Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
wiir
wwwwwwwwwwww
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री - घासीलालालजी - महाराज. विरचितया प्रमेयद्योतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवादसहितम्
॥ श्री - जीवाभिगसूत्रम् ॥
(प्रथमो भागः )
नियोजक :
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात - प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनि श्री कन्हैयालालजी - महाराजः
प्रथमा - आवृत्तिः
प्रति १२००
प्रकाशकः
अहमदावाद निवासी - श्रेष्ठिश्री रमणलाल जीवराजभाई प्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः
श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदासभाई - महोदयः
मु० राजकोट
वीर-संवत् २४९७
- रु०
मूल्यम् -
विक्रम-सवत्
२०२७
२५-०-०
iilm पा
ईसवीसन् १९७१
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું શ્રી અ. ભા. લ્વે સ્થાનકવાસી જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, કે ગરેડિયા કૂવા રોડ, रानडेंट (सौराष्ट्र )
फु
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो वयं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥
+
Publishec by :
Shri Akhil Bharat S S. Jain Shastroddhara Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W Ry, India
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तच कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦
વીર સંવત્ ૨૪૯૭ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૭ ઇસવીસન ૧૯૭૧
ww
भूस्य: ३ २५=००
भुद्र :
સ્વામી શ્રીત્રિભુવનદાસજી શાસ્રી શ્રી રામાન૬ પ્રિન્ટિંગ
પ્રેસ, કાંકરીયા રાડ, અમદાવાદ–૨૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमाङ्क
जीवाभिगमसूत्र भा० १ को विषयानुक्रमणिका विषय
प्रथम प्रतिपत्ति
१ मङ्गलाचरण २ जीवाभिगम के विषयो की अवतरणिका
३ जीवाजीवाभिगम अध्ययन की प्ररूपणा
४ अजीवाभिगम के स्वरूपका निरूपण
५ जीवाभिगम के स्वरूप का निरूपण
६- ससारसमापन्नक जीवाभिगम का निरूपण
७ द्विप्रत्यावतार नामकी प्रतिपत्ति का निरूपण
८ शरीरादि तेईस द्वारोका कथन
९ पहला शरीर द्वारका निरूपण
१० दूसरा अवगाहना द्वारका निरूपण ११ तीसरा संहनन द्वारका निरूपण १२ चौथा संस्थान द्वारका निरूपण १३ पांचवां कषाय द्वारका निरूपण १४ छठा सञ्ज्ञाद्वारका निरूपण १५ सातवा लेश्याद्वार का निरूपण १६ आठवां इन्द्रियद्वार का निरूपण १७ नौवां समुद्घात द्वारका निरूपण १८ दसवां सज्ञिद्वारका निरूपण १९ ग्यारहवां वेदद्वारका निरूपण २० बाहरवे पर्याप्तिद्वार का कथन २१ जीवोके दृष्ट्यादि द्वारो का कथन
२२ तेहरवें दृष्टिद्वार का कथन २३ चौदहवे दर्शनद्वार का निरूपण
1
पृष्ठ
१
२-९
१०-२३
२४-३४
३४-४४
४५-४८
४८-५८
५९-६०
६०-६४
६४-६५
६५-६६
६७
६८–६९
६९ ७०
७१-७३
७३–७६
७७-८१
८२
८३
८४-८५
८५-८९
८९-९०
९०-९२
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ पन्द्रहवे ज्ञानद्वार का निरूपण २५ सोलहवे योगद्वार का कथन २६ सत्रहवे उपयोगद्वार का निरूपण ..२७ अठाहरवे आहारद्वार का निरूपण २८ उन्नीसवे उत्पातद्वार का निरूपण २९ बीसवे स्थितिद्वार का निरूपण ३० एकवीसवे समुद्घातद्वार का निरूपण ३१ वावीसवे च्यवनद्वार का निरूपण ३२ तेवीसवे गत्यागतिद्वार का निरूपण ३३ वादर पृथ्वीकाय जीवो के भेदो का निरूपण ३४ वादर पृथ्वीकायिको के अवगाह आदि द्वारों का निरूपण ३५ अप्कादिक जीवो के गरीरादिद्वारो का निरूपण ३६ प्रत्येक वनस्पतिकाय जीवो के शरीरादिद्वारो का निरूपण - ३७ साधारण वनस्पतिकाय जीवो के का निरूपण ३८ त्रसकाय आदि जीवो के शरीरादिद्वारो का निरूपण ३९ औदारिक त्रस जीवो का निरूपण ४० त्रीन्द्रिय एवं चतुरिन्द्रिय जीवों का निरूपण ४१ पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण ४२ सम्मूर्छिम जलचरादि तिर्यक् पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण ४३ सम्मूर्छिम स्थलचर पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण ४४ स्थलचर चतुष्पदादि पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों का निरूपण ४५ गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों का निरूपण ४६ गर्भव्युत्क्रान्तिक स्थलचर जीवो का निरूपण ४७ गर्भव्युत्क्रान्तिक खेचर जीवोका निरूपण ४८ गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यो का निरूपण ४९ देवो का निरूपण ५० स्थावरभाव और त्रसभाव की भवस्थिति एवं कालमान का निरूपण
९२-९३
- ९४ ९४-९६ ९६-११७ ११७-१२१ १२१-१२२
१२२ १२३-१२५ १२५-१२६ १२७-१३१ १३२-१३८ १३९-१४७ १४७-१६२ १६२-१६९ १६९-१८६ १८७-१९७ १९८-२०४ २०४-२२५ २२५-२३९ २४९-२४९ २४९-२७४ २७४-२९१ २९१-३०२ ३०२-३०७ '३०७-३२२ ३२२-३४७ ३४७-३५८
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिविधा नामक दूसरी प्रतिपत्ति ५१ त्रिविध प्रतिपत्ति में संसार समापनक जीवो का निरूपण
३५९-३७४ ५२ त्रियो के भवस्थितिमान का कथन
३७४-३९३ ५३ देवस्त्रियो के भवस्थितिमानका निरूपण
३९३ ४०१ ५४ स्त्रियो के स्त्रीपने से अवस्थानकालका निरूपण
४०१-४२८ ५५ स्त्रियो के अन्तरकाल का निरूपण
४२९-४३७ ५६ सामान्यतः तिर्यड् मनुष्य और देवलियो के अल्पबहुत्व का निरूपण ३३८-४५३ ५७ स्त्रीवेद कर्मका स्थितिमान का निरूपण
४५३-४५८ ५८ तिर्यड् मनुष्य और देव पुरुषो के भेदो का निरूपण
४५९-४६२ ५९ पुरुषो के भेदो का निरूपण
४६३-४८६ ६० पुरुषो के अन्तरकाल का निरूपण
४८६-४९७ ६१ पहला सामान्यरूप से तिर्यड् मनुष्य और देव पुरुषो के अल्पबहुत्व का निरूपण ४९८-५२२ ६२ पुरुषवेद की बन्धस्थिति का निरूपण
५२२-५२४ ६३ नारक-तिर्यंच और मनुष्ययोनिक तीन प्रकार के नपुंसको का निरूपण ५२५-५३३ ६४ नपुंसको के स्थितिमान का निरूपण
५३३-५५५ ६५ नपुंसको के अंतरकाल का निरूपण
५५५-५६४ ६६ नारक तिर्यक् मनुष्य नपुंसको के अल्पबहुत्व का निरूपण
५६५-५८६ ६७ नपुंसको के वेद कर्म बन्धस्थिति का निरूपण
५८७-५८९ ६८ सामान्य प्रकार से पांच अल्पबहुत्व का निरूपण
५८९-५९८ ६९ विशेष प्रकार से तिर्यगादि विषयक छठे अल्पबहुत्व का निरूपण ५९८-६०४ ७० विशेष को लेकर सातवे एवं आठवे अल्पबहुत्वका निरूपण
६०४-६१७ ७१ विशेषतः तिर्यक् मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसक तथा देवस्त्रीपुरुष एवं नारक नपुंक विषयक समिश्र नववे अल्पबहुत्व का निरूपण
६१७-६३५ ७२ स्त्रीपुरुष एव नपुंसको के स्थितिमान का निरूपण
६३५-६४० अनुक्रमणिका समाप्त
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીમાન શેઠ શ્રી જીવરાજ ભાઈના પવિત્ર જીવનનો
ટૂંક પરિચય જ્ઞાન ધ્યાન અને વ્રતનું સતત શ્રદ્ધાપૂર્વક આરાધન કરી પોતાના જીવનને પવિત્ર અને જ આદર્શ બનાવનાર પરમપદના અધિકારી કેવળ જ્ઞાનોપાસક ધર્મજીવી શેઠ. શ્રી જીવરાજ ભાઈ મૂળચંદનો જન્મ ચાતુર્માસના ધર્મમય વાતાવરણમાં સંવત ૧૯૩૧ના આ સુ ૫ સને ૧૮૭૫ના ઓક્ટોબર માસની પાંચમી તારીખે સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિના ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ એવા ધ્રાંગધ્રામાં થયે હતા
તેમના પિતા શ્રી મૂળચંદભાઈ પણ ધર્માનુરાગી પવિત્રાત્મા હોવા ઉપરાંત એક સારા વ્યાપારી સ૬ ગૃહસ્થ હતા. તેમજ સર્વ જી પર પ્રેમાળ એવા અને નામને અનુરૂપ ગુણવાળા પ્રેમાભાઈ નામના તેમના માતુશ્રી હતા ઉભય દંપતીનું ગાર્ડ જીવન જપ તપ રૂપ ધર્મની આરાધના પૂર્વક પરમ શાહી પૂર્વક નું હતુ
આ રીતે પરમ ધર્માનુરાગી માતા પિતા અને અન્ય ધર્મપ્રાણ કુટુંબીજનોના ઉત્તમ ધર્મ સંસ્કારોથી અને વ્યવહારિક નીતિમત્તાને લઈ શ્રી જીવરાજ ભાઈનું ભૌતિક જીવન સમૃદ્ધિમય બન્યું અને જેમ જેમ સમૃદ્ધિને આવિર્ભાવ થયે તેમ તેમ તેમના અંગે અંગમાં જ નહીં પણ અંગના અણુએ અણુમાં જપતપવ્રત અને જ્ઞાન ધ્યાન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધુને વધુ દઢ બની. બાલ્યાવસ્થાથી જ ધાર્મિક સંસ્કારના સિંચન ને લઈ તેમની ધર્મભાવનાની ઉત્કટ પ્રબળતાને લીધે તેઓ ભૌતિક વિદ્યાના અભ્યાસમાં છે. ૭ થી આગળ વધી ન શક્યા. અને એજ રીતે પૂર્ણ રીતે શકિત અને સવડ હોવા છતા વારસામાં મળેલા વ્યાપાર ધંધા પ્રત્યે એમની રૂચી ઓછી હતી કારણ કે તેઓ માનતા કે સર્વથા વ્યવહાર કર્મબંધનનું કારણ છે. અને તેથી જ આત્મચિંતવન અને ધર્મ, પ્રત્યે એમની ભાવના અપ્રતિમ હતી
બલ્યકાળથી જ એમણે અનેક પૂજ્ય વિદ્વાન સાધુઓના સંસર્ગ અને તેઓના ધમેંપદેશના પ્રવચન સાંભળીને તથા તેને મનન ચિંત્વન કરીને જૈનધર્મના રહસ્યને નિભ્રમ પરિચય મેળવ્યું હતું અને એ ઉપદેશેલ વિષયેનું ધર્મગ્રંથ દ્વારા વાંચન પણ કરી સારી રીતે સંશય રહિત બની ગયા હતા. વળી જૈન ધર્મના આગમનું જ નહીં પણ અન્ય સુપ્રસિદ્ધ
નું પણ તેમણે સારી રીતે વાંચન કહ્યું હતું.
તેમને ભગવતી સૂત્ર પ્રત્યે ખાસ અનુરાગ હતું. અને તેથી તેનું વાંચન તેમણે અનેકવાર કરેલું પરમ પૂજ્ય મ. સા. કેશવલાલજી મ. સા. ના ધર્મોપદેશ શ્રવણ અને તેમના સગરંગમાં તેઓ ખૂબ રંગાયા હતા અને તેમના પરમભકત બન્યા હતા તેથી તેઓ જ્યારે જ્યારે ધ્રાંગધ્રા પધારતા ત્યારે તેઓ મહારાજ શ્રીની સેવા માટે અમદાવાદથી ધ્રાંગધ્રા અચૂક પહોંચી જતા.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીયુત્ જીવરાજ ભાઈના જીવનમાં ડોકીયું કરતાં જણાય છે કે તેઓનું સમગ્ર જીવન જૈન ધર્મના સુપ્રસિદ્ધ ધર્મગ્રંથના અધ્યયન વાંચન મનન અને તેના રહસ્યનું ગ્રહણ કરવામાં જ રચ્યું પથ્ય રહેતું હતું. તેમણે પિત ના આ દુર્લભ જીવન અને નશ્વર શરીરને ધર્માચરણ તથા સ્થાનકવાસી જૈન ધર્મોપાસક સાધુ સાધ્વીજીઓની નિસ્વાર્થ સેવામાં જ સમર્પિત કર્યું હતું. આશરે દસેક વર્ષથી એમણે અમદાવાદને જ પિતાનું નિવાસસ્થાન બનાવ્યું હતું. જીવનમાં છેલ્લી વખતે જ એમને હૃદયરોગની મોટી બીમારી લાગુ પડી હતી. તે બીમારીને લીધે તેની મહાવેદના હોવા છતાં સમાધિ પૂર્વક ત્રણમાસ પર્યન્ત તેનો સામને કરીને સં. ૨૦૧૭ના ધર્મમય એવા ચાતુર્માસના ભાદરવા વદ ૭ સાતમ સને ૧૯૬૦ના અકટોંબરની પહેલી તારીખે સ્વર્ગસ્થ થયા.
આ રીતે તમને પ્રાદુર્ભાવ જન્મ અને તિભાવ-મરણ બને ચાતુર્માસના ધર્મમય વાતાવરણમાં જ થયેલ છે.
તેઓ બાલ્યકાળથી જ ધર્મારાધનમાં પ્રવૃત્ત થયા હતા. અને તેથી ધર્મારાધનમાં તેઓ એક અઠંગ ચગીની જેમ મરણની છેલ્લી ઘડી પર્યત જરા પણ ડગ્યાં વિના અવિચળ રહ્યા હતા એમનું ધર્માચરણ એટલું બધું શુદ્ધ, દઢ અને નિયમિત હતું કે–જીવનના છેલ્લા દિવસે પણ એમણે સામયિક અને પ્રતિક્રમણ છેડ્યું નહીં આ તેમના જીવનની ઉર્ધ્વ ગામિતાને પ્રત્યક્ષ પુરાવે છે. એમનું અંતઃકરણ એટલું બધું શુદ્ધ, પવિત્ર અને અધ્યાત્મમય હતું કેએમને પિતાના અંતકાળની જાણ અગાઉથી થઈ ગઈ હતી એટલે એમના સુપુત્રને આ માહિતી. સવારથી જ તેમણે આપી દીધી હતી. અને પિતે સ્વસ્થતા જાણવી રાખીને નવકાર મંત્રનું ઉચ્ચારણ પણ સંપૂર્ણ સભાન અવસ્થામાં કર્યું હતું. અને આ રીતે આ ધર્મપરાયણ જીવે || ભૌતિક દેહનો ત્યાગ કર્યો હતે.
આજીવન ધર્મોપાસક તરીકે પંકાયેલ તથા અનેક પાઠ વ્રત નિયમ જ્ઞાન ધ્યાન તપ અને પચખાણથી જીવનને ઉર્ધ્વગામી બનાવનાર યશસ્વી પુણ્યશાળી શ્રી જીવરાજે ભાઈ પ્રત્યે ધ્રાગધ્રાના સ્થાન જૈન મેટા સંઘને પહેલેથી જ ખૂબ માન શ્રદ્ધા અને પૂજ્યભાવ હતાં જ તેથી એ સંચિત લાગણી વ્યક્ત કરવા ખાતર સંઘે તેઓ શ્રીનું ઘણું જ સન્માન અને ગૌરવ કર્યું હતુ.
તેઓ પિતાના ધર્મકર્મ અને પવિત્ર આચરણને જગતમાં પ્રવર્તાવવા ખાતર જ પિતાની પાછળ એક ધર્માત્મા ઉદાર એવું વિશાળ કુટુંબ મૂકતા. ગયા છે. જેઓને સામાન્ય પરિચય નીચે મુજબ છે.
એમના ધર્મ માગને આગળ ધપાવનાર એમના સુપુત્ર શ્રીરમણ લાલ ભાઈ જીવરાજ શાહ પિતાના પિતાના બધા જ ગુણેથી અલંકૃત હોઈ તેમનામાં રહેલી અત્યંત તીવ્ર ધર્મભાવનાને લીધે તેઓ સમાજમાં ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત છે તેઓ ઉત્તમ, દક્ષ, બુદ્ધિ પરાયણ અને દયાળુ છે. તેઓ જ્ઞાન, દયાના સૂક્ષ્મ વિચારને વરેલા છે. તથા સ્વભાવના ખૂબ જ દયાળુ અને મળતાવડા છે. તેઓ ખૂબ જ ઉદાર હૃદયના છે એમના ઉન્નત સંસ્કારથી એમનું સમગ્ર કુટુંબ પણ ધર્માનુરાગી જ હોય તેમા કહેવા પણું જ ન હોય.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન્ રમણલા લના
સુપુત્રા.
શ્રીરમણુ લાલના
સુપુત્રીએ
રમણલા લના
પૌત્રો
'
‹ એમનાં વિશાળ કુટુંબને બતાવતુ આ તેમનું-વ’શવૃક્ષ છે ” સ્વ૦ શ્રી જીવરાજભાઇ મૂળચંદ શાહ
શ્રીમાન શ્રી રમણલાલ જીવરાજ શાહુ,
શ્રીચ'દ્રાબેન
શ્રીનીલેષભાઈ
શ્રીરસિકભાઇ શ્રીપ્રમેદભાઇ, શ્રીધનેન્દ્રભાઈ મહેન્દ્રભાઈ
શ્રીની ળમેન,
શ્રીઅમીતભાઈ
શ્રીવિપુલભાઈ
શ્રીઉત્પલભાઈ
શ્રીકમલેશભાઈ
શ્રીખાબુભાઇ.
શ્રી રમણુલાલભાઈના આ કુટુંબીઓ પણ પેાતાના પૂર્વજોની માફક શુદ્ધ શ્રદ્ધાવાન અને ખૂબ જ ઉદાર, ધર્મપ્રાણ, સદ્દભાવી અને તાની રૂચીવાલા છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શેઠ શ્રી જીવરાજભાઇ મૂળચંદભાઇ
જન્મ
સંવત્ ૧૯૩૧ આસા સુ. ૫
તા. ૫-૧૦-૧૮૭૫
ધ્રાંગધ્રા.
મરણુ સંવત્
૨૦૧૭ ના ભાદરવા વદ ૭
તા. ૧-૧-૧૯૬૦ અમદાવાદ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
* *
*
AT
“
.
*
-
":
.
' ;
-
.
,
દ
કે
-
ક
ક છે,
કે
,
૧
:
*
:
મ
(સ્વ. શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ
ભાણવડ -
(સ્વ) શેઠ રંગજીભાઈ મોહનલાલ શાહ
અમદાવાદ.
!
2
.
-
*?' ', ' કાક
.
બe
3
*"
*
*
*
*
* *
-
-
-
, ,
-- કે,
-
-2 :
- -
- -
-
BEE
*
*
.
.
*
છે
- Ss
(સ્વ) શેઠશ્રી દિનેશભાઈ કાંતિલાલ શાહ
અમદાવાદ,
શ્રી વિનોદકુમાર વિરાણી
:~:
*
*
:
*
શેઠશ્રી જેસિંગભાઈ પાચાલાલભાઈ
અમદાવાદ
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
nઆઘમુરબ્બીશ્રીઓ
v'
,
'
T
E
i
"
,
શેઠ શ્રી શાતિલાલ મંગળદાસભાઈ
અમદાવાદ,
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભા
વીરાણી-રાજકોટ
એક
જ
-
-
*
-
S
સ્વ, સુધીરભાઈ જયંતીલાલ ઝવેરી
મુંબઈ
(સ્વ.) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ
ભાવસાર અમદાવાદ,
-
E
*
B --
-
*
Sા
2
-
..-- .-- -... ---
ડો
-
કેત : કામ
કપ,
:51
, ,
-
:
૩ો
,
..
. . ની
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વીરાણું-રાજકોટ,
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદજી સા. જોહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ મહેતાબચન્દજી સા. નાના – અનિલકુમાર જૈન (દત્તા)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
જ નr - my
r;
*
**
s
અદ્ધકકાજે,
W
*
&
e
...
*.
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકેટ,
કે ઠારી હરગોવિંદ જેચંદભાઈ
રાજકેટ,
-
- -
*- અનન્ય
'
,
છે
'
': : 18
3
* Khar- *
૮
. \ '-.
.
શેઠશ્રી મિથીલાલજી લાલચંદજી સા, લુણિયા શેઠ પ્રભુદાસભાઈ મુલજીભાઈ દેશી તમાં શ્રી જેવંતરાજજી લાલચંદજી સા.
રાજકોટ
-
-
કથા ,
**,
ડ
:
મ
ર
-
-
જ છે
દિવ) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ
બારસી
-
સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી મુનચંદજી સા.
ભાલિયા પાલી મારવાહ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
1
- - -
- t
*
* ,
*
*
*
*
*
"
.
?.
૧. '
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનોપચંદ શાહ
ખંભાત,
૨૩. શેઠ તારાચંદ્રની લહેર છે
मद्रास.
કક .
કા
:
તક
"
સ્મારામાં
શ્રીમન શેઠ તા. કમનન્દના સા. ऋषभचंदजी सा. अजीतवाले (सपरिवार)
શેઠ કીશનલાલજી કુલચંદ સાબ
બે ગલોરવાળા
-
:
a.
{
સ્થા
વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઈ શ્રીમાન મૂલચંદજી श्रीमान् सेठश्रा
જવાહરલાલજી બરડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈમિશ્રીલાલજી બરડિયા સમાજ સ. 9 ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ બરડિયા ' , અને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
:
us
*
T' '
::
એ
પટેલ સાભાઈ ગોપાલદાસ મુ. સાણંદ (જી. અમદાવાદ)
૧ અમીચંદભાઈ તથા ૨ ગીરધરભાઈ બાટવિયા
WE:
"
*
*
हाजी श्री मोडीलालजी गलुन्डिया
સ્વર્ગસ્થ ન્યાયમૂતિ રતીલાલભાઈ ભાયચંદભાઈ મહેતા
:-- . મેં
-1
-
- -
- -
અ
સ્વ. શેઠ માણેકચંદ નેમચંદ માંગરેલવાળા (મુંબઈ)
श्रीमान शेठ सा. श्री कानुगा धिंगडमलजी साव
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवीतरागाय नमः श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर--पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया प्रमेयद्योतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् । ॥श्रीजीवाभिगमसूत्रम् ॥
प्रथमा प्रतिपत्तिः
मङ्गलाचरणम् वीरं प्रणम्य भावेन गौतमं गणनायकम् । जैनी वाचमुपादाय, प्रयतेऽहं यथामति ॥१॥ जीवाभिगमसूत्रस्य टीका प्रमेयद्योतिका । घासीलालेन मुनिना तन्यते सुखबोधये ॥२॥
जीवाभिगमसूत्र का हिन्दी अनुवाद
प्रथमप्रतिपत्ति
मङ्गलाचरण 'वीरं प्रणम्य भावेन' इत्यादि
(अहम्) मैं (भावेन) भावपूर्वक (वीरम्) अन्तिम तीर्थकर श्री महावीर प्रभु को और (गणनायकम्) गणधरो के नायक-नेता (गौतमम्) श्री गौतम को (प्रणम्य) प्रणाम करकेवन्दना नमस्कार करके (यथामति) मति के अनुसार (जैनों वाचम् उपादाय) जिनेन्द्र देव की वाणी को हृदयंगम कर (प्रयते) इस शास्त्र की टीका-व्याख्या करने का प्रयत्न करता हूँ-अतः (मुखवोधये) इस शास्त्र में कथित विषय अच्छे प्रकार से समझा जा सके इसके लिये (घासीलालेन मुनिना) मुझ घासीलाल मुनि के द्वारा (जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिका
જીવાભિગમસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ પહેલી પ્રતિપત્તિ
મંગલાચરણ "वीरं प्रणम्य भावेन" त्याहि-१-२
(अहम् ) (भावेन) भावपूर्ण (वीरम् ) मन्तिम तीथ ४२ महावीर प्रमुन मन (गणनायकम्) अधरोना नाय (गौतमम्) गौतमने (प्रणम्य) प्रणाम प्रशने-१६ नमः॥२
शन (यथामति) मारी मति अनुसार (जैनी वाचम् उपादाय) मिनेन्द्र हेपनी वाणीनयगम प्रशन (प्रयते) मा शस्त्रनु विवेयन ४२वानी प्रयत्न ४री २हो छु (सुखवोधये) मा शास्त्रमा प्रतिपाति विषयने सारी शते समय आय तुथी (घासीलालेन मुनिना) भारी द्वारा-घासीदास मुनि द्वारा-(जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिका टीका) मा -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
इह खलु रागद्वेषाभिभूतेन सांसारिकजीवेन असा शारीरमानसदुःखसंपीडितेन तादृश दुःखप्रहरणाय हेयोपादेयपदार्थ परिज्ञानाय प्रयत्नः कर्तव्यः स च विशिष्टविवेकमन्तरेण न संभवति विशिष्टविवेकश्च प्राप्ताशेषातिशयकलाप्राप्तोपदेशमन्तरेण न संभवति आप्तश्च रागद्वेपादिदोषाणामात्यन्तिकक्षयादेव भवति, स च दोषाणामात्यन्तिकप्रक्षयोऽर्हत एव, अतः प्रारभ्यतेऽर्हद्वचनानुयोगः |
२
तत्र यदस्ति तृतीयाङ्गस्य स्थाननाम्नः रागविपपरममन्त्रस्वरूपं द्वेपानलसलिलपूरनिभं तिमिरादित्यभूतं भवाब्धिपरम से तुमहाप्रयत्नगम्यं मोक्षप्राप्त्यवन्ध्यशक्तिकं जीवाजीवाभिगमनामकतृतीयमुपाङ्गं मन्दमतीनां सुखबोधाय आतन्यते । यद्यपि पूर्वाचार्यैः व्याख्यानं कृतं तथापि
टीका) यहां जीव शब्द से अजीव का भी ग्रहण हो जाता हे मतः जीवाजीवाभिगमसूत्र की प्रमेयद्योतिका नामकी टीका (तन्यते ) की जाती है ।
इस संसार में जितने भी जीव हैं वे सब रागद्वेष की परिणति से मलिन बने हुए और इसी कारण वे रात दिन असह्य शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से पीड़ित होते रहते हैं अतः ऐसे दुःखों को नष्ट करने के लिये एवं देय और उपादेय का ज्ञान प्राप्त करने के लिये उन्हे प्रयत्न करना चाहिये । ऐसा यह प्रयत्न विना विशिष्टविवेक के हो नहीं सकता है. विशिष्टविवेक भी अशेष अतिशयों को जिन्होने प्राप्त कर लिया है ऐसे आप्त के - सर्वज्ञ के उपदेश के विना नहीं हो सकता है. आप्त, जब तक रागद्वेष आदि सर्वथा नष्ट नहीं हो जाते हैं - तब तक नहीं हो सकता है. रागद्वेष आदि दोषों का आत्यन्तिक क्षय अर्हन्त भगवन्त केही होता है । अतः अर्हद्वचनानुयोग प्रारम्भ किया जाता है उसमें स्थानांग नाम का जो तृतीय अङ्ग है सो उस अङ्ग की व्याख्या के बाद मै इसके उपांगभूत इस जीवाजीवाभिगम लिगम सूत्रनी प्रभेयधोति नाभनी टीमनी (तन्यते ) रथना ४श्वामां भावी है. (सहीं लव પદ વડે અજીનું પણ ગ્રહણ થઇ જાય છે)
આ સ`સારના સઘળા જીવા રાગદ્વેષની પરિણતિ (વૃત્તિ)થી મલિન થયેલાં છે; અને તે કારણે તેએ રાતદન અસહ્ય શારીરિક અને માનસિક દુઃખાથી પીડાયા કરે છે એવાં દુ ખાના નાશ કરવાને માટે તથા હૈય અને ઉપાદેયનું જ્ઞાન મેળવવાને માટે તેમણે પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. વિશિષ્ટ વિવેક વિના એવા પ્રયત્ન થઈ શકતા નથી; અને જેમણે અશેષ અતિશયેાની પ્રાપ્તિ કરી લીધેલી છે એવા આપ્તના (સર્વજ્ઞના) ઉપદેશ વિના વિશિષ્ટ વિવેકની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. રાગદ્વેષ આદિ દોષોના સર્વથા નાશ ન થાય ત્યાં સુધી મનુષ્ય આસ (સર્વજ્ઞ) થઈ શકતા નથી રાગદ્વેષ આદિને આત્મન્તિક ય (સંદતર નાશ) તા અર્હત ભગવાનોને જ થયેલે! હાય છે તેથી અહુઢચનાનુયાગનો પ્રારભ કરવામા આવી રહ્યો છે. તેમાં સ્થાનાંગ નામનુ જે ત્રીજું અંગ છે તેની ટીકા લખીને હવે તેના ઉપાંગ રૂપ આ જીવાભિગમ નામના
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
AL
ohhhhh
प्रे. १ विषयावतरणिका तस्यातिगम्भीरतयाऽऽपाक्षरतया च मन्दमतीनां न तथा सुखबोधः, तत्र यद्वस्तु प्रयोजनादिरहितं न तस्य प्रारम्भाय प्रेक्षावान् प्रवर्तते कण्टकशाखामदैनवत् , तथैव जीवाजीवाभिगमाध्ययनप्रारम्भप्रयासोऽपि अयुक्तएव प्रयोजनादि रहितत्वादित्याशङ्कामपनेतुं प्रयोजनादिकं वक्तव्यमेव, तदुक्तम्
प्रेक्षावतां प्रवृत्यर्थं फलादि त्रितयं स्फुटम् ।
मङ्गलव्चैव शास्त्रादौ, वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥१॥ इति नामक तीसरे उपांग का मन्दमतिवालों को इसका सुचारु रूप से बोध प्राप्त हो जाय इस अभिप्राय से व्याख्यान करता हूँ।
यह उपांग रागरूप विष (जहर) के उतारने के लिये सर्वोत्कृष्ट मन्त्र जैसा है. द्वेषरूप अग्नि के दाह की शांति करने के लिये सलिल के जैसा है. अज्ञान रूप गाढ अन्धकार को दूर करने के लिये आदित्य के समान है और संसारसमुद्र से पार उतारने के लिये उत्तम सेतु-पुल के समान है । यद्यपि इसका व्याख्यान पूर्वाचार्यों ने किया है. परन्तु फिर भी उनके द्वारा किया गया वह व्याख्यान बहुत ही गम्भीर है एवं अल्प अक्षरों वाला है. अतः मन्दमतिजन सम्यगू रूप से उसका अर्थ समझ नहीं सकते है । इसलिये इसका वास्तविक अर्थ मन्दमति वाले जन भी समझ जावें इस अभिप्राय के वशवर्ती होकर ही मै इसका यह नवीन व्याख्यान करता हूँ ।
शंका--"जो वस्तु कण्टक शाखा के मर्दन के जैसी प्रयोजनादि से रहित होती है बुद्धिमान व्यक्ति उसके प्रारम्भ करने में प्रवृत्ति नहीं करते है" इस नियम के अनुसार यदि
ત્રીજા ઉપાંગનું, મંદ મતિવાળા જીવોને સારો બોધ પ્રાપ્ત કરાવવાના ઉદ્દેશથી, વિવેચન કરી રહ્યો છું .
રાગ રૂપ ઝેરને ઉતારવાને માટે આ ઉપાંગ સર્વોત્તમ મંત્ર સમાન છે, કેષ રૂપ અગ્નિના દેહનું શમન કરવાને માટે આ ઉપાંગ શીતળ જળ સમાન છે, અજ્ઞાન રૂપી ગાઢ અંધ. કારને દૂર કરવાને માટે તે સૂર્ય સમાન છે, અને સંસાર સમુદ્રને પાર કરવાને માટે તે ઉત્તમ સેતુ (પુલ) સમાન છે. જો કે મારી પહેલાં થઈ ગયેલાં ઘણું આચાર્યોએ તેનું વિવે. ચન કરેલું છે, પરંતુ તેમના દ્વારા કરાયેલું વિવેચન એટલું બધું ગંભીર અને અલ્પ અક્ષરેવાળું–સંક્ષિણ-છે કે મંદ મતિવાળા લોકો તેને અર્થ બરાબર સમજી શકતા નથી એવા લેકે પણ તેને વાસ્તવિક અર્થ બરાબર સમજી શકે એ હેતુથી પ્રેરાઈને હું તેનું નવીન વિવેચન કરવા તૈયાર થયે છું.
૧ શંકા–“જે વસ્તુ કંટક શાખાના મર્દનની જેમ પ્રયોજનાદિથી રહિત હોય છે તેને પ્રારંભ કરવાને બુદ્ધિમાન માણસ પ્રવૃત્ત થતો નથી.” આ નિયમ અનુસાર આ છવાછવા.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
तत्र प्रयोजनमनन्तरपरम्परभेदाद् द्विविधम् पुनस्तत्प्रयोजनमेकैकं द्विविधम्- कर्तृगतं श्रोतृगतश्च तत्र द्रव्यार्थिकनयमतविचारणया आगमस्य नित्यत्वात् कर्तुरभाव एव ।
तदुक्तम्- 'एयं दुत्रालसंगं गणीपिटगं न कयावि नासी, न कया वि न भवइ न कयावि न भविस्सइ धुवं णिच्चं सासयं' इति एतद् द्वादशाङ्गं गणिपिटकं न कदाचिन्नासीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति ध्रुवं नित्यं शाश्वतम् इत्यादि । पर्यायार्थिकनयमत पर्या
यह जीवाजीवाभिगमसूत्र भी यदि प्रयोजनादि से रहित है । तो उसके प्रारम्भ का प्रयास करना भी अयुक्त ही है - अनुचित ही है -- अतः इसमे औचित्य प्रकट करने के लिये प्रयोजनादि का कथन सर्वप्रथम आपको करना चाहिये । ऐसी ही बात 'प्रेक्षावतां मवृत्यर्थ' इत्यादि । इस श्लोक द्वारा पुष्ट की गई है ।
1
उत्तर - शङ्काकार की ऐसी यह शङ्का उचित है । परन्तु यहां पर प्रयोजनादि से रहितता नहीं है । इसी बात का समर्थन करते हुए टीकाकार कहते है कि अनन्तर और परम्पर के भेद से प्रयोजन दो प्रकार का होता है । और ये अनन्तर प्रयोजन और परम्पर प्रयोजन भी दो दो प्रकार का होता है । एक कर्तृगत और दूसरा श्रोतृगत यद्यपि द्रव्यार्थिक नय के मतानुसार विचार किया जाय तो कर्तृगत प्रयोजन बनता नहीं है । क्योंकि इस नय की मान्यता से आगम नित्य है और इस नित्यता के सामने उसके कर्ता का अभाव होने से कर्तृगत प्रयोजन सिद्ध नहीं होता है । कहा भी हैं
नासी, न कयावि न भवइ, न
'एयं दुवालसँगं गणिपिटगं न कयावि क्यावि न भविस्स. धुवं णिच्चं सासयं'
ભિગમ સૂત્ર પણ જે પ્રત્યેાજનાદિથી રહિત હાય, તે તેના પ્રારંભ કરવાના પ્રયત્ન પણ અનુચિત જ ગણી શકાય, તેથી તેનુ ઔચિત્ય પ્રક્ટ કરવાને માટે આપે . સૌથી પહેલાં પ્રત્યેાજનાદિનું કથન કરવુ. જોઈએ, એજ વાત નીચેના શ્લેાક વડે પુષ્ટ કરવામાં આવી છે - " प्रेक्षावतां प्रवृत्यर्थं त्याहि
ઉત્તર-શકાકારની આ શંકા ઉચિત જ છે, પરંતુ અહીં પ્રત્યેાજનાદિનું કથન કરવામાં ન આવ્યું હોય, એવી વાત નથી એજ વાતનું સમર્થન કરતાં ટીકાકાર કહે છે કે—પ્રયાજનના બે ભેદ છે (૧) અનન્તર પ્રયાજન અને (૨) પરસ્પર પ્રયાજન અનન્તર અને પરમ્પર પ્રચેજનના પણ નીચે પ્રમાણે ખચ્ચે ભેદ પડે છે-(૧) કÇગત અને (૨) શ્રોતૃગત. જો કે દ્રવ્યાથિક નયના મત પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવે તે કઈં ગત પ્રયેાજન સ ભવી શકતું નથી, કારણ કે આ નયની માન્યતા અનુસાર આગમ નિત્ય છે અને આ નિત્યતાની સામે તેના કર્તાના અભાવ હોવાથી કÇગતપ્રયેાજન સિદ્ધ થતુ નથી
पछे -
"यं दुवालसँग गणिपिटगं न कयावि नासी, न कयावि न भवइ, न कयावि न भविस्सह, धुवं णिच्चं सासयं"
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ विषयावतरणिका लोचनायां चागमस्यानित्यत्वाद् आवश्यकस्तस्य कर्ता कश्चित् तत्त्वपर्यालोचनायां चागमस्य सूत्रार्थोभयरूपत्वात् अर्थापेक्षया नित्यत्वात् सूत्रापेक्षया चानित्यत्वात् कथञ्चित् कर्ता सिद्धयति तत्र कर्तुरनन्तरप्रयोजन भूतानुग्रह. परम्पराप्रयोजनं मोक्षः । तदर्थप्रतिपादने तीर्थकरस्य कतरत् प्रयोजनम् , न किञ्चित् तीर्थकराणां कृतकृत्यत्वात् । तर्हि "प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि
इसका तात्पर्य यह है कि यह द्वादशाङ्गगणिपिटक पूर्वकाल में नहीं था यह बात नहीं है-पूर्वकाल में भी था, वर्तमान में भी वह है और भविष्यत् काल में भी वह रहेगा-क्योकि यह तो ध्रुव, नित्य शाश्वत है । इस प्रकार द्रव्यार्थिक नय के मतानुसार गणिपिटकरूप द्वादशांग आगम-एवं यह जीवाजीवाभिगमरूप सूत्र ध्रुव, नित्य शाश्वत होने से कर्ता के अभाव वाला प्रमाणित होता है और इससे यह कर्तृगत प्रयोजन से रहित हो जाता है। परन्तु फिर भी पर्यायार्थिक नय की मान्यतानुसार आगम में गणिपिटकरूप द्वादशांग में एवं जीवाजीवाभिगम सूत्र में-अनित्यता भी आती है । एकान्ततः ध्रुव, नित्य शाश्वतता नहीं। अतः अनित्यता के आने से यह आवश्यक हो जाता है कि इसका कर्ता कोई है । और इससे इसमें कर्तृगत प्रयोजनवत्ता भी सिद्ध हो जाती है ।
तत्त्वतः विचार करने पर आगमसूत्र, अर्थ और सूत्रार्थरूप होता है । अर्थ की अपेक्षा वह नित्य और सूत्र की अपेक्षा वह अनित्य माना गया है अतः कथञ्चित् वह सकर्तृक है ऐसा मानने में कोई आपत्ति नहीं है । अतः कर्त्ता का अनन्तर प्रयोजन तो साक्षात् भूतानुग्रहरूप है और परम्परा प्रयोजन मोक्षरूप है ।
તેને ભાવાર્થ એ છે કે-આ દ્વાદશાંગ ગણિપિટક પૂર્વકાળે ન હતું એવી કઈ વાત નથીપૂર્વકાળે પણ તે હતું વર્તમાન કાળે પણ તે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ રહેવાનું જ છે, કારણ કે તે તે ધ્રુવ, નિત્ય અને શાશ્વત છે. આ પ્રકારે દ્રવ્યાર્થિક નયની માન્યતા પ્રમાણે ગણિપિટક રૂપ દ્વાદશાંગ આગમ-અને આ જીવાજીવાભિગમ રૂપ સૂત્ર ધવ, નિત્ય અને શાશ્વત હોવાથી કર્તાના અભાવવાળું સિદ્ધ થાય છે, અને તે કારણે તે કર્તગતપ્રજનથી રહિત થઈ જાય છે, પરંતુ પર્યાયાર્થિક નયની માન્યતા પ્રમાણે આગમમાં-ગણિપિટક રૂ૫ દ્વાદશાંગ અને જીવાજીવાભિગમ સૂત્રમાં અનિત્યતા પણ રહેલી છે, એકાન્તતઃ ધ્રુવતા, નિત્યતા અને શાશ્વતતા નથી આ પ્રકારે અનિત્યતા સ્વીકારવામાં આવે તો તેને કઈ કર્તા પણ માનવો જ પડે આ પ્રકારે તેમાં કર્તુગત પ્રોજન યુક્તતા પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે,
તાવિક દષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે આગમ સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્રાર્થરૂપ હોય છે, અર્થની અપેક્ષાએ તેને નિત્ય માનવામાં આવે છે અને સૂત્રની અપેક્ષાએ અનિત્ય માનવામાં આવેલ છે. તેથી તેને અમુક દષ્ટિએ સકતૃક માનવામાં કઈ વાંધો નથી. તેથી કર્તાનું અનન્તર પ્રયોજન તે સાક્ષાત્ ભૂતાનુગ્રહરૂપ છે અને પરસ્પરા પ્રજન મોક્ષરૂપ છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् प्रवर्तते" इति न्यायात् प्रयोजनमन्तरेण अर्थप्रतिपादनाय प्रवृत्तिर्न स्यात् इति कथं तीर्थकरस्य तत्र प्रवृत्तिः । इति चेन्न अर्थप्रतिपादनस्य तीर्थकृन्नामकर्मविपाकोदयप्रभवत्वात्
तदुक्तम्-तं च कहं वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाए उ' तच्च कथं वेद्यते अग्लान्या धर्मदेशनयैव । इति ।
तच्च तीर्थकरनामकर्म कथं वेद्यते १ इति प्रश्ने उत्तरमाह-अग्लानभावतो धर्मदेशनयैव तीर्थकरनामकर्मणो वेदनं भवतीत्यतस्तस्य तत्र स्वतः प्रवृत्तिर्भवतीत्येतदेवात्र प्रयोजनमवसेयम् ।
शंका- जब अर्थरूप से कर्त्ता तीर्थकर माने जाते हैं तो फिर उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्ध होती है । परन्तु वे कृतकृत्य होने से यह प्रयोजनवत्ता उनमे बनती नहीं है । और प्रयोजन के बिना कोई व्यक्ति काम करता नहीं हैं "प्रयोजनमनदिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते" अतः तीर्थंकर को भी सप्रयोजन मानना पडेगा । नहीं तो अर्थ प्रतिपादन करने में उनकी प्रवृत्ति ही नहीं हो सकेगी। तात्पर्य इस शंका का ऐसा है कि जब तीर्थंकर अर्थरूप से आगम का प्रतिपादन करते है तो वे किसी प्रयोजन को लेकर ही करते है । परन्तु मोहनीय के अभाव से उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्धान्तकारो ने मानी नहीं है । अतः प्रयोजनवत्ता के अभाव में उनमें अर्थप्रतिपादकता कैसे मानी जा सकती है ।
इस शंका का समाधान ऐसा है कि तीर्थकर जो अर्थप्रतिपादन में प्रवृत्त होते हैं वह किसी प्रयोजन के वशवर्ती होकर नहीं होते है किन्तु तीर्थंकर नामकर्म की प्रकृति का ही यह विपाक है जिससे उन्हे अर्थ का प्रतिपादन करना पड़ता है । कहा भी है
___ "तं च कई वेइज्जइ अगिलाए धम्मदेसणाए उ" अर्थात् अग्लानभाव से धर्मदेशना द्वारा ही उनके तीर्थकर नामकर्म का वेदन होता है । उनका यही प्रयोजन है ऐसा जानना चाहिये।
શંકા-જો અર્થરૂપે તીર્થકરને કર્તા માનવામા આવે તે આગમા પ્રોજન યુક્તતા સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ તેઓ કૃતકૃત્ય (જેમના બધાં પ્રજને સિદ્ધ થઈ ગયેલ છે એવાં) હોવાથી તેમનામાં પ્રયોજનયુક્તતા સંભવી શકતી નથી, અને પ્રયજન વિના કેઈ વ્યક્તિ आम ४२ती नथी, 'प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते" मा ४थन अनुसार तीथ शेने સપ્રયેાજન માનવા પડશે જે એવું માનવામાં ન આવે તે અર્થપ્રતિપાદન કરવાની તેમની પ્રવૃત્તિ જ સંભવી શકે નહીં ! આ શંકાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે તીર્થકર અથરૂપે આગમનું પ્રતિપાદન કરતા હોય, તે તેઓ કઈ પ્રજનને લીધે જ એમ કરતા હોય. પરંતુ મોહનીયના અભાવને કારણે સિદ્ધાન્ત કારોએ તેમનામાં પ્રોજન યુક્તતા માની નથી; તે પછી પ્રજાવત્તાના અભાવને લીધે તેમનામાં અર્થપ્રતિપાદકતા કેવી રીતે માની શકાય” આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય–તીર્થ કરે અર્થપ્રતિપાદનની જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે કઈ પ્રજાને અધીન રહીને કરતા નથી, પરંતુ તીર્થકર નામકર્મની પ્રકૃતિને જ આ વિપાક છે તેથી તેમને અર્થનું પ્રતિપાદન કરવું પડે છે કહ્યું પણ છે કે
"तं च कहं वेइज्जइ अगिलाप धम्मदेसणाप उ" भेटले सान सा घमशन। દ્વારા જ તેઓ તીર્થકર નામકર્મનું વેદન કરે છે, તેમનું એજ પ્રયોજન છે એમ સમજવું
-
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ विषयावतरणिका
श्रोतुरनन्तरं प्रयोजनं विवक्षिताध्ययनार्थपरिज्ञानम् परम्पर प्रयोजनन्तु मोक्षप्राप्तिः विवक्षिताध्ययनसम्यगर्थावगमात् संयमे प्रवृत्त्या सकलकर्मक्षयसंभवात् । तदेतत् सिद्धं भवति जीवा - जीवाभिगमाध्ययनप्रारम्भप्रयासः प्रयोजनवानिति । अभिधेयमत्र जीवाजीवस्वरूपम् । सम्बन्धश्च द्विविधः उपायोपेयभावरूपः गुरुपर्वक्रमरूपश्च तत्र वचनस्वरूपं प्रकरणमुपायः, उपे - यश्च तत्परिज्ञानम् । द्वितीयस्तु सम्बन्धः केवलश्रद्वानुसारिणं प्रति तथाहि - अर्थतो भगवता तीर्थकरेण जीवाजीवाभिगमः प्रोक्तः, सूत्रतो द्वादशाङ्गेषु गणधरैर्ग्रथितः । तदनन्तरं मन्दमतीनामनुअतिशयज्ञानिभिः चतुर्दशपूर्वघरैः स्थानाङ्गनामकतृतीयाङ्गादाकृष्य पृथगध्ययनत्वेन
ग्रहाय
७
श्रोता का अनन्तर प्रयोजन विवक्षित अध्ययन के अर्थ का परिज्ञान होना है और परम्परा प्रयोजन मोक्ष की प्राप्ति होना है । क्योकि विवक्षित अध्ययन के सच्चे अर्थ के अवगम हो जाने पर संयम में प्रवृत्ति के बल से ज्ञाता को सकल कर्मों के क्षय होते ही मोक्ष प्राप्ति हो जाती है | अतः यह बात अच्छे प्रकार से इस उपर्युक्त पुष्ट प्रमाण से सिद्ध हो गई है कि जीवाजीवाभिगम अध्ययन के प्रारम्भ करने का जो यह प्रयास है वह प्रयोजनवाला है ।
जीवाजीव स्वरूप का कथन यहां अभिधेय है । उपायोपेयभावरूप और गुरुपर्वक्रमरूप से सम्बन्ध दो प्रकार का होता है । इनमें वचनस्वरूप प्रकरण उपाय है और इस प्रकरण का जो ज्ञान है वह उपेय है । गुरुपर्वक्रमरूप सम्बन्ध केवल श्रद्वानुसारी के प्रति है - जैसे - अर्थ की अपेक्षा यह जीवाजीवाभिगम भगवान् तीर्थंकर ने कहा है और सूत्र की अपेक्षा द्वादशाङ्गो में गणधरों ने कहा है इसके बाद मन्दमतिवाले जनों के हित के लिए अतिशय ज्ञानवाले चतुर्दश पूर्वधरो ने स्थानांगनामक तृतीय अङ्ग से लेकर पृथक् अध्ययन के रूप में इस जीवाजीवाभिगम
વિવક્ષિત અધ્યયનના અનુ... રિજ્ઞાન થવું. એ શ્રોતાનું અનન્તર પ્રયેાજન છે અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે પરમ્પરા પ્રત્યેાજન છે, કારણકે વિવક્ષિત અધ્યયનના સાચા અર્થ નું જ્ઞાન થઇ જાય ત્યારે સયમમાં પ્રવૃત્ત થઈને જ્ઞાતા સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરીને માક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી ઉપર્યુક્ત પુષ્ટ પ્રમાણુની મદદથી એ વાત સિદ્ધ થઇ જાય છે કે જીવાજીવાભિ ગમ અધ્યયયનના પ્રારભ કરવાના આ જે પ્રયાસ છે તે પ્રત્યેાજનયુક્ત જ છે.
જીવ અને અજીવમાં સ્વરૂપનું કથન અહીં' અભિધેય છે સબંધ એ પ્રકારના હોય છે —(૧) ઉપાયેાપેયભાવ રૂપ અને (૨) ગુરુપક્રમ રૂપ આ બન્નેમાં વચન સ્વરૂપ પ્રકરણુ ‘ઉપાય’ છે અને આ પ્રકરણનું જે જ્ઞાન છે, તે ‘ઉપેય' છે ગુરુપક્રમ રૂપ સંબંધ માત્ર શ્રદ્ધાનુસારી સાથે છે. જેમ કે-અની અપેક્ષાએ આ જીવાજીવાભિગમ તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું છે અને સૂત્રની અપેક્ષાએ ગણુધરીએ ખાર અંગમાં તેનુ કથન કર્યું છે. ત્યાર બાદ મદ્ય મિતવાળા જનાના હિતને માટે અતિશય જ્ઞાનવાળા-ચૌદ પૂર્વધરાએ સ્થાનાંગ નામના ત્રીજા અંગથી લઈને અલગ અધ્યયન રૂપે આ જીવાજીવાભિગમનું કથન કર્યુ છે અને તેને
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
जीवाजीवाभिगम उक्तो व्यवस्थापितश्च अतस्तृतीयोपाङ्ग इति कथ्यते एतादृशमेव सम्बन्धमनुचिन्त्य स्थविरा भगवन्तः प्रज्ञापितवन्त इति कथयिष्यति ॥
इदञ्च जीवाजीवाभिगमाख्यमध्ययनं सम्यग् ज्ञानकारणत्वेन परम्परया सिद्धिपदप्रापकत्वात् श्रेयो भूतम् तत्र माभूत् कोऽपि विघ्नः इति सकलविघ्नोपशान्तये शिष्याणां मङ्गलबुद्धिपरिग्रहाय च वस्तुतो मगलरूपेऽपि प्रकृतग्रन्थे मङ्गलं प्रदश्यते-तन्मगलमादिमध्यावसानभेदेन त्रिविधम् तत्रादिमङ्गलम् "इह खलु जिणमय' इत्यादि अत्र परमपावनजिननामकथन मेव मद्गलम् मङ्गलं द्विविधं द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यमङ्गलं दध्यक्षतादिकं भावमंगलन्तु सूत्ररूपम् अत्र भावमङ्गलाधिकारः, अधिकन्तु भगवत्याः प्रमेयचन्द्रिकायां द्रष्टव्यमिति ॥ का कथन किया है और उसे व्यवस्थापित किया है । अतः यह तृतीय उपांगरूप से कहा गया है। ऐसे ही सम्बन्ध का विचार कर सूत्रकार ने प्रथम सूत्रपाठ में 'थेरा भगवंतो" स्थविर भगवन्तों ने इस अध्ययन को कहा है" इस से भूतकालिक क्रिया का प्रयोग किया है।
यह जीवाजीवाभिगम नाम का अध्ययन सम्यग्ज्ञान का कारण होने से परम्परारूप से सिद्धिपद को प्राप्त कराने वाला है अतः यह कल्याण स्वरूप है । फिर भी इस में कोई भी विघ्न न आवे इस भाव से विघ्न की शान्ति के लिये और शिष्यों में मंगल बुद्धि का ग्रहण हो इसके लिये वस्तुतः यह मंगलस्वरूप होने पर भी इस प्रकृत शास्त्र में मंगलाचरण दिखलाया जाता है आदिमंगल, मध्यमंगल और अवसानमंगल के भेद से यह मंगल तीन प्रकार का कहा गया है "इह खलु जिणमयं" इत्यादि रूप से जो कथन है वह आदि मंगलरूप है । क्योकि परमपावन जिननाम का कथन ही मंगलरूप होता है। द्रव्यमंगल और भावमंगल के भेद से मंगल में द्विविधता आती है । दधि अक्षत आदि ये सब द्रव्यमंगल है।
વ્યવસ્થિત કર્યું છે, તેથી તેને ત્રીજા ઉપાંગરૂપ ગણ્યું છેઆ પ્રકારના સંબંધને વિચાર ४शन सूत्रबारे प्रथम सूत्रपामा (थेरा भगवंतो) स्थविर समतामे मा अध्ययन કથન કર્યું છે,” આ પ્રકારની ભૂતકાલિક કિયાને પ્રગટ કર્યો છે.
આ જીવાજીવાભિગમ નામનું અધ્યયન સભ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર હોવાથી પરસ્પર રૂપે સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ કરાવનારું છે. તેથી તે કલ્યાણ સ્વરૂપ જ છે. છતાં પણ તેમાં કઈ પણ વિદન ન આવે એ હેતુથી, વિપ્નની શાંતિ માટે અને શિમાં મંગળબુદ્ધિ આવે તે હેતુથી–આ અધ્યયન પિતે જ મંગળરૂપ હોવા છતાં પણ આ શાસ્ત્રમાં મંગળાચરણુ બતાવવામાં આવે છે આ મગળના ત્રણ ભેદ છે (૧) આદિ મંગળ, (૨) મધ્યમંગળ मत (3) सत्यमगण.
'इह खल जिणमयं" त्याहि स्थन छतमा भ७ ३५ छ, अर परम પવિત્ર જિનનામનું, કથન જ મગળરૂપ હોય છે. મંગળના બે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દ્રવ્યમંગળ અને (૨) ભાવ મગળ. દહી, અક્ષત આદિ દ્રવ્યમંગળ છે. સુત્ર ભાવમ ગળ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ विषयावतरणिका ९
मध्यमङ्गलं द्वीपसमुद्रादिस्वरूपकथनम् द्वीपसमुद्रादिकानां निमित्तशास्त्रे परममगलत योपन्यासात् । तदुक्तम्- 'जो जं पसत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती' इत्यादि । यो यं प्रशस्तमर्थं पृच्छति तस्यार्थसप्राप्तिः ।
अन्तिममङ्गलश्च - 'दसविहा सव्वे जीवा' इत्यादि रूपम् एतस्य सर्वजीव परिज्ञानकारणत्वेन माङ्गलिकत्वादिति । तदेव प्रयोजनादिकं मङ्गलञ्चोपदिश्यानुयोगः कथ्यते - कश्वासौ अनुयोगः ' अनु सूत्रोपपादानन्तरं सूत्रस्य अर्थेन सह योगोऽनुयोगः । सूत्रादनन्तरं तदर्थकथनमितिभावः । अथवा अनुकूलोऽविरोधी सूत्रस्यार्थेन सह योगोऽनुयोग इति ॥ एतद्विषये उपासकदशाङ्गस्यागारधर्मसंजीविनी टीका द्रष्टव्या, तत्रेदमादिमं सूत्रम् -
सूत्र भावमंगल है | यहां भावमंगल का अधिकार है । इस विषय में विशेष जिज्ञासुओ के लिये भगवती की प्रमेयचन्द्रिका टीका देखनी चाहिये |
द्वीप समुद्र आदि के स्वरूप का जो कथन है यह मध्यमंगल है | क्योंकि निमितशास्त्र में द्वीपादिकों को परममंगलरूप से कहा गया है । कहा भी है
"जो जं पसत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती" इत्यादि ।
अन्तिममंगल “दसविहा सच्चे जीवा" इत्यादि सूत्ररूप है । क्योकि सर्व जीवो के परिज्ञान का कारण होने से इसमें मांगलिकता है । इस प्रकार प्रयोजनादिक और मंगल का कथन करके अब अनुयोग का कथन करते हैं - सूत्रोपादान के बाद सूत्र का अर्थ के साथ जो योग है वह अनुयोग है ऐसी अनुयोग शब्द की व्युत्पत्ति है । इसका निष्कर्षार्थ यही है कि सूत्र कथन के बाद जो उसके अर्थ का कथन है वह अनुयोग है । अथवा - अनुकूलतारूप से
છે. અહીં ભાવમ ગળના અધિકાર છે, આ વિષયમાં અધિક જાણવાની ઈચ્છાવાળા જિજ્ઞાસુઓને ભગવતીની પ્રમેયચન્દ્રિકા ટીકા વાંચી જવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે
દ્વીપ, સમ્રુદ્ર આદિમાં સ્વરૂપનું જે કથન છે, તે મધ્યમગળ છે, કારણ કે નિમિત્તશાસ્ત્રમાં દ્વીપાદિકાને પરમ મગળરૂપ કહ્યા છે. કહ્યુ પણ છે કે—
" जो जं पसत्थमत्थं पुच्छइ तस्सत्थ संपत्ती" त्याहि "दसविहा सव्वे जीवा " त्याहि સૂત્ર અન્તિમ મગળરૂપ છે, કારણ કે સમસ્ત જીવાના પરિજ્ઞાનમાં કારણભૂત હાવાથી તેમાં માંગલિકતા છે આ પ્રકારે પ્રયેાજન, મગળ વગેરેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અનુચેાગનુ કથન કરે છે. અનુયેાગના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સૂત્રોપાદાન (સૂત્રને ગ્રહણુ કરવાની ક્રિયા) ખાદ સૂત્રના અર્થીની સાથે જે ચૈાગ થાય છે, તેનુ નામ અનુયાગ છે એટલે કે સૂત્રનુ કથન કર્યા બાદ તેના અતુ જે કથન કરાય છે, તેનુ નામ અનુયાગ છે અથવા અનુકૂળ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
wwwwwwwww
जीवाजीवाभिगम उक्तो व्यवस्थापितश्च अतस्तृतीयोपाङ्ग इति कथ्यते एतादृशमेव सम्बन्धमनुचित्य स्थविरा भगवन्तः प्रज्ञापितवन्त इति कथयिष्यति ॥
इदञ्च जीवानीवाभिगमाख्यमध्ययन सम्यग् ज्ञानकारणत्वेन परम्परया सिद्धिपदप्रापकत्वात् श्रेयो भूतम् तत्र माभूत् कोऽपि विघ्नः इति सकलविन्नोपशान्तये शिष्याणां मङ्गलबुद्धिपरिग्रहाय च वस्तुतो मङ्गलरूपेऽपि प्रकृतग्रन्थे मङ्गल प्रदर्श्यते तन्मगलमादिमध्यावसानभेदेन त्रिविधम् तत्रादिमङ्गलम् इह खलु जिणमयं' इत्यादि अत्र परमपावनजिननामकथन मेव मङ्गलम् मगलं द्विविधं द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यमङ्गलं दध्यक्षतादिकं भावमंगलन्तु सूत्ररूपम् अत्र भावमगलाधिकारः, अधिकन्तु भगवत्याः प्रमेयचन्द्रिकायां द्रष्टव्यमिति || का कथन किया है और उसे व्यवस्थापित किया है । अतः यह तृतीय उपांगरूप से कहा गया है। ऐसे ही सम्बन्ध का विचार कर सूत्रकार ने प्रथम सूत्रपाठ में "थेरा भगवंतो" स्थविर भगवन्तों ने इस अध्ययन को कहा है" इस से भूतकालिक क्रिया का प्रयोग किया है ।
यह जीवाजीवाभिगम नाम का अध्ययन सम्यग्ज्ञान का कारण होने से परम्परारूप से सिद्धिपद को प्राप्त कराने वाला है अतः यह कल्याण स्वरूप है । फिर भी इस में कोई भी विघ्न न मावे इस भाव से विघ्न की शान्ति के लिये और शिष्यो में मंगल बुद्धि का ग्रहण हो इसके लिये वस्तुतः यह मंगलस्वरूप होने पर भी इस प्रकृत शास्त्र में मंगलाचरण दिखलाया जाता है आदिमंगल, मध्यमंगल और अवसानमंगल के भेद से यह मंगल तीन प्रकार का कहा गया है "इह खलु जिणमयं" इत्यादि रूप से जो कथन है वह आदि मगलरूप है। क्योंकि परमपावन जिननाम का कथन ही मंगलरूप होता है। द्रव्यमंगल और भावमंगल के भेद से मंगल में द्विविधता आती है । दधि अक्षत आदि ये सब द्रव्यमंगल है । વ્યવસ્થિત કર્યું છે, તેથી તેને ત્રીજા ઉપાંગરૂપ ગણ્યું છે આ પ્રકારના સંબંધને વિચાર ४शन सूत्रसरे प्रथम सूत्रामा (थेरा भगवतो) स्थविर सताये मा अध्ययननु કથન કર્યું છે. આ પ્રકારની ભૂતકાલિક ક્રિયાને પ્રાગ કર્યો છે.
આ જીવાજીવાભિગમ નામનું અધ્યયન સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર હોવાથી પરસ્પર રૂપે સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ કરાવનારું છે. તેથી તે કલ્યાણ સ્વરૂપ જ છે. છતા પણ તેમાં કઈ પણ વિદન ન આવે એ હેતુથી, વિનની શાંતિ માટે અને શિષ્યમાં મંગળબુદ્ધિ આવે તે હેતુથી–આ અધ્યયન પિતે જ મંગળરૂપ હોવા છતાં પણ આ શાસ્ત્રમાં મંગળાચરણ બતાવવામાં આવે છે. આ મગળના ત્રણ ભેદ છે (૧) આદિ મંગળ, (૨) મધ્યમંગળ मन (3) मत्य भगण.
'इह खल जिणमयं" त्याहि २ ४थन छेते माह भाग ३५ छे, २५ है ५२म પવિત્ર જિનનામનુ, કથન જ મગળરૂપ હોય છે. મંગળના બે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દ્રવ્યમંગળ અને (૨) ભાવ મગળ. દહીં, અક્ષત આદિ દ્રવ્યમંગળ છે. સુત્ર ભાવમ ગળ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ विषयावतरणिका ९ मध्यमद्गलं दीपप्तमुद्रादिस्वरूपकथनम् द्वीपसमुद्रादिकानां निमित्तशास्ने परममगलतयोपन्यासात् । तदुक्तम् -'जो जं पसत्यमत्थं पुच्छइ तस्सऽत्थ संपत्ती' इत्यादि । यो यं प्रशस्तमर्थ पृच्छति तस्यार्थसप्राप्तिः ।
अन्तिममगलश्च-'दसविहा सव्वे जीवा' इत्यादि रूपम् एतस्य सर्वजीवपरिज्ञानकारणत्वेन माङ्गलिकत्वादिति । तदेव प्रयोजनादिकं मङ्गलम्चोपदिश्यानुयोगः कव्यते-कश्चासौ मनुयोगः १ अनु सूत्रोपपादानन्तरं सूत्रस्य अर्थेन सह योगोऽनुयोगः । सूत्रादनन्तरं तदर्थकथनमितिभावः । अथवा अनुकूलोऽविरोधी सूत्रस्यार्थेन सह योगोऽनुयोग इति । एतद्विषये उपासकदशाङ्गस्यागारधर्मसंजीविनी टीका द्रष्टव्या, तत्रेदमादिमं सूत्रम्सूत्र भावमंगल है । यहां भावमंगल का अधिकार है। इस विषय में विशेष जिज्ञासुओ के लिये भगवती की प्रमेयचन्द्रिका टीका देखनी चाहिये ।
द्वीप समुद्र आदि के स्वरूप का जो कथन है यह मध्यमंगल है । क्योंकि निमित्तशास्त्र में द्वीपादिकों को परममंगलरूप से कहा गया है। कहा भी है
"जो जं पसत्थमत्थं पुच्छइ तस्सत्थ संपत्ती" इत्यादि ।
अन्तिममंगल "दसविहा सव्वे जीवा" इत्यादि सूत्ररूप है । क्योंकि सर्व जीवो के परिज्ञान का कारण होने से इसमें मांगलिकता है । इस प्रकार प्रयोजनादिक और मंगल का कथन करके अव अनुयोग का कथन करते हैं ---सूत्रोपादान के बाद सूत्र का अर्थ के साथ जो योग है वह अनुयोग है ऐसी अनुयोग शब्द की व्युत्पत्ति है। इसका निष्कर्थ यही है कि सूत्र कथन के बाद जो उसके अर्थ का कथन है वह अनुयोग है । अथवा-अनुकूलतारूप से છે. અહીં ભાવમ ગળનો અધિકાર છે. આ વિષયમાં અધિક જાણવાની ઈચ્છાવાળા જિજ્ઞાસુઓને ભગવતીની પ્રમેયચદ્રિકા ટીકા વાંચી જવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
દ્વીપ, સસુદ્ર આદિમાં સ્વરૂપનું જે કથન છે, તે મધ્યમંગળ છે, કારણ કે નિમિત્તશાસ્ત્રમાં કપાદિકેને પરમ મંગળરૂપ કહ્યા છે. કહ્યું પણ છે કે –
"जो जे पसत्यमत्थं पुच्छइ तस्सत्थ संपत्ती" या "दसविहा सव्वे जीवा" त्या સૂત્ર અનિમ મંગળરૂપ છે, કારણ કે સમસ્ત જેના પરિજ્ઞાનમાં કારણભૂત હોવાથી તેમાં માંગલિક્તા છે આ પ્રકારે પ્રજન, મગળ વગેરેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અનુચોગનું કથન કરે છે. અનુગને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–સૂત્રો પાદાન (સૂત્રને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા) બાદ સૂત્રના અર્થની સાથે જે રોગ થાય છે, તેનું નામ અનુયોગ છે એટલે કે સૂત્રનું કથન કર્યા બાદ તેના અર્થનું જે કથન કરાય છે. તેનું નામ અનુગ છે અથવા–અનુકુળ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् मूलम्-इह खलु जिनमयं जिणाणुमयं जिणाणुलोमं जिणप्पणीयं जिणप्परूवियं जिणक्वायं जिणाणुचिन्नं जिणप्पण्णत्तं जिणदेसियं जिणपसत्थं अणुवीइय तं सद्दहमाणा तं पत्तियमाणा तं रोयमाणा थेरा भगवंता जीवाजीवाभिगमणाममज्झयणं पण्णव सु” ॥ सू० १॥
___ छाया-इह खलु जिनमतम् , जिनानुमतम् , जिनानुलोमम् , जिनप्रणीतम् , जिनप्ररूपितम् , जिनाख्यातम् , जिनानुचीर्णम् , जिनप्रज्ञप्तम् , जिनदेशितम् , जिनप्रशस्तम् , अनुविचिन्त्य तत् श्रद्दधानाः तत् प्रतीयमानाः तद्रोचयन्त स्थविरा भगवन्तो जीवा. जीवाभिगमनामकमध्ययनं प्राज्ञापयन् ॥ सू० १॥
'इह खलु' इह-एतस्मिन् प्रवचने खल शब्दोऽवधारणे तथाच-एतस्मिन्नेव जिनप्रवचने नत्वस्मिन् शाक्यादिप्रवचने, अथवा इह-अस्मिन् मनुष्यलोके खलु शब्दो वाक्यालकारे । 'जिणअविरोधरूप से सूत्र का जो अर्थ के साथ-योग-सम्बन्ध है वह अनुयोग है । इसके विषय में उपासकदशाङ्गसूत्र की अगारधर्मसजीवनी टोका देखनी चाहिये ।
टीकार्थ- सूत्र में "खलु" यह शब्द अवधारण में या वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हुआ है । जब अवधारण में प्रयुक्त हुआ इसे माना जायगा-तब "इह खलु' का अर्थ होता है इसी जिनप्रवचन में, शाक्य आदि के प्रवचन में नहीं, क्योंकि जिनमत तो जिनप्रवचन में ही जिना. नुमत आदि विशेषणों वाला होगा, अन्य शाक्य आदि प्रवचनों में नहीं। और जब इसे वाक्यालंकार के रूप में प्रयुक्त हुआ माना जायगा-तब "इह खलु' का अर्थ होता है इस मनुष्यलोक में । मनुष्यलोक मानुषोत्तर पर्वत के पहिले २ आधे पुष्कर द्वीपतक है अतः वहीं तक यह जिनमत जिनानुमत आदि विशेषणों वाला है । इसके बाहर जो असख्यात द्वीप और
રૂપે-અવિરેાધ રૂપ-સૂત્રને અર્થની સાથે જે ચોગ (સ બ ધ) છે, તેનું નામ અનુગ છે આ વિષયના વધુ સ્પષ્ટીકરણ માટે ઉપાસક દશાંગસૂત્રની અગાર ધર્મ સંજીવની ટીકા વાંચી જવી. "इह खलु जिणमयं जिणाणुमयं त्याह
ટીકાથ–સૂત્રમાં “વસ્તુ આ પદ અવધારણમાં અથવા વાક્યાલંકારમાં વપરાય છે नतेने अवधारमा १५२राये मानवामा सावे, ते "इह खलु" मा पहन! अर्थ मा જિનપ્રવચનમાં “જ” માનવે પડશે, શાક્ય આદિ પ્રવચનોને અહી ગ્રહણ કરવા જોઈએ. નહીં, કારણ કે જિનમત તે જિનપ્રવચનમાં જ જિનાનુમત આદિ વિશેષણોવાળો હોઈ શકે –શકય આદિ અન્ય પ્રવચનમાં નહીં અને જ્યારે તેને વાકયાલકારમાં વપરાયેલું માનपामा मावशे, त्यारे तेने मथः ("इह खलु" न! मथ) "24 मनुष्य सोभा थरी भनुष्यલેક મનુષાર પર્વતથી પુષ્કર દ્વિીપ સુધી આવે છે, તેથી ત્યાં સુધી તે જિનમત, જિનાનુમત આદિ વિશેષણવાળે છે, તેની બહાર જે અસંખ્યાત છે અને સ્વયંભૂરમણ પર્ય.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् ११ मयं जिनमतम् जिनस्य वर्द्धमानस्वामिनो मतमिति जिनमतम् रागादिशत्रन् जयतीति जिनः, यद्यपि छद्मस्थवीतरामोऽपि भवति जिनस्तथापि छद्मस्थवीतरागस्य तीर्थप्रवर्तकत्वं नास्ति, किन्तु समुत्पन्न केवलज्ञानस्तीर्थकृत् एव जिनशब्देन व्यवहीयते तत्रापि वर्द्धमानस्वामी एवात्र गृह्यते जिनपदेन, तस्य वर्द्वमानस्वामिनो वर्तमानतीर्थाधिपतित्वात् तस्य जिनस्य श्रीवर्द्धमानस्वामिनो मतम् अर्थतो वर्द्वमानस्वामिनैव प्रणीतत्वात् आचारादिदृष्टिवादपर्यन्तं द्वादशाङ्गं गणिपिटकमिति ॥ कथंभूतं श्रीवर्द्धमानस्वामिजिनमतम् , तत्राह-'जिणाणुमयं' जिनानुमतम् , जिनानाविजितरागादिशत्रूणा तीर्थप्रवर्तकानाम् अतीतानागतवर्तमानानाम् वपभपद्मनाभसीमन्धरप्रभृ.
सम्द् स्वयंभूरमणतक है कि जहां तिर्यञ्चों का ही आवास है वहां यह नहीं है। विरोधियों पर विजय पाने वाला मनुष्य जैनसिद्धान्त की आध्यात्मिक दृष्टि में विजयी नहीं माना गया है । किन्तु रागादिक जो आत्मा के अन्तरग शत्रु है उनपर ही विजयपाने वाला मनुष्य विजयीजिन-माना गया है। ऐसे जिन यहा वर्षमानस्वामी जो कि अन्तिम तीर्थकर हुए हैं लिये गये है । यद्यपि जिन संज्ञा जो उमस्थ वीतराग होता है उसमें भी प्रचलित है परन्तु वह तीर्थ का प्रवर्तक नहीं होता है तीर्थ का प्रवर्तक तो केवल ज्ञानशाला आत्मा ही होता है- ऐसी आत्माएँ यहां २४ हुई है । परन्तु उनको यहां ग्रहण न करके केवल एक वर्धमानस्वामी का ही जो ग्रहण किया गया है उसका कारण वर्तमान में प्रचलित शासन का उनका अघिपति होना है। मत शब्द से आचाराग आदि से लेकर दृष्टिवादतक का जो समस्त द्वादशागरूप गणिपिटक है वह गृहीत हुआ है क्योंकि अर्थरूप से वर्धमान स्वामी द्वारा ही यह प्रणीत हुआ हैं । “जिनानुमतम्" आदि जो "जिनप्रशस्तं" तक के पद हैं वे सब इसी जिनमत के विशेषणरूप है। इनमें जिनानुमतपद जिनमत में ऐसी विशेषता प्रकट करता हैं कि यह जो
તના સમુદ્રો છે, તેમાં તિર્ય ના જ આવાસે છે, ત્યાં તેને સદુભાવ નથી. જેના સિદ્ધાંતની આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ વિરોધીઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યને વિજયી માનવામાં આવતું નથી, પરંતુ આત્માના શત્રુઓ રૂ૫ રાગાદિક પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યને જ વિજયી -જિન-માનવામાં આવે છે. વર્ધમાન સ્વામી કે જેઓ અતિમ તીર્થંકર થઈ ગયા તેમને જ અહીં એવા જિન માનવામાં આવ્યા છે જે કે છઘ0 વીતરાગમાં પણ જિનસંજ્ઞા પ્રચલિત છે, પરંતુ તે તીર્થના પ્રવર્તક હોતા નથી, કેવળજ્ઞાની આત્મા જ તીર્થના પ્રવર્તક થઈ શકે છે એવો ૨૪ તીર્થંકરો થઈ ગયા છે. પરંતુ તે બધાં તીર્થકરોને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી, અહી તે માત્ર વર્ધમાન સ્વામીને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે, કારણ કે વર્તમાન સમયમાં પ્રચલિત શાસનના તેઓ અધિપતિ છે. “મત” પદ વડે આચારાગથી લઈને દષ્ટિવાદ પર્યન્તનું સમસ્ત દ્વાદશાંગ ૫ ગણિપિટક ગ્રહણ કરાયું છે, કારણ તે અર્થ ३३ भाडावी२ वागी २ ते प्रणीत वयु छ. "जिनानुमतम्" थी बने "जिन प्रशस्तं" સુધીનાં જે પદે છે, તે જિનમતમાં એવી વિશેષતા પ્રકટ કરે છે કે વર્ધમાન હવામીને
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् तीनाम् अनुमतम्-आनुकूल्येन संमतम् वस्तुतत्वं मोक्षमार्ग प्रति चेपदपि विसंवादाभावादिति जिनानुमतम् । एतावता सर्वेपामेव तीर्थकराणां परस्परमविसंवादिवचनता अमिव्यजितेति ।। पुनः कथं भूतं जिनमतं तत्राह - 'जिणाणुलोमं' जिनानुलोमम्-जिनानाम्-अवघ्यादिजिनानाम् अनुलोमम्-अनुकूलम् अनुगुणमिति भावः । जिनप्रतिपादितशास्त्राध्ययनादेव तेषाम् अवध्यादि जिनत्वप्राप्तिसंभवात् तथाहि-यथोक्तमिदं जिनमतम् आसेवमाना मुनयोऽवधिमनःपर्यवकेवलज्ञानं प्राप्नुवन्त्येवेति । तथा-'जिनप्पणीय' जिनप्रणीतम् जिनेन विजितरागादिशत्रुणा समवाप्तकेवल
वर्धमानस्वामी का मत है वह समस्त निनों की प्ररूपणा के ही अनुकूल है। उनकी प्ररूपणा से प्रतिकूलता की थोड़ी सी भी गन्ध इसमें नहीं है क्योकि जितने भी जिन हुए है, होंगे और हैं वे सब सिद्धान्त की ऐसी ही प्ररूपणा करते हैं । अतः भूतकाल में ऋषभ आदि, अनागत काल में पद्मनाभ आदि और वर्तमान में विदेहक्षेत्रस्थ सीमंधर आदि जितने भी जिन हुए हैं, है और होगे उन सबको प्ररूपणा के ही अनुरूप यह जिनमत है। क्योकि मोक्षमार्ग की प्ररूपणा के प्रति किसी के भी-विसवाद-मतभेद नहीं है अतः इस विशेषण से समत्त तीर्थकरों में परस्पर-अविसंवादि वचनता अभिव्यञ्जित हुई है । "जिनानुलोमम" यह पद जिनमतरूप अपने विशेष्य में यह बात प्रकट करता है कि जितने भी अवधिज्ञानवाले आदि जिन हुए हैं उनके लिये यह जिनमत बहुत ही अधिक उपकारक हुआ है-क्योंकि इसी जिनप्रतिपादितशास्त्र के अध्ययन से हो उनमें अवधिजिन, मन पर्यवजिन इत्यादि जिनपने की प्राप्ति सभवित हुई है । यह तो निश्चित बात है कि यथोक्त रूप से इस जिनमत का आसेवन करने वाले मुनिजन अवधि, मनःपर्यय और केवलज्ञान प्राप्त कर लेते है। "जिनमणी' पद
આ જે મત છે તે સમસ્ત જિનેની પ્રરૂપણને અનુકળ છે તેમના પ્રરૂપણું અને વર્ધમાન સ્વામીની પ્રરૂપણામા બિલકુલ પ્રતિકૂળતા (વિરોધાભાસ) નથી, કારણ કે જેટલા જિન થઈ ગયા છે, અને થવાના છે, તે સૌ સિદ્ધાંતની આ પ્રકારની પ્રરૂપણું જ કરતા હતા, કરે છે અને કરશે ભૂતકાળમાં ઋષભ આદિ જે તીર્થંકરો થયા છે, ભવિષ્યમાં પદ્મનાભ આદિ જે તીર્થંકરો થવાના છે અને વર્તમાન સમયે વિદેહ ક્ષેત્રમાં સીમંધર આદિ જે તીર્થકર બિરાજે છે, તે સૌની પ્રરૂપણને અનુરૂપ જ આ જિનમત છે, કારણ કે મેક્ષમાર્ગની પ્રરૂપણાના વિષયમાં તેમની વચ્ચે કોઈ પણ પ્રકારનો વિસંવાદ મતભેદ નથી. આ વિશેષણના પ્રયોગ દ્વારા સમસ્ત તીર્થકરોની પ્રરૂપણામાં અવિસંવાદિતા વ્યક્ત કરવામાં यापी छे, “जिनानुलोमम्" ॥ ५६ निमत ३५ पोताना विशेष्यमा से विशेषता प्र४८ કરે છે કે અવધિજ્ઞાન આદિથી યુક્ત જેટલા જિન થયા છે, તેમને માટે આ જિનમત ઘણે જ ઉપકારક નિવડયે છે, કારણ કે આ જિનપ્રતિપાદિત શાસ્ત્રના અધ્યયનને લીધે જ તેઓ અવધિજિન, મન પર્વવજિન આદિ જિનપણાની પ્રાપ્તિ કરી શક્યા હતા એ વાત તે નિશ્ચિત જ છે કે શાસ્ત્રમાં કહ્યા અનુસાર જિનમતનું સેવન કરનાર મુનિજને અવધિ. અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १३. ज्ञानेन भगवता श्रीवर्द्धमानस्वामिना प्रणीतं सकलार्थसंग्राहक मातृकापदत्रयप्रणयनात् जिन प्रणीतमिति कथ्यते स खलु वर्द्धमानस्वामी केवलज्ञानप्राप्यनन्तरम् आदावेव बीजबुद्धित्वादिगुणपरिकलितान् गौतमादिगणधरान् प्रति एतन्मात्रिकापत्त्रयं कथितवान् ॥ ' उप्पन्ने वा निगमे वा धुवे वा' एनत्पदत्रयं बीजरूपेण तीर्थकरमुखात् आसाद्य विनयमूलद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकस्कन्धपश्च महावत शाखास्याद्वाद प्रतिशाखा द्वादशभावना पत्र केवलज्ञानपुष्पमोक्षफलसन्नद्धपादपमिव अमुं द्वादशाङ्गं विरचितवन्तो गौतमादयो गणधराः । ततो भवन्त्ये वैतत् जिनमतं जिनप्रणीनमिति । जिनप्रणीतत्वकथनात् आगममात्रस्य सूत्ररूपेण पौरुपेयत्वमभिव्यञ्जितम् सूत्रस्याक्षर विन्यासरूपत्वेन वचनानाञ्च पुरुषव्यापारमन्तरेण उच्चारणासंभवात्, नहि पुरुषव्यापारमनादृत्य कुत्रापि शब्द उपलभ्यते | आगमानां सूत्ररूपतः पौरुपेयत्वप्रतिपादनेन आगमापौरुषेयवादिना मीमांसकानां मतं निरस्तं भवति इति । यथाऽस्माक
यह प्रकट करता है कि रागादि शत्रुओ को जब श्रीवर्धमान स्वामी ने जीत लिया तब केवलज्ञान की उन्हे प्राप्ति हुई और उससे उन्होने सकलार्थ संग्राहक तीन मातृकापदो का प्रणयन किया अर्थात् वर्द्धमान स्वामी ने केवलज्ञान प्राप्ति के अनन्तर ही सर्वप्रथम बीजबुद्धि आदि रूप गुणों से युक्त गौतमादि गणधरो के प्रति इस तीन मातृकापदों का कथन किया- उपपन्नेइ वा, विगमेवा, धुवे वा" इन तीन मातृकापदो को बीजरूप से तीर्थंकर के मुख से प्राप्त करके उनके गौतमादि गणधरो ने द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकनयरूप स्कन्धवाले, पांच महाव्रतरूप शाखाओ एवं स्याद्वादरूप प्रतिशाखाओ वाले, द्वादशभावनाओं रूप पत्रो वाले, केवलज्ञानरूप पुष्पवाले और मोक्षरूप पके हुए फल वाले वृक्ष के जैसे इस द्वादशाङ्ग को रचना की अतः यह जिनमत इस प्रकार से जिनप्रणीत विशेषण से विशिष्ट प्रकट किया गया है । इस कथन से जो आगमों को वेदों को अपौरुषेय मानते हैं ऐसे मीमांसको की मान्यता का
"जिनप्रणीतं" मा विशेषणु मे वात अउर रेहेरे वर्धमान स्वाभीमे राजाદિક શત્રુઓને જીતી લીધાં, ત્યારે જ તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ, અને ત્યારે જ તેમો સકલાસ ગ્રાહક ત્રણ માતૃકાપાનુ કથન કર્યું . એટલે કે વમાન સ્વામીને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ, ત્યાર બાદ તેમણે ગૌતમાદિ ગણધરોની સમીપે બીજ બુદ્ધિ આદિ ३५ गुगोथी युक्त सा भातृयहोनु प्रयु " उत्पन्ने वा विगमे वा धुवे वा" આ ત્રણ માતૃકાપટ્ટાને મીંજ રૂપે તીર્થ કરના મુખે શ્રવણ કરીને, ગૌતમાદિ ગણધરોએ તેમને વ્યાર્થિ ક પર્યાયાધિક નય રૂપ સ્ક(થડ)વાળા, પાંચ મહાતરૂપ શાખાએ અને સ્યાદ્વાદરૂપ ઉપશાખાએ વાળા, બાર ભાવનાએ રૂપ પડ્યેોં વાળા, દેવળજ્ઞાન રૂપ પુષ્પવાળા અને મેાક્ષરૂપ પકવ ફળવાળા વૃક્ષ જેવા આ દ્વાદશાંગની રચના કરી, આ પ્રકારે આ જિનમનને જે જિનપ્રણીત વિશેષણુ લગાડ્યુ છે, તે ચેાગ્ય જ છે. આગમે ને-વૈદ્યને જે મીમાંસકે અપરુપેય, માને છે, તેમનો માન્યતાનુ પથ્થુ આ કંધન
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwww
१९
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrruwanwrrrrrrrrrrrrrr मेनाप्रकरणम् अविज्ञातार्थक तथैव तत्वतः साक्षात्सर्वज्ञाट पि एतत्प्रकरणस्य श्रवणे सर्वज्ञविवमाया अनन्यभन्यन ग्रहणामा विवक्षिताब्दार्थग्रन्ययामावात केवलं मलेच्छ्वागवत् आचायों क्तार्थस्य अनुवादमात्रमेवेतन , तढक्तम्- आचार्यामिग्रायमनात्वा म्लेच्छ्वागयोगतुन्यता । सर्वज्ञापि हि श्रीतुम्तदभ्यस्यार्थदर्गन" हतीमा अवामपनेतुमाह-'जिणप्परुविय' जिनप्रमपितम, जिनेन भगवना श्रीवईमानस्वामिना श्रोतुः यथा तन्वार्थाधिगमो भवेत् तथा सयम्क् निरसन हो जाता है। क्योंकि मागम मात्र सूत्ररूप होते हैं। इससे उनमें पौरुषेयता की ही अभिव्यक्ति होती है । अपौरुषेयता की नहीं, मृत्र अक्षर विन्यास रुप होता है और वचनों का पुरुषव्यापार के विना उच्चारण होना असंभव है। पुरुषत्र्यापार की परवाह न करके कहीं पर भी भाषात्मक शब्द उपलब्ध नही होता है। इस प्रकार मागमों में सूत्ररूप होने के कारण पोम्पयता ही माती है। यही प्रतिपादन जिन प्रणीतविशेषणहारा ग्रहां समर्थित हुया है। "जिणापरूविय" पट हम शंका का निरसन करता है जो किसी ने इस प्रकार से की है"जिस प्रकार यह प्रकरण हमें अविज्ञात अर्थ वाला है उसी प्रकार साक्षात सर्वज्ञ से भी इस प्रकार के सुनने पर यह अविज्ञात आर्य वाला ही बना रहेगा। क्योंकि अप्रत्यक्ष होने से मर्वन की विवक्षा का ग्रहण तो होता नहीं है । ऐसी स्थिति में उस विवक्षा के विषयमूत शब्द के अर्थ में प्रत्यय-विश्वास जमेगा नहीं अतः यह आचायोक्ता अर्थ का अनुवाद मात्र ही मानने में आवंगा, जिनप्ररूपित पद से इस शंका का निवारण हो जाता है क्योंकि श्री वढे मानरवामी ने हम प्रकरण को हम रुप से प्रमापिन किया है कि जिससे श्रोता को तत्त्वार्थ દ્વારા ખંડન થઈ જાય છે, કારકે આગમ માત્ર સૂત્રરૂપ જ હોય છે, તેથી તેમાં પિય. તાની જ અભિવ્યક્તિ થાય છે, અપ થતાની નહીં, મૂત્ર અક્ષરવિન્ય સ રૂપ હોય છે અને પુરુષવ્યાપાર વિના વચનનું ચારણ થવું તે અસંભવિત છે પુરુષવ્યાપાર વિના ભાષાત્મક શબ્દની ઉત્પત્તિ જ સજાવી શકતી નથી આ રીતે આગમ અત્રરૂપ હોવાને કારણે તેમનામાં પરૂપેથના જ રહેલી છે, એજ વાતનું જિનપ્રણીત વિશેષણ વડે પ્રતિપાદન થઈ જાય છે.
"जिणप्पम विय" मा ५६ नी शादी सानु नि ४३ -"म मा - ૨ આપન્ના માટે અવિનાત અર્થવાળું છે, એજ પ્રમાણે સાક્ષાત્ સર્વસની સમીપે સાંભળવા છતાં પણ તે અવિકાન અર્થવાળું જ રહેશે, કારણ કે જે વસ્તુ અપ્રત્યક્ષ હોય છે. તેનું સર્વસ દ્વારા વર્ણન કરવામાં આવે તે પણ થયુ થઈ શકતું નથી. એવી પરિસ્થિતિમાં તે વિવક્ષાના વિષય રૂપ શબ્દના અર્થ માં પ્રત્યય-વિશ્વાસ જ જામશે નહીં, તેથી તેને આચાર્યેા અર્થને માત્ર અનુવાદ જ માનવામાં આવશે. જિનપ્રરૂપિત વિરોષણના પ્રાગ વડે આ કાનુ નિવા. રણ થઈ જાય છે, કારણ કે શ્રી વર્ધમાન મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રકરણની એવી રીતે પ્રરુપણ કરી છે કે શ્રોતાઓને તવાને બોધ ઘણી સારી રીતે થઈ જાય છે, આ કથનને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
मेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १५ प्रणयन क्रियानिवर्तनेन प्ररूपितं- प्ररूपणं कृतम् अयं भाव-यद्यपि परकीयविवक्षाया अप्रत्यक्षत्वात् श्रोता भगवतो विवक्षां वस्तुतो न जानाति प्रत्यक्षतः, तथापि अनादिरय गव्टो व्यवहार. साक्षाद्विवक्षाग्रहणमन्तरेणापि अनुमानादिना वक्तुर्विवक्षां ज्ञात्वा सदेतसहकारेण भवत्येव शब्दादर्थावग्रहः, वालादीनां शब्दादर्थादगमदर्शनात् अन्यथा-शाब्दव्यवहार एव समु. च्छियेत अनेकार्थका अपि शब्दाः सैन्धवादिका भगवतैव सकेतिताः प्रकरणादि नाऽवधृततात्पर्याः तं त नियतमर्थ प्रतिपादयन्ति ततोऽनेकार्थशब्द श्रवणेऽपि भवत्येव यथावस्थितार्थावगमः, ततो गणधराणां साक्षात तदितराणां चाचार्याणां तु परम्परया भवत्येव यथावस्थितार्थावगम इति नेदं का अच्छे रूप से अधिगम हो जावे, तात्पर्य यह है-यद्यपि परकीय विवक्षा अप्रत्यक्ष होती है इससे श्रोता भगवान् की विवक्षा को वस्तुतः प्रत्यक्ष से नहीं जानता है फिर भी यह शाब्द व्यवहार अनादि है अतः साक्षात् विवक्षा के ग्रहण किये विना भी अनुमान आदि द्वारा वक्ता की विवक्षा जान ली जाती है । विवक्षा को जानकर फिर सङ्केत की सहायता से श्रोता को शब्द से अर्थ का अवगमहोही जाता है। यदि ऐसा न हो तो फिर शाब्द व्यवहार ही ध्वस्त हो जायगा परन्तु ऐसा तो नहीं है । बालको को भी शब्द से अर्थ का अवगम होता हुआ देखने में आता है । जहां सैन्धवादिक जैसे अनेक अर्थवाले शब्द प्रयुक्त होते है, वे भी भगवान् के द्वारा ही संकेतित होते हुए प्रकरण आदि के वश से अपने अर्थ को निश्चित कराने वाले होते है । इसीलिये वे नियत अर्थ का प्रतिपादन करते है । इस प्रकार अनेक अर्थवाले शब्द के सुनने पर भी श्रोता को यथावस्थित अर्थ का अवगम होता है । अत यह मानना चाहिये कि गणघरों को यथावस्थित अर्थ का अवगम साक्षात् होता है और इनसे भिन्न माचार्यों को परम्परा से यथावस्थित मर्थ का अवगम होता है । इसलिये यह प्रकरण अवि.
ભાવાર્થ એ છે કે—જો કે પરકીય વિવક્ષા અપ્રત્યક્ષ હોય છે અને તેથી શ્રોતા ભગવાનની વિવક્ષાને વાસ્તવિક રૂપે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરી શકાતો નથી, છતાં પણ આ શાખ વ્યવહાર અનાદિ છે, તેથી સાક્ષાત વિવક્ષાને ગ્રહણ ર્યા વિના પણ અનુમાન આદિ, દ્વારા વકતાની વિરક્ષા જાણી શકાય છે. વિવક્ષાને જાણીને સંકેતની સહાયતાથી શ્રોતાને શબ્દ દ્વારા અર્થને બે ધ થઈ જાય છે જે એવું બનતું ન હોય તે શાબ્દવ્યવહાર જ નષ્ટ થઈ જાય પરંતુ એવું બનતુ નથી. બાલકામાં પણ શબ્દ વડે અર્થને બોધ થતો જોવામાં આવે છે “મેઘવ આદિ અનેક અર્થવાળા શબ્દોને પ્રવેગ જ્યાં કરવામાં આવ્યું હોય, ત્યાં પણ ભગવાન દ્વારા જ સંકેતિત થાય ત્યારે પ્રકરણ આદિને આધારે તે શબ્દનો અર્થ પણ નિશ્ચિત થઈ જાય છે તેથી તેઓ નિયત અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. આ રીતે અનેક અર્ધવાળે શબ્દ સાંભળવા ના પણ શ્રોતા તેના માચા અર્થને સમજી જાય છે તેથી એ વાતને સ્વીકાર કરે ૫ડશે કે ગતધરોને યથાવસ્થિત (સાચા, નિયત) અને સાક્ષાત્ અવગામ (બ) થાય છે, પણ તેમના કરતાં ભિન્ન એવા આચાર્યોને પરસ્પર દ્વારા યથાવસ્થિત અર્થને બોધ થાય છે. તેથી આ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
प्रकरणमविज्ञातार्थकमिति । अन्येतु एवं कथयन्ति यत् तीर्थकरो हि भगवान् न प्रवचनार्थं प्रयासं करोति किन्तु तीर्थकृतां पुण्यप्रभावादेव श्रोतॄणां प्रतिभासो जायते यथा - भगवते दं तत्त्वमित्थं प्रतिपादितमिति । तदुक्तम्
तदाधिपत्यादाभासः, सत्वानामुपजायते
१६
-
"
स्वयं तु यत्नरहित चिन्तामणिरिव स्थितः || १॥
एतन्मतनिरासार्थमाह- 'जिणक्खाय' जिनाख्यातम् जिनेन भगवता वर्द्धमानस्वामिना प्रकृष्टतरपुण्यविपाकोदयत स्तथा व्यापारयोगेनाख्यातं कथितमिति जिनाख्यातम् । ततः सफलमेव इदं जिनाख्यातमित्यावेदयन्नाह 'जिणाणुचिण्णं' जिनानुचीर्णम् अत्र जिनाः हिताप्रतिपातियोगसिद्धाः 'तओ जिणा पण्णत्ता, तं जहा - ओहिनाणजिणा-मणपज्जवनाण जिणा, केवलनाणजिणा' इति स्थानाङ्गसूत्रवचनात् जिनशब्देनात्र गणधरा गृहीताः । तदय
ज्ञात अर्थवाला नहीं है। कोई २ इस विषय में ऐसा कहते हैं कि तीर्थंकर भगवान् प्रवचन के लिये प्रयास नहीं करते हैं, किन्तु तीर्थकरो के पुण्यप्रभाव से ही श्रोताजनो को प्रतिभास होता है । तदुक्तम् — 'तदाधिपत्यादाभासः' इत्यादि । सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है क्यों कि " जिणक्खायें" पद यह प्रकट करता हैं कि भगवान् वर्द्धमानस्वामी ने ही प्रकृष्टतर पुण्य विपाक के उदय से - तीर्थकर नामकर्म की प्रकृति के उदय से ही यह प्रकरण स्वयं अर्थतः कहा है ।
इस 'जिनाख्यात' विशेषणको सफल प्रकट करनेके लिये सूत्रकारने 'जिणाणुचिणं' यह विशेषण कहा है । जिन तीन प्रकार के कहे गये हैं जैसे- 'तओ जिणा पण्णत्ता तं जहा - ओहि नागजिणा, मणपज्जवनाणजिणा, केवलनाण जिणा' ऐसा स्थानांगसूत्र में कहा है। एक अवधिज्ञानीजिन, दूसरे मनः पर्ययज्ञानीजिन, और तीसरे केवलज्ञानीजिन, यहां जिन शब्द से केवल
પ્રકરણ અવિજ્ઞાત મવાળુ નથી. કોઇ કેાઈ શાસ્ત્રકારે આ વિષયમાં એવુ પણ કહે છે કે -તીથ કર ભગવાન પ્રવચનને માટે પ્રયાસ કરતા નથી, પરન્તુ તીર્થંકરોના પુણ્યપ્રભાવથી જ શ્રોતાઓને એવા પ્રતિભાસ થાય છે. કહ્યુ પણ છે કે
"तदाधिपत्यादाभासः" इत्याहि - परतु मे मान्यता पाए उचित नथी, आरण है"जिणखायं" था यह से बात अउट पुरे छे से लगवान वर्धमान् स्वाभीष्टतर પુણ્યવિપાકના ઉદયથી-તીથ કર નામકમની પ્રકૃતિના ઉદયથી-જ આ પ્રકરણના અર્થનુ જાતે જ પ્રતિપાદન કર્યુ છે
या “दिनाण्यात” विशेषाशुनी सार्थता भाटे सूत्र अरे "जिणाणुचिण्णं” विशेषयनो प्रयोग किन भए प्रहारना ह्या छे स्थानांगसूत्रमां पशु छुछे -"तओ जिणा पण्णत्ता- तजहा - ओहिनाणजिणा, मणपज्जवनाणजिणा केवलनाणजिणा'
જિન ત્રણ પ્રકારના છે.——
(१) अवधिज्ञानी भिन, (२) भन; पर्ययज्ञानी जन अने (3) ठेवणज्ञानी दिन अहीं निन પદ દ્વારા માત્ર ગણુધરાને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કારણ
ગણુધરામાં મન પચ્
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १७
गर्थः - जिनेर्हिताप्रतिपातियो गसिकेर्गेणधरेरनुचीर्ण सम्यक् तदर्थावगमेनाऽसंगशक्तिगर्भिता निवर्तकसमभावप्राभ्या समाधिरूपेण परिणमितगिनि जिनानुचीर्णम् ॥ अथवा- जिनानुचीर्णमिति, जिने - रतीतकालिकैरनन्तैः सामान्य के बल्या दिभिरनुचीर्णम्-आसेवितम् तदनुसेवनादेव तेषां जिनत्वप्राप्तेः ॥ अतएव तादृगममाधिभावतः संप्राप्तातिशयविशेषप्रभावेण गणवराणां तादृशी सूत्रकरणशक्तिर्भवतीति दर्शयन्नाह - जिणप्पण्णत्तं' जिनप्रज्ञाम्, जिनैर्हिताप्रतिपानियोगिभिर्गणधरैः प्रज्ञतम् श्वेतरजीवा - नुग्रहाय सूत्ररूपेण आचाराधङ्गोपाङ्गादिभेदेन रचितमिति जिनप्रज्ञप्तम् तदुक्तम् -
गणधरों का ही ग्रहण किया गया है । क्योकि गणधरो के मनः पर्ययज्ञान होता है, अतः ये मन:पर्ययज्ञानी जिन कहलाते हैं । ये गणवर हित से अप्रतिपातियोग से सिद्ध होते है । अर्थात् ऐसे योग से ये सिद्ध होते हैं यो इन्हें हित से प्रतिपात कराने वाला पीछे हटाने वाला - कोई नहीं होता है । उनके द्वारा यह जिनमत समाधिरूप से परिणमित हुआ है या समाधि उन्हें समभाव की प्राप्ति से प्राप्त होती है । समभाव की प्राप्ति उन्हें जिनमत के यथार्थज्ञान से प्राप्त असंगशक्ति की प्राप्ति से होती है । अतः इससे वह समभाव उनकी आत्मा से फिर कभी छूटता नहीं है । अथवा - - जिनानुचीर्ण शब्द का ऐसा भी अर्थ होता है कि अतीतकाल में जितने भी सामान्यकेवली आदि जिन हो चुके है उनके द्वारा यह जिनमत आसेविन हुआ है। क्योंकि इसी के अनुसेवन से ही उन्हें जिनत्व की प्राप्ति हुई है । अतएव ऐसे समाधिभाव से सप्राप्त अतिशय विशेष के प्रभाव द्वारा गणधरों में ऐसी सूत्र करने की शक्ति आ जाती है कि जिससे वे 'जिणप्पण्णत्तं' अपने से इतर जीवों के अनुग्रह के लिये सूत्ररूप से आचार आदि मोपा आदि के भेद से इस जिनमत की रचना करते हैं ।
જ્ઞાનને સદ્ભાવ હોય છે. આ ગધરા એવા ચેાગથી સિદ્ધ થાય છે કે જે ચેગ તેમને હિતના માર્ગોમાં કદી પણ પાછો હઠાવતા નથી. આ પ્રકારના હિતના માર્ગમાં જ દૃઢ રાખનારો ચેગને અપ્રતિપાતિયાગ કહે છે. તેમના દ્વારા આ જિનમત સમાધિ રૂપે પરિશુમિત થયે। છે સમભાવની પ્રાપ્તિ થવાને લીધે આ સમાધિ તેમને પ્રાપ્ત થાય છે. જિનમતના થાય જ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ અસ'ગશક્તિ દ્વારા તેમને આ સમભાવનો પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી આ સમભાવ તેમના આત્મામાંથી કદી પણ નીકળી જતા નથી અથવા જિનાનુચો ’' પદના આ પ્રકારને અ પણ થઈ શકે છે. ભૂતકાળમા જેટલા સામાન્ય કેવળી આદિ જિન થય છે તેમના દ્વારા આ જિનમતનુ સેવન થયુ. છે, અને તેના સેવનને લીધે જ તેમણે નિવની પ્રાપ્તિ કરેલી છે. તેથી એવા સમાધિભાવથી સંપન્ન અતિશય વિશેષના પ્રભાવ દ્વારા ગધ रोमा पशु सूत्र रवानी सेवी शक्ति भावी लय हे थी तेथे "जिणप्पण्णसं" अन्य જીવા પર્ અનુગ્રહ કરવાને માટે સૂત્ર રૂપે-આચારાગ આદિ અંગોપાંગ પે-જિનમત
३
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् 'अत्थं भासइ अरिहा मुत्तं गंथति गणहरा निउणा' इत्यादि, अर्थ माषते अर्हन् सूत्रं अध्नन्ति गणधरा निपुणा इतिच्छाया । इदं च शास्त्रं हितप्रवृत्तादिरूपेभ्यो जिनेभ्य एव कथनीय तेषामेव सम्यग् विनेययोगभावतो हिताप्रतिघातकरणात् एतदेव दर्शयन्नाह
'जिणदेसियं' जिनदेशितम् , अत्र जिनाहितप्रवृत्तगोत्रविशुद्धोपायाभिमुखापायविमुखादयः शुश्रषाश्रवणेच्छासपन्ना स्ते जम्बूस्वाम्यादयः परिगृह्यन्ते तेभ्यो जिनेभ्यो हितप्रवृत्तादिरूपेभ्यः श्रमणेच्छाशुपादिभिव्यक्तभावेभ्यो देशितं--कथितं गणवरैरिति जिनदेशितम् |
कहा भी है-'अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथति गणहरा निउणा' इत्यादि । 'जिनदेसियं' यह विशेषण इस जिनमत में यह विशेषता प्रकट करता है कि यह शास्त्र हित में प्रवृत्त हो चुके जिवों के लिये-जम्बूस्वामी आदिकों के लिये-ही कथनीय-कहने योग्य है। क्योंकि उन्होंने ही अच्छे प्रकार से विनेययोग के भाव से हित के विघात करने वाले विवादो काअनिष्टों का निवारण किया है । अर्थात्-आत्महित करने में जितने भी बाधक थे उन सबका अपना हित करके उन्होंने निरसन किया है, अतः सच्चे रूप में जिनमत के प्रति विनेययोग ऐसे हो जिनरूप जीवो से साधित हुआ है अर्थात् गणधरो ने यह जिनमत उन्हीं जम्बूस्वामी आदि जिवो के लिये उपदिष्ट किया है कि जिनके भाव इसके सुनते की इच्छा से एवं गुरु आदिकों की शुश्रषा से इसके प्रति व्यक्त थे और इसी कारण जो अपने हित करने आदि में लगे एवं वंशपरम्परा से विशुद्ध उपायों की ओर जो अभिमुख रहे और अपाय अनर्थरूप अनिष्टो से विमुख हुए।
प्रश४ शालीनी २यना ४२ छ. यु पार छ -"अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथति गणहरा निउणा" या "जिणदेसियं" मा विशेष निमतमा मेवी विशेष: अट કરે છે કે-આ શાસ્ત્ર હિતમાં પ્રવૃત્તિ થઈ ચુકેલા જિનેને માટે જ-જબૂસ્વામી આદિને માટે જ કહેવા યોગ્ય છે, કારણ કે તેમણે જ સારી રીતે, વિનેગના ભાવ સહિત હિતનો વિઘાત કરનાર વિવાદેનુ -અનિષ્ટોનું-નિવારણ કર્યું છે એટલે કે આત્મહિત કરવાની આડે જે જે વિઘાતક અનિર્ણો હતાં, તેમનું નિવારણ કરીને તેમણે આત્મહિતની સાધના કરી હતી. એટલે કે એવાં જ જિનરૂપ છે એ જિનમત પ્રત્યે વિનેગ સાચા અર્થમાં સાધ્યું હતું એટલે કે ગણધરોએ જ બૂસ્વામી આદિ એવી વ્યક્તિઓની પાસે આ જિનમતનું કથન કર્યું હતું કે જેઓ ગુરુ આદિની શુશ્રુષા કરતા થતા આ જિનમતનુ શ્રવણ કરવાને અત્યંત ઉત્કટ ઈચ્છાથી યુક્ત હતા અને આ પ્રકારે પિતાનું આત્મહિત સાધવાને તત્પર થયેલા તેઓ સદા વિશુદ્ધ ઉપાયોમાં પ્રવૃત્ત રહેતા હતા અને અપાયોથી (અનર્થ રૂપ અનિષ્ટોથી દૂર રહેતા હતા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
aaanana
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १९ ननु यदीदं प्रकरणं स्वभावत एवातिसुन्दरं तदा यथा जिनेभ्य उपदिश्यते तथा मजिनेभ्यः कथं नोपदिश्यते इति चेत् तत्राह-अजिनानां स्वतोऽभद्रतयाऽनर्थोपनिपातसभवात् , दृष्टश्च स्वतः सुन्दरमपि वस्तु पात्रासुन्दरतया असुन्दरं भवति यथा रविकिरणाघुट्का दितामसजन्तूनाम् अनर्थायैव भवति तदुक्तम्
पयः पानं भुजङ्गानां केवलं विपवर्द्धनम् ।।
उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ॥ इति ॥ एतस्यैवार्थस्य दर्शनायाह-'जिणप्पसत्यं' जिनप्रशस्तम् , निनानां गोत्रविशुद्धोपायाभिमुखापायविमुखहितप्रवृत्तादिभेदभिन्नानां प्रशस्तम्-उचितसेवनया हितम् इति जिनाश
शंका- जब यह प्रकरण स्वभाव से ही अतिसुन्दर है तो फिर यह जिनों के लिये क्यों उपदिष्ट हुआ हे अजिनो के लिये क्यों नहीं ?
___ उत्तर-अजिनों के लिये यह इस कारण से उपदिष्ट नहीं हुआ है कि वे स्वतः अभद्र होते है इससे उनके द्वारा अनर्थो का उपपात होना यहा संभक्ति हो सकता है। देखो-जो वस्तु स्वतः सुन्दर होती है वही वस्तु पात्र के दोष से-उसकी असुन्दरता सेमसुन्दर बन जाती है जैसे-उलूकादि तामस जन्तुओ को रविकिरण आदि-अनर्थ के लिये ही होती है। तदुक्तम्-'पयः पानं भुजंगानां' इन्यादि दूध जैसी सुन्दर वस्तु सांप के द्वारा पी ली जाने पर वह उसमें विपरूप से ही परिणत होती है। इसी प्रकार से दिया गया उपदेश भी मूर्ती में अनर्थरूप से प्रकोप आदि रूप से-परिणति का कारण बन जाता है। इसी प्रकार कान में गये हुए जल के जैसा गुर्वादिक का उपदेश अभद्र के लिये अशान्ति का कारण बन जाता है। इसी बात की पुष्टि के लिये 'जिणप्पसत्य' यह
શંકા–આ પ્રકરણ સ્વાભાવિક રીતે જ અતિ સુંદર હોવા છતાં પણ શા માટે જિનેને ઉપદિષ્ટ કરાયું છે, અજિનોને શા માટે ઉપદિષ્ટ કરાયું નથી?
ઉત્તર–અજિનોને અનુલક્ષીને આ પ્રકરણ ઉપદિણ કરાયું નથી કારણ કે તેઓ સ્વભાવતઃ અભદ્ર હોય છે, તેથી તેમના દ્વારા અહીં ઉપપાત થવાનો સંભવ રહે છે. એવું જોવામાં આવે છે કે સ્વાભાવિક રીતે જ સુંદર હોય એવી વસ્તુ પણ પત્રના દેશથી તેની અસુંદર તાથી અસુંદર બની જાય છે. જેમ કે ઘુવડ આદિ તામસ જતુઓને સૂર્યના કિરણે લાભને બદલે હાનિ જ કરે છે __" पयः पान भुजहानां" त्याह- वी सु१२ १२तु सापने पिशवपामा माये તે તેને લીધે તેના વિષની જ વૃદ્ધિ થાય છે. આ રીતે અયોગ્ય પાત્ર દ્વારા સેવન થવાને કારણે દૂધ જેવી સુંદર વસ્તુનું પણ વિશ્વમાં પરિણમન થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે અભ્ય પાત્રને-ભૂખે જનોને ઉપદેશ દેવામાં આવે, તે તે અનર્થ રૂપે-પ્રોપ આદિ રૂપે-પરિ.
મે છે. જેમ કાનમાં પેસી ગયેલું જળ પીડાકારી થઈ પડે છે, એ જ પ્રમાણે અને માટે પણ ગુરુ આદિને ઉપદેશ અશાતિનું કારણું બની જાય છે. એ જ વાનના સમને માટે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् स्तम् । नीरूजपथ्यान्नवत् एतादृशजिनमतम् जिनप्रवचनम् 'अणुव्वीइय' अनुविचिन्त्य औत्पत्तिकीपारिणामिक्यादिवुद्धचा विचिन्त्य--पर्यालोच्य 'तं' तत् जिनमतम् 'सदहमाणा' श्रदधानाः-जिनमते श्रद्वां कुर्वन्तः । यद्यपि कालवैपम्यात् मेधादिगुणहीनाः प्राणिनः तथापि स्वल्पमपि अधिगतं माषपरिमितचिन्तामणिवत् कल्पवृक्षाड्कुरवद्वा अनिष्टं विनाश्य स्वर्गापवर्गसुखप्राप्तये भवतीत्याईचित्ततया मन्यमाना इति भावः । तथा-'त' तत् जिनमतमेव 'पत्तियमाणा' प्रीयमाणाः असङ्गप्रीत्या विश्वास कुर्वाणाः अथवा परमप्रीति जिनवचने कुर्वाणाः परमानुरागतया पश्यन्तः पथ्यौपधिवत् । तथा 'तं' तत् जिनमतमेव 'रोयमाणा' रोचयन्तः अमृतमिव स्वात्मरूपेणानुभवन्तः, पद दिया गया है। यह शास्त्र जो गोत्र विशुद्ध उपाय में अभिमुख एवं अनर्थों से विमुख हुए आदि जिनों के-जम्बूस्वामी आदि जिनों के लिये यथाविधि सेवित किये जाने पर हितावह है। जैसा-नीरोग को-पथ्याहार भविष्य में आने वाले रोगो को रोकने वाला होने से हितावह होता है, ऐसा जो यह जिनमतरूप जिनप्रवचन हैं उसका 'अणुव्वीइय' औत्पत्तिकी पारिणामिकी आदि बुद्धि द्वारा परिशीलन करके 'तं सदहमाणा' उसे अपनी श्रद्धा का विषय बना करके-यह समझ करके कि यद्यपि काल की विषमता से प्राणी मेधादिगुणों से हीन हो गये है परन्तु फिर भी उनके द्वारा अधिगत हुमा थोड़ा सा भी यह प्रवचन भाषापरिमित चिन्तामणि के जैसा अथवा कल्पवृक्ष के अंकुर के जैसा अनिष्ट का विनाश कर उन्हें स्वर्ग एवं अपवर्ग के सुख की प्राप्ति के लिये होता है ऐसा विशुद्धभावरूप रस से आर्द्र (गोले) हुए चित्त से स्वीकार करके तथा-'तं पत्तियमाणा' उसे पूर्णरूप से विश्वास में लेकर के अथवा जिनप्रवचन पर पथ्योपधि के जैसा परम अनुराग रखकरके 'तं रोयमाणा' अमृत के जैसा उसे अपनी रग रग में परिणमा करके 'थेरा भगवंतो' धर्मपरिणति से
"जिणप्पसत्य" पहनी प्रयोग ४२॥ये छ रेया गोत्रविशुद्ध पाय (मात्महितनो भाग) આચરી રહ્યા છે અને અનર્થોથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરે છે એવા જ બૂસ્વામી આદિ જિને દ્વારા વિધિ અનુસાર જેનું સેવન કરવામાં આવેલું હતું અને જેના સેવન દ્વારા તેમનું હિતા સધાયું હતું એવું આ શાસ્ત્ર પચ્યાહારની જેમ ભવિષ્યના દુઃખથી રક્ષા કરનારું હોવાથી हितावह छ मेरे मारिनमत ३५ अवयन छ तनु “अणुच्चीइ य" मीत्पत्तिडी पारिमिती माविमुद्धिा परिशीलन शन "तं सहहमाणा" तेना प्रत्ये श्रद्धा રાખીને-એવું સમજીને કે કાળની વિષમતાને લીધે માણસે મેધા (બુદ્ધિ) આદિ ગુણોથી રહિત થઈ ગયા છે, છતાં પણ જે તેમના દ્વારા આ પ્રવચનને ઘેડ સરખો અશ પણ ગ્રહણ કરવામાં આવે, તે અડદના દાણા જેવડા ચિન્તામણિની જેમ અથવા કલ્પવૃક્ષના અંકુરની જેમઅનિષ્ટને વિનાશ કરીને તેમને સ્વર્ગ અને મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. એવા विशुद्ध साव३५ २सथी माद्र येता वित्त व स्त्री०२ ४शन तथा तना प्रत्ये "पत्तिय. माणा" पू ३२ विश्वास रामीन अथवा नवयन प्रत्ये ५थ्य मौषधिना २३ ५२म
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् २१ इष्टभोजनवत् , के इत्थं भूता स्तत्राह-'थेरा' इति 'थेरा भगवंतो' स्थविराः भगवन्तः तत्र धर्मपरिणत्या परिनिष्ठितमतयः स्थविरा इव स्थविराः ज्ञानस्थविराः परिणतसाधुभावाः आचार्या इत्यर्थः श्रुतैश्वर्यादिसबन्धात् भगवन्तः 'जीवाजीवाभिगमणाम' जीवाजीवाभिगमनाम जीवानाम्-एकेन्द्रियादीनाम् अजीवानां धर्मास्तिकायादीनाम् अभिगमः-परिच्छेदो यस्मिन् तत् जीवाजीवा. भिगमं नाम्ना : किं तत् 'अज्झयणं' अध्ययनम् अघीयते-पठ्यते इति अध्ययनविशिष्टार्थध्वनिसमुदायात्मकम् ‘पण्णवइंसु' प्राज्ञापयन् प्रज्ञापितवन्तः-प्ररूपितवन्तः ॥ सू० १॥
मूलम्-‘से कि तं जावाजीवाभिगमे, जीवाजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते, तंजहा-जीवाभिगमे य अजीवाभिगमे य॥ सू० २ ॥
छाया- अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगमः, जीवाजीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाजीवाभिगमश्च अजीवाभिगमश्च ॥ सू० २ ॥
टीका-'से किं तं जीवाजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगमः, इदं च प्रश्न परिनिष्ठित मतवाले स्थविर-स्थविरों की तरह स्थविरों ने - ज्ञानस्थविरो ने परिणत साधु भाववाले आचार्यों ने श्रुतिरूप ऐश्वर्य से सपन्न होने से भगवन्तों ने अर्थात् स्थविर भगवन्तो ने 'जीवाजीवाभिगमणाम' जीवाजीवामिगनामका 'अज्झयण' अध्ययन 'पण्णवइंसु' प्ररूपित किया है। इसमें एकेन्द्रियादि जीवों का एवं धर्मास्तिकायादिक अजीवो का परिच्छेद-बोध है अतः इस प्रकरण को 'जीवाजीवाभिगमे' इम सार्थक नाम से विशिष्ट किया गया है तथा यह विशिष्ट अर्थध्वनि के समुदायरूप है इसलिये इसे 'अध्ययन' इस नाम से भी कहा गया है ॥ सू० १ ॥
__'से कि तं जीवानीवाभिगमे'-इत्यादि।
टीकार्थ-हे भदन्त ! 'से किं तं जीवाजीवाभिगमे'-अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगम.' मनु रामीन "त रोयमाणा" मभृतनी भ तेन पातानी २0 २१Hi Gतशन "थेरा भगवंतो" परिणति 43 पक्षिनिष्ठित भतिवास स्थविशय-शान स्थविशने, परिणत साधुलावा मायायशि-श्रुत३५ श्ययथा सपन्न मेवा स्थविर मगन्ताये “जीवाजीवाभिगमणाम" पालिगमनामनु " अज्झयणं' मध्ययन “पण्णव इंसु" ५३पित કર્યું છે. તેમાં એકેન્દ્રિય આદિ જેનું અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ પ્રકરણને “જીવાજીવાભિગમ” આ સાર્થક નામ આપવામાં આવ્યું છે, તથા વિશિષ્ટ અર્થધ્વનિના સમુદાય રૂપ હોવાને કારણે આને “અધ્યયન” નામ પણ આપવામાં આવ્યું છે. સૂત્ર ૧છે
“से कि तं जीवाजीवाभिगमे" त्याटीअथ:-" से किं तं जीवाजीवाभिगमे"-अथ कोऽसौ जीवाजोवाभिगमः ?"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
सूत्रम्, एतत्सूत्रमादौ उपन्यस्यन्निदं सूचितं भवति प्रश्नं कुर्वतो मध्यस्थरय बुद्धिमतः श्रीमदहदुपदिष्टस्यैव तत्त्वप्ररूपणा कर्तव्या नान्यस्येति । अत्र 'से' शब्दो मगधदेशप्रसिद्धो निपातोऽथ शब्दस्य अर्थे विद्यते अथ शब्दश्चाभिधेयपदार्थवाचक', तदुक्तम्-अथ प्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमगलोपन्यासप्रतिवचनसमुच्चयेषु विद्यते इति । एतेषु अथ शब्दार्थेषु प्रकृते अथ शब्द उपन्यासे, कि शब्दश्च परप्रश्ने, तथा च अथ किं तज्जीवाजीवाभिगमः पर्यवसितः । . __अथवा-'से कि तं' इत्यस्य प्राकृतशैल्या अभिधेयवत् लिङ्गवचनानि भवन्तीति न्यायात् किं तत् इति कोऽसौ इत्यस्मिन्नर्थे द्रष्टव्यम् ततश्चायमर्थः सपद्यते कोऽसौ जीवाजीवाभिगम इति प्रश्नः, एवंप्रकारेण सामान्यतः केनचित् प्रश्ने कृते सति भगवान् गुरु शिष्यवचनानुरोधेन शिष्यस्यादरार्थ हे शिष्य ' इति सबोधनं प्रत्युच्चार्याह-'जीवाजीवाभिगमे' इत्यादि, 'जीवाजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाजीवभिगमः-जीवाजीवविषयको बोधः द्विविधः द्विप्रकारकः प्रज्ञप्त:कथितस्तीर्थकरगणधरैरिति । प्रकारभेदमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-स जीवाजीवाभिगमो यथा द्विप्रकारको भवति तथोपन्यस्यते इति भावः ।।
'जीवाभिगमे य अजीवाभिगभे य' जीवाभिगमश्च अजीवाभिगमश्च अत्र विद्यमानौ च शब्दौजीवाभिगम और अजीवाभिगम का क्या स्वरूप है ? यह प्रश्न सूत्र है, इसे आदि में रखने वाले सूत्रकार ने यह सूचित किया है कि जो प्रश्न करने वाला शिष्य बुद्धिमान् एवं मध्यस्थ होता है उसके प्रति ही श्रीमदर्हदुपदिष्ट तत्त्व की प्ररूपणा करनी चाहिये अन्य के लिये नहीं । यहां हे भगवन् यह जीवाजोवाभिगम क्या है' ऐमा प्रश्नार्थ हो जाता है, इस प्रकार सामान्य रूप से किसी शिष्य के द्वारा प्रश्न किये जाने पर भगवान् गुरु शिष्य के वचन के अनुसार उसके पूछने के अनुसार उसका आदर करते हुए 'हे शिष्य' इस प्रकार से सम्बोधन करके उससे कहते हैं-'जीवाजीवाभिगमे दविहे पन्नत्ते' जीवाजीवाभिगम दो प्रकार का कहा गया है। तं जहा' जैसे'जीवाभिगमे य अनीवाभिगमेय' एक जीवाभिगम और दूसरा अजीवाभिगम । यहां जो दो 'च'
“હે ભગવન ! જીવાભિગમ અને અછવાભિગમનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ” આ પ્રશ્ન સૂત્ર છે. પ્રાર ભમાં થી આ પ્રશ્નસૂત્ર લખીને સૂત્રકારે એ સૂચિત કર્યું છે કે પ્રશ્ન પૂછનાર જે શિષ્ય બુદ્ધિશાળી અને મધ્યસ્થ હોય તેની સમક્ષ જ અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત પ્રરૂપણ કરવી જોઈએ—અન્યની સમક્ષ કરવી જોઈએ નહી. “હે ભગવન ! જીવાજીવાભિગમ શું છે ?” એવું પ્રશ્નસૂત્ર અહીં આપવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે કોઈ શિષ્ય દ્વારા સામાન્ય રૂપે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે, ત્યારે ગુરુ “હે શિષ્ય!” આ પ્રકારના સંબોધન દ્વારા તેને આદર કરીને પ્રશ્નને અનુરૂપ જવાબ આપે છે. અહીં તે જવાબ નીચે પ્રમાણે આપવામાં माव्या छ-"जीवाजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते" पालम में प्रारनी ह्यो छे. " तंजहा" ते ॥३॥ नीचे प्रमाणे छ-"जोवाभिगमे य, अजीवाभिगमे य” (१) 041लिगम मन (२) मालिगम. मी. २ मे "च" ने प्रयास ४२वामा माव्य। छे, ते
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् २३ वस्तुतत्त्वमङ्गीकृत्य द्वयोर्जीवाभिगमाजीवाभिगमयोः समानरूपतां दर्शयतः द्वावपि पदार्थों प्रधानी एव न तु एको मुख्योऽपरश्च गौण इति । न तु प्रश्नसूत्रे जोवाभिगमाजीवाभिगमः सम्बलित एवकथितस्तथैव उत्तरवाक्येऽपि मिलितयोरेव जीवाभिगमाजीवाभिगमयोरुध्चारणमुत्तोऽपि आवश्यकम् असम्बलिते सम्बलितविधानस्य अयुक्तत्वादिति चेदत्रोच्यते-प्रश्नसूत्रेऽपि असम्बलितयोरेवजीवाभिगमाजीवाभिगमयोरेव उपन्यासादिति प्रश्नसूत्रेऽपि कः जीवाभिगमः कश्चाजीवाभिगमइत्येवं रूपेण पार्थक्येनैव प्रश्नः समर्थनीयः ॥ सू० २ ॥
यद्यपि यथोदेशस्तथा निर्देश इति न्यायेन उद्देशसूत्रे जीवस्य प्राथम्यात् निर्देशसूत्रेऽपि जीवाभिगमस्यैव निर्देशोयुक्त स्तथापि अजीवाभिगमे अल्पतरवक्तव्यत्वात् प्रथमतः जीवाभिगम कथयितुं
का पाठ आया है वह इस बात का प्रदर्शक है कि जीवाभिगम और अजीवाभिगम ये दोनो वास्तविक पदार्थ है । इसलिये ये दोनो ही प्रधान है । ऐसा नहीं है कि एक प्रधान है और दूसरा गौण है।
शंका-प्रश्नसूत्र में 'जीवाजीवाभिगमे' ऐसा मिला हुआ ही पाठ कहा गया है और उत्तरवाक्य में भी 'जीवाजीवाभिगमे' ऐसा ही मिला हुआ पाठ कहा है, परन्तु आपके उत्तर से तो यह प्रतीत होता है कि यह पाठ सवलित (मिला हुआ) नहीं है असंवलित-जुदाजुदा है, तो फिर असंबलित में सम्बलित का विधान करना उचित नहीं है !
उत्तर-- प्रश्न सूत्र में भी असंवलित जीवाभिगम और अजीवाभिगम का ही पाठ है ऐसा जानना चाहिये, अर्थात् जीवाभिगम क्या है ? और अजीवाभिगम क्या है ? ऐसा भिन्न भिन्न रूप से ही प्रश्न पूछा गया है, और उत्तर वाक्य में भी ऐसा ही उत्तर दिया गया है। अतः असंवलित में सम्बटित का विधान नहीं किया गया है, ऐसा ही जानना चाहिये ।। सू० २॥
એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જીવાભિગમ અને અછવાભિગમ, આ બને વાસ્તવિક પદાર્થો છે તેથી તે બને પ્રધાન જ છે તે બન્નેમાં કઈ એક પ્રધાન છે અને કેઈ એક ગૌણ છે, मे नथी.
શકા–પ્રશ્નસૂત્રમાં તે “જીવાજીવાજીવાભિગમ” સંમિલિત પાઠ જ છે ઉત્તરસૂત્રમાં પણ “જીવાજીવાભિગમે” એ સંમિલિત પાઠ જ આપે છે. પરંતુ આપના ઉત્તરથી તે અહીં એવું લાગે છે કે આ પાઠ અહીં સંમિલિત નથી, પણ અલગ અલગ છે. તે શું આ પ્રકારે સંમિલિતને બદલે અસંમિલિતનું વિધાન કરવું તે ઉચિત છે ખરું ?
ઉત્તર–પ્રનસૂત્રમાં પણ અસંમિલિત (અલગ અલગ) જીવાભિગમ અને અજીવાભિગમને જ પાઠ છે, એમ સમજવું જોઈએ એટલે કે “ જીવાભિગમ શું છે? અને અછવાભિગમ શું છે?, એવા ભિન્ન ભિન્ન પ્રશ્ન જ આપવામાં આવ્યા છે. તેથી અસંમિલિતમાં સંમિલિતનું વિધાન થયું નથી, એવું જ સમજવું જોઈએ. એ સૂ૦ ૨
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
सुनितात्स्यायेन कर्ममा सेकिं तं अजीवाभिगमे' इत्यादि ।
मूलम् - से किं तं अजीवाभिगमे. अजीवाभिगमे दुविहे पन्नते. तं जहा रविअजीवाभिगमे य अस्विअजीवाभिगमे य ॥ सृ० ३ ॥ से कि अविवाभिगमे ! अवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते तंजहा धम्मत्थिकाए एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं अरूवि अजीवाभिगमे ॥ सृ० ४ || से किं तं रुवि अजीवाभिगमे रुवि अजीवाभिगमे च पन्नत्ते तं जहा - संधा खंधदेसा खंधपएसा परमाणुपारगला. ते समान पंचविहा पन्नत्ता. तं जहा - वण्णपरिणया परिणया परिणया फासपरिणया संठाणपरिणया एवं ते पंच जहा पण्णवगाए सेनं सविअजीवाभिगमे से तं अजीवाभिगमे ॥ सू० ५ ॥
A
जाय ae arsat aaीवाभिगमः, अजीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथानाभिगमन्न रुप अजीवाभिगमन्च | सू० ३ ॥ अथ कोऽसौ अरूपि यजीग्रामि अपि जीवाभिगमो दशविधः प्राप्त. तद्यथा-धर्मास्तिकाय एवं यथा यावत् सोऽयमपि अजीवाभिगमः || सू० ४ ॥ अथ कोऽसौ रूषि अजीवा. fan काभिगमः चतुर्दिधः प्रक्षम., तयथा-स्कन्धाः स्कन्धदेशाः स्कन्धभने समासतः पञ्चविधाः प्रणताः तद्यथा-वर्णपरिणताः, गन्धमिथिताः, स्पर्शपरिणता' सस्थानपरिणताः, एवं ते पन्च यथा प्रतापजापान सोऽयं भगम सोऽयमजीचाभिगमः ॥ सु० ५ ॥
**T
•
1
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
जय यय होता निर्देश होता है ऐसा नियम है-गत. इस निगम ने अनुमय से यू में भी जीवनियम का हो निर्देश पहिले करना चाहिये था मे अपतता होने से निकटान्याय के अनुसार नीवाभिएक को दिवसका
परप
ww
परते है - से नियम है, आ
निर्देश देवी निर्देश प्रदेश तो तो ા છે પરંતું ષડભિગમમાં વક્તવ્યના अनिष्टाद न्याय अनुसार लागिभनु
श्र,
अनुभवामि
ત્ વ ા પ नेवी
४४
म भनेको कम
में
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २५
टीका - 'से किं तं अजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ अजीवाभिगमः के अरूपि अजीवा इति प्रश्नः उत्तरयति-'अजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' अजीवाभिगमो द्विविधो द्विप्रकारकः प्रज्ञप्तः कथितः प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा तद्यथा - 'रूवि अजीवाभिगमे य अरूवि अजीवाभिगमे य' रूपि अजीवाभिगमश्च अरूपि अजीवाभिगमश्च रूपं कालनीलादिवर्णो विद्यते येषां ते रूपिणः अत्र रूपपदं गन्धरसस्पर्शानामपि उपलक्षकम् गन्धादीनामभावे रूपस्यासंभवात् अन्योऽन्यमिलिताः सर्वे सर्वत्र गामिनो भवन्ति प्रतिपरमाणुवर्णगन्धरसस्पर्शा भवन्त्येवेति तदुक्तम्
कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसगन्धवर्णो द्विस्पर्शः कार्यलिगश्च । इति ॥
'से किं तं अजीवाभिगमे' - इत्यादि ।। सू० ३-५ ॥
-
टीकार्थ - 'से किं तं अजीवाभिगमे' हे भदन्त ! अजीवाभिगम क्या है - अर्थात् अजीवाभिगम का क्या स्वरूप है ' उत्तर में प्रभु कहते है- 'अजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' हे गौतम! अजीवाभिगम दो प्रकार का कहा गया है ' तं जहा' - जैसे - 'रूविअजीवाभिगमे य अरूवि अजीवाभिगमे य' रूपि अजीवाभिगम और अरूपी अजीवाभिगम, जिनमें कृष्ण, नील आदि वर्ण रहते हैं - वे रूपी हैं यहां रूपपद गन्ध, रस, स्पर्श इनका भी उपलक्षक है । क्योकि गन्धादिक के अभाव में स्वतन्त्रतरूप से रूप का सद्भाव कहीं भी नहीं पाया जाता है । परस्पर में ये सब मिलकर ही सर्वत्र जाने के स्वभाव वाले है । यहां तक कि हर एक परमाणु में वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श होते हैं - कहा भी है- 'कारणमेव तदन्त्यम्' इत्यादि ।
" से किं तं अजीवाभिगमे " त्याहि सू. 3.. ५
"
टीअर्थ - प्रश्न " से किं तं अजीवाभिगमे ?" हे भगवन् ! अनुवाभिगमनु स्वय वु छे? तेनेो उत्तर आयतां अलुछे - " अजीवाभिगमे दुविहे पण्णत्ते तंजहा हे गौतम! वालिगभना नीचे प्रमाणे मे प्रहार उद्या छे - "रूवि अजीवाभिगमे य, अरुवि अजीवाभिगमे य" (१) ३यी गलवालिजम भने (२) भइपी सवालिगम भ કૃષ્ણ, નીલ આદિ વણુના સદ્દભાવ હાય છે, તેએ રૂપી છે. અહી રૂપ પદ ગધ, રસ, અને સ્પર્શતુ” પણ ઉપલક્ષક છે, કારણ કે ગંધાદિને અભાવ હોય તે સ્વતંત્ર રૂપે રૂપને સદૂભાવ કદી પણ સ ભવી શકતા નથી ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને વણુ આ ચારેને પરસ્પરની સાથે સચેાગ થાય ત્યારે જ તે રૂપી પદામાં સર્વત્ર ગમન કરવાનું લક્ષણુ સભવી શકે છે. પ્રત્યેક પરમાણુમાં વધુ, ગધ, રસ અને સ્પશના સદ્ભાવ જ હોય છે. કહ્યુ પણ છે કે— “ कारणमेव तदन्त्यम्” धत्यादि
४
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
एतावता भिन्ना एव रूपपरमाणवो भिन्नाश्च रसादिपरमाणवः, इति येषां कथनं तन्निराकृतं भवति प्रत्यक्षबाधात् तथाहि-यत्रैव घटादौ रूपपरमाणवः प्रतीयन्ते तेष्वेव सर्वेध्वपि स्पर्शोऽपि उपलभ्यते एव, एवं यत्रैव घृतादौ रसपरमाणवः कर्पूरादिगन्धपरमाणवो वा समुपलभ्यन्ते तेष्वेव घृतक'रादिषु नैरन्तर्येण रूप स्पर्शश्च उपलब्धिविषयो भवत्येव, अन्यथा एकस्य सत्वेऽपरस्यासत्त्वे सान्तरास्ते प्रतीयेरन् न च सान्तरास्ते रूपादयः प्रतीयन्ते तस्मादपि अतिरेकः परस्परं रूपादीनामिति । रूपिणश्च ते अजीवाश्च इति रूप्यजीवा स्तेपामभिगमो रूप्यजीवाभिगमः पुद्गलरूपा नीवा इति भावः । पुद्गलानामेव रूपादिमत्तया उपलम्भादिति । रूपि
एतावता-जो ऐमा कहते है कि रूप परमाणु से भिन्न हैं, रसादि परमाणु भिन्न हैं। सो यह उनका कथन निराकृत हो जाता है। क्योंकि इस प्रकार के कथन में प्रत्यक्ष प्रमाण से बाधा आती है। इसका स्पष्ट विवेचन इस प्रकार से है - जिस घटादि में रूपपरमाणु प्रतीत होते हैं उन्हीं समस्त परमाणुओ में स्पर्श भी उपलब्ध होता हैं, इसी प्रकार जिस घृत आदि पदार्थ में रस परमाणु अथवा कपूर आदि में गन्ध परमाणु पाये जाते है उन्ही परमाणुओ में वहां रूप और स्पर्श भी उपलब्धि का विषय होता है। जो ऐसा न माना जाय और ऐसा ही माना जाय कि एक के सद्गाव में ऊपर का असद्भाव रहता है तो उनकी प्रतीति सान्तर रूप से होनी चाहिये, परन्तु रूपादिको की सान्तररूप से प्रतीति तो होती नहीं है नरन्तर्यरूप से ही प्रतीति होती है अतः ऐसा ही मानना चाहिये कि जहां एक का सद्भाव है वहां शेप तीन का भी सद्भाव है। रूपी जो अजीव हैं वे रूप्य जीव पदार्थ हैं। इनका जो अभिगम है वह रूप्यजीवाभिगम है। ऐसा यह रूप्य
આ કથન દ્વારા “રૂપ પરમાણુ ભિન્ન છે, રસાદિ પરમાણુ ભિન્ન છે,” આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારા લોકોની માન્યતાનું ખડન થઈ જાય છે, કારણ કે આ પ્રકારનું કથન સ્વીકારવામાં આવે, તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં જ બાધા આવી જાય છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—જે ઘટાદિમાં રૂપ પરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે, તે સઘળા પરમાણુઓમાં સ્પર્શને પણ સદૂભાવ હોય છે. એ જ પ્રમ ણે ધી આદિ પદાર્થોમાં રસપરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે, અને કપૂર આદિમાં ગંધપરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે, તે પદાર્થોના એજ પરમાણુઓમા રૂપ અને સ્પર્શને પણ સદ્ભાવ હોય છે. જે એવું ન માનવામાં આવે, અને એવું જ માનવામાં આવે કે કઈ એકને સદૂભાવ હોય ત્યારે અન્યને અસદુભાવ હોય છે, તે તેમની પ્રતીતિ સાન્તર રૂપે થવી જોઈએ; પરતુ રૂપાદિકની સાન્તરરૂપે પ્રતીતિ તે થતી નથી, નરન્તર્ય રૂપે જ પ્રતીતિ થાય છે. તેથી એવું જ માનવું પડશે કે જ્યાં એક સદભાવ હોય ત્યાં બાકીના ત્રણેને સભાવ જ હોય છે. રૂપી પદાર્થો કે જે આજીવ છે, તેમને રૂછવ પદાર્થો કહે છે. તેમને જે અભિગમ છે તેને રૂપ્યજીવાભિગમ કહે છે. એ આ રૂપ્યજીવાભિગમ પુદ્ગલ અજીવ રૂપ હોય છે. એટલે કે પુદ્ગલ રૂપ અજીવ જ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २७ भिन्ना अरूपिणो धर्मास्तिकायादयः ते च ते अजीवाश्चेति अरूप्यजीवा स्तेषामभिगमोऽरूप्यजीवाभिगम इति । सू० ३। अरूपिणोऽजीवा धर्मास्तिकायादयः केवलमागमप्रमाणसवेद्या स्तत्त्वत इति प्रथमतोऽरूप्यजीवाभिगमविषयकमेव प्रश्नसूत्रमाह-से किं तं' इत्यादि 'सेकितं अरूवि अजीवाभिगमे' अथकोऽसौ मरूप्यजीवाभिगम इति प्रश्नः, उत्तरयति-अरूवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते' अरूप्यजीवाभिगमो दशविधः दशप्रकारकः प्रज्ञप्तः-कथितः तमेव दशविधभेदं दर्शयितुमाह-तं जहा' इत्यादि 'तंजहा' तद्यथा 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकायः ‘एवं जहा पप्णवणाए जाव सेत्तं अरूवि अजीवाभिगमे एव यथा प्रज्ञापनायां यावत् सोऽयमरूप्यजीवाजीवाभिगम पुद्गल अजीव रूप होता है । अर्थात् पुद्गलरूप अजीव ही रूप्यजीव है । क्योकि रूप, रस, गन्ध और स्पर्श इन गुणो से युक्त पुद्गलों की ही उपलब्धि होती है। अन्य द्रव्यो की नहीं। पुद्रल से भिन्न जो अरूपी धर्मास्तिकाय आदि हैं, वे मरूपी अजीव है। इनका जो अभिगम है वह अबप्यजीवाभिगम है ॥ सू० ३ ॥
ये मरूपी अजीव धर्मास्तिकायादिक केवल मागम प्रमाण से ही सवेद्य है-अतः सूत्रकार ने अरूप्यजीवाभिगम विषयक ही प्रश्नसूत्र सर्वप्रथम कहा है-इसमें प्रश्न कर्ता ने यही पूछा है 'से किंतं अरूवि अजीवाभिगमे' हे भदन्त । अरूपी अजीवाभिगम क्या है ? अर्थात् अरूपी अजीवाभिगम कितने प्रकार का है ? उत्तर में कहा गया है-'अरूवि अजीवाभिगमे दस विहे पन्नते' अरूपी अजीवाभिगम दा प्रकार का है-तं जहा" जैसे 'धम्मत्थिकाए एवं जहा पण्णवणाए
जाव से तं अरूचि अजीवाभिगमे' धर्मास्तिकाय इत्यादि-इस दश प्रकार के अजीवाभिगमका कथन ____ जिस रूप से प्रज्ञापना मे किया गया है ? उसी रूप से यहाँ पर भी यावत् ‘से तं अरूवि अजीवा
રૂપ્યજીવ (રૂપી અજીવ) છે, કારણ કે રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શે આ ગુણોથી યુક્ત પુદ્ગલેની જ ઉપલબ્ધિ થાય છે-અન્ય દ્રવ્યોની નહીં. પુદ્ગલથી ભિન્ન એવાં જે ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી પદાર્થો છે, તેમને અરૂપી અજીવ કહે છે. તેમને જે અભિગમ છે તેને અરૂપી અજવાભિગમ” કહે છે. સૂ૦ ૩ !
આ ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી અજીને અનુગ આગમપ્રમાણ વડે જ થઈ શકે છે. તેથી સૂત્રકારે અરૂપી અછવાભિગમ વિષયક પ્રશ્ન સૂત્રનું સૌથી પહેલાં પ્રતિપાદન કર્યું छे मा विषयने अनुसक्षीने मेवे प्रश्न ५७पामा मा०ये। छ ?-"से कि त अरूवि अजीवाभिगमे ?" भगवन् । २५३पी मभिगमनु स्व३५ छ ? मेरो तना કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? ___त्त२-"अरूवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते-तं जहा" २०२०पी निगम इस प्रा२ने ४ह्यो छ रे । नाथे प्रभारी छ-"धम्मत्थिकाए, एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं अरूवि अजीवाभिगमे" यास्तिय साहस प्रा२॥ २५३पी मानिशमन प्रज्ञापनासूत्रमा २४थन ४२वामां आव्युं छे, मे ४थन मडी ५९५ ‘से तं अरूवि
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
श्रीजीवाभिगमसूत्र भिगम इति एवम् उक्तप्रकारेण यथा येन रूपेण प्रज्ञापनायां फथितं तथा तेनैव रुपेण अत्रापि वक्तव्य तावत्पर्यन्त यावत् 'सेतं' सोऽयम् अरूप्य जीवाभिगमः इति, प्रज्ञापनाप्रकरणं चवम्'धम्मत्थिकाए धम्मत्थिकायस्सदेसे धम्मत्थिकायम्स पएमा, अधम्मस्थिकाए अधम्मत्यिकायस्त देसे अधम्मस्थिकायस्स पएसा, आगासस्थिकाए आगासत्यिकायस्स देसे आगासत्थिकायस्स पएसा अद्धा समए' धर्मास्ति काय. धर्मास्ति कायस्य देश. धर्मास्ति कायस्य प्रदेशाः अधर्मास्तिकायः अधर्मास्तिकायस्य देशः अवर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, आकाशास्तिकायः आकाशास्तिका यस्य देशः आकाशास्तिकायस्य प्रदेशा. अद्धासमय इतिच्छाया तत्र जीवाना पुद्गलानां च रखमावत एव गतिपरिणामपरिणतानां तत्स्वभावधारणात् पोपणात् गतिसाहाय्यादा धर्मः, अस्तय. प्रदेशा
भिगमे" प्रज्ञापना के इस पाठ तक कथन कर लेना चाहिये । प्रज्ञापना का प्रकरण इस प्रकार से है 'धम्मत्थिकाए, धम्मस्थिकायस्स देसे, धम्मस्थिकायस्स पएसा, अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायरसदेसे, अधम्मस्थिकायस्स परसा, आगासस्थिकाए, आगासत्यिकायस्सदसे आगासत्थिकायस्स पएसा, अद्धासमए' धर्मास्तिकाय धर्मास्तिकायदेश, धर्मास्तिकायप्रदेश, अधर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकायदेश अधर्मास्तिकायप्रदेश आकाशास्तिकाय, आकाशास्तिकायदेश, माकाशास्तिकाय प्रदेश मोर अद्धासमय । स्वभावतः जीव और पुद्ग, ये जव गति क्रिया में परिणत होते हैंअर्थात् छ द्रव्यो में जीव और पुद्गल ये दो द्रव्य ही ऐसे हैं जो गतिशील हे--अत इनमें नव गतिक्रिया होती है, तब धर्मद्रव्य उस क्रिया में इन्हें सहायक होता है। तथा यह असंख्यात प्रदेशों वाला है इसीसे इसे धर्मास्तिकाय द्रव्य कहा गया है। यही वात 'तत्स्वभावधारणात् पोपणात गतिसाहाय्याद्वा धर्मः' इत्यादि पंक्तियों द्वारास्पष्ट को गई है। अस्ति नाम प्रदेशों का
अजीवाभिगमे" मा सूत्रा: ५यत ४२
प्रज्ञापनासूत्रमा मा विषयने मनुसक्षीन. मा प्रभारी धुं छ-"धम्मस्थिकाप, धम्मत्थिकायस्स देसे, धम्मस्थिकायस्स पपसा, अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्स देसे, अधम्मस्थिकायस्स परसा, आगासत्थि काप, आगसस्थिकायस्स देसे, आगासत्थिकायस्स पपसा, अद्धासमए'
म३पी मालिगमना १० २ नीये प्रभाये छ-(१) घमास्तिय, (२) धा. स्तिय ३२, (3) घास्तिय प्रश, (४) मास्तिय, (५) मधतिय श, (e) स्तिय प्रदेश, (७) मास्तिय, (८) माशामियदेश, (८) मास्ति . आय प्रदेश मन (१०) मद्धासमय (1)
છ દ્રામાંથી જીવ અને પુદ્ગલ, આ બે ક એવાં છે કે જે ગતિશીલ છે. આ બને દ્રવ્યની ગતિક્રિયામાં ધર્મદ્રવ્ય સહાયક થાય છે તે દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશોવાળું जापान सीधे ४ तने घमास्तिय उपामा २०यु छ मे४ पात "तत्स्वभावधारणात् पोषणात् गतिसाहाय्याहा धर्मः" त्यादि सूत्रपा द्वारा २५४ ४२वाम मावी छ मस्ति એટલે પ્રદેશે. આ પ્રદેશના સમુદાયને અસ્તિકાય કહે છે. ધર્માસ્તિકાયના જે અવિભાજ્ય
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २९ स्तेषां कायः-संघातः समुदायः धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः प्रकृष्टा देशा इति प्रदेशाः निर्विभागा अंशा इत्यर्थः तेषां चासंख्यातलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्ते असंख्याताः । एवं धर्मास्तिकायस्य विपक्षोsधर्मास्तिकायः स च जीवानां पुद्गलानां च स्थितिपरिणामपरिणतनां तदीयपरिणामस्योपष्टम्भकोsमूर्तोऽसंख्यातप्रदेशात्मकः । एतस्यापि देशप्रदेशाः धर्मास्तिकायस्य देशप्रदेशवदेव चिन्तनीयाः । तथा आसमन्तात् सर्वाण्यपि द्रव्याणि जीवादीनि काशन्ते-दीप्यन्ते यत्रेत्याकाशः अस्तयःप्रदेशाः तेषां कायः-समुदायः इत्यस्तिकाय. आकाशश्च अस्तिकायश्च इत्याकाशास्तिकायः आकाशास्तिकायस्य देशप्रदेशाः धर्मास्तिकायस्य देशप्रदेशवदेव विचारणीयाः किन्तु आकाशास्तिकायस्य प्रदेशा अनन्ता भवन्ति अलोकाकाशस्यानन्तत्वादिति । तथा अद्धासमय इति अद्धति कालस्य नाम अद्धाचासो समयश्च इति अद्धासमयः अथवा अद्धायाः समयो निर्विभागो
है। इन प्रदेशों के संघात समुदाय का नाम भस्तिकाय है । धर्मास्तिकाय के जो प्रकृष्ट देश हैनिर्विभाग अंश है वे धर्मास्तिकाय प्रदेश है। ऐसे प्रदेश इसमें असंख्यात लोकाकाश प्रदेश प्रमाण है अतः वे असंख्यात है। धर्मास्तिकाय का विपक्ष अधर्मास्तिकाय है । स्थितिरूप परिणाम से परिणत जब जीव और पुद्गल द्रव्य होते हैं-तब यह अधर्मद्रव्य उन्हे उस क्रिया में सहायक होता है यह अमूर्त हैं । तथा असंख्यात प्रदेशों वाला है। धर्मास्तिकाय के जैसा इसके भी देश प्रदेश होते है । समस्त जीवादिक द्रव्य जिसमें प्रकाशित होते है-रहते है-वह आकाश है यह आकाशद्रव्य भी मस्तिकाय कहा गया है क्योकि यह भी प्रदेशों का समुदाय रूप एक द्रव्य है । इसके भी देश और प्रदेश धर्मास्तिकाय के जैसे ही होते है। इसके दो भेद कहे गये है--एक लोकाकाश,और दूसरा आलोकाकाश, जीवादिक छह द्रव्यो का निवास लोकाकाश में ही है आलोकाकाश मे नहीं । अतः लोकाकाश के असंख्यात प्रदेश कहे गये है और आलोकाकाश के अनन्त प्रदेश कहे गये हैं । क्योंकि अलोकाकाश अनन्त है । अद्धा नाम
અંશે છે તેમને ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે કહે છે તેમાં એવા પ્રદેશો અસંખ્યાત લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે, તેથી તેઓ અસંખ્યાત છે. ધર્માસ્તિકાયથી વિપરીત લક્ષણવાળું દ્રવ્ય અધર્માસ્તિકાય છે. જ્યારે જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય સ્થિતિ રૂપ પરિણામમાં પરિણત થાય છે ત્યારે અધર્મદ્રવ્ય તેને તે ક્રિયામાં સહાયક બને છે. તે અમૂર્ત છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશોવાળું છે. ધર્માસ્તિકાયની જેમ તેને પણ દેશ અને પ્રદેશો હેય છે. સમસ્ત જીવાદિક દ્રવ્ય જેમાં રહે છે, તે આકાશ છે. તે આકાશ દ્રવ્ય પણ પ્રદેશના સમુદાયરૂપ એક દ્રવ્ય હોવાથી તેને પણ ધર્માસ્તિકાયની જેમ દેશ અને પ્રદેશો હોય છે તેના બે ભેદ કહ્યા છે (૧) કાકાશ અને (૨) અલકાકાશ જીવાદિક છ દ્રવ્યને નિવાસ લેાકાકાશમાં જ હોય છે, આલકાકાશમાં હોતા નથી. તેથી કાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશો કહ્યા છે અલકાકાશના અનંત પ્રદેશો કહ્યા છે, કારણ કે અકાકાશ અનંત છે. “અદ્ધા” નામ કાળનું વાચક છે. અદ્ધા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
____ोजीवाभिगमस्त्रे मा पनि समागम । न्नु यथा धर्मास्तियायाधर्मास्तिफाययोर्देशप्रदेशौ कथितौ तथा
माय प्रदेशो का नाम इति उन अत्रोभ्यते एकार्यव वर्तमानकालस्य परमार्थतः *३. म त नागनकालयोन्तु विनष्टानुपन्न वात् ततः काय वत्याभावेन देशप्रदेशकपनाF , भवनि, इति ।
मनु का लोकप्रसिद्धवान् स्वीकनन्यौ, धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायौ तु लोकप्रसिद्धचसि मनाया विनिचेत मयम् धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकाययोरप्रत्यक्षतया प्रतीतिविपि नायकायम्य गनिन्थिनिन्पन्य सर्वसमतावेन तदद्वारा तत्कारणयोर्धारित.
। प्रभासप जो समय यह मनाममय है अथवा अदा का जो समय वह अद्धा मगर । माय निदिदाग भाग -प होता है।
का - मिस प्रकार मापने धर्मास्तिकाय एवं अधर्मास्तिफाय के देश और प्रदेश कहे प्रतार में मनाममय में देश और प्रदेश क्यों नहीं कहें।
नर- माय में एक ही वर्तमान कालका मन्द है। वह वर्तमान काल एक समय रहता। मन र अनागतकाट विनष्ट पद अनुत्पन्न होने से सत्त्व रूप नहीं है। ये सापालभाय में देश प्रदेश कल्पना काल के नहीं होती है।
का.. और आरा ये तो लोक में प्रमिद है-इसलिये ये तो माने जा सकते
inाय और अमानकाय ये लोक में प्रसित नहीं है। अतः लोक में इनकी प्रति , अभायां में माना जा सकता। उत्तर... पाना , मारिनकाय और अधर्मास्ति काय यद्यपि प्रत्यक्ष से प्रतीति
मांत काय और अधारित काय के फार्य जो गतिस्थिति में हेतु होना છે જે મગ ન અાસમા કહ છે અથવા અદ્દાને જે સમય તે અદ્ધાસમય છે. નિવિ કાગ છે 1---૧પ જેમ પમ્બિકાય અને અપમાસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશો કા, RC भयना ने शो L नथी?
12 माना । ५ (तिय) छे. ते पतमान समय ૧ ક ક નજર ને વિદળ વિના અને અનુત્પન્ન કરવાને કારણે સવરૂપ २.१. १..
नाम प्रदेश सलवी नथी. - २५:३५, २१
मत, तेधी तमना मस्तित्वनी १ ५.
५ अने ममातिय नभनीता गया.
... 1 ૨ ક. - પ
1 :424ने मायने अन्य ५५ ન અને વિધિમાં મદદ રૂપ થવાનું તેમનું કહે તે સ૬.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३१ कायाधर्मास्तिकाययोरपि अनुमानेन ज्ञातुं शकयत्वात् यथा चक्षुरादीन्द्रियाणामप्रत्यक्षत्वेऽपि रूपादि विज्ञानरूपकार्येण चक्षुरादीनां ज्ञानं भवति तथैव जीवानां पुद्गलानां च गतिस्थितिपरिणामपरिगतानां गतिस्थित्योः कारणतया धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकाययोरपि सिद्धिर्भवत्येवेति भावः ।
___ अनेन क्रमेण अरूपि अजीवद्रव्याणि धर्माधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायदेशप्रदेशविशिष्ट कालाख्यानि निरूपितानि यथाशास्त्रम् । तदत्रोपसंहारवाकयम् ‘से तं अरूवि अजीवाभिगमे' इति ॥ ___ अरूप्यजीवं निरूप्य रूप्यजीवं निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-' से किं तं रूवि' इत्यादि, 'से किं तं रूवि अजीवाभिगमें' अथ कोऽसौ रूप्यजीवाभिगमः, इति प्रश्नः, उत्तरयति-रूवि' इत्यादि 'रूवि अजीवाभिगमे चरबिहे पण्णत्ते' रूप्यजीवाभिगमश्चतुर्विधः चतुःप्रकारकः प्रज्ञप्तः-कथितः रूप है वे सर्व संमत हैं । अतः इनके द्वारा उनका अनुमान प्रमाण द्वारा सत्त्व माना गया है। जिस प्रकार से चक्षु आदि इन्द्रियों का अप्रत्यक्ष होने पर भी रूपादि के ज्ञान होने रूप कार्य से सद्भाव माना जाता है। उसी प्रकार से धर्माधर्मादि द्रव्यों का गतिस्थिति स्वभाव वाले जीव और पुद्गलों की गति और स्थिति में हेतु होने रूप कार्य से अनुमानप्रमाण द्वारा सद्भाव माना गया है । इस क्रम से शास्त्रानुसार अरूपि अजीव द्रव्य का धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय का और इनके देश प्रदेश का एवं काल द्रव्य का कथन किया-अब उपसंहार करते हैं-'से तं अरूवि अजीवाभिगमे' स एष अरूप्यजीवाभिगमः, यह अरूपीअजीवाभिगम कहा गया है। __अरूपी अजीव द्रव्यका निरूपण करके अब रूपी अजीव द्रव्य का निरूपण किया जाता है.-'से कि तं रूवि अजीवाभिगमे' हे भदन्त ! रूपी अजीव द्रव्य कितने प्रकार का है ?
उत्तर-'रूवि अजीवाभिगमे चउबिहे पन्नत्ते' रूपी अनीवाभिगम चार प्रकार का है । સંમત છે. તેથી આ તેમના કાર્યો દ્વારા અનુમાન પ્રમાણુથી તેમનું સત્વ (અસ્તિત્વ) સ્વીકારવામાં આવ્યું છે જેમ ચક્ષુ આદિ ઈન્દ્રિય અપ્રત્યક્ષ હોવા છતાં પણ રૂપાદિનું જ્ઞાન થવા રૂપ કાર્ય દ્વારા તેમને માનવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે ધર્મ અને અધર્મ દ્રને, ગતિસ્થિતિ સ્વભાવવાળા જીવો અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિમાં કારણરૂપ હોવાથી કાર્ય ને લીધે અનુમાન પ્રમાણ દ્વારા સ દ્વાવ માનવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે શાસ્ત્રાનુસાર અરૂપી અજીવ દ્રવ્યનું-ધર્માસ્તિકાયનું, અધર્માસ્તિકાયનું, આકાશાસ્તિકાયનું અને તેમના દેશ પ્રદેશોનું તથા કાળદ્રવ્યનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર ७५.२ ४२di ४ छ -"से तं अरूवि अजीवाभिगमे” २॥ प्रा२नुम३पी मानिशमनु સ્વરૂપ છે. એટલે કે તેના દસ પ્રકારનું વર્ણન અહીં પૂરું થાય છે
અરૂપી અજીવ દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર રૂપી અજીવ દ્રવ્યોનું નિરૂપણ ४रे छ .-"से किं तं रूवि अजीवाभिगमे ?" सन् ! ३पी मल द्रव्यनु १३५ ठे छ ? तना उत्त२ मा प्रमाणे मापवाभां मान्या छ-"रूवि अजीवाभिमे चउविहे
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रोनीवाभिगमस्टे रूप्यजीवानां चत्वारो भेदा भवन्तति भावः । प्रकरणभेदमेव दर्शयति--'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'खधा खंधदेसा खंधप्पएसा परमाणुपोग्गल' स्कन्धाः अवयविनः स्थूलाः, स्कन्धदेशाः स्कन्धप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः अवयवरूपाः सूक्ष्माः स्कन्धा इत्यत्र बहुवचनं पुद्गलस्कन्धानामन्तरत्वं ज्ञापनाय ।
तदुक्तम्-'दचओ णं पुग्गलस्थिकाए अणंते' द्रव्यतो द्रव्यरूपेण खल पुग्दलास्तिकायः अनन्तो भवतीतिच्छाया । स्कन्धानामेव स्कन्धत्वपरिणाममपरित्यजतां केवलवुद्धिपरिकल्पिता द्वचादि प्रदेशात्मका विभागास्ते एव स्कन्धदेशा इति कथ्यन्ते । इहापि बहुवचनमनन्तप्रदेशिक स्कन्धेषु स्कन्धदेशानामनन्तत्वज्ञापनायेति । स्कन्धप्रदेशाः, स्कन्धानामेव स्कन्धत्वपरिणाममत्यजतां ये प्रकृष्टा देशा निर्विभागा भागास्ते एव स्कन्धप्रदेशाः परमाणव इत्यर्थः, परमाणुपुद्गलाः स्कन्धत्वपरिणामरहिताः केवलाः परमाणवः इति ।
'ते समासओ पंचविदा पन्नत्ता' ते उपरिदर्शिताः स्कन्धस्कन्धदेशस्कन्धप्रदेशपरमाणवः तं जहा"--जैसे -'खंधा खंधदेसा खंबप्पएसा परमाणुपोग्गला' स्कन्ध १ स्कन्धदेश २ स्कन्ध प्रदेश ३ और परमाणुपुद्गल ४ इन में जो स्थूल अवयवी है वे स्कन्ध हैं तथा अवयव रूप जो सूक्ष्म पुद्गल हैं वे परमाणु हैं । स्कन्धो में अनन्तन्ता प्रकट करने के लिये स्कन्ध इस रूप से बहुवचन का प्रयोग किया है।
कहा भी है-दव्वओणं पुग्गलस्थिकाए आणत्ते स्कन्धरूप परिणाम का त्याग किये बिना ही केवल बुद्धि से परिकल्पित जो स्कन्धों के द्वयादि प्रदेशात्मक विभाग हैं वे स्कन्धदेश हैं । ये स्कन्धदेश भी स्कन्धों में अनन्त होते है। स्कन्धरूप परिणाम का त्याग किये बिना ही जो स्कन्धों के निर्विभाग भाग है वे स्कन्धप्रदेश हैं-स्कन्धत्व परिणाम से रहित जो केवल परमाणुस्वरूप द्रव्य है । वह परमाणुपुद्गल हैं। पण्णत्ते" ३वी मालिगम यार अारने ४ह्यो छे. "तंजहा" ते प्रसनीय प्रमाणे छ(खंधा, खंघदेसा, खधप्पएसा, परमाणुपोग्गला" (१) ॐन्ध, (२) २४-५१, (३) २४.३. પ્રદેશ અને (૪) પરમાણુ પુદ્ગલ જે સ્થૂલ અવયવી છે તેમને સ્કન્ધ કહે છે, અવયવ રૂપ २ सूक्ष्म पुगको छ भने ५२मा ४३ छे. २४-धामा मनतता ४८ ४२वाने भाट "स्कन्धा" मा प्ररने। महुपयनवाणे प्रयास ४२॥ये। छ. ४थु ५९ छे ४-"दव्यमोणं पुग्गलस्थिकाए अणते" २४५ ३५ परिणामी त्याग विना मात्र भुद्धिथी ०१ ४६५वामा मासा સ્કન્ધના બે, ત્રણ આદિ પ્રદેશોવાળા જે વિભાગ છે, તેમને સ્કન્ધદેશ કહે છે. સ્કન્ધામાં તે સ્કન્ધદેશ પણ અનંત હોય છે સ્કન્ધ રૂ૫ પરિણામને ત્યાગ કર્યા વિના જ સ્કોના જે નિર્વિભાગ ભાગે પડે છે, તેમને સ્કન્ધ પ્રદેશો કહે છે. સ્કન્ધત્વ પરિણામથી રહિત એવું रवण ५२मा ३५ द्रव्य डाय छ, तेने परमाणुस ५ . “ते समासो पचविहा
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३३
समासतः-संक्षेपेण पञ्चविधा: - पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तंजहा ' तद्यथा 'वण्णपरिणया गंधपरिणया रसपरिणया फासपरिणया संठाणपरिणया' वर्णपरिणताः, गन्धपरिणताः, रसपरिणताः, स्पर्शपरिणताः, सस्थान परिणताः, 'एवं ते पंच जहा पण्णवणाए' एवं ते - उपरि दर्शिताः पञ्च यथा येन रूपेण प्रज्ञापनाया प्रथमपदे प्रदर्शिता स्तथैवात्रापि ज्ञातव्याः तथाहि 'तत्थ णं जे ते वण्णपरिगया ते पंचविहा पण्णत्ता' तत्र खलु ये वर्णपरिणताः स्कन्धादय स्ते पञ्चविधाः–पञ्चप्रकारका भवन्ति 'तं जहा ' तथथा 'कालवन्नपरिणया १, नलवीन्नपरिणया २, लोहियवन्नपरिणया ३, हालिदवन्नपरिणय ४, सुक्किल्ळवन्नपरिणया ५, कालवर्ण परिणताः नीलवर्णपरिणताः, रक्तवर्णपरिणताः, पीतवर्णपरिणताः शुक्लवर्णपरिणताः ५ । मधुरादि पञ्चरस - परिणता, गन्धद्वयपरिणताः, कर्कशादचष्टविधस्पर्शपरिणता इत्यादीनां प्रज्ञापनाप्रकरणकथि
'ते समासओ पंचविहा पन्नत्ता" ये स्कन्ध स्कन्ध देश स्कन्ध प्रदेश और परमाणु संक्षेप से पाँच प्रकार के कहे गये है- 'तं जहा " जैसे 'वण्णपरिणया गंधपरिणया रसपरिणया फास - परिणया संठाणपरिणया' वर्ण परिणत गन्धपरिणत रस परिणत स्पर्श परिणत और संस्थान परिणत ' एवं ते पंच जहा पण्णवणाए " इस प्रकार जिस रूप से ये पाँच प्रज्ञापना में प्रकट किये गये है उसी रूप से यहाँ पर भी जानना चाहिये अर्थात् 'तत्थ णं जे वण्णपरिणया ते पंचविहा पन्नत्ता" इनमें जो वर्ण परितणत स्कन्ध आदि हैं । वे कृष्णवर्णपरिणत नीलवर्णपरिणत रक्तवर्णपरिणत, हरिद्वर्ण परिणत एवं शुक्लवर्णपरिणत के भेद से पाँच प्रकार के हैं । रस परिणतस्कन्ध आदि मधुररस परिणत आदि के भेद से पाँच प्रकार के हैं । गंध परिणत स्कन्ध दो प्रकार के हैं । स्पर्शपरिणत स्कन्ध आदि कर्कशस्पर्शादि के भेद से आठ प्रकार के है । यदि सब प्रज्ञपना सूत्रका कथन यहाँ संगृहीत हुआ है । 'से तं रूवि अजीवाभिगमे '
पन्नन्ता” | २४न्ध, २४न्धहेश, अन्धप्रदेश भने परमाणुना सक्षितभा यांय अमर ह्या छे. "तंजहा" भेवां ठे......" वण्णपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, संठाणपरिणया" (१) वा परित, (२) गंधपरिशुत, ( 3 ) रसपरियुत, (४) स्पर्श परियुत अने (4) संस्थानपरित " एवं ते पंच जहा पण्णवणार" प्रज्ञायनासूत्रमां भी पांथनी જેવી પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા અહીં પણ કરવી જોઈએ. એટલે કે " तत्थ णं जे वण्णपरिणया ते पचविद्या पन्नत्ता'" तेमां ने वर्षापरित २४६ आदि छे तेभना नीचे प्रमाणे पांय ले छे - ( १ ) ष्णुवर्थ परिणत, (२) नीसवर्ष परिषुत, (3) २४વણુ પરિણત, (૪) શુકલવણ પરિણત અને (૫) હરિતવ પરિણત રસપરિણત સ્કન્ધ આદિના મધુરરસપરિણત આદિ પાંચ ભેદ છે, ગંધપરિણત સ્કન્ધ આદિના સુગંધપરિણત અને દુર્ગં ધપરિણત રૂપ એ ભેદ છે સ્પર્શ પરિણત સ્કંધ આદિના કર્કશસ્પ પરિણત આદિ આઠ ભેદ छे. या अारनु प्रज्ञायनासूत्रनु थन सहीं ग्रहण हो. “से त्तं रुवि अजीषा
५
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપ
श्रीजीवाभिगमंसूत्रे
'तीनां संग्रहः कर्तव्य इति । इदानीं प्रकरणार्थम् उपसंहरन्नाह - " से तं रूवि अजीवाभिगमे' सोऽयं रुप्यजीवाभिगमः । ' से तं अजीवाभिगमे' सोऽयम जीवाभिगमः कथित इति ॥सू०५|| अजीवाभिगमं सक्षेपविस्ताराभ्यां निरूप्य सम्प्रति जीवाभिगमं निरूपयितुमाह - 'से किंतं 'जीवाभिगमे' इत्यादि,
मूलम् - " से किं तं जीवाभिगमे, जीवाभिगमे दुबिहे पन्नत्ते, तं जहां संसारसमावन्नग जीवाभिगमे य असंसारसमावन्नग जीवाभिगमे य । से किं तं असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे, असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा - अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे ये परंपरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे य । से किं तं अणंतरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे, अणंतरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे पण्णरसविहे पन्नत्ते तं जहा तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा सेतं अतरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे से किं तं परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे, परंपरसिद्धासंसारसभावन्नंगजीवाभिगमे अणेगविहे पन्नत्ते- तं जहा - पदमसमयसिद्धा ० दुसमयसिद्धा० जाव अनंतसमयसिद्धा०, से त्तं परंपरसिद्धा संसारसमावन्नगजावाभिगमे, से तं असं सारसमावन्नगंजीवाभिगमे ॥ सू० ६ ॥
-
छाया - अथ कोऽसौ जीवाभिगमः ? जोवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-संसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च असंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, अथ कोऽसौ असंसारसमापनक जीवाभिगमः, असंसारसमापन्नकजीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, परम्परसिद्धासंसारसमापन्न कजीवाभिगश्च । अथ कोऽसौ अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नक जीवाभिगमः अनन्तर सिद्धासंसार समावन्नकजीवा
इस प्रकार यह रूपी अजीवाभिगम है ।" से त्तं अजीवाभिगमे" इस प्रकार से यहाँ तक अजीवाभिगम का कथन किया । सू० ३-४-५ ॥
भिगमे " मा अारनु ३पी अलवालिगभनु स्व३५ छे, "से त्त अजीवाभिगमे' मा अमरे અહીં સુધી સૂત્રકારે અજીવાભિગમનું નિરૂપણ કર્યું છે ! સ્॰ ૩-૪-૫ ૫
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
sawaim
प्रमेयद्योतिका टीका
प्रं. १ जोवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३५ भिगमः पञ्चदशविधः प्रशप्त स्तद्यथा-तीर्थसिद्धा यावत् अनेकसिद्धाः । सोऽयमनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः । अथ कोऽसौ परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमा, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमोऽनेकविध. प्रज्ञप्तः तद्यथा-प्रथमसमयसिद्धा, द्वितीयसमयसिद्धा० यावदनन्तसमयसिद्धा.०, सोऽयं परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगम । सोऽयमसंसारसमापन्नक जीवाभिगमः ॥ सू०६॥
टीका- अजीवाभिगमं निरूप्य सप्रति जीवाभिगमं निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं इत्यादि से किं तं जीवाभिगमे' अथ कोऽसौ जीवाभिगमः किं जीवस्य लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः यस्य कस्यापि पदार्थस्य यावल्लक्षणं न क्रियते तावत्तद्विभागो न सभवति विभागं प्रति सामान्यधर्मज्ञानस्य कारणत्वादतः प्रथमतो जीवानां लक्षणं कर्त्तव्यम् लक्षणेन जीवस्वरूपेऽधिगते सति तदनन्तरं तदीयविभागविषयकजिज्ञासासभवात् तत्रोपयोगवत्त्वं जीवत्वम् इदं च लक्षणमेकेन्द्रियादारभ्य सिद्धपर्यन्त जीववृत्ति तादृशो जीवो द्विविधो द्विप्रकारकः प्रज्ञप्तः-कथित इति प्रकारभेदमेव दर्शयति तं जहा'
संक्षेप विस्तार से मजीवाभिगम का निरूपण करके अव जीवाभिगमका सूत्रकार वर्णन करते हैं। ‘से किं तं जीवाभिगमे' ---इत्यादि सूत्र ६
टीकार्थ-'से किं तं जीवाभिगमे' हे भदन्त ! जीवाभिगम का क्या लक्षण है और कितने इसके भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाभिगम दो प्रकार का है। जब तक किसी भी पदार्थ का लक्षण नहीं किया जाता है तब तक उसका विभाग नहीं होता है, क्योकि विभाग के प्रति सामान्य धर्मज्ञान कारण होता है। अतः सर्वप्रथम जीवों का लक्षण कहना चाहिये जव लक्षण से जीवस्वरूप अधिगत हो जाता है तभी उसके विभाग के सम्बन्ध की जिज्ञासा उत्पन्न होती है। जो उपयोग वाला होता है वह जीव है। यह जीव का लक्षण है । यह लक्षण एकेन्द्रिय से लेकर सिद्ध तक के समस्त जीवों में पाया जाता
અછવાભિગમનું સ ક્ષિપ્તમાં નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર જીવાભિગમનું નિરૂપણ ४२ छ-"से किं तं जीवाभिगमे" त्याहि....सूत्र
टअथ-"से किं तं जीवाभिगमे " सगवन् ! लालिगमनु सक्षए शु छ? सने तना डेटसा मे छ ? भडावीर प्रभुना उत्तर-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते पालिरामना બે પ્રકાર કહ્યા છે જ્યાં સુધી કઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ જાણવામાં ન આવે, ત્યા સુધી તેના વિભાગ પાડી શકાતા નથી કારણ કે સામાન્ય લક્ષણનું જ્ઞાન જ વિભાગ પાડવામાં મદદરૂપ બને છે. તેથી સૌથી પહેલાં જીના લક્ષણનું કથન થવું જોઈએ જ્યારે લક્ષણ દ્વારા જીવના સ્વરૂપને જાણ લેવામાં આવે છે, ત્યારે જ તેના વિભાગ વિષયક જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય છે ઉપગ જીવનું લક્ષણ છે. આ લક્ષણ એકેન્દ્રિયથી લઈને સિદ્ધ પર્યતને સમસ્ત જીવમાં જોવામાં આવે છે. આ પ્રકારે જીવનું લક્ષણ પ્રકટ કરીને સૂત્રકાર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
इत्यादि तं जहा ' तद्यथा 'संसारसमावन्नगजीवाभिगमे य असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' य ससारसमापन्नकजीवाभिगमश्च असमारसमापन्नकजीवाभिगमश्र ससारी अससारी इति भेदेन जीवो द्विभेदस्तत्र संसरणं संसारः नारकतिर्यद् मनुष्यामर भवभ्रमणलक्षणस्तादृगं ससार सम्यगेकीभावे नाप्ताः-प्राप्ता ये जीवास्ते संसारसमापन्नकाः ससारवर्त्तिन इत्यर्थः ससारसमापन्नकाश्च ते जीवा इति ससारसमापन्नकजीवास्तेपां ससारसमापन्नकजीवानामभिगम इति संसारसमा - पन्नकजीवाभिगमः । तथा न संसारोऽसंसारः ससारश्च नारकतिर्यग्नरामरभचभ्रमणलक्षणस्तद्विरोधी असंसारः अत्र ससारेण समस्य मानस्य न शब्दस्य विरोधोऽर्थः तथा च संसारप्रतिपक्षभूतोऽसंसारो मोक्ष इत्यर्थः तं मोक्षापरपर्यायम् असंसारं समापन्नकाः सम्यगेकीभावेन प्राप्ता इत्यसंसारसमापन्नकाः असंसारसमापन्नकाश्च ते जीवाचेत्य ससारसमापन्नकजीवास्तेषां जीवानामभिगमोsससारसमापन्नक जीवाभिगमः । अत्रोभयत्रापि विद्यमानं चकारय संसारसमा - पन्नकासंसारसमापन्नकोभयेपामपि जीवानां जीवत्वरूप सामान्यधर्मं प्रति तुल्यत्वं दर्शयति-
है । जीवाभिगम के दो प्रकार ये हैं 'संसारसंमापन्नगजीवाभिगमे य असंसारसमापन्नग जीवाभिगमेय' ससारसमापन्नक जीवाभिगम और असंमारसमापन्नक जीवाभिगम संसारी और अससारी के भेद से जीव दो प्रकार का कहा गया है । इनमें जो नारक तिर्यश्व मनुष्य और देव इस रूप ससार में अच्छी तरह प्राप्त है भ्रमण कर रहे हैं वे संसारी जीव हैं । इस संसारी जीवों का जो अभिगम है वह संसारसमापन्नकजीवाभिगम है । चतुर्गति रूप संसार से जो प्रतिपक्ष है वह असंसार है । यह अससार मोक्ष रूप है । इस मोक्ष रूप असंसार में जो जीव प्राप्त है वे अससारसमापन्नक हैं । इनका जो अभिगम है वह असंसारसमापन्नक जीवाभिगम हैं । यहाँ सूत्र में दो चकारो का पाठ आया है वह संसारसमापन्नक जीवों में और असंसारसमापन्नक जीवों में दोनों में जीवत्वरूप सामान्यधर्म के प्रति तुल्यता
वाभिगमना नीचे प्रभाषे मे प्रभर मतावे छे - "संसारसमापन्नगजीवाभिगमे य, असंसार समापन्नगजीवाभिगमे य" (१) स ंसार सभायन्न वालिजम भने (२) અસ‘સાર સમાપન્નક જીવાભિગમ. એટલે કે સ'સારી અને અસ સારીના ભેદથી બે પ્રકારના જીવા કહ્યા છે. નારક તિયથ, મનુષ્ય અને દેવ રૂપ સંસારમાં ભ્રમણ કરનારા જીવેાને સસારી જીવા કહે છે. આ સસારી જીવાના જે અભિગમ છે તેને સ`સાર સમાપન્નક જીવાભિગમ કહે છે. ચાર ગતિરૂપ સસારના પ્રતિપક્ષનુ નામ અસંસાર છે. આ અસંસાર મેાક્ષરૂપ છે. આ મેાક્ષરૂપ અસ’સારમાં પહેાંચી ચુકેલા જીવાને અસ‘સારસમાપન્નક કહે છે. તેમના જે અભિગમ છે તેવુ નામ અસ’સારસમાપનક જીવાભિગમ છે. આ સૂત્રમાં બે વાર ='ના પ્રત્યેાગ કરીને સૂત્રકારે સ’સારસમાપન્નક જીવામાં અને અસ'સાર સમાપન્નક જીવામાં-ખન્નેમા-જીવવરૂપ સામાન્ય ધર્મની બાબતમાં તુલ્યતા પ્રકટ કરી છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३७
अयं भावः उपयोगवत्त्वलक्षणजीवत्वं यथा - संसारिजीवेषु विद्यते तथा - मुक्तजीवेष्वपि वर्तते एवेति उपयोगवत्त्व लक्षणजीवत्वमुभयत्रापि समानरूपमेवेति । संसार्यससारिणोरुभयोरपि जीवयोरुपयोगवत्त्वात्मक जीवत्वस्य समानतया कथनेन बौद्धमतं न्यायमतं च प्रतिक्षिप्त भवति तथाहि - बौद्धोहि क्षणिकविज्ञानरूपं जीवमभ्युपगच्छति यावत्संसार क्षणिक विज्ञानधारा सन्तानरूपेण प्रवहति तत्त्वज्ञानेन यदा सा धारा विच्छिद्यते तदा विज्ञानघारा समुच्छेदरूपा मुक्तिर्भवति मुक्तजीवे विज्ञानं न भवति इति तन्मतं निराकृतमाचार्येण उभयोरेकरूपत्वकथनेन यदा उपयोगमात्रं जीवस्य - स्वरूपम् तदा को हि बुद्धिमान् पुरुष स्ववधाय प्रयत्नं कुर्यात् सर्वोऽपि कर्मसंप्राप्तदुःखं निवर्तयितु यतते न तु स्वकीयस्वरूपविनाशाय क. प्रेक्षावान् स्वविच्छेदाय कुठारं व्यापारयति यदि मोक्षे स्व
प्रकट करता है । अर्थात् उपयोग लक्षण युक्तता जीवत्व का सामान्य लक्षण है । यह लक्षण जिस प्रकार से ससारी जीवों में पाया जाता है उसी प्रकार से वह मुक्त जीवो में भी पाया नाता है । भव' लक्षण की तुल्यता दोनों में है । इस उपयोग लक्षण की तुल्यता के कथन से बौद्धमत और न्यायमत - नैयायिक मतका निरसन ( खण्डन ) हो जाता है - जैसे- बौद्ध ने "क्षणिक विज्ञान रूप जीव है" ऐसा माना है । जबतक ससार है- तब तक क्षणिक विज्ञान धारासन्तान रूप से चलती रहती है । तत्त्वज्ञान वह धारा जब विच्छिन्न हो जाती है तब विज्ञान धारा के समुच्छेद होने रूप मुक्ति जीव की हो जाती है । मुक्ति में मुक्त जीव को ज्ञान नहीं रहता है | इस बौद्ध की मान्यता में असमीचीनता कहते हुए आचार्य कहते है कि जीव का लक्षण ही जब उपयोगरूप है तो कौन बुद्धिमान् पुरुष अपने ही वध के लिये प्रयत्न करेगा-समस्त जीव कर्मसंप्राप्त दुःख को दूर करने के लिये प्रयत्न करते है अपने स्वरूप को नष्ट करने के लिये प्रयत्न नहीं करते हैं । यदि मोक्ष में स्व-स्वरूप ही नष्ट हो जाता हो तो
એટલે કે ઉપયેગ લક્ષણસંપન્નતા જીવત્વનુ સામાન્ય લક્ષણ છે. આ લક્ષણને જેમ સ‘સારી જીવામાં સદ્ભાવ હાય છે, એજ પ્રમાણે મુક્તજીવામાં પણ સદ્ભાવ હાય છે. આ રીતે ખન્નેમાં લક્ષણની સમાનતા છે આ ઉપયેાગલક્ષણની તુલ્યતાના કથન દ્વારા બૌદ્ધમત અને નૈયાયિકમતનુ' ખડન થઈ જાય છે. બૌદ્ધો એવુ માને છે કે “ક્ષણિક વિજ્ઞાન રૂપ જીવ છે,” જ્યાં સુધી સ`સાર છે ત્યાં સુધી ક્ષણિક વિજ્ઞાનધારા સન્તાનરૂપે ચાલુ રહે છે. તત્ત્વજ્ઞાન વડે જ્યારે તે ધારા વિચ્છિન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે વિજ્ઞાનધારાના સમુચ્છેદરૂપ મુક્તિની જીવને પ્રાપ્તિ થાય છે. મુક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ મુક્ત જીવમાં જ્ઞાન રહી શકતું નથી, બૌદ્ધોની આ માન્યતા ખરાખર નથી એવુ પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે આચાય કહે છે કે-જેમ જીવ ઉપયેાગરૂપ લક્ષણવાળા છે, તેા કા બુદ્ધિમાન્ પુરુષ પાતાના જ વધુને માટે પ્રયત્ન કરશે ? સમસ્ત જીવા કર્યાંના ઉદયને લીધે જે હુ ખેા આવી પડે છે. તેમને દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરે છે—કાઈ પણ જીવ પેાતાના સ્વરૂપના નાશ કરવાને પ્રયત્ન કરતા નથી. જો મેાક્ષમાં સ્વસ્વરૂપના જ નાશ થઈ જતા હાય, તેા તેની પ્રાપ્તિને માટે પ્રયત્ન
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजोवाभिगमसूत्रे स्वरूपमेव नश्येत् तदा कथं केपामपि मोक्षाय प्रयत्नः स्यादिति । एवं नैयायिका अपि आत्मगुणानां नवानां बुद्धिसुखदु खेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्म सस्काराणामत्यन्तोच्छेदार्थ कथं कोऽपि जीव. प्रयत्नं करिष्यति एवं क्रमेण उभयोरपि बौद्धनैयायिकयोर्मतम् आचार्येण समानरूपतया कथनेन खण्डितमिति एतद्विषये विशेषविचारस्तु अन्यत्र द्रष्टव्यः सूत्रव्याख्यानमात्रप्रवृत्तेन मया विशेषतो नात्र विचारः कृत इति अत्रसूत्रे केवलान् अजीवान् जीवाश्चानुचा-भिगमशब्दसबलित प्रश्नोऽभिगममन्तरेण प्रतिपत्ते रसंभवात् जीवाजीवादीनामभिगमगम्यताधर्मज्ञापनाय फिर क्यों उसकी प्राप्ति के लिये प्रयत्न किया जाय ?-जीव इसकी प्राप्ति के लिये प्रयत्न करते देखे जाते है-अतः यदि तुम्हारी मान्यतानुसार वहाँ स्व-आत्मा का स्वरूप-विज्ञान नष्ट हो जाता हो तो फिर कौन बुद्धिमान् अपने स्वरूप के विनाश के लिये प्रयत्न करेगा।
इसी प्रकार से नैयायिकों का भी ऐसा ही सिद्धान्त है कि बुद्धि, सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्न, धर्म, अधर्म और संस्कार इन नौ आत्मगुणों के अत्यन्त उच्छेद होने पर मुक्ति प्राप्त होती है सो यह सिद्धान्त भी विचार सगत नहीं है। क्योंकि ज्ञानादि जीव के निज स्वरूप
है- भला, इसके उच्छेद के लिये क्यों कोई जीव प्रयत्न करेगा ? इस प्रकार जब ससारी जीव ___ और मुक्त जीव में उपयोग रूप लक्षण से समानता है तो फिर बौद्ध एवं नैयायिक मत संमत
मान्यता समीचीन नहीं हैं-यही बात प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने सूत्र में दो चकारों का प्रयोग किया है। इस सम्बन्ध में किया गया विशेष विचार अन्यत्र है अतः वह वहीं से जान लेना चाहिये यहां तो मैंने केवल सूत्र के सम्बन्ध में ही व्याख्या रूप से विचार किया है। विशेष रूप से नहीं । इस सूत्र में केवल -अजीवों का और केबल जीवो का उच्चारण किये
જ શા માટે કરવામાં આવે? પરંતુ તેની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરતા છ જેવામાં આવે છે. તમારી માન્યતા અનુસાર જે ત્યાં સ્વ–આત્માના સ્વરૂપ-વિજ્ઞાનને જ નાશ થઈ જતે હોય, તે કયે બુદ્ધિમાન માણસ પોતાના સ્વરૂપના વિનાશને માટે પ્રયત્ન કરશે ?
એજ પ્રમાણે તૈયાયિકેની એવી માન્યતા છે કે બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત, ધર્મ, અધર્મ, અને સંસ્કાર આ નવ આત્મગુણને સદંતર નાશ થવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે આ માન્યતા પણ સ ગત લાગતી નથી, કારણ કે જ્ઞાનાદિ ગુણે જીવના નિજસ્વરૂપ છે શ તેના ઉછેદને માટે કઈ પણ જીવ પ્રયત્ન કરે ખરા? આ પ્રકારે સંસારી જીવ અને મુક્તજીવમાં ઉપયાગરૂપ સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ સમાનતા છે. તેથી બીદ્ધ અને તૈયાયિકમતની ઉપર્યુક્ત માન્યતા બુદ્ધિગમ્ય નથી. એજ વાત પ્રકટ કરવાને માટે સૂત્રકારે સૂત્રમાં બે ચકારોને પ્રયોગ કર્યો છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને વિસ્તૃત વિવેચન અન્ય શાસ્ત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, તે જિજ્ઞાસુ વાચકોએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવું અહીં તે મેં માત્ર સૂત્રની સાથે સંબંધ ધરાવતી વાતનું જ વિવેચન સંક્ષિપ્ત રૂપે કર્યું છે–અહીં વિશેષ વિવેચન કર્યું નથી. આ સૂત્રમાં જનું અને માત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
heat faar टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३९
कृतः ।
अयं भाव' - जीवाजीवयोर्ज्ञानविषयत्वज्ञापनाय उभयत्रापि अभिगमशब्दो योजितः एतावता जीवो ज्ञानविषयो न भवतीति अद्वैतवादिनां वेदान्तिनां मतं निराकृतं भवति यदि जीवो ज्ञेयो न भवेत् तदा तदीय स्वरूपस्याज्ञातत्वात् संसार निवृत्तिनिरतिशयानन्दप्राप्त्यात्मकमोक्षं प्रति कस्यापि प्रवृत्तिरेव न स्यात् ततश्च मोक्षादि शास्त्रप्रणयन नैरर्थकयमासादयेदिति, अतोऽभिगमशब्दो योजित' वस्तुतस्तु जीवस्य प्रकरणात् जीवाजीवभेद एव सर्वत्र ज्ञातव्यः, असंसार
विना ही उनके साथ अभिगम शब्द को युक्त करके जो प्रश्न किया गया है वह अभिगम के चिना उनकी प्रतिपत्ति नहीं हो सकती है इसी अभिप्राय से जीवाजीवादिकों में अभिगम गग्यता रूप धर्म के समझाने के लिये प्रश्न किया गया है ' तात्पर्य यह है- जीव और अजीव में ज्ञान विषयता समझाने के लिये दोनों में अभिगम शब्द योजित हुआ है । एतावता जीव ज्ञान को विषय नहीं होता है" ऐसा जो अद्वैतवादी का मत है - वेदान्तियो का कथन है- वह निराकृत हो जाता है । क्योंकि यदि जीव को ज्ञेय न माना जाय - ज्ञान का वह विषय होता हैं - ऐसा स्वीकार न किया जाय तो उसका जो स्वरूप है वह ज्ञात नहीं हो सकता है । स्वरूप ज्ञात हुए विना संसार की निवृत्ति रूप एवं निरतिशयानन्द की प्राप्ति रूप जो मोक्ष है उसके प्रति किसी भी जीव की प्रवृत्ति ही नहीं हो सकेगी। फिर मोक्षादि की प्राप्ति के निमित्त जो शास्त्र की रचना करने में आई है वह निरर्थक हो जावेगी । अतः वह व्यर्थ न हो इसलिये जीव और अजीव के साथ अभिगम शब्द को योजितकर उन्हें ज्ञान का विषय भूत कहा गया है । वस्तुतः—तो जीव का प्रकरण है । इसलिये सर्वत्र जीव और अजीव के भेद ही जानना चाहिये ।
1
અજવાસ્તુ' ઉચ્ચારણ કર્યા વિના જ તેમની સાથે અભિગમ શબ્દને યુક્ત કરીને જે પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યેા છે તેનું કારણ એ છે કે અભિગમ વિનાં તેમની પ્રતિપત્તિ (સાચુ જ્ઞાન) થઈ શકતી નથી જીવ–અજીવાર્દિકામાં અભિગમ્યતા રૂપ ધર્માંના સમજાવવાને માટે તેમની સાથે અભિગમ શબ્દના પ્રયાગ કરવામાં આવ્યે છે. આ કથનના ભાવાથ એ છે કે જીવ અને ‘અજીવમાં જ્ઞાનવિષયતા સમજાવવાને માટે જ બન્નેની સાથે અભિગમ શબ્દ જોડવામાં આવ્યો છે. તેથી “જીત્ર જ્ઞાનના વિષય નથી,' આ પ્રકારના અદ્વૈતવાદીઓ-વેદાન્તીઆના "જે મત છે તેનું ખંડન થઈ જાય છે. કારણ કે જો જીવને જ્ઞેય-જ્ઞાનના વિષય રૂપ ન માનવામાં આવે, તે તેનું જે સ્વરૂપ છે તે જાણી શકાય નહીં. અને તેના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના સંસારની નિવૃત્તિ રૂપ અને નિરતિશયાનન્તની પ્રાપ્તિ રૂપ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ માટે કઈ પણ જીવ પ્રવૃત્તિ જ ન કરે તે પછી મેાક્ષાદિની પ્રાપ્તિને માટે જે શાસ્ત્રની રચના કરવામાં આવી છે, તે પણ નિરર્થક ખની જાય, તે નિરક ન અની જાય તે માટે જીવ અને અજીવની સાથે અભિગમ શબ્દને ચાજિત કરીને તેમને જ્ઞાનના વિષયરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. વસ્તુતઃ તેા જીવતુ' જ આ પ્રકરણ છે, તેથી 'સત્ર જીવ અને અજીવના ભેદ સમજવા જોઈએ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे प्रथमोपस्थितमपि संसारसमापन्नकजीवाभिगमं सूत्रं परित्यज्य प्रथमतोऽसंसारसमापन्नकजीवाभिगमं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं असंसार' इत्यादि 'से किं तं असंसारसमावनगजी वाभिगमे' अथ कोऽसौ असंसारसमापन्नकजीवाभिगमः अससारसमापन्नका जीवाः कियन्तो भवन्तीति प्रश्न, उत्तरयति 'असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' असंसारसमापन्नकजीवाभिगमो द्विविधः - द्विप्रकारकः प्रज्ञप्तः - कथित इति द्वैविध्यमेव दर्शयति-'तंजहा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा - 'अणंतरसिद्धा संसारसमान्नगजीवाभिगमे य' परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे य' अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, अनन्तरसमये सिद्धिम् - मोक्षं प्राप्ता ये ते अनन्तरसिद्धा:, तथा परम्परसिद्धा तथाच - अनन्तरसिद्ध परम्परसिद्धभेदेन असंसारसमापन्नका जीवा द्विप्रकारका भवन्तीति । तत्रानन्तरसिद्धाः कियन्त इति प्रश्नयन्नाह - ' से किं तं' इत्यादि 'से किं तं
४०
समापन्नकजीवविषयेऽल्पवक्तव्यत्वात्
सूत्र में “संसारसमापन्नक जीवाभिगम और असंसारसमापन्नकजीवाभिगम" इस रूप से ही भेद प्रदर्शित किये गये हैं । सा आगे की वक्तव्यता इसी क्रम से होनी चाहिये थी परन्तु संसारसमापन्नक जीवाभिगम सूत्र को छोड़कर जो मूत्रकारने पहिले असंसारसमापन्नक जीव के विषय में प्रश्न करवाने के हेतु से ऐसा कहा है कि - " से किंत असंसारसमापन्नजीवाभिगमे' सो वह असंसार समापन्नक जीवके विषय में वक्तव्यता अल्प होने से ही कहा है— हे भदन्त ? असंसारसमापन्नक जीवाभिगम कितने प्रकार का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-‘असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते" हे गौतम ? असंसारसमापन्नक जीवाभिगम दो प्रकार का होता है । 'तं जहा' जैसे 'अणं तर सिद्धाऽभंसारसारसमावन्नगजीवाभिगमे य परंपर सिद्धाऽसंसार समावन्नगजीवाभिम य' अनन्तरसिद्ध संसार समापन्नक जीवाभिगम और परपरसिद्ध असंसार समापन्नक जीवाभिगम अनन्तर समय में जो
સુત્રમાં—સ સાર સમાપનક જીવાભિગમ અને અસસાર સમાપન્નક જીવાભિગમ' 1 પ્રકારના ભેદે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. તેથી પહેલા સસાર સમાપન્નક જીવાનુ કથન થવુ જોઈતુ હતું, છતાં પણ અહીં અસ સાર સમાપન્નક જીવાની પ્રરૂપણા પહેલાં કરવાનું કારણ એ છે કે સંસાર સમાપન્નક જીવેાની વક્તવ્યતા કરતાં અસ'સાર સમાપન્નક જીવાની વક્તવ્યતા ટૂંકી છે
प्रश्न- "से किं तं असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे ?" डे लगवन् ! असं सार सभाપુન્નક જીવાભિગમનું સ્વરૂપ કેવુ છે?-તેના કેટલા પ્રકાર છે ?
