInI DAya che. 'ThiI jahaNNeNaM aMto muhun' temAnI sthiti (AyuSyA) dhanyathA 4 matabhuitanI DAya cha, bhane 'ukkoseNaM caurAsIivAsasahassAha sthiti (mAyuSya ) yAAMsI Danta2varSa sudhInI _ 'sesaM jahA jalayarANa' mA 4thana zivAya aTale avagAhanA bhane sthiti dvArA kathana zivAya bAkInA zarIra vigere saghaLA dvArA te vana dvAra paryata jalacara saMmUrNima paMcendriya tiryAnikenA prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANe ahiyAM paNa samaya devA mA yatupa 'cauggaiyA duyAgahayA' yA2 tivANA mana me bhaagtivALA eTale ke-cAra gatimAMjavAvALA ane be gatithI AvavA vALA hoya che. have zarIra vigere saghaLA dvAranuM kathana karavAmAM Ave che.-zarIra dvAramAM-teonA zarIra audArika, tejasa, ane kArpaNa A traNa prakAranA hoya che. 16 avagAhanA dvAramAM DAya che. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaghopratikA TIkA prati0 1 samUcchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 245 avagAhanAdvAre-jalacara prakaraNAd vizeSaH sa cettham-ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' zarIrAvagAhanA jaghanyenADgulasyAsaMkhyeyabhAgaM bhavani saMmUchimacatuSpadasthalacarANAm , 'ukkoseNaM gAuyapuhutta' utkarSeNa tu zarIrAvagAhanA catuSpadasthalacarANAM gavyUtapRthaktvaM dvigavyUtAdArabhya navagavyUta (kroza ) paryantamiti // ___ saMhananadvAre-sevArtasaMhananaM* bhavati jalacaravat // saMsthAnadvAre-huNDasaMsthAnasaMsthitAni catuSpadAnAM zarIrANi bhavanti // kaSAyadvAre-catvAraH krodhamAnamAyAlobhAkhyAH kaSAyA bhavanti / saMjJAdvAre--AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAzcatasraH saMjJA bhavanti // lezyAdvAre--kRSNanIlakApAtAkhyArika taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra hote hai 1 avagAhanAdvAra meM vilakSaNatA hai vaha isa prakAra samUchima ina catuSpadasthalacaro kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se gavyUta pRthaktva- dvigavyUta (do kosa ) se lekara nau gavyUta taka kI hotI hai 2 / sahanana dvAra meM inake sevAta sahanana hotA hai 3 / saMsthAnadvAra meM inake zarIra huNDa saMsthAnavAle hote haiM 4 / kaSAyadvAra meM inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM hotI hai 5 / saMjJAdvAra meM ina saMmUchima catuSpada sthalacaroM ko AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAe~ hotI hai 6 lezyAdvAra meM inake kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyAe~ hotI haiM 7 / indriyadvAra meM inake sparzana rasanA, ghrANa cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ hotI haiM 8! samuddhAta dvAra meM ina saMmUrchima catuSpado ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta hote hai 9 / saMjJAdvAra meM ye saMjJI nahIM hote hai kintu asaMjJI hote haiM kyoMki inako mana nahIM hotA hai 10 1 vedadvAra meM-ye niyama se napuMsaka vedavAle hI vilakSaNa pAruM hoya che. te A pramANe che. saMmUrNima sthalacara catuSpadenI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa vALI hoya che ane utkRSTa avagAhanA gagRta pRthaphatva arthAta dvigabhUta-be gAuthI laIne navagacUta nava gAusudhInI hoya che. 2, saMhanana dvAramAM-teone sevA saMhanA hoya che. 3, sa sthAna dvAramAM teonA zarIra haMDa saMsthAna vALA hoya che. 4, kavAya dvAramAM-teone krodha, mAna, mAyA, ane lema A cAra kaSA hoya che. 5, saMjJA dvAramAM A saMmUrNima sthalacarone AhAra, bhaya, thana ane parigraha A cAra saMjJAo hoya che , leNyAdvAramAM teone kRSNa, nIla kapota e pramANenI traNa vezyAo hoya che 7, IdriyadvAramAM teone sparzana, zrautra-cakSu dhrANu rasanA A pAMca prakAra nI Idriyo hoya che. 8, samaghAta dvAramAM A saMmUrhima catuSpadone vedanA, kaSAya, ane mAraNunika etraNa samudaghAte hoya che. 9, saMjJA dvAramAM teo saMzI hotA nathI. paraMtu asaMtI hoya che. kema ke teone manahetuM nathI. 10' vedadvAramAM teo niyamathI napu Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra46 jIvAbhigamasUtre stisro lezyA bhavanti / indriyadvAre --pazca-- sparzanarasanamrANacakSuH zrotrAtmakAni indriyANi bhavanti / samudghAtadvAre--vedanAkaSAyamAraNAntikAstrayaH samudghAtA bhavanti saMjJAdvAre - no saMjJino bhavanti saMmUrcchimacatuSpadAH, apitu asaMjJino bhavanti manaso'bhAvAditi // vedadvAre - napuMsaka vedA bhavanti, iti / paryAptidvAre pazca paryAptayaH paJcAparyAptayazca bhavanti // dRSTidvAre - samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti iti || darzanadvAre - he darzane bhavata'-cakSurdarzarzanano'cakSurdarzaninazca bhavanti saMmUcchimacatuSpadasthalacarA iti // jJAnadvAre - dve jJAne-dve ajJAne -matijJAninaH zrutajJAninastathA matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti / yogadvAre dvividho yogo bhavati vAgyoginaH kAyayoginazca bhavanti // upayogadvAre - dvividha upayogo bhavati sAkAropayogazcAnAkAropayogazca // AhAradvAre - bhAhAro niyamAt SaD dizi-SaD digbhya AhRtAn pudgalAn Aharanti / iti / / upapAtaGkAre-catuSpadAnAmupapAtastiryaDmanuSyebhyo no devebhyo na vA nairayikebhyaH, tatra yadi hote haiM 11 / paryAptidvAra meM ye pA~ca paryAptivAle aura pA~ca aryAptivAle hote hai 12 / dRSTidvAra meM ye catuSpada samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM 13 / darzanadvAra meM inake cakSudarzana aura acakSudarzana ye do darzana hote haiM - 14, jJAnadvAra meM - inake matijJAna aura zrutajJAna ye do jJAna hote haiM / ajJAna meM inake matyajJAna aura zrutAjJAna ye do ajJAna hote hai - 15, yogadvAra meM inake vAg yoga aura kAyayoga ye do yoga hote haiM - 16, upayogadvAra meM inake sAkAra upayoga Ara anAkAra upayoga ye do upayoga hote hai - 17, AhAradvAra meM inakA AhAra niyamataH chaha dizAoM se Agata pudgala - dravyoM kA hotA hai - 18, upapAtadvAra meM ina catuSpadoM kA upapAta tiryazca aura manuSyoM meM se hotA hai devoM meM se aura nairayikoM meM se nahIM hotA haiM / yadi tiryazvoM meM se hotA hai to saka veDhavALA ja hAya che 11, paryAsiddhAramAM tee pAMca paryApta vALA ane pAMca aparyApti vALA hoya che. 1. dRSTiDhAramAM A catuSpadde samyagdaSTivALA paNu hAya che ane mithyAdRSTiLALA pazu hAya che. 13, danadvAramAM--teone cakSudana ane acakSudAna ema be dana hAya che 14, jJAnadvAramAM--tene matijJAna ane zrutajJAna e e jJAna haiAya che. ane ajJAnamAM teone mati ajJAna ane zruta ajJAna e e ajJAna hAya che. 15, yogadvAramAM teone vAkyeAga ane kAya caiAga e cAga hAya che 16, upayAga dvAramA teone sAkAra upacAga ane anAkAra upayega e be upayeAga hAya che. 17, AhAra dvAramAM teone AhAra niyamathI cha e dizAomAMthI AvelA pudgala dravyeAnA haiya che. 18, upapAta dvAramAM~ A catuSpada jIvAne uSapAta-utpatti tiya ca ane manuSye! mAthI hAya che. davAmAMthI ane nairiyakAmAMthI hAtI nathI jo tiya cAmAMthI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 saMmUcchimajalacara tiryakpaJcendriyajIvanirUpaNam 247 tiryagbhya stadA asaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH / yadi manuSyebhya stadA akarmabhUmikAntaradvIpakA'sakhyeyavarSAyuSkavarjebhya AgatAnAM saMmUrcchimacatuSpadAnAmupapAto bhavati // sthitidvAre - jalacarApekSayA vailakSaNyaM svayameva sUtrakAreNaiva pradarzitam, tathA hi-sthitiAyuSyakAlaH, saMmUrcchimacatuSpadasthalacarANAM jaghanyenAntarmuhUrtamAtram, utkarSeNa sthitizcaturazIti varSasahasrANi // 1 samavahatadvAre - ete mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante asamavahatA api priyante / cyavanadvAre-itaH udvRtya nairayikeSu tiryakSu manuSyeSu deveSvapi gacchati / yadi nairayikeSu gacchanti, tadA ratnaprabhAyAmeva nAnyatra dvitIyAdipRthivISu ataeva jalacaraprakaraNe kathitam''sesesu paDiseho' iti / tirthagkSu sarvatra saMkhyeyAsaMkhyeya varSAyuSkeSvapi catuSpadeSu pakSiSvapi asakhyAta varSa kI AyuvAle tiryazvoM meM se nahIM hotA hai, vAkI ke saba tiryaJco meM se hotA hai yadi manuSyoM meM se hotA hai to akarmabhUmika, antaradvIpaka asaMkhyAtavarSAyukta manuSyo meM se nahIM hotA hai / zeSa manuSyoM meM se hotA hai - 19, sthitidvAra - meM jalacara jIvoM kI apekSA jo vilakSaNatA hai vaha isa prakAra hai inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti caurAsI hajAra varSa kI hotI hai - 20, cyavanadvAra - meM saMmUcchima sthalacaracatuSpadapaMcendriyatiryagyonika jIva mAraNAntikasamudghAta se samayahata hokara bhI marate haiM asamavahata hokara bhI marate haiM - 21, inameM se udavRtta hue jIva nairayiko meM tiryavoM meM manuSyoM meM aura devoM meM jAte haiM / yadi naraka meM jAte haiM to ratnaprabhA nAma ke prathama naraka meM ho jAte haiM / anya dvitIyAdi narakoM meM nahIM jAte haiM / yadi ye tiryaJco meM jAte haiM to samasta tiryaJcoM meM saMkhyAta asaMkhyAta varSa AyuvAlo meM donoM meM bhI jAte haiM / aura catu vyava hAya che. te| asa khyAta varSanI AyuSya vALA tiya cemAMthI hAtI nathI. mAkInA saghaLA tiya cAmAMthI thAya che. jo tenI utpatti manuSyAmAMthI hAya che, te aka bhUmija, aMtaradvIpa ja asaMkhyAta varSAyuSya manuSyeAmAMthI hAtI nathI. 19 sthitidvAramAM--jalacara jIvAnI apekSAe je vilakSaNapaNuM che, te A pramANe che.--temanI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUtanI hoya che. ane utkRSTa sthiti cAryAzI hajAra varSanI heAya che. 20. nadvAramAM--samUmi sthalacara catuSpada pa Mcendriya ti cAnikajIva mAraNAntika samudra ghAtathI samavattuta thaIne paNa mare che ane samavahata-eTale ke AghAta prApta karyA vinA ya] bhare che. 21. tebhAMthA uvRta (nIlA) thayelA veo nairayimebhA, tirtha yobhA, manuScAmAM ane devAmAM jAya che jo narakamAM jAya te te ratnaprabhA nAmanA pahelA narakamAM laya che. te sivAyanA jIla, zrIla, vigere narobhAM natA nathI. me teyo tiyayAbhAM jAya che, te saghaLA tiya cAmAM eTale ke sakhyAta ke asakhyAta varSanI AyuSyavALAmAM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jIvAbhigamasUtre samutpadyante, manuSyeSu tadA karmabhUmikeSu sarveSu, no akarmabhUmikeSu / antaradvIpeSu saMkhyeyavarSA yupkepvapi asaMkhyeyavarSAyuSkeSvapi samutpadyante / yadi devepUtpadyante tadA bhavanapativANamantareSu eva, tataHparaM notpadyante bhavanapativAnavyantarAtirikteSu deveSu asaMjJAyuSkasyAbhAvAt / 'cau gaiyA' caturgatikAH sthalacaracatuSpadA bhavanti iti, catasRpu nArakatiryaDmanuSyadevagatiSu samUchimacatuppadAd uddhRtya gamanAt caturgatikA iti kathyante / 'duAgaiyA' dvayAgatikAH saMmUchimasthalacaracatuSyadA, tiryaDmanuSyebhya eva uddhRtya atra saMmUrchimasthalacaracatuSpadayonau AgamanAt TyAgatikA iti kathyante / 'parittA asaMkhejjA pannattA', pratyekazarIriNo'sa khyAtAH prajJaptA:-kathitA iti // se taM thalayaracauppayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA, padoM meM tathA pakSiyo meM bhI jAte haiM / yadi ye manuSyo meM jAte hai to ye karmabhUmika manuSyoM meM hI jAte haiM akarmabhUmika manuSyoM meM nahIM / antaradvIpoM meM bhI saMkhyAtavarSa kI AyuvAloM meM bhI aura asakhyAta varSa kI AyuvAloM meM bhI jAte haiN| yadi devoM meM jAte haiM to bhavanavAsI devo meM aura vAnavyantaradevoM meM hI jAte hai, inase atirikta Age ke devaloMkoM meM nahIM jAte haiM kyoMki vahA~ asajJI AyuSka kA abhAva hai-22, gatyAgatidvAra meM ye sthalacaracatuSpada jIva "caugaiyA" ye yahAM se nikalakara nAraka tiryak manuSya aura deva, ina cAroM gatiyoM meM jAte haiM isaliye, ye caturgatika kahalAte haiM / "duAgaiyA" sthalacara catuSpada dvayAgatika hote haiM-arthAt tiryaJca aura manuSyoM meM se uvRtta hokara jIva yahA~ saMmachima sthalacara catuSpada yoni meM Ate haiM-23, "parittA asaMkhejjA pannatA" pratyeka zarIrI inameM asahyAta kahe gaye haiM / "settaM thlyrcuppysNmucchimpNciNdiytirikkhjoema banemAM jAya che. ane cArapagAomAM ane parikSAmAM paNa jAya che je teo manuSyamAM jAya te teo karmabhUmivALA manuSyamAM ja jAya che akarmabhUmika manuSyamAM nahi. aMtaradvIpamAM paNa saMkhyAta varSanI AyuSyavALAomAM paNa jAya che, ane asaM. khyAta varSanI AyuSyavALAomAM paNa jAya che je teo demAM jAya che, te bhavanavAsI demAM ane vAtavyantara devomAM ja jAya che te sivAyanA AgaLanA devalokamAM jatA nathI, kemake-tyAM asaMsI AyuSyane abhAva che. 22 gatyAgatikAramAM-A sthalacara yatu 547 "caugaiyA" tnme| mAthI nIjIna na24gati, tiya yAti, manuSyagati bhane haivAti mA yAre gatiyomA jaya che. tethI tayA ' yati havAya che. "du AgaiyA" sthAya2 yatuSpa / yAgati-me gatithI mAvApADaya cha arthAta taya tiryaMce ane manamAMthI udbhavata thaIne-nIkaLIne ahiMyAM A saMmU7ima sthalacara catuSpadanImAM Ave che. 23 "parittA asaMkhejjA pannattA" pratye: zazaza tamAma asabhyAta 4 cha. 'se thalayaracauppayarsamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" mA Na mA syasayara yatu:54 bhU Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyadyotikA TIkA pra0 1 sthalacaraparisarpasaM mUchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 249 te ete sthalacaracatuSpadasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH ekakhuradvikhuragaNDI pada sanakhapadAntAzcatvAraH sarvadvArairnirUpitA iti ||suu0 21 // sthalacaracatuSpadasaMmUcchimapaJcendriya tiryagyonikAn nirUpya sthalacaraparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAn nirUpayitumAha- 'se kiM taM' ityAdi / sUtram - 'se kiM taM thalayara parisappa saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? thalayaraparisappa saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA. taM jahA - uragaparisappasaMmucchimA bhuyagaparisappa saMmucchimA ya / se kiM taM uragaparisappa samucchimA ? uragaparisappasaMmucchimA cauvvihA pannattA taMjahA - ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA / se kiM taM ahI ? ahI duvihA pannattA taMjahA davvIkarA mauliNo ya / se kiM taM davvIkarA ? Goat karA aNegavihA pannattA- taM jahA - AsIvisA jAva se taM davvI karA | se kiM taM mauliNo maliNo aNegavihA pannattA taMjahA divvA goNasA jAva se taM mauliNo, se taM ahI / se kiM taM ayagarA ? ayagarA egAkArA pannattA / se agarA / se kiM taM AsAliyA ? AsAliyA jahA paNNavaNAe settaM AsAliyA / se kiM taM mahoragA ? mahoragA jahA paNNavaNAe settaM mahoraMgA / je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA, taMjahA-pajjatAya appajjattAya taMceva / NavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNapuhuttaM / ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM tevaNaM vAsasahassAI / sesaM jahA jalayarANaM / jAva cau giyA" isa prakAra se ye sthalacara catuSpada samUcchima paJcendriya tiryagyonika eka khura se lekara sanakhapada taka cAra prakAra ke sarvadvAro dvArA nirUpita kiye gaye haiM || sU0 21 // cchi+ma paMcendriya tiyaAAnika eka purathI laI ne sanakhapada sudhInA cAre prakAranA badhA dvArAthI nirUpita karyAM che. zAs0 215 31 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gaiyA duAgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA / settaM uragaparisappA || se kiM taM bhuyagaparisappa saMmUcchimathalayarA ? bhuyagaparisappasaMmucchimathalaya agavihA pannattA taM jahA - gohA NaulA jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA / taM jahA-pajjantA ya apajjAttAya / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhajjaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNupuhutaM / diI ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI | sesaM jahA - jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaMIyA / parittA asaMkhejjA pannatA se taM bhuyagaparisappasaMmucchimA, se ttaM thalayarA // sekiMtaM khahayarA ? khahayarA caubvihA pannattA taM jahA cammapakkhI, lomapakkhI samuggapakkhI vitatapakkhI / se kiM taM campakkhI ? cammapakkhI aNegavihA pannattA taM jahA vaggulI jAva je yAvanne tahapagArA, settaM cammapakkhI / se kiM taM lomapakkhI lomapakkhI aNegavihA pannattA / taM jahA- DhaMkA ka~kA je yAvanne tahappagArA, settaM lomakkhI / se kiM taM sasuggapakkhI ? samuggapakkhI egA gArA pannattA jahA paNNavaNAe / evaM vitatapakkhI jAva je yAvanne tahampagArA, te samAsao duvihA pannattA taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / NANattaM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM / ukkoseNaM dhaNupuhuttaM / TiI ukkoNa bAvatAraM vAsasahassAI, sesaM jahA jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA / settaM khahayarasaMmucchimatirikkhajoNiyA / settaM saMmucchimapaMcidiyatirikkhajoMNiyA // sU0 22 // 250 chAyA - atha ke te sthalacaraparisarpa saMmUcchima paJcendriya tiryagyonikA ? sthala caraparisarpasaM mUmipaccendriyatiryagyotikA dvividhAH praptAH tadyathA uraH parisarpa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 255 saMmUcchimAH, bhujaparisarpasaMmRcchimAH / atha ke te uraHparisarpasamUcchimA: ? uraHparisarpasaMbhUcchimAzcaturvidhAH prazaptA stadyathA-ahayaH, ajagarAH, AsAlikAH, mahoragAH atha ke te ahayaH ? ahayo dvividhAH prajJaptA stadyathA-darvIkarAH mukulinazca / atha ke te darvIkarAH ? dIkarA anekavidhAH prazaptA stadyathA AzIviSAH yAvat te pate darvIkarAH / artha ke te mukulinaH ? mukulino'nekavidhAH prazaptAH tadyathA-divyA goNasA yAvat te pate mukulinaH / te ete ahayaH / atha ke te ajagarAH ? ajagarA ekAkArAH prajJaptAH, te pate ajgraaH| atha ke te AsAlikAH ? AsAlikA yathA prajJApanAyAm / te pate AsAlikAH // atha ke te mahoragAH ? mahoragA yathA prajJApanAyAm / te ete mahoragAH / ye cAnye tathAprakArA ste samAsato dvividhAH prajJaptA, tadyathA-paryAptA cAparyAptAzca tadeva / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenAmulAsaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa yojanapRthaktvam / sthiti jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa tripaJcAzadvarpasahasrANi / zepaM yathA, jalacarANAm , yAvaccaturgatikA dvayAgartikAH, parItA asaMkhyAtAH prAptAH, te ete uraHparisaH / atha ke te bhujaparisarpasaMmUchimasthalacarAH ? bhujaparisarpasaMmUchimasthalacarA anekavidhAH prAptAH tadyathAgodhA nakulA yAvad yecAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptA, tadyathA-paryAtAzcAparyAtAzca / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgam utryeNa dhanuHpRthaktvam / sthiti rutkarSeNa dvicatvAriMzadvarpasahasrANi / zeSaM yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA dvthaagtikaaH| parInA asaMkhyAtAH prAptAH, te pate bhujaparisarpasaMmUcchimAH / te pate sthalacarAH / atha ke te khecarAH ? khecarAzcaturvidhAH prajJaptAH, tadyathA carmapakSiNAH, lomapakSiNaH samudgakapakSiNaH vinatapakSiNaH / atha ke te carmapakSiNaH, carmapakSiNo'nekavidhAH prAptAH, tadyathA-vaggulino yAvadyecAnye tathAprakArA , te ete carmapakSiNaH // atha ke te lomapakSiNaH ? lomapakSiNo'nekavidhAH prajJaptA. tadyathA-DhakA kaMkAH ye cAnye tathAprakArAH te ete lomapakSiNaH / atha ke te samudgakapakSiNaH ? samudgakapakSiNa ekAkArAH prakSaptAH yathA prajJApanAyAm / evaM vitatapakSiNo yAvad ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prazaptA , tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / nAnAtvam zarIrAvagAhanA jaghanyenA gulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHpRthaktvam / sthiti rutkarSeNa dvAsaptativarSasahasrANi, zepaM yathA jalacarANAm / yAvat caturgatikA dhAgatikAH parItA asaMkhyAtAH prkssmaaH| te pate khecarasamUcchimatiryagyonikAH, te ete saMmUcchimapaJcendriyatiryanyonikAH // 22 // - TIkA-se ki taM thalayaraparisappasaMmucchimapaMciMdiya tirikkha joNiyA' atha ke te sthalacaraparisarpasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAH ? iti praznaH, uttarayati-thalayaraMparisappa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jIvAbhigamasUtra samucchimA duvihA pannattA' sthalacaraparisarpasamUcchimajIvAH dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH kathitAH, daividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathathA - 'uraparisappasaMmRcchimA' uraHparisarpasaMmUchimA', urasA-vakSasthalena parisapainti-gacchanti ye te uraHparisarpAH sarpAdayaH / 'bhuyaparisappasaMmucchimA' bhujaparisarpasamUrchimAH, bhujAbhyAM parisarpanti-gacchantIti bhujaparisarpA stAdRzAzca te samUchimA iti bhujaparisarpasaMmacchimAH godhAdayaH, tathA ca-uraHparisarpabhujaparisarpamedena sthalacaraparisarpasaMmUrchimAH dvividhA bhavantIti bhAvaH / 'se ki taM uragaparisappasamucchimA' atha ke te uraHparisarpasaMmUchimAH / iti praznaH, uttarayati sthalacara catuSpadoM kA nirUpaNa karake aba samUchimasthalacaraparisoM kA nirUpaNa karate haiM-"se kiM taM thalayaraparisappasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" ityAdi / TIkArtha-"se kiM taM thalayaraparisappasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta ! sthalacara parisarpa saMmUchimapaMcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke kahe haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM-"thalayaraparisappasaMmucchimA duvihA pannattA" he gautama / sthalacara parisarpa paMcendriya tiryagyonikajIva do prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" jo isa prakAra se hai, 'uraparisappasaMmucchimA bhuyaparisappasaMmRcchimA" eka uraHparisarpasaMmachima paJcendriya aura dUsare bhujaparisarpa samUchima paJcendriya jo chAtI se saraka kara calate haiMmarthAt chAtI ke bala para calate hai aise ve uraHparisarpa saMmUchima tiryagpaMcendriya jIva haiN| tathA jo hAthoM ke sahAre se calate haiM ve bhujaparisarpasaMmacchimatiryagpaMcendriya jIva haiM / "se" kiM taM uraparisappasaMmucchimA" he bhadanta ! ve uraHparisarpasamUchimapaJcendriyatiryagyo sthalacara catuSpadonuM nirUpaNa karIne have saMmUchima sthalacara parisarponuM nirUpaNa 42vAmA bhAva cha "se kiM taM thalayaraparisappa samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" tyAhi. - "se kiM taM thalayarapArasappasamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" tyAla he bhagavana sthalacara parisarSa sa mUriSThama paMcendriya tinika jIva keTalA 42 cha 1 mA prazna uttarabhAM prabhu gautamasvAbhIne 4 cha -'thalayaraparisappa.. saMcchimA duvihA paNNatA" gautama ! sthalaya2 parisaya 5ndriya tiyAni41. me prA2nA 4aa cha. "taM jahA" te me praare| 25 // pramANe cha. "ura parisappasaMmucchimA bhuyaparisappasaMmucchimA" se 62:52sa sabhUchi 5'yandriya mane bhI suna para sapa saMmUcchima paMcendriya. jeo chAtIthI sarakIne cAle che, arthAta chAtInA baLathI cAle che tevA che uraH parisarpa saMmUmi tiryapaMcendriya jIva che. tathA jeo hAthanI sAyathA yA cha, tyo paripa sabhUmi tiya 05 yandriya cha, "se ki ta uraparisappasaMmucchimA" maga te 72: parisa bhUribha pathandriya tiya yAni Feel nA hAya cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 4 cha-uragaparisappasamucchimA cau Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratIkA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasamUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 253 'uraparisappasaMmucchimA caunvihA pannattA' uraHparisarpasaMmUrchimAzcaturvidhA zcatuprakArakAH prajJaptAH-kathitAH / caturbhedAn darzayati-'taM jahA', ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'ahI ayagarA AsAliyA mahoragA' 'ahayaH-sarpavizeSAH, ajagarAH-sthUlakAyAH sarpavizeSAH, AsAlikAHsarpavizeSA eva, mahoragA api sarpavizeSA eveti / aheH svarUpaM bhedaM ca jJAtuM praznayannAhase ki taM' ityAdi, 'se kiM taM ahI' atha ke te ahayaH ! iti praznaH, uttarayati-'ahI vihA pannattA' ahayo dvividhAH-dviprakArakAH prajJatAH -kathitAH, dvavidhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'davdhIkarA mauliNIya' durvIkarAH mukulinazca, tatra darvI-phaNA tatkaraNazIlA ye te darvIkarAH, tathA mukulam-phaNAvirahayogyA zarIrAvayavavizeSAkRtiH sAvidyate yeSAM te mukulinaH phaNAkaraNazaktirahitA ityarthaH / 'se ki taM dadhvIkarA' atha ke tedIkarA iti-praznaH, uttarayati-'davvIkarA aNegavihA pannattA' darvIkarAH sarpA bhanekavidhAHanekaprakArakAH prajJaptAH- kathitAH, anekamedaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'AsIvisA jAva settaM dadhvIkarA' AzIviSA yAvat te ete dakirAH atra yAvatpadena nika jIva kitane prakAra ke hote hai ! uttara-meM prabhu kahate haiM- "uraparisappasamucchimAghaunvihA pannattA" he gautama ! uraHparisarpasaMmUchimatiryagyonika jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" ve unake cAra prakAra ye haiM-"ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA" mahi-sarpavizeSa, ajagara-sthla zarIra vAle sarpa vizeSa, sAlika-sarpa vizeSa aura mahoraga "se ki taM ahI" he bhadanta ! sarpavizeSa rUpa jo ahi haiM ve kitane prakAra ke hote haiM ? "ahI duvihA pannattA" he gautama ! sarpavizeSa rUpa mahi do prakAra ke hote. hai| "taM jahA" jaise "danvIkarA mauliNo ya" darvIkara aura mukulI inameM jinako phaNA hotI hai ve darvIkara aura jinako phaNA nahIM hotI haiM ve mukulI haiM / "se kiM taM davIkarA" he bhadanta ! darvIkara sarpa ke kitane bheda hai ? "davvIkarA aNegavihA pannattA" he gautama ! darvIkara ke aneka bheda hai / "taM jahA" jaise--"AsIvisA jAva se taM dabIvihA paNNattA gautama ! 12:5risapasa bhUmi tiyanyAni vA yA2 prA2nA DAya cha "taM jahA" te yA2 prsh| 21 pramANe cha,-"ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA" mahi-: sapAvizeSa magara, sthUla zarIrAne sapa vizeSa mAsAsi-sapa vizeSa, mana bhaDA21, "se' kiM taM ahI" maga sapa vizeSamA 2 mahinAmanA sapa cha, taTasA prAranA lAya. che 1 "ahI duvihA paNNattA' gautama ! sapa vizeSa35 mahI meM prAranA DAya che 'taM. mahA" te mA prabhArI che. "davvIkarA, maulINAya" : 4aa 42 mana mAla bhusI, tamA jeone phaNA hoya che teo davIkara kahevAya che. ane jemane phaNa hotI nathI teo mukulI, 49vAya che. "se kiM taM davvIkarA" bhagavan havI42 sapanA TasA leha sA cha ? "davvIkarA aNegavihA paNNattA" gautama ! havA 42 mA bhane prAya che.. "taM jahA" te mA pramANe cha, 'AsIvisA jAva settaM dadhIkarA" mAsI.viSa vigaire. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra prajJApanAyA. prathamaM jovaprajJApanAprakaraNaM draSTavyama , tathAhi-'AsIvisA'. diTThIvisA, uggavisA, bhogavisA, tayAvisA lAlAvitA, nissAsavisA, kaNhasappA, seyasappA, kAgodarA dubhapupphA kolAhA selesayA' / AzIviSA dRSTiviSA ugraviSA bhogaviSAH tvagviSAH lAlAviSAH niHzvAsavipAH kRSNasarpAH zvetasaH kAkodarAH durabhipuSpAH kolAhAH zailezayA iticchaayaa| tatra AgIviSA--Azyo daMSTrA. tAsu vipaM garalaM yeSAM te AzIviSAH, taduktam 'AsIdADhA taggaya visA AsIvisAmuNeyavvA' AzI daMSTrA 'stadgataM vipaM yeSAM te AzIvipA unnetanyA / zeSa sabai prajJApanAto'vaseyam / darvIkarAH AzIviSAdayaH sarpAH kathitA / / 'se ki taM mauliNo' atha ke te mukulinaH / iti praznaH, uttarayati-'mauliNo karA" AsIvipaAdi yahA yAvatpada se prajJApanA kA samasta prakaraNa isa sambandha kA grahaNa huA hai-vaha TIkA meM diyA gayA hai usakA artha isa prakAra se haiM-AzIviSa-jinakI dADha meM viSa hotA hai aise marpa AzIviSa kahalAte haiM jaise-kahA hai-'AsI dADhA taggayavisA AsIvisA muNeyabvA" AzI nAma dADhA hai unameM jinako viSa hotA hai unheM AzIviSa jAnanA cAhiye / dRSTivipa-ninakI dRSTi meM viSa hotA hai ve sarpa / ugraviSa-jinakA viSa bahata adhika ugra-jaharIlA hotA hai aise sarpa / bhogaviSa-jinake zarIra meM viSa bahuta adhika ugra-jaharIlA-hotA hai aise sarpa, tvag viSa-jinakI camar3I meM vipa hotA hai ve sarpa, lAlA viSa-jinakI lAra meM viSa hotA hai aise sarpa, niHzvAsa vipa jinakI zvAsa meM viSa hotA hai aise sarpa tathA-kRSNasarpa, zvetasarpa, kAkodara, durabhipuSpa, kolAha aura zailezya ye saba darvIkara sarpa ke bheda haiN| ina. medoM ko lekara darvIkara / sarpa ke aneka bheda ho jAte haiN| "se kiM taM mauliNo" he bhadanta mukulIsarpa ahiyAM yAvat padathI prajJA panA sUtrane saghaLe pATha A viSayane lagate grahaNa karyo che. ane te pATha TIkAmAM batAvavAmAM AvyA che. tene artha A pramANe che -AzIviza-jenI haDhamA vi5 DAya cha, tpaas| mAzIviSa 42vAya che. rema-"AsIdADhA taggayavisA, .. AsIvisA muNeyavA" mAzInAma che te mAyA 2 saya cha, tayA bhaashiiviSa kahevAya che daSTivi-jeonI daSTimAM viSa hoya tevA sarpo, ugraviSa eTale ke jemanuM viSa ghaNuM vadhAre hoya ane jherIluM hoya evA sapaeN, bhogaviSa-jeonA zarIramAM ghaNuM , vadhAre viSa hoya evA sarSe bhega viSa kahevAya che tyaviSa-jeonI cAmaDImAM vipa hoya che. evA savaeN viSa kahevAya che lAlAviSa-jeonI lALamAM viSa hoya che, evA sape lAlAviSa kahevAya che "niHzvAsa viSa-jeonA zvAsamAM viSa hoya che. evA sarve , ni zvAsa kahevAya che. tathA kRSNasarpa, sarpa, kAkodara, durabhipuSya. kolAha ane rIlezya' A badhA dIkarA sapanA bheda che A bhedone laIne devIkara sarpo aneka prakAranA 4vAya che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyapratikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 255 aNegavihA pannattA' mukulinaH - sarpavizeSA anekavidhAH - anekaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, 'taM jahA ' tadyathA - 'divyA goNasA jAva settaM mauliNo' divyA goNasA yAvat te ete mukulinaH kathitAH, atrApi yAvatpadena prajJApanA prakaraNamunneyamiti 'se ttaM ahI' te ete ahayaH - sarpavizeSAH kathitA iti // aherbhedAn nirUpya ajagarabhedAn nirUpayitu praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM ayagarA' atha kete ajagarA : ? iti praznaH; uttarayati - 'ayagarA ' egAgArA pannattA' ajagarA ekAkArA ekaprakArakA eva prajJaptAH - kathitA iti te ete anagarA nirUpitA iti / 'se kiM taM AsAliyA' atha ke te mAsAlikAH ' iti praznaH, uttarayati'AsAliyA jahA paNNavaNAe' AsAlikA yathA prajJApanAyAM kathitA ratathaiva jJAtavyAH, tatrahikitane prakAra ke hote hai ? " mauliNo aNegavihA pannattA" he gautama ! mukulI sarpa aneka prakAra ke hote haiM / "taM jahA " jaise- divtrA goNasA jAva se ttaM mauliNo" divya, gonasa Adi, yahA~ yAvatpada se prajJApanA kA prakaraNa isa sambandha meM gRhIta huA hai / " se ttaM addI" isa prakAra se yahA~ taka kA kathana saba "ahI" ke sambandha meM kahA gayA, jAnanA cAhiye | aba sUtrakAra ajagara ke bhedoM ko prakaTa karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM ayagarA" he bhadanta / ajagara kitane prakAra ke hote haiM ? " ayagarA egAgArA, pannattA" he gautama ! ajagara eka prakAra ke hI hote haiM / " se kiM taM AsA liyA" he bhadanta ! AsAlika sarpa kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- " AsAliyA jahA paNNavaNAe " he gautama | prajJApanA prakaraNa meM jaisA kahA gayA haivaisA hI yahA~ ina AsAlikoM ke sambandha meM kaha lenA cAhiye / usa prakaraNa kA bhAva aisA "se kiM taM mauliNo" se lagavan bhutrI sarpa DeMTalA ajharanA hoya che ! "mauliNo aNegavihA paNNattA" he gautama ! bhuGkusI sarpa ne aAranA hoya che. "taM jahA " te mI pramANe che - divvA goNasA jAva se taM mauliNo" hivya, gonasa, vigere maDiyAM cAvaNdathI prajJApanAsUtranuM A sabaMdhane lagatuM prakaraNa grahaNa karAyuM che. puna " se taM ahI" mA rIte bhAratA sudhInu sadhaNu' sthana 'ahI' nA sadhabhAM Desa che, tema samajavu have sUtrakAra 'ajagara' nA bhedo prakaTa kare che - A pUche che - " se kiM taM ayagarA' he bhagavan magara ananA uttarabhAM alu uDe che - " ayagarA pagAgArA kheLa ahAranA hoya che. irIthI gautama svAbhI pUche che - "se kiM taM AsAliyA" De' bhagavana AsAlika sa` keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke "sAliyA jahA paNNavaNAe" he gautama! ajJApanA 'sUtrabhA mA viSayabhAM ? abhASe kahela che, eja pramANe ahiyAM A AsAlikAnA saMbadhamAM samajI levuM te prakaraNa nA " samadhamAM gautama svAmI prabhune aisA aAranA hoya he ? A paNNattA" he gautama! magara Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 . . jIvAbhigamasUtre prajJApanAprakaraNam 'se kiM taM AsAliyA ? kahi NaM bhaMte ! AsAliyA saMmucchaMti' ityAdi pAThaH prajJApanAto'vaseyaH, tadarthazcettham ___ete AsAlikAH antarmanuNyakSetre arddhatRtIyeSu dvIpeSu nirvyAghAtena vyAghAtahetukaM suSamAdirUpa duSpamaduppamAdirUpaM ca kAlaM varjayitvA paJcadazasu karmabhUmipu, vyAghAtaM pUrvoktarUpaM pratItya vyAghAtamAzritya paJcasu mahAvideheSu etAvatA triMzatsu akarmabhUmiSu-haimavata-irivarSa-ramyakavarSahairaNyavarNottarakurudevakururUpeSu ete AsAlikA notpadyante, iti vijJeyam / tathA-cakravartinaH valadevAH vAsudevAH mANDa likAH mahAmANDalikAH, eteSAM skandhAvArepu sainyazibireSu grAmanagarakheTakarvaTamaDhambadroNamukhapattanAkarAzramarAjadhAnInAM nivezeSu prAmAdInAM janasamUhasthAneSu eteSAM hai-he bhadanta ! AsAlikA kA kyA svarUpa hai aura vaha kahA~ saMmUrchita hote hai ? he gautama ! ve AsAlika dAIdvIpa rUpa manuSyakSetra ke bhItara saMmUcchita hote hai-arthAt saMmUrchana janma se utpanna hote haiM-niyAghAtAbhAva ko lekara arthAt vyAghAta suSamasuSamAdirUpa tathA duppama duSpamAdi rUpa kAla usake abhAva meM ve pandraha karmabhUmiyoM meM samUcchita hote haiM / arthAt pAMca bharata pAMca airavata aura pAMca videha ina pandraha karmabhUmiyoM meM utpanna hotI hai / evaM pokta rUpa vyAghAta ko lekara ve supamasuSpama dupamaduppama Adi kAla rUpa vyAghAta kI apekSA se ve pAMca mahAvidehoM meM tathA cakravartI ke skandhAvAroM meM-kaTakoM meM, baladeva ke skandhAbAroM meM, vAsudeva ke skandhAvAro meM mANDalika ke skandhAvAroM meM, mahAmANDalika ke skandhAvAroM meM (senAkApaDAva) grAmanivezoM meM gAma ke janasamUha ke paDAva meM nagara meM kheTa meM karbaTa meM maDamba me, droNamukhameM, pattananivezoM meM, Akara-khAnameM AzramameM, rAjadhAnI meM aura inhIM ke nivezoM meM, bhAva A pramANe che. gautama svAmI pUche che -ke bhagavana AsAlike nA keTalA bhede che ? ane teo kayAM saMmUrijIta thAya che? AnA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama te AsAlike DhAI dvIparUpa manuSya kSetranI aMdara saMmUcchita thAya che. arthAta saMmUIna paNAthI utpanna thAya che. nirvAghAta bhAvane laIne arthAta vyAghAta suSama suSamAdirUpa tathA duSama duSamArirUpa kAla nA abhAvamAM teo paMdara karmabhUmimAM saMmati thAya che arthAta pAMya bhArata, pAMca airavata, ane pAMca videha A paMdara karma bhUmimAM utpanna thAya che. tathA pahelAM kahela vyAghAta ne laIne teo suSama suSama duSaNa dudhama vigere kALa rUpa vyAghAtanI apekSAthI teo pAMca mahAvidehAmAM tathA cakra. vatinA andhAvAmAM eTale ke kaTakamAM. tathA baladevanA skaMdhAvAmAM, vAsudevanA skadhA vAramAM mAMDalikenA ThaMdhAvAmAM grAmanivezamAM grAmanA jana samUhanApaDAvamAM nagara nizemAM kheTa nivezamAM karbaTa nivezamAM, maDa nivezamAM, droNamukha nivezamAM. pattana nivezamAM, Akara-khANanA nivezamAM Azrama nivezamAM, rAjadhAnInA nivezamAM, Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUJchima paM. ti. jIvanirUpaNam 257 khalveva vinAzepu vinAzasamayeSu atra khalu AsAlikAH saMmUrcchanti, te jaghanyena amula. syAsaMkhyeyabhAgamitayA'vagAhanayA iyamavagAhanA, eSAmutpatteH prathamasamayaviSayA jJAtavyA, utkarSeNa dvAdazayojanapramitayA avagAhanayA tadanurUpaM ca khalu viSkambhabAhalyena bhUmiM dalitvA tatra saMmUrcchanti, ata. asaMjJino mithyAdRSTayaH, eteSAM sAsvAdanasamyaktvasyApi abhAvAt / ajJAnina:-matizrutAdijJAnarahitAH, antarmuhUrtAddhAyuSa eva kAlaM kurvanti, ete AsAlikAH etAdRzasvarUpAH kathitA iti / 'se taM AsAliyA' te ete AsAlikAH samyag nirUpitA iti prajJApanAprakaraNArthaH // AsAlikAn nirUpya mahoragAn nirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM mahoragA' atha ke te mahoragAH ? iti mahoragaviSayakaH praznaH, uttarayati-'mahoragA jahA paNNavaNAe' mahoragA yathA prajJApanAyAm , prajJApanAyAM yathA mahoragANAM medAdi nirUpitaM tathaivAtrApi mantavyam , prajJApanAprakaraNaM centham--'se kiM taM mahoragA mahoragA aNegavihA pannattA taM jahA-atthegaiyA arthAt vinAza kI upasthitimeM AsAlikA saMmUchita hote haiM, arthAt ina saba sthAnomeM AsAlika saMmUchina janma se utpanna hotA hai / isakI avagAhanA jaghanya se amula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / yaha avagAhanA inake utpAdana ke prathama samaya kI hai aura utkRSTa se bAraha yojana kI hotI hai| apane anurUpa hI viSkambha aura vAhalya se-lambI cauDI bhUmi ko vidAraka vahAM ve saMmUrchita hote hai ye asajJI hote haiM mithyAdRSTi hote haiM / aura ajJAnI hote haiM ve eka antarmuhUrta kI Ayu ko lekara saMmUrchita hote haiM ye AsAlikA garbhaja nahIM hote haiM kintu saMmUrchana janmavAle hI hote haiN| manuSya kSetra ke bhItara hI. ye saMmUrchita hote hai / manuSyakSetra ke bAhara nahIM / manuSyakSetra meM bhI yaha sarvatra utpanna ' nahIM hote kintu aDhAIdvIpa meM hI utpanna hote hai etAvatA yaha lavaNasamudra meM aura kAlodaghisamudra meM utpanna nahIM hote haiM aisA jAnanA caahiye| ane tenAja vinAzamAM arthAta vinAzanI upasthitimAM AsAlike saMmUcchita thAya che. arthAta A saghaLA sthAnamAM AsAlika samUrNana janmathI utpanna thAya che tenI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANanI hoya che A avagAhanA temanA utpAda-utpattInA prathama samayanI che. ane utkRSTathI teonI avagAhanA bAra ejananI hoya che pitAne anurUpa viSThabha ane bAhulyathI vizALa bhUmine vidArIne tyAMthI saMmacchita thAya che. teo asaMsI hoya che. mithyAdaSTi vALA hoya che ane ajJAnI hoya che teo eka aMtarmuhUrtanI AyuSyane laIne saMmUchita thAya che A AsAlike garbhaja hotA nathI. paraMtu sa mUna janmavALA hoya che. manuSya kSetranI aMdara ja teo saMmUcchita thAya che. manuSya kSetranI bahAra nahIM. manuSyakSetramAM paNa teo badhe ja utpanna thatA nathI paraMtu aDhAI dvIpamAM ja utpanna thAya che tethI teo lavaNasamudramAM ane kAledadhi samudramAM utpanna thatA nathI. tema samajavuM. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jIvAbhigamasUtre 258 aMgulaM pi aMgulapuhuttayA vi vihasthi pi-vihatthipuhuttayA vi syaNi pi-rayaNipuhuttayA vi kuccha pi kucchittayA vi dhaNuhaM pi dhaNupuhuttayA vi gAuyaM pi gAuyadhuhuttayA vi 'joyaNa pi joyaNaputtayA vi joyaNasayaM pi joyaNasayapuhuttayA vi te NaM thale jale jAyA jale vi caraMti te Natthi iha' vAhiraesa dIvasamuddesu havaMti je yAvanne tahappagArA" atha ke te mahoragA, mahoragA anekavidhAH prajJaptAH tadyathA - santyeka ke aGgulamapi aGgulapRthakUtvakA api vitastirapi vitastipRthaktvakA api ratnirapi ratnipRthaktvakA api, kukSirapi kukSipRthaktvakA api dhanurapi dhanu pRthaktvakA api, gavyUtamapi gavyUtapRthaktvakA api yojanamapi yojanapRthaktvakA api, yojanazatamapi yojanazatapRthaktvakA api, te khalu sthale jale jAtAH jale'pi caranti, te na santIha, bAhyepu dvIpasamudreSu bhavanti ye cAnye tathAprakArAH, te ete mahoragA iti cchAyA / atha vyAkhyA 'se kiM taM mahoragA' atha ke te mahoragA, uttarayati - 'mahoragA aNega vidyA pannattA' mahoragAH-aneka vidhA: - anekaprakArakAH prajJaptAH- kathitAH, mahAntazca te i... mahoragA', vizAlakAyasarpAityartha', teSAmanekatvaM darzayati- 'taM jahA ' tadyathA - ' atthegaiyA aMgulaM pi' astyeka ke aMgulamapi kecana mahoragA itthaMbhUtA ye aMgulamapi aMgulaM yAvadapi pramANena, atra 'api ' zabdena aMgulapramANAt- kecinnyUnA api bhavantIti bhAvaH, aMgulapramANA api ityartha, zarIrA aba mahoraga kA varNana karate haiM- " se ki taM mahoragA " ityAdi / " se kiM ta maho ragA" he bhadanta ! mahoraga kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 2- - "mahoragA jahA paNNavaNAe " he gautama ! prajJApanA meM mahoragoM kA bheda dvArA jaisA - nirUpaNa kiyA gayA hai vaisA hI vaha yahA para bhI kara lenA cAhiye / prajJApanA kA vaha prakaraNa TIkA meM diyA gayA hai| usakA artha isa prakAra se hai- - gautama ne jaba prabhu se aisA pUchA ki he bhadanta ! mahoraga - kitane prakAra ke hai' tathA-inakA svarUpa kyA hai ? uttara meM prabhu kahate hai - he gautama! mahoraga aneka prakAra ke haiM, baDe baDe jo sAMpa haiM unakA nAma mahoraga haiN| inakA zarIra bahuta hI vizAla hotA haiM / inameM kitaneka mahoraga aise hote hai jo eka aGgula kI avagAhanA vAle hote haiN| yahAM 2 veara bhAra sarpoM vAnare che. tebhA gautamasvAmI pUche che The-"se kiM taM mahoragA" he bhagavan mahoraga sarpoMnA bheTalA leho he 1 mA praznanA uttaramAM prabhu jItamasvAmIne che - "mahoragA jahA paNNavaNAva" he gautama! prajJAyanA sUtrabhAM mahArAnA bhede atAvatA je pramANenuM nirUpaNa karela che e pramANe te saghaLu nirUpaNa ahiyAM samajI levu prajJApanA sUtranu' te prakaraNa TIkAmAM ApavAmA Avela che tena artha A pramANe che--gautamasvAmI e jyAre prabhune evu' pUchyu ke he bhagavan mahAragA keTalA prakAranA che ? tathA tenuM zuM svarUpa che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke huM gautama ! mArage aneka prakAranA haiAya che. meTAmAM meATA je sarpA hAya che, tene mArage kahevAya che. teonA zarIre ghaNA ja vizALa hAya che. te paikI keTalAka mahArage evA hAr Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 1. sthalacaraparisarpamUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 259 vagAhanayA bhavantItyarthaH / atrAGgulam ucchrAyAGgulaM jJAtavyam zarIrapramANasyAgre vakSyamANatvAt / 'aMgulaputtayA vi' kecana mahoragA alapRthaktvakA api dvyaGgulAdArabhya navAGgulaparyantapramANe pRthaktvazabda' pAribhASikaH aGgulapRthaktvaM zarIrAvagAhanA yeSAmasti ityaGgulapRthaktvakAH, kecid ekAGgulAdupari navAGgalapramANAvagAhanAvanto'pi bhavantIti bhAvaH, 'bihathi pi' vitastirapi vitarita yAvat pramANena kecana mahoragA vitastipramANA api zarIrAvagAhanayA bhavanti vitastirdvAdazAGgulapramANA bhavatIti / 'vihatthipuhuttayA vi' kecana 'vastipRthaktvakA api zarIrAvagAhanayA bhavanti, 'rayaNi pi' ratnimapi kecana ratnimapi ratnipramANA. api zarIrAvagAhanayA bhavanti, dvivirtAstipramANA ratniriti / ' syaNipuhuttayA vi' ratnipRthaktvakA api kecana / 'kucchi pi' kukSimapi kuci yAvat pramANena, kukSipramANAH kecana mahoragAH zarIrAaGgula se ucchrAyAdgula jAnanA / kyoki zarIra kA pramANa svayaM sUtrakAra Age kahane vAle haiM / kitaneka mahoraga aise hote haiM, jinake zarIra kI do agula se lekara nau aGgula taka kI avagAhanA hotI hai / pRthaktva zabda pAribhASika hai / yaha do aMgula se lekara nau bahula taka kI avagAnA kA yahAM bodhaka hai / kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA vitasti dvAdaza aGgula pramANa hotI hai / kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA vitasti pRthaktva do vitasti se lekara nau vitasti taka kI hotI hai-kitaneka mahoraga aise hote haiM ki jinakI zarIrAvagAhanA eka ratnipramANa hotI hai kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA do ratni se lekara nau ratni taka kI hotI hai / ratni do vitasti 24 aGgula kI hotI hai arthAt eka hastapramANa kA nAma ratni haiM / kitaneka mahoraga aise bhI hote haiM jo zarIrAvagAhanA se kukSi pramANa - do hAtha ke hote haiM / kitaneka mahoraga che ke--jee eka AgaLanI avagAhanAvALA hoya che. ahiyA AMgaLathI ucchAya AMgaLa samajavuM kemake zarIranuM pramANa sUtrakAra pAte ja AgaLa kaheze keTalAka mahoragA evA hoya che ke-jeenA zarIreAnI avagAhanA be AgaLathI laIne nava AMgaLa sudhInI hoya che. pRthava zabda pAribhASika che A pRthaklRtva zabda e AMgaLathI laI ne nava AMgaLa sudhInI avagAhanA ne ahiyAM medha karAve che keTalAka mahorageA evA hoya che, ke jenA zarIranI avagAhanA vitasti eTale ke khAra AMgaLa pramANanI hoya che. keTalAka mahorage evA hoya che ke jeonA zarIranI avagAhanA vitasti pRtharva eTale ke e vitastithI laIne nava vitasti sudhInI hoya che. keTalAka mahorage evA hoya che ke-jeenA zarIranI avagAhanA eka tni pramANa hoya che. keTalAka mahoragA evA hoya che ke-jemanA zarIranI avagAhanA eranithI laIne nava ratna sudhInI hoya che. tni e vitasti eTale ke cAvIsa AgaLanI hrAya che. arthAt eka hAtha jeTalA pramANunuM nAma rani che. keTalAka mahorage evA paNa hAya che, enA zarIranI avagAhanA kukSipramANu-eTale ke be Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre vagAhanayA bhavanti, kukSihistapramANA bhavati / 'kucchipuchattayA vi' kukSipRthaka vakA api kecana mahoragA bhavantIti, "dhaNuhaMpi' kecana mahoggA dhanupi zarIrAvagAhanayA bhavantIti, hastacatuSTayapramANaM dhanurbhavatIti / 'dhaNuhapuhunayA vi' vanu pRthak vakA api kecana mahoragA / 'gAraMvi' gavyUtamapi phecana mahoragAH zarIgavagAhanayA bhavanti, dvidhanuH sahamapragaNaM ganyUtam / 'gAuyapuhattayA vi' gavyUtapRthaktvakA api kecana mahoragA bhavantIti, 'joyaNa pi' yojanapi yojanapramANA api kecana mahoragA garIgavagAhanayA bhavanti, catvAri gavyUtAni yojanaM bhavati / joyaNapuhattayA vi' yojanapRthaktvakA api kecana mahoggA bhavantIti, 'joyaNamayaMpi' yojanazatamapi kecana mahoragA zarIrAvagAhanayA bhavanti / 'joyaNasayapuhattayA vi' yojanazatapRthaktvakA - aise hote haiM jo kukSipRthaktva taka kI avagAhanA bAle hote haiM / "dhaNuiMpi" kitaneka mahoraga aise hote hai jo eka dhanuSa cAra hasta-ke hote hai / cAra hAtha kA eka dhanupa hotA haiM / "ghaNuddaputtiyA vi" kitaneka mahoraga aise hote haiM jo do dhanupa se lekara nau ghanupa taka kI avagAhanA vAle hote hai / kitaneka mahoraga aise hote hai jo 'gATaM vi' eka koza kI avagAhanA vAle hote hai / do hajAra dhanupa kA eka koza hotA hai kitaneka mahoraga aise hote hai jo do koza kI avagAhanA se lekara no koza taka kI avagAhanA vAle hote haiM / kitaneka mahoraga aise hote hai jo eka yojana kI avagAhanA vAle hote haiM / cAra koza kA eka yojana hotA hai / kitaneka mahogga aise bhI hote haiM jo do yojana kI avagAhanA se lekara nau yojana taka kI avagAhanA vAle hote haiN| kitane mahoraga aise bhI hote hai jo ekaso yojana kI avagAhanAvAla hote hai| evaM kitaneka mahoraga aise hote haiM jo doso yojanakI avagAhanA se lekara nau so yojana hAthanA hoya che. keTalAka mahoro evA hoya che, ke jeo kuTira pRtharva sudhInI avaghnaavaarii hoya che. "ghaNuhaMpi" seTamA bhArI vA hoya che 4-mAnA zarIranI avagAhanA eka dhanuSa arthAta cAra hAthanI hoya che. cAra hAthanuM eka dhanuSa pramANakahela 9. "ghaNuhapuhatiyA vi" mA mahAgo mevA aAya che 4-mA me dhanupathI bana nava dhanuSa sudhInI avagAhanAvALA hoya che. keTalAka mArago evA hoya che ke jeo "gAuMvi" mesa-me nI mAnAvA DAya me 2002 dhanu5 pramANunI me kesa thAya che. keTalAka mahArago evA hoya che ke-jeo be kesanI avagAhanAthI laIne nava kesa sudhInI avagAhanAvALA hoya che. keTalAka mahera evA hoya che ke jeo eka ejananI avagAhanAvALA hoya che cAra kesane eka jana kahevAya che. keTalAka mahora evA paNa hoya che ke-je be ejananI avagAhanathI laIne navajana Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrutant ater prati0 1 sthalacara parisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 269 api kecana mahoragA bhavantIti 'te NaM thale jAyA' te - pUrvoktAH khalu mahoragAH sthale - pRthivyAM jAtA'- samutpannAH santaH 'jale vi caraMti' jalespi caranti gacchanti 'thale vicaraMti' sthale'pi caranti tathA svabhAvatvAditi / yadyevaM vidhAste mahoragA stadA kathamiha na dRzyante tatrAha - 'te Natthi iha te pUrvoktA mahoragA iha - manuSyakSetre na santi na vidyante kintu - 'bAhirae dIvasamudde havaMti' bAhyeSu manuSya kSetrAdatirikteSu dvIpasamudreSu bhavantyato'tra na dRzyante iti / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH - : - etadanye'pi - etanmahoraga sadRzA bhaveyu ste'pi grAhyA' / 'se ttaM mahoragA' te ete mahoragA nirUpitA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te ukta adyAdayo mahoragAntAH samAsataH - sakSepeNa dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptA--kathitA' paryanta ko avagAhanA vAle hote hai / ye mahoraga yadyapi "thale jAyA vi' sthala meMpRthivI meM utpanna hote hai phira bhI ye "jale vi caraMti" jala meM bhI calate hai ' thale vicaraMti" aura thala meM bhI calate haiN| kyoMki ina kA aisA hI svabhAva hotA hai / "te Natthi ihaM - bAhiraesu dIvasamuddesu havaMti" isa prakAra ke ye mahoraga jo isa manuSya kSetra meM nahIM dikhate hai usakA kAraNa unakA yahA para nahIM honA hai kyoki ye to manuSyakSetra se atirikta bAhyadvIpa aura samudroM meM hote haiM yaha prajJApanA ke pATha kA artha huA / aba sUtrastha pATha kahA jAtA hai - " se taM mahoragA " isa prakAra se yahAM taka mahorago ke sambandha meM yaha kathana kiyA / isI prakAra se " je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI ahi Adi ke jaise sarpa hoM ve bhI ahi Adi rUpa se hI jAnanA cAhiye / ye ukta ahi Adi "samAsao duvihA" saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " jaise- pajjattA ya apajjattA sudhInAM avagAhanAvALA hoya che keTalAka maheArage evA heya che ke jee ekase ceAjananI avagAhanAvALA hoya che. tathA keTalAka maheragA evA paNa hAya che ke jee khase caiAjanathI laIne navasA cAjana pacantanI avagAhanAvALA hAya che A mahArage jo ke "thale jAyAvi" sthasabhAM - pRthvImAM utpanna thAya che to tethe "jalai vi caraMti" nasabhAM pazu yAve che. "thale vi caraMti" sane sthaNamA pazu yAve he bhayAne! svabhAva 4 sevA aAranA hoya che. "te Natthi ihaM- bAhiraesu dIvasamuddesu havaMti" bhAvA prakAranA A mahAragA ke jee A manuSya kSetramAM dekhAtA nathI tenuM kAraNa temanu tyAM avidyamAna paNa che. kemake-AA manuSya kSetrathI khIjA bAhyadvIpa ane samudromAM hoya che. A pramANe A prajJApanA sUtranA pAThanA atha che have sUtrastha pATha kahevAmAM Ave che -" se taM mahoragA " mA prabhA mahoragonu athana uresa che. me 4 rIte "je yAvanne taha pagArA" mInapazu ne sahi vigere nI nevA sadhaiM hoya teyo] hi vigere 3ye sasA A upara usa yahi vigere "samAsao duvihA paNNattA" saMkSepathI me aAranA sA che "taM jahA" tethe prahAromA prabhA " pajjatA ya apajjatA ya" me paryAsa ane mIla aparyApta paryApta guyu viziSTa aDi Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / 'taM ceva' tadeva, yada bhedAdikaM yasya kathitaM tadatirikta zarIrAdidvArajAtaM tadeva jalacarajIvAnAM yena rUpeNa zarIrAdi dvArajAta kathitaM tatsarvaM tathaiva-uraHparisarpasamUchimasthalacarapaJcendriyANAmapi jJAtavyam / jalacarApekSayA yadvailakSaNya tadarzayati-'NavaraM' ityAdinA, 'NavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM' navara kevalam ura.parimarpasthalacagaNA zarIgavagAhanA jaghanyenADhgulAsakhyeyabhAgam 'ukkoseNaM joyaNapuhuttaM' utkarpaNa zarIrAvagAhanA yojan pRthaktvama / dviyojanAdArabhya navayojanapramANA zarIrAvagAhanA bhavatIti bhAva / 'ThiI jahanneNaM aMto muhattaM' sthiti -AyuSkAla epAmuraHparimANA jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukko meNa tevaNaM vAsasahassAI utkarSeNa tripazcAzadarpamahakhANi 'sesaM jahA jalayarANa' zeSa- zarIrAvagAhanA sthinibhyA matiriktaM zarIrAdicyavanadvAraparyanta dvArajAta yathA jalacarANA kathitaM tathaiva sarva mihApi vaktaya" paryApta aura aparyApta, paryApta guNa viziSTa ahi mAdika, paryApta aura aparyAptatA guNa viziSTa ahi Adika aparyApta kahe jAte hai "taM ceva NavaraM sarIrogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM joyaNapuhuttaM" jisa rUpa se jalacara jIvoM ke prakaraNa meM zarIrAdi dvAroM kA kathana kiyA gayA hai, usI rUpa se ura.parisarpa samUcchimasthalacarapaJcendriyo ke sambandha meM bhI vaha saba zarIrAdi dvArakathana kara lenA cAhiye, parantu jalacara prakaraNa kI apekSA jo isameM bhinnatA hai vaha aisI hai ki uraHparisarpa sthalacara jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAta bhAga pramANa aura utkRSTa se yojana pRthaktva-do yojana se lekara nau yojana taka kI hotI hai "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM" sthiti- AyuSka kAlainakA-ura pariso kA-jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura 'ukkoseNaM tevaNNaM vAsasahassAI" utkRSTa se tepana 53 hajAra varSa kI hai "sesaM jahA jalayarANaM jAva caugga iyA duAgaDayA" isa prakAra zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta cyavanadvAra paryanta ke saba vigaire paryAta bhane aparyAsa zuSya viziSTa maDi kire aparyAsa hevAya cha "taM va NavaraM sarIrogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNa joyaNapuhutta" ya2. jIvonA prakaraNamAM je pramANe zarIra vigere dvArenuM kathana karela che, eja pramANe uraH parisarpa saMmUpicchama sthalacara paMcendriyo nA saMbaMdhamAM paNa te zarIra vigere saghaLA dvAre nuM kathana samajI levuM paraMtu jalacAnA prakaraNakaratAM AmAM je bhinna paDyuM che, te evI rItanu che ke ura parisarSa sthalacara jInA zarIranI avagAhanA jaghanyathI eka AgaLanA asaMkhyAtamAbhAga pramANanI che, ane utkRSTathI jana pRthakRtva arthAta be ejanathI laIne navayAnasudhInI DAya cha, "ThiI jahaNNeNaM aMtomuhutaM" tayAnI sthiti-mAyudhyA 29 parisacInI dhanyathA 4 mata itanI cha bhane "ukkoseNaM tevaNaM vAsasahasplAI" thI tapana 12 varSanI cha "sesaM jahA jalayarANaM jAva cauggaiyA duAgaiyA" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 1 sthalacara parisapacchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 263 vyam / kiyatparyantaM jalacaraprakaraNamatra anusandheyaM tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvaccaturgatikA dvayAgatikAH, uraH parisarpebhya udavRtya catasRSvapi gatiSu nAraka - tiryaGmanuSyadeveSu gamanAccaturgatikAH, tathA - tiryaGmanuSyebhya udvRtya ura parisarpeSu AgamanA6 dayAgatikA iti / 'parittA asaMkhejjA pannattA' parItAH pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH - kathitAH / 'se ttaM uragaparisappA' te ete ura parisarpAH sthalacarAH samUrcchimA nirUpitA iti // uraH parisarpasamUcchima sthalacarAnnirUpya bhujaparisarpa saMmUcchimasthala carAnnirUpayituM yannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM bhuyaparisappa saMmucchmithalayarA' atha ke te bhujaparisarpasaMmUcchimasthalacarA, sujAbhyAM parisarpanti - gacchanti ye te bhujaparisarpAH te kiM lakSaNAH prazna 1^^^^ dvAra jaise jalacaro ke kahe gaye hai vaise hI ve saba yahAM para bhI kaha lenA cAhiye / "ye cAra gatika aura do Agatika hote haiM-kyoki uraH parisarpoM se marakara jIva cAroM gatiyoM meM naraka gati meM tiryaggati meM manuSya gati meM aura devagati meM janma dhAraNa karasakate haiM tathA tiryaJca aura manuSyo meM se marakara AyA huA jIva uraH parisarpo meM janma lete haiM" isa gatyAgati dvAra taka kathita kara lenA cAhiye / " parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiM / " se taM uragaparisappA' isa prakAra se uraH parisarpa sthalacara saMmUcchimanirUpita kiye haiM / aba sUtrakAra ura. parisarpa saMmUcchimasthalacaroM kA nirUpaNa karake bhujaparisarpa saMmUcchimo kA nirUpaNa karate hai "se kiM taM bhujagaparisappa" ityAdi / "se kiM taM bhujagaparisappasamucchmithalayarA' he bhadanta ! jo bhujAoM se sarakate hai - calate hai - ve godhAnakulAdi bhujaparisarpasaMmUcchimasthalacarajIva kitane prakAra ke haiM tathA A rIte zarIranI avagAhanA ane sthitinA kathanazivAya cyavanadvArasudhInA badhA ja dvArAnu kathana jalacarAnA prakaraNamAM je pramANe kahela che, eja pramANe te tamAmaDhArA ahiMyAMpaNu samajIlevA. tee cAra gatika-eTaleke cAra gatimAM javAvALA ane e Agatika e gatithI bhAvavAvANA hoya che. prema - 22:parisapethI bharIne va naraugatimAM, tiryaggatimAM, manuSyagatimA, ane deva gatimAM ema cAre gatimAM janma dhAraNa karI zake che. tathA tiya ca ane manuSya mAMthI marIne AvelAjIva ura parisamAM janma le che. A gatyAgati udvAra sudhI prathana sabhala sevu le ye "paritA asaMkhejjA paNNattA" pratye zarIrI asa jyAta TuDelA che. "se ttaM uragaparisappA" mA prabhA bhA u2. parisarpa sthalayara saMbhUrcchi menu nirUpaNa karela che. 1 have sUtrakAra uH parisarpa samUgjhima sthalaconuM nirUpaNa karIne bhujaparisapa samUcchi mAnu' nirUpaNa kare che -' se kiM taM bhujagaparisappa" tyAhi gaurabhasvAbhI mpari sarpanA sauMadhabhAM alune pUche che De se kiM taM bhujagaparisappasaMmucchmithalayarA" De bhagavat jee bhujAethI sarake che, eTaleke cAle che, tevA gAdhA-dhA nakula, nALiyA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kiyabhedAzceti praznaH, uttarayati - 'suja parisappasaMmucchimathalayarA aNegavidyA pannattA' bhujaparisarpasaM mUrcchimasthalacarA aneka vidhA :- aneka prakarakAH prajJaptAH - kathitAH 'taM jahA ' tathA - 'gohA naulA jAva' godhA nakulA yAvat / atra yAvatpadena prajJApanAyA ye medAH kathitAH 'saraDA' ityAdaya ste evehApi vaktavyAH / atra godhAkhyasthalacaro jantuvizeSaH (goha ) iti prasiddha nakulA. prasiddhAH, anye saraTAdayo lokAd dezavizeSAdvA jJAtavyAH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH ye'pi godhA nakulAdibhinnAH tatsadRzAH inakA kyA lakSaNa hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "bhujaparisappasaMmucchmithalayarA aNegafaar paNNattA" he gautama / bhujaparisarpasaMmUcchimasthalacara jIva aneka prakAra ke kahe gaye hai, "taM "jahA" jaise " gohA naulA jAva" godhA, nakula Adi yahAM yAva - tpada se prajJApanA meM jo bheda kahe gaye hai ve hI saba yahAM vaktavya hue haiM / prajJApanA ke pATha kA bhAva isa prakAra se haiM - godhA - goha yaha sthalacara jantu vizeSa haiM nakula - nevalA yaha prasiddha sthalacara vizeSa jIva hai sarpa kA aura isakA Apasa meM janmajAta vaira hotA hai yaha sarpa ko dekhate hI use pakar3a letA hai aura usake TukaDe TukaDe kara detA hai / saraTa ko hindI meM giraghaulA kahate haiM yaha baiThe baiThe apane mastaka ko hilAyA DulAyA karatA hai / yaha per3a Adi para cipakA rahatA hai- "gharoliyA" yaha dezavizeSa kA prasiddha zabda hai, gujarAta meM ise khisakolI kahate haiM aura hindI meM ise gilaharI kahate hai / "vipaMbhara" ko hindI meM "visabharA" kahate hai / yaha makAna meM dIvAla para cipakA rahatA hai / rAtri meM prakAza ke pAsa Aye hue pataMgAdiko kA yaha bhakSaNa karatA haiM inake atirikta aura jo zabda 264 vigere bhujaparisaparasa sUcchi.ma sthalacara jIva keTalA prakAranA kahelAche? tathA tenA sakSaNa zuru che ? yA praznanA uttarabhAM alu che - "bhujaparisappa saMsucchmithalayarA aNegavihA paNNattA" he gautama! suna parisarpa sabhUbhi sthasayara va ane! aAranA DesAdhe "taM jahA " te mA prabhA che! "gohA naulA jAva" gho, nojiyA vigere gaDiyAM cAvadathI prajJApanA sUtramA je bhede kahelAche, te tamAma le samajI levAM prajJApanA sUtranA pAThane bhAvAra A pramANe che--geAdhA-ghA A sthalacara ja tuvizeSa che. nakula-nALIyA A paNa prasiddha sthalacara vizeSajIva che, sarpane ane A nALIyAne janmathIjAvara hAya che. sapane dekhIneja A nALIyeA tene pakaDIle che. ane sapnA TukaDe TukaDA karInAkhe che. saraTa-kAcaDA, A kAMcaDA beThA beThA mAthuM halAve che, ane te jhaDa vigere para thAMTI rahe che. gharoliyA" mA deza vizeSabhAM prasiddha zabda che, gutrazatabhAM jisamelI he che, bhane hiDIbhAM tene 'gilaharI' he che "viSaMbhara" ne hiMdIbhAM "viSabharAu che bhane te bhAnanI hivAsI lI to mAM yaTirahecha bhene gunazatIbhAM 'dharesI' kahe che. te rAtre prakAzathI Avela pataMgo vagerene khAI jAya che. A zivAyanA khIjA je Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 265 loke upalabhyante te sarve bhujaparisarpasaMmUrchimapaJcendriyatiryagyonikatayA veditavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA' te godhAnakulAdayo bhujaparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH dviprakArakAH prajJaptAH- kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / bhujaparisarpasaMmUchimasthalacarajIvAnAM medopabhedAnupI zarIrAdidvArakalApaM darzayitumAha-'sarIrogAhaNA' ityAdi, godhAnakulAdibhujaparisarpasaMmUchimajIvAnAM 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhArga' zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati 'ukkoseNaM dhaNupuhutta' utkarSaNa godhAdijIvAnAM zarIrAvagAhanA dhanuHpRthaktvam / dvidhanuSorAramya navadhanuHpramANA zarIrAvagAhanA bhavatIti / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM' sthitiH--AyuNyakAlaH jaghanyenAntarmuharttam 'ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI' utkarSeNa sthiti DhuiMcatvAriMzadvarSasahasrANi bhavantIti / hai ve lokabhASA se yA dezavizeSa se jAne jA sakate haiN| "je yAvanne tahappagArA' tathA inase aura bhI jo jIva bhinna haiM, para ve nakulAdi jaise haiM to ve saba bhI bhujaparisarpa saMmUcchima paJcendriyatiryagyonika rUpa se hI jAnanA cAhiye / "te samAsao duvihA pannattA" ye jo godhA nakula Adi bhujaparisape saMmuchima paJcendriya tiyegyonika jIva haiM ve saMkSepa se do prakAra kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise- "pajjattA ya apajjattA ya" eka paryApta aura dUsare aparyApta isa prakAra se bhujaparisarpa saMmUrchimasthalacarajIvoM ke bhedoM ko aura upamedoM ko dikhalA kara aba sUtrakAra inake zarIrAdi dvAroM ko prakaTa karane ke liye kahate haiM-"sarIrogAhaNA" ityAdi inakI zarIrAvagAhanA-jahannaNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga" jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM aura 'ukkoseNaM dhaNupuhuttaM' utkarSa se dhanuSa pRthaktva hai-do dhanuSa se lekara nau dhanuSa taka kI hai / "ThiI jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM cAyAlIsaM vAsasahassAI zamhaDiya ta bhASAthI athavA zivizeSayI sabha sevA "je yAvanne tahappagArA" tathA AnAthI je bhinnajIvo che, paNa te nakula-neLIyA jevA hoya to te badhA ja bhuja parisarpa sabhUmi pathandriya tiya zyAni pAthI 11 sabhA . "te samAsao duvihA paNNattA" je A ghe, neLIyA vigere bhujaparisarpa saMmUrNima paMcendriya tinika jIva che, tamA sapathI meM saranA sA che. "taM jahA" te me 2 mA prabhAra samAvA. "pajjattA ya apajjAttAya" me paryApta mana bhI maryApta mArI bhuparisa5 sa bhU. riSThama sthalacara jInA bheda ane upabhede batAvIne have sUtrakAra teonA zarIra vigere dvArAnu thana 2di 3 cha -"sarIrogAhaNA" ityAdi tamanA zazaznI sAhunA "jahaNaNaM agulAsaMkhejjahabhAgaM" dhanyathA 4 mAMgana ajyAta mAga pramANunI che. bhane "uphkoseNaM dhaNupuhuttaM" BSTathI dhanuSa pRthatva cha. meTasame dhanuSathA dhana na dhanuSa sudhInI cha "ThiI jahaNNeNaM atomuhuttaM, unakoseNaM vAyAlIsa vAsasahassAI" manI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddha 'jIvAbhigamasUtre 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam-zarIrAvagAhanAsthitivyatiriktaM sarva dvArajAtam / yathA jalacarANAm / jalacarasaMmUchimAnAM yathA kathitaM tathaiva bhujaparisarpasaMmUchimagodhAnakulAdInAmapi jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaravat jJAtavyaM tatrAha-'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvaccaturgatikA dvayAgatikAH, gatyAgatidvAraparyantaM jalacaravadeva bhujaparisarpasthalacarANAmapi jJAtavyamiti / 'caugaiyA' caturgatikAH, bhujaparisarpasthalacarebhya uddhRtya nArakatiryaGmanuSyadevagatipu gamanAt / 'du AgaiyA' yAgatikAH tiryaDmanuSyebhya uddhRtya bhujaparisapeMSu AgamanAt / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyeqazarIriNo bhujaparisarpa godhAnakulAdayo'saMkhyAtAH yahAM sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bayAlIsa hajAra varSa kI hai / 'sesaM jahA jalayarANaM' isa prakAra zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta zarIrAdi dvAroM kA kathana jalacara samUcchima jIvo ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI ina bhujaparisarpa saMmUchima godhA nakula Adiko ke sambandha meM bhI hai jalacara jIvoM kA prakaraNa yahAM "jAva caugaiyA, du AgaiyA' isa sUtra taka kA grahaNa karanA cAhiye, ataH jalacara jIvoM ke gatyAgati dvAra paryanta yaha prakaraNa gRhIta huA hai to ye bhujaparisarpa sthalacara jIva apanI isa paryAya ko chor3a kara jaba gatyantara meM jAte haiM to ye sIdhe cAro gatiyoM meM jA sakate haiM-narakagati meM bhI ye jA sakate haiM tiryaJcagati meM bhI ye jA sakate haiM manuSyagati meM bhI ye jA sakate haiM aura deva gati meM bhI ye jA sakate haiM isalie ye caturgatika kahalAte haiM tathA tiryaJca aura manuSyoM meM se udbata huA jIva sIdhA yahAM dUsarA janma le sakatA hai / isa prakAra ye dvayAgatika bhI kahe haiM / "parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI jo godhAnakula Adi bhujaparisarpa sthala sthiti nyathI ye mata itanI cha, mana thI tAlIsa 12 panI che. "sesajahA jalayarANaM' mA zata zarI2nI bhavAnI mane sthitivAranA 4thana zivAya zarIra vigere dvArenuM kathana jalacara saMmUrNima prakaraNamAM je pramANe kahela che teja pramANe A bhuja parisarSa sa mUchima ghe, neLiyA, vigerenA saMbaMdhamAM samajI levuM bhane saya2 vArnu 4254 maDiyA "jAva caugaiyA du AgaiyA" mA suutrpATha sudhI te kathana grahaNa karavu jethI jalacara jIvonA gatyAgatikAra sudhI A prakaraNa grahaNa thala che tema samajavuM A bhujaparisarpa sthalacara jIva A paryAyane cheDIne jyAre gatyantara-bIjIgatimAM jAya che. te teo sIdhA cAre gatimAM jaI zake che manuSyagatimAM paNa jaI zake che. ane devagatimAM paNa jaI zake che. tethI teo cAra gativALA kahevAya che. tathA tiryaMca ane manuSyamAMthI nIkaLIne jIva sIdhA A bhujaparisarvemAM janma le che. A rIte A kathAgatika-be gatithI AvavAvALA e pramANe paNa 6upAya che. "parittA asaMkhejjA-paNNattA" pratyezarIza 2 ghAnAjIyA vizeSa suna Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. sthalacaraparisarpasamUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam .267 prajJaptAH kathitA iti / saMprati prakaraNArthamupasaMharannAha-'se taM' ityAdi, 'se taM bhuyaparisappasamucchimA' te ete bhujaparisarpasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAH nirUpitA iti / 'se taM thalayarA' te ete sthalacarajIvA bhujaparisantiA nirUpitA iti // atha khecarAnnirUpayitumAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM khahayarA' atha ke te khecarA jIvAH iti praznaH, uttarayati-'khahayarA caucihA pannattA' khecarA jIvAzcaturvidhAHcatuSprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-cammapakkhI' carmapakSiNaH carmamayo pakSau vidyate yeSAM te carmapakSiNaH 'lomapakkhI' lomapakSiNaH-lomayuktau pakSau iti lomapakSau tau vidyate yeSAM te loma pakSiNaH-haMsa mayUrAdayaH / 'samudgakapakkhI' samudgakapakSiNaH samudgavat saMpuTavat pakSI yeSAM te tathA gacchatAmapi pakSau saGkucitau eva tiSThataH tAdRzapakSavantaH samudgapakSiNaH 'vitatapakkhI' cara jIva hai ve asaMkhyAta kahe gaye hai| "se taM bhuyaparisappasaMmucchimA" isa prakAra se yaha varNana bhujaparisarpasaMmUchimapaJcendriyatiryagyoniko kA kahA gayA hai| isa varNana ke samApta hone para 'se taM thalayarA' yaha sthalacara catuSpada aura sthalacara parisarpa ina mukhya do bhedoM dvArA sthalacaro kA nirUpaNa ho gayA / jalacaroM aura sthalacaro kA varNana karake-aba sUtrakAra khecaro kA nirUpaNa karate hai___'se kiM taM khahayarA' he bhadanta ! khecara jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'khahayarA cauvihA pannattA' he gautama ! khecara jIva cAra prakAra ke hote haiN| 'taM jahA' jaise- 'cammapakkhI ' carmapakSI-jinake pakha carma rUpa hI hote haiM ve carmapakSI kahe gaye haiM, 'loma pakkhI' lomapakSI-jinake paMkha roma yukta hote haiM ve loma pakSI hai / 'samudgapakkhI' ur3ate hue bhI jina pakSiyo ke dono paMkha saMkucita rahate hai aise pakSI samudgaka pakSI kahalAte hai / 'vitata parisa5 sthAyara 1 cha, ta asaNyAta sA cha. "se te bhuyaparisappasamucchimA" o rIte o bhejaperisarpa sa mUrchAima paMcendriya tiryaMca vikenuM varNana karela che. "se te thalayarA" mAhIte sA sthalaya2 yatu054 bhane sthAya2 parisa5 mA bhudhya me bhedo dvArA sthalacarenuM nirUpaNa samApta thayuM ? jalacare ane sthalacaranuM nirUpaNa karIne heve sUtrakAre becara nuM nirUpaNa kare cha.-ya2 samadhI 4thana napAnI chAthI gautama svAmI ne che che ,-"se ki taM khahayarA" sagavan meya2-2mAzAbhI lava 8 prAnI DasA cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautabhasvAbhIne 4 cha -"khahayarA cauvivahA paNattA" hai gItama! meyara ch| yAra prAranA hAya che. "taM jahA" te mI pramANe che. "cammapakkhI" yama 5kSI renI pAsa yama 35 01 DAya cha, ta ya pakSI DevAya che. "lomapakkhI soma pakSI mAnI paaNm| 3vaTara pANI DAya che te vAmapakSI pAya che. "samudgapakkhI" yatA utA 5 2 pakSiyAnI mana paki, sayAta 2 cha tavA pakSI samuhU pakSI pAya che "vitatapakkhI" bhanI mane pAMga mezA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama 268 vitatapakSiNaH, vitato-ninyamasaMkucitau pakSI vitatapakSI to vidhete yeSAM te vitatapakSiNaH sarvadA prasAritapakSavantaH ityartha iti / tatra sarvaprathamaM carmapakSiNo nirUpayituM pranayannAha'se ki taM' ityAdi, 'se ki taM cammapakkhI ' atha ke te carmapakSiNa' iti praznaH, Tattarayati-'cammapakkhI' aNegavihA pannatA' carmapakSiNo'nekavidhAH prajaptA -kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA- 'vaggulI jAvaje yAvanne tahappagArA' valgulino yAvat ye cAnye tathA prakArAste sarve'pi carmapakSirUpatayA pratipattavyAH, atra yAvatpadenAtrApi prajApanAprakaraNaM paTita vyam , / etepA svarUpaM lokata evAvagantavyamiti // 'se taM cammapakkhI ' te ete upari darzitA valgulipramRti pakSiNazcarmapakSirUpatayA jJAtavyA iti // ___ atha lomapakSiNo nirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM lomapakkhI' atha ke te lomapakSiNa iti praznaH, uttarayati-'lomapakkhI aNegavihA pannattA' lomapakSiNo'nekapakkhI' tathA jinake donoM paMkha hamezA phaile hue rahate hai-kabhI sakucita nahIM hote hai-ve vitatapakSI haiM isa prakAra khecara pakSiyoM ke sambandha meM sAmAnya rUpa se jAnakArI prApta kara aba gautama isI viSaya meM vizeSa rUpa se jAnakArI prApta karane ke liye prabhu me aimA pUchate haiM-"se ki taM 'cammapakkhI' he bhadanta ! ve carmapakSI kitane prakAra ke hote haiM-uttara meM prabhu kahate hai'cammapakkhI aNegavihA pannattA" he gautama ! carmapakSI aneka prakAra ke kahe gaye haiM - "taM jahA' jaise'vaggulIjAva je yAvanne tahappagArA' vangu-yAvat aura bhI isI prakAra ke aneka jIva ho, yahA yAvatpada se 'jaloyA yaDillA' bhAruDapakkhI jIvajIvA samuhavAyasA kaNNattiyA pakkhi virAliyA" ina prajApanA paThita khecara jIvoM kA saMgraha huA hai| ina saba kA svarUpa loka se hI jAnane ke yogya hai 'se ttaM cammapakkhI" isa prakAra kA yaha saba kathana carmapakSiyoM ke sambandha meM kahA hai| 'se ki taM lomapakkhI' he bhadanta ! lomapakSA kitane prakAra hai ? uttara meM pramu phelAvelI rahe che teo vitatapakSI kahevAya che. A rIte khecara-AkAzamAM pharanArA pakSiAnA saMbaMdhamAM sAmAnya paNuthI samajaNameLavIne have gautama svAmI A saMbaMdhamAM vizeSa pAthI sabhA bhejA bhATe prabhune me pUche -"se ki cammapatrI" sagavan te apakSIya 89 mAranA DAya cha 1 mA prazanA ttarabhAM prabhu 49 cha -"yamma pakkho aNegavihA paNNatA" hai gautama ! ma pakSI mane prAranA 4aa che. "taM jahA' te mA prabhArI the. "vaggUlo jAya je yAvanne tahappaggArA" pazusI yAvat bhI pay mAnA gayA anechavA ya madhA samalavA maDiyA yAvayAthI "jaloyA,aDillA, bhAruDapakkhI, jIvajIvA, samudavAyasA kaNNatiyA pakkhivirAliyA" mA prajJApanA bhUtramA kahelA pATha pramANe khecara-AkAzagAmI jIvone sa graha thayo che. A tamAma pakSInuM 2135 vyavahArathI sabhA se "se ve cammapatrI" mA pramANenumA tamAma 4thana capakSIonA saMbaMdhamAM kahyuM che have lemapakSInA saMbaMdhamAM gautama svAmI pUche che 4-"se kiM taM lomapazvi" he sagavan vAmapakSI TalA adharanA 49sA cha, 1 mA praznanA - Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TokA prati0 1 sthalacaraparisapasamUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 269 / / vidhAH-anekaprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, atra lomayuktI pakSau iti lomapakSau tau vidyate yeSAM te lomapakSiNa iti / anekavidhatvaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'DhakA kaMkA je yAvanne tahappaggArA' DhakA' kaGkAH ye cAnye-DhaGkakaGkotiriktA tathAprakArAH davAdisadRzAste sarve'pi lomapakSitayA jnyaatvyaaH| lomapakSiviSaye'pi prajJApanAprakaraNamanusmaraNIyam / 'se taM lomapakkho' te ete DhaGkAdayo lopapakSiNo nirUpitA iti // kahate haiM-'loma pakkhI aNegavihA paNNattA" he gautama | lomapakSI aneka prakAra ke kahe gaye hai| 'taM jahA' jaise-"haMkA, kaMkA, je yAvanne tahappagArA' DhaGka, kaGka, gRddha pakSI-tathA isI prakAra ke aura bhI pakSI ye saba lomapakSI rUpa se jAnanA cAhiye / lomapakSiyoM ke sambandha meM prajJApanA prakaraNa jo TIkA meM diyA gayA usakA bhAva isa prakAra se hai"DhaGka, kaGka-gIdha, kurara-pakSivizeSa vAyasa kauvA cakravAka-cakavA haMsa kalahaMsa-batakha rAjahaMsa-potahaMsa Adi-batakakI jAta, soDI-baka-bagalA-vAriplava-jalakAga balAgA-bagalekI eka jAti krauJca-sArasa. masara-masUra. mayUra saptahasta. gahara puNDarIka kAga-baDA kovA kAmiMjuya vaMjulaka. tItara vatrtaka-baTera lAvaka baTera kI eka jAti kapota- kabUttara kapiJjala cAtaka pArAvata--kabUtara vizeSa. citraka vizA. kukkuTa-murgA zuka- totA. bahI- mayUra kI jAti. madana zAlAkA-mainApakSI kokila. aura ladaNa varillaka Adi inameM kitaneka loma pakSI to prasiddha haiM aura kitaneka deza vizeSa se jAnane ke haiM / 'se taM lomapakkhI ' isase yaha saba kathana lomapakSI ke sambandha meM kiyA gayA hai| uttaramA prabhu he cha,-"lomapakkhI aNegavihA paNNatA" gautama ! dobhapakSI bhne| prAranA hyA che. 'taM jahA" te mA pramANe cha.-"DhaMka kaka je yAvaNNe tahappagArA" ||44-gaadh pakSI. tathA sAnA bhI pakSIya mAsA pkssiiy| lema pakSI tarIke samajavA. lemapakSionA saMbaMdhamAM prajJApanA sUtranuM je 426 TIma mAsa cha. tanA mA ma pramANe che. DhaGka kaGka-jIdha pakSI. 22-5kSivizeSa pAyasa-31, 4, 5kSivizeSa sa, hasa, batakha-mata, rAsa pAvasa,-mamatanAta, soDI, mAlA, vAri--pANIbhAranA2 11, masA-11sAnI yeta chautha, sArasa, masa2-masUra, mayUra-bhA2, saptasta, 2 yurI, - bhoTa 31, liyya, gez, tAta2-teta2, pattara-pakSi-vizeSa. dA54-maTeranI meraond, pAta-bhUtara, visa-yAta, pAsavata-mUtanI 1ta, yi, viza, 3438bharadhA, zu-po58, mahi-mAranAmeta, mahanazamA-bhenA, asi-yada ma 26 varillaka vigere AmAM keTalAka lemapakSite prasiddha ja che. ane keTalAka dezavizeSathI sabhA . "settaM lomapakSo" mArIta mA saghayana vAmapakSInA samayamA parecha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jIvAbhigamasUtra 270 samudgapakSiNAM svarUpaM darzayituM praznayannAha-se ki taM' ityAdi, 'se ki taM samugga pakkhI' atha ke te samudgapakSiNa iti prazna', uttarayati ---- 'samuggapakkhI egAgArA pannattA jahA paNNavaNAe' samudgapakSiNaH ekAkArA-ekaprakArakA eva prajJaptAH-kathitA yathA prajJApanAyAm / tathA ca prajJApanAprakaraNam-'se kiM taM samuggapakkhI ? samuggapakkhI egAgArA pannattA / te NaM natthi ihaM vAhiraema dIvasamuddesu bhaveti se taM samuggapakkhI' atha ke te samudgapakSiNa' ? samudgapakSiNa ekAkArA. prajJaptAH, te khalu na santi ii / bAhyaSu dvIpasamudreSu te bhavanti te ete samudgapakSiNo nirUpitA iti // vitatapakSiNo nirUpayitumatidizati-- 'evaM' ityAdi, 'evaM vitatapakkhI jAva' evaM yathA samudgakapakSiNa prajJApanAprakaraNAnnirUpitA stathaiva vitatapakSiNo'pi nimpayitavyA. prajJApanAsUtrapAThastu itthaM tathAhi-'se kiM taM vitatapakkhI ? vitatapakkhI egAgArA pannatA samudgakapakSI ke sambandha meM kathana isa prakAra se hai ? 'se ki taM samuggapakkhI ' he bhadanta ! samudgakapakSI kitane prakAra ke haiM - uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! 'samuggapakkhI-egAgArA paNNattA jahA paNNavaNAe' samudgaka pakSI prajJApanA ke kathanAnusAra eka hI prakAra ke kahe gaye hai-prajJApanA kA vaha prakaraNa isa prakAra se hai-'se ki taM saMmugagapakkhI ? samuggapakkhI egAgArA pannattA, te NaM natthi ihaM vAhiraesa dIvasamuddena bhavaMti' ye samudgaka paMkSI eka hI prakAra ke hote haiN| aura ye yahAM manuSya kSetra meM nahIM hote haiM-kintu vAhara ke dvIpasamudro meM hote hai| isa prakAra se samudgaka pakSikA kathana kara ke aMba sUtrakAra vitata pakSiyo kA nirUpaNa karate haiM-'evaM vitatapavakhI jAva' jisa prakAra se prajJApanA kA prakaraNa ko lekara samudgaka pakSikA nirUpaNa kiyA gayA hai-usI prakAra se vitatapakSiyo kA bhI nirU / paNa karalenA cAhiye0 prajJApanA sUtra kA pATha isa prakAra se haiM - "se ki taM vitatapakkhI ? have samugaka pakSInA sa baMdhamAM kathana karavAmAM Ave che A saMba dhamAM gautama svAmI prasune pUche che 4-se kiM taM samuggapakkhI " lagavan samuha pakSI TalA prA2nA hyA cha ? mA prazna uttaramA prabhu gautabhasvAmI ne 4 cha / gautama ! "samuggapakUkhI egAgArA paNNattA' jahA paNNavaNAe" samupakSI prajJApana sUtramA 4aa prabhAra 40 prAranA DasA cha prajJApanAsUtranu ta 542 mA prabhAra cha "se kiM taM samuggapakkhI samuggapakkhI pagAgArA paNNattA" te Na Natthi iha vAhirapasu dIvasamuddesu bhavaMti" A samudgaka pakSiye eka ja prakAranA hoya che ane te ahiyA manuSyakSetramAM rahetA nathI, paraMtu bahAranA dvIpasamudromAM hoya che ArIte samudgapakSitu kathana karIne have sUtrakAra vitata pakSiyAnu ni359 42 cha ' evaM vitatapakkhi jAva"2 prabhArI prajJApana sUtranA prakaraNamAM samudga pakSonuM nirUpaNa karavAmAM Avela che, e ja pramANe vitata pakSiAnuM ni3594 59 samave. prajJApanAsUtrana ta 54 mA pramANe cha.-"se ki taM vitata. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. sthalacara parisarpasaMmUcchima paM. ti jIvanirUpaNam 271 And natha ihaM, bAhiraesu dIvasamuddesu bhavaMti se taM vitaMtapakkhI' atha ke te vitatapakSiNaH, vitata pakSiNaH ekAkArAH - eka prakArA prajJaptAH kathitA, te khalu vitatapakSiNo na santi iha - manuSyakSetre, kintu bAhyeSu - manuSyakSetrAtirikteSu dvIpasamudraSu bhavanti te ete vitatapakSiNaH / 'je yAvanne tahaSpagArA' ye cAnye tathAprakArA statsadRzAste sarve'pi khecarAzcarmapakSyAdi rUpatayA pratipattavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA' te pUrvoktA ime sarve pakSiNaH samAsataH - saMkSepeNa dvividhA. --- dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti, 'taM jahA ' tadyathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzceti / carmapakSilomapakSisa mudgapakSi vitatapakSiNAM zarIrAdi dhyavanAntadvArANi jalacaravadeva jJAtavyAni, kevalaM zarIrAvagAhanA sthiti jalacarApekSayA vilakSaNe jJAtavye aaapakkhI egAgArA pannattA - te NaM natthi idaM, bAhirary dIvasamuddesu bhavaMti, setaM vitatapakkhI' isa kA sArAMza aisA hai ki jaba gautama ne prabhu se aisA pUchA ki - he bhadanta / vitatapakSI kitane prakAra ke haiM - taba prabhu ne unase aisA kahA ki he gautama ! vitatapRthvI eka hI prakAra ke haiM aura ye yahAM manuSya kSetra meM nahIM hote haiM kintu bAhara ke dvIpa aura samudroM meM hI hote haiM / tathA-"je yAvanne tahappagArA" inhIM ve jaise jo aura bhI pakSI ho ve saba bhI pakSiyoM meM hI parigaNita ho jAte haiM / 'te samAsao duvihA pannattA' ye pUrvokta samasta pakSI sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- 'taM jahA' jaise - pajjatA ya apajjattA ya' paryApta aura aparyApta ye carma pakSI, loma pakSI samudgaka pakSI aura vitatapakSI paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke hote haiM inake zarIradvAra se lekara cyavana dvAra taka kA samasta dvAroM kA kathana jalacara jIvoM ke prakaraNa ke jaisA hI hai aisA jAnanA cAhiye / parantu jalacar jIvoM ke prakaraNa kI apekSA -inake prakaraNa kathana meM jo bhinnatA hai vaha inakI zarIrAvagAhanA meM aura sthiti meM hai jo isa prakAra se hai - 'NANattaM - sarIrogAhaNA reat vitatapakkhI pagAgArA paNNattA te NaM natthi iha, bAhirapasu dIvasamuddesu bhavati se taM vitatapakhI" mA pAnI sArAMza bhI prabhASe he nyAre gautamasvAmI prabhune vu pUchyuM ke he bhagavana vatatapakSI keTalA prakAranA kahyA che? tyAre A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne kahyuM ke-he gautama! vitatapakSI ekaja prakAranA kahela che ane te ahiyAM manuSyakSetramAM hAtA nathI paraMtu bahAranA dvIpa ane samudrImAM ja hAya che. tathA "je yAvanne tahacpagArA" A vitatapakSInA devA mIla ne pakSiyoM hoya te aghaNA pakSiyo nI gaNitrImA AvI jAya che samAso duvidhA puNNattA" A paDelA uDela sarvajA pakSiA saMkSepathI e ja aAranA DelA che "taM jahA" te meM abhI bhAze samajavA "pajjanttA ya apajjatA ya" paryAsa ane paryAsa. AyapakSI, lAbhapakSI, samuGgaNamyakSI, aneM vitartapakSI, payasi mane ayayAsanA tehathI meM aNddiiranA hoya che. teonA zarIdvArathI laine cyavanadvAra jalacarajIvAnA prakaraNamAM kahyA pramANe samajavu, para tuM jalacarajIvA " 10527 10 sudhInA badhA ja dvArAnu cana 1 1 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jIvAbhigamasUtre tadeva darzayati-'NANattaM' ityAdi, 'NANataM' nAnAtvaM medaH jalacarApekSayA zarIrAvagAhanA sthityoH 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjabhArga' zarIrAvagAhanA khecarANAM jaghanyenADgulAsaMkhyeyabhAgam 'ukkoseNaM dhaNupuhatta' utkaNa dhanuHpRthakatvam / dvidhanurArabhya navadhanuHparyantam / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM' sthitiH-AyuSyakAlo jaghanyenAntamurtim 'ThiI ukkoseNaM vAvattariM vAsasahassAI' khecarANAmutkarSeNa sthitiH-AyuSyakAlaH dvAsaptati varSa sahasrANi / avagAhanAsthityo viSaye yathAkrama gAthAdvayaM darzayati 'joyaNa sahassa gAuya, puhatta tatto ya joynnpuhtto| doNDaMpi dhaNupuhattaM samucchimaviyayapakkhI NaM // 1 // samucchapuccakoDI caurAsII bhave sahassAI / te vaNNA vAyAlA vAvattari meva pakkhI NaM // 2 // vyAkhyA-saMmUrchimAnAM jalacarANA mutkRSTA zarIrAvagAhanA yojanasahanapramANA bhavati saMmUrchimAnAM catuSpadAnAM gavyUtapRthaktvaM bhavati, tata uraHparisarpANAmutkRSTA zarIrAvagAhanA yojanajahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM dhaNupuhuttaM' yahA~ nAnAtva-bheda isa prakAra se hai-zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthktva hai-do dhanupa se lekara 9 nau dhatupa taka hai 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vAvattari vAsasahassAI' sthiti isakI jaghanya se eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa se bahattara hajAra varSa kI hai / isa viSaya meM- do gAthAe~ 'joyaNasahassa' ityAdi / 'saMmuccha puncakoTI' ityAdi / inakI vyAkhyA-saMmUcchima jalacara jIvoM kI utkRSTa se zarIrAvagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai / saMmUrchima catuSpadoM kI utkR ne prakaraNa karatAM A prakaraNamAM je bhinna paDyuM che, te tenA zarIradAra avagAhanA dvAramAM bhane sthiti dvAramA cha 2 mA prabhAva cha.-"NANasarIrogAhaNA jahanneNaM agulAsaMkhejjabhAgaM uphkoseNaM dhaNupuhutta" mahiyAM nAnAtva- hApAramA pramANe cha. mA pkssicenA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI che ane thI dhanuSyatha che bheTale 4-me dhanuSathI ne navadhanuSa sudhAnI cha. "ThiI jahapaNeNaM ato muhutta uphkoseNa yApattari vAsasahassAI" tamanasthiti dhanyathI me mata. muhUrtanI che, ane utkRSTathI baMterahajAra varSanI che. A sa ba dhamAM be gAthAo nIce amAnI 4usa che-joyaNasahassa" yA "saMmucchapuvvakoDI" tyAhinI vyAcyA A pramANe che.--sa mUrNima jalacarajInA zarIranI avagAhanA utkRSTathI eka hajAra ejananI hoya che samUcchima catuSpadenI avagAhanA gabhUta pRthakRtva hoya che. ura parisarponI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyopratikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 273 pRthaktvapramANA bhavati - 'doNhapi' dvayAnAM - saMmUrcchimabhujagapakSiNAM - saMmUrcchimabhujaparisarpapakSirUpANAM pratyekaM dhanuH pRthaktvamutkRSTA zarIrAvagAhanA bhavatIti / tathA saMmUcchimAnAM jalacarANAmutkRSTA sthitiH pUrvakoTipramANA bhavati, samUcchimAnAM catuSpadAnAM caturazItivarSasahasrANi uraH parisarpANAM tripavAzadvarSasahasrANi bhujaparisarpANAM dvAcatvAriMzadvarSasahasrANi, pakSiNAM dvAsaptatirvarSasahasrANi bhavatIti / 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam zarIrAvagAhanAsthitya tirikkaM sarvaM zarIrAdicyavanAntadvArajAtam, khecarANAM jalacaravadeva jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaravakS jJAtavyaM tatrAha - 'jAba' ityAdi, 'jAva' yAvat 'caugaiyA duAgahayA' caturgatikAH dvayAgatikAH, ete khecarAH nArakatiryaGmanuSyadeveSu gamanAccaturgatikAH tiryaGmanuSyebhya uddhRtya khecareSvAgamanAd dvayAgatikA iti / STAvagAhanA gavyUta pRthaktva hotI haiM / uraH parisarpoM kI utkRSTa se zarIrAvagAhanA yojana pRthakva hotI hai / tathA saMmUcchima - bhujaparisarpoM kI aura khecaroM ko utkRSTa zarIrAvagAhanA pratyeka kI dhanuHpRthaktva hotI hai / saMmUcchima jalacaro kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi pramANa hotI haiM / samUcchima catuSpadoM kI caurAsI hajAra varSoM kI hotI hai / uraH parisarpoM kI tepana haz2Ara varSoM kI hotI hai / bhujaparisarpoM kI bayAlIsa hajAra varSoM kI hotI hai aura pakSiyoM kI bahattara hajAra varSoM kI hotI hai / 'saisa~ jahA' jalayarANaM' zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta samasta zarIrAdicyavanAntadvAra taka kA kathana ina khecaroM ke prakaraNa meM jalacara nIvoM ke jaisA hI jAnanA cAhiye / 'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvat cAragatika aura do Agatika hote hai / khecara jaba apanI paryAya se chUTate hai to ye sIdhe narakagati meM bhI jA sakate hai, tiryaJca - gati meM bhI jA sakate hai, manuSyagati meM bhI jA sakate haiM aura devagati meM bhI jA sakate hai / isaliye caturgatika haiM / tathA - tiryaJca aura manuSyoM meM se marA huA jIva sIdhA khecara jIvoM meM ' utkRSTathI zarIrAvagAhanA caiAjana pRthavanI hoya che. tathA samUIima bhujaparisapenI ane khecarAnI utkRSTa avagAhunA darekanI dhanupRthakvanI hoya che samUrcchima jalacarAnI utkRSTa sthiti pUrva keAti pramANu hAya che. sama imacatuSpada nI cAcyazIhajAra varSonI hAya che. ur.paripanI tepanahajAra varSonI hAya bhujaparisarponI khetAlIsahajAra varSanI hoya che ane pakSiyAnI sthiti khatera hajAra varSAnI DAya che. "sesaM jahA jalayarANaM" zarIzavagAnA bhane sthitinA sthana uratAM sAjA dvArA bhettleke zarIradvArathI laine cyavanadvAra sudhInuM A khecarA sa'badhI kathana jalacarajIvAnA sa'khadhbhaa hyA prabhAnu subha "jAva caugaiyA duAgayA" yAvat yA gativAjA ane e AgativALA hoya che kheMcarA jyAre potAnI paryAyathI chUTa che. tyAre te sIdhA narakagati mAM paNa jaI zake che, tiryaMcagatimAM paNa jai zake che, manuSyagatimAM paNa jaI zake che, ane devagatimAM paNa jaI zake che. tethI teo catutika kahevAya che tathA 35 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ movAbhigamasUtra 274 tatazca gatyAgatiparyantaM sarvamapi dvArajAtaM jalacaravadeva khecarANAmapi jJAtavyamiti / 'parittA asakhejjA pannattA, pratyekazarIradhAriNa ime khecarA asaMkhyAtAH prajAtA:-kathitA iti // 'se taM khahayarasaMmRcchimatirikkhajoNiyA' te ete khecarasamUchimatiryagyonikA nirUpitAH / 'me tta saMmucchimapaMciMdiyatirikrakhajoNiyA' te ete saMmUchimapaJcendriyatiryagayonikAH bhedaprabhedai nirUpitA iti / sU0 23 / / nirUpitA' samUchimapaJcendriyatiryagyonikAH samprati garbhavyutkrAntikAn paJcendriyatiryagyonikAna nirUpayitu praznayannAha-se kiM taM ganbhavatiyaH' ityAdi / mUlam ---'se kiM taM gambhavakatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? gambhavakratiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattAtaM jahA-jalayarA, thalayarA, khahayarA / se kiM taM jalayarA jalayarA paMcavihA pannattA taM jahAmacchA, kacchabhA, magarA, gAhA, susumArA, savvesiM bhedo bhANiyabyo taheva jahA paNNavaNAe jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taM jahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesiNaM bhaMte ? jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! cattAri sarIragA pannattA taM jahA-orAlie varavie teyae kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM joyaNasahassaM / chavihasaMghayaNI pannattA taM jahA-vairosabhanArAyasaMghayaNA, usabhanArAyasaMghayaNI, nArAyasaMghayaNI, addhanArAyasaMghautpanna ho sakatA hai / isa prakAra ye dvacAgatika kahe gaye haiM / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyeka zarIradhArI ye khecara asaMkhyAta kahe gaye haiN| 'se taM sahayarasamucchimatirikkhajoNiyA' isa prakAra se khecara samUchima tiryAyonika jIvoM kA nirUpaNa kiyA hai 'se ttaM samacchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA' inake nirUpita ho jAne para yaha bheda pramedoM sahita saMmUchimapaMcendriyatiryagyonika prakaNa samApta huA ||suu0 22 // tiryaMca ane manuSyamAthI marIne sIdhA A khecara jemAM utpanna thAya che tethI tamAna dvayAgatiH 49sA cha "parittA asaMkhejjA paNNattA' pratye: zarIradhArI mA mey| masajyAta 4aa che "setta khayarasamucchimatiriksajoNiyA" mA prAthI aya2 sa bhUmichama taya bhyAni lAnu ni35 4thu cha. "settaM samucchimapaMcidiya tirikkhajoNiyA" ArI le praha! sahita sabhi 5thandriya tiya yoni chAnuM nirUpaNa thayuM che. sUrA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA prati0 1. garbhavyutkrAntika paM. ti. jIvanirUpaNam 275 yaNI, kIliyAsaMghayaNI sevttttsNghynnii| chabvihasaMThiyA pannattA, taMjahA-samacauraMsasaMThiyA NaggodhaparimaMDala saMThiyAsAisaMThiyA khujjasaMThiyA vAmaNasaMThiyA iMDasaMThiyA / cattAri kasAyA, saNNAo cattAri cha lessAo paMca iMdiyA, paMca samugghAyA AdillA / sannI no asannI, tivihaveyA cha pajjattIo cha apajjattIo, diTThI tivihA vi tiSNi daMsaNA NANI vi annANI vi je nANI te atthegaiyA duNNANI atthegaiyA tinnANI, je dunnANI te niyamA AbhiNibohiyanANI ya suyanANI ya, je tinnANI te niyamA AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANI / evaM annANI vi, jogo tiviho| uvaoge duvihe / AhAro chadisi uvavAo neraiehito jAva ahe sattamA, neraiehito tirikkhajoNiehiMto samvehito asaMkhejjavAsAuyavajje hiMto maNussehito akammabhUmaga aMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehito devehito jAva shssaaraa| ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pubvakoDI duvihA vi maraMti / aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu jAva ahesattamA, tirikkhajoNiesu maNussesu savvesu devesu jAva shssaaraa| caugaiyA cauAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA, se taM jalayarA" // sU0 24 // chAyA--atha ke te garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagayonikAH ? garbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyAnikA trividhAH prajJaptAH, tadyathA-jalacarAH sthalacarAH khecarAH / atha ke te jalacarAH, jalacarAH paJcavidhAH prajJaptAH, tathA matsyAH kacchapAH makarAH pAhAH zizumArAH, sarveSAM bhedo bhaNitavya stathaiva yathA prajJApanAyAM yAvatU ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH pracaptA stadyathA paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM katizarIrANi prajJaptAni ? gautama ! catvAri zarIrANi prajJaptAni tadyathA-audArikaM vaikriyaM tejasaM kArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanasahanam / '. SavidhasahananinaH prakSaptA tadyathA-vajraRSabhanArAcasaMhaninaH, RSabhanArAcasaMhananina. nArAcasaMhananinaH, arddhanArAcasaMhananinaH, kIlikAsaMhananina , sevA-saMhananina / paividha Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasUtra 276 saMsthitAHprakSaptAH, tadyathA samacaturasasaMsthitAH, nyagrodhaparimaNDalasaMsthitAH, sAdisaMsthitA kujasaMsthitA vAmanasaMsthitA, huNDasaMsthitAH / catvAra phapAyA,, saMhAzvatanaH / lezyAH SaT / paJcendriyANi / paJca samudghAtAH bhAdyA', saMjhino no asazina , vividhayedA., SaT paryAptayaH paDaparyAptaya. haSTraya strividhA thapi, trINi darzanAni, hAnino'pi anAni. no'pi ye zAnina ste santyekake dvizAninaH, santyekake nizAnina., ye dvizAninaste niyamAt AbhiniyodhikazAninaHzca , zrutazAninazca / ye nizAninaste niyamAt Ami. nighodhikahAnina. zrutajhAninaH avadhizAninaH / evamahAnino'pi yoganiSidhaH, upayogo vividhaH / AhAraH paidizi, upapAto nairayikebhyo yAvadhaH saptamI , narayikebhya. tiryagyonikebhyaH sarvebhva. asaMkhyeyavAyupphavajebhya. manuSyebhya akarmabhUmikAntaradvIpakA. saMkhyeyavarpAyuSphalebhya. devebhyo yAvat sahannArA. / sthiti jaghanyenAntarmuham utphaNa pUrvakoTiH, dvividhA api priyante anantaramuddhRtya nairayikepu yAvadadha saptamI, tiryagyonikepu manuSyeSu sarveSu deveSu yAvat sahasrArA., caturgatikA. caturAgatikA parItA asaMkhyAtA prakSaptAH, te pate jalacarA // sU0 24 / / TIkA-'se ki taM gambhavakaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' matha ke te garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH / garbhavyutkAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM kiM lakSaNaM kiyantazca medA iti praznaH, uttarayati-'gambhavakkaMtiyapaMcidiyatirivakhajoNiyA tivihA pannatA' garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH trividhA triprakAmakA. prajJaptA:-kathitAH 'taMjahA' tadyathA - saMmUchima paJcendriyatiryagyoniko kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garbhajapaMcendriyatiryayonikoM kA nirUpaNa karate haiM 'se kiM taM gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyA-ityAdi |mu0 23 // TIkArtha-"se kiM taM gambhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta ! garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyoniko kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-"gabhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA' he gautama | garbhana paJcendriyatiryagyonikajIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" jo isa prakAra saMmUrNima 5cendriyatiyonikanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra garbhaja paMcendriya tiyayana vonu ni35 42 cha.--"se ki taM gambhavakkaMtiyapaMcidiyatiriktanoNiyA" tyA Ta:--" se ki taM gambhavatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA" 8 lagavan glvyutkrAMtika paMcendriye tiryAnikonuM zu lakSaNa che? ane tenA bheda keTalA kahelA che? mA prazna uttaramA prabhu 44 cha -"gambhavakkatiyapaMcidiyatiriksrajoNiyA tivihApaNNavA" 3 gautama in 5yendraya tirthayAmichAtra 4 // 2 // 4aa cha. taM mahA" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TokA prati0 1 garbhavyutkrAntika paM. ti. jIpanirUpaNam 277 'jalayarA thalayarA khahayarA' jalacarAH sthalacarAH khecarAH, tatra jale caranti-gacchantIti jalacarAH, evaM sthalacarAH khecarA api jJAtavyAH 'se ki taM jalayarA' atha ke te jalacarAH ? iti praznaH, uttarayati-'jalayarA paMcavihA pannattA' jalacarAH paJcavidhAH paJcaprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-'macchA' matsyAH 'kacchabhA' kacchapAH kUrmAH 'magarA' makarA' 'gAhA' grAhAH 'susumArA' zizumArAH te ete pazca jalacarAH / / 'savvesiM bhedo bhANiyavyo taheva jahA paNNavaNAe' sarveSAM matsyakacchapamakaramAhazizumArANAmavAntaramedo bhaNitavya stathaiva tenaivaprakAreNa yathA prajJApanAsUtre kathitaH / / ete matsyAdibhedA atraiva saMmUcchimajalacaraprakaraNAjjJAtavyA iti // kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNamatrAdhyetavyaM tatrAha sUtrakAraH 'jAva' ityAdi, 'jAva je yAvanne tahappagArA' yAvad ye cAnye tathAprakArAH-kathita matsyAdi sadRzAste sarve'pi mAsyAdijalacaratayA prati se haiM-"jalayarA, thalayarA, khayarA" jalacara, sthalacara, aura khecara jo jala meM rahate haiM ve jalacara, jo sthala para calate hai ve sthalacara aura jo AkAza meM ur3ate haiM ve khecara haiM / "se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacara kitane prakAra ke haiM ? "jalayarA paMcavihA paNNattA" he gautama ! jalacara pAMca prakAra ke hai "taM jahA" jaise-"macchA kacchabhA, magarA, gAhA, muMmumArA" maccha, kacchapa, makara, grAha aura zizumAra "samvesi bhedo bhANiyanco taheva jahA-paNNavaNAe" prajJApanoM meM ina sabakA-matsya, kacchapa, makara, grAha aura zizumAra ke bheda kA jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kahalenA cAhiye / ye sava matsyAdike bhedaM yahAM para saMmUrchima jalacara prakaraNa se jAna lenA cAhiye aura prajJApanAsUtra kA isa sambandha meM prakaraNa "jAva je yAvanne tahappagArA" isa sUtra taka kA hI yahAM grahaNa' karanA cAhiye / matsyAdi ' jalaMcara rUpa se mAne gaye garbhaja jIva 'samAsao tatra praharI mA pramANe che. "jalayarA, thalayarA, khahayarA" sayara, sthAya2, mane becara. je jalamAM rahe che tevA ja jalacara kahevAya che. sthaLa kahetA jamInapara je rahe che, te sthalacara kahevAya che ane je cha AkAzamAM uDe che, tevA cha khecara kahepaay che. 'se ki taM jalayarA" savA saya vaTA 52nA hA cha ? // prazna uttaramA prabhu cha ?-"jalayarA paMcavihAM paNNattA" 3 gautama! rsayara ch| pAMya 52 4Ache "taM jahA" te 2mA pramANe cha. "macchA, kacchabhA, magarA, gAhA suMsumArA," bha27-bhAcha 275-nyamA, bha72-bhadhara, grAha bhane sisumAra "savvesiM bhedo bhANiyanvo taheva jahA paNNavaNAe" prajJApana sUtramA mA matsya, 4275, bha72, thAha ane siMcumAra ebadhAnA je pramANe bhede kahyA che, e ja pramANe ahiyAM paNa te tamAmabheda samajIlevAM A masTa vigerenabhede ahiyAM sa mUrchAima jalacara prakaraNamAMthI samalatA. bhane prajJAnAsUtranumA samaya 5426 "jAva je yAvanne tahappagArA" 4thana paryata ja ahiyA grahaNa karavuM. matsya vigere jalacara paNathI mAnelA garbha ja Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamastre 2788 pattavyA., 'te samAsao duvihA pannattA' te matsyAdayaH samAsata. --saMkSepeNa dvividhA.dviprakArakAH prajJaptA- kathitA / 'taM jahA' tathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca // garbhavyutkrAntikajalacarajIvAnA zarIrAdidvArajAtaM darzayituM praznayannAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi. 'tesi NaM bhate ? jIvANaM' teSAM garbhavyutkrAntikajalacarANAM khalu bhadanta / matsyAdijIvAnAm 'kai sarIragA pannattA' kati--kiyasaMkhyakAni zarIrANi prajJaptAniiti prazna ? bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! cattAri sarIraMgA pannattA catvAri zarIrANi prajJaptAni kathitAni, "taM jahA' tadyathA-'orAlie veunvie teyae kammae' audArikaM vaikriyaM garbhavyutkrAntikAnAM vaikriyazarIrasyApi sabhavAt , taijasa kArmaNaM ceti catvAri zarIrANi bhavantIti 1 / davihA pannattA" saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye hai "taM jahA" jaise-"pajjattA ya apajjattA ya" paryAptagarbhajajalacara aura aparyApta garbhana jalacara / jinake apanI 2 yogya paryAptiyAM pUrNa ho jAtI hai ve paryApta aura jinake koI bhI paryApti pUrNa nahIM hotI hai ve aparyApta kahalAte hai / inake zarIrAdi dvAro ko jAnane ke liye gautama prabhu se pUchate haiM"tesi NaM bhaMte jIvANaM kai sarIragA paNNattA ?" he bhadanta ! ina garbhavyutkrAntika jalacara jIvoM ke kitane zarIra hote haiM / bhagavAn kahate haiM-"goyamA ! cattAri sarIragA paNNatA" ina garbhaja jalacara jIvoM ke cAra zarIra kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise-'orAlie, beu. bie teyae, kammae" audArika, vaikriya tejasa aura kArmaNa garbhaja sthalacara jIvoM ke vaikriya zarIra bhI sabhavita ho sakatA hai| isalie yahA kriya zarIra ko lekara cAra zarIra prakaTa "samAsao duvihA paNNattA" sapathI meM prAranA sA che. taM jahA" 2 me / yA pramANe che. "pajjattA ya apajjattA ya' paryApta mana saya2 bhane saparyA para jalacara jene pita pitAnI paryAmi pUrNa thaI jAya che teo paryApta kahevAya che, ane jeone paryApti pUrNa hotI nathI. teo aparyApta kahevAya che. have tenA zarIra vigaire dvArA yuvA mAra gautabhasvAmI prabhu ne pUche cha hai-"tesi NaM bhate ! jIvANaM kAsarIragA paNNattA" hai magavan mA gamavyuti: 22 vATasA shrii2| DAya cha 1 mA mananA uttaramA prabhu 49 che -"goyamA! cattAri sarIragA paNNattA" mA gamar saya2 vAne yA2 shrii| 4aa che "taM jahA" te mI pramANe che. "orA lie, veucie, teyapa, kammae,' mahA2i4, vaiThiya, tesa, mana bhaena, garma 1 sthAyara jIne vaikriyazarIra paNa sabhavI zake che. tethI ahiyAM vaikiya zarIrane laIne cAra zarIra Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gabhavyuta prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntika paM0 ti0 jIvanirUpaNam 279 ___ avagAhanAdvAre-'sarIrogAhaNA , jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga' garbhavyutkrAntika jalacarajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramitA bhavati 'ukkoseNaM joyaNa sahassaM' utkarSeNa zarIrAvagAhanA yojanasahasraparimitA bhavati iti ? saMhananadvAre-'chanviha saMghayaNI pannattA' SavidhasaMhananinaH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA'vairosabhanArAyasaMghayaNI' vajraRSabhanArAcasaMhananinaH 1, "usabhanArAyasaMghayaNI' RSabhanArAcasaMhananina* 2, 'nArAyasaMghayaNI' nArAcasaMhananinaH 3, 'addhanArAya saMghayaNI' arddhanArAca saMhananinaH 4, 'kIliyAsaMghayaNI' kIlikA saMhananinaH 5, 'sevaTTa saMghayaNI' sevA" saMhananina* .. 6, evaM SaT saMhananinaH garmavyutkrAntikajalacarA bhavantIti / 6 / eteSAM SaNNAM saMsthAnAnAM nAmasvarUpapratipAdike dve gAthe procyate-- 'vajjarisahanArAyaM 1, paDhamaM bIyaM ca risahanArAyaM 2 / nArAya 3, maddhanArAyaM 4, kIliyA 5 taha ya chevaTai 6, // 1 // iti // kiye gaye hai| avagAhanAdvAra meM isake "sarIrogAhaNA" zarIra kI avagAhanA "jahanne NaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgA" jaghanya se aDgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / tathA-"ukkoseNaM" utkRSTa se "joyaNasahassaM" eka hajAra yojana pramANa hotI hai / saMhanana dvAra meM-"chavihA saMghayaNI pannattA" ye chaha prakAra ke saMhanana vAle hote haiN| "taM jahA"-jaise-ye "vairosabhanArAya saMghayaNI" vajra RSabha nArAca saMhanana vAle bhI hote haiM / "usabhanArAyasaMghayaNI" RSabhanArAca sahanana vAle bhI hote haiM "nArAya saMghayaNI" nArAca saMhanana vAle bhI hote haiN| "addhanArAya saMghayaNI" arddhanArAca saMhanana vAle bhI hote haiM / "kIliyA saMghayaNI" kIlikA sahanana vAle bhI hote haiM aura "sevaTTa saMghayaNI" sevAta saMhanana vAle bhI hote haiM / isa prakAra se ye garbhaja jalacara jIva chaha saMhanana vAle hote haiM / ina saMhananoM ke svarUpa ko kahane vAlI ye do gAthAe~ haiM3 che. sAnA vAmAM-tamAna "sarIrogAhaNA" zarIranI sAhunA "jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjAbhAgA" dhanyathA mAMganA asabhyAtamA mAgapramAnI DAya che. tathA "ukkoseNaM' dRSTathI 'joyaNasahassa" me 12 yAta prabhAthanI DAya cha, sahananavAmo chAbvihA saMghayaNI paNNattA' mA cha prAranA sananavA DAya che. "taMjahA" te 7 412 mA pramANe cha.-"vararosabhanArAyasaMghayaNI" 400, RSama nArAya sahanana. pApa 4g DAya cha, "usabhanArAyaNasaMghaNI" aSama nArAya sananavAsa para hAya che. "nArAyasaMghayaNI" nAzaya saGananavA 59 DAya che "addhanArAyasaMghayaNI" manArAya sahananA 54 DAya che. "kIliyAsaMghayaNI" hIsI sahananA paDAya che. ane "sevasaMghayaNI" sevAta sahananavAsa 5 hAya cha mA zata mA saya27 cha saMhananavALA hoya che. A sahananuM svarUpa batAvavAvALI be gAthAo nIce pramANenI Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra marar risaho ya hoi paTTo, vajaM puNa kIliyA muNeyavvA / ubhayo makaDa vaMdho, nArAyaM taM viyANA hi // 2 // iti // chAyA- vajraRSabhanArAcaM prathamaM dvitIyaM ca RSabhanArAcam / nArAcamarddhanArAcaM, kIlikA tathA ca sevArtam // 1 // RSabhazca bhavati paTTo, vajra punaH kIlikA jJAtavyA / ubhayato markeTa bandhaH nArAcaM tad vijAnIhi ||2|iti / "vajjarisaha0' ityAdi, 'risaho ya' ityAdi / jisake dvArA zarIra pudgala dRDhatA ko prApta karate haiM usakA nAma saMhanana hai yaha saMhanana har3iyoM kI racanA vizeSa rUpa hotA hai athavA zakti vizeSa rUpa hotA hai / yaha saMhanana chaha prakAra kA kahA gayA hai| unake nAma isa prakAra se hai-pahalA-1 vajra RSabhanArAca saMhanana (1), isa saMhanana meM vajranAma kI har3I kIlaka ke AkAra kI hotI hai aura isake Upara eka har3I aisI hotI hai jo pariveSTana paTTa kI AkRti ke jaisI hotI hai, isakA nAma RSabha hai| tathA donoM tarapha jo markeTa bandha hotA hai usakA nAma nArAca haiM, tathA ca donoM tarapha jo markaTabandha se baMdhI huI evaM paTTakI AkRti jaisI tRtIya ihI se pariveTita huI aisI do har3iyoM ke Upara jo ina tIno haDDiyoM ko bahuta adhika dRDha karane ke liye kIle kI jaisI gadI huI har3I rahatI hai ki jisakA nAma vajra asthi hai aisI vizeSa racanA jisa zarIra meM hotI hai vaha vajraRSabhanArAca saMhanana hai / tAtparya isa kathana kA kevala yahI hai ki jisa zarIra ke veSTana cha.- "vajjarisaha" yA "risaho ya" tyAnAthI zarIra punara hamane tenu nAma saMhanana che A saMnana hADakAnA racanA vizeSa rUpa hoya che. athavA zakti vizeSa rUpa hoya che, A saMhananA cha prakAra kahevAya che. tenA nAmo A pramANe che pahelA saMhenananuM nAma vajIaSabhanArA che. bIjA saMhanananuM nAma kASabhanArA che. trIjA saMhanananuM nAma nArAca che. cethA saMhanananuM nAma ardhanArA che. pAMcamAM saMhanananuM nAma "kIlakA che. ane chaThThA saMhanananuM nAma sevA saMhanana che. A cha saMhano che. A sahana zabdArtha A pramANe che-Sabha e nAma paTTanuM che, kIlikA e nAmanuM vastra che, ane je bane bAjuthI markaTa baMdhavALuM hoya che tenuM nAma "nArAcI che. mArA A rIte je sahanana hoya te vAjhaSabhanAra ca saMhanana che tathA banne bAju markaTanA baMdhathI baMdhAyela ane padranI AkRtI je trIjA hADakAthI vIMTaLAyela evA be hADakAupara je e traNe hADakAne ghAgu vadhAre majabUta karavA mATe khIlAnI jema lAgela rahe ke jenuM nAma vajI che A rItanI vizeSa racanA je zarIramAM hoya te vARSabha nArAcasaMhanana che tAtparya A kathananuM e che ke je zarIranuM veSTan khIlA ane hATakA vajI maya hoya che. eja vaja Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sthalacara parisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 281 saMsthAnadvAre - 'chavihA saMThiyA pannattA' garbhavyutkrAntikajalacarAH SaD vidhasaMsthitAH SaDvidhena - Savidha saMsthAnena sasthitAH prajJaptAH kathitAH / Savidhatvameva darzayati- 'taM jahA ' kIleM aura haDDiyA~ vajramaya hotI hai vahI vajraRSabhanArAca saMhanana hai / vyavahAra meM bhI jisa - prakAra do kASThoM ke phalakoM ko jor3ane ke liye pahile to lohe kI paMca se unheM jakar3a diyA jAtA hai aura usa paMca ke Upara vizeSa majabUtI ke liye kIleM Thoka dI jAtI hai| isa prakAra kI racanA jisa zarIra meM haDDiyoM kI hotI hai vahI vajraRSabhanArAca saMhanana haiM / FI dUsarA saMhanana-RSabhanArAca saMhanana hai - isa saMhanana meM vajranAma kI asthi nahIM hotI hai / kevala RSabha aura nArAca hI hote haiM - tRtIya saMhanana nArAca hai - isa saMhanana meM : vajra aura RSabha ye donoM nahIM hote hai kevala nArAca ubhayataH markaTabandha - hI hotA hai / caturthasaMhanana ardhanArAca hai - isa saMhanana meM eka tarapha to nArAca hotA hai aura dUsarI ora vana rahatA hai | pAMcavAM- saMhanana hai kIlikA - isa saMhanana meM haDDiyAM vanna nAma kI kIlikA mAtra se baMdhI huI rahatI hai| chaTTA - saMhanana hai sevArta isa saMhanana meM haDDiyAM eka dUsarI haDDI ke kone se milI julI rahatI haiM yaha saMhanana tela lagAnA, taila se mAlIsa karanA thakAvaTa hone para vizrAma karanA Adi rUpa parizIlatA kI apekSA rakhatA hai / isa prakAra se yaha chaha saMhanoM kA varNana haiM / saMsthAnadvAra meM - 'chavvihA saMThiyA pamnattA" garbhaja 1 T 1 jalacara jIvo ke chahoM prakAra ke RSabhanArAcasahanana kahevAya che vyavahAramAM paNa rIte ekASTa khAne jAvA mATe pahelAM lAkhaDanA pAMcathI tene jakaDI levAmAM Ave che ane te paca upara vadhAre prakAranI majabUtI mATe khIlA mAravAmAM Ave che. AvA racanA je zarIranA hADakAnI hAya che eja vaRSabhanArAcasa'nana kahevAya che. ? khIjuM sahanana RSabhanArAca che. A sahananamAM vajrA nAmanuM hADakuM hAtu nathI kevaLa RSabha - ane nArAca ja hAya che trIju sa'haeNnana nArAca che A sa'haeNnanamAM va ane | RSabha e mane hAtA nathI. kevaLa nArAca~ubhayata markaTa khaMdhaja hAya che. ceAthu sahanana anArAca che. A saMhananamAM eka-tarapha nArAca hAya che ane bIjI tarapha vajra hoya che. pAMcamAM saMhanananuM nAma kIlIkA che. A sa hunanamAM hADakA vajrA nAmanA khIlAthI khadhAI rahe che chaThThuM sahanana sevA che A sahananasAM hADakA eka bIjAnA khUNAthI maLIne rahe A saMhanana tela lagAvavuM tela mAlIsa karavI thAka lAgetyAre ArAma karavA rUpa parizIlatAnI apekSA rAkhe che A rIte A cha sahunananu vaNa na che. saMsthAnadvArabhAM "chanviddA saMThiyA paNNattA" garbha 4 jalacara jIve chae prakAranA 36 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIvAmigamasUtra ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'samacauraMsasaMThiyA' samacaturasrasaMsthitAH, samAH yathAvasthita. pramANA'visavAdinyazcatasro'nnayazcaturdigavibhAgopalakSitAH catuSkoNazarIrAvayavarUpAH yatra tat samacaturanaM saMsthAnaM prathamaM tena saMsthitAH / 'NaggodhaparimaMDaLasaMThiyA' nyagrodhaparimaNDala. saMsthitAH nyagrodhavat parimaNDalaM yasya tannyagrodhaparimaNDalam , yathA nyagrodhavRkSa upari sampUrNapramANo'dhastu alpapramANaH, tathA yat saMsthAnaM nAbherupari saMpUrNa nAmeradhastu na saMpUrNa apitu hIna tat nyagrodhaparimaNDalaM dvitIyaM saMsthAnaM tena saMsthitAH / 'sAisaMThiyA' sAdisaMsthitAH, mAdirutsedhAkhyo nAmeradhastano dehabhAgaH, AdinA-nAmeradhastanadehabhAgena yathoktapramANalakSaNena saha vartate iti sAdiH utsedhabahulamityarthaH, atra yadyapi sarvameva zarIramAdinA saha vartate eva tathApi sAditvavizeSaNasya sArthakyAnyathA'nupapatyA vilakSaNa eva kazcit pramANalakSaNopapannamAdiriha gRhyate, ataevotseghabahulamiti saMsthAna hote haiN| jaise -"samaca uraMsasaMThiyA" samacatuna saMsthAna vAle 1, "naggodhaparimaMDalasaMThiyA" nyagrodha parimaNDalasaMsthAna vAle 2, "sAisaMThiyA" sAdi saMsthAna vAle 3 "khujjasaMThiyA" kubja saMsthAna vAle 4 "vAmaNa saMThiyA" vAmana saMsthAna vAle 5 "aura huMDa saMThiyA" huNDaka saMsthAna vAle hote haiM, 6 jisa-saMsthAna meM zArIrika avayava catuSkoNa yathAvasthita pramANa ke anusAra hote haiM vaha samacaturasra saMsthAna hai| jisa saMsthAna meM zarIra kA AkAra nyagrodha vaTa vRkSa ke jaise Upara meM to sampUrNa pramANopeta hotA hai aura nIce meM hIna pramANa vAlA hotA hai aisA vaha saMsthAna nyagrodha parimaNDala saMsthAna hai, isa saMsthAna meM nAbhi se Upara taka to avayava sampUrNa AkAra vAle hote haiM aura nIce ke avayava tIna hote haiM / 2 / nAbhi se nIce kA jo bhAga hai vaha Adi hai| isa nAbhi se nIce ke deha bhAga rUpa Adi se jo zarIra kA AkAra yukta hotA hai vaha sAdi saMsthAna hai / yadyapi vicAra kiyA jAya to-samasta zarIra hI Adi se yukta hai / ataH sasthAnavANA DAya che. sama-samacauraMsasaMThiyA" sabhayaturasa sasthAnavATa 1, "naggodhaparimaMDalasaMThiyA" nyAya paribhasa saMsthAnavANA 2, "sAisaThiyA" sAha sasthAnA 3, "khujjasaMThiyA" Tv1 sasthAnavANI 4, "vAmaNa saMThiyA" vAmana ssthaanaa|| , gane "huMDasaMThiyA" hai sa sthAnavANA hai, hAya che. saMsthAnamA zarIranA avayave catuSkoNa yathAvasthita pramANa anusAra hoya che, "te samacatura saMsthAna kahevAya che 1 je saMsthAnamAM zarIrane AkAra nyagrodha kahetAM vaDanA jhADanA je upara te saMpUrNa pramANavALA hoya ane nIce hIna-ochA pramANuvALa hoya tevA saMsthAnane anyodhaparimaMDala saMsthAna kahevAya che. A saMsthAnamAM duTIthI upara sudhInA avayate saMpUrNa AkAravALA hoya che, ane nIcenA avaya hIna-nyUna hoya che. 2 nAbhIthI nIceno je bhAga che, te Adi che. A nAbhIthI nIcenA deha bhAgarUpe AdithI je zarIrane AkAra yukta hoya che, te sAdi saMsthAna che, jo ke vicAra karavAmAM Ave te Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati 1 sthalacara parisarpasaMmUcchima paM0ti. jIvanirUpaNam 283 1 kathyate, ayaM bhAvaH - yat saMsthAnaM nAbheraghodeze pramANopapannamupari ca hInaM tat tRtIyaM sAdisaMsthAnaM tena saMsthitAH / 'khujjasaMThiyA' kubjasaMsthitAH, yatra ziro grIvAhastapAdAdikaM ca yathoktapramANalakSaNopetaM bhavet ura udarAdikaM ca maNDalam - avanatonnataM bhavet tat kubja saMsthAnaM caturtha tena saMsthitAH // ' vAmaNasaMThiyA' vAmanasaMsthitAH yatroraH udarAdikaM pramANalakSaNayuktaM bhavet hastapAdAdikaM tu hIna hasvaM ca bhavati, tad vAmanaM paJcamasaMsthAnaM tena saMsthitAH / 'huMDa saThiyA' huNDasaMsthitAH yatra sarve'pi zarIrAvayavAH, svasvalakSaNarahitA bhaveyustad huNDasaMsthAnaM SaSThaM tena saMsthitA iti, atra saMsthAnAnAM nAmalakSaNapratipAdakaM gAthAdvayaM procyate-isa sAditva vizeSaNa kI sArthakatA kI anyathA upapatti na hone ke kAraNa vilakSaNa hI pramANa lakSaNa vAlA Adi yahAM grahaNa kiyA jAtA hai yahAM aisA kathana jAnanA cAhiye ki jo saMsthAna nAbhi se adho deza meM to pramANopeta hotA hai aura nAbhi se Upara meM hona arthAt nyUnAdhika hotA hai aisA jo saMsthAna hotA hai vaha sAdi saMsthAna hai, isa saMsthAna meM nAbhi se nIce ke avayava vistRta hote haiM aura nAbhi se Upara ke avayava saMkucita hote haiM | 3 | 'kujjhasaMThiyA' isa saMsthAna meM zira aura grIvA evaM hAtha pAMva Adi avayava to yathokta pramANopeta hote hai para chAtI aura peTa Adi avayava maNDala rUpa-yathokta pramANo peta nahIM hote haiM / arthAt isa saMsthAna meM chAtI yA pITha meM kUbar3a nikala AtI hai / aise saMsthAna ko kucja saMsthAna kahA gayA hai 4 / jisa saMsthAna meM chAtI aura peTa Adi avayava to pramANopeta hoM para hAtha paira Adi pramANopeta na ho - hIna ho vaha bAmana sasthAna hai 5 | jisa saMsthAna meM zArIrika samasta avayava apane 2 lakSaNa se vihIna hoM - vaha huNDaka sa pUrNa zarIra ja AdithI yukta che, tethI A sAhitya vizeSaNunu sAka paNu' anyathA utpanna na thavAne kAraNe ahiyAM vilakSaNa ja pramANa lakSaNavALuM Adi grahaNa karavAmAM Ave che ahiyAM evu' kathana samajavu" ke--je sasthAna nAbhinA nIcenA bhAgamAM te pramANeApeta hAya ane nAbhInI upara hIna-arthAt nyUnAdhika heAya evA sa sthAnane sAdisa'sthAna kahevAya che. A sasthAnamAM nAbhInI nIcenA avayavA vistRta-vistAravALA hAya che ane nAbhInI uparanA avayava saMkucita hAya che. 3, " khujjasaMThiyA " 004 saMsthAnabhAM bhAthu bhane garnu tathA hAtha, paNa vigere avayavA te kharAkhara pramANuyukta hAya che, para tu chAtI ane peTa vigere avayavA mAMDalarUpa-kharekhara pramANavALA hAtA nathI, arthAt A saMsthAnamAM chAtI agara vAMsAmAM kUbaDa-khUdha nIkaLI Ave che, tevA saMsthAnane mukhya sasthAna kahevAmAM Ave che 4, je saMsthAnamAM chAtI ane peTa vigere avayavA kharAkhara pramANyukta hoya, paraMtu hAtha, paga vigere avayavA kharAkhara pramANuyukta na hoya arthAt hIna-nyUnAdhika hAya tevA sasthAnane vAmana saMsthAna kahevAya che 5. je sasthAnamAM zarIranA saghaLA avayava pAtapAtAnA lakSaNAthI hIna hAya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jIvAbhigamasle 'samacauraMsaM naggohapaDi maMDaLe saaikhujjbaamnne| huMDhe vi ya saMThANe jIvANaM chammuNeyavyA' // 1 // tullaM vitthaDavahulaM, ussehavahuM ca maDaha korTa ca / heThilla kAyamaDaI samvatthA saMThiyaM huMDaM / / 2 / ) chAyA-samacaturasra nyagrodhaparimaNDalaM sAdikujaM vAmanam huNDamapi ca saMsthAnaM jIvAnAM par3a jJAtavyAni // 1 // tulyaM vistarabahula mutsedhabahulaM ca maDaha koSThaM ca / adhastana kAyamaDahaM sarvatrA saMsthitaM huNDam / / 1 / / iticchAyA etaiH SaDbhireva saMsthAnaH saMsthitA garbhavyutkrAntikajalacarajIvA bhavantIti saMsthAnadvAram // 4 // kaSAyadvAre-'cattAri kasAyA' catvAra* kapAyAH krodhamAnamAyAlomAkhyA bhavantIti "kAyadvAram // 5 // saMjJAdvAre-'saNNAo cattAri' saMjJAzcatana AhArabhayamaithunaparigrahAkhyA bhavantIti 'saMjJAdvAram // 6 // lezyAdvAre--'chalessAo' lejhyAH paT-kRSNanolakApotatejasapadmazuklAkhyA bhavantIti lezyAdvAram // 7 // saMsthAna hai 6 / ye garbhavyutkrAntika jalacara jIva ina chahoM sasthAna vAle hote hai yahAM saMsthAnoM ke nAma aura lakSaNa ko pratipAda karane vAlI do gAthAe~ haiM-"samacauraMsa" ityAdi / 'tullaM vitthaDa' ityAdi / inakA artha upara AcukA hai| kaSAyadvAra meM--cattAri kasAyA" ina garbhaja jalacara jIvoM ko krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kapAyeM hotI haiN| sajJAdvAra meM "saNNAo cattAri" inako AhAra, 'bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra sajJAe~ hotI hai / lezyAhAra me--"cha lessAo" inako tevA saMsthAnane "huDaka saMsthAna kahevAya che. 6, A garbha ja vyutkAtika jalacara che A chae saMsthAnavALA hoya che. A saMsthAne ane tenA nAme batAvanArI be gAthAo A nIya prabhAkunI cha.-"samacauraMsa' yA "tullaM vitthaDa' ityAdi mAyAmAnA matha uparanA kathanamAM AvI jAya che. pAyaharamAM-"cattAri kasAyA" mA 1 saya2 vAna zrIdhamAna, mAyA, * ana sAla mA yAra 'pAye hAya che / : sajJAdvArabhA-'saNNAo cattAri" temAne mAhAra, maya, bhaithuna, mana pariyaDa mA yAra sajJAmA rAya che. vezyAhAramA-"chalessAo" tyAne pAya, nIsa, AyAta, tesa, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati. 1 sthacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti jopanirUpaNam 285 indriyadvAre--'paMca iMdiyA' paJca-zrotracakSurghANarasanasparzanAkhyAni indriyANi bhavantIti indriyadvAram // 8 // . samudghAtadvAre--'paMca samugghAyA AdillA' samudghAtAH paJca AdyA' vedanAkaSAyamAraNAntikavaikriyataijasAkhyA bhavantIti samudghAtadvAram / / 9 / saMjJidvAre- 'saNNI no asaNNI' garbhavyutkrAntikanalacarajIvAH saMjJino bhavanti natvasaMjJino bhavanti teSAM manasaH sadbhAvAt , iti saMjJAdvAram // 10 // vedadvAre-'tivihaveyA' ime jalacarajIvA trividhavedA striprakArakavedavantaH strIpunapuMsakavedA bhavantIti vedadvAram // 11 // paryAptidvAre---'chappajjattIo cha apajjattIo' jalacarajIvAnAM SaT paryAptayaH SaT aparyAptayazca bhavantIti paryAptidvAram / 12 / dRSTidvAre-dihI tivihA vi' dRSTayastrividhA api samyagadRSTimithyAdRSTirmizradRSTizceti tisro'pi dRSTayo bhavantIti dRSTidvAram // 13 // darzanakRSNa, nIla, kApota, tejasa, padma aura zukla ye chaho lezyAe~ hotI haiM / indriya dvAra meM inako "paMca iMdiyA" karNa, cakSu, ghANa, rasana, sparzana-ye pAMca indriyAM hotI haiM / samudghAta dvAra meM "paMca samugghAyA AdillA" inake Adi ke vedanA, kaSAya mAraNAntika, vaikriya aura tejasa ,ye pAMca samuddhAta hote haiN| sajJidvAra meM ye 'saMNNI no asaNNA' sajJI hI hote haiM asaMjJI nahIM hote haiN| kyoMki garbhaja jalacara jIvoM ko mana kA sadbhAva hotA hai| vedadvAra meM "tivihA vedA" ye jalacara jIva tIno veda vAle hote hai-strI vedavAle bhI hote hai, aura puruSa veda vAle bhI hote haiM, napuMsaka veda vAle bhI hote haiN| paryAptidvAra meM-inako "cha ppajjattIo, cha apajjatIo" chaha paryAptiyAM hotI hai aura chaha aparyAptiyAM hotI haiN| apanI apanI yogya paryAptikI hI pUrNatA nahIM honI yahI aparyAptatA hai| dRSTidvAra meM "diTThI tivihA vi" ye samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote hai aura mizra 55 mana zusa mA chasa sezyAmA DAya che. chandriyadvAramA temAne "paMca iMdiyA" 4Ana, yakSu, U-114, 2sanA, 25zana ma. pAMya ndriya DAya che. samuddhAtAramA-"paMcasamugghAyA AdillA" tamane mAhinA vahanA, 4Aya, bhArAnti, vaya, ana tesa mA pAMya samudhAta DAya cha sajJidvAramA 'saNNI no asaNNo" sajJI 4 hAya che, asabhI 'khAtA nathI. bhale- or saya2 yAne 'mana' hAya che vArabhA-"tivihA vedA" A jalacara jI traNa vedavALA hoya che eTale ke strIvedavALA paNa hoya che, puruSa vedavALA paNa hoya che ane napu saka vedavALA paNa hoya che paryAptidvAramAM-teone "jhag-jjtiimo cha apajjattIo" cha yAtiyA DAya cha, mana cha maryAtiyA DAya cha, pota pAtAne yogya paryApta pUrNa na DAya ta bhAti upAya che. havAmAM-"diTThI tivihA vi" tamA sabhyarivAra 5 DAya cha, mithyA TivANA 55 DAya che. mana. sanmithyA daSTivALA paNa hoya che. eTale ke traNe prakAranI dRSTivALA hoya che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama - dvAre-'tiNNi dasaNA' trINi darzanAni-cakSuracakSuravavyAkhyAni bhavantIti darzanadvAram // 14 // jJAnadvAre-'nANI vi annANI vi' ime jalacarajIvA jJAnino'pi bhavanti ajJAnino'pi bhavanti, tatra 'je nANI te atthe gaiyA dunnANI' ye jalacarajIvAH jJAninaste santyekake dvijJAnino bhavanti, 'atthegaiyA tinnANI' santyekake vijJAninaH avadhijJAnasyApi keSAJcitsadrAvAt / 'je dunnANI te niyamA AbhiNiyohiyanANI ya muyanANI ya' tatra ye dvijJAninaste niyamAt AbhinibodhikajJAninazca bhavanti zrutamAninazca bhavantIti / 'je tinnANI te niyamA AbhiNiyohiyanANI muyanANI ohinANI' tatra ye trijJAninaste niyamAt Aminibodhika. jJAninaH zrutajJAninaH avadhijJAninazca bhavantIti / 'evaM annANI vi' evamajJAnino''pi bhavantIti, tatra ye ajAninaste kecana dvayajJAnino bhavanti santyekake, vyajAnino bhavanti kepAJcid vibhaGgasyApi sabhavAt tatra ye jJAninaste niyamato matyajJAninaH zrutAjJAnino vibhaGgajJAninazca dRSTi bhI hote haiM / darzanadvAra meM "tiNi daMsaNA" isako cakSurdarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tIno darzana hote haiM , jJAna dvAra meM- nANI vi annANI vi' ye jJAnI bhI hote hai aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te atthegaiyA dunnANI" yadi ye jJAnI hote haiM to inameM kitaneka matijJAnI aura zrutajJAnI aise do jJAna vAle hote haiM aura kitaneka "tinnANI" trijJAnI-matijJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI aise tIna jJAnavAle hote haiM kyoMki kinhIM 2 garbhaja jalacara jIvo ko avadhijJAna kA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| yahI vAta-"je dunnANI te niyamA AbhiNivohiyanANI ya suyanANI ya, je vinnANI te niyamA AbhiNivohiyanANI, suyanANI ohinANI" ina sUtrapAThoM dvArA prakaTa kI gaI / "evaM annANI vi" isI prakAra se jo garbhaja jala vara jIva ajJAna vAle hote haiMto ina meM kitaneka do ajAna vAle--matimajJAnavAle aura zrutaajJAna vAle-hote haiM aura kitaneka tIna ajJAna vAle-matiajJAna vAle, zrutamajJAna vAle aura vibhaMga jJAna vAle hote haiN| zAnadvArabhA-"tinni dasaNA" tamAna yazAna, ayAna, mana mazina se bare zana DAya che. zAnadAramAM-"nANI vi annANI vi" tI jJAnI 5y hAya che, mana majJAnI 5 hai 5 cha "je nANI te atthegaiyA dumnANI atthegaiyA tinnANI" temAle jJAnI DIya cha ta TA bhatijJAna bhane zrutajJAna se me jnyaanvALA hoya che. ane keTalAka matijJAnavALA, zratajJAnavALA ane avadhijJAnavALA ema traNa jJAnavALA hoya che, kemake-kaI kaI garbhaja jalacara ne avadhijJAnane sahasA DAya cha ko pAta "je dunnANI te niyamA AbhinivohiyanANI ya suyanANI ya, je tinnANI te niyamA AbhiNiyoTiyanANI, suyanANI, ohinANI" mA sUtrapA dvArA 48 42vAmA mAvasa che."evaM aNNANI ci" mA pramANe re / sayara jIva ajJAnavALA hoya che, te temAM keTalAka mati ajJAna, ane zrutajJAna e be Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati. 1 sthalacaraparisarpasamUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 287 bhavantIti / atrAvadhivibhaGgau ca samyagdRSTimithyAdRSTimedena jJAtavyau samyagdRSTeravadhiH, mithyAdRSTezca vibhaGga iti viparIto'vaghireva vibhaGgaH procyate samyag dRSTe niM mithyAdRSTeviparyAsaH" iti // 15 // yogadvAre-'joge tivihe' yogaH-kAyayogo vacanayogo manoyogazceti trividho'pi jalacarANAM yogo bhavatIti yogadvAram / 16 // upayogadvAre-'uvajoge duvihe' upayogo dvividho'pi sAkAropayogazca anAkAropayogazceti upayogadvAram / // 17 // AhAradvAre-'AhAro chaddisiM' AhAraH Sadizi jalacarajIvAnAM lokamadhye vidyamAnatvena Sadigamya AgatAn AhArapudgalAn AharantIti AhAradvAram // 18 // upapAtadvAre-'uvavAo neraiehito jAva ahe sattamA' jalacarajIvAnAmupapAto nairayikebhyo yAvadadha saptamI pRthivI varttate tAvatparyantebhyo nairayikebhyo bhavati / ayaM bhAvaH-garbhavyuyahAM jo sabhyagdRSTi hote haiM unako avadhijJAna hotA hai aura jo mithyAdRSTi hote haiM unako vibhaMga jJAna hotA hai jaise-kahA hai-sagdRSTe jJAna mithyAdRSTe viparyAsa:"-yogadvAra meM 'joge tivihe" garbhaja jalacara tiryaJcoM ko manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga yaha tInoM prakAra kA yoga hotA hai| upayogadvAra meM-'uvajoge duvihe" donoM prakAra kA upayoga inako hotA hai-sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai| AhAra dvAra meM-"AhAro charisiM, inakA AhAra chaha dizAoM se Agata pudgaloM kA hotA hai| __ kyoMki garbhana jalacara jIva loka ke madhya meM hI vidyamAna hote haiM isaliye ve chaho dizAoM meM se Agata pudgaloM kA AhAra karate haiN| upapAta dvAra meM (utpanna honA) pahalI naraka se lekara sAtavIM naraka taka se utpanna hote haiM, "uvavAo neraiehito jAva ___ ahe sattamAe" jalacara jIvoM kA upapAta nairayiko se lekara yAvat sAtavIM pRthivI taka ajJAnavALA hoya che, ane keTalAka mati ajJAna, chUtaajJAna ane vibhaga jJAna ema traNa prakAranA ajJAnavALA hoya che, teone avadhijJAna hoya che. ane jeo mithyAdaSTivALA hAya cha, tamAna vijJAna DAya che ghucha 4-"samyaraSTeni mithyAdRSTeviparyAsaH" yogadvArabhA-"joge tivihe" or or ya2 tiyayana manAyoga, kyanayo mana ayayAma mema ra prAranA yAsa DAya che. povAramA "uvajoge duvihe" tyAne banne prakAranA upaga hoya che. eTale ke-sAkAra upaga paNa hoya che, ane anAkAra upayoga paNa hoya che mAhavAramAM-"AhAro chadisiM" tamAna mAhAra chaye hazAmyAmAMthA bhAvanA pudgalene hoya che. kemake-garbhaja jalacara jIva lekanI madhyamAM ja vidyamAna che. tethI teo ne zimAmAthI sAvamA pugakhAnA mAhA2 42 cha. 65pAtAbhAM-"upavAo neraie hito jAva ahesattamApa" saya 7vAnI lAta-tpatti naiyiAthI vana meTa pahelA narakathI laIne yAvata sAtamAM naraka sudhA kahela che. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 . jIvAbhigamana rakrAntikajalacarajIvA. sarvagatibhya Agatya atrotpadyante tatra yadi narayikebhya upapAtastadA ratna prabhAta Arabhya tamastamA pRthivIparyantebhyaH saptapRthivIbhyo'pi upapAto bhavatIti / 'tirikkhajoNiehito savvehito asaMkhejjavAsAuyavajjehito' tiryagyonikebhyaH marvebhyo'saMkhyeya. varSAyuSkavarjebhyaH, yadi tiryagyonikebhya upapAto bhavati tadA asaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH sarvebhya eva tiryagyonikebhya upapAto bhavatIti / 'maNussehito akammabhUmaga-aMtaradIvagabhagakhejjavAsAuyavajjehito' manuSyebhyaH akarmabhUmikAntaradvIpakAsakhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH, yadi jalacarANAM manupyebhya upapAto bhavati tadA akarmabhUmikAntaradvIpakAsaMkhyeyavarSAyupphavarjitamanuSyebhya evopapAto bhavatIti / 'devehito jAva sahassArA' devebhyo yAvat sahasrArAH, yAvat sahasrAradevalokadevA vartante tAvatparyantadevebhya ityarthaH, yadi devebhya upapAto bhavati tadA saudharmAdArabhya se hotA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai-garbhaja jalanara jIva- sarva gatiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM-yadi ye nairayikoM meM se Akarake utpanna hote hai to ratnaprabhA se lekara tamastamA jo sAtavIM pRthivI hai, vahAM ke nairayikoM meM se inakA utpAda hotA hai / yadi tiryag yonika jIvoM meM se inakA utpAda hotA hai to 'tirikva joNi ehito samvehito asaMkhejjavAsAuyavajjehito' asaMkhyAta varSAyuSkatiryagyonikoM ko chor3a kara vAkI ke samasta karmabhUmija tiryaJcoM meM inakA utpAda hotA hai / yadi manuSyoM meM se inakA utpAda hotA hai to "maNusse hito akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajje hito' akarmabhUmi ke evaM antaradvIpoM ke manuSyoM meM se inakA utpAda nahIM hotA hai kyoMki ye saba asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle hote haiM asaMkhyAtavarSa kI bhAyuvAloM meM se inakA utpAda honA niSiddha kahA gayA hai / ataH inake sivAya aura saba manuSyoM meM se inakA utpAda hotA hai "devehito jAva sahassArA' yadi devoM meM se inakA utpAda hotA hai to saudharma se lekara sahasrAra taka - A kathananuM tAtparya e che ke garbhaja jalacara jIva badhI ja gatimAMthI AvIne "utpanna thAya che, ratnaprabhAM pRthvIthI laIne tamastamAM ke je sAtamI pRthvI che, tyAMnA narayikamAMthI teone utpAta-utpatti thAya che je tiryAnikemAMthI teone utpAdautptti hAya to "tirikkhajoNipahiM to, samvehito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto" asaMkhyAta varSAyuSka tiyAne choDIne bAkInA karmabhUminA saghaLA nicemAM teone Sund DAya che. "maNussehito aphammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto" akarmabhUminA ane aMtaradvIpanAM manuSyamAM temane utpAta-utpatti thatuM nathI. kemakeA badhA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA hoya che, asaMkhyAta varSanI AyuSkavALA emAMthI temane utpAta thavAne niSedha karela che. tethI tenA sivAyanA bAkInA saghaLA bhanudhyAmAthI tmn| pAta-utpatti thAya che. "devehiMto jAva sahassArA" ne vAbhAMza Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 1 garbhagurakrAntika jalacarajoSanirUpaNam (289 sahasrAraparyantebhyaH saudharmezAnasanatkumAramAhendabrahmalAntakamahAzukastahassAretyaSTabhyo devebhya AgatAnAM jIvAnAM garbhavyutkrAntijalacareSu upapAto bhavati, tataH paramAnataprANatAdidevAnAmatrotpAtaH, tataH parasparadeveSu pratiSedho jJAtavyaH, iti upapAtadvAram // 19 // sthitidvAre-'ThiI jahaNNeNaM aMto muhuttaM' jalacarajIvAnAM sthitiH AyuSyakAlo jaghanyenAntamuhUrta bhavati / 'ukkoseNaM pucakoDI' utkarSeNa pUrvakoTipramANA bhavatIti sthitidvAram // samavahatadvAre-duvihA vi maraMti' dvividhA api niyante jalacarajIvAH mAraNAntikasamuddhAtena samavahatA api niyante asamavahatA api niyante iti samavahatadvAram // 21 // dhyavanadvAre-'aNataraM uvyahittA neraiesu jAva ahe sattamA' jalacarajIvA jalacarebhya uddhRtya catasRSvapi gatiSu gacchanti tatra yadi nairayikepu gacchanti tadA ratnaprabhAta Arabhya yAvadadhaH arthAt saudharma 1, IzAna 2, sanatkumAra 3, mAhendra 4, brahma 5, lAntaka 6, mahAzukra 7, aura sahasrAra 8, ina ATha devaloko ke devo meM se inakA utpAda hotA hai Age ke mAnata prANata Adi devalokoM ke devoM meM se nahIM hotA kyoMki Age ke devoM se inakA utpAda honA niSiddha kahA gayA hai| sthitidvAra meM--'ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM" ina jalacara jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura "ukkoseNaM pundhakoDI" utkRSTa se eka pUrvakoTi kI hotI hai / ye "duvihA vi maraMti" donoM prakAra se-mAraNAntika samuzata se samavahata hokara bhI aura nahIM samavahata hokara bhI marate haiN| dhyavana dvAra meM-"aNaMtaraM uvvaTTittA neraiessu jAva ahesattamAe" ye garbhaja jalacara jIva jaba jalacara jIva kI paryAya se udbata hokara yadi ye nairayiko meM janma lete haiM to prathama temane utpAta thAya che, te saudharma devalokathI laIne sahastrAra devakasudhI arthAt saudharma 1 zAna 2, sanatbhAra 3, bhADendra 4, brahma 5, sAnta: 6, mAzu 7, bhane sakhA2 8, A ATha devakanA devomAMthI temane utpAta thAya che tethI AgaLanA eTale ke Anata, prAkRta vigere devalekamAMthI temane utpAta thatuM nathI kemake -upara kahela saudharmathI sahasAra devakanI AgaLanA devalokamAMthI temanI utpattine niSedha karela che. sthitidvAramAM- "ThiI jahaNNeNaM aMtomuhattaM" mA saya2 vAnI sthiti dhanyathA me matabhuitanI uAya che bhane "ukkoseNaM pudhakoDI" GSTayA se pUrva TInI DAya che "duvihA vi maraMti" teo mAraNatika samudraghAta thI samavahata thaIne ane samavahata. thayA vinA ema bane prArathI mare che. eTale ke mAraNatika samuddaghAtathI AghAta prApta karIne paNa mare che, ane AghAta prApta karyA vinA paNa mare che. . yavanAmAM-"aNaMtaraM uvvaTTittA neraiNsu jAva ahe sattamA" A Troreyara jIva jyAre jalacara paryAyathI uduvRtta thaIne eTale ke temAMthI nIkaLIne je teo narayikomAM janma dhAraNa kare che, te pahelI pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA narayikomAM janma Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ,290 . jIvAbhigama saptamI pRthivIparyantanArakepu gacchantIti / 'tirikkhajoNiema' jalacarajIvAH yadi ita udRtya tiryagyonikeSu gacchanti tadA sarveSvapi tiryag yonikeSu gacchantIti / 'maNussesa samvesa' manuSyeSu sarveSu jalacarajIvA ita uddhRtya gacchantIti / 'devesa jAva sahassAre' deveSu yAvat sahadhAraH, yadi jalacarajIvA ita udRtya devagati gacchanti tadA saudharmAdAramya sahasrAradevaparyantepu aSTavighadeveSveva gacchanti na tataHparamAnataprANatAdideveSu // gatyAgatidvAre----'caugaiyA cauAgaiyA' caturgatikAzcaturAgatikA', ita uddhRtya caturpu nArakatiryaD manuSyadevepu gamanaM bhavatIti atazcaturgatikAH, catubhyo nArakatiryaDmanuSyadevebhya uddhRtyAtrAgamanaM bhavatItyatazcaturgatikAH, catubhyo nArakatiryamanudhyadevebhya uddhRtyAtrAgamanaM bhavatItyatazcaturAgatikAH jalacarAH kadhyante iti / / 'parittA asaMkhejjA pannattA' parIttA asaMkhyAtAH prajJaptAH, pratyekazarIriNa ime asaMkhyAtAH prajaptA:-kathitAH, - pRthivI se lagAkara sAtavIM pRthivI taka ke nairayikoM meM janma le sakate hai "tirikkhajoNiesu maNussesu samvesu" yadi tiryagyonika jIvoM meM ye janma lete haiM to samasta tiryagyonikajIvoM meM ye janma le sakate hai aura yadi ye manuSyoM meM janma lete haiM to samasta manuSyo meM janma le sakate hai / tathA yadi ye devoM meM janma lete haiM to "devesu jAva sahassAro" saudharma devaloka se lekara sahasrAra AThave deva-loka taka ke-devoM meM ye janma le sakate haiN| isase Age ke Anata prANata Adi devalokoM meM inakA janma niSid kahA gayA haikyoMki sahasrAradevaloka se Age inakA gamana nahIM hotA hai| "caugaiyA cauAgaiyA" ye garbhaja jalacara jIva marakara nAraka tiryaJca, manuSya aura deva ina cAroM gatiyoM meM jA sakate hai / tathA-cAro gatiyoM meM se Aye hue jIvoM kA garbhana jalacara jIva rUpa se utpAda ho sakatA hai / isa prakAra ye caturgatika aura caturAgatika hote haiN| "parittA asaMkhejjA dhAraNa 4rIza cha "tirikkhajoNiesu maNussesu sambesumatiya yoni vAma ta janma le che, te saghaLA tiryonike janma dhAraNa karI zake che ane je manuSyamAM janma le te saghaLA manuSyamAM janma laI zake che tathA je teo devAmAM janma le che, to 'aivesu jAva sahassAro" saudhama vAthI sAna sahasA2 aTa mAmA hevatA sudhIne devomAM teo janma le che tethI AgaLanA Anata, prANata, vigere devalekamAM teone janma thavAne niSedha karela che kemake sahastrAra devalekathI AgaLa teonuM gamana thatu nathI "cau gaiyA cau AgaiyA" mA 1 322 / bhazana nA24, tiya"ya, manuSya ane deva A cAre gatimAM jaI zake che tathA-cAre gatiyomAMthI AvelA jIvone garbha ja jalacara jIva paNAthI utpAda-utpatti-thaI zake che. A rIte teo yatu ni-mana yaturAgati4 mAcha "parittA asaMkhejjA paNNattA" mADiyAM pratye zarIrI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TokA prati0 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 291 zramaNa ! he AyuSman ! iti / upasaMhAramAha - 'se taM' ityAdi, 'se taM jalacarA' te ete garbhavyutkrAntikajalacarajIvAH lakSaNamedAbhyAM nirUpitA iti bhAvaH || sU023 // garbhavyutkAntikajalacarajIvAn sabhedAn nirUpya saMmprati garbhavyutkrAntikasthalacarajIvAn tathaiva nirUpayituM praznayannAha - 'sekiM taM ' ityAdi / mUlam -- 'se kiM taM thalayarA ? thalayarA duvihA pannattA jahA - cau ppayA ya parisappA ya / se kiM taM cauppayA? cauppayA cauvvihA pannattA taMjahA egakhurA soceva bhedo jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA, taMjahA - pajjattA ya apajjattA yA cattAri sarIrA, ogAhaNA jaha neNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM chagAuyAI, TiI ukko seNaM tinni palio mAI | navaraM uvvaTriTTattA neraiesa cautthapuDharvi gacchaMti sesaM jahA jalayarANaM jAva caugAiyA cauAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA se taM cappayA | se kiM taM parisappA ? parisappA duvihA pannattA taMjahA uraparisappA ya bhuyaparisappA ya / serkitaM uraparisappA? uraparisappA taheva AsAliyavajjo bhedo bhANiyavvo tinni sarIrA ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / TiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukoseNaM puvvakoDI / ughaTTittA neraiesa jAva paMcamaM puDhavi tAva gacchati tirikkhamaNussesu savvesu devesu jAva sahassArA / sesaM jahA jalayarANaM jAva cau gaiyA cau AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA, setaM uraparisappA / se kiM taM bhuyaparisappA bheo taheva cattAri sarIraMgA ogAhaNA jahanne pannattA" pratyeka zarIra asaMkhyAta kahe gaye hai / isa prakAra se he zramaNa ! AyuSman ! garbhaja jalacara jIvoM kA nirUpaNa unake lakSaNa aura bhedoM ko lekara ke kiyA hai || sU0 23 // kahevAya che ane asakhyAta kahyA che ArIte huM zramaNu AyuSman gaja jalacara jIvAtuM nirUpaNu tenA lakSaNA ane bhedo khatAvIne karavAmAM Avyu che. prasU. 23aa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 292 NaM aMgulAsaMkhejjai bhAga ukkoseNaM gAuyapuhatta, ThiI jahanneNaM atomuhurta ukoseNaM puvvakoDI sesesu ThANesu jahA uraparisappa, NavaraM doccaM puDhaviM gacchaMti, setaM bhuyaparisappA pannattA setaM thalayarA' / sU024 // chAyA-atha ke te sthalacarAH 1 sthalacarA dvividhAH prahaptAH, tadyathA catuSpadAzca parisapazci / atha ke te catuSpadAH, catupyadAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathA-ekakhurA sa pagha bhedo yApad ye cAmye tathAprakArA te samAsato dvividhA prAptA stadyathA-paryAptAzcAparyAptazca / catvAri zarIrANi avagAhanA jaghanyanAGgulasyAsaMkhyeya bhAgam utkarSaNa padgavyUtAni, sthitiH utkarpaNa trINi palyopamAni, navaramudatya narayikepu caturthI pRthivIM gacchanti zopaM yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA zcaturAgatikAH parAtA asaMkhyeyA. praptAH, te pate ctusspdaaH| atha ke te parisaH ? parisapA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-uraHparisAzca bhujaparisAzca / atha ke te ura.parisA ? ura:parisAstathaiva, yAsAlikavoM medo bhaNitavyaH / trINi zarIrANi navagAhanA jaghanyenAngulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSaNa yojanasahanam / sthitijaghanyenAntamuhartam utkarSaNa pUrvakoTiH, uddhatya nairayikepu yAvat paJcamI pRthivI tAvad gacchanti tiyaMgakSu manuSyepu sarveSu deveSu yAvatsahasrAra., zepa yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA zcaturAgatikAH parItA asaMkhyeyA. prAptA., te pate usa parisa. / atha ke te bhujaparisaH ? bhedastathaiva catvAri zarIrANi, avagAhanA naghanyenAgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkarpaNa gavyUtapRthakatvam , sthiti jaghanyenAntamuharttam , utkarpaNa pUrvakoTiH, zepepu sthAneSu yathora parisaryA., navaraM dvitIyAM pRthivIM gacchanti , te pate bhujaparisA. prAptAH, pate sthalacarAH // sU 24 // TIkA-'se kiM taM thalayarA' atha ke te sthalacarA garbhavyutkrAntikA iti praznaH, uttarayati-'thalayarA duvihA pannattA' garbhavyutkrAntikasthalacarajIvAH dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH / sabheda garbhaja jalacara jIvo kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garbhaja sthalacara jIvoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pachA hai se ki taM thalayarA "ityAdi / mUtra" 24" TIkArtha-- "se ki thalayarA" he bhadanta ! garbhajasthalacaroM kA lakSaNA kyA hai aura unake bheda kitane haiM ? uttara meM prabhukahate hai-"thalayarA duvidA pannattA" he gautama ! garbhana bheda sahita gaja jalacara jIvonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra garbhaja sthalacara jInuM nirUpaNa kare che. temAM gautamasvAmI prabhune pUche che ke - "se ki taM thalayarA" pratyAhi sAtha-"se ki taM thalayarI" lagavan ! 1 sthasaya2 vAnA zurakSA cha 1 mana tanA sA ho DasA cha ?' mA praznanA 6ttaramA prabhu 4 cha -"thalayarA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 293 medadvayaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'cauppayA ya parisappA ya' catuSpadAzca parisarpAzca catvAraH pAdAH yeSAM te catuSpadAH urasA bhujAbhyAM parisarpanti te parisarpAH 'se ki taM cauppayA' atha ke te catuSpadAH catuSpadAnAM ki lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati - 'cauppayA caucciddA pannattA' catuSpadAzcatuvidhAzcatuSprakArakAH - prajJaptAH kathitAH // cAturvidhyaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tathathA - 'ega khurA' ekakhurAH eka eva khuro yeSAM te ekakhurA azvAzvatarAdayaH 'so ceva bhedo' sa eva bhedaH prakAro jJAtavyaH, yo hi saMmUchimasthalacarANAM kathitaH / saMmUrcchimasthalacaraprakaraNaM sarva matra vAcyamiti bhAvaH / kiyatparyantaM saMmUrcchimasthalacaracatuSpadaprakaraNamatra jJAtavyaM tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'jAvaje yAvanne tahaSpagArA' yAvad ye cAnye tathAprakArAste sarva'pi catuSpadatayA pratipattavyAH, etatparyantaM saMmUcchimasthalacaracatuSpada prakaraNamiha jJAtavyamiti / te samAsao dubihA pannattA' 2 sthalacara jIva do prakAra ke kahe gaye hai "taM jahA - " jaise- " cauppayA ya parisappA ya" catuSpada aura parisarpa jinake cArapAda hote hai ve catuSpada hai / aura jo chAtI se yA dono bhujAoM se calate hai ve parisarpa haiM / " se kiM taM cauppayA" he - bhadanta ! catuSpado kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "cauppayA cauvvihA pannattA " he - gautama ! catuSpada cAra prakAra ke kahe gaye hai / taM jahA " jaise - "eka khurA, so ceva bhedo" eka khuravAle jaisA bheda kathana samUcchima sthalacaroM kA kiyA jA cukA hai vaisA hI bheda kathana yahAM para bhI karalenA cAhiye kahAM taka kathana karanA cAhiye / usapara kahate haiM- " jAva" ityAdi yAvat yahAM taka ki - " je yAvanne tahappagArA" ina se bhinna isa duvihA paNNattA" he gautama! galana sthadvayara vA me ajharanA sA che "taM jahA " te aAmA prabhAye che - " cauppayA ya parisappA ya' bhe tuSyacha bhane mIla parisarpa jene cAra paga hAya che teo catuSpada kahevAya che. ane jee chAtInA baLathI athavA manne lugothI yAte che, tethe parisarya aDevAya che. "se kiM taM cauppayA" De bhagavan catuSpada jIvAnA zu' lakSaNyeA che ? ane tenA keTalA bhedo kahelA che ? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che !" ca upapayA cautrihA paNNattA" he gautama ! tuSya ko yAra aAranA DelA che, "taM jahA" te yAra aaare| bhApramANe che - "pagakhurA so caiva bhedo" me marIvAjA vigere lehAnu ne prabhAye sabhUbhi sthasayaronA prakaraNumAM kathana karyuM che, eja pramANenA bhedo ahiMyAMpaNu samajI levA. te samUbhi sthAyarAnu sthana jyA sudhI grahayu 42 le te bhATe he che ! -"jAva" tyAhi yAvat tyAM sudhI me "je yAvanne tahapagArA" AnAthI luhA yA bhAvA ajharanA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 224 te ime pUrvokAH sabhedA catuSpadAH samAsata - saMkSepeNa dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / samAsato dvaividhyaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'pajjatA ya apajjatAya' paryAptAzcAparyAptAzceti // wwwww samprati- gabhavyutkrAntikasthalacaracatuSpadajIvAnA zarIrAdidvArajAtaM darzayannAha - ' cattAri sarIrA' ityAdi, 'cattAri sarIrA' garbhAvyutkrAntikasthala narajIvAnAM catvAri audArikavaikriyatainasakArmaNAkhyAni zarArANi bhavantIti zarIradvAram | avagAhanAkAre - 'ogAhaNA jahanne agulassa asaMkhejjai bhAgaM' garbhavyutkrAntikasthalacaracatuSpadajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenArasyAsaMkhyeyamAgam 'ukkoseNaM cha gAuyAI' prakAra ke dUsare bhI sthalacara catuSpada jIva haiM ve bhI inhIM meM jAnalenA cAhiye "te samAsao duvidhA pannatA" ve sthalacara catuSpada jIva sakSepa se do prakAra ke pratipAdita hue haiM "taM jahA" - jaise - " pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta paryAptinAmakarma ke udayavAle nIva paryApta aura aparyApta nAma karma ke udaya vAle jIva aparyApta kahegaye haiM / aba sUtrakAra garbhavyutkrAntika sthalacara catuSpada jIvoM ke zarIrAdi dvArakA nirUpaNa karate haiM isameM gautama ne prabhuse aisA pUchA hai ki he bhagavan ! ina garbhavyutkrAntika sthalacara catuSpadajIvoM ko kitane zarIra hote haiM ' uttara meM prabhu kahate haiM - ' cattAri sarIrA' ityAdi / bhaudArika-vaikriyataijasa - aura kArmaNa ke bhedase cAra prakAra ke zarIra inakA kahe gae haiN| yaha zarIradvAra hai / 'ogAhaNA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM zarIrAvagAhanA inako jaghanya khIjA paNa sthalacara catuSpada jIve hAya, tee paNa AnA jevAja samajI levA joie "te samAsao duvihA paNNattA" te sthasayara atuSpa vo saMkSepathI me aAranA aisA che, "taM jahA" te the amareza prabhA sabha4vA "pajjanttA ya apajjaptAya" paryApta ane aparyApta paryAmi nAmakarmAMnA udayavALA jIvA paryAsa kahevAya che, ane aparyApti nAmakrama nA udaya vALA jIve! aparyApta kahevAya che have sUtrakAra gabha vyutkrAntika sthalacara catuSpada chavAnA zarIra vigere dvAranu nirUpaNa kare che temAM gautamasvAmIe prabhune evu' pUchyuM che ke--he bhagavana ! A gavyutkrAntika sthalacara catuSpada jIveAne keTalA zarIre hAya che? A praznanA uttaramAM prabhugautama svAmIne kahe che --'cantAri sarIrA' 4tyAhi mohAri vaizyi tainsa ne abhaMgu nA lehathI temone yAra prakAranA zarIrA kahelA che.A rIte A zarIradvAranu kathana samApta thayuM che, avagADanAdvAra -- 'bhogAddaNA jahaNNeNa agulassa asaMkhejjaibhAgaM ' teyonA zaroranI avagAhanA jadhanya thI eka AMgaLanA sakhyAta bhAga pramANunI hoya che. tathA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyadhotikA TIkA prati0 1 ___ garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 295 utkarSeNa zarIrAvagAhanA SaDgavyUtapramANA bhavatItyavagAhanAdvAram iti / / sthitidvAre-'ThiI ukkoseNaM tinni paliovamAI' sthalacara vatuSpadajIvAnAM sthitiH-AyuSkAlo jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa tu trINi palyopamAni bhavatIti sthitidvAram // 'navara udhvaTTittA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti' navaraM jalacarApekSayA sthalacarANAmetadvailakSaNyaM yat ita udRtya narakeSu gacchanti tadA caturthapRthivIparyantameva gacchanti, na tataH parataH / 'sesaMjahA jalayarANaM' zeSaM zarIrAvagAhanAsthityudvartanAtiriktaM samavahataparyantaM dvAranAtaM yathA garbhavyutkrAntikajalacarajIvAnAM kathitaM tathaiva sthalacagaNAmapi jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaraprakaraNamiha jJAtavyaM se eka aGgula ke asakhyAtave bhAga pramANa hotI hai, tathA-'ukkoseNaM cha gAuyAI' utkarSa se inakI zarIrAvagAhanA chahagavyUna pramANa hotI hai, yaha avagAhanAdvAra hai| Thii ukkoseNaM timni paliocamAI' inakI sthiti-AyuSkAla jaghanyase anta muhUrta pramANa kI hotI hai, utkarSase to tIna palyopamakI hotI hai, yaha sthiti dvAra hai / 'navaraM uccaTTittA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti' jalacara kI apekSA sthalacaroM meM yahI vilakSaNatA hai ki ye yahA~ se nikala kara narakoMmeM jAte hai to caturtha pRthivI taka hI jAte haiM, kintu unase Age nahIM jAte haiN| 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSa-zarIradvAra -avagAhanA dvAra-sthiti dvAra-udvartanAnikalanA dvAra ke atirikta aura sava dvAroM kA kathana garbhavyutkrAntika jalacarajIvoM ke jaisA sthalacaroMko bhI samAna samajhanA cAhie / 'uphkoseNaM cha gAuyAI' kRSTayA tethe| nA zarI2 nI mAnA chA0yUta pramANunI DAya che. A rIte avagAhanA dvAranuM kathana che. sthiti-'ThiI ukkoseNaM tinni paliovamAI' tamAnI sthiti-mAyu 45nya thI aMtamuhUrta pramANanI hoya che utkRSTathI traNa palyopamanI hoya che. A rIte sthitidvAra kahela che. dvatana 2 'navaraM uvvaTTittA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti' saya 7vAnI mckSAe sthalacara chamAM eja vilakSaNapaNu-judAI che ke A sthalacaro ahithI nIkaLI ne nArakamAM jAya te cethI pRthvI sudhI ja jAya che paraMtu tenAthI AgaLa jatA nathI 'sesa jahA jalayarANaM' zeSa-zarI262 mAnAvAra sthitidvAra kRtta nAvAra shivaayanA bIjA badhA ja kAranuM kathana garbhavyutkatika jalacara jIvonA kathana pramANe A sthalacara che paNa samajavA. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joSAmigamasUtra 296 tatrAha-'jAva' ityAdi, jAva caugaiyA cauAgahayA' yAvaccaturgatikAzcaturAgatikA iti gatyAgatidvAraparyantamiha jJAtavyamiti / 'caugaiyA cauAgaiyA' caturgatikAH sthalacarajIvA stathA caturAgatikAzceti nArakatiryaDmanuSyadevepu gamanAt caturgatikA', tathA nArakatiryamanuSyadevebhya uddhRtyAtrAgamanAt caturAgatikA bhavantIti / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajaptA -kathitA iti / catuSpadaprakaraNamupasaMharannAi-se te' ityAdi, 'se taM cauppayA' te ete catuSpadA bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / ___sthalacarANAM prathamamedaM catuSpadaM nirUpaya dvitIyamedaM parisapaM nirUpayitu praznayan Aha'se ki te ityAdi, 'se kiM taM parisappA' atha ke te parisarpAH / iti prazna , uttarayati-pari kiyatparyanta jalacara prakaraNa yahA~ lenAcAhie, vahI bAta kahate haiM 'jAva' ityAdi / 'jAva caugaiyA cauAgayA' yahAM taka -gatyAgatidvAraparyanta jalacara prakaraNa samajhanA cAhie / 'caugaiyA cauAgaiyA' ye sthalacara jIva, nAraka niryaD manuSya deva ina cAro lokameM gamana karane ke kAraNa caturgatika kahalAte haiN| tathA-nAraka tiryaT manuSya deva ina cAroM loka se nikala kara yahAM Ate hai isalie caturAgatika kahalAte haiN| 'parittA asaMkhejjA pannattA' ye sthalacara pratyeka zarIrI jIva, asaMkhyAta kahegaye haiN| catuSpada prakaraNa kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM 'se taM cauppayA' ye catuSpada jIva, bheda prabhedoM se nirUpita kie / ___ aba sUtrakAra sthalacaroM ke prathasa bheda rUpa catuppada kA nirUpaNa karake dvitIya bheda jo parisarpa hai isakA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai "se ki taM parisappA" he bhadanta ! parisapI kA lakSaNa kyA hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"parisappA e jalacara prakaraNa kayAM sudhInuM ahiM grahaNa karavuM joIe ? e prazna nA uttaramAM sUtrasAra 'jAva' tyAdi sUtranuzthana 42 cha ta mA prabhArI che. 'jAva caugaiyA cauAgaiyA' mA sthsy273| nA24, tiya, manuSya mane deva mA yAtimA nayA vALA hovAthI caturgatika kahevAya che tathA nAraka tiryaMca manuSya ane deva A cAra gati thI nIjIna mahIyAM bhAva vANA vAthI 'yaturAgativAya cha 'parittA asaMkhejjA paNNaar? A sthalacara jIvo pratyeka zarIrI asa khyAta kahyA che. have catuSpada prakaraNa ne upashaa2 42tAM sUtrA2 49 che 4-se taM cauppayA' mA zata le prahathI yatupa vAnu nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. - have sUtrakAra sthalacarAnA pahelA bheda rUpa catuSpada jIvonuM nirUpaNa karIne tene bIje bheda je parisaryuM che. tenuM nirUpaNa kare che. temAM gautama svAmI prabhune evuM pUche che hai-"se kiM taM parisappA" bhagavan parisAnA zu pakSI cha 1 mA prazanA uttaramA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } garbhaskAntikasthalacarajIvanirUpaNam 297 sheetae TIkA prati0 1 sappA duvidhA pannattA' parisarpAH dvividhAH dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / bhedadvayameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathathA - uraparisappA ya bhujaparisappA ya' uraH parisarpAzca bhujaparisarpAzca tatra - urasA - uro hRdayabalena ye parisarpanti - gacchanti te uraH parisarpAH tathA bhujAbhyAM parisarpanti ye te bhujaparisarpAH / tatra prathamam uraH parisarpa vizeSato nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se ki taM' uraparisappA' atha ke te UraH parisarpAH iti 'Uttarayati - 'saMmUrcchimoraH parisarpAtidezena - 'ura parisappA taheva' UraHparisarpAstathaivatenaiva rUpeNa nirUpaNIyAH yathA - saMmUrcchimoraH parisarpaprakaraNe nirUpitAH / samUcchimaprakaraNAt yad vailakSaNyaM taddarzayati - AsAliyavajjo bhedo bhANiyacco' AsAlikavarjo bhedo bhaNitavyaH, tatrora parisarpANAm AsAliko'pi kathitaH atra tu AsAlikamedo na varNayitavyaH, prazna ) , duvihA pannattA he gautama ! parisarpa do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA ' jo isa prakAra se hai "uraparisappA ya bhujaparisappA ya" eka uraH parisarpa aura dUsare bhujaparisarpa ina meM jo chAtI ke bala se calate haiM ve uraH parisarpa haiM aura jo bhutroM ke bala se calate hai veM bhujaparisarpa haiM bhadanta ! " se kiM taM uraparisappA" uraH parisarpa kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda ' saMmUcchima uraH parisarpa ke atideza dvArA unake bheda kahate hai - " uraparisappA taddeva" he gautama ! saMmUrcchima uraH parisarpa prakaraNa meM jisa rUpa se uraH parisarpa nirUpita hue haiM usI rUpa se yahAM para bhI ina garbhaja ura. parisarpoM kA nirUpaNa karalenA cAhiye parantu "AsAliyavajjo bhedo bhANiyantro" usa prakaraNa se isa prakaraNa meM jo vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM para AsAlika kA varNana nahIM karanA kyoMki AsAlika - samUcchima hI hote hai / garbhaja nahIM horte AsAlika yaha uraH parisarpoM kA eka bheda hai isI kAraNa use yahAM varjita kahA gayA hai / prabhu gautamasvAmIne he che - "parisappA duvihA paNNattA" he gautama ! parisarpa me aaranA aDelA che, "taM jahA " te me aara A prabhA che. "uraparisappA ya bhujprishavA j" eka ura:parisapa` ane bIjA bhujaparisa, temAM je chAtInA baLathI cAle che, te ura pisapa che, ane jee hAthanA maLathI cAle che, teo bhujaparisa 7. De lagavan "se ki taM uraparisappA" 72 parisarpanA zu kSaNa he ? mane tenA keTalA bhedo kahelA che ? samUcchi*ma ura:parisapAnA atideza dvArA prabhu kahe che ke"urprisppaa taheva" he gautama ! sabhUmi ura:parisarpa nA azubhAM ne prabhA ura.parisarponuM nirUpaNa karavAmAM Avela che, eja pramANe ahiyAM pazu A gabha ja ura: parisAnu ni35Su samala ho paraMtu "AsAliyavajjo bhedo bhANiyavvo" te arathunA na karatAM A prakaraNamAM je vizeSa pazu che. te eTalu ja che ke--ahiyAM AsAlikanu varNana karavAnu nathI kema ke--AsAlikA samUmi ja hAya che gabha ja hAtA nathI mAsAlika e ura pasarisarpone eka bheda che teja kAraNathI tene ahi vata kahela che. 18 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jIyAbhigamasUtra yata AsAlikaH saMmUchima eva bhavati na tu kadAcidapi sAliko garbhajo bhavatIti / saMm chimoraHparisarpaprakaraNAd yad vailakSaNyaM taddarzayati-'cattAri sarIragA' ityAdi, garbhavyutkAntikora.parisarpANAm 'cattAri sarIraMgA' catvAri audArikavaikriya taijasakArmaNAni zarIrANi bhavantIti zarIradvAram / avagAhanAdvAre-'avagAhanA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga' garbhajoraHparisarpANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAmulasyAsaMkhyeyabhAgaM bhavati tathA-'ukkoseNaM joyaNasahassa' UtkaNa yojanasahanaM bhavatItyavagAhanAdvAram // sthitidvAre-'Thii jahanneNaM atomuhuttaM' garbhajora.parisaNAM sthitiH-mAyupyakAlo jaghanyenAntarmuhattaM bhavatIti / 'ukkoseNaM pucakoDI' UrakarSeNa pUrvakoTi , garbhajora.parisaNAmAyuSyakAla. utkae~ga pUrvakoTI parimito bhavatIti sthitidvAram || udvartanAdvAre'pi jalacarApekSayA / vailakSaNyaM darzayati-'uccaTTittA neraiesu jAva paMcami puDhavi gacchati' ime garbhajasthalacaroraHparisA ita UdvRtya nairayikepu yadA gacchanti tadA ratnaprabhAkSya prathamapRthivIta mArabhya yAvatpaJcamI pRthivIM dhUmaprabhAnAmnI tAvatparyantaM gacchanti / 'tirikkhamaNussesa savvemu' aba inake zarIrAdi dvAroM kA kathana karate hai-"cattAri sarIragA" garbhaja ura pariso ke maudArika vaikriya taijasa aura kArmaNa ye cAra zarIra hote haiM "ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaIbhAga" avagAhanA inakI jaghanya se eka aDagula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai tathA "ukkoseNaM joyaNasahassaM" utkarpa-utkRSTa se eka hajAra yojana kI hotI hai 'ThiI jahanneNa aMto muhutta ukkoseNaM puSakoDI" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka pUrva koTikI hotI hai utanA dvArameM bhI jalacaroM kI apekSA vilakSaNatA aisI hai ki ye "udhvahittA neraiesu jAva paMcami puDhavi tAva gacchaMti" ye sthala nara uraHparisapeM apanI isa paryAya ko jaba chor3ate haiM aura jaba narayiko meM jAte haiM to yaha prathama pRthivI se lekara pAMcavIM pRthvI taka ke nairayiko meM jAte haiM have tasAnA zarI2 vigere dvArA prathana 42vAbhA mAva cha. "cattAri sarIragA" garbhaja u5risarpone-dArika, vaikriya, taijasa, ane kAryakSa A cAra zarIra hoya cha. "ogAhaNA jahANeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga" tamAnI avagAhanA anyathA se mAMganA masabhyAtamA mAgapramANunI DAya che. tathA "ukkoseNaM joyaNasahassa", thI me 2 yAnanI DAya che "ThiI jahaNNeNaM aMto muhattaM uphkoseNaM puvakoDI" bhanI sthiti dhanyathA 4 mata itanI mane thI me vITInI hAya cha. tanAdvAramA 5 saya2 vAnA 2ta yu minnA -nuhA cha ?-"uvyaTTittA neraipasu. jAva paMcami puDhaviM tAva gacchati" mA sthAya2 72: parisapa nyAre potAnA A paryAyane cheDe che, ane jyAre nacikemAM jAya che, te teo pahelI pRthvI thI laI ne pAMyabhI pRthvI sudhInayimA laya che. te 5chInA nAmAMta nathI. "tirikta Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 299 ime jIvA garmajora parisarpA ita UvRtya yadi tiryaggatiSu manuSyagatiSu ca gacchanti tadA sarveSu tiryakSu sarveSu ca manuSyeSu gacchanti na kutrApi pratiSedhaH / 'devesu jAva sahassArA' deveSu yAvat sahasrArAH, ime garmajasthalacaroraHparisarpA ita uddhRtya yadi deveSu gacchanti tadA sahasrAradevaparyantadeveSveva gacchanti na tataH parata AnataprANatAdiSu gamanaM bhavatIti / 'sesaM 'jahA jalayarANaM' zeSam-zarIradvArAvagAhanAdvArasthitidvArodvartanAdvArAtiriktaM sarvaM dvArajAtaM garbhajanalacarajIvavadeva jJAtavyamiti // kiyatparyantaM jalacaraprakaraNavadatra jJAtavyaM tatrAha'jAva caugaiyA' ityAdi / 'jAva caugaiyA cau AgaiyA' yAvaccaturgatikAzcaturAgatikAete UraHparisarpA ita UvRtyA nairayika tiryaG manuSya devagatiSu gacchantItyatazcaturgatikAH, tathA nArakatiryamanuSyadevebhya udvRttyAtra AgacchantItyatazcaturAgatikA. kathyante iti / 'parittA Age ke narako meM nahIM jAte hai / 'tirikkhamaNussesu samvesu' aura ye sava tiryagyoniko meM jAte hai to samasta tiryagyonikoM meM jAte hai, aura jaba ye manuSyoM meM jAte hai to samasta manuSyoM meM jAte haiM yahAM kahIM para bhI inake jAne meM pratibandha-niSedha nahIM hai / "devemu jAva sahassArA" aura jaba ye devoM meM jAte haiM to prathama devaloka se lekara sahasrAra taka ke arthAt AThaveM devaloka taka ke devoM meM jAte hai Age ke devoM meM nahIM jAte / "sesaM jahA jalayarANaM" isa prakAra zarIradvAra avagAhanAdvAra, sthitidvAra aura udvartanA (nikalanA) dvAra ke atirikta aura saba dvAro kA kathana yahAM garbhaja jalacara jIva ke prakaraNa meM jaisA inakA kathana kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye 'jAva' yAvat "cau gahayA cau AgaiyA" ye caturgatika, aura caturAgatika hote haiM / ye uraHparisarpa yahAM se uddhRtta hokara nairayiko meM bhI jA sakate haiM, tiryagyoniko meM bhI jA sakate haiM, manuSyoM meM bhI jA sakate haiM aura devo meM bhI jA sakate haiM / maNussesu samvetu" mana nyAre tegA tiya jyonimA taya cha, ta samAtiya yaanikemAM jaI zake che ane jyAre teo manuSyomAM jAya che, te saghaLA manuSyamAM jAya cha. mADiyAM, jyAMya 59 mata pAnI pratima-niSedha thayesa nathI. "devesu jAva sahassArA" mana nyAre tamA vAma taya cha, to paDasAvatAthI sana sasAra sudhiin| arthAt AThamA devaleka sudhInA devAmAM jAya che tethI AgaLanA devAmAM jatA nathI, "sesaM jahA jalayarANaM" 241 rIte zarIravAra, avagAhanAvAra, sthitidvAra mana tanA dvAranA kathana zivAyanA bAkInA badhA kAranuM kathana garbhaja jalacara jInA prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANenuM kathana ahiyAM samajI levuM. "jAva" yAvat "caugaiyA cauAgaiyA" ma! yAragati vA ma2 yAra maagtivALA hoya che. A uraH parisarpe ahiMthI eTaleke uraH parisarSa paNAthI uvRta thaItane-nIkaLIne nairayikamAM paNa jAya che, tiyanikemAM paNa jAya che. manuSyamAM paNa jAya che, ane devomAM paNa jaI zake che. A rIte cAre gatimAnA jIve ahiMyA AvI zake che. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jIvAbhigamasta asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNa ime'saMkhyA naH prajA:-kathitA iti / samprati garbhajasthalacaroraHparisarpaprakaraNamupasahannAha-'se taM uraparisappA' te ete garbhavyutkrAntikoraHparisa: lakSaNabhedAbhyAM nirUpitA iti bhAvaH / ___UraHparisarpAn nirUpya bhUjaparisarpAn nirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM bhUyaparisappA' atha ke te bhujaparisarpAH bhujAbhyAM parisarpaNazIlA ye te bhujapari sAste kiyantaH 1 iti praznaH, Uttarayati-saMmUchimabhujasatidezena-'bhedo taheva' iti, bhedastathaiva yathA saMmUchimabhujaparisaNAM bhedaH kathita stenaiva rUpeNa garbhajasthalacarabhujaparisarpANAmapi bhedo jJAtavya iti, || samprati- mujaparisarpANAM zarIrAdidvArANi darzayati-'cattAri' ityAdi, tatra prathamataH prathamaM zarIradvAramAha-'cattAri sarIragA' catvAri zarIrANi garbhajasthalacarabhujaparisarpANAM catvAri audArikavaikriyataijasakArmaNazarIrANi bhavantIti zarIradvAram // isI prakAra se cAro gatiyoM ke jIva yahAM A sakate haiM / "parittA asaMkhejjA pannatA" yahA~ pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye hai| "se taM uraparisappA' isa prakAra se yahAM taka kA yaha prakaraNa garbhaja uraHpariso kA nirUpita huA hai| ___ uraH parisoM kA nirUpaNa karake ava sUtrakAra bhujaparisapo ko prarUpaNA karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pachA hai "se ki taM bhuyaparisappA" he bhadanta ! bhunaparisapI kA kyA lakSaNa hai aura phitane inake bheda haiM ? uttara meM mUtrakAra kahate haiM-"bhedo taheva" jisa rUpa se samUchima bhujaparisaroM kA bheda kahA hai usI rUpa se garbhajasthalacara bhujaparisapo' kA bhI bheda jAnalenA caahiye| ___ ava bhujaparisoM ke zarIrAdi dvAroM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai "cattAri sarIragA", ina bhujaparisapoM ke zarIradvAra meM cAra zarIra hote kahe gaye hai-audArika zarIra, vaikriya zarIra, "parittA asaMkhejjA paNNattA" / pratye4 asa jyAta zarIravANA sA cha. "se taM ura parisappA" mA rIte masudhInu mA 4thana gar 82. parisapAnA samayamA 4 che. ura parisarponuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra bhuja parisarponuM nirUpaNa kare che.--A suparasapAnA sa mAM gautamasvAmI prasuna pUche che 4-"se ki taM bhuyaparisappA" bhagavana bhujaparisarponuM zuM lakSaNa che ? ane tenA keTalA bhede che? A praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha / "bhedo taheva" 2 prabhAra sa bhUmi suprsarponA bhedonuM kathana karyuM che, eja pramANe garbhaja sthalacara bhuja parisarpanuM kathana paNa samajI levuM ve suparisAnA zarI2 vigere dvaaraanu| ni3.59 42vAmAM Ave che.-"sattAri sarIragA" mA suparisapAnA zarI24AramA tamAne yAra shrii| DAya che. 1 mA pramANe samajavA. audArika zarIra 1, vaikriya zarIra 2, tejasa zarIra 3, ane kAryanuM zarIra che, Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 301 avagAhanAdvAramAha-'ogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaM khejjaibhAgaM' garbhajabhujaparisarpajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAMgulA saMkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / 'ukkoseNaM gAuyapuhattaM' utkarSeNaH zarIrAvagAhanAgavyUta pRthaktvaM dviganyUtAdArabhya navagavyUtaparyantaM bhavatIti avagAhanAdvAram // sthitidvAramA - 'ThiI jahanneNaM aMto muhataM' sthitiH - AyuSyakAlo bhujaparisarpANAM jaghanye nAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM' puvvakoDI' utkarSeNa pUrva koTipramANA sthitirbhavatIti sthiti - dvAram / zarIrazarIrAvagAhanA sthitidvArAtiriktadvAreSu garbhajabhujaparisarpANAM garbhajora. parisarpavadeva jJAtavyamityAzayenAha - ' sesesu' ityAdi, 'sesesu ThANesu jahA uraparisappA' zeSeSuzarIrazarIrAvagAhanA sthitidvArAtiriktasthAneSu gatyAgatiparyanteSu yathora. parisarpAH yena prakAreNoraHparisarpANAmetAni dvArANi kathitAni tathaiva bhujaparisarpANAmapi tAni dvArANi jJAtavyAnIti // kevalaM bhujaparisarpANAm uraH parisarpApekSayA yad udvarttanAdvAre vailakSaNyaM bhavati tat svayameva darzayati- 'navara' ityAdi, 'NavaraM docca puDhaviM gacchati' navaraM garbhajabhujaparisarpA taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra avagAhanAdvAra meM inakI "ogAhaNA jahanneNaM aMgulA saMkhejjaibhAgaM" zarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se "gAuya puhataM " gavyUta pRthaktva hotI haiM-do koza se lekara nau koza taka kI hotI hai| sthitidvAra meM inakI sthiti "jahanneNaM aMto muhuttaM" jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura " ukko se puvvakoDI" utkRSTa se eka pUrva koTikI hotI hai / 'sesesa ThANesu jahA uraparisappA' isa prakAra zarIra, zarIrAvagAhanA eva sthiti, ina dvAro ke sivAya saba dvAro kA kathana ' jaisA garbhaja uraH parisarpI ke prakaraNa meM kiyA gayA haiM - vaisA hI yahA~ para bhI - ina garbhana bhujA parisarpoM ke sambandha meM kara lenA cAhiye uraH parisarpoM kI apekSA jo ina bhuja parisarpoM ke udvarttanA ( nikalanA) dvAra meM bhinnatA hai vaha isa prakAra " navaraM doccaM puDharvi gacchaMti" bhujaparisarpa apanI avagAhunAdvArabhAM--"ogAhaNA jahaNaNeNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM" teyonA zarIranI avagAhunA dhanyathI the sAMgaNanAM asabhyAtAM lAganI hoya che, bhane utsRSTathI "gAuya- puhuptaM gavyUta pRtthatvanI hoya che bheTate hai ye gavyUtithI sahane nava gavyUta sudhInI Doya cheH sthitidvAramAM-tethonI sthiti "jahanneNaM ato muhuttaM" dhanyathI me satartanI hoya che, bhane "ukkoseNa puvvakoDI" utkRSTathI se pUrva aTInI hoya che. "sesesu ThANesu jahA uraparisappA" yA rIte zarIra, zarIrAvagAhanA bhane sthiti yA dvAronA kathana: zivAya badhA ja dvArAnuM kathana ahiyAM je rIte gaja 72.parisarpanA prakaraNamAM karavAmAM Avela che, eja pramANe ahiyAM paNu-A garbhaja bhuja parisaperyAMnA sa`kha dhamAM samajI levu' ura parisaryAM karatAM A bhujaparisanA uddanAdvAranA kathanamA je judAI che, te yA prabhAhonI che. "navaraM doccaM puDharvi gacchati" supariyo lyAre potAnI paryAya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 303 uddhRtya dvitIyAM zarkarAprabhA pRthivIM gacchanti, uraH parisarpAH narake pazcarmI pRthivIM gacchanti, bhujaparisarpAstu narake dvitIyAmeva pRthivIM gacchanti ityanayorbhedaH / anyatsarvaM bhujaparisarpANAmuraH parisarpavadeva bhavatIti / bhujaparisarpaprakaraNamupasaMharannAha - 'settaM bhUyaparisappA pannatA' te ete bhujaparisarpAH medaprabhedAbhyAM prajJatAH - prarUpitA iti / sthalacaramupasaMharannAha - ' se taM thalayarA' te ete sthalacarA bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // sU0 24|| garbhavyutkrAntikAn jalacarAn sthalacarAMva nirUpya samprati - garbhavyutkrAntikAn khecarAn nirUpayitu praznayannAha - 'se kiM taM khahayarA' ityAdi, - mUlam --' se kiM taM khahayarA ? khahayarA cauvvihA pannattA taM jahA - campakkhI, tadeva bhedo, ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNuputtaM / ThiI jahanneNaM atomuhutta ukkoseNaM palio - vamassa asaMkhejjaibhAgo ! sesaM jahA jalayarANaM / navaraM jAva taccaM puDhavi gacchaMta jAva se taM khahayarA gavbhavakkatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA / settaM tirikkhajoNiyA | sU0 25|| paryAya ko jaba chor3ate haiM aura jaba narakoM meM jAte haiM to ye dvitIya jo zarkarA pRthivI hai vahIM taka jAte haiM Age nahIM jAte haiM / uraH parisarpato paJcamI pRthivI taka jAte / isa prakAra ina donoM meM kevala naraka gati meM jAne kI apekSA - bhinnatA hai aura saba prakaraNa uraH parisarpoM ke jaisA hI hai isa prakAra se " se taM bhuyaparisappA pannattA" yahAM taka kA yaha prakaraNa bhuja parisarpo kA unake bheda prabhedoM ko lekara kahA hai / " se taM thalayarA" isa prakaraNa kI samApti - hote hI sthalacara jIvoM kA unake bheda prabhedoM sahita vaha prakaraNa samApta ho jAtA hai ||m024|| cheDe che, ane jyAre nArakAmAM jAya che, teA teo mIjI je zarkarA pRthvI che, tyAMnA nArakAmAM jAya che, tethI AgaLa jatA nathI ura parisaryAM te pAcamI pRthvI sudhI jAya che. pA rIte A khannenA kathanamA kevaLa narakagatimAM javAnI khAkhatamAM judA paNu` kahela he mADInu tathAbha uthana u2 parisayonA uthana prabhA 4 che. A rIte "se taM bhuyaparisappA paNNattA" bhA uthana sudhInu mA a2 lubhyarisanA leha alohA sahita uDesa che. "setta thalayarA" yA pramANe sthasayara bhavanA lete| mane praseho sahitanu tebhanA sauNdhanuM A prakaraNa samApta thayuM. zAslR0 24aa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwM prameyadhotikA TIkA prati. 1 garbhavyutkrAntikakhecarajIvanirUpaNam 303 . chAyA-atha ke te khecarA ? khecarAzcaturvidhAH praznaptAsta thA carmapakSiNa stathaiva bhedaH / avagAhanA jaghanyenAgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuH pRthaktvam / sthiti jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa ptyopmsyaasNkhyeybhaagaa| zeSaM yathA jalacarANAm / navaraM yAvat tRtIyAM pRthivIM gacchanti, yAvatte ete khecaragarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagUyonikA / te ete tiryagyonikAH ||s0 25 // TIkA-'se ki ta khahayarA' atha ke te khecarAH . garmavyutkrAntikakhecarANAM kilakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH uttarayati-'khahayarA caunvihA pannattA' khecarajIvAzcaturvidhAH catuHprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / caturvidhabhedameva darzayati-saMmUchimakhecarAtidezena 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'cammapakkhI taheva bhedo' carmapakSiNa stathaiva meda', yathA saMmUrchimakhecarANAM catvAraH-carmapakSi-lomapakSi-samudgapakSivitatapakSirUpA bhedAH pradarzitA stathaiva garbhavyutkrAntikakhecarANAmapi catvAro bhedA jJAtavyAH / garbhavyutkrAntikakhecarajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNaM garbhavyutkrAntikajalacaravadeva jJAtavyam / garbhajajalacarApekSayA yadaMze vailakSaNyaM garbhaja jalacaroM evaM sthalacaro kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garbhaja khecaroM kA nirUpaNa karate haiM-isa meM gautamane prabhu se pUchA hai- "se kiM taM khahayarA" ityAdi / sutra // 25 // TIkArtha-"se ki taM khahayarA" he bhadanta ! garbhaja khecaro kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake meda haiM ? saMmUchima khecaroM ke atideza se sUtrakAra kahate haiM-"khahayarA caucihA pannattA" he gautama ! khecara jIva cAra prakAra ke kahe gaye hai-"taM jahA" jaise-"cammapakkhI taheva bhedo" carmapakSI Adi pahile saMmUcchima khecaroM ke cAra prakAra aura unake meda prakaTa kiye jA cuke hai usI prakAra se garbhaja khecaroM ke bhI ve hI cAra prakArake bheda hote haiM aisA jAnanA caahiye| aba ina garbhaja khecara jIvoM ke zarIrAdi dvAroM kA varNana, garbhajanalacarajIvo ke praka garbhaja jalacare ane sthalacaranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra garbhaja becaronuM nirUpaNa kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke - "se ki taM vahayarA" tyAdi tha-"se kiM taM sahayarA" 8 bhagavan gama meyn| zu kSa 1 bhane tenA bhede keTalA kahelA che ? A praznanA uttaramAM saMmUcchima khecara jIvonA atidezathI prabhu 4 cha -"khahayarA cauvvihA paNNattA" gautama! seya27 nyAya prazna paDalA cha.-"taM mahA" 2-"cammapatrI taheva bhedo" ya pakSI vi parasA sa bhUmi meya. renA cAra prakAre ane tenA bhede pragaTa karyA che, e ja pramANe gaja khecanA paNa cAra prakAranA bheda hoya che tema samajavuM. A garbhaja becara jIvonA zarIra vigere dvArenuM varNana, garbhaja jalacara nA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jIvAbhigamana tAvanmAnaM darzayati-'ogAhaNA' ityAdi, 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaimArga' garbhavyutkrAntikakhecarANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAdgulasyAsatyeyabhAgapramANA bhavati / 'ukoseNaM dhaNupuhat' utkarpeNa dhanuHpRthaktvam , dvidhanurAramya navadhanu' paryantA utkRSThAvagAhanA bhavatIti zarIrAvagAhanadvAram // sthitidvAre-'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM' sthitirjaghanyena garbhajakhecarANAM bhavati antarmuhUrtam, 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo' utkarSeNa palyopamasyAsakhyeyabhAgapramANotkRSTA sthitiH-AyuSyakAlo bhavatIti / avagAhanA sthityorviSaye ime dve gAthe bhavataH'joyaNasahassa chaggAuyAi tattoya joyaNasahassaM / gAuyapuhattabhuyage dhaNuyapuhutta ca pakkhIm // 1 // gambhami puvakoDI vinniya palibhovamAiM paramAuM / urabhuyaga puncakoDI paliya asaMkhejjabhAgo ya' // 2 // raNa meM jaisA ina dvAroM kA varNana kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye parantu garbhaja malacaroM kI apekSA jitane aMza meM bhinnatA hai vaha "ogAhaNA" Adi sUtra dvArA yahA~ pradarzita kI gaI hai-jaise-"ogAhaNA" ityAdi / "bhogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM" avagAhanA yahA~ jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura "ukkoseNaM dhaNupuDuttaM" utkRSTa se dhanuSa pRthaktva hotI hai arthAt do dhanupa se lekara nau dhanupa taka hotI hai. sthitidvAra meM-ThiI jahanneNaM aMtomuhurta, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgo" yahAM sthiti jaghanya se eka antamuharta kI hotI hai aura utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAnave bhAga pramANa hotI hai| prakaraNamAM je pramANe zarIra vigere dvArenuM kathana karela che, e ja pramANe samajavuM. paraMtu 4 sayarAnA 42i 29 mazabhA ! pAche, te "ogAhaNA" vigaire sUtrAMza dvArA ahiyA batAvavAmAM Avela che, te nIce pramANe che ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMsejjAbhArga" avagAhanA maDiyAM dhanyathI / mAMgajana madhyAtamA bhAga prabhAnI jaya che. sana "ukkoseNaM dhaNupuhatta" thI dhanuSa pRthaphavanI hoya che. eTale ke be dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInI hoya che. sthitivArabhA-"ThiI jahaNeNaM aMtomuhutta" upakoseNaM palimovamassa asaMkhejjahabhAgo" sthiti jaghanyathI eka atarmuhUrtanI hoya che, ane utkRSTathI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI hoya che. avagAhanA ane sthiti dvAranA sabaMdhamAM ahiyAM A nIce pramANenI be gAthAo kahI che, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 1 garbhavyutkrAntikakhecarajIvanirUpaNam 305 yojanasahasraM SaDgavyUtAni, tatazca yojanasahasram / gavyUtapRthaktvaM bhujage dhanuHpRthaktvaM ca pakSiSu / / 1 / / garbhe pUrvakoTiH trINi ca palyopamAni paramAyuH / uro bhujagapUrvakoTiH palyopamAsaMkhyeyabhAgAzca // 2 // iticchAyA, gAthayorayamartho bodhyaH-garbhavyutkrAntikAnAmeva jalacarANAmutkRSTAvagAhanA yojanasahasram catuSpadAnAM SaDgavyUtAni, uraH parisarpANAM yojanasahasram, bhujaparisarpANAM gavyUtapRthaktvam, pakSiNAM dhnuHpRthktvm| tathA garbhavyutkrAntikAnAM jalacarANAmutkRSTA sthitiH pUrvakoTiH, catuSpadAnAM trINi palyopamAni uragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTiH, pakSiNAM paMlyopamAsaMkhyeyabhAgamiti // 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam -avagAhanAsthityatiriktaM zarIrasaMhananAdidvArajAtaM yathA garbhajajalacarANAM kathitaM tathaiva sarvamihApi jJAtavyam / 'navara jAva taccaM puDhavi gacchaMti' navaraM-kevalaM yAvat avagAhanA aura sthiti ke viSaya meM yahAM ye do gAthAeM haiM"joyaNasahassa" ityAdi / 'gabhaMmi' ityAdi / ina do gAthAoM kA artha isa prakAra se hai-garbhajajalacaroM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai. catuSpadoM kI chaha ganyUti pramANa hotI hai uraHparisapo kI eka hajAra yojana kI hotI hai bhujapariso kI gavyUta pRthaktva hotI hai. pakSiyoM kI dhanuH pRthaktva hotI hai| tathA garbhaja jalacaroM kI utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hotI hai. catuSpadoM kI tIna palyoMpama kI hotI hai. uraH parisapo kI evaM bhujaparisau kI pUrvakoTikI hotI hai aura pakSiyoM kI palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai. "sesaM jahA jalayarANaM" isa prakAra avagAhanA aura sthiti ke atirikta zarIra saMhanana Adi dvAroM kI prarUpaNA yahAM garbhaja jalacaroM ke jaisI hI kara lenA cAhiye "navaraM jAva" vizeSatA yaha hai ki garbhajajala "joyaNasahassa" tyAhi gambhaMmi" ityAdi. A be gAthAne artha A pramANe che.-garbhaja jalacaranI utkRSTa avagAhanA eka hajAra jananI hoya che catuSpadavALA jIvonI avagAhanA cha gaNUti pramANunI hoya che. ura parisarponI avagAhanA eka hajAra ejananI hoya che. bhujaparisarponI avagAhanA kAbUta pRthakRtvanI hoya che. pakSionI avagAhanA dhanupRthaphatvanI hoya che. tathA gaja jalacaranI utkRSTa sthiti eka pUrva keTinI heya che catuSpadenI avagAhanA traNa palyo5manI hoya che. ura parisarponI ane bhujaparisarponI avagAhanA eka pUrvakeTinI hoya che. bhane pakSiyAnI avagAhanA 5vyApamanA masajyAtamA mAga prabhAnI DAya che. "sesaM jahA jalayarANaM" mA zata bhagAnA sana sthitivAranA 4thana zivAya shriivaa-shnndvAra vigere saghaLA dvAnuM kathana ahiyAM gabheja jalacara jInA kathana pramANenuM samag. "navaraM jAva" vizeSatA hai geTasI che 4- 1 saya20vo mahithI vRtta 39 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jIyAbhigamasUtra tRtIyAM pRthivIM gacchanti / ayaM bhAvaH-patepAmudvartanA tRtIyapRthivyA Arabhya mahanAradevaparyantam bhavati etanmadhye sarvepu jIvasthAneSu samutpAdo bhavatIti / narakeputpAda vipaye gAthAdvayam , tathAhi 'asaNNI khalu paDhamaM doccaM ca sarIsavA taiyaM pakkhI / sIhA jati cautthi, uragA puNa paMcami puDhavi' // 1 // chaTTi ca itthiyA u, macchA maNuyA ya sattami puDhavi // eso paramuvavAo, bodbhavo narayapuDhacImu" // 2 // asaMjJinaH khalu prathamAM dvitIyAM ca sarIsRpA stRtIyAM pakSiNaH / siMhA yAnti caturthI bhujagAH punaH paJcamI pRthivIm // 1 // paSThI ca striyaH matsyA manujAzca saptamI pRthivIm / epaH paramopapAto boddhavyo narakapRthivISu // iticchAyA // arthazchAyAgamyaH // 'jAva' yAvat atra yAvatpadena ganyAgatidvAraparyantasya sagrahaH / tacca gatyAgatidvAram cara yahAM se uddhRta hokara naraka meM prathama pRthivI se lekara sAtavIM pRthivI taka jAte haiM aura ye "taccaM puDhavi gacchaMti" thalacara udvRtta hokara prathama pRthivI se lekara tRtIya pRthivI taka hI jAte haiM Age nahIM jAte haiN| narako meM utpAdake viSaya meM ye do gAthAeM haiM "asaNNI' ityAdi / 'chaDhi ca' ityAdi / ina do gAthAmo kA artha isa prakAra se hai-asajI jIva prathama naraka taka jAte haiM. sarIsRpa dvitIya naraka taka jAte haiM pakSI tRtIya naraka taka jAte haiM siMha caturtha naraka taka jAte haiM / bhujaga pAMcaveM naraka taka jAte hai-strI chaThaveM naraka taka jAtI hai. matsya tandulamatsyaaura manuSya sAtaveM naraka taka jAte hai| __ "jAva" yAvat yahAM yAvatpada se gatyAgati dvAra taka kA sagraha huA hai. yaha gtyaathaIne eTale ke garbhaja jalacara paNAmAMthI nIkaLIne pahelI pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA na24mA taya cha mana mA sthAya2 'taccaM puDhavi gacchaMti" syasaya2 pAmAthI nI. LIne pahelI pRthvIthI laIne trIjI pRthvI sudhI ja jAya che. tethI AgaLa jatA nathI. nara kemAM utpAda-utpatti thavAnA saMbaMdhamAM A nIce jaNAvela be gAthAo kahI che-' asaNNI" yA "chaddhiM ca" chatyAdi. A bane gAthAne artha A pramANe che-asaMgIjIva pahelA naraka sudhI jAya che. sarisRpa-sapa bIjA naraka sudhI jAya che pakSI trIjA naraka sudhI jAya che. siMha cothA naraka sudhI jAya che bhujaga pAMcamAM naraka sudhI jAya che. strI chaThThA naraka sudhI jAya che. matsyatandulamasyA ane manuSya e sAtamA naraka sudhI jAya che 'jAva" yAvat mahi yAvatpathI tyaagtihaarn| saba thye| cha. ma tyAgAti Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ testpratikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 307 'jalacaravadeva bhAvanIyam, caturgatikAH caturAgatikAH 'se taM khayaraganbhavakkatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA' yAvat te ete khecaragarbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyonikAH nirUpitAH pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH prakaraNArthamupasaMharati- ' se ttaM tirikkhajoNiyA ' te etetiryagyonikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // sU0 26 // paJcendriyatiryagyonikajIvA nirUpitAH, samprati manujapratipAdanAya - Aha - 'se kiM taM maNussA' ityAdi, mUlam -- ' se kiM taM maNussA ? maNussA duvihA pannattA, taM jahA- saMmucchimamaNussA ya gavbhavakkaMtiyamaNussA ya / kahi NaM bhaMte ? samucchimamaNussA saMmuccheti goyamA ! aMto maNussakhette jAva kareMti / tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai sarIramA pannatA ? goyamA ! tinni sarIraMgA pannattA | taM jahA - olie der kammara, settaM saMmucchimamaNussA / se kiM taM gagbhavakkaMtiyamaNussA ? gavbhavakkaMtiyamaNussA tivihA pannattA / taM jahA kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvayA / evaM maNussa bhedA bhANiyavvau jahA paNNavaNAra tahA NikhasesaM bhANiyavvaM jAva chaumasthAye kevala ya te samAsao duvihA pannatA, taM jahA pajjattA ya teya gatidvAra bhI yahAM jalacara jIvoM ke jaisA hI bhAvita karanA cAhiye. isa prakAra ye garbhaja khecara jIva caturgatika aura caturAgatika hote hai / " se taM khayaraganbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiyA" isa prakAra se ye khecara garbhaja tiryagpaMcendriya nirUpita kiye gaye haiM. yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiM / " se taM tirikkhajogiyA" isa prakAra se ye tiryagyo - nika jIva bheda aura prabhedo se yahAM taka nirUpita kiye gaye hai | sUtra // 25 // dvAra pazu ahiyAM jalacaravAnA thana pramANe samajI levuM. A rIte A gaja khecara lava yAra jatibhAM nArA bhane thAra gatithI bhAvavAvAjA hoya che, "se ttaM khahayaraganbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiyA " mA rIte meyara galana tiryaya yayendriya lavonuM nizyA thayuM che. maDiyAM pratye zarIradhArI masajyAta uDelA he "se taM tirikkhajoNiyA " A pramANe ahiM panta bheda prabhe sAthe tiryaMcAnika jIvonuM nirUpaNu karavAmAM Avyu che. prasU. pA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jIvAbhigamasUtre apajjattA ya tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! paMca sarIrA pannattA / taM jahA-orAlie jAva kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAge, ukkoseNaM tinni gAuyAI / chacca vi saMdhayaNA / cha saMThANA / te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI jAva lobhakasAI akasAI ? goyamA ! savve vi / te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhArasannovauttA jAva lobhasannovauttA nosannovauttA goyamA ! savve vi / te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessA ya jAva alessA ? goyamo ! sabve vi| soiMdiyovauttA jAva no iMdiyovauttA vi, satta samugghAyA, taM jahA-veyaNAsamugghAe jAva kevlismugghaae| sannI vi no sannI no asannI vi, itthiyaveyA vi jAva aveyA vi, paMca pajjattI tivihA vi diTThI, cattAri daMsaNA, NANIvi annANI vi / je nANI te asthagaiyA duNNANI, atthegaiyA tinnANI, atthegaiyA cauNNANI, atthegaiyA ega NANI, je duNNANI te niyamA AbhiNivohiyaNANI suyaNANI ya / je tiNNANI te AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI ya ahavA AbhiNivohiyanANI suyanANI maNapajjavanANI ya, ye cauNNANI te niyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohi nANI maNapajjavanANI ya, je eganANI te niyamA kevalanANI evaM annANI vi duannANI ti annaannii| maNajogI vi vai jogIvi kAyajogI vi, ajogI vi, duvihe uvaoge / AhAro chadisi uvavAo neraiehiM ahe sattama vajjehiM tirikkha jo NiehiM uvavAo asaM- khejjavAsAuyavajjehiMto maNuehito akammabhUmagaaMtaradIvagaasaM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati0 1 garbhavyukrAntikamanuSyanirUpaNam 309 khejjavAsAu ya vajjehito devehito ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM ukkAseNaM tinni paliovamAI, duvihA vi maraMti, uvvaTittA neraiyAdisu jAva aNuttarovavAiesu, atthegaiyA sijhaMti jAva aMtaM kareMti / te NaM bhaMte !jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA ? goyamA ! paMca gaiyA cau AgaiyA / parittA saMkhejjA pannattA se taM maNussA ||suu0 27 // chAyA-atha ke te manuSyAH ? manuSyA dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMmUcchimanu ghyAzca garbhavyutkrAntikamanuSyAzca / kutra khalu bhadanta ! saMbhUchimamanuSyAH saMmUrcchanti ? gautama ! antarmanuSyakSetraM yAvatkurvanti / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJa tAni ? gautama ! zrINi zarIrANi prajJaptAni / tadyathA-audArikaM jasaM kArmaNaM ca / te pate saMmUcchimamanuSyAH / atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH ? garbhavyutkrAntikamanuSyA strividhA. prajJaptAstadyathA-karmabhUmakA akarmabhUmakA antaradvIpajAH / evaM manuSyabhedo bhaNitavyo yathA prajJApanAyAM tathA niravazeSaM bhaNitavya yAvat chadmasthAzca kevalinazca / te samAsato dvividhAH prajJaptA stadyathA paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prazaptAni ? gautama ! paJca zarIrANi prajJaptAni tadyathA-audArikaM yAvaskArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa trINi gavyUtAni / SaDapi saMhananAni, SaD saMsthAnAni / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM krodhakaSAyino yAvallobhakaSAyino'kaSAyina. ? gautama ! sarve'pi / te khalu bhadanta ! jIvAH kimAhAra saMkSopayuktA yAvat lobhasaMkSopayuktAH no saMjJopayuktAH, gautama ! sarve'pi / te khala bhadanta ! jIvAH kiM kRSNalezyAzca yAvadalezyAH / 1 gautama ! sarve'pi / zrotrendriyo payuktA yAvanno indriyopayuktA api / sapta samudghAtAH tadyathA-vedanAsamudghAto yAvatkevalisamudghAtaH / saMzino'pi no saMzinoasaMzino'pi / strIvedakA api yAvadavedakA api, paJca paryAptayaH / trividhA api dRSTayaH / catvAri darzanAni / jJAnino'pi akSAnino'pi, ye jJAninaste astyekake dvizAninaH, astyekake nizAninaH, astyekake caturmAninaH, astyekake ekajJAninaH / ye dvizAnina ste niyamAt Abhiniyodhika zAninaH zrutakSAninazca / ye zrijJAnina ste AbhinivodhikahAninaH zrutajJAninaH ava dhizAninazca / athavA AbhinivodhikajJAninaH zrutajJAnino manaHparyavajJAninazca / ye caturzAninaste niyamAt AbhinivodhikazAninaH zrutazAnino'vadhizAnino mana paryapazAninazca / ye ekamAninaste niyamAt kevalakSAninaH / evamamAnino'pi / dvayakSA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jIvAbhigamasUtra nina stryazAninaH / mano yogino'pi vaco yogino'pi phAyayogino'pi / ayogino'pi / dvividha upyog.| AhAraH pai dizi / upapAto nairayikebhyo'dhaH saptamavarnebhyaH, tiryagyonikebhya upapAto'saMkhyeyavarghAyuSphavarjebhyaH' manuSyebhyo'karmabhUmikAntaradvIpakA saMkhyeyavAyuSkarjanyaH, devebhyaH sarvebhyaH / sthiti jaghanyenAntarmuhartamutkarSaNa trINi palyopamAni / dvividhA api niyante / uddhRtya nairayijJAdipu yAvadanuttaropapAtike pu, astyekake sidhyanti yAvadantaM kurvanti / te khalu bhadanta ! jIvAH katigatikAH katyA gatikAH prajJaptAH ? gautama ! paJcagatikAzcaturAgatikAH parItAH saMkhyAtAH praptAH, te pate manuSyAH ||s0 27 // TIkA- 'se kiM taM maNussA' atha ke te manuSyAH kati prakArakAH manuSyA bhavantIti praznaH, uttarayati-'maNussA duvihA pannattA' manupyA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / dvaividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tayathA-'saMmucchimamaNussA ya' samUchimamanuSyAzca 'gambhavakkaMtiyamaNussA ya' gargavyutkrAntikamanuSyAzca, tathA ca-samUchimagarbhaja medena manuSyA dvividhA bhavantItyarthaH / samUchimamanuSyANAmutpattidipaye praznayannAha'kahiNaM bhaMte ! ityAdi, 'kahi NaM bhaMte' ka-kutra-kasmin sthAne khala bhadanta ! 'saMmucchimamaNussA saMmucchaMti' samUcchimamanuSyAH samUchenti-samutpadyante iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aMto maNussakhette jAva kareMti' antarmanuSya paJcendriya tiryagyonika jIvo kA nirUpaNa samApta karake aba sUtrakAra manuSyoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"se kiM taM maNussA -ityAdi |suutr // 26 // TIkArtha -"se ki taM maNussA" he bhadanta ! manuSya kitane prakAra ke hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"maNussA duvihA paNNattA" he gautama ! manuSya do prakAra ke hote he. "taM jahA" jaise-"saMmucchimamaNussA ya gavyavatiyamaNussA ya" eka samUchima manuSya aura dUsare garmaja manuSya "kahi NaM bhaMte ! saMmucchimamaNussA saMmucchaMti' he bhadanta ! samUchima manuSya kahAM para saMmUchita-utpanna hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"aMto maNussa pa cendriya tinika jIvonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra manuSyanuM nirUpaNa kare cha. mA samayamA gautamasvAmI prasune ye pUchyu -"se ki taM maNussA' tyAli. TA --"se ki taM maNussA" sagavan mnussye| TasA 42nA hAya cha 1 mA prazna ttaramA prabhu 49 che hai-"maNurasA duvihA paNNattA' gautama ! mnussye| ye prAranA DAya cha "taM jahA' 2mA prabhArI che saMmUcchimaraNussA ya gambhavakkaMtiyamaNussA ya" 4 sabhUmi manuSya bhane mI manuSya 'kahiM NaM bhaMte ! saMmUcchimamaNussA'' saMmucchaMti magavan samubhi manuSya 4yA sa bhUta-64-1 thAya cha ? mA prazzanA. uttaramA pramuche -"aMtomaNussakhette jAva kareMti" maDiyAM yAvatpathI. saMpUrNa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 311 kSetre yAvatkurvanti atra yAvatpadena-itthaM saMpUrNaH pATho jJAtavyaH, 'aMto maNussakhette paNalIsAe joyaNasayasahassesu aDhAijjesu dIvasamuddela pannarasasu kamma bhUmisu' tIsAe akammabhUmisu' chappaNAe' aMtaradIvesa gamavakkaMtiyamaNussANaM ceca uccAresu vA pAsavaNemu vA khelesu vA siMghANaemu vA vaMtesu vA pittesu vA soNiesu vA sukkesu vA sukkapoggalaparisADesu vA vavagayajIvakalevaresu vA itthIpurisa saMjogesu vA nagaraniddhayaNesu vA savvesu ceva asuiTANesu' eltha NaM samucchimamaNussA saMmucchaMti aMgulassa asaMkhejjaibhAgamettAe ogAhaNAe asannI micchaTThiI savvAhi pajjattIhi apajjattagA aMtomuhuttAuyA ceva kAlaM kareMti iti, // ' (antarmanuSyakSetre paJcacatvAriMzati yojanazatasahakSeSu ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSu paJca dazasu karmabhUmiSu trizatyakarmabhUmipu paT paJcAzati antaradvIpeSu garbhavyutkrAntikamanuSyANAmevoccArepu vA prasravaNeSu vA khelepu vA siMghANakeSu vAtepu vA pitteSu vA zoNitepu vAzukraSu vA zukrapudgalaparizATepu vA kugatajIvakalevareSu vA strIpuruSasaMyogeSu vA nagaranAlikAsu vA sarveSvevAzucisthAneSu atra skhalu saMmUchimamanuSyAH saMmUrcchanti agulasyA khette jAva kareMti'' yahAM yAvatpada se sapUrNa pATha gRhIta huA haiM-vaha pATha TIkA meM sagraha kiyA gayA hai usakA artha isa prakAra hai-paitAlIsa lAkha yojana pramANa yaha manuSya loka hai. isameM aDhAI dvIpa samudra pramANa jo yaha manuSya kSetra haiM usameM hI ye samUcchima manuSya utpanna hote haiM jaise pandraha karmabhUmiyoM meM tIsa akarmabhUmiyo chappanna antara dvIpo meM ye saMmUchima manuSya utpanna hote haiN| ye garmaja ke uccAra 1 mala meM prasravaNa 2 pezAba meM, khela-kapha meM. 3 siMghANa-nAka ke maila meM, 4 vamana meM, 5 pitta meM, 6 zoNita-khUna meM, 7 zukra-vIrya meM, 8 zuka pudgalo, ke parisaTana 9 meM, 10 mare hue jIva ke kalevaro meM, 11 strI puruSa ke sayoga meM, 12 nagara kI nAliyo meM, 13 evaM samasta azucisthAno meM, 14 ye saMmUrchima manuSya utpanna pATha grahaNa thayela che. te pATha TIkAmAM Apela che tene artha A pramANe che.-pistALIsa lAkha jana pramANe A manuSya leka eTale ke madhyaka che temAM aDhAI dvIpa samudra pramANa je A manuSyakSetra che, temAM ja A saMmUrNima manuSya utpanna thAya che. jemake dara karmabhUmimA trIsa akarmabhUmimAM, chappana aMtadvIpamAM A saMmU7ima manuSya utpanna thAya che. 21 galana yAra-bhAbhI, prasava-pesAsabhA 2, -3, sidhaanAkanA melamAM 4 vamana-ulTImAM 5,pittamAM 6, zeNitamAM 7, zukra-vImA 8, zukrapudgalenAM parizaTanamAM 9, paMcendriya marela jIvonA kalevaramAM 10, strIpuruSanA sogamAM 11, nagaranI naLImAM 12, ane badhA ja azuci-apavitra sthAnamAM 13, A saMmUchima Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra saMkhyeyabhAgatayA zarIrAvagAhanayA asajJino mithyAdRSTayaH sarvAbhiH paryAptibhiraparyAptakA antarmuhurttAyuSkA eva kAlaM kurvantItinchAyA) // teSAM saMcchimamanuSyANAM zarIrAdidvArajAtaM darzayituM praznayannAha-'tesiNaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte teSAM samanchimAnAM khalu bhadanta ? 'jIvANaM kai sarIragA pannattA' jIvAnAM manuSyANAM kati--kiyatsaMkhyakAni zarIrANi prajJaptAni-kathitAnIti zarIradvAre prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tinni sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajAtAni, traividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'orAlie teyae kammae' audArika taijasaM kArmaNam , etaccharIratrayameva bhavati saMmUchimamanuSyANAM saMmUchimatvAdeveti zarIrahAram / zarIrAvagAhanA jghnyotkrssaabhyaamgulaasNkhyeybhaagprmaannaa| hote haiN| unakI zarIrAvagAhanA maMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI haiM. ye asaMjI-mana rahita-hote haiM mithyAdRSTi hote hai cha paryAptiyo meM se koI bhI paryApti inakI pUrNa nahIM hotI haiM ataH ye aparyApta hI hote haiM inakI Ayu eka antarmuhUrta kI hI hotI hai isake bAda ye mara jAte haiN| inheM labdhyaparyAptaka kahA gayA hai / ina saMmUcchima manuSyo ke zarIrAdidvAra isa prakAra se hai "tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA" he bhadanta ! ina saMmUchima manuSyoM ke kitane zarIra hote haiN| taba pramu ne gautama se kahA-"goyamA ! tinni sarIragA pannattA' he gautama ! ina samUchima manuSyoM ko tIna zarIra hote hai "taM jahA" jaise-"orAlie, teyae, kammae" audArika tejasa aura kArmaNa inakI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se maMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai saMhanana saMsthAna kapAya, lezyA, ye dvAra yahAM vIndriya prakaraNa meM jaise ye pratipAdita manuSya utpanna thAya che tenA zarIranI avagAhanA eka AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANunI hoya che. teo asaMjJI mana vinAnA hoya che. mithyA daSTivA hoya che. teone cha paryADhiyo paikI eka paNa paryAti pUrNa hotI nathI tethI teo aparyApta ja hoya che. tenuM AyuSya eka aMtamuhUrtanuM ja hoya che, te pachI teo marI jAya che teone ladhya paryAptaka kahelA che. eTale ke labdhi-aparyAptaka kahyA che. mA sa bhUribha manuSyAnA zarIra vigere ho| mA prabhAyecha-"tesiM Na bhaMte ! jIvANaM kaha sarIragA paNNattA' bhagavan ! ma sabhUchi ma bhanuSyAne TamA shrii| DAya cha ? mA prazna uttaramA prabhu gautabhasvAmIna 4 cha - "goyamA ! tinni sarIragA pannattA" OM gautama ! mA sa bhUmi manuSyAne va shrii| DAya (r). "taM jahA" te mA prabhArI cha-''orAlipa, teyaNa, kammae" mora, tesa mana zamaNa, tamAnA zarIranI bhvaahanA jaghanya ane utkRSTathI eka AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI hoya che saMha nana, saMsthAna, kaSAya, vezyA, A kAronuM kathana je pramANe be IndriyavALA jIvonA prakaraNumAM kahyuM che. e ja pramANenuM ahiyAM paNa samajI levuM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 313 saMhananasaMsthAnakaSAyalezyAdvArANi yathA dvIndriyANAm / indriyadvAre paJcendriyANi / saMjJidvAraM vedadvAraM ca dvIndriyavadeva / ___ paryAptidvAre-paJcAparyAptayaH / dRSTidarzanajJAnayogopayogadvArANi yathA pRthivIkAyikAnAm / AhAro yathA-dvIndriyANAm / upapAto nairayikadeva tejovAyvasakhyAtavarSAyuSkavaneMbhyaH / sthitirjaghanyotkarSAmyAmantarmuhUrttamAtrapramANA navaraM jaghanyapadAdutkRSTamadhikaM jJAtavyam / mAraNAntikasamuddhAtena samavahatA api niyante asamavahatA api niyante / anantaramuDhatya nairayikadevAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjeSu zeSeSu sthAneSu utpadyante, gatyAgatidvAre-vyAgahue hai vaise hI jAnanA cAhiye / indriyahAra meM inake pAMco indriyAM hotI haiN| saMjJidvAra aura vedadvAra dvIndriya prakaraNa meM kahe anusAra yahAM jAnanA cAhiye / paryAptidvAra meM pAMca apayApti vAle hote hai| dRSTidvAra, darzanadvAra jJAnadvAra, yogadvAra, aura upayogadvAra ye saba dvAra pRthivIkAyika jIvoM ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra yahAM jAnanA cAhiye AhAradvAra meM inakA AhAra dvIndriya jIvo ke jaisA hotA hai / upapAta inakA nairayika, deva, teja, vAyu aura asaMkhyAta varSAyuSka inakoM choDakara zeSa jIvoM se hotA hai sthiti-inakI jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrta kI hI hotI hai parantu jaghanya ke antarmuItta kI apekSA utkRSTa kA anta rmuhUrta adhika hai / ye mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura usase nahIM samavahata hokara bhI marate haiN| ye apanI paryAya chor3akara nairayika, deva aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle sthAnoM ko chor3akara zeSa sthAno meM utpanna hote haiM / gatyAgati dvAra meM-ye tiryaJca 'indriyadvAramAM-teone pAMce Indriyo hoya che. saMzidvAra ane vedakAranuM kathana be IdriyavALA jIvonA prakaraNamA kahyA pramANe samajavu. arthAta asaMzI hoya che. ane vedamAM napuMsaka vedavALA hoya che. paryAptikadvAramAM-teo pAMca apayaptivALA hoya che. daSTidvAra, dazanakAra, jJAnadvAra coga dvAra, ane upayogadvAra A dvAranuM kathana pRvIkAyika jIvanA prakaraNamAM kahyA pramANe ahiyAM samajI levuM. AhAradvAramAM-teone AhAra be IndriyavALA jInA jevuM hoya che. teone upapAta-utpatti narayika, deva, teja, vAyu, ane asaMkhyAta varSanI AyuSya vALa eTalAne cheDIne bAkInA jIvamAMthI thAya che. temanI sthiti jaghanya ane utkRSTathI eka aMtamuhUrtanI ja hoya che paraMtu jaghanya aMtamuhUrtanI apekSA utkRSTa aMtarmuhUrta adhika che. teo mAraNAnika samudu ghAtathI samavahata thaIne eTale ke AghAta prApta karIne paNa mare che, ane samavahata thayA vinA eTale ke AghAta prApta karyA vinA paNa mare che teo pitAnI paryAyane cheDIne narayika, deva, ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA sthAne cheDIne bAkInA sthAnamAM utpanna thAya che, tyA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasUtre tikA dvigatikAstiyaTmanuSyagatyapekSayA / pratyekazarIriNo'saMkhyeyAH prajJaptA iti ! upasaMharanAha-'se ttaM samucchimamaNussA' te ete saMmUchimamanuSyAH marizca prarUpitA iti samaSTima manuSyaprakaraNam / saMmUcchimamanuSyAn nirUpya garbhavyutkrAntikamanuSyAn nirUpayituM praznayannAha-se ki taM gambhavakkaMtiyamaNussA' atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH garbhajamanuSyAH kIdRzAH kiyantazca bhavantIti praznaH, uttarayati-'ganbhavatiyamaNussA tividA pannattA' garbhavyutkrAntikamanuSyA strividhA:-triprakArakAH prajJaptAH- kathitA iti / traividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kammabhUmayA' karmabhUmakAH-karma bhUmI samutpadyamAnAH karmabhUmakA iti tatra karma-kRSi vANijyAdi, yadvA karma mokSAnuSThAnam / karma praghAnA bhUmiryeSAM te karmamamAH evaM manuSya ina do gati aura do hI Agati kI apekSA se dvigatika aura do Agatika hote haiN| yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiN| "settaM samucchimamaNussA" isa prakAra se saMmUcchima manuSyo kA dAroM ko lekara nirUpaNa kiyA hai / samUcchima manuSya prakaraNa samApta ava sUtrakAra garbhaja manuSyoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai"se ki taM gambhavakkaMtiyamaNussA" he bhadanta ! garbhaja manuSya kaise aura kitane hote haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM--"gabhavakkaMtiyamaNussA tivihA pannattA" he gautama ! garbhaja manuSya tIna prakAra ke hote haiM-"taM jahA" jaise--' kammabhUmayA akammabhUmayA, aMtaradIvajA" karma mUmika, armabhUmika, aura antara dvIpaja jo manuSya karmabhUmi meM utpanna hue haiM ve karmabhUmika manuSya hai / kRSi vANijyAdi kA nAma karma hai / athavA mokSa kI prApti kA jo anuSThAna hai vaha gatidvAramAM-teo tiryaMca ane manuSya A be gati ane beja AgatinI apekSAthI be gatika eTale ke be gatimAM javAvALA ane prayAgatika eTale be gatithI AvavAvALA DAya che mA pratye asabhyAta zarIza 49sA cha, "se taM saMmucchimamaNussA" mA zate samUrNima manuSya sabaMdhI kathana dvAro sahita kahyuM che. saMmUrijIma prakaraNa samApta have sUtrakAra garbhaja manuSyanuM nirUpaNa kare che, AmAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che 4-"se ki taM gambhavatiyamaNussA" u mAvan ma mnussye| 48kSA mana uvA saya cha ? mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAbhIna cha hai-gambhavakkaMtiya maNusmA tivihA paNNattA" 8 gautama ! ma manuSya prAranA 4DayA che. "taM jahA' tatra prs| mA pramANe cha. "kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvajA" bha. bhUmika, akarmabhUmika, ane aMtaradvIpaja je manuSya karmabhUmimAM utpanna thayA che, te karma bhUmija manuSya kahevAya che kRSi-kheti, vANijya-vyApAra vigerenu nAma kama che. athavA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 315 1 karma - kRSivANijyAdi, bhUmAste te evaM karmabhUmakAH 'ammabhUmayA' akarmabhUmakAH akarmabhUbhyAM jAtA ityartha, evaM mokSAnuSThAnaM vA tAdRza karmavikalA bhUmi vidyate yeSAM te akarma eva akarmabhUmakAH / 'aMtaradIvajA' antaradvIpajAH, matra antarazabdo madhyavAcI tathA cAntare - lavaNa samudrasya madhye yedvIpA ste'ntaradvIpA : antara dvIpe jAtA:- samutpannAH ye te antaradvIpajA manuSyA iti te ete triprakArakA garbhajamanuSyAH / ' evaM maNussa bhedo bhANiyavvo' evamuktaprakAreNa manuSyANAM garbhajAnAM bhedaH - prakAra H bhaNitavyo vaktavyaH, atra kutratyo manuSya bhedo'tra bhaNitavyaH ! tatrAha - 'jahA paNNavaNAe tahA niravasesaM bhANiyavvaM' yathA prajJApanAyAM garbhajamanuSyabhedAH kathitAstathaiva tenaiva rUpeNa niravazeSaM yathA bhavet tathA bhaNitavyaM vaktavyamiti / kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyam / tatrAha - 'jAva' ityAdi, 'jAva chaumatthA ya kevalI ya' yAvat chadmasthAzca kevalinazcaitatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyamiti / prajJApanAprakaraNaM ca garbhajamanuSya sambandhikaM prajJApanAyAmeva draSTavyam / vistRtatvAnnAtra vivi karma haiM jina jIvo kI aise karmoM kI pradhAnatAvAlI bhUmi hai ve karmabhUmika manuSya hai / karmabhUmi ke sivAya jo akarma bhUmi meM utpanna hue hai ve jIva akarma bhUmaka hai akarma bhUmi meM kRSi vANijyAdi rUpa karma athavA mukti prApti ke yogya karma nahIM hotA hai / antara zabda madhyavAcI hai tathA ca antara meM - lavaNasamudra ke madhya meM jo dvIpa haiM ve antaradvIpa haiM ina antaradvIpoM meM jo manuSya utpanna hue haiM ve antaradvIpaja hai / isa prakAra se garbhaja manuSya 3 tIna prakAra ke hote haiM "evaM maNussa bhedo-bhANiyanvo" isa prakAra se garbhaja manuSyoM ke bheda "jahA paNNavaNAe tahA niravasesaM bhANiyavvaM" jaise ki ve prajJApanAsUtra meM kahe gaye hai vaise hI yahAM saMpUrNa rUpa se kaha lenA cAhie yAvat "chaumatthA ya kevalI ya" yAvat ve chadmastha aura kevalI hote haiM isa prajJApanA sUtra ke prakaraNa taka prajJApanA sUtra kA garbhajamanuSya saMbandhI prakaraNa vahIM prajJApanA mekSa prApti mATe je anuSThAna-ArAdhanA che te kama che. AvA karmAMnI pradhAnatAvALI je jIveAnI bhUmi che, te kama bhUmija manuSya che. ka bhUminA zivAya jeo akama bhUmimAM utpanna thayA che. te jIvA akama bhUmija kahevAya che. aka bhUmimAM kRSi-vANijaya rUpa kama, athavA mukti prApta karavAne cAkhya kama nA abhAva hAya che. aMtara zabda madhya vAcaka che. aMtaramAM eTale kelavaNusamudranI madhyamAM je dvIpa che, te aMtaradvIpa kahevAya che, AvA maMtaradvIpAmAM je manuScA utpanna thAya che. te ataradvIpaja kahevAya che, A rIte manuSya abharanA hoya che. "evaM maNusla medo bhANiyavo" yA prabhA garla manuSyonA ho "jahA paNNavaNApa tahA niravasesaM bhANiyavvaM" ? prabhA ajnyaapanA sUtramA kahela che, eja pramANe sa MpUrNa rItanu kathana ahiMyA paNa samajI levu', yAvat "chautthAya kevalI ya" tetheo chadmastha mane ThevalI hoya che. ajJAyanA sUtranA thA uthana pata prajJApanA sUtranu garbhaja manuSya saMbaMdhI prakara tyAM prajJApanA sUtramAM joI levuM, Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 joSAbhigamasUtre tikA dvigatikAstiyaDmanuSyagatyapekSayA / pratyekazarIriNo'saMkhyeyAH prajJaptA iti ! upasaMharanAha- se taM samucchimamaNussA' te ete saMmUchimamanuSyAH bhedairizca prarUpitA iti saMmchima manuSyaprakaraNam / samUchimamanuSyAn nirUpya garbhavyutkrAntikamanuSyAn nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM gambhavakkaMtiyamaNussA' atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH garbhajamanuSyAH kIdRzAH kiyantazca bhavantIti praznaH, uttarayati-'ganbhavatiyamaNussA tivihA pannattA' garmavyuskrAntikamanuSyA vividhAH-triprakArakAH prajJaptAH- kathitA iti / traividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kammabhUmayA' karmabhUmakAH-karma bhUmI samutpadyamAnAH karmabhUmakA iti tatra karma-kRSi vANijyAdi, yadvA karma mokSAnuSThAnam / karma pradhAnA bhUmiryeSAM te karmabhUmAH evaM manuSya ina do gati aura do hI Agati kI apekSA se dvigatika aura do Agatika hote haiN| yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiM / "settaM samucchimamaNussA" isa prakAra se saMmUchima manuSyo kA dvAroM ko lekara nirUpaNa kiyA hai| saMmUrchima manuSya prakaraNa samApta aba sUtrakAra garbhaja manuSyo kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai"se kiM taM gambhavakkaMtiyamaNussA" he bhadanta ! garbhaja manuSya kaise aura kitane hote haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM--"gambhavatiyamaNussA tivihA pannattA" he gautama! garbhaja manuSya tIna prakAra ke hote haiM-"taM jahA" jaise--- kammabhUmayA akammabhUmayA, aMtaradIvajA" karma bhUmika, akarmabhUmika, aura antara dvIpaja jo manuSya karmabhUmi meM utpanna hue haiM ve karmabhUmika manuSya hai| kRSi vANijyAdi kA nAma karma haiM / athavA mokSa kI prApti kA jo anuSThAna hai vaha gatidvAramAM-teo tiryaMca ane manuSya A be gati ane beja AgatinI apekSAthI be gatika eTale ke be gatimAM javAvALA ane kAgatika eTale be gatithI AvavAvALA DAya che mA pratye: masajyAta zarIza DasA cha, "se taM samucchimamaNussA" 2mA zava mUrNima manuSya sabaMdhI kathana dvAre sahita kahyuM che. saMmUrNima prakaraNa samApta have sUtrakAra garbhaja manuSyonuM nirUpaNa kare che,-AmAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che -se kiM taM gambhavatiyamagussA" OM bhagavan gama mnussy| 48tA bhane u DAya cha ? / praznanA uttaramA prabhu gautamasvAbhAna 4 cha ?-gambhavakkaMtiya maNussA tivihA paNNattA" u gautama ! Mr manudhyA tra] prAranA 47yA cha. "taM jahA" te 42 mA pramANe che. "kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvajA" bha bhUmika, akarmabhUmika, ane aMtaradvIpaja je manuSya karmabhUmimAM utpanna thayA che, te karma - bhUmija manuSya kahevAya che kRSi-kheti, vANijya-vyApAra vigerenuM nAma karma che. athavA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafter TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 317 avagAhanAdvAre - 'ogAhaNA jahanneNaM aguLassa asaMkhejjaiMbhAgaM' garbhaja manupyANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati 'ukkoseNaM tinni gAuyAI ' utkarSeNa trINi gavyUtAni garbhajamanuSyANAM zarIrAvagAhanotkarSeNa trigavyUtapramANA bhavatItyarthaH / sahananadvAre - 'chaccaiva saMghayaNA' SaDeva vajraRSabhAdi saMhananAni bhavantIti / / saMsthA - nadvAre 'chassaMThANA' SaT sasthAnAni samacaturasranyagrodhAdIni bhavanti / * kaSAyadvAre - 'te NaM bhaMte!" ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! garbhaja manuSyajIvAH 'kiM koikasAI jAva lohakasAI akasAI' kiM krodhakaSAyiNo yAvat taijasazarIra aura kArmaNa zarIra ye pAMca zarIra hote haiM / kyoMki manuSyoM meM sarvabhAvo ke hone kI sambhAvanA rahatI hai / avagAhanA dvAra meM - " ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM" ina garbhaja manuSyoM kI zarIrAvagAhanA naghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura " ukkoseNaM tinni gAuyAI" utkRSTa se tIna koza taka kI hotI hai / saMhanana dvAra meM - chacceva saMghayaNA" inake vajraRSabha Adi chahoM saMhanana hote haiM / saMsthAna dvAra meM - "cha saMThANA" samacaturasra Adi chahoM saMsthAna hote haiM / kaSAya dvAra meM ina garbhaja manuSya ke krodha kaSAya bhI hotA hai, mAna kaSAya bhI hotA hai mAyA kaSAya bhI hotA hai, aura lobha kaSAya bhI hotA hai / yahI bAta yahAM para "te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI 'jAba lobha kasAI akAsAI" isa sUtrapATha dvArA isa prakAra se pUchI gaI hai ki he bhadanta ! ve garbha manuSya kyA krodha kaSAya vAle hote hai ' yAvat lobha kaSAya vAle hote hai ? yA kaSAya se rahita traNe zarIza grahaNa karAyA che. A rIte gA~ja manuSyAnA audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, ane kAmaNu zarIra A pAMca zarIra hAya che kemake bhanuSyAmAM sarvalAvA hovAnI saMbhAvanA hoya che avagAhanAdvArabhAM "ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga" A garlana manuSyanA zarIranI bhavagAhanA naghanyathI me bhAMgajanA - asauMjyAtamAM lAga prabhANunI hoya che bhane "ukkoseNaM tinni gAuyAI" utkRSTathI trayu gAu sudhInI hoya che. sAMDunanadvArabhAM - "chacceva saMghayaNA" te sone va RSabha, vigere chae sa'haeNnana hoya che, 'sasthAnadvArabhAM --''cha saMThANA" sabhayaturasa vigere chame saMsthAna hoya che, ussaaydvAramAM--A garbhaja manuSyone krodha kaSAya paNa hAya che, mAna kaSAya paNa hAya che, mAryA uSAya pazu hoya che, ane solamSAya yazu hoya he yena vAta maDiyAM "te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI jAva lobhakasAI, akasAI" mA sUtrapAdvArA A prabhAe~ puuchvAmAM Avela che. he bhagavan te gaja manuSya zu krodha kaSAyavALA hoya che ? yAvaMt leAbha kaSAyavALA hAya che ? athavA kaSAya vinAnA hAya che? ahiyAM cAvatpadathI mAna Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamana 318 mAnamAyAlobhakapAyiNo'kapAyiNo vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'savve vi' sarve'pi-ete sarvakapAyavanto bhavanti, ayaM bhAva.-garbhajamanuSyAH krodhakapAyavanto'pi bhavanti yAvat lobhakapAyavanto'pi bhavanti tathA-akapAyiNo'pi vItarAgamanuSyANAmakaSAyitvAditi kapAyadvAram // ___ saMjJAdvAre-'te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhArasannovauttA jAva lobhasannovauttA nosannovauttA' te khalu bhadanta ! jIvAH kimAhArasaMjJopayuktA yAvad lobhasaMjopayuktA no saMjJopayuktAH he bhadanta ! garbhajamanuSyAH kimAhArasaMjJopayuktA bhavanti kiM vA bhayamaithunaparigrahakrodhamAnamAyAlobhasaMjJopayuktA bhavanti / no sajJopayuktA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savve vi' sarve'pi te garbhajamanupyA AhArasaMkSopayuktA api bhavanti yAvat lobhasaMjJopayuktA api bhavanti / tathA no saMjJopayuktA api bhavantIti / tatra no saMjJopayuktAzca nizcayatayA bItarAgamanuSyAH vyavahAratastu sarve eva cAritradhAriNaH, lokottaracittahote haiM / yahAM yAvatpada se mAna, mAyA ina do kapAyoM kA grahaNa huA haiM uttara meM prabhu ne kahA hai "goyamA ! savve vi" he-gautama ! garmaja manuSya krodhakapAyavAle bhI hote hai, yAvatlobha kapAyavAle bhI hote haiM-tathA kapAya se rahita bhI hote haiM kyoMki vItarAga manuSyoM ke kapAya kA abhAva ho jAtA hai| saMjJAdvAra meM-"te NaM bhaMte ! jIvA ki AhArasannovautsA jAva lobhasannovauttA nosanovauttA' gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ye garbhajamanuSya kyA AhArasajJopayukta hote haiM ? yAvat lobhasaMjJopayukta hote hai ? prabhu ne isa viSaya meM aisA uttara diyA hai-"goyamA ! savve vi" ye garbhaja manuSya jaba saMjJA vAle hote haiM AhAra sajJopayukta bhI hote haiM, bhaya sajJopayukta bhI hote hai maithuna saMjJopayukta bhI hote haiN| aura krodhamAna mAyA lobha saMjJopayukta bhI hote haiM / nizcayanaya se jo vItarAga manuSya haiM ane mAyA A be kaSA grahaNa karAyela che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke - "goyamA ! sabvevi" hai gautama ! ma bhanuSya OMdha pAyavANA pAya che, yAvat lebha kaSAyavALA paNa hoya che. ane kaSAya vinAnA paNa hoya che. kema ke vItarAga manu dhyAna pAyI pAva DAya che. sajJAdAbhAM-"te NaM bhate ! jIvA kiM AhArasannova uttA jAva lobhasannova uttAno sannova uttA" mA viSayamA gItabhasvAmI prabhune me pUchayu che ke-he bhagavan A garbhaja manuSya zuM AhArasa piyukta hoya che ? yAvata lAbha sajJopayukta DAya cha ? 241 prazna uttara bhApatai prabhu 4 cha -'goyamA ! savvevi' A garbhaja manuSya jayAre sattAvALA hoya che, tyAre AhAra saMjJAvALA paNa hoya che, bhaya saMjJA vALA paNa hoya ne, maithuna saMjJAvALA paNa hoya che. ane krodha, mAna, mAyA ane lebha saMjJAvALA paNa hoya che. nizcaya nayathI jeo vItarAga manuSya che, teo Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyuphrAntikamanuSyanirUpaNam 319 lAbhAt te moghaloketi saMjJAdvayaM cAzritya dazabhiH saMjJAbhirapi vipramuktA bhavantIti vipramuktatvAta iti / ____tayuktam-'nirvANasAdhakaM sarvaM jJeyaM lokottarAzrayam / - saMjJAH lokAzrayAH sarvA bhavAGkarajalaM param // 1 // iti / ____ lezyAdvAre-'te Na bhaMte !' ityAdi, "te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessA ya jAva alessA' te khalu bhadanta ! jIvAH kiM kRSNalezyAzca yAvad alezyAH, atra yAvatpadena nIla kApotatejaHpadmazuklalezyAnAM saMgrahastathA ca-he bhadanta / ime manuSyAH kiM kRSNalezyA bhavanti, nIla lezyA vA, kApotalezyA vA, taijasalezyA vA, padmalezyA vA, zuklanahIM hote haiN| tathA-vyavahAra kI apekSA se jitane bhI cAritradhArI haiM ve saMjJopayuktanahIM hote haiN| kyoMki inheM lokottara-alaukika-citta-jJAna kA lAbha ho jAtA hai ye cAritradhAro oghasaMjJA aura lobha saMjJA ko milAkara daza 10, prakAra kI bhI saMjJA se vipramukta-sarvathA rahita-hote haiN| taduktam "nirvANasAdhakaM sarva jJeyaM lokottarAzrayam, saMjJA lokAzrayAH sarvA bhavAGkurajalaM param // 1 // " jitane bhI nirvANasAdhaka anuSThAna hai vaha saba alaukika hotA hai aura saMjJAe~ lokAzrita hotI hai ataH cAritradhArI vyavahAra se saMjJopayukta nahIM mAne gaye hai / leNyAdvArameM-prabhu se gautama ne aisA pUchA hai-"te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNDalessA ya jAva alessA" he bhadanta ! ve garbhaja manuSya kyA kRSNalezyA vAle hote haiM yA yAvat alezyA vAle hote haiM ? yahAM yAvatpada se nIla kApota, teja, padma aura zukla ina ThezyAoM kA grahaNa huA hai-tathA ca he bhadanta ! ye garbhaja manuSya kyA kRSNalezyA vAle saMzopayukta hotA nathI tathA vyavahAra neyanI apekSAe je kaI cAritradhArI che. teo saMzopayukta hetA nathI. kema ke-teone lekettara-alaukika citta-jJAnane lAbha thaI jAya che. A cAritradhArI ghasaMjJA, ane lebha saMjJA e be saMjJAo meLavIne daze prakAranI sa jJAothI vipramukta eTale ke sarvathA rahita hoya che. "tadukta- nirvANasAdhakaM sarva zeyaM lokotarAzrayam saMzo lokAzrayAH sarvA, bhavAkura jalaM param // 1 // nirvANu kahetAM mekSa sAdhaka je kaI anuSThAne che, te badhA alaukika hoya che, ane saMjJAo lokAzrita hoya che. ataH cAritra dhArIne vyavahArathI saMjJo payukta mAnavAmAM bhAvya nayI. vezyAvAramAM-gautamasvAmI prabhuna se pUchayu cha -"te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessA ya jAva alessA" bhagavan ta ma bhnussy| zukRtazyA pAhAya che ? athavA yAvat alezyAvALA hoya che ? ahiyAM yAtpadathI nIla, kApata, teja, paddha ane zukala A lezyAo grahaNa thayela che. eTale ke--gautamasvAmI pUche che ke he bhagavana Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 320 lezyA vA / lezyArahitA vA bhavantIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' 3 gautama 1 savve vi' sarve'pi sarvalezyAvanto'pi manuSyAH kRSNalezyAvanto'pi bhavanti / nIlalezyAvanto'pi bhavanti kApota lezyAvanto'pi bhavanti / tejolezyAvanto'pi bhavanti / padmazyAvanto'pi bhavanti / zuklalezyAvanto'pi bhavanti / alezyA :- lezyArahitA api bhavanti / tatrAlezyAH siddhAH paramazukladhyAyino'yogikevalina iti lezyAdvAram || indriyadvAre - 'soiMdiovauttA jAna no iMdiovauttA vi' manuSyA zrotrendriyopayuktA yAvat no indriyopayuktA api yAvatpadena - rasanaprANacakSuH sparzanendriyANAM saMgrahaH tathA ca paJcendriyayuktA api bhavanti / no indriyayuktA api bhavanti / tatra no indriyopa hote hai ? yA nIlalezyA vAle hote haiM yA kApotalezyA vAle hote haiM ? yA taijasalezyA vAle hote hai ? yA padmalezyA vAle hote haiM / yA zuklalezyA vAle hote haiN| yA lezyArahita hote haiM uttara meM prabhu kahate haiM- " goyamA ! savve vi" ye samasta garbhaja manuSya kRSNalezyA vAle bhI hote haiM nIlalezyA vAle bhI hote haiM, kApotalezyA vAle bhI hote haiM tejolezyA vAle bhI hote haiM padmalezyA vAle bhI hote hai, zuklalezyA vAle bhI hote hai mora ledayArahita bhI hote haiM / inameM malezyAvAle siddha hote hai, aura paramazukla vyAnavAle ayogi kevalI bhI alezya hote haiM / indriya dvAra meM ye garbhaja manuSya - " soiMdiovauttA jAva noiMdiyovauttAvi" zrotrendriyoM se yukta bhI hai yAvat noindriya se yukta bhI hote hai yahAM yAvatpada se "rasana-prANa- cakSu - sparzana- - ina cAra indriyoM kA grahaNa huA hai tathA ca ye garbhaja manuSya pAMcoM indriyoM se yukta bhI hote haiM aura no indriya se yukta bhI hote haiM / inameM no indriyo - A gabhaja manuSya. zu kRSNAlezyAvALA hAya che ? ke nIla lezyAvALA hAya che athavA kApAtika lezyAvALA hAya che ke tejasa vaizyAvALA hAya che ? athavA padmalezyAvALA hAya che? athavA zukala lesyAvALA hAya che ? ke lezyAvinAnA eTale ke alezya hAya ? A praznamA uttarabhAM alu gautama svAmIna Ahe che - "goyamA ! savvevi" he gautama sAdhaNA garbhaja manukhyA kRSNalezyAvALA paNa hAya che nIlalesyAvALA paNa hAya che. kApAtalezyAvALA paNa hoya che tene lezyAvALA paNa hAya che padmalezyAvALA hAya che. zukalalezyAvALA paNa hoya che. ane lezyAvinAnApaNu haoNya che teomAM siddha purUSo alezya-eTale ke lesyA vinanA hAya che ane parama zukaladhyAnavALA ayAgI kevalIyApaNu lezyAvinAnA hoya che. indriyadvArabhAM - bhAga bhnussye| "sohaMdiyovauttA nAva noi diyovauttA vi" zroAndriyavALA paNu hAya che, yAvata nAIndriyavALA paNa hoya che ahiyAM yAvata padathI rasanA-kula, dhAdhu-nA, yakSu, sparzana bhI yAra indriyeo zraNu rAI che. A garla manuSya pAMcaiindriyavALA, paNa hAya che, ane nei driyavALA paNa Aya che. A gabhaja Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 321 yuktAH kevalinaH, yadyapi kevalinAmapi siddheH pUrvamindriyANi bhavantyeva tathApi tadupayogAbhAvena te kevalino no indriyopayuktA eva bhavantIti indriyadvAram || samudghAtadvAre-- 'satta samugghAyA' sapta samudghAtA bhavanti 'taM jahA' tadyathA- 'veyaNA samugdhAe jAva kevalisamugghAe' vedanAsamudghAto yAvat kevalisamudghAtaH, atra-yAvatpadena kaSAyamAraNAntikavaikriyAhArakataijasasamudghAtAnAM saMgraho bhavatIti / samudghAtasaMgrAhikA ceyaM gAthA 'veyaNakasAyamAraNaMtie ya veuvvie ya AhAre / teyakevali ya samugghAe, sattasasugghAyA ime bhaNiyA' // 1 // vedanAkapAyomAraNAntikazca / vaikriyakazcAhArakaH / taijasaH kevalinaH samudghAtaH. sapta samudghAtA ime bhaNitAH iticchAyA / iti samudghAtadvAram / / sajJidvAre-'sannI vi no sannI no asannI vi' manuSyAH saMjino'pi bhavanti no payukta kevalI hote hai / yadyapi kevaliyoM ke bhI siddhi prajJapti se pahile indriyAM to hotI hI haiM phira bhI ve inakA kucha bhI upayoga nahIM karate haiM ataH inheM noindriyopayukta kahA gayA hai| samudghAtadvArameM satta samugghAyA "samudghAta sAta hote hai-"veyaNAsamugghAe jAca kevalisamugghAe" vedanA samudghAta yAvat kevalisamudghAta yahAM yAvatpada se kaSAya, mAraNAntika, vaikriya AhAraka, taijasa ina samudghAtoM kA grahaNa huA hai / samudghAta ko kahanevAlI yaha gAthA hai-' 'veyaNakasAyamAraNatie ya' ityAdi arthAt samudghAta sAta isa prakAra se haiM-vedanAsamudghAta 1, kaSAyasamudghAta 2, mAraNAntikasamudghAta 3, vaikriyasamudghAta 4, AhArakasamudghAta 5, taijasasamudghAta 6, aura kevalisamudghAta, saMjJI dvAra meM-"sannI vino sannI no asannI vi" ye garbhaja manuSya saMjJI manuSyamAM kevalI iMdriyavALA hoya che je ke kevalIne paNa siddhi prAptinI pahelAM Indriye te hoya che, te paNa teo teno koI paNa upayoga karatA nathI tethI teone navandriyANA yA che samudadhAtavArabhA-"satta samugghAyA" tyAne sAta samuhadhAtA Deya cha "veyaNAsamugghAe jAva kevalisamugdhApa" vahanA samuddhAta yAvat avasi samuddhAta ahiyAM yAvatpadathI kaSAya, mAraNAnika vaikiya, AhAraka, taijasa A samudyA grahaNa karAyA che. mahiyA samuddhAtanA sabhA samuddhAtAnA DAvAlI mAyA cha -'veyaNakasAyamAraNaMtipaya" tyAdi. arthAta sAta samuhadhAtama prabhAra cha.-behanA samuddhAta 1 4SAya samuddaghAta 2, mAraNatika samudraghAta 3 vaikriya samuddaghAta 4. AhAraka samudugha ta 5. tesa samudhAta , mana valisa muhUdhAta 7, sajJIdvAramA-"sannI vi no sanno no asannA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jIvAbhigamana saMjJino no asajino'pi bhavanti tatra no sajino asaMjJinaH kevalina iti saMjidvAram / / vedadvAre- 'itthiyAvi jAva aveyA vi' strI vedA api yAvat purupavedA api napuMsakavedA api avedakA api bhavantIti / tatra avedAH sUkSmasaparAyAdi guNasthAnavartina iti vedadvAram / / paryAptidvAre-'paMca pajjattI' paJcaparyAptayo bhavanti manuSyANAM tathA paJcAparyAptayo'pi bhavanti, bhASAmana paryAptyorekatvena vivakSaNAditi paryAptihAram // dRSTidvAre- 'tivihA vi diTTI' trividhA api dRSTayo bhavanti tadyathA-kecit samyag dRSTayaH kecinmithyAdRSTayaH kecit samyamithyAdRSTaya iti dRSTidvAram / / - bhI hote haiM aura nosanI nomasajI bhI hote haiM / no saMjJI no asaMjo aisA jo kahA gayA hai vaha kvaliyoM kI apekSA se kahA gayA hai / vedadvAra meM ye garbhaja manuSya "itthiveyA vijAva aveyAvi" strI vedavAle bhI hote hai, purupavedavAle bhI hote haiM aura napuMsaka vedavAle bhI hote hai tathA vinA veda ke bhI hote haiN| veda kA udaya nauve guNasthAna taka rahatA hai dasaveM sUkSma saMparAya Adi guNasthAno meM veda kA udaya nahIM rahatA hai isaliye yahAM avedaka bhI hote haiM aisA kahA gayA hai "paryAptidvAra meM ye garbhaja manuSya 'paMca pajjattI" pAMca paryAptivAle hote hai tathA pAMca aparyApti vAle bhI hote haiN| paryAptiyAM yadyapi chaha prakAra kI hotI hai, para yahAM jo pAMca paryAptiyoM vAle hote hai-aisA no kahA gayA hai vaha bhApA aura manaparyApti meM eka sAtha bAMdhanemeM ekatA hai isa vivakSA se kahA gayA hai| dRSTidvAra meM ye garbhaja manuSya "tivihA vidihI" tIno prakAra ke dRSTi vAle hote haiM jaise koI 2 samyagdRSTi bhI hote haiM koI 2 mithyAdRSTi bhI hote haiM aura koI 2 mizradRSTi bhI hote vi" A garbhaja manuSya saMnI paNa hoya che, no saMsI paNa hoya che ane te asa grI paNa hoya che. ne saMgI ane asaMgI evuM je kathana kahyuM che, te kevaliyonI apekSAe kahela che vahAramA-mA gala manuSya "itthiveyA vi jAva aveyA vi" sIyavANA 595 DAya che. purUSadavALA paNa hoya che ane napuMsaka vedavALA paNa hoya che tathA veda vinAnA paNa hoya che. vedano udaya navamAM guNasthAna sudhI rahe che. dasamA sUkSmasaM5rAya vigere guNasthAnomAM vedane udaya raheto nathI, tethI ahiyAM adaka paNa hoya che. evuM kahevAmAM Avela che. pAritadvAramA 2mA gama bhanuSya "paMca pajjattI, pAya pAtivaDAya che. bhane pAca aparyAptivALA paNa hoya che je ke paryApti cha prakAranI hoya che, paraMtu ahiyA pAca paryAptivALA hoya che Ama je kahevAmAM AvyuM che te bhASAparyApti ane manaparyAptimAM abhedanI vivakSAthI tema kahela che dvAramA ma galI manuSya "tivihA vi diTThI" sabhyaSTi, mithyATa, bhane samyakRmithyASTi ema traNe prakAranI dRSTivALA hoya che Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhavyakrAntikamanuSya nirUpaNam 323 prameyadyotikA TIkA prati0 1 darzanadvAre - ' cattAri daMsaNA ' manuSyANAM catvAri darzanAni bhavanti tadyathA - vyacakSurdarzaninaH, avadhidarzanina, kevaladarza ninaste bhavantIti darzanadvAram // -cakSurdarzaninaH, 1 jJAnadvAre - ' NANI vi annANI vi' manuSyA jJAnino'pi bhavanti ajJAnino'pi bhavantIti / 'je nANI te atthegaiyA dunnANI' tatra ye manuSyA jJAninaste mastye kake dvijJAninaH, 'atgaiyA tiNNANI' astyeka ke vijJAninaH, 'atyegaiyA caraNNANI' astyeka ke caturjJAnina', 'atthegaiyA egaNANI' astyekake ekajJAninaH / 'je duNNANI' tatra khalu ye dvijJAninaH 'te niyamA AbhiNivohiyanANI suganANI ya' ye dvijJAnino manuSyAste niyamAt AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAninazca bhavantIti 'je tinnANI te AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI tatra khalu ye manuSyA strijJAnino jJAnatrayavantaste niyamataH AbhinibodhikajJAninaH, zrutajJA nino'vadhijJAninazca bhavanti, 'ahavA AbhiNivohiyanANI suyanANI maNapajjavanANI ya' athavA haiM / darzanadvAra meM ye garbhaja manuSya - " cattAri daMsaNA " cAra darzana cakSurdazanavAle bhI hote haiM bhacakSudarzanavAle bhI hote haiM, avadhidarzanavAle bhI hote haiM / aura kevaladarzanavAle bhI hote haiM / jJAnadvAra meM ye garbhaja manuSya " NANI vi annANI vi" jJAnI bhI hote hai, aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te atyegaiyA dunnANI" yadi ye jJAnI hote haiN| to inameM kitaneka do jJAnavAle hote hai kitaneka " tiSNAgI" tIna jJAnavAle hote haiM "atthegaiyA caraNANI" kitaneka cAra jJAnavAle hote hai "atyegaiyA egaNANI" aura kitaneka eka jJAnavAle hote haiM / inameM jo " duNNANI" do jJAnavAle hote hai ve niyama se Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI hote haiM " je tiNNANI te AbhiNivohiyanANI, suyanANI ohinANI" jo tIna jJAna vAle hote haiM ve Abhinibodhika jJAnavAle zrutajJAnavAle aura avadhijJAnavAle hote hai / 'ahavA - 'AbhiNivodiyanANI. suyaNANI, maNapajjavanANI' athavA Abhenibodhika jJAnavAle darzanadvArabhAM yA garla bhanuSya- "cattAri daMsaNA " yakSuharzanavAjA pazu hoya che, acakSuda+navALA paNu hAya che, ane avadhidazanavALA paNa hAya che jJAnadvAramAM A garlabha manuSyo- "NANI vi annANI vi" jJAnI pazu hoya che, bhane majJAnI pazu hAtha che 'je nANI te atthegaiyA dunnANI" temAmAM ne jJAnI hoya che temAM uTavAu me jJAnavANA bhane DeMTalA "tinnANI" Rbhu jJAnavANA hoya che "atthegaiyA caunANI" tathA haiTasA yAra jJAnavANA hoya che bhane "atthegaiyA eganANI' TasA me jJAnavANA hoya . ane teobhAM bhemI "duNNANo" me jJAnavANA hoya che, tethe niyamathI mAlinimodhi jJAnavANA gane zrutajJAnavANA hoya che, "je tinnANI te AbhiNivohiyanANI, suyanANI, ohinANI" lego trayu jJAnavANA hoya che tethe| mAliniyodhi jJAnavANA, zrutajJAnavANA, bhane avadhi jJAnavANA hoya che "ahavA - AbhiNivohiyanANI, suyanANI, maNapajjavanANo" athavA mAlinibheodhi jJAnavANA ane bhanaHyaya zrutajJAnavALA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jIvAbhigamastre ye manuSyA strijJAninaste mAbhinivodhikajJAninaH zrutajJAnino mana.paryavajJAninazca bhavantIti, avadhijJAnamantareNApi manaHparyavajJAnasya sabhavAditi / 'je cauNNANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI maNapajjavanANI ya' ye tu manuSyAH catuoninaste niyamAt AbhinivodhikajJAnino bhavanti zrutajJAnino bhavanti avadhijJAnino bhavanti tathA manaHparyavajJAninazca bhavantIti / 'je eganANI te niyamA kevalanANI' ye manuSyA ekajJAninaste niyamataH kevala. jJAnina eva bhavanti kevalajJAnasadbhAve taditarajJAnApagamAt kevalAlokaprAdurbhAve taditarakSudAlokAnAM matyAdInAmabhAva eva bhavatIti, ata eka jJAnavAneva sa bhavatIti, / nanu kevalajJAnotpattI kathaM matyAdijAnAntarANAmabhAva. yAvatA yAni matyAdijJAnAni svIyasvIyAvaraNakSayopazamena zrutajJAnavAle aura mana:paryayajJAnavAle hote haiN| kyoMki avadhijJAna ke binA bhI manaH paryayajJAna ho jAtA hai / "je cau NANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI muyanANI ohiNANI maNapajjavanANI ya" jo garbhaja manuSya cAra jJAnavAle hote haiM ve niyama se Abhinibodhika jJAnavAle hote hai, zruta jJAnavAle hote haiM, avadhijJAnavAle hote hai, aura manaHparyaya jJAnavAle hote haiM / "je eganANI te niyamA kevalanANI" jo eka jJAnavAle hote hai ve niyama se eka kevala jJAnavAle hI hote haiM | kyoki kevala jJAnavAle ke sadbhAva meM dUsare jJAno kA sadbhAva nahIM rahatA hai ve vilIna ho jAte haiM / usI prakAra kevalAloka ke prAdurbhAva hone para usase bhinna kSudrAlokavAle matijJAna Adi jJAnoM kA abhAva hI ho jAtA hai isaliye kevalI kevala eka kevala jJAnavAlA hI hotA hai| zaMkA- kevalajJAna kI utpati hone para matyAdi rUpa dUsare jJAnoM kA abhAva kaise ho sakatA hai kyoki jo matyAdi jJAna apane 2 AvaraNa ke kSayopazama se utpanna hote hai ve matyA vajJAnavALA hoya che. kemake-avadhijJAna prAptajJAna vinA paNa mana paryavajJAna thaI jAya che. 'je caunANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI maNapajjavanANI ya" je garbhajamanuSya cArajJAnavALa hoya che, teo niyamathI abhinibadhika jJAnavALA hoya che zrutajJAnavALA hoya che avadhi jJAnavALA hoya che ane mana paryaya jJAnavALA paNa hoya che merIta yAra jJAnavANa hAya che. "je paganANI te niyamA kevalanANI" 2 se eka jJAna vALA hoya che, teo niyamathI eka kevaLa jJAnavALA ja hoya che. kemake kevaLajJAna nA astitva paNAmAM bIjA jJAnenuM astitva pAruM rahetuM nathI arthAt te temAM vilIna thaI jAya che e ja pramANe kevalAlaka ne prAdurbhAva thAya tyAre tenAthI judA kSudrAlekavALA matijJAna Adi jJAnano abhAva ja thaI jAya che tethI kevalIo kevaLa eka kevaLa jJAnavALA ja hoya che. kA-kevaLa jJAna utpana thAya tyAre matijJAna vigere bIjA jJAnane abhAva kevIrIte thaI jAya che? kema ke je atyAdijJAna pitapotAnA AvaraNanA kSapazamathI utpanna Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 325 prameyadhopratikA TIkA prati0 1 prAdurbhavanti tAni matizrutAdIni svasva samastAvaraNa vilaye sutarAmeva prAdurbhaveyuzcAritrapariNAmavat, taduktam- 'AvaraNadesa vigame, jAIM vijjaMti mahasuyAINi / AvaraNa savvAvigame kaha tAI na hoMti jIvassa' // 1 // AvaNadeza vigame yadi tAni bhavanti matizrutAdIni / sarvAvaraNa vigame kathaM tAni na bhavanti jIvasyeticchAyA || iti caMd atrodhyate--yathA jAtyasya marakatAdimaNe rmalopetasya yAvatparyantaM samUlamalApagamo na bhavati tAvatparyantaM yathA yathA dezato malApagama stathA tathA dezatastasya maNe rabhivyakti jayate sA cAbhivyaktiH kvacitkadAcit kathaJcid bhavatItyanekaprakArA bhavati tathaiva dijJAna apane apane samasta AvaraNoM ke vilaya ho jAne para apane Apa hI cAritra pariNAma ke jaise prakaTa hoMge hI jaise kahA hai- " AvaraNa desa vigame" ityAdi / arthAt dezataH jJAnAvaraNa ke vigama hone para jaba matyAdi jJAna prakaTa hote haiM to phira jaba pUrNa rUpa se apane apane AvaraNo kA vigama ho jAvegA to phira ve kyoM nahI jIva ke raheMge avazya raheMge, uttara- aisI yaha AzaMkA ThIka nahIM hai- kyoMki jisa prakAra svabhAvataH zuddha bhI marakata Adi maNi malAdi paryAya se yukta huA azuddha avasthAvAlA rahatA hai aura kAlAntara meM jaisA 2 usakA maila aMzataH dUra hotA jAtA hai vaise 2 vaha apanI AMzika 2 nirmalatA meM AtA rahatA hai aura jaba vaha malAdi paryAya se sarvathA rahita ho jAtA hai to vaha apanI pUrNa nirmalatA meM jo ki usakI svabhAva rUpa hai A jAtA hai / yahAM jo AMzika nirmalatA abhivyakti hai vaha eka prakAra kI nahIM hai kintu aneka prakAra kI hai parantu svabhAvika jo nirmalatA thAya che, tema tyAdinAnA potapeAtAnA saghaLA AvaraNA ne vilaya thaI jAya tyAre pAte potAnI bhejena cAritra pariNAmanI prema agara thaze 4. prema che ! - " aavrnndesvinamai" ityAdi arthAt dezataH jJAnAvaraNunI samApti thatAM jyAre matijJAnavigere pragaTa thAya che, te pachI pUrNarIte pAtApAtAnA AvaraNanI samApti thaI jaze kema nahIM rahe ? arthAta avazya raheze. te pachI teo jIvane uttara~ma upara pramANenI zakA caiAgya nathI kemake--jema svabhAvathI zuddha evA marakata vigere maNiyA mala vigere paryAyavALA thatAM azuddha avasthA vALA khane che. ane kAlAntare jema jema azataH mela dUra thatA jAya che, tema tema te peAtAnI AMzika AMzika niLa paNAmAM AvatA rahe che. ane jyAre te malAda paryAyathI bilkula chUTi jAya che tyAre te peAtAnA pUrNa nilapaNAmAM ke je tenA svabhAva siddha che, temAM AvI jAya che arthAt mala dUra thatAM te svAbhAvika zuddha rIte spaSTa dekhAi che. ahiMyAM je AMzika nirmaLatA kahI che te eka prakAranI nathI paraMtu aneka prakAranI hAya che. para'tu Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jIvAbhigamasUtre jIvasyApi sakatakAlakalAkalApAvalambi sakaLapadArthasArthapariccheda karaNaikapAramArthikasvarUpasyApi karmAvaraNamalapaTalatirohitasya yAvatparyantaM na sakalakarmAtmakamalavinAzastAvatparyantaM yathA yathA dezataH karmamalApagamo bhavati tathA tathA tasya jIvasya padArthavijJaptirudbhavati, sA ca kadAcit kathaJcid anekaprakArA bhavati / taduktam ---'malaviddhamaNe vyakti yathA'nekapakArataH / karmaviddhAtmavijJapti stathA'nekaprakArataH // 1 // sAcAnekaprakAratA matizrutAdibhedarUpA'vaseyA, tatazca yathA marakatAdimaNeH sakala malApagame sakalAspaSTadezavyaktivyavacchedena parisphuTarUpA ekAbhivyaktiH samupajAyate, evameva jIvasyApi hai vaha eka hI prakAra kI hai isI prakAra jIva kA bhI sasAra bhara ke samasta padArtho ko hastAmalakavat yugapat jAnane kA svabhAva hai yahI usakI paramArthika zuddhatA hai parantu zuddhatA rUpa svabhAva karmAvaraNa rUpa mala se tirohita ho rahA hai-malina ho rahA hai-so jaba taka sakala karmarUpa malakA vinAza nahIM ho jAtA hai taba taka yaha samasta padArthoM kA yugapat hastAmalakavat jJAna nahIM bana pAtA hai ataH jisa kisI nimittAdi ke vaza se jaise 2 usa karmarUpa AvaraNa kA malakA-aMzataH 2 vigama hotA rahatA hai vaisA 2, isa jIva ko aMzataH aMzataH padArtha prakAzaka vijJapti utpanna hotI rahatI hai yaha vijJapti eka prakAra kI nahI hotI hai aneka prakAra kI hotI hai kabhI yaha vijJapti umako manijJAna rUpa kahalAtI hai kabhI zrutajJAnAdirUpa kahalAtI hai jaise -kahA hai-"malaviddhamaNe vyakti" ityAdi / sata. yaha mAnanA cAhiye ki-jisa prakAra se malopeta maNikI aMzataH malApagama meM aMzataH abhivyakti hotI hai aura pUrNarUpa se malApagama meM pUrNa abhivyakti hotI hai usI prakAra svAbhAvika je nirmalatA che, te eka ja prakAranI che e ja pramANe saMsAra bharanA saghaLA padArtho ne hastAmalakatu ekI sAthe jANI levAne jIvane paNa svabhAva che eja tenI pAramArthika zuddhatA che paraMtu zuddhatArUpa svabhAva karmAvaraNa rUpa maLathI DhaMkAI jAya che arthAt malIna thaI jAya che te jyA sudhI sakalakarmarUpa malano vinAza thato nathI, tyA sudhI A saghaLA padArthone ekI sAthe hastAmalakavat jANI zakAtA nathI. tethI keIpaNa nimitta vazAta jema jema e karma rUpa AvaraNane-malane a zata nAzathatuM jAya che tema tema A jIvane aMzata aMzataH padArthane prakAza karanAra vijJapti jJAna utpanna thatI rahe che. A vijJapti eka prakAranI hotI nathI paNa aneka prakAranI hoya che koI vakhata A vijJapti tanA bhatijAna35 upAya che athavAra zrutanAnAhi35 4uvAya cha 2bha yu cha 4-"malaviddhamaNervyakti" tyAdi tathA se mAnavu naye-bha bhalA maNinA mazata mata dUrathavAthI aMzataH spaSTatA thAya che, ane saMpUrNa paNAthI mala dura thavAthI saMpUrNa zuddhatA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 1 ___ garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 327 jJAnadarzanacAritraprabhAveNa niHzeSAvaraNapraNAzAvazeSadezajJAnavyavacchedarUpA'pi parisphuTA sakalavastuparyAyaprapaJcasya hastAmalakavat sAkSAtkAriNI vijJaptirudbhavati / ati parisphuTaikarUpAbhivyaktitvenaiva-(ekajJAninaH) ityuktam / taduktam----'yathA. jAtyasya ratnasya niHzepamalahAnitaH / sphuTakarUpA'bhivyakti vijJapti stadvadAtmanaH // 1 // iti // 'evaM annANI' evaM jJAnivadeva majJAnino'pi 'du annANI ti annANI' dvayajJAnina syajJAninaH, tatra ye dvayajJAnina ste niyamato matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti ye tu vya jJAninaste matyajJAninaH zrutAjJAnino vibhaGgajJAninazca bhavantIti / / __ yogadvAre-~-'maNajogI vi vayajogI vi kAyajogI ci ajogI vi' ime manuSyA se jJAnadarzana caritra aura tapa rUpa ratna catuSTaya ke prabhAva se jaba sampUrNa AvaraNa kA vinAza ho jAtA hai tava bAkI ke padArtha ke ekadeza ko jAnane vAle matyAdi jJAno kA vyavaccheda vilInIkaraNa-ho jAtA hai-imase ati parisphuTa aura sakalavastu paryAya prakAzaka vijJapti-jJAnakaivalya-udbhUta ho jAtI hai| jaise kahA hai- "yathA jAtyasya ratnasya" ityAdi / , "evaM annANI" garbhaja manuSya jisa prakAra jJAnI hote kahe gaye haiM usI prakAra ve ajJAnI bhI hote haiM / " annANI ti annANI" ye do ajJAnavAle bhI hote haiM aura tIna ajJAnavAle bhI hote haiN| jo do ajJAnavAle hote haiM ve niyama se mati ajJAnavAle aura zrutaajJAna vAle hote hai aura jo tIna ajJAnavAle hote haiM ve mati ajJAnavAle, zruta ajJAnavAle aura vibhaMgajJAnavAle hote hai | yogadvArameM -ye garbhaja manuSya "saNajogI vi, vayajogI vi, kAya jogI vi, ajogI vi" manoyogI bhI hote haiM, vacana yogI bhI hote hai aura kAya yogI bhI hote haiM tathA thAya che. e ja pramANe jJAnadazana cAritra ane tarUpa ratnacatuSTayanA prabhAvathI jyAre saMpUrNa AvaraNane nAza thaI jAya che, tyAre bAkInA padArthanA eka dezane jANanArA matyAdi zAnene vyavaccheda-vilInIkaraNa thaI jAya che. tethI atyaMta zuddha ane sakalavastu paryAyane prakAzakaranAra vijJapti-jJAna arthAta kevaLajJAna utpanna thaI jAya che jema kahela che ke-"yathA jAtasya ratnasya" ityAhi ___"evaM annANI" 2 pramANe gama manuSyana jJAnI DAvAnuyuche, me pramANe teso bhajJAnI 50 DAya cha "duannANI ti annANI" tasA ajJAnAmA 55 DAya che, ane traNa ajJAnavALA paNa hoya che jeo be ajJAnavALA hoya che, teo niyamathI matiajJAnavALA ane zrI ajJAnavALA hoya che ane jeo traNa ajJAnavALA hoya che. teo mati ajJAna, zruta ajJAna, ane vibhaMga jJAnavALA hoya che yezadvAramA-mA bhanuSya "maNajogI vi vayajogI vi, kAyajogI vi ajogI vi" mAgavALA paNa hoya che, vacanagavALA paNa hoya che ane kAyayegavALA paNa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre manoyogino'pi bhavanti tathA vacoyogino'pi bhavanti kAyayogino'pi bhavanti / kecana ayogino'pi bhavantIti / tatra ye cAyoginaste zailezImavasthA pratipannA jJAtavyA iti yogadvAram // upayogadvAre - 'dutriho uvajoge' dvividho upayogaH manuSyANAM garbhanAnAM sAkAropa yogo'pi bhavati anAkAropayogo'pi bhavatIti, upayogadvAram // 328 AhAradvAre - ' AhAro chaddisi' AhAraH padizi, garbhajamanuSyANAM lokamadhye evAvasthAnena lokaniSkuTarUpAhArapratibandhakAbhAvAt niyamataH padbhyo digbhya AgatAhArapudgalAnAM grahaNaM bhavatIti bhAvaH / upapatidvAre - 'ucavAo neraiehiM ahe sattamavajjerhi' upapAto nairayikebhyo'gha'saptamavarjebhyaH, manuSyANAmupapAtacaturgatibhya eva bhavati 1 tatra yadi koI 2 ayogI bhI hote haiM - ayogI ve hI hote haiM jo zailezI avasthA ko prApta karate haiM / upayogadvArameM-"duvidde uvajoge" ina garbhaja manuSyo meM sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai AhAradvAra meM ina garbhaja manuSyoM kA AhAra chaha dizAo meM se Agata pudgaladravyoM kA hotA hai kyoki ye garbhaja manuSya loka ke bIca meM hI hote haiM isaliye inheM AhAra kI prApti meM kisI bhI prakAra kA pratibandha - aloka kA pratibandha - nahIM hotA hai usakA abhAva rahatA hai / isaliye niyamataH chahoM dizAoM se Agata AhArapudgaloM kA inake grahaNa hotA rahatA hai / upapAtadvArameM " ubavAo neraiehiM ahe sattamavajjehiM" ina garbhaja manuSyoM ke utpAda sAtavI pRthivoM ke nairayikoM ko chor3akara zeSa cha narakoM ke nArakiyo meM se hotA hai tAtparya kahane kA yaha hai ki manuSyoM kA utpAda caturgati ke jIvoM meM se hotA hai jaba yaha nairayiko meM se hotA hai to sAtavIM naraka ke nairayikoM se hoya che tathA koi koi ayeAgI paNa hAya che ayegI teo ja hoya che ke-jee zIlesau avasthAne prApta kare che upayogadvArabhAM - "duviho uvajogo" mA garbha manuSyo bhAM sAra upayoga pazu hAya che, ane anAkAra upayAga paNu hAya che. AhAradvAramAM--A ga ja manuSyA nA AhAra chae dizAomAMthI AvelA pudgaladravyeA nA hAya che. kemake A ga`ja manuSya leka nI madhyamAM ja hAya che. tethI teone AhAra prApta karavAmAM kai paNa prakAranA pratima dha-aTale ke-aleAka sa`badhI pratimadha-rUkAvaTa thatA nathI. tene abhAva rahe che tethI niyamataH chae dizAomAMthI AvelA AhAra puddagale teone gratuNu thatA rahe che. upapAtdvaarbhaaN - " uvavAo nerahapachi ahe sattamavajjeddi" mA garbha manuSyono utpAda (utpatti) sAtamI pRthvInA nairacakAne cheDIne khAkInA chae narakeAnA nArikA mAMthI thAya che. kahevAnu tAtpa e che ke manuSyeAnA utpAda-utpatti cAragativALA jIvAmAMthI thAya che jyAre nairicakAmAMthI utpAda thAya che, tyAre sAtamI narakanA naiyikAne cheDIne khAkI nA chae nara Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 nairayikebhya upapAto bhavati tadA saptamanarakavarjebhya eva bhavati, taduktam - 'sattamamahineraiyA, teUvAUanaMtarunvaTTA ! garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 329 nava pAve mANussaM tava asaMkhejjAvAsAuyA sacce ' // saptamamahInairayikAH tejaskAyikA vAyukAyikA anantaravRttA / naiva prApnuvanti mAnuSyaM tathaivAsakhye yavarSAyuSkA sarve // iticchAyA yadi manuSyANAmupapAtastiryagyonikebhyo bhavati 'tirikkhajoNiehiMto uvavAo' tiryagyonikebhyo manuSyANAmupapAtastadA- 'asaMkhejjavAsA uyavajjehiM' asakhyeyavarSAyuSka varjebhya eva tiryagyonikebhyo bhavatIti / 'maNusserhi akammabhUmagaaMtaradI vagaasaM khejjavAsAuyavajjehiM' yadi manuSyebhya eva upapAto bhavati manuSyANAM tadA-akarmabhUma kAntarainakA utpAda nahIM hotA hai kyoki sAtavIM naraka kA nArakI marakara niyama se tiyeca kI paryAya meM janma letA hai sohI kahA - "sattamamahineraiyA" ityAdi / - sAtavIM naraka kA nArakI tathA tejaskAyika evaM vAyukAyika marakara manuSya nahIM hotA hai tathA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSya evaM tiryaJca bhI manuSya gati meM utpanna nahIM hote haiM yadi "tirikkhajoNiehiMto uvavAo" manuSyo kA utpAda tiryagyonika jIvo meM se hotA hai to "asaMkhejjavAsAUyavajjehiM" asakhyAta varSa kI AyuvAle bhoga bhUmiyA tiryag jIvoM meM se nahIM hotA hai kyoMki ye jIva saba marakara deva gati meM hI janma lete haiM bAkI ke tiryagyonikajIvoM meM se inakA utpAda hotA hai 'maNussehiM" yadi manuSyo meM se inakA utpAda hotA hai to asaMkhyAta varSa kA AyuvAle akarmabhUmi bhoga bhUmi ke manuSyoM meM se evaM antara dvIpaja manuSyoM meM se inakA utpAda nahIM hotA hai kevala karmabhUmija manuSyoM meM se kAnA naiyikAmAMthI thAya che. eTaleke sAtamI narakanA naiyikA mAMthI tenI utpatti manuSyamAM thatI nathI. kemake-sAtamI narakanA nArakIyA marIne niyamathI tiryaMca nIparyaMca bhA~ bhanma se che. me4 dhuMche hai - "sattamamahine raiyA " chatyAhi sAtamA narakanA nArakI tathA tejaskAyika ane vAyukAyika e traNa marIne manuSya thatA nathI, tathA amakhyAta varSanI AyuSyavALA manuSya ane tiya''ca paNa manuSya gatimAM utpanna thatA mathI le "tirikkhajoNipaddito uvadhAo" manuSyonI utyatti tiryagyo nitrANa lobhAMdhI thAya to "asaMkhejjavAsA uvajjehiM" asaMkhyAta varSAnI AyuSyavANA bhAgabhUmiyA tiyag jIvAmAMthI thatI nathI kemake-e jIvAmarIne devagatimAM ja janma le che, eTale ke-tezivAyanA khAkInA tiya caiAnivALA jIve mAMthI temanI utpatti thAya che "magussehi" ne manuSyo bhAMthI tebhano utpAda - utpatti thAya to asaNyAta varSanI aayupavALA akama bhUmi bhegabhUminA manuSyamAthI tathA a taradvIpaja manuSyAmAMthI temanA utpAda-utpatti thatA mathI kevaLa karma bhUmivALA manuSyeAmAMthI tee nI utpatti thAya che, 42 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavAbhigamasUtre 330 dvIpa kA saMkhyAtavarSAyuSka varjebhyo manuSyebhya eva bhavatIti / 'devehiM savvehiM' devebhyaH sarvebhyaH, yadi devebhya upapAto bhavati manuSyANAM tadA sarvadevebhyo'nuttaropapAtika devaparyantebhyo bhavatIvyupapAtadvAram // - sthitidvAre - 'ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM' manuSyANAM sthitiH- AyuSyakAlo jagha - nyena antarmuhartapramANA bhavati, 'ukkoseNaM tinni paniovamAI' utkarSeNa trINi palyopamAni--tripalyopamapramANA sthiti bhavatIti sthitidvAram || 'duvidhA vi maraMti' samudghAtamadhikRtya maraNacintAyAM mAraNAntik samudghAtena samavahatA api mriyante vyasamavahatA api mriyante / udvartanAdvAre - 'uccaTTittA neraiyAdisu jAva aNuttarorvavAiesa' anantaramudvRtya nairayikAdiSu, yAvadanuttaropapAtikeSu / ita uddhRtya sarveSu nairayikeSu sarveSu tiryagyoni-. keSu sarveSu manuSyeSu sarveSu deveSu anuttaropapAtikaparyavasAneSu gacchantItyarthaH, 'atyegaiyA inakA utpAda hotA hai / "devehi savvehiM" yadi devoM meM se inakA utpAda hotA hai to samasta devoM meM se inakA utpAda hotA hai sthitidvAra meM ina garbhana manuSyoM kI sthiti "jaddanne ato muhuttaM ukko seNaM tinni paLiovamAI" jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai samavahata dvAra se ye garbhaja manuSya "duvihA vi maraMti" mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM, aura mAraNAntika samududhAta se nahIM samavahata hokara bhI marate haiM / udvarttana nikalanA dvAra meM- ye garbhaja manuSya " uccaTTittA neraiyAdi jAtra aNuttarovavAiesa " jaba apanI paryAya ko chor3akara paragati meM janma dhAraNa karate hai to ye narakoM meM bhI janma dhAraNa kara sakate haiM samasta tiryagyonikoM meM bhI janma dhAraNa kara sakate haiM, sarva manuSyo meM bhI janma dhAraNa kara sakate haiM aura anuttaropapAttika ke samastadevo meM bhI janma dhAraNa 'devehi savvehi" le tebhanI utpatti hevAbhAthI thAya che, to saghaNA hevAbhAMthI tethonI utpatti thAya che. sthitidvAramAM - mA garlana manuSyanI sthiti "nahaNNeNaM aMto muddattaM ukko seNaM tinni palio mAi dhanyathI me atarbhuhUrtanI che bhane utkRSTathI RNu payeApabhanI che sabhavahutadvAramA - AA garlana manuSya "duvidhA vi maraMti" bhArazAntiH samudghAtathI samavadyuta thaine eTaleke AghAta prApta karIne paNa mare che, ane mAraNAntika samudghAtathI samavatathayAvinA eTaleke AdhAta prApta kavinA paNa mare che, uddatanadvAramAM--A gabhaja bhanuSya " uvaTTittA nerahapasu jAva aNuttarovavAhapasu" nyAre potAnI paryAyane choDIne anya gatimAM janmadhAraNa kare che, te teo nArakAmAM paNa janmadhAraNa kare che, saghaLA tiya gyA nikAmAM paNa janmadhAraNa karI zake che. sarva manuSyamAM paNa janma dhAraNa karI zake che. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 331 sijhaMti jAva aMtaM kareMti' astyekake sidhyanti yAvadantaM kurvanti, matra yAvatpadena 'vujhaMtimuccaMti pariniyAyati savvadukkhANaM' budhyante mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmityantasya grahaNaM bhavati, tathA ca saratyekake siddhayanti-pariniSThitArthA bhavanti siddhi prApnuvantItyarthaH budhyante-nirAvaraNatvena samastapadArthajAtabodhayuktA bhavanti, mucyante-aSTavidhakarmabhi muktA bhavanti / parinirvAnti-karmasantApApagamena zItalIbhUtA bhavanti, ataeva sarvaduHkhAnAM zarIramAnasabhedAnAmantaM-vinAzaM kurvanti iti / gatyAgatidvAre- 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvAH- garbhajamanuSyAH 'kai gaiyA kai AgaiyA pannattA' katigatikAH katyAgatikAH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhaga- vAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca gaiyA caurAgaiyA' ime manuSyAH kara sakate haiM / "atthegaiyA sijhaMti jAca aMta kareMti" kitaneka manuSya aise bhI hote hai jo usI bhava se siddha hojAte haiM yAvat samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM yahAM yAvatpada se "vuzaMti, muccaMti, parinivyAyaMti, savvadukkhANaM" ina padoM kA saMgraha humA hai / ina padoM kA artha aisA hai ki kitaneka garbhaja manuSya aise hote hai ki jo usI bhava se "sijhaMti" siddhiko prApta karalete haiM arthAt kRta-kRtya ho jAte hai "buddhayante" nirAvaraNa honese kevalAloka se samasta . padArthoM ko jAnate haiM ,mucyante" jJAnAvaraNIyAdisamasta karmoM se chUTa jAte haiM "parinirvAnti" kagni ke saMtApa se rahita hokara zItalIbhUta ho jAte haiM / ataeva the zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM kA anta-vinAza kara dete haiN| gatyAgatidvAra meM-ye garbhaja manuvya kaise hote hai-isa bAta ko gautama ne prabhu se "te NaM bhaMte" ! jIvA kaigaiyA kaI AgaiyA pannattA" isa stra dvArA-pUchA hai-he bhadanta / ye garbhaja manuSya kati "atthegahayA sijhaMti jAva aMtaM kareMti'mA manuSyA' yA pa hAya cha / eja bhavamAM siddha thaI jAya che. yAvat samasta duHkhane aMta-nAza karI de che. ahiyAM yA154thA "vujjhati, muccaMti, parinivvAyati, savvaduHkhANa" mA5honA saba thayo che. A padane artha e che ke--keTalAka manuSya evA hoya che ke-jeo Aja bhavamAM sijhaMti siddhine pAsa se che mAta kRtakRtya 25 naya cha. "budhyante" nizavarAya pAthI sAthI sagha pArtha ne tamIle cha, "mucyante" jJAnAvaraNIya vigaire saghA bhAthI dhUTinaya che. "parinirvAnti" bha35I masinA satapathI 2Ditadhana zItalIbhUta thaI jAya che aeva zArIrika ane mAnasika samasta6 khene aMta-nAza karI de che. satyAAibhAM-mAna manuSya pAya cha 1 se vAta gautamasvAmI prasuna "te Na bhaMte jovA kaigaiyA kA AgaiyA pannattA" mA sUtradvArA pUchesa. gautabhasvAmI pUche che haihe bhagavad A garbhaja manuSya "katigatika eTale ke keTalI gatimAM javAvALA ane kati Agatika eTale ke keTalI gatimAMthI AvavAvALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre phephara paJcagatikAH manuSyebhya udvRtya nArakatiryaGmanuSyadevasiddhirUpAsu paJcasu gatiSu gamanAt / tathA - catumyoM nArakatiryaGmanuSyadevebhya udavRtya manuSyeSu AgamanAt paJcagatikA caturAgatikAH kathyante / 'parittA saMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNa: saMkhyAtAH - saMkhyAtakoTi pramANatvAt prajJaptAH - kathitA iti / samprati garbhajamanuSyaprakaraNamupasaMharannAha - 'setaM maNussA' te uparyuktAH garbhajamanuSyAH zarIrAdi gatyAgatidvArairnirUpitA iti ||sU0 27 // - garbhajamanuSyAn nirUpya devAn nirUpayitumAha-- ' se kiM taM devA' ityAdi / mUlam - 'se kiM taM devA ? devA cauvihA pannatA, taM jahA - bhavaNavAsI / vANamaMtarA- joisiyA / vemANiyA / se kiM taM bhavaNavAsI ? bhavaNavAsI dasavihA pannattA / taM jahA - asurA jAva thaNiyA / se taM bhavaNavAsI / se kiM taM vANamaMtarA ? vANamaMtarA devabhedo savvo bhANiyavvo jAva te sAmasao duvihA pannattA / taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / gatika aura katibhAgatika hote hai ' uttara meM prabhuna kahA hai- "goyamA ! paMca gayA caurAgaiyA " ye garbhaja manuSya pAcagatiyoM meM jAne vAle hote haiM aura cAra gatiyoM se Aye hue hote haiM "pAMca gatiyoM meM jAne vAle hote haiM" isakA bhAva aisA hai ki ye nArakatiryazva, manuSya deva aura siddhigati meM jAte haiM / aura yahAM ye nArakatiyaizva, manuSya aura deva gatirUpa cAra gatiyo se Akara janmalete haiM isalie caturAgatika hote haiM / "parittA saMkhejjA panmattA" pratyeka zarIrI saMkhyAta koTi pramANa hone se sakhyAta kaDegaye haiM / "settaM maNussA" isa prakAra se zarIrAdi se lekara gatyAgati dvAroM taka kahA gayA yaha manuSyoM kA prakaraNa samApta huA | sU0 26 // ache "goyamA ! paMca gaiyA caurAgadhyA" yA garlana manuSya cIya gatiyoMbhA vA vALA hAya che, ane cAra gatiyAmAMthI AvavAvALA haiAya che. pAMca ticeAmAM javAvALA hAya che' enA bhAva e che ke teo nArakagati, tiya cagati, manuSyagati, devagati ane siddhigatimAM jAya che. ane nAraka, tiryaMca manuSya ane devagatirUpa cAra gatiyAmAthI bhAvIne yA garla manuSyAmanbha se che. tethI temAne yaturAjati udyA che. ' paritA saMkhejjA pannattA" pratye zarIrI saMkhyAta choTi prabhANuvANA hovAthI sabhyAta DelA che. " se taM maNussA" mA prabhAye zarIradvAra vigere dvArAthI bahane tyAgatidvAra sudhI uDesa A manuSya sabadhI prakaraNa saMpUrNa thayuM zAsU0 265 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 ThevasvarUpanirUpaNam 333 tao sarIrA, veubvie teyae kammae / ogAhaNA duvihA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveubbiyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / ukkoMseNaM satta rayaNIo / uttaraveubviyA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasayasahassaM / serIragA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI / NevaTThI va chiraa| Neva pahArU Neva saMghayaNamatthi / je poggalA iTTA kaMtA jAva tesi saMghAyattAe pariNamaMti / kiM saMThiyA ? goyamA ! duvihA pannattA / taM jahAbhavadhAraNijjA ya uttaraveviyA ya / tattha NaM je te bhavadhAraNijjA / teNaM samacauraMsasaMThiyA patnattA / tattha NaM je te uttaraveviyA te NaM nANAsaMThANasaMThiyA pannattA / cattAri kasAyA, cattAri saNNA, chalessAo, paMcaiMdiyA, paMcasamugghAyA, sannI vi asannI vi / itthiveyA vi| purisaveyA vi / No nnpuNsgveyaa| apajjattI pajjattIo paMca / diTThI tinni, tinni daMsaNA, NANI vi / annANI vi| je nANI te niyamA, tiNNANI annANI bhayaNAe / tivihe joge, duvihe uvaoge, AhAro niyamA chadisiM, osannaM kAraNaM paDucca vaNNao hAlihasukkillAI jAva AhAramahAreti / uvavAo tiriyamaNusse hiM / ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / duvihA vi maraMti / uvaTittA no neraiesu gacchaMti tiriyamaNussesu jahAsaMbhavaM, no devesu gacchaMti / dugaiyA duAgaiyA / parittA asaMkhejjA pnnttaa| se taM devA, se taM pNceNdiyaa| se taM orAlA tasA pANA ||suu0 28 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAbhigamasUtre chAyA-atha ke te devAH ? devAzcaturvidhAH prahaptA stadyathA-bhavanavAsinaH pAna. vyantarA jyotipkAH vaimAnikAH / atha ke te bhavanAsinaH, bhavanavAsino dazavidhA prajJaptA stadyathA-asurA yAvatstanitAH / te ete bhvnvaasinH| atha ke te vAnavyantarAH, vAnavyantarAdidevabhedassarvo'pi bhaNitavyo yAvat te samAsato dvividhA. prAptA. tadyathAparyAptAzcAparyAptAzca / trINi zarIrANi-vaikurSikaM tejasaM kArmaNam / avagAhanA dvividhA bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyikI ca / tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aAgulasyAsaMkhyeyabhAgam , utkaNa sapta ratnayaH / uttaravaikriyikI jaghanyena gaDagulAsarayeya bhAgam , utkarSaNa yojanazatasahasram / zarIrANi paNNAM saMhananAnAmasaMhananAni, naivAsthIni naiva zirAH neva snAyavaH, naiva saMhanamasti / ye pudgalA iTA. kAntAH yAvattepAM saMghAtatayA pariNamanti / ki saMsthitAni ? gautama ! dvividhAni prahaptAni, tadyathA-bhavadhAraNIyAni ca uttara vaikriyikANi ca / tatra khalu yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni khala samacaturanasaMsthitAni prazaptAni / tatra khalu yAni tAni uttaravaikriyikANi stralu tAni nAnAsaMsthAnasaMsthitAni prazaptAni / catvAraH kapAyAH, catanaH saMjJAH, palezyAH, paJcendriyANi, paJca samudghAtA', saMzino'pi, asaMjhino'pi / strIvedA api purupayedA api| no napuMsakavedAH / paryAptayo'paryAptayaH paJca / dRzya stinH| trINi darzanAni, mAnino'pi, akSAnino'pi, ye zAninaste niyamAt trijJAninaH, ajJAnino bhajanayA / trividho yogaH, dvividha upayogaH, AhAro niyamAt paDdizi / avasannaM kAraNaM pratItya varNato hAridrazuphlimAni yAvadAhAramAharanti / upapAtastiryaDmanuSyebhyaH sthitije ghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa trayastrizat sAgaropamANi / dvividhA api niyante, udavRtya no nairayikepu gacchanti tiryaGmanuSyepu yathAsambhavam , no deveSu gacchanti / dvigatikAH dvayAgatikA / parItA asaMkhyAtAH praptAH pate devAH / te pate paJcendriyAH, te pate audArikA strasAH prANAH ||suu0 28 // TIkA-'se ki taM devA'atha ke te devAH ? devAnAM kiyanto medA iti prazna , uttarayati-'devA caucihA pannattA' devAzcaturvidhAH-catuSprakArakAH prajJatA , dyotanAt vilakSaNa garbhaja manuSyoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra devoM kA nirUNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai -"se ki taM devA" ityAdi / sUtra // 27 // TIkArthaH- "se ki ta devA" he bhadanta ! devo ke hitane bheda haiM / uttara meM prabhu kahate hai-"devA caubihA pannattA" he gautama ! devo ke cAra meda kahe gaye hai| jinakA garbhaja manuSyanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra devonuM nirUpaNa kare che, temA gautamasvaamii prabhune meg pachyuche 4-'se ki taM devA" tyA TI -"se ki taM devA" bhagavana! devAnA vA mahocha ? bhA prazna uttaramA prabhu 49 che 4-"devA cauvdhihA paNNattA" ke gautama ! havAnA yAra meha! sA che Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 335 prakAzavattvAt zobhamAnA ye bhavanti te devA, te ca devAzcatvAra iti bheda catuSTayameva darzayati 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tathathA 'bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemANiyA' bhavanavAsinaH vAnavyantarAH jyotiSkAH vaimAnikAH, tathA ca bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkavaimAnika medena devAzcaturvidhA bhavantIti / tatra prathamodiSTabhavanavAsi medajJAnAya praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM bhavanavAsI' atha ke te bhavanavAsino devAH ? iti prazna', uttarayati - 'bhavaNavAsI dasavidA padmattA' bhavanavAsino devAH darzAvadhA: - dazaprakArakA prajJatA:- kathitA iti / taddazavighatvaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA- 'asurA jAva thaNiyA' asurA:- asurakumArA' 1 yAvat stanitAH stanitakumArAH 10, yAvatpadeNa nAgakumArA. 2, suvarNakumArA. 3, vidyutkumArAH 4, agnikumArAH 5, dvIpakumArAH 6, udadhikumArAH 7, dikkumArAH 8, vAyukumArAH 9, eteSAM dvitIyAdAramya navamaparyantAnAmasura kumArANAM saMgraho bhavatIti / - bhavanavAsinamupasaharan Aha se taM bhavanavAsI' te ete asurakumArAdayo bhavanavAsi - devA nirUpitA iti / vAnavyantarAdikantrividhadevabhedAn nirUpayituM praznayannAha--' se kiM taM' zarIra vilakSaNa prakAzavAlA hotA haiM aura kAnti yukta hone se jo sundara lagate haiM ve deva haiM / ina devoM ke "taM jahA" ve cAra bheda isa prakAra se hai - "bhavaNavAsI vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA " bhavanavAsI 1, vAnavyantara 2, jyotiSka 3, aura vaimAnika 4, "se kiM taM bhavaNavAsI" he bhadanta ! bhavanavAsI devoM ke kitane bheda hai ' uttara meM prabhu kahate haiM"bhavaNavAsI, dasavA paNNattA" he gautama! bhavanabAsI daza prakAra ke kahe gaye haiM"taM jahA " jaise - " asurA jAva thaNiyA" asurakumAra yAvat stanitakumAra yahA~ yAvapada se nAgakumAra 2, suparNakumAra 3, vidyutkumAra 4, agnikumAra 5, dvIpakumAra 6, udadhikumAra 7, dikkumAra 8, vAyukumAra 9, ina kA grahaNa huA hai / isaprakAra se " se ttaM bhavaNavAsI" bhavanavAsI devoM kA yaha nirUpaNa hai se kiM taM vANamaMtarA" jemanu zarIra vilakSaNa prakAzavALuM hoya che, ane kAMti yukata hAvAthI je suMdara lAge che, tethe deva hevAya che te devo yAra ajharanA che. "taM jahA " te yAra leho yA pramANe che. "bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemANiyA " lavanavAsI 1' vAnavyAMtara 2, jyotiSNu 3 mane vaibhAni 4, "se kiM taM bhavaNavAsI" he bhagavan bhavanavAsI hevAnA DeMTalA leho udyA che, uttaramAM alu uDe che - "bhavaNavAsI dalavihA paNNattA" he gautama! lavanavAsI isa prAranA hyA che. "ta jahA " te yA pramANe che. - "asurA jAva thaNiyA" asurazubhAra cAvat stanitakumAra ahiyAM yAvapadathI nAgakumAra 2, supaNu kumAra 3, vidyutkrumAra 4, agnikumAra 5, dvIpakumAra 6, udadhikumAra 7, dizAkumAra 8, vAyukumAra 9, ATalA grahaNu harAyA che " se taM bhavaNavAsI" bhA rIte lavanavAsI hevAnu nizcayu yu che " se ki Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 336 " ityAdi, 'se kiM taM vANamaMtarA' atha ke te vAnavyantarAH vane bhavA vAnAH vAnAca te vyantarAceti vAnavyantarAste kiyanta iti praznaH, utta 'yati - 'devabhedo sanco bhANiyantro' devamedaH sarvo'pi bhaNitavyo yathA prajJApanAsUtre kathita stathaiva atrApi vaktavyaH, kiyatparyantaM prajJApanA prakaraNaM vaktavyam / tatrAha - 'jAva' ityAdi. 'jAva' yAvat - yAvat paryantaM vAnavyantarAdArabhya vaimAnikaprakaraNaM paripUrNa paThyate tAvatparyantamityarthaH vAnavyantarAH kinnara kiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUta pizAcabhedenASTavidhAH / evaM jyotiSkA pazvavidhAH candrasUrya prahanakSatratArA rUpAH / vaimAnikA. dvividhAH kalpopapannAH kalpAtItAzca / tatra kalpopapannAH saudharmAdhacyutAntadevaloka sambandhino dvAdazavidhAH / kalpAtItA dvividhAH maiveyakA anuttagepapAtikAzca / graiveyakA aghastanAprastanAdibhedabhinnA navavidhAH / anuttaropapAtikA vijayavaijayantajayantA - parAjitasarvArthasiddhamedAt pazcavidhA iti / 'te samAsabha duvidhA pannattA' te samAmanodvi he bhadanta ! vAnavyantara deva kitane prakAra ke hai ? he gautama | " vANamaMtarAdibhedo sacco bhANiyacco " vAnavyantara se lekara vaimAnika deva paryanta ke bheda samasta jaisA prajJApanA sUtra meM kahA gayA hai vaisA hI yahA~ para bhI kahanA cAhiye / jaise- pizAca 1 bhUta 2 yakSa 3 rAkSasa 4 kinnara 5, kiMpuruSa 6, mahoraga 7, gandharva 8, ima prakAra ATha prakAra ke hote hai / / 2 / jyotiSika deva candra 9, sUrya 2, graha 3, nakSatra 4, isa prakAra pAMca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva kalpopapanna aura bheda se do prakAra ke hote hai, unameM kalpopanna deva saudharma se lekara acyuta paryanta bAraha prakAra ke hote haiM / kalpAtIta deva graiveyaka aura anuttaropapAtika ke bheda se do prakAra ke hote haiM / una meM graiveyaka deva adhastanAdhastana yAdike bheda se nau prakAra ke hote haiM / aura anuttaraupapAtika deva- vijaya vai jayantajayanta aparAjita aura sarvArthasiddha ke bheda se pAMca prakArake hote haiM 4 / isa prakAra bhavanataM vANamaMtarA" he bhagavan vAnavyantaraheva DeTA prAranA udyA he ? he gItabha ! " vANamaMnarAdi medo savvo bhANiyavvo" vAnavyantarathI vardhane vaibhAni heva paryantanA samasta bhedo ke je pramANe prajJApanA sUtramAM kahela che eja pramANe ahiyAM paNa kahevA leDo, maDe - hinnara 1, (3Sa 2, moraMga 3 gadharva 4, yakSa pa, rAkSasa, bhUta 7, ane pizAca 8. A pramANe vAnanya tara devA A ATha prakAranA hoya che. nyetiSideva -dra 1, sUrya 2, graha 3, nakSatra 4, tArA 5, mA rIte yAMya ajharanA hAya che / vaimAnikadeva kalpApapannaka ane kalpAtItanA bhedathI e prakAranA haiAya che. temAM kapeApapannakadeva saudharma kalpathI laI ne acyutaka paryantanA khAra prakAranA hoya che kalpAtIta deva traiveyaka ane anuttarApapAtikanA bhedathI be prakAranA hoya che. temAM caiveyakadeva adhastanAdhastana vigerenA bhedathI nava prakAranA hAya che, ane anuttarApapAtikadeva vijayaujana tArArUpa 5, kalpAtIta ke Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 337 vidhAH prajJaptA, te bhavanavAsita Arabhya vaimAnikaparyantA devAH samAsataH - saMkSepeNa dvividhAH- dvi prakArakAH prajJaptAH- kathitAH dvaividhyaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA - ' pattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzceti / devAnAmaparyAptatvamutpattikAle eva jJAtavyaM na tu aparyAptinAmakarmodayAt, taduktam 1 'nArayadevAtiriya maNuyaganbhajA je asaMkhejjavAsAu / ee u apajjattA, uvavAe ceva boddhavvA' // 1 // iti, nArakA devA stiryaDmanujA garbhajA ye asakhyeyavarSAyuSkAH / ete tvaparyAptA upapAte eva boddhavyAH, iticchAyA // samprati - teSAM devAnAM zarIrAdidvArANi nirUpayituM prathamaM zarIradvAramAha - 'tao sarIrA ' ityAdi, 'tao sarorA' trINi zarIrANi teSAM bhavanavAsiprabhRtivaimAnikAntadevAnAM trINi pati Adike bheda se cAra prakAra ke devoM kA prajJApanokta varNana samajha lenA cAhiye kahAM taka ! isake liye sUtrakAra kahate haiM - " jAva" ityAdi, " jAva" yAvat yahAM taka arthAt cAra prakAra ke devo ke varNana paryanta kahanA cAhiye / aba sUtrakAra ina devoM ke bheda ke viSaya meM kahate haiM- " te samAsao duvidhA pannattA" bhavanavAsI Adi deva jo saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " ve isa prakAra se haiM- " pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta devoM meM aparyAptatA utpattikAla meM hI jAnanI cAhiye kintu aparyAptinAmakarma ke udaya se nahIM jaise kahA hai- " nArayadevAtiriya" ityAdi / nAraka, deva, tiryaJca, manuSya garbhana aura asakhyAta varSa kI AyuvAle akarmabhUmike manuSya ye saba upapAta kAla meM hI aparyApta jAnanA cAhiye // 1 // ava sUtrakAra ina devoM ke zarIrAdi dvAroM kA varNana karate haiM- ina devoM ke "tao yanta-jayanta aparAjIta ane sarvArtha siddhanA bhethI pAMca prakAranA hoya che. 4 A rIte bhavanapati vigerenA bhedathI cAra prakAranA devAnu vadhuna prajJApanA sUtramAM kahyA pramANenu sabha sevu. te uthana yAM sudhInu zraSu 42 1 te bhATe sUtrAra muche - "jAva" chatyAhi "jJAva" cAvatuM A kathana sudhI arthAt cAra prakAranA devAnA vana paryaMnta samajI levu. huve sUtrAra yA hevAnA honA samaMdhabhAM uche ! - ' te samAsabha duvihA paNNattA" bhavanayati vyAdhideva sakSeyathI me ahAranA / che "taM jahA " te abhAye che. - "pajjatAya apajjattA ya" paryApta bhane aparyApta vA aparyApta yA tyatti mAM samanyu paraMtu aparyApta nAbhambhanA udhyathI nathI ma u che hai- "nArayadevAtiriya" ityAdi nAra, dveSa, tiryaya, manuSya, galana bhane asaNyAta varSAnI AyuSyavANA eka bhUminA manuSya A badhA utpatti kALamAM aparyApta samajavA. um have sUtrabhara mA hevAnA zarIra vigere dvArA varSAna hare che. AA hevAne "tabho 43 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvA fbhagamasUtre 338 } tadyathA trINyeva zarIrANi bhavantIti / kAni trINi zarIrANi tatrAha - 'veuccie ' ityAdi, veubjie teyae kammae' vaikiyikam - landhyAdivikriyA janitamekaM zarIram tenasam kArmaNam tathA ca - vaikiyataijasakArmaNabhedAt trividhaM zarIraM devAnAM bhavatIti zarIradvAram / avagAhanAdvAre'ogAhaNA duvihA' avagAhanA zarIrAvagAhanA devAnAM dvividhA - dviprakArakA prajJaptA kathitA - 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' bhavadhAraNIyA prathamA'vagAhanA, dvitIyA uttaravaikriyikI ca / 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' tatra tayo ravagAhanayormadhye svala yA sA-bhava dhAraNIyA zarIrAvagAhanA, 'sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM sA jaghanyenAgulasyA saMkhyeyabhAgam agulAsaMkhyeya bhAgapramANetyarthaH / 'ukkoseNaM sattarayaNIo' utkarSeNa saptahastapramANA bhavatItyarthaH / uttaraveucciyA jahanneNaM aMgula saMkhejjaDabhAgaM' uttara vairiyikI zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgula saMkhyeya bhAgapramANA bhavati / 'ukkoseNaM joyaNasaya sadassaM ' sarIrA" tInahI zarIra hote haiM / "beuccie teyae, kammae" vaikiya, tejasa aura kArmaNa labdhyAdi vikriyA se utpanna jo zarIra hai vaha vaikriya zarIra hai / avagAhanAdvAra meM ina devoM kI zarIrAvagAhanA " ogAhaNA duvidhA " ke anusAra do prakAra kI hotI hai / "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuntriyA ya" eka bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA aura dUsarI uttara vaikriyikI zarIrAvagAhanA " tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA" inameM jo bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA hai vaha 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga " jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtarve bhAga pramANa hotI hai | aura "ukko seNa" "utkRSTa se 'satta rayaNIo' sAta hAtha pramANa hotI hai / " uttaraveuciyA jahanneNaM aMgula saMkhejjaibhAgaM" uttara vaikriyikI jo zarIrAvagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke sakhyAtaveM bhAga pramANa hai / aura " ukkoseNaM joyaNasayasahassaM" utkRSTa se eka lAkha yojana pramANa hai / " saMhananadvAra meM - " sarIragA chaNDaM 1 sarIrA" bhakSu adhAranA zarIza hoya he "veupi teyapa, kammae," vaizyi, taiksa, ane kALu labdhI ligere vikriyAthI utpanna thayela je zarIra che, te vaikriya zarIra kahevAya che. avagAhanAdvArabhAM - zrI devAnA zarIranI bhavagAhunA "ogAhaNA ducihA" mA thana prabhAye me prAznI hoya che te me prre| bhApramANe samanvA " bhavadhAraNijjA ya uttaraveucciyA ya" me avadhAriNIya zarIrAvagAhanA bhane mIla uttaravaidviya zarIrAvagAhunA " tattha Na jA sA bhavadhAraNijjA" temAM ne lavadhAraNIya zarIrAvagAhanA che te "jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM " dhanyathI mAMgajanA asaNyAtamAM lAgayabhANunI hoya he ane "ukko seNaM" utsRSTathI "satta rayaNIo" sAta hAtha prabhANu hoya che. "uttaraveuniyA jahaNeNaM aMgula saMkhejjaibhAga" uttaravairiyiSThI ne zarIrAvagAhanA che, te dhanyathI mAMgajunA sAMdhyAta lAga prabhANuvAjI che bhane "ukkoseNaM joyaNasayasahassa" ddhRSTathI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 339 utkarSeNa yojanazatasahasram , uttaravaikriyikI zarIrAvagAhanA utkarSato lakSayojanapramANA bhavatIti avagAhanA dvAram // saMhananadvAre-'sarIragA chaNiM saMghayaNANaM asaMghayaNI' devAnAM zarIrANi SaNNaM saMhananAnAM madhye'saMhananAni-saMhananarahitAni bhavantItyarthaH / kuto devAnAM zarIrANi saMhananarahitAni bhavanti tatrAha-'NevaTThI' ityAdi, 'NevaTThI' naivAsthIni 'Neva chirA' naiva zirAH 'Neva pahArU' naiva snAyavaH, matasteSAm 'Neva saMghayaNamatthi' naiva saMhananamasti, yato devAnAM zarAreSu na vidyante'sthIni naiva vidyante zirAH, nApi snAyavaH saMhanamasthinicayAtmakamevAto'sthyAdInAmabhAvAt na devazarIre sahananAni bhavantIti bhAvaH / nanu asthyAdivilakSaNasamudAyasyaiva zarIramiti sajJA bhavati tadatrAsthyAdhabhAvAt kathaM devAnAM zarIramiti vyapadezaH tatrAha-'je poggalA' ityAdi, 'je poggalA ihA katA jAva te tesi saMghAyattAe pariNamaMti' ye pudgalA iSTAHmanasa icchAmApannAH, tatrA saMghayaNANaM asaMghayaNI" devoM ke zarIra chaha saMhanano se ho rahita hote hai| isaliye asahananI kahe gaye hai| inake zarIra saMhananoM se rahita isaliye hote haiM ki ye "NevaTThI" haDDI se vihIna hote hai| "Neva chirA" ina meM zirAeM nahIM hotI hai| 'Neva pahArU" inameM snAyueM nahI hotI hai / isaliye "Neva saMghayaNamasthi" inameM asthiyo ke nicaya rUpa jo saMhanana hai vaha nahIM hai| , zaMkA-joM asthi AdikoM kA vilakSaNa samudAya rUpa hotA hai usI ko zarIra aisI saMjJA hotI hai| to phira jaba devoM ke asthi haDDI-Adi kA samUha hI nahIM hotA phira unake zarIra hai aisA vyapadeza kaise ho sakatA hai / . to isa zaMkA ko dUra karane ke liye sUtrakAra kahate hai-"je poggalA, iTTA, kaMtA jAva te tesiM saMghAyattAe pariNamaMti'' jo pudgala iSTa-manakI icchA ko rucate hai-arthAt ekalA jana pramANanI che. A eka lAkha jana avagAhanAvALA Abhigya jAtinadeva jyAre airAvata hAthInuM rUpa dhAraNa kare che. tyAranI apekSAthI kahela che. sananadvAramA | "sarIragA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI" hevAmA zarI2 cha sahanA vinAnA ja hoya che. tethI teone asaMhananI kahyA che. teonA zarIra saMhanane vinAnA bheTamA bhATe he cha -tamana 'NevaTThI" hAtA nathI. "Neva chirA" tamAma zarAmA meTale nADIye hAtI nathI. "Neva pahArU" tamAne snAyumA hAtA nathI. tathI "Neva saMghayaNamasthi" tamAmA masthi utai 3na samUDa35 2 sanana DAya che, te tu nathI.. zaMkAhADakA vigerenA vilakSaNa samudAya rUpa je hoya che, tene zarIra evI saMjJA kahela che. te pachI teone zarIra che, e vyapadeza kevI rIte thaI zake che? mAzAnA samAdhAna bhATe sUtrA2 47 cha - jo poggalA, iTThA, kaMtA, nAva te tersi saMghAyattAe pariNamaMti" 2 pugata USTa, mananI chAne 32 cha, mathAt chAnA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jIvAbhigamasUtre kAntamapi keSAMcidiSTaM bhavati tatrAha - kAntAH pudgalAH kAntAH - kamanIyAH zubhavarNopetatvAt yAvatpadena - ' piyA maNunnA maNAmA' priyA manojJA mano'mA eteSAM saMgraho bhavati, tatra yata eva kAntAste pudgalA ata eva priyAH sadaivAtmani priyabuddhimutpAdayanti tathA zubhAste pud galAH zubharasagandhasparzAtmikatvAt manojJA vipAke'pi sukhajanakatayA manaH prahlAdahetutvAt mano'mAH sadaiva bhojatayA jantUnAM manAMsi amanti - ApnuvantIti itthabhUtAste pudgalAsteSAM devAnAM saMghAtatayA zarIrarUpeNa pariNamanti, mayaM bhAvaH - yadyapi asthyAdInAM zarIra kAraNAnAmabhAvAt na zarIrotpAdasaMbhAvanA tathApi devazarIrAvacchedena karmApasthApitabhogAnyathAnupapatyA iSTatvAdiguNA nvitAH pudgalAH devazarIrAkAratayA pariNatA bhavantIti // icchA ke viSayabhUta hote haiM evaM zubhavarNapita hone se jo kamanIya hote haiM, yAvat jo priya hote hai manojJa hote hai, aura manoma hote hai aise pudgala una devoM ke zarIra rUpa se pari Namate haiM / ve pudgala jisa kAraNa se kAnta hote hai isI kAraNa se ve priya-sadA AtmA meM priya buddhike utpAdaka hote haiM, tathA zubha gandha, zubha rasa, aura zubha sparzAtmaka hone se ve pudgala zubha hote haiM / manojJa ye isaliye hote haiM - ki vipAka ke samaya meM bhI ye sukhajanaka hone se mana ko Ananda dAyaka hote hai / mano'ma ye isaliye hote haiM ki ye sadaiva bhogya hone se devo ke mana ko rucikara hote haiM / yaha hai - zarIra ke kAraNabhUta asthi AdikoM kA devo ke zarIra meM yadyapi abhAva haiM ataH vahAM zarIra ke utpAda kI saMbhAvanA nahIM ho sakatI hai / parantu phira bhI deva zarIra ke dvArA vahAM karmopasthApita bhogoM kI anyathAnupapatti dvArA arthAt karmopasthApita bhAgoM kI upapatti anyathA na ho isase mAnA jAtA hai ki iSTatvAdiguNopeta pudgala hI devoM ke zarIra rUpa se pariNata hote haiM- deva apanI 2, paryAya meM zubhAzubha karma ke anusAra bhogoM ko bhogate hai aura yaha bhogoM kA bhoganA binA zarIra viSayabhUta hAya che, ane jIbha varghAthI yukata hAvAthI je kamanIya arthAt suMdara hoya che, yAvata je priya hAya che, manAra hAya che, ane manAma hAya che, evA pudgalA te devAnA zarIrarUpe piraName che. te pudgale je kAraNathI kAnta hoya che eja kAraNathI te priya sadA AtmAmAM priya buddhine utpanna karanAra hoya cha tathA zubha gadha zubha rasa, ane zubha sparzAtmaka hAvAthI te pudgaleA zubha hAya che te maneAjJa e mATe hAya che ke-vipAkanA samaye paNa A sukha janaka hovAthI manane AnaMda denAra hoya che te maneAma e mATe hAya che ke-te hamezAM bhAgya hAvAthI devAnA manane rucikara hAya che zarIranA kAraNabhUta hADakA vigerenA devAnA zarIramAM joke abhAva che, tethI tyAM zarIranA utpanna thavAnI sabhAvanA thaI zakatI nathI paraMtu devazoradvArA arthAt kamerrApasthApita bhAgAnI upapatti anyathA na thAya tethI mAnavAmAM Ave che ke-ISTa tatva vigere guNAvALA pudgalA ja devAnA zarIrarUpe piraName che. deva petapeAtAnI paryAyamAM zubhAzubha karmonusAra bhAgAne Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m prameyadhotikA TIkA prati. 1 devasvarUpanirUpaNam 341 saMsthAnadvAre-'ki saMThiyA' kiM saMsthitAni he bhadanta / devAnAM zarIrANi kIdRzasaMsthAnasaMsthitAnIti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ) 'duvihA pannattA' dvividhAni zarIrANi prajJaptAni / zarIradaividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhava dhAraNIyAni cottaravaikriyikANi ca / "tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' tatra-tayordvayoH zarIrayormadhye khalu yAni tAni zarIrANi bhavadhAraNIyAni 'te Na samacauraMsasaMThiyA pannattA' tAni khalu bhavadhAraNIyAni zarIrANi samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAni-samacaturasranAmakasaMsthAnena yuktAni bhavantIti / 'tattha NaM je te uttaraveThabbiyA' tatra khala yAni tAni zarIrANi uttaravaikriyikANi 'te NaM nANA saThANasaThiyA pannattA' tAni khalu zarIrANi nAnA saMsthAnasasthitAni anekaprakArakasaMsthAnayuktAni prajJaptAni-kathitAni devAnAm icchAvazata evAnekaprakArakazarIraprAdurbhAvAditi sasthAnadvAram / / ke hotA nahIM hai ataH yaha mAnanA cAhiye ki vahAM zarIra ke kAraNabhUta asthyAdiko ke abhAva meM bhI iSTatvAdi guNAnvita pudgala saMghAta hI unake zarIra rUpa se pariNata hote hai| __saMsthAnadvAra meM-"kiM saMThiyA" he bhadanta ! devoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle hote haiM ? he gautama ! devoM ke zarIra "duvihA pannattA" do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA" jaise-"bhavadhAraNijjA ya uttaraveundhiyA ya" bhavadhAraNIya zarIra aura uttaravaikriya zarIra "tattha NaM je te bhavadhAraNijjA" ina meM jo bhavadhAraNIya zarIra haiM ve to "samacauraMsasaMThiyA pannattA" samacaturasrasaMsthAna vAle kahe gaye hai aura jo "uttaraveubviyA ya" uttara vaikriya zarIra hai "te Na NANAsaMThiyA" ve aneka prakAra ke saMsthAnavAle haiM / kyoMki devoM kI icchA ke vaza se hI aneka prakAra ke zarIroM kA prAdurbhAva ho jAyA karatA hai / isaliye inakA niyata saMsthAna nahIM hotA hai| bhogave che ane A bhegenu bhegavavuM te zarIra vinA banatuM nathI. tethI ja ema mAnavuM joIe ke-tyAM zarIranA kAraNabhUta hADakA vigerenA abhAvamAM paNa ISTatvAdi guNothI yukta pudgala sa ghAta ja temanA zarIrarUpe pariName che. saMsthAnadvArabhA- "kiM saMThiyA" bhagavan vAnA shrii2| jyA saMsthAnA DAya cha ? uttaramA prabhu 4 che 2-3 gautama / vAnI shriire| "duvihA pannattA" meM prAranA yA cha. "taM jahA" me maare| ma pramANe che. "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya" avadhArazIya zarIra mana sattara vaiThiya zarI2, 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA" tabhA 2 ma. dhAraNIya zarIra cha, te to "samaca uraMsasaMThiyA pannattA"samayatusa sasthAnavAsa che. bhane 2 uttaraveubdhiyA ya" 6tta2 vaizya zarIra che, "te NaM NANAsaMThiyA' te bhane prakAranA saMsthAnavALA che kemake devenI IrachAne vaza thaIne ja aneka prakAranA zarIrane prAdurbhAva thaI jAya che. tethI tenuM niyata saMsthAnA hetu nathI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jIvAbhigamasUtre kapAyadvAre- 'cattAri kasAyA' catvAraH krodhamAnamAyAlomAkhyAH kapAyA devAnAM bhavantIti kaSAyadvAram // saMjJAdvAre- 'cattAri sannA' catasraH-AhAramayamaithunaparigrahAkhyAH saMjJA devAnAM bhavantIti sajJAdvAram / / lezyAdvAre-chalessA paT-kRSNanIlakApotataijasapadmazuklAkhyA lezyA bhavanti devAnAmiti lezyAdvAram / / indriyadvAre-'paMca idiyA' paJca-sparzanarasanatrANacakSuH zrotrAtmakAnIndriyANi bhavanti devAnAmitIndriyadvAram // samudghAtadvAre-'paMca samugghAyA' pazca samudghAtAH devAnAM vedanAkaSAyamAraNAntikavaikriyataijasasamudghAtasabhavAditi samudghAtadvAram / / saMjJidvAre-'sannI vi asannI vi' te devAH saMjino'pi bhavanti matha cAsajino'pi nairayikavad bhavantIti sajJidvAram // vedadvAre-'ithiveyA vi purisaveyA vi no napuMsakatreyA' te devA. strIvedakA api bhavanti puruSavedakA api bhavanti no napuMsaka vedakA bhavantIti vedadvAram / / paryAptidvAre-'pajjattI __ kaSAya dvAra meM-"cattAri kasAyA" ina devoM ke cAroM krodha, mAna, mAyA aura lobha kapAyeM hotI haiM / saMjJAdvAra meM "cattAri sannA" inake AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAge hI saMjJAe~ hotI haiM / lezyAdvAra meM-"chalessA" inake kRSNa, nIla, kApota, tejasa, padma, aura zukla ye chaha lezyAe~ hotI haiM / indriyadvAra meM--inake "paMca iMdiyA" karNa-cakSughrANa-rasanA-sparza ye pAMcoM indriyA~ hotI hai / samudghAtadvAra meM-inake "paMca samugghAyA" pAMca-vedanA, kaSAya , mAraNAntika, vaikriya, taijasa-samudghAta hote haiM / saMjJidvAra meM ye "sannI vi asannI vi" sajJI bhI hote hai aura masaMjJI bhI hote hai arthAt kitaneka utpattikAla meM asajJI hote haiN| vedadvAra meM-ye "itthiyaveyA vi purisaveyA vi no napuMsakaveyA" strI veda vAle bhI hote haiM, puruSa veda vAle bhI hote haiM, para napusaka vedavAle nahIM hote haiM vAyadvArabhA-"cattAri kasAyA" hevAna pAya 1, bhAnapAya 2, mAyA4AyA 3, mana vAlapAya 4, 23sAre upAya DAya che. sajJAdvArabhAM-"cattAri sannA" teone AhAra saMjJA, bhayasaMjJA, maithuna saMjJA, ane parigrahasajJA A cAre saMjJAo DAya cha zyAmA-"chalessA" tyAne vezyA, nIrAmezyA, apAtavezyA, tesavezyA vezyA, mana zusavezyA mA 7 vezyAma hAya che. dhandriyAmA teyAne "paMca iMdiyA" 4-4.na, yakSu, prA-nA, 2sanA-9 sane 55deg 24 / pAMyandriyo DAya cha samuhadhAtAramAM-paMca "samugghAyA' vana samuddhAta, pAya samuddhAta, bhArAnti samudraghAta, vekiya samughAta, ane tejasa samudraghAta A pAMca samudughAte teone hoya cha. sadviArabhA-tamA "sannI vi asannI vi" sazI 5 lAya cha, bhane sasazI pay DAya che vahAbhAM-tamA "itthiyavegA vi purisaveyA vi no napusagaveyA' strIvehavAmA paNa hoya che. purUSadavALA paNa hoya che. paraMtu napuMsakadavALA hotA nathI. ' Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratIkA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 343 apajjatIo paMca' devAnA pazca paryAptayo bhavanti paJca cAparyAptayo bhavantIti paryAptidvAram || dRSTidvAre - 'diTThI tinni' dRSTayastisraH kecana devAH samyagdRSTayo bhavanti kecana mithyAdRSTayo bhavanti kecana samyag midhyAdRSTayo bhavantIti dRSTidvAram || darzanadvAre - ' tinni daMsaNAtrINi darzanAni cakSurdarzanAni acakSurdarzanAni avadhidarzanAni ca devAnAM bhavantIti darzanadvAram || jJAnadvAre - ' NANI vi annANI vi' te devA jJAnino'pi bhavanti, ajJAnino'pi bhavantIti / ayaM vikalpo'saMjJimadhyaviSayo bhavati / 'je nANI te niyamA tiSNANI aNNANI bhayaNayA' tatra ye jJAninaH te niyamAt trijJAninaH, ajJAninazca bhajanayA, ayaM bhAvaH- ye jJaninaste niyamAt trijJAnina stadyathA-abhinibodhikajJAninaH zrutajJAnino'vadhijJAninazca / tathA tatra ye ajJAninaste astyekake dvayajJAnina. astyekake tryajJaninaH tatra ye dvayajJAninaste niyamAnmadhyajJAninaH, zrutAjJAninazca ye tryajJAninaste niyamAt matyajJAninaH zrutAjJAnino vibhaGgajJAninazca, paryAptidvAra meM - "pajjattI apajjattIo paMca" ye pAMca paryApti vAle aura pAMca aparyApta vAle hote haiM / yahAM bhASA aura manaH paryApti meM abheda kI vivakSA kI gaI hai / isaliye "pAMca paryApti" aisA kahA hai / dRSTidvAra meM - " diTThI tinI" kitaneka deva samyagdRSTi hote haiM, kitaneka deva midhyAdRSTi hote hai, kitaneka deva mizradRSTi hote haiM / darzanadvAra meM - " tinni daMsaNA " inake cakSudarzana, acakSu darzana aura avadhidarzana ye tIna darzana hote haiM / jJAnadvAra meM - " NANI vi annANI vi" ye jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te niyamA tiSNANI aNNANI bhayaNayA" inameM jo jJAnI hote haiM to ve niyama se tIna jJAnavAle hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tIna jJAna inako hote haiM / aura jo inameM bhajanA se ajJAnI hote haiM 1 paryAptidvAramA' pattI apajjattIo paMca" tethe yAMya paryAptivAjA ane yAMya ayryAptivALA hoya che. ahiyAM bhASA ane mana paryAptimAM abhedyanI vivakSA kaDhI che tethI ja 'yAM paryApti' tema aDesa che, dRSTidvArabhAM - "diTThI tinnI" DeMTalA hevA sabhya dRssttivALA hAya che, keTalAka devA mithyAdRSTi vALA hAya che, ane keTalAka deve mizra dRSTivALA hAya che darzanadvAramAM-- "tinni daMsaNA " temAne yakSu darzana ayakSuddarzana ane avadhidarzana mAtra darzana! hoya che. jJAnadvArabhAM 'NANI vi aNNANI vi" tetheo jJAnI yA hoya che, mane ajJAnI pazu hoya che. "je gANI te niyamA tiSNANI aNNANI bhayaNayA" temAM jee jJAnI hAya che, tee niyamathI mati jJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna, e traNa jJAna vALA hoya che. ane jee ajJAnI hAya che temAM bhajanathI keTalAka ajJAna vALA hoya che, ane keTalAka be ajJAna vALA hAya che. jee e ajJAna vALA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jIvAbhigamana ayaM ca dvayajJAninazca vyajJAninazceti vikalpaH asajJimadhyAd ye devA utpadhante tAn mAzritya jJAtavyam iti jJAnadvAram // yogadvAre --'tivihe joge' trividho yogaH devAnAM manovacanakAyAtmakastriprakArako'pi yogo bhavatIti yogadvAram / / upayogadvAre-'duvihe upajoge' dvividha upayogaH, devAnAM sAkAropayogazca bhavati tathA'nAkAropayogazcApi bhavatItyupayogadvAram // AhAradvAre-'AhAro NiyamA chadirsi' devAnAmAhAro niyamAt padizi, lokamadhye'vasthAnAt / 'osannaM kAraNaM paDacca vaSNo hAlimukillAI jAva AhAramAhareti' mosanna prAyaH kAraNaM pratItya-prAyaza. kAraNamAzritya varNato hAridrazuklAna mAhArapudgalAn yAvadAhAramAharanti devAH,yAvatpadena-gaMdhao subhigaMdhAiM, rasao avilamahurAI. phAso mauya inameM kitaneka do ajJAnavAla aura kitaneka tIna ajJAna vAle hote hai| inameM jo do ajJAnavAle haiM ve niyama se matyajJAna zrutajJAna vAle hote haiM / aura jo tIna ajJAna vAle hote haiM ve niyama se matyajJAna vAle zruta ajJAna vAle aura vibhaMgajJAna vAle hote haiN| aisA yaha jo majJAnI hone kA do prakAra kA vikalpa hai vaha jo deva asaMjJiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM unakI apekSA se haiM / yoga dvAra meM-"tivihe joge" inake manoyoga vacanayoga aura kAyayoga aise tInoM yoga hote haiN| upayoga dvAra meM-"duvihe uvajoge" inako dono prakAra kA upayoga hotA hai| sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai AhAra dvAra meM-"AhAro niyamA chaddisiM" inakA AhAra niyama se loka ke madhya meM inheM sthita hone ke kAraNa chaho dizAo meM se Agata pudgalo kA hotA hai| "osanna kAraNaM paDucca vaNNaoM hAlimuviphalalAI jAva AhAramAhareMti prAyaH kAraNa ko lekara ye varNakI apekSA hAridravarNa vAle zukla varNa vAle pudgaloM kA hoya che teo mati ajJAna ane zruta ajJAna vALA hoya che, ane jeo traNa ajJAnavALA hoya che, teo mati ajJAnavALA zrata ajJAna vALA ane visaMga jJAna vALA hoya che evI rIte ajJAnI hevAnA sabaMdhamAM je A be prakArone vikalpa che, te je deva asaMziyobhaaNthii mAvIna. tpanna yAya cha, tamAnI apekSAthI usa cha yogavAramA-"tivihe joge" teone manoga, vacanayoga, ane kAya coga, evA traNe ga hoya che. upayogakAramAM"duvihe upajoge" tamAmA saa||2 upayoga mana manA2 payAgama meM pradhAna1 64. yoga DAya che bhADAdvAramAM-"AhAro niyamA chahisi" tabhAnA mADAra niyama lokanI madhyamAM teo rahelA hovAthI cha e dizAomAMthI AvelA pudagalone hoya che. "osannaM kAraNaM paDhucca vaNNao hAlidasukillAi jAca AhAmAhareMti" prAya: 24ne laIne teo varNanI apekSA hAlidra-kahetA pILA varNavALA, zukala varNavALA pudgalene AhAra kare che. ahiyAM yAvatpadathI je pAdane sa ha thAya che, te pATha TIkAmAM batAvyuM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 345 lahuya-nidadhuNhAI poggalAI, te siM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vipariNAmaittA paripIDaittA parisADaittA parividdhaMsaIttA aNNe apuvve caNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIrakhettogADhe poggale savvappaNayAe' ityeSaH pATha. sagrAhyaH / ayaM bhAvaH- gandhataH surabhigandhAna , rasato'mlamadhurAn , sparzato mRduka-laghuka-snigdhodhyAna pugdalAn teSAM purANAn varNaguNAn , gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn vipariNamayya paripIDya parizAtya parividhvasya anyAn apUrvAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAdya AtmazagairakSetrAvagADhAn pugdalAn sarvAtmata yA AhAramAharanti, iti AhAradvAram / / upapAtadvAre-'uvavAo tiriyamaNussehi' upapAto devAnAM tiryaDmanuSyebhyo devAnAmupapAta. saMzyasajJipaJcendriyatiryag garbhajamanuSyebhya eva bhavati na tu zeSasthAnebhya ityartha ityupapAtadvAram / / AhAra karate haiN| yahA~ yAvatpada se sagraha kiyA jAne vAle pATha kA TIkA meM sagraha kiyA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki-deva varNa kI apekSA haridavarNa aura zukla varNa vAle AhAra pudgaloM kA grahaNa karate haiM evaM gaMdha kI apekSA surabhi gaMghavAle, rasa kI apekSA khaTTe aura madhura rasa vAle, sparza kI apekSA mRdu laghu snidha aura uSNa sparza vAle AhArapudgalo kA grahaNa karate haiM, phira ve deva unake pahale vAle varNa gaMdha rasa aure sparza ke guNo kA vipariNamana paripIDana parizATana aura parividhvaMsana karake arthAt pahale ke varNAdi ko vinaSTa karake anya varNa gandha rasa sparza ke guNoM ko utpanna karake apane zarIra ke kSetra meM avagADha-rahe hue pudgalo kA sarvAtmapane se AhAra karate haiM / upapAta dvAra meM inakA upapAta "tiriyamaNusse" saMjJI, paJcendriyatirthaJco meM se aura garbhaja manuSyoM meM se hI hotA hai bAkI ke sthAnoM se nahIM hotaa| che, tene artha e che ke-deva, varNanI apekSAthI haridrA-pILA varNavALA, ane zukalavarNavALA AhAra pudagalene grahaNa kare che. ane gaMdhanI apekSAthI surabhi eTale ke sugaMdha vALA, rasanI apekSAthI khATA ane madhura rasa vALA, spazanI apekSAe mRda, laghu snigdha ane uSNu sparzavALA AhAra pudagalene grahaNa kare che pachI te deva temanA pahelAnA vaNa, gaMdha, rasa ane spazanA guNonuM vipariNamana, paripIDana, parizATana ane parivivaMsana karIne arthAt pahelAnA varNa vigerene vinAza karIne anya varNa, gaMdha rasa ane saMzanA guNone utpanna karIne pitAnA zarIranA kSetramAM avagADha-rahelA pugalone utpanna karIne potAnA zarIranA kSetramAM avagAha-rahelA pagale sarvAtmapaNAthI eTale ke sarva prakArathI AhAra kare che. 655tadvArabhA-tamAna 55Ata-'tiriyamaNusse" sazI, samajI 52ndriya tiya emAMyI ane garbhaja manuSya mAMthIja thAya che bAkInA sthAnamAMthI thatuM nathI sthiti 44 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwmmmmmmwwwimmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwm jIvAbhigamasatre ____ sthitidvAre-'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI' devAnAM sthiti:-AyuSyakAlo jaghanyena dazavarSamahasrANi 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI utkaNa trayastriMzatsAgaropamANi jaghanyoskarSAbhyAM sthitirdazavarSasahasrapramANA trayastriMzatsAgarapramANA cetyarthaH, iti sthitidvAram / / ___samavahatadvAre 'duvihA vi maraMti' dvividhA api niyante mAraNAntika mamudghAtena samavahatA api asamavahatA api iti bhAvaH // iti samavahatadvAram // udvartanAdvAre-'udhvaTTittA no neraiesa gacchati' ime devAH devebhya uddhRtya no nairayikeSu gacchanti, kintu 'tiriyamaNussesu jahAsaMbhava' tiryaDmanuSyepu yathAsabhavaM gacchanti devAH, 'no devesa gacchati' no-na vA deveSu gacchanti, ayaM bhAvaH-devA devebhya udRtya yathAsaMbhavaM tiryakSu manuSyeSveva gacchanti na tu nairayikepu veti, deveSu veti udvartanAdvAram / / ___gatyAgatidvAre-'dugaDayA duAgaiyA' dvigatikA dvayAgatikAH tiryaDmanuSyeSveva gamanAt dvigatikAH, tiryagbhyo manuSyebhyazcAgamanAt vyAgatikA' bhavanti devAH / 'parittA asaM. sthitidvAra meM-"ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI" inakI sthiti jaghanya se daza hajAra varSa kI hotI hai aura "ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI" utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI hotI hai / samavahatadvAra meM-"duvihA vi maraMti" ye mAraNAntika samudghAt se samavahatahokara bhI marate haiM, samavahata nahIM hokara bhI marate hai, "udhvaTTittA no neraiemu gacchaMti" udvartanAdvAra meM ye deva, deva paryAyase uvRtta hokara nairayikoM meM nahIM jAte hai kintu "tiriyamaNussesu jahAsaMbhavaM" kintu yathAsabhava tiryazca aura manuSyoM meM jAte haiM / "no devesu gacchaMti" deva marakara devoM meM utpanna nahIM hote haiM / tAtparya yaha hai ki-deva marakara yathAsabhava manuSya aura tiryaJcoM meM hI utpanna hote hai nairayika evaM devoM meM utpanna nahIM hote haiN| gatyAgatidvAra meM ye deva "dugaiyA duAgaiyA" dvigatika hote haiM aura yAgatika hote hai arthAt do gati se Ate haiM aura dvAramA "ThiI jahaNNeNa dasavAsasahassAI" yAnI sthiti dhanyathI isa sa2 panI DAya cha bhane "ukoseNaM tettIsaM sAgarocamAi, 4thI tetrIsa 33 saa5|5mnii DAya che sabhapaData dvAramA -"duvihA vi maraMti" temA bhArAnti samuhadhAtathI samapAta thaIne 5 bhare cha, bhane sabhavahuta thayA vinA 5] bhare che. "uvvahitA no neraisu gacchaMti" tanA dvAramA se heya, hevaparyAyathA vRtta / meTa hevAmAthI nIjIne nairayimA tA nathI, paratu "tiriyamaNussesu jahAsaMbhavaM' yathAsa lava tiya" mane manuSyAmA taya che. "no devesu gacchati" heva 'bhazana vAmapanna thatA nathI, kahevAnuM tAtparya e che ke-deva marIne yathAsaMbhava manuSyo ane tiyamAM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 347 khejjA pannattA' pratyekazarIriNo devA asaMkhyAtAH prajJaptAH kathitA iti // devAnupasaMharannAha - 'settaM devA' te ete bhedaprabhedabhinnA devA nirUpitA iti / paJcendriyAnupasaharannAha 'se paMciMdiyA' te ete paJcendriyanairayikatiryaG manuSyarUpacatuSTayabhedayuktA nirUpitA iti / 'se orAlA tasA pANA' te ete audArikA strasAH prANA nirUpitA iti / / sU0 27 samprati-sthAvarabhAvasya trasabhAvasya ca bhavasthitikAlamAnapratipAdanArthamAha - 'thAvarassa NaM bhaMte' ityAdi / mUlam -- 'thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI ThiI pannattA / tasasaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa tettIsa sAgarovamAI ThiI pannattA / thAvare NaM bhaMte thAvaratti kAlao kevacciraM hoi, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM aNataM kAlaM aMtAo usapiNIosappiNIo, kAlao, khettao, do gati meM jAte haiM tiryaJca aura manuSya kI paryAya meM hI deva vyava kara jAte haiM tiryazca aura manuSyoM meM se Aye hue jIva ho yahA~ deva kI paryAya se utpanna hote haiM isalie dvigatika aura dayAgatika kahe gaye hai / " parittA asaMkhejjA pannattA " yahA~ pratyeka zarIrI deva asakhyAta hote haiM / " se taM devA" isa prakAra yahA~ taka meda prabheda sahita devoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai " se taM paMciMdiyA" isa nirUpaNa samApta hote hI paJcendriya jIvoM kA nirUpaNa bhI pUrA ho jAtA haiM / " se taM orAlA tasA pANA" isa prakAra se ye audArika trasa jIva kahe gaye haiM " sUtra 27 gAgatidvAramAM A deve ja utpanna thAya che nairiyaka ane devAmAM utpanna thatA nathI " dugaiyA du AgadhyA" dvigati hoya che, ane yAgati hoya che. arthAt me gatibhAMthI Ave che. ane e gatimAM jAya che deva cyavIne tiyA~ca ane manuSyanI paryAya mAMja jAya che, ane tiyaTMca ane manuSyAmAthI AvelA jIvAja A devanI paryAyathI utpanna thAya che. che tathA dvigati bhane dvayAgati hyA che. "parittA asaMkhejjA pannatA" thA pratyeka heva asabhyAta zarIravAjA hoya che. " se taM devA" mA rIte mahi sudhI leha praleha sAthai hevAnu ni3pazu yu che, "saM taM paMcidiyA" mA ni3yayu sabhApta thatA yathendriya lavAnu nirUpaNa purU' thAya che. settaM orAlA tasA pANA" A rIte audArika trasa jIvAnu kathana karavAmAM AvyuM che ! sU. 27 8" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 rammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwowwwwmamimanam jIvAbhigamasUtre aNaMtA loyA, asaMkhejjA puggalapariyaTTA, te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asNkhjjibhaago| tase NaM te ! tasatti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao khettaA asaMkhejjA loyA / thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? jahA tasasaMciTThaNAe / tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo| eesi NaM bhaMte ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehito appA vA, bahayA vA, tullA vA, visesAhiyA vA? goyamA ! sAvatthovA tasA, thAvarA aNaMtaguNA, settaM duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA / duviha paDivattI samattA sU0 28|| chAyA-sthAvarasya khalu bhadanta 1 kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA 1 gautama ? jaghanyenAntarmuhatam , utkaNa dvAviMzatirvarpasahasrANi sthitiH prajJaptA // sasya khalu bhadanta ? kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ? jaghanyenAntarmuharttam / utkaNa trayastriMzatsAgaropamANi sthitiH prajJaptA / sthAvaraH khalu bhadanta ? sthAvara iti kAlataH kiya ciraM bhavati ? gautama 1 jaghanyenAntarmuhartam utkarpaNAnantaM kAlam / anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'nantA lokA asaMkhyAtA pudgalaparAvartAH / te skhalu pudgalaparAvarttA AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH / trasaH khalu bhadanta ? trasa iti kAlataH kiya. cciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhartam / utkarpaNAsaMkhyeyaM kAlam / asaMkhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH, kAlataH, kSetrato'saMkhyatA lokAH / sthAvarasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? yathA trasasaMsthitI prasasya skhalu bhadanta ? kriyantaM kAlamantara bhavati ? gautama ? jaghanyelAntarmuharttam utkarSeNa vanaspatikAlaH / patepAM khalu bhainta ? sAnAM sthAvarANAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA, tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA strasAH sthAvarA anantaguNAH / te pate dvividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptAH / dvividhapratipattiH samAptA / sU0 28|| TIkA-'thAvarassa NaM bhate !' sthAvarasya-sthAvaranAmakarmodayApannasya jIvasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAla sthiti -AyuSyakAlaH, prajJaptA-kathi aba sUtrakAra sthAvara bhAvakI aura trasa bhAva kI bhavasthitirUpa kAlamAnakA prati have sUtrakAra sthAvara bhAvanI ane vyasabhAvanI sthitirUpa kAlamAnanuM pratipAdana - - Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati01 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 349 teti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhatta' / jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNa vAvIsaM vAsasahassAI ThiI pannattA' utkaNa dvAviMzati varSa sahasrANi sthitiH prajJaptA kathitA, sthiteviMzativarSa sahasrakathanaM tu pRthivIkAyikamadhikRtya jJAtavyam, apkAyikAdeH sthAvarakAyasyotkarpata. etAvatyA bhavasthiterabhAvAditi // 'tasassa NaM maMte' trasasya khalu bhadanta ! sasya-vasanAmakarmodayayuktasya jIvasya khala bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH-bhavasthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' ! he gautama ! 