भहावीर प्रभुने। उत्तर— “असं सारसमा पन्नगजीवाभिगमे दुविहे पन्नन्ते" हे गौतम! अस सार सभायन्नहुँ वालिग मे अारनो ह्यो छे " तजहा" ते अक्षरो नीचे प्रभाषे छे. - "अनंतर सिद्धाऽसंसारसमावन्नगजीवाभिगमे य, परंपरसिद्धाऽसंसार समावन्नगाजीवाभिगमे य” (१) अनन्तर सिद्ध असं सारसभापन्न वालिगम भने (२) परंपर
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ४१
'अणं तर सिद्धासंसारस मावन्नगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ अनन्तरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिमग इति प्रश्न उत्तरयति 'अणंतर सिद्धासंसार समावन्नगजीवाभिगमें पन्नरसविहे पन्नत्ते' अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः पञ्चदशविधः पञ्चदशप्रकारकः प्रज्ञप्त - कथित इति । पञ्चदशभेदमेव दर्शयति-‘तंजा' इत्यादि, 'तंजहा ' तथा 'तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा' तीर्थसिद्धा यावदनेकसिद्धाः अत्र यावत्पदेन 'अतित्थसिद्धा तित्थगरसिद्धा अतित्थगर सिद्धा सयंबुद्धसिद्धा, पत्तेयबुद्धसिद्धा बुद्धबोहियसिद्धा इत्थिलिंगसिद्धा पुरिसलिंगसिद्धा, नपुसगलिंगसिद्धा, सलिंग सिद्धा, अन्नलिंगसिद्धा, गिहिलिंगसिद्धा, एगसिद्धा, अतीर्थसिद्धा:, तीर्थकरसिद्धाः अतीर्थकर सिद्धाः स्वयम्बुद्ध सिद्धा. प्रत्येक बुद्धसिद्धा. बुद्धबोधिक सिद्धाः स्त्रीलिङ्गसिद्धाः पुरुषलिङ्गसिद्धाः नपुंसकलिङ्गसिद्धाः स्वलिङ्ग सिद्धाः अन्यलिङ्गसिद्धाः गृहिलिङ्गसिद्धा एक सिद्धाः एते अनन्तरसिद्धाऽसंसारसमापन्नका जीवा भवन्ति तेषामभिगम इति । तत्र तीर्थकरशासने प्रवृत्ते सति ये सिद्धाः
1
मोक्ष को प्राप्त हो चुके है - वे अनन्तर सिद्ध है । और जो परम्परा से मोक्ष को प्राप्त हुए हैं परम्परसिद्ध हैं । " से किं तं अनंतर सिद्धा असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे " हे भदन्त अनन्तर सिद्ध असंसार समापन्नकजीवाभिगम कितने प्रकार का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"अणंतर सिद्धासंसारसमावनगजीवाभिगमे पन्नरसविहे पन्नत्ते" हे गौतम अनन्तर सिद्ध असंसारसमापन्नक जीवाभिगम पन्द्रह प्रकार का कहा गया है - "तं जहा " जो इस प्रकार से है- "तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा" तीर्थ सिद्ध यावत् अनेक सिद्ध यहां यावत् शब्द से "अतित्थसिद्धा तित्थगर सिद्धा, अतित्थगर सिद्धा, सयंबुद्धसिद्धा, पत्तेयबुद्धसिद्धा, बुद्धवोहियसिद्धा, इत्थिलिंगसिद्धा, पुरिसलिंगसिद्धा नपुंसगलिंग सिद्धा, सलिंगसिद्धा, अन्नलिंग सिद्धा, गिहिलिंग सिद्धा एगसिद्धा" इस पाठ का संग्रह हुआ है। तीर्थंकर के शासन के प्रवृत्त
સિદ્ધ અસ’સાર સમાપનક જીવાભિગમઅનન્તર સમયમાં જેમણે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરી લીધી” છે એવાં જીવાને અનન્ત્ર સિદ્ધ કહે છે. અને પરસ્પરાથી જેમણે માક્ષ પ્રાપ્ત કર્યાં છે એવા જીવાને પરસ્પર સિદ્ધ કહે છે,
अश्न- "से किं तं अणंतरसिद्धा असंसारसभावन्नगजीवाभिगमे ? हे भगवन् ! અનન્તર સિદ્ધુ અસ’સારસમાપન્નક જીવાભિગમ કેટલા પ્રકારના છે ?
उत्तर- "अणतर सिद्धासंसार समावन्नगजीवाभिगमे पन्नरसविहे पन्नत्ते" गौतम ! अनन्तसिद्ध अस सारसभापन्न वालिगम पर अक्षरा उद्या छे "तंजहा" ते अक्षरे। नीचे प्रमाणे छे– “तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा' तीर्थ सिद्धथी सई ने गाने सिद्ध ययतता पहर अमरो महीं ग्रहण ४२वा लेहये. अहीं यावत् ( पर्यन्त)" यह वडे नीना सूत्रपाठ ग्रह ४२ लेभे - " अतित्थसिद्धा २, तित्थगर सिद्धा ३. अतित्थगरसिद्धा ४, सबुद्धसिद्धा ५, पत्तेयबुद्धसिद्धा ६, बुद्धवोयिसिद्धा ७, इस्थिलिंग सिद्धा ८, पुरिसलिंग सिद्धा ९, नपुंसगलिंग सिद्धा १०, सलिंगसिद्धा ११, अन्नलिंग सिद्धा १२, गिहिलिंगसिद्धा १३, एगसिद्धा १४"
.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे ४२ सिद्धि प्राप्ता भवन्ति ते तीर्थसिद्धाः कथ्यन्ते । अतीर्थसिद्धाः-तीर्थानुत्पन्ना ये सिद्धा जाताः ते अतीर्थसिद्धाः कथ्यन्ते । तीर्थकरसिद्धाः तीर्थङ्करपदप्राप्त्यनन्तरं ये सिद्धा भवन्ति ते तीर्थङ्करसिद्धाः कथ्यन्ते इति तृतीयः । अतीर्थकरसिद्धाः तीर्थकरपदमप्राप्त्यैव ये सिद्धा भवन्ति ते अतीर्थकरसिद्धाः कथ्यन्ते ते च केवलिनः । स्वयम्बुद्धसिद्धाः ये परोपदेशमन्तरेण स्वयमेव ज्ञानमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते स्वयम्बुद्धसिद्धाः कथ्यन्ते । यथा तीर्थकर महावीरादय इति पञ्चमः। प्रत्येकबुद्धसिद्धाःयस्य कस्यापि वस्तुविशेषस्य संयोगं प्राप्य अनित्यादि भावनया सिद्धा भवन्ति ते प्रत्येकवुद्धाः कथ्यन्ते इति षष्ठः । बुद्धबोधितसिद्धा.-ये गुरूपदेशादिना बोधं प्राप्य सिद्धा भवन्ति ते बुद्धबोधिताः सिद्धा' कथ्यन्ते इति सप्तमः । स्त्रीलिङ्गसिद्धाः-द्रव्यरूपेण स्त्रीलिने वर्तमाना ये जीवाः सिद्धि प्राप्नुवन्ति ते स्त्रीलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते यथा मल्लिनाथः इत्यष्टमः पुरुपलिङ्गसिद्धाः द्रव्यरूपेण पुरुषलिड्ने वर्तमानाः बोधमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते पुरुपलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते इति नवमः । होने पर जो सिद्वि को प्राप्त हो चुके हैं वे तीर्थसिद्ध हैं तीर्थ में उत्पन्न नहीं होकर जो सिद्ध हुए हैं वे अतीर्थ सिद्ध है । तीर्थकर पद की प्राप्ति के अनन्तर जो सिद्धि पद को प्राप्त हुए हैं तीर्थकर सिद्ध हैं। जो तीर्थकर पद को प्राप्त हुए विना ही सिद्ध हुए हैं वे अतीर्थकर सिद्ध है-जैसे केवली भगवान् । जो दूसरों के उपदेश के विना स्वयं ही ज्ञान को प्राप्त कर सिद्ध होते हैं वे स्वयं वुद्ध सिद्ध है। जैसे-तीर्थकर महावीर आदि जिस किसी वस्तु विशेप के संयोग को प्राप्तकर जो अनित्यादिकी भावना से सिद्ध होते हैं वे प्रत्येक वुद्ध सिद्ध है । जो गुरु के उपदेश आदि से प्रबुद्ध होकर सिद्ध होते हैं वे बुद्ध बोषित सिद्ध है । जो द्रव्य रूप से स्त्रीलिङ्ग में वर्तमान जीव सिद्ध होते हैं वे स्त्रीलिङ्ग सिद्ध है। -से-मल्लिनाथ । द्रव्यरूप से पुरुपलिङ्ग में वर्तमान जो जीव सिद्ध होते हैं वे पुरुषलिङ्गसिद्ध है। नपुंसकलिङ्ग में वर्तमान जो जीव
(૧) તીર્થકર—તીર્થકરનું શાસન પ્રવૃત્ત થયા બાદ જેઓ સિદ્ધિ પામ્યા છે, તેમને તીર્થ સિદ્ધ કહે છે (૨) અતીર્થસિદ્ધ-તીર્થમાં ઉત્પન્ન થયા વિના જેમણે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે તેમને અતીથસિદ્ધ કહે છે (૩) તીર્થ કરસિદ્ધ તીર્થંકર પદની પ્રાપ્તિ કર્યા બાદ જેઓ સિદ્ધિ પામ્યા છે તેમને તીર્થંકરસિદ્ધ કહે છે (૪) અતીર્થકર સિદ્ધ-તીર્થંકર પદની પ્રાપ્તિ કર્યા વિના જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારને અતીર્થકર સિદ્ધ કહે છે-જેમકે કેવલી ભગવાન (૫) સ્વયં બુદ્ધ સિદ્ધ-બીજાના ઉપદેશ વિના, પોતાની જાતે જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધિપદ મેળવનારને સ્વય બુદ્ધ સિદ્ધ કહે છે જેમ કે તીર્થંકર મહાવીર આદિ. (૬) પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ-કઈ વસ્તુ વિશેષના સંગથી અનિત્ય આદિ ભાવના વડે જેઓ સિદ્ધ થાય છે તેમને પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ કહે છે. (૭) બુદ્ધ બધિત સિદ્ધ-જેઓ ગુરુના ઉપદેશ આદિથી સિદ્ધ થાય છે, તેમને બુદ્ધબોધિત સિદ્ધ કહે છે. (૮) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ-દ્રવ્યરૂપે સ્ત્રીલિંગમાં રહેલા જે જીવો સિદ્ધ થાય છે, તેમને સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ કહે છે જેમકે મલ્લીનાથ (૯) પુરુષલિંગસિદ્ધ-દ્રવ્ય રૂપે પુરૂષલિંગમાં ઉત્પન્ન થઈને સિદ્ધિ પદ પ્રાપ્ત કરનાર જીવને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ४३ नपुंसकलिङ्गसिद्धाः नपुसकलिङ्गे बोधमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते नपुंसकलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते इति दशमः । स्वलिंगसिद्धाः-स्वस्य-साधोर्यत् सदोरकमुखवत्रिकारजोहरणादिलिंगं तत्र वर्तमाना ये सिद्धा भवन्ति ते स्वलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते इत्येकादशः । अन्यलिङ्गसिद्धाः-अन्यस्य साध्वतिरिकस्य परिवाजकादेलिङ्गे वर्तमानाः सिद्धाः ये भवन्ति ते अन्यलिंगसिद्धाः कथ्यन्ते इति द्वादशः । गृहिलिंगसिद्धाः-गृहिणां लिड्ने वर्तमाना ये सिद्धिमासादयन्ति ते गृहिलिङ्गसिद्धा कथ्यन्ते इतित्रयोदशः । एकसिद्धाः-एकस्मिन् समये एके एव ये सिद्धा भवन्ति ते एकसिद्धाः कथ्यन्ते इति चतुर्दशः । अनेकसिद्धाः--एकस्मिन् समये सहैव अनेके सिद्धाः ये भवन्ति ते अनेकसिद्धाः कथ्यन्ते इति पञ्चदशः । एतद्विषये विशेषविचारो नन्दीसूत्रटीकायां ज्ञानचन्द्रिकायां द्रष्टव्य इति ।
प्रकरणार्थमुपसंहरति-'सेत्त' इत्यादि, 'सेत्तं अणंतरसिद्धा ते एते अनन्तरसिद्धा संसारसमापन्नकाः पञ्चदशभेदभिन्नाः कथिता इति ॥
'से कि तं परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाः कियन्तः किं लक्षणाश्चेति प्रश्नः, सिद्ध होते हैं वे नपुंसकलिङ्गसिद्ध है । जो जीव साधु के लिङ्ग में-सदोरकमुखवत्रिका, रजोहरण आदि लिङ्ग में-वर्तमान होकर सिद्ध होते हैं वे स्वलिङ्गसिद्ध है । साधुवेष से अतिरिक्त परिवाजक मादि वेष में वर्तमान होकर जो जीव सिद्ध होते है वे अन्यलिङ्ग सिद्ध है। गृहस्थो के वेष में रहकर जो सिद्ध होते है वे गृहिलिंग सिद्ध है एकसमय में जो एक ही सिद्ध होते है वे एकसिद्ध है और जो एकसमय में साथ २ अनेक सिद्ध होते है वे अनेक सिद्ध है । इस विषय में विशेष विचार मेरी रची हुई नन्दीसूत्र की-ज्ञानचन्द्रिका नाम की टीका में-किया गया है अतः वहां से जानलेना चाहिये 'से तं अणंतरसिद्धा' इस प्रकार से अनन्तरसिद्ध असंसारसमापन्नक जीव पन्द्रह प्रकार के कहे गये है।
-
પુરૂષલિંગ સિદ્ધ કહે છે (૧૦) નપુંસકલિંગમાં ઉત્પન્ન થઈને જે જીવ સિદ્ધ થાય છે તેને નપુસકલિગ સિદ્ધ કહે છે. (૧૧) જે છ સાધુ પર્યાયમાં રહીને સદરક મુહપત્તી, રજેહરણ આદિ સાધુના ચિહ્ન ધારણ કરીને-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમને સ્વલિંગસિદ્ધ કહે છે (૧૨) સાધુ વેષ સિવાયના પરિવ્રાજક આદિ વેષ ધારણ કરીને જે જી સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત अरे छ भने अन्य लिंग सिद्ध ४ छ (13) 'गिहिलिंगसिद्धा' शस्थ अवस्थामा सिद्ध થાય છે તે ગૃહિ લિ સિદ્ધ છે. (૧૪) એકસિદ્ધ-એક સમયમાં જે એક જ સિદ્ધ થાય છે, એવાં સિદ્ધોને એક સિદ્ધ કહે છે. (૧૫) અનેક સિદ્ધ -એક સમયમાં એક સાથે જ અનેક જી સિદ્ધ થાય છે તેમને અનેક સિદ્ધ કહે છે. આ વિષયનું વિસ્તૃત વિવેચન મેં લખેલી નદીસૂત્રની જ્ઞાનચન્દ્રિકા નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી તે વાચી सेवानी सभY ४२वामां आवे छे “से तं अणंतरसिद्धा" २ रे ५४२ प्रा२न। અનંતર સિદ્ધ અસંસાર સમાપનક જીવોનું કથન અહીં પૂરું થાય છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
છંદ
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
उत्तरयति--' परंपरसिद्धा संसार समावन्नगजीवाभिगमे अणेगविहे पन्नत्ते' परम्परसिद्धासंसार समापन्नकजीवाभिगमोऽनेकविधोऽनेक प्रकारक' प्रज्ञप्तः कथितः । अनेकविधत्वमेव दर्शयन्नाह 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'पढमसमयसिद्धा दुसमयसिद्धा जाव अणेगसमयसिद्धा प्रथमसमयसिद्धा द्वितीयसमयसिद्धा यावदनन्त समयसिद्धा, यावत्पदेन त्रिचतुःपञ्चमपट्सप्तमाष्टमनवमदशम संख्याता संख्यातसमय सिद्वानां संग्रहो भवति, तथा च प्रथमसमयसिद्धादारम्य अनन्त समयसिद्धभेदेन परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवा अनेकप्रकारका भवन्तीतिभावः । परम्परजीवमुपसंहरन्नाह-'से तं परम्परसिद्धा संसार समावन्नगजीवाभिगमें' सोऽयं परम्परसिद्धा संसारसमापन्नकजीवाभिगम इति । 'सेत्तं असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' सोऽयं संक्षेपविस्ताराभ्याम् असंसारसमापन्नकजीवाभिगम कथित इति भावः ॥ सू० ६ ॥
"से किं तं परंपरसिद्धा संसार समावन्नगजीवाभिगमे " हे भदन्त परम्परसिद्ध अससारसमापन्नकजीवाभिगम - परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीव - कितने हैं और उनका क्या लक्षण है ? उत्तर में प्रभु कहते है - 'परम्परसिद्धासंसारस मावन्नगजीवाभिगमे अणेग विहे पण्णत्ते' हे गौतम 'परम्परसिद्ध असंसारसमापन्नकजीवाभिगम अनेक प्रकार का कहा गया है "तं जहा” जैसे- 'पढमसमयसिद्धा दुसमयसिद्धा जाव अनंतसमयसिद्धा' प्रथम समय में सिद्ध दूसरे समय में सिद्ध यावत् अनन्त समय में सिद्ध यहाँ यावत्पद से त्रिसमय सिद्ध चतुः समय सिद्ध पंचम समय सिद्ध पष्ट समय सिद्ध, सप्तम समय सिद्ध अष्टम समय सिद्ध नवम समय सिद्ध दशम समय सिद्ध संख्यात समय सिद्ध असंख्यात समय सिद्ध इन सिद्धों का ग्रहण हुआ है । तथा च प्रथम समय सिद्ध से लेकर अनन्त समय सिद्धों तक के मेद से परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीव अनेक प्रकार के होते हैं । " से तं परम्पर सिद्धाSसंसारसमावन्नग जीवाभिगमे' इस प्रकार से यह परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीवाभि
1
प्रश्न - " से किं तं परम्परसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ?”
હું ભગવન્ ! પરસ્પર સિદ્ધ સસાર સમાપન્નક જીવાભિગમ-પરમ્પર સિદ્ધુ અસ’સારી જીવાના કેટલા પ્રકાર છે ? અને તેમનુ લક્ષણ ક્યુ છે ?
महावीर अलुना उत्तर- "परम्पर सिद्धासंसारसनावन्नगजीवाभिगमे अणेगविहे पण्णत्ते" हे गौतम! परम्पर सिद्ध अस सारसभापन्न छवाभिगम भने अझरनो ह्यो छे. "तंजहा " तेरो नीचे प्रमाणे - "पढमसमयसिद्धा, दुखमयसिद्धा, पाव अणंतसमय सिद्धा". (૧) પ્રથમ સમયમાં સિદ્ધ (૨) દ્વિતીય સમયમાં સિદ્ધ, ઈત્યાદિ અન ત સમય સિદ્ધ પર્યંતના लव गड " यावत् (पर्य त) यह वडे" त्रिसमयसिद्ध, यतुर्थ समय सिद्ध पंथभ समय સિદ્ધ, ષષ્ઠ સમય સિદ્ધ, સપ્તમ સમય સિદ્ધ, અષ્ટમ સમય સિદ્ધ, નવમ સમય સિદ્ધ, દશમ સમય સિદ્ધ, સખ્યાત સમય સિદ્ધ, અને અસંખ્યાત સમય સિદ્ધ” આટલા પ્રકારના સિદ્ધોના સંગ્રહ થયા છે. આ રીતે પ્રથમ સમય સિદ્ધથી લઈ ને અનંત સમય સિદ્ધ સુધીના ભેદની અપેક્ષાએ પરમ્પર સિદ્ધ અસંસાર સમાપન્નક જીવે અનેક પ્રકારના હૈય छे, " से त परंपरसिद्धाऽसंसारसमावन्नगजीवाभिगमे " मा प्रास्तु परम्परसिद्ध
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिका टीका
प्र. १ संसारसमापन्नकजीवाभिगमनिरूपणम् ४५
सम्प्रति- संसारसमापन्नकजीवाभिगमं प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं संसारसमावन्नग' इत्यादि,
मूलम् —' से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे, संसारसमावन्नएसु णं जीवेसु इमाओ णव पडिवत्तीओ एवमाहिज्जंति, तं जहा - एगे एवमाहंसु दुविहा संसारसमावन्नगजीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु तिविहा संसारसमावन्नगजीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु चव्विहा संसारसमा - वन्नगा जीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु पंचविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता एएणं अभिलावेणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' ॥ सू० ७ ॥
छाया -- अथ कोऽसौ संसारसमापन्नकजीवाभिगमः, संसारसमापन्नकेषु खलु जीवेषु इमा नव प्रतिपत्तयः, पधमाख्यायन्ते, तद्यथा - एके एवमाहुः, द्विविधाः संसारसमा पन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, एके पवमाहु, त्रिविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, पके एवमाहंसु - चतुर्विधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, एके एवमाहुः, पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ता एतेनाभिलापेन यावद्दशविधाः संसारसमापन्नका जीवा प्रज्ञप्ता ॥ सू० ७ ॥
टीका – 'से किं तं संसारसमावनगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ संसारसमापन्नक— जोवाभिगम इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'संसारसमावन्नएस' इत्यादि, 'संसारसमावन्नए णं जीवेसु गम है । 'सेत्तं असंसारसमावन्नग जीवाभिगमे' यहा तक संक्षेप और विस्तार से असंसार समापन्नक जीवाभिगम कहा है | सू० ६ ॥
अब संसारसमापन्नक जीवाभिगम को प्रतिपादन करने के लिये कहते है'से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ' - इत्यादि ॥ सू० ७ ॥
--
टीकार्थ - हे भदन्त ! . ' से कि तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे' वह संसारसमापन्नक जीवाभिगम क्या है ? उत्तरमें प्रभु कहते है "संसारसमावन्नएस णं जीवेसु इमाओ णव पडिव - असंसार सभायन्न वालिगनु स्व३५ छे. "से त्त असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे” અહીં સુધીમાં અસંસારસમાપન્નકજીવાભિગમનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે!સૂ૦ ॥ હવે સૂત્રકાર સંસારસમાપન્નક જીવાભિગમના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છેसे किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे" त्याहि
टीअर्थ -- गौतम स्वामी महावीर अलुने भेवो अश्न पूछे छे छे - " से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ?" हे भगवन् ! स ंसारसभापन्नः लीवालि भनु स्व३५ ठेवु छे ?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे mmmmmmmmmmmmmmmmimaramannerioramaanemamaaaaaaaaarmommmmmm इमाओ णा पडिवत्तीओ एवमाहिज्जति' संसारसमापन्नकेषु खलु जीवेषु इमा नव प्रतिपत्तयःवक्ष्यमाणनवसख्याकप्रतिपत्तयः-- द्विप्रत्यवतारमादौ कृत्वा ततो दशप्रत्यवतारं यावत् ये नव प्रत्यवताराः तद्रूपा इत्यर्थः, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यायन्ते पूर्वाचारिति । अत्र नव प्रतिपत्तीति कथनेन प्रणालिकया अर्थाख्यानं द्रष्टव्यम्, प्रतिपत्तौ सत्यामेव शब्दाथै प्रवृत्तिकरणादिति । प्रणालिकया अर्थाभिधानमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'एगे एवमाहसु दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके माचार्याः एवमाख्यातवन्तः, यत् द्विविधाः-द्विप्रकारकाः ससारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताःकथिता इति, ससारसमापन्नकजीवा द्विप्रकारका भवन्तोति कस्याप्याचार्यस्य मतम् , 'एगे एव माहंसु-तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्याः एव माख्यातवन्तो यत् त्रिविधा:-त्रिप्रकारकाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । 'एगे एवमाहंस चउविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्या एवमाख्यातवन्तो यत् चतुर्विधाः-चतुःप्रकारकाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ता.
त्तीओ एव माहिज्जंति" हे गौतम ? ससारसमापन्नक जीवों में ये नौ प्रत्तिपत्तियां मान्यताएँद्विप्रत्यवतारको आदि में करके दश प्रत्यवतार तक पूर्वाचार्यों ने कहीं है जो इस प्रकार से हैं-'एगे एवमासु-दुविहा संसारसमावन्नगजीवा पन्नत्ता' कोई-कोई आचार्य ऐसा कहते हैं कि संसारसमापन्नक जीव दो प्रकार के होते है-'एगे एवमाइंसु तिविठा संसारसमापन्नगा जीवा पन्नत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा कहते हैं कि ससारसमापन्नक जीव तीन प्रकार के होते है। 'एगे एवमाइंसु चउनिहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा कहते है कि संसारसमापन्नक जीव-संसारीजीव चार प्रकार के होते है । 'एगे एवमाहंसु-पंचविहा संसारसमावन्नगाजीवा पण्णत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा
भडावीर प्रभुने। उत्तर-'संसारसमावन्नपसु णं जीवेसु इमाओ णव पडिवत्तीमो एवमाहिज्जति" गौतम ! ससार समापन्न पोन ४२ विष न मान्यताया-(तमना બે પ્રકારથી લઈને દસ પર્ય તના પ્રકાર હોવાની માન્યતાઓ પૂર્વાચાર્યોએ પ્રકટ કરી છે.) छ २ नव मान्यतामा नीय प्रभाये छे “एगे एवामाहंसु दुविहे संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" मायाय मे ४ छ । ससा२ समापन वो मे २॥ डाय छे. “एगे एवमासु तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" मायाय ये ४ छ । ससार समापन पत्र प्रा२ना डाय छे. "एगे एवामाहंसु चउविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" ई माया
ससार समापन्न वो यार प्रा२ना डाय छे. "एगे एवमाहंसु पंचविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णता" माया येवु छ -ससार समापन व पाय प्रार
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका
प्र. १ संसारसमावन्नगजीवाभिगमनिरूपणम् ४७
कथिता इति, 'एगे एवमाहंसु पंचविहासंसारसमावन्नगा जीवा पन्नता' एके आचार्याः एव माख्यातवन्तो यत् पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति, 'एएणं अभिलावेणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एतेन अभिलापेन-प्रकारेण यावद् दशविधा:दशप्रकारकाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः - काथताः अत्र यावत्पदेन षड्विधाः प्रज्ञप्ताः, सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, नवविधाः प्रज्ञप्ताः, एतेषामभिलापानां सङ्ग्रहो भवतीति । अत्र एके आचार्या इति न दर्शनान्तरीयाः पृथगुमतावलम्बिन इव केचिद ये आचार्याः किन्तु ये एव पूर्व द्वित्यवतारविवक्षायां वर्तमाना एवमुक्तवन्तो यथा द्विविधाः संसारसमापन्नका इति ते एव त्रिप्रत्यवतारविवक्षायामपि वर्तमाना नान्ये द्विप्रत्यवतारविवक्षापेक्षया त्रिप्रत्यवतारविवक्षायाः भिन्नत्वात् विविक्षावतां तु कथञ्चिद्भेदादन्यत्वं ज्ञातव्यम् । अतः प्रतिपत्तय इति परमार्थतोऽनुयोगद्वाराणि इति कहते है कि संसारसमापन्नक जीव पांच प्रकार के होते है । "एएणं अभिलावेणं जात्र दसविहा संसार समावन्नगाजीवा पन्नत्ता' इस अभिलापसे इस प्रकार से दस प्रकार तक ससारसमापन्नक जीव कहे गये है । यहां यावत् शब्द से 'पड्विधाः प्रज्ञप्ताः सप्तविधाः प्रज्ञप्ता अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, नवविधाः प्रज्ञप्ता:' इन प्रकारों का संग्रह हुआ है। यहां 'एंगे' जो ऐसा कहा है सो उससे भिन्न मतावलम्बी आचार्यो का ग्रहण नहीं हुआ है किन्तु जैनमताबलम्बी ही आचार्यों का ग्रहण हुआ है । किन्तु इनकी मान्यताएँ पृथग् २ है इसलिये इन्हें पृथग् मतावलम्बी जैसा कहा गया जानना चाहिये । अतएव जो आचार्य - द्विप्रत्यवतार की विवक्षा में वर्तमान है और ऐसा कहते हैं कि संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के है उनसे भिन्न वे आचार्य है, जो संसारसमापन्नक जीव तीन प्रकार के है ऐसा कहते हैं । विवक्षा की भिन्नता से- द्विप्रत्यवतारविवक्षा की भिन्नता से त्रिप्रत्यवतारविवक्षा में भिन्नता आजाती है । इसलिये विवक्षावालों में भी कथंचित् भिन्नता आ जाती है 'प्रतिपत्ति यह परमार्थ से अनुयोगद्वार रूप ના હાય છે "पणं अभिलावेणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा नीवा पन्नत्ता" आ अरे संसार सभापन्न वोना इस पर्यन्तना अारो सम सेवा सहीं 'जाव' पर्यंत पहवडे "पडूविधाः, प्रशप्ताः, सप्तविधा, प्रज्ञप्ताः, अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, नवविधाः प्रज्ञप्ताः " આ સૂત્રપાઠ ગ્રહણ થયેા છે એટલે કે કઈ કઈ આચાયે સ’સાર સમાપન્નક જીવોના છ પ્રકાર કહ્યા છે, કોઈ એ સાત કેાઇએ આઠ, કોઈ એ નવ અને કાઈ એ દસ પ્રકાર કહ્યા છે. अहीं “एगे” मा यह द्वारा जैनभतने भाननारा भायायेन भुत ४ अउट थयो छे, अन्य મતવાદી આચાર્ચની આ માન્યતા નથી, એમ સમજવું, પરન્તુ જૈનમતાવલંબી આચાર્ચની માન્યતાએ પણ જુદી જુદી છે, તેથી તેમને અહીં જુદા જુદા મતાવલી જેવાં કહ્યા છે તેથી જે આચાર્ય દ્વિત્યવતારમાં (વાના બે પ્રકારમાં) માને છે તેએ એવુ કહે છે કે સૌંસારસમાપનક જીવા એ પ્રકારના છે. બીજા કાઈ કાઈ આચાર્ચે એવી ભિન્ન માન્યતા ધરાવે છે કે સ સારસમાપનક જીવે ત્રણ પ્રકારના છે. વિવક્ષાની ભિન્નતાને લીધે (માન્યતામાં ભેદ હાવાને કારણે) દ્વિપ્રત્યવતાર (દ્વિવિધતા)ની વિવિક્ષા કરતાં ત્રિપ્રત્યવતારમાં ભિન્નતા હાવાને લીધે-વિવિક્ષાવાળાએમાં (આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારાઓમાં) પણ થોડી ભિન્નતા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे ज्ञातव्यम् । अत्र ये एव द्विविधास्ते एव त्रिविधास्ते एव चतुर्विधा इति तेषां जीवानामनेकत्व भावतया तत् तत् धर्मभेदेन तथा तथाऽभिधानता संभवति नान्यथा, एकान्ततः तेषां जीवानामेव स्वभाव वैचित्र्याभावात् द्वित्राद्यभिधानप्रवृत्तिरेव न स्यात् इति ॥ सू० ७ ॥
सम्प्रति- एता एव प्रतिपत्तोः क्रमेण कथयितुं प्रथमतः प्रथमां प्रतिपत्ति विभावयिपुरिदमाह'तत्थ णं' इत्यादि,
मूलम् — 'तत्थ णं जे एव माहंसु-दुविहा संसारसमावन्नगा जोवा पन्नत्ता ते एवमाहं तंजहा - तसाचेव थावरा चैव । से किं तं थावरा ? थावरा तिविहा पन्नत्ता तं जहा - पुढवोकाइया य १ आउक्काइया य २ वणस्सइक्काइया य ३ से किं तं पुढवीकाइया, पुढवी काइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा - सुहुमपुवी काइया य बायरपुढवीकाइया य । से किं तं सुहुमपुढवी काइया ? हुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा - पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य ॥ सू०८ ॥
1
छाया - तत्र खलु ये पवमाडु - द्विविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ता स्ते एवमाहुः स्तद्यथा - त्रसा व स्थावरा एव । अथ के ते स्थावराः, स्थावरास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा- पृथिवीकायिकाश्च १, अष्कायिकाश्च २, वनस्पतिकायिकाच ३। अथ के ते पृथिवीकायिकाः ? पृथिवीकायिका द्विविधाः प्राप्ताः तद्यथा सूक्ष्म
हैं जिन्हें एक आचार्य दो भेद रूप से कहता है उन्हें ही दूसरा कोई आचार्य तीन भेद रूप से कहता है - सो इसका कारण यह है कि जीवों के अनेक स्वभाव है- अतः उन उन स्वभावों के भेद को लेकर इस प्रकार की मान्यताएँ उनमें सभवित होती है । यदि एकान्त रूप से जीवो को एक स्वभाव वाला ही माना जावे तो इस मान्यता में भिन्नता आ ही नहीं सकती है - अतः द्विप्रकारता त्रिप्रकारता आदि के कथन में प्रवृत्ति ही नहीं बनती है | सू० ७ ॥
भावी लय छे. " प्रतिपत्ति" भा भान्यता પરમાની અપેક્ષાએ અનુચેાગદ્વાર રૂપ જ છે, જેમને એક આચાય એ ભેદ રૂપે પ્રકટ કરે છે અને ખીજા કૈાઈ આચાય તેમને જ ત્રણ ભેદ રૂપે પ્રકટ કરે છે આ પ્રકારે માન્યતામાં ભેદ પડવાનુ કારણ એ છે કે જીવાના અનેક સ્વભાવ (લક્ષણ) હાય છે, તેથી આ પ્રકારના સ્વભાવભેદોને લીધે આ પ્રકારની જુદી જુદી માન્યનાએ સ’ભવી શકે છે. જો એકાન્તતઃ જીવાને એક સ્વભાવવાળા માનવામાં આવે, તે આ માન્યતામાં ભિન્નતા સ ́ભવી શકે नहीं, राने द्विविधता, ત્રિવિષિતા આદિનું કથન જ થઈ શકે નહીં !! સ્૦ ૭ ૫
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिप्रतिनिरूपणम् ४९ पृथिवीकायिकाच, यादरपृथ्वीकायिकाश्च, अथ के ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका सूक्ष्मपृथ्वीकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च ॥ सू० ८ ॥
टीका- 'तत्थ णं' तत्र खल-तत्र-तेषु नवसु प्रतिपत्तिषु मध्ये 'जे एवमाहंस-दुविहा संसारसमापन्नगा जीवा पन्नत्ता' ये द्विप्रत्यवतारविवक्षायां विद्यमानाः एवमाख्यातवन्तः द्विविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ता इति, 'ते एकमाईसु' ते एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण द्विविधत्व भावनार्थम् आख्यातवन्तः, किमाख्यातवन्तस्तत्राह-'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'तसाचेव थावरा चेव' त्रसाश्चैव स्थावराश्चैव तत्र सन्ति-निदाघादि संतप्ता; स्वस्थानात् स्थानान्तरं छायादि सेवनार्थ गच्छन्तीति वसा सचरिष्णवो जीवाः, अनया व्युत्पत्त्या त्रसाः त्रसनामकर्मोदयवर्तिनो जीवाः परिगृहीताः भवन्ति । अथवा त्रसन्ति-ऊर्ध्वमस्तिर्यग् चलन्तीति त्रसाः-तेजो
अव सूत्रकार उन्हीं आचार्यों की जीव सम्बन्धी दो आदि मान्यताओं में से प्रथम जो द्विप्रत्यवतार सम्बन्धी प्रतिपत्ति है उसे प्रकट करने के लिये सूत्र कहते है"तत्थ णं जे एवमाहंसु दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता-इत्यादि । सू० ८॥
टीकार्थ-'तत्थ गं' उन नौ प्रतिपत्तियो के बीच में 'जे एचमाइंस' जो आचार्य ऐसा कहते है कि संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के हैं-'ते एवमाइंसु' वे इस दृष्टि को सामने रख कर वहाँ द्विविधता का कथन करते है-'तसाचेव थावराचेव' वह दृष्टि है त्रसजीव और स्थावरजीव सम्बन्धी अर्थात् त्रसजीव और स्थावरजीव के भेद से संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के है-जो अपनी इच्छा से चलते फिरते हैं। गर्मी आदि से सन्तप्त होकर एक स्थान से छाया आदि के सेवन करने के लिये दूसरे स्थान पर जाते हैं वे त्रसजीव हैं । इस प्रकार त्रसनामकर्म के उदयवाले जीव त्रसजीव कहे गये है। अथवा ऊँचे नीचे और तिरछे जो चलते है वे त्रसजीव है । इस प्रकार के कथन से तेज वायु और द्वोन्द्रियादिकजीव सब त्रसजीव
તે આચાર્યોની જીવના પ્રકારોને વિષે-બેથી લઈને દસ સુધીના પ્રકાર હવા વિષે-જે માન્યતાઓ છે તેમાંથી જે દ્વિપ્રત્યવતાર સંબંધી પ્રતિપત્તિ છે (બે પ્રકાર હોવાની માન્યતા છે) તેનું સૂત્રકાર હવે પ્રતિપાદન કરે છે–
"तत्थ णं जे एवमासु दुविहा संसारसमापन्नगा जीवा पण्णत्ता"-सू० ८ .टी-'तत्थ णं" नव प्रतिपत्तिमा (भान्यता) भांनी, "जे एवमाहसु" ॥४ मायायानी सवारे मान्यता छ । ससारसमापन्न वाना में प्रा२ छे, "ते एवमासु" तेसो मा प्रा२नी मान्यतान सीधे लाना में प्रा। ४ छ---"तसा चेव थावरा चेव" તેમની દષ્ટિએ સંસારસમાપનક જીવોના આ બે ભેદ પડે છે–(૧) ત્રસ અને (૨) સ્થાવર. - જે જીવે પોતાની ઈચ્છાનુસાર હલનચલન કરી શકે છે-ગરમી આદિથી ત્રાસીને છાયા
એ દિનુ સેવન કરવા માટે બીજે સ્થળે જઈ શકે છે, તેમને ત્રસ જીવે કહે છે. આ રીતે વસે નામકર્મના ઉદયવાળા જીને ત્રસજી કહેવાય છે. અથવા–જે જીવે ઊંચે, નીચે અને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०.
श्रीजोवाभिगमसूत्रे 'वायवो द्वीन्द्रियाश्चेति । स्थावरास्तु उष्णाघभितापेन अभितप्ता अपि स्वकीयं स्थानं परित्यज्य
अन्यत्र गन्तुमसमर्थाः सन्तः स्वस्थाने एव तिष्ठन्तीत्येवं शीलाः ये ते पृथिव्यपवनस्पतयः इति । 'तसा चेव थावरा चे' इत्यत्र उभयत्रापि च शब्दी स्वगतानेकभेदसमुच्चया?, उभयत्रापि "एवकारौ अवधारणार्थको, अतएव इमे संसारसमापन्नका जीवाः, एतव्यतिरेकेण संसारिणोऽभावादिति । त्रसजीवापेक्षया स्थावरेपु अल्पवक्तव्यत्वात् प्रथमतः स्थावरजीवान् प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह-से कि तं इत्यादि, 'से कि तं थावरा' अथ के ते स्थावरजीवाः कियन्तश्चेति प्रश्न', उत्तरयति-थावरा तिविहा पन्नत्ता' स्थावरा जीवा स्त्रिविधा:-त्रिप्रकारका प्रजप्ता:-कथिताः । त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुढचीकाइया आउकाइया वणस्सइहै। स्थावरजीव वे हैं जो उष्णता आदि से सन्तप्त होने पर भी अपने स्थान को छोड़कर अन्यत्र जाने में सर्वथा असमर्थ बने हुए हैं और अपने ही स्थान पर ठहरे हुए हैं ऐसे जीव एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक, अपकायिक वनस्पतिकायिकजीव है । 'तसा चेव यावरा चेव' इस प्रकार से जो यहां दो चकारो का प्रयोग किया गया है वह अपने २ भेदो को समुच्चय करने के लिये किया गया है। तथा जो दोनों के साथ एवकार का प्रयोग किया गया है वह अवधारण के लिये किया गया है। अतः इनके सिवाय और भेद संसारी जीवों के नहीं है। ऐसा इन्हीं भेदों में समस्त ससारीजीव समाविष्ट हो जाते हैं । त्रसजीवो की अपेक्षा स्थावर जीवों में वक्तव्यता अल्प होने से पहिले अब स्थावर जीवो का प्रतिपादन करने के निमित्त सूत्रकार 'से कि तं थावरा' ऐसा सूत्र कहते है-इससे ऐसा पूछा गया है कि स्थावर जीव कितने प्रकार के होते हैं-उत्तर में कहा गया है 'धावरा तिविहा' स्थावर जीव તિરછાં ચાલે, તેમને ત્રસ કહે છે. આ કથનને આધારે તેજ, વાયુ અને દ્વિીન્દ્રિયાદિક બધા જીને ત્રસજી કહે છે. ગરમી આદિથી દુખી થવા છતા પણ જે જે પિતાનું સ્થાન છોડીને બીજે સ્થાને જઈ શકવાને અસમર્થ છે, અને તે કારણે પિતાને સ્થાને જ પડયાં રહે છે એવાં જીને સ્થાવર જી કહે છે એકેન્દ્રિય પથ્વીકાયિક, અપૂકાયિક અને वनस्पितयिवान मा प्रारना स्था१२ । ४९ छे "तसा चेव थावरा चेव' मा પ્રકારે અહીં જે બે ” કારને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે, તે પિતાપિતાના ભેદને સમુव्यय ४२वान भाट ४२वामा मा०ये। छ. तथा मन पहानी साथे "एव" पहने। प्रयोग કરવામાં આવ્યું છે, તે અવધારણને માટે કરાવે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે, કે સંસારી જીના આ બે પ્રકાર સિવાય કોઈ પ્રકાર નથી સમસ્ત સ સારી જીને પ્રકારમાં સમાવેશ થઈ જાય છે ત્રસ જી કરતાં સ્થાવર જીની વક્તવ્યતા ટૂંકી હોવાને કારણે सूत्र.२ ५७ स्था१२ वानु प्रतिपाहन रे छ प्रश्न---"से कि त थावरा " सगवन्! સ્થાવર જીનું સ્વરૂપ કેવું છે–તેમના કેટલા પ્રકાર છે?
त्तिR-"थावरा तिविहा-तंजहा' स्था५२ वाना नीये प्रभारी प्रा२ ५ छ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यचतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५१
काइया' पृथिवीकायिकाः अप्कायिकाः वनस्पतिकायिकाः । तत्र पृथिवीकायः शरीरं येषां ते पृथिवीकायाः ते एव पृथिवोकायिकाः, आपो जलानि ता एव काय:- शरीर येषां ते अप्कायास्ते एवापकायिकाः, वनस्पतिर्लतादि स एव कायः शरीरं येषां ते वनस्पतिकायास्ते एव वनस्पतिकायिका इति । सर्वत्र - पृथिवीकायादिषु बहुवचनं तत् तेषां जीवानां बहुत्वज्ञापनाय, अत्र सर्वभूतानामाधारः पृथिवीति प्रथमतः पृथिवीकायिकानां ग्रहणम् । तदनन्तरं पृथिवीप्रतिष्ठिताप्कायिकानां कथनं कृतम् । तदनन्तरम् ' जत्थ जलं तत्थ वर्णं' इति सैद्धान्तिकवस्तु प्रतिपादनार्थं वनस्पतिकायिकानामिति कथनं कृतम् ।
अत्र त्रिविधत्वं स्थावराणा तेजो वायूना लब्ध्वा स्थावराणामपि सतां गतित्रसेष्वन्तर्भावविवक्षणात्, तथा चान्यत्रापि कथितम्, "पृथिव्याम्बुवनस्पतयः, स्थावराः " तेजो वायुद्दी
तीन प्रकार के होते हैं-तं जहा' जैसे 'पुढवीकाइया आउक्काइया वणस्सइकाइया' पृथिवी कायिक अप्कायिक और वनस्पतिकायिक जिनजीवो का पृथिवी ही शरीर होता है वे पृथिवी - कायिक है, जिन जीवोंका जल ही शरीर होता है वे अष्कायिक है । वनस्पति लता आदि रूप ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वनस्पतिकायिकजीव है । इन प्रत्येक पदो में जो बहुवचन का निर्देश हुआ है वह उनमें प्रत्येक में बहुता के प्रकट करने के लिये हुआ है, समस्त भूतो का आधार पृथिवी है इसी बात को लेकर सबसे पहिले पृथिवीकायिको का ग्रहण किया गया है । इसके बाद पृथिवी प्रतिष्ठित अष्कायिकोका और फिर ' जत्थ जलं तत्थ वर्ण' जहां जल होता है वहाँ वन होता है इस सैद्धान्तिक वस्तु के प्रतिपादन के निमित्त वनस्पतिकायिकों का कथन किया गया है ।
यहा स्थावरो में जो त्रिविधता का कथन किया गया है वह तेजस्कायिक और वायुकायिकजीवों को गति की अपेक्षा त्रस मानकर किया गया है । अर्थात् तेजस्कायिक और
"पुढवीकाया, आउकाइया, वणस्सइकाइया" (१) पृथ्वी अयि:, (२) अजय माने (3) વનસ્પતિકાયિક. પૃથ્વી જ જેમનુ શરીર છે, એવાં જીવાને પૃથ્વીકાયક કહે છે. જળ જ જેનુ' શરીર છે, એવા જીવાને અપ્રકાયિક કહે છે . વનસ્પતિરૂપ જ જેમનુ શરીર હાય છે, એવાં જીવાને વનસ્પતિકાયિક કહે છે. આ પ્રત્યેક પદમાં ખહુવચનનું રૂપ આપવાનુ કારણ એ છે કે આ પ્રત્યેક પ્રકારના જીવેાની સખ્યા ઘણી જ વધારે છે. સમસ્ત ભૂતાન (જીવે ને) આધાર પૃથ્વી છે, તેથી જ સૌથી પહેલાં પૃથ્વીકાયિકાની વાત કરી છે, ત્યારબાદ પૃથ્વી - प्रतिष्ठित मायिनी वात उरी छे, “जत्थ जलं तत्थ वर्ण" ल्या भज होय छे त्या पन હાય છે, આ સૈદ્ધાંતિક વસ્તુના પ્રતિપાદનને માટે માયિકનુ કથન કર્યો ખાદ વનસ્પતિકાયિકનું કથન કરવામાં આવ્યું છે અહીં સ્થાવરામા જે ત્રિવિધ પણાનું કથન કરવામા આવ્યું છે તે તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવાને ગતિની અપેક્ષાએ ત્રસ માનવામાં આવ્યા છે, તેથી જ અહીં ત્રસ જીવોના ત્રણ જ પ્રકાર ખતાવવામાં આવ્યા છે. આ કથનને ભાવાથ એ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
NAwaam
-
श्रीजीवाभिगमसूत्र न्द्रियादयश्च त्रसाः इति ।'
तत्र यथोद्दिष्टं निर्देश इति नियमात् त्रिपु पृथिवीकायिका दिपु प्रथमतः पृथिवीकायि. कप्रतिपादनायाह-'से किं तं पुढवीकाइया' इत्यादि, ‘से कि पुढवीकाइया' मथ के ते पृथिवीकायिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' पृथिवीकायिका द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-मुहमपुढवीकाइया य वायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाच बादरपृथिवीकायिकाश्च । तत्र सूक्ष्मनामकर्मोदयात् सूक्ष्मा इति कथ्यन्ते, तथा-बादरनामकर्मोदयात् बादरा इति कथ्यन्ते, सूक्ष्मत्वं बादरत्व च कर्मोदयजनितम् , न तु बदरामलकवत् आपेक्षिकं सूक्ष्मत्ववायुकायिक ये यद्यपि लब्धिकी अपेक्षा स्थावर हैं फिर भी इन्हें गतिकी-अपेक्षा त्रस माना गया है और उनमें ही उनके अन्तर्भाव होनेको विवक्षा हुई है अन्यत्र भी ऐसा ही कहा गया है
'पृथिव्यम्वुवनस्पतयः स्थावराः तेजोवायुद्वीन्द्रियादयादयश्च त्रसाः'
जैसा उद्देश होता है वैसा ही निर्देश होता है इस नियम के अनुसार अब सूत्रकार सब से पहले तीन पृथिवी आदि को में से पृथिवीकायिक का प्रतिपादन करते है-'से किं तं पुढवी काइया' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-हे भदन्त ? पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं-'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'मृहुमपुटवीकाइया य वायर पुढवी. काइया य' सूक्ष्म पृथिवीकायिक और वादर पृथिवीकायिक सूक्ष्मनामकर्म के उदय से जीवसूक्ष्म और बादर नामकर्म के उदय से जीव वादर कहलाता है । जीवों में सूक्ष्मता और वादरता
છે કે તેજસ્કાયિકે અને વનસ્પતિકાયિકે જે કે લબ્ધિની અપેક્ષાએ સ્થાવર છે, છતા પણ તેમને ગતિની અપેક્ષાએ ત્રસ માનવામાં આવ્યા છે, તેથી તેમને સમાવેશ ત્રસજીમા કરવામાં આવ્યું છે અન્યત્ર પણ એવુ જ કહ્યું છે કે
"पृथिव्यम्वुवनस्पतयः स्थाचराः, तेजोवायुद्धीन्द्रियादयश्च त्रसाः"
જે ઉદ્દેશ હોય છે એ જ નિર્દેશ હોય છે, આ નિયમ અનુસાર હવે સૂત્રકાર સૌથી પહેલાં પૃથ્વીકાયિક આદિ ત્રણ પ્રકારના સ્થાવરમાથી પૃથ્વીકાયિકનું પ્રતિપાદન ४रे छ
प्रश्न-से किं तं पुढवीकाइया ?" उ लगवन्! पृथ्वी थि: टसा प्रश्न छ? तन त्तर मापता महावीर प्रभु छ ४-"पुढवीकाइया दुविहा पण्णत्ता" गौतम! पृथ्वीयि मे प्रारना या छे. 'त जहा" २ प्रा। नीय प्रभाव छ"सुहुमपुढवीकाइया य वायरपुढवीकाइया य” (१) सूक्ष्म पृथ्वीय भने (२) मार પૃથ્વીકાયિક. સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયથી જીવ સૂકમ કહેવાય છે અને બાદર નામકર્મના ઉદયથી છવ બાદર કહેવાય છે જેમાં સૂક્ષ્મતા અને બાદરતા કર્મોદયજનિત હોય છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विमत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५३
बादरत्वम् सूक्ष्माश्च ते पृथिवीकायिका चते इति सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, बादराश्च ते पृथिवी कायिकाश्च इति बादरपृथिवीकायिका, उभयात्रापि च शब्दौ स्वगतानेकभेदसूचनाय निर्दिष्टौ, तत्र सूक्ष्माः सकललोकवर्त्तिनो भवन्ति बादरास्तु लोकैकदेशवर्त्तिनो भवन्तीति भावः । तत्र सूक्ष्मपृथिवीका विकान् दर्शयितुमाह- 'से किं तं' इत्यादि 'से किं तं सुहमपुढवीकाइया' अथ के ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः इति प्रश्नः, उत्तरयति - ' मृहुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्म पृथिवीकायिका द्विविधाः- द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, द्वैविध्यमेव दर्शयति - 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा- पज्जत्तगा य अपज्जगा य' पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च तत्र पर्याप्तता धर्मविशिष्टा पर्याप्ताः पर्याप्तिर्नाम आहारादिपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुर्जीवस्य शक्तिविशेषः । स च शक्ति
9
कर्मोदयजनित है । बदर-बेर और आंवले की सूक्ष्मता बादरता के जैसी वह आपेक्षिक नहीं है । तथा च सूक्ष्मनामकर्म के उदय वाले जो पृथिवीकायिक है वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक हैं और बादर नामकर्म के उदय वाले जो पृथिवीकायिक हैं वे बादर पृथिवीकायिक हैं। यहां जो दो चकारों का प्रयोग हुआ है वह स्वस्वगत अनेक मेदो को सूचित करने के लिये हुआ हैं । इनमें जो सूक्ष्मजीव है - वे तो सकललोकव्यापी होते है । और जो बादरजीव हैं वे लोक के एकदेशवर्ती होते है । 'से किं तं सुहमपुढवी काइया' सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के होते है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं "सुहुम पुढवी काइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव दो प्रकार के होते हैं - " तं जहा " वे इनके दो प्रकार ये है - " पज्जत्तगा य अपज्जतगा य" एक पर्याप्तकसूक्ष्म पृथिवी कायिक और दूसरे अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक, जो पर्याप्तिता धर्मविशिष्ट है - वे पर्याप्त है अहारादिपुद्गलो को ग्रहण करने की एवं उससे खल रस भोग रूपसे परिणमाने की जो जीव की शक्ति विशेष ખેર અને આમળાની સૂક્ષ્મતા ખાદરતાની જેમ આપેક્ષિક નથી. આ પ્રકારે સૂક્ષ્મ નામકર્માંના ઉદયવાળા જે પૃથ્વીકાયિકા છે, તેમને સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકા કહે છે, અને બાદર નામકર્મના ઉદયવાળા જે પૃથ્વીકાયિકા છે, તેમને ભાદર પૃથ્વીકાયિકા કહે છે. અહીં જે એ ચકારના પ્રયાગ થયા છે તે પ્રત્યેકના અનેક ભેદો દર્શાવવાને માટે થચે છે જે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાચિક જીવેા છે, તેઓ તા સકળ લેકવ્યાપી હોય છે. જે ખાદર પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, તે લેાકના એકદેશવતી હાય છે,
गीतभ स्वाभीनो प्रश्न - " से किं तं सुहमपुढवीकाइया ?" डे लगवन् ! सूक्ष्म पृथ्वीકાયિકેાના કેટલા પ્રકાર છે?
भडावीर प्रभुना उत्तर-- "सुहुमपुढवीकाइया दुविहा पण्णत्ता- तंजहा" हे गौतम! सूक्ष्म पृथ्वी अयि लवाना नीचे प्रभा मे अार ह्या छे- "पज्जत्तगा य अपज्जन्त्तगा य" (૧) પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયક અને (૨) અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક
માહારાદિ પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરવાની અને તેનુ ખલ રસ ભાગ રૂપે પરિણમન કરવાની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमध्ये विशेष पुद्गलानामुपचयाज्जायते, अयं भावः-उत्पत्तिदेशमागतेन जीवेन प्रथमतो ये पुद्गला गृहीता स्तेषां गृहीतपुद्गलानां तथा अन्येषामपि पुद्गलानां प्रतिसमयं गृह्यमाणानां जीवसपत्तित्तद्रूपता जातानां यः शक्तिविशेष माहारादिपुद्गलखलरसरूपतापादनकारण यथोदरान्तर्गताना पुद्गलविशेषाणामाहारपुद्गलविशेषाणामाहारपुद्गलखलरसरूपतापरिणमनहेतुः सा पर्याप्ति. पदप्रकारा भवति तद्यथा-आहारपर्याप्तिः १, शरीरपर्याप्तिः २, इन्द्रियपर्याप्तिः ३, प्राणापानपर्याप्तिः ४, भाषापर्याप्तिः ५, मन.पर्याप्तिः ६, तत्र यया शक्त्या बाह्यमाहारमादाय खलरसरूपतया परिणमयति साऽऽहारपर्याप्तिः प्रथमा १, यया शक्त्या रसीभूतमाहारं रसासग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रलक्षणसप्तधातुस्वरूपतया परिणमयति सा शरीरपर्याप्तिद्वितीया २, यया धातुरूपतया परिणमितमाहारमिन्द्रियतया परिणमयति सा इन्द्रियपर्याप्तिस्तृतीया ३ । यया पुनरुच्छ्वासप्रायोग्य
है उसका नाम पर्याप्ति है । जीव के यह शक्ति विशेष पुद्गलों के उपचय से होता है। भाव यह है- कि उत्पत्ति स्थान में आये हुए जीव के द्वारा जो पहिले से पुद्गल गृहीत हुए होते तथा
और जो पुद्गल प्रति समय गृहीत होते रहते है. एवं जीवके संपर्क से जो तत्तद्रूपमें परिणत हो चुके होते है उनमें से आहारादिपुद्गलों को जो खल रस भागरूप से परिणमाने की जीव की शक्ति विशेष है वही पर्याप्ति है । यह पर्याप्ति छह प्रकार की होती है-अहारपर्याप्ति १, शरीरपर्याप्ति २, इन्द्रियपर्याप्ति ३, प्राणापानपर्याप्ति ४, भापापर्याप्ति ५, और मनः पर्याप्ति ६, जिस शक्ति विशेषके द्वारा बाह्य आहारको ग्रहण करके जीव उसे जो खल रस रूपसे परिणमाता है वह आहारपर्याप्ति है । जिस शक्तिसे रसीभूत आहारको जीव रस रूप-खून-मांस मेद,-चवीं જીવની જે વિશિષ્ટ શક્તિ છે, તે શક્તિનું નામ પર્યાપ્તિ છે. આ પર્યાપ્તિના ધર્મવાળા જેને પર્યાપ્તક કહે છે પુદ્ગલેના ઉપચય વડે જીવમાં આ શક્તિવિશેષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં આવેલા જીવના દ્વારા જે પુદ્ગલે પહેલેથી ગ્રહણ કરાયેલાં હોય છે, તથા બીજાં જે પગલે પ્રતિસમય ગૃહીત થતાં રહે છે, તથા જીવન સ પકથી જે પુદગલે તે તે રૂપે (રસ આદિ રૂપે) પરિણત થઈ ચુકેલાં હોય છે, તેમાંથી આહારાદિ પુદ્ગલેને જે ખલ રસ ભાગ રૂપે પરિણુમાવવાની જે જીવની શક્તિવિશેષ છે, તેનું જ નામ પર્યાપ્તિ છે તે પર્યાપ્તિના નીચે પ્રમાણે છ પ્રકાર હોય છે-(૧) આહાર પર્યાપ્તિ, (२) शरी२ पयति, (3) इन्द्रिय पति, (४) प्रायतिपात, (५) सापा पयासि भने (6) मन:पाति
જે શક્તિવિશેષ વડે બાહા આહારને ગ્રહણ કરીને જીવ તેને ખલ રસ રૂપે પરિણુમાવે છે, તે શક્તિવિશેષનુ નામ આહારપર્યાસિ છે. જે શક્તિ વડે રસીભૂત આહારને જીવ રસ રૂપ-લેહી, માંસ, મેદ ચબ, અસ્થિ મજજા અને શુક્ર રૂપ સાત ધાતુઓમાં પરિણમાવે છે, તે શક્તિને શરીર પર્યામિ કહે છે. જે શક્તિવિશેષ વડે જીવ ધાતુ રૂપે પરિણુમિત
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपतिनिरूपणम् ५५
वर्गणापुद्गलान् आदाय उच्छ्वासस्वरूपतया परिणमय्य आलम्ब्य च मुञ्चति सा उच्छवास - पर्याप्तिश्चतुर्थी ४ । यया तु भाषाप्रयोग्यान् पुद्गलानादाय भाषात्वेन परिणमय्य आलम्ब्य च परित्यजति सा भाषापर्याप्तिः पञ्चमी ५ | यया पुनर्मनः प्रयोग्यवर्गणादलिकमादाय मनस्त्वेन परिणमय्य आलम्ब्य च मुश्चति सा मनःपर्याप्तिः षष्ठी ६ । ता एताः पर्यायां यथाक्रमम् एकेन्द्रियाणां सञ्झिवनां द्वीन्द्रियादीनां संज्ञिनां च चतुःपञ्च षट् सख्यका भवन्ति । उत्पत्तिप्रथमसमये एव च ता एताः पर्याप्तयो यथायथ सर्वा अपि युगपन्निप्पादयितुमारभ्यन्ते, परन्तु क्रमेण चेमाः पूर्णतां यान्ति - तथाहि - प्रथममाहारपर्याप्ति स्तदनन्तरं शरीरपर्याप्तिः, तदनन्तरमिन्द्रियपर्याप्तिः, तदनन्तरं प्राणापानपर्याप्तिः, तदनन्तरं भाषापर्याप्तिः, ततो मनःपर्याप्तिरिति । एतासु
t
4
अस्थि, मज्जा, और शुक्र रूप सातधातुओं में परिणमाता है वह शरीरपर्याप्ति है । २ जिस शक्ति विशेष से जीव धातु रूपसे परिणमित आहार को जो इन्द्रियरूप से परिणमाता है वह इन्द्रियपर्याप्ति है ३, जिस शक्ति विशेषसे उच्छ्वास प्रायोग्यवर्गणापुद्गलों को ग्रहण करके और उच्छ्वास रूपसे परिणमा करके उसे छोड़ता है वह उच्छ्वास पर्याप्ति है ४. जिस शक्ति के द्वारा जीव भाषायोग्यपुद्गलो को ग्रहण करके और भाषारूप से परिणमा करके जो उन्हें छोड़ता है वह भाषापर्याप्ति है ५. जिस शक्ति के द्वारा मनः प्रयोग्यमनोवर्गणा के दलिको को ग्रहण करके मनरूप से परिणमाकर के छोड़ता है वह मनःपर्याप्ति है ६ . इन छह पर्याप्तियों में से एकेन्द्रिय जीव के चांर पर्याप्तियां होती हैं दो इन्द्रिय से लेकर असंज्ञी पञ्चेन्द्रियके पांच पर्याप्तियां होती हैं । और संज्ञीजीवोके छह पर्याप्तियां होती है । इन पर्याप्तियों में से जिन जिन जीवों के जो २ पर्याप्तियां होती है वे जीव उन २, अपनी २ योग्य पर्याप्तियो का एक साथ ही निष्पादन करना प्रारम्भ करते हैं । परन्तु पूर्णता इनकी क्रम २ से ही होती है ।
जैसे- प्रथम आहार पर्याप्ति, बाद में शरीर पर्याप्ति, फिर इन्द्रिय पर्याप्ति, फिर श्वासोच्छ्वास આહારને ઈન્દ્રિય રૂપે પરિણમાવે છે, તે શક્તિનુ નામ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ છે. જે શક્તિવિશેષ વડે જીવ ઉશ્ર્વાસપ્રાયાગ્ય વણાપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને અને ઉચ્છ્વાસ રૂપે પરિગુમાવીને તેમને જે છેડે છે, તે શક્તિનું નામ ઉચ્છ્વાસ પર્યાપ્તિ છે જે શક્તિ વડે જીવ ભાષાયાગ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરે છે અને તેમને ભાષારૂપે પરિણુમાવીને તેમને છેડે છે, તે શક્તિને ભાષાપર્યાપ્તિ કહે છે જે શક્તિ વડે જીવ મનઃપ્રાગ્ય મનેાવગણાના દલિકાને ગ્રહણુ કરીને તેમને મનરૂપે પરિણુમાવીને છેડે છે, તે શક્તિનું નામ મન પર્યાપ્તિ છે. આ છ પર્યાપ્તિમાંથી ચાર પર્યાપ્તઓના એકેન્દ્રિય જીવામાં સદ્ભાવ હાય છે, દ્વીન્દ્રિયથી લઈને અસ'ની પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવામાં પાંચ પર્યાપ્તને સદ્ભાવ હાય છે. અને સન્ની પચેન્દ્રિય જીવામાં છ પર્યાપ્તિના સદ્ભાવ હૈાય છે. આ પર્યાપ્તિઓમાંની જે જે પર્યાપ્તઓના જે જે જીવામાં સદ્ભાવ કહ્યો છે, તે જીવા પાત પેાતાની ચાગ્ય પર્યાપ્તિઓનુ એક સાથે જ નિષ્પાદન કરવાના પ્રારભ કરે છે, પરંતુ ક્રમે ક્રમે તેમની પૂર્ણતાએ પહોંચે છે, જેમકે પહેલાં આહાર પર્યાપ્તિ, ત્યાર બાદ શરીર પર્યાપ્તિ, ત્યાર બાદ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे पर्याप्तिषु आहारपर्याप्तिः, प्रथम समय एव निष्पद्यते, एतदन्याः पर्याप्तयस्तु प्रत्येकमन्तर्मुहर्त्तकालेन निष्पन्नाः भवन्तीति । आहारपर्याप्तिः प्रथमसमये एव निष्पद्यते इति ज्ञापनाय प्रज्ञापनायामाहारपदे द्वितीयोदेशके इत्थं प्रतिपादितम् 'आहारपज्जत्तीए अपज्जत्तएणं भंते ! किं अहारए अणाहारए, गोयमा ! नो अणाहारए आहारए' इति, तत आहारपर्याप्त्या अपर्याप्तो विग्रहगतावेव उपपद्यते नतपमानक्षेत्रमागतोऽपि उपमानक्षेत्रे भागतस्य प्रथमसमये एव आहारकत्वात् तत एक सामयिकी आहारपर्याप्ति निवृत्तिरिति यदि पुनरुपपातक्षेत्रमागतोऽपि आहारपर्याप्त्या अपर्याप्त एव भवेत्तदा एवं सूत्रं पठेत् 'सिय आहारए सिय अणाहारए' यथा शरीरादिपर्याप्तिपु 'सिय आहारए सिय अणाहारए' इति ॥ पर्याप्ति, फिर भाषापर्याप्ति और इसके बाद मनः पर्याप्ति इस क्रम से ये पूर्ण होती है । इन पर्याप्तियों में से सर्वप्रथम प्रथम समय में ही आहारपर्याप्तिर्निष्पन्न होती है । इसके बाद शरोसदि पर्याप्तियों में से प्रत्येक पर्याप्ति एक २ अन्तर्मुहर्त में निष्पन्न होती है । आहारपर्याप्ति प्रथम समय में ही निष्पन्न होती है । इस बात को समझाने के लिये प्रज्ञापना के आहार पद मे द्वितीय उद्देशक में इस प्रकार से कहा गया है-"अहारपज्जत्तीए अपज्जत्तए णं भंते किं आहारए आणाहारए, गोयमा । णो अणाहारए आहारए" आहार पर्याप्ति से अपर्याप्ति हुआ जीव जव विग्रह गति में ही उत्पन्न होता है । तब तो वह अनाहारक ही होता है । और जब वह उपापात् क्षेत्र में आ जाता है तब उसके प्रथम समय में ही आहरकता रहती है इसलिये आहारपर्याप्ति की निर्वृत्ति एक समयकी होती है । यदि वह उपात क्षेत्र में आने पर भी आहारपर्याप्ति से अपर्याप्त ही होता है तब सूत्र या पाठ इस प्रकार से पढना चाहिये - "सिय आहारए सिय अणाहारए"। ત્યારબાદ શ્વાસેચ્છવાસ પર્યાપ્તિ, ત્યારબાદ ભાષા પર્યાપ્તિ અને ત્યારબાદ મન:પર્યાપ્તિ, આ કેમે તે પૂર્ણ થાય છે. આ પર્યાપ્તિઓર્માની સૌથી પહેલી પર્યાપ્તિનું-આહાર પતિનું નિષ્પાદન પ્રથમ સમયમાં જ થાય છે ત્યારબાદ શરીરાદિ પ્રત્યેક પર્યાપ્તિનું નિષ્પાદન એક એક અન્તર્મુહૂર્તમાં થાય છે આહારપર્યાપ્તિનું નિષ્પાદન પ્રથમ સમયમાં જ થાય છે, આ વાતને સમજાવવા માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના દ્વિતીય ઉદ્દેશકના આહારપદમાં આ પ્રમાણે ४ो छ-"आहारपज्जत्तीए अपज्जत्तपणं भंते किं आहारप अणाहारप, गोयमा ! णो अणाहारए आहारए" माडा२पर्याप्त नी मपेक्षा मर्याप्त हशावाणी न्यारे विडगतिमां જ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે તે અનાહારક જ હોય છે, અને જ્યારે તે ઉપપાત ક્ષેત્રમાં આવી જાય છે ત્યારે તેના પ્રથમ સમયમાં જ આહારકતા રહે છે, તેથી આહારપર્યાપ્તિની નિવૃત્તિ એક સમયની હોય છે. જે તે ઉપપાતક્ષેત્રમાં આવવા છતાં પણ આહારપર્યાતિની भक्षा मारत २७ जाय, तो सूत्रने 18 मा सरे qiuan on -"सिय आहारए सिय अणाहारप"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५७
सर्वासामेव पर्याप्तीनां पर्याप्ति-समाप्तिकालोऽन्तर्मुहर्त्तप्रमाणक एव भवतीति । पर्याप्तयो विद्यन्ते येषां ते पर्याप्ताः पर्याप्ता एव पर्याप्तकाः । ये पुनः स्वयोग्यपर्याप्तिपरिसमाप्तिविकलास्ते अपर्याप्ताः, अपर्याप्ताः एव अपर्याप्तकाः । ते अपर्याप्तका द्विधा भवन्ति लव्व्या करणैश्च तत्र ये अपर्याप्त एव म्रियन्ते ते लब्ध्या अपर्याप्तकाः ये पुनः करणानि शरीरेन्द्रियादीनि न तावन्निवर्त्तयन्ति तत्काले, किन्तु कालान्तरे अवश्यमेव निर्वर्त्तयिष्यन्ति ते करणपर्याप्ताः । सम्प्रति शेषवक्तव्यतासंग्रहार्यं गाथाद्वयं भवति
'सरीरो' गाइण संघयण संठा कसायें तह य हुंति सच्चाओ सिंदियँ समुग्धा सन्नी" वेऐय पज्जत्ती" ॥१॥ दिदंसनाणे" जोर्गुवओगे" तहा किमाहारे" । उववाये ठिई समुग्धाएँ चवगइरागई चैव ॥२॥
1
समस्त ही पर्याप्तियों का पर्याप्ति -समाप्तिकाल एक अन्तर्मुहूर्त का ही होता है । जिनके पर्याप्तियां होती हैं वे पर्याप्त है । पर्याप्त ही पर्याप्त है । जिनके अपने २ योग्य पर्याप्तियों की पूर्णता नहीं होती है वे अपर्याप्त है । अपर्याप्त ही अपर्याप्तक हैं । ये अपर्याप्तक दो प्रकार के होते हैं - एक लच्चिसे अपर्याप्तक और दूसरे करण से अपर्याप्तक । जो अपर्याप्तक अवस्था में ही मरजाते है वे लब्धि से अपर्याप्तक हैं । तथा जिनकी अभी तो कोई भी शरीर इन्द्रिय आदि पर्याप्तियां पूर्ण नहीं हुई हैं किन्तु भविष्य में नियम से वे पूर्ण हो जायेंगी ऐसा जीव करण से अपर्याप्त है ।
अब शेष वक्तव्यता को संग्रह करनेवाली ये दो गाथाएं है
८
" सरीरोगाहण संघयण संठाणकसाय तह य हुंति सन्नाओ । लेसिंदियसमुग्वा सन्नी वेए य पज्जती ॥१॥
સઘણી પર્યાપ્તિએને પર્યાપ્તિસમાપ્તિકાળ એક આન્તમુહૂત ના જ હાય છે જે વેામાં પર્યાપ્તએ હાય છે, તેમને પર્યાપ્ત કહે છે. પર્યાપ્તને જ પર્યાપ્તક કહે છે. જે જીવામાં પેાત પેાતાને ચાગ્ય પર્યાપ્તિએની પૂણ્ તા હાતી નથી, તે જીવા અપર્યાપ્ત ગણાય છે. અપર્યાપ્તને જ અપર્યાપ્તક કહે છે. તે અપર્યાપ્તક જીવા બે પ્રકારના હાય છે—(૧) લબ્ધિની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક અને (૨) કરણની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક, જે જીવા અપર્યોપ્તક અવસ્થામાં જ મરી જાય છે, તેમને લબ્ધિની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક કહે છે, જે જીવાની શરીર ઇન્દ્રિય આદિ કોઈ પણ પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થઈ ચુકેલી નથી, પણ ભવિષ્યમાં તે પર્યાપ્તિએ અવશ્ય પૂર્ણ થયાની છે, એવા જીવને કરણની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક કહે છે, માકોની વકતવ્યતાના સગ્રહ કરનારી એ ગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે— सरीरोगाहण संघयण संठाणकसाय तह य हुंति सन्नाओ । लेसिंदियसमुग्धाप सन्नी वेप य पज्जती ॥१॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे अयमर्थ.-प्रथमतः सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां शरीराणि वक्तव्यानि' तदनन्तरमगाहनी, ततः संहननम् ततः संस्थानम् , कपाया', तदन्तरम् , कति सञ्जा', भवन्तीति वक्तव्यम् ततो लेश्याः, तदनन्तरम् इन्द्रियाणि वक्तव्यानि, समुद्घाताः', ततः किं सज्ञिनो वा असचिन इति वक्तव्यम्". ततो वेदो वक्तव्यः", ततः पर्याप्तयो वक्तव्याः, अपर्याप्तयश्च", । ततो दृष्टिः, ततो दर्शनम्", ततो ज्ञानम्, ततो योग.", तत उपयोगः", तथा-किमाहारयन्ति पृथिवीकायिकाः १८, इति वक्तव्यम् , तत उपपातो वक्तव्यः ", ततः स्थितिः ", ततः समुद्घातः, ततश्च्यवनम् २१ ततो गत्यागती २२. इति, सर्वाणि एतानि. त्रयोविंशति द्वाराणि भवन्ति ।। सू० ८॥
दिट्टीदंसणनाणे जोगुवओगे तहा किमाहारे ।
उववाय ठिई समुग्याए चवणगइरागई चेव ॥२॥ अर्थ इसका ऐमा है-इम गाथाओं द्वारा यहां सूरमजीवों के तेईस द्वार कहे गये हैं - जो इस प्रकार से है सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों को शरीर सम्बन्धी वक्तव्यता १, इनकी अवगाहना की वक्तव्यता २ संहननकी वक्तव्यता ३, संस्थानकी वक्तव्यता ४, कपायो की वक्तभ्यता ५, संज्ञा सम्बन्धी वक्तव्यता ६, लेश्या सम्बन्धी वक्तव्यता ७, इनकी इन्द्रिय सम्बन्धी वक्तव्यता ८, समुद्घात सम्बन्धी वक्तव्यता ९ संज्ञी असंज्ञी सम्बन्धी वक्तव्यता १०, वेद सम्बन्धी वक्तव्यता ११, पर्याप्ति की वक्तव्यता, अपर्याप्तिकी वक्तव्यता १२, दृष्टिकी वक्तव्यता १३, दर्शनकी वक्तव्यता १४, ज्ञानकी वक्तव्यता १५, योगको वक्तव्यता १६, उपयोगकी वक्तव्यता १७, पृथिवीकायिक, क्या आहार करते हैं ऐसी वक्तव्यता १८, उपपात की वक्तव्यता १९, स्थितिकी वक्तव्यता २० समुद्घात की वक्तव्यता २१, च्यवनकी वक्तव्यता २२, और गति आगति की वक्तव्यता २३ । सूत्र ||८||
दिट्टी दंसणनाणे जोगुवोगे नहा किमाहारे ।
उववाय ठिई समुग्घाए चवणगइरागई चेव ।।२। આ ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે –
આ ગ થાઓ દ્વારા સૂકમ જેના ૨૩ દ્વાર અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે, જે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીના શરીરની વક્તવ્યતા, (૨) તેમની અવગાહનાની परतव्यता, (3) सनननी वातव्यता, (४) संस्थाननी पतव्यता, (५) पायोनी परतव्यता, (6) सज्ञाविषयपतव्यता, (७) श्या विषयपतव्यता, (८) भनी ।न्द्रिय समाधी परतव्यता, (6) समुनधात सधी पत्तव्यता, (१०) सज्ञी ससशी समधी परतव्यता, (૧૧) વેદ સંબંધી વક્તવ્યતા (૧૨) પર્યાપ્તિક અપર્યાપ્તિક સંબંધી વક્તવ્યતા, (૧૩) દૃષ્ટિની વક્તવ્યતા, (૧૪) દર્શનની વકતવ્યતા, (૧૫) જ્ઞાનની વક્તવ્યતા, (૧૬) ગની परतव्यता, (१७) उपयोगनी १४तव्यता, (१८) पृथ्वी थिइन! माडा२ समधी परतव्यता, (१८) पातनी तव्यता, (२०) स्थितिनी तव्यता, (२१) समुहधातनी तव्यता અન (૨૩) ગતિ ગતિની વતવ્યતા. સૂત્ર ૮
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ शरीरादित्रयोविंशतिद्वाराणि ५९ तत्र प्रथमद्वारमधिकृत्याह-'तेसि णं भंते' इत्यादि,
मूलम्-'तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरा पन्नत्ता, तं जहा-ओरालिए तेयए कम्मए ३। तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता, गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेण वि अंगुलासंखेज्जइभागं ! तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरंगा कि संघयणा पन्नत्ता गोयमा ! छेवट्टसंघयणा पन्नत्ता । तेसि ण भंते ! जीवाणं सरीरंगा कि संठिया पन्नत्ता ? गोयमा ! मसूरचंदसंठिया पन्नत्ता । तेसि णं भंते ! जीवाणं कई कसाया पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता । तं जहा-कोहकसाए १, माणकसाए २, मायाकसाए ३, लोभकसाए ४ तेसि णं अंते ! जीवाणं कइ सण्णा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सण्णा पन्नत्ता, तं जहा-आहारसन्ना १, जाव परिग्गहसन्ना ४। तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ! गोयमा ! तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ, तं जहा-कण्हलेस्सा १ नीललेस्सा, २, काउलेस्सा ३, तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ इंदियाइं पन्नत्ताई? गोयमा! एगे फासिदिए पन्नते। तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ समुग्धाया पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ समुग्घाया पन्नत्ता, तं जहा-वेयणासमुग्घाए १, कसायसमुग्घाए २, मारणंतियसमुग्घाए ३। ते णं भंते ! जीवा के सन्नी असन्नी ? गोयमा! नो सन्नी असन्नी । ते ण भंते ! जीवा किं इत्थियवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा ? गोयमा ! नो इत्थियवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा । तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नताओ ? गोयमा ! चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ, तं जहा-आहारप
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
ज्जत्ती १, सरीरपज्जत्ती २, इंदियपज्जत्ती ३, आणापाणुपज्जत्ती ४| तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ अपज्जतीओ पन्नताओ ? गोयमा । चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ तं जहा - आहारअपज्जत्ती १, जाव आणापाणु अपज्जत्ती ४ ॥ सू० ९ ॥
छाया- - तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि । गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - औदारिकं तैजसं कार्मणम् । तेषां स्खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनांगुला संख्येयभागम्, उत्कर्षेणापि अंगुला संख्येयभागम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संहननानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! सेवार्त संहननानि प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि गौतम ! मसूरचन्द्रसंस्थितानि प्रक्षप्तानि । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति कषायाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारः कपायाः प्रशप्ताः तद्यथा-क्रोधकपायो araaurat मायापायो लोभकषायः ४ । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति सञ्ज्ञाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चतस्रः सञ्ज्ञाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आहारसंज्ञा यावत् परिग्रहसा । तेपां खलु भदन्त ! जीवानां कति लेश्याः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या ३ | तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! एकं स्पर्शनेन्द्रियं प्रज्ञप्तम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवान कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्घातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातः ३ । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सञ्ज्ञिनोऽसंज्ञिनः ? गौतम ! नो सञ्ज्ञिनोsसनिः । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं स्त्रीवेदकाः, पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः ? गौतम ! नो स्त्रीवेदकाः नो पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति पर्याप्तयः प्रज्ञप्ता १ गौतम ! चतस्रः पर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः ४, 'तद्यथा - आहारपर्याप्तिः, शरीरपर्याप्तिः इन्द्रियं पर्याप्तिः, आनप्राणपर्याप्तिः ४ । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति अपर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः १ गौतम । चतस्रः अपर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आदारपर्याप्तयो यावत् आनप्राणपर्याप्तय ॥ सू० ९ ॥
टीका - (१) शरीरद्वारम् - 'तेसि णं भंते ! जीवाण' तेषां सूक्ष्मपृथ्वीकायिकानां 'णं' स्वल वाक्यालङ्कारे जीवानां भदन्त ! परमकल्याणयोगिन् । 'कइ सरीरया पन्नत्ता' कति
(१) प्रथमद्वार कहते है
'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता' - इत्यादि । सू० ९
(૧) હવે પ્રથમ દ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે
"वेसि णं भंते ! जीवाणं कह सरीरया पण्णत्ता' इत्याहि- सूत्र द
-
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ प्रथमं शरीरद्वारनिरूपणम् ६५ शरीराणि प्रज्ञप्तानि- कथितानि इति गौतमस्य प्रश्नः, उत्तरं च भगवतो महावीरस्येति निर्वचनसूत्रात् प्रतीयते, यद्यपि चतुर्दशानां पूर्वविदां न किञ्चिदपि अविदितं भवति गौतमस्य तु विशेषतः सर्वाक्षरसन्निपातिनः सभिन्नश्रोतसः सर्वोत्कृष्टलब्धिसमन्वितस्य तत्कथमयं प्रश्नो गौतमस्येति कथ्यते तथापि शिष्यानुग्रहाय, तथाहि-जानन्नेव भगवान् गौतमः तीर्थकरेभ्यो ज्ञात्वा शिष्यान् बोधयति तीर्थकरेषु तस्यातिशयश्रद्धोत्पादनायेति । अथवा-सम्भवति गौतमस्य स्वल्पोऽनाभोगः छद्मस्थत्वादतो भगवन्तं पृच्छति-तदुक्तम्
"नहि नामानाभोगश्छद्मस्थस्येइ कस्यचिन्नास्ति,
ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म" इति । टीकाथ-हे भदन्त | "तेसि णं भंते ! जीवाणं' उन सूक्ष्मकायिके जीवोके "कइ सरीरया पन्नत्ता" कितने शरीर होते है ? ऐमा यह प्रश्न गौतम का है और उत्तर भगवान् महावीर का है ऐसा निर्वचन सूत्र से ज्ञात होता है ।
यद्यपि चौदह पूर्वाधरोको कुछ भी अविदित नहीं होता है जो कि गौतम स्वामी विशेषरूप से सर्वाक्षरसन्निपाती थे संभिन्नश्रोतोलब्धिवाले थे, सर्वोत्कृष्टलब्धि से समन्वित थे. तो फिर यह गौतम का प्रश्न है ऐसा आप कैसे कहते हो ?
शंका ठीक है, परन्तु ऐसा हम इमलिये कहते है कि जानते हुए भी भगवान् गौतम ने तीर्थकरों से जानकर शिष्यों को समझाने के लिये ऐसा पूछा है-इसका भी कारण यह है शिष्यों की तीर्थंकरों में अतिशय श्रद्धा उत्पन्न हो जावे । अथवा-गौतम में छमस्थ होने से थोड़ा सा भी अनाभोग संभवित हो सकता है। इसलिये उन्होने भगवान् से पूछा है। कहा भी है
10--"तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरा पण्णत्ता" : लगवन् ! ते सूक्ष्मायि: અને કેટલાં શરીર હોય છે?
ગૌતમ સ્વામીને આ પ્રશ્ન છે અને તેને ઉત્તર આપનાર મહાવીર પ્રભુ છે, એવું પ્રત્યુત્તર દ્વારા જાણી શકાય છે.
શકા–ચૌદ પૂર્વધારાને કોઈ પણ વાત અવિદિત હોતી નથી ગૌતમ સ્વામી ચૌદ પૂર્વધર હતા, તેઓ વિશેષ રૂપે સર્વાક્ષરસનિપાતી હતા, સંબિન શ્રોતલબ્ધિવાળા હતા, સર્વોત્કૃષ્ટ લબ્ધિથી સંપન્ન હતા છતાં ગૌતમ સ્વામી આ પ્રશ્ન પૂછે છે એવું આપ કેવી रीता छ।
સમાધાન–શંકા બરાબર છે. છતાં શંકાને ખુલાસો આ પ્રમાણે સમજવો–પ્રશ્નમાં પૂછવામાં આવેલી વાતને ગૌતમ સ્વામી જાણતા હતા , છતાં પણ તીર્થંકર પાસેથી જ આ પ્રશ્નોના જ્વાબ મેળવીને શિષ્યને સમજાવવા માટે આ પ્રશ્ન પૂછે છે. શિષ્યોને તીર્થકરોમાં અતિશય શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ જાય, એવો પણ ઉદ્દેશ છે અથવા-ગૌતમસ્વામી છવસ્થા હતા, તે કારણે તેમના જ્ઞાનમાં અપૂર્ણતા સંભવી શકે છે, તેથી તેમણે સર્વજ્ઞ તીર્થકરને આ પ્રશ્ન પૂછે છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
भगवानाह – गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि भेदमेव दर्शयति -- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'ओरालिए तेय. कम्मए' औदारिकं तैजस कार्मणम् । तत्रोदारं प्रधानम् प्राधान्यञ्चास्य तीर्थकर - गणधर शरीराण्यधिकृत्य, ततोऽन्यस्यानुत्तरदेवशरीरस्यापि अनन्तगुणहीनत्वात् यद्वा उदारं सातिरेक योजनसहस्रप्रमाणत्वात्—–इतरशरीरापेक्षया बृहत्प्रधानम् वृहत्वचास्य वैक्रियं प्रति भवधारणीयसहज
'नहि नामाऽनाभोगइछद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म ||१||
अर्थात् छद्मस्थ को आनभोग ( अजानपना) न हो ऐसा नहीं है । क्योंकि छद्मस्थता के कारण कहीं कहीं विस्मृति हो ही सकती है कारण कि ज्ञानावरणीय कर्म ज्ञानावरण प्रकृति जन्य होता है ' "सूक्ष्मकाग्रिको के कितने शरीर होते हैं ?" इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है – हे गौतम ! “तओ सरीरगा पन्नत्ता" सूक्ष्मकायिक जीवो के तीन शरीर होते है । 'तं जहा" जो इस प्रकार से है - ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तेजस शरीर और कार्मण शरीर उदार नाम प्रधान का है. प्रधान जो शरीर है वह औदारिक शरीर है. औदारिक शरीर में प्रधानता जो कही गई है वह तीर्थंकर और गणधरों के शरीर की अपेक्षा लेकर के कही गई है क्योकि इनके मौदारिक शरीर होता है । तथा अनुतर देवों का जो इस शरीर से भिन्न वैक्रियगरीर होता है वह इससे अनन्त गुण हीन होता है। यद्वा उदार शब्द का अर्थ सातिरेक है. औदारिक शरीर में जो सातिरेकता कही गई है वह इसके प्रमाण को लेकर कही गई है. क्योंकि इसमें सातिरेकता स्वयंभूरमणसमुद्र में रहे
-
पछे – “नहिं नामाऽनाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । ज्ञानावरणीय हि ज्ञानवरण प्रकृतिकर्म" ॥२॥
એટલે કે છદ્મસ્થમાં અનાભાગ (જ્ઞાનની અપૂર્ણતા) હોઈ શકે છે, કારણ કે છદ્મસ્થતાને કારણે કયારેક વિસ્મૃતિ પણ થઈ જાય છે, કારણ કે જ્ઞાનાવરણીય કર્માં જ્ઞાનાવરણ પ્રકૃતિજન્ય હાય છે. “સૂક્ષ્માયિકાને કેટલા શરીર હાય છે ?” આ પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા મહાવીર प्रभु ! छे है-' तओ सरीरगा पण्णत्ता" हे गौतम ! सूक्ष्माभिवाने त्रषु शरीर होय छे. "तंजद्दा" ते त्र शरीरा नीथे प्रभाये सभवा- 'ओरालिए, तेयए, कम्मए” (१) मोहारिए, शरीर (२) तैनस शरीर माने (3) अर्भ शरीर उहार भेटले प्रधान (मुख्य) જે શરીર પ્રધાન હાય છે તેને ઔદારિક શરીર કહે છે. ઔદારિક શરીરમાં જે પ્રધાનતા કહી છે તે તી કર અને ગણુધરાનાં શરીરની અપેક્ષાએ કહી છે, કારણ કે તેમને ઔદારિક શરીર હાય છે. આ શરીર કરતા ભિન્ન એવુ જે અનુત્તર્ દેવોનું વૈકિયશરીર હોય છે, તે તેના કરતાં અનેક ગણું હીન હાય છે અથવા-ઉદાર શબ્દના અર્થ સાતિરેક પણ થાય છે ઔદારિક શરીરમાં જે સાતિકતા કહી છે તે તેના પ્રમાણની અપેક્ષાએ કહી છે કારણ કે સ્વયંભૂરમણુ સમુદ્રમાં રહેતા મહામત્સ્યના એક હજાર ચેાજન કરતાં પણ અધિક પ્રમાણ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका
प्र. १ प्रथमं शरीरद्वारनिरूपणम् ६३
शरीरापेक्षया अन्यथोत्तरवैक्रियशरीरं योजनलक्षप्रमाणमपि लभ्यते । उदारमेव औदारिकम् तादृशंच तच्छरीर च इत्यौदा रिकशरीरं प्रधानम् । तैजसं तेजःपुद्गलानां विकारस्तैजसम् तत उष्णतानुमेयलिङ्गभुक्ताहारपरिणमनकारणम् ततश्च विशिष्टतपः समुत्पन्नलब्धिविशेषस्य पुद्गलस्य तेजोलेश्याऽऽविर्भावोऽपि भवति, तदुक्तम्
1
'सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइ आहारपाकजणगं च । तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १ ॥
सर्वस्यष्यसिद्धं
रसाधाहारपाकजनकं च ।
तेनोलब्धिनिमित्तं च तैजसं भवति ज्ञातव्यमितिच्छाया ॥
तथा कर्मणा जातं शरीरं कार्मणम्, अयं भावः - कर्मपरमाणव एवात्मप्रदेशैः सह क्षीरनीर - हुए महामत्स्य के कुछ अधिक एक हजार योजन के प्रमाणवाले औदारिक शरीर की अपेक्षा से हैं । अथवा - उदार शब्द का अर्थ बृहत् भी है. यह शरीर भवधारणीय वैकिय शरीर की अपेक्षा बृहत् है । उत्तरवैक्रियशरीर की अपेक्षा नहीं । क्योंकि उत्तरवैकिय शरीर का प्रमाण एक लाख योजन का है । औदारिक यह प्रथम शरीर है. तेजः पुद्गलो का जो विकार तैजसशरीर है । यह शरीर में उष्णता से अनुमेय होता है, तथा भुक्त आहार के पचाने में कारण होता है. तथा विशिष्ट तपस्या के प्रभावसे जिस साधुके लब्धि विशेष उत्पन्न हो गया है. ऐसे साधुजन को इसी शरीर के प्रभाव से तेजोलेश्या भी प्रकट हो जाती है कहा भी है" सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइ आहारपाकजणगं च । तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १ ॥
जो शरीर कर्म के द्वारा उत्पन्न होता है वह कार्मण शरीर है तात्पर्य इसका यह है कि क्षीर नीर के जैसा आत्मप्रदेशों के साथ परस्पर में सम्बद्ध हुए कर्म परमाणु ही शरीर વાળા ઔદ્યારિક શરીર કરતાં પણ અતિરેકતા રહેલી છે અથવા ઉદાર શબ્દના અર્થ બૃહત્ (વિશાળ) પણ થાય છે. ઔદારિક શરીરમાં ભવધારણીય વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ વધારે વિશાળતા છે, ઉત્તરવૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ વિશાળતા નથી, કારણ કે ઉત્તરવૈક્રિય શરીરતુ. પ્રમાણુ એક લાખ ચાજનનુ હાય છે. આ પ્રકારનું આ ઔદારિક શરીર નામનું પહેલુ શરીર છે. તેજનાપુદ્ગલેાના જે વિકાર છે, તે તૈજસ શરીર છે. શરીરની ઉષ્ણતા વડે તેના અનુભવ થાય છે, તથા જે આહાર ખાવામાં આવે છે તેના પાચનમાં તે મદદરૂપ થાય છે. તથા વિશિષ્ટ તપસ્યાનાં પ્રભાવથી જે સાધુમાં લબ્ધિ વિશેષની ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હાય છે. એવા સાધુમાં આ શરીરના જ પ્રભાવથી તેોલેશ્યા પ્રકટ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે " सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइ आहार पाकजणगं च ।
तेयगलद्धि निमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १ ॥
જે શરીર કમના દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, તે શરીરનુ નામ કાણુશરીર છે. એટલે કે ક્ષીર નીરની જેમ આત્મપ્રદેશેાની સાથે પરસ્પર લાગેલા કમ પરમાણુઓ જ શરીર રૂપે પિર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
वद् अन्योन्यानुगताः सन्तः शरीररूपतया परिणताः कर्मजं कार्मणं शरीरं कथ्यते कर्मणो विकार. कार्मणमिति, तदुक्तम् -
'कम्मविकारो कम्मण महविह विचित्तकम्मनिष्फन्नं । सव्वेसिं सरीराणं कारणभूयं मुणेयव्वं ॥ १॥ कर्मविकार. कार्मण मष्टविधविचित्रकर्मनिष्पन्नम् ।
सर्वेषां शरीराणां कारणभूतं ज्ञातव्यमितिच्छाया ॥
(१) शरीराणि पञ्च भवन्ति औदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणाख्यानि, एतेषां पञ्चानां शरीराणां मध्ये त्रीणि शरीराणि औदारिकतैजसकार्मणाख्यानि भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् एतानि त्रीणि विविच्य दर्शितानि - वैकियाहारकेतु शरीरे सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां न संभवतः, भवस्वभावत एव सूक्ष्मपृथिवी कायिकानां वैकियाहार कशरीरद्वयलब्धिरहितत्वादिति शरीरद्वारं समाप्तम् ।
(२) अथावगाहनाद्वारमाह - ' तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ? जीवानां कियन्महती रूप से जो परिणत हो जाते है. वे ही कार्मण शरीर कहलाते है । "कर्मणो विकारः कार्मणम्" अतः यह कार्मण शरीर कर्म का ही एक विकार है - कहा भी हैकम्मविगारो कम्मणमहविह विचित्तकम्मनिष्पन्नं, सव्वेसि सरीराण कारणभूयं मुणेयन्वं ||१||
--
शरीर मौदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस और कार्मण के भेद से पांच होते है इनमें से सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के औदारिक, तैजस और कार्मण ये तीन शरीर होते हैं । वैकिय आहारक ये दो शरीर इनके नहीं होते हैं-क्योंकि भवके स्वभाव को लेकर इनमें वैक्रिय और आहारक शरीर की लब्धि नहीं होती है | शरीरद्वारसमाप्त ॥
(२) अवगाहना द्वार - " तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता हे भदन्त 1 इन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी कही गई शुभे छे, सुने भने अर्भ शरीर छे. 'कर्मणो विकारः कार्मणम्” म अभ શરીર કમના જ એક વિકાર છે કહ્યું પણ છે કે—
"कम्मचिगारो कम्मणमट्टविह्नचित्तकम्म निष्पन्नं, सव्वेसि सरीराणं कारणभूयं मुणेयव्वं ॥१॥
ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કાણુ આ પાંચ પ્રકારનાં શરીરો હોય છે. સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવોને ઔદારિક, તેજસ અને કાણુ, આ ત્રણ શરીરો હોય છે. તેમને વૈષ્ક્રિય અને આહારક શરીરો હોતા નથી, કારણ કે ભવના એવા સ્વભાવને લીધે તેમનામાં વૈક્રિય અને આહારક શરીરની લબ્ધિ હાતી નથી. શરીરદ્વાર સમાપ્ત ૫૧૫
(२) अवगाहना द्वार - "तेसि णं भंते । जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ?" હ-ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવોના શરીરની અવગાહન કેટલી માટી કહી છે ?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ संहननद्वारनिरूपणम् ६५. शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभाग उक्कोसेण वि अंगुलासंखेज्जइभागं' जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेणापि अङ्गुलासंख्येयभागम् , जघन्योत्कृष्टाभ्यां शरीरावगाहनामुलासंख्येयभागप्रमाणा भवतीति ।
(३) गतमवगाहनाद्वार सम्प्रति तृतीयं संहननद्वारमाह 'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसिणं भंते? जीवाणं सरीरा कि संघयणा पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ? सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां शरीराणि किं संहननानि-कीदृशसंहननयुक्तानि प्रज्ञानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : 'छेवसंघयणा पन्नत्ता' सेवार्तसंहननानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, संहननं नामास्थिनिचयरूपम् तत् पोढा, तद्यथा-वजऋषभनाराचम् ऋषभनाराचम् नाराचम् अर्द्धनाराचम् कीलिकासेवातंच वनपभनाराचादिसहननानां लक्षणंतु यथाशास्त्रमधिगन्तव्यम् , सेवासिंहननस्येदं लक्षणम्-सेवाम-अस्थिसंयोगमात्ररूपाम् आत्तं प्राप्तम् , यद्वा सेवया ऋतं व्याप्तं
है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा !" हे गौतम । “जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेग वि अंगुलासंखेज्जइभागं" सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के शरीर की अवगाहना जघन्य और उत्कृष्ट दोनो रूप से अगुल के असंख्यातवे भाग प्रमाण कही गई है।
अवगाहना द्वार समाप्त ।२। संहननद्वार- "तेसिं णं भंते ! जीवाणं सरीरा कि संघयणा पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के शरीर कैसे संहननवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोमया" हे गौतम ! "छेवट्ठसंघयणा पण्णत्ता" इनके शरीर सेवात संहननवाले होते हैं। हड्डियों का निचयरूप संहनन होता है। यह संहनन वज्रऋषभनाराच, ऋषभनाराच, नाराच, अर्द्धनाराच, कीलिका और सेवा के भेद से छ प्रकार का होता है. इनका लक्षण शास्त्रो के अनुसार जानना चाहिये-इसका अर्थ-जो सेवा अर्थात् हड्डियो के सम्बन्ध रूप सेवा को
महावीर प्रभुना उत्तर-"गोयमा !" गौतम। "जहन्नेणं अगुलाखेज्जइभागं उक्कोसेण वि अंगुलासंखेज्जइभागं" सूक्ष्म पृथ्वीयि लोना शरीरनी माछामां ઓછી અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ કહી છે અને વધારેમાં વધારે અવગાહના પણ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ કહી છે. અવગાહનાદ્વાર સમાપ્ત ારા
(3) सननदार 'तेसि णं भते ! जीवाणं सरीरा कि संघयणा पण्णसा?" सावन! આ સૂકમપૃથ્વીકાયિક જીવના શરીર કેવાં સહનનવાળાં હોય છે ? તેને ઉત્તર આપતા महावीर प्रसु छ है-"गोयमा ! " गौतम। "छेपट्ठसंघयणा पण्णत्ता" तमनां શરીર સેવાર્તા સંહનનવાળાં હોય છે ? હાડકાનાં નિચયરૂપ સ હનન હોય છે તે સંહનના नीय प्रभारी छ ५४२ छ-(१) १०० मनाशय, (२) अषमनाराय, (3) नाराय, (४) २ નારાચ, (૫) કાલિકા અને (૬) સેવાર્તા આ સંહનના લક્ષણો અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી વાંચી લેવા. સેવા સંહનનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે—હાડકાઓના સંબંધરૂપ સેવાથી યુક્ત એવા
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे सेवार्तम् । अथवा 'छेवट्ट' इत्यस्य छेदवृत्तम् इतिच्छाया, प्राकृते दकारलोपदर्शनात् , तत्र छेदानाम्-अस्थिपर्यन्तभागानां वृत्तं परस्परं संबन्धघट्टनालक्षणं वर्तन वृत्तिर्यत्र तत् छेदवृत्तम् ।
इदमित्थं स्वरूपकम्- यत्रास्थीनि परस्परं छेदेन वर्तन्ते न कीलिकामात्रेणापि तेपां बन्धो भवेत् तत् छेदवृत्तम् ।
इदं पष्टं सेवार्तसंहननं सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवशरीरस्य भवतीति । अयं भानः-यद्यपि सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामस्थ्यादिकं न भवति तथापि औदारिकशरीरवतामस्थ्यात्मक सहननेन यः शक्तिविशेष उपजायते स एव शक्तिविशेषएपामपि जायते ततोऽसौ उपचारात् सहननमिति कथ्यते, स च शक्तिविशेषोऽत्यन्तमल्पीयान् सूक्ष्मपृथिवोकायिकानामपि अस्ति औदारिकशरीरित्वात्, जघन्यश्च शक्तिविशेषः सेवार्त्तसंहननविषय इति सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामपि सेवार्तसंहननं कथितमिति, गतं संहननद्वार तृतीयम् ३ इति ॥ प्राप्त हो वह सेवार्त कहलाता है । अथवा 'छेवट्ट' शब्द की छेदवृत्त छाया भी होती है उसका अर्थ-छेदों का हड्डियो के पर्यन्त भागो का परस्पर संबन्ध रूप वर्तन जहां हो वह छेदवृत्त कहलाता है । इस संहननका स्वरूप इस प्रकार से है-जिस शरीर में हड्डियां आपस में छेद से युक्त होती है. कीलिकामात्र से भी बन्ध नहीं होता है वह छेदवृत्त संहनन है छह सहननो में से छठा सेवात-छेदवृत्त संहनन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवोंके होता है, तात्पर्य यह है-यद्यपि सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के अस्थि आदिक नहीं होते है किन्तु औदारिक शरीर वालों के अध्यात्मक सहनन होने से जो शक्तिविशेप होता है वह शक्तिविशेष इनके भी होता है, अतः उपचार से सहनन कहा जाता है यह शक्ति विशेष अत्यन्त अल्प यहां होता
सडनननु नाम सेवात सनन छे. अथवा "छेच?" मी शहनी छाया 'छेत्वृत्त' थाय છે તેને અથ આ પ્રમાણે છે-છેદને-હાંડકાની અંદરના ભાગોના પરસ્પરના સંબંધરૂપ વતન જ્યાં હોય છે તે સંહનનને છેદવૃત્ત અથવા સેવાર્તા સંહનન કહેવાય છે.
આ સંહનનનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે- જે શરીરમાં હાડકામાં અરસ્પરસ છેદયુકતતા હોય છે,–કીલિકા (ખીલી) વડે પણ તે હાડકાઓનો બંધ થતું નથી, તે પ્રકારના સંહનનને છેદવૃત્ત સ હનન કહે છે. છ પ્રકારના સ હનમાંથી છઠું છેદવૃત્ત સંહનન સૂકમપૃથ્વીકાયિક જીવેને હોય છે. જો કે સૂમપૃથ્વીકાયિક જીમાં હાડકાં આદિને સદ્ભાવ હોતે નથી, પરંતુ દારિક શરીરવાળા જીવોમાં અસ્થિયુક્ત સંહનન હોવાથી. જે શક્તિવિશેષને સદભાવ હોય છે, તે શક્તિવિશેષને સૂફમપૃથ્વીકાચિકેમા પણ સદૂભાવ હોય છે. તેથી ઓપચારિક રૂપે તેને અહીં સંહનન રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. તે શકિત અહી અત્યંત અલ્પ પ્રમાણમાં હોય છે, પરંતુ તેમને પણ ઔદારિક શરીર તે હોય છે જ, તેથી સેવા
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्यीतिका टीका
प्र.१ संस्थानद्वारकषायद्वारयोश्च निरूपणम् ६७ . (४) सम्प्रति-चतुर्थ संस्थानद्वारमाह-'तेसि णं भंते !' इत्यादि, 'तेसि णं भंते जीवाणं सरीरगा कि संठिया पन्नत्ता' तेषां खल भदन्त ! सूदमपृथिवीकायिकजीवानां शरी• राणि किं संस्थितानि-कीदृशसस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'मसूरचंदसंठिया पन्नत्ता' मसूरचन्द्रसंस्थितानि सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां शरीराणि प्रज्ञप्तानि, मसूराख्यस्य-धान्यविशेषस्य यत् चन्द्राकृतिदलं तद्वत् सस्थितानि मसूरदलचन्द्रवत् गोलाकारसंस्थानसंस्थितानीत्यर्थः ।
अयं भावः-अत्र च जीवानां पर संस्थानानि भवन्ति तानि च समचतुरस्रादीनि वक्ष्यमाणलक्षणानि, तेषामाद्यानि पञ्चसंस्थानानि मसूरचन्द्राकारे न संभवति । तल्लक्षणयोगाभावात् , तत इदं मसूरचन्द्राकारं संस्थानं हुण्डनामाख्य ज्ञातव्यम् । सर्वत्रासस्थितत्वरूपं तल्लक्षणसद्भावात् तेषां जीवानां संस्थानान्तराभावाच्चेति सस्थानद्वारम् । गतं चतुर्थ सस्थानद्वारम् है. क्योकि इनके औदारिकशरीर होता कहा गया है । इसीलिये सेवार्तसंहनन विषयक जघन्य शक्तिविशेष इनके होता है अतः इनके भी सेवार्तसहनन कहा गया है,
सहननद्वारा समाप्त ॥३॥ (४) सस्थानद्वार--"तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरगा कि संठिया पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के कौनसा सस्थान कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते है-- "गोयमा! मसूरचंदसंठिया पन्नत्ता" हे गौतम 2 इनका शरीर मसूर और चंद्र का जैसा आकार होता है वैसे ही आकार वाला होता है चन्द्र के आकार तथा मसूर की दाल का आकार गोल होता है उसीके आकार का इनके शरीर का संस्थान होता है,
तात्पर्य यह है-संस्थान समचतुरस्र आदिके भेद से छ प्रकार के होते है इनका लक्षण सूत्रकार स्वयं कहने वाले है इनमें आदिके पांच संस्थान मसूरचन्द्राकार के नहीं होते है क्योंकि इनका
-
સહનન વિષયક જઘન્ય શક્તિ વિશેષને તેમનામાં પણ સદુભાવ હોય છે તેથી જ તેમને સેવા સ હનનવાળા કહેવામાં આવ્યા છે. સંહનનદ્વાર સમાપ્ત ૩
(४) संस्थानद्वार-"तेसि ण भंते ! जीवाणं सरोरगा कि संठिया पन्नत्ता १" - વન ! આ સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવે કેવા સંસ્થાન (આકાર)વાળા હોય છે ? મહાવીર प्रभुनी उत्तर- 'गोयमा । है गौतम ! "मसूरचंदसंठिया पण्णत्ता" तभना शरीरन। આકાર મસૂર અને ચન્દ્રના જેવો હોય છે. મસૂરને આકાર ગોળ હોય છે, ચન્દ્રને આકાર પણ મસૂર જેવું જ હોય છે. સૂમપૃથ્વીકાયિક જીના શરીરને આકાર પણ તેમના જે જ ગેળ હોય છે
સ સ્થાનના છ પ્રકાર કહ્યા છેસમચતુરસ, આદિ છ પ્રકારે અહીં સમજવા તેમનાં લક્ષણે સૂત્રકાર પોતે જ આગળ બતાવશે આ છે માંથી પહેલાં પાંચ સંસ્થાન મસૂર અને ચન્દ્રના જેવા આકારના નથી, કારણ કે તેમનું કઈ ખાસ નિયત લક્ષણ નથી. સૂફમ.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwww
श्रीजीवाभिगमसूत्रे (५) सम्प्रति-पश्चमं कपायद्वारमाह-'तेसि णं भंते' इत्यादि । 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ कसाया पन्नत्ता' तेषां खल भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कति कपायाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, तत्र कषाया नाम कण्यन्ते-हिंस्यन्ते परस्परमस्मिन् जीवा इति कपः संसारः तादृशसंसारमयन्ते-गच्छन्ति एभिः प्राणिन इति कपायाः क्रोधादयो जीवानां परिणामविशेपास्तेषां कति भवन्तीतिप्रश्नः, 'भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'चत्तारि कसाया पन्नत्ता' चत्वारः-चतुःसंख्यकाः कपायाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । चातुर्विध्यमेव कपायाणां दर्शयति–'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'कोहकसाए माणकसाए माया कसाए लोभ कसाए' ४, क्रोधकषायो मानकषायो मायाकपायो लोभकपायः ४ । तत्र क्रोधः अप्रतीति
कोई खास नियत लक्षण नहीं है, अतः इनके शरीर का सस्थान मसूर चन्द्राकार जैसा हुंडसंस्थान होता है, हुण्डसंस्थान का कहीं भी कोई खास नियत लक्षण नहीं होता है, अनियत लक्षण होता है । उन जीवो के सेवार्तसंस्थान को छोडकर दूसरा सस्थान नहीं होता है।
संस्थानद्वार समाप्त ॥४॥ (५) कषायद्वार-"तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ कसाया पन्नत्ता" हे भदन्त इन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कपायें होती कही गई है ! जो आत्मा के स्वभावका घात करती है वे कपायें है। अथवा जिसमें जीव आपसमें एक दूसर की हिंसा करते हैं वह कष है, ऐसा कप संसार है, ऐसे संसार में जिनके द्वारा जीव प्राप्त होते है वे कषाय हैं । ये कपायें जीवों के क्रोधादिरूप परिणाम विशेष है । ये कषायें इन जीवों के चार होती है-जैसे-क्रोध कषाय, मानकषाय, मायाकषाय, और लोभकपाय यही बात-" गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता तं जहा-कोहकसाए, माणकसाए, मायाकसाए, लोहकसाए"
પૃથ્વીકાયિક જીના શરીરને આકાર (સંસ્થાન) મસૂર ચંદ્રાકાર જેવું હુંડસંસ્થાની હોય છે. હુંડ સંસ્થાનનું કયાય પણ કેઈ નિયત લક્ષણ હોતું નથી–અનિયત લક્ષણ હોય છે. તે જીવોને સેવા સંસ્થાન સિવાયનું કઈ સંસ્થાન હોતું નથી. સ સ્થાન દ્વારા સમાપ્ત કર્યો
(५) स्वायदा२-"तेसि ण जीवाणं कइ कसाया पन्नत्सा'' 8 गवन् ! मा सूक्ष्मપૃથ્વીકાયિક જીવોમાં કેટલા કષાય છે ? કષાયનો અર્થ–જેઓ આત્માના સ્વભાવને ઘાત કરે છે, તેમનું નામ કષાય છે અથવા-જેમ જીવો અંદર એક બીજાની હિંસા કરે છે, તેનું નામ “ક” છે. એ કષ આ સ સાર છે. એવા સંસારમાં જેના દ્વારા જીવનું ભ્રમણ થાય છે, તે વસ્તુનું નામ કષાય છે. જેના ક્રોધાદિ પરિણામ વિશે રૂપ આ કષા છે. આ જીમાં કોલકષાય, માનકષાય, માયાકષાય અને લેભકષાય, આચારે કષાયો હોય છે એજ पात सूत्रारे नायना सूत्र द्वारा समनवा छे-"गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्तातंजहा-कोहकसाप, माणकसाए, मायाफसाए, लोदकसाए" मप्रीति ३५ परिणाम
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ संज्ञाद्वारनिरूपणम् ६९ परिणामविशेषः, मानो गर्वपरिणामः, माया परवञ्चनात्मिका, लोभी गाद्वर्यलक्षणः । इमे च क्रोधादयश्चत्वार एतेषां मन्दपरिणामतया अनुपदर्शितबाह्यशरीरविकारा एवानाभोगतस्तथा तथा वैचित्र्येण भवन्तो ज्ञातव्याः । गतं पञ्चमं कषायद्वारम् ।
(६) अथ षष्ठं सझाद्वारमाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ?' जीवाणं कई सन्ना पन्नता' तेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कतिसज्ञाः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'चत्तारि सन्नाओ पन्नत्ताओ' चतस्रः संज्ञाः प्रज्ञप्ता:-कथिता., चातुविध्यमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा- 'आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना' आहारसंज्ञाः यावत् परिग्रहसंज्ञाः, यावत्पदेन भयमैथुनसङ्ख्योः परिग्रहः । तत्र सज्ञानं सञ्ज्ञा सा च द्विविधा-ज्ञानरूपा अनुभवरूपा च, तत्र ज्ञानरूपा सज्ञा इस सूत्र पाठ द्वारा समझाई गई है । अप्रीति परिणाम विशेष का नाम क्रोध है गर्व परिणामका नाम मान है । पर को वञ्चन करने का जो परिणाम है-वह माया है। गृद्धता रूप जो परिणाम है वह लोभ है । ये कपाये इन जीवो में मन्द परिणामरूप में होती है अतः उनमें ये बाहर में शरीरादि विकार को प्रकट नहीं करती है। किन्तु अनाभोगरूप से ही ये वहां नानाकारी की विचित्रता रूप से होती रहती है । कषायद्वार समाप्त ।
(६) संज्ञाद्वार-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कई सन्नाओ पन्नत्ताओ" हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के कितनी सज्ञाएँ कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! चत्तारि सन्नाओ पण्णत्ताओ। हे गौतम ! चार सज्ञाएँ कही गई हैं। "तं जहा" जो इस प्रकार से है-आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना" आहारसज्ञा यावत् परिग्रहसज्ञा यहाँ यावत् पद से भयसंज्ञा और मैथुनसंज्ञा इन दो सज्ञाओ का ग्रहण हुआ है। सज्ञा दो प्रकार को होती है-एक ज्ञानरूप आर दूसरी अनुभव रूप, ज्ञानरूपसज्ञा, मतिज्ञान श्रुतज्ञान, अव
વિશેષનું નામ ક્રોધ છે, ગર્વ પરિણામને માન કહે છે. અન્યને છેતરવા રૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ માયા છે અને લાલસા રૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ લેભ છે. સૂકમપૃથ્વીકાયિક જીમાં આ ચારે કષા મંદ પરિણામ રૂપે હોય છે, તેથી તેમના આ કષાયે બાહ્ય શરીરાદિ વિકારેને પ્રકટ કરતા નથી, પરંતુ અનાગ રૂપે જ તેઓ ત્યાં વિવિધ પ્રકારની વિચિત્રતા રૂપે વિદ્યમાન રહે છે. કંપ
(१) संज्ञाहा२-"तेसि णं भंते ! कई सन्नाओ पन्नताओ ?, के भगवन् ! सूक्ष्मપસ્વીકાયિક જીવનમાં કેટલા પ્રકારની સ જ્ઞાઓ હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा !" उ गौतम! "चत्तारि सन्नाओ पण्णत्ताओ" सामान्यार हीछे."तंजहा' त नीय प्रमाणे छ-"आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना" (1) माहार सज्ञा, (२) मय सज्ञा, (3) मैथुन संज्ञा मन (४) परियड सज्ञा, (मही यावत' પદથી ભય સંજ્ઞા અને મૈથુન સંજ્ઞા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે). સંજ્ઞા બે પ્રકારની હોય छे-(१) ज्ञान ३५ भने (२) मनुल ३५. ज्ञान ३५ सज्ञाना पाय से जे-भतिज्ञान,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
श्रीजीवाभिगमसूत्र मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलभेदात् पञ्चप्रकारा भवति, तत्र केवलसञ्ज्ञा क्षायिको तदन्यास्तु क्षायोपशमिक्यः । अनुभवसञ्ज्ञातु स्वकृतासातावेदनीयादिकर्मविपाकोदयजनिता इह प्रयोजनमनुभवसंज्ञया, ज्ञानसझायास्तु प्रयोजनद्वारेणैव परिग्रहो भवतीति । चतसृषु सञ्ज्ञासु आहारसंज्ञा नाम आहारविपयिणी अभिलाषा क्षुद्वेदनीयप्रभवा आत्मपरिणामविशेषरूपा एषा हि आहारसञ्ज्ञा असातावेदनीयोदयादुपजायते । भयसञ्जा- भयमोहवेदनीयोदयजनित त्रासपरिणामरूपा । मैथुनसञ्ज्ञा वेदोदयप्रभवा मैथुनाभिलाषरूपा परिग्रहसञ्ज्ञा-लोभमोहनीयोदयजनितमूर्छा परिणामरूपा इति एता अपि सज्ञाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामव्यक्तरूपा एव प्रतिपत्तव्या इति पटं सञ्जाद्वारम् । धिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान और केवलज्ञान के भेद से पांच प्रकार की होती है इनमें केवलज्ञान सज्ञा क्षायिकी है और बाकी चार संज्ञाएँ क्षायोपशमिकी है । अपने द्वारा किये गये आसातावेदनीय आदि कर्म के विपाकोदय से अनुभव संज्ञा उत्पन्न होती है यहाँ प्रयोजन अनुभव सज्ञा से होता है । तथा प्रयोजन द्वारा ही ज्ञान संज्ञाका परिग्रह होता है । आहार विषयक जो अभिलाषा है वह जो कि क्षुधावेदनीय कर्म के उदय से होती हैं और आत्मपरिणाम विशेषरूप होती है यह आहारसंजा है। यह आहारसंज्ञा असातावेदनीय कर्म के उदय से होती है। भयसंज्ञा भय मोह वेदनीय के उदय से होती है और यह त्रास परिणामरूप होती है । मैथुनसज्ञा वेद के उदय से होती है और यह मैथुनसेवन करनेकी अभिलाषारूप होती है। परिग्रहसंज्ञा-लोभ मोहनीय के उदय से होती हे और यह मूपिरिणामरूप होती है । ये संज्ञाएँ सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीवों के अव्यक्त रूपमें ही होती है । संज्ञाद्वार समाप्त ।
થતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન. આ પાંચમાંની કેવળજ્ઞાન સંજ્ઞા સાયિકી છે અને બાકીની ચાર સંજ્ઞાઓ લાપશમિકી છે પિતાના દ્વારા કરાયેલા અસાતવેદનીય આદિ કર્મના વિપાકેદયને લીધે અનુભવ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં પ્રજન અનુભવ સંજ્ઞા સાથે છે. તથા પ્રોજન દ્વારા જ જ્ઞાન સંજ્ઞાને પરિગ્રહ થાય છે
આડાર વિષયક અભિલાષા કે જે સુધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે અને જે આત્મપરિણામવિશેષ રૂપ હોય છે, તેનું નામ આહાર સંજ્ઞા છે. આ આહાર સંજ્ઞા અસતાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે. ભય મહંવેદનીયના ઉદયથી ભયસંજ્ઞા થાય છે અને તે ત્રાસપરિણામ રૂપ હોય છે મિથુન સંજ્ઞા વેદના ઉદયથી થાય છે અને તે મૈથુન સેવન કરવાની અભિલાષા રૂપ હોય છે. પરિગ્રહ સંજ્ઞા લેભમોહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે મૂછ (લાલસા) પરિણામ રૂપ હોય છે. આ ચારે સ જ્ઞાઓ સૂમપૃથ્વી કાયિક જેમાં અવ્યક્ત રૂપે જ રહેલી હોય છે
સંજ્ઞાદ્વાર સમાપ્ત પદા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमैयद्योतिका टीका
प्र. १ लेश्याद्वारनिरूपणम् ७१ (७) अथ सप्तमं लेश्याद्वारमाह-'तेसि गं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खल भवन्त । जीवानां कतिलेश्याः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोमया' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम 'तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ' तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा' कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या, लिश्यति-श्लिष्यते कर्मणा सहात्मा अनया इति लेश्या कृष्णादि द्रव्यसाहाय्यादात्मनः शुभाशुभपरिणामात्मिका ।। तदुक्तम्-कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात् परिणामो य आत्मनः ।
स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्याशब्दः प्रवर्तते ॥ इति । सा च लेश्या षट् प्रकारा भवति तद्यथा-कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या तेजोलेश्या पद्मलेश्या शुक्ललेश्या च ६ । एतासां लेश्यानां स्वरूपं जम्बूफलभक्षकषट्पुरुषदृष्टान्तेन ज्ञातव्यम् ।
(७) लेश्याद्वार कथन-"तेसि ण भंते ! जीवाणं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ "हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो के कितनी लेश्याएँ कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ "हे गौतम ! इन जीवो के आदि की तीन लेश्याएं होती हैं-"तंजहा" जो इस प्रकार से हैं-"कण्हलेस्सा, नीललेस्सा काउलेस्सा" कृष्णलेश्या, नीललेश्या और कापोतलेश्या जिसके द्वारा आत्मा कर्म के साथ बन्धाया जाता है वह लेश्या है यह लेश्या आदि द्रव्य की सहायता से स्फटिक मणिकी तरह आत्माके शुभ अशुभ परिणामरूप होती है-कहा भी है-'कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्' इत्यादि
यह लेश्या छ प्रकार की होती है-कृष्णलेश्या, नोललेश्या कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या और शुक्ललेश्या । इन लेश्याओ का स्वरूप जामुनको खानेबाले छ पुरुषो के दृष्टान्तप्से जाना
(७) वेश्याद्वार "तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ?' सावन ! સૂકમપૃથ્વીકાયિક જીને કેટલી વેશ્યાઓ હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-'गोयमा तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ-तंजहा-कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा' हे गौतम! ते वाम नीय प्रभागेनी जणु श्यामानी समाव डाय छ-(१) युलेश्या, (२) नीलेश्या, (3) आपात वेश्या.
જેના દ્વારા આત્માને કર્મની સાથે સબંધ થાય છે, તેને લેડ્યા કહે છે–તે લેશ્યા કૃષ્ણ આદિ દ્રવ્યની સહાયતાથી સ્ફટિક મણિની જેમ આત્માના શુભ અશુભ પરિણામ રૂપ હોય छे. ४बु ५५ छ ४-"कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्" त्यामा वेश्याना नीचे प्रमाणे छ । छ (१) वेश्या, (२) नीरसेश्या, (3) अपात वेश्या, (४) तल अश्या, (૫) પ લેશ્યા અને (૬) શુકલ લેશ્યા. આ વેશ્યાઓનું સ્વરૂપ જાંબુ ખાનારા છ પુરુષોના દષ્ટાંતથી જાણી શકાય છે તે દષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે છે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
श्रीजीवाभिगमसूत्रे 'पथाओ परिभट्टा छप्पुरिसा अडवीमज्झभागंमि । जंबूतरुस्स हेट्ठा परोप्परं ते विचिंते ति' ॥१॥ निम्मूलखंधसाला गोच्छे पक्केय पडिय पडियाई । जह एएसि भावा तह लेस्साओ वि नायब्वा ॥२॥ छाया-पथः परिभ्रष्टाः पट्पुरुषा अटवी मध्यभागे ।
जम्बूतरोरधस्तात् परस्परं ते विचिन्वन्ति ॥१॥ निर्मूलं स्कन्धं शखान् प्रशाखान् गुच्छान् (छित्वा) पक्वानि पतितशटितानि (भक्षयामः) यथैतेषां भावा स्तथालेश्या अपि ज्ञातव्या इच्छिाया ।
एके वदन्ति समूलो वृक्षः छेत्तव्यः इति, अन्यः स्कन्धमात्र छेत्तव्यम् , तदन्यः-शाखा छेत्तव्या, गुच्छछेत्तव्यमिति तदन्यः पक्वं पतित भक्षणार्थमिति पष्ठो वदति एतदृष्टान्तेन लेश्मा जा सकता है जैसे-'पंथाओ परिभट्ठा छप्पुरिसा' इत्यादि ।
___ कोई छ पुरुष रास्ता भूलकर किसी एक जंगल में आये । वहां पर वे एक जामुन के वृक्ष के नीचे बैठ गये और आपस में इस प्रकार से बात-चीत करने लगे जामुन फलो से लदा हुआ है-अतः एक कहने लगा-इस वृक्षको जड़मूल से उखाड देना चाहिये ताकि मनमाने जामुन खाये जा सके ?, दूसरा कहने लगा पूरा वृक्ष उखाड़ने में क्या फायदा है-इसे स्कन्धभाग से ही काट देना चाहिये ताकि शाखाएं-प्रशाखाएं सब गिर जावेगी और उनमें लगे हुए जामुन यथेच्छ खाये जा सकेंगे २, तीसरा कहने लगा-स्कन्ध से काटने में अपने को कोई लाभ नहीं है-जिनशाखाओ में जामुन लगे हुए है उन्हें ही केवल काट लेना चाहिये इससे अपने मनोरथ की सिद्धि हो जावेगी ३। चौथा कहने लगा- शाखाएं व्यर्थ में क्यो काटी नावे केवल जामुन के जो गुच्छे लटक रहे है उन्हें ही काट लिया जावे और खूब जामुन खाया
___ "पंथाओ परिभट्टा छप्पुरिसा" त्याहि--
ભૂલા પડેલા કઈ છ પુરુષો કેઈ એક જંગલમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે એક જાંબુનું ઝાડ જોયું. તેઓ તે ઝાડની નીચે બેસીને આ પ્રમાણે વાત કરવા લાગ્યા -જાંબુ પર ખૂબજ જાંબુ પાકયાં છે એકે કહ્યું –આ ઝાડને જડમૂળમાંથી ઉખેડી નાખવું જોઈએ, તે જ આપણે તૃપ્તિ થાય એટલાં જાંબુ ખાઈ શકશુ” બીજા પુરુષે કહ્યું-“આ ઝાડને જડમૂળમાંથી ઉખેડવાની શી જરૂર છે? તેને થડમાંથી જ કાપી નાખવું જોઈએ. એમ કરવાથી તેની શાખાઓ અને પ્રશાખાઓ પડી જશે અને તેમની ઉપર લાગેલાં જાબું આપણે ઈચ્છા અનુસાર ખાઈ શકશું.”
ત્રીજા પુરુષે કહ્યું—-“થડને કાપવાની શી જરૂર છે? જે શાખાઓ પર જા નું લાગ્યાં છે, તે શાખાઓને કાપી નાખવાથી આપણી અભિલાષ સિદ્ધ થશે”
ચોથા પુરુષે કહ્યું—“શાખાઓને કાપવાની શી જરૂર છે? જાંબુનાં જે ગુર છે ડાળીઓ પર લાગ્યાં છે, તેમને કાપી લેવાથી પણ આપણે તે જાબું ખાઈ શકીશુ.”
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ इन्द्रियद्वारनिरूपणम् ७३ ज्ञातव्येति-एतेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामतिसंक्लिष्टपरिणामत्वाद् देवानां सूक्ष्मेषु अनुत्पादाच्चाद्या एव तिस्रो लेश्याः कृष्णनीलकापोताख्या भवन्तीति सप्तमं लेश्याद्वारम् ॥
गतं सप्तम लेश्याद्वारम् , अथाष्टममिन्द्रियद्वारमाह-'तेसि णं भंते' जीवाण, मित्यादि ।
'तेसि णं भंते जीवाणं कइ इंदियाई पन्नत्ताई' तेषां खलु भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कतीन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति, तत्रेन्द्रियं नाम इन्दनादिन्द्रः आत्मा सर्वोपलब्धिरूपपरमैश्वर्ययोगात् तस्य आत्मनो लिङ्गं चिन्हं बोधकमिति इन्द्रियम् , तदिन्द्रियं पञ्चप्रकारकम्
जावे | ४, पांचवां कहने लगा-गुच्छे ही क्यो काटे नावे- उसमें जो पके हुए जामुन लगे हैं वे ही गिराकर खा लिये जावें ५, छठा कहने लगा पके हुए जामुनो को गिरानेसे तो कच्चे जामुन भी गिर जायेंगे अतः जो ये पके २ जामुन नीचे पड़े हुए हैं उन्हें ही उठाकर खा लेना चाहिये ६, इस दृष्टान्त से परिणामो का ज्ञान हो जाता है और इसी से लेश्याओ के स्वरूप (भाव) भी ज्ञात हो जाते है । ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अतिसंक्लिष्ट परिणामवाले होते हैं । देवो की इनमें उत्पत्ति नहीं होती है । इसलिये यहाँ आदि की ये तीन-कृष्ण, नौल, कापोत-लेश्याए होती हैं । लेश्याद्वार समाप्त ।
(८) इन्द्रियद्वार-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कई इंदियाई पन्नत्ताई" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के कितनी इन्द्रियां होती हैं। इन्द्र नाम आत्मा का है-क्योंकि सर्वोपलब्धिरूप ऐश्वर्य का इसके योग है । इसलिये 'इन्दनात् इन्द्रः' ऐसी व्युत्पत्ति इसमें घटित होजाती है । उस आत्मा का जो लिङ्ग-चिह्न-है वह इन्द्रिय हैं यह इन्द्रिय पांच
પાંચમા પુરુષે કહ્યું–જાંબુના ગુચ્છાઓ કાપવાની શી જરૂર છે? ગુચ્છાઓમાંથી માત્ર પાકાં જાંબુને જ તેડી લેવા જોઈએ”
છઠ્ઠા પુરુષે કહ્યું -“પાકાં જાંબુને નીચે પાડવા જઈશું, તો કાચાં જાબું પણ નીચે તૂટી પડશે, તે કરતાં જમીન પર પડેલા પાકાં જાંબું જ આપણે વીણીને ખાવાં જોઈએ.”
આ દષ્ટાંત દ્વારા પરિણામોનું જ્ઞાન થઈ જાય છે અને તેના દ્વારા લેસ્યાઓનું સ્વરૂપ (मा) 4. Mणी शायछ
આ સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક છે અતિ સકિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે. દેવલોકમાંથી એવેલા જીવોની તેમાં ઉત્પત્તિ થતી નથી, તેથી આ જેમાં પહેલી ત્રણ-કૃષ્ણ, નીલ અને કાપત–લેશ્યાઓને જ સદ્ભાવ હોય છે લેસ્યા દ્વાર સમાપ્ત છા
(८) ४न्द्रियद्वार-तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ इंदियाई पन्नताई ?' 3 भगवान् ! આ સૂક્ષમપૃથ્વીકાયિક જીતે કેટલી ઇન્દ્રિયો હોય છે? ઈન્દ્ર એટલે આત્મા, કારણ કે सप३५ श्यय थी ते संपन्न छ तेथी 'इन्दनात् इन्द्रः" मा प्रा२नी तनी व्युत्पत्ति થાય છે. તે આત્માનું જે લિગ (ચિહ્ન) છે, તેનું નામ ઇન્દ્રિય છે. તે ઈન્દ્રિયના નીચે
१०
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
श्रोत्रेन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियं रसनेन्द्रियं घ्राणेन्द्रियं स्पर्शनेन्द्रियं च पुनरपि इन्द्रियमेकैकं द्विप्रकारकं द्रव्येन्द्रियं भावेन्द्रियं च द्रव्येन्द्रियमपि द्विप्रकारकं निर्वृत्तिरूपमुपकरणरूपं च तत्र निर्वृत्तिर्नाम प्रतिविशिष्टः संस्थानविशेषः । निर्वृत्तिरपि द्विधा वाह्याभ्यन्तरा च तत्र बाह्या कर्णपर्यटिकादिरूपा सा च विचित्रा न प्रतिनियतरूपतया निर्देष्टुं शक्या तथाहि - मनुष्यस्य श्रोत्रे नेत्रयोरुभयपार्श्वभाविनी, भ्रुवौ चोपरितनश्रवण बन्धापेक्षया समे । वानिनां श्रोत्रे नेत्रयोरुपरि तीक्ष्णाप्रभागयुक्ते भवतः इत्यादि, आभ्यन्तरा निर्वृत्तिस्तु सर्वेपामेकरूपैव, आभ्यन्तरां निर्वृत्तिमधिकृत्यैव एतानि सूत्राणि भवन्ति 'सोईदिए णं भंते! किं संठाणसंठिए पन्नत्ते ? गोयमा । कलंबुया संठाणसंठिए पन्नत्ते, चक्खिदि
७४
प्रकार की है - श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुरिन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय रसनेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय । इनमें भी एक २ इन्द्रिय द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय के भेद से दो दो प्रकार की है । द्रव्येन्द्रिय भी निर्वृत्ति और उपकरण के भेद से दो प्रकार की हैं । प्रतिविशिष्ट संस्थान विशेष का नाम निर्वृत्ति है । निर्वृत्ति भी वाह्य निर्वृत्ति और आभ्यन्तर निर्वृत्ति के भेद से दो प्रकार की होती है । कान की झिल्ली आदि रूप बाह्य निर्वृत्ति होती है । यह बाह्य निर्वृत्ति नाना प्रकार की होती है | अतः प्रतिनियत रूप से यह कही नहीं जासकती है । जैसे - मनुष्य के श्रोत्र और उसके नेत्र की दोनों तरफ की भौहें ये दोनो कान के उपरितन बन्धकी अपेक्षा समान होती है । और घोड़ों के कान उनके दोनों नेत्रो के उपर तीक्ष्ण अग्रभागवाले होते हैं । इत्यादि आभ्यन्तर निर्वृत्ति सब जीवों की समान - एक रूप - ही होती है । ये सूत्र आभ्यन्तर निर्वृत्ति को लेकर ही कहे गये हैं- "सोइंदिए णं भंते ! किं संठाणसंठिए पण्णत्ते" हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रिय का आकार कैसा कहा गया है ? “गोयमा ! कलंबुया संठाणसंठिए पन्नत्ते" हे गौतम! कदम्बपुष्प के
1
प्रभा यांय अक्षर छे - ( १ ) श्रोत्रेन्द्रिय (२) यक्षुरिन्द्रिय, (3) प्राधेन्द्रिय, (४) रसनेन्द्रिय, (૫)સ્પર્શેન્દ્રિય. તે પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયના દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય નામના મુખે ભેદ પડે છે દ્રષ્યેન્દ્રિયના નીચે પ્રમાણે એ ભેદ કહ્યા છે-(૧) નિવૃત્તિ અને (૨) ઉપકરણ પ્રતિવિશિષ્ટ સ'સ્થાવિશેષનું નામ નિવૃત્તિ છે. નિવૃત્તિના પશુ નીચે પ્રમાણે એ ભેદ છે (૧) માતુ निर्वृत्ति. (२) माल्यन्तर निवृत्तिना अननी जिदिसी ( ) આદિ રૂપ ખાનિવૃત્તિ હોય છે. તે મા નિવૃત્તિ વિવિધ પ્રકારની હોય છે, તેથી તેને કાઇ ચાસરૂપે વવી શકાય તેમ નથી. જેમ કે માણસના કાન અને તેની આંખેાની બન્ને તરફની ભમરા, આ બન્ને કાનના ઉપરિના અન્યની અપેક્ષાએ સમાન હાય છે, અને ઘેાડાના કાન તેની બન્ને આંખા ઉપર તીક્ષ્ણ અગ્રભાગવાળા હાય છે.
સઘળા જીવાની આભ્યતર નિવૃત્તિ એક સરખી જાય છે. આસૂત્રા આભ્યંતર નિવૃત્તિનું જ પ્રતિપાદન કરે છે.
गौतभस्वाभीनो प्रश्न– “सोइंदिप णं भंते ! किं संठाणसंठिप पण्णते ?" हे भभवन् !
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका
प्र. १ इन्द्रियद्वारनिरूपणम् ७५ एणं भंते । किं संठाणसंठिए पन्नत्ते गोयमा मसरचंदसंठाणसंठिए पन्नत्ते घाणिदिए णं भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते । गोयमा । अइमुत्तसंठाणसंठिए पन्नत्ते जिभिदिए ण भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते, गोयमा खुरप्पसंठाणसंठिए पन्नत्ते फासिदिए णं भंते कि संठाणसंठिए पन्नत्ते गोयमा नाणासंठाणसंठिए पन्नत्ते' इति ॥ अत्र स्पर्शनेन्द्रियस्य बाह्याभ्यन्तरभेदो नास्ति । उपकरणं नाम वनस्थानीयायाः बाह्यनिर्वृत्ते या खड्गधारा स्थानीया स्वच्छतरपुद्गलसमुदायरूपा आभ्यन्तरनिर्वृत्तिस्तस्याः शक्तिविशेषः । इदं चोपकरणरूपं द्रव्येन्द्रियमान्तरनिर्वृत्तेः कथंचिद् भिन्नं शक्तिशक्तिमतोः कथञ्चिद् भेदात् कथश्चिद् भेदस्तु इत्थम्विद्यमानामपि तस्यामान्तरनिवृत्तौ द्रव्यादिनोपकरणस्योपघातदर्शनात् , तथाहि-विद्यमानायामपि कदम्बपुष्पाद्याकाररूपायामान्तरनिर्वृत्तो कठोरतरघनगर्जनादिना शक्तिविनाशे शब्दपरिच्छेदादर्शनादिति । भावेन्द्रियमपि द्विधा-लब्धिः उपयोगश्च, तत्र लब्धिः श्रोत्रेन्द्रियादिविषयकः
समान श्रोत्रेन्द्रियका संस्थान कहा गया है। "चक्खिदिएणं भंते ! इत्यादि । चक्षुरिन्द्रिय से लेकर स्पर्श-न्द्रिय तकके सूत्रों का अर्थ स्पष्ट है। खड्गस्थानीय बाह्य निर्वृति की जो खगधारास्थानीय स्वच्छ तर पुद्गलरूप आभ्यन्तर निवृत्ति है । उसका जो शक्तिविशेष है। वह उपकरण द्रव्येन्द्रिय है । यह उपकरणरूप द्रव्येन्द्रिय आन्तर निर्वृत्ति से कथश्चित् भिन्न होती है। क्योंकि शक्ति और शक्ति मान में कथञ्चित् भिन्नता होती ही है। उसमें कथञ्चित् भेद इस प्रकार से है-कदम्ब पुष्पादि के आकार रूप आन्तर निर्वृत्ति के होते हुए भी अत्यन्त कठोर घनगर्जनादि से श्रवण शक्ति का नाश हो जाने पर शब्दज्ञान का अभाव देखा जाता है । भावेन्द्रिय भी लब्धि और उपयोग के भेद से दो प्रकार की होती है । उनमें लब्धिभावेन्द्रिय श्रोत्रेन्द्रियादिविषयक और तदावरण क्षयोपशमरूप होती है। और अपने अपने विषय में लब्धिके अनुसार आत्मा શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કે કહો છે ?
महावीर प्रभुनी हत्त२-"गोयमा ! कलवुया संठाणसंठिए पण्णत्ते" 3 गीतम! શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કદંબ પુષ્પ સમાન કહ્યો છે. ___प्रश्न-'चक्खिदिपणं भंते !' त्याहि यक्षुधन्द्रियथा व परीन्द्रय सुधानां सूत्रीने! અર્થ સ્પષ્ટ છે - ખગસ્થાનીય ખાદ્યનિવૃત્તિની જે ખગધારાસ્થાનીય સ્વચ્છતર પુદ્ગલ રૂપ આભ્યન્તર નિર્વત્તિ છે તેની જે શક્તિવિશેષ છે, તેનું નામ ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય છે. આ ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય આરનિવૃત્તિ કરતાં સહેજ ભિન્ન હોય છે, કારણ કે શક્તિ અને શક્તિમાનમાં સહેજ ભિન્નતા હોય છે. તેમાં સહેજ ભેદ આ પ્રમાણે છે-કદંખપુષ્પના આકારવાળી બાહાનિવૃત્તિને સાવ હોવા છતાં પણ અત્યંત કઠોર મેઘગર્જના આદિ, વડે શ્રવણશક્તિને નાશ થઈ જવાને લીધે શબ્દજ્ઞાનને અભાવ થઈ જતે હેય છે ભાવેન્દ્રિય પણ લબ્ધિ અને ઉપગના ભેદથી બે પ્રકારની હોય છે તેમાંની લબ્ધિભાવેન્દ્રિય શ્રોટોન્દ્રિય આદિ વિષયક અને તદાવરણ ક્ષાપશમ રૂપ હોય છે. પિતા પોતાના વિષયમાં લબ્ધિ પ્રમાણે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवाभिगमसूत्रे
तदावरणक्षयोपशमरूपः, उपयोगः स्वस्वविषये लब्ध्यनुसारेणात्मनः परिच्छेदव्यापारः । तत्र यद्यपि द्रव्यभावभेदेनेन्द्रियमनेकप्रकारकं भवति तथापि अत्र बाह्यनिर्वृत्तिरूपमिन्द्रियमेव प्रश्न विषयः तदेवाधिकृत्य व्यवहारप्रवृत्तिदर्शनात्, तथाहि - वकुलादयो वृक्षविशेषाः पञ्चेन्द्रिया इव भावेन्द्रियपश्चकविज्ञानसमन्विता अनुमानतः प्रतीयन्ते, तथापि बकुलादीनां पञ्चेन्द्रियव्यवहारो न भवति बाह्येन्द्रिय पञ्चकाभावादिति ।
७६
उक्तञ्च - 'पंचिंदिओ उ व्बउलो, नरोव्च सव्वविस ओवलंभाओ । तहविन भण्णइ पंचिंदियत्ति वज्झिदिया भावा' ॥१॥
छाया – पञ्चेन्द्रियस्तु बकुलो नर इव सर्वविषयोपलम्भात् ।
तथापि न भण्यते पञ्चेन्द्रिय इति बाह्येन्द्रियाभावात् ॥ १॥
इति बाह्येन्द्रियविषयक एव प्रश्नः, द्रव्येन्द्रियमधिकृत्यैव उत्तरयति भगवान् - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'एगे फार्सिदिए पन्नत्ते, एकं स्पर्शनेन्द्रियमेव सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां प्रज्ञप्तं कथितमिति अष्टममिन्द्रियद्वारम् ॥
का जो ज्ञानव्यापार है वह उपयोग भावेन्द्रिय हैं । उनमें यद्यपि द्रव्यरूप और भावरूप इस - प्रकार इन्द्रिय अनेक प्रकार की होती है तो भी यहाँ बाह्यनिर्वृत्ति रूप इन्द्रिय विषय काही प्रश्न है अतः उसोको अधिकृतकरके व्यवहार प्रवृत्ति देखी जाती है । जैसे बकुलादिवृक्ष विशेषों में पञ्चेन्द्रिय प्राणी मनुष्य की तरह पांचों भावेन्द्रियो का विज्ञान अनुमान से प्रतीत होने पर भी उनमें पांच बाह्येन्द्रियो का अभाव होने से पञ्चेन्द्रियत्व का व्यवहार नहीं होता है जैसे कहा है- 'पंचिदिओ उ' इत्यादि । इसलिये यहां बाह्येन्द्रिय विषयक हो प्रश्न है । द्रव्येन्द्रिय को ही अधिकृत करके भगवान् उत्तर देते है । - " गोयमा" इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'एगे फार्सिदिए पण्णत्ते' उन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवो के केवल एक स्पर्शेन्द्रिय ही कही गई है । यह इन्द्रियद्वार समाप्त हुआ ।
આત્માને જે જ્ઞાન વ્યાપાર છે, તે ઉપયાગ ભાવેન્દ્રિય છે, જો કે દ્રવ્યરૂપ, ભાવરૂપ આદિ પ્રકારે ઈન્દ્રિયે અનેક પ્રકારની હાય છે, પરન્તુ અહીં તે ખાદ્ઘનિવૃત્તિ રૂપ ઈન્દ્રિયના સ બંધમાં જ વાત ચાલી રહી છે, તેથી તેને જ અનુલક્ષીને વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ જોવામાં આવે છે. જેમકે ખકુલાદિ વૃક્ષ વિશેષોમા પચેન્દ્રિય પ્રાણી મનુષ્યની જેમ પાંચે ભાવેન્દ્રિયાનુ' વિજ્ઞાન અનુમાન દ્વારા અનુભવી શકાતું હાવા છતાં પણ તેમનામાં પાંચ ખાન્દ્રિયાના અભાવ હાવાથી પચેન્દ્રિયત્વના વ્યવહાર થતા નથી. કહ્યુ પણ છે કે~~ "पचिदिओ उ" इत्याहि. तेथी सही मान्द्रियविषयक प्रश्न पूछवा आयो छे, शोभ समन्वु द्रव्येन्द्रियने ४ अनुसक्षीने महावीर अलु उत्तर खाये छे ! - "गोयमा !” त्याहि " गोयमा ।" हे गौतम! 'एगे फार्सिदिए पण्णत्ते" मा सूक्ष्मपृथ्वीश्रयि अभां માત્ર એક સ્પર્શેન્દ્રિયના જ સદ્ભાવ હોય છે. ઈન્દ્રિયદ્વાર સમાપ્ત શા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ समुद्घातद्वारनिरूपणम् ७७ अथ नवमं समुद्घात द्वारमाह-'तेसि णं भंते जीवाणं' इत्यादि, 'तेसिणं भंते जीवाणं कइसमुग्धाया पन्नत्ता' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खल भदन्त । जीवानां 'कइ समुग्घाया पन्नत्ता, तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त । कति-कियत्संख्यकाः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः कथिताः, तत्र समुद्घाताः सप्त भवन्ति, तथाहि-वेदनासमुद्घातः १, कषायसमुद्घातः २, मारणान्तिकसमुद्घातः ३, वैक्रियसमुद्घातः ४, तेजससमुद्घातः ५, आहारकसमुद्घातः ६, केवलिसमुद्घातश्च ७ । तत्र वेदनायाः समुद्घातो वेदनासमुद्घातः सोऽयं समुद्घातोऽसाता वेदनीयकर्माश्रयः । कषायेण-कषायोदयेन समुद्घातः कषायसमुद्घातः स च कषायचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः । मरणे भवो मारणः स चासो समुद्घातश्च मारणसमुद्घातः । वैक्रिये प्रारभ्यमाणे समुद्घातो वैक्रियसमुद्घातः स च वैक्रिय शरीरनामकर्माश्रयः । तैजसेन कारणभूतेन समुद्घातः तेजस समुद्घातः तैजसशरीरनामकर्माश्रयः । आहारके प्रारभ्यमाणे समुद्घातः आहारकसमुद्घातः सचा
(९) अव समुद्घातद्वार कहते है-"तेसि णं" इत्यादि । 'तेसि णं भंते जीवाण कइ समुद्घाया पण्णत्ता' हे भगवन् उन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के कितने समुद्घात होते है ।
समुद्घात सात होते है जैसे-वेदनासमुद्घात १, कपायसमुद्घात, २, मारणान्तिकसमुदघात ३, वैक्रियसमुद्घात ४, तैजससमुद्घात ५, आहारकसमुद्घात ६, और केवलिसमुद्घात ७। उनमें वेदना का समुद्घात वेदनासमुद्घात कहा जाता है यह समुद्घात आशाता वेदनीयकर्म के आश्रय वाला होता है ? | कषाय के उदय से जो समुद्घात होता है वह कषायसमुधात है, वह कषाय चारित्रमोहनीय कर्म के आश्रय से होता है २। मरण समय में होनेवाला मारणान्तिकसमुद्घात है ३। चैक्रिय के प्रारंभ होने पर जो समुद्घात होता है वह वैक्रियसमु. द्घात है, यह वैक्रिय शरीर नामकर्म के आश्रय से होता है ४। तेजस के कारण से जो समुद्घात होता है वह तैजससमुद्घात है, यह तेजस शरीर नामकर्म के आश्रय वाला होता है ५।
-
(५) समुहूधात दार-"तेसिणं" त्याहि
प्रश्न-तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ समुद्घाया पण्णत्ता! 3 भगवन् ?" मा सूक्ष्म પૃથ્વીકાયિક જીમાં કેટલા સમુદ્દઘાત હોય છે ?
समुद्धात सात प्रा२ना ह्या छ-(१) वहना समुद्धात, (२) पाय समुद्धात, (3) भारान्ति समुहधात, (४) वैश्यि समुद्धात, (५) तेस समुद्धात, (6) माहा२। समुदधात मने (७) पति सभुधात.
વેદના રૂપ જે સમુદ્રઘાત છે, તેને વેદના સમુદઘાત કહે છે. આ સમુદ્દઘાત અશાતાવેદનીય કર્મને કારણે થાય છે કષાયના ઉદયથી જે સમુદઘાંત થાય છે, તે કષાય સમુઘાત છે કષાયચારિત્ર મોહનીય કમને અધીન હોય છે મરણ સમયે થનારા સમુદ્રઘાતને મારાન્તિક સમુદ્દઘાત કહે છે વૈક્રિયાને પ્રારંભ થતાં જે મુદ્દઘાત થાય છે તેને વૈક્રિય સમુદ્દઘાત કહે છે, તે વૈક્રિય શરીર નામકર્મને અધીન હોય છે તૈજસને કારણે જે સમુદ્દઘાત થાય છે, તેને તેજસ સમુદઘાત કહે છે. તે તિજસ શરીર નામકર્મને અધીન હોય છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजींवाभिगमसूत्रे
हारकशरीरनामकर्माश्रयः । केवलिनि अन्तर्मुहूर्त भाविपरमपदे समुद्घातः केवलिसमुद्घातः । समिति एकीभावे उत् प्राबल्ये एकीभावेन प्राबल्येन घात इति समुद्घातः, केन सह एकीभावगमनम् तत्रोच्यते वेदनादिभिः सह । यदा आत्मा वेदनादिसमुद्घातगतो भवति तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणत एव भवति नान्यज्ञानपरिणतः । प्राबल्येन घातः कथं भवति तत्रोच्यते - वेदनादिसमुद्घातपरिणत आत्मा बहून् वेदनीयादि कर्मपुद्गलान् कालान्तरानुभवयोग्यान् उदीरणाकरणेनादाय (आकृष्य) उदयावलिकायां निक्षिप्य अनुभूयानुभूय निर्जरयति आत्मप्रदेशेभ्यः शातयति । तत्र प्रथम वेदना समुद्घात गतो जीवो वेदनीयकर्मपरमाणुपरिशातं करोति, तथाहि - वेदनाकलित आत्मा स्वदे -
ઘૂંટ
आहारक शरीर के प्रारंभ होने पर जो समुद्घात होता है वह आहारक समुद्घात है, यह आहार शरीर नामकर्म के आश्रय से होता है ६ । अन्तर्मुहूर्त में प्राप्त होने वाले परमपद मोक्षके समय जो समुद्घात होता है वह केवलिसमुद्घात है ७ । सम् - एकीभाव से उत्-प्रावल्य से जो घात है वह समुद्घात कहलाता है । यह एकीभाव किसके साथ होता है, सो कहते है वेदना आदि के साथ होता है । अर्थात् आत्मा जब वेदना आदि समुद्घात को प्राप्त होत है तब वह एकीभाव से केवल वेदना आदि के अनुभव ज्ञान में ही परिणत होता है किन्तु उस समय वह आत्मा अन्य अनुभव ज्ञान में परिणत नहीं होता है । प्राबल्य से घात कैसे होता है ? उसके उत्तर में कहते है -- वेदना आदि समुदघात परिणत आत्मा बहुतर वेदनीया - दिकर्मपुद्गलो जो कि आगे कालान्तर में अनुभवनीय - अनुभव में आनेवाले हैं अभी नहीं उन वेदनीयादि कर्मपुद्गलो को उदीरणाद्वारा खींच कर उदयावलिका में लाकर अनुभव करके
આહારક શરીરને પ્રારભ થતા જે સમુદ્વ્રાત થાય છે, તેનું નામ માહારક સમુદ્દાત છે, અને તે આહાર શરીર નામકર્મને આધીન હોય છે. અંતર્મુહૂત માં પ્રાપ્ત થનાર પરમપદ મેાક્ષને સમયે જે સમુદ્દાત થાય છે, તેને કેલિ સમુદ્દાત કહે છે
"सम्' मेाश्र लावथी, "उत्" भ्रमणता पूर्व ? घात थाय छे, तेनु' नाम सभु દૂધાત છે. આ એકાગ્રભાવ કૈાની સાથે થાય છે, તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—તે એકાગ્રભાવ વેદના આદ્ધિની સાથે થાય છે. એટલે કે આત્મા જ્યારે વેદના આદિ સમુદ્લાતથી યુક્ત થાય છે ત્યારે તે એકાગ્ર ભાવથી માત્ર. વેદના આદિના અનુભવ જ્ઞાનમાં જ પરિણત થાય છે, એટલે કે ત્યારે તે આત્મા અન્ય અનુભવ જ્ઞાનમા પરિણત થતા નથી.
પ્રખળતા પૂર્વક ઘાત કેવી રીતે થાય છે, તે હવે સમજાવવામાં આવે છે—
વેદના આદિ સમુદ્દાત પરિણત આત્મા, કાળાન્તરે અનુભવનીય (હાલમાં જેનુ વેદન કરવાનું નથી પણ અમુક કાળ વ્યતીત થયા બાદ જેનુ વેદન કરવાનુ છે એવાં) વેદનીય આદિ કર્મ પુદ્ગલાને ઉદીરણા દ્વારા ખેંચીને ઉદ્દયાવલિકામાં લાવીને તેમનુ વેદન કરીને તેમના ઘાત (નાશ) કરી નાખે છે-તેમને આત્મપ્રદેશમાંથી અલગ કરી નાખે છે. તેનુ’ નામ જ પ્રબળતા પૂર્વકના ઘાત છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयधोतिका टीका
प्र.१ समुद्घातद्वारनिरूपणम् ७९ शानन्तानन्तकर्मपरमाणुपरिबेष्टितान् शरीराद्वहिरपि प्रक्षिपति तैश्च प्रदेशैर्वदनजघनादि छिद्राणि कर्णस्कन्धाधन्तरालानि च परिपूर्य्य आयामतो विस्तरतश्च शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्य अन्तर्मुहूत्तं यावदवस्थितो भवति तस्मिन्नन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणकाले बहूनामसातावेदनीयकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति । कषायसमुद्घातसमुद्घातः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति तथाहि-कषायोदयसमाकुल आत्मा स्वदेशान् वहिनिक्षिप्य तैर्वदनोदरादिछिद्राणि कर्णस्कन्धाधन्तरालानि च प्रर्य्यायामतो विस्तरतश्च शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्य तिष्ठति तथाभूतश्च प्रभूत उनका घात-परिशातन कर देता है आत्मप्रदेशो से अलग कर देता है यही यहां प्राबल्य से घात करना है । अब वेदना आदि समुद्घातो का विवरण करते है-उनमें वेदनासमुद्घात में रहा जीव वेदनीय कर्मपुद्गलोका परिशातन करता है, जैसे-वेदना से करालित-व्याप्त आत्मा अनन्तानन्त कर्मपरमाणुओ से परिवेष्टित अपने प्रदेशो को शरीर से बाहर निकालता है और उन प्रदेशों से वदन जघन आदि के छिद्रो को कर्ण और स्कन्ध आदि के अन्तरालों को भर देता है। भर कर फिर वह आयाम और विस्तार से शरीर मात्र क्षेत्र को चारो ओर से व्याप्त करके एक अन्तर्मुहूर्त तक अवस्थित रहता है । उस अन्तर्मुहूर्त प्रमाण काल में वह बहुत ही असातावेदनीय कर्म पुद्गलोंकी निर्जरा कर देता है। कषायसमुद्घातसे समवहत हुआ जीव कषाय नामक चारित्र मोहनीय कर्मपुद्गलों की निर्जरा करता है । जब आत्मा कषायोदय से समाकुल हो जाता है तब वह अपने आत्मप्रदेशो को शरीर से बाहर निकालता है और उन प्रदेशो से वदन एवं उदर आदि के छिद्रों को एवं कर्ण स्कन्ध आदिके अन्तरालों को भर देता है । भर कर फिर वह आयाम और विस्तार की अपेक्षा शरीर प्रमाण क्षेत्र को चारों ओर से व्याप्तकर के
હવે સૂત્રકાર વેદના આદિ સમુદઘાતનું વર્ણન કરે છે--
વેદના સમુઘાતથી યુક્ત થયેલે જીવ વેદનીય કર્મપુદગલનું પરિશાટન કરે છેતેમને આત્મપ્રદેશમાંથી અલગ કરે છેઆ ક્રિયા આ રીતે થાય છે–વેદનાથી વ્યાસ થયેલ આત્મા અનંતાનંત કર્મયુગલેથી વીંટળાયેલા પિતાના પ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને તે પ્રદેશ વડે વદન, જાંઘ આદિનાં છિદ્રોને તથા કર્ણ, સ્કન્ધ આદિના અંતરાલેને ભરી દે છે. ત્યાર બાદ તે આયામ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ ક્ષેત્રને ચારે તરફથી વ્યાપ્ત કરીને એક અંતર્મુહૂત પર્યન્ત અવસ્થિત રહે છે. તે અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળમાં તે આત્મા ઘણું જ અસાતવેદનીય કર્મયુગની નિર્જરા કરી નાખે છે
કષાય સમુઘાતથી યુક્ત થયેલો જીવ કષાય નામક ચારિત્ર મેહનીય કર્મ પુદગલની નિર્ભર કરે છે. જ્યારે આત્મા કષાયના ઉદયથી વ્યાપ્ત થાય છે, ત્યારે તે પોતાના આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને તે પ્રદેશ વડે વદન, ઉદર આદિનાં છિદ્રોને તથા કર્ણ, સ્કન્ય આદિના અન્તરાલેને ભરી દે છે. ભરી દઈને આયામ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણુ ક્ષેત્રને ચારે તરફ વ્યાપ્ત કરી દઈને તે ત્યાં અવસ્થિત થઈ જાય
-
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे कषायकर्म पुद्गलपरिशातं करोति । एवं मरणसमुदघातगतमायुःकर्मपुलपरिशातं करोति । वैक्रियसमुद्घातगतो जीवः स्वप्रदेशान् शरीराद्वहिर्निष्कास्य शरीरविष्कम्भबाहल्यमानमाया-मतः संख्येययोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति, निसृज्य यथास्थूलान् वैकियगरी रनामकर्म पुलान् प्राग्वद्वान् शातयति । तैजसाहारकसमुद्रघातौ वैकियसमुद्घातयदेव ज्ञातव्यौ । नवरं तैजससमुद्घातगतो जीवः तैजसशरीरनामकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति आहारकसमुद्घातगतस्तु जीवः आहारक शरीरनामक पुद्गलानां निर्जरां करोति, केवलिसमुद्घातसमुद्घातस्तु केवली सदसद्वेदनीयशुभाशुभनामोच्चनीच्चैर्गोत्रकर्मपुहलानां परिशातं करोति । आधा:-पट्समुद्घाताः प्रत्येकमात्र मौहूर्त्तिकाः, केवलिसमुद्घातस्तु अष्टसामयिको भवति । तदुक्तं प्रज्ञापनायाम्वहाँ अवस्थित हो जाता है । इस स्थितिवाला बना हुआ वह जीव बहुत अधिक कपाय कर्मों की निर्जरा कर देता है । इसी प्रकार मरण समुद्घातगत जीव आयु कर्म पुद्गलों की निर्जरा करता है । वैक्रिय समुद्घात गत जीव अपने आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकालकर उन्हें शरीर की चौडाई और मोटाई प्रमाण बनाता है तथा लम्बाई में संख्यातयोजनप्रमाण दण्ड के रूप में बनाता है । बनाकर फिर वह प्राग्बद्ध यथास्थूल वैक्रियशरीरनामकर्म के पुद्गलों की निर्जरा करता है । तैनस और आहारक समुघात वैक्रियसमुद्घात के जैसे ही होते है । परन्तु - -तैनस दुधात से समवहत हुआ जीव तैजस शरीरनामकर्मके पुद्गलों का नाश करता है । और आहारक समुद्घात से समवहत हुआ जीव आहारक शरीरनामकर्म के पुगलो की निर्जरा करता है । तथा केवलिसमुद्घात से समवहत हुआ जीव- केवली - साता असातावेदनीय के शुभाशुभ नामकर्म के उच्च नीच गोत्र कर्म के पुद्गलों का विनाश करता है । आदि के ६ समुद्घातों में से प्रत्येक समुद्घात का समय एक २, अन्तर्मुहूर्त्त का है । और केवलिसमुद्घात का समय आठ समय का
समु
८०
છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં મુકાયેલા તે જીવ બહુ જ કષાય ક પુદ્દગલાની નિરા કરી નાખે છે એ જ પ્રમાણે મારણાન્તિક સમુદઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ આયુક પુદગલેાની નિર્જરા ી નાખે છે. વૈક્રિયસમુદ્શાત યુક્ત જીવ પેાતાના આત્મપ્રદેશાને શરીરમાંથી અહાર કાઢીને તેમને શરીરની પહેાળઇ અને જાડાઈ પ્રમાણે મનાવે છે તથા લખાઇની અપેક્ષાએ સખ્યાત ચૈાજનપ્રમાણુ દડરૂપ મનાવે છે. ત્યાર બાદ તે પુર્વે ઉપાર્જિત કરેલાં ચથા સ્થૂલ વૈક્રિયશરીર નામક નાં પુદ્ગલાની નિા કરે છે. તેજસ અને આહારક સમુઘાત વૈક્રિય સમુદઘાતની જેમ જ થાય છે. પર`તુ વિશિષ્ટતા એટલી જ છે કે તેજસ સમુઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ તૈજસ શરીર નામકર્મનાં પુદ્દગલેનેાનાશ કરે છે અને માહારક સમુદ્લાતથી યુક્ત થયેલા જીવ આહારક શરીર નામકમનાં પુદ્ગલાની નિર્જરા કરે છે, કેવલિ સમુદ્દઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ (કેવળી) સાતા અસાતા વેદનીયનાં શુભાશુભ નામકર્મોનાં અને ઉચ્ચ નીચ ગાત્રકમનાં પુદ્દગલાના વિનાશ કરે છે. પહેલાં છ સમુદ્દાતામાંના પ્રત્યેક સમુદઘાતને સમય એક એક અન્તર્મુહૂતને છે અને કેલિસમુદ્દાતના સમય
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ प्र. समुद्घातद्वारनिरूपणम् ८१ 'वेणासमुग्धार णं भंते ! कइ समइए पन्नत्ते ? गोयमा ! असंखेज्जसमइए अंतोमुहु एवं जाव आहारगसमुग्धाए । केवलिसमुग्धारणं भंते । कइ समइए पन्नत्ते ? गोयमा ! अट्ठसमइए पन्नत्ते' – वेदनासमुद्घातः खलु भदन्त । कतिसामयिकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! असंख्येयसामयिकोऽन्तर्मुहूर्त्तः, एवं यावदाहारक समुद्घातः । केवलिसमुद्घातः खलु भदन्त । कतिसामयिकः प्रज्ञप्तः । गौतम | अष्टसामयिकः प्रज्ञप्तः इतिच्छाया ॥ एवमनेकप्रकारकसमुदघातसंभवे सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां कतमः समुद्घात इत्याशयेन प्रश्नः कृतो गौतमेनेति पूर्वपक्षाशय इति
भगवानाह – 'गोयमा ! इत्यादि 'गोयमा ! हे गौतम । 'तओ समुग्धाया पन्नत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामाद्यास्त्रयः समुदघाताः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'वेयणा समुग्धाए कसायसमुग्धाए मारणंतियसमुग्धाए' वेदनासमुद्घातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातश्चेत्येते त्रय एव समुदघाता भवन्तीति नवमं समुद्घातद्वारम् । .
है । प्रज्ञापना में ऐसा ही कहा है – “वेयणासमुग्धाए णं भंते । कइसमइए पन्नत्ते ! गोयमा । असंखेज्जसमइए अंतो मुहुत्ते एवं जाव आहारसमुग्धाए केवलिसमुग्धाए णं भंते 1 कइ समइए पन्नत्ते ? गोयमा असमइए पन्नत्ते" इस प्रकार अनेक प्रकारवाले समुद्घात के संभव होने पर सूक्ष्मपृथिवोकायिक जीवों के कितने समुद्घात होते हैं ? ऐसे आशय को लेकर ही गौतम ने यह प्रश्न किया है । ऐसा पूर्व पक्षका आशय है ।
इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि 'गोयमा' हे गौतम ! " तओ समुग्धाया पन्नत्ता” सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के आदि के तीन समुदुधात होते हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - 'वेयणासमुग्धाए, कसायसमुग्धाए मारणंतियसमुग्धाए' वेदना समुद्घात कषायसमुद्घात, मारणान्तिकसमुद्घात । समुद्घातद्वार समाप्त |
Sh
આઠ સમયના છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યુ છે"वेयणासमुग्धाप णं भंते! कह समइए पण्णत्ते ? गोयमा ! असंखेज्जसमइप अंतो मुहुत्ते एवं नाव आहारसमुग्धाए । केवलिसमुग्धाप णं भंते । कह समइप पण्णत्ते ? गोयमा । अट्ठसमइप पण्णत्ते"
આ પ્રકારે છ પ્રકારના જે સમુદ્ધાતા છે, તેમાંથી સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવામાં કેટલા સમુદ્લાતા હોય છે, તે જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु उहे छे !— "गोयमा । तभ समुग्धाया पण्णत्ता - तंजहा" हे गौतम! सूक्ष्म પૃથ્વીકાયિક જીવેામાં નીચે પ્રમાણે ત્રણ સમુદ્ધાતાના જ सहभाव उद्योछे- "वेयणासमुग्धाप, कसायसमुग्धाए, मारणंतियसमुग्धाप" ( १ ) वेहना सभुद्दधात, (२) उषायसमुद्दधात અને (૩) મારણાન્તિકસમુદ્દાત. સમુદ્ધાતદ્વાર સમાસ ાલા
११
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
.
.
.
- श्रीजोवाभिगमसूत्रे
. (१०) गतं नवमं समुद्घातद्वारम् । अथ दशमं संज्ञिद्वारमाह- 'तेणं इत्यादि ते णं भंते ! जीवा किं सन्नी असन्नी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः जीवाः खल भदन्त । कि संजिनोऽसंज्ञिनो · वा, तत्र संज्ञान संज्ञा अतीतानागतवर्तमानभावस्य पालोचनं सा विद्यते येषां ते संज्ञिनः विशिष्टस्मरणादिरूपमनोविज्ञानवन्त इत्यर्थः । यथोक्तमनोविज्ञान विकला 'असंजिन इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा ! हे गौतम ! 'नो सन्नी असन्नी' नो सशिन इमे जीवाः किन्तु असज्ञिनः विलक्षणमनोलब्धेरभावात्-हेतुवादोपदेशेनापि न संज्ञिनः अभिसन्धारणपूर्विकायाः करणशक्तेरभावात् । नो संजिनः । एतावन्मात्र कथनेनैव असंज्ञित्वसिद्धौ असंज्ञिन इति-कथन प्रतिपेधप्रधानो विधिरिति ज्ञापयितुम् , प्रति पाथस्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य स्वभावत एव सावद्यत्वादिति दशमं संनिद्वारम् ,
(१०) संशिद्वार-ते णं भंते ! जीवा किं सन्नी असन्नी' हे भदन्त ! सुक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या सज्ञी होते है या मसजी होते है ? अतीत अनागत और वर्तमान भाव की 'जो पर्यालोचना है उसका नाम संज्ञा है, यह संज्ञा जिनको होती है वे सज्ञी है। विशिष्ट स्मरणादिरूप जो मनोविज्ञान है उस मनोविज्ञानवाले जो जीव है वे संज्ञी हैं। और जो इस मनोविज्ञान से विकल हैं वे असंज्ञो हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा नोसन्नी असन्नी' हे गौतम । ये सज्ञी नहीं होते है किन्तु असजी होते हैं। क्योंकि इनमें विलक्षण मनोलब्धि का अभाव रहता है । हेतुवाद के उपदेश से भी संज्ञावाले नहीं होते है क्योंकि अभिसन्धारण पूर्वक कारण शक्ति का 'इनमें अभाव रहता है । शंका-'नो संज्ञिनः' इतने मात्र कहने .से ही इनमें असंज्ञित्व की सिद्धि हो जाती है फिर असंज्ञिनः ऐसा कथन क्यों किया?
(१०) सज्ञाद्वा२-"तेणं भंते । जीवा किं सन्नी असन्नी ?"
હે ભગવન્ ! સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સંસી હોય છે, કે અસંસી હોય છે? * અતીત, અનાગત અને વર્તમાન ભાવની જે પર્યાલોચના છે, તેનું નામ સંજ્ઞા છે. આ ‘સત્તાનો જેમનામાં સદૂભાવ હોય છે તેમને સંની કહે છે,
વિશિષ્ટ સ્મરણદિપ મને વિજ્ઞાનવાળા જે જીવે છે, તેમને સંગી કહે છે, અને આ મને વિજ્ઞાનથી રહિત જે જીવે છે, તેમને અસંસી કહે છે.
गौतमस्वाभीना प्रश्न उत्तर भापता महावीर असई है-"गोयमा! नो सन्नी असन्नी" ई गीतम! सूक्ष्म पृथ्वीय छ। सभी खाता नथी, पण तसा मसी જ હોય છે, કારણ કે તેમનામાં વિશિષ્ટ મને લબ્ધિને અભાવ હોય છે હેતુવાદના ઉપદેશ અનુસાર પણ તેમને સંજ્ઞાવાળા કહી શકાતા નથી, કારણ કે અભિસંધારણ પૂર્વક કરણશક્તિને તેમનામાં અભાવ હોય છે "
" -"नो संझिनः" "सभी बात नथी, मार उपाथी तमनाभा असजिल सिथाय छे, छतi ५ "भसंशिनः" "मसी डाय छे", 24 प्रा२र्नु थिन A! भाट ४यु छ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. प्र. १ घेदवारनिरूपणम् ८३ (११) गतं दशम सज्ञिद्वारम् । अथैकादशं वेदद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा किं इथिवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किं स्त्रीवेदकाः पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदका वा, स्त्रिया वेदो येषांते स्त्रीवेदकाः एवं पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदका अपि, तत्र स्त्रियाः पुरुषे अभिलाषः स्त्री वेदकः, पुरुघस्य स्त्रियामभिलाषः पुरुषवेदकः, उभयोरपि अभिलाषो नपुंसकवेदकः, इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । नो इथिवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसग वेयगा' नो स्त्रीवेदका नो पुरुषवेदकाः किन्तु नपुंसकवेदकाः संमूछिमजीवत्वात् , नारक' संमूछिमा नपुंसकवेदका इति भगवद्वचनम् इति एकादशं वेदद्वारम् ॥११॥ ।'
उत्तर--ऐसा जो कथन किया है वह विधिप्रतिषेध प्रधान वाली बात होती है इस बात को समझाने के लिये किया है । यहाँ प्रतिपाद्य जो सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव है वह स्वभावतः हो सावद्ययोग वाला होता है । अतः-वह असंज्ञी ही होता है, संज्ञिद्वार समाप्त ।
(११) वेदद्वार-'ते णं भंते जीवा किं इत्थीवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा' हे भदन्त । वे -सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव-व्या स्त्रीवेदवाले होते हैं या पुरुष वेदवाले होते हैं ? या नपुंसक वेदवाले होते है ? जिस वेद के उदय से पुरुष के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह स्त्री वेद है और जिस वेद के उदय से स्त्री के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह पुरुष वेद है और जिस वेद के उदय में स्त्री और पुरुष दोनो के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह नपुंसक वेद है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है 'नो इत्थिवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसकवेयगा' हे गौतम ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव न स्त्री वेदवाले होते है, न पुरुष वेदवाळे
ઉત્તર—એવું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે વિધિ પ્રતિષેધ પ્રધાને વાળી વાત હોય છે, તે વાતને સમજાવવા માટે કરવામાં આવ્યું છે અહી જે જીવોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સ્વભાવઃ જ સાવદ્યોગવાળા હોય છે, તેથી તેઓ અસંજ્ઞી જ હોય છે, સંસીદ્વાર સમાપ્ત [૧૦]
(११) वहा२-"ते णं भंते ! जीवा कि इत्थीवेयगा. पुरिसवेयगा, नपुंसगवेयगा!" હે ભગવન્! સૂમપૃથ્વીકાયિક જી સ્ત્રીવેદવાળા હોય છે, કે પુરુષદવાળા હોય છે, કે નપુંસક વેદકાળા હોય છે જે વેદના ઉદયથી પુરુષની સાથે રમણ(સંજોગ) કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદવું નામ સ્ત્રીવેદ છે જે વેદના ઉદયથી સ્ત્રીની સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદનું નામ પુરષદ છે જે વેદના ઉદયથી સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેની સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદનું નામ નપુંસક છે ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા भडावार प्रभु ४९ छ है-"नो इत्थिवेयगा, नो पुरिसधेयगा, नपुंसकवेयगा' गीतम! તે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સ્ત્રીવેદવાળા પણ હોતા નથી, પુરુષ વેદવાળા પણ હોતા નથી
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
(१२) गर्तमेकादशं वेदद्वारम् । अथ द्वादगं पर्याप्तिद्वारमाह - 'तेसि णं' इत्यादि, 'ते सिणं भंते ! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खल भदन्त । जीवानां कति पर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' चतस्रः, पर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति, 'त जहा ' तद्यथा - ' आहारपज्जत्ती' आहारपर्याप्तिः, 'सरीरपज्जत्ती' शरीरपर्याप्तिः 'इंदियपज्जती' इन्द्रियपर्याप्तिः 'आणापाणुपज्जत्ती' आनपानपर्याप्तिः ता एताश्चतस्रः पर्याप्तयो भवन्ति ।
1
८४
अथ पर्याप्तिद्वारान्तर्गतां पर्याप्तिविरोधिनी मपर्याप्ति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - ' तेसि णं भंते ! जीवाणं कई अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवी कायिकानां खलु भदन्त । होते हैं, किन्तु नपुंसक वेदवाले होते हैं। क्योंकि ये सम्मूर्च्छिम जीव है । नारकजीव और संमूच्छिम जन्मवाले-जीव नियम से नपुंसक वेद वाले ही होते हैं ऐसा भगवान् का आदेश है । ११ वां वेदद्वार समाप्त |
(१२) पर्याप्तिद्वार - "तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ" हे भदन्त इन सूक्ष्मपृथ्वी कायिकजीवों के कितनी पर्याप्तियां होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! गौतम ! ' चतारि पज्जतीओ पन्नत्ताओ" इनके चार पर्याप्तियां होती है । 'तं जहा " जो इस प्रकार से हैं- " आहारपज्जत्ती" आहारपर्याप्ति 'सरीरपज्जत्ती' शरीर पर्याप्ति “इंदियपज्जत्ती” इन्द्रियपर्याप्ति “आणपाणुपज्जत्ती" आनपान - श्वासोच्छवासपर्याप्ति । “तेसि णं भते ! जीवाणं कइ अपज्जतीओ पन्नताओ" हे भदन्त ! पर्याप्तिद्वार के अन्तर्गत जो पर्याप्ति विरोधिनीं अपर्याप्तियां हैं वे यहां कितनी होती है ? उत्तर में
પરન્તુ નપુસકવેદવાળા જ હાય છે, કારણ કે તે સમૂમિ જીવેા છે નારક જીવા અને સમૂમિ જન્મવાળા જીવા નિયમથી જ નપુ સકવેઢવાળા હેાય છે, એવા ભગવાના આદેશ છે. ૧૧ મુ વેદ્યદ્વાર સમાપ્ત
१
(१२) पर्याप्सिद्वार - "तेसि णं भंते ! जीवाण कह पजत्तीओ पन्नत्ताओ ! " हे भगवान् या सूक्ष्म पृथ्वी भवेोभां भेटली पर्यासियो होय छे ? उत्तर- " गोयमा ! चसारि पज्जत्तीओ पन्नताओ” हे गौतम! तेभनाभां यार पर्याप्तियो होय छे, "तंजहा”, ने नीचे प्रभाषे छे–“आहारपज्जन्ती" (१) आहार पर्याप्ति, "सरीरपज्जन्त्ती" (२) शरीर पर्याप्ति "इंदियपज्जन्ती" (3) ४न्द्रिय पर्याप्ति ने "आणपाणु पज्जन्ती" (४) मानप्रा] (श्वासोंવાસ) પર્યાતિ
प्रश्न - "तेसि णं भंते! जीवाणं कइ अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ ! हे भगवन् ! पर्याप्तिદ્વારમાં જેમના સમાવેશ થાય છે એવી પર્યાપ્તિ વિરાધિની અપર્યાપ્તિએ, તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીફાયિકામાં કેટલી હાય છે?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ पर्याप्तिहारनिरूपणम् ८५ जीवानां कति अपर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा ! हे गौतम । 'चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' चतस्रोऽपर्याप्तय. प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'आहारअपज्जत्ती जाव आणापाणु अपज्जत्ती' आहारापर्याप्ति वित् आनपानापर्याप्तिः, यावत्पदेन शरीरापर्याप्तीन्द्रियापर्यात्यो ग्रहणम् , तथाचैताश्चतस्रोऽपर्याप्त्यो, भवन्ति, इति द्वादशं पर्याप्तिद्वारम् ॥ १२ ॥ सू० ९ ॥
मूलम्-तेणं भंते ! जीवा किं सम्मद्दिट्ठी मिच्छा दिट्ठी सम्मा मिच्छादिट्ठी? गोयमा! नो सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी नो सम्मा मिच्छा दिट्ठी। तेणं भन्ते ? जीवा किं चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी ओहि दंसणी केबलदंसणी? गोयमा! नो चक्खुदंसणी अचवखुदंसणी नो ओही। दंसणी नो केवलदंसणी । ते णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ! नो नाणी अन्नाणी नियमा दु अन्नाणी तं जहा-मइ अनाणी सुय अन्नाणी य । तेणं भंते ! जीवा किं मणयोगी वयजोगी काययोगी ? गोयमा ! नो मणजोगी नो वयजोगों कायजोगी। ते णं भंते ! जीवा किं सागारावउत्ता अणागारावउत्ता ? गोयमा! सागारावउत्ता वि अणागारावउत्ता वि । ते णं भंते ! जीवा कि आहारमाहरेति ? गायमा ! दव्वओ अणंतपएसाइं खेत्तओ असंखेज्जपएसो गाढाई कालओ अन्नयरसमयहिइयाइं भावओ वण्णमंताई गंधमंताई प्रभु कहते हैं-हे 'गोयमा' हे गौतम ! "चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ" इनके चार अपर्याप्तियां होती है "तंजहा' जो इस प्रकार से है-"आहारअपज्जत्ती जाव आणापाणुअपज्जत्ती आहारापर्याप्ति यावत् मानपानापर्याप्ति, यहां यावत्पद से शरीरापर्याप्ति और इन्द्रियापर्याप्ति इन दो का ग्रहण हुआ है । १२ बारहवां पर्याप्तिद्वार समाप्त ।
-
BR-"गोयमा!" गौतम चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ"तभनाभा यार अपया तिमी हाय छे, "तंजहा" नीय प्रमाणु छ--"आहारअपज्जत्ती जाव आणापाणुअपज्जत्ती" (१) आहार माप्ति, (२) शरीर अ५यास्ति, (3) छन्द्रिय अपर्याप्त मने (४) શ્વાસોશ્નવાસ અપતિ [બારમુ પર્યાપ્તદ્વાર સમાપ્ત
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे रसमंताई फासमंताई। जाइं भावओ वण्णमंताई आहारेति ताई कि एग वण्णाई आहाति, दुवण्णाई आहारेंति तीवण्णाई आहारेंति चउ वण्णाई आहारेंति पंच वण्णाई आहारेंति ? गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एग वण्णाई पि दु वण्णाई पि तिवण्णाई पि चउवण्णाई पि पंच वण्णाइं पि आहारेंति, विहाणमग्गणं पडुच्च कालाई पि आहारेंति जाव सुकिलाई पि आहारेंति ! जाई वण्णओ कालाई आहारेति ताई कि एगगुणकालाई आहारेंति जाव अणंतगुणकालाई आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणकालाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकालाई पि आहारंति, एवं जाव सुकिल्लिई । जाइं भावओ गंधमंताई आहारेति ताइं किं एगगंधाई आहारेंति दुगंधाइं आहारेंति ? गोयमा ! ठाणमग्गं पडच्च एगगंधाई पि आहारेंति दुगंधाई पि आहारेंति विहाणमग्गणं पडुच्च सुन्भिगंधाई पि आहारेंति दुभिगंधाई पि आहारेति । जाइं गंधओ सुभिगंधाइं आहारेंति ताई कि एगगुणसुन्भिगंधाई जाव अणंतगुणसुन्भिगंधाई आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणसुन्मिगंधाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणसुन्भिगंधाइंपि आहारेंति । एवं दुन्मिगंधाइंपि। रसा जहा वण्णा ॥ जाइं भावओ फासमंताई आहारेति ताई कि एगफासाइं आहारेंति, जाव अट्ठफासाइं आहोरेंति ? गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च णा एगफासाई आहारेंति नो दुफासाइं आहारेंति नो तिफासाइं आहारेंति चउ फासाइं आहारेंति पंच फासाई पिजाव अट्ठ फासाई पि आहारेंति, विहाण मगणं पडुच्च कक्खडाइं पि आहारेंति जाव लुक्साइं पि आहारेति । जाइं फासओ कक्खडाई आहारेति ताइं किं एगगुणकक्खडाई आहारति जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणकक्खडाइं पि आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खाडाइं पि आहारेंति, एवं जाव लुक्खा
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र प्र. १ जीवानां दृष्ट्यादिद्वारनिरूपणम् ८७ णेयव्वा ।। ताई भंते ! किं पुट्ठाई आहारति अपुट्ठाई आहारेति ? गोयमा पुट्ठाई आहारेति नो अपुट्ठाई आहारेति । ताई भंते ? कि ओगाढाई आहारंति अणोगाढाई आहारेंति ? गोयमा ! ओगाढाई आहारेति । णो अणोगाढाई आहारेंति ? ताई भंते ! किं अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरोगाढाइं अहारेति ? गोयमा ! अणंतरो गाढाई आहारेंति नो परं परोगाढाई आहरेंति। ताई भंते किं अगूइं आहारेंति बायराइं आहोरेति ! गोयमा ! अणूइं पि अहारेति बायराई पि अहारेति । ताई भंते ! किं उड्ढ आहारेति अहे आहारेति तिरियं अहारेंति ? गोयमा ! उड्ड पि आहारेंति अहे वि आहारति तिरियं पि अहारेति । ताई भंते किं आई अहारेंति ! मज्झे अहारेति पज्जवसाणे अहारेति ? गोयमा आई
पि आहारंति मज्झे वि आहोरेंति पज्जवसाणे वि आहारेति । ताई __भंते ! कि सविसए आहारेति अविसए अहारेति ? गाँयमा ! सवि
सए आहारेति नो अविसए आहारेंति । ताई भंते ! किं आणु पुब्बि आहारति अणाणुपुबि आहारेति ? गोयमा ! आणुपुब्बि आहारति नो अणाणुपुब्बि आहारैति।ताई भंते ! किं तिदिसि आहारेंति चउ दिसि आहारेंति पंच दिसिं आहोरेंति छद्दिसिं आहारेंति ? गोयमा ! निव्वघाएणं छदिसि वाघायं पडुच्च सिय तिदिसि सिय चउदिसि सिय पंचदिसि । उस्सणं कारणं पडुच्च वण्णओ कालाई नीलाई जाव सुकिलाइं, गंधओ सुन्भिगंधाई दुन्भिगंधाई, रसओ तित्त जाव महुराई, फासओ कक्खड मउय जाव निद्ध लुक्खाई तेसिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे वि परिणामित्ता परिपालइत्ता पडिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता अण्णे अपुव्वे बण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरओगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारमाहारेंति ॥ सू० १० ॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीयाभिगमसूत्रे छाया-ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयः गौतम ! नो सम्यगृहएयो मिथ्यादृष्टयः नो सम्यग मिथ्यादृष्टयः । ते सलु भदन्त ! जीवा किं चक्षुर्दनिनोऽचक्षुदर्शनिनोऽवधिदर्शनिनः केवलदर्शनिनः ? गौतम ! नो चक्षुर्दनिनः अचक्षुदर्शनिनः नो अधिदर्शनिन नो केवल दर्शनिनः। ते खलु भदन्त ! जीवाः किं शानिनोऽज्ञानिनः ? गौतम ! नो शानिन अशानिनः, नियमायणानिनः तद्यथामत्यमानिनः श्रुताशानिनश्च । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनोयोगिनो चचोयोगिनः फाययोगिन ? गौतम ! नो मनोयोगिनो, नो वचोवोगिनः, काययोगिनः । ते खलु भवन्त जीवाः किं साकारोपयुक्ताः, अनाकारोपयुक्ताः ? गोनम ! साकारोपयुक्ता अपि अनाकारो. , पयुक्ता अपि । ते खलु भदन्त । जीवाः किमाहारमाहरन्ति ? गौतम ! द्रव्यतोऽनन्तप्रदेशिकानि क्षेत्रतोऽसंख्येयप्रदेशावगाढानि कालतोऽन्यतरसमयस्थितिकानि भावतो वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति । यदा भावतो वर्णवन्ति थाहरन्ति तदा किम् एकवर्णानि आहरन्ति द्विवर्णानि याहरन्ति त्रिवर्णानि हरन्ति चतुर्वर्णानि थाहरन्ति पञ्चवर्णानि आहरन्ति ? गौतम! स्थानमार्ग प्रतीत्य एकवर्णान्यपि द्विवर्णान्यपि त्रिवर्णान्यपि चतुर्वर्णान्यपि पञ्चवर्णान्यपि आहरन्ति । विधानमार्गण प्रतीत्य कालान्यपि बाहरन्ति यावत् शुक्लान्यपि आहरन्ति । यदि वर्णतः कालान आहरन्ति नदा किम् एकगुणकालानि आहरन्ति यापदनन्तगुणकालानि आहरन्ति ? गौतम ! एकगुणकालान्यपि आहरन्ति यादनन्तगुण. कालान्यपि आहरन्ति एवं यावत् शुक्लान्यपि। यदि भावतो गन्धवन्ति आदरन्ति तदा किमे. कगन्धानि आहरन्ति द्विगन्धानि आहरन्ति ? गौतम ! स्थानमार्गण प्रतीत्य एकगन्धान्यपि आहरन्ति द्विगन्धााप आहरन्ति, विधानमार्गण प्रतीत्य सुरभिगन्धान्यपि आहर्रान्त दुर भिगन्धान्यपि आहरन्ति । यदि गन्धतः सुरभिगन्धानि आहरन्ति तदा किम् एकगुणसुरभिगन्धानि हरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति ? गौतम ! एकगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति । एवं दुरभिगन्धान्यपि । रसा यथा वर्णाः यदा भावतः स्पर्शवन्ति आहरन्ति तदा किम् एक-स्पर्शानि याहरन्ति यावदप्टस्पर्शानि अहारन्ति ? गौतम ! स्थानमार्गणं प्रतीत्य नो एकस्पानि याहरन्ति, नो द्विस्पर्शानि आहरन्ति नो त्रिस्पानि आहरन्ति चतुःस्पानि आहरन्ति पञ्चस्पर्शानि यावष्टस्पर्शानि आहरन्ति । विधानमार्गणं प्रतीत्य कर्कशान्यपि आहरन्ति यावद्क्षाण्यपि आहरन्ति । यदा स्पर्शतः कर्कशानि आहरन्ति तदा किमेकगुणकर्कशानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशानि आहरन्ति एवं यावद्रक्षाणि नेतव्यानि । तानि भदन्त ! किं स्पृष्टानि आहरन्ति अस्पृष्टानि आहरन्ति ? गौतम ! स्पृष्टानि आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्ति ? तानि भदन्त ! किम् अवगाढ़ानि आहरन्ति अनवगाढानि आहरन्ति ? गौतम ! अवगाढानि आहरन्ति नो अनवगाढानि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किम् अनन्तरावगाढानि आहरन्ति परम्परावगाढानि आहरन्ति गौतम! अनन्तरावगाढानि थाहरन्ति नो परम्परावगाढानि आहरन्ति तानि भदन्त ! किम् अणूनि आहरन्ति वादराणि आहरन्ति ? गौतम ! अणून्यपि आहरन्ति वादयण्यपि आहरन्ति तानि भदन्त ! किम् ऊर्चमाहरन्ति, अध आहरन्ति, तिर्यगाहरन्ति ? गौतम ! ऊर्ध्वमपि आहरन्ति अधोऽपि आहरन्ति तिर्यपि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किमादौ आहरन्ति मध्ये आदरन्ति पर्यवसाने आहरन्ति ?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीको
प्र. १ दृष्टिद्वारनिरूपणम् ८९ गौतम ! आदावपि आहरन्ति, मध्येऽपि आहरन्ति पर्यवसानेऽपि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किं सविषयाणि आहरन्ति अविषयाणि भाहरन्ति ? गौतम ! सविषयाणि आहरन्ति नो अविपयाणि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किमानुपूर्त्या आहरन्ति अनानुपूा आहरन्ति ? गौतम आनुपूा आहरन्ति नो अनानुपूा आहरन्ति । तानि भदन्त ! कि त्रिदिशि आहरन्ति चतुर्दिशि आहरन्ति पञ्चदिशि आहरन्ति पदिशि आहरन्ति १ गौतम ! निाघातेन पइदिशि आहरन्ति, व्याघातं प्रतीत्य स्थात् विदिशि स्यात् चतुर्दिशि स्यात् पञ्चदिशि । उत्सपण कारण प्रतीत्य वर्णतः कालानि नीलानि यावत् शुक्लानि, गन्धतः सुरभिगन्धीनि, दुरभिगन्धोनि, रसतःतिक्त यावत्मधुराणि, स्पर्शतः कर्कशमृदुकस्निग्ध रूक्षाणि। तेषां पुराणान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् विपरिणमय्य परिपाल्य परिशात्य परिविध्वस्य अन्यान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाद्य आत्मशरीररावगाढान् पुद्गलान् सर्वात्मतया अहारमाहरन्ति ।।सू० १०॥
टीका-अथ त्रयोदशं दृष्टिद्वारमाह-'ते णं भंते' । इत्यादि, 'ते णं भंते' ? जीवा कि 'सम्मट्ठिी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किं सम्यग्दृष्टयः, सम्यक्-समीचीना अविपरीता दृष्टिः सर्वज्ञप्रणीतवस्तुतत्त्वविषयिणी प्रतिपत्ति र्येषां ते सम्यग्दृष्टय. किम् , अथवा-मिथ्यादृष्टयः, मिथ्या-विपरीता विपर्यस्ता दृष्टिः-प्रतिपत्ति येषां ते मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयो वा एकान्तसम्यग्रूपमिथ्या. रूपप्रतिपत्तिरहिता वा सूक्ष्मपृथिवीकायिका इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि ‘गोयमा' हे गौतम । 'नो सम्मदिट्ठी' सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवाः सम्यग्दृष्टयो न भवन्ति किन्तु 'मिच्छादिट्ठी' मिथ्यादृष्टय इमे भवन्ति, एतेषा सास्वादनसम्यक्त्वस्यापि असंभवात् सम्य
(१३) दृष्टिद्वार -'ते णं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी, हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते है-समीचीन-अविपरीत है दृष्टिसर्वज्ञ प्रणीत वस्तुतत्वविषयक प्रत्तिपत्ति जिन्हो की ऐसे होते है ? या मिथ्यादृष्टि, विपरीत है दृष्टि प्रतिपत्ति जिन्हों की ऐसे होते हैं ? या मिश्रदृष्टि होते हैं ? एकान्त सम्यग् रूप और मिध्यारूप प्रतिपत्ति से रहित होते है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा नो सम्मदिट्टी" हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियजीव सम्यग्दृष्टि नहीं होते है 'नो सम्मामिच्छादिट्ठी' मिश्र दृष्टि नहीं होते हैं किन्तु "मिच्छादिट्ठी. ये नियम से मिध्यादृष्टि ही होते है।
(१३) टिवा२-"ते णं भंते ! जीवा किं सम्मट्ठिी, मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी!" ભગવદ્ ! સૂફમપૃથ્વીકાયિક જીવે શું સમ્યગ દષ્ટિવાળા હોય છે, મિયા દૃષ્ટિવાળા હોય છે, કે સમ્યક્સિચ્ચા દષ્ટિવાળા (મિશ્રષ્ટિ હોય છે ! સર્વ પ્રરૂપિત વસ્તુતત્વ વિષયક અવિપરીત સમજણથી યુક્ત જીવોને મિથ્યાદષ્ટિ કહે છે જેઓ એકાન્તત. સમ્યગ રૂપ પ્રતિપત્તિથીસમજણથી રોહિત હોય છે, તેમને મિશ્રદષ્ટિ કહે છે.
महावीर प्रभुना उत्तर-गोयमा!" गौतम ! 'नो सम्मदिट्ठी' सूक्ष्म वाजयि मेहेन्द्रिय व सभ्यष्टि ५ हाता नथी, "नो सम्मामिच्छादिट्टी" तेन्मे। भिष्टि ५ डाता नथी, परन्तु “मिच्छादिही" नियमयी । भियाइष्टि सय छे.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
जीवाभिगमसूत्रे
AN-And
ग्दृष्टित्वस्य प्रतिपेधः । सास्वादनसम्यक्त्ववतां सूदमपृथिवीकायिकेपूत्पादाभावात्। एते हि अति संक्लिष्टपरिणामवन्तो भवन्ति सास्वादनसम्यक्त्वपरिणामस्तु किश्चित् शुभो भवतीति सूक्ष्मकायिकमध्ये सास्वादनसम्यक्त्ववतामुत्पादो न भवति । किमधिकेन । तेषां निरन्तरसंक्लिष्टपरिणामसद्भावात् सम्यगमिथ्यादृष्टित्वपरिणामोऽपि नोत्पद्यते नापि सम्यग्मिध्यादृष्टिः सन् सूक्ष्मकायिकमध्ये समुत्पद्यते मिश्रदृष्ट्यवस्थायां जीवस्य कालासंभवात् , उक्तश्च- 'न सम्ममिच्छो कुणइ कालं' इति, न सम्यमिथ्यादृष्टिः सन् जीवः कालं करोति, इत्यत आह-'नो सम्म मिच्छादिहि' नो सम्यड्मिथ्यादृष्टयो-मिश्रदृष्टयोऽपि एते न भवन्ति, इति दृष्टिद्वारम् ॥
(१४) अथ चतुर्दशं दर्शनद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा कि चक्खुदसणी-अचक्दसणी-ओहिदसणी केवलदसणी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका
तात्पर्य यह है-सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों को सास्वादनसम्यक्त्व की संभावना होने से इनके सम्यक्त्व का निषेध किया गया है, क्योंकि सास्वादन सम्यक्त्ववाले जीवों को यहां उत्पत्ति ही नहीं होती है। ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अति संक्रिष्ट परिणाम वाले होते हैं और सास्वादन सम्यक्त्व परिणाम कुछ शुभ होता है इसलिये सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों में सास्वादन सम्यक्त्व वालो की उत्पत्ति नहीं होती है। अधिक क्या कहा जाय-इनके निरन्तर संक्लिष्ट परिणामो का सद्भाव होने से सम्यमिथ्यादृष्टिपनेका अर्थात् मिश्रदृष्टि पनेका परिणाम भी उत्पन्न नहीं होता है और न इन में पूर्वभव में सम्यड् मिथ्यादृष्टि - होता हुआ वहां से कालकर के उत्पन्न होता है । क्योकि मिश्रदृष्टि अवस्था में जीवकाल ही नहीं करता है जैसे-कहा है-"नो सम्ममिच्छो कुणइ कालं" इसलिये सूत्रकारने कहा हैं कि 'न सम्मामिच्छदिही' सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव सम्यमिथ्यादृष्टि भी नहीं होते है ।
दृष्टिद्वार समाप्त (१३) ' આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીને સાસ્વાદન સમ્યફવની અસં. ભાવના હોવાને લીધે તેમનામાં સમ્યકત્વ સ ભવી શકતું નથી તેનું કારણ એ છે કે સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વવાળા જીની સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયકેમાં ઉત્પત્તિ જ થતી નથી, સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવે અતિ સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે, અને સાસ્વાદન સમ્યકત્વ પરિણામ શુભ હોય છે, તેથી સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વવાળા જીની ઉત્પત્તિ સૂક્ષમપૃથ્વીકાયિકમાં થતી નથી, આ બાબતમાં અધિક શું કહું ! તેમનામાં નિરન્તર સ કિલષ્ટ પરિણામોને સદ્ભાવ રહેતો હોવાથી, સમ્યગ મિથ્યાદષ્ટિવ-મિશ્રદષ્ટિત્વ પરિણામ પણ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને પૂર્વભવમાં સમ્યગુ મિાદષ્ટિ સ પન્ન હોય એ જીવ પણ ત્યાં ઉત્પન્ન થતો નથી, કારણ કે મિશ્રદષ્ટિ अवस्थामा 04 पामत नथा ४धु ५६ छ है - 'नो सम्ममिच्छो कुणइ काल" तथा ४ सूत्रधरे ह्यु छ ? “नो सम्मामिच्छादिट्टी" सूक्ष्मथिवीजयि४७१ सभ्य મિથ્યાષ્ટિ પણ હોતે નથી, એ દૃષ્ટિદ્વાર સમાસ ૧૩ છે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ दर्शनद्वारनिरूपणम् ९१ खलु भदन्त ! जीवाः किं चक्षुर्दर्शनिनः अथवा अचक्षुर्दशनिनः अवधिदर्शनिनो वा केवलदर्शनिनो वा ? दर्शनं नाम सामान्यविशेषोभयात्मके जीवादिपदार्थे सामान्याववोधः तदर्शनं चतुःप्रकारकम्-चक्षुर्दशनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधिदर्शनं केवलदर्शन च, तत्र सामान्यविशेषोभयात्मके वस्तुनि चक्षुषा दर्शन रूपसामान्यपरिच्छेदश्चक्षुर्दर्शनम् । अचक्षुषा चक्षुर्वर्जशेषेन्द्रियमनोभिर्जनितं दर्शनमचक्षुर्दर्शनम् , अवधिरेव दर्शनम्-रूपिपदार्थविषयकं सामान्यग्रहणमवधिदर्शनम्, केवलमेव दर्शनम्- सकलजगगाविवस्तुसामान्यपरिच्छेदरूपं केवलदर्शनम्-- तदत्र एतेषु दर्शनेपु मध्ये कतमद्दर्शन सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह
(१४) दर्शनद्वार "ते णं भंते । जीवा किं चक्दसणी अचक्खुदंसणी ओहिदसणी केवलदसणी" हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या चक्षुदर्शनवाले होते है ? या अचक्षर्दनिवाले होते है ? या अवधिदर्शनवाले होते है ? या केवल दर्शनवाले होते है ? जीवादि पदार्थसामान्य विशेष दोनों धर्मात्मक है सो इनका जो सामान्यात्मक बोध होता है वह दर्शन है यह दर्शन 'चक्षुर्दर्शन, अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन और केवलदर्शन' के भेद से चार प्रकार का होता है सामान्य विशेषरूप उभयधर्मात्मक वस्तु में जो चक्षुद्वारा रूपसामान्य का ग्रहण होता है वह चक्षदर्शन है चक्षु इन्द्रिय के सिवाय शेष इन्द्रियों द्वारा और मनद्वारा जो सामान्य बोध होता है वह अचक्षुर्दर्शन है । रूपी पदार्थ के विषय में जो अवधिज्ञान होने के पहिले सामान्य अवलोकन होता है वह अवधिदर्शन है। सम्पूर्ण जगत् की वस्तुओं का जो सामान्य रूप से ज्ञान होता है वह केवलदर्शन है। इन चार प्रकार के दर्शनों में कौन सा दर्शन सूदमपृथिवीकायिक जीवों के होता है ऐसा यह प्रश्न है इसके
(१४) शनिवा२ ते णं भते ! जीवा किं चक्खुदंसणी, अचक्खुदंसणी, ओहिदसणी केवलदसणी ?" सावन् ! सूक्ष्मथ्वीय यक्षुश नवा डाय छ ? भन्यक्षुદેશનવાળો હોય છે? કે અવધિદંશનવાળો હોય છે ? કે કેવળદેશનવાળો હોય છે ? જીવાદિ પદાર્થમાં સામાન્ય અને વિશેષ, આ બને ધર્મને સદ્ભાવ હોય છે. તેમના વિષે જ સામાન્ય બંધ થાય છે, તેનું નામ દશન છે, તે દશનના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર छे-(1) यक्षु शन, (२) २सयशन, (3) अवधि शन, मन (४) सशन. सामान्य વિશેષ રૂપ બને ધમવાળી વસ્તુના સામાન્ય રૂપનું ચક્ષુ દ્વારા જે ગ્રહણ થાય છે, તેનું નામ ચક્ષુદર્શન છે. ચક્ષુઈન્દ્રિય સિવાયની ઈદ્રિ દ્વારા અને મન દ્વારા જે સામાન્ય બોધ થાય છે, તેનું નામ અવધિદશન છે રૂપી પદાર્થોના વિષયમાં અવધિજ્ઞાન થયા પહેલાં જે સામાન્ય અવકન થાય છે, તેનું નામ અવધિદર્શન છે. આખા જગતની વસ્તુઓનું જે સામાન્ય રૂપે જ્ઞાન થાય છે તેનું નામ કેવળદર્શન છે. અહીં એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે આ ચારે પ્રકારનાં દર્શનેમાંથી કયાં કયાં દશનેને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવમાં સાવ आय छ १ मा प्रश्न उत्तर भापती महावीर प्रभु ४ छ -"गोयमा" हे गौतम !
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसत्रे
-
'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'नो चक्खुदंसणी' नो चक्षुर्दर्गनिनः-युद्धमपृथिवीकायिकाश्चक्षुर्दर्शनवन्तो न भवन्ति चक्षुरिन्द्रियाभावात् , किन्तु-'अचक्रवुदंसणी' अचक्षुदर्शनिनः-अचक्षुर्दर्शनवन्तो भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, अचक्षुर्दनित्वमेतेयु स्पर्शनेन्द्रियापेक्षया भवतीति । 'नो ओहिदसणी नो केवलदसणी' नो-न वा अवधिदर्शनिनो भवन्ति, नो-न वा केवलदर्शनिनो वा भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्वभावत्वादेवेति गतं चतुर्दशं दर्शनद्वारमिति ॥१४॥
(१५) अथ पञ्चदशं ज्ञानद्वारमाह-ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा कि नाणी अन्नाणी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'नो नाणी अन्नाणी' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः नो ज्ञानिनो भवन्ति किन्तु अज्ञानिन एव भवन्ति इति । अनानित्वं चैतेषां मत्यज्ञानश्रुताजानापेक्षया भवति, तदेव दर्शयति-'नियमा दु अन्नाणी' नियमात् द्वयनानिनउत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा ! नो चवखुदसणी, नो ओहिदंसणी नो केवल. दसणी अचक्खुदंसणी" हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव न चक्षुर्दर्शनवाले होते हैं, न अवधि दर्शनवाले होते हे और न केवलदर्शनवाले होते हैं किन्तु अचक्षुदर्शनवाले होते हैं। क्योकि इनके केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय ही होती है अतः इसी अपेक्षासे इनमें भचक्षुर्देर्शन का होना कहा गया है । दर्शनद्वारममाप्त ।
(१५) ज्ञानद्वार-"ते णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी" भदन्त ! ये सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव क्या ज्ञानी होते है ? या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा! नो णाणी अन्नाणी "हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव ज्ञानी नहीं होते है किन्तु नियम से अज्ञानी ही होते है। इनमे अज्ञानिता मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान कि अपेक्षा से है। यही बात “नियमा दुअन्नाणी, तं जहा मइअन्नाणी मुय अन्नाणी "नो चक्खुदंसणी, नो ओहिदसणी, नो केवलदसणी, अचक्खुदसणी" सूक्ष्मधुरवीशयि જીવે ચક્ષુર્દશનવાળા પણ હતા નથી, અવધિ દશનવાળા પણ હોતા નથી કેવળ દર્શનવાળા પણ હોતાં નથી પરંતુ અચક્ષુર્દશનવાળા જ હોય છે. તેનું કારણ એ છે કે તે જીને માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયનો જ સદભાવ હોય છે તે દૃષ્ટિએ જ તે જીવોમાં અચક્ષુદર્શનનો સદ્ભાવ કહ્યો છે. છે ચૌદમું દર્શનદ્વાર સમાપ્ત છે
(१५) शानदार "ते ण भंते ! जोवा किं नाणी, अन्नाणी ?' समपन् ? सूक्ष्मवी કાયિક જીવે શું જ્ઞાની હોય છે? કે અજ્ઞાની હોય છે ? ___ महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा.! नो णाणी, अन्नाणो" गौतम ! सूक्ष्म पृथ्वीકાયિક જ જ્ઞાની હતા નથી, તેઓ નિયમથી જ અજ્ઞાની હોય છે તેમનામાં મત્યજ્ઞાન અને કૃતાજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અજ્ઞાનતા હોય છે એજ વાત નીચેના સૂત્રપાઠ દ્વારા સમજાवाम मावी छ-"नियमा दु अन्नाणी, तंजहा मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणी" मी भति
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ ज्ञानद्वारनिरूपणम् ९३
एते भवन्ति, अज्ञानद्वयमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तथथा - ' - 'मइ अन्नाणी' सुय अन्नाणी' मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति एतदपि मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं व शेष जीवबादरादिराश्यपेक्षया अत्यन्तमल्पीय इति ज्ञातव्यम् । तदुक्तम्
सर्वनिकृष्टो जीवस्य दृष्ट उपयोगो हि वीरेण । सूक्ष्मनिगोदा पर्याप्तानां स च भवति विज्ञेयः ||१||
तस्मात्प्रभृति ज्ञानविवृद्धि र्दृष्टा जिनेन जीवानाम् । लब्धिनिमित्तैः करणैः कार्येन्द्रियवाग्मनो हभिः || २ || इति
गतं पञ्चदशं ज्ञानद्वारम् ॥१५॥
" इस सूत्र पाठद्वारा समझाई गई है । यहाँ मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान शेष जीव बादर आदि राशि की अपेक्षा से अत्यन्त अल्प होता है - कहा भी है
" सर्व निकृष्टो जीवस्य दृष्टउपयोगो हि वीरेण । इत्यादि । अर्थात् भगवान् ने सबसे जघन्य अल्प उपयोग सूक्ष्मनिगोद अपर्याप्त जीवो के देखा है, इसलिये उनसे लेकर भागे आगे के जीवों के क्रमश. ज्ञान की अभिवृद्धि भगवानने देखी है वह अभिवृद्धि लब्धिनिमित्तककाय इन्द्रिय वाणी मन और दृष्टि इन करणों - साधनो को लेकर क्रमशः अधिक-अधिक होती है । जैसे - केवल कायलब्धि वालों को जितना उपयोग (सबसे अल्प ) होता है उनसे कुछ अधिक अभिवृद्धि इन्द्रियलब्धिवालो को होती है । इन्द्रिय वाणी मन और दृष्टि लब्धि वालों के लिये भो क्रमशः अधिकाधिक अभिवृद्धि समझलेनी चाहिये ||२||
ज्ञानद्वार समाप्त |
અજ્ઞાન અને શ્રુતમજ્ઞાન સિવાયના જીવે માદર આદિ રાશિની અપેક્ષાએ અત્યંત અલ્પ હાય છે. કહ્યુ પણ છે કે—
"सर्व निकृष्टो जीवस्य दृष्टउपयोगो हि वीरेण" इत्यादि
આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સૂક્ષ્મ નિગાદ અપર્યાપ્ત જીવામાં ભગવાને સૌથી અલ્પ પ્રમાણમાં ઉપયેગ લક્ષણને સદ્ભાવ જોયા છે. ત્યાર બાદના—દ્વીન્દ્રિય આદિ છવામાં ક્રમશઃ જ્ઞાનની અભિવૃદ્ધિ ભગવાને દેખી છે. તે અભિવૃદ્ધિ લબ્ધિનિમિત્તકકાય છંન્દ્રિય, पाथी, भन, भने दृष्टि, आर (साधना) नी अपेक्षा ईमशः अधिउने अधि होय છે. જેમકે માત્ર કાયિકલબ્ધિવાળા જીવામાં સૌથી અલ્પ માત્રમાં ઉપચૈાગ લક્ષણને સદ્ભાવ હોય છે તેમના કરતાં અધિક અભિવૃદ્ધિ ઇન્દ્રિયલબ્ધિવાળામાં ડાય છે, અને ઇન્દ્રિય, વાણી, મન અને દૃષ્ટિબ્ધિવાળા જીવામાં ક્રમશ વધારેને વધારે અભિવૃદ્ધિ સમજી લેવી
પંદરમું જ્ઞાનદ્વાર સમાપ્ત !!
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे (१६) अथ पोडशं योगद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा कि मणजोगी वयजोगी कायजोगी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ? किं मनोयोगिनो भवन्ति अथवा वचोयोगिनो भवन्ति काययोगिनो वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम । 'णो मणजोगी' 'नो वयजोगी कायजोगी' नो मनोयोगिनः सूक्ष्मपृथिवीकायिका भवन्ति, नो-न वा वचोयोगिनो भवन्ति किन्तु काययोगिन एव केवलमेते भवन्ति, युज्यते जीवः कर्मफलोपभोगाय येन स योगः स च त्रिविधो मनोवाक्कायभेदात् तदेतेषु योगेषु मध्ये काययोगमानं सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भवति न तु आद्यौ द्वौ योगी इति, गतं पोडशं योगद्वारम् ॥१६॥
(१७) अथ सप्तदशमुपयोगद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा कि सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः कि साका
(१६) योगद्वार--- " ते ण भंते ! जीवा किं मणजोगी, वयजोगी कायजोगी" हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या मनोयोग वाले होते हैं ? या वचोयोगवाले होते हैं ? या काययोगवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है- "गोयमा" । हे गौतम ! वे "नो मणजोगी , नो वयजोगी कायजोगी" न मनोयोगवाले होते हैं न वचन योगवाले होते है किन्तु काययोगवाले ही होते हैं। कर्मफल के उपभोग करने के लिये जीव जिसके द्वारा युक्त होता है वह योग है अर्थात् मन वचन काय की जो किया है उसका नाम योग है। यह योग तीन प्रकार का होता है । मनोयोग वचनयोग और काययोग। इनमें सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों को केवल काययोग ही होता है। आदि के दो योग नहीं होते। योगद्वार समाप्त ।।
(१७) उपयोगद्वार-" ते ण भंते ! जीवा कि सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या साकारोपयोगवाले होते है ? या अनाकारोप
(१६) योगा-"ते ण भंते ! जीवा कि मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?" ભગવાન ! આ , સૂક્ષમપૃથ્વીકાયિક છો શું મને યોગવાળા હોય છે ? કે વચનગવાળા હોય ? કે કાગવાળા હોય છે ?
महावीर प्रसन। उपयोग-"गोयमा " ॐ गौतम ! नो मणजोगी, नो वयजोगी, कायजोगी" तेसो भनायोगवाट पाहाता नथी, क्यनयोगवा पहाता नथी, परंतु કાગવાળા જ હોય છે કર્મફળને ઉપભોગ કરવાને માટે જીવ જેના દ્વારા યુક્ત હોય
छ, तेनु नाम योग छे. या यात्रए प्रारना होय छ–(१) मनाया, (२) क्यनया અને (૩) કુયાગ સૂફમપૃથ્વીકાયિક જીવમાં માત્ર કાગને જ સભાવ હોય છે, બાકીના બે યોગને સદ્ભાવ હતા નથી સોળમું ગદ્વાર સમાપ્ત છે
(१७) उपयोगा-"ते ण भंते ! जीवा कि सागारोवउत्ता. अणागारोवउत्ता " ભગવદ્ ! તે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવો શું સાકારપગવાળા હોય છે ? કે અનાકાર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपयोगद्वारनिरूपणम् ९५ रोपयुक्ताः-साकारोपयोगवन्तो भवन्ति अथवा-अनाकारोपयुक्ताः-अनाकारोपयोगवन्तो भवन्ति, उपयुज्यते कर्मफलभोगाय आत्मा येन स उपयोगः स च द्विविधः साकारोऽनाकारश्च, तत्राकारः प्रतिवस्तु प्रतिनियतो ग्रहणपरिणामः 'आगारो उ विसेसो' (आकारस्तु विशेषः) इति वचनात् , सह आकारो यस्य येन वा स साकारः-ज्ञानपञ्चकमज्ञानत्रिकम् , उक्ताकाररहितोऽनाकारः, स चक्षुर्दर्शनादिको दर्शनचतुष्टयात्मकः, तदुक्तम् -
ज्ञानाज्ञाने पञ्च त्रिविकल्पे सोऽष्टधा तु साकारः ।
चक्षुरचक्षुरवधिके वल दृग्विषयस्त्वनाकार इति ॥ तदेतयोरुपयोगयोर्मध्ये सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां क उपयोगो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि' सूक्ष्म पृथिवीकायिकजीवाः साकारोपयुक्ताः-साकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्ति, तथाऽनाकारोपयुक्ताःयोग वाले होते है ? आत्मा का चैतन्यानुविधायी जो परिणाम है उसका नाम उपयोग है । यह उपयोग साकारोपयोग और अनाकारोपयोग के भेद से दो प्रकार का होता है । प्रतिनियत वस्तु का जो ग्रहण करने रूप व्यापार है वह साकार उपयोग है क्योंकि "आगारो उ विसेसो" आकार ही विशेष है। ऐसा सिद्धान्त का वचन है । ज्ञानोपयोग आठ प्रकार का कहा गया है-- मतिज्ञान आदि पांच ज्ञान और तीन अज्ञान, कहा भी है - "ज्ञानाज्ञाने पञ्चत्रिविकल्पे, इत्यादि । दर्शनोपयोग चार प्रकार का है। चक्षुर्दशन अचक्षुर्दर्शन अवधिदर्शन और केवलदर्शन यही अभिप्राय ---" चक्षुरचक्षुरविधि" इस श्लोकार्ध का है । इस प्रकार जब उपयोग दो प्रकार का होता है तो फिर इनके बीच में सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवोके कौनसा उपयोग होता है ऐसा यह प्रश्न है। इसके उत्तर में प्रभु कहते है “गोयमा"! सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि" हे પગવાળા હોય છે? આત્માનું ચૈતન્યાનુવિધાથી જે પરિણામ છે, તેનું નામ ઉપગ छ. ते 6५योगना नीचे प्रमाणे मे १२ ५७ छ-(१) ४२ ५यो मन (२) मना॥२ઉપયોગ. પ્રતિનિયત વસ્તુનું ગ્રહણ કરવા રૂપ જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) છે, તેનું નામ સાકારउपयोग छे, २६ "आगारो उ विसेतो" "मा.२ ४ विशेष छे" मे सिद्धान्तनु ४थन છે. જ્ઞાનેપગ આઠ પ્રકારને કહ્યો છે—મતિજ્ઞાન આદિ પાંચ જ્ઞાન રૂપ પાંચ પ્રકાર અને
मज्ञान ३५ त्रए २ ४युं ५ छ :--"शानाशाने पञ्चत्रिविकल्पे" त्यहि
शना५या या प्रारना होछे--(१) यक्षुशन, (२) अयक्षुई शनि (3) अवधिદર્શન અને (૪) કેવલદર્શન એજ વાત નીચેના કાર્યમાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે-- "चक्षुरचक्षुरवधि" गौतम स्वामीना प्रश्ननु तात्पर्य से छे से प्रा२न 6पयोगमाथी સૂક્ષપૃથ્વીકાયિક જમાં કયા ઉપયોગને સભાવ હોય છે ?
महावीर प्रभु देना उत्तर भापता ४ छ,-"गोयमा!" ॐ गौतम ! "सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि" सूक्ष्मपृथ्वीजयि व स२९५योगवाण॥ ५९ डाय छ भने
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
अनाकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्तीति तत्र साकारोपयुक्ताः मत्यज्ञानश्रुताज्ञानापेक्षया, मनाकारो - पयुक्तास्तु अचक्षुर्दर्शनोपयोगापेक्षयेति गतं सप्तदशमुपयोगद्वारम् ॥ १७॥
९६
(१८) अथाष्टादशमाहारद्वारमाह - ' ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा किं आहारमाहरेंति' ते सूक्ष्मपृथिवी कायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किम् आहारम् - कीदृगमाहार माहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'दव्वओ अणतपए साईं' द्रव्यतो- द्रव्यस्वरूपपर्यालोचनायाम् अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि आहरन्ति, अनन्तानामेव ग्रहणं भवति अन्यथा - ग्रहणासभवात् नहि संख्यात प्रदेशात्मका असख्यात प्रदेशात्मकाः स्कन्धा जीवस्य ग्रहणप्रायोग्या भवन्तीति । 'खेत्तओ असंखेज्ज एसो गाढाई' क्षेत्रतोऽसख्यात
,
गौतम ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव साकारोपयोगवाले भी होते है और अनाकारोपयोग वाले भी होते है । इन जीवों के मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान होते है यह बात पहले कही जा चुकी है | अतः इन्हीं दो अज्ञानो की अपेक्षा से उनमें साकारोपयोग का सद्भाव कहा गया है | तथा इनमें चक्षुर्दर्शन होता नहीं है- अचक्षुर्दर्शन होता है । यतः इस अपेक्षा ये अनाकारोपयोगवाले भी होते है | उपयोगद्वार समाप्त ॥
(१८) आहारद्वार – “ ते णं भंते ! किं आहारमाहरेंति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कैसा आहार करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है – “गोयमा ! दव्त्रओं aarसाई दव्वा आहारेंति" वे द्रव्य की अपेक्षा अनन्तप्रदेशोवाले द्रव्यों का आहार करते है इस कथन से वे संख्यात प्रदेशोवाले या असख्यात प्रदेशोवाले द्रव्यों का आहार नहीं करते है ऐसा जानना चाहिये क्योकि नीव के ग्रहणप्रायोग्य संख्यात प्रदेशवाले स्कन्ध और असंख्यात प्रदेशवाले स्कन्ध होते है । " खेत्तओ असंखेज्जपए सोगाढाई" અનાકાર ઉપચેગવાળા પણુ હોય છે આ જીવામા મત્યજ્ઞાન (મતિ અજ્ઞાન) અને શ્રુતઅજ્ઞાન હાય છે, આ વાત તે પહેલાં કહેવામાં આવી ચુકી છે તેથી આ બે અજ્ઞાનાની અપેક્ષાએ તેમનામાં સાકાર ઉપયોગના સદ્ભાવ કહ્યો છે. તેમનામાં ચક્ષુશ ન હેાતું નથી, પણ અચક્ષુ ન હોય છે તે કારણે તેમને અનાકાર ઉપચેગવાળા કહેવામાં આવ્યા છે. ॥ સત્તરમુ ઉપયેાગદ્વાર સમાપ્ત 1
(१८) आहार द्वार--" ते णं भते ! जीवा किं आहरमाहरेति ?" हे भगवन् । ते सूक्ष्मपृथ्वी अयि लवा व आहार रे छे ? महावीर प्रभुने। उत्तर- "गोयमा ! दव्वओ अणतपसा दव्वा आहरेंति" हे गोतम । द्रव्यनी अपेक्षा तेथे अनंत प्रदेशावाजा દ્રબ્યાના આહાર કરે છે આ કથન દ્વારા એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓ સાત પ્રદેશેાવાળા અથવા અસંખ્યાત પ્રદેશેાવાળાં દ્રવ્યેના આહાર કરતા નથી, કારણ કે જીવના દ્વારા ગ્રહણ કરવા ચૈાન્ય સખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ અને અસખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ होय छे. “खेत्तओ असंखेज्जप सोगाढाई" क्षेत्रनी अपेक्षाओ तेथे। असौंच्यात प्रदेशोभां
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् ९७
,
प्रदेशावगाढानि द्रव्याणि भाहरन्ति 'कालओ अन्नयरसमयडितियाई' कालतः - कालापेक्षया अन्यतर समयस्थितिकानि - जघन्यस्थितिकानि मध्यमस्थितिकानि उत्कृष्ट स्थितिकानि द्रव्याणि आहरन्ति, स्थितिरिति आहारयोग्य स्कन्धपरिणामत्वेऽवस्थानं ज्ञातव्य मिति । 'भावओ वण्ण मंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई भावतो वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति प्रतिपरमाण्वेकैकवर्णगन्धरसहि स्पर्शसद्भावादिति । 'जाई भावओ वण्णमंताई आहारेंति' यानि द्रव्याणि भावतो वर्णवन्ति आहरन्ति ' ताई किं एगवण्णाई आहारेंति' तानि किं एक वर्णानि आहरन्ति, अथवा - 'दुवण्णाई आहारेंति' द्विवर्णानि द्विवर्णवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा - 'तिवण्णाई आहारेंति' त्रिवर्णानि - वर्णत्रयोपेतानि द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा - 'चउवण्णाई आहारेंति' चतुर्वर्णानि वर्णचतुष्कयुक्तानि द्रव्याणि आहरन्ति, किं वा 'पंचवण्णाई आहा'रेंति' पञ्चवर्णानि - वर्णपञ्चकोपेतानि द्रव्याणि आहरन्ति सूक्ष्मपृथिवीवीकायिका इति प्रश्नः, भग
क्षेत्र की अपेक्षा असख्यात प्रदेशों में अवगाढ हुए द्रव्यों का वे आहार करते है "कालओ अन्नयरसमयद्विइयाई " काल की अपेक्षा किसी एक समय की स्थितिवाले, या जघन्यस्थितिवाले, या मध्यमस्थितिवाले या उत्कृष्टस्थितिवाले द्रव्यों का वे आहार करते हैं । आहार के योग्य स्कन्धरूप परिणाम में जो अवस्थान है वह स्थिति है । " भावओ वण्णमंताई, गंधमंताई रसमंताई फासमंताई" भाव की अपेक्षा वर्णवाले गन्धवाले, रसवाले और स्पर्शवाले द्रव्यों का वे आहार करते हैं क्योंकि हर एक परमाणु में एक वर्ण, एक गन्ध, एक रस और दो स्पर्शो का सद्भाव रहा करता है " जाई भावओ वण्णमंताई आहारेंति ताई किं एगवण्णाई आहारेंति" भावकी अपेक्षा जिन वर्णवाले द्रव्यों का वे आहार करते हे वे क्या एक वर्णवाले होते है " दुबण्णाई आहारेंति तिवण्णाई आहारेंति" या दो वर्णवाले होते हैं ? या तीन वर्णवाले होते है, या "चउवण्णा इ" चार वर्णवाले है ? या " पंचवष्णाई" पांच वर्णवाले होते हैं । अर्थात् सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीव भावकी भवगाढ (रडेसा) थयेला द्रव्योनो आहार उरे छे “कालभो अन्नयरसमयडितिया ” अजनी અપેક્ષાએ તેએ કેાઈ એક સમયની સ્થિતિવાળા, અથવા જઘન્ય સ્થિતિવાળાં, અથવા મધ્યમ સ્થિતિવાળા અથવા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાં દ્રવ્યાના આહાર કરે છે. આહારને ચેાન્ય સ્કન્ધ રૂપ परिणाभमां ने अवस्थान छे, तेतु' नाम स्थिति छे. 'भावओ वण्णमंताइ गंधमंताह रसमंताई फासमताई" लावनी अपेक्षा तेथे वर्षावाणां, गंधवाणां, रसवाणां भने स्पर्श वाजा કબ્યાના આહાર કરે છે, કારણ કે પ્રત્યેક પરમાણુમા એક વણુ, એક ગધ, એક રસ અને એ સ્પર્શીને સદ્ભાવ રહે છે
2
प्रश्न- "जाई भावओ वण्णुमंताई थाहारेति ताइ किं एगवण्णाइ आहारैति" ભાવની અપેક્ષાએ જે વણ વાળાં દ્રવ્યાને તેએ આહાર કરે છે, તે શું એક વણુ વાળાં હોય छे, "दुवण्णाई आहारेति, तिवण्णाई आहारेति, चउवण्णाई आहारैति, पंचवण्णाई आहारेंति ? मे पशुवाजा होय हे ? त्रयु वर्षावाणां होय हे ? यार वर्षा वाणां
१३
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
जीवाभिगमसूत्रे
वानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाईपि' स्थानमार्गणं प्रतीत्य एकवर्णान्यपि आहरन्ति तिष्ठन्ति विशेषपर्यायलक्षणानि अस्मिन्नितिस्थानम्सामान्यमेकवर्णे द्विवर्णमित्यादि, तस्य सामान्यात्मकस्थानस्य मार्गणम् - अन्वेषणमिति स्थान मार्गणम् तत्प्रतीत्य- तदाश्रित्य सामान्यचिन्तामाश्रित्येत्यर्थः । एकवर्णान्यपि - एकवर्णविशिष्टान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति ते जीवा स्तथा 'दुवण्णाईपि' द्विवर्णान्यपि - वर्णद्वयविशिष्टान्यपि आहरन्ति - आहारं कुर्वन्ति, तथा - 'तिवण्णाईपि' त्रिवर्गान्यपि वर्णत्रयविशिष्टान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति तथा - 'चउवण्णा पि पंचवण्णाईपि आहारेंति' चतुर्वर्णान्यपि पञ्चवर्णान्यपि द्रव्याणि स्थान - मार्गणमाश्रित्याहरन्ति इति । आह्रियमाणानामनन्तप्रादेशिक स्कन्धानामेकवर्णत्वं द्विवर्णत्वमित्यादि कथन व्यवहारनयमतापेक्षया कथितम्, निश्चयमताऽपेक्षया अनन्तप्रादेशिक स्कन्धोअपेक्षा जिन वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते हैं सो क्या वे एक वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते है ? या दो वर्णवाले द्रव्यों का महार करते हैं या तीन वर्णवाले द्रव्यों का वे आहार करते हे ' या चार वर्णवाले द्रव्यों का वे आहार करते हैं या पांच वर्णवाले द्रव्यो का वे आहार करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं -- "गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाईपि" हे गौतम | वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव सामान्य चिन्तन की अपेक्षा से एकवर्णविशिष्ट व्यो का भी अहार करते हैं - तथा 'दुवण्णाइंपि' वर्णद्वय विशिष्ट द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं "तिवण्णाइंपि" वर्णत्रयविशिष्टयों का भी वे आहार करते है तथा "चडवण्णाईपि पंचवण्णाइपि आहारेंति" चार वर्णविशिष्ट एवं पांच वर्ण विशिष्ट व्यो का भी वे आहार करते है । यहां आहियमाण (हरण किये जानेवाले) जो अनन्त प्रदेशो वाले द्रव्य हैं वे एक वर्णवाले दो वर्णवाले तीन
2
-
હાય છે ? કે પાંચ વણુ વાળાં હાય છે ? એટલે કે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવા ભાવની અપેક્ષાએ જે વણુ વાળાં દ્રવ્યેાના આહાર કરે છે તે શું એક વણ વાળાં હાય છે-એટલે કે તેએ શુ એક વણ વાળાં દ્રવ્યાના આહાર કરે છે ? કે એ વણુ વાળાં દ્રÄાના આહાર કરે છે ? કે ત્રણ વર્ષોંવાળાં દ્રયૈાના આહાર કરે છે ? કે ચાર વર્ણવાળાં દ્રવ્યાના આહાર કરે છે ? કે પાંચ वर्णु वाणां द्रव्योनो ग्याहार रे ? तेन। उत्तर भायता महावीर अलु ४ - "गोयमा ! ठाणमग्गणं पच्च गगवण्णाहं पि" हे गौतम! सामान्य दृष्टिो वियार अश्वामां आवे तो ते सूक्ष्मपृथ्वियि वो मेववाणां द्रयानो आहार मेरे छे, 'दुवण्णाईपि' मे वर्षावानां द्रव्याना पशु आहार मेरे छे, "तिवण्णादं पि, चउवण्णाई पि, पंचवण्णाइ पि आहारैति” ऋणु वाणां द्रव्यानाय भाडार रे छे यार वर्षावाणां द्रव्योनो पशु આહાર કરે છે અને પાંચ વર્ણ વાળાં દ્રબ્યાને પણ આહાર કરે છે. અહીં જે અન ́ત પ્રદેશેવાળાં માહિયમાણુ (ગ્રહણ કરાતાં) દ્રવ્યે છે, તેઓ એક વણુ વાળા, એ વણુ વાળાં, ત્રણ વણુ વાળાં, ચાર વ વાળા અથવા પાંચ વર્ણવાળાં હોય છે, આ પ્રકારનુ જે કથન છે તે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् ९९ ऽल्पीयानपि पञ्चवर्ण एव भवतीति ज्ञातव्यमिति । 'विहाणमग्गणं पडुच्च' विधानमार्गणं प्रतीत्य वि - विविक्तम् - इतरव्यवच्छिन्नं घानं - पोषणं स्वरूपस्य यत् तद् विधानम्, तत्प्रतीत्य- तदाश्रित्य विशेषचिन्तामाश्रित्येत्यर्थः, कृष्णो नील इत्यादि प्रतिनियतो वर्णविशेष इति यावत् तस्य मार्गणम् - अन्वेषणं तत्प्रतीत्य-तदाश्रित्य कालवर्णान्यपि महरन्तीत्यादिना अग्रिमतनेन सम्बन्धः, 'कालाई पि आहारेंति जाव सुकिल्लाई पि आहारेंति' कालवर्णान्यपि आहरन्ति यावच्छुक्लवर्णान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति - अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीतानां संग्रहो भवतीति । कालवर्णान्यपि इत्यादि कथनं व्यवहारनयमतापेक्षया ज्ञातव्यम् निश्चयमतानुसारेण तु पश्चवर्णान्येव तानि द्रव्याणि भवन्तीति भावः । गौतमः पृच्छति - 'जाई वण्णओ कालाई ताई किं एगगुणकालाई आहारेंति जाव अनंतगुणकालाई आहारेंति है भदन्त । वर्णतो यानि कालानि - कृष्णानि आहवर्णवाले, चार वर्णवाले और पांच वर्णवाले होते हैं ऐसा जो कथन है वह व्यवहार नयको अपेक्षा से है । निश्चय नयको अपेक्षा से तो जो अनन्त प्रदेशोवाला स्कन्ध होता वह अतिशय अल्प भी होता है और पांचों वर्णवाला ही होता है ऐसा जानना चाहिये । " विहाण - मग्गणं पडुच्च" तथा विधानमार्गण की विशेषचिन्तन की अपेक्षा करके - कृष्ण' नील इत्यादि प्रतिनियति वर्ण विशेष की अपेक्षा करके - सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव काले वर्णवाले द्रव्यो का भी आहार करते है यावत् शुक्लवर्णं वाले द्रव्यों का भी आहार करते है । यहां यावत् शब्द से नील रक्त- लाल और पीत इनवर्णों का ग्रहण हुआ है । "काले वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते है । इत्यादिरूप से जो कहा गया है वह व्यवहारनय के अनुसार कहा गया है । क्योंकि निश्चयनय के अनुसार तो पांचो ही वर्णों वाले वे द्रव्य होते है ऐसा जानना चाहिये । गौतम पूछते हैं " जाई वण्णओ कालाई ताई किं एगगुणकालाई आहारेति जाव अनंतगुणकालाई आहारे ति" यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ કરવામા આવ્યુ છે. નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ તે! જે અનત પ્રદેશેાવાળા સ્કન્ધ હોય છે, તે અતિશય અલ્પ પણુ હાય છે અને પાચે વર્ણવાળા જ હાય છે, એમ સમજવું विाणमग्गणं पटुच्च" तथा विधान भार्गगुनी अपेक्षा - विशेष ચિંતનની અપેક્ષાએ-તે તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીક યિક જીવેાક ળા વણુ વ ળાં દ્રવ્યેાને પણ આહાર કરે છે, નીલ વણુ વાળાં દ્રવ્યેાના પણ આહાર કરે છે, લાલ વણુ વાળા દ્રવ્યેશને પણ આહાર કરે છે, પીળા વણવાળાં દ્રવ્યાના પશુ આહાર કરે છે અને શુકલ વણુ વાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે. કાળા વણુ વાળા દ્રન્યાને આહાર કરે છે'', ઇત્યાદિ જે કથન કરવામા આવ્યું છે તે વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યુ છે, કારણ કે નિશ્ચય નય અનુસાર તે તે દ્રવ્યેા પાંચે વણુ નાં હોય છે, એમ સમજવું જોઈ એ
C
गौतम स्वामीनी प्रश्न - "जाई वण्णओ कालाइ ताई किं पगगुणकालाई आहारैति जाव अनंतगुणकालाई आहारेंति ?” हे भगवन् ! ले ते सूक्ष्मपृथ्वीयिवो वायुनी
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
जीयाभिगमसूत्रे रन्ति तानि किमेकगुणकालानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकालानि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्वित्राधारभ्यासंख्यातगुणकानीत्येतत्पर्यन्तग्रहणं भवतीति प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगगुणकालाई पि आहारेंति जाय अणंतगुणकालाई पि आहारेंति' एकगुणकालान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणकालान्यपि आहारन्ति अत्र यावत्पदेन द्विगुणकालादारभ्य असख्यातगुणकालान्तग्रहणं भवति इति । 'एवं जाव सुकिल्लाईपि' एव यावत् शुक्लान्यपि एकगुणनीलान्यपि आहरन्ति, एवमनन्तगुणनीलान्यपि आहरन्ति, एकगुणरक्तान्यपि आहरन्ति, यावदनन्तगुणरक्तान्यपि आहरन्ति, एकगुणपीतान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणपीतावर्ण की अपेक्षा कृष्ण वर्ण वाले द्रव्य का आहार करते हैं तो क्या वे एक गुण वाले-एक गुने काल वर्ण विशिष्ट द्रव्यो का आहार करते है ? या यावत् अनन्तगुणित काल वर्ण विशिष्ट द्रव्यों का आहार करते हैं ? यहाँ यावत् पद से 'द्वित्रि आदि गुणित कृष्ण वर्ण वाले द्रव्यों से लेकर असंख्यात गुणित कृष्ण वर्ण वाले द्रव्यों का आहार करते हैं। ऐसा पाठ गृहीत हुआ है। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं ? " गोयमा ! एग गुणकालाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकालाइ पि आहारैति” हे गौतम ॥ चे एक गुणवाले कृष्णवर्णविशिष्ट द्रव्यो का भी आहार करते हैं यावत् अनंत गुणित कृष्ण वर्ण विशिष्ट द्रव्यों का भी आहार ग्रहण करते हैं । यहाँ यावत् पद से "द्विगुण काल से लेकर असंख्यात गुण काल विशिष्ट द्रव्यों का भी वे आहार ग्रहण करते हैं" ऐसा पाठ समझाया गया है "एवं जाव सुक्किल्लाइं" इसी प्रकार से एक गुण नील से लेकर यावत् अनन्तगुण नील से युक्त द्रव्यो का भी आहार ग्रहण करते हैं एक गुणरक्त वर्ण से लेकर यावत् अनन्तगुण रक्त से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार ग्रहण करते है एक गुण पीत से लेकर यावत् अनन्त गुण पीत से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं, और एक
અપેક્ષાએ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે, તે શું તેઓ એક ગણી કાળા વર્ણન દ્રવ્યને આહાર કરે છે, કે બેથી લઈને દશ ગણ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે, સ ખ્યાત, અસંખ્યાત એને અનતગણ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ?
महावीर प्रसुन उत्त२-"गोयमा ! एगगुणकालाई पि आहारेंति, जाव अणंतगुण कालई पि आहारैति" गौतम ! तो ये गए maqui द्रव्याने। ५५५ माहार કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું, સંખ્યાત ગણું. અસંખ્યાત ગણું અને અનંત ગણું કાળાવવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે આ રીતે અહીં એ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી छ । तया मे तेरा गया fiजां द्रव्याने। माहार अडएर ४२ छ "एवं जाव सुपिकल्लाई” से प्रभारी तो मे गाथा साधन मन त ri नीरा द्रव्यान! ५ मा२ ગ્રહણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે એક ગણા રાતાવર્ણવાળા દ્રવ્યથી લઈને અનંત ગણ રાતાવર્ણ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०१ न्यपि आहरन्ति, एकगुणशुक्लिमान्यपि आहरन्ति यावदनन्त गुणशुक्त्रिमान्यपि आहरन्ति । 'जाई भावओ गंधमंताई आहारेंति ताई कि एगगंधाई आहारेंति-दुर्गंधाई आहारेंति' यानि द्रव्याणि भावतो गन्धवन्ति आहरन्ति तानि किमेकगन्धानि आहरन्ति अथवा - द्विगन्धानिगन्धद्वयविशिष्टानि आहरन्तीति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'ठाण मग्गणं पडुच्च एगगंधाईपि आहारेंति दुगंधाई पि आहारेंति' स्थानमार्गणं प्रतीत्य सामान्यचिन्तामाश्रित्य एकगन्धान्यपि आहरन्ति, द्विगन्धान्यपि - गन्धद्वय विशिष्टान्यपि आहरन्तीति । एतद्व्यवहारनयमतानुसारेण कथितम् निश्चयनयमतानुसारेण सर्वस्यापि द्रव्यस्य द्विविधगन्धवत्वादिति । 'विहारमग्गणं पडुच्च सुम्मिगंधाई पि माहारेति दुभिगंधाई पि आहारेंति' विधानमार्गेणं प्रतीत्य - विशेषचिन्तामाश्रिय तु सुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति तथा दुरभिगन्धा
गुण शुक्ल से लेकर यावत् अनन्त गुण शुक्ल से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं । " जइ भावओ गंधमंताई दव्बाई आहारेति, ताई किं एगगंधाई आहारेति, दुगंधाई आहारेंति, " यदि भाव की अपेक्षा वे गंध युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एक गंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते हैं ? अथवा दो गंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है। उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एगगंधाई पि आहारेंति, दुगधाई पि आहारेति " हे गौतम ! सामान्य विचार की अपेक्षा से वे एक गन्ध वाले द्रव्यों का भी आहार करते है और दो गन्ध वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं । यह कथन व्यवहारनय के मतके अनुसार है । निश्चयनय के मत के अनुसार तो समस्त ही द्रव्य दो प्रकार की गंध वाले होते है । " विहाणमग्गणं पडुच्च सुभिगंधाई पि आहारेंति, दुभिगंधाई पि आहारेंति,” “विशेष विचार की अपेक्षा से वे सुरभिगन्धयुक्तद्रव्यों का भी आहार करते है । और दुरभिगन्धयुक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं । "जइ એજ પ્રમાણે એક ગણાથી લઈ ને અન ંત ગણા ગ્રતુણુ કરે છે, અને એક ગણાથી લઇ ને અનંત
વાળા દ્રવ્યાને પણ આહાર ગ્રહણ કરે છે, પીળાવ વાળાં દ્રવ્યોના આહાર પણ તેએ ગણુા શુકલતાવાળા દ્રવ્યોના પણુ આહાર ગ્રહણ કરે છે
गौतम स्वामीनी प्रश्न - 'जह भावओ गधमताई दव्त्राई आहारेंति, ताईं कि पुगगंधाई आहारेंति, दुगधाई आहारैति ?' ले तेथे भावनी अपेक्षाये गंधयुक्त द्रव्योना આહાર કરે છે, તે શુ તેએ એક ગધવાળા દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ? તે એ ગધ વાળા દ્રવ્યાને આહાર કરે છે ?
महावीर अलुना उत्तर - "गोयमा ! ठाणमगण पडुच्च एगगंधाई पि आहारेंति, दुगंधाई पि आहारेंति" हे गौतम ! सामान्य दृष्टिखे वियारवामां आवे तो तेथे भे ગધવાળાં દ્રવ્યોના પણ આહાર કરે છે, અને એ ગધવાળાં દ્રવ્યોના આહાર પણ કરે છે.
આ કથન વ્યવહાર નયના મત અનુસાર કરવામા આવ્યુ છે. નિશ્ચય નયના મતાનુસાર તે अधा द्रव्यों में प्रभारना गंधवानी होय छे "विहाणमग्गणं पटुच्च सुभिगंधाइ पि आहारेंति, दुभिगंधाई पि अहारेंति" विशेष विचारनी दृष्टि तो तेथे सुरभि गंधू वाणां (સુગંધયુક્ત) દ્રબ્યાનેા પણ આહાર કરે છે, અને દુરભિગ ધવાળાં (દુગ ધયુક્ત) દ્રવ્યેાના પણ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
जीवाभिगमसूत्रे न्यपि द्रव्याणि आहरन्तीति 'जाई गंधओ सुभिगंधाइं आहारेति ताई कि एगगुणसुभिगंधाई आहारेति जाव अणंतगुणसुभिगंधाई आहारेति' यानि गन्धतः सुरभिगंधानि तानि किमेकगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति यावत् अनन्तगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति अत्र यावत्पदेन एकगुणसुरभिगन्धादारभ्य असख्यातगुणसुरभिगन्धपर्यन्तस्य सग्रहो भवति, इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! हे गौतम ? एगगुणसुन्भिगंधाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणसुभिगंधाई पि आहारैति' एगगुणसुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवाः, अत्र यावत्पदेन द्विगुणसुरभिगन्धादारभ्य असख्यातगुणसुरभिगन्धान्तस्य सग्रहो भवतीति । एवं दुरभिगंधाई पि' एव सुरभिगन्धप्रकरणे यथा कथितं तथैव दुरभिगन्धमाश्रित्यापि वक्तव्यम् , तथाहि-यदि गन्धतो गंधओ सुन्भिगंधाई आहारेंति, ताई कि एगगुणसुब्भिगंधाई आहारेति, जाव अणंगुणमुभिगंधाई आहारेंति, " यदि वे गंध की अपेक्षा सुरभिगंध युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एकगुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है या यावत् अनन्त गुण सुरभि गंध से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं ? यहाँ यावत्पद से एकगुण सुरभिगन्ध से लेकर असंख्यातगुण सुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है । ऐसा पाठ गृहीत हुआ है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा! एग गुणसुन्भिगंधाइ पि आहारेंति, जाव अणंतगुणसुन्भिगंधाई पि आहारेति," "हे गौतम ! वे एकगुण सुरभिगंध वाले द्रव्यों का भी आहार करते है और यावत् अनन्त गुण सुरभिगधवाले द्रव्यो का भी आहार ग्रहण करते है । यहाँ यावत्पद से "द्विगुण सुरभिगंध से लेकर असंख्यातगुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का आहार ग्रहण करते हैं ॥ ऐसा पाठ संगृहीत हुआ है “ एवं दुन्भिगंधाई पि" सुरभिगंध के प्रकरण माला२ ४२ छ, गौतम स्वामीना प्रश्न "जइ गंधो सुभिगधाइ आहारेंति, ताई कि एगगुणसुभिगंधाइ आहारेंति, जाव अणतगुणसुभिगधाइ आहारेंति" ने तमा धनी અપેક્ષાએ સુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યોનો આહાર કરે છે તે શું તેઓ એક ગણી ગંધવાળા સુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે, કે બેથી લઈને દસ ગણી, સંખ્યાત ગણી, અસંખ્યાત ગણી, કે અનંત ગણી સુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે ?
महावीर प्रभुने। उत्त२-"गोयमा ! एगगुणसुन्भिगंधाई पि आहारैति, जाव अणंतगुण सुन्भिगधाई पि आहारति" गीतमा तया ४ गयी सुरभिजवाजा द्रव्यानी ५४ આહાર કરે છે, એથી લઈને દસ ગણી સુરભિગંધવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, સખ્યાત ગણી સુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, અસંખ્યાત ગણી સુરભિવાળાં દ્રવ્યોને 4 माहारे ४२ छ भने मानत जी सुरमिवामां द्रव्यान। ५५५ माहा२ ४२ छ. 'एवं दुभिगधाइ पि" मे १ ४थन लिi द्रव्याना विष ५ सम सयुमेट है
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपेणम् १०३ दुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति तानि किमेकगुणदुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणदुरभिगन्धान्यपि आहरन्तीति भावः । 'रसा जहा वण्णा' रसा यथा वर्णाः, वर्णवदेव रसेऽपि सर्वा वक्तव्यता भणिनव्या । तथाहि-हे भदन्त ? यानि भावतो रमवन्ति आहरन्ति तानि किम् एक रसानि आहरन्ति यावत्पञ्चरसानि आहरन्ति, गौतम ? स्थानमार्गणं प्रतीत्य एक रसान्यपि द्विरसाम्यपि यावत्पञ्चरसान्यपि आहरन्ति विधानमार्गण प्रतीत्य तिक्तान्यपि मधुरादीन्यपि आहमे जैसा कहा गया है वैसा ही कथन इस दुरभिगंध को आश्रित करके भी कहलेना चाहिये। यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव गन्ध की अपेक्षा दुरभिगन्ध वाले द्रव्यो का ग्रहण करते है तो क्या वे एक गुण वाले दुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यो का आहार करते है ? या यावत् अनन्तगुणवाले दुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यो का आहार करते है ? तो इस सम्बन्ध में प्रभु कहते है हे गौतम | वे एक गुण वाले दुरभिगंध से युक्त द्रव्यो का भी आहार करते है । यहां पर भी यावत् शब्द से "द्विगुण सुरभि गंध से लेकर असंख्यात गुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का वे आहार करते हैं,, ऐसा पाठ सगृहीत हुआ है "रसा जहा वण्णा" वर्ण के सबन्ध में जैसी वक्तव्यता कही गई है वैसी ही वक्तव्यता रस के सबन्ध में भी कहलेनी चाहिए जैसे हे भदन्त ! यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव भाव की अपेक्षा रस विशिष्ट द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एक रस वाले द्रव्यो का माहार करते है या यावत् पांच रस वाले द्रव्यों का माहार करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! सामान्यतया विचार करने की अपेक्षा से तो वे एक रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं और दो रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते है तीन रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते है, જે તેઓ દરભિગંધવાળાં દ્રવ્યોને આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે શુ એક ગણી દરભિગંધવાળાં દ્રવ્યને આહાર ગ્રહણ કરે છે, કે બે થી લઈને અનંત પર્યત દુરભિગ ધવાળાં દ્રવ્યોનો આહાર ગ્રહણ કરે છે ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર– ગૌતમ ! તેઓ એક ગણી દરભિગ ઘવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણી દુરભિગંધવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, સંખ્યાત અસંખ્યાત, અને અનંત ગણ દુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર ગ્રહણ કરે छे. 'रसा जहा वण्णा" वाणुन समयमा ४थन ४२वामा माव्यु छे, मे थन રસના વિષયમાં પણ સમજી લેવુ રસના વિષયમાં આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરો બનશે ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવાન ! જે તે સૂમ પૃથ્વીકાયિક ભાવની અપેક્ષાએ રસયુક્ત દ્રવ્યને આહાર કરતા હોય, તે શું તેઓ એક રસવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે, કે બે રસવાળાં, કે ત્રણ રસવાળાં, કે ચાર રસવાળાં, કે પાંચ રસવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ ! તેઓ સામાન્ય દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે, તે એક રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, બે રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, ત્રણ રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, ચાર રસવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે અને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
con nnnnnn
AA
१०४
जीचाभिगमसूत्रे रन्ति, हे भदन्त ? यानि तिक्तादीनि माहरन्ति तानि किम् एकगुणतिक्तादीनि यावदनन्तगुणतिक्तादीनि आदिपदेन कटुकपायाम्लमधुररसेप्वपि ज्ञातव्यम् इति । 'जाई भावओ फासमंताई आहारेति ताई कि एगफासाई आहारेंति जाव अट्टफासाई आहारंति' हे भदन्त ? यदा सूक्ष्मवृथिवीकायिका जीवा', यानि भावतः स्पर्शवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति तानि किम् एकस्प
नि आहरन्ति यावदटस्पर्शानि माहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! चार रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं और पांच रस वाले द्रव्यों का भी आहार करते हैं। तथा-जब विशेप की अपेक्षा से विचार किया जाता है तो तिक्त रस वाले द्रव्यो का भी वे आहार करते है , कटु रस वाले कपाय रस वाले अम्ल-खट्टे रस वाले और मधुर रस वाले द्रव्यों का भी वे आहार करते है। हे भदन्त जिन तिक्तादि रस विशिष्ट द्रव्यों का वे आहार करते हैं वे द्रव्य क्या एक गुण तिक्तादि रस वाले होते हैं या यावत् अनन्त गुण तिक्त और रसवाले होते है ? तो इस सम्बन्ध में जैसा उत्तर एक गुण कृष्ण आदि वर्ण वाले आहार के प्रकरण में दिया गया है वैसा ही वह सब कथन यहां पर भी समझलेना चाहिए इसी प्रकार प्रान और उत्तर एक गुण कटु रम आदिरसो वाले आहार के सम्बन्ध में जान लेना चाहिए । “जाई भावो फासमंताई आहारति, ताई कि एगफासाई जाव अदृफासाइ" हे भदन्त ! जब सूक्ष्म . पृथिवीकायिक जीव भाव की अपेक्षा जिन स्पर्ग वाले द्रव्यों का आहार ग्रहण करते है वे क्या एक स्पर्श वाले होते है या यावत् आठ स्पर्श वाले होते है । उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! પાંચ રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે જે વિશેષની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામા આવે, તે તેઓ તિત (તીખા) રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, કટુ (કડવા) રસવાળાં દ્રવ્યોને પણુ આહાર કરે છે, કષાય (તુરા) રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, ખાટા રસવાળાં દ્રને પણ આહાર કરે છે અને મધુર રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન હે ભગવન ! જે તિકતાદિ રસયુક્ત દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શુ એક ગણુ તિક્ત આદિ રસયુક્ત હોય છે, કે બેથી લઈને અનંત ગણું તિકતાદિ રસ યુકત હોય છે ? .
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર–એક ગણી કાળાશ આદિ વર્ણવાળા આહારના સંબંધમાં જે ઉત્તર આપવામાં આવ્યો છે, એ જ ઉત્તર તિકતાદિ સેના વિષયમાં પણ સમજી લેવા જોઈએ. એટલે કે તેઓ એક ગણીથી લઈને અનંત ગણી તિકતા, કટુતા, કષાયતા, ખટાશ અને મધુરતાવાળા દ્રવ્યોને આહાર કરે છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न-'जाई भावओ फासमंताइ आहारैति, ताइ किं पगफासाइं जाव अ फासाइ !" भगवन् ! सूक्ष्म पृथ्वीजयि । मावनी मापेक्षा २ २५०વાળાં દ્રવ્યોને આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એક સ્પર્શવાળાં હોય છે, કે બેથી લઈને આઠ પર્યરતના સ્પર્શવાળાં હોય છે ?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०५ हे गौतम 'ठाणमग्गणं पडुच्च स्थानमार्गणं प्रतीत्य - सामान्यचिन्तामाश्रित्य 'नो एनफासाई आहारेंति नो दुफासाई आहारेंति नो तिफासाई आहारेंति' नो एकस्पर्शविशिष्टद्रव्याणि आहरन्ति, नो - नवा स्पर्गयुक्तद्रव्याणि आहरन्ति न वा त्रिस्पर्शयुक्तद्रव्याणि आहरन्ति किन्तु 'चउफासाई पि आहारेंति, पंचफासाई पि आहारेंति जाव अडफासाई पि आहारेंति' चतुः स्पर्शान्यपि आहरन्ति, पञ्चस्पर्शयुक्तद्रव्याण्यपि आहरन्ति यावदष्टस्पर्शयुक्तान्यपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन षट्सप्तमयो ग्रहणं भवति, 'विज्ञाणमग्गरं पहुंच्च कक्खडाई पि आहारेंति' विधानमार्गणं प्रतीत्य तु कर्कशान्यपि आहरन्ति 'जाव लुक्खाई पि आहारेंति' यावद् रूक्षायपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन मृदुगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धाना सग्रहो भवति, इति भावः । ठाणसग्गणं पडुच्च', सामान्य विचार की अपेक्षा तो वे "नो एगफासाईं आहा रेंति नो दुफासाई आहारे ति, नो तिफासाई आहारे ति" हे गौतम । न एक स्पर्श वाले होते है न दो स्पर्श वाले होते हैं और न तीन स्पर्ग वाले होते है अर्थात् वे न एक स्पर्श से युक्त द्रव्यों का आहार करते है न दो स्पर्शो से युक्त द्रव्यो का आहार करते है और न तीन स्पर्शों से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं, किन्तु "फासाई पि अहारेति पंच फासाई पि आहारेति जाव अट्ठफासाई पि अहारेंति" वे चार स्पर्शो से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं पांच स्पर्शो से युक्त द्रव्यों का भी आहार करते है यावत् आठ स्पर्शो से युक्त द्रव्यो का भी आहार करते है । यहां यावत्पदसे “छह स्पर्शो ं से एवं सात स्पर्शो से युक्त द्रव्यों का आहार करते हैं" ऐसा कहा गया है । "विहाणमग्गण पडुच्च कक्खडाई पि आहारेंति' विधान मार्गणा को आश्रित करके कर्कशस्पर्श वाले पुद्गलों का भी वे आहार करते है " जाव लुक्खाई पि आहारेंति" यावत् रूक्षस्पर्शवाले पुद्गलों का भी आहार करते हैं । यहां यावत्पद से मृदु गुरु लघु शीत, उष्ण और
महावीर उत्तर- "गोयमा ! ठाणमग्गणं पुडच्च" सामान्य विचारनी अपेक्षाये तो तेथे "नो पगफासाइ आहारैति, नो दुफासाई आहारेंति, नो तिफासाई आहाઐતિ” એક સ્પવાળાં પણ હેાતાં નથી, એ સ્પર્શવાળાં પણ હેતાં નથી, ત્રણુ સ્પશ વાળાં પણ હાતાં નથી, એટલે કે તેઆ એક, બે અથવા ત્રણ સ્પર્શીવાળાં દ્રવ્યોના આહાર કરતા नथी, परंतु "चउफासाइ पि आहारेंति, पंच फासाई पि आहारेति, जाव अट्ठ फासाई वि महारैति" तेथे यार स्पर्शोवाणां द्रव्योनो पशु माहार पुरे छे, पांथ स्पशेवाणां દ્રવ્યોના પણ કરે છે, છ સ્પર્શાવાળાં દ્રવ્યોના આહાર પણ કરે છે, સાત સ્પશેર્શાવાળાં દ્રવ્યોના पशु आहार पुरे छे भने माह स्थशवाणां द्रव्योनो पशु आहार रे "विहाणमग्गणं पटुच्च फक्खडाइ पि आहारैति" विशेष दृष्टिो वियार ४२वामां भावे, तो तेथेो ४९ श स्पर्श वाणां युद्धसोनो आहार परे छे, "जाव लुक्खाई पि आहारेंति" भृटु स्पर्शवाणां, ગુરુ સ્પČવાળાં, લઘુપ વાળાં, શીત સ્પવાળાં, ઉષ્ણુ પવાળાં, સ્નિગ્ધ સ્પા વાળાં અને રૂક્ષ સ્પર્શીવાળાં પુદ્ગલેાના આહાર પણ કરે છે.
१४
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र 'जाई फासओ कक्खडाई आहारेति ताई किं एगगुणकक्खडाई आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारेंति' हे भदन्त ! यानि स्पर्शतः कर्कशानि आहरन्ति तानि किम् एकगुण कर्कशानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशानि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्विगुणकर्कशादारभ्य असख्यातगुणकर्कशपर्यन्तानां संग्रहो भवति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 2 'एगगुणकक्खडाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाई पि
आहारेंति' एकगुणकर्कशान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशान्यपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्विगुणकर्कशादारभ्यासख्यातगुणकर्कशान्तानां सग्रहो भवतीत्युत्तरम् , 'एवं जाव लुक्खा नेयवा' एवम्-कर्कशवदेव यावद्रूक्षाण्यपि ज्ञातव्यानि, अत्र यावत्पदेन मृद्गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धानां स्निग्ध इन स्पर्शों का ग्रहण हुआ है । जाई फासओ कक्खडाई आहारेति ताई कि एग. गुणकक्खडाई आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारेंति” यदि वे स्पर्श की अपेक्षा कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार करते हैं तो क्या एक गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का माहार करते है या यावत् अनन्तगुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यो का आहार करते हैं ? यावत् पद से द्विगुण कर्कश स्पर्श से लेकर असंख्यात गुणकर्कश स्पर्श तक का ग्रहण हुआ है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रमु कहते हैं । “गोयमा एगगुणकक्खडाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाइ पि आहारेंति' हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव एक गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का भी आहार करते हैं यावत् अनन्त गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का भी
आहार करते हैं। यहां यावत्पद से द्विगुण कर्कश स्पर्श से लेकर असंख्यात गुण कर्कश स्पर्श से युक्त द्रव्यों का ग्रहण हुआ है। ‘एवं जाव लुक्खा नेयव्वा' कर्कश स्पर्श के जैसे ही यावत् रूक्ष स्पर्श का भी कथन कर लेना चाहिये । यहां यावत्पद से मृदु गुरु लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध इन स्पर्गों का संग्रह हुआ है । स्पर्श की अपेक्षा
गौतम स्वामीना प्रश्न-'जाइ फासो कक्खडाई आहारेंति, ताई कि पगगुणकक्सडाई थाहारंति, जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारति ?" स्५शनी मपेक्षाये ४४२५શવાળા જે દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એક ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળા હાય છે, કે બેથી લઈને અન ત ગણાં કર્કશ સ્પર્શવાળાં હોય છે ? __ महावीर प्रभुने। उत्तर-"गोयमा ! एगगुणकवलडाई पि आहारेति, जाव अणंतगुणकाखडाइ पि आहारैति" है गौतम ! सूक्ष्म पृथ्वीय: ये ४२२५ वाणi દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું કર્કશ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, સંખ્યાત ગણુ કર્કશ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, અસંખ્યાત ગણું કર્કશ પશિવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે અને અનંત ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને ५ मा ५२ ४२ छ "पव जाव लुक्खा नेयव्या":४२२५शनारे ४थन भूड, गुरुधु शीत, ઉ, સિનગ્ધ અને રક્ષ સ્પર્શેના વિષયમાં પણ સમજી લેવું જેમ કે પ્રશ્ન-સ્પશની અપે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०७ संग्रहो भवति, हे भदन्त ? यानि स्पर्शतः मृदूनि आहरन्ति तानि किम् एकगुणमृदूनि यावदनन्तगुणमृदूनि आहरन्ति हे गौतम ! एकगुणमृदून्यपि आहरन्ति, यावदनन्तगुणमृदून्यपि आहरन्ति, एवं गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षेष्वपि ज्ञातव्यमिति । 'ताई भंते ! किं पुढाई आहारेंति अपुट्ठाई आहारेंति' हे भदन्त ? यानि पूर्वोक्तानि एकगुणकर्कशादीनि यावत्-अनन्तगुणकर्कशादीनि चाहरन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तानि किं स्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शविषयाणि आहरन्ति अथवा अस्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शाविषयाणि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'पुढाई आहारेंति नो अपुढाई आहारेंति' स्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शविषयाण्येव
जिन एक मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का वे आहार करते है तो क्या वे एक गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार करते हैं ? या यावत् अनन्त गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! वे एक गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं यावत् अनन्तगुणित मृदु स्पर्शवाले द्रव्यो का भी वे आहार करते हैं। इसी प्रकार गुरु लघु शीत उप्ण स्निग्ध रूक्ष स्पर्शी में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । हे भदन्त ! यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव पूर्वोक्त एक गुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यों को यावत् अनन्त गुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यों को आहार रूप से ग्रहण करते हैं-तो "ताई भंते कि पुढाई आहारेंति अपुढाई आहारेंति" हे भदन्त ! पूर्वोक्त वे क्या उनके आत्मप्रदेशों से स्पृष्ट होते हैं तब वे उन्हें आहार रूप से ग्रहण करते है ? या वे उनके आत्मप्रदेशो से स्पृष्ट नहीं होते है तब उन्हे वे आहार रूप से ग्रहण करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! पुढाई आहारेंति नो अपुट्ठाई आहारेंति' हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव जिन एक
ક્ષાએ જે એક મૃદુ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એકગણું મૃદુ સ્પર્શવાળાં હોય છે, કે બેથી લઈને અનંત ગણું મૃદુ સ્પર્શવાળાં હોય છે? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તેઓ એક ગણા મૃદુ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને આહાર પણ કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું મૃદુ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને પણ અંહાર કરે છે અને અસંખ્યાત અને અનંત મૃદુ સ્મશવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, એવું જે કથન ગુરૂ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શેના વિષે પણ સમજી લેવું ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન–હે ભગવન્! જે તે સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક છો એક ગણાથી લઈને અનંત ગણું કર્કશાદિ સ્પર્શવાળા द्रव्याने माडा२ ३पे हुए ४२ छ, तो "ताई भंते ! कि पुटाइ आहारेंति, आपुट्ठाई आहारेंति ?' न्यारे ते द्रव्यो तमना भाभप्रदेश। माथे २५ट डाय, त्यारे तसा भने આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે ? કે જ્યારે તે દ્રવ્યો તેમના આત્મપ્રદેશે સાથે પૃષ્ટ ન હોય, ત્યારે તેમને આહાર રૂપે કરે છે ?
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
श्रीजीवाभिगमसूत्र आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्तीति । आत्मप्रदेशैः संस्पर्शनम् आत्मप्रदेशावगाढक्षेत्रावहिरपि संभवतीयतः पुन. प्रश्नयन्नाह-'ताई भंते ? ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहारेंति' यानि भदन्त ? स्पृष्टानि आहरन्ति तानि किम् अवगाढानि-आत्मप्रदेशैः सहकक्षेत्रावस्थायीनि अथवा अनवगाहानि भात्मप्रदेगक्षेत्राद बहिरवस्थितानि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : ओगाढाई आहारेंति नो अणोगाढाई आहारेति' अवगा ढानि आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका' नो-न तु अनवगाढानि आत्मप्रदेशावगाहक्षेत्राद। वहिरवस्थितानि आहरन्तीति । 'ताई भंते ! कि अणंतरोगाढाइं आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेति' यानि भदन्त ? द्रव्याणि अवगाढानि आहरन्ति, तानि किम अनन्तरावगाढानि आहगुणित कर्कशादि स्पर्श वाले या यावत् अनन्तगुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यो का आहार करते हैं वे एक गुणित कर्कशादिस्पर्शवाले द्रव्य या यावत् अनन्त गुणित कर्कशादि स्पर्गवाले द्रव्य उनके आत्मप्रदेशों से स्पृष्ट होते हैं अस्पृष्ट नहीं होते हैं "ताई भंते ओगाढाई आहारति अणोगाढाई आहरेंति' हे भदन्त ! जो आत्मप्रदेशों के साथ संस्पृष्ट होते है उनका रहना आत्मप्रदेशावगाढ क्षेत्र से बाहर भी संभवित हो सकता है अतः इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त । जो कर्कशादिस्पर्शवाले द्रव्य स्पृष्ट होते है और उनका वे आहार करते हैं तो क्या वे द्रव्य आत्मप्रदेशों के साथ एक क्षेत्रावस्थायी रूप से अवगाढ होते हैं ? अथवा-आत्मप्रदेशावगाही क्षेत्र से बाहर अवस्थित होते है । उत्तर में प्रभु कहते है ‘गोयमा ओगाढाई आहारेंति णो अणोगाहाड आहारैति" हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव पूर्वोक्त विशेषणवाले अवगाद द्रव्यों का ही आहार करते हैं अनवगाढ द्रव्यों का आहार नहीं करते है । "ताई कि
तेने उत्तर भापता महावीर प्रभु ५ छ ‘गोयमा पुट्ठाई आहारैति, मो अपुट्ठाई आहारति" हे गौतम । ते सूक्ष्म पृथ्वीजयि ७३ २ ४ गुति ४ ५ i અથવા બેથી લઈને અનંત ગુણિત કર્કશાદિ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે, તે એક ગુણિતથી લઈને અનંત ગુણિત પર્યતના કર્કશાદિ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યો તેમના અત્મપ્રદેશની સાથે પૃષ્ટ હોય છે, અસ્પૃષ્ટ હોતાં નથી જે દ્રવ્યો આત્મપ્રદેશોની સાથે સંસ્કૃષ્ટ હોય છે, તેમનું રહેવાનું સ્થાન આત્મપ્રદેશાવગાઢ ક્ષેત્રની બહાર પણ સંભવી શકે છે. તેથી હવે गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ४-"ताई भंते ! योगाढाई आहारति'' अणोगाढाई आहरेति' गवन् ! शाहपशवाज द्रव्यो र उस्य छ तभना तमे। જે આહાર કરે છે, તે શું તે દ્રવ્ય આત્મપ્રદેશની સાથે એક ક્ષેત્રાવસ્થાયી રૂપે અવગાઢ આત્મપ્રદેશાવાહી દોત્રની બહાર અવસ્થિત (રહેલાં) હોય છે ?
तना उत्तर आपता महावीर प्रभु से छे -"गोयमा ! ओगादाइ थाहारेंति, णो अणोगाढाइ थाहाति' हे गौरभ ! ते सक्षम पृथ्वीजयि व पूर्वोत विशे५ वाजi અવગાઢ દ્રવ્યોને જ આહાર કરે છે, અનવગાઢ દ્રવ્યોનો આહાર કરતા નથી. ગૌતમ સ્વા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र.१ आहारद्वारनिरूपणम् १०९
रन्ति, परम्पराव गाढानि आहारन्ति अयमर्थः येषु आत्मप्रदेशेषु यानि द्रव्याणि अव्यवधानेनावगाढानि-स्थितानि तैरात्मप्रदेश स्तान्येव द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा-परम्परावगाढानि-एक द्वित्राद्यात्मप्रदेशै र्व्यवहितान्यपि द्रव्याणि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'अणंतरोगाहाई आहारेति नो परंपरोगाढाई आहारैति' अनन्तरावगाढानि आहरन्ति नो-नतु परम्परावगाढानि आहरन्तीति ।
'ताई भंते ! किं अणुइ आहारेति वायराइं आहारेति' यानि भदन्त ! अनन्तरावगाढानि आहरन्ति तानि भदन्त ! अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि किम् अनि-स्तोकानि आहरन्ति अथवाबादराणि-प्रभूतप्रदेशोपचितानि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' मंते ! अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेंति" हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव जिन अवगाढ हुए द्रव्यो का आहार करते है वे द्रव्य अनन्तरावगाढ होकर उनके आहार के विषय बनते है ? या परम्परावगाढ होकर उनके आहार के विषय वनते है ! तात्पर्य ऐसा है कि जिन आत्मप्रदेशो में जो आहरणीय द्रव्य अव्यवधान रूप से स्थित होते है उन्हीं आत्मप्रदेशों से व्यवहित होते है उनका भी जो आहरण करना है वह परंपरावगाढ आहरण है। इस प्रकार के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-गोयमा ! अणंतरोगाढाई आहरेंति नो परंपरोगाढाई आहरेंति' हे गौतम ! जो द्रव्य अनंतरावगाढ होते है उन्हे ही वे आहार रूप से ग्रहण करते है परम्परावगाद द्रव्यो को माहाररूप से वे ग्रहण नहीं करते है । "ताई भंते कि अइंपि आहारेंति नायराई आहारेंति" हे भदन्त ! जिन अनन्तरावगाढ द्रव्यों का वे माहार करते है वे अनन्त प्रदेशिक द्रव्य क्या अणु थोडे रूप में आहार रूप से उनके द्वारा गृहीत होते हैं ? या प्रभूत प्रदेशोपचित द्रव्य आहार रूप से गृहीत होते हैं ?
भीना प्रश्न-"ताई कि भंते ! अणंतरोगाढाइ आहारेंति, परंपरोगाढाई आहारैति ?" है। ભગવન્! સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક છે જે અવગાઢ થયેલાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે, તે શું અનન્તરાગાઢ દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ? કે પરમ્પરાવગાઢ દ્રવ્યને આહાર કરે છે ? અનન્તરાવગાઢ આહિરણને અર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જે આત્મપ્રદેશોમાં જે આહરણીય દ્રવ્ય (અંહાર કરવા ગ્ય દ્રવ્ય) અધ્યવધાન રૂપે રહેલું હોય છે, એજ આત્મપ્રદેશ દ્વારા એજ દ્રવ્યનું જે અ હરણ (ગ્રહણ) કરાય છે, તેનું નામ અનન્તરાવગાઢ આહરણ છે અને જે એક બે આદિ આત્મપ્રદેશ વડે વ્યવહિત હોય છે, તેમનુ જે આહરણ કરાય છે, તેનું નામ ५२ ५२८ मा छ, म प्रश्न उत्तर भांपता महावीर प्रभु ४ छे -"गोयमा ! अणंतरोगाढाइ आहरेति, नो परंपरोगाढाई आहरेति" 3 गौतम ! २ द्रव्या मनन्तવગાઢ હોય છે, તેમને જ તેઓ આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે પરંપરાવર્ગાઢ દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરતા મૈથી
मौतम स्वामी प्रश्न-"ताई भते ! कि अणूई आहारैति, वायराई आहारेति ?" - નવે. જે અનન્તરાવગઢ દ્રાને તેઓ ઓહાર કરે છે, તે અનત પ્રદેશિક દ્રવ્યો છે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
जीवाभिगमसूत्र हे गौतम ! 'अणूइंपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति' अगनि-स्तोकान्यपि आहरन्ति अथवाबादराणि-प्रभृतदेशोपचितान्यपि आहरन्ति, इहाणुत्ववादरत्वकथनं तेषामेवाहारयोग्यानां स्कन्धानां प्रदेशस्तोकबाहुल्यापेक्षयेति ज्ञातव्यमिति भावः ॥ 'ताई भंते ! कि उड्ढे आहारेंति महे आहारेंति तिरिय आहारेंति' यानि भदन्त ! अन्यपि आहरन्ति वादराण्यपि आहरन्ति तानि भदन्त ! किमूर्ध्वम्-ऊर्ध्वप्रदेशस्थितानि आहरन्ति अथवा-अधः- अधःप्रदेशस्थितानि आहरन्तीति-अथवा तिर्यग्प्रदेशस्थितानि आहरन्ति, अत्रो धस्तिर्यक्त्वं यावति क्षेत्रे सूक्ष्मपृथिवीकायिकोऽवगाढस्तावत्येव क्षेत्रे तदपेक्षया ऊर्ध्वाधस्तिर्यक्त्वं ज्ञातव्यमिति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'उड्दपि आहारति अहेवि आहारेंति, तिरियपि उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! अणूइंपि आहारेति बायराइपि आहारेंति" हे गौतम ! थोड़े रूप में भी वे द्रव्य उनके द्वारा गृहीत होते हैं और प्रभूत प्रदेशोपचित द्रव्य भी उनके द्वारा गृहीत होते हैं । यहां जो अणुत्व और चादरत्व का जो कथन किया गया है वह उन्हीं आहार योग्य स्कन्धों के प्रदेशों की स्तोकता और बाहुल्यता की अपेक्षा से कहागया है ऐसा जानना चाहिये "ताई कि उड्डे आहारेंति अहे आहारेंति तिरियं आहारेंति" हे भदन्त ! अणुरूप में और बादर रूपमें जिन द्रव्यों को वे आहार के रूप में ग्रहण करते है वे क्या ऊर्ध्व प्रदेश में स्थित होते हैं ? या अधः प्रदेश में स्थित होते हैं ! या तिर्यक् प्रदेश में स्थित होते हैं ? यहां ऊर्ध्वाधस्तियक्ता जितने क्षेत्र में सूक्ष्मपृथिवीकायिक अवगाढ हैं उतने ही क्षेत्र में उस अपेक्षा से जाननी चाहिये । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा उड्डंपि आहारेंति अहे वि आहारेंति तिरियपि आहारेंति" हे गौतम । આણુ રૂપે-ડા જ પ્રમાણમાં તેમના દ્વારા આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાય છે ? કે બાદર રૂપેઅધિક પ્રમાણમાં–તેમના દ્વારા આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાય છે ? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર"गोयमा । भणूइ पि आहारेंति, वायराइ पि आहारे ति" 8 गौतम । तद्रव्य तमना દ્વારા અલ્પ પ્રમાણમાં પણ ગ્રહણ કરાય છે અને પ્રભૂત પ્રશિપચિત દ્રવ્યો પણ તેમના દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે અહીં જે અણુવ (અ૫ત્વ) અને બાદરત્વ (અધિકત્વ)નું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે એજ આહાર યોગ્ય સ્કીધોના પ્રદેશોની અલ્પતા અને બહતાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું જોઈએ.
गौतम स्वामीना प्रश्न-ताइ कि उइदं आहारेंति, अहे आहारे ति, तिरियं आहारेति" 3 महन्त ! २५८५ ३२ अथवा मधिर ३१२ द्रव्याना तमो मासा२ ४२ छ, ते દ્રવ્ય ઊર્ધ્વ પ્રદેશમાં રહેલાં હોય છે ? કે અધઃ પ્રદેશમાં રહેલાં હોય છે? કે તિર્યફ પ્રદેશમાં રહેલાં હોય છે ?
અહી જેટલાં ક્ષેત્રમાં સૂમ પૃથ્વીકાયિકે અવગાઢ છે, એટલા જ ક્ષેત્રમાં એ અપેક્ષાએ ઊંદર્વ અધર અને તિયકતા સમજવી જોઈએ
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर मापता मडावीर प्रभु ४ छ -'गोयमा ! उड्दपि
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारानरूपणम् १११ आहारेंति' ऊर्ध्वमपि आहरन्ति उर्ध्वप्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीत्यर्थः, अधोऽपि आहरन्ति अधः प्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीत्यर्थः, तिर्यगपि आहरन्ति तिर्यक् प्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीति भावः ॥ 'ताई मंते । किं आई आहारेंति मज्झे आहारेंति पज्जवसाणे आहारेंति' यानि भदन्त ! ऊर्ध्वमपि आहरन्ति अधोऽपि आहरन्ति । तिर्यगपि आहरन्ति तानि खलु भदन्त ! आदौ आहरन्ति मध्ये आहरन्ति पर्यवसाने आहरन्ति, अयमर्थः सूक्ष्मपृथिवी कायिका जीवा अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि अन्तर्मुहूर्त्तकालं यावदुपभोगोपचितानि गृह्णान्ति तत्र किमुपभोगोपचितकालस्यान्तर्मुहूर्तप्रमाणस्य आदौ - प्रथमसमये आहरन्ति अथवा - मध्यमे - मध्यमसमये आहरन्ति - यद्वा पर्यवसाने - पर्यवसानसमये आहरन्तौति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'आदिपि'
।
-
वे अणुरूप में या बादर रूप में रहे हुए आहार योग्य द्रव्य ऊर्ध्वप्रदेश स्थित भी होते है। अधः प्रदेश स्थित भी होते हैं और तिर्यक् प्रदेश स्थित भी होते है । अतः ऐसे ही उन द्रव्यों का वे आहार करते हैं " ताई भंते ! किं आई आहारेंति मज्झे आहारेंति पज्ज - वसाणे आहारेंति" हे भदन्त ! जिन उर्ध्व प्रदेशावगाढ अधःप्रदेशावगाढ और तिर्यक् प्रदेशावगाढ द्रव्यों का वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव आहार करते है सो क्या वे उनका आदि में आहार करते है ? या मध्य में आहार करते है ? या अन्त में आहार करते हैं ? तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि - सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अनन्त प्रदेशों वाले द्रव्यों को एक अन्तर्मुहूर्त काल तक ग्रहण करते है । सो यह उपभोगोपचित द्रव्यों को ग्रहण करने का काल एक अन्तर्मुहूर्त प्रमाण का होता हैं - अतः उन द्रव्यो को वे उस काल के आदि में - प्रथम समय में आहत करते है अथवा मध्य में भहृत करते है या अन्त समय आहारैति, आहे व आहारैति, तिरियंपि आहारेंति" हे गौतम! ते आयुश्य अथवा બાદર રૂપે રહેલુ આહાર ચૈાગ્ય દ્રવ્ય ઊર્ધ્વ પ્રદેશમાં પણ રહેલું હોય છે. અધઃ પ્રદેશમાં પણ રહેતુ હોય છે અને તિયક્ પ્રદેશમાં પણ રહેલુ હાય છે તેથી એવાં જ તે દ્રવ્યેને તેઓ આહાર કરે છે.
गौतम श्वाभीनो प्रश्न "ताई भंते ! किं आइ आहारेंति, मज्ज्ञे आहारेंति, पज्जवसाणे आहारैति ।" हे भगवन् ! हे अर्ध्व अहेशावगाढ, अधः प्रदेशावगाढ भने तिर्य પ્રદેશાવગાઢ દ્રવ્યેના તે સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકા આહાર કરે છે, તે આહાર શુ તેએ આદિમાં (પ્રારભે) કરે છે, કે મધ્યમાં આહાર કરે છે, કે અન્તે આહાર કરે છે ? આ પ્રશ્નનું તાપ નીચે પ્રમાણે છે—સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવા અનત પ્રદેશાવાળાં દ્રવ્યાને એક અન્તમુહૂત°કાળ સુધી ગ્રહણ કરે છે. એટલે કે તે આહાર ચેાગ્ય દ્રવ્યને ગ્રહણ કરવાના કાળ એક અન્તર્મુહૂત પ્રમાણ હોય છે. તે અહી એવા પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યા છે કે તેઓ તે દ્રવ્યેાને આ અન્તમુહૂત-પ્રમાણ કાળની આદિમાં–પ્રથમ સમયમાં-ગ્રહણ કરે છે ? કે મધ્ય સમયમાં ગ્રહણ કરે છે ? કે અન્ત સમયમાં ગ્રહણ કરે છે ?
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
जीवाभिगमसूत्रे
आहारेंति मज्झेवि आहारेंति पज्जवसाणे वि आहारेंति' आदावपि - उपभोगौपचितकालस्यअन्तर्मुहुर्त्तप्रमाणस्य आदावपि -- समये आहरन्ति । मध्येऽपि मन्यसमयेऽपि महरन्ति । पर्यवसानेऽपि - उपभोगोपचितकालस्यान्तर्मुहूर्त्त प्रमाणस्यान्तिमसमयेऽपि आहरन्तीति भावः । 'ताई भंते ! किं सचि सए आहारेंति अविसए आहारेंति' यानि भदन्त ! आदावपि मयेऽपि पर्यवसानेऽपि आहरन्ति, तानि भदन्त ! किं स्वविषयाणि-स्वोचिताहारयोग्यानि आहरन्ति, अथवा अविषयाणि - स्वोचिताहारायोग्यानि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सविस आहारेंति नो अविसए आहारेंति' स्वविप्रयाणि खोचिताहारयोग्यानि आहरन्ति नो अविषयाणि-स्वोचिताहारायोग्यानि आहरन्तीति || 'ताई भंते ! किं आणुपुव्वि आहारेति अणाणुपुवि आहारेंति' यानि भदन्त ! स्वविपयाणि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किम् आनुपूर्व्या आहरन्ति में आहत करते है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! आदि पि आहारेंति मज्झेवि आहारेंति पज्जवसाणे व आहारेंति' हे गौतम ! वे उपभोगोचित द्रव्यों के ग्रहण करने के काल के— एक अन्तर्मुहूर्त के प्रथम समय में भी मध्य के समय में भी और अन्त के समय में भी उन द्रव्यों का आहरण करते है । 'ताई भंते ! किं सविसए आहारेंति असिए आहारेंति' हे भदन्त ! जिन द्रव्यो का ये अन्तर्मुहूर्त के आदि-मध्य और अन्त में आहरण करते है वे द्रव्य क्या स्वोचित आहार के योग्य है इसलिए वे उनका आहरण करते है ' या वे जो स्वोचित आहार के योग्य नहीं है ऐसे भी द्रव्यो का आहरण करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! सविसर आहारेंति नो अक्सिए आहारेंति' दे गौतम ! वे स्वोचित आहार के योग्य हुए ही द्रव्यों का आहरण करते हैं, स्वोचित आहार के अयोग्य हुए द्रश्यो का आहरण नहीं करते है । "ताई मंते ! किं आणुपुवि आहारेंति अगाणुपुच्धि आहारेंति" है - मदन्त ! वे उन स्वोचितआहार के योग्य हुए द्रव्यों,
2
महावीर प्रलुना उत्तर- "गोयमा ! आदिपि आहारेंति, मज्झे वि आहारेंति, पज्जवसाणे वि आहारैति" हे गौतम । तेथे ते उपलोगोथित द्रव्याने हुए रवाना अणना -એક અન્તર્મુહૂત' પ્રમાણુ કાળના પ્રથમ સમયમાં પણ તે દ્રષ્ચાને ગ્રહણ કરે છે. મધ્ય સમયમાં પણ ગ્રહણ કરે છે અને અન્તિમ સમયમાં પણ ગ્રહણ કરે છે.
F
गौतम स्वामीनो प्रश्न- "ताई भंते । किं सविसए आहारति, अविसए आहारेंति 3 હે ભગવન્ ! જે દ્રવ્યાને તેએ અન્તર્મુહૂતના આદિ મધ્ય અને અન્તિમ સમયમાં ગ્રહેણુ કરે છે, તે દ્રવ્યે શુ સ્વાચિત આહારને ચેગ્ય હાવાને કારણે તેમના દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે, કે સ્વાચિત આહારને ચેાગ્ય ન હોય એવા દ્રવ્યાને પણ તેએ ગ્રહણ કરે છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर- "गोयमा ! सविसप आहारेति नो अविसए आहारैति" - डे ગૌતમ !તે સ્વાચિત આહારને યેાગ્ય દ્રવ્યાને જ ગ્રહુણ કરે છે, સ્વાચિત આહરના દ્રવ્યેને જ ગ્રહણ કરે છે, સ્વાચિત આહારને યોગ્ય ન હોય એવાં દ્રવ્યેાને તેએ ગ્રહણ કરતા નથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका.
प्र आहारद्वारनिरूपणम् ११३ - अथवा अनानुपूर्व्या आहरन्ति 'अणाणुपुब्धि' इति सूत्रे द्वितीया तृतीयाविभक्तरर्थे ज्ञातव्या प्राकृतत्वादिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा, हे गौतम ! 'आणुपुचि आहारेंति नो अणाणुपुचि आहारेंति' आनुपूर्व्या आहरन्ति नो-न तु अनानुपूर्व्या आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकास्तानि द्रव्याणीति भगवत उत्तरम् , आनुपूा एवोर्ध्वतिर्यग् अधोदिशि वा यथासन्नमाहरन्ति नतु अनानुपूर्व्या ऊर्ध्वमधस्तिर्यग् वा दिशि आहरन्तीति भाव. || 'ताई भंते ! किं तिदिसि आहारेति चउदिसिं आहारेंति पंचदिसिं आहारेंति छदिसि आहारेंति' यानि भदन्त ! आनुपूर्व्या आहरन्ति तानि भदन्त । किं त्रिदिशि । तिस्रो दिशाः समाहृता इति त्रिदिक् तत्र व्यवस्थितानि द्रव्याणि आहरन्ति किम् ? अथवा चतुर्दिशि पंचदिशि पदिशि व्यवका जो आहरण करते हैं सो क्या वे उनका आनुपूर्वी-से आहरण करते हैं ? या अनानुपूर्वी से आहरण करते है ? । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-"आणुपुचि आहारेति णो अणाणुपुचि आहारेंति" हे गौतम ! वे उन द्रव्यों का आहरण आनुपूर्वी से करते है अनानुपूर्वी से नहीं करते है । आनुपूर्वी अर्थात् यथाऽऽसन्न-जैसा जैसा नजदीक हो वैसा-वैसाक्रमशः पास-पास का आहरण करते है। तात्पर्य कहने का यह है कि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव ऊर्ध्वप्रदेशस्थित अघः प्रदेशस्थित एवं तिर्यक् प्रदेशस्थित स्वोचित आहार के योग्यद्रव्यों का आहरण आनुपूर्वी से ही करते है अनानुपूर्वी से नहीं करते हैं ।
"ताई भते कि तिदिसि आहारेंति चउदिसिं आहारेंति-पंचदिसि आहारेंति छद्दिसि आहारेंति" हे भदन्त ! जिन द्रव्यो का वे आनुपूर्वी से आहरण करते है क्या वे द्रव्य तीन दिशाओ में व्यवस्थित होते हैं ? या चार दिशाओ में व्यवस्थित होते है ? या पांच
गौतम स्वामीना प्रश्न-"ताई भंते 1 किं आणुपुचि आहारेंति अणाणुपुन्धि आहारेति ?" भगवन् ! त्यात स्वाथित माहारने योग्य व्यानु शुमानुपूवी थी मा. २ (अ) २ छ १ है मानानुभूती थी माड२६५ ४२ छे ?
मडावी२ असुन उत्तर 'आणुपुटिव आहारति, णो अणाणुपुचि आहारति" हे गौतम! તેઓ આનુપૂવી અનુસાર જ તે દ્રવ્યેનુ આહરણ કરે છે, અનાનુપૂવી અનુસાર તેમનું તેઓ આહરણ કરતાં નથી. આનુપૂવી અનુસાર ગ્રહણ કરવાને અર્થ આ પ્રમાણે છે – "यथाऽऽसन्न" पडसा सीथी पासेना द्रव्यानु, त्या२ ५छी त द्रव्योनी पासेना द्रव्यानु', આ રીતે ક્રમશઃ પાસે પાસેનાં દ્રવ્યનું આહરણ કરે છે–આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક છે ઊર્વ, અધઃ અને તિક પ્રદેશમાં રહેલાં ચિત આહારને ચગ્ય દ્રાનું આહરણ આનુપૂવથી જ કરે છે, અનાનુપૂવીથી કરતા નથી,
गौतम स्वामीना प्रश्न-"ताई भंते । किं तिदिसिं आहरे ति चउदिसिं आहारति, पंचदिसिं आहारेति, छदिसि आहारेति " भगवन् ! २ द्रव्यानुतमी मानुभूती थी આહરણ કરે છે, તે દ્રો શું ત્રણ દિશાઓમાં રહેલાં હોય છે ? કે ચાર દિશાઓમાં રહેલાં
१५
-
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
जीवाभिगमसूत्र स्थितानि आहरन्ति कि ? इह लोकनिष्कुटपर्यन्ते जघन्यपदेऽपि जीवावगाहक्षेत्रं त्रिदिग व्यव स्थितमेव प्राप्यते न तु द्विदिग् व्यवस्थितमेकदिग् व्यवस्थितं वा अतस्त्रिदिश्यारभ्यैव प्रश्नः कृत इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'निव्या घाएणं छदिसिं' निर्याघातेन पड्दिशम् । व्याघातो नाम प्रतिबन्धः सचात्रालोकाकागेन प्रतिस्खलनम्-व्याघातस्याभावो निर्व्याघातम् । निर्व्याघाते .सति पड्दिशम्-व्याघाताभावे नियमात् पदिशि व्यवस्थितानि पड्भ्यो दिग्भ्यः समागतानि द्रव्याणि आहरन्ति 'वाघायं पड्डच्च' व्याघातं प्रतीत्य प्रतिबन्धे अलोकाकाशेन प्राप्ते तु-'सिय तिदिसि' स्यात्-कदाचित् त्रिदिशि त्रिदिग्भ्य आगतानि व्याणि आहरन्ति 'सिय चउदिसि सिय पंचदिसिं' स्यात् चतुर्दिीश स्यात् पञ्चदिशि । अत्रेयं भावना-अत्र खलु लोकनिष्कुटे पर्यन्ते अघस्य प्रतराग्न्येयकोणादिशाओं में व्यवस्थित होते हैं या छह दिशाओं में व्यवस्थित होते हैं ? जघन्य पद में भी जीवावगाह क्षेत्र तीन दिशाओ में व्यवस्थित हुमा ही प्राप्त होता है। दो दिशाओ में व्यवस्थित या एक दिशा में व्यवस्थित हुमा प्राप्त नहीं होता है इसलिये प्रश्नकारने तीन दिशा को लेकर ही ऐसा प्रश्न किया है। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! निव्वाघाएणं छदिसिं" हे गौतम ! यदि प्रतिवन्ध का अभाव रहता है तो उस स्थिति में ये जीव तीन से छहों दिशाओं में स्थित द्रव्य को आहार रूप से ग्रहण करते हैं । "वाघायं पडुच्चसिय तिदिसि सिय चउदिसि सिय पंचदिसि" तथा व्याघात की अपेक्षा से ये कदाचित् तीन दिशाओं से कदाचित् चार दिशाओ से और कदाचित् पांच दिशाओं से आगत द्रव्यों को आहार रूप से ग्रहण करते है । यहा इस कथन की भावना इस प्रकार हे !
कोई सूक्ष्मपृथिवोकायिक जीव लोक निष्कुट के पर्यन्तभाग अधस्तन में प्रतर की आग्नेय कोण में स्थित हैं । तब वहां उसके नीचे अलोकाकाश से व्याप्त होने से वहां अघो હોય છે? કે પાંચ દિશાઓમાં રહેલા હોય છે કે છ દિશાઓમાં રહેલાં હોય છે ? ઓછામાં ઓછું ત્રણ દિશાઓમાં જે જીવાવગાહ ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થયેલું જોવામાં આવે છે, તે એક દિશામાં અથવા બે દિશામાં વ્યાપ્ત થયેલું જોવામાં આવતું નથી, તેથી અહીં ત્રણ આદિ દિશાઓ ના સ બંધમાં જ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવેલ છે,
महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा ! निव्वाधापणं छद्दिसि" हे गौतम ने प्रतिम धन। અભાવ રહેતું હોય, તે તે સ્થિતિમાં જીવ છ એ દિશાઓમાં રહેલાં દ્રવ્યને આહાર રૂપે प्रय ४२ छ "वाघाय पहुच्च सिय तिदिसिं, सिय चउदिसिं, सिय, पंचदिसिं' पर વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે કયારેક ત્રણ દિશાઓમાંથી, કયારેક ચાર દિશાઓમાંથી, અને ક્યારેક પાચ દિશાઓમાંથી મળતાં દ્રવ્યોને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–
કેઈ સૂર્મપૃથ્વીકાયિક જીવ લેક નિકુટના પર્યન્ત ભાગમાં અધતન પ્રતરના અગ્નિકેણમાં રહે છે ત્યારે તેની નીચેનો ભાગ અલકાકાશથી વ્યાપ્ત હોવાને કારણે ત્યાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिको टीका.
प्र आहारद्वारनिरूपणम् ११५ वस्थितो यदा सूक्ष्मपृथिवीकायिको वर्तते तस्याधस्तात् अलोकेन व्याप्तत्वात अधोदिक् पुद्गलानामभावः आग्नेयकोणावस्थितत्वात् पूर्वदिक् पुद्गलाभावो दक्षिणदिक् पुद्गलाभावश्च, एवमधःपूर्वदक्षिणरूपाणां तिसणां दिशामलोकेन व्याप्तत्वात् ता 'दिशोऽपास्य याः परिशिष्टा ऊर्ध्वपश्चिमोत्तरारूपाः दिशस्तु अव्याहताः नालोकेन व्याप्ता इति, ताभ्य आगतान पुद्गलान् आहरन्ति । यदा पुनः स एवं सूक्ष्मपृथिवीकायिको जीवः पश्चिमां दिशमनुसृत्य वर्तते तदा पूर्वदिशाऽपि अधिका जाता द्वे च दिशौ दक्षिणाधस्त्यरूपे अलोकेन व्याहृते इति स चतुर्दिग्भ्य आगतान् मुलानाहरन्ति । यदा पुनः स एव पृथिवीकायिको जीव ऊर्ध्व द्वितीयादि प्रतरगतपश्चिमदिशमवलम्ब्य तिष्ठति तदा अधस्त्यापि दिग् अधिका प्राप्यते केवलं दक्षिणैवैका दिक् पर्यन्तवर्तिनी अलोकेन व्याह
दिक् सम्बन्धी पुद्गलो का अभाव है। तथा आग्नेय कोण में अवस्थित होने से पूर्व दिशा के और दक्षिण दिशा से भी पुद्गलो का अभाव है । इस प्रकार अधो दिशा पूर्वदिशा और दक्षिण दिशा ये तीन दिशाएँ अलोक से व्याप्त होने के कारण इन तीनों को छोड़कर बाकी जो ऊन्वे पश्चिम और उत्तर दिशायें हैं वे अलोक से व्याप्त नहीं है । अतः इन तीन दिशाओ से आये हुए पुद्गलों का आहार करता है । और जब फिर वही सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव पश्चिम दिशा में वर्तमान होता है तब वहां उसके पूर्व दिशा और अधिक हो जाती है
और दक्षिण दिशा और अधोदिशा ये दो दिशाएँ अलोकाकाश से व्याहत हो जाती है इसके कारण वह केवल चार दिशाओ से ऊर्ध्वदिशा, पूर्व दिशा, पश्चिम दिशा और उत्तर दिशा इन चार दिशाओ से आहार पुद्गलो को ग्रहण करता है । तथा-जब फिर वह पृथिवीकायिक जीव ऊपर के द्वितीयादि प्रतर गत पश्चिम दिशा को आश्रय करके रहता है- तब उसके अधो
-
અધદિશા સંબંધી પુલને અભાવ હોય છે તથા અગ્નિકોણમાં તે જીવ રહેલ હોવાને કારણે પૂર્વ દિશાના અને દક્ષિણ દિશામાં પુલને પણ અભાવ રહે છે, આ રીતે અધોદિશા, પૂર્વ દિશા અને દક્ષિણ દિશા, આ ત્રણ દિશાઓ અલેકથી વ્યાપ્ત હોવાને કારણે આ ત્રણે દિશાઓ સિવાયની જે દિશાઓ બાકી રહે છે તે દિશાઓ-ઊર્વ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાઓ અલેકથી વ્યાસ નથી, તેથી તેઓ તે ત્રણ દિશામાંથી આવેલાં પુલેને આહાર કરે છે, અને જ્યારે એ જ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ પશ્ચિમ દિશામાં સ્થિત (રહેલે) હોય છે, ત્યારે તે ઉપરની ત્રણ દિશાઓ ઉપરાંત પશ્ચિમ દિશામાંથી આવેલાં પુદ્ગલેને પણ આહાર કરે છે. તે સ્થિતિમાં દક્ષિણ દિશા અને અદિશા, આ બે દિશાઓ અલકાકાશથી વ્યાપ્ત થઈ જાય છે, તેથી તે માત્ર ચાર દિશાઓમાંથી ઊર્ધ્વ દિશા. પૂર્વદિશા, પશ્ચિમ દિશા અને ઉત્તર દિશામાંથી–આહારને યોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે તથા જ્યારે તે પૃથ્વીકયિક જીવ ઉપરના દ્વિતીયાદિ પ્રતરગત પશ્ચિમ દિશાને આશ્રય કરીને રહે છે ત્યારે ઉપરની
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
जीवाभिगमने mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm तेति पञ्चदिगागतान् पुद्गलानाहरन्तीति । 'उस्सणं कारणं पडुच्च' 'उसण्णं' इति देशीयः शब्दः ततः 'उस्सणं' इति प्रायेण कारणविशेषं प्रतीत्य-आश्रित्य 'वण्णओ कालाई नीलाइं जाव मुक्किल्लाई' वर्णतः-वर्णापेक्षया कालानि नीलानि यावच्छुक्लानि । कालादारभ्य यावच्छक्लवर्णविशि ष्टानि द्रव्याणि । तथा-'गंधश्रो सुन्भिगंधाई दुन्भिगंधाह' गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुरभिगन्धीनि 'रसओ तित्त जाव महराई रसतः तिक्त यावन्मधुराणि, तथा-"फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाई' स्पर्शतः कर्कशमृदुक यावत् स्निग्धरूक्षाणि तथा- तेर्सि' तेषामाहार्यमाणानां पुद्गलानाम् । 'पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे' पुराणान्-पूर्वस्थितान् वर्णगुणान् दिशा एक अधिक हो जाती है, केवल एक पर्यन्तवर्तिनी दक्षिण दिशा ही मलोक से व्या रहती है अतः वह जीव ऐसी स्थिति में चार पहले की और पांचवीं अघोदिशा, इस प्रकार पांच दिशाओं से अर्थात् ऊर्ध्वदिशा से पूर्व दिश से पश्चिम दिशा से उत्तर दिशा से अधोदिशा से आये हुए पुद्गलों को ग्रहण करता है ।
"उस्सण्णं कारणं पडुच्च" 'उस्सण्णं यह देशी शब्द प्रायः अर्थ में आया है इस लिये 'उस्सणं' प्रायः करके कारण "विशेप को लेकर वे जीव' "वण्णओ" वर्ण से "कालाई नीलाई जाव सुक्किल्लाई' कृष्ण, नील यावत् रक्त पीत शुक्ल वर्ण वाले पुद्गलों का आहार करते हैं । तथा "गंधओ" गंध-से "सुभिगंधाई दुन्भिगंधाई" सुरभिगंध वाले एवं दुरभिगंध वाले पुद्गलो का आहार करते है। "रसओ तित्त जाव महुराई" रस सेतिक्त यावत् कटुक, कषाय, अम्ल मधुर रस से युक्त पुद्गलों का-आहार करते हैं । “फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाई" स्पर्श से कर्कश मृदुक यावत् गुरु लघु शीत उष्ण स्निग्ध रूक्ष स्पर्श वाले पुद्गलो का आहार करते है । तथा-"तेसिं पोराणे वण्णगुणे" ચાર દિશાઓ ઉપરાત અદિશામાંથી આવેલા પુદ્ગલેને પણ તે ગ્રહણ કરે છે આ સ્થિતિમાં તે માત્ર પર્યન્તવતિની દક્ષિણ દિશા જ અલેકથી વ્યાહત રહે છે, તેથી આ પરિસ્થિતિમાં તે જીવ ઊર્વ, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને અર્ધ દિશામાંથી આવેલાં પુલને ગ્રહણ કરે છે.
'उसणं कारणं पढच्च" उस्सणं" मा देशी गामही श६ प्राय:- शर. से सभा मावेस छ, 'उस्सण्ण' घY ४शन २३ विशेष सतत ने 'वण्णो ' वर्ष थी 'कालाई नीलाई जाव सुकिल्लाइ' ? ए नीस, यावत्, सास पीज घाण वर्ण वाणा पुदवाना माडा२ ४२ छ तथा गंधयो' थी 'सुभिगंधाई दुभिगंधाइ' सुमधवाणा सनदुर्ग वाणा पुरानो माडार ४२ छे 'रसओ तित्त जाव मधुराइ २सथी तित यावत ४१४ाय मन्स, मने मधुर २सथी युत पुरानी मा२ ४२ छ फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाइ २५श थी ४४श, भृढ यावत् शु३ सधु शीत, Boey स्नि भने ३३९५४ वा पुगतान। म २ ४२ छ तथा 'तेसिं पोराणे वण्णगुणे' तमना व ३५ शुशान,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका.
प्र. आहारद्वारनिरूपणम् ११७
गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् विपरिणामइता परिपालइत्ता परिसाचा परिविद्धंसत्ता' परिणमय्य परिपाल्य परिशात्य परिविध्वस्य एतानि चत्वार्यपि पदानि एकार्थकानि विनाशार्थं प्रतिपादकानि विभिन्नदेशजविनयानुग्रहार्थायोपात्तानि, एतान् वर्णादिगुणान् आहियमाण पुद्गले वर्तमानान् विनाश्य 'अन्ने अपुव्वे वण्णगुणे गंधगुणे जाव फासगुणे उप्पारत्ता अन्यान् - पूर्वावस्थितवर्णादिगुणभिन्नान् अपूर्वान् विलक्षणान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाय 'आत्तसरीरोगाढा' आत्मशरीरावगाढान् स्वशरीरक्षेत्रावस्थितान् पुद्गलान् 'सन्नपणयाए' सर्वात्मतया सर्वेरेवात्मप्रदेशैः, 'आहारमाहारेंति' आहारम् - आहाररूपान् पुगलानाहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका इति । गतमष्टादशमाहारद्वारम् || सू० १० ॥ अथैकोनविंशतितममुत्पादद्वारमाह - ' ते णं भंते ! जीवा इत्यादि ।
मूलम् - - 'ते णं भते' जीवा कओहिंतो उववज्जंति, किं नेरइए हिंतो उववज्जंति । तिरिक्खमणुस्सदेवे हिंतो उववज्जंति ? गोयमा ! नो ने हितो उववज्जंति । तिरिक्खजोणिए हिंतो उववज्जंति । मणुस्से हिंतो उववज्जंति, नो देवे हितो उववज्जंति । तिरिक्खजोणिय पज्जत्ता -
इनके वर्ण रूप गुणों को, गन्धरूप गुणों को रस रूप गुणों को और स्पर्श रूप गुणो को "विपरिणामइत्ता' परिपालइत्ता, परिसाडइत्ता परिविद्धंसत्ता" विशेषरूप से परिणमा करके अर्थात् आह्रियमाण पुद्गलों में इन वर्तमान वर्णादि गुणों को नष्ट करके और "अने अपुन्वे वण्णगुणे' गंधगुणे फासगुणे उप्पारत्ता" इन से भिन्न अन्य अपूर्व - विलक्षणवर्ण गुणो को, गंध गुणो को रस गुणों को - एवं स्पर्श गुणो को उनमें उत्पन्न करके " "आत्तसरीरोगाढा " उन्हें स्वशरीर रूप से परिणमाने के लिए " सव्वपणयाए" समस्त आत्मप्रदेशों द्वारा " आहारमाहारेंति" आहाररूप से ग्रहण करते है ।
१८ वां आहारद्वार समाप्त ॥
गध३५ गुणाने रस ३५ गुने भने स्पर्श ३५ गुणाने 'विपरिणामहप्ता, परिपालहत्ता, परिसाऽहत्ता, परिविद्धं सहत्ता' विशेष ३ये परियभाणीने अर्थात् आहृीय भाष युगसेोमां या वर्तमान वर्णाधिशुषो नाश ने अने 'अन्ने अपुव्वे वण्ण गुणे गन्ध गुणे फासगुणे उपात्ता' तेनाथी बुट्टा जील अपूर्व-विसक्षाणु-वर्थगुणाने गंधगुणाने रसगुणाने भने स्पर्श' गुलाने तेनामां उत्पन्न रीने 'आत्तसरोरोगाढा' तेने स्वशरीर पाथी परिशुभावव भाटे 'सव्च स्पृण वाण' सधना आत्म प्रदेश द्वारा 'आहारमाहारेति' आहार पाथी ગૃહણ કરે છે, અઢારસુ આહાર દ્રાર સમાપ્ત
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
जीवाभिगमसूत्रे
पज्जत्ते हितो असंखेज्जवासाज्यवज्जेहिंतो उववज्जंति । मणुस्से हितो अकम्मभूमिगअसंखेज्जवासाज्यवज्जे हिंतो उववज्र्ज्जति । वक्कंती उववाओ भाणियव्वो । तेसिणं भंते । जीवाणं केवइयं कालं टिई पन्नत्ता । गोयमा । जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं ॥ तेण भंते जावा मारणंतियसमुग्वारणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति । गोयमा । समोहया वि मरंति, असमोहया विमरंति । ते णं भंते । जीवा अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छति, कहि उववज्र्ज्जति किं नेरइएस उववज्जति तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति । मणुस्सेसु उववज्जंति देवेसु उववज्जंति । गोयमा । ना नेरइएस उववज्जति । तिरिक्खजोणिएस उववज्जंति मणुस्सेसु उववज्जंति, नो देवेसु उववज्जंति । किं एगिदिएस उववज्जेति जाव पाचदिएसु उववज्र्ज्जति । गोयमा ! एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिंदिय तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति असंखेज्जवासाज्यवज्जेसु पज्जत्तापज्जतसु उववज्जंति मणुस्सेसु अकम्मभूमिग अंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तसु उववज्र्ज्जति ॥ ते णं भंते! जीवा कइगइया कइ आगइया पन्नत्ता । गोयमा । दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसा ! सेत्तं सुहुमपुढवीकाइया' | सू० ११॥
}
www.win
छाया - खलु भदन्त ! जीवा. कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते तिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य उत्पद्यन्ते ! गौतम ! नो नैरयिकेभ्य उत्पयन्ते तिर्यग्योनिकेभ्य उत्पद्यन्ते, मनुष्येभ्य उत्पद्यन्ते । नो देवेभ्य उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकपर्याप्ता पर्याप्तेभ्योऽसंख्येयवर्षायुकवर्जेभ्य उत्पद्यन्ते मनुष्येभ्योऽकर्मभूकिसंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य उत्पद्यन्ते व्युका न्युपपातो भणितव्यः । तेषां खलु भदन्त । जीवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्ये नान्तर्मुहत्तम् उत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्त्तम् । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहता म्रियन्ते असमवद्दता त्रियन्ते ? गौतम ! समवद्दता अपि
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. उपपातद्वारनिरूपणम् ११९ म्रियन्ते । असमवहता अपि नियन्ते । ते स्लु भदन्त ! जीवाः अनन्तरमुवृत्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते किं नैरयिके पूत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिके पृत्पद्यन्ते मनुष्येपुत्पद्यन्ते देवेषुत्पद्यन्ते गौतम ! तो नैरयिकेपत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेपत्पद्यन्ते मनुष्येपत्पद्यन्ते नो देवेपत्पद्यन्ते । किमेकेन्द्रियेपत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रिये एत्पद्यन्ते ? गौतम ! एकेन्द्रियेपूत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिके पूत्पद्यन्ते, असंख्येयवायुष्कवजेंपु पर्याप्तापर्याप्तकेपूत्पधन्ते मनुष्येषु अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासंख्येयवायुष्कवर्जेपु पर्याप्तापर्याप्तकेयूत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः कतिगतिकाः कत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विगतिकाः द्वयागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः ॥११॥
टीका - गतमष्टादशमाहाररूपम्. अधुना एकोनविंशतितममुपपातद्वारं दर्शयन्नाह'ते णं' इत्यादि, 'ते ण मंते' । जीवा कोहिंतो उववज्जति' ते खलु भदन्त | सूदमपृथिवीकायिका जीवाः कुत-केभ्यो जीवेभ्य उद्धृत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पद्यन्ते 'किं नेरइएहि तो उववज्जति तिरिक्खमणुस्सदेवेहितो उववजंति' किं नैरयिकेभ्य उद्धृत्योत्पद्यन्ते अथवा तिर्यग्योनिकेभ्य उद्धृत्य मनुष्येभ्यो वा देवेभ्यो वा उद्धृत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानानह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइ एहितो उववज्जति' नो नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते नारकाणां तत्रोत्पादाभावात् ,
(१९) वां उत्पातद्वार-"तेणं भंते । जीवा कओहितो उववज्जंति-इत्यादि सूत्र ११
टीकार्थ - हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूप से कहां से मर करके उत्पन्न होते हैं ? "f नेरईएहितो उववज्जंति, तिरिक्खमणुस्सदेवेहिंतो उववज्जति" क्या नैरयिक जीव मरकर-सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या तिश्योनिकजीव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्य मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या देव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - "गोयमा !
-
-
ઓગણલમુ ઉપપાત દ્વાર 'ते णं भते ! जीवा फओहिंतो उववज्जंति' त्या
ટીકાળું—હે ભગવન આ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જી સૂક્ષ્મ–પૃથ્વીકાયિક પણામાં કયાંથી भरीने उत्पन्न याय छ ? ' किं नेरइएहितो उववज्जति तिरिक्खमणुस्सदेवेहितो उववज्जति" શું નૈરયિક જીવે મરીને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન થાય છે ? અથવા તિનિક જીવ મરીને સૂફમ પૃથ્વીકાયિક પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્ય મરીને સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવ મરીને સૂમપૃથ્વીકાયિક પણુથી ઉત્પન્ન थाय छ ? मानना Sत्तरमा प्रभु ४३ छे है-"गोयमा ! नो नेरइपहिंतो उववज्जति"
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्र किन्तु 'तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति मणुस्से हितो उक्वज्जति' तिर्यग्योनिकेम्य आगत्योत्पद्यन्ते मनुष्येभ्यो वाऽऽगत्योत्पद्यन्ते 'नो देवेहितो उववज्जंति' नो देवेभ्य आगत्य सूदमपृथिवीकायिकरूपेणोत्पद्यन्ते इति देवानां तन्मध्ये उत्पादाभावात इति, 'तिरिक्खजोणियपज्जत्तापज्जत्तेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहितो उपवनंति' यदा तिर्यग् योनिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते तदा तिर्यग् योनिकपर्याप्तकापर्याप्तकेभ्योऽसख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य एवोत्पद्यन्ते यदा मनुष्येभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिका उत्पद्यन्ते तदा 'मणुस्सेहितो अकम्मभूमिगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहितो उववज्जति' मनुष्येभ्योऽकर्मभूमिकासख्येयवर्पायुष्कवजेभ्य एव ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुत्पद्यन्ते 'वक्कंती उववाओ भाणियो' व्युत्क्रान्त्यु नो नेरझएहितो उववज्जति" हे गौतम ! नैरयिक मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है किन्तु "तिरिक्जोणिएहितो उववज्जति, मणुस्सेहितो उववज्जति" तिर्यग्योनिक जीव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं और मनुष्य मरकर सूक्ष्मपृथिवोकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं किन्तु “नो देवेहितो उववज्जति' देव च्यव कर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है "तिरिक्खजोणियपज्जत्तापज्जत्तेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जति" जब सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूप से विर्यच्च योनिक जीव मरकर उत्पन्न होते है तो उनमें जो असख्यातवर्ष की आयु वाले भोगभूमि के तियञ्च है वे मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते हैं । किन्तु कर्मभूमिज तिर्यश्च ही चाहे वे पर्याप्तक हों चाहें अपर्याप्तक हो मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूप से उत्पन्न होते है । तथा –मणुस्सेहितो अकम्मभूमियअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जति" जव मनुष्यों में से मरकर जीव सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं -तब वहां पर भी अकर्मभूमि के अन्तर द्वीप के और असख्यान वर्ष आयु वाले के गौतम नयि: भरी सूक्ष्मपृथ्वीयि: पाथी उत्पन्न यता नया ५२ तु "तिरिक्तजोणिएहिंतो उववज्जति मणुस्सेहिंतो उववज्जंति" तिय योनि४७ भरीने सूक्ष्मपृथ्वी
यि: ५थी पन्त थाय छ, ५२-तु 'नो देवेहितो उघवजंति" ५ श्यवान सूक्ष्मपृथ्वी अयि पाथी उत्पन्न यता नथी "तिरिक्खजोणियपज्जत्तापजत्तेहिंतो असंखेज्जवासाउयघज्जेहिंतो उववति" न्यारे सूक्ष्मपृथ्वी यि पाथी तिय योनि94 मरीन ઉત્પન્ન થાય છે, તે તેઓમાં જે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા ભેગ-ભૂમિના તિર્યંચ છે, તેઓ મરીને સૂક્ષ્મપૃવીકાયિક પણુથી ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ કર્મભૂમિ જ તિર્યંચા જ ચાહે તેઓ પર્યાપ્તક હોય ચાહે અપર્યાપ્તક હોય મરીને સૂક્ષ્મણ્વીકાયિક પણાથી G५-1 थाय छे तथा "मणुस्सेहितो अकम्मभूमिय असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति'
જ્યારે મનુષ્યોમાંથી મરીને જીવ સૂફમપૃવીકાયિક ૫ણાથી ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ત્યાં પણ કર્મ ભૂમિના અંતરદ્વીપના અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મ ભૂમિના મનુષ્યને
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिको टीका
प्र. स्थितिद्वारनिरूपणम् १२१
पपातो भणितव्यः, व्युत्क्रान्त्यां प्रज्ञापनासूत्रस्य पष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे य उपपातः प्रोक्तः सोऽत्रापि भणितव्य' । प्रज्ञापनाप्रकरणस्यायं भावः - सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः असंख्यातवर्षायुष्कान् तिरश्चो वर्जयित्वा अन्येभ्यः पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्तेभ्यो वा तिर्यग्भ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते मनुष्येभ्य इति - अकर्मभूमिजान् अन्तरद्वीपजान् असंख्यात वर्षायुष्ककर्मभूमिजांश्च मनुष्यान् वर्जयित्वा शेषेभ्यः पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्तेभ्यो वा मनुष्येभ्य आगत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुत्पद्यन्ते इति । एकोनविंशतितममुपपातद्वारम् ॥११॥
,
गतमेकोनविंशनितममुपपातद्वारम् अधुना विंशतितमं स्थितिद्वार माह - ' तेसि णं भंते ! जीवाणं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' तेपां खल भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्नः, भगवानाह - ' - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वि अतोमुहुत्तं' जघन्येना
कर्म भूमि के मनुष्यों को छोड़कर शेष पर्याप्तक हो चाहे अपर्याप्तक हो दोनो प्रकार के मनुष्यों से आकर सूक्ष्मपृथिवी कायरूप से उत्पन्न होते है अर्थात् अकर्मभूमि के और अन्तरद्वीप के तथा असंख्यात वर्ष आयु वाले कर्मभूमि के मनुष्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है । "वक्कती उववाओ भाणियन्वो" इस प्रकार से जैसे कि प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति पद से कहा गया हैं वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये || १९ वा उपपातद्वार समाप्त ॥
(२०) वां स्थितिद्वार - "तेसि णं भते ! जीवाणं केवइयं कालं टिई पन्नता " भदन्त ! उन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों की स्थिति कितने काल की कही गयी है ? उत्तर में प्रभु कहते है – “गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं" हे गौतम! इन जीवों की स्थिति जघन्य से भी एक अन्तर्मुहुत्ते कही गई है और उत्कृष्ट
છેડીને બાકીના પર્યાપ્તક હોય અથવા અપર્યાપ્તક હાય બન્ને પ્રકારના મનુષ્યોમાંથી મરીને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે અર્થાત્ અકર્મ ભૂમિના અને અ`તર દ્વીપના તથા અસખ્યાત વષૅની આયુષ્યવાળા કમ ભૂમિના મનુષ્ય સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थता नथी. 'वक्त्रंती उववाओ भाणियच्चो" मा रीते ने अज्ञायना सूत्रना ६७भां વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં કહે વામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પશુ કહેવુ' જોઈ એ
૧૯ મુ ઉપપાતદ્વાર સમાસ રૂ. ૧૦ વીસ મું સ્થિતિ દ્વાર—
"तेसिं णं भते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" त्याहि હું ભગવન્ તે સમપૃથ્વી કાયિક જીવેાની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે? म. प्रश्नना उत्तरमा लुछे - "गायमा जद्दन्ने अतो मुहुप्त उक्कोसेण वि अंतो मुहुर्त्त" हे गौतम! मालवोनी स्थिति धन्यथी भने उत्षथी पशु ये! अतर्मुहूर्त'नी
१६
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
जीवाभिगमसूत्र न्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थितिर्भवति सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानाम् तथोत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्तप्रमाणैवेति । यद्यपि उभयत्रापि अन्तर्मुहत्त कथितम् , तथापि-जघन्यपदात् उत्कृष्टपदमधिकं ज्ञातव्यम् इति । ___गत विंशतितमं स्थितिद्वारम् । अथैकविंशतितमं समवहतद्वारं विचिन्तयितुमाह-'ते णं भंते ! जीवा मारणतियसमुग्याएणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति' ते खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवाः किं मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता. सन्तः म्रियन्ते अथवा मारणान्तिकसमुद्घातेनासमवहता एव म्रियन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम १ समोहयावि मरंति, असमोहया वि मरंति' समवहता अपि म्रियन्ते, ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तथा असमवहता अपि नियन्ते, एतेषामुभयथापि मरणसभवादित्येकविंशतितम समुद्धातद्वारम् ॥ से भी एक अन्तमुहूत की कहीं गई है । इस प्रकार से जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त की ही कही गयी है परन्तु फिर भी उस अन्तर्मुहर्त में जघन्य पद से उत्कृष्ट पद अधिक जानना चाहिये।
(२०) वां स्थितिद्वार समाप्त । (२१) वां समुद्घातद्वार-"ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्घाएणं किं समोइया मरंति असमोहया मरंति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या मारणातिकसमुद्घात से समवहत होकर मरते हैं-या विना मारणान्तिक समुद्घात किये मरते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं "गोयमा ! समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति" हे गौतम ! वे मारणान्तिकसमुद्घात करके भी मरते है और मारणान्तिकसमुद्घात किये विना भी मरते हैं। क्योंकि इन का मरण दोनों प्रकार से भी हो सकता हैं । २१ वां समुद्घातद्वार समाप्त ।
કહેલી છેઆ રીતે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક અતહર્તાની જ કહેવામાં આવી છે. તે પણ તે અંતર્મુહૂર્તમાં જઘન્ય પદથી ઉત્કૃષ્ટપદ અધિક સમજવું
૨૦ વીસમું સ્થિતિદ્વાર સમાપ્ત છે એકવીસ ૨૧ મું સમુદઘાત દ્વાર __ "ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धापणं किं समोहया मरति असमोहया मरति” भवन ते सूक्ष्मपृथ्वीजयि । शुभारति समुधातथी सभवत यईन મરે છે ? કે મારણાન્તિક સમુદઘાત કર્યા વિના મરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ-"गोयमा ! समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति" है गौतम! तेमा મારણાનિક સમુદઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણાનિક સમુદઘાત કર્યાવિના પણ મરે છે કેમકે –તેઓનું મરણું બન્ને પ્રકારે થઈ શકે છે.
૨૧ એકવીસમું સમુદ્રઘાત દ્વારા સમાપ્ત છે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. च्यवनद्वारनिरूपणम् १२३ गतमेकविंशतमं समवहतद्वारम् ! अधुना द्वाविशतितमं च्यवनद्वारमाह-'ते णं भते ! इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्वहिता कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ? जीवा. अनन्तरमुवृत्य-निःसृत्य क गच्छन्ति-कां गतिं प्राप्नुवन्ति तथा क -कुत्राधिकरणे उत्पद्यन्ते, एतावता जीवस्य गमनधर्मकता पर्यायान्तरमाश्रित्योत्पत्तिधर्मकताच प्रतिपादिता, तेन ये जीवस्य व्यापकत्वमनुत्पत्तिधर्मकत्वञ्चैकान्तेन अभ्युपगच्छन्ति ते निराकृताभवन्ति, सर्वथा व्यापकत्वेऽनुत्पत्तिधर्मकत्वे च आत्मन एतादृशप्रश्नानां सभवादिति, 'किं नेरइएसु उववजंति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति, मणुस्सेसु उववज्जति, देवेसु उववज्जति' किं सूदमपृथिवीकायिकेभ्य उद्वृत्त्य नैरयिकेपृत्पद्यन्ते अथवा तिर्यग्यो निकेपृत्पद्यन्ते, अथवा मनुष्येपूत्पद्यन्ते, यद्वा देवेषत्पधन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'नो नेरइएस उववज्जति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा स्तत उदृत्य नो नैरयिकेपृत्पद्यन्ते किन्तु 'तिरिक्खजोणिएमु उववज्जति मणुस्सेसु उववज्जंति' तिर्यग्योनिकेपूत्पद्यन्ते तथा मनुष्येपूत्पद्यन्ते
(२२) वां च्यवनद्वार-"ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उबहित्ता कहिं गच्छंति कहि उववज्जति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव सूक्ष्मपृथिवीकायिकपर्याय को छोड़ कर कहां उत्पन्न होते है अर्थात् किस गति को प्राप्त करते है ? ।
इस प्रकार के प्रश्नसे जोव की गमन धर्मकता रूप पर्यायान्तर को आश्रित करके एवं उत्पत्ति रूप धर्मकताका प्रतिपादन करने से जो जीवको एकान्तसे व्यापक और अनुत्पत्तिधर्मवाला मानते हैं वह उनकी मान्यता निराकृत हो जाती है क्योंकि सर्वथा व्यापकता में एवं अनुत्पत्ति धर्मकता में ऐसा प्रश्न आत्मा के सम्बन्ध में ऊठ ही नहीं सकता ।
क्या वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव "नेरइएसु उववज्जति' नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या "तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति" तिर्यग्योनिको में उत्पन्न होते है ? या-"मणुस्सेसु उववज्जति मनुष्यों में उत्पन्न होते है ? या "देवेसु उववज्जति" देवों में उत्पन्न होते है ?
બાવીસમું ૨૨ વ્યવન દ્વારા "ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जंति" सन्ते સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકજીવ–સૂફમપૃથ્વીકાચિક પર્યાયને છોડીને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અર્થાત્ કઈ ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે?
આ રીતને પ્રશ્નથી જીવના ગમન ધમક પણુરૂપ પર્યાયાન્તરને આશ્રય કરીને અને ઉત્પત્તિરૂપ ધર્મપણાનું પ્રતિપાદન કરવાથી જેઓ જીવને એકાન્તરૂપથી વ્યાપક અને અનુત્પત્તિ –(ઉત્પન્ન ન થવું તે) રૂપ ધમવાળો માને છે, તે તેઓની માન્યતા પરાસ્ત થઈ જાય છે. કેમકે–સર્વથા વ્યાપક પણામાં અને અનુત્પત્તિ ધમપણામાં આત્માના સંબંધમાં આવે પ્રશ્ન જ ઉઠી શકતું નથી.’
शुत सूक्ष्मपृथ्वीजयि । “नेरइएसु उववज्जति" नैयिामा 4-1 थाय छ ? मथqा 'तिरिक्खजोणिपसु उववज्जति" तिय योनिमा 4-1 थाय छ १ अथवा
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
'नो देवेसु उववज्जंति' नो देवेपूत्पद्यन्ते किं एगिदिएस उववज्र्ज्जति जाव पंचिदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्र्ज्जति' हे भदन्त ' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तत उद्वृत्य यदि - तिर्यग्यो - निकेपूत्पद्यन्ते, तदा किमेकेन्द्रियेत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनि के पूत्पद्यन्ते, यावत्पदेन द्वीन्द्रयादि चतुरिन्द्रियान्तानां सग्रहो भवति, इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'एगिदिए उववज्जंति जाव पंचिदियतिरिक्खजोणिएस उववज्जंति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा स्तत उद्वृत्य एकेन्द्रियेषूत्पद्यन्ते द्वीन्दियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय यावत्पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषूत्पद्यन्ते कथभूतेषु यावत्पञ्चेन्द्रिये पृत्पद्यन्ते तत्राह - 'असंखेज्जवासाउय
इसके उत्तर में प्रभु कहते है - गोगमा ! नो नेरइएस, उववज्जंति" हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव मरकर नैरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु “तिरिक्खजोणिएस उचवजंति" तिर्यग्योनिको में उत्पन्न होते हैं । " मणुस्सेसु " मनुष्यो में उत्पन्न होते हैं, ' "नो देवेसु उववज्जंति" वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव मर कर देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं । " किं एर्गिदिएस उववज्जेति जाव पंचिदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति” हे भदन्त ! यदि ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव मरकर तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं तो क्या वे एकेन्द्रियतिर्यञ्चो में उत्पन्न होते है ' या दोइन्द्रियतिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं ' या तेइ - न्द्रियतिर्यञ्चों में उत्पन्न होते है ? या चौइन्द्रियतिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं ? या पञ्चेन्द्रियति - र्यञ्चों में उन्न होते है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम । वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक
""
“मणुस्सेसु उववज्जूंति” मनुष्याभां उत्पन्न थाय छे ? अथवा "देवेसु उववज्जति” देवेाभां उत्पन्न थाय छे ? या प्रश्नना उत्तमां प्रलु हे छे - "गोयमा ! नो नेरइपसु उववज्जी હે ગૌતમ ! તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવે... મરીને નૈરિયકામાં ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ “तिरिक्खजोणिण्सु उववज्जति” तियथ यानि अभां उत्पन्न थाय छे “मणुस्सेसु” भनुष्याभा अत्यन्न थाय छे. “नो देवेसु उववज्जति” तथा ते सूक्ष्मपृथ्वी अलिवो भरीने देवोभां उत्पन्न श्रुता नधी. "किं पर्गिदिण्सु उववज्जति जात्र पचिदियतिरिक्खजोणिपसु उववज्जंति” હું ભગવન જે આ સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવા મરીને તિય ચ ચૈાનિકમાં ઉત્પન્ન થાય તે, “मणुस्सेखु” भनुष्योभा उत्पन्न थाय छे. "नो देवेसु उववज्र्ज्जति ते सूक्ष्म पृथ्वी अयि भवो भरीने देवोभां उत्पन्न थता नथी “किं पर्मिदिपसु उववज्र्ज्जति जाव पंचिदियतिरिक्खजणोपसु उववज्जति" हे लगवन् ले या सूक्ष्म पृथ्वी अयि लवो भरीने तिर्यथ ચેનિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેા શું તેએ એકેન્દ્રિય તિયન્મ્યાંમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા એ ઈન્દ્રિય તિય ચામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે તે ઈન્દ્રિય નિય†ચેાંમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે ચૌ ઈન્દ્રિય તિર્યંચામા ઉત્પન્ન થાય છે અથવા પ"ચેન્દ્રિય તિય ચામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયક જીવેા મરીને અસખ્યાત
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
गत्यागतिद्वारनिरूपणम् १२५ वज्जेनु पज्जत्तापज्जत्तएस उववज्जति' मसंख्यातवर्षायुष्कवर्गषु पर्याप्तकापर्याप्तकेषु यावत् पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकेपृत्पद्यन्ते, ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तत उद्धृत्येति । हे भदन्त ? यदि मनुष्येपूत्पद्यन्ते तदा-'मणुस्सेस अकम्मभूमिगअंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति' मनुष्येषु अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासख्यातवर्पायुष्कवर्जेपु पर्याप्तापर्याप्तकेपु समुत्पद्यन्ते इति गतं द्वाविंशतितमं च्यवनद्वारमिति ॥२२॥
(२३) त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि,
'ते णं भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता' ते खल भदन्त ? सूदमपृथिवीकायिका जीवा. कति गतिकाः, कति गतयो येषां ते कति गतिकाः, तथा-कत्यागतगतिकाः, कतिभ्योजीव मरकर असंख्यातवर्षायुष्फ भोगभूमि के तिर्यञ्चो को छोड़कर पर्याप्त अपर्याप्त एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों से लेकर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है। यदि सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव मरकर यदि मनुष्यों में उत्पन्न होते है तो "मणुस्सेस अकम्मभूमिगअंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्ता पज्जत्तएम उववज्जति" असंख्यात वर्ष की आयुवाले अकर्मभूमिज मनुष्यों को छोड़कर अकर्मभूमि के तथा- अन्तर द्वीपके और असख्यातवर्ष आयुवाले भोगभूमि के मनुष्यों को छोड़कर अन्य पर्याप्तक अपर्याप्तक मनुष्यो मे उत्पन्न होते हैं अर्थात् ये मकर्मभूमिजमनुष्यो में एवं मन्तर द्वीपज मनुष्यो में तथा असख्यात वर्षायुकभोगभूमिज मनुष्यो में उत्पन्न नहीं होते है किन्तु पर्याप्त अपर्याप्त सख्यातवर्ष आयुवाले कर्मभूमिज मनुष्यो में ही उत्पन्न होते है । २२वां च्यवनद्वार समाप्त ।
(२३) वां गत्यागति द्वार-"ते णं भंते ! जीवा कइगड्या कह आगइया पन्नत्ता" हे भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कितनी गतिवाले और कितने आगति वाले होते है ? उत्तर में વર્ષની આયુષ્ય વાળા ભેગભૂમિના તિયાને છોડીને પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત એક ઈન્દ્રિય વાળા તિયચનિકેથી લઈને પાચ ઈન્દ્રિયવાળા (પંચેન્દ્રિય) તિર્યંચ નિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે–હે ભગવન જો સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને જે भनुष्यामा अत्यन्न थाय छे, तो "मणुस्सेसु अकम्मभूमिग अंतरदीवग असखेज्जवासाउयवजेसु पज्जत्तापज्जत्तपसु उववज्जति" यस च्यात वषनी आयुष्यवाणाममूभिभा ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યને ઓડિને અકર્મ ભૂમિના તથા અંતરદ્વીપના અને અસંખ્યાત વર્ષની - આયુષ્ય વાળા ભેગભૂમિના મનુષ્યોને છોડીને બીજા પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે અર્થાત્ તેઓ અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યોમાં તથા અંતર દ્વીપમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યોમાં તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા ભેગભૂમિમાં ઉત્પન થવાવાળા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, પરંતુ પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યમાં તે ઉત્પન્ન થાય છે
| | ૨૨ બાવીસમું ચ્યવન દ્વારા સમાસ છે તેવીસ ૨૩મું ગત્યાગતિકાર-- "ते णं भंते ! जीवा कर गइया का आगइया पन्नत्ता" है मगवन् ते सूक्ष्मपृथ्वी
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
जोवाभिगमसूत्रे गतिभ्य आगतिः-आगमनं येषां ते गत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः- कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'दु गइया दु आगइया पन्नत्ता' द्विगतिका व्यागतिकाः प्रज्ञप्ता:-कथिता', तत्र द्विगतिका:-तिर्यड्मनुष्यरूपगतिद्वयगमनशीलाः, तत उद्धृत्तानां नरकगतौ देवगतौ चोत्पादाभावादिति । द्वयागतिका'-तिर्यड्मनुष्यरूपगतिद्वयादागमनशीलाः नरकगते देवगतेश्चागतानां सूक्ष्मपृथिवीकायिकेपृत्पत्तेरभावात् । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' 'परित्ता' प्रत्येकशरीरिणः असख्येया असंख्यातलोकाकाशप्रमाण त्वात् प्रज्ञप्ताः कथिताः, मया अन्यैश्चापि तीर्थकरैः, हे श्रमण ? हे आयुष्मन् ? गौतम ? 'सेत्तं मुहमपुढवीकाइया' ते एते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कथिता इति ।
इति त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारम् ॥२३ सू० ११॥ प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! दु गइया दु आगइया पन्नत्ता' हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव दो गति वाले होते हैं अर्थात् तिर्यञ्चगति और मनुष्य गति इन दो गति वाले होते है अर्थात् इन दो गतियो में जानेवाले होते है क्योकि नरकगति और देवगति में वहां से निकले हुए सूक्ष्मपृथिवीकायिको का उत्पाद नहीं होता है इसलिये वे द्विगतिक कहे गये है तथा सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीव का नरकगति और देवगति से आना होता नहीं है वे तिर्यञ्च और मनुष्य गति इन दो गतियो से ही आते है । इसलिये वे द्विआगतिक कहे गये है । “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमण हे आयुष्मन् गौतम । ये प्रत्येक शरीरवाले होते हैं । असख्यात लोकाकाश प्रदेश प्रमाण होने से असख्यात कहे गये है। ‘से तं मुहमपुढवीकाइया' इस प्रकार के ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक है। यह तेइसवां गत्यागतिद्वार समाप्त २३ यह सूक्ष्मपृथिवीकायिक का प्रकरण समाप्त ॥ सू० १०॥ કાયિક છે કેટલી ગતિવાળા અને કેટલી આગતિવાળા હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે है--"गोयमा! दु गइया दु आगइया पन्नत्ता" 3 गौतम मा सूक्ष्मपृथ्वीय: । બે ગતિવાળા હોય છે અર્થાત તિર્યંચગતિ અને મનુષ્યગતિ આ બે ગતિવાળા હોય છે. એટલે કે આ બે ગતિઓમાં જનારા હોય છે. કેમ કે ત્યાંથી નીકળેલા સૂફમકાયિકેને ઉત્પાત (ઉત્પત્તિ) નરકગતિમાં અને દેવ ગતિમાં થતું નથી તેથી તેઓ બે ગતિવાળા કહે વાય છે. તથા સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવનું નરક ગતિ અને દેવગતિથી આવવુ થતું નથી તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય ગતિ આ બેગતિમાંથી જ આવે છે તેથી તેઓ “દ્ધિ આગતિ” वाण उपाय छे. "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो" है श्रम उपायुभन् ગૌતમ ! આ જ પ્રત્યેક શરીરવાળા હોય છે એસ ખ્યાત લેકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ વાળા डावाथी ससच्या1 सा छे से त्त सुहमपुढवीकाइया” मा प्रा२ना सा सूक्ष्म પૃથ્વી કાયિકે છે સૂ ૧છે આ તેવીસ ૨૩મું ગત્યાગતિકાર સમાપ્ત
છે આ રીતે આ સૂફમપૃથ્વીકાયિકોનું પ્રકરણ સમાસ છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादपृथ्वीकार्य निरूपणम् ११७ उक्ताः सूक्ष्मपृथिवोकायिका', अतः परं बादरपृथिवीकायिकान् दर्शयितुं प्रश्नयन् आह'से किं तं चायरपुढवीकाइया' इत्यादि ।
मूलम् — 'से किं तं वायरपुढवीकाइया, वायरपुढवी काइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा सण्हवायरपुढवाकाइया य खरखायरपुढवीकाइयाय । से किं तं सहवायरपुढवीकाइया ? सन्हवायरपुढवीकाइया सत्तविहा पन्नत्ता, तं जहा - कण्हमट्टिया - भेओ जहा - पण्णवणाए जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरगा पन्नत्ता, तं जहा - ओरालिए तेयए कम्मए, तं चैव सव्वं, नवरं चत्तारि लेस्साओ अवसेसं जहा - सुहमपुढवीकाइयाणं, आहारा जाव नियमा छद्दिसिं, उववाओ तिरिक्खजाणियमणुस्सदेवे हितो, देवेहिं जाव साहम्मेसाणे हितो, टिई जहन्नेणं अंतो मुहत्त, उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साइं । ते णं भंते ! जीवा सरणंतियसमुग्धाएणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति ? गोयमा ! समोहयावि मरंति असमोहया विमति । ते भंते! जीवा अंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छति कहि उववज्जति किं नेरइसु उववज्जंति ? पुच्छा, न । नेरइएसु उववज्र्ज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मगुस्सेसु उववज्जंति नो देवेसु उववज्जति तं चैव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेसु । ते णं भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता ? गोयमा ! दु गइया ति आगइया परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो ! सेत्तं वायरपुढवीकाइया । सेत्तं पुढवीकाइया ॥ सू० १२ ॥
1
-
छाया
-अथ के ते वादरपृथिवीकायिका, वादरपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाश्च खरबादरपृथिवी कायिकाश्च । अथ के ते
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nw
१२८
जीवाभिगमसूत्रे श्लक्ष्णवादरपृथिवोकायिकाः, श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथाकृष्णमृत्तिका मेदो यथा प्रशापनायां यावत् तें समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापर्याप्तकाश्वापर्याप्तकाध । तेषां खलु भदन्त । जीवानां कति शरीराणि प्राप्तानि गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-औदारिकं तेजर्स कार्मणम् , तदेव सर्वम् । नवरं चतस्रो लेश्याः, अवशेषं यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् आहारो यावत् नियमात् पदिशि । उपपातस्तिर्यग्योनिकमनुष्य देवेभ्यःदेवेभ्यो यावत् सौधर्मेशानेभ्यः । स्थितिः जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्षण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्त्राणि । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणा. न्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः नियन्ते असमवहता नियन्ते । गौतम ! समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवा अनन्तरसुदृत्य क्व गच्छन्ति क्वोत्पद्यन्ते किं नैयिकेपूत्पद्यन्ते ? पृच्छा, नो नैरपिकेष्त्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेत्त्पद्यन्ते मनुष्येषपद्यन्ते नो देवेवृत्पद्यन्ते, तदेव यावत् असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेषु । ते खलु भदन्त ! जीवाः कतिगतिकाः, कत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः १ गौतम ! द्विगतिकाः म्यागतिकाः परीता अर्सख्येयाश्च श्रमणायुष्मन् ! ते पते बादरपृथिवीकायिका ते पते पृथिवीकायिकाः । सू०१२॥
टीकाः- 'से किं तं वायरपुढवीकाइया' अथ के ते बादरपृथिवीकायिकाः बादरपृथिवीकायिकानां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' बादरपृथिवीकाइका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, भेदद्वयमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तयथा 'सण्हवायरपुढवीकाइया य खरबोयरपुढवीकाइया य' श्लक्ष्णबायरपृथिवीकाथिकाश्च सरवायरपृथिवीकाइकाश्य, तत्र श्लक्ष्णा चूर्णितलोष्टादिसमाना मृदुपृथिवीतत्स्व
___ अब सूक्ष्मपृथिवीकायिकों का कथन करके सूत्रकार बादरपृथिवीकायिकों कथन करते है'से किं तं वायरपुढवीकाइया'--इत्यादि । सूत्र ११ ॥
हे भदन्त । बादरपृथिवीकायिकों के कितने भेद होते है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं"वायरपुढवीकाझ्या दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! बादरपृथिवीकायिक दो प्रकार के होते है- "तं जहा" जैसे-" सण्डबायरपुढवीकाइया य खर बायरपुढवीकझ्या य" इलणवादरपृथिवीकायिक और खरबादरपृथिवोकायिक इन में जो चूर्णित लोष्टादि के समान मृदु पृथिवी तदूप जो जीव है वे श्लक्ष्ण बादरपृथिवीकायिक जीव है। यद्यपि चूर्णित
હવે સૂમપૃથ્વી કાયિકેનું કથન કરીને સૂત્રકાર બાદરપૃથ્વીકાયિકોનું કથન કરે છે"से किं तं वायरपुढवीकाइया" त्यात.
હે ભગવન બાદર પૃથ્વીકાયિકના કેટલા ભેદ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ छ छे -यायरपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता ॥ ७ गौतम । मारपीयिटी में प्रारना डाय छ, तं जहा ॥ ते २मा प्रमाणे छ,-"सण्हवायरपुढवीकाइया य खरवायरपुदयोकाइया य" समारYवीथि४ मने ५२४२पृथ्वीयि सामा२ नेता
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पृथिवीकाय भेदनिरूपणम् १२९
रूपा जीवा अपि लक्षणया श्लक्ष्णा इति कथ्यन्ते, श्लक्ष्णाश्च ते बादरपृथिवी कायिकाचेति श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः, यद्वा श्लक्ष्णा चासौ बादरपृथिवी चेति रलक्ष्णवादरपृथिवी, सा काय :- शरीरं येषां ते लक्ष्णवादस्पृथिवीकायास्ते एव श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः । खरा नाम पृथिवीसंघात विशेपं काठिन्यविशेषं वा प्राप्ता तदात्मकजीवा अपि लक्षणया खरा इति व्यपदिश्यन्ते, खराश्च ते बादरपृथिवीकायिका चेति खरबादरपृथिधी कायिकाः । तदेवं भेदद्वयं भवति बादरपृथिवीकायिकानामिति । तत्र श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायि कार्ना भेदं ज्ञातुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं सवार पुढवीकाइया' अथ के ते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः तेषां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, भगवानाह - 'सत्तविहा पन्नत्ता' सप्तविधाः - सप्तप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः श्लक्ष्णबादरपृथिवी कायिका', 'तं जहा ' तद्यथा - ' कण्हमहिया' कृष्णमृतिका कृष्णरूपा मृतिका एवं नीलमृतिका एव लोहितहारिद्रशुक्लभेदा अपि वक्तव्या: । 'भेओ जहा पण्णवयाए' एतेषां जीवानां लोष्टादि के जैसी मृदु पृथिवी होती है ऐसी पृथिवी जिन जोवों का काय होती है वे जीव भी लक्षणा से श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिक कह दिये गये हैं । जो संघातविशेष और काठिन्यविशेष को लिये हुई पृथिवी है वह खरपृथिवी है यह खरपृथिवी जिन जीवों का काय है वे खरबादरपृथिवीकायिक जीव है । यहां पर भी जो खर पृथिवीकाय वाले जीवो को खर चादरपृथिवीकायिक जीव कहा गया है वह भी लक्षणा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । अव गौतम श्लक्ष्णबाद रपृथिवीकायिकों के भेदो को जानने के लिये प्रभु से ऐसा से किं तं सहवायरपुढवीकाइया " हे भदन्त कायिक जीव कितने प्रकार के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं सत्तविहा पन्नत्ता " हे गौतम ' ये सात प्रकार के होते हैं "तंजहा " जैसे- " कण्हमट्टिया " कृष्णमृतिका “ भेओ લેષ્ઠ કહેતા પત્થર સરખા મૃદુ-કોમળ પૃથ્વી-તરૂપ જે જીવ છે, તે લક્ષ્ણખાદરપૃથ્વીકાયિક જીવ છે. જોકે દળેલા પત્થર વિગેરેના જેવી કેમળ પૃથ્વી હોય છે એવી પૃથ્વી જે જીવાની કાય–કાચા શરીર હોય છે, તે જીવા પણ લક્ષણાથી શ્લષ્ણુખાદરપૃથ્વીકાયિક કા છે જે સંઘાતવિશેષ અને કાઠિય-કઠણ પણા વાળી પૃથ્વી છે તે ખર પૃથ્વી છે. આ ખર પૃથ્વી જે જીવાની કાયા-શરીર રૂપ છે તેઓ ખરખાદરપૃથ્વીકાયિક જીવ છે અહિંયાં પણ જે ખરપૃથ્વીકાયવાળા જીવાને ખર ખદર પૃથ્વીકાયિક વા એ પ્રમાણે કહ્યા છે, તે પણ લક્ષણાથી કહ્યા છે તેમ સમજવું
"
पूछते हैं
! श्लक्ष्णबादरपृथिवी -
હવે ગૌતમ સ્વામી લક્ષ્ણખાદરપૃથ્વીકાયિકાના ભેદોને જાણવા માટે પ્રભુ ને पूछे छे है- “से किं त सन्हवायर पुढवीकाइया" हे गवन् समाहर पृथ्वी अयि वो डेटला अारना उद्या हे ? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु छे - " गोयमा ! सत्तविद्या पण्णत्ता' हे गौतम! जाहर पृथ्वीश्रयि भयो सात अमरना मुडेवामां याव्या छे, "तं जहा " ते मा प्रभाषे समन्वा भट्ठे - "कण्हमट्टिया" सॄष्णु भृत्तिअ
१७
"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
जीवाभिगमस यथा प्रज्ञापनायां भेदः कथितः तथैव इहापि भेदो ज्ञातव्यः । कियापर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' यावत्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च, एतदन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेत्थम् -'किण्हमट्टिया नीलमट्ठिया लोहियमडिया हालिदमट्टिया मुक्किल्लमट्टिया पंडमट्टिया पणगमट्टिया सेत्तं सहवायरपुढवीकाइया । से कि तं खरवायरपुढवीकाइया ? खरवायरवुढवीकाइया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा
पुढवी य सक्करा वालुया य उवले सिला य लोणूसे । तंवा य तउय सीसय रुप्प सुवण्णे य बयरे य ॥१॥ हरियाले हिंगुलए, मनोसिला सासगंजणपवाले । अभपडलभवालय वायरकाए मणिविहाणा ॥२॥ गोमेज्जए य ख्यए, अंके फलिहे य लोहियक्खे य । मरगय मसारगल्ले, भुजमोयगे इंदनीले य ॥३॥ चंदण गेरुय हंसे, पुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे ।
चंदप्पभ वेरुलिए जलकते सरकते य ॥४॥
जे यावण्णे तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' ॥
कृष्णमृत्तिका नीलमृत्तिका लोहितमृत्तिका हारिद्रमृत्तिका शुक्लमृत्तिका पाण्डुमृत्तिका पनकमृत्तिका तदेते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिका. । अथ के ते खरवादरपृथिवीकायिकाः ? खरवादरपृथिवीकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथाजहा पण्णवणाए" इनके भेद जैसे प्रज्ञापना में " जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजदा पज्जतगा य अपज्जत्तगाय " यावत् वे सक्षेप से पर्याप्तक और अपर्याप्तक के मेद से दो प्रकार के हैं, इस सूत्र तक कहे गये है वैसे ही वे सब यहां पर भी सूत्र कह लेना चाहिये । वह प्रज्ञापनाप्रकरण इस प्रकार से है-" कण्हमटिया" इत्यादि टीका से समझ लेना चाहिये । इन सूत्रों की टीका प्रज्ञापना सूत्र से ही जान लेना चाहिये, तात्पर्य इस कथन का यही है कि लक्ष्ण आणी भटिवाणा विगैरे "मेओ जहा पन्नवणाप" प्रज्ञापनासूत्रमा 1 सय मा४२ पृथ्वी पयिष्टीना नेहोरेशते ४॥ छ रेभ-"जाय ते समासो दुविहा पण्णत्ता तं जहा पपजत्तगा य अपज्जत्तगा य” यावत् तम्या सपथी पर्यात भने अपर्यातना सहथी मे પ્રકારના છે, આ સૂત્રપાઠ સુધી જે રીતે વર્ણવ્યા છે એજ પ્રમાણે તે બધાં ભેદો અહિયાં पण सत्र३ये ४डवा न त प्रजापना सूत्रनु ४२१ मा नीय प्रभारी छ - "कण्ह मट्टिया' इत्यादि" ४थन टीथी सम , मासूत्रानी । अज्ञापनासूत्रमाथी सम देवी.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्रति० १
पृथिवी काय भेदनिरूपणम् १३१
पृथिवी च शर्करा वालुका च उपलः शिला च लवणम् ऊपः । ताम्रश्च त्रपु सीसकं रूप्यं सुवर्णश्च वज्रश्च ॥१॥ हरितालो हिगुलको मनःशिला सासकमंजनं प्रवालः । अभ्रपटलमभ्रवालुका वादराये मणिविधानानि ॥२॥ गोमेदक रुचकiss: स्फटिक लोहिताक्षश्च । मरकतो मसारगल्लो भुजमोचक इन्द्रनीलश्च ॥३॥ चन्दनो गैरुको हंसः पुलकः सौगन्धिकच बोद्धव्यः । चन्द्रमभो वैयः जलकान्तः सूर्यकान्तश्च ॥४॥ ये चान्ये तथाप्रकारास्ते
समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा - पर्याप्तकाश्चापर्याप्त
काश्चेति छाया ।
प्रज्ञापनाप्रकरणस्थसूत्राणां टीका अत्र न कृता, पाठकै. प्रज्ञापना एव द्रष्टव्या । तदयमर्थः श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः सप्तप्रकारका भवन्ति ते च कृष्णमृत्तिकाद्याः पनकमृत्तिकान्ताः ।
तत्र कृष्णादिमृत्तिकाः कृष्णादिमृत्तिकारूपाः पाण्डुमृतिका नाम देशविशेपे या धूलीरूपा सती पाण्डू इति प्रसिद्धा तदात्मका जोवा अपि अभेदोपचारात् पाण्डुमृत्तिका इत्युक्ताः । पनकमृत्तिका-पनको नाम नद्यादिपूरप्लाविते देशे नद्यादिपूरेऽपगते सति यो भूमौ श्लक्ष्णमृदुरूपो जलमलोsपरपर्याय. पङ्कः स इति । तदात्मका जीवा अपि उपचारात् तत्तद्रूपा इति । खरबादरपृथिवीकायिकाश्चानेकप्रकारा भवन्ति, ते च प्रज्ञापनासूत्रतो ज्ञातव्याः । एतदाशयेनैव कथितं भेदो यथा प्रज्ञापनायामिति ।
बादरपृथिवीकायिक जीव कृष्ण नील लोहित हारिद्र शुक्ल पाडु और पनकमृत्तिका के भेद से सात प्रकार के है और स्वर वादरपृथिवीकायिक जीव अनेक प्रकार के है । शर्करा वालुका आदि सूर्यकान्त मणि तक सूत्र में कहे गये है फिर भी इनके सिवाय इस प्रकार के दूसरे स्वरबादरपृथिवी - कायिक हैं वे सब सक्षेप से पर्याप्त अपर्याप्त के भेद से दो प्रकर के होते हैं । प्रज्ञापना सूत्र में कहा गया है अतः इसी आशय से " भेदो यथा प्रज्ञापनायाम्" ऐसा सूत्रकार ने कहा है वह सब वहाँ से जान लेवे ।
આ કથનનુ તાત્પ એજ છે કે-લક્ષ્ણ ખાદર પૃથ્વીકાયિક જીવા કૃષ્ણ, ૧ નીલ, ૨ सोहित (सास) उ, हारिद्र (पीजा )४, शुभ्स (सई) य, पांडु ६, अने नभृत्ति ७ ना तेहथी સાત પ્રકારના થાય છે અને ખરખાદરપૃથ્વીકાયિક જીવા અનેક પ્રકારના છે, તે શા વાલુકા વિગેરે સૂર્યકાન્ત મણિ સુધી સૂત્રમાં કહ્યા છે તે પણ તે સિવાય આ રીતે ખીજા પણ ખરખાદરપૃથ્વીકાયિકા છે, તે મધા સક્ષેપથી પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના લેઢથી એ પ્રકારના હાય છે તે ખધા ભેદોનુ કથન પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રમાં સૂત્રકારે કહેલ છે તેથી જ "भेदो यथा प्रज्ञापनायाम्" २ प्रमाणे मडियां सूत्रारे अडेस छे. तेथी ते तभाभ लेहा જીજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી સમજી લેવા.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे सम्प्रति- बादरपृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वाविंशतिद्वार कलापं दर्शयितुमाह- 'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता' तेषां श्लक्ष्णखरबादरपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि ' इति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकम् तैजसं कार्मणमेतच्छरीरत्रयं भवति बादरपृथिवीकायिकानामिति । 'तं चैव सव्वं' तदेव सर्वं सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां यदेवावगाहनादिकं यथा कथितं तथैव सर्वमवगाहनादिकं पठसंज्ञिद्वारपर्यन्तं बादरपृथिवीकायिकानामपि ज्ञातव्यमिति । केवलं सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया सप्तमे लेश्याद्वारे यद्वैलक्षण्यमस्ति बादरपृथिवी कायिकानां तद्दर्शयति'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं चत्तारि लेस्साओ' नवरं केवलमत्र बादरपृथिवीकायिकानां चतस्रोलेश्या:- कृष्णनील कापोततेजोरूपा भवन्तीति ज्ञातव्याः ।
१३२
अव सूत्रकार बादर पृथिवीकायिकजीवों के अवगाहना आदि रूप इन सबका विवेचनरूप शेष बाईस द्वारों का कथन करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरा पन्नता" हे भदन्त ! उन श्लक्ष्ण एवं खर बादर पृथिवीकायिकजीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है " गोयमा ! तो सरीरा पन्नत्ता " हे गौतम ! उन श्लक्ष्ण एवं खर बादर पृथिवीकायिको के तीन शरीर कहे गये हैं । "तं जहा " जैसे - "ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक तैजस और कार्मण शरीर "तंचेव सव्वं" तथासूक्ष्मपृथिवीकाथिको का जो अवगाहना - आदि सज्ञाद्वार तक के छह द्वारो का वर्णन जैसा कहा है उसी प्रकार से वह सब अवगाहनादिक बादरपृथिवीकायिकों के भी जानलेना चाहिए । 'अव सातवां लेग्याद्वार कहते हैं । 'नवरं चत्तारि लेस्साओ " परन्तु विशेषता केवल ऐसी है कि वादरपृथिवीकायिकजीवो की चार लेग्याएँ- कृष्णलेश्या, नीललेश्या,
હવે સૂત્રકાર ખાદર પૃથ્વીકાયિક જીવેાની અવગાહના આદિ આ બધાના વિવેચનરૂપ ખાકીના બાવીસ દ્વારાનું કથન કરે છે. આ સૌંબંધમા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવુ પૂછ્યુ छे – “तेसि णं भंते ! जीवाणं कह सरीरा पण्णत्ता" हे भगवन्ते श्रयमने भर માદર પૃથ્વીકાચિક જીવેાના કેટલા શરીર કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે" गोयमा ! तओ सरीरा पण्णत्ता" हे गौतम! ते यु भने भर माहरपृथ्वी.
अव
क्षयिोना त्रयु प्रारना शरीर होय हे "तं जहा ” भडे - " ओरालिए" तेयए, कम्मप' सोहारि तैनस भने अर्भषु शरीर 'तं चैव सव्वें' तथा सुक्ष्म पृथ्वी अयिनी ગાહના વિગેરે સના દ્વાર સુધીના છ દ્વારાનું વધુ ન જે રીતે કરેલ છે એજ પ્રમાણે તે અવગાહના વિગેરે સઘળુ કથન માદરપૃથ્વી કાયિકાનું પણ સમજવુ'.
डुवे सातमां वेश्याद्वार प्रथम वामां आवे छे - "नवर चत्तारि लेस्साओ" परंतु વિશેષ કેવળ એટલુ જ છે કે-ખાદરપૃથ્વીકાયિક જીવાને ચાર વેશ્યાએ એટલે કે~~
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
पृथिवीकायिकानामवगाहनादिनि० १३३ __ कथमत्र तेजोलेश्या भवतीति चेत् इत्थम्-व्यन्तरादय ईशानपर्यन्तदेवा भवनविमानादौ अतिमुर्छया स्वकीयरत्नकुण्डलादौ अपि समुत्पद्यन्ते ते च देवास्तेजोलेश्यावन्तो भवन्ति यादृशलेश्यायां जीवो म्रियते तादृशलेश्यावत्यग्रेऽपि उत्पद्यते 'जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जइ' इति वचनात् , रत्नकुण्डलादयश्च पृथिवीरूपाः, ततः कियत्कालपर्यन्तम् अपर्याप्तावस्थायां तेजोलेश्यावन्तोऽपि भवाप्यन्ते इति बादरपृथिवीकायिकानां चतस्रो लेश्या भवन्तीति कथितमिति ॥
'अवसेसं जहा सुहुमपुढवीकाइयाणं' अवशेष लेश्यातिरिक्ताष्टमेन्द्रियद्वारादारभ्य सप्तदशोपयोगद्वारपर्यन्तं द्वारजातं यथासूमपृथिवीकायिकानां कथितं तथैव सर्वमत्रापि ज्ञातव्यम् ।
(१८) अष्टादशमाहारद्वारमाह-'आहारो जाव नियमा छदिसिं' आहारो यावत् नियमात् पदिशि वादरपृथिवीकायिकानां लोकमध्ये एवोपपातसंभवेन आहारो नियमतः कापोतलेश्या और तेजोलेश्या होती है । यहां तेजोलेश्या कैसे होती है ? ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये क्योंकि व्यन्तरादिक देव तथा ईशान देवलोक तक के देव भवन विमान आदि में अतिमूर्छा के वश से च्यवकर अपने ही रत्नकुण्डल आदिको में भी उत्पन्न हो जाते हैंजैसी लेश्या में जीव मरता है वैसी लेश्या वाले में वह आगे भी उत्पन्न होता है-"जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जइ" ऐसा सिद्धान्त का कथन है । रत्नकुण्डल आदि पृथिवीरूप है । इससे कुछकाल तक तेजोलेश्या वाले भी अपर्याप्तावस्था में पाये जाते है । इस प्रकार बादरपृथिवीकायिकों के चार लेस्याएँ होती है ऐसा कहा गया है ।
_ "अवसेसं जहा सुहुमपुढवीकाइयाणं" इस लेश्याकथन से अतिरिक्त और सबइन्द्रिय समुद्घात से लेकर उपयोग पर्यन्त सत्रह द्वारो का कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिको के जैसा है वैसा जानना चाहिए। अठारहवां आहार द्वार है-जैसे-"आहारो जाव नियमा छद्दिसि" કૃણું, વેશ્યા ૧, નીલ લેફ્સા ૨, કાપિત લેશ્યા ૩, અને તે વેશ્યા ૪. આ ચાર વેશ્યાઓ હોય છે તે અહિયા તે વેશ્યા કેવી રીતે થાય છે ? આ રીતની શકા કરવી નહીં. કેમકે વ્યન્તર વિગેરે દેવે તથા ઈશાનદેવ લોક સુધીના દેવ, ભવન, વિમાન વિગેરેમાં-અતિમૂરછ વશાત ચ્યવીને પિતાનાજ રત્નકુંડલ વિગેરેમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે જેવી લેણ્યામાં ७ भरे छे, मेवी वेश्या वाणाम तत्पन्न थाय छे. "जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जा' આ પ્રમાણે સિદ્ધાંતકારનું કથન છે. રત્નકુંડલ વિગેરે પૃથ્વીરૂપ છે તેથી કંઈક કાલ સુધી અપયણાવસ્થામાં તેલેશ્યાવાળા પણ હોય છે. આ રીતે બાદર પૃથ્વીકાયિકેને ચારલેશ્યાઓ डाय छ, तेभ उवाभां भाव्युछे.
"अवसेस जहा सुहमपुढवीकाइयाणं" मा वेश्या समधी ४थन सिवायनु माडीनु ઈન્દ્રિય સમુદઘાતથી લઈને ઉપગના સ્થન સુધીના સત્તર ૧૭ કારેનુ કથન સૂફમપૃથ્વી यिनी म छे तम समर मदार माहारा छे. २म-"आहारी जाव नियमा
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૨
Sarfara
पदिग्भ्यः आगतानां पुद्गलानां भवति, सूक्ष्मपृथिवी कायिकप्रकरणे किं स्पृष्टानि आहारन्ति अस्पृष्टानि आहरन्ति ? इत्यादिकं कथितं तत्सर्वं यावत्पदलब्धमिहापि वक्तव्यमेव, तथाहिस्पृष्टानि आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्तीत्यादिकम् केवलमेतदेव वैलक्षण्यम् यत तत्र व्याघाताभावे सति पदिग्भ्य आगतानाम् पुद्गलानामाहारो भवति, व्याघाते सति त्रिदिशि चतुर्दिशि पञ्चदिशि आहरन्तीत्यादिकं तत्र लोकचरमान्तेऽपि सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामुत्पादसंभवात्, अत्र तु तथा न वक्तव्यमिति ॥
1
(१९) एकोनविंशतितममुपपातद्वारम् - 'उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवे हिंतो ' उपपातो बादरपृथिवीकायिकानां तिर्यग्योनिकमनुष्यदेवेभ्यो भवति, 'देवेर्हितो जाव सोहम्मेइनका आहार नियम से छह दिगाओ से आगत पुद्गल द्रव्यो का होता है । क्योकि बादर पृथिवीकायिको का उपपात लोक के मध्य में होता है । अतः यहाँ व्याघात का सद्भाव नहीं हो सकता है । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के प्रकरण में " वे स्पृष्ट पुद्गल द्रव्यों का आहार करते है ? या अस्पृष्ट पुद्गल द्रव्यों का आहार करते हैं ? इत्यादि सब कथन जैसा कहा गया है - वैसा ही वह सब यहाँ पर भी कर लेना चाहिये यही बात यहाँ यावत्पद से प्रकट की गई है तथा च-ये स्पृष्ट पुल द्रव्यो का ही आहार करते है -अस्पृष्टों का नहीं सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो का उत्पाद लोक के चरमान्त में भी संभवित होता है इसलिए वे व्याघात के अभाव में छह दिशाओ से भी आगत पुनव्यो का आहार करते है, तथा व्याघात के सद्भाव में कदाचित् तीन दिशाओ से कदाचित् चार दिशाओ से कदाचित् पांच दिशाओ से आहार करते है पर यहां पर यह बात नहीं है ।
उन्नीसवां उपपात द्वार- र तिर्यग्योनि से मरे हुए जीव, मनुष्य योनि से मरे हुए जीव एवं देवयोनि से यवे हुए जीव बादर पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैं
छद्दिसिं” भने। आहार नियमथी छ द्विशाखोथी गावेसा युग्हा द्रव्योना होय छे કેમકે——ખાદર પૃથ્વીકાયકોના ઉપપાત-ઉત્પત્તી લેાકની મધ્યમાં હાય છે. તેથી અહિયાં વ્યાઘાતના સભવ હાઈ શકતા નથી. સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક વાના પ્રકરણમાં તેએ સૃષ્ટ પુન્દલ ડ્બ્બેને આહાર કરે છે. ઇત્યાદિ સઘળું કથન ત્યાં જેવી રીતે કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે તે સઘળુ કથન અહિયાં પણુ કહી લેવુ... જાઇએ. એજ વાત અહિયાં યાવત્પદ થી પ્રગટ કરવામાં આવી છે, જેમકે-તે પૃષ્ટ પુદ્ગલ દ્રવ્યેાના આહાર કરે છે ટાના નહીં. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવને ઉત્પાત-ઉત્પત્તિ લેાકના ચરમાન્તમાં પણ સભવિત હાય છે તેથી તેએ વ્યાઘાતના અભાવમાં છ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યાના પણ આહાર કરે છે તથા વ્યાઘાત હોય ત્યારે કોઇ વાર ત્રણ દિશાઓમાંથી કાઈ વાર ચાર દિશાઓમાંથી કોઈ વાર પાંચ દિશાઓમાંથી આહાર કરે છે. પરંતુ અહિયાં આ વાત નથી. એગણીસમું ઉપપાત- ઉત્પત્તિ દ્વાર-તિય ચૈનિકોમાંથી મરેલા જીવા, મનુષ્યયેાનિમાંથી મળેલા જીવા, અને દેવયોનિમાથી ચવેલા જીવા ભાદર પૃથ્વી કાયિક પણાથી ઉત્પન્ન
अस्यृ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वारनि० १३५ साणेहिं' यदि देवेभ्यो बादरपृथिवीकायिकानामुपपातो भवति तदा व्यन्तरादारभ्य यावत् सौधर्मेशानपर्यन्तेभ्यो भवतीति वक्तव्यम् ॥ विंशतितमं स्थितिद्वारम् - 'ठीई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' बादरपृथिवी कायिकानां जघन्या स्थितिरन्तर्मुहुर्त्तमात्रप्रमाणा भवति, 'उक्को सेणं बाबीसं वासस इस्साई उत्कर्षेण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि द्वाविंशतिवर्षसहस्रप्रमाणोत्कृष्टा स्थितिर्भवति बादरपृथिवीकायिकानाम्, सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां तु जघन्योत्कृष्टाभ्यां स्थितिरन्तर्मुहूर्तप्रमाणैव कथिता, इह तूत्कर्षपदे वैलक्षण्यमत उभयोः प्रकरणयोर्वैलक्षण्यमिति । एकविंशतितमं समुद्घातद्वारम् - 'ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धारणं किं समोदया मरंति असमोहया मरंति' ते बादर पृथिवी कायिकाः खलु भदन्त । जीवाः कि मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः सन्तो म्रियन्ते, अथवा असमवहता एव म्रियन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति' ते बादरपृथिवी कायिका देवो में भी सब देव नहीं किन्तु "जाव सोहम्मेसाणेहिंतो" व्यन्तर से लेकर साधर्म और ईशान तक के देव ही च्यव कर बादरपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैं इसीलिये इनकी उत्पत्ति देवो से तिर्यञ्चो से और मनुष्यो से कही गई है। वीसवां स्थिति द्वार - "ठिई जहन्नेणं अंतोमुत्त" स्थिति इनकी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और “उक्कोसेण बावीसं वाससहस्साई " उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की है । सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो की तो उत्कृष्ट स्थिति एक ही अन्तर्मुहूर्त्त की और जघन्य स्थिति भी एक ही अन्तर्मुहूत की कही गई है । इक्कीसवां समुद्घातद्वार - ' ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धारणं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति' हे भदन्त ! ये बादर पृथिवीकायिकजीव क्या मारणान्तिकसमुद्घात से समवहत होकर मरते है अथवा मारणान्तिक समुद्घात से असमवहत होकर मरते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते है - 'गोयमा ! समो
कही है
यश छे देवोभां पशु सधणा है। नहीं परंतु "जाव सोहम्मेसाणेर्हितो " व्यन्तर દેવથી લઈને સૌધમ અને ઈશાન દેવ સુધીના દૈવજ ચ્યવીને માદરપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થઇ શકે છે તેથીજ તેમની ઉત્પત્તિ દેવામાંથી તિય ચામાંથી અને મનુષ્ય માંથી કહેલી છે
वीसभु' स्थिति द्वार – "ठिई जहणणेणं अंतोमुहुत्त" तेथोनी स्थिति धन्यथी येऊ अ ंतर्भुतनी छे भने “उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साइ” दृष्ट्या २२ मावीस उतर વર્ષની સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાચિકવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તો એકજ અંતર્મુહૂત'ની કહી છે.
वीसभु सभुद्दधात द्वार -- " ते णं भंते जीवा मारणंतियसमुग्धापणं किं समोहा मरति असमोहया मरंति" हे भगवन् मामाहर पृथ्वी अयि । शु भारशान्ति સમુદ્લાતથી સમવત્તુત થઈ ને એટલે કે-સમુદ્ધાત કરીને મરે છે ? અથવા મારણાન્તિક સમ્રુદ્ધાતથી આસમવહત-અર્થાત્ સમુદ્દઘાત કર્યા વિના મરે છે ?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते उभाभ्यामपि तेषां मरणं भवति नात्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकाऽपेक्षया किमपि वैलक्षण्यमिति भावः । ___द्वाविंशतितमं च्यवनद्वारम् - 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्वहिता कहिं गच्छंति कर्हि उववज्जति किं नेरइएस उववज्जति पुच्छा' ते खलु भदन्त | बादरपृथिवीकायिकजीवा अनन्तरमुवृत्य क गच्छन्ति कोत्पद्यन्ते किं नैरयिकेपूत्पद्यन्ते यद्वा तिर्यग्योनिकेपृत्पद्यन्ते यद्वा मनुष्ये पूत्पद्यन्ते देवेषु वा समुत्पद्यन्ते ! इति पृच्छा सगृह्यते इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइएम् उववज्जंति' बादरपृथिवीकायिका इत उद्धृत्य नो नैरयिकेपूत्पद्यन्ते-नारकगतिं न प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, किन्तु इत उवृत्ताः सन्तः 'तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मणुस्सेस उचवज्जति' तिर्यग्योनिकेषु समुत्पद्यन्ते हया वि मरंति, असमोहया वि मरंति' हे गौतम ! ये वादरपृथिवीकायिकजीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और मारणान्तिकसमुद्घात से असमवहत होकर भी मरते हैं । इसी प्रकार से सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव भी मरते हैं ।
वाईसवां च्यवनद्वार- 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उबट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! ये वादरपृथिवीकायिकजीव मरकर कहां जाते हैं ? कहाँ उत्पन्न होते है ! क्या ये नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं । या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है ! या मनुष्यों में उत्पन्न होते है ? या देवों में उत्पन्न होते है । उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! नो नेरइएस उववज्जंति' हे गौतम ! ये बादर पृथिवीकायिकजीव मरकर नैरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं, 'नो देवेसु उबवजंति' देवों में उत्पन्न नहीं होते है किन्तु-'तिरिक्खजोणिएम उववज्जति मणुस्सेमु उववज्जति' तिर्यश्चों में उत्पन्न होते है और मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं । 'तं चेव जाव
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ ?--"गोयमा ! समोहया वि मरंति असमोहयावि मरंति" 3 गौतम ! मा मा६२५वीयि १ भारान्ति समुद्धातथा सभपाहतસમુદ્દઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણતિક સમુદઘાત કર્યા વિના પણ મરે છે, એ જ પ્રમાણે સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવે પણ મારણાનિક સમુદ્દઘાત કરીને તથા કર્યા વિના એમ અને પ્રકારથી મરે છે.
___मावीसभु यवना२-"ते णं भंते ! जीवा अणतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छति कहि उववज्जंति" सगवन् मा मानवीय: । भरीन यां तय छ ? मने ज्यां ઉત્પન્ન થાય છે ! શું તેઓ નૈરયિમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંગ્યનિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छ-"गोयमा ! नो नेरहण्सु उववज्जंति" गौतम ! मा मा४२पृथ्वीजयि ७ भरीन नयिमा ५-न यता नथी. 'नो देवेसु उपयज्जति" वाम 4-न यता नथी. ५२'तु "तिरिक्वजोणिपसु उववज्जति" तिय यामा
-न थाय छे. अने मनुष्यामा ५न्न थाय छे. "तं चेव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेहिं
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १ पृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वारनि० १३७ मनुष्येषु वा समुत्पद्यन्ते, 'नो देवेसु उववज्जति' नो-न वा देवेपूत्पद्यन्ते बादरपृथिवीकायिका इत उद्धृत्य नारकगतिं देवगतिं वा न प्राप्नुवन्ति किन्तु तिर्यग्गति वा मनुष्यगति वा प्राप्नुवन्तीत्याशयः । 'तं चेव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेसु' तदेव यावत् असंख्येयवर्षायुप्क वर्जेपु 'तं चेव' इति तदेव यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणे कथितं तद्वदेवात्रापि बोध्यम् ।
तत्प्रकरणं चेत्थम्-'जइ तिरिक्खजोणिएमु उववज्जति' किं एगिदिएसु उचवज्जति जोव पंचिदिएसु उववज्जति ? गोयमा ! एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जति असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति मणुस्सेसु अकम्मभूमग अंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जंति ॥ मयं भावः-यदि तिर्यग्योनिकेपृत्पद्यन्ते तदा किमेकेन्द्रियेपूत्पद्यन्ते द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियेषुवोत्पधन्ते गौतम ! एकेन्द्रियेषु द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिये पृत्पद्यन्ते असंख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु पर्याप्तकेपु अपर्याप्तकेपु समुत्पधन्ते यदि मनुष्येपूत्पद्यन्ते तदा अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु पर्याप्तापर्याप्तकेपु समुत्पद्यन्ते इति ।
त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारम्-'ते णं भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया' ते खल भदन्त ! बादरपृथिवीकायिका जीवाः कति गतिकाः कति आगतिकाः केपु केषु स्थानेषु एतेषां गमन भवति, कस्मात् कस्मात् स्थानादेतेपामागमनं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' असंखेज्जवासाउयवज्जेहि तं चेव' वह उसी प्रकार है जैसा सूक्ष्मपृथिवीकायिक में कहा है जैसे-असंख्यात वर्ष आयुवाले भोग भूमिक मनुष्यो को छोड़कर अन्य पर्याप्त अपर्याप्त सव मनुष्यों में उत्पन्न होते है । तेईसवां गत्यागतिद्वार-"ते णं भंते ? जीवा कइ गइया कई आगइया' हे भदन्त १ वे बादर पृथिवीकायिकजीव कतिगतिक मरकर कितनी गतियो में जाने वाले होते हैं और कति आगतिक कितनी गतियो से आनेवाले होते है अर्थात् मरकर किस २ गतिमें जाते है ? और किस २ गति से आकर यहाँ उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर
तं चेव" प्रभारी सूक्ष्मवीय वन समयमा ४थन ४२॥मा माव्यु छ, सर પ્રમાણેનું કથન સમજવું અર્થાત્ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા ભેગ ભૂમિના મનુષ્યોને છેડીને બાકીના બીજા પર્યાપ્તક અથવા અપર્યાપ્તક બધા મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
तेवीसभुगत्यापतिद्वार-"ते ण भंते ! जीवा कइ गइया कई आगइया" 3 मागवन् તે બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને કેટલી ગતિમાં જવાવાળા હોય છે ? અને કેટલી ગતિમાંથી આવવાવાળા હોય છે ? અર્થાત્ મરીને કઈ કઈ ગતિમાં જાય છે ? અને કઈ કઈ ગતિમાંથી આવીને અહિયાં ઉત્પન્ન થાય છે ?
१८
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
जीवाभिगमसूत्र इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुगइया' द्विगतिकाः द्वयोः स्थानयो गतिर्विद्यते येषां ते द्विगतिकाः, वादरपृथिवीकायिकत उद्धृत्य तिर्यड्मनुष्येष्वेव गमनात् 'ति आगइया' त्र्यागतिकाः त्रिभ्यः स्थानेभ्य स्तिर्यड्मनुष्यदेवेभ्य आगमनात् त्र्यागतिकाः बादरपृथिवीकायिका भवन्तीति ।। 'परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो' हे श्रमण ? हे आयुष्मन् ? परीत्य-प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाश्च-असंख्येयलोकाकाशप्रमाणत्वादिति । 'से तं वायरपुढवीकाइया' ते एते बादरपृथिवीकायिकाः सक्षेपविस्तराभ्यां कथिताः । ‘से तं पुढवीकाइया' ते एते पृथिवीकायिकाः सूक्ष्मवादरपृथिवीकायिकाः प्रतिपादिता इति ।।सू० १२॥
__ कथिताः पृथिवीकायिकाः अतःपरम् अप्कायिकान् दर्शयितुमाह-'से कि तं आउक्काइया' इत्यादि,
मूलम् :-'से कि तं आउकाइया, आउकाइया दुविहा पन्नत्ता' तंजहा-सुहम आउक्काइया य बायर आउक्काइया य सुहम आउक्काइया में प्रभु कहते है-'गोयमा ? दुगइया ति आगइया' हे गौतम ? ये बादरपृथिवीकायिकजीव मरकर तिर्यष्चगति, और मनुष्यगति में जाते हैं किन्तु नरक गति और देवगति में नहीं जाते है इसलिये ये द्विगति कहलाते हैं और तीन गतियो से मरकर जीव यहाँ-बादरपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं-अर्थात् तिर्यग्गति से, मनुष्यगति से और देवगति से मरकर जीव यहां जन्म लेते हैं इसलिये ये व्यागतिक-तीन आगतिवाले कहलाते हैं । 'परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो' हे श्रवण ? आयुष्मन् ! प्रत्येक शरीर असंख्यात लोकाकाश प्रमाण होने से असंख्यात है। 'सेत्तं वायरपुढवीकाइया' इस प्रकार सक्षेप और विस्तार से बादर पृथिवी कायिकों का वर्णन किया, 'सेत्तं पुढवीकाइया' वे ये पृथिवीकायिकजीव है अर्थात् यह सूक्ष्म और बादर पृथिवीकायिक का वर्णन समाप्त हुआ । सूत्र ॥१२॥
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ8--"गोयमा ! दु गइया ति आगइया" गौतम આ બાદર પૃથ્વી કાયિક જીવ મરીને તિર્યંચ ગતિ અને મનુષ્યગતિમાં જાય છે પરંતુ નરકગતિ અને દેવગતિમાં જતા નથી તેથી જ તેઓ દિગતિ અટલે કે બે ગતિવાળા કહેવાય છે. અને ત્રણ ગતિથી મરીને જીવ અહિયાં બાદરપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત તિર્યગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિથી મરીને જીવ અહિયાં જન્મ લે છે. તેથી 'यागति' नए प्रानी सा गति-मालवानी गतिवाणा ४९वाय छे "परित्ता असंखे. ज्जा य समणाउसो भएर म.युष्मन् प्रत्ये४ शरी२ वा. न. प्रय। ससच्यात alta प्रभार हापाथी असभ्यात ४ा छे “से तं वायरपुढवीकाइया" 241 श स २५ गने विस्तारथी मारपृथ्वीजयनु वन ज्युछे “से ...।' मा पृथ्वी. કાયિક જીવ છે અર્થાત આ સૂક્ષ્મ અને બાદરપૃથ્વીકાયિકનુ ૧ 'સ થયુ. સૂ. ૧૧
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०१ अप्कायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १३९ दुविहा पन्नत्ता तंजहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता गोयमा ! तओ सरीरया पन्नत्ता तं जहा ओरालिए तेयए कम्मए जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं । नवरं थिबुगसंठिया पन्नत्ता सेसं तं चेव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेत्तं सुहम आउकाइया । से कि तें वायर आउक्काइया, बायर आउक्काइय अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा-ओसाहिमे जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा- पज्जत्ता य अपज्जत्ता य तं चेव सव्वं, नवरं थियुगसंठिया चत्तारि लेस्साओ आहारो नियमा छद्दिर्सि, उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवेहि, ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्साइं, सेसं तं चेव जहा वायरपुढवीकाइया जाव दुगइया ति आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ! सेत्तं बायर आउक्काइया । सत्तं आउक्काइया' ।। सू० १३॥
छाया-अथ के ते अप्कायिकाः, अप्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्माकायिकाश्च बादराप्कायिकाश्च । सूक्ष्माप्कायिका द्विविधा. प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेपां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि, ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्राप्तानि तद्यथा-औदारिकं तैजसं कार्मणं यथैव सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् । नवरं स्तिवुकसंस्थिताः प्रक्षप्ताः शेषं तदेव यावद् द्विगतिकाः द्वयागतिकाः। परीता असंख्येयाः प्रशप्ताः, ते एते सूक्ष्माप्कायिकाः। अथ के ते वादाप्कायिकाः वादाप्कायिकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-अवस्यायः हिमं च ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च, तदेव सर्वम् । नवरं स्तिवुकसंस्थिताः, यतनो लेश्याः, आहारो नियमात् षड्दिशि, उपपात स्तिर्यगूयोनिकमनुष्यदेवेभ्यः । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण सप्तवर्षसहस्राणि शेषं तदेव यथा वादपृथिवीकायिकाः यावद् द्विगतिकाः द्वयागतिकाः परीता असंख्येया प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते बादरापकायिकाः । ते पते अपकायिकाः ॥ सू० १३ ॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे टीका-से किं तं आउक्काइया' अथ के ते अप्कायिकाः जीवा इति प्रश्नः, भगवानाह-'भाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' अप्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, द्वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'सुहुम आउक्काइया य वायर आउक्काइया य' सूदमाप्कायिकाश्च वादराप्कायिकाश्च तत्र सूक्ष्मा'कायिकाः सूक्ष्मनामकर्मोदयात् इमे च सर्वलोकव्यापिनः, वादरा'कायिकाः वादरनामकर्मोदयात् बादराः बादराप्कायिका घनोदध्यादि भाविनः, 'मुहुम माउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्मा कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च 'तेसि णं भंते ? कइ सरीरा पन्नत्ता' तेपां-सूरमा'कायिकानां खल भदन्त ! कति-कियत्सख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि
पृथिवीकायिको का वर्णन करके अब अप्कायिको का वर्णन किया जाता है'से कि तं आउक्काइया-इत्यादि । सू० १३ ॥
टीकार्थ-हे भदन्त 1 अप्कायिक जीव कितने प्रकारके होते है ! उत्तर में प्रभु कहते है-'आउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? अप्कायिक जीव दो प्रकार के होते है, 'तं जहा' जैसे-"मुहुमआउक्काइया य वायरआउक्काइया य” सूक्ष्मअप्कायिक और बादर अकायिक, जिन अप्कायिक जीवो के सूक्ष्म नाम कर्म का उदय होता है वे सूक्ष्मअम्कायिक और जिन अप्कायिकजीवो के बादर नामकर्मका उदय होता है वे बादर अप्कायिक जीव कहलाते है। सूक्ष्मअप्कायिकजीव सर्वलोक व्यापी होते हैं और बादर अप्कायिकजीव घनोदधि आदिको में रहते हैं । इनमें 'मुहुम आउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्म अप्कायिक जीव दो प्रकार के कहे गये है 'तं जहा' जैसे-सूक्ष्म पर्याप्त और सूक्ष्म अपर्याप्त 'तेसिणं भंते ! कइ सरीरा पन्नत्ता' हे भदन्त ' सूक्ष्म अप्कायिक जीवो के कितने शरीर कहे गये
पृथ्वीयनु न शन वे मयि सोनु न ४२पामा मा छ-से कि तं आउक्काइया" त्यादि.
ટીકાથ–ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે–હે ભગવન અપૂકાયિક જીવ કેટલા પ્રકા. ना डाय छ १ मा प्रशन उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन. ४९ छे -"याउक्काइया दुविहा पन्नत्ता" गौतम माथि: २१ मे २ना हाय छे. 'तं जहा" ते मा प्रभार छ.-"सुहुमाउक्काइया य वायर आउक्काइया य" सूक्ष्म यि मने मा२ म५. કાયિક–એટલે કે-જે અપૂકાયિક જીવોના સૂફમ નામ કર્મને ઉદય હોય છે તેઓ સૂક્ષ્મ અપ્રકાયિકે છે અને જે અપૂકાયિક જીના બદર નામકર્મને ઉદય હોય છે, તેઓ બાદર અપ્રકાયિક જીવ કહેવાય છે. સૂમ અપૂકાયિક છે સર્વ લેકમાં વ્યાપેલા હોય છે. અને मा२ माथि ७ घनधि विगैरेमा २ छे तमाम "सुहमाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्म अयि ७१ मे प्रधना ४ामा माव्या छ. "तं जहा" २भ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टोका प्रति० १
?
अकायिकानां शरीराद्विद्वारनिरूपणम् १४१ कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : 'तओ सरीरा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि सूक्ष्माप्कायिकानां जीवानां प्रज्ञप्तानि कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मण चेति त्रिप्रकारकं शरीरं सूक्ष्मात्कायिकानां भवतीति । 'जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं' यथैव सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानामवगाह्नादिद्वाराणि कथितानि तथैव सूक्ष्माप्कायिकाना - मपि तानि द्वाराणि तेनैव रूपेण वक्तव्यानीति । सूक्ष्मपृथिवी कायिकापेक्षया यद्वैलक्षण्यं सूक्ष्मा - कायिकानां तद्दर्शयति- 'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं थिवुगसंठिया पन्नत्ता' नवरं स्तिवुक - सस्थिताः–वुवुदसंस्थानसस्थिताः - सुक्ष्माप्कायिकाः- सूक्ष्मपृथिवीकायिकाना मसूरचन्द्र संस्थानं कथितमेतस्य सूक्ष्माप्कायिकस्य स्तिबुकसंस्थानमेतावानेवोभयोर्भेदः, 'सेसं तं चैव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' 'सेसं तं चेव' शेषम् - एतदन्यत् शरीरावगा - हना संहननकषाय संज्ञालेश्येन्द्रियसमुद्घात संज्ञिवेदपर्याप्तिदृष्टिदर्शनज्ञानयोगोपयोगाहारोपपातस्थितिहैं ? उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोयमा ? तओ सरीरा पन्नत्ता' हे गौतम ' सूक्ष्म अष्कायिक जीवों के तीन शरीर कहे गये है- 'तं जहा' - जैसे - 'ओरालिए, तैयए, कम्मए' औदारिक तेजस और कार्मण ' जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं' सूक्ष्मपृथिवी कायिकजीवो के जैसे— अवगाहनादिद्वार कहे जा चुके है वैसे ही वे सूक्ष्म अष्कायिकजीवो के भी कहलेना चाहिये, "नवरं ठिगसंठिया पन्नत्ता' परन्तु उनकी अपेक्षा इनके सस्थान में अन्तर है वह इस प्रकार से है कि सूक्ष्म पृथिवीकायिको का संस्थान मसूर और चन्द्र के जैसा गोल कहा गया है परन्तु इस सूक्ष्म अकायिको का संस्थान - स्तिवुक - बुदबुद - के जैसा कहा गया है। बाकी का और सब अवगाहना २, संहनन ३, कषाय ५, सञ्ज्ञा ६, लेश्या इन्द्रिय ८, समुद्घात ९, संज्ञी १०, वेद ११, पर्याप्ति १२, दृष्टि १३, दर्शन १४, ज्ञान १५, योग सूक्ष्मपर्यास ने सूक्ष्म अपर्याप्त "तेसिं णं भंते! कइ सरीरा पन्नत्ता” हे लगवन् सूक्ष्म भावाने भेटला शरीरा उडेला हे १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु उडे छे - गोयमा ! तो सरीरा पन्नता” हे गौतम ! सूक्ष्म अालिवान यु शरीरा उडेला छे.
"
"तं जहा " ते मा प्रभा छे. भेभडे - "ओरालिए, तेयए कम्मए" मोहारिए तैनस भने || “जदेव सुमढवी काइयाणं" सूक्ष्मपृथ्वी अयि लवाना अवगाहनाहि द्वारा के પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યા છે. એજ પ્રમાણેના અવગાહનાદિ અપૂયિક જીવાના પણ સમજવા, 'नवरं ठिवुगसंठिया पन्नता" परंतु तेभना रतां मा अायिक भवना संस्थानद्वारभां અંતર પડે છે તે આપ્રમાણે છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકાનું સંસ્થાન મસૂર અને ચંદ્રના જેવું ગોળ કહેલ છે. પર ́તુ આ સૂક્ષ્મ અકાયિકાનું સસ્થાન-સ્તિષુક-મુદ્દે ખુદ એટલે કે પાણીના પરપાટા જેવુ કહેલ છે ખાકીના અવગાહના વિગેરે એટલે કે અવગાહના ૧, સહનન ૨, उषाय 3, संज्ञा ४, सेश्या च ईन्द्रिय ६, समुधात ७, सज्ञी ८, वह पर्याप्ति १०, दृष्टि ११, दर्शन १२, ज्ञान १३, योग १४, उपयोग १५, खोडार १६, उपयात १७, स्थिति
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્વર
जीवाभिगमसूत्रे समवइतच्यवनगत्यागतिद्वारपर्यन्तं सर्वमपि तदेव-सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावत् द्विगतिकाःयागतिकाः परीताः प्रत्येकशरीरिणोऽसख्याताः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति पर्यन्तम् । ‘से तं सुहुम आउक्काइया' ते एते सूक्ष्माप्कायिकाः शरीरादि गत्यागतिद्वारान्तद्वारैर्विविच्य कथिता इति ॥ ___सूक्ष्माप्कायिकान्निरूप्य बादराप्कायिकान्निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं वायरआउक्काइया' अथ के ते बादराकायिका बादरनामकर्मोदयात् बादरास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्तरयति ~वायर आउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता' बादराप्कायिका १६, उपयोग १७, आहार १८, उपपात १९, स्थिति २०, समवहत २१, च्यवन २२, गत्यागति, इन द्वारो सम्बन्धी कथन जैसा सूक्ष्म पृथिवीकायिको के प्रकरण में कहा गया है वैसा ही इनके सम्बन्ध में भी कहलेना चाहिये, यही बात "सेसं तं चेव जाव दुगझ्या दु आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है-कि सस्थान द्वार से अतिरिक्त और सब अवगाहनादि द्वारगत यहां सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरण के जैसे ही है । ये भी द्विगतिक और द्विआगतिक होते है । प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते है । 'सेतं मुहुम आउक्काइया' इस प्राकर से सूक्ष्म अप्कायिक जीवो का यह कथन समाप्त हुमा ।
सूक्ष्म अप्कायिक जीवो का निरूपण करके अब बादर अप्कायिक जीवो का निरूपण सूत्र कार करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'से कि तं बादरआउक्काइया' हे भदन्त ? वादर नामकर्मोदयवाले वे बादर अप्कायिक जीव. कितने प्रकार के हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-'वायर आउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? बादर अप्का૧૮, સમવહત ૧૯, યવન ૨૦ ગત્યાગતિ ૨૧ આ દ્વારા સંબંધી કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકે
ના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન આ અપૂકાયિક સૂક્ષ્મ જીના स भा ५९ सम से ये पात-'सेसं त चेव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' 21 सूत्र ५४।२। ४८ छ. ४-संस्थान द्वारा ४थन सिवाय माहीना અવગાહના વિગેરે તમામ દ્વાર સંબંધી કથન અહિય સૂકમપૃથ્વીકાયિકના પ્રકરણમાં કદ્યા અનુસાર જ છે, આ સૂક્ષ્મ અકાયિક જીવપણ બે ગતિમાંથી આવવા વાળા હોય છે प्रत्ये शरीरी असभ्यात डाय छे.' “से तं सुहुम आउक्काइया' मा प्रमाणे सूक्ष्म અપૂકાયિક જીવેનું કથન છે.