'jahanneNa aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam , 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAiM ThiI pannattA' utkarSaNa trayastriMzatsAgaropamANi sthitiH prajJaptA-kathitA, etacca sthitikAlakathanaM devanArakApekSayA jJAtavyam , anyasya trasakAya pAdana karane ke liye sUtrakAra kahate hai-'thAvarassa NaM bhaMte' ityAdi / thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA0 ityAdi / / 20 28|| TIkArtha-gautamane prabhu se aisA pUchA hai-"thAvarasta NaM" bhaMte !, sthAvara" nAma karma ke udayavAle sthAvara jIva kI "kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "goyamA" he gautama ! "jahanneNaM aMtomuhuttaM" sthAvara jIva kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta ko aura "ukkoseNaM' utkRSTa se "vAvIsaM vAsasahassAI" bAisa hajAra varSa kI kahI gaI hai, yaha utkRSTa sthiti pRthivIkAyika ko lakSya karake kaho gaI hai. kyoMki apkAyika Adi sthAvara jIvo kI utkRSTa sthiti itanI nahIM hai "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! basa jIva kI trasa nAma karma ke udaya vAle jIva kI-bhavasthiti kitanI kahI gaI hai ? "goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI" he gautama ! sanAma karma ke udayavAle trasa jIva kI bhavasthiti jaghanya 421 / bhATe sUtra 4 cha. 'thAvarassa NaM bhaMte !" tyAha.. ___ -gautama svAmI prabhune se pUchyu- "thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA sthAvara nAmabhanA yA sthAva2 vAnI DeTasA anI sthiti hI cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 che - "goyamA" he gautama "jahaNNeNa aMtomuhattaM" sthA12 vAnI sthiti dhanyathA ye mata itanI sana "ukkoseNaM" thA 'vAvIsaM vAsasahassAI" mAvIsa ta2 varSanI 4ii che. mAuNTa sthiti pRthvI thiI ne uddezIne kahevAmAM AvI che. kemake-apUkAyika vigere sthAvara jIvanI utkRSTa sthiti meTalI nathI. "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" lan sa patI-sa nAma bhanI dhyAnI mana sthiti sAmanI hI cha ? "goyamA jahaNNeNaM aMto mahattaM ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI" he gautama / sa nAma bhanAiyavANA apanI bhavasthiti jaghanyathI eka aMtamuM DUtanI ane utkRSTa sthiti tetrIsa sAgaropamanI kahe Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joSAbhigamane da. nAda pramANakabhavasthiteramabhavAditi / ataH paraM sthAvaratrasajIkyoreva kAyasthiti. phAlamAha-yAvareNa bhaMte i yAdi, 'thAvareNaM bhaMte' sthAvarajIva khalu bhadanta | 'thAvaratti kAlo banci hoti' sthAvara iti-sthAvara ityanena rUpeNa sthAvaratveneti bhAvaH kAlataH kirinA bhavatIni prazna' bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomara' jayanyenAntarmuharcamAnaM sthAvaratvena rUpeNa sthAvaro bhavatIti / 'ukkoseNaM aganaM kAla' karato'nanta kAlam / amumanantaM kAlaM kAlakSetrAbhyAM nirUpayati-'aNatAo umpappigI zrImappiNIbhI kAlo' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlata', 'khettao aNaMtA ToyA' kSetrano'na nA lokAH, ayaM bhAva.-yathA kalpanayA ananta lokeSu yAvanta AkAzapradezAmeM eka bAtamahana kI aura uskRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| itanI bar3I sthiti kA devabhava aura nArakabhava kI apekSA se kathana kiyA gayA hai / manuSyabhava aura tiryaca bhavI rakSA meM nadI kyoMki vahA itanI bar3I sthiti utkRSTa manuSyatiryaJca kI nahIM hotI hai. pahAnI 322 se sthiti kevala tona hI panyopama kI hotI hai| sthAvara evaM trasa jIva kI hAsamiti sa kathana karate haiM-"thAvare NaM bhaMte ! yAvaratti kAlamo kevacciraM hoI" mAna' yaha jada myAvara hai isa rUpa se kitane kAla taka rahatA hai ? "goyamA ! jahannaNaM aMto muha usakoseNaM aNaMta kAlaM" gautama ! jaghanya se to yaha jIva sthAvara sapa antargahana taka rahatA hai aura utkRSTa se ananta kAla taka rahatA hai| yaha vanaspatimAviko kAyApani kA pekSA se kathana hai. hama utkRSTa kAyasthiti meM 'aNaMtAyo ussa piNI nAmapiNIo" nanna usarpiNI kAla aura ananta avasarpiNI kAla vyatIta ho jAte 1 / "penI aNaMtA loyA" tathA kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte haiM / tAtparya pAne kA rika, cAdara jova sthAvara kAya meM itane kAla taka raha sakatA hai. kSetra kI apekSA - - 1 dhAmA nAvA che ATalI moTI sthitinuM kathana devabhava ane nAraka bhavanI apekSAthI karela , anAvI ane niyaMca bhavanI apekSAthI karela nathI, kemake-tyAM eTalI moTI * riyati manuSya ane tiya canI hotI nathI. tyAM te utkRSTa sthiti kevaLa traNa 5 , "zAraNa bhaMte ! ghAvaratti kAlayo keyacciraM hora" aAgavan 2, 5.12 hai, na ! yudhI 24 hai ? "goyamA ! jahaNeNaM atomuTu nAna kAra" 2. gautama ! panyA to mA 75 yA12 pAthI me4 21 . ne yI anata mudhI 24 . mA 4thana vanaspati mititAyI mAsthitimA "arNatAyo ustapiNImo. it' than nayanata sapani paNa vItIya hai. manamoloyA" nI aAyI gata sAtaya Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati01 sthAvarabhAvaprasamAvasya bhavasthitikAlamAnam 351 steSAM pratisamayamekaikApahAreNa yAvatyo'nantA utsapiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatya iti / etAsAmeva pudgalaparAvartato mAnamAha-'asaMkhejjA puggalapariyaTTA' asaMkhyAtAH pugdala. parAvartA. asaMkhyeyeSu pudgalaparAvatteSu kSetrata iti padasAnnidhyAt kSetrapudgalaparAvarteSu yAvatyaH saMbhavanti anantA utsarpiNyavasarpiNyaH tAvatya iti bhAvaH / iha asaMkhyeyam asaMkhyeyabhedAtmakam ataH pudgalaparAvartagatamasakhyeyatvaM nirdhArayati-'te gaM' ityAdi, 'te NaM puggalapariyA Ava. liyAe asaMkhejjai bhAgo' te khalu pudgalaparAvartAH AvalikAyA asakhyeyo bhAgaH, Avali ananta loka samApta ho jAte haiM isakA bhAva yaha hai ki ananta loko meM jitane AkAza pradeza hote haiM una pradezoM kA eka eka samaya meM AhAra karane para jitanI ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM hotI haiM utanI ananta utsarpiNiyo avasarpiNiyoM taka yaha jIva sthAvarakAya meM rahatA hai / ina ananta utsarpiNiyoM meM aura avasarpiNiyoM meM "asaMkhejjA puggalapariyahA" asakhyAta pugUdala parAvarta ho jAte haiM. yahAM kSetra kI apekSA pugdala parAvarta gRhIta hue hai / isa prakAra kSetra pudgala parAvartI meM jitanI ananta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyA~ sabhavita hotI hai utanI ananta utsapiNiyoM aura avasarpiNiyoM taka sthAvara jIva sthAvarakAya meM raha sakatA hai| "asaMkhyAta pudgala parAvarta ho jAte hai| isakA tAtparya aisA haiM ki 'te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote hai itane pudgala parAvarta una ananta utsarpiNiyoM meM aura avamarpiNiyo meM hote hai| yaha kathana vanaspati kahevAnuM tAtparya e che ke-sthAvara jIva sthAvarakAmAM eTalA kALa sudhI rahI zake che. kSetranI apekSAe anaMtalaka samApta thaI jAya che ! ema kahevAne heta e che ke-- anata leke mAM jeTalA AkAza pradeza hoya che. te pradezane eka eka samayamAM apahAra karavAmAM Ave te jeTalI anaMta utsapiNi ane anaMta avasarpiNi hoya che, teTalI anaMta utsapiNi apasapiNi sudhI A jIva sthAvara kAyamAM rahe che. mA sanata utsapiyAmA bhane saksapiNiyomA "asaMkhejjA puggalapariyaTTA" asa khyAta pugala parAvarta grahaNa thayela che ahiyAM kSetranI apekSA pudagala parAvata grahaNa thayela cheA rIte pugala parAvartAmAM jeTalI anaMta utsapiNi ane asapiNi saMbhavita hoya che, teTalI anaMta utsarpiNI ane avasapiNi sudhI sthAvara jIva sthAvara kAyamAM rahI zake che. asaMkhyAta pudagala parAvarta thaI jAya che, tema 4Anu tAtparya meche "te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalA samaya hoya che, teTalA pudgala paravata te anaMta utsapiNiyAmAM ane avasapiNiyAmAM hoya che. A kathana vanaspati jIvana kAya Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 352 kAyA asaMkhyeyatame bhAge yAvantaH samayAH tAvatpramANA ityartha / etacca kathanaM vanaspatikAyasthitimaGgIkRtya jJAtavyam na tu pRthivyapkAya sthitimapekSya, pRthivyapkAyikayoH kAyasthite: utkarSeNApi asaMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIpramANatvAt / tathAcoktaM prajJApanAyAm - 'puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiyati kAlao kevaccira hoi ? goyamA ! jahanneNa aMtomuttaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM asaMkhejjAo usppaNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA loyA evaM AkkAie (pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! pRthivIkAyika iti kAlata. kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNAsaMkhyeyaM kAlam asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlata', kSetrataH asaMkhyeyA lokAH / evamaSkAyike'pi iticchAyA) atra - jIvAbhigame vanaspatikAyasya yA kAyasthiti kathitA tadanurUpaiva kAyasthiti prajJApanAyAmapi kathitA || uktaM ca tatra--'vaNassaikAiNNaM bhaMte ! vaNassaikAyatti kAlao kiyacciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMta kAlaM, anaMtAo ussappiNIosappiIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhijjA puggalapariyaTTA AvaliyAe, asaMkhejIva kI kAyasthiti kI apekSA se jAnane kA haiM. pRthivIkAyika aura apkAyika jIva kI sthiti - kI apekSA se nhiiN| kyoMki pRthivIkAyika aura prakAyika jIvokI kAyasthiti utkRSTa se bhI asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI pramANa kahI gaI hai. prajJApanA sUtra meM aisA hI kahA gayA hai - " puDhavIkAieNaM bhaMte" ityAdi he bhadanta ! pRthivIkAyikajIva pRthivIkAyikarUpa se kitane kAlataka rahatA hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki he gautama! pRthivIkAyika nIva pRthivIkAyika rUpa se jaghanya se to eka antarmuhUrtta taka rahatA hai' aura utkRSTa se masakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka rahatA hai / tathA kSetra kI apekSA asakhyAta loka taka rahatA hai isI prakAra kA kathana akAyika meM bhI jAnanA cAhiye / yahA jIvAbhigama meM vanaspatikAyikoM kI jo kAyasthiti kahI gaI hai / isIke anurUpa kAya sthiti prajJApanA meM bhI kahI gaI hai. jaise-'"vaNassa ikAieNaM saMte" ityAdi artha pUrvokta hI hai jo yaha vanaspati- jIvanI sthitinI apekSAthI kAyasthiti utkRSTathI paNa prajJApanA sUtramAM eja thie lava pRthvI ayiGa che ke--he gautama ! sudhI rahe che ane sudhI rahe che tathA kathana akAyikanA jIvAnI je kAyasthiti bha - "vaNassaikAi che. sthitinI apekSAthI samajavAnu` che. pRthvIkAyika ane aSThAyika samajavAnuM nathI kemake pRthvIkAyika ane aprakAyika jIveAnI asa khyAta utsarpiNI ane avasarpiNI pramANunI kahela prabhAye usa che " puDhacI kAiyANaM bhaMte" tyAhi he bhagavan pRthvI paNAthI keTalA kALa sudhI rahe che ? 1 praznanA uttaramAM prabhu kahe pRthvIkAyikajIva pRthvIkAyapaNAthI jaghanyathI teA utkRSTathI asa`khyAta utsarpi`NI ane asaMkhyAta avasarpiNI kALa kSetranI apekSAe asakhyAta lAka sudhI rahe che saMbaMdhamAM paNa samajavuM ahiyAM A jIvAbhigamamAM isI che, prabhASenI Ayasthiti prajJApanA sUtrabhAM eka atama hUta Aja pramANenuM vanaspatikAcika uDela che. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati. 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 353 'jjai bhAgo) iti cchAyAspaSTaiva / yo'yaM vanaspatikAyasya kAya sthitikAlaH kathitaH sa sAMvyavahArikajIvAnadhikRtya jJAtavyaH, asAMvyavahArikajIvAnAM tu kAya sthitiranAdireva jJAtavyA tathA -- coktam- 'atthi aNaMtA jIvA jehiM na patto tasAi pariNAmo / te vi aNatANatA nigoyavAsa aNuvasaMti' // santyanantA jIvA yairna prAptastrasAdi pariNAmaH / tepyanantAnantA nigodavAsamanuvasanti // iticchAyA sApi teSAM sAMvyavahArikarA zijIvAnAmanAdiH kAryasthitiH keSAJcidanAdiranantA ye jIvAH kadAcidapi asAMvyavahArikajIvarAzau na nipatiSyanti / keSAMcidiya kAya sthiti: anAdiH sAntA, ye jIvAH asAMvyavahArikajIvarAze ruvRttya sAMvyavahArikajIvarAzau samAgamiSyantIti // kAyikoM kA kAyasthiti kAla kahA hai vaha sAMvyavahArika jIvo ko lekara kahA gayA hai / aisA jAnanA cAhiye kyoMki asAMvyavahArika jIvoM kI to kAryasthiti anAdirUpa hI hotI hai tathA coktam - "asthi aNatA jIvA" ityAdi / aise bhI anantAnantajIva abhItaka hai ki jinhoMne sAdi paryAya ko prApta nahIM kiyA hai arthAt nityanigoda se jo abhI taka vyavahArarAzi meM nahIM Aye haiM, aise jIva hI yahAM asAMvyavahArika padase prakaTa kiye gaye hai / inakI anAdirUpa kAyasthiti hai / para yaha anAdirUpa kAyasthiti kitaneka jIvoM kI aisI hotI hai ki jinako anAdi anantarUpa hotI hai aura kitanekajIvoM kI aisI hotI haiM ki jinakI yaha anAdi sAntarUpa hotI hai anAdi anantarUpa sthiti jinakI hotI hai aise ve jIva to kabhI bhI usa asAMvyavahArika jIvarAzi se nikalakara vyAvahArika jIvarAzi meM nahIM AyeMge / tathA jinakI anAdi sAntarUpa sthiti hotI hai ve nitya nigoda se asAMvyavahArika jIvarAzi se nikalakara niyama se vyAvahArika jIva rAzi meM AveMge / yANaM bhaMte !" ityAdi AnA, artha paDelA hyA pramANe he. yA vanaspati ayi bhavAnI je kAyasthitine kALa kahyo che, te sAMvyavahArika jIvAne laIne kahela che. tema samajavu', }bha}-asAMvyavahAri bhavAnI hAyasthiti to nAhi3504 hoya che, tathAcoktam"asthi aNatA jIvA " chatyAhi sevA pazu anaMtAnaMta va atyAra sudhI che, bhobhe sAdi paryAya prApta karela nathI arthAta nitya nigeAdathI jee atyAra sudhI vyavahAra razimAM AvyA nathI, evA jIvAja asa'vyAvahArika' padathI pragaTa karyAM che. teonI kAyasthiti anAdirUpa che. paraMtu A anAhirUpa kAyasthiti keTalAka jIvAnI evI hoya che, ke jenI anAdi anaMtarUpa hoya che. ane keTalAka jIve evA hoya che, jenI A kAyasthiti anAdi sAtarUpa hAya che. jenI sthiti anAdi anatarUpa hoya che evA te jIvA keAI pa asAMvyAvadvArika jIvarAzimAMthI nIkaLIne vyAvaherika jIvarAzimAM Avaze nahIM tathA jenI sthiti anAdi sAMtarUpa hAya che, tee nitya nigeAdathI asAMvyAvahArika jIvarAzimAMthI nIkaLIne niyamathI vyavahArika jIvarAzimAM Avaze. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jImAbhigamana samprati-sakAyasya jIvasya kAyasthitimAha-'tase NaM bhaMte' ityAdi, 'tase NaM bhaMte ! tasatti kAlao kevacciraM hoI' trasaH khalu bhadanta : saiti-trasaityevaM rUpeNa kAlataH kiyaciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ato muhatta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' utkarpaNA'saMkhyeyaM kAlam 'asaMkhejjAo ussappiNIosappiNI kAlao' asaMkhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH 'khetto asaMkhejjA logA' kSetrato'sakhyeyA lokAH, asakhyeyeSu lokepu yAvanta AkAzapradezA vidyante teSAM pratisamayamekaikApahAre yAvatyo'saMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatya iti bhAvaH / etAvatpramANA kAyasthitigatitrasaM tejaskAyika vAyukAyikaM cAdhikRtya jJAtavyA, / uktaJca prajJApanAsUtre -'teukkAie NaM bhaMte ? teukkAietti kAlao kevacciraM aba trasakAyika jIvakI kAyasthiri prakaTa kI jAtI haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"tase NamaMte ! tasatti kAlo kevacciraM hoI" he bhadanta ! trasajIva trasakAya meM kitane kAlataka rahatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-',goyamA ! jahanneNaM atomuhattaM ukkoseNa asaMkhejjaM kAlaM" he gautama ! jIva trasakAya meM kama se kama eka antarmuharta taka aura adhika se adhika asaMkhyAta kAlataka rahate haiM isameM "asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlo" asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM samApta ho jAtI haiN| tathA kSetra kI apekSA asaMkhyAta loko meM jitane pradeza hote haiM unheM eka eka samaya meM eka eka nikAlane para jitanI asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura mavasarpiNiyAM hotI hai utane kAlataka yaha jIva trasakAya meM raha sakatA hai| itanI yaha kAyasthiti gatitrasa tejaskAyika aura vAyukAyika ko lakSyakarake kahI gaI hai / aisA jAnanA cAhiye jaise-prajJApanA sUtra meM kahA hai-"teukkAie NaM bhaMte ! ityAdi have trasakAyika jIvanI kAyasthiti pragaTa karavAmAM Ave che. A saMbaMdhamAM - gautama svAbhIme prabhune me pUchayuche hai-"tase NaM bhaMte ! tasatti kAlao kevaccira hoi" 3 sa sa saya 54AmA Tasa sudhI 27 cha 1 mA praznamA uttaramA prabhu 49 che 4-"goyamA / jahaNNeNaM maMto muhutta ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' gautama jIva sAyapaNAmAM ochAmAM ochuM eka aMtarmahata paryata ane vadhAremAM vadhAre asajyaat 23 cha. tamA "asaMkhenjAo ussappiNIyosappiNImo kAlao' asaMkhyAta utsarpiNa ane apasaNiye samApta thaI jAya che tathA kSetranI apekSA thI asaMkhyAta lekemAM jeTalA pradeza hoya che, tene eka eka samayamAM eka eka bahAra kahADavAmAM Ave tyAre jeTalI asaMkhyAta utsapiNi ane avasarpiNi hoya che, eTalA kALa sudhI A jIva trasakAya paNumAM rahI zake che. ATalI A kAyasthiti gativasa te skAyika ane vAyukAyika jIvane udezIne kahevAmAM Avela che tema samajavuM. bha prajJApana sUtramA 4yuche 4-"teukkAIe NaM bhaMte"! tyA mAna! ma 5i Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 355 hoi ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejnaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logA / evaM vAukkAiyAvi' arthaH pUrvavadeva, kintu na labdhitrasamadhikRtya, labdhitrasajIvasya kAyasthiterutkarSato'pi sAtirekasAgaropamasahasradvayapramANatvAt / / taduktaM prajJApanAsUtre labdhitrasaviSaye-'tasakAe NaM bhaMte ? tasakAyatti kAlo kiyaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamabbhahiyAI' (trasakAyaH khalu bhadanta ! sakAya iti kAlataH kiyacciraM bhavati, gautama ? jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa sAgaropamasahanadvayaM saMkhyeyavarSAbhyadhikam ) iti / / samprati-sthAvaratvasyA'ntaramAha-'thAvarassa NaM bhaMte ! ityAdi, 'thAvarassa NaM bhaMte !' sthAvarajIvasya khalu bhadanta ? punaH sthAvarabhavagrahaNe 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi' kiyantaM kAlamantaraM-vyavadhAnaM bhavatIti praznaH, uttarayati-'jahA' ityAdi, 'jahA tasasaMciTThaNAe' yathA trasasaMsthitau, jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati utkarSeNa kAlato'saMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyaH, kSetraartha pahale AcukA hai| kintu labdhitrasa ko lakSya karake nahIM kahI gaI haiN| kyoMki labdhitrasajIva kI kAyasthitikA utkRSTakAla sAtireka-kucha adhika do hajAra sAgaropama kA kahA gayA hai jaise prajJApanA sUtra meM kahA hai-"tasakAe Na bhaMte ! tasakAyatti kAlao kevacciraM hoi ? ityAdi / isakA artha pUrva meM AcukA hai| ____ aba sUtrakAra sthAvarajIvakA antara-viraha-kAla prakaTa karate haiM-"thAvarassaNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-sthAvara jIva ke phira sthAvaratvakI prApti meM kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"jahA tasasaMcidraNAe" he gautama ! jaisA trasa ko saMsthiti meM jaghanya se eka antarmuhUrta kA antara hotA hai aura utkRSTa se kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI aura bhavasarpiNI kA mantara hotA hai tathA kSetra kI apekSA kahevAmAM AvI gayela che. paraMtu labdhi trasane uddezIne kahela nathI kemake -labdhi rasa jIvanI kAyasthitine utkRSTa kALa sAtireka-eTale ke--kaMIka adhika be hajAra sAgaraa5mnii saMpAmA mAcha. bha prajJApanA sUtramA 4yu cha hai- "tasakAe NaM bhaMte ! tasakAyati kAlo kiccirahoI" tyaamaan| ma paDeTA apAmA mApI gaye che. have sthAvara jIvanA aMtara-viraha-kALa saMbaMdhI kathana karavAmAM Ave che. AmAM gautama svAbhAsa prasune ye pUchayu cha-'thAvarassa NaM bhaMte kevaiya kAla atara hoI" sthAvara nA puna: sthAvarapaNAnI prAptimAM keTalA kALanuM aMtara hoya che ? A praznanA uttara : prama gautama svAmIna cha-"jahA tasasaMciDhaNApa" 3 gautama 25 sanI sthitimAM jaghanyathI eka aMtarmahatanuM aMtara hoya che, ane utkRSTathI kALanI apekSAthI asakhyAta utsarpiNI ane avasarpiNInuM aMtara hoya che, tathA kSetranI apekSAthI asaM. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre - moyA lokA.. yetrAvatpramANamantaraM tejaskAyikavAyukAyikamadhyagamanenAvasAtavyam janmAta manAmanAdapramAganyAntarasyAsaMbhavAditi // 'tasassa NaM bhaMte ! sasya skhalu bhadanta ! jIvasya punarAmabhavado 'kavaDayaM kAlaM aMtaraM hoi' kiyantaM kAlamantara bhavatIti praznaH, uttarayati-'jabanne bhano muhatta' tamasya jayanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM vaNassaikAlo, kareMja vanaspati kAlo va.vya , saMvam-'ukkoseNaM aNaMtamaNatAo ussappiNIosappiNIyo kAlabho, khena yo aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA, te Na poggalapariyahA bAvaliyAe asaMkhejaDabhAgo / (karSaNAnAnAnantA ramapiNyava marpiNya. kAlataH, kSetrato'nantA lokAH asakhyeyAH pugdaladAna lokoM meM jitana pradeza hote haiM unheM eka 2 samaya meM nikAlane para jitanI asaMhamAna pigiyA aura avasarpiNiya hotI hai utane kAla kA antara hotI hai itanA adhika _ _omannA yahAM prakaTa kiyA gayA hai vaha tejaskAyika aura vAyukAyika ke bIca meM inake nAne meM kahA gayA aimA jAnanA cAhiye kyoMki inake dUsarI jagaha jAne para itane adhika pramAgavAlA jantarakAla samavita hai| "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" he 26.2 ! manakA kitane kAna kA antara hotA hai ? arthAt prasaparyAya ko chor3akara punaH upaprama paryAya kA prApti meM kitane phAla kA samaya lagatA hai / uttara meM prabhu kahate hai-"jaha neNaM to muhAna uyakomeNaM vaNassaikAlo" he gautama ! yahAM jaghanya se antara eka mantainA dAnA aura upa meM antara vanaspati kAla pramANa hotA hai vaha isa prakAra me-'usakosa~ga pragatamagatAo" nyaadi| utkarSa sa anantAnanta utsarpiNI avasarpi ko mA ho jAtA hai, aura kSetra ko apekSA ananta loka pramANa unameM masa. vAna ke mAM jeTaluM pradara iya che. tane eka eka samayamAM bahAra kADhavAmAM jeTalI asaMkhana bhavi ane avarApiNi thAya che. eTalA kALanuM atara hoya che. MTanuM pika anava ahiyA banAvyuM che, te te jAyika ane vAyukAyikanI vacamAM teonA 1 thI kata che. tema samajavuM. kemake-teo bIje sthaLe jAya te ATalA adhika pramANa :2.3.1. vina. "namassaNaM bhate ! kevAya phAlaM aMtara ho|" pan " -ne kalAnuM atara deya che ? adhata vasaparyAyane cheDIne pharIthI te trasa. paSa prama karavA TeTA ne samaya lAge che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 2. Tiri upakoNa yAmsAkAlo" 2 gautama ! piyAM manyadhI 3 nAnuM ya che ane utkRSTathI atara vanaspati kALa pramANa 1 5 . -"upakosepa tamaNatAjo" tyAdi AyA CartthI nanana nuM pivi kALanI apekSAthI thaI jAya che, ane kSetranI : khaidTa prama, ke jemAM asaMkhyAta pudgala parAvarta thaI jAya che. te - - Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratIkA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 357 parAvartAH / te khalu pudgalaparAvartA mAvalikAyAH asaMkhyeyabhAga iti // etAvatpramANaJcAntaraM vanaspatikAyamadhyagamanena jJAtavyam / anyatra gatAvetAvato'ntarasyAlamyamAnatvAditi / / samprati-eteSAmalpabahutvamAha-'eesi NaM' ityAdi, 'eesi NaM bhaMte' eteSAM svalu bhadanta 'tasANaM thAvarANa ya' trasAnAM trasanAmakarmodayApannAnAM sthAvarANAM sthAvaranAmakarmodayApannAnAM ca 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH 'appA vA bahuyA vA' alpA vA bahukA vA 'tullA vA visesAhiyA vA' tulyA vA vizeSAdhikA vA etayo strasasthAvarajIvayormadhye kasyApekSayA kasyAlpAdhikattvamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA tasA' sarvastokAH trasAH-trasajIvAH sarvApekSayA alpAH / asaMkhyAtatvamAtrapramANatvAt trasAnAmiti khyAta pudgalaparAvarta ho jAte haiM ve pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgameM jitane samaya hote hai utane pramANa ke hote haiM yaha vanaspati kAla ke prakaraNa meM spaSTakara diyA gayA hai| itane pramANa kAla kA yaha antara use vanaspatikAyika jIvako paryAya prApti karalene se ho jAtA hai| kyoMki aura dUsarI paryAya kI prApti meM itanA adhika antara alabhya hotA hai-nahIM AtA hai| aba sUtrakAra inake alpa bahutvakA kathana karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"eesi gaMbhaMte ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" he bhadanta ! ina trasa aura sthAvara jIvo ke bIca meM kauna jIva kinakI apekSA alpa hai ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM ! kauna kinakI apekSA tulya barAbara haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! savvatthovA tasA he gautama ! sabase kama to trasa jIva haiN| kyoMki trasajIvoM kA pramANa kevala asaMkhyAta pudgala parAvarta AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgamAM jeTalo samaya hoya che, eTalA pramANanuM hoya che. A vanaspatikALanA prakaraNamAM spaSTa karavAmAM Avela che. eTalA pramANa kALanuM A aMtara tene vanaspatikAyika jIvanI paryAya prApta karI levAthI thaI jAya che kemake -bIjI kaI paryAyanI prAptimAM ATaluM adhika aMtara alabhya hoya che--marthAt mA mata2 bhAvanathI, have sUtrakAra teonA alpa bahatva paNAnuM kathana kare che. temAM gautama svAmI prabhune se pUche che ?-"papasiM NaM bhate ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehito! appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" sAvana mAsa bhane sthA12 vAnI kyamA 4yaa| kayA jIvonI apekSathI alpa che ? kayA jIvenI apekSAthI vadhAre che ? kayA jI kyA jInI apekSAthI tulya-barAbara che ? ane kyA jI kayA jInI apekSAthI vizeSA(gh4 cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautama svAbhI2 4 cha :-"goyamA ! savvattho vA tasA' gItama! sIthA mAchA savA che. ma--sAnu prabhAe u masa'. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nIvAbhigamasUtre bhAvaH / 'thAvarA anaMtaguNA' sthAvarajIvA anantaguNAH, trasApekSayA sthAvarajIvA anantaguNA adhikA bhavantItyarthaH / ajaghanyotkRSTAnantAnantasakhyAparimANatvAditi // samprati prakaraNamupasaharannAha-'settaM' ityAdi, 'settaM duvidhA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA' te ete dvividhAH dviprakArakAH sthAvaratrasabhedabhinnAH saMsArasamApannakAH saMsAritvadharmayuktAH jIvAH prajJaptAH - nirUpitA iti // sU0 28 // iti zrI - vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka - paJcadazabhApAkalitalalitakalAlApaka - pravi zuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka zAhucchatrapati kolhApurarAjapradatta jainazAstrAcArya, padbhUSita - kolhApurarAjaguru bAlabrahmacArI - jainazAstrAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitajIvAbhigamasUtrasya prameyadhoti - kAkhyAyAM vyakhyAyAM dvividhA nAma prathamA pratipatti. samAptA // 1 // hI kahA gayA hai / inakI apekSA "thAvarA anaMtaguNA" sthAvara jIva ananta guNe adhika haiM / kyoMki ye ajaghanyotkRSTa rUpa se anantAnanta saMkhyAvAle kahe gaye haiM / aba prakaraNa kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM - "settaM duvidhA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA" isa prakAra pUrvokta kathana ke anusAra saMsArasamApanaka jIva sasArI jIva- trasa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke kahe gaye hai inhIM kA prathama pratipatti meM spaSTa rUpa se nirUpaNa kiyA hai / isa prakAra se jovAjovAbhigamasUtra kI yaha do prakAra kI pratipattisamApta huI / zrIjaina zAstrAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita 'jIvA - bhigamA sUtra kI prameyadhotikA vyAkhyA meM 'dvividhA nAmakI prathama pratipati samApta // 1 // jyAta uDela che tenA bharatAM "thAvarA anaMtaguNA" sthAvara va anaMtagayA adhiche kemake--e ajaghanyatkRSTa paNAthI ana tAna"ta saMkhyAvALA kahyA che. sahAra tAM sUtra che se ta duvihA saMsArasamAvaNNagAjIvA paNNattA" mA prabhA pUrvouthana anusAra sauMsAra sabhAyanna va bheTale ke -sasArIjIva-trasa ane sthAvaranA bhedathI be prakAranA kahevAmAM AvyA che prathama pratipattimAM A badhAnuM ja spaSTa paNe nirUpaNa karavAmAM Avela che. A pramANe jIvAjIvAbhigama sUtranI A e prakAranI pratipattI samApta thaI zrI jaina zAstrAcAya -jainadhama divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita 'jIvAbhigama' sUtranI prameya dyotikA nAmanI vyAkhyA mAM 'dvividhA' nAmanI prathama pratipatti samApta !!!! Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||ath trividhAkhyA dvitIyA pratipattiH / dvividhA pratipatti nirUpitA, samprati trividhA pratipattirArabhyate, tatra caidamAdima sUtramtatthaM je te evamAhaMsa' ityAdi / ____ mUlam-'tattha je te evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA, te eva mAhaMsu-taM jahA-itthI purisA NapuMsagA se ki taM itthIo ? itthIo tidhAo pannattA, taM jahA-tirikkhajoNisthIo maNussitthIo devitthIo! se kiM taM tirikkha joNitthIo? tirikkhajoNitthIo tivihAo pannattA taM jahA-jalayarIo thala yarIo khahayarIo / se kiM taM jalayarIo ? jalayarIo paMcavihAo pannattAo taM jahA macchIo jAva suMsumArIo se kiM taM thlyriio| thalayarIoduvihAo pannattAotaM jahA cauppadIo ya parisappiNIo ya se ki taM cauppadIo ? cauppadIo caubihAo pannattAo, taM jahA egakhurIo jAva saNapphaIo / se kiM taM parisappiNIo parisappiNI o duvihA pannattA taM jahA-uraparisappiNIo ya bhuyaparisappiNIo ya / se ki taM uraparisappiNIo ? uraparisappiNIo tivihAo pannattAo, taM jahA-ahIo ayagarIo mahoragIo, settaM urprisppinniio| se kiM taM bhuyaparisappiNIo ? bhuyaparisappiNIo aNegavihAo pannatAo taM jahA-goDIo paulIo sedhAo selIo saraDIo se ridhIo sasAo khArAo paMcaloiyAo cauppaiyAo mUsiyAo muguMsiyAo gharoliyAo golhiyAo jAnhiyAo viracirAliyAo settaM bhuyprisppinniio| se kiM taM khahayarIo? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 mIvAbhigamane khahayarIo ca uvihAo pannattAo, taM jahA cammapakkhiNIo jAva arry kkhiNIo se taM khahayarIo / se ttaM tirikkhjonnitthiio| se kiM taM maNussitthIo maNussitthIo tivihAo pannattA taM jahA - kammabhUmiyAo akammabhUmiyAo aMtaradIviyAo / se kiM taM aMtaradI ciyAo ? aMtaradIviyAo aTThAvIsaivihAo pannattAo taM jahA - egUrUpAo AbhAsiyAo jAva suddhadaMtIo se taM aMtaradIviyAo / se ki taM akammabhUmiyAo ? akammabhUmiyAo tIsavihAo pannattAo taM jahA - paMcasu hemavaesu paMcasu eraNNava su paMcasu harivAsesu paMcasu rammagavAsesu paMcasu devakurAsu paMcasu uttarakumArAsu / se ttaM akammabhUmiyAo / se kiM taM kammabhUmiyAo ? kammabhUmiyAo paNNarasavihAo pannattAo taM jahA - paMcasu bhara paMcasu evaesu paMcasu mahAvidehesu / se ttaM kambhabhUmagamaNussitthI seta masthio | se kiM taM devitthIo, devitthIo cauvvihA pannattA taM jahA bhavaNavA side vitthIo vANamaMtaradevitthIo, joisiyadevitthao vemaanniydevitthiio| se kiM taM bhavaNavAsidevitthIo ? bhavaNavAsi devitthI dasavihA pannatA taM jahA asurakumArabhavavAsidevitthIo jAva thnniykumaarbhvnnvaasideviitthiio| settaM bhvnnvaasidevitthiio| se kiM taM vANamaMtaradevitthIo ? vANamaMtaradevitthao a vihAo pannattAo taM jahA -pisAyavANamaMtaradevitthIo jAva gaMdhavvavANamaMtara devitthIo se taM vANamaMtara Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 361 devitthiio|se kiM taM joisiyadevisthIo ? joisiya devisthIo paMcavihAo paNNatA taM jahA caMdavimANajoisiyadevitthIo nUra0gahanakAvata taaraavimaannjoisiydevitthiio| se taM joisiyadevisthIo se kiMtavAsiyadevitthIo? vemANiyadevitthIo duvihAo pannattA taM jahA-sohammakappavemANiyadevizIo IsANa kappa vemANiya devisthIo settaM vemANiyadevitthIo // sU0 1 // chAyA-tatra ye te evamA svidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prAptAste pavamAhu stagthA striyaH puruSA napuMsakAH / atha kAstA striyaH ? striya strividhAH prAptAH, tadyathA-tiryagyonikastriyaH manuSyastriyo devastriyaH / atha kAstA stiryagyonikastriyaH ? tirthayonikastriyaH bhividhAH prAptAH tadyathA-jalacaryaH sthalacarya khecaryaH / atha kAstA jalacarya ? jalacaryaH paJcavidhAH prajJaptA stadyathA-matsyo yAvat zizu. mAryaH / atha kAstAH sthalacaryaH ? sthalacaryoM dvividhAH prajJaptA stadyathA-catuSpadyazca parisapiNyazca / atha phAzcatuSpadya ? catuSpadyaza turvidhAH prajJaptA , tadyathA pakakhurya yAvat sanakhapadya / atha kAstAH parisarpiNya ? parisarpiyo dvividhA prajJaptA stadyathA-ura. parisarpiNyazca bhujaparisarpiNyazca / atha kAstA uraHparisapiNya. ? uraHparisarpiNya strividhA. prajJaptA tadyathA-ahya ajagaryo mahoragya , tA etA ura parisarpiNya atha kAstA bhujaparilapiNya ? bhujaparisarpiNyo'nekavidhA prajJaptA stadyathA-godhikA nakulyaH sedhA zailakya saraTaya sairandhyaH zazA khArA paJcalaukikAzcatuSpadikA sUpikAH muguMsikA gRhagodhikA golhikA yodhikA viracirAlikA, tA patA bhujaparisarpiNya / atha kAstA' khecarya. 1 khecaryazcatuvidhA prAptA. tadyathA carmapakSiNyo yAvat vinatapakSiNya stA etAH khecaryaH tA enA stiryagyonikA | atha kAstA manuSyastriya' ? manuSyastriya strividhA prajJatA karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakAH atha kAstA antarahIpikA ? antaradvopikA aSTAviMzatividhAH prajJepnAH pakohakikA gAbhAsikA yAvat zuddhantikA tA etA antaradvIpikA / atha kAstA akarmabhUmikAH ? akarmabhUmikA strizadvidhA. prajJaptAH tadyathA paJcasu hemavatepu, paJcasu raNyavateSu paJcasu harivarpapu paJcasu ramyakavapu, paJcasu devakurupu, eJcalUrArakurupu tA patA akarmabhUmikAH / atha kAstAH karmabhUmikAH / karmabhUmikA. paJcadazavidhA prAptAH, tadyathA-paJcasu bharatepu, paJcasu airabopu paJcasu mahAvidehepu / vA patAH krmbhuumikmnupystriyH| tA patA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamastra priya dhAgA devandhiya devastriyAturvidhA' pramatA, nadyathA- bhavanayAnimti mAnadevanjiyaH, jyotirakadestriyo caimaanikdevstriyH| yatha kAstA mAnavAnideya. bhayanayAgnidevastriyodazavidhAH prAptAH, tapadhA-surakumArabhava. gApiyo pApa snanimakumAramapanyAsidevasniyaH / tA patA bhavanavAmideva. frame ra kAsnA yAnavyAnaradevantriyaH / nAnavayantaradevastriyo'vidhA pratAH vimAnavAmanaradevanmiyo yAn gandhavAnacyanAradevambhira nA patA cAna. mayi | hAtA yonidevamniyaH jyotiSa deva striyaH paJcavidhAH Hanaa -mAmA yonidevapriya sUrya graha nakSatra tArAvimAnajyoti r: IT pAyoniyantriyaH madha mAtA vaimAnikadevastriya. ? vaimA. niyamAdivinA prAmAH kAyA saudharma-kalpa mAnikadevastriyaH, IzAnakalA yanArAyaH nA panA baigAni devatriya iti ||su0 // TIrA--- Trya je ne pavArA' nAtepu-navam pratipazipu ye te macAyAM , evaM vakSyaIT mAyanti / tabAha- 'tivihA saMsArasamAvanagA jIyA gannA iu faar mAramApanakA . sa mAriNo jIdakSa prajamA:-kathitAH / 'te e. Ara.sa ne manAyAM udA - zyAta 'taM jahA tadyathA - TindhI purisA NApuMsagA' riya. meanimate vividha nAmakI hinIya pratipati bImAra meda meM do prahAralAdAlI prathama pratipatti kA kathana karake aba dinAra pratipati ko prAte hai-- " je ne ebamA" ityAdi / mantra // 1 // TIje paramA" nI pratipattiyoM meM jina jAnAyoM meM jo aigA - nidhi mAramamAvannagA jIvA pannacA" pasAga jIva tIna prakAra ke " mA," ma piga premA lApanA abhiprAya prakaTa kiyA i hamam" pura mApaka dame mamArI jo tIna nAnIbited 23..... nI pagalI prAyanazana yA at ... ... . .. 13. Marria ramg" U-yA, . . Hr sarit" 15 prati nAyo aft REET Ea great" - *, - pain ne nibhAya maga in - fanfree rai, 53.5, sI AyA, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyadyotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 363 puruSA napuMsakAH, strIrUpaH prathamo medaH puruSarUpo dvitIyo bhedaH, napuMsakarUpazca tRtIyo bhedaH / tatra yA strIvedodayayuktA stanAdi strIcihna parikalitA strI / puruSavedodayayuktaH zmazruprabhRticikopetaH puruSa. / strIpuruSo bharyAcinhabhAvAbhAvayuktaM napuMsakam / tatra yathoddezaM nirdeza itinyAyAt prathamataH strIvaktavyatAmAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM itthIo' atha kAstAH striyaH, atri kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati - ' itthIo tivihAo pannattAo' striyastrividhA:-triprakArakA prajJamAH - kathitAH 'ta jahA' tadyathA - 'tirikkhajoNitthIo' tiryag yonikastriyaH 'maNussitthIo' manuSya striya. 'devitthIyo' devastriyaH tathA ca tiryaD manuSya devastrobhedAt striyaH striprakArikA bhavantIti // ' se kiM taM tirikkhajoNitthIo' atha kAratA stiryagyonikastriyaH tiryagyonikastrINAM kiyanto bhedA iti prazna., uttarayati - 'tirikkha prakAra ke haiM / inameM jisake strIveda kA udaya hotA hai aura isI se jo stanAdi strI cihnoM se yukta hotI hai ve strI hai puruSa veda ke udaya se jinake zmazru - dADhI - Adi cihna hote haiM vaha puruSa hai jo strI aura puruSa ina donoM ke cinho se rahita ho stana syAdi tathA zmazru - dADhI Adi cinhoM ke sattA asattA se yukta hotA hai vaha napuMsaka hai / , uddeza anusAra nirdeza hotA hai isa niyama ke anusAra sUtrakAra aba strI ke sambandha meM apanI vaktavyatA prakaTa karate haiM -- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM itthIo he bhadanta ! striyAM kitane prakAra kI kaho gaI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - " itthoo tivihAo pannattAo" he gautama ! striyAM tIna prakAra ko kahI gaI haiM "taM jahA " jaise " tirikkhajoNitthIo gaNurisatthIo devitthIo" tiryagyonikastrI, manuSyakhI, aura devatrI isa prakAra tiryaJca manuSya aura deva kI striyoM ke bheda se striyAM tIna prakAra kI kahI haiN| "se ki traNa prakAranA che temAM jeAne strI vedane udaya thAya che ane tethI ja je strI cihnothI yukta hAya che, te strI kahevAya che purUSavedanA udayathI jeene dADhI vagere cihno hoya che, te purUSa kahevAya che jee strI ane purUSa e bannenA dADhI vigere cihnonA bhAvAbhAvasattA asattAthI yukta hoya che te napusaka che uddezAe pramANe nirdeza karavAmAM Ave che. A niyamaanusAra sUtrakAra have strInA sama dhamA peAtAnuM kathana pragaTa kare che temA gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyu --"se kiM taM itthIo" he bhagavan striyA DeTA aAratI vAmAM Ave che ? A praznanA uttarasAM pralu gautama svAmIne he che ! -" itthIo tiviDAo paNNattAo" De gautama ! striyA traSu prAznI hevAmA Ave che, "taM jahA " te yA pramANe che - ' tiriFastforan, agfaereat, faciat failasal, gu ail, ma faul khArIte tiryaya, manuSya ane hevanI striyAnA lehathI striyo bhae pramaranI hI hai. " se ki ta tiriktajoNitthIo" he bhagavan tiryagyoniH striyo DeTA abharanI hai ? "goyamA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 wwwwwww wwww jIvAbhigamasUtre wwwww " 1 joNiitthIo tivihAo pannattAo' tiryagyonika striya trividhA:- triprakArakA prajJaptAHkathitAH / 'taM jahA' tayathA - 'jalaparIbho' jalacayaiH jale caranti - gacchanti bhavanti vA yastA jalacarya:, 'thalayarIo' sthalacarya: sthaLe caranti bhavanti vA yAstA. sthaLacarya / 'khahayarIo' khecaryaH khe - prAkAze caranti paribhramanti yAstAH khecarya / 'se kiM taM jalayarIo' atha kAstA: jalacarya., jalacarINAM kiyanto bhedA iti prazna uttarayati 'jalayarIo paMcavihAo pannattAo' jalacarya: jalacarastriyaH pazvavidhAH - pazvaprakArikAH prajJatAH kathitA / taM jahA' tadyathA-' - 'macchIo jAva suMkhumArIo' matsyo yAvata zizumAryaH, matsyasya strI matya DIppatyaye ya lope piyati, tasyAH prathamAbahuvacane matsya iti rUpam / atha yAvatpadena kacchapamakaragrAhastrINA saMgraho bhavati, tathA ca - matsya kacchapama karagrAdRzizumAra strIbhedAt paJcaprakArakA jalacarastriyo bhavantIti // ' se ki taM thalayarIo' atha kAratA sthalavaryaH sthacarINA kiyanto bhedA iti prazna, uttarayatitaM tirikkhajoNitthoo" he bhadanta / tiryagyonika zriyA kitana prakAra kI haiN| "tiri joNitthI jo tivihAo pannattAo" he gautama tiryagyonikakhiyA tIna prakArakI kahAM gaI r3eM- "taM jahA" jaise -"jalayarIo, thalayarIo, khahayarIo" jalacarI, carI aura khecarI, jo jala meM calatI hai yA hota' hai ve jalacarI haiM, vo sthala meM calatI haiM yA hotI haiM ve sthalacarI hai jo AkAza meM calatI haiM-ur3atI hai - ve khecarI hai / " se kiM taM jalaparIo" he bhadanta ! jaLacara striyo ke kitane prakAra bheTa haiM ' gAtama ! 'jalayario paMca vidyAo pannattAo" jalacara miyo ke pAMca bheda haiM- "taM jahA " "jase- "macchio jAva muMsumArio striliGgavAlI machalo yAvat supamArI yahA~ yAca pada se kacchapI makarabI, grAhasrI ina tona jalacaratriyoM kA saMgraha huA he isa prakAra matsyastrI, kUrmastrI, marurakhI grAhasrI aura zizumArastrI ke bheda se pAMca prakAra kI jalacaratriyAM hotI haiM / "se kiM taM thalayario" thalacarastriyAM he bhadanta ! kitane prakAra kI hotI hai ? gautama ! "thalacario duvidhAo tirikkhajoNitthao tivihAya paNNattAo" he gautama! tiryagyoniH striye| traNa prakAranI mahevAmA Ave che "taM jahA" te pramANe che "jalayarIo, thalayIo, khahayarIo" 4sayarI, sthalacarI ane khecarI je jaLamAM cAle che, agara jaLamAM rahe che, te jaLacarI kahevAya che je sthalamAM cAle che, agara rahe che, te sthalacarI kahevAya che je AkAzamA cAle che-uDe che te jeyarI mahedAya che " se ki ta jalayaroo" he bhagavan bhayara striyonA DeMTalA lete| che ? "gomA ! jalacarIo paMcavihAo paNNattAo" he gautama ! sayara zriyAnA paMtha, leDhA ahelA che. "ta jahA " te yA pramANe he "macchIo jAva suMkhumArIo" zrI cinha vAlI mAchalIe, kAcIe, magharI, grahakSmI arthAt Aho, ane susumArI eTale matsya zrI habha strI, bha42 strI, grADu strI, ane bhisumAre strI, gA rItenA lehathI pAMtha praharI sara striyo hoya hai " se ki taM thalayarito" he bhagavan sthArastriyo mero pRthvI para yakSavA vANI striyonA DeTA ho uDelA he ? " goyamA ! thalayarIo Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 365 'thalayarIo dubihAo pannattAo' sthalacaryo dvividhA:- dviprakArikAH prajJatA - kathitAH, 'taM jahA tathA 'cauppadIo ya parisappiNIo ya' catuSpadyazca parisarpiNyazca ! 'se kiM taM cauppadIo' atha kAstAzcatuSpadyaH, catuSpadastrINAM kiyanto bhedA bhavantIti prazna, uttarayati - "cauppaIo cauvihAo pAo' catuSpadya catuSpadastriyaH caturvidhAH prajJatAH kathitA iti / 'taM jahA ' tadyathA - 'egakhurIo jAva saNapphaIo' ekakhuryo yAvat sanakhapadyaH, atra yAvatpadena dvikhuraNDI padastrIyorgrahaNaM bhavati, tathA ca-1 - ekakhuradvi khuragaNDo padamanakhapadastrIbhedAt catuSpada striya catuSprakArA bhavantIti / 'se kiM taM parisapiNIo' atha kAstAH parisarpiNya iti prazna uttarayati - 'parisappiNIo duvidhA pannattA' parisarpiNyo dvividhAH - dviprakArikA prajJaptA. -kathitAH 'taM jahAM' tayathA- 'utpasippiNIo ya suyaparisappiNIo ya' ura parisarpiNNazca bhujaparisarpiNyazca 1 , pannattAo" sthalanarastriyAM do prakAra ko hotI haiM "taM jahA" jaise "cauppadIo ya parisappiNIo ya" catuSpadI triyA~ aura parisarpiNI liyA~ "se kiM taM cauppadIo" he madanta ! catuSpadAstrayo ke kitane bheda haiM ? gautama 1 " cauSpadIo caucciddAma paNNattAo" catuSpadIstriyAM cAra prakAra kI kahI gaI hai "ta jahA " jaise - "egakhurIo jAva saNapphaIo" eka khura vAlI striyAM yAvat sanakhapadavAlI striyA~ yahAM yAvatpada se do khura vAlI striyAM aura gaNDI pada striyAM ina do kA saMgraha huA hai ataH eka khurI dvikhurI gaNDIpadI aura sanakhapadI ke bheda se catuSpadastriyA~ cAra prakAra kI ho jAtI hai / "se kiM taM parimappiNIo" he bhadanta ! parisarpiNI striyAM kitane prakAra kI hotI hai| gautama | "parisappiNIo duvihA pannatAo" parisapiNI striyAM do prakAra kI hotI hai "taM jahA" jaise- "uraparisappiNIo yayaparisappiNIo " ura parisarpiNI jo chAtI ke bala se calatI haiM, bhujaparisarpiNI jo bhujAo se dubihAo pannatAo" sthasayara siyo me abharanI hoya he "taM jahA" te mA prabhAthe che "upapadIo ya parisappiNIo ya" yatuSyahI khiyo bhane parisarpithI striyo "se kiM taM cauppadIo" se lagavan yatuSyadA striyAMnA DeTalA leho mhelA hai. "goyamA ! caupapadIo cauvvihAo paNNattAo" he gautama ! yatuSyahI khiye| yAra prAranI uDevAbhA yAveta he " jahA" te Ama che. "pagakhurIo jAva saNaphaImo" me jarI vANI yAvat sanamayahavANI striyA saMhiyAM yAvatpathI me gharI vANI zriye, ane ga'DIpadavALI ciyenA sagraha thayela che eTale ke--eka kharI vaLI, e kharI vALI, ga'DIpI ane sanakhapI e bhedathI catuSpada striye cAra prakAranI thAya che. bse kiM taM parisappiNIo" he bhagavan parisarpilI striyo DeTA amaranI uhelI che ? "goyamA ! parisapiNao duvidhA paNNattA" he gautama! parisarpiNu siyo me bhArI thAya che, "ta~ jahA" te mA prabhAve he 'uraparisappiNIo ya bhuyaparisappiNIo ya" 72 parisarpiNI mero the| chatInA gaNathI yAve he te tathA pari Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pre 366 jIvAbhigamasUtra urasA hRdayena parisarpanti - calanti yAstAstathA / bhujaparisarpiNyazca bhujAbhyAM yAH parisarpanti - calanti tAstathA / 'se kiM taM uraparisappiNIo' atha kAstA uraH parisarpiNyaH ? bhagavAnAha - uraparisappaNIo tividyAo pannattAo' ura parisarpiNyastrividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tathathA - 'ahIo' adyaH - ahistriyaH 'ayagarIo ajagarya :- zranagarastriyaH 'mahoragAo' mahoragyo mahoragastriyaH / 'setaM parisappaNIo' tA etA ahikhyAdaya uraH parisarpiNyo nirUpitA iti / / ' se ki taM parisappiNIo' atha kAstA bhujaparisarpiNya iti praznaH, uttarayati - bhuyapasippiNIo agavihAo pannatAo' bhujaparimarpiNyo'nekavidhAH - anekaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, 'taM jahA ' tadyathA - 'goDIo' godhikAH 'NaulIo' nakulyaH 'sedhAo' sedhA. 'selIo' zailyakA. 'saraDIo' saraTya. 'lerithIo' sairindhyaH 'sasAo' zazAH 'khArAo' khArAH 'paMcaloiyAo' paJcalaukikAH 'caTappayAio' catuSpadikA. 'mUsiyAo' mUSikAH muguMsIo mugumikA. dIrgharoma calatI hai| inameM 'se ki ta uraparisappiNIo' ura parisarpiNI kitane prakAra kI hotI hai isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM " gogramA" he gautama ! ' uraparisappiNIo tivihAo paNNattAo' ura parisarpiNI tona prakAra kI hotI hai 'taM jahA' jaise - " aDIo ayagarIo, mahoragIo" mahistrI sAmAnya sarpastrI, ajagarastrI, gaura mahoragastrI 'se taM pasipiNIo" isa prakAra se the parisarpiNIyoM striyAM kahI haiM "se kiM taM bhuyaparisappiNIo" he bhadanta ! bhujaparisarpiyo ke kitane bheda hote haiN| gautama | "bhuyaparisappiNIo aNegavihAo paNNattAo" bhujaparisarpiNiyo ke aneka bheda hote haiM "taM jahA " jaise- "gohIo" godhikA "ulIo" nakulI 'sevAo' sedhA "selAo" selA "saraDIo " - saraTI - giragiTakhI "sasAo" zazakI - kharaMgosakhI "khArAo" khoga 'paMcaloIyAo' paMcalaukika - bhujaparisarpa kI eka jAti sarpiNI eTale ke-jee bhutRA--hAthanA khaLathI cAle che te A pramANe parisarpiNI khiyAnA me seho aisA che. 'se ki taM uraparisappiNIo" se lagavan 32 parisarpithI DeMTalA prAranI hoya he ? "goyamA' he gautama | "uraparisappiNIo tivihAo paNNattAo" 2: parisarpiNI striye / trayu prahAranI hoya he "taM jahA " te traSu praarI mI pramANe che. "ahIo ayagarIo, mahoragIo" ahisI - bheTate he sAmAnya sarpAnI strI, nagara sI, bhane bhoragakhI, "se tta parisapiNIo" mA prabhAye yA parisa ciMdhI khiyonA ho "se kiM taM bhuyaparisaSNIo" he bhagavan luTa parisarpiNI striyAMnA bheTalA leho he che ? "goyamA ! bhuyaparisappiNIo aNegavihAbho paNNattAo" huM gautama / bhuja parisasipIenA aneka bheMTA thAya che, ' ta jahA" he bhA prabhA " gohAo " godhiza - dhI "NaulIyo" naDusI -- noNIyAnI strI "seghAo" sedhA zAvaDI nA zarIramAM aMTA hoya che " se lAo" sevA 'saraDIo" athaMDI "sasAmo" sasatI Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrutant ater prati0 2 trividhapratipattinirUpaNama 367 bahulapuMcchA rbhurjaparisarpa jAtIyA: 'TALI' iti bhASA prasiddhA', teSAM striyaH / 'gharoliyA' gRhagodhikAH 'chiyakalI' visaMbharI iti bhASA prasiddhA. / ' golhiyAo johiyAo viracirAliyAo' golhikAH yodhikA. viracirAlikAH, ete dezato lokatazca vijJeyAH 'se taM zuyaparisappiNIo' tA tA bhujaparisarpiNyo nirUpitA iti / 'se kiM taM khayarIo' atha kAstAH khecarya khecara strINAM kriyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - 'khahayarIo caunvihAo pannattAo' khecaryazcatuvidhA - catuSprakArikA' prajJatA. - kathitA. caturvidhatvameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' Fear 'Train jAva viyayapakkhiNIo se taM khahayarIo' carmapakSiyo yAvada vitatapakSiNya', tA etAH khecarya:, atra yAvatpadena - lomapakSiNI samudgapakSiNInAM saMgraha. / samprati -- tiryagyonikastrIsvarupasaMharannAha - ' se taM' ityAdi, 'se taM tirikkhajoNi tthIo' tA etA stiryagyonikAH striyo bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // "caupayAio" catuSNadikA, "sUsiyAo" mUSikA - cuhiyA "muguMsIo gharoligAo, gohiyAo jovhiyAo viracirAliyAo" mugusiyA, gharoliyA Adi ye saba khIliGga bhujaparisarpiNiyAM deza se aura lokase - dezakI bhinna 2 bhASA se aura loka ke bhinna vyavahAra se jAne jA sakate haiM / " se kiM taM khahayarIo" hai bhadanta / khecara striyoM ke kitane bheda haiM ? gautama ! " khahayarIo cauvvihAo paNNattAo" khecarastriyoM ke cAra bheda hai / "taM jahA" jaise- "cammapakkhiNIo jAva viyayapakkhiNIo settaM khahayaroo" carma pakSI triyAM vAgulI, camagAdara Adi yAvat vitata pakSiNiyAM yAvatpada se lomapakSI striyA aura samudraka pakSI striyAM inakA saMgraha huA hai / " se ttaM tirikkhajoNio" isa prakAra se tiryagyoni katriyoM kA yaha bheda prabheda sahita kathana kiyA hai / "khArAo" mArA" paMcaloIyAo" payasI-luna parisarpanI menana "tra uppayAio" yatuSyahi "mUsiyAo" bhUSi-haraDI "mugu sIo" gharoliyAo, joldiyAo viracirAliyAo" mugusiyA - nANIyAnI me latI strivizeSa, dharoNI vigere A tabhAga bhujaparapUNIyA deza bhedathI tathA leAkabhedathI--eTale ke dezanI jUdI jUdI bhASAthI ane lAkanA jUdA jUdA vyavahArathI samajI zAya che. "se kiM taM khayarIno" he bhagavan meyara striyAnA TalA leho udyA che ? "goyamA ! khahayarIo, cavvihAo paNNattAo" gautama ! meyara striyA yAra prahAranI vAmAM Ave che "taM jahA" te yA pramA che. - "cammapakkhINIo nAva viyayapakkhiNIo se ptaM khahayarIo" arbha pakSinI strInIM jAtA-eTale ke vAgoLa-cAmAcIDiyAM vigere yAvat vitata pakSiNIya aIiyA yAvapadathI lema pakSInI strI eTale ke rUvATA vALA pakSInA sri ane samudgaka pakSinI strI tate ne| saMgraha thayo che, "se ttaM tirikkhanoNI o" A rIte tiryagyoniGa striyA yA neha prabhede sahita karyuM kathana che Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jIvAbhigamana samprati-manuSyastrI nispayituM prazcayannA-'se ki taM' ityAdi se ki taM maNussitthIoM atha kAstA manuSyastriyaH, manuSyastrINAM kiyanto bhedA iti : uttaragati-maNussitthIo' tivihAo' paNNattAo manuSyastriya. trividhAH-niprakArakA prajAtA'- aztiAH / vaividhyameva dA. yati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kampsamRmiyAo' karma bhUmikA:- karmabhUmisaMjAta manuSyastriyaH 'akammama miyAo' akarma bhUmikA. ---akarmabhUmisaMjAtamanuSyastriya. 'aMtaradIviyAo' antaradvIpikA:----antaradvIpasaMjAtamanuSyastriya.. tathA ca-karmabhUmikA'karmabhUmikA untaradvIpikA bhedena manuSyastriya. --- trividhA bhavantIti bhAvaH mantaradIpikA: strI.nirUpayituM prazna - yannAha 'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM ataradI viyAo' atha kAstA antaradIpikAH, / antaradvIpajAtamanuSyastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttagyati --- 'aMtaradIviyAo aTTAvIsaivihAo pannattAo' antaraddIpikA:- antaradvIpajamanuSyastriyaH aSTAviMzatividhA.aSTAviMzatiprakArAH prajaptA -kathitAH / tAdRza bhedameva darzayati'jahA' ityAdi, 'taM jahA tadyathA-'egorUviyAo' ekokikA' ekorUka nAmakIparicaya' / 'AbhAsiyAoM' AbhAsikA:-AbhAsadvIpajamanuSyastriyaH 'jAva suddhadaMtIo' yAvat zudvadantikA. zudvadantadvIpajamanuSyaH, atra yAvatpadagrAhyAH sarvA api antaradvApajA manuSyA prajApanAyAH prathame jIva gama ____ isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-' se kiM taM maNustitthIo' he bhadanta ! manuSyantriyoM ke kitane bheda haiM / gautama ! 'maNussitthIo tivihAmo pannattAyo' manuSya striyoM ke tIna bheda hai / "taM jahA" jaise-'kammabhUmiyAo, ammabhUmiyAo aMtaradIviyAo' / karmabhRmija striyA~ 1 akarmabhUmikastriyA 2, evaM antaradvIpajajiyA 3, "se kiM taM aMtaradIviyAo" he bhadanta ! antaradvIpaja striyoM ke kitane bheda hai / gautama ! 'aMtaradIciyAo aTThAvIsahavihAo pannattAo' antara dvopaja striyoke aTThAisa bheda haiN| "taM jahA" jo isa prakAra se haiM- "egorugiyAo, AbhAsiyAo, jAva muddhadaMtIo" ekoruka nAmaka dvIpakI manuSya striyAM, AbhASa nAmaka dvIpakI manuSya striyAM, yAvat zuddha dantanAmaka dvIpakI manuSya striyA, have manuSya strinuM kathana karavAmAM Ave che - AmA gotama svAmIe prabhuna me pUchyu cha ?--"se kiM taM maNussitthIo" he sAvana manuSya zriyA nA keTalA bhede kahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che. ke-- "goyamA ! maNussitthIyo tivihAyo paNNattAo" manuSya strIyAnA taya ho 4aa cha, "taM nahA" te leho mA prasAe che "phasmabhUmiyAmI akammabhUmiyAge, aMtaradIvi yAo" bhabhi liyo 1 bhUbhira striyo 2, mane matadvI5 zriye! 3 "se kiM taM aMtaraMdIviyAmo" lagavana bhatI5 striyAMnA sA ho yA che "goymaa| aMtara dIviyAo ahAvIsaivihAo paNNattAmo" gautama ! matadIpa siM yA vIsa mAranI hI cha ta jahA'' te ma4yAvIsa prAranA ho mA pramANe cha "egoru giyAo AbhAsiyAo, jAva suddhadaMtIo" 24nAmana dvIpanI bhanuSyastriyo, gAlA nAmanA dviIpanI manuSyastriya kAvat zuddha da ta nAmanA dvIpanI manuSyastra arjayA yAva Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpam 369 prajJApanApade draSTavyAH, teSAM striyaH antaradvIpikAH antaradvIpajamanuSyastriyo'STAviMzati,vidhA vijJeyA iti / 'se taM aMtaradIviyAo' tA etA ekorukadvIpikAyAH striyo'ntaradvIpajA nirUpitA iti / antaradvIpikAH strAH nirUpyAkarmabhUmikAH nirUpayituM praznayan Aha---'se kiM taM' ityAdi. 'se ki ta akammabhUmiyAo' atha kAstA. akarmabhUmikAH, akarmabhUmika strINAM kiyanto medA iti prazna , uttarayati-'akarmabhUmiyA tIsadihAo pannattAo' akarmabhUmekA striMzadvidhAH-triMzatprakArakAH prajJaptA iti / trizadbhedameva darzayati taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'paMcasu hemavaesa' paJcasu hemavateSu 'paMcasu eraNNa vaesu' paJcasu airaNya. vateSu 'paMcasu harivAsesu' paJcasu harivarSeSu 'paMcasu rammagavAse su' paJcasu ramyakavarSeSu 'paMcasu devakurAsu' paJcasu devakuruSu paMcasu uttarakurAsu paJcasu uttarakuraruSu, eteSu haimatavAdiSu triMzatsu akarmabhUmivarSeSu samutpannAnAmakarmabhUmijAnAM manuSyANA striyo'karmabhUmikA striMzadvidhA bhavantIti bhAvaH / 'settaM akammabhUmiyAo' tA etA striMzad akarmabhUmikA. striyaH nirUyahA~ yAvatpada se prajJApanA sUtra meM kathita samasta antaradvIpaja striyoM kA saMgraha huA hai / ataH vaha pATha vahIM se dekhalenA cAhiye "se taM aMtaradIviyAo" isa prakAra se nirUpita ye ekorUka nAmaka dvIpa AdikI striyAM antaradvIpaja striyAM haiN| 'se ki ta akammabhUmiyAo" he bhadanta ! akarmabhUmijastriyo ke kitane bheda hote hai / goyamA ! "akammabhUmiyAo tIsavihAo pannattAo" he gautama ! akarmabhUmija striyo ke tIsa bheda hote hai| "taM jahA" jaise'paMcama hemavaesu" pAMca haimavata kSetrome utpanna huI "paMcasu eraNNavaesu' pAMca airaNyavata kSetroM meM utpanna huI, 'paMcasu harivAsesu' pA~ca harivarSa kSetro meM utpanna huI 'paMcarammagavAsesu' pAMca ramyaka varSa kSetra meM, utpanna huI 'paMcadevakurAsu" pAMca deva kuruoM meM utpanna huI, "paMcasu uttarakurAma" evaM poca uttara kuruoM meM utpanna huI isa prakAra se ye 'akasmabhUmiyAo" tIsa akarma bhUmijastriyAM haiM / "se ki ta kammabhUmiyAo" he bhadanta ! karmabhUmija striyAM tpadathI prajJApanA sUtramAM kahela aMtaradvIpanI saghaLo strine saMgraha thayela che. tethI te pATha tyAMthI na samajha a. "se taM aMtaradIviyAoM" 2 pramANe / me|34 nAmanA dIpanI striyo, ane 25 taradvI5 striyAtu ni3594 42 cha "se ki ta akammabhUmiyAo' bhagavan mabhUmi niyonATA ho // cha 1 "goyamA ! akammabhUmiyA tIsavihAo paNNattAo" gautama ! ma bhUmikA striyAMnA trIsa leho pA cha. 'taM jahA" a trIsa meha! mA prabhArI cha --'paMcasu hemavapasu" pAMya bhavata kSetrImA utpanna thayeTI striyA, "paMcasu eraNNavaesu' pAMya 29yakta kSetramA 64nna thayesI siyA "paMcasu harivAsesu" pAMya hariSa kSetramA utpanna thaye. striyA, "paMca rammagavAsesu" pAMya 2bhya kSetramA utpanna thayesI liyA, "paMca devakurAsu" pAya vazammAmA utpanna thayesI striyo "paMcasu uttarakurAsu" tathA pAMya uttara zobhA S4-1 ye striyA mA 47 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jIvAmigamasUtra pitA iti / 'se kiM taM kammamiyA' atha kAstAH kargabhUmikAH striyaH karmabhUmikAH strINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayatti 'kammabhUmiyA pANarasavihAo pannattAoM' karma bhUmikAH striyaH paJcadazavidhA:-paJcadazaprakArakAH prajJaptA:-kathitAH / 'taM jahA' tathayA 'paMcamu bharahesu' paJcasu bharatakSepu 'paMcasu eravaesa' paJcasu airavateSu paMca mahAvidehamu' paJcama mahAviye hepu, eteSu paJca paJcasu bharatairavatamahAvidehAkhyepu karma bhUmikSetreSu samutpannAnAM manuSyANAM striyaH karmamamikAH pazcadazaprakArakA bhavantIti bhAvaH / 'se taM phammabhUmigamaNussityIyao' tA etAH karmabhUmikA manuSyastriyaH iti / manuSyastrIrupasaMhannAha-'se taM maNussityIyao' tA etA manuSyastriyo nirUpitA iti // kramaprAptAH devastrIH nirUpayituM praznayannAha-se ki te' ityAdi 'se kiM taM devisthiyAo' atha kAstA devastriyaH-devastrINAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati-'devisthIo ca vivhA pannattA' devastrIyazcaturvidhAzcatuSprakArakA prajJaptA--kadhitA ini prakAramedameva darzakitane prakAra kI kahI gaI hai ? 'goyamA' he gautama ! "kammabhUmiyA pannarasavihAo pannattAyo" karmabhUmijastriyAM pandraha prakAra kI kahI gaI hai "taM jahA" jaise-"paMcala bharahesa" pAMca bharata kSetroM kI, "paMcasu eravaesa" pAMca airavata kSetro kI "pacasa mahAvidehera" pA~ca mahA videhoM kI aise pandraha kSetroM kI striyAM pandraha prakArakI hotI hai, 'se taM kammathUmagamaNussitthI o' isa prakAra se ye pandrara striyA~ karmabhUmija striyA~ kahI gaI haiN| 'se taM maNussitthIo' manupyastriyA~ kA yaha prakaraNa samApta huA / aba sUtrakAra kramaprApta devatriyoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "se kiM taM devisthIo" he bhadanta / devastriyoM ke kitane meda hai ? gautama ! "devitthIo cauvivahA pannattA" devastriyoM ke cAra bheda haiM / "taM jahA" jo isa prakAra se haiM-"bhavaNavAsi devitthIo vANamaMtaradevitthIo, joisiyadevitthIo, vemANiyazata yAtrIsa prAranI "akamma bhUmiyAo" mama bhUbhina striyo cha. "se ki taM kammabhUmiyAo" mAvAnbhabhUbhira striyoTA 12nI sI cha ? "goyamA! kammabhUmiyA. pannarasavihAo pannatAogautama! mUbhi striyA 5422nI 4sache. "taM jahA" te yA pramANe che. "paMcasu bharahesu" pAya sarata kSetrAmA utpanna thayeTI striyo, "paMca paravasu" pAMya saravata kSetrAmA utpanna thayesI striyA, "paMcasu mahAvidehesu" pAMya mahA videhomAM utpanna thayelI ciyo A pramANe 5 dara kSetromAM paMdara prakAranI skiA thAy che. "se ta kasmabhUmigamaNussitthIo" mA prabhAe 20 562 2nI striyAne bhabhUmikA manuSya strayo vAmAM mAvesa cha. "se taM maNussitthImo" 2 // prabhArI manuSya striyAnA bhede kahyA che havesUtrakAra kramAgata devanI prinuM nirUpaNa kare che. AmAM gautama svAmI prabhune sad pUche che -"se ki ta devisthIo" bhagavan va niyonA sA seTI 49sA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmm 'prameyadhotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 371 yati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'bhavaNavAsidevisthIo' bhavanavAsidevastriyaH 'vANamaMtaradevitthIyo' vAnavyantaradevastriyaH, 'joisiyadevisthIo' jyotiSkadevastriyaH, 'vemANiyadevitthIo' vaimAnikadevastriyaH tathA ca bhavanavAsinyo vAnavyantoM jyotiSkyo vamAnikyazcatasro devastriyo bhavantIti / tatra prathamopAcAH bhavanavAsidevastrIH nirUpayitumAha'sa kiM taM bhavaNavAsidevitthIo' atha kAstAH bhavanavAsidevastriyaH bhavanAsidevastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayati-'bhavaNavAsidevitthIo dasavihA pannattA' bhavanavAsidevastriyaH dazavidhAH dazaprakArakAH prajJaptAH-kathitA prakArabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA'tadyathA 'asurakumAra bhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevitthIo' asara kumArabhavanavAsidevastriyo yAvatstanitakumArabhavanavAsidevastriyaH, atra yAvatpadena nAgakumArAdInAM saMgrahaH tathA ca bhavanavAsidevAnAM dazavidhatvAt te ete dazavidhAH-asura nAga suvarNa-vidyudagnidevitthIo" bhavanavAsI devastriyAM, vAnavyantara devastriyAM, jyotiSya devastriyAM aura vaimAnika devatriyAM / "se kiM taM bhavaNavAsidevitthIo" he bhadanta ? bhavanavAsI devastriyoM ke kitane bheda hai / gautama ! "bhavaNavAsidevitthIo dasavihA paNNattA" bhavanavAsi devoM ke 10 meda hone se unakI striyo ke bhI dazabheda hai / "taM jahA" jo isa prakAra se hai| "amurakumArabhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevitthIo" asurakumAra bhavanavAsi devastriyAM yAvat stanitakumAra bhavanavAsi deva striyAM / yahA~ yAvatpada se anya samasta bhava navAsI devoM ke bheda dasa hai jo isa prakAra se hai-bhavanavAsI devoM kI striyoM kA saMgraha huA hai| jaise-ke asurakumAra to mUla meM hI kaha diye gaye haiM, aura dasavAM stanitakumAra bhI sUtrapATha meM kaha diye haiM bAkI ke ATha nAma isa prakAra se haiM-nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra, cha ? "goyamA ! devisthIo caunvihA paNNacA" gautama ! hepanI zriyo yAra prAranI 4DI che, "taM jahA" tayAra praa2| mA prabhAko che.- "bhavaNavAsidevitthIo, bANamantaradevitthIo, joisiyadevisthIo vemANiyadevitthIo" savanavAsI havanI riyA vAnanyanta2 hevanI liyo, nyotiS vanI thiyo mana vaimAni vAnI siyo "se kiM ta bhavaNavAsidevisthIo" mAvana savanavAsI panI niyona sA ho DasA cha ? "goyamA ! bhavaNavAsidevisthIo dasavihA paNNattA" ke gautama ! sanavAsI vA dasa prakAranA hovAthI teonI strinA paNa dasa bhede kahyA che ta Ada" te A pramANe che ."asurakumArabhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevitthImo" masura kumAra bhavanavAsi devanI sri yAvata svanitakumAra bhavanavAsI devanI stri. ahiM yAvaspadathI bAkInA saghaLA bhavanavAsI devAnI strine saMgraha thaye che bhavanavAsI de dasa prakAranA che je A pramANe che.-asura ke je mUlamAMja kahela che. ane dasamAM svani Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra rU7ra dvIpo-dadhi-dizA-vAyu-stanitakumArA steSAM niyo'pi dazavidhA bhavantIti / 'se taM bhavaNavAsi devitthiyAo' tA etA dazaprakArA bhavanavAsidevatriyo nirUpitA iti // 'se ki taM vANamaMtaradevitthIo' atha kAstA vAnavyantaradevastriyaH, vAnavyantaradevastrINAM kiyanto bhedAH, iti praznaH, uttarayati-'vANamaMtaradevitthIo aTTavihAo pannattAo' vAnavyantaradevastriyo'STavidhAH aSTa prakArakAH prajJaptA--kathitA', tadevAha-'taM jahA' tadyathA-'pisAyavANamaMtaradevitthIo jAva gaMdhavyavANamaMtaradevisthIo' pizAcavAnavyantaradevastriyo yAvadgandharvavAnavyantaradevastriyaH, atra yAvatpadena bhUta -yakSa-rAkSasa-kinnara-kiMpuruSa-mahoragavyantaradevastrINA saMgrahaH' 'se taM vANamaMtaradevitthIo' tA etA vAnavyantaradevastriyaH 'se kiM taM joisiyadevitthIo' agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra / bhavanavAsI daza prakAra ke hone ke kAraNa inakI striyA bhI dasa prakAra kI kahI gaI hai| "se taM bhavaNavAsidevitthIo isa prakAra se yaha bhavanavAsi devastriyoM kA kathana samApta huA "se kiM taM vANamaMtaradevisthI mo, he bhadanta ! vAnavyantaradevastriyAM kitane prakAra kI hotI hai ? he gautama ! "vANamaMtaradevitthIo ahavihAo paNNattAo" vAnavyantara devastriyAM vAnavyantaroM ke ATha prakAra hone ke kAraNa ATha prakAra kI hotI hai| vAnavyantaroM ke ATha prakAra aise hote haiM-pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, ki puruSa, mahoraga aura gandharva yahI bAta 'pisAyavANamaMtaradevisthIo jAva gaMdhava vANa mataradAvatthoo' isa sUtrapATha dvArA spaSTa kI gaI hai ataH pizAcastriyAM bhUtastriyAM yakSastriyAM rAkSasastriyAM kinnarastriyAM kiMpuruSastriyAM aura gandharva striyAM yAvat pada se ina ATha pizAca mAdikoM kA striyoM kA grahaNa huA haiM / "se kiM taM joisiyadevitthIo" he bhadanta ! takumAra paNa sUga pAThamAM kahelaja che, bAkInA ATha nAma A pramANe che-nAgakumAra suvarNakumAra vidyakumAra agnikumAra dvIpakumAra udadhikumAra, dizAkumAra ane vAyukumAra A rIte bhavanavAsI devo daza prakAranA hovAthI teonI stri paNa dasa prakAranI ja 4sa che "se taM bhavaNavAsidevitthIo' mI pramANe mA savanavAsI vAnI jiyonu ni35 4resa che se ki ta vANamaMtara devitthIo" lagavan ! vAnavya ta2 hevenI striyo mAranI DAya che ? "goyamA ! vANamaMtaradevi sthIo aDhavihAo paNNattAo" gautama ! vAnavyanta2 hevanI niyo, pAnavyantara de| ATha prakAranI hovAthI ATha prakAranI hoya che, vAtavyantaranA ATha prakAre A pramANe che pizaya, bhUta, yakSa, rAkSasa, &iAR S35, mA201, mane gadharva me pAta "pisAya vANa maMtaradeviyAA jAva gadhavyavANamaMtaradevitthoo" mA sUtramA dvArA spaSTa 42 cha tathI (5zAya (sayA, sUta striyo, yakSasiyo, rAkSasakhiyo, 2 siyo, 6 purUSastri ane gaMdharva striye yAvat padanI o ATha pizAca stri grahaNa karavAmAM Avela cha. "se kiM taM joisiyadevitthIo" 8 sapana jyoti hevanI biyA TA prAnI Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 nividhapratipattinirUpaNam 373 atha kAstAH jyotiSkadevastriyaH ? jyotiSkadevastrINAM kiyanto medA iti praznaH uttarayati-'joisiyadevitthIo paMcavihAo pannattAo' jyotiSkadevastriyaH paJcavidhAH-paJcaprakArakAH prajJaptAHkathitA. prakArabhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'caMdavimANajoisiya devisthIo' candravimAnajyotiSkadevastriyaH 'sara0' sUryavimAnajyotiSkadevastriyaH 'gaha.' grahavimAnajyotiSkadevastriyaH 'nakkhatta0' nakSatravimAnajyotikadevastriyaH, 'tArAvimANajoisiyadevitthIo' tArAvimAnajyotiSkadevastriyaH, tathA ca candrasUryagrahanakSatratArAvimAna strI bhedAt paJcaprakArakA jyotiSkadevastriyo bhavantIti bhAva / 'se taM joisiyadevitthIo' tA etA. paJcaprakArA jyotiSkadevastriyo nirUpitA iti / 'se kiM taM vemANiyadevithIyo' atha kAstA vaimAnikadevastriyaH, vaimAnikadevastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayati 'vemANiyadevitthIo duvihA pannattA' vaimAnikadevastriyo dvividhA -dviprakArakAH prajJaptA' kathitA jyotiSka deva striyAM kitane prakAra kI hotA hai ? he gautama | "joisiyadevitthIo paMcavihAo" jyotiSkadevastriyAM pAMca prakAra kI kahI gaI hai-kyoki jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiN| inakI striyo ke nAma isa prakAra se haiM-"caMdavimANajoisiyadevitthiIo" candra vimAna jyotiSka devastriyAM, "sUra" sUrya vimAnajyotiSkadevastriyAM "yaha." graha vimAna jyotiSka devastriyAM "nakkhatta0 nakSatra vimAnajyotiSka devastriyA "tArAvimANajoisiya devitthIo" tArA vimAna jyotiSka devastriyAM tathA-candra,sUrya, graha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiM ---ataH inakI striyAM bhI pA~ca prakAra kI kahI gaya haiM 'settaM joisiyadevitthIo' isa prakAra se ye jyolika devastriyA nirUpita huI / "se ki taM vemANiyadevisthIo" he bhadanta ! vaimAnika deva striyAM kitane prakAra kI hotI hai ? he gautama "vemANiyadevitthIo duvihA pannattA" vaimAnika devatriyAM do prakAra kI hotI haiN| aDasI che 1 "goyamA! joisiyadevisthIo paMcavihAo pannattAo" jyoti vAnI liyo pAca prakAranI kahI che kemake jyotiSka devo pAMca prakAranA che temanI strinA nAme A pramANe cha- "cadavimANajoisiyadevitthIo" ya dravimAna yAti hevanI khiyA "sUra0" sUrya vimAna nyoti hevanI khiyo, "gaha0" vimAna jyoti hevanI khiyo "naklatta" nakSatra vimAna yAti heknI liyo "tArAvimANajoisiyadevisthIo" tAsa vimAna jyotiSka devanI stri A pramANe caMdra, sUrya, graha, nakSatra ane tArAvimAnanA bhedathI tiSka deva pAMca prakAranA thAya che tethI teonI striyo paNa pAMca prakAranI kahI che. "se se joisiyadevitthIo" 2pramANe jyoti hevonI liyonu ni359 428 cha "se ki ta vemANiyadevitthIo" sapana vaimAni vonI striyo TadA 12nI hI cha ? "goyamA / vemANiyadevitthIo duvihA paNNattA" gautama ! vaimAni vAnI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 374 / iti 'taM jahA' tadyathA-'sohammakappavemANiyadevitthIo' saudharmakalpavaimAnikadevastriyaH 'IsANa kappavemANiyadevatthIo IzAnakalpavaimAnikadevastriyaH, tataH paraM devInAmutpatterabhAvAt / upasaMharati-'se taM vemANiyadevisthIo' tA etA vaimAnikadevastriyo nirUpitA iti ||suu01|| samprati strINAM bhavasthitimAnapratipAdanAyAha-'itthINaM' ityAdi, sUlam-itthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! egeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhurta ukkoseNaM eNapannaM paliovamAI, egeNaM AeseNaM jahanleNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM Navapalio vamAI, egeNaM AeseNaM atomuhattaM, ukkoseNaM satta paliovamAI, ege AeseNaM jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM paNNAsaM paliovamAI // tirikvajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukosaNaM tiNNi pliovmaaiN| jalayaratirikkhajoNi tthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvakoDI / cauppayathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM liI pannattA ? jahA tirikkhajoNitthINaM ! goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM / uraparisappathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM atomuhattaM ukkoseNaM punkoddii| evaM bhuyaparisappatirikta"taM jahA" jo isa prakAra se hai-'sohammakappavemANiyadevItthIo IsANakappavemANiya devi tthIo' saudharma kalpa vaimAnika devastriyAM, aura IzAna kalpa vaimAnika devastriyAM inase Ageke devalokoM meM deviyoM kI utpatti nahIM hotI hai| "se taM vemANiyadevitthIo" isa prakAra se ye do prakAra kI vaimAnika devastriyAM kahI hai ||suu0 1 // liyA meM prA2nI 47sa che. "taM jahA' te me 2 mA pramANe cha. 'sohammakappavemA Niya aivitthImo IsANakappavemANiyadevitthIo, sIdhama 485 vaibhAni devanI striyA ane IzAna ka5 vaimAnika devanI stri AnAthI AgaLanA devalokamAM deviyenI utpatti thatI nathI. se taM vemANiyadevitthIo' mA prabhA) mA yo prAranI vaimAni vAnI strinuM nirUpaNa karyuM che. sU0 1 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Uuuuuuuuuu prameyadhotikA TokA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 375 joNitthINaM / evaM khahayaratirikkha joNitthINa jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaago| maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaMThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukko seNaM tiNNi paliovamAI dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtohuttaM ___ ukkoMseNaM desUNA puvakoMDI / kammabhUmiya maNussitthINa bhaMte ! keva___ iyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ___ ukkAseNaM tinni paliovamAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMto_ muhuttaM ukkoseNaM desUNA pubbakoDI / bharahekhayakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ? khettaM paDucca jahanneNaM , aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni pliovmaaii| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM atomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / puvvavidehaavaravideha kammabhUmiga maNussitthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvakoDI, dhamma caraNaM paDucca jahanneNaM aMtAmuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ! goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM tinni paliovamAI / saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhattaM ukkoseNaM desUNA pUrvakoDI / hemavayaeraNNavae jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovarma paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM, ukkoseNa paliovamaM, saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / harivAsarammagavAsa akamma Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAbhigamasUtre maga massityaNaM bhete ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA ? goyamA ! jamma pacca jahanterNa desUNAI do paliobasAI palio massa asaMkheEs bhAgeNa UNagAI. ukkoseNaM do palio mAI | saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMnomuhunaM ukkoseNa desRNA puvyakoDI | devakuruuttarakuru bhUmimamityaNaM saMte ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA ? gomA ! jammaNaM patra jahanneNaM desUNAI tinni palio mAI pali omana asaMkhejjaibhAgeNa UNayAI ukkoseNaM tinni palio mAI | saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhutta ukkoseNaM desUNA puvvakoDI | aMtaradIvarAjakamma bhUmaga maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM deNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM paTios amakhejjaibhAgeNa UNayaM ukkoseNa palio massa asaMkhejjaDabhAgaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNa desRNA pucakoDI |02|| 345 cAyA -ntrINAM madanta ! kiyanna kAla sthitiH prataptA ? gotama ekenAdezena maNa paJcAzatpatyopamAni / pakrenAdezena jaghanyena antarmuharttam utpana patyopani eyenAdezena jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa sapta patyopamAni vAdezena jayanyenAnamArNama utkarSeNa paJcAzatpatyopamAni // niryagyonikastrINAM pAsthitiH praNatA ? gautama jaghanyenAntarmuharttam utkarSeNa trINi niyaMgyonikasvInAM bhadanta 1 kiyantaM kAlaM sthitiH pradIptA mAtama karSaNa sUryakoTi 1 catuSpadastharaniryagyonikavanapAla sthitiH pratnA ? yathA niryagyonikakhoNAma gautama ! patiyAgamAni / uparisarpasthalacara tiryagyonikoNAM patimA? gonama jayantamuka pazupatiryagyoniyarINAmayi | payaMsesaratiryagyonikastrINAM patyopasyAnyeyabhAgaH / manuSyastrINAM bhadanta ! freei moma 1 / pUrvodri Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.mmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwww prameyadhotikA TIkA prati02 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 377 kAlaM sthiti. prajJaptA 1 gautama 1 kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSaNa trINi palyopamAni / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrva'koTiH / karma bhUmikamanuSyastrINAM adanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJAptA ? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa trINi palyopamAni. dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkaSaNa dezonA pUrvakoTiH / / bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prAptA ? gautamaH | kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUttamutkarSeNa trINi palyopamAni, dharma caraNa pratItya jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / pUrva videhAparavidehakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSaNa pUrvakoTiH / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSaNa dezonA pUrvakoTiH akarmabhUmikamanuSya strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama | NER pratItya jaghanyena dezonaM palyopamaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSaNa trINi palyopamAni saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTi / haimavatairaNyavatayorjanmapratItya jaghanyena dezona palyopamaM palyopamasyAsaMkhyayebhAgenonakam utkarSeNa palyopamam / saMharaNaM pratItya jaghanyenAnta mahatam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / harivarSaramyakavarSA'karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA 1 gautama ! janma pratItya jaghanyela dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena une, utkarSeNa dve palyopame / saMharaNaM pratItya jaghanyenAntamahUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastrI bhadanta ! kiyanta kAlaM sthitiH prajJAptA ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezonAni zrINi palyopamAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonakAni, utkarSeNa trINi palyopamAni / saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / antaradvIpakAkarma bhUmika manuSyastrINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezona palyopamasyAsaMkhyeyabhAga palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena Unakam / utkarSeNa palyopama syAsaMkhyeyabhAgam , saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA puurvkottiH||suu02|| / TIkA-'itthINaM maMte !' strINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH-AyuSyakAlaH prajJaptA-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, striyoM kI bhavasthiti kA kathana karate haiM - "itthI gaM bhate / ityAdi ||suu0 2 // TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ? "itthI NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" striyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? "goyamA ! 'egeNaM Ade sUtrA2 biyAnI sthitinu 4thana re cha 'itthI NaM bhate chatyAdi TItha-gautama svAmI prasuna me pUchyu cha 2-3 sagavan "itthI NaM bhaMte ! kevAyaM kAla ThiI paNNatA" liyonI napAsthiti sA janI 43 cha ? yA prazna nA Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 sasya jayanyasthitacca izAnakA eka prakAra jIvAbhigamasatre 'goyamA' he gautama ! 'egeNaM AdeseNaM' ekenAdezena-anAdezazabdaH prakAravAcI 'Adesotti pagAro' iti vacanAt , tathA cakena prakAreNa eka prakAramadhikRtya-ekApekSayetyarthaH / 'jahanneNaM aMto muhatta' jaghanyenAntarmuhUrtam jaghanyenAntarmuhUrtapramANA sthiti rityarthaH, etacca tiryaGamanuSyasyapekSayA kathitam anyatraitAvatpramANasya jaghanyasthiterasaMbhavAt iti / 'ukkoseNaM paNapannaM paliocamAI' utkarSeNa paJcAzatpalyopamAni etacca izAnakalpAparigRhItadevyapekSayA kathitamiti / 'egeNaM AdeseNaM' tathA ekenAdezena-ekena prakAreNa ekaM prakAramadhikRtya ityarthaH / 'jainneNaM aMto muDuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta strINAM sthitiH, etattathaiva tiryaDmanuSya syapekSayA,kathitam 'ukkoseNaM Nava paliocamAI" utkarpaNa navapalyopamAni strINAM sthitiriti, etat izAnakalpaparigRhItadevyapekSayA kathitamiti / 'egeNaM AdeseNaM jahanneNaM aMto muhutta' tathA ekenAdezena-ekena prakAreNa tu jaghanyenAntarmuhUrtam , prAgavat , 'ukkoseNaM satta seNaM jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM paNapannapaliocamAI' eka prakAra se arthAt ekaapekSA se striyoM kI bhavasthiti jaghanya to eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa pacapana palyopamakI kaho gaI hai| yahAM jo jaghanya sthini eka antarmuharta kI kahI gaI hai vaha tiryazca trI aura manuSya strI kI apekSA lekara kahI gaI hai kyoMki ora jagaha itanI kama jaghanya sthiti striyoM ko nahIM banatI hai| aura jo pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti kahI gaI hai vaha IzAnakalpa kI aparigRDIta deviyoM kI apekSA se kahI gaI hai| "egeNaM AdeseNaM-jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM Nava paliovamAI" eka dUsarI apekSA se-striyoM kI bhavasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se nau palyopama kI hai yaha kathana IzAna kalpa meM parigRhIta deviyoM kI apekSA se kiyA gayA haiM "egeNaM AdeseNaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM uttarabhAM prabhu gautama svAmIna / chaThe-goyamA ! pageNaM AdeseNaM jahaNNeNaM aMto muhattaM ukkoseNa paNapannapalimovamAI' me thI arthAt me apekSAthI liyonI bhavasthiti jaghanyathI te eka aMtamuhUrtanI kahevAmAM Ave che. ane utkRSTathI , papa paMcApana popamanI kahela che ahiMyAM je jaghanya sthiti eka aMtarmuhartanI kahI che, ane utkRSTa sthiti paMcAvana palyopamanI kahI che te tiryaMca strI ane manuSya strInI apekSAthI kahevAmAM Avela che. kemake anya sthaLe sitranI jaghanya sthiti ATalI ochI banatI nathI ane 55 paMcAvana palyopamanI je utkRSTa sthiti kahela che, te IzAna 485nI a52yaDa hevIyAnI apekSAthI usa cha "egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ato muhattaM ukkoseNa NayapalioSamAi" mIla me apekSAthI striyAMnI lapasthiti nyathI to eka aMtarmuhUrtanI che, ane utkRSTathI nava palyopamanI che. A kathana IzAna ka95mAM hue 42a viyAnI apekSAthI 42vAmAM mAvesa cha. 'pageNaM bhI apekSAthI na patyApama "pageNa AdeseNaM jahaNaNaM aMtomuhurta ukako Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 379 paliovamAI' utkarSeNa sapta palyopamAni, etat saudharmakalpaparigRhItadevIradhikRtya kathitamiti / tathA 'egeNa AdeseNaM jahanneNaM aMto muDutta' ekenAdezena-ekena prakAreNa jaghanyenAntarmuhUrtam , 'ukkoseNaM pannAsaM paliovamAI' utkarSeNa paJcAzat palyopamAni, etattu saudharmakalpA'parigRhItadevyapekSayA kathitamiti / taduktam saparigaheyarANa sohammIsANa paliya-sAhIyaM / ukkosasattapannA navapaNapannA ya devINaM // 1 // saparigrahetarANAM saudharmazAnAnA palyopamaM sAdhikam / utkRSTataH saptapaJcAzannava paJcapaJcAzacca palyopamAni devInAmiti / / evam-uktaprakAreNa samuccayataH strINAM jaghanyata utkarSatazca sthitimAnaM kathitam samprati tiryak ruyAdi medAnAzritya sthitimAnaM kathiyituM praznayannAha-'tirikkhajoNitthINaM satta paliovamAI" eka tIsare prakAra kI apekSA se striyoM kI bhavasthiti jaghanya se to antarmuharta kI hai-aura utkRSTa se sAta palyopama kI haiN| yaha saudharmakalpa meM parigRhIta deviyo kI apekSA se kathana kiyA gayA haiM "egeNaM AdeseNaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM pannAsaM paliovamAiM" tathA-eka caturtha prakAra kI apekSA se jaghanyasthiti to striyoM ki ekamantarmuharta kI haiM aura utkRSTa sthiti pacAsa palyopama kI haiM yaha kathana saudharmakalpa meM aparigRhIta deviyo kI apekSA se kiyA gayA hai / taduktam -''sapariggaheyarANaM sohammIsANa paliyasAhIyaM / ukkosasattapannA nava paNapannA ya devINaM" pUrvokta jo utkRSTa sthiti meM antara kahA gayA haiM usI ke sambandha meM yaha gAthA prakAza DAlane ke liye kahI gaI hai isa prakAra sAmAnyataH striyoM kI jaghanya aura utkRSTa se bhavasthiti kA pramANa kahakara aba sUtrakAra tiryakatrI Adi ke bheda ko Azrita kara seNaM satta palimocamAi" trI me prA2nI apekSAthI striyonI sthiti nya thIte aMtarmuhUrtanI che, ane utkRSTathI sAta palyopamanI che. A kathana saudharma ka95mAM parigRhIta-rasa vIyonI apekSAthI 42vAmAM mAvesa cha, "egeNaM sAdeseNaM jahanneNaM ato muhattaM ukkoseNaM pannAsaM paliovamAi" tathA me yAthA ||2nii apekSAthI dhanya sthiti te strinI eka antarmuhUrtanI che, ane utkRSTa sthiti pacAsa patye 5manI che. A kathana saudharma kalpamAM aparigrahIta deviyenI apekSAthI kahevAmAM Avela che. taduktam "sapariggaheyarANa sohammIsANa paliyasAhiyaM ukkosalattapannA navapaNapaNNA ya devINaM" pUtine aSTa sthitimA ma tara vAmAM mAvesa cha, tanA samayamA prakAza karavA mATe A gAthA kahevAmAM Avela che A rIte sAmAnyataH trinI jaghanya ane utkRSTathI bhavasthitinuM pramANu kahIne have sUtrakAra tiryastra vigerenA bhedane Azraya karIne sapasthitinu pramANa 4 cha--mAmI gautama svAmI prabhune 5 yu cha :-tirikkhajoNi Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama 380 bhaMte' tiryagyonistrINAM bhadanta ! ' kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAkathiteti praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliomAI' jaghanye nAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi palyopamAni jaghanyokkarSAbhyAmantamuhUrtaM palyopamatrayaM ca sthitikAlaH tiryagyonikastrINA bhavatIti / utkaNi palyopamAni iti kathanaM tu devakuryAdiSu catuSpadakhIradhikRtya kathitamiti / sAmAnyatastiryag yonikastrINA sthitikAlaM nirUpya vizeSatastiryagyonikAstrINA sthitikAlaM kathayati - " jalayara' ityAdi, 'jalayaratirikkhajoNitthINa aMte' jalacara tiryagyonikatrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAla sthitiH - AyuSyakAla. prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyena nalacarI NAM sthiti rantamuhUrtam antarmuhUrtapramANA bhavatItyarthaH 'ukkoseNaM puJcakoDI' utkarSeNa pUrva ke bhavasthiti kA pramANa kahate haiM - isameM gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai - "tirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM - ThiI paNNattA" he bhadanta / tiryagyonistriyoM kI bhavasthiti kitane kAlakI kahI gaI haiM / "goyamA / jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliocamAI' tiryagyonika striyoM kI bhavasthiti jaghanya se eka antarmuhUrtta kI aura utkRSTa se tIna palyopama kI kahI gaI haiN| yahAM jo yaha tIna palyopama kI utkRSTa sthiti kA kathana kiyA gayA haiM vaha devakurU Adi meM catuSpadastriyo kI apekSA lekara kiyA gayA haiM / isa prakAra sAmAnyataH tiryagyo nikatriyoM kI sthiti kA kAla kahakara aba sUtrakAra vizeSarUpa se tiryagyonika striyoM kI sthiti kA kAla kahate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "jalayaratikkhijoNitthINaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta / jalacara tiryagyonikatriyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gai hai ? uttara meM prabhu kahate hai - goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM Gr tthINa bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' he bhagavan tiryagyoniH striyonI lavasthiti bheTalA ajanI huDevAmAM Ave che ? uttaramA prabhu che - "goyamA ! jahaNNeNaM atomuddattaM ukkoseNaM tinni paliopamAI" tiryagyoniH striyonI lavasthiti ndhanyathIkheDa a tamuhUta nI ane utkRSTathI traNu patye pamanI kahevAmAM mAvela che ahiMyAM A traNa shrsyaapamanI utkRSTa sthiti kahI che, te devakurU vigeremAM catuSpada striyenI apekSAthI kahevAmAM Avela che. A rIte sAbAnyataH tiyajhyAnika striyAnA sthitikALa kahIne have sUtrakAra vizeSa prakArathI tiya caiAnika striyeAnA sthitikALanuM kathana kare che. AmA gautamasvAmIe prabhune mevu pUgyu che - "jalayara tirikkhajoNitthoNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" huM bhagavana jalacara tiya caiAnika striyAnI bhavasthiti keTalA kALanI kahevAmAM Avela che ? yA praznanA uttaramA alu - "moyamA ! jahaNNeNaM atomuhutta ukkoseNaM puSva Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 381 koTipramANotkarSataH sthitirbhavati jalacarINAmiti / 'cauppayathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte' catuSpadasthalacaratiryagyonikastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti prazna', bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahA tirikkhajoNitthIo' yathA tiryagyonikastrINAM sthiti stenaiva rUpeNa catuSpadasthalacarINAmapi sthiti tivyA jaghanyenAntarmuhUrtapramANA utkarSatastrINi palyopamAnItyarthaH / 'uraH parisappathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte ! uraHparisarpasthalacaratiryagyonikastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptaH-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! jahanneNa aMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM pucakoDI' utkarSeNa pUrvakoTiH, pUrvakoTipramANA utkarSataH sthiti bhavati uraH parisarpasthalacarINAmityarthaH / evaM bhuyaparisappa0' evam ura:parisarpa sthalacarINAmiva pucakoDI he gautama ! jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI haiN| "cauppayathalayaratirikkhajoNitthINa bhate !"he bhadanta ! catuSpada sthalacara tiryagyonika striyo kI avasthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ! 'goyamA! jahA tirikkhajoNisthIyo' he gautama ! jaisI bhavasthiti samuccaya tiryagyonikatriyoM kI jaghanya se antamuharta kI aura utkRSTa se tIna palyopama kI kahI gaI haiM-vahI bhavasthiti catuSpada sthalacara tiryagyonika striyoM kI hotI hai aisA jAnanA cAhiye "uraparisappathalayaratirikkhajoNitthINa bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! uraHparisarpa sthalacara tiryagyonistriyo kI kitane kAla kI bhavasthiti kahI gaI haiM ? 'goyamA jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvakoDI' gautama ? jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa 'se eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI hai| 'evaM bhuyaparisappa0' ura.parisarpasthalacara striyoM kI bhavasthiti jaisI kahI gaI haiM koDI" hai gautama ! dhanyathI me matabhuitanI mane thI pUrvaTi ! prabhA nI mapasthiti vAma mAvI cha "cauppayathalayaratirikkhajoNitthINa bhate!" mApana A56 sthAya2 tiryasyAni striyAnI sapasthiti sA nI 4sa cha "goyamA ! jahA tirikkhajoNitthIo" gautama ! 2 pramAnI avasthiti sabhuzyaya tiyyaanika strinI jaghanyathI aMtamuhUrtanI ane utkRSTathI traNa palyopamanI kahI che, e ja prabhAthenI sthiti yatubhya: sthasaya tirthayAniliyonI che, tema samana."uraparisappa thalayara tirikta joNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" bhagavan ! 82. parisa stha 32 tiya vyAni striyAnI sapasthiti sA nI 4AmA bhAvata cha ? "goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoleNa puvakoDI" hai gautama ! dhanyathA me matabhuta nI mane thA se pU TinI tasAnI sapasthiti uvAmAM mAvI cha. 'evaM bhuyapari Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , jIvAbhigamasUtra bhujaparisarpa sthalacarINAmapi sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarpataH pUrvakoTipramANA bhavatIti bhAvaH / 'evaM khahayaratirikkhajoNityINaM' evaM khecaratiyaMgyonikastrINAm 'jahanneNaM aMto muhatta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM palibhovamassa asaMkhejjaibhAga' utkarSaNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaH, palyopamasyAsaMkhyeyabhAgapramANA sthitirbhavati khecarINAmiti // 'maNu ssitthINa bhaMte' manuSyastrINAM bhadanta ! 'kevayaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya kSetrAzrayaNenetyartha. 'jahanneNaM aMto muhattaM' jaghanyenAntamuhartA sthitirbhavati 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSeNa trINi panyopamAni manuSyastrINI devakurvAdiSu bharatAdiSvapi ekAntamupamAdikAle yugalikApekSayA palyopamapramANA sthitirbhavatIti / 'dhammacaraNaM vaisaM. hI mujaparisarpa sthalacaratriyoM kI bhI bhavasthiti jAnanI cAhiye "evaM khahayaratirikkha. joNitthINa-jahanneNaM aMtomuhutta ukoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo" khecaratiryagyonikastriyoM kI bhavasthiti jaghanya se eka antarmuharta kI hai-aura utkRSTa se palyopamake asakhyAtaveM bhAga pramANa hai / "maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta / manuSyastriyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? "goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNa tinni paliovabhAiM" kSetrakI apekSA lekara jaghanya sthiti to inakI eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopamakI kahI gaI hai "kSetra ko apekSA lekara" aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki jaba bharatAdi kSetroM meM utkRSTa bhoga bhUmi kA samaya hotA hai taba yugaliyoM kI apekSA se aura devakuru Adi koM kI striyoMkI apekSAse kyoMki yahAM para utkRSTa bhogabhUmi hone se ekAntataH supamasuSamA kAla kA sadbhAva sappa" 72: parisapa sthalayara striyAnI sapasthiti 2 pramANe hI che se prabhAva sura parisa5 sthAya2 jiyAnI lapasthiti 5 sabha devI, "evaM sahayaratirikkha joNisthINaM-jahANeNaM-aMtomuhuptaM ukkoleNaM palimovamassa asaMkhejjara bhAgo" 22 tirthcenika strinI bhavasthiti jaghanyathI eka aMtarmahatvanI che, ane utkRSTathI 5tyApamanA gasayatamA mAga pramAera cha "maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kola ThiI paNNatA" 3 sAvana manuSya striyAMnI lapasthiti Ta na uvAmA bhAvI cha ? 'goyamA ! khettaM paDacca jahaNNeNa maMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAI" kSetranI apekSAyI bhanI dhanya sthiti to mata itanI uvAmA Avela che. ane utkRSTa sthiti TANu palyopamanI kahI che kSetranI apekSAthI e pramANe je kahevAmAM AvyuM che, tenuM tAtparya evuM che ke-jyAre bharatAdi kSetromAM utkRSTa bhegabhUmine samaya hoya che, tyAre yugaliyenI apekSAthI, ane devakara vigerenI vizvanI apekSAthI.-kemake-ahiMyAM utkRSTa bhegabhUmi hovAthI ekAntata suSama suSa mAkALanuM astitva -L Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 383 1 paDucca' gharma' caraNaM pratItya-cAritradharma sevanamAzritya ' jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyena antamuhUrtam, etacca tadbhavasthitAyA eva pariNAmavazAt pratipAtApekSayA jJAtavyam ca raNadharmasya maraNamantareNApi tadbhave sarvaistokatayA'pyetAvanmAtrakAlAvasthAnabhAvAta, tathAhi - kAcit strI tathAvidhakSayopazamabhAvataH sarvaviratiM pratipatha tAvanmAtra kSayopazamabhAvAdantarmuhUrtAnantaraM bhUyo'pi aviratasamyagdRSTitvaM midhyAtvaM vA pratipadyate / athavA cAritrasvIkArAnantaraM maraNe'pi apramattasaMyataguNasthAne etAvatpramANaH kAlastu sabhavatyeveti / 'ukko seNaM desUNA puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavati, manuSyastrINAM caraNadharmasevanApekSayA utkarSato dezona rahatA hai aura isa kAla meM utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai-- isaliye yahAM inakI itanI utkRSTasthiti kahI gaI hai tathA "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta ukko seNaM dekhaNA puvvakoDI" cAritra dharma ke sevana ko Azrita karake jaghanya se eka antarmuhUrtta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrva koTi kI inakI sthiti kahI gaI hai isakA tAtparya aisA hai ki kisI strI ne tathAvidha kSayopazama bhAva se cAritra mohanIya karma ke kSayopazama se sarva viratirUpa cAritra dharma ko svIkAra kara liyA taba usI bhava meM kama se kama eka antarmuhUrtta ke bAda vaha phira pariNAma vaza se prati patita hokara avirata samyagdRSTi avasthA vAlI bana gaI yA mithyAtva guNasthAna vAlI banagaI to isa cAritra dharma kA usane eka antarmuhUrttakAla taka hI pAlana kiyA ataH isa apekSA usakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai athavA cAritra svIkAra karane ke bAda mRtyu bhI ho jAya to bhI apramatta saMyama guNasthAna meM antarmuhUrtta kAlakI saMbhAvanA hai hI / "utkRSTa se inakI sthiti dezaUna kuchakama eka pUrvakoTi kI hotI hai" aisA " rahe che, ane A kALamAM utkRSTa sthiti RNu patyeApamanI hAya che. tethI ahiM cAM teonI ATalI utkRSTa sthiti kahevAmAM AvI che tathA " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM atomuddattaM ukkoseNaM deNaM puvvakoDI" zAstri dharmanA sevnne| Azraya urIne dhanya thI eka aMtarmuhUtanI ane utkRSTathI kaika echI eka pUrva kATinI tenI sthiti kahela che. kahevAnu tAtparya e che-keAI strie tathAvidha kSApazama bhAvathI-- cAritra mAhanIya kA~nA kSayApazamathI savirati rUpa cAritra dhanA svIkAra karI lIdheA hAya, te eja bhavamAM kamathI kama eka aMtarmuhUta khAdate pAchA pariNAma vazathI pratipatita thaine avirata samyagdaSTi avasthAvALI manI gai ke mithyAtvaguNu sthAna vALI banI gaI, te A cAritra dhanu teNe eka aMtarmuhUta kAla sudhIja pAlana karyuM... tethI A apekSAthI tenI sthiti jaghanya eka atamuhUtanI kahevAmAM AvI che, athavA cAritranA svIkAra karyA pachI mRtyu paNa thaI jAya te paNa apramatta sayama gusthAnamAM aMtarmuhUta kAlanI saMbhAvanA cheja. "utkRSTa teenI sthiti dezezana kaika ochI eka pUrva kArtinA hAya che." evu je kahe Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jIvAbhigamasUtre aSTavArSikcAzcaraNadharma prAptestataH paraM caramAntarmuhUrta paryantamaprati pUrvakoTipramANA sthitirbhavati, patitapariNAmasadbhAvAditi / pUrvaparimANaM cedam-puvvassa u parimANaM, sayariM khalu hoti koDilakkhAo / chappaNNasahassA, vauddhavvA vAsakoDINaM // 1 // chAyA - pUrvasya tu parimANaM saptati khalu bhavanti koTilANi / SaT paJcAzacca sahasrANi boddhavyAni varSakoTInAm // gebor (70,56000,0000000) etAvatpramANamekaM pUrvaM bhavati / etAvatpramANamekaM pUrvamAzritya pUrvANAM koTiH pUrvakoTirudhyate sA ca dezonA dezena kizcidvAgena aSTavarparUpeNa UnA bhavasthiti rmanuSyastrINAM caraNadharmamAzritya proketi bhAvaH / 'kammabhUmiyamaNussitthI NaM maMte' " jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki manuSya striyA~ cAritra dharma kA pAlana adhika se adhika dezona pUrvakoTikAla taka kara sakatI hai / pUrvakoTi meM no deza - Una kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki koI strI AThavarSa kI avasthA meM cAritra svIkAra kare kyoMki ATha varSa kI avasthA ke pahale cAritra dharma grahaNa karane kA niSedha hai, phira tadanantara usake Ayu ke antima antarmuhUrta taka apratipatita pariNAmoM kA sadbhAva rahane se cAritragrahaNa ke AThavarSo kI UnatA raha jAtI hai isaliye dezaUna kahA gayA hai| pUrva kA parimANa isa prakAra hai "puvvassa u parimANaM" ityAdi / sattara (70) lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a (70,56000,0000000 sattara chappana aura daza zUnya) varSoM kA eka pUrva hotA hai / itane praNAma ke eka pUrva ko Azraya karake aise deza Una karor3a pUrva kI cAritra dharmakI apekSA se striyoM kI sthiti hotI hai / "kammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI vAmAM Avela che, tenu tAtpa evu che ke--manuSya striye! cAritra dharmanu' pAlana vadhAremAM vadhAre dezona pU kaiATa kAla sudhI karI zake che. pU keTamAM je deza-una kahevAmAM Avela che, tenuM tAtparya e che ke-keistrI AThe varSanI avasthAmAM cAritrane svIkAra kare--kemake-4varSanI avasthAnI pahelAM cAritradhama ne aMgIkAra karavAnA niSedha che. te pachI tenA AyuSyanA chellA aMtarmuhUta sudhI apratipatita pariNAmeAnA sadbhAva rahevA thI cAritra grahaNa karavAmAM ATha varSanI nyUnatA rahI jAya che. tethI deza una kahevAmA mAvesa che. paDesAnu pariNAma bhI prabhA che. "puvvassa u parimANaM" chatyAhi sittera (70) sAtha roDa ne chappana Dalara roDa (70, 56000,0000000 sattara chappana bhane dasa zUnya) varSAnA eka pUrva kahevAya che. ATalA pramANavALA eka pUrvanA Azraya evA deza una koDa pUnA cAritra dharmanI apekSAthI striyAnI sthiti hoya che. "kammabhUmigamaNussitthINaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhagavan urbha bhUmika Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 385 1 " pratItya-Azritya karmabhUmikamanuSyakhINAM, bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI paznattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA - kuthiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ' 'khettaM paDucca jahanneM aMtotaM' kSetraM pratItya Azritya karmabhUmija. sAmAnyalakSaNamadhikRtyetyartha, jaghanye nAntarmuhUrtam 'ukkoNa tinni paliosAI utkarSeNa trINi palyopamAni karmabhUmikamanuSyastrINAM kSetra.mAzritya jaghanyato'ntarmuhUrtam, utkarSatastrINi patyopamAni eSAM sthitirbharatairavateSu suSamasuSamAlakSaNe Arake jJAtavyeti bhAvaH / 'dhammacaraNa paDucca' ' dharmacaraNaM - caraNadharmaM caraNadharmAzrayaNenetyartha 'jahaneNaM atomuhatta' jaghanye nAntarmuhUrtA sthiti 'ukkoNa deNA puvvakor3I' utkarSeNa dezonA pUrvakoTi dezonapUrvakoTipramANA sthitirityarthaH / bharaheravayakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte bharatairavata karmabhUmi ka manuSyastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAla sthiti, prajJaptA - kathiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama puNNattA" he bhadranta ! karmabhUmi manuSya striyoM ko bhavasthiti ! kitane kAla kI kahI gaI ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamrA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM" he gautama ! kSetra kA Azraya karake sAmAnya se karma bhUmi rUpa kSetra kI apekSA lekara karmabhUmi manuSya striyoM kI bhavasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrtta kI kahI gaI hai aura 'ukko seNaM tinni palio mAI' utkarSa se 16 i, 15 7 tIna palyopama kI kahI gaI hai yaha tIna palyopama kI sthiti bharata aura airakta kSetra meM jaba suSamasuSamA nAmakA Araqa hotA hai taba hotA hai / tathA - " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMto muddattaM ukko seNa dekhaNA putrakor3I" cAritra dharma ko aMgIkAra karane kI apekSA se ina karmabhUmika striyoM kI jaghanyaM sthiti to eka antarmuhUrtta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti dezAna kucha kama eka pUrva koTikI hotI hai / "bharaheravayakamma bhUmigamaNussitthINaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ? bharata evaM airavata kSetrarUpa karmabhUmi kI manuSya striyoM 1 manuSya striyAnI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhu 4 che Y= - ' goyamA ! kheta paDucca jahanjeNaM atomuhutta" he gautama ! kSetra sAmAnyathI kama bhUmirUpa kSetranI apekSAthI kabhUmija manuSya' striyAnI bhavasthiti jaghanyathI tA eka atabhutanI hI che. ane "ukkoseNa tinni' palio mAi " utsRSTathI RNu yhyoymanI kahevAmAM Avela che, A traNa palyApamanI sthiti bharata ane airavata kSetramAM nyAre suSam suSabhA nAmano Aro thAya che tyAne thAya che. tathA "dhammacaraNaM pacca jahaNeNaM aMto muhutta ukko seNaM detRRNAM puNvakoDI" yAritra dharbha aMgIkAra karavAnI mapekSAthI A kaeNma bhUminI siyAnI jaghanya sthiti tA eka atarmuhUta nI hoya he bhane utkRSTa sthiti hezAna - 1649 zrochI meDa pUrva aTinI hoya che. "bharaheravaya kammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyU~ kAla ThiI praNNattA" he bhagavan bharata ane eravata kSetrarUpa kama bhUminI manuSya kriyAnI bhavasthiti keiTalA kALanAM kahevAmAM Avela che? 49 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jIvAbhigamasUtre 'khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuddattaM kSetraM pratItya - Azritya jaghanyenAntarmuhUrttA sthitiH, utkarSeNa trINi palyopamAni sthitirbhavatIti / 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNa caraNadharma pratItya Azritya tu 'jahaneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'unakoseNaM deNA puvyakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti 'puvvavideha avaravidehakammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' pUrvavidehApara videha karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta | ' kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'khetta par3acca' kSetra pratItya Azritya 'jahanneNaM atomuhutta' jaghanyena antarmuhUrtam 'unako seNaM dekhaNA pucakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH, 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNaMpratItya Azritya 'jahanneNaM atomuhutta' jaghanyena antamuhUrtta 'ukkoseNaM desUNA puccakoDI' kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? "goyamA / khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM 0" he gautama | kSetra kI apekSA lekara to inakI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI kahI gaI haiM aura utkRSTa sthiti tIna palyomakI kahI gaI hai " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ato muhuttaM ukko seNaM deNA puvyakoMDI" dharma cAritra dharmasvIkAra karanekI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se kuchakama eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI hai / 'puccavideha avara videha kammabhUmigamaNussitthINaM bhate / kevaiyaM kALaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! pUrvavideha aura aparavideha rUpa karma bhUmi kI manuSyastriyo kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ! uttara meM prabhu kahate haiM- "khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM pucakoDI " he gautama ! kSetra kI apekSA lekara inakI jaghanya sthiti to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrvakoTI kI hai kyoMki yahA~ para utkRSTa sthithi itanI hI kaha / gaI hai tathA " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM-" goyamA ! khettaM paDhacca jahaNNeNaM aMtomuhuttaM" he gautama ! kSetranI apekSAthI to temanI jaghanya sthiti eka aMtamuhUta nI kahevAmAM AvI che, ane utkRSTathI traNa paklyAymnii sthiti uDela he " dhammacaraNaM paducca jahaNaNeNaM atomuhuttaM ukkoseNaM deNA puvvakoDI " dharmazAstriM dharbha spIara haravAnI apekSA me dhanyathI me aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI kaMIka AchI eka pUtra kaiTinI temanI bhavasthiti kahevAmAM Avela che. 'puvva videha avara videhakabhaM bhUmiMgamaNussitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" he bhagavana pUrva videha ane apara videha rUpa kabhUminI manuSya striyAnI bhavasthiti keTasaajnii hevAbhAM bhAvI ! praznanA uttaramA alu he che !-' khettaM paducca jahaneNaM atomuttaM ukkoseNaM puvvakoDI" he gautama! kSetranI apekSAthI teyonI dhanya sthiti eka aMtarmuhUtanI che ane utkRSTathI eka pUrva keATinI kemake-ahiyAM utkRSTa sthiti eTalIja 4Desa che. tathA "dhammacaraNaM padducca jahaNeNaM atomuhantaM ukkoseNaM deNA puvvakoDI" Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati02 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 387 utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH pUrvApara videhakarmamikamanuSyastrINAM kSetradharmacaraNAzrayaNena jaghanyokarSAbhyAmantarmuhUrtapUrvakoTi-dezonapUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti bhAvaH / vizeSacintAcestham-bharataravateSu trINi patyopamAni suSamamuSamAyAm , pUrva videheSu kSetrataH pUrvakoTiH, tatra tathA kSetrasvAbhAvyAttata UrdhvamAyuSo'saMbhavAt iti| karmabhUmikamanuSyastrINAM sthiti nirUpya akarmabhUmikamanuSyastrINAM sthiti nirUpayituM praznayannAha-'akammabhUmiga' ityAdi, 'akammabhUmigamaNussisthINa bhaMte' akarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jammaNaM dekhaNA puncakoDI" dharma dhAraNa karane kI apekSA lekara inakI jaghanya sthiti eka antarmuhartakI hai aura utkRSTa sthiti kucha kama eka pUrva koTi kI hai bharatakSetra aura airavata kSetra kI karma bhUmina manuSya niyokI bhavasthiti suSamasuSamA nAmake prathama Are meM kSetra kI apekSA se utkRSTa rUpa meM tIna palyopama kI hotI hai pUrva videha meM kSetra kI apekSA se eka pUrvakoTi kI hotI hai kyoMki bharata aivata aura pUrvavideha ke kSetra kA tathAvidha svabhAva ke kAraNa bharata airavata ke suSamasuSamA kAla meM tIna palyopama se adhika tathA pUrva videha meM kSetra kI apekSA pUrva koTi se adhika AyukA saMbhava nahIM hai| karmabhUmika striyoM kI sthiti kA nirUpaNa karake aba akarmabhUmika striyoM kI sthiti kA nirUpaNa karate haiM * isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! akarmabhUmika manuSya striyoM kI sthiti kitane dharmAcaraNa karavAnI apekSAthI temanI jaghanya sthiti eka aMtarmuhanI che. ane utkRSTa sthiti kaMIka ochI eka pUrvakeTinI che bharatakSetra ane aravata kSetranI karmabhUmija manuSyastrionI bhavasthiti suSama suSamA nAmanA pahelA ArAmAM kSetranI apekSAthI utkRSTa rUpathI traNa palyopamanI thAya che. pUrva videhamAM kSetranI apekSAthI eka pUrvakeTinI hoya che kemakebharata, eravata ane pUrva videhanA kSetrane tathAvidha svabhAvanA kAraNe bhArata ane eravatana suSama suSamakALamAM traNa palyopamathI vadhAre tathA pUrva videhamAM kSetranI apekSAe pUrvakeTithI vadhAre Ayune sa bhava nathI karmabhUmika yeinI sthitinuM nirUpaNa karIne have sUrakAra akarmabhUmi sviyenI sthitinuM nirUSaNa kare che. mAmAM gautama svAmI prabhune bu 57yu cha 8-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI papaNattA" 8 sAvana ma4bhabhUmi manuSya siyonI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ?" A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghUMTa jIvAbhigamasUtre paDucca' janma pratItya-akarmabhUmijanmAzrayaNenaM' 'jahanneNaM deNaM paliocamaM jaghanyato dezonaM palyoMpamam- taccASTabhAgAdanyUnamapi dezonaM bhavati, tato vizeSakhyApanAyAha- 'palionamassa asaM'khejjai bhAgaUNagaM' palyopamasyA saMkhyeyabhAgenonam etacca haimavata hairaNyavatakSetrApekSayA draSTavyam, tatra jaghanyata, sthite retAvatpramANAyAH saMbhavAt / 'ukkoseNaM tiSNi patriomAI' utta strINi palyopamAni sthitirbhavatIti eSA tripatyopamapramANA sthiti devakurUttarakurukSetrApekSayA jJAtavyeti 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya, saharaNaM nAma karmabhUmijAyA striyo'karmabhUmiSu nayana tatpratItya tadAzraya 'jahanneNaM aMtomuhataM' jaghanyato'ntarmuhUrta 'ukko serNa dekhaNA , kAla kI kahIM gaI hai " goyamA jammaNaM par3acca jahanneNaM deNaM paliyomaM paliyovamassaM asaMkhejjaibhAga UNagaM ukkoseNaM tiNi palibhovamAi" he gautama | akarma bhUmirka manuSya striyoM kI sthiti janma kI apekSA lekara ke jaghanya se deza Una kucha kama eka palyopama kI kahIM gaI hai, palyApama meM dazonatA to AThaveM bhAga Adi se nyUna hone para bhI AjAtI hai parantu aisA UnatA yaha / vivakSita nahIM huI hai isa bAta ko prakaTa karane ke liye kahate haiM-" palio massa asaMkhajjahabhAgaUNagaM" vaha UnatA yahAM panyopama ke asakhyAtaveM bhAga rUpa samajhanA cAhiye, yaha kathana haimavata aura hairaNyavata kSetra ko apekSA se jAnanA cAhiye / kyoMki yahAM para itane hI pramANa ko jaghanya sthiti kA sabhava hai | "ukkoseNaM tiSNi paliocamAI ' tathA akarmabhUmika manuSya striyoM kI sthiti utkRSTa se tIna palyopama kI kahIM gaI hai / yaha sthiti devakurU aura uttarakuru kSetra kI apekSA se kahI gaI jAnanI cAhiye | "saMharaNaM paDucca" saharaNa - karmabhUmi strI ko harakara akarma bhUmimeM lejAne kI apekSA vyakarma bhUmika manuSya striyoMkI bhavasthiti " jahanneNa aMtomuhuttaM" jaghanya "goyamA ! jammaNaM paDucca dekhUNaM paliyovamaM palimocamassa asa khejjaibhAgaUNagaM ukkoNa tinni palibhovamAI" he gautama! salUmina manuSya siyonI sthiti janmanI apekSAe jaghanyathI deza una-kaIka echI eka patyeApamanI kahela che pa2ApamamAM dezeAnapaNu' tA AThamA bhAga AdithI nyUna thAya tyAre paNa AvI jAya che. para tu evuM nyUna pazu maDiyAM vivakSita thayase nathI. mena vAta ne agara vA bhATe he che - "paliyovamassa asaMkhejjaibhAgaUNaga" te nyUna yAgu sahiyA patyopamanA asabhyAta bhA bhaagrUpa 'samajavuM. A kayana hekavataane hairaNyavata kSetranI apekSAthI samajavu'. kemake--ahiyAM bheTalA prabhANunI 44dhanya sthitino salava che, "ukkoseNaM titanni paliovamAI, tathA akarma bhUmika manuSya srarcAnI sthiti utkRSTathI traNa pacepamanI kahI che. A sthiti devai bhane uttara53 kSetranI apekSAthI uDela cha, tema samanvu 'saMharaNaM pahucca' shrkama bhUminI strIne haeNrIne aka bhUmimA laI javAnI-apekSAthI akama bhUmi ja manuSya striyonI lavasthiti "jahaNaNeNaM atomuhuttaM" 4dhanyathI to me4 a MtarmuhUrtanI che, mane Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikATIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 389 pucakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH ayaM bhAvaH - iha karmabhUmikApi strI akarmabhUmiSu saMhatA akarmabhUmiti vyavahite akarmabhUmika kSetrasambandhAt yathA loke kazcinmagadhAdidezAt saurASTra prati prasthito girinagarAdiSu nivAsa kalpayitukAmaH surASTraparyantagrAmaprAptaH san samutpatha mAneSu tathAvidhaprayojaneSu saurASTra iti vyavahiyate tadvat karmabhUmijA'pi strI akarmabhUmiketi kathyate tatra ca saMhRtA satI kAcidantamuhUrtta jIvati, tathA kAcit jIvitA satI tato'pi vA bhUyo'pi saMhiyate tadA vratagrahaNASTavArSika kAlanyUnapUrva koTyAyuSkA sA yAvajjIvamapi tatrAvatiSTate, tato jaghanyato'ntarmuhUrta proktam utkRSTato dezonA pUrvakoTiriti / nanu bharatairavatAnyapi kSetrANi karmabhUmau vartante tatra caikAntasuSamAdikAle trINyapi palyopamAni sthitirasyA bhavati saMha , se to eka antarmuhUrtta kI hai aura "ukkoseNaM " utkRSTa se ' dekhaNA puvvakoDI" dezona pUrvakoTi kI hai / tAtparya yaha hai ki karmabhUmika strI bhI jaba akarma bhUmi meM haraNa karake le AI jAtI hai taba vaha akarmabhUmika kSetra ke sambandha se akarma bhUmikA rUpa se vyavahRta hone lagatI hai / lokavyavahAra meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai| - jaba koI manuSya magadhAdideza se saurASTra meM jAkara rahane lagatA hai - to loga use saurASTra kA nAgarika kahane laga jAte haiM / karmabhUmi se haraNa kara karmabhUmi meM lAI gaI koI 2 strI to eka antarmuhUrtta taka hI jIvita rahatI haiM phira vaha vahIM se vApisa karmabhUmi meM le AI jAtI hai phira vaha vahAM se punaH vApisa saMhRta karake le AIjAtI hai to eka koTi pUrvakI Ayu vAlI vaha bhI eka koTi pUrva taka vahAM jIvita rahatI hai / isa prakAra jaghanya se SyakarmabhUmika strI kI Ayu saMharaNa kI apekSA eka antara muhUrttakI aura utkRSTase dezoMna eka koTi pUrva kIM kahI gaI jAnanI cAhiye, zaMkA - bharata aura aivata kSetra bhI karmabhUmi meM hai yahAM jaba ekAnta suSamAdikAla hotA hai "ukkoseNa" uddhRSTathI 'desUNA puvvakoDI" dezona pUrva aTinI che uDevAnu tAtparya me che ke--ka bhUmi ja strIpaNu jyAre akarma bhUmimAM haraNa karIne lAvavAmAM Ave che. tyAre A eka bhUmika kSetranA saMbadhamAM akama bhUmika rUpathI vyavahAra thavA lAge che, leAka vyavahAramAM paNa evu ja jovAmAM Ave che ke-jyAre koI manuSya bhagavagere dezamAMthI saurASTramAM jaIne rahevA lAge che. tA loko tene saurASTranA nAgarika kahevA lAge che ka bhUmimAMthI haraNu karIne aka bhUmimA lAvavAmAM Avela keAI koI strI te eka aMtarmuhUta sudhI ja jIvatI rahe che te pachI te tyAMthI ka bhUmimAM laI AvavAmAM Ave che pachI te tyAthI pharIthI pAchI saharaNa karIne lai AvavAmA Ave che te eka kaTipUnI AyuSyavALI te paNa eka keATipUrva sudhI tyA jIvatI rahe che. ArIte jaghanyathI aka bhUmika strInI Ayu sa haraNanI apekSAthI eka aMtarmuhRta'nI ane utkRSTathI dezeAna eka kATapUnI kahevAmAM AvI che. tema samajavuM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasatre raNaM cApi saMbhavati, tatkathaM dezonA pUrvakoTi riti kathyate iti cet atronyate-karmabhUmikAla vivakSayaitat kathanaM jJAtavyam , tasya ca karmabhUmikAlasyaitAvanmAtratvAt iti / / ___hemavaya eraNNavae jammaNaM paDucca' haimavataraNyavatAkarmabhUmikamanuSyatrINAM janma pratItya janmAzrayaNena 'jahanneNa desUrNa paliovamai paliovamassa asaMkhejjahabhAgeNa UNagaM' jagha. nyena dezonaM palyopama palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam 'ukkoseNaM paliovarma' utkarpataH paripUrNa palyopamamiti 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM desUNA pRncakoDI' saMharaNaM pratItya jaghanye nAntarmuhUrtamutkarpaNa dezonA pUrvakoTiH sthitirAsAM bhavati, bhAvanA pUrvavaditi 'harivAsarammayavAsa akammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' harivaparamyaphavarSAkarmamikamanuSya taba tIna palyopama taka kI sthiti bhI striyoM kI ho jAtI hai, aura isa sthiti meM unakA saMharaNa bhI ho sakatA hai, to phira saMharaNakI apekSA dezona pUrva koTisthiti inakI kaise kahI gaI hai| to isakA uttara aisA hai ki aisI lambI jo yahAM inakI sthiti kahI gaI hai vaha karmabhUmi kAla kI vivakSA se kahI gaI hai, vaha karmabhUmi kAla itane pramANa kA hotA hai / ___"hemavaya eraNNavae jammaNaM paDucca" haimavata airaNyavata akarmabhUmika manuSya striyoM kI bhavasthiti janmakI apekSA 'jahanneNaM desUNaM palibhovamaM paliovamamsa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM , jaghanya se palyopama ke asakhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kI hai aura "ukkoseNaM paliovama', utkRSTa se pUrNa eka palyopama ko hai "saharaNa paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM deraNA punvakoDI" saharaNa kI apekSA se inakI bhavasthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi ko hai / "harivAsaramma zaMkA-bharata ane airAvata kSetra paNa karmabhUmimAM che ahiMyAM jyAre ekAnta suSamAM vigere kArya hoya che, tyAre traNa palyopama sudhI saMharaNa paNa thaI zake che.-te pachI saMharaNanI apekSAe dezanapUrva koTinI sthiti teonI kevIrIte kahevAmAM Avela che ? A praznano uttara e che ke-evI lAMbI sthiti karmabhUmikALa eTalA pramANano hoya che. tethI ahiyAM kahevAmAM AvI che, "hemavaya eraNavae jammaNa paDhacca" bhakta, aura yavata bhabhUmi manuSya liyonI lapasthiti bhanI gapekSAthI 'jahaNNeNaM desUrNa pali ovamaM paliovamassa asaMkhejjA bhAgeNaM UNagaM, nyathA pakSyA5manA masacyAtamA mAyA mAchI me pakSyApabhanI che. bhane / "ukkoseNaM paliovamaM,' thI 521 me4 paTyA5manI ta "saMharaNaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuTuttaM uphkoseNaM desUNA puvakoDI, sanI apekSAthI manI sthiti dhanyathA ye mata itanI cha, bhane thI 444 mAchI meM pUrva TinI che. 'harivAsarammarAvAsa akambhabhUmigamaNussitthINa bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNa " bhagavan ! Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvww prameyadhotikA TokAprati0 2 stro / bhavasthitimAnanirUpaNam 391 strINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jammaNaM paDucca' janma pratItya janmAzraNe netyarthaH 'jahanneNaM desUNAI do paliauvamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNAI' jaghanyena dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyemAgone 'ukkoseNa do paliovamAi' utkarSeNa paripUrNe dve palyopame sthitirAsAM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya-saMharaNa mAzritya 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiharivarSaramyakavarSakAkarmabhUmikastrINAM sthitirbhavatIti / "devakuru uttarakuruakammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha-'goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jammaNaM paDucca' janma pratItya-janmAzritya-'jahanneNaM desUNAI gavAsa akammabhUmiga maNussitthINaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA " he bhadanta ! harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNa deNAiM do paliovamAI pali ovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNAI" he gautama ! janma kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa kI manuSya striyoM kI sthiti kucha kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga. se hIna do palyopama kI hai aura 'ukkoseNaM do palizrovamAiM" utkRSTa se paripUrNa do palyopama kI hai " saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dekhaNA puncakoDI" saharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi ko inakI sthiti hai "devakuruuttarakuruakambhabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA " he bhadanta ! devakuru uttarakuru rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desaNAI harivarSa ane ramyaka varSarUpa akarmabhUminI manuSya zvinI bhavasthiti keTalA kALanI che. 'goyamA! jambhaNa paDucca jahanneNaM desUNAI do paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNAI, gautama ! bhanI apekSA harivarSa bhane 2bhyaSa nI bhanuSya niyonI sthiti kaMIka ochI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgathI ochI be palyopamanI che, ane "uSakoseNaM do paliovamAi, kRSTayA se pUrNa meM pkssye|5bhnii che "saMharaNaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhuta ukkoseNa desUNA pucakoDI" sa 29nI apekSA dhanyathA matabhuitanI mane thI 444 mAchI se pUTinI mAnI sthiti cha. 'devakuru uttarakuruakammabhUmigamaNustitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA, sAvana - kurU uttarakurU, rUpa akarmabhUminI manuSya strinI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI cha 1 mA prazanA uttaramA prabhu cha hai "gothamA ! jammaNaM paDucca, jahaNNeNaM desUNAI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhAbhigamasUtra tinni paliocamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa uNAI' jaghanyena dezonAni-dezato hInAni trINi palyopamAni pulyopamasya asaMkhyeyabhAgenonAni sthitirbhavatIti / 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkaNa paripUrNAni trINi palyopamAni sthitirAsAM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNa pratItya-saMharaNamAzritya 'jahanneNaM aMto muhurta ukko seNaM desUNA puvvakoDI' jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa dezonA pUrvakoTiH sthiti bhavatIti / 'aMtaradIvagaakammabhUmagamaNussitthINa bhaMte' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyatrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAla ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya-janmAzritya 'jahanneNaM desUrNa paliocamassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanyena dezonaM palyopamasyAmakhyeyabhAgaH yAvata , sa ca dezonapalyopamAsakhyeya bhAgaH 'paliovamassa asakhejjaibhAgeNa UNarga' palyopamasyAmaMkhyAtabhAgena Uno hIna iti / atronatA hetuH palyopamabhyAmakhyeyo bhAgo'tIva stoko vijJeya iti / tinni paliovamAi paliovamassa asakhejjai mAgeNa UNAI "he gautama ! janma kI apekSA se devakuru uttarakuru kI manuSya striyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kI hai aura "ukkoseNaM tinni paliovamAiM " utkRSTa se paripUrNa tIna palyopama kI hai| 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM dekhaNA pundhakoDI "saharaNa kI apekSA se inakI sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi kI hai / "aMtaradIvaga akammabhUmigamaNusvitthINaM bhaMte " he bhadanta / antaraM dvIpa rUpa akarma bhUmi kI striyo kI sthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM " he gaitama janma kI apekSA lekara to jaghanya se kucha kama palyopama ke asakhyAta bhAga pramANa hai, aura 'ukkoseNa paliovamassa asatinni paliovamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNAI" u gautama ! Arial apekSAthI devakurUnI manuSya striyonI sthiti jaghanyathI palyopamanA asaMkhyAtamA bhAgathI sAchI vA pakSyA manI che. sane "ukkoseNaM tinna paliovamAi" SNTathI. sa pUrNa 39 pakSyopabhanI che. "saMharaNaM paDucca jahaNNeNaM atomuhattaM uphkoseNaM desUNA puvakoDo" saMharaNanI apekSAthI teonI sthiti eka aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI kaMIka ochI ma pUTinI che. "ataraTIvaga akambhamUmigamaNussitthINaM bhaMte ! hai magavana bhataradvA535 mabha bhUminI manuSya striyAMnI sthitiTasA AnI vAma mAvI cha 1"goyamA ! jammaNaM paDucca jahaNNeNa desUNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAga" gautama ! manI apekSA laIne jaghanyathI kaMIka kama palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANanI che ane 'uphakoseNa paliovamassa asaMkhejjabhArA' aSTathI 58yA5manA yasa cyAtamA mAmAnI che. tathA 'saMharaNa pahucca sa nI apekSAme 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 393 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga' utkarSeNa paripUrNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat palyopamasya paripUrNA'saMkhyeyabhAgapramitA sthiti bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA tu 'jahanneNa aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puzvakoDI' jaghanyena antarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti ||su02|| karmAkarmabhUmikamanuSyastrINAM sthitimAnaM pradarya devastrINAM sthitimAnaM pradarzayituM praznayanAha-. devitthINaM bhaMte' ityAdi , ___ mUlam-'devitthINa bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI ! bhavaNavAsidevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAiM paliovamAiM / evaM asurakumArabhavaNavAsidevitthIe nAgakumArabhavaNavAsidevitthIe, jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM desUrNa paliovamaM, evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM / vANamaMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovamaM / joisiyadevitthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM paliovamaM aTThabhAgaM-ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM anbhahiyaM / caMdavimANajoisiyadevitthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM taM ceva / sUravimANajoisiyadevisthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehimabbhahiyaM / gahavimANajoisiyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM / "NakvattavimANajoisiyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM caubhAgapali khejjaibhAga" utkRSTa se palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA "saMharaNaM paDucca" saMharaNa kI apekSA lekara "jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puncakoDI" jaghanyase inakI sthiti eka antarmuirca kI hai aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTikI hai| sUtra // 2 // puvakoDo" dhanyathA tamAnI sthiti me matabhuitanI cha, bhane dRSTayA mAchI ekapUrva keTinI che. ! Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamaste ovamaM mAiregaM / nAgavimANa joisiyadevitthIe jahanneNaM aTThabhAgapaliAvama ukkonaNaM mAiraMga aTThabhAgapaliovamaM / vemANiyadevityoga jahannaNaM paliovama ukkoseNaM paNapannaM pliovmaaii| sohamma kapatramANiya devinthINa bhaMta ! kevaDayaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanaNaM paliovamaM ukkosaNaM satta pliovmaaii| isANadevitthINaM jahanneNaM mAiregaM paliAvamaM uskosaNaM NavapaliovamAI // sU0 3 // bAyA-bannINa bhadanta ! ziyanna kAla sthiniH prAptA ! gautama ! jaghanyena yasAntrANi panapancAn patyopamAni / bhavanavAsidevastrINAM bhadanta yi mAna dhini mAmA ! gautama ! jaghanyena dazavarSasahannANi, utkarSaNAI. rAyamAni patyopamAni / payaramurakumArabhavanavAsidecastriyAH nAgakumArabhavamavAsiraMpariyA jAyegamAparva samANi, uraNa dezonaM palyopamam' pavaM geSANAmapi pAyalanigamAgamana / pAravyantarINAM jaghanyena dazavarSasahavANi utkaNAI paropamam / jyoniyandhI bhavanta ? kiyanta kAla sthiti prakSatA ? gautama! bhAga myopamamadhamAgam uphaNApalyApama paJcAzatA varSasahastrArabhyadhikam / pravimAna yAni kadevaniyAH vanyana caturbhAgapatyopamam utkaNa tadeva / sUrya vimAnayogasandhiyA gadhanyena catubhAMgapalyopamama ukaNArddhapalyoparma pancabhi SikAma / vimAnayoti kadevastriNAM jayanyena caturmAgapatyo. mama saamaanyormm| kSavipAra vyAniSkaTevastroNAM jaghanyena caturbhAga gayo manumAgAyopara mAni rekama / nArAdhimAnajyotiSyadevastriyA jana mAzopamam niyamAprabhAgapalyApanama / mAnidevastriyA jayanyena yo pacAnAzapalyApamAni | sIdharmadaraparvamAnikadevantrINAM bhadanta / pipA kA ni mA gaunaga! dhana pAyopamama utkaraNa napta palyopamAni Marrisi jana mArire pazepanam utraNa nana palyopamANi // 40 // TIyAdevindhI bhI devatA mata : kevaTayaM kAla TiI pannatA' kiyanna writer mAyA dinamAna divAkara vaya patrakAra devaritrayoMke sthiti ko 3 deviyI bhI! tyAdi / mantra // 3 // kA - RAP vidhI va navayaM kAlaM ThiI pannattA" + manakha, niiAna banAvone huM sUtrakAra devAnI sthitimAna Prit dariyA Ale" R -01 . minI maMte yA kArya Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacopratikA TIkA prati0 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 366 kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti sAmAnyato devastrINAM sthitiviSaye praznaH, bhagavAnAha-goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi devastrINAM sthitikAlo bhavatIti, tAni ca bhavanapatistrI: vyantarastrIradhikRtya jJAtavyAnIti / 'ukkIseNaM paNapanna paliovamAI' utkarSeNa paJca paJcAzat palyopamAni sthitirbhavati devastrINAmiti, etAni cezAnadevIradhikRtya jJAtavyAnIti / tadevaM sAmAnyato devastrINAM sthiti pradarzya vizedhato devastrINAM sthiti darzayituM praznayannAha-'bhavaNavAsidevisthINaM' ityAdi, 'bhavaNavAsidevisthINaM bhaMte' bhavanavAsidevastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM dasavAsasahassAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitirbhavati bhavanavAsidevastrINAm , 'ukkoMhai bhadanta ! deva striyo kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai / aisA yaha prazna sAmAnya se devastriyoM kI sthiti ke viSaya meM hai-uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM, dasavAsasahassAI ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI" he gautama ! jaghanya se ina kI sthiti to daza hajAra varSa kI hai aura utkRSTa se pacapana palyopama kI hai| jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti kA kathana bhavanapati aura vyantara devastriyoM kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| tathA pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti kA kathana IzAna devastriyoM kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya se devastriyoM kI sthiti kA kAla prakaTa karake aba sUtrakAra vizeSa rUpa se bhinna bhinna devastriyo kI sthitikAla prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haiM "bhavaNavAsidevitthINaM aMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ! bhavanavAsI devastriyoM kI sthiti kA kAla kitanA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jahanne] ThiI paNNattA" he sAvana devAMganAnI sthiti 4 janI DipAmA bhAvI cha 1 mA pramANe ne A prazna sAmAnya paNAthI devAMganAnI sthitinA saMbaMdhamAM pUchela che A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 che 8-"goyamA! jahaNeNa dasavAsasahassAI ukkoseNe paNapaNNaM paliovamAI" gotama! dhanyathA tagAnI sthiti za 12 varSanI 4uvAbhI AvI che. ane utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamanI kahela che. jaghanyathI daza hajAra varSanI sthitinuM kathana bhavanapati ane vyataradeva strinI apekSAthI kahevAmAM Avela che. tema samajavuM tathA 55 paMcAvana palyopamanI utkRSTa sthitinuM kathana IzAna devajhiyAnI apakSAthI kahevAmAM AvyuM che tema samajavuM. A rIte sAmAnya paNAthI devAMganAne sthitikALa batAvIne have sUtrakAra vizeSa paNAthI jUdI jUdI devastriyanA sthiti kAlane batAve che. mAmA gItamasvAmI prabhune me pUchayucha hai-'bhavaNavAlidevitthINa bhaMte kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" magavan savanavAsIhavIyAnI sthiti haiTa avAmAM Ave cha 1 mA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamatra wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmm seNaM addhapaMcamAI paliovamAI' utkarNeNa marddha pAcamAni-sA ni catvAri panyopamAni sthiti rbhavati bhavanavAsidevastrINAm idaJca bhavanavAsivizeSAmurakumAravIradhikRtya jJAtavyamiti 'evaM amarakumArabhavanavAsidevisthIe' evam sAmAnyato bhavanavAsidevastrIvadeva bhamurakumAra bhavanavAsidevastriyAmapi jadhanyena dazavarSasahanA Ni sthiti rutkarSataH sAIcatvAri palyopamAni sthiti bhavatIti bhAvaH / 'nAgakumArabhavaNavAsidevitthIe jahanneNaM dasavAsasahassAI' nAgakumArabhavanavAsidevastriyAH sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi bhavati, 'ukkoseNaM desUrNa paliovama utkarSeNa dezonaM dezato hIna palyopamapramANA sthitirbhavatIti / 'evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM' evaM zeSANAmapi bAvat stanitakumArANAm , nAgakumArabhavanavAsi devastrIvadeva zeSANAm , suvarNavidyu-dagni-dvIpo-dadhi-dig-vAyu-stanitakumArabhavanavAsidevastrINAmapi jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitirbhavati, utkarpato dezonapalyopamapramANA sthiti bhavatIti bhAvaH // "vANamaMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI' vAnavyantarINAM-vAnavyantaradeva dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaMcamAiM paliocamAI" he gautama ! bhavanavAsI deva striyoMkI sthitikA kAla jaghanyase to dasa hajAra varpakA kahA gayA hai aura utkRSTase sADhA cAra palyopama kA kahA gayA hai / yaha sthitikAla bhavanapati ke meda jo asura kumAra hai so unakI striyoM ko lekara kahA gayA hai / "nAgakumAra bhavaNavAsidevisthINaM jahanneNa dasavAsasahassAI ukkoseNaM desUrNa paliovarma" nAgakumAra bhavanavAsI devoM kI striyoM kI bhI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa kI haiM aura utkRSTa se dezona kucha kama eka palyopama kI hai "evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM " isI prakAra se suvarNakumAra vidyutkumAra agnikumAra dvIpakumAra udadhikumAra dikkumAra vAyukumAra aura stanitakumAra, ina bhavanavAsI devoM ke striyoM kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se kucha kama - praznanA ttaramA prabhu gautama svAmIna 49 cha 4-"goyamA! jahaNaNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaMcamAiM palioSamAiM" gautama ! sapanavAsI upastriyAnI sthiti vanyayI te daza hajAra varSanI kahela che, ane utkRSTathI sADAcAra papamanI kahI che. A sthitikALa bhavanapatinA bhedamAM je asurakumAra bhavanapati che, teonI strinI apekSAthI kahevAmAM mAvasa che. "nAgakumArabhavaNavAsidevisthINaM jahanneNaM dasavAsasassAI ukkoseNa desUrNa paliovamAI" nAgabhAra apanavAsI hevAnI striyonI sthiti dhanyathA zahara varSanI che, mana thA zAna-8 mAchI 4 58ye|5bhnii cha "evaM sesANa vi mAva thaNiyakumArANaM' merI pramANe suvarNa mubhA2, vidhubhA2, manimAra, dIpabhA2, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane svanitakumAra ATalA bhavanavAsI devonI aiyanI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI ane utkRSTathI kaMIka ochI eka pApamanI che. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 devastrINAM bhavasthitimAvanirUpaNam 397 strINAM jaghanyato dazavarSasahasrANi sthiti bhavati 'ukkoseNaM addhapaliovarma' utkarSeNArddha palyopamapramANA sthiti bhavati sAmanyavyantaradevatrIvadeva vizeSavyantaravizeSapizAcAdideva strINAmapi jaghanyato dazavarSasahasrANi utkarSato'rddhapalyopamapramANA sthitiH veditavyeti / 'joisiyadevitthINaM bhaMte !' jyotiSkadevastrINAM bhadanta | 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM paliovamaaTThabhAgaM' jaghanyena palyopamamaSTabhAgam ekasya palyopamasyASTama--- bhAgaparimitA sthitirbhavatIti bhAvaH, 'ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehi abbhahiyaM' utkarSeNArddha palyopamaM paJcAzadvarSasahasrairabhyadhikam , sthiti bhavati jyotipkadeva strINAmiti // tadevaM sAmAnyataH jyotiSkadevastrINAM sthitiM pradarzya vizeSato jyotiSkadeva eka palyApama kI hai "vANa maMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovamaM" vAnavyantara devoM kI no deviyAM hai unakI sthiti jadhanya se dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI haiM jisa prakAra se yaha sAmAnya rUpa se vyantara deviyoM kI sthiti kahI kaI hai usI prakAra se vyantara devoM ke bheda rUpa pizAca devo ke deviyo kI bhI yahI sthiti hai aisA jAnanA cAhiye / arthAt pizAca Adi vyantare devo ke deviyoM ko saba kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa ko hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI hai / "joisiyadevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! jyotiSika devo ke deviyoM kI sthiti kitane kAla ko kahI gaI hai ? "goyamA ? jahanneNaM paliocamaaTThabhAgaM ukke siNaM addha paliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abhahiyaM" he gautama ! jyotiSka devoM ke deviyoM kI jaghanya sthiti eka panya ke AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti Adhe palyApama kI hai isameM utkRSTa sthiti meM-pacAsa hajAra varSa aura adhika haiN| isa "vANamaMtarINa jahaNNeNaM dasavosasahassAI ukkoseNaM addhapaliovamaM" pAnavya tara devAnI je devi che, temanI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI che, ane utkRSTathI ardhAmanI che. je pramANe A sAmAnya paNAthI vyaMtaradeviyanI sthiti kahI che, e ja pramANe vyaMtaradevAnA bhedarUpa pizAcanI deviyenI sthiti paNa e ja pramANenI che tema samajavuM arthAta-pizAca vigere vya tara devenI badhI ja deviyenI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI cha, bhane thI madhI pakSyA5bhanI che. "joisiyadevitthINa bhaMte / kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" bhagavan ! jyoti hevonI liyonI sthiti 48sA AnI vAmAM bhAvI cha ? "goyamA ! jahANeNaM paliovamaaTThabhAga ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNA. sAe vAsasahassehiM amahiyaM" gautama yAti hevAnI havIyAnI dhanya sthiti eka popamanA AThamA bhAga pramANunI che. ane utkRSTa sthiti ardhA palyopamanI che. AmAM-utkRSTasthitimAM--bIjA pacAsa hajAra varSa vadhAre che. A rIte pacAsa hajAra varSa Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTa fearfarinet strINAM sthiti darzayitumAha- 'caMda vimANa' ityAdi, 'caMdavimANajoisiyadevitthIe' candravimAnajyotiSkadevastriyAH ' jahanneNaM caubhAgapaLiovamaM' jaghanyena caturbhAgapalyopamam, palyopamasya caturthabhAgapramANA sthitirityartha', 'ukko seNa taM cetra' utkarSeNa tadeva candravimAnajyotiSkadevastrINAmutkarSeNa sthitiH arddhapalyopamaM paJcAzatA varSasahasrairabhyadhikamiti // sUravimANajoisiyadevitthIe' sUryavimAnajyotiSkadevastriyAH 'jahanneNaM caubhAgapaliovamaM' naghanyena caturbhAgapalyopamam sUryadevastrINAM jaghanyA sthitiH palyopamasya caturbhAgaparimitA bhavati, tathA 'ukkoseNaM addhapalibhavama paMcahi vAsasahi amahiye' utkarpeNArddha palyopamaM pazcabhirvarSazatairabhyadhikam pazca zatAdhikArddha patyopamapramANotkRSTA sthiti rbhavati sUryavimAnajyotiSka devInAmiti / 'gaha vimAna joisiyadevitthINaM' grahavimAna jyotiSkadevastrINAm jahanneNaM cau mAgapaliovamaM' jaghanyena caturbhAgapalyopamam ' ukkoseNaM prakora pacAsa hajAra varSa aghika Adhe palyopama kI utkRSTa sthiti jyotiSka devo ko deviyo kI hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra kA yaha kathana sAmAnya rUpase jyotiSka devoMkI deviyoM ke sambandha meM kahA gayA hai / aba jo jyotiSka devoM ke meda candra Adi hai unakI deviyoM kI kyA kyA sthiti hai - yaha prakaTa kiyA jAtA hai / " caMda vimANajoisiyadevitthIe " candra vimAna jyotiSka deva striyoM kI " jahanneNaM caubhAgapaliovamaM" sthiti jaghanya se eka palyopama kA cauthA bhAga aura "ukkoseNaM taM ceva" utkRSTa se pacAsa hajAra varSa adhika Adhe palyopama kI hai "sUravimAna joi siyadevitthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhaparibhavamaM paMcahiM vAsasahimanbhahiyaM" sUryavimaoNna jyotiSka devastriyoM kI sthiti naghanyase palyopamake cauthe bhAga pramANa hai aura utkRSTa se pAMcasau varSa adhika Adhe palyopamakI hai / " gahavimANajoi siyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkose 100 10000 100~~~~. adhika ardhopalyApamanI utkRSTasthiti jyAtiSTha devAnI srircAnI che. tema samajavuM. A rIte A uparakta kathana sAmAnyapaNAthI yAtiSTha deveAnI daiviyenA saMbadhamAM kahevAmAM Avela che have ce tiSTha devAnA bhedomAM cadra vigere che, temanI deviyAnI kai kai sthiti che. te batAvavA sUtrakAra kahe che "caMda vimANajoisiyadevitthIe" thadravibhAna jyotiSNu devanI khiyonI sthiti "japaNeNa ca bhAgapaliocamaM" 4dhanyathI the yahayoyabhanA thothA lAganI bhane "ukkoseNaM taM ceva" utsRSTathI payAsahannara varSa adhi ardhApaDhyo bhanI che " sUravimANa joisiya devitthIe jahaNeNaM caubhAgapaliocamaM uphko seNaM addhapaliovamaM paMcahi vAsasapahimanbhahiyaM" sUrya vimAna cetiSTha kriyAnI sthiti jaghanyathI palyeApamanA ceAthA bhAga pramANunI che, ane utkRSTathI pAMcase va vadhAre ardhApalye5manI che. 'gahavimANajoisiyadevitthoNaM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 399 addhapaliovamaM' utkarSeNArddhapalyopamam , bhaumAdi graha jyotiSka devInAM jaghanyA sthitiH palyopamasya caturthabhAgapramANA bhavati tathotkRSTA sthitirarddhapalyopamapramANA bhavatIti bhAvaH / 'NakkhattavimANajoisiyadevitthINaM' nakSatravimAnajyotiSkadevastrINAm 'jahanneNaM caubhAgapaliovamaM' jadhanyena caturbhAgapalyopamam palyopamasya caturthabhAgapramitA sthitirityarthaH / 'ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAireMga' utkarSeNa caturbhAgapalyopamaM sAtirekam sAtirekapalyopamacaturthabhAgapramitA sthitirityarthaH / 'tArAvimANajoisiyadevitthIe' tArAvimAnajyo. tiSkadevastriyAH 'jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM' aSTabhAgapalyopamaM palyopamasyASTamabhAga pramitA sthitirityarthaH 'ukkoseNaM sAiregaahabhAgapaliovamaM' utkarSeNa sAtirekASTabhAga palyopamam , sAtirekapalyopamASTamabhAga pramANotkRSTA sthitistArAvimAnadevInAmiti / NaM addhapaliovama" grahavimAnajyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI hai maMgalaAdi graha jyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se Adhe palyopama pramANa hai| "NakkhattavimANajoisiyadevitthINaM " nakSatra vimAna jyotiSka devastriyoM kI sthiti "jahanneNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAirega" jaghanya se eka palya ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se kucha adhika palyopamake caturthabhAga pramANa hai, "tArAvimANajoisiyadevitthIe jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliovama" tArAvimAnajyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTase kucha adhika palyopamake AThave bhAga pramANa hai| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa rUpase jyotiSka deviyoMkI sthiti prakaTa kara aba sUtrakAra sAmAnya rUpase pahale jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovama" avibhAn jyoti heknI jiyanI sthiti jaghanyathI palyopamanA cothA bhAga pramANunI che. ane utkRSTathI adhapatyopamanI che. tiSka devamAM maMgaLa vigere grahonI striyonI sthiti jaghanyathI palyopamanA yAyAmA amAnI cha, mana thI aApalyA5ma prabhAnI cha "NakhattavimANa joisiyadevatthINaM"nakSatra vimAna yAti heknI liyonI sthiti "jahaNaNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAirega" dhanya se pasyanA yAthAmA pramA cha. mana aSTathI padhAre patyApabhanA yAthAmA prabhAnI che. "tArAvimANajoisiyade vitthIe jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovama ukkoseNasAirega aTThabhAgapaliovarma" tArA vimAna tiSka devanI siyonI sthiti jaghanyathI palyopamanA AThamAbhAga pramANunI che. ane utkRTathI kaMIka vadhAre palyopamanA AThamA bhAga pramANunI che, Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 javAbhigamasUtra jyotiSkadevastrINAM sAmAnyato vizeSatazca sthiti pradarzya sAmAnyato vaimAnikadevastrINAM sthiti darzayitumAha-vemANiyadevitthIe' vaimAnikadevastriyA' 'jahanne] paliovamaM' jaghanyena palyopamaM sthiti', ukkoseNaM paNapannaM paliovamAiM utkarSeNa paJcapaJcAzata palyopamAni sAmAnyato vaimAnikadevInAM jaghanyataH palyopamapramANotkRSTataH paJcapazcAzat panyopa pramANA sthiti bhavatIti bhAvaH / 'sohammakappavemANiyadevitthINaM bhaMte !' saudharma * kalpa vaimAnikadevastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM paliovarma' jaghanyena palyopamam 'ukkoseNaM sattapaliovamAI' utkarpaNa saptapalyopamAni jaghanyotkarpAbhyAmekapalyopama saptapanyopamapramANA saudharmakalpa devInAM sthiti bhavatIti / atreyaM sthitiH parigRhItadevyapekSayA proktA / aparigRhotadevInAM tu sthiti jaghanyena palyopamapramANA, utkaNa paJcAzatpalyopamapramANeti / 'IsANadetthiINaM jahanneNaM sAiregaM paliopama' IzAna kalpavaimAnikadevastrINAM jaghanyena sAtirekapalyopamam / 'ukkoseNaM Nava paliocamAi' utkaNa nava palyopamAni sthiti vaimAnika deviyoMkI sthiti prakaTa karate hai| "vemANiyadevitthIe jahanneNaM paliovamaM ukkoseNaM paNapanna palibhovamAI" vaimAni deviyoM kI sthiti jaghanyase to eka palyopamakI hai aura utkRSTase pacapana palyopamakI hai / "sohammakappavemANiyadevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! saudharmakalpa vaimAnika striyo kI sthiti kitane kAla kI hotI hai " goyamA jahanneNaM paliovama ukkoseNaM satta paliovamADa " he gautama ! saudharma kalpavaimAnika striyoM kI sthiti" jaghanya se to eka palyopama kI hotI hai aura utkRSTa se sAta palyopama kI hoto "isAna devitthiNaM jahanneNaM sAIregaM paliovamaM ukkoMseNaM Nava paliobamAI' IzAna kalpa vaimAnika devoM kI striyo kI sthiti jaghanya se to A rIte sAmAnya ane vizeSa paNAthI jyotiSkadeviyonI sthiti pragaTa karIne have sUtrakAra sAmAnya paNAthI vaimAnika deviyenI sthiti pragaTa kare che - "vemANiyadevisthIpa jahaNNeNaM palimovamaM ukkoseNaM paNapannaM palimovamAi" vaibhA. nika deviyanI sthiti jaghanyathI te eka patyemanI che ane utkRSTathI pa5 pAvana paTyAmanI che "sohammakappadhemANiyadevitthINa bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA" he bhagavana saudharmaka95nA vaimAnika devanI siyAnI sthiti keTalAkaLanI hoya che? "goyamA jahaNeNaM paliovama ukkoseNa satta paliovamAI" gautama sodhabha485nA vaimAnika devonI cinI sthiti jaghanyathI te eka pApamanI hoya che, ane utkRSTathI sAta pakSyAyamamA DAya che. "IsANadevitthINaM jahaNeNaM sAirega paliovama ukkoseNaM Nagha paliovamAI" zAna 485nA vaimAni devAnI niyonI sthiti dhanyathI to 544 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikATIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAna kAlanirUpaNam 401 rbhavatIti / atreyaM sthiti parigRhItadevInAM jJAtavyA, aparigRhItadevInAM tu jaghanyataH sAtirekaM. palyopamamutkarSataH paJcapaJcAzat palyopamAnIti // sU0 3 // strINAM sthiti pradarzya samprati strI, nairantaryeNa strI bhAvamaparityajantI kiyantaM kAlamavatiSThate iti jijJAsAyAM sUtrakArastatkAlApekSayA ye paJcAdezAH pravartante tAn darzayitumAha'itthI NaM bhaMte' ityAdi, mUlam -' itthI NaM bhaMte ! itthittikAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM dasuttaraM paliokmasayaM puvvako DipuhuttamambhahiyaM / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa aTThArasapaliomAI puvvakoDi puhuttamambhahiyAI 2 / ekkeNaM AdeseNaM jahaneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM caudasapalio mAI puvvakoDi puhuttamambhahiyAI 3 / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM | ukkoseNaM paliovamasayaM puvvakoDipuhuttamavbhahiyaM 4 / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukko seNaM paliovamapuhuttaM puvva koDI puhuttamabhahiyaM 5 / tirikkhajoNitthI NaM bhaMte! tikkhijoNitthItti kAlao keva cciraMhoi ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tini paliovamAI puvvakoDI puhuttamambhahiyAI / jalayarIe jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puvvakoDI puhutaM / cappaya thalayaratirikkhajoNitthIe jahA ohi kucha adhika eka palyopama kI hotI hai aura utkRSTa se nau palyopama kI hotI haiM / yaha sthiti ko parimANa parigRhItadeviyoM kA kahA jArahA hai / nahIM to jo aparigRhIta deviyAM haiM unakI sthiti jaghanya se kucha adhika eka palyopama kI aura utkRSTa se pacapana palyopama kI kahI gaI hai | sUtra 3 // vadhAre eka paLye pamanI hoya che. ane utkRSTathI nava pathaiApamanI hoya che. A sthitinuM paribhASa- prabhANu bhAya parigrahIta - deviyo che, tekhAnA sabhadhabhAM aDesa che. nahIM to bheo| aparigrahIta-deviyA che, tenI sthiti jaghanyathI kaIka vadhAre eka palyApamanI ane utkRSTathI papa paMcAvana paceApamanI kahela che. AsU. gA 51 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jIvAbhigamasUtra yAe tirikkhjonnitthiie| uraparisappibhuya parisappitthINaM jahA jalayaroNaM khahayaratirikkhajoNitthINaM jahanneNa aMto muhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM puvvakoDi puhuttamabhahiyaM / maNussitthINaM bhaMte ! maNussisthiti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNa tinni paMliovamAI puvvakoDi puhuttamabhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukkAseNaM desUNA puvvkoddii| evaM kammabhUmiyAvi, bharahekhayAvi,NavaraM khettaM paDucca jahanneNa aMto muhRttaM ukkoseNaM tini paliovamAI desUNa puvvakADI abbhahiyAI,dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samaya ukkoseNa desUNA puvvkoddii| pubvavideha avaravidehitthINaM khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI puhutte, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM desUNA pubbakoDI / akamma bhUmiga maNussitthINaM bhaMte ! akammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desRNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNaM, ukoseNaM tinni paliovamAI / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desRNAe puvvakoDIe abbhahiyAI / 'hemavayaeraNNavaya akammabhUkiga maNussitthINaM bhaMte ! hemavayaeraNNavaya akammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevaccira hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM ukkoseNaM paliovamaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM paliovamaM desUNAe Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati02 strINAM strItvanAvasthAnakAlanirUpaNam 403 puvvakoDIe abbhahiyaM / harikhAsarammayavAsaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte! harivAsarammayavAsaakammabhUmigaNussisthitti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI do paliovamAI paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNagaM, ukkoseNaM do paliovamAI / saharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM do paliovamAiM desUNapubbakoDImabhahiyAI / devakurUttarakurUNaM, jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI tinni paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNaM UNagAI, ukkoseNaM tinni paliovamAI / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM desUNAe puvvakoDIe abbhahiyAiM / aMtaradIvagAkammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! aMtaradIvagAkammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM desUNAe puvakoDIe abbhahiyaM devithoNaM bhaMte ! devitthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! jacceva bhavaTThiI sacceva saMciTThaNA bhANiyavvA / / sU0 4 // . chAyA-strI khalu bhadanta ? strIti kAlataH kiyacciraM bhavati 1 gautama ? ekenA''dezena jadhanyenaika samayamutkarSeNa dazottara palyopamazata pUrvakoTipRthaktvA bhyadhikam 1 / ekenAdezena jadhanyenaika samayam utkarSeNASTAdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / ekenAdezena jaghanyenaika samayamutkarSeNa caturdaza palyopamAni pUrvakoTipRthakatvAbhyadhitAni 3 / pakenA''dezana jaghanyeka samayam utkarvaNa palyopamazata pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam 4 / ekenA''dezena jaghanyenaika samayam Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasace .aamann raanaana utkarSeNa palyopamapRthaktvaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam 5 / tiryagyonikastrINAM bhadanta ? tiryagyonistrIti kAlata kiyaccira bhavati ? gautama ? jaghanyenAntamuhartam utkarveNa trIni palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / jalacaryAH jaghanyena antarmuharttam utkarSaNa pUrvakoTipRthaktvam / catuSpadasthalacaratirthagyonikastriyA yathA audhikyA stithaNyonikAstriyA / uraHparisarpabhujaparisarpastrINAM yathA jalacarINAm / khecaratiryagyonikastrINAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkaNa palyopamasyAsa khyeyabhAga pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam / manuSyastrINAM bhadanta ! manuSyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! kSetrapratItya jaghanyenAntamuhattam utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni dharmacaraNa pratItya jaghanyena eka samayamutkarSaNa dezonA pUrvakoTiH / eva karmabhUmikA api bharatairavatyo'pi, navara kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa zrINi palyopamAni dezonapUrvakoTyabhyadhikAni, dharmacaraNa pratItya jaghanyena. eka samayam uskapeNa dezonA pUrva koTiH / pUrvavidehApara videha strINAM kSetra pratItya jaghanyenAntamuhartam utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam / dharmacaraNa pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarveNa dezonA pUrvakoTi. // akarmabhUmikamanuSyastrINAM bhavanta ! akarmabhUmikamanuNyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati gautama ! janma! pratItya jaghanyena dezona palyopama lyopasyAsaMkhyeyabhAgenonam utkarSeNa trINi palyopamAni saharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhartam utkarSaNa trINi palyopamAni / dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhikAni / haimavatairaNyavatA'karmabhUbhikamanuSyastrINAM bhavanta / haima ghatairaNyavatA'karmabhUmikamanuSyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezona palyopama palyopamasyA'sakhyeyabhAgenonam, utkarpaNa palyopamam / saMharaNa pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkaNa palyopama dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhi. kam / harivarpa ramyakavA'karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! harivarpa ramyakavarSA'karmabhUmikamanuSyastrIti kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezone he palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenone utkarpaNa dve palyopa mam / sa haraNa pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa dve palyopame dezonapUrvakoTayabhyadhike / devakurUttarakurUNAM, janma pratItya jaghanyena dezonAni zroNi palyopamAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonAni ! utkaNa trINi plyopmaani.| saharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa trINi palyopamAni dezonayA pUrvakoTayA adhikAni / antaradvipakAkarmabhUmikamanuSyastrIrNA bhadanta ! antaradvIpakA'karmabhUmikastrIti kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezona palyopamasyAsaMkhyeyabhAga palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyotikA TIkA prati0 2 strINAM strIvanAvasthAnakAlanirUpaNam 405 utkarSeNaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam / saMharaNa pratItya jaghanyenA'ntarmuhUrtam utkaNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhikam devastrINAM bhadanta ! devastrIti kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! yaiva bhavasthitiH saiva saMsthitiH bhaNitavyA su0|| .. TIkA- itthI NaM bhaMte !' strI khalu bhadanta ! 'isthiti kAlo kevacciraM hoI' strIti strI ityevaM rUpeNa kAlataH kiyacciraM bhavati, he bhadanta ! iyaM strI strIrUpeNa kiyatkAlaparyantaM strI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'ekkeNaM AdeseNaM' ityAdi, ayaM bhAvaH-striyAH strIrUpeNAvasthAne sati paJca AdezA apekSArUpAH santi, pratyAdezaM vibhinnakAlaparyantaM strIrUpeNAvasthAnaM bhavatIti darzayiSyate tatra prathamAdezamadhikRtya bhagavAnAha 'ekkeNaM AdeseNaM' ityAdi, ekkeNaM AdeseNaM' ekena Adezena ekayA'pekSayA 'jahanneNaM ekkaM samaya' jaghanyenaikaM. samaya strI bhavati 'ukkoseNaM. damuttaraM paliovamasayaM puvekoDipuhuttamambhahiyaM' utkarSato dazottarapalyopamazataM pUrvakoTipRthaktvAmyadhikam / tatra isa prakAra se striyoM kI sthiti prakaTa karake aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki strI strIparyAya ko nahIM chor3atI huI lagAtAra strIparyAya meM kitane kAla paryanta rahatI hai / aisI jijJAsA hone para usakAla kI apekSA se isa kathana meM jo pAMca Adeza-apekSAeM haiM-unheM pahile sUtrakAra kahate haiM - " itthI gaM bhaMte" ityAdi / . TIkArtha-gautamane prabhu se aisA, pUchA hai ki-he bhadanta ! "itthI NaM, bhaMte ! itthItti kAlo kevacciraM hoi" strI strIparyAya meM kitane kAla paryanta rahatI hai ! uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA ekkeNa AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM damuttaraM paliovamasayaM puncakoDipuhuttamabhahiyaM ,, he gAtama ! striyoM ko strIrUpa se hone meM pAMca Adeza-apekSAe~ -sUtrakAroM ne kahe haiM-unameM se eka mAdeza - apekSA-aisA-hai - ki yadi strI strIrUpa se lagAtAra A pramANe striyonI sthiti pragaTa karIne have sUtrakAra e pragaTa kare che ke-strI, paryAyane choDayA vinA lAgaTha strIparyAyamAM keTalAkALa sudhI rahe che. A rIte jIjJAsA thavAthI te kALanI apekSAthI A kathanamAM je pAMca Adeza-apekSAo che, te sUtrakArapdddaa 4 cha. 'itthI NaM bhaMte ! ithitti" tyA sA--gItama svAmI prasuna me pUchyu' cha ?- san "itthI NaM ithitti kAlao kevacciraM hoI" strI, sIyaryAyamA 49 // sudhI. 2 che ? yA prazna uttaramA pramuche 4-"goyamA! pakkeNa AdeseNaM jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM dasuttaraM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamambhahiyaM" he gautama ! liye| sI pAmA 29vAmA pAMca Adeza-apekSAo sUtrakAroe kahela che temAthI eka Adeza-apekSA e che ke - Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jIyAbhigama strINAmekasamayamavasthAnaM kena rUpeNa bhavatIti tatrocyate kAcit strI upazamazreNyAM vedatrayopazamanAt bhavedakatvamanusya tata upazamazreNItaH pratipatantI strIvedodayamekaM samayamanubhavati tato dvitIyasamaye kAlaM kRtvA devepUtpadyate tatra ca tasyAH puruSatvameva bhavati na tu strItvaM bhavatItyato jaghanyataH strItvaM samayamAtraM bhavatIti / pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikadazottarapalyopamazataM yAvadavasthAna strIrUpeNa kathaM bhavatIti tatrocyate kazcijjIvaH manuSyastrIpu tiryaklIpu vA pUrvakoTayAyuSkAsu paJcapaD vA bhavAnanubhya tadantaramIzAnakalpe paJcapaJcAzatpalyopamapramANotkRSTAyuSkAsvaparigRhItadevISu madhye devItvenotpadyate tataH svAyupaH kSaye tasmAt sthAnAt punarapi manuSya strISu tiryaklISu vA pUrvakoTyAyuSkaH punarapi samutpannaH tato bhUyo dvitIyavAram IzAnadevalokepaJca pazcAzat palyopamapramANotkRSTAyuSkAsu aparigRhItadevIpu madhye devItvenotpannastataH paramahotI rahe to vaha kama se kama eka samaya taka aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika eka sau dasa 110 palyopama taka hotI rahe. isa kathana kA tAtparya aisA hai ki koI strI upazama zreNI para ArUr3ha huI vahA~ usane vedatraya kA upazamana kara dene se avedakatA kA anubhavana kiyA, bAda meM vaha vahAM se patita ho gaI to eka samaya taka vaha straM veda meM rahI aura dvItIya samaya meM kAla kara vaha devaparyAya se utpanna ho gaI vahAM usakA strotva rUpa na rahakara puruSatva rUpa ho jAtA hai, isa prakAra se jaghanya se strItva kA kAla eka samayamAtra kahA gayA hai| tathA utkRSTa se jo strIrUpa se avasthAna hone kA kAla kahA gayA hai / vaha isa prakAra se kahA gayA hai, ki koI jIva pUrva koTi kI AyuvAlI manuSya striyoM meM athavA tiryag striyoM meM utpanna ho jAya aura vaha vahA~ pAMca athavA chaha bAra utpanna hokara IzAna kalpa kI apari gRhIta deviyoM ke bIca meM ki jinakI sthiti utkRSTa pacapana palyopama kI hai devIrUpa se utpanna - je strI strIpaNAthI lAgaTha rahyA kare che te kamathI kama eka samaya sudhI ane utkRSTathI pUrva keTi pRthakatva adhika ekaso dasa 110 papama sudhI thatI rahe A kathananuM tAtparya evuM che ke-keI strI upazama zreNI para ArUDha thaIne tyAM teNe vedatrayane upazama karI devAthI avedapaNane anubhava karyo te pachI te tyAMthI patita thaI jAya te eka samaya sudhI te strI vedamAM rahI ane bIjA samayamAM kola karIne te devaparyAyathI utpanna thaI jAya tyAM tenA strIpaNuM rUpe na rahIne puruSapaNu rUpe thaI jAya che. A rIte jaghanyathI ApaNAne kALa eka samaya mAtra kahela che tathA utkRSTathI strIpaNAthI rahevAne kALa je kahela che, te A pramANe che. ke- koI jIva pUrva keTinI AyuSyavALI manuSya striyomAM athavA tiryakajhiyomAM utpanna thaI jAya ane te tyAM pAMca athavA cha, vAra, utpanna thaIne IzAna kalpanI aparigrahIta deviyonI madhyamAM ke jeonI sthiti utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamanI che, devIrUpe utpanna thaI jAya ane te pachI AyuSyane kSaya thaI jAya tyAre Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strINAM strItvenAvasthAna kAlanirUpaNam 407 vazyavedAntaramavagacchati - evaM rItyA dazottaraM palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvAmyadhika mavasthAnaM striyaH strIrUpeNa labhyate, atra ko'pi zaGkate - atra pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikadazottarapalyopamazata pramANotkRSTA sthitiH striyAH khIrUpeNa kimiti proktA vastuto'dhikAyA api sthiteH samupalabhya - mAnatvAt, tathAhi-yadi strI devakurUttarakurvAdiSu palyopamatrayasthitikAsu strISu madhye janma gRhNAti tadA tato'dhikA'pi strIvedasyAvasthiti bhavitumarhati ? ayuktametat kathanam, abhiprAyAparijJAnAt, tathAhi - na tAvat devIbhyazcyutA satI asakhyeyavarSAyuSkA strISu madhye strI bhUtvA samutpadyate, ho jAve, phira dvitIya bAra bhI vaha IzAna devaloka meM pacapana palyopama pramANa AyuvAlI aparigRhIta deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho jAve, vahAM se AyukSaya ke bAda jaba yaha vyavatA hai to phira vaha avazya hI vedAntara puruSAdi koI veda ko prApta kara letA hai / isa prakAra se eka sau dasa 110 palyopama jo ki pUrvakoTi pRthaktva adhika kahA gayA hai sampanna ho ho jAtA hai ataH jIva utkRSTa rUpa se arthAt pUrvakoTi pRthaktva adhika (110) palyopama taka strIpanA ko prApta karatI rahatI hai / itane kAla taka isa prakAra se strIrUpa se lagAtAra ho sakatA hai / yahA~ para koI aisI zaMkA karatA hai ki strI kA strIrUpa se avasthAna jo pUrva koTi pRthaktva adhika ekasau dasa palyopama kA kahA gayA hai so itanA hI kyoM kahA ? isase adhika bhI to milatA haiM jaise koI jIva devakuru uttarakuru Adi kSetro meM tIna palyopama AyuvAlI strIrUpa se janma leM, taba isase adhika bhI strI veda kA avasthAna ho sakatA hai ? uttara meM kahate haiM ki yaha tumhArA kahana / prayukta haiM kyoMki Apane isakA abhiprAya ThIka se nahIM jAnA hai, dekho - prathama to devI ke bhava se vyavita devI kA jIva asakhyAta varSAyu - F prameyadhotikA TIkAprati0 2 WWW te sthAnathI cavIne te pharIthI pUrvATinI AyuSyavALI manuSyastriyAmAM athavA tiyagnicAmAM utpanna thaI jAya, pachI khIjI vAra paNa te izAnadeva lAkamAM 55 5cAvana palyopama pramANu AyuSyavALI aparigrahIta devIceAmAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya ane tyAMthI AyuSyanA kSaya thayA pachI jyAre te cave che, tyAre te avazyaja vedAntara eTale ke zrI vanA tyAga karIne purUSa vigere kAI veda prApta karI le che. A pramANe 110 ekase dasa paEApama ke je pUrvakATa pRthaktva vadhAre kahevAmAM Avela che, tenAthI yukta banI jAya che tethI jIva utkRSTapaNAthI arthAt pUrvATi pRthatva adhika 110 ekasA dasa patyeApama sudhI A prakArathI srIpaNAthI lAgaTha thai zake che ahiyAM kAi evI zakA kare ke-- strInu` strIpaNAthI avasthAna-rahevuM je pUrva kATi pRtharva adhika ekasAisa patye pacatu kahyuM che, tA te eTaluMja kema kahyu ? tenAthI adhika paNa male che jema keAi jIva devakurU uttarakurU vigere kSetromAM traNa paceApama AyuSyavALI strIpaNAthI janma le tyAre AnAthI vadhAre paN vedanu rahevuMsa bhave che? A zaMkAnA samAdhAna nimitte kahe che ke--A pramANe tamAru' kahevu cagya nathI. kemake--Apa AnA abhiprAya samajyA nathI tema Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovAbhigamane " devabhavAccyutAnAmasaMkhyeyavarSAyuSkeSu madhye utpAdasya pratiSedhAt nApicAsaMkhyeyavarSAyuSkA 'satI utkRSTAyuSkAsu devIpu samutpadyate, uktaJca - 'jato asaMkhejjavAsAuyA ukkosiyaM TihaM na pAve' iti, yato'saMkhye yavarSAyuSkA utkapiMkAM sthiti na prApnoti, ivicchAyA / tasmAt kAraNAt pUrvoktapramANaiva strI vedasyotkRSTA'vasthiti labhyate iti kRtaM prasaGgeneti, iti prathamAdezaH // 1 // dvitIyAdezena strI vedAvasthitiM darzayati- 'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM' ekenA dezena jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati 'ukko seNaM aTThArasapalio mAI puntrako DipuhuttamanmahiyAI' utkarSeNASTAdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strINAM strIrUpeNAvasthAnaM bhavati / jaghanyatAmAzritya samayabhAvanA pUrvavadeva / utkRSTAvasthAnabhAvanAtvevam - kazcijjIvo manuSyastrISu tiryakustrISu vA pUrva koTipramANAyuSkA madhye paJcaSaD bhavAnanubhUya tataH pUrvoktaprakA 408 vAlI striyoM meM strI hokara utpanna nahIM hotI hai aura na vaha asaMkhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa Ayu vAlI deviyoM meM janma le sakatI haiM / isa viSaya meM anyatra kahA hai- 'jatA asaMkhejjavAsAuya ukkosiyaM ThiIM na pAvei., arthAt asakhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa sthiti ko nahIM pA sakatI hai to phira pUrvokta avasthAna parimANa se adhika avasthAna pramANa kaise ho sakatA hai isaliye pUrvokta pramANa hI strI veda kA utkRSTa avasthAna ThIka se baiThatA hai / yaha prathama Adeza - vivakSA hai |1| 'dvitIya Adeza' isa prakAra se hai- ' ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aTThArasapa lio mAI puvvako DipuhuttamambhahiyAI' isakI apekSA strI rUpa se eka javi kA vyavasthAna kama se kama eka samaya taka aura jyAdA se jyAdA pUrvakoTi pRthaktva adhika lAge che juo-pahelAM te devIpaNAthI cyavatI devInA jIva asakhyAta vaSa~nI AyuSya vALI sTriyAmAM strI thaIne utpanna thatI nathI. ane te asaMkhyAta vaSaeNnI AyuSyavALI strI utkRSTa AyuSyavALI devIcemAM janma laI zakatI nathI A saMbadhamAM anyatra kahyu' che - "jato asaMkhejjavAsAjya ukkosiyaM ThihaM na pAveha" arthAt asacyA varSAMnI AyuSya vALI strI utkRSTa sthitine pAmI zakatI nathI te pachI pUrvokta avasthAna nA parimANuthI adhika avasthAna pramANu kevI rIte thai zake? tethI pUrvakta pramANuja vedanu utkRSTa avasthAna ThIka jaNAya che. A pahelA Adeza-vivikSA che. 15 zrIle Aheza mA prabhAve che. - " ekkeNAdeseNaM jahaNaNeNa ekka samaya ukkoseNa aTThArasapaliomAra puvvako DipuhuttamanmahiyAI" mA apekSAthI strIpaNAthI me! lavanu N avasthAna kamathI kama eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre pUvakoTi pRthakatva adhika adgAra panceApama sudhI rahe che lef 1 t "" Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strotvenAvasthAnakAlanirUpaNam 409 reNa IzAna devaloke vAradvayamutkRSTasthitikAsu devISu madhye samutpadyamAno niyamataH parigRhItAsu eva utpadyate nAparigRhItAsu tata evaM dvitIyAdezavAdimatena strIvedasyotkRSTamavasthAnaM pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikASTAdazapalyopamapramANaM bhavatIti dvitIyAdezaH / / 2 / / - atha tRtIyAdezaM darzayati-ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samaya' ekenAdezena tRtIyA dezavAdimatenetyarthaH, jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati iti, "ukkoseNaM cauddasapaliocamAI pucakoDipuhuttamabhahiyAI' utkarSeNa caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strIrUpeNAvasthAnaM bhavati iti ! kathamiti cedittham-kazciddevo manuSyastrISu tiryakatrISu pUrvakoTipramANAyuSkAsa madhye paJcaSaD vA bhavAnanubhUya pUrvaprakAreNa saudharmadevaloke parigRhItadevISu aThAraha palyopama taka rahatA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jIva pUrvakoTi pramANa kI AyavAlI manuSya striyoM meM yA tiryaga striyoM meM pAMca yA chaha bAra utpanna ho jAtA hai aura phira vahA~ se vaha IzAna devaloka meM do bAra utkRSTa sthitivAlI parigRhIta deviyo meM utpanna ho jAtA hai-aparigRhIta deviyoM meM nahIM / isa prakAra se strIveda kA utkRSTa avasthAna pUrvakoTi pRthaktva se adhika aThAraha palyopama kA siddha ho jAtA hai / yaha dUsarA Adeza hai / 2 / tRtIya Adeza aisA hai-" ekkeNAdeseNaM jahanneNaM evakaM samayaM ukkoseNaM cauddasapaliovamAI. puvakoDipuhuttamabbhahiyAI" isameM jaghanya se strIveda kA avasthAna eka samaya kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama kA haiM--yaha isaprakAra se haiM-koI jIva pUrvakoTi pramANa AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tiyaMga striyo meM pAMca yA cha bAra utpanna ho jAve, isake bAda vaha saudharma devaloka meM sAta palyopama kahevAnu tAtparya e che ke-jIva pUrvakeTi pramANanI AyuSyavALI manuSya strImAM athavA tiryastrimAM pAMca athavA che, bAra, utpanna thaI jAya che. ane te pachI tyAMthI te izAnadevalekamAM bevAra utkRSTasthitivALI parigrahIta devImAM utpanna thaI jAya cheaparigRhIta devImAM utpanna thatA nathI. A pramANe strIvedanuM utkRSTa avasthAna pUrva keTi pRthakRtvathI vadhAre aDhAra popamanuM siddha thaI jAya che. -- ! bhAle mAheza cha. // 2 // zrI mAheza mA prabhAdhe cha -"ekkeNAdeseNaM jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamAi puvakoDiputtamabhahiyAI, mAmai vdhanyathA strIvatu bhavasthAna meM samayanuM che ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthaphatva vadhAre cauda palyopamanuM che -te A prakAre thAya che - kaI jIva pUrvakeTi pramANunI AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tirya strimAM pAMca athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane te pachI te saudharmadeva 12 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama " devabhavAcyutAnAmasaMkhyeyavarSAyuSkeSu madhye utpAdasya pratipedhAt nApicAsaMkhyeyavarSAyuSkA satI utkRSTAyuSkAsu decISu samutpadyate, uktaJca - 'jato asaMkhejjavAsAuyA ukkosiyaM TiDaM na pAvei' iti, yato'saMkhye yavarSAyuSkA utkarSikAM sthiti na prApnoti, ivicchAyA / tasmAt kAraNAt pUrvoktapramANaiva strI vedasyotkRSTA'vasthiti rlabhyate iti kRtaM prasaGgeneti, iti prathamAdezaH ||1|| dvitIyAdezena zrI vedAvasthitiM darzayati- 'ekkeNAdeseNa jahanneNaM ekkaM samayaM ekenA dezena jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM advArasapalio mAI putrako DipuhuttamanmahiyAI' utkarSeNASTAdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni khINA strIrUpeNAvasthAna bhavati / jaghanyatAmAzritya samayabhAvanA pUrvavadeva / utkRSTAvasthAnabhAvanAtvevam- cijIvo manuSyastrISu tiryaktrIpu vA pUrva koTipramANAyuSkAsu madhye paJcapaD bhavAnanubhUya tataH pUrvoktaprakA 08 vAlI striyoM meM strI hokara utpanna nahIM hotI hai aura na vaha asaMkhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa Ayu vAlI deviyoM meM janma le sakatI haiN| isa viSaya meM anyatra kahA hai- 'jatA asaM khejjavAsAuya ukkosiyaM ThiIM na pAvei., arthAt asakhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa sthiti ko nahIM pA sakatI hai to phira pUrvokta avasthAna parimANa se adhika avasthAna pramANa kaise ho sakatA hai ? isaliye pUrvokta pramANa hI strI veda kA utkRSTa avasthAna ThIka se baiThatA hai / yaha prathama Adeza - vivakSA hai |1| dvitIya Adeza isa prakAra se hai - ' ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa aTThArasapa lio mAI puvvako DipuhuttamanmahiyAI' isakI apekSA strI rUpa se eka jIva kA avasthAna kama se kama eka samaya taka aura jyAdA se jyAdA pUrvakoTi pRthaktva adhika lAge che jue-pahelAM te devIpaNAthI cyavatI devIne jIva masakhyAta vaSa~nI AyuSya vALI striyAmAM strI thaIne utpanna thatI nathI. ane te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALI strI utkRSTa AyuSyavALI devIcemAM janma lai zakatI nathI A saMdhamAM anyatra kahyu che ke"jto asaMkhejjavAsAjya ukkosiyaM ThihaM na pAvei" arthAt asakhyAta varSAMnI aayussyvALI strI utkRSTa sthitine pAmI zakatI nathI. teA pachI pUrNAMkta avasthAna nA parimANuthI adhika avasthAna pramANu kevI rIte thai zake? tethI pUrvokta pramANuja strIvedanuM 'utkRSTa avasthAna ThIka jaNAya che. mA pahelA maheza- vivikSA che. // 1 // zrIle maheza bhI pramANe che. - "ekkeNAdeseNaM jadaNNeNa pakka samaya ukkoseNa aTThArasapaliomAra pundhako DipuhuttamamahiyAI" yA saMpekSAthI zrI pAthI me bhavanu avasthAna kramathI kama eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre pUrvATi pRtharva adhika AhAra paceApama sudhI rahe che t 1 "" `' uo A Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMmeyadhotikA TIkA prati. 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 409 reNa IzAna devaloke vAradvayamutkRSTasthitikAmu devISu madhye samutpadyamAno niyamataH parigRhItAsu eva utpadyate nAparigRhItAsu tata evaM dvitIyAdezavAdimatena strIvedasyotkRSTamavasthAnaM pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikASTAdazapalyopamapramANaM bhavatIti dvitIyAdezaH // 2 // ___atha tRtIyAdezaM darzayati-ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samaya' ekenAdezena tRtIyA dezavAdimatenetyarthaH, jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati iti, 'ukkoseNaM cauddasapaliovamAiM pubakoDipuhuttamabhahiyAI' utkarSeNa caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strIrUpeNAvasthAnaM bhavati iti | kathamiti cedityam-kazciddevo manuSyastrISu tiryaktrISu pUrvakoTipramANAyuSkAsu madhye paJcaSaD vA bhavAnanubhUya pUrvaprakAreNa saudharmadevaloke parigRhItadevISu aThAraha palyopama taka rahatA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jIva pUrvakoTi pramANa kI yuvAlI manuSya striyoM meM yA tiryaga striyoM meM pAMca yA chaha bAra utpanna ho jAtA hai aura phira vahA~ se vaha IzAna devaloka meM do bAra utkRSTa sthitivAlI parigRhIta deviyo meM utpanna ho jAtA hai-aparigRhIta deviyoM meM nahIM / isa prakAra se strIveda kA utkRSTa avasthAna pUrvakoTi pRthaktva se adhika aThAraha palyopama kA siddha ho jAtA hai / yaha dUsarA Adeza hai / 2 / tRtIya Adeza aisA hai-" ekkeNAdeseNaM jahanneNaM evakaM samayaM ukkoseNaM cauddasapaliovamAI puvakoDipuhuttamabbhahiyAiM" isameM jaghanya se strIveda kA avasthAna eka samaya kA hai aura utkRSTa me pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama kA haiM--yaha isaprakAra se haiM-koI jIva pUrvakoTi pramANa AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tithaMga striyo meM pAMca yA cha bAra utpanna ho jAve, isake bAda vaha saudharma devaloka meM sAta palyopama kahevAnuM tAtparya e che ke-jIva pUrvakeTi pramANanI AyuSyavALI manuSyastrImAM athavA tiryastrimAM pAMca athavA cha, bAra, utpanna thaI jAya che ane te pachI tyAMthI te IzAnadevalokamAM bevAra utkRSTasthitivALI parigrahIta devImAM utpanna thaI jAya che.- aparigRhIta devImAM utpanna thatA nathI. A pramANe strIvedanuM utkRSTa avasthAna pUrva. keTi pRthakvathI vadhAre aDhAra palyopamanuM siddha thaI jAya che. * A bIjo Adeza che parA trI mAheza mA pramANe -"ekkeNAdeseNaM jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamAi puvakoDipuhuttamabhahiyAI' mAmA dhanyathA skhIva bhavasthAna se samayanuM che ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakatva vadhAre cauda palyopamanuM che -te A prakAre thAya che.- kaI jIva pUrvakeTi pramANanI AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tirya. strimAM pAMca athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane te pachI te saudharmadeva Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jIvAbhigamastre saptapalyopapramANotkRSTAyuSkAsu madhye vAradvayaM samutpadyate tata evaM tRtIyAdezavAdimatena strI vedasyotkRSTamavasthAnaM caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvaM ca bhavatIti tRtIyAdezaH // 3 // atha caturthAdezaM darzayati-'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM' ekenAdezena caturthAdezavAdimatena jaghanyenaikaM samayaM strItvenAvasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM pakiovamasayaM punvakoDipuhuttamabhahiyaM utkarSeNa palyopamazata pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM kAlaM yAvat strItvenAvasthAnaM bhavatIti / kathamevaM bhavatIti cettatrocyate manuSyastrIpu tirathvIpu vA pUrvakoTyAyuSkAsnu paJcapaDbhavAnanubhUya vAradvayaM saudharmadevaloke paJcazatpalyopamapramANotkRSTAyupkAsu aparigRhItadevIpu madhye devIvenotpadyate tataH evaM caturthAdezavAdimatena palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhika bhavatIti caturthAdezaH // 4 // pramANa kI AyuvAlI parigRhIta deviyoM ke bIca meM devIrUpa se do bAra utpanna ho jAve, isa prakAra isa vivakSA meM strIveda kA utkRSTa avasthAna nikala AtA hai| yaha tIsarA Adeza hai // 3 // caturtha Adeza aisA hai-"ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamasayaM punakoDipuhuttamabhahiya,, isameM strIveda kA avasthAna jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se pUrva koTi pRthaktva adhika sau palyopama kA kahA gayA hai, jo isa prakAra se samajhanA cAhiye-kaoNI jIva pUrvakoTipramANa yuvAlI manuSya striyoM meM yA tiryag striyoM meM pAMca athavA chaha bAra utpanna ho jAve aura do vAra pacAsa palyopama pramANa kI utkRSTa mAyuvAlI saudharmasvarga kI aparigRhIta deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho jove , to isa caturthArdeza se kathita kAla nikala jAtA hai / 4 / lekamAM sAta papama pramANunI AyuSyavALI aparigraha devimAM devIpaNAthI bevAra utpanna thaI jAya A rIte A vivakSAmAM strIvedanuM utkRSTa avasthAna maLI Ave che. A rIte A trIjo Adeza che paNa yothe| mAheza mA pramANe cha.--"ekkeNodeseNa jahaNNeNa pakka samaya unakoseNa paliovamasaya puvakoDipuhuttamabhahiya" AmAM sIva bhavasthAna dhanyathA me samayanuM ane utkRSTathI pUrva TipRthakuva adhika eka palyopamanuM kahela che te A pramANe samajavuM -keI jIva pUrvakeTi pramANa AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tiryastrimAM pAMca, athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane be vAra pacAsa pApama pramANanI utkRSTa AyuSyavALI saudharma svarganI aparigrahIta devImAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya che te A cothA AdezathI kahela kALa AvI jAya che ! Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 411 atha paJcamAdezaM darzayati- 'ekkeNa AdeseNaM' ityAdi 'ekkeNa AdeseNaM' ekena Adezena paJcamAdezenetyartha 'jahanneNaM ekkaM samayaM jaghanyenaikaM strItvenAvasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM palibhavamahutaM putrako DipuhuttamambhahiyaM' utkarSeNa palyopamapRthaktvaM pUrvakoTipRthaktvA - myadhikamavasthAnaM bhavati, tathAhi - manuSyastrISu tirazcISu vA pUrvakoTyAyuSkAsu madhye saptabhavAnanu bhUyASTame bhave devakurvAdiSu tripalyopamasthitikAsu strISu madhye strItvena samutpadyate, tato mRtvA saudharmadevaloke jaghanyasthitikAsu devISu madhye devItvenopajAyate tadanantaramavazyaM vedAntaramavi gacchati tataH paJcamAdezavAdimatena strIvedasyAvasthAnaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM palyopama pRthaktvaM bhavatIti paJcamAdezaH / svasvApekSAgamyA ete paJcApi AdezAH samIcInA eveti bhAvaH / tadevaM sAmAnyataH strI strIbhAvaM nairantaryeNAparityajantI yAvatkAlaM tiSThati tAvatkAlapramANaM paJcabhirAdezaiH kathitam, samprati - tiryakUstriyAH tiryak strItvamaparityajantyAH kAlamAnaM darzayitu paMcama Adeza isa prakAra se haiM- "ekkeNa AdeseNa jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paLibhovama puhuttaM puJcakoDipuhuttamambhahiyaM, isameM strIveda kA avasthAna strIveda rUpa se rahanA - kama se kama ekasamaya kA aura utkRSTa se pUrva koTipRthaktva adhika palyAmapapRthatva kA kahA gayA hai / yaha isa prakAra se samajhanA cAhiye - jaise koI jIva pUrvakoTi kI Ayu vAlI manuSya striyoM meM yA tiryagyAnika striyo meM sAta bhava karake AThaveM bhava meM tIna palya kI utkRSTa sthitivAlI devakuru AdikoM kI striyo meM strIrUpa se utpanna ho jAve | phira vahAM se marakara vaha jaghanya sthitivAlI deviyoM ke bIca meM saudharma devaloka meM devIrUpa se utpanna ho jAve to isa prakAra se yaha kathita Adeza bana jAtA hai, kyoMki isake bAda vaha vedAntara ko prApta kara letA hai / isa prakAra sAmAnya rUpa se strI strIbhAva kA nirantararUpa se apa* rityAga karatI huI jitane kAlataka strIveda meM rahatI haiM utane kAla kI apanI apanI pAMyabheA maheza yA pramANe che. - "ekkeNa AdeseNaM jahaNNeNaM pakkaM samayaM ukkoseNa paliovamapuhuttamambhahiyaM'' AmAM zrIhanu avasthAna bheTale strIveha pAthI rahe te ochAmAM Achu eka samaya ane utkRSTathI pUrva kArTi pRthakatva adhika palyApama pRthakatva kahevAmAM Avela che. te A pramANe samajavu' jemake--keAI jIva pUrva keAtinA AyuSyavALI manuSyastriAmAM athavA tiya striyaiAmA sAta bhava karIne AThamA bhavamAM traNa patyeApamanI utkRSTasthitivALI devakurU vigerena sriyAmAM strIpaNAthI utpanna thaI jAya te pachI tyAMthI marIne te jaghanyasthitivALI devIceAni vacamAM saudhama devalAkamAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya te A rIte A kahela saghaLeA Adeza khanI jAya che kemake-- te pachI te anya vene prApta karI le che. A rIte sAmAnyapaNAthI strI, strIbhAvane niraMtarapaNAthI tyAga na karatI thakI jeTalA kALa sudhI vedamAM eTalA kALanI pAtapAtAnI apekSAthI A 2 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 novAbhigasUtre 412. mAha - 'tirikkhajoNitthI NaM' ityAdi, 'tirikkhajoNityI NaM bhaMte !" tiryagyonikastrI khalu bhadanta! 'tirikkhajoNitthitti' tiryagyonika strI iti 'kAlao kevacciraM chor3a' kAlataH kiyacciraM bhavati kiyatkAlaparyantaM tiryakstrI tiryakstrIrUpeNa tiSThatIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM aMtomuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukko seNaM tinni paoiranri youkoDI puhuttamambhahiyAI utkarSeNastrINi palyopamAni pUrva koTipRthakvA*yadhikAni, etAvatkAlaparyantaM tiryaksI tiryakstrIrUpeNAvatiSThate iti / tatrAntarmuhat kasyAzcit etAvatpramANAyuSkatayA tadanantaraM mRtvA vedAntarodayAd vilakSaNamanupyabhavAntarAghiNamA apekSA se ina pAMca Adezo dvArA sUtrakAra ne kathana kiyA hai / isaliye ye pAMco hI Adeza apanI apanI apekSA se yukta hai / yaha pAcavA Adeza hai | 5 | yaha sAmAnya se strI strIbhAva kA tyAga nahIM karatI huI nirantara strI bhAva meM kitane kAla taka rahatI hai isa bAta ko pAMca AdezoM se prakaTa kiyA / vyava tiryag strI rUpase kitane kAla taka usako tyAga nahIM karatI huI rahatI hai isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM--- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "tirikkhajoNitthI NaM bhate / tirikkha joNitthittikAo keva cciraM hoI" he bhadanta / tiryagyonika strI tiryak strI rUpa se kAla kI apekSA kitane kAla taka hotI rahatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-" goyamA ! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM tinni palionamAi punvako DipuhuttamambhahiyAI " he gautama tiryak strI tiryagutrIrUpa se kama se kama to eka antarmuhUrtta taka rahatI hai aura utkRSTa se tIna palyo - pama pramANa kAla taka rahatI hai / vaha isa prakAra se koI jIva tiryak strI rUpa se kama se pAMca AdezA dvArA sUtrakAre kathana karyuM che tethI A pAMce Adeza pAtapeAtAnI apekSAthI cuta che A pramANenA A pAMcame Adeza che !!pA te strI sAmAnyapaNAthI strIbhAvanA tyAga karyA vinA niraMtara strIpaNAmAM keTalA kALa sudhI rahe che ? te vAta upayukata pAMca AdezA dvArA pragaTa karela che. have tiya strIpaNAthI keTalA kALa sudhI tene tyAga karyA vinA rahe che te vAta sUtrakAra pragaTa kare che--AmAM gautama svAmI prabhune mevu pUche che ! - "tirikkhajoNitthINa bhaMte ! tirikkhajoNitthinti kAlao kevacciraM hoI" he bhagavan / tiryagyoni strI strIpaNAthI apanI apekSAthI DeTasA Aja sudhI rahe che ? ma prabhUnA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che !" goyamA ! jahaNaNeNa aMtomuhutta utakoseNa tinni palio mAI putra koDiduttamambhahiyA" gautama ! tigutrI tiya gaistrIpaNa thI echAmA echA eka atarmuhUta sudhI rahe che. ane utkRSTathI traNu patyeApama pramANa kALa sudhI rahe che. te A pramANe samajavuM.-- kAi jIva tiya gusrIpaNAthI ochAmAM echA eka aMtarmuhUta kALa sudhI rahIne te pachI marIne khIjA vedanA udayanA vilakSaNapaNAthI manuSyabhavAntaranI te prApti karI le che. tethI Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 413 dveti / utkarSatastrINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAdhikAnIttham-atra khecarANAM tiryagyonikAnA cotkarSato'STau bhavA bhavanti nAdhikAH 'naratiriyANaM sattaTThabhavA' iti vacanAt , tatra saptabhavAH sakhyeyavarSAyuSkAH, aSTamastu asaMkhyeyavarSAyuSkaM eva, tathAhi-paryApta manuSyA' paryAptasaMjJipaJcendriyatiryaJco vA nirantara yathAsaMkhyaM saptaparyAptamanuSyabhavAn saptaparyAptasaMjJipaJcendriyati rya bhavAn vAsamanubhUya yadyaSTame bhave punarapi manuSyaH paryAptasaMjJipaJcendriyatiryaJco vA samutpadyante tato niyamAt asaMkhyeyavarSAyuSa eva na saMkhyeyavarSAyuSo bhavanti, asaMkhyeyavarSAyuSazca mRtvA niyamalo devalokeSu samutpadyante, tato navamo'pi manuSyabhava. saMjJipaJcendriyatiryagbhavo vA nintara na labhyate / kama eka antamuhUtte kAla taka rahakara bAda meM mara kara vedAntara ke udaya se vilakSaNa manuSya bhavAntara kI vaha prApti kara letA hai isaliye jaghanya se antarmuharta kola kahA hai utkRSTa se pUrvakoTipRthakatva adhika jo tIna palyopama kA kAla kahA hai vaha isa prakAra se hai-yahAM tiryagyonika khecaroM ke utkRSTa se ATha bhava se adhika bhava nahIM hote haiM kyoMki "naratiriyANa sattaTThabhavA" aisA zAstra kA kathana hai, ina meM sAta bhava to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hote hai aura AThavA bhava asaMkhyAta varSa kI AyuvolA hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se se hai-paryApta manuSya athavA paryApta saMjJipaJcendriyatiryazca nirantara rUpase yathAsaMkhya sAta paryAptamanuSyoM ke bhavoM ko athavA sAta paryAptasaMjJi paJcendriyatiryazca ke bhavoM ko bhogakara yadi AThaveM bhava meM punaH paryApta manuSya rUpa se yA paryApta saMjJi paJcendriyatiryazca rUpa se utpanna hote hai to ve niyama se asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hI utpanna hote haiM saMkhyAta varSa AyuvAle hokara utpanna nahIM hote haiM aura jaba ye asaMkhyAta varSakI Ayu vAle mAThaveM bhavameM marate haiM, to niyamase devalokameM utpanna hote haiM,taba nauvAM bhI mnussyjaghanyathI antarmuhUrtakALa kahela che. ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakava adhika traNa patye makALa je kahela che, te A pramANe che.ahiyAM tiryanika khecarane utkRSTathI ATha lathI padhAre tA nathI. ?--"naratiriyANaM sattabhavA" manuSya bhane tiya yAne sAta ATha bha hoya che. A pramANenuM zAstravacana che temAM sAta jIvate saMkhyAta varSanI AyuSyavALAne hoya che ane AThamA bhava asaMkhyAta varSanI AyuSyavALAne hoya che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che -paryApta manuSya athavA paryApta saMkSipaMcendriya tiryaMca nira tarapaNathI yathAsa khya-kamathI sAtaparyApta manuSyanA bhavane athavA sAta saMjJI paMce driya tiya canA bhavone bhegavIne je AThamA bhAvamAM pharIthI te paryApta manuSyapaNAthI athavA paryApta sa zipaMcendriya tiryacapaNAthI utpana thaI jAya te teo niyamathI asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALAomAMja utpanna thAya che. saMkhyAtavarSanI AyuSyavALAomAM utpanna thatA nathI ane jyAre A asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA AThamA bhAvamAM mare che, te niyamathI devalekamAM utpanna thAya che tyAre navamAM manuSyabhava athavA saMkSipaMceMdriya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre " ataebha pAzcAtyAH saptabhavA nirantaraM bhavantaH sakhyeyavarSAyuSaH evopapadyante naiko'pi asaMkhyeyavarSAyuH asaMkhyeya varSAyurbhavAntaraM bhUyo manuSyabhavasya tiryagUbhavasya vA asaMbhavAt tatra yadA unkarSaMtastiryakstrIvedasahitAH pAzcAtyAH saptApi bhavAH pUrvakoTyAyuSo labhyante, aSTamastu bhavo devakurvAdiSu bhavati tadA utkarSatastrINi palyopamANi pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni tiryaka strItva syAvasthAnaM jAyate // 414 samuccayatiryakstrIbhavasthitimAnaM pradarthaM samprati- tiryagu vizeSANAM bhavasthitimAnaM darzayitumAha- 'jalayarIe' ityAdi 'jalayarIe jahanneNaM-aMtomuhuttaM' jalacaryAH jaghanyenAntamuhUrtam 'ukkoseNaM puJcakoDipuhuttaM' utkarpataH pUrvakoTipRthaktvam, dvipUrvakoTita Aramya nava bhava athavA saMjJipaJcendriyatiryazva kA bhava inheM prApta hI ho jAya aisA koI niyama nahI hai / kyoMki nirantara rUpa se usakI prApti honA asambhava haiM / isa prakAra inake jo pahale ke sAta bhava hai ve nirantara rUpa se hote hue sakhyAta varSa kI AyuvAle hIM hokara utpanna hote haiM, inameM se eka bhI asakhyAta varSa kI AyuvAlA nahIM hotA hai / aura jo asakhyAtavarSa kI AyuvAlA AThavAM bhava hotA hai isake bAda punaH manuSyabhava yA tirthagbhava prApta nahIM hotA hai / inameM se jaba utkRSTa se tiryakstro vedasahita pichale sAtoM bhava pUrvakoTi kI AyuvAle hI hote haiM aura AThavAM bhava devakuru Adi meM hotA hai taba utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka tiryakstrI kA strIrUpase lagAtAra avasthAna hotA hai / kyoki devakuru meM utkRSTa se tIna palyopama kI Ayu hai isaliye / aba sUtrakAra tiryagu vizeSoM kI jo striyA~ haiM, unakI bhavasthiti kA pramANa prakaTa karate hai- "jalayarIe jahanneNaM aMtosuhuttaM ukkoseNaM punnakoDipuhuttaM' jalacarI jo tiya gNava paNa teone prAptaja thai jAya che. evA kAi niyasa nathI kemake-nira'tarpaNAthI tenI prApti thavI asabhavita che A rIte tenA pahelAnA je sAta bhavA che, te nira'tarapaNAthI thaIne sakhyAtavaSa~nI AyuSyavALA ja thaIne utpanna thAya che. temAM ekapaNa asaMkhyAtavanI AyuSyavALA hAtA nathI ane asakhyAtavaSa~nI AyuSyavALA je AmeA bhava che, te pachI pharIthI manuSyabhava athavA tiyabhava prApta thatA nathI temAM jayAre utkRSTathI tiInA veda sahita pAchaLA sAtaibhava pUrvakATinI AyuSyavALA ja DAya che, ane AThamAlava devakurU vigeremAM thAya che. tyAre utkRSTa paNAthI pUrva kaTi pRthakRtva adhika palyApama sudhI tiya puI tiryaMcIpaNAthI lAgaTha rahe che. kemake-devakurUmAM utkRSTa paNAthI traNa paceApamanuM AyuSya che tethI tema kahela che have sUtrakAra tiya vizeSAnI je kriyA che, tenI bhavasthitinu' pramANa pragaTa kare che "nalayarIpa naddaNNeNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puncako DipuhuttaM" 4sayarIpaNAthI ne Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 istroNAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 415 pUrvakoTiparyantam / jalacarastriyAH jalacarastrItvena nirantaraM bhavantyAH jaghanyato'vasthAnamantarmuhUrtamAtra mutkarSatastu pUrva koTipRthaktvam, yataH pUrvakoTyAyuSkAn saptabhavAnanubhUyAnantaraM jalacarastrINAmavazyaM jalacarastrItvatazcyutirbhavatIti bhAvaH / 'cauppadathalayara tirikkhajoNitthIe jahA ohiyAe tirikkhajoNitthIe' catuSpadasthalacarastriyAH yathA auSikyA stiryak striyA vyavasthAnaM kathitam tathaiva jJAtavyam tathAhi - jaghanyato'ntarmuhUrtaM tadanantaraM sthalacara strIbhAvasya parityAgasaMbhavAt / utkarSatastrINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni iti // ' uragaparisappi bhuyaparisapitthINaM jahA jalayarINaM' uraH parisarpibhujJaparisarpistrINAM yathA jalacarakhINAmavasthAnaM kathitaM tathaiva jJAtavyam jaghanyataH strIrUpeNAntarmuhUrtamavasthAnam, utkarSataH pUrvakoTi # tiryak striyAM haiM unako bhavasthiti kA kAla jaghanya se to eka antamurhata kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva hai - do pUrvakoTi se lekara nau pUrvakoTi taka kA hai - tAtparya yaha hai ki jalacara striyAM yadi nirantararUpa se jalacara striyoM ke rUpase hotI hai to ve kama se kama antarmuhUrtta taka hotI haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthakva taka hotI haiM pUrvakoTi AyuvAle sAta bhavoM ke bAda ve jalacara striyoM ke bhava se avazya hI chUTa jAtI haiM / " cauppada thalayaratikkhijoNitthIe jahA ohiyAe tirikkhajoNitthIe,, catuSpada sthalacara strI kA bhavasthiti kA pramANa jaisA audhika tiryak strI kI bhavasthiti kA pramANa kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye jaghanya se eka antarmuhUrta kA hotA hai kyoMki usake bAda usakA sthalacara strIbhava chUTa jAtA hai / aura utkRSTha se pUrvakoTi pRthaktva tIna palyopama kA hai / " uragaparisappibhUyaparisappitthINaM jahA jalayarINaM" uraHparisarpistriyo kA aura bhujaparisarpistriyoM kA avasthAna- bhavasthiti kA pramANa- jalacara striyoM ke jaisA 1 tiya gakriyA che, tenI bhasthitine kALa jaghanyathI teA eka atarmuhUtanA che, ane utkRSTathI pUkArTa pRthatva che eTale ke e pUrva keATithI laIne nava pUrva kATi sudhIno che. tAtpaya e che ke--jalacarastriyA echAmAM ochA eka aMtarmuhUta sudhI hoya che. ane utkRSTathI pUrva kArTi pRtha tya sudhI hoya che. pUrva koTi AyuSyavALA sAtabhavAnI pachI te sayara striyAMnA lavathI avazyana chUTi laya che. "ca uppadadhalayara tirikkhajoNitthIpa nahA ohiyAe tiriSakhajoNitthIpa" yatuSpahasthasayara strIbhanI lavasthitinu pramANu ne prabhA audhika tiya gusrInI bhavasthitinuM pramANa kahevAmAM Avyu che, eja pramANe samajavuM eTale ke-janyathI eka maMtarmuhUta hoya che kemake--te pachI tenA sthalacara skrIbhava chUTi laya che bhane utsRSTapAthI pUrva aTi pRthatva Rtu payobhane che. "uragaparisappibhuyuparisapitthINaM jahA jalayarINaM" 72 parisarpAnI striyono ne luga parisarpanI zriyAnu bhavasthitinuM pramANa jalacaranI aiceAnI jema samajavuM, jemake-jaghanyathI epha Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pRthaktvaparyantamavasthAnam , kathamiti pUrvavad bhAvanIyam / 'khahayaritthINa jahanneNaM aMtomuhatta' khecarastrINAM jaghanyenAntarmuhUrtam avasthAnam 'ukkoseNa paliovamassa asaMkhejjaibhAga pudhakoDipuhuttamambhahiyaM' utkarSataH palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTipRthaktvAbhyathikaM strIrUpeNAvasthAnaM tataH paraM strIbhAvasya parityAgasaMbhAt iti tiryakstrINAmavasthAnakathanamiti / / / tadeva kathitaM tiryakstrINAM sAmAnyato vizeSatazcAvasthAnamAnam , samprati manuSyastriyA avasthAnamAnaM darzayitumAha-'maNussitthI NaM' ityAdi, 'maNussitthINaM bhate' manuSyastriyaH khalu bhadanta ! 'kAlao kevacciraM hoI' kAlataH kiyacciraM bhavati he bhadantaH manuSyastriyA manuSyastrI ityevaM rUpeNa kiyatkAlaparyantaM strI rUpeNAvasthAnaM bhavatIti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'khettaM paDuccaM jahanneNa aMtomuhuttaM kSetra pratItya kSetrAzrayaNena tu jaghanyato'ntamuhartamAtramavasthAnaM bhavati, 'ukkoseNa tinni paliocamAI puccakoDipuhuttamabhahiyAI' hai| jaise-jaghanya se eka antarmuharta aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva hai / kaise ? so isakI bhAvanA pahale jaisI hI samajha lenI cAhie / "khahayaritthINaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgaM puvakoDipuhuttamabhahiyaM' khecara striyA kA strIrUpa se rahane kA pramANa-kAla-jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika palyopama ke asakhyAtaveM bhAgapramANa hai| isake bAda vaha strIbhava kA parityAga kara detI hai| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa rUpase tiryak striyoM kA avasthAna kAla kahA aba manuSya striyoM kA avasthAna kAla sUtrakAra prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-"maNussitthINa bhaMte ! kAlao kevacciraM hoI" he bhadanta !, manuSya kA strIrUpa se rahane kA kitanA kAla hai / 8 uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliovamAI pucakoDipuhuttamamahiyAi ,. he gautama !aMtamuhUrta ane utkRSTathI pUrvakeTipRthakva che kevI rIte ? te bAbata pahelA kahyA prabhAenI sama vI. "khahayaritthINa jahaNNeNaM aMto muhutta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM putrakoDIpuhuttamambhahiyaM" ya2 striyAnu zrIpaNAthI,2vAnA prabhAra jaghanyathI eka aMtarmuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrva kekhrithakRtva adhika palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANe te pachI te strIbhavane tyAga karI de che. A pramANe sAmAnya ane vizeSapaNAthI tiryazvine avasthAnakALa kahyuM have manuSyastrinuM avasthAnakALa sUtrakAra pragaTa kare che -AmAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayu cha-"maNussitthINa bhate ! kAlao kevacciraM hoI" mAvan bhanuSyazrIna manuSyIpaNAthI rahevAne keTalekALa kahyo che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmane 4 cha hai-"goyamA! khettaM paDucca jahANeNaM atomuhattaM, ukkoseNaM tinni paliovamAiM" puvakoDipuhuttamabhahiyAi' gautama kSetranI apekSA ta dhanyathA me matabhuita ch| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 417 utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, kSetrApekSayA'vasthAnaM bhavati manuSyastrINAmiti / etAvatparimANaM kathaM bhavediti bhAvanA tu jaghanyotkRSTatAmAzritya sAmAnyatiryak striyA iva kartavyeti / 'dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA pucakoDI' dharmacaraNa-caraNadharma pratItya-Azritya jaghanyenaikaM samayamavasthAnam , utkarSeNa dezonA puurvkottiH|| 'evaM kammabhUmiyAvi evam-anenaiva prakAreNa karmabhUmikA api karmabhUmikamanuSyastriyo'pi jJAtavyAH, tathAhi-karmabhUmikamanuSyastriyaH kSetraM pratItya sAmAnyataH karmakSetramadhikRtya jaghanyato'ntamuhata tadanantaraM strIbhAvaparityAgasaMbhavAt / utkarSata strINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni tatra saptabhavA mahAvideheSu, aSTamo bhavo bharatairavateSu, ekAntasuSamAdau tripalyopamapramANa iti / dharmacaraNaM pratItya-cAritrasevanamAzritya jaghanyenaika samaya, sarvaviratipariNAmasya tadAvaraNakarmakSayo kSetra kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai yaha kaise so isakI bhAvanA sAmAnya tiryaka strI meM jisa prakAra se batAyA hai usI prakAra se yahAM bhI samajha lenA cAhiye, tathA-'dhammacaraNaM paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' dharmacaraNa kI apekSA-cAritra dharma kI apekSA jaghanyase eka samaya aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTI 'evaM kammabhUmiyA vi" isI prakAra karmabhUmika manuSya strI ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / jaise-kSetra kI apekSA lekara sAmAnya se jaghanya to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTI pRthakva adhika tIna palyApama kA hai ina meM sAta bhava mahAvideho meM hote haiM aura AThavoM bhava bharata yA aivata kSetra meM ekAnta suSamAdikAla meM tIna palyopamakA hotA hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palya utkRSTa se kahe gaye hai| ane utkRSTathI pUrva ke8i pRthakatva adhika traNa patyeSamakALa che. A kevI rIte? tenA samavadhAna mATe kahe che ke-manuSyastrInI bhAvanA sAmAnya tiyaMgastrImAM je rIte batAvI che. e ja pramANe maliyAM 55 samavebu tathA "dhammacaraNaM paducca jahaNNeNaM pakkaM samaya uphkoseNaM desUNA puSakoDI" dharmAyanI apekSAthI-gaTa yAstri bhanI apekSAthI dhanyathA se saMbhaya mana thI 444 mech| me pUrva ra cha "evaM kammabhUmiyA vi' sekasa pramANe karmabhUmika manuSya strInA saMba dhamAM paNa samajI levuM. jemake-kSetranI apekSAe sAmAnyapaNAthI jaghanyathI te eka aMtamuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrva koTipRthakatva adhika traNapapamAne che. temAM sAtabhava mahAvidehamA hoya che ane AThamabhava bharata athavA arAvata kSetramAM ekAMta suSamAdikAlamAM traNa palyopamanuM hoya che. tema samajavuM. A rIte pUrvakeTi pRthakRtva adhika traNa papama utkRSTathI kahela che. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418,' jIvAbhigamaya. , pazamavaicitryata ekasyaiva samayasya saMbhavAt tataH maraNena pratipAtasaMbhavAt, utkarpato dezonA pUrvakoTiH, samagracAritrakAlasyotkarSato'pi etAvanmAtrapramANatvAt / bharatairavatyaH striyo'pi evameva,. bharatairavatakSetrastriyAmapi avasthAnamAnamevameva jJAtavyam, kintu sAmAnyakarma bhUmikamanuSyasyapekSayA etAsAM yadvailakSaNyaM tat 'NavaraM' ityAdinA pradarzayati-'NavaraM khettaM paDucca, jahanneNaM aMtomuhutta' navara, vizeSastvayam , yat kSetraM pratItya bharatAdi kSetramevAzritya , jagha. . nyenAntarmuhUrtamavasthAnaM strIrUpeNa, 'ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNaM puncakoDI abbha cAritradharma lekara jaghanya se eka samaya kA strI rUpa se avasthAna kahA hai kyoMki sarvavirati pariNAma kA tadAvaraNa karma ke kSayopazama kI vicitratA se eka samayamAtra kAla kA hI sabhava hai, tadantara maraNa ho jAne se sarvavirati pariNAma kA pratipAta ho jAtA hai / aura uskRSTa se dezona pUrva koTI kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki saMpUrNa cAritra kAla kA utkRSTa pramANa itanAhI hotA hai, ATha varSa rUpa deza se nyUna hone se dezona kahA haiM, carama zvAsocchcAsa' paryanta' cAritra pAlane ke kAraNa pUrvakoTi kahA hai| "bharaheravayA vi" sAmAnya manuSyastrI kA jo avasthAna kALa pramANa kahA gayA hai vaise hI avasthAna kAla kA pramANa bharata aura!' airavata sthita karmabhUmika strI kA bhI jAnanA cAhiye, parantu sAmAnya manuSya strI ke avasthAna kAla kI apekSA isake avasthAna kAla meM jo antara hai vaha "NavaraM' isa sUtrapATha dvArA prakarTa kiyA gayA hai, navara vizeSa yaha hai ki "khettaM paDucca" bharatAdi kSetra kI apekSA isake avasthAnakAla kA pramANa 'jahanneNa aMtomuhuttaM' jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura 'ukkoseNaM tinni palibhovamAiM desUNaM pudhakoDIamahiyAI utkRSTa se isake avasthAna kAla kA cAritra dharmane laIne jaghanyathI eka samayanuM strI paNuthI avasthAna-strIpaNAmAM rahevAnuM kahyuM che. kemake-sarvavirati pariNAmanuM tadAvaraNa karmanA kSapazamanI vicitratAM thI eka samaya mAtra kALaja saMbhave che te pachI maraNa thaI javAthI sarvavirati pariNAmanuM Agamana thaI ja jAya che ane utkRSTathI dezanapUrvakeTi kahela che. tenuM kAraNuM e che kesa pUrNa cAritra kAlanuM utkRSTa pramANa eTaluM ja hoya che. ATha varSanI avasthA. . mAM cAritra levAmAM Ave che. tethI te AThavarSa rUpa dezathI nyUna hovAthI dezena kahela cha "bharaheravayAvi" sAmAnya manuSya zrIna 2 mavasthAna a sa cha merI pramANenA' avasthAnakALanuM pramANa bharata ane eravatamAM rahela karmabhUminI strInuM paNa samajavuM paraMtu, sAmAnya manuSya strIne avasthAna kALanI apekSAthI AnA avasthAna kALamAM je aMtara cha, "NavaraM" mA sUtrayA dvArA pragaTa 42vAmAM mAvesa cha. 'navaraM" vizeSa se che 4-" "khettaM pahucca" maratA kSetranI apekSAthI mAnA avasthAmA pramANu "jahaNNaNaM atomuhuta dhanyathA to me4 matabhutanI che. mane "ukkoseNaM tinni paliMgodha Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 419 hiyAI' utkarSeNa trINi palyopamAni dezonapUrvakoTyabhyadhikAni, kathamiti cedittham pUrvavidehamanuSyastrI aparavidehamanuSyastrI vA pUrvakoTyAyuSkA kenApi devena vidyAdhareNa vA bharatAdau ekAntasuSamAdau saMhatA, sA ca yadyapi mahAvidehakSetrotpannA tathApi pUrvoktamagadhadezapuruSadRSTAntena matrAnayanAt sA bhAratIyA airavatIyAveti vyapadizyate, tataH sA bhAratyAdivyapadezaM prApya pUrvakoTiparyantaM jIvitvA svAyu.kSaye tatraiva bharatAdau ekAntasuSamAprArabhme samutpannA, tataevaM dezonapUrvakoTyabhyadhikaM palyopamatrayamavasthAnaM strIrUpeNa bhavatIti / 'dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa dekhaNA puncakoDI' dharmacaraNa-cAritradharma pratItya-Azritya jaghanyenaM eka samayamavasthAnam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiparyantaM manuSyastriyA manuSyastrIrUpeNAvasthA pramANa dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra haiM- eka pUrvakoTi kI Ayu vAlI pUrva videha ko manuSya strI ho aura vaha kisI ke dvArA bharatAdi kSetra meM ekAMta suSamAdikAla ke sadbhAva ke samaya meM apahRta kara AI gaI ho to aisI sthiti meM vaha yadyapi mahAvideha kSetra meM utpanna huI hai taba bhI vaha bharatAdi kSetra meM le Ane ke kAraNa bharata kSetra kI haiM yA aivata kSetra kI hai isa prakAra se kahI jAne lagegI ava vahA~ vaha eka koTI pUrva kI Ayu taka jIvita rahakara apanI mAyu ke kSaya se marI aura usI bharatAdi kSetra meM ekAnta suSamAdi kAla ke prArambha meM vaha manuSya strI rUpa se rahane kA kAla dezonapUrva koTi se adhika tIna palyopama kA AjAtA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM dekhaNA puvvakoDI" cAritra dharma ko lekara isake avasthAna kAla kA pramANa jaghanya se to eka samaya kA hai aura mAI desUNaM puvakoDI anbhahiyAI aSTathI. mAna avasthAnAnu prabhA shaan-pUrvaTi adhika traNa palyopamanuM che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che- eka pUrvakeTinA AyuvAlI pUrva videhanI athavA aparavidehanI manuSya strI hoya ane te koInI mAta bharata vigeremAM ekAMta suSamAdikAlanA sabhAvanA samayamAM apahuta-haraNa karIne laI AvavAmAM AvI hoya te evI sthitimAM te jeke-mahAvideha kSetramAM utpanna thaI hoya te paNa te bharata vigere kSetramAM laI AvavAnA kAraNe bharata kSetranI che athavA aravata kSetranI che. tema kahevAmAM cAvaze. have tyAM eka kaTipUrvanI AyuSya sudhI jIvatI rahIne pitAnA AyuSyanA kSayathI mare ane eja bharata vigere kSetramAM ekAMta suSamAdi kALanA prAramAM te manuSya strIpaNuthI utpanna thaI jAya te A paristhitimAM tenuM manuSya -strIpAthI ravAnA zAnapUrvarithI adhi| 58yApama mAvI taya che. "dhamma caraNaM pahucca jahaNNeNaM eka samayaM ukkoseNaM desNA puvakoDI" yAtriyamana ne patinA avasthAnakALanuM pramANa jaghanyathI te eka samayanuM che ane utkRSTathI dezanapUrva Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra0 jIvAbhigama naM bhavati bhAvanA tu karmabhUmikamanuSya striyA iva kartavyeti / 'puvvavideha avaravidehityINaM svataM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM punvakoDi puhutta" pUrvavidehApara videhastrINAM kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvamavasthAnaM bhavatIti 'jammacaraNaM pahucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA punnakoDI' dharmacaraNaM pratItya Azritya jaghanyenaikaM samayamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH, etAvatkAlaparyantamavasthAnaM strIrUpeNa bhavatIti // sAmAnyato vizeSatazca karmabhUmikamanuSya strIvaktavyatAmabhidhAya sAmpratamakarmabhUmikamanuSya strIvaktavyatAM cikIrSuH prathamataH samAnyena tAvadAha - 'akammabhUmiga' ityAdi, 'akammabhUmigamabhaMte' akarmabhUmikamanuSyakhI khalu bhadanta / 'akammabhUmiga maNussitthitti kALao kevacciraM hoi' akarmabhUmikamanuSya strIityeva rUpeNa kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - utkRSTa se dezona pUrvakoTi kA hai isakA kAraNa karmabhUmija manuSya strI ke jaisA samajha kenA cAhiye "puccavidehaavaravidehitthINaM khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM" pUrvavideha aura apara videha ko manuSya striyoM kA kSetra kI apekSA karake jaghanya se eka antarmuhUrtta taka avasthAnakAla hotA hai aura utkRSTa se pUrva koTi pRthaktva taka avasthAna rahatA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA puvvakoDI" cAritra dharma kI apekSA karake jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se dezona pUrva koTi taka sthAna rahatA hai, isa prakAra sAmAnya aura vizeSa se karmabhUmika manuSya strI ke sambandha meM vaktavyatA kA kathana karake aba sUtrakAra sAmAnya rUpa se akarma bhUmika manuSya strI kI vaktavyatA kA kathana karate haiM - isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- "akammabhUmigamaNussityINaM bhaMte!" akammabhUmigamaNussitthitti kAlao kevacciraM hoi "he bhadanta ! kAla kI apekSA se akarma bheTinu che. tenuM ara] urbha bhUmi manuSyakhInA uthana prabhASenu samakala sevuM "pugvavideha avaravidedditthINaM khetta' paducca jaddaNNeNaM aMtomuhutta unakoseNaM puvvakoDI puhuta" pUrva videha ane aparavidehanA sriAnu avasthAna kSetranI apekSAthI jaghanyathI eka aMtama dhRta sudhInu hoya che bhane utsRSTathI pUrva TipRthatva sudhInu hoya che. " dhammacaraNaM paruSa aNNeNaM pakkaM samayaM ukkoseNa dekhaNA pundhakoDI" yAritra dharmanI apekSAthI dhanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI dezezana pUrva kaiATi sudhInu' avasthAna rahe che. A pramANe sAmAnya ane vizeSa prakArathI kama bhUminI manuSya strInA sabaMdhamAM kathana karIne have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI akama bhUmika manuSyasrInA sabadhamAM kathana kare The.---AbhAM gautama svAbhIkhe asune govu pUchayu che !" akammabhUmiga maNussirathInaM bhaMte ! akammabhUmigamaNussitthinti kAlao keryAccaraM hoI' he lagavan / ajanI apekSAbhI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 421 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janmapratItya tatraivotpattilakSaNajanmApekSayetyarthaH 'jahanneNa desaNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNaM' jaghanyena dezonaM palyo pamaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam-hInam , 'ukkoseNaM tinni paliovamAI utkarSaNa trINi palyopamAni akarmabhUmikamanuSyastrINAM strIrUpeNAvasthAnaM bhavatIti / 'saMharaNa paDucca' saMharaNaM pratItya saMharaNAzrayeNa tu 'jahanneNaM aMto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtakAlaM yAvadavasthAnam , antamuhUrtAyuH zeSakAle saMharaNAbhAvat 'ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe puccakoDIe anbhahiyAI' utkarSeNa trINi palyopamAni dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikAni-dezonapUrvakoTyabhyadhikapalyopamaM yAvat akarmabhUmikastrINAmutkarSatastAdRzamanuSyastrItvenAvasthAnaM bhavatIti bhAvaH / bhUmika manuSya strI" yaha akarma bhUmika manuSya strI hai "isa rUpa se kitanesamaya taka rahatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM--"goyamA! jammaNaM paDucca" he gautama ! janma kI apekSA se to vaha "jahanneNaM desUNaM paliovama" jaghanya se dezona kucha kama eka palyopama taka rahatI hai vaha dezona "paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNa' palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna hotA haiM / "ukkoseNaM tinni paliovamAi" utkRSTa se tIna palyopama taka vaha rahatI hai, utkRSTa bhogabhUmi devakuru mAdikoM meM rahane kI apekSA se kahA gayA hai / 'saMharaNaM paDucca" saMharaNa kI apekSA se "jahanneNaM aMto muhuttaM' akarma bhUmika manuSya striyoMkA strIrUpa se rahane kA kAla eka antarmuhUrta kA hai yaha antamuhUrta Ayu ke zeSa rahate usakA saMharaNa hone kI apekSA se kahA hai | aura "ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe puvvakoDIe abbhahiyAI" utkRSTa se dezona pUrvakoTi se adhika tIna palyopama taka kA hai| avasthAna kA kAla pramANa kaise hotA hai so prakaTa karate hai jaise koI pUrva videha akarmabhUmi ja manuSya strI, A akarmabhUmi ja manuSyastrI che. evA prakArathI keTalA samaya sadhI 24 che ! // prazna uttaramA prabhu 49 cha -'goyamA ! jammaNaM paducca" ke gautama! nabhanI apekSAthI to te "jahaNNeNaM desUNaM paliovama" dhanyathA hezAna Us4bha me pakSyA5ma sudhI 29 che. te zAna "paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa aNaM" pakSyApamanA asabhyAtamA sAthI nyUna DAya che. "ukkoseNaM tinni paliovamAI" 68. STathI traNa pApama sudhI rahe che. te utkRSTagabhUmi devakurU vigeremAM rahevAnI apekSAthI 4sa cha. "saMharaNaM paDucca" saDaNunI apekSAthI 'jahaNNeNa aMto muhuttaM" bhbhbhuumi:manuSya strine strIpaNuthI rahevAne kALa eka aMtamuhUrta che. A aMtarmuhUta AyubAkI 22 tyAre tenu sa 24thavAnI mayekSAthI Desa che bhane "ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNapapuvakoDIe amahiyAI' thI dezAnapUriyA padhAre 58yApama sudhIla che A avasthAnakALa pramANa kevIrIte thAya che ? te have batAvavAmAM Ave che-jema keI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 jIvAbhigamasUtra ___kathametadityAha- kAcit pUrvavidehamanuNyastrI aparavidehamanuSyastrI vA dezonapUrvakoTyAyu samanvitA devakurvAdau saMhiyate, saMhRtA ca sA pUrvoktadRSTAntena devakurvAdivyapadezavatI jAtA, tataH sA dezonapUrvakoTiM yAvat jIvitvA tadanantaraM mRtA satI tatraiva tripalyopamAyuSkA janmagRhItavatI, tata evaM dezonapUrvakoTacadhikAni trINi palyopamAnIti / anena saMharaNamAzritya jaghanyotkRSTAvasthAnakAlamAnapradarzanena nyUnAntarmuha yuHzeSAyA garbhasthitastriyA vA saharaNaM na bhavatIti pratipAditam anyathA jaghanyato'ntarmuhUrtatA, utkarpataH pUrvakoTyA dezonatA cApi na syAditi / pUrva samuccayAkarmabhUmikamanuSyastrINAmavasthAnaM pradarzitam , sAmprataM kSetravizeSacintA mAzritya akarmabhUmigatahaimavatAdikSetrasthitAnAM manuSyastrINAM krameNAvasthAnaM pradarzayiSyate, tatra manuSyastrI ho athavA apara (pazcima) videha manuSya strI ho dezona pUrvakoTi yuvAle deva kurU Adi meM usakA saMharaNa hojAve, saMhata huI strI parvokta mAgadhadRSTAnta se devakurU Adi kI strI kahalAne lagatI hai, phira vaha vahA~ dezona pUrva koTi taka jIvita rahakara phira marakara vahIM tIna palyopama kI Ayu vAlI hokara grahaNa kara leve / isa prakAra dezonapUrvakoTi adhika tIna palyopama kA kAla siddha ho jAtA hai| ' saMharaNa ko lekara isa jaghanya aura utkRSTa avasthAna kAlamAna pramANadarzita karane se kucha nyUna antarmuhUta Ayu zeSa vAlI strI kA tathA garbhastha strI kA saMharaNa nahIM hotA hai aisA prati pAdita kiyA gayA hai anyathA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrvakoTi kI dezoM natA hI siddha nahIM ho sakatI hai| yaha samuccaya se akamabhUmika manuSyastriyoM kA avasthAna kAla kahA, aba vizeSa rUpa se kSetra kI cintA ko lekara akarma bhUmigata jo haimavata airaNyavata Adi kSetra haiM unameM rahI huI pUrvavidehanI manuSya strI hoya athavA apara (pazcima) videhanI manuSya strI hoya ane dezanapUrvakeTi nA AyuSyavALA devakurU vigeremAM tenuM saMharaNa thaI jAya, saMharaNa thayelI te strI pahelA kahela magadhanA dRSTAMta thI devakurU vigerenI strI kahevAya che. te pachI te tyAM dezanapUrva keTisudhI jIvatI rahIne te pachI marIne tyAM ja traNa pApamanA AyuSyavALAmAM thaIne janma dhAraNa karIle e rIte dezanA pUrva keTi adhika traNa palyopamane kALa siddha thaI jAya che. saMharaNa ne laIne A jaghanya ane utkRSTa avasthAna kALamAna pramANa dekhADavAthI kaMIka nyUna aMtarmuhUrta AyuSya jenu bAkI rahyuM hoya tevI strInu tathA garbhaja strInuM saMharaNa hotuM nathI e pramANe pratipAdana karavAmAM Avela che nahIM te jaghanyathI aMtamuhUrta ane utkRSTathI pUrva keTinuM dezona paNuM ja siddha thaI zakatuM nathI A samuccayathI akarmabhUmika manuSya strine avasthAna kALa kahyo have vizeSapaNAthI kSetranI ciMtAne laIne akarmabhUmimAM rahela je hemavata, airaNyavata, harivarSa paccakavarSa, Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 423 haimavatairaNyavata-harivarSaramyakavarSa-devakurUttarakurvantaradvIpakamanuSyastrINAM sarvAsAM janmApekSayA yA yasyAH sthiti statparimitaM tasyAH strItvenAvasthAnaM kathanIyam , saharaNApekSayA jaghanyato'nta muhUrtamavasthAnaM vAcyam utkarSato yatpramANA yasyA utkRSTA sthitistat pramANaM dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikaM kRtvA tasyA avasthAnaM vAcyamiti saMkSapata iti bhAvaH / atha tadeva ekaikaM kRtvA krameNa darzayitukAmaH sUtrakAraH prathamaM haimavatairaNyavatakSetramanuSyastrINAmavasthAnaM darzayati-'hemavayaeraNNavaya' ityAdi, 'hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte !' hemavatairaNyavatAkarma bhUmika manuSyastrINAM bhadanta ! 'hemavayaeraNNavayaakammabhUmiga maNussisthitti kAlao kevacciraM hoi' haiMmavatairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastrI iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, manuSya striyoM kA krama se avasthAna kAla dikhalAyA jAyegA vaha saMkSepa se isa prakAra haiM-jaise mavata airaNyavata. harivarSa ramyaka varSa devakurU uttarakurU aura antaradvIpa kSetroM kI samastamanuSya striyo ke janma kI apekSA se jisa strI kI jitane kAlakI sthiti hotI hai usa strI kA avasthAna kAla bhI utane hI kAlakA samajhanA cAhiye / aura saMharaNa kI apekSA jaghanya se anta. muharta kA avasthAna kahanA cAhie tathA utkRSTa se jisa strI kA jitanA utkRSTa sthiti kA jo kAla pramANa hai usa kAlapramANa ko dezona pUrvakoTi se adhika karake usa strI kA utanA avasthAna kAla samajha lenA cAhiye yaha saMkSepa se isakA bhAva haiM, aba sUtra kAra isI viSaya ko kramase eka eka karake dikhalAte hue prathama haiMmavata airaNyavata kSetra kI manuSya striyoM kA avasthAna kAla dikhalAte haiM "hemavayaeraNyavaya0" ityaadi| "hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoI" he bhadanta ! jo haimavata aura airaNyavata akarmabhUmikI manuSya striyAM hai unakA akarma bhUmika manuSya devakapha, uttarakurU ane aMtaradvIpa A kSetronI saghaLI manuSya mitronA janmanI apekSAthI je strInI jeTalA kALa nI sthiti hoya che, te strine avasthAnakALa paNa eTalA ja kALa ne samajavo joIe ane saMharaNanI apekSA e jaghanyathI aMtamuhUrtanuM avasthAna kahevu. joIe. tathA utkRSTathI je strInuM jeTaluM utkRSTasthitinu kALa pramALa che, te pramANane dezonA pUrvakeTithI adhika karIne te strIne teTale avasthAnakALa samajavuM joIe. A saMkSepathI bhAva karyo che. - have sUtrakAra Aja viSayane kramathI eka eka karIne batAvatAthakA pahelAM haimavata, airaNyavata kSetranI manuSya striyAno asthAnA matAva cha. 'hemavaya eraNNavaya tyA "hemavayaeraNNaghaya akammabhUmigamaNussitthINabhaMte ! hemavayaparaNNavaya akammabhUmigamaNuslisthitti kAlo kevacciraM hoI" bhagavan ! ? bhakta bhane bhairayata mabha bhUbhinI manuSya striyA cha, teonuM akarmabhUminA strI paNAthI rahevAne kALa keTalo kahyo che ? uttaramAM prabhu gautama Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhAbhigamasUtre, (mahilA) bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jammaNaM paDucca' tatraiva haimavatairaNyavatayoH janmapratItya - janmAzrayaNena 'jahanneNa dekhaNaM paliovamaM palio massa asaMkhejjaibhAgeNaM kaNagaM' jaghanyena dezona palyopamaM palyopamasyA saMkhyeyabhAgenonam palyopamasya asaMkhyeya bhAgAtmakadezena UnaM palyopamaM yAvat haimavatAdyakarmabhUmikamanuSyastrINAM tAdRza manuSya strI rUpeNAva sthAnaM bhavatIti bhaavH| 'ukko seNaM palionamaM' utkarSeNa saMpUrNa palyopamaM yAvadavasthAnamiti 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' saharaNaM pratItya- saharaNApekSayA tu jaghanyenAntarmuhUrtam antamuhUrttAH zeSe eva tasyAH saMharaNabhAvAta 'ukkoseNaM paLiovamaM dekhaNAe putra koDIe abbhaddiyaM' utkarSeNa dezonayA pUrva koTyA'bhyadhikamekaM palyopamaM yAvadavasthAnaM bhavati taccAvasthAnamAna dezonapUrva koTyAyuSkAyAstatra saharaNe tatraiva ca mRtvotpannAyA jJAtavyam / 'harivAsa rammagavAsa kamma bhUmigamaNussitthI NaM bhaMte ! harivAsarampagavAsa akramma bhUmigamaNussi sthiti kAlao kiyacciraM bhava' harivarSa ramyakavarSAkarmabhUmikama nuSya strINA bhadanta ! harivarSara - 424 striyoM ke rUpa meM rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- " goyamA ! jammaNaM paDucca janneNaM deNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM " he gautama! inakA avasthAna kAla jaghanya se to dezona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kA hai aura 'ukko seNaM paliovamaM' utkRSTa se pUrA eka palyopama kA hai adhika se adhika itane samaya taka haimavata aura airaNyavata kI manuSya strI manuSya strI rUpa se avasthita raha sakatI haiM / "saMharaNaM paDucca janneNaM aMto muhutta ukko seNa paliocamaM deNAra puJcakoDIe anbhahiyaM" saMharaNa kI apekSA antarmuhUrtta pramANa Ayu ke zeSa rahate usakA saMharaNa ho jAne ke kAraNa jaghanya se eka antarmuhUrtta taka aura utkRSTa se dezona pUrva koTi se adhika eka palyopama taka rahatI hai yaha pramANa dezona pUrvakoTi Ayu kI strI kA saMhavaNahone para vaha vahIM marakara vahIM utpanna hone vAlI strI kI apekSA se samajhanA cAhiye / "harivAsa rammaga vAsa akamma bhUmigamaNussitthINaM bhaMte " he bhadanta ! jo harivarSa aura ramyaka varSa kI akarSa svAbhIne 4he che De- "goyamA ! jammaNaM paDucca jahaNNeNaM deNaM pAlamavamaM palioSamassa asaMkhegnahabhAgeNaM UNagaM" he gautama! teyon| avasthAva kSaNa dhanyathI dezona pahayeoyabhanA asadhyAtamA lAgathIDIna me payobha no che bhane "ukkoseNaM paliomaM STathI pUre eka palyApamanA che vadhAremAM vadhAre ATalAkALa sudhI haimavata ane araNyavatanI manuSya strI bhanuSya strI yathAthI rahI zaThe che "saMharaNa pahacca japaNeNa aMtomuDuttaM ukkoseNaM paliocamaM deNAra puvvakoDIpa avbhaddiyaM" saharagunI apekSAthI matabhuhUrta prabhAnu AyuSya bAkI rahe tyAre tenuM saharaNu thaI javAnA kAraNathI jaghanyathI eka atasu hUMta sudhI ane utkRSTathI dezeAna pUrti thI vadhAre palyApama sudhI rahe che. A pramANa dezana pUrva kATinI AyuSyavALI strInuM sa'haraNa thAya tyAre te tyAM ja marIne tyAM ja utpannathavA vALI strInI apekSAthI sabhanavu leye. "harivAsarambhagavAsa akammabhUmigamaNussitthI NaM bhate ! Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VANANAA ameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 425 myakavarSAkarmabhUmikamanuSyastrIrUpeNa kiyatkAlamavasthAnaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM' paDucca' janma pratItya jahannaNaM desUNAI do paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagAI' jaghanyena dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena Unake, 'ukkoseNaM do paliovamAI utkarSeNa saMpUrNe dve palyopame yAvadavasthAnaM tAdRzastrIrUpeNa bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' saMharaNaM pratItya-saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtamAtram 'ukkoseNaM do paliovamAiM desUNAe puvakoDIe abbhahiyAI utkarSeNa dve palyopame dezonayA pUrvakoTyA abhyadhike yAvadavasthAnaM bhavati tAdRzastriyAH vIrUpeNa bhAvanA prAgvadeveti / 'devakurUttarakuruakammabhUmie' devakurUttarakurvakarmabhUmikastrINAmetAdRzastrIrUpeNa kiyatkAlamavasthAna bhavatIti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' he gautama ! 'jammaNa paDucca' janma pratItya -- janmApekSayA 'jahanneNaM desUNAI tinni paliovamAI paliovamassa asaMkhe bhUmikI manuSya striyAM hai unakA vahA usa rUpa se-manuSya strI rUpa se rahanekA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jammaNaM paDucca jahaNNeNa desUNAI do paliovamAiM paliocama ssa asaMkhejjaibhAgeNa UNAI" he gautama ! jaghanya kI apekSA lekara to jaghanya kAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa deza se nyUna do palyopamakA hai aura "ukkoseNaM do paliovamAI, utkRSTa se pUrA do palyopama kA hai isa prakAra harivarSa aura ramyaka varSakI akarmabhUmika kI manuSyastriyAM ve manuSya strI rUpa se rahatI hai / "saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do paliocamAI desUNAe pucakoDIe abhahiyAI" saMharaNa kI apekSA se jaghanya kAla eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa kAla dezonapUrvakoTi se adhika do palyopama kA hai| bhAvanA pUrva kI jaisI samajhaleveM / "devakurUttarakuruakammabhUmie0" he bhadanta ! devakuru aura uttarakuru kI manuSyastriyo kA vahA~ kI manuSyatrI rUpa se rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI tinni paliovamAI pliovhei bhagavana harivarSa ane ramakavarSanI akarmabhUminA manuSya stri che, teone tyAM te manakhya strIpaNAthI rahevAne kALa keTalo kahyo che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne --'goyamA! jammaNa pahucca jahaNNaNa desUNAI do palimopamAI paliovamassa asojjaibhAgeNa UNAI"gItamA dhanyanI mapekSAthI dhanya 58yApabhanA masaNyAtamA lAga35 dezathI nyUna mepalyApabhanI cha bhane "uphkoseNaM do palimovamAI" aSTathI pUrA be palyopamane che A rIte harivarSa ane ramyaka varSanI akarmabhUminI manuSya stri bhanuSya sI pAthI 23 che. "saMharaNaM paducca jahaNaNeNa aMtomuhattaM ukkoseNaM do paliovamAi desUNAe puvakoDIe amahiyAi" saharAnI apekSAthI dhanya mtmuhUtane che. ane utkRSTakALa dezanA pUrva keTithI vadhAre be pepama che. tanI bhAvanA-meTo 2 paDasA 4aa pramANe samabevI devakuruttarakuruakamma bhUmipa0"bhagavan hek3 bhane utta233nI manuSya khiyAnu tyAMnI manuSya kI pakSAthI pAnA cho cha ? 2 // prazna uttaramA prabhuI ch4-"goymaa| jammaNaM paDacca 54 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 . soyAbhigamasse jjaibhAgeNaM UNagAI' jaghanyena dezonAni trINi palyopamani palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonakAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonakAni trINi palyopamAni yAvat avasthAnaM janmApekSayA jaghanyato bhavatIti bhAvaH / 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSeNa paripUrNAni trINi palyopamAni tAsAM strINAmavasthAnaM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya 'jahanneNaM aMto mRhutta' jaghanyenAntamuIta yAvadavasthAnaM bhavatIti / 'ukkoseNa tinni paliovamAiM deraNAe puvakoDIe amahiyAI utkarpaNa trINi palyopamAni dezonayA pUrvakoTyA abhyadhikAni saMharaNApekSayotkarSato'vasthAnaM tAdRzamanuSyastriyA iti| 'aMtaradIvaganakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyatrINAM bhadanta ! antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastrIrUpeNa kiyatkAlaparyantamavasthAnaM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya, antaradvIpakSetramadhikRtyaiva 'jahanneNaM desUrNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNaM' jaghanyena dezonammassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagAI' he gautama ! uttara kurueva devakuru kI manuSya striyoM kA vahAM kI manuSya striyoM ke rUpa se rahane kA kAla janma kI apekSAjaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama tIna palyopama kA hai tathA--"ukkoseNaM tinni paliovamAI utkarSa se pUre tIna palyopama kA avasthAna hotA hai| 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe pucakoDIe amahiyAI saMharaNa kI apekSA se devakuru evaM uttarakurukI manuSyastriyoM ke rUpa se rahanekA kAla jaghanya se antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrva koTi adhika tIna palyopama kA hai "aMtara dIvagaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte!' he bhadanta ! antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya striyoMkA vahAM kI manuSyastriyoM ke rUpa se rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM--'goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM dekhaNaM paliovamassa asaMkhejjaIbhAgaM paliovamassa asaMkhejahaNNeNaM desUNAI tinni paliovamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagAI" gautama! uttarakurUnI zvinuM tyAMnI manuSya strIpaNumAM rahevAne kALa janmanI apekSAthI dhanyathA pakSyApamAnA asaNyAtabhA mAthI ma pkssye|5mnaa cha tathA "ukkoseNaM tinni paliovamAI" BSTathI pUrA RNa pasyopabhanu avasthAna 23 cha. - "saMharaNaM paducca-jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliocamAI desUNApa puSvakoDIe abbhahiyAi" sagunI apekSAthI 3 bhane utta23nI manuSya sI thiirahevAkALa jaghanyathI A tamuhUrtane che. ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTi adhika traNa pakSyApabhanI che. "ataradIvaga akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte !" bhagavan matadI54 akarmabhUminI manuSya striyone tyAM manuSya strI paNAmAM rahevAne kALa keTale kahyuM che? bhA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 che -"goyamA ! jammaNaM pahucca jahaNe Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItnAvasthAnakAlanirUpaNam 427. dezato nyUnaM palyopamasyA saMkhyeyabhAgam tadapi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenona hInamityarthaH tatazca palyopamAsaMkhyeyabhAgahInatvameva dezonatvamityarthaH, 'ukkoseNaM paLiovamassa asaMkhejjaibhAgaM' utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvadantaradvIpakA karmabhUmikamanuSyastriyAstAdRzamanuSyastrIrUpeNAvasthAnaM bhavatItibhAvaH / janmApekSayA jaghanyata utkarSatazca tatra manuSyANAmetAvatpramANasyAyuSaH saMbhavAt yataste maraNAnantaraM devagatAvutpadyante iti / 'saMharaNaM pacca jahaneNaM aMto muhutaM' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA tu jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM palio massa asaM ' khejjaibhAgaM dekhaNAe puvvakoDIe abbhahiyaM' utkarSeNa palyopamasyA saMkhyeyabhAgaM dezonayA pUrva koTyA'bhyadhikaM yAvadavasthonamantaradvIpakAkarmabhUmika manuSya striyAstAdRzamanuSya strIrUpeNa bhavatIti bhAvaH, bhAvano pUrvavaditi / sAmAnyato vizeSatazca manuSyastrIvaktavyatA kathitA, samprati deva - strIvaktavyatAmAha-'devitthINaM' ityAdi, devitthINaM bhaMte! devatrI khalu bhadanta ! 'devisthitti C ibhAgeNa UNaM" he gautama! janma kI apekSA lekara to antara dvIpaka akarmabhUmika manuSyatriyoM kA vahAM kI manuSya striyoM ke rUpa meM rahane kA kAla jaghanya se kucha kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura "ukkoMseNaM palibhovamassa aMsakhebjaibhAgaM" utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai vahAM jaghanya se tathA utkRSTa se manuSyoM kI itane hI kAla kI Ayu kA saMvabha haiM kyoki vahAM se marane bAda ve devayoni meM utpana hote haiN| 'saharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNaM paribhavamassa asaMkhejjai bhAgaMdevaNAe puvvakoDIe amahiyaM" tathA saMharaNa kI apekSA lekara jaghanya se unakA usa rUpa se rahane kA kAla eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi se adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM bhAvanA pUrvavat samajha leve / isa prakAra sAmAnya aura vizeSa, rUpa se manuSyastrI ke sambandha meM vaktavyatA prakaTa kI gaI hai / NaM deNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga paliovamassa asaM sejjaibhAgeNa UNaM" he gautama janmanI apekSAthI te aMtara dvIpaja bhUminI manuSya ayAna tyAMnI manuSya paNAthI rahevAnA kALa janyathI kaiMka ATha patyeApamanA asaMkhyAtamA bhAgathI Ache. yayopabhanA asabhyAtamA lAgaprabhAno che bhane "ukko seNaM palibhavamassa asaMkhejjarabhAgaM" utsRSTathI yasyopabhanA asabhyAtA bhAgabhAno che tyAM dhanyathI bhane - thI manuSyeAnI eTalAja kALanI Ayu ne saMbhava che. kemake--tyAMthI maryApachI tee devayonibhaaN utpanna thAya che. "saMharaNaM paducca jahaNNeNaM atomuddatta ukkoseNaM palibhovamassa asaMkhejjaibhAgaM desuNApa puvvakoDIpa mambhaddiyaM" tathA saharaghunI apekSAthI 4dhanyathI teneo tevA rUpe rahevAnA kALa eka aMtamuhUta nA che ane utkRSTathI dezeAnapUrva kATithI vadhAre paDyeApanA asakhyAtamA bhAgapramANunA che. tenI rIte pahelA pramANe samajI levI. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jIvAbhigamasa kAlao kevacciraM hoI' devatrI iti ityevaM rUpeNa kAlataH kiyacciramavasthAnaM bhavatIti praznaH, devastrINAM tathAbhavasvabhAvatayA kAyasthiterasaMbhavAdAha-'jacceva bhavaTTiI sacceva saMciTaNA bhANiyavyA' yaiva bhavasthitiH saiva saMsthitirbhaNitavyA, yaiva pUrva sAmAnyato vizeSatazca bhavasthitiH kathitA tadevAvasthAna vaktavyam / sAmAnyato devInAM sthitiH jaghanye na dazavarSasahasrANi utkapataH pazcapaJcAzat palyopamAni vizeSato devInAM sthitistu--sthitidvAre pratyekaM yAsAM yAsAM devInAM yAvatI bhavasthiti ruktA tattatpramANena tAsA tAsAM devInAM devItvAvasthAnaM bhAvanIyamiti ||s0 4 // aba devastrI ke sambandha meM jo vaktavyatA hai use sUtrakAra prakaTa karate haiM-isameM gautama ne pramu se aisA pUchA hai-"devitthINaM bhaMte ? devitthiti kAlo kevacciraM hoi' he bhadanta ! deviyoM kA devatrI rUpa se rahane kA avasthAna kAla kitanA hai ? isake uttara meM - prabhu kahate haiM"jacceva hiI sacceva saMciTaNA bhANiyabvA" he gautama ! tathAbhavasvabhAva hone ke kAraNa deviyoM meM kAyasthiti nahIM hotI hai, isaliye , jo pUrva meM sAmAnya aura vizeSa ko lekara bhavasthiti kahI gaI hai vahI ina kA avasthAna kAla jAnanA cAhie, isa prakAra jaghanya se daza hajAra varSakA aura utkRSTa se pacapana palyopamakA inakA sAmAnya se avasthAna kAla hai aisA jAnanA cAhie tathA vizeSa rUpa se deviyoM kI sthiti kitanI hai ? yaha jAnanA ho to isasthiti dvAra se jAnanA cAhiye arthAt-jina deviyo meM pratyeka devI kI jitanI bhavasthiti kaho gaI hai usa usa pramANa se una una deviyoM kA avasthAna kAla samajhanA caahie| sUtra // 4 // - - - A rIte sAmAnya ane vizeSapaNAthI manuSya strInA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. have devIonA saMbaMdhamAM je vaktavyatA che tene sUtrakAra prakaTa kare cheAmAM gItabhasvAmI prabhune me pUchayu cha -'devitthI NaM bhaMte ! devitthitti kAlo kevacciraM hoI" magavan viyAnu hevanI strI pAthI 2vAnA asthAnA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha-"jacceva bhavahiI sacceva saMdhidRNA bhANiyavA" hai gautama! tevA praar| ma svabhAva sAvAnA 22 kyiAmA 15 sthiti hotI nathI. tethI pahelAM je sAmAnya ane vizeSa prakArathI bhavasthiti kahI che, e ja temane avasthAnakALa samajo. A rIte jaghanyathI daza hajAravarSane ane utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamane temane sAmAnya avasthAnakALa che, tema samajI levuM tathA vizeSarUpa thI deviyanI sthiti keTalI che? te samajavuM hoya te te sthitidvArathI samajI levuM. arthAta-je je vinA kathanamAM dareka devInI jeTalI bhavasthiti kahI che, te te pramANuthI te te deviyane avasthAna kALa samajI levo sUko Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 2 strINAmantaradvAra nirUpaNam 429 sAmAnyato vizeSatazca strItvasyAvasthAnakAlamAnaM kathitaM samprati - strItvasyAntaradvAramAha - ' itthINaM bhate !' ityAdi, mUlam -- 'itthINaM bhaMte! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoi, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNataM kAlaM vaNassaikAlo, evaM savvAsiM tirikkhatthINaM / maNussitthIe khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aNataM kAlaM jAva avaDDhapoggalapariyaTaM desUNaM, evaM jAva puvvavidehaavaravidehiyAo / akamma bhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM dasavAsasahassAIM aMtomuhuttamambhahiyAIM ukkoseNaM vaNassaikAlo, saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassai kAlo, evaM jAva aMtaradIvi yAo / devitthINaM savvAsiM jahanneNaM ato muhataM ukkoseNaM vaNassai kAlo // sU0 5 // chAyA - strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama / jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNAnantaM kAlaM vanaspatikAlaH / evaM sarvAsAM tiryaktrINAm / manuSya striyA kSetraM pratotya jaghanye nAntarmuhUrtam utkarSeNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyena eka samayamutkarSeNAnantaM kAlaM yAvad apArddhapudgalaparAvarta dezonam / eva yAvad pUrvavaidehya paravaidehyaH / akarmabhUmi manuSyastrINAM bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNa vanaspatikAlaH, saMharaNaM pratItya jaghanyena antarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, evaM yAvadantaradvIpikAH / devastrINAM sarvAsAM naghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH ||suu05|| samAnya vizeSa rUpa se strItva ke avasthAna kAla pramANa prakaTa karake aba inake antaradvAra kA sUtrakAra kathana karate hai-- ' itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoI ?" ityAdi / sAmAnya ane vizeSa prakArathI srIpaNAnA avasthAnakALanuM pramANu khatAvIne have sUtrAra teyonA a MtaradvAra sthana re che. "itthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoI" tyAhi Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 GANA www.nown jIvAbhigamasUtra TIkA-'itthINaM bhaMte !' strINAM bhadanta | "kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyantaM kAlam antaraM bhavati kAlataH kiyacciramantaraM bhavati strI ca-maraNena srItvaM tyaktvA punaH kiyatA kAlena strI bhavatItyarthaH, ! bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhutta' jaghanyenAntarmuhartam , strINAmantaraM bhavatIti, kathaM jaghanyenAntarmuhUna bhavatIticeducyate matra kadAcit strI mRtvA bhavAntare purupavedaM napuMsakavedaM vA antarmuhUrtamAtramanubhUya punarapi strItve, notpadyate tato jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavatIti / 'ukkoseNaM aNataM kAlaM' utkarpato'nanta kAla bhavati anantakAlameva vizadayati-'vaNassaikAlo' vanaspatikAlaH, sacAsaMkhyeyapudgalaparAvartAkhyo vaktavya', tAvatA kAlena strItvasyAmuktau satyAM tataH paraM niyamataH strItvayogAta , - TIkArya:- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi" he . bhadanta ! strI ko punaH strI hone meM kitane kAla kA antara-vyavadhAna hotA hai| arthAt kho jaba strI paryAya se mukta ho jAtI haiM to punaH use strI paryAya meM Ane ke lie kitane kAla kA viraha . hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA ! jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseMNa aNataM kAlaM . vaNassai kAlo" he gautama ! strI paryAya ko chor3ane ke bAda punaH stroparyAya se hone ke liye kama se kama samaya eka antamuhUrta kA hai aura adhika se adhika vanaspanikAla rUpa anantakAla kA hai| itane kAla ke bAda strI punaH strI kI paryAya se utpanna hojAtI hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai -koI strI ne marakara parabhava se eka antarmuharta taka puruSaveda .. yA napuMsaka veda kA anubhavana kiyA-bAdameM vaha vahAM se marakara punaH strI paryAya meM AgaI to isa prakAra se jaghanya antara eka antarmuhUrta kA ghaTita hotA hai tathA utkRSTa se jo ananta kAla sartha-gautamasvAmI prabhune sayu pUchayu cha ?--"itthINa bhate ! kevaiyaM kAla atara hoihe sagavan zrIna zathI strI 5mA bhAvAmA sAnu mata2-05-. dhAna hoya che arthAt strI jyAre strI paryAyathI chUTI jAya che, te pharIthI tene strIparyAyamAM AvavA mATe keTalA kALane viraha hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe cha -"goyamA ! jahaNNeNaM atomuTuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassAkAlo' gItama! zrIparyAyane choDyA pachI pharI thI pAchI strI paryAyamAM AvavA mATe kamathakama eka aMtamuhUM tenA samayanuM aMtara kahyuM che ane vadhAremAM vadhAre vanaspatikAlanI apekSAthI anaMtakALa nuM aMtara che kAraNa ke-vanaspatimAM nA cho anaMtakALa sudhI rahe che. ATalA kALa pachI strI pharI thI strInA paryAyathI utpanna thaI jAya che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che. kaI strIo marIne parabhavamAM eka aMtamuhUrta sudhI purUSaveda athavA napuMsakavedane anubhava karyo te pachI te tyAMthI marIne pharIthI strI paryAyamAM AvI jAya te A prakArathI jaghanya aMtara eka aMtarmuhUrtanuM thaI jAya che. tathA utkRSTathI anaMtakALa nuM je vyavadhAna kahela che, te Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 2 strINAmantaradvAranirUpaNam 431 sa ca vanaspatikAlaH' evaM vaktavyastathAhi 'aNaMtAo ussappiosappiNIo kAlo, khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyahA te Na poggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhAgo' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH kSetrato'nantA lokAH asaMkhyeyAH pudgalaparivartAH, te khalu pudgalaparivartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAga iti etAvAn kAlo vanaspatikAlazabdena kathyate, etAvatkAlaparyantaM puruSavedanapuMsakavedasadbhAvAd utkarSataH striyAH strI tvasyAntaraM bhavati tataH paraM strItvasyAvazyaMbhAvAt / ' evaM savvAsi tirikkhatthINa' evam audhikastrIvadeva sarvAsAM jalacarasthalacarakhecaratiryastrINAM tathA-audhikamanuSyastrINAM ca kA vyavadhAna kahA gayA hai vaha ananta kAla kitane pramANa kA hotA hai isa para kahate haiM'vaNassai kAlo' vanaspati kAla kI apekSA se kahA gayA haiM aura yaha vanaspatikAla asaMkhyAta pudgala parAvartana rUpa hotA hai, isake bAda punaH niyama se strItva paryAya kI use prApti ho jAtI hai| isa vanaspati kAla rUpa ananta kAla meM 'aNatAo ussappiNIosappiNIo kAlao khetto aNatA logA, asaMkhejjA pogalapariyA" kAlakI apekSA se ananta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM samApta ho jAtI haiM, kSatra kI apekSA ananta loka AjAte hai aura asaMkhyAta pudgala parAvarta bhI ho jAte haiM / aura ye asaMkhyAta pudgala parAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hote haiM aisA yaha itanA kAla vanaspati zabda se kahA gayA hai| itane adhika kAla taka strItva kA antara vyavaccheda ho jAtA haiM, aura isake vyatIta hone para punaH strI strI rUpa se utpanna ho jAtI hai "evaM sanvAsiM tirikkhatthINa" isI prakAra se sAmAnya rUpa se kahe gaye strItva ke viraha kAla ke anusAra hI samasta jalacarasthalacarakhecara tiryaga striyoM kA aura audhika mana sA prabhAya na DAya che 1 te bhATe 4 cha -"vaNassaikAlo" vanaspatikALanI apekSAthI kahevAmAM Avela che. ane te vanaspatikALa asaMkhyAta pudagala parAvartarUpa hoya che. te pachI punaH niyamathI svIpaNAnA paryAyanI tene prApti thaI jAya che. mA vanaspati sa35 manatama "aNaMtAo ussappiNIosappiNINIo kAlo khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA" ajanI apekSAthI mana ta sapilIyA ane anaMta avasarpiNI samApta thaI jAya che kSetranI apekSAthI anaMtaka AvI jAya che. ane asa khyAta pudagala parAvarta paNa thaI jAya che. ane A asaMkhyAta pudgalaparAvarta AvatrikAnA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa hoya che. A rItane ATalekALa "vanaspatikALa ezabdathI kahevAmAM Avela che ATalA adhikALa sudhI strI paNAnuM aMtara-vyavacheda thaI bhane te vyatIta tha ya tyAre zathI zrI zrIpAthI 64-na tha jaya cha. "evaM savvAsi tirikvatthINaM' me pramANe sAmAnya te 4vAmAM mAvasa strIyAnA vis kAla anusAra ja saghaLA jalacara, sthalacara khecara tiya striyAnuM ane audhika sAmAnya jIya che Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama strItvasyAntaraM jaghanyata utkarSatazca jJAtavyam tatra jaghanyato'ntarmuhUrtam utkarSato vanaspatikALa yAvadantara strItvasya jJAtavyam iti / karmabhUmikamanuSyastrINAmantaramAha - 'maNussitthIe svataM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo' manuSyatriyAH kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlo vanaspatikAlaM yAvadantaraM strItvasya bhavatIti / 'dhamma caraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM' dharmacaraNaM caraNadharmaM pratItya jaghanyenaika samayam "ukkoseNaM ataM kAle jAva avaDDhapoggalapariyahaM deNaM' utkarSeNAnantaM kAla yAvadapArthapudgalaparAvarta dezonam / ayaM bhAvaH karmabhUmikamanuSya striyAH karmabhUmika kSetra pratItya jaghanyenAntamuhUrttamutkarSato'nantakAlavanaspatikAlapramANam dharmacaraNaM pratItya jaghanyena samayekaM sarvanagha - 432 sAmAnya manuSya striyoM kA punaH strItva kI prApti kA viraha kAla jaghanya aura utkRSTa se jAna lenA cAhie jaghanya se eka antarmuhUrtta kA aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa vaha viraha kAla hai aisA jAnanA cAhie, - aba karmabhUmika manuSyastriyoM ke viSaya meM kahate haiM - ' . manussitthIeM khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM kNassaIkAlo " isI prakAra se kSetrako apekSA lekara karmabhUmika manuSya strI manuSya strI kI paryAya ko chor3akara punaH usI paryAya kI prApti kama se kama eka antarmuhUrtta ke vyatIta ho jAne ke bAda aura utkRSTa se vanaspati kAla ke vyatIta ho jAne ke bAda prApta karatI hai " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM anaMta kAlaM jAva avaiDha poggalapariyahaM deNaM" dharmAcaraNa - cAritra dharmako lekara jabanya se antara eka samaya kA aura utkRSTa se antara ananta kAla taka kA yAvat dezona apArgha pudgala parAvarta taka kA hai arthAt prApta kI gaI caraNalabdhi itane samaya manuSya aceAnA karIthI strIpaNAnI prAptinA virahakALa jaghanya ane utkRSTathI vanaspatikAla pramANu kahela che. tema samajavuM. have ubhaM bhUbhina bhanuSya striyonA sabhadhabhAM sUtrarathana re che. "maNussitthIpa khetaM pacca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" bheTa abhAve kSetranI apekSAthI kama bhUmija manuSyasrI, manuSyasrInI paryAyane choDIne pharIthI manuSya strInA paryAyanI prApti echAmAM ochA eka aMtarmuhUta vItyApachI ane utkRSTathI vanaspatikALa vItI gayA pachI are che "dhammacaraNaM paTucca nahaNNeNa ekkaM samayaM ukkoseNa aNataM kAlaM jAva avahaDhapoggalapariyahaM deNaM" dharbhAyara yAstrinesane dhanyathI ye sabhayanu ma Mtara ane utkRSTathI anaMtakAlasudhInuM... aMtara yAvat dezeAna apAya pudgalaparAvata sudhInuM che. 1 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkApratipa0 2 NAM satvenAvasthAnakAlanirUNam 433 NA satvanAvasthAnakAla nyasya , samayamAtrapramANatvAt utkaNAnanta kAlaM dezonam apArddhapudgalaparAvataM yAvadantaraM bhavati tataH paramavazya caraNadharmasya pratipAtasaMbhavaH, yata ito nAdhikazcaraNalabdhipratipAtakAlaH, sampUrNasyApi apArdhapugdalaparAvartarUpasya darzanalabdhipratipAtakasya tatra tatra pradeze pratiSedhAditi 'evaM jAva pucavidehaavaravidehiyAo' evaM yAvat pUrvavaidehyaparavaidehyaH. yAvatpadena-bharatairavatamanuSyastriyAH saMgraho bhavati, tathA ca bharatairavatamanuSyastriyAH parvAparavidehastriyAca kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa vanaspatikAla yAvadantaraM bhavati dharmacaraNaM pratItya tu jaghanyata ekaM samayam utkarSaNa dezonamapAIpudgalaparAvataM yAvadantaraM bhavatIti / karmabhUmikamanuSyastriyA antaraM pradarya akarmabhUmikamanuSyastriyAH antaraM darzayitumAha 'akammabhUmiga' ityAdi, 'akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte' akarmabhUmikamanuSyastrINAM paryanta raha sakatI hai isake bAda to vaha niyata pratipatita ho jAtI hai kyoMki saMpUrNa apArtha pudgala parAvarta darzanalabdhi ke pratipAta kA kAla usa usa pradeza meM nahIM mAnA gayA hai, isI kAraNa yahAM dezona apAdhaM pudgalaparAvarta taka kA antara kahA gayA hai "evaM punavideha avaravidehiyAo', isI prakAra se bharata kSetra evaM aivata kSetra kI manuSya striyAM meM evaM pUrva videha aura apara videha kI manuSyastriyoM meM punaH strItva hone kA antara kSetra kI apekSA jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa hai tathA cAritradharma ko lekara jaghanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se dezonaapArtha (ardha) pudgalaparAvatta kA hai| isa prakAra se karmabhUmika manuSya striyoM meM punaH strItva rUpa se hone meM antara kA kathana karake aba sUtrakAra akarma bhUmika manuSya striyoM ke antara ko dikhAte haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pachA hai-'akammabhUmigamaNussitthINa bhate ? kevaiyaM kAla aMtaraM hoi" he bhadanta ! akarmabhU arthAta prAptakaravAmA Avela caraNalabdhi eTalA samayasudhI rahI zake che. te pachI te niyata pratipatita thaI jAya che. kemake-saMpUrNa apAIpudagala parAvarta darzanalabdhinA pratipAta nakALa te pradezamAM mAnavAmAM Avela nathI. e ja kAraNe ahiyAM dezana apAI pudgala pazavata sudhI bhata2 4Data cha, "evaM jAva pucavideha avaravidehiyAyo" 20 zata bharata kSetra ane aravatakSetranI manuSya striyAmAM pharIthI strIpaNuM prApta thavAnuM aMtara kSetranI apekSAthI jaghanyathIte eka aMtamuhUrtanuM che ane utkRSTathI vanaspatikAla pramANa che tathA cAritradharma ne laIne jaghanyathI aMtara eka samayanuM che. ane utkRSTa dezena apAIdezana yudUgala parAvatanuM che. - A rIte karmabhUminI manuSya strimAM pharIthI strIpaNAnI prApti thavAmAM aMtaranuM kathana karIne have sUtrakAra akarmabhUminI manuSya striyonuM aMtara batAve che - AmAM gautama svAmIe prasaneme 57yucha 4-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoI" 8 55 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAniMgama bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyantaM kAlamantaraM bhavati akarmabhUmikastrI bhUtvA tAvat strItvAt bhraSTA satI punaH kiyatA kAlenAkarmabhUmikastrI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca jahanneNaM dasarvAsasahassAI aMtomuhuttamabhahiyAI' janma pratItya-janmApekSayA jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni tAdRzastrItvasyAntaraM bhavatIti antarmuhUrttAdhikadazavarSasahasraparyantamantaraM kena prakAreNa bhavatIti cedatrocyate iha kAcidakarmabhUmikA strI mRtvA jaghanyasthitikadeveSu samutpannA, tatra deveSu dazavarSasahasrANi AyuH paripAlya tAdRzAyuSaH kSaye devabhavAt cyutvA karmabhUmipu manuSyapuruSatvena manuSya. strItvena votpadyate devebhyo'nantaramakarmabhUmipUtpAdAsaMbhavAt , tatrAntarmuhartena mRtvA punarapi akarmamika manuSya strI apanI akarma bhUmika strI paryAya ko chor3a kara yadi punaH vaha akarmabhUmika manuSyastrI kI paryAyavAlI hove to isameM kitane kAlakA antara hotA hai ! isake uttara meM prabhu kahate haiM--- "goyamA ? jammaNa paDucca jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamabhahiyAI" he gautama ! janma kI apekSA lekara vaha jaghanya se eka antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa kA hai vAda punaH vahIM kI strI ho sakatI hai aura "ukkoseNa vaNNassaikAlo"utkRSTa se vanaspati kAla kA hai usake bAda punaH vahAM kI vaha strI ho sakatI hai jaghanya se eka antarmuhUrta adhika dasa hajAravarSa kA antara isa prakAra se AtA hai jaise-koI akarma bhUmika strI marI aura marakara vaha jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti vAle devoM meM utpanna ho gaI vahAM vaha dasa hajAra varSa kI Ayu ko bhogakara vahAM se cyavakara aura jadhanya se eka antartuhUrta kI sthiti vAle karmabhUmike manuSya puruSa meM athavA manuSya strI meM vaha utpanna ho gaI kyoMki devagati se dhyava kara jIva sIdhA akarma bhUmi meM utpanna nahIM hotA hai vahAM vaha antarmuhUrta kI Ayu bhogakara phira vaha makarma bhUmi bhogbhagavana akarmabhUmi ja manuSya strI potAnA strI paryAyane cheDIne je pharIthI te akarmabhUminI manuSya strInA paryAyane prApta kare to temAM keTalAkALanuM aMtara kahyuM che? A praznanA uttaramAM pra gautama svAmIna 49 che -"goyamA! jammaNaM pahuca jahaNNeNaM dasavAsasahassAI yaMtomuttamambhahiyAI" hai gautama! manI apekSAthI dhanyathA atabhuta bhadhi isa vaSa' che te pachI zathA tyAMnI zrI yaza che. sana "ukkoseNaM vaNassaikAlo" BthI vanaspati cha. te pachI zathI ta zrI tyAMnI zrI manI jAya che jaghanyathI eka aMtamuhUrta adhika dasa hajAra varSanuM aMtara A rIte Ave che.-jemake keI akarmabhUminI strI marI hoya ane marIne te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA demA utpanna thaI jAya tyAM te dasahajAra varSanA AyuSyane bhegavI ne tyAMthI AvIne jaghanyathI eka A tamuhUrtanI sthiti vALA karmabhUminA manuSya purUSamAM athavA manuSya strI mAM te upanaI joya, kemake-devagatithI cavIne jIva sIdhe akarmabhUmimAM utpanna thatA nathI, tyAM te atimuhUrtanuM AyuSya bhogavIne te pachI te akarmabhUmi-gabhUmimAM strI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA-TokA prati03 devaNAM bhavasthitimAnanirUpaNam 435 bhUmija strItvenotpadyate iti, bhavati jaghanyato'ntarmuhUrtA'bhyadhikadazavarSasahasrapramANamantaramakarmabhUmikastriyAH punarakarmabhUmikastrItve iti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo'utkarSeNa vanaspatikAla yAvadantaraM bhavatyakarma bhUmikastriyA itiH| 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtam akarmabhUmikastriyA antaramakarmabhUmikastrItvasya bhavati akarmabhUmikastriyAH karmabhUmiSu saMhRtya antarmuhUrtakAlena tathAvidhabuddhivaiparI yena punarapi. akarmabhUmAveva nayanAd antarmuhUttapramANa eva kAlo'ntaraM bhavatIti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarSaNa vanaspatikAlo'ntaraM bhavati tAvatA kAlena karmabhUmiSu utpattivat saMharaNasyApi niyamato bhAvAt tathAhi-kAcidakarmabhUmikA strI karmabhUmau saMhRtA, sA ca svAyu.kSayAnantaramanantakAlaM vanaspatyAdiSu paribhramya punarapi akarmabhUmau samutpannA tataH kenApi saMhRteti bhavati yathoktasaMharaNasyotkRSTakAlabhUmi meM strI rUpa se utpanna ho gaI-to aisI sthiti meM yahAM punaH akarmabhUmi kI manuSyastrI hone kA antara antararmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA kahA gayA hai / 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhattaM" saMharaNa kI apekSA lekara jaghanya se antara antarmuhUrta kA hai aura "ukkoseNaM vaNassai kAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla pramANa hai kyoki karma bhUmi meM utpatti kI jaisA saMharaNa kA bhI niyama se itane hI kAla kA sadbhAva hotA hai saharaNa kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta kA antara isa prakAra se AtA hai ki koI akarma bhUmika strI saMhata hokara karmabhUmi meM - lAI jAve. aura yahAM. eka antarmuhUrta taka ke kAla meM phira vicAra dhArA ke parivartana ho jAne se vaha vIM le jAI jAve, isa apekSA se jaghanya eka antarmuhUrta kA antara kahA gayA hai saMharaNa kI apekSA utkRSTa antara vanaspati kAlakA isa prakAra se AtA hai ki koI akarmabhUmikI strI karmabhami meM saMhRta hokara AjAve aura apanI Ayu ke kSaya hone ke bAda phira vaha ananta kAla paNAthI utpanna thaI jAya, to A sthitimAM ahiyAM pharIthI akarmabhUminI manuSya strI thavAna tara me matabhuta maghi sana2 varSa yuM che "saMharaNaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhattaM sa 25nI apekSAthI dhanyathA ye matabhuitanu mata2 che. sana "ukkoseNaM vaNassaikAlo" utkRSTayA vanaspati sudhInu mata2 4tyu cha. ma-ma bhUmimA 5ttinI jema saMharaNa ne sadbhAva paNa niyamathI eTalA ja kALane kahela che. saMharaNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara A pramANe thAya che - koI akarmabhUminI strI saMhaMtathaIne eTaleke haraNa thaIne karmabhUmimAM laI AvavAmAM Ave ane tyAM eka atamaMhata sudhInA kALamAM pharI vicAradhArAnuM parivartana thaI javAthI te tyAM ja pAchI laIjavAmAM Ave A apekSAthI ja ghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara kahevAmAM Avela che. sa haraNanI apekSAthI utkRSTa aMtara vanaspatikALanuM AvI rIte Ave che--keI akarmabhUminI strI karmabhUmimAM ' sa hatathaIne ArvIjAya ' ane pitAnuM AyuSya kSayathayA pachI te aMtarakAla sudhI vanaspati vigeremAM paribhramaNa karIne te pachI tyAMthI keImA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww jIvAmigamatI mAnamiti, 'evaM jAva aMtaradIviyAo' e vam sAmAnyato yathA akarmabhUmikastriyAH strItyasyAntarakAlaH kathitaH stathaiva-tenaiva rUpeNa yAvadantaradvIpikAH striya iti, atra yAvatpadena-hemavatairaNyavata-harivarSaramyakavarSa-devakurUttarakurustrINAM grahaNaM bhavati, tena hemavatakSetrajamanuSyastrItaArabhyAntaradvIpajamanuSyastrINAM grahaNaM bhavati / tataH pUrvoktahaimavatAdikSatrastriyAH strotvasyAntarakAlamAna janmApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtAbhyadhikadazavarSasahasrANi utkarpato vanaspati kAla: saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikA cha eveti / samprati-devastrINAmantarapratipAdanArthamAha-'devisthINaM' ityAdi, devitthINaM savAsi jahanneNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo' devastrINAM sarvAsAM jaghanyenAntarmuhUrtam utkataka vanaspati AdikoM meM paribhramaNa karake phira vahAM se kisI dvArA saMhata hojAve akarmabhUmimeM strI ke paryAya se utpanna huI vaha isa prakAra se vaha punaH akarma bhUmika manuSya strI hone meM banaspati kAla ke pramANa kAla se antara vAlI hotI hai / "evaM jAva aMtara dIviyAo" nisa prakAra se sAmAnya akarma bhUmika strI kA punaH vahIM para strI rUpa se hone kA antara kAla kahA gayA hai usI prakAra se yAvatpada se gRhIta haimavata manuSya strIkA hairaNyavata manudhyatrI kA harivarSa manuSyatrI kA ramyaka varSa manuSya strI kA devakurumanuSyastrI kA aura uttara kurumanuSyatrI kA tathA antara dvIpa kI manuSyastro kA punaH vahIM para manuSyastrI hone kA antara kAla janmakI apekSA lekara jaghanya se eka antarmuharta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa vanaspatikAla pramANa kAla kA hai aisA jAnanA cAhiye tathA saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarakAla eka antararmuirta kA hai aura utkRSTa kAla vanaspati kAla pramANa ananta kAla kA hai| aba sUtrakAra devastriyoM ke antara kAla kA pratipAdana karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'devitthINa bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" he bhadanta / devastriyoM kA dvArA sahita thaI jAya te akarmabhUminI manuSya strI thavAmAM vanaspati kAlanA prabhAe thI mata2 vAjI khAya cha 'evaM jAca aMtaradIviyAmao, 2 prabhAre sAmAnya akarmabhUminI strInu pharI thI tyAMnI ja strI thavAneaMtarakALa kahela che, e ja pramANe cAva5dathI grahaNakarAyela haiimavata manuSya strI ne hiraNyavata manuSyastrIne harivarSa manuSyastrIne ramyaka varSanI manuSya strIne devakurUnI manuSyastrIne ane uttarakurUnI manuSya strIne tathA ataradIpanI manuSya strIne pharIthI tyA ja manuSya strI thavAne aMtarakAla janmanI apekSAthI jaghanyathI eka A tamuhUta adhika dasa hajAra varSa ane utkRSTathI vanaspatikAla pramANa kAlane che tema samajavuM tathA saMharaNanI apekSAthI jaghanya aMtarakAla eka aMtarmuhUrtane che ane utkRSNakAla vanaspatikAla pramANa aMtarAlanuM che * have sUtrakAra deviyenA aMtarakAlanuM pratipAdana kare che AmAM gautama svAmIe prabhune meSu 57yu cha - "devitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI"sagavan viyAnA - Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNemeM 437 gheNa vanaspatikAlaH, AlApaprakArastu ittham-'devitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ! 'goyamA / jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo' devastrINAM bhadanta / kiyantaM kAlamantaraM bhavati / bhagavAnAha-he gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAla iticchAyA / kasyAzciddevastriyA devIbhavAcyutAyA garbhavyutkrAntikamanuSyeSu utpadya paryAptiparisamAptisamanantaraM tathAdhyavasAyamaraNena punardaivatvenotpattisabhavAt jaghanyato'ntarmuhUrtamevAntaraM bhavati / utkarSato vanaspatikAlaM yAvadantaraM bhavatIti / eva sAmAnyato devastrIvadeva sarvAsAmityanena asurakumAra devyA Arabhya yAvadIzAnadevastrINAM jaghanyamutkRSTaM cAntarametAvadeva vaktavyamiti ||suu05|| ___ samprati-sarvAsA tiryagayonikAdistrINAmalpabahutva prastauti tAni cAlpabahutvAni pacca. tatra prathamaM sAmAnyatastiyaMDmanuSyadevastrINAmalpabahutvam1, vizeSacintAyAM dvitIyaM jalacarasthalacarakhecareti trividhatiryaktrINAmalpabahutvam 2; tRtIyaM karmamumyakarmabhumyantaradvIpati trividhamanuSyastrINAmalpabahutvam3, caturtha bhavanavAsivAnavyantara-jyotiSkavaimAniketi caturvidhadevastrINAmalpa bahutvam 4, paJcamaM svasvabhedayuktaM samastamizrastrINAmalpabahutvam // tatra prathama malpabahutvaantara kAla kitanA hai ? uttara meM prabhune kahA hai 'goyamA' he gautama! 'devisthINaM sabvAsi jahannaNaM aMtomahattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" mamasta devastriyoM kA antara kAla jaghanya se eka antamaharta kA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla ke pramANakA ananta kAla kA hai jaghanya se antamahatta isa prakAra se hotA hai koI devI devIbhAva se cyava kara garbhaja manuSyoM meM utpanna huI-vahAM vaha paryApti kI pUrNatA ke anantara hI tathAvidha adhyavasAya se mRtyu ko prApta ho gaI aura marakara vahapunaH devI kI paryAya se utpanna ho gaI-isa prakAra se devI kI paryAya chor3akara punaH devI rUpa se utpanna hone meM kama se kama antarakAla eka antarmuhta kAhI AtA hai utkarSase vanaspati kAla prasiddha hI hai| devIstrI ke isa sAmAnya rUpa se kathita jaghanya aura utkRSTa antara kAla ke jaisA ho antarakAla asurakumAra devI se lekara yAvat IzAna devI taka jAnanA cAhiye / suutr||5| mata pAsa hI cha 1 mA prazna uttaramA pramugautamasvAmIna cha?--goyamA! ato muhuttaM devitthINaM savvAsi jahaNNeNaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" saghazI vIyAnA aMtarakAla jaghanyathI eka aMtamuhUtane che, ane utkRSTathI vanaspatikAlanA pramANanuM anaMtakAbane che. jaghanyathI atimuhUrta A pramANenuM hoya che kaI devI devIbhavathI cyavIne garbhajamana mAM utpana thaI hoya ane tyA te paryAptinI pUrNatA pachI ja tevA prakAranA adhyavasAyathI marI jAya ane marIne te pharIthI devInA paryAyathI utpanna thaI jAya te AvI rIte devInA paryAyane cheDIne pharIthI devI paNAthI utpanna thavAmA ochAmAM ocho aMtarakALa eka aMtamuMhatane ja Ave che. ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANe Ave che devInA A sAmAnya ane vizeSa prakArathI kahela jaghanya ane utkRSTa aMtarakALa nI jemaja asurakumAra devIthI laIne yAvata IzAna devI sudhIne A tarakAla samaja. e sUtra 5 | Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama 8 pratipAdanArthamAha- 'eyAsiNaM' ityAdi / mUlam -- 'eyAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM maNussitthINaM devitthINaM kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, ? goyamA ! savvatthovA maNustithIo, tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo, devitthIo asaMkhejjaguNAo / eyAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo khahayaratirikkhajoNitthIo, thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjagu NAo, jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjAguNAo || eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo ' aMtaradIvagaakamma bhUmigamaNussitthIo devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, harikhAsarammayavAsaakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, hemavayaeraNNavayavAsa akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, bharahekhayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, puvvavidehaavaravi deha kamma bhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo / eyAsiNaM bhaMte! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo vemANiyadevitthao bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo, vANa Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 devarINAM bhavasthitimAvanirUpaNam 439 maMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo, joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo / eyAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM maNusitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM, devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiyANaM vemANiNINa ya kayarAo kayarAhito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo, devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejja guNAo, harivAsarambhagavA saa kamma bhUmigamaNussitthIo do vitullAo saMkhijjaguNAo, hemavayaeraNNavayavAsaa kammabhUmigamaNusitthIo do vi tulAo saMkhejjaguNAo, bharahekhayavAsakamma bhUmiga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, puvvavideha avaravidehavAsakamma bhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, vemANiyadevitthIo asaMkhejjaguNAo, bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo, khahayaratikkhijoNitthIo asaMkhejjaguNAo, thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo, jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo, vANamaMtadevitthao saMkhejjaguNAo, joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo || sU0 6 // chAyA - patAsAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM manuSyastrINAM devastrINAM katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarva stokA manuSyastriyaH, tiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNAH, devastriyo'saMkhyeyaguNAH / etAsAM khalu bhadanta ! tiryag yonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM ca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH khecaratiryagyonikastriyaH, sthalacaratiryagyoni kastriya saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH / etAsAM khalu Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAbhigamasUtre bhadanta ! manuSyastrINAM karmabhUmikA nAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpikAnAM ca katarAH katarAbhyo' lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA 1 gautama ! sarvastokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyaH, deva kurUttarakurvakarmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe, harivarSa ramyaka karmabhUmika manuSyastriyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, haimavatairaNyavatavapakarmabhUmikamanuSya striyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, bharatairavatavarSa karmabhUmikamanuSya striyo api tulye saMkhyeyaguNe, pUrvavidedvAparavidehakarmabhUmikamanuSya striyoM dve api tulye saMkhyeyaguNe / patAsAM khalu bhadanta ! devastrINAM bhavanavAsinInAM vAnavyantarINAM jyotiSkINAM vaimAnikInAM ca katarA katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAvA 1 gautama ! sarvastokA vaimAnika striyaH, bhavanavAsi devastriyo'saMkhyeyaguNAH, vAnavyantaradevastriyo'saMkhyeyaguNAH jyotiSka devastriyaH saMkhyeyaguNA / patAsAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM manuSyastrINAM karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpikAnAM devastrINAM bhavanavAsinInA vAnavyantarINAM jyotiSkINAM vaimAnikInAM ca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA 1 gautama ? sarvastokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSya striyaH devakuruttara kurva karmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe harivarSa ramyakavarpAkarmabhUmikamanuSyatriyoM dve api tulye saMsyeyaguNe haimavatairaNyavatavarSA karmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe, bharatairavatavarSakabhUmikamanuSyastriyau dve api tulye saMkhyeyaguNe, pUrvavidehAparavidehavarpakarmabhUmikamanuSyastriyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, vaimAnikadeva striyo'saMkhyeyaguNAH, bhavanavAsidevastriyo'saMkhyeyaguNAH, khecaratiryagyonika striyo'saMkhyeyaguNAH sthalacara tiryagUyonikastriyaH saMkhyeyaguNA, jalacaratiryagyonika striyaH saMkhyeyaguNAH, vAnavyantaradevastriyaH saMkhyeyaguNA, jyotiSkadevastriyaH saMkhyeyaguNAH || sU06 || 440 aba sUtrakAra samasta tiryagyonikAdi striyoM kA palpa bahutva prakaTa karate haiM inameM prathama alpa bahutva kA kathana sAmAnya se tiryak manuSya devI striyoM ko apekSA se kiyA hai ' dvitIya alpa vahutva kA kathana tIna prakAra kI tiryag striyoM kI apekSA se kiyA hai 2, tRtIya alpa bahutvakA kathana tIna prakAra kI manuSyastriyo kI apekSA se kiyA gayA hai 3, aura caturtha alpa have sUtrakAra saghaLI tiyagyeAnika vigerenI sricAnu apa, bahupaNuM pragaTa kare che. te pAMca prakAranu hAya che. temAM pahelA alpa, bahupaNAnu kathana sAmAnyapaNAthI tig manuSya sra tathA devIyenI apekSAthI karela che 1, khIjA alpa, bahupaNA nu kathana traNa prakAranI tig strIceAnI apekSAthI karela che. 2, trIjA alpa mahupaNA tu' kathana traNa prakAranI manuSya kriyAnI apekSAthI karavAmAM Avela che 3, ane cAthA alpa, bahupaNAnuM kathana Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 441 TIkA- 'eyAsi NaM bhete' etAsAM sAmAnyastrINAM skhalu bhadanta ? 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikakhINAm ' maNussitthINaM' manuSyastrINAm, 'devisthINaM' devastrINAm ' kayarA kayarA hiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ' 'savvatthovA maNussitthIo' sarvastokAH sarvebhyaH strIbhyo'pekSayA manuSyastriyo'lpA bhavanti, tAsAM manuSyastrINAM saMkhyAta koTikoTipramANatvAt iti / 'tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo' manuSyastrIbhya stiryagyonika striyo'saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, pratidvIpaM pratisamudraM tiryagyonika strINAmatibahutayA saMbhavAt dvIpasamudrANAM cAsakhyeyatvAttadAzritAnAM bahutva cAra prakAra kI devastriyoM kI apekSA se kiyA gayA hai 4, pacama alpa bahutva apane apane bheda yukta striyo ko milAkara kiyA gayA hai 5 / ina meM prathama prakAra kA jo alpa bahutva hai usake sambandha meM gautama prabhu se aisA pUchate hai " etAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM maNussitthINaM devIsthINa kayarA kayarA hiMdI appA vAbahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA " he bhadanta / ina tiryak striyo meM aura devastriyoM meM kauna striyAM kina striyoM kI apekSA alpa hai ? kauna striyAM kina striyo kI apekSA bahuta hai kauna striyAM kina striyo kI apekSA barAbara hai aura kauna striyAM kina striyo kI apekSA vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - "goyamA ! savvatthovA maNussitthIo" he gautama! sabase kama manuSya striyAM hai kyoki inakI saMkhyAta saMkhyA koTi koTi pramANa hI kahI gaI hai / 'tirikkhano NitthIoasaM khejjaguNAo' inakI apekSA tiryagyonika striyAM' asakhyAta guNita adhika kahI gaI haiM kyoMki hara eka dvIpa meM hara eka samudra cAra prakAranI devicAnI apekSAthI karela che. 4, pAcamA alpa bahupaNAnu' thana potapAtAnA bheda vALI srircA meLavIne kahela che. A pAMca prakAranA alpa, bahupaNAmAM pahelA prakAranuM je alpa, bahupaNuM che, tenA viSayabhAM gautamasvAbhI alune pUche che - "payAsi NaM bhate / tirikkhajoNitthINaM maNussitthINa, devitthaNa kayarA kayarAhito. appA vA bahuyAvA tullAvA visesAhiyA vA,, ddelgvan A tiyA~ca kriyAmA ane daiviyAmAM kai striyA kaI siMce karatA alpa che ? kaIstriye kaI striyA karatAM vadhAre che ? ane kaI striyA kaI sTriyAnI kharAkhara che ? ane kai siyA kai siceAthI vizeSa adhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne he che - "goyamA ! savvatthovA maNussitthIo,, he gautama! sauthImochI manuSyanI striyA che kemake teonI sakhyA, ' sakhyAta keATI keTi pramANunI ja kahI che "tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo,, tenA puratA tiryagyoniH striyo masacyA tagaNI vadhAre kahela che. kemake dareka dvIpamA, dareka samudramAM, tiya cainika striyAnu 56 L Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ww jIvAbhigamasUtra tiryakstrINAmapi manuSyasyapekSayA Adhikyasya sutarAmeva siddhatvAditi / 'devitthIo asaMkhejjaguNAo' tiryakUstrIbhyo'pi devastriyo'saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnadevastrINAM pratyekamasaMkhyeyazreNyAkAzapradezarAzipramANatvAditi bhavanti devastriyaH sarvAbhyaH strIbhyo'saMkhyAtaguNA adhikA iti // 1 // dvitIyamalpabahutvamAi-'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi gaMbhaMte' etAsAM khalu bhadanta ? strINAm 'tirikkhajoNitthINa jalayarINaM thalayarINaM khahayarINa ya' tiryagyonikastrINAM jalacarINAM thalacarINAM khecarINA ca 'kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, meM tiryagyonika striyo kI ati bahulatA hai aura dvIpa samudra bhI asaMkhyAta kahe gaye haiM ataH inake Azrita rahI huI tiryak striyo meM manuSya striyoM kI apekSA asaMkhyAtatA apane Apa hI siddhahojAtI hai "devitthIo asaMkhejjaguNAo" tiryak striyoMkI apekSA devastriyAM asaMkhyAta guNita adhika kaho gaI haiM / kyoki bhavanavAsI vAnavyantara jyotiSka saudharma aura IzAna ina devoM meM pratyeka deva kI striyAM asaMkhyAta zreNyAkAza kI pradeza rAzi pramANa kahI gaI hai / isalie ina meM samasta striyo kI apekSA se asaMkhyAta guNatA kahI gaI hai| dvitIya alpabahutva kA kathana isa prakAra se hai "eyAsi NaM bhaMte tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINa khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA" hebhadanta!ye jo jalacarI, thalacarI, khecarI, tiryastriyAM haiM-so inameM kauna striyAM kina striyose alpa haiM! kauna striyAM kina striyoMse bahuta hai? kauna striyAM kina striyoM ke barAbara hai ? aura kauna striyAM kinastriyoM se vizeSAdhika hai ? pramANa ativizALa che ane dIpa samudrapaNa asaMkhyAta kahela che tethI tenA AzrayathI rahela tiryacaciyamAM manuSyastri karatAM asa khyAta pANu pitAnI meLe ja siddha ya jaya cha "devitthIo asaMkhejjaguNAo,, tiyaya riyAnA 42i kyA asaMkhyAta gaNi kahI che. kemake-bhavanavAsI, vAnabhaMta tiSka saudharma ane IzAna A demAM dareka devanI stri asaMkhyAta zreNyAkAzanI pradeza rAzipramANanI kahI che tethI teomAM saghaLI citrA karatAM asaMkhyAta gaNuM kahyuM che. ___ mI a5 mahuvanu 4thana 2mA pramANe cha -"payA siNaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINa thalayarINaM khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA, pahuyA vA, tullAvA, visesAhiyA vA" 8 lagavana 2 mA sayarI, sthAyarI, meyarI, tiya yoni striyo cha, teomAM kaI stri kaI striyo karatAM a5 nAma ochI che ? kaI stri kaI stri karatAM vadhAre che? kaI stri kaI sinI babara che ? ane kaI sbiye kaI stri karatAM vizeSAdhika che? - Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA prati. 2 strINAM prathamamagalpavahutvanirUpaNam 443 goyamA he gautama ? 'savvatthovAo khahayaratirikkha joNisthIo' Asu tiryag jalacara sthalacarakhecarastrISu sarvApekSayA sarvastokAH khecaratriyo bhavanti, 'thalayaratirikkhajoNisthIo saMkhejjaguNAo' khecarIbhyaH sthalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, khecarIbhyaH sthalacarINAM svabhAvataeva prAcUryeNa saMbhavAditi, 'jalayaratirikkha joNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacarImyo jalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, lavaNe kAlode svayaMbhUramaNe ca samudre matsyAnAmatiprAcUryeNa bhAvAt , svayaMbhUramaNasamudrasya ca zeSasamastasamudrApekSayA'tivizAlatvAdataH sthalacarasyapekSayA jalacaryaH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti bhAvaH // 2 // __ kathitaM dvitIyamalpabahutvaM samprati-tRtIyamalpabahutvamAha-'eyAsi Na' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte etAsAM khalu bhadanta ! 'maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtara.... - isake uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA!savvatthovAo khahayaratirikkhajoNitthI o" he gautama ! saba se kama khecara tiryaka striyA haiN| inakI apekSA "thalayaratirikkhajoNi tthIo saMjjaguNAA" sthalacara tiryagayonikastriyAM saMkhyAta guNIta hai kyoMki khecara striyoM kI apekSA sthalacara striyAM svabhAvataH pracuramAtrA meM hotI hai "jalacara tirikkhajoNinthIo saMkhejjaguNAo" sthalacara tiryaga niyoM kI apekSA jalacara tiryagUyonikastriyAM sakhyAta guNI adhika haiN| kyoki lavaNasamudra me, kAlodadhi samudra meM aura svayaMbhUramaNa samudra meM machaliyo kA sadbhAva bahuta hI adhika pracuramAtrA meM pAyA jAtA hai anya saba samudroMkI apekSA svayaMbharamaNa samudra bahuta vistAra vAlA hai ataH sthalacara striyoM kI apekSA jalacara striyAM saMkhyAta guNI adhika kahI gaI hai / 2 / / ___ aba tRtIya prakAra kA jo alpavahutva hai-sUtrakAra use prakaTa karate haiM "eyA siNaM bhate maNussitthINaM ! kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya vA kayarA kayarAhiMto sA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 49 cha hai - "goyamA! savvatthovAo sahayara tirikkhanoNisthIyo" gautama! sauthI mAchI meyara tiya-yonisniyA cha, tanA tai 'thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo" 25saya tirthayAni striye! sadhyAga che kema ke- khecara stri karatAM sthalacarastri svabhAvathI ja vadhAre pramANamAM hoya che "jalayaratirikkhajoNisthImo saMkhejja guNAo" sthalaya2 striyAMnA 42di oreAR tiyjyaanika stri saMdhyAtagaNI vadhAre che kema ke-lavaNa samudramA, kAledadhi samudramAM ane svayaMbhUramaNa samudramAM mAchalIyAne sadbhAva moTA pramANamAM hoya che. bIjA badhA samudro karatAM svaya bhUramaNa samudra ghaNuvistAra vaLe che. tethI sthalacara strikaratAM jalacarastri saMkhyAtagaNI vadhAre che. rA have trIjA prakAranuM je alpa bahu paNuM che, tene pragaTa karatAM sUtrakAra kahe che ke- "eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINa kammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya kayarA kayarAhito ! Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamana AnnNAMMAMANA dIviyANa ya kayarA kayarAhito appA vA vahuyA vA tullA vA vise sAhiyA vA' manuSyastrINAM karmabhUmikAnAm akarmabhUmikAnAmantaradIpikAnAM ca katarAH katarAmyo'pA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha --'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovAo aMtaradIvagabhakammabhUmigamaNussitdhIyAoM' marvastokAH sarvAsAMmadhye karmabhUmikAkarmabhUmikAntaradvIpakastrINAM madhye stokAH-alpAH antaradvIpakAkarmabhUmikastriyo bhavantikSetrasyAlpatvAt tatra sthitAmapi alpA eva bhvntiiti| 'devakuruuttarakuru akammabhUmigamaNussisthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' antaraddIpakAkarmabhUmika manuSyastrIrapekSya devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSya striyaH da gyo'pi tulyAH satya. saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti kSetrasya sakhyeyaguNAdhikatvAt / svasthAne yonAmapi parasparaM prati tulyatvameva samAnapramANakSetratvAt / 'harivAsarammayavAsabhakambhUmiga massi . sthIo do vi tullAo sakhejjaguNAo' haviparamyakavarSAkarmabhRmikamanuSyastriyo hayyo'pi - appAvA bahuyA vA tulalA vA visaMsAhiyAvA' he bhadanta / ye jo karmabhUmika manuSya. striyA makarmamUmika manuSyastriyA tathA- antaradvIpaka manuSya striyAM hai ina meM kauna striyAM kinastriyoM kA apekSA alpa hai ! kauna kinase bhavika hai / phona kina ke barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika hai| uttara meM prabhu kahate haiM-"gIyamA ! sanyasthovAo aMtaradIvagamakammabhUmigamaNussitthIyAo" he gautama karma bhUmi akarmabhUmi, antaradvIpa ina tInoM kSetroM kI striyoM meM sabase kama antara dvIpa akarmabhUmi gata manuSya striyAM haiM / kyoM kI antaradvIpa kSetra bahuta alpa hai isaliye unameM rahane vAlI striyA bhI bahuta alpa hai "devakuruuttarakuru aphammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" antaradvIpa gata manuSya niyoM kI apakSA devakuru aura uttara kurukI jo manuSya liyA hai ve paraspara meM tulya haiM kintu antara dvIpa striyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika hai |"hrivaasrmmappaa vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA," u mApana mA bhabhUbhAnA manuSya priye, akarmabhUminI manuSyastri, tathA ataradvIpanI manuSya kriye che, teomAM kaI striye, kaI smi karatA a95-ochI che 1 kaI siM kaI zri karatAM badhAre che ? kaI zciya kaI brica nI barAbara che. ane kaI stri kaI priye karatAM vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe cha - "goyamA ! savvatthovAo ataradIvagaakammabhUmigamaNussitthIyAo" hai gautama karmabhUmi, akarmabhUmi, aMtaradvIpa AtraNe kSetronI zvimAM sauthI ochI aMtaradvIpa akamaMbhUmimA rahela manuSyanI ai che kemake aMtaradvIpa kSetra bahua95-nAma nAnuM che. tathI tamA 2vAvANI niye| 5 ghaNI ma85 che "devakuruttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAyo saMkhejjaguNAo" matadIpabhA raData manuSya biyA 42tA devamurU ane uttarakuruM nI je manuSyastri che, teo parasparamAM tulya che. paraMtu te aMtara dIya nI striyA 42tA sadhyAta gaNI padhAre che "irivAsarammagavAsamakammabhUmigama Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pratipa0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUNam 445 tulyAH sakhyeyaguNAdhikA', devakurUttarakurumanuSyasyapekSayA harivarSaramyakavarSa manuSyastriyaH sahayeyaguNAH adhikA bhavanti devakurUttarakurukSetrApekSayA irivarSaramyakakSetrasyAtipracuratvAt / svasthAne tu dvayInAmapi parasparaM tulyatvam, kSetrasya samAnatvAt 'hemavayaeraNNavayavAsaakammamibhUga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo dayyo'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, harivarSakaramyakavarSa manuSyastrINAmapekSayA haimavatairaNyavatavarSA karmabhUmikamanuSyastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti yadyapi harivarSaramyakavarSa kSetrApekSayA haimavatairaNyavatakSetrasyAlpatvaM tathApi alpasthitikatayA bahUnAM tAsAM tatra saMbhavAt / svasthAne dvayInAmapi parasparaM tulyataiveti / 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjagugavAsa akammabhUmigamaNussityIo do vi tullAo-saMkhejjaguNAo'donoM kSetra samAna pramANa vAle honese harivarSa aura ramyaka varSa ina dono akarmabhUmi kSetro ko striyAM paraspara meM tulya hai parantu devakuru aura uttarakuru kI manuSyastriyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM / kyoMkI devakuru aura uttarakurukSetroM kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa kSetra ati vistRta hai / svasthAna meM jo donoM meM tulyatA prakaTakI gaI hai vaha kSetrakI samAnatA ko lekara kI gaI hai "hemavayaeraNNavayaakasmabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo sakhejjaguNAo" haimavata aura airaNyavata kSetra kI jo manuSya striyAM haiM ve Apasa meM tulya haiMparantu harivarSa aura ramyaka varSa kI striyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM / yadyapi harivarSa aura ramyakavarSa kSetroM kI apekSA haimavata kSetra aura airaNyavata ye dono kSetra vistAra meM kama hai parantu yahA para rahane vAlI striyoM kI sthiti alpa hotI hai-ataH aisI striyAM yahAM adhika hotI haiN| "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo NussitthIo do vi tullAo-saMkhejjaguNAo' bhanne kSetrI sa2mA pramANa vA pAthI harivarSa ane ramyakavarSa A bane akarmabhUmi kSetronI striye paraspara samAna che paraMtu devakupha ane uttarakurU nI manuSya strinI apekSAthI saMkhyAta gaNI vadhAre che. kemake devakura ane uttarakurU karatAM harivarSa ane ramakavarSa kSetra atyaMta vistAra vALuM che. svasthAnamAM je banemAM samAnapaNuM pragaTa karyuM che, te kSetranA samAnapaNI ne laIne kahe vAmAM mAvata che. "hemavayaeraNNavayanakammabhUmigamaNustitthIo do vi tullAosaMkhejjaguNAo' haimavata ane eraNyavata kSetranI je manuSya stri che, teo parasparamA tulya eTale ke samAna pramANavALI che. paratuM harivarSa ane ramya varSa nI striyonI apekSAthI sa khyAtagaNI vadhAre che je ke harivarSa ane ramyakavaSa kSetronI apekSA thI haimavata kSetra ane araNyavata kSetra A banne kSetra vistAramAM ochA che. paraMtu ahiyAM rahevAvALI striyAnI sthiti 65 DAya cha tathA sevI striy| tyo padhAre hAya cha 'bharaheravayavAsakasmabhUmigamaNustitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' saratakSetra mana bhairavata kSetra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jIvAbhigamasUtre NAo' bharatairavatavarSakarmabhUmikamanuSya striyo dvayyo'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, haimavatairaNyavata varSAkarmabhUmikamanuSya stryapekSayA bharatairavatavarpakarmabhUmikamanuSya striyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, karmabhUmikatayA svabhAvata eva tatra prAcuryeNa saMbhavAt, svasthAne tu dvayyo'pi parasparaM tulyA bhavantIti bhAva | 'puNya videha avara videha kammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' bharatairavata manuSya strIbhyaH pUrvavidehA para videha karma bhUmikamanupyastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti kSetrabAhulyAda jitasvAmikAla iva svabhAvata eva tatra prAcuryeNa bhAvAt svasthAne tu dvayInAmapi parasparaM tulyateti tRtIyamalpabahutvamiti || 3 | atha caturthamalpabahutvamAha -- 'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte' etAsA khalu bhadanta devitathI bhavaNavAsiNoNaM vANamaMtarINaM' devastrINAM bhavanavAsinInAM vAnavyantarINAm ' joisi - NINa vemANiNINa ya' jyotiSkInAM vaimAnikInAM ca ' kayarA kayarAhiMto appA vA, bahuyA vA, saMkhejjaguNAo" bharata kSetra aura airavata kSetra ye karmabhUmi ke kSetra haiM ataH yahAMkI manuSya striyA haimavata evaM airaNyavata kSetra kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM parantu phira bhI ye paraspara meM tulya haiM / $5 karma bhUmike kSetra hone se yahA svAbhAvika rUpa se striyoM kI adhika utpatti hotI hai / puNvavideha avaravideha kamma bhUmigamaNuslitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo pUrvavideha aura pazcimavideha ina do karma bhUmi ke kSetroM kI manuSya striyAM paraspara meM samAna haiM parantu phira bhI bharata kSetra aura airavata kSetra ko manuSya striyoM kI apekSA ye saMkhyAta guNo adhika haiM / kyoMki kSetra kI bahulatA hai / ataH ajita svAmI ke kAla ke jaisA svabhAvataH ina kI yahAM pracuratA hai | caturtha prakAra kA alpa bahutva isa prakAra se haiM - " eyAsi NaM bhaMte / devitthINa bhavaNa vAsiNINa vANamaMtarINa joisiNINaM vaimANiNINa ya" he bhadanta / ina bhavanavAsinI vAna vyantara A kabhUminA kSetro che tethI ahinI manuSya triyeA haimavata ane araNyavata kSetronI apekSAthI sakhyAta gaNI vadhAre che paratu paraspamAM tee sarakhI che kama bhUminu kSetra hovAthI mahiyAM svAbhAvi pAthI striyonI utpatti vadhAre hoya che "puvvavideha avara videhakammabhUmigamaNussitthI do vi tullAbho saMkhejjaguNAbho" pUrvavideha ane pazcimavideha A e ka bhUminA kSetronI manuSya ce parasparamA sarakhI che paraMtu bharatakSetra ane aravata kSetranI manuSya sraryAnI apekSAthI te sakhyAta gaNI vadhAre che. kema ke--kSetranu... vizALa Nu che tethI achata svAmInA kALanI jema svabhAva thI ja temanu' ahiyA vizeSa paNuM che. A trIjA prakAranu' alpa bahu paDyu che thothA praritu namasya mahu yA prabhASa che - "payAsi NaM bhaMte ! devitthI NaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarANaM joisiNINa vemANiNo ya" he bhagavan yA lavanavAsI hevanI deviyo, Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 447 tullAvA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! savvatthovAo vemANiyadevitthIo' sarvastokA vaimAnikadevastriyaH aMgulamAtrakSetra pradezarAzeryad dvitIyaM vargamUlaM tasmin tRtIyena vargamUlena guNane kRte yAvAn pradezarAzistAvat pramANAsu ghanIkRtasya lokasyaikaprAdezika zreNIpu yAvanto nabha pradezAH dvAtriMzattamabhAgahInAH tAvatpramANatvAt pratyeka saudharmezAna devastrINAmiti 'bhavaNavA sidevitthao asaMkhejjaguNAo' vaimAnikadeva strIbhyo bhavanavAsi devastriyo'saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti aMgulamAtrakSetra pradezarAzeryat prathama vargamUlaM tasmin dvitIyena vargamUlena guNite yAvAn pradezarAzi stAvatpramANAsu zreNISu yAvAn pradezarAzi dvatrizattamabhAgahIna stAva , jyotiSkI aura vaimAnikI devastriyoM meM "kayarA" kauna devastriyAM "kayarAhiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA" kina devastriyAM se kauna alpa haiM ? kauna kinase bahuta haiM kauna kina ke tulya hai ? kauna kina se vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiN| gomA sanvatthovAo vemANiyadevatthIo" saba devastriyo meM saba se kama vaimAnikadevastriyAM haiM isakA bhAva aisA hai aguLa mAtra pradeza rAzi kA jo dvitIya vargamUla hai use tRtIya vargamUla se guNita karane para jitanI pradezarAzi AtI hai utane pramANa vAlI ghanI kRtaloka kI hI ekadezavAlI zreNiyoM meM jitane pradeza ho una pradezo ko battIsarve bhAga hona kara do phira jo pramANa bace so utanA pramANa saudharma aura IzAna kI devastriyoM kA hai / "bhavaNavAsi devisthIo asaMkhejjaguNAo" vaimAnikadevastriyoM kI apekSA bhavanavAsa devastriyAM asakhyAta guNI adhika hai - tAtparya isakA yaha haiM ki aMgula mAtra kSetra kI pradeza rAzi kA jo prathama vargamUla hai use dvitIya vargamUla se guNita karane para jitano pradezarAzi ho vAnavyantara hevanI deviyo, jyotiSNu devanI heviyA, mane vaimAnikI hevanI heviyAbhAM "kayarA" 64 deviyo "kayarAddito appA vA bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" 44 heviyAthI 446 devIceA alpa che ? kAnAthI kaidaiviye vadhAre che ? kANu konI khareAkhara che ? kANu keAnAthI vizeSAdhi4 che 1 mA praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAbhIne he che - goyamA ! savvatthovAo vemANiyadevatthoo" saghaNIheviyo bhAM sauthI gochI vaibhAni hevanI heviyA che, hevAnA hetu me che - AMgaLamAtra pradeza rAzinA je khIjo vaga mULa che, tene trIjAvaga mULa thI guNavAthI jeTalI pradezarAzi Ave che, eTalA pramANavALI ghanIkRtalAkanIja ekadezavALI zreNIyAmA jeTalA pradezaze hAya te pradeza ne batrIsamAbhAgathI echA karavAthI je pramANa kheMce teTalu' pramANa saudhama mane IzAna devaleounI heviyAnu' che. 'bhavaNavAsidevitthobho asaMkhejjaguNAo" vaibhAni devacA karatA bhavanavAsi deviyA asakhyAtagaNI vadhAre che. kahevAnuM tAtparya e che ke-- AMgaLamAtra kSetranI pradezarAzinu je pahelu vargamULa che, tene khIjA va mULathI guNuvAthI Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rammar..... jIvAbhigamasUtre pramANatvAt bhavanavAsidevastrINAm, ato vaimAnikadevyapekSayA bhavaNavAminya' asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantItyuktam / 'vANamaMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo' vAnavyantaradevastriyo bhavanavAsidevasyapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti, saMkhyeyayojanapramANaikaprAdezika zreNimAtrANi khaNDAni yAvantyekasmin pratare bhavanti tebhyo'pi dvAtriMzattame bhAge'panIte yaccheSamavatiSThate tAvatpramANatvAt vAnavyantarINAmiti / 'joisiyadevitthIo asaMkhejjaguNAo' jyotiSkadevastriyo vAnavyantaradevyapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, padapazcAzadadhika zatadvayAgulapramANeva prAdezikazreNimAtrANi rUNDAni yAvantye karimana pratare bhavanti tebhyo dvAtriMzattame bhAge'pasArite yAvAn pradezagazi bhavati tAvatpramANatvAjjyotiSkadevInAm ato vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadedhyo'sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti caturthamalpabahutvamiti || utane pramANa vAlI zreNiyo meM jitanI pradezarAziho usa pradezarAzi ko battIsaveM bhAga karado phira jo pramANa bace so utanA pramANa bhavanavAsi devastriyoM kA hai isa prakAra karane se yaha jJAta ho jAtA hai ki vaimAnika devoM kI striyoM kI apekSA bhavanavAsi devastriyoM kA pramANa asaMkhyAta guNA adhika haiM / "vANamaMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo" vAnavyantara deviyAM bhavanavAsi deviyoMkI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiM / ise yo samajhanA cAhie ---- eka pratara meM saMkhyAta yojana pramANa vAle eka pradezoM kI zreNi pramANa jitane khaNDa hoM unameM se battIsavAM bhAga kama karo-aisA karane para jo bAkI rahe utane pramANavAlI vAnavyantara deviyAM haiM / "joisiyadevisthIo asaMkhejjaguNAo" jyotiSka devoM kI striyo kA pramANa vAnavyantara deviyoM ke pramANa se asaMkhyAta guNA adhika hai| arthAt dosau chappana (256) aMgula pramANa ke jitane khaNDa eka pratara meM hote hoM unameM se battIsavA bhAga kama karane para jitane jeTalI pradeza rAzI hoya eTalA pramANa vALI zreNiyomAM jeTalI pradeza rAzI hoya e pradeza rAzine batrIsamabhAga karavAthI je pramANa bace eTaluM pramANa bhavanavAsI devAnuM che A rIte karavAthI e samajAvavAmAM Ave che ke-vimAnika hevAnI kyio 42tA bhavanavAsi kyAnu prabhAe masayAta AdhAre cha "vANamaMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAbho' vAnavya ta viyo vanavAsI viya! 42tA asa-yAtaNI vadhAre che te AvI rIte samajavuM -eka prataramAM saMkhyAtajana pratara pramANa vALA eka pradezanI zreNI pramANanA jeTalA khaDa hoya, temAMthI batrIsa bhAga che karatAM je bAkI 24 meTasA prabhAvAmI vAnavyanta2 heviyA cha "joisiyadevitthIo asakhejjaguNAo" tiSka denI devInuM pramANa vAvyantara deviyenA pramANathI asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. arthAta 256 basochappana AgaLa pramANanA jeTalA khaDa eka prataramAM thatAhoya, temAMthI batrIsamabhAga karavAthI jeTalI pradeza rAzi bAkI bace eTalA pramANa Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 449 samAptaM caturthamalpabahutvam idAnIM samastastrIviSayaM paJcamamalpavahutvamAha-'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khala bhadanta ? 'tirikkhajoNitthINaM' tiryag yonikastrINAm 'jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM' jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAm 'maNussitthINa' manuSyastrINAm 'kammamUmiyANaM akammamiyANaM aMtaradIviyANaM' karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnA mantaradvIpikAnAm devisthINaM' devastrINAm 'bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiyANaM vemANiNINa ya' bhavanavAminInAM vAnavyantarINAM jyotiSkInAM vaimAnikInAM strINAJca 'kayarAo __ kayarAhitI appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA' katarA katarAbhyo'lpA vA tulyA pradeza rAzi bAkI bacI rahe utane pramANavAlI jyotiSka deviyAM haiN| isa prakAra se vAnavyantaradeviyoM kI apekSA jyotiSka deviyoM kA pramANa asaMkhyAta guNA adhika AtA hai|4| ___ aba pAMcavAM alpa bahuttva samastastriyoM ko lekara kahate haiM- "eyAsi NaM bhaMte ? tirikkhajoNisthINaM jalayarINaM thalayarINaM, khahayarINa maNassitthIgaM, kammabhUmiyANaM, akamma. bhUmiyANaM. aMtaradIviyANaM devitthINaM, bhavaNavAsiNINaM, vANamaMtarINa joisiNINaM, vemANiNINa ya" imameM bhinna 2 striyoM ke alpa bahuttva ke sambandha meM aisA pUchA gayA hai-ki de bhadanta !'ina niryagyonika strIrUpa jalacara striyoM meM, thalacariyoM meM aura khecariyome manuSya strI rUpa karmabhUmiko striyoM meM akarmabhUmiko striyoMme aura antaradvIpa kI striyo meM, aura devastriyoM meM evaM bhavanavAsi devatriyo meM vAnavyantara devastriyoM meM, jyotiSka devastriyo meM aura vaimAnikadevastriyoM meM "kayarAo kayarAhiMto appA vA vahayA vA tullA vA visesAhiyA vA" kauna striyAM kina striyoM kI apekSA alpa haiM ? kauna striyAM kina striyoM se adhika haiM ? kauna striyAM kina striyoM ke barAbara hai / tathA kauna striyAM kina striyoM se vizeSAdhika haiM ? vALI jyotiSka devi che. A rIte vAnavyantara devi karatA tiSka devonI deviyenuM pramANu asa gyAta gaNuM vadhAre che ke huve pAyabhu 25 gaI pAsaghanI liyona sana 49 cha.-"payAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNisthINaM jalayarINaM thalayarINa, khayarINaM maNussitthINa, kammabhUmiyANa, akammabhUmiyANa, aMtaradIviyANaM, devitthINa bhavaNavAsiNINa vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNI " temAM judI judI sina a5 bahepaNAnA saMbaMdhamAM evuM pUchavAmAM AvyuM che kehe bhagavad A tiryanika strI rUpa jalacara strimAM sthalacarimAM, ane khecariomAM manuSya strI rUpa karmabhUminI striyomAM, akarmabhUminI striyomA ane aMtara dvIpano strImAM ane devastrimAM ane bhavanavAsI devonI devimAM vanavyaMtara devimAM jyotiSkadeviyaamaa bhane vaimAni viyAmA "kayarAo kayarAhito appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" 4 liye 46 striy| 42tA sa85 cha 1 4 striyA 4 striyA2ta dhAre che? kaI stri kaI strinI barobara che? tathA kaI stri kaI stri karatAM vizeSAdhika che? Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~~~ ~~~~~~~~~vvvvvvvvvvvvvvvvvvvv jIvAbhigamasUtre vA vizeSAdhikA veti praznaH, bhagavAnAha-'gomayA' ityAdi, 'gomayA' he gautama ! 'savvatyovA taradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo' sarvAbhyaH strIbhyaH stokA antaradvIpakAkarmamikamanuSyastrIyo bhavanti 'devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo dvayyo'pi tulyAH, antaradvIpakaruyapekSayA saravyAtaguNA adhikA bhavanti, tathA-'harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussitthIo do vi tulkAo saMkhejjaguNAo' harivaparamyakavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo dvayyo'pi tulyAH pUrvApekSayA satyeyaguNA adhikA bhavanti 'hemavayaeraNNavayavAsaakammabhamiga maNussitthIo do vi sakhejjaguNAo' haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo dRzyo'pi hagviparamyakavarSakastryapekSayA sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNumsitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' bharataravatavarpakarmabhUmikamanuSyastriyo isa prazna ke uttarameM prabhu gautama se kahate haiM- "gomayA? savvatthovA aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo" saba se kama antaradvIpa rUpa akarmabhUmikI manuSya striyAM hai "devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' devakuru aura uttara kururUpa akarmabhUmikI manuSyasTiyAM antaradvIpa kI manuSya striyoM kI apekSA saMkhyAta guNI adhika hai / svakSetra kI apekSA donoM tulya hai "harivAsarammagavAsaakammamUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" harivarSa aura ramyaka varSa rUpa bhakarma bhAmekI manuSya strIyAM devakuru aura uttarakuru kI manuSya striyoM kI apekSA paraspara meM tulya hotI huI sakhyAta guNI adhika hai / "hemavayaeraNNavayavAsaakammabhUmimaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' haimavata aura airaNyavata rUpa akarmamUmikI manuSyastriyoM paraspara donoM samAna haiM kintu harivarpa aura ramyaka varSa kI manuSyastriyoM se sakhyAta guNI adhika haiM / "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do mA praznAnA uttaramA prabhu gautabhAvAmIna he cha hai-"goyamA ! savvatthovA aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthImo'' sauthI mAchI matadI535 mama bhUminI bhanubhyaliyA cha "devakuruttarakuru akammabhUmiga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" deva. kurU ane uttara kurU rUpa akarmabhUminI manuSya priye aMtaradvIpanI manuSya striyo karatAM sadhyAtagaNI padhAre cha pAtAnA kSetranI apekSA ye mAna samAna cha. "harIvAsarammagavAsaakammabhUmiga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" IzvaSa sana 2bhya varSa rU5 akarmabhUminI manuSya stri devakuDuM ane uttarakurUnI manuSya stri karatAM paraspara samAna cha bhane sayAtagaNI padhAre cha hemavayaparaNNavayavAsa akambhUmigamaNustitthIodoM vi tullAo saMkhejjaguNAo" bhakta mane au29yavata35 mabhUbhinI manuSya zriyA 52252 bane samAna che. para tu harivarSa ane ramakavarSanI manuSya kriyethI saMkhyAta gaNI vadhAre cha. "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" pUrva Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 451 dvayyo'pi parasparaM tulyA eva bhavanti tathA haimavatairaNyavatadevyapekSayA sakhyAtaguNA adhikA iti / 'punvavidehaavaravidehavAsa kammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejja guNAo' pUrva videhAparavidehavarSa karmabhUmikamanuSya striyo dvayyo'pi bharatairavatastryapekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'vemANiyadevitthIo asaMkhejjaguNAo' vaimAnikadevatriyomanuSyarUyapekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, asaMkhyeyazreNyAkAzapradezarAzipramANatvAt tAsAmiti / 'bhavaNavAsidevisthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevastriyo vaimAnika devyapekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, atra yuktiH pUrvoktaiveti / 'khahayaratirikkhajo NitthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevyapekSayA khecaratiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, pratarAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyazreNIgatAkAzaprade zarAzipramANatvAt khecarastrINAmiti thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' khecarakhyapekSayA sthalacaratiryavi tullAo saMkhejjaguNAo' bharatakSetra evaM airavata kSetrarUpa karmamUmikI manuSyastriyAM paraspara meM tulya hokara haimavata aura airaNyavata kSetra kI manuSyastriyoM se saMkhyAta guNI adhika haiM / "puvvavidehaavaravidehavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejaguNAo" pUrva videha aura aparavideharUpa karmabhUmikI manuSyastriyAM paraspara meM tulya aura bharata kSetra aura aivata kSetra kI manuSyastriyoM se saMkhyAta guNI adhika hai / 'vemANiyadevi tthIo asaMkhejjaguNAo' vaimAnika devastriyAM pUrvavideha aparavideha manuSya striyoM kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiN| arthAt masaMkhyAta zreNyAkAzake jitane pradeza hote haiM utane pramANavAlI haiM "bhavaNavAsi devisthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsi devastriyAM vaimAnikadevastriyoM kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiM "khahayaratirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsI devastriyo kI apekSA khecara tiryag yonika striyAM asaMkhyAta guNI adhika haiN| kyoM ki pratara ke asaMkhyAtave bhAga meM rahe hue asaMkhyAta zreNIgata AkAza ke pradezoM kI jitanI rAzi hotI hai utanI rAzi pramANa khecara striyAM hai / "yalayara tirikkhjonnitthiivideha ane aparavideha rUpa karmabhUminI manuSya striye paramparamAM tulya che, ane bharatakSetra tathA bhairavata kSetranI manuSya khiyothI. sadhyAtI kyAre che. "vemANiyadevitthIo arsakhejjaguNAo" vaimAni hviye| pUrva viDa tathA 2552vaTeDa nI manuSya liyo 42di masa khyAta gaNI vadhAre che arthAta asaMkhyAta zreNyAkAza nA jeTalA pradeza hoya che, teTalA pramANupANI che. "bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo" navanavAsI hevanI kyA vaibhAni devanI kyo2ta masabhyAtI padhAre cha "khahayaratirikkhajoNisthIo asaM khejjaguNAo" vanavAsI havanI haviyA 42tA ya2 tiya yoni liyo masabhyAtagaNI vadhAre che kemake prataranA asa khyAtamA bhAgamAM rahelA asaMkhyAta zreNI gata AkAzanA prazAnI sI zazi hAya cha, bheTasI zaziprabhA meyara liye| che thalayaratirikta. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 amamaramanamannaiawaaniawwaminimire jIvAbhigamasUtre gyonikAH striyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti bRhattarapratarAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyazreNigatA kAzapradezarAzipramANatvAt sthalacarINAmiti / 'jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacaryapekSayA jalacaratiryagyo nikastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti bRhattamapratarAsaMkhyeyabhAgavaya'sakhye yazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAt jalacarINAmiti / 'vANamaMtaradevitthIo sakhejjaguNAo' vAnavyantaradevastriyo jalacaryapekSayA saMkhyeyaguNA adhikAbhavanti, sakhyeyayojanakoTAkoTIpramANekaprAdezikazreNimAtrANi khaNDAni yAvantyekasmin pratare bhavanti tebhyo dvAtrizattame bhAge apahRte yAvAn rAziravatiSThate tAvatpramANatvAt vyantarINAmiti / 'joisiyadevitthIo saMkhajjaguNAo' vAnavyantagdevyapekSayA jyotiSkadevastriyaH o saMkhejjaguNAo" khecara striyoM kI apekSA sthalacara tiryag yonika striyAM sakhyAta guNI adhika haiM / kyoMki sthalacara striyoM kA pramANa vRhattara jo 'pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai usa asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI jo asaMkhyAta zreNigata akAza pradeza rAzi hai tatpramANa hai / 'jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacara striyoM kI apekSA jalacaratiryagyo nika jo striyAM haiM ve saMkhyAta guNI adhika haiN| kyoMki inakA pramANa vRhattama atyantabar3e pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita jo asaMkhyAta zreNigata AkAza pradeza rAzi hai utanA kahA gayA hai 'vANamaMtaradevitthIo saMkhejjaguNAo' jalacara striyoM kI apekSA vAnavyantara devastriyAM saMkhyAta guNI adhika haiM / kyoMki vyantara striyoM kA pramANa-sakhyAta koTA koTI yojana pramANa eka pradezo kI zreNi ke jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM unameM se battIsaveM bhAga ko kama karane para jo rAzi bacatI hai utano kahA gayA hai "joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo" vAnavyantaradevastriyoM kI apekSA jyotiSka devastriyAM saMkhyAta guNI haiM-kaise adhika joNisthIo saMkhejjaguNAo' ya2 liyA 42di sthasaya tiya% yoni zriya sbhyaatgaNI vadhAre che. kemake-sthalacara briAnuM pramANa bahattara ke je pratarane asaMkhyAta bhAga che te asa khyAtamAM bhAgamAM rahelI asaMkhyAta zreNImAM rahelA mA prazazi cha tara che "jalayaratiriyanajoNitthIyo saMkhejjaguNAo" sthalacara bri karatAM jalacara tiryaMcAnika stri saMkhyAtagaNI vadhAre che kemake tenuM pramANa bahattama-tya ta moTA pratara nA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahela je asaMkhyAtashrennimaa 28 2mA pradeza rAzi che, mera9 47sa che "vANamaMtaradevitthIo saMkhejjaguNAo" saya2 striyA 42tA vAnavya ta2 hevAni viyo sadhyAtagaNI padhAre cha bhvyaMtara strinuM pramANa-saMkhyAta koTA koTi jana pramANu eTale ke eka pradezonI zreNInA jeTalA khaMDa eka prataramAM hoya che, temAMthI batrIsamAbhAgane kama karavAthI je rAzi zeSa 27 meTa 4 "joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo" vAnavya-ta2 vaaniideviyo karatAM jyotiSTha devenI devi saMkhyAtagaNI che. te kevI rIte-te bhAvanA-prakAra Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 453 sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, iti paJcamaM samastastrINAmalpabahutvaM pratipAditamiti, samAptamalpa bahutvamiti ||suu0 6 // ___ iha strItvAnubhAvaH strIvedakarmodaya iti strIvedakarmaNo jaghanyata utkarSatazca sthitimAnamAha-'isthiveyassa NaM bhaMte' ityAdi, mlam- ithiveyassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannattA, goyamA! jahanneNaM sAgarovamassa divaDUDho sattabhAgo paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo, UkkoseNaM paNNarasasAgarovamakoDAkoDIo paNNarasavAsasayAI abAhA-abAhUNiyA kammaThiI kammaNiseo, itthi vedeNaM bhaMte! kiM pagAre paNNatte? goyamA! phuphuaggisamANe paNNatte / settaM itthIo ||suu0 // 7 // chAyA- strIvedasya khala bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAla bandhasthitiH prazaptA ? gautama! jaghanyena sAgaropamasya dvadharddhaH saptabhAgaH palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonaH, utkabeNa paJcadazasAgaropamakoTokoTayaH, paJcadazavarSazatAni abAdhA, avAghonikA karmasthitiH karmaniSeka / strIvedaH khalu bhadanta! kiMprakAraH prApta 1 gautama ! phumphukAgnisamAna. prazaptaH, tA 'etAH striyaH ||suu07|| TIkA-'itthiveyassa NaM bhaMte !' strIvedasya khalu bhadanta ! 'kammassa' karmaNaH 'kevaiya hai vaha bhAvanA pahale kaha dI gaI hai| isa prakAra se yaha pAMcavAM samasta striyoM kA alpa vahutva kahA hai / sUtra // 6 // jIva ko strIveda kI prApti strIvedanAmakarmake udaya se hotI hai, ataH aba sUtrakAra strIvedanAmakarma kI jaghanya aura utkRSTa ti kA pramANa prakaTa karate hai-- "itthiveyassa NaM bhaMte !0 ityAdi / TIkArtha-- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"ithiveyastaNa bhaMte ! kammassa kevaiyaM pahelAM kahevAmAM Avela che. A rIte A pAMcamuM saghaLI stranu alpa bahu paNa kahyuM che. sUdA jIvane strIveda nI prApti strIvedana nAmakarmanA udayathI thAya che tethI have sUtrakAra strIveda nAmakarmanI jaghanya ane utkRSTa sthitinuM pramANa batAve che - "ithiveyasla NaM bhaMte ! // tyA TA---gautamasvAbhIme bhasuna se pUchayu cha hai-"itthiveyassa NaM bhate ! kammassa Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ftarfare kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM sAgarovamassa divaiDho sattabhAgo palizravamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo' jaghanyena sAgaropamasya dvayaH saptabhAgaH dvitIyaH atra sadryarddha' ardhena saha ekaH (1||) etAdRzaH saptabhAga ityarthaH, sa ca palyopamasyA saMkhyeyabhAgenono hInaH, kathamityAha - iha strIvedAdInAM karmaNAM svasya svasya utkRSTasthitibandhasya midhyAtvasatkayA utkRSTayA sthityA saptatisAgaropamakoTIkoTIpramANayA bhAge hRte yallabhyate tatpalyopamAsaMkhyeyabhAganyUna jaghanyasthiti' pratibhAtati / eva sarveSAM jJAnAvaraNIyAdi karmaNAM jaghanyabandhasthitiH paribhAvanAyA, tathAhi atreya karaNagAthA - 'kosaThiNaM, micchattu kkoMsageNa jaM laddhaM / sesANaM tu jahaNaM, paliyAsaMkhejjageNUNaM' // 1 // kAla vaidhaThiI paNNattA' he bhadanta ! strI veda karma kI bandhasthiti kitane kATa taka kI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM / " goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa divaiDho sattabhAgo paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo' he gautama / jaghanya se stro veda karmakI bandhasthiti to palyo - pramANa hai yahAM 1 // pama ke asaMkhyAtave bhAga se hIna sAgaropama ke Der3ha sAtiyA bhAga 7 jo palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna sAgaropama ke Der3ha sAtiyA bhAga pramANa kahA gayA hai-usakA kAraNa aisA hai ki stro veda Adi karmoM kA jo apanI 2 utkRSTa sthiti bandha hai usako midhyAtva karma kI jo sattara 70 koDAkodI sAgaropama kI sthiti hai usase bhAga dene para jo bacatA haiM vaha palyopamake asaMkhyAtarve bhAga se nyUna jaghanyasthiti kA pramANa bhAtA hai. isI prakAra jJAnAvaraNIyAdi saba karmoM kI jaghanya vanvasthiti kI bhAvanA karanI cAhie jaise -yahA isake viSaya meM eka karaNa gAthA kahIM gaI hai - vaggukosaThiINaM ityAdi / arthAt aari kAla vaMdhaThiI paNNattA" se lagavan strIveha unI madhasthiti DeTalA kSaNa sudhInI ahI hai ? yA praznamA uttaramAM prabhu gautamasvAbhI ne he che - "goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa viDDho sattabhAgo paliyovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNo" - he gautama / dha nyathI strIveda karma nA badha sthiti te paLyeApamanA asaMkhyAtamA bhAgathI hIna sAgarApamanA doDha sAtiyAbhAga pramANa che ahiyAM je padhyeAmanA asakhyAtamAM bhAgathI 15 7 hIna sAgaropama nA doDha sAtiyAbhAga pramANu kahela che, tenuM kAraNa evu che ke--srIveda vigere karmAnA je potapotAnA utkRSTa sthitibadha che tene mithyAtva kamanI je sittera 70 kADA koDI sAgaropamanI sthiti che, tenAthI bhAgavAthI e zeSa rahe te pacaiAma nA asakhyAtamA bhAgathI nyUna jaghanya sthitinuM pramANa che eja pramANe jJAnAvaraNIya vigere saghaLA karmonI jaghanya anyasthitinI bhAvanA karIlevI joIe jemake ahiyAM tenA saMNadhabhA me 42] gAthA uDevAmAM bhAvI che - " vaggukko saThiNaM" tyAhi arthAt ne ne Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 stri prathama pavatvanirUpaNam 455 vargotkarSasthitInAM mithyAtvotkarSakeNa yallabdham / zeSANAM tu jaghanyaM palyA saMkhyeyabhAgenonam // 1 // iticchAyA / zeSaM yasya yasya karmaNaH yo yaH prakRtisamudAyaH sa sa tasya varga ucyate, yathA jJAnAvara - NIya karma prakRtisamudAyo jJAnAvaraNIyavarga ityucyate / evaM sarva karma prakRti samudAye'pi vijJeyam / evaM karmaNaH svasva vargANAM yA svakIyA svakIyA utkRSTA sthiti strizatsAgaropamakoTikoTacAdhikA, tasyA. mithyAtvasambandhinyA utkRSTayA saptatisAgaropamakoTIkoTIpramAnayA sthityA bhAge hRte yallabhyate tatpalyopamAsaMkhyeyabhAgena hInaM kriyate tadA tattatkarmaNo jaghanyA sthiti rAyAti / atra prastutaprakaraNe strIvedakarmaNo jaghanyA bandhasthitirjJAtavyA, vartate tata. strIvedasya utkRSTA sthitiH paJcadazasAgaropamakoTikoTipramitA, tasyAH mithyAtvasyo - tkRSTayA sthityA saptatisAgaropamakoTikoTipramitayA bhAgo hriyate tatra zUnyAni zUnyaiH jisa jisa karma kA jo prakRti samudAya hai vaha vaha usakA varga kahalAtA haiM, jaise jJAnAvaraNIya karma kA prakRti samudAya jJAnAvaraNIya varga kahA jAtA hai, isI prakAra zeSa maba karmoM ke prakRti samudAya meM bhI samajha lenA cAhie aise karma ke apane apane karma kI jo apanI apanI utkRSTa sthiti jaise jJAnAvaraNIya karma ko tIsa kor3AkoDI sAgaropapa kI ityAdi utkRSTa sthiti ko mithyAtva kI utkRSTa sthiti jo sattara 70 sAgaropama koDA koDI kI hai usase bhAga dene para jo zeSa bace usa ko palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para jo pramANa hotA hai vaha usa karma kI jaghanya sthiti hai / yahAM strIveda kI jaghanya sthiti nikAlanA hai to strI veda kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama pramANa kI hotI hai usa pandraha koDAkoDI kA midhyAtva kI sthiti sattara 70 koDAkoDI sAgaropama kI hai, ataH isa sattara 70 koDAkoDI se bhAga haraNa kiyA jAve to zUnyoM kA zUnyoM se ka nA je je kama prakRti samudAya che, te te tene vaga kahevAya che. jemake-jJAnAvaraNIya kanA prakRti samudAya jJAnAvaraNIya varga kahevAmAM Ave che eja pramANe bAkInA badhA karmonA prakRti samudAyanA samadhamAM paNa samajIlevuM. evA karmAnA pAtapAtAnA varganI je pAta pAtAnI utkRSTasthiti-jemake-jJAnAvaraNIya kamanI trIsa kADAkeADI sAgaropamanI che " ityAdi utkRSTa sthiti ne mithyAtvanI utkRSTasthiti je 70 sittera sAgare pama kADhAkeADanI che, tenAthI bhAgavAthI je zeSa vadhe tene cepamanA asaeAtamA bhAgathI hIna karatA je pramANu hAya che te tekamanI jayanya sthiti AvI jAya che ahiyAM strI vaidyanI jaghanyasthiti khatAvavI che te strI vedanI utkRSTa sthiti paMdara 15 keADA keDI sAgarApama pramANunI che, te paMdara 15 kADAkADInI mithyAtvanI sthiti 70 sittera koDAkADI sAgaropamanI che tethI A 70 sittera kADAkADIthI bhAgavAmA Ave, te zUnyA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pAlyante, sthitAH zeSA ekataH paJcadaza (15) aparataH saptatizca (70) ityetat saMnyAdvayamuparya ghazca sthApanIyaM tata upari paJcadaza, adhastAcca saptatiH (15/70) / anayozchedyachedakarAzyo dazabhirapavarttanA kriyate, pUrvoktaM sakhyAdvayaM dazabhirbhAga hRtvA nyUnaM kriyate ityarthaH kRtAyAM cApavartanAyAM jAta upari dvayarddhaH-arddhana sahita ekaH, adhastAcca sapta ) / tata Agata ekasAgaropamasya dvayarddha saptabhAga iti / asmizca palyopamAsaMkhyeyabhAgena hIne kRte labhyate yathoktA strIvedakamoM jaghanyA ba-dhasthiti riti / 'ukkoseNaM paNNarasasAgarovamakoDAkoDIo' utkarSeNa paJcadazasAgaropamakoTIkoTya 'paNNarasavAsasayAiM avAdhA' paJcadazavarSazatAni pAta kiyA taba raha gaye Upara pandraha aura nice sattara (11)ina chedya chedaka rAzi kI. dasa se apavartanA kI jAya arthAt ina donoM rAziyoM ko daza kA bhAga dekara parivartita kiyA jAya taba rahanAte haiM, Upara DeDha aura nice sAta (1 / / ) isakA artha yaha huA ki-sAtiyA Der3ha bhAga arthAt eka sAgaropama ke sAta bhAga kiye jAyaM unameM se eka sAtiyA bhAga purA aura dUsare sAtiyA bhAga meM se AdhA liyA jAya isameM se phira palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna karane para jo saMkhyA kA parimANa hotA hai utane kAla kI strIveda karma kI jaghanya se bandha sthiti kahI gaI hai| aura strI veda kI utkRSTa bandhasthiti kA pramANa "paNNarasasAgarovamakoDAkoDIo" pandraha sAgaroSama koTI koTI hai pratyeka karma kA udaya abAdhAkAla ke bAda hotA hai vaha abAdhA kAla jisa karma ke jitane koDAkoDi pramANa kI sthiti hotI hai utane hI hajAra varSoM kA hotA hai jaise strIvedakarma kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDi sAgaropamakI hotI hai usakA abAdhAkAla pandraha hajAra varSoM kA hotA hai yahI sUtra kAra kahate haiM- "paNNarasavAsasayAI avAdhA" pandrahasau varSa kI avAdhA paDatI haiN| na zUnyathI cheda karyo tyAre upara paMdara ane nIce sittara baccA A chedya chedaka rAzI ne dasathI apavartana karavAmAM Ave arthAta A banane rAzi ne dazathI bhAgIne parivartana karavAmAM Ave tyAre upara daDha ane nIce sAta rahe che tene artha e thayo ke - sAtiyA doDha bhAga arthAt eka sAgaropamanA sAtabhAga karavAmAM Ave temAMthI eka sAtiyAbhAga pUro ane bIjA sAtiyA bhAgamAMthI artho levAmAM Ave, temAMthI pAcho patyepamane asaMkhyAtamo bhAga hIna karavAthI je saMkhyAnuM pariNAma hoya che, teTalA kALanI zrI vedakarmanI jaghanyathI baMdhasthiti kahevAmAM AvI che ane strIvedanI utkRSTa baMdhasthitinu prabhAe "paNNarasasAgarovamakoDAkoDIo" 542 sagarAmanI TATa cha dareka karmano udaya abAdhA kALa pachI thAya che te abAdhAkALa je karmanI jeTalA kaDAkeDI pramANunI sthiti hoya che eTalA ja hajAra varSene hoya che. jemake--strIveda karmanI utkRSTa sthiti paMdarakeDA keDI sAgaropamanI hoya che. tene abAdhAkALa paMdara hajAra varSone DAya che. se vAta sUtrA24 cha-"paNNarasavAsasayAI abAdhA" 54rse| varSa nI mAyA Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meSadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 457 abAdhAH, 'acAimiyA kammahiI kammaNiseo' abAdhonA-abAdhA kAla parihIno karmasthitiH taka ayaM bhAvaH-iha sthitidvividhA karmarUpatAvasthAnalakSaNA anubhavayogyA ca, tatroskaSTA sthitiH paJcadazasAgaropamakoTIkoTipramitetIyaM karmarUpatayA'vasthAnalakSaNA'tra jJAtavyA, anubhavayogyA tu karmasthitiH punarabAdhAhInA bhavaMti, sA tu yeSAM karmaNAM yAvatyaH sAgaropasakoTIkoTyasteSAM tAvanti varSazatAni abAdheti niyamAt strovedasyAdhikRtasyotkRSTA sthitiH mogaropamakoTIkoTyastataH paJcadazavarSazatAni abAdhAtayA UnA kama sthitirbhavati ataeva kathitaM mUle-'abahiNiyA kammaTTiI kammaniseo' iti etaduktaM bhavati, strIvedakamautkRSTasthitikaM baddhaM sat svarUpeNa paJcadaza varSazatAni yAvajjIvasya svavipAkodayaM nAsAdayati ataH pandraha sAgaropama koTI koTI meM se isa abAdhA kAla ko kama karadene para karma sthiti kA pramANa A jAtA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki sthiti do prakAra kI hotI hai eka to karmarUpatAvasthAnarUpa aura dUsarI anubhava yogya strIveda karma kI jo prandraha sAgaropama koTI koTI pramANa utkRSTa sthiti kahI gaI hai vaha karmarUpatAvasthAna rUpa sthiti hai. tathA isameM jo abAdhAkAla ko ghaTAkara sthiti kA pramANa rahatA hai vaha anubhava yogya sthiti hai jina karmoM kI jitane koTi koTi sAgaropama kI sthiti hotI hai usameM utane 2 hI sau varSa kI abAdhA par3atI haiM yahAM adhikRtastrIveda kI utkRSTasthiti pandraha sAgaropama koTikoTi kI kahI gaI hai ata: yahAM para prandrahasau varSa kI abAdhA paDegI, isa abAdhAkAla se hIna karma sthiti hotI hai itane abAdhA kAla ke bAda hI strIveda karma apanA udaya vAlA hogA isake pahile nahIM, isIliye mUlameM sUtrakAra ne aisA kahA hai ki 'avAhUNiyA kammahiI kammaNiseo' isase utkRSTa sthiti vAlA strIveda karma bandha ko prApta huA svarUpa se pandraha sau varSa taka svavipAkodaya ko prApta paDe che. tethI paMdara sAgaropama kaDAkaDI mAthI A abAdhAkALane kAma karavAthI kama sthitinuM pramANa AvI jAya che. A kathananuM tAtparya evuM che ke sthiti be prakAranI hoya che, eka kamarUpatA avasthAna rUpa ane bIjI anubhavagya strIveda karmanI je paMdara sAgaropama keTa koTi pramANa utkRSTa sthiti kahevAmAM AvI che, te karmarUpatAvasthAna rUpa sthiti che tathA temAM je abAdhA kALane ghaTADIne sthitinuM pramANa rahe che, te anubhava pAgya sthiti che. je karmonI jeTalA keTa keTa sAgaropamanI sthiti hoya che, temAM eTalA aTalAja se se varSonI abAdhA paDe che ahiyAM adhikRta strI vedanI utkRSTa sthiti paMdare mArA pama keTI keTInI kahela che tethI ahiyAM paMdara varSanI abAdhA paDaze. A bA kALathI hIna karmasthiti hoya che. ATalA akhAdhAkALa pachI ja strIveda karma pitAnA 5. tanAthI' yA nahIM. tathA bhUbhA sUtra meSu yuche -"abAhUMsammohaI kammaNisemo tanAthI sthiti vAlA strIva: ma dhana prApta zana Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jIvAbhigamasUtra tatkAlamadhye dalikaniSekasyAbhAvAditi / tathAcAha-avAhUNiyA' ityAdi, abAdhonA-avAdhAkAlaparihInA karmasthitiH-anubhavayogyeti gamyate, yataH abAdhona:-abAdhAkAlaparihInaH krmnissekH-krmdlikrcneti|| samprati-strIvedakarmodayajanito yaH strIvedaH sa kiM svarUpa iti darzayitumAha-'itthiveeNaM bhaMte' ityAdi, 'ithivee NaM bhaMte' strIvedaH khalu bhadanta ! 'kiM pagAre pannatte' kiM prakAraH ki svarUpaH prajJaptaH-kathitaH, he bhadanta ! strIvedakarmodayajanitasya strIvedasya kIdRza svarUpamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'phuphuaggisamANe panna phuphukAgnisamAna. karISAgnisadRzaH prajJaptaH, strIprakAramupasaMharannAha-'se taM' ityAdi, 'seta itthIo' tA etAH-pUrvoktAH striyaH medaprabhedAbhyAM nirUpitA iti ||suu0 7 // - - tadevam-uktaprakAreNa sAmAnyato vizeSatazca striyo nirUpitAH samprati-puruSapratipAda. nAya-mAha-se kiM taM purisA' ityAdi, ___ mUlam- 'se kiM taM purisA? purisA tivihA pannattA, taMjahA-tirikkhajoNiyapurisA maNussapurisA devarisA / se ki taMtirikkhajoNiyanahIM karatA hai-kyoMki-itane kAla taka vahAM karmanipeka arthAt karmadalikoke racanA kA abhAva rahatA hai abAdhAkAla se hina jo karma sthiti hai vaha anubhava yogya kahalAtI hai. ataH vaha karma niSeka karmadalika racanA abAdhAkAla se hI kahA gayA hai| aba satrakAra strIveda kamodaya se janita jo strIveda hai vaha kisa svarUpavAlA hai isa bAta ko prakaTa karate haiM - "itthIvee NaM bhaMte ! ki pagAre paNNatte" he bhadanta !'strIveda kamaike udaya se janita strI veda kA kaisA svarUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM--"goyamA / phuphuaggisamANe pannatte" he gautama ! strIveda phuphuka agni-karISAgni ke (vanakaNDekI magni) samAna hotA. hai "setaM itthIo" isa prakAra bheda prabhedoM dvArA striyoM kA yaha nirUpaNa samApta huA |stra ||7|| svarUpathI padasavarSa sudhI svavipAkedayane prApta karatA nathI. kemake-ATalA kALa sudhI tyAM karmaniSeka arthAta karmalikenI racanAne abhAva rahe che. abAdhA kALathI hIne je karma sthiti che, te anubhavazya kahevAya che. tethI te karmaniSekakamaMdalika 2cane abAdhA kALathI ja kahela che . have sUtrakAra strI veda karmodayathI thavAvALe je strI veda che, te kevA svarUpavALe che, te vAta pragaTa 42 cha. "isthivepaNa bhaMte ! ki pagAre paNNatte lagavana zrI vamana yathI thavAvANI strIva sevA prAranA cha. 1 mA praznanA * uttaramA avaghaDa cha-"goyamA phuphu aggisamANe paNNatte" gautama! zrIva 4 mani mathAta zAmina samAna jAyache, "se taM itthIo" pramANe leha mane prameha dvArA ziyAnu ni35 yu che. ||suu07|| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSamedanirUpaNam 459 purisA ? tirikkhajoNiyapurisA tivihA pannattA' taMjahA - jalayarA thalayarA khahayarA, itthameo bhANiyavvo jAva settaM khahayarA, settaM tirikkhajoNiyA purisA | se kiM taM maNussa purisA ? maNussapurisA tivihA | pannattA taMjahA- kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA, settaM maNussapurisA / se kiM taM devapurisA ? devapurisA cauvvihA pannattA, itthI / bhedo bhANiyavvo jAva savvaTTasiddhA // 8 chAyA -- atha ke te puruSAH ? puruSA strividhA praptA stadyathA tiryagyonikapuruSAH manuSyapuruSAH devapuruSAH / atha ke se tiryagyonikapuruSAH / tiryagyonikapuruSA strividhAH prazaptA stadyathA - jalacarAH sthalacarAH khecarAH strI medo bhaNitabhyo yAvat te ete khecarA, te pate tiryagyonika puruSAH / atha ke te manuSyapuruSA / ? manuSyapuruSAstrividhAH prajJaptAH tadyathA - karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpikA, te pate manuSyapuruSAH / atha ke te devapuruSA devapuruSA caturvidhAH prazaptAH strI medo bhaNitavyaH yAvat sarvArthasiddhAH ||8|| 1 p . 14 1 TIkA 'se kiM taM purisA' matha ke te puruSAH, puruSAH kiyatprakArakA bhavantIti praznaH, uttarayati - 'purisA tividdA pannattA puruSAtrividhA: - triprakArakAH prajJaptAH -- kathitAH / traividhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathathA - 'tirikkhajoNiyapurisA' tiryag yonikapuruSAH, 'maNussapurisA' manuSyapuruSAH, 'devapurisA' devapuruSAH, tadevaM tiryaG - nirUpaNa samApta karake aba sUtrakAra puruSa sAmAnya aura vizeSa rUpa se strI sambandhI sambandhI nirUpaNa prArambha karate hai - " se kiM taM purisA0 - ityAdi / 17 TIkArtha- gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! puruSa kitane prakAra ke hote hai uttara meM prabhu kahate haiM- " purisA tividdA pannattA" he gautama ! puruSa tIna prakAra ke hote "taiM jahA" - jaise-"tirikkhajoNiyapurisA maNussa purisA devapurisA" tiryagyonika jis sAmAnya ane vizeSa prakArathI zrI sa`khathI nirUpaNu pUrNa karIne have sUtrakAra purUSa sauMNadhI ni3SaSu zvAno Ala re che "se kiM taM purisA" ityAdi. } TIkAtha--gautamasvAmI e prabhune evuM pUchyuM' che ke--he bhagavan purUSo keTalA prakAranA hoya che ?' yA praznanA uttaramAM prabhu gItabhasvAbhIne che - "purisA tividdA paNNattA" gautama ! 3SAtrayu prAranA uDevAmAM Ave che. "taM jahA" te traSu prAro mA prabhA che. - "tirikkhajoNiyapurisA maNussapurisA devapurisA" tiryagyoniGa pu3Sa 1, manuSya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jIvAbhigama manuSyadevamedena trayaH purupA bhavantIti || 'se kiM taM tirikkhajoNiyapurisA' ma ke te tiryag yonikapuruSAH, tiryagayonikapuruSANAM kiyanto medA bhavantIti praznaH, uttarayati'tirikkhajoNiyapurisA tivihA pannattA tiryagyonikapuruSAstrividhA:-triprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tapathA-'jakayarA thalayarA khahayarA' jalacarAH sthalacarAH khecarAzceti / 'isthibhedo bhANiyabo' strImedo bhaNitavyaH,, yathAtiryagyonikastrINAM bhedopamedAH kathitA stathaivAtrApi tiryak puruSANAM te bhedA maNitavyAH 'jAva se taM khahayarA' yAvat te ete khecarAH, atra yAvatpadena-'jalacarAH sthalacarAH' iti padadvayaM grAhyam / 'se taM tirikkhajoNiyapurisA' te ete tiryagyonikapuruSAH kathitA iti // puruSa 1, manuSya puruSa 2, aura deva puruSa 3, "se kiM taM tirikkhajoNiyaparisA" he bhadanta ! tiryagyonika puruSa kitane prakAra ke hote haiM ? "tirikkhajoNiyapurisA ti. vihA pannattA" gautama ! tiryagyonika purupa tIna prakAra ke hote haiM, "taM jahA" jaise"jalayarA, thalayarA khahayarA" jalacara tiryagyonika purupa, sthalacara tiryagyonika puruSa aura khecara tiryagyonika puruSa "itthi bhedo bhANiyanyo" jisa prakAra se tiryagyonika striyoM ke bheda aura upabheda kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para tiryagyonika puruSoM ke bheda kahaTenA cAhiye isa prakAra se bheda aura upabheda "jAva se khAyarA' isa sUmrapATha taka jaise kahe gaye haiM-vaise hI jAnanA cAhiye. yahAM taka arthAt jala cara sthalacara khecara tiryak puruSa sambandhI bhedopabheda prakaraNa jaba samApta ho jAtA hai| isakI samApti hote hI "se taM tirikkhajoNiyapurisA" tiryagyonika puruSa prakaraNa samApta ho jAtA hai / "se ki taM 535 2 bhane heva 535 3, "se kiM taM tirikkhajoNiya purisA" 8 lagavan tiyayAni: 535 mA prAranA DAya cha 1 "tiriktrajoNiyapurisA tivihA paNNattA" gautama tiya-yoni 535 varSa prA2na DAya che. "taM jahA" te traya praa| bhA prabhAya che.- "jalayarA thalayarA sahayarA" saya tiya yoni 535, sthasaya tiya yoni: 535, bhane meya2 tiya yoni pu35 "itthibhedo bhANiyaco'2 pramANe tiya yoni liyonA ho ane upa bhede kahevAmAM AvyA che. e ja pramANe ahiyA tiryanika purUSanA bhedo kahevA 2. mAzate leho bhane paha"jAva setta khayarA" mA sUtrapA8 paryanta arthAt jalacara, sthalacara, ane khecara tiryaMn purUSa saMbaMdhI bhedo ane upabheda nuM prakaraNa jyAre samAsa thAya che. tyA sudhArnu ta 542 grahaNa 42 te 14265 samAsa Adir "se tiriGgakhajoNiya purisA" tiya yoni puruSanu 4211 samAsa tha taya che. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 puruSamedanirUpaNam 461 - pazca atha manuSya puruSAn nirUpayitumAha - ' se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM maNussauttarayati-- purisA' atha ke te manuSya puruSAH manuSyapuruSANAM kiyanto bhedA iti praznaH, 'maNussa purisA tivihA pannattA' manuSyapuruSAstrividhA striprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / traividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA' karmabhUmikAH - karmabhUmijAH, paJcabharata - paJcaivata pazca mahA vide hai ti dazavidhakarmabhUmyAM jAtAH, akarmabhUmyAM haibhavata hairaNyavata - harivarSa - ramyakavarSa - deva kurUttara - kururUpAyAM jAtAH akarmabhUmijAH, antaradvIpakAH antaradvIpeSu - SaTpaJcAzadvidheSu samudbhavA iti / 'se taM maNussa purisA' te ete manuSyapuruSAH saprabhedAH kathitA iti // devapuruSAn nirUpayitumAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM devapurisA' atha ke te devapuruSAH ? devapuruSAH kiyanto bhavantIti praznaH, uttarayati - 'devapurisA cauvvidyA pannattA' devapuruSAzcaturvidhA catuH prakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'itthibhedo bhANiyanvo' strIbhedo bhaNitavya, yathA devI medAH kathitAH tathaiva devapuruSANAmapi bhedA bhaNitavyAH kiyatparyantaM devatrIprakaraNamatra - , maNussa purisA " he bhadanta ! manuSya puruSa kitane prakAra ke haiM - uttara meM prabhu kahate haiM"maNu sapurisA tivihA pannattA" he gautama! manuSya puruSa tIna prakAra ke haiM-"taM jahA" "jaise - "kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA" pAMca bharata pAMca airavata pAMca mahAvideha kSetra ke meda se prandrahaprakAra ke karmabhamija manuSya puruSa haimavata hairaNyavata hari varSa ramyaka varSa devakuru uttarakuru rUpa akarmabhUmija manuSya puruSa aura chappana antaradvIpa ke antaradvIpana manuSya puruSa " se taM maNussa purisA " isa prakAra se manuSya puruSa tIna prakAra ke kahe gaye hai / " se kiM taM devapurisA " he bhadanta ! devapuruSa kitane prakAra ke hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai - "devapurisA cauvvihA pannattA" he gautama / devapuruSa | "itthi bhedo bhANiyanvo" cAra prakAra ke kahe gaye meda kahe gaye haiM usI prakAra se deva puruSoM ke bhI bheda puruSa sambandhI prakaraNa sarvArtha siddha devapuruSa prakaraNa taka 1 yahAM jisa prakAra se devastriyo ke kahalenA cAhiye / aura yaha deva kahanA cAhiye / jaise -- devapuruSa "se kiM taM maNussa purilA " he lagavan manuSya cu3Sa TalA aAranA hoya he ma " maNussa purisA tividyA paNNattA" he gItabha ! bhanuSya praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke puruSa trayu prahAranA 'hyAM che "taM jahA " teyA prabhA che. "kammabhUmigA akasmabhUmigA aMtaradI va' pAMca bharata, pAMca aravata, ane pAMca mahAvideha kSetranA bhedathI pa Mdara prakAranA kama bhUmija manuSya puruSa che hemavata, araNyavata hariva ramyaka varSI devajIrU ane uttarakurU rUpa akama bhUminA bhanuSya thu3Sa, ane chappana ataradvIyanA ataradvIpa bhanuSya pu3Sa, "se taM maNussa purisA" yA rIte manuSya puruSotrAyu aAranA usA che- "se kiM taM devapurisA" he bhagavan deva- "deva purisA cupuruSo keTalA prakAranA hAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke vivahA puNNattA" he gautama! deva puruSo yAra aAranAche itthimedo bhaNiyacco " je pramANe deviyAnA bheA kahyAM che. eja pramANenA devapuruSonA bhedo paNa kahI levA joI e Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaddara mIyAbhigamamatre jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva sacaTThasiddhA' yAvatsarvArthasiddhAH sarvArthasiddhadevapuruSa paryanta jJAtavyamiti / tathAhi-devapuruSAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathA-bhavanavAsino vAnavyantarA jyotiSkA vaimAnikAca / tatra bhavanavAsino'surakumArAdistanitakumArAnta bhedena dazavighA-bhavantIti / vAnavyantarAH pizAcabhUta-yakSa-gandharva-rAkSasa-kinnara-kiMpuruSa-mahoragamedena aSTaprakArakA bhavanti / jyotiSkA candra-sUrya-grahanakSatra-tArAvimAna-bhedena paJcaprakArakA bhavanti / vaimAnikAH kalpopannakalpAtItabhedena dvividhAH, tatra kalpopapannakAH saudharmAdibhedena dvAdazavidhA bhavanti, kalpAtItAstu aveyakAnuttaropapAtikabhedena dvividhA bhavanti / etadAzayenaiva kathitam 'jAva savvaTThasiddhA' iti ||suu0 8 // cAra prakAra ke kahe gaye hai-bhavanavAsI devapurupa, vAnavyantara devapurupa, jyotiSka deva puruSa aura vaimAnika deva puruSa inameM bhavanavAsI devapuruSa amura, nAga, suparNa, vidyut, agni, dvIpa, udadhi dizA, vAyu aura stanitakumAradevapuruSa aise dasa prakAra ke hote haiN| vAna vyantara deva puruSa-pizAca devapuruSa 1, bhUta devapuruSa 2, yakSa devapuruSa 3, rAkSasa deva purupa, 4, kiMnara devapuruSa, 5, kiMpuruSa devapuruSa 6, mahoraga devapuruSa 7, gandharva deva puruSa 8, isa prakAra se mATha prakAra ke hote hai| jyotiSka devapuruSa candra, sUrya, praha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se pAMca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva puruSa--kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote haiN| inameM kalpopapanna devapuruSa saudharmAdi deva puruSa ke bheda se bAraha prakAra ke hai / kalpAtIta deva puruSa veyaka aura anuttaropapAtika ke bheda se do prakAra ke hai / imI mAzaya ko lekara sUtrakAra ne "jAva sancaTThasiddhA" sarvArtha siddha deva puruSa paryanta aisA pATha kahA hai |suutr 8 // ane A devapuruSa saMbaMdhI prakaraNa sarvArthasiddha devapuruSanA prakaraNa sudhI kahevuM joIe, jemake - devapuruSa cAra prakAranA kA che, bhavanavAsI devapuruSa vanavyaMtara deva puruSa, jayotiSka deva puruSa, ane vaimAnika devapuruSa, AmAM bhavanavAsI devapuruSa, asura, nAga, suparNa, vidyuta, agni, dIpa, udadhi, dizA, vAyu ane svanita kumAra devapuruSa A rIte dasa prakAranA hoya che vanavyaMtara devapuruSa - pizAca deva purUSa, bhUtadevapurUSa, yakSadevapurUSa, rAkSasa devapurUSa kinara deva purUSa, kipurUSa devapurUSa, mahora devapurUSa gaMdharva 15350 2mA pramANe mA. prA2nA DAya che. nyAti vadhu35 -- yadra, sUrya, aDa, nakSatra, ane tArA vijJAnanA bhedathI pAMca prakAranA hoya che vaimAnika devapurUSa kalpapapanna ane kapAtIta e bhedathI be prakAranA hoya che. temAM kApapanna devapurUSa saudharmAdi deva purUSanA bhedathI bAra prakAranA hoya che. tathA kapAtIta devapurUSa - praveyaka ane anuttara5paatinaa methI me 42nA hAya che mAga aliprAya ne sana sUtrare "jApa savva dRsiddhA" sArtha siddha va535 5 ta mA prmaannune| 48 498 cha. / / sU 8. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthitinirUpaNam 463 .-- devapuruSANAM saMkSepa vistArAbhyo medaH kathita sampratipurUSANAM sthiti pratipAdayitumAha-'purisassa Na' ityaadi| ... mUlam---'purisassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| tirikkhajoNiya purisANaM maNussANaM jAveva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA / devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahA~ paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA / purise NaM bhaMte! purise tti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ? jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM punvakoDIpuhattamabhahiyAI, evaM ceva / saMciTThaNA jahA itthINaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa saMciTThaNA / maNussapurisA NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoti? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM, ukoseNaM tinni paliovamAiM puvvakoDI puhuttamabbhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desRNA puvvakoDI, evaM sabvattha jAva puvvavidehaavaravidehaakammabhUmiga-maNussapurisANaM jahA akammabhUmigamaNussitthINaM jAva aMtaradIvagANaM, devANaM jacceva Thii sacceva saMciTThaNA jAva savvakRsiddhagANaM" ||suu9|| - chAyA- puruSasya khalu bhadanta! kiyantaM kAla sthitiH prakSaptA? gautama! jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa trayastrizat saagropmaanni| tiryagyonikapuruSANAM manuSyANAM yaiva strINAM sthitiH saiva bhnnitvyaa| devapuruSANAmapi yovat sarvArthasiddhAnAmiti // tAvat sthitiyathA aMdhApanAyAH sthitipade tathA-bhaNitavyA // puruSaH skhalu bhadanta! puruSa iti kAlataH kiyacciraM bhavati? gautama ! jaghanyenAntamuhUrtamutkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvaM msAtireka / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasane 462 jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva savvaTThasiddhA' yAvatsarvArthasiddhAH sarvArthasiddhadevapurupa paryantaM jAtavyamiti / tathAhi-devapuruSAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathA-bhavanavAsino vAnavyantarA jyotiSkA vaimAnikAzca / tatra bhavanavAsino'surakumArAdistanitakumArAnta bhedena dazavidhA-bhavantIti / vAnavyantarAH pizAcabhUta-yakSa-gandharva-rAkSasa-kinnara-kiMpurupa-mahoragabhedena aSTaprakArakA bhavanti / jyotiSkAzcandra-sUrya-grahanakSatra-tArAvimAna-bhedena paJcaprakArakA bhavanti / vaimAnikAH kalpopannakalpAtItabhedena dvividhAH, tatra kalpopapannakAH saudharmAdibhedena dvAdazavidhA bhavanti, kalpAtItAstu aveyakAnuttaropapAtikabhedena dvividhA bhavanti / etadAzayenaiva kathitam 'jAva savvaTThasiddhA' iti ||suu0 8 // cAra prakAra ke kahe gaye hai-bhavanavAsI devapuruSa, vAnavyantara devapuruSa, jyotiSka deva puruSa aura vaimAnika deva puruSa inameM bhavanavAsI devapuruSa asura, nAga, suparNa, vidyut, agni, dvIpa, udadhi dizA, vAyu aura stanitakumAradevapuruSa aise dasa prakAra ke hote haiN| vAna vyantara deva puruSa-pizAca devapuruSa 1, bhUta devapuruSa 2, yakSa devapuruSa 3, rAkSasa deva puruSa, 4, kiMnara devapuruSa, 5, kiMpuruSa devapuruSa 6, mahoraga devapuruSa 7, gandharva deva puruSa 8, isa prakAra se mATha prakAra ke hote hai| jyotiSka devapuruSa candra, sUrya, praha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se pA~ca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva purupa-kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote hai| inameM kalpopapanna devapuruSa saudharmAdi deva puruSa ke bheda se bAraha prakAra ke hai / kalpAtIta deva puruSa veyaka aura anuttaropapAtika ke meda se do prakAra ke hai / isI Azaya ko lekara sUtrakAra ne "jAva sacaTTasiddhA" sarvArtha siddha deva puruSa paryanta aisA pATha kahA hai ||suutr 8 // ane A devapuruSa saMbaMdhI prakaraNa sarvArthasiddha devapuruSanA prakaraNa sudhI kahevuM joIe, jemake - devapuruSa cAra prakAranA kahyA che, bhavanavAsI devapuruSa vanavyaMtara deva purUSa, tiSka deva puruSa, ane vaimAnika devapuruSa, AmAM bhavanavAsI devapuruSa, asura, nAga, . sAI, vidyuta, agni, dvIpa, udadhi, dizA, vAyu ane svanita kumAra devapuruSa A rIte dasa prakAranA hoya che. vAna vyaMtara devapuruSa - pizAca deva purUSa, bhUtadevapurUSayakSadevapurUSa, rAkSasa devapurUSa, kinara deva purUSa, kipurUSa devapurUSa, mahAraga devapurUSa gaMdharva devapurUSa A pramANe ATha prakAranA hoya che. jyotiSka devapurUSa - caMdra, sUrya, graha, nakSatra, ane tArA vijJAnanA bhedathI pAMca prakAranA hoya che vaimAnika devapurUSa kalpapapanna ane kalpAtIta e bhedathI be prakAranA hoya che. temAM kalpapapanna devapurUSa saudharmAdi deva purUSanA bhedathI bAra prakAranA hoya che. tathA ka9pAtIta devapurUSa - kaiveyaka ane anuttara5paati na thI me 2na DAya che 21 maliprAya ne ina sUre "jAba saya dRsiddhA" sAtha siddha vaY35 paya ta ma amAyane 54 49sa cha. // 8 // . Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyadhotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthitinirUpaNam 463 __ . devapuruSANAM saMkSepa vistArAbhyo medaH kathita sampratipurUSANo sthiti pratipAdayitumAha-'purisassa Na' ityaadi| mUlam-'purisassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| tirikkhajoNiya purisANa maNussANaM jAveva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA / devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahA~ paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA / purise NaM bhaMte! purise tti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ? jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni , paliovamAiM puvvakoDIpuhuttamambhahiyAI, evaM ceva / saMciTThaNA jahA itthINaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa saMciTThaNA / maNussapurisA NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoti? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM, ukoseNaM tinni paliovamAI puvvakoDI puhuttamabhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, evaM sabvattha jAva puvvavidehaavaravidehaakammabhUmiga-maNussapurisANaM jahA akammabhUmigamaNussitthINaM jAva aMtaradIvagANaM, devANaM jacceva Thii sacceva saMciTThaNA jAva sabvakRsiddhagANaM" ||suu9|| * chAyA-puruSasya khala bhadanta! kiyantaM kAlaM sthitiH praznaptA? gautama! jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa trayastrizat saagropmaanni| tiryagyonikapuruSANAM manuSyANAM yaiva strINAM sthitiH saiva bhnnitvyaa| devapuruSANAmapi yovat sarvArthasiddhAnAmiti // tAvat sthitiryathA prakSApanAyAH sthitipade tathA-bhaNitavyA // puruSaH khalu bhadanta! puruSa iti kAlataH kiyacciraM bhavati? gautama ! jaghanyenAntarmuhartamutkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvaM msAtireka / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamasye tiryagyoni kapuruSa khalu bhadanta / kAlataH kiyacciraM bhavati? gautama! jaghanyenAntamuhartam ukaKNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, evaM tadeva, saMsthiti yathA-strINAM yAvat khecaratiryagyonikapuruSasya saMsthitiH / manuSyapuruSAH khala, bhadanta! kAlataH kiryAccaraM bhavanti ? gautama ! kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhartam, utkarSaNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthakUtvAbhyadhikAni, dharmacaraNa pratItya jaghanyenAntarmuhartam, utkapeNa dezonA pUrvakoTi / evaM sarvatra yAvat pUrva videhAparavidehAkarmabhUmikamanuSyapuruSANAM yathA'karmabhRmikamanuSyastrINAM yAvadantaradvIpakAnAM devAnAM yaiva sthiti saiva saisthitiH yAvat sarvArthasiddhakAnAm ||suu09|| TIkA-'purisassa Na bhaMte' puruSasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA- kathiteti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhattaM yAvata sthitiH puruSasya prajJaptA tata Urva maraNabhAvAditi / 'ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi yAvat sthitiH, epA sthitizcAnuttaravimAnApekSayA jJAtavyA, tadanyasyaitAvatyAH sthiterabhAvAditi / 'tirikkhajoNiyapurisANaM maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA' isa prakAra sakSepa aura vistAra se devapuruSoM ke bheda kahakara aba sUtrakAra puruSoM kI sthiti kA pratipAdana karate haiM -"purisassa NaM bhaMte." ityAdi TokArtha- 'purisassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhadanta ! puruSa kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM pramu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM" he gautama ! purupa kI sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai / yaha utkRSTa sthiti anuttara vimAnoM kI apekSA se kahI gaI jAnanI cAhiye / kyoMki inase matirikta devoM ko itanI sthiti naha) hai| "tirikkhajoNiyapurisANaM maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI A rAte sakSepa ane vistArathI devapuruSonA bheda kahIne have sUtrakAra puruSonI sthitinu pratipAdana 42 che. "purisasta NaM maMte !" tyAdi TIpa - "purisassa NaM bhaMte ! kevazyaM kAlaM ThiI paNNacA" u masan 53panI sthiti keTalA kALanI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmI kahe che ke"goymaa! jahaNNeNaM ato muhutaM uphkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI" gautama ! puruSanI sthiti jadhanyathI te eka a tamuhUrtanI ane utkRSTathI tetrIsa sAgaropamanI kahevAmAM mAvI chama-tanA zivAya hevAnI mAtA sthiti nathI.. 'tiriyanajoNiyapurisANaM maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI sAM ceva bhANiyavvA" tiya yAni puruSonI mane manuSyAnI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 465 tiryaggonikapuruSANAmaudhikAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM tathA manuSyANAM ca sthitiH tattatkSINAM yA yA sthitiH kathitA sA sA cAtrApi jJAtavyA / tatra manuSyANAM sthiti yathA manuSyapuruSANAm bhaudhikAnAM sAmAnyataH karmabhUmikAnAM manuSyANAM vizeSato haimavatahairaNyavatakAnAM harivarSaramyakasya devakurUttarakurukANAmantaradvIpakAnAM yaiva sva sva sthAne strINAM sthitiH kathitA saiMva puruSaNAmapi vaktavyA, tathAhi-sAmAnya tiryagyonikapuruSANAM jaghanyena sthitiranta rmuhUrtamutkarSeNa trINi palyopamAni jalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH pUrva koTiH, catuSpadasthalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni, ura:parisarpasthalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH pUrvakoTiH evaM bhujaparisarpasthalacarapuruSANAmapi jaghanyato'ntamuttamutkarSataH palyopamAsaMkhyeyabhAgam sAmAnyano manuNyapuruSANAM kSetramA--zritya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni cAritradharmamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtam / etacca bAhyaliGgapravrajyApratipattimaGgIkRtya jJAtavyam / anyathA-caraNapariNAmasyaikasAmayikasyApi sA ceva bhANiyanvA" tiryagyonika puruSoM kI evaM manuSyoM kI sthiti jo inakI striyoM kI sthiti kahI gaI hai vahI kahanI cAhiye / isa prakAra sAmAnyatiryagyonika puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / jalacara puruSoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka koTi pUrva kI hai| catuSpadasthala cara puruSoM kI jaghanya sthiti eka antamuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai| uraH parisarpa sthalacara puruSoM kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka koTi pUrva kI hai / bhujaparisarpa sthalacara puruSoM kI evaM khecara puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| sAmAnya se manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / tathA-dharma caraNa-cAritra dharma-kI apekSA lekara jaghanya sthiti eka antamuhUtte kI hai| yaha kathana bAhyaliGga vAlI pravrajyA ko dhAraNa karane kI apekSA se jAnanA cAhiye- nahIM sthiti, teonI jiyenI je sthiti kahela che, e ja pramANanI che tema samajavuM. A rIte sAmAnya tiyonika puruSonI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTa sthiti traNa papamanI kahI che. jalacara purUSonI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI eka pUrva keTinI che. copagAM sthalacara purUSonI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTa sthiti traNa palyopamanI che ura parisarSa sthalacara puruSonI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTa sthiti eka pUrvakaeNTinI che bhuja parisarSa sthalacara purUSonI ane khecara purUSonI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTa sthiti pamanA aMsakhyAtamAM bhAganI che sAmAnya rIte manuSya purUSanI jaghanya sthiti eka aMtarmuhatanI ane utkRSTa sthiti traNa palyopamanI che tathA - dharmAcaraNa cAritradharmanI apekSAthI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI che. A kathana bAhyalIgavALI pravrayA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre saMbhavAdekasamayamapi brUyAt / athavA dezacaraNamadhikRtyAntarmuhUrtamiti vaktavyam / dezacaraNapratipateryahulamaGgatayA jaghanyato'pi antarmuhUrtasaMbhavAt tatra yadyapi sarvacaraNasaMbhave'pi yaddezacaraNamadhikRtyeti kathitam / taddezacaraNapUrvakaM 'prAya sarvacaraNamiti jJApanAya taduktam---- " 466 'sammattami u laddhe paliyapuhutteNa sAvao hoi / caraNovasamakhayANaM sAgarovamasaMkhatarA hoti 11 samyaktve tu labdhe panyopamapRthaktve naiva zrAvako bhavati / caraNopazamakSayANAM sAgaropamANi saMkhyAtAnyantaraM bhavatIticchAyA samyaktva prApyanantare palyopamapRthaktve kSapite mati jIvaH zrAvako bhavati / ayaM bhAvaH- - AyurvajanAM to cAritra pariNAma eka samaya vAlA bhI hotA hai - ataH samaya kI jaghanya sthiti cAritra - dharma kI apekSA kahanI cAhiye thI / athavA cAritra dharma kI apekSA jo jaghanya sthiti kahI gaI hai vaha deza cAritra kI apekSA se kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki deza cAritra bho cAritradharma kA eka aGga hai - ataH vaha jaghanya se eka antarmuhUrtta taka AtmA meM raha sakatA hai / yadyapi AtmA meM sarvacaraNa - sakala - cAritra bhI sabhavita hotA hai- - ataH yahAM jo deza cAritra kI apekSA kI bAta kahI gaI hai vaha isa bAta ko samajhAne ke liye kahI gaI hai ki sakala cAritra prAyaH deza cAritrapUrvaka hotA hai / taduktam -- sammattami uddhe" ityAdi / isakA artha yaha hai ki samyaktva kI prApti ke anantara palyopama pRthaktva arthAt do palyopama se nau palyopama taka kA kAla kSapita hotA hai taba nIva ko zrAvaka panA AtA dhAraNa karavAnI apekSAthI kahela che. tema samajavu nahiMtA cAritra pariNAma eka samayavALuM paNa hAya che tethI samayanI jaghanya sthiti cAritra dhamanI apekSAthI kahevI joItI hatI. athavA cAritradharmanI apekSAe je kahela che te dezacAritranI apekSAthI kahela che, tema samajavuM kemake deza cAritra paNa cAritra' dhama nu eka aMga che. tethI te jaghanyathI eka aMtarmuhUta sudhI AtmAmA rahI zake che. jo ke AtmAmAM sava caraNu cAritra paNa sabhave che. tethI tyAM je deza cAritranI apekSAnI vAta kahevAmAM AvI che, te A vAta samajAvavA mATe kahevAmAM AvI che ke sarkalacAritra, prAya dezacAritra pUrvaka hAya che, taduktam- "sammattaMmi. u. laddhe", tyAhi.. sakala " AnA artha e che ke samyakatvanI prApti pachI palcApama pRthatva arthAt be pacepamathI nava palcApama sudhInA kALa pita thaI jAya che, tyAre jIvane zrAvakapaNu 1 "J Ave che - - Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 / puruSasthityAdinirUpaNam 467 saptAnAmapi karmaNAM * svakIyasvakIyasthitipramANamadhyAt pratyekamekaikakoTikoTisAgaropamamavaziSTaM syAt / tasmAdapi yadA palyopamapRthakUtvaM kSapitaM bhavet tadA jIvasya zrAvakatvamAyAtIti / atha ca zrAvakatvaprAptyanantaraM palyopamapRthaktvanyUnaikakoTikoTisAgaropamapramitazrAvakatvaprAptikAlapramANamadhyAd yadA saMkhyAtAni sAgaroMpamANi 'yad Adya jaghanyasthitiviSayakaM vyAkhyAnaM manuSyastrIsthitivicAre kathitaM tatsarvatra puruSasya jaghanyasthitivicAre'pi vijnyeym'| jaghanyato'ntarmuharttamiti / utkarSato dezonA pUrvakoTiH sthitiH, varSASTakAdUrdhvamutkarpato'pi pUrvakoTyAyuSa eva caraNapratipattisaMbhavAditi // karmabhUmikamanuSyANAM jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni, caraNapratipattimaGgIkRtya jaghanyato'nta muhUrtamutkarSato' dezonA' pUrvakoTiH 'sthitirbhavati / bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSANAM kSetraM pratItya hai, tAtparya yaha-ki AyuSkarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI apanI apanI sthiti meM se pratyeka karma ke eka eka koDAkoDI 'sAgaropama avaziSTa rahane para usameM se phira jaba palyopama pRthaktva kSapita ho jAtA hai taba jIba zrAvaka banatA hai, tathA tadanantara zrAvakatva ke kAlakI jo pramANa palyopamaH pRthaktva kama eka koDAkoDI sAgaropamakA hai usameM se jaba saMkhyAta sAgaropama kSapita ho jAtA hai taba jIba ko sarvavirati rUpa cAritra kI prApti hotI hai| cAritraghama kI apekSA utkRSTa 'sthiti manuSya puruSoM kI dezona pUrvakoTi pramANa hai| kyoMki cAritra dharma kI pratipatiM utkRSTa se eka pUrvakoTi kI Ayu vAle ke ATha varSa ke bAda hI ho sakatI hai / tathA-karmabhUmika manuSyoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / tathA-cAritra dharma ko dhAraNa karane kI apekSo inakI sthitiH eka antarmuhUrta kI jaghanya se hai aura * utkRSTa se dezonapUrvakoTi kI hai| bharata aura airavata' karmabhUmika * manuSyaH puruSoM kI jaghanya sthiti kSetra kI apekSA eka kahevAnuM tAtparya e che ke - AyuSkarmane choDIne bAkInA sAta karmonI tipitAnI sthitimAMthI , dareka karmanA eka eka kaDAkoDI sAgaropama zeSa rahe tyAre temAMthI pAchA jyAre papama pRthapha kSapita thaI jAya tyAre jIvazrAvaka bane che tathA te pachI zrAvakapaNane kALa ke je palyopama pRthakRtva kama eka kaDAkaDi sAgaropama che, temAMthI jyAre saMkhyAta sAgaropama ' kSapita thaI jAya che. tyAre jIvane sarvavirati rUpa cAritranI prApti thAya che. cAritra dharmanI apekSAe utkRSTasthiti manuSya purUSonI dezena pUrva keTI pramANanI che. kemake - caritra dharmanI prApti utkRSTathI eka pUrva keTinI AyuSyavALAne ATha varSa pachI ja thAya che tathA karmabhUmi ja manuSyonI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI che ane utkRSTasthiti traNa pApamanI che. tathA cAritradharmane dhAraNa karavAnI apekSAthI teonI sthiti jaghanyathI eka aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTinI che bharata ane airavata karmabhUmi ja manuSya puruSonI jaghanya sthiti kSetranI Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre " jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni tAni ca suSamasRpamArake jJAtavyAni, cAritra - dharmamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrta muskarpato dezonA pUrvakoTi, pUrvavidehApara videhakarmabhUmikamanuSyapuruSANAM kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dozonA pUrvakoTiH, cAritradharmaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnamekaM palyopamam utkarSatastrINi palyopamAni saMharaNaM pratItya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSato dezonA pUrvakoTiH pUrvavidehApara videhakasyAkarmabhUmau saMhRtasya jaghanyata utkarpatazca etAvadAyuH pramANasaMbhavAt, haimadata hairaNyavatA karmabhUmikamanuSyANAM janmapratItya jaghanyena palyopamaM palyopamasya asaMkhyeyabhAgena nyUnam, utkarSataH paripUrNa palyopamam 468 antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / ye tIna palyopama suSama suSamA kAla ke jAnane cAhiye / tathA cAritra dharma kI apekSA jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti dezona pUrvakoTi kI hai / pUrvavideha apara videha karmabhUmi manuSya puruSoM kI kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi kI sthiti hai / cAritra dharma ko lekara jaghanya se antarmuhUrtta aura utkRSTa se dezona / pUrvakoTi kI hai / akarmabhUmika manuSya puruSoM kI sAmAnya rUpa se janma kI apekSA jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona eka palyopama kI hai / aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai / saMharaNa ko apekSA - jaghanya sthiti eka mantarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi ko hai / karmabhUmi meM saMhRta pUrvavideha aparavideha manuSya kI jaghanya se tathA utkRSTa se itane hI kAla ko Ayu kA sabhava hai / haimavata aura airaNyavata akarmabhUmika manuSyoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya se palyopama ke asa apekSAthI eka aMtamuhUtanI che, ane utkRSTasthiti traNa patyeApamanI che A traNa patyepama suSama suSamALanA samajavA joie tathA cAritra dharmanI apekSAthI jaghanya sthiti' eka a tamuhUta nI ane utkRSTa sthiti dezeAna pUTanI che pUrvavide ane aparavideha ka bhUmi ja manuSya purUSonI jadhanya sthiti kSetranI apekSAe aMtarmuhUta ane utkRSTa sthiti dezeAna pUrva kATinI che . cAritradhama ne laI ne janyathI atarmuhUta ane utkRSTathI dezeAna pUrvakaiATinI che kabhUmija manuSya purUSAnI sAmAnya paNAthI janmanI apekSAthI jaghanya sthiti palyApamanA asa`khyAtamA bhAMgathI hIna eka palsepanI che. ane utkRSTathI traNa patyeApamanI che. saharaNanI apekSAthI jaghanya sthiti eka atahUnI che ane utkRSTathI dezeAnapUrvakATini che akama bhUmimAM saMtRta pUrvamiMdeha aparivadehanA manuSyanI jaghanya thI tathA utkRSTathI eTalAja kALanA AyuSyanA sabhava che hemavata ane araNyavata nA akama bhUmi ja manuSyeAnI janmanI apekSAe jaghanya Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 469 saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSato dezonA pUrvakoTiH kathamiti bhAvanA pUrvavat, harivarSaramyakavarSAkarmabhUmika manuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanye na dve palyopame palyopamAsaMkhyeyabhAganyUne, utkarSataH paripUrNe dve palyopame, saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / devakurUttara kurva karmabhUmikamanuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAni trINi palyopamAni utkarSataH paripUrNAni trINi palyopamAni saMharaNamadhikRtya jaghanyatoantarmuhUrta mutkarSato dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti / antaradvIpakA karmabhUmika manuSya puruSANAM janma pratItya jaghanyena dezonapalyopamAsaMkhyeyabhAga', utkarSeNa pripuurnnplyopmaasNkhyeybhaagH| saMharaNaM khyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kI hai / aura utkRSTa se pUrNa eka palyopama kI hai / tathA saMharaNa kI apekSA se jadhanya sthiti eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti dezo na - pUrvakoTi ko hai / harivarSa aura ramyakavarSa ke akarmabhUmika manuSya puruSoM kI janma kI apekSA jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona do palyopama kI hai aura utkRSTasthiti pUre do palyopama kI hai / tathA - saMharaNa kI apekSA se inakI jaghanya sthiti eka - antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti dezona pUrvakoTi kI hai / devakuru aura uttarakuru ke manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti janma kI apekSA to palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga se nyUna tIna palyopama kI hai aura utkRSTa sthiti pUre tIna palyopama kI hai / tathA -- saMharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi kI hai / antaradvIpa ke manuSya puruSoM kI janma kI apekSA jaghanya se dezona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa haiM - arthAt palyopama ke dezona asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se dezona pUrva sthiti paUpamanA asaMkhyAtamA bhAgathI hIna eka palyApamanI che ane utkRSTathI pUrA ekapalyopamanA che. tathA saharaNanI apekSAthI jaghanya sthiti eka ata'hUta'nI che. ane utkRSTasthiti dezona pUrva kArTanI che. hariva ene ramyakavanA akama bhUmija manuSya purUSonI janmanI apekSAe jaghanyasthiti palyApamanA asayAtamAM bhAgathI hIna me palyApamanI che. ane utkRSTa sthiti pUrA e palyApamanI che tathA saharaNanI apekSAthI tenI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUtanI che ane utkRSTa sthiti dezeAna pUrvakeTanI che. devakurU ane uttarakurUnA manuSya purUSonI jadhanya sthiti janmanI apekSAthI tA palyApamanA asa`khyAtamA bhAgathI nyUna traNa patyeApamanI che. ane utkRSTa sthiti pUrA traNa palllApama che. tathA sa'haraNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUtanI che. ane utkRSTathI dezeAna pUrva kATinI che. aMtaradvIpanA manuSya purUSonI janmanI apekSAthI jaghanyathI dezezana palyApamanA asaMkhyAtamA bhAgarUpa che. arthAt palyApamanA dezeAna asaMkhyAtamA bhAgarUpa Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jovAbhigamasUtre pratItya jaghanye nA'ntarmuhUrtamutkarpato dezonA pUrvakoTi' sthitiriti manuSyapuruSaprakaraNam / / 'devapurisANa vi jAva sabvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyacA' devapuruSANAmapi yAvat sarvArthasiddhakAnAmiti tAvat-asurakumAradevapuruSAdArabhya sarvArthasiddhadevapuruSaparyantAnAM sthitiH yathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade kathitA tathA'trApi devapuruSANAM sthitivaktavyeti, tathAhi-devapuruSANAM sAmAnyato jaghanyena sthitirdazavarSasahasrANi, utkarpaNa trayastriMzatsAgaropamANi, vizeSacintAyAm , asurakumArapuruSANAM jaghanyato dazavarpasahasrANi, utka pata. sAtirekamekaM palyopamam / nAgakumArAdistanitakumAraparyantAnAM navAnA bhavanapatidevapuruSANAM jaghanyato dazavarSasahasrANi utkarpato dezone dve palyopame / vAnavyantarapuruSANAM jaghanyato dazavarSasahasrANi utkarSataH palyopamam / jyotiSkadevapuruSANAM jaghanyataH palyopamasyASTamo bhAgaH koTi rUpa hai / saMharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi kI sthiti hai / isa prakAra se yaha manuSya prakaraNa samApta huA / "devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI" deva puruSo kI bhI yAvat tAvat asurakumAra devapuruSoM se lekara sarvArtha siddha deva puruSoM taka kI sthiti kA kathana "jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA" jaisA- prajJApanA sUtra ke caturtha sthiti pada meM kiyA gayA hai vaisA hI vaha yahAM para bhI kahalenA cAhiye-isa prakAra deva puruSoM kI sAmAnya rUpa se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaro. pama kI hai / vizeSa rUpa se jaba devoM kI sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai to vaha isa prakAra se hai-asurakumAra deva puruSoM kI jaghanya se sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se sthiti kucha adhika eka palyopama kI hai| nAgakumAra se lekara stanitakumAra paryanta nau 9, bhavanapati devapuruSoM kI jaghanya se sthiti dasa hajAra varSoM kI aura utkRSTa se kucha kama do palyopama kI hai / vAnavyantara puruSoM kI jaghanya se dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se che ane utkRSTathI dezanapUrva keTirUpa che saMharaNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtamuharta ane utkRSTathI dezanA pUrva kATinI sthiti cheA rIte A manuSya prakaraNa samApta thayuM "deva purisANa vi jAva savvadRsiddhANaM ti tAva ThiI" vapuSAnI 5 yApat tAvatu asurakumAra devapuraSothI laIe savArthasiddha vimAnanA devapurUSo parya tanA devapurUSonI sthitinucthana "jahA paNNavaNApa Thiipae tahA bhANiyavyA" prAyanA sUtranA yAthA sthitipadamAM je pramANe kahela che eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM A rIte devapurUSanI sAmAnyarUpathI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI che ane utkRSTa sthiti kaMIka vadhAre eka palyopamanI che nAgakumArathI laIne stanatakumAra parvatanA navanikAya bhavanapati devapuruSonI janya sthiti dasa hajAra varSanI che ane utkRSTasthiti kaMIka ochI be palyopamanI che vanavyaMtara devapuruSonI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI ane utkRSTa Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 471 saudharmakalpadevapuruSANAM jaghanyataH utkarSataH paripUrNa patyopamaM varSazatasahasrAbhyadhikam / palyopamamutkarSato dve sAgaropame, IzAnakalpadevapuruSANAM jaghanyataH sAdhika palyopamam utka rSato dve sAgaropame sAtireke, sanatkumArakalpadevapuruSANAM ca jaghanyato dve sAgaropame, utkarSataH saptasAgaropamANi, mAhendrakalpa devapuruSANAM jaghanyataH sAtireke dve sAgaropame. utkarSataH sAtirekANi saptasAgaropamANi / brahmalokadevapuruSANAM jaghanyataH saptasAgaropamANi utkaSato dazasAgaropamANi / lAntaka kalpadevAnA jaghanyato dazasAgaropamANi utkarSatazcaturdaza sAgaropamANi / mahAzukrava rUpadevapuraSANAM jaghanyatazcaturdazasAgaropamANi utkarSataH saptadaza sAgaropamANi / sahasrArakalpadevapuruSANAM jaghanyataH saptadaza sAgaropamANi utkarSato'STAdazaeka palyopama kI hai / jyotiSka devapuruSoM kI jaghanya se sthiti palyopama ke aThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se sthiti eka lAkha varSa adhika eka pUre palyoMpama kI hai / saudharma kalpa devapuruSoM kI sthiti jaghanya se to eka palyopama kI hai aura utkRSTa se do sAgaro pama kI hai / IzAnakalpa devapuruSoM kI 1 sthiti jaghanya se kucha adhika eka palyopama kI hai aura utkRSTa se kucha adhika do sAgaropama kI hai / sanatkumAra kalpa deva puruSo kI sthiti jaghanya se do sAgaropama kI aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI hotI hai / mAhendra kalpa ke deva puruSoM kI sthiti jaghanya se sAtireka do sAgaropama kI hai aura utkRSTa se sAtireka sAta sAgaropama kI hai / brahmaloka devapuruSoM kI sthiti jaghanya se sAta sAgaropama kI aura utkRSTa se dasa sAgaropama kI hai lAntakakalpake devapuruSoM kI sthiti jaghanya se dasa sAgaropama kI hai aura utkRSTa se caudaha sAgaropama kI hai / mahAzukakalpake devapuruSoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama kI hai / sahasrArakalpa sthiti eka patyeApamanI che. caitika devapuruSonI jaghanya sthiti palyeApamanA AThamA bhAga pramonI che ane utkRSTa sthiti eka lAkha varSoM adhika pUrA eka palyopamanI che. saudhama panA devapuruSonI jaghanya sthiti eka palyApamanI che. ane utkRSTasthiti e sAgarAmanI che. IzAna kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti kaMika vadhAre eka palyApamanI che. ane utkRSTa sthiti kaMIka vadhAre e sAgaropamanI che sanata kumAra kalpanA devapuruSonI jaghanyasthiti e sAgarApamanI che. ane utkRSTathI sAta sAgarApamanI hoya che mAhendrakalpanA devapuruSonI jaghanyasthiti sAtireka e sAgarApamanI che ane utkRSTathI sAtireka sAta sAgarApamanI che. brahmaleAkanA devapuruSonI jaghanya sthiti sAta sAgarApamanI che ane utkRSTathI dasa sAgaropamanI che. lAntaka kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti dasa sAgarapamanI che ane utkRSTathI cauda sAgaropamanI che. mahAzukakalpanA devapuruSonI jaghanyasthiti cauda sAgare pamanI che ane utkRSTa sthiti sattara sAgarApamanI che. sahasrArakalpanAM deva Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovAbhigamasUtre sAgaropamANi / AnatakalpadevapuruSANAM jaghanyato'STAdazasAgaropamANi utkarpataH ekonaviMzatiH sAgaropamANi, prANata kalpadevapuruSANA jaghanyata ekonaviMzatiH sAgAropamANi, utkarSato viMzatiH sAgaropamANi / AraNakalpadevAnAM naghanyato vizatiH sAgaropamANi utkarpata ekaviMzatiH sAgaropamANi / acyutakalpadevAnAM jaghanyata ekaviMzatiH sAgaropamANi utkarSato dvAviMzatiH sAgaropamANi / aghastanAghastanagraiveyaka devapuruSANAM jaghanyato dvAviMzatiH sAgaropamANi utkarpata strayoviMzatiH sAgaropamANi / adharatanamadhyama graiveyaka devapuruSANAM jaghanyata trayoviMzatiH sAgaropamANi utkarSatazcaturviMzati' sAgaropamANi / aghastano paritanayaiveyaka devapuruSANAM jaghanyatazcaturviMzatiH sAgaropamANi utkarpataH pazcavizatiH sAgaropamANi / madhyamAghastanagraiveyakadevapuruSANAM jaghanyataH pazvaviMzatiH sAgarApamANi utkarSataH par3aviMzati. mAgarodeva puruSoM kI jaghanya sthiti satraha 17, sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kI hai | Anata kalpa deva puruSoM kI naghanya sthiti maThAraha sAgaropama kI hai / aura utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kI hai / prANata kalpa devapuruSoM kI jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti bIsasAgaropama kI hai / AAraNa kalpadeva puruSoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama kI hai, aura utkRSTa sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai / acyuta kalpadeva puruSoM ko jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai. aura utkRSTa sthiti ghAIsa sAgaropama kI hai / adhastanAghastana graiveyaka deva puruSoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropabha kI hai aura utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama kI hai / adhastana madhya graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti teIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama kI hai / adhastanoparitana graiveyaka puruSoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti paccIsa sAgaropama kI hai / - madhyamAdhastana graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti paccIsa saagriipuruSonI jaghanya sthiti 17 sattara sAgarApamanI che, ane utkRSTa sthiti 18 aDhAra sAgarI pamanI che, AnatapanA devapuruSonI jaghanya sthiti 18 aDhAra sAgarApamanI che. ane utkRSTa sthiti 19 ogaNIsa sAgarApamanI che prANata kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti 19 ogaNIsa sAgarApamanI che ane utkRSTa sthiti vIsa sAgaropamanI che. ArakalpanA daiva puruSonI jaghanya sthiti 20 vIsa sAMgarApamanI che, ane utkRSTa sthiti ekavIsa sAgarApamanI che acyuta kalpanA devapuruSanI jaghanya sthiti ekavIsa sAgare pamanI che. ane utkRSTa sthiti khAvIsasAgarApamanI che. adhastanAdhastana traiveyakanA deva puruSonI jaghanya sthiti tevIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti cAvIsa sAgarApamanI che aghastana uparitana traiveyaka devapuruSonI jaghanya sthiti cAvIsasAgareApamanI che ane utkRSTa sthiti pacIsa sAgarApamanI che madhyamAdhastana traiveyaka devapuruSonI jadhanya sthiti pacIsa sAgarApamanI che. ane utkRSTa sthiti chavvIsa sAgaropamanI che. madhyama 473 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 473 / 1 1 1 pamANi / madhyamamadhyamamaiveyakadeva puruSANAM jaghanyataH SaDaviMzatiH sAgaropamANi, utkarSataH saptaviMzatiH sAgaropamANi / madhyamoparitanagraiveyakadevapuruSANA jaghanyataH saptaviMzatiH sAgaro pamANi utkarSato'STAviMzatiH sAgaropamANi / uparitanA ghastana maiveyakadevapuruSANAM jaghanyenASTA viMzatiH sAgaropamaNi utkarSata ekonatriMzat sogaropamANi / uparitanamadhyama praiveyaka devapuruSANAM jaghanyena ekonatriMzatsAgaropamANi, utkarSata striMzatsAgaropamANi / uparitanoparitanagraiveyaka- devapuruSANAM jaghanyena trizatsAgaropamANi / utkarSata ekatrizatsAgaropamANi vijayavaijayantajayantIpa rAjita vimAnadepuruSANAM naghanyena ekatriMzatsAgaropamANi madhyamato dvAtrizatsAgaropamANi, utkarSa - -tastrayastriMzatsAgaropamANi / sarvArthasiddha mahAvimAnadevapuruSANAm jaghanyotkRSTatatrayatriMzatsAgaropamANi / evaM krameNa asurakumArAdArabhya sarvArthasiddha paryantadeva puruSANAM sthiti rbhavatIti jJAtavyamiti // pama kI hai aura utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama kI hai / madhyamamadhyama graiveyaka deva -puruSoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sogaropama kI hai aura utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaro - parma kI hai / madhyamoparitana graiveyaka devapuruSoM kI jaghnya sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hai / uparitanAghastana graiveyaka devapuruSoM ko jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hai / aura utkRSTa sthiti unatIsa sAgaropama kI hai / uparitana madhyama graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti unantIsa sAgaropama kI hai / aura utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama kI hai / uparitanoparitana graiveyaka deva puruSoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai / vijaya, vaijayanta jayanta aura aparAjita vimAna gata deva puruSo kI jaghanya sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai aura madhyama 32 sA sAgaropama kI hai / utkRSTa sthiti tetIsa sAgarIpama kI hai| sarvArthasiddha mahAvimAnanivAsI devapuruSoM kI jaghanya evaM utkRSTa donoM evecaka devapuruSanI jaghanya sthiti chavvIsa sAgarApamanI che. ane utkRSTa sthiti satyAvIsa sAgarApamanI che. madhyameAparitana traiveyaka devapuruSanI jaghanya sthiti satyAvIsa sAgare pamanI che, ane utkRSTa sthiti aThayAvIsa sAgarApamanI che. uparitanAdhastana traiveyaka devapuruSonI 1 jadhanya sthiti aThayAvIsa sAgarApamanI ane utkRSTa sthiti egaNatrIsa sAgarApamanI che. uparitana 'madhyama traiveyaka deva puruSonI jaghanya sthiti egaNatrIsa sAgarApamanI che. ane utkRSTa sthiti trIsa sAgarApamanI che uparitanApatina grevecaka devapurUSonI jaghanya sthiti trIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTasthiti ekatrIsa sAgarApamanI che vijya, vaijya ta, ''jayaMta ane aparAjita vimAnanA devapuruSonI jaghanya sthiti ekatrIsa sAgarIpamanI che. ane madhyama khatrIsa sAgarApamanI che tathA utkRSTa sthiti tetrIsa sAgarapramanI che, savA siddha mahAvimAnamAM rahevAvALA devapuruSonI jaghanya ane utkRSTa sthiti 60 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 474 jIvAmigamatra puruSANAM bhavasthitimAnaM karthitam , adhunA puruSaH 'puruSatvamamuJcan' kiyanta kAlaM nirantara mavatiSThate / iti nirUpaNArthamAha-'purise "NaM ityAdi purise Na' bhaMte puruSaH khalu bhadanta ! 'purisetti kAlao kevacciraM hoi' puraSa iti-puraSarUpeNa 'purapabhAvasyAparityAgenetyarthaH kAlaMta. kiyacciraM kiyantaM kAlaM yAvadvatIti praznaH bhagavAnAMha-goyamA' ityAdi, goMyamI hai gautama ! 'jahanneNaM aMto muhutta jaghanyenAntarmuhUrtama , tAvatkAlAdUrdhva 'mRtvA khyAdi bhAvaMgamanA 'diti / 'ukkoseNa sAgarocamahattaM sAtirega" " utkarpaNa' sAgaropamapRthaktvaM sAtirekam dvisAgaropamAdArabhya navasAgaropamaparyantaM' sAmAnyata - stiryam narAmarabhaveSu etAvantaM' kAlaM puruSeSveva bhAvAt sAtirekatA ca 'katipayamanuSyabhavairava * jJAtavyA tata paraM purupanAmakarmodayAprakAra kI sthiti tetIsa mAgaropama kI hai| isa krama se deva 'puruSoM kI sthiti saMvandhI vakta vyatA asurakumAra se lekara sarvArthasiddha devapuruSoM taka kahalenI caahiye| . ..." puruSoM kI bhavasthiti kA pramANa kahakara aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki purupa puruSatva ko kitane kAla taka nahIM chor3akara nirantara puruSa hotA hai "purise NaM bhaMte" ityaadi| "purise NaM bhaMte ! purisetti kAlabho kevacciraM hoi"he bhadanta ! puruSa apane puruSa bhAva ko kitane kAla taka tyAga nahIM karatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM aMto muhRttaM ukko seNaM sAgaroyamapuhuttaM sAtirega" he gautama ! puruSa' apane puruSabhAva kA tyAga nahIM kare to vaha jaghanya se eka antarmuhUrta taka nahIM kare aura utkRSTa se vaha kucha adhika do sAgaropama. se lekara 9 nau "sAgaropama taka nahIM kare. kyoMki itane kAla taka vaha nirantara tiryag naraM amara ina bhavoM meM puruSarUpa se hI utpanna hotA rahatA hai, yahAM sAtirekatA kucha adhikatA kahI gaI hai vaha kitaneka" manuSyabhavokI apekSA banne prakArathI tetrIsa sAgaropamanI che. A krama pramANe deva puruSonI sthiti sadhIvaktavyatA asura kumArathI laIne sarvArthasiddha deva puruSo sudhI kahevI joIe. .. puruSonI bhavasiddhinuM pramANu kahIne, he sUtrakAra e batAve che ke puruSa puruSTrapnnaane sA ANa 5 ta chayA, vinA ni ta2 puruSa manI 29 che, "purise Na bhaMte ! purisetti kAlao kevacciraM hoI".De, bhagavan 25 potAnA puruSAne ru sudhI tyA2tA, nathI 1 mA praznamA uttama prabhu gautama pAbhI 432 kA gomA, ! jahaNNeNa aMto muhutta , ukkoseNaM sAgarovamapuhutta) sAtirega" gautama puruSa potAnA puruSAne tyA 42 tote.dhanyathI me matabhuta sudhI mane thI te vadhAre be sAgaropamathI laIne nava sAgaropama sudhI tyAga karatA nathI, kemake ATalo kALa sudhI te nira tara tipha nara amara A bhavamAM puruSapaNAthI ja utpanna thatA rahe che ahiyAM sAtirekaparuM kaMIka adhika kahela che te keTalAka manuSya bhonI apekSAthI samajI levuM Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ ~ ~ ~ ~ uuuuuu prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 475 bhAvAt niyamata eva rUyAdi bhAvagamanAditi, etAvatkAlaparyanta sAmAnyataH puruSANAM puruSamAve. nAvasthAna bhavatIti / atha tiryak puruSANAmavasthAnaM darzayituM praznayannAha -'tirikkhajoNiya' 'ityAdi, 'tirikkhajoNiyapuriseNaM bhate' sAmAnyatiryagyonikapuruSaH khalu bhadanta ! 'kAlao kaicciraM hoI' 'puruSabhAvAparityAgena kAlataH kiyacirA kiyantaM kAlaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama "sAmAnyatiryagUyonikapuruSasya 'jahanneNaM aMtomuhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtamAtramevAvasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM tinni paliovamAI puvvakoDIpuhuttamanbhahiyAI utkarSeNa trINi palyopamAni pUrva koTipRthaktvAbhyadhikAni / dvipUrvakoTita Arabhya * nava:pUrvakoTi paryantAdhikapalyopamatrayaM yAvat / sAmAnyatastiryagyonikapuruSANAmavasthAnaM bhavatIti bhAvaH / evaM taM ceva' evaM tadeva sthAnaM yat etasyaiva strIprakaraNe kathitam 'saMciTThaNA jahA itthINa' saMsthitiyathA tiryastrINAm, kiyatparyantaM tatrAha-'jAva' ityAdi, jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa., saMciTaNA' yAvat , jalacarasthalacarakhecaratiryagyonikapuruSasya saMsthitiH / se jAnanA caahiye| isake bAda puruSa nAmakarmodaya kA usake abhAva ho jAtA hai / ataH niyama se ThyAdi bhAvoM meM calA jAtA hai| isa prakAra kA yaha sAmAnya kathana hai| vizeSa kathana isa prakAra se hai-"-"tirikkhanoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi' he bhadanta ! lagAtAra tiryaJca puruSa tiyaJca puruSa rUpa se kitane kAla taka banA rahatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - "goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni pali'ovAI punakoDipuhuttamabhaMhiyAI' he gautama ! tiryak puruSa tiryag puruSa rUpa meM kama se kama to eka antarmuhUrta taka banA rahatA hai aura adhika se adhika pUrvakoTipRthaktvaM adhika tIna palyopama taka banI rahatA hai yaha tiryag puruSa kA tiryak puruSa rUpase "nirantara hote rahane ke kAlakA kathana sAmAnya se hai "evaM taM ceva saMciTaNA jahA itthINaM jAvaM, khahayaratirikkhajoNiyapurisassa" saMcihaNA, isa prakAra se isake strI prakaraNa joIe te pachI puruSanAmakarmodayo tene , abhAva thaI jAya che tethI te niyamathI strI "vizere savAbhA yAyA taya / 'ma tanu ma! * sAmAnya 4thana cha. * vizeSa 4thana mA 'prabhANe cha. "tirikkhajoNiyapurise"NaM 'bhaMte ! kAlamo kevaccira hoi" bhagavan tiyaya puruSapaNAthI lAgaTha keTalo kALa sudhI banya-rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna cha hai - goyamA jahaNNaNa aMtomutta ukkoseNaM nizi paliovamAI puvakoDi'puhuttamamhiyAI gautama! tiya 'puruSaH tiya" / puruSapaNAthI mAchAmA maach| ekeekatamuhUrta sudhI banyA rahe che ane vadhAremAM vadhAre pUrva keTi pRthaphava adhika traNa lyopama sudhI banI rahe che. A kathana tiya puruSanuM tiryaka puruSapaNAthI niraMtara "ma..yA vAnA nu sAmAnyazathana cha "pavaM taM ceva saMciTThaNA jahA itthINa jAva khayaratirikkhajoNiya purisassa ' saMciTThaNA" 2 // zata pAnI' at 42 mA 2vIzatanI NC - . Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jIvAmigamasUtre ayaM bhAvaH -- tiryagyonika puruSANAmavasthAnaM yathA tiryagyonikastrINAM kathitaM tathaiva jJAtavyam tathAhi-tiryagyonika purupastiryagapuruSatvamaparityajan jaghanyato'ntarmuhUrtamAtram tadanantaraM mRtvA gatyantare vedAntare vA saMkramAt / utkarSatastrINi palyopamAni - pUrva koTipRthaktvAbhyadhikAni, tatra pUrvakoTipRthaktvaM saptabhavA: pUrva koTyAyupaH pUrvavidehAdau trINi palyopamAni aSTame bhave devakurUtarakuruSu / vizeSacintAyAM tu jalacarapurapo jaghanyenAntarmuhUrtam tadanantaram tiryagyonyantaregatyantare vedAntare vA saMkramAt utkarSataH pUrvakoTipRthaktvaM pUrva koTyAyuH samanvitasya bhUyo bhUyameM jaisI saMsthiti kahI gaI hai vaisI sasthiti yahAM para bhI kaha lenI cAhiye, aura yaha saMsthiti prakaraNa jalacara sthalacara khecara tiryagyonika puruSa ke saMsthiti prakaraNataka yahAM kahanA cAhiye, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai -- tiryagyonika puruSa yadi apane tiryagyonika puruSatva kA parityAga nahIM karatA hai to kama se kama vaha eka antarmuhUrttakAlataka nahIM karatA haiM, isake bAda vaha marakara dUsarI gati meM dUsare kisI veda meM calA jAtA hai, isa sambandha meM jo utkRSTa avasthAna kAla pUrva koTipRthaktva adhika tIna palyopama kA kahA gayA haiMso jaba yaha marakara pUrvakoTi kI Ayu ko lekara pUrvavideha Adi meM utpanna ho jAtA hai to isa prakAra se lagAtAra isake sAta bhava vahA dhAraNakara samApta ho jAte haiM-AThaveM meM yaha devakuru yA uttara kuru meM tiryagyonika puruSa kI paryAya se utpanna ho jAtA hai vahAM utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI haiM, isa prakAra tiryak puruSa kI kAryasthiti kA kAla jo kahA gayA hai vaha niSpanna ho jAtA hai vizeSa kI cintA meM jalacara puruSa kI kAya sthiti kA kAla naghanya se eka antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva hai, jaghanya vyavasthAna kAla kI samApti ke anantara marakara yaha jIva tiryagyonyantara meM vedaasthiti kahela che. evI ja sthiti A prakaraNamAM paNa khecaratik purUSonA sabaMdhamAM pazu samajI levI ane saMsthiti prakaraNu jalacara, sthalacara, khecara tiya YAnika purUSa nA saMsthitiprakaraNa sudhI ahI samajavI tene spaSTA A pramANe che.--tiya gyuAnika purUSa ne peAtAnA tiya caiAnika purUSapaNAne tyAga karatA nathI. te ochAmAM ochA te eka a tama hata * kALa sudhI tyAga karatA nathI, te pachI te marIne khIjIgatimAM bIjA koI vedamAM cAlyAM jAya che. A saMbaMdhamAM je utkRSTa avasthAna kALa pUrva kATi pRtha adhika traNa patyeApamane kahela che, te jyAre te marIne pUrva kATinA AyuSyane laine pUrvavideha vigeremAM utpanna thaI jAya che, te e rIte lAgaTha tenA sAtabhava tyAM dhAraNa karIne pachI samApta thai jAya che. ane AThamAM bhavamAM te devakurU athavA uttarakurUmAM tiAnika purUSanA paryAyathI utpanna thaI jAya che. tyAM utkRSTa sthiti traNa palyeApamanI hoya che A rIte tigu purUSanI kAyasthitine kALa je kahevAmAM Avela che, te maLI rahe che. vizeSanI ci'tAmAM jalacara purUSanI kAyasthitinA kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUta nA che. ane utkRSTathI pUrva kamiTa pRtha kahela che. jadhanya avasthAna kALanI samApti pachI marIne A jIvatiya jgyAni zivAyanI ceni bhava Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 477 statraiva dvayAdivArotpattisaMbhavAditi / catuSpadasthalacarapuruSo jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSatastrINi - palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / tAni sAmAnyatiryak puruSasyeva bhAvanIyAni / uraH parisarpasthalacarapuruSo bhujaparisarpasthalacarapuruSazca jaghanyato'ntarmuhUrtarmutkarSataH pUrvakoTipRthaktvam / tasya jalacarapuruSasyeva bhAvanIyam / khecarapuruSo jaghanyato'ntarmuhUrtam / antarmuhUrtabhAvanA tu pUrvavadeva utkarSataH pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaH palyopamAsaMkhyeyabhAgaH, sa ca saptavArAn pUrvakoTisthitiSu samutpadyASTamavAramantaradvIpAdikhecarapuruSeSu palyopamAsaMkhyeyabhAgasthitiSu utpadyamAnasya jJAtavyaH, iti tiryagyonikapuruSaprakaraNam // ntara ko prApta kara letA hai, utkRSTa se jo isakA kAyasthiti kA kAla kahA gayA haivaha pUrvakoTi kI Ayu ko lekara vahIM para do tIna Adi bAra utpanna hone kI apekSA se kahA gayA hai| catuSpada sthalacara puruSa kA kAyasthiti kA kAla jaghanya se eka antamuhUrta kA haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai isakI -bhAvanA sAmAnya tiryak puruSa ke jaisI samajhalenI cAhiye uraHparisarpa sthalacara tiryaka puruSa kA aura bhujaparisarpa sthalacara tiryak puruSa kA kAyasthiti kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA haiM aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva haiN| bhAvanA jalacara puruSa ke jaisI jAna leve / khecara puruSa kA kAyasthiti kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai bhAvanA pahale ke jaisI kara leveM aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika palyopama ke asahyAtaveM bhAga rUpa hai aisA yaha kAyasthiti kA kAla jo khecara puruSa pAta bAra taka pUrvakoTi kI sthiti vAle khecara puruSoM meM utpanna hokara AThaveM bhava meM palyopama ke asakhyAtaveM ane anya vedane prApta karI che utkRSTathI je AnI kAyasthitine kALa kahe che te pUrvakeTinA AyuSyane laIne tyAMja be traNa Adi vAra utpanna thavAnI apekSAthI kahela che. cepage sthalacara purUSanI kAyasthitine kALa jaghanyathI eka aMtamuhUrta che, ane utkaTathI pUrva keTipRthaphatva adhika traNa palyopamane che. AnI samaja sAmAnya tiryaMcapurUSanI jema samajI levI ura parisarSa sthalacara tirlaphapurUSano ane bhujaparisarpa sthalacara niyaMka puruSane kAyasthiti kALa jaghanyathI eka atimuhUrta che. ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakutva che tenI samajaNa jalacara purUSane jema samajI levI khecara purUSanI kAyasthitine kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUrta che. tenI samajaNa pahelAM kahyA pramANe karI levI ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakRtva adhika papamanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa che AvI rItane A kAyasthitine kALa je khecara purUSa sAtavAra sudhI pUrva koTinI sthitivALA khecara purUSamAM utpanna thaIne AThamA bhavamAM Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAvAmigamaMsUtre / / . 11 atha manuSya purupaprakaraNamAha- maNussa purisA NaM bhaMte' ityAdi, 'maNussapurisA NaM bhaMte ? manuSyapuruSAH khalu bhadanta ! 'kAlao kevaccira hoMti' kAlataH kiyadhvaraM bhavanti manuSyapuruSAstAdRgapuruSatvamaparityajantaH kiyatkAlaparyantamavatiSThante / iti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama khettaM pacca jahanneNaM aMtomuhuttaM' kSetra pratItya kSetrAzrayaNena jaghanyenAntamuhUrtaM yAvadavatiSThante. 'ukkoseNaM tinni paliyotramAI puJcakoDi puhuttamambhahiyAI utkarSata strINi palyopamAni pUrvako TipRthaktvAbhyadhikAni 'dhammacaraNa paDhacca jahanneNaM aMtomuhutaM' dharmacaraNaM cAstridharmaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM deNA puJcakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / ' evaM savvattha' evaM yathA sAmAnyato manuSyapuruSANAmavasthAnaM kathita tathaiva sarvatra sarva puruSANAmapi, avasthAnaM jJAtavyam ' tatrAha -- 'jAtrA' ityAdi, 'jAva puvva bhAga kI sthitIvAle 'antara 'dvIpa 'Adi' ke 'khecara' puruSoM meM utpanna hotA hai usa kI apekSA se jAnanA cAhiye / tiryagyoni prakaraNa samApta, 1 bha "' 478 1 1 + - 1 T 3 l "maNussa purisA NaM bhaMte! kAlabho kevacciraM hauti" he bhadanta ! manuSya puruSoM kI, kAyasthiti kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- " goyamA khetta paDucca jahaneNaM atomuhutta ukko seNaM tinni paliocamAI puntrako DipuhuttamambhahiyAI" he gautama! manuSya puruSoMkI kAryasthiti kA kAla jaghanya se to eka antarmuhUrta kA haiM thora utkRSTa se pUrvakoTi- pRthaka adhika tIna padhyoma kA hai| "dhammacaraNaM pacca jahanneNaM aMtomuhuttaM " cAritra dharma kI apekSA karake isakI kAryasthiti kA jaghanya se to eka antarmuhUrta kA aura 'ukkeseNaM' utkRSTa se "desUNA putrakor3I" dezona pUrvakoTi kA haiM, "evaM savvattha" isa prakAra se jaisA yaha sAmAnya rUpa se manuSya puruSoM kA vyavasthAna kAla - kAyasthiti kA kAla kahAM hai vaisA hI sarvatra saba puruSoM ko bhI kAyasthitikA kAla jAnanA cAhie paDyeApamanA asakhyAtamA bhAganI sthitivALA aMtaradvIpa vigerenA khecara purUSAmAM utpanna Til 1 thAya che. te apekSA samanvu A rIte 'tiya vyenika prakaraNa samApta z 1 18 'maNussapurisA Na' bhaMte / kAlao kevacciraM hoMti" hai lagavan manuSya yudhAnI, DAya sthitinA kALa keTalA kahela che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke''goymaa'! khettaM paDuca jaddaNNeNaM ato muhurta ukkoseNa tinni palio mAI puJcakoDi puhu"ptamavbhahiyAI" he gItabha manuSyaM yu3SonI ayasthitino Aja dhanyathA me atarbhu muDUtanA chene uSTathI pUrva vidhiyAyamA che" "dhammacaraNaM paDaca jahaNNeNaM aMtomuhutta" yAstri dharmanI apekSAthI teyonI ayasthitita Aja dhanyathA aMtarbhuta'nA 'ukkoseNa' ane utsRSTathI "desUNA' puncakoDI" hezAnapUrva aTine! che. "evaM savvattha"cyA rIte, bhevI rIte yA sAmAnya bhAgAthI manuSya puraSono vyavasthAna Aja - seMTase ke-kAryasthitinA kALa kahyo che "eja pramANe badheja purUSonA kAyasthitine kALa samajI levA. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 puruSa sthityAdinirUpaNam 479 P videha avaravideha' yakti pUrvavideha paravideha puruSANAm avasthAnaM tAvatparyantamantraM vAcyam / yAvatpadena bharatairavatakSetrayorgrahaNaM bhavati bharatairavata pUrvavidehAparavideha puruSANAM kSetra pratotya 'jaghanyenAntarmuhUrttamutkarSeNa pUrvakoTi pRthakvAbhyadhikAni trINi' palyopamAni / dharmacaraNaM pratItya 'jagha'-' nyenAntarmuhUrtamutkarSeNa 'dezonA pUrva koTiriti // aMkambha bhUmigamaNussa purisANaM jahA akambhabhUmigamaNussitthINaM" "akarma bhUmika manuSya puruSANAM mevasthAnaM yathA akarmabhUmika manuSyakhaNAM kathita tathaiva / ' jAvaM aMtaradIcaMgANaM yAvadantaradvIpakAnAm antarrahIpaka manuSya puruSaparyantAnAmavasthAnaM--tattat * strIprakaraNavadeva -- jJAtavyam / atra yAvatpadena haimavatairaNyavata - hAravarSa ramyakavarSa - 'devakurUttarakurupuruSANAM grahaNaM bhavati tathAhi manuSya puruSANAmevasthAna " "tathA vaktavyaM - " 1 4 1 100 hama tyA phu 5 1 yAvat bharata aikhata pUrva videha aura apara, videha taka ke puruSoM kI kAyasthiti kA bhI kAla aisA hI jAnanA cAhiye 'akamma bhUmigamaNussa purisANaM jahA akramma bhUmigamaNussitthINa" akuma bhUmika manuSya puruSoM kI, kAya sthiti kA kAla jaisA *;* 44 karmabhUmi manuSya jiyoM kA kAyasthiti kAla kahA gayA hai, vaisA hI jAnanA cAhie aura antara dvIpa rUpa akaeNrmabhUbhika, manuSyaH striyoM kI kAryasthiti kA kAla ke jaisA hI kAla yAvata antara dvIpa manuSyo kI kAya sthiti kA bhI jAnanA cAhiye isa prakAra yAvatpada-se haimavata hairaNyavata - harivarSa ramyaka varSa = deva kucha uttarakurU aura antaradIpa akarma bhUmika manuSya puruSoM kI kAyasthiti kA kAla jaisA 2 vahAM kI manuSyatriyoM kI kAryasthiti kA kAla kahA gayA 3 (+ hai vaisA 2 hI jAnanA cAhiye. aisI isa kathana kA niSkRrSArtha hai striyoM kI sthiti ke ko 7 jaisA hI avasthAna bhI antaradvIpaja manuSyapuruSoM taka kA jAnanA cAhiye isa kathana kA 'cAlatamAM bharata 'eNravarta pUva biMdu ane apara videha sudhInI purUSanI kAyasthitinA kALa paNa eja pramANe samajI levA mAM pa Topne - 191 KES - bhUmika "akasmabhUmikamaNussa purisANaM jahAM ambhabhUbhigamassitthINaM" manuSya puruSAnI kAyasthitine kALa jema eka bhUmika manuSya striyezane kAyasthiti kALa kahevAmA Avela che, eja pramANenA samajavA ane ataradvIpa rUpa'kama bhUmija " manuSya skricAnI kAyasthitinA kALa pramANenAja kALa cAvata ataradvIpaja manuSyanI kAya sthitimA yasa sabhala seve'AMgarIte yAvat / pahathI DaibhavataH Daizeyavat - harivarSa, ramyaka varSa, devakurU, uttarakurU,ane a'taradvIpa kama bhUminA manuSya puruSAnI 'kAcasthitine // the, ve zate tyAsthAnI manuSya striyonI ayasthitine Aja uhyo 'che, meM' se rIte samajI levA.' A pramANenA A kathanane bhAvAtha che.striyAnI kAyasthiti pramANe ja av sthAna atarIyAnA, manuSya puruSo sudhrIna sabhA se 2 udyo k Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre yathA manuSyAdistrINAM 1 1 kathitam tathAhi - sAmAnyato manuSyapuruSasya kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam / tadanantaraM mRtvA gatyantare vedAntare vA saMkramAt / utkarpata strINi palyopamAni pUrvako TipRthaktvAbhyadhikAni tatra saptabhavA: pUrva koTyAyuSo mahAvideheSu aSTamastu bhavo deva kurvAdipu / dharmacaraNaM pratItyaikasamayamAtraM dvitIyasamaye maraNasaMbhavAt / utkarpato dezonA pUrvakoTi, utkarSeNApi pUrvakoTaghAyuSa evaM varSASTakAdanantaraM caraNa pratipatti saMbhavAditi / manuSya vizeSacintAyAM sAmAnyataH karmabhUmika manuSya puruSaH karmabhUmirUpa kSetramAzritya nagha 480 spaSTIkaraNa isa prakAra hai bharata aikhata antara dvIpa taka ke manuSya puruSoM kA avasthAna vaisA kahanA cAhiye jaisA bharatAdi manuSya striyoM kA kahA gayA hai / so isa kathana ke anusAra sAmAnya se manuSya puruSa kA avasthA na kSetra kI apekSA Thekara jaghanyase to eka antarmuhUrta kA hai kyoMki isake bAda marakara vaha gatyantara meM yA vedAntara meM saMkramita ho jAtA hai, aura utkRSTa se usakA vyavasthAna kAla pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai aura inameM usake pUrvakoTi Ayu ko lekara sAta bhava to mahAvidehoM meM ho jAte haiM aura mATavA bhava deva kuru AdikoM meM ho jAtA hai tathA dharmacaraNa - cAritra dharma ko lekara isakA pavasthAna kAla jaghanya se to eka samaya kA hai- kyoMki dvitIya samaya meM maraNa kI saMbhAvanA hai aura utkRSTa meM avasthAna kAla isakA dezona pUrvakoTi rUpa haiM. kyoMki pUrvakoTi kI bAyu vAle manuSya ke hI ATha varSa ke bAda cAritra dharma kI prApti ho sakatI hai| manuSya vizeSa vicArakI apekSA meM samAnya se karmabhUmika manuSya puruSa karmabhUmi rUpa kSetra ko Azraya karake L A kathananu spaSTIkaraNa A pramANe che.--bharata, aravata, aMtaradvIpa sudhInA manuSya puruSanu avasthAna evI rIte kahevuM joIeke jevI rIte bharata vigere kSetrAnI manuSya zriyAnuM avasthAna kahela che. tA A kathana pramANe sAmAnya rIte manuSya puruSanuM avasthAna kSetranI apekSAthI jaghanyathI te eka aMtarmuhUta nuM che kemake-te pachI te marIne bIjI gatimAM athavA vedAntaramAM sa kRmita thaI jAya che. arthAta pariNamI jAya che ane utkRSTathI tene avasthAna kALa pUrva kaTi pRtharva adhika traNa patyeApamane che ane temAM tenI pUrvI phATinA AyuSyane laI ne sAta bhava / mahAvidehAmAM thaI jAya che ane AThame bhava deva kurU vigeremAM thaI jAya che. tathA dha caraNu--cAritra dhane laIne tene avasthAna kALa jaghanyathI tA eka samayanA che kemake--khIjA samayamAM maraNunI saMbhAvanA che ane utkRSTathI tenA avasthAna dezeAnapUvakATa rUpa che. kemake pUrvATinI AyuSya vALA manuSyaneja ATha varSa pachI cAritra UmanI prApti-thai zake che. manuSya vizeSanA vicAranI apekSAthI sAmAnyathI krama bhUminA manuSya puruSa, kabhUmipa kSetranA Azraya laIne jadhanya Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati. 2 puruSasthityAdinirUpaNam 481 tatra antarmuhUta pUrva 1" nye nAntarmuhUrtamutkarpatatrINi palyopamAni pUrvako TipRthaktvAbhyadhikAni vadeva, trINi palyopamAni pUrva koTipRthaktvAmyadhikAni saptavAn pUrva koTyAyuH samanviteSUtpadya aSTamaM vAramekAntasuSamAyAM bharataiva'tayo stripalyopamasthitiSu samutpadyamAnasya bhavatIti jnyaatvym| dharmacaraNaM pratItya jaghanyenaikaM samayaM sarvaviratipariNAmasyaika sAmayikasyApi saMbha* vAtU, utkarSato dezonA pUrvakoTiH samagra caraNa kAlasyApi etAvata eva bhAvAditi / bharataira . vatakarma bhUmikamanuSya puruSasyApi bharatairavata kSetraM pratotya jaghanyenAntamurhatam utkarSata strINi palyopamAni dezo napUrvako TyabhyadhikAni / tAni ca pUrvakoTyAyu samanvitasya videDapuruSasya 1 { J 1 1 1 14 11 ho jAtA hai, cAritra dharma kI -R . jaghanya se eka antarmuhUrtta taka aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka rahU sakatA hai itanA avasthAna kAla isakA isa kAraNa se ho makatA hai ki yaha sAtavAra to pUrvakoTi kI AyuvAle manuSya puruSoM meM utpanna hokara AThaveM bhava meM yaha ekAMta suSamA kAla bhArata kSetra ke tIna palyopamakI utkRSTa sthitivAle manuSya puruSoM meM utpanna pratipatti kI apekSA lekara isakA avasthAna kAla kama se kama eka samaya kA hai--kyoMki kama se kama eka samaya taka bhI sarvavirati rUpa cAritra pariNAma isake ho sakatA hai - aura adhika se adhika isake sarvavirati rUpa cAritra pariNAma dezona pUrvakoTi taka ho sakatA hai- kyoMki sarvavirati kA kAla itanA hI hai bharata evaM airavata karmabhUmika manuSya puruSa kA bhI avasthAna kAla bharata aura airavata kSetra kI apekSA lekara jaghanya se eka antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai / itanA yaha kAla pUrvakoTi Ayu yukta videha kSetra kA puruSa jo bharatAdimeM saMhRta hokara thI eka atarmuhUta sudhI ane utkRSTathI pUrva kaTi pRtha adhika traNa palyApama sudhI rahI zake che ATalA avasthAna kALa tenA e kAraNe thai zake che ke--A sAtavAra sudhI pUrva kATinA AyuSya vALA manuSya puruSAmAM utpanna thaIne AThamA bhavamAM A ekAnta suSamA kALamAM bharata athavA airavata kSetranA traNa palyApamanI utkRSTa sthitivALA manuSya purUSomAM utpanna thai jAya che. cAritra dharmanI pratipattInI apekSAthI teneA avasthAna kALa AchAmAM ochA eka samayaneA che. kemake ochAmAM ochA eka samaya sudhI paNa sarvaviratirUpa cAritra piraNAma tene thai zake che. ane vadhAremAM vadhAre viratirUpa cAritra pariNAma dezana pU`kATi sudhI tene thaI zake che kemake - sarva viratinA kALa eTalA ja che. bharata ane airavata, kabhUmika manuSya puruSanA avasthAna kALapaNa bharata, aravata kSetranI apekSA jAnyathI eka a tamuhU nA che ane utkRSTathI dezeAna pUrva kATi adhika traNu palyApamanA che ATale A kALa pUrva kATi AyuSya vALA videha kSetranA puruSA je bharata vigeremAM saharaNa karIne pharI lAvavAmA Ave 61 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamane nAdaH manyAnItasya bharatAdi vAmayogAd bhAratIyo'yamiti bharatAdi pravRttavyapadezasya bhavAyu:eka kAnapamAprAme samunpannasya jAtavyAni / dharmacaraNaM pratIya jaghanyenaika samayam ina dezonA koTiriti / etasya dvayasyApi pUrvavadeva bhAvanA kartavyA / pUrvavidehAparaviderakarmam meka manuSyaputpasya kSetrAzrayaNena jaghanyato'ntarmuhartam utkarpataH pUrvakoTipRtha yA vayAne bhavati, tapta vAraM vAraM tava saptavArAnutpattimadhikRtya bhAvanIyam , yata stata madanyaM gayannaM yonyantare vA tasya saMkramo bhavati / dharmacaraNa pratItya jaghanyeneka samayasutI dezonA pUrvakoTigvasthAnana / tathA sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyapuruSasya tadbhAva para yajato jamAtI ya nyanyeneka panyopamaM palyopamAsaMsyeyabhAgahInam / utkarpata strINi duna lAyA nAya, dada bharanAdi meM nivAma kiyA isaliye yaha bhAratIya hai aise vyapadeza vAlA hotA, vaha apane bhavAMvandhI Ayu ke kSaya hone para pakAMta supamA kAlake prAraMbha meM utpanna ho jAtA hai, usako mokSA se jAnanA cAhiye / cAritra dharma kI apekSA lekara inakA avasthAna kA japanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se dezona pUrva koTi kA hai| ina jaghanya paura DaTa donoM kI bhAvanA pahale jaimo hA kara lenI cAhiye / pUrva videha aura apara videha ha bhUmima manuSya puruSa kA kSetra kI apekSA lekara avasthAna kAla jaghanya se eka antarmuhUrta mora se pUrva koTi pRthakva hai yaha avasthAna kAla puna. punaH vahI sAtavAra upanna hone kAraNa jAna lenA cAhie kyoMki yahA se nikalane ke pazcAt avazya manA mana' yonyantara meM kama ho jAyegA / cAritradharma kI apekSA lekara inakA yAna phAla japanya se eka mamaya kA aura utkRSTa se dezona pUrvaka TikA hai / tathA sAmAnya makSAmika gadya puruSa kA ga kI apekSA lekara bhavasthAna vAla jaghanya se palyopama che batadima nivAsa karyo mATe te bhAratIya che. evA vyapadeza vALa hoya che. te che. jenA 1 baMdhI huMya kAma thAya tyAre ekAnta mAM kALanA prAraMbhamAM utpanna ' che ne pelI samajavuM. cAritra dharmanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanya :* mane che. ane uddeza dena pUrva Tine che. A jaghanya ane uddaSTa banenI je pApanI jema karI vidaDa ane apara vide, karmabhUmi ja manuSya puruSane ava* : 2 nI nAma thI eka baMnamuM che ane utkRSTathI pUrva koTi pRthata mA, amIna , karI karIne ja mAnavAra utpanna thavAnA kAraNuthI samajavA che kema ke, nItina pachI gatimAM athavA bIjI penimAM saMkrama thaI jAya ka -- ' jamara 18 varSa che. ga idharmanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanya . .. 5. sAna TinA . tayA sAmAnya dazata bha. numAna195: rAmanI gAyI nyathA 5zyAmanA mana bhyA Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati06 puruSasthityAdinirUpaNam 483 panyopamAni yAvadavasthAnam / saMharaNaM pratItya tu jaghanyenAntarmuhUrtam taccAntamuhUrtAyu:zeSasyA karmabhUmiSu saMhRtasya bhavatIti jJAtavyam / utkarSata strINi palyopamANi dezonayA pUrvakoTyAsbhyadhikAni / tAni ca dezonapUrvakoTyAyuHsamanvitasya uttarakurvAdau sahRtasya tatraiva mRtvA samutpannasya bhavantIti jJAtavyam , pUrvakoTyA dezonatA ca garbhakAlikanyUnatvavazAt garbhasthitasya saMharaNapratiSedhAditi // . . haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyapuruSasya janmAzrayaNena jadhanyena panyopamAsaMkhyeyabhAganyUna palyopamam utkarSataH paripUrNa palyopamaM yAvadavasthAnam / ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama taka kA hai, aura utkRSTa se tIna palyopama taka kA hai, saharaNa kI apekSA lekara isakA avasthAnakAla jaghanya se eka antarmuhUrta taka kA aura utkRSTa se dezona pUrva koTi se adhika tIna palyopama taka kA hai yahAM jo jaghanya se antarmuhUrta kA samaya kahA gayA hai vaha antarmuhUrta Ayu jisakI zeSa hai aura jisakA akarma bhUmi meM saMharaNa ho gayA hai aise jovakI apekSA se kahA gayA hai. tathA utkRSTa jo samaya kahA gayA haiM vaha dezona pUrva koTi kI mAyuvAlA jIva nisakA uttara kuru AdimeM saMharaNa huA haiM aura vahIM marakara vahIM utpanna huA hai usakI apekSA se kahA gayA hai| pUrvakoTi meM jo dezonatA kahI gaI hai vaha garbhakAla kI nyUnatA ko lekara kahI hai kyoMki garbhakAla meM saMharaNa hone kA pratiSedha kiyA gayA hai anyathA dezonatA na kaha kara pUrI pUrva koTi kahI jAtI, haimavata aura hairaNyavata akarmabhUmi ke manuSya puruSa kA avasthAna kAla janma kI apekSA se kama se kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka tamA bhAgathIhIna eka palyopamane che ane utkRSTathI traNa popama sudhIno che. saMharaNanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtamuhUrta sudhI ane utkRSTanI dezonapUrva keTithI vadhAre traNa pApamano che ahiMyAM jaghanyathI je eka aMtarmuhUrtano samaya kahyo che, te jenuM AyuSya aMtarmuhUrta bAkI hoya ane jenu saharaNa akarmabhUmimAM thayuM hoya evA chavanI apekSAthI kahela che. tathA utkRSTa je samaya kahyo che te dezanA pUrvakeTinA AyuSya vALA jIva ke jenuM saMhara uttarakuru vigeremAM thayuM hoya ane tyAM ja utpanna thayA hoya teonI apekSAthI kahela che. pUrvakeTimAM je dezanapaNuM kahyuM che. te garbhakALanI nyUnatAne laIne kahela che. kemake garbhakALamAM saMharaNa thavAne pratibaMdha kahyo che nahitara dezona paNuM na kahIne pUrva pUrvakeTI kahevAmAM Avata haimavata ane eraNyavata akarmabhUminA manuSya puruSane avasthAna kALa janmanI apekSAthI ochAmAM ochA 55manA asa khyAtamAM bhAgathI hIna eka palyopamano Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAbhigamasUtre ana saMs trIya anyato'nnamuharnamukarpeNa dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikaM palyopamaM yAvadavasvAnaM bhavatIti ! bhAvanA prAgeva svayaM kartavyA / harivarparamyakavarpAkarmabhUmi ka manuSya puruSasya nIyanaghato he patyopame pacyopamasyAsaMkhyeye bhAganyUne, utkarpataH paripUrNe seyopameyatA, tatraitAvata AyuSa saMgavAt / saMharaNaM pratItya naghanyato'ntemInA haraNAsavAna urpato dezonyA pUrvakoTya'bhyadhike dve patyopame bhAvanA pUvi devatra kurvakarmabhUmikamanupyapuruSasya kSetraM pratItya jaghanyataH paramAkhyeyabhAganyUnAni zroNi panyopamAni / utkarSataH paripUrNAni trINi palyopamAni 45 w Andh pamyopama kA hai aura umra meM paripUrNa eka panyopasa kA hai, maharaNa kI apekSA lekara isakI svamjana phATa jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika eka pokA hai yahA bhAvanA pahale jaisI karalenI cAhie / harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarmabhUmi ke manuSya puruSa kA avasthAna kAla janma kI apekSA lekara jaghanya meM to palyopana ke sAtaveM bhAga meM nyUna do patyopama taka kA hai aura utkRSTa se pUre do palyopama kA hai / java aura hameM vahA itane hI bAyu kA saMbhava hai, saMharaNa kI apekSA isakA avasthAna kAla jaganya se eka annaharta kA hai kyoMki jisakI Ayu eka antarmuhUrtta se nyUna-kama-hoti hai aise jIva saMharaNa nahIM hotA hai, aura utkRSTa se isakA avasthAMna dezona pUrvakoTi apha do pasyopama taka kA hai| bhAvanA pahale jaisI hI hogI / devara aura isku rUpa akarma bhUmika manuSya puruSa kI avasthAna kola kSetra kI jaya meM to panyopama ke asaMkhyAtaye bhAga hona tIna patyopama kA apekSA he 1 che. ane kukuTathI dharA eka pUrvyApamanA che. haraNunI apekSAthI tene avasthAne kALa janmathI nA eka matanuMta che ane utkRSTI dezona pUrva kaeNTi adhika eka palyApamanA ke cAM tenI samajaNa paDelA pramAthuM ja samajI levI. viSaeN ane ramyaka varSe kaMpa kyUma bhUminA manuSya purUSone aradhAna kALajanmanI apekSAthI jaghanyathI tA palyeApamanA paMcAtamAM bAMdhI ne be pacyApama sudhInI che. ane utkRSTathI purA e patyeApamanA che nya ane maryA tyAM ATalAja AyuSyanA saMbhava che. sarajInI apekSAthI tenA 16nuM : panthI eka tamane che. kemake -jenu AyuSya eka aMtarmuhUtathI na ma ya che. va chanuM sabavuM catu nathI, ane utkRSTathI tenA avasthAna mana ke dhika e pApama sudhIne che. tenI samaja pahelA kazA pramANe ane narakurU 5 kama bhUminA manuSa puruSane vyavasthAna kALa kSetranI ke japanthI pacepamanAM asAtamA bhAgyathI hIna ochA traNu patyeApamanA che A Avo Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdi nirUpaNam 485 saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUtamutkarSatastrINi palyopamAni dezonapUrvakoTyA'bhyaghikAni / antaradvIpakamanuSyapuraSasya janma pratItya dezonaM palyopamAsaMkhyeyabhAgamutkarSataH paripUrNa palyopamAsaMkhyeyabhAgam saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSataH pUrvakoTyabhyadhikapalyopamAsaMkhyeyabhAga yAvadavasthAnamiti / 'devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva sanvaTThasiddhagANaM' devAnA tu yA pUrva sthiti kathitA sairva sasthiti. kAya sthitirapi vaktavyeti / kiyatparyanta mityAha-yAvatsarvArthasiddhakAnAm-sarvArthasiddhadevapuraSaparyantamityarthaH, atra yAvatpadena-bhavana, pati-vAnavyantara-jyotiSka-vaimAnika saudharmAdito'parAjitavimAnagatadevapuruSANAM grahaNa bhavatIti / nanu kAyasthitisvanekabhavabhAvAzritA sA kathamekasmin bhave bhavatIti cedatrocyate devapurupo hai aura utkRSTa se isakA avesthAna kAla pUre tIna palyopameM kA hai. saMharaNa kI apekSA isakA avasthAna kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai antara dvIpaja manuSya puruSa kA avasthAna kAla janma kI apekSA lekara deza se nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka kA hai aura utkRSTa se isakA avasthAna kAla paripUrNa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAMga taka kA hai| saharaNaM kI apekSA lekara isakA avasthAna kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA haiM / " devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva samvaTThasiddhagANaM " bhavanapati devapuruSoM se lekara sarvArthamiddha devapuruSa paryanta devo kI jo pahile bhavasthiti kahI gaI haiM vahI kAyasthiti hai aisA jAnanA cAhiye, zaMkA-kAyasthiti to aneka bhavoke Azrita hotI hai-- phira vaha yahAM eka bhava meM kaise ho sakatI hai / ane utkRSTathI tene avasthAne kALa pUrAM traNa palyopamane che. siMheraNanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUrtane che ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTi adhika traNa pimapano che aMtaraDhIpaja manuSya purUSane avasthAna kALa janmanI apekSAthI dezathI nyUna palyopamanA asa khyAtamA bhega sudhI che ane utkRSTathI tene avasthAna kALa pUrA palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI che saMharaNanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrva koTi adhika palyopamanA asaM. dhyAtabhA mAganI cha, 'devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva savvakRsiMddhagANa" bhavanapatideva purUSothI laIne sarvArtha siddha devapuruSa sudhI pahelAM devenI je bhavasthiti "kahI che eja pramANe kAyasthiti paNa che tema samajavuM * zaMkA-kAsthiti te aneka bhavanA Azrita hoya che, te pachI te ahiyAM eka bhava mAM kevI rIte thaI zake che ? Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasa deva puruSatvAparityAgena kiyantaM kAlaM, yAvannirantara bhavatItyevAtra vivakSitama , tatra devadhyutvA AnantaryeNa bhUyo devo na bhavati ataH 'devANaM jacceva ThiI sacceva saciTTaNA bhANiyabA' ityatidezaH kRta iti |suu09|| tadeva puruSANAM nairantaryeNAvasthAnaM kathitaM samprati tepAmantaramAha 'purimassa NaM' ityAdi mUlam- purisassa Na bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtara hoDa? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM vaNassai kaalo| tirikavajoNiya puri sANaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vaNasmai kAlo / evaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisANaM / maNussapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ? khettaM paDDucca jahanneNaM ato muhattaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM aNaMtAo ussappiNI ossappiNIo jAva avaTapoggalapariyaha desUrNa / kammabhUmiyANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesa jahitthINa jAva aMtaradIvagANaM devapurisANaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo / bhavaNavAsidevapurisANaM tAva jAva sahassAro jahanneNaM ato muhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo| ANayadevapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ? jahanneNaM vAsapuhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo, evaM jAva gevejjadevapurisassa vi / aNuttovavAiya devapurisassa jahanneNaM vAsapuhattaM ukkoseNaM saMkhejjAiM sAgarovamAI sAiregAI // 10 // uttara-"deva puruSa devapuruSa rUpa se nirantara kitane kAla taka hotA rahatA haiyahI bAta to kAyasthiti meM vivakSita hai-so deva cyava kara phira deva to hotA nahI hai, isI lie yahAM atideza se aisA kahA gayA hai ki "devANaM jA ThiI sA ceva saMciTaNA bhANi 'yabvA" ki devoM kI jo bhavasthiti hai vahA~ kAyasthiti hai| sUtra / / 9 / / uttara- devapuruSa devapurUSa paNAthI satata keTalA kALa sudhI thatA rahe che ? eja vAta kAyasthitimAM vivakSita che kemake-deva ravIne pAchA deva te banatA nathI. tethIja ahiMyAM bhatizathI tabha uvAmA mAveza cha -devANaM jA ThiI sA ceva saMciThaNA bhANiyavvA" tenI je bhavasthiti che eja kAyasthiti che tema samajavuM. sU. 9 - Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAla nirUpaNam 487 ruvuuuuuuuuuuuuu chAyA puruSasya khalu bhadanta! kiyantaM kAlamantaraM bhavati? gautama! jaghanyena eka samaya mutkarSeNa vanaspatikAlaH / tiryagyonikapuruSANAM jaghanyena antarmuhUrtam utkarSaNa vanaspatikAlaH / evaM yAvat khecaratiryagyonikapuruSANAm / manuSyapuruSANAM bhadanta ! kiyanta kAla mantara bhavati? gautama / kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrta mutkarpaNa vanaspatikAlaH / dharmacaraNaM pratItya jaghanyena eka samayam, utkarSaNAnanta kAlam anantA utsapiNyavasapiNyo yAvadapArddhapudgalaparAvarta dezonam / karmabhUmikAnAM yAvad videho yAvad dharmacaraNe ekaH samayaH, zeSa yathA strINAM yAvadantaradvIpakAnAm / devapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUte mutkarSeNa vanaspati kAlaH / bhavanavAsidevapuruSANAM tAvad yAvat sahasAraH, jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa vanaspatikAla / AnatadevapuruSANAM bhadanta ! kiyanta kAlamantara bhavati ? gautama ! jaghanyena varSapRthaktva mutkarSeNa vanaspatikAlaH / evaM yAvad aveyakadevapuruSasyApi / anuttaropapAtikadevapuruSasya jaghanyena varSapRthakatvam utkarSaNa saMkhyeyAni sAgaropamANi sAtirekANi ||suu0|| TIkA-'purisassa gaM bhaMte' puruSasya khala bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati-kAlato'ntaraM kiyacciraM-kiyaccirakAlikaM bhavati puruSaH puruSatvAt paribhraSTaH san punaH kiyatA kAlena puruSatvamavApnotIti prazna , bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNa 'ekkaM samaya' jaghanyenaikaM samayam samayamAtra vyavadhAnaM bhavatItyartha. / isa prakAra puruSoM kA nairantarya rUpa se avasthAna kahakara aba sUtrakAra unakA antara kahate haiM- "purisassa NaM bhaMte ! ityAdi / sUtra // 9 // . TIkArtha- gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! eka puruSa puruSatva kA parityAga karake phira vaha puruSatva ko prApta kare aisA antara kitane kAla kA hotA hai / uttara meM prabhu kahate haiM--'goyamA ! jahanneNaM ekka samaya ukkoseNaM vaNassai kAlo" he gautama ! puruSa ___ apane puruSatva ko parityAga karake kama se kama phira vaha use eka samaya ke bAda prApta A rIte satata rIte purUSanA avasthAna kALanuM kathana karIne huM sUtrakAra teonA mata2 anu 4thana 42 che "purisassa Na bhate !" tyAha. 1 TIkArca-gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-he bhagavana! eka puruSane, puruSa paNAnA tyAga karIne pAchA purUSayaNane prApta karavAmAM keTalA kALanuM aMtara hoya che ? mA prazna uttaramA prabhu he che hai-"goyamA / jahaNNeNaM pakkaM samayaM unakoseNaM vaNassaha kAlo" gautama ! 535 potAnA 3154AnA tyA zena zrI 535 54Ana prApta Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre tathAhi-yadA khalu kazcitpuruSaH upazamazreNI prApta upazAnte puruSavede samayameka jIvitvA tadanantaraM mriyate tadA masau niyamato devapuruSeSu samutpadyate iti samayamekamantaraM puruSatvasya bhava-, tIti / 'ukkoseNa vaNassai kAlo' utkarpaNa vanaspatikAlaH vanaspatikAlaparyantaM purupatvasyAntaraM bhavatIti / vanaspati kAlazcetthaM paThanIya stathAhi-'aNatAo ussappiNIosappi.. NIo kAlao khettao aNatA logA asaMkhejjA poggalaparAyaTTA te NaM puggalaparAyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' anantA utmarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'nantA lokAH asaMkhyeyabhAgaH, asaMbhAgaparimitAH pudgalaparAvartA itibhAvaH / uktakrameNa sAmAnyataH puruSatva kara letA hai aura utkRSTa se jitanA vanaspati kA kAla kahA hai usake bAda vaha use punaH prApta kara letA hai, isa kathana kA tAtparya aisA hai ki jaba koI puruSa upazama zreNi para ArUda hotA hai, to puruSa veda ke upazAnta hojAne para vaha vahAM kama se kama eka samaya taka jIvita rahakara-arthAt upazamazreNi meM vartamAna rahakara bAdameM jaba usakA vahAM maraNa ho jAtA hai to niyama se yaha devagati meM nAkara utpanna hotA hai isa prakAra upazAnta hue puruSa veda ko punaH punaH prApta karane meM kama se kama eka samaya kA antara hotA hai aura utkRSTa se jo antara vanaspati kAla pramANa kahA gayA hai- usakA tAtparya aisA hai ki isameM "aNaMtAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalaparAyaTA, te NaM puggalaparAyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo" isake kAla se ananta utsarpiNiyAM samApta ho jAtI hai, kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte hai asaMkhyAta pudgala parAvarta ho jAte haiM aura ye asaMkhyAta pudgala parAvata AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa karavAmAM ochAmAM ochA eka samaya pachI prApta karI che ane vadhAremAM vadhAre vanaspati ne eTale koNa kahyo che, teTalA kALa pachI te tene pharI prApta karI le che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-jyAre ke purUSa upazama zreNI para ArUDha thAya che, te purUSa vedanuM upazAMta thaI javAthI te tyAM ochAmAM ochA eka samaya sudhI jIvatA rahIne arthAta upa ma zreNImAM vartamAna rahIne te pachI tenuM tyAM maraNa thaI jAya che, te niyamanI te devagatimAM utpanna thAya che. A rIte upazAMta thayela purUSadane pharIthI prApta karavAmAM ochAmAM ochuM eka samayanuM aMtara hoya che ane utkRSTathI vanaspati kALa pramANanuM je ta2 4thuche, te tAtyaya ye cha hai-'aNaMtAo ussappiNIosappiNIo kAlo, khettao, aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalaparAyaTTA, te Na puggalaparAyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo" tanI thI sanata utspiye| mana mana ta m5spiye| samApta thaI jAya che. asaMkhyAta pugala parAvarta thaI jAya che ane A asa khyAta pudgalaparAvata AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAga rUpa hoya che. A rIte sAmAnya paNuthI purUSatvanuM Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAntarakAlanirUpaNam 489 syAntaraM pradarzya samprati - tiryak puruSaviSayaka puruSasyAntaramAha - 'tirikkhajoNiya' ityAdi, 'tirikkhajoNiyapurisANaM jahanneNaM aMto muhuttaM' tiryagyonikapuruSANAM purupatvasyAntaraM jaghanyenAntamuhUrtamAtraM bhavati etAvat kAlasthitikamanuSyAdibhavena / vyavadhAnAt 'ukkoseNaM arta kAlo' utkarSeNa vanaspatikA loDasaMkhyeyapudralaparAvartAkhyaH tAvatA kAlena muktacabhAve niyamata puruSatvabhAvAt ' evaM jAva khahayara tirikkhajoNiyapurisANaM' evaM sAmAnyataH tiryag puruSANAM yathA puruSatvasyAntaraM kathitaM tenaiva rUpeNa vizeSavicAre yAvatpadena jalacarapuruSANA tathA khecara tiryakpuruSANAmapi puruSatvasyAntaraM pratyekaM jaghanyotkarSAbhyAM kathitaM tadeva sarvamihApi jJAtavyamiti // samprati manuSyapuruSatva viSayakAntarapratipAdanArthama 'ha- 'maNussa' ityAdi, 'maNuhote haiN| isa prakAra sAmAnya rUpa se puruSatva kA antara prakaTa kara aba sUtrakAra vizeSa rUpase tiryak puruSa viSayaka puruSatva kA antara prakaTa karane ke lie atideza dvArA isa sambandha meM kahate haiM- " tirikkhajoNiyapurisANaM jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" tiryagyonika puruSoM ke puruSatva kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA par3atA haiM aura utkRSTa se vanaspati ke kAla ke pramANa ananta kAla kA par3atA hai aura vanaspati kAla asaMkhyAta pugdala parAvarta rUpa hotA hai / 'evaM jAva khahayara tirikkhajoNiyapurisANa" jaise antara kathana sAmAnya se tiryak puruSo ke puruSatva kA kahA gayA hai usI prakAra vizeSarUpa se jalacara sthalacara, aura khecara ina puruSoM ke puruSatva kA bhI antara kaha lenA cAhie, isa tiryak trI prakaraNa meM jo antara jaghanya aura utkRSTa se kahA gayA hai vahI saba yahA para bhI jAnanA cAhiye / T I 1 " aba sUtrakAra manuSya puruSatva viSayaka antara samajhAne ke liye kahate haiM- ima meM gautamane prabhu se aimA pUchA hai- " maNussapurisANaM bhate / kevaiyaM kAlaM ataraM hoI" he maMtara khatAvIne have sUtrakAra vizeSa prakArathI tikpurUSa saMbaMdhI purUSa paNAnu aMtara tavA bhATe mA saMghamA atideza dvArA che- 'tirikkhajoyipurisANaM aMtomuhupta ukkoseNaM vaNassahakAlo" tiryagyoniGa 3Sa pAnu tara dhanyathI ! 'tarmuhUrta' hAya che, ane utkRSTathI vanaspatinA kALa pramANanu eTale ke anaMta kALanu aMtara paDe che. yA vanaspatinA Aja asabhyAt yugasa parAvarta 35 hoya che evaM nAva khahayara. tirikkhajoNiya purisANaM" ? amAthe sAmAnya paNAthI tirya: yuruSAMtarache, eja pramANe vizeSa jalacara-sthalacara-ane khecara purUSonA purUSa paNAnuM aMtara paNa samajI levu' arthAt titlR strI prakaraNamAM je atara jaghanyathI ane utkRSTathI kahevAmAM mANyu' che, eja saghaLuM kathana ahiMyAM paNa samajavuM. have sUtrakAra manuSya paNuA saMbadhI aMtara samajAvavA mATe kathana kare che--temAM gautama svAbhIme asune yevu pUchayu che -- "maNussapurisANaM bhaMte ! kevaithaM kAlaM ataraM hoI" .'' 62 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' jIvAbhigamasUtre stapurisANaM bhaMte' manuSyapuruSANAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati manuSyapuruSo manuSyapuruSatvAt paribhraSTaH san punaH kiyatA kAlena manuSyapuruSatvamavApnotIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya-kSetrAzrayaNena jaghanyato'ntamuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaparyantaM kSetrAzrayaNenotkarSano manuSyapuruSatvasyAntara bhavatItyarthaH / 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNaM caraNadharma pratItya-caraNadharmAzrayaNena 'jahanneNaM ekkaM samaya' jaghanyenaika samayam nadhanyataH samayaikamAtrasyAntaraM bhavatItyartha', yadA kazcinmanuSyapuruSa upazamazreNiM gata upazAnte puruSavede samayamekaM jIvitvA tadanantaraM mriyate tadA'sau niyamato devapuruSeSu samutpadyate iti bhavati ... samayamekamantaraM manuSyapuruSatvasyeti bhAvaH / 'ukkoseNaM aNataM kAlaM' utkarpaNAnantaM kAlam. tadevAha-'aNatAo ussappiNIosappiNIo' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH bhadanta / manuSya puruSoM ko manuSya puruSatva se parityakta ho jAne para punaH usakI prAptikarane meM kitane kAla kA antara hotA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM---"goyamA ! khetraM paDucca jahaNNeNaM atomuhuttamaMtaraM" kSetra kI apekSA karake inheM manuSya puruSatva prApta karane meM kama se kama eka antarmuhUrta kA antara par3atA hai aura jyAdA se jyAdA vanaspati kAla pramANa ananta kAla kA antara par3atA hai "dhammacaraNa paDucca jahanneNaM ekkaM samaya ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM" cAritra dharma kI apekSA karake inheM punaH manuSya puruSatvaprApta karane meM kama se kama eka samaya kA aura adhika se adhika anantakAlakA anantara par3atA hai| koI manuSya puruSa jaba upazama zreNi ko prApta hokara puruSa veda ke upazAnta hone se kama se kama eka samaya taka vahAM jIvita rahatA hai, aura usake bAda marakara vaha niyama se deva puruSoM meM utpanna ho jAtA hai / to isa apekSA yahAM jaghanya se antara eka samaya kA AtA hai aura utkRSTa. he bhadanta ! manuSya purUSane manuSya purUSa paNAthI chUTi javA pachI pharIthI te manuSya purUSa paNAnI prApti karavAnAM keTalA kALanu aMtara hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama pAbhAna 4 cha -"goyamA khettaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhuttamaMtara" kSetranI apekSAthI tene manuSya paNAne prApta karavAmAM ochAmAM ochA eka atarmuhUrta nuM aMtara hoya che ane padhAremA dhAre vanaspati pramANu sanata numata2 54 cha "dhammacaraNaM pahuccha jahaNNeNaM ekkaM samaya unakoseNa aNata kAlaM" yAtri dharmanI apekSAthI tabhana thI manuSya purUSa paNu prApta karavAmAM ochAmAM ochuM eka samayanuM ane vadhAremAM vadhAre anaMta kALanu aMtara paDe che ke I manuSya puruSa jyAre upazama zreNIne prApta karIne purUSa vedanA upazAMta thayA pachI ochAmAM ochA eka samaya sudhI tyAM jIvatA rahe che ane te pachI marIne te 'niyamathI deva purUSomAM utpanna thaI jAya che. te A apekSAe ahiyAM jaghanya thI eka samayanuM aMtara Ave che. ane utkRSTathI anaMtakALanuM Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAntarakAlanirUpaNam 491 jAva avaha poggalapariyamu desUrNa' yAvadapArddhapudgalaparAvarta dezonam, yAvatpadena'kAlo khettao aNaMtA logA' kAlataH kSetrato'nantA lokAH, etadantasya grahaNaM bhavatI ti sAmAnyato manuSyapuruSatvasyAntaramiti / 'kammabhUmigANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesaM jahitthINaM jAva aMtaradIvagANaM' karmabhUmikAnAM manuSyapuruSANAM yAvad videho yAvad dharmacaraNe ekaH samayaH zeSaM yathA strINAm yAvadantaradvIpakAnAm, prathamayAvatpadena bharatairavatapUrvAparavidehakSetrapayantasakalakarmabhUmikamanuSyapuruSANAM saMgrahaH tathA-dvitIyayAvatpadena akarmabhUmikAnAM haimavatAdantaradvIpaparyantAnAM saMgraho bhavati, tathAca karmabhUmikamanuSyapuruSANAmakarmabhUmikamanuSyapuruSANAM ca sarveSAM yathA manuSyastrINAM karmabhUmikAkarmabhUmikAnAmantaraM kathitaM tathaiva atrApi jJAtavyam / tathAhi--sAmAnyato manuSyasya kSetramAzritya jaghanyato'ntarmuhUrtamantaraM bhavati, tacca se jo antara ananta kAla taka kA honA kahA gayA hai vaha isameM "aNatAo ussa ppiNIosappiNIo jAva avaDDha poggalapariyaTuM dekhaNaM" kAla se ananta utsarpiNiyAM avasa piNiyAM ho jAtI hai yAvat kSetra se-ananta loga ho jAte haiM vaha dezona argha pudgala parAvarta hotA hai" isa abhiprAya se kahA gayA hai "kammabhUmigANa jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesaM jahitthINaM jAva aMtaradIvagANaM" yahAM prathama yAvatpada 'se bharata airavata pUrvAvadeha aparavideha samasta karmabhUmika puruSoM kA aura dvitIya yAvatpada se akarmabhUmika haimavata hairaNyavata varSa ramyaka varSa devakurU uttarakurU manuSya puruSoM kA grahaNa huA hai isa prakAra karmabhUmike manuSya puruSoM ke puruSatva kA antara apanI 2 striyoM ke prakaraNa meM jaisAra antara kahA gayA hai vaisA 2 antara hai, . __- naise--sAmAnya manuSya puruSa kA antara kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta kA hotA bhAta sAnu 24AmA mAvyu cha, mAmA "aNaMtAmo uslappiNIosappiNIo jApa avaDDhapoggalapariyaDha desUrNa" yA manAta sakiyo bhane masapiNIya! jaya che. yAvata kSetrathI anaMta loka thaI jAya che. te dezanA ardha pudagala parAvartana thAya che e bhAbhaprAyathA yuche. "kammabhUmigANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sersa jahitthINaM jAva aMtaradIvagANaM' mahiyAM paDasA yAva54thI. sarata bharavata, puuvidauM, apara videhanA saghaLA karmabhUmija purUSo ane bIjA yAvatpadathI akamabhUmi ja hemavata haimaNyavata varSa, ramyaka varSa, devarU, uttarakurUnA manuSya puruSa grahaNa karAyA che. A rIte karmabhUminA manuSya puruSonA puruSapaNAnuM ane akarmabhUminA manuSya 3thInA puruSapaNAnuM aMtara pitapotAnI strinA prakaraNamAM je je pramANenuM mAta2 / 46vAmI mAvasa cha. tata prArathI samale sama-sAmAnya bhagukhya puruSanuM aMtara kSetranI apekSAthI jaghanyathI aMtamuhUrtanuM hoya che. te Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jIvAbhigamasUtre prAgavat / utkarpato'nantaM kAlaM vanaspatikAlaH / cAritradharmamAzritya jaghanyata eka samayam , yatazcaraNapariNAmAtparibhraSTasya samayAnantaraM kasyacit purupasya bhUyo'pi cAritrapratipattiH saMbhavati / utkarpato dezonamapAIpudgalaparAta yAvadantaraM bhavati / eva vizepacintAyAM karmabhUmikamaratairavatapUrva videhAparavidehamanuSyapurupasya janma cAritradharma cetidvayamapi mAzritya pratyekaM pUrvavadeva kramazaH jaghanyotkRSTAbhyAmekaM samayaM dezonApApudgalaparAvata yAvadantaraM bhavati / sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyapuruSasya janmAzrayaNena jaghanyato'ntaramantamuhartAbhyaghikAni dazavarSasahasrANi yataH-akarmabhUmikamanuSyapurupatvAvasthAyAM mRtasya jaghanyasthitikadevepUtpAdo bhavati, tato'pi cyutvA sa karmabhUmipu strItvena puruSatvena votpadyate, hai, kaise hotA hai vaha pUrvavat samajha lenA cAhiye / utkarSa se ananta kAla kA vanaspatikAla paryanta antara hotA hai| cAritra dharma kI apekSA jaghanya se eka samaya kA mantara hotA hai kyoMki cAritra pariNAma se bhraSTa hote hue kisI purupako eka samaya ke bAda phira cAritra prApti kI sabhAvanA hotI hai utkarSa se eka dezanyUna maIpudgala parAvarta paryata kA antara hotA hai / isI prakAra vizeSarUpa se vicAraNAmeM karmabhUmika bharata airavata pUrvavideha manuSya purupa kA mantara janma aura cAritra ina donoM kI apekSA pratyeka kA pahale ke anusAra kama se kama jaghanya aura utkRSTa ko lekara eka samaya kA tathA dezona apAddhaM pudgalaparAvarta kAla taka kA hotA hai / sAmAnya akarmabhUmika manuSya puruSa kA janma kI apekSA jaghanya se antara antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa kA hotA hai, kyoMki akarma bhUmika manuSya puruSa kI avasthAmeM mare hue akarmabhUmika manuSya puruSa kA jaghanya sthitika devoM meM utpAda hove vahAM se phira cyavakara vaha karmabhUmiyo meM strIrUpa se athavA puruSa rUpa se utpanna ho nAtA hai, vahAM se phira marane para kisI kisI ko phira bhI akarmamika manuSya purupa rUpa kevI rIte thAya che ? te pahelA kahyA pramANe samajI levuM utkRSTathI anaMtakALanuM vanaspati kALa paryaMtanuM aMtara hoya che kemake-cAritra pariNAmathI bhraSTa thayelA keAI puruSane esamaya pachI cAritra prApti thavAnI saMbhAvanA hoya che utkRSTathI ekadezathI nyUna addha pudagala parAvarta paryantanuM aMtara hoya che e ja pramANe vizeSa prakAranI vicAmAM karmabhUmi bharata, aravata, pUrva videhanA manuSya puruSanuM aMtara janma ane cAritra A baMnenI apekSAthI darekanuM aMtara pahelA kahyA pramANe kramathI jaghanyathI ane utkRSTathI eka samayanuM taithA dezona aparAdha pudgala parAvarta kALa sudhInuM che. sAmAnya akarmabhUminA manuSya puruSanuM aMtara janmanI apekSAe jaghanyathI aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSanuM hoya che. kemake-akarmabhUminA manuSya purUSanI avasthAmAM marelAM akarmabhUmi ja manuSya puruSanI jaghanya sthiti vALA demAM utpatti thAya, ane pAchA tyAMthI cyavane te karmabhUmiyomAM strIpaNAthI athavA puruSa paNathI utpanna thaI jAya che. tyAMthI pAchA marIne keIkeInI pAchI karmabhUmika manuSya Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAlanirUpaNam 493 tato'pi mRtvA kasyacidapi akarmabhUmikatvena bhUyo'pi utpAdAd etAvatkAlamantaraM bhavati, devabhavAccyavanAnantaramakarma bhUmiSvavyavadhAnaM manuSyatvena tiryaksapiJcendriyatvena vA utpAdI saMbhavAdapAntarAle karmabhUmikeSu janma gRhItvA tato mRtvA akarma bhUmikeSUtpAdasya kathanaM kRtamiti / utkarSato vanaspatikAlamantaraM bhavati / 'saMharaNApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtamantaram, akarmabhUmitaH ' karmabhUmiSu' saMhRtyAnta muhUrttamAtrakAlAnantara saMharttu stathAvidhabuddhivaiparItyAdibhAvena bhUyastatraivAnyanasabhavAjjaghanyato'ntarmuhUrtakAla pratipAditam ' utkarSeNa vanaspatikAlaM 'yAvadantaraM bhavati, yata etAvatkAlAdanantaramakarma bhUmiputpattivat saMharaNamapi niyama' bhavati / evaM sAmAnyato'karmabhUmikamanuSya puruSavat vizeSacintAyAM haimavatairaNyavata harivarSa ramyakavarSadeva kurUttarakurvandvI parUpeSvakarma bhUmiSu jAtAnAM manuSyapuruSANAM janmataH saMharaNatazca, jaghanyata utkarSatazcAntaraM sAmAnyA karma bhUmikamanuSyapuruSANAmiva vaktavyamiti / se utpatti ho jAtA hai, isa apekSA se itane kAla kA antara kahA gayA hai kyoMki deva bhava se vyava kara sIdhA vinA vyavadhAna ke karmabhUmiyoM meM manuSyapane se athavA tiryak - saMjJipaJcendriyapane se utpatti nahIM ho sakatI hai isaliye bIca meM eka bhava karmabhUmiyo meM janma le karake phira vahA se marane para akarmabhUmiyoM meM utpanna hone kA kahA hai / utkarSa se vanaspati kAla kA antara hotA hai saharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta kA antara hotA hai kyoMki kisI puruSa kA koI deva vizeSa saMharaNa karake karmabhUmi meM le jAve phira atarmuhUrta 1 kAla ke bAda usakI buddhi meM parivartana hone se phira use akarmabhUmimeM lAkara rakha deve usa apekSA se jaghanya antara antarmuhUrta kA kahA hai / aura utkarSa se vanaspati kAla kA antara hotA hai kyoMki itane kAla ke bAda akarma bhUmi meM utpatti ke jaisA saMharaNa bhI niyama se hotA hai / isI prakAra sAmAnya akarma bhUmika manuSyaM puruSa ke jaise vizeSa jo haimavata airaNyavata harivarSa ramyakavarSa devakuru uttarakuru antara dvIpa ina akarma bhUmiyoM ke puruSa paNAthI utpatti thai jAya che A apekSAthI ATalA kALanu aMtara kahyu che kemake devabhavathI racavIne sIdhA vyavadhAna vinA akama bhUmiyAmAM manuSya paNAthI athavA ti sannI pa'ce. ndriya paNAthI utpattI thaI zakatI nathI tethI vacamAM ekabhava kama bhUmiyAmAM janma laI ne te pachI tyAthI maryo mAda akarma bhUmiyAmAM utpanna thavAnu kahyuM che. utkRSTathI vanaspati kALanuM aMtara hAya che. kemake--koI puruSane kaI deva vizeSa saharaNa karIne kabhUmimA lai javAmAM Ave ane te pachI aMtarmuhUta kALa pachI tenI buddhimAM parivartana thavAthI pAchA tene akama bhUmi mAM lAvIne rAkhI devAmAM Ave te apekSAthI jaghanya aMtara aMtarmuhUtanu kahyu che. ane utkRSTathI vanaspatikALanuM aMtara heAya che kemake--ATalA kALa pachI akama bhUmimAM upattinI mAphka saharaNu paNa niyamathI thAya che. eja pramANe eTale ke sAmAnya akarma bhUminA manuSya puruSanI nema vizeSa legI Daibhavata, meraeyavata, zvirSa, ramyamvarSa, hevaDDu, Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIvAbhigamasUtra saprabhedAnAM tiryamanuSyapuruSANAmantaramabhidhAya samprati devapuruSANAmantarapratipAdanArtha mAi - 'devapurisANaM' ityAdi,, 'devapurisANaM' devapuruSANAm, jahanneNaM aMto muhu' jaghanye nAntarmuhUrtamantaraM bhavati. devabhavAt ghyutvA garbhavyutkrAntikamanuSyapuruSeSu samutpadya paryApti samAptyanantaraM tathAviSAdhyavasAyamaraNena bhUyo'pi kasyApi devatvena, utpAdasaMbhavAditi / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' . utkarSeNa vataspatikAlaparyantamantaraM bhavatIti / 'bhavaNavAsidevapurisANaM tAva jAva sahassAro' bhavanavAsideva puruSANAM tAvat manuSya puruSoM kA antara janma kI tathA saMharaNa kA apekSA jaghanya aura utkRSTa se sAmAnya makarmabhUmika manuSya puruSoM ke samAna jAna lenA cAhiye / ___ isa prakAra se saprameda tiryaJca puruSo kA aura manuSya puruSoM kA antara kaha kara aba sUtrakAra deva puruSo kA antara pratipAdana karate haiM - "devapurisANaM" deva puruSoM kA ... antara "jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" deva puruSoM ko devapuruSatva se| chuTane para punaH usa deva puruSatva kI prApti jaghanya se eka antarmuharta ke bAda hotI hai aura utkRSTa se vanaspati kAla-ananta kAla-nikala jAne ke bAda hotI hai, yahAM jaghanya se no mantara eka antarmuharta kA kahA gayA hai-so usakA bhAva aisA hai ki koI deva devabhava se cyuta huA aura vaha garbhana manuSya puruSoM meM jAkara utpanna ho gayA bAda meM paryApti samApti ke manantara usakA maraNa ho gayA to vaha tathAvidha adhyavasAya vAle maraNa se phira bhI kisI deva kI paryAya se utpanna ho sakatA hai| "bhavanavAsi devapurisANaM tAva jAva sahassAro" bhavana vAsi deva puruSoM se lekara sahasrAra taka ke devapuruSoM kA yahAM yAvatpada se daza prakAra ke uttarakura aMtaradvIpa A akarmabhUminA manuSya purUSenuM aMtara janma tathA saMharaNanI apekSAthI jaghanya ane utkRSTa ema banne prakArathI sAmAnya akarmabhUmi ja manuSya purupinI jema samajI levuM. A rIte bheda pradeza sahita tiryaMca puruSonuM ane manuSya puruSanuM aMtara kahIne have sUtra42 va 3SonA mataratuM pratipAdana 42tA 4 cha-"devapurisANaM" heva 93SAnu mAtara "jahanneNa aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo" hevapuSAne hevapu355thI chUTayA pachI pharIthI te devapuruSapaNAnI prApti jaghanyathI eka aMtamuhUrta pachI thAya che ane utkRchathI vanaspatikALa eTaleke anaMtakALa vItI gayA pachI thAya che. ahIM jaghanyathI je eka aMtamuhUrtanuM aMtara kahyuM che, te tene bhAva e che ke--keI deva devabhavathI zruta thayA ane te garbhAja, manuSya purUSomAM utpanna thayA te tathAvidha adhyavasAya vALA maraNathI pAchA paNakoI devanI paryAyathI utpanna thaI zake che-- 'bhavanavAsi devapurisANa tAva jAca sahassAro" sapanavAsI devaY3SAthI, sAna sahasAra Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya dyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAlanirUpaNam 495 , 1 yAvatsahasrAraH yAvatpadena dazavidhibhavanavAsideva puruSAnantaM ramaSTa vidhavAnavyantarapaJcavidha jyotiSika- vaimAnikakalpoMpapanna saudharme - 1 zAna - 2 " sanatkumAra - 3 mAhendra - 4 brahmaToka - 5 lAntaka- 6 mahAzukradevapuruSANAM - 7 grahaNaM bhavatIti bhavanavAsidevapuruSAdAramya sahasrabAradevapuruSaparyantAnAmantaraM sAmAnyadevapuruSANAmiva jJAtavyam / T 171 / tadevAha - 'jahanneNaM aMto muhutaM' jaghanyenAntamuhUrtamantaram 'ukko seNaM vaNassakALI, utkarSeNa vanaspatikAlaparyanta mantaraM bhavati," 'ANayadevapurisANaM bhaMte' manatadeva puruSANAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyantaM kAlamantaraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA" ityAdi " goyamA' he gautama! ' ' jahanneNaM vAsapuhuttaM' bhavanavAsI deva puruSo ke bAda ATha prakAra ke vAnavyantara pAMca prakAra ke jyotiSI vaimAnika - kalpoSapanna jo saudharma 1 IzAna 2, sanatkumAra 3, mAhendra 4, brahmaloka 5, lAntaka 6, mahAzukra 7, devapuruSoM se lekara sahasrAra AThaveM devaloka taka ke devapuruSoM kA antara sAmAnya devapuruSoM ke samAna jAna lenA cAhiye yahI bAta sUtrakAra prakaTa karate hai - "jaddanneNaM ato muhuttaM" yahAM jaghanya se eka antarmuhUrta kA antara par3atA hai aura "ukko seNaM vaNassaikAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla pramANa - ananta kAla kA par3atA hai / isa prakAra asurakumAra se lekara sahabAra kalpa taka ke devapuruSoM kA antara kaha kara aba navaveM AnatAdi devapuruSoM 5 kA antara kahate haiM -- " ANaya devapurisANaM bhaMte" ityAdi / "ANaya devapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kALaM aMtara hoi" he bhadanta ! Anata deva puruSoM kA Anata devapuruSatva se chUTa jAne para punaH usakI prApti karane meM kitane kAla kA antara hotA hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM--" goyamA " he gautama! yahAM antara 1 sudhInA devapuruSonuM grahaNa ahiMyA yAvapadathI thayela che yAvapadathI daza prakAranA bhavanavAsi devapurUSo pachI ATha prakAranA vAnanyantara pAMca prakAranA jyAtiSTha vaimAnika-kalpe papannaka ke je saudharbha 1, IzAna 2, sanatkumAra u, bhADendra 4, brahmo, sAnta46, mahAzu 7, bhArasA deva puruSo grahaNa karAyA che. arthAt bhavanapati deva puruSAthI laIne sahasrAra AThamA devaleAka sudhInA deva purUSanu aMtara sAmAnya deva puruSAnI jema samajI levu' eja vAta sUtrakAra prakaTa 53 che--"jahanneNaM aMtomuhuttaM" maDiyAM ndhanyathI ! bhuhUrta a Mtara paDe che. "ukkoseNaM vaNassakAlo" utsRSTathI vanaspatiaMta prabhASa bheTa - anaMtA tara paDe che. A pramANe asurakumArathI laine sahusAra kalpa sudhInA devapurUSonuM aMtara kahIne have navabhA mAnatAhi devapuraSonu maMtara sUtrabhara matAve he "ANaya devapurisANaM bhaMte " chatyAhi. "ANadeyapurANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi" he bhagavan mAnata heva puruSonu Anata devapurUSapaNAthI chUTayA pachI pharIthI tenI prApti karavAmAM kreTalA kALanuM aMtara DAya che ? yA aznanA uttarabhAM alu gautama svAbhIne uDe - "goyamA !" he gautama / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre nimmmmmmmmmmmmmmmmm jaghanyena varSapRthaktvaM dvivrssaadaarbhy| navavarSaparyannamantaraM bhavati, kathamityAha -- iha yo garbhasthaH sarvAbhiH paryAptibhi paryApta sa zubhAdhyavasAyopeto mRtaH san AnatakalpAdAk ye devAsta pUtpadyante, natvAnatAdiSu, / yatastAvanmAtrakAle. AnatAdi yogyAdhyavasAyavizuddhirna bhavet, ya AnatAdibhyazcyutvA bhUyo'pi AnatAdiSu utpatsyate' sa niyamAccAritramavApyevotpatsyate na tu. cAritramanavApya, cAritraM cASTame varSe prApyate na tu tadarvAk, ataevokta jaghanyato varSapRthaktvamiti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' . utkarSeNa vanaspatikAlaM yAvadntaraM bhavati iti / 'evaM jAva gevejjadevapurisassa vi' evama Anata devapuruSavadeva prANatAraNAghyutakalpagraiveyakadevapuruSasyApi . pratyekasya , . jaghanyena varSapRthakatvam utkarSeNa vanaspati kAlaparyantamiti / 'aNuttarovavADayadevapurisamsa' anuttaropapAtikakalpAtItadeva"jahanneNa" jaghanya se 'vAsapuhuttaM", varSa pRthaktva, do varSa se novarSa taka kA hai-yaha kaise ? so kahate haiM -yahAM jo garbhastha koI prANI ,saba paryAptiyoM se hotA huA zubha adhyavasAya se mara kara Anata kalpa se pUrvavartI jo deva haiM una meM utpanna hotA hai kintu Anata Adi deva loko meM nahIM utpanna hotA hai kyoM, ki itane mAtra kAla meM Anata kalpAdike yogya adhyavasAya kI vizuddhi nahIM ho sakatI hai, tAtparya yaha hai ki jo jIva AnatAdikalpa se cyavita hokara yadi phira AnatAdi kalpoM meM utpanna hogA vaha niyama se cAritra lekara hI vahAM utpanna hogA kintu vinA cAritra liye utpanna nahIM ho sakatA haiM / " aura cAritra. : AThave varSa meM prApta hotA hai isase pahale nahIM, isaliye jaghanya se varSapRthaktva kA antara kahA hai| "ukkoseNaM" u.kRSTa se, "vaNassaikAlo" vanaspatikAla-anantakAla-taka kA hai / 'evaM jAva , gevejjadevapurisassa vi" Anata deva puruSa ke jaise hI prANata mAraNa acyuta kalpa ke aura aveyaka ke deva puraSa kA bhI antara jAnanA cAhiye-jaghanya se varSapRthaktva aura utkRSTa se vanaspati kAla taka kA 'aNumaDiyA tara "jahaNNeNaM" dhanyathI "vAsapaha" varSa pRthatva meTarI - vaSayI na. varSa sudhInuM che. A kevI rIte ? te bAbatamAM kahe che ke-ahiMyAM je garbhastha kaI prANI badhI paryAptithI paryApta thaIne zubha arthavasAyathI marIne AnatakapathI pahelAnA je havA. bhAMthI tpanna thAyaH cha / para mAnata vigaire vAma utpanna thatA nathI.. kemake-eTalA ja kALamAM Anatakalpa vigerene thegya adhyavasAyanI vizuddhi thaI zakatI nathI. A kathananuM tAtparya e che ke-je jIvo Anata vigere kamAMthI avIne jepAchA Anata vigere kalpamAM utpanna thaze te niyamathI cAritra laIne ja tyAM utpanna thaze paraMtu cAritra lIdhA vinA utpanna thaI zakatA nathI cAritra AThamA varSamAM prApta thAya che. tanAthI paDasA prApta thatu nathI. tathA dhanyathI varSa pRthAtvarnu mata2 4yuM che. "ukkoseNaM" GbethI "vaNassai kAlo" vanaspati seTale-manatA sudhInu cha. "evaM jAva geveja devapurisassa vi" mAnata puSInI rebhAta, mAra, atyuta, 465nA ane zaiveyakanA deva purUSonuM aMtara paNa samajI levuM. te jaghanyathI varSa pRthakatva ane utkRSTathI Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmantarakAlanirUpaNam 497 puruSasya 'jahanneNaM vAsapuhutta' jaghanyena varSapRthakatvam dvitIyAdArabhya navavarSaparyanta mantaraM bhavati 'ukkoseNaM saMkhejjAiM sAgarocamAiM sAiregAI' utkarSaNa saMkhyeyAni sAgaropamANi, sAtirekANi yAvadantaraM bhavati / tatra saMkhyeyAni sAgaropamANi tadanyavaimAnikeSu saMkhyeyavArotpatyA vijJeyAni motirekANi manuSyabhavaibhavantIti / atra yadyapi sAmAnyato'nuttaropapAtikadevapuruSasyAntara kathitaM tathApi aparAjitadevapuruSaparyantasyaitadantaraM jJAtavyam, sarvArthasiddhe sakRdevotpAdena tatrAntarAsaMbhavAta, iti ||suu010|| tadevaM kathitaM puruSANAmantaram samprati-alpabahutva mucyate alpabahutvAni ca paJca bhavanti tapathA-prathama sAmAnyAlpabahutvam dvitIyaM trividhatiryag viSayam tRtIyaM trividhamanuSyapuruSaviSayam sarovavAiyadevapurisassa jahanneNaM vAsapuhuttaM ukkoseNaM sakhejjAiM sAgarovamAI sAtiregAI" anuttaropapAtika kalpAtIta devapuruSa kA jaghanya se antara, varSa pRthaktva-do varSa se lekara nau varSa-taka kA aura utkRSTa se kucha adhika saMkhyAta mAgaropamakA hai anuttAropa pAtika kalpAtIta deva puruSoM se atirikta vaimAnika devapuruSoM meM sakhyAta vAra isakI utpatti kI apekSA se yahAM saMkhyAta sAgaropama kahe gaye haiM tathA jo kucha adhikatA inameM kahI gaI hai, yaha manuSyabhavoM ko lekara kahI gaI hai, isa prakAra kucha adhika saMkhyAta sAgaropama kA yahAM para sAmAnya se hI anuttaropapAtika deva puruSa kA antara kahA gayA hai taba bhI aparAjita deva puruSa taka kA hI antara jAnanA cAhiye -kyoM ki sarvArtha siddha meM to jIva kI eka bAra ho utpatti hotI haiM isalie vaha antara kathana banatA nahIM hai / isa prakAra deva puruSa kA jaghanya aura utkRSTa se antara samApta huA / sUtra // 10 // vanaspati sudhArnu cha. "aNuttarovavAiyadevapurisassa jahaNNeNaM vAsamuhattaM UkkoseNaM saMkhejAI sAgarovamAiM sAtiregAI" anuttarI5pAti48yAtIta vadhu3Sanu mata2 dhanya thI varSa pRthava-eTale ke be varSa thI laIne nava varSa sudhInuM ane utkRSTathI kaMIka vadhAre saMkhyAta sAgaropamanuM che. anuttapipAtika kalpAtIta deva purUSa zivAyanA vaimAnika deva purUSomAM saMkhyAtavAra tenI utpattinI apekSAthI ahiMyAM saMkhyAta sAgarepama kahyA che. tathA temAM je kaMIka adhika paNuM kahyuM che. te manuSya jene laIne kahela che. A rIte kaMIka vadhAre saMkhyAta sAgaropamenuM aMtara ahiyAM spaSTa thaI jAya che, je ke ahiyAM sAmAnya paNathI ja anuttarapapAtika deva purUSonuM aMtara kahela che, te paNa aparAjIta deva purUSo sudhInuM ja atara samajavuM, kemake-sarvArthasiddhamAM te jIvanI utpatti ekavAra ja thAya che. tethI te aMtaranuM kathana banatuM nathI. A pramANe devapurUSanA aMtaranuM kathana jaghanya ane utkRSTathI je karyuM te samApta thayuM sU0 1 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre caturtha devapuruSaviSayam paJcamaM mizrapuruSavipayam tatra prathamaM tAvadAha-'appA bahuyANi'" ityAdi / - mUlam-'appA bahuyANi jahevitthINaM jAva eesi NaM bhaMte ! devapurisANa bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ! goyamA ! savvatthovA vemANiyadevapurisA avaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA vANamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA joisiyadevapurisA sNkhejjgunnaa| eesiNaM, bhaMte? tirikkhajoNiyapurisANa jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM, maNussapurisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM, devapurisANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM sohammANaM jAva savvaTTha siddhagANa ya kayareM kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA aMtaradIvagamaNussapurisA devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, harikhAserammagavAsa akamma bhUmiga maNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, hemavaya eraNNavaya vAsa akammabhUmiga maNussapurisA do vi tullA sNkhejjgunnaa| bharahevayavAsa kamma bhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA / puvvavidehAvaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, anuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA, unarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA, majjhimagevejjadevapurisA saMkhenjaguNA, heTThimagevejjadevapurisA. saMkhejjaguNA, accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA, jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 499 wwwwwwwwwww prameyadhotikA TIkA pre0 2 kappe devapurisA asaMkhejjaguNA jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA sohamme kappe devapurisA asaMkhejjaguNA bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA khahayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA jalayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA vANa maMtaradevapussiA saMkhejjaguNA joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' ||sU0 11 // chAyA-alpabaSTutvAni yathaiva strINAM yAvat eteSAM khalu bhadanta! devapuruSANAM bhavanavAsinAM vAnabhyantarANAM jyotiSkAlA vaimAnikAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAvA ?mautama! sarvastokA vaimAnikadevapuruSAH avanavAsidevapuruSA. asaMkhyeyaguNAH vAtavyantaradevapuruSA asaMkhyeyaguNAH, jyotiSka devapuruSAH saMkhyeyaguNAH / pateSAM khalu bhadanta ! tiryag yonikapuruSANAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM manuSyapuruSANAM karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnA devapuruSANAM bhavanavAsinAM pAna vyantarANAM jyotiSkANAM vaimAlikAnA saudharmANAM yAvat sarvArthasiddhakAnAM ca katare katarebhyo'lyA vA yahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA? gautama! sarvastokA antaradvIpakamanuSyapuruSAH, devakurUttara kurvakarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pitulyAH saMkhyeyaguNAH / harivaramyakava karmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyA saMkhyeyaguNAH / haimavatairaNyavattavarSAkarmabhUmikamanuSya puruSA dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH bharatairavatavarSakarmabhUmikamanuSyapuruSA , dvaye'pi tulyAH sNkhyeygunnaaH| pUrva videzAparavidehakarmabhUmikamanuSyapuruSAH dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, anuttaropapAtikadevapuruSA asaMkhyeyaguNAH, uparitanagaveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, madhyamaveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, adhastanauveyanadevapurupAH saMkhyeyaguNAH, acyuta kalpe devapuruSAH saMkhyeyaguNAH, yAvadAnata kalpe devapuruSAH saMkhyeyaguNAH, sahasrAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNA mahAzukra kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNaNaH, yAvanmAhendre kalpe devapuruSAH asaMkhyeyaguNAH, sanatkumAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH IzAna zalpe devapuruSA, asaMkhyeyaguNAH, saudharme kalpe devapuruSAH asaMkhyeyaguNAH, bhavanavAsi devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, khecaratiryagyonikapuruSA asaMkhyethaguNAH, sthalacara tiryaga yonikapuruSAH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikapuruSA asaMkhyeyaguNAH, vAnavyantaredevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, jyotiSkadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH // 11 // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 jIvAbhigamasUtre TIkA-'appA bahuyANi jahevitthINaM, puruSANAmalpavahutvAni yathaiva strINAm , mAmAnyataH strINAM yathA'lpabahutvAni strIprakaraNe kathitAni tenaiva rUpeNa sAmAnyataH puruSANAmapi alpabahutvAni vaktavyAni kiyatparyantaM strIprakaraNaM vaktavyaM tatrAha 'nAva' ityAdi 'jAva eesiNaM bhaMte ! devapurisANaM' yAvat eteSAM khalu bhadanta! devapuruSANAm alpabahutvAni paJca bhavanti, tatra prathama sAmAnyatastiyaGamanuSyadevapuruSANAmalpavahutvam / dvitIya jala carAdi trividhatiryakpurupANAmalpabahutvam 2, tRtIyaM karma mAmakAdi trividhamanuSyapurupANAmalpabahutvam 3, caturthe devapurupANAmalpabahutvam 4, paJcamaM tiryaDmanuSyadevAnAM mizramalpa bahutvam 5 atra yAvatpadena eteSAM paJcAnAmalpa bahutvAnAM madhyAccaturtha-devapurupAlpabahutvAdarvAktanAni AdyAni trINi alpabahutvAni saMgrAhyANi / tatra prathamamalpabahutvaM sAmAnyatastiryaDmanuSyadevapuruSaviSayakam 1 dvitIyaM tiryagyonika nala isa prakAra se yahAM taka puruSoM kA antara kahA ava sUtrakAra inakA alpavahutva kahate hai--- 'appA bahuyA' ityAdi / TIkArtha-'appA bahuyANi jahevisthINaM' samAnya strI prakaraNameM striyoM ke malpabahula kA kathana jisa prakAra se kiyA gayA hai usI prakArase sAmAnyata. puruSoM kA alpavahutva kahalanA cAhie / "jAva eesi NaM bhaMte devapurisANaM" aura yahAM para alpavahutva kA prakaraNa yAvat devapuruSoM ke alpavahutvake prakaraNase pahile pahilekA gRhIta huA hai. aisA jAnanA cAhie yaha alpabahutva pAMca prakAra kA hotA hai jisameM pahilA tiryazca Adike saMbandhameM puruSoM kA samAnya alpabahutva hai ? dUsarA tIna prakAra ke tiryacoM kA hai 2, tIsaga tIna prakAra ke manuSya puruSoM ke saMbandhameM hai 3, cauthA devapuruSoM ke saMvandhameM hai 4, aura pAMcavAM alpava hutva tiyaca manuSya deva isa prakAra se milita puruSoM ke saMbandhameM haiM 5 / yahA yAvat pada se pAMca prakAra ke alpabahutvoM kA sagraha hotA hai, jaise pahilA sAmAnya tiryazca manuSya devo ka 1. A rIte ahIM paryanta purUSonuM aMtara kahyuM che. have sUtrakAra teonA a5 bahupaNAnuM 4thana 42 che. "appAvahuyANi" tyA, TA--"appA bahuyANi jahevitthINa" sAmAnya strI prabhArI pramANe 285 miipaNAnuM kathana karavAmAM Avela che, e ja pramANe sAmAnya puruSonuM alpa bahupaNuM kahI levu "jAva pasiNaM bhaMte ! devapurisANaM" ane. mahiyA mA 285 pAnu54265 yAvat deva purUSonA alpa bahupaNAnA prakaraNathI pahelAM pahelAnuM grahaNa karAyu che. tema samajavu A alpa bahupaNu pAMca prakAranuM hoya che. jemAM paheluM tirthaM ca vigere purUSonuM sAmAnya alpa bahupaNuM che. bIjuM traNa prakAranA tiya"ccenA saMbaMdhamAM che. 2 trIju traNa prakAranA manuSya purUSonA saMbaMdhamAM che 3 ceAthuM deva purUSonA saMbaMdhamAM che. 4, ane pAMcamuM alpa bahupaNuM tiyaca, manuSya, deva, A rIte maLelA purUSonA saMbaMdhamAM kahyuM che. 5 ahiyAM yAvata parathI pAMca prakAranA alpa bahupaNu mAMthI pahelAnA traNa alapa bahupaNAne sa graha thayela che. jemake Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 " , puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 501 carasthalacara-khecara puruSaviSayakam 2 tRtIyaM karma bhUmikA karma bhUmikAnta radvIpakamanuSya puruSaviSayakam 3, etAni trINi alpabahutvAni eteSAmeva strIviSayakAlpabahutvavadeva vyAkhyeyAni bhedastAva detAvAneva yat-tatra 'eyAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM' ityAdi kathitam atra tu 'eesiM bhaMte tirikkhajoNipurisANaM ityAdi vAdhyam AlApaka prakAraH svayamUhanIyaH tathAca sarva stokAH manuSya puruSAH, tadapekSayA tiryagyonika puruSA asakhyeyaguNA adhikAH / tadapekSayA devapuruSA saMyaguNAmadhikAH | 1 | tiryagyonikapuruSeSu madhye sarvastokAH khecarapuruSAH tadapekSayA sthalacarapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikAH / tadapekSayA jalacarapuruSAH sakhyeyaguNA adhikAH | 2 || manuSyapuruSeSu madhye sarvastokAH antaradvIpakA karmabhUmika manuSyapuruSastadapekSayA devakurUttara kurvakarmadUsarA jalacarAdi tIna prakAra ke jalacaroM kA tIsarA karmabhUmika Adi tIna prakAra ke manuSyoM kA 3, ye tInoM alpabahutva inakI striyoM ke prakaraNa meM jaisA pahale alpabahutva kahA hai vaisA hI ina puruSoM ke alpabahutvameM bhI jAna lenA cAhiye / antara itanA hI hai ki strI prakaraNameM " eyAsi NaM bhaMte tirikkhajoNitthoga ..." ityAdi kahA hai aura yahAM para - "eesa te tirikkhajoNiyapurisANaM" ityAdi kahanA cAhiye, 'AlApakoMkA prakAra svayaM samajha lenA cAhiye / yAvatpadase gRhIta tIna alpabahutvoM kA artha isa prakAra haiM sabase kama manuSya puruSa haiM, inakI apekSA tiryagyonika puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / tiryagyonika puruSoM kI apekSA devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / yaha pahalA alpabahutva hai 1 / tiryagyonika puruSoM meM sabase kama khecara puruSa haiM, khecara puruSoM kI apekSA sthalacara puruSoM saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, sthalacara puruSa kI apekSA jalacara puraSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / yaha dUsarA alpabahutva hai / manuSya puruSoM meM sabase kama antaradvIpake manuSya pahelAM sAmAnya tiya ca manuSya devAnuM 1 khIjuM jalacara vigere traNa prakAranA jalacAnu` 2 trIjuM" kama bhUmija vigere traNa prakAranA manuSyAnuM 3 A traNe alpa bahupaNu tenI sricA nA prakaraNamAM je pramANe kahyuM che, eja pramANe A purUSonA alpa bahupaNAmAM paNa samala sevu. 324 bheTasola che hai - strI aramAM "payAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM" ityAdi uhe che bhane aDiyA "papasi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyapurisANaM" ityAhi kahevuM jAI e tenA AlApakAnA prakAra jJAtAthI samajI levA yAvapathI grahaNa thayela alpa bahupaNAnA artha A pramANe che--sauthI ochA manuSya purUSa che tenA karatAM tiryaMcaiAnika purUSa asa khyAta gaNA vadhAre hoya che tiya gyeAnika purUSo karatAM devapurUSa asa khyAta gaNA vadhAre hAya che. A rIte A pahelu alpa bahutva che. 1 ti*caiAnika purUSomAM sauthI eAchA khecara purUSo che khecara purUSA karatAM jalacara purUSa sakhyAtagaNA vadhAre hAya che, A khIjuM alpa bahupaNuM kahyuM che. 2 manuSya purUSAmAM sauthI echA ataradvIpanA manuSya purUSa che atadvIpanA manuSya purUSA karatA devakurU Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bhUmikamanuSyA sakhyeyaguNA adhikA eteSAM dayAnAM parasparaM tulyataiva ! etadapekSayA harivaparamyakavarSAkarmabhUmikapuruSAH sakhyeyaguNA adhikA stathA ime dvaye parasparaM tulyAH / etadapekSayA haimava. tairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyAH saMkhyeyaguNA adhikAH parasparamime dvaye tulyAH / bharataira vatavarpakarmabhUmikamanuSyA. pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA parasparamime dvaye tulyAH / pUrva videhApara videTakarmabhUmikamanuSyapuruSAH pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti tathA parasparametepAM tulyatA bhavati / 3 // etatparyantamalpabahutvatrayaM yAvatpadena saMgrAhyama / etAni trINi alpa bahutvAni santi' caturtha devapuruSa viSayakamalapabahutvaM sUtrakAra' svayameva darzayati 'eesi NaM bhaMte deva purisANaM' ityAdi / / 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khala bhadanta ! 