સૂકમ અપ્લાયિક જીવોનું નિરૂપણ કરીને હવે બાદર અપ્લાયિક જીવનનિરૂપણું સૂત્રકાર ४२ छे -मामा गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछ्यु छ है-"से किं तं यादर आउ. काया" भगवन् मा नाम भयवा माह२ मयि४ । टसा प्रश्ना छ १ मा प्रश्नना 6त्तरमा प्रभु ४ छ -"यायर भाउफ्काइया अणेगविहा पण्णता 3
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
कारकाः
अकायिकानांशरीरादिद्वार निरूपणम् १४३. अनेकविधाः-अनेकप्रकाराः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादिना 'तं जहा ' तद्यथा - 'ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' अवश्यायो हिमं यावद् येचान्ये तथाप्रकारास्ते समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्रप्रज्ञप्ताः - कथिताः - 'तं जहा' तथथा - 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्त काश्चापर्याप्तकाश्च । अत्र यावत्पदेन - 'महिया करगे हरत सुद्धोदर सीओदए खट्टोदए खारोदए अविलोदए लवणोदए वरुणोदए खोरोदए खोओदए रसोदए' एतेषां संग्रहः कर्त्तव्यः, तत्र 'ओसा' अवश्यायः 'हिमे' हिमम् - ( बरफ ) इति लोक प्रसिद्धम्, 'महिया' महिका पौषादि मेघगर्भमासेपु वाष्पवत्सूक्ष्मवर्षणम् 'करगे' कटको घनोपलः (ओला) इति लोकप्रसिद्धः 'हरतणू' हरतनुः यः खलु पृथिवीमुद्भिद्य शाल्याद्यड्कुरतृणामादिपु बद्धो विन्दुयिकजीव अनेक प्रकार के कह गये है ' ॥ 'तं जहा' जैसे - 'ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तहपगारा ते समासओ दुविधा पन्नत्ता' व्यवस्थाय - ओस, हिम, यावत् इसी प्रकार के और भी जो है वे सब बादर अप्कायिकजीव हैं--ये बादर अष्कायिकजीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं - 'तं जहा' - जैसे 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय' पर्याप्तक और अपर्याप्तक यहाँ 'ओसाहिमे जाव' में जो यह यावत्पद आया है उससे 'महिया, करगे, हरतणू सुद्धोदर, सीओदर, खोदए, खारोदए, अंबिलोदए, लवणोदए, खोरोदर, खोओदए, रसोदए' इन सब अकायिको का संग्रह हुआ है, इनमें अवश्याय नाम ओसका है, हिमनाम बर्फ का है, मेघके पौषादि गर्भ मास में बाष्प - भाप के जैसी जो सूक्ष्मवर्षा होती है उसका नाम महिका (धूंअर ) है ओले का नाम करक है जो पृथिवी को फोड़कर शाली आदि के अंकुर पर और तृणादिके अग्रभागपर जो विन्दु जैसा बंध जाता है उसका नाम हरतनु है, मेघ से वर्षा हुआ
गौतम ! बाहर अच्छा लव ने अारना डेला छे "तं जहा" ते मा प्रभाये छे
"ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तह पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" व्यवश्थाय —એસ, હિમ, ચાવત્ એ પ્રમાણેના ખીજા પણ જેએ છે, તે બધા ખાદર અપૃકાયિક જીવા छे. आ जहर माय लवा सक्षेपथी में अअरना छे, "तं जहा', महे "पज्जत्तगाय अपज्जन्त्तगाथ" पर्यास भने अपर्याप्त अडियां "ओसा हिमे जाव" मा वाध्यमां ने या यावत् यह आवे छे. तेनाथी "महिया, करगे, हरतणू, सुद्धोदप, सीओदप खट्टोप, खारोदर, अविलोदर, लवणोदए, खीरोदप, खोओदए, रसोदए, ” भा तभाभ अथायिोना સંગ્રહ થયા છે. તેમા અવશ્યાય એટલે એસ, હિમ એટલે ખફ થાય છે . મેઘને પાષ વિગેરે ગર્ભ માસમાં ખાú—માફ વરાળના જેવા ઘુમ્મલ જે સૂક્ષ્મ જી]ા વર્ષાદ થાય છે ઘુમ્મલા તેને મહિકા કહે છે, એલા-વર્ષાદ સાથે જે કરાએ પડે છે તેને કરકા કહે છે, શાલી વિગેરના અકુર, ઉપર અને તૃણુ–ઘાસ વિગેરેના અગ્ર ભાગ પર જે પાણીના ટી`પા જેવું ખની જાય
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
जीवाभिगमसूत्रे
खि उपजायते 'सुद्धोदए' शुद्धोदकं मेघविनिर्मुक्तं नद्यादि गतं वा । एतच्च रसस्पर्शादि भेदादनेकप्रकारकं भवति, तदेव अनेकभेदत्वं दर्शयति- 'सीओदए' शीतोदकं यथा हिमालयादि - पर्वतगतम् । 'खट्टोदए' खट्टोदकम् स्वभावत एव ईषदम्लोदकं यथा धात्रीफलादिगत जलम् 'खारोदए' क्षारोदकम् ईपल्लवण परिणामं यथा क्वचित् कूपादौ 'अंबिलोदए' अम्लोदकम् । स्वभावत एव अतीवाम्लपरिणामम्-यथा जम्बीरादि जलम् । 'लवणोदए' लवणोदकं यथा लवणसमुद्रे | 'वरुणोदए' वरुणोदकम् - वारुणोदधि जन्हम् ' खीरोदए' क्षीरोदकं यथा क्षीरसमुद्रे 'खोओदए' क्षोदोदक मिक्षुरससमुद्रे | 'रसोदए' रसोदकं पुष्करवर समुद्रादिषु, ये चान्ये तथाप्रकाराः रसस्पर्शादिमेदात् घृतोदकादयो बादराकायिका स्ते सर्वेऽपि बादराकायिकतया ज्ञातत्र्याः ते च संक्षेपतो द्विप्रकारकाः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च भवन्तीति ज्ञातव्यम् | 'तं चेच सच्चं ' तदेव सर्वम् । बादराकायिकजीवानां खलु भदन्त | कति शरीराणीत्यादि
अथवा तालाब आदि में रहा हुआ जो जल है वह शुद्धोदक है, यह रस और स्पर्श आदि के भेट से अनेक प्रकार का होता है, जैसे- शीतोदक - हिमालय आदि पर्वत का जल, खड्डोदक–खड्डाजल-स्वभावतः कुछ-कुछ अम्लरस वाला जल जैसे आँवले आदि का रस रूप जल, खारोदक - खारापानी खारे कुआ आदि का जल, भंग्लोदक स्वभावतः अतीव अम्लपरिणामवाला जल जैसे- नम्बीर आदिका रस रूप जल, लवणोदक - लवण समुद्र के जैसा खाराजल, वरुणोदक वारुणसमुद्रकाजल, क्षीरोदक-क्षीर समुद्र का जल, क्षोदोटक 'इक्षुरससमुद्र की जल, रसोदक - पुष्करवर समुद्र आदि का नल ये सब जल तथा इसी प्रकार के नो और भी रसस्पर्ग आदि के भेद से घृतोदक आदि जल है वे सब बादर अप्कायिक हैं । ये वादर अष्कायिक भी सक्षेप से पर्याप्तक और अपयर्पतक के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं । 'तं चैव सव्वें' इनका सब कथन बादरपृथिवीकायिक के जैसा ही जानना चाहिये - अर्थात् 'वादर अष्कायिक जीवों के कितने शरीर होते हैं' इत्यादि शरीर છે, તેને હરતનુ કહે છે. મેઘમાંથી પડેલ વર્ષાદ અથવા તલાવ નદી વિગેરેમાં રહેલા પાણીને શુધ્ધાદકા કહે છે. આ પાણી રસ અને સ્પના ભેદથી અનેક પ્રકારનુ હોય છે, જેમકે— શીતેાદક-હિમાલય વિગેરે પર્વતમાંથી નીકળતું પાણી, ઠંડુ પાણી, બટ્ટોદક-ખાટુ પાણી-સ્વભાવથી જ કંઈક કંઈક ખટાશ રસ મિશ્રિત પાણી, જેમકે આંમળા વિગેરેના રસરૂપપાણી ખારેાદક— ખારૂં પાણી, ખારા કુવા વિગેરેનું પાણી, અમ્લાદક—સ્વભાવથી અત્યંત અમ્લ-ખટાશવાળુ પાણી, જેમકે-જ ખીર લીંબૂ વિગેરેનાં રસરૂપ પાણી લવણેાદક-લવણસમુદ્રના જેવું ખારૂ પાણી, ३४ वा समुद्र पाली, भीरोह - क्षीरसमुद्रना नेवु पाणी, सोहो४४ - क्षुि (शेलडी) રસના જેવુ... મીઠું પાણી, રસાદક-પુષ્કર સમુદ્ર વિગેરેનું પાણી, આ બધા પ્રકારનું પાણી તથા આવા પ્રકારનું ખીજું જે ધૃતાદક વિગેરે પ્રકારનુ પાણી છે, તે બધુ ખાદર અાયિક કહેવાચ છે. આ માદર અાયિક પણુ સંક્ષેપથી પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેઢથી બે પ્રકારનું હેલ
"तं चैव सव्वं" मा समधी सघणु प्रथन माहर पृथ्वीश्रयिना सभधभां के अथन પહેલાં કર્યું છે, એ જ પ્રમાણે સમજવું, અર્થાત્ “ખાર અપૂર્ણાયિક જીવાને કેટલા શરીર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Annmannamnnawww.
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ अप्कायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १४५ शरीरादिद्वाराणां प्रस्तावे वादग्पृथिवीकायिकानां यथा शरीरद्वारादारभ्य गत्यागतिद्वारपर्यन्त कथितं तथैव सर्व द्वारजातमिहापि बादराप्कायिकेऽपि वक्तव्यम् , तथाहि-शरीराणि कतीति प्रश्नस्य त्रीणि औदारिकतैजसकार्मणानि, इत्युत्तरम् , ।
एवमवगाहनादिकमपि तथैव वक्तव्यमिति । पूर्वापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शयति-'नवरं इत्यादि, नवरम् - केवलम्-संस्थानलेश्या-ऽऽहारो-पपातस्थितिषु वैलक्षण्यं वर्तते, तदेव दर्शयति'थिवुगसंठिया' इत्यादि, 'थियुगसंठिया' स्तिवुकसंस्थानसस्थितानि बादराप्कायिकानां शरीराणि, तत्र बादरपृथिवीकायिकानां मसूरचन्द्रसंस्थानम् इह तु स्तिवुकसस्थानम् । 'चत्तारि लेस्साओ' चतस्रः-कृष्णनीलकापोततैजमाख्या लेश्या भवन्ति बादराप्कायिकानामिति । आहारो नियमात् पदिशि पइदिग्भ्य आगतान् पुद्गलान् आहरन्ति लोकमध्ये एव बादराप्काद्वारों के प्रस्ताव मे वादर पृथिवीकायिको के जैसा-जैसा शरीरद्वार से लेकर गत्यागति द्वार तक कहा गया है वैसा २ सब द्वारों का कथन बादर अप्कायिको के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । जैसे शरीर इनके कितने होते हैं ! तो इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा कहना चाहिये कि इनके औदारिक तैजस कार्मण ये तीन शरीर होते है । इसी प्रकार से अवगाहना आदि के सम्बन्ध में भी कथन कहा गया जानना चाहिये। परन्तु इन वादर अप्कायिको के कथन में जो भिन्नता है वह "नवरं" इस शब्द द्वारा दिखलाई जाती है अर्थात् वादर पृथिवीकायिकों की अपेक्षा इनमें संस्थान लेश्या आहार उपपात और स्थिति, इन द्वारो में भिन्नता है वही दिखलाया जाता है-"ठिवगसंठिया" इनके शरीर का सस्थान पानी के बुल बुला के जैसा है । "चत्तारि लेस्साओ" इनके कृष्ण, नील कापोत और तैजस ये चार लेश्याएँ होती है "आहारो नियमा छहिसिं" હોય છે ?” ઈત્યાદિ શરીર દ્વારના કથનમાં બાદર પૃથ્વી કાયિકોના કથન પ્રમાણે શરીર દ્વારથી લઈને ગત્યાગતિ દ્વાર સુધી કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે બીજા બધા જ પ્રકારનું કથન અપ કાયિકના સંબંધમાં પણ સમજવું જેમકે—બાદર અપકાયિકાના શરીર કેટલા પ્રકારના છે? તે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એવું કહેવું જોઈએ કે તેને ઔદારિક તેજસ, અને કાર્મણ એ રીતે ત્રણ પ્રકારના શરીરો હેય છે. એ જ પ્રમાણે અવગાહના વિગેરેના સંબંધમાં પણ બાદર પૃથ્વીકાયિકના સંબધા કહ્યા પ્રમાણે બાદર અપ્રકાયિકોનું કથન પણ સમજવું પરંતું मा मा४२ २४ायिछीना ४थनमा रे नुहा पा. छ. ते "नवर" 11 श६ ४२॥ ४उवामा આવેલ છે અર્થાત બાદર પૃવિકાયિક કરતાં આ બાદર અપૂકાયિકમાં સંસ્થાન, લેશ્યા આહાર, ઉપપાત (ઉત્પત્તી) અને સ્થિતિ આ પાંચ કારોના કથનમાં વિશેષ પણ છે, તે જ अडवाभा गाव छ-"ठिवुगसंठिया" माह२ मायिना शरीरतु सस्थान पाएन। मुद मुह मेरो है पाटा नेषु छ, "चत्तारी लेस्साओ" मा४२ ५५यिwोने पर नीस, अपात, भने तेस मा या२ सश्याम हाय छे, "आहारो नियमा छद्दिसिं'
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
जीवाभिगमसूत्रे
यिकानां स्थितेः । 'उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवेहिंतो' उपपातः तिर्यग्योनिक मनुष्यदेवेभ्यः, त्रिगतिभ्य एतस्यागमन भवतीति । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्साईं ' स्थितिर्जघन्ये नान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण सप्तवर्षसहस्राणि । ' सेसं तं चेत्र जहा वायर पुढवीकाइया' शेषम् - सस्थान लेश्याऽऽहारोपपातस्थितिव्यतिरिक्तं तदेव - यथा बादरपृथिवीकायिकानां तथैव सर्वं ज्ञातव्यम् कियत्पर्यन्तम्, तत्राह - जाव दुगइया तिआगइया परित्ता असंखेन्जा पन्नत्ता' यावद् द्विगतिका यागतिका परीता असख्येयाः प्रज्ञप्ताः, बादराका
गतियो से होता
उत्पन्न होते हैं । जघन्य स्थिति क
इनका आहार नियम से छ दिशाओं से आगत पुद्गलद्रव्यों का होता है । क्योकि इनका सद्भाव लोक के मध्यमें ही कहा गया है । उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवे हितों" इनका उत्पाद तिर्यग्गतिमनुष्यगति एवं देवगति इन तीन है । अर्थात् इस तीन गतियो के जीव बादर अष्कायिक रूप से "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुतं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्सा हूँ" इनकी अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की होती है । इससे अतिरिक्त और सब कथन बादर पृथिवीकायिको के ही जैसा है । यही बात – “सेसं तं चैव जहा वायरपुढवीकाइया " इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है । इस प्रकार बादर पृथिवीकायिकजीवो के कथन से इन बादर अप्कायिकजीवों के कथन में सस्थान लेश्या आहार उपपात और स्थिति को लेकर अन्तर है । बाकी के कथन में अन्तर नहीं हैं । ओर सब कथन बादर पृथिवीकायिको के जैसा हो है । कहां तक सो कहते है " जाव दुगइया त आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" यावत् ये बादर अकायिक जीव द्विगतिक और व्यागतिक होते हैं । ये प्रत्येक शरीरी असख्यात है । बादर अकायिक
-
1
તેમને આહાર નિયમથી છ દિશાઓમાંથી આવેલા પુગ્નલ દ્રવ્યેાને હાય છે કેમકે—તેમને सहभाव-विद्यमान होउनी मध्यमा ४ उस छे “उववाथ तिरिक्खजोणियमणुस्स देवेर्हितो” तेभना उत्पाद (उत्पत्ती) तीर्थ य गति, मनुष्यगति भने देवगति मात्र गतिચામાંથી થાય છે અર્થાત્ આ ત્રણગતિ વાળા જીવે માદર અસૂકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન था है. 'टिईनेणं अंतोमुहुप्तं उक्कोसेण सत्तवाससहस्साएँ' तेखानी धन्य સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂતની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સાતતુજાર વર્ષની હોય છે, આ કથન સિવાયનું બાકીનુ ખીર્જી સઘળું કથન માર્ પૃથ્વીકાયિકાના કથન પ્રમાણે જ છે. એ જ વાત "सेसं तं चैव जहा वायरपुढवीकाइया" मा સુત્રપાઠ દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. આ રીતે બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવેાના કથનથી આ ખાર અાયિક જીવેાના કથનમાં સંસ્થાન, લેશ્યા, આહાર, ઉપપાત અને સ્થિતિના સબંધમાં ફેરફાર છે, બાકીના દ્વારાના કથનમાં કઈ જ ફેરફાર નથી એટલે કે ખાકીનું સઘળુ સ્થન માદર પૃથ્વીકાયિકાના કથન પ્રમાણે જ છે. કયા સુધિનું કથન માદર પૃથ્વીકાયિકાની ખરાબર છે ? એ ખાખતમાં સૂત્રકાર કહે છે કે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
healfant टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वार निरूपणम्
१४७
यिकत उद्वृत्यतिर्यङ्मनुष्येष्वेव उत्पद्यन्ते अतो हि द्विगतिकाः तिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य मागत्यात्रो - त्पद्यन्तेऽतस्र्यागतिकाः प्रत्येकशरीरिणोऽसख्याताश्चैते प्रज्ञप्ताः 'समणाउसो' हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! 'सेत्त वायर आउक्काइया' ते एते बादरात्कायिका कथिताः 'सेतं आउवकाइया' ते एते अॅप्कायिकाः || सू० १३||
उक्ता भष्कायिकाः सम्प्रति वनस्पतिकायिकान् अभिधातुं प्रश्नयन्नाह 'से किं तं वणस्सइक्काइया" इत्यादि ।
मूलम् —' से किं तं वणस्सइकाइया, वणस्सइक्काइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा सुहुमवणस्सइकाईया य, बायरवणस्सइकाइयां य । से कि तं सुहुमवणस्सइकाइया सुहुमवणस्स इकाइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहांपज्जत्तगा य-अपज्जत्तगा य, तहेव, नवरं अणित्थत्थसंठाणसंठिया, दुंगइयां दुआगइया अपरिता अनंता, अवसेसं जहा सुहुमपुढवी काइयाणं, से तं सुहुमवणस्सइकाइया । से किं तं वायरवणस्सइकाइया ? बायरवणस्स इकाइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - पत्तेयसरीखायरवणस्सकाइया य साहारणसरीखा यरवणस्संइकाइया य । से किं तं पत्तेयसरी खायर - ही उत्पन्न होता है । इसलिये इन्हें द्विगतिकदेव इन तीन से आकरके जीव इनमें उत्पन्न इस प्रकार हे श्रमण ! आयुष्मन् ! यह बादर कथन से " से त्तं आउक्कांइया" अप्का
से मरकर जीव तिर्यञ्च और मनुष्यों में कहा गया है । तथा-तिर्यञ्च, मनुष्य और होता है अतः ये त्र्यागतिक कहे गये है । अकायिकों के सम्बन्ध में कथन है । इस यिकजीवो के सम्बन्धका कथन समाप्त हो जाता है | ॥सूत्र १३ ॥
"जाव दुगइया ति आगइया परिता असंखेज्जा पन्नत्ता" यावत् मा जाहर अच्छावि द्विगति - मे गतिवाजा मेटले हे मे गतिमां भवावाजा अने 'त्र्यागतिक' शु ગતિમાથી આવવાવળા હાય છે. આ પ્રત્યેક શરીરી અસંખ્યાત છે, માદર અપ્લાયિક પણામાંથી મરીને જીવ તિયય અને મનુષ્યામાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેમને દ્વિગતિક એ ગતિવાળા કહેલા છે તથા તિર્યંચ, મનુષ્ય, અને દેવ આ ત્રણ ગતિમાંથી આવીને જીવ ખાદર અકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને યાગતિક” ત્રણ ગતિથી આવવા વાળા કહેલા છે આ રીતે હું શ્રમણે આયુષ્મન્ ! આ ખાદર અપ્લાયિકાના સંબંધમાં नयु छे. "सेचं आउकाइया" मी प्रमाना मामाहर अच्छायिना संजधनुः કથન જાણવું. સૂ॰ ૧૩ા
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
जीवाभिगयसूने वणस्सइकाइया ? पत्तेयसरीखायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता, तंजहा-रुक्खा गुच्छा गुम्मा लता य वल्ली य, पव्वगा चेव ।
___ तणवलयहरियओसहि जलरुहकुहणा य बोद्धव्वा ॥१॥ से किं तं रुक्खा-रुक्खा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-एगट्ठिया य बहु-बीया य । से किं तं एगट्ठिया ? एगठ्ठिया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-निबंब जंबु जाव पुण्णागणागरुक्खसीवण्णि तहा असोगे य । जे यावन्ने तहप्पगारा, एतेसिणं सूलावि असंखेज्जजीवया, एवं कंदा खंधा तया साला पवाला पत्ता पत्तेय जीवा, पुष्फाई अणेगजीवाई, फला एगट्ठिया, सेत्तं एगट्ठिया । से किं तं बहुवीया, बहुवीया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा अत्थियतेंदुयउंबरकविढे आमलकफणसदाडिमणग्गोहकाउंबरीतिलयलउयलोद्धे धवे, जे यावन्ने तहप्पगारा एतेसि ण मूलावि असंखेज्जजीवया जाव फला बहुवीयगा सेत्तं बहुवीयगा, सेत्तं रुक्खा । एवं जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्वं । जाव जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं कुहणा,
"नाणाविहसंठाणा, रुक्खाणं एगजीवया पत्ता । खंधो वि एगजीवो, तालसरलनालीएरीणं” ॥१॥ जह सगलसरिसवाणं पत्तेयसरीरगाणं० गाहा ॥२॥ "जहवा तिलसकलिय” गाहा ॥३॥ से तं पत्तेयसरीखायरवणस्सइकाइया” मू० १४॥
छाया-अथ के ते वनस्पतिकायिकाः ? वनस्पतिकायिकाः द्विविधाः प्राप्ताःतद्यथा सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च बादरवनस्पतिकायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः ? सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः द्विविधा प्राप्ताः तद्यथा पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाच तथैव । नवरमनित्थस्थसंस्थानसंस्थिताः, द्विगतिकाः द्वयागनिकाः अपरीताः अनन्ताः, अवशेषं यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् ते पते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १४९
अथ के ते वादरवनस्पतिकायिकाः ? चादरवनस्पतिकायिका द्विविधाः प्रक्षप्ताः तद्यथा प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाश्च साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकाश्च । अथ के ते प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः ? प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः द्वादशविधाः प्रशप्ता. तद्यथा
वृक्षा गुच्छा गुल्मा लताच वल्ल्यप्रच, पर्वगाश्चैव । तृणवलयहरितोषधिजल रुहकुणाश्च योद्धव्याः ॥ अथ के ते वृक्षाः ? वृक्षाः द्विविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-एकास्थिकाश्म बहुवीजाश्च । अथ के ते एकास्थिकाः, एकास्थिका अनेका अनेकविधा प्राप्ताः, तद्यथा-निम्याम्रजम्बु यावत् पुन्नागनागवृक्षाः श्रीपर्णी तथाऽशोफरच, ये चान्ये तथाप्रकाराः एतेपां मूलान्यपि असंख्येयजीवकानि, एवं कन्दाः स्कन्धाः त्वच शालाः प्रवालाः पत्राणि प्रत्येकजीवाः, पुष्पाण्यनेकजीवानि, फलानि एकास्थिकानि, ते एते एकास्थिकाः । अथ के ते वहुबोजी, बहुवीजा अनेकविधाः प्रज्ञप्ता. तद्यथाआस्थिकतेन्दुक-उदुम्बरकपित्थामलकफनसदाडिमन्यग्रोधकाकोदुम्बरीतिलकलकुच लोधा धव , ये चान्ये तथाप्रकाराः, एतेषां खलु मूलान्यपि असंख्ये यजोवकाति यावत् फलानि बहुवीजकानि, ते एते बहुवीजकाः ते एते वृक्षाः । एवं यथा प्रशापनायां तथा भणितव्यम् , यावत् ये चान्ये तथाप्रकाराः। ते पते कुहणा नानाविधसंस्थाना वृक्षाणा मेकजीपकानि पत्राणि । स्कन्धोऽपि एकजीव स्ताल सरलनारिमोलानाम् ॥१॥ यथा सकलसर्पपाणां प्रत्येकशरीरकाणां गाथा ॥२॥ यथा वा तिलशकुलिका० गाथा ॥३॥ ते एते प्रत्येकशरोरवादरवनस्पतिकायिका ॥ सू० १४ ॥
टीका-'से किं तं वणस्सइकाइया' अथ के ते वनस्पतिकायिकाः, वनस्पति:हरितकायः-तृणवृक्षगुच्छगुल्मलतादिः स एव कायः-शरीरं येषां ते वनस्पतिकाया स्ते एव वनस्पतिकायिका स्ते कीदृशाः कियरेदप्रभेदवन्तः ? इति प्रश्नः उत्तरमाह-'वणस्सइकाइया दुविहा'
अप्कायिको का कथन कर अब सूत्रकार वनस्पतिकायिको का कथन करते हैं'से किं तं वणस्सहाक्काइया' इत्यादि । ॥सूत्र-१४॥
___टोकार्थ---हरितकाय तृण, वृक्ष, गुच्छ, गुल्म, लता आदि का नाम वनस्पति है। यह वनस्पति ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वनस्पतिकाय है। ये वनस्पतिकाय ही वनस्पतिकायिक हैं । ये वनस्पतिकायजीव कितने भेद प्रभेद बाले होते है ? ऐसा यह प्रश्न है । ___मयीनु ४थन ४शन वे सूत्रा२ १.२५नि यिोनु ४थन ४२ जे-“से किं तं वणस्सइकाइया त्याt.
---हरितय तृप, वृक्ष, शुछ, शुभ, ता, विरेतु नाम वनस्पति छे. म! વનસ્પતીજ જે જીવ ના શરીર રૂપે હોય છે, તેનું નામ વનસ્પતિકાય છે. આ વનસ્પતિકાય જ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય છે. આ વનસ્પતિ પથિક જીવો કેટલા પ્રકારના ભેદ-પ્રભેદ વાળા હોય છે ? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાન મહાવીર પ્રભુને પૂછવાથી તેના
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
www. ananmawaarm
wormmmmmmmmmmm
जीवाभिामस्त्रे पन्नत्ता' वनस्पति कायिकजीवा द्विविधा:-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता-कथिता इति । द्वैविध्यमेव दर्शयति'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' नद्यथा-'सुहुमणस्सइकाइया यं बायरवणस्सइकाइया य' सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च वादखनस्पतिकायिकांश्च, सूक्ष्मत्वं सूक्ष्मनामकर्मीदयात् बादरत्वं बादरेनामकर्मोदयात् न तु सूक्ष्मत्वमल्पत्व बादरत्वं च स्थूलत्वं बादरकपित्थयोरिवेति । 'से कि तंबहुमवणस्सस्काइया' अथ के ते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः, इनि प्रश्नः, उत्तरयति-'मुहमवणस्सइ काइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्मवनस्पतिकायिका' द्विविधाः- द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य पर्याप्तकाश्च अपर्याप्त काश्च तहेव' तथैव-अन्य इसके उत्तर में प्रभुकहते है-"वणम्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक - जीव दो प्रकार के कहे गये है-"तंजहा' जैसे "सुहुमवणस्सइकाइया य, वायरवणस्सइकाइया य" सूक्ष्मवनस्पतिकायिक और बादरवनस्पतिकायिक जिन वनस्पतिकायिक जीवों के सूक्ष्म नामकर्म का उदय होता है वे मूक्ष्मवनस्पतिकायिक है और जिनवनस्पतिकायिको के बादर नामकर्म का उदय होता है वे वादर बनस्पतिकायिक हैं। यह सूक्ष्मता अल्पव, और बादरसा स्थूलता बदर और कपित्थ के जैसा सापेक्ष नहीं है । किन्तु सूक्ष्मत्व और बादरस्व नाम कर्म के अधीन है ।
से किं तं सुहुमवणस्सइकाइया" हे भदन्त । सूक्ष्मवनस्पतिकायिकजीवों के कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है -"सुहुमवणस्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्मवनस्पतिकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा" जैसे - "पज्जत्तगा यं अपज्जत्तगा य" पर्याप्तक और अपर्याप्तक "तहेव" इस सम्बन्ध मे शरीर मादि द्वारों का कथन सूक्ष्म पृथिवीकायिक के प्रकरण के जैसा ही जानना चाहिये । सूक्ष्म पृथिवीकाउत्तरमा भगवान महावीर प्रभु ४७ छ--वणस्सइकाइया, "दुविहा पण्णत्ता'-3 , गौतम वनस्पतियि । मे ॥२ना उवामां आवेता छ 'तं जहा मे ३१ मा प्रमाणे सभापा-"सुहमवणस्सइया य, वायरवणस्सइकाइया य" सूक्ष्मवनस्पतिय भने બાદરવનસ્પતિકાયિક જે વનસ્પતિ કાયિક જીવોને સૂક્ષ્મ નામ કર્મનો ઉદય હોય છે. તેઓ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય છે અને જે વનસ્પતિકાયિક જીવને બાદર નામ કમને ઉદય થાય છે, તેઓ બાર વન તિક યિક કહેવાય છે આ સૂક્ષ્મપણું, અટપપશુઅને બાર થસ્થલપણ બોર અને કપિથ-કઠાની જેમ અપેક્ષા વાળું હતુ નથી પરંતુ સૂફમવા એને બાદરેવ નામકર્મને આધીન છે ____ "से कि तं सुहमघणस्सइकाइया" उ लगवन् सूक्ष्म वनस्पतिय छानसा माना मी ४ा छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ ४-सुहुमवणेस्लइकाइया दुविहा पण्णत्ता' १६५ वन२५निायि १२ मारना ४सा छ "तं जहा' त गा प्रमाणे छे. "पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य" ५र्यात अने मर्यात"तहेव" मा सूक्ष्मवनस्पति: ना
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५१
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनष्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् त्सर्वं शरीरादिच्यवनपर्यन्तद्वारजातं तथैव - सूक्ष्मपृथिवी कायिकप्रकरणवदेव बोध्यम्, केवलं सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां सस्थाने यद्वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति सूत्रकार : - 'णवरं अणित्थत्थसंठाणसंठिया' नवर केवलम् एषा शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थानस स्थितानि, इत्थं तिष्ठतीति इत्थंस्थं न इत्थंस्थमिति अनित्थंस्थम् अनियताकारमित्यर्थः, तच्चसंस्थानमिति अनित्थस्थसस्थानं तेन युक्तानि - इति अनित्थंस्थसंस्थान संस्थितानि तेषां शरीराणीति । संस्थानातिरिक्तं सर्वं द्वारजातं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यमिति । 'दुगइया दुआगइया अपरित्ता अनंता' द्विगतिकाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकत• उदवृत्य तिर्यङ्मनुष्यगतौ एव गमनाद् द्विगतिकाः सूक्ष्म वनस्पतिकायिकाः, प्रयागतिकाः - द्वाभ्यां तिर्यड्मनुष्याभ्यामागति'आगमनं येषां ते द्वयागतिका, तिर्यडू मनुष्याभ्यामेवात्र सूक्ष्म वनस्पतिकायिकेष्वागमनायिक जीवो की अपेक्षा इनके संस्थान में केवल यही विशेषता है कि इनके शरीर का संस्थान अनि - स्थंस्थ होता है । अर्थात् इनके शरीर का नियत संस्थान नहीं होता है अनियत आकार वाले इनके शरीर होते है । क्योंकि जिसमें यह ऐसे ही आकार वाला है इस प्रकार नियत आकार वत्ता की प्रतीति होती है वह इत्थंस्थ संस्थान है । इससे विपरीत अनित्थंस्थ संस्थान
। इस संस्थान वाले सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के शरीर होते हैं । संस्थान के अतिरिक्त बाकी के सब द्वारों का कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिक के प्रकरण में जैसा किया है वैसा ही है । " दुगइया दुआगइया अपरित्ता अनंता" सूक्ष्मवनस्पतिकायिक से मरकर जीव तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो में ही उत्पन्न होते हैं । अतः ये द्विगतिक है । तथा इन सूक्ष्मवनस्पति कायिकों में तिर्यश्च और मनुष्य गति से ही आये हुए जीवो का उत्पाद होता है अतः ये સબધમા શરીર વિગેરે દ્વારાનુ કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયક જીવના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવુ. સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાય વાળા જીવે કતાં આ સૂક્ષ્મ વન તિકાના સસ્થા દ્વારમાં કેવળ એજ વિશેષતા છે કે-આ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક જીવેાનુ સ’સ્થાન અનિત્યસ્થ હોય છે. અર્થાત્ આ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ કાયિકાનું સસ્થાન કેાઈ નિયત-નિશ્ચિત હોતુ નથી અનિયત આકાર વાળ તેમના શરીરા હૈાય છે. કેમકે જેમાં તે પ્રવેશે તેવા જ આકારવાળા તેઓ હાય છે આ પ્રકારે નિયત કારની પ્રતીતિ ખાત્રી થાય છે, તે ઇન્થસ્થ' સંસ્થાન કહેવાય છે અને આનાથી ભિન્ન હાય તે અનિત્યસ્થ સસ્થાન હોય છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાચિક જીવેાના શરીરા આ “ઇન્થસ્થ’ સંસ્થાન વાળા હોય છે
સંસ્થાન દ્વારના કથન સિવાય ખાકીના સઘળા દ્વારાનુ કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકના सभधभां ? प्रभाएँ] वामां आवे छे से प्रभा छे, “दुगड्या दुआगइया अपरिता अणंता" सूक्ष्म वनस्पतिप्रयिष्ठ व भरीने तिर्यय भने भने मनुष्य या में गतिमांन उत्पन्न थाय छे तेथी तेथेोने "द्विगतिक" में गतिमां क्वावाजा उद्या हे तथा या सूक्ष्म વનસ્પતિકાયિકામાં તિર્યંચ અને મનુષ્ય ગતિમાંથી આવેલા જીવાનીજ ઉત્પત્તી થાય છે, तेथी तेथे ने 'द्वयागतिक" मे गतिभांथी भाववा वाजा उडेला छे. ', अपरित्ता" या सूक्ष्म
3
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
जोवाभिगमसूत्रे दिति || 'अपरित्ता' अप्रत्येक्शरीरिणः अनन्तकायिका इत्यर्थः, अतएव 'अणंता' अनन्ताः प्रजप्ता. हे श्रमण ! हे आयुष्मन् 'अवसेसं जहा पुढवीकाइयाणं' अवशेषं यथा पृथिवीकायिकानाम् , अवशेषम्-'नवरं' इत्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्तं शरीरादिद्वारजातं तत् सर्व यथा पृथिवीकायिकानां कथितं तथैव सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानामपि । 'से तं सहमवणस्सइकाइया' ते एते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः भेदैरादिभिश्च निरूपिता इति ॥
से कि तं वायरवणस्सइकाइया' अथ के ते बादग्वनस्पतिकायिकाः बादरवनस्पतिकायिका किं रूपका' कियझेदाश्रेति प्रश्नः, उत्तरयति 'वायरवणस्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता' बादरवनस्पतिकायिकाः द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ना:-कथिता इति । द्वैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-पत्तेयसरीखायरवणस्सइकाइया य साधारणसरीरवायरवणम्सइहृयागतिक-दो आगति वाले होते हैं "अपरित्ता' ये अप्रत्येक गरीरी है अतएव इन्हें अनन्त कहा गया है । हे श्रमण ! आयुष्मन् ' "अवसेसं जहा पुढवीकाइयाणं" जैसा सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के सम्बन्ध में कहा गया है । वैसा ही बाकी के सब शरीरादि द्वारों का कथन इन सूक्ष्म वनस्पतिकायिको के सम्बन्ध में जानना चाहिये । 'संत्तं सुहुमवणस्सइ काइया” इस प्रकार से इन सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के मेदो को लेकर और द्वारो को लेकर कथन किया गया है ।
"से किं तं वायरवणस्सइकाइया" हे भदन्त ! बादरवनस्पतिकायिकों के कितने भेद होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"वायर वणस्सइकाइया दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम । बाढर वनस्पतिकायिक दो प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा" जैसे-"पत्तय सरीवायरवणस्सइकाइया य साहारणमरीवायर वणस्सइकाइया य" प्रत्येक शरीर बादर
વનસ્પતિકચિક જીવ –અપ્રત્યેક શરીરી હોય છે. પ્રત્યેક શરીરી હોતા નથી. અથતિ આ સૂમવનસ્પતિકાયિક જીવો અનંત કાયવાળા હોય છે તેથી જ તેઓને અનંત डसा छ है श्रम ! मायुष्मन् ! “अवसेसं जहा पुढवीकाइयाणं" सूक्ष्म पृथ्वीयि જીવોના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણે આ સૂક્ષ્મવનસ્પતિકાયિક
वाना माधना शश२ विगैरे सघा दारातु ४थन सभा. 'से तं सुहमवणस्सइकाझ्या" २प्रभार २म! सूक्ष्म वनस्पतय: च्वाना सेहो सघी मना। સંબધી કથન કર્યું છે, ____ "से कि तं वायरवणस्सइकाइया" गौतम स्वाभी पूछे छ । सावन माह२ वनस्पति કાયિકના કેટલા ભેદે કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે'वायरवणरलइकाश्या दुविहा पण्णत्ता" गौतम ! २ न२५तिथि: वो मे अवरना
छ "तं जहा" ते 21 प्रभार छ --पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइया य साहारण
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १५३ काइया य । प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाश्च साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाश्च उभयत्रापि च--शब्दौ स्वगतानेकभेदवोधको. तत्र प्रत्येकशरीरास्ते येषां शरीरं विभिन्नम् , साधारणशरीराश्च ते येषामनेकेषामेकमेव शरीरं व्यवस्थितं भवेदिति । 'से किं तं पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइया' अथ के ते प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका इति प्रश्नः, उत्तरयन्ति 'पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः द्वादशविधाः-द्वादशप्रकाराः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति, द्वादशभेदानेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा
रुक्खा गुच्छा गुम्मा, लता य बल्ली य पचगा चेव ।
तणवलयहरियओसहि-जलरुहकुहणा य बोद्धव्वा ॥१॥ छाया-वृक्षा गुच्छा गुल्मानि लताश्च वल्लीयश्च पर्वकाश्चैव ।
तृणवलयहरितोपधिजलरुहकुणाश्च बोद्धव्याः ॥२॥ तत्र वृक्षा अन्त साग्वन्तः आम्रादयः, गुच्छाः-वृताकी प्रभृतयः गुल्मानि-नवमालिका प्रमृतीनि, लता:-चम्पकलतादयः, येषां स्कन्धप्रदेशे विवक्षितोवंशाग्वाव्यतिरेकेणान्यत् शाखान्तरं वनस्पतिकायिक और साधारण शरीर बादर वनस्पतिकायिक । यहां सूत्र में जो दो चकारों का प्रयोग किया गया है वह स्वगत अनेक भेदो को प्रकट करने के लिये किया गया है। जिनके शरीर भिन्न २ होते हैं वे प्रत्येक शरीरी हैं। और जिनका एक ही शरीर होता है-अर्थात् अनेक जीवों का जो एक शरीर होता है ऐसे वे जीव साधारण शरीरी हैं। इनमें हे भदन्त ! प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता" है गातम ! प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक बारह प्रकार के कहे गये हैं तं जहा" जैसे
"रुक्खा गुच्छा, गुम्मा, लया य, इत्यादि । भीतर में जिनके सार होता है ऐसे सरीरवायरवणस्सइकाइया य'. प्रत्ये४ शरी२ ॥६२ वनस्पतिशायि: भने साधाરણું શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક અહિંયાં સૂત્રમાં જે બે ચકારેને પ્રયોગ કર્યો છે, તે તેઓના અનેક પ્રકારના ભેદે બતાવવા કરેલ છે. તેમ સમજવું જેઓના ભિન્ન ભિન્ન શરીર હોય છે, તેઓ પ્રત્યેક શરીરી કહેવાય છે અને જેઓનું શરીર એક જ હોય છે – અર્થી અનેક જીવોનું જે એકજ શરીર હોય છે એવા તે જીવો સાધારણ શરીરી કહેવાય છે ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે––હે ભગવદ્ આમાં પ્રત્યેક શરીરી બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવે उटसा प्रारना ४९सा छ ? या प्रश्न उत्तरभ प्रभु ४९ छे --'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता" गौतम । प्रत्ये शरी२ मा४२ वनस्पतिथि: १२ मा२ प्रा२ना ह्या छ "तं जहा" मा प्रमाणे सभा --"रुक्खा, गुच्छा, गुम्मा लया य," छत्याहि
જેની અંદર સાર રહેલ હોય એવા આંબા વિગેરેને વૃક્ષ શબ્દથી ગ્રહણ કરેલ છે,
-
-
२.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
जीवाभिगमसूत्र न निर्गच्छन्ति ता लता इति व्यवहियन्ते यथा चम्पकादयः, वल्ल्यः-कुष्माण्डप्रभृतयः, पर्वकाःईश्चादयः, तृणानि-कुशकाशादोनि, वलयानि-कदल्यादीनि येषां त्वम् भवेत् लयाकारेण व्यवस्थि तानि तानि वलयानि, हरितानि तन्दुलीयकवस्तुलप्रमृतीनि 'तांदलिया' बथुआ, इति लोकप्रसिद्धानि ओषधयः फलपाकान्ता. फलपाकेन ये शुष्यन्ति ते यथा-शालिगोधूमादयः, जले रुहन्तीति जलरुहाः, उदकावकपनकादयः कमलजातीयाः प्रत्येकशरीरवनस्पतिविशेषाः न तु पनकेति नीलणफूलणनाम्ना प्रमिद्धा वनस्पतिः, तस्याः साधारणशरीरवत्त्वात् , कुणा भूमिस्फोटाभिधानाः
-
आम आदि वृक्ष शब्द से गृहीत हुए है । वृन्ताकी आदि जो वनस्पति है वे गुच्छ शब्दसे, नवमालिका आदि वनस्पति गुल्म शब्द से, चम्पकलता आदि वनस्पति लता शब्द से, जिनके स्कन्ध प्रदेश में विवक्षित उर्चशाखा के सिवाय और शाखाएँ नहीं निकलती वे लताएँ हैं। कुष्माण्ड आदि वनस्पतियाँ वल्ली शब्दसे, ईक्षु आदि वनस्पति पर्वक शब्द से, कुश, काश आदि तृण शब्द से, कदली-केले आदि वनस्पति वलय शब्द से, जिनकी छाल वलय के आकार से व्यवस्थित होती है वे वलय है। तान्दलीया वथुआ की भाजी आदि वनस्पति हरित शब्द से, गालि गोधूम आदि ओषधि शब्द से, जलमें ऊगनेवाली वनस्पति जलरुह शब्द से और भूमि को फोड़कर जो स्वतः स्वभाव से उत्पन्न होने वाली वनस्पति है वे कुहण शब्द से ली गई है। इन में जलरुह का अर्थ उदक- अवक पनक किया गया है। ये सब कमल जाति के प्रत्येक शरीर वनस्पति विशेष है। पनक से जो नीलण फूलण ली जाती है वह अर्थ यहां नहीं लिया जायगा क्योंकि नीलण फूलण साधारण शरीर वनस्पति है वह प्रत्येक शरीर वनस्पति नहीं है । कुहणा का अर्थ भूमि
વંતાકી-રીંગણી વિગેરે જે વનસ્પતિ છે તે “ગુચ્છા શબ્દથી ચંપકલતા વિગેરે વનસ્પતિ લતા” શબ્દથી જેના કંધ પ્રદેશમાં એક ઉદ્ઘ શાખા સિવાય બીજી શાખાઓ નીકળતી નથી તે લતાએ કહેવાય છે કૃમાંડ (કેળું) વિગેરે વનસ્પતિ વલ્લી શબ્દથી, ઈશ્ન, (શેલડી) વિગેરે વનસ્પતિ પર્વક શબ્દથી કુશ, કાશ વિગેરે વનસ્પતિ તૃણ શબ્દથી કદલી કેળ વિગેરે વનસ્પતિયો “વલય શબ્દથી જેની છાલ વલયના આકારથી વ્યવસ્થિત હોય છે તે “વલય કહેવાય છે. તાંદલીયા “બથુવા' ની ભાજી વિગેરે વનસ્પતિ હરિત શબ્દથી શાલી (ડાંગર) ગધૂમ (ઘ) વિગેરે “ઓષધિ શબ્દથી પાણીમાં ઉગવાવાળી વનસ્પતિ બજલ રૂહ' શબ્દથો અને જમીનને ફેડીને જે પિતાની મેળે જ ઉત્પન્ન થવાવાળી વનસ્પતિ છે, તે કુહણ” શબ્દથી ગ્રહણ કરેલ છેઆમાં જલરૂહ નો અર્થ-ઉદક, અવક અને પનક એ પ્રમાણે કરેલ છે, આ બધી કમલ જાતની પ્રત્યેક શરીરી વનસ્પતિ વિશેષ છે
પનક શબ્દથી જે “નીલ ફલણ, લેવાય છે, તે અર્થ અહિયાં લેવામાં આવતો નથી કેમકે--નીલણ, કૂલણ, સાધારણ શરીર વનસ્પતિ છે. તે પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિ નથી,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १५५ आयकायप्रभृतयः, न तु भूमिस्फोटशब्देन छत्राकम् (साँप का छत्र) गृह्यते तस्य साधारणशरीरवत्त्वात् । 'से किं तं रुक्खा' अथ के ते वृक्षाः केषामभिधानं वृक्ष इति कियझेदाश्च वृक्षा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'रुक्खा दुविहा पन्नत्ता' वृक्षा द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः । भेदद्वयमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'एगडिया य बहुवीयो य' एकस्थिकाश्च बहुबीजाश्च, तत्र यस्य फलस्याभ्यन्तरे एकमेव बीजं भवेत् तस्यैकास्थित इति नाम भवति यथा निम्बादिः, यस्य च फलस्याभ्यन्तरे अनेकानि बीजानि भवन्ति तस्य वहुबीजक इति नाम भवति यथा-अस्थिकतिन्दुकप्रभृतयः- ‘से किं तं एगट्टिया' अथ के ते एकास्थिकाः, उत्तरयति-'एगट्ठिया अणेगविहा पन्नत्ता' एकास्थिका वृक्षाः अनेकविधा:अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता अनेकविधभेदानेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-निं वजंबु जाव पुण्णागरुक्खा, सीवण्णी तहा असोगे य ॥१॥ स्फोट किया है अर्थात् भूमि को फोड़कर निकलनेवाला जो साप का छत्र कहलाता है वह अर्थ यहां नहीं लिया जायगा क्योकि वह भी साधारण शरीर वनस्पति है। यह तो प्रत्येक शरीर वनस्पतिकाय है जो आयकाय आदि नाम से कहलाता है । "रुक्खा "दुविहा पन्नत्ता" वृक्ष दो प्रकार के कहे गये है-"तं जहा" जैसे-“एगद्विया य बहुवी. या य" जिनके फल के भीतर केवल एक बीज होता है ऐसे फलवाले वृक्ष एकास्थिक है-जैसे-नीमका वृक्ष आदि तथा जिनके फलो के भीतर अनेक वीज होते है ऐसे फल वाले वृक्ष बहुबीज है-जैसे-अस्थिक तिन्दुक आदिके वृक्ष"से किं तं एगढिया" हे भदन्त । एकास्थिक वृक्ष कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है - "एग द्विया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! एकास्थिक वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं "तं जहा,, जैसे 'निवंव जंबु जाव पुण्णागनागरुक्खा सीवण्णी तहा असोगे य" नीमका वृक्ष, आमका ફહણ ને અર્થ ભૂમિટન એ પ્રમાણે કર્યો છે. અર્થાત જમીનને ફેડીનેનકળવા પળી વનસ્પતિ કે જે સાપનું છત્ર એ પ્રમાણે કહેવાય છે, તે અર્થ અહિયાં લેવામાં આવતું નથી કેમકે તે પણ સાધારણ શરીર વનસ્પતિ છે આ તે પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાયનુંકથન ચાલે છે. “આયકાય” એ નામથી કહેવાય છે
_ "रुक्खा दुविहा पन्नत्ता" वृाणे प्रसन! ४ा छ "तं जहा" मा प्रभार सभा"एगडिया य बहुवीया य" ना सनी म२ उqण मे भी हाय
त वाण વૃક્ષો એકલ્થિક છે. જેમકે લીમડાના વૃક્ષો વિગેરે. તથા જેના ફલેની અ દર અનેક બી હે ય તેવા ફળવાળા વૃક્ષોને બહુ બીજક–બહુ બીવાળા કહે છે જેવી રીતે અસ્થિક, તેંદુક વિગેરે વૃક્ષ વિશે. __ "से किं तं एगट्ठिया" सावन मे स्थिर वृक्षो डेटा प्रा२ना डोय छ ? म प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४ छ --"एगट्ठिया अणेगविहा पण्णत्ता' गौतम । मेस्थि वृक्षी भने माना होय छे. "तं जहा" --निवंबवू जाव पुण्णागनागरुक्खा सिणि
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमत्रे निम्बाम्रजम्बु यावत् पुन्नागवृक्षाः, श्रीपर्णी तथा अशोकश्च ॥१॥
तत्र निम्बवृक्षः प्रसिद्व., आम्रवृक्षोऽपि प्रसिद्ध एव, जम्बुवृक्षः प्रसिद्धः, यावत्पदेन कोशाम्रादायः प्रज्ञापनोक्ता ग्राह्या., पुन्नागः-पुष्पवृक्षविशेषः, नागवृक्षोऽपि पुष्पवृक्षविशेष एव, 'सीवण्णी' श्रीपर्णी अयं वृक्षः 'तहा' तथा असोगे य' अशोकश्च वृक्षविशेषः प्रसिद्ध एव, तदुक्तं गाथात्रयं प्रज्ञापनोक्तम्
"निवंव -जंत्रु-कोसंव--साल--अंकुल्ल-पीलू -सेलू य । सल्लइ-मोयइ-मालुय-वउल-पलासे-करजे य ॥१॥ पुत्तजीवयऽरिहे, विहेलए हरिउए य भिल्लाए । उंबे-नरिया-खीरिणि-वोधव्वे भायइ-पियाले ॥२॥ पूइयनिवकरंजे मुण्हा तह सीसवा य असणे य । पुन्नाग-नागरुखा सीवण्णी तहा असोगे य" ॥३॥ इति ___ आसामर्थः प्रज्ञापनायामेव द्रष्टव्यः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः निम्बादिवृक्षसदृशा स्तेऽपि एकास्थिकवृक्षरूपतया प्रत्येतन्याः । 'एएसिण मूला वि असंखेज्ज जीवया एतेषां निम्बादिवृक्षाणां मूलान्यपि असख्येयजीवकानि सख्येयजीवविशिष्टानि भवन्तीति । ‘एवं कंदा खंधा तया साला पवाला' एवं निम्बादिवृक्षाणां कन्दानि स्कन्धाः त्वक्-शाखाः ५ वृक्ष.जामुनका वृक्षं, यावत् पुन्नाग का वृक्ष, नागवृक्ष और अशोक वृक्ष ये सब वृक्ष पुष्प वृक्ष विशेष है । यहा यावत्पदसे -कोशाम्र से लेकर असन वृक्ष तक जो टीका में तीन गाथाओं में कहे गये है वे यहा गृहीत हुए हैं जो प्रज्ञापना सूत्र में कहे गये है तथा इसी प्रकार से “जे यावन्ने तहप्पगारा" और भी इसी प्रकार के कि जिन वृक्षों के फलों में एक ही गुठली निकलता है ऐसे फल वाले वृक्ष भी एकास्थिक पद से गृहीत हो जाते है । 'एएसि णं मूला वि असंखेज्जजीवया” इन नीम आदि वृक्षों के मूल-जड़े-असख्याते जीवों से विशिष्ट होते हैं। तथा “एवं कंदा, खंदा, तथा साला, पवाला" इन वृक्षों के कन्द स्कन्ध
तहा असोगे य” दी भानु आ3, मांगानु आ3, on मुना आउ यावत् पुन्नागना 3, નાગવૃક્ષ, અને અશોક વૃક્ષ આ બધા પુષ્પ વૃક્ષ વિશેષ છે અહિયા યાવત્ પદથી કે શાસ્ત્ર થી લઈને અસન વૃક્ષ સુધીના ટીકામાં ત્રણ ગાથાઓથી કહ્યા છે, તે બધા વૃક્ષો અહિયાં श्रय ४२शया छ तथा प्रज्ञापन सूत्रमा २ दा छे ते तथा 'जे यावन्ने तहप्पगारा" બીજા પણ જે એવા પ્રકારના કે જે વૃક્ષાના ફળોમાં એકજ ગોઠલી નીકળે એવા ફળવાળા વૃક્ષો પણ એકસ્થિક પદથી ગ્રહણ કરાયા છે
पसि णं मूला वि असंखेज्जजीवया" मा सीमा विगेरे आडना भूण ५६ मस - भ्यात यावाणा हाय छे तथा "एवं कंदा, खंधा, साला पवाला," मेरी प्रमाणे मा
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम्
प्रवाला असंख्येयजीवाः 'पत्ता पत्तेयजीवा' पत्राणि च प्रत्येकजीवानि - एकैकजीव विशिष्टानि भवन्ति 'पुप्फाई अणेगजीवाई' पुष्पाणि' अनेकजीवानि 'फला एगडिया' निम्नाम्रादिवृक्षाणां फलानि एकास्थीनि भवन्ति, एतेषां फले एकमेव बीजं भवति इति । 'से त्तं एगट्टिया' ते एते निम्बादयो वृक्षा एकास्थिका कथिता इति ।
'से किं तं बहुवीया' अथ के ते बहुबीजा - अनेकबीजवन्तो वृक्षाः के इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'बहुवीया अणेगविद्या पन्नत्ता' बहुबीजाः - अनेक बीजबन्तो वृक्षाः अनेकविधाः - अनेकप्रकारा प्रज्ञप्ताः-कथिताः । ' तं जहा ' तथा 'अस्थिय तेंदुय उंबर कविट्ठे' अस्थिकः तेन्दुकः उदुम्बर. कपित्थः सर्वे एते वृक्षविशेषा. लोकप्रसिद्धाः 'आमलगफणसदाडिमणग्गोधकाउंवरी यतिलयलउयलोद्धे धवे' आमलकपनसदाडिमन्यग्रोध काकोदुम्बरीय तिलकलकुचलोध्रा धव.. ते इमे बहुबीजवृक्षविशेषा 'लोकप्रसिद्धाः अत्र आमलकशब्देन 'आमला' इति लोक त्वचा शाखा, प्रवाल (कोपल ) ये सब असंख्यात जीवो वाले होते हैं । और 'पत्ता पत्ते य जोवा' इनके पत्ते प्रत्येक जीव वाले होते है अर्थात् इनके एक २ पत्र में अलग २ एक-एक जीव होता है ऐसे होते हैं । तथा - " पुफ्फाई अणेगजीवाई" पुष्प अनेक जीवो से युक्त होते है । " फली एगट्टिया" इनके फलो में केवल एक गुठली होती है "सेत्तं एगट्टिया', गये है " से किं तं बहुवीया" हे
1
इस प्रकार से निम्न आदि वृक्ष भदन्त । बहुवीज वृक्ष कोन २ से है बहुवीज वृक्ष अनेक प्रकार के कहे गये है
एकास्थिक कहे गौतम
1
। " बहुवीया अणेगविहा पन्नत्ता " "तं जहा " जैसे- 'अत्थिय तेदुंय अंवर कविट्टे" अस्थिक, तेन्दु ऊंवर कैथ । ये वृक्ष अनेक है जिनके फलोंमें अनेक बीज होते है । ऐसे इसी प्रकार से आमलक, पनस दाड़िम-अनार न्यग्रोध-वट का वृक्ष काकोदुम्बरीय, तिलक, लकुच और लोध्र ये सब वृक्ष भी बहुबीजक वृक्ष हैं । तथा
1
१५७
वृक्षोना हुन्छ, २४ध, (श्रड) त्वया (छात्र) शाखा (डाज) प्रवाज (यज) मा अधा असभ्यात वो वाजा होय छे तेभन "पत्ता पत्तेय जीवा" तेना पत्र-पान प्रत्येक वाजा होय છે. અર્થાત્ તેના એક એક પાનમાં જૂદા જૂદા એક એક જીવા હાય છે તેવા હોય છે. "फली पगडिया" तेना इणेोभां डेवलमेन गोहूसी - मी होय छे तथा 'पुप्फाई अणेग जीवाई" तेना पुष्पा पा होय हे "से त्तं गडिया" भी प्रभारी श्रीभडाना વૃક્ષ વિગેરેને એકસ્થિક કહ્યા છે.
"से किं तं बहुवीया" हे भगवन् महुमीवाणा वृक्षो ४था हुया हे ? 'गोयमा हे गीतभ | बहुचीया अणेगविद्या पन्नत्ता" महुणी वाणा वृक्षो गने अमरना महेला छे. "तं जहा " ते या प्रभाषे छे-“अस्थिय तेंदुय, उंवर कविट्ठे" गस्थि ति हुआ, उभरडो, अंडा વિગેરે. આ વૃક્ષો જેના ફળામા અનેક બીજો હોય છે તેવા એટલે કે અનેક ખીવાળા હોય छे. मे ४ प्रभा तेना नेवा महुमीनवाणा आभा, पनस, (इएस) हाउभ, अनार (द्राक्ष) वस्तु आउ अदुभ्रीय, (वृक्षविशेष) तिसङ, सय, भने बोध (शहडो) मा गधा वृक्षो
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जीवाभिगमसूत्रे प्रसिद्धवृक्षो न ग्राह्यः अस्य एकास्थिकत्वात् अतः आमलकशब्देन बहुबीजवृक्षविशेषस्तदन्यो गृह्यते (लकुच) (वडहल) इति प्रसिद्वो गृह्यते, अयमपि बहुवीजवृक्षविशेषः, 'जे यावन्ने तह पगारा' ये चान्ये तथाप्रकारा. कपित्थादि सदृशा वृक्षा उपलभ्यन्ते तेऽपि बहुवीजवृक्षतयैव प्रतिपत्तव्याः । 'एएसि णं मूलावि असंखेज्जजीविया जाव फला बहुवीयगा' एतेषाम् अस्थिकतेन्दुकादीनां वृक्षाणां मूलान्यपि असंख्येयजीवाधिकरणानि भवन्ति यावत्पदेन कन्दादारभ्य पुष्पपर्यन्ता. संगृह्यन्ते ते पूर्ववद् वाच्यानि, तथाहि-कन्दादयः प्रवालान्ता असंख्येयजीवा भवन्ति, पत्राणि प्रत्येकजीवानि “से तं बहुवीयगा' ते एते बहुवीजका वृक्षा. कथिताः । ‘से तं रुक्खा' ते एते वृक्षाः सामान्यतः कथिता इति । 'एवं जहा "धवे" धव नाम का वृक्ष विशेप भी बहुवीज वृक्ष है । यहां आमलक शब्द से लोक प्रसिद्ध आमले का वृक्ष नहीं लिया जाता है क्योंकि यह एकास्थिक-एक वीज वाला होता है । यह आमलक एक बहुवीज वृक्ष विशेष है। इसी प्रकार लकुच शब्द से लोकप्रसिद्ध (लीची) नाम के फल वाला वृक्ष नहीं लिया जाता है लकुच को बडहल कहते हैं अतः यहां बडहल नाम का वृक्ष लिया जाता है। इसी प्रकार "जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी इन्हीं वृक्षों के जैसे वृक्ष होते है वे सब भी बहुबीज वृक्षो में गिने गये हैं “एएसि मूला वि अस खेज्जजीविया जाव फला बहुवीयगा" इन बहुबीज वृक्षो के मूल असंख्यात जीवों से अधिष्ठित होते है यावत् इनके फल बहुत बीज वाले होते है । यहां यावत्पद से कन्द से लेकर प्रवाल पर्यन्त-कन्ट, स्कन्धत्वक्, शाखा प्रवाल तक - के पद गृहीत हुए है । अतः ये सब असंत्यात जीव वाले होते हैं और पत्र एक जीव वाले होते हैं। ‘सेत्तं बहुवीयगा" इस प्रकार से ये वहुबीन वृक्ष कहे गये है। ‘से तं रुक्खा,, दोनो प्रकार के वृक्षों का भेद બહબીજવાળા હોવાથી બહબીજક કહેવાય છે અહિયાં આમલક એ શબ્દથી લેક પ્રસિદ્ધ આમળાનું ઝાડ ગ્રહણ કરેલ નથી. કેમ કે તે એકારિક-એક બીજવાળા હોય છે આ આમલક તે એક બહુબીજવાળું વૃક્ષ વિશેષ છે એ જ પ્રમાણે લકુચ શબ્દથી લેકપ્રસિદ્ધ લીચી' નામના ફલવાળાવૃક્ષને થડણ કરેલ નથી લકુચને બડહલા કહે છે. તેથી અહિયાં 'सन्य' ५४थी मडस नामतु वृक्ष यड ४२६ छ । प्रमाणे "जे यावन्ने तहप्पજાનr” બા ઉપર વર્ણવેલ વૃક્ષો સિવાયના બીજા જે આ વૃક્ષોના જેવા વૃક્ષો હોય છે તે मधा परजी वृक्षामा गणता छ "एपसि मूलावि असंखेज्जीजविया जाव फला बहुवीयगा" मा मीपणा साना भूण मसच्यात वाथी व्याप्त डाय छे यावत् તેને ફલે બહુ બીજવાળા હોય છે અહિયાં ચાવતુ પદથી કદથી લઈને પ્રવાલ પર્યંત २४३, २४५, १ (छ) मा (ख) प्रवास (५५) सुधीन। पहे। यह राय छे. तेथी से था सस च्यात्
य छ भने पान ४ वाणा हाय छे “से बहुवीयगा" 407 ॥ गई frain वृक्षनु ४थन युछे “से तं रुक्खा" मा રીતે એક બીજ, અને બહેબીજ બન્ને પ્રકારના વૃક્ષના ભેદ સાથે અહિયાં કથન
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वार निरूपणम्
१५९
"
पण्णवणार तहा भाणियव्वं जाव जे यावन्ने तह पगारा से तं कुहणा' एवं यथा-येन रूपेण प्रज्ञापनायां भेदास्तथा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं तत्राह - ' जाव' इत्यादि, 'जाव जे यावन्ने तहपगारा से तं कुहणा' यावत् अत्र यावत्पदेन गुच्छ गुल्मलताचल्ली पर्वकतृणवलयहरितौषधिजलरुहाणां संग्रहो भवति एतेषां वृक्षगुच्छ गुल्मादीनां सविस्तरं वर्णनं प्रज्ञापनायाः प्रथमपदे विलोकनीयम्, ये चान्ये तथाप्रकाराः गुच्छ गुल्मादिसदृशाः प्रत्येकशरीग्बादरवनस्पतिकायिका भवेयु स्तेऽप्यत्र संग्राह्या । 'सेत्तं कुहणा' कुहणा प्रकरणान्तं वक्तव्य - मिति । एषां प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकानां कीदृगं संस्थानमिति प्रश्न, उत्तरयति गाथाभिः - 'णाणाविहसंठाणा' इत्यादि 'णाणाविहसंठाणा रुक्खाणं' नानाविधसंस्थानानि - अनेकप्रकारकाणि संस्थानानि भवन्ति वृक्षाणामिति, 'तालसरलना लिएरीणं' तालसरलनारिकेलीनां वृक्षाणाम् ' एगजीवया पत्ता ' पत्राणि एकजीवानि पत्राणाम् एक एव जीवो भवतीत्यर्थ' । 'खंधा वि एगजीवा' स्कन्धा अपि एक जीवाः, केषामित्याह - 'तालसरलनालिएरीणं' तालसरलनारिकेलानाम् एषां वृक्षे एकजीवस्तदीयस्कन्धोऽपि
सहित स्वरूप यहाँ तक प्रतिपादित हुआ है । 'एवं जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्वं जाव जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं कुहणा" इस प्रकार इनके प्रज्ञापना सूत्र में सविस्तर भेद कहे गये है सो गुच्छ गुल्मलता वल्ली पर्वक तृणवलयहरित ओषधि जलरुह हणा कुप्रकरण तक के वे सब भेद यहां पर भी कह लेना चाहिए । इसी प्रकार इन्हीं वृक्षो के सदृश और भी जो वृक्ष
वे सब इन्हीं प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायिक वृक्षों में गर्भित कर लेना चाहिए " णाणाविहसंठाणा रुक्खा णं" इन वृक्षजीवों के संस्थान अनेक प्रकार के होते हैं । 'एगजीविया पत्ता" इन वृक्षों के पत्ते एक जीव वाले कहे गये हैं । अर्थात् हर एक वृक्ष का जुदा २ एक २ जीव होता है । 'खंधा वि एगजीवा " स्कन्ध में भी एक जीव होता है किन वृक्षो का सो कहते हैं "ताल सरलनालिएरीएणं" ताल सरल नारिकेल । इन वृक्षों का
उयु छे " एवं जहा पन्नवणार तहा भाणियव्वं जाव जे यावन्ने तह पगारा से तं कुहणा" आ प्रमाणे या वृक्षाना लेहो प्रज्ञापनासूत्रमां सविस्तर रीते आहेस छे, ते लेहेो गुच्छ, शुभ, सता, वहसी, पर्व, तृणुवलय हरित योषधी, नस३ड, हुडा, ना પ્રકરણ સુધીના તે બધા જ ભેદો અહિયા પણ સમજી લેવા આજ રીતે આ વૃક્ષાની સરખા ખીજા પણ જે વૃક્ષો હાય તે બધા આજ વૃક્ષાની તુલ્ય પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાય વૃક્ષામાં समावेश हरी सेवा. ' णाणाविहसंठाणा रुक्खाण" मा" वृक्ष३ची वनस्पतिप्रय लवोनु संस्थान भने अारनु होय छे "एगजीविया पन्नत्ता" या वृक्षाना पान मे कवराजा उद्या छे. अर्थात् हरे वृक्षोना यानमा हा ही मेड़ से लव होय छे, “खंधा वि गजीचा' मां पशु मेडल होय छे. या वृक्षाना धभां थे लव होय हे ?
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
जीवाभिगमसूत्रे एकजीव इति । ननु यदि वृक्षादीनां मूलादयो यदि प्रत्येकमनेकप्रत्येकजीवाधिष्ठिता स्ततः कथमेकम्खण्डशरीराकाश उपलभ्यन्ते तत्राह-'जह' इत्यादि 'जह सगल सरिसवाणं० पत्तय सरीराणं० गाहा० इयं गाथा सपूर्णा यथा-- 'जह सगलसरिसवाणं सिलेसमिरमाणं वट्टियावट्टी।
पत्तेयसरीराणं तह होति सरीरसंघाया" ॥१॥ यथा सकलसर्पपाणां इलेपमिश्राणां वलितावर्ती ।
प्रत्येकशरीराणां तथा भवन्ति शरीरसंघाताः ॥२॥
यथा श्लेषद्रव्यमिश्रितानां सकलसर्पपाणां वर्ती-एकरूपा-एकाकारा भवति तथैवअनयैव उपमया प्रत्येकगरीरिणां जीवानां शरीरसघाताः पृथक् पृथक् स्वस्वावगाहनावन्तो प्रत्येक का एक २ जीव होता है और इनके स्कन्ध का भी एक २ जीव होता है। शंकायदि वृक्षादिको के मूलादिक प्रत्येक, अनेक प्रत्येक जीवों से युक्त है तो फिर ये एक अखण्डशरीगकार रूप से क्यों प्रतीत होते है ? अनेक खण्ड शरीराकार रूप में प्रतीत होना चाहिए । उत्तर-में प्रभु दृष्टान्त कहते हैं 'जहसगलसरिसवाणं पत्तेयसरीराणं' यह गाथा इस प्रकार है-'जहसगलसरिसवाणं सिलेसमिस्साणं बटियावटी। पत्तेयसरीराणं तह होति सरीरसंघाया॥१॥ जिस श्लेप द्रव्यसे मिश्रित हुए सर्पपों की गोली एक रूप-एक आकार वाली होती है उसी प्राकर से प्रत्येक शरीर जीवो के शरीरसंघात पृथक् पृथक् स्व-स्व अवगाहना वाले होते हैं । तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार से अनेक सरसो के दाने स्निग्ध द्रव्य से जब मिलकर एक लड्डू आदि के रूप में हो जाते है-तब वे एकपिण्ड होकर भी अपनी २ अवगाहना में उसमें समयमा सूत्रा२ ४९ छ -'तालसरलनालिपरीणं" तास, नाश-नाशयरी આ પ્રત્યેક વૃક્ષો માં એક બેક જીવ હોય છે અને તેના સ્કંધમાં પણ એક એક જીવ હોય છે
શંકા–જે વૃક્ષાદિકના મૂલ વિગેરે પ્રત્યેક અનેક પ્રત્યેક જીવોથી યુક્ત હોય છે તે પછી એક અખંડ શરીરાકાર પણાથી કેમ દેખાય છે ? અનેક ખંડ શરીરાકાર પણાથી તે દેખાવા જોઈએ
उत्तर--मा प्रश्न उत्तर मातां प्रभु दृष्टांत साथै ४ छ -“जहसगलसरिसवाणं, पत्तेयसरीराणं" | गाथा मा नीचे प्रमाणे छ ।
. "जह सगलसरिसवाणं सिलेसमिस्साणं वटिया वट्टी । पत्तेयसरीराणं, तहहोंति सरीरसंघाया" ॥१॥
જે શ્લેષ દ્રવ્ય પદાર્થથી મિશ્રિત થયેલ સર્ષનીગળી એક રૂપ અને એક આકારવાળી હોય છે, એ જ પ્રમાણે પ્રત્યેક શરીરી જેના શરીરસંઘાત જુદા જુદા સ્વ સ્વ અવગાહના વાળા હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે રીતે અનેક સરસવના દાણું સ્નિગ્ધચિકણું પદાર્થમાં મળીને એક લાડુ, વિગેરે પ્રકારથી એક રૂપ બની જાય છે, ત્યારે તે એક પિંડ રૂપ હોવા છતાં પણ પિત પિતાની અવગાહનમાં તેમાં જુદા જુદા દેશવાળા થઈને રહે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ नस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् भवन्ति, अयं भावः-यथा अनेकेऽपि सर्पपाः स्निग्धद्रव्येण मिश्रिता एकपिण्डवाच्या भवन्तोऽपि सर्वेऽपि सर्पपाः तस्मिन् पिण्डे भिन्न-भिन्नदेशे तिष्ठन्ति तथा-पिण्डात्मकैकवृक्षे रागद्वेषोपचितं तथाविधं स्वकर्मश्लेषदव्यस्थानीयम्, प्रत्येकशरीराः सकलसर्षपस्थानीयाः, पृथक् 'पृथक् वृक्षदेशे स्कन्धमूलादौ तिष्ठन्ति तथा च अनेकत्र विधमाना अपि एकाकारेणाभान्ति, 'सगल सरिसवाणं' इत्यत्र सकलपदग्रहणं विविक्तत्वप्रतिपत्त्या पृथक्-पृथक् स्वस्वावगाहवतां प्रत्येकशरीराणां विविक्तत्वप्रतिपत्त्यर्थमिति । अत्रैव दृष्टान्तमपि भवति 'जहवा तिलसक्कुलिया गाहा' यथा वा तिलशष्कुलिका, तिलपर्पटिका, इत्यपि पाठः, यथा तिलप्रधाना पिष्टमयी अप्पिका 'तिलपापडी' इति प्रसिद्धा बहुभिस्तिलैः संहता संघातमापन्ना सती पृथक्-पृथक् स्व भिन्न २ देश वाले होकर रहते हैं उसी प्रकार पिण्डात्मक एक वृक्ष में प्रत्येक शरीर वाले नाना जीव रागद्वेष से उपार्जित अपने २ कर्मरूप श्लेष द्रव्य से युक्त होकर पृथक् २ स्कन्ध मूलादिरूप वृक्ष देश में रहते है । इस प्रकार से यद्यपि वे अनेक जगह रहते हैं फिर भी एक आकार से प्रतीतिपथ में आते हैं। दूसरा दृष्टान्त भी इस प्रकार से है-"जह वा तिलसक्कुलिया" जैसे-तिल प्रधान पिष्टमयी अपपिका-तिलपपड़ी अनेक तिलो से मिश्रित होती हुई भी एक कहलाती है परन्तु फिर भी उसमें तिल अलग २ अपनी २ अवगाहना मे रहे हुए है इसी प्रकार प्रत्येक शरीर जीवो के शरीर संघातभी कथञ्चित् एक रूप हो कर भी पृथक् २ अपनी २ अवगाहना में रहते है 'दगडया ति आगडया" ये यहां से मर कर तिर्यञ्च और मनुष्य गति में ही जाते है इसलिए द्विगतिक-दो गति वाले कहे गये हैं तथा तिर्यञ्च मनुष्य और देव गति से निकलकर यहां उत्पन्न होते है इसलिये ये व्यागतिक-तीन आगति वाले कहे गये है, यहां पुष्पादि शुभ स्थानो में देनो की भी उत्पत्ति होती है । "परित्ता असंखेज्जा, છે એ જ પ્રમાણે પિંડરૂપ એક વૃક્ષમાં પ્રત્યેક શરીરવાળા અનેક જીવે રાગદ્વેષથી ઉપાજીત પિતા પોતાના કર્મ રૂપ શ્લેષ-દ્રવ્ય-પદાર્થથી યુક્ત થઈને પૃથક પૃથક સ્કંધ મૂલ, વિગેરે રૂપે વૃક્ષદેશમાં રહે છે. એ જ પ્રમાણે છે કે તેઓ અનેક સ્થળે રહે છે તે પણ એક આકારથી દષ્ટિગોચર થાય છે. હવે આ સંગ ધમાં બીજુ દૃષ્ટાંત બતાવતાં સૂત્રકાર કહે छ?-"जहा वा तिलसक्कुलिया" रवीशते तर प्रधान सटवाजी अपूपि-तापायी, તે જેમ અનેક તલ થી મળેલી હોય છે તે પણ એક જ કહેવાય છે છતાં પણ તેમાંના તલ જુદાજુદા પિત પિતાની અવગાહનામાં રહેલા છે એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક શરીરી જી ના શરીરસ ઘાત પણ કથંચિત એક રૂપ થઈને પણ પૃથક્ પૃથક પિતાપિતાની અવગાહ नामा २९ छ "दुगइया ति आगइया" तमा महिथी भरीने तियय अने मनुष्य गतिમા જ જાય છે, તેથી દ્વિગતિક-બે ગતિવાળા કહેલા છે. તથા તિર્થં ચ મનુષ્ય અને દેવ એ ત્રણ ગતિમાથી નીકળી ને અહિયાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને શ્વાગતિક ત્રણ આગતિ q ह्या छ. मिडिया पु०५ विगैरे शुभस्थानोमा योनी ५५ त्पत्ती थाय छे. “परित्ता
२१
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाभिगमसूत्रे
स्वावगाहतिलात्मिका भवति, तिलपर्पटिका नाम्ना कथञ्चिदेकरूपा च तथाऽनयैव उपमया प्रत्येक शरीरिणां जीवानां शरीरसंघाताः कथञ्चिदेकरूपा पृथक्-पृथक् स्वस्वावगाहनावन्तश्च भवन्तीति ॥ सू० १४ ॥
प्रत्येक वनस्पतिकायिका जीवा निरूपिताः, सम्प्रति साधारणवनस्पतिकायिकजीवान् प्रतिपादयितुमाह - 'से किं तं साधारण ०' इत्यादि ।
१६२
मूलम् — 'से किं तं साहारणसरीखायरवणस्सइकाइया ! साहारणसरीखायरवणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा - आलुए मूलए सिंगवेरे हिरिलि सिरिल सिस्सिरिल कट्टिया छिरिया छीरविरालिया कण्हकंदे वज्जकंदे सूरणकंदे खल्लुडे किमिरासि भद्द - मोत्था हरिदा लोहिणी णीहू (धीर) थिभुगा अस्सकण्णी सीहकण्णी सिउंढी मूढी जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता । तं जहा - पज्जत्तगा य | अपज्जत्तगा य । तेसि णं भंते! जीवाणं कइ सरीरमा पन्नत्ता । गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता, तं जहा ओरालिए तेय कम्मए । तहेव जहा वायर पुढवीकाइयाणं, नवरं सरीरोगाहणा जहन्ने अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेगजोयणसहस्सं, सरीरया अणित्थंत्थसंठिया । टिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं दसवाससहस्साई जाव दुगइया तिआगइया परित्ता असंखेज्जाअपरित्ता अनंता पन्नत्ता समणाउसो ! | से त्तं साहारणबायरवणस्सइ काइया । से त्तं वायर वणस्सइकाइया । से तं थावरा' ॥ सू० १५॥
ये प्रत्येक शरीरीव्असंख्यात होते है । "से ते पत्तेयसरीर वायरवणस्सइकाइया " इस प्रकार से यहा तक ये प्रत्येक शरीर वाले बादर वनस्पतिकायिक जीव प्रतिपादित हुए है || सूत्र १३ || असंखेज्जा” या प्रत्येक शरीरि असख्यात् होय छे, "से त्तं पत्तेयसरीरबायरवणस्सह काइया” मा प्रभाषे अहि भुधीना मा प्रत्येशरीरवाजा माहर वनस्पतिप्रायि भवानु પ્રતિપાદન કર્યુ છે, સૂત્ર ૧ા
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
साधारण वनस्पतिकायिकजीवनिरूपणम् १६३
छाया - अथ के ते साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः ? साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आलुकम् मूलकम् शृङ्गवेरं हिरिलिः सिरिलिः सिसिरिलिः, किट्टिकाक्षीरिका क्षीरविडालिका कृष्णकन्दम् वज्रकन्दम् सूरणकन्दम् खल्लटम् कृमिराशिः, भद्रमुस्ता हरिद्रा लौही, स्तुहिः, स्तिभुका, अश्वकर्णी, सिंहकर्णी, सिउंढी, सुषढी ये चान्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - औदारिकम् तैजसम् कार्मणम् तथैव यथा - वादरपृथिवी - कायिकानाम् । नवरं शरीरावगाहना जघन्येनांगुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण सातिरेकयोजनासहस्रम् | शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थितानि । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण दशवर्षसहस्राणि । यावद् द्विगतिकाः व्यागतिका परीता असंख्येयाः, अपरीता अनन्ताः प्रशप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते साधारणवादरवनस्पतिकायिकाः ते पते बादर वनस्पतिकायिकाः । ते पते स्थावराः ।। सू० १५ ।।
टीका - 'से किं तं साहारणसरीरबायरवणस्सइकाइया' अथ के ते साधारणशरीरबाद रवनस्पति कायिकाः, एतेषां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'साहारणसरीर वायरवणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता' साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिका अनेकविधाः–अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः – कथिताः, साधारणशरीरवादरवनस्पति नामकर्मोदयात् साधा
अब साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकजीवो की प्ररूपणा की जाती है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- “ से किं तं साहारणसरीर०" इत्यादि ।
'से किं तं सहारणसरीरखायरवणस्सइकाइया' - इत्यादि ।
टीकार्थ - " से किं तं साधारण सरीर वायरवणस्सइकाइया " हे भदन्त ! जो साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिक जीव हैं उनका क्या लक्षण है और कितने इनके भेद है उत्तर में प्रभु कहते है- "साहारण सरीर वायरवणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिकजीव अनेक प्रकार के कहे
હવે સાધારણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક જીવો તું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે, આ सौंगंधभां गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछयु छे से किं तं साहारणसरीर" त्याहि "से किं तं साधारणसरीरबायरवणस्स इकाइया " त्याहि
टीअर्थ - "से किं तं साधारण सरीरवायरवणस्सइकाइया " ॥ धत्यादि हे भगवान् ? સાધારણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિ જીવ છે. તેમના શુ' લક્ષણો છે ! અને તેના કેટલા ભે छे ? या प्रश्न ना उत्तर भां अलु आहे छे ! - “साहारणसरीर वायरवणस्सइकाइया अणेगविद्या पन्नता" हे गौतम ! साधारणुशरीर बाहरवनस्पति अयि लव भने अझरना
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगयसूत्रे रणशरीरवादरवनस्पतिकायिका स्तेचानेकप्रकारका इत्युत्तरम् । अनेकप्रकारमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा--'आलुए' आलुकम् 'मूलए' मूलकम 'सिंगवेरे' शृङ्गवेरकम् , 'हिरिलि' (अदरख) इति लोकप्रसिद्धम् कन्दम् , 'सिरिलि' इत्यपि तथैव 'सिस्सिरिलि' सिस्सिरिलिः, 'किटिया' कीटिका, 'छिरिया' क्षीरिका 'छिरियविरालिया' क्षीरविडालिका 'कण्हकंदे' कृष्णकन्दम् 'वज्जकंदे वज्रकन्दम् 'सूरणकंदे' सूरणकन्दम् , 'खल्लूडे' खल्लुटम् 'किमिरासी' कृमिराशि. । 'भद्दमोत्था' भद्रमुस्ता 'हरिदा' हरिद्रा 'लोहिणी' लौही 'णीह' स्तुहिः 'थिभु' स्तिभुः 'अस्सकण्णी' अश्वकर्णी 'सीहकण्णी' सिंहकर्णी, 'सिउंढी' सिकुण्ठी 'मुसंढी' मूपंढी, एतन्नामकाः साधारणवनस्पतिकायिकभेदाः केचन लोके प्रसिद्धाः केचन देशविशेषप्रसिद्धत्वात स्वयमेव ज्ञातव्याः। 'जे याचन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ये चान्ये-आलुकादिभिन्नाः तथाप्रकाराः-आलुकादिसदृशा स्तेऽपि साधारणशरीरवादरवनगये है । इन जीवो के साधारण शरीर बादरवनस्पतिनामकर्मका उदय होता है अतः ये साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिकजीव कहलाते है। "तं जहा" ये अनेक प्रकार के इस प्रकार से हैं- “आलुए, मूलए, " आलु, मूला, "सिंगवेरे" अदरख, "हिरिलि" हिरिली "सिरिलि' सिरिली "सिस्सिरिलि" सिरस्सिरिली "किट्टिया" किटिका "छिरिया" क्षीरिका, “छिरविरालिया" क्षीरविडालिका, “कण्हकंदे" कृष्णनन्द "वज्जकंदे" वज्रकन्द "सूरणकंदे" सूरणकन्द 'खल्लुढे" स्वल्लुट "किमिरासी" क्रिमिराशि भद्दमोत्था, भद्रमोथा "इलिदा" "हल्दी" "लोहिणी" लोही. “णीहू" स्तुहि-थुवर, “थिभु" स्तिभु, "अस्सकण्णी" अश्वकर्णी, सिंहकण्णी, "सिंहकर्णी" “सिउंढी, "मृसंढी" मूपंढी, ये सव साधारणवनस्पतिकायिक के भेद है-इनमें कितनेक तो लोक में प्रसिद्ध है और कितनेक भिन्न २ देशो में प्रसिद्ध हैं । "जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" इसी प्रकार से जो और भी इन्हीं के समान हो वे भी ग्रहण कर लेना चाहिये । કહેલા છે, આ ઓને સાધારણ શરીર બાર વનસ્પતિ નામકર્મ ને ઉદય થાય છે, જેથી ये साधारण शश२ मा४२ वनस्पति अयि वो उपाय छ, 'तं जहा' मा भने प्रा। मा प्रमाणे सभापत, महे-"आलूप, भूल' माटु (मटी) भूणा "सिंगवेरे" माई हिरिलि'ARAN, 'सिरिलि' सिEिRel, 'सिस्सिरिलि' सिसिरिति किट्टिया' 'छिरिया' क्षी२४। 'छिरविगलिया क्षाविससि 'कण्हकंद' । 'वज्जकंदे' 4 'सूरणकंदे' १२ 'नल्लुडे' मन्युट 'किमिरासी' भराशी, 'भद्दमोत्था' मद्रमाया हलिहा' दुस:२ 'लोहारी' सोही, ‘णीह' नुडि थुपर थिभु' (तमु 'अस्सकण्णी' 1948 'सीहकण्णी सिडी 'सीउंठी सी ही मूसंढी' भूपटी माया साधारण वनस्पतिजयिनी हो છે, આમાં કેટલાક તે લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે, અને કેટલાક જૂદા જુદા દેશમાં પ્રસિદ્ધ છે, જે यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' मे प्रमाणे olon पर माना वा
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका
प्र १ साधारणपनस्पतिकायिकजीवनिरूपणम् १६५ स्पतिकायिकतया ज्ञातव्याः। ते आलुकादयः सर्वेऽपि साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः समासतः संक्षेपेण द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । प्रकारद्वयं दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च, तत्र पर्याप्तिविशिष्टाः पर्याप्नाः तद्रहिता अपर्याप्तका इति । साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारचिन्तनाय प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं' मंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' तेषां साधारणशरीरचादरवनस्पतिकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्राप्तानीति प्रश्न , भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा'ओरालिए तेयए कम्मर' औदारिकं तैजस कार्मणश्च शरीरत्रितयं भवत्येषामिति । 'तहेय जहा वायरपुढवीकाइयाणं' तथैव यथा बादरपृथिवीकायिकानां शरीरादिद्वाराणि यथा वादरपृथिवीकायिकजीवानां कथितानि तथैव-तेनैव रूपेण बादरवनस्पतिकायिकानामपि तानि सर्वाणि ये साधारण वनस्पतिकायिक सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है-"तं जहा" जो ऐसे है "पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य" एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्तक जो पर्याप्ति से युक्त होते हैं वे पर्याप्तक और जो पर्याप्त नहीं होते है वे अपर्याप्तक हैं । 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता हे भदन्त ! इन साधारण वनस्पतिकायिकों के कितने शरीर को हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! तो सरीरगा पन्नत्ता' हे गौतम ! इन साधारण वनस्पतिकायिकों के तीन शरीर कहे गये हैं- 'तं जहा' जो इस प्रकार से है- ओरालिए, तेयए, कम्मए. औदारिक, तैजस और कार्मण "तहेव जाव वायरपुढवीकाइयाणं" जिस प्रकार से शरीरादिद्वार बादर पृथिवीकायिकजीवो के प्रकरण में कहे गये है, उसी प्रकार से ये सब वादरवनस्पतिकायिको के भी कह लेना चाहिये यहां लेश्याद्वार में હોય તે પણ સાધારણ વનસ્પતિકાયમાં ગ્રહણ કરી લેવા, આ સાધારણ વનસ્પતિકાયિક સ ક્ષેपथी में प्रारना डेसी छे, 'तं जहा' मा प्रभारी छ -'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' से પર્યાપક અને બીજા અપર્યાપ્તક પર્યાપ્તિથી યુક્ત જે હોય તે પર્યાપ્તક અને જે પર્યાપ્ત ન હોય मेटले पूरा पर्याप्त न डाय ते अपर्यास 'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' હે ભગવન આ સાધારણ વનસ્પતિકાચિકેને કેટલા શારીર હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु छ -'गोयमा ! तो सरीरगा पन्नत्ता' हे गौतम ? म. साधा२९ वनस्पति. यिहाना ४२ना शरी। उता छ, 'तं जहा' त मा प्रमाणे सभा , 'ओरालिए, तेयए, कम्मए' मोहा२ि४, तेस, मने अभएर 'तहेव जाव वायरपुढवीकाइयाणं' पार પૃથ્વીકાચિકેના પ્રકરણમાં બાદરપૃથ્વીકાચિકેના શરીર વિગેરે દ્વારોનું જે પ્રમાણે કથનકર્યું છે, એજ પ્રમાણે તે સઘળા કારોનું કથન આ બાદરવનસ્પતિકાચિકેના સંબંધમાં પણ સમજી લેવા તાત્પર્ય એ છે, કે-અહિયાં લેહ્યાદ્વારમાં સાધારણ શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિકાને
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
जीवाभिगमसूत्रे
द्वाराणि ज्ञातव्यानीति । अत्र लेश्याद्वारे साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां लेश्यास्तिस्र एव भवन्ति, प्रत्येकशगेरवादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तावस्थायां तु लेश्यास्तिस्र एव भवन्ति किन्तु अपर्याप्तावस्थायां देवागमनसभवाच्चतस्रो लेश्या अपि भवन्तीति विवेकः । बादरपृथिवीकायिकापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति- 'णवरं' इत्यादि, 'णवरं' नवरं केवलम्, अवगाहनासंस्थानस्थितिपु विशेष - वैलक्षण्य वर्तते तदेव दर्शयति-सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेगजोयणसहस्सं, बादरवनस्पतिकायिकानां शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् । उत्कर्षेण सातिरेकयोजनसहस्रम् । तच्च सातिरेकयोजन सहस्रमवगाहनामानं प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकापेक्षया ज्ञातव्यम्, तच्च - एकस्य जीवस्य बाह्यद्वोपेषु वल्ल्या दीना, समुद्रगोतीर्थेषु पद्मनालादीनां भवति । जघन्योत्कर्षाभ्यामड्गुलासंख्येय भागप्रमाणा सातिरेकयोजनसहस्रप्रमाणा च शरीरावगाहना प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकानामेव भवति एषां साधारणशरीरवनस्पतिकायिकानां तु शरीरावगाहना जघन्यत उत्क
साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिकों को तीन ही लेश्याएँ होती है प्रत्येक शरीर वनस्पति को पर्याप्तावस्था में तो तीन ही लेश्याएँ होती हैं किन्तु उनके अपर्याप्तावस्था में देवों के आगमन की सभावना से चार लेश्याएँ होती हैं यह तात्पर्य है । ' गवरं' परन्तु 'सरीरोगाहणाजहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेगजोयणसहस्स" वादरपृथिवीकायिकजीवों की अपेक्षा इनके कथन में यह विशेषता है कि बादरवनस्पतिकायिकों की शरीरावगाहना जघन्य से अद्गुल के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक एक हजार योजन की होती है । यह उत्कृष्ट शरीरावगाहना प्रत्येक शरीर बादरवनस्पति कायिक की अपेक्षा से जानना चाहिये यह जो एक जीव की कही है सो वह वाह्य द्वीपो के जो बल्ली आदि है उनकी अपेक्षा कही गई है तथा समुद्र गोतीर्थों में जो पद्मनालादिक है उनकी
ત્રણજ લેશ્યાએ હોય છે પ્રત્યેકશરીર વનસ્પતિકાયિકાને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં દેવાના આગ મનની સંભાવનાથી ચાર લેશ્યાએ હોય છે,
'णवरं' जाहर पृथ्वी अयिनां डरता था जहर वनस्पतिायिोना अथनभां ने विशेष या ते तावतां सूत्रार छे सरीरोगाणा जहणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उयको सेणं साइरेगजोयणसहस्स' जाहर पृथ्वी अयि लवाना स्थरतां मी माहर वनસ્પતિકાયિક જીવેાના કથનમાં એ વિશેષતા છે હૈ-ખાદરવનસ્પતિકાયિકાના શરીરની અવગા હના જઘન્યથી આંગળના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુની હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે એક હજાર ચેાજન હાય છે—આ ઊત્કૃષ્ટ શરીરની અવગાહના પ્રત્યેક શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિકાની અપેક્ષાએ સમજવી, જે આ અવગાહના એક જીવની કહી છે, તે ખાદ્યદ્વીપાની જે વલ્લી-વેલ વિગેરે છે, તેની અપેક્ષાથી કહી છે, તથા સમુદ્ર ગાતીર્થામાં જે પદ્મનાલ વિગેરે છે, તેની અપેક્ષાએથી કહે
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ प्र. १ साधारणवनस्पतिकायिकजीवनिरूपणम् १६७ र्षतश्चापि अङ्गुत्वस्यासंख्येयभागप्रमाणैव भवति नाधिकेति भावः । तथा- 'सरीरगा अणित्थंत्थसंठिया' शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थितानि - बादरवनस्पतिकायिकानां शरीराणि अनिथंस्भसंस्थान युक्तानि भवन्तीत्यर्थः 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दसवाससहस्साई' बादर वनस्पतिकायिकानां स्थितिः जघन्ये नान्तर्मुहूर्त्त प्रमाणा भवति - उत्कर्षेण तु दशवर्षसहस्रप्रमाणा भवतीति । इयं स्थितिरपि प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकापेक्षयैव ज्ञातव्या, साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां स्थितिर्जघन्योत्कृष्टाऽन्तर्मुहूर्त्त प्रमाणैव भवतीति तात्पर्यार्थः । ' जाव दुगइया ति आगइया' यावद्विगतिका त्र्यागतिका बादरवनस्पतिकायिका ज्ञातव्याः, यावत्पदेन शरीरा
अपेक्षा कही गई है ऐसा जानना चाहिये । बाकी साधारण शरीरवनस्पतिकायिकों को अवगाहन्त तो जघन्य और उत्कृष्ट दोनों प्रकार से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण ही होती है इससे अधिक नहीं होती है ऐसा भाव है "सरीगा अणित्थंत्थसंठिया" बादरवनस्पतिकायिक जीवों के शरीर हैं वे अनित्थंस्थ संस्थान वाला है - नियत संस्थान वाले नहीं हैं । "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसणं दसवाससहस्साईं” स्थिति इनकी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से दस हजार वर्ष की है यह स्थिति भी प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायकी अपेक्षा से ही जाननी चाहिये इस साधारण शरीर वनस्पतिकायकी स्थिति तो क्या जघन्य क्या उत्कृष्ट दोनों प्रकार से अन्तर्मुहूर्त्त प्रमाण ही होती है, यह तात्पर्य है " जाव दुगइया तिआगइया " ये तिर्यञ्च मौर मनुष्यो में उत्पन्न होते है अतः द्विगतिक तथा तिर्यञ्च मनुष्य और देवगति से आकर जीव इनमें उत्पन्न होते हैं इसलिये ये त्र्यागतिक तीन आगतिक वाले कहे गये हैं । क्योंकि पुष्पादि शुभस्थानों में देवो की उत्पत्ति होती है। यहां भी यह जो तीन गति से अनेक रूप
છે તેમ સમજવુ બાકી સાધારણ શરીર વનસ્પતિ કાયિકાની અવગાહના તા જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બન્ને પ્રકારથી આંગળીના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુજ હાય છે. તેનાથી વધારે હતી નથી. તેવા ભાવ સમજવા
"सरीरगा अणित्थंत्थ संठिया" माहर वनस्पतिअयि लवोना ? शरीरे! छे, ते मनित्थंस्थ संस्थान वाजा हे भेटले ! नियत संस्थानवाणा होता नथी. "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उफ्कोसेणं दसवाससहस्सा हूं" तेथोनी स्थिति न्धन्यथी थे तभुतनी છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ હજાર વર્ષોંની છે આ સ્થિતિ પણ પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાયિક જીવની અપેક્ષાથી જાણવી. આ સાધારણુ શરીર વનસ્પતિકાયિકાની સ્થિતિ જઘન્ય અથવા ઉત્કૃષ્ટ એમ બન્ને પ્રકારની અંતર્મુહૂત પ્રમાણુજ હોય છે. આ કથનનુ' એજ તાત્પય છે. " जाव दुगइया ति आगइया" भी माहर वनस्पतिअयि भवानी उत्पत्ती तीर्थय અને મનુષ્ચામાં થાય છે. તેથી તેને દ્વિગતિક એટલે કે એ ગતિવાળા કહેલા છે તેમજ તિય ચ મનુષ્ય અને ધ્રુવ ગતિમાંથી આવીને જીવેા આ આદર વનસ્પતિકાયિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેને ઝ્યાગતિકા ત્રણ ગતિથી આવવાવાળા કહ્યા છે. કેમકે પુષ્પ વિગેરે શુભ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
जोवाभिगमसूत्रे
बगाहना - संस्थान स्थिति द्वारातिरिक्तानि सर्वाण्यपि द्वाराणि संग्राह्याणि तानि बादरपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातत्र्यानि, गत्यागतिद्वारं तु स्वयमेव दर्शितम्, तत्र द्विगतिकाः तिर्यङ्मनुष्यगतौ गमनात, व्यागतिकाः तिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य आगमनात् पुष्पादिशुभवनस्पतिषु देवानामप्युत्पत्तिर्भवतीति । इदं त्र्यागतिकत्वं प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकानधिकृत्यैव प्रोक्तम्, अन्यथा--साधा - रणशरीरवनस्पतिकायिकेषु देवानामागमनाभावाद् एते द्वयागतिका एव भवन्ति तिर्यड्मनुष्येति गतिद्वयादेवागत्यात्र समुत्पद्यन्ते । सूत्रे तु प्रत्येक- साधारणेति द्वयमधिकृत्य विवक्षितमिति भावः । 'परित्ता असंखेज्जा अपरित्ता अनंता पन्नत्ता समणाउसो' परीताः प्रत्येक शरीरिणः असंख्येयाः अपरीता अप्रत्येकशरीरिणोऽनन्ताः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ' हे आयुष्मन् उपसंहरन्नाह--'सेत्त' इत्यादि, ' से तंसाहारणसरीर वायरवण-सइकाइया' ते एते साधारणशरीर वादर वनस्पति
2
कथन है वह भी प्रत्येक शरीरवनस्पति को लेकर ही कथन किया है अन्यथा साधारण शरीरवनस्पति में देव के आने का निषेध है इससे यह साधारण शरीर वनस्पतिकाय तिर्यश्च मनुष्यरूप दो गति से आने वाले होने के कारण ये दो आगति वाले ही होते हैं । सूत्र में प्रत्येक शरीवनस्पतिकाय और साधारणशरीरवनस्पतिकाय इन दोनों को साथ लेकर विवक्षा की है । यहाँ यावत्पद से शरीर अवगाहना संस्थान और स्थितिद्वार के सिवाय सब द्वार संगृहीत होते हैं, वे सर्व द्वार चादरपृथिवीकायिक के प्रकरण में जिस रूप से कहे गये हैं वैसे ही यहाँ पर भी कहलेना चाहिये देवो की उत्पत्ति पुष्प आदि शुभ वनस्पति में ही हो जाती है इस कारण उन्हें त्र्यागतिक प्रकट किया गया है । " परित्ता असंखेज्जाअपरित्ता अनंता पण्णत्ता" ये प्रत्येक शरीर असंख्यात और अप्रत्येक शरीर अनंत कहे गये हैं । हे श्रमण | आयुष्मन् । " से तंसाहारणसरीर वायरवणस्सइकाइया" इस प्रकार સ્થાનામાં દેવાની પણ ઉત્પત્તિ હોય છે. અહિયાં પણ જે આ ત્રણ ગતિથી અનેક પણાનુ કયન છે, તે પણ પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિને લઈને જ કથન કરેલ છે અન્યથા સાધારણુ શરીર વનસ્પતિમાં દેવાની ઉત્પત્તિ થતી નથી અને તેથીજ આ સાધારણ શરીર વનસ્પતિકાય તિય ચ અને મનુષ્ય બે ગતિથી આવનારા હોવાથી તેએ એ આગતિવાળા જ હાય છે
સૂત્રમાં પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાય અને સાધારણ શરીર વનસ્પતિકાય આ બન્નેની એક સાથે વિવક્ષા કરી અહિયાં યાવપદથી શરીર, અવગાહના, સસ્થાન, અને સ્થિતિ દ્વાર શિવાય બધા જ દ્વારાના સંગ્રહ થયેલા છે. એ બધા દ્વારા ખાદર પૃથ્વીકાયિકાના કથનમાં જે પ્રમાણે કહ્યા છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવા જોઈ એ. દેવાની ઉત્પત્તિ પુષ્પ વિગેરે શુભ વનસ્પતિમાં थाय छे. तेथी तेयाने प्रयागतिस्त्रषु गतिथी भाववावाजा मे प्रभा डेस छे "परिक्षा असंसेज्जा अपरित्ता अणंता पण्णत्ता" या प्रत्येऽशरीर असभ्यात भने प्रत्ये शरीर अनंत साधे, हे श्रम ! हे आयुष्यभन् " से तं साधारणसरीर वायरवणस्लर काड्या"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ प्रसकायिकजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १६९ कायिका निरूपिता । 'सेत्तं वायरवणस्सइकाइया' ते एते बादरवनस्पतिकायिकाः कथिताः । 'से तं थावरा' ते एते स्थावरजीवाः निरूपिता इति ॥सू० १५॥
पृथिव्यवनस्पतिकायिकरूपान् स्थावरान् निरूप्य त्रसप्रतिपादनार्थ प्रश्नयन्नाह'से कि तं तसा' इत्यादि । ___मूलम्—'से किं तं तसा ? तसा तिविहा पन्नता तं जहा-तेउकाइया वाउकाइया ओराला तसा पाणा । से किं तं तेउक्काइया, तेउक्काइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सुहुमतेउक्काइया य बायरतेउक्काइया य । से किं तं सुहुमतेउकाइया सुहुमतेउकाइया जहा सुहुमपुढविकाइया । नवरं सरीरंगा सूईकलावसंठिया। एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सेस् तं चेव, सेत्तं सुहमतेउक्काइया से किं तं बायरतेउक्काइया, बायरतेउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-इंगाले जाले मुम्मुरे जाव सूरकंतमणिनिस्सिए, जे यावन्नेतहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता. तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य। तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता, गोयमा ! तओ सरोरगा पन्नत्ता, तं जहा-ओरालिए, तेयए कम्मए, सेसं तं चेव सरीरगा सूईकलावसंठिया, तिन्नि लेस्सा, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई तिरियमणुस्सहिंतो उववाओ सेसं तं चेव एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता. सेतं तेउक्काइया, सू० १६॥ से यह साधारण शरीर वादर बनस्पतिकायिक का वर्णन हुआ ‘से तं वायरवणस्सइकाइया' इस प्रकार वादरवनस्पतिकायिक भी निरूपित किये गये है। "से तं थावरा' इनके निरूपित होने पर स्थावरों का निरूपण हो गया । ॥सू० १५॥
माश मा साधारण शरी२ मा१२वनस्पतियिोनु वाणु न थयु, “से त्त वायरवणस्सइकाइया' मा शत पा(२ वनस्पतिय ७वानु नि३५५ ४२वामा भा०यु छे “से तं थावरा" अने मे प्रमाणे स्था१२ वनस्पतिय४ वा ५५ (न३५४४ सभ७ सयु ॥सू. १५॥
२२
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
छाया - अथ के ते त्रसाः, प्रसास्त्रिविधाः प्रशप्ताः तद्यथा - तेजस्कायिकाः वायुकायिका औदारिका साः प्राणाः । अथ के ते तेजस्कायिकाः तेजस्कायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च वाद तेजस्कायिकामच । अथ के ते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः, ? सूक्ष्मतेजस्कायिका यथासूक्ष्मपृथिवीकायिकाः । नवरं शरीराणि सूचोकलापसंस्थितानि । एकगतिका द्वयागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञाप्ताः, शेष तदेव । ते पते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः । अथ के ते वादरतेजस्कायिकाः, वादरतेजस्कायिकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अङ्गारी ज्वाला मुर्मुरो यावत् सूर्यकान्तमणिनिधितः ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रशप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्राप्तानि तद्यथा - औदारिकं तैजसं कार्मणम् शेषं तदेव | शरीराणि सूचोकलापसंस्थितानि, तिस्रो लेश्याः । स्थितिः जघन्येनान्तर्मुहुर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि रात्रिदिवानि, तियंङ्मनुष्येभ्य उपपातः, शेषं तदेव, एकगतिका द्वद्यागतिकाः परीता असंख्येयाः प्राप्ताः । ते ते तेजस्कायिकाः || सू० १६ ॥
टीका- 'से किं तं तसा' अथ के ते त्रसाः, त्रसन्ति - अभिसन्धिपूर्वकं वा ऊर्ध्वमधस्तिर्यग् वा चलन्तीति त्रसाः - त्रसनामकर्मोदयवर्त्तिनो जीवास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्तरयति - ' तसा तिविहा पन्नत्ता' त्रसा:- त्रसनामकर्मोदयवर्त्तिनो जीवात्रिविधाः त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः । त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'ते उक्काइया वाउकाइया ओराला तसा, तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः, उदारा.. . - औदारिकास्त्र साः प्राणा, तेज:- अग्निरेव
१७०
पृथिवी अप् और वनस्पतिकायिक रूप स्थावरों का निरूपण करके अब त्रस जीवों का कथन करने के लिये गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है
'से किं तं तसा - इत्यादि ।
टीकार्थ :- "से किं तं तसा " हे भदन्त ! वे त्रस जीव कितने प्रकार के हैं ? तथा त्रस जीव किन्हे कहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है जो अपनी इच्छा के अनुसार अथवा बिना इच्छाके ऊर्व अधः तिर्यक् चलते है वे त्रस हैं ऐसे ये त्रस जीव " तिविहा पन्नत्ता" तीन प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जैसे 'तेवकाइया, वाउक्काइया ओराला तसा पाणा' तेजस्कायिक, वायुकायिक और औदारिक त्रस प्राणी जिन जीवों
પૃથ્વી, અપૂ અને વનસ્પતિકાયિક રૂપ સ્થાવાનુ નિરૂપણુ કરીને હવે ત્રસજીવેનુ કથન ४२वा भाटे गौतम स्वामी प्रभुने येवु 'छे छे है- "से किं तं तसा" इत्याहि. टीअर्थ "से किं तं तसा" हे भगवन् सलवासा अारना કહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—જેએ પાતાની ઇચ્છા વિના જ ઉ ઉપર અધઃ નીચે भने तिर्यगू वायु या छे, ते त्रको अवाय हे, यावा या सवे “तिविहा " पण्णत्ता” त्रषु प्राश्ना 'डेवामां आव्या हे "तं जहा " ते या प्रभा छे "ते उक्काइया, चाउफ्फाइया, ओराला तसा पाणा" तेनायि, वायुायिक, अने मोहारि त्रस आए
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० १
कायिकजीवानां शरीरादिद्वार निरूपणम् १७१
शरीरं येषां ते तेनस्काया: तेजस्काया एव तेजस्कायिकाः, एवं वायुरेव शरीर येषां ते वायुकायिकाः उदाराः - स्फारा, उदारा एव आदारिकाः प्रत्यक्षत एव स्पष्टत्रसत्वनिबन्धनाभिसन्धिपूर्वकग तिलिङ्गतया समुपलभ्यमानत्वात्, त्रसाः, त्रसन्ति - उष्माद्यभितप्ताः सन्तो विवक्षितस्थानात् उद्विजन्ति गच्छन्ति च छायायासेवनार्थं स्थानान्तरं ये ते त्रसाः, प्राणाः द्वीन्द्रियादयो जीवाः कथ्यन्ते ते त्रसा द्वीन्द्रियादयः औदारिकत्रसाः कथ्यन्ते । त्रिविधत्रसेषु प्रथमतः तेजस्कायिकप्रतिपादनायाऽऽह - ' से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं तेडक्काइया' अथ के ते तेजस्कायिकाः, तेजस्कायिकानां किं लक्षण कियन्तश्च भेदा इति प्रश्न, उत्तरयति 'ते उक्काइया दुविहापन्नत्ता' तेजस्कायिका जीवा द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः । प्रकारद्वयमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'सुहुमतउक्काइया य चायर उक्काइया य' सूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च बादरतेजस्कायिका च तत्र सूक्ष्मत्वं बादरत्वं च सूक्ष्मनामकर्मोदयात् का शरीर तैजस रूप होता है वे तैजस्कायिक है इसी प्रकार से वायुकायिको के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये ये त्रस नामकर्म के उदयवर्त्ती होते है औदारिक त्रस प्रत्यक्ष से ही स्पष्ट रूप से त्रसत्व की कारणभूत जो अभिसधि पूर्वक गति रूप लिङ्ग है उससे प्रतीति कोटि में आते है । जो उष्मा आदि से दुःखित होकर जो विवक्षित स्थान से छाया आदि के सेवन करने के लिये दूसरे स्थान पर जाते हैं वे त्रस हैं । ये औदारिक प्राण द्वीन्द्रियादि जीव कहे जाते हैं । द्वीन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के समस्त जीव औदारिक त्रस प्राण कहे गये हैं । " से किं तं तेउक्काइया " हे भदन्त ! तैजस्कायिक का क्या लक्षण है और कितने इनके मेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है - " ते उक्काइया दुविहा पन्नत्ता”
भदन्त ! तैजस्कायिक दो प्रकार कहे गये है - " तं जहा " जैसे- 'सुहुम ते उक्काइया य वायर ते उक्काइया य" सूक्ष्म तैजस्कायिक और बादर तेजस्कायिक, इनमें सूक्ष्मनामकर्म
જે જીવેાના શરીર તૈજસ રૂપ હાય છે, તઓને તૈજસ્સાયિક કહ્યા છે. આ જીવા ત્રસનામ કદના યવતિ હોય છે. ઔદારિક ત્રસ પ્રત્યક્ષ થીજ-સ્પષ્ટ પણાથી ત્રસત્વના કારણભૂત જે અભિસંધિ પૂર્ણાંકની ગતિરૂપ લિગ (ચિહ્ન) છે તેનાથી પ્રતીત થાય છે. જેએ ઉષ્મા ગરમી વિગેરેથી દુ:ખી થઈ ને વિક્ષિત સ્થાનમાંથી છાયા વિગેરેનુ સેવન કરવા માટે ખીજા સ્થાન પર જાય છેં તે ત્રસજીવેા કહેવાય છે. આ ઔદ્યાંરિક ત્રસ પ્રાણુ દ્વીન્દ્રિયાદિ જીવ કહે વાય છે. એટલે કે એ ઇન્દ્રિય વિગેરે જીવે ત્રસ પ્રાણ કહેવાય છે. એ ઇન્દ્રીય વાળા જીવાને ઔદારિક ત્રસ પ્રાણ કહ્યા છે.
"से किं तं ते क्काया" हे भगवन् तेन्स्य भवनु शु क्षण छे ? अने तेना डेंटला लेहो उह्या छे १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे- “ ते उक्काइया दुविहा पन्नत्तो" हे गौतम ! तेस्थायि वो में अहारना उद्या हे "तं जहा " ते या प्रमाणे छे "हुम उनकाइया ये वायर उक्काया य" सूक्ष्म तेस्माथि भने माहर तेरस्साચિક તેમાં સૂક્ષ્મ નામકમના ઉદયથી સૂક્ષ્મપણું, અને ખાદર નામકર્માંના ઉદયથી બાદરપણું
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
जीवाभिगमसूत्रे वादरनामकर्मोदयाच्च न तु सूक्ष्मत्वम्-अल्पत्वम् , बादरत्वं च स्थूलत्वं वदरामलकवत् । उभयत्रापि च-शब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकाविति 'से किं तं सुहुमतेउक्काइया' अथ के ते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः इति प्रश्नः, उत्तरयति-पूर्वातिदेशेन-'मुहुमतेउक्काइया जहा मुहुमपुढवीकाइया' सूक्ष्मतेजस्कायिकाः यथा-येन रूपेण सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कथितास्तेनैव रूपेण ज्ञातव्याः । सस्थानद्वारे सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया यद् वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति-'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं सरीरगा सूईकलावसंठिया' नवरं केवलं सूक्ष्मतेजस्कायिकानां शरीराणि सूचीकलापसस्थानसस्थितानि भवन्ति । एतदतिरिक्तं सर्वमपि सहननादिकं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । च्यवनद्वारे सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः अनन्तरमुवृत्य तिर्यक्षु मनुष्येषु च उत्पद्यन्ते, के उदय से सूक्ष्मता और वादरनामकर्म के उदय से बादरता है सूक्ष्मता- अल्पता और वादरता-स्थूलता, बदर और आमलक की जैसी इनमें नहीं है । यहाँ दो चकार अपने २ अनेक भेदो को सूचन करने के लिये प्रयुक्त हुए है । ‘से किं तं सुहुमतेउक्काइया' हे भदन्त । सूक्ष्म तैजस्कायिको का वर्णन-कैसा है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! "मृहुमतेउक्काइया जहा पुढवीकाइया" जिस रूप से सूक्ष्मपृथिवीकायिकों का निरूपण किया गया है उसी रूप से इनका भी निरूपण जानना चाहिये संस्थानद्वार में ही सूक्ष्मपृथिवीकायिकों की अपेक्षा ऐसी भिन्नता है कि "नवरं सरोरगा सुइकलावसंठिया" इनके शरीर सूचिकलाप (सूइयों का पिण्ड) के जैसे सस्थान वाले है । इस अन्तर के अतिरिक्त
और सव सूक्ष्मपृथिवीकायिक के जैसा हो जानना चाहिये । च्यवनद्वार में सूक्ष्मपृथिवीकायिक वहाँ से उद्वर्तित होकर तिर्यश्च और मनुष्यों में उत्पन्न होते है, ऐसा कहा है किन्तु इस प्रकरण કહ્યું છે. સૂક્ષ્મતા–અલ્પપણું અને બાદરતારથૂલ પણું, બેર અને આમળાની માફક આમાં નથી. સૂત્રમાં બેચકારકદ્યા છે, તે પિત પિતાના અનેક ભેદનું સૂચન કરવા માટે પ્રયુક્ત કર્યા છે
"से कि त सुहुमतेउपकाइया" सगवन् सूक्ष्म त यिनुवर्णन छ ? અર્થાત સૂમ તેજસ્કાયિકના કેટલાભેદ કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ छ ४-"सुहुमतेउक्काइया जहा पुढवीकाइया" २ प्रमाणे सूक्ष्म पृथ्वीजयिहानु थन કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે આ સૂક્ષમ તેજસ્કાયિક જીવોનું પણ કથન સમજી લેવું કેવળ સસ્થાન દ્વારના કથનમાજ સૂમ પૃથ્વીકાયિકના કથન કરતા વિશેષતા છે તે सेवी शत-"नवरं सरीरगा सूहकलावसंठिया" तमना शरी२ सूयिसा५ (साधना ગુછા) જેવા સંસ્થાન વાળા છે. આ અંતર સિવાય બીજું બધુ જ કથન સૂમપૃથ્વીકાચિકેના કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
વન દ્વારમાં–સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક ત્યાંથી ઉદ્વર્તિત થઈને એટલે કે--ત્યાંથી નીકળીને તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ કહ્યું છે. પરંતુ આ પ્રકરણમાં સૂમ તેજસ્કા યિક કેવળ તિર્યંચ ગતિમાજ ઉત્પન્ન થાય છે કેમકે-તેજસ્કાયિક અને વાયુકાચિક માંથી
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
कायिकजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७३
इत्युक्तम् अत्र तिर्यग्गतावेव सूक्ष्मतेजस्कायिकाः समुत्पद्यन्ते न तु मनुष्येषु समुत्पद्यन्ते, ते जीवातेभ्यो निःसृतानां मनुष्यगतौ उत्पादनिषेधात् ।
तदुक्तम् - "सत्तमिमहिनेरइया तेऊ वाऊ अणतरुव्वट्टा |
वि पावे माणुस तव असंखाउया सव्वे" ॥१॥ छाया -- सप्तमीमहीनैरयिकास्तेजो वायुरनन्तरोदवृत्ताः ।
नैव प्राप्नुवन्ति मानुष्यं तथैवासंख्यायुष्काः सर्वे ।। इति छाया,
गत्यागतिद्वारं स्वयमेव दर्शयति- ' एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' एकगतिकाः द्वयागतिकाः प्रत्येकगरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः । सूक्ष्मतेजस्कायिकाः मृत्वा तिर्यग्गतावेव उत्पद्यन्ते अत सूक्ष्मतेजस्कायिका एकगतिकाः कथ्यन्ते, एकैव तिर्यगुरूपैव गतिर्येषां ते एकगतिका.. द्व्यागतिकाः तिर्यङ्मनुष्येभ्य आगत्य सूक्ष्मतेजस्कायिकेपूत्पादात् 'सेसं तं शेपम् चैत्र' संस्थानच्यवनातिरिक्तं सर्वं तदेव - सूक्ष्मपृथिवी कायिकप्रकरणवदेव ज्ञातव्यमिति । में सूक्ष्मतेजस्कायिक केवल तिर्यग्गति मे हो उत्पन्न होते है क्योकि तेज और वायु से निकले हुए जीवों का मनुष्य गति में जाने का निषेध है - कहा भी है- "सत्तमि मद्दि नेरइया' इत्यादि अर्थात् सातवीं नरकभूमि से उदवृत हुए नैरयिक तथा तैजस्कायिक और वायुकायिक तथा असंख्यात वर्ष की आयुवाले मनुष्य ये सब मरकर मनुष्य पर्याय को प्राप्त नहीं करते है ' एगगइया, दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" ये सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव एक गतिवाले ही होते है अर्थात् सूक्ष्मतैजस्कायिक से मरा हुआ जीव केवल एक तिर्यञ्च गति में ही उत्पन्न होते हैं इसलिए ये एक गतिक- एक ही गति में जाने वाले कहे गये है । तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो गतियों में से आकर के जीव इन सूक्ष्मतैजस्कायिक रूप से उत्पन्न होते है | इसलिये इन्हें द्वयागतिक - दो गतियो से आने वाला कहा गया है । " सेसं तं चेव" संस्थानच्यवन इन से व्यतिरिक्त और सब कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिक के प्रकरण के जैसा ही है “से त्तं स्रुहुमते उक्काइया” यह सब कथन सूक्ष्मतैजस्कायिकों के सम्बन्ध में कहा है ।
५
નીકળેલા જીવે। મનુષ્ય ગતિમાં જતા નથી. તેમ નિષેધ કરેલે છે. કહ્યું પણ છે કે'सत्तमि महि नेरइया इत्यादि अर्थात् सातभी नरम्भूभी थी नीजेसा नैरयि । तथा તેજસ્કાચિકા અને વાચુકાયિકા તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા મનુષ્ય આ બધા મરીને મનુષ્ય પર્યાય પ્રાપ્ત કરતા નથી 'एगगइया, दु आगइया परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता आ सूक्ष्म तेरा वो गतिवाना होय हे अर्थात् सूक्ष्म તેજસ્કાયિકમાંથી જીવ કેવળ એક તિય ચ ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેએ એકગતિક' એકજ ગતિમાં જવાવાળા એ પ્રમાણે કહેલ છે તિય“ચ અને મનુષ્ય એ એ ગતિચામાંથી આવીને જીવ આ સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેને હ્રયા गति मे गतियो भांथी भाववावाजा मे प्रमाणे आहेत छे. "सेसं तं चेव" संस्थानद्वार અને ચ્યવન દ્વાર, ના કથન સિવાયનું ખીજુ બધુ જ કથન સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયના પ્રકરણમાં જે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
जीवाभिगमसूत्रे उपसंहरन्नाह-'से त्त' इत्यादि, 'से तै' मुहुमते ठेक्काइया' ते एते सूक्ष्मतेजस्कायिका निरूपिता इति भावः ॥
सुक्ष्मतेजस्कायिकान्निरूप्य बादरतेजस्कायिकान् निरूपयितुं प्रश्नयन आहे-से कि तं' इत्यादि, से किं तं वायरतेउक्काइया' मथ के ते बादरतेजस्कायिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरतेउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता' बादरतेजस्कायिका अनेकविधाः-अनेकप्रकारकोंः प्रज्ञप्ताः- - कथिता., अनेकविधत्वमेव दर्शयति 'तं जहाँ' इत्यादिना, 'तं जहा' तद्यथा - 'इंगाले जालेमुम्मुरे जाव सूरकंत मंणिनिस्सिते' इंगाल: (मङ्गंगरो वा) ज्वाला मुर्मुरो यावत्सूर्यकान्तमणिनिश्रितः, अत्र याव-पदेनैतेषां ग्रहणं तथाहि-'इंगाले जाले मुम्मुरे अच्ची अलाए सुद्धागणी उक्का विज्जू असणी निग्याए संघरिससमुद्विए' अङ्गारों ज्वाला मुर्मुरोऽग्लिातं शुद्धाग्निरुल्का विद्युदशनिर्निर्धातः सङ्घर्षममुत्थितः इतिच्छाया । तत्र अङ्गारो विगतधूमजालोऽतिशयेन जाज्वल्पमानः काष्टादि.
सूक्ष्मतेजस्कायिकों का वर्णन करके अब वादरतैजस्कायिकों का वर्णन किया जाता है"से किं तं वायरतेउक्काइया हे भदन्त ! बादरतैजस्कायिकों का क्या स्वरूप है और ये कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"वायरतेउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम बादरतेजस्कायिक-अनेक प्रकार के कहे गये है । "तं जहा" जैसे-"इंगाले, जाले, मुम्मुरे, जाव सुरकंतमणिनिस्सिए" अङ्गार, ज्वाला, मुर्मुरावस्थापन्न अग्नि, यावत् सूर्यकान्तमणि से निर्गत अग्नि यहाँ यावत् पद से इन बादर तेजस्कायिको का ग्रहण हुआ है "इंगाले जाले, मुम्मुरे, अच्ची अलीए, मुद्धागणी उक्का विज्जू असणी निग्याए संघरिससमुहिए" इनमें जो अग्नि धूम से रहित होती हैं और बिलकुल जाज्वल्यमान होती है वही अंगार रूप से कहो गयी है बह्नि की जो शिखा है वह अथवा दीप को जो शिखा प्रभारी छु ते प्रमाणे समन्वु “से तं सुहुमतेउक्काइया' मा प्रमाणे मा सघणु કથન સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકોનું કહ્યું છે.
સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકેનું વર્ણન કરીને આ બાદર તેજસ્કાયિકેનું વર્ણન કરવામાં આવે छ.-"से किं तं वोयरते उक्काइया" महन्त ! मा२ तयि टसा प्रश्ना छ? मा प्रशन उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छ -'वायरतेउक्काइया अणेगविहीं पण्णता" है गौतम! मा२ तायि । मने ४२ ४ा छ "तं जहा" मी प्रमाणे समरया "गाले, जॉले, मुम्मुरे, जाव सूरकतमणिनिस्सिए” मा२, पासा, મુર્મરાવસ્થાવાળા અગ્નિ યાવત્ સૂર્યકાન્ત મણિમાંથી નીકળેલ આનિ અહિયા યાવત પદેથી मा नये नामां मावेस 'मा२ ते२४२४ायि। श्रय ४राया छे, "इंगाले जति मम्मुरे, अच्ची, अलाए. सुद्धागणी, उक्का, विज्जू , असणी, निग्घाप, संघरिससमुहिए," આમાં ધુમાડા વિનાની જે અગ્નિ હોય છે, અને એકદમ તેજસ્વી હોય છે તેને અંગાર રૂપધી કહી છે અગ્નિની જે શિખા છે, તે અથવા દિવાની જે શિખા છે, તે વાલા કહે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० १ प्रसकायिकादिजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७५ 'जाले' ज्वाला-बहिसबद्धशिखा दीपशिखा वा 'मुम्मुरे' मुर्मुरः-मलिनीभूतेऽग्नौ भस्मान्वितो वहिकणः 'अच्ची' अर्चिः-बयसंबद्धा ज्वाला 'अलाएं' अलातमुल्मुकम् ज्वलत्काष्ठमित्यर्थः । 'सुद्धागणी' शुद्धाग्निः, तापितायःपिण्डादौ । 'उक्का' उल्का-विलक्षणतृणपुलगता एकदिशातो दिगन्तरं प्रति गच्छन्ती विलक्षणतेजोमाला वा । 'विज्जू' विद्युत्-अनिन्धना मेघादिजनिता । 'असणी' अशनिः-इन्द्रवज इति लोकरूढः । 'निग्याए' निर्घातो वैक्रियाशनिपातः । 'संघरिससमुहिए' संघर्षसमुत्थितः - अरण्यादिकाष्ठनिर्मथनजनितः । 'सरकंतमणिनिस्सिए' सूर्यकान्तमणिनिश्रितः प्रखरसूर्यकरस्पर्शे सति सूर्यकान्तमणेः सकाशात् जायमानोऽग्निः सूर्यकान्तमणिनिःश्रित इति । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये अनाराधतिरिक्ताः तथाप्रकारा अङ्गारादिसदृशाहै वह ज्वाला है भस्मयुक्त अग्नि के भीतर जो अग्निकण होता है वह मुर्मुरबादर अग्निकायिक है, जो ज्वाला बहि से संबद्ध नहीं होती है वह अर्चि है किसी काष्ठखण्ड में अग्निलगाकर जो उसे चारों तरफ फिराने पर गोल चक्कर सा प्रतीत होता है वह उल्मुक है तापित भयःपिण्ड आदि में प्रविष्ट अग्निशुद्धाग्नि है तृण पुञ्ज के भीतर सिलगती हुई जो अग्नि है वह अथवा एक दिशा से दूसरी दिशा की और जाती हुई जो विलक्षण तेजोमाला हैं वह उल्का है विना इन्धन के मेष आदि से जनित जो प्रकाशपुंज जैसी अग्नि है वह विद्युत है, इन्द्रवज्र का नाम अशनि है विक्रियाजन्य जो अशनिपात है वह निर्घात है। रगड़ से जो अग्नि उत्पन्न होती है-अरणि काष्ठ आदि की रगड़ से जो अग्नि जंगल आदि में उत्पन्न हो जाती है वह संघर्ष समुत्थित अग्नि है । प्रखर सूर्य की किरणों के स्पर्श होने पर जो सूर्यकान्तमणि से अग्नि निकलती है वह सूर्यकान्तमणिनिश्रित अग्नि है तथा-'जे यावन्ने, વાય છે. ભસ્મવાળા અગ્નિની અંદર જે અનિકણ હોય છે, તેને મુર્મર બાદર અગ્નિકાયિક કહેલ છે. જે જવાલા અવિનના સંબંધ વાળી ન હોય તેને અર્ચિ કહેવાય છે. કેઈ લાકડા ના ટુકડામાં અગ્નિ લગાવીને તેને ચારે તરફ ફેરવવાથી જે ગોળ ચકકર જેવું દેખાય છે, તે ઉમુક કહેવાય છે તપાવેલા લોખંડના પિંડ વિગેરેમાં પ્રવેશેલ અગ્નિ શુદ્ધાગ્નિ કહે વાય છે. ઘાસના ઢગલામાં સળગતી જે અવિન છે, તે અથવા એક દિશામાંથી બીજી દિશા માં જતી એવી વિલક્ષણ જે તે માળા છે, તેને ઉલ્કા કહેવાય છે બળતણ વિના મેઘ વિગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રકાશ સમૂહ જેવી જે અગ્નિ છે, તે વિદ્યુત (વીજળી) કહેવાય છે. ઈન્દ્રના વજીનું નામ અશની” છે વિદિયાથી જે અશનિપાત થાય છે. તે નિઘત કહેવાય છે, રગડવાથી એટલે કે વસ્તુના ઘસવાથી જે અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમકે ચકમક અથવા અરણિના કાષ્ટને ઘસવાથી જંગલ વિગેરેમાં જે અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે સંઘર્ષ થી થયેલ અગ્નિને સંઘર્ષ સમુથિત અગ્નિ કહેવાય છે. પ્રખર સૂર્યના કિરણેના સ્પર્શથી સૂર્યકાન્ત મણિ વિગેરમાંથી જે અગ્નિ નીકળે છે, તે સૂર્યકાન્ત મણિ નિશ્રિત અગ્નિ કહેવાય છે. तथा "जे यावन्ने तहप्पगारा” मा ४९८ मनिना हा सिवाय मावा सनी मनि
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
जीवाभिगमसूत्रे
स्तेऽपि वादरतेजस्कायिकतया प्रतिपत्तव्याः । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उपर्युक्ता अगारादयः तथा अङ्गारादिभिन्ना अङ्गारादिसदृशाश्च तेजस्कायिकास्ते सर्वे समासतः संक्षेपेण द्विविधा.-द्विप्रकारका. प्रज्ञप्ताः-कथिताः । प्रकारद्वयमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पाजता य अपज्जता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च, पर्याप्तधर्मविशिष्टा अपर्याप्ततधर्म विशिष्टाश्चेत्यर्थः ।
बादरतेजस्कायिकानां शरीरादिद्वारजातं निरूपयितुं प्रश्नयन् आह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते !जीवाण कइ सरीरंगा पन्नत्ता'तेषां वादरतेजस्कायिकानां खल भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रजातानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गातम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा तद्यथा--ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणं च 'सेसं तं चेव' शेषम्-शरीरद्वागतिरिक्तमवगाहनासंहननद्वारं तदेव पृथिवीकायिकप्रकरणवदेव ज्ञातव्यम् । पृथिवीकायिकापेक्षया यदंशे वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति --'सरीरगा सूइकलावसंठिया' तहप्पगारा" जो और भी इन से अतिरिक्त इसी प्रकार की अग्नियाँ है वे सब अग्नियाँ भी बादर तैजस्कायिक है ये वादर तेजस्कायिक "ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है। ये वादर तेजस्कायिक, चाहे अंगारादिरूप हों-चाहे उनसे भिन्न प्रकार के हों ये सब प्रर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो भेदवाले कहे गये हैं-तेसि णं भंते ! जीवाणं कइसरीरगा पन्नत्ता' हे भदन्त । इन वादरतेजस्कायिको के कितने शरीर होते हैं ? - उत्तर में प्रमु कहते है-"गोयमा ! तो सरीरगा पन्नत्ता" इनके तीन शरीर कहे गये हैं--"तं जहा" जैसे-“ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तैजसशरीर, और कार्मणशरीर, "सेसं तं चेव" शरीरद्वार से अतिरिक्त अवगाहना और सहनन द्वार पृथिवीकायिक के प्रकरण जैसे ही है, परन्तु इनका शरीर और संस्थान जुदा प्रकार का होता है હોય તે તમામ અગ્નિયો પણ બાદર તેજસ્કાયિક અસિ કહેવાય છે. આ બાદર
R४ भनि “ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" सपथी में प्रा२ना डर छे, मा બાદર તેજરકાયિક ચાહે અંગાર વિગેરે રૂપે હોય અથવા તેનાથી ભિન્ન પ્રકારના હોય ते सघणा पर्यात अने मर्यातना सेहथा मे मारना ४ छ "तेसिं णं भंते ! जीवाणं कर सरीरगा पण्णत्ता" सगवन् मा माह२ darयिहाने रेटता शशी हाय छे ? सा प्रश्न उत्तरभां प्रभु ४९ छे ४-"गोयमा! तो सरीरगा पण्णत्ता" गीतम! मा माह२ तायिहाना त्रय प्रारना शश। ४६॥ छ “तजहा" मा प्रभाएछ “ओरालिए, तेयए, कम्मए", मोहा४ि, शरी२, तेरस शरी२ भने आम शरीर, "सेस तं चेव" शरीर દ્વારના કથન સિવાય અવગાહના દ્વાર અને સંહનનારનું કથન પૃથ્વીકાયિકેના પ્રકરણમાંપ્રમાણે સમજવુ. પરંતુ આ બાદર તેજસ્કાયિકેના શરીરદ્વાર અને સંસ્થાન દ્વાર પૃથ્વીકાયિ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्र. १ त्रसकायिकादिजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७७ बादरतेजस्कायिकानां शरीराणि सूचीकलापसंस्थितानि, सूचीकलापः-सूचीपुनः तद्वत् संस्थितानि -सूचीकलापसंस्थानयुक्तानि भवन्ति । तिन्नि लेस्सा' तिस्रो लेश्याः- कृष्णनील कापोताख्या भवन्ति बादरतेजस्कायिकानाम् । 'ठिई जहन्नेणं अतोमुहुरं उक्कोसेणं तन्नि राई दिइ' बादरतेजस्कायिकानां स्थिति:-आयुष्यकालो जघन्ये नान्तमुत्ति भवति उत्पैकण तु त्रीणि रात्रिंदिवानी, पृथिवीकायिकानां तु जघन्योत्कर्षाभ्यां स्थितिरन्तमुहूर्तप्रमाणैव कथिता अत्रतूत्कर्षाशे भेदो भवति, इति 'तिरियमणुस्सेहितो उववाओ' बादरतेजस्कायिकानामुपपातस्तिर्यड् मनुष्येभ्यो भवति तिर्यड्मनुष्याभ्यामुवृत्त्याऽत्र गच्छन्तीत्यर्थः । 'सेसं तं चेव' शेषम्-संस्थानस्थित्युपपातातिरिक्तं द्वारजातं सर्वमपि तदेव यथा बादरपृथिवीकायिकानां कथितं तेनैव रूपेण ज्ञातव्यम् 'एगगडया दुआगइया' एकगतिका द्वयागतिका बादरतेजस्कायिका भवन्ति, इतउवृत्य केवलं तिर्यग्गतावेव गच्छन्ति मनुष्यगतौ गमनं न भवति । यत इतउद्धृत्यैकस्यामेव तिर्यग्गतौ गच्छन्ति जैसे "सरीरगा सूईकलावसंठिया' बादरतेजस्कायिको के शरीर सूचिकलाप नामक संस्थान से युक्त होते है । फिर लेश्यास्थिति और उपपात में भी विलक्षणता है जैसे-"तिन्निलेस्साओ" इनमें कृष्ण, नील, कापोत ये तीन लेश्याएँ होती है "ठिई जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई" इनकी स्थिति जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त को होती है और उत्कृष्ट से तीन रात दिन की होती है । सूक्ष्म पृथिवीकायिकजीवों की स्थिति तो जघन्य और उत्कृष्ट से केवल एक अन्तर्मुहत्त की ही कही गई है। परन्तु यहाँ उत्कृष्ट अंश में भेद हैं। "तिरियमणुस्सेहितो उववाओ" बादर तेजस्कायिको का उत्पाद तिर्यश्च और मनुष्य गति से मर कर आये हुए जीवो से ही होता है । "सेस तं चेव" लेश्यास्थिति और उपपात से अतिरिक्त सब द्वार जैसे वादर पृथिवीकायिक के प्रकरण में प्रकट किये गये हैं वैसे ही यहाँ पर भी जानना चाहिये । ये “एगगइया दुआगइया" एकगतिक होते है
थी हा प्रा२नु डाय छे.म- “सरीरगा सूई कलावसंठिया' मा ४२४ायिौनु शरीर સૂચિકલાપ-સોઈના ભારા-ગુર૭ા નામના સંસ્થાન વાળું હોય છે. આ સિવાય લેશ્યાદ્વાર, स्थितिद्वा२, सन १५पात (उत्पत्ती) द्वारमा ५ मिन्नता छ रेम-"तिन्नि लेस्सा" !
२ त यिडीने ४०, नीस, भने अपात मे वेश्या-ये। डाय छे. “ठिई जहण्णे णंअंतोमुहुप्त उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई" तेयानी स्थिति धन्यथी मे४ मतभुइतनीહોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ રાત્રિ દિવસની હોય છે પરંતુ પૃવીકાયિક જીવની સ્થિતિ તો જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી કેવળ એક અતિમુહૂર્તની જ કહેલી છે પરંતુ અહિયાં ઉત્કૃષ્ટ भशमा छे "तिरिक्खमणुस्सेहितो उववाओ" मा२ तायिन। ५५ात-उत्पत्ती तिय य भने मनुष्य आतिथा भशन मावता वामाथी डाय छे “सेसं तं चेव" वेश्या ઢિાર સ્થિતિદ્વારના કથન સિવાયનું બધાજદ્વારનું કથન બાદર પૃથ્વીકયિકેનું જે પ્રમાણે ४थन युछे, ते प्रमाणेनु सभा मा "एगगइया दुआगइया" मे गतिमi oralવાળા એટલે કે તેઓ મરીને કેવળ એક તિર્યંચ ગતિમાં જ્યા વાળા હોય છે. મનુષ્ય
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
जीवाभिगमसूत्रे अत एकगतिका इमे कथ्यन्ते इति भावः । द्वयागतिकाः दाभ्यां तिर्यड् मनुष्याभ्यामागच्छन्तीत्यतो ट्यागतिकाः, बादरतेजस्कायिकास्तिर्यडमनुष्यगतित इहा गच्छन्तीति । 'परित्ता असं
खेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । प्रकरणमुपसंहरन्नाह'सेत्तं इत्यादि, 'सेत्तं' तेउक्काइया' ते एते बादरतेजस्कायिका कथिता स्तथा समान्यतस्तेजस्कायिका निरूपिता इति ॥सू० १६॥
कथितास्तेजस्कायिका' सम्प्रति वायुकायिकानभिधातुमाह-'से कि तं' इत्यादि ।
मूलम्-से कि तं वाउक्काइया ? वाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता. तं जहा सुहुमवाउक्काइया य. बायरखाउक्काइया य । सुहुम वाउक्काइया जहा-तेउक्काइया. नवरं सरीरा पडागसंठिया. एगगइया दुआगइया. परित्ता असंखेज्जा पन्नता । सेत्तं सुहमवाउक्काइया । सेकिं तं बायरवाउक्काइया ? वायरवाउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा पाईणवाए पडीणवाए, एवं जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय । तेसिं णं मंते ! जीवाणं कइ सरारगा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सरीरमा पन्नत्ता तं जहा-ओरालिए वउअर्थात् ये मरकर केवल एक तिर्यञ्च गति में ही जाते हैं मनुष्य गति में नहीं क्योंकि"सत्तमि महि नेरइया" इत्यादि, आगम का वचन पहले कहे गये हैं । अतः ये किसी ही एक तिर्यग्गति में जाते हैं इसलिये इन्हे एकगतिक कहा गया है । द्वयागतिक ये इसलिये कहे गये हैं कि ये इस रूप से तिर्यञ्च और मनुष्य गति से आये हुए जीवों में से उत्पन्न होते है । "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं । 'सेत्तं तेउक्काइया" इस प्रकार से वादर तेस्कायिको का निरूपण हुआ इस की समाप्ति होते ही सामान्य रूप से तेजस्कायिको का निरूपण समाप्त हुआ | सूत्र ॥१६॥ गतिमा ता नवी. भले-"सत्तम्मि महि नेरइआ" त्याहि मागभनु क्यन પહેલા કહ્યું છે તેથી એ આગમવચન પ્રમાણે તેઓ કોઈપણ એક તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે તેથી તેઓને એકતિક કહેલા છે. દ્વયાગતિક-તેઓને બે ગતિથી આવનારા એ માટે કહ્યા છે કે–તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાંથી આવેલા છે भांथी उत्पन्न थाय छ, “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्ये: शरीश मसभ्यात ह्या छ. "से तं या उक्काइया" मा प्रमाणे पा२ यिोनु नि३५ यु छ मा माहर તેજસ્કાચિકેના કથનની સમાપ્તિ થતાં જ સામાન્ય પણાથી તેજસ્કાયિકેનું કથન સમાપ્ત થયું. સૂ૦ ૧૬
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
वायुकायिकजीवनिरूपणम् १७९ व्विए, तेयए, कम्मर, सरीरंगा पडागसंठिया, चत्तारि समुग्धाया, वेणासमुग्धाए । कसायसमुग्धाए मारणांतियसमुग्धाए वे उव्विय समुग्धाए । आहारो निव्वाघाएणं छद्दिसि, वाघायं पडुच्च सिय तिदिर्सि सिय चउद्दिसि सिय पंचदिसि । उववाओ देवमणुयनेरइसु नत्थि । ठिई जहन्नेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्निवाससहस्साईं, सेसं तं चेव, एगगइया दु आगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ! सेत्तं बायर वाउक्काइया, सेत्तं वाउक्काइया" || सू० १७॥
छाया -मथ के ते वायुकायिकाः ? वायुकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञताः, तद्यथासूक्ष्मवायुकायिकाच वादरवायुकायिका च । सूक्ष्मवायुकायिकाः यथा तेजस्कायिकाः । नवरं शरीराणि पताकासंस्थितानि एकगतिका द्वयागतिकाः प्रत्येके असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः । ते पते सूक्ष्मवायुकायिकाः । अथ के ते वादरायुकायिकाः ? वादरवायुकायिका अनेकविधाः मशक्ताः, तद्यथा- प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः, एवं ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रप्तान गौतम ! चत्वारि शरीराणि प्रशतानि, तद्यथा - औदारिकं वैक्रियं तैजर्स कार्मणं, शरीराणि पताकासंस्थितानि । चत्वारः समुद्घाताः वेदनासमुद्घातः, कपायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातो वैकियसमुद्घातः । आहारो निर्व्याघातेन पदिशि, व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशि स्यात् चतुर्दिशि स्यात् पञ्चदिशि । उपपातो देवमनुजनैरयिकेषु नास्ति । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि वर्षसहस्राणि । शेषं तदेव । पकगतिका द्वयागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः श्रमणा युष्मन् । ते पते यादवायुकायिकाः । ते पते वायुकायिकाः ॥ सु० १७ ॥
टीका:- से किं तं चाउक्काइया' अथ के ते वायुकायिकाः, वायुकायिकानां किं लक्षणं कियन्तश्च मेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'वाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' वायुकायिकजीवाः
"
तेस्कायिकों को कह कर अब वायुकायिकों का निरूपण करते हैं
"से किं तं वाउक्काइया - इत्यादि । सूत्र १६”
'से किं तं वाउक्काइया' हे भदन्त । वायुकायिकों का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर - में प्रभु कहते है - " वाउक्काइया दुविधा पन्नत्ता" हे गौतम | वायु
तेनसायिोनु थनीने हवे सूत्रभर वायुअयि अनु नि३याणु रे छे - " से किं å anstar' Suilt.
टीअर्थ - "से किं तं वाक्काया" हे भगवन् मा वायुअयि अनु शु लक्षण छे ? અને તેઓના કેટલા ભેદ હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
जीवाभिगमसूत्र द्विविधा:-द्विप्रकारकाः प्रज्ञाप्ताः कथिताः, वायुरेव कायः शरीर येषां ते वायुकायाः वायुकाया एव वायुकायिका स्ते च द्विप्रकारका भवन्तीत्युत्तरम् । दैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-सुहुमवाउक्काइया- य वायरवाउक्काइया य' सूक्ष्मवायुकाश्च वादरवायुकायिकाश्च सूक्ष्मत्वं बादरत्वं च तादृशनामकर्मोदयात् । तत्र सूक्ष्मवायुकायिकान् दर्शयितुमाह-'मुहुम०' इत्यादि, 'मुहुमवाउक्काइया' जहा मुहुमतेउक्काइया' सूक्ष्मवायुकायिका यथा सूदमतेजस्कायिकाः, यथा सूक्ष्मतेजस्कायिकानां शरीरादि च्यवनान्तद्वाराणि कथितानि तथैव सूक्ष्मवायुकायिकानामपि तानि द्वाराणि तथैव वक्तव्यानि । केवलं यदंशे वैलक्षण्यं तदर्शयति'णवरं' इत्यादि, ‘णवरं सरीरा पडागसंठिया' नवर केवलं सूक्ष्मवायुकायिकानां शरीराणि पताकासस्थानयुक्तानि भवन्तीति ज्ञातव्यम् । अन्यत्सर्वं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । 'एगगइया दुआगइया' एकगतिका यागतिकाः, सूक्ष्मवायुकायिकात् उवृत्त्य तिर्यग् गतिमात्रे गमनादेकगतिकाः, तथा तियड्मनुष्यगतिभ्य उद्वृत्त्य सूत्मवायुकायिके आगमनाढ्यागतिकाः कायिक दो प्रकार के कहे गये हैं-वायु ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वायुकाय हैं और वायुकाय ही वायुकायिक हैं । ये इस प्रकार से दो प्रकार के हैं-"मुहुमवाउक्काइया य वायर वाउक्काइया य" सूक्ष्म वायुकायिक और बादर वायुकायिक यहां पर भी सूक्ष्मता और बादरता सूक्ष्म और बादर नामकर्म के अधीन है इनमें 'मुहुमवाउक्काइया जहा मुहुमतेउक्काइया" सूक्ष्मवायुकायिकों का वर्णन सूदम तेजस्कायिको के जैसा ही है. अतः सूक्ष्मतेजस्कायिकों के जिस प्रकार से शरीरादि च्यवनान्त द्वार वर्णित हुए हैं, उसी' प्रकार से इनके भी ये द्वार वर्णित कर लेना चाहिये। परन्तु "सरीरा पडागसंठिया" इनके शरीर पताका के जैसे आकार वाले होते हैं । बाकी का और सब कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिकों के जैसे ही है। "एगगइया दुआगइया" ये जीव एक गतिक होते हैं, क्योंकि सूक्ष्मवायुकायिक से उद्धृत हुए जीव केवल एक तिर्यग्गति में ही उत्पन्न होते हैं। तथा तिर्यञ्च और मनुष्य गति से "वाउपकाइया विहा पण्णता" गौतम वायुसाय: 04 प्रारना छे. "तं जहा" तो मा। २। प्रभाएछे "सुहुम वाउक्काइया य वायर वाउकाइया य" सूक्ष्म वायुमयि અને બાદર વાયુકાયિક અહિયાં પણ સૂમ પડ્યું અને બાદર પશુ સૂક્ષમ અને બાદર નામકર્મને अधीन छ तम सभा तमां "सुहम वाउक्काइया जहा सुहम तेउक्काइया" सूक्ष्म વાચકાચિકેનું વર્ણન ઍમ તેજસ્કાયિકોના કથન પ્રમાણે જ છે. તેથી સૂક્ષમ તેજસ્કાચિકેના શરીર દ્વારથી લઈને યવનદ્વાર સુધીનું જે પ્રમાણે કથન કર્યું છે, એજ પ્રમાણે આ સૂક્ષ્મ वायुयाना मार द्वारानु थन सभा ५२ तु "सरीरा पडागसंठिया" तमार्नु શરીર પતાકા-દવાના આકાર જેવું હોય છે તે આ કથન સિવાય બાકીનું સઘળું કથન સૂક્ષ્મ पृथ्वीय छाना ४थन प्रभारी छ । “एगगइया दुआगइया" मा मे गतिવાળા હોય છે, કેમકે સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકે માંથી નીકળેલા જીવો કેવળ એક તિર્યગતિમાં જ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
वायुकायिकजीवनिरूपणम् १८१ सूक्ष्मवायुकायिकाः कथ्यन्ते इति । 'परित्ता असंखेज्जा' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः सूक्ष्मवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः । सूक्ष्मवायुकायिकानुपसंहरन्नाह-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं सुहुमवाउकाइया' ते एते सूक्ष्मवायुकायिकाः कथिता इति ॥
सूक्ष्मवायुकायिकान्निरूप्य वादरवायुकायिकान्निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं वायरवाउकाइया' अथ के ते वादरवायुकायिकाः, वादरवायुकायिकानां किं लक्षणं कियन्तश्चभेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरवाउकाइया' अणेगविहा पन्नत्ता' बादरवायुकायिकाः जीवा अनेकविधा'-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञाप्ताः-कथिता । अनेकविधत्वमेव दर्शयति'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पाईणवाए पडीणवाए' प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः 'एवं जे यावन्ने तहप्पगारा' एवम्-प्राचीनादिवातवदेव ये चान्ये-प्राचीनवातसदृशास्तथा प्राचीनवातभिन्ना ये वायवः ते सर्वेऽपि बादरवायुकायिकतया ज्ञातव्याः, यथा-दक्षिणवातः, उत्तरवात इत्यादि, 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते पूर्वोक्ताः प्राचीनादिवाताः समामतःउद्धृत्त हुए जोव ही इस अवस्था में आकर उत्पन्न होते है। इसलिये इन्हें यागतिक कहा गया है । "परित्ता असंखेज्जा" प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं। "सेत्तं सहमवाउक्काइया इसप्रकार से यह सूक्ष्म वायुकायिकों का निरूपण है।
वादर वायुकायिकों का निरूपण इस प्रकार से हैं-"से किं तं वायरवाउक्काइया" हे भदन्त ! बादरवायुकायिकों का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं - "वायरवाउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! बादरवायुकायिक जीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा" जैसे 'पाईणवाए पडीणवाए" प्राचीन वायु प्रतीचीन वायु इसी प्रकार “जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी प्राचीन आदि वायु के जैसे तथा प्राचीन । आदि वायु से भिन्न वायु है वे सब बादर वायुकायिक रूप से ही माने गये हैं। जैसे-दक्षिणवायु, उत्तर वायु इत्यादि. "ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" ये सब वायु सक्षेप से दो प्रकार के ઉત્પન્ન થાય છે, તથા તિર્યંચ અને મનુષ્ય ગતિમાથી નીકળેલા જીવોજ આ અવસ્થામાં આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને “ઢયાગતિક બે ગતિમાંથી આવવાવાળા કહેલા છે. 'परित्ता असंखेज्जा' प्रत्ये शरीरी मध्यात डाय छे “से तं सुहम वाउक्काइया" म प्रमाणे
આ સૂક્ષમ વાયુકાયિક જીનું નિરૂપણ છે. ___ २ वायुयिष्ठीनु नि३५९ मा प्रमाणे छे.- ‘से किं तं वायरंवाउक्काइया" ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન બાદર વાયુકાયિક જીવોનું શું લક્ષણ છે? અને तेना सेहो छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने ४ छ है-“बायर वाउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता" गौतम ! मा४२ युयि ~ मन ॥२ना डसा छे "तं जहा" ते 21 प्रभार छ पाडीणवाए पडीणवाए” प्राचीन वायु प्रतीथीन वायु विगेरे "जे यावन्ने तहप्पगारा" मी ५ के. प्राचीन वायु विगेरेना ने
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
जीवाभिगमसूत्रे सक्षेपेण द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः ! 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च पर्याप्तापर्याप्तभेदेन' द्विविधा भवन्तीत्यर्थः बादरवायुकायिकविषये प्रज्ञापनायामेवं कथितम् तथाहि-से किं तं वायरवाउक्काइया ? बायरवाउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा पाईणावाए पडीणवाए दाहिणवाए उदीणवाए उक्कावाए अहेवाए तिरियवाए विदिसिवाए वाउभामे वाउक्कलिया मंडलियावाए उक्कलियावाए गुंजावाए झंझावाए संवट्टगवाए घणवाए तणुवाए सुद्धवाए जे यावन्ने तहप्पगारा' ते समासो दुविदा पन्नत्ता । तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य इत्यादि, । एषां व्याख्या-'पाईणवाए' यो वायुः पूर्वदिश समागच्छति, स प्राचीनवात., एव पश्चिमदिशात आगच्छति यः स प्रतीचीनवातः, दक्षिणदिशातः आगच्छति यः स दक्षिणवात., य उत्तरदिशात आगच्छति स उदीचीनवात', ऊर्ध्वमुद्गच्छन् यो वाति स ऊर्ध्ववात , एवमधोवातवातावपि तिर्यग् वक्तव्यौ । विदिग्भ्यो कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे- "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त वायुकायिक और अपर्याप्त वायुकायिक बादर वायुकायिक के सम्बन्ध में प्रज्ञापना सूत्र में ऐसा कहा गया है-"से किं तं वायरवाउक्काइया" वायरवाउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता "तं जहा-पाईणवाए, पडीणवाए, दाहिणवाए उदीणवाए, उड्ढवाए, अहेवाए, विरियवाए' विदिसिवाए, बाउन्भामे, वाउक्कलिया, मंडलियावाए, उक्कलियावाए, गुंजावाए, झंझावाए' संवट्टगवाए, घणवाए, तणुवाए, मुद्धवाए, जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पनत्ता-तं जहा पज्जत्तगाय अपज्जत्तगा य" जो वायु प्राची-पूर्व दिशा से आता है वह प्राचीन वायु है, इसी प्रकार जो वायु प्रतीची-पश्चिम दिशा से आता है वह प्रतीचीन वायु है । जो वायु दक्षिण दिशा से आता है वह दक्षिण वायु है, जो उत्तर दिशा से आता है वह उदीचीन वायु है । जो वायु ऊपर પણ પ્રાચીન વાયુથી બીજ પ્રકારના વાયુઓ છે, તે બધાને ખાદર વાયુ કાયિક પણાથી જ भानसा म क्षिा वायु, उत्त२ वायु विगैरे "ते समासओ दुविहा पण्णता" माया वायुस २५ थीम प्रहारना ४ा छ "तं जहा" मे अडा। मामले सभ
वा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्यात वायुयि मन मर्याप्त वायुयि पाह२ वायुयि ना समयमा प्रज्ञापनासूत्रमा थुछ ४-"से किं तं घायर घाउक्काइया, यायर वाउकाइया पणेगविहा पण्णता" तं जहा" पाईणयाप, पडीणवाए, दाहीणवाए, उदीणवाए, उड्ढवाए अहेवाप धिदिसिवाए, वाउचामे, घाउक्कलिया, मंडलियावाए, उक्कलियावाए, गुंजावाए, झंझावाप. संवगवाए, घणवाए तणुवाए, सुद्धवाए, जे यावण्णे तहप्पगारा ते समासो दुविहा पण्णत्ता-'तं जहा' पज्जतगा य अपज्जत्तगा य" मामां गौतम स्वामी प्रभुन पछे છે કે- હે ભગવન બાદર વાયુ કાયિકેનું સ્વરૂપ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે. કે હે ગૌતમ! બાદરવાયુકાયિક અનેક પ્રકારના કહ્યા છે, તે પ્રકારો આ પ્રમાણે છે જે વાય પ્રાચી કહેતા પૂર્વ દિશામાથી આવે છે, તે પ્રાચીન વ યુ કહેવાય છે અને એજ પ્રમાણે જે વાયુ પ્રતીચી-પશ્ચિમ દિશામાંથી આવે છે, તે વાયુ પ્રતીચીન વાયુ છે જે વાયુ દક્ષિણ દિશામાથી આવે છે તે વાયુ દક્ષિણવાયુ કહેવાય છે. જે વાયુ ઉત્તર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० १.
घायुकायिकजीवनिरूपणम् १८३ य आगच्छति स विदिग्वातः । 'वाउभामे' वातोदामः, अनवस्थितो वातोड्रामः, 'घाउक्कलिया' वातोत्कलिका यो नीचैर्गच्छति स वायुर्वातोत्कलिका कथ्यते, 'मंडलियावाए' मण्डलिकावातः-मूलत आरभ्य प्रचुरतराभिर्मण्डलिकाभिर्मिश्रितो मण्डलाकारो वातः, 'गुंजावाए' गुलावातः यो गुञ्जन् शब्दं कुर्वन् वाति स० तथा, 'झंझावाए' झंझावात, सवृष्टिको वातः अशुभनिष्टुरौ वा वात', 'संवट्टगवाए' संवर्तकवातः तृणादिसंवर्तनस्वभावो वातः, युगान्तकालभावी वा वातः प्रलयकालभावीत्यर्थः 'जुगंत सरिसं संववायं विउविऊण' इति वचनात् 'घणवाए' घनवात –घनपरिणामो वातो रत्नप्रभा पृथिव्याघधोदेशे विद्यमानः। 'तणुवाए' तनुवातः विरलपरिणामः धनवातस्याधः स्थितः । 'मुद्धवाए' शुद्धवातो मन्दस्तिमितः 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः, ये वायवः उपरोक्तवायुभिन्नाः उपरोक्तवातसदृशाश्च ते
में बहता है वह ऊर्ध्व वायु है, जो वायु नीचे की और बहता है वह अधोवायु है । जो वायु तिरन बहता है वह तिर्यग् वायु है । विदिशामों से जो वायु आता है वह विदिग्वायु है। नो वायु अनवस्थित होता है वह वातोद्मम वायु है नीचे की ओर जाता हुआ वायु उत्कलिकावात है प्रचुर मंडलिकामों से मिश्रित होकर मण्डलाकार जो वायु है वह मण्डलिकावात है । शब्द करता हुआ जो वायु वहता है वह गुजावात है । वृष्टि के समय जो वायु चलता है वह वृष्टि से मिश्रित वायु झंझावात है । युग के अन्त में प्रलयकाल में जो वायु चलता है वह संवर्तक वायु है-जैसे कहा है-'जुगंतसरिसं संवट्टवाय विउन्विऊणं' इति रत्नप्रभा पृथिवी आदि के अधोदेश में जो घनपरिणाम वाला वात है वह घनवात है । घनवात के अघोदेश में रहा हुआ जो वात है वह तनुवात है । मन्द स्तिमित वायु का नाम शुद्ध पात है । तथा इसी प्रकार के जो और भी
દિશાઓથી આવે છે, તે વાયુ ઉદીચીન વાયુ કહેવાય છે જે વાયુ ઉપર વાય તે ઉદર્વ વાયુ કહેવાય છે અને જે વાયુ નીચેની તરફ વાય છે, તે વાયુ અધે વાયુ કહેવાય છે જે વાયુ તિરછ (વાંકે ચુકે) વાય છે, તે તિય) વાયુ કહેવાય છે. વિદિશાઓમાંથી જે વાયુ આવે છે તે વિદિગૂ વાયુ કહેવાય છે જે વાયુ અનવસ્થિત-અસ્થિર હોય છે તે વાયુ વાતેદમવાયુ કહેવાય છે નીચેની તરફ જતે વાયુ ઉત્કાલિકા વાયુ કહેવાય છે. અનેક મંડલિકાઓથી મિશ્રિત થઈને મંડલાકાર જે વાયુ વાય છે, તેને મંડલિકા વાયુ કહેવાય છે. શબ્દ કરતે થતું જે વાયુ વહે છે, તે શું જાવાત કહેવાય છે વસંદ ના સમયે જે વાયુ ચાલે છે, તે વર્ષાદથી મિશ્રિત થયેલે વાયુ ઝંઝાવાત કહેવાય છે. યુગના અંતમાં એટલે प्रसयामा २वायु या छ, ते सर्त वायु उपाय छे, २ ४युछे है--"जुगंतसरिसं संवहवायं विउविऊणं" ति. २त्न प्रमा विगैरे पृथ्वीना मधे। मागमा धन પરિણામ વાળા જે વાયુ છે તે ઘનવાત કહેવાય છે. ઘનવાતના નીચેના પ્રદેશમાં રહેલા જે વાયુ છે, તે તનુવાત કહેવાય છે. મન્દ-તિમિત વાયુનું નામ શુદ્ધ વાયુ કહેવાય છે,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमसूत्र सर्वे वायुकायिकतया प्रतिपत्तव्याः । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' ते उपरोक्का वाताः समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्चापर्या. 'ताकाच ॥
सम्प्रति बादरवायुकायिकानां शरीरादि द्वारचिन्तनाय प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि सरीरंगा पन्नत्ता' चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालिए वेउविए तेयए कम्मए' औदारिकं वैक्रियं तैजसं कार्मणं च, एतच्छरीरचतुष्टयं वादरवायुकायिकानां वैक्रियशरीरस्याधिकस्यापि सभवादिति, । 'सरोरगा पडागसंठिया' शरीराणि बादरवायुकायिकानां पताका संस्थानसंस्थितानि भवन्ति । 'चत्तारि समुग्घाया, वेयणासमुग्याए कसायसमुग्याए मरणांतियसमुग्घाए वेउन्धियसमुग्धाए' वात है तथा इनसे भिन्न जो और भी वायु है वे सब वायुकायिक है । ये-वायुकायिक जीव पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के हैं ।
अब वादर वायुकायिकों के शरीरादि द्वारों के विषय में गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है"ते सिणं भंते" ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता"हे भदन्त ! इन बादर वायुकायिकों के कितने शरीर होते हैं । ऐसा यह शरीरद्वार में गौतम का प्रश्न हैं--इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता" हे गौतम ! बादर वायुकायिकों के चार शरीर होते हैं "ते जहा" जैसे-"ओरालिए वेउन्विए, तेयए, कम्मए" औदारिक, वैक्रिय, तैजस, और कार्मण यहां वादर वायुकायिक जीवों के एक वैक्रिय शरीर अधिक कहा गया है। क्योंकि उसकी यहां सभावना है । "सरीरंगी पडागसंठिया': इन बादर वायुकायिक जीवों के शरीर सस्थान पताका के जेसा-होता है । "चत्तारि समुग्घाया" इनके चार समुद्घात होते हैं जिनके આ કહેલ પ્રકારથી બીજા પણ જે વાયુઓ હોય છે તે બધા વાયુકાયિકે જ કહેવાય છે. આ વાયુ કાયિક , પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી બે પ્રકારના થાય છે
હવે બાદર વાયુકાયિકોના શરીર વિગેરે દ્વારેના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને भूछे छे --"तेसिं णं भंते ! जीवाणं कर सरीरगा पन्नत्ता" मगवन् म ४२ वायुકાયિકાના કેટલા શરીર હોય છે ? આ પ્રમાણે આ શરીર દ્વારના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વાभीनी प्रश्न छ. मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभान ४ छ ४--"गोयमा! चत्तारि सरीरंगा पण्णचा" गौतम ! १२ वायुायिटीने यार शश२ डाय छ "तं जहा" ते मा प्रभारी छ. भठे-'ओरालिए, वेउचिए, तेयए, कम्मए," मोती२ि४, छिय, तेस અને કામણ. અહિયાં બાદર વાયુકાયિક જીવોને એક વિયિ શરીર અધિક કહેલ છે. કેમકે मडिया तनी समावना छे. "सरीरगा पढागसंठिया" म मा२ वायुायि छान. शरीरनु सयान पता४।-नारे यछ. "चत्तारि समुग्धाया" मा वायुायि४५वाने
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
वायुकाकिजीवनिरूपणम् १८५ बादरवायुकायिकानां चत्वारः समुद्घाता भवन्ति तद्यथा-वेदनासमुद्घातः प्रथमः १, कषायसमुद्घातो द्वितीयः २, मारणन्तिकसमुद्घात स्तृतीयः ३, वैक्रियसमुद्घातश्च चतुर्थः ४, । 'आहारो निव्वाधाएणं छदिर्सि' बादरवायुकायिकानामाहारो नियाधातेन षड्दिशि लोकमध्ये स्थितत्वात् । 'वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसि पिय पंचदिसिं' व्याघातं प्रतीत्य-व्याघातमपेक्ष्य तु स्यात्-कदाचित् त्रिदिशि, त्रिदिग्भ्यः आगतान् पुदगलानाहरन्ति, स्यात्-कदाचित् चतुर्दिशि, स्यात्- कदाचित पञ्चदिशि व्याघातो लोकनिष्कुटरूपएव, बादरवायुकायिकानां लोकनिष्कुटादौ अपि सभवादिति । उववाओ देवमणुयनेरइएमु णत्थि' बादरवायुकायिकानामुपपातो देवमनुजनैरयि केषु नास्ति न भवति, केवलं तिर्यग् गतावेवोपपातो भवतीति ॥ 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई' स्थितिः आयुष्कालो बादरवायुकायिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि वर्षसहस्राणि भवतीति । 'सेसं तं चेत्र' शेषं नाम ये हैं-वेदना समुद्घात, कपायसमुद्घात, मारणातिकसमुद्घात और वैक्रिय समुद्घात "आहारो निवाघाएणं छद्दिसिं" इन वादर वायुकायिक जीवों का माहार व्याघात के अभाव में छहो दिशाओं में से आगत पुद्गल द्रव्यों का होता है । क्योंकि ये लोक के मध्य में स्थित होते हैं । "वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसिं, सिय पंचदिसिं" और जब व्याघात होता है उस समय इनका आहार कदाचित् तीन दिशाओं से कदाचित चार दिशाओं से, और कदाचित् पांच दिशाओ में से भागत पुद्गल द्रव्यों का होता है। वहां व्याघात लोक निष्कुट रूप ही है। क्योंकि बादरवायुकायिक लोकनिष्कुट आदि में भी पाये जाते हैं । "उववाओ देवमणुयनेरइएसु नत्थि" इनका उत्पाद देव, मनुष्य और नैरयिक इनमें नहीं होता है। केवल तिर्यग्गति में ही होता है। "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई" इन बादर वायुकायिक जीवो की स्थिति जन्य से एक अन्तर्मुहत्त की होती है और उत्कृष्ट से तीन हजार वर्ष की होती है । "सेसं तं चेच" शरीर, संस्थान, समुद्घात, ચાર સસઘાત હોય છે, જે ના નામ આ પ્રમાણે છે વેદના સમુદ્રઘાત ૧, કષાય સમુદઘાત २, भा२ति समुधात 3, मने वाध्य समुधात "आहारो निवाघापणं छद्दिर्सि" म! બા વાયુકાયિક જીને આહાર વ્યાઘાતના અભાવમાં છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ द्रयाना डाय छे. म-
मानी मध्यमा २९सा छ 'वाधायं पदुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसिं, सिय पंचदिसि" मन या व्याधात थाय छे, ते मते मेमनी माहार કઈ વાર ત્રણ દિશાએથી અને કોઈ વાર ચાર દિશાઓમાંથી અને કઈ વાર પાંચ દિશાએમાંથી આવેલા પુદગલ દ્રવ્ય હોય છે ત્યાં વ્યાઘાતના લેક નિષ્ફટ રૂપજ છે. કેમ કે माह२ वायुयिया निष्ट विरेभा पण भणी मावे छे. उववाओ देवमणुय नेरइपसु नत्थि' तयानी उत्पाह-उत्पत्ती हेव, मनुष्य, मन नैयिामां थनथी वण तिगतिमा डाय छ "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई" આ બાદર વાયુકાયિક જીવોની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટ यो तर २ वषनी डाय छे. "सेसं तं चेव” शरी२, संस्थान, समुद्धात माडा२,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र शरीरकपायसंस्थानाहागेपपातस्थितिव्यतिरिक्तानि सर्वाण्यपि द्वाराणि सूक्ष्मवायुकायिकवदेव ज्ञातव्यानि इति । 'एगगइया दुआगडया' एकगतिका द्वयागतिका वादरवायुकायिका भवन्ति, केवलं तिर्यग्गतावेव गच्छन्ति, आगच्छन्ति च तियड् मनुष्यगतिभ्योऽत एव एकगतिका द्वयागतिका भवन्तानि । 'परित्ता असंखेज्जा समणाउसो' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येया. प्रज्ञप्ता. बादरवायुका यिका', है श्रमण । हे आयुष्मन् ! इति । सम्प्रति-प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह ‘से तं' इत्यादि,
से तं वायरवाउक्काइया' ते एते अनन्तरोता बादरवायुफायिका जीवा निरूपिताः । 'से तं बाउकाइया' ते एते सामान्यतो वायुकायिका निरूपिता इति ।।सू० १७॥ '
॥ समाप्तं तेजस्कायिकवायुकायिकप्रकरणम् ॥
आहार उत्पाद और स्थिति, इनके सिवाय सव द्वारों का कथन यहां सूक्ष्म वायुकायिक के प्रकरण में कहे गये हागे के जेसा ही है। ये "एग गइया, आगइया" एक गतिक और द्वयागतिक होते हैं । क्योकि ये इस पर्याय से छूटने पर सीधे एक तिर्यञ्चगति में ही जन्म लेते हैं । और वहां तिर्यञ्च और मनुष्य गति इन दो गतियो से सीधे माकर जन्म धारण करते हैं । “परित्ता असंखेज्जा समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् । प्रत्येक शरीरीबोदर वायुकायिक असंख्यात है। अब इस प्रकरण का उपसहार करते हुए प्रभु कहते हैं-"से तं वायरवाउक्काइया" हे गौतम ! इस प्रकार से ये वादर वायुकायिक निरूपित हुए हैं। इसके निरूपित हो जाने पर "से तं वाउक्काइया" सामान्य रूप से वायुकायिक निरूपित हो जाते हैं ।। सूत्र १६॥
॥ तेजस्कायिक और वायुकायिक का प्रकरण समाप्त ॥
ઉત્પાદ અને સ્થિતિ આટલા સિવાય બાકીના બીજા તમામદ્વારનું કથન આ બાદર વાયુ કાયિકેના સ બંધમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે જ પ્રમાણે સૂમ વાયુકાયિકના સંબંધમાં પણ सभा २ मा वायुमयि "पगगइया, दुआगइया" से गतिमा भने 'दयाગતિક-એટલે કે એક ગતિમાં જનારા તથા બે ગતિમાંથી આવવા વાળા હોય છે કેમકે – તેઓ આ પર્યાયથી છૂટયા પછી સીધા એક તિય ચ ગતિમાંજ જન્મેલે છે. અને આ બાદર વાયુકાયિક પણામાં તિર્યંચ અને મનુષ્યગતિ આ બે ગતિમાંથી સીધા જ भावीन म धारण ४२ छे “परित्ता असंखेज्जा समणाउसो' 3 श्रमाय ! मायुज्मन् પ્રત્યેક શરીરી બાદરે વાયુકાયિક બસંખ્યાત છે
वे मा प्रश्न उपस डा२४२ता प्रभु -"से हं यायरवाउक्काइया" 3 गौतम ! माशने ॥६२वायुयिनुनि३५ च्यु छ मा नि३५ थवाथी "से तं वाउक्काझ्या" मा सामान्य ३२ वायुनायटोनु नि३५ स पूर्ण थाय छे. ॥ सू० १६॥
તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકનું પ્રકરણ સમાપ્ત છે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
औदारिक सजीवनिरूपणम् १८७ निरूपिता वायुकायिकास्त्रसाः सम्प्रति औदारिकत्रसजीवानभिधातुं प्रश्नयन्नाह - ' से किं
तं' इत्यादि ।
मूलम् —' से किं तं ओराला तसा पाणा ? ओराला तसा पाणा चव्विहा पन्नत्ता तंजहा - बेंदिया तेंदिया चउरिदिया पीदिया | से किं तं बेंदिया ? वेंदिया अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा - पुलाकिमिया जाव समुद्दलिक्खा जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । 'तेसि गं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता तंजहा - ओरालिए तेयए कम्मए । तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेणं बारसजोयणाई । छेवसंघयणा । हुंडसंठिया । चत्तारि कसाया । चत्तारि सण्णाओ । तिन्नि लेस्साओ । दोइंदिया । तओसमुग्धाया । वेयणा कसाया मारणंतिया । नो सन्नी असन्नी । णपुंसगवेयगा । पंचपज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ। सम्मदिट्ठी विमिच्छा दिट्ठि वि। नोसम्मामिच्छा दिट्ठी । नो ओहिदंसणी णो चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी । णो केवलदंसणी । ते णं भंते! जीवा कि नाणी अन्नाणी ? गोयमा ? नाणी वि अन्नाणीवि जे नाणी ते नियमा दुण्णाणी, तंजहा - आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी य । जे अन्नाणी ते नियमा. दुअन्नाणि मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य । णो मणजोगा वयजोगी कायजोगी, सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि । आहारो नियमा छद्दिसिं । उववाओ तिरियमणुस्सेसु नेरइयदेव असंखेज्जवासाज्य वज्जेसु । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहृत्तं उक्कोसेणं बारससंवच्छराई । समो या वि मरंति असमोहया विमति । कहिं गच्छति नेरइय देव असंखे
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
जीवाभिगमसूत्रे ज्ज वासाउयवज्जेसु । दुगइया दुआगइया । परित्ता असंखेज्जा सेत्तं बेंदिया' सू० १८॥
छाया-अथ के ते उदारा स्त्रसाः प्राणाः १ उदारा स्त्रसाः प्राणाश्चतुर्विधाः प्रक्षप्तास्तद्यथा-द्वीन्द्रियो स्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः। अथ के ते द्वीन्द्रियाः, द्वीन्द्रिया अनेकविधाः प्रज्ञप्ता पुलाककृमिका यावत् समुद्रलिक्षाः। ये चान्ये तथामकाराः। ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रक्षप्तानि ? गौतम! त्रीणि शरीराणि प्राप्तानि तद्यथा-औदारिकं तैजसं कार्मणम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रक्षप्ता? गौतम ! जघन्येनांगुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण द्वादशयोजनानि । सेवार्तसंहननानि, हुण्डसंस्थितानि, चत्वारः कपायाः, चतन' संज्ञाः । तिम्रो लेश्याः। वे इन्द्रिये । त्रयः समुद्घाता:, वेदनाकपायमारणान्तिकाः । नो संझिन , अशिनः,नपुंसकवेदकाः। पञ्चपर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयः । सम्यग्दृष्टयोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽपि नो सम्यमिथ्यादृष्टयः । नो अवधिदर्श निनः नो चक्षुर्दशनिनः यचक्षुर्दशनिनो नो केवलदर्शनिनः । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि शानिोऽज्ञानिनः, गौतम ! शानिनोऽपि अज्ञानिनोऽपि । ये शानिनस्ते नियमात् द्विशानिनः तद्यथा-आभिनिवोधिकशानिनः श्रुतशानिनश्च । ये अक्षानिनस्ते नियमात् द्वयक्षानिनः, मत्यशानिनः, श्रुताशानिनश्च । नो मनोयोगिनः वचोयोगिनः काययीगिनः । साकारोपयुफ्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि । आहारो नियमात् पदिशि । उपपातस्तिर्यग मनुष्येषु नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुषकवर्जेपु । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण द्वादशसंघत्सरान् । समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते । क्व गच्छन्ति नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुष्कवर्जेपु गच्छन्ति। द्विगतिकाः द्वयागतिकाः, परीता असंख्याता ते पते दीन्द्रियाः ॥स्० १८।।
टीका-'से कि तं ओराला तसा पाणा' अथ के ते औदारिकास्त्रसाः प्राणा-जीवाः, तत्रोदाराः, उदारा एवौदारिकाः त्रसाः प्राणाः, एतादृशनामकोदयात् ते कियन्तः किं लक्षणं वायुकायिकों का निरूपण करके अब औदारिक त्रस प्राणियों का निरूपण किया जाता हैइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- “से कि तं ओराला तसा पाणा-इत्यादि ॥२०१९।।
टीकार्थः-"से कि तं ओराला तसा पाणा" हे भदन्त । जो औदारिकशरीर नामकर्म के उदयवाले औदारिक त्रस जीव हैं वे कितने हैं और इनका क्या लक्षण
વાયકાયિકેનું નિરૂપણ કરીને હવે દારિક ત્રસ પ્રાણિનું નિરૂપણ કરવામા આવે छ. माघमा गौतभस्वामी प्रसुन मे छे छे -"से कि तं ओराला तसा पाणा" ઈત્યાદિ હે ભગવન જેઓ દારિક શરીર, નામ કમના ઉદયવાળા એક ત્રસ જીવે છે તે કેટલા પ્રકારના છે ? અને તેના શું લક્ષણે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ ગૌતમ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १८९
च तेषामिति प्रश्नः, उत्तरयति - 'ओराला तसा पाणा चउव्विहा पन्नत्ता' औदारिका साः प्राणाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । चातुर्विध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा'वेंदिया तेंदिया चउरिंदिया' पंचिंदिया' द्वीन्द्रियात्रसाः श्रीन्द्रियानसाः, चतुरिन्द्रिया स्वसाः, पञ्चेन्द्रियास्त्रसाः । तत्र द्वे स्पर्शनर सनरूपे इन्द्रिये येषां ते द्वीन्द्रियाः कृमिगण्डोलकादयः, त्रीणिस्पर्शनरसनप्राणरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते त्रीन्द्रियाः पिपीलिकादयः । चत्वारि - स्पर्शनरसन प्राणचक्षू रूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः मशकमक्षिकादयः । पञ्च स्पर्शनर सनप्राणचक्षुः श्रोत्ररूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः मनुष्यपश्वादयः । तत्र द्वीन्द्रियान् विशेषतः प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि 'से किं तं वेईदिया' अथ के ते द्वीन्द्रियाः द्वीन्द्रयाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - ' वेइंदिया अणेगविहा पन्नत्ता' द्वीन्द्रियत्रसजीवा अनेकविधाः - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ता. - कथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'त है ' इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- " ओराला तसा पाणा चउन्त्रिहा पन्नत्ता" हे गौतम ! औदारिक त्रस - जीव चार प्रकार के कहे गये हैं- “ तं जहा " जैसे- " वेंदिया तेंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया" दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रियत्रस, दोइन्द्रियजीवों के स्पर्शन और रसना ये दोइन्द्रियां होती है कृमि गण्डोलक आदि द्वीन्द्रियजीव हैं । स्पर्शन, रसना और प्राण ये तीन इन्द्रियाँ जिन जीवों को होती हैं वे तेइन्द्रियजीव है जैसे- चिउटी आदि स्पर्शन, रसना, घ्राण, और चक्षु ये चार इन्द्रियां जिन जीवों को होती हैं वे - चौइन्द्रियजीव हैं, जैसे-मच्छर, मक्खी आदि । स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियाँ जिन जीवों को होती है वे पंचेन्द्रिय जाव हैं जैसे - मनुष्य पशु आदि " से किं त वेइंदिया " हे भदन्त ! दो इन्द्रियजोवो का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " वेइंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! द्वन्द्रियत्रसजीव अनेक प्रकार के होते स्वाभीने हे छे – “ओराला तसा पाणा चउन्विहा पण्णत्ता" हे गौतम! मोहारि सलथे। थार अारना डेवामां आव्या छे. "तं जहा " तेखा प्रभाषे समन्वा 'बइंदिया, तेइंदिया, घउरिदिया, पंचिदिया” मे इंद्रिय, ते इन्द्रिय, यो इन्द्रिय मने यथेद्रिय त्रस, में द्विधन्द्रिय વાળા જીવાને સ્પર્શીન અને રસના આ બે ઇન્દ્રિયા હોય છે, કૃમિ, ગડાલક વિગેરે ઇન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે, સ્પશન, રસના, અને ઘ્રાણુ (નાક) આ ત્રણ ઇન્દ્રિયા જે જીવાને હાય છે, તેએ ત્રણ ઇન્દ્રિય વાળા જીવા કહેવાય છે. જેમકે—કીડી વિગેરે સ્પશન, રસના, ઘ્રાણુ (નાક) અને નેત્ર આ ચાર ઇન્દ્રિઐા જે જીવાને હોય છે, તે ચૌ ઇન્દ્રિય જીવા કહેવાય छे भेभडे-भरछर, भाभी, वगेरे तथा स्पर्शन, रसना, घोष, नेत्र भने अन मा यांचे ઇન્દ્રિયો જે જીવાને હાય છે, તેઓ પચેન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે. જેમકે--માણસ, પશુ વિગેરે "से किं तं बेइंदिया" हे भगवन् मे इन्द्रिय वाणा भवना शु लक्षणे हे ? मने तेना मेरा लेह। छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अछे - "चेइंदिया अणेगविद्या पण्णत्ता"
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
जीवाभिगमसूत्र जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुला किमिया जाव समुहलिक्खा' पुलाकृमिका यावत् समुद्र लिक्षाः, अत्र यावत्करणात् इत्थं परिपूर्णपाठो विज्ञेयः-'पुला किमिया कुच्छिकिमिया गंडूलगा गोलोमा नेउरा सोमगला वंसीमुहा सूइमुहा, गोजलोया जलोया जलाउया संखा संखणगा घुल्ला खुल्लागुलया खंधा चराडा सोत्तिया कल्लुया कसा एगतोवत्ता दुहतो वत्ता नंदियावत्ता संवृक्का माइवाहा सिप्पि संपूडा चंदणा समुहलिक्खा' इति, तत्र 'पुलाकिमिया' पायुप्रदेशोद्भवाः कृमयः 'कुच्छिकिमिया' कुक्षौ समुत्पन्नाः लघुकृमयः 'गंड्लगा गण्डोलकाः, तत्रैव समुत्पन्नाः किञ्चिद् बृहत्कायाः कृमय. 'गुडोला' इति प्रसिद्धाः 'गोलोमा' गवां लोम्नि सजाता गोलोमकाः । 'नेउरा' इत्यत आरभ्य समुद्रलिक्षान्ताः सर्वेऽपि द्वीन्द्रिया यथाशास्त्रं विविध्य स्वयमेव विज्ञेया. । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः, उपर्युक्तद्वीन्द्रिय हैं- "तं जहा" जैसे-"पुला किमिया जाव समुद्दलिक्खा' पुला कृमिका यावत् समुद्रलिक्षा । यहाँ यापत्पद से ऐसा पूरा पाठ गृहीत हुआ जानना चाहिये- "पुलाकिमियां, कुच्छिकिमिया, - गण्डूलगा, गोलोमा, नेउरा, सोमगला, वंसीमुहा, सुइमुहा, गोजलोया, जलोया, जलाउया, संखा, संखणगा, धुल्ला, खुल्ला, वराडा, सोत्तिया, मोत्तिया, कल्लुया, वासा, एगतोवत्ता, दुहतोवत्ता, नंदियावत्ता, संवुक्कामाइवाहासिप्पिसंपुडाचंदणा समुद्दलिक्खा" पायु प्रदेश में - गुदा प्रदेश में जो कृमि उत्पन्न होते है वे "पुलाकिमिय" शब्द से गृहीत हुए है ।जो लघुकृमि उदर में उत्पन्न होते हैं वे कुच्छिकिमि" है । गण्डोलक उदर में ही उत्पन्न होनेवाले कुछ बडे कृमि जो--गंडोलानाम से प्रसिद्ध हैं। जो गायो के रोम में जीव उत्पन्न हो जाते हैं वे गोलोमक हैं । ये सब द्वीन्द्रियजीव हैं । "नेउर" से लेकर तथा "समुद्र लिक्षा तक के समस्त जीव भी द्वीन्द्रिय है और इनका वर्णन शास्त्रानुसार जानलेना चाहिये । इसी प्रकार के जो और भी जीव हैं जो इन्हीं दो इन्द्रिय जीवों के जैसे होते हैं जैसे-मृतक
गौतम ! मेन्द्रियमे पास ! मने प्रारना डाय छ "तं जहा" २ मा प्रमाणे छ - "पुलाकिमिया जाव समुदलिक्खा" yाभि यावत् समुद्र सिक्ष, मडियां यावत्यह मा नाल प्रमाणेन स ६ घडण ४२राय छे. तम सभा "पुलाकिमिया, कुच्छि किमिया, कण्डूलगा गोलोमा, नेउरा, सोमगला, वंसीमुहा, सुइमुहा, गोजलोया, जलोया जलउया, संसा, संखणगा, धुल्ला, खुल्ला, वराडा, सोत्तिया, गोत्तिया, मोत्तिया, कल्लुया, वासा, पगतोनत्ता, दुहतोवचा. नदियावत्ता, संपुक्कामाहवाहा, सिपि संपुडा चंदणा, समुद्दलिखा" वायु प्रदेशमा-गुहाशमा भिया उत्पन्न थाय छे, तने "पुला मिकिया हा छ २मारे सधु भित्पन्न थाय छ त 'कुच्छिकिमिइ उपाय छ पेटभत्पिन्न या वाणा भने प्राणुमा थवा पा ४ मोटा इभिने गंडोलक" नामयी ४ छ आयोनी राममा ने छ पन्न थाय छ, तने "गोलोमक" उपाय छ माया मेन्द्रिय
पाछे “नेउर" थी बने तथा समुद्रलिक्षा' सुधीना બધા જ જી કીન્દ્રિય જી કહેવાય છે. અને તે બધાનું વર્ણન શાસ્ત્ર પ્રમાણે સમજી લેવું
-
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेधोतिका टीका प्रति० १.
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९१ समानाः मृतकशरीरसमुद्भूतकृम्यादयस्ते सर्वे द्वीन्द्रियतया ज्ञातव्या इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते-द्वीन्द्रियाः समासतः--सक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापयाप्ताश्चेति ।
सम्प्रति शरीरद्वारमधिकृत्याह-'तेसिं णं' इत्यादि, 'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरी'रंगा पन्नत्ता' तेषां द्वीन्द्रियाणां खल भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'त जहां' तद्यथा-'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणम् । 'तेसिणं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियजीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभार्ग उक्कोसेणं बारसजोयणाई'जघन्येनांशरीर आदि में कृमि होते हैं वे सब भी दो. इन्द्रियजीव हैं । ये द्वीन्द्रियजीव सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं--"पज्जत्तगा य अप्पज्जत्तगा य" एक पर्याप्तकद्वीन्द्रियजीव और दूसरे अपर्याप्तक द्वीन्द्रिय जीव "तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरीग्गा पण्णत्ता" हे भदन्त ! इन दीन्द्रियजीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहतेहैं-गोयमा ! तो सरीरगा पन्नत्ता' हे गौतम ! द्वीन्द्रियजीवों के तीन शरीर कहे गये हैं-तं जहा" जैसे"ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तैजसशरीर और कार्मणशरीर "तेसिणं मंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता" हे भदन्त । इन द्वीन्द्रियजीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी कही गई है ! "गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भाग उक्कोसेणं वारसजोयणाई" हे गौतम ! इनके शरीर की अवगाहना जघन्य से જોઈએ. આજ પ્રમાણે આવા પ્રકારના બીજા પણ જે છ હોય, કે જેઓ આવાજ બે ઈન્દ્રિય જીવોની જેવા હોય છે, જેમકે--મરેલા શરીર વિગેરેમાં કૃમિ હોય છે, તે બધા બે ઇન્દ્રિય જીવ કહેવાય છે. આ બે ઈન્દ્રિય જે સંક્ષેપથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. ते में प्रा। मा प्रमाणे छे. "पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' मे पर्याप्त दीन्द्रिय का भने भी अपर्याप्त वन्द्रिय छ तेसिं णं भंतो जीवाणं कह सरीरगा पण्णता" ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે–હે ભગવન આ કીન્દ્રિય જીને કેટલા પ્રકારના શરીરે કહેલા ७१ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभीन छ --"गोयमा ! तो सरीरगा पण्णत्ता" है गौतम । मेन्द्रिय वा वान ! शरी। उता छ. "तं जहा" भो -ओरालिए, तेयए कम्मए," मोहारि४, शरी२, तेरस शरीर, मन अमर शरीर, "तेसिं णं भंते । जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता" है सावन मीन्द्रिय वाणा वाना शरीनी माना टी मोटी ही छे १ गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं उक्कोसेणं बारसजोयणाह" , गौतम ! माना शरीरनी
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे गुलस्यासख्येयभागमुत्कर्षेण द्वादशयोजनानि एतत्प्रमाणा शरीरावगाहना भवति-द्वीन्द्रियाणामिति । 'छेवट्टसंघयणा' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां शरीराणि सवार्तसंहननयुक्तानि मवन्तीति । 'हुंडसंठिया' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां शरीराणि हुण्डसंस्थानसंस्थितानि भवन्तीति । हुण्डसम्थनंच अव्यवस्थिता ङ्गावयवे प्रसिद्धम् 'चत्तारि कसाया' चत्वारः कषायाः क्रोधमानमायालोभाख्या भवन्ति द्वीन्द्रिय जीवाना मिति । 'चत्तारिसन्नाओ' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां तिम्रः सज्ञाः-आहारभयमैथुन परिग्रहाख्या भवन्ति ।
लेण्याद्वारे- 'तिन्नि लेस्साओ' तेषां दीन्द्रियजीवाना तिस्रो लेश्याः कृष्ण नील कापोताख्या भवन्ति ।
इन्द्रियद्वारे-'दो इंदिया' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां द्वे स्पर्शनरसने इन्द्रिये भवत इति । समुद्घातद्वारे-'तओ समुग्घाया वेयणा कसायमारणंतिया' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां त्रयः घद्धाताः वेदनाकषायमारणान्तिका भवन्तीति । सजिद्वारे-'नोसन्नी असन्नी' ते द्वीन्द्रियजीवाः नो संजिनो भवन्ति किन्तु असजिनो भवन्तीति । वेदद्वारे-'णपुंसगवेयगा' ते द्वीन्द्रियजीवा: नो स्त्री वेदकाः मङ्गल के असख्यात वे भाग प्रमाण और उत्कृष्ट से बारह योजन प्रमाण कही गई है। "देवदृसंघयणा" इनका सहनन सेवार्त्त होता है। "हुंडसंठिया" ये द्वीन्द्रियजीव हुंडकसस्थानवाले होते हैं। जिनके अंगों के अवयव ठीक नहीं होते है उनको हुडसंस्थान वाले कहा जाता है
"चत्तारिकसाया" इनके क्रोध, मान, माया, और लोभ ये चार कषायें होती है । "चत्तारि सन्नाओ" इनके चार संज्ञाए, आहार, भय, मैथुन और परिग्रह-ये चार सज्ञाएँ होती हैं । लेश्याद्वार में इनके "तिन्नि लेस्साओ" तीन लेश्याएँ होती है । दो इन्द्रियाँ होती हैं । "तो समुग्याया" वेदना कषाय और मारणान्तिक ये तीन समुद्घात होते हैं । "णो सण्णी असण्णी" ये दो इन्द्रियजीव सज्ञी नहीं होते हैं किन्तु असंज्ञी होते हैं । वेदद्वार में ये-"णपुंसगवेयगा" नपुंसकवेदवाले ही होते हैं । स्त्री वेदवाले और पुरुष वेद वाले नहीं અવગાહના જઘન્યથી આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણની અને ઉત્કૃષ્ઠથી બાર યોજન प्रमाणुनी ४सी छे "छेवट्ठ संघयणा" तमनु सहनन सेवात य छ "हुंडसंठिया" मा દ્વિદ્રિય જી હંડક સંસ્થાન વાળા હોય છે. જેમના શરીર અવયવે બરાબર ન હોય तेई सस्थनाणा उपाय छे. "चत्तारि कसाया" तमान अध, भान, भाया भने बाल मा यार पाये! डाय छे "चचारि सन्नाओ" तमान भाडा२, मय, भैथुन, अने परियड मा प्रधान न्या२ सहाय हाय छे. वेश्याद्वारमा तयाने "तिन्नि लेस्साओ" a वेश्यायी जाय छ में दिये डाय छे. "तो समुग्घाया" वहना, पाय, भने भारान्ति: मात्रय समुधात तान डाय छे. “णो सपणी असण्णी" मा मे द्रिय वाणा
સંસી હેતા નથી પણ અસંસી હોય છે. वेदनादा२मां-"णपुंसगवेयगा' नधुस४३६ वाणा 4 य छे. श्रीवqin भने
-
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९३ न वा पुरषवेदका भवन्ति किन्तु केवलं नपुंसकवेदका एव भवन्तीति । पर्याप्तिद्वारे-'पंच पज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ' पञ्च पर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयो भवन्ति द्वीन्द्रियाणामिति ।
दृष्टिद्वारे -'सम्मट्ठिीवि मिच्छादिवि वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी'ते द्वीन्द्रियजीवाः सम्यगू दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्ति न तु सम्यग् मिथ्यादृष्टयः (मिश्रदृष्टयः) भवन्तीति ।
___ अत्रैवं ज्ञातव्यम्-यथा घण्टायां वादितायां महान् शब्दः संजायते तत उत्तरकालं क्रमशो हीयमानोऽन्ते लालामात्रं भवति । एवं घण्टालालान्यायेन अवसाने किञ्चित्सास्वादनसम्यक्त्वमवशिष्टं भवेत् तादृशाः सन्तः केचित् द्वीन्द्रियेषु समुत्पद्यन्ते, तेषामपर्याप्तावस्थायां कियत्कालमास्वादनमात्र सास्वादनसम्यक्त्वं संभवेत् अतस्ते सम्यगृदृष्टय इत्युक्तम् , शेषकाले मिथ्यादृष्टिस्तेषा मतो मिथ्यादृष्टय इत्युक्तम् तथाभवस्वभावतया तादृशपरिणामायोगात् तेन सम्यग् . मिथ्याहोते है । “पर्याप्तिद्वार. में--"पंच पज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ" ये पांच पर्याप्तिवाले होते हैं और पांच अपर्याप्तिवाले होते है । दृष्टिद्वार में "सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि" ये द्वीन्द्रियजीव सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं। पर “नो सम्मामिच्छादिट्टी" ये मिश्रदृष्टि नहीं होते है । यहाँ ऐसा जानना चाहिये-जैसे घण्टा के बजने पर महान् शब्द होता है, वह उसके उत्तर काल में क्रम २ से हीयमान होता हुआ अन्त में वह शब्द घंटा की लाला-लटण तक ही रह जाता है, इस प्रकार घंटा लालान्याय से अवसान में-मृत्यु समय में जीव के आस्वादन मात्र सास्वादन सम्यक्त्व अवशिष्ट रह जाता है, ऐसी अवस्था में मरकर कई एक जीव द्वीन्द्रिय में उत्पन्न हो जाते हैं अतः उनके अपर्याप्तावस्था में कुछ काल तक - सास्वादन सम्यक्त्व रहता है, इसलिये वे सम्यग्धष्टि कहे गये है । शेषकाल में वे मिथ्यादृष्टि होते ही है अतः वे मिथ्यादृष्टि भी कहे गये हैं किन्तु उस प्रकार के भवस्वभाव से, तथाविध परिणामों का उनको योग नहीं होता है इस कारण से वे सम्यग
पुषवे पाणाडाता नथी. ५तिद्वारमा 'पंचपज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ" तसा पाय ५यापियवाणाय छे, मने पांय अ५यतियोवा हाय छ हटवाभां-"सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि" मा मेद्रियाणा व सभ्यष्टिमा ५ हाय छे. मन मिथ्यादृष्टिाणा ५५ डाय छे ५२ तु "नो सम्मामिच्छादिट्ठी" तसा मिश्र टिवाणा ता नथी. અહિયા એવું સમજવું જોઈએ કે–જેમ ઘંટ વાગતા પહેલાં મોટા અવાજ થાય છે તે તેના પછીના સમયમાં ક્રમ કમથી ઘટતે ઘટતે છેવટે એ શબ્દ ઘંટની લાલા-લટકણ સુધી જ રહી જાય છે. આ રીતે “ઘંટ લાલા” ન્યાયથી અવસાન સમયે એટલે કે મરણકાળે જીવના આસ્વાદન માત્ર સાસ્વાદન સમ્યકૃવ બાકી રહે છે. એવી અવસ્થામાં મરીને કેટલાકજી બે ઇંદ્રિયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તેથી તેઓની અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કેટલાક કાળ સુધી સાસ્વાદન સમ્યકત્વ રહે છે. તેથી તેઓને સમ્યગ્દષ્ટિ કહેલા છે. શેષ પછીના કાળમાં મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે. તેથી તેઓને મિથ્યાષ્ટિ પણે કહેલા છે પરંતુ તેવા પ્રકારના ભવ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
दृष्टयः, इत्युक्तम्, सम्यग् मिध्यादृष्टिः सन् जीवा न तत्रोत्पद्यन्ते तदवस्थायां जीवस्य मरणासंभवात्, तदुक्तम्- 'न सम्ममिच्छो कुणइ कालं' इति वचनात् । दर्शनद्वारे 'नो ओहिदंसणी नो चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी नो केवलदंसणी' ते द्वीन्द्रियजीवा नो अवधिदर्शनिनो भवन्ति न वा चक्षुर्दनिनो भवन्ति किन्तु अचक्षुर्दर्शनिनः स्पर्शनरसनेन्द्रियापेक्षया भवन्ति तथा नो केवलदर्शननो भवन्तीति । ज्ञानद्वारमाह- 'ते णं भंते ' जीवा किं नाणी अन्नाणी' ते द्वीन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! कि ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'णाणी वि अण्णाणी वि' ते द्वीन्द्रियजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति सास्वादनसम्यक्त्वापेक्षया तथा अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । ' जे गाणी ते नियमा दुण्णाणी' ये ज्ञानिनो भवन्ति ते नियमात् द्विज्ञानिनो भवन्ति, 'तं जहा' तद्यथा-'आभिणिवोड़ियनाणी सुयनाणी य' आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च । अपर्याप्तावस्थायां मति
१९४
मिध्यादृष्टि मिश्रदृष्टि होते हुए वहां उत्पन्न नहीं होते है, सम्यग् मिध्यादृष्टि अवस्था में जीव की मृत्यु ही नहीं होती है क्योंकि शास्त्र में उसका निषेध है जैसे - "न सम्ममिच्छो कुणइकालं" सम्यगृमिथ्यादृष्टि जीव काल नहीं करता है । दर्शनद्वार में ये "नो ओहिदंसणी नो चक्खुसणी, अचक्खुदंसणी नो केवलदंसणी" न अवधिदर्शनी होते हैं, न चक्षु दर्शनी होते हैं, किन्तु मचक्षुदर्शनी होते हैं । इसी से ये केवलदर्शनी भी नहीं होते हैं इन्हें जो अचक्षुदर्शनी कहा है-- वह स्पर्शन और रसना इन दो इन्द्रियो की अपेक्षा से कहा है । हे भदन्त !
ज्ञानद्वार में वे क्या " नाणी अन्नाणी" ज्ञानी होते है ? अथवा अज्ञानी होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " णाणी चि अण्णाणी वि" हे गौतम ! ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं ज्ञानी होते हैं तो वे नियम से दो ज्ञानवाले होते है – “तं जहा' जैसे - "आभिणिवोडियनाणी
-
સ્વભાવથી તથાવિધ પરિણામેાના એમને ચાગ-થતા નથી. આ કારણથી તેએ સભ્યસ્મિથ્યાદૃષ્ટિ-એટલેકે મિશ્રષ્ટિ રૂપે ત્યા ઉત્પન્ન થતાનથી. સમ્યમ્મિાષ્ટિ અવસ્થામાં જીવનુ मृत्युं न यतुं नथी. भठे शास्त्रमां तेन निषेध छे प्रेम "न सम्ममिच्छो कुण कालं" सम्यग्मिथ्यादृष्टिवाणा भवो आज उरता नथी. अर्थात् भरगु याभता नथी. दर्शनद्वारभां - ते "नो ओहिदंसणी नो चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी नो केवलदंसणी" अवधी हर्शन वाजा होता नथी तथा अक्षुहर्शनवाजा यागु होता नथी परंतु અચક્ષુદની હાય છે. તથા તેઓ કેવળદનવાળા પણુ હાતા નથી. તેમેને જે અચક્ષુ દર્શોની કહ્યા છે તે સ્પન અને રસના આ બે ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષાથી કહેલા છે હવે ગૌતમ स्वामी ज्ञानद्वारमा सभां ने पूछे छे - " नाणी अन्नाणी" हे भगवन् तेथेो ज्ञानी હોય છે? કે અજ્ઞાની હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે— “णाणी वि अण्णानि वि" हे गौतम! तेथेो ज्ञानी या होय छे अने अज्ञानी पयु होय थे. "जे गाणी ते णियमा दुण्णाणी' ले तेथेो ज्ञानी होय तो तेथे। नियभथी मे ज्ञानवाजा
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १.
__ औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९५ श्रुतज्ञानद्वयमात्रस्यैव भावात् 'जे अन्नाणी ते नियमादुअन्नाणी' ये तु द्वीन्द्रिया अज्ञानिन स्ते तु नियमात् द्वयज्ञानिनो भवन्ति तद्यथा-'मइअन्नाणी य सुयअन्नाणी य' मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति मतिश्रुताख्या ज्ञानद्रव्यस्यैव भावात् । योगद्वारे-'णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी' ते द्वीन्द्रियजीवा नो मनोयोगिनो भवन्ति किन्तु वचोयोगिनः सुव्यक्तवचोयोगसद्भावात् तथा काययोगिनश्च भवन्ति ।
मथोपयोगद्वारे -'सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि' ते द्वीन्द्रियजीवाः साकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्ति तथा अनाकारोपयुक्ता अपि-अनाकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्तीति भावः आहारद्वारे-'आहारो नियमा छदिर्सि' द्वीन्द्रियजीवानामाहारस्तु नियमात् पइदिशि षड्भ्यो दिग्भ्य आगतान् पुद्गलानाहरन्ति त्रसनाड्या मध्ये एव द्वीन्द्रियाणां सद्भावादिति । उपपातद्वारेसुयनाणी य" माभिनिबोधिक ज्ञानी और श्रुतज्ञानी आभिनिबोधिक और श्रुत इन दो ज्ञानों से युक्त होते हैं। 'जे णाणी ते णियमा दुण्णाणी । यदि ये ज्ञानी होते है तो वे नियम से दो ज्ञान वाले होते है-"तं जहा" जैसे "आभिणियोहियनाणी सुयनाणी य" आभिनिबोधिक जानी और श्रुतज्ञानी आभिनिबोधिक और त इन दो ज्ञानों से युक्त होते है । सो ये दो ज्ञान इनके अपर्याप्तावस्था में होते है । "जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी" जो ये दो अज्ञानवाले होते हैं तो ये उस समय "मइ अन्नाणी य मुय अन्नाणी य" मत्यज्ञान और श्रुताज्ञानवाले होते है । योगद्वार में ये "णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी' मनोयोगी नहीं होते हैं किन्तु वचनयोगी-इनके वचोयोग का भव्यक्तरूप से सद्भाव होता है और काययोगी होते हैं। उपयोगद्वार में ये-सागारोपउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि" साकारोपयोगवाले भी होते हैं आर अनाकारोपयोगवाले भी होते है। आहारद्वार में ये—'आहारो नियमा छद्दिसिं" नियम से छह दिशाओ में से आगत पुद्गल द्रव्यों का आहार करते हैं। क्योकि द्वीन्द्रियो का सद्भाव त्रस नामों के मध्यमें कहा गया है। हाय छ "तं जहा" र "आभिणियोहियनाणी सुयनाणी य" मामिनिमाधिः ज्ञानी भने શ્રુતજ્ઞાની. અર્થાત તેઓ આમિનિબાધિક જ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન આ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. मारे ज्ञान यानी भासावस्थामा डाय छे. "जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी' ले मज्ञानवाणा डाय छ, त त मे अज्ञानवाणा डोय छे. सभ:-"मइ अन्नाणी य सुय भन्नाणीय" भात अज्ञान भने श्रुत मज्ञान मा मे सजानवाणा डाय छे योगदारमा "णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी" तमा मनोयोगवाणा खाता नथी. ५२ तु क्यन योगवा એટલે કે તેમાં વચન ગને અવ્યક્ત રૂપે સદભાવ હોય છે, તથા કાયયેગવાળા હોય છે.
उपयोगबारमा तमे। "सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि" सा२।५योगवा ५ હોય છે અને અનાકારપગવાળા પણ હોય છે
___ पाहावामा "आहारो नियमा छदिसिं" नियमथी छये सिमामाथी मासा પુદ્ગલદ્ર ને તેઓ આહાર કરે છે કેમ કે દ્વીન્દ્રિયને સદ્ભાવ ત્રસ જીવેમાં કહે છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
जीवाभिगमसूत्रे
'उववाओ तिरियमणुस्से नेरइय देवअसं खेज्जवासा उयवज्जेसु' द्वीन्द्रियजीवानामुपपात स्तिर्यङ- मनुष्येषु नैरयिकदेवासंख्या वर्षायुष्कवर्जेषु भवति तिर्यङ्मनुष्यगतावेव द्वीन्द्रिया उत्पद्यन्ते न तु नारकदेवा संख्यातवर्षायुष्केषु द्वीन्द्रियाणामुत्पत्तिर्भवतीति भावः । स्थितिद्वारे - 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वारससंवच्छराई स्थितिः - आयुष्यकालः द्वीन्द्रियजीवानां जघन्येन अन्तमुहूर्त - मात्रं भवति उत्कर्षेण तु द्वादशसंवत्सरपर्यन्तं भवतीति । समहतद्वारे - 'समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति' ते द्वीन्द्रियजीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते तथा असमवहता अपि म्रियन्ते इति । च्यवनद्वारे - 'कर्हि गच्छंति' हे भदन्त ! ते द्वीन्द्रियजीवाः द्वीन्द्रियगतितः अनन्तरमुदुवृत्त्य क - कस्मिन् स्थाने गच्छन्ति ? उत्तरयति - 'नेरइय देव असंखेज्जवासाउय वज्जे गच्छंति' नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु तिर्यङ्मनुष्येषु गच्छन्ति, उपपातद्वार में "उचवाओ तिरियमनुस्से नेरइयदेवअसं खेज्जवासा उयवज्जेमु" इन दो इन्द्रियजीवोंका उपपात – जन्म - तिर्यश्व और मनुष्यों में- इन दो हो गतियों में होता है नारक और देव में नहीं होता है, मनुष्यों में भी असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्यों में इनका जन्म नहीं होता है “स्थितिद्वार में - " ठिई जहन्नेणं अतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं वारस संवच्छराइ " इनकी स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की होती हैं और उत्कृष्ट से बारह वर्ष की होती हैं । समवहतद्वार में -- ये समवहता वि मरंति असमवहता वि मरंति" मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते है और मारणान्तिकसमुद्घात से असमवहत होकर भी मरते है । " च्यवनद्वार मे कहिं गच्छंति" हे भदन्त ! ये द्वीन्द्रियजीव द्वीन्द्रिय गति से उदवृत्त होकर किस स्थान पर जाते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते है - हे गौतम ! “नेरइय देव असंखेज्जवासा उयवज्जेसु गच्छंति" ये द्वीन्द्रियजीव हीन्द्रियगति से उद्वृत्त होकर नैरयिकों में देवों में और असख्यात वर्ष की
उपपातद्वारभां “उववाओ तिरियमणुस्सेसु नेरइय देव असंखेज्जवासाउय वज्जेसु" આમે ઇન્દ્રિય વાળાજીવેાના ઉપપાત-ઉત્પત્તી તિય ચ અને મનુષ્યમાં અર્થાત્ આ બે ગતિચેામા જ હાય છે નારક અને દેવામાં તેમની ઉત્પત્તિ હોતી નથી તથા મનુષ્યમાં પણ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્ય વાળા મનુષ્યેામાં તેઓના જન્મ થતાં નથી.
स्थितिद्वारमा - "ठिई जहण्णेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं वारससंवच्छराई" तेयोनी સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂતની હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી બારવર્ષની હોય છે. सभवहुतद्वारभा - 'समवहूता वि मरंति असम्वद्दतावि मरंति” तेथे। भारयान्ति સમુદ્ઘાત કરીને-સમવત થઇને પણ મરે છે, અને મારણાતિક સમુદ્ઘાતથી અસમવહત એટલે કે મારણાન્તિક સમુદ્ઘાત કર્યાવિના પણ મરે છે.
भ्यवनद्वारभां—“कहिं गच्छति" हेलगवन् मा मे इन्द्रियं वाजा लवो मे इन्द्रिययायाथी મરીને કયાસ્થાન પરાય છે ? આ प्रश्नना श्वासां अलु उडे छे डे-"गोयमा ! नेरश्य देव असंखेज्जवासारयवज्जेसु गच्छंति" मा मे इन्द्रिय वाजा छवो मे इन्द्रिय
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९७ द्वीन्द्रियत उद्धृत्य द्वीन्द्रियजीवा स्तियङ्मनुष्यगतिष्वेव उत्पद्यन्ते इति भावः । गत्यागतिद्वारे'दुगइया दुआगइया' द्वीन्द्रियजीवाः द्विगतिकाः द्वयागतिकाश्च भवन्ति, द्वीन्द्रियतो मृत्वा तिर्यड्मनुष्यगतिषु गच्छन्ति अतो द्विगतिकाः, तथा-तिर्यड्मनुष्येभ्यो मृत्वा द्वीन्द्रियेषु आगच्छन्ति मतो यागतिका इति भाव. । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' प्रत्येक शरीरिणोऽसंख्याताः, घनीकृतलोकस्य या ऊर्ध्वाधः आगता एकप्रादेशिक्यः श्रेणयोऽसंख्येययोजनकोटिकोटी प्रमाणाकाशसूचीगतप्रदेशराशिप्रमाणाः तावत्प्रमाणत्वात् असंख्याता इत्युक्तमिति भावः । प्रज्ञप्ताः-कथिता. हेश्रमण ! हे आयुष्मन् । प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-से तं वेइंदिया' ते एते दीन्द्रियजीवा निरूपिता इति ॥ सू० १८ ॥ आयु वाले मनुष्यो में जन्म नहीं लेते है किन्तु तिर्यञ्च गति और संख्यात वर्षवाली मनुष्यगति, इन दो गतियों में ही उत्पन्न होते है । गत्यागति द्वार में- ये दोइन्द्रियजीव "दुगइया दुआगइया द्विगतिक होते हैं अर्थात् द्वीन्द्रिय से उद्वृत्त होकर ये तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो गतियों में ही जाते है और द्वयागतिक होते है अर्थात्-तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो गतियो से आकर ही जीव इनमे उत्पन्न होता है । "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् ये प्रत्येक शरीरी असख्यात होते हैं । क्योकि घनीकृत लोककी जो उर्ध्व अध आयत एक प्रदेशो वाली श्रेणियाँ है वे असख्यात योजन कोटाकोटी प्रमाण आकाश सूचिगत प्रदेशराशिप्रमाण है सो ये प्रत्येक शरीरी इतने प्रमाण है । इसलिये असख्यात कहे गये है, प्रकरणार्थ का उपसंहारकरते हुए अब सूत्रकार कहते हैं- “से तं बेइंदिया" इस प्रकार से हे गौतम ! दीन्द्रियजीव निरूपित हुए है ।सूत्र १८॥ ગતિમાંથી નીકળી ને રયિકમાં દેવામાં અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્યમાં જન્મલેતા નથી. પરંતુ તિર્યંચ ગતિ અને સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્યમાં આ બે ગતિમાં જ ઉત્પન થાય છે.
त्यागतिहारमा-मामे द्रियाणा o “दुगइया दुआगइया" मे गतिवाणा હેય છે. અર્થાત બે ઇન્દ્રિય પણાથી નીકળીને આ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાં જ જાય છે. અને દ્રયાગતિક હોય છે. અર્થાત તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાંથી भावीन । २१ मादीन्द्रिय पाभ से छे “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो” श्रम मायुम्भन मा प्रत्ये: शशी मसध्यात डाय छ भ3-धन ३५ ४२सा લેકની જે ઉર્વ-ઉપરની અધ –નીચેની આયત પ્રદેશેવાળી શ્રેણી છે. તે બધી અસ ખ્યાત જન કેટકેટી પ્રમાણ આકાશ સૂચિગત પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ છે. તે એ પ્રત્યેક શરીરી આટલા પ્રમાણવાળા છે તેથી તેઓને અસંખ્યાત કહ્યા છે.
४२णाय नो BUA२ ४२ हवे सूत्र२ ४९ छ - 'से तं बेइंदिया" मारी है ગૌતમ દીન્દ્રિય જીવ કુ નિરૂપણ કર્યું છે સૂ૦ ૧૮
-
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
जीवाभिगमसूत्रे
निरूपिता द्वीन्द्रियजीवाः, अथ त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियान् निरूपयितुमाह-से किं तं तेइंदिया' इत्यादि ।
मूलम्—'से किं तं तेइंदिया तेइंदिया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहाओवइया राहिणिया जाव हत्थिसोंडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य । तहेव जहा बेईदियाणं, नवरं सरीरोगाहणा, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाइं । तिन्नि इंदि__या, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं एगूण पण्ण राइंदिया, सेसं तहेव दुगइया दुआगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सेत्तं तेइंदिया॥
से किं तं चउरिदिया चउरिदिया अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा-अंधिया पुत्तिया जाव गोमयकीडा जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा पज्जत्ता य यपज्जत्ता य । तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरारगा पन्नत्ता गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता तंचेव । णवरं सरीरोगाहणा उक्कासेणं चत्तारि गाउयाइं । इंदिया चत्तारि । चक्खुदसणी अचक्खुदंसणी । ठिई उक्कोसेणं छम्मासा । सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पन्नत्ता, सेत्तं चउरिदिया” ॥सू० १९॥
छाया-अथ के ते त्रीन्द्रियाः, त्रीन्द्रिया अनेकविधाः प्राप्ता तद्यथा ओवतिका रोहिणिका यावत् हस्तिशुण्डाः ये चान्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधाः प्राप्ता, तद्यथा पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तथैव यथा द्वीन्द्रियाणाम् नवरं शरीरावगाहना उत्कर्षण तिनो गन्यतयः । त्रीणि इन्द्रियाणि । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पकोनपञ्चाशद्रात्रिदिवम् । शेषं तथैव, द्विगतिका द्वयागतिकाः, परीता असंख्येयाः प्राप्ताः । ते पते त्रीन्द्रियाः॥
अथ के ते चतुरिन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया अनेकविधाः प्रक्षप्ता , तद्यथा-बन्धिकाः पुत्तिकाः यावद् गोमयकीटा, ये चान्ये तथाप्रकारा स्ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्राप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रजातानि तदेव । नवरं शरीरावगाहना उत्कर्पण चतस्रो ग.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र १.
श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवनिरूपण १९९
तयः । इन्द्रियाणि चत्वारि । चक्षुर्दर्शनिनोऽचक्षुर्दनिनः । स्थितिरुत्कर्षेण षण्मासान् । शेषं यथा त्रीन्द्रियाणां यावदसंख्ययेया प्रशप्ताः । ते एते चतुरिन्द्रियाः || सू० १९ ॥
टीका- 'से किं तं तेड़ दिया' अथ के ते त्रीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरमाह - ' ते इंदिया अणेगविहा पन्नत्ता' त्रीन्द्रियाः अनेकविधा. - अनेक प्रकाराः प्रज्ञप्ताः–कथिता । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा 'ओवइया रोहिणिया जाव इत्थिसोडा' यावत्पदेन त्रीन्द्रियाणां प्रकारस्तु प्रज्ञापनायां द्रष्टव्यः तथाहि - 'कुंथूपिवीलिया उद्दसगा उद्देहिया उकलिया उपाया उप्पाडा - तणाहारा कट्ठाहारा पत्ताहारा भालुया तणवेंटया पुप्फवेंटया फलवेंटया वीयवेंटया तेंबुरणमिंजिया तउसीमिं जिया कप्पासट्टिमिंजिया हिल्लिया झिल्लिया झिंगिरा किंगिरिया वाहुया लहुया सुभगा सोत्थिया, सुयवेंटा इंदकाइया ईदगोच्या तुरुतुंबगा कोत्थलवादगा ज्या हालाहला पिसुया सयवाइया गम्ही इत्थिसोढा । इति । एते च त्रीन्द्रियाः केचिद् अति प्रसिद्धाः केचिद्देशविशेषतो ज्ञातव्याः 'जे यावन्ने तह पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः -
अब सूत्रकार तेइन्द्रिय और चौइन्द्रियजीवों का निरूपण करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं तेइंदिया – इत्यादि । सूत्र ॥ १८ ॥
टीकार्थ "से किं तं तेइंदिया" हे भदन्त । तेइन्द्रिय जीवों का क्या लक्षण है ! और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - " तेइं दिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम! तेइन्द्रिय जीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं, "तं जहा " जैसे- "ओवइया, रोहिणिया, जाव इत्थिसोंडा" यहां यावत्पद से प्रज्ञापना सूत्र का पाठ इनके विषय में जान लेना चाहिये जो टीका में दिया गया है । "ओवइया, रोहिणिका" से लेकर हस्तिशुण्ड तक के जीव तेइन्द्रिय जीव हैं । इनमें कितनेक प्रसिद्ध हैं और कितनेक देशविशेष से जान लेने के है । “जे यावन्ने तह पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" तथा इनके ही जैसे और भी
હવેસૂત્રકાર તે ઇન્દ્રિય અને ચૌઇ દ્રિય જીવા તુ નિરૂપણ કરે છે.-આમાં ગૌતમસ્વામી अलु ने मे पूछे छे - " से किं तं ते इंदिया" इत्यादि
टीडार्थ – “से किं तं तेइंदिया" हे भगवान् तेहन्द्रिय वानु शुं सक्षायु छे ? भने તેના કેટલા ભેદકહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વીમી ને કહે છે કે"इंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ते द्रिय व मने अार ना सा छे, "तंजहा" ते सप्रमाये छे, "ओवइया, रोहिणिया, जाव हत्थिसोंडा" अडियां यावत्थદથી આ વિષયને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનાપાઠ સમજલેવા કે જે પાઠ આસૂત્રની ટીકામાં આપवामां माया ते पाह "ओवश्या, रोहिणिका" थी सह ने हस्तिशुएडना उथन सुधीना જીવ તૈઇ દ્રિય જીવ છે અને તેમાં કેટલાક પ્રસિદ્ધ છે, અને કેટલાક દેશવિશેષ થી સમજી सेवा. "जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासभ दुविधा पण्णत्ता” तथा मानान नेवा जील,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
जीवाभिगमसूत्रे एतत्सदृशा अन्येऽपि त्रीन्द्रियाः, 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उपर्युक्ता स्त्रीन्द्रिया. सर्वेऽपि समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञाताः, 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च तहेव जहा वेदियाणं' तथैव यथा द्वीन्द्रियाणाम् शरीरद्वारादारभ्य गत्यागतिद्वारपर्यन्तं तथैवात्रापि निरूपणीयम यथा-द्वीन्द्रियजीवप्रकरणे निरूपितमिति । किन्तु द्वीन्द्रियप्रकरणापेक्षया त्रीन्द्रियप्रकरणे यद्वैलक्षण्यम् तद्दर्शयति-'नवरं' इत्यादिना 'नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई' नवरं त्रीन्द्रियजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनाद्गुलासंख्येयभागप्रमिता द्वीन्द्रियवदेव उत्कर्षेण तु तिम्रो गन्यूतयः । 'तिन्नि इंदिया' त्रीन्द्रियजीवानां स्पर्शनरसनघ्राणरूपाणि त्रीणीन्द्रियाणि भवन्तीति । ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं एगणपण्णराईदिया, त्रीन्द्रियजीवानां स्थिति.-आयुष्यकालो जघन्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्पण तु एकोनपञ्चाशद्वात्रिंदिवं भवतीति । 'सेसं तहेव' शेपम् अवगाहनेन्द्रियस्थि
जो जीव हैं वे सब तेइन्द्रिय जीव सक्षेप से दो प्रकार के हैं, "तं जहा" जैसे-"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्तक और अपर्याप्तक "तहेव जहा दियाणं" शरीरद्वार से लेकर गत्यागति द्वार तक का इनका वर्णन जैसा द्वीन्द्रिय के प्रकरण में किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिए, परन्तु हन्द्रिय के प्रकरण की अपेक्षा त्रीन्द्रिय के प्रकरण में जो विलक्षणता है वह प्रकट करते हैं--"नवरं" इत्यादि । "नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं तिम्भिगाउयाई" द्वीन्द्रियजीवों की तरह इन तेइन्द्रियजीवों की जघन्य अवगाहना अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट अवगाहना इनकी तीन कोगकी है । "तिन्नि इंदिया" इनके स्पर्शन, रसना और प्राण ये तीन इन्द्रियां होती हैं । “ठिई जहन्नेणं अंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं एगृणपण्णराइंदिया" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट से ४९ उनचास दिन रात की होती है । "सेसं तहेव" अवगाहना, इन्द्रिय और
પણ જે જીવે છે, તે સઘળા તે દિય જીવો સમજવા તેઈદ્રિય જીવે સંક્ષેપ થી બે मारना छ. "तं जहा" ते मे प्रा२। माप्रमाणे 2. 'पज्जता य अपज्जता य" ५४ सन अपर्याप्त, "तहेव जहा इंदियाण' शरीर द्वारथी दान अत्याति द्वारसुधार्नु તેઓનું વર્ણન જે પ્રમાણે દીન્દ્રિયોના પ્રકરણમાં કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું સમજી લેવું પરંતુ બે ઈદ્રિય જીવોની અપેક્ષાએ આ તેન્દ્રિય ના પ્રકરણમાં જે વિલક્ષણપણુંVE ते तायता सूत्र.२ ४९ छे ४-नवरं सरीरोगाहणा उसमोसेणं तिन्नि गाउया" બે ઈંદ્રિય ની જેમ આ ત્રણઈદ્રિય વાળા જીની જઘન્ય અવગાહના આગળના અસં. ખ્યાનમાં ભાગપ્રમાણની છે અને તેની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણકેસની છે
"तिन्नि इंदिया" तेम्मान २५० २सना, (en) मने प्राय (118) मा सदिये। डाय छ "ठिई जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पगूणपण्णराइंदिया" तमनी स्थिति
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवनिरूपणम् २०१
त्यतिरिक्तं सर्वं तथैव-द्वीन्द्रियप्रकरणवदेव ज्ञातव्यमिति । 'दुगइया दुआगइया' त्रीन्द्रियजीवाः द्विगतिका द्वयागतिका भवन्ति तिर्यङ्मनुष्यगतौ गच्छन्ति तथा तिर्यङ्मनुष्येभ्य एव आगच्छन्तीति 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः । त्रीन्द्रियप्रकरणमुपसंहरन्नाह - ' से तं ते इंदिया' ते एते त्रीन्द्रिया जीवा निरूपिताः, इति ॥
निरूपिता स्त्रीन्द्रियजीवा', सम्प्रति चतुरिन्द्रियजीवान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं चउरिंदिया' अथ के ते चतुरिन्द्रियजीवा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'चउरिंदिया अणेगविहा पन्नत्ता' चतुरिन्द्रियजीवा अनेकविधाः - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - अंधिया पुत्तिया
स्थिति के अतिरिक्त और जो शरीर, संहनन आदि द्वार हैं वे सब द्वीन्द्रिय के प्रकरण के जैसे ही हैं । ये तेइन्द्रिय जीव "दुगइया, दुआगइया " द्विगतिक और दयागतिक होते है । क्योकि ये इस पर्याय से जब उद्धृत होते हैं तो तिर्यञ्च गति या मनुष्य गति इन दो ही गतियो में जाते है । तथा इनमें तिर्यञ्च गति और मनुष्य गति से आये हुए जीव ही उत्पन्न होते हैं इसलिये ये धागतिक होते है । " परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" ये प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं । इस प्रकार तेइन्द्रियजीवो का कथन करके अब सूत्रकार इस प्रकरण का उपसंहार करते हैं -- " से तं तेइंदिया" इस प्रकार से तेइन्द्रियजीवों का यह निरूपण किया है ।
अव चौइन्द्रियजीवों का निरूपण किया जाता है - " से किं तं चउरिंदिया" हे भदन्त ! चौइन्द्रियजीवों का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - गौतम ! " चउरिंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" चौइन्द्रियजीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं- " तं जहा " जैसे - " अंधिया पुत्तिया, जाव गोमय कीडा" अन्धिका, पुत्रिका यावत्, गोम
જઘન્યથી એક અંતમુહૂતની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૪૯ આગણુ પચાસ રાતદિવસની होय छे ' सेसं तहेव" अवगाहूना छद्रिय मने स्थितिद्वारना उथन सिवाय जाडीना के શરીર સહનન. વિગેરે દ્વારા છે. તેમધા એ ખૂઇંદ્રિયવાળા જીવાના કથન પ્રમાણેજ છે. मा तेऽन्द्रिय कवे। “दुगइया दुआगइया" द्विगति भने इयागति होय . भ है- तेथे આ પયીયમાંથી જયારે નીકળે છે, તાતિય ચગતિ અને મનુષ્યગતિ આ ખેજ ગતિમાંથી આવેલ જીવ જ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેમને ફ્રેંચાગતિક કહેલા છે.
"परिता असंखेज्जा पन्नता" मा प्रत्येक शरीरी असण्यात होय छे आाप्रमाणे ते द्रिय वा ध्यन ने हुवे सूत्रार मानो उस हार अरे छे. "सेतं ते इंदिया" આ રીતે તૈઇન્દ્રિય જીવાતું આ નિરૂપણુ કર્યુ છે.
હવે ચૌઇંદ્રિય જીવેાનું નિરૂપણ કર્વામાં આવે છે. આ સબંધમાં पूछे छे - "से किं तं चाउरिदिया" हे भगवन यौद्रिय लवोनु शु તેના કેટલા ભેદો કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે रिंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" यौधन्द्रिय वा भने अझरना उद्या
२६
ગૌતમસ્વામી પ્રભુને क्षण छे ? भने ગૌતમ ! “રસ छे. - "तं जहा " ते
હે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
जीवाभिगमसत्रे
जाव गोमयकीडा, अन्धिकाः पुत्रिका यावद् गोमयकीटाः, अत्र यावत्पदेन-प्रज्ञापनोक्ताः सर्वे ग्राह्याः, तथाहि-गाथा-'अंधियपुत्तियमच्छिय-मसगा कीडे तहा पयंगे य।
ढंकुणकुक्कडकुक्कुह, नंदावतेय सिंगिरडे ॥१॥ पत्ता नीलपत्ता लोहियपत्ता हालिद्दपत्ता सुक्किल्लपत्ता चित्तपक्खा विचित्तपक्खा मोहंजलिया जलचरिया गम्भीरा णीलिया तंतवा अच्छिरोडा अच्छिपेहा सारंगा नेउरा दोला भमरा भरिली जरुला तोहा विच्छुया पत्तविच्छ्या छाणविच्या जलविच्छया पियं गाला कणगा' एतदन्तानां प्रज्ञापनोक्तानां संग्रहो भवति, तत्र 'मच्छिया' मक्षिकाः मशकाः कीटाः पतङ्गाः ईकुणाः कुक्कुटाः कुक्कुटाः नन्दावर्ताः सिंगिरिटाः कृष्णपत्राः नीलपत्राः हारिद्रपत्राः शुक्ल पत्राः चित्रपक्षा. विचित्रपक्षाः ओघाञ्जलिकाः जलचारिकाः गम्भीराः नीलिकाः तंतवाः अक्षिरोडाः अक्षि प्रेक्षाः सारंगाः, नूपुराः, दोलाः भ्रमराः भरिलयःजरुला तोट्टाः वृश्चिकाः पत्रवृश्चिकाः गोमयवृश्चिकाः जलवृश्चिका प्रियङ्गलाकनकाः, इति, यथादेशमवगन्तव्याः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथा प्रकारा'-अधिकादिजीवसदृशाः अधिकादिजीवभिन्नाश्च ते सर्वे चतुरिन्द्रिया ज्ञातव्या इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उपर्युक्ताश्चतुरिन्द्रियजीवाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिता. 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति ।
सम्प्रति-शरीरादिद्वारमधिकृत्य प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं कइसरीरगा पन्नत्ता' तेषां चतुरिन्द्रियाणां खलु भदन्त ? जीवानां कति गरीराणि प्रज्ञयकीट यहां यावत्पद से-प्रजापना का पाठ जान लेना चाहिये जो टीका में दिया गया हैअन्धिका पुत्रिका मक्षिका-मशक आदि गोमयकीट पर्यन्त के जीव जो प्रज्ञापना में कहे गये हैं वे सब चौइन्द्रियजीव हैं । इनमें कितनेक नाम तो अति स्पष्ट है और कितनेक नाम देश विदेश से जानने योग्य हैं । तथा इसी प्रकार के जो ओर भी जीव है वे तथा जो इनसे भिन्न हे सब ही चौइन्द्रियजीव "समासओ दुविदा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा' जैसे -"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" प्रर्याप्त और अपर्याप्त "तेसि ण मते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' हे भदन्त ! इन चौइन्द्रियजीवों के कितने शरीर मा प्रभाय छे "अंधिया, पुत्तिया. जाव गोमयकीडा", मन्धिा , पुत्रिी यावत् समय કીડા અહિયાં યાવત્પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયમા કહેલે પાઠ સમજી લે કે જે પાઠ સંસકૃત ટીકામાં બાપવામાં આવેલ છે. અધિકા, પુત્રિકા, મક્ષિકા (માખી) મશક-મચ્છર વિગેરે ગોમય કીટ સુધીના છે કે જે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલા છે, તે બધા ચૌઇદ્રિય છે છે. તેમાં કેટલાક નામેતે ઘણુજ સ્પષ્ટ છે. અને કેટલાક નામે દેશ-વિદેશ થી સમજી લેવા. તથા આ પ્રમાણેના બીજા પણ જે જીવો છે, તે બધાજ ચૌઈન્દ્રિય જીવે છે બધા यौन्द्रिय ७-"समासओ विहा पण्णत्ता" सपथी से प्रारना ४ा छे."तं जहा" ते मा प्रभारी समनवा "पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य' यति भने भपति "तेसिं
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका E १.
त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवनिरूपणम् २०३ प्तानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'तओ सरीरगों पन्नत्ता' चतुरिन्द्रियजीवानां त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि 'तं चेव' तदेव-द्वीन्द्रियवदेव औदारिकं तैजसं कार्मणम् । अवगाहनादिद्वारे वैलक्षण्यं विद्यते तदर्शयति-'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाई' नवरं केवलं शरीरावगाहना चतुरिन्द्रियजीवानां चतस्रो गव्यूतयः, जघन्या शरीरावगाहना तु अंगुलासंख्येयभागप्रमाणैवेति । 'इंदिया चत्तारि' इन्द्रियाणि स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुरूपाणि चत्वारि भवन्ति चतुरिन्द्रियजीवानाम् अतएव एतेषां चतुरिन्द्रिय इति नाम भवति । दर्शनद्वारे-'चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी' चक्षुरिन्द्रियजीवा चक्षुर्दर्शनिनोऽपि भवन्ति अचक्षुर्दर्शनिनोऽपि भवन्तीति। स्थितिद्वारे-'ठई उक्कोसेणं छम्मासा' चतुरिन्द्रियजीवानां स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण तु षण्मासान् इति । 'सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पन्नत्ता' शेषम्-शरीरावगाहनेन्द्रियदर्शनस्थितिद्वारातिरिक्त सर्व संस्थानादिद्वारजातं यथा त्रीन्द्रियाणां कथितं तथैव चतुरिन्द्रियाणामपि ज्ञातव्यम् कियत्पर्यन्तं होते हैं । उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! इनके "तो सरीरगा पन्नत्ता” तीन शरीर होते हैं "तं चेव" वे तीन शरीर औदारिक, तैजस और कार्मण हैं । अवगाहना द्वार में इनके शरीरकी अवगाहना जघन्य से तो अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से चार कोश प्रमाण होती है। ''इंदिया चत्तारि" इनके इन्द्रियां-स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु इस प्रकार से चार होती है । इसी कारण इनका नाम चौइन्द्रियजीव ऐसा हुआ, है। दर्शनद्वार में इनके दो दर्शन होते हैं-चक्षु दर्शन भी होता है और अचक्षु दर्शन भी होता है । स्थितिद्वार में "ठिई उक्कोसेणं छम्मासा" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति इनकी छहमास की होती है। "सेसं जहा तेइंदियाण जाव असंखेज्जा पन्नत्ता' इस प्रकार शरीर अवगाहना इन्द्रिय दर्शन स्थिति णं भंते जीवाणं कह सरीरगा पण्णत्ता" भगवन् मा यौद्रिय वाना शरीश डाय छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४३ छ8- गौतम ! तेयाने "तओ सरीरगा पन्नत्ता" र शरी। हाय छे "तं चेव तर ७१२-मार शरी२, तेस अन કામણ એ પ્રમાણેના છે. અવગાહના દ્વારમાં તેઓના શરીરની અવગાહના જઘન્ય થી તે આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચાર કોસ પ્રમાણની છે
"इंदिया चत्तारि" तमानी दिये। २५शन २सना, धाए भने यक्षु मा प्रभारी प्यार હોય છે. તે જ કારણથી તેઓનું નામ ચૌઈ દ્રિય જીવ એ પ્રમાણેનું છે. | દર્શનારમાં–તેઓને ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન આ પ્રમાણેના બે દશને હોય छ स्थितिद्वारमा "ठिई उक्कोसेणं छम्मासा" तमानी स्थिति धन्यथी से मतभुड्डू तनी डाय छ भने थी तयानी स्थिति छभासनी डाय छे 'सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पण्णत्ता" मा प्रमाणे शरी२, माना' ७ द्रिय, शान स्थिति माद्वारे
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
जीवाभिगमसूत्रे
त्रीन्द्रियवद् ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावद् असंख्याताः प्रज्ञप्ताः अत्र यावत्पदेन संडननादिद्वारजातस्य ग्रहणं भवतीति । त्रीन्द्रियवदेव एतानि सर्वाणि द्वाराणि विविच्य वक्तव्यानीति । प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-'सेत्तं चउरिदिया' ते एते चतुरिन्द्रियजीवा निरूपिता इति ॥ सू० १९ ॥
उक्ताश्चतुरिन्द्रियाः सम्प्रति पञ्चेन्द्रियान् प्रतिपादयितुमाहमूलम्-‘से किं तं पंचिंदिया, पंचिंदिया चउब्विहा पन्नत्ता, तंजहानेरइया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा देवा । से किं तं नेरइया नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता तंजहा-रयणप्पभापुढवी नेरइया जाव अहेसत्तमपुढवी नेरइया, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता, तंजहा-वेउब्बिए तेयए कम्मए । तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता तंजहा-भव धारणिज्जा य उत्तरवेउब्बिया य, तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जो भागो-उक्कोसेणं पंचधणुसयाई । तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइ भागं उक्कोसेणं धणुसहस्सं । तेसिणं भंते ! जीवाणं सरीरा किं संघयणी इन द्वारों के सिवाय और जो संस्थान आदि द्वार है वे सब प्रत्येक शरीरी पर्यन्त तेडन्द्रियजीवों के प्रकरण में जिस रूप से प्रतिपादित किये गये है वैसे ही इस चौइन्द्रिय के प्रकरण में भी प्रतिपादित कर लेना चाहिये, ये प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं। अब प्रकरणार्थ का उपसंहारकरते है “से तं चउरिदिया' इस प्रकार से ये चौइन्द्रियजीव निरूपित' हुए हैं । सूत्र ॥१९॥
ના કથન સિવાય બીજા જે સંસ્થાન વિગેરે દ્વારો છે, તે બધા પ્રત્યેક શરીરી પર્યત તેઈદ્રિય જીવોના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યા છે, એ જ પ્રમાણે આ ચૌઈ દિયાના પ્રકરણમાં પણ પ્રતિપાદન કરી લેવું. આ પ્રત્યેક શરીરી જી અસંખ્યાત હોય છે
हवे सूत्र २ मा ५२ने। उपस हा२ ४२तi छ -“से चरिदिया" मा પ્રમાણે આ ચૌઈ દ્રિય જીવોનું નિરૂપણ કર્યું છે સૂ૦ ૧લા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०५ पन्नत्ता ? गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी णेवट्ठी, णेव छिरा णेव ण्हारु णेव संघयणमत्थि जे पोग्गला अणिट्ठा अकंता अप्पिया असुहा अमणुण्णा अमणामा तेसे संघातत्ताए परिणमंति । तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरा किंसंठिया पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता तंजहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्बिया य , तत्थ ण जे ते भवधारणिज्जा ते हुंडसंठिया । तत्थ णं जे ते उत्तरतेउब्विया ते वि हुंडसंठिया पन्नत्ता । चत्तारि कसाया। चत्तारि सन्नाआ । तिन्नि लेस्साओ। पंचिंदिया । चत्तारि ससुग्घाया आइल्ला । सन्नी वि असन्नी वि । णपुंसगवेयगा । छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ।तिविहा दिट्ठी। तिन्निदंसणा। णाणी वि अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी, तं जहा-आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणो, जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अस्थगइया तिअन्नाणी, जे य दुअण्णाणी ते नियमा मइ अन्नाणी सुय अन्नाणी य जे ति अन्नाणी ते नियमा मइ अन्नाणी य सुय अन्ना णीय विभंग नाणी य ।तिविहे जोगे। दुविहे उवजोगे। छदिसिं आहारो ओसणं कारणं पडुच्च वण्णओ कालाइं जाव आहारमाहारेति । उववाओ तिरियमणुस्से हितो । ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई । दुविहा मरंति । उव्वट्टणा भाणियव्वा जओ आगया, णवरं समुच्छिमेसु पडि सेहो । दुगइया दुआगइया परित्ता असं खेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ? से तं नेरझ्या” ॥ सू० २०॥
छाया-अथ के ते पञ्चेन्द्रियाः ? पञ्चेन्द्रियाश्चतुर्विधाः प्रशप्ताः तद्यथानैरयिका स्तिर्यग्योनिका मनुष्या देवाः। अथ के ते नैरयिकाः ? नैरयिकाः सप्तविधाः प्राप्ताः , तद्यथा-रत्नप्रभापृथिवीनैरयिका यावत् अधःसप्तमपृथिवी नैरयिका, ते
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे समासतो द्विविधाः प्रशताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेपां खलु भदन्त ! जीवानां किति शरीराणि प्रज्ञप्तानि? गौतम! त्रीणि शरीराणि प्राप्तानि, तद्यथा-वैक्रियं तेजर्स कार्म णम् तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रक्षता ? गौतम ! द्विविधा शरीरावगाहना प्रक्षप्ता, तद्यथा-भवधारणीया च उत्तरवैक्रियिकी च तत्र खलु या सा भवधारणीया सा जघन्येनाङ्गलस्यासंख्येय भागम्, उत्कर्पण पञ्चधनुःशनानि । तत्र खलु या सा उत्तरचैक्रियिकी सा जघन्येनाङगुलस्य संख्येयभागमुत्कर्पण धनु सहस्त्रम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीणि किं संहननानि प्रज्ञतानि ? गौतम ! षण्णां संहननानामसंहनिन नेवास्थीनि नैव शिराः नैव स्नायूनि नैव संहननमस्ति । ये पुद्गला अनिष्टा अकान्ता अप्रिया अशुभा अमनोज्ञा अमनोऽमाः, तेषां शरीरसाततया परिणमन्ति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि कि संस्थितानि प्राप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा भवधारणीयानि उत्तरवैक्रयिकाणि च, तत्र-खलु यानि तानि भवधारणीयानि तानि हुण्डसंस्थितानि, तत्र खलु यानि तानि उत्तरवैयिकाणि तान्यपि हुण्डसंस्थितानि प्राप्तानि । चत्वारः कषायाः। चतनः संज्ञाः । तिम्रो. लेश्याः । पञ्चेन्द्रियाणि । चत्वारः समुद्घाता आदिमाः । संझिनोऽपि असंशिनोऽपि, नपुंसकवेदकाः, पटपर्याप्तयः पइ अपर्याप्तयः । त्रिविधा दृष्टयः । त्रीणि दर्शनानि । शानिनोऽपि यज्ञानिनोऽपि, ये ज्ञानिन स्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, तद्यथा आभिनिवोधिकशानिनः श्रुतज्ञानिन अवधिशानिनः । ये अज्ञानिन स्ते अस्त्येकके द्वयज्ञानिनः, अस्त्येकके व्यहानिनः ये च यज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यशानिनः श्रुताशानिनश्च, ये व्यज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यशानिनश्च श्रुताशानिनश्च विभगज्ञानिनश्च । त्रिविधो योगः । द्विविध उपयोगः । पढ् दिशि आहारः, 'ओसणं'-प्रायः कारणं प्रतीत्य वर्णत कालान् पुद्गलान् यावदाहार माहारन्ति । उपपातस्तिर्या मनुष्येभ्य स्थितिर्जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण प्रय स्त्रिंशत्लागारोपमाणि । द्विविधा नियन्ते । उद्वर्तना भणितव्या यत आगताः, नवर समूच्छिमेपु प्रतिपेधः । द्विगतिका द्वयातकाः परीता अस ख्याताः प्राप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते नैरयिकाः ॥सू० २०॥
टीका-'से किं तं पंचिंदिया' अथ के ते पञ्चेन्द्रियाः, पञ्चेन्द्रियाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-पंचिंदिया चउब्धिहा पन्नत्ता' पञ्चेन्द्रियाश्चतुर्विधाः अब पञ्चेन्द्रिय जीवों का निरूपण किया जाता है--
"से किं तं पंचिंदिया, इत्यादि । सूत्र ॥२०॥ टीकार्थ—'से किं तं पंचिंदिया' हे भदन्त ? पञ्चेन्द्रियों का क्या लक्षण है और
हुये ५येन्द्रिय सोनु नि३५५५ ४२वामा भावे छे.- “से किं तं पंचिदिया" ઈત્યાદિ
elat-से किं तं पंचिंदिया” से मापान पयेन्द्रिय ७वानु शु पक्ष छ-१
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०७ चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, पञ्च-स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रात्मकानि परिपूर्णानि इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियजीवाः कथ्यन्ते । तेषां चतुर्विधत्वमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'णेरइया' नैरयिकाः, तत्र अयति-प्राप्नोति इष्टफलं कर्म तत् निर्गतं येभ्यस्ते निरया:-नरकावासाः तेषु नरकावासेषु भवा इति नैरयिकाः सर्वतः कष्टफलभोक्तारः । 'तिरिक्खजोणिया' तिर्यग्योनिकाः-तिर्यग् योनिसमुद्भवाः 'मणुस्सा' मनुष्याः 'देवा' देवाः दीव्यन्ति इति देवाः । तेषु नैरयिकान् प्रतिपादयितु प्रश्नयन्नाह-‘से किं तं' इत्यादि 'से कि तं नेरइया, अथ के ते नैरयिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता' नैरयिकाः सप्तविधाः सप्तप्रकारका. प्रज्ञप्ताः। तं जहा तद्यथा-'रयणप्पभा पुढवी नेरइया जाव अहेसत्तमइनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम | पंचिंदिया चउचिहा पन्नत्ता" पञ्चेन्द्रियजीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियां होती हैं। इसी कारण ये पञ्चेन्द्रिय कहलाते है । इसके चार प्रकार ऐसे हैं-"णेरइया" नैरयिकजीव, "तिरिक्खजोणिया" तिर्यग्योनिक जीव, "मणुस्सा" मनुष्य जीव और "देवा" देव इनमें जो नरकावासों में रहते हैं वे नैरयिक है । जहां से इष्टफल संपादक कर्म निर्गत हो गया होता है अर्थात सुखका लेश भी जहां होता नही हैं ऐसे स्थानका नाम निरयहै । इन नरकावास रूप निरयों में जो होते हैं-रहते हैं-वे नैरयिक जीव हैं। ये नैरयिक सब प्रकार से कष्टप्रद फलों के ही भोक्ता होते है । जो जीव तिर्यञ्चगति में जन्म धारण करते है वे तिर्यग्योनिक जीव है । मनुष्य और देव प्रसिद्ध है।
इन में प्रथम नैरयिकों का निरूपण करते है-"से कि तं नेरइया" इत्यादि“से किं तं नेरइया" हे भदन्त । नैरयिक जीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! "नेरइया सत्तचिहा पन्नत्ता" नैरयिक सात प्रकार के है "तं जहा" जैसेઅને તેના કેટલા ભેદો છે ? આ પ્રમાણેના ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે है- गौतम | "पंचिंदिया चउन्विहा पण्णत्ता" पयन्द्रियवान स्पशन. २सना, प्राण ચક્ષુ અને કાન આ પ્રમાણેની પાંચ ઈદ્રિ હોય છે, તેથી જ તેઓ પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે तेना या२ प्रहारे। म प्रभारी छ -'णेरइया" नै यि व "तिरिक्खजोणिया" तिय. योनि , “मणुस्सा' मनुष्य भने 'देवा" व तभा २२मा न२४वासामा २९ छे, તે નરયિક કહેવાય છે જ્યાંથી ઈષ્ટફલ સંપાદક કર્મ નિર્ગત થઈગયું હોય છે તેનું નામ નિરય છે, આ નરકાવાસ રૂપ નિરમાં જે હોય છે અર્થાત્ રહે છે, તે નરયિક જીવે છે. આ ચિકે બધી રીતે કષ્ટપ્રદ ફલેનેજ ભેગવનારા હોય છે જે જ તિર્યંચ ગતિમાં જન્મ ધારણ કરે છે, તેઓ તિયચ નિવાળા જીવે છે મનુષ્ય અને દેવે પ્રસિદ્ધ જ છે.
मामा पद नरथिनु नि३५ ४२वामां आवे छे-"से कि तं नेरइया" इत्यादि गौतमस्वामी प्रसुन पूछ छ मंगवान् “से कि त नेरइया" यि वाटता પ્રકારના છે ? અને તેના શું ભેદે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે ३- गौतम | "नेरइया सत्तविहा पण्णत्ता" नैरयि । साता२ना सा छे.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
जीवाभिगमसूत्रे
पुढवी नेरइया' रत्नप्रभापृथिवीनरयिका यावत् अधःसप्तमपृथिवी नैरयिकाः, अत्र यावत्पदेन शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पङ्कप्रभा धूमप्रभा तमःप्रभा पृथिवीनारकाणां सग्रहो भवतीति । 'ते समासओ दविहा पन्नत्ता, ते सप्तापि नारकाः समासतःसंक्षेपेण द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । नारकजीवानां द्वाराणि प्रदर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानीति प्रथमशरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणित्रिप्रकारकाणि शरीराणि नारकजीवानां प्रज्ञप्तानीति । त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'वेउबिए तेयए कम्मए' वैक्रियं तैजस कार्मणं चेत्येतच्छरीरत्रितयं भवतीति भवप्रत्ययादेव वैक्रियशरीर भवति नत्वौदारिकं भवति तैजस कार्मणं तु सर्वजीवसाधारणं तदस्यापि भवत्येवेति प्रथमं शरीरद्वारम् ॥
'रयणप्पभापुढवी नेरइया जाव अहेसत्तमपुढनीनेरइया' रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक यावत् अधः सप्तम पृथिवी नैरयिक । यहां यावत् शब्द से शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रमा, धूमप्रभा, तमःप्रभा इन पृथिवियो के नारकों का संग्रह हुआ है। ये सातों ही नारक "समासो दविहा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" जसे-"पज्जता य अपज्जत्ता य” पर्याप्त और अपर्याप्त "तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता" हे भदन्त ! इन नारक जीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! तओ सरीरगा पन्नत्ता" हे गौतम ! इनके तीन शरीर कहे गये हैं--'तं जहा" तीन शरीर ये हैं-"वेउविए, तेयए, कम्मए" वैक्रिय शरीर, तैजसशरीर, और कार्मण शरीर । इनके भवप्रत्यय से वैक्रिय शरीर होता है । औदारिक आदि शरीर नहीं होते है । तथा तेजस
और कर्मण ये दो शरीर सर्व जीव साधारण होते है इसलिये इनके भी होते हैं । अवगाहना "तं जहा' ते साता । मा प्रमाणे छ.-"रयणप्पभा पुढवी नेरइया जाव अहे सत्तम पुढवी नेरक्या" २त्नप्रभा पृथ्वा नराय यावत् मध सप्तमी पृथ्वी यि मडिया यावत શબ્દથી શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા આ પૃથ્વીના નારકોને सड थयो छे मा सात नार?-"समासओ दुविहा पण्णत्ता" स २५था में प्रारना
डता "तं जहा" ते मे मारे। मा प्रभारी छ "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" ५र्यात भने मर्याप्त "तेसिं णं भंते जीवाणं का सरीरगा पण्णत्ता" सावान माना२४ ७ २ वा शरी। ४७॥ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है .. "गोयमा ! तो सरीरगा पण्णत्ता" है गौतम ! तमान ३y शरी। उता छ. "तं जहा"ay शरी। म प्रमाणे छे “वेउब्धिए, तेयप, कम्मए, वैठिय शरी२. तस शरी२, अन पाए શરીર, તેઓને ભવપ્રત્યયથી વૈક્રિય શરીર હોય છે. ઔદરિક વિગેરે શરીર હોતા નથી તથા તૈજસ અને કાર્માણ આ શરીર સર્વ જીવ સાધારણ હોય છે. તેથી તે તેમને પણ હોય છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०९ - अथ अवगाहनाद्वारमाह-'तेसि णं भंते ? जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता' द्विविधा-द्विप्रकारका शरीरावगाहना नारकजीवानां प्रज्ञप्ता कथिता, द्वैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भवधारणीया च उत्तरवैक्रयिकी च, तत्र भवो जन्म धार्यते यया अवगाहनया सा भवधारणीया भवप्रत्ययिकी उत्पादसमयभाविनीत्यर्थः अपरा तुभवान्तरवैरिनारकप्रतिघातनार्थमुत्तरकाले या विचित्ररूपा वैकयिकी अवगाहना सा उत्तरवैक्रयिको । 'तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा' तत्र द्वयोमध्ये खलु या सा भवधारणीया शरीरावगाहना 'सा जहन्नेणं अगुलस्स असंखेज्जइभागो' सा जघन्येनांगुलस्यासख्येयभागद्वार में-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं-"तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाइणा पन्नत्ता" हे भदन्त ? इन जीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी होती है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता" हे गौतम ! शरीरावगाहना दो प्रकार की कही गई है "तं जहा" जैसे-'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउन्चिया य' "एक भवधारिणीय शरीरावगाहना और दूसरी उत्तरवैक्रयिकी शरीरावगाहना | जिस-अवगाहना के द्वारा जन्म धारण किया जाता है-वह भवधारणीय भव के प्रभाव से होने वाली अर्थात् उत्पाद समय में होने वाली अवगाहना है। और उत्तरवैक्रियकी अवगाहाना जोभवान्तर के वैरीभूत नारक को मारने के लिये उत्तरकाल में धारण की जाती है वह है। यह विचित्र रूपा होती है । "तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असं
खेज्जइभागो' भवधारणीय शरीरावगाहना-जघन्य से अड्गुल के असख्यातवे भाग प्रमाण समानावार समां गौतभस्वामी प्रसन मे ५७यु छ ?-"तेर्सि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता” सावन मा वाने शरीरनी मगाउनाली मोटी डाय छ ? । प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ ४-"गोयमा ! दुविहा सरीरोगाहणा पण्णत्ता" गौतम ! मनी शरीरावाना में प्रानी ती छे "तं जहा" ते मा प्रमाणेना छ. "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउविया य" मे सवધારણીય શરીરવગાહના અને બીજી ઉત્તરક્રિય શરીરવગાહના જે અવગાહના દ્વારા જન્મ ધારણ કરવામાં આવે છે. તે ભવધારણીય ભવના પ્રભાવથી થવાવાળી અર્થાત્ ઉત્પાદ–ઉત્પત્તિના સમયે થવાવાળી અવગાહના છે. અને ઉત્તરક્રિયની અવગાહના જે ભવાન્તરના વૈરી રૂપ નારકને મારવા માટે ઉત્તરકાળમાં ધારણ કરવામાં આવે છે તે છે. આ અવગાહના वियित्र ३५ डाय छे. “तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अगुलस्स असंखेरजा भागो" अवधारणीय शरीरावाना धन्यथा मांगना मण्यात भां मागप्रमा
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
जीवाभिगमसूत्रे
9
प्रमाणा सा चोपपातकाले ज्ञातव्या तथा प्रयत्नभावात्, 'उक्कोसेणं पंचधणुसयाई' उत्कपेण सा शरीरावगाहना पञ्चधनु शतानि । इदञ्चोत्कर्षतः प्रमाणं सप्तम पृथिवीमधिकृत्य ज्ञातव्यम् प्रतिपृथिव्युत्कृष्टाऽवगाहना प्रमाणं त्वेवं ज्ञातव्यम् (१) प्रथमपृथिव्यां षड्गुलाधिकानि पादोनाष्टधनूंषि (२) द्वितीयपृथिव्यां सार्द्धपञ्चदशधनूंषि । (३) तृतीयस्यां सपादैकत्रिंशद्धनूंषि । (४) चतुर्थ्यां सार्द्धद्वा षष्टिः धनूपि । (५) पञ्चम्यां सपादशतधनूंषि । (६) पष्ठयां साद्विशतधनूंषि । ( ७ ) सप्तम्यां पञ्चधनुःशतानीति सूत्रे प्रोक्तमेव ।
नैरयिकाणां भवधारणीयशरीरस्योत्कृष्टा वगाहनाकोष्टकमिदम् —
४
७
ध्रुवीया ७६ | १५||१२. | ३१। | ६२० | १२५ | २५० | ५००
'तत्थ णं जा सा उत्तरवेउन्चिया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभाग' तत्र द्वयोरवगाहनयोर्मध्ये या सा उत्तरवैक्रयिकी द्वितीयावगाहना सा जघन्येनाङ्गुलस्य संख्येयभागप्रमाणा
1
होती है । और “उक्कोसेणं पंच धणुसयाई" उत्कृष्ट से पांच सौ धनुष प्रमाण होती है । जघन्य अवगाहना उपपातकाल में होती है । और उत्कृष्ट अवगाहना सप्तम पृथिवी में होती
| हरएक पृथिवीगत नैरयिक जीवों की भवधारणीय शरीर की उत्कृष्ट अवगाहना का प्रमाण इस प्रकार है-प्रथमपृथिवी में नैरयिकों को उत्कृष्ट अवगाहना पौने आठ धनुष और छह अंगुल की होती है |१| दूसरी पृथिवी में साढा पन्द्रह धनुष और वारह अंगुल की होती है २, तीसरी पृथिवी में सवाइकतीस धनुष की होती है ३, चौथी पृथिवी में साडाबासठ धनुष की होती है ४, पांचवीं पृथिवी में सवासौ धनुष की होती है ५, छठी पृथिवी में ढाई सौ धनुष की होती है ६, और सातवीं पृथिवी में पांचसौ धनुष की होती है जो सूत्र में ही कही गई ७, “ तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागं "
वाणी होय छे भने “उक्कोसेणं पंच घणुसयाई” उद्धृष्टथी पायसेो धनुष प्रभाणुवाजी હોય છે જધન્ય અવગાહના ઉપપાત કાળમાં હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સાતમી પૃથ્વીમા હૈાય છે. દરેક પૃથ્વીમાં રહેલ નૈરિક જીવાની ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાનું પ્રમાણુ આ પ્રમાણે છે-પ્રથમ પૃથ્વીમાં નૈરયિકાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પાડ્ડા આર્ડ ધનુષ અને ૭ આગળની હોય છે. ૧!! ખીજી પૃથ્વીમા સાડા પંદર ધનુષ અને ખાર આગળની હાય છે ારા ત્રીજી પૃથ્વીમાં સવા એકત્રીસ ધનુષની ડાય છે. 1ા ચેાથી પૃથ્વીમાં સાડા બાસઠ ધનુષની હોય છે. ૪ા પાંચમી પૃથ્વીમા સવાસેા ધનુષની હાય છે, પ, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં અહીસા ધનુષની હાય છે !૬ા અને સાતમી પૃથ્વીમા પાંચસેા ધનુષની होय छे. सूत्रभान उही ऐ. 'सत्य णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा नहण्णेर्ण मंगुलस्त संखेज्जहभागं " उत्तरवैरियडी शरीरावगाड़ना धन्यथी आगणना सभ्या
"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २११।। नत्वसंख्येयभागप्रमिता तथास्वभावसद्भावात् । 'उक्कोसेणं धणुसहस्सं' उत्कर्षेण उत्तरवैक्रयिकी शरीरावगाहना धनु सहस्रप्रमाणा भवति, इयमपि सप्तमपृथिवीमधिकृत्य ज्ञातव्या । प्रतिपृथिव्या उत्कृष्टा उत्तरवैऋयिकी शरीरावगाहनात्वेवं ज्ञातव्या-(१) प्रथमपृथिव्या द्वादशांगुलाधिकानि पञ्चदशधनूंषि । (२) द्वितीयपृथिव्यां सपादैकविंशद्धनूंषि । (३) तृतीयस्यां सार्द्ध द्विषष्ठिधपि । (४) चतुर्थ्यां सपादशतधषि । (५) पञ्चम्यां सार्द्ध द्विशतधनूंषि । (६) षष्ठयां पञ्च धनुःशतानि । (७) सप्तम्यां धनुःसहसमिति सूत्रे प्रोक्तमेव ।।
नैरयिकाणामुत्तरवैक्रयिकशरीरस्योत्कृष्टावगाहना कोष्ठ कमिदम्| पृथिवीसंख्या | १ २ ३ ४ ५ ६ ७ । | धनु.सख्या । १५॥१२अं. | ३१।। ६२॥ | १२५ / २५० | ५०० | १०००
अथ तृतीयं संहननद्वारमाह-'तेसि णं भंते ? जीवाणं सरीरा कि संघयणी पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त । जीवानां शरीराणि किं सहननानि-कीदृशसंहननयुक्तानि प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छण्हं संघयणाणं असंघउत्तर वैक्रियिकी, शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण होती है, असख्यात भाग प्रमाण नहीं होती है । क्योंकि इस अवगाहना का ऐसा ही स्वभाव होता है। "उक्कोसेणं धणुसहस्सं" और उत्कृष्ट से सातवीं पृथिवी में यह एक हजार धनुष प्रमाण होती है। शेष पृथिवियो के नैरयिकों की उत्तर वैक्रयिकी उत्कृष्ट अवगाहना इस प्रकार हैप्रथम पृथिवी में साढा पन्द्रह धनुष और बारह अंगुल १, दूसरी में सवा इकतीस धनुष २, तीसरी में साढ़ा वासठ धनुष ३, चौथी में एकसौ पचीस धनुष ४, पांचवीं में ढाई सौ धनुष ५, छठी में पांच सौ धनुष ६, और सातवीं पृथिवी में एक हजार धनुष की नैरयिकों की उत्तर वैक्रियिक शरीर की उत्कृष्ट अवगाहना होती है-वह सूत्र में ही कही गई है ७, "तेर्सि णं भंते ! जीवाणं सरीरा कि संघयणी पण्णत्ता" हे भदन्त ? उन नारक जीवो के शरीर तमा मामानी डाय छे. मसच्यातभागप्रमाण पाणी लाती नथी. "उक्कोसेणं घणुसहस्सं" मन थी सातमी पृथ्वीमा मा माहुना ४ २ धनुष प्रमाणुनी હોય છે બાકીની પૃથ્વીના નિરાયિકની ઉત્તર વૈકયિક ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના આ પ્રમાણે છે પહેલી પૃથ્વીમાં સાડા પંદર ધનુષ અને બાર આંગળ બીજી પૃથ્વીમાં સવા એકત્રીસ ધનુષ, ત્રીજી પૃથ્વીમા સાડા બાસઠ ધનુષ ૩ ચેથી પૃથ્વીમા એક પચીસ ધનુષ ૪, પાંચમી પૃથ્વીમા અઢીસે ધનુષ, ૫, છઠ્ઠીમાં પાંચ ધનુષ, ૬, અને સાતમી પૃવીમાં એક હજાર ધનુષની નૈરયિકના ઉત્તર વૈક્રિયા શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના હોય છે એ वात सूत्रमा ४ही छ. "तेसि णं भंते ! जीवाण सरीरा किं संघयणी पण्णत्ता" 3 ભગવન તે નારક જીવેના શરીર કયા સંહનન વાળા હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
जौवाभिगमसंत्रे यणी' घण्णां संहननानामन्यतमेनापि संहननेन नारकजीवाना शरीराणि असंहननानि-संहनन रहितानि तेषां शरीराणि भवन्तीत्यर्थः सूत्रे 'संघयणी' इत्यर्थः पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् । कस्मात् संहननरहितानि तेषां शरीराणि भवन्तीति चेत्तत्राह-'णेवट्ठी' इत्यादि, तेषां नारकशरीराणाम् अस्थीनि नैव भवन्ति 'णेव छिरा' नैव शिराः-नाड्यो न भवन्ति तदीयशरीरे ‘णेव पहारु' नैव स्नायवः-अस्थिवन्धनी शिराः स्नायुः कथ्यते ता मपि न भवन्ति इति, 'णेव संघयणमत्थि' नैव संहननमस्ति, अयं भावः-अस्थिनिचयात्मकमेव संहननम् अतोऽस्थ्याधभावात् संहननरहितानि नारकशरीराणि भवन्ति । मुख्यवृत्त्याऽस्थिनिचयात्मकमेव सहननं भवति किन्तु यदपि पूर्वमेकेन्द्रियजीवानां
किस संहनन वाले होते है-उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा.? छण्हं संघयणाणं असंघयणी' हे गौतम ! नारक जीवों के शरीर छह संहननो में से किसी भी सहनन वाले नहीं होते है । अर्थात् इनके शरीर संहनन रहित होते है।
इनके शरीर संहनन रहित इसलिये होते है कि इनमें हड़ियाँ नहीं होती है यही बात "णेवट्ठी" सूत्रांश द्वारा प्रकट की गई है । "णेव छिरा" इनमें शिराएँ नाडियां भी नहीं होती. है "णेव हारू" इसमें स्नायुएँ-हड्डियों को बांधने वाली नाडियां भी नहीं होती हैं। इसीलिये "णेव संघयणमस्थि" उनके शरीर को संहनन विहीन कहा गया है। तात्पर्य ऐसा हैअस्थियों के समूह का नाम ही संहनन है । परन्तु यह सब नारक जीव को होता नहीं है । इसी कारण इन्हें असंहनन वाले कहा गया है। मुख्य वृत्ति से अस्थियों का निचय रूप ही सहनन होता हैपरन्तु फिर जो पहिले एकेन्द्रिय जीवों को सेवात सहनन वाला कहा गया है वह औदारिक
छ छ-"गोयमा ! छह संघयणाणं असंघयणी" गौतम ना२४ ७वाना शरी२ છ સંહનામાંથી કેઈ પણ હનન વાળા હોતા નથી. અર્થાત તેઓના શરીર સહનન રહિત હોય છે.
તેઓના શરીર સંહનન વિનાના હેવાનું કારણ એ છે કે તેઓમાં હાડકા હોતા નથી. मेर पात "णेवट्ठी' मा सूत्रांश द्वारा प्रगट ४२वामा मावी छ "णेव छिरा" तमामा शिसम्मा म नाहीये।५९] ती नथी, "णे वण्हारु" तमामा स्नायुया-डाउन माधपावाजी नाडीया५४ाती नथी तथा “णेव संघयणमत्थि" तयाना शरी। न सहनन વિનાના કહેલ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–અસ્થિ-હાડકાના સમૂહનું નામ જ સંહનન છે. પરંતુ તે બધા નારક જીને હાતા નથી. તેજ કારણથી તેઓને અસંહનન વાળા કહ્યા છે. મુખ્ય વૃત્તિથી અસ્થિ-હાડકાના નિચય-સમૂહ રૂપજ સંહનન હોય છે. તે પણ પહેલાં એક ઈન્દ્રિય વાળા જેને સેવા સહનન વાળા જ કહ્યા છે, તે ઔદારિક શરીરના સંબંધના સદ ભાવથી કહેલ છે. તેથી તેઓમા સહનનપણુ ઔપચારિક જ છે. વાસ્તવિક નથી તથા પ્રજ્ઞાપના
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
uuuuuuuuwvvvv
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति०१
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१३ सेवार्तसंहननं कथितं तदपि औदारिकशरीरसम्बन्धमात्रमपेक्ष्यौपचारिकमेव । देवानामपि यत्प्रज्ञापनादौ वज्रसंहननवत्त्वं कथ्यते तदपि गौणवृत्त्यैव, तथाहि-अत्र खलु मनुष्यलोके चक्रवर्त्यादे विशिष्टवऋषभनाराचसंहननवतः सकलशेषमनुष्यजनासाधारणा यादृशी शक्तिः ततोऽधिकतरा देवानां पर्वतोत्पाटनादिविषया शक्तिः श्रूयते न च तेषां शरीरसंक्लेश. । इत्येवं ते देवा अपि वजसंहननिसादृश्येन वज्रसंहननिनः कथिताः न पुन परमार्थतो देवास्ते सहननिनो भवन्ति, सत्रे अस्थिनिचयात्मकमेव सहननमित्यभिधानात इति, ततो नारकाणामस्थ्याद्यभावात् सहननाऽभाव एव भवति । यद्येवं तर्हि संहननानामभावे शरीरबन्धः कथमुपपद्यते ? उपभोगायतनत्वेन शरीरव्यवहारस्योपलम्भादिति ।
शरीर के सम्बन्ध के सद्भाव से कहा गया है अतः उनमें संहननवत्ता औपचारिक ही है-वास्तविक नहीं। तथा जो प्रज्ञापना आदि में देवों को वज-संहननवाला कहा गया है वह भी गौण. वृत्ति से ही कहा है । इसका कारण यह है कि इस मनुष्य लोक में वन ऋषभनाराच संहनन वाले चक्रवर्ती आदि की जो शक्ति होती है वह समस्त शेष मनुष्यो की अपेक्षा असाधारण होती है । परन्तु इनकी अपेक्षा भी पर्वतो को उखाड ने रूप अधिक शक्ति देवो की होती है ऐसा सुना जाता है तथापि उनको श्रम नहीं होता है। इसलिए वज्रसंहनन की सहशता को लेकर देवों को वज्र संहननी कह दिया गया है, वास्तव में वे संहनन वाले नहीं होते है । क्योकि शास्त्र में अस्थिनिचय को ही संहनन कहा है । नारको के भी अस्थि आदि के अभाव से संहनन का अभाव ही होता है। यहां ऐसा कहना चाहिये कि सहनन के अभाव में शरीर वन्ध कैसे हो सकता है। क्योकि उपभोग का आयतन होने से ही शरीर का व्यवहार होता है। यहाँ उत्तर में कहते हैं- इसमे कोई दोष नहीं है। तथाविध-उस प्रकार
સૂત્ર વિગેરેમાં જે દેવને આ સંહનન વાળા કહેલા છે, તે પણ ગૌણ વૃત્તિથીજ કહેલા છે. તેનું કારણ એ છે કે આ મનુષ્ય લોકમાં વજી કષભ, નારાચ સંહનન વાળા ચકવતિ વિગેરેની જે શક્તિ હોય છે. તે સઘળા શેષ મનુષ્યની અપેક્ષાથી અસાધારણ હોય છે. પરંતુ–તેઓની અપેક્ષાથી પણ પર્વતને ઉખાડવારૂપ અધિક શક્તિ દેવોની હોય છે. તેમ સાંભળવામાં આવે છે તે પણ તેઓને શ્રમ થતું નથી તેથી વૃજ સ હનનની સમાનતા ને લઈને દે ને વજ સંહનની–વા સંહનન વાળા કહેલા છે. વાસ્તવિક રીતે તેઓ સંહનન વાળા હોતા નથી કેમ કે શાસ્ત્રમાં અસ્થિનિચય-હાડકાના સમૂહને જ સંહનન કહેલ છે. નારકેને પણ હાડકા વિગેરેના અભાવથી સ હનને અભાવજ હોય છે. અહિયા એવું કહેવું જોઈએ કે–સંહનન ના અભાવમાં શરીર બ ધ કેવીરીતે થઈ શકે છે ? કેમ કે, ઉપભેગના આવવાથી જ શરીરનો વ્યવહાર થાય છે. આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
जीवाभिगमसूत्रे ___अत्राह-न कश्चिद्दोष', तथाविधपुद्गलस्कन्धवत् गरीरबन्ध उपपद्यते एव अतएवाह-'जे पोग्गला अणिहा अकंता अप्पिया अमुभा अमणुण्णा अमणामा' ये पुद्गला अनिष्टा:-मन स इच्छामतिक्रान्ताः तत्र किञ्चित् कमनीयमपि केषांचि दनिष्टं भवति अत आह-'अकंता' मकान्ताः न कान्ता इत्यकान्ताः-अकमनीया. अत्यन्ताशुभवर्णयुक्तत्वात् । अतएव अप्रियास्ते पुद्गला दर्शनापातकालेऽपि न प्रियबुद्धिमुत्पादयन्तीति भावः । अशुभाः अशुभरसगन्धस्पर्शात्मकत्वात् । अमनोज्ञा:-मनस आह्वादहेतवो न भवन्ति, विपाकतो दुःखोत्पादकत्वादिति । अमनोऽमाः, न कदाचिदपि ते उपभोग्यतया जीवानां मनांसि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः। 'तेसि णं संघायत्ताए परिणमंति' ते इत्थंभृता अनिष्टत्वादिदुर्गुणोपेताः पुद्गला. तेषां नारकजीवानां शरीरसघाततया तथारूपशरीरपरिणतिभावेन परिणमन्ति-परिणाम प्राप्नुवन्तीति तेषां शरीरबन्धोपपत्तिर्भवतीति संहननद्वारम् । के पुद्गल स्कन्ध की तरह शरीर बंध हो ही जाता है, इसलिये सूत्रकार कहते हैं-"जे पुग्गला अणिहा, अकंता, अप्पिया, असुभा, अमणुण्णा, अमणामा" जो पुद्गल अनिष्ट हैं-मनकी इच्छा के बाहर है, अकान्त है-सुहावने नहीं है, अकमनीय हैं- अत्यन्त अशुभवर्ण से युक्त हैं । एत एव अप्रिय है-दिखते ही जो प्रिय वुद्धि के उत्पादक नहीं है, अशुभ रस गंध स्पर्श वाले है, अमनोज्ञ है-मन को आनन्द दायक नहीं है किन्तु विपाक काल में दुःखोत्पादक है. अमनोऽम है-जन्तुओ को उपभोग के लिये जो कभी भी उनके मन को रुचिकर नहीं हैं ऐसे वे पुद्गल "तेसि णं संघायत्ताए परिणमंति' उन नारक जीवों के शरीर सघात रूप से उस प्रकार के गरीर की परिणति के रूप से--परिणाम को प्राप्त हो जाते हैं । इस प्रकार उनका शरीर बंध हो जाता है । सहननद्वार समाप्त,
-
છે કે-તેમાં કોઈ પણ દોષ નથી, તથાવિધ-તેવા પ્રકારના પુદ્ગલસ્કની જેમ શરીરને मध य तय छे. तेथी सूत्रधार ४ छ है-"जे पुग्गला, अणिट्ठा, अकंता, अप्पिया, असुभा, अमणुण्णा, अमणामा" २ पुस मनिष्ट छ, मेटले भननी छानी महार છે અકાન્ત છે એટલે કે સોહામણા નથી, અકમનીય છે. એટલે કે અત્યંત અશુભ વર્ણ વાળા છે. અને તેથીજ અપ્રિય છે એટલે કે–દેખતાં જ જે પ્રિયબુદ્ધિ જનક નથી. અશુભરસ ગંધ સ્પર્શ વાળા છે મનોજ્ઞ છે મનને આનંદદાયક નથી પરંતુ વિપાક કાળમાં દુઃખ ઉપન કરાવનારા છે. અમનેડમ છે – એટલે કે–જ તેઓને ઉપભેગ भाटया / ५४ मते तेमानी मनन ३५४२ नथी. मेवा त पुगत 'तेसिं णं संघायत्ताए परिणमंति' से ना२४ वाना शरीरना सघात३५थी अर्थात् तवा प्रारना શરીરની પરિણતિના રૂપમાં પરિણામને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આ રીતે તેઓને શરીર બધ થઈ જાય છે આ સંહનનદ્વાર સમાપ્ત
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१५
अथ चतुर्थं सस्थानद्वारमाह - ' तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता' तेषा नारकाणां खलु भदन्त जीवानां शरीराणि किं संस्थितानि - कीदृशसंस्थानयुक्तानि प्रज्ञतानि इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा - 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भवधारणीयानि च शरीराणि उत्तर वैकुर्विकाणि च, 'तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते हुंडसंठिया' तत्र - तयोर्द्वयोः शरीरयोर्मध्ये खलु यानि तानि शरीराणि भवधारणीयानि तानि हुण्ड संस्थितानि - हुण्डसंस्थानयुक्तानि भवन्ति । तथाहि - भवधारणीयानि तेषां नारकाणां शरीराणि एव निर्मूल विलुप्त पक्षोत्पाटितसकलग्रीवा दिशेमपक्षिशरीर कवदतिबीभत्सहुण्ड
भवस्वभावत
संस्थान द्वार कहते है "तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता हे भदन्त ! इन नारक जीवो के शरीर कैसे संस्थान से युक्त है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं— "गोमा ! दुविहा पन्नत्ता, हे गौतम नारक जीवो के शरीर दो प्रकार के कहे है"तं जहा जैसे- 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य' एक भवधारणीय शरीर, और दूसरा उत्तर वैक्रियिक शरीर, इन में "जे ते भवधारणिज्जा" जो भवधारणीय शरीर है "ते हुंड संठिया" वे सब हुण्डक संस्थान वाले होते है । क्योकि उन नारकों के ये भवधारणीय शरीर स्वभाव से ही उस पक्षी के शरीर की तरह होते है कि जिनकी दोनों पंख बिलकुल मुल से उखाड़ लिये गये हो और ग्रीवा रोम आदि जिसके शरीर से निकाल दिये गये हों ऐसा पक्षी जैसे देखने में अति बीभत्स लगता है इसी प्रकार से ये नारकी भी शरीर में ऐसे ही बीभत्स प्रतीत होते हैं । इनके शरीर की रचना इस संस्थान में बिलकुल बेडोल होती है ।
હવે સસ્થાનદ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે—તેમા ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે - "तेसि ण भंते ! जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता" हे भगवन् मा नारवाना शरीर ठेवा संस्थान वाजा होय छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा अलु छे - “गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! नारवाना शरीर में प्रारना उडेवामां आवेला छे "तं जहा" ते भा प्रभावे छे. "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य” मे लवधारणीय शरीर मने जी उत्तर वैठिय शरीर तेभा ? "जे ते भवधारणिज्जा" ने भवधारणीय शरीर छे, 'ते डुडसंठिया " ते मधा हुआ संस्थान वाणा होय छे उभडे-ते नारनु मालव ધારણીય શરીર સ્વભાવથી જ તે પક્ષીના શરીર જેવુ... હાય છે, કે જેની ખન્ને પાંખા બિલ્કુલ મૂળમાંથી ઉખાડીલેવામા આવી હોય તેમજ ગ્રીવા રમ વિગેરે જેના શરીરમાંથી કહાડીનાખવામાં આવેલા હાય એવા પક્ષિ જોવામાં જેમ અત્યન્ત બિભત્સ-ખરામ બિહામણુા લાગે છે, તેજ પ્રમાણે આ નારકીચે! પણ શરીરથી એવા જીહામણા દેખાય છે. तेखाना शरीरनी रथना या संस्थानभां मिल मेडोज होय छे. तथा ? “उत्तरघेउनिया ते
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
जीवाभिगमस्त्रे
सस्थान्वन्तीति । 'तत्थ णं जे ते उत्तरवेउचिया ते वि हुण्डसंठिया पन्नत्ता' तत्र रूलु यानि तानि उत्तरवैकुर्विकाणि तान्यपि हुण्डस स्थितानि उत्तरवैकुर्विकाणि शरीराणि यद्यपि शुभान्येव वयं विकुर्विप्याम इत्यभिप्रायेण विकुक्तुिमारमन्ते तथापि तेषां तानि शरीराणि अत्यन्ताशुभ तथाविधनामकर्मोदयात् अतीव शुभतराण्येव भवन्तीत्यतरतान्यपि हुण्डसंस्थितान्येवेति गतं चतुर्थं संस्थानद्वारम् ॥
अथ पञ्चमं कपायद्वारमाह-'चत्तारि' इत्यादि, 'चत्तारि कसाया' नारकजीवानां क्रोधमानमायालोभाख्याश्चत्वारः कषाया भवन्तीति गतं पञ्चमं कषायद्वारम् ॥
अथ षष्ट संज्ञाद्वारमाह-चत्तारि सन्नाओ' नारकजीवानां चतस्रः आहारमयमैथुनपरिग्रहाख्याः संज्ञा भवन्तीति गतं सज्ञाद्वारम् ।।
तथा-जो 'उत्तरवेउविया ते वि इंडसंठिया पन्नत्ता' जो उत्तरवैक्रिय शरीर होता हैं वह भी हुंडक संस्थान वाला ही होता है यद्यपि उत्तरवैक्रियिक शरीर की जब ये विकुर्वणी करते है तब ये ऐसा ही विचार कहते है कि हम शुभ ही विक्रिया करेंगे परन्तु अत्यन्त तथाविध अशुभ नाम कर्म के उदय से इनके इस शरीर की अतीव अशुभतर ही विक्रिया होती है । अतः ये भी हुण्डक संस्थान वाले होते हैं । संस्थानद्वार समाप्त ।
पांचवां द्वार-'चत्तारि कसाया' नारक जीवों के क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कपाये होती हैं । कपायद्वारसमाप्त ।
छठा संज्ञा द्वार-चत्तारि सन्नाओ' इन नारक जीवों के आहार भय मैथुन और परिग्रह ये चार सज्ञाएँ होती हैं । सज्ञाद्वार समाप्त ।
वि हुडसंठिया पन्नत्ता" उत्तरवैयि शरी२वा हाय छ, ते ५ ४ सस्थाना હોય છે. જો કે–ઉત્તર વિક્રય શરીરની જ્યારે તેઓ વિદુર્વણ કરે છે, ત્યારે તેઓ એ જ વિચાર કરે છે કે અમે શુભ વિડ્યિા જ કરીશું. પરંતુ અત્યંત તથાવિધ અશુભ નામ કર્મના ઉદયથી તેઓના આ શરીરની અત્યંત અશુભતર વિક્રિયા જ હોય છે. તેથી તેઓ પણ હુંડક સંસ્થાનવાળ હોય છે.
સંસ્થાનદ્વાર સમાપ્ત पांयम पायदा२नु ४थन ४२तां प्रभु ४ छ है-"चत्तारि कसाया" नावाने ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ આ ચાર કષા જ હોય છે. કષાયદ્વાર સમાપ્ત થયું सज्ञाना२-"चन्तारि सन्नायो" 24| ना२४७वाने माहार, लय, भैथुन भने परियड मा ચાર સંજ્ઞાઓ હોય છે સંજ્ઞાદ્વાર સમાપ્ત,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१७ सप्तमं लेश्याद्वारमाह-'तिम्नि लेस्साओ' नारकजीवानां तिस्रो लेश्याः कृष्णनीलकापोताख्या भवन्तीति । तत्र ाद्ययोर्द्वयोः रत्नप्रभाशर्कराप्रभापृथिव्योः कापोतलेश्या भवति, तृतीयायां नारकपृथिव्यां केषुचिन्नरकावासेषु कापोतलेश्या भवति केषुचिन्नरकावासेषु नीललेश्येति कापोतनीलेतिलेश्याद्वयं भवति, चतुर्थ्या नारकपृथिव्यां नीललेश्या भवति, पञ्चम्यां नारकपृथिव्यां केषुचिन्नरकावासेषु नीललेश्या भवति, केषुचिन्नरकावासेषु कृष्णलेश्येति नीलकृष्णेति लेश्याद्वयं भवति । षष्ठ्या नारकपृथिव्यां तमाभिधानायां कृष्णलेश्या भवति । सप्तम्यां नारकपृथिव्यां तु परमकृष्णलेश्या भवतीति तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ
'काउय दोसु तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए ।
पंचमियाए मीसा कण्हा तत्तो परमकण्हा' ॥१॥ इति । छाया-कापोती च द्वयोः तृतीयस्यां मिश्रा नीला च चतुर्थ्याम् । पञ्चम्यां मिश्राः कृष्णाः ततः परमकृष्णा इतिच्छाया
इति सप्तमं लेश्याद्वारम् । सातवा लेश्या द्वार-'तिन्नि लेस्साओ' नारक जीवों के कृष्ण, नील और कापोत ये तीन लेश्याएँ होती हैं। इनमें आदि की जो रत्नप्रभा और शर्कराप्रभा पृथिवी है वहां कापोत लेश्या होती है । तीसरी नारक पृथिवी में कितनेकनरकावासो में कापोत लेश्या होती हैं और कितनेक नरकावासो में नीललेश्या होती है । चतुर्थ नारक पृथिवी में नील लेश्या होती है । पांचवी पृथिवी में कितनेक नरकावासो में नीललेश्या होती है, और कितनेक नरकावासो में कृष्णलेश्या होती है। छठी नारक पृथिवी तमा नाम की उस में कृष्ण लेश्या होती है और सातवीं नारक पृथिवी में परम कृष्णलेश्या होती है व्याख्याप्रज्ञप्ति में कहा है_ 'काउय दोसु तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए' इत्यादि । लेश्याद्वार समाप्त ।
सात वेश्याद्वा२-"तिन्नि लेस्साओ" ना२४०वान , नीरा मन अपात मा ત્રણ જ વેશ્યાઓ હોય છે. તેમાં આદિની જે રત્નપ્રભા અને શકરપ્રભા પૃથિવીવે છે, ત્યાં કાપતલેશ્યા હોય છે ત્રીજી નારક પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકાવાસમાં કાપતલેશ્યા હોય છે અને કેટલાકમાં નીલલેશ્યા હોય છે. ચેથી નારક પૃથ્વીમાં નીલલેશ્યા હોય છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નરકાવાસમાં નીલલેશ્યા હોય છે. અને કેટલાક નારકાવાસમાંકૃષ્ણલેસ્યા હોય છે છઠ્ઠી તમ નામની નારકપૃથ્વીમાં કૃષ્ણ લેસ્યા હોય છે અને સાતમી નારક પૃથ્વીમાં પરમ કૃષ્ણ લેહ્યા હોય છે
व्याच्याप्रज्ञप्तिमा यु छ है-"काउय दोसु तइआए मीसिया नीलिया" चउत्थीए, ऽत्यादि.
वेश्यावर सभात'
२८
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
जीवाभिगमसूत्रे अष्टममिन्द्रियद्वारमाह-'पंचिंदिया' तेषां नारकजीवानां पञ्च-स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राख्यानि पञ्चेन्द्रियाणि भवन्तीति गतमिन्द्रियद्वारम् ।
नवमं समुद्घातद्वारमाह-'चत्तारि समुग्याया आदिल्ला' चत्वारः समुद्घाताः आद्याः, वेदना कषायमारणान्तिकवैक्रियाख्याः-नारकजीवानां भवन्तीति समुद्घातद्वारम् ।। दशमं सज्ञिद्धारमाह 'सन्नी वि असन्नी वि' ते नारकजीवाः संज्ञिनोऽपि असंज्ञिनोऽपि, तत्र गर्भव्युत्क्रान्तिकेभ्यो ये समुत्पन्नास्ते संज्ञिनः, ये तु समूछिमेभ्य आगत्योत्पन्नास्ते असंज्ञिनः । ते चासंज्ञिनः रत्नप्रभायामेव समुत्पद्यन्ते न तु परतो नरकान्तरे अनाशयाशुभक्रियाया दारुणाया अप्यनन्तरविपाकिन्या एतावन्मात्र फलकत्वात् अतएवोक्तम्
आठवां इन्द्रियद्वार --- 'पंचिंदिया' इन नारक जीवो के स्पर्शन, रसना, घ्राण चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियां होती है । इन्द्रियद्वार समाप्त ।
समुद्घात द्वार-'चत्तारि समुग्घाया आदिल्ला' । नारक जीवों के आदि के चार समुद्घात होते हैं-उनके नाम ये हैं-वेदना, कषाय, मारणान्तिक, और वैक्रिय ।
समुद्घातद्वार समाप्त । दसवां संज्ञिद्वार-'सन्नीवि असन्नी-वि' वे नारकजीव संज्ञीभी होते है और असज्ञी भी होते हैं, इनमें जो गर्भन जीवों से मरकर नारकी होते हैं वे सज्ञी होते है और जो सम्मूछन - जीवों से आकार उत्पन्न होते हैं, वे असंज्ञो होते हैं । ये असंज्ञी रत्नप्रभा में ही उत्पन्न होते हैं। उसके आगे अन्य नरकों में नहीं । क्योंकि विना आशय के जो अशुभ दारुण क्रिया भी - होती है उसका विपाक एतावन्मात्र फल वाला होता है, अर्थात् रत्नप्रभा तक ही ले जाने
मामुन्द्रियद्वा२-"पंचिदिया" ! ना२४७वाने २५शन, २सना, प्राए न्यक्ष, અને કહ્યું આ પાંચ ઈન્દ્રિયો હોય છે ઈન્દ્રિયદ્વાર સમાપ્ત
समुद्घातद्वार-"चत्तारि समुग्घाया आदिल्ला" ना२३७वान-माहिना या२ समुह ઘાતે હોય છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે. વેદના સમુદ્રઘાત ૧ કષાય સમુદઘાત ૨ મારણાનિક સમદુઘાતક અને ક્રિયસમુદુઘાત ૪, સમુદ્દઘાતાર સમાપ્ત. . ,
समुसज्ञिवा२-"सन्निवि असन्नि वि" ना२४। सभी ५९ डाय छ, भने અસંસી પણ હોય છે. તેમાં જેઓ ગર્ભજ જીવમાંથી મરીને નારકી થયેલ હોય છે, તેઓ સંસી કહેવાય છે. અને જેઓ સમૂચ્છન જીવોથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ અસંસી કહેવાય છે. આ અસંસીજી રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેની આગળના બીજા નરકમાં ઉત્પન્ન થતા નથી જેકે આશય વિના જે અશુભ દારુણ ક્રિયા પણ હોય છે. તેને વિપાક માત્ર એવા ફળવાળે જ હોય છે. અર્થાત, રત્નપ્રભા પૃથ્વી પય તજ લઈ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१९ 'असन्नी खलु पढमं दोच्चं व सरीसवा तइयं पक्खी । सीहा जंति चउस्थि उरगा पुण पंचमि पुढवि ॥१॥ छडिं य इत्थियाओ मच्छा मणुया य सत्तर्मि पुढवि । एसो परमोववाओ वोद्धव्यो नरयपुढवीसु ॥२॥ छाया-अशिन खलु प्रथमां द्वितीयां च सरीसृपास्तृतीयां पक्षिणः । सिंहा यान्ति चतुर्थी मुरगा. पुन. पञ्चमी पृथिवीम् ॥१॥ षष्टी च स्त्रियः मत्स्याः मनुष्याश्च सप्तमी पृथिवीम् । एष परम उत्पादो बोद्धव्यो नरकपृथिवीषु ॥२॥
इति सज्ञिद्वारम् ॥ एकादशं वेदद्वारमाह-'णपुंसगवेदा' नारकजीवा नपुंसकवेदा भवन्ति न तु पुरुषवेदाः स्त्रीवेदा वा भवन्तीति वेदद्वारम् ॥
द्वादशं पर्याप्तिद्वारमाह-'छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' तेषां नारकजीवानां षट्पर्यातय षडपर्याप्तयश्च भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् ॥
त्रयोदशं दृष्टिद्वारमाह-'तिविहा दिट्ठी' ते नारकजीवा त्रिविधदृष्टयो भवन्ति तद्यथासम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यमिथ्यादृष्टयश्चेति दृष्टिद्वारम् । वाला होता है-आगे नहीं । सो ही कहा है-"असन्नी खलु पढम" इत्यादि ।
संज्ञिद्वार समाप्त । ग्यारहवां वेदद्वार-'णपुंसगवेदा' नारकजीव केवल नपुंसक वेदवाले ही होते है पुरुषवेद और स्त्री वेदवाले नहीं होते है । वेदद्वार समाप्त ।
बारहवाँ पर्याप्तिद्वार 'छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' ये नारकजीव छह पर्याप्तिवाले और छह अपर्याप्ति वाले होते है । पर्याप्तिद्वार समाप्त ॥
तेरहवां द्रष्टिद्वार- 'तिविहा दिही' इन नारकजीवो के तीन प्रकार की दृष्टियाँ होती हैं-जैसे-एक सम्यग्दृष्टि, दृसरी मिथ्यादृष्टि और तीसरी मिश्रदृष्टि । तात्पर्य कहने का पापा य छ. तेनाथी भाग नही ज्यु छ - 'असन्नि खलु पढम, इत्यादि
સંજ્ઞીદ્વાર સમાપ્ત છે मशियारभु द्वार-"णपुंसगवेदा" ना२४७वे व नस वा डाय छे. પુરુષ અને સ્ત્રીદવાળા હોતા નથી વેદદ્વાર સમાપ્ત !
मारभुपातिवा- “छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' मा ना२४७ छाप्तिा અને છ અપર્યાપ્તિવાળા હોય છે પર્યાપ્તિદ્વાર સમાપ્ત.
भुष्टिवा२-'तिविहा दिट्ठी' मा ना२४ व नेत्र ४२नी दृष्टिमा डाय छ, જેમ કે-એક સમ્યગદષ્ટિ, બીજી મિથ્યાષ્ટિ, અને ત્રીજી મિશ્રષ્ટિ કહેવાનું તાત્પર્ય
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
__ जीवाभिगमसूत्रे अथ चतुर्दश दर्शनद्वारमाह-'तिन्नि दसणा' तेषां नारकजीवानां त्रीणि दर्शनानि भवन्ति तद्यथा-चक्षुर्दशनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधिदर्शनम् चेति दर्शनद्वारम् ।।
पञ्चदशं ज्ञानद्वारमाह-'णाणी वि अन्नाणीवि' ते नारकजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । 'जे णाणी ते नियमा तिन्नाणी' तत्र ये नारका ज्ञानिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिनो भवन्ति । ज्ञानत्रयवत्त्वमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'आभिणिबोहियनाणी' आभिनिवोधिकज्ञानिनः । 'सुयनाणी' श्रुतज्ञानिनः, 'ओहिनाणी' अवधिज्ञानिन
चेति 'जे अन्नाणी ते अत्यंगइया दुअन्नाणी अत्थेगइया तिअन्नाणी' तत्र ये नारका अज्ञानिनश्च अस्त्येकके दृय ज्ञानिनोऽस्त्येकके व्यज्ञानिनः, 'जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइयह है कि ये नारकजीव सम्यग्दृष्टि भी होते है । मिथ्यादृष्टि भी होते है और मिश्रदृष्टि भी होते हैं । दृष्टिद्वार समाप्त ।
चौदहवा दर्शनद्वार-'तिन्नि दंसणा' उन नारकजीवों के तीन दर्शन होते है-जैसे-- चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, और अवधिदर्शन, दर्शनद्वार समाप्त ।
पन्द्रहवाँ ज्ञानद्वार- 'णाणी वि अन्नाणी वि' वे नारक जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते है 'जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी' जो नारक ज्ञानी होते हैं उनके नियम से तीन ज्ञान होते है 'तं जहा" जैसे-आभिणिवोहियनाणी' आभिनिबोधिक ज्ञान, 'सुयनाणी' श्रुतज्ञान 'ओहिनाणी' अवधिज्ञान-इस प्रकार इन तीन ज्ञानों से ये विज्ञानी होते है । 'जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी" जो ये अज्ञानी होते हैं तो कोई २ दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई २ तीन अज्ञानवाले होते हैं । એ છે કે–નાક જ સમ્યગદષ્ટિવાળા પણ હોય છે. મિથ્યાષ્ટિવાળા પણ હોય છે. અને મિશ્રદષ્ટિવાળા પણ હોય છે દષ્ટિદ્વાર સમાપ્ત,
यो शानदार-"तिन्नि दसणा" मा ना२४ वाने ३ ४शन हाय छे. त्रए દર્શને આ પ્રમાણે છે ચક્ષુદર્શન ૧, અચક્ષુદર્શન ૨ અને અવધિદર્શનક,
शनिवार सभास. ५४२९ जाना२-'णाणी वि अन्नाणी वि' ते ना२४ ज्ञानी पय डाय छ, सन मशानी ५७५ डाय छे. 'जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी'२ ना२४ । ज्ञानी डाय छ, त नियमथा ना नान वा डाय छे. 'तं जहा' ते २मा प्रभार छ. 'आभिनियोहिय नाणी' मालिनिमाधि ज्ञान १ 'सुयनाणी' श्रुतशान 'मोहिनाणी' भवधिज्ञान माशते सा ना त्र ज्ञानवारा य 'जे अन्नाणी ते अत्थेगा दुअन्नाणी' अत्थेपरया तिअन्नाणी' ने मामा अज्ञानी हाय छे तमा 15 मे सज्ञानवा काय छ, अनेत्र मसानपाडाय छे 'जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २२१
अन्नाणी सुयअन्नाणीय'तत्र ये च नारका असंज्ञिनस्तेऽपर्याप्तावस्थायां नियमाद्वयज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति । 'जे ति अन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी य सुयअन्नाणीय विभंगनाणीय' तत्र येच नारकाः व्यज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च विभङ्गज्ञानिनश्च भवन्ति । अत्रायं भावः-ये नारका असंज्ञिनस्ते अपर्याप्तावस्थायां द्वयज्ञानिनः असज्ञिभ्यो हि उत्पद्यमानानां तेषां तथाविधबोधमान्धाद् अपर्याप्तावस्थायामव्यक्तावधेरपि प्राप्त्यसद्भावात् । पर्याप्तावस्थायां तु व्यज्ञानिनः, सज्ञिनस्तूभयावस्थायामपि त्र्यज्ञानिन एवेति ज्ञानद्वारम् ॥
षोड़शं योगद्वारमाह--'तिविहे जोगे' नारकजीवानां त्रिविधो योगो भवति, तद्यथामनोयोगो वागु योग. काययोगश्चेति, योगद्वारम् ।। "जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी सुयअन्नाणी य" जो नारक दो अज्ञानवाले होते हैं वे नियम से मत्यज्ञानवाले और श्रुतअज्ञानवाले होते हैं। और जो नरक तीन अज्ञानवाले होते हैं वे-वे नियम से मत्यज्ञानवाले, श्रुतअज्ञानवाले और विभंगज्ञानवाले होते हैं । तात्पर्य यह है कि जो नारक असज्ञी होते है वे अपर्याप्तावस्था में दो अज्ञानवाले होते है । क्योंकि असज्ञियो से आकर उत्पन्न होने वाले जो नारक होते हैं उनके तथाविधबोध की मन्दता से अपर्याप्तावस्था में अव्यक्त अवधि की भी प्राप्ति नहीं होती है इसलिये वे अपर्याप्तावस्था में दो अज्ञान वाले कहे गये है और पर्याप्तावस्था में असंज्ञी तीन अज्ञानवाले होते हैं । संज्ञी नारकी तो पर्याप्ताऽपर्याप्त दोनों अवस्थाओं में भी तीन अज्ञानवाले ही होते है । ज्ञानद्वार समाप्त ।
सोलहवां योगद्वार-'तिविहे जोगे' नारक जीवों को तीन प्रकार का योग होता जैसे--मनोयोग, वचनयोग और काययोग । योगद्वार समाप्त ।
सुयअन्नाणी य" नार। मे २ना मज्ञान डाय छे. तया नियमथा मति અજ્ઞાનવાળા અને શ્રતાજ્ઞાનવાળા હોય છે. અને જે નારકે ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે તેઓ નિયમથી મતિ અજ્ઞાનવાળા કૃત અજ્ઞાનવાળા અને વિભંગ જ્ઞાનવાળા હોય છે
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે નારકે અસણી હોય છે. તેઓ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે. કેમ કે–અસંગ્નિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થવાવાળા જે નારકે હોય છે, તેઓને તથાવિધ બેધની મહત્તાથી અપર્યાપ્તાવસ્થામાં અવ્યક્ત અવધિની પણું પ્રાપ્તિ થતિ નથી તેથી તેઓ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં બે અજ્ઞાનવાળા કહેલા છે અને પર્યાપ્તાવસ્થામાં અસંી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, સંજ્ઞી નારકી તે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અને અવસ્થામાં ત્રણ અજ્ઞાનવાળા જ હોય છે. શાનદ્વાર સમાપ્ત.
सोमु योगदा२-'तिविहे जोगे' ना२४ वान वार प्रारना योग डाय छे. २म કે–મોગ, વચનાગ અને કાયસેગ, ગદ્વાર સમાપ્ત
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
जीवाभिगमसूत्रे सप्तदशमुपयोगद्वारमाह-दुविहे उवजोगे' नारकजीवानां द्विविध उपयोगो भवति, तद्यथासाकारोपयोगः अनाकारोपयोगश्चेत्युपयोगद्वारम् ।।
अष्टादशमाहारद्वारमाह--'छदिसि आहारो' नारकजीवानां पदिशि आहारो भवति, लोकमध्ये नारकजीवानामवस्थानेन लोकनिष्कुटरूपप्रतिबन्धकाभावात् षड्दिाभ्यः आगतान् पुद्गलानाहरन्ति नारका इति । 'ओसन्नं कारणं पडच्च' ओसन्नं' इति प्रायोऽथें देशीशब्दस्तेन प्रायेण-सामान्येन कारणं प्रतीत्य-आश्रित्य 'वण्णओ कालाई जाव आहारमाहारेति' वर्णतः कालानि यावदाहारमाहरन्ति अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनासूत्रस्याष्टादशाहारपदप्रथमोद्देशकपाठो ग्राह्यः, स चेत्थम्-'नीलाई गंधओ दुभिगंधाई, 'रसओ तित्तकडुयाई' फासो कक्खडगुरुयसीयलुक्खाई, तेसिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विपरिणामइत्ता परिपीलइत्ता परिविद्धंसइत्ता अण्णे अपुन्च वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगादे पोग्गले सव्वपणया' इति संग्राह्याम् । अयं भावः-नारकाः सामान्येन कारणमाश्रित्य वर्णतः वर्णमा.
सत्रहवां उपयोग द्वार--"दुविहे उवजोगे नारक जीवो के दो प्रकार का उपयोग होता है साकार उपयोग और अनाकार उपयोग । उपयोगद्वार समाप्त ।
अठारहवां आहारद्वार-'छद्दिसि आहारों' नारक जीवों का आहार छह दिशामों में से आगत पुद्गल द्रव्यो का होता है क्योंकि नारकजीवों का अवस्थान लोक के मध्य में होता है इससे लोकनिष्कुटरूप प्रतिबन्धक का अभाव रहता हैं-अतः वे छह दिशाओं से मागत पुद्गलों का माहार करते हैं । "ओसन्नं कारणं पडुच्च" प्रायः कारण को आश्रित करके वे 'वण्णओ कालाई जीव आहारमाहारेति' वर्ण से काले वर्णवाले पुद्गलों का माहार करते हैं यहां यावत् शन्द से यहाँ प्रज्ञापना के अठाइसवां आहार पदके पहले उद्देश का पाठ ग्रहण करना चाहिये जो टीका में दिया गया है उसका अर्थ-नारकजीव वर्ण से
सत्तमुपयोगबार-'दुविहे उवजोगे' ना२४ वान सा उपया भने मनाકાર ઉપયોગ આ બે પ્રકારને ઉપગ હોય છે.
6पयागार सभात. मढारभु माहारवार-"छदिसि आहारो' ना२४ वानी माहार छहशामामाथी આવેલા પુદગલ દ્રવ્યોને હોય છે. કેમકે નારક જીવોનું અવસ્થાન–રહેઠાણ લોકની મધ્યમાં હોય છે. તેથી લેક નિષ્ફટરૂપે પ્રતિબંધકનો અભાવ રહે છે. તેથી તેઓ છ દિશાઓમાંથી मावा पुगताना माहा२ ४३ छ. 'ओसन्न कारणं पहुच्च' प्रायः ॥२ न माश्रय ४शन. तसा 'वण्णओ कालाई जाव आहारमाहारेति' qथी अणाव वाणा दासी ને આહાર કરે છે. અહિયા યાવતું શબ્દથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના અઠયાવીસમાં આહાર પદના પહેલા ઉદેશાને પાઠ ગ્રહણ કરે જોઈએ. કે જે પાઠ ટકામાં આપવામાં આવેલ છે. તેને અર્થ-નારક જીવ વર્ણથી કાળા અને નીલ વર્ણ એમ બે વર્ણવાળા આહારપુગલે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयोप्रतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २२३
श्रित्यकालान् नीलान् पुद्गलान् । आहरन्ति । गन्धमाश्रित्य दुरभिगन्धान् रसमाश्रित्य तिक्तकटुकान्, स्पर्शमाश्रित्य कर्कश–गुरुकशीत - रूक्षान् पुद्गलान् व्याहरन्ति । शेषोऽर्थः पूर्ववत् । इत्याहारद्वारम् ||
एकोनविंशतितममुपपातढारमाह-- 'उववाओ तिरियमणुस्सेहिंतो' नारकजीवानामुपपातः तिर्यङ् मनुष्येभ्यः तत्र पर्याप्तपञ्चेन्द्रियतिर्यङ मनुष्येभ्योऽसख्यातवर्षायुष्कवर्जेभ्य इति वक्तव्यमि स्युपपातद्वारम् ॥
विंशतितमं स्थितिद्वारमाह- 'ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्सा ई' नारकजीवानां स्थितिः काले और नीचे इन दो वर्ण वाले आहार पुद्गलो का ग्रहण करते हैं इसी प्रकार गन्ध की अपेक्षा दुरभि गन्धवाले रस की अपेक्षा तिक्त कटुक, स्पर्श की अपेक्षा कर्कश गुरु शीत और रूक्ष इन चार स्पर्शवाले आहार पुद्गलों का प्रहण करते है उन गृहीत आहार पुद्गलों में पुराने वर्णगन्ध रस और स्पर्श के गुण होते हैं उनको अन्य परिणामवाले बनाकर दूर कर परिशटित कर और उनका विध्वंसकर - नाशकर उनमें अन्य अपूर्व, वर्ण गुण, गन्ध गुण, रस गुण, और स्पर्श गुणों को उत्पन्न करके अपने शरीर क्षेत्र में अवगाह ऐसे आहार पुद्गलों का सर्वात्मा से आहार करते हैं | आहारद्वार समाप्त |
उन्नीसवां उपपात द्वार – 'उववाओ तिरियमणुस्से हितो' नारक जीवो का उपपात तिर्यश्चों से और मनुष्यों से होता है । अर्थात् पञ्चेन्द्रिय पर्याप्त तिर्यञ्च मनुष्यो से होता है । परन्तु असंख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यञ्च मनुष्यों में से नहीं होता है । उपपातद्वार समाप्त ।
ગ્રહણ કરે છે. એજ રીતે ગન્ધની અપેક્ષાથી દુરભીગધ-એટલે કે દુગ ધવાળા, રસની અપેક્ષાથી તીખા, કડવા, સ્પશની અપેક્ષાથી કર્કશ, ગુરૂ શીત મને રૂક્ષ આ ચાર પ્રકારના સ્પર્શીવાળા આહારપુદ્ગલે! ગ્રહણ કરે છે. તે ગ્રહણ કરેલા આહાર પુદ્ગલામાં જુના વર્ણ, ગ ંધ રસ અને સ્પના ગુણુ હાય છે તેમને ખીજા પિરણામ વાળા બનાવીને એટલેકે દૂર કરીને પરિશિટેક કરીને અને તેના વિધ્વંસ નાશ કરીને તેમાં બીજા અપૂ વગુણુ, ગધ ગુણુ, રસદ્ગુણુ, અને ૫ ગુણ્ણાને ઉત્પન્ન કરીને પેાતાના શરીરમાં અવગતિએવા આહાર પુદ્ગલેના સવપ્રકારથી આહાર કરે છે.
ા આહારદ્વાર સમાપ્ત !!
मोगलीस उपयातद्वार - 'उववाओ तिरियमणुस्सेर्हितो' नार भवानी उपપાત તિય ચામાંથી અને મનુષ્યેામાંથી હાય છે . અર્થાત્ પ'ચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત તિયાઁચ મનુષ્ય માંથી તા હોય છે પરંતુ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા, તિય ચ મનુષ્યેામાંથી થતા નથી
૫ ઉપપાત દ્વાર સમાપ્ત !!
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
૨૨૪
- आयुष्यकालः जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, 'उक्कोसेणं तेतीसं सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयत्रिशत्सागरोपमाणि ॥
एकविशतितमं समवहतद्वारमाह-- ' दुविधा मरंति' द्विविधा म्रियन्ते इमे नारकजीवाः, मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि त्रियन्ते तथा - असमवहता अपि म्रियन्ते इति स्थितिद्वारम् ।
द्वाविशतितमं च्यवनद्वारमाह - 'उव्वट्टणा भाणियव्वा जओ आगया' उद्वर्तनेति च्यवनं सा भणितव्या यत आगताः प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे यथा नारकाणामुद्वर्तना कथिता तथैवात्रापि वक्तव्या, नरकादुद्धृत्य संज्ञिपञ्चेन्द्रिय तिर्यङ्मनुष्येष्वसंख्यातवर्षायुष्कवर्जितेषु
बीसवां स्थिति द्वार—'ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई' नारक जीवों की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष को होती है और 'उक्को सेणं' उत्कृष्ट से ' तेत्तीस सागरोवमाई' तैंतीस सागरोपम की होती है । स्थिति द्वारसमाप्त |
इक्कीसवां समवहत द्वार—' दुविहा मरंति' ये नारक जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवतह होकर भी मरते है और असमवहत होकर भी मरते है । समवहतद्वार समाप्त ।
बाईसवां उद्वर्तना - ( च्यवन ) द्वार - 'उच्चट्टणा भाणियन्वा' प्रज्ञापना के छठवें व्युत्क्रान्ति पद में जैसी - नारकों की उद्वर्त्तना कही गई है उसी प्रकार से वह यहां पर भी कह लेनी चाहिये । तात्पर्य यह है कि नारक पर्याय से निकल कर नारक जीव असंख्यात वर्षायुष्क तिर्यञ्च और मनुष्यों को छोड़कर संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्यों में ही उत्पन्न होते है । 'नवरं
वीस स्थितिद्वार- "ठिई जहन्नेणं दसवाससह स्साई नार४ कवोनी स्थिति न्धन्यथी हसटुलर वर्षानी होय हे अने उत्सृष्टथी ''उफ्को सेणं तेतीसं सागरोवमाहूँ” तेत्रीस सागरीપુમની હાય છે
॥ સ્થિતિદ્વાર સમાસ !!
मेऽवीसभु सभवहुतद्वार - 'दुविधा मरंति' मा नार४ भवो भारशान्ति समुद्घातथी સમવદ્યુત થઈને પણ મરે છે અને અસમવહત થઈ ને પણ મરે છે. અર્થાત્ સમુદ્ધાત્ કરીને પણ મરે છે અને સમુદ્ઘાત કર્યા વિનાપણુ મરે છે,
नावीसभु उद्वर्त्तनाभ्यवन ) द्वार - 'उच्चट्टणा भाणिपव्वा" प्रज्ञापना सूत्रना छहा વ્યુત્ક્રાંતિકપમાં નારકેટની ઉદ્દતના જે રીતે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે તે અહિયાં પણ સમજી લેવી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ધારક પર્યાયથી નીકળી તે જીવ અસ ખ્યાત વની આયુષ્યવાળા, તિયાઁચ અને મનુષ્યને છોડીને સજ્ઞી પચેન્દ્રિય તિયચ અને મનુષ્યેામાં
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ समूच्छिमजलचरतिर्यपञ्चेन्द्रियजीवनरूपणम् २२५ । गच्छन्तीतिभावः । 'नवर संमुच्छिमेमु पडि सिद्धो' नवरं केवलं संमूछिमेषु प्रतिषेधो वक्तव्य इति (उद्वर्तना-च्यवनद्वारम्) ।।
त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारमाह- 'दुगइया दुआगइया' द्विगतिकाः द्वयोस्तिय मनुष्ययोनारकजीवानां गतिर्भवतीत्यतो द्विगतिकाः, द्वयागतिकाः द्वाभ्यां तिर्थमनुष्याभ्यां नरकगतौ आगमनं भवतीत्यतो द्वयागतिकाः । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' 'प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याता'-प्रज्ञप्ताः हे श्रमण | हे आयुष्मन् ! इति ! प्रकरणमुपसंहरन्नाह'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्ते नेरइया' ते एते नैरयिकाः शरीरादिद्वारैर्निरूपिता इति । सू० २०॥
कथिता नारकाः संप्रति तिर्यपञ्चेन्द्रियान् वक्तुमाह-'से किं तं इत्यादि। - मूलम्-'से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-समुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य गम्भवक्कंतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिया य । से किं तं संमुसम्मुच्छिमेसु पडिसिद्धो' परन्तु संमूर्छिममनुष्यो में उत्पन्न होने का निषेध है अर्थात् समूछिमों में नारक जीव उत्पन्न नहीं होते है । उद्वर्त्तना-च्यवनद्वार समाप्त ।
___ गत्यागतिद्वार--- 'दुगइया दुआगइया' तिर्यञ्च और मनुष्यों में ही नारक जीवों की उत्पत्ति होती है इसलिये ये द्विगति है, तथा ये नारक तिर्यञ्च और मनुष्यो में से ही भाकर जन्म धारण करते है इसलिये ये द्वयागतिक हैं। 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् ! प्रत्येक शरीर असंख्यात कहे गये हैं । अब प्रकरणार्थ का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते है कि 'से त्तं नेरइया' इस प्रकार से यह नारकों के सम्बन्ध में शरीरादि द्वारो को लेकर विवेचन किया गया है। सूत्र ॥२०॥
-1 थाय छे. "नवरं संमुच्छिमेसु पडिसिद्धो" ५२ तुस भूमिछम मनुष्यामा उत्पन्न થવાનો નિષેધ છે અર્થાત આ મૂછિમાં નારક છે ઉત્પન્ન થતા નથી
___ueतना-च्यवनद्वा२ सभात ! अत्यागतिवा२-"दुगइआ दुआगइया" तय"य भने भनुष्यामः । ना२४ वानी ઉત્પત્તી થાય છે તેથી તેઓ દ્વિગતિક-બે ગતિવાળ કહેવાય છે તથા આ નારક છે તિર્યંચ અને મનુષ્યમાંથી જ આવીને જન્મ ધારણ કરે છે તેથી તેઓ દ્વયાગતિક-બે
तिथी सावपालामा ४उपाय छे. "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता समणाउसो" श्रम ! પાયુષ્યન્ ! પ્રત્યેક શરીર અસંખ્યાત કહેલા છે.
वे ५४२थन ५ .२ ४२ता सूत्रा२ ४ छ- "सेच नेरइया" मा मा નારકના સંબંધમાં શરીર વિગેરે દ્વારેના સંબંધમાં વિવેચન કર્યું છે કે સૂ૦ ૨૦
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
जीवाभिगमसूत्रे च्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता तं जहा-जलयरा थलयरा खहयरा। से किं तं जलयरा ? जलयरा पंचविहा पन्नत्ता तं जहा-मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुंसुमारा । से किं तं मच्छा ? एवं जहा पण्णवणाए जाव सुंसुमारा एगागारा पन्नत्ता, जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसि णं भंते !जावाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता तं जहा-ओरालिए तेयए कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं । छेवट्टसंघयणी। हुडसंठिया। चत्तारि कसाया। सन्नाओ चत्तारि। लेस्साओ तिन्नि । इंदिया पंच । समुग्घाया तिन्नि । णो सन्नी असन्नी। णपुंसगवेयगा । पज्जत्तीओ अपज्जत्तीओ य पंच । दो दिट्ठीओ। दो दसणा । दो नाणा दो अन्नाणा । दुविहे जोए दुविहे उवजोए । आहारो छदिसि । उववाओ तिरियमणुस्सेहिंतो नो देवेहितो नो नेरइएहितो तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो अकम्मभूमग अंतरदीवग असंखेज्ज वासाउयवज्जेहिंतो मणुस्से हितो ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पुव्वकोडी । मारणंतियसमुग्धारण दुविहा वि मरंति । अणतरं उव्वटित्ता कहिं०, नेरइएसु वि तिरिक्खजोणिएसु वि मणुस्सेसु वि देवेसु वि। नेरइएसु रयणप्पभाए, सेसेसु पडिसेहो । तिरिएसु सव्वेसु उववज्जंति, संखेज्जवासाउएसु वि असंखेज्जवासाउएसु वि, चउप्पएसु पक्खीसु वि मणुस्सेसु सव्वेसु वि, कम्मभूमिएसु नो अकम्मभूमिएसु, अंतरदीवएसु
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति० १. संमूछिमजलचरतिर्यक्रपञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३२७ वि संखेज्जवासाउएसु वि असंखेज्जवासाउएसु वि, देवेसु जाव वाणमंतरा । चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । से तं जलयरसमुच्छिम पंचिंदिय तिरिक्खा ॥ सू २१॥
छाया-अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका द्विविधाः प्रक्षताः, तद्यथा-संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, संमूच्छिमपञ्चे- ८ न्द्रियतिर्यग्योलिका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा-जलचराः स्थलचराः खेचराः । अथ के से जलचरा, जलचराः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मत्स्याः कच्छपा मकराः प्राहाः शिशु माराः। अथ के ते मत्स्याः, एवं यथा प्रज्ञापनायां यावत् शिशुमारा एकाकाराः प्राप्ताः, ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषाँ खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि १ गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रशतानि, तद्यथा-औदारिफ तैजसं कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् , उत्कर्षेण योजनसहस्रम् । सेवार्तसंहननिनः । हुण्डसंस्थिताः। चत्वारः कषायाः । संक्षा अपि चतस्नः, लेश्या स्तिस्रः. इन्द्रियाणि पञ्च । समुद्घातात्रयः । नो संझिनोऽसंक्षिनः। नपुंसकोदा । पर्याप्तयोऽपर्याप्तयच पञ्च । द्वे दृष्टी । द्वे दर्शने । द्वे शाने, अक्षाने । द्विविधो योगः । द्विषिध उपयोग । आहारः षड् दिशि । उपपातस्तिर्यः मनुष्येभ्यो नो देवेभ्यो नो नैरयिकेभ्यः, तिर्यग्भ्योऽसंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य । अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यो मनुष्येभ्यः । - स्थिति धन्येनान्तर्मुहूत्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः । मारणान्तिकसमुद्घातेन द्विविधा अपि नियन्ते । अनन्तरमुद्ः वृत्य क०, नैरयिकेष्वपि तिर्यग्योनिकेष्वपि मनुज्येष्वपि देवेष्वपि । नैरयिकेषु रत्नप्रभायाम, शेषेषु प्रतिषेधः । तिर्यगक्षु सर्वेष्वपि उत्पद्यन्ते संख्येयवर्षायुप्केषु अपि असंख्येयवर्षायुकेप्वपि चतुष्पदेपु पक्षिप्वपि मनुष्येषु सर्वेषु अपि कर्मभूमिकेषु नो अकर्मभूमिकेषु अन्तरद्वीपकेष्वपि संख्येयवर्षायुकेष्वपि असंख्येयवर्षायुकेष्वपि। देवेषु यावद्वानव्यन्तराः । चतुर्गतिका , द्वयागतिकाः, परीताः असंख्याताः प्रक्षप्ता । ते पते जलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चः ॥ सू० २१ ॥
टीका-से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिका जीवा इति प्रश्नः, उत्तरयति- पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता' पञ्चे
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
जीवाभिगमसूत्र worrormmmmmmmmmmmm.wwwimm न्द्रियतिर्यग्योनिकाः द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति, वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'संमुच्छिमपचिंदियतिरिक्खजोणिया य' संमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च 'गम्भवक्कंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य' गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतियोनिकाश्च, तत्र समूच्र्छनं संमूर्छ:-मातापितृसंयोगमन्तरेणैव यः प्राणिनामुत्पादस्तेन समुत्पन्ना इति संमूछिमाः, संमूछिमाश्च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेति संच्छिमपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः तथा मातापितृसंयोगादुत्पत्तिर्येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति । तत्र समूच्छिमपञ्चेनारकों का वर्णन करके अव पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों के सम्बन्ध में कहते है-- .
"से कि तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया" इत्यादि ।सू० २० टीकार्थ-"से कि तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया" हे भदन्त पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चों का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के कहे गये हैं "तं जहा "जैसे "संमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्खजोणिया य गम्भवतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया य" समूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक और गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक माता पिता के संयोग के विना ही जो प्राणियों का उत्पाद है वह संमूछिम है इस संमूर्छन से जो उत्पन्न होते हैं वे संमूर्छिम हैं । ऐसे संमूछिम जो पञ्चेन्द्रिय; तिर्यग्योनिक हैं वे संमूछिम पञ्चेन्द्रियतिर्ययोनिक हैं तथा-माता पिता के संयोग से जिनकी उत्पत्तिहोती है वे गर्भव्युत्क्रान्तिक है गर्भव्युत्क्रान्तिक जो पञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिक हैं वे गर्भव्युत्क्रा- નારકેનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર પચેન્દ્રિય તિર્યંચાના સંબંધમાં કથન કરે છે छ-"से कि तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया" त्या
Note-"से र्फि तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' 3 सगवन् पयन्द्रिय तय न्यानु શું લક્ષણું છે. ? અને તેના કેટલા ભેદે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – 'पंचंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पण्णत्ता" है गौतम ! यन्द्रिय तिय य १ मे
धरना सा . छे "तं जहा" ते मे २ मा प्रभारी छ-'संमुच्छिमपंचिंदिय. तिरिफ्नजोणिया य, गम्भवक्कंतियपंचिदियतिरिखजोणिया य" स भूमि पन्द्रिय તિયયાનિક અને ગર્ભવ્યુત્કાતિક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચેનિક માતા પિતાના સંગ વિનાજ જે પ્રાણિયોની ઉત્પત્તી થાય છે, તે સંમૂર્ણિમ કહેવાય છે આ સંમૂરિ ઈમથી જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ સંમૂર્ણિમ કહેવાય છે. એવા સંમૂછિમ જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિકે છે. તેઓ સંમૂચ્છિમપંચેન્દ્રિયતિયોનિક છે. તથા માતાપિતાના સોગથી જેમની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેઓ ગર્ભવ્યુત્કાતિક કહેવાય છે જેઓ ગભવ્યુત્ક્રાંતિક પંચેન્દ્રિય તિર્થય જેનિક જીવે છે, તેઓ ગર્ભવ્યક્રાંતિક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિક કહેવાય છે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिक टीका प्रति० १. संमूच्छि जलचरतिर्यक् पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३९ न्द्रियतिर्यग्योनिका नाह- 'से किं तं संमुच्छिम०' इत्यादि, 'से किं तं समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते संमूमिपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका इति प्रश्नः, उत्तरयति'समुच्छिमपंचिदियतिरिक्ख जोणिया तिविहा पन्नता' संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिका स्त्रिविधाः–त्रिप्रकारकाः प्रज्ञताः कथिता इति भेदत्रयमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'जलयरा' जलचरा', जले चरन्ति - गच्छन्ति ये ते जलचरा' - मत्स्यादयः 'थलयरा' स्थलचरा :- गोमहिष्यादयः 'खहयरा' खेचराः - कपोतादि पक्षिणः । जलचरान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं जलयरा' अथ के ते जलचराः, जलचरजीवानां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'जलयरा पंचविहा पन्नत्ता' जलचरजीवाः पञ्चविधा:पश्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । 'तं जहा' तथथा 'मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुं सुमारा' मत्स्यकाः कच्छपाः मकराः ग्राहा शिशुमारकाः । 'से किं तं मच्छा' अथ पञ्चसु न्तिक - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक हैं । " से किं तं समुच्छिम पर्चिदियतिरिक्खजोणिया "हे भदन्त ! संमूच्छिम पञ्चेन्दियतिग्योनिक जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं “समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव तीन प्रकार के होते है "तंजहा" जैसे "जलयरा, थलयरा, खहयरा" जलचर, थलचर और खेचर जो जल में चलते है वे जलचर है जैसे - मत्स्य आदि स्थल में जो चलते हैं वे स्थलचर है जैसे- गाय भैस आदि आकाश में जो चलते है वे खेचर हैं जैसे कपोत आदि पक्षी " से किं तं जलयरा" हे भदन्त ! जलचरजीवों का क्या लक्षण है और कितने उनके भेद हैं । उत्तर में प्रभु कहते है "जलयरा पंचविहा पन्नत्ता" हे गौतम जलचर जीव पांच प्रकार-के--कहे गये हैं- "तंजहा" जैसे "मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुमारा"
"से किं तं संमुच्छिमपंचिदियतिरिषखजोणिया " हे भगवन् संभूमि पथेन्द्रिय तिर्यग्योनि व ऐसा अारना डेला छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अछे - "संभुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! सभूमि यथेन्द्रिय तिर्यये योनिलव ऋभु अारना उड्या छे 'तं जहा' ते त्र अक्षरे। भा भावे थे, 'जलयरा, थलयरा, खहयरा" ४सयर, थायर, भने फेयर, ने लवा पाणीभां याते છે. તેઓ જલચર કહેવાય છે. જેમ કે-માછલા વિગેરે સ્થલમાં એટલે કે જમીન પર જે જીવા ચાલે છે તેઓ સ્થલચર કહેવાય છે જેમ કે—ગાય, ભેસ વિગેરે, તથા આકાશમાં જે જીવા ચાલે છે. તેઓ ખેચર જીવા કહેવાય છે જેમ કે—કબૂતર વિગેરે પક્ષી
गौतमस्वाभी पूछे छे ! - " से किं तं जलयरा" हे भगवन् सयर वा नां शु લક્ષણા છે ? અને તેના ભેદા કેટલા કહેલા છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"जलयरा पंचविद्या पण्णत्ता" हे गौतम! सर वो यांग अारना उद्या छे. 'तं जहा' ते यांय प्रहारी भी प्रमाणे छे "मच्छगा, कच्छभा,
मगरा, गाहा
सुंसुमारा"
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
जौवाभिगमन
जलचरेपु मध्ये के ते मत्स्याः , इति प्रश्नः, उत्तरयति प्रज्ञापनातिदेशेन- 'एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा पण्णवणाए जाव' एवम्-उक्तप्रकारेण मत्स्यादीनां शिशुमारपर्यन्तानां जलचराणां भेदो यथा प्रज्ञापनायां-प्रज्ञापनानामकसूत्रस्य प्रथमपदे कथितस्तथैव इहापि वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव' तावत् पर्यन्तं वक्तव्यं यावत् 'सुसुमारा एगागारा पण्णत्ता से तं मुंमुमारा' इति पर्यन्तम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेत्थम्'मच्छा अणेगविहा पण्णत्ता तं जहा-सण्डमच्छा खवल्लमच्छा जुंगमच्छा विज्झडियमच्छा हेलियमच्छा मगरिमच्छा रोडियमच्छा हलीसागरा गागरा वडा वडगरागल्भया तिमीतिमिगिला णक्का तंदुलमच्छा कणिक्कमच्छा सलिसत्थिया मच्छा लंभणमच्छा पडागा पडागाइपडागा. जे यावन्ने तहप्पगारा से तं मच्छा । से किं तं कच्छभा ? कच्छभा
मत्स्य कच्छप मगर ग्राह और शिशुमारक "से किं तं मच्छा" हे भदन्त पांच जलचरों के बीच . में मत्स्यों के कितने मेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं मुसुमारा" प्रज्ञापना के प्रथम पद में जिस रूप से मत्स्य ,कच्छप, मगर, प्राह शिशुमारों के भेद कहे गये है उसी रूप से उन पांचों जलचरों के भेद यहां पर भी कह लेना चाहिये 'जाव' यावत् ‘से त सुंसुमारा' इम पद तक वह प्रज्ञापना प्रकरण पूरा टीका में दिया गया है'मच्छा' उसका अर्थ इस प्रकार है-मत्स्य अनेक प्रकार के कहे गये है-जैसे स्निग्धमत्स्य, खवल्लमत्स्य, जुंगमत्स्य, विज्झडिंक मत्स्य, हेलितमत्स्य, मगरीमत्स्य' रोहितमत्स्य, हलीसागरमत्स्य, गागरा वहा, वटकरागभयमत्स्य, तिमि तथा तिमिंगलमत्स्य, णकमत्स्य, तन्दुलमत्स्य, कणिकमत्स्य, सालिस्वस्तिकमत्स्य, पताकामत्स्य, पताकातिपताकामत्स्य, इनका स्वरूप
मत्स्य, ४२७५ (या) म४२-भघ२ ग्राड मने सिसुभा२४ "से कि तं सच्छा' 3 . વાન પાંચ પ્રકારના જલચર પૈકી મના કેટલા પ્રકાર ના ભેદે કહેલા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभु ४ छ है-"एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं सुसुमारा" प्रज्ञापन! सूत्रना પહેલા પદમાં જે પ્રકારથી મત્સ્ય, માછલા, કરછપા-કાચબા, મઘર ગ્રાહ અને શિશુમાંના ભેદે કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે તે પાંચ પ્રકારના જલચરોના ભેદો અહિયાં કહેવા જોઈએ. 'जाप" यावत् ‘से त्त सुंसुमारा" •मा ५६ सुधीन सयरे। असय ४२वा ते प्रज्ञापना સૂત્રનું પ્રકરણ સંસ્કૃત ટીકામા આપેલ છે.
"मच्छा" मा पहने। म मा प्रभार छ. मत्स्य सन: प्रा२ना सा छे. २म કે–સ્નિગ્ધ મત્સ્ય-અવલ માસ્ય જુગમસ્ય, વિજઝડિમમસ્ય, હિલિત મત્ય, મગરીમસ્ય, રોહિતમસ્ય, હલીસાગરમસ્ય, ગાગરા વટા, વટકરા ગભયમસ્ય, તિમિ તથા તિમિંગલમસ્ય, શુકમસ્ય, તંદુલમસ્ય, કણિમસ્ય સાલિસ્વસ્તિકમસ્ય પતાકામસ્યા પતાકાતિ પતાકામસ્ય, આ બધા મસ્યાનું સ્વરૂપ અને નામે લેકવ્યવહારથી જ સમજી લેવા.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्यप्रतिका टीका प्रति० १
संमूच्छिमजलचरतिर्यकू पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३१
दुविहा पन्नत्ता तं जहा - अद्विकच्छभा य मंसलकच्छभा य से त्तं कच्छभा । से किं तं गाहा ? गाहा पंचविद्या पण्णत्ता, तं जहा, दिल्ली, वेढगा, मुदया, पुलया, सोमागारा सेतं गाहा, । से किं तं मगरा ? मगरा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - सौडमगरा य मट्टमगरा य, सेत्तं मगरा । से किं तं सुसुमारा ! सुसुमारा एगागारा पण्णत्ता से त्तं सुंसुमारा' इति ।
यह
और नाम लोक से ही जानलेना चाहिये । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' तथा जो इन मत्स्यों के जैसे हैं एवं इन मत्स्यों से भी जो भिन्न हैं वे सब भी मत्स्य ही हैं ऐसा जानना चाहिये । मत्स्यों का वर्णन हुआ । हे भगवन् कच्छप कितने प्रकार वे होते हैं- प्रभु कहते हैंकच्छप, अस्थिकच्छप और मासलकच्छप ऐसे दो प्रकार के होते है यह कच्छपों का वर्णन हुआ । गौतम पूछते हैं, हे भगवान् ग्राह कितने प्रकार के होते है ? भगवान् कहते हैं- - ग्राह दिल्ली, वेष्टक, मूर्द्धज, पुलक और सीमाकार ऐसे पाँच प्रकार के होते हैं । यह ग्राहों का वर्णन हुआ। फिर गौतम पूछते हैं, हे भगवान् मगर कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है मगर दो प्रकार के कहे गये है जैसे- सोंड ( शुण्डा) मगर और मट्ठ (मृष्ट) मगर ? यह मगरों का वर्णन हुआ । अब गौतम सिसुमारों के सम्बन्ध में पूछते हैं - हे भगवान् सिंसुमार कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम सिंमार एकाकार - एक ही प्रकार के कहे
'जे यावन्ने तह पगारा" तथा जीन पलु ? या भाछसामोनी नेवा हाय मगर
આ મત્સ્યાથી જૂદા પ્રકારના હાય, તે બધાજ મત્સ્યાજ છે. તેમ સમજવું. આ મત્સ્યાનુ વર્ણન પુરૂ થયું
હવે ગૌતમસ્વામી કાચખાઓના ભેદ જાણુવાની ઇચ્છાથી તેના સ`ખધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન્ કચ્છપ-કાચા કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે – કાચબાએ અસ્થિ કચ્છપ અને માંસકચ્છપ એરીતે એ પ્રકારના હાય છે, આ કાચબાનું કથન પૂર્ણ થયું
ફરીથી ગૌતમસ્વામી બ્રહ' ના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે, કે- હે ભગવન્ ગ્રાહ કેટલા પ્રકારના હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—ગ્રાહ, દિલીવેષ્ટક, મૂજ પુલક, અને સીરકાર આ પ્રમાણે પાચ પ્રકારના હાય છે.
ગ્રાહાનું વર્ણન પુરૂ' થયું.
ફરીથી ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે—મઘરા કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—હે ગૌતમ ! મધરા સેાંડગ્ગુ'ડા મઘર અને મટ્ઠ મઘર એ પ્રમાણેના એ ભેદવાળા હાય છે. આ મઘરાનુ વર્ણન થયું
હવે ગૌતમસ્વામી સિસુમારેશના સમધમાં પ્રભુ ને પૂછે છે કે-હે ભગવન્ સિ’સુમાર કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—હૈ ગૌતમ ! સિ...સુમાર એકાકાર-એકજ પ્રકારના હોય છે. આ સિઁસુમારનુ કથન થયું.”
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
२३२
एतेषां व्याख्या प्रज्ञापनातोऽवगन्तव्या इति । 'जे यावन्ने तह पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः कथितसदृशाः जलचरसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका भवन्ति ' ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते सर्वे समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'तं जहा' तद्यथा - 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । सम्प्रति - जलचर समूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनि कानां शरीरादिद्वारमभिधातुमाह- 'तेसि ण' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा-पन्नत्ता' तेषां जलचरसंमूमि पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि, इति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओसरीरा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि तेषां जलचराणां प्रज्ञप्तानि कथितानीति 'तं जहा ' तद्यथा'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणमिति शरीरत्रितयं भवति । 'सरीरोगाहणा'
-
1
गये हैं यह सिंखुमारों का कथन हुआ । इन सब जलकर संमूच्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों का वर्णन सविस्तर प्रज्ञापना सूत्र के प्रज्ञापना नामक प्रथम पद के इस प्रकरण को टीका में देख लेना चाहिये | "जे यावन्ने" जो इस प्रकार के दूसरे भी जलचर जीव है । " ते समासओदुविहा पन्नत्ता" ये सब मत्स्यादि जलचर संक्षेप से दो प्रकार के होते हैं- "तं जहा " जैसे" पञ्जत्ता य, अपजत्ता य' एक तो पर्याप्त और दूसरे अपर्याप्त । अब जलचरं समूर्च्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों के शरीरादिद्वारों का कथन करते हैं"तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता" हे भदन्त ! उन जलचर संमूर्च्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर - में प्रभु कहते हैं- " गोयमा ! तओ सरीरगा पण्णत्ता" हे गौतम | उन जलचरों के तीन शरीर कहे गये हैं- "तं जहा " 'जो इस प्रकार से हैं-"ओरालिए, तैयए, कम्मए । औदारिक, तैजस और कार्मण "सरीरो
આ બધા જલચર સ’મૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક જીવાતુ વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રજ્ઞાપના નામના પહેલા પદમા સવિસ્તર આપેલ છે જે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રને પા સસ્કૃત ટીકામાં આપ્યા છે, તે તેમાંથી સમજી લેવું
“जे यावन्ने' मा अारना जीन पाशु ने सर पे छे, "ते समासभ दुविहा पन्नता' मा णधा मत्स्य विगेरे सयर साक्षेपथी मे प्रअरना होय छे 'त जहा' ते मे प्रा। या प्रभाषे हे "पज्जत्तगा य अपज्जप्तगा य" ये पर्यास भने जीले अपर्याप्त.
હવે જલચર સમૂચ્છિ`મ પંચાન્દ્રય તિર્યંચૈાનિકા ના શરીર વિગેરે દ્વારાનું કથન કરवामां आवे छे " तेसि णं भंते | जीवाणं कह सरीरंगा पण्णता" हे भगवन् ते स ચર સમૂં િમચેન્દ્રિય તિયઐાનિક થવાના કેટલા શરીરો કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभु गौतम स्वामीने ४ छे !-' गोयमा ! तओ सरीरा पण्णत्ता" हे गौतम ! बसयरोना भायु शरीरो डेला हे 'तं जहा ने भी प्रभाये छे. “ओरालिप, तेथप
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतीका टीका प्रति० १ समूच्छिमजलचरतिर्यक् पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३३ तेषां जलचरजीवानां शरीरावगाहना 'जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' जघन्यनामुलस्याsसंख्येयभागम् , 'उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'जोयणसहस्सं' योजनसहस्रम् सहस्रयोजनपरिमिता उत्कृष्टाऽवगाहना तेषां मत्स्यादिजलचराणामिति भावः । 'छेवट्टसंघयणी' सेवार्तसंहननिनः जलचरजीवानां शरीराणि सेवार्त्तसंहननयुक्तानि भवन्तीति भावः । 'हुंडसंठिया' हुण्डसंस्थितानि । जलचराणां, शरीराणि हुण्डसंस्थानयुक्तानि भवन्तीति । 'चत्तारि कसाया' जलचराणां क्रोधमानमायालोभाया श्चत्वारः कषाया भवन्तीति । 'सण्णाओ चत्तारि' संज्ञा आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्याश्चतस्रो भवन्तीति । 'लेस्साओ तिन्नि' लेश्यास्तिस्नः कृष्णनीलकापोताल्याः 'इंदिया पंच' इन्द्रियाणि स्पर्शनरसनघाणचक्षुःश्रोत्रात्माकानि पञ्चापि भवन्तीति । 'समुग्घाया तिन्नि' समुद्घातात्रयः जलचरसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकानां घेदनाकषायमारणान्तिकाख्यास्त्रयः समुद्घाता भवन्तीति भावः । 'नो सन्नी असन्नी' एते संमूछिमजलचर गाहणा' हे गौतम इन जलचर जीवों के शरीर की अवगाहना "जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' जघन्य से अंगुल के-असख्यातवे भाग प्रमाण और 'उक्कोसेणं जोयण महस्सं' उत्कृष्ट से एक हजार योजन प्रगाण होती है । ' ठेवट्टसंघयणी" यं सेवार्त संहनन वाले होते हैं "हुंडसंठिया" इनके शरीर हुण्डक संस्थान वाले होते है "चत्तारि कसाया' इनके क्रोध, मान, माया और लोभ इनको चार कषायें होती हैं । "सण्णाभो चत्तारि' आहार भय मैथुन और परिग्रह ये चार संज्ञाएँ होती हैं । "लेस्साओ पंच' इनके कृष्ण नील कापोत तेज पद्म, ये पांच लेश्यायें होती है । "इंदिया पंच' इन्द्रियाँ पांच होती है, स्पर्शन, रसना, घ्राण चक्षु और 'कर्ण' ये पांचों ही इन्द्रियाँ होती है । 'समुग्धाया तिमि इन जलचर समूच्छिम जीवों के वेदना, कपाय और मारणान्तिक ये नीन समुदघात होते हैं । 'नो मन्त्र कम्मए' मो२ि४, तेस, मने भए “सरीरोगाहणा" २५ सय२ पाना सरी शना माना "जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' धन्यथा मे मन मज्यात मा प्रमाणुनी ४डी छ भने "उक्फोसेणं जोयणसहसं" था ये तर
જન પ્રમાણની હોય છે ___ "छेवसंघयणी" तसा सेवात सननवाणा हाय छे. 'हुंडसंठिया माना शरी२ ४४ स्थानवा हाय छ 'चत्तारि कसाया" तेमाने होध, मान, माया मन होम मैं या२ पाये। डाय छे. "सण्णाओ चत्तारि' गाने माहार, भय, भैथुन, मन परियर में या२ जाये। साय छे. 'लेस्साओ पंच" तेमाने gey, नla, पात,
तेस, અને પ બે પાંચ પ્રકારની લેશ્યાઓ હોય છે.
इदिया पंच" तयाने पायद्रिय डाय छ २५शन, २सना, एy (8) नेत्र, गने श्रोत्र. (आन) मे यांय दियो राय छे. "समुन्धाया तिन्नि' मा જલચર સંમૂરિઝમ જીવોને વેદના, કષાય, અને મારણતિક આ ત્રણ સમુદ્રઘાતે હોય
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
जीवाभिगमसूत्रे “पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवाः नोसंज्ञिनो भवन्ति संमूछिमतया समनस्कत्वाभावात् अपितु असंज्ञिनो भवन्ति । 'णपुंसगवेया' नपुंसकवेदा हमे भवन्ति, न तु स्त्रीपुरुषवेदा इति ॥ 'पज्जत्ती भो अपज्जत्तीओ य पंच' एतेषां पर्याप्तयोऽपर्याप्तयश्च पञ्च, पञ्च भवन्ति मनःपर्याप्नेरभावात् । 'दो दिट्ठीओ' द्वे दृष्टी, सम्यग्दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्तीति भाव. । 'दो दसणा' द्वे दर्शने एते चक्षुर्दनिनोऽचक्षुर्दर्शनिनश्च भवन्तीति भावः । 'दो नाणा' द्वे ज्ञाने भवतः मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्चैते भवन्तीति भावः 'दो अन्नाणा' है अज्ञाने, ते मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्तीति भावः । 'दुविहे जोगे' द्विविधो योगः वागयोग काययोगश्चैतेषां भवन्तीति भावः । 'दुविहे उपओगे' द्विविध उपयोगः, साकारोपयोगानाकारोपयोगट्टयवन्त ऐते भवन्तीति भाव 'आहारो छदिसिं' आहारः षड् दिशि अमनी' ये संज्ञी नहीं होते अमजी होते हैं असज्ञी होने के कारण इनका संमूच्छिम होना है। क्योकि संमूट्रिम जंवों के मन नहीं होता है। 'णपुंसगवेया' ये सब नपुंसक वेद वाले ही होते है । स्त्री वेद वाले और पुरुष वेद वाले ये नहीं होते हैं। 'पज्जत्तीओ अपज्जत्तीओ पंच' इन जलचर संमूछिम जीवों के पाँच पर्याप्तियाँ और पाच अपर्याप्तियां होती हैं । उनके
मन,पर्याप्तिका अभाव रहता है "दो दिट्ठीओ' ये जलचरे संमूच्छिम जीव सम्यग्दृष्टि भी ... होते है और मिध्यादृष्टि भी होते है। "दो दसणा' इनके चक्षुर्दर्शन और अचक्षुर्दर्शन ये दो
दर्शन होते है। "दो नाणा' मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ऐसे दो ज्ञान इनके होते हैं । "दो अन्नाणा' 'दो अज्ञान मत्यज्ञान और श्रुनाज्ञान-ऐसे दो अज्ञान इनके होते हैं-"दुविहे जोगे' काय योग
और वचन योग ऐसे दो योग इनके होते हैं । "दुविहे उवजोगे' ये साकार उपयोग और अना“कार उपयोग इन-दो उपयोगो वाले होते हैं । "आहारो छदिसिं" इनका आहार छह दिशामों
छ 'नो सन्नी असन्नी" तय। सजी हाता नथी ५६५ मसजी लाय छे. असजी डावाનાકરણે તેઓનું સંમૂર્ણિમ પડ્યું છે કેમકે સંમૂછિમ જીવેને મન હોતું નથી જ janશા તેઓ બધા નપુસક વેદવાણાજ હોય છે. તેઓ સ્ત્રીવેદવાળા અને પુરૂષ देवा राता नथी 'पज्जत्तीओ अपज्जतीओ पंच' य२ स भूमि वान પાચ પર્યાસિયો અને પાચ અપઢિયો હોય છે. તેઓને મન:પર્યાતિને અભાવ હોય । 'दो विडीओ माय२ स भूरिभ व सभ्यष्टि वाणा हाय छे मन भिथ्याहाटणा पाय दो दसणा' तेमाने यक्षुशन भने अन्यशन से प्रभाएं । नरेशन डाय छ 'टो णाणा" भतिजान, मने श्रुतज्ञान से प्रभायेना में ज्ञान तमन
हाय छ 'नो अन्नाणा' तेमने भति सज्ञान मन श्रुताज्ञान मे शत में मकान डाय छे 'दुविहे जोगे' भने पाययो मने क्यानयोग से प्रभागेना में योगी हाय . 'दुविहे उवजोगे' तेम्मो सास पयोग गने मना।२ हपयोग से प्रभा ना में. ६५.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० १ संमूच्छिमजलचरतिर्यक् पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३५ लोकमध्ये एव एतेषामवस्थानात् षइदिग्भ्य मागतान् पुद्गलानाहरन्तीति भावः । 'उववाओ तिरियमणुस्सेहितो' उपपातस्तिर्यड्मनुष्येभ्य आगत्यात्र समुत्पद्यन्ते इति , भाव. 'नो देवेहितो नो नेरइएहितो' नो देवेभ्यो नो नैरयिकेभ्यः, देवनारकाभ्यामुढत्य अत्र नोत्पद्यन्ते इति भावः । तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो' यदि तिर्यग्भ्य उप. पातस्तदा असख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यस्तिर्यग्भ्य एवात्रोपपातो भवतीति । 'अकम्मभूमगअंतरदीवाअसंखेज्जवासाउयवज्ने हितो मणुस्सेहितो' अकर्मभूमिकान्तरद्वीपासख्येयवर्षायुष्केभ्यो मनुष्येभ्यः, यदि संमूछिमजलचरजीवाना मनुष्येभ्य उपपातो भवति तदा अकर्मभूमिकान्तरद्रीपकासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यो मनुष्येभ्य उपपातो भवतीत्येव वक्तव्यमिति । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' जलचरसमूच्छिमपञ्चेन्द्रियजीवानां स्थितिर्जघन्ये.. नान्तर्मुहूर्तम् ! 'उक्कोसेणं पुनकोडी' उत्कर्पण पूर्वकोटी । 'मारणंतियसमुग्घाएणं दुविहासे आगत पुद्गल द्रव्यो का होता है। क्योंकि ये लोक के मध्य में ही रहते है । "उववाओ तिरियमणुस्से हितो" तिर्यश्च और मनुष्यो में से आये हुए जीव इन जलचरों में उत्पन्न होते है। 'नो देवेहितो नो नेरइए हितो' इनमें देवों से भौर नैरयिको में से आये हुए जीव उत्पन्न नहीं होते हैं । 'तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेमु' जो तिर्यञ्चों से आते है वे असंख्यात वर्षायुष्कतिर्यञ्चों से आये हुए जीव यहां उत्पन्न नहीं होते हैं । 'अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेजवासाउयवज्जेहितो मणुस्से हितो' इसी प्रकार यदि मनुष्यो में से आये हुए वो से इनका उपपाद होता है तो इनमें अकर्म भूमिक अन्तरद्वीप के मनुष्य जो कि असंख्यात वर्ष की आयुवाले होते है उत्पन्न नहीं होते हैं । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' इन जलचर संमूछिमजीवो की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की होती है और 'उकोसेणं पुत्रकोडी' उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटिकी होती है । 'मारणंयोगवा हाय छे. 'आहारो छहिसि' तगाना माहार छहिशामामाथी पावसा पक्ष असा द्रव्ये न डाय छे. भ तमामानी मध्यमा २९ छे. 'उववाओ तिरियमणुस्सेहितो" तिय य मन मनुष्यामाथी मावदा ! मा सयरामा उत्पन्न थाय छे. "नो देवेहितो नो नेरहपहितो" तयोमा हेवामाथी मने नैयिामाथी माता । अत्यन्त थता नथी 'तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेसु' रेया तिय"योमाथी भावे छतमा असभ्यात यु तिय योमाथी भावेसा छ मडिया उत्पन्न यता नथी. 'अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो मणुस्सेहितो' से प्रभारी ने भनु.
માં થી આવેલા માથી તેઓને ઉપપાત–ઉત્પત્તિ થાય તે તે અકર્મભૂમિજ અંતરદ્વીપના મનુષ્ય કે જેઓ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા હોય છે. તેમાંથી થતી नयी. 'ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुत्त' मा सय२ सभूछि भवानी स्थिति न्यथा मे मत इतनी डाय छे. मने "उफ्कोसेणं पुब्धकोडी' स्थी मे पूर्ण ना
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
जीवाभिगमसूत्रे
मरंति' मारणान्तिकसमुद्घातेन द्विविधा अपि म्रियन्ते इमे जलचरसमूच्छिमा मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते इति भावः । च्यवनद्वारमाह'अणंतरं उच्चट्टित्ता कहि' अनन्तरमुहृत्य क० हे भदन्त ! इमे जलचरसंमूर्च्छिमाः इत उद्वृत्य क्व गच्छन्ति क्कोत्पद्यन्ते किं नैरयिकेषु तिर्यग्क्षु मनुष्येषु देवेषु वा गच्छन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति 'नेरइएस वि' इत्यादि, 'नेरइएस वि' हे गौतम | जलचरसंमूर्च्छिमा इत उद्धृत्य नैरयिकेष्वपि गच्छन्ति तथा 'तिरिक्खजोणिएस वि' तिर्यग्योनिकेष्वपि गच्छन्ति ' मणुस्सेसु वि' मनुष्येष्वपि गच्छन्ति, 'देवे वि' देवेष्वपि गच्छन्तीति भावः । 'नेरइए रयणप्पभाए' जलचरस मूच्छिमा इत उद्धृत्य यदि नरकेषु गच्छन्ति तदा रत्नप्रभानरके एव गच्छन्ति नान्यत्र नरके
तियसमुग्धारणं दुविधा मरंति' ये जलचर संमूच्छिम जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और असमवहत होकर भी मरते है । 'अणतरं उच्चट्टिता कहिं ये जल-चर संमूच्छिम नीव जलचर पर्याय को छोड़कर कहा उत्पन्न होते है ? क्या ये नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है ? अथवा मनुष्यो में उत्पन्न होते है ? अथवा देवों में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! ये संमूर्च्छिम जलचर जीव मरकर "नेरइएस चि" नैरयिकों में भी उत्पन्न होते हैं । “तिरिक्खजोगिएसु वि” तिर्यग्योनिकों में भी उत्पन्न होते हैं । "मणुस्सेसु वि" मनुष्यो मे भी उत्पन्न होते है । "देवेसु वि" और देवों में भी उत्पन्न होते हैं । ये समूच्छिम जलचर जीव जलचर की पर्याय को छोड़कर यदि नरको में उत्पन्न होते हैं तो "नेरइएस रयणप्पभाए" वहा वे रत्नप्रभा नामक प्रथम नरक में ही उत्पन्न होते है अन्य द्वितीयादि नरको में उत्पन्न नहीं होते हैं । अर्थात् असज्ञी -
होय . " मारणंतियसमुग्धापणं दुविहा मरंति' आलयर संभूभि वो भारગ્રાન્તિક સમુદ્દઘાતથી સમવહન-અર્થાત્ સમ્રુધાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણાન્તિક सभुद्दधातथी असभवहुत आधात प्रसय विनाय भरे छे. 'अनंतरं उच्चट्टित्ता कर्दि" स ચર સમૂચ્છિ મ જીવ જલચર પર્યાય ને ઘડી ને કયા ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેએ નૈરચિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિયગ્યેાનિકામા ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેશમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
- गौतम ! म स भूभि नायर व भरीने 'नेरइपसु वि' नेदयिमा य उत्पन्न थाय छे. 'तिरिक्खजोणिपसु वि' तिर्यग्योनिमा पशु उत्पन्न थाय छे. 'मनुस्सेसु वि' भनुष्याभांशु उत्पन्न थाय छे 'देवेसु वि" हेवामां पशु उत्पन्न थाय छे. સમૂમિ જલચર જીવો જલચરની પર્યાને છેડીને જે નરકામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તા 'नरपसु रयणप्पभाष' त्यां तेथे रत्नला નામના પહેલા નરકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. અન્ય બીજા વિગેરે નરકામાં ઉત્પન્ન થતા નથી. અર્થાત અસ'જ્ઞી જીવ પ્રથમ નરક
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्र० १
संमूच्छिमजलचर तिर्यक्पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३७
गच्छन्ति अत एवोच्यते 'सेसेसु पडिसेहो ' शेषेषु रत्नप्रभानरकातिरिक्त नरकेषु प्रतिपेधो वक्तव्यः, इत उद्वृत्य नरके गच्छति तदा रत्नप्रभायामेव केवल नान्यत्रेति भावः । ' तिरिरसु सव्वेसु उववज्जंति' जलचरसंमूच्छिमा इत उद्वृत्य यदि तिर्यग्क्षु उत्पद्यन्ते तदा सर्वेष्वपि तिर्यग्क्षूत्पद्यन्ते न कुत्रापि प्रतिषेध इत्यर्थ । 'सखेज्जवासाउएसु वि' संख्येयवर्षायुकतिर्यग्वपि उत्पद्यन्ते 'असंखेज्जवासा उस वि' यसंख्यातवर्षायुष्वपि तिर्यग्क्षु जलचरसंमूच्छिमा समुत्पद्यन्ते इति । 'चउप्पएस वि' चतुष्पदेष्वपि उत्पद्यन्ते, पक्खीसु वि' पक्षिष्यपि इमे जलचरसंमूर्च्छिर्माः इत समुद्धृत्ता' सन्तः समुत्पद्यन्ते । 'मणुस्सेसु सव्वेषु कम्मभूमिसु' इमे जलचरसंमूच्छिमा इन उद्वृत्य यदि मनुष्येषु उत्पद्यन्ते तदा सर्वेष्वपि कर्मभूमिकमनुष्ये पूत्पद्यन्ते 'नो अकम्मभूमिएस' न अकर्मभूमिकेषु मनुष्येपूत्पद्यते । 'अंतरदीवसु वि' अन्तरद्वीपेष्वपि
जीव प्रथम नरक तक ही जा सकते है । यही बात "सेसेसु पडिसेहो " इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है । इस प्रकार रत्नप्रभा से अतिरिक्त नरको में इसका उत्पाद नहीं होता है । " तिरिएस सव्वे वि उवजंति" तिर्यञ्चों में सब प्रकारके तिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं तिर्यञ्चों में कहीं पर भी उत्पन्न होने का प्रतिषेध नहीं है । अतः ये समस्त तिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं । "संखेज्जवासाउएस वि" सख्यात वर्ष की आयु वाले तिर्यम्चो में भी उत्पन्न होते हैं । "असंखेज्जवासाउएसु वि” असंख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यञ्चो में भी उत्पन्न होते है । "चप्प वि" चतुष्पदो में भी उत्पन्न होते है- "पक्खीसु वि" पक्षियो में भी उत्पन्न होते हैं " मणुस्सेसु सव्वेसु कम्मभूमिसु" समस्तकर्मभूमि के मनुष्यो में उत्पन्न होते है । पर "नो अकम्मभूमिएसु" ये जलचर संमूच्छिम जीव अकर्मभूमि के मनुष्यों में उत्पन्न नहीं होते हैं । "अंतरदीवएस वि” अंतर द्वीपज मनुष्यो में ये उत्पन्न होते है । चाहे वे सख्यात वर्ष
•
I
सुधी ४ अर्ध शठे छे ये वात 'सेसेसु पडिसेहो' या सूत्रद्वारा अगर भा રીતે રત્નપ્રભા શિવાયના નરકામાં તેને ઉત્પાદ્ય-ઉત્પત્તિ થતા નથી ત્ત્તર સવ્વસુ वि उववज्जति' तिर्थ ययोनिभां मधान प्रारनी तिर्ययोभां उत्पन्न याय તિય ચામાં કયાંય પણ ઉત્પન્ન થવાના નિષેધ કરેલ નથી, તેથી તેએ સઘળા તિય ચામાં ઉપ-ન થાય छे 'संखेज्जवास उपसु वि' संख्या वर्षांनी आयुष्यवाणातिय शोभा पशु उत्पन्न 'धाय छे. 'असंखेज्जवासाउपसु वि' असभ्यात् वर्षांनी आयुष्यवाणा तिर्यथेोभां पशु उत्यन्न थाय हे 'चउपपसु वि" तुष्यहोमा पशु उत्पन्न थाय छे " पक्खीसु वि” पक्षीयेोभां या उत्पन्न थाय छे 'मनुस्सेलु सव्वेसु कम्मभूमिसु" सघणा उर्भ भूमिना मनुष्याभां ઉત્પન્ન થાય છે ' नो अकम्मभूमिषसु" मा ४सयर सभूर्च्छिभ लव કમ लुभिना मनुष्योभां उत्पन्न थता नथी, "अंतरदीवपसु वि" अंतरद्वीपक मनुष्योभी તેએ ઉત્પન્ન થાય છે ચાહે તે તેએ સંખ્યાત વષઁની આયુષ્યવાળા હોય કે અસध्यात वर्षांनी आयुष्यवाणा होय ते वात मतावतां सूत्रभर उडेछे – “संखिज्जवासा
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
जीवाभिगमने मनुष्येषु उत्पद्यन्ते । 'संखिज्जवासाउएसु वि' संख्यातवर्षायुष्केष्वपि मनुष्येषु समुन्पद्यन्ते । 'असंखिज्जवासाउएसु वि' असख्यातवर्षायुष्केष्वपि मनुष्येपु समुत्पद्यन्ते । यदि एतेषां मनुष्येषु भवति उपपातस्तदा केवलमकर्मभूमिकमनुष्यं परित्ज्य सर्वमनुष्येष्वेवोपपातो भवतीति भावः ॥ देवेन जाव वाणमंतरा' यदि जलचरसंमूच्छिमजीवानां देवेषुत्पत्तिर्भवति तदा यावद् वानव्यन्तरदेवेष्वेवोत्पत्तिर्भवति यावत्पदमाहात्म्यात् भवनवासिषु वानव्यन्तरदेवेषूत्पत्तिर्भवतीति भावः । गत्यागतिद्वारे- चउगइया' चतुर्गतिका' नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेषु एते गन्तारो भवन्तीत्यतश्चतुर्गतिका इति कथ्यन्ते । 'दुआगइया दुचागतिकाः, तिर्यड्मनुष्येभ्य एव केवलं जलचर गतो आगमन भवति इत्यतो यागति का इति कथ्यन्ते इति भाव । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' की असख्यातवर्ष की आयु वाले हो इसी को कहते हैं- 'संखिज्जवासाउएस वि" सख्यात वर्ष की आयुवाले मनुष्यों में भी ये उत्पन्न होते है । "असंखिज्जवासाउएमु वि" असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्यों में भी ये उत्पन्न होते है । तात्पर्य कहने का यह है कि यदि मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं तो केवळ ये अकर्मभूमि के मनुष्यों को छोड़कर सर्व मनुष्यो में ही उत्पन्न होते है। "देवेसु जाव वाणमंतरा" यदि ये जलचर संमूछिम जीव देवो में उत्पन्न होते हैं तो ये भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं। और वानव्यन्तरो में उत्पन्न हो सकते हैं । इनके सिवाय ऊपर के देवो में नहीं जा सकते हैं क्योंकि वहां असंज्ञी आयु का अभाव है । गत्यागति द्वार में ये जलचर संमूछिमजीव 'चतुर्गतिकाः" चारो गतियो में जा सकते हैं । नरकगति में भी जा सकते है, तिर्यञ्च गति में भी जा सकते है, मनुष्यगति में भी जा सकते है और देवगति में भी जा सकते हैं । तथा -'द्वयागतिकाः" इनका आगमन तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो में से ही आकर के उत्पन्न होते हैं । इसलिये ये व्यागतिक कहलाते हैं । "परित्ता असं. उपसु यि' सज्यात वर्षनी मायुष्यवाणा मनुष्योभा पातमा उत्पन्न थाय छ “भसंखेज्जवासाउपसु वि" असभ्यात वर्षनी मायुष्यवाणा मनुष्योमा ५ ते ७५.न थाय छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે કેવળ તેઓ અકર્મ भूमिना मनुष्याने छोडी मारा मनुष्याम पन्त थाय छ 'देवेसु जाव वाणमंतरा' ને તેઓ જલચર સંમૂર્ણિમ જીવ દેવમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે તેઓ ભવનવાસી દેવામાં અને વાનવ્યંતર દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે શિવાય ના બીજા દેવોમાં થઈ શકતા નથી કેમ કે- ત્યાં અસંસી આયુને અભાવ છે
सत्यागतिहारमा म य स भूरिभ ७१ चतुर्गतिकाः' यारे शातियोमा । શકે છે અર્થાત તિર્થં ચગતિમાં જઈ શકે છે. નરકગતિમાં પણ જઈ શકે છે, મનુષ્ય गतिमा पY Vश छ भने यतिभा ५९ ४ श छ तथा तेश्या 'द्वयागतिका' તેઓનું આગમન તિય ચ અને મનુષ્ય એ બેગતિ માથીજ હોય છે, અર્થાત એ બે માંથી આવીને જલચર સંમૂર્ણિમ પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓ દ્વયાગતિક કહેવાય છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
संमूच्छिमस्थलबर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनिरूपणम् २३९
1
प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः श्रमण ' हे आयुष्मन् ! ' से तं जलचरसंमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खा' ते एते जलचरस मूमिपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः, भेदप्रभेदाभ्यां द्वारैश्च यथायथं निरूपिता || सु० २१ ॥
संमूच्छिम जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः कथिताः सम्प्रति संमूच्छिमस्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका प्रदर्शयितुमाह-' से किं तं' इत्यादि ।
मूलम् -' से किं तं थलयरसं मुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया, थलयरसंमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता तं जहा - चउपयथलयरसंमुच्छिमपंचदियतिरिक्खजोणिया, परिसप्पथलयरसंमुच्छिम पंचिदियतिरिखखजोणिया । से किं तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजाणिया ? थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजाणिया चउब्विहा पन्नत्ता, तं जहा एगखुरा दुखुरा गंडीपया सणफया जाव जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तओ सरीरंगा ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं गाउयपुहुत्तं । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं चउरासीतिवाससहस्साईं, सेस जहा जलयराणं जाव चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता सेत्तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपं/चैर्दियतिरिक्खजोणिया ' ॥ सू० २२ ॥
खेज्जा पन्नत्ता" यहा प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं । हे श्रमण ! आयुष्मन् ! " से तं जलयरसं मुच्छ्रिम पंचिदियतिरिक्खा " इस प्रकार से ये जलचर संमूर्च्छिम पञ्चेन्द्रियति - र्यग्योनिक जीव भेद प्रभेद सहित शरीरादि द्वारों को लेकर निरूपित किये गये हैं ॥ सू० २१ ॥
'परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' मडियां प्रत्ये शरीरी - मायुष्मन् 'से तं जलयरसं मुच्छिम पंचि दियतिरिक्खा' भी ચ્છિમ પચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક વાના ભેદ પ્રભેદ્દ સાથે કર્યું” છે. પ્રસૂ॰ ૨૧૫
सभ्यात ह्या छे. हे श्रमय प्रभाषे आा ४सयर सौंभूશરીરાદિ દ્વારાનુ નિરૂપણ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
! छाया - अथ के ते स्थलचर संमूच्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका, स्थलचरर्समूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका द्विविधाः प्रशप्ताः । तद्यथा-चतुष्पदस्थलचरसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च परिसर्पस्थलचरसंमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, स्थलचरचतुष्पदसंभू च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रशप्तास्तद्यथा एकखुरा द्विखुरा गण्डीपदाः सनखपदाः यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधा प्रज्ञप्तास्तद्यथा पर्याप्ताचापर्याप्ताश्च । श्रीणि शरीराणि, अवगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागमुत्कर्षेण गव्यूति पृथक्त्वम् । स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेण चतुरशीतिवर्षसहस्राणि । शेषं 'यथा - जलचराणां यावत् चतुर्गनिकाः द्वयागतिकाः प्रत्येकेऽसंख्याताः प्रशप्ता । ते पते स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमतिर्यग्योनिका ॥ सू० २२ ॥
२४०
J
T टीकासे किं तं थलयर समुच्छिमपंचिदिय तिरिक्खजोगिया' अथ के ते स्थलचरसंमूर्च्छिम् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका इति प्रश्न', उत्तरयति - 'थलयरसंमुच्छिमपंचिंदियतिविखजोणिया दुविधा पन्नता' स्थलचरसमुच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः द्विविधा - द्विप्रकारको ' प्रज्ञप्ताः- कथिता इति 'हैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि 'तं जहा ' तद्यथा - 'चउप्पयथलेयर संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' चतुष्पदस्थल चरस मूच्छिम पञ्चेन्द्रियति
2
अब सूत्रकार समूच्छिम स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों का कथन करते हैं"से किं तं थलरसमुच्छिमपंचिदियति रिक्खजोणिया " इन्यादि । || सू० २१ ॥ टीकार्थ - " से किं तं थलयरसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" हे भदन्त ! स्थलचर समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते है"थलयर संमुच्छिमपंचिदियतिरिवखजोणिया दुविधा पन्नता " हे गौतम ! स्थलचर समूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिग्योनिकजीव दो प्रकार के है 2 " तं जहा " जैसे- 'चउप्पयथलयरसंमुच्छिपंचिंदियतिक्खजोणिया" चतुष्पदथलचर समूर्च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव,
હવે સૂત્રકાર સ‘મૂર્ચ્છિમ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્યં ચર્ચાનિકેાનું નિરૂપણ કરતા નીચે प्रभानु सूत्र आहे छे - 'से किं तं थलयरसंमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया' इत्यादि टीअर्थ - (से किं तं थलयर संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया' हे ભગવન્ સ્થલચર સંસ્મૃઈિમ પંચેન્દ્રિય તિયગ્યેઃનિક જીવા-કેટલા પ્રકારના કહ્યા- છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलु छे - 'थलयरसं मुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पण्णत्ता' હું ગૌતમ ! સ્થલચર સમૂચ્છિમ પ'ચેન્દ્રિય તિર્યંચૈનિક જીવ એ પ્રકારના કહેલા છે. સઁ जहा " ते मे प्रारो आ अभासे – 'उप्पयथलयरसंमुच्छिम पंचिदियतिरिक्स जोणिया' यतुष्यद्द-स्थलयर संभूभि ययेन्द्रिय तिर्यग्योनि
व मने 'परिसप्प थल
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १. संमूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २४१ यंग्योनिकाः तथा-'परिसप्पथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' परिसर्पस्थलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च, तथा च चतुष्पदपरिसर्पभेदात् स्थलचरा द्विविधा भवन्तीति भावः । ‘से कि तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते स्थलचरचतुष्पदसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति चतुष्पदाः किं लक्षणाः कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउन्विहा पन्नत्ता' स्थलचरचतुष्पदसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाश्चतुर्विधा:-चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः, इति । चातुर्विध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'एगखुरा दुखुरा गंडीपया सणप्फया जाव' एकखुरा द्विखुरा गण्डीपदाः सनस्वपदा यावत् । अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनाप्रकरणं संगृहीतं भवति, प्रज्ञपनासूत्रस्य प्रथमपदे चतुष्पदस्थलचरस्य यथा भेदो वर्णितस्तथैव अत्रापि स भेदो वर्णयितव्य, तथाहि-'एगखुरा दुखुरा गंडीपया और "परिसप्पथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" परिसर्पस्थलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योंनिकजीव, इस चतुष्पद और परिसर्प के भेद से स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के होते है। “से कि तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' हे भदन्त ! ये स्थलचर चतुष्पद समूछिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कितने भेद वाले होते हैं उत्तर में प्रभु कहते है-"थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउ चिहा पण्णत्ता" हे गौतम । स्थलचर चतुष्पदसमूच्छिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव चार प्रकार के कहे गये है । "तं जहा" वे इस प्रकार से है-“एगखुरा, दुखुरा, गण्डीपया, सणप्फया जाच" एक खुरवाले, दो खुरवाले, गण्डीपद, और सनखपद यहाँ यावत्पद से प्रज्ञापना का प्रकरण संगृहीत हुमा है । अतः प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पद में चतुष्पद स्थलचर, के भेद जिस प्रकार से वर्णित हुए हैं उसी प्रकार से यहाँ पर ग्रहण कर लेना चाहिए । वह प्रज्ञापना का प्रकरण टीका में सग्रह किया गया है उनका अर्थ इस प्रकार से है-इनमें
यरसमुच्छिमपंचिदियतिरियखजोणिया' परिस स्थलय२ स भूछिभ पयन्द्रिय તિનિક જીવ આ ચતુષ્પદ અને પરિસપ ના ભેદથી સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિક જીવ બે પ્રકારના કહ્યા છે
से किं तं थलयरचउपपयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' 3 सावन मा સ્થલચર ચતુષ્પદ સંમૂર્ણિમ ૫ચેન્દ્રિય તિર્યંચ જ ના કેટલા ભેદે કહેલા છે? सा प्रश्न न उत्तरमा प्रभु.४ छ ४-'थलयरचउप्पयर्समुच्छिमपचिदियतिरिक्ख- ' जोणिया चउविहा पण्णत्ता' ७ गौतम ! स्थलय२ यतु०५४ स भूरिभ पथन्द्रिय तिययोनि वा या२ प्रा२ना ४डदा छे. 'तं जहा' तयार प्रा। मा प्रमाणे छे. 'पण खुरा, दुखुरा, गंडिपया, सणप्फया जाव' मेमरी पाण, मे भरीवाण, 11५६ भने સખપદઅહિયાં યાવત પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રને આ પ્રકરણ ને લગતે પાઠ સંગ્રહીત
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪ર
जीवाभिगमसूत्रे
सणप्फया, से किं तं एगखुरा एगखुरा अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-अस्सा अस्सतरा घोडगा गद्दमा गोरक्खरा कंदलगा सिरिकंदलगा आवत्तगा जे यावन्ने तहप्पगारा से एगखुरा। से किं तं दुखुरा दुखुरा अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा उहा गोणा गवया रोज्झा, पसया महिसा मिया संवरा वराहा अया एलगरुरूसरभचमरकुरंगगोकण्णमाइ, जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं दुखुरा । से किं तं गंडीपया, गंडीपया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा इत्थी इत्थिपूयणया, मंकुणहत्थी खग्गी गंडा जे यावन्ने तहप्पगारा, 'सेत्तं गंडीपया ।' से किं तं सणप्फया सणप्फया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा, सीहा वग्धा दीविया अच्छा तरच्छा परस्सरा सियाला विडाला सुणगा कोलमुणगा कोकंतिया ससगा चित्तगा चिल्ललगा जे यावन्ने तहप्पगारा, से त्तं सणप्फया एकखुरा द्विखुरा गण्डीपदा. सनखपदा. । अथ के ते एकखुराः, एकखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-अश्वा अश्वतरा घोटकाः गर्दभाः गोरक्षराः कन्दलकाः श्रीकन्दलका आवर्तकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते एकखुराः । अथ के ते द्विखुराः, द्विखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-उष्ट्रा गोणा गवया वराहाः अजैलकरुरुशरभचमरकुरङ्गगोकर्णादयः ये चान्ये तथाप्रकाराः ते एते द्विखुराः। अथ के ते गण्डीपदाः, गण्डीपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-हस्तिनो हस्तिपूतनकाः मत्कुणहस्तिनः खङ्गिन: गंडा (गेंडा ) ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते गण्डीपदाः । अथ के ते सनखपदाः, सनखपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा सिंहाः व्याघ्राः द्वीपिका अच्छास्तरक्षाः परासराः शगालाः बिडाला शुनकाः, कोलशुनकाः कोकन्तिकाः शशकाः चित्रकाः चिल्ललकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते सनखपदाः, इतिच्छाया ॥ तत्र प्रतिपदमेक एव खुरो येषां ते एकखुरा अश्वादयो ज्ञातव्याः, एतेषामेकखुरत्वात् । प्रतिपदं द्वौ खुरौ येषां ते द्विखुराः यथाउष्ट्र-गो-गवय--महिषादयः. एतेषां प्रत्येकपदं द्वौ द्वौ खुरौ भवतः गण्डीव--सुवर्णकारस्योपकरण
जिनके एक खुर होते हैं वे एक खुरवाले जानवर अश्व आदि होते हैं । जिनके दो खुर होते हैं वे द्विखुरवाले जावनर ऊँट, गाय, रोझ महिष आदि हैं । जिनके पैर गंडी-सुवर्णकार के एरण जैसा-गोल आकार वाले होते हैं वे गण्डीपद जानवर हस्ति आदि हैं। जिनके लम्बे २ तीक्ष्ण
થયેલ છે તેથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પહેલા પદમાં ચતુષ્પદ સ્થલચર જીવો ના ભેદે જે રીતે વર્ણવવામાં આવેલા છે, એજ પ્રમાણે તે બધા ભેદે અહિયાં સમજી લેવા આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું પ્રકરણ સસ્કૃત ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે.–તેઓમાં જેને એક ખરી હોય છે, તેઓ એક પરીવાળા જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે ઘોડા વિગેરે એક ખરીવાળા હોય છે. જેઓને બે ખરી હોય છે તે બે ખરીચો વાળા જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે–ગાય, ભેંસ, ઉંટ, વિગેરે જેઓના પગ ગંડી–એટલે કે સોની ની એરણ જેવા ગેળ આકારના હોય છે, તેઓ ગંડીપદ જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે હાથી વિગેરે
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १. संमूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक निरूपणम् २४३
विशेषः । ( एरण ) इति भाषाप्रसिद्धः तद्वत् गोलाकारपादौ येषां ते गण्डीपदाः यथा हस्तिप्रभृतयः । सनखौ-दीर्घदीर्घतस्तीक्ष्णनखयुक्तौ पादौ येषां ते सनखपदाः यथा सिंहव्याघ्रा - दयः. सनखसूत्रे द्वीपक चित्रकादयः आरण्यकपशुविशेषा ज्ञातव्या. एतदन्ये लोकतो ज्ञातव्याः || सूत्रस्थाः यावत्पदग्राह्यास्तथाप्रकारा अन्येऽपि च सर्वे निरूपिताः अतः परं सूत्राक्षराण्येव विवृणुवः 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये एकखुरादिभिन्ना एकखुरादिसदृशाश्च ते सर्वेऽपि एकखुरादिवदेव चतुष्पदत्वेन प्रत्येतव्याः । ' ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते एकखुरादयः सक्षेपेण द्विविधाः--द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः--कथिताः. 'तं जहा' तथथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च ॥
अथैतेषां शरीरादिद्वारविषये कथयति - 'तओ सरीरगा' त्रीणि शरीराणि - औदारिकतेजस - कार्मणाख्यानि 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' अवगाहना जघन्येन
नख युक्त पैर होते है वे सनखपद जानवर सिह व्याघ्र आदि है । सनखपद सूत्र में द्वीपक चित्रक आदि जो जावनर कहे गये है ये है ये जगली जानवर हैं । तथा इनसे भिन्न जो और जानवर हैं वे लोक से जान लेना चाहिये तथा "जे यावन्ने तहप्पगारा" इसी प्रकार से नो और भी एक खुरवाले नानवर हो-जो कि इन परिगणित एक खुरवाले जानवरों के जैसे ही हों तथा इनसे भिन्न हो एक खुरादिवाले जैसे हो तो वे भी एक खुरादिवालों के जैसे ही चतुष्पद में ही अन्तर्भूत कर लेना चाहिये “ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" ये एक खुरादिकचतुष्पद संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " जैसे "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त अब इनके शरीर आदि द्वारों का कथन करते हैं इनके "तओ सरीरगा' सीन शरीर होते हैं - जिनके नाम औदारिक, तैजस और कार्मण हैं " ओगाहणा जहन्नेणं
છે. તથા જેના પગ લાખા લાખા નખવાળા હોય છે, તેએ સનખપદ જાનવર કહેવાય છે, જેમ કે—સિંહ, વાઘ વગેરે. સૂત્રમાં સનખપદ જાનવરેશમાં દ્વીપક—દીપડા ચિત્રક વિગેરે કહ્યા છે. આ બધા જંગલમાં રહેનારા જગલી જાનવરે છે. તથા આ ઉપર કહ્યા शिवायना ने मील जनवरो छे ते सो व्यवहार थी समक सेवा तथा 'जे यावन्ने तहपगारा' मा प्रभाये जीन यशु ने मेरवाजा अनवर होय हे भेो मा उपर ગણાવેલા એકપુર જાનવરાની જેવાજ હાય તથા તેઓથી જુદા પ્રકાર ના હોય પણ એક ભુરવાળા હાય તા પણ એક પુરવાળા જાનવરાની જેમજ ચતુષ્પદ્યમાંજ સમાવી सेवा लेहये 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' मा मे जुराहि पशुओ संक्षेपथी अारना अहेसा छे 'तं जहा' ते मे अारो मा प्रभाषे ना सभरवा - 'पज्जन्त्ता य अपज्ज'ताय' मे पर्यास भने भीले अपर्याप्त
તે
हवे तेयोना शरीर विगेरे द्वारा स्थन ४२वा भाटे सूत्रअ२ उडे छे - 'तओ सरीरगा' तेथेने त्रषु अारना शरीरा होय छे. ते सोहारिस, तेन्स, अने अभय से
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
जीवाभिगमसूत्रे अगुलस्यासंख्येयभागप्रमाणा, 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्त' उत्कर्षेण गव्यूतपृथक्त्वम्-द्विकोशादारभ्य नवकोशपर्यन्तम् ! 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं चउरासीइवाससहस्साई उत्कर्षेण चतुरशोतिवर्षसहस्राणि | 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम्-अवगाहनास्थितिव्यतिरिक्त सर्व द्वारजातं च्यवनद्वारपर्यन्तं यथा जलचराणां जलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां प्रकरणे यथा कथितं तथैवात्रापि ज्ञातव्यम् , कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव चउगइया दुआगडया' यावत् गत्यागत्यागतिद्वारम् चतुर्गतिका यागतिका एते स्थलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका भवन्तीति । तानि सर्वाणि द्वाराणि अत्र प्रदर्श्यन्ते तो सरीरगा' त्रीणि शरीगणि-औदारिकतैजसकार्मणानि संमूर्छिमचतुष्पदस्थलचराणां भवन्तीति ॥ अंगुलस्स असंखेज्जइभाग' अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्तं' उत्कर्ष से समूर्छिमचतुष्पदस्थलचरजीवो की अवगाहना गव्यूत पृथक्त्व अर्थात् दो गव्यूत-दो कोश से लेकर नौकोश प्रमाण की होती है । “ठिई जहण्णेणं अंतो मुद्दुत्तं' इनकी स्थिति-आयुष्यकाल जघन्य से तो अन्तर्मुहूर्त की होती है किन्तु "उक्कोसेणं चउरासीइवाससहस्साई' उत्कृष्टस्थिति चौरासी हजार वर्षों की होती है । 'सेस जहा जलयराणं' शेष-वाकी के अवगाहना और स्थिति के सिवाय सब शरीर आदि द्वारसमूह ज्यवनद्वारपर्यन्त जलचरसंमूछिमपञ्चेन्दियतिर्यग्योनिकों के प्रकरण में जैसा कहा है वैसा ही यहाँ पर भी समझलेना चाहिये ये 'चउग्गइया दुआगइया' चारगति वाले और दो आगतिवाले होते हैं, अव शरीरादि सब द्वार यहाँ प्रदर्शित किये जाते हैं इनके शरीर द्वार में मौदाप्रभाधना नए शरी। समा . 'ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जर भार्ग' तेशानी सपना धन्यथा मे मना मसभ्यात मास प्रमाणुनी डाय छे. मन 'उक्कोसेणं गाउयपुष्टुत्तं' थी स भूमि यतु यह स्थसय२ वानी साहनी भन्यूति पृथप अथात् मे थी सन नासुधीनी डाय छे. 'ठिई जहण्णेणं अंतो मुहुन्' तेमानी स्थिति (आयुष्या) धन्यथा ४ मतभुइतनी डाय छ, भने 'उक्कोसेणं चउरासीइवाससहस्साह स्थिति (मायुष्य ) याांसी डन्त२वर्ष सुधीनी _ 'सेसं जहा जलयराण' मा ४थन शिवाय अटले अवगाहना भने स्थिति द्वारा કથન શિવાય બાકીના શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારા તે વન દ્વાર પર્યત જલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિકેના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ समय देवा मा यतुप 'चउग्गइया दुयागहया' या२ तिवाणा मन मे भागतिવાળા એટલે કે–ચાર ગતિમાંજવાવાળા અને બે ગતિથી આવવા વાળા હોય છે.
હવે શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે.–શરીર દ્વારમાં–તેઓના શરીર ઔદારિક, તેજસ, અને કાર્પણ આ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. ૧૬ અવગાહના દ્વારમાં
डाय छे.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयघोप्रतिका टीका प्रति० १ समूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २४५ अवगाहनाद्वारे-जलचर प्रकरणाद् विशेषः स चेत्थम्-ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' शरीरावगाहना जघन्येनाड्गुलस्यासंख्येयभागं भवनि संमूछिमचतुष्पदस्थलचराणाम् , 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्त' उत्कर्षेण तु शरीरावगाहना चतुष्पदस्थलचराणां गव्यूतपृथक्त्वं द्विगव्यूतादारभ्य नवगव्यूत (क्रोश ) पर्यन्तमिति ॥
___ संहननद्वारे-सेवार्तसंहननं• भवति जलचरवत् ॥ संस्थानद्वारे-हुण्डसंस्थानसंस्थितानि चतुष्पदानां शरीराणि भवन्ति ॥ कषायद्वारे-चत्वारः क्रोधमानमायालोभाख्याः कषाया भवन्ति । संज्ञाद्वारे--आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्याश्चतस्रः संज्ञा भवन्ति ॥ लेश्याद्वारे--कृष्णनीलकापाताख्यारिक तैजस और कार्मण ये तीन शरीर होते है १ अवगाहनाद्वार में विलक्षणता है वह इस प्रकार समूछिम इन चतुष्पदस्थलचरो की अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से गव्यूत पृथक्त्व- द्विगव्यूत (दो कोस ) से लेकर नौ गव्यूत तक की होती है २ । सहनन द्वार में इनके सेवात सहनन होता है ३ । संस्थानद्वार में इनके शरीर हुण्ड संस्थानवाले होते हैं ४ । कषायद्वार में इनके क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कषायें होती है ५ । संज्ञाद्वार में इन संमूछिम चतुष्पद स्थलचरों को आहार, भय, मैथुन और परिग्रह ये चार संज्ञाएँ होती है ६ लेश्याद्वार में इनके कृष्ण, नील, कापोत ये तीन लेश्याएँ होती हैं ७ । इन्द्रियद्वार में इनके स्पर्शन रसना, घ्राण चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियाँ होती हैं ८! समुद्धात द्वार में इन संमूर्छिम चतुष्पदो के वेदना, कषाय और मारणान्तिक ये तीन समुद्घात होते है ९ । संज्ञाद्वार में ये संज्ञी नहीं होते है किन्तु असंज्ञी होते हैं क्योंकि इनको मन नहीं होता है १० 1 वेदद्वार में-ये नियम से नपुंसक वेदवाले ही
વિલક્ષણ પારું હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે. સંમૂર્ણિમ સ્થલચર ચતુષ્પદેની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ વાળી હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ગગૃત પૃથફત્વ અર્થાત દ્વિગભૂત-બે ગાઉથી લઈને નવગચૂત નવ ગાઉસુધીની હોય છે. ૨, સંહનન દ્વારમાં–તેઓને સેવા સંહના હોય છે. ૩, સ સ્થાન દ્વારમાં તેઓના શરીર હંડ સંસ્થાન વાળા હોય છે. ૪, કવાય દ્વારમાં–તેઓને ક્રોધ, માન, માયા, અને લેમ આ ચાર કષા હોય છે. ૫, સંજ્ઞા દ્વારમાં આ સંમૂર્ણિમ સ્થલચરોને આહાર, ભય, થન અને પરિગ્રહ આ ચાર સંજ્ઞાઓ હોય છે , લેણ્યાદ્વારમાં તેઓને કૃષ્ણ, નીલ કપોત એ પ્રમાણેની ત્રણ વેશ્યાઓ હોય છે ૭, ઈદ્રિયદ્વારમાં તેઓને સ્પર્શન, શ્રૌત્ર-ચક્ષુ ધ્રાણુ રસના આ પાંચ પ્રકાર ની ઈદ્રિયો હોય છે. ૮, સમઘાત દ્વારમાં આ સંમૂર્હિમ ચતુષ્પદોને વેદના, કષાય, અને મારણુનિક એત્રણ સમુદઘાતે હોય છે. ૯, સંજ્ઞા દ્વારમાં તેઓ સંશી હોતા નથી. પરંતુ અસંતી હોય છે. કેમ કે તેઓને મનહેતું નથી. ૧૦' વેદદ્વારમાં તેઓ નિયમથી નપુ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૬
जीवाभिगमसूत्रे
स्तिस्रो लेश्या भवन्ति । इन्द्रियद्वारे --पश्च-- स्पर्शनरसनम्राणचक्षुः श्रोत्रात्मकानि इन्द्रियाणि भवन्ति । समुद्घातद्वारे--वेदनाकषायमारणान्तिकास्त्रयः समुद्घाता भवन्ति संज्ञाद्वारे - नो संज्ञिनो भवन्ति संमूर्च्छिमचतुष्पदाः, अपितु असंज्ञिनो भवन्ति मनसोऽभावादिति ॥ वेदद्वारे - नपुंसक वेदा भवन्ति, इति । पर्याप्तिद्वारे पश्च पर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयश्च भवन्ति ॥
दृष्टिद्वारे - सम्यग्दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्ति इति || दर्शनद्वारे - हे दर्शने भवत'-चक्षुर्दर्शर्शननोऽचक्षुर्दर्शनिनश्च भवन्ति संमूच्छिमचतुष्पदस्थलचरा इति ॥ ज्ञानद्वारे - द्वे ज्ञाने-द्वे अज्ञाने -मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनस्तथा मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति । योगद्वारे द्विविधो योगो भवति वाग्योगिनः काययोगिनश्च भवन्ति ॥ उपयोगद्वारे - द्विविध उपयोगो भवति साकारोपयोगश्चानाकारोपयोगश्च ॥
आहारद्वारे - भाहारो नियमात् षड् दिशि-षड् दिग्भ्य आहृतान् पुद्गलान् आहरन्ति । इति ।। उपपातङ्कारे-चतुष्पदानामुपपातस्तिर्यड्मनुष्येभ्यो नो देवेभ्यो न वा नैरयिकेभ्यः, तत्र यदि
होते हैं ११ । पर्याप्तिद्वार में ये पाँच पर्याप्तिवाले और पाँच अर्याप्तिवाले होते है १२ । दृष्टिद्वार में ये चतुष्पद सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं १३ ।
दर्शनद्वार में इनके चक्षुदर्शन और अचक्षुदर्शन ये दो दर्शन होते हैं - १४, ज्ञानद्वार में - इनके मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ये दो ज्ञान होते हैं । अज्ञान में इनके मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान ये दो अज्ञान होते है - १५, योगद्वार में इनके वाग् योग और काययोग ये दो योग होते हैं - १६, उपयोगद्वार में इनके साकार उपयोग आर अनाकार उपयोग ये दो उपयोग होते है - १७, आहारद्वार में इनका आहार नियमतः छह दिशाओं से आगत पुद्गल - द्रव्यों का होता है - १८, उपपातद्वार में इन चतुष्पदों का उपपात तिर्यश्च और मनुष्यों में से होता है देवों में से और नैरयिकों में से नहीं होता हैं । यदि तिर्यश्वों में से होता है तो
સક વેઢવાળા જ હાય છે ૧૧, પર્યાસિદ્ધારમાં તેએ પાંચ પર્યાપ્ત વાળા અને પાંચ અપર્યાપ્તિ વાળા હોય છે. ૧. દૃષ્ટિઢારમાં આ ચતુષ્પદ્દે સમ્યગ્દષ્ટિવાળા પણુ હાય છે અને મિથ્યાદૃષ્ટિળાળા પશુ હાય છે. ૧૩, દનદ્વારમાં—તેઓને ચક્ષુદન અને અચક્ષુદાન એમ બે દન હાય છે ૧૪, જ્ઞાનદ્વારમાં—તેને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ એ જ્ઞાન હૈાય છે. અને અજ્ઞાનમાં તેઓને મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન એ એ અજ્ઞાન હાય છે. ૧૫, યોગદ્વારમાં તેઓને વાક્યેાગ અને કાય ચૈાગ એ ચાગ હાય છે ૧૬, ઉપયાગ દ્વારમા તેઓને સાકાર ઉપચાગ અને અનાકાર ઉપયેગ એ બે ઉપયેાગ હાય છે. ૧૭, આહાર દ્વારમાં તેઓને આહાર નિયમથી છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યેાના હૈય છે. ૧૮, ઉપપાત દ્વારમાં~ આ ચતુષ્પદ જીવાને ઉષપાત-ઉત્પત્તિ તિય ચ અને મનુષ્યે! માથી હાય છે. દવામાંથી અને નૈરિયકામાંથી હાતી નથી જો તિય ચામાંથી
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
संमूच्छिमजलचर तिर्यक्पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २४७ तिर्यग्भ्य स्तदा असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः । यदि मनुष्येभ्य स्तदा अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकाऽसख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य आगतानां संमूर्च्छिमचतुष्पदानामुपपातो भवति ॥
स्थितिद्वारे - जलचरापेक्षया वैलक्षण्यं स्वयमेव सूत्रकारेणैव प्रदर्शितम्, तथा हि-स्थितिआयुष्यकालः, संमूर्च्छिमचतुष्पदस्थलचराणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रम्, उत्कर्षेण स्थितिश्चतुरशीति वर्षसहस्राणि ॥
1
समवहतद्वारे - एते मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि प्रियन्ते । च्यवनद्वारे-इतः उद्वृत्य नैरयिकेषु तिर्यक्षु मनुष्येषु देवेष्वपि गच्छति । यदि नैरयिकेषु गच्छन्ति, तदा रत्नप्रभायामेव नान्यत्र द्वितीयादिपृथिवीषु अतएव जलचरप्रकरणे कथितम्''सेसेसु पडिसेहो' इति । तिर्थग्क्षु सर्वत्र संख्येयासंख्येय वर्षायुष्केष्वपि चतुष्पदेषु पक्षिष्वपि असख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यश्वों में से नहीं होता है, वाकी के सब तिर्यञ्चो में से होता है यदि मनुष्यों में से होता है तो अकर्मभूमिक, अन्तरद्वीपक असंख्यातवर्षायुक्त मनुष्यो में से नहीं होता है । शेष मनुष्यों में से होता है - १९, स्थितिद्वार - में जलचर जीवों की अपेक्षा जो विलक्षणता है वह इस प्रकार है इनकी जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति चौरासी हजार वर्ष की होती है - २०, च्यवनद्वार - में संमूच्छिम स्थलचरचतुष्पदपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव मारणान्तिकसमुद्घात से समयहत होकर भी मरते हैं असमवहत होकर भी मरते हैं - २१, इनमें से उदवृत्त हुए जीव नैरयिको में तिर्यवों में मनुष्यों में और देवों में जाते हैं । यदि नरक में जाते हैं तो रत्नप्रभा नाम के प्रथम नरक में हो जाते हैं । अन्य द्वितीयादि नरकों में नहीं जाते हैं । यदि ये तिर्यञ्चो में जाते हैं तो समस्त तिर्यञ्चों में संख्यात असंख्यात वर्ष आयुवालो में दोनों में भी जाते हैं । और चतु
વ્યવ
હાય છે. તે। અસ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા તિય ચેમાંથી હાતી નથી. માકીના સઘળા તિય ચામાંથી થાય છે. જો તેની ઉત્પત્તિ મનુષ્યામાંથી હાય છે, તે અક ભૂમિજ, અંતરદ્વીપ જ અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્ય મનુષ્યેામાંથી હાતી નથી. ૧૯ સ્થિતિદ્વારમાં—જલચર જીવાની અપેક્ષાએ જે વિલક્ષણપણું છે, તે આ પ્રમાણે છે.—તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂતની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ચાર્યાશી હજાર વર્ષની હેાય છે. ૨૦. નદ્વારમાં-–સમૂમિ સ્થલચર ચતુષ્પદ પ ંચેન્દ્રિય તિ ચાનિકજીવ મારણાન્તિક સમુદ્ર ઘાતથી સમવત્તુત થઈને પણ મરે છે અને સમવહત-એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના य] भरे छे. २१. तेभांथा उवृत (नीला) थयेला वेो नैरयिमेभा, तिर्थ योभा, મનુષ્ચામાં અને દેવામાં જાય છે જો નરકમાં જાય તે તે રત્નપ્રભા નામના પહેલા નરકમાં लय छे. ते सिवायना जील, श्रील, विगेरे नरोभां नता नथी. मे तेयो तिययाभां જાય છે, તે સઘળા તિય ચામાં એટલે કે સખ્યાત કે અસખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળામાં
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
जीवाभिगमसूत्रे समुत्पद्यन्ते, मनुष्येषु तदा कर्मभूमिकेषु सर्वेषु, नो अकर्मभूमिकेषु । अन्तरद्वीपेषु संख्येयवर्षा युप्केप्वपि असंख्येयवर्षायुष्केष्वपि समुत्पद्यन्ते । यदि देवेपूत्पद्यन्ते तदा भवनपतिवाणमन्तरेषु एव, ततःपरं नोत्पद्यन्ते भवनपतिवानव्यन्तरातिरिक्तेषु देवेषु असंज्ञायुष्कस्याभावात् । 'चउ
गइया' चतुर्गतिकाः स्थलचरचतुष्पदा भवन्ति इति, चतसृपु नारकतिर्यड्मनुष्यदेवगतिषु समूछिमचतुप्पदाद् उद्धृत्य गमनात् चतुर्गतिका इति कथ्यन्ते । 'दुआगइया' द्वयागतिकाः संमूछिमस्थलचरचतुष्यदा, तिर्यड्मनुष्येभ्य एव उद्धृत्य अत्र संमूर्छिमस्थलचरचतुष्पदयोनौ आगमनात् ट्यागतिका इति कथ्यन्ते । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता', प्रत्येकशरीरिणोऽस ख्याताः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति ॥ से तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया,
पदों में तथा पक्षियो में भी जाते हैं । यदि ये मनुष्यो में जाते है तो ये कर्मभूमिक मनुष्यों में ही जाते हैं अकर्मभूमिक मनुष्यों में नहीं । अन्तरद्वीपों में भी संख्यातवर्ष की आयुवालों में भी और असख्यात वर्ष की आयुवालों में भी जाते हैं। यदि देवों में जाते हैं तो भवनवासी देवो में और वानव्यन्तरदेवों में ही जाते है, इनसे अतिरिक्त आगे के देवलोंकों में नहीं जाते हैं क्योंकि वहाँ असज्ञी आयुष्क का अभाव है-२२, गत्यागतिद्वार में ये स्थलचरचतुष्पद जीव "चउगइया" ये यहां से निकलकर नारक तिर्यक् मनुष्य और देव, इन चारों गतियों में जाते हैं इसलिये, ये चतुर्गतिक कहलाते हैं । “दुआगइया" स्थलचर चतुष्पद द्वयागतिक होते हैं-अर्थात् तिर्यञ्च और मनुष्यों में से उवृत्त होकर जीव यहाँ संमछिम स्थलचर चतुष्पद योनि में आते हैं-२३, "परित्ता असंखेज्जा पन्नता" प्रत्येक शरीरी इनमें असह्यात कहे गये हैं । “सेत्तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोએમ બનેમાં જાય છે. અને ચારપગાઓમાં અને પરિક્ષામાં પણ જાય છે જે તેઓ મનુષ્યમાં જાય તે તેઓ કર્મભૂમિવાળા મનુષ્યમાં જ જાય છે અકર્મભૂમિક મનુષ્યમાં નહિ. અંતરદ્વીપમાં પણ સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં પણ જાય છે, અને અસં.
ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં પણ જાય છે જે તેઓ દેમાં જાય છે, તે ભવનવાસી દેમાં અને વાતવ્યન્તર દેવોમાં જ જાય છે તે સિવાયના આગળના દેવલોકમાં જતા નથી, કેમકે–ત્યાં અસંસી આયુષ્યને અભાવ છે. ૨૨ ગત્યાગતિકારમાં–આ સ્થલચર यतु ५४७ "चउगइया" तन्मे। माथी नीजीन न२४गति, तिय याति, मनुष्यगति भने हैवाति मा यारे गतियोमा जय छे. तेथी तया '
यति हवाय छे. "दु आगइया" स्थाय२ यतुष्प । यागति-मे गतिथी मावापाडय छ अर्थात तय તિર્યંચે અને મનમાંથી ઉદ્ભવત થઈને-નીકળીને અહિંયાં આ સંમૂ૭િમ સ્થલચર ચતુષ્પદનીમાં આવે છે. ૨૩
"परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्ये: शशश तमाम असभ्यात ४ छ. 'से थलयरचउप्पयर्समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" मा Na मा स्यसयर यतु:५४ भू
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० १
स्थलचरपरिसर्पसं मूछिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २४९ ते एते स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः एकखुरद्विखुरगण्डी पद सनखपदान्ताश्चत्वारः सर्वद्वारैर्निरूपिता इति ॥सू० २१॥
स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकान् निरूप्य स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् निरूपयितुमाह- 'से किं तं' इत्यादि ।
सूत्रम् - 'से किं तं थलयर परिसप्प संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? थलयरपरिसप्प संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता. तं जहा - उरगपरिसप्पसंमुच्छिमा भुयगपरिसप्प संमुच्छिमा य । से किं तं उरगपरिसप्प समुच्छिमा ? उरगपरिसप्पसंमुच्छिमा चउव्विहा पन्नत्ता तंजहा - अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा । से किं तं अही ? अही दुविहा पन्नत्ता तंजहा दव्वीकरा मउलिणो य । से किं तं दव्वीकरा ? Goat करा अणेगविहा पन्नत्ता- तं जहा - आसीविसा जाव से तं दव्वी करा | से किं तं मउलिणो मलिणो अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा दिव्वा गोणसा जाव से तं मउलिणो, से तं अही । से किं तं अयगरा ? अयगरा एगाकारा पन्नत्ता । से अगरा । से किं तं आसालिया ? आसालिया जहा पण्णवणाए सेत्तं आसालिया । से किं तं महोरगा ? महोरगा जहा पण्णवणाए सेत्तं महोरंगा । जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जताय अप्पज्जत्ताय तंचेव । णवरं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणपुहुत्तं । ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसेणं तेवणं वाससहस्साई । सेसं जहा जलयराणं । जाव चउ
गिया" इस प्रकार से ये स्थलचर चतुष्पद समूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक एक खुर से लेकर सनखपद तक चार प्रकार के सर्वद्वारो द्वारा निरूपित किये गये हैं || सू० २१॥
ચ્છિ†મ પંચેન્દ્રિય તિયÅાનિક એક પુરથી લઈ ને સનખપદ સુધીના ચારે પ્રકારના બધા દ્વારાથી નિરૂપિત કર્યાં છે. શાસ્૦ ૨૧૫
३१
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
गइया दुआगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेत्तं उरगपरिसप्पा || से किं तं भुयगपरिसप्प संमूच्छिमथलयरा ? भुयगपरिसप्पसंमुच्छिमथलय अगविहा पन्नत्ता तं जहा - गोहा णउला जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता । तं जहा-पज्जन्ता य अपज्जात्ताय । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखज्जइभागं, उक्कोसेणं धणुपुहुतं । दिई उक्कोसेणं वायालीसं वाससहस्साई | सेसं जहा - जलयराणं जाव चउगइया दुआगंईया । परित्ता असंखेज्जा पन्नता से तं भुयगपरिसप्पसंमुच्छिमा, से त्तं थलयरा ॥ सेकिंतं खहयरा ? खहयरा चउब्विहा पन्नत्ता तं जहा चम्मपक्खी, लोमपक्खी समुग्गपक्खी विततपक्खी । से किं तं चम्पक्खी ? चम्मपक्खी अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा वग्गुली जाव जे यावन्ने तहपगारा, सेत्तं चम्मपक्खी । से किं तं लोमपक्खी लोमपक्खी अणेगविहा पन्नत्ता । तं जहा- ढंका कँका जे यावन्ने तहप्पगारा, सेत्तं लोमक्खी । से किं तं ससुग्गपक्खी ? समुग्गपक्खी एगा गारा पन्नत्ता जहा पण्णवणाए । एवं विततपक्खी जाव जे यावन्ने तहम्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । णाणत्तं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं । उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं । टिई उक्कोण बावतारं वाससहस्साई, सेसं जहा जलयराणं जाव चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेत्तं खहयरसंमुच्छिमतिरिक्खजोणिया । सेत्तं संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोंणिया ॥ सू० २२ ॥
२५०
छाया - अथ के ते स्थलचरपरिसर्प संमूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका ? स्थल चरपरिसर्पसं मूमिपच्चेन्द्रियतिर्यग्योतिका द्विविधाः प्रप्ताः तद्यथा उरः परिसर्प
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५५ संमूच्छिमाः, भुजपरिसर्पसंमृच्छिमाः । अथ के ते उरःपरिसर्पसमूच्छिमा: ? उरःपरिसर्पसंभूच्छिमाश्चतुर्विधाः प्रशप्ता स्तद्यथा-अहयः, अजगराः, आसालिकाः, महोरगाः अथ के ते अहयः ? अहयो द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-दर्वीकराः मुकुलिनश्च । अथ के ते दर्वीकराः ? दीकरा अनेकविधाः प्रशप्ता स्तद्यथा आशीविषाः यावत् ते पते दर्वीकराः । अर्थ के ते मुकुलिनः ? मुकुलिनोऽनेकविधाः प्रशप्ताः तद्यथा-दिव्या गोणसा यावत् ते पते मुकुलिनः । ते एते अहयः । अथ के ते अजगराः ? अजगरा एकाकाराः प्रज्ञप्ताः, ते पते अजगराः। अथ के ते आसालिकाः ? आसालिका यथा प्रज्ञापनायाम् । ते पते आसालिकाः ॥ अथ के ते महोरगाः ? महोरगा यथा प्रज्ञापनायाम् । ते एते महोरगाः । ये चान्ये तथाप्रकारा स्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पर्याप्ता चापर्याप्ताश्च तदेव । नवरं शरीरावगाहना जघन्येनामुलासंख्येयभागम् , उत्कर्षेण योजनपृथक्त्वम् । स्थिति जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रिपञ्चाशद्वर्पसहस्राणि । शेपं यथा, जलचराणाम् , यावच्चतुर्गतिका द्वयागर्तिकाः, परीता असंख्याताः प्राप्ताः, ते एते उरःपरिसः । अथ के ते भुजपरिसर्पसंमूछिमस्थलचराः ? भुजपरिसर्पसंमूछिमस्थलचरा अनेकविधाः प्राप्ताः तद्यथागोधा नकुला यावद् येचान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पर्याताश्चापर्याताश्च । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागम् उत्र्येण धनुःपृथक्त्वम् । स्थिति रुत्कर्षेण द्विचत्वारिंशद्वर्पसहस्राणि । शेषं यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका द्वथागतिकाः। परीना असंख्याताः प्राप्ताः, ते पते भुजपरिसर्पसंमूच्छिमाः । ते पते स्थलचराः । अथ के ते खेचराः ? खेचराश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा चर्मपक्षिणाः, लोमपक्षिणः समुद्गकपक्षिणः विनतपक्षिणः । अथ के ते चर्मपक्षिणः, चर्मपक्षिणोऽनेकविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-वग्गुलिनो यावद्येचान्ये तथाप्रकारा , ते एते चर्मपक्षिणः ॥ अथ के ते लोमपक्षिणः ? लोमपक्षिणोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ता. तद्यथा-ढका कंकाः ये चान्ये तथाप्रकाराः ते एते लोमपक्षिणः । अथ के ते समुद्गकपक्षिणः ? समुद्गकपक्षिण एकाकाराः प्रक्षप्ताः यथा प्रज्ञापनायाम् । एवं विततपक्षिणो यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रशप्ता , तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । नानात्वम् शरीरावगाहना जघन्येना
गुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण धनुःपृथक्त्वम् । स्थिति रुत्कर्षेण द्वासप्ततिवर्षसहस्राणि, शेपं यथा जलचराणाम् । यावत् चतुर्गतिका धागतिकाः परीता असंख्याताः प्रक्षमाः। ते पते खेचरसमूच्छिमतिर्यग्योनिकाः, ते एते संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यन्योनिकाः ॥२२॥
- टीका-से कि तं थलयरपरिसप्पसंमुच्छिमपंचिंदिय तिरिक्ख जोणिया' अथ के ते स्थलचरपरिसर्पसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? इति प्रश्नः, उत्तरयति-थलयरंपरिसप्प
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
जीवाभिगमसूत्र समुच्छिमा दुविहा पन्नत्ता' स्थलचरपरिसर्पसमूच्छिमजीवाः द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः, दैविध्यं दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथथा - 'उरपरिसप्पसंमृच्छिमा' उरःपरिसर्पसंमूछिमा', उरसा-वक्षस्थलेन परिसपैन्ति-गच्छन्ति ये ते उरःपरिसर्पाः सर्पादयः । 'भुयपरिसप्पसंमुच्छिमा' भुजपरिसर्पसमूर्छिमाः, भुजाभ्यां परिसर्पन्ति-गच्छन्तीति भुजपरिसर्पा स्तादृशाश्च ते समूछिमा इति भुजपरिसर्पसंमच्छिमाः गोधादयः, तथा च-उरःपरिसर्पभुजपरिसर्पमेदेन स्थलचरपरिसर्पसंमूर्छिमाः द्विविधा भवन्तीति भावः । 'से कि तं उरगपरिसप्पसमुच्छिमा' अथ के ते उरःपरिसर्पसंमूछिमाः । इति प्रश्नः, उत्तरयति
स्थलचर चतुष्पदों का निरूपण करके अब समूछिमस्थलचरपरिसों का निरूपण करते हैं-"से किं तं थलयरपरिसप्पसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" इत्यादि ।
टीकार्थ-"से किं तं थलयरपरिसप्पसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" हे भदन्त ! स्थलचर परिसर्प संमूछिमपंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कितने प्रकार के कहे हैं ! उत्तर में प्रभु कहते हैं-"थलयरपरिसप्पसंमुच्छिमा दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम । स्थलचर परिसर्प पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" जो इस प्रकार से है, 'उरपरिसप्पसंमुच्छिमा भुयपरिसप्पसंमृच्छिमा" एक उरःपरिसर्पसंमछिम पञ्चेन्द्रिय और दूसरे भुजपरिसर्प समूछिम पञ्चेन्द्रिय जो छाती से सरक कर चलते हैंमर्थात् छाती के बल पर चलते है ऐसे वे उरःपरिसर्प संमूछिम तिर्यग्पंचेन्द्रिय जीव हैं। तथा जो हाथों के सहारे से चलते हैं वे भुजपरिसर्पसंमच्छिमतिर्यग्पंचेन्द्रिय जीव हैं । "से" किं तं उरपरिसप्पसंमुच्छिमा" हे भदन्त ! वे उरःपरिसर्पसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो
સ્થલચર ચતુષ્પદોનું નિરૂપણ કરીને હવે સંમૂછિમ સ્થલચર પરિસર્પોનું નિરૂપણ ४२वामा भाव छ "से किं तं थलयरपरिसप्प समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" त्याहि.
- "से किं तं थलयरपारसप्पसमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" त्याल હે ભગવન સ્થલચર પરિસર્ષ સ મૂરિષ્ઠમ પંચેન્દ્રિય તિનિક જીવ કેટલા ४२ छ १ मा प्रश्न उत्तरभां प्रभु गौतमस्वाभीने ४ छ -'थलयरपरिसप्प.. संच्छिमा दुविहा पण्णता" गौतम ! स्थलय२ परिसय ५न्द्रिय तियानि४१. मे प्रा२ना ४ा छ. "तं जहा" ते मे प्रारे। २५॥ प्रमाणे छ. "उर परिसप्पसंमुच्छिमा भुयपरिसप्पसंमुच्छिमा" से 6२:५२स सभूछि ५'यन्द्रिय मने भी सुन पर સપ સંમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય. જેઓ છાતીથી સરકીને ચાલે છે, અર્થાત છાતીના બળથી ચાલે છે તેવા છે ઉરઃ પરિસર્પ સંમૂમિ તિર્યપંચેન્દ્રિય જીવ છે. તથા જેઓ હાથની सायथा या छ, त्यो परिप सभूमि तिय ०५ यन्द्रिय छ, “से कि त उरपरिसप्पसंमुच्छिमा" मग ते ७२: परिस भूरिभ पथन्द्रिय तिय यानि Feel ना हाय छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छ-उरगपरिसप्पसमुच्छिमा चउ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतीका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५३ 'उरपरिसप्पसंमुच्छिमा चउन्विहा पन्नत्ता' उरःपरिसर्पसंमूर्छिमाश्चतुर्विधा श्चतुप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । चतुर्भेदान् दर्शयति-'तं जहा', इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'अही अयगरा आसालिया महोरगा' 'अहयः-सर्पविशेषाः, अजगराः-स्थूलकायाः सर्पविशेषाः, आसालिकाःसर्पविशेषा एव, महोरगा अपि सर्पविशेषा एवेति । अहेः स्वरूपं भेदं च ज्ञातुं प्रश्नयन्नाहसे कि तं' इत्यादि, ‘से किं तं अही' अथ के ते अहयः ! इति प्रश्नः, उत्तरयति-'अही विहा पन्नत्ता' अहयो द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञताः -कथिताः, द्वविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'दव्धीकरा मउलिणीय' दुर्वीकराः मुकुलिनश्च, तत्र दर्वी-फणा तत्करणशीला ये ते दर्वीकराः, तथा मुकुलम्-फणाविरहयोग्या शरीरावयवविशेषाकृतिः साविद्यते येषां ते मुकुलिनः फणाकरणशक्तिरहिता इत्यर्थः । 'से कि तं दध्वीकरा' अथ के तेदीकरा इति-प्रश्नः, उत्तरयति-'दव्वीकरा अणेगविहा पन्नत्ता' दर्वीकराः सर्पा भनेकविधाःअनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः, अनेकमेदं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा'आसीविसा जाव सेत्तं दध्वीकरा' आशीविषा यावत् ते एते दकिराः अत्र यावत्पदेन निक जीव कितने प्रकार के होते है ! उत्तर-में प्रभु कहते हैं- "उरपरिसप्पसमुच्छिमाघउन्विहा पन्नत्ता" हे गौतम ! उरःपरिसर्पसंमूछिमतिर्यग्योनिक जीव चार प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" वे उनके चार प्रकार ये हैं-"अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा" महि-सर्पविशेष, अजगर-स्थ्ल शरीर वाले सर्प विशेष, सालिक-सर्प विशेष और महोरग "से कि तं अही" हे भदन्त ! सर्पविशेष रूप जो अहि हैं वे कितने प्रकार के होते हैं ? "अही दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! सर्पविशेष रूप महि दो प्रकार के होते. है। "तं जहा" जैसे "दन्वीकरा मउलिणो य" दर्वीकर और मुकुली इनमें जिनको फणा होती है वे दर्वीकर और जिनको फणा नहीं होती हैं वे मुकुली हैं । “से किं तं दवीकरा" हे भदन्त ! दर्वीकर सर्प के कितने भेद है ? "दव्वीकरा अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! दर्वीकर के अनेक भेद है । "तं जहा" जैसे--"आसीविसा जाव से तं दबीविहा पण्णत्ता गौतम ! १२:५रिसपस भूमि तियन्यानि वा या२ प्रा२ना डाय छ "तं जहा" ते या२ प्रश। 21 प्रमाणे छ,-"अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा" महि-: सपाविशेष मगर, स्थूल शरीराने सप विशेष मासासि-सप विशेष, मन भडा२१, "से' किं तं अही" मग सप विशेषमा २ महिनामना सप छ, तटसा प्रारना लाय. छे १ "अही दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! सप विशेष३५ मही में प्रारना डाय छे 'तं. महा" ते मा प्रभारी छे. “दव्वीकरा, मउलीणाय" : ४ा ४२ मन माल भुसी, तमा જેઓને ફણા હોય છે તેઓ દવીકર કહેવાય છે. અને જેમને ફણ હોતી નથી તેઓ મુકુલી, ४९वाय छे. “से किं तं दव्वीकरा" भगवन् हवी४२ सपना टसा लेह सा छ ? "दव्वीकरा अणेगविहा पण्णत्ता" गौतम ! हवा ४२ मा भने प्राय छे.. "तं जहा" ते मा प्रमाणे छ, 'आसीविसा जाव सेत्तं दधीकरा" मासी.विष विगैरे.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र प्रज्ञापनाया. प्रथमं जोवप्रज्ञापनाप्रकरणं द्रष्टव्यम , तथाहि-'आसीविसा'. दिट्ठीविसा, उग्गविसा, भोगविसा, तयाविसा लालाविता, निस्सासविसा, कण्हसप्पा, सेयसप्पा, कागोदरा दुभपुप्फा कोलाहा सेलेसया' । आशीविषा दृष्टिविषा उग्रविषा भोगविषाः त्वग्विषाः लालाविषाः निःश्वासविपाः कृष्णसर्पाः श्वेतसः काकोदराः दुरभिपुष्पाः कोलाहाः शैलेशया इतिच्छाया। तत्र आगीविषा--आश्यो दंष्ट्रा. तासु विपं गरलं येषां ते आशीविषाः, तदुक्तम्
'आसीदाढा तग्गय विसा आसीविसामुणेयव्वा' आशी दंष्ट्रा 'स्तद्गतं विपं येषां ते आशीविपा उन्नेतन्या । शेष सबै प्रज्ञापनातोऽवसेयम् । दर्वीकराः आशीविषादयः सर्पाः कथिता ।। 'से कि तं मउलिणो' अथ के ते मुकुलिनः । इति प्रश्नः, उत्तरयति-'मउलिणो
करा" आसीविपआदि यहा यावत्पद से प्रज्ञापना का समस्त प्रकरण इस सम्बन्ध का ग्रहण हुआ है-वह टीका में दिया गया है उसका अर्थ इस प्रकार से हैं-आशीविष-जिनकी दाढ में विष होता है ऐसे मर्प आशीविष कहलाते हैं जैसे-कहा है-'आसी दाढा तग्गयविसा आसीविसा मुणेयब्वा" आशी नाम दाढा है उनमें जिनको विष होता है उन्हें आशीविष जानना चाहिये । दृष्टिविप-निनकी दृष्टि में विष होता है वे सर्प । उग्रविष-जिनका विष बहत अधिक उग्र-जहरीला होता है ऐसे सर्प । भोगविष-जिनके शरीर में विष बहुत अधिक उग्र-जहरीला-होता है ऐसे सर्प, त्वग् विष-जिनकी चमड़ी में विप होता है वे सर्प, लाला विष-जिनकी लार में विष होता है ऐसे सर्प, निःश्वास विप जिनकी श्वास में विष होता है ऐसे सर्प तथा-कृष्णसर्प, श्वेतसर्प, काकोदर, दुरभिपुष्प, कोलाह और शैलेश्य ये सब दर्वीकर सर्प के भेद हैं। इन. मेदों को लेकर दर्वीकर । सर्प के अनेक भेद हो जाते हैं। "से किं तं मउलिणो" हे भदन्त मुकुलीसर्प
અહિયાં યાવત્ પદથી પ્રજ્ઞા પના સૂત્રને સઘળે પાઠ આ વિષયને લગતે ગ્રહણ કર્યો છે. અને તે પાઠ ટીકામાં બતાવવામાં આવ્યા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે –આશીવિશ–જેની हढमा वि५ डाय छ, तपास। माशीविष ४२वाय छे. रेम-"आसीदाढा तग्गयविसा, .. आसीविसा मुणेयवा" माशीनाम छे ते माया २ सय छ, तया भाशीવિષ કહેવાય છે દષ્ટિવિ-જેઓની દષ્ટિમાં વિષ હોય તેવા સર્પો, ઉગ્રવિષ એટલે કે જેમનું વિષ ઘણું વધારે હોય અને ઝેરીલું હોય એવા સપૅ, ભોગવિષ–જેઓના શરીરમાં ઘણું , વધારે વિષ હોય એવા સર્ષે ભેગ વિષ કહેવાય છે ત્યવિષ–જેઓની ચામડીમાં વિપ હોય છે. એવા સવૅ વિષ કહેવાય છે લાલાવિષ-જેઓની લાળમાં વિષ હોય છે, એવા સપે લાલાવિષ કહેવાય છે “નિઃશ્વાસ વિષ–જેઓના શ્વાસમાં વિષ હોય છે. એવા સર્વે , નિ શ્વાસ કહેવાય છે. તથા કૃષ્ણસર્પ, સર્પ, કાકોદર, દુરભિપુષ્ય. કોલાહ અને રીલેશ્ય’
આ બધા દીકરા સપના ભેદ છે આ ભેદોને લઈને દેવીકર સર્પો અનેક પ્રકારના ४वाय छे.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्यप्रतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५५ अणेगविहा पन्नत्ता' मुकुलिनः - सर्पविशेषा अनेकविधाः - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'दिव्या गोणसा जाव सेत्तं मउलिणो' दिव्या गोणसा यावत् ते एते मुकुलिनः कथिताः, अत्रापि यावत्पदेन प्रज्ञापना प्रकरणमुन्नेयमिति 'से त्तं अही' ते एते अहयः - सर्पविशेषाः कथिता इति ॥ अहेर्भेदान् निरूप्य अजगरभेदान् निरूपयितु प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं अयगरा' अथ केते अजगरा : ? इति प्रश्नः; उत्तरयति - 'अयगरा ' एगागारा पन्नत्ता' अजगरा एकाकारा एकप्रकारका एव प्रज्ञप्ताः - कथिता इति ते एते अनगरा निरूपिता इति । 'से किं तं आसालिया' अथ के ते मासालिकाः ' इति प्रश्नः, उत्तरयति'आसालिया जहा पण्णवणाए' आसालिका यथा प्रज्ञापनायां कथिता रतथैव ज्ञातव्याः, तत्रहिकितने प्रकार के होते है ? " मउलिणो अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! मुकुली सर्प अनेक प्रकार के होते हैं । “तं जहा " जैसे- दिव्त्रा गोणसा जाव से त्तं मउलिणो" दिव्य, गोनस आदि, यहाँ यावत्पद से प्रज्ञापना का प्रकरण इस सम्बन्ध में गृहीत हुआ है । " से त्तं अद्दी" इस प्रकार से यहाँ तक का कथन सब "अही" के सम्बन्ध में कहा गया, जानना चाहिये | अब सूत्रकार अजगर के भेदों को प्रकट करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं अयगरा" हे भदन्त । अजगर कितने प्रकार के होते हैं ? " अयगरा एगागारा, पन्नत्ता" हे गौतम ! अजगर एक प्रकार के ही होते हैं । " से किं तं आसा लिया" हे भदन्त ! आसालिक सर्प कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " आसालिया जहा पण्णवणाए " हे गौतम | प्रज्ञापना प्रकरण में जैसा कहा गया हैवैसा ही यहाँ इन आसालिकों के सम्बन्ध में कह लेना चाहिये । उस प्रकरण का भाव ऐसा
"से किं तं मउलिणो" से लगवन् भुत्री सर्प डेंटला अझरना होय छे ! "मउलिणो अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! भुङ्कुसी सर्प ने अारना होय छे. "तं जहा " ते मी प्रमाणे छे - दिव्वा गोणसा जाव से तं मउलिणो" हिव्य, गोनस, विगेरे मडियां ચાવŃદથી પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રનું આ સબંધને લગતું પ્રકરણ ગ્રહણ કરાયું છે. पुन " से तं अही" मा रीते भारता सुधीनु सधणु' स्थन 'अही' ना सधभां डेस છે, તેમ સમજવુ
હવે સૂત્રકાર ‘અજગર' ના ભેદો પ્રકટ કરે છે - આ पूछे छे - " से किं तं अयगरा' हे भगवन् मगर अनना उत्तरभां अलु उडे छे - " अयगरा पगागारा खेळ अहारना होय छे. इरीथी गौतम स्वाभी पूछे छे – “से किं तं आसालिया" डे' ભગવન આસાલિક સ` કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે "सालिया जहा पण्णवणाए" हे गौतम! अज्ञापना 'सूत्रभा मा विषयभां ? अभाषे કહેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં આ આસાલિકાના સંબધમાં સમજી લેવું તે પ્રકરણ ના
"
સમધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને ऐसा अारना होय हे ? आ पण्णत्ता" हे गौतम! मगर
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६ . .
जीवाभिगमसूत्रे प्रज्ञापनाप्रकरणम् ‘से किं तं आसालिया ? कहि णं भंते ! आसालिया संमुच्छंति' इत्यादि पाठः प्रज्ञापनातोऽवसेयः, तदर्थश्चेत्थम्
___एते आसालिकाः अन्तर्मनुण्यक्षेत्रे अर्द्धतृतीयेषु द्वीपेषु निर्व्याघातेन व्याघातहेतुकं सुषमादिरूप दुष्पमदुप्पमादिरूपं च कालं वर्जयित्वा पञ्चदशसु कर्मभूमिपु, व्याघातं पूर्वोक्तरूपं प्रतीत्य व्याघातमाश्रित्य पञ्चसु महाविदेहेषु एतावता त्रिंशत्सु अकर्मभूमिषु-हैमवत-इरिवर्ष-रम्यकवर्षहैरण्यवर्णोत्तरकुरुदेवकुरुरूपेषु एते आसालिका नोत्पद्यन्ते, इति विज्ञेयम् । तथा-चक्रवर्तिनः वलदेवाः वासुदेवाः माण्ड लिकाः महामाण्डलिकाः, एतेषां स्कन्धावारेपु सैन्यशिबिरेषु ग्रामनगरखेटकर्वटमढम्बद्रोणमुखपत्तनाकराश्रमराजधानीनां निवेशेषु प्रामादीनां जनसमूहस्थानेषु एतेषां
है-हे भदन्त ! आसालिका का क्या स्वरूप है और वह कहाँ संमूर्छित होते है ? हे गौतम ! वे आसालिक दाईद्वीप रूप मनुष्यक्षेत्र के भीतर संमूच्छित होते है-अर्थात् संमूर्छन जन्म से उत्पन्न होते हैं-नियाघाताभाव को लेकर अर्थात् व्याघात सुषमसुषमादिरूप तथा दुप्पम दुष्पमादि रूप काल उसके अभाव में वे पन्द्रह कर्मभूमियों में समूच्छित होते हैं । अर्थात् पांच भरत पांच ऐरवत और पांच विदेह इन पन्द्रह कर्मभूमियों में उत्पन्न होती है । एवं पोक्त रूप व्याघात को लेकर वे सुपमसुष्पम दुपमदुप्पम आदि काल रूप व्याघात की अपेक्षा से वे पांच महाविदेहों में तथा चक्रवर्ती के स्कन्धावारों में-कटकों में, बलदेव के स्कन्धाबारों में, वासुदेव के स्कन्धावारो में माण्डलिक के स्कन्धावारों में, महामाण्डलिक के स्कन्धावारों में (सेनाकापडाव) ग्रामनिवेशों में गाम के जनसमूह के पडाव में नगर में खेट में कर्बट में मडम्ब मे, द्रोणमुखमें, पत्तननिवेशों में, आकर-खानमें आश्रममें, राजधानी में और इन्हीं के निवेशों में, ભાવ આ પ્રમાણે છે. ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે –કે ભગવન આસાલિકે ના કેટલા ભેદે છે ? અને તેઓ કયાં સંમૂરિજીત થાય છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ તે આસાલિકે ઢાઈ દ્વીપરૂપ મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર સંમૂચ્છિત થાય છે. અર્થાત સંમૂઈન પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. નિર્વાઘાત ભાવને લઈને અર્થાત વ્યાઘાત સુષમ સુષમાદિરૂપ તથા દુષમ દુષમારિરૂપ કાલ ના અભાવમાં તેઓ પંદર કર્મભૂમિમાં સંમતિ થાય છે અર્થાત પાંય ભારત, પાંચ ઐરવત, અને પાંચ વિદેહ આ પંદર કર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તથા પહેલાં કહેલ વ્યાઘાત ને લઈને તેઓ સુષમ સુષમ દુષણ દુધમ વિગેરે કાળ રૂપ વ્યાઘાતની અપેક્ષાથી તેઓ પાંચ મહાવિદેહામાં તથા ચક્ર. વતિના અન્ધાવામાં એટલે કે કટકમાં. તથા બલદેવના સ્કંધાવામાં, વાસુદેવના સ્કધા વારમાં માંડલિકેના ઠંધાવામાં ગ્રામનિવેશમાં ગ્રામના જન સમૂહનાપડાવમાં નગર નિશેમાં ખેટ નિવેશમાં કર્બટ નિવેશમાં, મડ નિવેશમાં, દ્રોણમુખ નિવેશમાં. પત્તન નિવેશમાં, આકર–ખાણના નિવેશમાં આશ્રમ નિવેશમાં, રાજધાનીના નિવેશમાં,
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूञ्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २५७ खल्वेव विनाशेपु विनाशसमयेषु अत्र खलु आसालिकाः संमूर्च्छन्ति, ते जघन्येन अमुल. स्यासंख्येयभागमितयाऽवगाहनया इयमवगाहना, एषामुत्पत्तेः प्रथमसमयविषया ज्ञातव्या, उत्कर्षेण द्वादशयोजनप्रमितया अवगाहनया तदनुरूपं च खलु विष्कम्भबाहल्येन भूमिं दलित्वा तत्र संमूर्च्छन्ति, अत. असंज्ञिनो मिथ्यादृष्टयः, एतेषां सास्वादनसम्यक्त्वस्यापि अभावात् । अज्ञानिन:-मतिश्रुतादिज्ञानरहिताः, अन्तर्मुहूर्ताद्धायुष एव कालं कुर्वन्ति, एते आसालिकाः एतादृशस्वरूपाः कथिता इति । 'से तं आसालिया' ते एते आसालिकाः सम्यग् निरूपिता इति प्रज्ञापनाप्रकरणार्थः ॥
आसालिकान् निरूप्य महोरगान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं महोरगा' अथ के ते महोरगाः ? इति महोरगविषयकः प्रश्नः, उत्तरयति-'महोरगा जहा पण्णवणाए' महोरगा यथा प्रज्ञापनायाम् , प्रज्ञापनायां यथा महोरगाणां मेदादि निरूपितं तथैवात्रापि मन्तव्यम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेन्थम्--'से किं तं महोरगा महोरगा अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा-अत्थेगइया अर्थात् विनाश की उपस्थितिमें आसालिका संमूछित होते हैं, अर्थात् इन सब स्थानोमें आसालिक संमूछिन जन्म से उत्पन्न होता है । इसकी अवगाहना जघन्य से अमुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है । यह अवगाहना इनके उत्पादन के प्रथम समय की है और उत्कृष्ट से बारह योजन की होती है। अपने अनुरूप ही विष्कम्भ और वाहल्य से-लम्बी चौडी भूमि को विदारक वहां वे संमूर्छित होते है ये असज्ञी होते हैं मिथ्यादृष्टि होते हैं । और अज्ञानी होते हैं वे एक अन्तर्मुहूर्त की आयु को लेकर संमूर्छित होते हैं ये आसालिका गर्भज नहीं होते हैं किन्तु संमूर्छन जन्मवाले ही होते हैं। मनुष्य क्षेत्र के भीतर ही. ये संमूर्छित होते है । मनुष्यक्षेत्र के बाहर नहीं । मनुष्यक्षेत्र में भी यह सर्वत्र उत्पन्न ' नहीं होते किन्तु अढाईद्वीप में ही उत्पन्न होते है एतावता यह लवणसमुद्र में और कालोदघिसमुद्र में उत्पन्न नहीं होते हैं ऐसा जानना चाहिये। અને તેનાજ વિનાશમાં અર્થાત વિનાશની ઉપસ્થિતિમાં આસાલિકે સંમૂચ્છિત થાય છે. અર્થાત આ સઘળા સ્થાનમાં આસાલિક સમૂર્ણન જન્મથી ઉત્પન્ન થાય છે તેની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણની હોય છે આ અવગાહના તેમના ઉત્પાદ-ઉત્પત્તીના પ્રથમ સમયની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તેઓની અવગાહના બાર એજનની હોય છે પિતાને અનુરૂપ વિષ્ઠભ અને બાહુલ્યથી વિશાળ ભૂમિને વિદારીને ત્યાંથી સંમચ્છિત થાય છે. તેઓ અસંસી હોય છે. મિથ્યાદષ્ટિ વાળા હોય છે અને અજ્ઞાની હોય છે તેઓ એક અંતર્મુહૂર્તની આયુષ્યને લઈને સંમૂછિત થાય છે આ આસાલિકે ગર્ભજ હોતા નથી. પરંતુ સ મૂન જન્મવાળા હોય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર જ તેઓ સંમૂચ્છિત થાય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર નહીં. મનુષ્યક્ષેત્રમાં પણ તેઓ બધે જ ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ અઢાઈ દ્વીપમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેઓ લવણસમુદ્રમાં અને કાલેદધિ સમુદ્રમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તેમ સમજવું.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
'जीवाभिगमसूत्रे
२५८
अंगुलं पि अंगुलपुहुत्तया वि विहस्थि पि-विहत्थिपुहुत्तया वि स्यणि पि-रयणिपुहुत्तया वि कुच्छ पि कुच्छित्तया वि धणुहं पि धणुपुहुत्तया वि गाउयं पि गाउयधुहुत्तया वि 'जोयण पि जोयणपुत्तया वि जोयणसयं पि जोयणसयपुहुत्तया वि ते णं थले जले जाया जले वि चरंति ते णत्थि इह' वाहिरएस दीवसमुद्देसु हवंति जे यावन्ने तहप्पगारा" अथ के ते महोरगा, महोरगा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - सन्त्येक के अङ्गुलमपि अङ्गुलपृथकूत्वका अपि वितस्तिरपि वितस्तिपृथक्त्वका अपि रत्निरपि रत्निपृथक्त्वका अपि, कुक्षिरपि कुक्षिपृथक्त्वका अपि धनुरपि धनु पृथक्त्वका अपि, गव्यूतमपि गव्यूतपृथक्त्वका अपि योजनमपि योजनपृथक्त्वका अपि, योजनशतमपि योजनशतपृथक्त्वका अपि, ते खलु स्थले जले जाताः जलेऽपि चरन्ति, ते न सन्तीह, बाह्येपु द्वीपसमुद्रेषु भवन्ति ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते महोरगा इति च्छाया । अथ व्याख्या 'से किं तं महोरगा' अथ के ते महोरगा, उत्तरयति - 'महोरगा अणेग विद्या पन्नत्ता' महोरगाः-अनेक विधा: - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः, महान्तश्च ते इ... महोरगा', विशालकायसर्पाइत्यर्थ', तेषामनेकत्वं दर्शयति- 'तं जहा ' तद्यथा - ' अत्थेगइया अंगुलं पि' अस्त्येक के अंगुलमपि केचन महोरगा इत्थंभूता ये अंगुलमपि अंगुलं यावदपि प्रमाणेन, अत्र 'अपि ' शब्देन अंगुलप्रमाणात्- केचिन्न्यूना अपि भवन्तीति भावः, अंगुलप्रमाणा अपि इत्यर्थ, शरीरा
अब महोरग का वर्णन करते हैं- " से कि तं महोरगा " इत्यादि । " से किं त महो रगा" हे भदन्त ! महोरग कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 2- - "महोरगा जहा पण्णवणाए " हे गौतम ! प्रज्ञापना में महोरगों का भेद द्वारा जैसा - निरूपण किया गया है वैसा ही वह यहा पर भी कर लेना चाहिये । प्रज्ञापना का वह प्रकरण टीका में दिया गया है। उसका अर्थ इस प्रकार से है- - गौतम ने जब प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! महोरग - कितने प्रकार के है' तथा-इनका स्वरूप क्या है ? उत्तर में प्रभु कहते है - हे गौतम! महोरग अनेक प्रकार के हैं, बडे बडे जो सांप हैं उनका नाम महोरग हैं। इनका शरीर बहुत ही विशाल होता हैं । इनमें कितनेक महोरग ऐसे होते है जो एक अङ्गुल की अवगाहना वाले होते हैं। यहां
2
वेअर भार सर्पों वानरे छे. तेभा गौतमस्वामी पूछे छे ठे-"से किं तं महोरगा" हे भगवन् महोरग सर्पोंना भेटला लेहो हे १ मा પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु जीतमस्वामीने छे - "महोरगा जहा पण्णवणाव" हे गौतम! प्रज्ञायना सूत्रभां મહારાના ભેદે અતાવતા જે પ્રમાણેનું નિરૂપણ કરેલ છે એ પ્રમાણે તે સઘળુ નિરૂપણ અહિયાં સમજી લેવુ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનુ' તે પ્રકરણ ટીકામાં આપવામા આવેલ છે તેન અર્થ આ પ્રમાણે છે—ગૌતમસ્વામી એ જ્યારે પ્રભુને એવુ' પૂછ્યુ કે હે ભગવન્ મહારગા કેટલા પ્રકારના છે ? તથા તેનું શું સ્વરૂપ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હું ગૌતમ ! મારગે અનેક પ્રકારના હૈાય છે. મેટામાં મેાટા જે સર્પા હાય છે, તેને મારગે કહેવાય છે. તેઓના શરીરે ઘણા જ વિશાળ હાય છે. તે પૈકી કેટલાક મહારગે એવા હાર્
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० १.
स्थलचरपरिसर्पमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २५९
वगाहनया भवन्तीत्यर्थः । अत्राङ्गुलम् उच्छ्रायाङ्गुलं ज्ञातव्यम् शरीरप्रमाणस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वात् । 'अंगुलपुत्तया वि' केचन महोरगा अलपृथक्त्वका अपि द्व्यङ्गुलादारभ्य नवाङ्गुलपर्यन्तप्रमाणे पृथक्त्वशब्द' पारिभाषिकः अङ्गुलपृथक्त्वं शरीरावगाहना येषामस्ति इत्यङ्गुलपृथक्त्वकाः, केचिद् एकाङ्गुलादुपरि नवाङ्गलप्रमाणावगाहनावन्तोऽपि भवन्तीति भावः, 'बिहथि पि' वितस्तिरपि वितरित यावत् प्रमाणेन केचन महोरगा वितस्तिप्रमाणा अपि शरीरावगाहनया भवन्ति वितस्तिर्द्वादशाङ्गुलप्रमाणा भवतीति । 'विहत्थिपुहुत्तया वि' केचन 'वस्तिपृथक्त्वका अपि शरीरावगाहनया भवन्ति, 'रयणि पि' रत्निमपि केचन रत्निमपि रत्निप्रमाणा. अपि शरीरावगाहनया भवन्ति, द्विविर्तास्तिप्रमाणा रत्निरिति । ' स्यणिपुहुत्तया वि' रत्निपृथक्त्वका अपि केचन । 'कुच्छि पि' कुक्षिमपि कुचि यावत् प्रमाणेन, कुक्षिप्रमाणाः केचन महोरगाः शरीराअङ्गुल से उच्छ्रायाद्गुल जानना । क्योकि शरीर का प्रमाण स्वयं सूत्रकार आगे कहने वाले हैं । कितनेक महोरग ऐसे होते हैं, जिनके शरीर की दो अगुल से लेकर नौ अङ्गुल तक की अवगाहना होती है । पृथक्त्व शब्द पारिभाषिक है । यह दो अंगुल से लेकर नौ बहुल तक की अवगाना का यहां बोधक है । कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना वितस्ति द्वादश अङ्गुल प्रमाण होती है । कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना वितस्ति पृथक्त्व दो वितस्ति से लेकर नौ वितस्ति तक की होती है-कितनेक महोरग ऐसे होते हैं कि जिनकी शरीरावगाहना एक रत्निप्रमाण होती है कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना दो रत्नि से लेकर नौ रत्नि तक की होती है । रत्नि दो वितस्ति २४ अङ्गुल की होती है अर्थात् एक हस्तप्रमाण का नाम रत्नि हैं । कितनेक महोरग ऐसे भी होते हैं जो शरीरावगाहना से कुक्षि प्रमाण - दो हाथ के होते हैं । कितनेक महोरग છે કે—જેએ એક આગળની અવગાહનાવાળા હોય છે. અહિયા આંગળથી ઉચ્છાય આંગળ સમજવું કેમકે શરીરનું પ્રમાણ સૂત્રકાર પાતે જ આગળ કહેશે કેટલાક મહોરગા એવા હોય છે કે-જેએના શરીરેાની અવગાહના બે આગળથી લઈને નવ આંગળ સુધીની હોય છે. પૃથવ શબ્દ પારિભાષિક છે આ પૃથકૢત્વ શબ્દ એ આંગળથી લઈ ને નવ આંગળ સુધીની અવગાહના ને અહિયાં મેધ કરાવે છે કેટલાક મહોરગેા એવા હોય છે, કે જેના શરીરની અવગાહના વિતસ્તિ એટલે કે ખાર આંગળ પ્રમાણની હોય છે. કેટલાક મહોરગે એવા હોય છે કે જેઓના શરીરની અવગાહના વિતસ્તિ પૃથર્વ એટલે કે એ વિતસ્તિથી લઈને નવ વિતસ્તિ સુધીની હોય છે. કેટલાક મહોરગે એવા હોય છે કે-જેએના શરીરની અવગાહના એક ત્નિ પ્રમાણ હોય છે. કેટલાક મહોરગા એવા હોય છે કે-જેમના શરીરની અવગાહના એરનિથી લઈને નવ રત્ન સુધીની હોય છે. ત્નિ એ વિતસ્તિ એટલે કે ચાવીસ આગળની હ્રાય છે. અર્થાત્ એક હાથ જેટલા પ્રમાણુનું નામ રનિ છે. કેટલાક મહોરગે એવા પણ હાય છે, એના શરીરની અવગાહના કુક્ષિપ્રમાણુ-એટલે કે બે
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे वगाहनया भवन्ति, कुक्षिहिस्तप्रमाणा भवति । 'कुच्छिपुछत्तया वि' कुक्षिपृथक वका अपि केचन महोरगा भवन्तीति, "धणुहंपि' केचन महोग्गा धनुपि शरीरावगाहनया भवन्तीति, हस्तचतुष्टयप्रमाणं धनुर्भवतीति । 'धणुहपुहुनया वि' वनु पृथक् वका अपि केचन महोरगा । 'गारंवि' गव्यूतमपि फेचन महोरगाः शरीगवगाहनया भवन्ति, द्विधनुः सहमप्रगणं गन्यूतम् । 'गाउयपुहत्तया वि' गव्यूतपृथक्त्वका अपि केचन महोरगा भवन्तीति, 'जोयण पि' योजनपि योजनप्रमाणा अपि केचन महोरगा गरीगवगाहनया भवन्ति, चत्वारि गव्यूतानि योजनं भवति । जोयणपुहत्तया वि' योजनपृथक्त्वका अपि केचन महोग्गा भवन्तीति, 'जोयणमयंपि' योजनशतमपि केचन महोरगा शरीरावगाहनया भवन्ति । 'जोयणसयपुहत्तया वि' योजनशतपृथक्त्वका
-
ऐसे होते हैं जो कुक्षिपृथक्त्व तक की अवगाहना बाले होते हैं । "धणुइंपि" कितनेक महोरग ऐसे होते है जो एक धनुष चार हस्त-के होते है । चार हाथ का एक धनुप होता हैं । “घणुद्दपुत्तिया वि" कितनेक महोरग ऐसे होते हैं जो दो धनुप से लेकर नौ घनुप तक की अवगाहना वाले होते है । कितनेक महोरग ऐसे होते है जो 'गाटं वि' एक कोश की अवगाहना वाले होते है । दो हजार धनुप का एक कोश होता है कितनेक महोरग ऐसे होते है जो दो कोश की अवगाहना से लेकर नो कोश तक की अवगाहना वाले होते हैं । कितनेक महोरग ऐसे होते है जो एक योजन की अवगाहना वाले होते हैं । चार कोश का एक योजन होता है । कितनेक महोग्ग ऐसे भी होते हैं जो दो योजन की अवगाहना से लेकर नौ योजन तक की अवगाहना वाले होते हैं। कितने महोरग ऐसे भी होते है जो एकसो योजन की अवगाहनावाल होते है। एवं कितनेक महोरग ऐसे होते हैं जो दोसो योजनकी अवगाहना से लेकर नौ सो योजन
હાથના હોય છે. કેટલાક મહોરો એવા હોય છે, કે જેઓ કુટિર પૃથર્વ સુધીની અવगहनावारी होय छे. "घणुहंपि" सेटमा भारी वा होय छे ४-माना शरीरनी અવગાહના એક ધનુષ અર્થાત ચાર હાથની હોય છે. ચાર હાથનું એક ધનુષ પ્રમાણકહેલ 9. "घणुहपुहतिया वि" मा महागो मेवा अाय छे ४-मा मे धनुपथी बन નવ ધનુષ સુધીની અવગાહનાવાળા હોય છે. કેટલાક મારગો એવા હોય છે કે જેઓ "गाउंवि" मेस-मे नी मानावा डाय मे २००२ धनु५ प्रमाणुनी मे કેસ થાય છે. કેટલાક મહારગો એવા હોય છે કે-જેઓ બે કેસની અવગાહનાથી લઈને નવ કેસ સુધીની અવગાહનાવાળા હોય છે. કેટલાક મહેર એવા હોય છે કે જેઓ એક એજનની અવગાહનાવાળા હોય છે ચાર કેસને એક જન કહેવાય છે. કેટલાક મહોર એવા પણ હોય છે કે-જે બે એજનની અવગાહનથી લઈને નવજન
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
shrutant ater प्रति० १ स्थलचर परिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६९
अपि केचन महोरगा भवन्तीति 'ते णं थले जाया' ते - पूर्वोक्ताः खलु महोरगाः स्थले - पृथिव्यां जाता'- समुत्पन्नाः सन्तः 'जले वि चरंति' जलेsपि चरन्ति गच्छन्ति 'थले विचरंति' स्थलेऽपि चरन्ति तथा स्वभावत्वादिति । यद्येवं विधास्ते महोरगा स्तदा कथमिह न दृश्यन्ते तत्राह - 'ते णत्थि इह ते पूर्वोक्ता महोरगा इह - मनुष्यक्षेत्रे न सन्ति न विद्यन्ते किन्तु - 'बाहिरए दीवसमुद्दे हवंति' बाह्येषु मनुष्य क्षेत्रादतिरिक्तेषु द्वीपसमुद्रेषु भवन्त्यतोऽत्र न दृश्यन्ते इति । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः - : - एतदन्येऽपि - एतन्महोरग सदृशा भवेयु स्तेऽपि ग्राह्या' । 'से त्तं महोरगा' ते एते महोरगा निरूपिता इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उक्त अद्यादयो महोरगान्ताः समासतः - सक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता--कथिता' पर्यन्त को अवगाहना वाले होते है । ये महोरग यद्यपि "थले जाया वि' स्थल मेंपृथिवी में उत्पन्न होते है फिर भी ये "जले वि चरंति" जल में भी चलते है ' थले विचरंति" और थल में भी चलते हैं। क्योंकि इन का ऐसा ही स्वभाव होता है । "ते णत्थि इहं - बाहिरएसु दीवसमुद्देसु हवंति" इस प्रकार के ये महोरग जो इस मनुष्य क्षेत्र में नहीं दिखते है उसका कारण उनका यहा पर नहीं होना है क्योकि ये तो मनुष्यक्षेत्र से अतिरिक्त बाह्यद्वीप और समुद्रों में होते हैं यह प्रज्ञापना के पाठ का अर्थ हुआ । अब सूत्रस्थ पाठ कहा जाता है - " से तं महोरगा " इस प्रकार से यहां तक महोरगो के सम्बन्ध में यह कथन किया । इसी प्रकार से " जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी अहि आदि के जैसे सर्प हों वे भी अहि आदि रूप से ही जानना चाहिये । ये उक्त अहि आदि "समासओ दुविहा" संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " जैसे- पज्जत्ता य अपज्जत्ता સુધીનાં અવગાહનાવાળા હોય છે કેટલાક મહેારગે એવા હેય છે કે જેએ એકસે ચેાજનની અવગાહનાવાળા હોય છે. તથા કેટલાક મહેરગા એવા પણ હાય છે કે જેએ ખસે ચૈાજનથી લઈને નવસા ચાજન પચન્તની અવગાહનાવાળા હાય છે આ મહારગે જો કે "थले जायावि" स्थसभां - पृथ्वीमां उत्पन्न थाय छे तो तेथे "जलै वि चरंति" नसभां पशु यावे छे. "थले वि चरंति" सने स्थणमा पशु यावे हे भयाने! स्वभाव ४ सेवा अारना होय छे. "ते णत्थि इहं- बाहिरएसु दीवसमुद्देसु हवंति” भावा પ્રકારના આ મહારગા કે જેએ આ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં દેખાતા નથી તેનું કારણ તેમનુ ત્યાં અવિદ્યમાન પણ છે. કેમકે-આા મનુષ્ય ક્ષેત્રથી ખીજા બાહ્યદ્વીપ અને સમુદ્રોમાં હોય છે. આ પ્રમાણે આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પાઠના અથ છે
હવે સૂત્રસ્થ પાઠ કહેવામાં આવે છે -" से तं महोरगा " मा प्रभा महोरगोनु अथन उरेस छे. मे ४ रीते “जे यावन्ने तह पगारा" मीनपशु ने सहि विगेरे नी नेवा सधैं होय तेयो] हि विगेरे ३ये ससा आ उपर उस यहि विगेरे "समासओ दुविहा पण्णत्ता" संक्षेपथी मे अारना सा छे "तं जहा" तेथे प्रहारोमा प्रभा " पज्जता य अपज्जता य" मे पर्यास अने मील अपर्याप्त पर्याप्त गुयु विशिष्ट अडि
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । 'तं चेव' तदेव, यद भेदादिकं यस्य कथितं तदतिरिक्त शरीरादिद्वारजातं तदेव जलचरजीवानां येन रूपेण शरीरादि द्वारजात कथितं तत्सर्वं तथैव-उरःपरिसर्पसमूछिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणामपि ज्ञातव्यम् । जलचरापेक्षया यद्वैलक्षण्य तदर्शयति-'णवरं' इत्यादिना, 'णवरं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं' नवर केवलम् उर.परिमर्पस्थलचगणा शरीगवगाहना जघन्येनाढ्गुलासख्येयभागम् 'उक्कोसेणं जोयणपुहुत्तं' उत्कर्पण शरीरावगाहना योजन् पृथक्त्वम । द्वियोजनादारभ्य नवयोजनप्रमाणा शरीरावगाहना भवतीति भाव । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' स्थिति -आयुष्काल एपामुरःपरिमाणा जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्को मेण तेवणं वाससहस्साई उत्कर्षेण त्रिपश्चाशदर्पमहखाणि 'सेसं जहा जलयराण' शेष- शरीरावगाहना स्थिनिभ्या मतिरिक्तं शरीरादिच्यवनद्वारपर्यन्त द्वारजात यथा जलचराणा कथितं तथैव सर्व मिहापि वक्तय" पर्याप्त और अपर्याप्त, पर्याप्त गुण विशिष्ट अहि मादिक, पर्याप्त और अपर्याप्तता गुण विशिष्ट अहि आदिक अपर्याप्त कहे जाते है "तं चेव णवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं जोयणपुहुत्तं" जिस रूप से जलचर जीवों के प्रकरण में शरीरादि द्वारों का कथन किया गया है, उसी रूप से उर.परिसर्प समूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियो के सम्बन्ध में भी वह सब शरीरादि द्वारकथन कर लेना चाहिये, परन्तु जलचर प्रकरण की अपेक्षा जो इसमें भिन्नता है वह ऐसी है कि उरःपरिसर्प स्थलचर जीवों की शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यात भाग प्रमाण और उत्कृष्ट से योजन पृथक्त्व-दो योजन से लेकर नौ योजन तक की होती है "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं" स्थिति- आयुष्क कालइनका-उर परिसो का-जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्कोसेणं तेवण्णं वाससहस्साई" उत्कृष्ट से तेपन ५३ हजार वर्ष की है "सेसं जहा जलयराणं जाव चउग्ग इया दुआगडया" इस प्रकार शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त च्यवनद्वार पर्यन्त के सब विगैरे पर्यात भने अपर्यास शुष्य विशिष्ट मडि किरे अपर्यास हेवाय छ "तं व णवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेण जोयणपुहुत्त" य२. જીવોના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે શરીર વિગેરે દ્વારેનું કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણે ઉરઃ પરિસર્પ સંમૂપિચ્છમ સ્થલચર પંચેન્દ્રિયો ના સંબંધમાં પણ તે શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારે નું કથન સમજી લેવું પરંતુ જલચાના પ્રકરણકરતાં આમાં જે ભિન્ન પડ્યું છે, તે એવી રીતનુ છે કે ઉર પરિસર્ષ સ્થલચર જીના શરીરની અવગાહના જઘન્યથી એક આગળના અસંખ્યાતમાભાગ પ્રમાણની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી જન પૃથકૃત્વ અર્થાત બે એજનથી લઈને नवयानसुधीनी डाय छ, “ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुतं" तयानी स्थिति-मायुध्या २९ परिसचीनी धन्यथा ४ मत इतनी छ भने "उक्कोसेणं तेवणं वाससहस्प्लाई"
थी तपन १२ वर्षनी छ “सेसं जहा जलयराणं जाव चउग्गइया दुआगइया"
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० १
स्थलचर परिसपच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६३ व्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणमत्र अनुसन्धेयं तत्राह - ' जाव' इत्यादि, 'जाव चउगइया दुआगइया' यावच्चतुर्गतिका द्वयागतिकाः, उरः परिसर्पेभ्य उदवृत्य चतसृष्वपि गतिषु नारक - तिर्यङ्मनुष्यदेवेषु गमनाच्चतुर्गतिकाः, तथा - तिर्यङ्मनुष्येभ्य उद्वृत्य उर परिसर्पेषु आगमना६ दयागतिका इति । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' परीताः प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः - कथिताः । ‘से त्तं उरगपरिसप्पा' ते एते उर परिसर्पाः स्थलचराः समूर्च्छिमा निरूपिता इति ॥ उरः परिसर्पसमूच्छिम स्थलचरान्निरूप्य भुजपरिसर्प संमूच्छिमस्थल चरान्निरूपयितुं यन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं भुयपरिसप्प संमुच्छ्मिथलयरा' अथ के ते भुजपरिसर्पसंमूच्छिमस्थलचरा, सुजाभ्यां परिसर्पन्ति - गच्छन्ति ये ते भुजपरिसर्पाः ते किं लक्षणाः
प्रश्न
1^^^^
द्वार जैसे जलचरो के कहे गये है वैसे ही वे सब यहां पर भी कह लेना चाहिये । "ये चार गतिक और दो आगतिक होते हैं-क्योकि उरः परिसर्पों से मरकर जीव चारों गतियों में नरक गति में तिर्यग्गति में मनुष्य गति में और देवगति में जन्म धारण करसकते हैं तथा तिर्यञ्च और मनुष्यो में से मरकर आया हुआ जीव उरः परिसर्पो में जन्म लेते हैं" इस गत्यागति द्वार तक कथित कर लेना चाहिये । " परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं । " से तं उरगपरिसप्पा' इस प्रकार से उरः परिसर्प स्थलचर संमूच्छिमनिरूपित किये हैं । अब सूत्रकार उर. परिसर्प संमूच्छिमस्थलचरों का निरूपण करके भुजपरिसर्प संमूच्छिमो का निरूपण करते है "से किं तं भुजगपरिसप्प" इत्यादि ।
"से किं तं भुजगपरिसप्पसमुच्छ्मिथलयरा' हे भदन्त ! जो भुजाओं से सरकते है - चलते है - वे गोधानकुलादि भुजपरिसर्पसंमूच्छिमस्थलचरजीव कितने प्रकार के हैं तथा આ રીતે શરીરની અવગાહના અને સ્થિતિના કથનશિવાય ચ્યવનદ્વારસુધીના બધા જ દ્વારાનુ કથન જલચરાના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે તે તમામઢારા અહિંયાંપણુ સમજીલેવા. તેએ ચાર ગતિક-એટલેકે ચાર ગતિમાં જવાવાળા અને એ આગતિક એ ગતિથી भाववावाणा होय छे. प्रेम - २२:परिसपेथी भरीने व नरउगतिमां, तिर्यग्गतिमां, મનુષ્યગતિમા, અને દેવ ગતિમાં એમ ચારે ગતિમાં જન્મ ધારણ કરી શકે છે. તથા તિય ચ અને મનુષ્ય માંથી મરીને આવેલાજીવ ઉર પરિસમાં જન્મ લે છે. આ ગત્યાગતિ उद्वार सुधी प्रथन सभल सेवु ले ये "परिता असंखेज्जा पण्णत्ता" प्रत्ये शरीरी अस ज्यात टुडेला छे. "से त्तं उरगपरिसप्पा" मा प्रभा भा उ२. परिसर्प स्थलयर संभूर्च्छि મેનુ નિરૂપણ કરેલ છે.
1
હવે સૂત્રકાર ઉઃ પરિસર્પ સમૂગ્ઝિમ સ્થલચોનું નિરૂપણ કરીને ભુજપરિસપ સમૂચ્છિ માનુ' નિરૂપણ કરે છે -' से किं तं भुजगपरिसप्प" त्याहि गौरभस्वाभी म्परि सर्पना सौंअधभां अलुने पूछे छे डे से किं तं भुजगपरिसप्पसंमुच्छ्मिथलयरा” डे ભગવત્ જેએ ભુજાએથી સરકે છે, એટલેકે ચાલે છે, તેવા ગાધા-ધા નકુલ, નાળિયા
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
कियभेदाश्चेति प्रश्नः, उत्तरयति - 'सुज परिसप्पसंमुच्छिमथलयरा अणेगविद्या पन्नत्ता' भुजपरिसर्पसं मूर्च्छिमस्थलचरा अनेक विधा :- अनेक प्रकरकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः 'तं जहा ' तथा - 'गोहा नउला जाव' गोधा नकुला यावत् । अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनाया ये मेदाः कथिताः 'सरडा' इत्यादय स्ते एवेहापि वक्तव्याः । अत्र गोधाख्यस्थलचरो जन्तुविशेषः (गोह ) इति प्रसिद्ध नकुला. प्रसिद्धाः, अन्ये सरटादयो लोकाद् देशविशेषाद्वा ज्ञातव्याः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः येऽपि गोधा नकुलादिभिन्नाः तत्सदृशाः इनका क्या लक्षण है ? उत्तर में प्रभु कहते है - "भुजपरिसप्पसंमुच्छ्मिथलयरा अणेगfaar पण्णत्ता" हे गौतम । भुजपरिसर्पसंमूच्छिमस्थलचर जीव अनेक प्रकार के कहे गये है, “तं "जहा" जैसे " गोहा नउला जाव" गोधा, नकुल आदि यहां याव - त्पद से प्रज्ञापना में जो भेद कहे गये है वे ही सब यहां वक्तव्य हुए हैं । प्रज्ञापना के पाठ का भाव इस प्रकार से हैं - गोधा - गोह यह स्थलचर जन्तु विशेष हैं नकुल - नेवला यह प्रसिद्ध स्थलचर विशेष जीव है सर्प का और इसका आपस में जन्मजात वैर होता है यह सर्प को देखते ही उसे पकड़ लेता है और उसके टुकडे टुकडे कर देता है । सरट को हिन्दी में गिरघौला कहते हैं यह बैठे बैठे अपने मस्तक को हिलाया डुलाया करता है । यह पेड़ आदि पर चिपका रहता है- "घरोलिया" यह देशविशेष का प्रसिद्ध शब्द है, गुजरात में इसे खिसकोली कहते हैं और हिन्दी में इसे गिलहरी कहते है । “विपंभर" को हिन्दी में "विसभरा" कहते है । यह मकान में दीवाल पर चिपका रहता है । रात्रि में प्रकाश के पास आये हुए पतंगादिको का यह भक्षण करता हैं इनके अतिरिक्त और जो शब्द
२६४
વિગેરે ભુજપરિસપરસ સૂચ્છિ॰મ સ્થલચર જીવ કેટલા પ્રકારના કહેલાછે? તથા તેના सक्षण शुरु छे ? या प्रश्नना उत्तरभां अलु छे - "भुजपरिसप्प संसुच्छ्मिथलयरा अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम! सुन परिसर्प सभूभि स्थसयर व अने! अारना डेसाधे "तं जहा " ते मा प्रभा छे! “गोहा नउला जाव" घो, नोजिया विगेरे गडियां ચાવદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમા જે ભેદે કહેલાછે, તે તમામ લે સમજી લેવાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પાઠને ભાવાર આ પ્રમાણે છે—ગેાધા-ઘા આ સ્થલચર જ તુવિશેષ છે. નકુલ-નાળીયા આ પણ પ્રસિદ્ધ સ્થલચર વિશેષજીવ છે, સર્પને અને આ નાળીયાને જન્મથીજાવર હાય છે. સપને દેખીનેજ આ નાળીયેા તેને પકડીલે છે. અને સપ્ના ટુકડે ટુકડા કરીનાખે છે. સરટ-કાચડા, આ કાંચડા બેઠા બેઠા માથું હલાવે છે, અને તે ઝડ विगेरे पर थांटी रहे छे. घरोलिया" मा देश विशेषभां प्रसिद्ध शब्द छे, गुत्रशतभां जिसमेली हे छे, भने हिडीभां तेने 'गिलहरी' हे छे "विषंभर" ने हिंदीभां "विषभराउ छे भने ते भाननी हिवासी ली तो मां यटिरहेछ भेने गुनशतीभां 'धरेसी' કહે છે. તે રાત્રે પ્રકાશથી આવેલ પતંગો વગેરેને ખાઈ જાય છે. આ શિવાયના ખીજા જે
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६५ लोके उपलभ्यन्ते ते सर्वे भुजपरिसर्पसंमूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतया वेदितव्याः । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते गोधानकुलादयो भुजपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । भुजपरिसर्पसंमूछिमस्थलचरजीवानां मेदोपभेदानुपी शरीरादिद्वारकलापं दर्शयितुमाह-'सरीरोगाहणा' इत्यादि, गोधानकुलादिभुजपरिसर्पसंमूछिमजीवानां 'सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभार्ग' शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागप्रमाणा भवति 'उक्कोसेणं धणुपुहुत्त' उत्कर्षण गोधादिजीवानां शरीरावगाहना धनुःपृथक्त्वम् । द्विधनुषोरारम्य नवधनुःप्रमाणा शरीरावगाहना भवतीति । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' स्थितिः--आयुण्यकालः जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् 'उक्कोसेणं वायालीसं वाससहस्साई' उत्कर्षेण स्थिति ढुिंचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि भवन्तीति । है वे लोकभाषा से या देशविशेष से जाने जा सकते हैं। “जे यावन्ने तहप्पगारा' तथा इनसे और भी जो जीव भिन्न हैं, पर वे नकुलादि जैसे हैं तो वे सब भी भुजपरिसर्प संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक रूप से ही जानना चाहिये । "ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" ये जो गोधा नकुल आदि भुजपरिसपे संमुछिम पञ्चेन्द्रिय तियेग्योनिक जीव हैं वे संक्षेप से दो प्रकार कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे- "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" एक पर्याप्त और दूसरे अपर्याप्त इस प्रकार से भुजपरिसर्प संमूर्छिमस्थलचरजीवों के भेदों को और उपमेदों को दिखला कर अब सूत्रकार इनके शरीरादि द्वारों को प्रकट करने के लिये कहते हैं-"सरीरोगाहणा" इत्यादि इनकी शरीरावगाहना-जहन्नणं अंगुलासंखेज्जइभाग" जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण हैं और 'उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं' उत्कर्ष से धनुष पृथक्त्व है-दो धनुष से लेकर नौ धनुष तक की है । “ठिई जहन्नेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं चायालीसं वाससहस्साई शम्हडिय त भाषाथी अथवा शिविशेषयी सभ सेवा “जे यावन्ने तहप्पगारा" तथा આનાથી જે ભિન્નજીવો છે, પણ તે નકુલ–નેળીયા જેવા હોય તો તે બધા જ ભુજ પરિસર્પ सभूमि पथन्द्रिय तिय श्यानि पाथी ११ सभा . "ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" જે આ ઘે, નેળીયા વિગેરે ભુજપરિસર્પ સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિનિક જીવ છે, तमा सपथी में सरना सा छे. "तं जहा" ते मे २ मा प्रभार समावा. "पज्जत्ता य अपज्जात्ताय" मे पर्याप्त मन भी मर्याप्त मारी भुपरिस५ स भू. રિષ્ઠમ સ્થલચર જીના ભેદ અને ઉપભેદે બતાવીને હવે સૂત્રકાર તેઓના શરીર વિગેરે द्वारानु थन २di 3 छ -"सरीरोगाहणा" इत्यादि तमना शशश्नी साहुना "जहणणं अगुलासंखेज्जहभागं" धन्यथा ४ मांगन अज्यात माग प्रमाणुनी छे. भने “उफ्कोसेणं धणुपुहुत्तं" Bष्टथी धनुष पृथत्व छ. मेटसमे धनुषथा धन न धनुष सुधीनी छ "ठिई जहण्णेणं अतोमुहुत्तं, उनकोसेणं वायालीस वाससहस्साई" मनी
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદ્ધ
'जीवाभिगमसूत्रे 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम्-शरीरावगाहनास्थितिव्यतिरिक्तं सर्व द्वारजातम् । यथा जलचराणाम् । जलचरसंमूछिमानां यथा कथितं तथैव भुजपरिसर्पसंमूछिमगोधानकुलादीनामपि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरवत् ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव चउगइया दुआगइया' यावच्चतुर्गतिका द्वयागतिकाः, गत्यागतिद्वारपर्यन्तं जलचरवदेव भुजपरिसर्पस्थलचराणामपि ज्ञातव्यमिति । 'चउगइया' चतुर्गतिकाः, भुजपरिसर्पस्थलचरेभ्य उद्धृत्य नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवगतिपु गमनात् । 'दु आगइया' यागतिकाः तिर्यड्मनुष्येभ्य उद्धृत्य भुजपरिसपेंषु आगमनात् । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येक़शरीरिणो भुजपरिसर्प गोधानकुलादयोऽसंख्याताः यहां स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से बयालीस हजार वर्ष की है । 'सेसं जहा जलयराणं' इस प्रकार शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त शरीरादि द्वारों का कथन जलचर समूच्छिम जीवो के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही इन भुजपरिसर्प संमूछिम गोधा नकुल आदिको के सम्बन्ध में भी है जलचर जीवों का प्रकरण यहां “जाव चउगइया, दु आगइया' इस सूत्र तक का ग्रहण करना चाहिये, अतः जलचर जीवों के गत्यागति द्वार पर्यन्त यह प्रकरण गृहीत हुआ है तो ये भुजपरिसर्प स्थलचर जीव अपनी इस पर्याय को छोड़ कर जब गत्यन्तर में जाते हैं तो ये सीधे चारो गतियों में जा सकते हैं-नरकगति में भी ये जा सकते हैं तिर्यञ्चगति में भी ये जा सकते हैं मनुष्यगति में भी ये जा सकते हैं और देव गति में भी ये जा सकते हैं इसलिए ये चतुर्गतिक कहलाते हैं तथा तिर्यञ्च और मनुष्यों में से उद्बत हुआ जीव सीधा यहां दूसरा जन्म ले सकता है । इस प्रकार ये द्वयागतिक भी कहे हैं । “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी जो गोधानकुल आदि भुजपरिसर्प स्थल
स्थिति न्यथी ये मत इतनी छ, मन थी तालीस १२ पनी छे. "सेसजहा जलयराणं' मा शत शरी२नी भवानी मने स्थितिवारना ४थन शिवाय शरीर વિગેરે દ્વારેનું કથન જલચર સંમૂર્ણિમ પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે તેજ પ્રમાણે આ ભુજ પરિસર્ષ સ મૂછિમ ઘે, નેળિયા, વિગેરેના સંબંધમાં સમજી લેવું भने सय२ वार्नु ४२५४ मडिया "जाव चउगइया दु आगइया" मा सूत्रપાઠ સુધી તે કથન ગ્રહણ કરવુ જેથી જલચર જીવોના ગત્યાગતિકાર સુધી આ પ્રકરણ ગ્રહણ થલ છે તેમ સમજવું આ ભુજપરિસર્પ સ્થલચર જીવ આ પર્યાયને છેડીને જ્યારે ગત્યન્તર–બીજીગતિમાં જાય છે. તે તેઓ સીધા ચારે ગતિમાં જઈ શકે છે મનુષ્યગતિમાં પણ જઈ શકે છે. અને દેવગતિમાં પણ જઈ શકે છે. તેથી તેઓ ચાર ગતિવાળા કહેવાય છે. તથા તિર્યંચ અને મનુષ્યમાંથી નીકળીને જીવ સીધા આ ભુજપરિસર્વેમાં જન્મ લે છે. આ રીતે આ કથાગતિક-બે ગતિથી આવવાવાળા એ પ્રમાણે પણ ६उपाय छे. "परित्ता असंखेज्जा-पण्णत्ता" प्रत्येशरीश २ घानाजीया विशेष सुन
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १. स्थलचरपरिसर्पसमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् .२६७ प्रज्ञप्ताः कथिता इति । संप्रति प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-'से तं' इत्यादि, ‘से तं भुयपरिसप्पसमुच्छिमा' ते एते भुजपरिसर्पसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः निरूपिता इति । 'से तं थलयरा' ते एते स्थलचरजीवा भुजपरिसन्तिा निरूपिता इति ॥
अथ खेचरान्निरूपयितुमाह-'से कि तं' इत्यादि, ‘से किं तं खहयरा' अथ के ते खेचरा जीवाः इति प्रश्नः, उत्तरयति-'खहयरा चउचिहा पन्नत्ता' खेचरा जीवाश्चतुर्विधाःचतुष्प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-चम्मपक्खी' चर्मपक्षिणः चर्ममयो पक्षौ विद्यते येषां ते चर्मपक्षिणः 'लोमपक्खी' लोमपक्षिणः-लोमयुक्तौ पक्षौ इति लोमपक्षौ तौ विद्यते येषां ते लोम पक्षिणः-हंस मयूरादयः । 'समुद्गकपक्खी' समुद्गकपक्षिणः समुद्गवत् संपुटवत् पक्षी येषां ते तथा गच्छतामपि पक्षौ सङ्कुचितौ एव तिष्ठतः तादृशपक्षवन्तः समुद्गपक्षिणः 'विततपक्खी' चर जीव है वे असंख्यात कहे गये है। “से तं भुयपरिसप्पसंमुच्छिमा" इस प्रकार से यह वर्णन भुजपरिसर्पसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का कहा गया है। इस वर्णन के समाप्त होने पर 'से तं थलयरा' यह स्थलचर चतुष्पद और स्थलचर परिसर्प इन मुख्य दो भेदों द्वारा स्थलचरो का निरूपण हो गया ।
जलचरों और स्थलचरो का वर्णन करके-अब सूत्रकार खेचरो का निरूपण करते है___'से किं तं खहयरा' हे भदन्त ! खेचर जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'खहयरा चउविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! खेचर जीव चार प्रकार के होते हैं। 'तं जहा' जैसे- 'चम्मपक्खी ' चर्मपक्षी-जिनके पख चर्म रूप ही होते हैं वे चर्मपक्षी कहे गये हैं, 'लोम पक्खी' लोमपक्षी-जिनके पंख रोम युक्त होते हैं वे लोम पक्षी है । 'समुद्गपक्खी' उड़ते हुए भी जिन पक्षियो के दोनो पंख संकुचित रहते है ऐसे पक्षी समुद्गक पक्षी कहलाते है । 'वितत परिस५ स्थायर १ छ, त असण्यात सा छ. "से ते भुयपरिसप्पसमुच्छिमा" ઓ રીતે ઓ ભેજપેરિસર્પ સ મૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ વિકેનું વર્ણન કરેલ છે. "से ते थलयरा” माहीते सा स्थलय२ यतु०५४ भने स्थाय२ परिस५ मा भुध्य मे ભેદો દ્વારા સ્થલચરેનું નિરૂપણ સમાપ્ત થયું ?
જલચરે અને સ્થલચરનું નિરૂપણ કરીને હેવે સૂત્રકારે બેચર નું નિરૂપણ કરે छ.-य२ समधी ४थन नपानी छाथी गौतम स्वामी ने छे छे ,-"से कि तं खहयरा" सगवन् मेय२-२माशाभी लव ८ प्रानी डसा छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतभस्वाभीने ४ छ -"खहयरा चउविवहा पणत्ता" है गीतम! मेयर छ। यार प्रारना हाय छे. "तं जहा" ते मी प्रमाणे छे. "चम्मपक्खी" यम ५क्षी रेनी पास यम ३५ ०१ डाय छ, त य पक्षी डेवाय छे. "लोमपक्खी सोम पक्षी मानी पांम। ३वटर पाणी डाय छे ते वामपक्षी पाय छे. "समुद्गपक्खी" यता उता ५ २ पक्षियानी मन पकि, सयात २ छ तवा पक्षी समुहू पक्षी पाय छे "विततपक्खी" भनी मने पांग मेशा
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम २६८ विततपक्षिणः, विततो-निन्यमसंकुचितौ पक्षी विततपक्षी तो विधेते येषां ते विततपक्षिणः सर्वदा प्रसारितपक्षवन्तः इत्यर्थ इति । तत्र सर्वप्रथमं चर्मपक्षिणो निरूपयितुं प्रनयन्नाह'से कि तं' इत्यादि, 'से कि तं चम्मपक्खी ' अथ के ते चर्मपक्षिण' इति प्रश्नः, टत्तरयति-'चम्मपक्खी' अणेगविहा पन्नता' चर्मपक्षिणोऽनेकविधाः प्रजप्ता -कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा- 'वग्गुली जावजे यावन्ने तहप्पगारा' वल्गुलिनो यावत् ये चान्ये तथा प्रकारास्ते सर्वेऽपि चर्मपक्षिरूपतया प्रतिपत्तव्याः, अत्र यावत्पदेनात्रापि प्रजापनाप्रकरणं पटित व्यम् , । एतेपा स्वरूपं लोकत एवावगन्तव्यमिति ॥ 'से तं चम्मपक्खी ' ते एते उपरि दर्शिता वल्गुलिप्रमृति पक्षिणश्चर्मपक्षिरूपतया ज्ञातव्या इति ॥
___ अथ लोमपक्षिणो निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं लोमपक्खी' अथ के ते लोमपक्षिण इति प्रश्नः, उत्तरयति-'लोमपक्खी अणेगविहा पन्नत्ता' लोमपक्षिणोऽनेकपक्खी' तथा जिनके दोनों पंख हमेशा फैले हुए रहते है-कभी सकुचित नहीं होते है-वे विततपक्षी हैं इस प्रकार खेचर पक्षियों के सम्बन्ध में सामान्य रूप से जानकारी प्राप्त कर अब गौतम इसी विषय में विशेष रूप से जानकारी प्राप्त करने के लिये प्रभु मे ऐमा पूछते हैं-"से कि तं 'चम्मपक्खी' हे भदन्त ! वे चर्मपक्षी कितने प्रकार के होते हैं-उत्तर में प्रभु कहते है'चम्मपक्खी अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! चर्मपक्षी अनेक प्रकार के कहे गये हैं - "तं जहा' जैसे'वग्गुलीजाव जे यावन्ने तहप्पगारा' वन्गु-यावत् और भी इसी प्रकार के अनेक जीव हो, यहा यावत्पद से 'जलोया यडिल्ला' भारुडपक्खी जीवजीवा समुहवायसा कण्णत्तिया पक्खि विरालिया" इन प्रजापना पठित खेचर जीवों का संग्रह हुआ है। इन सब का स्वरूप लोक से ही जानने के योग्य है 'से त्तं चम्मपक्खी" इस प्रकार का यह सब कथन चर्मपक्षियों के सम्बन्ध में कहा है। 'से कि तं लोमपक्खी' हे भदन्त ! लोमपक्षा कितने प्रकार है ? उत्तर में प्रमु ફેલાવેલી રહે છે તેઓ વિતતપક્ષી કહેવાય છે. આ રીતે ખેચર-આકાશમાં ફરનારા પક્ષિાના સંબંધમાં સામાન્ય પણુથી સમજણમેળવીને હવે ગૌતમ સ્વામી આ સંબંધમાં વિશેષ पाथी सभा भेजा भाटे प्रभुने मे पूछे -"से कि चम्मपत्री" सगवन् ते अपक्षीय ८९ मारना डाय छ १ मा प्रशना त्तरभां प्रभु ४९ छ -"यम्म पक्खो अणेगविहा पण्णता" है गौतम ! म पक्षी मने प्रारना ४ा छे. "तं जहा' ते मा प्रभारी थे. "वग्गूलो जाय जे यावन्ने तहप्पग्गारा" पशुसी यावत् भी पy माना गया अनेछवा य मधा समलवा मडिया यावयाथी "जलोया,अडिल्ला, भारुडपक्खी, जीवजीवा, समुदवायसा कण्णतिया पक्खिविरालिया" मा प्रज्ञापना भूत्रमा કહેલા પાઠ પ્રમાણે ખેચર-આકાશગામી જીવોને સ ગ્રહ થયો છે. આ તમામ પક્ષીનું २१३५ व्यवहारथी सभा से "से वे चम्मपत्री" मा प्रमाणेनुमा तमाम ४थन ચપક્ષીઓના સંબંધમાં કહ્યું છે હવે લેમપક્ષીના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે ४-"से किं तं लोमपश्वि" हे सगवन् वामपक्षी टला अधरना ४९सा छ, १ मा प्रश्नना
-
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टोका प्रति० १ स्थलचरपरिसपसमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २६९ ।। विधाः-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, अत्र लोमयुक्ती पक्षौ इति लोमपक्षौ तौ विद्यते येषां ते लोमपक्षिण इति । अनेकविधत्वं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'ढका कंका जे यावन्ने तहप्पग्गारा' ढका' कङ्काः ये चान्ये-ढङ्ककङ्कोतिरिक्ता तथाप्रकाराः दवादिसदृशास्ते सर्वेऽपि लोमपक्षितया ज्ञातव्याः। लोमपक्षिविषयेऽपि प्रज्ञापनाप्रकरणमनुस्मरणीयम् । 'से तं लोमपक्खो' ते एते ढङ्कादयो लोपपक्षिणो निरूपिता इति ॥
कहते हैं-'लोम पक्खी अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम | लोमपक्षी अनेक प्रकार के कहे गये है। 'तं जहा' जैसे-"हंका, कंका, जे यावन्ने तहप्पगारा' ढङ्क, कङ्क, गृद्ध पक्षी-तथा इसी प्रकार के और भी पक्षी ये सब लोमपक्षी रूप से जानना चाहिये । लोमपक्षियों के सम्बन्ध में प्रज्ञापना प्रकरण जो टीका में दिया गया उसका भाव इस प्रकार से है"ढङ्क, कङ्क-गीध, कुरर-पक्षिविशेष वायस कौवा चक्रवाक-चकवा हंस कलहंस-बतख राजहंस-पोतहंस आदि-बतककी जात, सोडी-बक-बगला-वारिप्लव-जलकाग बलागा-बगलेकी एक जाति क्रौञ्च-सारस. मसर-मसूर. मयूर सप्तहस्त. गहर पुण्डरीक काग-बडा कोवा कामिंजुय वंजुलक. तीतर वत्र्तक-बटेर लावक बटेर की एक जाति कपोत- कबूत्तर कपिञ्जल चातक पारावत--कबूतर विशेष. चित्रक विशा. कुक्कुट-मुर्गा शुक- तोता. बही- मयूर की जाति. मदन शालाका-मैनापक्षी कोकिल. और लदण वरिल्लक आदि इनमें कितनेक लोम पक्षी तो प्रसिद्ध हैं और कितनेक देश विशेष से जानने के हैं । ‘से तं लोमपक्खी ' इससे यह सब कथन लोमपक्षी के सम्बन्ध में किया गया है।
उत्तरमा प्रभु हे छ,-"लोमपक्खी अणेगविहा पण्णता" गौतम ! दोभपक्षी भने। प्रारना ह्या छे. 'तं जहा" ते मा प्रमाणे छ.-"ढंक कक जे यावण्णे तहप्पगारा" ॥४४-गाध पक्षी. तथा साना भी पक्षीय मासा पक्षीय। લેમ પક્ષી તરીકે સમજવા. લેમપક્ષિઓના સંબંધમાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું જે ४२६ टीम मास छ. तना मा म प्रमाणे छे. ढङ्क कङ्क-जीध पक्षी. २२-५क्षिविशेष पायस-31, ४, ५क्षिविशेष स, हस, बतख-मत, रास पावस,-ममतनात, सोडी, माला, वारि--पाणीभारना२ 11, मसा-11सानी येत छौथ, सारस, मस२-मसूर, मयूर-भा२, सप्तस्त, २ युरी, - भोट 31, liyय, gez, तात२-तेत२, पत्तर-पक्षि-विशेष. दा५४-मटेरनी मेरond, पात-भूतर, विस-यात, पासवत-मूतनी 1त, यि, विश, ३४३८भरधा, शु-पो५८, महि-मारनामेत, महनशमा-भेना, असि-यद म २६ વરિલ્લક વિગેરે આમાં કેટલાક લેમપક્ષિતે પ્રસિદ્ધ જ છે. અને કેટલાક દેશવિશેષથી सभा . "सेत्तं लोमपक्षो" मारीत मा सघयन वामपक्षीना समयमा परेछ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
जीवाभिगमसूत्र २७०
समुद्गपक्षिणां स्वरूपं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-से कि तं' इत्यादि, 'से कि तं समुग्ग पक्खी' अथ के ते समुद्गपक्षिण इति प्रश्न', उत्तरयति ---- 'समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता जहा पण्णवणाए' समुद्गपक्षिणः एकाकारा-एकप्रकारका एव प्रज्ञप्ताः-कथिता यथा प्रज्ञापनायाम् । तथा च प्रज्ञापनाप्रकरणम्-‘से किं तं समुग्गपक्खी ? समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता । ते णं नत्थि इहं वाहिरएम दीवसमुद्देसु भवेति से तं समुग्गपक्खी' अथ के ते समुद्गपक्षिण' ? समुद्गपक्षिण एकाकारा. प्रज्ञप्ताः, ते खलु न सन्ति इइ । बाह्यषु द्वीपसमुद्रेषु ते भवन्ति ते एते समुद्गपक्षिणो निरूपिता इति ॥
विततपक्षिणो निरूपयितुमतिदिशति-- 'एवं' इत्यादि, ‘एवं विततपक्खी जाव' एवं यथा समुद्गकपक्षिण प्रज्ञापनाप्रकरणान्निरूपिता स्तथैव विततपक्षिणोऽपि निम्पयितव्या. प्रज्ञापनासूत्रपाठस्तु इत्थं तथाहि-'से किं तं विततपक्खी ? विततपक्खी एगागारा पन्नता
समुद्गकपक्षी के सम्बन्ध में कथन इस प्रकार से है ? 'से कि तं समुग्गपक्खी ' हे भदन्त ! समुद्गकपक्षी कितने प्रकार के हैं - उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! 'समुग्गपक्खी-एगागारा पण्णत्ता जहा पण्णवणाए' समुद्गक पक्षी प्रज्ञापना के कथनानुसार एक ही प्रकार के कहे गये है-प्रज्ञापना का वह प्रकरण इस प्रकार से है-'से कि तं संमुगगपक्खी ? समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता, ते णं नत्थि इहं वाहिरएस दीवसमुद्देन भवंति' ये समुद्गक पंक्षी एक ही प्रकार के होते हैं। और ये यहां मनुष्य क्षेत्र में नहीं होते हैं-किन्तु वाहर के द्वीपसमुद्रो में होते है। इस प्रकार से समुद्गक पक्षिका कथन कर के अंब सूत्रकार वितत पक्षियो का निरूपण करते हैं-'एवं विततपवखी जाव' जिस प्रकार से प्रज्ञापना का प्रकरण को लेकर समुद्गक पक्षिका निरूपण किया गया है-उसी प्रकार से विततपक्षियो का भी निरू । पण करलेना चाहिये० प्रज्ञापना सूत्र का पाठ इस प्रकार से हैं - "से कि तं विततपक्खी ?
હવે સમુગક પક્ષીના સ બંધમાં કથન કરવામાં આવે છે આ સંબ ધમાં ગૌતમ स्वामी प्रसुने पूछे छे ४-से किं तं समुग्गपक्खी " लगवन् समुह पक्षी टला प्रा२ना ह्या छ ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतभस्वामी ने ४ छ । गौतम ! “समुग्गपकूखी एगागारा पण्णत्ता' जहा पण्णवणाए" समुपक्षी प्रज्ञापन सूत्रमा ४ा प्रभार
४० प्रारना डसा छ प्रज्ञापनासूत्रनु त ५४२ मा प्रभार छ “से किं तं समुग्गपक्खी समुग्गपक्खी पगागारा पण्णत्ता" ते ण णत्थि इह वाहिरपसु दीवसमुद्देसु भवंति" આ સમુદ્ગક પક્ષિયે એક જ પ્રકારના હોય છે અને તે અહિયા મનુષ્યક્ષેત્રમાં રહેતા નથી, પરંતુ બહારના દ્વીપસમુદ્રોમાં હોય છે આરીતે સમુદ્ગપક્ષિતુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર वितत पक्षियानु नि३५९ ४२ छ ' एवं विततपक्खि जाव"२ प्रभारी प्रज्ञापन सूत्रना પ્રકરણમાં સમુદ્ગ પક્ષોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે વિતત પક્ષિાનું नि३५९४ ५९ समवे. प्रज्ञापनासूत्रन त ५४ मा प्रमाणे छ.-"से कि तं वितत.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १. स्थलचर परिसर्पसंमूच्छिम पं. ति जीवनिरूपणम् २७१
And
नथ इहं, बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवंति से तं वितंतपक्खी' अथ के ते विततपक्षिणः, वितत पक्षिणः एकाकाराः - एक प्रकारा प्रज्ञप्ताः कथिता, ते खलु विततपक्षिणो न सन्ति इह - मनुष्यक्षेत्रे, किन्तु बाह्येषु - मनुष्यक्षेत्रातिरिक्तेषु द्वीपसमुद्रषु भवन्ति ते एते विततपक्षिणः । 'जे यावन्ने तहष्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकारा स्तत्सदृशास्ते सर्वेऽपि खेचराश्चर्मपक्ष्यादि रूपतया प्रतिपत्तव्याः । ‘ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते पूर्वोक्ता इमे सर्वे पक्षिणः समासतः - संक्षेपेण द्विविधा. --- द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति, 'तं जहा ' तद्यथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्चेति । चर्मपक्षिलोमपक्षिस मुद्गपक्षि विततपक्षिणां शरीरादि ध्यवनान्तद्वाराणि जलचरवदेव ज्ञातव्यानि, केवलं शरीरावगाहना स्थिति जलचरापेक्षया विलक्षणे ज्ञातव्ये aaaपक्खी एगागारा पन्नत्ता - ते णं नत्थि इदं, बाहिरry दीवसमुद्देसु भवंति, सेतं विततपक्खी' इस का सारांश ऐसा है कि जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि - हे भदन्त । विततपक्षी कितने प्रकार के हैं - तब प्रभु ने उनसे ऐसा कहा कि हे गौतम ! विततपृथ्वी एक ही प्रकार के हैं और ये यहां मनुष्य क्षेत्र में नहीं होते हैं किन्तु बाहर के द्वीप और समुद्रों में ही होते हैं । तथा-"जे यावन्ने तहप्पगारा" इन्हीं वे जैसे जो और भी पक्षी हो वे सब भी पक्षियों में ही परिगणित हो जाते हैं । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ये पूर्वोक्त समस्त पक्षी सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहा' जैसे - पज्जता य अपज्जत्ता य' पर्याप्त और अपर्याप्त ये चर्म पक्षी, लोम पक्षी समुद्गक पक्षी और विततपक्षी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के होते हैं इनके शरीरद्वार से लेकर च्यवन द्वार तक का समस्त द्वारों का कथन जलचर जीवों के प्रकरण के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये । परन्तु जलचर् जीवों के प्रकरण की अपेक्षा -इनके प्रकरण कथन में जो भिन्नता है वह इनकी शरीरावगाहना में और स्थिति में है जो इस प्रकार से है - 'णाणत्तं - सरीरोगाहणा reat विततपक्खी पगागारा पण्णत्ता ते णं नत्थि इह, बाहिरपसु दीवसमुद्देसु भवति से तं विततपखी" मा पानी सारांश भी प्रभाषे हे न्यारे गौतमस्वामी प्रभुने वु પૂછ્યું કે હે ભગવન વતતપક્ષી કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? ત્યારે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે-હે ગૌતમ! વિતતપક્ષી એકજ પ્રકારના કહેલ છે અને તે અહિયાં મનુષ્યક્ષેત્રમાં હાતા નથી પરંતુ બહારના દ્વીપ અને સમુદ્રીમાં જ હાય છે. તથા "जे यावन्ने तहçपगारा" आ विततपक्षीना देवा मील ने पक्षियों होय ते अघणा पक्षियो ની ગણિત્રીમા આવી જાય છે समासो दुविधा पुण्णत्ता" आ पडेला उडेल सर्वजा પક્ષિા સંક્ષેપથી એ જ अारना डेला छे "तं जहा" ते में अभी भाशे સમજવા "पज्जन्त्ता य अपज्जता य" पर्यास अने पर्यास. आयपक्षी, लाभपक्षी, समुङ्गणम्यक्षी, अनें वितर्तपक्षी, पयसि मने अययासना तेहथी में अंडीરના હોય છે. તેઓના શરીદ્વારથી લઇને ચ્યવનદ્વાર જલચરજીવાના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવુ, પર તું જલચરજીવા
"
10527
10
સુધીના બધા જ દ્વારાનુ
ચન
1
1
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
जीवाभिगमसूत्रे तदेव दर्शयति-'णाणत्तं' इत्यादि, 'णाणतं' नानात्वं मेदः जलचरापेक्षया शरीरावगाहना स्थित्योः 'सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जभार्ग' शरीरावगाहना खेचराणां जघन्येनाड्गुलासंख्येयभागम् 'उक्कोसेणं धणुपुहत्त' उत्कण धनुःपृथकत्वम् । द्विधनुरारभ्य नवधनुःपर्यन्तम् । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' स्थितिः-आयुष्यकालो जघन्येनान्तमुर्तिम् 'ठिई उक्कोसेणं वावत्तरिं वाससहस्साई' खेचराणामुत्कर्षेण स्थितिः-आयुष्यकालः द्वासप्तति वर्ष सहस्राणि । अवगाहनास्थित्यो विषये यथाक्रम गाथाद्वयं दर्शयति
'जोयण सहस्स गाउय, पुहत्त तत्तो य जोयणपुहत्तो। दोण्डंपि धणुपुहत्तं समुच्छिमविययपक्खी णं ॥१॥ समुच्छपुच्चकोडी चउरासीई भवे सहस्साई ।
ते वण्णा वायाला वावत्तरि मेव पक्खी णं ॥२॥
व्याख्या-संमूर्छिमानां जलचराणा मुत्कृष्टा शरीरावगाहना योजनसहनप्रमाणा भवति संमूर्छिमानां चतुष्पदानां गव्यूतपृथक्त्वं भवति, तत उरःपरिसर्पाणामुत्कृष्टा शरीरावगाहना योजनजहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं' यहाँ नानात्व-भेद इस प्रकार से है-शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के असख्यातवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से धनुष पृथ्क्त्व है-दो धनुप से लेकर ९ नौ धतुप तक है 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वावत्तरि वाससहस्साई' स्थिति इसकी जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट से बहत्तर हजार वर्ष की है । इस विषय में- दो गाथाएँ
'जोयणसहस्स' इत्यादि । 'संमुच्छ पुन्चकोटी' इत्यादि । इनकी व्याख्या-संमूच्छिम जलचर जीवों की उत्कृष्ट से शरीरावगाहना एक हजार योजन की होती है । संमूर्छिम चतुष्पदों की उत्कृ
ને પ્રકરણ કરતાં આ પ્રકરણમાં જે ભિન્ન પડ્યું છે, તે તેના શરીરદાર અવગાહના દ્વારમાં भने स्थिति द्वारमा छ २ मा प्रभाव छ.-"णाणसरीरोगाहणा जहन्नेणं अगुलासंखेज्जभागं उफ्कोसेणं धणुपुहुत्त" महियां नानात्व- हापारमा प्रमाणे छ. मा पक्षिચેના શરીરની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની છે અને
थी धनुष्यथ छे भेटले ४-मे धनुषथी ने नवधनुष सुधानी छ. "ठिई जहपणेणं अतो मुहुत्त उफ्कोसेण यापत्तरि वाससहस्साई" तमनस्थिति धन्यथी मे मत. મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી બંતેરહજાર વર્ષની છે. આ સ બ ધમાં બે ગાથાઓ નીચે अमानी ४उस छे-जोयणसहस्स" या "संमुच्छपुव्वकोडी" त्याहिनी व्याच्या આ પ્રમાણે છે.--સ મૂર્ણિમ જલચરજીના શરીરની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટથી એક હજાર એજનની હોય છે સમૂચ્છિમ ચતુષ્પદેની અવગાહના ગભૂત પૃથકૃત્વ હોય છે. ઉર પરિસર્પોની
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोप्रतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २७३ पृथक्त्वप्रमाणा भवति - 'दोण्हपि' द्वयानां - संमूर्च्छिमभुजगपक्षिणां - संमूर्च्छिमभुजपरिसर्पपक्षिरूपाणां प्रत्येकं धनुः पृथक्त्वमुत्कृष्टा शरीरावगाहना भवतीति । तथा संमूच्छिमानां जलचराणामुत्कृष्टा स्थितिः पूर्वकोटिप्रमाणा भवति, समूच्छिमानां चतुष्पदानां चतुरशीतिवर्षसहस्राणि उरः परिसर्पाणां त्रिपवाशद्वर्षसहस्राणि भुजपरिसर्पाणां द्वाचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि, पक्षिणां द्वासप्ततिर्वर्षसहस्राणि भवतीति । 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम् शरीरावगाहनास्थित्य तिरिक्कं सर्वं शरीरादिच्यवनान्तद्वारजातम्, खेचराणां जलचरवदेव ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरवक्ष् ज्ञातव्यं तत्राह - 'जाब' इत्यादि, 'जाव' यावत् 'चउगइया दुआगहया' चतुर्गतिकाः द्वयागतिकाः, एते खेचराः नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवेषु गमनाच्चतुर्गतिकाः तिर्यङ्मनुष्येभ्य उद्धृत्य खेचरेष्वागमनाद् द्वयागतिका इति ।
ष्टावगाहना गव्यूत पृथक्त्व होती हैं । उरः परिसर्पों की उत्कृष्ट से शरीरावगाहना योजन पृथक्व होती है । तथा संमूच्छिम - भुजपरिसर्पों की और खेचरों को उत्कृष्ट शरीरावगाहना प्रत्येक की धनुःपृथक्त्व होती है । संमूच्छिम जलचरो की उत्कृष्ट स्थिति पूर्वकोटि प्रमाण होती हैं । समूच्छिम चतुष्पदों की चौरासी हजार वर्षों की होती है । उरः परिसर्पों की तेपन हज़ार वर्षों की होती है । भुजपरिसर्पों की बयालीस हजार वर्षों की होती है और पक्षियों की बहत्तर हजार वर्षों की होती है ।
'सैसँ जहा' जलयराणं' शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त समस्त शरीरादिच्यवनान्तद्वार तक का कथन इन खेचरों के प्रकरण में जलचर नीवों के जैसा ही जानना चाहिये । 'जाव चउगइया दुआगइया' यावत् चारगतिक और दो आगतिक होते है । खेचर जब अपनी पर्याय से छूटते है तो ये सीधे नरकगति में भी जा सकते है, तिर्यञ्च - गति में भी जा सकते है, मनुष्यगति में भी जा सकते हैं और देवगति में भी जा सकते है । इसलिये चतुर्गतिक हैं । तथा - तिर्यञ्च और मनुष्यों में से मरा हुआ जीव सीधा खेचर जीवों में
'
ઉત્કૃષ્ટથી શરીરાવગાહના ચૈાજન પૃથવની હોય છે. તથા સમૂઈિમ ભુજપરિસપેની અને ખેચરાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહુના દરેકની ધનુપૃથક્વની હોય છે સમૂર્ચ્છિમ જલચરાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂર્વ કેાતિ પ્રમાણુ હાય છે. સમ િમચતુષ્પદ ની ચાચ્યશીહજાર વર્ષોની હાય છે. ઉર્.પરિપની તેપનહજાર વર્ષોની હાય ભુજપરિસર્પોની ખેતાલીસહજાર વર્ષની હોય છે અને પક્ષિયાની સ્થિતિ ખતેર હજાર વર્ષાની ડાય છે.
"सेसं जहा जलयराणं” शरीशवगाना भने स्थितिना स्थन उरतां साजा द्वारा भेटલેકે શરીરદ્વારથી લઇને ચ્યવનદ્વાર સુધીનું આ ખેચરા સ’બધી કથન જલચરજીવાના સ’ખधभा ह्या प्रभानु सुभ "जाव चउगइया दुआगया" यावत् या गतिवाजा अने એ આગતિવાળા હોય છે ખેંચરા જ્યારે પોતાની પર્યાયથી છૂટ છે. ત્યારે તે સીધા નરકગતિ માં પણ જઈ શકે છે, તિર્યંચગતિમાં પણ જઇ શકે છે, મનુષ્યગતિમાં પણ જઈ શકે છે, અને દેવગતિમાં પણ જઈ શકે છે. તેથી તેઓ ચતુતિક કહેવાય છે તથા
३५
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोवाभिगमसूत्र
२७४
ततश्च गत्यागतिपर्यन्तं सर्वमपि द्वारजातं जलचरवदेव खेचराणामपि ज्ञातव्यमिति । 'परित्ता असखेज्जा पन्नत्ता, प्रत्येकशरीरधारिण इमे खेचरा असंख्याताः प्रजाता:-कथिता इति ॥ 'से तं खहयरसंमृच्छिमतिरिक्खजोणिया' ते एते खेचरसमूछिमतिर्यग्योनिका निरूपिताः । 'मे त्त संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्रखजोणिया' ते एते संमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाः भेदप्रभेदै निरूपिता इति । सू० २३ ।।
निरूपिता' समूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सम्प्रति गर्भव्युत्क्रान्तिकान् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान निरूपयितु प्रश्नयन्नाह-से किं तं गन्भवतियः' इत्यादि ।
मूलम् ---‘से किं तं गम्भवकतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? गम्भवक्रतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्तातं जहा-जलयरा, थलयरा, खहयरा । से किं तं जलयरा जलयरा पंचविहा पन्नत्ता तं जहामच्छा, कच्छभा, मगरा, गाहा, सुसुमारा, सव्वेसिं भेदो भाणियब्यो तहेव जहा पण्णवणाए जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसिणं भंते ? जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता तं जहा-ओरालिए वरविए तेयए कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं । छविहसंघयणी पन्नत्ता तं जहा-वइरोसभनारायसंघयणा, उसभनारायसंघयणी, नारायसंघयणी, अद्धनारायसंघउत्पन्न हो सकता है । इस प्रकार ये द्वचागतिक कहे गये हैं । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येक शरीरधारी ये खेचर असंख्यात कहे गये हैं। 'से तं सहयरसमुच्छिमतिरिक्खजोणिया' इस प्रकार से खेचर समूछिम तिर्यायोनिक जीवों का निरूपण किया है 'से त्तं समच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया' इनके निरूपित हो जाने पर यह भेद प्रमेदों सहित संमूछिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रकण समाप्त हुआ ॥सू० २२॥
તિર્યંચ અને મનુષ્યમાથી મરીને સીધા આ ખેચર જેમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેથી तमान द्वयागतिः ४९सा छ “परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' प्रत्ये: शरीरधारी मा मेय। मसज्यात ४ा छे "सेत्त खयरसमुच्छिमतिरिक्सजोणिया" मा प्राथी अय२ स भूमिछम तय भ्यानि लानु नि३५ ४थु छ. "सेत्तं समुच्छिमपंचिदिय तिरिक्खजोणिया" आरी ले प्रह! सहित सभि ५थन्द्रिय तिय योनि છાનું નિરૂપણ થયું છે. સૂરા
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्रति० १. गर्भव्युत्क्रान्तिक पं. ति. जीवनिरूपणम् २७५ यणी, कीलियासंघयणी सेवट्टसंघयणी। छब्विहसंठिया पन्नत्ता, तंजहा-समचउरंससंठिया णग्गोधपरिमंडल संठियासाइसंठिया खुज्जसंठिया वामणसंठिया इंडसंठिया । चत्तारि कसाया, सण्णाओ चत्तारि छ लेस्साओ पंच इंदिया, पंच समुग्घाया आदिल्ला । सन्नी नो असन्नी, तिविहवेया छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ, दिट्ठी तिविहा वि तिष्णि दंसणा णाणी वि अन्नाणी वि जे नाणी ते अत्थेगइया दुण्णाणी अत्थेगइया तिन्नाणी, जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणिबोहियनाणी य सुयनाणी य, जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी । एवं अन्नाणी वि, जोगो तिविहो। उवओगे दुविहे । आहारो छदिसि उववाओ नेरइएहितो जाव अहे सत्तमा, नेरइएहितो तिरिक्खजोणिएहिंतो सम्वेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जे हिंतो मणुस्सेहितो अकम्मभूमग अंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहितो देवेहितो जाव सहस्सारा। ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुब्वकोडी दुविहा वि मरंति । अणंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु जाव अहेसत्तमा, तिरिक्खजोणिएसु मणुस्सेसु सव्वेसु देवेसु जाव सहस्सारा। चउगइया चउआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, से तं जलयरा” ॥ सू० २४ ॥
छाया--अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाः ? गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिका त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जलचराः स्थलचराः खेचराः । अथ के ते जलचराः, जलचराः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तथा मत्स्याः कच्छपाः मकराः पाहाः शिशुमाराः, सर्वेषां भेदो भणितव्य स्तथैव यथा प्रज्ञापनायां यावतू ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रचप्ता स्तद्यथा पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कतिशरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-औदारिकं वैक्रियं तेजसं कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनागुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण योजनसहनम् । '. षविधसहननिनः प्रक्षप्ता तद्यथा-वज्रऋषभनाराचसंहनिनः, ऋषभनाराचसंहननिन. नाराचसंहननिनः, अर्द्धनाराचसंहननिनः, कीलिकासंहननिन , सेवा-संहननिन । पइविध
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसूत्र २७६ संस्थिताःप्रक्षप्ताः, तद्यथा समचतुरससंस्थिताः, न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थिताः, सादिसंस्थिता कुजसंस्थिता वामनसंस्थिता, हुण्डसंस्थिताः । चत्वार फपाया,, संहाश्वतनः । लेश्याः षट् । पञ्चेन्द्रियाणि । पञ्च समुद्घाताः भाद्या', संझिनो नो असशिन , विविधयेदा., षट् पर्याप्तयः पडपर्याप्तय. हष्ट्रय स्त्रिविधा थपि, त्रीणि दर्शनानि, हानिनोऽपि अनानि. नोऽपि ये शानिन स्ते सन्त्येकके द्विशानिनः, सन्त्येकके निशानिन., ये द्विशानिनस्ते नियमात् आभिनियोधिकशानिनःश्च , श्रुतशानिनश्च । ये निशानिनस्ते नियमात् आमि. निघोधिकहानिन. श्रुतझानिनः अवधिशानिनः । एवमहानिनोऽपि योगनिषिधः, उपयोगो विविधः । आहारः पइदिशि, उपपातो नैरयिकेभ्यो यावधः सप्तमी , नरयिकेभ्य. तिर्यग्योनिकेभ्यः सर्वेभ्व. असंख्येयवायुप्फवजेभ्य. मनुष्येभ्य अकर्मभूमिकान्तरद्वीपका. संख्येयवर्पायुष्फलेभ्य. देवेभ्यो यावत् सहन्नारा. । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहम् उत्फण पूर्वकोटिः, द्विविधा अपि प्रियन्ते अनन्तरमुद्धृत्य नैरयिकेपु यावदध सप्तमी, तिर्यग्योनिकेपु मनुष्येषु सर्वेषु देवेषु यावत् सहस्रारा., चतुर्गतिका. चतुरागतिका परीता असंख्याता प्रक्षप्ताः, ते पते जलचरा ॥ सू० २४ ।।
टीका-'से कि तं गम्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' मथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः । गर्भव्युत्कान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां किं लक्षणं कियन्तश्च मेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'गम्भवक्कंतियपंचिदियतिरिवखजोणिया तिविहा पन्नता' गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः त्रिविधा त्रिप्रकामका. प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'तंजहा' तद्यथा - संमूछिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्भजपंचेन्द्रियतिर्ययोनिकों का निरूपण करते हैं
'से किं तं गम्भवक्कंतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिया-इत्यादि ।मु० २३॥
टीकार्थ-"से किं तं गम्भवक्कतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया” हे भदन्त ! गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गभवक्कंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता' हे गौतम | गर्भन पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव तीन प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" जो इस प्रकार
સંમૂર્ણિમ ૫ચેન્દ્રિયતિયોનિકનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય तिययन वोनु नि३५ ४२ छ.--"से कि तं गम्भवक्कंतियपंचिदियतिरिक्तनोणिया" त्या
ट:--" से कि तं गम्भवतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया” 8 लगवन् गलવ્યુત્ક્રાંતિક પંચેન્દ્રિયે તિર્યાનિકોનું શુ લક્ષણ છે? અને તેના ભેદ કેટલા કહેલા છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४४ छ -“गम्भवक्कतियपंचिदियतिरिक्स्रजोणिया तिविहापण्णवा" 3 गौतम in ५येन्द्रय तिर्थयामिछात्र ४॥२॥ ४ा छ. तं महा"
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टोका प्रति० १ गर्भव्युत्क्रान्तिक पं. ति. जीपनिरूपणम् २७७ 'जलयरा थलयरा खहयरा' जलचराः स्थलचराः खेचराः, तत्र जले चरन्ति-गच्छन्तीति जलचराः, एवं स्थलचराः खेचरा अपि ज्ञातव्याः ‘से कि तं जलयरा' अथ के ते जलचराः ? इति प्रश्नः, उत्तरयति-'जलयरा पंचविहा पन्नत्ता' जलचराः पञ्चविधाः पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा-'मच्छा' मत्स्याः 'कच्छभा' कच्छपाः कूर्माः 'मगरा' मकरा' 'गाहा' ग्राहाः 'सुसुमारा' शिशुमाराः ते एते पश्च जलचराः ।।
'सव्वेसिं भेदो भाणियव्यो तहेव जहा पण्णवणाए' सर्वेषां मत्स्यकच्छपमकरमाहशिशुमाराणामवान्तरमेदो भणितव्य स्तथैव तेनैवप्रकारेण यथा प्रज्ञापनासूत्रे कथितः ।।
एते मत्स्यादिभेदा अत्रैव संमूच्छिमजलचरप्रकरणाज्ज्ञातव्या इति ॥ कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणमत्राध्येतव्यं तत्राह सूत्रकारः 'जाव' इत्यादि, 'जाव जे यावन्ने तहप्पगारा' यावद् ये चान्ये तथाप्रकाराः-कथित मत्स्यादि सदृशास्ते सर्वेऽपि मास्यादिजलचरतया प्रति
से हैं-"जलयरा, थलयरा, खयरा” जलचर, स्थलचर, और खेचर जो जल में रहते हैं वे जलचर, जो स्थल पर चलते है वे स्थलचर और जो आकाश में उड़ते हैं वे खेचर हैं । "से किं तं जलयरा" हे भदन्त ! जलचर कितने प्रकार के हैं ? "जलयरा पंचविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! जलचर पांच प्रकार के है "तं जहा" जैसे-"मच्छा कच्छभा, मगरा, गाहा, मुंमुमारा" मच्छ, कच्छप, मकर, ग्राह और शिशुमार "सम्वेसि भेदो भाणियन्चो तहेव जहा-पण्णवणाए" प्रज्ञापनों में इन सबका-मत्स्य, कच्छप, मकर, ग्राह और शिशुमार के भेद का जैसा कथन किया गया है वैसा ही यहां पर भी कहलेना चाहिये । ये सव मत्स्यादिके भेदं यहां पर संमूर्छिम जलचर प्रकरण से जान लेना चाहिये और प्रज्ञापनासूत्र का इस सम्बन्ध में प्रकरण “जाव जे यावन्ने तहप्पगारा" इस सूत्र तक का ही यहां ग्रहण' करना चाहिये । मत्स्यादि ' जलंचर रूप से माने गये गर्भज जीव 'समासओ तत्र प्रहरी मा प्रमाणे छे. "जलयरा, थलयरा, खहयरा" सयर, स्थाय२, मने બેચર. જે જલમાં રહે છે તેવા જ જલચર કહેવાય છે. સ્થળ કહેતા જમીનપર જે રહે છે, તે સ્થલચર કહેવાય છે અને જે છ આકાશમાં ઉડે છે, તેવા છ ખેચર કહેपाय छे. ‘से कि तं जलयरा" सवा सय वटा ५२ना हा छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभु छ ?-"जलयरा पंचविहां पण्णत्ता" 3 गौतम! rसयर छ। पांय ५२ ४ाछे "तं जहा" ते २मा प्रमाणे छ. "मच्छा, कच्छभा, मगरा, गाहा सुंसुमारा,” भ२७-भाछ २७५-न्यमा, भ७२-भधर, ग्राह भने सिसुमार "सव्वेसिं भेदो भाणियन्वो तहेव जहा पण्णवणाए" प्रज्ञापन सूत्रमा मा मत्स्य, ४२७५, भ७२, થાહ અને સિંચુમાર એબધાના જે પ્રમાણે ભેદે કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે તમામભેદ સમજીલેવાં આ મસ્ટ વિગેરેનભેદે અહિયાં સ મૂર્છાિમ જલચર પ્રકરણમાંથી समलता. भने प्रज्ञानासूत्रनुमा समय ५४२६ "जाव जे यावन्ने तहप्पगारा" ४थन પર્યત જ અહિયા ગ્રહણ કરવું. મત્સ્ય વિગેરે જલચર પણથી માનેલા ગર્ભ જ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्त्रे
२७८८
पत्तव्या., 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते मत्स्यादयः समासत. --संक्षेपेण द्विविधा.द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता- कथिता । 'तं जहा' तथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च ॥
गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवाना शरीरादिद्वारजातं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते' इत्यादि. 'तेसि णं भते ? जीवाणं' तेषां गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराणां खलु भदन्त । मत्स्यादिजीवानाम् 'कइ सरीरगा पन्नत्ता' कति--कियसंख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानिइति प्रश्न ? भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! चत्तारि सरीरंगा पन्नत्ता चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि कथितानि, "तं जहा' तद्यथा-'ओरालिए वेउन्विए तेयए कम्मए' औदारिकं वैक्रियं गर्भव्युत्क्रान्तिकानां वैक्रियशरीरस्यापि सभवात् , तैजस कार्मणं चेति चत्वारि शरीराणि भवन्तीति १ ।
दविहा पन्नत्ता" संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है "तं जहा" जैसे-“पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्तगर्भजजलचर और अपर्याप्त गर्भन जलचर । जिनके अपनी २ योग्य पर्याप्तियां पूर्ण हो जाती है वे पर्याप्त और जिनके कोई भी पर्याप्ति पूर्ण नहीं होती है वे अपर्याप्त कहलाते है । इनके शरीरादि द्वारो को जानने के लिये गौतम प्रभु से पूछते हैं"तेसि णं भंते जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता ?" हे भदन्त ! इन गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचर जीवों के कितने शरीर होते हैं । भगवान् कहते हैं-"गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पण्णता" इन गर्भज जलचर जीवों के चार शरीर कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे-'ओरालिए, बेउ. बिए तेयए, कम्मए" औदारिक, वैक्रिय तेजस और कार्मण गर्भज स्थलचर जीवों के वैक्रिय शरीर भी सभवित हो सकता है। इसलिए यहा क्रिय शरीर को लेकर चार शरीर प्रकट
"समासओ दुविहा पण्णत्ता" सपथी में प्रारना सा छे. तं जहा" २ मे । या प्रमाणे छे. "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्त मन सय२ भने सपर्या पर જલચર જેને પિત પિતાની પર્યામિ પૂર્ણ થઈ જાય છે તેઓ પર્યાપ્ત કહેવાય છે, અને જેઓને પર્યાપ્તિ પૂર્ણ હોતી નથી. તેઓ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. હવે તેના શરીર विगैरे द्वारा युवा मार गौतभस्वामी प्रभु ने पूछे छ है-"तेसि णं भते ! जीवाणं कासरीरगा पण्णत्ता" है मगवन् मा गमव्युति: २२ वाटसा शरी२। डाय छ १ मा मनना उत्तरमा प्रभु ४९ छे -"गोयमा! चत्तारि सरीरगा पण्णत्ता" मा गमr सय२ वाने या२ शरी। ४ा छे "तं जहा" ते मी प्रमाणे छे. "ओरा लिए, वेउचिए, तेयप, कम्मए,' महा२ि४, वैठिय, तेस, मन भएन, गर्म १ स्थायर જીને વૈક્રિયશરીર પણ સભવી શકે છે. તેથી અહિયાં વૈકિય શરીરને લઈને ચાર શરીર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
गभव्युत
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ गर्भव्युत्क्रान्तिक पं० ति० जीवनिरूपणम् २७९
___ अवगाहनाद्वारे-'सरीरोगाहणा , जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभाग' गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचरजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागप्रमिता भवति 'उक्कोसेणं जोयण सहस्सं' उत्कर्षेण शरीरावगाहना योजनसहस्रपरिमिता भवति इति ?
संहननद्वारे-'छन्विह संघयणी पन्नत्ता' षविधसंहननिनः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा'वइरोसभनारायसंघयणी' वज्रऋषभनाराचसंहननिनः १, “उसभनारायसंघयणी' ऋषभनाराचसंहननिन· २, 'नारायसंघयणी' नाराचसंहननिनः ३, 'अद्धनाराय संघयणी' अर्द्धनाराच संहननिनः ४, 'कीलियासंघयणी' कीलिका संहननिनः ५, 'सेवट्ट संघयणी' सेवा” संहननिन· .. ६, एवं षट् संहननिनः गर्मव्युत्क्रान्तिकजलचरा भवन्तीति ।६।
एतेषां षण्णां संस्थानानां नामस्वरूपप्रतिपादिके द्वे गाथे प्रोच्यते-- 'वज्जरिसहनारायं १, पढमं बीयं च रिसहनारायं २ ।
नाराय ३, मद्धनारायं ४, कीलिया ५ तह य छेवटै ६, ॥१॥ इति ॥ किये गये है। अवगाहनाद्वार में इसके "सरीरोगाहणा" शरीर की अवगाहना “जहन्ने णं अंगुलस्स असंखेज्जइभागा" जघन्य से अड्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है । तथा-"उक्कोसेणं" उत्कृष्ट से “जोयणसहस्सं" एक हजार योजन प्रमाण होती है । संहनन द्वार में-“छविहा संघयणी पन्नत्ता" ये छह प्रकार के संहनन वाले होते हैं। "तं जहा"-जैसे-ये “वइरोसभनाराय संघयणी" वज्र ऋषभ नाराच संहनन वाले भी होते हैं । "उसभनारायसंघयणी" ऋषभनाराच सहनन वाले भी होते हैं "नाराय संघयणी" नाराच संहनन वाले भी होते हैं। "अद्धनाराय संघयणी" अर्द्धनाराच संहनन वाले भी होते हैं । “कीलिया संघयणी" कीलिका सहनन वाले भी होते हैं और "सेवट्ट संघयणी" सेवात संहनन वाले भी होते हैं । इस प्रकार से ये गर्भज जलचर जीव छह संहनन वाले होते हैं । इन संहननों के स्वरूप को कहने वाली ये दो गाथाएँ हैं3 छे. साना वामां-तमान "सरीरोगाहणा" शरीरनी साहुना "जहणणं अंगुलस्स असंखेज्जाभागा" धन्यथा मांगना असभ्यातमा मागप्रमानी डाय छे. तथा "उक्कोसेणं' दृष्टथी 'जोयणसहस्स" मे १२ यात प्रभाथनी डाय छ, सहननवामो छाब्विहा संघयणी पण्णत्ता' मा छ प्रारना सननवा डाय छे. "तंजहा" ते ७ ४१२ मा प्रमाणे छ.-"वररोसभनारायसंघयणी" 400, ऋषम नाराय सहनन. पाप 4g डाय छ, “उसभनारायणसंघणी" अषम नाराय सननवास पर हाय छे. "नारायसंघयणी" नाशय सङननवा ५९ डाय छे “अद्धनारायसंघयणी" मनाराय सहनना ५४ डाय छे. “कीलियासंघयणी" हीसी सहनना पडाय छे. अने "सेवसंघयणी" सेवात सहननवास ५ हाय छ मा शत मा सय२७ छ સંહનનવાળા હોય છે. આ સહનનું સ્વરૂપ બતાવવાવાળી બે ગાથાઓ નીચે પ્રમાણેની
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
marar
रिसहो य होइ पट्टो, वजं पुण कीलिया मुणेयव्वा । उभयो मकड वंधो, नारायं तं वियाणा हि ॥२॥ इति ॥ छाया- वज्रऋषभनाराचं प्रथमं द्वितीयं च ऋषभनाराचम् ।
नाराचमर्द्धनाराचं, कीलिका तथा च सेवार्तम् ॥१॥ ऋषभश्च भवति पट्टो, वज्र पुनः कीलिका ज्ञातव्या । उभयतो मर्केट बन्धः नाराचं तद् विजानीहि ॥२।इति ।
"वज्जरिसह०' इत्यादि, 'रिसहो य' इत्यादि । जिसके द्वारा शरीर पुद्गल दृढता को प्राप्त करते हैं उसका नाम संहनन है यह संहनन हड़ियों की रचना विशेष रूप होता है अथवा शक्ति विशेष रूप होता है । यह संहनन छह प्रकार का कहा गया है। उनके नाम इस प्रकार से है-पहला-१ वज्र ऋषभनाराच संहनन (१), इस संहनन में वज्रनाम की हड़ी कीलक के आकार की होती है और इसके ऊपर एक हड़ी ऐसी होती है जो परिवेष्टन पट्ट की आकृति के जैसी होती है, इसका नाम ऋषभ है। तथा दोनों तरफ जो मर्केट बन्ध होता है उसका नाम नाराच हैं, तथा च दोनों तरफ जो मर्कटबन्ध से बंधी हुई एवं पट्टकी आकृति जैसी तृतीय इही से परिवेटित हुई ऐसी दो हड़ियों के ऊपर जो इन तीनो हड्डियों को बहुत अधिक दृढ करने के लिये कीले की जैसी गदी हुई हड़ी रहती है कि जिसका नाम वज्र अस्थि है ऐसी विशेष रचना जिस शरीर में होती है वह वज्रऋषभनाराच संहनन है । तात्पर्य इस कथन का केवल यही है कि जिस शरीर के वेष्टन
छ.- "वज्जरिसह" या "रिसहो य" त्यानाथी शरीर पुनर हमने तेनु नाम સંહનન છે આ સંનન હાડકાના રચના વિશેષ રૂપ હોય છે. અથવા શક્તિ વિશેષ રૂપ હોય છે, આ સંહનના છ પ્રકાર કહેવાય છે. તેના નામો આ પ્રમાણે છે પહેલા સંહેનનનું નામ વજીઅષભનારા છે. બીજા સંહનનનું નામ કાષભનારા છે. ત્રીજા સંહનનનું નામ નારાચ છે. ચેથા સંહનનનું નામ અર્ધનારા છે. પાંચમાં સંહનનનું નામ “કીલકા છે. અને છઠ્ઠા સંહનનનું નામ સેવા સંહનન છે. આ છ સંહનો છે. આ સહન શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે–ષભ એ નામ પટ્ટનું છે, કીલિકા એ નામનું વસ્ત્ર છે, અને જે બને બાજુથી મર્કટ બંધવાળું હોય છે તેનું નામ “નારાચી છે. મારા આ રીતે જે સહનન હોય તે વાઝષભનાર ચ સંહનન છે તથા બન્ને બાજુ મર્કટના બંધથી બંધાયેલ અને પદ્રની આકૃતી જે ત્રીજા હાડકાથી વીંટળાયેલ એવા બે હાડકાઉપર જે એ ત્રણે હાડકાને ઘાગુ વધારે મજબૂત કરવા માટે ખીલાની જેમ લાગેલ રહે કે જેનું નામ વજી છે આ રીતની વિશેષ રચના જે શરીરમાં હોય તે વાઋષભ નારાચસંહનન છે તાત્પર્ય આ કથનનું એ છે કે જે શરીરનું વેષ્ટન્ ખીલા અને હાટકા વજી મય હોય છે. એજ વજ
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ स्थलचर परिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २८१
संस्थानद्वारे – 'छविहा संठिया पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराः षड् विधसंस्थिताः षड्विधेन - षविध संस्थानेन सस्थिताः प्रज्ञप्ताः कथिताः । षविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा '
कीलें और हड्डियाँ वज्रमय होती है वही वज्रऋषभनाराच संहनन है । व्यवहार में भी जिस - प्रकार दो काष्ठों के फलकों को जोड़ने के लिये पहिले तो लोहे की पंच से उन्हें जकड़ दिया जाता है और उस पंच के ऊपर विशेष मजबूती के लिये कीलें ठोक दी जाती है। इस प्रकार की रचना जिस शरीर में हड्डियों की होती है वही वज्रऋषभनाराच संहनन हैं ।
FI
दूसरा संहनन-ऋषभनाराच संहनन है - इस संहनन में वज्रनाम की अस्थि नहीं होती है । केवल ऋषभ और नाराच ही होते हैं - तृतीय संहनन नाराच है - इस संहनन में : वज्र और ऋषभ ये दोनों नहीं होते है केवल नाराच उभयतः मर्कटबन्ध - ही होता है । चतुर्थसंहनन अर्धनाराच है - इस संहनन में एक तरफ तो नाराच होता है और दूसरी ओर वन रहता है | पांचवां- संहनन है कीलिका - इस संहनन में हड्डियां वन्न नाम की कीलिका मात्र से बंधी हुई रहती है। छट्टा - संहनन है सेवार्त इस संहनन में हड्डियां एक दूसरी हड्डी के कोने से मिली जुली रहती हैं यह संहनन तेल लगाना, तैल से मालीस करना थकावट होने पर विश्राम करना आदि रूप परिशीलता की अपेक्षा रखता है । इस प्रकार से यह छह संहनों का वर्णन हैं ।
संस्थानद्वार में - 'छव्विहा संठिया पम्नत्ता" गर्भज
1
T
1
जलचर जीवो के छहों प्रकार के ઋષભનારાચસહનન કહેવાય છે વ્યવહારમાં પણ રીતે એકાષ્ટ ખાને જાવા માટે પહેલાં લાખડના પાંચથી તેને જકડી લેવામાં આવે છે અને તે પચ ઉપર વધારે પ્રકારની મજબૂતી માટે ખીલા મારવામાં આવે છે. આવા રચના જે શરીરના હાડકાની હાય છે એજ વઋષભનારાચસ’નન કહેવાય છે. ?
ખીજું સહનન ઋષભનારાચ છે. આ સહનનમાં વજ્રા નામનું હાડકું હાતુ નથી કેવળ ઋષભ - અને નારાચ જ હાય છે ત્રીજુ સ’હૅનન નારાચ છે આ સ'હૅનનમાં વ अने | ઋષભ એ મને હાતા નથી. કેવળ નારાચ~ઉભયત મર્કટ ખંધજ હાય છે.
ચેાથુ સહનન અનારાચ છે. આ સંહનનમાં એક-તરફ નારાચ હાય છે અને બીજી તરફ વજ્ર હોય છે. પાંચમાં સંહનનનું નામ કીલીકા છે. આ સ ́હુનનમાં હાડકા વજ્રા નામના ખીલાથી ખધાઈ રહે છે છઠ્ઠું સહનન સેવા છે આ સહનનસાં હાડકા એક બીજાના ખૂણાથી મળીને રહે આ સંહનન તેલ લગાવવું તેલ માલીસ કરવી થાક લાગેત્યારે આરામ કરવા રૂપ પરિશીલતાની અપેક્ષા રાખે છે આ રીતે આ છ સહુનનનુ વણ ન છે.
संस्थानद्वारभां “छन्विद्दा संठिया पण्णत्ता" गर्भ ४
જલચર જીવે છએ પ્રકારના
३६
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जीवामिगमसूत्र इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'समचउरंससंठिया' समचतुरस्रसंस्थिताः, समाः यथावस्थित. प्रमाणाऽविसवादिन्यश्चतस्रोऽन्नयश्चतुर्दिगविभागोपलक्षिताः चतुष्कोणशरीरावयवरूपाः यत्र तत् समचतुरनं संस्थानं प्रथमं तेन संस्थिताः । 'णग्गोधपरिमंडळसंठिया' न्यग्रोधपरिमण्डल. संस्थिताः न्यग्रोधवत् परिमण्डलं यस्य तन्न्यग्रोधपरिमण्डलम् , यथा न्यग्रोधवृक्ष उपरि सम्पूर्णप्रमाणोऽधस्तु अल्पप्रमाणः, तथा यत् संस्थानं नाभेरुपरि संपूर्ण नामेरधस्तु न संपूर्ण अपितु हीन तत् न्यग्रोधपरिमण्डलं द्वितीयं संस्थानं तेन संस्थिताः । 'साइसंठिया' सादिसंस्थिताः, मादिरुत्सेधाख्यो नामेरधस्तनो देहभागः, आदिना-नामेरधस्तनदेहभागेन यथोक्तप्रमाणलक्षणेन सह वर्तते इति सादिः उत्सेधबहुलमित्यर्थः,
अत्र यद्यपि सर्वमेव शरीरमादिना सह वर्तते एव तथापि सादित्वविशेषणस्य सार्थक्यान्यथाऽनुपपत्या विलक्षण एव कश्चित् प्रमाणलक्षणोपपन्नमादिरिह गृह्यते, अतएवोत्सेघबहुलमिति संस्थान होते हैं। जैसे -"समच उरंससंठिया" समचतुन संस्थान वाले १, "नग्गोधपरिमंडलसंठिया" न्यग्रोध परिमण्डलसंस्थान वाले २, "साइसंठिया" सादि संस्थान वाले ३ "खुज्जसंठिया" कुब्ज संस्थान वाले ४ "वामण संठिया" वामन संस्थान वाले ५ "और हुंड संठिया" हुण्डक संस्थान वाले होते हैं, ६ जिस-संस्थान में शारीरिक अवयव चतुष्कोण यथावस्थित प्रमाण के अनुसार होते हैं वह समचतुरस्र संस्थान है।
जिस संस्थान में शरीर का आकार न्यग्रोध वट वृक्ष के जैसे ऊपर में तो सम्पूर्ण प्रमाणोपेत होता है और नीचे में हीन प्रमाण वाला होता है ऐसा वह संस्थान न्यग्रोध परिमण्डल संस्थान है, इस संस्थान में नाभि से ऊपर तक तो अवयव सम्पूर्ण आकार वाले होते हैं और नीचे के अवयव तीन होते हैं ।२। नाभि से नीचे का जो भाग है वह आदि है। इस नाभि से नीचे के देह भाग रूप आदि से जो शरीर का आकार युक्त होता है वह सादि संस्थान है । यद्यपि विचार किया जाय तो-समस्त शरीर ही आदि से युक्त है । अतः सस्थानवाणा डाय छे. सम-समचउरंससंठिया" सभयतुरस सस्थानवाट १, "नग्गोधपरिमंडलसंठिया" न्याय परिभस संस्थानवाणा २, "साइसठिया" साह सस्थाना 3, "खुज्जसंठिया" Tv१ सस्थानवाणी ४, "वामण संठिया" वामन सस्थाना॥ , गने "हुंडसंठिया" है स स्थानवाणा है, हाय छे. संस्थानमा શરીરના અવયવે ચતુષ્કોણ યથાવસ્થિત પ્રમાણ અનુસાર હોય છે, “તે સમચતુર સંસ્થાન કહેવાય છે ૧ જે સંસ્થાનમાં શરીરને આકાર ન્યગ્રોધ કહેતાં વડના ઝાડના જે ઉપર તે સંપૂર્ણ પ્રમાણવાળા હોય અને નીચે હીન-ઓછા પ્રમાણુવાળ હોય તેવા સંસ્થાનને અન્યોધપરિમંડલ સંસ્થાન કહેવાય છે. આ સંસ્થાનમાં દુટીથી ઉપર સુધીના અવયતે સંપૂર્ણ આકારવાળા હોય છે, અને નીચેના અવય હીન-ન્યૂન હોય છે. ૨ નાભીથી નીચેનો જે ભાગ છે, તે આદિ છે. આ નાભીથી નીચેના દેહ ભાગરૂપે આદિથી જે શરીરને આકાર યુક્ત હોય છે, તે સાદિ સંસ્થાન છે, જો કે વિચાર કરવામાં આવે તે
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति १ स्थलचर परिसर्पसंमूच्छिम पं०ति. जीवनिरूपणम् २८३
1
कथ्यते, अयं भावः - यत् संस्थानं नाभेरघोदेशे प्रमाणोपपन्नमुपरि च हीनं तत् तृतीयं सादिसंस्थानं तेन संस्थिताः । 'खुज्जसंठिया' कुब्जसंस्थिताः, यत्र शिरो ग्रीवाहस्तपादादिकं च यथोक्तप्रमाणलक्षणोपेतं भवेत् उर उदरादिकं च मण्डलम् - अवनतोन्नतं भवेत् तत् कुब्ज संस्थानं चतुर्थ तेन संस्थिताः ॥ ' वामणसंठिया' वामनसंस्थिताः यत्रोरः उदरादिकं प्रमाणलक्षणयुक्तं भवेत् हस्तपादादिकं तु हीन हस्वं च भवति, तद् वामनं पञ्चमसंस्थानं तेन संस्थिताः । 'हुंड सठिया' हुण्डसंस्थिताः यत्र सर्वेऽपि शरीरावयवाः, स्वस्वलक्षणरहिता भवेयुस्तद् हुण्डसंस्थानं षष्ठं तेन संस्थिता इति, अत्र संस्थानानां नामलक्षणप्रतिपादकं गाथाद्वयं प्रोच्यते-इस सादित्व विशेषण की सार्थकता की अन्यथा उपपत्ति न होने के कारण विलक्षण ही प्रमाण लक्षण वाला आदि यहां ग्रहण किया जाता है यहां ऐसा कथन जानना चाहिये कि जो संस्थान नाभि से अधो देश में तो प्रमाणोपेत होता है और नाभि से ऊपर में होन अर्थात् न्यूनाधिक होता है ऐसा जो संस्थान होता है वह सादि संस्थान है, इस संस्थान में नाभि से नीचे के अवयव विस्तृत होते हैं और नाभि से ऊपर के अवयव संकुचित होते हैं | ३ | 'कुज्झसंठिया' इस संस्थान में शिर और ग्रीवा एवं हाथ पांव आदि अवयव तो यथोक्त प्रमाणोपेत होते है पर छाती और पेट आदि अवयव मण्डल रूप-यथोक्त प्रमाणो पेत नहीं होते हैं । अर्थात् इस संस्थान में छाती या पीठ में कूबड़ निकल आती है । ऐसे संस्थान को कुच्ज संस्थान कहा गया है ४ । जिस संस्थान में छाती और पेट आदि अवयव तो प्रमाणोपेत हों पर हाथ पैर आदि प्रमाणोपेत न हो - हीन हो वह बामन सस्थान है ५ | जिस संस्थान में शारीरिक समस्त अवयव अपने २ लक्षण से विहीन हों - वह हुण्डक
સ પૂર્ણ શરીર જ આદિથી યુક્ત છે, તેથી આ સાહિત્ય વિશેષણુનુ સાક પણુ' અન્યથા ઉત્પન્ન ન થવાને કારણે અહિયાં વિલક્ષણ જ પ્રમાણ લક્ષણવાળું આદિ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે અહિયાં એવુ’ કથન સમજવુ” કે—જે સસ્થાન નાભિના નીચેના ભાગમાં તે પ્રમાણેાપેત હાય અને નાભીની ઉપર હીન–અર્થાત્ ન્યૂનાધિક હેાય એવા સ સ્થાનને સાદિસ‘સ્થાન કહેવાય છે. આ સસ્થાનમાં નાભીની નીચેના અવયવા વિસ્તૃત-વિસ્તારવાળા હાય છે અને નાભીની ઉપરના અવયવ સંકુચિત હાય છે. ૩,
" खुज्जसंठिया " ००४ संस्थानभां भाथु भने गर्नु तथा हाथ, पण विगेरे अवयवा તે ખરાખર પ્રમાણુયુક્ત હાય છે, પર તુ છાતી અને પેટ વિગેરે અવયવા માંડલરૂપ-ખરેખર પ્રમાણવાળા હાતા નથી, અર્થાત્ આ સંસ્થાનમાં છાતી અગર વાંસામાં કૂબડ-ખૂધ નીકળી આવે છે, તેવા સંસ્થાનને મુખ્ય સસ્થાન કહેવામાં આવે છે ૪, જે સંસ્થાનમાં છાતી અને પેટ વિગેરે અવયવા ખરાખર પ્રમાણ્યુક્ત હોય, પરંતુ હાથ, પગ વિગેરે અવયવા ખરાખર પ્રમાણુયુક્ત ન હોય અર્થાત્ હીન-ન્યૂનાધિક હાય તેવા સસ્થાનને વામન સંસ્થાન કહેવાય છે ૫. જે સસ્થાનમાં શરીરના સઘળા અવયવ પાતપાતાના લક્ષણાથી હીન હાય
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
जीवाभिगमस्ले 'समचउरंसं नग्गोहपडि मंडळे साइखुज्जबामणए। हुंढे वि य संठाणे जीवाणं छम्मुणेयव्या' ॥१॥ तुल्लं वित्थडवहुलं, उस्सेहवहुं च मडह कोर्ट च ।
हेठिल्ल कायमडई सम्वत्था संठियं हुंडं ।।२।) छाया-समचतुरस्र न्यग्रोधपरिमण्डलं सादिकुजं वामनम्
हुण्डमपि च संस्थानं जीवानां पड़ ज्ञातव्यानि ॥१॥ तुल्यं विस्तरबहुल मुत्सेधबहुलं च मडह कोष्ठं च ।
अधस्तन कायमडहं सर्वत्रा संस्थितं हुण्डम् ।।१।। इतिच्छाया एतैः षड्भिरेव संस्थानः संस्थिता गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवा भवन्तीति संस्थानद्वारम् ॥४॥
कषायद्वारे-'चत्तारि कसाया' चत्वार• कपायाः क्रोधमानमायालोमाख्या भवन्तीति "कायद्वारम् ॥५॥
संज्ञाद्वारे-'सण्णाओ चत्तारि' संज्ञाश्चतन आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्या भवन्तीति 'संज्ञाद्वारम् ॥६॥
लेश्याद्वारे--'छलेस्साओ' लेझ्याः पट्-कृष्णनोलकापोततेजसपद्मशुक्लाख्या भवन्तीति लेश्याद्वारम् ॥७॥ संस्थान है ६। ये गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचर जीव इन छहों सस्थान वाले होते है यहां संस्थानों के नाम और लक्षण को प्रतिपाद करने वाली दो गाथाएँ हैं-"समचउरंस" इत्यादि ।
'तुल्लं वित्थड' इत्यादि । इनका अर्थ उपर आचुका है।
कषायद्वार में—चत्तारि कसाया" इन गर्भज जलचर जीवों को क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कपायें होती हैं। सज्ञाद्वार में "सण्णाओ चत्तारि" इनको आहार, 'भय, मैथुन और परिग्रह ये चार सज्ञाएँ होती है । लेश्याहार मे--"छ लेस्साओ" इनको તેવા સંસ્થાનને “હુડક સંસ્થાન કહેવાય છે. ૬, આ ગર્ભ જ વ્યુત્કાતિક જલચર છે આ છએ સંસ્થાનવાળા હોય છે. આ સંસ્થાને અને તેના નામે બતાવનારી બે ગાથાઓ આ नीय प्रभाकुनी छ.-"समचउरंस' या "तुल्लं वित्थड' इत्यादि मायामाना मथ ઉપરના કથનમાં આવી જાય છે.
पायहरमां-"चत्तारि कसाया" मा १ सय२ वान श्रीधमान, माया, • अन साल मा यार 'पाये हाय छे । : सज्ञाद्वारभा-'सण्णाओ चत्तारि" तेमाने माहार, मय, भैथुन, मन परियड मा यार सज्ञामा राय छे. वेश्याहारमा-"छलेस्साओ" त्याने पाय, नीस, आयात, तेस,
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति. १ स्थचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति जोपनिरूपणम् २८५
इन्द्रियद्वारे--'पंच इंदिया' पञ्च-श्रोत्रचक्षुर्घाणरसनस्पर्शनाख्यानि इन्द्रियाणि भवन्तीति इन्द्रियद्वारम् ॥८॥ . समुद्घातद्वारे--'पंच समुग्घाया आदिल्ला' समुद्घाताः पञ्च आद्या' वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रियतैजसाख्या भवन्तीति समुद्घातद्वारम् ।।९।
संज्ञिद्वारे- 'सण्णी नो असण्णी' गर्भव्युत्क्रान्तिकनलचरजीवाः संज्ञिनो भवन्ति नत्वसंज्ञिनो भवन्ति तेषां मनसः सद्भावात् , इति संज्ञाद्वारम् ॥१०॥ वेदद्वारे-'तिविहवेया' इमे जलचरजीवा त्रिविधवेदा स्त्रिप्रकारकवेदवन्तः स्त्रीपुनपुंसकवेदा भवन्तीति वेदद्वारम् ॥११॥
पर्याप्तिद्वारे---'छप्पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' जलचरजीवानां षट् पर्याप्तयः षट् अपर्याप्तयश्च भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् ।१२। दृष्टिद्वारे-दिही तिविहा वि' दृष्टयस्त्रिविधा अपि सम्यगदृष्टिमिथ्यादृष्टिर्मिश्रदृष्टिश्चेति तिस्रोऽपि दृष्टयो भवन्तीति दृष्टिद्वारम् ॥१३॥ दर्शनकृष्ण, नील, कापोत, तेजस, पद्म और शुक्ल ये छहो लेश्याएँ होती हैं । इन्द्रिय द्वार में इनको "पंच इंदिया" कर्ण, चक्षु, घाण, रसन, स्पर्शन-ये पांच इन्द्रियां होती हैं । समुद्घात द्वार में "पंच समुग्घाया आदिल्ला" इनके आदि के वेदना, कषाय मारणान्तिक, वैक्रिय
और तेजस ,ये पांच समुद्धात होते हैं। सज्ञिद्वार में ये 'संण्णी नो असण्णा' सज्ञी ही होते हैं असंज्ञी नहीं होते हैं। क्योंकि गर्भज जलचर जीवों को मन का सद्भाव होता है। वेदद्वार में "तिविहा वेदा" ये जलचर जीव तीनो वेद वाले होते है-स्त्री वेदवाले भी होते है, और पुरुष वेद वाले भी होते हैं, नपुंसक वेद वाले भी होते हैं। पर्याप्तिद्वार में-इनको "छ प्पज्जत्तीओ, छ अपज्जतीओ" छह पर्याप्तियां होती है और छह अपर्याप्तियां होती हैं। अपनी अपनी योग्य पर्याप्तिकी ही पूर्णता नहीं होनी यही अपर्याप्तता है। दृष्टिद्वार में "दिट्ठी तिविहा वि" ये सम्यग्दृष्टि भी होते हैं, मिथ्यादृष्टि भी होते है और मिश्र ५५ मन शुस मा छस सेश्यामा डाय छे. छन्द्रियद्वारमा तेमाने "पंच इंदिया" ४ान, यक्षु, U-11४, २सना, २५शन म. पांय न्द्रिय डाय छे. समुद्धातारमा-"पंचसमुग्घाया आदिल्ला" तमने माहिना वहना, ४ाय, भारान्ति, वय, अन तेस
मा पांय समुधात डाय छ सज्ञिद्वारमा 'सण्णी नो असण्णो" सज्ञी ४ हाय छे, असभी 'खाता नथी. भले- or सय२ याने 'मन' हाय छे वारभा-"तिविहा वेदा"
આ જલચર જી ત્રણ વેદવાળા હોય છે એટલે કે સ્ત્રીવેદવાળા પણ હોય છે, પુરુષ વેદવાળા પણ હોય છે અને નપુ સક વેદવાળા પણ હોય છે પર્યાપ્તિદ્વારમાં–તેઓને “ઝg-ज्जतीमो छ अपज्जत्तीओ" छ यातिया डाय छ, मन छ मर्यातिया डाय छ, पोत पाताने योग्य पर्याप्त पूर्ण न डाय त भाति उपाय छे. हवामां-"दिट्ठी तिविहा वि" तमा सभ्यरिवार ५ डाय छ, मिथ्या टिवाणा ५५ डाय छे. मन. સન્મિથ્યા દષ્ટિવાળા પણ હોય છે. એટલે કે ત્રણે પ્રકારની દૃષ્ટિવાળા હોય છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
-
द्वारे-'तिण्णि दसणा' त्रीणि दर्शनानि-चक्षुरचक्षुरवव्याख्यानि भवन्तीति दर्शनद्वारम् ॥१४॥ ज्ञानद्वारे-'नाणी वि अन्नाणी वि' इमे जलचरजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, तत्र 'जे नाणी ते अत्थे गइया दुन्नाणी' ये जलचरजीवाः ज्ञानिनस्ते सन्त्येकके द्विज्ञानिनो भवन्ति, 'अत्थेगइया तिन्नाणी' सन्त्येकके विज्ञानिनः अवधिज्ञानस्यापि केषाञ्चित्सद्रावात् । 'जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणियोहियनाणी य मुयनाणी य' तत्र ये द्विज्ञानिनस्ते नियमात् आभिनिबोधिकज्ञानिनश्च भवन्ति श्रुतमानिनश्च भवन्तीति । 'जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणियोहियनाणी मुयनाणी ओहिनाणी' तत्र ये त्रिज्ञानिनस्ते नियमात् आमिनिबोधिक. ज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनः अवधिज्ञानिनश्च भवन्तीति । ‘एवं अन्नाणी वि' एवमज्ञानिनोऽऽपि भवन्तीति, तत्र ये अजानिनस्ते केचन द्वयज्ञानिनो भवन्ति सन्त्येकके, व्यजानिनो भवन्ति केपाञ्चिद् विभङ्गस्यापि सभवात् तत्र ये ज्ञानिनस्ते नियमतो मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनो विभङ्गज्ञानिनश्च दृष्टि भी होते हैं । दर्शनद्वार में "तिणि दंसणा" इसको चक्षुर्दर्शन, अचक्षुदर्शन और अवधिदर्शन ये तीनो दर्शन होते हैं , ज्ञान द्वार में- नाणी वि अन्नाणी वि' ये ज्ञानी भी होते है और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी" यदि ये ज्ञानी होते हैं तो इनमें कितनेक मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी ऐसे दो ज्ञान वाले होते हैं और कितनेक "तिन्नाणी" त्रिज्ञानी-मतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी और अवधिज्ञानी ऐसे तीन ज्ञानवाले होते हैं क्योंकि किन्हीं २ गर्भज जलचर जीवो को अवधिज्ञान का भी सद्भाव पाया जाता है। यही वात-"जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी य सुयनाणी य, जे विन्नाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ओहिनाणी" इन सूत्रपाठों द्वारा प्रकट की गई । “एवं अन्नाणी वि" इसी प्रकार से जो गर्भज जल वर जीव अज्ञान वाले होते हैंतो इन में कितनेक दो अजान वाले--मतिमज्ञानवाले और श्रुतअज्ञान वाले-होते हैं और कितनेक तीन अज्ञान वाले-मतिअज्ञान वाले, श्रुतमज्ञान वाले और विभंग ज्ञान वाले होते हैं। शानद्वारभा-"तिन्नि दसणा" तमान यशान, अयान, मन मशिन से बरे शन डाय छे. शानदारमां-"नाणी वि अन्नाणी वि" ती ज्ञानी ५y हाय छे, मन मज्ञानी ५ है ५ छ "जे नाणी ते अत्थेगइया दुम्नाणी अत्थेगइया तिन्नाणी" तेमाले ज्ञानी डीय छ त टा भतिज्ञान भने श्रुतज्ञान से मे ज्ञानવાળા હોય છે. અને કેટલાક મતિજ્ઞાનવાળા, શ્રતજ્ઞાનવાળા અને અવધિજ્ઞાનવાળા એમ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે, કેમકે-કઈ કઈ ગર્ભજ જલચર ને અવધિજ્ઞાનને सहसा डाय छ को पात "जे दुन्नाणी ते नियमा आभिनिवोहियनाणी य सुयनाणी य, जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणियोटियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी" मा सूत्रपा द्वारा ४८ ४२वामा मावस छे."एवं अण्णाणी चि" मा प्रमाणे रे । सयर જીવ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તે તેમાં કેટલાક મતિ અજ્ઞાન, અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति. १ स्थलचरपरिसर्पसमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २८७ भवन्तीति । अत्रावधिविभङ्गौ च सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिमेदेन ज्ञातव्यौ सम्यग्दृष्टेरवधिः, मिथ्यादृष्टेश्च विभङ्ग इति विपरीतोऽवघिरेव विभङ्गः प्रोच्यते सम्यग् दृष्टे निं मिथ्यादृष्टेविपर्यासः" इति ॥१५॥
योगद्वारे-'जोगे तिविहे' योगः-काययोगो वचनयोगो मनोयोगश्चेति त्रिविधोऽपि जलचराणां योगो भवतीति योगद्वारम् ।१६॥ उपयोगद्वारे-'उवजोगे दुविहे' उपयोगो द्विविधोऽपि साकारोपयोगश्च अनाकारोपयोगश्चेति उपयोगद्वारम् । ॥१७॥ आहारद्वारे-'आहारो छद्दिसिं' आहारः षदिशि जलचरजीवानां लोकमध्ये विद्यमानत्वेन षदिगम्य आगतान् आहारपुद्गलान् आहरन्तीति आहारद्वारम् ॥१८॥
उपपातद्वारे-'उववाओ नेरइएहितो जाव अहे सत्तमा' जलचरजीवानामुपपातो नैरयिकेभ्यो यावदध सप्तमी पृथिवी वर्त्तते तावत्पर्यन्तेभ्यो नैरयिकेभ्यो भवति । अयं भावः-गर्भव्युयहां जो सभ्यग्दृष्टि होते हैं उनको अवधिज्ञान होता है और जो मिथ्यादृष्टि होते हैं उनको विभंग ज्ञान होता है जैसे-कहा है-सग्दृष्टे ज्ञान मिथ्यादृष्टे विपर्यास:"-योगद्वार में 'जोगे तिविहे" गर्भज जलचर तिर्यञ्चों को मनोयोग, वचनयोग और काययोग यह तीनों प्रकार का योग होता है। उपयोगद्वार में-'उवजोगे दुविहे" दोनों प्रकार का उपयोग इनको होता है-साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है। आहार
द्वार में-"आहारो छरिसिं, इनका आहार छह दिशाओं से आगत पुद्गलों का होता है। __ क्योंकि गर्भन जलचर जीव लोक के मध्य में ही विद्यमान होते हैं इसलिये वे छहो दिशाओं
में से आगत पुद्गलों का आहार करते हैं। उपपात द्वार में (उत्पन्न होना) पहली
नरक से लेकर सातवीं नरक तक से उत्पन्न होते हैं, "उववाओ नेरइएहितो जाव ___ अहे सत्तमाए" जलचर जीवों का उपपात नैरयिको से लेकर यावत् सातवीं पृथिवी तक
અજ્ઞાનવાળા હોય છે, અને કેટલાક મતિ અજ્ઞાન, છૂતઅજ્ઞાન અને વિભગ જ્ઞાન એમ ત્રણ પ્રકારના અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે. અને જેઓ મિથ્યાદષ્ટિવાળા हाय छ, तमान विज्ञान डाय छे घुछ ४-"सम्यरष्टेनि मिथ्यादृष्टेविपर्यासः"
योगद्वारभा-"जोगे तिविहे" or or य२ तिययन मनायोग, क्यनयो मन अययाम मेम र प्रारना यास डाय छे. पोवारमा "उवजोगे दुविहे" त्याने બન્ને પ્રકારના ઉપગ હોય છે. એટલે કે–સાકાર ઉપગ પણ હોય છે, અને અનાકાર ઉપયોગ પણ હોય છે
माहवारमां-"आहारो छदिसिं" तमान माहार छये हशाम्यामांथा भावना પુદ્ગલેને હોય છે. કેમકે-ગર્ભજ જલચર જીવ લેકની મધ્યમાં જ વિદ્યમાન છે. તેથી તેઓ
ने शिमामाथी सावमा पुगखाना माहा२ ४२ छ. 6५पाताभां-"उपवाओ नेरइए हितो जाव अहेसत्तमाप" सय ७वानी लात-त्पत्ति नैयिाथी वन मेट પહેલા નરકથી લઈને યાવત સાતમાં નરક સુધા કહેલ છે.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
. जीवाभिगमन रक्रान्तिकजलचरजीवा. सर्वगतिभ्य आगत्य अत्रोत्पद्यन्ते तत्र यदि नरयिकेभ्य उपपातस्तदा रत्न प्रभात आरभ्य तमस्तमा पृथिवीपर्यन्तेभ्यः सप्तपृथिवीभ्योऽपि उपपातो भवतीति । 'तिरिक्खजोणिएहितो सव्वेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहितो' तिर्यग्योनिकेभ्यः मर्वेभ्योऽसंख्येय. वर्षायुष्कवर्जेभ्यः, यदि तिर्यग्योनिकेभ्य उपपातो भवति तदा असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः सर्वेभ्य एव तिर्यग्योनिकेभ्य उपपातो भवतीति । 'मणुस्सेहितो अकम्मभूमग-अंतरदीवगभगखेज्जवासाउयवज्जेहितो' मनुष्येभ्यः अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः, यदि जलचराणां मनुप्येभ्य उपपातो भवति तदा अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासंख्येयवर्षायुप्फवर्जितमनुष्येभ्य एवोपपातो भवतीति । 'देवेहितो जाव सहस्सारा' देवेभ्यो यावत् सहस्राराः, यावत् सहस्रारदेवलोकदेवा वर्तन्ते तावत्पर्यन्तदेवेभ्य इत्यर्थः, यदि देवेभ्य उपपातो भवति तदा सौधर्मादारभ्य
से होता है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-गर्भज जलनर जीव- सर्व गतियों में से आकर के उत्पन्न होते हैं-यदि ये नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते है तो रत्नप्रभा से लेकर तमस्तमा जो सातवीं पृथिवी है, वहां के नैरयिकों में से इनका उत्पाद होता है । यदि तिर्यग् योनिक जीवों में से इनका उत्पाद होता है तो 'तिरिक्व जोणि एहितो सम्वेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहितो' असंख्यात वर्षायुष्कतिर्यग्योनिकों को छोड़ कर वाकी के समस्त कर्मभूमिज तिर्यञ्चों में इनका उत्पाद होता है । यदि मनुष्यों में से इनका उत्पाद होता है तो "मणुस्से हितो अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जे हितो' अकर्मभूमि के एवं अन्तरद्वीपों के मनुष्यों में से इनका उत्पाद नहीं होता है क्योंकि ये सब असंख्यातवर्ष की आयुवाले होते हैं असंख्यातवर्ष की भायुवालों में से इनका उत्पाद होना निषिद्ध कहा गया है । अतः इनके सिवाय और सब मनुष्यों में से इनका उत्पाद होता है "देवेहितो जाव सहस्सारा' यदि देवों में से इनका उत्पाद होता है तो सौधर्म से लेकर सहस्रार तक - આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ગર્ભજ જલચર જીવ બધી જ ગતિમાંથી આવીને "ઉત્પન્ન થાય છે, રત્નપ્રભાં પૃથ્વીથી લઈને તમસ્તમાં કે જે સાતમી પૃથ્વી છે, ત્યાંના નરયિકમાંથી તેઓને ઉત્પાત-ઉત્પત્તિ થાય છે જે તિર્યાનિકેમાંથી તેઓને ઉત્પાદउत्पत्ति हाय तो "तिरिक्खजोणिपहिं तो, सम्वेहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो" અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્ક તિયાને છોડીને બાકીના કર્મભૂમિના સઘળા નિચેમાં તેઓને Sund डाय छे. "मणुस्सेहितो अफम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो" અકર્મભૂમિના અને અંતરદ્વીપનાં મનુષ્યમાં તેમને ઉત્પાત–ઉત્પત્તિ થતું નથી. કેમકેઆ બધા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા હોય છે, અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્કવાળા એમાંથી તેમને ઉત્પાત થવાને નિષેધ કરેલ છે. તેથી તેના સિવાયના બાકીના સઘળા भनुध्यामाथी तमन। पात-उत्पत्ति थाय छे. "देवेहिंतो जाव सहस्सारा" ने वाभांश
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १ गर्भगुरक्रान्तिक जलचरजोषनिरूपणम् (२८९ सहस्रारपर्यन्तेभ्यः सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्दब्रह्मलान्तकमहाशुकस्तहस्सारेत्यष्टभ्यो देवेभ्य आगतानां जीवानां गर्भव्युत्क्रान्तिजलचरेषु उपपातो भवति, ततः परमानतप्राणतादिदेवानामत्रोत्पातः, ततः परस्परदेवेषु प्रतिषेधो ज्ञातव्यः, इति उपपातद्वारम् ॥१९॥
स्थितिद्वारे-'ठिई जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं' जलचरजीवानां स्थितिः आयुष्यकालो जघन्येनान्तमुहूर्त भवति । 'उक्कोसेणं पुचकोडी' उत्कर्षेण पूर्वकोटिप्रमाणा भवतीति स्थितिद्वारम् ॥
समवहतद्वारे-दुविहा वि मरंति' द्विविधा अपि नियन्ते जलचरजीवाः मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते इति समवहतद्वारम् ॥२१॥
ध्यवनद्वारे-'अणतरं उव्यहित्ता नेरइएसु जाव अहे सत्तमा' जलचरजीवा जलचरेभ्य उद्धृत्य चतसृष्वपि गतिषु गच्छन्ति तत्र यदि नैरयिकेपु गच्छन्ति तदा रत्नप्रभात आरभ्य यावदधः अर्थात् सौधर्म १, ईशान २, सनत्कुमार ३, माहेन्द्र ४, ब्रह्म ५, लान्तक ६, महाशुक्र ७, और सहस्रार ८, इन आठ देवलोको के देवो में से इनका उत्पाद होता है आगे के मानत प्राणत आदि देवलोकों के देवों में से नहीं होता क्योंकि आगे के देवों से इनका उत्पाद होना निषिद्ध कहा गया है। स्थितिद्वार में--'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं" इन जलचर जीवों की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और "उक्कोसेणं पुन्धकोडी" उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की होती है । ये "दुविहा वि मरंति” दोनों प्रकार से-मारणान्तिक समुशत से समवहत होकर भी और नहीं समवहत होकर भी मरते हैं। ध्यवन द्वार में-"अणंतरं उव्वट्टित्ता नेरइएस्सु जाव अहेसत्तमाए" ये गर्भज जलचर जीव जब जलचर जीव की पर्याय से उद्बत होकर यदि ये नैरयिको में जन्म लेते हैं तो प्रथम તેમને ઉત્પાત થાય છે, તે સૌધર્મ દેવલોકથી લઈને સહસ્ત્રાર દેવકસુધી અર્થાત્ સૌધર્મ ૧
शान २, सनत्भार 3, भाडेन्द्र ४, ब्रह्म ५, सान्त: ६, माशु ७, भने सखा२ ८, આ આઠ દેવકના દેવોમાંથી તેમને ઉત્પાત થાય છે તેથી આગળના એટલે કે આનત, પ્રાકૃત વિગેરે દેવલેકમાંથી તેમને ઉત્પાત થતું નથી કેમકે –ઉપર કહેલ સૌધર્મથી સહસાર દેવકની આગળના દેવલોકમાંથી તેમની ઉત્પત્તિને નિષેધ કરેલ છે. સ્થિતિદ્વારમાં– "ठिई जहण्णेणं अंतोमुहत्तं" मा सय२ वानी स्थिति धन्यथा मे मतभुइतनी उाय छे भने “उक्कोसेणं पुधकोडी" Gष्टया से पूर्व टीनी डाय छे “दुविहा वि मरंति" તેઓ મારણતિક સમુદ્રઘાત થી સમવહત થઈને અને સમવહત. થયા વિના એમ બને પ્રારથી મરે છે. એટલે કે મારણતિક સમુદ્દઘાતથી આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મરે છે, અને આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના પણ મરે છે. . यवनामां-"अणंतरं उव्वट्टित्ता नेरइण्सु जाव अहे सत्तमा" A Troreयर
જીવ જ્યારે જલચર પર્યાયથી ઉદુવૃત્ત થઈને એટલે કે તેમાંથી નીકળીને જે તેઓ નરયિકોમાં જન્મ ધારણ કરે છે, તે પહેલી પૃથ્વીથી લઈને સાતમી પૃથ્વી સુધીના નરયિકોમાં જન્મ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
,२९० .
जीवाभिगम सप्तमी पृथिवीपर्यन्तनारकेपु गच्छन्तीति । 'तिरिक्खजोणिएम' जलचरजीवाः यदि इत उदृत्य तिर्यग्योनिकेषु गच्छन्ति तदा सर्वेष्वपि तिर्यग् योनिकेषु गच्छन्तीति । 'मणुस्सेस सम्वेस' मनुष्येषु सर्वेषु जलचरजीवा इत उद्धृत्य गच्छन्तीति । 'देवेस जाव सहस्सारे' देवेषु यावत् सहधारः, यदि जलचरजीवा इत उदृत्य देवगति गच्छन्ति तदा सौधर्मादारम्य सहस्रारदेवपर्यन्तेपु अष्टविघदेवेष्वेव गच्छन्ति न ततःपरमानतप्राणतादिदेवेषु ॥ गत्यागतिद्वारे----'चउगइया चउआगइया' चतुर्गतिकाश्चतुरागतिका', इत उद्धृत्य चतुर्पु नारकतिर्यड् मनुष्यदेवेपु गमनं भवतीति अतश्चतुर्गतिकाः, चतुभ्यो नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनं भवतीत्यतश्चतुर्गतिकाः, चतुभ्यो नारकतिर्यमनुध्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनं भवतीत्यतश्चतुरागतिकाः जलचराः कध्यन्ते इति ।। 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' परीत्ता असंख्याताः प्रज्ञप्ताः, प्रत्येकशरीरिण इमे असंख्याताः प्रजप्ता:-कथिताः,
-
पृथिवी से लगाकर सातवीं पृथिवी तक के नैरयिकों में जन्म ले सकते है "तिरिक्खजोणिएसु मणुस्सेसु सम्वेसु" यदि तिर्यग्योनिक जीवों में ये जन्म लेते हैं तो समस्त तिर्यग्योनिकजीवों में ये जन्म ले सकते है और यदि ये मनुष्यों में जन्म लेते हैं तो समस्त मनुष्यो में जन्म ले सकते है । तथा यदि ये देवों में जन्म लेते हैं तो "देवेसु जाव सहस्सारो" सौधर्म देवलोक से लेकर सहस्रार आठवे देव-लोक तक के-देवों में ये जन्म ले सकते हैं। इससे आगे के आनत प्राणत आदि देवलोकों में इनका जन्म निषिद् कहा गया हैक्योंकि सहस्रारदेवलोक से आगे इनका गमन नहीं होता है। "चउगइया चउआगइया" ये गर्भज जलचर जीव मरकर नारक तिर्यञ्च, मनुष्य और देव इन चारों गतियों में जा सकते है । तथा-चारो गतियों में से आये हुए जीवों का गर्भन जलचर जीव रूप से उत्पाद हो सकता है । इस प्रकार ये चतुर्गतिक और चतुरागतिक होते हैं। "परित्ता असंखेज्जा
धारण ४रीश छ “तिरिक्खजोणिएसु मणुस्सेसु सम्बेसुमतिय योनि वाम त જન્મ લે છે, તે સઘળા તિર્યોનિકે જન્મ ધારણ કરી શકે છે અને જે મનુષ્યમાં જન્મ લે તે સઘળા મનુષ્યમાં જન્મ લઈ શકે છે તથા જે તેઓ દેવામાં જન્મ લે છે, तो 'ऐवेसु जाव सहस्सारो" सौधम वाथी सान सहसा२ अट मामा हेवता સુધીને દેવોમાં તેઓ જન્મ લે છે તેથી આગળના આનત, પ્રાણત, વિગેરે દેવલેકમાં તેઓને જન્મ થવાને નિષેધ કરેલ છે કેમકે સહસ્ત્રાર દેવલેકથી આગળ તેઓનું ગમન थतु नथी "चउ गइया चउ आगइया" मा १ ३२२ । भशन ना२४, तिय"य, મનુષ્ય અને દેવ આ ચારે ગતિમાં જઈ શકે છે તથા–ચારે ગતિયોમાંથી આવેલા જીવોને ગર્ભ જ જલચર જીવ પણાથી ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ–થઈ શકે છે. આ રીતે તેઓ यतु नि-मन यतुरागति४ माछ "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता" माडियां प्रत्ये शरीरी
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टोका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९१
श्रमण ! हे आयुष्मन् ! इति । उपसंहारमाह - 'से तं' इत्यादि, 'से तं जलचरा' ते एते गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवाः लक्षणमेदाभ्यां निरूपिता इति भावः || सू०२३ ॥
गर्भव्युत्कान्तिकजलचरजीवान् सभेदान् निरूप्य संम्प्रति गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवान् तथैव निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'सेकिं तं ' इत्यादि ।
मूलम् — 'से किं तं थलयरा ? थलयरा दुविहा पन्नत्ता जहा - चउ प्पया य परिसप्पा य । से किं तं चउप्पया? चउप्पया चउव्विहा पन्नत्ता तंजहा एगखुरा सोचेव भेदो जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता या चत्तारि सरीरा, ओगाहणा जह नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं छगाउयाई, टिई उक्को सेणं तिन्नि पलिओ माई | नवरं उव्वट्रिट्टत्ता नेरइएस चउत्थपुढर्वि गच्छंति सेसं जहा जलयराणं जाव चउगाइया चउआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता से तं चप्पया | से किं तं परिसप्पा ? परिसप्पा दुविहा पन्नत्ता तंजहा उरपरिसप्पा य भुयपरिसप्पा य । सेर्कितं उरपरिसप्पा? उरपरिसप्पा तहेव आसालियवज्जो भेदो भाणियव्वो तिन्नि सरीरा ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं । टिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं पुव्वकोडी । उघट्टित्ता नेरइएस जाव पंचमं पुढवि ताव गच्छति तिरिक्खमणुस्सेसु सव्वेसु देवेसु जाव सहस्सारा । सेसं जहा जलयराणं जाव चउ गइया चउ आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सेतं उरपरिसप्पा । से किं तं भुयपरिसप्पा भेओ तहेव चत्तारि सरीरंगा ओगाहणा जहन्ने
पन्नत्ता" प्रत्येक शरीर असंख्यात कहे गये है । इस प्रकार से हे श्रमण ! आयुष्मन् ! गर्भज जलचर जीवों का निरूपण उनके लक्षण और भेदों को लेकर के किया है || सू० २३॥
કહેવાય છે અને અસખ્યાત કહ્યા છે આરીતે હું શ્રમણુ આયુષ્મન્ ગજ જલચર જીવાતું નિરૂપણુ તેના લક્ષણા અને ભેદો ખતાવીને કરવામાં આવ્યુ છે. પ્રસૂ॰ ૨૩ા
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र २९२ णं अंगुलासंखेज्जइ भाग उक्कोसेणं गाउयपुहत्त, ठिई जहन्नेणं अतोमुहुर्त उकोसेणं पुव्वकोडी सेसेसु ठाणेसु जहा उरपरिसप्प, णवरं दोच्चं पुढविं गच्छंति, सेतं भुयपरिसप्पा पन्नत्ता सेतं थलयरा' । सू०२४ ॥
छाया-अथ के ते स्थलचराः १ स्थलचरा द्विविधाः प्रहप्ताः, तद्यथा चतुष्पदाश्च परिसपश्चि । अथ के ते चतुष्पदाः, चतुप्यदाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-एकखुरा स पघ भेदो यापद् ये चाम्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधा प्राप्ता स्तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्तश्च । चत्वारि शरीराणि अवगाहना जघन्यनाङ्गुलस्यासंख्येय भागम् उत्कर्षण पद्गव्यूतानि, स्थितिः उत्कर्पण त्रीणि पल्योपमानि, नवरमुदत्य नरयिकेपु चतुर्थी पृथिवीं गच्छन्ति शोपं यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका श्चतुरागतिकाः पराता असंख्येया. प्रप्ताः, ते पते चतुष्पदाः। अथ के ते परिसः ? परिसपा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उरःपरिसाश्च भुजपरिसाश्च । अथ के ते उर.परिसा ? उर:परिसास्तथैव, यासालिकवों मेदो भणितव्यः । त्रीणि शरीराणि नवगाहना जघन्येनान्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षण योजनसहनम् । स्थितिजघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्षण पूर्वकोटिः, उद्धत्य नैरयिकेपु यावत् पञ्चमी पृथिवी तावद् गच्छन्ति तियंगक्षु मनुष्येपु सर्वेषु देवेषु यावत्सहस्रार., शेप यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका श्चतुरागतिकाः परीता असंख्येया. प्राप्ता., ते पते उस परिस. । अथ के ते भुजपरिसः ? भेदस्तथैव चत्वारि शरीराणि, अवगाहना नघन्येनागुलस्यासंख्येयभागमुत्कर्पण गव्यूतपृथकत्वम् , स्थिति जघन्येनान्तमुहर्त्तम् , उत्कर्पण पूर्वकोटिः, शेपेपु स्थानेषु यथोर परिसर्या., नवरं द्वितीयां पृथिवीं गच्छन्ति , ते पते भुजपरिसा. प्राप्ताः, पते स्थलचराः ॥ सू २४ ॥
टीका-'से किं तं थलयरा' अथ के ते स्थलचरा गर्भव्युत्क्रान्तिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'थलयरा दुविहा पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवाः द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः ।
सभेद गर्भज जलचर जीवो का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्भज स्थलचर जीवों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है
से कि तं थलयरा "इत्यादि । मूत्र" २४"
टीकार्थ— “से कि थलयरा" हे भदन्त ! गर्भजस्थलचरों का लक्षणा क्या है और उनके भेद कितने हैं ? उत्तर में प्रभुकहते है-“थलयरा दुविदा पन्नत्ता" हे गौतम ! गर्भन
ભેદ સહિત ગજ જલચર જીવોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ સ્થલચર જીનું નિરૂપણ કરે છે. તેમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે –
“से कि तं थलयरा" प्रत्याहि साथ-"से कि तं थलयरी" लगवन् ! १ स्थसय२ वाना शुरक्षा छ १ मन तना सा हो डसा छ ?' मा प्रश्नना 6त्तरमा प्रभु ४ छ -"थलयरा
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९३
मेदद्वयं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'चउप्पया य परिसप्पा य' चतुष्पदाश्च परिसर्पाश्च चत्वारः पादाः येषां ते चतुष्पदाः उरसा भुजाभ्यां परिसर्पन्ति ते परिसर्पाः 'से कि तं चउप्पया' अथ के ते चतुष्पदाः चतुष्पदानां कि लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'चउप्पया चउच्चिद्दा पन्नत्ता' चतुष्पदाश्चतुविधाश्चतुष्प्रकारकाः - प्रज्ञप्ताः कथिताः ॥ चातुर्विध्यं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तथथा - 'एग खुरा' एकखुराः एक एव खुरो येषां ते एकखुरा अश्वाश्वतरादयः 'सो चेव भेदो' स एव भेदः प्रकारो ज्ञातव्यः, यो हि संमूछिमस्थलचराणां कथितः । संमूर्च्छिमस्थलचरप्रकरणं सर्व मत्र वाच्यमिति भावः ।
कियत्पर्यन्तं संमूर्च्छिमस्थलचरचतुष्पदप्रकरणमत्र ज्ञातव्यं तत्राह - ' जाव' इत्यादि, 'जावजे यावन्ने तहष्पगारा' यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते सर्वऽपि चतुष्पदतया प्रतिपत्तव्याः, एतत्पर्यन्तं संमूच्छिमस्थलचरचतुष्पद प्रकरणमिह ज्ञातव्यमिति । ते समासओ दुबिहा पन्नत्ता'
2
स्थलचर जीव दो प्रकार के कहे गये है "तं जहा - " जैसे- " चउप्पया य परिसप्पा य" चतुष्पद और परिसर्प जिनके चारपाद होते है वे चतुष्पद है । और जो छाती से या दोनो भुजाओं से चलते है वे परिसर्प हैं । " से किं तं चउप्पया" हे - भदन्त ! चतुष्पदो का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते है - "चउप्पया चउव्विहा पन्नत्ता " हे - गौतम ! चतुष्पद चार प्रकार के कहे गये है । तं जहा " जैसे - "एक खुरा, सो चेव भेदो" एक खुरवाले जैसा भेद कथन समूच्छिम स्थलचरों का किया जा चुका है वैसा ही भेद कथन यहां पर भी करलेना चाहिये कहां तक कथन करना चाहिये । उसपर कहते हैं- " जाव" इत्यादि यावत् यहां तक कि - " जे यावन्ने तहप्पगारा" इन से भिन्न इस
दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम! गलन स्थद्वयर वा मे अझरना
सा छे "तं जहा " ते अामा प्रभाये छे - " चउप्पया य परिसप्पा य' भे तुष्यछ भने मील परिसर्प જેને ચાર પગ હાય છે તેઓ ચતુષ્પદ કહેવાય છે. અને જેએ છાતીના બળથી अथवा मन्ने लुगोथी याते छे, तेथे परिसर्य अडेवाय छे. "से किं तं चउप्पया" डे ભગવન્ ચતુષ્પદ જીવાના શુ' લક્ષણ્યેા છે ? અને તેના કેટલા ભેદો કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे !" च उपपया चउत्रिहा पण्णत्ता" हे गौतम ! तुष्य को यार अारना डेला छे, "तं जहा" ते यार अारे। भाप्रमाणे छे - "पगखुरा सो चैव भेदो" मे मरीवाजा विगेरे लेहानु ने प्रभाये सभूभि स्थसयरोना પ્રકરણુમાં કથન કર્યું છે, એજ પ્રમાણેના ભેદો અહિંયાંપણુ સમજી લેવા. તે સમૂभि स्थायरानु स्थन ज्या सुधी ग्रहयु ४२ ले ते भाटे हे छे ! –“जाव" त्याहि यावत् त्यां सुधी मे "जे यावन्ने तहपगारा" आनाथी लुहा या भावा अझरना
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
૨૨૪
ते इमे पूर्वोकाः सभेदा चतुष्पदाः समासत - संक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । समासतो द्वैविध्यं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जता य अपज्जताय' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति ॥
wwwww
सम्प्रति- गभव्युत्क्रान्तिकस्थलचरचतुष्पदजीवाना शरीरादिद्वारजातं दर्शयन्नाह - ' चत्तारि सरीरा' इत्यादि, 'चत्तारि सरीरा' गर्भाव्युत्क्रान्तिकस्थल नरजीवानां चत्वारि औदारिकवैक्रियतैनसकार्मणाख्यानि शराराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् |
अवगाहनाकारे – 'ओगाहणा जहन्ने अगुलस्स असंखेज्जइ भागं' गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरचतुष्पदजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनारस्यासंख्येयमागम् 'उक्कोसेणं छ गाउयाई'
प्रकार के दूसरे भी स्थलचर चतुष्पद जीव हैं वे भी इन्हीं में जानलेना चाहिये "ते समासओ दुविधा पन्नता" वे स्थलचर चतुष्पद जीव सक्षेप से दो प्रकार के प्रतिपादित हुए हैं "तं जहा" - जैसे - " पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त पर्याप्तिनामकर्म के उदयवाले नीव पर्याप्त और अपर्याप्त नाम कर्म के उदय वाले जीव अपर्याप्त कहेगये हैं ।
अब सूत्रकार गर्भव्युत्क्रान्तिक स्थलचर चतुष्पद जीवों के शरीरादि द्वारका निरूपण करते हैं इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि हे भगवन् ! इन गर्भव्युत्क्रान्तिक स्थलचर चतुष्पदजीवों को कितने शरीर होते हैं ' उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' चत्तारि सरीरा' इत्यादि । भौदारिक-वैक्रियतैजस - और कार्मण के भेदसे चार प्रकार के शरीर इनका कहे गए हैं। यह शरीरद्वार है । 'ओगाहणा जहणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं शरीरावगाहना इनको जघन्य
ખીજા પણ સ્થલચર ચતુષ્પદ જીવે હાય, તેએ પણ આના જેવાજ સમજી લેવા જોઇએ "ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" ते स्थसयर अतुष्प वो संक्षेपथी मे अारना ऐसा छे, "तं जहा" ते थे अमरेश प्रभा सभ४वा "पज्जन्त्ता य अपज्जप्ताय" पर्याप्त अने અપર્યાપ્ત પર્યામિ નામકર્માંના ઉદયવાળા જીવા પર્યાસ કહેવાય છે, અને અપર્યાપ્તિ નામક્રમ ના ઉદય વાળા જીવે! અપર્યાપ્ત કહેવાય છે
હવે સૂત્રકાર ગભ વ્યુત્ક્રાન્તિક સ્થલચર ચતુષ્પદ છવાના શરીર વિગેરે દ્વારનુ નિરૂપણ કરે છે તેમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવુ' પૂછ્યું છે કે—હે ભગવન ! આ ગવ્યુત્ક્રાન્તિક સ્થલચર ચતુષ્પદ જીવેાને કેટલા શરીરે હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુગૌતમ સ્વામીને કહે છે —'चन्तारि सरीरा' ४त्याहि मोहारि वैश्यि तैन्स ने अभंगु ना लेहथी तेमोने यार પ્રકારના શરીરા કહેલા છે.આ રીતે આ શરીરદ્વારનુ કથન સમાપ્ત થયું છે,
अवगाडनाद्वार -- 'भोगाद्दणा जहण्णेण अगुलस्स असंखेज्जइभागं ' तेयोना शरोरनी અવગાહના જધન્ય થી એક આંગળના સખ્યાત ભાગ પ્રમાણુની હોય છે. તથા
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ ___ गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९५ उत्कर्षेण शरीरावगाहना षड्गव्यूतप्रमाणा भवतीत्यवगाहनाद्वारम् इति ।। स्थितिद्वारे-'ठिई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' स्थलचर वतुष्पदजीवानां स्थितिः-आयुष्कालो जघन्येनान्तमुहूर्तम्
उत्कर्षेण तु त्रीणि पल्योपमानि भवतीति स्थितिद्वारम् ॥ 'नवर उध्वट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति' नवरं जलचरापेक्षया स्थलचराणामेतद्वैलक्षण्यं यत् इत उदृत्य नरकेषु गच्छन्ति तदा चतुर्थपृथिवीपर्यन्तमेव गच्छन्ति, न ततः परतः । 'सेसंजहा जलयराणं' शेषं शरीरावगाहनास्थित्युद्वर्तनातिरिक्तं समवहतपर्यन्तं द्वारनातं यथा गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवानां कथितं तथैव स्थलचगणामपि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणमिह ज्ञातव्यं से एक अङ्गुल के असख्यातवे भाग प्रमाण होती है, तथा-'उक्कोसेणं छ गाउयाई' उत्कर्ष से इनकी शरीरावगाहना छहगव्यून प्रमाण होती है, यह अवगाहनाद्वार है।
ठिइ उक्कोसेणं तिम्नि पलिओचमाई' इनकी स्थिति-आयुष्काल जघन्यसे अन्त मुहूर्त प्रमाण की होती है, उत्कर्षसे तो तीन पल्योपमकी होती है, यह स्थिति द्वार है । 'नवरं उच्चट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति' जलचर की अपेक्षा स्थलचरों में यही विलक्षणता है कि ये यहाँ से निकल कर नरकोंमें जाते है तो चतुर्थ पृथिवी तक ही जाते हैं, किन्तु उनसे आगे नहीं जाते हैं।
'सेसं जहा जलयराणं' शेष-शरीरद्वार -अवगाहना द्वार-स्थिति द्वार-उद्वर्तनानिकलना द्वार के अतिरिक्त और सव द्वारों का कथन गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचरजीवों के जैसा स्थलचरोंको भी समान समझना चाहिए । 'उफ्कोसेणं छ गाउयाई' कृष्टया तेथे। ना शरी२ नी माना छा०यूत प्रमाणुनी डाय छे.
આ રીતે અવગાહના દ્વારનું કથન છે. स्थिति-'ठिई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' तमानी स्थिति-मायु ४५न्य થી અંતમુહૂર્ત પ્રમાણની હોય છે ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની હોય છે.
આ રીતે સ્થિતિદ્વાર કહેલ છે. द्वतन २ 'नवरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति' सय ७वानी मचક્ષાએ સ્થલચર છમાં એજ વિલક્ષણપણુ-જુદાઈ છે કે આ સ્થલચરો અહિથી નીકળી ને નારકમાં જાય તે ચેથી પૃથ્વી સુધી જ જાય છે પરંતુ તેનાથી આગળ જતા नथी 'सेस जहा जलयराणं' शेष-शरी२६२ मानावार स्थितिद्वार कृत्त नावार शिवाયના બીજા બધા જ કારનું કથન ગર્ભવ્યુત્કતિક જલચર જીવોના કથન પ્રમાણે આ સ્થલચર છે પણ સમજવા.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोषामिगमसूत्र २९६ तत्राह-'जाव' इत्यादि, जाव चउगइया चउआगहया' यावच्चतुर्गतिकाश्चतुरागतिका इति गत्यागतिद्वारपर्यन्तमिह ज्ञातव्यमिति । 'चउगइया चउआगइया' चतुर्गतिकाः स्थलचरजीवा स्तथा चतुरागतिकाश्चेति नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेपु गमनात् चतुर्गतिका', तथा नारकतिर्यमनुष्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनात् चतुरागतिका भवन्तीति । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रजप्ता -कथिता इति । चतुष्पदप्रकरणमुपसंहरन्नाइ-से ते' इत्यादि, 'से तं चउप्पया' ते एते चतुष्पदा भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति । ___स्थलचराणां प्रथममेदं चतुष्पदं निरूपय द्वितीयमेदं परिसपं निरूपयितु प्रश्नयन् आह'से कि ते इत्यादि, ‘से किं तं परिसप्पा' अथ के ते परिसर्पाः । इति प्रश्न , उत्तरयति-परि
कियत्पर्यन्त जलचर प्रकरण यहाँ लेनाचाहिए, वही बात कहते हैं 'जाव' इत्यादि । 'जाव चउगइया चउआगया' यहां तक -गत्यागतिद्वारपर्यन्त जलचर प्रकरण समझना चाहिए । 'चउगइया चउआगइया' ये स्थलचर जीव, नारक निर्यड् मनुष्य देव इन चारो लोकमें गमन करने के कारण चतुर्गतिक कहलाते हैं। तथा-नारक तिर्यट् मनुष्य देव इन चारों लोक से निकल कर यहां आते है इसलिए चतुरागतिक कहलाते हैं।
'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' ये स्थलचर प्रत्येक शरीरी जीव, असंख्यात कहेगये हैं। चतुष्पद प्रकरण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं 'से तं चउप्पया' ये चतुष्पद जीव, भेद प्रभेदों से निरूपित किए ।
___ अब सूत्रकार स्थलचरों के प्रथस भेद रूप चतुप्पद का निरूपण करके द्वितीय भेद जो परिसर्प है इसका निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है “से कि तं परिसप्पा" हे भदन्त ! परिसपी का लक्षण क्या है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"परिसप्पा
એ જલચર પ્રકરણ કયાં સુધીનું અહિં ગ્રહણ કરવું જોઈએ ? એ પ્રશ્ન ના ઉત્તરમાં सूत्रसार 'जाव' त्यादि सूत्रनुश्थन ४२ छ त मा प्रभारी छे. 'जाव चउगइया चउआगइया' मा स्थसय२७३। ना२४, तिय, मनुष्य मने देव मा यातिमा नया વાળા હોવાથી ચતુર્ગતિક કહેવાય છે તથા નારક તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ આ ચાર ગતિ થી नीजीन महीयां भाव वाणा वाथी 'यतुरागतिवाय छ 'परित्ता असंखेज्जा पण्णar? આ સ્થલચર જીવો પ્રત્યેક શરીરી અસ ખ્યાત કહ્યા છે. હવે ચતુષ્પદ પ્રકરણ ને ઉપसहा२ ४२तां सूत्रा२ ४९ छे ४-से तं चउप्पया' मा शत ले प्रहथी यतुप वानु નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
- હવે સૂત્રકાર સ્થલચરાના પહેલા ભેદ રૂપ ચતુષ્પદ જીવોનું નિરૂપણ કરીને તેને બીજે ભેદ જે પરિસર્યું છે. તેનું નિરૂપણ કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે है-“से किं तं परिसप्पा" भगवन् परिसाना शु पक्षी छ १ मा प्रशना उत्तरमा
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
}
गर्भस्कान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९७
sheetae टीका प्रति० १
सप्पा दुविधा पन्नत्ता' परिसर्पाः द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । भेदद्वयमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथथा - उरपरिसप्पा य भुजपरिसप्पा य' उरः परिसर्पाश्च भुजपरिसर्पाश्च तत्र - उरसा - उरो हृदयबलेन ये परिसर्पन्ति - गच्छन्ति ते उरः परिसर्पाः तथा भुजाभ्यां परिसर्पन्ति ये ते भुजपरिसर्पाः । तत्र प्रथमम् उरः परिसर्प विशेषतो निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से कि तं' उरपरिसप्पा' अथ के ते ऊरः परिसर्पाः इति 'ऊत्तरयति - 'संमूर्च्छिमोरः परिसर्पातिदेशेन - 'उर परिसप्पा तहेव' ऊरःपरिसर्पास्तथैवतेनैव रूपेण निरूपणीयाः यथा - संमूर्च्छिमोरः परिसर्पप्रकरणे निरूपिताः । समूच्छिमप्रकरणात् यद् वैलक्षण्यं तद्दर्शयति - आसालियवज्जो भेदो भाणियच्चो' आसालिकवर्जो भेदो भणितव्यः, तत्रोर परिसर्पाणाम् आसालिकोऽपि कथितः अत्र तु आसालिकमेदो न वर्णयितव्यः,
प्रश्न )
,
दुविहा पन्नत्ता हे गौतम ! परिसर्प दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा ' जो इस प्रकार से है "उरपरिसप्पा य भुजपरिसप्पा य" एक उरः परिसर्प और दूसरे भुजपरिसर्प इन में जो छाती के बल से चलते हैं वे उरः परिसर्प हैं और जो भुत्रों के बल से चलते है वें भुजपरिसर्प हैं भदन्त ! " से किं तं उरपरिसप्पा" उरः परिसर्प का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद
' संमूच्छिम उरः परिसर्प के अतिदेश द्वारा उनके भेद कहते है - " उरपरिसप्पा तद्देव" हे गौतम ! संमूर्च्छिम उरः परिसर्प प्रकरण में जिस रूप से उरः परिसर्प निरूपित हुए हैं उसी रूप से यहां पर भी इन गर्भज उर. परिसर्पों का निरूपण करलेना चाहिये परन्तु "आसालियवज्जो भेदो भाणियन्त्रो" उस प्रकरण से इस प्रकरण में जो विशेषता है वह ऐसी है कि यहां पर आसालिक का वर्णन नहीं करना क्योंकि आसालिक - समूच्छिम ही होते है । गर्भज नहीं होर्ते आसालिक यह उरः परिसर्पों का एक भेद है इसी कारण उसे यहां वर्जित कहा गया है ।
प्रभु गौतमस्वामीने हे छे - "परिसप्पा दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! परिसर्प मे अअरना अडेला छे, “तं जहा " ते मे अअर आ प्रभा छे. “उरपरिसप्पा य भुजपरिसહવા જ્” એક ઉર:પરિસપ` અને બીજા ભુજપરિસ, તેમાં જે છાતીના બળથી ચાલે છે, તે ઉર પિસપ છે, અને જેએ હાથના મળથી ચાલે છે, તેઓ ભુજપરિસ ७. डे लगवन् “से कि तं उरपरिसप्पा” ७२ परिसर्पना शु क्षण हे ? मने तेना કેટલા ભેદો કહેલા છે ? સમૂચ્છિ*મ ઉર:પરિસપાના અતિદેશ દ્વારા પ્રભુ કહે છે કે"उरपरिसप्पा तहेव" हे गौतम ! सभूमि उर:परिसर्प ना अशुभां ने प्रभा ઉર.પરિસર્પોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પશુ આ ગભ જ ઉર: परिसानु नि३५षु समल हो परंतु "आसालियवज्जो भेदो भाणियव्वो” ते अरथुना ન કરતાં આ પ્રકરણમાં જે વિશેષ પશુ છે. તે એટલુ જ છે કે—અહિયાં આસાલિકનુ વર્ણન કરવાનુ નથી કેમ કે—આસાલિકા સમૂમિ જ હાય છે ગભ જ હાતા નથી માસાલિક એ ઉર પસરિસર્પોને એક ભેદ છે તેજ કારણથી તેને અહિ વત કહેલ છે.