'devapurisANaM' devapuruSANAM-sAmAnyato devapuruSANAm 'bhavaNavAsINaM' bhavanavAsinAM bhavanavAsi devAnAm 'cANamaMrANa' vAnavyantarANAmpuruSa haiM antaradvopa ke manuSya puruSoM ko apekSA devakuru aura uttara kuruke manuSya puruSa parasparameM donoM samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika haiM / inakI apekSA harivarSa aura ramyaka varSa ke manuSya puruSa paraspara meM donoM samAna hote huye saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, inakI apekSA haimavata aura hairaNyavatakSetrake manuSya purupa paraspara meM donoM samAna hote hue asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM, inakI apekSA bhagta aura aigvata kSetrake manuSya puruSa parasparameM samAna hote huai saMkhyAtaguNe adhika hote haiM inakI apekSA pUrvavideha aura apara videhake manuSya puruSa parasparameM samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika hote haiM / yaha tIsaga alpabahutva hai 3 / isa prakAra manuSya puruSa taka ina tIna alpabahutvoM kA yahA yAvatpadase prahaNa huA hai| aba devapuruSoM kA alpabahutva sUtrakAra svaya kahate haiM---"eesiNaM bhaMte ityAdi _ 'eesi NaM maMte' he bhadanta ! ina 'devapurisANaM' devapuruSoM kA arthAt sAmAnya devapuruSoM kA, jinameM 'bhavanavAsINaM' bhavanavAsIdevoMke 'vANamaMtagaNaM' vAnavyantara devoMke ane uttara kurUnA manuSya purUSa anya anya bane sarakhA che ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che. teonA karatA harivarSa ane ramyaka varSanA manuSya purU ane parasparamAM sarakhA che. ane sa khyAta gaNuM vadhAre che. tenA karatAM hiMmata ane hairaNyavata kSetranA manuSya purU parasparamAM bane samAna che. ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che tenA karatA pUrva videha ane apara videhanA manuSya purU parasparamAM samAna che, ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che. A trIju alpa bahupaNuM che. 3 A pramANe manuSya purUSa sudhI traNa alpa bahupaNAnuM grahaNa ahiMyA yAvat padathI thayela che. have yAthA puruSAnu 85 mApA sUtrA2 pote matApatA 4 che -"paesiNaM bhaMte "tyAdi "esi NaM bhaMte ! magavan mA "devapurisANaM" va pu3vAnu arthAt sAmAnya heva 53vAnu bhA bhavaNavAsINaM' sapanavAsI hevAmA bhane "vANamaMtarANaM" pAna0yu Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 purupANAmalpavahutvanirUpaNam 503 / / vAnavyantaradevAnAm 'joisiyANaM' jyotiSkANAm jyotiSkadevAnAm 'vemANiyANa ya' vaimAnikAnAM ca 'kayare kayare hito' katare devAH katarebhyo devebhyaH 'appAvA' alpA vA 'bahuyA vA' bahukA vA 'tullA vA' tulyA vA "visesAhiyA vA' vizeSAdhikA vA deveSu parasparaM kasyApekSayA kasyAlpatva bahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM veti praznaH, bhagavAnAi-goyamA' ityAdi goyamA' he gautama! 'samvatthovA' vemANiyadevapurisA' sarvastokAH sarvebhyo'lpIyAMso vaimAnikadevapuruSA bhavantIti / 'bhavaNavAsI devapurisA asaMkhejjaguNA' vaimAnikadevapuruSA pekSayA bhavanavAsino devapuruSAHasaMkhyeya guNA adhikA bhavantIti / 'vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA' vAnavyantara devapuruSA. bhavanavAsidevapuruSApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA' bhavantIti 'jeisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapuruSApekSayA jyotiSkadevapuruSAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / atra devaprasaGgavazAt kevala devapuruSANAmalpabahutvaM pradarzyate--deveSu sarvastokAH anutta. ropapAtikadevapuruSAH kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavAkAzapradezagazipramANanvAt / anuttaro'joisiyANa' jyotiSka devo ke aura 'vemANiyANaM' vaimAnikadevoM ke 'kayare kayarehiMto' kauna deva kina devoM kI apekSA 'appA vA bahuyA yA tullA vA visesAhiyA vA' malpa haiM kauna bahuta haiM kauna tulya hai aura kauna vizeSAdhika haiM / gautama ke isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM- 'goyamA ! ' he gautama ! 'savvatthovA vemANiyadevapurisA' sabase kama vaimAnika devapuruSa haiM 'bhavanavAsI devapurisA asaMkhejjaguNA' vaimAnika devapuruSoM kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika hote haiM / 'vANamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsI devapuruSoM kI apekSA vAnavyantara devapuruSa masaMkhyAtaguNe adhika hote haiN| 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAmanyantaradevapuruSoM kI apekSA jyotiSka deva saMkhyAtaguNe adhika hote hai| yahAM devoM ke prasaMgavaza se kevala devapuruSoM kA alpabahutva dikhalAyA jAtA hainta2 devAmA 'joisiyANaM' lyAti vomI mana 'vemANiyANaM' vaibhAni vAmA " kayare kayarehiMtoM" yA he 4yA huvA 42di "appA vA bahuyA ghA tullA vA visesAhiyA vA' 5 cha ? yAvi yAheva 42tA padhAre che ? yAheva yAvanI tulya che ? ane kayAdeva kyAdevathI vizeSAdhika che ? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu cha- "goymaa| gautama ! "savvatthovA vemANiyadevapurisA' sauthI maach| vaimAni: viSu31 che. "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA" vaimAni heva 53 // 42di manavAsI he 535 2masabhyAta ma padhAre hAya che. "vANamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA" navanavAsI he pu3|| 42tA pAna0yanta2 va 535 asa cyAta ga vadhAre DAya che "joisiyadevapurisAsaMkhejaguNA" pAna0ya-tarava 53 // 42tA nyotiS heva 535 sadhyAta vadhAre DAya che. - ahiyAM devAnA prasaMgathI kevaLa deva purUnu ja alpa bahupaNuM batAvavAmAM Ave che Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 jIvAbhigamasUtre papAtikadevapuruSebhya uparitanapraiveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH bahattarakSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgavAkAzapradezagazipramANatvAt nanu kathametajjJAyate yat anuttaropapAtikadevapuruSApekSayA uparitanagraiveyakadevapuruSA saMkhyeyaguNA adhikAH 1 iti cedatrocyate-vimAnabAhulyAt , tathAhianuttaradevAnAM paJcavimAnAni, vimAnazataM tu uparitanauveyakaprastaTe prativimAnaM cAsaMkhyeyA devAH yathAyathA cA'gho'dhovartIni vimAnAni adhikAni bhavanti tathAtathA tatra devA api pracuratayA labhyante, tato jJAyate yat-anuttaravimAnavAsidevapuruSApekSayA bRhattarakSetrapalyopamA'saMkhyeyabhAgavalkAzapradezarAzipramANatvena uparitanauveyakaprastaTe devapuruSAH saMkhyeya guNA adhikA iti / evamuttaratrApi bhAvanA krttvyaa| uparitanauveyakadevapuruSApekSayA madhyamagrave devoM meM sabase kama anuttaropapAtika deva hote haiM. kyoki ve kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI jitanI AkAzapradezarAzi hotI haiM utane pramANavAle hote haiN| anuttopapAtika deva puruSoM kI apekSA uparitanaveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki ye vRhattara kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAzapradezarAzi pramANavAle hote haiN|' prazna-yaha kaise jAnA jAya ki anuttaropapAtika devoM kI apekSA se uparitana preSeyakadeva saMkhyAtaguNe adhika hote haiM ? ___ utta-yahAM uparitanapraiveyaka prastaTa meM vimAna adhika hote haiM jaise anuttara devoM ke pA~ca vimAna hote haiM aura uparitanauveyaka prastaTa meM sau 100 himAna hote haiM, pratyeka vimAna meM , asaMkhyAta deva hote haiM, jaise jaise nIce nIce rahane vAle vimAna adhika hote hai vaise vaise unameM deva bhI pracura hote haiM isaliye jAnA jAtA hai ki anuttara vimAna devapuruSoM kI apekSA vRhattara kSetra palyopama ke asakhyAtaveM bhAgavartI AkAza pradeza pramANa vAle hote hai devAmAM sauthI ochA anuttapipAtika deva hoya che kemake-teo kSetra palyopamanA asaMkhyAta mAM bhAgavatI jeTalI AkAza pradeza rAzi hoya che eTalA pradezanA hoya che anuttarapapA. tika devapurU karatA uparitana priveyaka deva purUSa sa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake-- bRhattarakSetra palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgavatA AkAza pradezarAzi pramANa vALA hoya che. na-sevI zata tazI zAya. atuttaro55ti 42di paritana veya4 hek saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che? uttara-ahiyA uparitana veyaka prastaTamAM vimAne vadhAre hoya che, jemake--anuttara denA pAMca vimAna hoya che ane uparitana zaiveyaka prastaTamAM se 100 vimAne hoya che, dareka vimAnemAM asaMkhyAta de hoya che. jema jema nIce nIce rahevA vALA vimAne vadhAre hoya che. tema tema temAM deve paNa adhika hoya che tethI jANI zakAya che ke-anuttara vimAna devapurU karatAM bRhattara kSetra palyopamanA asaMkhyAtamA bhAgavatI AkAza pradeza pramANa Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 purupANAmalpavahutvanirUpaNam 505 kaprastaTadevapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / madhyamagraiveyakadevapuruSApekSayA'pi adhastanapraiveyakaprastaTadevapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / adhastanauveyakadevapuruSApekSayA acyutakalpadevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, acyutakalpadevapuruSApekSayApi AraNakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / yadyapi AraNAcyutakalpau samAnazreNIko samavimAnasakhyako ca, tathApi kRSNapAkSikA stathAsvabhAvatvAt Adhikyena dakSiNasyA~ dizi samutpadyante / ato'cyutakalpadevApekSayA ete sakhyAtaguNAdhikA' proktA / uparitanagavekadeva sakhyAtaguNe adhika hote hai / alpabahutva ke viSayameM isI prakAra bhAvanA kara lenI caahiye| uparitanauveyaka devapuruSo kI apekSA madhyamaveyaka devapurupa sakhyAtaguNe adhika hote hai / madhyamapraiveyaka devapuruSo kI apekSAse adhastanapraiveyaka prastaTa devapuruSa sakhyAta guNe adhika hote hai / adhastanauveyaka devapuruSo kI apekSA acyutakalpa devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai, acyutakalpa devapuruSo kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / zaMkA--AraNa aura acyutakalpa ye dono samazreNivAle aura samAna vimAna sakhyAvAle hote hai tathApi acyutakalpa kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSoM meM sakhyAtaguNI adhikatA Apa kaise kahate hai ? uttara--yahA~ jo bAta kahI gaI hai, usakA kAraNa yaha hai ki kRSNapAkSika jIva tathAvidha svabhAva se dakSiNadizA meM adhikatA se utpanna hote hai / isalie acyutakalpa ke devapuruSo kI apekSA se AraNakalpa ke devapuruSa adhika kahe gaye hai, vALA hovAthI uparitana deva sa gyAtagaNuM vadhAre hoya che a95 bahupaNAnA saMbaMdhamAM A pramANenI bhAvanA karI levI joIe. uparatana veyaka deva purUSa karatAM madhyama jaiveyaka deva purUSa saMdhyAtagaNuM vadhAre hoya che. madhyama greveyaka devapuruSa karatAM adhistana raiveyaka prastaTanA devapuruSe saMkhyAlagaNA vadhAre hoya che. adhastana zaiveyaka deva purU karatAM azruta kalpanA devapuruSa saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che. azrutakalpanA deva purU karatAM ArakalpanA deva purUSa saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che zaMkA-AraNa ane azrutakalpa A banne kalpa samaNI vALA ane sarakhI vimAna nI saMkhyAvALA che. te paNa azrutakalpa karatAM AraNa ka95nA deva puruSamAM saMkhyAtagaNuM adhipaNuM Apa kevI rIte kahe che ? uttara-ahiyA je vAta kahevAmAM AvI che, tenuM kAraNa e che ke-kRSNapAkSika jIve tathAvidha svabhAvathI dakSiNa dizAmAM adhika paNuthI utpanna thAya che tethI azrutaka95nA deva purUSo karatAM A AraNa kalpanA devapuruSo vadhAre kahyA che te kRSNa pAkSika keNa che ? A - Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ki te kRSNapAkSikAH ? iti tatsvarUpaM pradAnte jIvA dvividhA bhavanti zuklapAkSikAH kRSNapAkSi| kAzca, tatra yeSAM kiJcidRno'pArddhapudgalaparAvartapramitaH saMsAro vartate, te zuklapAkSikA', taditare dIrghasasAriNaH kRSNapAlikAH, taduktam 'jesimavaDDho puggalapariyaTTo, sesao ya sNsaaro| te sukkapakkhiyA khalu, ahie puNa kaNhapakkhIyA' // 1 // yepAmapAH pudgalaparAvartaH zeSazca sasAraH / te zuklapAkSikAH khalu adhike punaH kRSNapAkSikAH // 1 // ata evAlpA eva zuklapAkSikA alpasasArANAM stokAnAmeva sabhavAt / bahavaH punaH kRSNapAkSikAH dIrghasasArANA manantAnantAnAM sabhavAt / / atha kathamida mavagamyate yat kRSNapAlikAH prAcuryeNa dakSiNasyAM dizi samutpadyante ? iti, atrocyate-tathA svabhAvatvAt , teSAM tathAsvabhAvatva yathA-kRSNapAkSikAH khalu dIrghasasAra kauna ve kRSNapAkSika hai ? isapara kRSNapAkSika kA svarUpa dikhalAyA jAtA hai--jIva do prakAra ke hote hai-eka zuklapAkSika aura dUsare kRSNapAkSika, inameM jinakA sasAra kiJcit Una apApudgalaparAvarttamAtra avaziSTa rahatA hai ve zuklapAkSika hai aura inase bhinna jo dIrgha sasArI jIva hai ve kRSNapAkSika hote haiM jaise kahA bhI hai-jesimavaDDho0" ityAdi arthAt jinake sasAra arddhapudgalaparAvarta zepa rahatA hai ve zuklapakSika aura isase adhika sasAra zepa rahatA hai ve kRSNapAkSika hote hai| isalie alpasasArI hone ke kAraNa zuklapAkSika alpahI hote haiM kintu kRSNapAkSika adhika hote he kyoki dIrghasasArI anantA nanta hote hai| prazna--yaha vAta kaise jAnI jAve ki kRSNapAkSika pracurata' se dakSiNa dizA meM utpanna hote hai ? - sa badhamAM kRSNapAkSikanuM svarUpa batAvavAmAM Ave che-jIva be prakAranA hoya che eka zukalapAkSika ane bIjA kRNu pAkSika, temAM jeone-saMsAra kaIka nyUna apAI pudgala parAvartA mAtra bAkI rahe te zukala pAkSika che ane tenAthI judA je dIrgha saMsArI ja hoya che, tamAzu pakSiya che. rebha jhucha -"jesimavaiDho0" tyA arthAt resAnA sasAra apAI pudagala bAkI rahe che, teo zukala pAkSika ane tenAthI vadhAre saMsAra bAkI rahe che, teo kRNa pAkSika kahevAya che. tethI alpa saMsArI hevAnA kANe zukala pAkSika theDAja hoya che paraMtu kRSNa pAkSika vadhAre hoya che. kemake dIgha sa sArI ana tAna ta hoya che. prazna--A vAta kevI rIte jANI zakAya ke--kRSNa pAkSika dakSiNa dizAmAM adhika paNAthI utpanna thAya che ? Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 506 bhAja ucyante, dIrghasasArabhAjazca bahupApodayAd bhavanti, bahupApodayavantazca krUrakarmANo bhavanti, krUrakarmANazca prAyastathA svAbhAvyAt tadbhavasiddhikA api dakSiNasyAM dizi samutpadyante, taduktam 'pAyamiha kUrakammA, bhavasiddhIyA vi dAhiNillesu / neraiyatiriyamaNuyA, surAiThANesu gacchaMti' // 1 // prAya iha krUrakarmANo bhavasiddhikA api dAkSiNAtyeSu / nairayikatiryaDmanujA' surAdisthAneSu gacchanti // 1 // iticchAyA tato dakSiNasyAM dizi prAcuryeNa kRSNapAkSikAnAM sabhavAd acyutakalpadevapurupApekSayA AraNakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNA adhikA iti / AraNakalpadevapuruSApekSayA prANatakalpadevapuruSA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / prANatakalpadevapuruSApekSayA'pi AnatakalpadevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti / __ atredamavaseyam yat uttaradig devalokasthitadevapuruSA'pekSayA dakSiNadig devalokasthita uttara unakA aisA hI svabhAva hotA hai kyoki kRSNapAkSika dIrghasaMsArI hote hai, dIrghasaMsArI jIva bahutapApa ke udaya se ho sakate hai' bahuta pApa ke udayavAle jIva krUrakarmA hote hai aura krUrakarmA jIva prAyaH tathAvidha svabhAva se tadbhavasiddhivAle bhI ve dakSiNa dizA meM hI utpanna hote hai jaise kahA bhI hai- "pAyamihakUrakammA0" ityAdi artha upara A cukA hai| dakSiNa dizA meM kRSNapAkSika pracura hone se acyutakalpa ke devapuruSo kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai| kyoki AraNakalpa dakSiNadigA kA devaloka hai / AraNakalpa devapuruSo kI apekSA prANatakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai prANatakalpa ke devapuruSoM kI apekSA Anatakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai| yahAM aisA jAnanA cAhie ki uttaradizA ke devaloka meM rahe hue devapuruSo kI uttara- teone svabhAvaja e hoya che, kemake--kRSNa pAkSika dIrgha sa sArI hoya che. dIrgha saMsArI jIva ghaNuM pApanA udayathI thAya che. ghaNu pApanA udayavALA cha krUra karma karavA vALA hoya che ane dUra karma karanArA jI prAya tathAvidha svabhAvathI taddabhava siddhi pA 5 kSiziAmA 5-1 thAya che ma 5 cha -"pAyamiha kUrakammA0" ItyAdi Ane artha uparanA kathanamAM AvI jAya che dakSiNa dizAmAM kRSNa pAkSika jIve ghaNA hovAthI azruta kalpanA devapurUSo karatAM AraNa kalpanA devapurUSa saMkhyAta gaNuM vadha re hoya che kemake-Arakalpa dakSiNa dizAne devaka che. AraNaka9panA devapurUSo karatA prANutakalpanA devapurUSa saMdhyAtagaNuM vadhAre hoya che. prANutakalpanA devapurUSe karatA Anata ka95nA devapuruSo saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che ahiyAM ema samajavuM joIe ke--uttara dizAnA devalekamAM rahelA deva purUSo karatAM Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre devapuruSA. sakhyeyaguNA adhikA bhavanti dakSiNasyA digi kRSNapAkSikAnAM prAcuryeNa samutpattisabhavAt, zuklapAkSikApekSayA ca kRSNapAkSikANAM svabhAvataH prAcuryAditi / ete sarve'pi anuttaravimAnavAsyAdaya' pazcAnupUrvyA AnatakalpavAsiparyantadevapurupA' ' ANayapANaya mAI pallassA saMkhabhAgAu' iti vacanAt pratyekaM kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavakAzapradezarAzi pramANA jJAtavyA kevalaM sakhyeyo bhAgo'tra vicitra iti paraspara yathokte sakhyeyaguNatve na ko'pi virodha iti / AnatakalpadevapurupApekSayA sahasrAra kalpavAsidevapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, dhanIkRtalokasyaikaprAdezikyA zreNerasakhyeyatame bhAge yAvanta AkAzapradezA bhavanti tAvatpramANatvAt sahasrAradevapuruSANAmiti, sahasrArakalpadevapurupA'pekSayA mahAzukrakalpavAsidevapurupA apekSA dakSiNaDhigA ke devaloka meM rahane vAle devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoki dakSiNadigAmeM kRSNapAkSika pracura mAtrA meM utpanna hote hai, aura zuklapAkSiko kI apekSA kRSNapAkSika svabhAvata adhika hI hote haiM / anuttara vimAnavAsi devo se lekara pazcAnupUrvI se Anatakalpa vAsiparyanta ke devapuruSa ' ANayapANayamA I pallassA saMkhabhAgAu" isa vacana se pratyeka kalpavAsI deva kSetra palyopama ke asakhyAta bhAgavartI AkAzapradezo kI L rAzi ke pramANa vAle jAnane cAhie / kevala bheda itanA hI hai ki yahAM jo sakhyAtabhAga hai paraspara meM kahe gaye sakhyAtaguNatva meM koI virodha vaha nAnAprakAra kA hotA hai isalie nahIM AtA hai / Anatakalpa ke devapuruSo kI apekSA sahasrArakalpavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki dhanIkRtaloka ke eka pradezavAlI zreNi ke asaMkhyAtave bhAgame jitane AkAzapradeza hote hai utane pramANa ke sahasrArakalpake devapuruSa hote hai / sahasrArakalpa ke devapuruSo kI dakSiNa dizAnA devalAkamA rahevA vALA deva purUSo sakhyAta gaNA vadhAre hAya che, kemake dakSiNa dizAmA kRSNu pAkSika ghaNA pramANamAM utpanna thAya che ane zukala pakSa vALAe karatA kRSNa pakSavALA svAbhAvika rIteja vadhAre hoya che anuttara vimAnamAM rahevA vALA devethI saI ne pazcAnupUrvI thI manatavyamA rahevA vANA heve| paryantanA devapuruSo 'ANayapANayagAI pallassAsaMkhabhAgAu" mA vayasthI hare ubhA rahevA vANA hevA kSetra pahayeobhanA asaMkhyAta bhAgavatI AkAza pradezeAnI rAzinA pramANavALA hoya che. tema samajavuM kevaLa bheda eTaleAja che ke~~ahiyA je sakhyAta bhAga che, te aneka prakAranA hoya che. tethI parasparamA kahelA saMkhyAta guNu pAmAM kaIpaNa vidha AvatA nathI. AnatapanA devapuruSo karatA sahasrAra kalpamA rahevA vALA devapuruSa asaMkhyAta gaNA vadhAre hAya che, kemake--ghanIkRtaleAkanI eka pradeza vALI zreNInA asa khyAtamA bhAgamA jeTalA AkAza pradeze. heAya che, eTalA pramANuvALA sahasrAra kalpanA deva puruSo hoya che. sahasArapanA Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 409 asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / bRhattarazreNyasakhyeyabhAgavAkAzapradezarAzipramANatvAt mahAzukradevapuruSANAm / kathamittha miticeTAha-vimAnabAhulyAt / tathAhi SaTsahatravimAnAni sahasrArakalpe, catvAriMzatsahasrANi mahAzukre, anyacca-adhovimAnavAsino devA vahubahutarA , uparitanoparitanavimAnavAsinaH stokastokatarA stataH sahasrArakalpadevapuruSApekSayA mahAzukrakalpavAsidevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA upapadyante / mahAzukrakalpavAsidevapurupApekSayA lAntakakalpadevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, vRhattamazreNyasakhyeyabhAgavA kAzapradezarAzipramANatvAt / lAntakebhyo'pi brahmalokavAsidevapurupA asakhyeyaguNA , epAapekSA mahazukrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / kyoki ye bRhattara zreNi ke asakhyAtabhAgavartI AkAzapradeza rAzipramANa ke hote hai / ye kaise adhika hote hai / usame kAraNa dikhAlAtehai-sahasrArakalpa kI apekSA mahAzukrakalpa meM vimAna adhika hote hai, jaise sahasArakalpa meM to vimAna chahahajAra hai aura mahAzukrakalpa meM cAlIsa hajAra vimAna hote hai / dUsarI bAta yaha hai ki-nIce nIce ke vimAnavAsI deva bahu bahutara hote hai aura Upara Upara ke vimAnanivAsI deva stokastokatara-thoDe-thoDe-hote hai isa kAraNase sahasrArakalpake deva purupo kI apekSA mahAzukrakalpavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / mahAzukrakalpavAsI devapurupo kI apekSA lAntakakalpavAsI deva puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ye bRhattamazreNi ke asaMkhyAtave bhAgavartI AkAza pradezarAzi ke pramANavAle hote hai / lAntakakalpa ke devapuruSo kI apekSA brahmalokavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki inakA bhI pramANa 'bhUyaH' phira pahale se adhika usI prakAra deva puruSo karatA mahAzuka kalpanA deva purUSo asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake e bahattara zreNInA asa khyAta bhAgavatI AkAza pradezarAzi pramANanA hoya che e vadhAre kevI rIte hoya che ? temAM kAraNa batAve che ke--sahastrArakalpa karatA mahAzukra kalpamAM vimAno. vadhAre hoya che jemake--sahastrAra ka5mA to cha hajAra vimAne che, ane mahAzuka ka95mAM cAlIsa hajAra vimAne hoya che bIjI vAta e che ke-nIce nIcenA vimAnamAM rahevAvALA deve bahu bahutara hoya che. ane upara uparanA vimAnamAM rahevA vALA devo sneka stokatara thoDA thoDA hoya che te kAraNathI saDasAra ka9panA deva purUSo karatA mahAzukra ka5sA rahevAvALA devapurUSo asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. mahAzukamAM rahevAvALA deva purUSo karatA lAntaka kalpamAM rahevA vALA deva purUSa arasa khyAlagaNA vadhAre hoya che kemake-A bRhattara zreNInA asa khyAtamA bhAgavatI AkAza pradeza rAzi pramANa vALA hoya che lAntaka kalpanA deva purUSo karatA brahmalekavAsI devapurUSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake-teonuM pramANa 595 "bhUyaH" zathI paDasAthI kyAre me pramANe meTo (sAnta 465mA hevA vANA deva Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre mapi bhUyo vRhattamazreNyasakhyeyabhAgavAkAzapradegarAzipramANatvAt / brahmalokavAsidevapurupA'pekSayA mAhendrakalpavAsidevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, bhUyastaravRhattamAkAgazreNyasakhyeyabhAgagatAkAzapradezapramANatvAt / mAhendrakalpavAsidevapuruSApekSayA sanatkumArakalpavAsidetapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / vimAnavAhulyAta, tathAhi - sanatkumArakalpe dvAdazazatasahasrANi vimAnAni, mAhendrakalpe tu aSTau zata sahasrANi / anyacca sanatkumArakalpo dakSiNadivibhAgatartI, mAhendra cottaradigavartI, dakSiNasyAM ca digi kRSNapAkSikA bahavaH samutpadyante, ato mAhendrakalpadevapurupebhyaH sanatkumArakalpavAsidevapurupA asakhyeyaguNA adhikAH samutpadyante iti / ete ca sarve'pi sahasrArakalpavAsi devapurupata Arabhya sanatkumArakalpavAsidevapuruSaparyantA. TenapurupAH pratyekaM svasthAne (lAntakakalpavAsI devapurupo ke jaise ) bRhattama zreNi ke asalyAta bhAgavartI AkAza pradezo kI rAzi jitanA hotA hai| brahmalokavAsI devapurupo kI apekSA mAhendrakalpavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai| kyoki inakA pramANa-bhUyastara-phiraphira-pahale se adhika bRhattama AkAzazreNike asakhyAtavartI AkAzapradezarAzi jitanA hotA hai / mAhendrakalpavAsI devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai kyoki yahAM vimAna bahuta hote hai, jaise-mAhendrakalpa meM to AThalAkha hI vimAna hote hai kintu sanatkumArakalpa meM bAraha lAkha vimAna hote hai / dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki mAhendrakalpa uttaradizA kA devaloka hai aura yaha sanatkumArakalpa dakSiNadizAvartI devaloka hai isakAraNase bhI yahAM kRSNapAkSika jIva bahuta utpanna hote hai isaliye mAhendrakalpa ke devapuruSoM kI apekSA sanatkumArakalpavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika kahe gaye haiN| purUSonI jema) bRhattara zreNInA asa khyAtamA bhAgavatI AkAza pradezanI rAzi jeTaluM hoya che. brahmakamAM rahevA vALA deva purUSo karatA mahendra kapamAM rahevA vALA devapurUSe asaM. khyAta gaNuM vadhAre hoya che, kemake tenuM pramANa bhUstara pharI pharI pahelA karatA vadhAre bahattaramAM AkAza zreNInA asa khyAtavatI AkAza pradeza rAzi jeTaluM hoya che mahendra kapamAM rahevAvALA deva purUSo karatA sanaskumAra ka9pamAM rahevA vALA deva purUSo asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake- temAM vimAne vadhAre hoya che. jemake-- mAhendra ka5mA te ATha lAkha ja vimAne che, paraMtu sanakumAra ka5mAM bAra lAkha vimAne hoya chebIjuM kAraNa e che ke-mahendrakalpa uttaradizAne devaloka che ane A sanakumAra kalpa dakSiNa dizAvatI devaleka che tenuM kAraNa paNa ahiyA kRSNapAkSika jIve ghaNA utpanna thAya che tethI ja mahendrakalpamAM devapurUSo karatA sanakumAra kalpamAM rahenArA devapurUSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahelA che Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 511 vicAryamANA ghanIkRtalokaikazreNyasakhyeyabhAgagatAkAzapradezarAtripramANA draSTavyAH, kevalaM zreNyasakhyeyabhAgo'sakhyeyabhedabhinno bhavati, tata itthamasakhyeyaguNatayA'bhidhIyamAne'lpabahutve na kazcidvirodha iti| sanatkumArakalpavAsidevapuruSApekSayA IzAnakalpavAsidevapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / aGgulamAtra kSetrapradezarANisambandhi dvitIyaM vargamUla tRtIyena vargamUlena guNyate, guNite ca tasmin yAvatparimita pradezarA girjAyate tAvatsaMkhyAkAsu ghanIkRtalokasya ekaprAdezikIpu zreNiSu yAvanta AkAzapradezA bhavanti teSAM yAvatparimito dvAtriMzattamo bhAga stAvatpramANatvAt ye sabhI-sahasrArakalpavAsI devo se lekara sanatkumArakalpa paryanta ke devapurupa pratyeka (eka-eka kalpa ke deva) svasthAnameM vicAra karane para ve ghanIkRta loka kA eka zreNi ke asaMkhyAta bhAgavartI AkAza pradeza ke pramANavAle hI jAnanA cAhiye, bheda kevala itanA hI hai ki zreNi kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAta prakAra kA hotA hai ataH vaha asakhyAta bhAga sabake eka dUsare kI apekSA alaga alaga samajhanA caahiye| aisA samajhane para asaMkhyAta bhAga kahe jAnevAle alpabahutva meM koI virodha nahIM AtA hai / sanatkumAra -kalpavAmI devapuruSoM kI apekSA IzAnakalpavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM adhikatA kaise hotI hai so kahate hai -- aDgulamAtrakSetra kI pradezarAzi saMbaMdhI jo dUsarA vargamUla hai vaha tIsare vargamUla se guNA kiyA jAve, guNane para jitane pramANakI ( jitanI ) pradezarAzi hotI hai utanI saMkhyA kI ghanIkRtaloka kI eka prAdezikI zreNiyo meM jitane AkAzapradeza hote hai unakA jitane pramANakA battIsavAM bhAga ho utane pramANavAle IzAnakalpa A saghaLA sahasrAra kalpavAsI devAthI laIne sanatkumAra kalpa paryantanA devapuruSo dareka (eka eka kalpanA devA) svasthAnamA vicAra karatA te ghanIkRta leAkazreNInA asakhyAta bhAgavatI AkAza pradezanA pramANu vALA che. tema samajavu temA bheda kevaLa eTaleA ja che ke--zreNInA asa khyAtamA bhAga asaMkhyAta prakAranA haiAya che. tethI te asaMkhyAtame bhAga badhAthI eka khIjA karatA judo judo samajavA joI e tema samajavAthI asaMkhyAta bhAgathI kahevAmA AvanArA ala bahupaNAmA koIpaNa virAdha AvatA nathI. < sanakumAra kalpamAM rahevA vALA devapurUSo karatAM IzAna 5mA rahevA vALA devapuruSo asaMkhyAta gaNA vadhAre hAya che. ahiyAM adhikapaNu kevI rIte mane che ? te kahe che ke--AgaLamAtra kSetra pradezarAzi sabaMdhI je bIjo varga mUla che te trIjA vamUlathI guNuvAmA Avetene guNavAthI jeTalA pramANanI (jeTalI) pradeza rAzi hAya che, eTalI saMkhyAnI ghanIkRtalAkanI eka pradezavALI zreNiyAmA jeTalA AkAza pradezeA hoya che, tenA khatrIsamA bhAga jeTalA pramANanA heAya eTalA pramANu vALA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 jIvAbhigamasUtre sanatkumAradevapurupebhya IzAnakalpadevapuruSA asakhyeyaguNA iti kathitam / IzAnakalpavAsidevapuruSApekSayA saudharmakalpavAsidevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, vimAnabAhulyAt tathAhi - IzAnakalpe'STAvigatigatasahasrANi vimAnAni, saudharmakalpe tu dvAtriMzaccha tasahasrANi vimAnAni bhavanti / punazca saudharmakalpo dakSiNadigvarttI, IzAna kalpacottaradigvarttI, tatazca dakSiNadigvartti devaloke kRSNapAkSikA bahava upapadyante'ta IzAnakalpavAsidevapurupebhya. saudharmakalpavAsidevapuruSA' sakhyeyaguNA adhikA' kathitA' | nanu yuktiriya pUrvaM mAhendrasanatkumArakalpayorapi kathitA, paraM tatra mAhendrakalpApekSayA sanatkumArakalpe devA asakhyeyaguNA uktAH, iha tu saudharmakalpe sakhyeyaguNA stadetakake devapurupa hote hai ata' sanatkumArakalpa ke deva puruSo kI apekSA ye asakhyAtaguNe adhika kahe gaye hai IzAnakalpavAsI devapuruSo kI apekSA saudharmakalpavAsI devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote haiM kyoki isa kalpa meM IzAnakalpa kI apekSA vimAna bahuta hote hai jaise - IzAnakalpa meM aThAIsa lAkha hI vimAna hote hai kintu isa saudharmakalpa meM battIsa lAkha vimAna hote hai isI kAraNa se IzAnakalpa ke devapuruSo kI apekSA saudharmakalpameM devapuruSa adhika kahe gaye hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki saudharmakalpa dakSiNadigvarttI hai, aura kRSNapAkSika jIva yahAM adhika unpanna hote hai, isa kAraNa bhI IzAnakI apekSA saudharma meM devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM koI zaGkA karatA hai ki yaha yukti to pahale mAhendra aura sanatkumAra ina do kalpo meM bhI kahI hai kintu vahAM mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpavAsI IzAna kalpanA devapurUSo hAya che tethI sanatkumAra 5nA devapuruSo karatA A asakhyAta gayA vadhAre che. IzAna kalpamAM rahevAvALA devapuruSo karatAM saudhama kalpanA devapuruSo saMkhyAtagaNA vadhAre hAya che. kemake--A kalpamAM IzAna pa karatA vimAnA vadhAre heAya che. jema IzAna kalpamAM aThayAvIsa lAkha vimAnA heAya che, paraMtu A saudha kalpamAM batrIsa lAkha vimAnA hAya che. Aja kAraNathI izAna kalpanA devapuruSo karatA saudhama kalpanA devapuruSo vadhAre kahyA che bIjI vAta e paNa che ke--saudha kalpa dakSiNa dizAmAM che, ane temA kRSNu pAkSika jIvA vadhAre utpanna thAya che, e kAraNathI paNa IzAna kalpa karatA saudhama ka5mA devapuruSo asa khyAtagaNA vadhAre hAya che. ahiyAM koI evI zaMkA kare ke--A yukti te pahelA mAhendra ane sanatnuMsAra A e kAmA paNu kahela che paraMtu tyAM mAhendra kalpanA deva puruSAnI apekSAthI sanakumAra Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pr02|| purupANAmalpavahutva nirUpaNam 513 tham ? atrocyate- tathA vastusvAbhAvyAt, etaccAvasIyate prajJApanAdau sarvatra tathA maNanAt / saudharmakalpavAsidevapuruSA'pekSayA bhavanavAsidevapuruSAH asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, aDgulamAtrakSetrapradezarAzisabandhi prathamavargamUlaM dvitIyena vargamUlena guNyate, guNite ca tasmin yAvAn pradezarAzirupajAyate tAvatsakhyAkAsu ghanIkRtalokasya ekaprAdezikISu zreNiSu yAvanta AkAzapradezA bhavanti teSAM yAvatparimito dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAtteSAmiti / bhavanavAsidevapuruSApekSayA vyantaradevapuruSA asakhyeyaguNAH, ekasmin pratare sakhyeyayojanakoTIkoTIpramANaikaprAdezikazreNimAtrANi yAvanti khaNDAni bhavanti teSAM yAvAn dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAtteSAmiti * / vyantaradevapurupebhyo jyotiSkadevapuruSAH sakhyeya devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika kahe hai aura yahAM Akara sakhyAtaguNe adhika kahate hai isameM kyA kAraNa hai ? uttara meM kahate hai ki tathAvidha svabhAva se aisA kahA hai, tathA prajJApanA Adi sUtro meM sarvatra aisA hI kahA jAne se yaha jAnA gayA hai| saudharmakalpavAsI devapuruSo kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki yahAM aGgulamAtra kSetra kI pradezarAzi saMbadhI prathama vargamUla dUsare vargamUla se guNAkiyA jAve, guNAkarane para usameM jitanI pradezarAzi hotI hai utanI saMkhyA kI ghanIkRtaloka kI eka prAdezikI zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote hai unakA jitanA battIsavA bhAga ho utane pramANa vAle ye bhavanavAsI devapuruSa hote hai isaliye saudharmakalpa kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika kahe hai| bhavanavAsI devapuruSo kI apekSA vyantara devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ekapratara meM saMkhyAta karoDAkaroDa yojanapramANavAlI ekaprAdezikI zreNimAtra jitane khaNDa hote hai unakA jitane pramANa kA battIsavAM bhAga hotA hai utane pramANa ke ye vyantara devapuruSa hote hai / kalpamAM rahevA vALA devapuruSo asaMkhyAta gaNA vadhAre kahyA che. ane ahiyAM saMkhyAtagaNuM vadhAre kahe che. temAM zuM kAraNa che ? A praznanA uttaramAM kahe che ke-tathAvidha svabhAvathI A jANuM zakAya che. saudharma kalpanA deve karatAM bhavanavAsI devapuruSe asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake- ahiMyA AMgaLamAtra kSetranI pradeza rAzi saMbaMdhI pahelu vargamULa bIjA vargamULathI guNavAmAM Ave ane tevI rIte guNatA temAM jeTalI pradeza rAzI hoya che. eTalI saMkhyAnI ghanIkRta lekanI eka prAdezikI zreNiyAmAM jeTalA AkAza pradeza hoya che. tene batrIsamo bhAga jeTale he ya eTalA pramANa vALA A bhavanavAsI devapuruSo hoya che tethI saudharma kalpa karatAM bhavanavAsI deva puruSe asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahelA che. bhavanavAsI devapurUSe karatAM vya tara deva puruSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake eka prataramAM saMkhyAta karelAkaroDa jana pramANuvAlI eka prAdezika zreNimAtranA jeTalA 65 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 -jIvAbhIgamasUtra guNA adhikA bhavanti / ekasmin pratare paTU paJcAzadadhikazatadvayA (256)gulapramANaikagrAdezikAzreNimAtrANi khaNDAni yAvanti bhavanti teSAM yAvAn dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAttepAmiti / iti kevalaM devapuruSANAmalpabahutvaM samAptam / sAmprataM prastutaprakaraNamanusriyate, tatra tiryagyonikapurupAdisarvArthasiddhadevapurupaparyantAnA sarvapAM samilitaM paJcamamalpabahutvaM sUtrakAra Aha 'eesi NaM bhaMte' ityAdi eesi NaM bhaMte' ! tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapurupANAm 'jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM' jalacarANA sthalacarANA khacarANA puruSANAm 'maNussapurisANaM' manuSyapuruSANAm 'kammabhUmigANaM akammabhUmigANaM aMtaradIvagANaM' karmabhU ___vyantaradevapuruSo se jyotiSka devapurupa saMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ye eka pratara meM dosau chappana (256) aMgula pramANa kI ekaprAdezikI zreNimAtra-pramANa-ke jitane khaNDa hote hai, unakA jitane pramANa kA battIsavAM bhAga hotA hai utane pramANavAle hote hai isalie ye vyantaradevapurupo kI apekSA jyotiSka devapurupa saMgvyAtaguNe adhika hote haiN| yaha kevala devapuruSo kA alpavahutva samApta huaa| , ava prastuta cAlU prakaraNa kA samArabha kiyA jAtA hai, vahAM tiryagyonika purupo se lekara sarvArthasiddha devapuruSa paryanta sabo kA samilita alpabahutva sUtrakAra kahate hai"eesi NaM' ityAdi / ___ "eesi NaM bhaMte tirikkhajoNiyapurisANa' he bhadanta ! tirthagyonika purupa jo 'jalayarANa thalayarANaM khahayarANaM' jalacara sthalacara aura khecara purupa, tathA 'maNussapurisANa' manuSya purupa jo 'kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM' karmabhUmike akarmabhUmike aura antara khaDa hoya che. ane tene batrIsamo bhAga jeTalA pramANane heya eTalA pramANunA A vyatara deva puruSa hoya che | vyaMtara deva puru karatAM tiSka deva puru saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake teo eka prataramAM 256) base chappana AgaLa pramANuvALI eka prAdezika zreNImAtra-- pramANunA jeTalA khaMDe hoya che tene batrIsa bhAga jeTalA pramANane hoya, eTalA pramANa vALA hoya che. tethI vyaMtara deva puru karatAM tiSka devapuruSa sa khyAtagaNuM vadhAre hoya che A rIte A kevaLa. devapuruSanuM alpa bahupaNu samApta thayu. - have cAlu prakaraNane Ara bha karavAmAM Ave che-tyAM tiryAnike puruthI laIne sarvAthasiddha devapuruSa paryanta badhAnuM ekI sAthe maLeluM alpa bahupaNuM sUtrakAra kahe che-- "paesi NaM" chatyAhi "eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyapurisANaM" magan tiya-yoni4 puruSa 2 "jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM" AA2 sthasa-ya2 mane meyara puruSa, tathA "maNussapurisANaM" manuSya 5252 "kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM ataradIvagANaM" bhabhUminA 25 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 - puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 515 mikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnAm 'devapurisANaM' devapuruSANAm 'bhavaNavAsiNaM' bhavanavAsinAm 'cANamaMtarANaM' vAnavyantarANAm 'joisiyANa' jyotiSkANAm 'vemANiyANaM' vaimAnikAnAm 'sohammiyANa' saudharmakAnAm 'jAva sancaTThasiddhagANa ya' yAvatsarvArthasiddhakAnAM ca yAvatpadena saudhamAdi dvAdazakalpopannadevAnAM navagraiveyakavijayAdisarvArthasiddhaparyantapaJcAnuttaradevAnAM ca saMgraho bhavati 'kayare kayarehito' katare katarebhya 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? alpA vA bahuko vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ? 'savvatthovA aMtaradIvagamaNussapurisA' sarvastokA antaradvIpakamanuSyapuruSAH kSetrasya sto katvAt tadapekSayA devakurUttakuruakammabhUmigamaNurApurisA do vi tullA dvipake manuSya puruSa, evaM 'devapurisANaM' devapuruSa jo 'bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANa jAva savvaTThasiddhagANa ya' bhavanavAsI asura kumArAdi daza bhavanavAsI deva purupa, vAnavyantara- pizAcAdi ATha vAnavyantara devapuruSa, jyotipka-candrasUryAdipAMca jyotiSka devapuruSa , vaimAnika-yAvat-saudharmAdi bAraha kalpopapanna devapuruSa, tathA uparitanauveyakAdi nau graiveyakadevapuruSa aura vijayAdi sarvArthasiddha paryanta ke pAca anuttaravimAnavAsI kalpAtIta devapuruSa ina tiryaJca puruSAdi saba prakAra ke jIvo meM 'kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA 'vA' kauna kauna jIva kina kina jIvoM kI apekSA alpa- thoDe - hai bahuta hai tulya-samAna-hai aura vizeSAdhika hai / gautama svAmI ke isa praznakA bhagavAn uttara' dete hai-'goyamA' ityAdi, he gautama ! ina tiryaJca puruSo se lekara sarvArthasiddha devapuruSa paryantake jIvo meM ' 'savvatthovA aMtaradIvagamaNussapurisA' sabase alpathoDe antaradvIpake manuSya puruSa hote hai, kyoki anya kSetro kI apekSA yaha antara dvIpa bhamubhinA bhane matadIpanA manuSya35 bhane "devapurisANaM" 31 puruSa ra "bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jAva savvaTThasiddhagANa ya" sanavAsI masurazubhAra vigere dasa bhavanavAsI deva puruSa. vAnavyaMtara--pizAca vagere ATha prakAranA vAnavyatara deva puruSa, tiSka caMdra, sUrya vigere pAMca prakAranA jye tika devapuruSa, vaimAnika-yAvata saudharma vigere bAra kalpapapaneka devapuruSa tathA uparitana vaiveyaka vigere navayaka devapurUSa ane vijya, vaijayanta vigere sarvArtha siddha parvatanA pAMca anuttara vimAnavAsI kapAtIta hevapu35 mA tirthaya' puruSa vigare madhA prasanA "kayare kayarehito appA vA vahuyAvA, tullA vA visesAhiyA vA" yA jyA kA dhyA yA ch| 42tA 5-thaa| cha? kayA jI kayA ja karatA vadhAre che ? ane koNa konI tulya-sarakhA che ? ane koNa kenAthI vizeSAdhi cha ? gautabhasvAmInA mA prazna uttara mApatA prabhu 4 cha hai-"goyamA" . ItyAdi. he gautama ! A tirthanca puruSothI laIne savartha siddhanA devapuruSa sudhInA jI bhAM "savvatthovA' aMtaradIvagamaNussapurisA". sauthI maach| matadIpanA manuSya puss| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre saMkhejjaguNA' antaradvIpakamanupyapurupApekSayA devakurUttarakurva karmabhUmikamanuSyapurupA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti tathA yAnAM parasparaM sakhyeyaguNatvena tulyatA ca bhavati kSetrasya bahutvena samAnatvAt, 'harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussa purisA do bitullA saMkhejjaguNA' tadapekSayA harivarSa ramyakavarSAkarmabhRmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNA. kSetrasyAti bahutvAt, 'hemavayaeraNNavayavAsaakramma bhUmigamaNussa purisA do citullA saMkhejjaguNA' harivarSaramyakavarSamanuSyApekSayA, 'hamavatairaNyatranavarSA karmabhUmikamanuSyapuruSA sasyeyaguNA adhikAH kSetrasya alpatve'pi alpasthitikatvena prAcuryeNa labhyamAnatvAt / tathApatepA yAnAM kSetrasya samAnatvAt parasparaM tulyatA ca / 516 kSetra choTA hotA hai / 'devakurUttarakuruakammabhUmigamaNustapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' antaradvIpake manuSya puruSo kI apekSA devakuru aura uttara kuru ina dono kSetroM ke manuSya puruSa dono kSetroM kI samAnatA se paraspara samAna hote hue sakhyAta guNe adhika hote hai, kyoMki antaradvIpa kI apekSA ye dono kSetra bar3e haiM / ' harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussa purisA do vi tulA saMkhejjaguNA' devakuru uttara kuma ke manuSya purupokI apekSA harivarSa ramyaka varSa ina donoM akarma bhUmi ke manuSya puruSa paraspara samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki devakuru uttara kuru kSetra kI apekSA ye donoM kSetra adhika vistRta hai, 'hemavaya heraNNavayavAsa akamma bhUmigamaNustapurisA do vitullA saMkhejjaguNA' harivarSa ramyakavarSa kSetra ke manuSya puruSoM kI apekSA ye haimavata hairaNyavata varSa ina donoM kSetra ke manuSya puruSa paraspara sakhyAme samAna hote hue saMkhyAta guNe adhika hote hai, ina kSetro ke choTe hote hue bhI yaha / yahA ke manuSya puruSa alpasthiti vAle hone se - che, maDe-mIla kSetra uratA A aMtaradvIpa kSetra nAtu hoya he "deva kurutarakuruakammabhUmigamaNussa purisA do vi tullA sakhejjaguNA' tagdvIyanA manuSya puruSa 42tA deva3 ane uttarakuru A banne kSetrAnA manuSya puruSA banne kSetronA samAna paNAne laine paraspara banne sarakhA hAya che, ane sakhyAta gaNA vadhAre hoya che kemake~aMtaradvIpa karatAM A janne kSetro bhoTA hoya che. "harivAsarammagavAsa akasmabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' devaDDaru bhane uttaragurunA manuSya puruSo uratA parivarSa bhane ramya varSa A beu akama bhUminA manuSya puruSa paraspara samAna hoya che, ane sa khyAta gaNA vadhAre hoya che. prema - devaru uttara kSetra 2 mA me kSetra vadhAre vistAra vAjA che "hemavaya heraNNavayavAsa akammabhUmigamaNussa purisA do vi tullA saMkhejjaguNA " virSa bhane rabhya varSa kSetranA manuSya puruSA karatAM A haimavata ane heraNyavata varSe banne kSetranA manuSya puruSa anya anya sakhyAmAM sarakhA che ane saMkhyAtagaNA vadhAre che. A kSetro nAnA hAvA chatAM paNa tyAnA manuSya puruSa alpa sthiti vALA DAvAthI manuSya puruSa vadhAre pramANamAM maLe che. "mara A Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 517 yadyotikA TIkA pra0 2 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussa purisA do ci tullA saMkhejjaguNA' haimavata hairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanupyapuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSAH sakhyeyaguNA --adhikA bhavanti, ajitastrAmikAle utkRSTapade . iva svabhAvataH, evAtra manuSyapuruSANAmati prAcuryeNa sabhavAt, dvayoH kSetrayostulyatvAd dvaye'pi parasparaM tulyA' / ' puvvavideha avaravidehakammabhUmigamaNustapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' bharatairavatakarmabhUmikamanuSyApekSayA pUrvavide - hAparavidehakarmabhUmikamanuSyA dvaye'pi tulyA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, kSetrabAhulyAt ajitasvAmikAle utkRSTapade iva svabhAvata eva manuSyapuruSANAM pracuratayA sabhavAt / aNuttarovavAiya'devapurisA asaMkhejjaguNA' pUrvavidehA'para videhamanuSyapuruSApekSayA anuttaropapAtikadevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavarttyAkAzapradezarAzipramANatvAt / 'uvamanuSyapuruSa-pracura bahuta milate hai / 'bharaheravayavAsakamma bhUmigamaNussa purisA do vitullA saMkhejjaguNA' haimavata 'hairaNyavata varSa akarma bhUmi ke manuSya ke puruSo kI apekSA bharata airavata ina dono kSetrake manuSya puruSa kSetra kI samAnatA se dono paraspara samAna hote hue saMkhyAta guNe adhika hote hai, kyoki ajita svAmI ke samaya meM utkRSTatA ke jaise svabhAva se hI yahAM manuSya puruSa ati pracura mAtrA meM hote haiM / ' puvvavideha avaravidehakamma bhUmigamaNussa purisA do vitullA saMkhejjaguNA' bharata airavata ina dono kSetro ke manuSya puruSo kI apekSA ye pUrvavidera aparavideha ina dono kSetro ke manuSyapuruSa kSetra kI samAnatA se dono samAna sakhyaka hote hue sakhyAtaguNe adhika hote hai, kyoMki bharata airavata kSetro ke jaise yahAM bhI ajita svAmI ke samaya kI utkRSTatA ke samAna svabhAvase hI yahAM manuSya puruSa pracura mAtrAmeM hote hai / 'aNuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA' pUrvavideha apara videha ke manuSya puruSoM kI apekSA anuttaropapAtika deva puruSa asakhyAta guNe adhika hote hai, kyoMki ye kSetra heravayavAsakammagabhUmigamaNussa purisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bhavata bhane hairaeya vata varSa akarma bhUminA manuSya puruSA karatAM bharata ane aravata A beu kSetronA manuSya puruSa kSetranA sarakhApaNAthI paraspara banne sarakhA che ane sakhyAtagaNA vadhAre hAya che. kemake ajItasvAmInA samayamAM utkRSTa paNAnI mAphka svabhAvathIja ahiyA manuSya puruSa atyaMta vadhAre prabhANubhA hoya che, "puvvavideha avaravidehakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" lasta bhane bhairavata yA manne kSetronA manuSya puruSa uratA mA pUrva videha apara videha A beu kSetronA manuSya purUSa kSetranA sarakhA paNAthI sarakhI sa khyA vALA che ane sa khyAtagaNA vadhAre che. kemake -bharata ane aravata kSetranI jema ahiM paNa ajIta svAmI nA samayanA utkRSTa paNAnI jema svabhAvathI ja ahiyAM manuSya purUSa vadhAre pramANamA heAya che. "aNuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrva vihe bhane apara vicheDunA manuSya puruSa karatA anuttara pupAtika deva puruSa asa'khyAta gaNA vadhAre hAya che. kemake--te kSetra palyA www Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAbhima rimavejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevapuruSApekSayA uparitanayaiveyaka prastaTadevapurupA' sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'majjhimagevijjadevapurisA saMkhejjaguNA' uparitanagraiveyakadevapurupebhyo madhyamagraiveyakadevapuruSAH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / evama -- 'heTTima - cijjadevapurisA saMkhejjaguNA' madhyamatraiveyakadevapuruSAkSeyA adhastanayaiveyakadevapuruSA saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA' adharatanazrveyakadevapuruSAkSeyA acyutakalpe devapuruSAH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / evaM kiyatparyanta sakhyAtaguNatvama ' tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'jAva ANayakappe devapurisA sakhejjaguNA' iti / yAvatpadena acyutakalpadevapurupato'gre pacAnupUrvyA-- AnatakalpadevapuruSaparyanta devapuruSA pUrva - pUrvApekSayA agre'gretanA devapurupA' saMkhyAtaguNA iti vyAkhyeyam, tathAhi -- acyutakalpadevapuruSApekSayA AraNapalyopama ke asakhyAtaveM bhAgavarttI AkAza pradezoM kI rAzi pramANa vAle hote haiM / 'uvarima vejja devapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtika devarupuSoM kI apekSA uparita graiveyaka prastaTa ke devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / 'majjhimage vejja deva purisA saMkhejjaguNA' uparikanagraiveyaka devapuruSo kI apekSA madhyamagraiveyaka devapurupa sakhyAta guNe adhika hote hai / 'heTTima gevijja deva purisA saMkhejjaguNA, accuyakappadevapurisA saMkhejjaguNA' jAva ANayakappe devapurisA saMkhajjaguNA' madhyama graiveyaka devapuruSokI apekSA adhastana graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai, adhastanagraiveyaka devapuruSoM kI apekSA acyuta kalpake devapuruSa saMkhyAta guNe adhika hote haiM / yAvat Anatakalpa paryanta ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote haiM / aise sakhyAta guNAtva kahA taka kahanA cAhiye ' isa para kahate haiM - 'jAva' ityAdi, 'jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA' yahA se arthAt acyuta kalpa deva puruSo ke Age pazcAnupUrvIse Anatakalpa devapuruSaparyanta pUrvapUrva kI apekSA Age Age ke deva puruSa yamanA asaNyAtabhA lAgavartI khAza pradezonI rAzi prabhASa vAjA hoya che. "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA" anuttaropayAti puSa 12tA upastina praveya prastaranA deva 3SA sabhyAta gayA vadhAre hoya che, "majjima gevejjapurisA saMkhejjaguNA " uparitana graiveya! heva pu3pATharatA madhyama graiveya: heva puruSa sa dhyAta gayA vadhAre hoya che. mena prabhASe "heTThimage vijjadevapurisA saMkhejjaguNA" 'accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA' madhyama graiveya! deva uSo to adhastana graiveyaka deva pu3Sa sauMdhyAta gaNA vadhAre hAya che adhatana traiveyaka devapurUSA karatAM amruta kalpanA deva purUSa sa khyAta gaNA vadhAre hAya che Avu sakhyAta guNA paNu kayA sudhI kahevu joI e ? A saMbadhamA sUtrakAra kahe che!-' ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA" abhyuta upanA heva puruSonI mAgaNa pazcAnu pUvi thI Anata kalpanA devapurUSa paryanta pahelA pahelAnI apekSAthI pachI pachInA deva purUSA sakhyAta gaNA vadhAre hoya che, A pramANenI vyAkhyA kahevI joI e. jemake-acyuta kalpanA deva purUSA karatAM 518 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 519 kalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAH, AraNaMkalpadevapuruSApekSayA prANatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAH, prANatakalpadevapuruSApekSayA AnatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNA iti / ito'gre pazcAnupUrvyA apTamasahanArakalpadArabhya dvitIyezAnakalpadevapuruSaparyantadevapuruSA yathottaram asaMkhyAtaguNA vyAkhyeyAH, tathAcAha sUtrakAraH ---'sahassAre kalpe devapurisA asaMkhejjaguNA, mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' iti / AnatakalpadevapuruSebhyaH sahakhAre kalpe devapuruSA asakhyAtaguNAH, ebhyo mahAzukre kalpe devapuruSA asaMkhyAtaguNAH, ebhyaH 'jAva mAhiMde' iti yAvat mAhendraH, yAvatpadena lAntaka - brahmaloka - kalpayorgrahaNaM bhavati, tathAhi mahAzukrakalpadevapuruSebhyo lAntakakalpadevapuruSA asaMkhyAtaguNA emyo brahmalokakalpadevapuruSA asaMsaMkhyAta guNe adhika hote hai, aisI vyAkhyA karalenI caahie| jaise- acyuta kalpa kI apekSA AraNakalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hote hai / AraNakalpa ke devapuruSo kI apekSA prANatakalpa ke deva puruSa saMkhyAta guNe adhika hote hai / prANatakalpa ke deva puruSo kI apekSA Anatakalya ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hote haiM / isake Age pazcAnupUrvI se hI AThave - sahasrArakalpa se lekara dUsare IzAna kalpake devapuruSa paryanta saba puruSa Age Age ke asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, aisA vyAkhyAna kara lenA cAhiye yahI sUtrakAra kahate hai-'sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, mahAsukke kappe deva purisA asaMkhejjaguNAM jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' Anata kalpa ke deva puruSo se sahasrAra kalpa ke deva puruSa asaMkhyAta guNe adhika hote hai / sahasrArakalpa ke deva puruSoM se mahAzukra kalpa ke deva puruSa asaMkhyAta guNe adhika hote hai / 'jAva mAhi de0' iti---yahA~ se Age mAhendra kalpa ke deva puruSo paryanta ke deva puruSa eka eka kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hote haiM jaise - mahAzukrakalpa ke deva puruSoM se lAntakakalpa ke deva puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai lAntakakalpa ke devapuruSo se brahmaloka kalpa ke devapurupa asa AraNu AraNu kalpanA deva puruSA sakhyAta gaNA vadhAre hAya che kalpanA deva purUSA karatA prANata kalpanA deva purUSo sa`khyAta gaNA vadhAre hAya che prANata kalpanA devapurUSo karatAM Anata kalpanA deva puruSo sakhyAta gaNA vadhAre hAya che tenAthI AgaLa pacAtupUrvithI ja AThamA sahasrAra kalpathI lai ne khIjA IzAna kalpanA devapurUSa paryanta badhAja devapurUSA pachI pachInA sadhyAta gayA vadhAre hoya che. tebha samanvu sUtrabhara mena De che -' sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA jAva mAhide kuppe devapurisA asaM khejjaguNA" mAnata kalpanA deva purUSo karatAM sahasAra nA heva puruSa asaNyAta gayA vadhAre hoya che " jAva mAhiMde" iti // AnAthI AgaLa mAhendra kalpanA deva purUSo sudhInA dhruva purUSo eka ekanI apekSAthI asaMkhyAta gaNA vadhAre hAya che, jemake--mahAzukra kalpanA deva puruSA karatAM lAntaka Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamasUtre 520 khyAtaguNA iti / brahmalokakalpadevapurupebhyo mAhendrakalpadevapurupA asaMkhyAtaguNAH, 'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpadevapurupebhyaH sanatkumArakalpadevapurupA asaMkhyAtaguNAH, 'IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' ebhyaH sanatkumArakalpadevapurupebhya gAnakalpa- / / devapurupA asaMkhyAtaguNA iti / ayaM bhAvaH sahasrArakalpAdArabhya IzAnakalpaparyantaM devapurupA: pratyekaM yathottaraM kramazaH asaMkhyAtaguNAH santIti / 'sohamme kappe devaparisA saMkhejjagaNA' IzAnakalpadevapurupebhyaH saudharmakalpe devapurupAH saMkhyAtaguNA iti / atredamavadheyam----- pazcAnupUrvyA acyutakalpadevapurupebhya Arabhya Anatakalpaparyanta devapurapAH adhastanauveyakadevapurupebhyo yathottaraM saMkhyAtaguNAH santi / tathA evameva pazcAnupA sahannArakalpadevapurupata Arabhya IzAnakalpadevapurupaparyantaM devapurupA Anatakalpadevapurupebhyo yathottaram asaMgkhyAtaguNA khyAtaguNe kadhika hote hai / brahmalokake deva purupa se mAhendra kalpa ke deva purapa asaMkhyAta guNe adhika hote haiN| tathA-'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjagaNA' mAhendra kalpa ke deva purapo se sanatkumAra kalpa ke deva purapa asaMkhyAta guNe adhika hote haiM / 'IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' sanatkumAra kalpa ke deva puruSoM se IzAna kalpa ke devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika hote hai| tAtparya yaha hai ki sahasrAra kalpa se lekara IzAna kalpa paryanta ke devapurupa eka eka se Age Age ke deva purupa kramazaH asakhyAta guNe adhika hote hai / 'sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA' IzAna kalpa ke deva puruSo se saudharma kalpa ke devapurupa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / yahA~ sArAMza yaha hai-pazcAnupUrvI se-acyutakalpake devapuMrupo se lekara Anatakalpake devapuruSaparyanta adhastana grauveyakadevapurupo se yathottara-ekase Age dUsare devapuruSa sakhyataguNe adhika hote hai, aura isI prakAra pazcAnupUrvI se Anatakalpake devapurupokI apekSA sahavAraka-pase lekara iishaankalpanA deva puruSe asaMkhyAta gaNA vadhAre hoya che lAntaka kalpanA deva purU karatAM brahmaleka kalpanA deva purUSe asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che brahmalekanA deva purUSo karatAM mahendra 465nA va 35o asabhyAtA dhAre DAya che. tathA "saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjagaNA" mAhendra upanA va puSI 42tA sanatbhAra 465nA hevapuruSI asaNyAta ge| padhAre hAya che. "IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA" sanabhAra 465nA pay35o 42tA - IzAna kalpanA deva purUSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che A kathananuM tAtparya e che kesahastrAra kalpathI laIne IzAna ka95 sudhInA deva purUSo eka ekanAthI AgaLa AgaLanA deva 53pI bhathI masaNyAta gaNa vadhAre DAya che "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA" -IzAna kalpanA deva purUSo karatAM saudharma kalpanA deva purUSo sa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. Ane sArAMza e che ke--padyAnupUrvithI-amyuta ka95nA deva purUSothI laIne Anata kalpanA deva purUSo sudhI adhastana vaiveyaka deva purUSo kramathI eTale ke enAthI bIjA deva purUSo saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. ane e ja pramANe pazcAnupUvathI Anata kalpanA deva Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpabahutva nirUpaNam 521 iti / tathA saudharmakalpadevapuruSA IzanakalpadevapuruSebhyaH saMkhyAtaguNA iti ca jJAtavyam / tataH 'bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpadevapuruSebhyo bhavanavAsidevapuruSA asaMkhyAtaguNAH / bhAvanAtvittham uparyuparisthitadevapuruSebhyo'gho'dhaHsthA devapuruSA adhikA bhavantIti / 'khahayara tirikkhajoNiya purisA asaMkhejjaguNA' tebhyo bhavanavAsidevapurupebhyaH khecaratiryagyonikapuruSA asaMkhyAtaguNAH, 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyonika - puruSebhyaH sthalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyAtaguNAH, 'jalayaratirikkhajoNiya purisA asaMkhe'jjaguNA' sthalacaratiryagyonikapuruSebhyo jalacaratiryagyonikapuruSA asaMkhyAtaguNA', 'vANamaMtara devapurisA saMkhejjaguNA' jalacaratiryagyonikapuruSebhyo vAnavyantaradevapuruSAH sakhyAtaguNAH, kalpake devapuruSaparyanta yathottara arthAt Age Age ke kalpavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote jAte haiM / aura saudharmakalpake devapuruSa IzAnakalpake devapuruSokI apekSA sakhyAtaguNe adhika hote hai / yaha anuttaropapAtikadevoselekarapazcAnupUrvIse saudharmakalpatakake devo kA alpabahutvA kahA gaya hai / 1 'bhavaNavAsideva purisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpake devapuruSo kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / bhAvanA pUrvavat karalenIcAhiye arthAt UparaUparake devapuruSokI apekSA nIce nIce ke devapuruSa kramazaH adhika adhika hI hote hai, 'khahayarati rikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsI devapuruSokI apekSA khecaratiryagyonika puruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai / 'thalayaratirivakhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyonikapuruSo kI apekSA sthalacaratiryagyonikapuruSa sakhyAtaguNe, adhika hote hai / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' sthalacaratiryagyonikapuruSo kI apekSA jalacara tiryayagyonikapuruSa asa khyAtaguNe adhika hote hai / 'vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA' jalacaratiryagyonika puruSo kI purUSo karatAM sahasrAra kalpathI laIne IzAna panA deva purUSo sudhI yathettara arthAt AgaLa AgaLanA kalpe vAsI deva purUSo asaMkhyAta gaNA vadhAre haiya che ane saudha kalpanA deva purUSo IzAna kalpanA deva puruSo karatAM sakhyAta gaNA vadhAre hAya che, A anuttare papAtika devAthI laI ne pazcAtupUvIthI saudhama kalpa sudhInA devAnuM alpabahupaNuM kahyuM che "bhavaNavA sidevapurisA asaMkhejjaguNA" saudharbha udapanA devapuruSo 42tA lavanavAsI deva purUSo asakhyAta gaNA vadhAre hoya che tenI bhAvanA upara kahyA mujaba samajI levI arthAt upara uparanA deva purUSo karatAM nIce nIcenA deva purUSo kramathI vadhAre vadhAreja hAya che, "khahayara tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA " lavanavAsI deva cu3So ratAM meyara tiryajyoni puraSo asakyAta gAyA vadhAre hoya che. 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA sNkhejjzuLA' khecara tiya cai.nika purUSa karatA sthalacara tigye nika purUSa saMkhyAtagaNA vadhAre hoya che "jalayara tirikkha joNiyapurisA asaMkhejjaguNA" sthasayara tiryagyoni4 puSa 42tA 42 tiryagyoniGa pu3Sa asaNyAta gayA vadhAre hoya che. "cANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA'04saya2 66 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapurupebhyo jyotiSkadevapuruSAH candrasUryagrahanakSatratArArUpAH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / aodaM paJcamamalpavahutvasya tattvam- ---yat tiryaimanuSyadevapuruSANAM sarvepAM madhye sarvebhyo'lpA antaradvIpagatamanupyapurupAH santi, tathA sarvebhyo'dhikA jyotiSkadevapuruSA' iti ||suu0 11 // // iti tiryaDmanuSyadevapuruSANAM sarveSAM saMmilitamidaM pazcamamatpabahutvam / / // alpavahuttvaM samAptam // mUlam -'purisaveyassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaTTiI pannattA ? goyamA !jahanneNaM aTTha saMvaccharANi, ukkoseNaM dasamAgarovama koDAkoDIo dasavAsasayAiM abAhA abAhUNiyA kammaTTiI kammaNiseo / purisavede NaM bhaMte ! kiM pagAre paNNatte goyamA ! vaNadavaggi jAla samANe paNNatte se taM purisA' |sU0 12 // chAyA-purupavedasya khalu bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prazatA ? gautama ! jaghanyenASTau saMvatsarANi utkaNa, dazasAgaropamakoTIkoTyaH, dazavarSazatAni avAdhAH, avAdhonA karmasthitiH karmanipekaH // puruSavedaH khalu bhadanta ! kiM prakArakA prakSaptaH ? gautama ! vanadavAgnijvAlAsamAnaH prajJaptaH, te ete puruSAH ||suu0 12 // apekSA vAnavyantara devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai 'joisiya devapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyataradevapuruSo kI apekSA jyotiSkadeva puruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM isa pazcama alpavahutva kA sArAMza yaha hai kI-tiryazca manuSya aura devapuruSa, ina savoM meM sabase thoDe antaradvIpa ke manuSya purupa hote haiM. aura sabase adhika jyotiSka devapuruSa hote hai / yaha tiryaJca manuSya devapuruSo kA savakA samilita paJcama alpavahutva samApta huvA ||suu011|| [ alpavahutva samApta ] tirtha yauna 3|42taa vAnabhyata2 vadhu35 sadhyAta vadhAre DAya che. "joisiya devapurisA sakhejjaguNA' pAnavyata2 31 53 42i nyAti heva 53So sadhyAta gA dhAre hAya cha ahiyA A pAMcamA alpa bahapaNane sArAza e che ke--tiryaMca manuSya ane deva purUSa A badhAmAM sahuthI ochA aMtaradvIpanA manuSya puruSa hoya che ane sauthI vadhAre jya tika deva puruSe hAryo che. A tiryaca, manuSya ane deva purUe saghaLAnuM sa milita pAMcamuM alpa bahupaNuM // sabhAta // - Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya vandhasthitinirUpaNam 523 TIkA - 'purisaveyassa NaM bhaMte' puruSavedasya khalu bhadanta ! 'kammassa' karmaNaH 'kevaiyaM kAlaM' kiyantaM kalam 'baMghaThiI pamnattA' bandhasthitiH prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi,'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM' jaghanyena 'aTTha saMvaccharAI' aSTau savatsarANi etannyUnasya tannibandhanaviziSTAdhyavasAyasyAbhAvato jaghanyatvenAsabhavAt 'ukkoseNa dasa sAgaro amakoDAkoDIo' utkarSeNa daza sAgaropamakoTikoTya., iha sthitiH dvidhA bhavati, karma rUpatAvasthAnalakSaNA anubhavayogyA ca tatreyaM karmarUpatA'vasthAnalakSaNA draSTavyA, anubhavayogyA tu karmasthitirabAdhAhInA bhavati, ataevoktam- ' dasavAsasayAI avAhA' dazavarSazatAni " purisavedassa bhaMte / kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhahi paNNattA, ityAdi 2 TIkArtha - " purisaMvedassa NaM bhaMte ! 'kammasa' puruSa vedakarmakI "kevaiyaM kAlaM " kitane kAlakI "baMdhaTTiI pannattA" bandhasthiti kahI gaI hai ' isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - " goyamA ! jahanneNaM aTU saMvaccharAI " he gautama ! puruSaveda karma kI bandhasthiti jaghanya se AThavarSa kI hai kyo ki isase kama puruSaveda ke nibandhana viziSTa adhyavasAya ke abhAva se isake kama jaghanya sthiti kA sabhava nahIM hotA hai / aura "ukkoseNaM dasa sAgarovama koDAkoDIo" utkRSTa se 10 dasa sAgaropama koTA koTi kI kahI gaI hai. yahAM sthiti do prakAra kI hotI hai - (1) karmarUpa se avasthAna rahanA aura ( 2 ) - anubhava yogya honA. yaha sthiti karmarUpa se avasthAna rahane rUpa kahI gaI hai - tathA anubhava hone yogya rUpa jo karma sthiti hotI hai vaha abAdhA kAla se hIna hotI hai. arthAt jobhI karma udaya meM AtA vaha apanI abAdhA kAla ke bAda hI AtA hai. abAdhA kAla kA hisAba isa prakAra se kahA gayA hai- " dasavAsasayAI' 'abAhA' jisa karma kI utkRSTasthiti jitane sAgaropama koTAkoTi kI hotI hai " purisavedassa Na bhaMte ! kammarasa kevaiyaM kAlaM baMdhaTTiI paNNattA" tyAhi "purisavedassaM NaM bhaMte! kammassa" se lagavan puruSaH unI "kevaiyaM kAlaM " DeMTalA aNanI "baMdhaTThiI pannattA" aMdha sthiti uhI che gautama svAmInA yA praznano uttara AyatAM alu Ahe che }- "goyamA ! jahaNNeNaM aTTha saMvaccharAi " he gautama ! yu3Sa benI dha sthiti jaghanyathI ATha varSanI che kemake -tenAthI echA purUSa vedanA aMdha vALA madhyapsaaynaa lAvathI tene mochI dhanya sthitino lava hoto nathI, bhane "ukkoseNaM dasasAgarovamakoDAkoDIo" utsRSTathI 10 isa sAgaropama meri aTinI aDI che ahiyAM sthiti e prakAranI hAya che (1) kamarUpathI avasthita rahevuM ane (2) anubhava cegya thavuM A sthiti karma rUpathI avasthAna rahevA rUpa kahela che tathA anubhava hevAne cegya rUpa vALI je kama sthiti hAya che. te amAdhA kALathI hIna "hAya che arthAt je kAI kama udayamA Ave che, te peAtAnA akhAdhA kALathI hIna Ave che. akhAdhA kALanA hisAba A pramANe -aDesa che.-"dasavAsasayAi avAhA" re anI utkRSTa sthiti bheTalA sAgaropama choTI - Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 524 , abAdhA, sAca yepA karmaNAM yAvatyaH sAgaropamakoTikoTyaH teSAM tAvanti varSazatAni avAdhA, ihaca puruSavedasyAdhikRtasya yA utkRSTA sthitiH dagasAgaropamakoTikoTyaH, tato dagavarpa gatAni abAdhAH / ayaM bhAvaH --- puruSavedakarma utkRSTasthitikaM baddhaM sat svarUpeNa dazavarSazatAni yAvanna 'jIvasya svavipAkodaya mAdarzayati tAvatkAlamadhye dalikanipekasyAbhAvAt tata uktam- 'avAhUNiyA kammaThiI' avAdhonA karmasthitiH abAdhAkAlahInA karmasthitiranubhavayogyeti / 'kammaNiseo' karmanipekaH yataH abAdhonaH -- avAdhAkAlaparihInaH karmanipekaH karmadalikaracaneti // 'purisavede NaM bhaMte' puruSaveda' khalu bhadanta ! ' kiM pagAre pannatte' kiM prakAraka. kIhA - svarUpaH' prajJaptaH kathita iti praznaH ? bhagavAnAha - 2 - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'vaNadavaggijAlasamANe panate' vanadavAgnijvAlAsamAnaH prajJaptaH, vanadavAgnijvAlAsamAnaH yathA'yaM prArambhe tIvradAho bhavati tathA puruSavedo'pi prArambhe tIvra madanadAho bhavatIti bhAvaH / ' se taM purisA' te ete bhedaprabhedAbhyAM puruSA nirUpitA iti puruSaprakaraNam ||suu0 12|| 1 1 utane hI sau varSa kI vahAM abAdhA paDatI hai. isa hisAba se yahA~ purupaveda karma meM abAdhAkAla 1000 dasa sau varSa kA hotA hai arthAt 1 hajAra varSa kA hotA hai utkRSTa sthiti ke rUpa meM jaba yaha puruSa veda karma baddha hotA hai to yaha dasa sau varSa taka jIva ko apanA vipAkodaya nahIM dikhAtA hai kyoki itane kAla meM dalika nipeka kA abhAva hotA hai / jaba taka isakA avAdhAkAla samApta nahIM ho jAtA hai taba taka karma vipAka udaya meM nahI AtA hai / avAdhAkAla ke bAda karma kA udaya me AnA isI kA nAma karmanipeka-karma dalikoM kI racanA hai / isIlie kahA hai "avAhRNiyA kammahiI kammaNiseo" abAdhAkAla se nyUna karma sthiti karma nipeka hai / " purisavede NaM bhate ! kiM pagAre pannAtte" he bhavanta ! puruSa veTa kisa prakAra ke svarUpa vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM " goyamA ! vaNadavaggijAlasamANe pannatte" he gautama ! jisa prakAra vana kI davAgni kI jvAlA kA svarUpa hotA hai yaha prArambha meM tIvradAha kATInI hAya che, eTalAja seA varSanI tyAM abAdhA paDe che. A hisAbathI ahiMyA purUSaveda karmamAM mAdhA kALa 1000isa seA vanA hAya che. arthAt 1 eka hajAra varSanA hoya che. utkRSTa sthitinA rUpamA jyAre A purUSa veda karma baddha thAya che te A se| varSa sudhI jIvane peAtAnA viSAkAya dekhADatA nathI kemake eTalA kALamAM lika niSekanA abhAva hoya che. jyAM sudhI Ane amAdhAkALa samApta thatA nathI tyA sudhI kama vipAkanA ucamAM AvavuM. enuM ja nAma karmI niSeka arthAt kama dilakAnI racanA che. tethIja kahyu che ke-- "avAhaNiyA kammaThiI, kammaNiseo" samAdhA ajathI nyUna ubha sthiti urbha niSe che. "purisavede NaM bhaMte! kiM pagAre paNNatte" De bhagavan ! yu3Saveha ThevA aAranA sva35 vANo usa che ? yA praznanA uttaramA alu / gautama svAbhIne he che - "goyamA ! vaNadavaggijAlasamANe pannatte" he gautama! ? amArthe vananA ivAgnimI svAdAnusva3ya hAya che, 1 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 525 mUlam---'se kitaM NapuMsagA? NapuMsagA tivihA pannattA taM jahANeraiyaNapuMsagA tirikkhajoNiyaNapuMsagA maNussajoNiyaNapuMsagA / se ki taM neraiyaNapuMsagA ? neraiyaNapuMsagA sattavihA pannattA taM jahA rayaNappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA sakarappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA jAva ahe sattamapuDhavineraiyaNapuMsagA se taM neriynnpuNsgaa| se ki taM tirikkhajoNiyaNapuMsagA ? tirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannatA taM jahA egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA beiMdiyatirikvajoNiyaNapuMsagA, teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA paMciMdiyatirikkha jonniynnpuNsgaa| se ke taM egidiyatirikkha joNi ya NapuMsagA ? egidiyatirivakhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannattA, taM jahA puDhavIkAiyae/geMditirikkhajoNiyaNapuMsagA' AukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, teukAiyaegidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA vAukkAiyaegidiyAMtarikkhajoNiyaNapuMsagA, vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, se taM egidiytirikkhjonniynnpuNsgaa| se kiM taM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA ! beiMdiyatirikkhajoNiya NapuMsagA aNegavihA pannattA se taM beiMdiyatirikkha jonniynnpuNsgaa| evaM teiMdiyA vi cauridiyA vi / se ka taM paMcidiyatirikkha vAlA hotA hai usI prakAra se puruSa veda kA prArambha tIvrarUpa se hotA hai phira zIvra zAnta ho jAtA hai 'settaM purisA' isa prakAra se yaha bheda prabhedo ko lekara puruSo kA nirUpaNa kiyA gayA hai / puruSa prakaraNa samApta / sUtra // 12 // te prAraMbhamAM tIvra dAha vALa hoya che, eja pramANe purUSa veda paNa prAraMbhamAM tIvra hoya che bhane pachI hI zAnta naya cha "se taM purisA" mA prabhArI mA leda pramehAne sAdhana purUSenuM nirU Na karavAmAM AvyuM che. purUSa prakaraNa samApta sU0 1rA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre jANiyaNapuMsagA ? paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA tivihA pannattA taM jahA jalayarA thalayarA khahayarA / se kiM taM jalayarI ! soceva puvvuttabhedo AsAliyavajjio bhANiyavvo / se taM paMcidiyatirikkhajoNiyapuMgA / se kiM taM maNussaNapuMmagA ! maNussaNapuMsagA tivihA pannattA, taM jahA kammabhUmigA akamprabhUmigA aMtaradIvagA, bhedo jAva bhANi yatro se taM maNusaNapuMsagA, sU0 13 // 526 * chAyA atha ke te napuMsakAH ? napuMsakA strividhAH prajJaptA stadyathA nairayikanapuMsakAH, tiryagyonikanapuMsakAH, manuSyayonikanapuMsakAH / atha ke te nairathikanapuMsakAH ? nairayikanapuMsakAH saptavidhAH prajJaptAH tadyathAratnaprabhA pRthivInairayikanapuMsakAH, zarkarAprabhApRthivInairayikanapuMsakAH yAvadadhaH saptamIpRthivI nairayikanapuMsakAH / te ete nairayikanapuMsakAH / atha ke te tiryagyonikanapuMsakAH ? tiryagyonikanapuMsakAH paJcavidhAH prajJaptAH tadyathA - ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH trIndriya tiryagyonikanapuMsakAH, caturindriyatiryagyonikanapuMsakAH paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH / atha ke te ekendriyatIryagayonikanapuMsakAH ? ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paJcavidhAH prazaptAH nadyathA - pRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAH apkAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakAH tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH vAyukAthikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAH vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH / te pate ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH // atha ke te dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH 1 dvIndriya tiryagyonikanapuMsakAH anekavidhAH prajJaptAH te ete dvIndriyatiryagyonikanapuMsakA / evaM trIndriyA api caturindriyA api / atha ke te paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH / paJcendriyatiryagyonikanapuMsakA strividhAH prajJaptAH tadyathA - jalacarAH sthalacarAH khecarAH / atha ke te jalacarAH / sa eva pUrvoktamedaAsAlikA varjito bhaNitavyaH, te ete paJcendriya tiryagyonikanapuMsakAH / atha ke te manuSyanapusakAH? manuSyanapuMsakA strividhAH prazaptAH tadyathA - karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakA medo yAvad bhaNitavyaH te ete manuSya napuMsakAH ||suu0-13|| J TIkA - khIpuruSabhedAn nirUpya napuMsakabhedAn nirUpayati- 'se kiM taM NapuMsagA' ityAdi 'se kiM taM NapuMsagA' he bhadanta ' atha ke te napuMsakAH, napuMsakajIvAnAM kiyanto medA, bhavantIti Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 527 praznaH, bhagavAnAha ----NapuMsagA tivihA pannattA' napuMsakA strividhAH - triprakArakAH prajJaptA' kathitA iti, traividhyameva darzayati-- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'neraiyanapuMsagA' nairayikanapuMsakA. 'tirikkhajoNiyaNa puMsagA' tiryagyonikanapuMsakAH, 'maNussajoNiyaNapuMgA' manuSyayonikanapuMsakAH, tathA ca nArakatiryagmanuSyabhedena napuMsakA strayo bhavantIti bhAvaH / teSu trividhanapusakeSu nArakanapuMsakabhedAn nirUpayituM praznayannAha - ' se kiM taM neraiyaNapuMsagA' atha ke te nairayikanapuMsakA iti praznaH, uttarayati 'NeraiyaNapuMsagA sattavihA pamnattA' nairayikanapuMsakA saptavidhAH saptaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / saptavidhabhedameva darzayati-- ' taM jahA ityAdi, 'taM jahA ' - tathathA 'rayaNappabhApuDhavineraiyaNa puMsagA' ratnaprabhApRthivI nai rayikanapuMsakAH, 'sakarappabhApuDhavineraiyaNa puMsagA' zarkarAprabhA pRthivI nairayikanapuMsakAH, 'jAva ahe sattamaDhavineraiyaNa puMgA' yAtradadhaHsaptamIpRthivInairayikanapuMsakAH, yAvatpadena- bAlukA -- puruSAdhikAra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra napusakAdhikAra kA kathana karate hai - 'se kiM taM puMsagA' ityAdi / - TIkArtha gautamane prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM puMsagA" he bhadanta napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - "puMsagA tivihA pannattA" he gautama ! napuMsaka tIna prakAra ke hote hai - "taM jahA " jo isa prakAra se hai - " nerayaiyanapuMsagA tirikkhajoNiyaNapuMsagA, maNussajoNiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsaka, tiryagyonika napuMsaka, aura manuSya yonika napuMsaka " se kiM taM NeraiyaNapuMsagA" he bhadanta / nairarthika -- napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? "neraiyaNapuMsagA sattavihA pannattA" gautama ! nairayika napuMsaka sAta prakAra ke hote hai "taMjahA" jaise - ' rayaNappabhApuDhavineraiyanapuMsagA sakkarappabhApuDhavIneraiyanapuMsagA jAva ahe sattama puDhavineraiyana puMsagA" ratna prabhA pRthivI ke nairayika napuMsakta zarkarAprabhA pRthivI ke nairayika napuMsaka yAvat adhaH saptama pRthivIM ke nairayika purUSAdhikAranuM nirUpaNuM karIne have sUtrakAra napuMsakAdhikAranu kathana kare "se kiM ta NapuMsaMgA" ityAhi TIartha - gautama svAmI alune yevu pUchayu che -"se kiM taM NapulagA" bhagavan napuMsakA keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIMne kahe che - "NapuMsagA tivihA paNNattA" he gautama napuMso tra prAranA hoya che "taM jahA " te yA pramANe che. "neraiyanapu sagA tirikkhajoNiyaNapu sagA, maNussajoNiyaNapura sagA" nairayiGa napuMsaka, tiryagyoni napuMsa ne manuSya yoni napusa4 ' se kiM taM NeraiyaNapuMsagA" he bhagavan nai napuMso DeMTalA aAranA hoya che ? " NeirayaNapuMsagA sattavihA paNNattA" he gautama | nairayi napuMsao sAta prAranA hoya che. "taM jahA" te sAta praza mA pramANe che. 'rayaNappabhApuMDhavIneraiyanapuMsagA sakkara pabhApuDhavIne raiyaNapuMsagA jAca ahesattamapuDhavInera iyaNapuMsagA" ratna prabhA pRthvInA naiyika napusaka, zarkarA prabhA che ---- Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre prabhASaGkaprabhAdhUmaprabhAtamAnArakapRthivInAM sagraho bhavati tathA ca nArakapRthivInAM saptavidhatvAt tadAzritya nArakanapuMsakA api saptaprakArakA bhavantIti / 'se ttaM neraiyaNapuMsagA' te ete -- uparyuktA nAranapuMsakA nirUpitA iti // tiryagyonikanapuMsakAn nirUpayituM praznayannAha - ' se kiM taM tirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te tiryagyonikanapusakA iti praznaH, uttarayati 'tirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannattA' tiryagyonikanapusakAH paJcavidhA. paMcaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / paMcavidhatvaM darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA 'egiMDhiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' ekendriyatiryagyonikanapuMsakA' 'veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH, 'te iMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA' trIndriyatiryagyonikanapusakA., ' cauriMdiya - tirikkhajoNiyaNa puMsagA' caturindriyatiryagyonikanapusakA', 'paMcidiyatirikkhajoNiya-NapuMsagA' paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathAcaikendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapacendriyabhedAt napuMsaka yahA~ yAvatpada se vAlukA prabhA, paGkaprabhA dhUmaprabhA aura tamA prabhA ina pRthivIyoM ke naiyika napuMsaka gRhIta hue hai / " se ttaM neraiyanapuMsagA" yaha nAraka napuMsakoM kA nirUpaNa hai / tiryagyonika napuMsakoM kA nirUpaNa isa prakAra se hai--"se kiM taM tirikkhajoNiyanapuMsagA" gautama ne prabhu se aisA pUchA hai / he bhadanta / tiryagyonikanapuMsaka kitane prakAra ke hote haiN| 2 uttara meM prabhu kahate hai - he gautama "tiri kkhajoNiyaNapuMsagA" tiryagyonika napuMsaka paMcavihA, pannattA' pAMca prakAra ke hote hai "taM jahA - 'egiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA beidiyatirikkhajoNiyanapuMsagA' ekendriya tiryagyonikanapusaka, do indriya tiryagyonika napusaka, "te diyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' teindriyatiryagyonika napuMsaka "cauriditirikkhajoNiyaNapuMsagA" cauDandriyatiryagyonikanapusaka aura "paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" paJcendriyatiryagyonikanapusaka, aba gautamasvAmI pRthvInA naiyika napuMsaka, yAvat adhaH saptama pRthvInA nairayika napu maka ahiyAM yAvatpadathI vAlukA prabhA, paMka prabhA, dhUmaprabhA, ane tama prabhA A pRthvIcenA nAyika napu sa zraddhayA "setaM nerayanapuMsagA" mA prabhA nArIya napusonu nizcaya hai have tiryagyoni nayu sonu nizyA 42vAmA Ave che. "se kiM taM tirikkhajoNiyaNapuMsagA" gautama svAmI alune me pUcha che --he bhagavan tiryagyoniH nayu same DeTA abharanA hoya che ? A praznamA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che - 'goyamA ! he gautama! "tirikkhajoNiyaNapuMsagA" tiryagyoni napusa " pacavihA paNNattA" - pAMtha aAranA hoya che "taM jahA " te pAya aromA pramANe che.- "pargidiyatirikkhajoNiya 528 puMgA, vei diyatirikkhajoNiyanapuMsagA" me indriya vANA tiryagyoniGa napuMsaha, mechandriya vAjA tiryagyoni napuMsaka "te iditi rikkhajoNiyaNa puMsagA" tra chadriyo vANI tiryagyoniH nayusa " cauridiyati rikkhajoNiyaNapuMsagA yAra chadriya vAjA tiryagyoniH napuMsaka bhane "paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" yAMya dhandriya vAjA tirtha Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 529 paMcaprakArakA stiryagyonikanapuMsakA bhaktIti bhAvaH // 'tatra 'se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te ekendriyatiryagyonikanapuMsakA iti praznaH, uttarayati egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA 'paMcavihA pannattA' ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paMcavidhAH paMcaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / tAneva paMcabhedAn darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkha joNiyaNapuMsagA' pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathA 'AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, 'teukkAiyaegidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA' tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH "vAukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH 'vaNassaikAiya egiditirikkhajoNiyaNapuMsagA' vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathA ca pRthivyaptejovAyuvanaspatibhedAt ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paMcaprakArakA bhavanti iti / se taM egidiyatirikkhajoNiyaNapasagA' te ete pRthivIkAyikAdayaH ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH bhedasahitA nirUpitA iti // 'se kiM ekendriyatiryagyonikanapuMsaka ke viSaya meM prazna karate hai " se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' he bhadanta ! ekendriyativagyonika napuMsaka kitane prakAra ke kahe gaye hai ? uttara meM prabhu kahate hai -"egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA paNNattA" "gautama ! ekendritiryagyonika napuMsaka pA~ca prakAra . ke hote hai- " taM jahA" jaise--'puMDhavikA iyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsakA" pRthivIkAyikaekendriya tiryagyoninikapuMsaka "Au0vAu0 vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" akAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka, taijaskAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka, vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka aura vanaspatikAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka ye pAMcasthAvarakAyikanapuMsaka hai, "se taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" isa prakAra se yaha ekendriya tirygenika napuMsaka AmAM je eka Indriya vALA tinika napuMsaka che. tenA saba dhamAM gautama svAmI mahAvIra prasune pUche cha hai- "se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" he bhagavaneka indriya vALA tiryanika napusake che. te keTalA prakAranA hoya che ? A prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha8-"egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA paMcavihA paNNattA" gautama ! medriya vAtiyayAni na sI pAya prAranA DAya cha. "taM jahA" te pAMya 42 2 pramANe cha.-"puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" pRthvIyi4 mendriya vAtiya yAni napusa "Au0 teu0 vAu0 vaNassai kAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" 554AyiH 'mendriya tivyani napusa, tairsAyika ekendriya tirthagenika napuMsaka, vAyukAyika ekendriya tiryanika napuMsaka ane vanaspti yi mandriya tiryasyAni nasa4 mA pAMya sthApa2 yi nasa cha. "se kita enidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA" mA prabhANe mA sandriya tiya yonina(sonu ni359cha. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmimamasUtra taM . iMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te dvIndriyatirthagyonikanapuMsakAH / iti praznaH, uttarayati -- 'veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNegavihA pannattA' dvIndriyatiryagyonikanapuMsakA anekavidhAH anekaprakArakA' prajJaptAH kathitAH 'hulAkimiyA jAva samuhalikkhA' ityAdi prajJApanAyAM prathamapadoktA sarve'tra grAhyAH 'se tta veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' te ete dvIndriyatiryagyonikanapuMsakA nirUpitA iti / 'evaM teiMdiyA vi cauridiyA vi' evam-dvIndriyatiryagyonikanapuMsakavadeva tendriyatiryagyonikanapuMsakAstathA caturindriyatiryagyonikanapuMsakAH api nirUpaNIyAH, prathamapratipattIyadvIndriyAdiprakaraNa prajJApanAtidezena proktamevAtrAnusandheyamiti / caturindriyatiryagyonikAn nirUpya paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAn nirUpayituM prazna yannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te paMcendriyatiryagyonikanapuMsakA ? iti praznaH, uttarayati-paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagAgyonika napuMsako kA kathana hai, "se kiM taM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" he bhadanta / do indriya tiryagyonika napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? he gautama / "veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNegavihA paNNattA' do indriya tiryagyonika napuMsaka aneka prakAra ke kahe gaye hai / jaise-"pulAkimiyA jAva samuddalinakhA "ityAdi prajJApanAke prathama pada meM kahe gaye saba yahA~ samajhalenA caahiye| 'se taM beiMdiyatirikkha joNiyA' "isa prakAra se do indriyatiryagyonikanapuMsako ke sambandha kA yaha kathana samApta huA '. "evaM teiMdiyA vi cauridiyA vi" dvIndriyatiryagyonika napuMsakoM ke jaise hI te indriya tiryagyonika napuMsaka aura cauindriyatiryag yonika napuMsaka bhI jAnanA cAhiye / paJcendriyati ryagyonika napuMsako kA nirUpaNa kahate hai-"se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapusagA" he bhadanta ! paJcendriya tigyonika napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? 'goyamA' he gautama ! "paMciMdiya* --- "se ki ta beidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" ke bhagavan medriyo vA ticyA nina prAranA DAya cha 1 "goyamA !" gautama ! 'beiMdiyatirikkhajoNiyaNapusagA aNegavihA paNNattA" medriya vANA tiya yoni npus| mane prA2nA cha. bha "pulAkimi jAva samuhalikkhA" tyA jJApana sUtranA paDatA "pahamA vAmAM sAvyA prabhArI mA samayamA tamAma 4thana maDiyA sama se "se taM beiMdiyatirikkhajoNiyA" mA prabhAva meM driya vAtiyavyAni nasonA samadhanu 4thana samApta thayu. "eva teiMdiyA vicauridiyA vi" medriya vatiya vyAni naghusAnA 4thana pramANe ja traNa iMdriya vALA tiryaMgyanika napuMsake ane cAra Idriya vALA tiyonika napuMsakanuM nirUpaNa samajI levuM - pAMdriya pAtiya jyoni: nadhusanu ni355 42vAmAM Ave che.- "seki taM paciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" 3 mAvan pAya dhAdiyo patiya yoni napusake keTalA prakAranA kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke - Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 531 tivihA pannattA' paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAstrividhAH-triprakArakAH , prajJaptAH kathitA, medatrayaM darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'jalayarA , thalayasa khahayarA'jalacarAH sthalacarA khecarA iti / 'se kiM taM jalayarA' atha ke te jalacarapaMcendriyatiryagyonikanapuMsakAiti praznaH uttarayati "so ceva puvvuttabhedo AsAliyavajjao bhANiyanyo' sa eva pUrvoktabhedaH' prathamapratipattiprokto bheda AsAlikAvarjito bhaNitavyaH / sthalacarabhedoktoraHparisarpaprakaraNagatAsAlikAbhedo'tra vaktavya iti bhAvaH / ayaM bhAvaH ---ekendriyA. pRthivyAdi paJcasthAnarakAyikA., dvIndriyapulAkRmikakukSikRmikA dayaH trIndriyA aupayikarohiNikakunthupipIlikAdayaH caturindriyA AndhikapatrikamakSikAmazakAdayaH, paMcendriyatirya-yonikA jalacara-sthalacara--khecarAH, eSAM sarveSAM bhedaprabhedAH prajJApanAyAH prathame pade, tadanusAreNa asyaiva jIvAbhigamasUtrasya prathamapratipattau ca vistarataH proktA - tirikkhajoNiyaNapuMsagA tivihA pannattA "paJcendriya tiryagyonika napuMsaka tIna prakAra ke kahe hai| "taMjahA" jaise 'jalayarA, thalayarA, khahayarA' "jalacara, sthalacara aura khecara jalacara napuMsaka, sthalacara napuMsaka aura khecara napuMsaka " se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacara paJce ndriya tiryagyonika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? hai gautama ! "so ceva puvvuttabhedo AsAliyavajjio bhANiyo" isa sambandha meM AsAlikA arthAt jo uraHparisarpa ke bhedoM meM kahe hue AsAlika ke bheda ko choDakara vahI pUrvokta pahale prathama pratipatti meM kahe hue saba meda yahAM kahalenA cAhiye / yahAM para aisA samajhanA cAhiye-ekendriya prathivI Adi pAMca sthAvara kAyika, dvIndriya-pulA kRmi kukSikRmi Adi trIndiya-aupayika rohiNika kunthu pIpIlikA Adi caturindriya-Andhika patrika makkhI macchara Adi, paMcendriya tiryagyonika jalacara sthalacara khecara, ina sabo ke bheda prabheda prajJApanA sUtrake prathama pada meM, aura tadanusAra isI jIvAbhigama "goyamA!" gautama ! "paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA tivihA paNNattA" pAyandriyo pANA tiyayAni nahotra prA2nA // cha. "taM jahA" te mA prabhAva cha.-'jalayarA, thalayarA, khahayarA,"oreAR napuMsa sthalAya2 nasa mana meyara napuMsa, "se kiM taM jalayarA" he bhagavana jalacara paMcendriya tiryaMgyAnika napusaka keTalA prakAranA hoya che ? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna. 4 cha hai-"goyamA" ! gautama ! "so ceva puvvuttamedo AsAliyavajio bhANiyabvo" ! samayamA mAsAdi nAmanA sahana chAna kara pahelAM kahela pahelI pratipattimAM kahelA saghaLA bhede ahiyAM kahevA joIe. ahiyAM evuM samajavuM joIe ekendriya pRthvI vigere pAMca sthAvarakaya vALA be indriya-pulA, kRmi, kSimi vigaire trIndriya-mopAya, zahie, junthu, pipAsa (831) vagaire yadriya* Azvika, patrika, mAkhI, macchara, vigere paMcendriya tiryaMgyanika jalacara, sthalacara, khecara A badhAnA bheda ane prabhedo prajJApanA sUtranA pahelA padamAM ane tadanusAra Aja vAbhigamanI Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 jodhAbhigamasUtre ste sarve bhedaprabhedA atra vAcyAH, vizeSa etAvAneva yat tatra uraH parisarpeSu AsAlikarUpastadvedaH kathitaH so'tra na vAcyaH, tasya cakravatrtyAdiskandhAvArAdipu kacitsaMmUrcchanasaMbhavAt, antarmuhUrttAdvAmAtrAyuSkatvAccAtra na vivakSita iti / 'se ttaM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' te ete paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / atha manuSya napuMsakAn nirUpayituM praznayannAha 'se kiM taM maNussaNa puMsagA' atha ke te manuSyanapuMsakA' ? iti praznaH, bhagavAnAha 'maNussaNa puMsagA tividA pannattA' manuSyanapuMsakA vividhA. triprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA ' tadyathA 'kamma bhUmigA' karmabhUmikAH karmabhUmikamanuSyanapusakAH 'akammabhUmigA' akarmabhUmikA akarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH, 'aMtaradIvagA' antaradvIpakA antaradvIpakamanuSyanapuMsakAH / 'bhedo jAva bhANiyavvo' bhedo yAvad bhaNitavya karmabhUmikamanuSyANAmakarmabhU AAV - kI prathama pratipatti meM vistAra se kahe gaye hai ve saba meda prabheda yahAM bhI kahalenA cAhiye, bheda kevala itanA hI hai ki vahA uraH parisarpa ke bhedoM me AsAlika eka sarpa kA bheda kahA hai vaha yahAM nahIM kahanA cAhiye / kyoki vaha cakravartI Adi ke skandhAvAra -- phojokA paDAva DerA Adi meM kahIM kahIM samUcchita hotA hai aura antarmuhUrta kAla mAtra isakI Ayu hotI hai isaliye isakI yahA~ vivakSA nahIM hai / ' se taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' isa prakAra se ye saba paMcendriya tiryagyonika napuMsaka hai / ava manuSya napusako kA nirUpaNakarate haiM - 'se kiM taM he bhadanta ! manuSya napusaka kitane prakAra ke kahe gaye hai? puMsagA tivihA paNNattA' manupyanapuMsaka tIna prakAra ke kahe gaye hai / 'taM jahA jaise- 'kammabhUmigA' karmabhUmika manuSya napuMsaka 'akammabhUmigA' akarmabhUmika manuSya napuMsaka pahelI pratipattimA vistAra pUrvaka kahevAmAM Avela che. A tamAma bheda prabhede ahiyA paNu kahevA joIe. AmAM bheda kevaLa eTaleAja che ke--tyAM ura parisanA bhedomAM AsAlika e eka sapanA bheda kahela che, te bheda ahiyAM kahevAnA nathI kemake--te cakravatI" vigerenA skandhAvAra-----sainyanA paDAva vigeremAM kayAMka kyAMka samUcchita hAya che. ane aMtarmuhUta kAla bhAtra te AyuSya hoya che. tethI maDiyAM tenI vivakSA vAmAM bhAvI nathI, "se taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapu sagA " mA prabhAle mA badhA pAMca indriyo vALA tiya gyeAnika napuMsakeAnA bheEAnuM nirUpaNa karyu che. have manuSya napuM sAnu nizyA 42vAmAM Ave che.- " se kiM taM maNussaNa puMsagA" huM bhagavan manuSya napu saka keTalA prakAranA kahevAmAM AvyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne - "goyamA !" he gautama ! "maNussaNapuMsagA tivihA paNNattA" manuSya napuMsa4 bhAgu aAranA udyAM che, "taM jahA" te trayu praa bhA abhAye che "kammabhUmigA" 4 bhUminA manuSya bhayuM sa "akasmabhUmigA" arbha bhUminA manuSya napuMsa hai| "aMta maNussaNa puMsagA' gautama ' maNussa Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvv prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sithitinirUpaNam 533 mikamanuSyaNAmantaradvIpakamanuSyANAM ca yAvanto bhedAH kathitAste sarve'pi bhedopabhedA ihApi vaktavyA tathAhi karmabhUmikAH paJcabharatapaJcairavata paMcamahAvidehabhedataH paMcadazavidhAH / akarmabhUmikAH paJcahaimavatapaJcahairaNyavatapaJcaharivarSapaJcaramyakavarSapaJcadevakurupaJcottarakurubhedata striMzadvidhAH, SaTpaMcAzaccAntaradvIpajAH / ete manuSyanapuMsakA atra vAcyA iti / 'se taM maNussaNapuMsagA' te ete manuSyanapuMsakAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti ||suu0 13 // . napuMsakAnAM bhedaH kathitaH samprati teSAM sthitipratipAdanArthamAha 'napusagassa NaM bhaMte' ityAdi, mUlam-'NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhu ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM // neraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM, savvesiMThiI jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA jAva ahe sattamA puDhavInerajhyA / tirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM puvakoDI // 'aMtara dIvagA' aura antara dvIpaja manuSya napuMsaka 'bhedo jAva' bhANiyavyo' yahA~ para karmabhUmi ke manuSyo ke akarma bhUmika manuSyo ke aura antaradvIpaja manuSyo ke jitane bheda aura upabheda pahile kahe gaye hai ve saba kaha lene cAhiye. jaise-pA~ca bharata, pA~ca airavata, pAMca mahAvideha, isa prakAra pandraha prakAra ke karmabhUmika manuSya pAca haimavata, pA~ca hairaNyavata pAMca hari varSa, pAMca ramyaka varSa pAca devakuru, pAMca uttara kuru isa prakAra tIsa akarmabhUmika manuSya aura chappana antara dvIpake manuSya ye saba manuSya napuMsaka yahAM kahalenA cAhiye / isa prakAra se bheda aura upabhedo ko lekara manuSya napuMsako kA yahAM taka yaha kathana samApta huA ||suutr-13|| radIvagA" mane mata2 dIpanA manuSya naghusa / 'medo jAva bhANiyaco" maDiyAM bhabhUmi nA manuSyanA akarmabhUminA manuSyanA ane aMtaradvIpanA manuSyanA jeTalA bhedo ane upabhede che. ke je pahelA kahevAmAM AvelA che, te tamAma bheda ane upabhede ahiyA paNa samajI levA. jemake-pAMca bharata, pAca aravata pAca mahAvideha A rIte paMdara prakAranA karmabhUmi ja manuSya pAca haimavata, pAca hairaNyavata, pAMca harivarSa, pAca ramyaka varSa, pAMca devakura, pAMca uttarakurU, A rIte trIsa akarmabhUminA manuSya ane chappana aMtaradvIpanA manuSya A badhA napuMsaka manuSyanuM ahiyA kathana samajI levuM. A pramANe bheda ane upabhede sahita manuSya napuMsakenuM ahiyAM kathana samApta thayuM. sU0 13 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ergidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsa sahassAIM / puDhavikkAiyaergidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM atomuddattaM ukoseNaM bAvIsa vAsa saharasAI, savvesiM eMgidiyaNapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA / beiMdiyateiMdiyacauridiyaNapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA / paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI evaM jalayarati rikkhaca uppadathalayarauraparisappabhUya parisappakhahayara tirikkhajoNiya NapuMsagANaM savvesiM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI | maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhata ukkoseNaM puvvakoDI / dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM, ukkoseNa desUNA puvvakoDI / kammabhUmigabharahekhayapubvavideha avaravidehamaNussaNa puMsagassa vitaheva / akammabhUmiga maNussaNa puMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM, sAharaNaM paDacca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, evaM jAva aMtara dIvagA NaM || 14 || 534 1 chAyA - napuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prazaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi / nairayikanapusakasya khalu bhadanta ! kinta kAlaM sthitiH prajJaptA / gautama / jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa trayastriMzatsAromANi / sarveSAM sthiti yathA prajJApanAyAM sthitipade tathA bhaNitavyA yAvadadhaH saptamI Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 535 pRthiviinairyikaaH| tiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM, kAla sthitiH praznaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUtamutkarSeNa pUrvakoTiH ekendriyatiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dvAviMzativarSasahasrANi / pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyanta kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrta mutkarSeNa dvAviMzativarSasaha srANi sarveSAmekendriyanapuMsakAnAM sthiti bhaNitavyA / dvIndriyatrIndriyacaturindriya napuMsakAnAM sthiti bhaNitavyA / paJcendriyatiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prajJAptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH, evaM jalacaratiryakacatuSpadasthalacaroraHparisarpabhujaparisarpakhecaratiryagyonikAnAM sarveSAM jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH / manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH / prazaptA? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrva koTiH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / karmabhUmika bharatairavatapUrva videhAparavidehamanuSyanapuMsakasyApi tathaiva / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prakSatA ? gautama ! janma pratItya jaghanyenAntarmuhUtam utkarSeNApi antarmuhUrtam saMharaNaM pratItya jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / evaM yAvadantaradvIpakAnAm ||suu014|| TIkA-'napuMsagassa NaM bhaMte ! napuMsakasya-sAmAnyato napuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH--AyuSyakAlaH prajJaptA-kathitA iti napuMsakasya sthitiviSayakaH praznaH, bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUta sthiti napuMsakasya, etacca tiryaDmanuSyApekSayA jJAtavyamiti, 'ukkoseNa tettIsa sAgarovamAI', utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi sthitirnapuMsakasya, etat isa prakAra se napuMsakoM kA bheda kathana karake ava sUtrakAra unakI sthiti kA kathana karate haiM--'NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pnnttaa'-ityaadi| . TIkArtha-gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai-'NapuMsagassa NaM bhaMte !' he bhadanta sAmAnya napuMsakakI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kitane kAla kI sthiti AyuSya kAla kahI gaI hai ? 'goyamA ! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' he gautama / napuMsaka kI A pramANe napusakenA bhedanuM kathana karIne have sUtrakAra teonI sthitinuM kathana 42 che --"NapuMsagasta NaM bhaMte ! kevaiya kAla ThiI paNNattA" tyAha sAtha-gautama svAmI prabhune me 5 yu--'NapuMsagassaNaM bhaMte !" bhavana sAmAnya nasanI "kevaikAlaM ThiI paNNattA" Tasa ajanI sthiti--mAyuSya Dala cha. "goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI" ke gautama ! nadhu Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 jIyAbhigamasUtre saptamI pRthivInArakApekSayA jJAtavyam / saptamapRthivInArakANAmutkarpata etAvatpramANakasthiteH sabhavAditi, tadevaM sAmAnyato napuMsakasya sthitiH kathitA, samprati -- vizeSato napuMsakasya sthitiM kathayituM prathamata, sAmAnyato vizeSatazca nairayikanapuMsakavipayAM sthitimAha -- 'neraiyaNapuMsagasta NaM bhaMte' sAmAnyato nairayikanapuMsakasya khalu bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAla sthitiH prajJaptA - kathiteti prazna', bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsa sahassA ' sAmAnyasya nArakasya jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitiH, 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI' utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi sthitiH / 'savvesiM ThiI jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavyA jAva asattama puDhavI neraiyA' sarveSAM ratnaprabhAdinArakANAM sthitiryathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade tathA vaktavyA yAvatpramANA yatpRthivI - sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrtta kI kahI gaI hai yaha tiryaMca aura manuSyakI apekSA se samajhanA cAhiye aura utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai / yaha utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI sthiti kA kathana saptama pRthivI ke nArako kI apekSA se kiyA gayA hai. kyoMki saptama pRthivI ke nArakoMkI utkRSTasthiti 33 tetIsa sAgaropama kI hotI hai / napuMsaka kI sthiti kA yaha kathana sAmAnya rUpa se kiyA hai aba vizeSa rUpase napuMsaka kI sthiti ko prakaTa karane ke liye prathamataH sAmAnya aura vizeSarUpa se nairayika napuMsakoM kI sthiti prakaTa kI jAtI hai'neraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte!' he bhadanta ! nairayika napuMsaka kI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' sthiti sAmAnya se kitane kAla kI kahI gaI hai ? goyamA' he gautama ! ' jahanneNaM dasavAsasahassAI ' sAmAnya nAraka kI jaghanya se- sthiti dasa hajAra varSa kI kahI gaI hai aura 'ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI' utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai 'savvesiM ThiI bhANiyavvA jAva ahe sattamaDhavI neraiyA' yahAM samasta ratnaprabhA Adi nArakoM kI sthiti jinakI jitanI hai - sakAnI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUtanI kahI che, A tiyA~ca ane manuScAnI apekSAthI samajavuM. ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApamanI sthitinuM kathana sAtamI pRthvInA nArakeAnI apekSAthI karela che. kemake--sAtamI pRthvInA nArakeAnI utkRSTa sthiti 33 tetrIsa sAgarApamanI thAya che. A kathana napusakAnI sthitinuM sAmAnya paNAthI kahyuM che. have vizeSa paNAthI napu'sakanI sthiti pragaTa karavA mATe pahelA sAmAnya rIte ane pachI vizeSa paNAthI nairayika napuM sonI sthiti pragaTa 42vAmA Ave che "NeraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte / " he bhagavan nairayi napuM sonI "kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" sAmAnya pAyAthI DeMTalA apanI sthiti AhevAmAM bhAvI che ? "goyamA " he gautama ! " jahaNaNeNaM dasavAsasahassAi" sAmAnya nAraunI sthiti dhanyathI hama innara varSanI aDevAbhAM bhAvI che "ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAi " utsRSTathI 33 tetrIsa sAgaroyabhanI uhI che. " savvesi ThiI bhANiyavvA jAva ahe sattama puDhaSInerazyA" aDiyA ratnayalA vigere sadhaNI pRthvIyonA nAronI sthiti bhenI bheTalI Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 537 nArakANAM sthitirbhavati sa tatpramANA sarvapRthivI nArakANAM sthitiryathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade kathitA tathA bhaNitavyA, kiyatparyantaM tatrAha -- yAvadadhaH saptamI pRthivI nairayikAH ratnaprabhApRthivI nArakata Aramya tamatamA saptamIpRthivInArakaparyantanArakANAM yAvatI yeSAM sthitirbhavati sA'tra sthitirbhaNitavyA, tathAhi ---- ratnaprabhA pRthivInArakasya jaghanyena sthitirdazavarSa sahasnANi, utkarSeNaikaM sAgaropamam 1, zarkarAprabhApRthivI nArakasya sthitirjaghanyata eka sAgaro - pamamutkarSatastrINi sAgaropamANi 2, bAllukAprabhApRthivI nairayikasya jaghanyena sthitistrINi sAgaropamANi, utkarSataH saptasAgaropamANi 3, paGkaprabhA pRthivIMnairayikanapuMsakasya jaghanyena saptasAgaropamANi sthitiH, utkarSato dazasAgaropamANi 4, dhUmaprabhApRthivI nArakanapuMsakasya jaghanyena daza sAgaropamANi sthitirutkarSataH saptadaza sAgaropamANi tamaH prabhA pRthivInAraka napuMsakasya jaghanyena saptadaza sAgaropamANi sthitirutkarSato dvAviMzati sAgaropamANi 6, adhaH vaha yahA~ kahanI cAhiye aura isa prakAra isa sthiti kA kathana sAtavIM tamatamA pRthivI ke nairayiko kI sthiti paryanta karanA cAhiye, krama se nArako kI sthiti isa prakAra hai - ratnaprabhA pRthivI ke nArako kI jaghanya sthiti 10 dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai, zarkarAprabhA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se 1 eka, sAgaropama kI aura utkRSTa se tIna sAgaropama kI hai 2, bAlukAprabhA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se tIna sAgaropama kI hai aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI hai 3, paGkaprabhA pRthivI ke nAraka kI sthiti jaghanya se sAta sAgaropama kI hai aura utkRSTa se daza sAgaropama kI hai 4, dhUmaprabhA pRthivI ke nAraka kI sthiti jaghanya se daza sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 17 satraha sAgaropama kI hai 5 tama, prabhA pRthivI ke nairayikoM kI sthiti jaghanya se 17 satraha sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 22, bAIsa sAgaropama kI hai 6, tathA sAtavIM jo tamatamA pRthivI hai usake hAya, tenI teTalI ahiMyA kahevI joIe ane A pramANe A sthitinuM sAtamI tamatamA pRthvInA naiyikAnI sthitinA kathana panta kahevu joI e kramathI nArakAnI sthiti A pramANe che.--ratna prabhA pRthvInA nArakonI jaghanya sthiti 10 dasa tujAra varSanI che, ane utkRSTa sthiti eka sAgarApamanI che1 zarkarA prabhA pRthvInA nairayikAnI jaghanya sthiti eka sAgarApamanI ane utkRSTathI 3 traNu sAgarAnI che 2 vAlukA prabhA pRthvInA naiyikAnI sthiti jaghanyathI traNa sAgare pamanI che ane utkRSTathI sAta sAgarApabhanI che, 3 pakaprabhA pRthvInA nArakeAnI sthiti jaghanyathI sAta sAgarApamanI che, ane utkRSTathI dasa sAgarApamanI che 4 dhUmaprabhA pRthvInA nArakaiAnI jaghanya sthiti dasa sAgarApamanI che. ane utkRSTathI 17 sattara sAgaropamanI che, pa tama prabhA pRthvInA nairayikAnI sthiti jaghanyathI 17 sattara sAgarApamanI che, ane utkRSTathI 22 bAvIsa sAgare pamanI che 6, tathA sAtamI ke je tamatamA pRthvI che, tenA nArakeTanI 68 dy Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 2 saptatamatamA pRthivInArakana pusakasya jaghanyena dvAviMzati sAgaropamANi sthitirutkarpatastrayastriMzatsAgaropamANi sthitirbhavatIti 7, 'tirikkhajoNiya puMsagassa NaM bhaMte' tiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?' kiyatkaM kAla sthitiH prajJaptA ' bhagavAnAha -- 'goyamA' he gautama! ' jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNaM pucakoDI' sAmAnyatastiryagyonikanapuMsakasya sthitirjaghanyena antarmuhUrtamutkarpataH pUrvakoTi, 'egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagassa' ekendriya tiryagyonika napuMsakasya 'kAlaMThiI pannattA' kiyantaM kAlaMsthitiH prajJaptA iti pragna, uttaramAha - ' jahanneNaM aMtomuhuttaM' ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassAIM' sAmAnyata' ekendriya tiryagyonikanapuMsakasya 'kevaDatha kAlaM 'TiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthiti pajJaptA jaghanyenAntamuhUrtamutkarSato dvAviMzati varSa sahasrANi 'puDha - bIkAiya egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagassa NaM bhaMte pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonika napuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM naraka kI sthiti jaghanya se 22, vAIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 33 taiMtIsa sAgaro pama kI hai 7, 'tirikkha joNiya napuMsagassa NaM bhaMte' he bhagavan / tiryagyonika napuMsakakI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pamnnattA' kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? uttara me prabhu kahate haiM - he gautama jahaNeNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI' sAmAnya se tiryagyonika napuMsaka kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hai. 'egiMdIya tirikkhajoNiya puMsagassa NaM' ekendriya tiryagyonika napuMsakI kitane kAlakI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassAI sAmAnya se ekendriyatiryag napusaka kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se 22, bAIsa hajAra varSa kI hai 'puDhacI kAiya egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagassa NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhagavan pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'jahaneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassA ' vizeSa cintA meM pRthivI sthiti jaghanyathI 22 bAvIsa sAgaropamanI che, ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApamanI che. 7 'tirikkhajoNiya napusagassa Na bhate !" se lagavan tiryagyoni napuM sanI 'kevaiyaM kAla TiI paNNattA" DeTalA aNanI sthiti uhI che uttaramA anu che!--"goyamA !" he gautama ! "jahaNNeNaM ato muhuttaM ukkoseNaM puvyakoDI" samAnyapaNAthI tiryagyoni napu sakanI sthiti jaghanyathI eka a tamuhUtanI che. ane utkRSTa sthiti eka pUrNAMkATinI che. 'pargidiyatirikkhajoNiyaNapusagassa Na" 4 4driya vANA tiryagyoniGa nayu sahanI sthiti DeTasA apanI hevAmA bhAvI he ? yA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che - ' jahaNNeNaM aMto muhutta, ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAi" sAmAnya pAyAthI se chadriyavANA tiryagyoni napusakeAnI sthiti jaghanyI atarmuhUtanI ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSanI che. 2 napu 538 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 539 sthitiH prajJaptA ? he gautama / vizeSa cintAyAM pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonika napuMsakasya jaghanyena sthitirantarmuhUrtamutkarSaNa dvAviMgati varSa sahasrANi, evam 'savvesiM egidiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavA' sarveSAM zepAmaptejo vAyuvanaspatyekendriyanapuMsakAnAM yasya yAvatI sthitirbhavati tasya tAvatI sthitirmaNitavyA-kathayitavyA, tathAhi-apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH saptasahasnavarSANi taijaskAyikaikendriya tiryagyonikanapuMsakasya- jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSatastrINi rAtrindivAni, vAyukAyikaikendriya tiryagyonikanapusakasya jaghanyena sthitirantarmuhUrtamutkarSatastrINi varSasahasrANi, vanaspati kAyikaikendriya tiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUtamutkarSato dagavarpasahasrANi / 'beindiya teiMdiya cauridiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavyA' dvIndriyatrIndriya caturindriyanapuMsakAnAM sthitiryAvatI yasya bhavati tAvatI sthitistasyA bhaNitavyA-kathakAyika ekendriya jIva tiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bAisa hajAra varSa kI hai, 'savvesi egidiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavyA' bAkI ke jo ekendriyatiryagyonika teja vAyu aura vanaspati napuMsaka hai una sabakI jisakI jitanI sthiti hai vaha yahAM kahanI cAhiye, jaise-apkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakakI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTasthiti sAta hajAra varSa kI hai| tejaskAyika kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna rAta dina kI hai vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI hai / vanaspatikAyika ekendriya napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTasthiti 10 dasa hajAra varSa kI hai. 'beiMdiyateiMdiya cauridiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavyA beiMdriya teindriya caturindriyo kI jisakI jitanI sthiti ho vaha yahA~ kahanI cAhiye "puDhavI kAiya egidiya tirikkha joNiya Napusagassa Na bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" hai bhagevane pRthvI kAyika eka Idriya vALA tivegenika napu sakenI sthiti keTalAka kALanI kahevAmA sAvI cha ? "jahaNNeNaM atomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAI' vizeSa prArathI vicAratAM pRthvIkAyika eka IdriyavALA tironika napusaka jInI jaghanya sthiti eka satamutanI cha. bhane aTa sthiti mAvAsa M2 varSIche "samvesiM egidiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA' mAnA 2 driya vANA tirthayAni yi, vAyuthi, ane vanapati kAyika napu sako che te saghaLAnI eTale ke jenI jeTalI sthiti hoya tenI teTalI ahiMyAM samajIlevI jemake-aprakAyika eka IdriyavALA tiryaSyAnika napuMsakenI jaghanya sthiti eka atahartanI che, ane utkRSTa sthiti sAta jAra varSanI che tejaskAyikanI jaghanya sthiti eka atarmuhUrtanI ane utkRSTasthiti traNa rAtadivasanI che vAyukAyika ekaIdriyavALA, tirthanika napu sakanI jaghanyarithati eka aMtamuM hunI che, ane utkRSTasthiti vaNajAra varSanI che vanaspatikAyika eka iMdriyavALA napusakenI jaghanyasthiti eka aMtarmuhUrtanI che, bhane sthiti 10 sahA2 vaSanI cha "idiyateiMdiyacAuridiyaNapaMsagANaM ThiI bhANiyavvA" me driyavANA, RdriyavANA yAdriyavANA, vAnI nIsthita DAya tenI teTalI sthiti ahiyAM kahevI joIe. jemake-eI driyavALA tirthaMnika napuMsakonI Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 jIvAbhigamasUtre yitavyA, tathAhi--dvIndriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuItamutkarpaNa dvAdazavarSANi trIndriyatiryagyonika napuMsakasya sthitirjaghanyenAntarmuhUrtamutkarpata ekonapaJcAzadrAtriMdivAni / caturindriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpataH paNmAsA. // 'paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagasta NaM bhaMte' paMcendriya tiryagyonikanapuMsakasya khala bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyanta kAla sthiti. prajJaptA kathiteti prazna , bhaga. vAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'jahanneNa aMto muhutta' sAmAnyata. pacendriya tiryagyonikanapuMsakasya sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM puncakoDI' utkarpaNa pUrvakoTiH jaghanyotkarpAbhyAmantarmuhartapUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti bhAva. / 'evaM jalayaratirikkha ca uppayathalayara urapari sappa bhuyaparisappa khahayara tirikkhajoNiya NapuMsagANa savvesi evaM jalajaise-dvIndriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa sthiti bAraha varSa kI hai. teindriya tiryagnapuMsaka kI jaghanya sthiti 49, unanacAsa dinarAta kI hai. cauindriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanyasthita eka antarmuhurta kI hai aura utkRSTasthiti 6, chaha mAsa kI hai. ___'paMcidiya tirikkha joNiya NapuMsagassa NaM bhaMte !' he bhadanta ! jo paJcendriyatiryagyonika napuMsaka hai-usakI sthiti kitane kAlakI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM aMto muhutta' sAmAnyataH paMcendriyatiryagyonikanapuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura 'ukkoseNaM puncakoDI' utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hai. 'evaM jalayaratirikkha cauppaya thalayara uraparisappa bhuyaparisappa khahayara tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM savvesiM paMcendriyatiryagyonika napuMsaka jalacara sthalacara aura khecara ke meda meM tIna prakAra ke hote haiM / inameM jalacara tiryagyonika napuMsaka ko catuSpada sthalacara uraparisarpa bhujaparisarpa tiryagyonika jaghanya sthiti eka aMtarmuhartanI che, ane utkRSTasthiti bAravarSanI che. traNa indriyavALA tirthaMnika napuMsakenI jaghanyasthiti eka atarmuhUrtanI che, ane utkRSTa sthiti 49 ogaNuM pacAsa divasarAtanI che. cAra IndriyavALA tiryanika napu sakenI jaghanyasthiti eka aMtamuhUrtanI che, ane utkRSTa sithiti 6 cha mahinAnI che. "paMciMdiyatirikkhajoNiNapuMsagassa NaM bhaMte" lagapan2 pAya chandriyavANAtiya shyaanika napusako che, teonI sthiti keTalA kALanI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvaamiin cha hai-goyamA! // gautama ! jahanneNa aMtomuhuttaM // sAmAnyata pAya-drayavANA tirthayAni nadhusonI dhanyasthiti me mata itanI cha bhane "ukkoseNaM puvakoDI GSTasthiti meM pUrva marinAcha, "evaM jalayaratirikkhacauppAyathalayarauraparisappa bhuyaparisappa khahayaratiriktrajoNiya NapuMsagANaM samvesiM" pAMyandriyavA tiyAna ' nasa jalacara, sthalacara ane khecaranA bhedathI traNa prakAranA hoya che. temA jalacara tiryanika napuMsakenI cArapagA thalacara uraparisarpa bhujaparisarSa tiryanika napusake ane khecara tirya Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 541 caratiryaga catuSpada sthalacaroraHparisarpa bhujaparisarpa khecaratiryagyonikanapuMsakAnAM sarveSAm 'jahanneNaM aMto muTutta'jaghanyenAntarmuhUrta sthitirbhavati 'ukkoseNaM punyakoDI' utkarpaNa pUrvakoTi' sthitirbhavati // tigyonikAnAM yathAkramaM sthitiM pradarzya manuSyasya sthiti darzayituM praznayannAha 'maNussa NapuMsagassa NaM bhaMte' manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthiti. prajJaptA kathiteti prazna., bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya Azritya 'jahanneNaM aMto muhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM pucakoDI' utkarSaNa pUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti / sAmAnyato manuSyanapuMsakasyApi sthiti rjaghanyenAntarmuhUrtamutkarSata. pUrvakoTipramANA bhavati, kSetraM pratItyeti kathitaM tatkarmabhUmika manuSyanapuMsakamapekSya kathitam / 'dhammacaraNaM' paDucca dharmacaraNaM pratItya bAhyaveSaparikaraprayuktanapuMsakakI aura khecara tiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTasthiti eka pUrvakoTi kI hai. aba sUtrakAra manuSya napusaka kI sthiti prakaTa karata hai-isameM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-"maNussa NapuMsagassa NaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! manuSya napuMsaka kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA / khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puncakoDI" he gautama ! kSetra kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura "ukkoseNaM" utkRSTasthiti 1 eka pUrva koTikI hai| sAmAnya se yahI sthiti manuSya napuMsaka kI hai / yahAM jo kSetra kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI sthiti kahI gaI hai vaha karma bhUmika manuSya napuMsaka kI kahI gaI hai-tathA-"dhammacaraNaM paDDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM deraNA puncakoDI" cAritra dharma kI apekSA lekara karmabhUmika manuSya napusaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI ni napusakenI jaghanyasthiti eka aMtamuhUrtanI che. ane utkaSTasthiti eka pUrvakeTinI che - have sUtrakAra manuSya napu sakenI sthiti pragaTa karatA kahe che-temA gautamasvAmI prabhune mevA prazna pUche che ?--"maNussa Napusagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" - vana manuSya napusakenI sthiti keTalAkaLanI hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhugItamasvAmI ne 4 che-khettaM paDucca jahaNeNaM aMto muhattaM ukkoleNaM puvakoDI" gautama ! kSetranI apekSAthI manuSya nae sanI dhanya sthiti se matabhuDUta nA cha, bhane 'ukkoseNa' sthiti 1 eka pUrva koTinI che sAmAnyapaNathI Aja sthiti manuSya napusakenI sthiti kahevAmAM mAvA che, te mUbhivANA bhanuyana sonI che tathA "dhammacaraNa pahucca jahaNNeNaM aMtomuhurA ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' yAstri yamanI makSAthI bhabhUminA manuSya napusamenA jaghanyasthiti eka aMtarmahatvenI che, ane utkRSTa sthiti dezona eka pUrvakeTinI che. ahiyA mA varSamA sayabha prAsa yA pachI patAsudhI sayama pAgo me zAnapA che. "kammabhUmiga bharaheravayavidehAvaraviha NapuMsagassa vi taheva" HIRta bhane bhairavatakSetra 35 mabhU. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pravrajyAprAptimadhikRtya 'jahanneNaM ato muhutaM' jaghanyenAntamuhUrtam tataH paraM maraNAdibhAvAt 'ukkoseNaM deNA puJcakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTipramANA sthitirbhavati varSASTakA - dRrdhvaM sayamaprApteranantaramAjanmasayamaparipAlanAddego natvamiti / kammabhUmiga bharaheravayapuvvavidehaavaravidehamaNussaNapuMsagassa vi taheva' karmabhUmikabharatairavatapUrva videhApara videha manuSyanapuMsakasyApi tathaiva, yathA sAmAnyato manuSya napuMsakavadeva / tathAhi -- karmabhUmika bharatairavata videhAparavidehamanuSyanapuMsakasya kSetrApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa pUrvakodireveti, dharmacaraNApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarpato dezonA pUrvakoTiriti // ' akasma 542 bhUmigamaNussa NapuMsagasya NaM bhaMte' akarma bhUmika manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! 'keyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA kathiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya -- janmApekSayA 'jahanneNaM atohutaM' jaghanyenAntarmuhUrttam, 'ukkoseNa vi aMtonuhuttaM' utkarSeNApi antahai aura utkRSTa sthiti degona eka pUrva koTikI hai| yahAM ATha varSa meM sayama prApti ke anantara jIvana paryanta sayama pAlanA yahI dezonatA hai / " kammabhUmiga bharaheravayapuvyavidehAvaravidehamaNumNapurAgassa vi tadeva " bharata aura airavata kSetra rUpa karmabhUmika manuSya napuMsaka kI bhI sthiti kSetra kI apekSA evaM cAritra dharma kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrtta kI aura utkRSTa se jaisI Upara me kahI gaI hai vaisI hai / tathA pUrvavideha aura pazcima videha ke manuSya napuMsaka kI jadhanya sthiti kSetra kI apekSA eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrva koTikI hai / tathA cAritra dharma kI apekSA lekara ina karma bhUmika kSetra ke napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTasthiti degona pUrva koTikI hai / - " akammabhUmiga maNustaNapuMsagaNaM bha ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" gautama ne puna: isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! akarmabhRmika manuSya napuMsaka kI sthiti kitane kAlakI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - " goyamA / jammaNaM pacca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vi aMto muhutta" he gautama ! janma kI apekSA lekara akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI -jaghanya sthiti eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI eka antarmuhUrta kI hai / akrmapekSAe jaghanyathI pUrva videha ane atarmuhUtanI che kabhUmi kSetranA pUrva ke TinI che. minA manuSya napuMsakanI sthiti paNa kSetranI apekSAthI ane cAritra dhamanI eka aMtarmuhUtanI ane utkRSTathI pUkta kathana pramANeAnI samajavI tathA pazcima videhanA manuSya napusaMkAnI jaghanyasthiti kSetranI apekSAthI eka ane utkRSTasthiti eka pUrva koTinI che tathA cAritradhama nI apekSAthI A napusakAnI jaghanyasthiti eka atarmuhUtanI che, ane utkRSTa sthiti dezeAna "akammabhUmigamaNussaNa pusagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kArla ThiI paNNattA" gautamasvAmI me pharIthI A sUtra dvArA prabhune evu pUchyuM che ke--he bhagavan akama bhUminA manuSya napusakeAnI sthiti usAajanI vAmAM Ava hai? yA praznamA uttaramA prabhu che 4-' goyamA ! jammANaM pacca jahaNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vi aMtomuddattaM" he gautama! janmanI ape kSAthI akarma bhUminA manuSya napusakAnI jaghanya sthiti eka a tamuM tanI che. ane utkRSTa Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 543 muhUrtam / akarmabhUmau hi manuSyA napuMsakA samUcchimA eva bhavanti na garbhavyutkrAntikAH, yugaladharmiNAM napuMsakatvAbhAvAt / samUrcchimAzca jaghanyata utkarSato vA'ntarmuhUrtAyuSa eva mriyante, jaghanyAntarmuhUrtApekSayA, utkRSTamantarmuhUrtta bRhattaraM bhavatIti vizeSa : ' sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM' saharaNaM pratItya karmabhUmikamanuSyanapuMsakaH saharaNenA'karmabhUmau nItastamAzritya jaghanyenAntarmuhUtam 'ukkoseNaM deNA yuvvakoDI' utkarSeNa degonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti saharaNAdUrdhvamAmaraNAntaM tatrAvasthAnasabhavAt // ' evaM jAva aMtaradIvagANaM' evaM sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyanapuMsakavadeva haivavata hairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya, harivarSaka bhUmi meM manuSya napuMsaka samUcchima hI hote hai garbhaja nahIM hote hai / jo akarmabhUmika manuSya garbhaja hote hai ve napuMsaka nahIM huA karate hai kyoMki yugaladharmiyoM meM napuMsakatA kA abhAva hotA hai saMmUcchima manuSya napuMsaka jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrtta kI hI Ayu vAle hote hai / tadanantara maraNa dharma ko prApta kara lete hai yahAM jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta meM yaha vizeSa hai ki jaghanya ke antarmuhUrtta kAla se utkRSTa kA jo antarmuhUrtta kAla hai vaha bRhattara hotA hai / "saMharaNaM paDucca jahennenaM aMtomuhuttaM,' saharaNa kI apekSA arthAt karmabhUka manuSya napuMsaka saharaNa se akarmabhUmi meM le jAyA gayA ho usakI apekSA akarmabhUmika manuSya napuMsaka jaghanya se eka antarmuhUrtta kI sthiti vAle hote hai aura 'ukkoseNaM deNA puvvakoDI' utkRSTa se dezona eka pUrva koTi kI sthiti vAle hote hai / " evaM jAva aMtaradIva - gANaM" sAmAnya se jaisI sthiti akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI kahI hai vaisI hI sthiti janma aura saMharaNa kI apekSA haimavata, hairaNyavata harivarSa ramyakavarSa, devakurU evaM uttarakuru ina sthiti paNa eka aMtarmuhUtanI che aka bhUmimAM manuSya napusakI saMsUcchiOma ja hAya che tee napuMsaka hAtA nathI kema ke-yugaladhamI`ceAmAM napu sakapaNAne abhAva hoya che. samUIima manuSya napu saka jaghanya ane utkRSTathI eka ata tanI AyuSyavALA ja hoya che. te pachI maraNudharmAMte prApta karIle che ahiyAM jaghanya ane utkRSTa antarmuhUrtamAM e vizeSa pazuM che ke- dhanyanA aMtamuhUta kALathI utkRSTane je aMtarmuhUtakALa che, te vadhAre mATe eTale e hattara hoya che "saMharaNaM paDucca jahaNaNerNa aMtomuhuttaM" sa haragunI apekSAthI arthAt urbha - bhUminA manuSya napu'so saharaNuthI akarma bhUmimA laI javAmAM Avela hoya te apekSAthI akarmabhUminA manuSya napuMsakaiA janyathI eka atarmuhUtanI sthitivALA hoya che ane "ukkoseNaM deNA puvvakoDI" utkRSTathI hezona me pUrva aTinI sthitivANA hoya . "evaM jAvaa taradIvagANaM" sAmAnyayathAthI sambhUminA manuSya nayuM sonI ne abhAgonI sthiti kahelI che, eja pramANeAnI sthiti janma ane sa haraNanI apekSAthI haimavata hairaNyavata ' Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::. :- .. , , . . . . . -:- jIvAbhigamasane manuSyanapuMsavanya annadIpaka banAne || 11|| ni vAyata pranayanAra .. 'gapaMsa . nalam ---pApanA bhane mAti kAlao kevacciraM hoI? gogamA karane para samayaM ucomeNaM trkaalo| NegiyaNapuMmaeNaM bhaMte ! mAnakAlao kacci hoI ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahamyAgona nanIya nAgagevamAI gavaM puTavIe TiI bhANiyavyAtiriksa jogiyaNagANa bhane : nimbhiva joNiyaNapuMmaenikAlao kevacciraM ho goyamA ! jahannaNaM aMtomahattaM unoseNa vaNastaikAlo, evaM mAMgadiyAnagara paM. vaNampaikAiyamma vi evameva / sesANaM jahanneNa aMtI mahAna mAnaNaM amaMgvaja kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIo. nAMgaNIo kAlao. khecao amajjAloyA / badiya teiMdiya cauiidayAMmagANa ra jahannaMga aMtImuhAM usakomaNaM maMkhejja kaalN| pAMcaniniliyogiyaNagANa bhane : pA~cadiyatigvijANiyaNapuMsAttikAlonni hoI : goyamA ! jahannaNaM aMtomuhanaM ukkoseNaM palakoriyAnaM / ga jalayargatasviupayalayamaugpamippabhuyaparimAyAci // mammagamagaramaNa bhaMte ! maNummaNasaetti ... ... ... .. . .. " anumAna para aura TTE am - ..::mire .. . R: ...... . . . . . maranA . - 52 . in Teri yari amisart Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sithitinirUpaNam 545 kAlao kevacciraM hoI ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvakoDipuhuttaM, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samaya ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| evaM kammabhUmigabharaheracayapubvavidehAvaravidehesu vi bhANiyavvaM / akammabhUmigamaNussaNapuMsaeNaM bhaMte ! akammabhUmigamaNussaNapuMsaetti kAlao kevacciraM hoI goyamA ! jammaNaM paDucca jahannaNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM muhutta puhattaM sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvakoDI / evaM sabvesiM jAva aMtaradIvagANaM' || sU0 15 // chAyA-napusakaH khalu bhadanta ! napuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenaika samayamutkarpaNa tarukAlaH nairayikanapuMsakaH khalu bhadanta ! nairayikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena dazavarpasahasrANi, utkarpaNa trayastriMzatsAgaropamANi ! evaM pRthivyAH sthitirbhaNitavyA ! tiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! tiryagyonikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, evamekendriyanapuMsakasya khalu vanaspatikAyikasyApi evameva / zepANAM jadhanyenAntarmuhUrtamutkayaNAsaMkhyeyaM kAlam asaMkhyAta utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrata asaMkhyeyA lokAH dvIndriyatrIndriyacaturindriyanapuMsakAnAM ca jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa saMkhyeyaM kAlam / paJcendriyatiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! paJcendriyatiryagyonika iti kAlanaH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam / evaM jalacaratiryakcatuSpadasthalacarora parisarpabhujaparisarpamahoragANAmapi / manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! manupyanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati 1 gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa pUrvakoTipRthaktvam / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenaika samayamutkarpaNa dezonA pUrvakoTiH, eva karmabhUmikabharatairavatapUrva videhAparavideheSu api bhaNitavyam / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakaH khalu bhadanta ! akarmabhUmikamanuSyanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati gautama ! janmapratItya jaghanyenAntarmuhUrttamutkarSaNa muhUrtapRthaktvam / saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrttamutkarpaNa dezonA pUrvakoTi evaM sarveSAM yAvadantaradvIpakAnAm // 15 // Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 546 1 TIkA - 'pusaNaM bhante napuMsakaH khalu bhadanta / 'pusapatti kAlao keyucciraM hoi napuMsaya iti napuMsakabhAvasyaparityAgena kAlata. kiyacciraM bhavatIti kitkAlaM paryantaM napusako napuMsaka rUpeNaiva bhavatIti praznaH bhagavAnAha - goyamA ityAdi, goyamA he gautama! jaha TIkathA - gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "puMsaNaM bhaMte !" he bhadanta ! napuMsaka yadi apane napuMsaka bhAva kA parityAga nahIM karatA hai to vaha kaba taka nahIM karatA hai ? kitane kAla taka vaha napuMsaka avasthA meM raha sakatA hai ? yaha pahile praTaka kara diyA gayA hai ki bhavasthiti aura kAryasthiti ke bheda se sthiti do prakAra kI hotI hai / koI bhI janma pAkara usameM jaghanya aura utkRSTa se jIva jitane kAla taka jIvita rahatA hai vaha bhavasthiti hai tathA bIca meM kisI dUsarI jAti meM janma na dhAraNa karake kisI eka hI jAti meM-paryAya meM lagAtAra janma dhAraNa karate rahanA yaha kAyasthiti hai / isI sthiti ko lekara yahAM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai ki he bhadanta ! napuMsaka yadi lagAtAra napuMsaka avasthA vAlA hI hotA rahe to vaha kaba taka napuMsaka avasthA vAlA hotA rahatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai " goyamA / jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tarukAlo" he gautama ! napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya se eka samaya kI hai aura utkRSTa se vanaspati kAla TIDArtha - gautamasvAbhI meM alune govu yUchayu che - 'napusaNaNaM bhaMte' he bhagavan napuMsaka jo peAtAnA napusakabhAvanA parityAga na kare te te kayA sudhI tyAga nathI karatA ? te keTalAkALa sudho napu saka avasthAmAM rahI zake che? e vAta pahelA prakaTa karA dIdhela che ke bhavasthiti ane kAyasthitinA bhedrathI sthiti e prakAranI hAya che keIpaNu janma pAmIne temAM jaghanya ane utkRSTapaNAthI jIva jeTalA kALasudhI jIvatA rahe che te bhavasthiti che tathA vacamAM kAI khIjI jAtamAM janmadhAraNa karyA vinA keAI eka ja jAtimA arthAt paryAyamAM lAgaTha janma dhAraNu karatAM rahevu e kAyasthiti che A sthitine laine ahiyAM gautama svAmIe prabhune evA prazna karyAM che ke he bhagavannapusake je lAgaTha napusaka avasthAvALA ja thatA rahe te te kayAM sudhI napusaka avasthAvALA thatA rahe ? A praznanA uttaramAM pralu gautamasvAmIne he che - goyamA ! jahaNNeNaekkaM samaya ukkoseNaM sahAro huM gautama ! napu sakeAnI kAyasthiti jaghanyathI eka samayanI che, ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANu-ana takALanI che. A kathananu tAtparyAM e che ke--koI jIva upazama zreNopara ArUDha thAya ane tyAM teNe napusakavedanA upazama karI dIdhe ane pachI te tyAthI patita thAya Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 547 nneNaM ekaM samayaM jadhanyenaikaM samayam tatraukaM samayatA upazamazreNIsamAptau satyAmaveTakatve sati upazama zreNIta. pratipaMtato napuMsaka vedodayasamayAnantaraM kasya cinmaraNAt tathA mRtasyAvazya devotpAde puMvedodaya sadbhAtAt iti / ukajhoseNaM tarukAlo tarukAlo vanaspatikAlaH, tatra vanaspati kAlaH, AvalikA'saMkhyeya bhAgagatasamayarAzipramANAsakhyeya pudgala parAvarta pramANaH / sAmAnyato nairayikanapuMsakasya kAyasthiti darzayitumAha-- jeraiya0 ityAdi, Neraiya NapusaeNaMbhante nairayikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha goyamA ityAdi, goyamA he gautama ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM jaghanyena dazavarSa sahastrANi nairayikanapusako nairayikanapusakarUpeNa bhavatIti / ukkoseNaM tettIsaM sAgaro vamAI utkarSeNa trayastrigatsAgaropamANi / evaM puDhavIe ThiI bhANiyavvA evaM pRthivyA. sthitirbhaNitavyA. pramANa ananta kAla kI hai / tAtparya yaha hai ki koI jIva upazama zreNIpara ArUDha huAvahAM usane napuMsaka veda kA upagama kara diyA aura phira vaha vahAM se patita huA tava usako napusaka veda kA udaya ho gayA aura yaha udaya usakA kama se kama eka samaya taka rahA-bAda meM isakA maraNa ho gayA to vaha isa sthiti meM mara kara deva gati meM deva rUpa se utpanna ho gayA-vaha utpanna hone para isake puruSa veda kA udaya ho gayA / yahAM jo utkRSTa se vanaspati kAla pramANa isakA kAla kahA gayA hai vaha AvalikA ke asakhyAtave bhAga meM jitanI samayo kI rAzi hotI hai tatpramANa asakhyAta pudgala parAvarta rUpa hai| isame ananta utsarpiNI anaMtaavasapiNiyAM samApta ho jAtI hai / aba mUtrakAra sAmAnya se nairayika napusaka kI kAyasthiti kA kathana karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'NeraIya NapuMsaeNaM bhaMte !' he bhadanta ! nairayika napuMsaka kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-goyamA ? jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAi" he gautama ! nairayika napuMsakakI tyAre tene napuMsakavedane udaya thaI gayo ane te udaya tene ochAmAM ocho eka samaya sudhI rahe ane pachI tenuM maraNa thaI jAya che te A sthitimAM marIne devagatimAM deva paNAthI utpanna thaI jAya che tyAM utpanna thayA pachI tene purUSa vedane udaya thaI jAya. ahiyAM je utkRSTapaNAthI vanaspatikALa pramANe tene kALa kahyo che, te AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM samayanI jeTalI rAzI hoya eTalA pramANa asaMkhyAta pudgala parAvarta rUpa che. temAM anaMtautsapiNa ane anataavasarpiNa samApta thaI jAya che have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI nairayika napuMsakenI kAyasthitinuM sthana kare che. - AmAM gautamasvAmI prasane se 57 cha -"Nera iya napuMsaeNaM bhaMte !" mAvan ! naiyi: napusakenI kAya sthiti keTalAkALanI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe -"goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAhaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI" gautama! narayika napusakenI kAyasthiti jaghanyathI te dasa hajAra varSanI che, ane utkRSTathI tetrIsa Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre atra puDhavIe pRthivyAH, iti jAtAvekavacanam, tena pRthivInAmiti ratnaprabhAdi pRthivI sthitanairayikANAM pUrvasthiti sUtre sthitiH bhavasthitiruktA sA'tra bhaNitayA - kathayitavyA / ayaMbhAva---ratnaprabhAditamatamAparyantasaptapRthivIsthanairayikANAM yAvatI yasyAM pRthivyAM sAmAnyato vizeSataH, jaghanyata utkRSTatazca bhavasthitiruktA tAvatI kAyasthititiratra vAcyA, nairayikANA bhavasthitervyatiriktAyA anyasyA kAyasthiterasaMbhavAditi / tathAhi -- ratnaprabhApRthivI nairayika napuMsakAnA sthiti jaghanyato dazavarSasahastrANi, utkarpata eka sAgarI pamam |1| evam-zarkarAprabhAyA jaghanyata eka sAgaropamamutkarSatastrINi sAgaropamANi 2 / bAlukAprabhAyAM jaghanyatastrINi sAgaropamANi, utkarpataH sapta sAgaropamANi 3, patraprabhAyAM jaghanyata kAyasthiti jaghanya se to dasa hajAra varSa kI hai aura utkRTa se taiMtIsa sAgaropama kI hai. yahAM jo bhavasthiti hai vaho kAyasthiti ke rUpa meM prakaTa kI gaI hai. kyoki nAraka jIvo meM aura devo meM kAyasthiti nahIM hotI hai / jo vahA bhavasthiti hai vahI kAryasthiti rUpa hotI hai isakA kAraNa yahI hai ki nAraka marakara nAraka nahI hotA hai aura deva marakara deva nahIM hotA hai. evaM puDhavIe ThiI bhANiyavvA" isI prakAra pRthivIkI sthiti kahanI cAhiye / 'puDhavIe' yahA jAti meM ekavacana hai jisase aisA jAnanA cAhiye ki pRthiviyoM kI arthAta ratnaprabhAdi tamatamA paryanta sAto pRthiyo ke nairathiko kI jisakI jitanI bhavasthiti kahI hai vahI yahA kAyasthiti kaha denI cAhiye, kyoki nairayiko ke bhavasthiti ke atirikta dUsarI koI kAyastha nahI hotI hai, unakI jo bhavasthiti hai vahI kAyasthiti hotI hai / vaha sthiti isa prakAra hai -- ratnaprabhA pRthivI ke nairayika- napuMsakokI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSo kI utkRSTa se eka sAgaropakI hai, isI prakAra zarkarA pRthivI meM jaghanya se eka sAgaropamakI aura utkRSTa se tIna sAgaropama kI 2, vAlukA prabhA pRthivI meM jaghanya se tIna sAgaropama kI aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI sAgarApamanI che ahiyAM je bhavasthiti eja kAyasthitinA rUpamA pragaTakaravAmA AvI che. kema ke--nAraka jIvAmAM ane devAmAM kAyasthiti hAtI nathI tyA je bhavasthiti che, eja kAyasthiti rUpa hAya che. enu kAraNa eja che ke pArakA marIne nAraka thatA nathI. ane devabhriine devathatA nathI. "evaM puDhavIpa ThiI bhANiyavvA" khena prabhANe pRthvI yionI sthiti ahevI leoi "puDhavIe" aDiyA tisA me vayananA prayoga yo che tethI pRthvIyonI tema samajavu joie. arthAt ratnaprabhA vigere tamatamA panta sAte pRthvIonA nairayikonI eTaleke jenI jeTalIbhavasthiti kahIhAya eja ahiyA kAyasthitimA kahevuM joIe kemakemerayikAne bhAvasthiti vinA khIjI koIkAyasthiti hotI nathI. teone je bhavasthiti che, eja kAsthiti hAya che te sthiti A pramANe che. ratnaprabhA pRthvInA nairayika napusakeAnI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSAnI che, ane utkRSTa sthiti eka sAgarApamanI che. ? eja pramANe zakarAprabhA pRthvImAM jaghanyathI eka sAgarApamanI ane utkRSTathI traNa sAgare pamanI che. eja pramANe vAlukAprabhA pRthvImAM jaghanyathI traNu sAgareApamanI ane utkRSTathI cha sAta sAgare - pamanI che, 3 5McaprabhA pRthvImAM janyathI sAta sAgarApamanI ane utkRSTathI dhrusa sAgaranA 548 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 541 sapta sAgaropamANi utkarSato daga 4, dhUmaprabhAyAM jaghanyato dagasAgaropamANi, utkarpata. saptadaza 5, tamaH prabhApRthivyAM jaghanyataH saptadagasAgaropamANi utkarSato dvAviMzatiH 6, adhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakAnAM sthitirjaghanyato dvAviMzatiH sAgaropamANi, utkarpatastrayastriMzatsAgaropamANi iti // sthitiM darzayati- 'tirikkhajoNiya NapuMsaeNaM bhaMte' tiryagayonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNiya puMsagatti kAlao kevacciraM hoI' tiryag yonikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati iti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ' ' jahanneNaM aMto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM vaNassaI kAlo 3, paMkaprabhA pRthivI meM jaghanyase sAta sAgaropama kI utkRSTa se dasa sAgaropama kI 4, dhUmaprabhA pRthivI meM jaghanya se dasa sAgaropama kI utkRSTa se satraha sAgaropamakI, tamaH prabhA pRthivI meM jaghanya se satraha sAgaropama ko aura utkRSTa se bAIsa sAgaropamaka 6, aura adhaH saptamo tamatamA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se bAIsa sAgaropama kI utkRSTa se taitIsa sAgaropama kI hai / isa prakAra saba pRthiviyoM kI sthiti yahAM kahanI cAhiye / aba sUtrakAra sAmAnyata. tiryagyonika kI kAyasthiti kA kAlamAna prakaTa karate haiisameM gautamane 'tirikkhajoNiya NapuMsae NaM bhaMte! tiriya joNiya puMsagatti kAlao kevaciraM hoI" isa sUtra dvArA prabhu se aisA prazna kiyA hai - hai bhadanta / tiryagyonika napuMsaka yaha tiryagyonika napuMsaka hai - isa rUpa se kitane kAlataka hotA rahatA hai ' arthAt |trygyonik napuMsaka kI kAyasthiti kA kAlamAna kitanA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA ! jahanneNaM aMtI suhutaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" he gautama ! tiryagyonika napusaka yadi tiryagyonika napuMsaka rUpa se barAbara hotA rahatA hai to vaha kama se kama eka samaya taka hotA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla pramANa anantakAla pamanI che 4 dhUma prabhA pRthvImAM jaghanyathI dasasAgaropamanI ane utkRSTathI sattarasAga pamanI che. 5 tama prabhA pRthvImAM jaghanyathI sattara sAgarApamanI ane utkRSTathI 22 khAvIsa sAgaropamanI che. 6 ane adhaH saptamI tamatamA pRthvInA nairayikonI jaghanyasthiti 22 khAvIsa sAgarApamanI ane utkRSTayA 33 tetrIsa sAgaropamanI sthiti che. A pramANe saghaLI pRthvIAnI sthiti ahiyAM kahevI joI e have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI tiya caiAnikanI kAyasthitine kAla mAna vatAve che. gautama svAbhobhe tirikkha joNiya napuMsapaNaM bhaMte! tiriya joNiya NapusamAnti kAlao kevaccira ho" A sUtradvArA prabhune evA prazna pUchyA che ke--he bhagavana tiryaMnyeAnika napusaka A tiya gyeAnika napu MsakanI kAya sthitinA kALamAna keTaleA che? A praznanA uttaramA prabhu kahe che The-"goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM ghaNassaha kAlo" he gautama! tiryagyoni napusaMka jo tivyenika napu MsakapaNAthI thatA rahe te te echAmA echA eka samaya sudhI thAya che, ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANu eTale ke anatakALa sudhI thatA rahe che. A - Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 jIvAbhigamasUtre , utkarSeNa vanaspatikAlaH AvalikA'sasyeyabhAgagatasamayarAtripramANa sakhyeya puga parAvarta pramANA. iti || ' evaM egiMdiyaNa puMsagassaNaM' evam evameva sAmAnyatiryagyonikanapuMsakavadeva tiyagyonika mRtasya sAmAnyai kendriyanapusakasyApi jaghanyato'ntarmuharttamutkarpato vanaspatikAla pramitaM kAlamAnaM jJAtavyam / tatra vizeSa cintAyAm ' vaNasaI kAIgrasta vi evameva' vanaspati kAyikasyApi evameva sAmAnyatiryagyonikanapusaka tulyameva kAryasthitimAna vijJeyam jadhanyato'ntarmuhUrttamutkarpato vanaspati kAla iti 'senA' pANAmekandriyANA pRthivI kAyikAkAyikatejasskAyikavAyukAyikAnAM kAyasthiti 'jahanneNaM ato muddatta' jaghanyenAntarmuhUrtama 'ukkIseNaM asaMkhajjaM kAlaM' utkarSeNAsakhyeya kAlam 'asaMkhejjAo ussappiNIo kAlabha' asakhyAtA utsarpiNyavasarpiNya, kAlata, khettabha asaMkhajjA loyA' kSetrato'sakhyAtA lokA. / wwwwwwww paryanta hotA rahatA hai yaha vanaspati kAla AvalikA ke asakhyAtaveM bhAga meM jitane samaya kI rAzi hotI hai tatpramANa hotA hai. isame asakhyAta pudgala parAvarta ho jAte hai / 'evaM egidiya puMsagassa NaM" isI prakAra se tiryagyonika napusako meM ekendriya napusaka jIva kI bhI kAyasthiti kA kAlamAna kahA hai - jaghanya se antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla pramANa arthAta anaMtakAla kA hai isameM anata utsarpiNI avasarpiNIM kAla samApta ho jAtA hai / 'vaNasaI kAyassa vi evameva" vizeSa kI apekSA vanaspatikAyika ekendriyanapuMsaka kI bhI kAyasthiti kA kAlamAna sAmAnyata ekendriya kI kAyasthiti ke kAlamAna jaisA hI hai arthAt anantakAla kA hai "sesANaM" zeSa - pRthivI kAyika apakAyika teja kAyika aura vAyukAyika inakI kAyasthiti 'jahanneNaM aMto muhutaM ukkoseNaM 'asaMkhejjaM kAlaM" jaghanya se eka antarmuhurta kI hai aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla kI hai. asaMkhejjAko ussappiNIo sappiNIo kAlao khetao asaMkhejjA logA" isameM kAlakI apekSA asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI samApta ho jAte hai tathA kSetra kI apekSA asakhyAta loka samApta ho vanaspatikALa AlikAnA asaMkhyAtamA bhAgamA jeTalA samayeyanI rAzi hAya che, eTalA prabhANunI hoya che gAbhA asabhyAta yuhUgala parAvarta yaha laya che evaM pagidiya NapuMsagassa '' Aja prANe tiryaMcaiAnika napusakAmAM eka idriyavALA napusaka jIveAnI kAryasthiti nA kALamAna che. eTale ke jaghanyathI a tamuhUtanA ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANu arthAt ramana Mta aNano che. bhAbhA nata utsarpi avasarpiNa samApta thA laya che. "vaNaasara fa vameva" vizeSanI apekSAthI vanaspati ayi me 4driyavANA napuMsaunI kAyasthitinA kALamAna prgu sAmAnyataH eka indriyavALAnI kAyasthitinA kAlamAna pramANe * arthAta mana tANanoM aNayAna he "sesANaM" zeSa pRthvI amiyA, te ayi ramane vAyuprayahonI aya sthiti "jahaNNeNaMaMtomuddattaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' dhanyathI me tanI neSTI asaNyAtaajanI hai, "asaMkhejAo usla ppaNI osappiNIo kAlao, khettao, asaMkhejA logA" AmA ajanI apesAthI asaNyAta utsarpiNI ane apasI samApta thaI jAya che. tathA kSetranI apekSA asa khyAtalAka Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya bandhasthitinirUpaNam 551 'bediya iMdiya cauriMdiya NapuMsagANa ya' dvIndriyatrIndriyacaturindriyanapuMsakAnAJca jahanneNaM ato muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM' utkarSeNa sakhyeyaM kAlam, sa ca saMkhyeya. kAlaH, saMkhyeyAni varSasahasrANIti sakhyeya sahasravarSaparimita. prapittavya iti / paMciMdiya tirikkhajoNiyaNa puMsaeNaM maMte' paJcendriyatiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta paMcidiya tirikkhajoNiyaNapuMsaetti kAlao kevacciraM hoI' paccendriya tiryagyonika iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ' jahanneNaM ato muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam ' ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM' utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam tacca pUrvakoTipRthaktvaM nirantaraM saptabhavAn pUrvakoTyAyuSkAn napuMsakatvenAnubhavata paJcendriya tiryagyonikanapuMsakasya jJAtavyam / tataH paramavazyaM vedAntare vilakSaNabhavAntare sakramaNaM bhavajAte hai / 'vediya diya cauriMdiya NapuMsagANa ya jahanneNaM aMto hUttaM ukkoseNaM saMkhejjaMkAlaM" doindriya teindriya aura cauindriya napuMsako kI kAyasthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se sakhyAta kAla kI hai / yaha sakhyAta kAla saMkhyAte hajAroM varSoM kA hotA hai / paMcidiyatirikkhajoNiya NapuMsae NaM bhaMte ! paMcidiyatirikkhajoNinapuMsaetti kAlao kevaciraM hoi " gautama ne isa sUtra dvArA paJcendriyatiryagyonika napuMsaka jIva kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? aisA pUchA hai-- isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai - "goyamA ! jahanneNaM atohutaM ukkoseNaM puvvakoDi puhuttaM" he gautama ! paJcendriya tiryagyonika napuMsaka jIva kI kAyasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva kI hai-do pUrva koTi se lekara nau pUrva koTi taka kI hai / yaha pUrva pRthaktva pUrva koTi AyuSya ke sAta bhava napuMsakapana ke anubhava karane vAle tiryagyonika napuMsaka kI apekSA se samajhanA cAhiye kyoki tadanantara usakA avazya dUsare veda-strIveda athavA sabhApta thA laya che " beiMdiya teiMdiya cauridiya NapuMsagAya jahaNaNeNaM ato muhutta ukkoseNaM saMkhejja kAla" me cha MdriyavANA, trANU cha MdriyavAjA yAra driyavAjA nayu sonI aysthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUta nI che ane utkRSTathI asa khyAtakALanA che. A asa khyAtakALa sauMdhyAta hunn| vrssne| hAya hai ' paMcidiya tirikkha joNiya NapuMsaeNaM bhaMte | paMcidiya tirikkha joNiya napuMsapatti kAlao kevacciraM hoI" gautamasvAmI yA sUtradvArA pAMtha i driyavALA tiya gyeAnika napusaka jIvAnI kAyasthiti keTalAkALanI che ? A pramANenA prazna pUchayo che. yA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne he che - "goyamA ! jahaNeNaM atomuddattaM ukkoseNa puvvako Dipuhutta" he gautama! pAMya driyamANA tiryagyoni nayu sambhavanA aysthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUtanI che ane utkRSTathI pUrva kATa pRthaktvanI che eTale ke e pUrva keATathI laine navapU kATi sudhInI che. A pUrva kArTi pRthaphkta pUrva kATi AyuSyanA sAta bhava napusakapaNAne anubhava karavAvALA tiSyeAnika napu sakanI apekSAthI samajavu joie. kemake--te pachI tenuM sakramaNa bIjA vedamA eTaleke strIveda athavA purUSavedamAM athavA keI judA ja prakAranA bhavamA avazya thaI jAya che Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jIvAbhigamasUtre tIti / 'evaM jalayaratirikkha cauppayathalayara uraparisappa mahogANavi' evam paJcendriya tiryagyonikanapuMsakavadeva jalacaratiryaka catuppadasthalacaroraHparisarpa bhujaparisarpa mahoragANAmapi jaghanyenAntarmuhUrtapramANA utkarpaNa pUrvakoTipRthaktvapramANA kAyasthitirbhavatIti jJAtavyam 'maNussa NapuMsagasta NaM 'bhaMte' manupyanapuMsakasya khalu bhadanta maNussaNapuMsaetti kAlao kevaciraM hoI'manupyanapusaka iti kAlata. kiyaccira bhavati ? iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama / 'khattaM paDucca jahanneNaM anto muhutta kSetraM pratItya kSetrAzrayaNena jaghanyenAntamuhartam 'ukkoseNaM punyakoDipuhutta' utkarpaNa pUrvakoTipRthaktvaM dvipUrvakoTita Arabhya nava pUrvakoMTiparyantamityartha. 