૧૮
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
जीयाभिगमसूत्र यत आसालिकः संमूछिम एव भवति न तु कदाचिदपि सालिको गर्भजो भवतीति । संम् छिमोरःपरिसर्पप्रकरणाद् यद् वैलक्षण्यं तद्दर्शयति-'चत्तारि सरीरगा' इत्यादि, गर्भव्युत्कान्तिकोर.परिसर्पाणाम् 'चत्तारि सरीरंगा' चत्वारि औदारिकवैक्रिय तैजसकार्मणानि शरीराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् ।
अवगाहनाद्वारे-'अवगाहना जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' गर्भजोरःपरिसर्पाणां शरीरावगाहना जघन्येनामुलस्यासंख्येयभागं भवति तथा-'उक्कोसेणं जोयणसहस्स' ऊत्कण योजनसहनं भवतीत्यवगाहनाद्वारम् ॥
स्थितिद्वारे-'ठिइ जहन्नेणं अतोमुहुत्तं' गर्भजोर.परिसणां स्थितिः-मायुप्यकालो जघन्येनान्तर्मुहत्तं भवतीति । 'उक्कोसेणं पुचकोडी' ऊरकर्षेण पूर्वकोटि , गर्भजोर.परिसणामायुष्यकाल. उत्कएँग पूर्वकोटी परिमितो भवतीति स्थितिद्वारम् || उद्वर्तनाद्वारेऽपि जलचरापेक्षया । वैलक्षण्यं दर्शयति-'उच्चट्टित्ता नेरइएसु जाव पंचमि पुढवि गच्छति' इमे गर्भजस्थलचरोरःपरिसा इत ऊद्वृत्य नैरयिकेपु यदा गच्छन्ति तदा रत्नप्रभाक्ष्य प्रथमपृथिवीत मारभ्य यावत्पञ्चमी पृथिवीं धूमप्रभानाम्नी तावत्पर्यन्तं गच्छन्ति । 'तिरिक्खमणुस्सेस सव्वेमु'
अब इनके शरीरादि द्वारों का कथन करते है-"चत्तारि सरीरगा" गर्भज उर परिसो के मौदारिक वैक्रिय तैजस और कार्मण ये चार शरीर होते हैं "ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जईभाग" अवगाहना इनकी जघन्य से एक अडगुल के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है तथा "उक्कोसेणं जोयणसहस्सं" उत्कर्प-उत्कृष्ट से एक हजार योजन की होती है 'ठिई जहन्नेण अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पुषकोडी" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक पूर्व कोटिकी होती है उतना द्वारमें भी जलचरों की अपेक्षा विलक्षणता ऐसी है कि ये "उध्वहित्ता नेरइएसु जाव पंचमि पुढवि ताव गच्छंति" ये स्थल नर उरःपरिसपें अपनी इस पर्याय को जब छोड़ते हैं और जब नरयिको में जाते हैं तो यह प्रथम पृथिवी से लेकर पांचवीं पृथ्वी तक के नैरयिको में जाते हैं
हवे तसाना शरी२ विगेरे द्वारा प्रथन ४२वाभा माव छ. "चत्तारि सरीरगा" ગર્ભજ ઉ૫રિસર્પોને–દારિક, વૈક્રિય, તૈજસ, અને કાર્યક્ષ આ ચાર શરીર હોય छ. "ओगाहणा जहाणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग" तमानी अवगाहना अन्यथा से मांगना मसभ्यातमा मागप्रमाणुनी डाय छे. तथा "उक्कोसेणं जोयणसहस्स",
थी मे २ याननी डाय छे "ठिई जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उफ्कोसेणं पुवकोडी" भनी स्थिति धन्यथा ४ मत इतनी मने थी मे वीटीनी हाय छ. तनाद्वारमा ५ सय२ वाना २त यु मिन्ना -नुहा छ ?-"उव्यट्टित्ता नेरइपसु. जाव पंचमि पुढविं ताव गच्छति" मा स्थाय२ ७२: परिसप न्यारे पोताना આ પર્યાયને છેડે છે, અને જ્યારે નચિકેમાં જાય છે, તે તેઓ પહેલી પૃથ્વી થી લઈ ને पांयभी पृथ्वी सुधीनयिमा लय छे. ते ५छीना नामांत नथी. "तिरिक्त
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९९ इमे जीवा गर्मजोर परिसर्पा इत ऊवृत्य यदि तिर्यग्गतिषु मनुष्यगतिषु च गच्छन्ति तदा सर्वेषु तिर्यक्षु सर्वेषु च मनुष्येषु गच्छन्ति न कुत्रापि प्रतिषेधः । 'देवेसु जाव सहस्सारा' देवेषु यावत् सहस्राराः, इमे गर्मजस्थलचरोरःपरिसर्पा इत उद्धृत्य यदि देवेषु गच्छन्ति तदा सहस्रारदेवपर्यन्तदेवेष्वेव गच्छन्ति न ततः परत आनतप्राणतादिषु गमनं भवतीति । 'सेसं 'जहा जलयराणं' शेषम्-शरीरद्वारावगाहनाद्वारस्थितिद्वारोद्वर्तनाद्वारातिरिक्तं सर्वं द्वारजातं गर्भजनलचरजीववदेव ज्ञातव्यमिति ॥ कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणवदत्र ज्ञातव्यं तत्राह'जाव चउगइया' इत्यादि । 'जाव चउगइया चउ आगइया' यावच्चतुर्गतिकाश्चतुरागतिकाएते ऊरःपरिसर्पा इत ऊवृत्या नैरयिक तिर्यङ् मनुष्य देवगतिषु गच्छन्तीत्यतश्चतुर्गतिकाः, तथा नारकतिर्यमनुष्यदेवेभ्य उद्वृत्त्यात्र आगच्छन्तीत्यतश्चतुरागतिका. कथ्यन्ते इति । 'परित्ता आगे के नरको में नहीं जाते है । 'तिरिक्खमणुस्सेसु सम्वेसु' और ये सव तिर्यग्योनिको में जाते है तो समस्त तिर्यग्योनिकों में जाते है, और जब ये मनुष्यों में जाते है तो समस्त मनुष्यों में जाते हैं यहां कहीं पर भी इनके जाने में प्रतिबन्ध-निषेध नहीं है । "देवेमु जाव सहस्सारा" और जब ये देवों में जाते हैं तो प्रथम देवलोक से लेकर सहस्रार तक के अर्थात् आठवें देवलोक तक के देवों में जाते है आगे के देवों में नहीं जाते । “सेसं जहा जलयराणं" इस प्रकार शरीरद्वार अवगाहनाद्वार, स्थितिद्वार और उद्वर्तना (निकलना) द्वार के अतिरिक्त
और सब द्वारो का कथन यहां गर्भज जलचर जीव के प्रकरण में जैसा इनका कथन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये 'जाव' यावत् "चउ गहया चउ आगइया" ये चतुर्गतिक, और चतुरागतिक होते हैं । ये उरःपरिसर्प यहां से उद्धृत्त होकर नैरयिको में भी जा सकते हैं, तिर्यग्योनिको में भी जा सकते हैं, मनुष्यों में भी जा सकते हैं और देवो में भी जा सकते हैं । मणुस्सेसु सम्वेतु" मन न्यारे तेगा तिय ज्योनिमा तय छ, त समातिय यानिકેમાં જઈ શકે છે અને જ્યારે તેઓ મનુષ્યોમાં જાય છે, તે સઘળા મનુષ્યમાં જાય छ. माडियां, ज्यांय ५९ मत पानी प्रतिम-निषेध थयेस नथी. "देवेसु जाव सहस्सारा" मन न्यारे तमा वाम तय छ, तो पडसावताथी सन ससार सुधीन। અર્થાત્ આઠમા દેવલેક સુધીના દેવામાં જાય છે તેથી આગળના દેવામાં જતા નથી, "सेसं जहा जलयराणं" 241 रीते शरीरवार, अवगाहनावार, स्थितिद्वार मन तना દ્વારના કથન શિવાયના બાકીના બધા કારનું કથન ગર્ભજ જલચર જીના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં સમજી લેવું.
"जाव" यावत् "चउगइया चउआगइया" म! यारगति वा म२ यार मागतिવાળા હોય છે. આ ઉરઃ પરિસર્પે અહિંથી એટલેકે ઉરઃ પરિસર્ષ પણાથી ઉવૃત થઈતને-નીકળીને નૈરયિકમાં પણ જાય છે, તિયનિકેમાં પણ જાય છે. મનુષ્યમાં પણ જાય છે, અને દેવોમાં પણ જઈ શકે છે. આ રીતે ચારે ગતિમાના જીવે અહિંયા આવી શકે છે.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
जीवाभिगमस्त असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिण इमेऽसंख्या नः प्रजा:-कथिता इति ।
सम्प्रति गर्भजस्थलचरोरःपरिसर्पप्रकरणमुपसहन्नाह-'से तं उरपरिसप्पा' ते एते गर्भव्युत्क्रान्तिकोरःपरिस: लक्षणभेदाभ्यां निरूपिता इति भावः ।
___ऊरःपरिसर्पान् निरूप्य भूजपरिसर्पान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं भूयपरिसप्पा' अथ के ते भुजपरिसर्पाः भुजाभ्यां परिसर्पणशीला ये ते भुजपरि सास्ते कियन्तः १ इति प्रश्नः, ऊत्तरयति-संमूछिमभुजसतिदेशेन-'भेदो तहेव' इति, भेदस्तथैव यथा संमूछिमभुजपरिसणां भेदः कथित स्तेनैव रूपेण गर्भजस्थलचरभुजपरिसर्पाणामपि भेदो ज्ञातव्य इति, ||
सम्प्रति- मुजपरिसर्पाणां शरीरादिद्वाराणि दर्शयति-'चत्तारि' इत्यादि, तत्र प्रथमतः प्रथमं शरीरद्वारमाह-'चत्तारि सरीरगा' चत्वारि शरीराणि गर्भजस्थलचरभुजपरिसर्पाणां चत्वारि
औदारिकवैक्रियतैजसकार्मणशरीराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् ॥ इसी प्रकार से चारो गतियों के जीव यहां आ सकते हैं । “परित्ता असंखेज्जा पन्नता" यहाँ प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये है। “से तं उरपरिसप्पा' इस प्रकार से यहां तक का यह प्रकरण गर्भज उरःपरिसो का निरूपित हुआ है।
___ उरः परिसों का निरूपण करके अव सूत्रकार भुजपरिसपो को प्ररूपणा करते हैं इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है "से कि तं भुयपरिसप्पा" हे भदन्त ! भुनपरिसपी का क्या लक्षण है और फितने इनके भेद हैं ? उत्तर में मूत्रकार कहते हैं-"भेदो तहेव" जिस रूप से समूछिम भुजपरिसरों का भेद कहा है उसी रूप से गर्भजस्थलचर भुजपरिसपो' का भी भेद जानलेना चाहिये।
___ अव भुजपरिसों के शरीरादि द्वारों का निरूपण किया जाता है "चत्तारि सरीरगा", इन भुजपरिसपों के शरीरद्वार में चार शरीर होते कहे गये है-औदारिक शरीर, वैक्रिय शरीर, "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता" । प्रत्ये४ अस ज्यात शरीरवाणा सा छ. “से तं उर परिसप्पा" मा रीते मसुधीनु मा ४थन गr 8२. परिसपाना समयमा ४ छे.
ઉર પરિસર્પોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ભુજ પરિસર્પોનું નિરૂપણ કરે છે.--આ सुपरसपाना स मां गौतमस्वामी प्रसुन पूछे छे ४-"से कि तं भुयपरिसप्पा" ભગવન ભુજપરિસર્પોનું શું લક્ષણ છે ? અને તેના કેટલા ભેદે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन ४ छ । “भेदो तहेव" २ प्रभार स भूमि सुपरસર્પોના ભેદોનું કથન કર્યું છે, એજ પ્રમાણે ગર્ભજ સ્થલચર ભુજ પરિસર્પનું કથન પણ સમજી લેવું
वे सुपरिसाना शरी२ विगेरे द्वारानु। नि३.५९ ४२वामां आवे छे.-"सत्तारि सरीरगा" मा सुपरिसपाना शरी२४ारमा तमाने यार शरी। डाय छे. १ मा प्रमाणे સમજવા. ઔદારિક શરીર ૧, વૈક્રિય શરીર ૨, તેજસ શરીર ૩, અને કાર્યનું શરીર છે,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति १
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् ३०१
अवगाहनाद्वारमाह-‘ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलासं खेज्जइभागं' गर्भजभुजपरिसर्पजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनांगुला संख्येयभागप्रमाणा भवतीति । 'उक्कोसेणं गाउयपुहत्तं' उत्कर्षेणः शरीरावगाहनागव्यूत पृथक्त्वं द्विगन्यूतादारभ्य नवगव्यूतपर्यन्तं भवतीति अवगाहनाद्वारम् ॥
स्थितिद्वारमा - 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहतं' स्थितिः - आयुष्यकालो भुजपरिसर्पाणां जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं' पुव्वकोडी' उत्कर्षेण पूर्व कोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति स्थिति - द्वारम् । शरीरशरीरावगाहना स्थितिद्वारातिरिक्तद्वारेषु गर्भजभुजपरिसर्पाणां गर्भजोर. परिसर्पवदेव ज्ञातव्यमित्याशयेनाह - ' सेसेसु' इत्यादि, 'सेसेसु ठाणेसु जहा उरपरिसप्पा' शेषेषुशरीरशरीरावगाहना स्थितिद्वारातिरिक्तस्थानेषु गत्यागतिपर्यन्तेषु यथोर. परिसर्पाः येन प्रकारेणोरःपरिसर्पाणामेतानि द्वाराणि कथितानि तथैव भुजपरिसर्पाणामपि तानि द्वाराणि ज्ञातव्यानीति ॥ केवलं भुजपरिसर्पाणाम् उरः परिसर्पापेक्षया यद् उद्वर्त्तनाद्वारे वैलक्षण्यं भवति तत् स्वयमेव दर्शयति- 'नवर' इत्यादि, 'णवरं दोच्च पुढविं गच्छति' नवरं गर्भजभुजपरिसर्पा तैजस शरीर और कार्मण शरीर अवगाहनाद्वार में इनकी "ओगाहणा जहन्नेणं अंगुला संखेज्जइभागं" शरीरावगाहना जघन्य से तो अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से "गाउय पुहतं " गव्यूत पृथक्त्व होती हैं-दो कोश से लेकर नौ कोश तक की होती है। स्थितिद्वार में इनकी स्थिति “जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं" जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और " उक्को से पुव्वकोडी" उत्कृष्ट से एक पूर्व कोटिकी होती है । 'सेसेस ठाणेसु जहा उरपरिसप्पा' इस प्रकार शरीर, शरीरावगाहना एव स्थिति, इन द्वारो के सिवाय सब द्वारो का कथन ' जैसा गर्भज उरः परिसर्पी के प्रकरण में किया गया हैं - वैसा ही यहाँ पर भी - इन गर्भन भुजा परिसर्पों के सम्बन्ध में कर लेना चाहिये उरः परिसर्पों की अपेक्षा जो इन भुज परिसर्पों के उद्वर्त्तना ( निकलना) द्वार में भिन्नता है वह इस प्रकार " नवरं दोच्चं पुढर्वि गच्छंति" भुजपरिसर्प अपनी अवगाहुनाद्वारभां--“ओगाहणा जहणणेणं अंगुलासंखेज्जइभागं" तेयोना शरीरनी अवगाहुना धन्यथी थे सांगणनां असभ्यातां लागनी होय छे, भने उत्सृष्टथी "गाउय- पुहुप्तं गव्यूत पृत्थत्वनी होय छे भेटते है ये गव्यूतिथी सहने नव गव्यूत सुधीनी डोय छेः स्थितिद्वारमां-तेथोनी स्थिति "जहन्नेणं अतो मुहुत्तं" धन्यथी मे सतर्तनी होय छे, भने “उक्कोसेण पुव्वकोडी" उत्कृष्टथी से पूर्व अटीनी होय छे. "सेसेसु ठाणेसु जहा उरपरिसप्पा" या रीते शरीर, शरीरावगाहना भने स्थिति या द्वारोना કથન: શિવાય બધા જ દ્વારાનું કથન અહિયાં જે રીતે ગજ ૭૨.પરિસર્પના પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણુ-આ ગર્ભજ ભુજ પરિસપેર્યાંના સ`ખ ધમાં સમજી લેવુ' ઉર પરિસર્યાં કરતાં આ ભુજપરિસના ઉદ્દનાદ્વારના કથનમા જે જુદાઈ छे, ते या प्रभाहोनी छे. "नवरं दोच्चं पुढर्वि गच्छति” सुपरियो ल्यारे पोतानी पर्याय
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
३०३
उद्धृत्य द्वितीयां शर्कराप्रभा पृथिवीं गच्छन्ति, उरः परिसर्पाः नरके पश्चर्मी पृथिवीं गच्छन्ति, भुजपरिसर्पास्तु नरके द्वितीयामेव पृथिवीं गच्छन्ति इत्यनयोर्भेदः । अन्यत्सर्वं भुजपरिसर्पाणामुरः परिसर्पवदेव भवतीति । भुजपरिसर्पप्रकरणमुपसंहरन्नाह - 'सेत्तं भूयपरिसप्पा पन्नता' ते एते भुजपरिसर्पाः मेदप्रभेदाभ्यां प्रज्ञताः - प्ररूपिता इति । स्थलचरमुपसंहरन्नाह - ' से तं थलयरा' ते एते स्थलचरा भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥ सू० २४||
गर्भव्युत्क्रान्तिकान् जलचरान् स्थलचरांव निरूप्य सम्प्रति - गर्भव्युत्क्रान्तिकान् खेचरान् निरूपयितु प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं खहयरा' इत्यादि,
-
मूलम् —' से किं तं खहयरा ? खहयरा चउव्विहा पन्नत्ता तं जहा - चम्पक्खी, तदेव भेदो, ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं धणुपुत्तं । ठिई जहन्नेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं पलिओ - वमस्स असंखेज्जइभागो ! सेसं जहा जलयराणं । नवरं जाव तच्चं पुढवि गच्छंत जाव से तं खहयरा गव्भवक्कतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया । सेत्तं तिरिक्खजोणिया | सू० २५||
पर्याय को जब छोड़ते हैं और जब नरकों में जाते हैं तो ये द्वितीय जो शर्करा पृथिवी है वहीं तक जाते हैं आगे नहीं जाते हैं । उरः परिसर्पतो पञ्चमी पृथिवी तक जाते । इस प्रकार इन दोनों में केवल नरक गति में जाने की अपेक्षा - भिन्नता है और सब प्रकरण उरः परिसर्पों के जैसा ही है इस प्रकार से " से तं भुयपरिसप्पा पन्नत्ता" यहां तक का यह प्रकरण भुज परिसर्पो का उनके भेद प्रभेदों को लेकर कहा है । " से तं थलयरा" इस प्रकरण की समाप्ति - होते ही स्थलचर जीवों का उनके भेद प्रभेदों सहित वह प्रकरण समाप्त हो जाता है ||म्०२४||
છેડે છે, અને જ્યારે નારકામાં જાય છે, તેા તેઓ મીજી જે શર્કરા પૃથ્વી છે, ત્યાંના નારકામાં જાય છે, તેથી આગળ જતા નથી ઉર પરિસર્યાં તે પાચમી પૃથ્વી સુધી જાય છે. પા રીતે આ ખન્નેના કથનમા કેવળ નરકગતિમાં જવાની ખાખતમાં જુદા પણુ` કહેલ हे माडीनु तथाभ उथन उ२ परिसयोना उथन प्रभा ४ छे. आ रीते "से तं भुयपरिसप्पा पण्णत्ता” भा उथन सुधीनु मा अ२ लुभ्यरिसना लेह अलोहा सहित उडेस छे. "सेत्त थलयरा" या प्रमाणे स्थसयर भवना लेते। मने प्रसेहो सहितनु तेभना सौंધનું આ પ્રકરણ સમાપ્ત થયું. શાસૢ૦ ૨૪ા
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwM
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवनिरूपणम् ३०३ . छाया-अथ के ते खेचरा ? खेचराश्चतुर्विधाः प्रश्नप्तास्त था चर्मपक्षिण स्तथैव भेदः । अवगाहना जघन्येनागुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण धनुः पृथक्त्वम् । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पत्योपमस्यासंख्येयभागा। शेषं यथा जलचराणाम् । नवरं यावत् तृतीयां पृथिवीं गच्छन्ति, यावत्ते एते खेचरगर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यगूयोनिका । ते एते तिर्यग्योनिकाः ॥स्० २५॥
टीका-'से कि त खहयरा' अथ के ते खेचराः . गर्मव्युत्क्रान्तिकखेचराणां किलक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'खहयरा चउन्विहा पन्नत्ता' खेचरजीवाश्चतुर्विधाः चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । चतुर्विधभेदमेव दर्शयति-संमूछिमखेचरातिदेशेन 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'चम्मपक्खी तहेव भेदो' चर्मपक्षिण स्तथैव मेद', यथा संमूर्छिमखेचराणां चत्वारः-चर्मपक्षि-लोमपक्षि-समुद्गपक्षिविततपक्षिरूपा भेदाः प्रदर्शिता स्तथैव गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचराणामपि चत्वारो भेदा ज्ञातव्याः । गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणं गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरवदेव ज्ञातव्यम् । गर्भजजलचरापेक्षया यदंशे वैलक्षण्यं
गर्भज जलचरों एवं स्थलचरो का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्भज खेचरों का निरूपण करते हैं-इस में गौतमने प्रभु से पूछा है- “से किं तं खहयरा” इत्यादि । सुत्र ॥२५॥
टीकार्थ-"से कि तं खहयरा" हे भदन्त ! गर्भज खेचरो का क्या लक्षण है और कितने इनके मेद हैं ? संमूछिम खेचरों के अतिदेश से सूत्रकार कहते हैं-"खहयरा चउचिहा पन्नत्ता" हे गौतम ! खेचर जीव चार प्रकार के कहे गये है-"तं जहा" जैसे-"चम्मपक्खी तहेव भेदो" चर्मपक्षी आदि पहिले संमूच्छिम खेचरों के चार प्रकार और उनके मेद प्रकट किये जा चुके है उसी प्रकार से गर्भज खेचरों के भी वे ही चार प्रकारके भेद होते हैं ऐसा जानना चाहिये।
अब इन गर्भज खेचर जीवों के शरीरादि द्वारों का वर्णन, गर्भजनलचरजीवो के प्रक
ગર્ભજ જલચરે અને સ્થલચરનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ બેચરોનું નિરૂપણ કરે છે–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે – "से कि तं वहयरा" त्यादि
थ-"से किं तं सहयरा” 8 भगवन् गम मेयन। शु क्ष १ भने તેના ભેદે કેટલા કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સંમૂચ્છિમ ખેચર જીવોના અતિદેશથી प्रभु ४ छ -"खहयरा चउव्विहा पण्णत्ता" गौतम! सेय२७ न्याय प्रश्न पडला छ.-"तं महा" २-"चम्मपत्री तहेव भेदो" य पक्षी वि परसा स भूमि मेय. રેના ચાર પ્રકારે અને તેના ભેદે પ્રગટ કર્યા છે, એ જ પ્રમાણે ગજ ખેચના પણ ચાર પ્રકારના ભેદ હોય છે તેમ સમજવું.
આ ગર્ભજ બેચર જીવોના શરીર વિગેરે દ્વારેનું વર્ણન, ગર્ભજ જલચર ના
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
जीवाभिगमन तावन्मानं दर्शयति-'ओगाहणा' इत्यादि, 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइमार्ग' गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचराणां शरीरावगाहना जघन्येनाद्गुलस्यासत्येयभागप्रमाणा भवति । 'उकोसेणं धणुपुहत्' उत्कर्पेण धनुःपृथक्त्वम् , द्विधनुरारम्य नवधनु' पर्यन्ता उत्कृष्ठावगाहना भवतीति शरीरावगाहनद्वारम् ॥ स्थितिद्वारे-'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' स्थितिर्जघन्येन गर्भजखेचराणां भवति अन्तर्मुहूर्तम्, 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासख्येयभागप्रमाणोत्कृष्टा स्थितिः-आयुष्यकालो भवतीति ।
अवगाहना स्थित्योर्विषये इमे द्वे गाथे भवतः'जोयणसहस्स छग्गाउयाइ तत्तोय जोयणसहस्सं । गाउयपुहत्तभुयगे धणुयपुहुत्त च पक्खीम् ॥१॥ गम्भमि पुवकोडी विन्निय पलिभोवमाइं परमाउं ।
उरभुयग पुन्चकोडी पलिय असंखेज्जभागो य' ॥२॥ रण में जैसा इन द्वारों का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये परन्तु गर्भज मलचरों की अपेक्षा जितने अंश में भिन्नता है वह "ओगाहणा" आदि सूत्र द्वारा यहाँ प्रदर्शित की गई है-जैसे-"ओगाहणा" इत्यादि ।
"भोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जहभागं" अवगाहना यहाँ जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और "उक्कोसेणं धणुपुडुत्तं" उत्कृष्ट से धनुष पृथक्त्व होती है अर्थात् दो धनुप से लेकर नौ धनुप तक होती है. स्थितिद्वार में-ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुर्त, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभागो" यहां स्थिति जघन्य से एक अन्तमुहर्त की होती है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यानवे भाग प्रमाण होती है।
પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે શરીર વિગેરે દ્વારેનું કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે સમજવું. પરંતુ
४ सयराना ४२i २९ मशभा ! पाछे, ते "ओगाहणा" विगैरे सूत्रांश દ્વારા અહિયા બતાવવામાં આવેલ છે, તે નીચે પ્રમાણે છે
ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंसेज्जाभार्ग" अवगाहना मडियां धन्यथी । मांगजन मध्यातमा भाग प्रभानी जय छे. सन "उक्कोसेणं धणुपुहत्त" थी ધનુષ પૃથફવની હોય છે. એટલે કે બે ધનુષથી લઈને નવ ધનુષ સુધીની હોય છે. स्थितिवारभा-"ठिई जहणेणं अंतोमुहुत्त" उपकोसेणं पलिमोवमस्स असंखेज्जहभागो" સ્થિતિ જઘન્યથી એક અતર્મુહૂર્તની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની હોય છે. અવગાહના અને સ્થિતિ દ્વારના સબંધમાં અહિયાં આ નીચે પ્રમાણેની બે ગાથાઓ કહી છે,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवनिरूपणम् ३०५ योजनसहस्रं षड्गव्यूतानि, ततश्च योजनसहस्रम् । गव्यूतपृथक्त्वं भुजगे धनुःपृथक्त्वं च पक्षिषु ।।१।। गर्भे पूर्वकोटिः त्रीणि च पल्योपमानि परमायुः । उरो भुजगपूर्वकोटिः पल्योपमासंख्येयभागाश्च ॥२॥ इतिच्छाया,
गाथयोरयमर्थो बोध्यः-गर्भव्युत्क्रान्तिकानामेव जलचराणामुत्कृष्टावगाहना योजनसहस्रम् चतुष्पदानां षड्गव्यूतानि, उरः परिसर्पाणां योजनसहस्रम्, भुजपरिसर्पाणां गव्यूतपृथक्त्वम्, पक्षिणां धनुःपृथक्त्वम्। तथा गर्भव्युत्क्रान्तिकानां जलचराणामुत्कृष्टा स्थितिः पूर्वकोटिः, चतुष्पदानां त्रीणि पल्योपमानि उरगाणां भुजगानां च पूर्वकोटिः, पक्षिणां पंल्योपमासंख्येयभागमिति ॥ 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम् -अवगाहनास्थित्यतिरिक्तं शरीरसंहननादिद्वारजातं यथा गर्भजजलचराणां कथितं तथैव सर्वमिहापि ज्ञातव्यम् । 'नवर जाव तच्चं पुढवि गच्छंति' नवरं-केवलं यावत्
अवगाहना और स्थिति के विषय में यहां ये दो गाथाएं हैं"जोयणसहस्स" इत्यादि । 'गभंमि' इत्यादि ।
इन दो गाथाओं का अर्थ इस प्रकार से है-गर्भजजलचरों की उत्कृष्ट अवगाहना एक हजार योजन की होती है. चतुष्पदों की छह गन्यूति प्रमाण होती है उरःपरिसपो की एक हजार योजन की होती है भुजपरिसो की गव्यूत पृथक्त्व होती है. पक्षियों की धनुः पृथक्त्व होती है। तथा गर्भज जलचरों की उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की होती है. चतुष्पदों की तीन पल्योंपम की होती है. उरः परिसपो की एवं भुजपरिसौ की पूर्वकोटिकी होती है और पक्षियों की पल्योपम के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है. "सेसं जहा जलयराणं" इस प्रकार अवगाहना और स्थिति के अतिरिक्त शरीर संहनन आदि द्वारों की प्ररूपणा यहां गर्भज जलचरों के जैसी ही कर लेना चाहिये "नवरं जाव" विशेषता यह है कि गर्भजजल
"जोयणसहस्स" त्याहि गम्भंमि" इत्यादि.
આ બે ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે.–ગર્ભજ જલચરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક હજાર જનની હોય છે ચતુષ્પદવાળા જીવોની અવગાહના છ ગણૂતિ પ્રમાણુની હોય છે. ઉર પરિસર્પોની અવગાહના એક હજાર એજનની હોય છે. ભુજપરિસર્પોની અવગાહના કાબૂત પૃથકૃત્વની હોય છે. પક્ષિઓની અવગાહના ધનુપૃથફત્વની હોય છે. તથા ગજ જલચરની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વ કેટિની હેય છે ચતુષ્પદેની અવગાહના ત્રણ પલ્યો૫મની હોય છે. ઉર પરિસર્પોની અને ભુજપરિસર્પોની અવગાહના એક પૂર્વકેટિની હોય છે. भने पक्षियानी अवगाहना ५व्यापमना मसज्यातमा माग प्रभानी डाय छे. "सेसं जहा जलयराणं" मा शत भगाना सन स्थितिवारना ४थन शिवाय शरीवा-सहननદ્વાર વિગેરે સઘળા દ્વાનું કથન અહિયાં ગભેજ જલચર જીના કથન પ્રમાણેનું સમग. "नवरं जाव" विशेषता है गेटसी छे ४- १ सय२०वो महिथी वृत्त
३९
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
जीयाभिगमसूत्र तृतीयां पृथिवीं गच्छन्ति । अयं भावः-पतेपामुद्वर्तना तृतीयपृथिव्या आरभ्य महनारदेवपर्यन्तम् भवति एतन्मध्ये सर्वेपु जीवस्थानेषु समुत्पादो भवतीति । नरकेपुत्पाद विपये गाथाद्वयम् , तथाहि
'असण्णी खलु पढमं दोच्चं च सरीसवा तइयं पक्खी । सीहा जति चउत्थि, उरगा पुण पंचमि पुढवि' ॥१॥ छट्टि च इत्थिया उ, मच्छा मणुया य सत्तमि पुढवि ॥ एसो परमुववाओ, बोद्भवो नरयपुढचीमु” ॥२॥ असंज्ञिनः खलु प्रथमां द्वितीयां च सरीसृपा स्तृतीयां पक्षिणः । सिंहा यान्ति चतुर्थी भुजगाः पुनः पञ्चमी पृथिवीम् ॥१॥ पष्ठी च स्त्रियः मत्स्या मनुजाश्च सप्तमी पृथिवीम् ।
एपः परमोपपातो बोद्धव्यो नरकपृथिवीषु ॥ इतिच्छाया ॥ अर्थश्छायागम्यः ॥ 'जाव' यावत् अत्र यावत्पदेन गन्यागतिद्वारपर्यन्तस्य सग्रहः । तच्च गत्यागतिद्वारम् चर यहां से उद्धृत होकर नरक में प्रथम पृथिवी से लेकर सातवीं पृथिवी तक जाते हैं और ये "तच्चं पुढवि गच्छंति" थलचर उद्वृत्त होकर प्रथम पृथिवी से लेकर तृतीय पृथिवी तक ही जाते हैं आगे नहीं जाते हैं। नरको में उत्पादके विषय में ये दो गाथाएं हैं
"असण्णी' इत्यादि । 'छढि च' इत्यादि ।
इन दो गाथामो का अर्थ इस प्रकार से है-असजी जीव प्रथम नरक तक जाते हैं. सरीसृप द्वितीय नरक तक जाते हैं पक्षी तृतीय नरक तक जाते हैं सिंह चतुर्थ नरक तक जाते हैं । भुजग पांचवें नरक तक जाते है-स्त्री छठवें नरक तक जाती है. मत्स्य तन्दुलमत्स्यऔर मनुष्य सातवें नरक तक जाते है।
__ "जाव" यावत् यहां यावत्पद से गत्यागति द्वार तक का सग्रह हुआ है. यह गत्याથઈને એટલે કે ગર્ભજ જલચર પણામાંથી નીકળીને પહેલી પૃથ્વીથી લઈને સાતમી પૃથ્વી सुधीना न२४मा तय छ मन मा स्थाय२ 'तच्चं पुढवि गच्छंति" स्यसय२ पामाथी नी. ળીને પહેલી પૃથ્વીથી લઈને ત્રીજી પૃથ્વી સુધી જ જાય છે. તેથી આગળ જતા નથી.
નર કેમાં ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ થવાના સંબંધમાં આ નીચે જણાવેલ બે ગાથાઓ કહી छे-' असण्णी" या "छद्धिं च" छत्यादि.
આ બને ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે-અસંગીજીવ પહેલા નરક સુધી જાય છે. સરિસૃપ-સપ બીજા નરક સુધી જાય છે પક્ષી ત્રીજા નરક સુધી જાય છે. સિંહ ચોથા નરક સુધી જાય છે ભુજગ પાંચમાં નરક સુધી જાય છે. સ્ત્રી છઠ્ઠા નરક સુધી જાય છે. મત્સ્યતન્દુલમસ્યા અને મનુષ્ય એ સાતમા નરક સુધી જાય છે
'जाव" यावत् महि यावत्पथी त्यागतिहारन। सब थये। छ. म त्यागाति
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
testप्रतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३०७
'जलचरवदेव भावनीयम्, चतुर्गतिकाः चतुरागतिकाः 'से तं खयरगन्भवक्कतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया' यावत् ते एते खेचरगर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः निरूपिताः प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः प्रकरणार्थमुपसंहरति- ' से त्तं तिरिक्खजोणिया ' ते एतेतिर्यग्योनिकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥ सू० २६ ॥
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवा निरूपिताः, सम्प्रति मनुजप्रतिपादनाय - आह - 'से किं तं मणुस्सा' इत्यादि,
मूलम् -- ' से किं तं मणुस्सा ? मणुस्सा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा- संमुच्छिममणुस्सा य गव्भवक्कंतियमणुस्सा य । कहि णं भंते ? समुच्छिममणुस्सा संमुच्छेति गोयमा ! अंतो मणुस्सखेत्ते जाव करेंति । तेसि णं भंते! जीवाणं कइ सरीरमा पन्नता ? गोयमा ! तिन्नि सरीरंगा पन्नत्ता | तं जहा - ओलिए der कम्मर, सेत्तं संमुच्छिममणुस्सा । से किं तं गग्भवक्कंतियमणुस्सा ? गव्भवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता । तं जहा कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवया । एवं मणुस्स भेदा भाणियव्वौ जहा पण्णवणार तहा णिखसेसं भाणियव्वं जाव छउमस्थाये केवल य ते समासओ दुविहा पन्नता, तं जहा पज्जत्ता य
तेय
गतिद्वार भी यहां जलचर जीवों के जैसा ही भावित करना चाहिये. इस प्रकार ये गर्भज खेचर जीव चतुर्गतिक और चतुरागतिक होते है । " से तं खयरगन्भवक्कंतिय पंचिदियतिरिक्खजोणिया" इस प्रकार से ये खेचर गर्भज तिर्यग्पंचेन्द्रिय निरूपित किये गये हैं. यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं । " से तं तिरिक्खजोगिया" इस प्रकार से ये तिर्यग्यो - निक जीव भेद और प्रभेदो से यहां तक निरूपित किये गये है | सूत्र ॥ २५ ॥
દ્વાર પશુ અહિયાં જલચરવાના થન પ્રમાણે સમજી લેવું. આ રીતે આ ગજ ખેચર लव यार जतिभां नारा भने थार गतिथी भाववावाजा होय छे, "से त्तं खहयरगन्भवक्कंतिय पंचिदियतिरिक्खजोणिया " मा रीते मेयर गलन तिर्यय ययेन्द्रिय लवोनुं निश्या थयुं छे. मडियां प्रत्ये शरीरधारी मसज्यात उडेला हे "से तं तिरिक्खजोणिया " આ પ્રમાણે અહિં પન્ત ભેદ પ્રભે સાથે તિર્યંચ્ાનિક જીવોનું નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યુ છે. પ્રસૂ॰ પા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
जीवाभिगमसूत्रे अपज्जत्ता य तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! पंच सरीरा पन्नत्ता । तं जहा-ओरालिए जाव कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागे, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई । छच्च वि संधयणा । छ संठाणा । ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई जाव लोभकसाई अकसाई ? गोयमा ! सव्वे वि । ते णं भंते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता जाव लोभसन्नोवउत्ता नोसन्नोवउत्ता गोयमा ! सव्वे वि । ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा य जाव अलेस्सा ? गोयमो ! सब्वे वि। सोइंदियोवउत्ता जाव नो इंदियोवउत्ता वि, सत्त समुग्घाया, तं जहा-वेयणासमुग्घाए जाव केवलिसमुग्घाए। सन्नी वि नो सन्नी नो असन्नी वि, इत्थियवेया वि जाव अवेया वि, पंच पज्जत्ती तिविहा वि दिट्ठी, चत्तारि दंसणा, णाणीवि अन्नाणी वि । जे नाणी ते अस्थगइया दुण्णाणी, अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउण्णाणी, अत्थेगइया एग णाणी, जे दुण्णाणी ते नियमा आभिणिवोहियणाणी सुयणाणी य । जे तिण्णाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी य अहवा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी मणपज्जवनाणी य, ये चउण्णाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहि नाणी मणपज्जवनाणी य, जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी एवं अन्नाणी वि दुअन्नाणी ति अन्नाणी। मणजोगी वि वइ जोगीवि कायजोगी वि, अजोगी वि, दुविहे उवओगे । आहारो छदिसि उववाओ नेरइएहिं अहे सत्तम वज्जेहिं तिरिक्ख जो णिएहिं उववाओ असं- खेज्जवासाउयवज्जेहिंतो मणुएहितो अकम्मभूमगअंतरदीवगअसं
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युक्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३०९ खेज्जवासाउ य वज्जेहितो देवेहितो ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कासेणं तिन्नि पलिओवमाई, दुविहा वि मरंति, उव्वटित्ता नेरइयादिसु जाव अणुत्तरोववाइएसु, अत्थेगइया सिझंति जाव अंतं करेंति । ते णं भंते !जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंच गइया चउ आगइया । परित्ता संखेज्जा पन्नत्ता से तं मणुस्सा ॥सू० २७॥
छाया-अथ के ते मनुष्याः ? मनुष्या द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-संमूच्छिमनु घ्याश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याश्च । कुत्र खलु भदन्त ! संभूछिममनुष्याः संमूर्च्छन्ति ? गौतम ! अन्तर्मनुष्यक्षेत्रं यावत्कुर्वन्ति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञ तानि ? गौतम ! श्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-औदारिकं जसं कार्मणं च । ते पते संमूच्छिममनुष्याः । अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः ? गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या स्त्रिविधा. प्रज्ञप्तास्तद्यथा-कर्मभूमका अकर्मभूमका अन्तरद्वीपजाः । एवं मनुष्यभेदो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायां तथा निरवशेषं भणितव्य यावत् छद्मस्थाश्च केवलिनश्च । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रशप्तानि ? गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-औदारिकं यावस्कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि । षडपि संहननानि, षड् संस्थानानि । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं क्रोधकषायिनो यावल्लोभकषायिनोऽकषायिन. ? गौतम ! सर्वेऽपि । ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहार संक्षोपयुक्ता यावत् लोभसंक्षोपयुक्ताः नो संज्ञोपयुक्ताः, गौतम ! सर्वेऽपि । ते खल भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याश्च यावदलेश्याः । १ गौतम ! सर्वेऽपि । श्रोत्रेन्द्रियो पयुक्ता यावन्नो इन्द्रियोपयुक्ता अपि । सप्त समुद्घाताः तद्यथा-वेदनासमुद्घातो यावत्केवलिसमुद्घातः । संशिनोऽपि नो संशिनोअसंशिनोऽपि । स्त्रीवेदका अपि यावदवेदका अपि, पञ्च पर्याप्तयः । त्रिविधा अपि दृष्टयः । चत्वारि दर्शनानि । ज्ञानिनोऽपि अक्षानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते अस्त्येकके द्विशानिनः, अस्त्येकके निशानिनः, अस्त्येकके चतुर्मानिनः, अस्त्येकके एकज्ञानिनः । ये द्विशानिन स्ते नियमात् आभिनियोधिक शानिनः श्रुतक्षानिनश्च । ये श्रिज्ञानिन स्ते आभिनिवोधिकहानिनः श्रुतज्ञानिनः अव धिशानिनश्च । अथवा आभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनो मनःपर्यवज्ञानिनश्च । ये चतुर्शानिनस्ते नियमात् आभिनिवोधिकशानिनः श्रुतशानिनोऽवधिशानिनो मन पर्यपशानिनश्च । ये एकमानिनस्ते नियमात् केवलक्षानिनः । एवममानिनोऽपि । द्वयक्षा
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
जीवाभिगमसूत्र निन स्त्र्यशानिनः । मनो योगिनोऽपि वचो योगिनोऽपि फाययोगिनोऽपि । अयोगिनोऽपि । द्विविध उपयोग.। आहारः पइ दिशि । उपपातो नैरयिकेभ्योऽधः सप्तमवर्नेभ्यः, तिर्यग्योनिकेभ्य उपपातोऽसंख्येयवर्घायुष्फवर्जेभ्यः' मनुष्येभ्योऽकर्मभूमिकान्तरद्वीपका संख्येयवायुष्कर्जन्यः, देवेभ्यः सर्वेभ्यः । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि । द्विविधा अपि नियन्ते । उद्धृत्य नैरयिज्ञादिपु यावदनुत्तरोपपातिके पु, अस्त्येकके सिध्यन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति । ते खलु भदन्त ! जीवाः कतिगतिकाः कत्या गतिकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चगतिकाश्चतुरागतिकाः परीताः संख्याताः प्रप्ताः, ते पते मनुष्याः ॥स्० २७॥
टीका- 'से किं तं मणुस्सा' अथ के ते मनुष्याः कति प्रकारकाः मनुष्या भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'मणुस्सा दुविहा पन्नत्ता' मनुप्या द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । द्वैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तयथा-'संमुच्छिममणुस्सा य' समूछिममनुष्याश्च 'गम्भवक्कंतियमणुस्सा य' गर्गव्युत्क्रान्तिकमनुष्याश्च, तथा च-समूछिमगर्भज मेदेन मनुष्या द्विविधा भवन्तीत्यर्थः । समूछिममनुष्याणामुत्पत्तिदिपये प्रश्नयन्नाह'कहिणं भंते ! इत्यादि, 'कहि णं भंते' क-कुत्र-कस्मिन् स्थाने खल भदन्त ! 'संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति' समूच्छिममनुष्याः समूछेन्ति-समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अंतो मणुस्सखेत्ते जाव करेंति' अन्तर्मनुष्य
पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवो का निरूपण समाप्त करके अब सूत्रकार मनुष्यों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-“से किं तं मणुस्सा -इत्यादि ।सूत्र ॥२६॥
टीकार्थ -"से कि तं मणुस्सा" हे भदन्त ! मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"मणुस्सा दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! मनुष्य दो प्रकार के होते हे. "तं जहा" जैसे-"संमुच्छिममणुस्सा य गव्यवतियमणुस्सा य" एक समूछिम मनुष्य और दूसरे गर्मज मनुष्य "कहि णं भंते ! संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति' हे भदन्त ! समूछिम मनुष्य कहां पर संमूछित-उत्पन्न होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"अंतो मणुस्स
પ ચેન્દ્રિય તિનિક જીવોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર મનુષ્યનું નિરૂપણ કરે छ. मा समयमा गौतमस्वामी प्रसुने ये पूछ्यु -“से कि तं मणुस्सा' त्यालि.
टा --"से कि तं मणुस्सा" सगवन् मनुष्ये। टसा ४२ना हाय छ १ मा प्रश्न त्तरमा प्रभु ४९ छे है-"मणुरसा दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! मनुष्ये। ये प्रारना डाय छ “तं जहा' २मा प्रभारी छे संमूच्छिमरणुस्सा य गम्भवक्कंतियमणुस्सा य" ४ सभूमि मनुष्य भने मी मनुष्य 'कहिं णं भंते ! संमूच्छिममणुस्सा'' संमुच्छंति मगवन् समुभि मनुष्य ४या स भूत-64-1 थाय छ ? मा प्रश्शना. उत्तरमा प्रमुछे -"अंतोमणुस्सखेत्ते जाव करेंति" मडियां यावत्पथी. संपूर्ण
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति.
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३११ क्षेत्रे यावत्कुर्वन्ति अत्र यावत्पदेन-इत्थं संपूर्णः पाठो ज्ञातव्यः, 'अंतो मणुस्सखेत्ते पणलीसाए जोयणसयसहस्सेसु अढाइज्जेसु दीवसमुद्देल पन्नरससु कम्म भूमिसु' तीसाए अकम्मभूमिसु' छप्पणाए' अंतरदीवेस गमवक्कंतियमणुस्साणं चेच उच्चारेसु वा पासवणेमु वा खेलेसु वा सिंघाणएमु वा वंतेसु वा पित्तेसु वा सोणिएसु वा सुक्केसु वा सुक्कपोग्गलपरिसाडेसु वा ववगयजीवकलेवरेसु वा इत्थीपुरिस संजोगेसु वा नगरनिद्धयणेसु वा सव्वेसु चेव असुइटाणेसु' एल्थ णं समुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति अंगुलस्स असंखेज्जइभागमेत्ताए ओगाहणाए असन्नी मिच्छट्ठिी सव्वाहि पज्जत्तीहि अपज्जत्तगा अंतोमुहुत्ताउया चेव कालं करेंति इति, ॥
' (अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे पञ्चचत्वारिंशति योजनशतसहक्षेषु अर्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु पञ्च दशसु कर्मभूमिषु त्रिशत्यकर्मभूमिपु पट् पञ्चाशति अन्तरद्वीपेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणामेवोच्चारेपु वा प्रस्रवणेषु वा खेलेपु वा सिंघाणकेषु वातेपु वा पित्तेषु वा शोणितेपु वाशुक्रषु वा शुक्रपुद्गलपरिशाटेपु वा कुगतजीवकलेवरेषु वा स्त्रीपुरुषसंयोगेषु वा नगरनालिकासु वा सर्वेष्वेवाशुचिस्थानेषु अत्र स्खलु संमूछिममनुष्याः संमूर्च्छन्ति अगुलस्या खेत्ते जाव करेंति'' यहां यावत्पद से सपूर्ण पाठ गृहीत हुआ हैं-वह पाठ टीका में सग्रह किया गया है उसका अर्थ इस प्रकार है-पैतालीस लाख योजन प्रमाण यह मनुष्य लोक है. इसमें अढाई द्वीप समुद्र प्रमाण जो यह मनुष्य क्षेत्र हैं उसमें ही ये समूच्छिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं जैसे पन्द्रह कर्मभूमियों में तीस अकर्मभूमियो छप्पन्न अन्तर द्वीपो में ये संमूछिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं। ये गर्मज के उच्चार १ मल में प्रस्रवण २ पेशाब में, खेल-कफ में. ३ सिंघाण-नाक के मैल में, ४ वमन में, ५ पित्त में, ६ शोणित-खून में, ७ शुक्र-वीर्य में, ८ शुक पुद्गलो, के परिसटन ९ में, १० मरे हुए जीव के कलेवरो में, ११ स्त्री पुरुष के सयोग में, १२ नगर की नालियो में, १३ एवं समस्त अशुचिस्थानो में, १४ ये संमूर्छिम मनुष्य उत्पन्न
પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. તે પાઠ ટીકામાં આપેલ છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે.-પિસ્તાળીસ લાખ જન પ્રમાણે આ મનુષ્ય લેક એટલે કે મધ્યક છે તેમાં અઢાઈ દ્વીપ સમુદ્ર પ્રમાણ જે આ મનુષ્યક્ષેત્ર છે, તેમાં જ આ સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જેમકે દર કર્મભૂમિમા ત્રીસ અકર્મભૂમિમાં, છપ્પન અંતદ્વીપમાં આ સંમૂ૭િમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન थाय छे. 21 गलन यार-भाभी, प्रसव-पेसासभा २, -3, सिधाનાકના મેલમાં ૪ વમન-ઉલ્ટીમાં ૫,પિત્તમાં ૬, શેણિતમાં ૭, શુક્ર-વીમા ૮, શુક્રપુદ્ગલેનાં પરિશટનમાં ૯, પંચેન્દ્રિય મરેલ જીવોના કલેવરમાં ૧૦, સ્ત્રીપુરુષના સોગમાં ૧૧, નગરની નળીમાં ૧૨, અને બધા જ અશુચિ-અપવિત્ર સ્થાનમાં ૧૩, આ સંમૂછિમ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
संख्येयभागतया शरीरावगाहनया असज्ञिनो मिथ्यादृष्टयः सर्वाभिः पर्याप्तिभिरपर्याप्तका अन्तर्मुहुर्त्तायुष्का एव कालं कुर्वन्तीतिन्छाया) ॥
तेषां संच्छिममनुष्याणां शरीरादिद्वारजातं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसिणं भंते' इत्यादि, 'तेसि णं भंते तेषां समन्छिमानां खलु भदन्त ? 'जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' जीवानां मनुष्याणां कति--कियत्संख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रजातानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिक तैजसं कार्मणम् , एतच्छरीरत्रयमेव भवति संमूछिममनुष्याणां संमूछिमत्वादेवेति शरीरहारम् । शरीरावगाहना जघन्योत्कर्षाभ्यामगुलासंख्येयभागप्रमाणा। होते हैं। उनकी शरीरावगाहना मंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती हैं. ये असंजी-मन रहित-होते हैं मिथ्यादृष्टि होते है छ पर्याप्तियो में से कोई भी पर्याप्ति इनकी पूर्ण नहीं होती हैं अतः ये अपर्याप्त ही होते हैं इनकी आयु एक अन्तर्मुहूर्त की ही होती है इसके बाद ये मर जाते हैं। इन्हें लब्ध्यपर्याप्तक कहा गया है ।
इन संमूच्छिम मनुष्यो के शरीरादिद्वार इस प्रकार से है "तेसिंणं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन संमूछिम मनुष्यों के कितने शरीर होते हैं। तब प्रमु ने गौतम से कहा-"गोयमा ! तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता' हे गौतम ! इन समूछिम मनुष्यों को तीन शरीर होते है "तं जहा" जैसे-"ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक तेजस और कार्मण इनकी शरीरावगाहना जघन्य और उत्कृष्ट से मंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है संहनन संस्थान कपाय, लेश्या, ये द्वार यहां वीन्द्रिय प्रकरण में जैसे ये प्रतिपादित મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે તેના શરીરની અવગાહના એક આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુની હોય છે. તેઓ અસંજ્ઞી મન વિનાના હોય છે. મિથ્યા દષ્ટિવા હોય છે. તેઓને છ પર્યાઢિયો પૈકી એક પણ પર્યાતિ પૂર્ણ હોતી નથી તેથી તેઓ અપર્યાપ્ત જ હોય છે. તેનું આયુષ્ય એક અંતમુહૂર્તનું જ હોય છે, તે પછી તેઓ મરી જાય છે તેઓને લધ્ય પર્યાપ્તક કહેલા છે. એટલે કે લબ્ધિ-અપર્યાપ્તક કહ્યા છે.
मा स भूरिभ मनुष्याना शरीर विगेरे हो। मा प्रभायेछ-"तेसिं ण भंते ! जीवाणं कह सरीरगा पण्णत्ता' भगवन् ! म सभूछि म भनुष्याने टमा शरी। डाय छ ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतभस्वामीन ४ छ - "गोयमा ! तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता" ॐ गौतम ! मा स भूमि मनुष्याने व शरी। डाय ®. "तं जहा" ते मा प्रभारी छ-''ओरालिप, तेयण, कम्मए" मोर, तेस मन शमण, तमाना शरीरनी भवाહના જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની હોય છે સંહ નન, સંસ્થાન, કષાય, વેશ્યા, આ કારોનું કથન જે પ્રમાણે બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવોના પ્રકરણુમાં કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું અહિયાં પણ સમજી લેવું
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३१३ संहननसंस्थानकषायलेश्याद्वाराणि यथा द्वीन्द्रियाणाम् । इन्द्रियद्वारे पञ्चेन्द्रियाणि । संज्ञिद्वारं वेदद्वारं च द्वीन्द्रियवदेव ।
___ पर्याप्तिद्वारे-पञ्चापर्याप्तयः । दृष्टिदर्शनज्ञानयोगोपयोगद्वाराणि यथा पृथिवीकायिकानाम् । आहारो यथा-द्वीन्द्रियाणाम् । उपपातो नैरयिकदेव तेजोवाय्वसख्यातवर्षायुष्कवनेंभ्यः । स्थितिर्जघन्योत्कर्षाम्यामन्तर्मुहूर्त्तमात्रप्रमाणा नवरं जघन्यपदादुत्कृष्टमधिकं ज्ञातव्यम् । मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते । अनन्तरमुढत्य नैरयिकदेवासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेषु शेषेषु स्थानेषु उत्पद्यन्ते, गत्यागतिद्वारे-व्यागहुए है वैसे ही जानना चाहिये । इन्द्रियहार में इनके पांचो इन्द्रियां होती हैं। संज्ञिद्वार और वेदद्वार द्वीन्द्रिय प्रकरण में कहे अनुसार यहां जानना चाहिये । पर्याप्तिद्वार में पांच अपयाप्ति वाले होते है। दृष्टिद्वार, दर्शनद्वार ज्ञानद्वार, योगद्वार, और उपयोगद्वार ये सब द्वार पृथिवीकायिक जीवों के प्रकरण में कहे गये अनुसार यहां जानना चाहिये आहारद्वार में इनका आहार द्वीन्द्रिय जीवो के जैसा होता है । उपपात इनका नैरयिक, देव, तेज, वायु
और असंख्यात वर्षायुष्क इनकों छोडकर शेष जीवों से होता है स्थिति-इनकी जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त की ही होती है परन्तु जघन्य के अन्तर्मुईत्त की अपेक्षा उत्कृष्ट का अन्त र्मुहूर्त अधिक है । ये मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और उससे नहीं समवहत होकर भी मरते हैं। ये अपनी पर्याय छोड़कर नैरयिक, देव और असंख्यात वर्ष की आयु वाले स्थानों को छोड़कर शेष स्थानो में उत्पन्न होते हैं । गत्यागति द्वार में-ये तिर्यञ्च
'ઇન્દ્રિયદ્વારમાં–તેઓને પાંચે ઈન્દ્રિયો હોય છે. સંશિદ્વાર અને વેદકારનું કથન બે ઈદ્રિયવાળા જીવોના પ્રકરણમા કહ્યા પ્રમાણે સમજવુ. અર્થાત અસંશી હોય છે. અને વેદમાં નપુંસક વેદવાળા હોય છે. પર્યાપ્તિકદ્વારમાં–તેઓ પાંચ અપયપ્તિવાળા હોય છે. દષ્ટિદ્વાર, દશનકાર, જ્ઞાનદ્વાર ચોગ દ્વાર, અને ઉપયોગદ્વાર આ દ્વારનું કથન પૃવીકાયિક જીવના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં સમજી લેવું. આહારદ્વારમાં–તેઓને આહાર બે ઈન્દ્રિયવાળા જીના જેવું હોય છે. તેઓને ઉપપાત-ઉત્પત્તિ નરયિક, દેવ, તેજ, વાયુ, અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળ એટલાને છેડીને બાકીના જીવમાંથી થાય છે. તેમની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્તની જ હોય છે પરંતુ જઘન્ય અંતમુહૂર્તની અપેક્ષા ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત અધિક છે. તેઓ મારણાનિક સમુદુ ઘાતથી સમવહત થઈને એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મરે છે, અને સમવહત થયા વિના એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના પણ મરે છે તેઓ પિતાની પર્યાયને છેડીને નરયિક, દેવ, અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા સ્થાને છેડીને બાકીના સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યા
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसूत्रे तिका द्विगतिकास्तियट्मनुष्यगत्यपेक्षया । प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाः प्रज्ञप्ता इति ! उपसंहरनाह-'से त्तं समुच्छिममणुस्सा' ते एते संमूछिममनुष्याः मरिश्च प्ररूपिता इति समष्टिम मनुष्यप्रकरणम् ।
संमूच्छिममनुष्यान् निरूप्य गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-से कि तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा' अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः गर्भजमनुष्याः कीदृशाः कियन्तश्च भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'गन्भवतियमणुस्सा तिविदा पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या स्त्रिविधा:-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्मभूमया' कर्मभूमकाः-कर्म भूमी समुत्पद्यमानाः कर्मभूमका इति तत्र कर्म-कृषि वाणिज्यादि, यद्वा कर्म मोक्षानुष्ठानम् । कर्म प्रघाना भूमिर्येषां ते कर्मममाः एवं मनुष्य इन दो गति और दो ही आगति की अपेक्षा से द्विगतिक और दो आगतिक होते हैं। यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं। "सेत्तं समुच्छिममणुस्सा" इस प्रकार से संमूच्छिम मनुष्यो का दारों को लेकर निरूपण किया है । समूच्छिम मनुष्य प्रकरण समाप्त
अव सूत्रकार गर्भज मनुष्यों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है"से कि तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा" हे भदन्त ! गर्भज मनुष्य कैसे और कितने होते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गभवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! गर्भज मनुष्य तीन प्रकार के होते हैं-"तं जहा" जैसे--' कम्मभूमया अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" कर्म मूमिक, अर्मभूमिक, और अन्तर द्वीपज जो मनुष्य कर्मभूमि में उत्पन्न हुए हैं वे कर्मभूमिक मनुष्य है । कृषि वाणिज्यादि का नाम कर्म है । अथवा मोक्ष की प्राप्ति का जो अनुष्ठान है वह ગતિદ્વારમાં–તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિ અને બેજ આગતિની અપેક્ષાથી બે ગતિક એટલે કે બે ગતિમાં જવાવાળા અને પ્રયાગતિક એટલે બે ગતિથી આવવાવાળા डाय छे मा प्रत्ये असभ्यात शरीश ४९सा छ, "से तं संमुच्छिममणुस्सा" मा शते સમૂર્ણિમ મનુષ્ય સબંધી કથન દ્વારો સહિત કહ્યું છે.
સંમૂરિજીમ પ્રકરણ સમાપ્ત હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ મનુષ્યનું નિરૂપણ કરે છે, આમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे ४-"से कि तं गम्भवतियमणुस्सा" उ मावन् म मनुष्ये। ४८क्षा मन उवा सय छ ? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभीन छ है-गम्भवक्कंतिय मणुस्मा तिविहा पण्णत्ता” 8 गौतम ! म मनुष्य प्रारना ४डया छे. "तं जहा' तत्र प्रस। मा प्रमाणे छ. “कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" भ. ભૂમિક, અકર્મભૂમિક, અને અંતરદ્વીપજ જે મનુષ્ય કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તે કર્મ ભૂમિજ મનુષ્ય કહેવાય છે કૃષિ-ખેતિ, વાણિજ્ય-વ્યાપાર વિગેરેનુ નામ કમ છે. અથવા
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३१५
1
कर्म - कृषिवाणिज्यादि,
भूमास्ते
ते एवं कर्मभूमकाः 'अम्मभूमया' अकर्मभूमकाः अकर्मभूभ्यां जाता इत्यर्थ, एवं मोक्षानुष्ठानं वा तादृश कर्मविकला भूमि विद्यते येषां ते अकर्म एव अकर्मभूमकाः । 'अंतरदीवजा' अन्तरद्वीपजाः, मत्र अन्तरशब्दो मध्यवाची तथा चान्तरे - लवण समुद्रस्य मध्ये येद्वीपा स्तेऽन्तरद्वीपा : अन्तर द्वीपे जाता:- समुत्पन्नाः ये ते अन्तरद्वीपजा मनुष्या इति ते एते त्रिप्रकारका गर्भजमनुष्याः । ' एवं मणुस्स भेदो भाणियव्वो' एवमुक्तप्रकारेण मनुष्याणां गर्भजानां भेदः - प्रकार ः भणितव्यो वक्तव्यः, अत्र कुत्रत्यो मनुष्य भेदोऽत्र भणितव्यः ! तत्राह - 'जहा पण्णवणाए तहा निरवसेसं भाणियव्वं' यथा प्रज्ञापनायां गर्भजमनुष्यभेदाः कथितास्तथैव तेनैव रूपेण निरवशेषं यथा भवेत् तथा भणितव्यं वक्तव्यमिति । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यम् । तत्राह - 'जाव' इत्यादि, 'जाव छउमत्था य केवली य' यावत् छद्मस्थाश्च केवलिनश्चैतत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यमिति । प्रज्ञापनाप्रकरणं च गर्भजमनुष्य सम्बन्धिकं प्रज्ञापनायामेव द्रष्टव्यम् । विस्तृतत्वान्नात्र विवि
कर्म हैं जिन जीवो की ऐसे कर्मों की प्रधानतावाली भूमि है वे कर्मभूमिक मनुष्य है । कर्मभूमि के सिवाय जो अकर्म भूमि में उत्पन्न हुए है वे जीव अकर्म भूमक है अकर्म भूमि में कृषि वाणिज्यादि रूप कर्म अथवा मुक्ति प्राप्ति के योग्य कर्म नहीं होता है । अन्तर शब्द मध्यवाची है तथा च अन्तर में - लवणसमुद्र के मध्य में जो द्वीप हैं वे अन्तरद्वीप हैं इन अन्तरद्वीपों में जो मनुष्य उत्पन्न हुए हैं वे अन्तरद्वीपज है । इस प्रकार से गर्भज मनुष्य ३ तीन प्रकार के होते हैं "एवं मणुस्स भेदो-भाणियन्वो" इस प्रकार से गर्भज मनुष्यों के भेद "जहा पण्णवणाए तहा निरवसेसं भाणियव्वं" जैसे कि वे प्रज्ञापनासूत्र में कहे गये है वैसे ही यहां संपूर्ण रूप से कह लेना चाहिए यावत् "छउमत्था य केवली य" यावत् वे छद्मस्थ और केवली होते हैं इस प्रज्ञापना सूत्र के प्रकरण तक प्रज्ञापना सूत्र का गर्भजमनुष्य संबन्धी प्रकरण वहीं प्रज्ञापना મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જે અનુષ્ઠાન-આરાધના છે તે કમ છે. આવા કર્માંની પ્રધાનતાવાળી જે જીવેાની ભૂમિ છે, તે કમ ભૂમિજ મનુષ્ય છે. ક ભૂમિના શિવાય જેઓ અકમ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે. તે જીવા અકમ ભૂમિજ કહેવાય છે. અક ભૂમિમાં કૃષિ-વાણિજય રૂપ કમ, અથવા મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાને ચાખ્ય કમ ના અભાવ હાય છે. અંતર શબ્દ મધ્ય વાચક છે. અંતરમાં એટલે કેલવણુસમુદ્રની મધ્યમાં જે દ્વીપ છે, તે અંતરદ્વીપ કહેવાય છે, આવા મંતરદ્વીપામાં જે મનુષ્ચા ઉત્પન્ન થાય છે. તે અતરદ્વીપજ કહેવાય છે, આ રીતે मनुष्य अभरना होय छे. "एवं मणुस्ल मेदो भाणियवो" या प्रभा गर्ल मनुष्योना हो "जहा पण्णवणाप तहा निरवसेसं भाणियव्वं" ? प्रभा अज्ञाપના સૂત્રમા કહેલ છે, એજ પ્રમાણે સ ંપૂર્ણ રીતનુ કથન અહિંયા પણ સમજી લેવુ', યાવત્ "छउत्थाय केवली य" तेथेो छद्मस्थ मने ठेवली होय छे. अज्ञायना सूत्रना था उथन પત પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનુ ગર્ભજ મનુષ્ય સંબંધી પ્રકર ત્યાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવું,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
जोषाभिगमसूत्रे तिका द्विगतिकास्तियड्मनुष्यगत्यपेक्षया । प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाः प्रज्ञप्ता इति ! उपसंहरनाह- से तं समुच्छिममणुस्सा' ते एते संमूछिममनुष्याः भेदैरिश्च प्ररूपिता इति संम्छिम मनुष्यप्रकरणम् ।
समूछिममनुष्यान् निरूप्य गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा' अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः गर्भजमनुष्याः कीदृशाः कियन्तश्च भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'गन्भवतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता' गर्मव्युस्क्रान्तिकमनुष्या विविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्मभूमया' कर्मभूमकाः-कर्म भूमी समुत्पद्यमानाः कर्मभूमका इति तत्र कर्म-कृषि वाणिज्यादि, यद्वा कर्म मोक्षानुष्ठानम् । कर्म प्रधाना भूमिर्येषां ते कर्मभूमाः एवं मनुष्य इन दो गति और दो ही आगति की अपेक्षा से द्विगतिक और दो आगतिक होते हैं। यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं । "सेत्तं समुच्छिममणुस्सा" इस प्रकार से संमूछिम मनुष्यो का द्वारों को लेकर निरूपण किया है। संमूर्छिम मनुष्य प्रकरण समाप्त
अब सूत्रकार गर्भज मनुष्यो का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है"से किं तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा" हे भदन्त ! गर्भज मनुष्य कैसे और कितने होते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गम्भवतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम! गर्भज मनुष्य तीन प्रकार के होते हैं-"तं जहा" जैसे--- कम्मभूमया अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" कर्म भूमिक, अकर्मभूमिक, और अन्तर द्वीपज जो मनुष्य कर्मभूमि में उत्पन्न हुए हैं वे कर्मभूमिक मनुष्य है। कृषि वाणिज्यादि का नाम कर्म हैं । अथवा मोक्ष की प्राप्ति का जो अनुष्ठान है वह
ગતિદ્વારમાં–તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિ અને બેજ આગતિની અપેક્ષાથી બે ગતિક એટલે કે બે ગતિમાં જવાવાળા અને કાગતિક એટલે બે ગતિથી આવવાવાળા डाय छे मा प्रत्ये: मसज्यात शरीश डसा छ, “से तं समुच्छिममणुस्सा" २मा शव મૂર્ણિમ મનુષ્ય સબંધી કથન દ્વારે સહિત કહ્યું છે.
સંમૂર્ણિમ પ્રકરણ સમાપ્ત હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ મનુષ્યોનું નિરૂપણ કરે છે,–આમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे -से किं तं गम्भवतियमगुस्सा" ॐ भगवन् गम मनुष्य। ४८ता भने उ डाय छ ? । प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभान ४ छ ?-गम्भवक्कंतिय मणुस्सा तिविहा पण्णत्ता" उ गौतम ! Mr मनुध्या त्र] प्रारना ४७या छ. "तं जहा" ते ४२ मा प्रमाणे छे. “कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" भ
ભૂમિક, અકર્મભૂમિક, અને અંતરદ્વીપજ જે મનુષ્ય કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તે કર્મ - ભૂમિજ મનુષ્ય કહેવાય છે કૃષિ–ખેતિ, વાણિજ્ય-વ્યાપાર વિગેરેનું નામ કર્મ છે. અથવા
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
shrafter टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३१७
अवगाहनाद्वारे - 'ओगाहणा जहन्नेणं अगुळस्स असंखेज्जइंभागं' गर्भज मनुप्याणां शरीरावगाहना जघन्येनागुलस्यासंख्येयभागप्रमाणा भवति 'उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई ' उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि गर्भजमनुष्याणां शरीरावगाहनोत्कर्षेण त्रिगव्यूतप्रमाणा भवतीत्यर्थः । सहननद्वारे - 'छच्चैव संघयणा' षडेव वज्रऋषभादि संहननानि भवन्तीति ।। संस्था - नद्वारे 'छस्संठाणा' षट् सस्थानानि समचतुरस्रन्यग्रोधादीनि भवन्ति ।
·
कषायद्वारे - 'ते णं भंते!" इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! गर्भज मनुष्यजीवाः 'किं कोइकसाई जाव लोहकसाई अकसाई' किं क्रोधकषायिणो यावत्
तैजसशरीर और कार्मण शरीर ये पांच शरीर होते हैं । क्योंकि मनुष्यों में सर्वभावो के होने की सम्भावना रहती है । अवगाहना द्वार में - " ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं" इन गर्भज मनुष्यों की शरीरावगाहना नघन्य से अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और " उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई" उत्कृष्ट से तीन कोश तक की होती है । संहनन द्वार में - छच्चेव संघयणा" इनके वज्रऋषभ आदि छहों संहनन होते हैं । संस्थान द्वार में - "छ संठाणा" समचतुरस्र आदि छहों संस्थान होते हैं । कषाय द्वार में इन गर्भज मनुष्य के क्रोध कषाय भी होता है, मान कषाय भी होता है माया कषाय भी होता है, और लोभ कषाय भी होता है । यही बात यहां पर "ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई 'जाब लोभ कसाई अकासाई” इस सूत्रपाठ द्वारा इस प्रकार से पूछी गई है कि हे भदन्त ! वे गर्भ मनुष्य क्या क्रोध कषाय वाले होते है ' यावत् लोभ कषाय वाले होते है ? या कषाय से रहित
ત્રણે શરીશ ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે ગાઁજ મનુષ્યાના ઔદારિક શરીર, વૈક્રિય શરીર, આહારક શરીર, તેજસ શરીર, અને કામણુ શરીર આ પાંચ શરીર હાય છે કેમકે भनुष्यामां सर्वलावा होवानी संभावना होय छे अवगाहनाद्वारभां "ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग" आ गर्लन मनुष्यना शरीरनी भवगाहना नघन्यथी मे भांगजना - असौंज्यातमां लाग प्रभाणुनी होय छे भने “उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई” उत्कृष्टथी त्रयु गाउ सुधीनी होय छे. सांडुननद्वारभां - "छच्चेव संघयणा" ते सोने व ઋષભ, વિગેરે છએ સ‘હૅનન હોય છે,
'सस्थानद्वारभां —''छ संठाणा" सभयतुरस विगेरे छमे संस्थान होय छे, उषायદ્વારમાં—આ ગર્ભજ મનુષ્યોને ક્રોધ કષાય પણ હાય છે, માન કષાય પણ હાય છે, માર્યા उषाय पशु होय छे, अने सोलम्षाय यशु होय हे येन वात मडियां "ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई जाव लोभकसाई, अकसाई” मा सूत्रपाद्वारा आ प्रभाएँ पूछવામાં આવેલ છે. હે ભગવન્ તે ગજ મનુષ્ય શુ ક્રોધ કષાયવાળા હોય છે ? યાવંત્ લેાભ કષાયવાળા હાય છે ? અથવા કષાય વિનાના હાય છે? અહિયાં ચાવત્પદથી માન
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमन ३१८ मानमायालोभकपायिणोऽकपायिणो वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि. 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वे वि' सर्वेऽपि-एते सर्वकपायवन्तो भवन्ति, अयं भाव.-गर्भजमनुष्याः क्रोधकपायवन्तोऽपि भवन्ति यावत् लोभकपायवन्तोऽपि भवन्ति तथा-अकपायिणोऽपि वीतरागमनुष्याणामकषायित्वादिति कपायद्वारम् ॥
___ संज्ञाद्वारे-'ते णं भंते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता जाव लोभसन्नोवउत्ता नोसन्नोवउत्ता' ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहारसंज्ञोपयुक्ता यावद् लोभसंजोपयुक्ता नो संज्ञोपयुक्ताः हे भदन्त ! गर्भजमनुष्याः किमाहारसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति किं वा भयमैथुनपरिग्रहक्रोधमानमायालोभसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति । नो सज्ञोपयुक्ता भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वे वि' सर्वेऽपि ते गर्भजमनुप्या आहारसंक्षोपयुक्ता अपि भवन्ति यावत् लोभसंज्ञोपयुक्ता अपि भवन्ति । तथा नो संज्ञोपयुक्ता अपि भवन्तीति । तत्र नो संज्ञोपयुक्ताश्च निश्चयतया बीतरागमनुष्याः व्यवहारतस्तु सर्वे एव चारित्रधारिणः, लोकोत्तरचित्तहोते हैं । यहां यावत्पद से मान, माया इन दो कपायों का ग्रहण हुआ हैं उत्तर में प्रभु ने कहा है “गोयमा ! सव्वे वि" हे-गौतम ! गर्मज मनुष्य क्रोधकपायवाले भी होते है, यावत्लोभ कपायवाले भी होते हैं-तथा कपाय से रहित भी होते हैं क्योंकि वीतराग मनुष्यों के कपाय का अभाव हो जाता है। संज्ञाद्वार में-"ते णं भंते ! जीवा कि आहारसन्नोवउत्सा जाव लोभसन्नोवउत्ता नोसनोवउत्ता' गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! ये गर्भजमनुष्य क्या आहारसज्ञोपयुक्त होते हैं ? यावत् लोभसंज्ञोपयुक्त होते है ? प्रभु ने इस विषय में ऐसा उत्तर दिया है-"गोयमा ! सव्वे वि" ये गर्भज मनुष्य जब संज्ञा वाले होते हैं आहार सज्ञोपयुक्त भी होते हैं, भय सज्ञोपयुक्त भी होते है मैथुन संज्ञोपयुक्त भी होते हैं।
और क्रोधमान माया लोभ संज्ञोपयुक्त भी होते हैं । निश्चयनय से जो वीतराग मनुष्य हैं અને માયા આ બે કષા ગ્રહણ કરાયેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે – "गोयमा ! सब्वेवि" है गौतम ! म भनुष्य ॐध पायवाणा पाय छे, यावत् લેભ કષાયવાળા પણ હોય છે. અને કષાય વિનાના પણ હોય છે. કેમ કે વીતરાગ મનુ ध्यान पायी पाव डाय छे. सज्ञादाभां-"ते णं भते ! जीवा किं आहारसन्नोव उत्ता जाव लोभसन्नोव उत्तानो सन्नोव उत्ता" मा विषयमा गीतभस्वामी प्रभुने मे पूछयु છે કે-હે ભગવન્ આ ગર્ભજ મનુષ્ય શું આહારસ પિયુક્ત હોય છે ? યાવત લાભ सज्ञोपयुक्त डाय छ ? 241 प्रश्न उत्तर भापतi प्रभु ४ छ -'गोयमा ! सव्वेवि' આ ગર્ભજ મનુષ્ય જયારે સત્તાવાળા હોય છે, ત્યારે આહાર સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે, ભય સંજ્ઞા વાળા પણ હોય ને, મૈથુન સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે. અને ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે. નિશ્ચય નયથી જેઓ વીતરાગ મનુષ્ય છે, તેઓ
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युफ्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३१९ लाभात् ते मोघलोकेति संज्ञाद्वयं चाश्रित्य दशभिः संज्ञाभिरपि विप्रमुक्ता भवन्तीति विप्रमुक्तत्वात इति । ____तयुक्तम्-'निर्वाणसाधकं सर्वं ज्ञेयं लोकोत्तराश्रयम् ।
- संज्ञाः लोकाश्रयाः सर्वा भवाङ्करजलं परम् ॥१॥ इति । ____ लेश्याद्वारे-'ते ण भंते !' इत्यादि, "ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा य जाव अलेस्सा' ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याश्च यावद् अलेश्याः, अत्र यावत्पदेन नील कापोततेजःपद्मशुक्ललेश्यानां संग्रहस्तथा च-हे भदन्त । इमे मनुष्याः किं कृष्णलेश्या भवन्ति, नील लेश्या वा, कापोतलेश्या वा, तैजसलेश्या वा, पद्मलेश्या वा, शुक्लनहीं होते हैं। तथा-व्यवहार की अपेक्षा से जितने भी चारित्रधारी हैं वे संज्ञोपयुक्तनहीं होते हैं। क्योंकि इन्हें लोकोत्तर-अलौकिक-चित्त-ज्ञान का लाभ हो जाता है ये चारित्रधारो ओघसंज्ञा और लोभ संज्ञा को मिलाकर दश १०, प्रकार की भी संज्ञा से विप्रमुक्त-सर्वथा रहित-होते हैं। तदुक्तम्
"निर्वाणसाधकं सर्व ज्ञेयं लोकोत्तराश्रयम्,
संज्ञा लोकाश्रयाः सर्वा भवाङ्कुरजलं परम् ॥१॥" जितने भी निर्वाणसाधक अनुष्ठान है वह सब अलौकिक होता है और संज्ञाएँ लोकाश्रित होती है अतः चारित्रधारी व्यवहार से संज्ञोपयुक्त नहीं माने गये है । लेण्याद्वारमें-प्रभु से गौतम ने ऐसा पूछा है-"ते णं भंते ! जीवा किं कण्डलेस्सा य जाव अलेस्सा" हे भदन्त ! वे गर्भज मनुष्य क्या कृष्णलेश्या वाले होते हैं या यावत् अलेश्या वाले होते हैं ? यहां यावत्पद से नील कापोत, तेज, पद्म और शुक्ल इन ठेश्याओं का ग्रहण हुआ है-तथा च हे भदन्त ! ये गर्भज मनुष्य क्या कृष्णलेश्या वाले સંશોપયુક્ત હોતા નથી તથા વ્યવહાર નેયની અપેક્ષાએ જે કઈ ચારિત્રધારી છે. તેઓ સંશોપયુક્ત હેતા નથી. કેમ કે–તેઓને લેકેત્તર-અલૌકિક ચિત્ત-જ્ઞાનને લાભ થઈ જાય છે. આ ચારિત્રધારી ઘસંજ્ઞા, અને લેભ સંજ્ઞા એ બે સંજ્ઞાઓ મેળવીને દશે પ્રકારની સ જ્ઞાઓથી વિપ્રમુક્ત એટલે કે સર્વથા રહિત હોય છે. "तदुक्त- निर्वाणसाधकं सर्व शेयं लोकोतराश्रयम्
संशो लोकाश्रयाः सर्वा, भवाकुर जलं परम् ॥१॥ નિર્વાણુ કહેતાં મેક્ષ સાધક જે કઈ અનુષ્ઠાને છે, તે બધા અલૌકિક હોય છે, અને સંજ્ઞાઓ લોકાશ્રિત હોય છે. અતઃ ચારિત્ર ધારીને વ્યવહારથી સંજ્ઞો પયુક્ત માનવામાં भाव्य नयी. वेश्यावारमां-गौतमस्वामी प्रभुन से पूछयु छ -"ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा य जाव अलेस्सा" भगवन् त म भनुष्य। शुकृतश्या पाहाय છે ? અથવા યાવત્ અલેશ્યાવાળા હોય છે ? અહિયાં યાત્પદથી નીલ, કાપત, તેજ, પદ્ધ અને શુકલ આ લેશ્યાઓ ગ્રહણ થયેલ છે. એટલે કે—ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે હે ભગવન
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
३२०
लेश्या वा । लेश्यारहिता वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' ३ गौतम 1 सव्वे वि' सर्वेऽपि सर्वलेश्यावन्तोऽपि मनुष्याः कृष्णलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । नीललेश्यावन्तोऽपि भवन्ति कापोत लेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । तेजोलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । पद्मश्यावन्तोऽपि भवन्ति । शुक्ललेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । अलेश्या :- लेश्यारहिता अपि भवन्ति । तत्रालेश्याः सिद्धाः परमशुक्लध्यायिनोऽयोगिकेवलिन इति लेश्याद्वारम् ||
इन्द्रियद्वारे – 'सोइंदिओवउत्ता जान नो इंदिओवउत्ता वि' मनुष्या श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ता यावत् नो इन्द्रियोपयुक्ता अपि यावत्पदेन - रसनप्राणचक्षुः स्पर्शनेन्द्रियाणां संग्रहः तथा च पञ्चेन्द्रिययुक्ता अपि भवन्ति । नो इन्द्रिययुक्ता अपि भवन्ति । तत्र नो इन्द्रियोप
होते है ? या नीललेश्या वाले होते हैं या कापोतलेश्या वाले होते हैं ? या तैजसलेश्या वाले होते है ? या पद्मलेश्या वाले होते हैं । या शुक्ललेश्या वाले होते हैं। या लेश्यारहित होते हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं- " गोयमा ! सव्वे वि" ये समस्त गर्भज मनुष्य कृष्णलेश्या वाले भी होते हैं नीललेश्या वाले भी होते हैं, कापोतलेश्या वाले भी होते हैं तेजोलेश्या वाले भी होते हैं पद्मलेश्या वाले भी होते है, शुक्ललेश्या वाले भी होते है मोर लेदयारहित भी होते हैं । इनमें मलेश्यावाले सिद्ध होते है, और परमशुक्ल व्यानवाले अयोगि केवली भी अलेश्य होते हैं । इन्द्रिय द्वार में ये गर्भज मनुष्य - " सोइंदिओवउत्ता जाव नोइंदियोवउत्तावि" श्रोत्रेन्द्रियों से युक्त भी है यावत् नोइन्द्रिय से युक्त भी होते है यहां यावत्पद से "रसन-प्राण- चक्षु - स्पर्शन- - इन चार इन्द्रियों का ग्रहण हुआ है तथा च ये गर्भज मनुष्य पांचों इन्द्रियों से युक्त भी होते हैं और नो इन्द्रिय से युक्त भी होते हैं । इनमें नो इन्द्रियो -
આ ગભજ મનુષ્ય. શુ કૃષ્ણાલેશ્યાવાળા હાય છે ? કે નીલ લેશ્યાવાળા હાય છે અથવા કાપાતિક લેશ્યાવાળા હાય છે કે તેજસ વૈશ્યાવાળા હાય છે ? અથવા પદ્મલેશ્યાવાળા હાય છે? અથવા શુકલ લેસ્યાવાળા હાય છે ? કે લેશ્યાવિનાના એટલે કે અલેશ્ય હાય ? આ प्रश्नमा उत्तरभां अलु गौतम स्वामीन आहे छे - "गोयमा ! सव्वेवि" हे गौतम साधणा ગર્ભજ મનુખ્યા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા પણ હાય છે નીલલેસ્યાવાળા પણ હાય છે. કાપાતલેશ્યાવાળા પણ હોય છે તેને લેશ્યાવાળા પણ હાય છે પદ્મલેશ્યાવાળા હાય છે. શુકલલેશ્યાવાળા પણ હોય છે. અને લેશ્યાવિનાનાપણુ હૉય છે તેઓમાં સિદ્ધ પુરૂષો અલેશ્ય-એટલે કે લેસ્યા વિનના હાય છે અને પરમ શુકલધ્યાનવાળા અયાગી કેવલીયાપણુ લેશ્યાવિનાના होय छे. इन्द्रियद्वारभां - भाग भनुष्ये। “सोहंदियोवउत्ता नाव नोइ दियोवउत्ता वि” શ્રોÀન્દ્રિયવાળા પણુ હાય છે, યાવત નાઈન્દ્રિયવાળા પણ હોય છે અહિયાં યાવત પદથી रसना-कुल, धाधु-ना, यक्षु, स्पर्शन भी यार इन्द्रियेो श्रणु राई छे. आ गर्ल મનુષ્ય પાંચૈઇન્દ્રિયવાળા, પણ હાય છે, અને નેઇ દ્રિયવાળા પણ ાય છે. આ ગભજ
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२१ युक्ताः केवलिनः, यद्यपि केवलिनामपि सिद्धेः पूर्वमिन्द्रियाणि भवन्त्येव तथापि तदुपयोगाभावेन ते केवलिनो नो इन्द्रियोपयुक्ता एव भवन्तीति इन्द्रियद्वारम् ||
समुद्घातद्वारे-- 'सत्त समुग्घाया' सप्त समुद्घाता भवन्ति 'तं जहा' तद्यथा- 'वेयणा समुग्धाए जाव केवलिसमुग्घाए' वेदनासमुद्घातो यावत् केवलिसमुद्घातः, अत्र-यावत्पदेन कषायमारणान्तिकवैक्रियाहारकतैजससमुद्घातानां संग्रहो भवतीति । समुद्घातसंग्राहिका चेयं गाथा
'वेयणकसायमारणंतिए य वेउव्विए य आहारे । तेयकेवलि य समुग्घाए, सत्तससुग्घाया इमे भणिया' ॥१॥ वेदनाकपायोमारणान्तिकश्च । वैक्रियकश्चाहारकः ।
तैजसः केवलिनः समुद्घातः. सप्त समुद्घाता इमे भणिताः इतिच्छाया । इति समुद्घातद्वारम् ।।
सज्ञिद्वारे-'सन्नी वि नो सन्नी नो असन्नी वि' मनुष्याः संजिनोऽपि भवन्ति नो पयुक्त केवली होते है । यद्यपि केवलियों के भी सिद्धि प्रज्ञप्ति से पहिले इन्द्रियां तो होती ही हैं फिर भी वे इनका कुछ भी उपयोग नहीं करते हैं अतः इन्हें नोइन्द्रियोपयुक्त कहा गया है। समुद्घातद्वारमें सत्त समुग्घाया "समुद्घात सात होते है-"वेयणासमुग्घाए जाच केवलिसमुग्घाए" वेदना समुद्घात यावत् केवलिसमुद्घात यहां यावत्पद से कषाय, मारणान्तिक, वैक्रिय आहारक, तैजस इन समुद्घातों का ग्रहण हुआ है । समुद्घात को कहनेवाली यह गाथा है-' 'वेयणकसायमारणतिए य' इत्यादि
अर्थात् समुद्घात सात इस प्रकार से हैं-वेदनासमुद्घात १, कषायसमुद्घात २, मारणान्तिकसमुद्घात ३, वैक्रियसमुद्घात ४, आहारकसमुद्घात ५, तैजससमुद्घात ६, और केवलिसमुद्घात, संज्ञी द्वार में-"सन्नी विनो सन्नी नो असन्नी वि" ये गर्भज मनुष्य संज्ञी
મનુષ્યમાં કેવલી ઇંદ્રિયવાળા હોય છે જે કે કેવલીને પણ સિદ્ધિ પ્રાપ્તિની પહેલાં ઈન્દ્રિયે તે હોય છે, તે પણ તેઓ તેનો કોઈ પણ ઉપયોગ કરતા નથી તેથી તેઓને नवन्द्रियाणा या छे समुदधातवारभा-"सत्त समुग्घाया" त्याने सात समुहधाता डेय छ "वेयणासमुग्घाए जाव केवलिसमुग्धाप" वहना समुद्धात यावत् अवसि समुद्धात અહિયાં યાવત્પદથી કષાય, મારણાનિક વૈકિય, આહારક, તૈજસ આ સમુદ્યા ગ્રહણ કરાયા छे. महिया समुद्धातना सभा समुद्धाताना डावाली माया छ –'वेयणकसायमारणंतिपय" त्यादि. अर्थात सात समुहधातम प्रभार छ.-बेहना समुद्धात १ ४षाय સમુદ્દઘાત ૨, મારણતિક સમુદ્રઘાત ૩ વૈક્રિય સમુદ્દઘાત ૪. આહારક સમુદુઘ ત ૫. तेस समुधात , मन वलिस मुहूधात ७, सज्ञीद्वारमा-"सन्नी वि नो सन्नो नो असन्ना
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
जीवाभिगमन संज्ञिनो नो असजिनोऽपि भवन्ति तत्र नो सजिनो असंज्ञिनः केवलिन इति संजिद्वारम् ।।
वेदद्वारे- 'इत्थियावि जाव अवेया वि' स्त्री वेदा अपि यावत् पुरुपवेदा अपि नपुंसकवेदा अपि अवेदका अपि भवन्तीति । तत्र अवेदाः सूक्ष्मसपरायादि गुणस्थानवर्तिन इति वेदद्वारम् ।। पर्याप्तिद्वारे-'पंच पज्जत्ती' पञ्चपर्याप्तयो भवन्ति मनुष्याणां तथा पञ्चापर्याप्तयोऽपि भवन्ति, भाषामन पर्याप्त्योरेकत्वेन विवक्षणादिति पर्याप्तिहारम् ॥
दृष्टिद्वारे- 'तिविहा वि दिट्टी' त्रिविधा अपि दृष्टयो भवन्ति तद्यथा-केचित् सम्यग् दृष्टयः केचिन्मिथ्यादृष्टयः केचित् सम्यमिथ्यादृष्टय इति दृष्टिद्वारम् ।।
-
भी होते हैं और नोसनी नोमसजी भी होते हैं । नो संज्ञी नो असंजो ऐसा जो कहा गया है वह क्वलियों की अपेक्षा से कहा गया है । वेदद्वार में ये गर्भज मनुष्य "इत्थिवेया विजाव अवेयावि" स्त्री वेदवाले भी होते है, पुरुपवेदवाले भी होते हैं और नपुंसक वेदवाले भी होते है तथा विना वेद के भी होते हैं। वेद का उदय नौवे गुणस्थान तक रहता है दसवें सूक्ष्म संपराय आदि गुणस्थानो में वेद का उदय नहीं रहता है इसलिये यहां अवेदक भी होते हैं ऐसा कहा गया है "पर्याप्तिद्वार में ये गर्भज मनुष्य 'पंच पज्जत्ती" पांच पर्याप्तिवाले होते है तथा पांच अपर्याप्ति वाले भी होते हैं। पर्याप्तियां यद्यपि छह प्रकार की होती है, पर यहां जो पांच पर्याप्तियों वाले होते है-ऐसा नो कहा गया है वह भापा और मनपर्याप्ति में एक साथ बांधनेमें एकता है इस विवक्षा से कहा गया है। दृष्टिद्वार में ये गर्भज मनुष्य "तिविहा विदिही" तीनो प्रकार के दृष्टि वाले होते हैं जैसे कोई २ सम्यग्दृष्टि भी होते हैं कोई २ मिथ्यादृष्टि भी होते हैं और कोई २ मिश्रदृष्टि भी होते
વિ” આ ગર્ભજ મનુષ્ય સંની પણ હોય છે, નો સંસી પણ હોય છે અને તે અસ ગ્રી પણ હોય છે. ને સંગી અને અસંગી એવું જે કથન કહ્યું છે, તે કેવલિયોની અપેક્ષાએ કહેલ છે वहारमा-मा गल मनुष्य "इत्थिवेया वि जाव अवेया वि" सीयवाणा ५९५ डाय छे. પુરૂષદવાળા પણ હોય છે અને નપુંસક વેદવાળા પણ હોય છે તથા વેદ વિનાના પણ હોય છે. વેદનો ઉદય નવમાં ગુણસ્થાન સુધી રહે છે. દસમા સૂક્ષ્મસં૫રાય વિગેરે ગુણસ્થાનોમાં વેદને ઉદય રહેતો નથી, તેથી અહિયાં અદક પણ હોય છે. એવું કહેવામાં આવેલ છે.
पारितद्वारमा २मा गम भनुष्य "पंच पज्जत्ती, पाय पातिवडाय छे. भने પાચ અપર્યાપ્તિવાળા પણ હોય છે જે કે પર્યાપ્તિ છ પ્રકારની હોય છે, પરંતુ અહિયા પાચ પર્યાપ્તિવાળા હોય છે આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે ભાષાપર્યાપ્તિ અને મનપર્યાપ્તિમાં અભેદની વિવક્ષાથી તેમ કહેલ છે
द्वारमा म गली मनुष्य “तिविहा वि दिट्ठी" सभ्यष्टि, मिथ्याट, भने સમ્યકૃમિથ્યાષ્ટિ એમ ત્રણે પ્રકારની દૃષ્ટિવાળા હોય છે
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भव्यक्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३२३
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
दर्शनद्वारे - ' चत्तारि दंसणा ' मनुष्याणां चत्वारि दर्शनानि भवन्ति तद्यथा - व्यचक्षुर्दर्शनिनः, अवधिदर्शनिन, केवलदर्श निनस्ते भवन्तीति दर्शनद्वारम् ॥
-चक्षुर्दर्शनिनः,
1
ज्ञानद्वारे - ' णाणी वि अन्नाणी वि' मनुष्या ज्ञानिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी' तत्र ये मनुष्या ज्ञानिनस्ते मस्त्ये कके द्विज्ञानिनः, 'अत्गइया तिण्णाणी' अस्त्येक के विज्ञानिनः, 'अत्येगइया चरण्णाणी' अस्त्येक के चतुर्ज्ञानिन', 'अत्थेगइया एगणाणी' अस्त्येकके एकज्ञानिनः । 'जे दुण्णाणी' तत्र खलु ये द्विज्ञानिनः 'ते नियमा आभिणिवोहियनाणी सुगनाणी य' ये द्विज्ञानिनो मनुष्यास्ते नियमात् आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च भवन्तीति 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी तत्र खलु ये मनुष्या स्त्रिज्ञानिनो ज्ञानत्रयवन्तस्ते नियमतः आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञा निनोऽवधिज्ञानिनश्च भवन्ति, 'अहवा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी मणपज्जवनाणी य' अथवा
हैं । दर्शनद्वार में ये गर्भज मनुष्य - " चत्तारि दंसणा " चार दर्शन चक्षुर्दशनवाले भी होते हैं भचक्षुदर्शनवाले भी होते हैं, अवधिदर्शनवाले भी होते हैं । और केवलदर्शनवाले भी होते हैं । ज्ञानद्वार में ये गर्भज मनुष्य " णाणी वि अन्नाणी वि" ज्ञानी भी होते है, और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते अत्येगइया दुन्नाणी" यदि ये ज्ञानी होते हैं। तो इनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते है कितनेक " तिष्णागी" तीन ज्ञानवाले होते हैं "अत्थेगइया चरणाणी" कितनेक चार ज्ञानवाले होते है "अत्येगइया एगणाणी" और कितनेक एक ज्ञानवाले होते हैं । इनमें जो " दुण्णाणी" दो ज्ञानवाले होते है वे नियम से आभिनिबोधिक ज्ञानी और श्रुतज्ञानी होते हैं " जे तिण्णाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ओहिनाणी" जो तीन ज्ञान वाले होते हैं वे आभिनिबोधिक ज्ञानवाले श्रुतज्ञानवाले और अवधिज्ञानवाले होते है । 'अहवा - 'आभिणिवोदियनाणी. सुयणाणी, मणपज्जवनाणी' अथवा आभेनिबोधिक ज्ञानवाले
दर्शनद्वारभां या गर्ल भनुष्य- "चत्तारि दंसणा " यक्षुहर्शनवाजा पशु होय छे, અચક્ષુદ†નવાળા પણુ હાય છે, અને અવધિદશનવાળા પણ હાય છે જ્ઞાનદ્વારમાં આ गर्लभ मनुष्यो- "णाणी वि अन्नाणी वि" ज्ञानी पशु होय छे, भने मज्ञानी पशु हाथ छे 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी" तेमामां ने ज्ञानी होय छे तेमां उटवाउ मे ज्ञानवाणा भने डेंटला "तिन्नाणी" ऋभु ज्ञानवाणा होय छे "अत्थेगइया चउनाणी" तथा हैटसा यार ज्ञानवाणा होय छे भने “अत्थेगइया एगनाणी' टसा मे ज्ञानवाणा होय . अने तेोभां भेमी "दुण्णाणो” मे ज्ञानवाणा होय छे, तेथे नियमथी मालिनिमोधि ज्ञानवाणा गने श्रुतज्ञानवाणा होय छे, “जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी” लेगो त्रयु ज्ञानवाणा होय छे तेथे। मालिनियोधि ज्ञानवाणा, श्रुतज्ञानवाणा, भने अवधि ज्ञानवाणा होय छे “अहवा - आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणो" अथवा मालिनिभेोधि ज्ञानवाणा अने भनःयय
શ્રુતજ્ઞાનવાળા
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
जीवाभिगमस्त्रे ये मनुष्या स्त्रिज्ञानिनस्ते माभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनो मन.पर्यवज्ञानिनश्च भवन्तीति, अवधिज्ञानमन्तरेणापि मनःपर्यवज्ञानस्य सभवादिति । 'जे चउण्णाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी य' ये तु मनुष्याः चतुओनिनस्ते नियमात् आभिनिवोधिकज्ञानिनो भवन्ति श्रुतज्ञानिनो भवन्ति अवधिज्ञानिनो भवन्ति तथा मनःपर्यवज्ञानिनश्च भवन्तीति । 'जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी' ये मनुष्या एकज्ञानिनस्ते नियमतः केवल. ज्ञानिन एव भवन्ति केवलज्ञानसद्भावे तदितरज्ञानापगमात् केवलालोकप्रादुर्भावे तदितरक्षुदालोकानां मत्यादीनामभाव एव भवतीति, अत एक ज्ञानवानेव स भवतीति, । ननु केवलज्ञानोत्पत्ती कथं मत्यादिजानान्तराणामभाव. यावता यानि मत्यादिज्ञानानि स्वीयस्वीयावरणक्षयोपशमेन
श्रुतज्ञानवाले और मन:पर्ययज्ञानवाले होते हैं। क्योंकि अवधिज्ञान के बिना भी मनः पर्ययज्ञान हो जाता है । “जे चउ णाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी मुयनाणी ओहिणाणी मणपज्जवनाणी य" जो गर्भज मनुष्य चार ज्ञानवाले होते हैं वे नियम से आभिनिबोधिक ज्ञानवाले होते है, श्रुत ज्ञानवाले होते हैं, अवधिज्ञानवाले होते है, और मनःपर्यय ज्ञानवाले होते हैं । “जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी" जो एक ज्ञानवाले होते है वे नियम से एक केवल ज्ञानवाले ही होते हैं | क्योकि केवल ज्ञानवाले के सद्भाव में दूसरे ज्ञानो का सद्भाव नहीं रहता है वे विलीन हो जाते हैं । उसी प्रकार केवलालोक के प्रादुर्भाव होने पर उससे भिन्न क्षुद्रालोकवाले मतिज्ञान आदि ज्ञानों का अभाव ही हो जाता है इसलिये केवली केवल एक केवल ज्ञानवाला ही होता है।
शंका- केवलज्ञान की उत्पति होने पर मत्यादि रूप दूसरे ज्ञानों का अभाव कैसे हो सकता है क्योकि जो मत्यादि ज्ञान अपने २ आवरण के क्षयोपशम से उत्पन्न होते है वे मत्या
વજ્ઞાનવાળા હોય છે. કેમકે-અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્તજ્ઞાન વિના પણ મન પર્યવજ્ઞાન થઈ જાય છે. 'जे चउनाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी य" જે ગર્ભજમનુષ્ય ચારજ્ઞાનવાળ હોય છે, તેઓ નિયમથી અભિનિબધિક જ્ઞાનવાળા હોય છે શ્રુતજ્ઞાનવાળા હોય છે અવધિ જ્ઞાનવાળા હોય છે અને મન પર્યય જ્ઞાનવાળા પણ હોય છે मेरीत यार ज्ञानवाण हाय छे. "जे पगनाणी ते नियमा केवलनाणी" २ से એક જ્ઞાન વાળા હોય છે, તેઓ નિયમથી એક કેવળ જ્ઞાનવાળા જ હોય છે. કેમકે કેવળજ્ઞાન ના અસ્તિત્વ પણામાં બીજા જ્ઞાનેનું અસ્તિત્વ પારું રહેતું નથી અર્થાત્ તે તેમાં વિલીન થઈ જાય છે એ જ પ્રમાણે કેવલાલક ને પ્રાદુર્ભાવ થાય ત્યારે તેનાથી જુદા ક્ષુદ્રાલેકવાળા મતિજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનનો અભાવ જ થઈ જાય છે તેથી કેવલીઓ કેવળ એક કેવળ જ્ઞાનવાળા જ હોય છે.
કા–કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન થાય ત્યારે મતિજ્ઞાન વિગેરે બીજા જ્ઞાનને અભાવ કેવીરીતે થઈ જાય છે? કેમ કે જે અત્યાદિજ્ઞાન પિતપોતાના આવરણના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२५
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १
प्रादुर्भवन्ति तानि मतिश्रुतादीनि स्वस्व समस्तावरण विलये सुतरामेव प्रादुर्भवेयुश्चारित्रपरिणामवत्, तदुक्तम्- 'आवरणदेस विगमे, जाईं विज्जंति महसुयाईणि ।
आवरण सव्वाविगमे कह ताई न होंति जीवस्स' ॥१॥ आवणदेश विगमे यदि तानि भवन्ति मतिश्रुतादीनि । सर्वावरण विगमे कथं तानि न भवन्ति जीवस्येतिच्छाया ||
इति चंद् अत्रोध्यते—यथा जात्यस्य मरकतादिमणे र्मलोपेतस्य यावत्पर्यन्तं समूलमलापगमो न भवति तावत्पर्यन्तं यथा यथा देशतो मलापगम स्तथा तथा देशतस्तस्य मणे रभिव्यक्ति जयते सा चाभिव्यक्तिः क्वचित्कदाचित् कथञ्चिद् भवतीत्यनेकप्रकारा भवति तथैव
दिज्ञान अपने अपने समस्त आवरणों के विलय हो जाने पर अपने आप ही चारित्र परिणाम के जैसे प्रकट होंगे ही जैसे कहा है- " आवरण देस विगमे" इत्यादि । अर्थात् देशतः ज्ञानावरण के विगम होने पर जब मत्यादि ज्ञान प्रकट होते हैं तो फिर जब पूर्ण रूप से अपने अपने आवरणो का विगम हो जावेगा तो फिर वे क्यों नही जीव के रहेंगे अवश्य रहेंगे, उत्तर- ऐसी यह आशंका ठीक नहीं है- क्योंकि जिस प्रकार स्वभावतः शुद्ध भी मरकत आदि मणि मलादि पर्याय से युक्त हुआ अशुद्ध अवस्थावाला रहता है और कालान्तर में जैसा २ उसका मैल अंशतः दूर होता जाता है वैसे २ वह अपनी आंशिक २ निर्मलता में आता रहता है और जब वह मलादि पर्याय से सर्वथा रहित हो जाता है तो वह अपनी पूर्ण निर्मलता में जो कि उसकी स्वभाव रूप है आ जाता है । यहां जो आंशिक निर्मलता अभिव्यक्ति है वह एक प्रकार की नहीं है किन्तु अनेक प्रकार की है परन्तु स्वभाविक जो निर्मलता
થાય છે, તેમ ત્યાદિનાના પોતપેાતાના સઘળા આવરણા ને વિલય થઈ જાય ત્યારે પાતે पोतानी भेजेन चारित्र परिणामनी प्रेम अगर थशे ४. प्रेम छे ! - " आवरणदेसविનમૈ” ઇત્યાદિ અર્થાત્ દેશતઃ જ્ઞાનાવરણુની સમાપ્તિ થતાં જ્યારે મતિજ્ઞાનવિગેરે પ્રગટ થાય છે, તે પછી પૂર્ણરીતે પાતાપાતાના આવરણની સમાપ્તિ થઈ જશે કેમ નહીં રહે ? અર્થાત અવશ્ય રહેશે.
તે પછી તેઓ જીવને
ઉત્તર~મ ઉપર પ્રમાણેની શકા ચૈાગ્ય નથી કેમકે—જેમ સ્વભાવથી શુદ્ધ એવા મરકત વિગેરે મણિયા મલ વિગેરે પર્યાયવાળા થતાં અશુદ્ધ અવસ્થા વાળા ખને છે. અને કાલાન્તરે જેમ જેમ અશતઃ મેલ દૂર થતા જાય છે, તેમ તેમ તે પેાતાની આંશિક આંશિક નિળ પણામાં આવતા રહે છે. અને જ્યારે તે મલાદ પર્યાયથી બિલ્કુલ છૂટિ જાય છે ત્યારે તે પેાતાના પૂર્ણ નિલપણામાં કે જે તેના સ્વભાવ સિદ્ધ છે, તેમાં આવી જાય છે અર્થાત્ મલ દૂર થતાં તે સ્વાભાવિક શુદ્ધ રીતે સ્પષ્ટ દેખાઇ છે. અહિંયાં જે આંશિક નિર્મળતા કહી છે તે એક પ્રકારની નથી પરંતુ અનેક પ્રકારની હાય છે. પર’તુ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
जीवाभिगमसूत्रे जीवस्यापि सकतकालकलाकलापावलम्बि सकळपदार्थसार्थपरिच्छेद करणैकपारमार्थिकस्वरूपस्यापि कर्मावरणमलपटलतिरोहितस्य यावत्पर्यन्तं न सकलकर्मात्मकमलविनाशस्तावत्पर्यन्तं यथा यथा देशतः कर्ममलापगमो भवति तथा तथा तस्य जीवस्य पदार्थविज्ञप्तिरुद्भवति, सा च कदाचित् कथञ्चिद् अनेकप्रकारा भवति । तदुक्तम् ---'मलविद्धमणे व्यक्ति यथाऽनेकपकारतः ।
कर्मविद्धात्मविज्ञप्ति स्तथाऽनेकप्रकारतः ॥१॥ साचानेकप्रकारता मतिश्रुतादिभेदरूपाऽवसेया, ततश्च यथा मरकतादिमणेः सकल मलापगमे सकलास्पष्टदेशव्यक्तिव्यवच्छेदेन परिस्फुटरूपा एकाभिव्यक्तिः समुपजायते, एवमेव जीवस्यापि
है वह एक ही प्रकार की है इसी प्रकार जीव का भी ससार भर के समस्त पदार्थो को हस्तामलकवत् युगपत् जानने का स्वभाव है यही उसकी परमार्थिक शुद्धता है परन्तु शुद्धता रूप स्वभाव कर्मावरण रूप मल से तिरोहित हो रहा है-मलिन हो रहा है-सो जब तक सकल कर्मरूप मलका विनाश नहीं हो जाता है तब तक यह समस्त पदार्थों का युगपत् हस्तामलकवत् ज्ञान नहीं बन पाता है अतः जिस किसी निमित्तादि के वश से जैसे २ उस कर्मरूप आवरण का मलका-अंशतः २ विगम होता रहता है वैसा २, इस जीव को अंशतः अंशतः पदार्थ प्रकाशक विज्ञप्ति उत्पन्न होती रहती है यह विज्ञप्ति एक प्रकार की नही होती है अनेक प्रकार की होती है कभी यह विज्ञप्ति उमको मनिज्ञान रूप कहलाती है कभी श्रुतज्ञानादिरूप कहलाती है जैसे -कहा है-"मलविद्धमणे व्यक्ति” इत्यादि ।
सत. यह मानना चाहिये कि-जिस प्रकार से मलोपेत मणिकी अंशतः मलापगम में अंशतः अभिव्यक्ति होती है और पूर्णरूप से मलापगम में पूर्ण अभिव्यक्ति होती है उसी प्रकार
સ્વાભાવિક જે નિર્મલતા છે, તે એક જ પ્રકારની છે એ જ પ્રમાણે સંસાર ભરના સઘળા પદાર્થો ને હસ્તામલકતુ એકી સાથે જાણી લેવાને જીવને પણ સ્વભાવ છે એજ તેની પારમાર્થિક શુદ્ધતા છે પરંતુ શુદ્ધતારૂપ સ્વભાવ કર્માવરણ રૂપ મળથી ઢંકાઈ જાય છે અર્થાત્ મલીન થઈ જાય છે તે જ્યા સુધી સકલકર્મરૂપ મલનો વિનાશ થતો નથી, ત્યા સુધી આ સઘળા પદાર્થોને એકી સાથે હસ્તામલકવત્ જાણી શકાતા નથી. તેથી કેઈપણ નિમિત્ત વશાત જેમ જેમ એ કર્મ રૂપ આવરણને-મલને અ શત નાશથતું જાય છે તેમ તેમ આ જીવને અંશત અંશતઃ પદાર્થને પ્રકાશ કરનાર વિજ્ઞપ્તિ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતી રહે છે. આ વિજ્ઞપ્તિ એક પ્રકારની હોતી નથી પણ અનેક પ્રકારની હોય છે કોઈ વખત આ વિજ્ઞપ્તિ तना भतिजान३५ उपाय छे अथवार श्रुतनानाहि३५ ४उवाय छ २भ यु छ ४-"मलविद्धमणेर्व्यक्ति" त्यादि तथा से मानवु नये-भ भला मणिना मशत मत દૂરથવાથી અંશતઃ સ્પષ્ટતા થાય છે, અને સંપૂર્ણ પણાથી મલ દુર થવાથી સંપૂર્ણ શુદ્ધતા
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १ ___ गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२७ ज्ञानदर्शनचारित्रप्रभावेण निःशेषावरणप्रणाशावशेषदेशज्ञानव्यवच्छेदरूपाऽपि परिस्फुटा सकलवस्तुपर्यायप्रपञ्चस्य हस्तामलकवत् साक्षात्कारिणी विज्ञप्तिरुद्भवति ।
अति परिस्फुटैकरूपाभिव्यक्तित्वेनैव-(एकज्ञानिनः) इत्युक्तम् । तदुक्तम्----'यथा. जात्यस्य रत्नस्य निःशेपमलहानितः ।
स्फुटकरूपाऽभिव्यक्ति विज्ञप्ति स्तद्वदात्मनः ॥१॥ इति ॥ 'एवं अन्नाणी' एवं ज्ञानिवदेव मज्ञानिनोऽपि 'दु अन्नाणी ति अन्नाणी' द्वयज्ञानिन स्यज्ञानिनः, तत्र ये द्वयज्ञानिन स्ते नियमतो मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति ये तु व्य ज्ञानिनस्ते मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनो विभङ्गज्ञानिनश्च भवन्तीति ।।
__ योगद्वारे-~-'मणजोगी वि वयजोगी वि कायजोगी चि अजोगी वि' इमे मनुष्या से ज्ञानदर्शन चरित्र और तप रूप रत्न चतुष्टय के प्रभाव से जब सम्पूर्ण आवरण का विनाश हो जाता है तव बाकी के पदार्थ के एकदेश को जानने वाले मत्यादि ज्ञानो का व्यवच्छेद विलीनीकरण-हो जाता है-इमसे अति परिस्फुट और सकलवस्तु पर्याय प्रकाशक विज्ञप्ति-ज्ञानकैवल्य-उद्भूत हो जाती है। जैसे कहा है- "यथा जात्यस्य रत्नस्य" इत्यादि ।
, "एवं अन्नाणी" गर्भज मनुष्य जिस प्रकार ज्ञानी होते कहे गये हैं उसी प्रकार वे अज्ञानी भी होते हैं । " अन्नाणी ति अन्नाणी" ये दो अज्ञानवाले भी होते हैं और तीन अज्ञानवाले भी होते हैं। जो दो अज्ञानवाले होते हैं वे नियम से मति अज्ञानवाले और श्रुतअज्ञान वाले होते है और जो तीन अज्ञानवाले होते हैं वे मति अज्ञानवाले, श्रुत अज्ञानवाले और विभंगज्ञानवाले होते है | योगद्वारमें -ये गर्भज मनुष्य "सणजोगी वि, वयजोगी वि, काय जोगी वि, अजोगी वि” मनोयोगी भी होते हैं, वचन योगी भी होते है और काय योगी भी होते हैं तथा થાય છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનદશન ચારિત્ર અને તરૂપ રત્નચતુષ્ટયના પ્રભાવથી જ્યારે સંપૂર્ણ આવરણને નાશ થઈ જાય છે, ત્યારે બાકીના પદાર્થના એક દેશને જાણનારા મત્યાદિ શાનેને વ્યવચ્છેદ-વિલીનીકરણ થઈ જાય છે. તેથી અત્યંત શુદ્ધ અને સકલવસ્તુ પર્યાયને પ્રકાશકરનાર વિજ્ઞપ્તિ-જ્ઞાન અર્થાત કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે જેમ કહેલ છે કે-“યથા जातस्य रत्नस्य" इत्याहि ___"एवं अन्नाणी" २ प्रमाणे गम मनुष्यन ज्ञानी डावानुयुछे, मे प्रमाणे तेसो भज्ञानी ५० डाय छ "दुअन्नाणी ति अन्नाणी" तसा अज्ञानामा ५५ डाय छे, અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા પણ હોય છે જેઓ બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓ નિયમથી મતિઅજ્ઞાનવાળા અને શ્રી અજ્ઞાનવાળા હોય છે અને જેઓ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. તેઓ મતિ અજ્ઞાન, શ્રુત અજ્ઞાન, અને વિભંગ જ્ઞાનવાળા હોય છે
येशद्वारमा-मा भनुष्य "मणजोगी वि वयजोगी वि, कायजोगी वि अजोगी વિ” માગવાળા પણ હોય છે, વચનગવાળા પણ હોય છે અને કાયયેગવાળા પણ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
मनोयोगिनोऽपि भवन्ति तथा वचोयोगिनोऽपि भवन्ति काययोगिनोऽपि भवन्ति । केचन अयोगिनोऽपि भवन्तीति ।
तत्र ये चायोगिनस्ते शैलेशीमवस्था प्रतिपन्ना ज्ञातव्या इति योगद्वारम् ॥ उपयोगद्वारे - 'दुत्रिहो उवजोगे' द्विविधो उपयोगः मनुष्याणां गर्भनानां साकारोप योगोऽपि भवति अनाकारोपयोगोऽपि भवतीति, उपयोगद्वारम् ॥
३२८
आहारद्वारे - ' आहारो छद्दिसि' आहारः पदिशि, गर्भजमनुष्याणां लोकमध्ये एवावस्थानेन लोकनिष्कुटरूपाहारप्रतिबन्धकाभावात् नियमतः पद्भ्यो दिग्भ्य आगताहारपुद्गलानां ग्रहणं भवतीति भावः । उपपतिद्वारे - 'उचवाओ नेरइएहिं अहे सत्तमवज्जेर्हि' उपपातो नैरयिकेभ्योऽघ'सप्तमवर्जेभ्यः, मनुष्याणामुपपातचतुर्गतिभ्य एव भवति 1 तत्र यदि कोई २ अयोगी भी होते हैं - अयोगी वे ही होते हैं जो शैलेशी अवस्था को प्राप्त करते हैं । उपयोगद्वारमें-"दुविद्दे उवजोगे" इन गर्भज मनुष्यो में साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है आहारद्वार में इन गर्भज मनुष्यों का आहार छह दिशाओ में से आगत पुद्गलद्रव्यों का होता है क्योकि ये गर्भज मनुष्य लोक के बीच में ही होते हैं इसलिये इन्हें आहार की प्राप्ति में किसी भी प्रकार का प्रतिबन्ध - अलोक का प्रतिबन्ध - नहीं होता है उसका अभाव रहता है । इसलिये नियमतः छहों दिशाओं से आगत आहारपुद्गलों का इनके ग्रहण होता रहता है । उपपातद्वारमें " उबवाओ नेरइएहिं अहे सत्तमवज्जेहिं” इन गर्भज मनुष्यों के उत्पाद सातवी पृथिवों के नैरयिकों को छोड़कर शेष छ नरकों के नारकियो में से होता है तात्पर्य कहने का यह है कि मनुष्यों का उत्पाद चतुर्गति के जीवों में से होता है जब यह नैरयिको में से होता है तो सातवीं नरक के नैरयिकों से
હોય છે તથા કોઇ કોઇ અયેાગી પણ હાય છે અયેગી તેઓ જ હોય છે કે-જેએ શીલેસૌ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે
उपयोगद्वारभां – “दुविहो उवजोगो" मा गर्भ मनुष्यो भां सार उपयोग पशु હાય છે, અને અનાકાર ઉપયાગ પણુ હાય છે. આહારદ્વારમાં—આ ગ જ મનુષ્યા ના આહાર છએ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલદ્રવ્યેા ના હાય છે. કેમકે આ ગ`જ મનુષ્ય લેક ની મધ્યમાં જ હાય છે. તેથી તેઓને આહાર પ્રાપ્ત કરવામાં કઇ પણ પ્રકારના પ્રતિમ ધ-અટલે કે-અલેાક સ`બધી પ્રતિમધ-રૂકાવટ થતા નથી. તેને અભાવ રહે છે તેથી નિયમતઃ છએ દિશાઓમાંથી આવેલા આહાર પુદ્દગલે તેઓને ગ્રતુણુ થતા રહે છે. ઉપપાतद्वारभां - " उववाओ नेरहपछि अहे सत्तमवज्जेद्दि” मा गर्भ मनुष्योनो उत्पाद (उत्पत्ति) સાતમી પૃથ્વીના નૈરચકાને છેડીને ખાકીના છએ નરકેાના નારિકા માંથી થાય છે. કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે મનુષ્યેાના ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ ચારગતિવાળા જીવામાંથી થાય છે જ્યારે નૈરિચકામાંથી ઉત્પાદ થાય છે, ત્યારે સાતમી નરકના નૈયિકાને છેડીને ખાકી ના છએ નર
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
नैरयिकेभ्य उपपातो भवति तदा सप्तमनरकवर्जेभ्य एव भवति, तदुक्तम् - 'सत्तममहिनेरइया, तेऊवाऊअनंतरुन्वट्टा !
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३२९
नव पावे माणुस्सं तव असंखेज्जावासाउया सच्चे ' ॥ सप्तममहीनैरयिकाः तेजस्कायिका वायुकायिका अनन्तरवृत्ता । नैव प्राप्नुवन्ति मानुष्यं तथैवासख्ये यवर्षायुष्का सर्वे ॥ इतिच्छाया यदि मनुष्याणामुपपातस्तिर्यग्योनिकेभ्यो भवति 'तिरिक्खजोणिएहिंतो उववाओ' तिर्यग्योनिकेभ्यो मनुष्याणामुपपातस्तदा- 'असंखेज्जवासा उयवज्जेहिं' असख्येयवर्षायुष्क वर्जेभ्य एव तिर्यग्योनिकेभ्यो भवतीति । 'मणुस्सेर्हि अकम्मभूमगअंतरदी वगअसं खेज्जवासाउयवज्जेहिं' यदि मनुष्येभ्य एव उपपातो भवति मनुष्याणां तदा-अकर्मभूम कान्तरइनका उत्पाद नहीं होता है क्योकि सातवीं नरक का नारकी मरकर नियम से तियेच की पर्याय में जन्म लेता है सोही कहा – “सत्तममहिनेरइया" इत्यादि । -
सातवीं नरक का नारकी तथा तेजस्कायिक एवं वायुकायिक मरकर मनुष्य नहीं होता है तथा असंख्यातवर्ष की आयुवाले मनुष्य एवं तिर्यञ्च भी मनुष्य गति में उत्पन्न नहीं होते हैं यदि “तिरिक्खजोणिएहिंतो उववाओ" मनुष्यो का उत्पाद तिर्यग्योनिक जीवो में से होता है तो "असंखेज्जवासाऊयवज्जेहिं” असख्यात वर्ष की आयुवाले भोग भूमिया तिर्यग् जीवों में से नहीं होता है क्योंकि ये जीव सब मरकर देव गति में ही जन्म लेते हैं बाकी के तिर्यग्योनिकजीवों में से इनका उत्पाद होता है 'मणुस्सेहिं" यदि मनुष्यो में से इनका उत्पाद होता है तो असंख्यात वर्ष का आयुवाले अकर्मभूमि भोग भूमि के मनुष्यों में से एवं अन्तर द्वीपज मनुष्यों में से इनका उत्पाद नहीं होता है केवल कर्मभूमिज मनुष्यों में से કાના નૈયિકામાંથી થાય છે. એટલેકે સાતમી નરકના નૈયિકા માંથી તેની ઉત્પત્તિ મનુષ્યમાં થતી નથી. કેમકે-સાતમી નરકના નારકીયા મરીને નિયમથી તિર્યંચ નીપર્યંચ भाँ भन्म से छे. मे४ धुंछे है - "सत्तममहिने रइया " छत्याहि
સાતમા નરકના નારકી તથા તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક એ ત્રણ મરીને મનુષ્ય થતા નથી, તથા અમખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિય′′ચ પણ મનુષ્ય ગતિમાં उत्पन्न थता मथी ले “तिरिक्खजोणिपद्दितो उवधाओ" मनुष्योनी उत्यत्ति तिर्यग्यो नित्राण लोभांधी थाय तो "असंखेज्जवासा उवज्जेहिं" असंख्यात वर्षानी आयुष्यवाणा ભાગભૂમિયા તિયગ્ જીવામાંથી થતી નથી કેમકે-એ જીવામરીને દેવગતિમાં જ જન્મ લે છે, એટલે કે-તેશિવાયના ખાકીના તિય ચૈાનિવાળા જીવે માંથી તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે "मगुस्सेहि” ने मनुष्यो भांथी तेभनो उत्पाद - उत्पत्ति थाय तो असण्यात वर्षनी आयुપવાળા અકમ ભૂમિ ભેગભૂમિના મનુષ્યમાથી તથા અ તરદ્વીપજ મનુષ્યામાંથી તેમના ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ થતા મથી કેવળ કર્મ ભૂમિવાળા મનુષ્યેામાંથી તેએ ની ઉત્પત્તિ થાય છે,
४२
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
मवाभिगमसूत्रे
३३०
द्वीप का संख्यातवर्षायुष्क वर्जेभ्यो मनुष्येभ्य एव भवतीति । 'देवेहिं सव्वेहिं' देवेभ्यः सर्वेभ्यः, यदि देवेभ्य उपपातो भवति मनुष्याणां तदा सर्वदेवेभ्योऽनुत्तरोपपातिक देवपर्यन्तेभ्यो भवतीव्युपपातद्वारम् ॥
-
स्थितिद्वारे – 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' मनुष्याणां स्थितिः- आयुष्यकालो जघ - न्येन अन्तर्मुहर्तप्रमाणा भवति, 'उक्कोसेणं तिन्नि पनिओवमाई' उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि—त्रिपल्योपमप्रमाणा स्थिति भवतीति स्थितिद्वारम् || 'दुविधा वि मरंति' समुद्घातमधिकृत्य मरणचिन्तायां मारणान्तिक् समुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते व्यसमवहता अपि म्रियन्ते । उद्वर्तनाद्वारे - 'उच्चट्टित्ता नेरइयादिसु जाव अणुत्तरोर्ववाइएस' अनन्तरमुद्वृत्य नैरयिकादिषु, यावदनुत्तरोपपातिकेषु । इत उद्धृत्य सर्वेषु नैरयिकेषु सर्वेषु तिर्यग्योनि-. केषु सर्वेषु मनुष्येषु सर्वेषु देवेषु अनुत्तरोपपातिकपर्यवसानेषु गच्छन्तीत्यर्थः, 'अत्येगइया इनका उत्पाद होता है । "देवेहि सव्वेहिं" यदि देवों में से इनका उत्पाद होता है तो समस्त देवों में से इनका उत्पाद होता है स्थितिद्वार में इन गर्भन मनुष्यों की स्थिति "जद्दन्ने अतो मुहुत्तं उक्को सेणं तिन्नि पळिओवमाई” जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है समवहत द्वार से ये गर्भज मनुष्य "दुविहा वि मरंति” मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं, और मारणान्तिक समुदुधात से नहीं समवहत होकर भी मरते हैं । उद्वर्त्तन निकलना द्वार में- ये गर्भज मनुष्य " उच्चट्टित्ता नेरइयादि जात्र अणुत्तरोववाइएस " जब अपनी पर्याय को छोड़कर परगति में जन्म धारण करते है तो ये नरकों में भी जन्म धारण कर सकते हैं समस्त तिर्यग्योनिकों में भी जन्म धारण कर सकते हैं, सर्व मनुष्यो में भी जन्म धारण कर सकते हैं और अनुत्तरोपपात्तिक के समस्तदेवो में भी जन्म
धारण
'देवेहि सव्वेहि" ले तेभनी उत्पत्ति हेवाभाथी थाय छे, तो सघणा हेवाभांथी तेथोनी उत्पत्ति थाय छे.
स्थितिद्वारमां - मा गर्लन मनुष्यनी स्थिति “नहण्णेणं अंतो मुद्दत्तं उक्को सेणं तिन्नि पलिओ माइ धन्यथी मे अतर्भुहूर्तनी छे भने उत्कृष्टथी ऋणु पयेापभनी छे सभवहुतद्वारमा - आा गर्लन मनुष्य “दुविधा वि मरंति" भारशान्तिः समुद्घातथी સમવદ્યુત થઇને એટલેકે આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મરે છે, અને મારણાન્તિક સમુદ્ઘાતથી સમવતથયાવિના એટલેકે આધાત પ્રાપ્ત કવિના પણ મરે છે, ઉદ્દતનદ્વારમાં—આ ગભજ भनुष्य " उवट्टित्ता नेरहपसु जाव अणुत्तरोववाहपसु" न्यारे पोतानी पर्यायने छोडीने अन्य ગતિમાં જન્મધારણ કરે છે, તે તેઓ નારકામાં પણ જન્મધારણ કરે છે, સઘળા તિય ગ્યા નિકામાં પણ જન્મધારણ કરી શકે છે. સર્વ મનુષ્યમાં પણ જન્મ ધારણ કરી શકે છે.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३३१ सिझंति जाव अंतं करेंति' अस्त्येकके सिध्यन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति, मत्र यावत्पदेन 'वुझंतिमुच्चंति परिनियायति सव्वदुक्खाणं' बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामित्यन्तस्य ग्रहणं भवति, तथा च सरत्येकके सिद्धयन्ति-परिनिष्ठितार्था भवन्ति सिद्धि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः बुध्यन्ते-निरावरणत्वेन समस्तपदार्थजातबोधयुक्ता भवन्ति, मुच्यन्ते-अष्टविधकर्मभि मुक्ता भवन्ति । परिनिर्वान्ति-कर्मसन्तापापगमेन शीतलीभूता भवन्ति, अतएव सर्वदुःखानां शरीरमानसभेदानामन्तं-विनाशं कुर्वन्ति इति ।
गत्यागतिद्वारे- 'ते णं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! जीवाः- गर्भजमनुष्याः 'कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता' कतिगतिकाः कत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः, भग- वानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच गइया चउरागइया' इमे मनुष्याः कर सकते हैं । "अत्थेगइया सिझंति जाच अंत करेंति" कितनेक मनुष्य ऐसे भी होते है जो उसी भव से सिद्ध होजाते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देते हैं यहां यावत्पद से "वुशंति, मुच्चंति, परिनिव्यायंति, सव्वदुक्खाणं" इन पदों का संग्रह हुमा है । इन पदों का अर्थ ऐसा है कि कितनेक गर्भज मनुष्य ऐसे होते है कि जो उसी भव से "सिझंति" सिद्धिको प्राप्त करलेते हैं अर्थात् कृत-कृत्य हो जाते है "बुद्धयन्ते" निरावरण होनेसे केवलालोक से समस्त . पदार्थों को जानते हैं ,मुच्यन्ते" ज्ञानावरणीयादिसमस्त कर्मों से छूट जाते हैं "परिनिर्वान्ति" कग्नि के संताप से रहित होकर शीतलीभूत हो जाते हैं । अतएव थे शारीरिक एवं मानसिक समस्त दुःखों का अन्त-विनाश कर देते हैं। गत्यागतिद्वार में-ये गर्भज मनुव्य कैसे होते है-इस बात को गौतम ने प्रभु से "ते णं भंते" ! जीवा कइगइया कई आगइया पन्नत्ता" इस स्त्र द्वारा-पूछा है-हे भदन्त । ये गर्भज मनुष्य कति "अत्थेगहया सिझंति जाव अंतं करेंति'मा मनुष्या' या प हाय छ । એજ ભવમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. યાવત્ સમસ્ત દુઃખને અંત-નાશ કરી દે છે. અહિયાં या१५४था "वुज्झति, मुच्चंति, परिनिव्वायति, सव्वदुःखाण" मा५होना सब थयो छे. આ પદને અર્થ એ છે કે--કેટલાક મનુષ્ય એવા હોય છે કે–જેઓ આજ ભવમાં सिझंति सिद्धिने पास से छे मात कृतकृत्य 25 नय छ. "बुध्यन्ते" निशवराय
पाथी साथी सघ पार्थ ने तमीले छ, "मुच्यन्ते" ज्ञानावरणीय विगैरे सघा भाथी धूटिनय छे. "परिनिर्वान्ति" भ३५ी मसिना सतपथी २डितधन शीतलीभूत થઈ જાય છે અએવ શારીરિક અને માનસિક સમસ્ત૬ ખેને અંત-નાશ કરી દે છે.
सत्याािभां-मान मनुष्य पाय छ १ से वात गौतमस्वामी प्रसुन "ते ण भंते जोवा कइगइया का आगइया पन्नत्ता" मा सूत्रद्वारा पूछेस. गौतभस्वामी पूछे छे हैહે ભગવદ્ આ ગર્ભજ મનુષ્ય “કતિગતિક એટલે કે કેટલી ગતિમાં જવાવાળા અને કતિ આગતિક એટલે કે કેટલી ગતિમાંથી આવવાવાળા હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
ફેફર
पञ्चगतिकाः मनुष्येभ्य उद्वृत्य नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धिरूपासु पञ्चसु गतिषु गमनात् । तथा - चतुम्यों नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य उदवृत्य मनुष्येषु आगमनात् पञ्चगतिका चतुरागतिकाः कथ्यन्ते । 'परित्ता संखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिण: संख्याताः - संख्यातकोटि प्रमाणत्वात् प्रज्ञप्ताः - कथिता इति ।
सम्प्रति गर्भजमनुष्यप्रकरणमुपसंहरन्नाह - 'सेतं मणुस्सा' ते उपर्युक्ताः गर्भजमनुष्याः शरीरादि गत्यागतिद्वारैर्निरूपिता इति ||सू० २७॥
-
गर्भजमनुष्यान् निरूप्य देवान् निरूपयितुमाह-- ' से किं तं देवा' इत्यादि ।
मूलम् - 'से किं तं देवा ? देवा चउविहा पन्नता, तं जहा - भवणवासी । वाणमंतरा- जोइसिया । वेमाणिया । से किं तं भवणवासी ? भवणवासी दसविहा पन्नत्ता । तं जहा - असुरा जाव थणिया । से तं भवणवासी । से किं तं वाणमंतरा ? वाणमंतरा देवभेदो सव्वो भाणियव्वो जाव ते सामसओ दुविहा पन्नत्ता । तं जहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य ।
गतिक और कतिभागतिक होते है ' उत्तर में प्रभुन कहा है- "गोयमा ! पंच गया चउरागइया " ये गर्भज मनुष्य पाचगतियों में जाने वाले होते हैं और चार गतियों से आये हुए होते हैं "पांच गतियों में जाने वाले होते हैं" इसका भाव ऐसा है कि ये नारकतिर्यश्व, मनुष्य देव और सिद्धिगति में जाते हैं । और यहां ये नारकतियैश्व, मनुष्य और देव गतिरूप चार गतियो से आकर जन्मलेते हैं इसलिए चतुरागतिक होते हैं । “परित्ता संखेज्जा पन्मत्ता" प्रत्येक शरीरी संख्यात कोटि प्रमाण होने से सख्यात कडेगये हैं । "सेत्तं मणुस्सा" इस प्रकार से शरीरादि से लेकर गत्यागति द्वारों तक कहा गया यह मनुष्यों का प्रकरण समाप्त हुआ | सू० २६ ॥
अछे "गोयमा ! पंच गइया चउरागध्या" या गर्लन मनुष्य चीय गतियोंभा वा વાળા હાય છે, અને ચાર ગતિયામાંથી આવવાવાળા હૈાય છે. પાંચ તિચેામાં જવાવાળા હાય છે' એના ભાવ એ છે કે તેઓ નારકગતિ, તિય ચગતિ, મનુષ્યગતિ, દેવગતિ અને સિદ્ધિગતિમાં જાય છે. અને નારક, તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવગતિરૂપ ચાર ગતિયામાથી भावीने या गर्ल मनुष्यामन्भ से छे. तेथी तेमाने यतुराजति उद्या छे. ' परिता संखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्ये शरीरी संख्यात छोटि प्रभाणुवाणा होवाथी सभ्यात डेला छे. " से तं मणुस्सा" मा प्रभाये शरीरद्वार विगेरे द्वाराथी बहने त्यागतिद्वार सुधी उडेस આ મનુષ્ય સબધી પ્રકરણ સંપૂર્ણ થયું શાસૂ૦ ૨૬૫
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १
ठेवस्वरूपनिरूपणम् ३३३ तओ सरीरा, वेउब्विए तेयए कम्मए । ओगाहणा दुविहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्बिया य । तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं । उक्कोंसेणं सत्त रयणीओ । उत्तरवेउब्विया जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं । सेरीरगा छण्हं संघयणाणं असंघयणी । णेवट्ठी व छिरा। णेव पहारू णेव संघयणमत्थि । जे पोग्गला इट्टा कंता जाव तेसि संघायत्ताए परिणमंति । किं संठिया ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता । तं जहाभवधारणिज्जा य उत्तरवेविया य । तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा । तेणं समचउरंससंठिया पत्नत्ता । तत्थ णं जे ते उत्तरवेविया ते णं नाणासंठाणसंठिया पन्नत्ता । चत्तारि कसाया, चत्तारि सण्णा, छलेस्साओ, पंचइंदिया, पंचसमुग्घाया, सन्नी वि असन्नी वि । इत्थिवेया वि। पुरिसवेया वि । णो णपुंसगवेया। अपज्जत्ती पज्जत्तीओ पंच । दिट्ठी तिन्नि, तिन्नि दंसणा, णाणी वि । अन्नाणी वि। जे नाणी ते नियमा, तिण्णाणी अन्नाणी भयणाए । तिविहे जोगे, दुविहे उवओगे, आहारो नियमा छदिसिं, ओसन्नं कारणं पडुच्च वण्णओ हालिहसुक्किल्लाई जाव आहारमहारेति । उववाओ तिरियमणुस्से हिं । ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं । दुविहा वि मरंति । उवटित्ता नो नेरइएसु गच्छंति तिरियमणुस्सेसु जहासंभवं, नो देवेसु गच्छंति । दुगइया दुआगइया । परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता। से तं देवा, से तं पंचेंदिया। से तं ओराला तसा पाणा ॥सू० २८॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवाभिगमसूत्रे
छाया-अथ के ते देवाः ? देवाश्चतुर्विधाः प्रहप्ता स्तद्यथा-भवनवासिनः पान. व्यन्तरा ज्योतिप्काः वैमानिकाः । अथ के ते भवनासिनः, भवनवासिनो दशविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-असुरा यावत्स्तनिताः । ते एते भवनवासिनः। अथ के ते वानव्यन्तराः, वानव्यन्तरादिदेवभेदस्सर्वोऽपि भणितव्यो यावत् ते समासतो द्विविधा. प्राप्ता. तद्यथापर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । त्रीणि शरीराणि-वैकुर्षिकं तेजसं कार्मणम् । अवगाहना द्विविधा भवधारणीया च उत्तरवैक्रियिकी च । तत्र खलु या सा भवधारणीया सा जघन्येन अागुलस्यासंख्येयभागम् , उत्कण सप्त रत्नयः । उत्तरवैक्रियिकी जघन्येन गडगुलासरयेय भागम् , उत्कर्षण योजनशतसहस्रम् । शरीराणि पण्णां संहननानामसंहननानि, नैवास्थीनि नैव शिराः नेव स्नायवः, नैव संहनमस्ति । ये पुद्गला इटा. कान्ताः यावत्तेपां संघाततया परिणमन्ति । कि संस्थितानि ? गौतम ! द्विविधानि प्रहप्तानि, तद्यथा-भवधारणीयानि च उत्तर वैक्रियिकाणि च । तत्र खलु यानि तानि भवधारणीयानि तानि खल समचतुरनसंस्थितानि प्रशप्तानि । तत्र खलु यानि तानि उत्तरवैक्रियिकाणि स्त्रलु तानि नानासंस्थानसंस्थितानि प्रशप्तानि । चत्वारः कपायाः, चतनः संज्ञाः, पलेश्याः, पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्च समुद्घाता', संशिनोऽपि, असंझिनोऽपि । स्त्रीवेदा अपि पुरुपयेदा अपि। नो नपुंसकवेदाः । पर्याप्तयोऽपर्याप्तयः पञ्च । दृश्य स्तिनः। त्रीणि दर्शनानि, मानिनोऽपि, अक्षानिनोऽपि, ये शानिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, अज्ञानिनो भजनया । त्रिविधो योगः, द्विविध उपयोगः, आहारो नियमात् पड्दिशि । अवसन्नं कारणं प्रतीत्य वर्णतो हारिद्रशुफ्लिमानि यावदाहारमाहरन्ति । उपपातस्तिर्यड्मनुष्येभ्यः स्थितिजे घन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत् सागरोपमाणि । द्विविधा अपि नियन्ते, उदवृत्य नो नैरयिकेपु गच्छन्ति तिर्यङ्मनुष्येपु यथासम्भवम् , नो देवेषु गच्छन्ति । द्विगतिकाः द्वयागतिका । परीता असंख्याताः प्रप्ताः पते देवाः । ते पते पञ्चेन्द्रियाः, ते पते औदारिका स्त्रसाः प्राणाः ॥सू० २८॥
टीका-'से कि तं देवा'अथ के ते देवाः ? देवानां कियन्तो मेदा इति प्रश्न , उत्तरयति-'देवा चउचिहा पन्नत्ता' देवाश्चतुर्विधाः-चतुष्प्रकारकाः प्रज्ञता , द्योतनात् विलक्षण
गर्भज मनुष्यों का निरूपण करके अब सूत्रकार देवों का निरूण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है -“से कि तं देवा" इत्यादि । सूत्र ॥२७॥
टीकार्थः- “से कि त देवा” हे भदन्त ! देवो के हितने भेद हैं । उत्तर में प्रभु कहते है-"देवा चउबिहा पन्नत्ता" हे गौतम ! देवो के चार मेद कहे गये है। जिनका
ગર્ભજ મનુષ્યનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર દેવોનું નિરૂપણ કરે છે, તેમા ગૌતમस्वामी प्रभुने मेg पछ्युछे ४-'से कि तं देवा" त्या
टी -“से कि तं देवा" भगवन! देवाना वा महोछ ? भा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छे ४-"देवा चउव्धिहा पण्णत्ता" के गौतम ! हवाना यार मेह! सा छे
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३५
प्रकाशवत्त्वात् शोभमाना ये भवन्ति ते देवा, ते च देवाश्चत्वार इति भेद चतुष्टयमेव दर्शयति 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा' तथथा 'भवणवासी वाणमंतरा जोइसिया वेमाणिया' भवनवासिनः वानव्यन्तराः ज्योतिष्काः वैमानिकाः, तथा च भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिक मेदेन देवाश्चतुर्विधा भवन्तीति । तत्र प्रथमोदिष्टभवनवासि मेदज्ञानाय प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि 'से किं तं भवनवासी' अथ के ते भवनवासिनो देवाः ? इति प्रश्न', उत्तरयति - 'भवणवासी दसविदा पद्मत्ता' भवनवासिनो देवाः दर्शावधा: - दशप्रकारका प्रज्ञता:- कथिता इति । तद्दशविघत्वं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा- 'असुरा जाव थणिया' असुरा:- असुरकुमारा' १ यावत् स्तनिताः स्तनितकुमाराः १०, यावत्पदेण नागकुमारा. २, सुवर्णकुमारा. ३, विद्युत्कुमाराः ४, अग्निकुमाराः ५, द्वीपकुमाराः ६, उदधिकुमाराः ७, दिक्कुमाराः ८, वायुकुमाराः ९, एतेषां द्वितीयादारम्य नवमपर्यन्तानामसुर कुमाराणां संग्रहो भवतीति ।
-
भवनवासिनमुपसहरन् आह से तं भवनवासी' ते एते असुरकुमारादयो भवनवासि - देवा निरूपिता इति । वानव्यन्तरादिकन्त्रिविधदेवभेदान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह--' से किं तं'
शरीर विलक्षण प्रकाशवाला होता हैं और कान्ति युक्त होने से जो सुन्दर लगते हैं वे देव हैं । इन देवों के "तं जहा" वे चार भेद इस प्रकार से है - "भवणवासी वाणमंतरा, जोइसिया, वेमाणिया " भवनवासी १, वानव्यन्तर २, ज्योतिष्क ३, और वैमानिक ४, "से किं तं भवणवासी" हे भदन्त ! भवनवासी देवों के कितने भेद है ' उत्तर में प्रभु कहते हैं“भवणवासी, दसवा पण्णत्ता" हे गौतम! भवनबासी दश प्रकार के कहे गये हैं"तं जहा " जैसे - " असुरा जाव थणिया" असुरकुमार यावत् स्तनितकुमार यहाँ यावपद से नागकुमार २, सुपर्णकुमार ३, विद्युत्कुमार ४, अग्निकुमार ५, द्वीपकुमार ६, उदधिकुमार ७, दिक्कुमार ८, वायुकुमार ९, इन का ग्रहण हुआ है । इसप्रकार से " से त्तं भवणवासी" भवनवासी देवों का यह निरूपण है से किं तं वाणमंतरा"
જેમનુ શરીર વિલક્ષણ પ્રકાશવાળું હોય છે, અને કાંતિ યુકત હાવાથી જે સુંદર લાગે છે, तेथे देव हेवाय छे ते देवो यार अझरना छे. "तं जहा " ते यार लेहो या प्रमाणे छे. "भवणवासी वाणमंतरा जोइसिया वेमाणिया " लवनवासी १' वानव्यांतर २, ज्योतिष्णु 3 मने वैभानि ४, “से किं तं भवणवासी” हे भगवन् भवनवासी हेवाना डेंटला लेहो उद्या छे, उत्तरमां अलु उडे छे - "भवणवासी दलविहा पण्णत्ता" हे गौतम! लवनवासी इस प्रारना ह्या छे. "त जहा " ते या प्रमाणे छे. - "असुरा जाव थणिया" असुरशुभार ચાવત્ સ્તનિતકુમાર અહિયાં યાવપદથી નાગકુમાર ૨, સુપણુ કુમાર ૩, વિદ્યુત્ક્રુમાર ૪, અગ્નિકુમાર ૫, દ્વીપકુમાર ૬, ઉદધિકુમાર ૭, દિશાકુમાર ૮, વાયુકુમાર ૯, આટલા ગ્રહણુ हराया छे " से तं भवणवासी" भा रीते लवनवासी हेवानु निश्चयु यु छे " से कि
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
३३६
"
इत्यादि, 'से किं तं वाणमंतरा' अथ के ते वानव्यन्तराः वने भवा वानाः वानाच ते व्यन्तराचेति वानव्यन्तरास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्त 'यति - 'देवभेदो सन्चो भाणियन्त्रो' देवमेदः सर्वोऽपि भणितव्यो यथा प्रज्ञापनासूत्रे कथित स्तथैव अत्रापि वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापना प्रकरणं वक्तव्यम् । तत्राह - 'जाव' इत्यादि. 'जाव' यावत् - यावत् पर्यन्तं वानव्यन्तरादारभ्य वैमानिकप्रकरणं परिपूर्ण पठ्यते तावत्पर्यन्तमित्यर्थः वानव्यन्तराः किन्नर किंपुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूत पिशाचभेदेनाष्टविधाः । एवं ज्योतिष्का पश्वविधाः चन्द्रसूर्य प्रहनक्षत्रतारा रूपाः । वैमानिका. द्विविधाः कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च । तत्र कल्पोपपन्नाः सौधर्माधच्युतान्तदेवलोक सम्बन्धिनो द्वादशविधाः । कल्पातीता द्विविधाः मैवेयका अनुत्तगेपपातिकाश्च । ग्रैवेयका अघस्तनाप्रस्तनादिभेदभिन्ना नवविधाः । अनुत्तरोपपातिका विजयवैजयन्तजयन्ता - पराजितसर्वार्थसिद्धमेदात् पश्चविधा इति । 'ते समासभ दुविधा पन्नत्ता' ते समामनोद्वि हे भदन्त ! वानव्यन्तर देव कितने प्रकार के है ? हे गौतम | " वाणमंतरादिभेदो सच्चो भाणियच्चो " वानव्यन्तर से लेकर वैमानिक देव पर्यन्त के भेद समस्त जैसा प्रज्ञापना सूत्र में कहा गया है वैसा ही यहाँ पर भी कहना चाहिये ।
जैसे- पिशाच १ भूत २ यक्ष ३ राक्षस ४ किन्नर ५, किंपुरुष ६, महोरग ७, गन्धर्व ८, इम प्रकार आठ प्रकार के होते है । । २ । ज्योतिषिक देव चन्द्र ९, सूर्य २, ग्रह ३, नक्षत्र ४, इस प्रकार पांच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव कल्पोपपन्न और भेद से दो प्रकार के होते है, उनमें कल्पोपन्न देव सौधर्म से लेकर अच्युत पर्यन्त बारह प्रकार के होते हैं । कल्पातीत देव ग्रैवेयक और अनुत्तरोपपातिक के भेद से दो प्रकार के होते हैं । उन में ग्रैवेयक देव अधस्तनाधस्तन यादिके भेद से नौ प्रकार के होते हैं । और अनुत्तरौपपातिक देव- विजय वै जयन्तजयन्त अपराजित और सर्वार्थसिद्ध के भेद से पांच प्रकारके होते हैं ४ । इस प्रकार भवनतं वाणमंतरा" हे भगवन् वानव्यन्तरहेव डेटा प्रारना उद्या हे ? हे गीतभ ! " वाणमंनरादि मेदो सव्वो भाणियव्वो" वानव्यन्तरथी वर्धने वैभानि हेव पर्यन्तना સમસ્ત ભેદો કે જે પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ છે એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવા लेडो, मडे - हिन्नर १, (३ष २, मोरंग 3 गधर्व ४, यक्ष प, राक्षस, भूत ७, અને પિશાચ ૮. આ પ્રમાણે વાનન્ય તર દેવા આ આઠ પ્રકારના હોય છે.
न्येतिषिदेव -द्र १, सूर्य २, ग्रह 3, नक्षत्र ४, तारा ५, मा रीते यांय अझरना હાય છે । વૈમાનિકદેવ કલ્પાપપન્નક અને કલ્પાતીતના ભેદથી એ પ્રકારના હૈાય છે. તેમાં કપેાપપન્નકદેવ સૌધર્મ કલ્પથી લઈ ને અચ્યુતક પર્યન્તના ખાર પ્રકારના હોય છે કલ્પાતીત દેવ ત્રૈવેયક અને અનુત્તરાપપાતિકના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં ચૈવેયકદેવ અધસ્તનાધસ્તન વિગેરેના ભેદથી નવ પ્રકારના હાય છે, અને અનુત્તરાપપાતિકદેવ વિજયૌજન
तारारूप ५, कल्पातीत के
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३७
विधाः प्रज्ञप्ता, ते भवनवासित आरभ्य वैमानिकपर्यन्ता देवाः समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः- द्वि प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः द्वैविध्यं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा - ' पत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्चेति । देवानामपर्याप्तत्वमुत्पत्तिकाले एव ज्ञातव्यं न तु अपर्याप्तिनामकर्मोदयात्, तदुक्तम्
1
'नारयदेवातिरिय मणुयगन्भजा जे असंखेज्जवासाउ । एए उ अपज्जत्ता, उववाए चेव बोद्धव्वा' ॥ १ ॥ इति, नारका देवा स्तिर्यड्मनुजा गर्भजा ये असख्येयवर्षायुष्काः । एते त्वपर्याप्ता उपपाते एव बोद्धव्याः, इतिच्छाया ॥
सम्प्रति - तेषां देवानां शरीरादिद्वाराणि निरूपयितुं प्रथमं शरीरद्वारमाह - 'तओ सरीरा ' इत्यादि, 'तओ सरोरा' त्रीणि शरीराणि तेषां भवनवासिप्रभृतिवैमानिकान्तदेवानां त्रीणि पति आदिके भेद से चार प्रकार के देवों का प्रज्ञापनोक्त वर्णन समझ लेना चाहिये कहां तक ! इसके लिये सूत्रकार कहते हैं - " जाव" इत्यादि, " जाव" यावत् यहां तक अर्थात् चार प्रकार के देवो के वर्णन पर्यन्त कहना चाहिये । अब सूत्रकार इन देवों के भेद के विषय में कहते हैं- " ते समासओ दुविधा पन्नत्ता" भवनवासी आदि देव जो संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " वे इस प्रकार से हैं- " पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त देवों में अपर्याप्तता उत्पत्तिकाल में ही जाननी चाहिये किन्तु अपर्याप्तिनामकर्म के उदय से नहीं जैसे कहा है- " नारयदेवातिरिय” इत्यादि ।
नारक, देव, तिर्यञ्च, मनुष्य गर्भन और असख्यात वर्ष की आयुवाले अकर्मभूमिके मनुष्य ये सब उपपात काल में ही अपर्याप्त जानना चाहिये ॥ १॥
अव सूत्रकार इन देवों के शरीरादि द्वारों का वर्णन करते हैं- इन देवों के "तओ
યન્ત-જયન્ત અપરાજીત અને સર્વાર્થ સિદ્ધના ભેથી પાંચ પ્રકારના હોય છે. ૪ આ રીતે ભવનપતિ વિગેરેના ભેદથી ચાર પ્રકારના દેવાનુ વધુન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણેનુ सभ सेवु. ते उथन यां सुधीनु श्रषु ४२ १ ते भाटे सूत्रार मुछे - "जाव" छत्याहि “જ્ઞાવ” ચાવતું આ કથન સુધી અર્થાત્ ચાર પ્રકારના દેવાના વન પર્યંન્ત સમજી લેવુ. हुवे सूत्रार या हेवाना होना समंधभां उछे ! - ' ते समासभ दुविहा पण्णत्ता" भवनयति व्याधिदेव सक्षेयथी मे अहारना । छे "तं जहा " ते अभाये छे. - "पज्जताय अपज्जत्ता य" पर्याप्त भने अपर्याप्त वा अपर्याप्त या त्यत्ति मां समन्यु परंतु अपर्याप्त नाभम्भना उध्यथी नथी म उ छे है- "नारयदेवातिरिय" इत्यादि नार, द्वेष, तिर्यय, मनुष्य, गलन भने असण्यात वर्षानी आयुष्यवाणा એક ભૂમિના મનુષ્ય આ બધા ઉત્પત્તિ કાળમાં અપર્યાપ્ત સમજવા. um
हवे सूत्रभर मा हेवाना शरीर विगेरे द्वारा वर्षान हरे छे. आा हेवाने "तभो
४३
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवा fभगमसूत्रे
३३८
}
तद्यथा
त्रीण्येव शरीराणि भवन्तीति । कानि त्रीणि शरीराणि तत्राह - 'वेउच्चिए ' इत्यादि, वेउब्जिए तेयए कम्मए' वैकियिकम् - लन्ध्यादिविक्रिया जनितमेकं शरीरम् तेनसम् कार्मणम् तथा च - वैकियतैजसकार्मणभेदात् त्रिविधं शरीरं देवानां भवतीति शरीरद्वारम् । अवगाहनाद्वारे'ओगाहणा दुविहा' अवगाहना शरीरावगाहना देवानां द्विविधा - द्विप्रकारका प्रज्ञप्ता कथिता - 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य' भवधारणीया प्रथमाऽवगाहना, द्वितीया उत्तरवैक्रियिकी च । 'तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा' तत्र तयो रवगाहनयोर्मध्ये स्वल या सा-भव धारणीया शरीरावगाहना, 'सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं सा जघन्येनागुलस्या संख्येयभागम् अगुलासंख्येय भागप्रमाणेत्यर्थः । 'उक्कोसेणं सत्तरयणीओ' उत्कर्षेण सप्तहस्तप्रमाणा भवतीत्यर्थः । उत्तरवेउच्चिया जहन्नेणं अंगुल संखेज्जडभागं' उत्तर वैrियिकी शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुल संख्येय भागप्रमाणा भवति । 'उक्कोसेणं जोयणसय सदस्सं ' सरीरा" तीनही शरीर होते हैं । "बेउच्चिए तेयए, कम्मए" वैकिय, तेजस और कार्मण लब्ध्यादि विक्रिया से उत्पन्न जो शरीर है वह वैक्रिय शरीर है । अवगाहनाद्वार में इन देवों की शरीरावगाहना “ ओगाहणा दुविधा " के अनुसार दो प्रकार की होती है । "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउन्त्रिया य" एक भवधारणीय शरीरावगाहना और दूसरी उत्तर वैक्रियिकी शरीरावगाहना " तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा" इनमें जो भवधारणीय शरीरावगाहना है वह 'जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग " जघन्य से अंगुल के असंख्यातर्वे भाग प्रमाण होती है | और "उक्को सेण" "उत्कृष्ट से 'सत्त रयणीओ' सात हाथ प्रमाण होती है । " उत्तरवेउचिया जहन्नेणं अंगुल संखेज्जइभागं" उत्तर वैक्रियिकी जो शरीरावगाहना है वह जघन्य से अंगुल के सख्यातवें भाग प्रमाण है । और " उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं" उत्कृष्ट से एक लाख योजन प्रमाण है । " संहननद्वार में - " सरीरगा छण्डं
1
सरीरा” भक्षु अधारना शरीश होय हे "वेउपि तेयप, कम्मए,” वैश्यि, तैक्स, अने કાળુ લબ્ધી લિગેરે વિક્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ જે શરીર છે, તે વૈક્રિય શરીર કહેવાય છે.
अवगाहनाद्वारभां - श्री देवाना शरीरनी भवगाहुना "ओगाहणा दुचिहा" मा थन प्रभाये मे प्राश्नी होय छे ते मे प्ररे। भाप्रमाणे समन्वा " भवधारणिज्जा य उत्तरवेउच्चिया य" मे अवधारिणीय शरीरावगाहना भने मील उत्तरवैद्विय शरीरावगाहुना " तत्थ ण जा सा भवधारणिज्जा" तेमां ने लवधारणीय शरीरावगाहना छे ते "जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं " धन्यथी मांगजना असण्यातमां लागयभाणुनी होय हे अने "उक्को सेणं" उत्सृष्टथी "सत्त रयणीओ" सात हाथ प्रभाणु होय छे. "उत्तरवेउनिया जहणेणं अंगुल संखेज्जइभाग" उत्तरवैरियिष्ठी ने शरीरावगाहना छे, ते धन्यथी मांगजुना सांध्यात लाग प्रभाणुवाजी छे भने “उक्कोसेणं जोयणसयसहस्स" द्धृष्टथी
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३९ उत्कर्षेण योजनशतसहस्रम् , उत्तरवैक्रियिकी शरीरावगाहना उत्कर्षतो लक्षयोजनप्रमाणा भवतीति अवगाहना द्वारम् ॥
संहननद्वारे-'सरीरगा छण्इं संघयणाणं असंघयणी' देवानां शरीराणि षण्णं संहननानां मध्येऽसंहननानि-संहननरहितानि भवन्तीत्यर्थः । कुतो देवानां शरीराणि संहननरहितानि भवन्ति तत्राह-'णेवट्ठी' इत्यादि, 'णेवट्ठी' नैवास्थीनि ‘णेव छिरा' नैव शिराः 'णेव पहारू' नैव स्नायवः, मतस्तेषाम् ‘णेव संघयणमत्थि' नैव संहननमस्ति, यतो देवानां शरारेषु न विद्यन्तेऽस्थीनि नैव विद्यन्ते शिराः, नापि स्नायवः संहनमस्थिनिचयात्मकमेवातोऽस्थ्यादीनामभावात् न देवशरीरे सहननानि भवन्तीति भावः । ननु अस्थ्यादिविलक्षणसमुदायस्यैव शरीरमिति सज्ञा भवति तदत्रास्थ्याधभावात् कथं देवानां शरीरमिति व्यपदेशः तत्राह-'जे पोग्गला' इत्यादि, 'जे पोग्गला इहा कता जाव ते तेसि संघायत्ताए परिणमंति' ये पुद्गला इष्टाःमनस इच्छामापन्नाः, तत्रा
संघयणाणं असंघयणी" देवों के शरीर छह संहननो से हो रहित होते है। इसलिये असहननी कहे गये है। इनके शरीर संहननों से रहित इसलिये होते हैं कि ये “णेवट्ठी" हड्डी से विहीन होते है। "णेव छिरा" इन में शिराएं नहीं होती है। 'णेव पहारू" इनमें स्नायुएं नही होती है । इसलिये "णेव संघयणमस्थि" इनमें अस्थियो के निचय रूप जो संहनन है वह नहीं है। , शंका-जों अस्थि आदिकों का विलक्षण समुदाय रूप होता है उसी को शरीर ऐसी संज्ञा होती है। तो फिर जब देवों के अस्थि हड्डी-आदि का समूह ही नहीं होता फिर उनके शरीर है ऐसा व्यपदेश कैसे हो सकता है । . तो इस शंका को दूर करने के लिये सूत्रकार कहते है-"जे पोग्गला, इट्टा, कंता जाव ते तेसिं संघायत्ताए परिणमंति'' जो पुद्गल इष्ट-मनकी इच्छा को रुचते है-अर्थात् એકલા જન પ્રમાણની છે. આ એક લાખ જન અવગાહનાવાળા આભિગ્ય જાતિનદેવ જ્યારે ઐરાવત હાથીનું રૂપ ધારણ કરે છે. ત્યારની અપેક્ષાથી કહેલ છે.
सननद्वारमा | "सरीरगा छण्हं संघयणाणं असंघयणी" हेवामा शरी२ छ सहना વિનાના જ હોય છે. તેથી તેઓને અસંહનની કહ્યા છે. તેઓના શરીર સંહનને વિનાના भेटमा भाटे हे छ -तमन ‘णेवट्ठी" हाता नथी. "णेव छिरा" तमाम शरामा मेटले नाडीये हाती नथी. "णेव पहारू" तमाने स्नायुमा हाता नथी. तथी "णेव संघयणमस्थि" तमामा मस्थि उतi 3न समूड३५ २ सनन डाय छे, ते तु नथी..
શંકાહાડકા વિગેરેના વિલક્ષણ સમુદાય રૂપ જે હોય છે, તેને શરીર એવી સંજ્ઞા કહેલ છે. તે પછી તેઓને શરીર છે, એ વ્યપદેશ કેવી રીતે થઈ શકે છે?
माशाना समाधान भाटे सूत्रा२ ४७ छ - जो पोग्गला, इट्ठा, कंता, नाव ते तेर्सि संघायत्ताए परिणमंति" २ पुगत Uष्ट, मननी छाने ३२ छ, मथात् छाना
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
जीवाभिगमसूत्रे
कान्तमपि केषांचिदिष्टं भवति तत्राह - कान्ताः पुद्गलाः कान्ताः - कमनीयाः शुभवर्णोपेतत्वात् यावत्पदेन - ' पिया मणुन्ना मणामा' प्रिया मनोज्ञा मनोऽमा एतेषां संग्रहो भवति, तत्र यत एव कान्तास्ते पुद्गला अत एव प्रियाः सदैवात्मनि प्रियबुद्धिमुत्पादयन्ति तथा शुभास्ते पुद् गलाः शुभरसगन्धस्पर्शात्मिकत्वात् मनोज्ञा विपाकेऽपि सुखजनकतया मनः प्रह्लादहेतुत्वात् मनोऽमाः सदैव भोजतया जन्तूनां मनांसि अमन्ति - आप्नुवन्तीति इत्थभूतास्ते पुद्गलास्तेषां देवानां संघाततया शरीररूपेण परिणमन्ति, मयं भावः - यद्यपि अस्थ्यादीनां शरीर कारणानामभावात् न शरीरोत्पादसंभावना तथापि देवशरीरावच्छेदेन कर्मापस्थापितभोगान्यथानुपपत्या इष्टत्वादिगुणा
न्विताः पुद्गलाः देवशरीराकारतया परिणता भवन्तीति ॥
इच्छा के विषयभूत होते हैं एवं शुभवर्णपित होने से जो कमनीय होते हैं, यावत् जो प्रिय होते है मनोज्ञ होते है, और मनोम होते है ऐसे पुद्गल उन देवों के शरीर रूप से परि णमते हैं । वे पुद्गल जिस कारण से कान्त होते है इसी कारण से वे प्रिय-सदा आत्मा में प्रिय बुद्धिके उत्पादक होते हैं, तथा शुभ गन्ध, शुभ रस, और शुभ स्पर्शात्मक होने से वे पुद्गल शुभ होते हैं । मनोज्ञ ये इसलिये होते हैं - कि विपाक के समय में भी ये सुखजनक होने से मन को आनन्द दायक होते है । मनोऽम ये इसलिये होते हैं कि ये सदैव भोग्य होने से देवो के मन को रुचिकर होते हैं । यह है - शरीर के कारणभूत अस्थि आदिकों का देवो के शरीर में यद्यपि अभाव हैं अतः वहां शरीर के उत्पाद की संभावना नहीं हो सकती है । परन्तु फिर भी देव शरीर के द्वारा वहां कर्मोपस्थापित भोगों की अन्यथानुपपत्ति द्वारा अर्थात् कर्मोपस्थापित भागों की उपपत्ति अन्यथा न हो इससे माना जाता है कि इष्टत्वादिगुणोपेत पुद्गल ही देवों के शरीर रूप से परिणत होते हैं- देव अपनी २, पर्याय में शुभाशुभ कर्म के अनुसार भोगों को भोगते है और यह भोगों का भोगना बिना शरीर વિષયભૂત હાય છે, અને જીભ વર્ઘાથી યુકત હાવાથી જે કમનીય અર્થાત્ સુંદર હોય છે, યાવત જે પ્રિય હાય છે, મનાર હાય છે, અને મનામ હાય છે, એવા પુદ્ગલા તે દેવાના શરીરરૂપે પિરણમે છે. તે પુદ્ગલે જે કારણથી કાન્ત હોય છે એજ કારણથી તે પ્રિય સદા આત્મામાં પ્રિય બુદ્ધિને ઉત્પન્ન કરનાર હોય છ તથા શુભ ગધ શુભ રસ, અને શુભ સ્પર્શાત્મક હાવાથી તે પુદ્ગલેા શુભ હાય છે તે મનેાજ્ઞ એ માટે હાય છે કે-વિપાકના સમયે પણ આ સુખ જનક હોવાથી મનને આનંદ દેનાર હોય છે તે મનેામ એ માટે હાય છે કે-તે હમેશાં ભાગ્ય હાવાથી દેવાના મનને રુચિકર હાય છે શરીરના કારણભૂત હાડકા વિગેરેના દેવાના શરીરમાં જોકે અભાવ છે, તેથી ત્યાં શરીરના ઉત્પન્ન થવાની સભાવના થઈ શકતી નથી પરંતુ દેવશોરદ્વારા અર્થાત્ કમેર્રાપસ્થાપિત ભાગાની ઉપપત્તિ અન્યથા ન થાય તેથી માનવામાં આવે છે કે-ઈષ્ટ તત્વ વિગેરે ગુણાવાળા પુદ્ગલા જ દેવાના શરીરરૂપે પિરણમે છે. દેવ પેતપેાતાની પર્યાયમાં શુભાશુભ કર્મોનુસાર ભાગાને
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४१ संस्थानद्वारे-'कि संठिया' किं संस्थितानि हे भदन्त । देवानां शरीराणि कीदृशसंस्थानसंस्थितानीति प्रश्नः, भगवानाह -'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ) 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि । शरीरदैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भव धारणीयानि चोत्तरवैक्रियिकाणि च । “तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा' तत्र-तयोर्द्वयोः शरीरयोर्मध्ये खलु यानि तानि शरीराणि भवधारणीयानि 'ते ण समचउरंससंठिया पन्नत्ता' तानि खलु भवधारणीयानि शरीराणि समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितानि-समचतुरस्रनामकसंस्थानेन युक्तानि भवन्तीति । 'तत्थ णं जे ते उत्तरवेठब्बिया' तत्र खल यानि तानि शरीराणि उत्तरवैक्रियिकाणि 'ते णं नाणा सठाणसठिया पन्नत्ता' तानि खलु शरीराणि नाना संस्थानसस्थितानि अनेकप्रकारकसंस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि देवानाम् इच्छावशत एवानेकप्रकारकशरीरप्रादुर्भावादिति सस्थानद्वारम् ।। के होता नहीं है अतः यह मानना चाहिये कि वहां शरीर के कारणभूत अस्थ्यादिको के अभाव में भी इष्टत्वादि गुणान्वित पुद्गल संघात ही उनके शरीर रूप से परिणत होते है।
__संस्थानद्वार में-"किं संठिया" हे भदन्त ! देवों के शरीर किस संस्थान वाले होते हैं ? हे गौतम ! देवों के शरीर "दुविहा पन्नत्ता" दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा" जैसे-"भवधारणिज्जा य उत्तरवेउन्धिया य" भवधारणीय शरीर और उत्तरवैक्रिय शरीर "तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा" इन में जो भवधारणीय शरीर हैं वे तो "समचउरंससंठिया पन्नत्ता" समचतुरस्रसंस्थान वाले कहे गये है और जो "उत्तरवेउब्विया य" उत्तर वैक्रिय शरीर है "ते ण णाणासंठिया" वे अनेक प्रकार के संस्थानवाले हैं । क्योंकि देवों की इच्छा के वश से ही अनेक प्रकार के शरीरों का प्रादुर्भाव हो जाया करता है । इसलिये इनका नियत संस्थान नहीं होता है। ભોગવે છે અને આ ભેગેનુ ભેગવવું તે શરીર વિના બનતું નથી. તેથી જ એમ માનવું જોઈએ કે–ત્યાં શરીરના કારણભૂત હાડકા વિગેરેના અભાવમાં પણ ઈષ્ટત્વાદિ ગુણોથી યુક્ત પુદ્ગલ સ ઘાત જ તેમના શરીરરૂપે પરિણમે છે.
संस्थानद्वारभा- "किं संठिया" भगवन् वाना शरी२। ज्या संस्थाना डाय छ ? उत्तरमा प्रभु ४ छे 2-3 गौतम । वानी शरीरे। “दुविहा पन्नत्ता" में प्रारना या छ. "तं जहा" मे मारे। म प्रमाणे छे. "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउविया य" अवधारशीय शरीर मन सत्तर वैठिय शरी२, 'तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा" तभा २ म. धारणीय शरीर छ, ते तो "समच उरंससंठिया पन्नत्ता"समयतुस सस्थानवास छे. भने २ उत्तरवेउब्धिया य" 6त्त२ वैश्य शरीर छे, "ते णं णाणासंठिया' ते भने પ્રકારના સંસ્થાનવાળા છે કેમકે દેવેની ઈરછાને વશ થઈને જ અનેક પ્રકારના શરીરને પ્રાદુર્ભાવ થઈ જાય છે. તેથી તેનું નિયત સંસ્થાના હેતુ નથી
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
जीवाभिगमसूत्रे कपायद्वारे- 'चत्तारि कसाया' चत्वारः क्रोधमानमायालोमाख्याः कपाया देवानां भवन्तीति कषायद्वारम् ॥
संज्ञाद्वारे- 'चत्तारि सन्ना' चतस्रः-आहारमयमैथुनपरिग्रहाख्याः संज्ञा देवानां भवन्तीति सज्ञाद्वारम् ।। लेश्याद्वारे-छलेस्सा पट्-कृष्णनीलकापोततैजसपद्मशुक्लाख्या लेश्या भवन्ति देवानामिति लेश्याद्वारम् ।। इन्द्रियद्वारे-'पंच इदिया' पञ्च-स्पर्शनरसनत्राणचक्षुः श्रोत्रात्मकानीन्द्रियाणि भवन्ति देवानामितीन्द्रियद्वारम् ॥ समुद्घातद्वारे-'पंच समुग्घाया' पश्च समुद्घाताः देवानां वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रियतैजससमुद्घातसभवादिति समुद्घातद्वारम् ।।
संज्ञिद्वारे-'सन्नी वि असन्नी वि' ते देवाः संजिनोऽपि भवन्ति मथ चासजिनोऽपि नैरयिकवद् भवन्तीति सज्ञिद्वारम् ॥
वेदद्वारे-'इथिवेया वि पुरिसवेया वि नो नपुंसकत्रेया' ते देवा. स्त्रीवेदका अपि भवन्ति पुरुषवेदका अपि भवन्ति नो नपुंसक वेदका भवन्तीति वेदद्वारम् ।। पर्याप्तिद्वारे-'पज्जत्ती
__ कषाय द्वार में-"चत्तारि कसाया" इन देवों के चारों क्रोध, मान, माया और लोभ कपायें होती हैं । संज्ञाद्वार में "चत्तारि सन्ना" इनके आहार, भय, मैथुन और परिग्रह ये चागे ही संज्ञाएँ होती हैं । लेश्याद्वार में-"छलेस्सा" इनके कृष्ण, नील, कापोत, तेजस, पद्म, और शुक्ल ये छह लेश्याएँ होती हैं । इन्द्रियद्वार में--इनके "पंच इंदिया" कर्ण-चक्षुघ्राण-रसना-स्पर्श ये पांचों इन्द्रियाँ होती है । समुद्घातद्वार में-इनके "पंच समुग्घाया" पांच-वेदना, कषाय , मारणान्तिक, वैक्रिय, तैजस-समुद्घात होते हैं । संज्ञिद्वार में ये "सन्नी वि असन्नी वि" सज्ञी भी होते है और मसंज्ञी भी होते है अर्थात् कितनेक उत्पत्तिकाल में असज्ञी होते हैं। वेदद्वार में-ये "इत्थियवेया वि पुरिसवेया वि नो नपुंसकवेया" स्त्री वेद वाले भी होते हैं, पुरुष वेद वाले भी होते हैं, पर नपुसक वेदवाले नहीं होते हैं
वायद्वारभा-"चत्तारि कसाया" हेवान पाय १, भानपाय २, माया४ाया 3, मन वालपाय ४, २३सारे उपाय डाय छे. सज्ञाद्वारभां-"चत्तारि सन्ना" તેઓને આહાર સંજ્ઞા, ભયસંજ્ઞા, મૈથુન સંજ્ઞા, અને પરિગ્રહસજ્ઞા આ ચારે સંજ્ઞાઓ डाय छ श्यामा-"छलेस्सा" त्याने वेश्या, नीरामेश्या, अपातवेश्या, तेसवेश्या वेश्या, मन शुसवेश्या मा ७ वेश्याम हाय छे. धन्द्रियामा तेयाने "पंच इंदिया" ४-४.न, यक्षु, प्रा-ना, २सना-9 सने ५५° 24। पांयन्द्रियो डाय छ समुहधातारमां-पंच "समुग्घाया' वन समुद्धात, पाय समुद्धात, भारान्ति સમુદ્રઘાત, વેકિય સમુઘાત, અને તેજસ સમુદ્રઘાત આ પાંચ સમુદુઘાતે તેઓને હોય छ. सद्विारभा-तमा “सन्नी वि असन्नी वि" सशी ५ लाय छ, भने ससशी पy डाय छे वहाभां-तमा “इत्थियवेगा वि पुरिसवेया वि नो नपुसगवेया' स्त्रीवेहवामा પણ હોય છે. પુરૂષદવાળા પણ હોય છે. પરંતુ નપુંસકદવાળા હોતા નથી. '
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतीका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४३ अपज्जतीओ पंच' देवाना पश्च पर्याप्तयो भवन्ति पञ्च चापर्याप्तयो भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् || दृष्टिद्वारे - 'दिट्ठी तिन्नि' दृष्टयस्तिस्रः केचन देवाः सम्यग्दृष्टयो भवन्ति केचन मिथ्यादृष्टयो भवन्ति केचन सम्यग् मिध्यादृष्टयो भवन्तीति दृष्टिद्वारम् || दर्शनद्वारे - ' तिन्नि दंसणात्रीणि दर्शनानि चक्षुर्दर्शनानि अचक्षुर्दर्शनानि अवधिदर्शनानि च देवानां भवन्तीति दर्शनद्वारम् ||
ज्ञानद्वारे - ' णाणी वि अन्नाणी वि' ते देवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । अयं विकल्पोऽसंज्ञिमध्यविषयो भवति । 'जे नाणी ते नियमा तिष्णाणी अण्णाणी भयणया' तत्र ये ज्ञानिनः ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, अज्ञानिनश्च भजनया, अयं भावः- ये ज्ञनिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिन स्तद्यथा-अभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनश्च । तथा तत्र ये अज्ञानिनस्ते अस्त्येकके द्वयज्ञानिन. अस्त्येकके त्र्यज्ञनिनः तत्र ये द्वयज्ञानिनस्ते नियमान्मध्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनश्च ये त्र्यज्ञानिनस्ते नियमात् मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनो विभङ्गज्ञानिनश्च,
पर्याप्तिद्वार में - "पज्जत्ती अपज्जत्तीओ पंच" ये पांच पर्याप्ति वाले और पांच अपर्याप्त वाले होते हैं । यहां भाषा और मनः पर्याप्ति में अभेद की विवक्षा की गई है । इसलिये "पांच पर्याप्ति" ऐसा कहा है । दृष्टिद्वार में - " दिट्ठी तिनी" कितनेक देव सम्यग्दृष्टि होते हैं, कितनेक देव मिध्यादृष्टि होते है, कितनेक देव मिश्रदृष्टि होते हैं । दर्शनद्वार में - " तिन्नि दंसणा " इनके चक्षुदर्शन, अचक्षु दर्शन और अवधिदर्शन ये तीन दर्शन होते हैं । ज्ञानद्वार में - " णाणी वि अन्नाणी वि" ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते नियमा तिष्णाणी अण्णाणी भयणया" इनमें जो ज्ञानी होते हैं तो वे नियम से तीन ज्ञानवाले होते हैं । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान इनको होते हैं । और जो इनमें भजना से अज्ञानी होते हैं
1
पर्याप्तिद्वारमा' पत्ती अपज्जत्तीओ पंच” तेथे यांय पर्याप्तिवाजा अने यांय अयર્યાપ્તિવાળા હોય છે. અહિયાં ભાષા અને મન પર્યાપ્તિમાં અભેદ્યની વિવક્ષા કઢી છે તેથી જ 'यां पर्याप्ति' तेम अडेस छे, दृष्टिद्वारभां - "दिट्ठी तिन्नी" डेंटला हेवा सभ्य दृष्टिવાળા હાય છે, કેટલાક દેવા મિથ્યાદૃષ્ટિ વાળા હાય છે, અને કેટલાક દેવે મિશ્ર દૃષ્ટિવાળા હાય છે
दर्शनद्वारमां— "तिन्नि दंसणा " तेमाने यक्षु दर्शन अयक्षुद्दर्शन अने अवधिदर्शन मात्र दर्शन! होय छे. ज्ञानद्वारभां 'णाणी वि अण्णाणी वि" तेथेो ज्ञानी या होय छे, मने अज्ञानी पशु होय छे. "जे गाणी ते नियमा तिष्णाणी अण्णाणी भयणया" તેમાં જેએ જ્ઞાની હાય છે, તેએ નિયમથી મતિ જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન, એ ત્રણ જ્ઞાન વાળા હોય છે. અને જેએ અજ્ઞાની હાય છે તેમાં ભજનથી કેટલાક અજ્ઞાન વાળા હોય છે, અને કેટલાક બે અજ્ઞાન વાળા હાય છે. જેએ એ અજ્ઞાન વાળા
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
जीवाभिगमन अयं च द्वयज्ञानिनश्च व्यज्ञानिनश्चेति विकल्पः असज्ञिमध्याद् ये देवा उत्पधन्ते तान् माश्रित्य ज्ञातव्यम् इति ज्ञानद्वारम् ॥ योगद्वारे --'तिविहे जोगे' त्रिविधो योगः देवानां मनोवचनकायात्मकस्त्रिप्रकारकोऽपि योगो भवतीति योगद्वारम् ।। उपयोगद्वारे-'दुविहे उपजोगे' द्विविध उपयोगः, देवानां साकारोपयोगश्च भवति तथाऽनाकारोपयोगश्चापि भवतीत्युपयोगद्वारम् ॥ आहारद्वारे-'आहारो णियमा छदिर्सि' देवानामाहारो नियमात् पदिशि, लोकमध्येऽवस्थानात् । 'ओसन्नं कारणं पडच्च वष्णो हालिमुकिल्लाई जाव आहारमाहरेति' मोसन्न प्रायः कारणं प्रतीत्य-प्रायश. कारणमाश्रित्य वर्णतो हारिद्रशुक्लान माहारपुद्गलान् यावदाहारमाहरन्ति देवाः,यावत्पदेन-गंधओ सुभिगंधाइं, रसओ अविलमहुराई. फासो मउय इनमें कितनेक दो अज्ञानवाल और कितनेक तीन अज्ञान वाले होते है। इनमें जो दो अज्ञानवाले हैं वे नियम से मत्यज्ञान श्रुतज्ञान वाले होते हैं । और जो तीन अज्ञान वाले होते हैं वे नियम से मत्यज्ञान वाले श्रुत अज्ञान वाले और विभंगज्ञान वाले होते हैं। ऐसा यह जो मज्ञानी होने का दो प्रकार का विकल्प है वह जो देव असंज्ञियों में से आकर के उत्पन्न होते हैं उनकी अपेक्षा से हैं । योग द्वार में-"तिविहे जोगे" इनके मनोयोग वचनयोग और काययोग ऐसे तीनों योग होते हैं। उपयोग द्वार में-"दुविहे उवजोगे" इनको दोनो प्रकार का उपयोग होता है। साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है आहार द्वार में-"आहारो नियमा छद्दिसिं" इनका आहार नियम से लोक के मध्य में इन्हें स्थित होने के कारण छहो दिशाओ में से आगत पुद्गलो का होता है। "ओसन्न कारणं पडुच्च वण्णओं हालिमुविफललाई जाव आहारमाहरेंति प्रायः कारण को लेकर ये वर्णकी अपेक्षा हारिद्रवर्ण वाले शुक्ल वर्ण वाले पुद्गलों का
હોય છે તેઓ મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન વાળા હોય છે, અને જેઓ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓ મતિ અજ્ઞાનવાળા શ્રત અજ્ઞાન વાળા અને વિસંગ જ્ઞાન વાળા હોય છે એવી રીતે અજ્ઞાની હેવાના સબંધમાં જે આ બે પ્રકારોને વિકલ્પ છે, તે જે દેવ અસંશિયોभांथी मावीन. त्पन्न याय छ, तमानी अपेक्षाथी उस छ योगवारमा-"तिविहे जोगे" તેઓને મનોગ, વચનયોગ, અને કાય ચોગ, એવા ત્રણે ગ હોય છે. ઉપયોગકારમાં"दुविहे उपजोगे" तमामा सा॥२ उपयोग मन मना२ पयागम में प्रधान1 64. योग डाय छे भाडाद्वारमां-"आहारो नियमा छहिसि" तभाना माडार नियम લોકની મધ્યમાં તેઓ રહેલા હોવાથી છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદગલોને હોય છે. "ओसन्नं कारणं पढुच्च वण्णओ हालिदसुकिल्लाइ जाच आहामाहरेंति" प्राय: २४ने લઈને તેઓ વર્ણની અપેક્ષા હાલિદ્ર-કહેતા પીળા વર્ણવાળા, શુકલ વર્ણવાળા પુદ્ગલેને આહાર કરે છે. અહિયાં યાવત્પદથી જે પાદને સ હ થાય છે, તે પાઠ ટીકામાં બતાવ્યું
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४५ लहुय-निदधुण्हाई पोग्गलाई, ते सिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विपरिणामइत्ता परिपीडइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसईत्ता अण्णे अपुव्वे चण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए' इत्येषः पाठ. सग्राह्यः ।
अयं भावः- गन्धतः सुरभिगन्धान , रसतोऽम्लमधुरान् , स्पर्शतो मृदुक-लघुक-स्निग्धोध्यान पुग्दलान् तेषां पुराणान् वर्णगुणान् , गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् विपरिणमय्य परिपीड्य परिशात्य परिविध्वस्य अन्यान् अपूर्वान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाद्य आत्मशगैरक्षेत्रावगाढान् पुग्दलान् सर्वात्मत या आहारमाहरन्ति, इति आहारद्वारम् ।।
उपपातद्वारे-'उववाओ तिरियमणुस्सेहि' उपपातो देवानां तिर्यड्मनुष्येभ्यो देवानामुपपात. संश्यसज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग् गर्भजमनुष्येभ्य एव भवति न तु शेषस्थानेभ्य इत्यर्थ इत्युपपातद्वारम् ।। आहार करते हैं। यहाँ यावत्पद से सग्रह किया जाने वाले पाठ का टीका में सग्रह किया गया है उसका तात्पर्य यह है कि-देव वर्ण की अपेक्षा हरिदवर्ण
और शुक्ल वर्ण वाले आहार पुद्गलों का ग्रहण करते हैं एवं गंध की अपेक्षा सुरभि गंघवाले, रस की अपेक्षा खट्टे और मधुर रस वाले, स्पर्श की अपेक्षा मृदु लघु स्निध और उष्ण स्पर्श वाले आहारपुद्गलो का ग्रहण करते हैं, फिर वे देव उनके पहले वाले वर्ण गंध रस औरे स्पर्श के गुणो का विपरिणमन परिपीडन परिशाटन और परिविध्वंसन करके अर्थात् पहले के वर्णादि को विनष्ट करके अन्य वर्ण गन्ध रस स्पर्श के गुणों को उत्पन्न करके अपने शरीर के क्षेत्र में अवगाढ-रहे हुए पुद्गलो का सर्वात्मपने से आहार करते हैं । उपपात द्वार में इनका उपपात "तिरियमणुस्से" संज्ञी, पञ्चेन्द्रियतिर्थञ्चो में से और गर्भज मनुष्यों में से ही होता है बाकी के स्थानों से नहीं होता। છે, તેને અર્થ એ છે કે–દેવ, વર્ણની અપેક્ષાથી હરિદ્રા-પીળા વર્ણવાળા, અને શુકલવર્ણવાળા આહાર પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે. અને ગંધની અપેક્ષાથી સુરભિ એટલે કે સુગંધ વાળા, રસની અપેક્ષાથી ખાટા અને મધુર રસ વાળા, સ્પશની અપેક્ષાએ મૃદ, લઘુ સ્નિગ્ધ અને ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળા આહાર પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે પછી તે દેવ તેમના પહેલાના વણ, ગંધ, રસ અને સ્પશના ગુણોનું વિપરિણમન, પરિપીડન, પરિશાટન અને પરિવિવંસન કરીને અર્થાત્ પહેલાના વર્ણ વિગેરેને વિનાશ કરીને અન્ય વર્ણ, ગંધ રસ અને સંશના ગુણોને ઉત્પન્ન કરીને પિતાના શરીરના ક્ષેત્રમાં અવગાઢ-રહેલા પુગલોને ઉત્પન્ન કરીને પોતાના શરીરના ક્ષેત્રમાં અવગાહ–રહેલા પગલે સર્વાત્મપણાથી એટલે કે સર્વ પ્રકારથી આહાર કરે છે.
6५५तद्वारभा-तमान ५५ात-'तिरियमणुस्से" सशी, समजी ५2न्द्रिय तिय એમાંયી અને ગર્ભજ મનુષ્ય માંથીજ થાય છે બાકીના સ્થાનમાંથી થતું નથી સ્થિતિ
४४
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwmmmmmmwwwimmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwm
जीवाभिगमसत्रे ____ स्थितिद्वारे-'ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई' देवानां स्थिति:-आयुष्यकालो जघन्येन दशवर्षमहस्राणि 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई उत्कण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि जघन्योस्कर्षाभ्यां स्थितिर्दशवर्षसहस्रप्रमाणा त्रयस्त्रिंशत्सागरप्रमाणा चेत्यर्थः, इति स्थितिद्वारम् ।। ___समवहतद्वारे 'दुविहा वि मरंति' द्विविधा अपि नियन्ते मारणान्तिक ममुद्घातेन समवहता अपि असमवहता अपि इति भावः ॥
इति समवहतद्वारम् ॥ उद्वर्तनाद्वारे-'उध्वट्टित्ता नो नेरइएस गच्छति' इमे देवाः देवेभ्य उद्धृत्य नो नैरयिकेषु गच्छन्ति, किन्तु 'तिरियमणुस्सेसु जहासंभव' तिर्यड्मनुष्येपु यथासभवं गच्छन्ति देवाः, 'नो देवेस गच्छति' नो-न वा देवेषु गच्छन्ति, अयं भावः-देवा देवेभ्य उदृत्य यथासंभवं तिर्यक्षु मनुष्येष्वेव गच्छन्ति न तु नैरयिकेपु वेति, देवेषु वेति उद्वर्तनाद्वारम् ।। ___गत्यागतिद्वारे-'दुगडया दुआगइया' द्विगतिका द्वयागतिकाः तिर्यड्मनुष्येष्वेव गमनात् द्विगतिकाः, तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यश्चागमनात् व्यागतिका' भवन्ति देवाः । 'परित्ता असं. स्थितिद्वार में-"ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई” इनकी स्थिति जघन्य से दश हजार वर्ष की होती है और "उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई" उत्कृष्ट से तेतीस सागरोपम की होती है । समवहतद्वार में-"दुविहा वि मरंति" ये मारणान्तिक समुद्घात् से समवहतहोकर भी मरते हैं, समवहत नहीं होकर भी मरते है, "उध्वट्टित्ता नो नेरइएमु गच्छंति" उद्वर्तनाद्वार में ये देव, देव पर्यायसे उवृत्त होकर नैरयिकों में नहीं जाते है किन्तु "तिरियमणुस्सेसु जहासंभवं" किन्तु यथासभव तिर्यश्च और मनुष्यों में जाते हैं । "नो देवेसु गच्छंति" देव मरकर देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं । तात्पर्य यह है कि-देव मरकर यथासभव मनुष्य और तिर्यञ्चों में ही उत्पन्न होते है नैरयिक एवं देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं। गत्यागतिद्वार में ये देव "दुगइया दुआगइया" द्विगतिक होते हैं और यागतिक होते है अर्थात् दो गति से आते हैं और द्वारमा "ठिई जहण्णेण दसवाससहस्साई" यानी स्थिति धन्यथी इस स२ पनी डाय छ भने "उकोसेणं तेत्तीसं सागरोचमाइ, ४थी तेत्रीस 33 सा५।५मनी डाय छे सभपडत द्वारमा -"दुविहा वि मरंति" तेमा भारान्ति समुहधातथी समपात थईने ५ भरे छ, भने सभवहुत थया विना ५] भरे छे. "उव्वहिता नो नेरइसु गच्छंति" तना द्वारमा से हेय, हेवपर्यायथा वृत्त । मेट हेवामाथी नीजीने नैरयिमा ता नथी, परतु "तिरियमणुस्सेसु जहासंभवं' यथास लव तिय" मने मनुष्यामा तय छे. "नो देवेसु गच्छति" हेव 'भशन वामपन्न થતા નથી, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–દેવ મરીને યથાસંભવ મનુષ્યો અને તિયમાં
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३४७
खेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणो देवा असंख्याताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति ॥ देवानुपसंहरन्नाह - 'सेत्तं देवा' ते एते भेदप्रभेदभिन्ना देवा निरूपिता इति । पञ्चेन्द्रियानुपसहरन्नाह 'से पंचिंदिया' ते एते पञ्चेन्द्रियनैरयिकतिर्यङ् मनुष्यरूपचतुष्टयभेदयुक्ता निरूपिता इति । 'से ओराला तसा पाणा' ते एते औदारिका स्त्रसाः प्राणा निरूपिता इति ।। सू० २७
सम्प्रति-स्थावरभावस्य त्रसभावस्य च भवस्थितिकालमानप्रतिपादनार्थमाह – 'थावरस्स णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् — 'थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई ठिई पन्नत्ता । तससणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण तेत्तीस सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता । थावरे णं भंते थावरत्ति कालओ केवच्चिरं होइ, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं अणतं कालं अंताओ उसपिणीओसप्पिणीओ, कालओ, खेत्तओ,
दो गति में जाते हैं तिर्यञ्च और मनुष्य की पर्याय में ही देव व्यव कर जाते हैं तिर्यश्च और मनुष्यों में से आये हुए जीव हो यहाँ देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं इसलिए द्विगतिक और दयागतिक कहे गये है । " परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता " यहाँ प्रत्येक शरीरी देव असख्यात होते हैं । " से तं देवा" इस प्रकार यहाँ तक मेद प्रभेद सहित देवों का निरूपण किया गया है " से तं पंचिंदिया" इस निरूपण समाप्त होते ही पञ्चेन्द्रिय जीवों का निरूपण भी पूरा हो जाता हैं । " से तं ओराला तसा पाणा" इस प्रकार से ये औदारिक त्रस जीव कहे गये हैं " सूत्र २७
ગાગતિદ્વારમાં આ દેવે
જ ઉત્પન્ન થાય છે નૈરિયક અને દેવામાં ઉત્પન્ન થતા નથી " दुगइया दु आगध्या" द्विगति होय छे, अने यागति होय छे. अर्थात् मे गतिभांथी આવે છે. અને એ ગતિમાં જાય છે દેવ ચ્યવીને તિયાઁચ અને મનુષ્યની પર્યાય માંજ જાય છે, અને તિયTMચ અને મનુષ્યામાથી આવેલા જીવાજ આ દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. छे तथा द्विगति भने द्वयागति ह्या छे. "परित्ता असंखेज्जा पन्नता" था प्रत्येक हेव असभ्यात शरीरवाजा होय छे. " से तं देवा" मा रीते महि सुधी लेह प्रलेह साथै हेवानु नि३पशु यु छे, "सं तं पंचिदिया" मा नि३ययु सभाप्त थता यथेन्द्रिय लवानु નિરૂપણ પુરૂ' થાય છે. सेत्तं ओराला तसा पाणा" આ રીતે ઔદારિક ત્રસ જીવાનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે ! સૂ॰ ૨૭
८"
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
rammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwowwwwmamimanam
जीवाभिगमसूत्रे अणंता लोया, असंखेज्जा पुग्गलपरियट्टा, ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखज्जइभागो। तसे णं ते ! तसत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तआ असंखेज्जा लोया । थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? जहा तससंचिट्ठणाए । तसस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। एएसि णं भंते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा? गोयमा ! सावत्थोवा तसा, थावरा अणंतगुणा, सेत्तं दुविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता । दुविह पडिवत्ती समत्ता सू० २८||
छाया-स्थावरस्य खलु भदन्त १ कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता १ गौतम ? जघन्येनान्तर्मुहतम् , उत्कण द्वाविंशतिर्वर्पसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ सस्य खलु भदन्त ? कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ? जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् । उत्कण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । स्थावरः खलु भदन्त ? स्थावर इति कालतः किय चिरं भवति ? गौतम १ जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्पणानन्तं कालम् । अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्याता पुद्गलपरावर्ताः । ते स्खलु पुद्गलपरावर्त्ता आवलिकाया असंख्येयभागः । त्रसः खलु भदन्त ? त्रस इति कालतः किय. च्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्तम् । उत्कर्पणासंख्येयं कालम् । असंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, कालतः, क्षेत्रतोऽसंख्यता लोकाः । स्थावरस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? यथा त्रससंस्थिती प्रसस्य स्खलु भदन्त ? क्रियन्तं कालमन्तर भवति ? गौतम ? जघन्येलान्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । पतेपां खलु भइन्त ? सानां स्थावराणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा, तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका स्त्रसाः स्थावरा अनन्तगुणाः । ते पते द्विविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ताः । द्विविधप्रतिपत्तिः समाप्ता । सू० २८||
टीका-'थावरस्स णं भते !' स्थावरस्य-स्थावरनामकर्मोदयापन्नस्य जीवस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं काल स्थिति -आयुष्यकालः, प्रज्ञप्ता-कथि
अब सूत्रकार स्थावर भावकी और त्रस भाव की भवस्थितिरूप कालमानका प्रति હવે સૂત્રકાર સ્થાવર ભાવની અને વ્યસભાવની સ્થિતિરૂપ કાલમાનનું પ્રતિપાદન
-
-
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०१
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३४९
तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहत्त' । जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेण वावीसं वाससहस्साई ठिई पन्नत्ता' उत्कण द्वाविंशति वर्ष सहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता कथिता, स्थितेविंशतिवर्ष सहस्रकथनं तु पृथिवीकायिकमधिकृत्य ज्ञातव्यम्, अप्कायिकादेः स्थावरकायस्योत्कर्पत. एतावत्या भवस्थितेरभावादिति ॥ 'तसस्स णं मंते' त्रसस्य खलु भदन्त ! सस्य-वसनामकर्मोदययुक्तस्य जीवस्य खल भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः-भवस्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' ! हे गौतम ! 'जहन्नेण अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाइं ठिई पन्नत्ता' उत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथिता, एतच्च स्थितिकालकथनं देवनारकापेक्षया ज्ञातव्यम् , अन्यस्य त्रसकाय
पादन करने के लिये सूत्रकार कहते है-'थावरस्स णं भंते' इत्यादि ।
थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता० इत्यादि ।।२० २८||
टीकार्थ-गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-"थावरस्त णं" भंते !, स्थावर" नाम कर्म के उदयवाले स्थावर जीव की "केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा" हे गौतम ! "जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं" स्थावर जीव की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त को और "उक्कोसेणं' उत्कृष्ट से "वावीसं वाससहस्साई" बाइस हजार वर्ष की कही गई है, यह उत्कृष्ट स्थिति पृथिवीकायिक को लक्ष्य करके कहो गई है. क्योंकि अप्कायिक आदि स्थावर जीवो की उत्कृष्ट स्थिति इतनी नहीं है "तसस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! बस जीव की त्रस नाम कर्म के उदय वाले जीव की-भवस्थिति कितनी कही गई है ? "गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई" हे गौतम ! सनाम कर्म के उदयवाले त्रस जीव की भवस्थिति जघन्य ४२१। भाटे सूत्र ४ छ. 'थावरस्स णं भंते !" त्याह.. ___ -गौतम स्वामी प्रभुने से पूछ्यु- "थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता स्थावर नामभना या स्थाव२ वानी डेटसा अनी स्थिति
ही छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छे - "गोयमा" हे गौतम "जहण्णेण अंतोमुहत्तं" स्था१२ वानी स्थिति धन्यथा ये मत इतनी सन "उक्कोसेणं" था 'वावीसं वाससहस्साई" मावीस त२ वर्षनी ४ी छे. माउण्ट स्थिति पृथ्वी थिई ને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવી છે. કેમકે–અપૂકાયિક વિગેરે સ્થાવર જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ मेटली नथी. "तसस्स णं भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" लन् स पती-स नाम भनी ध्यानी मन स्थिति सामनी ही छ ? "गोयमा जहण्णेणं अंतो महत्तं उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई" हे गौतम । स नाम भनाइयवाणा अपनी ભવસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમું ડૂતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરોપમની કહે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोषाभिगमने द. नाद प्रमाणकभवस्थितेरमभवादिति । अतः परं स्थावरत्रसजीक्योरेव कायस्थिति. फालमाह-यावरेण भंते इ यादि, 'थावरेणं भंते' स्थावरजीव खलु भदन्त | 'थावरत्ति कालो बन्चि होति' स्थावर इति-स्थावर इत्यनेन रूपेण स्थावरत्वेनेति भावः कालतः किरिना भवतीनि प्रश्न' भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमर' जयन्येनान्तर्मुहर्चमानं स्थावरत्वेन रूपेण स्थावरो भवतीति । 'उक्कोसेणं अगनं काल' करतोऽनन्त कालम् । अमुमनन्तं कालं कालक्षेत्राभ्यां निरूपयति-'अणताओ उम्पप्पिगी श्रीमप्पिणीभी कालो' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालत', 'खेत्तओ अणंता टोया' क्षेत्रनोऽन ना लोकाः, अयं भाव.-यथा कल्पनया अनन्त लोकेषु यावन्त आकाशप्रदेशामें एक बातमहन की और उस्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की कही गई है। इतनी बड़ी स्थिति का देवभव और नारकभव की अपेक्षा से कथन किया गया है । मनुष्यभव और तिर्यच भवी रक्षा में नदी क्योंकि वहा इतनी बड़ी स्थिति उत्कृष्ट मनुष्यतिर्यञ्च की नहीं होती है. पहानी 322 से स्थिति केवल तोन ही पन्योपम की होती है। स्थावर एवं त्रस जीव की हासमिति स कथन करते हैं-"थावरे णं भंते ! यावरत्ति कालमो केवच्चिरं होई"
मान' यह जद म्यावर है इस रूप से कितने काल तक रहता है ? "गोयमा ! जहन्नणं अंतो मुह उसकोसेणं अणंत कालं" गौतम ! जघन्य से तो यह जीव स्थावर सप अन्तर्गहन तक रहता है और उत्कृष्ट से अनन्त काल तक रहता है। यह वनस्पतिमाविको कायापनि का पेक्षा से कथन है. हम उत्कृष्ट कायस्थिति में 'अणंतायो उस्स पिणी नामपिणीओ" नन्न उसर्पिणी काल और अनन्त अवसर्पिणी काल व्यतीत हो जाते १ । "पेनी अणंता लोया" तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं । तात्पर्य पाने का रिक, चादर जोव स्थावर काय में इतने काल तक रह सकता है. क्षेत्र की अपेक्षा
-
-
१
ધામા નાવા છે આટલી મોટી સ્થિતિનું કથન દેવભવ અને નારક ભવની અપેક્ષાથી કરેલ , અનાવી અને નિયંચ ભવની અપેક્ષાથી કરેલ નથી, કેમકે–ત્યાં એટલી મોટી * રિયતિ મનુષ્ય અને તિય ચની હોતી નથી. ત્યાં તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કેવળ ત્રણ
५ , "शारण भंते ! घावरत्ति कालयो केयच्चिरं होर" अागवन् २, ५.१२ है, न ! युधी २४ है ? "गोयमा ! जहणेणं अतोमुटु
नान कार" २. गौतम ! पन्या तो मा ७५ या१२ पाथी मे४ 21
. ने यी अनत मुधी २४ . मा ४थन वनस्पति मितितायी मास्थितिमा “अर्णतायो उस्तपिणीमो. it'
than नयनत सपनि पण वीतीय है. मनमोलोया" नी अायी गत सातय
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०१
स्थावरभावप्रसमावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५१
स्तेषां प्रतिसमयमेकैकापहारेण यावत्योऽनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावत्य इति । एतासामेव पुद्गलपरावर्ततो मानमाह-'असंखेज्जा पुग्गलपरियट्टा' असंख्याताः पुग्दल. परावर्ता. असंख्येयेषु पुद्गलपरावत्तेषु क्षेत्रत इति पदसान्निध्यात् क्षेत्रपुद्गलपरावर्तेषु यावत्यः संभवन्ति अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः तावत्य इति भावः । इह असंख्येयम् असंख्येयभेदात्मकम् अतः पुद्गलपरावर्तगतमसख्येयत्वं निर्धारयति–'ते गं' इत्यादि, 'ते णं पुग्गलपरिया आव. लियाए असंखेज्जइ भागो' ते खलु पुद्गलपरावर्ताः आवलिकाया असख्येयो भागः, आवलि
अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं इसका भाव यह है कि अनन्त लोको में जितने आकाश प्रदेश होते हैं उन प्रदेशों का एक एक समय में आहार करने पर जितनी अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां होती हैं उतनी अनन्त उत्सर्पिणियो अवसर्पिणियों तक यह जीव स्थावरकाय में रहता है । इन अनन्त उत्सर्पिणियों में और अवसर्पिणियों में "असंखेज्जा पुग्गलपरियहा" असख्यात पुगूदल परावर्त हो जाते हैं. यहां क्षेत्र की अपेक्षा पुग्दल परावर्त गृहीत हुए है । इस प्रकार क्षेत्र पुद्गल परावर्ती में जितनी अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियाँ सभवित होती है उतनी अनन्त उत्सपिणियों और अवसर्पिणियों तक स्थावर जीव स्थावरकाय में रह सकता है। "असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते है। इसका तात्पर्य ऐसा हैं कि 'ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने समय होते है इतने पुद्गल परावर्त उन अनन्त उत्सर्पिणियों में और अवमर्पिणियो में होते है। यह कथन वनस्पति
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સ્થાવર જીવ સ્થાવરકામાં એટલા કાળ સુધી રહી શકે છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનંતલક સમાપ્ત થઈ જાય છે ! એમ કહેવાને હેત એ છે કે— અનત લેકે માં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે. તે પ્રદેશને એક એક સમયમાં અપહાર કરવામાં આવે તે જેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અને અનંત અવસર્પિણિ હોય છે, તેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અપસપિણિ સુધી આ જીવ સ્થાવર કાયમાં રહે છે. मा सनत उत्सपियामा भने सक्सपिणियोमा "असंखेज्जा पुग्गलपरियट्टा" અસ ખ્યાત પુગલ પરાવર્ત ગ્રહણ થયેલ છે અહિયાં ક્ષેત્રની અપેક્ષા પુદગલ પરાવત ગ્રહણ થયેલ છેઆ રીતે પુગલ પરાવર્તામાં જેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અને અસપિણિ સંભવિત હોય છે, તેટલી અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસપિણિ સુધી સ્થાવર જીવ સ્થાવર કાયમાં રહી શકે છે. અસંખ્યાત પુદગલ પરાવર્ત થઈ જાય छे, तेम ४ानु तात्पर्य मेछे "ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જેટલા સમય હોય છે, તેટલા પુદ્ગલ પરવત તે અનંત ઉત્સપિણિયામાં અને અવસપિણિયામાં હોય છે. આ કથન વનસ્પતિ જીવન કાય
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
३५२
काया असंख्येयतमे भागे यावन्तः समयाः तावत्प्रमाणा इत्यर्थ । एतच्च कथनं वनस्पतिकायस्थितिमङ्गीकृत्य ज्ञातव्यम् न तु पृथिव्यप्काय स्थितिमपेक्ष्य, पृथिव्यप्कायिकयोः कायस्थिते: उत्कर्षेणापि असंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीप्रमाणत्वात् । तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम् - 'पुढवीकाइएणं भंते ! पुढवीकाइयति कालओ केवच्चिर होइ ? गोयमा ! जहन्नेण अंतोमुत्तं उक्को सेणं असंखेज्जं कालं असंखेज्जाओ उस्प्पणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेज्जा लोया एवं आक्काइए (पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिक इति कालत. कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणासंख्येयं कालम् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालत', क्षेत्रतः असंख्येया लोकाः । एवमष्कायिकेऽपि इतिच्छाया) अत्र - जीवाभिगमे वनस्पतिकायस्य या कायस्थिति कथिता तदनुरूपैव कायस्थिति प्रज्ञापनायामपि कथिता ||
उक्तं च तत्र—'वणस्सइकाइण्णं भंते ! वणस्सइकायत्ति कालओ कियच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंत कालं, अनंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिीओ कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा, असंखिज्जा पुग्गलपरियट्टा आवलियाए, असंखेजीव की कायस्थिति की अपेक्षा से जानने का हैं. पृथिवीकायिक और अप्कायिक जीव की स्थिति - की अपेक्षा से नहीं। क्योंकि पृथिवीकायिक और प्रकायिक जीवोकी कायस्थिति उत्कृष्ट से भी असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी प्रमाण कही गई है. प्रज्ञापना सूत्र में ऐसा ही कहा गया है - " पुढवीकाइएणं भंते" इत्यादि हे भदन्त ! पृथिवीकायिकजीव पृथिवीकायिकरूप से कितने कालतक रहता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम! पृथिवीकायिक नीव पृथिवीकायिक रूप से जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त्त तक रहता है' और उत्कृष्ट से मसख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल तक रहता है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा असख्यात लोक तक रहता है इसी प्रकार का कथन अकायिक में भी जानना चाहिये । यहा जीवाभिगम में वनस्पतिकायिकों की जो कायस्थिति कही गई है । इसीके अनुरूप काय स्थिति प्रज्ञापना में भी कही गई है. जैसे-‘"वणस्स इकाइएणं संते" इत्यादि अर्थ पूर्वोक्त ही है जो यह वनस्पति-
જીવની સ્થિતિની અપેક્ષાથી કાયસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી પણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં એજ थिए लव पृथ्वी अयिङ છે કે—હે ગૌતમ ! સુધી રહે છે અને સુધી રહે છે તથા કથન અકાયિકના જીવાની જે કાયસ્થિતિ भ - "वणस्सइकाइ
છે.