'dhammacaraNaM paicca' dharmacaraNa pratItya Azritya tu jahanneNaM ekkaM samayaM puruSa veTa meM athavA kisI vilakSaNa bhava me sakramaNa ho jAtA hai / "evaM jalayaratirikkha caTappadathalayarauraparisappabhuyaparisappa mahoragANavi" paJcendriyatiryagyonika napuMsaka jIva kI taraha hI jalacara tiryak catuSpadasthalacara uraHparisarpabhuja parisarpa, aura mahoraga, ina napuMsakoM kI bhI kAyasthiti jaghanya se eka antamuharta kI hai aura utkRSTa se pUrva koTi pRthaktva kI hai / "maNussa NapuMsagassa NaM bhaMte ! maNussa NapuMsaetti kAlao kevaciraM hoi" he bhadanta / manuSya napusaka lagAtAra manuSya napuMsaka avasthA meM kitane kAla taka rahatA hai-arthAt manuSya napusaka kI kAyasthiti kA kAlamAna kitane kAla kA hai ? uttara me prabhu kahate hai-- "goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhutte" he gautama ! kSetra kI apekSA karake manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kA kAlamAna kama se kama to eka antarmuhUrta kA hai aura--"ukkoseNaM puccakoDi puhRttaM" utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva kA hai-do pUrva koTi se lekara nau pUrva koTi taka kA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekka samayaM ukkoseNaMTesUNA pucakoDI" ____ "vaM jalayara tirikkha cauppayathalayara uraparisappa bhuyArisappa mahoragANavi" pAya i diyavALA tiryanika napuMsakajIvanI jema ja jalacara tirtho pagA, sthalacara-ura parisarSa bhujaparisarpa, ane mahAraga A napuMsanI kAyasthiti paNa jaghanyathI eka aMtarmadanI che, mane thI pUrva ra pRthayanI che. "maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte ! maNussa NapuMsaetti kAlayo kevacciraM hoI" lagavan bhanuSya napusa sAga manuSya nathusa45mA Tasa sudhI rahe che? arthAta manuSya napusakanI kAyasthiti ne kALamAna keTalAkALa hoya che ? 2mA prazna uttaramA prabhu gautamavAmIna che -"goyamA ! khetta paDhacca jahaNNeNaM aMto. mahatta' 8 gautama ! kSetranI apekSAthI manuSya nasahanI aaysthitin| mAna mAchAmA mAchI se matabhuta ne| cha, bhane "ukkoseNa pucakoDI puhutta" StthI pUrva pRthatvanA cha, bheTale meM pUrva diyI sAdhane navoTi sudhInA che "dhammacaraNaM paDucca jaha nneNaM pakkaM samaya ukkoseNaM desUNA puvyakoDI" tathA yAstriyabhanI apekSAthI bhanuSya nsakanI kAyasthitinuM pramANa jaghanyathI eka samayanuM che, ane utkRSTathI kaMIka ochuM pUrvakeTi Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 553 jaghanyenaikaM 'samayam ukkoseNaM deNA puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTi ubhayatra bhAvanA prAgvat 'evaM kammabhUmiMgaMbharaheravayapuMvvavideha avaraMvidehesu vi bhANiyanvaM' evaM sAmAnyato manuSya napuMsaka~vadeva bharatairavatapUrvApara videha karmabhUmikamanuSyanapuMsakeSvapi kSetrAzrayaNena adhanyato'ntarmuhUrtamutkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM dharmaracaNa pratItya tu jaghanyena eka samayam utkaSeNa degonA pUrvakoTi parimitA kAryasthiti riti // 2 'ammabhUmiga maNussa napusaNaM bhaMte akarmabhUmikamanuSyanapuMsakaH khalu bhadanta akasmabhUmiga masta puMsattikAlao kevacciraM hoI' akarma bhUmika manuSya napusaka iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! jammaNaM paDucca tathA - cAritra dharma kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kA pramANa jaghanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se kucha kama pUrva koTi kA hai dono sthAna bhAvanA pUrvavat samajha lenI cAhiye / "evaM kamma bhUmigabhara heravaya puccavidehaavaravidehesu vibhANiyavvaM" sAmAnya manuSya napuMsaka kI jaisI hI karmabhUmi ke karmabhUmi ke bharata kSetra airAvata kSetra, pUrvavideha aura pazcima videha ke - jo manuSya napuMsaka hai - unakI bhI kAyasthiti hai / arthAt ina saba karma bhUmigata manuSya napuMsako kI kAyasthiti kSetra kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrva koTi pRthaktva kI hai / tathA cAritra dharma kI apekSA se jaghanya eka samaya kI hai aura utkRSTa dezona pUrvakoTi kI hai / I akammabhUmiga maNussa NapuMsae NaM akarma 2. bhaMte! akammabhUmiga maNussa puMsapatti kAla o kevaciraM hoI" he bhadanta / bhUmika manuSya napuMsaka lagAtAra akarmabhUmika napuMsaka kitane kAla taka hotA hai arthAt akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM che. manne sthAnAnI lAvanA-samanyu paDelA udyA prasAzanI samala devI. "evaM kasmabhUmiga bhararavayapubvavideha avaravidehesu vi bhANiyavvaM" sAmAnya nacusanI ne urmabhUminA eTale ke bharatakSetra, aravatakSetra, pUrva videha ane pazcimavidehanA je manuSya napu sake che, tenI paNa kAyasthiti paNA samajathI. arthAt A upara kahela tamAma kama bhUmimA rahevAvALA manuSya napusakeAnI kAyasthiti kSetranI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUta che, ane utkRSTa thI pUdhaSThApRithatvanI che tathA cAritradharmanI apekSAthI jaghanyathI eka samayanI ane utkruSTathI IMzAnapUrva kATinI che. " akasmabhUmiga maNussa NapuMsae NaM bhaMte! akammabhUmigaga maNussa NapuMsagatti kAlao keyacciraM hoI" "he bhagavan sarbha bhUminA manuSya napuMsa sAga samma bhUminA nayuM samyagAthI keTalAkALa sudhI rahe che ? arthAt alma bhUmika manuSya napusakanI kAyasthiti keTalAkALanI hoya hai ? ma praznamA uttaramA alu gautama svAmIne he che' goyamA ' jammaNa pahucca 70 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 jIvAbhigamasUtre janma pratItya-janmAzritya jahanneNaM anto muhattaM jaghanyenAntarmuhUrtam etAvatkAle'pi asakRdutpAdAt 'ukkoseNaM anto muhuttapuhutta' utkapeNAntarmuhUrtapRthaktvam dvacantarmuhUrtAdArabhya navAntamuhUrtaparyantam , tadanantaraM tatra tathArUpeNa utpAdA bhAvAditi / 'sAharaNaM paDucca' saharaNaM pratItya 'jahanneNaM anto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam tataHparaM maraNAdi bhAvAt / 'ukkoseNaM desUNA puccakoDI' utkaSaNa dezonA pUrvakoTiriti 'evaM savvesiM jAva antaradIvagANaM' evaM sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyanapuMsakavadeva haimavataharaNyavataha rivarparamyakavarSadevakuruttarakurvantara dvIpakaukkoseNaM aMtomuhutta puhuttaM" he gautama ! janma kI apekSA lekara inakI kAyasthiti kA kAla mAna kama se kama eka antarmuharta kA hai aura utkRSTa se antarmuhUrta pRthaktva do antarmuhuta se lekara nau antarmuharta taka kA hai / jaghanya se jo yahAM kAlamAna kahA gayA hai vaha "itane bhI kAla meM vaha bAra bAra utpanna ho jAtA hai| isa apekSA se kahA gayA hai / tathAutkRSTa kAla jo antarmuhUrta pRthaktva rUpa kahA gayA hai vaha "itane kAla ke bAda phira usa rUpa se vaha vahA~ utpanna nahIM hotA hai" isa bAta ko lekara kahA gayA hai / "sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA pUccakoDI" saharaNa kI apekSA lekara, inakI kAyasthiti kA kAla jaghanya se eka antamuharta kA hai kyoki usake bAda usakI mRtyu Adi ho jAtA hai aura utkRSTa se degona kucha kama pUrva koTi kA hai / "evaM sanvesi jAva antara dIvagANaM" sAmAnya akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI jaisI kAyasthiti hai vaisI hI sabo kI hai arthAt haimavata manuSya napuMsaka kI, hairaNyavata manuSya napuMsaka kI, harivarSa manuSya napuMsaka kI, ramyaka varSa manuSya napuMsaka kI, devakurU manuSya napuMsaka kI, uttara kurU manuSyanapuMsaka kI aura antaradIpaja manuSya napuMsaka- kI kAyasthiti jAnanI cAhiye / arthAt ina kSetro ke manuSya napuMsako kI kAyasthiti janma kI apekSA lekara jaghanya se eka antajahaNNeNaM atomudutta ukkoseNaM atomuhatta puhatta" he gautama gansanI apekSAyI tamAnI kAyasthitinakALamAna ochAmAM ochA eka atimuhUrta che ane utkRSTathI A tamuhUrta pRthava-eTale ke be aMtarmuhUrtathI laIne nava aMtarmuhUrta sudhI che ahiyAM jaghanyathI je kALamAna kahyo che, te eTalA paNa kALamAM te barAbara utpanna thaI jAya che." e apekSAthI kahela che. tathA utkRSNakALa je aMtarmuhUrta pRthakatvarUpa kahela che, te ATalAkALa pachI pAchA se 35thI te tyA pannathatA nathI. mA pAtanesana he cha "sAharaNaM paDucca jahANeNaMatomuhatta ukkoseNaM desUNA pucakoDI" sahanI apekSAthI tamAnI jayasthitimA jaghanyathI eka A tamne che kema ke-te pachI tenuM maraNuvigere thaI jAya che. ane utkRSTa thI zanimeTa 444 mech| pUTinu cha 'evaM samvesiM jAva atara dvIvagANa" sAmAnya akarmabhUminA manuSya napu sakenA jevI kAyasthiti che, e ja pramANenA badhAnI ja eTale kehamavata kSetranA manuSya napuMsakanI, ramyaka varSa kSetranA manuSya napuMsakonI, devakurUkSetranA manuSya napusakenI uttarakurUnA manuSya napusakenI ane ataradvIpanA manuSya napusakenI kAyasthiti Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 555 manuSyanapusakAnAM kAya sthitirapi janma pratItya jadhanyenAntarmuhUtamutkaSaNa mute pRthaktvam saharaNaM pratItya jadhanyenAntarmuhUrttamutkarSaNa degonA pUrvakoTi riti samAptA kAyasthiriti // sU0 15 | mUlam -- puMsassaNaM bhaMte! kevaiyaMkAlaM aMtara hoi ? goyamA ! jahane aMtosuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / NeraiyaNapuMsagastaNaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNaM tarukAlo rasyaNappabhApuDhavI neraiyaNa puMsagassa jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tarukAlo, evaM savve siMjAva AhesattamA / tirikkhajoNiyaNapuMsagastajahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dosAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanmahiyAI puDhavI Au teuvAUNaM jahanne aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassakAlo / vaNassaikAiyANaM jahanneNaM aMtosuhRttaM ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM jAvaasaMkhejjA loyA, sesANaM veIdiyANaM jAvakhaharaNaM jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vaNassakAlo / massa puMsagassakheta paDuccajahanneNaM aMtomuhurA ukkoseNaM vaNassai kAlo dhammacaraNaM paDuccajahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAvaavaDDU poggala pariyade sUNaM evaM kamma bhUmigassa vi. bharahezvayassapuvvavidehaaravidehakassava | akammabhUmigamaNussaNapuMsagassa NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, saMharaNaM paDuccajahanneNaM aMtomuhurta ukkoseNaM vaNassakAlo evaM jAvaaMtaradIvagati // sU. 16 // muhUrta kI hai aura utkRSTa se antarmuhUrtta pRthaktva kI hai / tathA saharaNa kI apekSA kAyasthiti jadhanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se dezona pUrva koTi kI hai / kAyasthiti kA kathana samApta huA | sUtra // 15 // isa prakAra napuMsako kI kAyasthiti kA kathana karake ava sUtrakAra inake aMtara kA kathana karate haiNjanmanI apekSAthI atarmuhUta pRthaDvanI che. tathA sa haraNanI apekSAthI teonI kAyathiti jadhanyathI eka aMtarmuhUtanI che ane utkRSTathI dezeAnapUrvakeATinI che kAyasthitinu kathana samApta slR013gA " A pramANe napuMsakonI kAyasthitinuM kathana karIne have sUtrakAra teonA a Mtaranu kathana kare che- Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA-napuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! jaghanye. nAntarmuhartam , utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktva sAtirekam / nairayikanapusakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamanraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhartam, utkaNatarukAlaH / ratnaprabhApRthivInarayikanapusakasyajaghanyenAntarmuhartam utkarSaNatarukAlaH evaM sarvepAM yAvaddhaH saptamI / tiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhRtam, utkarpaNa sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam / pakendriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntamuhartam utkarpaNa / sAgaropamasahanesaMkhyeyava. bhyadhike / pRthivyaptejovAyUnAM jaghanyenAntamahatam, utkaNa vanaspatikAlaH / vanaspatikAyikAnAM jaghanyenAntamuhartam utkaNAsaMkhyeyaM kAlaM yAvadasaMrayeyA lokAH zepANAM hIndri yAdinAM yAvat khecarANAM jadhanyenAntarmuhUrtamutkaNa vanaspatikAlaH / manupyanapuMsakasya kSetraM pratItya jaghanyenAntamuhUrtamutkaNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyenakaM samayamutkapaiMNAnantaM kAlaM yAvadapAddhe purulaMparAvataM dezonam / evaM karmabhUmikasyApi bharatairavatasya pUrvavidehAparavidehakasyApi / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyanta kAlamantaraM bhavati ? gautama ! janmapratItya jaghanyenAntamuharttam, utknnvnsptikaalH| saMharaNaM pratItya 'nadhanyenAntamuhUrtasutkaNa vanaspatikAlaH, evaM yAvadantaradvIpakaH // sU016 // "NapuMsagassa NaM bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" ityAdi / TIkArtha - he bhadanta ! napuMsaka avasthAko prApta jIva napuMsaka avasthA se chUTakara phira kitane kAla bAda napuMsakaveda vAlA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"gauyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtirega" he gautama | napuMsaka jIva ko napusaka veda se chUTane para punaH napusaka hone meM antara kama se kama eka antamuhUrta kA hai aura adhika se adhika kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva kA hai / kyoki purupa napuMsakAdikA kAla itanA hI sabhavita hai / isa viSaya meM isa prakAra kahA hai "purisaNapuMsA saMciTThaNaMtare sAgara puddutta" isakA artha aisA hai-nirantara rUpa se rahane kA nAma saciTThaNA hai isakA dUsarA nAma kAyasthiti bhI hai / puruSa aura napuMsaka kI krama se arthAt puruSa kI saMciTThaNA nirantara se eka sthAna meM rahanA evaM napuMsaka kA antara utkRSTa se sAgaronama zata pRthaktva kA hotA hai| - "NapuMsagassaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAla aMtaraM hoI" tyAta TIkAthe--he bhagavad napuMsaka thayele jIva napuMsaka avasthAthI chUTIne te pachI keTalAkALa pachI napusaka veda vALa thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke "godamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasamapuhutta sAtiregaH' gItama! napuMsaka jIvane napuMsaka vedathI chUTayA pachI pharIthI pAchA napusaka thavAmAM kamathI kama eka Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 / puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 557 TIkA-NapuMsagassa NaM maMte" napuMsakasya khalu bhadanta !. kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati napuMsako bhUtvA napuMsakAt, cyutaH san punaH kiyatA kAlena napuMsako bhavatItyarthaH iti praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati etAvatA puruSAdikAlena napusaktvasya vyavadhAnAditi / 'ukoseNaM sAgarovamasaya puDuttaM sAtiregaM' utkarSataH sAgaropamazatapRthaktvam sAtirekam puruSAdi kAlasyaitAvata eva sabhavAt / "Neraiya NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" he bhadanta ! nairayika napuMsaka kA kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! jahanneNaM aMtomahattaM ukkoseNaM tarukAlo" he gautama ! nairayika napuMsaka kA antara jaghanya se eka antara rmuhUrta kA hai aura utkRSTa se tarukAla pramANa-ananta kAla kA hai / jaghanya se jo eka antarmuharta kA antara yahAM prakaTa kiyA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki nairayika napuMsaka saptama naraka pRthivI se nikala kara tandulamatsya Adi ke bhavo meM eka antarmuhUrta taka janma dhAraNa karake phira saptama pRthivI kA nairayika napuMsaka ho jAtA hai / tathA vanaspati-kAla pramANa ananta kAla kA utkRSTa antara yahAM kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki nairayika napuMsaka, naraka bhava se nikala kara paramparA se nigodAdi ke bhavo meM Akara ananta kAla taka vahA~ rahatA hai aura phira vaha vahA~ se marakara punaH nairayika napuMsaka ho jAtA hai| yaha antara kathanasAmAnya se nairacikanapuMsaka kA hai "rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagassa" vizeSa kI cintAne aMtaramuhUrtanuM aMtara hoya che. ane vadhAremAM vadhAre kaMIka vadhAre sAgaropama zata prathaphavanuM che. kemake-purUSa napuMsaka vigere kALa eTale ja saMbhave che. A saMbaMdhamAM A pramANe 4vAmAM Avyu che. "purisaNapuMsA saMcidvaNatare sAgarapuhutta" mAnA artha mA pramANe che. -niraMtara paNAthI rahevAnuM mAma saciThThaNa che, AnuM bIjuM nAma kAyasthiti paNa che. purUSa ane napuMsakanI kAya sthiti kramathI arthAt purUSanI saMciThThaNa niraMtarathI eka sthAnamAM rahevuM ane napuMsakanuM aMtara utkRSTathI sAgarepama zata pRthaphatvanuM hoya che, __ "Neraiya NapuMsagassa Na bhaMte ! kevaIya kAlaM ataraMhoI" hai sAvana nairayi nghuskene keTalA kALanuM aMtara hoya che ? A praznonA uttaramAM prabhu gautama svAmIne che -"goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tarukAle" gautama ! narayika napusaMkenuM aMtara jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM che. ane utkRSTathI tarUkALa pramANa eTale ke-anaMtakALanuM che. ahiyAM je jaghanyathI eka aMtaramuhUrtanuM aMtara kahyuM che, tenuM tAtparya evuM che ke-narayika napusaka sAtamI naraka pRthvIthI nIkaLIne taMdala sasya vigerenA bhamAM eka aMtamuhUrta sudhI janma dhAraNa karIne te pachI sAtamI Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M ___ jIvAbhigamanane purisaNapuMsagA maMciTTaNaM tare gAgara puhuna' ini bacanAna puruSanapumakA. saMciTTaNAntaraM sAgara pRthaktvam pardekadeze paTasamudAyopacArAta sAgaropamahAtapRthasvamiti guru paya napusakasya ca yathAkramamiti purupasya saciTThaNA sAtatyanAvamyAna napuMsakara yAnaraM ca karSanaH mAgagepamazatapRthaktvamiti 'Nezya gApuMsagarama Na bhane nAyikanapuna kanya vinda mAnna / 'kevaTayaM kAlaM ataraM hoi' kiyanta kAlamantara mAti nArakanapusakatyati grana gaganA'--'gAyagA' - ratnaprabhApRthivI ke narayikanapuMsaka kI sthiti kitana kAla ko honI hai| hama unara meM bhagavAna kahate he-he gautama | 'jahanneNa aMtomuhattaM' jaghanya se antargahana kI sthiti hotI hai aura "ukoseNaM tarukAlo" utkarSa se nAkAla arthAta nimpati kAla kI hotI yAMta ananta kAla kI sthiti hotI hai / "evaM savesi jAna ahe salamA" hI prakAra markaga praNA ke nairayika napuMsaka se lekara sAtavIM pRthivI ke rayika napuMsakoM kA bhI antara hai / arthAta jaghanya se antara eka antarmuharta kA hai aura utkRSTa se antara taskAla pramANa ananta kAnTa kA hai "tirikkhajoNiya Napusagamsa jahanneNaM aMtImuhattaM ukoseNaM sAgaroyamasayapattaM nAriMga" tiryagyonikanapuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuharta kA hai aura ukRSTa se antara mAtireka kucha adhika sAgaropagazata pRthavatya kA hai| yahIM sAtiraka-kucha adhika jo kahA hai, vaha kitane napuMsaka bhavo ko lekara samajhanA cAhiye kyoki unane kAla ke bAda napuMsaka nAma karma ke udaya kA abhAva ho jAna se nI bhAva athavA purUpa bhAva ko prApta ho jAtA hai| "egidiyatiriksajoNiya NapuMsagAsa jAnneNaM aMtomuhutta ukkoseNa do sAgarovamassAi saMkhejjavAsamamahiyAI, ekandriyatiryaganapuMsaka kA pRthvInA nirayika napusaka thaI jAya che. tathA vanaspati kALa pramANa ana takALanuM utkRSTa aMtara ahiyA kahyuM che. tenuM tAtparya evuM che ke-nerayika napuMsaka naraka bhAvathI nIkaLIne paraMmaparA thI nigoda vigerenA mAM AvIne anaMtakALa sudhI tyAM rahe che. ane te pachI te tyAthI marIne pharIthI nirAcika napuMsaka banI jAya che. A aMtara kathana sAmAnyapaNAthI narayika napuMshnu 4Data cha, rayaNApabhA puDhavIneraya-napuMsagasya" vizeSa praa2|| 4yanamA 2<Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 _ napuMsakasvarUpanirUpaNam 559 ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jahanneNaM aMto muhattaM jaghanyenAntarmuhUrttam sAmAnyatonArakanapuMsakasyAntaraM bhavati, saptamanarakapRthivItaH uddhRtya tandulamatsyAdi bhavedantarmuhUrtta sthitvA punarapi saptamanarakapRthivyA gamanazravaNAditi ukkoseNaM tarukAlo' utkarSeNa tarukAlo vanaspatikAla ityarthaH narakabhavAduddhRtya para-parayA nigodeSu gatasya tatrAnantaraM kAlaM yAvadavasthAnAditi 'rayaNappamA puDavIneraiyaNapuMsagassa vizeSacintAyAM ratnaprabhApRthivInairayika napuMsakasya kiyantaM kAlamantaraM antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se sakhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama kA hai. isakA kAraNa yaha hai ki ekendriyatiryagyonikanapuMsaka jIva marakara trasa kAyo meM utpanna hojAve, vahAM usake phira ekendri yoniya kI prApti meM vyavadhAna karane vAlA trasakAya kA sthiti kAla utkarSa se bhI saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama kA hI hotA hai / yaha ekendriyatiryagyonikanapuMsaka kA antara 'kathana sAmAnya se hai-vizeSa se antara kathana isa prakAra hai-"puDhavI Au teu vAuNaM jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" pRthivI kAyikanapuMsaka kA apkAyika napuMsaka kA taijasa kAyika napuMsaka kA aura voyukAyika kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa kA hai. "vaNassai kAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM' vanaspati kAyika napuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura "ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM jAva asaMkhajjaloyA" utkRSTa se asakhyAta kAla kA yAvat asaMkhyAta loka kA hai. yaha asakhyAtakAla kAlakI apekSA asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa hotA hai aura kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka pramANa hotA hai. utsarpiNI avasarpiNI kA asakhyAtapanA isa prakAra se jAnanA cAhiye jaise asakhyAtalokAkAza ke pradezoM meM se prati-samaya- eka eka pradeza kA apahAra karane para jaba samasta pradezo ke samApta hone meM jitanI utsarpiNI avasarpiNI avasarpiNiyA~ vyatIta hoM utanI utsarpiNI avasarpiNiyA muhuttaM sAirega" tiyayAni nasonu tara dhanyathA ye matahata cha. sana -utkRSTathI sAtireka eTale ke kaMIka vadhAre aMtara kahyuM che, te keTalAka napuMsaka bhavAne laIne samajavuM joIe, kemake-eTalA kALa pachI napu saka nAma kamanA udayano abhAva thaI javA thI strI 'bhAva mayA pu35 mApa ne prAta 5 taya che. "egidaya tirikakha joNiya Napusagassa jahaNNeNaM atomuhuttaM ukkoseNaM dosAgarovamasahassAMi saMkhejavAsamabhahiyAI" eka Idriya vALA tiryaga napu sakenuM aMtara jaghanyathI eka atimuhUrtanuM hoya che, ane utkRSTathI sa gyAta varSa adhika be hajAra sAgaropamanuM che. tenuM kAraNa e che ke-eka Idriya vALA tiryaMgyAnika napusaka jIva marIne trasakAya paNAmAM utpanna thaI jAya tyAM pAchA tene eka Idriya jIvanI yoni prApta karavAmAM vyavadhAna karavA vALA trasa kAyane sthiti kALa utkRSTathI paNa saMkhyAta varSa adhika be hajAra sAgaropamano ja hoya che. A eka Idriya vALA tiryanika napusakenuM aMtara sAmAnyathI kahyuM che. vizeSa prakArathI aMtaranuM kathana A pramANe che. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamasUtra bhavana ' bhagavAnAha- jahanneNaM aMto muhuttaM japanyena aMtormuhuttam ukkoseNaM tarukAlo una natkAla bananyanikAlaparimitamantaraM bhavati / evaM savvesijIva ahesattamA evaM gaI pAM yAvadara mamamI ratnaprabhApRthivInArakanapuMsakavadeva sarveSAM zarkarApramAdita AramyAdha sammo nAkanapuMsakaparyantAnAmantaraM vaktavyam / 'tirikkha joNiya NapuMsagassa' niryagayonika napuMsakamya 'jahanneNaM antomuhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM sAgarovamasaya pradamAga unkarpaga sAgagepamazanapRthaktvaM sAtirekamantaraM bhavati sAtirekatva ca tadupari katipayanapuraka mAIkveditavyam nata paraM napuMsakanAmakarmodayAbhAvato niyamataH strIpuruSabhAvagamanAt nAsAyAta kahalAtI hai kyoMki vanaspati ke bhava se nikalakara java anyabhavo meM jIva ghUmatA hai, vahAM unakA pUrvokta asaMkhyAta usarpiNI avasarpiNIkAla taka avasthAna hotA hai, usake bAda saMmAge jIva ke niyama se phira vanaspati kAya meM utpatti hotI hai / "sesANaM veiMdiyAdINaM jAba sahayagaNa' TamI taraha gaMpa-dIndriyanapuMsakoM kA yAvat tendriyanapuMsako kA cauhandriya nayumokA paJcendriya nirya-yonika jalacara napuMsako kA sthalacara napuMsakokA, khecara napuMsako kA antara "jahannagaM aMtomuhunaM ukkoseNaM vaNassaDakAlo" jaghanya se eka antarmuharta kA hai aura upa vanampanikAla kA pramANa hai. "maNussa NapuMsagassa" sAmAnya se manuSyanapuMsaka kA antara "kheta par3aca" kSetra kI apekSA lekara "jahanneNaM" jaghanya se to "aMto muhattaM eka antargadarna kA hai nathA "ukkomeNaM vaNasahakAlo" utkRSTa se vanaspapitakAla taka kA hai "dhampanaraNaM pahucca jahannaNaM eka samayaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM" caritra dharma kI apekSA lekara manunya napuMsaka kA jantara jaghanya meM eka samaya kA aura utkRSTa se anantakAla kA hai. "nAva pogarapagyidemUNaM" isa anantakAla meM anta utsarpiNI kAla aura ananta azapiMgI kAla samApa ho jAtA hai| tathA kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte hai| "puTavI Au neuvAupaNa jANeNNaM saMtomuhutta umoseNaM ghaNassaikAloga'vAyi na nuM pANika napuMzakonuM teja kAyika napuMsanuM ane vAyu kAyika napuMsakanuM aMtara yI , manamuninu cha. ma thI vanaspati pramANunuM mata cha "vaNassarakApAja paropI nomuTu" patiya nabhAnu mata2 dhanyathA se matabhuta nu , na 'ukomeNa bhoja phAlaM. jAva asaMnjaloyA" thI mama yAtanu atara thAvana saMdhyAta lekanuM che asaMkhyAna kALanI apekSAthI asaMkhyAta utsarpiNa ane AvarI de che ane kSetranI apekSAthI asaMkhyAta loka pramANa hoya che. utsajina na vasani aAMkhyAna panuM A pramAnuM samajavuM jemake-asaMkhyAta he jaga pra mAthI pratisamaya Ta eka pradezanA apakAra karavAthI bahAra kahADavAthI ttA ha. pradezanA rAmApta thavAmAM jeTalI usapiNI ane avasarpiNI vitI jAya Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya vandhasthitinirUpaNam 561 'egiMdiyatirikkha joNiya NapuMsagassa' vizeSacintAyAM sAmAnyata ekendriyatiryagyonikanapuMsa kasya napuMsakatvasyAntaraMtu 'jahanneNaM ato muhuttaM jaghanyenAntarmuhUrtakAlo bhavati antarmuhUrta pramitidvIndriyAdi kAlena vyavadhAnAt / ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanbha hiyAI' utkarSeNa dve sAgaropamasahasre bhavataH ekendriyatiryagyonikanapuMsakasya napuMsakatvasyAntara, mutkarSataH sakhyeyavarSAbhyAdhike dve sAgaropamasahasra bhavataH ekendriyatiryagyonikanapuMsakajIvo bhUtvA trasakAyeSUtpannobhavet tatra tasya punarekendriyatvavyavadhAyakasya trasakAyasthitikAlasyotkarSato'pi saMkhyeyavarSAdhikadvisahasra sAgaropama pramitasyaiva saMbhavAt iti // vizeSata ekendriyanapuMsakAnAM aura N degona kucha kama apArdha pudgalaparAvarta kAla bhI samApta ho jAtA hai eva kammabhUmigassa vi" isI taraha karma bhumika napuMsaka kA bhI antara kSetra kI apekSA lekara jadhanya se eka antarmuhUrtta kA hai kyoki sarvajaghanya labdhipAtakA kAla eka samaya kA hI hotA hai / aura utkRSTa se vanaspatikAla rUpa hai. tathA cAritra dharma kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kA antara jaghanya se eka samaya kA auda utkRSTa se anantakAla kA hai. yAvat dezona apArtha pudgala parAvarta kAla eTalI utsarpiNI ane avasarpiNIyA asaMkhyAta kahevAya che kemake--vanaspatinA bhavathI nIkaLIne jIva jyAre khIjA bhavAmAM phare che, tyA pUrvakti asayAna utsarpiNI ne apasarpiNIkALa sudhI tenu avasthAna hAya che te pachI saMsArI jIvanI utpattI niyamathI vanasptiprybhaaN thAya che. "sesANaM beiMdiyAdINa jAvakhahayarANa" // 4 prabhAge zeSa - me chadriya vALA napuMsakAnuM yAvata, traNa IMdriya vALA napusakonu, cAra IMdriya vALA napuMsakeAnu' pAMca indriya vALA tiryaMngeAnika jalacara napusakeAnu, sthalacara napuMsakAnu ane khecara napu - sonu N a Mtara "jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNa vaNassa kAlo" 4dhanyathI me a MtarbhuhUrta'nu che, bhane utlRRSTathI vanaspati asa prabhANunuM che. "maNussaNa puMsagassa" sAmAnyapaNA thI bhanuSya napuMsaunu a Mtara "khettaM paDucca" kSetranI apekSAthI "jahaNNeNaM" 4dhanyathI to " aMto muhuttaM" aMtarbhuhUrta nu che, tathA "ukkoseNa vaNassaha kAlo" utsRSTathI vanaspati Aja sudhInuM a Mtara che " dhammacaraNapaTucca jahaNaNeNa ekka samayaM ukkoseNaM aNaM taM kAlaM" cAritra dhamanI apekSAthI manuSya napusakInu aMtara jadhanyathI te eka samayanu ane utkRSTathI anata kALanuM che 'jAva avaiDha pogAlaparidadaM desUNaM" hezona ardha yugala parAvarta A anaMtakALamAM anaMta utsarpiNI kALa ane anaMta avasarpiNI kALa samApta thaI jAya samApta thaI jAya che ane dezAna eTale ke- Ike samApta thai jAya che eTale adha pudgala parAvata che. tathA kSetranI apekSAthI ana talAka Ache apAya pudgala parAvata kALa samApta thaI jAya che. 71 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIcAbhigamasUtre 562 'puDhavI Au teuvAUNaM' pRthivyaptejovAyukAyikanapusakAnA napuMsakatvAntarama jahanneNaM ato muhuttaM jaghanyenAntarmuhUrttam 'ukkoseNa utkarSeNa tu vanaspatikAlaH // 'vaNassaikAlo' vaNassa kAiyANaM' vanaspatikAyikana pusakAnAm napuMsakatvasyAntaraMtu 'jahanneNaM ato muddattaM' jaghanyenAntarmuhUrta aMtA bhavati ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla jAva asaMkhejjAloyA' utkarpaNAsakhyeyaM kAlaM yAvadasakhyAtA lokA / , sacAsakhyeyaH kAlaH asakhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH kSetrato'sakhyeyAH lokA iti / utsarpiNyavasarpiNInAmasakhyeyatvaM yathA -- asakhyeyalokAkAzapradezAnAM pratisamaya me kaikapradezApahAreNa samasta pradezApahAreNa samastapradezApahAre yAvatya utsarpiNyava sarpiNyo vyatItA bhavanti tAvatya utsapiNyava sapiNyo'saMkhyeyAH procyante / vanaspatibhavAtpracyutasyAnyabhavetkarpata etAvatakAla paryantabhavasthAna sabhavAt tatpazcAt sasArijIvasya niyamato bhUyo vanaspatikAyika samutpattirbhavediti 'sesANaM veiMdiyA dINaM jAva ravahayarANaM' zeSANAM kathitaikendriyacaturindriya paJcendriyatiyagyonikajalacarasthalacarakhecarANAm ' jahanneNa atomuhataM jaghanyenAntarmuhUrtam ukko seNaM vaNassakAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaH dvIndriyanapuMsakata Arabhya khecara napusaka paryantAnA napuMsakatvAntaramutkarSato vanaspatikAlaparimitaM bhavatIti || ' maNusta NapuMsagassa' sAmAnyato manuSyanapuMsakasya napuMsakatvasyAntaratu 'khettaM paca' kSetraM pratItyAzritya jahanneNaM aMto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhurtamAtraM bhavati tathA - 'ukkoseNaM vaNassakAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaM yAvad antaraM bhavati / 'dhammacaraNaMpaDucca' dharmacaraNaM pratItya tu 'jahanneNaMekkaMsamayaM' jaghanyena eka samayam 'ukkoseNaM aNataMkAla' utkarSeNa ananta kAlam 'jAva avaDDha poggalapariyaTTaMdesUNaM' yAvadapArddhapudgalaparivartta degonam / yAvatpadagrAhyaghaTito'yamartha' - anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kSetrato'nantA lokA apArdrapudgalaparAvartI dezona iti / etAvatkAlaparyantasyotkarpato'ntaraM bhavatIti / 'evaM kammabhUmigassavi' evameva sAmAnyataH karmabhRmikamanuSyanapuMsakasyApi kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNa pratItya jaghanyenaikasamayam, labdhipAtasya sarvajaghanyasyaikasAmayikatvAt, utkarpeNAnanta kAlaM yAvadapArka pudgalaparAvarta dezonam 'bhara heravayassavipubvavideha avaravidehagassavi' evaM bharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapusakasyApi pUrvavidehAparavidehataka kA hai "bharaheravayassa" marata aura airAvata kSetra ke manuSya ke manupyanapusakakA mI antara sAmAnya manuSyanapuMsaka ke jaisA hI hai "puvyavideha avara videhassa vi" jisa prakAra sAmAnya karmabhUmika manuSyanapusaka kA antara kahA hai usI prakAra pUrva videha aura pazcima videha ke manupyanapusaka kA bhI antara kSetra aura caritra dharma ko bhI Azrita karake lUminA nayu sonu tara pazu kSetranI ape kSAthI jaghanyathI eka atarmuhUta tu che. kemake--badhIja jaghanya labdhitanA kALa eka samaya nA che. ane utkRSTathI vanaspati kALarUpa che tathA cAritra dharmanI apekSAthI manuSya napuMsaketu atara jaghanyathI eka samayanu ane utkRSTathI ana ta eva kammabhUmigassa vi" me prabhA kALanu che yAvat dezona Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napusakAnAM sthitinirUpaNam 563 kamanuSyanapuMsakasyApi pratyekaM sAmAnyato manuSyanapuMsakavadevAntaraM jaghanyotkarSAbhyAM kSetradharmAzraya-- Nena ca jJAtavyamiti // akammabhUmigamaNussaNapusagassa NaM bhaMte akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaMkAlaMaMtaraMhoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati napuMsakatvasyeti praznaH, bhagavAnAha-- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'jammaNaM paDucca' janmapratItya-Azritya 'jahanneNaMaMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUttam, janmApekSayAjadhanyenAntarmuhUrtamAtramantaram, etAvataiva gatyantarAdikAlena vyavadhAnabhAvAt, 'ukkoseNaMvaNassaikAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaMyAvadantaraM bhavatIti / 'saMharaNaMpaDucca' saharaNaM pratItya 'jahanneNaMaMtomuhuttaM' jaghanyernAntarmuhUrtamantaraM bhavati taccaivaM bhavati-ko'pi karmabhUmikamanuSyanapuMsaka' kenApi akarmabhUmau sahRtaH sacAkarmabhUmau sthitimatvAdakarmabhUmika iti kathyate, tataH kiyatkAlAnantaraM tathAvidhabuddhiparAvartanabhAvataH punarapi karmabhUmau sahRtaH tatra cAntarmuhUrta sthApayitvA punarapi, akarmabhUmAvAnIta ityevaM rUpeNa saharaNApekSayA antajaghanya evaM utkRSTa rUpa se jAnanA cAhie, akammabhUmigamaNussaNa puMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" he bhadanta ! akarmabhUmika manuSyanapuMsaka kA antara kitane kAla kA hotA hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMto 'muhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" he gautama ! janma kI apekSA lekara jaghanya se antara eka antarmuhUrta kA hai kyoki isake gatyantarAdiko lekara itane hI kAla kA vyavadhAna paDatA hai aura utkRSTa se antara vanaspatikAla taka hai "saMharaNaM paDacca jahanneNaM aMto muhutta" saMharaNa kI apekSA lekara akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai yaha aise hai-koI karmabhUmika manuSyanapuMsaka kisI ke dvArA akarmabhUmi meM haraNa kara le jAyA gayA ho vahA~ Thaharane ke kAraNa vaha vahAM akarmabhUmika kahalAyA aba kucha kAla ke vAda tathAvidha buddhi ke parAvartana bhAva se vaha karmabhUmi meM vApisa le AyA gayA yahAM yaha eka antarmuhUrta kAla taka rahA bAda meM punaH usakA akarmabhUmi meM apaharaNa sapA pahalA 52vata // sudhAtu che. heza ! ma pula parAvata ' bharahera vayassa" , bharata ane aravata kSetranA manuSya napuMsakenuM aMtara paNa sAmAnya napuMsakonA kathana pramANe cha. "pucavideha avaravidehassa vi" repramANe sAmAnya bhabhUminA manuSya na sahAnu aMtara kahyuM che, e ja pramANe pUrva videha ane pazcima videhanA manuSya napusakenuM aMtara paNa kSetra bhane yAtridharmanI mAzraya zane dhanya same Ta pAthI samAyu: "akmmabhUmi- - gamaNussa NapuMsaMgassa NaM bhaMte ! kevaIyaM kAlaM antaraMhoi" bhagavana samabhinA manuSya napuMsakenuM atara keTalA kALanuM hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe cha - "goyamA / jagma NaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassa kAlo" gautama ! janmanI apekSA jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara che kemake-temanI gatyaMtara vigerene laIne eTalA ja kALanu vyavasAna paDe che ane utkRSTathI vanaspati kALanuM aMtara Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre muhUrtakAlamantaraM bhavatIti / 'ukkoseNaM vaNassakAlo' utkarSeNa vanaspatikAla' | 'evaM jAva aMtaradIvagatti' evaM yAvadantaraTTIpaka iti / yathA sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyanapuMsakasyAntaraM kathitaM tathaiva yAvatpadenahaimavata hairaNyavatasvirparamyakadevakuruttarakurvakarmabhUmikaganuSya napuMsakAnAM tathA antaradvIpakamanupyanapuMsakAnA ca janmApekSayA saMharaNApekSayA ca jadhanyenAntarmuhUrttamutkarSeNa vanaspa tikAlaparimitamantaraM jJAtavyamiti // sU0 16 // 564 ho gayA-isa apekSA se yahA antara muhUrtta kA kAla jaghanya se kahA gayA hai tathA ukkoseNa vaNa ssai kAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla taka kA kahA gayA hai "evaM jAva aMtaradIvagatti usI prakAra kA antara yAvat antara dvIpaja manuSya napuMsaka bhI jAnanA cAhie | jaisA antara sAmAnyataH akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA kahA hai usI taraha antara haimavata kSetra ke manuSya napusaka kA hairaNyavata kSetra ke manuSya napusaka kA harivarSa kSetrake manuSya napusaka kA ramyaka varSa kSetra ke manupya napuMsaka kA devakuru ke manuSyanapuMsaka kA aura uttara kuru ka manuSyanapusaka kA aura antara dvIpa ke manuSya napuMsaka ke bhI janma kI apekSA lekara jaghanya se eka antarmuhUrtta taka kA aura utkRSTa se vanaspatikAla taka kA jAnanA cAhie / 13 thAya che, 'saMharaNaM paDucca jahaNNeNaM ato muhutta " saragunI apekSAdhI bhUminA manuSya napusakeAnuM aMtara jadhanyathI eka a ta ha nu che, te A pramANe che ke -kei kama bhUminA manuSya napusaka koInA dvArA akama bhUmimA haraNa karIne laI javAmA Avela hoya ane tyA rahevAnA kAraNe te tyA kamabhUmika kahevAyA che te pachI kaI kALa pachI tathA vidha -te prakAranI buddhinA parAvartana-pheraphAranA bhAvathI te ka bhUmimA pAchA lAvavAmAM AvyA hAya ane tyA te eka aMtarmuhUta kALa sudhI rahela hAya ane te pachI pharIthI tenuM apaharaNa aka bhUmimAM thayu hoya A apekSAthI ahiyAM a ta hUnA kALa jaghanyathI kahyo che. tathA "ukkoseNa vaNassahaH kAlo" utsRSTathI vanaspati Aja sudhInu aMtara 4 che. "evaM jAya antaradIva gatti" se prabhASenu maMtara yAvat aMtaradvIyanA manuSya napuM sonu thu samajavu . jevu a tara sAmAnyapaNAthI aka*bhUminA manuSya napu sakAthI kahyu che, eja pramA(c)tu atara haimavata kSetranA manuSya napusakonuM haeNraNyavata kSetranA manuSya napu saMkettu hira kSetranA manuSya napu ketu, ramyaka vaSa kSetranA manuSya napu Msaketu' devakunA manuSya napusakeAnuM ane uttarakunA 'manuSya napusakonu ane aMtaradvIpanA manuSya napu sattu paNu janmanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUta sudhInuM ane utkRSTathI vanaspati kALa sudhInuM samajI < sevu, // sU0 14 // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 565 sAmAnyato vizeSatazca napuMsakAnAmantaraM nirUpya samprati-sAmastyena nArakatiryaDmanupyanapuMsakAnAmalpabahutvamAha-'eesiNaM' ityAdi, mUlam-'eesiNaM aMte ! NeraiyaNapuMsagANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM maNussaNapuMsagANayakayarekayarehitojAvavisesAhiyAvA ? goyamA ! savvatthovAmaNussaNayusagANayakayarekayarehitojAvavisesAhiyAvA ? goyamA ! sabathopA aNussaNapuMsagANeraiyaNapuMsagAasaMkhejjaguNA tirikkhjonniynnpuNsgaaannNtgunnaa| eesiNa bhaMte ! rayaNappabhApuDhavINerajhyaNapuMsagANaM jAvaahesalamADhaviNeraiyaNapuMsagANayakayarekayarehitojAvasesAhiyAvA ? goyamA ! savvattho vA ahesattamaDhaviNeraiyaNapuMsagA chahapuDhaviNerajhyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA jAvadoccapuDhaviNeraDyaNa[sagA asaMkhejjaguNA / isiiseshynnppbhaaepuddhviiennerjhynnpuNsgaaasNkhejjgunnaa| eesiNaM bhaMte !tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM puDhavikkAiyajAvavaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsa gANaM beiMdiyateiMdiyavAridiyapaMcidiyatirikkhajoNiya NapuMsagANaMjalayarANaM thalayarANa sahayarANayakayarekayarehitojAvavisesAhiyAvA ? goyamA ! samvattho vA khahayaratirikkhajoNiyaNapuMsagA thalayaratirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA jalayaratirikkhajoNiyaNapuMsagAsaMkhejjaguNA, caridiyatirikkhajoNiyaNapuMsaMgAvisesAhiyA teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA teukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA puDhavikkAiya e|gediyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, AukkAiyaegeMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, vA ukkA iyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA vaNassaiya kAiyaM egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA aNaMtaguNA. // eesi NaM bhaMte ! maNussaNapuMsagANaM kammabhUmigaNapuMsagANaM akammabhUmigaNapuMsagANaM aMtaradAvagaNapuMsagANaya kayare kayarehitoappAvA bahuyA tullAvA Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra visesAhiyAvA ? goyayA ! savvatthovAaMtaradIvagaakammabhUmikamaNussa. NapuMsagA devakurUttarakuruammabhUmigamaNusmaNapuMsagA dovisaM khejjaguNA, evaM jAvapubvavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussaNaghusagA dorisaMvajjaguNA / eesi NaM bhaMte !NeraiyaNapuMsagANaM rayaNApamApuDhavIneraiyaNapuMsagANaM jAvaahesattamApuDhavINeraiyaNapuMsagANaM tirikkhajoNi yaNapuMsagANaM pAgediyatirikkhajoNiyaNaghusagANaM puDhaviskAiya egidi yatirikkhanoNiyaNapuMsagANaM jAva vaNasmaikAiyagAMgaidiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM, veiMdiyateiMdiyabauridiyapaMciMdiyatirikvajoNiyaNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM maNussaNaghusagANaM kammabhUmigANaM akammabhUmigANaM aMtaradIvagANayakayarekayarahitoappArAvayAcA tullA vA vise sAhiyA vA? goyamA ! sabatho vA ahesattamaputrINeraiyaNapuMsagA chaTThapuDhavINerajhyaNapuMsagAagakhejjaguNA jAvadoccADhavINeraiyaNapuMsagAasaMkhejjaguNA aMtaradIvagamaNussaNapuMsagAasaMkhejjaguNA devakurUttarakuru akampabhUbhigavaNussaNaghumagA dovisaMkhejjaguNA jAvaSuvvavidehaavaravideha kammasRSigamagussaNamulagA dovisaMkhejjaguNA. rayaNappabhApuDhavINeraiNapasagA asaMkhajjaguNA, sahayarapaMcidiyatirikkhajoNithaNapuMsagA asaMkhejja guNA, thalayarapaMcidiyatirikvajoNiNaesagA saMkhajjaguNA, jalayarapIcaMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA. cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagAvisesAhiyA, beiMditirikvajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA / teukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsanA asaMkhejjaguNA, puDhavIkAiyaegidiyatirikvajoNiyaNapuMmagA vise sAhiyA AukkAiya egidiyatirikkhajoNiyapuMsagAvisesAhiyA, vAuskAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, vaNassaikkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' ||suu. 17 // chAyA--eteSAM khalu bhadanta ! nairayikanapuMsakAnAM tiryagyonikanapuMsakAnAM manuSya napuMsakAnAM ca katare katarebhyodvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyanapuMsakA nairayika Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 567 napuMsakA asaMkhyeyaguNAH tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! ratnaprabhA - thivInairayikanapuMsakAnAM yAvadadhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakAnAM ca katare katarebhyo yAva dvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH adhaH saptama pRthivInaira vikanapuMsakAH paSThapRthivIneMyikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH yAvad dvitIyapRthivInairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH pateSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikanapusakAnAM pRthivI kAyikayAvadvanaspatikAyikai kendriyatiryagyoninapuMsakAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANA ca katare katare yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH khecaratiryagyonikanapusakAH sthalacarati - yonikanapuMsakAH saMyekhyaguNAH, jalacara tiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAH, caturindra. yatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH trIndriyatiryagyaunika napuMsakA vizeSadhikAH dvIndriya tiryagyonikana puMsakA vizeSAdhikAH / tejaskA kAyikendriya tiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikana puMsavizeSAdhikAH vAyukAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH vanaspatikAyikai kendriya tiryagyo nikanapuMsakA anantaguNAH pateSAM khalu bhadanta ! manuSyanapuMsakAnAM karmabhUmikanapuMsakAnAm akarmabhUmikanapuMsakAnAmantaradvIpakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vAtulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH, devakurUttarakurvakarmabhUmikAdvaye'pi saMkhyeyaguNAH, evaM yAvatpUrvavidehApara videhakarmabhUmikamanuyanapuMsakAdvaye'pi saMkhyeyaguNAH // eteSAM khalu bhadanta ! nairayikanapuMsakAnAM ratnaprabhA pRthivInairayikanapuMsakAnAM yAvadadhaH saptama pRthivInairathikanapuMsakAnAM tiryagyonikanapuMsakAnAmekendriya tiryagyonikanapuMsakAnAM pRthivI kA thikai kendriya tiryagyonikana puMsakAnAM yAvadvanaspatikAyikanapuMsakAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyapRJcendriya tiryagyonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM manuSyanapuMsakAnAM karmasUmikAnA makarmabhUsikAnAmantaradvIpakAnAM ca katarekatarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama! sarvastokA adhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakAH, paSThapRthivInairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAyAM vaddhitotha pRthivI nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, ataradvIpakamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, devakurUttarakurvakarma bhUmikamanuSyanapuMsakA iye'pi saMkhayeyaguNAH yAvat vipUrva dehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAdvaye'pi saMkhyeyaguNAH / ratnaprabhApRthivI nairayikanapuMsakAasaMkhyeyaguNAH, khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAaasakhyeyaguNAH sthalacara paJcendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhayeyaguNAH sthalacarapaJcendriyatiyagyonikanapuMsakAH saMkhayeyaguNAH, jalacarapaJcendriyatiryagyonikana puM sakoH saMkhye guNAH, caturindriyatiryagyonikana puMsakA vizeSAdhikAH, trIndriyatiyagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, dvIndriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, tejaskAyikaikendriyatiryagayonikanapurakA asaMkhyeyaguNAH, pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, vAyukAyikai kendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, vanaspatikAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH // sU0 17 // I isa prakAra sAmAnya aura vizeSa se napusako kA antara nirUpaNa kara aba sUtrakAra nAraka tiryaJca aura manuSya napuMsako kA alpa bahutva kahate hai - A pramANe sAmAnya ane vizeSa prakArathI napusakAnA ataranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra nAraka, tiryaMca ane manuSya napusakAnA alpa bahupaNu kahe che. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre TIkA 'ete siNaM bhaMte' etepAm agre vakSyamANAnAM khalu bhadanta ! 'raiyaNapuMsagANaM' nairayika napuMsakAnAm - tirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm, 'maNusaNa puMsagANaya' manuSyanapusakAnAM ca sAmAnyAnAM nArakatiryamanupyanapuMsakAnAm ' kayare kayare hiMto' katare katarebhyaH 'jAva visesAhiyAvA' yAvadvizepAdhikA vA yAvatpadena - alpA vA bahukA vA tulyA vetyeSAM sagraho bhavati, tathA ca-he bhadanta / sAmAnyato nArakatiryaG manuSyanapuMsakepu madhye kasyApekSayA kasyAlpatvaM bahutva, bahutvaM tulyatvaM vizepAdhikatvaM vA bhavatItyalpabahutvaviSayaka' prathamaH prazna', bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / savvatthovA' sarvasto kA---sarvApekSayA nyUnA: 'maNussaNa puMsagA' manuSyanapuMsakA bhavantIti / zreNyasakhyeyabhAgavarttipradezarAzipramANatvAditi / 'raDayaNapuMsaMgA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakApekSayA nairayikanapuMsakApekSayA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, alamAtra kSetra pradezarAgau tadgatapramANavargamUle dvitIyavargamUlena guNite yAvAn pradegarAgirbhavati tAvatpramANasu dhanIkRtasya lokasyaikaprAdezikIpu zreNIpu 568 www wwwwww esiNaM bhaMte ! rayaNapuMsagANaM tiriksa joNiya puMsagANaM ityAdi sUtra - 14 TIkArtha - gautama ne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai - he bhadanta / ina nairayikanapuMsako ke tiryagyonikanapuMsakoM ke aura manuSyanapuMsako ke bIca meM "kare kare hito " kauna kina se "jAva visesAhiyA" yAvat alpa hai bahuta hai, tulya hai athavA vizepAdhika he ' arthAt - he bhadanta sAmAnya rUpa se nAraka tiryaJja aura manuSyanapuMsakoM meM se kauna kisakI apekSA alpa hai ? kauna kisakI apekSA bahuta hai ? kauna kinakI apekSA barAvara hai ! aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate hai - " goyamA / savvatthovA maNusta pAssaNa puMsagA " he gautama ! saba se kama manuSyanapuMsaka hai kyoki inakA pramANa AkAza zreNI ke asakhyAtave bhAga meM jitanI pradezarAzi hai utanA kahA gayA hai "NeraiyaNa puMsagA' asaMkhejjaguNA" manuSya napuMsako kI apekSA nairayika napusako kA pramANa asakhyAtagunA adhika hai kyoki aMgula mAtra kSetra pradezarAzi jo prathama vargamUla hotA hai usa prathama vargamUla ko dvitIyavargamUla se guNita karane para aMgula mAtra kSetra pradezarAzi meM jitanI pradeza rAzi niSpanna hotI hai utane pramANavAlI ghanI kRta loka kI eka pradezavAlI zreNiyoM meM jitane AkAza pradezoM kI saMkhyA ho - utane nairayika "gharasiM NaM bhaMte ! NerahayaNapuMsagANaM tirikkha jo niyaNapuMsagANa" chatyAhi TIkA-gautama svAmIe A sUtra dvArA prabhune evu pUchyuM che ke - he bhagavana A nairayi napuMsabhA, tiryagyoni napuM samebhA bhane manuSya nayu sabhAM "kayare kayare hito" merA anAthI "jAva visesAhiyA" yAvat asya che, aNu anAthI vadhAre che, Ayu honA kharAkhara che ? ane kANu kAnAthI vizeSAdhika che ? arthAt he bhagavan sAmAnya paNAthI nAraka tiya gya ane manuSya napusakAmA kANuM kAnAthI alpa che ? kANu konAthI vadhAre che ? ane koNa konI kharAkhara che ane koNa kAnAthI vizeSAdhiya che ? A praznanA uttarapAM prabhu gautama svAbhIne he che - goyamA ! savvattho vA maNussa NapuMgA" he gautama | sauthI echA manuSya napusakeA che. kemake--tenuM pramANu AkAza zreNInA asaMkhyAta bhAgamAM Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 569 yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANakatvAt , nArakanapuMsakAnAmiti / 'tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' tiryagyonikanapuMsakAH manuSyanapuMsakApekSayA anantaguNA adhikA bhavanti nigodajIvAnAmanantAnantatvAditi // sAmAnyato napuMsakAlpabahutvaM pradarzya samprati-kevalanairayikanapuMsakaviSayaka dvitIyamalpabahutvaM pradarzayitumAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta / rayaNappabhApuDhavI Neraiya NapuMsagANaM' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAm, 'jAva ahe sattamapuDhavINeraiya NapuMsagANaya' yAvadadhaH saptamatamatamApRthivI nairayikanapuMsakAnAM ca atra yAvatpanapuMsaka hai / "tirikkha joNiyaNapuMsagA aNaMta guNA' nairayika napusako kI apekSA tiryagyo nika napuMsaka ananta gunAadhika hai| kyoki tiryagyogikanapuMsako meM nigodajIva bhI AjAte hai aura nigoda jIva ananta hote hai / isa taraha sAmAnyarUpa se napuMsako kA alpa bahutva prakaTa karake aba sUtrakAra kevala nairayika napuMsako kA dvitIya alpa bahutva prakaTa karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai--"eesiNaM bhNte| rayaNappabhA puDhavI NeraDyA NApuMsagANaM jAva ahe sattamapuDhacI neraiya NapuMsagA Na ya" he bhadanta / ina ratna prabhA pRthivIke nairayika 28eii pradezarAzi cha, "NerahayaNapuMsagA asakheja guNA" manuSya naghusa / 42tA nai254 napusakenuM pramANa asaMkhyAta paNa vadhAre che. kemake--AMgaLa mAtra kSetra pradeza rAzi ke je paheluM varga bhUla thAya che e pahelA varga mULane bIjA varga mULathI guNavAthI AMgaLa mAtra kSetra pradeza rAzimAM jeTalI pradeza rAzi thAya che, eTalA pramANa vALI ghanI kRtakanI eka pradeza vALI zreNImAM jeTalA AkAza pradezanI saMkhyA hoya eTalA nairayika napuMsaka che. "tirikkha joNiya pu sagA aNaMtaguNA" nairapi ns| 420i (nayayAni na sa / manata gaNuM che. kemaketiyanika napuMsakomAM nigoda jI paNa AvI jAya che ane nigoda jIve anaMta hoya che. A pramANe sAmAnyapaNAthI napuMsakanuM a9pa bahu paNupragaTa karIne have sUtrakAra kevaLa nairayika napuMsakonuM bIju alpa bahu paNa pragaTa kare cheAmAM gautamasvaamii me pramune me pUchayu cha - "eesiM NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI geranayA Napusa Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 jIvAmigamasUtre denaM zarkarAprabhAvAlukAprabhApadprabhAdhUmaprabhAtamaHprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAM sagraho bhavati 'kayare kayare hito jAva cisesAhiyA vA' katare nArakAH katarebhyo nArakebhyo yAvadalpA vA vahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti dvitIyAlpabahutvavipayako dvitIyaH praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokA' sarvebhyo nArakebhyo'lpAH, 'ahesattamapuDhavINeraiya NapuMsagA' adhaHsaptamatamatamApRthivI nArakanapuMsakAH, abhyantarazreNyasakhyeyabhAgavartitama pradezarAzipramANatvAditi / 'chaTapuDhavINeraiya NapuMsagA asaMkhejjaguNA' tamatama pRthivInArakanapusakebhyaH tama' prabhAkhyapaSTapRthivInarayikanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, 'jAva doccapuDhavINeraTyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' yAvada dvitIyapRthivInara yikanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / - napuMsako se lekara yAvat zarkarA prabhA vAlukA prabhA paMka prabhA dhUma prabhA tamA prabhA aura tamatamA adhaH saptama pRthivI ke nairayiko ke bIca meM "kayare kayare hito jAva visesAhiyA" kauna nairayikanapuMsaka kina narayikanapuMphakoM se yAvat alpa bahuta tulya aura vizeSAdhika hai ? isa prakAra kA yaha dvitIya alpa bahutva viSayaka prazna hai / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai---"goyamA / savvatthovA ahesattama puDhavI Neraiya NapuMsagA" he gautama ! sabase kama adya saptama pRthivI ke nairayika napuMsaka hai kyoki TanakA pramANa abhyantara zreNI ke asakhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote hai utanA kahA gayA hai 'chaTTa puDhavI Neraiya NapuMsagA asaMkhejja guNA sAtavI pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA jo chaThavIM tamA nAma kI pRthivI hai usake nerayika napusaka asakhyAtaguNe adhika hai / "jAba docca puDhavINeraiya NapuMsagA asaMkhegANaM jAva ahe sattama puDhavI nedaiya napuMsagANaya" u sAvana mA 2tna pramA pRthvInA nairyika napusakethI laIne yAvat zarmA prabhA, vAlukA prabhA, paMka prabhA, dhUma prabhA tama prabhA mana tamasta pramA-meTale u -sasabhI pRthvInA nairayimA "kayare kayare hito jAva visesA hiyA" 4yA 2(54 ns| 44tA yAvat 65, padhAre, tulya bhane vizeSAdhis che? A rItane A a9pa bahupaNAnA saMbaMmamAM bIjo prazna che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna 4 cha - "goyamA ! savvattho vA ahe sattama puDhavI rahayaNa puMsagA" he gautama ! sauthI ochA adha, saptamI pRthvInA nairayika napuMsake che. kemake--AmanuM pramANa Abhyantara zreNInA asa khyAtamA bhAgamAM jeTalA AkAza pradeza hoya che, eTaluM 4dhu che 'chaha puDhavIneraya NapuMsagA asaMkhejjaguNA" sAtamI sInA nayi ns| karatAM je chaThThA tamA nAmanI pRthvI che, tenA nairayika napusako asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. "jAva docca puDhacI NerahavaNa puMsagA asaMkhejja guNA' pRthvI 12(54 yAvata mA pRthvInA Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra02 . puruSANAmalapavatvAnarUpaNam 576 ayaM bhAvaH - saptamapRthivInArakanapuMsakApekSayA SaSThapRthivInArakanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti SaSThapRthivInArakanapuMsakApekSayA paJcamapRthivInArakanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / paJcamapRthivInArakanapuMsakApekSayA caturthapRthivInArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / caturthapRthivInArakanapuMsakApekSayA tRtIyapRthivInArakanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti / tRtIyapRthivInArakanapuMsakApekSayA dvitIyapRthivInArakanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti / sarveSAmapi eteSAM nArakanapuMsakAnA pazcAnupUrvyA pUrvapUrvanairayikaparimANahetuzreNyasakhyeyabhAgApekSayA pazcAnupUrvyA'gre'gre asakhyeyaguNA sakhyeyaguNazreNyasakhyeyabhAgavarttinama pradezarAzipramANajjaguNA" chaTThI pRthivI kI apekSA yAvat dvitIya pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA chaThI pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai chaThI pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA pAMcavIM pRthivIM ke nairayika napuMsaka asakhyAtaguNeM adhika hai / pAMcavIM pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA caturtha pRthivI ke nairayikanapusaka asakhyAta guNe adhika hai / caturtha pRthivI ke nairayika napuMsako ko apekSA tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / tRtIya pRthivI ke nairayiko kI apekSA dvitIya pRthivI ke nairayika asaMkhyAta guNe adhika hai / isa taraha ina saba nairayika napuMsako kA pramANa pazcAnu pUrvI se pUrva pUrva nairayiko ke parimANa kA hetubhUta jo zreNikA asakhyAta vAM bhAga hai / usa asakhyAtave bhAga kI pazcAnupUrvI se Age Age kI asakhyAta 2 guNita jo zreNi hai usa zreNikA jo asakhyAtavAM bhAga hai usa asakhyAtave bhAga meM rahe hue AkAza pradezo kI rAzi ke barAbara hai / isa prakAra se yaha nairayika napuMsakoM kA pramANa saptama pRthivI ke nairayiko kI apekSA chaThavIM pRthivI ke nairayika napuMsakoM kA asakhyAta guNAadhika nikala AtA hai / isa kI apekSA pAMcavIM Adi pRthiviyoM ke nairayika napuMsako kA asakhyAta guNA 2 adhika nikala AtA hai isI prakAra' pUrvAnu pUrvI se dvitIya pRthivI ke nairayiko se lekara Age 2 kI pRthiviyo ke nairayiko kA pramANa nairayika napusake karatAM chaThThI pRthvInA nairayika napuMsake karatAM pAMcamI pRthvInA nirayika napusake karatAM mAMthI pRthvInA nairayika napuMsaka asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. cothI pRthvInA nirayika napuMsake karatAM trIjI pRthvInA nairayika napuMsaka asa khyAta gaNuM vadhAre che. trIjI pRthvIne narayike napuMsako karatA bIjI pRthvInA nairayika napuMsake asa khyAta gaNA vadhAre che A pramANe A saghaLA rayikanA parimANanA hetu rUpa je zreNane asaMkhyAta bhAga che, e asaMkhyAtamA bhAganI pacAnu pUvIthI pachI pachInI asa khyAta asa ayAta asa khyAta gaNI je zreNI che te zreNIne je akhAtame bhAga che, te asaMkhyAtamA bhAgamAM rahelA AkAza pradezonI rAzInI barAbara che, A pramANe Anerayika napuMsakenuM pramANa sAtamI pRthvInA nairayike karatAM chaThThI pRthvInA nairayika napusakenu asaMkhyAta gaNuM vadhAre Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 572 tvAditi / 'umIserayaNappabhAepuDhavIe' etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA 'Neraiya puMsagA nairayikanapuMsakAH 'asaMkhejjaguNA' asakhyAtaguNAH, dvitIyArkarApRthivInAra kanapusakApekSayA ekasyAM ratnaprabhAkhyaprathamapRthivyAM vartamAnA ye nArakanapuMsakAste asakhyAtaguNA adhikA', aGgulamAtrakSetrapra dezarAgau tadgataprathamavargamUle dvitIyavargamUlana guNite yAvAnpradeArA vistAvatpramANAsu dhanIkRtalokasyaikaprAdezikISu zreNIpu yAvat, AkAzapradezAstAvatpramANatvAditi / ayaM bhAva'-pratipRthivIM ca pazcAnupUryA pUrvottaradakSiNadigbhAvino nArakanapumakAH sarvastokAH, tadapekSayA dakSiNadigbhAvino'sakhyeyaguNAH yataH pazcAnupUrvyA pUrvapUrva pRthivI gatadakSiNadigbhAvimyo'pi agre'gre tanapRthivyA pUrvottarapazcimadigbhAvinAM nairayikA asakhyeyaguNA bhavanti / asaMkhyAta 2 guNA hIna hotA hai / aisA jAna lenA cAhiye / " imI se rayaNappabhAe puDhavIe" tathA isa ratmabhA pRthivI ke "NeraDya NapuMsagA" "nairayika napuMsakA dvitIya zarkarA pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA "asaMkhejjaguNA" asaMkhyAta guNe adhika hai / kyoM ki inakA pramANa, aDgula mAtra kSetra meM jitanI pradeza rAzi meM usameM rahe hue prathama vargamUlako dvitIya varga mUla se guNita karane para jitanI pradezarAzi AtI hai / utane pramANa kI eka pradezavAlI zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote hai / unane pramANa ke ratna prabhA pRthivI ke nairayika hote he | isa prakAra se yaha dvitIya alpa bahutva hai / pratyeka pRthivI meM pUrva dizA meM uttara dizA meM, aura pazcima dizA meM jo nAraka napuMsaka hai ve saba se kama haiM / inakI apekSA dakSiNa dizA meM jo nAraka napuMsaka he ve asaMkhyAtaguNe adhika he / pUrva pUrva kI pRthiviyoM kI dakSiNa dizA ke nairayika napuMsako kI apekSA pazcAnupUrvI se Age Age kI pRthiyo meM pUrva uttara aura pazcima dizA meM rahe hue nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / prajJApanA nIkaLI Ave che tenA karatAM pAcamI vagere pRthvIyeAnA nAyika napu sakAnuM pramANu asakhyAta gaNu pUrvAnupUrvithI bIjI pRthvInA naiyikothI laI ne pachI pachInA pRthvIyAnA nairayionu pramANu asaMkhyAta pazu DIna garchu hoya che. tebha samanvu, "imIle rayaNappabhApa puDhavIe" tathA bhA ratnayalA pRthvInA "NerahayaNa puMsagA" nairayi nayusameM mIla zaza pramA pRthvInA nairayi npuNs| ztA "asaMkhejjaguNA" asaNyAta gayA vadhAre hoya che kemamAM--tenuM pramANu AMgaLa mAtra kSetramA jeTalI pradeza rAzimA rahelA pahelA varga mULane khIjA vargamULathI guNuvAthI jeTalI pradeza rAzi Ave che, eTalA pramANunI eka pradeza vALI zreNImA jeTalA AkAza pradeze! hAya che, eTalA pramANanA ratnaprabhA pRthvInA nAyikA hAya che. A pramANe A khIjA alpa bahupaNAnuM kathana che. dareka pRthvImAM pUrvadizAmA uttara dizAmAM ane pazcima dizAmA je nAraka napu'sako che, te sauthI ochA che. tenA karatAM dakSiNa dizAmAM je nAraka napu Msake che, tee asaMkhyAta napusakA karatAM pAnu " Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 573 taduktam prajJApanAyAm-disANuvAeNaM salvatthovA, ahesattamapuDhavInerajhyApurathimapaccatthimauttareNa, dAhiNeNaM asakhejjaguNA / dAhiNe hito AhesattamapuDhavINeraiehiMto chaTThAe tamAepuDhavImeNera iyApurasthimapaccatthimauttareNaMasakhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNillehito tamApuDhavINeraiehito paMcamAe puDhavIe NeraDyApurasthima paccatthimauttareNaM asakhejjaguNA, dAhiNeNaM asaravejaguNA / dAhiNillehito dhUmappabhApuDhavINeraiehiMto cautthIe paMkappabhAe puDhavIe NeraDayApurasthimapaccatthimauttareNa asakhejja guNA, dAhiNeNaMasakhejjaguNA / dAhiNillehiMto paMkappabhA puDhavIneraiehito taiyAe bAluyappabhAe puDhavIe neraiyA purathima paccasthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejaguNA / dAhiNillehito bAluyappabhA puDhavIneraie hiMtoduiyAe sakkarappabhAe puDhavIe NeraDyA purasthima paccatthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejjaguNA / dAhiNillehito sakkarappabhApuDhavINeraiehito imIse rayaNappabhAe puDhavIeNei iyA purasthima paccatthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejjaguNA' iti // sUtra meM aisA hI kahA hai --"disANuNAeNaM" ityAdi pATha TIkA meM saMgRhI hai vahAM dekhalenA cAhie, usakA artha isa prakAra hai -'dizA ke anupAta se arthAt dizA kI apekSA ko lekara adhaH saptama pRthivI ke nairayika pUrva pazcima aura uttara dizA meM sabase kama hai / pUrva pazcima uttara dizA ke nairayiko kI apekSA kSaNi meM asaMkhyAta guNe adhika hai // 1 // adha. saptama pRthivI kI dakSiNa dizA ke nairayiko kI apekSA chaThI pRthivI ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asaMkhyAta guNe hai, unakI apekSA vahAM dakSiNa dizA meM asaMkhyAta guNe hai // 2 // tamA pRthivI ke dakSiNAtya nairayiko kI apekSA pAMcavIM dhUma prabhA ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asaMkhyAta guNe hote hai, aura unakI apekSA dakSiNa meM asakhyAta guNe hote hai / 3 / pAMcavI dhUma prabhA ke dakSiNAtya nairayiko kI apekSA cauthI paMka prabhA pRthivI ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asakhyAta guNe hote hai / unakI apekSA vahAM dakSiNa dizA pUrI thI AgaLa AgaLanI pravrAmAM pUrva, uttara ane pazcima dizAmAM pahelA nairayika napuMsms jyAta ge| padhAre cha prjnyaapn| sUtramA merI pramANe 4thucha "disANuvAeNa" ityAdi pATha TakAmAM saMgraha kare che. te te pATha tyAMthI joI le. tene artha A pramANe che dizAnA anupAtathI arthAta dizAnI apekSAthI adhu saptamI pRthvInA merayika pUrva pazcima ane uttara dizAmAM sauthI ochA che. pUrva, pazcima ane uttara dizAnA nairayike karatAM dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. nA adhaH saptamI pRthvInI dakSiNa dizAnA rayikanI apekSA chaThThI pRthvInA pUrva, pazcima, uttara dizAnA nairayike asa khyAta gaNu che. tenA karatAM tyAM dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta ge| che // 1 // adha saptamI pRthvInA dakSiNa dizAnA nairayikonI apekSA chaThThI mRthvInA pUrva, pazcima, uttaradizAnA nairacike asaMkhyAta gaNe che. tenA karatAM tyA dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta zakSA cha. // 2 // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA -- digAnupAtena sarvastokA adhaH saptamapRthivInairayikA paurastyapAzcAtyottara, dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyaH adhaH saptamapRthivInarayikebhyaH paSThayAM tamAyAM pRthivyAM nairayikAH paurastyapAzcAtyottara asaMkhyeyaguNAH, dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyastamApRthivInairayikebhyaH paJcabhyAM pRthivyAM nairayikAH paurastyapAzcAtyottara asakhyeyaguNA, dakSiNe asaMkhyeyaguNA' / dAkSiNAtyebhyo dhUmapramApRthivI nairayikebhyazcaturthyAM padmabhAyA pRthivyA nairayikA' paurastyapAzcAtyo - ttare asakhyeyaguNAH, dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyaH pakapramApRthivI nairayikebhyastRtI yAyAM bAlakApramAyAM pRthivyA nairayikAH paurastyapAzcAtyottara asaMkhyeyaguNA', dakSiNe asakhyeyaguNA' | dAkSiNAtyebhyo vAlukAprabhApRthivIMnera yikebhyo dvitIyAyA zarkarApramAyAM pRthivyA nairayikAH paurastyapA/cAtyottare asalyeyaguNA', dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhya zarkarApramApRthibInairayikebhya' asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairathikAH paurastyapAzcAtyottare asaMkhyeyaguNA', dakSiNe asakhyeyaguNAH iti / 574 meM asakhyAta guNe hote hai |4| cauthI paMka prabhA pRthivI ke dakSiNAtya nairayiko kI apekSA tIsarI vAlu kA prabhA pRthivI ke nairayika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe he unakI apekSA vahAM dakSiNa meM asaMkhyAta guNe haiM |5| tIsarI vAlu kA prabhA pRthivI ke dakSiNAtya nairayikoM kI apekSA dUsarI zarkarA prabhA pRthivI ke nairayika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe hai, vahAM unakI apekSA dakSiNa meM asaMkhyAta guNe haiM | 6 | dUsarI zarkarA prabhA pRthivI ke dAkSiNAtya naiyiko kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe haiM, unase bhI vahAM dakSiNa meM nairayika asaMkhyAta guNe adhika haiM, una se bhI vahA dakSiNa meM naira tamA pRthvInA dakSiNAtya naiyikA karatAM pAMcamI dhUma prabhAnA pUrva pazcima uttara dizA nA nAyike| asa khyAta gaNA hAya che. ane tenA tenA karatA dakSiNamAM asa khyAta gaNA hoya che, // 3 // pAMcamI dhUma prabhAnA dakSiNa dizAnA nairayikA karatA ceAthI pa ka prabhA pRthvInA pUrva pazcima uttara dizAnA naiyike asaMkhyAta gaNA hAya che tenA karatAM tyA dakSiNa dizAnA naiyikA asaMkhyAta gaNA hAya che. ceAthI paMka prabhA pRthvInA dakSima dizAnA nairayikA karatA trIjI vAlukA prabhA pRthvInA nairayikA pUrva pazcima ane uttaramA asaMkhyAta gaNA heAya che. tenA karatAM tyAM dakSiNamAM asaMkhyAta gaNA che. ApA trIjI vAlukA prabhA pRthvInA dakSiNa dizAnA nairacikA karatAM bIjI zarkarA prabhA pRthvInA naiyikA pUrva, pazcima uttaramA asa' khyAta gaNA hAya che. ane tyAM tenA karatAM dakSiNamAM asaMkhyAta gaNA che. // 6 // bIjI zarkarA prabhA pRthvInA nairacike pUrva pazcima, uttaramAM asaMkhyAta gaNA che. tenAthI paNa tyAM dakSiNa dizAmAM asakhyAta gaNA vadhAre naiyikA che. chA Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwco prameyadyotikATIkA pra02 / napuMsakasvarUpanirUpaNam 575 __ atha tRtIyaM tiryagyonikanapuMsakaviSayakamalpabahutvaM darzayati----'eesiNa bhaMte' etepAM khala bhadanta / 'tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm / 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' ekendriyatiryagRyonikanapuMsakAnAm / 'puDhavIkAiyajAvavaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' pRthivIkAyikayAvat, atra yAvatpadena apkAyikatejaskAyikavAyukAyikatiryagyonikanapuMsakAnAM vanaspatikAyikaikendriyatiryagU yonikanapuMsakAnAm / 'veI diyateiMdiyaMcauriMdiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm, 'jalayarANaM' jalacaratiryagUyonikanapusakAnAm 'thalayarANaM' sthalacaratiryagyonikanapuMsakAnAm 'khahayarANaya' khecaratiryagUyonikanapusakAnAM ca 'kayarekayarehiMtojAvavisesAhiyAvA' katare katarebhyo yAvadalpA vA bahukA vA tulyAvA vizeSAdhikA vA bhavantIti yika / 7 / tRtIya alpabahutva isa prakAra se hai- "ete siNaM bhaMte ! tirikkha joNiya NapuMsagANaM" he bhadanta ! ina tiryaggonika napuMsako ke, "egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke, "puDhavI jAva" pRthivI kAyika napuMsako keyAvat-apkAyika napuMsakoM ke, taijasa kAyika napuMsako ke, vAyu kAyika napuMsako ke "vaNassaikAiya egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' vanaspatikAyika napuMsako ke "veiMdiya teiMdiya-cauridiya paMceMdiya tirikkha joNiya NapuMsagANaM" doindriya napuMsako ke, teindriya napuMsakoM ke, cauindriya napuMsako ke, paJcendriya tiryagyonika napuMsako ke, "jalayarANaM" jalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsako ke "thalayarANaM" sthalacara tiryagyonika napuMsako ke "khayarANaya" khecara tiryagyonika napuMsako ke bIca meM "kayare kayare hito" kauna kina se appA vA alpa hai ? kauna kinase "bahakA vA" adhika hai ? kauna kinase "tullA vA" barAbara hai ? aura kauna kinase "visesAhiyA vA" vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate hai have trIjA prakAranA alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM Ave che. _ "eesiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNiya NapuMsagA " hai bhagavan 2 // tivyani nasasImA "egeMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagA Na" me driya vA tiya yoni npus| bhA "puThavI jIva" pRthvayi nasamA yAvat 20554 napusamA te42454 na sabhA vAyuya4 napusamA "vaNassai kAiya pagidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" panapati yimA "beidiya te iMdiya-cauridiya-paMceMdiya tirikkha joNiya Na puMsagA NaM" medriya vA nasabhA, tra chadriya vA nasabhA, pAya ghAya paNa ticyAni napusamA "jalayarANa" saya2 payandriya tirthayAni napusabhI "thalayarANa" sthAya2 tirthayAni nayu sImA "khahayarANaya" 52 ticyA (na nasabhA "kayare kayare hito "oe DonAthI "appA vA" 285 cha ? aNu anA thI "vahukA vA" padhAre cha 1 ra jonAthI "tullA vA' tulya-samAna cha ? bhane Sya Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jIvAbhigamasUtre praznaH, bhagavAnAha -- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'salvatthovA' sarvamtokAH 'sahayatirikkhajoNiyaNa puMgA' khecaratiryagayo nikanapurakA pratarAsaMkhyeya bhAgavartya sasyeyazreNIgatanabhaHpradezarAzipramANatvAditi / vecara tiryagyonikanapumakApakSayA 'thalayaratikkhijogiyaNa puMsagAsa khejjaguNA' sthalacaratiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNAvikAH vRhattampratarAsakhyeyabhAgavatyasaMkhyeyazreNIgatAkAzapradezarANipramANatvAditi / jalayara tirikkhajogiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacaranapuMsakApekSayA jalacara tiryagyonikanapusakA sanyeyaguNAdhikAH ghRhanamapratarAsakhyeya bhAgavarttyasakhyeyazreNIgatAkAzapradeza rAgipramANatvAt 'cauridiyatiriksa joNiya NapuMsagA visesAhiyA' jaLacaranapuMsakApekSayA caturindriyatiyagyonikanapusakA vizeSAdhikA, asakhyayoja "goyamA ! savvattho vA khahayara tirikkha joNiya puMsagA" he gautama ' saba se kama khecara tiryagyonika napuMsaka hai / kyoki inakA pramANa, pratara ke asaMkhyAta bhAga vana joasaMkhyAta zreNiyA~ hai una zreNiyoM meM jo AkAza pradeza rAzi hai usake barAbara hai / ina cara tiryagyonika napuMsako kI apekSA jo "thalayara tiriksa joNiya NapuMsagAsaMkhejja guNA" sthalacara tiryagyonika napuMsaka hai ve saMkhyAta guNeM adhika hai / kyoMki inakA pramANa bRhattara jo pratara hai-usa pratara ke asaMkhyAtave bhAgavartI jo asakhyAta zreNiyA hai una zreNiyoM meM jo AkAza pradeza rAzi hai usake barAbara hai | sthalacara napusako kI apekSA "jalayara tirikkha joNiya puMsagA saMkhejja guNA " jo jalacara tiryagyonika napusaka he ve saMkhyAta guNe adhika hai / kyoki inakA pramANa bRhattamajo pratara hai usa pratara ke asaMkhyAtave bhAgavartI jo asaMkhyAta zreNiyAM hai una zreNiyo kI AkAza pradeza rAzi ke barAbara hai / "cauriMdiya tirikkha joNiya puMgA vi sAhiyA" jalacara napuMsako kI apekSA cauindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoki inakA pramANa asaMkhyAta yojana koTA koTi pramANa AkAza 1 11 nAthI "visesAhiyA vA" vizeSAdhi che ? mA praznanA uttaramA pralu gautabha svAbhIne Ahe che-"goyamA ! savvattho vA khahayara tirikkha joNiya NapuMsagA" he gautama! sauthI echA khecara tiryaMcaiAnika napuMsako kemake--tenuM pramANa prataranA asa`khyAta zreNI che, te zreNiyAmA je AkAza pradeza rAzi che, tenI khAkhara che. A khecara tigyeAnika napu saratA "thalacara tirikkha joNiya NapuM sagA saMkhejjaguNA' sthAra tiryagyoni napuMso che, tee sa khyAtagaNA vadhAre heAya che. kemake--tenu pramANa je bRhattara pratara che, te prataranA asa khyAta bhAgavatI je asaMkhyAta zreNiyA che, te zreNiyAmA je AkAza pradezarAzI che, tenI kharAbara che. sthalacara napusakA karatA " jalacara tirikkha joNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" me bhayara tiryagyoni npuNs| che, tethe sadhyA vadhAre hai prema ai-tenu prANa bRhattara pratara che, te prataranA asaMkhyAtamAM bhAgavatI je asa khyAta zreNiyeA che, te zreziyonA Amaza pradeza rAzInI marAmara che. "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesahiyA" 4saya2 napuMsa uratA yA2driyavANI tiryagyoniH nayu samjhe vizeSAdhiH che. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUnirUpaNam 577 janakoTikoTipramANAkAzapradezarAzipramANAsu ghanIkRtasya lokasya ekaprAdezikIpu zreNiSu yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANatvAditi te iMdiyatirikkha joNiyaNapuMsagA visesAhiyA' caturi ndriyatiryagyonikanapuMsakApekSayA trIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatara zreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'beiMdiyatirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA trIndriyatiryagUyonikanapuMsakApekSayA dvIndriyatiryagayonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatama zreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'te uGkAiyaegidiyatirikkhA asaMkhajjaguNA' dvIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyikaikendriyatiryagnapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti sUkSmavAdarabhedabhinnAnAM tejaskAyikanapuMsakAnAmasakhyeyalokAkAzapradezapramANatvAditi // 'puDhavIkAiyaegidiya tirikkha joNiyA' tejaskAyikaikendriyatiryagnapuMsakApekSayA pRthivIkAyikaikendriya tiryagyoni kI jo pradeza rAzi hai / usa pradeza rAzi pramANa jo dhanIkRta loka kI eka pradeza vAlI zreNiyAM hai una zreNiyo meM jitane AkAza ke pradeza hai utane hai "teiMdiya tirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" cauindriya tiryagyonika napuMsako kI apekSA teindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatara zreNigata AkAza pradeza rAzi ke barAbara hai / "beiMdiyatirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" teindriya tiryagyonika napuMsako kI apekSA jo do indriya tiryagyonika napuMsaka hai ve vizeSAdhika hai kyoki inakA pramANa prabhUtatama zreNigata AkAza kI pradeza rAzi ke barAbara hai / teukkAiya egidiya tirikkhA asaMkhejaguNA" dvIndriya napuMsako kI apekSA tez2askAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika hai / kyoki-sUkSma aura bAdara tejaskAyika napusako kA pramANa asaMkhyAta lokAkAza pradezo ke barAbara kahA gayA hai| "puDhavIkAiyaegidiya tirikkha joNiyA" taijaskAyika ekendriya tiryagyonika napusako kI apekSA pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika kemake-tenuM pramANa asa khyAta jana keTakaTi pramANe AkAzanI je pradeza rAzi che te pradeza pradeza rAzi pramANe ghanIkRta lekanI eka pradezavALI je zreNio che, te zrezuibhAbho reTamAsAzana pro cha, yasamA cha "teiMDiyatirikkha joNiya NapuMsagAvisesAhiyA" yAra chadriyavAtiya yoni napusa 42 dhadriya va tiya jyAni napusake vizeSAdhika che kemake -tenuM pramANa prabhUtatara zreNimAM rahela AkAza pradeza rAzinI marAma2 cha "veiMdiya tirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" tra chadriyA tiy!nika napusake karatA be Idriya vALA je tiryAnika napuMsake che, teo vizeSAdhika che. kemake tamAnu pramANu prabhUtatama zreNimA 298 mAzanI pradeza zinI sama2 che. " teukAiyaegidiyatirikkhA asaMkhejjaguNA" medriya vA nso| 2di v454 medriya vALA tiryagenika napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. kemake-sUma ane bAdara tejaskAyi 73 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 jIvAbhigamasUtre kanapuMsakA. 'visesAhiyA' vizeSAdhikA bhavanti prabhUtAsakhyeyalokAkAzapradezapramANatvAditi / 'evaM AUvAU' evam-evameva pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakavadeva apkAyikA vAyukAyikAH, yathottaraM vizeSAdhikA bhavanti tathAhi-pRthivIkAyikaikendriyatiryagyo nikanapuMsakApekSayA apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatarAsaMkhyeyalokAkAzapradezapramANatvAt / apkAyikanapusakApekSayA vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, prabhUtatamAsaMkhyeyalokAkAzapradezarAzipramANatvAt / 'vaNassaikAiya egidiyatirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA' vAyukAyikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA anantaguNA adhikA bhavanti anantalokAkAzapradezarAzipramANatvAditi tRtIyamalpabhahutvam / napuMsaka "visesAhiyA" vizeSAdhika hai / kyoMki inakA pramANa prabhUta asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai / "evaM AUvAU egidiya tirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika napusaka vizepAdhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatara asaMkhyAta lokAkAza ke pradezo ke varAvara kahA gayA hai / apkAyika napusako kI apekSA vAyukAyika ekendriya tiryagyo nika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoMki inakA pramANa prabhUtatama asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzi ke barAbara hai "vaNassaikAiya egidiya tirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" vAyukAyika napusako kI apekSA vanaspati kAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka ananta guNe adhika hai| kyoMki inakA pramANa ananta lokAkoza ke pradezoM ke barAbara kahA gayA hai / isa prakAra se yaha tiryagyonika napuMsako kA tRtIya alpabahuttva hai| nu prbhaae| madhyAta sAzanA prazAnI 12 / 12 vAmAM Ave che 'puDhacIkAiya egidiyatirikkhajoNiyA' 454 medriya pANA tiyAna npus| 42 // pRthvI hAyi: medriya tivyani napusa "visesAhiyA" (vazeSAdhi cha bho tenu pramANa prabhUta masa jyAta zanA prazAnI bharAbhara cha. " evaM AU vAU egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" pRthvI yi me driyANA tiryasyAni naghusa vishessaadhika che. kemake teonuM prama Na prabhUtara asaMkhyAta kAkAzanA pradezanI barAbara che apakAyika napusake karatA vAyukAyika eka Idriya vALA tiryanika napusake vizeSAdhika che. kemake-teonuM pramANa prabhUtatama asaMkhyAta lekAkAzanA pradezanI rAzinI barobara che "vaNassaiya kAiya egidiyatirikkha joNiya NapuMsagAaNanaguNA" vAyu4i nae sAnA karatA vanaspatikAyika eka IdriyavALA tiryanika napuMsake ana tagaNuM vadhAre che. kemaketeonuM pramANa anaMtakAkAzanA pradezanI barAbara che A pramANe A tirthagenika napuMsakenuM trIjuM a5 bahupaNuM kahela che Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIko pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 579 samprati-manuSyanapuMsakaviSayakaM caturthamalpabahutvamAha-'eesi NaM' ityAdi, eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta / 'maNussaNapuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'kammabhUmiga NapuMsagANaM' karmabhUmikanapuMsakAnAm 'akammabhUmigaNapuMsagANaM' akarmabhUmikanapuMsakAnAm 'aMtaradIvagANaya' antaradvIpakAnAM ca 'kayare kayarehito katare katarebhyaH appAvA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA alpAvA bahu kA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / savvatthovA sarvastokA', antaradIvaga akammabhUmiga maNussanapuMsagA antara dvIpakAkarmabhUmikamanuSya napuMsakAH, ete ca samUrchanajA jJAtavyAH, garbhavyutkrAntikamanuSyanapuMsakAnAmantaradvope'saMbhavAt garbhavyutkrAntikanapuMsakA yadi tatra bhaveyustadA te karmabhUmijA. saMhRtA eva labhyante na tu tatrotpattimanta iti devauttarakurU akammabhUbhigA dovitullA sakhejjaguNA antara dvIpakamanuSyanapuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti manuSya napuMsaka viSayaka caturtha alpa bahutva isa prakAra se hai-.-"eesiNaM bhaMte ! maNussaNapuMsagANaM kammabhUmigaNapuMsagANaM akalmabhUmigaNapuMsagANaM aMtara dIvagANaya kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyAvA" isameM gautama ne prabhu se aisA *pUchA hai-he bhadanta ! manuSya napuMsako ke, karmabhUmika manuSya napuMsasako ke,akarmabhUmika manuSya napuMsako ke, aura antaradvIpaja manuSya napuMsakoM ke bIcameM kauna manuSya napuMsaka kina manuSyanapuMsako se alpa hai ? kauna kinase adhika hai ? kauna kinake barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? uttarameM prabhu kahate hai-"goyamA ! aMtara dIvaga akasma bhUmiga maNussa NapuMsagA" he gautama ! antara dvIpaja jo manuSya napuMsaka hai-ve "savvatthovA" sabase kama hai- ye antarIpaja manuSya napuMsaka saMmUrcchana janmavAle hote hai. kyoki garbhajamanuSya napuMsako kI antaradvIpameM sabhAvanA nahIM hai. antaradvIpameM jo garbhaja manuSya napuMsaka ho to ve karmabhUmi se saharaNa karake have manuSya na(sonA sa bhA yAthu 165 mahu yA kAmAM Ave che "eesiNa bhaMte maNussa NapuMsaMgANaM kammabhUmigaNapuMsagANa akammabhUmiga NapuMsagANaM aMtara dIvagANayakayarekayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" mAmI gautama svAmI prabhune evuM pUchyuM che ke--he bhagavana manuSya napuMsakamAM, akarma bhUminA manuSya napuMsakamAM ane aMtaradvIpanA manuSya napuMsakamAM kayA manuSya napu sake kayA manuSya napuMsakathI alpa- ochA che? koNa konAthI vadhAre che? koNakanI barAbara che? ane koNa kenAthI vizeSAdhika cha ? bhA prazna uttaramA prabhu gautama svAbhIne cha - "goyamA ! aMtara dIvaga akammabhUmigamaNussa puMsagA savvatthovA" gautama / ma tadvIpanAle manuSya ns| cha, tme| sauthI ochA che A A tarakIpanA manuSya napu sa sa mUrNima janmavALA hoya che kemake- garbhaja manuSya napuMsakenI A tarakIpamAM sabhAvanA nathI. aMtaradvIpamAM je garbhaja manuSya Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre devakurUttarakurugatagarbhajamanuSyANAmantaradvIpajagarbhajamanuSyebhyaH sakhyeyaguNatvAt tathA garbhajamanuSyANA muccArAdyAzrayaNena saMmUchimamanuSyANAmutpAdAt sakhyeyaguNatvaM bodhyam svasthAne tu devakurUttara kuruvAsittayAnAmapi svasthAne parasparaM tulyataiveti 'evaM NAva pucavideha avara videha kammabhUmiga maNussa NapuMsagAdovi tullA saMkhejjaguNA evaM yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanupyanapuMsakA dvaye'pi saMkhyeyaguNA / yAvatpadena devakurUttarakurUmanuSyanapuMsakApekSayA harivarparamyakavarSAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAH svasthAne tu harivarparamyakavarSanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tebhyo'pi haimavata hairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyAH saMkhyeyaguNAH svasthAne tu parasparaMdaye'pitulyA., tebhyo bharatairavatavarSa karmabhUmikamanuSyanapuMkAH sakhyeyaguNAH, svasthAnedvaye'pi parasparaM tulyAH tebhya - lAye hue hote hai kintu vahA ke janame hue nahIM ho sakate / "deva kurUttara kuru akammabhUmigAdovi tullA saMkhejja guNA" deva kuru aura uttara kuru rUpa akarmabhUmija manuSya napuMsaka antaradvIpaja manuSya napuMsakokI apekSA sakhyAta guNe adhika hai| kyoMki akarmabhUmigata manuSya antara dvIpajagarbhaja manuSyo se sakhyAta guNe adhika hai / garbhaja manuSyoM ke una uccAra prasravaNa Adi malake sambandha se vahAM samUchita manuSyo kA utpAda honese ve asalyAta guNe deva kuru ke aura uttara kurU ke manuSya napuMsaka paraspara Apasa meM tulya hai "evaM jAva puvva videhAvara videha kammabhUmika maNussa gapuMsagA dovi tullA saMkhejja guNA" deva kuru uttara kuru akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI apekSA harivarpa aura ramyakavarSa ke manuSya napusaka sakhyAta guNe adhika haiM para ye svasthAna meM samAna hI hai- inakI apekSA bhI haimavata kSetra ke aura hairaNyavata kSetra ke jo manuSya napuMsaka hai ve sakhyAta guNe adhika haiM-para inameM bhI ApasameM tulyatA hai-inakI apekSA bharata airAvata kSetra ke manuSya napuMsaka sakhyeya guNe adhika hai aura paraspara meM tulya inakI apekSA pUrva videha aura pazcima videha ke jo karma bhUmika manuSya napuMsaka napuMsake hoya te teo karmabhUmimAMthI saMharaNakarIne lAvavAmAM AvelA hoya che. paraMtu tyAMnA 1.merA utA nathI "devakurUttarakurukammabhUmigA dovi tullA saMkhejjaguNA' he 13 ane uttara kurU rUpa akarmabhUminA manuSya napu sake aMtaradvIpanA manuSya napuMsake karatA aMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che kemake akarma bhUmimAM rahelA manuSya aMtaradvIpanA garbhaja manuSya karatAM saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. garbhaja manuSyanA uccAra, prastravaNa vigere malanA saMba dhathI tyA saMmUriIma manuSyane utpAda thavAthI teo asaMkhyAta gaNe che deva73 mana utta243nA manuSya ns| 52252mA samAna cha 'evaM jAva punvavidehAvara videha kammabhUmaNussaNa NapuMsagA dovi tullA saMkhejjaguNA" hepa3 utta273 254 bhUminA manuSya napuMsako karatA harivarSa ramyaka varSanA manuSya napuMsaka saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che paraMtu teo saMsthAnamAM sarakhA ja hoya che. tenA karatAM paNa hemavata kSetranA ane heraNyavata kSetranA Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 581 tebhyaH pUrvavidehApara videha karmabhUmika manuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAH svasthAne tu dvaye'pi parasparaM tulyatA eveti caturtha malpabahutvamiti // samprati paJcamaM nArakatiryaDmanuSyaviSayamalpabahutvamAha - 'eesiNaM' ityAdi 'eesiM NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta | 'raiyaNapuMsagANaM nairayikanapuMsakAnAm ' rayaNappabhA puDhavINeraD yaNapuMsagA NaM' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAm / 'jAva ahe sattama puDhavineraiya NapuMsagANaM' yAvadadhaHsaptamapRthivI nairayikanapuMsakAnAm 'tirikkhajoNiya puMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakA nAm 'egiMdiyatirikkha joNiyANaM' ekendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'puDhavIkAiyaegiM diyati rikkhajoNiyaNa puMsagANaM' pRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikana pusakAnAm 'jAva vaNassa ikkAiergidiya tirikkhajoNiya puMsagANaM' yAvadvanaspatikAyikai kendriya tiryagyokanapuMsakAhai ve saMkhyAta guNeM adhika hai. parantu svasthAna meM ye dono tulya hai. isa prakAra se yaha manuSya napuMsaka viSayakA caturtha alpabahutva hai / aba nAraka aura tiryaJca aura manuSyo ke sambandha ko lekara pAMcavA alpabahutva pradarzita karate hai - " eesiNaM bhaMte! NeraiyaNapuMsagANaM" isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haihe bhadanta ! ina nairayika napuMsako ke - "zyaNappabhANera iyaNapuMsagANaM" ratna prabhAnairayika napuMsako ke " jAva ahe sattama puDhavineraiyaNa puMsagANaM" ratna prabhA yAvat adhaH saptama pRthivI ke nairayika napuMsakoM ke "tirikkha joNiyaNa puMsagANaM" tiyagyonika napuMsako ke "puDhavIkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyANaM" pRthivIkAyika ekendriyartiyagyonika napuMsako ke "jAva vavassaiyaergidiyatirikkhajoNiya NapuMsagANa" yAvat vanaspatikAyika ekendriyatiryagyonika napuMsako ke - yAvat padase aSkAyika ekendriya tiyagyonika napuMsakoM ke tejaskAyika ekendriya > manuSya napusake che teo sakhyAta gaNA vadhAre che. paraMtu temAM paNa parasparamAM samAna pazuM che tenA karatAM bharata aravakSetranA manuSya napuMsakA sakhyAta gaNA vadhAre che. ane parasparatulya che tenA karatAM pUrvavideha ane pazcima videhanA je kamabhUminA manuSya napuMsaka che. teo sakhyAta gaNA vadhAre che. paraMtu svasthAnamA A beu sarakhA che. A pramANe A manuSya napuMsaka saMbaMdhamAM ceAthu alpa bahu paDyuM che. have nAraka, tiryaMca ane manuSyanA saMbaMdha laIne pAMcamA alpa bahupaNAnuM kathana kare che "papasiNa bhaMte ! Neraiya NapuMsagANaM" mA sUtrathI gautamasvAmI prabhune zovu pUche che !he bhagavan mA nairayiGa napuM sabhA "zyaNappabhA NeraiyaNapuMsagANaM" ratnapralA pRthvInA nairayi napuM sabhAM "jAva asattamapuDhavi neraiya NapuMsagANaM' yAvat adhaH samabhI pRthvInA nairayi nathubhAM "puDhavIkAraya pagidiyatiriphkha joNiyANaM" "pRthvI ayi me driya vAjA tiryagyoniGa napuMsa abhA "jAva vaNassaikAiya ergidiyatirikkhajoNiya NapuMsagANaM" Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - jIvAbhigamasUtre 582 nAm atra yAvatpadena akAyika tejaskAyika vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM saMgraho bhavati vediyateiMdiyacauridiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM' dvIndriyatrIndriya caturindriya paJcendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm jalayarANaM jalacaranapuMsakAnAm 'thalayarANaM' sthalacaranapuMsakAnAm 'khahayarANaM khecaranapuMsakAnAm "maNussaNapuMsagANaM manuSyanapusakAnAm kammabhUmigANaM karmabhRmika manuSyanapusakAnAtha 'akaramabhUmigANaM akarmabhUmika manuSyanapuMsakAnAm aMtara dIvagANaya antaradvIpakAmanuSyanapusakAnAM ca eteSAM madhye kayare kayare hito katare katarebhya appAvA alpAvA vahuyAvA bahukA vA tulyA vA tulyA vA 'visesAhiyAvA vizeSAdhikA vA bhavatIti praznaH bhagavAnAha goyamA ityAdi goyamA he gautama ! 'savvatthovA' sarva stokA'-sarvebhyo'lpiyAMsa' 'ahesattamapuDhavINeraiyaNapusagA' adha. saptamapRthivInairayikanapuMsakA:-saptamatamatamApRthivInairayikanapusakA bhavanti saptamanArakanapuMsakApekSayA, laTThapuDhavINeraiya NapuMsagA asaMkhajjaguNA SaSTha pRthivInAraka napusakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti jAva docca rtiyagyonika napuMsakoM ke, vAyukAyika ekendri tiryagyonika napusako ke tathA "veiMdiya teiMdiya cauridiya paMciMdiya tirikkha joNiya NasagANaM" doDandriyatiryagyonika napuMsako ke teindriyatiryagyonika napusako ke cauDandriyatiryagyonika napuMsako ke aura paMcandriyartiyagyonika napusako ke "jalayarANaM" jalacara napuMsako ke "thalacarANaM" sthalacara napuMsako ke "khaya rANaM" "khecaranapusako ke maNussa NapusagANaM" manuSyanapusakoM ke "kammabhUmigANaM" karma bhUmika manuSya napuMsako ke "aMtaradIva gANaya" antara dvIpaka manuSya napuMnasako ke bIca meM "kayare kayarehito appAvA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyAvA" kauna manuSyanapusaka kina manuSyanapuMsako se alpa hai ? kauna kinase bahuta hai ? kauna kinase tulya hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai-"gauyamA ! savvatthovA ahe sattama puDhavIneraiyaNapuMsagA" he gautama ! sabase kama adhaHsaptama pRthivI ke nairayika napuMsaka cAvata vanaspatikAyika eka iMdriya vALA tirthagenika napu sakemAM cAvatu padathI apakAyika eka iMdriyavALA tigenika napuMsakamAM tejaskAyika eka IdriyavALA tiryonika napuM. sImA vAyuAyi medriya vA tiya-yoni nasai "beiMdiya teiMdiya-cauridiya paMcidiya tirikkha joNiya NapuMsagANa" medriya pApa, trazu driyANA tirthayA nika napuMsakemAM cAra IdriyavALA tigenika napuMsakAmAM ane pAMca IdriyavALA tiryo na nasabhA 'jalayarANaM" raya2 nasabhA "thalayajJANa" sthAya2 nasabhA "khaha yarANa" 52 nasamA "maNussaNasagANa" bhanuSya nasabhA 'kammabhUmigANaM" bhabhUbhina! manuSya nasabhA "aMtaradIvagANa" mane mamabhUminA manuSya nasabhA 'kayare kayare hitoappA vA bahuyA vA tullAvA visesAhiyA vA" yA manuSya na5 sadhyA manuSya napusake karatAM a9pa che? keNa kenAthI vadhAre ? koNa kenI barAbara che ? ane keNu tenAthI vizeSa bha[54 cha ? gautama svAmInA mA prazna uttaramA prabhu 49 che 3-"goyamA ! Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 583 puDhavINeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' yAvad dvitIyazarkarAprabhApRthivInairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA bhavanti, yAvatpadasagrAhyasyAyamarthaH paSThapRthivInArakanapuMsakApekSayA paJcamapRthivInArakanapuMsakA. asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, tadapekSayA caturthapRthivInArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, tadapekSayA tRtIyapRthivInArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, tadapekSayA ca dvitIyazarkarApRthivInArakanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavatIti / dvitIyanArakapRthivInairayikanapuMsakApekSayA 'aMtaradIvagamaNussaNapuMsagAasaMkhejjaguNA' antaradvIpakamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti, garbhajAnAmuccArAdisamutpannasabhUchimamanuSyApekSayA teSAmasakhyeyaguNatvaM bodhyam tatra teSAmasakhyeyaguNalvena samUrchanasabhavAt , antaradvIpajamanuSyanapusakA hai / "chaTTapuDhavI NeraiyaNapusagAasaMkhejjaguNA" saptamanAraka ke napuMsako kI apekSA chaThItamA pRthivI ke jo nairayika napusaMka hai ve asaMkhyAta guNe adhika hai. " jAva docca puDhavI NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" yAvat dvitIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / yAvatpada se yahAM yaha artha sagRhIta karake prakaTa kiyA gayA hai- chaThavIM pRthavI ke nairayika napuMsako kI apekSA paMcama pRthivI ke jo nairika napuMsaka haiM ve asakhyAta guNe adhika hai. paMcama pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA caturtha pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAtaguNe adhika hai tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA dvitIya pRthivI ke jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAta guNo adhika haiM / tathA dvitIya pRthivI ke nArako kI apekSA jo " aMtara dvIvaga maNussa NapuMsagA asaMkhejjaguNA " antara dvIpaja manuSyanapuMsaka hai ve asaMkhyAtaguNo adhika hai / ye garbhaja manuSyo ke uccAra prasravaNa-malamUtra Adi zarIra ke malo meM utpanna hone ke kAraNa sabhUmi manuSya asakhyAta guNe adhika hote hai. kyoMki vahAM itane samUrcchita hote hai antara dvIpaja manuSyanapuMsako kI apekSA savvatyo vA ahe sattama puDhavI neraiyaNapuMsagA" 8 gautama! sauthI soch| 18. satabhI pRthvAnA nai2(ya: nae sch| cha "chaThThapuDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" sAtamA na24nA napuMsako karatAM chaThThI tamA nAmanI prathvInA je nirayika napuMsake che te asa khyAta gaNA padhAre che "jAva docca puDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" yAvat mI pRthvInA ne2vika napusake asaMkhyAta gaNA vadhAre che. arthAta ahiyAM yAvatuM pada thI A nIce pramANe nA artha saMgraha karIne batAvela che-chI pRthvInA nirayika napuMsake karatAM pAcamI pRthvInA je nerayika napusake che. teo asaMkhyAta gaNA vadhAre che pAMcamI pRthvInA nairayika napuMsakI karatAM cothI pRthvInA nairayika napuMsaka asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. jethI pRthvInA nairayika napuMsake karatA trIjI pRthvInA narayika napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. trIjI pRthvInA rAyanae s| 42tA mA pRthvInA yi ns| 42tA re "aMtaradIvagamaNussa NapuM Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 jIvAbhigamasUtre pekSayA 'devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNumsaNa puMsagA dovitulyasaMkhejjaguNA' devakuruttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sasyeyaguNA adhikA bhavanti svasthAnaM tu ye'pi ete parasparaM tulyA bhavanti / ' jAvapuvva videha avara videhakammabhUmigamaNumsaNa puMsagAdovi tulyasaMkhejjaguNA' yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapusakA dvaye'pi tunyA saMkhyeyaguNAH, ayaMbhAva deva kurUttara kurva karmabhUmikamanupyanapuMsakApekSayA harivarSaramyakaca karmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne iye'pi parasparaM tulyA' etadapekSayA haimavataharaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA' svasthAnaM haye'pi parasparaM tulyA bhavanti etadapekSayA bharatairavatakarmabhRmikamanupyanapusakAH sasyeyaguNAdhikA bhavanti, svasthAne dvaye'pi parasparaM tulyA bhavanti, etadapekSayA'pi pUrvavidehApara videhakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA samyeyaguNAdhikA, svasthAne parampara tulyAzca bhavantIti / pUrvavidehAparavidehA'karmabhUmikamanuSya napusakApekSayA 'raNApabhApuDhavINeraDa 4 "deva kurUttarakurU akarmabhUmigamaNussa NapuMsagA dovi tullA saMkhejja guNA " devakula aura uttara ke jo manuSya napuMsaka hai ve sakhyAta guNito adhika he parantu ye dono svasthAna meM tulya hai / " jAva puvvavidehaavaravideha kamma bhUmigamaNussa NapuMsagA dovi saMkhenja guNA " yAvat ' yAvatpada se devakurU aura uttara kurUke manuSyanapuMsakoM kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa ke jo manuSyanapuMsaka hai ve sakhyAta guNita hai / para ye dono paraspara meM tulya hai / inakI apekSA haimavata aura hairaNyavata kSetra ke jo manuSyanapusaka hai ve sanyAta guNito haiM - para ye donoM Apasa meM tulya hai / inakI apekSA bharata kSetra aura airAvata kSetra ke jo manuSyanapuMsaka haiM ve saMkhyAta guNita adhika hai - aura svasthAna meM tulya hai / tathA inakI apekSA jo pUrva videha aura pazcima videha ke karma bhUmika manuSyanapuMsaka hai ve sakhyAta gaNita hai / para ye bhI svasthAna meM tulya hai sagA asaMkhejjaguNA" aMtara dvIpanA bhanuSya naghusI che, tethe asaM jyAta gayA vadhAre che. A garbhaja manuSyanA uccAra, prasavaNu-mavamUtra vigere zarIranA maLathI utpanna thavAnA kAraNe samUrcchima manuSya asaMkhyAtagaNA vadhAre hoya che. kemake--styA eTalA mamUrchita hoya che. aMtaradvIpa 4 manuSya nayu so puratAM ' devakurUttara kuru akarmabhUmiga maNussaNapusagA dovi tullA saMkhejjaguNA" heva3 ane uttara 3 yAne manuSya napuMsaka che, tethe sabhyAtA vadhAre che paraMtu yA manne svasthAnamA tujhya che. "jAva putravideha avaravideha kammabhUmiga maNusla NapuMsagA saMkhejjaguNA " aDiyA yAvatpaDhthI devaDDu3 bhane uttaramunA manuSya napusakAnA apekSAthI riva ane ramyakavanA je manuSya napu sake che, te saMkhyAta gaNA vadhAre che. paraMtu A banne parasparamA sarakhA che tenA karatAM bharatakSetra ane eravata kSetranA je manuSya napu sake che, tee sa khyAtagaNA vadhAre che ane svasthanamAM tulya che. tathA tenA karatAM pUrva videha ane pazcima videhanA kabhUmija je manuSya napu sako che, teo sakhyAtagaNA che. paraMtu te paNa svasthAnamAM tulya che ka bhUmi ja pUvideha ane Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 17 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 585 yaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / ratnaprabhAnapuMsakApekSayA'pi 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti, khecaranapuMsakApekSayA'pi 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti sthalacaranapuMsakApekSayA'pi 'jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' jalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti jalacaranapuMsakApekSayA 'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' caturindriyatiryagyonikanapuMsakA vizepAdhikA bhanantIti caturindriyanapuMsakApekSayApi-'teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAkarmabhUmika pUrva videha aura pazcima videha ke manuSyanapuMsako kI apekSA " rayaNappabhApuDhavINeraiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" ratnaprabhA pRthivI ke jo nairayika napuMsaka hai ve asaMkhyAta guNe adhika hai / inakI apekSA "khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" khecarapaJcendriyatiryag yonika napuMsaka asaMkhyAta guNeM adhika hai / ina khecaranapuMsako kI apekSA " thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" sthalacarapaJcendriyatiryag yonikanapuMsaka saMkhyAta guNe adhika hai / ina sthalacaranapuMsako kI apekSA--" jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" jalacara paJcendriyatiryagayonikanapuMsaka saMkhyAta guNe adhika haiN| ina jalacara napuMsako kI apekSA "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" cauindriyatiryagyonikanapuMsaka vizeSAdhika hai. cauindriyanapuMsakokI apekSA "teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" teiMndriyatiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai. cauindriyanapuMsako pazcima viDa na / manuSya ns| 42al "rayaNappabhApuDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" ratna prabhA pRthvInA je narayika napusake che. teo asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. tenA karatAM "khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejaguNA" ya2 payandriya tirthayAni nstthe| masAtazaya dhAre cha. 2 meyara napusa 2tA "thalayara paciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejaguNA" sthAya2 payandriya taya yAni nayusa sajyAta vadhAre cha. mA 25saya2 nasI 42i "jalayara paciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejaguNA" jalacara pacendriya tigenika napuMsake saMkhyAtagaNuM vadhAre che. A jalacara napuMsako 42di "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" yAra 4driyavANA taya-yoni ns| vizeSAdhita cha -yA2 driyANA nasI 42 "teiMdiyatirikkhajoNiyaNapusagA visesAhiyA" e 7 diyavA tiya dhyAna napuMsa vizeSAdhi che. R driyavANA tiya yoni naghusa 42tA "iMdiyatirikkha joNiyaNapusagA visesAhiyA" meM chadriyANA tirthayAni ns| vizeSAdhi cha meTriyavANA tiya yoni ns| 420i "teukA 74 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 jIvAbhigamasUtre hiyA' trIndriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti trIndriyanapusakApekSayA'pi 'cediyatirikkhajoNiyaNapurAgA visasAhiyA' hIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizepAdhikA bhavantIti / dvIndriyanapuMsakApekSayApi 'teukkAie giMdiyatirikkhajogiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' tejaskAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / tejaskAyikApekSayApi'puDhakIkAiyae giMdiyati rikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikanapuMsakAvizeSAdhikA bhavantIti pRthivIkAyikakendriyanapuMsakApekSayApi 'AukAiyaegi diyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' akAyikendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti akAyika napusakApekSayA'pi 'vAukkAhayae giMDhiyativikhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' vAyukAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti vAyukAyikanapuMsakApekSayA'pi 'vaNassa ikAiyae giMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA' vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA anantaguNA adhikA bhavantIti paJcamamanpabahutvam / samAptaM napuMsakAnAma pabahutvaprakaraNam ||suu0 17 // kI apekSA "teiMdiya tirikkhajoNiyaNa puMsagA visesAhiyA " taindriyatiryagyonika napusaka vizeSAdhika haiM / teindriya tiryagyonikanapuMsakoM kI apekSA 'iMdiyatirikkhajoNiyaNa pusagA visesAhiyA" doindriyatiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / hIndriya tiryagyonika napuMsako kI apekSA "teuvakAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" tejasakAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asakhyAtaguNe adhika hai| tejaskAyika napuMsakoM kI apekSA "puDhavIkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizepAdhika hai / pRthivIkAyika napuMsako kI apekSA 'AukAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" aSkAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka vizeSA. dhika hai / aSkAyika napuMsakoM kI apekSA 'vAukAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNaM pusagA visesAhiyA" vAyukAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka vizeSAdhika hai / vAyukAyika napuMsakoM kI apekSA 'vaNassa ikAiya egiMdiyatirikkhajoNiyaNaMpusagA anaMtaNA" vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonika napusaka anantaguNe adhika hai ? isa prakAra se pAMcavAM nairathika tiryaJca manuSya sambandhI alpa bahutva hai / napusakoM kA alpa bahutva - prakaraNa samApta huA / sUtra 17 // DUpa pUrgidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA asaMkhejjaguNA" te sAya me 4driyavAjA tiryagyoniH npuNs| asabhyAtA vadhAre che. te napuMso ta 'puDhavIkAdhyapagidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthvI ayi yondriyavAjA tiryagyonio vizeSAdhika che pRthvIkAcika napu sake karatA ' AukAiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" ayyo driyavANA tiryagyoniH napuMsa vizeSAdhika che. akhiyaka napusake karatA "vAukAiyapiMdiyatirikkhajoNiya NapuMsagA visesAhiyA " vAyukAyika eka IM driyavALA tiryaMcaiAnika napu MsakA vizeSAdhika che vAyukAyika npuNs}| 52tAM "vaNassaikAiyagidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA " vanaspati Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 18 napuMsakarma vedakarmavandhasthitinirUpaNam 587 samprati napuMsakavedakarmaNo bandhasthiti napuMsakavedasya prakAraJca darzayitumAha-'NapuMsagavedassa Na bhaMte' ityAdi, mUlam-'NapuMsagavedassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannatA ? goyamA ! jahanneNaM sAgarAvamassa donni sattAgA palioksassa asaMkhejjaimAgeNa UNagA / ukoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, doNi ya vAsasahassAI abAdhA abAhUNiyA kammahiI kmmnnisego| NapuMsagavadeNaM aMte ! kiM pagAre pannatte ? goyamA.! mahANagaradAhasamANe pannatte samaNAuso ! selaM NapuMsagA' // sU0 18 // chAyA-napusakavedakasya khalu bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAla bandhasthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena sAgaropamasya dvau saptamAgau palyopamasya asaMkhyeyabhAgenonako utkarSaNa vizatisAgaropamasya koTikoTayaH, dve ca varSasahastre avAdhA, avAdhonA karmasthitiH karmaniSekaH / napuMsakavedaH khalu bhadanta ! kiMprakArakaH prajJaptaH ? gautama ! mahAnagaradAhasamAnaH prAptaH zramaNAyugman ! te ete napuMsakAH ||suu0 18 // aba sUtrakAra napuMsaka veda karma kI bandhasthiti aura napuMsaka veda kA prakAra prakaTa karate-"Napusagavedassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pnnttaa-ityaadi| TIkArtha-yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "napuMsakavedassa NaM bhaMte ! kammassa" he bhadanta ! nasapuMka veda karma kI "kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannattA" bandhasthiti kitane kAla kI kahI gayI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa donni sattabhAgApaliauvamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagA" he gautama ! napuMsaka veda karma kI bandhasthiti jaghanya se sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se do sAtiyA bhAga pramANa kAyika eka IdriyavALA napuMsako anaMtaguNA vadhAre che A pramANe A pAcamuM nairAyaka, tirthaM ca ane manuSya saMbadhI alpa bahupaNuM kahyuM che. A rIte A napuMsakenuM a5 bahu paNAnuM prakaraNa samApta thayuM sU017 have sUtrakAra napuMsaka vedakarmanI baMdhasthiti ane napuMsaka vedane prakAra pragaTa kare che. - "NapuMsagavedassa Na bhate ! kammassa kevaiyaM kAlaM vaidhaThiI paNNattA" tyA TI --maDiyAM gautabhasvAmI prasune me pUchyu cha ---"napuMsakavedassa NaM bhaMte ! kammassa" lagavan nasa va bhanI kevaiya kAlaM baMdhaThiI paNNattA" masthiti Bal4AnI vAma mAvI cha ? 2mA praznanA uttaramA prasugautama svAbhIne 49 cha-"goyamA ! jahANeNaM sAgarovamassa donni sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagA" gautamaH! napusaka vedakarmanI baMdhasthiti jaghanyathI sAgaropamanA sAtabhAgamAMthI palyopamanA asaM. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre TIkA - "puMsagavedassa NaM bhaMte " napuMsakavedasya khalu bhadanta / 'kammassa' karmaNaH kevaiyaM kAlaM vaMdhaThiI pannattAH kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM' jaghanyena " sAgarovamassa' sAgaropamasya 'donni sattabhAgA' dvau saptabhAgau 'paliovamassa' palyopamasya 'asaMkhejjaibhAgeNa UNagA' asakhyeyanabhAgenonakA hInA ityarthaH, sAgaropamasya saptabhAgAH karaNIyAH teSu dvau bhAgau tau ca palyopamasyAsakhyena bhAgena hInau tathA "ukkoseNaM" utkarpeNa "vIsa sAgarovamakoDAkoDIo" viMzatiH sAgaropama kATikoTayaH " donni ya vAsasahassAI avAdhA' dve ca varSasahasre avAdhA dvisahasravarSapramito'trabAdhAkAla: "avAhUNiyA kammaTThaI" avAdhonA -- -- avAdhAkAlena honA karmasthitiH 'kammaNiseko' karmaniSekaH karmada likaracaneti // 588 haiM. tathA - "ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo" utkRSTa se 20 bIsa sAgaropama koTA koTi kI hai | "donniya vAsasahassAI avAdhA" isameM do hajAra varSa kI avAdhA hai 'vAhUNiyA kammara" avAdhA kAla se hIna karma sthiti "kammaNisego" karma niSeka karma daliko kI racanA hai. "NapuMsagavee NaM bhaMte / kiM pagAre pannatte" he bhadanta ! napuMsaka veda kaisA kahA gayA hai ? " goyamA ! mahANagaradAhasamANe pannatte" napuMsaka veda mahAnagara ke dAha ke samAna kahA gayA hai / kyo ki samasta bhI avasthAoM meM madana dAha arthAt kAma vikAra mahAnagara ko jalAne ke jaisA hI hotA hai / isa veda ke udaya meM strI aura puruSa dono kI abhilASA hotI hai. ata' ise mahAnagara ke jalAne vAle dAhake jaise dAhavAlA kahA gayA hai / "samaNAuso" he zramaNa ! AyuSman ! "settaM NapuMsagA" isa prakAra bheda aura prabhedoM ko lekara napuMsakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai. napuMsaka prakaraNa samApta huA / sUtra- 18 dhyAtamAM lAgathI ye sAtiyAlAga prabhANunI che tathA "ukkoseNa vIsa sAgarovamakoDAko - DIo" utsRSTathI 20 pIsa sAgaropama choDA aDInI chedonniya vAsasahassAI avAdhA" bhAbhAM me hunnara varSAMnI samAdhA Aja he " avAhUNiyA kammaTThiI" samAdhA ajathI hIna 4bha sthiti "kammaNisego" ubhaM niSe:- urbha hasionI rathanA che. "NapusagaveSaNaM bhaMte ! kiM pagAre paNNatte" se lagavan napuMsave devA ajharanA usa che ? yA praznamA uttarabhAM alu ache -- "goyamA ! mahANagaradAhasamANe paNNatte" napuMsaH veha mahAnagaranA hA prabhAainA kahela che. kemake--sadhaLA evI avasthAemA madana dAha arthAt kAmavikAra mahAnagarane khALavA jevAja hAya che. A vedanA udayamAM strI ane purUSa bannenI abhilASA thAya che. tethI tene mahAnagarane mANavAnAhAra bheva ne hAI tenA nevA hADavANI Ahesa he "samaNA uso" 3 zrama AyuSman "se taM NapuMsagA" yA rIte leha bhane alehone saghane napuMsonuM nizcAyu karavAmA Avela che. A rIte A napuMsaka prakaraNa samApta pras. 185 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikATIkA pra 2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAtpabahutvanirUpaNam 589 'puMgave eNaM bhaMte' napuMsakavedaH khalu bhadanta ! 'kiM pagAre pannatte' kiM prakAra. kIdRzaH prajJaptaH - kathita iti prazna H bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'mahANagaradAhasamANe pannatte' mahAnagaradAhasamAnaH; sarvAsvapi avasthAsu madanadAho mahAnagaradAhasamAna eva strIpuruSobhayAbhilASaviSayaH prajJaptaH - - kathitaH 'samaNAuso' zramaNAyuSman ! he zramaNa ! AyuSman / "settaM NapuMsagA' te ete upari pradarzitA bhedaprabhedAbhyA napusakA nirUpitA iti napuMsakaprakaraNam // sU0 18 || samprati--sakalastrIpuruSa napuMsakaviSaye nava alpabahutvAni vaktavyAni tathAhi - prathamaM sAmAnyataH strIpuruSanapuMsakaviSayakamalpabahutvam // 1 // samAnyatastiryagyonikakhI puruSa napuMsakaviSayakaM dvitIyam / 2 / evaM sAmAnyato manuSyastrIpuruSanapuMsakaviSayakaM tRtIyam || 3 | sAmAnyato deva strIpuruSanArakanapuMsakaviSayakaM caturtham // 4 // sAmAnyatastiryagUmanuSyastrIpurupanapuMsaka - devatrI puruSanArakanapuMsaka--viSayakaM saMmizraM paJcamam ||5| vizeSata stiryagyonikastrIpuruSanapuMsakaviSayakaM SaSTham / 6 / vizeSato manuSyastrIpuruSanapusakaviSayakaM saptamam | 7| vizeSato devastrIpuruSanArakanapuMsakaviSayakamaSTamam 8 / vizeSata stiryagmanuSyastrIpuruSanapuMsaka - devastrIpuruSa - nArakanapuMsakaviSayakaM samizraM navamam / 9 / tatra paJcAlpabahutvAni sAmAnyatiryagAdi sambandhIni | 5 | catvAri ca vizeSati aba sUtrakAra nau alpa bahutva ke sambandha meM vaktavyatA prakaTa karate hai- inameM sAmAnya se strI puruSa napuMsaka ke viSaya meM prathama alpa bahutva hai 1 / sAmAnya se tiryagyonika strI, puruSa aura napuMsaka ke viSaya meM dvitIya alpa bahutva hai / 2 / isI prakAra sAmAnya se manuSya strI, puruSa aura napuMsaka viSayaka tRtIya alpa bahutva hai 3 | sAmAnya se deva strI puruSa aura nAraka napuMsaka viSayaka caturtha alpa bahutva hai 4 | sAmAnya se samasta se milA huA paccama alpa bahutva hai 5 / isake Age vizeSa kI apekSA se tiryagyonika strI puruSa napuMsakoM kA chaThA alpabahutva hai 6 / vizeSa se manuSya strI puruSa napuMsakoM kA sAtavA alpa bahutva hai 7| vizeSa se deva strI puruSa nAraka napuMsakoM kA AThavA alpa bahutva hai 8 / tiryaJca manuSya strI puruSa napuMsaka aura deva strI puruSa nAraka napuMsaka, ina sarvAvijAtIyavyaktiyo kA samizra nauvA alpa bahutva hai 9| isa have sUtrakAra natra alpa mahupaNAnA sa ma dhamAkathana pragaTa kare che--temA sAmAnya paNAthI strI. puruSa ane napu sonA sa badhamAM pahelu alpa khaDuMpaNu che. 1 sAmAnya paNAthI tiryaMgyAnika strI, purUSa ane napusakeAnA sama dhamAM khIju alpa khaDuM paDyu che 2 eja pramANe sAmAnya paNAthI manuSya strI, purUSa, ane napusakanA saMdhamA trIjuM alpa bahupaNuM che3. sAmAnyapaNAthI deva strI, purUSa ane nAraka napuMsakeAnA saMbaMdhamA ceAthuM alpa ahuM paNu che.4 sAmAnya prakArathI saghaLAthI maLeluM pAMcamu alpa bahupaNu che 5 pachI vizeSanI apekSAnI tigyeAnika strI, purUSa ane napusakeAnuM chaThThuM alpa bahupaNu che vizeSa prakArathI manuSya strI, purUSa napu MsakAnu sAtamu alpa bahupaNuM che. vizeSathI deva strI, purUSa, nAraka napu MsakAnu AThama alpa bahupaNu che.8 V Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ye sati iti nAti tatra nAvat prathamaM paJcasAmAnyAnpabahutvAni pradarza "ityAdi. 1510 mUlapa - 'esi NaM saMte ! itthINaM purisANaM NapuMsagANa ya kayakayarahito appA vA bahuyA vA tulA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! mavyatyayA puriyA. ityIo saMkhejjaguNA, napuMsagA aNataguNA // aMte! tirikkhajoNiya itthINaM tirikkhajoNiya purimANe tivijoNiya puMsagANa ya kayare kayarerhito appA yA bahuyA vA tulA vA viseyAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA tivijoNiyapuriyA tirikhakha itthIo asaMkhejjaguNA, tiri jogiyA anaMtaguNA ||2|| eesi NaM bhaMte! maNussitthINaM mamma purimANaM maNustuNagANa ya kayare kayare hito appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA mamyapuriyA maNusmitthIo saMkhejjaguNA maNusmaNapuMsagA asaMkhejja - guNA ||3|| eema NaM saMta ! devitkhINaM devapurisANaM raiyaNapuMsagANa kare kahito appA vA bahuyA vAtullA vA visesA - hiyA vA ? goyamA ! savvatthovA NeraiyaNapuMsagA devapurisA avejjaguNA. devisthao maMgvejjaguNAo || 4 || eesi NaM bhaMte ! prakAra meM sAmAnya pA~ca aura prathama cAra aise ye nau anya bahutva haiM / inameM se sAmAnya kI karate hai maine ityaNaM parimANaM napuMsagANa ya' ityAdi // sU 18 // e mana kI zurUSa ane deva karI puNya napuMsaka A saghaLI vijAtIya vyaktionu mana svastha ke chelpha pramAvyuM A sAmAnya prakAthI pAca ane vizeSa prakAra raMtu te A navA bahupa che. AmA sUkA pahelAnA pAMca sAmAnya apa purisANaM NapunagANa ya " tyAhi - baTupadAna 58 5 maiMne Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra 2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAtpabahutvanirUpaNam 591 tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM maNussitthINaM maNustapurisANaM maNussaNapuMsagANaM devisthInaM devapurisANaM NeraiyaNapuMsagANa ya kare karehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA manussa purisA maNussitthIo saMkhejjaguNA | maNurasaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, peraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA tiri kkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNA, devapurisA asaMkhejjaguNA devisthiyAo saMkhejjaguNA, tirikkhajoNiyaNapuMsagA anaMtaguNA' ||sU0 19 // chAyA -- eteSAM khalu bhadanta ! strINAM puruSANAM napuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH puruSAH striyaH saMkhye - yaguNAH, napuMsakA anantaguNAH // 1 // eteSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM tiryagyoninikapuruSANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM ca katarekatarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA stiryagyonikapuruSAH, tiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNAH, tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH ||2|| eteSAM khalu bhadanta ! manuSyastrINAM manuSyapuruSANAM manuSyanapuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyapuruSAH, manuSyastriyaH saMkhyeyaguNAH, manuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH // 3 // pateSAM khalu bhadanta ! devastrINAM devapuruSANAM nairayikanapuMsakAnAM ca katare katarebhyaH alpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH nairayikanapuMsakAH, devapuruSA asaMkhyeyaguNAH devastriyaH saMkhye guNAH // 4 // teSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM tiryagyonikapuruSANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM manuSyastrINAM manuSyapuruSANAM manuSyanapuMsakAnAM devastrINAM devapuruSANAM naira cikanapuMsakAnAM ca katare katadraiser vA, vahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyapuruSAH, manuSyastriyaH saMkhyeyaguNAH, manuSyanapusakA asaMkhyeyaguNAH, nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, tiryagyonikapuruSA asaMkhyeyaguNAH, tiryagyonikastriya saMkhyeyaguNAH, devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, devastriyaH saMkhyeyaguNAH tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH || sU0 19|| TIkA - "eesi NaM bhaMte' eteSA vakSyamANAnAM prANinAM madhye strINAM sAmAnyata. strINAm "purisANaM' puruSANAm, sAmAnyataH puruSajAtIyAnAm 'NapuMsagANa yAM napusakAnAM ca napusakajAtI Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sAmAnyata yAnAma 'kayare kayarehito' katare katarebhya eteSAM madhye kepAmapekSayA ke ityartha: / 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti strIpuruSanapuMsakAnAmalpabahutvAdiviSayaka prathama praznaH, bhagavAnAha - - 'goyamA ' ityAdi "goyamA" he gautama! " savvatthovA purisA' sarvastokAH puruSAH puruSAH sarvebhya. tInapuMsakebhyo'nyA bhavantIti / itthIo saMkhejjaguNA' puruSApekSayA striyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti 'NapuMsagA anaMtaguNA' stryapekSayA'pi napuMsakA anantaguNA adhikA bhavantIti vanaspatimapekSya napuMsakAnAmanantaguNatvamiti prathamamalpabahutvam |1| 592 TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! ina sAmAnya se ' itthINaM' striyo ke' purimANaM' sAmAnya puruSa jAtiyo ke 'NapuMsagANa ya' evaM sAmAnya se napusakoM ke bIca meM 'kayare kayarehito' kauna kina se 'appA vA' alpa hai ' kauna kina se 'bahuyA vA ' adhika haiM ? kauna kina ke 'tullA vA' barAbara hai aura kauna kina se 'visesAhiyA vA' vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai - 'goyamA' he gautama, savvatthovA purisA' sabase kama puruSa hai- arthAt striyo aura napusako kI apekSA puruSa bahuta thoDe hai / inakI apekSA'itthIo saMkhejjaguNA' puruSo kI apekSA striyA sakhyAta guNita adhika hai 'puMsagA anaMta guNA' striyoM kI apekSA napusaka ananta guNita adhika hai / vanaspati kI apekSA se inakA anantaguNatva kahA gayA hai. yaha prathama alpa bahutva hai / TIkA gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke--he bhagavan sAmAnyapaNAthI itthINa" zrIyeobhA "purisANaM" sAmAnya pu3Sa latiyobhAM "NapusagANa ya" bhane sAmAnya zrI nathu sImA "kayare kayarehito" Ayu anAthI "appA vA alpa che? kANu konAthI "vayA vA" vadhAre he ? aNu honI "tullA vA " tujhya che ? ane aNu anAthI "visesAfaran" Gaulus & ? 99 41 dvitIya alpabahutva isa prakAra se hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'eesi NaM - gautama svAbhInA yA praznamA uttaramA alu Ahe - "goyamA" he gautama "savvatthovA purimA bhauthI chApo he arthAt khiyo bhane napusa / ratA / dhAgochA hai. indhIya saMsejjaguNA" puruSaztAkhiyo saMkhyAtagAlI vadhAre hai, "NapuMsagA arNataguNA" zriyA karatA napu kaiM| ana tagaNA vadhAre che vanaspatinI apekSAthI temanu ana tagaNApaNu kahyuM che. A rIte A pahelu alpa bahupaNu kahyu che. 1 2+ bIjI alpa bahupa' A pramANe che--AvA gautama svAmIe prabhu ne evu* pUchyuM che - 'pasi Na bhaMte! tirikta joNitthINaM niriksa joNiyapurisANaM tiripuMkkhajoNiya Na -- Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAtpabahutvanirUpaNam 593 atha dvitIyamalpabahutvamAha - 'eesa' NaM ityAdi 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonika puruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANa ya' tiryagyonikanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarehiMto' katare katarebhyaH keSAmapekSayA ke ityarthaH 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA' alpAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti dvitIyAlpa bahutva viSayakaH praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA' tiryagyonikastrIpuruSa napuMsakeSu sarva stokAH tiryagyonikapuruSA bhavantIti / 'tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA' tiryagyonika puruSApekSA tiryagyonikastriyo'sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti "tirikkhajoNiyaNapuMsagA' anaMtaguNA' tiryagyonikanapuMsakA stiryagyonikatryapekSayA anantaguNAdhikA bhavanti vanaspatimapekSya eSAmanantaguNatvamiti dvitIyamalpabahutvam |2| atha tRtIyamalpabahutvamAha - "eesi NaM' ityAdi 'eesi Na bhaMte' eteSA khalu bhadanta / 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm ' maNussa purisANaM' bhate ? tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNa puMsagANa ya' he bhadanta ! ina tiryagyonika striyo ke tiryagyonika puruSo ke aura tiryagyonika napuMsakoke bIca meM 'kayare kayarehiMto appA vA' vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' kauna kina se alpa hai ? kauna kina se adhika hai ? kauna kinake barAbara hai kauna kinase vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate - "goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA" he gautama ! sabase kama tiryagyonika puruSa hai ', tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA' tiryagyonika striyAM tiryagyonika puruSo kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika hai / "tirikkhajo - NiyaNapuMsagA ataguNA" tiryagyonika striyo kI apekSA tiryagyonika napuMsaka vanaspati jIvo kI anantAnantatA kI apekSA ananta guNe adhika haiM / isa prakAra se yaha dvitIya alpa bahutva sagANa ya" he bhagavan mA tiryagyoniu striyAmAM tiryagyoniH 3SobhAM bhane tiryagyoniGa napuM sabhAM "kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" yu kAnAthI alpa che ? kANu keAnAthI vadhAre che ? kANu kAnI khAkhara ae ? ane kaNu kAnAthI vizeSAdhika che. gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 2 - " goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA" he gautama ! sauthI mAchA tiyajyoni pu3Sa che "tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA" tiryagyoniH striyo tiryagyoniH 3So ratAM asabhyAta gANI vadhAre che " tirikkhajoNiyaNapuMsagA anaMta guNA" tirtha - cenika striyA karatAM tiya caiAnika napu MsakA vanaspati jIvAnI ana tAna tatAnI apekSAe anatagaNA vadhAre che A rIte A khIjuM alpa bahupaNuM A kahyuM che 2 zrI maha mahuyA yA pramANe che. "eesi Na bhaMte ! manussitthINa magustapurisANaM magussa NapuMsagANa ya kayare kayarehiMto appAvA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" gautama svAbhIme 75 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre manuSyapurANAma 'maNa'msaNapuMmagANa ya' manuSyanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarerhito' katare katarebhya emNApekSyA ke ityartha appA vA bahuyA vA tulhA vA visesAhiyA vA' alpA vA vahukA vA tulyAvA vizeSAdhika deti prazna. bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'savvatthovA' sarvastokAH 'mariyA' manuSyapurA manuSya vipuruSana puMsakeSu stokA bhavantIti 'maNussitthIo saMkhajja' guNA' manuSyatayo manuSyapuruSApekSayA sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'maNussaNapuMsagA asaMkhe jaguNA' manuSyatryapekSayA manuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavanti zreNyasakhyeyabhAgagatapradeza ANi pramANatvAditi tRtIyamalpabahutvam // 3 // -- atha caturthamanpabahutvamAha - 'eesi NaM' ityAdi, 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta 'devitrINa' dekhI devInAmityartha' 'devapurisANaM' devapuruSANAM pujAtIyakadevAnAm - Nerar3ayaNapuragANa ya' 'nairayikanapuMsakAnA ca ' kayare kayarehito' katare katarebhyaH kasyApekSayA ke 'appA cA' jampA vA 'bahuyA bA' bahukA vA 'tullA vA' tulyA vA 'visesAhiyA kalA gayA hai| tRtIya alpa bahuva isa prakAra se hai - "eesi NaM bhaMte! maNussitthINaM maNupurANaM maNusvaNapuMsagANa ya kayarekayarerhito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" gautama ne aisA pUchI hai ki he bhadanta ! ina manuSya striyoM ke manuSya puruSoM ke aura manuSya napuMsakoM ke bIca kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahuta hai ? kauna hai aura kauna phina se vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai- 'goyamA ? savvatyAMcA mapuriyA' he gautama ! sabase kama manuSya - puruSa hai - 'maNussitthIo saMkhejja guNA' manuna striyA~ manuSya puruSoM kI apekSA sakhyAta guNI adhika haiM / ' maNussa puMsagA guNA' agree striyA kI apekSA manuSya napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM - yaha saMmi manuyoM kI apekSA se kahA gayA hai| aisA yaha tRtIya alpa bahutva hai / cajanya ikAra se 'eesi NaM bhaMte / devitthINaM devapurisANaM, Neraiyayato ApA vA bahuyA vAtullA vA visesAliyA vA ? isameM gautama 2 515 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU019 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 595 vA' vizepAdhikA vA ityalpabahutvaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH 'jeraiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsakAH sarvebhyo devastrIpuruSebhyo nairayikanapuMsakA alpA bhavanti / aMgulamAtrakSetrapradezarAzau svaprathamavargamUlena guNite yAvAn pradezarAzi bhavati tAvatpramANAsu ghanIkRtasya lokasya ekaprAdezikISu zreNISu yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANatvAditi / 'devapurisA asaMkhejjaguNA' nArakanapuMsakApekSayA devapuruSA asakhyAtaguNA adhikA mavanti, asakhyeyayojanakoTikoTI pramANAyAM sUcI yAvanto nabhaH pradezAstAvatpramANAsu ghanIkRtasya lokasyaikaprAdezikISu zreNISu yAvanta AkAzapradezAstAvatpramANatvAditi / 'devitthIo saMkhejjaguNAo' devapuruSApekSayA devastriyaH sakhyeyaguNAdhikA, bhavanti dvAtriMzadguNAdhikatvAditi caturthamalpabahutvamiti // ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina devastriyoM ke, deva puruSo ke aura nairayika napuMsako ke bIca meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahuta hai ? kauna kinake varAvarahaiM ? aura kauna kina se vizeSAdhika hai isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai goyamA ! he 'gautama' / 'savvatthovA' sabase kama 'NeraiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsaka hai| kyoki inakA pramANa agulamAtra kSetra meM jitanI pradeza rAzi hai usako usIke prathamavargamUla se guNita karane para jitane pradeza rAzi AtI hai utanI ghanIkRta lokakI eka pradeza vAlI zreNiyo meM jitane AkAza pradeza hote haiM utanA hai / "devapurisA asaMkhejjaguNA" nAraka napuMsako kI apekSA devapurupa asakhyAta guNe adhika haiN| kyoki inakA pramANa asakhyAta yojana koTAkoTi pramANa sUci meM jitane AkAza pradeza hote hai itanI ghanIkRtalokakI eka pradeza vAlI zreNiyo meM jitane AkAza pradeza haiM utanA kahA gayA hai. "devitthIo saMkhejjaguNAo" devastriyA~ devapuruSo kI apekSA saMkhyAta guNI adhika haiN| kyoki deviyo kA pramANa devoM se battIsa guNA adhika kahA gayA hai / isa svAmIe A saMbaMdhamAM e prazna karyo che ke he bhagavanuM A devIyomAM, devapurUSomAM ane nairayika napusakemAM keNuM konAthI alpa che ? keNu kenAthI vadhAre che? ke kenI barobara che ? ane keNa kenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhue gautama svAbhAna ma4yu "goyamA" gautama ! "savvatthovA" sIthI mAchA "NeraDyaNapusagA" narayika napuMsake che. kemake -teonuM pramANa AMgaLa mAtramAM jeTalI pradeza rAziyo che, tene tenAja pahelA vargamULathI guNatA jeTalI pradeza rAzI Ave che, eTalI ghanIkRta lekanI se pradezavAjI zreNiyomA resA mA azI ya che. meTasA che. "devapurisA asaM. khejjaguNA" nA24 naso 42tA hevapuruSo majyAta gae padhAre hAya che. ma-tanu pramANa asaMkhyAta jana keTakeTi pramANa seImAM jeTalA AkAza pradeze heAya che, jeTalI dhanItAnI pradezavAjI zreNiyobhAradA mA pradeza cha, 4 cha, "devisthIo saMkhejjaguNAo" hevastriyA-hevAyo heva 35o 42ta sadhyAta gaNI vadhAre che. ubha -deviyonuM pramANa dethI batrIsa gaNuM vadhAre kahela che. A rIte A cothuM alpa bahu Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ jIvAbhigamasUtre samprati-sAmAnyataH sakalasamizrapaJcamamalpabahutvamAha-'eesi NaM' ityAdi, 'eesi Na bhaMte' eteSAM khala bhadanta ! tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagayonikanapusakAnAm 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm 'maNussapurisANaM' manuSyapuruSANAm 'maNumsaNapuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'devitthINaM' devastrINAm 'devapurisANaM' devapuruSANAm 'NeraDyaNapuMsagANa ya' nairayikanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarehito' katara katarebhyaH 'appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' alpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA veti paJcamAlpavahutvaviSayakaH paJcamaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sabathovA maNussapurisA' sarvastokA manuSyapurupA' 'maNussitthIo 'saMkhejja prakAra se yaha caturthaalpa bahutva hai. sAmAnya kI apekSA saba se samizra paMcama alpa bahutva isa prakAra se hai-"eesi NaM bhaMte tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" gautama ne isameM aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina tiryagyonikastriyo ke, tiryagyonika puruSo ke, tiryagyonikanapuMsakoke, "maNussitthINaM" manuSyastriyoke, "maNussa purisANaM" manuSya puruSo ke "maNussaNapuMsagANaM" manuSyanapusako ke 'devitthINaM" devatriyoM ke, "devapurisANaM" deva purupo ke eva "NeraiyaNapuMsagANa ya" nairayikanapuMsako ke bIca meM "kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" kauna kinase alpa hai ? kauna kina se bahuta hai ? kauna kinake barAvara hai ? aura kauna kinase vizepAdhika hai ? aisA yaha prazna paJcama alpa bahutva ko lekara gautama ne kiyA hai. isake uttara meM prabhu gautama se kahate hai-"goyamA ! savvatthovA maNussapurisA" he gautama ! saba se kama manuSya puruSa haiM / "maNussitthiyAo saMkhejjaguNA" manuSya puruSo kI apekSA manuSya liyAM sakhyAta guNI adhika paNuM kahela che. sAmAnyanI apekSAthI badhAthI maLeluM pAcamu alpa bahupaNu A pramANe che. --"eesi Na bhaMte ! tirikkhajoNitthINa tirikkhajoNiyapurisANa, tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' gautama svAbhIme // sUtra dvArA mevu 57yu cha 3-- (taya yoni triyomA tiryasyAniTa 53SAmA sana. tiya-yoni naso mA "maNussitthINaM" manuSya striyomA "maNustapurisANaM" manuSya 53SomI "maNussaNapuMsagANaM" manuSya nasIma "devItthINa" hevAnI striyAmA "devapurisANa" va 3SobhA bhane "geraiya NapuMsagANa ya" nai2yi nasabhA 'kayare kayarehito appA vA, vahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" soya honAthI m85-mech| che ? oSya onAthI vadhAre che ? hoya konI tulya che? koNa kenAthI vizeSAdhika che. A pramANe A pAMcamA alpa bahupaNAnA saMbaMdhamAM gautama svAmIe prazna pUche che tenA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che. hai-"goyamA ! savvatthovA maNussapurisA" 3 gautama / sauthI mech| manuSya 135 che. Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra 2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAlpavaddutvanirUpaNam 597 guNA' manuSyapuruSApekSayA manuSyastriyaH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / ' maNussaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakAH manuSyastrayapekSayA'pi asakhyeyaguNAdhikA bhavanti samUcchimamanuSyApekSayA 'raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakApekSayA nairayikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti / asaMkhyeyazreNyA kAzapradezarAzi pramANatvAditi / 'tirikkhajoNiyapurisAasaMkhejjaguNA' nairayikanapuMsakApekSayA tiryagyonikapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti pratarAsaMkhyeyabhAgavatsakhyeyazreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' tiryagyonikapuruSApekSayA tiryagyonika striyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti triguNAdhikatvAditi / 'devapurisA asaMkhejjaguNA' tiryagyonikastryapekSayA devapuruSA asakhyeya guNA adhika bhavanti, prabhUtatarapratarAsaMkhyeyabhAgavartya saMkhyeyazreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi // hai "maNapuMgA asaMkhejja guNA" manuSyanapuMsaka manuSya striyo kI apekSA asaMkhyAta guNA adhika haiM / yaha kathana samUcchima manuSyo kI apekSA se hai / kyoki samUcchima manuSya niyama se napuMsaka hI hote hai / " NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" samUcchimamanuSyanapuMsako kI apekSA nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai. kyoki inakA pramANa asakhyAta zreNI ke AkAza pradezo kI rAzike barAbara kahA gayA hai. "tirikkhajoNiya purisA asaMkhejjaguNA' nairayika napuMsako kI apekSA tiryagyonika puruSa asaMkhyAta guNe adhika hai / kyoki inakA pramANa pratara ke asakhyAtave bhAga meM rahane vAlI jo asakhyAta zreNiyAM hai una zreNiyoM meM jo AkAza pradezarAzi hai usake barAbara kahA gayA hai / "tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo tiryagyonika puruSo kI apekSA tiryagyonika striyA~ sakhyAtaguNI adhika hai / kyoki inakA pramANa puruSo kI apekSA tigunA kahA gayA hai. "devapurisA asaMkhejjaguNA" tiryagyonikastriyoM kI apekSA devapuruSa asakhyAta guNe adhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatarajju 1 'massitthIo asaMkhejjaguNA" manuSya puruSo puratA manuSyastriyo sAMdhyAta gANI vadhAre che.', maNussa NapuMsagA asaMkhejjaguNA" bhanuSya nayu so manuSya striyo 42tAM asabhyAta gaNA vadhAre che. A kathana sa sRmi manuSyonI apekSAthI kahela che. kemake--samUrcchasa bhanuSya niyamathI nayu so hoya che 'NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" sabhUbhi manuSya napu sako karatAM naiyika napu sake! asa khyAtagaNA vadhAre che. kemake temanuM pramANa asaMkhyAta zreNInA bhAAza ahezAnI rAzinI marobhara uDe che. "tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' nairayi napuMso ratAM tiryagyoni 3So yasa bhyAtagayA vadhAre che. bhAnu pramANa prataranA asaMkhyAtamA bhAgamA rahevAvALI je asa khyAta zreNiyo che, e zreNiyoma ? AAAza pradezarAzi che. tenI marora eDesa che. "tirikkha joNitthiyAo saMkhejjaguNAo" tiya caiAnika purUSA karatAM tiya gyonika striyo saMkhyAtagaNI vadhAre che, kemake--temanuM pramANu puruSo 4ratAM trAgA aDevAbhA mAvesa che. "devapurisA asaMkhejjaguNA" tiryagyoniH striyo Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'devitthiyAo saMkhejjaguNAo' devapuruSApekSayA devastriya sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, dvAtriMzadguNatvAditi 'tikkhijogiyaNapuMsagA aNataguNA' devyapekSayA tiryagyonikanapusakA anantaguNA adhikA bhavanti, nigodajIvAnAmanantatvAditi paJcamamalpabahutvamiti // sU0 19 // pUrvaM sAmAnyavipayakANi paJcApabahutvAni prarUpitAni, sAmprataM vizeSamadhikRtya zeSANi catvAri alpabahutvAni pradarzayan vizeSastiryagyonikaviSayakaM paNThamalpabahutvamAh - 'eyAsi NaM bhaMte! tirikkha 0' ityAdi / mUlam - 'eyAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurisANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM puDhavIkAiyae gidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM te iMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM caridiya dikkhijoNiyaNapuMsagANaM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khayarANaM kayare kayare hito jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! 598 pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai, usa asakhyAtave bhAga meM rahI hui jo asaMkhyAta zreNiyAM hai, una zreNiyoM meM sthita AkAza pradeza rAzi ke barAbara kahA gayA hai / "devitthiyAo saMkhejjaguNAo" devastriyA~ devapurupo kI apekSA saMkhyAta guNI adhika hai. kyoki inako pramANa devapuruSo kI apekSA 32 battIsa guNA adhika kahA gayA hai. "tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA " devastriyo kI apekSA tiryagyonika napusaka anantagune adhika hai--yaha adhikatA kA kathana nigodajIvo ke anantAnanta hone se kahA gayA hai - isa prakAra se yaha paMcama alpabahutva kA kathana hai |5| || sU019 || karatA devapurUSo asa`khyAtagaNA vadhAre che. kemake--temanu pramANu prabhUtatara prataranA asa`khyAta mA bhAganu che, te asakhyAtamA bhAgamA rahelI je asakhyAta zreNiyo che te zreNiyomAM rahesa gAAza pradeza zazinI marAmara he che "devitthiyAo asaMkhejaguNAo" hevAnI striyo devapurUSo karatA asa khyAta gaNI vadhAre che. kemake--tenu' pramANu deva purUSA karatAM 32 khatrIsa ga vadhAre aDesa che. "tirikkhajoNiyaNapuMsagA" heva striyo aratA tiryagyoniH napuMso anaMta gaNA vadhAre che A adhikapaNAnuM kathana narakanigeAda jIvA anaMtAnata heAvAthI kahela che A rIte pAcamu alpa bahupaNu kahevAmAM Avela che AslR0 195 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 0 20 vizeSata stiyagAdisambandhipaTapabahutvama 599 savvatthovA khahayara tirikkhajINiyapurisA, khahayarativikhajoNi tthiyAo saMkhejjaguNAo thalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA, thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, jalayaratikkhijoNiyapurisA saMkhejjaguNA, jalayaratirikkhajoNitthi - yAo saMkhejjaguNAo, khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA. thalayarapaMcidiyatirikhakhajoNiyaNapuMsagA, saMkhejjaguNA, jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA. cauriMdiyatiri kkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, teiMdiya0NapuMsagA, visesAhiyA, beiMdiya0 NapuMsagA visesAhiyA, te ukkAiya egiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, puDhavIkAiyae gidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, AukkAiya ergidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, vAukkAiyae gitirikkhajoNiya NapuMsagA visesAhiyA, vaNassa ikAiya ergidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA anaMtaguNA // sU0 20 // * chAyA - etAsAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM tiryagyonika puruSANAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM - mekendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM yAvadvanaspatikAyikai kendriyatiryagyonikAnAM dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAM trondriyatiryagyonika napusakAnAM caturindriyatiryagyonika napuMsakAnAM paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH khecarrAtaryagyonikapuruSAH khecaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH, sthalacarapaJcendriyatiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAH sthalacarapaJcendriyatiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH, khecara paJcendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNAH sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH, jalacarapaJcendriya tiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH, caturindriyatiryag yoni kanapuMsakA vizeSAdhikAH, trIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, dvIndriya Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhagamas 600 tiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeya guNAH, pRthivIkAyikaikendriyatiryagRyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, vanaspatikAyikaikendriyatiryagayonikanapuMsakA anantaguNAH // 50 20 // atha vizeSatastiryagAdisambandhiSaSThamalpabahutvamAha-'eyAsie NaM saMte' ityAdi / TIkA-'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNitthINaM' tiryag yonikastrINAm 'jalayarINaM' jalacarINAm-jalacarastrINAm 'thalayarINaM' sthalacarINAM sthalacarastrINAm 'khahayarINaM' khecarINA khecarastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapuruSANAm 'jalayarANaM' jalacarANAM jalacarapuruSANAm 'thalayarANa' sthalacarapuruSANAm 'khahayarANaM' khecarANA khecarapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagUyonikanapusakAnAm 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' ekendriyatiryagayonikanapuMsakAnAm 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkha joNisagANaM' pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm / tathA-'jAva vaNassaiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAvadvanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapusakAnAm / atra yAva aba vizepa se tiryaMcAdi sambandhI chaThA alpabahutva kahate hai ---isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"eyAsi NaM bhaMte ? tirikkhajoNitthINa" he bhadanta ! ina tiryagyonikastriyoM ke "jalayarINaM' jalacarastriyoMke, "thalayarINaM" sthalacarastriyoke, 'khahayarINaM" khecara striyoM ke "tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonika puruSo ke "jalayarANaM jalacara puruSo ke 'thalayarANaM' sthalacara puruSo ke 'khahayarANaM' khecara puruSoM ke tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM tiryagyonikanapuMsako ke "egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM ekendriyatiryagyonika napuMsako ke, "puDhavIkAi egidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke tathA---'jAvava NassaikAiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAvat apkAyika, tejaskAyika vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsako ke-vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonikanapuM have vizeSa prakArathI tirthaM ca vigerenA saMbaMdhamAM chaThThI alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM sAva cha.-mAma gautama svAmI prasune pUchyu cha hai- "eyAsiM NaM bhaMte ! tirikkha joNitthINa" hai bhagavAna mAniyana striyAmA "jalayarINaM" saya2 striyomA "thalayarINa" sthalayara AiyomA "khahayarINa' meyara striyAmA "tirikkha joNiya purisANa" ticyA ni: 53vAmA "jalayarANaM" saya 53SImAthalayarANa" 25152 53pAmA "khahayarANa" meyara 53SAmA 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" tivyani napusamA "egidiya tirikkhajoNiya NadhusagANa" medriyavANa tiryayaninasImA tathA--"jAva vaNastaikAiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" yAvat 15464:, te12yi, vAyuya, medriya vA tiya yAni napusamA--vanaspatiya4 medriya vA tiya yoni nayu sImA-'beiMdiya Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyotikA TIkA pra0 2 0 20 vizeSata stiryagAdisambandhipaSThamalpabahutvam 601 tpradena *apkrAYiqatejaskAyikavAyukAyikaikkendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM grahaNaM bhavati / 'beiMdriyatirikkhajoNitraNa puMsagANaM' dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'teiMndiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' trIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAm ' cauriMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' caturindriyatiryagyonikranapuMsakAnAm 'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' paJcendriyatiryagyonikan2apuMsakAnAn 'jalayarANaM' garbhavyutkrAntikajalacarANAm 'thalayarANaM' garbhajasthalacarANAm 'khaiyarANaM' garbhajakhecarANAm ' kayare kayarehiMto' katare katarebhyaH 'jAva visesAhiyA' yAvadvizeSAdhikAH, atra yAvatpadena alpA vA bahukA vA, tulyA vetyeteSAM grahaNaM bhavatIti SaSThAlpabahutvaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ! ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH 'khayara tirikkhajoNiyapurisA' khecaratiryagyonikapuruSA bhavantIti, 'khar3ayatirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' khecaratiryagyonikapuruSApekSayA khecaratiryagyonikastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti triguNatvAt / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyapurisA"sakoM ke, "beiM diyati rikkhoNiyaNa pusagANaM' do indriyatiryagyonikanapuMsako ke "teIdiyatirikkhajoNayaNapuMsagANaM" te indriya tiryagyanikanapuMsakoM ke " cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" cauindriyatiryagyonikanapuMsakoM ke, 'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM" paJcendriya tiryagyonikanapuMsakoM ke, "jalayarANaM' garbhajajalacaroke, "thalayarANaM' garbhajasthalacaro ke evaM 'khahayarANaM' garbha khecaro ke bIca meM "kayarekayarehiMto jAva visesAhiyA' kauna kinase alpa hai kauna kinase bahuta hai ? kauna kinake barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ? savvatthovA khahayara tirikkhajoNiya purisA'. he gautama 2 sava se kama khecara tiryagyonika puruSa hai ' khahayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' khecara tiryagyonika puruSoM kI apekSA khecara tiryagyonikastriyA~ saMkhyAta guNI adhika hai kyoki puruSo kI apekSA tigunI hotI hai / 'thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratriyo kI tirikkhaNiya NapuMsagANaM" me 'driyavAjA tiryagyoniH napuM sabhAM "teiMdiyatirikkhajoNiya pApuMsagANaM" trAgu Indriya vAphA tiryagyoni napuM sabhAM "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yAra 4 ndriyo vAz2A tiryagyoni nayu sabhAM "paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" sAtha chadriyotrANA tiyaMgyoni napuM sabhA "jalayarANaM" garla sayaromAM thala yarANaM zarma sthalamAM ne "khahayarANaM" jalana meyazamAM " kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' nAthI ? anAthI vadhAre he ? Azu anI marobhara che ? ane kaNa konAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke"goymaa ! savvatthovA khahayaratirikkhajoNiya parisA " he "gatam ! sauthI sochA meyara tiryagyoni puruSa che. 'sahayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" meyara tiryagyonika purUSo karatA khecaratiya gyonika striyo sakhyAta gaNI vadhAre che. kemake-purUSo karatAM striyonuM bhASA vadhAre he "thalayara paMcidiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" meyara 77 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAAAAAAAAAAAAAAAA 602 . jIvAbhigamasUtre 'saMkhejjaguNA' khecarastryapekSayA sthalacalapaJcendriyatiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' sthalacarapuruSApekSayA sthalacarapaJcendriyatiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti triguNitatvAditi / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhajjaguNA' sthalacarastryapekSayA jalacaratiryagyonikapuruSA. sakhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'jalayaratirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacarapuruSApekSayA jalacaratiryagyonikastriyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / purupApekSayA triguNAdhikatvAt iti / 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' jalacarastryapekSayA khecarapaJcendriyatiryagyo nikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhanoNiyaNapuMsagA saMgvejjaguNA' khecaranapuMsakApekSayA sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAadhikA bhavanti / 'jalayarapaMciMdiyatirikvajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacaranapuMsakApekSayA jalacarapaJceapekSA sthalacara paJcendriyatiryagyonika puruSa sakhyAtaguNe adhika hai| 'thalacarapaMciMdiyatirikkha joNitthiyAo saMkhejjaguNAo' sthalacara purupo kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika striyA~ saMkhyAta guNI adhika hai / kyoki purupo kI apekSA striyA~ tigunI hotI hai / "jalayaratirikkhajoNiyapurisA sakhejjaguNA' sthalacara striyoM kI apekSA jalacaratiryagyonikapurupasaMkhyAtaguNe adhika hai "jalacaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacara puruSo kI apekSA jalacaratiryagyonikastriyA~ saMkhyAta guNI hai |kyoki purupo kI apekSA striyoM kA pramANa tigunA kahA gayA hai | 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' jalacarastriyo kI apekSA khecara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM / "thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsagA saMkhijjaguNA' khecara paMcendriyatiryagyonika napuMsaka kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka sakhyAtaguNe adhika hote hai / "jalayarapaMciMstriyo 42tA sthAyara payandriya tiya yoni puruSA sadhyAtA padhAre che. "thalacara paMci diyatirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" sthAya2 53SI 42tA sthalaya2 pAyadriyo pANI striyA sadhyAta bhI padhAre cha bha-53SI 42tAMtriyotraya gANI DAya che. 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" sthasa2 triyo tai saya tiyayana puruSoM sajyAta gakyAre cha "jalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejaguNAo" reya2 53So karatAM jalacara tiryagenika stri saMkhyAta gaNI che kemake- purUSo karatA trinuM pramANa traNajy uvAmI mAvesa cha, "khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapu sagA asaMkhejaguNA" saya2 sitra karatAM khecara pAMca Idriya vALA tirthanika napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. "thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" meyara pAya chadriya pApa tirygenika napuMsake karatAM sthalacara pAca Indriya vALA tirthanika napuMsake saMkhyAta gaNA qdhAre DAya che "jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsagA saMkhejjaguNA" sthAya2 nadhu - Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU020 vizeSatastiryagAdisabandhiSaSThamalpabahutvam 603 ndriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, 'cauridiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA visesAhiyA' jalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakApekSayA caturindriyataryagyonikanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / ' te iMdiyaNapuMsagA visesAhiyA' 'caturindriyanapuMsakApekSayA trIndriyatiryagyonikanapuMsakA, vizeSAdhikA bhavantIti / ' veiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA' trIndriyanapuMsakApekSayA dvIndriyanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'tekkA iyaegiM diyati rikkhajoNiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' dvIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakA asaMkhye yaguNA adhikA bhavantIti / 'puDhavIkAiyae giMdiyati rikkhajoNiyaNa puMsagA visesAhiyA' tejaskAyikanapuMsakApekSayA pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'AukkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiya puMNasagA visesAhiyA' pRthivI kAyikanapuMsakApekSayA apkAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti iti / 'vAukkAiya ergidiyadiyatirikkhajoNiyana puMsagA saMkhejjaguNA' sthalacara napuMsako kI apekSA jalacara paMcendriyatiryagyonika napuMsaka saMkhyAtaguNe adhika hote haiM / " cauridiyatirikkhajoNiyanapuMsagA visesAhiyA " jalacara napuMsakoM kI apekSA cauindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika haiM / "teIdiyaNa puMsagA visesAhiyA" cauindriyanapuMsako kI apekSA teindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika haiM / 'beiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" teindriyanapuMsako kI apekSA hIndrayanapuMsaka vizeSAdhika haiM / " teukkAiyaergidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' dvIndriya napuMsako kI apekSA tejaskAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika haiM / "puDhavIkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA visesAhiyA " pRthivIkAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka tejaskAyikanapuMsako kI apekSA vizeSAdhika hai / " AukkAiya egiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA"" pRthivIkAyika napuMsako kI apekSA apkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / " vAukkAie giNdiytirikkhjonniynnsakA karatA jalacara paMcendriya tiya caiAnika napuMsakesa khyAta gaNuA vadhAre hAya che, "cauridiyati rikkhajoNiyanapuM sagA visesAhiyA " jalacara napuMsakA karatAM cAra iMdriyavANA tiryagyoni npuNs| vizeSAdhi che, "te iMdiyaNapuMsagA visesAhiyA " cAra iMdriyavALA tiyainika napusakA karatA traNa indriya vALA napusako vizeSAdhika che "be iMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" IMdriyavALA napu sarkA karatA zreSTha Mdriya vAjA nayu sahai! vizeSAdhi che. 'te ukkAiya egiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" me chadriya vANA napuMsa / uratA tesmAthi goDa chadriya vANA tiryagyoni napuMsako asaMkhyAta gaNA vadhAre che. "puDhavIkAiyaergidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthvI ayi me driyavAjA tiryagyoni npuNs| tenAyi nayu sa 42tA vizeSAdhiche "AukkAiya egiMdiya tikkhijoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthviikAyika napu Msake| karatA kAyika eka indriya vALA tiryaMcaiAnika napusake vizeSA Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 604 -, jIvAbhigamasUtra tirikkhajoNiyaNapuMsagA visesA hiyA' apkAyikanapuMsakApekSayA vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyeNapuMsagA aNaMtaguNA' vAyukAyikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA anantaguNAdhikA bhavantIti / paSThamalpabahutvam |suu0 20 // samprati vizeSataH saptamASTamAlpavahutvamAha-'eyAsi NaM bhaMte ! massitthIrNa' ityAdi. mUlam-'eyAsiNaM bhaMte ! maNusitthINa kammabhUmiyAMNa akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM maNussapurisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM maNussaNapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ye kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vo visesA~hiyA vA ? goyamA ! aMtaradIviyA maNussitthiyAo maNussapurisA ya eteNaM dunniyatullA vi samvatthovA devakuMru uttarakuru akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eteNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA, harikhAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eteNa donni vitullA saMkhejjaguNA, hemavayaheraNNavayaakammabhUmigamaNussitthiyAo maNussa purisA ya eteNaM do vi tullA saMkhejjaguNA, bharahevayakammabhUmigamaNussa. purisA do vi tullA saMkhejjaguNA, bharahekhayakammabhUmigamaNussitthiyAo do vitullA saMkhejjaguMNA / puvvavidehAvaravidehakammabhUmigamaNussaipurisA. do vi tullA saMkhejjaguNA / puvavidehaavaravidehakarmabhUmigamaNussipuMsagA visesAhiyA" vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka apkAyika napuMsako kI apekSA vizeSAdhika hai / "vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA" vAyukA yika napuMsako kI apekSA vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonika napusake ananta guNe hai suutr20|| ghi cha "cAukkAiyagidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pAthudhi me chaTriya jAtiyayAni: na bhAyanA nasI 42tA vizeSAdhi cha varNassaskAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA" vAyuAyanA npuNshai| to 4pati kAyanA eka Idriya vALA tiryanika napuMsake anatagaNuM che. sUra rabA ' - Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ prameyadhotikA TIkA pra0 2 sU0 21 . vizeSataH saptamApTamAlpavahutvanirUpaNam 605 tthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA / aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA,devakuru uttarakuruakammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA, taheva jAva pubvavidehaavaravidehakammabhUmigamassaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA // eyAsi Ne bhaMte ! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINaM devapurisANaM bhavaNavAsINaM jAvavemANiyANaM sohammagANaM jAva gevejjagANaM aNuttarovavAiyANaM NeraiyaNapuMsagANa, rayaNappabhApuDhavINeraiyaNapuMsagANaM jAva ahesattamapuDhavINeraiyANa ye kayarekayarehito appA vA bahuyA vo tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA, uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNoM, taM ceva jAva ANAe kappe devapurisA saMkheMjjaguNA / ahe sattamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA / mahAsukke kappe devapurisA asaMkhajjaguNA paMcapAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, taccAe puDhavIe gairaiyeNapuMsagA asaMkhejjaguNA, mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNI, saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA, doccAe puDhavIe NeraiyA asaM khejjaguNo, IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo, sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA, sauhammeM kaMppe devatthiyAo saMkhejjaguNAoM, bhavarNavAsiMdevapurisA asaMkhejjaguNA / bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo, imIse Page #630 -------------------------------------------------------------------------- Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra 2 sU0 21 vizeSataH saptamApramAlpabahutvanirUpaNam 607 TIkA - samprati- vizeSato manuSyastrInapuMsakaviSayakaM saptamamalpabahutvamAha - " eyAsi NaM bhaMte, ityAdi "eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khalu bhadanta ! 'maNussitthINaM' vizeSato manuSyastriNAm "kammabhUmiyANa' karmabhUmikAnAm "akammabhUmiyANaM' akarmabhUmikAnAm "aMtaradIviyANaM' antaradvIpikA nAm tathA " maNussa purisANaM' manuSyapuruSANAm "kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM' aMtaradIvagANa ya' karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnAm tathA, maNussa NapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya' manuSyanapuMsakAnAM karmabhUmikAnAmakarmabhUmikA nAmantaradvIpakAnA ca 'kayare kayarehiMto, katare katarebhya. 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, alpA vA bahukA vA tulyAvA vizeSAdhikA veti saptamAtpabahutvaviSayakaH aba sUtrakAra vizeSa ko lekara sAtavA jo alpabahutva hai unhe prakaTa karate hai 'eyAsi NaM bhaMte / maNusitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM' --- ityAdi / TIkArtha - " eyAsi NaM bhaMte / maNussitthINaM" ityAdi rUpa se yaha gautama ne sAtaveM alpabahutva ko lekara prazna kiyA hai - isameM aisA pUchA hai - " eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM' he bhadanta / ina manuSyastriyo ke-karmabhUmikamanuSyastriyo ke, akarmabhUmikamanuSya striyo ke evaM antaradvIpaja manuSyastriyo ke " maNussa purisANaM kammabhUmiyANaM, akrammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya" manuSya puruSa jo karmabhUmikamanuSya puruSoM ke, akarmabhUmika manuSya puruSoM ke aura antara dvIpajamanuSya puruSo ke tathA"maNuNa puMsagANaM' kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya" manuSyanapuMsako ke, karmabhUmijamanuSya napuMsako ke, akarmabhUmija manuSya napuMsako ke evaM antaradvIpaja manuSya napuMsako ke bIca meM- "krayare kayarehiMto appA vA vahuyA vA tullA vA visesA hiyA vA" kauna kina se alpa hai ? kauna kina se bahuta hai ? kauna kina ke barAbara hai ? aura kauna kina suve sUtrAra vizeSanI apekSAthI sAtamA mahapa hunu sthana re che, -- "payAsi NaM te ! massitthINaM kammabhUmiyANaM akasmabhUmiyANaM" tyAhi TIartha -- yA viSayabhAM "payAsi NaM bhaMte / maNussitthINaM' tyiAhi amarathI gautabhasvAbhI ye sAtabhA mapa mahuMpaNAne uddezIne prazna puuchye| che temAM mevu pUchayu che -- "payAsi NaM bhaMte / maNussitthoNaM kammabhUmiyANaM akasmabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM" he bhagavan yA manuSya striyAmAM--karmabhUminI manuSya striyemAM aka bhUminI manu" kriyeAmAM ane ataradvIpanI bhanuSya striyAmAM "maNussa purisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya" bhanuSya puruSa ke je karmabhUminA manuSya hoya che teomAM, akama bhUminA manuSya purUSomA, ane a taraDhIpnaa bhanuSya puruSomAM tathA "maNussa NapuMsagANaM kasmabhUmiyANaM akasmabhUmiyANaM ataradIvagA - Naya" bhanuSNa napuMsomA bhane aMtaradvIpanA manuSya napuMsobhA "kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' atha anAthI sahayache atha anAthI vadhAre he Ayu anI kharAkharaNe anekANu kenAthI vizeSAdhika che. praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne kahe che Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618mmmmmmmwwwwwwwwwwwww. .. jIvAbhigamasake praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi goyamA' he gautama ! "aMtaradIvagA maNussitthiyAo maNussapurisA ,ya' antaradvIpakA manuSyastriyaH manuSyapurupAzca 'eesiNaM dunni ya tullA vi savvatthovA' ete khalu dvaye'pi tulyAH sarvastokAH bhavanti tathA ete dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyA bhavanti antaradvIpakastrIpuruSANA yugaladharmo petatvA dityarthaH 'devakurUttarakuru akamkabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca "ee NaM donni vi tullA sakhejjaguNA' ete khalu dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA. antaraddIpakamanuSyastrIpurupApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikastrIpuruSAH saMkhyAtaguNA bhavanti svasthAne ete daye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / etadapekSayA 'harivAsarammagavAsa akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya' harivarparamyakavarSA karmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca "eeNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA' ete khalu haye'pi tulyAH saMkhyeyaguNA devakurUttarakurustrIpuruSApekSayA harivarparamyakavarpakastrIpuruSAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti tathA harivarSakaramyakavarpakastrIpuruSAstu parasparaM tulyA eva bhavantInyarthaH / / se vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai - "goyamA ! aMtaradIvagA maNussitthIo maNussapurisA ya" he gautama ! antaradvIpajamanuSyastriyAM aura antara dvIpaja manuSya purupa "eeNaM dunni ya" ye do "tullA vi savvatthovA" paraspara me samAna hai aura sabase kama hai / kyo ki antaradvIpaja strI-puruSa yugalika dharmopeta hote hai| "devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eeNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA" devakuru evaM uttarakuru rUpa akarmabhUmi kI manuSya striyA aura manuSya puruSa ye dono paraspara me samAna hai parantu antara dvIpaja manuSya-striyoM aura puruSo kI apekSA sakhyAta guNe adhika hai / "hari vAsarammagavAsa akammabhUmiga maNussisthiyAo maNussapurisA ya" harivarpa aura ramyaka varSa rUpa akarmabhUmikI manuSyastriyAM aura manuSya puruSa "eteNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA" ye dono svasthAna meM to tulya hai parantu devakuru eva uttarakuru kI manuSya striyoM 'goyamA ! 'aMtaradIvagA maNussitthIo saNussapurisA ya gautama | matadIpanI manuSya striye! mane matadIpanA manuSya 531) "eeNa dunniya' mA bhanne 'tullA vi savatthovA' paraspara samAna che ane sauthI ochA che. kemake-ataradvIpanA strI puruSo yugalika dharma pAya cha "devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eeNa donni vi tullA sakhejjaguNA" 3533 sane 233 35 mabhUminI manuSya siyo mane manuSya purUSa A bane surasparamA sarakhA che paraMtu aMtaradvIpanI manuSyastri ane puruSe 2di saMjyAta vadhAre che "harivAsarammagavAsa akammabhUmiga maNussitthiyAyo maNussa purisAya" varSa bhane 2bhya varSa 35 mama bhUminI manuSya striyo bhane manuSya puss| Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA pra 2 sU021 vizeSataH saptamASTamAlpabahulyanirUpaNam 609 * 'hemavaya heraNNavaya akamma bhUmigamaNussa sthio maNussapurisA ya' haimavata haimavata hairaNyavatAkarmabhUmika manuSya striyo manuSyapuruSAzca 'do vi tullA saMkhejjaguNA' dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA. harivarSaramyakavarSastrIpuruSApekSayA haimavata hairaNyavatastrIpuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti tathA-svasthAne ete parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'bharaheravayakamma bhUmigamaNusapurisA do vitullA saMkhejjaguNA' haimavata hairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastrI puruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti || ' bhara heravayakammabhUbhiga massitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA' karmabhUmikamanuSyapuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastriya. dvayyo'pi parasparaM tulyAH satyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti tatra manuSyApekSayA trINAM saptaviMzatiguNAdhikatvAditi / "puvvavideha avara videhakamma bhUmigamaNussa purisA do vitullA saMkhejjaguNA" bharatairavatamanuSyastryapekSayA pUrvavidehApara videhakarmabhUmikamanuSyapuruSAH aura manuSya puruSo se sakhyAtaguNe adhika hai / " hemavaya heraNNavaya akammabhUmiga maNussitthiyAo manussa purisA ya" haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmiko manuSya striyAM aura manuSya puruSa " do vi tullA" dono Apasa meM tulya hote hue harivarSa ramyakavarSa ke strI puruSo kI apekSA "saMkhejjaguNA" sakhyAta guNe adhika hai / "bharaheravayakammabhUmiga massapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharatakSetra aura airavata kSetra rUpa karmabhUmi ke manuSya puruSa haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmi ke manuSyastriyA~ evaM manuSya puruSo se saMkhyAta guNe adhika hai / parantu ye dono bhI paraspara meM samAna hai / "bharaheravayakamma bhUmiga massitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra ke manuSya puruSo kI apekSA yahA ke manuSya striyAM paraspara meM samAna hotI huI sakhyAta guNI adhika hai / kyoki yahAM striyAM puruSo kI apekSA sattAIsa guNI adhika hotI hai / " puvvavideha - avaravidehkammabhUmigamaNusa purisA do vi tullA saMkhejjaguNA " pUrvavideha aura aparavideha rUpa karmabhUmi "papaNa donnitullA saMkhejjaguNA" mA manne svasthAnabhAMto tujhya che, paraMtu deva3 mane uttaraGku3nI manuSya (strayo bhane manuSya iSothI saMjyAtagA vadhAre che. 'hemavaya heraNNavaya kammabhUmiga magussitthiyAo maNussapurisA ya" bhavata ne hairaeyavata 35 minI manuSya striyo bhane manuSya 3Sa 'do vi tullA' manne parasparamA saramA ne harivarSa anerabhyavarSAMnA striyu3SA 42tAM "saMkhejjaguNA" sabhyAtA vadhAre che. "bharaheravayakammabhUmigamaNupurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" (bharatakSetra bhane patakSetra 35 urbha bhUminA manuSya purUSA haimavata ane heraNyavaMta rUpa akarma bhUminI manuSya striye! ane manuSya purUSA 42tAM sauMdhyAnagayA vadhAre che paraMtu yA manne yA parasparamA saramA che. "bhara heravayakammabhUmiga maNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata bhane bhairavata kSetranA manuSya puSa karatAM tyAnI manuSya striyA parasparamA samAna che ane saMkhyAtagaNI vadhAre che. kemake -- maDiyA cu3SAtAM striyo satyAvI sagaNI vadhAre che "puvvavideha avaravideha kammabhUmiMga maNu purisA do vitullA saMkhejjaguNA " pUrva viheDa ne aparavidveSu 35 ulUminA manuSya puruSo 78 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vvvvvv. jIvAbhigamasUtre mmmwuwuwun -daye'pi parasparaM tulyA. saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti "pucavidehaavaravidehakammabhUmigamaNu ssitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo" pUrvAparavidehamanuSyapuruSApekSayA purvavidehAparavideha karmabhUmika manuSyastriyo dvayyo'pi parasparaM tulyAH satyaH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti saptaviMzatiguNatvAt ! 'aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" pUrvavidehAparavidehamanuSyastryapekSayA antaradvIpakamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavanti zreNyasaMkhyeyabhAgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi / "devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" antaradvIpaka manuSyanapusakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH dvaye'pi parasparaM tulyAH santa' saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'taheva jAva punavideha avaravidehakammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA sakhejjaguNA' tathaiva yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi ke manuSya puruSa paraspara me samAna hote hue bharata kSetra evaM airavata kSetra kI manuSyastriyo se sakhyAta guNe adhika hai / tathA-"puccavideha-avaravideha kammabhUmigamaNussisthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo" pUrvavideha aura pazcima videha ke manuSya puruSo kI apekSA vahAM kI manuSya striyA paraspara meM samAna hotI huI sakhyAta guNI adhika haiM / kyoki yahAM striyAM sattAIsa guNI-adhika hai| "aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" pUrvavideha aura pazcima videha kI manuSyastriyo kI apekSA antaradvIpa ke manuSya napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM kyoki ye zreNiyo ke asakhyAtabhAgavartI AkAza rAzi pramANavAle hote hai / "deva kurUttarakuru akammabhUmiga maNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" devakuru aura uttarakuru rUpa akarmabhUmi ke manuSya napuMsaka paraspara meM samAna hote hue antaradvIpaja manuSyanapuMsako kI apekSA sakhyAta guNeM adhika hai / "taheva jAva puvvavidehaavaravideha kammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" isI prakAra yAvat devakuru aura parasparamAM samAna che, ane bharatakSetra ane aravatakSetranA manuSya siye karatAM saMkhyAtagaNa padhAre che tathA-"puvvavideha avaravidehakammabhUmigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo' pUrva viTeDa mane pazcima vinA manuSya pu3ss| 42tA tyAMnI manuSya striye 52sparamAM sarakhI che, ane saMkhyAtagaNI vadhAre che kemake--ahiyAM stri satyAvI sagaNI padhAre cha "aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" pUrva viheDa 25ne pazcimaviha nI manuSya strio karatAM ataradvIpanA manuSya napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che, kemake-- tabhAgiyAnA samanyAtamAtA mA pradeza rAzi prabhA vANA hAya cha 'devakurUttarakuru akammabhUmiga maNussaNapuMsagA" do vi tullA saMkhejjaguNA" hevA3 bhane utta23 rUpa akarmabhUminA manuSya napusake parasparamAM sarakhA hetAthakA ataradvIpanA manuSya napuMsake 42di sadhyAtamA dhAre che. 'taheva jAva puvvavideha avaravideha kammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" mA pramANe yAvata vi3 bhane utt273n| manuSya napusa 42tAM - - - Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M - prameyadyotikA TIkA pra 2 sU0 21 vizeSataH saptamASTamAlpavahutvanirUpaNam 611 tulyAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti atra yAvatpadena devakurUMttaraMkurumanuSyanapuMsakApekSayA harivarparamyakavarSA'karmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNAdhikA bhAvanti etadapekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti etadapekSayA'pi bharataivatakarmabhUmi:manuSyanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tulyAH saMntaH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti etatparyantaM pUrvaprakaraNasya saMgraho bhavati tathA bharatairavatakarmabhUmika manuSyanaMpusakApekSayA pUrva videhAparavideha karmabhUmikamanuSyanapuMsAH dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNI, dhikA bhavantIti / saptamamalpabahutvam // 7 // ___athASTama vizeSato devastrIpuruSanArakanapuMsakaviSayakamalpabahutvamAha "eyAsi NaM bhaMte' ityAdi "eyAsi NaM bhaMte ! devitthINa" etAsAM khalu bhadanta ! devastrINAm 'bhavaNavAsiNINa' bhavanavAsinInAm "vANamaMtarINaM" vAnavyantarINAn "joisiNINa" jyoti kInAm 'vemANiuttara kuru manuSya napuMsako kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya napuMsaka dono samAna rUpa se saMkhyAta guNeM adhika hai / isI prakAra harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya napuMsakoM kI apekSA haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya napuMsaka donoM samAna pane se saMkhyAta guNe adhika haiM / haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya napuMsako kI apekSA bharata kSetra aura airavaMta kSetra ke manuSya napuMsaka paraspara meM samAna hote hue sakhyAta guMNe adhika hai inakI apekSA pUrvavideha aura pazcimavideha rUpa karmabhUmi ke manuSyaM napuMsaka paraspara meM samAna hote hue saMkhyAta guNe adhika haiM / yaha sAtavAM alya bahutva hai| ____ aba vizeSa ko lekara deva strI puruSa nAraka napuMsaka viSayaka AThaveM alpa bahutva kA kathana karate haiM isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-"eyAsi NaM bhaMte! devitthINaM bhavaNavAsi NINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINaM' he' bhadanta ! ina deva strIyoke-bhavanavAsI devastriyoMke vAnavyantara devastriyo ke jyotiSka devastriyoM ke vaimAnika devastriyoM ke evaM "devapuri harivarSa ane ramyaka varSanA manuSya napuMsaka bane samAnatAvALA hatAthakA sa khyAtagaNuM vadhAre che Aja pramANe harivarSa ane ramyavarSanA manuSya napu saMke karatAM haimavata ane hairaNyavata kSetranA manuSya napuMsake banne samAna hatAthakA saMkhyAtagaNuM vadhAre che haimavata ane hairaNyavata kSetranI nanuSya napuMsake karatA bharatakSetra ane eravatakSetranA manuSya napuMsake parasparamAM sarakhA hotA thakA sa khyAtagaNuM vadhAre che tenA karatAM pUrva videha ane pazcimavideha rUpa karmabhUminA manuSya napusake parasparamAM sarakhA hotA thakA saMkhyAlagaNA vadhAre che A rIte A sAtamuM alapa bahu paDyuM che 7 - have vizeSane laine devenI stri, purUSe, ane naraka napuMsakenA saMbaMdhamAM A AThamAM alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM Ave che -Ama gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che hai -"payAsi NaM bhate ! devitthINa bhavaNavAsiNINa, vANamaMtarINa, joisiNINaM vemANiNINaM" he bhagavana A devastrimA, bhavanavAsi devastrimAM vAtavyantara devastrimAM, sikke Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 jIvAbhigamasUtre NINaM" vaimAnikInAm " devapurisANaM' devapuruSANAm " bhavaNavAsiNa" bhavanavAsinAm "jAvavemANiyANaM" yAvadvaimAnikAnAm atra yAvatpadena vAnavyantarANAM jyotiSkAnAM sagraho bhavati 'sodhammakANaM" saudharmakAnAm "jAva gevejjakANaM" yAvaddyaiveyakAnAm IzAnAdArabhya graiveyakadeva paryantAnA devAnAm tathA hi IzAnadevAnAM sanatkumAradevAnAM mAhendrANAM brahmadevAnAM lAntakAnA mahAzukANAM sahasrArANAmAnatAnA prANatAnAm AraNAnAm acyutAnAM graiveyakAnAm tathA "aNuttarovavAiyANaM' anuttaropapAtikAnAm "NeraiyaNapuMsagANaM" nairayikanapuMsakAnAm " rayaNappabhApuDhavINeraiyaNa pusagANaM" ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAm "jAva asattamaNeraiyaNapuMsagANaM' yAvat zarkarAprabhA - vAlukaprabhA - paGkaprabhA - dhUmaprabhA-tamaH prabhA - adhaH saptamatamastamApRthivInairavikanapuMsakAnAm "kayare kamare hiMto" katare katarebhyaH 'appA vA' alpAvA "bahuyA vA" bahukA vA "tullAvA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA vA bhavantIti sANaM' devapurupo ke 'bhavaNavAsiNaM' bhavanasAsidevo ke 'jAva vemANiyANaM' yAvat vaimAniko ke yAvat padagrAhya - vAnavyantaroM ke jyotiSko ke "sohammagANaM' saudharmako ke " jAva gevejjagANaM" yAvat graiveyako ke IzAnakalpa se lekara graiveyaka paryanta ke devo ke jaise -- IzAna sanatkumAra, mAhendra brahmaloka, lAntaka, mahAzuka sahasrAra Anata prANata, AraNa acyuta aura graiveyaka devo ke tathA " aNuttarovavAiyANaM' aNuttaropapAtiko ke 'raiyaNa puMsagANaM' nairayika napuMsakoM ke 'rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagANaM' ratnaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke 'jAva asattamaNeraiyaNa puMsagANaM' yAvat yAvatpadagrAhya-zarkarAprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke pakaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsako ke dhUmaprabhA pRthivI ke nairayika napusako ke. tama' prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke - tathA - adha' saptama pRthivI ke nairathiko ke bIca meM "kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kina ke barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAhevastriyobhA, vaibhAni hevastriyobhAM - "evaM devapurisANaM" bhane devayuSa'bhAM "bhavaNavAsiNaM" bhavanapAsiddhevAbhAM "jAva vemANiyANa' yAvat vaibhAniama "sohammagANaM" saudharma asA "jAva gevejjagANaM" yAvat graiveya abhAM zAnadathI sahane caive paryantanA devobhA nema-dhazAna, sanatkumAra, bhADendra, brahmasoDa, sAntara bhahAzu, sahasAra, mAnata, Ayuta, bhArazu, abhyuta, mane graiveya4 hevAbhA tathA - ' aNuttarovavAiyANaM" anuttaropayAti abhA 'raiyaNapuMsagANaM" nairayi nayu sabhAM 'rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagANaM" ratnapralA pRthvInAM nairayimnayu sabhA " jAva asattamaNerayaNapuMsagANaM" yAvat pathI zarAyalA pRthvInA naiyi nayusamAM, vAlukAprabhA pRthvInA nairayika napu sAmA, kaprabhA pRthvInA nairayika napuMsakamAM, dhUmaprabhA pRthvInA nairayikanapusakAmA, tamaprabhA pRthvInA nairiyaka napusakeAmAM tathA adha saptamI pRthvI nA nairayi nayu sobhA "kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" kANu keAnAthI alpa che ? kANu kAnAthI vadhAre che ? keNukAnI kharAkhara che? ane keNukAnAthI Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 21 vizeSataH saptamASTamAlpavahutvanirUpaNam 613 praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH "aNuttarovavAiyadevapurisA' anuttaropapAtikadevapuruSAH; anuttaropapAtikadevapuruSAH sarvebhyo'lpA bhavantItyarthaH / "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevapuruSApekSayA uparitanauveyakadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'taM ceva jAva ANate kalpe devapurisA saMkhejjaguNA' tadeva yAvadAnate kalpe madhnamagraiveyakAdArabhya pazcAnupUrvyA AnatakalpaparyantakAH devapuruSAH yathottaraM sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, _ . ayaM bhAvaH-uparitanauveyakadevapuruSApekSayA madhyamagraiveyakadevapuruSA* sakhyeyaguNAdhikA bhavanti madhyamagraiveyakadevapuruSApekSayA adhastanauveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti adhastanauveyakadevapuruSApekSayA acyutakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikAbhavanti acyutApekSayA AraNadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti AraNadevapuruSApekSayA prANatadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti. prANatakalpadevapuruSApekSayA AnatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavantIti / / dhika hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai --'goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA' he gautama | sabase kama anuttaropapAtika devapuruSa hai / 'uvarimagevejjadevapurisA saMjjaguNA' anuttaropapAtika devapuruSo kI apekSA uparitana graiveyaka devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai / "taM ceva jAva ANae kappe devapurisA saMkhejjaguNA' isI prakAra madhyama graiveyaka se lekara pazcAnupUrvI se Anata kalpaparyanta ke devapuruSa Age Age sakhyAtaguNe hote haiM jaise uparitana graivayaka devapuruSokI apekSA madhyama graivayaka devapurupa sakhyAta guNe adhika hai madhyama graiveyaka devapuruSoM kI apekSA adhastana graiveyaka deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai / adhastana graiveyaka deva puruSoM kI apekSA acyuta kalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai acyutakalpa ke devapuruSoM kI apekSA AraNa kalpa ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai| AraNa kalpa ke devapuruSo kI apekSA prANata kalpa ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai| prANatakalpa deva puruSo kI apekSA Anatakalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai| aba asaMkhyAta guNavAlo vizeSAdhi cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAbhAna cha ?-"goyamA ! samvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA" gautama ! sauthI mech| manuttapipAti 53 // cha "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA'' mnuttre|55ti 53 // 42di S52nA zreya vdhu3|| saNyAtalyA padhAre cha "taM ceva jAva ANae kappe devapurisA saMkhejjaguNA" merI pramANe madhyama greveyakathI laIne pazcAnupUvathI Anataka5 sudhInA devapurUSa pachI pachInA sA khyAtagaNA vadhAre hoya che. jemake-uparitana 2yadevapurUSa karatAM madhyama greveyaka devapurU saMkhyAlagaNA vadhAre hoya che madhyama raiveyaka devapurUSo karata adhastana zaiveyaka devapurU saMkhyAtagaNuM vadhAre che. adhastana paiveyaka devapurU karatAM amyukalpanA devapurUSa sa khyAtagaNuM vadhAre che azrutakalapanA devapurUSa karatA ArakalpanA devapurUSa saMkhyAtagaNuM vadhAre che ArakalpanA devapurUSe karatAM prANatakalpanA devapurU saMkhyAtagaNuM vadhAre che. prANutakalpanA devapurUSe karatAM Anataka95nA devapurUSe saMkhyAlagaNuM vadhAre che Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre athAgre yathottaramasaMkhyAtaguNAH pradarzyante " ahesattamAe puDhavIe' adha. saptamyAM pRthivyAM tamastamAbhidhAnAyAm "NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, AnatakalpadevapuruSApekSayA saptamanAra kanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / saptamanArakanapuMsakApekSA 'chaTTie puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' paSTaca tamAyAM nAraka pRthivyAM ye nairayikanapuMsakAH santi te asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'sahassA re kappe devapurisA asaM khejjaguNA " paSThapRthivInArakaMnapuMsakAMpekSayAM sahasrArakalpe ye devapuruSAH santi te asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' sahasrArakalpadevApekSayA mahAzukre kalpe devapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavantIti 'paMcamAe puDhavIe NeraiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpadevApekSayA paJcamyAM dhUmaprabhAyAM pRthivyAM ye nairayikanapuMsakA te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'laMtae kappe devA asaMkhejjaguNA' paJcamapRthivInAra kanapuMsakA ko kahate hai - ahesatamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' Anatakalpa ke devapuruSo kI apekSA adhaH saptamI tamatamA nAmakI pRthivI meM nairayika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika hai| "chaTTIe puDhavIe peraiyaNapuMsagA asakhejjaguNA" sAtavIM pRthivI ke nairayikanapuMsakoM kI apekSA chuTTI pRthivI meM nairayikanapuMsaka asaMkhyAta guNe adhika haiM / "sahasAre kappe devapurisA asakhejjaguNA " chaThavI pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA sahasrAra kalpa meM jo devapuruSa hai ve asaMkhyAta guNe adhika hai " mahAsukke kappe devA asakhejjaguNA' sahasrAra kalpake devapuruSo kI apekSA mahAzukrakalpameM jo devapuruSa hai ve asakhyAta guNe adhika hai "paMcamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpake devo kI apekSA pAMcamI dhUmaprabhAM 'pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / "laMta kappe devA asaMkhejjaguNA' pAcavIM pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA lAntaka kalpa 614 have asaNyAta guguvANA hevA athana uvAmA Ave che --' ahe sattamApa puDhavIe NeraIyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" mAnatadapanA devapuSA 42tA adhaH saptabhI tamaHstabhA nAmanI pRthvI mAM nairayi! napuMsa asaNyAtalA madhAre he "chAhopa puDhavIe NeraiyanapuMsagA asekhejjaguNA " sAtabhI pRthvInA nairacihna nayusa / uratAM chuTTI pRthvInA nairayi napuMsao asa - dhyAtagayA vadhAre he "saMhassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA " chaThThI pRthvInA nairathiGa npuNs| puztA sahasrAramhapanA hevapuraSo samasyAlagAyA vadhAre he " mahAsukke kaMppe devA asaMkhejjaguNA" sahastrAratpanA devapuraSoratA bhaDAzuusa udayanA hevayu3SA asaMkhyAtagAthA vadhAre che "paMcamApa puDhavIpa NeraiyaNapulagA asaMkhejjaguNA " mahAzu utpanA devapuSA 42tAM yAyabhI dhUmapralA pRthvInA naiyi nayusame sabhyAtA vadhAre che. "laMtae kappe devA asakhejjaguNA" pAyabhI pRthvInA nairayi napuMso uratAM sAntapanA devapuSA asaNyAta ge| vadhAre che. "cautthIpa puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA " sAntapanA va3Sa 42tAM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU021 vizeSataH saptamASTamAlpavaddutvanirUpaNam 615 pekSayA lAntakakalpadevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti cautthIe puDavIe NeraiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' lAntakakalpadevApekSayA caturthapRthivIpaGkaprabhAnairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / "baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA " caturthapRthivInArakunapuMsakApekSayA brahmaloke kalpe ye devapuruSA ste asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / ' taccAe puDhavIe poraiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" brahmalokadevApekSayA tRtIyasyAM bAlukAprabhAyA pRthivyAM ye nArakanapuMsakA' santi te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / " mA hiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIyapRthivInArakanapuMsakApekSayA mAhendrakalpe ye devapuruSAH santI te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'sarNakumArakappe devapurisA asaMjjaguNA' mAhendrakalpadevapuruSApekSayA sanatkumArakalpe ye devapurupA bhavanti te asakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / "doccAe puDhavIe peraiyaNa pusamA amakhejjaguNA' sanatkumAradevApekSayA dvitIyasyAM zarkarApRthivyAM ye nArakanapuMsakAH santi te asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti "IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' dvitIya pRthivI nArApekSayA ke devapuruSa asakhyAta guNe adhika hai / 'cautthIe puDhavIe raiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' lAntaka kalpa ke devapuruSoM kI apekSA caturthI paMkaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM " vaMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' caturtha pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA brahmaloka kalpa ke devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika hai / " taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' brahmaloka kalpake devapuruSo kI apekSA tRtIya vAlukA prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika hai " mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIya pRthivI ke nAraka napuMsako kI apekSA mAhendra kalpake devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika haiM ' saNakumAra kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpake devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika haiM / / " doccAra puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA " sanatkumAra kalpake devapuruSoM kI apekSA dvitIya zarkarAprabhA pRthivI meM jo nairayika napuMsaka hai ve asakhyAta guNe adhika hai / "IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' dvitIya pRthivIke nairayikanapuMsakokI thothI paupralA pRthvInA nai napuM sa sa yAtumAyA vadhAre che ' vaMbhaloe kRppe devapurisA asaMkhejjaguNA" yAthI pRthvInA nairayi nayuMsI aratAM malA upanA devapuSA yAta yA vadhAre " taccApa puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" brahmakheA udapanA hevayura uratAM trIla vAsupralA pRthvAMnA nairayi npuNs| asabhyAtA vadhAre che 'mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" zrI pRthvInA nA24 npuNs| ratAM mAhendra8panA hevayu3Sa asakhyAtagayA vadhAre che. "saMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA" bhADendrasyanA heva3SA 42tAM sanatkumAra hA devayuSI asabhyAtA vadhAre he "doccAra puDhavIpa Neraiya napuMsagA asaMkhejjaguNA" sanatkumAra canA devayuSo puratA jIla zaza alA pRthvInA nairayiH npuNs| asabhyAtA vadhAre che. "IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" jIla Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre IzAnakalpe ye devapuruSA ste asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti ete sarve yathottaramasakhyAtaguNA iti| 'IsANe kappe devatthiyAo saMkhojjaguNAo' IzAnakalpadevapuruSApekSayA IzAnakalpadevastriyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti dvAtriMzadguNatvAt 'sodhamme kappe devapurisA saMkhojjaguNA IzAnadevyapekSayA saudharmakalpadevapuruSAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti dvAtriMzatguNatvAt 'sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharmadevapuruSApekSayA saudharmakalpadevastriyaH saMkhyeyaguNA bhavanti dvAtriMgadguNanvAt "bhavaNavAsidevapurisA asojjaguNA' saudharmakalpadevyapekSayA bhavanavAsidevapuruSA asakhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsidevatthiyAo saMkhejjaguNAo' bhavana vAsidevastriyA saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti dvAtriyadguNatvAt "imIse rayaNappabhA puDhavIe gehaiyA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsidevyapekSayA etasyAM ratnaprabhApRthivyAM nairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA dhikA bhavantIti "vAnamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA' ratnaprabhApRthivInArakanapuMsakApekSayA vAna apekSA IzAna kalpa me jo devapuruSa hai ve asakhyAta guNe adhika hai yahAM paryanta asakhyAtaguNe kahe hai / 'IsANe kappe devitthayAo sakhejjaguNAo' IzAnakalpa ke deva gurupo kI apekSA izAna kalpa meM devastriyAM sakhyAta guNI adhika hai| kyoki devoM kI apekSA devastriyoM kA pramANa battIsa gunA adhika kahA gayA hai / "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA' izAnakalpa kI devastriyoM kI apekSA saudharmakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika haiM / "sohamme kappe devitthiyAo saMkhajjaguNAo" saudharmakalpa ke devapurupo kI apekSA saudharma kalpa meM deva striyAM sakhyAta guNI adhika hai 'bhavaNavAsi devapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpakI deviyo kI apekSA bhavanavAsi devapurupa asakhyAta guNe adhika hai / 'bhavanavAsi vevitthiyAo saMkhajjaguNAo' bhavanavAsI devoM kI apekSA bhavanavAsi devastriyAM saMkhyAta guNI adhika hai| imIse rayaNappabhApuDhavIe NeraDyA asaMkhejjaguNA" bhavanavAsi deviyo kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivIke jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAta guNe adhika hai "vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA' pRthvIne narayika napuMsake karatAM IzAna kalpanA devapurUSa asaMkhyAtagaNuM vadhAre cheA kathane paryanta masabhyAtAyAnu 4thanayu cha. "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" shaan95nA devapurU karatA IzAnaka9panI devastri-devIyA sa khyAtagaNI vadhAre che kemake-devo karatA hevIyAnu prabhAera matrIsa AdhAre Dasa che "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA" zAna 485nI piiye| 42tAM saudharma 485nA hevapuSaH sa cyAta padhAre cha sohamme kappe devi'tthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharma 485nA heva53So 42di sauvabha65nI hevastriyA-hevAyo sadhyAtagaNI padhAre cha 'bhavaNavAsidevapurisA asaM khejjaguNA" saudharma 85nI viy| 42di sanavAsI 1535 / asaNyAtamA dhAre cha. "bhavaNavAsi devitthiyAo sakhejja guNAo" sapanavAsI 42di sapanavAsI devAnI striyA--hevIcyA sadhyAtagaNI vadhAre che. Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotiko TIko pra0 2 sU022 vizeSatastiryagAdInAM saMmizraM navamamalpavahutvam 617 l mh yny bh nm mn h bh `h y fhy d h t h h h h h h h bs yh h h -wwwwwwwww-... ww...marwirmw vyantaradevapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti "vAnamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapuruSApekSayA vAnavyantaradevastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'joisidevapurisA sakhejjaguNA' vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'joisiyadevatthio saMkhojjaguNAo' jyotiSkadevapuruSApekSayA jyotiSkadevastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti devApekSayA devInAM dvAtriMgadguNAdhikatvAdityaSTamamalpabahutvam ||suu0 21 // saMprativizeSatastiryaDmanuSyastrIpuruSanapuMsaka-devastrIpuruSa-nArakanapuMsakaviSayakaM samizraM navamamalpabahutvamAha - "eyAsi NaM bhaMte ! ityAdi, / ___ mUlam-'eyAsiNaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurisANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNa'lagANaM AukAiyaegidiyatirikakhajoNiyaNapuMsagANaM jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM paMciMdiyatiriprathama nAraka pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA vAnavyantaradevapuruSa asakhyAta guNe adhika hai / "vANamaMtara devitthiyAo saMkhejjaguNAo' vAnavyantara devapuruSo kI apekSA vAnavyantara devastriyA~ sakhyAtaguNI adhika hai| 'joisiya devapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantara deviyo kI apekSA jyotiSka devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai / "joisiyadevitthiyAo saMkheja guNAo' jyotiSka devapuruSo kI apekSA 'jyotiSka devastriyo saMkhyAta guNI adhika hai / kyoki devoM kI apekSA deviyo kA pramANa battIsa gunA adhika kahA gayA hai| kyoki jyotiSka deva puruSo kI apekSA jyotiSka deviyAM battIsa guNI adhika hotI hai| suutr-||21|| "imIse rayaNappabhApuDhavIe. rajhyA asaMkhejaguNA" savanavAsi haviyo ta mA ratna pramA pRthvInA re naiyi naso cha, te mI asa yAtamA dhAre che. "vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA,, paDelI nA24 pRthvInA rAya ns| 2tA vAnavyanta2 va 53SI yasa jyAta padhAre che "vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejaguNAo" pAnavyantara hevpu3|| 42 // vAna-yanta2 hevastriyA sadhyAtagI vadhAre che "joisiyadevapurisA saMkhejaguNA" pAnavyanta2 (kyo 42tA jyoti 4 vdhu3|| sadhyAta vadhAre cha "joDasiyadevitthiyAo saMkhejjaguNAo" jyoti deva 53 // 42tA jyoti hevonI striyaadevIyA saMkhyAtagaNI vadhAre che. kemake-deve karatA devInuM pramANa batrIsagaNuM vadhAre kahayuM che. eTale ke-tiSka devapurUSa karatA jyotiSka deviyo batrIsagaNI vadhAre che. sUrarA Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra kkhajoNiyaNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayagaNaM maNusmitthINaM kammabhUmiyANaM akasmabhUmiyANaM aMtaradIvIyANaM maNusmapurisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANa aMtaradIvayANaM maNusmaNapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvayANaM devisthINaM bhavaNavAsiNINa vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINaM devapurisANaM bhavaNavAsiNa vANamaMtarANaM joisiyANa vemANiyANaM sodhammagANaM jAva gevejjagANaM aNutagevavAiyANaM NeraiyaNadhumagANaM rayaNappabhApuDhavINeraDayaNapuMnagANaM jAva ahesattamapuDhavINeiyaNaghumagANa ya kayare kayarehitoappA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! 'aMtaradIvagaakammabhUmigamaNusmitthiyAomaNussapurisA ya,ee NaM do vi tullA. sabathovA-devakuruuttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo maNussapurisA ya, ee NaM do vitullA saMkhejjagNA evaM harivAsarasmagavAsaakammabhUmigamaNustitthAoM maNussaparisA ya ete Na do vitullA saMkhejjaguNA, evaM hemavayaheraNNavayaakammabhUmigamanussitthIo manussapurisA ya ee NaM do vi tullA saMkhejjaguNA bharahegvayakammabhUmigamaNussa purisA do vitullA saMkhejjaguNA bharaheravayakammabhUmigamanussitthIodo vitullA saMkhejjaguNA, puvyavidehaavaravidehakammabhUmigamanusmapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA anuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjagaNA ahesattamAe puDhavIeNeraiNapuMsagA asaMkhajjaguNA chaTThIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA paMcamAe puDhavIe NeraiNapuMsagA Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA pra0 2 0 22 vizeSata stiryagAdinAM saMmizraM navamamalpabahutvam 699 asaMkhejjaguNA laMtara kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe raiNapuMsagA asaMkhejjagaNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, taccAe puDhavI rahayaNapuMsagA asaMkhejjaguNA mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, saNakumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA, doccAe puDhavIe raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA aMtaradIvagaakamma bhUmigamaNussa puMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA devakuru uttarakuru akammabhUmiga massa puMsagA do vitullA saMkhejjaguNA evaM jAva videhati IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo sodhamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo bhavanavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA, bhavaNavAside vitthiyAo saMkhejjaguNAo imIse syaNappabhApuDhavIe rahaNapuMsagA asaMkhejjaguNA. khahayaratikkhijoNiyapurisA saMkhejjaguNA khahayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, thalayaratikkhijoNiyapurisA saMkhejjaguNA thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo jalayaratikkhijoNiyapugsiA saMkhejjaguNA jalayara tirikyajoNitthiyAo saMkhajjaguNAo, vANaaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA vANamaMtarade vitthiyAo saMkhejjaguNAo jo isiyadevapurisA saMkhejjaguNA, joisiyadevitthiyAo saMkhejjagaNAo, khahayarapaMcidiyatikkhijoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA, thalayara0NapuMsagA saMkhejjaguNA jalayara0 Na puMsagA, saMkhejjaguNA cauridiyaNapuMsagA visesAhiyA teiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA veIdiyaNapuMgA visesAhiyA te ukkAiyaergidiyatirikkhajoNiyaNapuMmagA asaMkhejjaguNA puDhavI kAiya egiMdiya * Page #644 -------------------------------------------------------------------------- Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra 2 sU0 22 vizeSata stiryagAdInAM saMmizraM navamamalpavahutvam 621 ndre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH sanatkumAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, dvitIyasyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, evaM yAvadvidehaiti IzAne kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, IzAne kalpe devastriyaH saMkhyeyaguNAH saudharme kalpe devapuruSA saMkhyeyaguNAH saudharme kalpe devastriyaH saMkhyeyaguNAH, bhavanavAsidevapuruSA asaMkhyeyaguNAH, bhavanavAsidevastriyaH saMkhyeyaguNAH etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH khecaratiryagyonikapurupA saMkhyeyaguNAH khecaratiryagayonikastriyaH saMkhyeyaguNAH sthalacaratiryagyonikapuruSAH sakhyeyaguNAH sthalacaratigUyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH jalacaraniryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAH jalacaratiryagayonikastriyaH saMkhyeyaguNAH vAnavyantaradevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, vAnavyantaradevastriyaH saMkhyeyaguNAH jyotiSkadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH jyotipkadevastriyaH saMkhyeyaguNAH khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNA sthalacarapaJcendritiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNA jalacarapaJcendriya tiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH caturindriyanapusakAH vizeSAdhikAH trIndriyanapuMsakAH vizeSAdhikAH hIndrinapuMsakAH vizeSAdhikAH tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH vizeSAdhikAH apkAyikaikendritiryagyonikanapuMsakAH vizeSAdhikAH bAyukAyikaindriyatiryagyonikanapuMsakAH vizepAdhikAH vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH ||suu0 22 // TIkA - 'eyAsi NaM bhaMte / etAsAM khalu bhadanta / 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyo nikastrINAm , tathA--'jalayarINa' jalacaratiryagyonikastrINAm, tathA 'thalayarINaM' sthalacarINA sthalacaratiryagyonikastrINAm, tathA - - 'khahayarINaM' khecarINAm khecaratiryagyonikastrINAm, tathA'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapuruSANAm. 'jalayarANaM' jalacarapuruSANAm 'thalayarANaM' aba sUtrakAra vizeSa ko lekara tiryaJcastrI puruSanapuMsaka, manuSyastrI purupanapuMsaka devastrI puruSa aura nAraka napuMsaka ina sabo kA samilita nauvAM alpabahutva kahate hai 'eyAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNisthINaM jalayarINaM thalayarINa-ityAdi / TIkArthahe bhadanta / ina tiryagyonika striyo ke-jalacaratiryagyonika striyoM ke, "thalayarINaM" sthalacara tiryagyonikastriyo ke, tathA-"khahayarINaM" khecara tiryagyonika striyo ke tathA have sUtrakAra vizaSane laIne tiryaM ca strI, purUSa ane napu saka manuSya strI, purUSa napusaka, deva, strI purUSa ane nAraka napuMsaka A badhAnu saMmilita navamuM alpa bahupaNuM 36 che.-"payAsi Na bhate! tirikkhajoNitthINa jalayarINa thalayarINa" tyAhi. TIkAryuM--he bhagavana A tiryanika trimA jalacara tiryanika strimAM, 'thalayarINa" stharAyati yoni striyobhI, tathA "khahayarINa" meya2 tiya jyonistriyA Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WuuuuuuwwwwwwwwwwUULUVUUD jIvAbhigamasUtre sthalacarapuruSANAm. 'khahayarANaM' khecarapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsakANaM' ekendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm. 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm. 'AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM' apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAbadvanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm / atra yAvatpadena tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM grahaNaM bhavati / tathA 'iMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' dvIndriyatiryagyonikanapusakAnAm tathA-'teidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' trIndriyatirthayonikanapuMsakAm, tathA--'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' caturindritiryagyonikanapuMsakAnAm tathA---'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' "tirikkhajoNiyapurisANaM" tiryagyonika puruSo ke "jalayarANa" jalacara puruSo ke, "thalayarANaM" sthalacara puruSo ke, "khahayarANaM" khecara purupo ke "tirikkhANiyaNapuMsagANaM" tiryagyonika napuMsako ke-'"egidiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM" ekendriyatibagyonikanapuMsako ke arthAt ---"puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikanapusako ke tathA - "AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" apkAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsako ke, "jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yAvat-~-tejaskAyikaekendriya tiryagyonika napusakoM ke, vAyukAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsako ke, tathA-"veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" do indriya vAle tiryagyonikanapuMsako ke, tathA -"teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" teindriyatiryagyonika napusakoM ke tathA"cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" cauDandriyaniryagyonikanapusako ke, tathA-"paciMbhA tathA "tirikkhajoNiyapurisANaM" (tayazyAni puSomA 'jalayarANa" ya2 yuvAmA "thalayarANa" sthasaya2 53SAmA "khahayarANa' meyara 53vAsA "tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" taya-yoni napusamA "egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANa' mendriya tirthayonina5 sImA "puDhavIkAhayAgidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANa" pRthii|yi meTriyA niyadhyAna napusamA tathA AukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" sAyiya padriyavAti yAni nasobhA ''jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yAvat tenAyi medriyANa tiya-yoni nasabhA, vAyu. kAyika eka IdriyavALA tirthaMnika napuMsakemo, vanaspatikAya vALA ekaI driyavALA tirya yAni nasabhA tathA "veiMdiyatirikkhajoNiyapuMsagANaM' me dhAdriyANA tiya yoni nasabhA tathA "teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANa' trayamadriyAsa tiya yoni: naynasImA tayA- "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yA2driyANA tirtha yoni nayusamA tathA - "paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" pAya chandriyo tiryajyoni Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 22 vizeSatastiryagAdInAM saMmizra navamamalpava hutvam 623 paJcendritiryagyonikanapuMsakAnAm 'jalayarANaM' jalacarANAm. 'thalayarANaM' sthalacarANAm 'khahayarANaM' khecarANAm 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikAnAm karmabhUmisamutpannastrINAm evamagre'pi / 'akammabhUmiyAgaM' akarmabhUmikastrINAma 'aMtaradIviyANaM' antaradvIpakamanuSyastrINAm / 'maNussapurisANaM' manuSyapuruSANAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikAnAM manuSyapuruSANAm. 'akammabhUsiyANaM' akarmabhUmikamanuSyapuruSANAm 'aMtaradIvayANaM' antaradvIpakamanuSyapuruSANAm / tathA--'maNussaNapuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikamanuSyanapuMsakAnAm 'avasmabhUmiyANaM' akarmabhUmikamanuSyanapuMsakAnAm 'aMtaradIvagANaM' antaradvIpakamanuSyanapuMsakAnAm tathA---'devisthINaM' devastrINAm 'bhavaNavAsaNINaM' bhavanavAsinIdevInAm 'vANamaMtarININaM' vAnavyantarINAm 'joisiNINaM' jyotipkInAM devInAm 'vemANiNINaM' vaimAnikInAM devInAm 'devapurIsANaM' devapuruSANAm. 'bhavaNavAsiNaM' bhavanavAsinAM devapuruSANAm diyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" paJcendriyatiryagyonikanapuMsako ke-"jalayarANaM, thalayarANaM", jalacaro ke sthalacaro ke, khecaro ke "maNussitthINaM" manuSya liyo ke arthAt - "kammabhUmiyANaM" karmabhUmi meM utpanna huI manuSya striyoM ke, "akammabhUmiyANaM" akarmabhUmimeM utpanna huI manuSya striyo ke, "aMtaradIviyANaM" antara dvIpa meM utpanna huI manuSyastriyo ke, "maNussapurisANaM" manuSyapuruSo arthAt- "kammabhUmiyANaM" karmabhUmi meM utpanna hue manuSyapuruSo ke "akammabhUmiyANaM' akarmabhUmi meM utpanna hue manuSya puruSo ke "aMtaradIvayANaM" antaradvIpa meM utpanna hue manuSya puruSoM ke, tathA "maNussaNapuMsagANaM" manuSya napuMsakoM ke arthAt "kammabhUmiyANaM" karmabhUmika manuSyanapuMsakoM ke, "akasmabhUmiyANaM" akarmabhUmika manuSya napuMsako ke "aMtaradIvagANaM" antara dvIpakamanuSyanapuMsako ke tathA- "devitthINaM" devaliyo ke arthAt "bhavaNavAsiNINaM" bhavanavAsi devaliyo ke, "vANamaMtarINaM" vAnavyantara devatriyo ke, "joisiNINaM" jyotiSka devastriyo ke, "vemANiNINaM" vaimAnika devastriyoM ke "devapurisANaM" nayusImA, "jalayarANa thalayarANaM" rsayarAmA, sthasayazabhA, meyaromAM "magussitthINa" manuSyastriyAmA arthAt "kammabhUmiyANa" bhabhUbhimA utpanna thayeTI manuSya striyomA "aka 'mmabhUmiyANa" mabhUmimA panna yetI bhanu05 striyomA ""aMtaradIviyANaM" ma tadvIpamA utpanna yesI manuSyastriyomA "maNussapurisANa" manuSya 53SAmA arthAt 'kammabhUmiyANa' bhUmimA 4-1 thayo manuSya pu3SAmA "akammabhUmiyANa" mama bhUmimA utpannathayesA bhanuSya 53SAMmA "ataradIvagANaM" matadIpa 64nna thayesA manuSya puvAmA tathA "devitthoNaM' hevastriyomA arthAt "bhavaNavAsINa" bhavanavAsi vomA-saTase hai apanapAsi pastriyAmA "vANamaMtarINaM" vyanta2 vastriyAmA "joisiNINa" yati he striyAmA "vemANiNINaM" vaimAni pastriyAmA "devapurisANaM" heva 53SAmA Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anonnnnnnnnnnnnnnnnm an noon dara jIvAbhigamasUtre 'vemANiyANaM' vaimAnikAnA devapuruSANAm / 'sohammagANaM' saudharmakAnAm 'jAva gevejjagANaM' yAvadroveyakAnAm yAvatpadena IzAnasanatkumAramAhendralAntakamahAzukrasahasrArA''nataprANatAraNAcyutaparyantAnAM devAnAm, tathA-- 'aNuttarovavAiyANa anuttaropapAtikAnAm, 'NeraiyaNapuMsagANaM' nairayikanapuMsakAnAm 'rayaNappabhApuDhavINeraiyaNa sagANaM jAva ahesattamapuDhavINeraiyaNapuMsagANa ya' ratnaprabhApRthivInairayikanapusakAnAM yAvadadhaHsaptamapRthivInairayikanapusakAnAM ca. atra yAvatpadena zarkarAprabhAvAlakAprabhApaGkaprabhAdhUmaprabhAtamaHprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAM sagraho bhavatIti jJeyam 'kayare kayare hito' katare katarebhyaH 'appA vA' alpAvA 'bahuyA vA' bahukA vA 'tullA vA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA veti praznaH, bhagavanAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he devapuruSoM ke arthAt "bhavaNavAsiNaM" bhavanavAsidevo ke bhavanavAsi devapurupo ke "vemANiyANaM" vaimAnika deva puruSoM ke, "sohammagANaM" saudharmaka devapurupoM ke "jAba gevejjagANaM" yAvat IzAn, sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta inakalpoM ke devapuruSo ke tathA graiveyaka devapuruSo ke, tathA--"aNuttarovavAiyANaM" anuttaropapAtika deva puruSo ke, tathA-"NeraiyaNapuMsagANaM" nairayikanapuMsakoM ke arthAt "zyaNappabhA puDhavINeraiyaNapuMsagANaM" ratnaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke-yAvat-zarkarA prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke, vAlukA prabhA pRthivI ke nairayikanapusako ke, paGkaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsako ke, dhUmaprabhA pRthvI ke nairayika napusakoM ke tamaHprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke aura adhaH saptama pRthivI ke nairayika napuMsako ke bIca meM "kayare kayarehito appA vA bahuyA cA tullA vA visesAhiyA vA" kauna kina se alpa hai ? kauna kinase bahuta hai kauna kinake barAbara haiM ? aura kauna kina se vizeSAdhika hai ? uttara me prabhu kahate hai-'goyamA! marthAt 'bhavaNavAsiNaM" lavanavAsi vomAM-manavAsi va 53SAmA "vemANiyANa" vaimAni vapuSAmA "sohammakANaM" saudharmapana hevapuSAmA "jAva gevejjANaM" yAvatU zAna, sanAbhA2, mAundra, zrama, eirds, bhAzudra, sasAra, mAnata, prAti, mA25 sarayuta mA 48yAna vapuSAmA tathAovaya 153SAmA tathA "aNuttarovavAiyANa" manu tta5pAti 153SamA tathA "NeraiyaNapuMsagANa" nai2yi nasamA arthAt "rayaNa ppabhApuDhavINeraiyaNa sagANaM" 2tnaprabhA pRthvInAM nairayi nayu sImA, yAvat zaIpramA pRthvInA nirAcika napuMsakomAM vAlukAprabhA pRthvInA merayika napuMsakamAM, paMkaprabhA pRthvInA nairayika napusakemA, dhUmaprabhA pRthvInA nairayika napuMsakemA, tama:prabhA pRthvInA neyi nasamA mane asatabhI pRthvInA nAya nasAmAkayare kayarehito appA vA, vahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" nAthI bha65 mAchA cha ? koNa konAthI vadhAre che? ke konI barobara che? ane kaNa kenAthI vizeSAdhika che ? mA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna De cha --"goyamA! aMtaradIvagaakammabhU Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyotikA TIkA pra 2 sU0 22 vizeSata stiryagAdInAM samizra navamamalpabahutvam 625 gautama ! 'aMtaradIvagaakamma bhUmigamaNussitthIo maNussa purisA ya' antaraddIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca 'ee NaM do vi tullA savvatthovA' ete khalu striya: puruSAzca yespi tulyAH sarvastokAH, he gautama ! sarvastokAH sarve'bhyo'lpAH antaradvIpakamanuSyastriyo manuSya puruSAzca bhavanti tathA ete dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyAzca yugaladharmopetatvAditi / antaradvIpakamanuSyastrIpuruSApekSayA 'devakurUttarakuru ammabhUmiga maNussitthIo maNussa purisA ya' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca 'saMkhejjaguNA' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, tathA - 'ee do vitullA' svasthAne ete khalu dvaye'pi paraspara tulyA bhavantIti / ' evaM harivAsa rammagavAsa 0 evam pUrvavadeva devakurvAdimanuSya strIpuruSApekSayA harivarSaramyakavarSAkarmabhUmikamanuSya striyo manuSya puruSAzca saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA ime parasparaM tulyAzca bhavantIti / ' evaM hemavaya heraNNavaya akammabhUmiga maNussitthI maNussa purisA ya saMkhejjaguNA' harivarSaramyakavarSastrIpuruSApekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne haimavata haiaMtaradIvagaakamma bhUmigaNusitthIo maNussapurisA ya" he gautama ! antaraddIpaka manuSya striyAM aura antara dvIpaka manuSya puruSa " ee NaM do vi tullA savvatthovA " sabase kama hai aura ye donoM svasthAna meM barAbara haiN| kyo ki inakA yugalika dharma hai / antara bhUmika manuSya strI aura puruSo kI apekSA "devakurUttarakuruakamma bhUmigamaNussitthIo maNussa purisA ya saMkhejjaguNA eteNaM do vitullA" devakuru aura uttara kuru rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyAM aura manuSya puruSa saMkhyAta guNe adhika hai / tathA - ye donoM paraspara meM tulya haiM / " evaM harivAsarambhagavA - sa0" isI prakAra devakuru uttarakuru manuSya strI aura manuSya puruSo kI apekSA harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarmabhUmi kI manuSya striyAM aura manuSya puruSa saMkhyAta guNe adhika hai aura svasthAna meM ye Apasa meM barAbara hai / "evaM hemavayahairaNNavaya0 " isI prakAra harivarSa aura ramyaka varSa kI manuSya striyo evaM puruSo kI apekSA haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmi , massitthao maNussapurisAya" he gautama | aMtaradvIpanI manuSyastriyo bhane atara dvIpanA manuSyayuSo "ee NaM do vi tullA savvatthovA" se manne svasthAnabhAM marora che kemake--tee yugalika dhama vALA che ane aMtaradvIpanI manuSya striye ane purUSa karatA sauthI mAchA che "devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthI o maNussapurisAya saMkhejjaguNA ete NaM do vi tullA" heva3 bhane uttara93 35 lUminI manuSyastriyo ne manuSya 3SA sabhyAtA vadhAre udyA che ane paraspara se manne saramA che. "evaM harivAsarammagavAsa0" mena prabhA deva3 bhane uttara 3 manuSyastriyo bhane manuSya 3SA uratAM hariva ane ramyakava rUpa akama bhUminI manuSya striyA ane manuSya purUSA sakhyAta gaNA vadhAre che. mane svasthAnamA tethe parasparamAM tujhya che. "evaM hemavayaheraNNavaya0" mena pramANe harivaSa ane ramyakavanI manuSyastriyA ane manuSya purUSA karatAM haimavata ane 79 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 jIvAbhigamasUtre raNyavatakSetrasthA ime parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejaguNA' haimavataharaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastrIpuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapurupA dvaye'pi sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA saMkhejjaguNAo' bharataira vatamanuSyapuruSA pekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuvyastriyo dvayyo'pi sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / tathA svasthAne parasparaM tulyAzca bhavanti / 'puvvavideha avaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastryapekSayA pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyA bhavantIti 'puvvavidehAvaravidehakammabhUmigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA' pUrvavidehAparavidehamanuSyapurupApekSayA pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyastriyaH dayyo'pi saMkhyeyaguNAdhikAH kI manuSya striyA aura manuSya puruSa sakhyAtaguNe adhika hai tathA svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai "bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata kSetra aura airavata kSetra rUpa karmabhUmi ke manuSya purupa haimavata aura hairaNyavatarUpa akarmabhUmi kI manuSya striyAM evaM manuSya puruSo kI apekSA saMkhyAta guNe adhika haiM / aura svasthAna meM ye Apasa meM samAna hai "bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra ke manuzya purupo kI apekSA yahAM kI manuSya striyAM sakhyAta guNI adhika haiM tathA svasthAna meM ye paraspara meM tulya hai "puncavideha avaravideha kammabhUmigama gussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra kI manuSya striyoM kI apekSA pUrva videha aura apara videha rUpa karma bhUmi ke manuSya puruSasakhyAta guNeM adhika haiM / tathA ye svasthAna meM paraspara meM tulya hai 'puvvavidehAvaravideha kammabhUmigamaNussitthiyAo dovi tullA saMkhejjaguNA" pUrvavideha aura aparavideha rUpa karmabhUmika puruSoM kI apekSA haraNyata rUpa akarmabhUminI manuSyastri ane manuSya purUSa sa khyAtagaNu vadhAre che. tayA 25sthAnamA-52252mA tukSya che.. "bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" maratakSetra bhane bhairavatakSetra 35 bhabhUbhinA manuSya purU hemavata ane haraNyavata rUpa akarmabhUminI manuSyastri ane manuSya purUSa 42tA sadhyA dhAre bhane 21sthAnamA tema 52-52ma tulya cha "bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA sakhejjaguNA" marata bhane 12vata kSetranA manuSya 53|42taa tyAMnI manuSya striyo saMkhyAtagaNI vadhAre che. tathA svAsthAnamAM e paraspara tulya che. "pucavideha avaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata mana aravata kSetranI manuSyanTsa karatA pUrva videha ane aparavideha rUpa karmabhUminA manuSya 532 // sadhyAdi qdhAre che. tathA teso 2vasthAnamA 52252 tulya cha "puvvavidehAvaravibhUdehakammamigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" dhU' (paheDa mAne 552 viDa 35 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 22 vizepatastiryagAdInaM saMmizra navamamalpabahutvam 627 saptaviMzatiguNatvAt , svasthAne tu parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'aNuttarovavAiyadevapurisAasaMkhejjaguNA' pUrvavidehAparavidehamanuSyastryapekSayA anuttaropapAtikadevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti atrata uparitanagaveyakAdArabhya pazcAnupUrvyA'tanA AnatakalpaparyantA devapuruSA yathottaraM sakhyAtaguNAH, tathAhi-'uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevApekSayA uparitanauveyakadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikAstebhyo 'jAva ANatakappe devapurisA / saMkhejjaguNA' madhyamapraiveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'dhastanauveyakadevapuruSA- saMkhyeyaguNA, tebhyo'cyutakalpadevapurupAH sakhyeyaguNAH, tebhya AraNakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAH, tebhyaH prANatakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAH, pUrvavideha aura pazcima videha rUpa karmabhUmi kI manuSya striyAM saMkhyAta guNI adhika hai kyoki ye yahAM ke manuSyo kI apekSA 27 satAIsa guNI adhika hotI hai. yathA svasthAna meM ye paraspara meM tulya hai "anuttarovavAidevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrvavideha aura pazcima videha kI manuSya striyo kI apekSA anuttaropapAtika deva puruSa asakhyAta guNe adhika haiM / "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA" uparitana aveyaka ko lekara pazcAnupUrvI se Anata kalpake deva puruSa sakhyAta guNe haiM, jaise-anuttaropapAtika deva purupo kI apekSA uparitana aveyaka ke jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika hai| "jAva ANatakappe devapurisA saMkhejjaguNA" yAvat Anata kalpa meM jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika haiM / bhAva isakA aisA hai-anuttaropapatika devo kI apekSA uparitana aveyaka deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai| inakI apekSA madhyama praiveyaka ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai. inakI apekSA adhastana graiveyaka ke jo devapuruSa hai ve sakhyAta guNe adhika hai| inakI apekSA acyutakalpa ke jo devapuruSa hai .ve sakhyAta guNe adhika hai| inakI - karmabhUminA purUSa karatA pUrva videha ane pazcima videha rUpa karmabhUminI manuSya stri saMkhyAtagaNI vadhAre che. kemake teo tyAMnA manuSyo karatA 27 satyAvIsa gaNI vadhAre hoya che tathA 21sthAnamA tamA 52252 tukSya cha "aNuttarovavAyadevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrvavideha ane pazcima videhanI manuSya stri karatA anuttarapapAtika devapurUSa asaMkhyAta gA padhAre "uvarimagevejadevapurisA saMkhejjaguNA" paritana peya ne dAna pazcAnu. pUvathI AnatakalpaparyantanA deva purUSo saMkhyAlagaNA vadhAre che. jemake-anuttarapapAtika deva pu3ss| 42tA paritana veyanA 2 hekyuSo cha, tayA sayAta vadhAre che. "jAva ANata. kappe devapurisA saMkhejjaguNA" yAvat mAnata 465mAre 153 / cha, tamo samayAta! vadhAre che. A kathanane bhAva e che ke--anuttarapAtika deve karatA uparitana zaiveyaka devapurU sa khyAtagaNuM vadhAre che tenA karatA madhyama aiyaka devapurU saMkhyAlagaNA vadhAre che. tenA karatAM adhistana veyakanA je deva purUSe che, teo sa khyAtigaNuM vadhAre che. tenA karatAM azruta Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 68 tebhya AnatakanyadevapuruSA sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / athAgre asaMkhyAtA' pradarzyante - 'ahematamAe puhavIe rayaNapuMsagA saMkhejjaguNA' AnatakalpadevapuruSApekSayA agha saptamyAM pRthivyAM nairayikanapurakA asaMkhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'chaTTIe puDhavIe raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNAsamma pRthivI nAranapuMsakApekSayA paSThyAM tama prabhApRthivyAnArakanapuMsakA asaMkhyAta guNA adhikA bhavantIti / 'sahassAre kappe devapurisA asaMkhajjaguNA' tamApRthivInAra kanapuMsakApekSayA sahasrAra - devakraye devapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'mahAsukke kappe devapurisA asakhejjaguNA' mahatrArakapadevapuruSApekSayA mahAzukrakalpadevapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'paMcamI puvI saNa puMmagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpadevapuruSApekSayA paJcamyA pRthivyAM apekSA AraNarUpa ke jo deva puruSa hai ve saMkhyAta guNe adhika hai / inakI apekSA prANatakapa ke jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika he aura inakI apekSA jo Anata kalpa ke deva puruSa hai ve saMkhyAta guNe adhika haiM / yahAse Age asakhyAta guNeM kahate haiM'ahe samAe yaare NeraDayaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" Anata kalpa ke devapuruSa kI apekSA agha saptamI pRthivI meM jo nairayika napuMsaka hai ve asaMkhyAta guNe adhika haiM / "hI puDhacI rayaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" chaThI pRthivI ke jo nairayika napusaka he ve satamanAra kanapuMsakoM kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hai "sahassAre kappe-devapuriyA asaMkhejjaguNA" sahasrArakalpa meM jo deva puruSa hai ve chaThavIM pRthivI ke nairayikanapusakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika haiM / "mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mahAzuka kapa meM jo deva puruSa haiM ve sahasrArakalpa ke deva puruSoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai| "paMcamI puDhavIe rayaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" pAMcavIM pRthivI meM jo nairayika kalpanA je devapuruSa che, teo sakhyAtagaNA vadhAre che tenA karatAM AraNu kalpanA je deva. purUSA che. teo sakhyAtagaNA vadhAre che, tenA karatAM prANata kalpanA je deva purUSaSa che, teo saMkhyAtagaNA vadhAre che. ane tenA karatAM AnatakalpanA devapurUSA che, te saMkhyAtagaNuA padhAre he asiMdhI Aga adhyAyAnu udhana re che " ache sattamA puDhavIpa NerayA asaMjjaguNA" mAnana panA hevA 42tA atha saptabhI pRthvImA ne narayi hai| mAdhAre he uTTIpa, puDhavINa peralaya NapuMsagA assejjgupta' chaThThI pRthvInA nairiyaka napusakI sAtamI pRthvInA nAgyuM napuMsakeA karatAM asa MkhyAta gadhA che. "mahamAre kappe devapurisA amaMsejjaguNA" sahArA va pRthvInA negayi nayusa tAM asaMkhyAta gAyA vadhAre "mahAsU ke ye devapurA vajjaguNA" mahAzuka 45mAM je deva purUSA che teo saha panaH devapurUSo karatAM asaMkhyAtagaNuA vadhAre che "paMcamI puDhavIpa rynnnbh| bhI pAMgI pRthvInA nai udayanA hevacu3po Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pre 2 sU021 vizeSatastiryagAdInAM saMmizraM navamamalpavahutvam 629 nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' paJcamapRthivInArakanapuMsakApekSayA lAntakakalpe devapuruSA asakhyeguNAdhikA bhavantIti / 'cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' lAntakadevapuruSApekSayA caturthI pRthivyA nArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'vaMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' caturtha pRthivInArakanapuMsakapekSayA brahmaloke kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti iti / 'taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' brahmalokadevapuruSApekSayA tRtIyasyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIyapRthivInairayikanapuMsakApekSayA mAhendre kalpe devapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpadevapuruSApekSayA sanatkumArakalpe devapuruSA' asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'doccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' sanatkumArakanapuMsaka hai ve mahAzukrakalpa ke deva puruSo kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika hai "laMtae kappedevapurisA asaMkhejjaguNA" lAntaka kalpa meM jo deva puruSa hai ve pA~cavIM pRthivI ke nAraka napuMsakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai / "cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' lAntaka kalpake devapuruSoM kI apekSA caturthI pRthivI ke jo nAraka haiM ve asakhyAtaguNe adhika haiM / "vaMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" brahmaloka kalpa meM jo deva puruSa haiM ve caturthI pRthivI ke nArakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai| 'taccAe puDhavIe NeraDyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" brahmalokakalpa ke devapuruSo kI apekSA tRtIya pRthivI meM jo nairayika napuMsaka haiM ve asaMkhyAtaguNe adhika haiN| "mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" tRtIya pRthivI ke nArako kI apekSA mAhendrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hai "saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumAra kalpa meM jo deva puruSa haiM ve asakhyAtaguNe adhika hai / "doccAe puDhavIe NeraDyaNapuMsagA asakhajja42tAM asabhyAtA dhAre cha "latae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" vAnta: 5nA 153 // pAyabhI pRthvInA nA24 naso 42tAM sasamanyAtaga! vadhAre che. "cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asakhejjaguNA" al-d: 48panA adhuSA 42ta yAthI pRthvInA naa2| asabhyAtaga! padhAre che. "vabhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" prAyo kalpamAM je devapurUSe che, teo cethI pRthvInA nairayika karatA asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. "taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asakhejjaguNA" prahalA 65nA hevapuSaH 12tA zrI pRthvInA narayi ns| asa bhyAtagaNavadhAre che. "mAhiMde kappe devapurisA asaMkhebjaguNA" zrI pRthvInA naa2| 2tA mAhendra 485na vapuSA asabhyAtA dhAre cha. "saNakumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mAundra 465nA heva 53 // 2di sanamA2 465nA hekY3So masa jyAtaga! padhAre che "doccAe puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre lpadevapuruSApekSayA dvitIyasyAM pRthivyAM nArakanapuMsakAH asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'aMtaradIvaga kamma bhUmigamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' dvitIyanArakanapuMsakApekSayA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / ato'gre videhaparyantaM sakhyAtAH pradarzyante - 'davakuru uttarakuru akammabhUmiga maNussaNa puMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA ime svasthAne parasparaM tulyAzca bhavanti / ' evaM jAva videhatti' evaM yAvadvideha iti, ayaM bhAvaH-antaradvIpakamanuSya napuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA--ime dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyA eva bhavanti, evaM harivarparamyakavarSakA karmabhUmikamanuSyanapuMsakAH deva kurUttarakurumanuSyanapuMsakApekSayA sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, 630 guNA" sanatkumAra kalpa ke devo kI apekSA dvitIya pRthivI meM jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAtaguNe adhika hai " aMtaradIvagaakamma bhUmigamaNussaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" dvitIya pRthivI nairayika napuMsakoM kI apekSA antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya napuMsaka asaMkhyAtaguNe adhika haiM / aba devakurUttarakuru se lekara videha paryanta ke saMkhyAtaguNe kA kathana karate hai - " devakuru uttarakuruakamma bhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya napuMsakoM kI apekSA devakurUttarakuru rUpa akarmabhUmi ke manuSyanapuMsaka sakhyAtaguNe adhika haiM / tathA ye svasthAna meM paraspara tulya hai " evaM jAva videhatti" isI prakAra videha taka jAnanA cAhie----isakA bhAva aisA hai - devakuru uttarakuru ke manuSyanapuMsaka antara dvIpaka manuSyanapuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika haiM, tathA - ye dono svasthAna meM paraspara meM tulya hai / isI prakAra harivarSaka aura ramyaka varSaka akarmabhUmikamanuSyanapuMsaka devakurvAdi manuSyanapuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai / tathA ye donoM Apasa meM svasthAna kI asaMkhejjaguNA" sanatkumAra apanA hevA uratAM bhIla pRthvInA nairayi nayu snge| asaMkhyAta gA vadhAre che 'ataradIvaga akammabhUmiga maNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" jIla pRthvInA naiyika napuMsake karatAM aMtaradvIpa ja akamabhUminA manuSya napuMsake| asa khyAtagaNA vadhAre che. have devakurU ane uttarakurUthI laine mahAvidehaSantanA saMkhyAtagaNAtuM kathana karavAmAM Ave che. - "devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNussaNapulagA do vi tullA saMkhejjaguNA " aMtaradvIpanA aka bhUminA manuSyanapu sakA karatA devakurU ane uttarakurU rUpa akama bhUminA manuSya napuMsakA sakhyAtagaNA vadhAre che tathA tee svasthAnamAM parasparatulya che. 'evaM jAva videhatti" mena prArathI vidveSa paryantanu athana samanvu mA kathananA bhAva evA che ke--devakurUane uttarakurUnA manuSyanapuMsake aMtaradvIpanA manuSyAnapusake karatAM saMkhyAtagaNA vadhAre che ne te mane svasthAnamA paraspara tulya che eja pramANe hariva ane ramyakarNa aka bhUminA manuSyanapu Msake!, devakurU vigere manuSya napuMsakA karatAM Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU022 vizeSatastiryagAdInAM saMmizra navamamalpavahutvam 631 tathA ime dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyAzca bhavantIti / tathA-harivarSaramyakavarSamanuSyanapuMsakApekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti, svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / tathA-haimavatahairaNyavatamanuSyanapuMsakApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / tathAbharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA pUrva videhAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne ime parasparaM tulyAzca bhavantIti // 'IsANe kappe devapurisA asaM khejjaguNA' pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA IzAnakalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' IzAnakalpadevapuruSApekSayA IzAnakalpe devastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA' IzAnakalpadevastryapekSayA saudharmakalpe devapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharmakalpadevapuruSApekSayA saudharmakalpe devastriyaH sakhyAtaguNAapekSA tulya hai haimavata evaM hairaNyavata akarmabhUmika manuSya napuMsaka harivarSa aura ramyaka varSa ke manuSya napuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai evaM svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai / bharatakSetra aura -airavata kSetra ke jo manuSya napuMsaka haiM ve haimavata aura hairaNyavata manuSya napuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai aura svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai bharatakSetra evaM airavata kSetra ke manuSya napuMsako kI apekSA pUrvavideha aura aparavideha ke jo manuSya napuMsaka hai ve saMkhyAtaguNe adhika hai| tathA svasthAna meM ye donoM paraspara tulya hai "IsANe kappe devapurisA asaMkhajjaguNA" IzAna kalpa meM jo devapuruSa hai ve pUrvavideha aura pazcimavideha ke manuSyanapuMsako kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika hai / "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" IzAna kalpa meM jo devastriyA~ hai ve IzAna kalpa ke devapuruSoM kI apekSA saMkhyAtaguNI adhika hai / "sohamme kappe devapurisA saMjjaguNA" saudharmakalpa meM jo deva puruSa hai ve IzAna kalpa kI saMkhyAtagaNI vadhAre che tathA te beu parasparamAM tulya che. haimavata ane haraNyavata akarma bhUminA manuSyanapuMsake harivarSa, ane ramyaka varSanA manuSya napuMsake karatAM saMkhyAtagaNuM vadhAre che. ane svasthAnamAM teo parasparamAM tulya che bharatakSetra ane eravatakSetranA manuSya napuMsake karatA pUrvavideha ane aparavideDanA je manuSya napusake che, teo saMkhyAtagaNuM padhAre che tathA svasthAnamA mA anna tulya che. 'IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" IzAna kalapanA devapurUSo, pUrva videha ane pazcima videhane manuSya napuMsaka karatAM asaM. dhyAta5 padhAre che. "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" zAna65nI pastriyo zAna 465nA hevapuSA 42tA sadhyAtarANI baMdhAre cha. "sohamme kappe devapurisA saMkhe jjaguNA" saudharma 485 2 1535o cha teso zAna85nI vastriyA 42di sadhyAtaong qdhAre che "sohamme kappe devitthiyAo sakhejjaguNAo" sIdhama 465mA 2 deva Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 632 dhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpadevasyapekSayA bhavanavAsidevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevapuruSApekSayA bhavanavAsidevastriyaH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti / 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsidevastryapekSayA etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nArakanapuMsakA asakhyAtaguNAdhikA bhavantIti, 'khahaya ra tirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' ratnaprabhAnArakanapuMsakApekSayA khecaratiryagyonikapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'khahayarati rikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' khecaratiyagayonikapuruSApekSayA khecara tiryagyonika striyaH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyo - nikatryapekSayA sthalacara tiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayara tirikkhajo - devaliyoM kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai / sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo " saudharma kalpa meM jo devastriyA~ hai ve saudharma kalpa ke devapuruSo kI apekSA saMkhyAtaguNI adhika hai / "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA" saudharmakalpa kI devastriyo kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hai / " bhavaNavA sidevitthiyAo saMkhejjaguNAo" bhavanavAsI devastriyA~ bhavanavAsI devapuruSo kI apekSA sakhyAtaguNI adhika haiM / "imIse rayaNappabhAepuDhavIe NeraiyapuMsagA asaMkhejjaguNA" bhavanavAsi devastriyo kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivI meM jo nArakanapuMsaka hai ve asaMkhyAtaguNe adhika hai / " khahayara tirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" ratnaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsakoM kI apekSA khecaratiryagyonika puruSa saMkhyAtaguNe adhika haiM / " khayara tirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo" khecaratiryagyonika puruSo kI apekSA khecaratiryagyonika striyA~ sakhyAtaguNI adhika haiM / 'thalacaratirikkhajoNiya purisA saMgvejjaguNA" khecaratiryagyonika striyo kI apekSA sthalacara tiryagyonika puruSa sakhyAta - adhika hai / " thalacara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" sthalacara tiryagyonika striyo che, tetheo saudharbha 48panA devayuSo puratA sabhyAMtagAlI vadhAre che. "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNa " saudharma panI hevastriye / karatA bhavanavAsideva purUSo asaM jyAtagAvadhAre che. "bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo" bhavanA vAsI devastriye / bhavanavAsi heva pu3So 12tA saMkhyAta gAyI vadhAre che. "imIse rayaNa bhApa puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" lavanavAsI devastriyA uratA yA ratna alA pRthvImA ne nArauna so che, tethe asaNyAnagI vadhAre che "khahayara tirikkhanoNiyapurisA saMkhejjaguNA " ratnaprabhA pRthvInA nairayi napuMsa / uratAM meyaratiryagyoni pu3Sa saMkhyAtagazA vadhAre che. "khaiyara tirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo" meyaratiryajyoniH puraSo'ratAM meyara tiryagyoni striyo - sajyAtagAyI vadhAre che "thalayara tirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" meyaratiryagyoniH striyA puratA sthasayara tiryagyoni Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIko pra0 2 sU022 vizeSatastiryagAdinAM saMmizraM navamamalpavahutvam 633 NitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacaratiryagayonikapuruSApekSaNA sthalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' sthalacarastryapekSayA jalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA-'jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' jalacaratiryagyonikapuruSApekSayA jalacaratiryagayonika striyA saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA' jalacarasyapekSayA vAnavyantaradevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA-'vANamaMtaradevitthIyo saMkhejjaguNAo' vAnavyantaradevapuruSApekSayA vAnavyantaradevastriya' saMkhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadevapuruSA' saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA-'joisiyadevitthIo saMkhejjaguNA' jyotiSkadevapuruSApekSayA jyotiSkadevastriyaH saMkhyAtaguNAdhikA bhavanti / 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjagaNA' jyotiSkadevyapekSayA khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayaraNapuMsagA saMkhejjaguNA' khecaranapusakApekSayA sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'jalayaraNapuMsagA saMkhepuruSo kI apekSA sthalacara tiryagyonika striyA~ saMkhyAtaguNI adhika hai| "jalacara tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' sthalacarastriyo kI apekSA jalacara tiryagyonika puruSa sakhyAta guNe adhika hai / 'jalacaratirikkhajoNiNitthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacaratiryagyonika puruSo kI apekSA jalacara tiryagyonika striyA~ saMkhyAtaguNI adhika hai| 'vANamaMtaradeva purisA saMkhejjaguNA' jalacarastriyo kI apekSA vAnavyantara devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hai / 'vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNAo' vAnavyantara devo kI apekSA vAnavyantara devastriyA~ sakhyAtaguNI adhika hai / 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantara deviyo kI apekSA jyotiSka deva puruSa sakhyAtaguNe adhika hai / "joisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNA" jyotiSika devastriyA~ jyotiSika devapuruSoM kI apekSA sakhyAtaguNI adhika hai| "khayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" jyo__ tiSka deviyo kI apekSA khecara tiryagyonikanapuMsakasaMkhyAtaguNeM adhika hai / "thalayaraNapuMsagA 13So sabhyAta! vadhAre cha. thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" sthAyara tiya-ni5 53SoratA sthasaya tiya-yoni striyA sadhyAtarANI padhAre cha "jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" sthraaystriye| 42tI rasayara tiya zyAni puSI sa cyAta vadhAre che 'jalayaratirikkhajoNiNi sthiyAo saMkhejjaguNAo" saya tiya yoni 53so 42tAM ya2 tiya-yoni striyA sadhyAtamaNI dhAra che "vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNAo" vAnavya-ta2 heva 53SI 42tA pAnavyanta de'vAnAstriyo sadhyAtagaNI vadhAre cha "joisiyadevaparisA saMkhejagaNA" pAnayanta2 hviiye|42 jyoti deva 53So sadhyAta vadhAre "joisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNA" aryotiS vastriyA yoti va 53SI 42tA si bhyAtagaNI vadhAre khahayarapaciMDhiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" jyAta vastriyA 42tA meyaratiya jyAni naghusapu3ko sabhyAta Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre / jAguNA' sthalaenapusakApekSayA lacaranapusakA. satyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'cauriMdi - yaNapuMmagA visesAhiyA' jalacaranapuMsakApekSayA caturindriyanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / 'iMDiyaNa puMgA visesAhiyA caturindriyanapusakApekSayA trIndriyanapusakA vizeSAdhikA bhavanti / tathA-'beiMdriyaNapuMsagA visesAhiyA' trIndriyanapusakApekSayA dvIndriyanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / 'ukkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA amakhejjaguNA' hIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyi kaikendriya tiryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNA bhavantIti / 'puDhavIkAiyaergidiyatiriksajoNiyaNapuMsagA vimesAhiyA' taijaskAyikanapusakApekSayA pRthivIkAyikekendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti / tathA - 'AukkAiya ergidiyatirikkhajogiyaNapuMsagA visesAhiyA' pRthivIkAyikanapuMsakApekSayA aSkAyikai kendriya tiryagyonikanAbhavantIti / tathA-- 'vAukkADayaegiMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA saMgvejjaguNA" cagnapuMsako kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka sakhyAtaguNe adhika hai| "jandayaraNa puMsagA saMgajjaguNA" sthalacaranapuMmako kI apekSA jalacara napuMsaka sakhyAta guNa adhika hai / "uridiyaNapuMsagA visesA hiyA" jaldacara napusako kI apekSA cauindriyanapuMsaka vizepAcika hai / "teIdiyaNapuMsagA visesAhiyA" cauindriya napuMsakoM kI apekSA teindriyanapusakavizeSAdhika hai / "veDaMdriyaNa puMsagA visesAhiyA " tehandriya napusako kI apekSA hIndriyanapusaka vizeSAdhika haiM / "teuvakAiya egidiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" nikoM kI apekSA tejaskAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / 'vIkA egidiya niksijoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" tejaskAyikanapusako kI patA pRthivIkAyika ekendriyaniryagyonika napuMsaka nizepAdhika he / "AukkAzya egiMdiya gAyA vadhAre he "thalayaranapuMsagA saMsejjaguNA" meyara nayusame unnA sthasayara payendriya niyonisa yAtA vadhAre he "jalayaraNapuMsaMgA saMkhejjaguNA" sthalaga nathunI prastAsabhara nathubha saMdhyAtA dhAre he 'cauridiyaNapuMsagA visesAhiyA' sagara napuMsakatA bhImandriyamANA nathusajhe vizeSAdhika he "teIdriyaNapuMsagA visesAhiyA' bAra DisyA napubhUtAM mudriyavANA napuyame vizeSAdhiche 'vedi gaNagAvamAhiyA" diyANA napuMsakatA medriya vANA npus| vizeSAdhika viniyatiriktaNigaNapulagA asaMjjaguNA' zreDiyovANA npuNsAkatA terAmika eka IMdriyavALAtiya cainika napuMsakasa khyAtagaNu vadhAre he varNayatirikoNiyaNadugA vilemAhiyA " te na 42 pRthvIhAsika goDendriya niyaMniga vizeSAdhiche "AkAvyapagadiya tiriNA visesAdiyA" pRthvI prAyie zo driyamANA tiryagyoni napusaDhe karanAM prakAra eka akriyavALA niya eAnika napu ma vizeSAdhika 5. 'pAupAya madayanirikyajoNiyaNapuMsagA visesAdiyA yAgiGa zoDa edriyvA niyayana napusakA karatA vAyukAyika endriya tirthaMsthAnika napusakA vizeSAdhika ai. 635 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra 2 sU0 22 strIpuMnapuMsakAnAM sthitimAnanirUpaNam 635 visesAhiyA' apkAyikanapuMsakApekSayA vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavanti iti / tathA--'vaNassaikAiyaegiMdiyati rikkhajoNiyaNa puMsagA anaMtaguNA' vAyukAyikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikai kendriyatiryagyonikanapusakA anantaguNAdhikA bhavantauti nigodajIvAnAmanantAnantatvAditi, navamamalpabahutvam ||sU0 22|| // ityalpabahutvaprakaraNaM samAptam // samprati- - strIpuruSanapuMsakAnAM bhavasthitimAnaM kAyasthitimAna ca krameNa abhidhAtumAha' itthI NaM bhaMte' ityAdi / mUlam -' itthI NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! egeNaM AraseNaM jahA puvviM bhaNiyaM evaM purisassa vi NapuM. sagassa vi saMciNA puNaravi tihaMpi jahA puvviM bhaNiyA, aMtaraM tiNhaM pi jahA puvi bhaNiyaM tahA neyavrva' || sU0 23 // chAyA - strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA 1 gautama ! ekena Adezena yathA pUrvaM bhaNitam / evaM puruSasyApi napuMsakasyApi saMciTThaNA (kAyasthitiH) punarapi trayAmapi yathA pUrva bhaNitA / antaraM trayANAmapi yathA pUrvaM bhaNitaM tathA netavyam // 0023 TIkA - ' itthI NaM bhaMte' khINAM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ' kiyantaM kAla kiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napusako kI apekSA apkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / "vAukkA iyae giMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA " aSkAyika napuMsako kI apekSA vAyukAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka vizeSAdhika haiM tathA - "vaNassa ikAie giMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA aNataguNA" vAyukAyika napuMsako kI apekSA vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka ananta guNe adhika hai / kyoki nigoda jIva ananta hote hai | sUtra ||22|| "nauvAM alpabahutva samApta" "alpabahutva prakaraNa samApta " aba sUtrakAra strI, puruSa aura napuMsaka inakI bhavasthiti aura kAyasthiti kA pramANa kramazaH kahate hai -'itthI NaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' ityAdi che. tathA "vaNassakAiyarNagaMdiyatirikrkhajoNiyaNapusamA aNataguNA" vAyuayi napusa / karatAM vanaspati kAyika ekacha driya vALA ti caiAnika napu sake anaMtagaNA vadhAre che. kemake-- nigeAda jIvA ana ta hAya che pAslR02A navamA apa bahu pAnu` kathana samApta alpa bahupaNAnuM prakaraNa samApta have sUtrakAra strI purUSa, ane napusakAnI bhavasthiti ane kAyasthitinuM pramANa kramaza: che - "itthI NaM bhaMte ! kevaiya kAlaM TiI pannatA" tyAhi Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIvAbhigamasUtre tkAlaparyantam 'ThiI pannattA' sthitiH-AyuSyakAlarUpA prajJaptA-kathitA iti praznaH, 'bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'egeNaM AdeseNaM jahA puci bhaNiyaM' ekenAdezena yathA pUrva bhaNitam / strINA sthitiH kiyatkAlaM bhavatIti, strIprakaraNe eva kathitA atastata eva ihApi vijJeyA / nanu yadi pUrvameva kathitA tadA'tra punaHsUtroccAraNe punarukti. kathaM neti cenna, pUrva stryAdInAmadhikAre pRthakpRthagrUpeNa svasvAdhikAre sthityAdikaM pratipAditamiha tu samudAyarUpeNa pratipAdanAt / 'evaM purisassa vi NapuMsagassa vi' eva puruSasyApi napuMsakasyApi yathA strINAM sthitiH strIprakaraNe kathitA tathA puruSanapuMsakayorapi sthiti tattatprakaraNe kathitA tato jJAtavyeti / 'saMciTThaNA puNaravi' kAyasthitiH punarapi 'tiNhaMpi' trayANA strIpuruSanapuMsakAnAmapi 'jahA puci bhaNiyA' yathA-yena prakAreNa pUrvam stryAditattatpra __TIkArtha---isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "itthI Na bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ! striyo kI Ayu kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate hai -'goyamA ! egeNaM AdeseNaM jahA puci bhaNiyaM" he gautama ! eka Adeza se jisa prakAra se pahile-strI prakaraNa meM sthiti kahI gaI hai / yahA~ para bhI vahI sthiti kahalenI cAhiye / yadi strI prakaraNa meM yaha bAta kaha dI gaI hai to phira se yahA~ ise sUtra rUpa se udgAvita karane meM punarukti doSakI Apatti kyo nahIM mAnI jAvegI ? so aisI AzaGkA ThIka nahIM hai, kyoki strIprakaraNa meM to stryAdikokI pRthaka 2 rUpa se sthiti AdikA pratipAdana kiyA gayA hai. parantu yahAM samudAyarUpa se sthiti Adi kA pratipAdana huA hai ataH punarukti doSa kI Apatti nahIM AtI hai. isI prakArase evaM "purisassa viNapuMsagassa vi" puruSa aura napuMsakakI bhI sthiti una 2 ke pahile kahe gaye prakaraNa se jAna lenI cAhiye "saMciTThaNA" kAyasthiti bhI ina tIno kI strI-puruSa aura napuMsaka kI-"jahA pucci bhaNiyA" jaisI kAyasthiti pahile una unake prakaraNa meM kaha dI gaIhai vaisI hI yahA~ para bhI kaha lenI cAhie, "aMtaraMpi" strI, puruSa aura TA -sA sUtra dvArA gautamasvAmI prasuna me pUchyu cha ?--"itthI Na bhaMte ! kevaiya kAla ThiI pannatA" bhagavan striyAnu mAyuSya lAtu yu cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha-"goyamA! egeNaM AdekhaNaM jahA puciM bhaNiyaM" hai gautama ! eka AdezathI je pramANe pahelAM strI prakaraNamAM sthitinuM kathana karyuM che. eja pramANenI sthitinuM kathana ahiyAM paNa samajavuM zaMkA- je strI prakaraNamAM A vAta kahevAmAM AvI gaI che, te pachI ahiyA sUtrarUpe kahevAmAM punarUkti doSa kema nahI manAya ? uttara-A pramANenI za kA karavI ThIka nathI kema ke-strI prakaraNamAM te strI vigerenI judI judI sthiti vigerenuM kathana karavAmAM Avela che. paraMtu ahiyA samudAyarUpathI sthiti vigaire pratipAina thayu cha tathA yunata honApattinA samaya nathI "eva purisassa vi NapuMsagassa vi" Y35 mana napuMsAnI sthiti 5 tanA tanA samadhamA paDatAMDavAmA mAvesa 542 mAthI sama sevI 'saMciTThaNA' mAtraNenI Ayasthiti 55 meTa sI, 535 mane nadhusonI sthiti "jahA puvviM bhaNiyA" re pramANe te te 542mA pADalA Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 23 strIpuMnapuMsakAnAM sthitimAnanirUpaNam 637 karaNe bhaNitA-kathitA tathaivAtrApi jJAtavyA / 'aMtaraMpi' strItvapuruSatvanapuMsakatvAnAmantaramapi 'tiNhaMpi' trayANAM strIpuruSanapuMsakAnAmapi 'jahA puTviM bhaNiyaM' yathA pUrvaM strIpuruSanapuMsakaprakaraNe antaraM bhaNitaM-kathitam 'tahA' tathaiva ihApi 'NeyavvaM' netavya jJAtavyamiti / alpabahutvamapi pUrvavadevajJAtavyam tathAhi 'eyAsi NaM bhaMte ? itthINaM purisANaM NapuMsagANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, savvatthovA purisA itthIo saMkhejjaguNAo NapuMsagA aNaMtaguNA' chAyA--etAsAM khalu bhadanta | strINAM puruSANAM napuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? sarvastokAH puruSAH stryAdito hInasakhyatvAt puruSApekSayA striyaH sakhyeyaguNAdhikAH, stryapekSayA napuMsakA anantaguNA', ekendriyANAmanantasakhyopetatvAditi ||suu0 23 // napusaka ina tIno kA aMtara bhI "jahA puci bhaNiyaM tahA NeyavyaM" jaisA pahile inake prakaraNa meM kaha diyA gayA hai vaisA hI yahA~ para bhI vaha jAna lenA cAhie. tathA--alpa bahutva bhI pahale ke jaisA hI inakA jAnanA cAhie. jaise----"eyAsi NaM bhaMte ! itthINaM purisANaM NapuMgANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA savvatthovA purisA itthIo saMkhajjaguNAo, NapuMsagA aNaMtaguNAo" gautama ne isa prakaraNa dvArA jaba aisA pUchA-he bhadanta | ina strI. puruSa aura napuMsako ke bIca meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinase adhika hai ? aura kauna kinake barAbara haiN| aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? taba prabhune gautama se aisA kahA hai--he gautama / inameM sabase kama to puruSa hai aura puruSo kI apekSA striyA~ sakhyAta guNI adhika hai. aura striyo kI apekSA napusaka ananta guNeM adhika uDa cha, pramANe te zaDiyA paNa sama devI "aMtaraM pi" zrI pu35 mana na samAnu mAta25 "jahA pusviM bhaNiyaM tahA NeyavvaM" 2 pramANe paDasA tabhanA 542 mA vAmAM mAvesa cha, me8 pramANe maDiyA 59 sama se bhaDe-'eyAsi Na bhaMte ! itthINaM purisANaM NapuMsagANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA, savvatthovA purisA itthIo saMkhejaguNAo NapuMsagA aNataguNAo" gautama svAbhIme A prakaraNa dvArA jyAre AvuM pUchyuM ke-he bhagavan A strI, purUSa ane napuMsakamAM ke konAthI alpa che ? ke tenAthI vadhAre che? kaNa kenI barobara che? ane keNa kenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmI ne kahyuM ke--he gautama ! AmAM sauthI ochA te puruSo che ane purUSo karatAM stri sa khyAtagaNI vadhAre che ane stri karatAM napuMsake aMtaragaNuM vadhAre che kemake-eka IdriyavALA jI napusakeja hoya che. ane teo saMkhyAmAM vanaspatinI apekSAe anantAnta kahyA che. sU023 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 jIvAbhigamasUtre mUlam-tirikkhajoNitthIo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNA o tirUvAhiyAo maNussitthIo maNussapurisehito sattAvIsaiguNAo sattAvIsairUvAhiyAo devitthIo devapurisehito battIsaguNAo vattIsairUvAhiyAo / se taMtivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA gAhA-tivihesu hoi bheo, ThiI ya saMciTThaNaMtarappabahattaM / / veyANa ya baMdhaThiI, veo taha ki pagAro u // 1 // settaM tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA' |sa. 24 // bIiyA paDipattIsamattA chAyA-tiryagyonikastriyaH tiryagyonikapurupebhyastriguNA strirUpAdhikAH / manuSyastriyo manuSyapurupebhyaH saptaviMzatiguNAH saptaviMzatirUpAdhikAH / devastriyo devapurupebhyo dvAtriMzadguNA dvaatriNshdrpaadhikaaH| te ete trividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH // gAthA strividheSu bhavati bhedaH, sthitizca ciTThaNA'ntaramalpavahutvam / vedAnAM ca vandhasthitirvedastathA ki prakArastu // 1 // te ete trividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptAH ||s024|| // dvitIyA pratipattiH samAptA / / TIkA-purupebhyaH striya. sakhyeyaguNA iti kathitam tatra kA. striya' svajAtipurupApekSayA katiguNA iti praznAvakAgamAzritya tannirUpaNArthamAha-'tirikkhajoNitthIo' ityAdi, 'tirikkhajoNitthIo tirikkhajoNiyapurisehito' tiryagyonikaliyaH tirygyonikpuruhai| kyoki ekendriyajIva napuMsaka hI hote hai aura ve sakhyA meM vanaspati kI apekSA anantAnanta kahe gaye hai| sUtra--23|| yahA~ pahale sUtra meM kahA hai ki puruSo kI apekSA striyA~ sakhyAta guNI adhika hai-so kauna striyA~ kina svajAtIya purupo se kitane guNI adhika hai ? isa prazna ke avakAza meM kahate hai-"tirikkhajoNitthiyAo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNAo tirUvAhi pahelAnA sUtramAM ema kahevAmA Avela che ke-puruSo karatA striyA sa khyAtagaNI vadhAre che te kaI treiye kyA svajAtIya puruSo thI keTalAgaNI vadhAre che? A praznanA saMdalmaa vAmA mAve cha ?--"tirikkhajoNitthiyAo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNAo tirUvAhiyAo" mAmAra taya yoni striyo cha, tayA tiyayAni pu3||42taa trae gaNI padhAre che saTI -tamA tri35dhi che "maNussitthiyAo sattAvIsaiguNAoM' manuSya yonika je sTiye che teo manuSya purUSo karatA satyAvIsa gaNI vadhAre che. arthAta sattAvIsa3pAdhi4 cha. "devitthiyAo devapurisehito vattIsaiguNAo" hevaliyA va 53So Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 24 strINAM svajAtipuruSApekSayA katiguNAdhikatvam 639 pebhyaH, 'tiguNA u tirUvAhiyAo' triguNAstu trirUpAdhikAH, 'maNussitthIo' manuSyastriya 'maNussapurise hito' manuSyapurupebhya., 'sattAvIsaiguNAo' saptavizatiH guNAH 'sattAvIsaharUvAhiyAo' saptaviMzatirUpAdhikAzca bhavantIti / 'devitthIo devapurisehiMto' devastriyo devapuruSebhyaH 'battIsaiguNAo vattIsaIkhvAhiyAo' dvAtriMzadguNA. dvAtriMzadrUpAdhikAH, uktamanyatrApi 'tiguNA tirUvAhiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavyA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANa tadahiyA ceva // 1 // vattIsaguNA battIsarUvaahiyA u hoti devANaM / devIo paNNattA jiNehi jiyarAgadosehiM // 2 // chAyA- 'triguNA strirUpAdhikA stirazcAM striyo jJAtavyAH / / saptaviMzatirguNAH punarmanujAnA tadadhikAzcaiva // 1 // dvAtriMzadguNA dvAtriMzadrUpAdhikAstu bhavanti devAnAm / devyaH prajJaptA jinairjitarAgadveSaiH // 2 // yAo" inameM jo tiryagyonika striyA~ hai ve tiryagyonika puruSo kI apekSA tigunI hai-isI kA bhAva hai-ki ve trirUpAdhika hai / 'maNussitthiyAo sattAvIsaiguNAo" manuSyayonika striyA~ hai ve manuSya puruSo kI apekSA sattAIsa gunI adhika hai arthAt sattAIsarUpAdhika hai| "devitthiyAo devapUrisehito battIsaguNAo" deva striyA~ devapuruSo kI apekSA battIsa gunI adhika hai-battIsa rUpAdhika hai / aisA hI anyatra kahA hai-- "tiguNA tirUvAhiyA tiriyANaM itthiyA muNevvA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsaguNA battIsarUvaahiyA u hauti devANaM // devIo paNNattA jiNehi jiyarAgadosehi // 2 // aba pratipatti kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate hai-"se taM tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" isa prakAra se sasAra samApannaka jIva tIna prakAra ke kahe gaye hai isa adhikRta pratipatti ke adhikAra kI saMgraha gAthA jo isa prakAra se kahI gaI hai-"tivihesu" ityAdi karatA batrIsagaNI vadhAre che. eTale ke batrIsarUpAyika che eja pramANe bIjepaNa kahyuM che ke "tiguNA tirUvAhiyA tiriyANa itthiyA muNeyavvA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsaguNA vattIsaruvaahiyA u hoti devANaM // devIo paNNatA jiNehiM, jiyarAgadosehiM // 2 // mA bhI pratipattinI pase / 242 // sUtrA2 49 cha ?--"se taM tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA" mA prabhArI sasAra samApana patra prArathI vAmAM AvyA che A adhikRta pratipattinA arthAdhikAranI saMgrahagAthA A pramANe kahI che.-- "tivihesu" tyA Ano artha A pramANe che - A traNe vedane nirUpaNa karavA vALI prattipattimAM sI, purUSa, ane napuMsaka e pramANe traNa vedonuM kathana karavAmAM Avela che pahelo adhikAra * Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre samprati -- pratipattimupasaharannAha - ' se taM' ityAdi, 'se ttaM tivihA saMsArasamAvannagAjIvA pannattA' te ete trividhA striprakArakA sasArasamApannakAH jIvAH prajJaptA - kathitA iti / samprati-adhikRtapratipattyarthAdhikAra sagrahagAthAmAha - 'tivihemu' ityAdi, 'tivihemu' trividheSu vaktavyeSu strIpuruSanapusakavedeSu 'hoi' bhavati 'bheyo' bhedanAmAka' prathamo'dhikAro bhavatIti / 'ThiIya' sthitizca tadanantaraM dvitIyo'dhikAraH sthiteH / tadanantaram 'saMciTTaNA' sAtatyenAva - sthAnam, tadanantaram 'aMtaraM' antaraM virahakAlakathanam, tadanantaram 'appatrahu~' alpabahutvam, tadanantaram -'veyANa ya' vedAnAca 'baMdhaThiI' bandhasthiti' / tadanantaram 'veo tahA kiM pagAro u' vedastathA kiM prakArastu / veda kiM prakArako bhavatIti kathanamiti || ' se ttaM ' te ete 'tivihA' trividhA triprakArakAH 'saMsArasamAvannagA' sasArasamApannakAH sasAre vartamAnA ityarthaH ' jIvA' jIvA' - prANA' 'pannattA' prajJaptAH kathitA iti ||24|| 640 iti zrI - vizvavikhyAta jagadvallabha-prasiddhavAcaka- paJcadazabhApAkalita lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka zAhucchatrapati kollApurarAjapradatta jainazAstrAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla - ti viracitajIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikAkhyAyAM vyAkhyAyAM trividhAnAmadvitIyA pratipattiH samAptA // 2 // isakA artha isa prakAra se hai isa vedatraividhya nirUpaka pratipatti strI, puruSa aura napuMsaka aise tIna veda kahe gaye hai. ina tIna vedo meM bheda nAmakA prathama adhikAra hai. arthAt ina tIno vedo ke tIna 2 bheda kahe gaye hai. bAda meM inakI vedo kI sthiti ke sambandha meM dvitIya adhikAra hai. isake bAda saciNA - ina vedo kI kAyasthiti kA kAla kahA gayA hai phira antara - viraha kAla inakA kahA gayA hai, phira inake sambandha meM alpa bahutva kahA gayA hai / ina vedo kI bandhasthiti kitanI kyA hai yaha samajhAyA gayA hai / tathA inakA prakAra kaisA hotA hai yaha bhI prakaTa kiyA gayA hai isa prakAra se saMsAra kA samApanna saMsAra meM vartamAna tIna prakAra ke jIvo ke sambandha meM yaha dvitIya pratipatti kahI gaI hai | || sUtra ||24|| "jainazAstrAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAjaviracita 'jIvAbhigama' sUtra kI prameyadyotikA vyAkhyA meM trividhAnAmaka dUsarI pratipatti samApta // 2 // A traNa vedomA traNa traNa bhedo kahyA che te pachI A vedanI sthitinA sa kha dhamA bIje adhikAra kahyo che te pachI sUcidguNA-A vedonI kAyasthiti ne kALa kahyo che. te pachI aMtara-virahakALa kahyo che te pachI tenA sa dhamA alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che A vedezanI anya sthiti keTalI ane kai kai che ? te samajAvavAmAM AvyuM che tathA tenA prakAra kevA DAya che ? e paNu prakaTa karavAmA Avela che. A rIte sa sAra samApanna-sa'sAramAM rahelA traNa prakAranA veAnA saMbaMdhamAM A bIjI pratipatti kahevAmA Avela che. sU0245 jaina zAsrAcArya jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita jIvAbhigama' sUtranI prameyadyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trividhA nAmanI khIjIpratipatti samApta ArA Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtrakA zuddhipatra azuddha pRSThAGka paMkti prAptAzeSAtizayakalA prApto padezamantareNa gaNIpiTagaM natvasmin sayamk zazAtAnathI .. hitanAmargamAM kadIpaNuM pAcho prathamA pratipattiH prAptAzeSAtizayakalA AptopadezamantareNa gaNipiTaga . natvanyasmin samyak .. zatAnathA hitanAmargamAthI hA 10 10. / 14 . 5 ,. 15 . .. 21 / sunane jantuo 18 19 20 14 14 21 23 24 23 8 28 jAna sunate jantuAM jAvA jIvAbhigame jIvAjIvAjIvabhigame paramANupAggalA samAsaA AgasatthikAyassa sthitipariNAmapariNatanAM paramANupoggala manantaratvaM nalavInapariNayA paritaNata sasArasamAvannaga jAvAbhigamejIvAmigazca sA aNaMtarasiddhA'bhaMsAra, v. .vom 29 jIvAjIvAbhigame jIvAjIvAbhigame paragANupoggalA samAsao AgAsatthikAyassa sthitipariNAmapariNatAnAM paramANupoggalA manantatvaM nIlavannapariNayA pariNata sasArasamAvannagajIvAbhigame jIvAbhigamazca 32.... 33 . 6 342M so : aNaMtarasiddhA'sasAra, Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha napusaga siAddha parasparasiddha saMsAra dukhamaya siddhA khAva jIvesu dvIndriyAdayAdayazca je prANAtipAta bhASAprayogyAn punarmanaH prayogya, jhavanAM ahArae ANAhArae upAta aejjatteNa saMgrahAryaM aparyApta "" saghaNI tadanantaramagAhanA ha sahenana siNaM jagaNaM lokasAe gakhAn icchAyA pa rUparinA zuddha napuMsaga siddhi para'parisaddha asaMsAra dusamaya siddhA jAva nIvesu dvIndriyAdayazca bhe prANApAna bhASAprAyogyAn punarmanaH prAyogya, saJjivanAM AhArae aNAhArae upapAta apajjatteNa sagrahArtha aparyAptaka " saghaLI tadanantaramavagAhanA sanana tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM lohakasAe zAkhAn iticchAyA paNa uparanA pRSThAGka 41 43 44 44 44 45 52 54 54 55 55 55 56 56 56 56 57 57 " 57 58 62 62 68 68 72 72 74 74 i paMkti 6 23 22 26 26 23 11 m 18 25 4 5 3 14 18 2 w so 9 8 a o v 25 ,6 14 17 21 1 29 23 30 7 8 22 26 1 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMzuddha zuddha pRSThAGka AzAtA azAtA 77 39 5 bh9 25 80 83 AhArA kevalI samudghAtasamuddhAtastu samughAdata vaha bhate ! vyjogaa| tIvaNNAI sukkillii AhAraka kevalI samuddhAtasamavahatastu samudghAta vedanuM bhate / vayajogI tivaNNAI sukkillAi 84 NA No 11 M00 0 0 28 gAyamA ahAranti AtmazarIrarAva0 ahAramAharanti avadhidRrzana Apate mAtramAM lekArdhamAM AharamAhareMti ahAra pratiniyati AhAranti gaNuM ene vihAramaggaNaM ahAreMti egaguNa durabbhigaMdhAI goyamA Aharanti AtmazarIrAva. AhAramAharanti avadhidarzana ApatAM mAtrAmAM plekArdhamAM AhAramAhareMti AhAre pratiniyat Aharenti gaNa ane vihANamaggaNaM AhAreMti ekaguNa dubhigadhAI 99 14 0 100 100 0 100 2 101 101 102 102 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha . gItamA / AhAre kA tikRtA ahAreMti ahAreMti pRSThAGka . paMkti 102 102 30 103 7 27 . . . . . gautama! AhAra / ko . (tatA AhAreti AhAreti 105 . 13 105 14 107 108 12 108-9 18-19 108 26 Ahareti tAiM kiM bhate / aNaMtaro Ahareti AhAreti tAI bhaMte / kiM aNaM. AhAreti 20 28 aNuiMpi tADaM kiM bhate ! Ahareti gRhNanti Ahe svAcita catudizi ohareMti cauddisiM aNuiM tAI bhaMte ! kiM AhAreti gRhNanti ahe cita caturdizi AhAreti caudisiM 0 0 0 0 0 - 0000 Pm m005r r9 11 1 wwwwww vyAha dubhigaMdhAi vyAhata vyAha dunbhigaMdhAha vyA jIvane ahAra viparimANahattA - paripAlahattA / / parisA'hattA , - AhAra viparimANaittA paripAlaitA parisADaittA 23. Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha savvaspRNavANa bhate jAvA bhagavAnAnaha AgaNIlama' pRthivAkAyika yonaka bhate 67 bhA mu antamuhUrta kahIM ekaviMzatamaM uvavajjAM katyAgatagatikAH kaha gavyAgatikAH puDhavAkAiyA 11 AhArA tirikkhajANiya sAhamme maraNaMtiya nA sAdharma zravaNa ThivugasaThiyA } svarabAdarapRthidhIkAyikAH zuddha savvApaNayAe bhaMte jIvA bhagavAnAha ogaNIsamu pRthivIkAyika yonika bhaMte 6 ThThA muhu antarmuhUrtta kahIM ekaviMzatitamaM uvavajjati katyAgatikAH kai katyAgatikAH puDhavIkAiyA AhAro tirikkhajoNiya soha mAraNaMtiya no svarabAdarapRthivIkAyikA - saudharma zramaNa thivugasaMThiyA pRSThAGka 117 117 118 119 119 120 120 121 121 J 121 122 122 123 124 125 125 126 127 127 127 127 127 127 129 135 138 141 paMkti 27 10 5 14 23 12 15 17 24 31 10 10 1 18 8 18 1 4 10 11 12 13 16 5 12 17 16 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNdd'i zuddha pRSThAGka paMkti 29 141 143 144 21 19 145 155 30 jIne avazyAya aparyAptaka gatyAgatidvAraparyanta jIne sAkhA bahubIjAH zAkhA badarakapitthayoriveti suhumavaNassaikAiyA vALA 148 149 149 jIne avazyAya apayarpataka gatyAgatidvAraparyanta jIvene -sAlA bahubIjIH -zAlA bAdarakapitthayoriveti suhumavaNassaiyA vALa saMttaM vallIyazca tRNavalayaharitopaghi layAkAraNa ekasthikAzca vaLI ekatyika ekacchika 150 WWW 00 0 0 150 151 setta d s Mara 153 154 vallIca tRNavalayaharitauSadhi valayAkAreNa ekAsthikAzca vALI ekAsthika ekAsthika 155 155 / 155 155 sAlA sAkhA -asana khaMdA asana -ekacchika -phalI aMbara -phalI skaMdha azoka khaMdhA azoka ekAsthika phalA 156 156 156 156 157 157 ubara 157 157 158 / phalA skaH 24 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha rAgadveSathI sahAraNasarIra 161 35 171 avagAhukta AdArikAH jAjvalpamAnaH vigera aparyAptatadharma gAtama prakaraNamAM rAI di| i rAI , Fv >> 0 * * * * * * * diyAi zuddha pRSThAGka paMkti rAgadveSathI sAhAraNasarIra 163 19 166 26 166 31 avagAhanA 167 audArikAH jAjvalyamAnaH 174 10 vigere 175 aparyAptadharma 176 gautama prakaraNa 176 177 177 178 evamadhovAtatiryakUvAtAvapi 182 maNDalikAbhirmizrito 183 utkalikA 183 23 ptakAzca 1843 mAraNAMtiyasamugdhAe antarmuhUrta 185 30 bAdara vAyukAyika 185 24 kAyayoginaH 188 jalAuyA 190 24-25 egatovattA 190 26 savukkAmAivAhA 190 26 paryAptAzcAparyAptAzceti sevArtasahananayuktAni 192 , 2 dvIndriyajIvAnAM 192 3 vau veu evamadhovAtavAtAvapi tiryak maNDalikAbhirbhizrito ukAlikA tAkAzca maraNAMtiyasamugghAe / antarmuhUtta bA vAyukAyika kAyayIgina' jalauyA egatotattA sapukkAbhAhavAhA , paryAptAzcApayAptAzceti savArtasaMhananayuktAni dviddhiyajIvAnAM * 191 * . Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTAkSa paMkti 1929 mamuraghAnA. mamyagahi 193 195 195 198 198 sAgArovauttA rodviNiyA sarIragA putrikA. svAmI paryAyamAMthI paryAptaka mannAjo 198 201 202 205 phani 208 208 3 kaal paudgulAdhikAni bhaenana 1mAM 212 m 217 221 222 223 gAva parizakita mAdita pasiroTo parimeTrI 3 22" 225 ' mano pAyariyAyogika Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a jaghanyenAGgulasyA- kAryeAga manuSyAM prakAranI tiya cAmAM uTThA kRSNanIlakApAtAkhyA. dAkosa paryAvALA titha rakSa mamaMkhyAtavarSAyukta narakAM ane samavaheta mauligoya " dumapupphA bhAgaviSAH AzIviza niHzvAsa ThevAya che. nirUpayitu kaTakAM gAu~vi gAu~vi gAu~vi medAdirka apajjAtAya atomuhuttaM yasa bAhyaSu vitatapasvI S zuddha jaghanyenAgulasyA kAyayoga 5 manuSyoM prakAranA tiya cAmAM uTTA . kRSNanIlakApotAkhyA do ko ... paryAptavALA tiya kSu asaMkhyAtavarSAyuSka narakoM ane asamavahata mauliNAya' dy d' r y' d 39 dubbhipupphA bhogaviSAH AzIviSa niHzvAsaviSa uDevAya che. nirUpayituM .. kaTakoM gAuyaMvi gAuyaMvi gAuyaMvi bhedAdikaM ajjatAya ict aMtomuhuttaM thaye che. bAhyeSu vitate pakkhI pRSThAGka 233 234 237 237 237 242 245 245 246 247 247 247 247 253 "} 254 254 254 254 255 256 260 260 260 262 265 265 266 270 27. paMkti 1 29 18 22 25 3 6 uu 21 2 11 18 26 60 19 3 3 21 28 20 15 3 12 25 2 26 31 25 5 18 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAka paMkti 272 . . .2 / 272 . 3." 272 272 22 / 2731 azuddha ! aMgulAsakhejjabhAgaM . dhanuH pRthakatvam , pRthktva jjamAgaM doNhapi khahayarasamUcchima vautriprakAmakAH saMmRcchima mAtsyAdi kagmae chAvihA kolakA hAkakAupara jaTevA aMgulAsaMkhejjaDa bhAgaM dhanuH pRthaktvam pRthaktva jjahabhAgaM doNhaMpi khayarasamucchima veTatriprakArakAH saMmachima matsyAdi kammae chanvihA GGGG.GGG bh sh hh mh lh nh wh 276 .. 17 1. / 277 - 278 279 280 280 281 281 282 22 27 AvA nyathA hADakAupara joDavA AvI nyagrodha sAisaMThiyA sAisaThiyA kunja 28" paraMtu hoya che teone avadhijJAna hoya che. sudhI sudhA jalacarapu caugAiyA aMtomuhutta gavyUtapRthakatvam ... utkarpaNa magulassa .. 283 DAya cha, 286 jeo samyak daSTi hoya che. 287 teone avadhijJAna hoya che. 287 jalacareSu . 2892, cagaiyA 291 . 11. aMtomuhuttaM. 292 .... ganyUtapRthaktvam 292 17, utkarSeNa / 292 180 aMgulassa, 294 1R4 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti akRtta nAvAra / n p n medo, n n n n uddhRtyA - hata tane. prajJaptAsta thA / medA ukkAsamUchimamaNussA / yojanazatasahakSeSu. bhivyASTiyA / aMtaradIvajA aMtaradIvajA aMtaraMdIvajA akAsAI nosanovauttA nahIM hote hai n n n n n 0 zuddha pRSThAGka udvartanAdvAra 295 27 garbhAvyutkrAMtika 295 28 udvRtyaH 2998 uduvRta thaI ne 29 29 prajJaptAstadyathA 307 13 / . ukko 309 / / samucchimamaNussA 31028 / / yojanazatasahasreSu mithyAdaSTivALA 312 21 / aMtaradovayA aMtaradIvayA 314 / 28' aMtaradIvayA 315 3 'akasAI no sannovauttA 318 16 ve saMjJopayukta nahIM hote hai| sajJAH 319 13 saMjJAH 319 svAmIne 320 saghaLA u20 320 ,26. prApti 321 13 321 asannI 321 30 prApta thayA 324 20 / , jAtyasya 327 / 24 asaMkhejjavAsAuyA 329 3. anantarovRttAH 3294 328 / 21 . aMtaM 331 10 / n 119 saMjJA. . n n saMjhA svAmIna athaLA n n ? n vinanA prajJapti. 5 vinAnA samudraghAtane n 27 n n n samuddhAtAnA yasannA prAptajJAna jAtasya asaMkhejjAvAsAuyA anantaravRttAH / paNa aMta vANA Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha manuSya zItalImUta prabhuna bhavanAsinaH / saMhanamasti yAvatpadeNa kArmarNam sahanamanthibhojatayA manuSya zItalIbhUta pramune / bhavanavAsinaH 'saMhananamasti yAvatpadena kArmaNam saMhananamatthi bhogyatayA pRSThAGka paMkti 331 .18 . 331 / 26 332 13 10 334 2 334 / / 9 / 335 . 338 2 339 / / 7 / 34. / / 5 / / 340 24 341 / 181 341 , 29 / 342 21 342 3. 343 344 NANA saMThiyA NANA saMThiyA kane ' / NANAsaMThANasaMThiyA - NANAsaMThANasaMThiyA ... Ana itthiyaveyA bhajanAthI uvajoge itthiyavegA bhajanathI upajoge 30 10 AhAmAhareMti pAdane duviha apasapiNi usappiNI vaNassaikAiNNaM hotI AhAramAhareMti pAThane duvihA avasariye ussappiNI varNassaikAieNaM 344 344 348 351 352 352 356 15 . . AI hotA - - maNussitthIA devitthIA 3 dUsarI pratipattI maNussitthIo devitthIo / / susumArI uraHparisarpiNyazca sairindhrayaH 360 12, 36. 16 : 364 / / 18 supamArI uraHparisapiNNazca sarinthyaH 366 9 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti azuddha chiyakalI prabheTe yu 4thana che. kammamUmiyAo akammamUmiyAmo kuraruSu gAyamA sa kiMtaM 367 367 367 368 368 369 370 zuddha chipakalI. . prabhede 4thana ayuche. kammabhUmiyAo akammabhUmiyAo kuruSu goyamA ! se ki taM maMtara devitthIo puvakoDI' ukkoseNaM aMto muhuttaM utkarSaNa kiyantaM kAlaM mutkarSaNa bhavasthiti ukkodesUNA / " dezonaM 6.3 xn x mataradAvatthIo .. 372 375 375 375 376 puvvakroDI ukkAseNaM aMtA muhutta utkarSaNa kiyantaM kiyantaM mutkaSaNa bhavAsthiti ukako 376 .. 376 377 378 200, desUrNa dezAna m mm desUrNA desUNAM / / 20" sthithi spIkAra karmabhUmiga bharataravateSu aravata lAva palyApama thayale hekavata sthiti| svIra .. kammabhUmiga bharatairavateSu airavata svabhAva palyopama thayela hemavata tini 385 386 386 386 387 387 387 23 388 388 388 24 26 titanni Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha zuddha .. pRSThAGka paMkti 24 eraNNavae akammabhUmiga jammaNaM, akammabhUmiga 390 390 391 23 392 "tinni akammabhUmiga khejjaibhAga 392 392 393 22 394 / / 21, 396 4.0 eraNavae akammabhUmiga jambhaNaM akambhabhUmiga tinna akamma bhUmiga khejjaimAga paJcarazalpalyopamAni utkarNeNa paJcapazcAzat palyopamamAM ukkAseNaM puSakADI akammabhUmigaNussitthiti saharaNaM pRthakRtvAbhyaSitAni jaghanyeka jaghanyenAntarmuhuttam . jaghanyenAntamuhUrtam , gAtama 5vyApabhanu paJcAzatpalyopamAni utkarSaNa paJcapaJcAzat palyopamanI ukkoseNaM' puvakoDI akammabhUmigamaNussisthiti 400 402 402 403 s saMharaNaM / 00 0 s 403 0 ___ccc 403 pRthakUtvAbhyaghikAni jaghanyenaikaM jaghanyenAntarmuhartam jaghanyenAntarmuhartam 0 404 gautama ! .. pApamanuM. vAra 404 405 407 408 406 410 bhAra.. pa.) 27, ka 23." 414 bAra chamathavAmA " sAtajIvate ataema gItamasvAmana arAvata uskRSTa bhatabhutana che,' ch||2 / / sAtabhavate ataeva / gautamasvAmIne bhairavata utkRSTa aMtamuhUtane che. 130 28 416 417 418 418 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha cAvaze AyuvAlI hokara grahaNa kara leveM akamabhUmika 422 saMkSapata 424 akarSa jahannaNaM asaMkhe uttarakurUnI 123 rIte 417.1 29 s zuddha pRSThAi paMkti -mApa... 419 24 mAyuvAlI hokara janma grahaNa kara leveM 422 13 akarmabhUmika 19 saMkSepata! 423 akarma 221 jhnnenn|| 425 , 2 . asaMkhenja' 426 21 uttarakura ane devapharanI 30 / sAmAnya / 429 22 kSetra 431 13. antarmuhUrta .. 434 anaMtakAlane 436 saghaLI 437 tirikkhajoNitthIo saMkhejaguNAo 443 13 kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradI0 443 444 akammamUmiga 4453 tayA 44526 vemANiNIya 446 31 DazI 447 26 / jyotiSkadevyo 448 ' / '9' vemANiNINa 449 24 goyamA, 11 450 saMkhejjaguNAmo 152 guNAbho... 452 jAya, 1 461 441 m s samAnya kSatra - antartaharta .. matAnu saghaNI tirikkhanoNitthIo saMkhejjaguNAA"" kammabhUmiyANaM aMtaradI0 badhAre akammamibhUga 1 teo vemANiNIya pradezaze jyotiSkadedhyo vemANiNI goyamA ? saMkhajaguNAo: guNAA jArya haibhavata karmabhamija m 27.. 456 hemavata karmabhUmija Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha kalpopannakalpAtIta vijJAnanA vistArAbhyA puruSANA muhUttam masAtireka jadhanya thI puruSaNAmapi jaghanyato'ntamuhurtta jA bhaira kAlakI cAritradhama puruSa savvaTTasiddhANaM paJcavizatiH dvAtrizatsAgaropamANi unatIsa ukkeseNa paDuca akambhabhUmi0 akambhabhUmi0 antamuhartta bharatAdA puna zeSa' of paNAnA hona se suhu D 16 zuddha kalpopapannakalpAtIta vimAnanA vistArAbhyAM puruSANAM muhUttam sAtirekam janya thI puruSANAmapi jaghanyato'ntarmuhUrta jo aura kAlakA cAritradharma puruSoM "" " savvavasiddhANaM 11 paJcaviMzatiH dvAtriMzatsAgaropamANi unatIsa ukkoseNaM I honese suhu 1 paDucca akammabhUmi 0 akammabhUmi 0 antarmuhUrta bharatAdau punaH zeSa", paNAnA " pRSThAGka 462 462 463 463 463 463 464 465 465 465 465 467 * 467 468. 470 472 473 473 478 478 479 479 480 482 482 487 487 490 494 'paMkti 6 28 1 1 20 23. 28 5 9 12 20 12 14 14 24 7 15 18 ,,26 / 8 21 10 "LI 8 1th 1 '18 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka paMkti 4945 494 / 7 495 49 15 499 5026 vanaspati kI dazavidhabhavana bhyo'lpA , asaMkhyeyaguNA .. vomAM . vRhattarakSetra0 qdhAre ANayapANayamAI , adhika, .. zreNiSu / bhaNanAt : sarvArthasiddha dvAdazakalpopapanna devakurUttarakuru 107 508 24 azuddha vataspatti kA . dazavidhibhavana0 / bhyo'lyA asaMkhyethaguNA / / devAmAM bahattarakSetra0 / vadhAre ANayapANayagAI : adhika zreNi maNanAt , sarvAthasiddha dvAdazakalpopanna devakurUtarakuru .. pUrvavidera adhastanauveyakadevapuruSAkSeyA , majjhimagevejjapurisA nArakalpadArambha / / pachI pachInA saMkhyAtagaNuM gaya, ha pannAtte. cauridiya0 . . beidiyatiri0 . napuMsaka 5116 514 515 pUrvavideha . 1 adhastanapraiveyakadevapuruSApekSayA 518 majjhimagevejjadevapurisA 518 nArakalpAdArabhya 519 pachI pachInAasaMkhyAtagaNuM 119 gayA hai| pannata 524 cauridiya. 525 beiMdiyatiri0 528 napu saka 528 egidiyatirikkha joNiyanapuMsagA 529 egidiya 529 Au, teu 529 egadiyatirikkhajoNiya napusaka egidiya Au.. se ki taM 529 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha EPH tridvIya puttame do aMto muhu sa sahasrANi Asthitinu sAtamI kAlaM Thi kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA napuMsaka kI kitane muhutta antarmuhurtta bheda meM cauppAya muhuMta sthiti napu MsakeAnI sthiti bhararavaya videhAvara karmabhUmikabharataivatapUrvaM maNusmaNapusagassa bhate maNussaNapusagarasa utkRSTamantarmuha yugaladharmiyo teo napuMsaka hArtA nathI pramANeAnI 18 zuddha trIndriya punvuttabhedo aMto muhuttaM sA 1 sahasrANi A sthitinuM kathana sAtamI haiyaM kAlaM Thi (yaha adhikachapA hai) (yaha adhika chapA hai) napuMsaka kI sthiti kitane muhuttaM antarmuhU bheda se C cauppaya muhuttaM sthiti' napu sakonI che ahiyAM je kSetranI apekSA laine manuSya napusakenI sthiti bhararavayapuvvavidehAvara karmabhUmi bharatairavatapUrva maNussaNapuMsaMgassa bhaMte ! pRSThAGka paMkti 531 531 533 537 537 537 538 538 538 538 17 538 180 540 12 540 1'9' 540 29 541 541 201 masaNapuMsagassa utkRSTama'nta'rmuhUrttaM 'yugaladharmiyoM garbha ja hAtA nathI je akama bhUminA manuSyA garbhaja DAya che, te napu Msaka hAtA nathI, 543 pramANenI 543 BY D 541 541 542 542 542 542 543. 543 21142 C+ 18 25. / z " 3 155 21 62 F 27. '32"" 8/1 1'4' '2030 28 F 141 kopara 20 / / Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E urapasippa napUMsaeNaM napuMsagassa kAlaso eva, : * * * * 544 bhante : * * * * C * * Napusaetti NapuMsaya iti kitkAlaM praTaka napusaka NapuMsaNaNaM samayaH tatraika NapusaeNaM bhante / mUtrakAra mana tatsapizI, anaMta avasarpiNI dasavAsasahassAha.. / tettIsa pUrvasthiti sUtre - eka, kevaciraM vatAve NapuMsagAtti tiyaMgenikanapusakanI zuddha / pRSThAGka - uraparisappa 544, NapuMsaeNaM. 544 NapuMsaeNaM . 544 kAlamao 545 bhaMte / 546 NapuMsaetti 546 NapuMsaka iti kiyatkAla 546 pragaTa / napuMsaka 546 NapuMsaeNaM 546 samaya tatraika 547 NapuMsaeNaM bhaMte ! 547 sUtrakAra 547 anaMtautsarpiNa 547 anaMtaavasarpiNI 547 dasavAsasahassAI 547 547 pUrvasthitasUtre 548 kevacciraM 549 matAva 549 NapuMsagatti 549 tiyegenika napuMsaka che, ArIte keTalAkALa sudhI thatA rahe che, arthAta tinaka napuMsakanI pa49 tiryag 550 * * * * * * * * tettIsaM 548 ekaM / 27 tiyam / * * Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyct zuddha pRSThAGka paMkti 550 . 550 __ 2 551 551 kAyasthittimAna asaMkhejjAko atoparipattavya ato muhUttaM NapuMsagAya mahogANa vi kavecira 551 10. 552 ekka pagA khett| muhutta kAyasthitimAnaM asaMkhejjAo aMto pratipattavya aMto muhuttaM NapuMsagANaya mahoragANa vi kevacciraM ekkaM / copagA khettaM muhuttaM puhutta - , utkarSeNa, napuMsaeNaM napuMsaka airavata kevaJciraM paNa samajavI akammabhUmiga NapuMsaeti utkarSaNa aMtomuhuttaM ato muhattapuhutta utkRSTathI antarmuhUrta aMtaradIvagANaM mutkarSaNa 552 552 19 552 21 55226 552 27 / 552 28 .. 553 : 4 5536553 553 12 553, 553 puhutta utkaSaNa napusaeNaM napusaka airAvata kevaciraM 5 / samAthI / akammabhUmigaga . napuMsagatti ... utkaSaNa aMtomuhutta ato muhutta puhutta utkaSTathI matabhutta atara dvIvagANaM / mutkaSaNa XX.MM 553 / 553 21 554 / / 21 554: 22. 554 28 554 29 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha mutkarSaNa massa napuMsagassakhetta aMto muhartta kAlamanraM jaghanyenAntarmuhUtam jaghanyenAntamuhUrttam' yApadapAddhe purulaM 'parAvartta jaghanyenAntamuhUrttam + A bhate ataraM gauyamA ! antamuhUrtta purisaNapuMsA godamA ! sAgarovamasamapuhut Na 1 maMte - napusakatvasya antara muhUrttakA nairacirunapuMsakakAH . aMtara murhuta purisapuMsA saMcidvaNaMtare sAma praznanAnA tarukAle aMtaramuhUtta aMtamuhUta aMtomuhattaM 21 zuddha mutkarSeNa rasa-napuMsagassa khettaM aMto muhuttaM kAlamantaraM jaghanye nAntarmuhUrttam jaghanyenAntarmuhUrttam 'yAvadapArddhapudgalaparAvartta jaghanyenAntarmuhUrttam bhaMte ! aMtaraM goyamA ! 14 y! antarmuhUrtta purisaNapuMsagA goyamA ! sAgarovamasaya puhutta bhaMte ! napuMsakatvasya antarmuharttakA nairayikanapuMsakakA 'tama hata purisaNapuMsagA saMciTThaNaMtare 1 nAma NaM I praznanA tarukAlo aMtarmuhUtta aMmhUtta aMta pRSThAGka 555 555 555 556 556 556 556 556 556 556 556 556 556 556 556 1 557 557 557 557 557 557 557 557 557 557 557 557 557 5.58 paMkti 2 14 19 !! 11 13 15 15 19 22 8 8 29 29 1 4 10 17 18 20 20 21 24 25 26 28' '3'0 7 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha kitane sAgaro vamassAI paramaparA narehaya napuMsagasya eka muhUrta Napugassa bhadedantarmuhatta ekendri yoniya asaMkhejja loyA avasarpiNI avasarpiNiyAM i muhuttaM kaiMka vadhAre atara kahyu che ri tirikakha tiya sthAnika aMto muhUttam vanaspapita kAla' anta vAueNaM '' """" vaNassaikAloga saMkhejja saMkhyeyavarSAbhyAdhike vaNassa kAlo vaNassaha ekka P/t 1/ pogAlaparidida utsapiNyava sapiNyo' } 1 22 zuddha kitaneka sAgarovamasaharasAI paraMparA iya napuMsagarasa eka antamu ta nu NapuMsagassa bhave antarmuhatta ekendriya yonika asaMkhejjA loyA avasarpiNiyAM Li kaMika vadhAre sAgarApama zatapRthava tu che. ahiMyAM sAtireka kaMIka vadhAre ema je kahyu che tirikkha tiya caiAnika : antarmuhUrttam vanaspatikAla ananta vAuNa varNassa kAlo asaMkhejjA loyA saMkhyeyavarSAbhyadhike baNassaI kAlo # vraNassai ekkaM pogalapariyaTuM utsarpiNyavasarpiNyos pRSThAGka 558 74461. 558 558 558. 558 558 559 559 559 559 559 559 Cle x 559 559 $ 560 560 560 560 561 561 561 561 561 562 T 560 560/ 47 1 3 paMkti: 15. 18 29 23. 23.. 29 hai + 30 1 15 20 31 22 tips"} Te 24 31 1 - 16. 19 21. 21 12615 19 all wh 25 FLIGH Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja 22. 3 565 , 565 566 azuddha pRSThAGka paMkti / ravaiyarANaM khayarANaM :: 562 , 10 airAvata airevata 15. 562 24 evaM 11 562 / 28 jagmaNaM. nammaNaM , , , 563 / 28 vaNassa vaNassai 563 - 28 vyavasAna vyavadhAna 563 vaNassaMhaH vaNassai 564 harivaH / / 564 goyamA !-visesasAhiyA (sampUrNa duvArA huI hai) 565 sasahiyAvA .. visesAhiyA vA" aMtaradAvaga ..." aMtaradIvaga' / " visasAhiyAvA . visesAhiyAvA .' Napusa~gA-NapasagA / NapuMsagANapuMsagA 566 joNithaNapuMsagA' joNiya NapuMsagA joNiNapasagA // joNiya NapuMsagA katare katarebhyo dvizeSAdhikAvA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikAvA 566 tiryagyoni napuMsakAnAM tiryagyonika napuMsakAnAM 567 saMyekhya saMkhyeya 567 caturindra caturindri 567 trindriyatiryagyoni , trindriyatiryagyonika tejaskA kAyikaikendriya ... tejaskAyikaikendriya napuMsavizeSAdhikA' ' ' ' ' napuMsakA vizeSAdhikA asaMkhyeyaguNAyAM vad dvototha ...'' asaMkhyeyaguNA yAvad dvitIya / asaMkhayeya . asaMkhyeya 567 saMkhayeya 567 aasakhyeyaguNA asaMkhyeyaguNA 567 asaMkhayeya asaMkhyeyaguNA saMkhayeya saMkhyeya 567 sakoH 566 566 23.26 m 0 m w / / m s h 33333333 rrrrrrrry 9 1.1999999 25 saMkhyeya / h * * * * 'sakAH Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNussa / / / 25. 569 569 1 / azuddha, paMkti tiyagyonika tiryagyonika / / / 567 : 30 bahutvaM bahutvaM .. bahutvaM / 568 6 napuMsakA pekSayA , napuMsakAH 568 tAvatpramANasu / tAvatpramANAsura 568 11, maNussa Nassa / / 568 rahaya Neraiya 568 vizeSAdhiya .. vizeSAdhi 568 31. tiryagyogika napuMsakoM tiryagyonika napuMsakoM 569 NeraiyA Neraiya, , , Nerahaya NapuMsagA / NeraiyaNapuMsagA ,, 569 ,13, puMsagA . NapuMsagA , / geranayA NeraiyA / nairayikanapuMphako. nairayikanapuMsako 579.1, 13 adhaH adhaH . , , . ) nedaiya neraiya , kakano 42i 570 22 sa baM maMmAM saMbaMdhamAM " 570 Nerahaya rahaya / / Neraiya : 570 27 Nerahava Neraiya, . . 570 29 / chaSiInA nairayika napuMsake karatAM chaThThI pRthvInAnerasika napuMsaka , sasacyAta vadhAre che. chaTTI! ) 115 / pRthvInA nayanasa 42ta 571 22,.. pAMcamI pRthvInA riyika napuMsako pAMcamI pRthvInA nerayika napusake " 42tA yAthI 571 22-23" asaMkhyA asaMkhyAta asaMkhyAta asaMkhyAta asaMkhyAta 57127 napuMsakA napuMsaka / 572 10 ratmabhA ratnapramAH / / 572, . 10 : NeraDyaM Neraiya, 572 23 / teo asaMkhyAta napuMsake karatAM teo asaMkhyAtagaNu vadhAre che pahelI pahelI pRthvInI dakSiNa dizA nA racikanapuMsake karatAM 572 30 ' 570 / 123 Neraya 42ta bhAMthA" Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha salvatthovA Ahe tamAe puDhavI hayA disANuNAeNaM saMgRhI kSaNi tyAMthA pRthvI Kan prabhA salvatthavA paMsakA kemake prataranA asaMkhyAta zreNiye che, jabhara visesahiyA napu'sakako ukAiya te pradeza pradeza zarkarAbhA dakSima dakSiNa puThavI puDhavI traNa driyavALA napuMsakAmAM pAMca-traNaindriyavALA napuMsAmAM, cAra iMdriyavALA napuMsakAmAM pAMga iMr3iya dAyika prabhUtara 25 vaNarasaikAiya akama bhUmimanuSya napu sakamAM zuddha savvatthovA ahe tamAe 'puDhavIe iyA disANuvAraNaM sagRhIta dakSiNameM tyAMthI 'pRthvI' savvatthavA napuMsake che, kemake prataranA asa khyAta bhAgavati je asa khyAta zreNiyeA che jalacara visesa napusakA ukkAiya te pradeza pRSThAGka paMkti 573 1 573 2 573 2 573 573 573 573 573 573' 574 574 575 175 576 576 teiMdiya kAyika prabhUtatara vaNassaikAiya kama bhUminA manuSyanapu sAmAM apha bhUminA manuSyanapuMsakeAmAM 579 10 12 12 15 24 31 178 178 578 24 24 57 176 576 31-32 576 32 577 577 577 27 1 23 23 29 22 23 21 24 27 24 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti . 580 / / 3. jAva 581 atht zuddha pRSThAGka kuruvAsittayAnAmapi kuruvAsidvayAnAmapi NAva 580 3. harivarparamyakavarSAkarmamUmikamanuSya napuM- (yaha paMkti adhika hai / ) sakAH saMkhyeyaguNAH svasthAne 580 5-6 parasparaM parasparaM tulyAH 580 .6. airAvata airavata 580 A khyAtagaNa sa khyAtagaNuM 580 tiyagyonika tiryagyonika 581 ekendriyatiyagyonika ekendriyatiryagyonika 581 vavassai ghaNassai 581 tiyagyonika tiryagyonika napunasakAnAtha napuMsakAnAm 582 tulyA vA tulyAvA tullA vA tulyAvA 582 thalacarANa thalayarANaM 582 napuMnasako ke napuMsako ke 582 . gauyamA goyamA 582 , 20 thalayajJANaM thalayarANaM * 582 saMmRZima saMmUchima 583 7 paMcama pRthvoke nairayika napuMsakoM kI paMcama pRthvIke nairayika napuMsakoM apekSA caturtha ___ kI apekSA caturtha pRthvIke naira yika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika hai caturtha 583 dIvaga dIvaga 583 asakhyAtaguNo amakhyAta guNe sabhUcchima 583 sannatyovA savvatthovA bIjI pRthvInA nairayika napuMsake karatA ja-bIjI pRthvInA nerayika napuM- 583 21 . sake che te asaMkhyAta gaNuM padhAre che. 189 pRthvImA / , . , . / 'narayika napusake karatAM je 583 30 583 saMmUrchima / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 27 paMkti - guNita azuddha, akarmabhUmiga / ' do vi sakhejaguNA guNito airAvata gaNita - mamUrzita akarmabhUmiga khahayarapaMcidiya airavata 11 19 na! . nI 586 '. / 'akamma 'bhUmiga 584 / do vi tullA saMkhejjaguNA 584 584 584 guNita 584 saMmUcchita 584 akammabhUmiga 584 khahayarapaMciMdiya 585 585 585 visesAhiyA aNaMtaguNA AukkAiya egidiyatirikkha 586 NapuMsagavedeNaM 587 sadhajI. 588 tirikkhajoNiyaNapuM 592 katare asaMkhyAtagaNuM 587 eyAsi NaM 600 ya NapuMsagANaM 600 tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM tirikkhajoNiya purisA 601 saMkhejjaguNAo 602 kammabhUmigamaNussa NapuMsagA 605 aNuttarovavAiyA ___605 sthiyAbho 605 akammabhUmiga 608 maNussitthiyAo 17 . pacidiya visasAhiyA aNataNA AukkAiyatirikkha NapuMsagavadeNaM .. saghaLA tiripuMkkhajoNiyaNa katara saMkhyAtagaNI eyAsie NaM sagANaM. tirikkhajoNayaNapuMsagANaM tirikkhajoNiyaparisA sakhejaguNAmo kammabhUmigamassaNapuMsagA aNuttarAvavAiyA sthiyAA akamkabhUmiga maNussasthio 596 * * * * * * * * * * * 9 19 khh 609 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pRSThAGka 611 613 614 614 615 ay'sstt ' zreNyasakhyeyabhAgatAkAza nanuSya madhnama chaTThAe mahAzukla asakhyAta dAccAe sakhajjaguNAmo asaMkhejjagaNA saMkhejjagaNAo sakhyeyaguNAH napusakAH vizaSane bhavaNavAsaNINaM bhavaNavAsINa NeraiyaNasagANaM peyaka puruSApekSaNA jalayaratirikkhajoNiNitthiyAo zreNyasakhyebhAgagatAkAza manuSya madhyama chaTThIe . mahAzukra asaMkhyAta doccAe saMkhejjaguNA asaMkhejjaguNA saMkhejjaguNAo saMkhyeyaguNAH napuMsakAH vizeSane 'bhavaNavAsiNINaM bhavaNavAsiNI] NeraiyaNapuMsagANaM veyakane puruSApekSayA jalayaratirikkhajoNitthiyAbho 619 621 621 627 633 635 ri napuMkasakasyApi vaNassakAiya vadoM napuMsakasyApi "vaNassaikAiya vedoM 1 . Page #693 -------------------------------------------------------------------------- _