સ્થિતિની અપેક્ષાથી સમજવાનુ` છે. પૃથ્વીકાયિક અને અષ્ઠાયિક સમજવાનું નથી કેમકે પૃથ્વીકાયિક અને અપ્રકાયિક જીવેાની અસ ખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી પ્રમાણુની કહેલ प्रभाये उस छे " पुढची काइयाणं भंते" त्याहि हे भगवन् पृथ्वी પણાથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? 1 પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે પૃથ્વીકાયિકજીવ પૃથ્વીકાયપણાથી જઘન્યથી તેા ઉત્કૃષ્ટથી અસ`ખ્યાત ઉત્સર્પિ`ણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી કાળ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસખ્યાત લાક સુધી રહે છે સંબંધમાં પણ સમજવું અહિયાં આ જીવાભિગમમાં इसी छे, प्रभाषेनी आयस्थिति प्रज्ञापना सूत्रभां
એક અતમ હૂત
આજ પ્રમાણેનું વનસ્પતિકાચિક उडेल छे.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति. १
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५३
'ज्जइ भागो) इति च्छायास्पष्टैव । योऽयं वनस्पतिकायस्य काय स्थितिकालः कथितः स सांव्यवहारिकजीवानधिकृत्य ज्ञातव्यः, असांव्यवहारिकजीवानां तु काय स्थितिरनादिरेव ज्ञातव्या तथा — चोक्तम्- 'अत्थि अणंता जीवा जेहिं न पत्तो तसाइ परिणामो ।
ते वि अणताणता निगोयवास अणुवसंति' ॥ सन्त्यनन्ता जीवा यैर्न प्राप्तस्त्रसादि परिणामः । तेप्यनन्तानन्ता निगोदवासमनुवसन्ति ॥ इतिच्छाया
सापि तेषां सांव्यवहारिकरा शिजीवानामनादिः कार्यस्थितिः केषाञ्चिदनादिरनन्ता ये जीवाः कदाचिदपि असांव्यवहारिकजीवराशौ न निपतिष्यन्ति । केषांचिदिय काय स्थिति: अनादिः सान्ता, ये जीवाः असांव्यवहारिकजीवराशे रुवृत्त्य सांव्यवहारिकजीवराशौ समागमिष्यन्तीति ॥
कायिकों का कायस्थिति काल कहा है वह सांव्यवहारिक जीवो को लेकर कहा गया है । ऐसा जानना चाहिये क्योंकि असांव्यवहारिक जीवों की तो कार्यस्थिति अनादिरूप ही होती है तथा चोक्तम् - "अस्थि अणता जीवा" इत्यादि । ऐसे भी अनन्तानन्तजीव अभीतक है कि जिन्होंने सादि पर्याय को प्राप्त नहीं किया है अर्थात् नित्यनिगोद से जो अभी तक व्यवहारराशि में नहीं आये हैं, ऐसे जीव ही यहां असांव्यवहारिक पदसे प्रकट किये गये है । इनकी अनादिरूप कायस्थिति है । पर यह अनादिरूप कायस्थिति कितनेक जीवों की ऐसी होती है कि जिनको अनादि अनन्तरूप होती है और कितनेकजीवों की ऐसी होती हैं कि जिनकी यह अनादि सान्तरूप होती है अनादि अनन्तरूप स्थिति जिनकी होती है ऐसे वे जीव तो कभी भी उस असांव्यवहारिक जीवराशि से निकलकर व्यावहारिक जीवराशि में नहीं आयेंगे । तथा जिनकी अनादि सान्तरूप स्थिति होती है वे नित्य निगोद से असांव्यवहारिक जीवराशि से निकलकर नियम से व्यावहारिक जीव राशि में आवेंगे ।
याणं भंते !" इत्यादि आना, अर्थ पडेला ह्या प्रमाणे हे. या वनस्पति अयि भवानी જે કાયસ્થિતિને કાળ કહ્યો છે, તે સાંવ્યવહારિક જીવાને લઈને કહેલ છે. તેમ સમજવુ', }भ}-असांव्यवहारि भवानी हायस्थिति तो नाहि३५०४ होय छे, तथाचोक्तम्"अस्थि अणता जीवा ” छत्याहि सेवा पशु अनंतानंत व अत्यार सुधी छे, भोभे સાદિ પર્યાય પ્રાપ્ત કરેલ નથી અર્થાત નિત્ય નિગેાદથી જેએ અત્યાર સુધી વ્યવહાર રશિમાં આવ્યા નથી, એવા જીવાજ અસ‘વ્યાવહારિક' પદથી પ્રગટ કર્યાં છે. તેઓની કાયસ્થિતિ અનાદિરૂપ છે. પરંતુ આ અનાહિરૂપ કાયસ્થિતિ કેટલાક જીવાની એવી હોય છે, કે જેની અનાદિ અનંતરૂપ હોય છે. અને કેટલાક જીવે એવા હોય છે, જેની આ કાયસ્થિતિ અનાદિ સાતરૂપ હાય છે. જેની સ્થિતિ અનાદિ અનતરૂપ હોય છે એવા તે જીવા કેાઈ પ અસાંવ્યાવદ્વારિક જીવરાશિમાંથી નીકળીને વ્યાવહેરિક જીવરાશિમાં આવશે નહીં તથા જેની સ્થિતિ અનાદિ સાંતરૂપ હાય છે, તેએ નિત્ય નિગેાદથી અસાંવ્યાવહારિક જીવરાશિમાંથી નીકળીને નિયમથી વ્યવહારિક જીવરાશિમાં આવશે.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीमाभिगमन सम्प्रति-सकायस्य जीवस्य कायस्थितिमाह-'तसे णं भंते' इत्यादि, 'तसे णं भंते ! तसत्ति कालओ केवच्चिरं होई' त्रसः खलु भदन्त : सइति-त्रसइत्येवं रूपेण कालतः कियचिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अतो मुहत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं' उत्कर्पणाऽसंख्येयं कालम् 'असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणी कालओ' असंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः 'खेत्तो असंखेज्जा लोगा' क्षेत्रतोऽसख्येया लोकाः, असख्येयेषु लोकेपु यावन्त आकाशप्रदेशा विद्यन्ते तेषां प्रतिसमयमेकैकापहारे यावत्योऽसंख्येया उत्सपिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावत्य इति भावः । एतावत्प्रमाणा कायस्थितिगतित्रसं तेजस्कायिक वायुकायिकं चाधिकृत्य ज्ञातव्या, ।
उक्तञ्च प्रज्ञापनासूत्रे -'तेउक्काइए णं भंते ? तेउक्काइएत्ति कालओ केवच्चिरं
अब त्रसकायिक जीवकी कायस्थिरि प्रकट की जाती हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"तसे णमंते ! तसत्ति कालो केवच्चिरं होई" हे भदन्त ! त्रसजीव त्रसकाय में कितने कालतक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-',गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेण असंखेज्जं कालं" हे गौतम ! जीव त्रसकाय में कम से कम एक अन्तर्मुहर्त तक और अधिक से अधिक असंख्यात कालतक रहते हैं इसमें "असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालो" असंख्यात उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं। तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोको में जितने प्रदेश होते हैं उन्हें एक एक समय में एक एक निकालने पर जितनी असंख्यात उत्सर्पिणियां और मवसर्पिणियां होती है उतने कालतक यह जीव त्रसकाय में रह सकता है। इतनी यह कायस्थिति गतित्रस तेजस्कायिक और वायुकायिक को लक्ष्यकरके कही गई है । ऐसा जानना चाहिये जैसे-प्रज्ञापना सूत्र में कहा है-"तेउक्काइए णं भंते ! इत्यादि
હવે ત્રસકાયિક જીવની કાયસ્થિતિ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધમાં - गौतम स्वाभीमे प्रभुने मे पूछयुछे है-"तसे णं भंते ! तसत्ति कालओ केवच्चिर होइ" 3 स स सय ५४ामा टस सुधी २७ छ १ मा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु ४९ छे ४-"गोयमा । जहण्णेणं मंतो मुहुत्त उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं' गौतम જીવ સાયપણામાં ઓછામાં ઓછું એક અંતર્મહત પર્યત અને વધારેમાં વધારે અસज्यात २३ छ. तमा “असंखेन्जाओ उस्सप्पिणीयोसप्पिणीमो कालओ' અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણ અને અપસણિયે સમાપ્ત થઈ જાય છે તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષા થી અસંખ્યાત લેકેમાં જેટલા પ્રદેશ હોય છે, તેને એક એક સમયમાં એક એક બહાર કહાડવામાં આવે ત્યારે જેટલી અસંખ્યાત ઉત્સપિણિ અને અવસર્પિણિ હોય છે, એટલા કાળ સુધી આ જીવ ત્રસકાય પણુમાં રહી શકે છે. આટલી આ કાયસ્થિતિ ગતિવસ તે સ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવને ઉદેશીને કહેવામાં આવેલ છે તેમ સમજવું. भ प्रज्ञापन सूत्रमा ४युछे ४-"तेउक्काईए णं भंते"! त्या मान! म ५i
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५५ होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्नं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेज्जा लोगा । एवं वाउक्काइयावि' अर्थः पूर्ववदेव, किन्तु न लब्धित्रसमधिकृत्य, लब्धित्रसजीवस्य कायस्थितेरुत्कर्षतोऽपि सातिरेकसागरोपमसहस्रद्वयप्रमाणत्वात् ।।
तदुक्तं प्रज्ञापनासूत्रे लब्धित्रसविषये-'तसकाए णं भंते ? तसकायत्ति कालो कियचिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमब्भहियाई' (त्रसकायः खलु भदन्त ! सकाय इति कालतः कियच्चिरं भवति, गौतम ? जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सागरोपमसहनद्वयं संख्येयवर्षाभ्यधिकम् ) इति ।।
सम्प्रति-स्थावरत्वस्याऽन्तरमाह-'थावरस्स णं भंते ! इत्यादि, 'थावरस्स णं भंते !' स्थावरजीवस्य खलु भदन्त ? पुनः स्थावरभवग्रहणे 'केवइयं कालं अंतरं होइ' कियन्तं कालमन्तरं-व्यवधानं भवतीति प्रश्नः, उत्तरयति-'जहा' इत्यादि, 'जहा तससंचिट्ठणाए' यथा त्रससंस्थितौ, जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति उत्कर्षेण कालतोऽसंख्येया उत्सपिण्यवसर्पिण्यः, क्षेत्रअर्थ पहले आचुका है। किन्तु लब्धित्रस को लक्ष्य करके नहीं कही गई हैं। क्योंकि लब्धित्रसजीव की कायस्थितिका उत्कृष्टकाल सातिरेक-कुछ अधिक दो हजार सागरोपम का कहा गया है जैसे प्रज्ञापना सूत्र में कहा है-"तसकाए ण भंते ! तसकायत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? इत्यादि । इसका अर्थ पूर्व में आचुका है। ____ अब सूत्रकार स्थावरजीवका अन्तर-विरह-काल प्रकट करते हैं-"थावरस्सणं भते ! केवइयं कालं अंतरं होई" इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-स्थावर जीव के फिर स्थावरत्वकी प्राप्ति में कितने काल का अन्तर होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"जहा तससंचिद्रणाए" हे गौतम ! जैसा त्रस को संस्थिति में जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर होता है और उत्कृष्ट से काल की अपेक्षा असंख्यात उत्सर्पिणी और भवसर्पिणी का मन्तर होता है तथा क्षेत्र की अपेक्षा કહેવામાં આવી ગયેલ છે. પરંતુ લબ્ધિ ત્રસને ઉદ્દેશીને કહેલ નથી કેમકે –લબ્ધિ રસ જીવની કાયસ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ કાળ સાતિરેક–એટલે કે—કંઈક અધિક બે હજાર સાગरा५मनी संपामा माछ. भ प्रज्ञापना सूत्रमा ४यु छ है- "तसकाए णं भंते ! तसकायति कालो किच्चिरहोई" त्यामान। म पडेटा अपामा मापी गये छे.
હવે સ્થાવર જીવના અંતર–વિરહ-કાળ સંબંધી કથન કરવામાં આવે છે. આમાં ગૌતમ स्वाभास प्रसुने ये पूछयु छ-'थावरस्स णं भंते केवइय काल अतर होई" स्थावर
ના પુન: સ્થાવરપણાની પ્રાપ્તિમાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર : प्रम गौतम स्वामीन छ-"जहा तससंचिढणाप" 3 गौतम २५ सनी
સ્થિતિમાં જઘન્યથી એક અંતર્મહતનું અંતર હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કાળની અપેક્ષાથી અસખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીનું અંતર હોય છે, તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસં.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
-
मोया लोका.. येत्रावत्प्रमाणमन्तरं तेजस्कायिकवायुकायिकमध्यगमनेनावसातव्यम्
जन्मात मनामनादप्रमागन्यान्तरस्यासंभवादिति ॥ 'तसस्स णं भंते ! सस्य स्खलु भदन्त ! जीवस्य पुनरामभवदो 'कवडयं कालं अंतरं होइ' कियन्तं कालमन्तर भवतीति प्रश्नः, उत्तरयति-'जबन्ने भनो मुहत्त' तमस्य जयन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो,
करेंज वनस्पति कालो व.व्य , संवम्-'उक्कोसेणं अणंतमणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीयो कालभो, खेन यो अणंता लोगा, असंखेज्जा पोग्गलपरियट्टा, ते ण पोग्गलपरियहा बावलियाए असंखेजडभागो ।
(कर्षणानानानन्ता रमपिण्यव मर्पिण्य. कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असख्येयाः पुग्दलदान लोकों में जितन प्रदेश होते हैं उन्हें एक २ समय में निकालने पर जितनी असंहमान पिगिया और अवसर्पिणिय होती है उतने काल का अन्तर होती है इतना अधिक _ _ोमन्ना यहां प्रकट किया गया है वह तेजस्कायिक और वायुकायिक के बीच में इनके
नाने में कहा गया ऐमा जानना चाहिये क्योंकि इनके दूसरी जगह जाने पर इतने अधिक प्रमागवाला जन्तरकाल समवित है। "तसस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई" हे २६.२ ! मनका कितने कान का अन्तर होता है ? अर्थात् प्रसपर्याय को छोड़कर पुनः उपप्रम पर्याय का प्राप्ति में कितने फाल का समय लगता है । उत्तर में प्रभु कहते है-"जह
नेणं तो मुहान उयकोमेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! यहां जघन्य से अन्तर एक मन्तinा दाना और उप में अन्तर वनस्पति काल प्रमाण होता है वह इस प्रकार मे-'उसकोसँग प्रगतमगताओ" न्यादि। उत्कर्ष स अनन्तानन्त उत्सर्पिणी अवसर्पि
को मा हो जाता है, और क्षेत्र को अपेक्षा अनन्त लोक प्रमाण उनमें मस. વાન કે માં જેટલું પ્રદર ઇય છે. તને એક એક સમયમાં બહાર કાઢવામાં જેટલી અસંખન ભવિ અને અવરાપિણિ થાય છે. એટલા કાળનું અતર હોય છે. Mટનું પિક અનવ અહિયા બનાવ્યું છે, તે તે જાયિક અને વાયુકાયિકની વચમાં તેઓના ૧ થી કત છે. તેમ સમજવું. કેમકે–તેઓ બીજે સ્થળે જાય તે આટલા અધિક પ્રમાણ :2.3.1. विन. "नमस्सणं भते ! केवाय फालं अंतर हो।" पन् " -ને કલાનું અતર દેય છે ? અધત વસપર્યાયને છેડીને ફરીથી તે ત્રસ. પષ પ્રમ કરવા ટેટા ને સમય લાગે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 2. Tiri
उपकोण याम्साकालो" २ गौतम ! पियां मन्यधी 3 નાનું ય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અતર વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ १
५ . -"उपकोसेप तमणताजो" त्यादि आया Cartथी નનન નું પિવિ કાળની અપેક્ષાથી થઈ જાય છે, અને ક્ષેત્રની
: ખidટ પ્રમ, કે જેમાં અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્ત થઈ જાય છે. તે
-
-
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतीका टीका प्रति० १ स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५७ परावर्ताः । ते खलु पुद्गलपरावर्ता मावलिकायाः असंख्येयभाग इति ॥ एतावत्प्रमाणञ्चान्तरं वनस्पतिकायमध्यगमनेन ज्ञातव्यम् । अन्यत्र गतावेतावतोऽन्तरस्यालम्यमानत्वादिति ।।
सम्प्रति-एतेषामल्पबहुत्वमाह-'एएसि णं' इत्यादि, 'एएसि णं भंते' एतेषां स्वलु भदन्त 'तसाणं थावराण य' त्रसानां त्रसनामकर्मोदयापन्नानां स्थावराणां स्थावरनामकर्मोदयापन्नानां च 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा बहुया वा' अल्पा वा बहुका वा 'तुल्ला वा विसेसाहिया वा' तुल्या वा विशेषाधिका वा एतयो स्त्रसस्थावरजीवयोर्मध्ये कस्यापेक्षया कस्याल्पाधिकत्त्वमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसा' सर्वस्तोकाः त्रसाः-त्रसजीवाः सर्वापेक्षया अल्पाः । असंख्यातत्वमात्रप्रमाणत्वात् त्रसानामिति ख्यात पुद्गलपरावर्त हो जाते हैं वे पुद्गलपरावर्त आवलिका के असंख्यातवें भागमें जितने समय होते है उतने प्रमाण के होते हैं यह वनस्पति काल के प्रकरण में स्पष्टकर दिया गया है। इतने प्रमाण काल का यह अन्तर उसे वनस्पतिकायिक जीवको पर्याय प्राप्ति करलेने से हो जाता है। क्योंकि और दूसरी पर्याय की प्राप्ति में इतना अधिक अन्तर अलभ्य होता है-नहीं आता है।
अब सूत्रकार इनके अल्प बहुत्वका कथन करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"एएसि गंभंते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" हे भदन्त ! इन त्रस और स्थावर जीवो के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ! कौन किनकी अपेक्षा तुल्य बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! सव्वत्थोवा तसा हे गौतम ! सबसे कम तो त्रस जीव हैं। क्योंकि त्रसजीवों का प्रमाण केवल असंख्यात પુદ્ગલ પરાવર્ત આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલો સમય હોય છે, એટલા પ્રમાણનું હોય છે. આ વનસ્પતિકાળના પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. એટલા પ્રમાણ કાળનું આ અંતર તેને વનસ્પતિકાયિક જીવની પર્યાય પ્રાપ્ત કરી લેવાથી થઈ જાય છે કેમકે –બીજી કઈ પર્યાયની પ્રાપ્તિમાં આટલું અધિક અંતર અલભ્ય હોય छे--मर्थात् मा मत२ भावनथी,
હવે સૂત્રકાર તેઓના અલ્પ બહત્વ પણાનું કથન કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને से पूछे छे ?-"पपसिं णं भते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहितो! अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" सावन मास भने स्था१२ वानी क्यमा ४या। કયા જીવોની અપેક્ષથી અલ્પ છે ? કયા જીવેની અપેક્ષાથી વધારે છે ? કયા જી ક્યા જીની અપેક્ષાથી તુલ્ય–બરાબર છે ? અને ક્યા જી કયા જીની અપેક્ષાથી વિશેષા(घ४ छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभी२ ४ छ :-"गोयमा ! सव्वत्थो वा तसा' गीतम! सीथा माछा सवा छे. म--सानु प्रभाए उ मस'.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
नीवाभिगमसूत्रे
भावः । 'थावरा अनंतगुणा' स्थावरजीवा अनन्तगुणाः, त्रसापेक्षया स्थावरजीवा अनन्तगुणा अधिका भवन्तीत्यर्थः । अजघन्योत्कृष्टानन्तानन्तसख्यापरिमाणत्वादिति ॥ सम्प्रति प्रकरणमुपसहरन्नाह-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं दुविधा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता' ते एते द्विविधाः द्विप्रकारकाः स्थावरत्रसभेदभिन्नाः संसारसमापन्नकाः संसारित्वधर्मयुक्ताः जीवाः प्रज्ञप्ताः - निरूपिता इति ॥ सू० २८॥
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभापाकलितललितकलालापक - प्रवि शुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक शाहुच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त जैनशास्त्राचार्य, पद्भूषित - कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी - जैनशास्त्राचार्य - जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितजीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयधोति - काख्यायां व्यख्यायां द्विविधा नाम प्रथमा प्रतिपत्ति. समाप्ता ॥ १॥
ही कहा गया है । इनकी अपेक्षा "थावरा अनंतगुणा" स्थावर जीव अनन्त गुणे अधिक हैं । क्योंकि ये अजघन्योत्कृष्ट रूप से अनन्तानन्त संख्यावाले कहे गये हैं । अब प्रकरण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं - "सेत्तं दुविधा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता" इस प्रकार पूर्वोक्त कथन के अनुसार संसारसमापनक जीव ससारी जीव- त्रस और स्थावर के भेद से दो प्रकार के कहे गये है इन्हीं का प्रथम प्रतिपत्ति में स्पष्ट रूप से निरूपण किया है । इस प्रकार से जोवाजोवाभिगमसूत्र की यह दो प्रकार की प्रतिपत्तिसमाप्त हुई । श्रीजैन शास्त्राचार्य - जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित 'जीवा -
भिगमा सूत्र की प्रमेयधोतिका व्याख्या में 'द्विविधा नामकी प्रथम प्रतिपति समाप्त ॥१॥ ज्यात उडेल छे तेना भरतां "थावरा अनंतगुणा" स्थावर व अनंतगया अधिछे કેમકે—એ અજઘન્યત્કૃષ્ટ પણાથી અન તાન"ત સંખ્યાવાળા કહ્યા છે.
सहार तां सूत्र छे से त दुविहा संसारसमावण्णगाजीवा पण्णत्ता" मा प्रभा पूर्वोउथन अनुसार सौंसार सभायन्न व भेटले કે –સસારીજીવ–ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે પ્રથમ પ્રતિપત્તિમાં આ બધાનું જ સ્પષ્ટ પણે નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે જીવાજીવાભિગમ સૂત્રની આ એ પ્રકારની પ્રતિપત્તી સમાપ્ત થઈ
શ્રી જૈન શાસ્ત્રાચાય –જૈનધમ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત ‘જીવાભિગમ' સૂત્રની પ્રમેય દ્યોતિકા નામની વ્યાખ્યા માં ‘દ્વિવિધા’ નામની પ્રથમ પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત !!!!
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथ त्रिविधाख्या द्वितीया प्रतिपत्तिः । द्विविधा प्रतिपत्ति निरूपिता, सम्प्रति त्रिविधा प्रतिपत्तिरारभ्यते, तत्र चैदमादिम सूत्रम्तत्थं जे ते एवमाहंस' इत्यादि । ____ मूलम्-'तत्थ जे ते एवमाहंसु तिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता, ते एव माहंसु-तं जहा-इत्थी पुरिसा णपुंसगा से कि तं इत्थीओ ? इत्थीओ तिधाओ पन्नत्ता, तं जहा-तिरिक्खजोणिस्थीओ मणुस्सित्थीओ देवित्थीओ! से किं तं तिरिक्ख जोणित्थीओ? तिरिक्खजोणित्थीओ तिविहाओ पन्नत्ता तं जहा-जलयरीओ थल यरीओ खहयरीओ । से किं तं जलयरीओ ? जलयरीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा मच्छीओ जाव सुंसुमारीओ से किं तं थलयरीओ। थलयरीओदुविहाओ पन्नत्ताओतं जहा चउप्पदीओ य परिसप्पिणीओ य से कि तं चउप्पदीओ ? चउप्पदीओ चउबिहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा एगखुरीओ जाव सणप्फईओ । से किं तं परिसप्पिणीओ परिसप्पिणी
ओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा-उरपरिसप्पिणीओ य भुयपरिसप्पिणीओ य । से कि तं उरपरिसप्पिणीओ ? उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा-अहीओ अयगरीओ महोरगीओ, सेत्तं उरपरिसप्पिणीओ। से किं तं भुयपरिसप्पिणीओ ? भुयपरिसप्पिणीओ अणेगविहाओ पन्नताओ तं जहा-गोडीओ पउलीओ सेधाओ सेलीओ सरडीओ से रिधीओ ससाओ खाराओ पंचलोइयाओ चउप्पइयाओ मूसियाओ मुगुंसियाओ घरोलियाओ गोल्हियाओ जान्हियाओ विरचिरालियाओ सेत्तं भुयपरिसप्पिणीओ। से किं तं खहयरीओ?
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
मीवाभिगमने
खहयरीओ च उविहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा चम्मपक्खिणीओ जाव arry क्खिणीओ से तं खहयरीओ । से त्तं तिरिक्खजोणित्थीओ। से किं तं मणुस्सित्थीओ मणुस्सित्थीओ तिविहाओ पन्नत्ता तं जहा - कम्मभूमियाओ अकम्मभूमियाओ अंतरदीवियाओ । से किं तं अंतरदी चियाओ ? अंतरदीवियाओ अट्ठावीसइविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - एगूरूपाओ आभासियाओ जाव सुद्धदंतीओ से तं अंतरदीवियाओ । से कि तं अकम्मभूमियाओ ? अकम्मभूमियाओ तीसविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - पंचसु हेमवएसु पंचसु एरण्णव सु पंचसु हरिवासेसु पंचसु रम्मगवासेसु पंचसु देवकुरासु पंचसु उत्तरकुमारासु । से त्तं अकम्मभूमियाओ । से किं तं कम्मभूमियाओ ? कम्मभूमियाओ पण्णरसविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - पंचसु भर पंचसु एवएसु पंचसु महाविदेहेसु । से त्तं कम्भभूमगमणुस्सित्थी सेत मस्थिओ | से किं तं देवित्थीओ, देवित्थीओ चउव्विहा पन्नत्ता तं जहा भवणवा सिदे वित्थीओ वाणमंतरदेवित्थीओ, जोइसियदेवित्थओ वेमाणियदेवित्थीओ। से किं तं भवणवासिदेवित्थीओ ? भवणवासि देवित्थी दसविहा पन्नता तं जहा असुरकुमारभववासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवीत्थीओ।
सेत्तं भवणवासिदेवित्थीओ। से किं तं वाणमंतरदेवित्थीओ ? वाणमंतरदेवित्थओ अ विहाओ पन्नत्ताओ तं जहा -पिसायवाणमंतरदेवित्थीओ जाव गंधव्ववाणमंतर देवित्थीओ से तं वाणमंतर
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६१ देवित्थीओ।से किं तं जोइसियदेविस्थीओ ? जोइसिय देविस्थीओ पंचविहाओ पण्णता तं जहा चंदविमाणजोइसियदेवित्थीओ नूर०गहनकावत ताराविमाणजोइसियदेवित्थीओ। से तं जोइसियदेविस्थीओ से किंतवासियदेवित्थीओ? वेमाणियदेवित्थीओ दुविहाओ पन्नत्ता तं जहा-सोहम्मकप्पवेमाणियदेविशीओ ईसाण कप्प वेमाणिय देविस्थीओ सेत्तं वेमाणियदेवित्थीओ ॥ सू० १ ॥
छाया-तत्र ये ते एवमा स्विधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्राप्तास्ते पवमाहु स्तग्था स्त्रियः पुरुषा नपुंसकाः । अथ कास्ता स्त्रियः ? स्त्रिय स्त्रिविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-तिर्यग्योनिकस्त्रियः मनुष्यस्त्रियो देवस्त्रियः । अथ कास्ता स्तिर्यग्योनिकस्त्रियः ? तिर्थयोनिकस्त्रियः भिविधाः प्राप्ताः तद्यथा-जलचर्यः स्थलचर्य खेचर्यः । अथ कास्ता जलचर्य ? जलचर्यः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-मत्स्यो यावत् शिशु. मार्यः । अथ कास्ताः स्थलचर्यः ? स्थलचर्यों द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-चतुष्पद्यश्च परिसपिण्यश्च । अथ फाश्चतुष्पद्य ? चतुष्पद्यश तुर्विधाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा पकखुर्य यावत् सनखपद्य । अथ कास्ताः परिसर्पिण्य ? परिसर्पियो द्विविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-उर. परिसर्पिण्यश्च भुजपरिसर्पिण्यश्च । अथ कास्ता उरःपरिसपिण्य. ? उरःपरिसर्पिण्य स्त्रिविधा. प्रज्ञप्ता तद्यथा-अह्य अजगर्यो महोरग्य , ता एता उर परिसर्पिण्य अथ कास्ता भुजपरिलपिण्य ? भुजपरिसर्पिण्योऽनेकविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-गोधिका नकुल्यः सेधा शैलक्य सरटय सैरन्ध्यः शशा खारा पञ्चलौकिकाश्चतुष्पदिका सूपिकाः मुगुंसिका गृहगोधिका गोल्हिका योधिका विरचिरालिका, ता पता भुजपरिसर्पिण्य । अथ कास्ता' खेचर्य. १ खेचर्यश्चतुविधा प्राप्ता. तद्यथा चर्मपक्षिण्यो यावत् विनतपक्षिण्य स्ता एताः खेचर्यः ता एना स्तिर्यग्योनिका | अथ कास्ता मनुष्यस्त्रिय' ? मनुष्यस्त्रिय स्त्रिविधा प्रज्ञता कर्मभूमिका अकर्मभूमिका अन्तरद्वीपकाः अथ कास्ता अन्तरहीपिका ? अन्तरद्वोपिका अष्टाविंशतिविधाः प्रज्ञेप्नाः पकोहकिका गाभासिका यावत् शुद्धन्तिका ता एता अन्तरद्वीपिका । अथ कास्ता अकर्मभूमिकाः ? अकर्मभूमिका स्त्रिशद्विधा. प्रज्ञप्ताः तद्यथा पञ्चसु हेमवतेपु, पञ्चसु रण्यवतेषु पञ्चसु हरिवर्पपु पञ्चसु रम्यकवपु, पञ्चसु देवकुरुपु, एञ्चलूरारकुरुपु ता पता अकर्मभूमिकाः । अथ कास्ताः कर्मभूमिकाः । कर्मभूमिका. पञ्चदशविधा प्राप्ताः, तद्यथा-पञ्चसु भरतेपु, पञ्चसु ऐरबोपु पञ्चसु महाविदेहेपु । वा पताः कर्मभूमिकमनुप्यस्त्रियः। ता पता
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्त्र प्रिय धागा देवन्धिय देवस्त्रियातुर्विधा' प्रमता, नद्यथा- भवनयानिम्ति मानदेवन्जियः, ज्योतिरकदेस्त्रियो चैमानिकदेवस्त्रियः। यथ कास्ता मानवानिदेय. भयनयाग्निदेवस्त्रियोदशविधाः प्राप्ताः, तपधा-सुरकुमारभव.
गापियो पाप स्ननिमकुमारमपन्यासिदेवस्नियः । ता पता भवनवामिदेव. frame र कास्ना यानव्यानरदेवन्त्रियः । नानवयन्तरदेवस्त्रियोऽविधा प्रताः
विमानवामनरदेवन्मियो यान् गन्धवानच्यनारदेवम्भिर ना पता चान.
मयि | हाता योनिदेवम्नियः ज्योतिष देव स्त्रियः पञ्चविधाः Hanा -मामा योनिदेवप्रिय सूर्य ग्रह नक्षत्र ताराविमानज्योति
r: IT पायोनियन्त्रियः मध माता वैमानिकदेवस्त्रिय. ? वैमा. नियमादिविना प्रामाः काया सौधर्म-कल्प मानिकदेवस्त्रियः, ईशानकला यनारायः ना पना बैगानि देवत्रिय इति ॥सु० ॥
टीरा--- Trय जे ने पवारा' नातेपु-नवम् प्रतिपशिपु ये ते मचायां , एवं वक्ष्यIT
मायन्ति । तबाह- 'तिविहा संसारसमावनगा जीया गन्ना iu faar मारमापनका . स मारिणो जीदक्ष प्रजमा:-कथिताः । 'ते ए. आर.स ने मनायां उदा - श्यात 'तं जहा तद्यथा - टिन्धी पुरिसा णापुंसगा' रिय.
meanimate
विविध नामकी हिनीय प्रतिपति बीमार मेद में दो प्रहारलादाली प्रथम प्रतिपत्ति का कथन करके अब
दिनार प्रतिपति को प्राते है--
" जे ने एबमा" इत्यादि । मन्त्र ॥१॥ टीजे परमा" नी प्रतिपत्तियों में जिन जानायों में जो ऐगा - निधि मारममावन्नगा जीवा पन्नचा" पसाग जीव तीन प्रकार के
" मा," म पिग प्रेमा लापना अभिप्राय प्रकट किया i hamam" पुर मापक दमे ममारी जो तीन
नानीbited २३.....
नी पगली प्रायनशन या at ... ...
. .. १३. Marria ramg" U-या, . . Hr sarit" १५ प्रति नायो
aft REET Ea great" - *, - pain
ने निभाय मग in - fanfree rai, ५३.५,
सी आया,
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६३
पुरुषा नपुंसकाः, स्त्रीरूपः प्रथमो मेदः पुरुषरूपो द्वितीयो भेदः, नपुंसकरूपश्च तृतीयो भेदः । तत्र या स्त्रीवेदोदययुक्ता स्तनादि स्त्रीचिह्न परिकलिता स्त्री । पुरुषवेदोदययुक्तः श्मश्रुप्रभृतिचिकोपेतः पुरुष. । स्त्रीपुरुषो भर्याचिन्हभावाभावयुक्तं नपुंसकम् । तत्र यथोद्देशं निर्देश इतिन्यायात् प्रथमतः स्त्रीवक्तव्यतामाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं इत्थीओ' अथ कास्ताः स्त्रियः, atri कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति - ' इत्थीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ' स्त्रियस्त्रिविधा:-त्रिप्रकारका प्रज्ञमाः - कथिताः 'त जहा' तद्यथा - 'तिरिक्खजोणित्थीओ' तिर्यग् योनिकस्त्रियः 'मणुस्सित्थीओ' मनुष्य स्त्रिय. 'देवित्थीयो' देवस्त्रियः तथा च तिर्यड् मनुष्य देवस्त्रोभेदात् स्त्रियः स्त्रिप्रकारिका भवन्तीति ॥ ' से किं तं तिरिक्खजोणित्थीओ' अथ कारता स्तिर्यग्योनिकस्त्रियः तिर्यग्योनिकस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्न., उत्तरयति - 'तिरिक्ख प्रकार के हैं । इनमें जिसके स्त्रीवेद का उदय होता है और इसी से जो स्तनादि स्त्री चिह्नों से युक्त होती है वे स्त्री है पुरुष वेद के उदय से जिनके श्मश्रु - दाढी - आदि चिह्न होते हैं वह पुरुष है जो स्त्री और पुरुष इन दोनों के चिन्हो से रहित हो स्तन स्यादि तथा श्मश्रु - दाढी आदि चिन्हों के सत्ता असत्ता से युक्त होता है वह नपुंसक है ।
,
उद्देश अनुसार निर्देश होता है इस नियम के अनुसार सूत्रकार अब स्त्री के सम्बन्ध में अपनी वक्तव्यता प्रकट करते हैं -- इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं इत्थीओ हे भदन्त ! स्त्रियां कितने प्रकार की कहो गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - " इत्थोओ तिविहाओ पन्नत्ताओ" हे गौतम ! स्त्रियां तीन प्रकार को कही गई हैं "तं जहा " जैसे " तिरिक्खजोणित्थीओ गणुरिसत्थीओ देवित्थीओ" तिर्यग्योनिकस्त्री, मनुष्यखी, और देवत्री इस प्रकार तिर्यञ्च मनुष्य और देव की स्त्रियों के भेद से स्त्रियां तीन प्रकार की कही हैं। "से कि
ત્રણ પ્રકારના છે તેમાં જેઆને સ્ત્રી વેદને ઉદય થાય છે અને તેથી જ જે સ્ત્રી ચિહ્નોથી યુક્ત હાય છે, તે સ્ત્રી કહેવાય છે પુરૂષવેદના ઉદયથી જેએને દાઢી વગેરે ચિહ્નો હોય છે, તે પુરૂષ કહેવાય છે જેએ સ્ત્રી અને પુરૂષ એ બન્નેના દાઢી વિગેરે ચિહ્નોના ભાવાભાવસત્તા અસત્તાથી યુક્ત હોય છે તે નપુસક છે
ઉદ્દેશાએ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવામાં આવે છે. આ નિયમઅનુસાર સૂત્રકાર હવે સ્ત્રીના સમ ́ધમા પેાતાનું કથન પ્રગટ કરે છે તેમા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યુ --"से किं तं इत्थीओ" हे भगवन् स्त्रिया डेटा अारती वामां आवे छे ? आ प्रश्नना उत्तरसां प्रलु गौतम स्वामीने हे छे ! -" इत्थीओ तिविडाओ पण्णत्ताओ" डे गौतम ! स्त्रिया त्रषु प्राश्नी हेवामा आवे छे, "तं जहा " ते या प्रमाणे छे – ' तिरिFastforan, agfæreat, faciat failasal, gu ail, ma faul खारीते तिर्यय, मनुष्य अने हेवनी स्त्रियाना लेहथी स्त्रियो भए प्रमरनी ही है. " से कि त तिरिक्तजोणित्थीओ" हे भगवन् तिर्यग्योनिः स्त्रियो डेटा अभरनी है ? "गोयमा
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
wwwwwww wwww
जीवाभिगमसूत्रे
wwwww
"
1
जोणिइत्थीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ' तिर्यग्योनिक स्त्रिय त्रिविधा:- त्रिप्रकारका प्रज्ञप्ताःकथिताः । 'तं जहा' तयथा - 'जलपरीभो' जलचयैः जले चरन्ति - गच्छन्ति भवन्ति वा यस्ता जलचर्य:, 'थलयरीओ' स्थलचर्य: स्थळे चरन्ति भवन्ति वा यास्ता. स्थळचर्य । 'खहयरीओ' खेचर्यः खे - प्राकाशे चरन्ति परिभ्रमन्ति यास्ताः खेचर्य । 'से किं तं जलयरीओ' अथ कास्ता: जलचर्य., जलचरीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्न उत्तरयति 'जलयरीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ' जलचर्य: जलचरस्त्रियः पश्वविधाः - पश्वप्रकारिकाः प्रज्ञताः कथिता । तं जहा' तद्यथा-' - 'मच्छीओ जाव सुंखुमारीओ' मत्स्यो यावत शिशुमार्यः, मत्स्यस्य स्त्री मत्य डीप्पत्यये य लोपे पियति, तस्याः प्रथमाबहुवचने मत्स्य इति रूपम् । अथ यावत्पदेन कच्छपमकरग्राहस्त्रीणा संग्रहो भवति, तथा च - मत्स्य कच्छपम करग्रादृशिशुमार स्त्रीभेदात् पञ्चप्रकारका जलचरस्त्रियो भवन्तीति ॥ ' से कि तं थलयरीओ' अथ कारता स्थलवर्यः स्थचरीणा कियन्तो भेदा इति प्रश्न, उत्तरयतितं तिरिक्खजोणित्थोओ" हे भदन्त । तिर्यग्योनिक श्रिया कितन प्रकार की हैं। "तिरि
जोणित्थी जो तिविहाओ पन्नत्ताओ" हे गौतम तिर्यग्योनिकखिया तीन प्रकारकी कहां गई ड़ें- “तं जहा” जैसे -"जलयरीओ, थलयरीओ, खहयरीओ" जलचरी, चरी और खेचरी, जो जल में चलती है या होत' है वे जलचरी हैं, वो स्थल में चलती हैं या होती हैं वे स्थलचरी है जो आकाश में चलती हैं-उड़ती है - वे खेचरी है । " से किं तं जलपरीओ" हे भदन्त ! जळचर स्त्रियो के कितने प्रकार भेट हैं ' गातम ! 'जलयरिओ पंच विद्याओ पन्नत्ताओ" जलचर मियो के पांच भेद हैं- "तं जहा " "जसे- "मच्छिओ जाव मुंसुमारिओ स्त्रिलिङ्गवाली मछलो यावत् सुपमारी यहाँ याच पद से कच्छपी मकरबी, ग्राहस्री इन तोन जलचरत्रियों का संग्रह हुआ हे इस प्रकार मत्स्यस्त्री, कूर्मस्त्री, मरुरखी ग्राहस्री और शिशुमारस्त्री के भेद से पांच प्रकार की जलचरत्रियां होती हैं । "से किं तं थलयरिओ" थलचरस्त्रियां हे भदन्त ! कितने प्रकार की होती है ? गौतम ! "थलचरिओ दुविधाओ
तिरिक्खजोणित्थओ तिविहाय पण्णत्ताओ" हे गौतम! तिर्यग्योनिः स्त्रिये। ત્રણ પ્રકારની महेवामा आवे छे "तं जहा” ते प्रमाणे छे “जलयरीओ, थलयीओ, खहयरीओ" ४सयरी, સ્થલચરી અને ખેચરી જે જળમાં ચાલે છે, અગર જળમાં રહે છે, તે જળચરી કહેવાય છે જે સ્થલમાં ચાલે છે, અગર રહે છે, તે સ્થલચરી કહેવાય છે જે આકાશમા ચાલે છે-ઉડે છે ते जेयरी महेदाय छे " से कि त जलयरोओ” हे भगवन् भयर स्त्रियोना डेंटला लेते। छे ? “गोमा ! जलचरीओ पंचविहाओ पण्णत्ताओ" हे गौतम ! सयर श्रियाना पंथ, लेढा अहेला छे. "त जहा " ते या प्रमाणे हे "मच्छीओ जाव सुंखुमारीओ" श्री ચિન્હ વાલી માછલીએ, કાચીએ, મઘરી, ગ્રહક્ષ્મી અર્થાત્ ાહો, અને સુસુમારી એટલે मत्स्य श्री हभ स्त्री, भ४२ स्त्री, ग्राडु स्त्री, अने भिसुमारे स्त्री, गा रीतेना लेहथी पांथ प्रहरी सर स्त्रियो होय है " से कि तं थलयरितो" हे भगवन् स्थारस्त्रियो मेरो पृथ्वी पर यक्षवा वाणी स्त्रियोना डेटा हो उडेला हे ? " गोयमा ! थलयरीओ
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६५
'थलयरीओ दुबिहाओ पन्नत्ताओ' स्थलचर्यो द्विविधा:- द्विप्रकारिकाः प्रज्ञता - कथिताः, 'तं जहा तथा 'चउप्पदीओ य परिसप्पिणीओ य' चतुष्पद्यश्च परिसर्पिण्यश्च ! 'से किं तं चउप्पदीओ' अथ कास्ताश्चतुष्पद्यः, चतुष्पदस्त्रीणां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्न, उत्तरयति - "चउप्पईओ चउविहाओ पाओ' चतुष्पद्य चतुष्पदस्त्रियः चतुर्विधाः प्रज्ञताः कथिता इति । 'तं जहा ' तद्यथा - 'एगखुरीओ जाव सणप्फईओ' एकखुर्यो यावत् सनखपद्यः, अत्र यावत्पदेन द्विखुरण्डी पदस्त्रीयोर्ग्रहणं भवति, तथा च-1 - एकखुरद्वि खुरगण्डो पदमनखपदस्त्रीभेदात् चतुष्पद स्त्रिय चतुष्प्रकारा भवन्तीति । 'से किं तं परिसपिणीओ' अथ कास्ताः परिसर्पिण्य इति प्रश्न उत्तरयति - 'परिसप्पिणीओ दुविधा पन्नत्ता' परिसर्पिण्यो द्विविधाः - द्विप्रकारिका प्रज्ञप्ता. -कथिताः 'तं जहां' तयथा- 'उत्पसिप्पिणीओ य सुयपरिसप्पिणीओ य' उर परिसर्पिण्णश्च भुजपरिसर्पिण्यश्च
1
,
पन्नत्ताओ” स्थलनरस्त्रियां दो प्रकार को होती हैं "तं जहा" जैसे "चउप्पदीओ य परिसप्पिणीओ य" चतुष्पदी त्रियाँ और परिसर्पिणी लियाँ "से किं तं चउप्पदीओ" हे मदन्त ! चतुष्पदास्त्रयो के कितने भेद हैं ? गौतम 1 " चउष्पदीओ चउच्चिद्दाम पण्णत्ताओ" चतुष्पदीस्त्रियां चार प्रकार की कही गई है "त जहा " जैसे - "एगखुरीओ जाव सणप्फईओ" एक खुर वाली स्त्रियां यावत् सनखपदवाली स्त्रियाँ यहां यावत्पद से दो खुर वाली स्त्रियां और गण्डी पद स्त्रियां इन दो का संग्रह हुआ है अतः एक खुरी द्विखुरी गण्डीपदी और सनखपदी के भेद से चतुष्पदस्त्रियाँ चार प्रकार की हो जाती है । "से किं तं परिमप्पिणीओ" हे भदन्त ! परिसर्पिणी स्त्रियां कितने प्रकार की होती है। गौतम | "परिसप्पिणीओ दुविहा पन्नताओ" परिसपिणी स्त्रियां दो प्रकार की होती है "तं जहा" जैसे- "उरपरिसप्पिणीओ ययपरिसप्पिणीओ " उर परिसर्पिणी जो छाती के बल से चलती हैं, भुजपरिसर्पिणी जो भुजाओ से
दुबिहाओ पन्नताओ" स्थसयर सियो मे अभरनी होय हे "तं जहा" ते मा प्रभाथे छे “उपपदीओ य परिसप्पिणीओ य" यतुष्यही खियो भने परिसर्पिथी स्त्रियो "से किं तं चउप्पदीओ" से लगवन् यतुष्यदा स्त्रियांना डेटला लेहो म्हेला है. "गोयमा ! चउपपदीओ चउव्विहाओ पण्णत्ताओ" हे गौतम ! यतुष्यही खिये। यार प्रारनी उडेवाभा यावेत हे " जहा" ते आम छे. "पगखुरीओ जाव सणफईमो" मे जरी वाणी यावत् सनमयहवाणी स्त्रिया संहियां यावत्पथी मे घरी वाणी શ્રિયે, અને ગ’ડીપદવાળી ચિયેના સગ્રહ થયેલ છે એટલે કે—એક ખરી વળી, એ ખરી વાળી, ગ’ડીપી અને સનખપી એ ભેદથી ચતુષ્પદ સ્ત્રિયે ચાર પ્રકારની થાય છે. બ્સે किं तं परिसप्पिणीओ" हे भगवन् परिसर्पिली स्त्रियो डेटा अमरनी उहेली छे ? "गोयमा ! परिसपिणओ दुविधा पण्णत्ता" हे गौतम! परिसर्पिणु सियो मे भारी थाय छे, “तँ जहा" ते मा प्रभावे हे 'उरपरिसप्पिणीओ य भुयपरिसप्पिणीओ य" ७२ परिसर्पिणी मेरो थे। छतीना गणथी यावे हे ते तथा परि
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
pre
३६६
जीवाभिगमसूत्र
उरसा हृदयेन परिसर्पन्ति - चलन्ति यास्तास्तथा । भुजपरिसर्पिण्यश्च भुजाभ्यां याः परिसर्पन्ति - चलन्ति तास्तथा । 'से किं तं उरपरिसप्पिणीओ' अथ कास्ता उरः परिसर्पिण्यः ? भगवानाह - उरपरिसप्पणीओ तिविद्याओ पन्नत्ताओ' उर परिसर्पिण्यस्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तथथा - 'अहीओ' अद्यः - अहिस्त्रियः 'अयगरीओ अजगर्य :- श्रनगरस्त्रियः 'महोरगाओ' महोरग्यो महोरगस्त्रियः । 'सेतं परिसप्पणीओ' ता एता अहिख्यादय उरः परिसर्पिण्यो निरूपिता इति ।। ' से कि तं परिसप्पिणीओ' अथ कास्ता भुजपरिसर्पिण्य इति प्रश्नः, उत्तरयति - भुयपसिप्पिणीओ अगविहाओ पन्नताओ' भुजपरिमर्पिण्योऽनेकविधाः - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'गोडीओ' गोधिकाः 'णउलीओ' नकुल्यः 'सेधाओ' सेधा. 'सेलीओ' शैल्यका. 'सरडीओ' सरट्य. 'लेरिथीओ' सैरिन्ध्यः 'ससाओ' शशाः 'खाराओ' खाराः 'पंचलोइयाओ' पञ्चलौकिकाः 'चटप्पयाइओ' चतुष्पदिका. 'मूसियाओ' मूषिकाः मुगुंसीओ मुगुमिका. दीर्घरोम
चलती है। इनमें 'से कि त उरपरिसप्पिणीओ' उर परिसर्पिणी कितने प्रकार की होती है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोग्रमा" हे गौतम ! ' उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पण्णत्ताओ' उर परिसर्पिणी तोन प्रकार की होती है 'तं जहा' जैसे - " अडीओ अयगरीओ, महोरगीओ" महिस्त्री सामान्य सर्पस्त्री, अजगरस्त्री, गौर महोरगस्त्री 'से तं पसिपिणीओ" इस प्रकार से थे परिसर्पिणीयों स्त्रियां कही हैं "से किं तं भुयपरिसप्पिणीओ" हे भदन्त ! भुजपरिसर्पियो के कितने भेद होते हैं। गौतम | "भुयपरिसप्पिणीओ अणेगविहाओ पण्णत्ताओ" भुजपरिसर्पिणियो के अनेक भेद होते हैं "तं जहा " जैसे- "गोहीओ" गोधिका "उलीओ" नकुली 'सेवाओ' सेधा "सेलाओ" सेला "सरडीओ " - सरटी - गिरगिटखी "ससाओ" शशकी - खरंगोसखी “खाराओ" खोग 'पंचलोईयाओ' पंचलौकिक - भुजपरिसर्प की एक जाति
સર્પિણી એટલે કે-જેએ ભુતૃઆ--હાથના ખળથી ચાલે છે તે આ પ્રમાણે પરિસર્પિણી खियाना मे सेहो ऐसा छे. 'से कि तं उरपरिसप्पिणीओ” से लगवन् ३२ परिसर्पिथी डेंटला प्रारनी होय हे ? "गोयमा' हे गौतम | "उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पण्णत्ताओ" २: परिसर्पिणी स्त्रिये । त्रयु प्रहारनी होय हे "तं जहा " ते त्रषु प्रअरी मी प्रमाणे छे. "अहीओ अयगरीओ, महोरगीओ" अहिसी - भेटते हे सामान्य सर्पानी स्त्री, नगर सी, भने भोरगखी, "से त्त परिसपिणीओ" मा प्रभाये या परिस चिंधी खियोना हो "से किं तं भुयपरिसष्णीओ" हे भगवन् लुट परिसर्पिणी स्त्रियांना भेटला लेहो हे छे ? "गोयमा ! भुयपरिसप्पिणीओ अणेगविहाभो पण्णत्ताओ" હું ગૌતમ । ભુજ પરિસસિપીએના અનેક ભેંટા થાય છે, ' त जहा" हे भा प्रभा
" गोहाओ " गोधिश - धी "णउलीयो" नडुसी — नोणीयानी स्त्री "सेघाओ" सेधा शावडी
ना शरीरमां अंटा होय छे " से लाओ" सेवा 'सरडीओ" अथंडी "ससामो” ससती
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
shrutant ater प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम ३६७
बहुलपुंच्छा र्भुर्जपरिसर्प जातीया: 'टाळी' इति भाषा प्रसिद्धा', तेषां स्त्रियः । 'घरोलिया' गृहगोधिकाः 'छियकली' विसंभरी इति भाषा प्रसिद्धा. । ' गोल्हियाओ जोहियाओ विरचिरालियाओ' गोल्हिकाः योधिका. विरचिरालिकाः, एते देशतो लोकतश्च विज्ञेयाः 'से तं शुयपरिसप्पिणीओ' ता ता भुजपरिसर्पिण्यो निरूपिता इति । 'से किं तं खयरीओ' अथ कास्ताः खेचर्य खेचर स्त्रीणां क्रियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'खहयरीओ चउन्विहाओ पन्नत्ताओ' खेचर्यश्चतुविधा - चतुष्प्रकारिका' प्रज्ञता. - कथिता. चतुर्विधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' Fear 'Train जाव विययपक्खिणीओ से तं खहयरीओ' चर्मपक्षियो यावद विततपक्षिण्य', ता एताः खेचर्य:, अत्र यावत्पदेन - लोमपक्षिणी समुद्गपक्षिणीनां संग्रह. ।
सम्प्रति — तिर्यग्योनिकस्त्रीस्वरुपसंहरन्नाह - ' से तं' इत्यादि, 'से तं तिरिक्खजोणि त्थीओ' ता एता स्तिर्यग्योनिकाः स्त्रियो भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥
"चउपयाइओ" चतुष्णदिका, "सूसियाओ" मूषिका - चुहिया "मुगुंसीओ घरोलिगाओ, गोहियाओ जोव्हियाओ विरचिरालियाओ" मुगुसिया, घरोलिया आदि ये सब खीलिङ्ग भुजपरिसर्पिणियां देश से और लोकसे – देशकी भिन्न २ भाषा से और लोक के भिन्न व्यवहार से जाने जा सकते हैं । " से किं तं खहयरीओ" है भदन्त । खेचर स्त्रियों के कितने भेद हैं ? गौतम ! " खहयरीओ चउव्विहाओ पण्णत्ताओ" खेचरस्त्रियों के चार भेद है । "तं जहा" जैसे- "चम्मपक्खिणीओ जाव विययपक्खिणीओ सेत्तं खहयरोओ” चर्म पक्षी त्रियां वागुली, चमगादर आदि यावत् वितत पक्षिणियां यावत्पद से लोमपक्षी स्त्रिया और समुद्रक पक्षी स्त्रियां इनका संग्रह हुआ है । " से त्तं तिरिक्खजोणिओ" इस प्रकार से तिर्यग्योनि कत्रियों का यह भेद प्रभेद सहित कथन किया है ।
“खाराओ” मारा" पंचलोईयाओ" पयसी-लुन परिसर्पनी मेनन “त्र उप्पयाइओ” यतुष्यहि "मूसियाओ” भूषि-हरडी “मुगु सीओ" घरोलियाओ, जोल्दियाओ विरचिरालियाओ" मुगुसिया - नाणीयानी मे लती स्त्रिविशेष, धरोणी विगेरे आ तभाग ભુજપરપૂણીયા દેશ ભેદથી તથા લેાકભેદથી—એટલે કે દેશની જૂદી જૂદી ભાષાથી અને લાકના જૂદા જૂદા વ્યવહારથી સમજી शाय छे. "से किं तं खयरीनो” हे भगवन्
मेयर स्त्रियाना टला लेहो उद्या छे ? “गोयमा ! खहयरीओ, चव्विहाओ पण्णत्ताओ"
गौतम ! मेयर स्त्रिया यार प्रहारनी वामां आवे छे "तं जहा" ते या प्रमा छे. - "चम्मपक्खीणीओ नाव विययपक्खिणीओ से प्तं खहयरीओ" अर्भ पक्षिनी स्त्रीनीं જાતા-એટલે કે વાગોળ-ચામાચીડિયાં વિગેરે યાવત્ વિતત પક્ષિણીય અÎિયા યાવપદથી લેમ પક્ષીની સ્ત્રી એટલે કે રૂવાટા વાળા પક્ષીના સ્રિ અને સમુદ્ગક પક્ષિની સ્ત્રી તતે ने। संग्रह थयो छे, “से त्तं तिरिक्खनोणी ओ” आ रीते तिर्यग्योनिङ स्त्रिया या नेह પ્રભેદે સહિત કર્યું કથન છે
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
जीवाभिगमन सम्प्रति-मनुष्यस्त्री निस्पयितुं प्रश्चयन्ना-'से कि तं' इत्यादि से कि तं मणुस्सित्थीओं अथ कास्ता मनुष्यस्त्रियः, मनुष्यस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति : उत्तरगति-मणुस्सित्थीओ' तिविहाओ' पण्णत्ताओ मनुष्यस्त्रिय. त्रिविधाः-निप्रकारका प्रजाता'- अश्तिाः । वैविध्यमेव दा. यति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्प्समृमियाओ' कर्म भूमिका:- कर्मभूमिसंजात मनुष्यस्त्रियः 'अकम्मम मियाओ' अकर्म भूमिका. ---अकर्मभूमिसंजातमनुष्यस्त्रिय. 'अंतरदीवियाओ' अन्तरद्वीपिका:----अन्तरद्वीपसंजातमनुष्यस्त्रिय.. तथा च-कर्मभूमिकाऽकर्मभूमिका उन्तरद्वीपिका भेदेन मनुष्यस्त्रिय. --- त्रिविधा भवन्तीति भावः मन्तरदीपिका: स्त्री.निरूपयितुं प्रश्न - यन्नाह ‘से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं अतरदी वियाओ' अथ कास्ता अन्तरदीपिकाः, । अन्तरद्वीपजातमनुष्यस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तग्यति --- 'अंतरदीवियाओ अट्टावीसइविहाओ पन्नत्ताओ' अन्तरद्दीपिका:- अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियः अष्टाविंशतिविधा.अष्टाविंशतिप्रकाराः प्रजप्ता -कथिताः । तादृश भेदमेव दर्शयति'जहा' इत्यादि, 'तं जहा तद्यथा-'एगोरूवियाओ' एकोकिका' एकोरूक नामकीपरिचय' । 'आभासियाओं' आभासिका:-आभासद्वीपजमनुष्यस्त्रियः 'जाव सुद्धदंतीओ' यावत् शुद्वदन्तिका. शुद्वदन्तद्वीपजमनुष्यः, अत्र यावत्पदग्राह्याः सर्वा अपि अन्तरद्वापजा मनुष्या प्रजापनायाः प्रथमे जीव गम ____ इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-' से किं तं मणुस्तित्थीओ' हे भदन्त ! मनुष्यन्त्रियों के कितने भेद हैं । गौतम ! 'मणुस्सित्थीओ तिविहामो पन्नत्तायो' मनुष्य स्त्रियों के तीन भेद है । "तं जहा" जैसे-'कम्मभूमियाओ, अम्मभूमियाओ अंतरदीवियाओ' । कर्मभृमिज स्त्रियाँ १ अकर्मभूमिकस्त्रिया २, एवं अन्तरद्वीपजजिया ३, “से किं तं अंतरदीवियाओ" हे भदन्त ! अन्तरद्वीपज स्त्रियों के कितने भेद है । गौतम ! 'अंतरदीचियाओ अट्ठावीसहविहाओ पन्नत्ताओ' अन्तर द्वोपज स्त्रियोके अट्ठाइस भेद हैं। "तं जहा" जो इस प्रकार से हैं- "एगोरुगियाओ, आभासियाओ, जाव मुद्धदंतीओ” एकोरुक नामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रियां, आभाष नामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रियां, यावत् शुद्ध दन्तनामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रिया,
હવે મનુષ્ય સ્ત્રિનું કથન કરવામાં આવે છે – આમા ગોતમ સ્વામીએ प्रभुन मे पूछ्यु छ ?--"से किं तं मणुस्सित्थीओ" हे सावन मनुष्य श्रिया ના કેટલા ભેદે કહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે. કે-- "गोयमा ! मणुस्सित्थीयो तिविहायो पण्णत्ताओ" मनुष्य स्त्रीयाना तय हो ४ा छ, "तं नहा" ते लेहो मा प्रसाए छे “फस्मभूमियामी अकम्मभूमियागे, अंतरदीवि याओ" भभि लियो १ भूभिर स्त्रियो २, मने मतद्वी५ श्रिये! 3 "से किं तं अंतरंदीवियामो” लगवन भती५ स्त्रियांना सा हो या छे "गोयमा। अंतर दीवियाओ अहावीसइविहाओ पण्णत्तामो" गौतम ! मतदीप सिं या वीस मारनी ही छ त जहा'' ते म४यावीस प्रारना हो मा प्रमाणे छ "एगोरु गियाओ आभासियाओ, जाव सुद्धदंतीओ" २४नामन द्वीपनी भनुष्यस्त्रियो, गाला નામના દ્વિીપની મનુષ્યસ્ત્રિય કાવત્ શુદ્ધ દ ત નામના દ્વીપની મનુષ્યસ્ત્ર અર્જયા યાવ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपम् ३६९
प्रज्ञापनापदे द्रष्टव्याः, तेषां स्त्रियः अन्तरद्वीपिकाः अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियोऽष्टाविंशति,विधा विज्ञेया इति । 'से तं अंतरदीवियाओ' ता एता एकोरुकद्वीपिकायाः स्त्रियोऽन्तरद्वीपजा निरूपिता इति । अन्तरद्वीपिकाः स्त्राः निरूप्याकर्मभूमिकाः निरूपयितुं प्रश्नयन् आह---'से किं तं' इत्यादि. 'से कि त अकम्मभूमियाओ' अथ कास्ता. अकर्मभूमिकाः, अकर्मभूमिक स्त्रीणां कियन्तो मेदा इति प्रश्न , उत्तरयति-'अकर्मभूमिया तीसदिहाओ पन्नत्ताओ' अकर्मभूमेका स्त्रिंशद्विधाः-त्रिंशत्प्रकारकाः प्रज्ञप्ता इति । त्रिशद्भेदमेव दर्शयति तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'पंचसु हेमवएस' पञ्चसु हेमवतेषु 'पंचसु एरण्ण वएसु' पञ्चसु ऐरण्य. वतेषु 'पंचसु हरिवासेसु' पञ्चसु हरिवर्षेषु 'पंचसु रम्मगवासे सु' पञ्चसु रम्यकवर्षेषु 'पंचसु देवकुरासु' पञ्चसु देवकुरुषु पंचसु उत्तरकुरासु पञ्चसु उत्तरकुररुषु, एतेषु हैमतवादिषु त्रिंशत्सु अकर्मभूमिवर्षेषु समुत्पन्नानामकर्मभूमिजानां मनुष्याणा स्त्रियोऽकर्मभूमिका स्त्रिंशद्विधा भवन्तीति भावः । 'सेत्तं अकम्मभूमियाओ' ता एता स्त्रिंशद् अकर्मभूमिका. स्त्रियः निरूयहाँ यावत्पद से प्रज्ञापना सूत्र में कथित समस्त अन्तरद्वीपज स्त्रियों का संग्रह हुआ है । अतः वह पाठ वहीं से देखलेना चाहिये "से तं अंतरदीवियाओ" इस प्रकार से निरूपित ये एकोरूक नामक द्वीप आदिकी स्त्रियां अन्तरद्वीपज स्त्रियां हैं। ‘से कि त अकम्मभूमियाओ" हे भदन्त ! अकर्मभूमिजस्त्रियो के कितने भेद होते है । गोयमा ! "अकम्मभूमियाओ तीसविहाओ पन्नत्ताओ" हे गौतम ! अकर्मभूमिज स्त्रियो के तीस भेद होते है। "तं जहा" जैसे'पंचम हेमवएसु" पांच हैमवत क्षेत्रोमे उत्पन्न हुई "पंचसु एरण्णवएसु' पांच ऐरण्यवत क्षेत्रों में उत्पन्न हुई, 'पंचसु हरिवासेसु' पाँच हरिवर्ष क्षेत्रो में उत्पन्न हुई 'पंचरम्मगवासेसु' पांच रम्यक वर्ष क्षेत्र में, उत्पन्न हुई 'पंचदेवकुरासु" पांच देव कुरुओं में उत्पन्न हुई, "पंचसु उत्तरकुराम" एवं पोच उत्तर कुरुओं में उत्पन्न हुई इस प्रकार से ये 'अकस्मभूमियाओ" तीस अकर्म भूमिजस्त्रियां हैं । “से कि त कम्मभूमियाओ" हे भदन्त ! कर्मभूमिज स्त्रियां ત્પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ અંતરદ્વીપની સઘળો સ્ત્રિને સંગ્રહ થયેલ છે. તેથી તે पाठ त्यांथी न समझ a. "से तं अंतरदीवियाओं" २ प्रमाणे । मे।३४ नामना दीपनी स्त्रियो, अने २५ तरद्वी५ स्त्रियातु नि३५९४ ४२ छ “से कि त अकम्मभूमियाओ' भगवन् मभूमि नियोनाटा हो ॥ छ १ "गोयमा ! अकम्मभूमिया तीसविहाओ पण्णत्ताओ" गौतम ! म भूमिका स्त्रियांना त्रीस लेहो पा छ. 'तं जहा" a त्रीस मेह! मा प्रभारी छ --'पंचसु हेमवपसु" पांय भवत क्षेत्रीमा उत्पन्न थयेटी स्त्रिया, "पंचसु एरण्णवएसु' पांय २९यक्त क्षेत्रमा 64न्न थयेसी सिया "पंचसु हरिवासेसु" पांय हरिष क्षेत्रमा उत्पन्न थये. स्त्रिया, "पंच रम्मगवासेसु" पांय २भ्य क्षेत्रमा उत्पन्न थयेसी लिया, "पंच देवकुरासु" पाय वशम्मामा उत्पन्न थयेसी स्त्रियो "पंचसु उत्तरकुरासु" तथा पांय उत्तर शोभा S4-1 ये स्त्रिया मा
४७
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
जीवामिगमसूत्र पिता इति । 'से किं तं कम्ममिया' अथ कास्ताः कर्गभूमिकाः स्त्रियः कर्मभूमिकाः स्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयत्ति 'कम्मभूमिया पाणरसविहाओ पन्नत्ताओं' कर्म भूमिकाः स्त्रियः पञ्चदशविधा:-पञ्चदशप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः । 'तं जहा' तथया 'पंचमु भरहेसु' पञ्चसु भरतक्षेपु 'पंचसु एरवएस' पञ्चसु ऐरवतेषु पंच महाविदेहमु' पञ्चम महाविये हेपु, एतेषु पञ्च पञ्चसु भरतैरवतमहाविदेहाख्येपु कर्म भूमिक्षेत्रेषु समुत्पन्नानां मनुष्याणां स्त्रियः कर्मममिकाः पश्चदशप्रकारका भवन्तीति भावः । 'से तं फम्मभूमिगमणुस्सित्यीयओ' ता एताः कर्मभूमिका मनुष्यस्त्रियः इति । मनुष्यस्त्रीरुपसंहन्नाह-'से तं मणुस्सित्यीयओ' ता एता मनुष्यस्त्रियो निरूपिता इति ॥
क्रमप्राप्ताः देवस्त्रीः निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-से कि ते' इत्यादि 'से किं तं देविस्थियाओ' अथ कास्ता देवस्त्रियः-देवस्त्रीणां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'देविस्थीओ च विव्हा पन्नत्ता' देवस्त्रीयश्चतुर्विधाश्चतुष्प्रकारका प्रज्ञप्ता--कधिता इनि प्रकारमेदमेव दर्शकितने प्रकार की कही गई है ? 'गोयमा' हे गौतम ! "कम्मभूमिया पन्नरसविहाओ पन्नत्तायो" कर्मभूमिजस्त्रियां पन्द्रह प्रकार की कही गई है "तं जहा" जैसे-"पंचल भरहेस" पांच भरत क्षेत्रों की, "पंचसु एरवएस" पांच ऐरवत क्षेत्रो की "पचस महाविदेहेर" पाँच महा विदेहों की ऐसे पन्द्रह क्षेत्रों की स्त्रियां पन्द्रह प्रकारकी होती है, 'से तं कम्मथूमगमणुस्सित्थी ओ' इस प्रकार से ये पन्द्रर स्त्रियाँ कर्मभूमिज स्त्रियाँ कही गई हैं। 'से तं मणुस्सित्थीओ' मनुप्यस्त्रियाँ का यह प्रकरण समाप्त हुआ ।
अब सूत्रकार क्रमप्राप्त देवत्रियों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- “से किं तं देविस्थीओ" हे भदन्त । देवस्त्रियों के कितने मेद है ? गौतम ! "देवित्थीओ चउविवहा पन्नत्ता" देवस्त्रियों के चार भेद हैं । "तं जहा" जो इस प्रकार से हैं-"भवणवासि देवित्थीओ वाणमंतरदेवित्थीओ, जोइसियदेवित्थीओ, वेमाणियशत यात्रीस प्रारनी "अकम्म भूमियाओ" मम भूभिन स्त्रियो छ. “से कि तं कम्मभूमियाओ" मावान्भभूभिर स्त्रियोटा १२नी सी छ ? "गोयमा! कम्मभूमिया. पन्नरसविहाओ पन्नताओगौतम! मूभि स्त्रिया ५४२२नी ४सछे. "तं जहा" ते या प्रमाणे छे. “पंचसु भरहेसु" पाय सरत क्षेत्रामा उत्पन्न थयेटी स्त्रियो, "पंच परवसु" पांय सरवत क्षेत्रामा उत्पन्न थयेसी स्त्रिया, "पंचसु महाविदेहेसु" पांय महा વિદેહોમાં ઉત્પન્ન થયેલી ચિયો આ પ્રમાણે ૫ દર ક્ષેત્રોમાં પંદર પ્રકારની સ્કિા થાય્ છે. "से त कस्मभूमिगमणुस्सित्थीओ" मा प्रभाए 20 ५६२ २नी स्त्रियाने भभूमिका मनुष्य स्त्रयो वामां मावेस छ. "से तं मणुस्सित्थीमो" २॥ प्रभारी मनुष्य स्त्रियाना ભેદે કહ્યા છે
હવેસૂત્રકાર ક્રમાગત દેવની પ્રિનું નિરૂપણ કરે છે. આમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને सद् पूछे छे -"से कि त देविस्थीओ" भगवन् व नियोना सा सेटी ४९सा
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwmm
'प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३७१ यति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'भवणवासिदेविस्थीओ' भवनवासिदेवस्त्रियः 'वाणमंतरदेवित्थीयो' वानव्यन्तरदेवस्त्रियः, 'जोइसियदेविस्थीओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियः, 'वेमाणियदेवित्थीओ' वैमानिकदेवस्त्रियः तथा च भवनवासिन्यो वानव्यन्तों ज्योतिष्क्यो वमानिक्यश्चतस्रो देवस्त्रियो भवन्तीति । तत्र प्रथमोपाचाः भवनवासिदेवस्त्रीः निरूपयितुमाह'स किं तं भवणवासिदेवित्थीओ' अथ कास्ताः भवनवासिदेवस्त्रियः भवनासिदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'भवणवासिदेवित्थीओ दसविहा पन्नत्ता' भवनवासिदेवस्त्रियः दशविधाः दशप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा'तद्यथा 'असुरकुमार भवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवित्थीओ' असर कुमारभवनवासिदेवस्त्रियो यावत्स्तनितकुमारभवनवासिदेवस्त्रियः, अत्र यावत्पदेन नागकुमारादीनां संग्रहः तथा च भवनवासिदेवानां दशविधत्वात् ते एते दशविधाः-असुर नाग सुवर्ण-विद्युदग्निदेवित्थीओ” भवनवासी देवस्त्रियां, वानव्यन्तर देवस्त्रियां, ज्योतिष्य देवस्त्रियां और वैमानिक देवत्रियां । “से किं तं भवणवासिदेवित्थीओ" हे भदन्त ? भवनवासी देवस्त्रियों के कितने भेद है । गौतम ! "भवणवासिदेवित्थीओ दसविहा पण्णत्ता" भवनवासि देवों के १० मेद होने से उनकी स्त्रियो के भी दशभेद है । "तं जहा" जो इस प्रकार से है। "अमुरकुमारभवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवित्थीओ” असुरकुमार भवनवासि देवस्त्रियां यावत् स्तनितकुमार भवनवासि देव स्त्रियां । यहाँ यावत्पद से अन्य समस्त भव नवासी देवों के भेद दस है जो इस प्रकार से है-भवनवासी देवों की स्त्रियों का संग्रह हुआ है। जैसे-के असुरकुमार तो मूल में ही कह दिये गये हैं, और दसवां स्तनितकुमार भी सूत्रपाठ में कह दिये हैं बाकी के आठ नाम इस प्रकार से हैं-नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, छ ? "गोयमा ! देविस्थीओ चउन्विहा पण्णचा" गौतम ! हेपनी श्रियो यार प्रारनी ४डी छे, "तं जहा" तयार प्रा२। मा प्रभाको छे.- "भवणवासिदेवित्थीओ, बाणमन्तरदेवित्थीओ, जोइसियदेविस्थीओ वेमाणियदेवित्थीओ" सवनवासी हवनी रिया वानन्यन्त२ हेवनी लियो, न्योतिष् वनी थियो मन वैमानि वानी सियो "से किं त भवणवासिदेविस्थीओ" मावन सवनवासी पनी नियोन सा हो डसा छ ? "गोयमा ! भवणवासिदेविस्थीओ दसविहा पण्णत्ता" के गौतम ! सनवासी वा દસ પ્રકારના હોવાથી તેઓની સ્ત્રિના પણ દસ ભેદે કહ્યા છે ત ાદ” તે આ પ્રમાણે छे ."असुरकुमारभवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवित्थीमो" मसुर કુમાર ભવનવાસિ દેવની સ્રિ યાવત સ્વનિતકુમાર ભવનવાસી દેવની સ્ત્રિ. અહિં યાવસ્પદથી બાકીના સઘળા ભવનવાસી દેવાની સ્ત્રિને સંગ્રહ થયે છે ભવનવાસી દે દસ પ્રકારના છે જે આ પ્રમાણે છે.–અસુર કે જે મૂલમાંજ કહેલ છે. અને દસમાં સ્વનિ
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र રૂ૭ર द्वीपो-दधि-दिशा-वायु-स्तनितकुमारा स्तेषां नियोऽपि दशविधा भवन्तीति । 'से तं भवणवासि देवित्थियाओ' ता एता दशप्रकारा भवनवासिदेवत्रियो निरूपिता इति ॥ 'से कि तं वाणमंतरदेवित्थीओ' अथ कास्ता वानव्यन्तरदेवस्त्रियः, वानव्यन्तरदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदाः, इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वाणमंतरदेवित्थीओ अट्टविहाओ पन्नत्ताओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियोऽष्टविधाः अष्ट प्रकारकाः प्रज्ञप्ता--कथिता', तदेवाह-'तं जहा' तद्यथा-'पिसायवाणमंतरदेवित्थीओ जाव गंधव्यवाणमंतरदेविस्थीओ' पिशाचवानव्यन्तरदेवस्त्रियो यावद्गन्धर्ववानव्यन्तरदेवस्त्रियः, अत्र यावत्पदेन भूत -यक्ष-राक्षस-किन्नर-किंपुरुष-महोरगव्यन्तरदेवस्त्रीणा संग्रहः' 'से तं वाणमंतरदेवित्थीओ' ता एता वानव्यन्तरदेवस्त्रियः 'से किं तं जोइसियदेवित्थीओ' अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिक्कुमार, वायुकुमार । भवनवासी दश प्रकार के होने के कारण इनकी स्त्रिया भी दस प्रकार की कही गई है। “से तं भवणवासिदेवित्थीओ इस प्रकार से यह भवनवासि देवस्त्रियों का कथन समाप्त हुआ “से किं तं वाणमंतरदेविस्थी मो, हे भदन्त ! वानव्यन्तरदेवस्त्रियां कितने प्रकार की होती है ? हे गौतम ! "वाणमंतरदेवित्थीओ अहविहाओ पण्णत्ताओ" वानव्यन्तर देवस्त्रियां वानव्यन्तरों के आठ प्रकार होने के कारण आठ प्रकार की होती है। वानव्यन्तरों के आठ प्रकार ऐसे होते हैं-पिशाच, भूत, यक्ष, राक्षस, किन्नर, कि पुरुष, महोरग और गन्धर्व यही बात 'पिसायवाणमंतरदेविस्थीओ जाव गंधव वाण मतरदावत्थोओ' इस सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट की गई है अतः पिशाचस्त्रियां भूतस्त्रियां यक्षस्त्रियां राक्षसस्त्रियां किन्नरस्त्रियां किंपुरुषस्त्रियां और गन्धर्व स्त्रियां यावत् पद से इन आठ पिशाच मादिकों का स्त्रियों का ग्रहण हुआ हैं । “से किं तं जोइसियदेवित्थीओ” हे भदन्त ! તકુમાર પણ સૂગ પાઠમાં કહેલજ છે, બાકીના આઠ નામ આ પ્રમાણે છે-નાગકુમાર સુવર્ણકુમાર વિદ્યકુમાર અગ્નિકુમાર દ્વીપકુમાર ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર અને વાયુકુમાર આ રીતે ભવનવાસી દેવો દશ પ્રકારના હોવાથી તેઓની સ્ત્રિ પણ દસ પ્રકારની જ ४स छे "से तं भवणवासिदेवित्थीओ' मी प्रमाणे मा सवनवासी वानी जियोनु नि३५ ४रेस छे से कि त वाणमंतर देवित्थीओ" लगवन् ! वानव्य त२ हेवेनी स्त्रियो मारनी डाय छे ? "गोयमा ! वाणमंतरदेवि स्थीओ अढविहाओ पण्णत्ताओ" गौतम ! वानव्यन्त२ हेवनी नियो, पानव्यन्तर दे। આઠ પ્રકારની હોવાથી આઠ પ્રકારની હોય છે, વાતવ્યન્તરના આઠ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે पिशय, भूत, यक्ष, राक्षस, &िAR S३५, मा२०1, मने गधर्व मे पात "पिसाय वाण मंतरदेवियाआ जाव गधव्यवाणमंतरदेवित्थोओ" मा सूत्रमा द्वारा स्पष्ट ४२ छ तथी (५शाय (सया, सूत स्त्रियो, यक्षसियो, राक्षसखियो, २ सियो, ६ પુરૂષસ્ત્રિ અને ગંધર્વ સ્ત્રિયે યાવત્ પદની ઓ આઠ પિશાચ સ્ત્રિ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ छ. “से किं तं जोइसियदेवित्थीओ” 8 सपन ज्योति हेवनी बिया टा प्रानी
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
निविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३७३ अथ कास्ताः ज्योतिष्कदेवस्त्रियः ? ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां कियन्तो मेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'जोइसियदेवित्थीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियः पञ्चविधाः-पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिता. प्रकारभेदमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'चंदविमाणजोइसिय देविस्थीओ' चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'सर०' सूर्यविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'गह.' ग्रहविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'नक्खत्त०' नक्षत्रविमानज्योतिकदेवस्त्रियः, 'ताराविमाणजोइसियदेवित्थीओ' ताराविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः, तथा च चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराविमान स्त्री भेदात् पञ्चप्रकारका ज्योतिष्कदेवस्त्रियो भवन्तीति भाव । 'से तं जोइसियदेवित्थीओ' ता एता. पञ्चप्रकारा ज्योतिष्कदेवस्त्रियो निरूपिता इति । 'से किं तं वेमाणियदेविथीयो' अथ कास्ता वैमानिकदेवस्त्रियः, वैमानिकदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति 'वेमाणियदेवित्थीओ दुविहा पन्नत्ता' वैमानिकदेवस्त्रियो द्विविधा -द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता' कथिता
ज्योतिष्क देव स्त्रियां कितने प्रकार की होता है ? हे गौतम | "जोइसियदेवित्थीओ पंचविहाओ" ज्योतिष्कदेवस्त्रियां पांच प्रकार की कही गई है-क्योकि ज्योतिष्क देव पांच प्रकार के होते हैं। इनकी स्त्रियो के नाम इस प्रकार से हैं-"चंदविमाणजोइसियदेवित्थिीओ" चन्द्र विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां, "सूर" सूर्य विमानज्योतिष्कदेवस्त्रियां "यह." ग्रह विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां "नक्खत्त० नक्षत्र विमानज्योतिष्क देवस्त्रिया "ताराविमाणजोइसिय देवित्थीओ" तारा विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां तथा-चन्द्र,सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से ज्योतिष्क देव पांच प्रकार के होते हैं ---अतः इनकी स्त्रियां भी पाँच प्रकार की कही गय हैं 'सेत्तं जोइसियदेवित्थीओ' इस प्रकार से ये ज्योलिक देवस्त्रिया निरूपित हुई । “से कि तं वेमाणियदेविस्थीओ" हे भदन्त ! वैमानिक देव स्त्रियां कितने प्रकार की होती है ? हे गौतम "वेमाणियदेवित्थीओ दुविहा पन्नत्ता" वैमानिक देवत्रियां दो प्रकार की होती हैं।
अडसी छे १ "गोयमा! जोइसियदेविस्थीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ" ज्योति वानी लियो પાચ પ્રકારની કહી છે કેમકે જ્યોતિષ્ક દેવો પાંચ પ્રકારના છે તેમની સ્ત્રિના નામે આ प्रमाणे छ- "चदविमाणजोइसियदेवित्थीओ" य द्रविमान याति हेवनी खिया "सूर०" सूर्य विमान न्योति हेवनी खियो, “गह०" विमान ज्योति हेवनी खियो "नक्लत्त" नक्षत्र विमान याति हेक्नी लियो "ताराविमाणजोइसियदेविस्थीओ" तास विमान જ્યોતિષ્ક દેવની સ્ત્રિ આ પ્રમાણે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાવિમાનના ભેદથી
તિષ્ક દેવ પાંચ પ્રકારના થાય છે તેથી તેઓની સ્ત્રિયો પણ પાંચ પ્રકારની કહી છે. “से से जोइसियदेवित्थीओ" २प्रमाणे ज्योति हेवोनी लियोनु नि३५९ ४२८ छ "से कि त वेमाणियदेवित्थीओ" सपन वैमानि वोनी स्त्रियो टदा १२नी ही छ ? "गोयमा । वेमाणियदेवित्थीओ दुविहा पण्णत्ता" गौतम ! वैमानि वानी
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे ३७४ । इति 'तं जहा' तद्यथा-'सोहम्मकप्पवेमाणियदेवित्थीओ' सौधर्मकल्पवैमानिकदेवस्त्रियः 'ईसाण कप्पवेमाणियदेवत्थीओ ईशानकल्पवैमानिकदेवस्त्रियः, ततः परं देवीनामुत्पत्तेरभावात् । उपसंहरति-'से तं वेमाणियदेविस्थीओ' ता एता वैमानिकदेवस्त्रियो निरूपिता इति ।।सू०१॥
सम्प्रति स्त्रीणां भवस्थितिमानप्रतिपादनायाह-'इत्थीणं' इत्यादि,
सूलम्-इत्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! एगेणं आएसेणं जहन्नेणं अंतोमुहुर्त उक्कोसेणं एणपन्नं पलिओवमाई, एगेणं आएसेणं जहन्लेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं णवपलिओ वमाई, एगेणं आएसेणं अतोमुहत्तं, उक्कोसेणं सत्त पलिओवमाई, एगे आएसेणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पण्णासं पलिओवमाई ॥ तिरिक्वजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसणं तिण्णि पलिओवमाइं। जलयरतिरिक्खजोणि त्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी । चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं लिई पन्नत्ता ? जहा तिरिक्खजोणित्थीणं ! गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाइं । उरपरिसप्पथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुनकोडी। एवं भुयपरिसप्पतिरिक्त"तं जहा" जो इस प्रकार से है-'सोहम्मकप्पवेमाणियदेवीत्थीओ ईसाणकप्पवेमाणिय देवि त्थीओ' सौधर्म कल्प वैमानिक देवस्त्रियां, और ईशान कल्प वैमानिक देवस्त्रियां इनसे आगेके देवलोकों में देवियों की उत्पत्ति नहीं होती है। "से तं वेमाणियदेवित्थीओ" इस प्रकार से ये दो प्रकार की वैमानिक देवस्त्रियां कही है ।।सू० १॥ लिया में प्रा२नी ४७स छे. "तं जहा' ते मे २ मा प्रमाणे छ. 'सोहम्मकप्पवेमा णिय ऐवित्थीमो ईसाणकप्पवेमाणियदेवित्थीओ, सीधम ४८५ वैभानि देवनी स्त्रिया અને ઈશાન ક૫ વૈમાનિક દેવની સ્ત્રિ આનાથી આગળના દેવલોકમાં દેવિયેની ઉત્પત્તિ थती नथी. से तं वेमाणियदेवित्थीओ' मा प्रभा) मा यो प्रारनी वैमानि वानी સ્ત્રિનું નિરૂપણ કર્યું છે. સૂ૦ ૧
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Uuuuuuuuuu
प्रमेयधोतिका टोका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७५ जोणित्थीणं । एवं खहयरतिरिक्ख जोणित्थीण जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो। मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालंठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्को
सेणं तिण्णि पलिओवमाई धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोहुत्तं ___ उक्कोंसेणं देसूणा पुवकोंडी । कम्मभूमिय मणुस्सित्थीण भंते ! केव___ इयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं ___ उक्कासेणं तिन्नि पलिओवमाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो_ मुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुब्बकोडी । भरहेखयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं
भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ? खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं , अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई। धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी । पुव्वविदेहअवरविदेह कम्मभूमिग मणुस्सित्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी, धम्म चरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतामुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी । अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ! गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पूर्वकोडी । हेमवयएरण्णवए जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणं पलिओवर्म पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगं, उक्कोसेण पलिओवमं, संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी । हरिवासरम्मगवास अकम्म
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
जवाभिगमसूत्रे
मग मस्सित्यणं भेते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जम्म पच्च जहन्तेर्ण देसूणाई दो पलिओबसाई पलिओ मस्स असंखेEs भागेण ऊणगाई. उक्कोसेणं दो पलिओ माई | संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंनोमुहुनं उक्कोसेण देसृणा पुव्यकोडी | देवकुरुउत्तरकुरु
भूमिममित्यणं संते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता ? गोमा ! जम्मणं पत्र जहन्नेणं देसूणाई तिन्नि पलिओ माई पलि ओमन असंखेज्जइभागेण ऊणयाई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई | संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी | अंतरदीवराजकम्म भूमग मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पटिओस् अमखेज्जइभागेण ऊणयं उक्कोसेण पलिओ मस्स असंखेज्जडभागं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेण देसृणा पुचकोडी |०२||
345
चाया -न्त्रीणां मदन्त ! कियन्न काल स्थितिः प्रतप्ता ? गोतम एकेनादेशेन मण पञ्चाशत्पत्योपमानि । पक्रेनादेशेन जघन्येन अन्तर्मुहर्त्तम् उत्पन पत्योपनि एयेनादेशेन जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण सप्त पत्योपमानि वादेशेन जयन्येनानमार्णम उत्कर्षेण पञ्चाशत्पत्योपमानि ॥ निर्यग्योनिकस्त्रीणां पास्थितिः प्रणता ? गौतम जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षेण त्रीणि नियंग्योनिकस्वीनां भदन्त १ कियन्तं कालं स्थितिः प्रदीप्ता मातम कर्षण सूर्यकोटि
1
चतुष्पदस्थरनिर्यग्योनिकवनपाल स्थितिः प्रत्ना ? यथा निर्यग्योनिकखोणाम गौतम ! पतियागमानि । उपरिसर्पस्थलचर तिर्यग्योनिकोणां पतिमा? गोनम जयन्तमुक
पशुपतिर्यग्योनियरीणामयि | पयंसेसरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां
पत्योपस्यान्येयभागः । मनुष्यस्त्रीणां
भदन्त ! freei
मोम 1
।
पूर्वोद्रि
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.mmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwww
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०२
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७७ कालं स्थिति. प्रज्ञप्ता १ गौतम १ क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्व'कोटिः । कर्म भूमिकमनुष्यस्त्रीणां अदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञाप्ता ? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि. धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कषण देशोना पूर्वकोटिः ।। भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्राप्ता ? गौतमः | क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूत्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि, धर्म चरण प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । पूर्व विदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण पूर्वकोटिः । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण देशोना पूर्वकोटिः अकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम | NER प्रतीत्य जघन्येन देशोनं पल्योपमं पल्योपमस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि । हैमवतैरण्यवतयोर्जन्मप्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमं पल्योपमस्यासंख्ययेभागेनोनकम् उत्कर्षेण पल्योपमम् । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्त महतम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । हरिवर्षरम्यकवर्षाऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता १ गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येल देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेन उने, उत्कर्षेण द्वे पल्योपमे । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तमहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्री भदन्त ! कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञाप्ता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनानि श्रीणि पल्योपमानि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनकानि, उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । अन्तरद्वीपकाकर्म भूमिक मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमस्यासंख्येयभाग पल्योपमस्यासंख्येयभागेन ऊनकम् । उत्कर्षेण पल्योपम स्यासंख्येयभागम् , संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः॥सू०२।।
। टीका-'इत्थीणं मंते !' स्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः-आयुष्यकालः प्रज्ञप्ता-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि,
स्त्रियों की भवस्थिति का कथन करते हैं - "इत्थी गं भते । इत्यादि ।।सू० २॥
टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ? "इत्थी णं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" स्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? "गोयमा ! 'एगेणं आदे
सूत्रा२ बियानी स्थितिनु ४थन रे छ 'इत्थी णं भते छत्यादि टीथ-गौतम स्वामी प्रसुन मे पूछ्यु छ 2-3 सगवन् “इत्थी णं भंते ! केवायं काल ठिई पण्णता" लियोनी नपास्थिति सा जनी ४३ छ ? या प्रश्न ना
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
सस्य जयन्यस्थितच्च इशानका एक प्रकार
जीवाभिगमसत्रे 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगेणं आदेसेणं' एकेनादेशेन-अनादेशशब्दः प्रकारवाची 'आदेसोत्ति पगारो' इति वचनात् , तथा चकेन प्रकारेण एक प्रकारमधिकृत्य-एकापेक्षयेत्यर्थः । 'जहन्नेणं अंतो मुहत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थिति रित्यर्थः, एतच्च तिर्यङमनुष्यस्यपेक्षया कथितम् अन्यत्रैतावत्प्रमाणस्य जघन्यस्थितेरसंभवात् इति । 'उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओचमाई' उत्कर्षेण पञ्चाशत्पल्योपमानि एतच्च इशानकल्पापरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । 'एगेणं आदेसेणं' तथा एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण एकं प्रकारमधिकृत्य इत्यर्थः । 'जइन्नेणं अंतो मुडुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त स्त्रीणां स्थितिः, एतत्तथैव तिर्यड्मनुष्य स्यपेक्षया,कथितम् 'उक्कोसेणं णव पलिओचमाई" उत्कर्पण नवपल्योपमानि स्त्रीणां स्थितिरिति, एतत् इशानकल्पपरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । 'एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' तथा एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , प्रागवत् , 'उक्कोसेणं सत्त सेणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पणपन्नपलिओचमाई' एक प्रकार से अर्थात् एकअपेक्षा से स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य तो एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट पचपन पल्योपमकी कहो गई है। यहां जो जघन्य स्थिनि एक अन्तर्मुहर्त की कही गई है वह तिर्यश्च त्री और मनुष्य स्त्री की अपेक्षा लेकर कही गई है क्योंकि ओर जगह इतनी कम जघन्य स्थिति स्त्रियों को नहीं बनती है। और जो पचपन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति कही गई है वह ईशानकल्प की अपरिगृडीत देवियों की अपेक्षा से कही गई है। "एगेणं आदेसेणं-जहन्नेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं णव पलिओवमाई" एक दूसरी अपेक्षा से-स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से नौ पल्योपम की है यह कथन ईशान कल्प में परिगृहीत देवियों की अपेक्षा से किया गया हैं "एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं उत्तरभां प्रभु गौतम स्वामीन । छठे-गोयमा ! पगेणं आदेसेणं जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेण पणपन्नपलिमोवमाई' मे थी अर्थात् मे अपेक्षाथी लियोनी ભવસ્થિતિ જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્તની કહેવામાં આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી , પપ પંચાપન પોપમની કહેલ છે અહિંયાં જે જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તની કહી છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંચાવન પલ્યોપમની કહી છે તે તિર્યંચ સ્ત્રી અને મનુષ્ય સ્ત્રીની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે અન્ય સ્થળે સિત્રની જઘન્ય સ્થિતિ આટલી ઓછી બનતી નથી અને ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેલ છે, તે ઈશાન ४८५नी अ५२यड हेवीयानी अपेक्षाथी उस छ “एगेणं आदेसेणं जहण्णेणं अतो मुहत्तं उक्कोसेण णयपलिओषमाइ" मील मे अपेक्षाथी स्त्रियांनी लपस्थिति न्यथी तो એક અંતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ પલ્યોપમની છે. આ કથન ઈશાન ક૯૫માં हुए ४२a वियानी अपेक्षाथी ४२वामां मावेस छ. 'पगेणं भी अपेक्षाथी
न पत्यापम "पगेण आदेसेणं जहणणं अंतोमुहुर्त उकको
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७९ पलिओवमाई' उत्कर्षेण सप्त पल्योपमानि, एतत् सौधर्मकल्पपरिगृहीतदेवीरधिकृत्य कथितमिति । तथा 'एगेण आदेसेणं जहन्नेणं अंतो मुडुत्त' एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , 'उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाई' उत्कर्षेण पञ्चाशत् पल्योपमानि, एतत्तु सौधर्मकल्पाऽपरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । तदुक्तम्
सपरिगहेयराण सोहम्मीसाण पलिय-साहीयं । उक्कोससत्तपन्ना नवपणपन्ना य देवीणं ॥१॥ सपरिग्रहेतराणां सौधर्मशानाना पल्योपमं साधिकम् । उत्कृष्टतः सप्तपञ्चाशन्नव पञ्चपञ्चाशच्च पल्योपमानि देवीनामिति ।।
एवम्-उक्तप्रकारेण समुच्चयतः स्त्रीणां जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिमानं कथितम् सम्प्रति तिर्यक् रुयादि मेदानाश्रित्य स्थितिमानं कथियितुं प्रश्नयन्नाह-'तिरिक्खजोणित्थीणं सत्त पलिओवमाई” एक तीसरे प्रकार की अपेक्षा से स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो अन्तर्मुहर्त की है-और उत्कृष्ट से सात पल्योपम की हैं। यह सौधर्मकल्प में परिगृहीत देवियो की अपेक्षा से कथन किया गया हैं "एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाइं" तथा-एक चतुर्थ प्रकार की अपेक्षा से जघन्यस्थिति तो स्त्रियों कि एकमन्तर्मुहर्त की हैं और उत्कृष्ट स्थिति पचास पल्योपम की हैं यह कथन सौधर्मकल्प में अपरिगृहीत देवियो की अपेक्षा से किया गया है ।
तदुक्तम् -''सपरिग्गहेयराणं सोहम्मीसाण पलियसाहीयं । उक्कोससत्तपन्ना नव पणपन्ना य देवीणं” पूर्वोक्त जो उत्कृष्ट स्थिति में अन्तर कहा गया हैं उसी के सम्बन्ध में यह गाथा प्रकाश डालने के लिये कही गई है इस प्रकार सामान्यतः स्त्रियों की जघन्य और उत्कृष्ट से भवस्थिति का प्रमाण कहकर अब सूत्रकार तिर्यकत्री आदि के भेद को आश्रित कर सेणं सत्त पलिमोचमाइ" त्री मे प्रा२नी अपेक्षाथी स्त्रियोनी स्थिति न्य થીતે અંતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત પલ્યોપમની છે. આ કથન સૌધર્મ ક૯૫માં परिगृहीत-रस वीयोनी अपेक्षाथी ४२वामां मावेस छ, “एगेणं सादेसेणं जहन्नेणं अतो मुहत्तं उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाइ" तथा मे याथा ॥२नी अपेक्षाथी धन्य સ્થિતિ તે સ્ત્રિની એક અન્તર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પચાસ પત્યે ૫મની છે. આ કથન સૌધર્મ કલ્પમાં અપરિગ્રહીત દેવિયેની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. तदुक्तम् "सपरिग्गहेयराण सोहम्मीसाण पलियसाहियं उक्कोसलत्तपन्ना नवपणपण्णा य देवीणं" पूतिने अष्ट स्थितिमा म तर वामां मावेस छ, तना समयमा પ્રકાશ કરવા માટે આ ગાથા કહેવામાં આવેલ છે આ રીતે સામાન્યતઃ ત્રિની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી ભવસ્થિતિનું પ્રમાણુ કહીને હવે સૂત્રકાર તિર્યસ્ત્ર વિગેરેના ભેદને આશ્રય કરીને सपस्थितिनु प्रमाण ४ छ--मामी गौतम स्वामी प्रभुने ५ यु छ :-तिरिक्खजोणि
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
३८०
भंते' तिर्यग्योनिस्त्रीणां भदन्त ! ' केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताकथितेति प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओमाई' जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि जघन्योक्कर्षाभ्यामन्तमुहूर्तं पल्योपमत्रयं च स्थितिकालः तिर्यग्योनिकस्त्रीणा भवतीति । उत्कणि पल्योपमानि इति कथनं तु देवकुर्यादिषु चतुष्पदखीरधिकृत्य कथितमिति । सामान्यतस्तिर्यग् योनिकस्त्रीणा स्थितिकालं निरूप्य विशेषतस्तिर्यग्योनिकास्त्रीणा स्थितिकालं कथयति - " जलयर' इत्यादि, 'जलयरतिरिक्खजोणित्थीण अंते' जलचर तिर्यग्योनिकत्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं काल स्थितिः - आयुष्यकाल. प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येन नलचरी णां स्थिति रन्तमुहूर्तम् अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा भवतीत्यर्थः 'उक्कोसेणं पुञ्चकोडी' उत्कर्षेण पूर्व
के भवस्थिति का प्रमाण कहते हैं - इसमें गौतम ! ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "तिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं - ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त । तिर्यग्योनिस्त्रियों की भवस्थिति कितने कालकी कही गई हैं । "गोयमा । जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाई' तिर्यग्योनिक स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कही गई हैं। यहां जो यह तीन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति का कथन किया गया हैं वह देवकुरू आदि में चतुष्पदस्त्रियो की अपेक्षा लेकर किया गया हैं । इस प्रकार सामान्यतः तिर्यग्यो निकत्रियों की स्थिति का काल कहकर अब सूत्रकार विशेषरूप से तिर्यग्योनिक स्त्रियों की स्थिति का काल कहते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "जलयरतिक्खिजोणित्थीणं भंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त । जलचर तिर्यग्योनिकत्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गइ है ? उत्तर में प्रभु कहते है - गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं
Gr
त्थीण भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता' हे भगवन् तिर्यग्योनिः स्त्रियोनी लवस्थिति भेटला अजनी हुडेवामां आवे छे ? उत्तरमा प्रभु छे - "गोयमा ! जहण्णेणं अतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओपमाई” तिर्यग्योनिः स्त्रियोनी लवस्थिति न्धन्यथीखेड અ તમુહૂત ની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણુ પત્યે પમની કહેવામાં માવેલ છે અહિંયાં આ ત્રણ श्रस्याપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહી છે, તે દેવકુરૂ વિગેરેમાં ચતુષ્પદ સ્ત્રિયેની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે સાબાન્યતઃ તિયઝ્યાનિક સ્ત્રિયાના સ્થિતિકાળ કહીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પ્રકારથી તિય ચૈાનિક સ્ત્રિયેાના સ્થિતિકાળનું કથન કરે છે. આમા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને मेवु पूग्यु छे – “जलयर तिरिक्खजोणित्थोणं भते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता” હું ભગવન જલચર તિય ચૈાનિક સ્ત્રિયાની ભવસ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે ? या प्रश्नना उत्तरमा अलु - "मोयमा ! जहण्णेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं पुष्व
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८१ कोटिप्रमाणोत्कर्षतः स्थितिर्भवति जलचरीणामिति । 'चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते' चतुष्पदस्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्न', भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहा तिरिक्खजोणित्थीओ' यथा तिर्यग्योनिकस्त्रीणां स्थिति स्तेनैव रूपेण चतुष्पदस्थलचरीणामपि स्थिति तिव्या जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानीत्यर्थः । 'उरः परिसप्पथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! उरःपरिसर्पस्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्तः-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेण अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुचकोडी' उत्कर्षेण पूर्वकोटिः, पूर्वकोटिप्रमाणा उत्कर्षतः स्थिति भवति उरः परिसर्पस्थलचरीणामित्यर्थः । एवं भुयपरिसप्प०' एवम् उर:परिसर्प स्थलचरीणामिव पुचकोडी हे गौतम ! जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई हैं। "चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीण भते !"हे भदन्त ! चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियो की अवस्थिति कितने काल की कही गई हैं ! 'गोयमा! जहा तिरिक्खजोणिस्थीयो' हे गौतम ! जैसी भवस्थिति समुच्चय तिर्यग्योनिकत्रियों की जघन्य से अन्तमुहर्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कही गई हैं-वही भवस्थिति चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियों की होती है ऐसा जानना चाहिये "उरपरिसप्पथलयरतिरिक्खजोणित्थीण भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! उरःपरिसर्प स्थलचर तिर्यग्योनिस्त्रियो की कितने काल की भवस्थिति कही गई हैं ? 'गोयमा जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी' गौतम ? जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट ‘से एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई है। ‘एवं भुयपरिसप्प०' उर.परिसर्पस्थलचर स्त्रियों की भवस्थिति जैसी कही गई हैं कोडी" है गौतम ! धन्यथी मे मतभुइतनी मने थी पूर्वटि ! प्रभा
नी मपस्थिति वाम मावी छ "चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीण भते!" मापन A५६ स्थाय२ तिर्यस्यानि स्त्रियानी सपस्थिति सा नी ४स छ "गोयमा ! जहा तिरिक्खजोणित्थीओ" गौतम ! २ प्रमानी अवस्थिति सभुश्यय तिययाનિક સ્ત્રિની જઘન્યથી અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે, એ જ प्रभाथेनी स्थिति यतुभ्य: स्थसय तिर्थयानिलियोनी छे, तेम समन."उरपरिसप्प थलयर तिरिक्त जोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" भगवन् ! 8२. परिस स्थ ३२ तिय व्यानि स्त्रियानी सपस्थिति सा नी ४ामा भावत छ ? "गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोलेण पुवकोडी" है गौतम ! धन्यथा मे मतभुत नी मने था से पू टिनी तसानी सपस्थिति उवामां मावी छ. 'एवं भुयपरि
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
, जीवाभिगमसूत्र
भुजपरिसर्प स्थलचरीणामपि स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्पतः पूर्वकोटिप्रमाणा भवतीति भावः । 'एवं खहयरतिरिक्खजोणित्यीणं' एवं खेचरतियंग्योनिकस्त्रीणाम् 'जहन्नेणं अंतो मुहत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पलिभोवमस्स असंखेज्जइभाग' उत्कर्षण पल्योपमस्य असंख्येयभागः, पल्योपमस्यासंख्येयभागप्रमाणा स्थितिर्भवति खेचरीणामिति ॥ 'मणु स्सित्थीण भंते' मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केवयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेनेत्यर्थ. 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' जघन्येनान्तमुहर्ता स्थितिर्भवति 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षेण त्रीणि पन्योपमानि मनुष्यस्त्रीणी देवकुर्वादिषु भरतादिष्वपि एकान्तमुपमादिकाले युगलिकापेक्षया पल्योपमप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । 'धम्मचरणं वैसं. ही मुजपरिसर्प स्थलचरत्रियों की भी भवस्थिति जाननी चाहिये “एवं खहयरतिरिक्ख. जोणित्थीण-जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उकोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो” खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की है-और उत्कृष्ट से पल्योपमके असख्यातवें भाग प्रमाण है । "मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त । मनुष्यस्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? “गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेण तिन्नि पलिओवभाइं” क्षेत्रकी अपेक्षा लेकर जघन्य स्थिति तो इनकी एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपमकी कही गई है "क्षेत्र को अपेक्षा लेकर" ऐसा जो कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि जब भरतादि क्षेत्रों में उत्कृष्ट भोग भूमि का समय होता है तब युगलियों की अपेक्षा से और देवकुरु आदि कों की स्त्रियोंकी अपेक्षासे क्योंकि यहां पर उत्कृष्ट भोगभूमि होने से एकान्ततः सुपमसुषमा काल का सद्भाव सप्प" ७२: परिसप स्थलयर स्त्रियानी सपस्थिति २ प्रमाणे ही छे से प्रभाव सुर परिस५ स्थाय२ जियानी लपस्थिति ५ सभ देवी, "एवं सहयरतिरिक्ख जोणिस्थीणं-जहाणेणं-अंतोमुहुप्तं उक्कोलेणं पलिमोवमस्स असंखेज्जर भागो" २२ तिर्थચેનિક સ્ત્રિની ભવસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મહત્વની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ५त्यापमना गसयतमा माग प्रमाएर छ "मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कोल ठिई पण्णता" 3 सावन मनुष्य स्त्रियांनी लपस्थिति ट न उवामा भावी छ ? 'गोयमा ! खेत्तं पडच्च जहण्णेण मंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" क्षेत्रनी अपेक्षायी भनी धन्य स्थिति तो मत इतनी उवामा આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ટાણુ પલ્યોપમની કહી છે ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-જ્યારે ભરતાદિ ક્ષેત્રોમાં ઉત્કૃષ્ટ ભેગભૂમિને સમય હોય છે, ત્યારે યુગલિયેની અપેક્ષાથી, અને દેવકર વિગેરેની વિશ્વની અપેક્ષાથી.–કેમકે–અહિંયાં ઉત્કૃષ્ટ ભેગભૂમિ હોવાથી એકાન્તત સુષમ સુષ માકાળનું અસ્તિત્વ
-L
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८३
1
पडुच्च' घर्म' चरणं प्रतीत्य-चारित्रधर्म सेवनमाश्रित्य ' जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येन अन्तमुहूर्तम्, एतच्च तद्भवस्थिताया एव परिणामवशात् प्रतिपातापेक्षया ज्ञातव्यम् च रणधर्मस्य मरणमन्तरेणापि तद्भवे सर्वैस्तोकतयाऽप्येतावन्मात्रकालावस्थानभावात, तथाहि - काचित् स्त्री तथाविधक्षयोपशमभावतः सर्वविरतिं प्रतिपथ तावन्मात्र क्षयोपशमभावादन्तर्मुहूर्तानन्तरं
भूयोऽपि अविरतसम्यग्दृष्टित्वं मिध्यात्वं वा प्रतिपद्यते । अथवा चारित्रस्वीकारानन्तरं मरणेऽपि अप्रमत्तसंयतगुणस्थाने एतावत्प्रमाणः कालस्तु सभवत्येवेति । 'उक्को सेणं देसूणा पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवति, मनुष्यस्त्रीणां चरणधर्मसेवनापेक्षया उत्कर्षतो देशोन
रहता है और इस काल में उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की होती है— इसलिये यहां इनकी इतनी उत्कृष्टस्थिति कही गई है तथा "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्को सेणं देखणा पुव्वकोडी" चारित्र धर्म के सेवन को आश्रित करके जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्व कोटि की इनकी स्थिति कही गई है इसका तात्पर्य ऐसा है कि किसी स्त्री ने तथाविध क्षयोपशम भाव से चारित्र मोहनीय कर्म के क्षयोपशम से सर्व विरतिरूप चारित्र धर्म को स्वीकार कर लिया तब उसी भव में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त्त के बाद वह फिर परिणाम वश से प्रति पतित होकर अविरत सम्यग्दृष्टि अवस्था वाली बन गई या मिथ्यात्व गुणस्थान वाली बनगई तो इस चारित्र धर्म का उसने एक अन्तर्मुहूर्त्तकाल तक ही पालन किया अतः इस अपेक्षा उसकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है अथवा चारित्र स्वीकार करने के बाद मृत्यु भी हो जाय तो भी अप्रमत्त संयम गुणस्थान में अन्तर्मुहूर्त्त कालकी संभावना है ही । "उत्कृष्ट से इनकी स्थिति देशऊन कुछकम एक पूर्वकोटि की होती है" ऐसा
"
રહે છે, અને આ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઋણુ પત્યેાપમની હાય છે. તેથી અહિં ચાં તેઓની આટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે तथा " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं देणं पुव्वकोडी" शास्त्रि धर्मना सेवनने। आश्रय उरीने धन्य થી એક અંતર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટથી કઇક એછી એક પૂર્વ કાટિની તેની સ્થિતિ કહેલ છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે-કેાઈ સ્ત્રિએ તથાવિધ ક્ષાપશમ ભાવથી— ચારિત્ર માહનીય કાઁના ક્ષયાપશમથી સવિરતિ રૂપ ચારિત્ર ધના સ્વીકાર કરી લીધેા હાય, તે એજ ભવમાં કમથી કમ એક અંતર્મુહૂત ખાદતે પાછા પરિણામ વશથી પ્રતિપતિત થઇને અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ અવસ્થાવાળી મની ગઇ કે મિથ્યાત્વગુણુ સ્થાન વાળી બની ગઈ, તે આ ચારિત્ર ધનુ તેણે એક અંતર્મુહૂત કાલ સુધીજ પાલન કર્યું... તેથી આ અપેક્ષાથી તેની સ્થિતિ જઘન્ય એક અતમુહૂતની કહેવામાં આવી છે, અથવા ચારિત્રના સ્વીકાર કર્યા પછી મૃત્યુ પણ થઈ જાય તે પણ અપ્રમત્ત સયમ ગુસ્થાનમાં અંતર્મુહૂત કાલની સંભાવના છેજ. “ઉત્કૃષ્ટ તેએની સ્થિતિ દેશેશન કઇક ઓછી એક પૂર્વ કાર્તિના હાય છે.” એવુ જે કહે
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
जीवाभिगमसूत्रे
अष्टवार्षिक्चाश्चरणधर्म प्राप्तेस्ततः परं चरमान्तर्मुहूर्त पर्यन्तमप्रति
पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवति, पतितपरिणामसद्भावादिति । पूर्वपरिमाणं चेदम्-पुव्वस्स उ परिमाणं, सयरिं खलु होति कोडिलक्खाओ । छप्पण्णसहस्सा, वौद्धव्वा वासकोडीणं ॥ १ ॥
छाया - पूर्वस्य तु परिमाणं सप्तति खलु भवन्ति कोटिलाणि । षट् पञ्चाशच्च सहस्राणि बोद्धव्यानि वर्षकोटीनाम् ॥
gebor
(७०,५६०००,०००००००) एतावत्प्रमाणमेकं पूर्वं भवति । एतावत्प्रमाणमेकं पूर्वमाश्रित्य पूर्वाणां कोटिः पूर्वकोटिरुध्यते सा च देशोना देशेन किश्चिद्वागेन अष्टवर्परूपेण ऊना भवस्थिति र्मनुष्यस्त्रीणां चरणधर्ममाश्रित्य प्रोकेति भावः । 'कम्मभूमियमणुस्सित्थी णं मंते'
"
जो कहा गया है सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि मनुष्य स्त्रियाँ चारित्र धर्म का पालन अधिक से अधिक देशोन पूर्वकोटिकाल तक कर सकती है । पूर्वकोटि में नो देश - ऊन कहा गया है उसका तात्पर्य यह है कि कोई स्त्री आठवर्ष की अवस्था में चारित्र स्वीकार करे क्योंकि आठ वर्ष की अवस्था के पहले चारित्र धर्म ग्रहण करने का निषेध है, फिर तदनन्तर उसके आयु के अन्तिम अन्तर्मुहूर्त तक अप्रतिपतित परिणामों का सद्भाव रहने से चारित्रग्रहण के आठवर्षो की ऊनता रह जाती है इसलिये देशऊन कहा गया है। पूर्व का परिमाण इस प्रकार है "पुव्वस्स उ परिमाणं" इत्यादि । सत्तर (७०) लाख करोड़ और छप्पन हजार करोड़ (७०,५६०००,००००००० सत्तर छप्पन और दश शून्य) वर्षों का एक पूर्व होता है । इतने प्रणाम के एक पूर्व को आश्रय करके ऐसे देश ऊन करोड़ पूर्व की चारित्र धर्मकी अपेक्षा से स्त्रियों की स्थिति होती है । “कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई
વામાં આવેલ છે, તેનુ તાત્પ એવુ છે કે—મનુષ્ય સ્ત્રિયે! ચારિત્ર ધર્મનુ' પાલન વધારેમાં વધારે દેશોન પૂ કૈાટ કાલ સુધી કરી શકે છે. પૂ કેટમાં જે દેશ-ઉન કહેવામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-કેઇસ્ત્રી આઠે વર્ષની અવસ્થામાં ચારિત્રને સ્વીકાર કરે--કેમકે-૪વર્ષની અવસ્થાની પહેલાં ચારિત્રધમ ને અંગીકાર કરવાના નિષેધ છે. તે પછી તેના આયુષ્યના છેલ્લા અંતર્મુહૂત સુધી અપ્રતિપતિત પરિણામેાના સદ્ભાવ રહેવા થી ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આઠ વર્ષની ન્યૂનતા રહી જાય છે. તેથી દેશ ઉન કહેવામા मावेस छे. पडेसानु परिणाम भी प्रभा छे. “पुव्वस्स उ परिमाणं" छत्याहि सित्तेर (७०) साथ रोड ने छप्पन डलर रोड (७०, ५६०००,००००००० सत्तर छप्पन भने દસ શૂન્ય) વર્ષાના એક પૂર્વ કહેવાય છે. આટલા પ્રમાણવાળા એક પૂર્વના આશ્રય એવા દેશ ઉન કોડ પૂના ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી સ્ત્રિયાની સ્થિતિ હોય છે.
"कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता” हे भगवन् उर्भ भूमिक
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८५
1
"
प्रतीत्य-आश्रित्य
कर्मभूमिकमनुष्यखीणां, भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पश्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता - कुथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' 'खेत्तं पडुच्च जहन्नें अंतोतं' क्षेत्रं प्रतीत्य आश्रित्य कर्मभूमिज. सामान्यलक्षणमधिकृत्येत्यर्थ, जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोण तिन्नि पलिओसाई उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां क्षेत्र.माश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम्, उत्कर्षतस्त्रीणि पत्योपमानि एषां स्थितिर्भरतैरवतेषु सुषमसुषमालक्षणे आरके ज्ञातव्येति भावः । 'धम्मचरण पडुच्च' ' धर्मचरणं - चरणधर्मं चरणधर्माश्रयणेनेत्यर्थ 'जहनेणं अतोमुहत्त' जघन्ये नान्तर्मुहूर्ता स्थिति 'उक्कोण देणा पुव्वकोड़ी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि देशोनपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिरित्यर्थः । भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते भरतैरवत कर्मभूमि क मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त काल स्थिति, प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम पुण्णत्ता" हे भद्रन्त ! कर्मभूमि मनुष्य स्त्रियों को भवस्थिति ! कितने काल की कही गई ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयम्रा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं" हे गौतम ! क्षेत्र का आश्रय करके सामान्य से कर्म भूमि रूप क्षेत्र की अपेक्षा लेकर कर्मभूमि मनुष्य स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त्त की कही गई है और 'उक्को सेणं तिन्नि पलिओ माई' उत्कर्ष से
16
i,
15
7
तीन पल्योपम की कही गई है यह तीन पल्योपम की स्थिति भरत और ऐरक्त क्षेत्र में जब सुषमसुषमा नामका आरक़ होता है तब होता है । तथा - " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुद्दत्तं उक्को सेण देखणा पुत्रकोड़ी" चारित्र धर्म को अंगीकार करने की अपेक्षा से इन कर्मभूमिक स्त्रियों की जघन्यं स्थिति तो एक अन्तर्मुहूर्त्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति देशान कुछ कम एक पूर्व कोटिकी होती है । "भरहेरवयकम्म भूमिगमणुस्सित्थीणं भंते । केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ? भरत एवं ऐरवत क्षेत्ररूप कर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियों
1
મનુષ્ય સ્ત્રિયાની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ४ छे ¥ – ' गोयमा ! खेत पडुच्च जहन्जेणं अतोमुहुत्त" हे गौतम ! क्षेत्र सामान्यथी કમ ભૂમિરૂપ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કભૂમિજ મનુષ્ય' સ્ત્રિયાની ભવસ્થિતિ જઘન્યથી તા એક अतभुतनी ही छे. अने “उक्कोसेण तिन्नि' पलिओ माइ " उत्सृष्टथी ऋणु यहयोयમની કહેવામાં આવેલ છે, આ ત્રણ પલ્યાપમની સ્થિતિ ભરત અને ઐરવત क्षेत्रमां न्यारे सुषम् सुषभा नामनो आरो थाय छे त्याने थाय छे. तथा “धम्मचरणं पच्च जहणेणं अंतो मुहुत्त उक्को सेणं देतॄणां पुण्वकोडी” यारित्र धर्भ અંગીકાર કરવાની મપેક્ષાથી આ કૅમ ભૂમિની સિયાની જઘન્ય સ્થિતિ તા એક અતર્મુહૂત नी होय हे भने उत्कृष्ट स्थिति हेशान - १६४९ श्रोछी मेड पूर्व अटिनी होय छे. "भरहेरवय कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयूँ काल ठिई प्रण्णत्ता" हे भगवन् भरत अने એરવત ક્ષેત્રરૂપ કમ ભૂમિની મનુષ્ય ક્રિયાની ભવસ્થિતિ કેિટલા કાળનાં કહેવામાં આવેલ છે?
४९
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
जीवाभिगमसूत्रे
'खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुद्दत्तं क्षेत्रं प्रतीत्य - आश्रित्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्ता स्थितिः, उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि स्थितिर्भवतीति । 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरण चरणधर्म प्रतीत्य आश्रित्य तु 'जहनेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उनकोसेणं देणा पुव्यकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति 'पुव्वविदेह अवरविदेहकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' पूर्वविदेहापर विदेह कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त | ' केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'खेत्त पड़च्च' क्षेत्र प्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उनको सेणं देखणा पुचकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरणंप्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तमुहूर्त्त 'उक्कोसेणं देसूणा पुच्चकोडी' की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? “गोयमा । खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं ०" हे गौतम | क्षेत्र की अपेक्षा लेकर तो इनकी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई हैं और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योमकी कही गई है " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतो मुहुत्तं उक्को सेणं देणा पुव्यकोंडी" धर्म चारित्र धर्मस्वीकार करनेकी अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछकम एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई है । 'पुच्चविदेह अवर विदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भते । केवइयं काळं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कर्म भूमि की मनुष्यस्त्रियो की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं- "खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पुचकोडी " हे गौतम ! क्षेत्र की अपेक्षा लेकर इनकी जघन्य स्थिति तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटी की है क्योंकि यहाँ पर उत्कृष्ट स्थिथि इतनी ही कह । गई है तथा " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं-" गोयमा ! खेत्तं पढच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं" हे गौतम ! क्षेत्रनी अपेक्षाथी तो તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂત ની કહેવામાં આવી છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પક્લ્યાयमनी स्थिति उडेल हे " धम्मचरणं पदुच्च जहणणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी " धर्मशास्त्रिं धर्भ स्पीअर हरवानी अपेक्षा मे धन्यथी मे अंतर्मुहूर्तनी અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક આછી એક પૂત્ર કૈટિની તેમની ભવસ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. 'पुव्व विदेह अवर विदेहकभं भूमिंगमणुस्सित्थीण भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" હે ભગવન પૂર્વ વિદેહ અને અપર વિદેહ રૂપ કભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયાની ભવસ્થિતિ કેટसाजनी हेवाभां भावी ! प्रश्नना उत्तरमा अलु हे छे !-' खेत्तं पदुच्च जहनेणं अतोमुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी” हे गौतम! क्षेत्रनी अपेक्षाथी तेयोनी धन्य स्थिति એક અંતર્મુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કેાટિની કેમકે-અહિયાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એટલીજ ४डेस छे. तथा “धम्मचरणं पद्दुच्च जहणेणं अतोमुहन्तं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी”
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति०२
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८७ उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः पूर्वापर विदेहकर्ममिकमनुष्यस्त्रीणां क्षेत्रधर्मचरणाश्रयणेन जघन्योकर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तपूर्वकोटि-देशोनपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति भावः । विशेषचिन्ताचेस्थम्-भरतरवतेषु त्रीणि पत्योपमानि सुषममुषमायाम् , पूर्व विदेहेषु क्षेत्रतः पूर्वकोटिः, तत्र तथा क्षेत्रस्वाभाव्यात्तत ऊर्ध्वमायुषोऽसंभवात् इति। कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्थिति निरूप्य अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्थिति निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'अकम्मभूमिग' इत्यादि, 'अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थीण भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जम्मणं देखणा पुन्चकोडी" धर्म धारण करने की अपेक्षा लेकर इनकी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्तकी है और उत्कृष्ट स्थिति कुछ कम एक पूर्व कोटि की है भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र की कर्म भूमिन मनुष्य नियोकी भवस्थिति सुषमसुषमा नामके प्रथम आरे में क्षेत्र की अपेक्षा से उत्कृष्ट रूप में तीन पल्योपम की होती है पूर्व विदेह में क्षेत्र की अपेक्षा से एक पूर्वकोटि की होती है क्योंकि भरत ऐवत और पूर्वविदेह के क्षेत्र का तथाविध स्वभाव के कारण भरत ऐरवत के सुषमसुषमा काल में तीन पल्योपम से अधिक तथा पूर्व विदेह में क्षेत्र की अपेक्षा पूर्व कोटि से अधिक आयुका संभव नहीं है।
कर्मभूमिक स्त्रियों की स्थिति का निरूपण करके अब अकर्मभूमिक स्त्रियों की स्थिति का निरूपण करते हैं
• इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कितने
ધર્માચરણ કરવાની અપેક્ષાથી તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક ઓછી એક પૂર્વકેટિની છે ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રની કર્મભૂમિજ મનુષ્યસ્ત્રિોની ભવસ્થિતિ સુષમ સુષમા નામના પહેલા આરામાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી ત્રણ પલ્યોપમની થાય છે. પૂર્વ વિદેહમાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એક પૂર્વકેટિની હોય છે કેમકેભરત, એરવત અને પૂર્વ વિદેહના ક્ષેત્રને તથાવિધ સ્વભાવના કારણે ભારત અને એરવતન સુષમ સુષમકાળમાં ત્રણ પલ્યોપમથી વધારે તથા પૂર્વ વિદેહમાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પૂર્વકેટિથી વધારે આયુને સ ભવ નથી
કર્મભૂમિક યેિની સ્થિતિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂરકાર અકર્મભૂમિ સ્વિયેની સ્થિતિનું નિરૂષણ કરે છે.
मामां गौतम स्वामी प्रभुने बु ५७यु छ 8-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पपणत्ता” 8 सावन म४भभूमि मनुष्य सियोनी स्थिति કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે ?” આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘૂંટ
जीवाभिगमसूत्रे
पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-अकर्मभूमिजन्माश्रयणेनं' 'जहन्नेणं देणं पलिओचमं जघन्यतो देशोनं पल्योंपमम्- तच्चाष्टभागादन्यूनमपि देशोनं भवति, ततो विशेषख्यापनायाह- 'पलिओनमस्स असं'खेज्जइ भागऊणगं' पल्योपमस्या संख्येयभागेनोनम् एतच्च हैमवत हैरण्यवतक्षेत्रापेक्षया द्रष्टव्यम्, तत्र जघन्यत, स्थिते रेतावत्प्रमाणायाः संभवात् । 'उक्कोसेणं तिष्णि पत्रिोमाई' उत्त स्त्रीणि पल्योपमानि स्थितिर्भवतीति एषा त्रिपत्योपमप्रमाणा स्थिति देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रापेक्षया ज्ञातव्येति 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य, सहरणं नाम कर्मभूमिजाया स्त्रियोऽकर्मभूमिषु नयन तत्प्रतीत्य तदाश्रय 'जहन्नेणं अंतोमुहतं' जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त 'उक्को सेर्ण देखणा
,
काल की कहीं गई है " गोयमा जम्मणं पड़च्च जहन्नेणं देणं पलियोमं पलियोवमस्सं असंखेज्जइभाग ऊणगं उक्कोसेणं तिणि पलिभोवमाइ" हे गौतम | अकर्म भूमिर्क मनुष्य स्त्रियों की स्थिति जन्म की अपेक्षा लेकर के जघन्य से देश ऊन कुछ कम एक पल्योपम की कहीं गई है, पल्यापम में दशोनता तो आठवें भाग आदि से न्यून होने पर भी आजाती है परन्तु ऐसा ऊनता यह । विवक्षित नहीं हुई है इस बात को प्रकट करने के लिये कहते हैं-" पलिओ मस्स असंखज्जहभागऊणगं" वह ऊनता यहां पन्योपम के असख्यातवें भाग रूप समझना चाहिये, यह कथन हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र को अपेक्षा से जानना चाहिये । क्योंकि यहां पर इतने ही प्रमाण को जघन्य स्थिति का सभव है | "उक्कोसेणं तिष्णि पलिओचमाई ' तथा अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की स्थिति उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कहीं गई है । यह स्थिति देवकुरू और उत्तरकुरु क्षेत्र की अपेक्षा से कही गई जाननी चाहिये | “संहरणं पडुच्च" सहरण - कर्मभूमि स्त्री को हरकर अकर्म भूमिमें लेजाने की अपेक्षा व्यकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियोंकी भवस्थिति " जहन्नेण अंतोमुहुत्तं" जघन्य "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च देखूणं पलियोवमं पलिमोचमस्स अस खेज्जइभागऊणगं उक्कोण तिन्नि पलिभोवमाई” हे गौतम! सलूमिन मनुष्य सियोनी स्थिति जन्मनी અપેક્ષાએ જઘન્યથી દેશ ઉન-કઈક એછી એક પત્યેાપમની કહેલ છે પ૨ાપમમાં દેશેાનપણુ’ તા આઠમા ભાગ આદિથી ન્યૂન થાય ત્યારે પણ આવી જાય છે. પર તુ એવું ન્યૂન પશુ मडियां विवक्षित थयसे नथी. मेन वात ने अगर वा भाटे हे छे - "पलियोवमस्स असंखेज्जइभागऊणग" ते न्यून यागु सहिया पत्योपमना असभ्यात भा भागરૂપ 'સમજવું. આ કયન હેકવતઅને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી સમજવુ'. કેમકે—અહિયાં भेटला प्रभाणुनी ४४धन्य स्थितिनो सलव छे, “उक्कोसेणं तितन्नि पलिओवमाई, तथा અકર્મ ભૂમિક મનુષ્ય સ્રર્ચાની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પચેપમની કહી છે. આ સ્થિતિ देवइ भने उत्तर५३ क्षेत्रनी अपेक्षाथी उडेल छ, तेम समन्वु 'संहरणं पहुच्च' सहरકમ ભૂમિની સ્ત્રીને હૅરીને અક ભૂમિમા લઈ જવાની-અપેક્ષાથી અકમ ભૂમિ જ મનુષ્ય स्त्रियोनी लवस्थिति "जहणणेणं अतोमुहुत्तं” ४धन्यथी तो मे४ अ ंतर्मुहूर्तनी छे, मने
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८९
पुचकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः अयं भावः - इह कर्मभूमिकापि स्त्री अकर्मभूमिषु संहता अकर्मभूमिति व्यवहिते अकर्मभूमिक क्षेत्रसम्बन्धात् यथा लोके कश्चिन्मगधादिदेशात् सौराष्ट्र प्रति प्रस्थितो गिरिनगरादिषु निवास कल्पयितुकामः सुराष्ट्रपर्यन्तग्रामप्राप्तः सन् समुत्पथ मानेषु तथाविधप्रयोजनेषु सौराष्ट्र इति व्यवहियते तद्वत् कर्मभूमिजाऽपि स्त्री अकर्मभूमिकेति कथ्यते तत्र च संहृता सती काचिदन्तमुहूर्त्त जीवति, तथा काचित् जीविता सती ततोऽपि वा भूयोऽपि संहियते तदा व्रतग्रहणाष्टवार्षिक कालन्यूनपूर्व कोट्यायुष्का सा यावज्जीवमपि तत्रावतिष्टते, ततो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त प्रोक्तम् उत्कृष्टतो देशोना पूर्वकोटिरिति । ननु भरतैरवतान्यपि क्षेत्राणि कर्मभूमौ वर्तन्ते तत्र चैकान्तसुषमादिकाले त्रीण्यपि पल्योपमानि स्थितिरस्या भवति संह
,
से तो एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और “उक्कोसेणं " उत्कृष्ट से ' देखणा पुव्वकोडी” देशोन पूर्वकोटि की है । तात्पर्य यह है कि कर्मभूमिक स्त्री भी जब अकर्म भूमि में हरण करके ले आई जाती है तब वह अकर्मभूमिक क्षेत्र के सम्बन्ध से अकर्म भूमिका रूप से व्यवहृत होने लगती है । लोकव्यवहार में भी ऐसा ही देखा जाता है। - जब कोई मनुष्य मगधादिदेश से सौराष्ट्र में जाकर रहने लगता है - तो लोग उसे सौराष्ट्र का नागरिक कहने लग जाते हैं । कर्मभूमि से हरण कर कर्मभूमि में लाई गई कोई २ स्त्री तो एक अन्तर्मुहूर्त्त तक ही जीवित रहती हैं फिर वह वहीं से वापिस कर्मभूमि में ले आई जाती है फिर वह वहां से पुनः वापिस संहृत करके ले आईजाती है तो एक कोटि पूर्वकी आयु वाली वह भी एक कोटि पूर्व तक वहां जीवित रहती है । इस प्रकार जघन्य से ष्यकर्मभूमिक स्त्री की आयु संहरण की अपेक्षा एक अन्तर मुहूर्त्तकी और उत्कृष्टसे देशोंन एक कोटि पूर्व कीं कही गई जाननी चाहिये,
शंका - भरत और ऐवत क्षेत्र भी कर्मभूमि में है यहां जब एकान्त सुषमादिकाल होता है
"उक्कोसेण” उद्धृष्टथी 'देसूणा पुव्वकोडी" देशोन पूर्व अटिनी छे उडेवानु तात्पर्य मे छे કે—ક ભૂમિ જ સ્ત્રીપણુ જ્યારે અકર્મ ભૂમિમાં હરણ કરીને લાવવામાં આવે છે. ત્યારે આ એક ભૂમિક ક્ષેત્રના સંબધમાં અકમ ભૂમિક રૂપથી વ્યવહાર થવા લાગે છે, લેાક વ્યવહારમાં પણ એવુ જ જોવામાં આવે છે કે-જ્યારે કોઈ મનુષ્ય ભગવગેરે દેશમાંથી સૌરાષ્ટ્રમાં જઈને રહેવા લાગે છે. તા લોકો તેને સૌરાષ્ટ્રના નાગરિક કહેવા લાગે છે ક ભૂમિમાંથી હરણુ કરીને અક ભૂમિમા લાવવામાં આવેલ કેાઈ કોઈ સ્ત્રી તે એક અંતર્મુહૂત સુધી જ જીવતી રહે છે તે પછી તે ત્યાંથી ક ભૂમિમાં લઈ આવવામાં આવે છે પછી તે ત્યાથી ફરીથી પાછી સહરણ કરીને લઇ આવવામા આવે છે તે એક કટિપૂની આયુષ્યવાળી તે પણ એક કેાટિપૂર્વ સુધી ત્યા જીવતી રહે છે. આરીતે જઘન્યથી અક ભૂમિક સ્ત્રીની આયુ સ ́હરણની અપેક્ષાથી એક અંતર્મુહૃત'ની અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન એક કાટપૂની કહેવામાં આવી છે. તેમ સમજવું
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसत्रे रणं चापि संभवति, तत्कथं देशोना पूर्वकोटि रिति कथ्यते इति चेत् अत्रोन्यते-कर्मभूमिकाल विवक्षयैतत् कथनं ज्ञातव्यम् , तस्य च कर्मभूमिकालस्यैतावन्मात्रत्वात् इति ।। ___हेमवय एरण्णवए जम्मणं पडुच्च' हैमवतरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां जन्म प्रतीत्य जन्माश्रयणेन 'जहन्नेण देसूर्ण पलिओवमै पलिओवमस्स असंखेज्जहभागेण ऊणगं' जघ. न्येन देशोनं पल्योपम पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम् 'उक्कोसेणं पलिओवर्म' उत्कर्पतः परिपूर्ण पल्योपममिति 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं देसूणा पृन्चकोडी' संहरणं प्रतीत्य जघन्ये नान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिरासां भवति, भावना पूर्ववदिति 'हरिवासरम्मयवास अकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' हरिवपरम्यफवर्षाकर्ममिकमनुष्य
तब तीन पल्योपम तक की स्थिति भी स्त्रियों की हो जाती है, और इस स्थिति में उनका संहरण भी हो सकता है, तो फिर संहरणकी अपेक्षा देशोन पूर्व कोटिस्थिति इनकी कैसे कही गई है। तो इसका उत्तर ऐसा है कि ऐसी लम्बी जो यहां इनकी स्थिति कही गई है वह कर्मभूमि काल की विवक्षा से कही गई है, वह कर्मभूमि काल इतने प्रमाण का होता है । ___"हेमवय एरण्णवए जम्मणं पडुच्च" हैमवत ऐरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की भवस्थिति जन्मकी अपेक्षा 'जहन्नेणं देसूणं पलिभोवमं पलिओवमम्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगं , जघन्य से पल्योपम के असख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम की है और "उक्कोसेणं पलिओवम', उत्कृष्ट से पूर्ण एक पल्योपम को है "सहरण पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देरणा पुन्वकोडी" सहरण की अपेक्षा से इनकी भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि को है । "हरिवासरम्म
શંકા–ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્ર પણ કર્મભૂમિમાં છે અહિંયાં જ્યારે એકાન્ત સુષમાં વિગેરે કાર્ય હોય છે, ત્યારે ત્રણ પલ્યોપમ સુધી સંહરણ પણ થઈ શકે છે.-તે પછી સંહરણની અપેક્ષાએ દેશનપૂર્વ કોટિની સ્થિતિ તેઓની કેવીરીતે કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે–એવી લાંબી સ્થિતિ કર્મભૂમિકાળ એટલા પ્રમાણનો હોય છે. તેથી અહિયાં કહેવામાં આવી છે,
"हेमवय एरणवए जम्मण पढच्च" भक्त, और यवत भभूमि मनुष्य लियोनी लपस्थिति भनी गपेक्षाथी 'जहण्णेणं देसूर्ण पलि ओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जा भागेणं ऊणगं, न्यथा पक्ष्या५मना मसच्यातमा माया माछी मे पक्ष्यापभनी छे. भने । “उक्कोसेणं पलिओवमं,' थी ५२१ मे४ पट्या५मनी त "संहरणं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुटुत्तं उफ्कोसेणं देसूणा पुवकोडी, सनी अपेक्षाथी मनी स्थिति
धन्यथा ये मत इतनी छ, भने थी ४४४ माछी में पूर्व टिनी छे. 'हरिवासरम्मरावास अकम्भभूमिगमणुस्सित्थीण भंते! केवइयं कालं ठिई पण्ण " भगवन् !
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvww
प्रमेयधोतिका टोकाप्रति० २
स्त्रो । भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९१ स्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य जन्माश्रणे नेत्यर्थः 'जहन्नेणं देसूणाई दो पलिऔवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणाई' जघन्येन देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येमागोने 'उक्कोसेण दो पलिओवमाइ' उत्कर्षेण परिपूर्णे द्वे पल्योपमे स्थितिरासां भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य-संहरण माश्रित्य 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिहरिवर्षरम्यकवर्षकाकर्मभूमिकस्त्रीणां स्थितिर्भवतीति । “देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थिति प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य-'जहन्नेणं देसूणाई गवास अकम्मभूमिग मणुस्सित्थीणं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता " हे भदन्त ! हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की है ? "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेण देणाइं दो पलिओवमाई पलि
ओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणाई” हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कुछ कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग. से हीन दो पल्योपम की है और 'उक्कोसेणं दो पलिश्रोवमाइं" उत्कृष्ट से परिपूर्ण दो पल्योपम की है " संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देखणा पुन्चकोडी" सहरण की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि को इनकी स्थिति है "देवकुरुउत्तरकुरुअकम्भभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता " हे भदन्त ! देवकुरु उत्तरकुरु रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कितने काल की है ? “गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसणाई હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષરૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય શ્વિની ભવસ્થિતિ કેટલા કાળની છે. 'गोयमा! जम्भण पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई दो पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणाई, गौतम ! भनी अपेक्षा हरिवर्ष भने २भ्यष नी भनुष्य नियोनी સ્થિતિ કંઈક ઓછી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગથી ઓછી બે પલ્યોપમની છે, અને "उषकोसेणं दो पलिओवमाइ, कृष्टया से पूर्ण में पक्ष्ये।५भनी छे “संहरणं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत उक्कोसेण देसूणा पुचकोडी" स २९नी अपेक्षा धन्यथा मतभुइतनी मने थी ४४४ माछी से पूटिनी मानी स्थिति छ. 'देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्तित्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पणत्ता, सावन - કુરૂ ઉત્તરકુરૂ, રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી छ १ मा प्रशना उत्तरमा प्रभु छ है "गोथमा ! जम्मणं पडुच्च, जहण्णेणं देसूणाई
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोधाभिगमसूत्र
तिन्नि पलिओचमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण उणाई' जघन्येन देशोनानि-देशतो हीनानि त्रीणि पल्योपमानि पुल्योपमस्य असंख्येयभागेनोनानि स्थितिर्भवतीति । 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कण परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि स्थितिरासां भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरण प्रतीत्य-संहरणमाश्रित्य 'जहन्नेणं अंतो मुहुर्त उक्को सेणं देसूणा पुव्वकोडी' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण देशोना पूर्वकोटिः स्थिति भवतीति । 'अंतरदीवगअकम्मभूमगमणुस्सित्थीण भंते' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां भदन्त ! 'केवइयं काल ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य 'जहन्नेणं देसूर्ण पलिओचमस्स असंखेज्जइभागं' जघन्येन देशोनं पल्योपमस्यामख्येयभागः यावत , स च देशोनपल्योपमासख्येय भागः 'पलिओवमस्स असखेज्जइभागेण ऊणर्ग' पल्योपमस्यामंख्यातभागेन ऊनो हीन इति । अत्रोनता हेतुः पल्योपमभ्यामख्येयो भागोऽतीव स्तोको विज्ञेय इति । तिन्नि पलिओवमाइ पलिओवमस्स असखेज्जइ मागेण ऊणाई "हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा से देवकुरु उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम की है और "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं " उत्कृष्ट से परिपूर्ण तीन पल्योपम की है। 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देखणा पुन्धकोडी "सहरण की अपेक्षा से इनकी स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि की है । "अंतरदीवग अकम्मभूमिगमणुस्वित्थीणं भंते " हे भदन्त । अन्तरं द्वीप रूप अकर्म भूमि की स्त्रियो की स्थिति कितने काल की है ? "गोयमा जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं " हे गैतम जन्म की अपेक्षा लेकर तो जघन्य से कुछ कम पल्योपम के असख्यात भाग प्रमाण है, और 'उक्कोसेण पलिओवमस्स असतिन्नि पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणाई" उ गौतम ! Arial અપેક્ષાથી દેવકુરૂની મનુષ્ય સ્ત્રિયોની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી
साछी वा पक्ष्या मनी छे. सने "उक्कोसेणं तिन्न पलिओवमाइ" Sण्टथी. स पूर्ण ३९ पक्ष्योपभनी छे. "संहरणं पडुच्च जहण्णेणं अतोमुहत्तं उफ्कोसेणं देसूणा पुवकोडो" સંહરણની અપેક્ષાથી તેઓની સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછી म पूटिनी छे. "अतरटीवग अकम्भमूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! है मगवन भतरद्वा५३५ मभ भूमिनी मनुष्य स्त्रियांनी स्थितिटसा आनी वाम मावी छ १"गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहण्णेण देसूणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभाग" गौतम ! मनी અપેક્ષા લઈને જઘન્યથી કંઈક કમ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણની છે અને 'उफकोसेण पलिओवमस्स असंखेज्जभारा' अष्टथी ५८या५मना यस च्यातमा मामानी छे. तथा 'संहरण पहुच्च स नी अपेक्षामे 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९३ 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग' उत्कर्षेण परिपूर्ण पल्योपमस्यासंख्येयभागं यावत् पल्योपमस्य परिपूर्णाऽसंख्येयभागप्रमिता स्थिति भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया तु 'जहन्नेण अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुश्वकोडी' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति ॥सु०२॥
कर्माकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्थितिमानं प्रदर्य देवस्त्रीणां स्थितिमानं प्रदर्शयितुं प्रश्नयनाह-. देवित्थीणं भंते' इत्यादि , ___ मूलम्-'देवित्थीण भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई ! भवणवासिदेवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओवमाइं । एवं असुरकुमारभवणवासिदेवित्थीए नागकुमारभवणवासिदेवित्थीए, जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवमं, एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं । वाणमंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं । जोइसियदेवित्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं पलिओवमं अट्ठभागं-उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अन्भहियं । चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं तं चेव । सूरविमाणजोइसियदेविस्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पंचहिं वाससएहिमब्भहियं । गहविमाणजोइसियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं, उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं । “णक्वत्तविमाणजोइसियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं चउभागपलि
खेज्जइभाग” उत्कृष्ट से पल्योपम के असख्यातवें भाग प्रमाण है तथा “संहरणं पडुच्च" संहरण की अपेक्षा लेकर “जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुन्चकोडी" जघन्यसे इनकी स्थिति एक अन्तर्मुइर्च की है और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटिकी है। सूत्र ॥२॥ पुवकोडो" धन्यथा तमानी स्थिति मे मतभुइतनी छ, भने दृष्टया माछी એકપૂર્વ કેટિની છે. !
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्ते ओवमं माइरेगं । नागविमाण जोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं अट्ठभागपलिआवम उक्कोनणं माइरंग अट्ठभागपलिओवमं । वेमाणियदेवित्योग जहन्नणं पलिओवम उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई। सोहम्म कपत्रमाणिय देविन्थीण भंत ! केवडयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहनणं पलिओवमं उक्कोसणं सत्त पलिओवमाई। इसाणदेवित्थीणं जहन्नेणं माइरेगं पलिआवमं उस्कोसणं णवपलिओवमाई ॥ सू० ३॥
बाया-बन्नीण भदन्त ! शियन्न काल स्थिनिः प्राप्ता ! गौतम ! जघन्येन यसान्त्राणि पनपन्चान् पत्योपमानि । भवनवासिदेवस्त्रीणां भदन्त यि मान धिनि मामा ! गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहन्नाणि, उत्कर्षणाई. रायमानि पत्योपमानि । पयरमुरकुमारभवनवासिदेचस्त्रियाः नागकुमारभवमवासिरंपरिया जायेगमापर्व समाणि, उरण देशोनं पल्योपमम्' पवं गेषाणामपि पायलनिगमागमन । पारव्यन्तरीणां जघन्येन दशवर्षसहवाणि उत्कणाई परोपमम् । ज्योनियन्धी भवन्त ? कियन्त काल स्थिति प्रक्षता ? गौतम! भाग म्योपममधमागम् उफणापल्यापम पञ्चाशता वर्षसहस्त्रारभ्यधिकम् । प्रविमान यानि कदेवनियाः वन्यन चतुर्भागपत्योपमम् उत्कण तदेव । सूर्य विमानयोगसन्धिया गधन्येन चतुभांगपल्योपमम उकणार्द्धपल्योपर्म पन्चभि षिकाम । विमानयोति कदेवस्त्रिणां जयन्येन चतुर्मागपत्यो. मम सामान्योरमम। क्षविपार व्यानिष्कटेवस्त्रोणां जघन्येन चतुर्भाग गयो मनुमागायोपर मानि रेकम । नाराधिमानज्योतिष्यदेवस्त्रिया जन माशोपमम् नियमाप्रभागपल्यापनम । मानिदेवस्त्रिया जयन्येन यो
पचानाशपल्यापमानि | सीधर्मदरपर्वमानिकदेवन्त्रीणां भदन्त । पिपा का नि मा गौनग! धन पायोपमम उत्करण नप्त पल्योपमानि Marrisi जन मारिरे पशेपनम् उत्रण नन पल्योपमाणि ॥४०॥
टीयादेविन्धी भी देवता मत : केवटयं काल टिई पन्नता' कियन्न writer माया दिनमान दिवाकर वय पत्रकार देवरित्रयोंके स्थिति को
३ देवियी भी! त्यादि । मन्त्र ॥ ३ ॥ का -
RAP विधी व नवयं कालं ठिई पन्नत्ता" + મનખ, નિિાન બનાવોને હું સૂત્રકાર દેવાની સ્થિતિમાન Prit
दरिया Ale" R -01 .
मिनी मंते या कार्य
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचोप्रतिका टीका प्रति० २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३६६ कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति सामान्यतो देवस्त्रीणां स्थितिविषये प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं दसवाससहस्साई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि देवस्त्रीणां स्थितिकालो भवतीति, तानि च भवनपतिस्त्री: व्यन्तरस्त्रीरधिकृत्य ज्ञातव्यानीति । 'उक्कीसेणं पणपन्न पलिओवमाई' उत्कर्षेण पञ्च पञ्चाशत् पल्योपमानि स्थितिर्भवति देवस्त्रीणामिति, एतानि चेशानदेवीरधिकृत्य ज्ञातव्यानीति । तदेवं सामान्यतो देवस्त्रीणां स्थिति प्रदर्श्य विशेधतो देवस्त्रीणां स्थिति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'भवणवासिदेविस्थीणं' इत्यादि, 'भवणवासिदेविस्थीणं भंते' भवनवासिदेवस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिर्भवति भवनवासिदेवस्त्रीणाम् , 'उक्कोंहै भदन्त ! देव स्त्रियो की स्थिति कितने काल की कही गई है । ऐसा यह प्रश्न सामान्य से देवस्त्रियों की स्थिति के विषय में है-उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं, दसवाससहस्साई उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई" हे गौतम ! जघन्य से इन की स्थिति तो दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से पचपन पल्योपम की है। जघन्य से दस हजार वर्ष की स्थिति का कथन भवनपति और व्यन्तर देवस्त्रियों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये। तथा पचपन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति का कथन ईशान देवस्त्रियों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये । इस प्रकार सामान्य से देवस्त्रियों की स्थिति का काल प्रकट करके अब सूत्रकार विशेष रूप से भिन्न भिन्न देवस्त्रियो की स्थितिकाल प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं "भवणवासिदेवित्थीणं अंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ! भवनवासी देवस्त्रियों की स्थिति का काल कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्ने] ठिई पण्णत्ता" हे सावन देवांगनानी स्थिति ४ जनी डिपामा भावी छ १ मा પ્રમાણે ને આ પ્રશ્ન સામાન્ય પણાથી દેવાંગનાની સ્થિતિના સંબંધમાં પૂછેલ છે આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छे 8-"गोयमा! जहणेण दसवाससहस्साई उक्कोसेणे पणपण्णं पलिओवमाई" गोतम! धन्यथा तगानी स्थिति श १२ वर्षनी ४उवाभी આવી છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની કહેલ છે. જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિનું કથન ભવનપતિ અને વ્યતરદેવ સ્ત્રિની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું તથા ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું કથન ઈશાન દેવઝિયાની અપક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું. આ રીતે સામાન્ય પણાથી દેવાંગનાને સ્થિતિકાળ બતાવીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પણાથી જૂદી જૂદી દેવસ્ત્રિયના સ્થિતિ કાલને બતાવે छे. मामा गीतमस्वामी प्रभुने मे पूछयुछ है-'भवणवालिदेवित्थीण भंते केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" मगवन् सवनवासीहवीयानी स्थिति हैट अवामां आवे छ १ मा
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमत्र
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmm सेणं अद्धपंचमाई पलिओवमाई' उत्कर्णेण मर्द्ध पाचमानि-सा नि चत्वारि पन्योपमानि स्थिति र्भवति भवनवासिदेवस्त्रीणाम् इदञ्च भवनवासिविशेषामुरकुमारवीरधिकृत्य ज्ञातव्यमिति 'एवं अमरकुमारभवनवासिदेविस्थीए' एवम् सामान्यतो भवनवासिदेवस्त्रीवदेव भमुरकुमार भवनवासिदेवस्त्रियामपि जधन्येन दशवर्षसहना णि स्थिति रुत्कर्षतः साईचत्वारि पल्योपमानि स्थिति भवतीति भावः । 'नागकुमारभवणवासिदेवित्थीए जहन्नेणं दसवाससहस्साई' नागकुमारभवनवासिदेवस्त्रियाः स्थितिर्जघन्येन दशवर्षसहस्राणि भवति, 'उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवम उत्कर्षेण देशोनं देशतो हीन पल्योपमप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । 'एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं' एवं शेषाणामपि बावत् स्तनितकुमाराणाम् , नागकुमारभवनवासि देवस्त्रीवदेव शेषाणाम् , सुवर्णविद्यु-दग्नि-द्वीपो-दधि-दिग्-वायु-स्तनितकुमारभवनवासिदेवस्त्रीणामपि जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिर्भवति, उत्कर्पतो देशोनपल्योपमप्रमाणा स्थिति भवतीति भावः ॥ "वाणमंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई' वानव्यन्तरीणां-वानव्यन्तरदेव दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओचमाई" हे गौतम ! भवनवासी देव स्त्रियोंकी स्थितिका काल जघन्यसे तो दस हजार वर्पका कहा गया है और उत्कृष्टसे साढा चार पल्योपम का कहा गया है । यह स्थितिकाल भवनपति के मेद जो असुर कुमार है सो उनकी स्त्रियों को लेकर कहा गया है । "नागकुमार भवणवासिदेविस्थीणं जहन्नेण दसवाससहस्साई उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवर्म" नागकुमार भवनवासी देवों की स्त्रियों की भी स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष की हैं और उत्कृष्ट से देशोन कुछ कम एक पल्योपम की है "एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं " इसी प्रकार से सुवर्णकुमार विद्युत्कुमार अग्निकुमार द्वीपकुमार उदधिकुमार दिक्कुमार वायुकुमार और स्तनितकुमार, इन भवनवासी देवों के स्त्रियों की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से कुछ कम
-
प्रश्नना त्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४९ छ ४-"गोयमा! जहणणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओषमाइं" गौतम ! सपनवासी उपस्त्रियानी स्थिति वन्ययी તે દશ હજાર વર્ષની કહેલ છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સાડાચાર પપમની કહી છે. આ સ્થિતિકાળ ભવનપતિના ભેદમાં જે અસુરકુમાર ભવનપતિ છે, તેઓની સ્ત્રિની અપેક્ષાથી કહેવામાં मावस छे. "नागकुमारभवणवासिदेविस्थीणं जहन्नेणं दसवाससस्साई उक्कोसेण देसूर्ण पलिओवमाई” नागभार अपनवासी हेवानी स्त्रियोनी स्थिति धन्यथा शहर वर्षनी छे, मन था शान-8 माछी ४ ५८ये।५भनी छ "एवं सेसाण वि माव थणियकुमाराणं' मेरी प्रमाणे सुवर्ण मुभा२, विधुभा२, मनिमार, दीपभा२, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, વાયુકુમાર અને સ્વનિતકુમાર આટલા ભવનવાસી દેવોની અિયની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછી એક પાપમની છે.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमावनिरूपणम् ३९७ स्त्रीणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि स्थिति भवति 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवर्म' उत्कर्षेणार्द्ध पल्योपमप्रमाणा स्थिति भवति सामन्यव्यन्तरदेवत्रीवदेव विशेषव्यन्तरविशेषपिशाचादिदेव स्त्रीणामपि जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतोऽर्द्धपल्योपमप्रमाणा स्थितिः वेदितव्येति । 'जोइसियदेवित्थीणं भंते !' ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां भदन्त | 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं पलिओवमअट्ठभागं' जघन्येन पल्योपममष्टभागम् एकस्य पल्योपमस्याष्टम--- भागपरिमिता स्थितिर्भवतीति भावः, 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहि अब्भहियं' उत्कर्षेणार्द्ध पल्योपमं पञ्चाशद्वर्षसहस्रैरभ्यधिकम् , स्थिति भवति ज्योतिप्कदेव स्त्रीणामिति ॥ तदेवं सामान्यतः ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां स्थितिं प्रदर्श्य विशेषतो ज्योतिष्कदेव एक पल्यापम की है "वाण मंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं" वानव्यन्तर देवों की नो देवियां है उनकी स्थिति जधन्य से दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की हैं जिस प्रकार से यह सामान्य रूप से व्यन्तर देवियों की स्थिति कही कई है उसी प्रकार से व्यन्तर देवों के भेद रूप पिशाच देवो के देवियो की भी यही स्थिति है ऐसा जानना चाहिये । अर्थात् पिशाच आदि व्यन्तरे देवो के देवियों को सब की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष को है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की है । "जोइसियदेवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! ज्योतिषिक देवो के देवियों की स्थिति कितने काल को कही गई है ? "गोयमा ? जहन्नेणं पलिओचमअट्ठभागं उक्के सिणं अद्ध पलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अभहियं" हे गौतम ! ज्योतिष्क देवों के देवियों की जघन्य स्थिति एक पन्य के आठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति आधे पल्यापम की है इसमें उत्कृष्ट स्थिति में-पचास हजार वर्ष और अधिक हैं। इस "वाणमंतरीण जहण्णेणं दसवोससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं" पानव्य तर देवानी જે દેવિ છે, તેમની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અર્ધામની છે. જે પ્રમાણે આ સામાન્ય પણાથી વ્યંતરદેવિયની સ્થિતિ કહી છે, એ જ પ્રમાણે વ્યંતરદેવાના ભેદરૂપ પિશાચની દેવિયેની સ્થિતિ પણ એ જ પ્રમાણેની છે તેમ સમજવું અર્થાત–પિશાચ વિગેરે વ્ય તર દેવેની બધી જ દેવિયેની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર वर्षनी छ, भने थी मधी पक्ष्या५भनी छे. "जोइसियदेवित्थीण भंते । केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" भगवन् ! ज्योति हेवोनी लियोनी स्थिति ४८सा आनी वामां भावी छ ? "गोयमा ! जहाणेणं पलिओवमअट्ठभाग उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णा. साए वाससहस्सेहिं अमहियं" गौतम याति हेवानी हवीयानी धन्य स्थिति એક પોપમના આઠમા ભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અર્ધા પલ્યોપમની છે. આમાં–ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિમાં--બીજા પચાસ હજાર વર્ષ વધારે છે. આ રીતે પચાસ હજાર વર્ષ
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૃષ્ટ
fearfarinet
स्त्रीणां स्थिति दर्शयितुमाह- 'चंद विमाण' इत्यादि, 'चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए' चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियाः ' जहन्नेणं चउभागपळिओवमं' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम्, पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमाणा स्थितिरित्यर्थ', 'उक्को सेण तं चेत्र' उत्कर्षेण तदेव चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रीणामुत्कर्षेण स्थितिः अर्द्धपल्योपमं पञ्चाशता वर्षसहस्रैरभ्यधिकमिति ॥ सूरविमाणजोइसियदेवित्थीए' सूर्यविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियाः 'जहन्नेणं चउभागपलिओवमं' नघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् सूर्यदेवस्त्रीणां जघन्या स्थितिः पल्योपमस्य चतुर्भागपरिमिता भवति, तथा 'उक्कोसेणं अद्धपलिभवम पंचहि वाससहि अमहिये' उत्कर्पेणार्द्ध पल्योपमं पश्चभिर्वर्षशतैरभ्यधिकम् पश्च शताधिकार्द्ध पत्योपमप्रमाणोत्कृष्टा स्थिति र्भवति सूर्यविमानज्योतिष्क देवीनामिति । 'गह विमान जोइसियदेवित्थीणं' ग्रहविमान ज्योतिष्कदेवस्त्रीणाम् जहन्नेणं चउ मागपलिओवमं' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् ' उक्कोसेणं प्रकोर पचास हजार वर्ष अघिक आधे पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति ज्योतिष्क देवो को देवियो की है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार का यह कथन सामान्य रूपसे ज्योतिष्क देवोंकी देवियों के सम्बन्ध में कहा गया है । अब जो ज्योतिष्क देवों के मेद चन्द्र आदि है उनकी देवियों की क्या क्या स्थिति है - यह प्रकट किया जाता है । " चंद विमाणजोइसियदेवित्थीए " चन्द्र विमान ज्योतिष्क देव स्त्रियों की " जहन्नेणं चउभागपलिओवमं" स्थिति जघन्य से एक पल्योपम का चौथा भाग और "उक्कोसेणं तं चेव" उत्कृष्ट से पचास हजार वर्ष अधिक आधे पल्योपम की है “सूरविमान जोइ सियदेवित्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपरिभवमं पंचहिं वाससहिमन्भहियं" सूर्यविमॉन ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति नघन्यसे पल्योपमके चौथे भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से पांचसौ वर्ष अधिक आधे पल्योपमकी है । " गहविमाणजोइ सियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसे
100 10000 100~~~~.
અધિક અર્ધોપલ્યાપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ જ્યાતિષ્ઠ દેવાની સ્રિર્ચાની છે. તેમ સમજવું. આ રીતે આ ઉપરક્ત કથન સામાન્યપણાથી યાતિષ્ઠ દેવેાની દૈવિયેના સંબધમાં કહેવામાં આવેલ છે હવે ચે તિષ્ઠ દેવાના ભેદોમાં ચદ્ર વિગેરે છે, તેમની દેવિયાની કઇ કઇ સ્થિતિ છે. તે બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે
"चंद विमाणजोइसियदेवित्थीए" थद्रविभान ज्योतिष्णु देवनी खियोनी स्थिति "जपणेण च भागपलिओचमं" ४धन्यथी थे यहयोयभना थोथा लागनी भने "उक्कोसेणं तं चेव" उत्सृष्टथी पयासहन्नर वर्ष अधि अर्धापढ्यो भनी छे " सूरविमाण जोइसिय देवित्थीए जहणेणं चउभागपलिओचमं उफ्को सेणं अद्धपलिओवमं पंचहि वाससपहिमन्भहियं” સૂર્ય વિમાન ચેતિષ્ઠ ક્રિયાની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યેાપમના ચેાથા ભાગ પ્રમાણુની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચસે વ વધારે અર્ધાપલ્યે૫મની છે. 'गहविमाणजोइसियदेवित्थोणं
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९९ अद्धपलिओवमं' उत्कर्षेणार्द्धपल्योपमम् , भौमादि ग्रह ज्योतिष्क देवीनां जघन्या स्थितिः पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमाणा भवति तथोत्कृष्टा स्थितिरर्द्धपल्योपमप्रमाणा भवतीति भावः । 'णक्खत्तविमाणजोइसियदेवित्थीणं' नक्षत्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रीणाम् 'जहन्नेणं चउभागपलिओवमं' जधन्येन चतुर्भागपल्योपमम् पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमिता स्थितिरित्यर्थः । 'उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेंग' उत्कर्षेण चतुर्भागपल्योपमं सातिरेकम् सातिरेकपल्योपमचतुर्थभागप्रमिता स्थितिरित्यर्थः । 'ताराविमाणजोइसियदेवित्थीए' ताराविमानज्यो. तिष्कदेवस्त्रियाः 'जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवमं' अष्टभागपल्योपमं पल्योपमस्याष्टमभाग प्रमिता स्थितिरित्यर्थः 'उक्कोसेणं साइरेगअहभागपलिओवमं' उत्कर्षेण सातिरेकाष्टभाग पल्योपमम् , सातिरेकपल्योपमाष्टमभाग प्रमाणोत्कृष्टा स्थितिस्ताराविमानदेवीनामिति ।
णं अद्धपलिओवम" ग्रहविमानज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की है मंगलआदि ग्रह ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम प्रमाण है। "णक्खत्तविमाणजोइसियदेवित्थीणं " नक्षत्र विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति “जहन्नेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेग" जघन्य से एक पल्य के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक पल्योपमके चतुर्थभाग प्रमाण है, "ताराविमाणजोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवमं, उक्कोसेणं साइरेगं अट्ठभागपलिओवम" ताराविमानज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्टसे कुछ अधिक पल्योपमके आठवे भाग प्रमाण है। इस प्रकार सामान्य और विशेष रूपसे ज्योतिष्क देवियोंकी स्थिति प्रकट कर अब सूत्रकार सामान्य रूपसे पहले
जहन्नेणं चउभागपलिओवमं, उक्कोसेणं अद्धपलिओवम" अविभान् ज्योति हेक्नी જિયની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અધપત્યોપમની છે. તિષ્ક દેવમાં મંગળ વિગેરે ગ્રહોની સ્ત્રિયોની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના यायामा अमानी छ, मन थी अापल्या५म प्रभानी छ "णखत्तविमाण जोइसियदेवत्थीणं"नक्षत्र विमान याति हेक्नी लियोनी स्थिति “जहणणेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेग" धन्य से पस्यना याथामा प्रमा छ. मन अष्टथी पधारे पत्यापभना याथामा प्रभानी छे. "ताराविमाणजोइसियदे वित्थीए जहण्णेणं अट्ठभागपलिओवम उक्कोसेणसाइरेग अट्ठभागपलिओवर्म" तारा विमान
તિષ્ક દેવની સિયોની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના આઠમાભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃટથી કંઈક વધારે પલ્યોપમના આઠમા ભાગ પ્રમાણુની છે,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
जवाभिगमसूत्र ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां सामान्यतो विशेषतश्च स्थिति प्रदर्श्य सामान्यतो वैमानिकदेवस्त्रीणां स्थिति दर्शयितुमाह-वेमाणियदेवित्थीए' वैमानिकदेवस्त्रिया' 'जहन्ने] पलिओवमं' जघन्येन पल्योपमं स्थिति', उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाइं उत्कर्षेण पञ्चपञ्चाशत पल्योपमानि सामान्यतो वैमानिकदेवीनां जघन्यतः पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टतः पञ्चपश्चाशत् पन्योप प्रमाणा स्थिति भवतीति भावः । 'सोहम्मकप्पवेमाणियदेवित्थीणं भंते !' सौधर्म · कल्प वैमानिकदेवस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, 'भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं पलिओवर्म' जघन्येन पल्योपमम् 'उक्कोसेणं सत्तपलिओवमाई' उत्कर्पण सप्तपल्योपमानि जघन्योत्कर्पाभ्यामेकपल्योपम सप्तपन्योपमप्रमाणा सौधर्मकल्प देवीनां स्थिति भवतीति । अत्रेयं स्थितिः परिगृहीतदेव्यपेक्षया प्रोक्ता । अपरिगृहोतदेवीनां तु स्थिति जघन्येन पल्योपमप्रमाणा, उत्कण पञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणेति । 'ईसाणदेत्थिीणं जहन्नेणं साइरेगं पलिओपम' ईशान कल्पवैमानिकदेवस्त्रीणां जघन्येन सातिरेकपल्योपमम् । 'उक्कोसेणं णव पलिोचमाइ' उत्कण नव पल्योपमानि स्थिति
वैमानिक देवियोंकी स्थिति प्रकट करते है। "वेमाणियदेवित्थीए जहन्नेणं पलिओवमं उक्कोसेणं पणपन्न पलिभोवमाई" वैमानि देवियों की स्थिति जघन्यसे तो एक पल्योपमकी है और उत्कृष्टसे पचपन पल्योपमकी है । “सोहम्मकप्पवेमाणियदेवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! सौधर्मकल्प वैमानिक स्त्रियो की स्थिति कितने काल की होती है " गोयमा जहन्नेणं पलिओवम उक्कोसेणं सत्त पलिओवमाड " हे गौतम ! सौधर्म कल्पवैमानिक स्त्रियों की स्थिति" जघन्य से तो एक पल्योपम की होती है और उत्कृष्ट से सात पल्योपम की होतो "इसान देवित्थिणं जहन्नेणं साईरेगं पलिओवमं उक्कोंसेणं णव पलिओबमाई' ईशान कल्प वैमानिक देवों की स्त्रियो की स्थिति जघन्य से तो
આ રીતે સામાન્ય અને વિશેષ પણાથી જ્યોતિષ્કદેવિયોની સ્થિતિ પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર સામાન્ય પણાથી વૈમાનિક દેવિયેની સ્થિતિ પ્રગટ કરે છે – "वेमाणियदेविस्थीप जहण्णेणं पलिमोवमं उक्कोसेणं पणपन्नं पलिमोवमाइ" वैभा. નિક દેવિયની સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક પત્યેમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પ૫ पावन पट्यामनी छे “सोहम्मकप्पधेमाणियदेवित्थीण भते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता" હે ભગવન સૌધર્મક૯૫ના વૈમાનિક દેવની સિયાની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે? "गोयमा जहणेणं पलिओवम उक्कोसेण सत्त पलिओवमाई” गौतम सोधभ४८५ना વૈમાનિક દેવોની ચિની સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક પાપમની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી सात पक्ष्यायममा डाय छे. "ईसाणदेवित्थीणं जहणेणं साइरेग पलिओवम उक्कोसेणं णघ पलिओवमाई" शान ४८५ना वैमानि देवानी नियोनी स्थिति धन्यथी तो ५४४
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थान कालनिरूपणम् ४०१
र्भवतीति । अत्रेयं स्थिति परिगृहीतदेवीनां ज्ञातव्या, अपरिगृहीतदेवीनां तु जघन्यतः सातिरेकं. पल्योपममुत्कर्षतः पञ्चपञ्चाशत् पल्योपमानीति ॥ सू० ३ ॥
स्त्रीणां स्थिति प्रदर्श्य सम्प्रति स्त्री, नैरन्तर्येण स्त्री भावमपरित्यजन्ती कियन्तं कालमवतिष्ठते इति जिज्ञासायां सूत्रकारस्तत्कालापेक्षया ये पञ्चादेशाः प्रवर्तन्ते तान् दर्शयितुमाह'इत्थी णं भंते' इत्यादि,
मूलम् -' इत्थी णं भंते ! इत्थित्तिकालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दसुत्तरं पलिओक्मसयं पुव्वको डिपुहुत्तमम्भहियं । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण अट्ठारसपलिओमाई पुव्वकोडि पुहुत्तमम्भहियाई २ । एक्केणं आदेसेणं जहनेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं चउदसपलिओ माई पुव्वकोडि पुहुत्तमम्भहियाई ३ । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं | उक्कोसेणं पलिओवमसयं पुव्वकोडिपुहुत्तमव्भहियं ४ । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्को सेणं पलिओवमपुहुत्तं पुव्व कोडी पुहुत्तमभहियं ५। तिरिक्खजोणित्थी णं भंते! तिक्खिजोणित्थीत्ति कालओ केव च्चिरंहोइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई पुव्वकोडी पुहुत्तमम्भहियाई । जलयरीए जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं पुव्वकोडी पुहुतं । चप्पय थलयरतिरिक्खजोणित्थीए जहा ओहि
कुछ अधिक एक पल्योपम की होती है और उत्कृष्ट से नौ पल्योपम की होती हैं । यह स्थिति को परिमाण परिगृहीतदेवियों का कहा जारहा है । नहीं तो जो अपरिगृहीत देवियां हैं उनकी स्थिति जघन्य से कुछ अधिक एक पल्योपम की और उत्कृष्ट से पचपन पल्योपम की कही गई है | सूत्र ३ ॥
વધારે એક પળ્યે પમની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ પથૈાપમની હોય છે. આ સ્થિતિનું परिभाष- प्रभाणु भाय परिग्रहीत - देवियो छे, तेखाना सभधभां अडेस छे. नहीं तो भेो। અપરિગ્રહીત-દેવિયા છે, તેની સ્થિતિ જઘન્યથી કઈક વધારે એક પલ્યાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી પપ પંચાવન પચેાપમની કહેલ છે. ાસૂ॰ ગા
५१
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
जीवाभिगमसूत्र याए तिरिक्खजोणित्थीए। उरपरिसप्पिभुय परिसप्पित्थीणं जहा जलयरोणं खहयरतिरिक्खजोणित्थीणं जहन्नेण अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागं पुव्वकोडि पुहुत्तमभहियं । मणुस्सित्थीणं भंते ! मणुस्सिस्थिति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेण तिन्नि पंलिओवमाई पुव्वकोडि पुहुत्तमभहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेण एक्कं समयं उक्कासेणं देसूणा पुव्वकोडी। एवं कम्मभूमियावि, भरहेखयावि,णवरं खेत्तं पडुच्च जहन्नेण अंतो मुहृत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई देसूण पुव्वकाडी अब्भहियाई,धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेण देसूणा पुव्वकोडी। पुब्वविदेह अवरविदेहित्थीणं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी पुहुत्ते, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं देसूणा पुब्बकोडी । अकम्म भूमिग मणुस्सित्थीणं भंते ! अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसृणं पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणं, उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाई । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसृणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाई । 'हेमवयएरण्णवय अकम्मभूकिग मणुस्सित्थीणं भंते ! हेमवयएरण्णवय अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिर होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगं उक्कोसेणं पलिओवमं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमं देसूणाए
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०२ स्त्रीणां स्त्रीत्वनावस्थानकालनिरूपणम् ४०३ पुव्वकोडीए अब्भहियं । हरिखासरम्मयवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते! हरिवासरम्मयवासअकम्मभूमिगणुस्सिस्थित्ति कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई दो पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणगं, उक्कोसेणं दो पलिओवमाई । सहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं दो पलिओवमाइं देसूणपुब्बकोडीमभहियाई । देवकुरूत्तरकुरूणं, जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई तिन्नि पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेणं ऊणगाई, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं देसूणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाइं । अंतरदीवगाकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! अंतरदीवगाकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं देसूणाए पुवकोडीए अब्भहियं देविथोणं भंते ! देवित्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जच्चेव भवट्ठिई सच्चेव संचिट्ठणा भाणियव्वा ।। सू० ४ ॥
. छाया-स्त्री खलु भदन्त ? स्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति १ गौतम ? एकेनाऽऽदेशेन जधन्येनैक समयमुत्कर्षेण दशोत्तर पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वा भ्यधिकम् १। एकेनादेशेन जधन्येनैक समयम् उत्कर्षेणाष्टादशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । एकेनादेशेन जघन्येनैक समयमुत्कर्षेण चतुर्दश पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथकत्वाभ्यधितानि ३। पकेनाऽऽदेशन जघन्येक समयम् उत्कर्वण पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् ४। एकेनाऽऽदेशेन जघन्येनैक समयम्
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसचे
.aamann raanaana उत्कर्षेण पल्योपमपृथक्त्वं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् ५। तिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ? तिर्यग्योनिस्त्रीति कालत कियच्चिर भवति ? गौतम ? जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्वेण त्रीनि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । जलचर्याः जघन्येन अन्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । चतुष्पदस्थलचरतिर्थग्योनिकस्त्रिया यथा औधिक्या स्तिथण्योनिकास्त्रिया । उरःपरिसर्पभुजपरिसर्पस्त्रीणां यथा जलचरीणाम् । खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कण पल्योपमस्यास ख्येयभाग पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् । मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! मनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! क्षेत्रप्रतीत्य जघन्येनान्तमुहत्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येन एक समयमुत्कर्षण देशोना पूर्वकोटिः । एव कर्मभूमिका अपि भरतैरवत्योऽपि, नवर क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण श्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येन. एक समयम् उस्कपेण देशोना पूर्व कोटिः । पूर्वविदेहापर विदेह स्त्रीणां क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनैकं समयम् उत्कर्वेण देशोना पूर्वकोटि. ॥ अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भवन्त ! अकर्मभूमिकमनुण्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! जन्म! प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपम ल्योपस्यासंख्येयभागेनोनम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि सहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि । देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकानि । हैमवतैरण्यवताऽकर्मभूभिकमनुष्यस्त्रीणां भवन्त । हैम घतैरण्यवताऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपम पल्योपमस्याऽसख्येयभागेनोनम्, उत्कर्पण पल्योपमम् । संहरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कण पल्योपम देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधि. कम् । हरिवर्प रम्यकवाऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! हरिवर्प रम्यकवर्षाऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोने हे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोने उत्कर्पण द्वे पल्योप मम् । स हरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण द्वे पल्योपमे देशोनपूर्वकोटयभ्यधिके । देवकुरूत्तरकुरूणां, जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनानि श्रोणि पल्योपमानि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनानि ! उत्कण त्रीणि पल्योपमानि.। सहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनया पूर्वकोटया अधिकानि । अन्तरद्विपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीर्णा भदन्त ! अन्तरद्वीपकाऽकर्मभूमिकस्त्रीति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमस्यासंख्येयभाग पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम्
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयोतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीवनावस्थानकालनिरूपणम् ४०५ उत्कर्षेणं पल्योपमस्यासंख्येयभागम् । संहरण प्रतीत्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कण पल्योपमस्यासंख्येयभागम् देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकम् देवस्त्रीणां भदन्त ! देवस्त्रीति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! यैव भवस्थितिः सैव संस्थितिः भणितव्या सु०॥ .. टीका- इत्थी णं भंते !' स्त्री खलु भदन्त ! 'इस्थिति कालो केवच्चिरं होई' स्त्रीति स्त्री इत्येवं रूपेण कालतः कियच्चिरं भवति, हे भदन्त ! इयं स्त्री स्त्रीरूपेण कियत्कालपर्यन्तं स्त्री भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'एक्केणं आदेसेणं' इत्यादि, अयं भावः-स्त्रियाः स्त्रीरूपेणावस्थाने सति पञ्च आदेशा अपेक्षारूपाः सन्ति, प्रत्यादेशं विभिन्नकालपर्यन्तं स्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीति दर्शयिष्यते तत्र प्रथमादेशमधिकृत्य भगवानाह 'एक्केणं आदेसेणं' इत्यादि, एक्केणं आदेसेणं' एकेन आदेशेन एकयाऽपेक्षया 'जहन्नेणं एक्कं समय' जघन्येनैकं. समय स्त्री भवति 'उक्कोसेणं. दमुत्तरं पलिओवमसयं पुवेकोडिपुहुत्तमम्भहियं' उत्कर्षतो दशोत्तरपल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाम्यधिकम् । तत्र
इस प्रकार से स्त्रियों की स्थिति प्रकट करके अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि स्त्री स्त्रीपर्याय को नहीं छोड़ती हुई लगातार स्त्रीपर्याय में कितने काल पर्यन्त रहती है । ऐसी जिज्ञासा होने पर उसकाल की अपेक्षा से इस कथन में जो पांच आदेश-अपेक्षाएं हैं-उन्हें पहिले सूत्रकार कहते हैं - " इत्थी गं भंते" इत्यादि । . टीकार्थ-गौतमने प्रभु से ऐसा, पूछा है कि-हे भदन्त ! "इत्थी णं, भंते ! इत्थीत्ति कालो केवच्चिरं होइ" स्त्री स्त्रीपर्याय में कितने काल पर्यन्त रहती है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोयमा एक्केण आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दमुत्तरं पलिओवमसयं पुन्चकोडिपुहुत्तमभहियं ,, हे गातम ! स्त्रियों को स्त्रीरूप से होने में पांच आदेश-अपेक्षाएँ -सूत्रकारों ने कहे हैं-उनमें से एक मादेश - अपेक्षा-ऐसा-है - कि यदि स्त्री स्त्रीरूप से लगातार
આ પ્રમાણે સ્ત્રિયોની સ્થિતિ પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર એ પ્રગટ કરે છે કે–સ્ત્રી, પર્યાયને છોડયા વિના લાગઠ સ્ત્રીપર્યાયમાં કેટલાકાળ સુધી રહે છે. આ રીતે જીજ્ઞાસા થવાથી તે કાળની અપેક્ષાથી આ કથનમાં જે પાંચ આદેશ-અપેક્ષાઓ છે, તે સૂત્રકારपडदा ४ छ. 'इत्थी णं भंते ! इथित्ति" त्या
सा--गीतम स्वामी प्रसुन मे पूछ्यु' छ ?- सन् “इत्थी णं इथित्ति कालओ केवच्चिरं होई" स्त्री, सीयर्यायमा ४९ ॥ सुधी. २ छे ? या प्रश्न उत्तरमा प्रमुछे ४-"गोयमा! पक्केण आदेसेणं जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दसुत्तरं पलिओवमसयं पुवकोडिपुहुत्तमम्भहियं" हे गौतम ! लिये। सी पामा २९वामा પાંચ આદેશ–અપેક્ષાઓ સૂત્રકારોએ કહેલ છે તેમાથી એક આદેશ–અપેક્ષા એ છે કે –
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
जीयाभिगम स्त्रीणामेकसमयमवस्थानं केन रूपेण भवतीति तत्रोच्यते काचित् स्त्री उपशमश्रेण्यां वेदत्रयोपशमनात् भवेदकत्वमनुस्य तत उपशमश्रेणीतः प्रतिपतन्ती स्त्रीवेदोदयमेकं समयमनुभवति ततो द्वितीयसमये कालं कृत्वा देवेपूत्पद्यते तत्र च तस्याः पुरुषत्वमेव भवति न तु स्त्रीत्वं भवतीत्यतो जघन्यतः स्त्रीत्वं समयमात्रं भवतीति । पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकदशोत्तरपल्योपमशतं यावदवस्थान स्त्रीरूपेण कथं भवतीति तत्रोच्यते कश्चिज्जीवः मनुष्यस्त्रीपु तिर्यक्लीपु वा पूर्वकोटयायुष्कासु पञ्चपड् वा भवाननुभ्य तदन्तरमीशानकल्पे पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कास्वपरिगृहीतदेवीषु मध्ये देवीत्वेनोत्पद्यते ततः स्वायुपः क्षये तस्मात् स्थानात् पुनरपि मनुष्य स्त्रीषु तिर्यक्लीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कः पुनरपि समुत्पन्नः ततो भूयो द्वितीयवारम् ईशानदेवलोकेपञ्च पश्चाशत् पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कासु अपरिगृहीतदेवीपु मध्ये देवीत्वेनोत्पन्नस्ततः परमहोती रहे तो वह कम से कम एक समय तक और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक एक सौ दस ११० पल्योपम तक होती रहे. इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि कोई स्त्री उपशम श्रेणी पर आरूढ़ हुई वहाँ उसने वेदत्रय का उपशमन कर देने से अवेदकता का अनुभवन किया, बाद में वह वहां से पतित हो गई तो एक समय तक वह स्त्रं वेद में रही और द्वीतीय समय में काल कर वह देवपर्याय से उत्पन्न हो गई वहां उसका स्त्रोत्व रूप न रहकर पुरुषत्व रूप हो जाता है, इस प्रकार से जघन्य से स्त्रीत्व का काल एक समयमात्र कहा गया है। तथा उत्कृष्ट से जो स्त्रीरूप से अवस्थान होने का काल कहा गया है । वह इस प्रकार से कहा गया है, कि कोई जीव पूर्व कोटि की आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में अथवा तिर्यग् स्त्रियों में उत्पन्न हो जाय और वह वहाँ पांच अथवा छह बार उत्पन्न होकर ईशान कल्प की अपरि गृहीत देवियों के बीच में कि जिनकी स्थिति उत्कृष्ट पचपन पल्योपम की है देवीरूप से उत्पन्न
-
જે સ્ત્રી સ્ત્રીપણાથી લાગઠ રહ્યા કરે છે તે કમથી કમ એક સમય સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિ પૃથકત્વ અધિક એકસો દસ ૧૧૦ પપમ સુધી થતી રહે આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-કેઈ સ્ત્રી ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થઈને ત્યાં તેણે વેદત્રયને ઉપશમ કરી દેવાથી અવેદપણને અનુભવ કર્યો તે પછી તે ત્યાંથી પતિત થઈ જાય તે એક સમય સુધી તે સ્ત્રી વેદમાં રહી અને બીજા સમયમાં કોલ કરીને તે દેવપર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં તેના સ્ત્રીપણું રૂપે ન રહીને પુરુષપણુ રૂપે થઈ જાય છે. આ રીતે જઘન્યથી આપણાને કાળ એક સમય માત્ર કહેલ છે તથા ઉત્કૃષ્ટથી સ્ત્રીપણાથી રહેવાને કાળ જે કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે. કે– કોઈ જીવ પૂર્વ કેટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્ત્રિયોમાં અથવા તિર્યકઝિયોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે ત્યાં પાંચ અથવા છ, વાર, ઉત્પન્ન થઈને ઈશાન કલ્પની અપરિગ્રહીત દેવિયોની મધ્યમાં કે જેઓની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની છે, દેવીરૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી આયુષ્યને ક્ષય થઈ જાય ત્યારે
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थान कालनिरूपणम् ४०७
वश्यवेदान्तरमवगच्छति - एवं रीत्या दशोत्तरं पल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाम्यधिक मवस्थानं स्त्रियः स्त्रीरूपेण लभ्यते, अत्र कोऽपि शङ्कते - अत्र
पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकदशोत्तरपल्योपमशत
प्रमाणोत्कृष्टा स्थितिः स्त्रियाः खीरूपेण किमिति प्रोक्ता वस्तुतोऽधिकाया अपि स्थितेः समुपलभ्य - मानत्वात्, तथाहि-यदि स्त्री देवकुरूत्तरकुर्वादिषु पल्योपमत्रयस्थितिकासु स्त्रीषु मध्ये जन्म गृह्णाति तदा ततोऽधिकाऽपि स्त्रीवेदस्यावस्थिति भवितुमर्हति ? अयुक्तमेतत् कथनम्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, तथाहि - न तावत् देवीभ्यश्च्युता सती असख्येयवर्षायुष्का स्त्रीषु मध्ये स्त्री भूत्वा समुत्पद्यते, हो जावे, फिर द्वितीय बार भी वह ईशान देवलोक में पचपन पल्योपम प्रमाण आयुवाली अपरिगृहीत देवियों में देवीरूप से उत्पन्न हो जावे, वहां से आयुक्षय के बाद जब यह व्यवता है तो फिर वह अवश्य ही वेदान्तर पुरुषादि कोई वेद को प्राप्त कर लेता है । इस प्रकार से एक सौ दस ११० पल्योपम जो कि पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक कहा गया है सम्पन्न हो हो जाता है अतः जीव उत्कृष्ट रूप से अर्थात् पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक (११०) पल्योपम तक स्त्रीपना को प्राप्त करती रहती है । इतने काल तक इस प्रकार से स्त्रीरूप से लगातार हो सकता है । यहाँ पर कोई ऐसी शंका करता है कि स्त्री का स्त्रीरूप से अवस्थान जो पूर्व कोटि पृथक्त्व अधिक एकसौ दस पल्योपम का कहा गया है सो इतना ही क्यों कहा ? इससे अधिक भी तो मिलता हैं जैसे कोई जीव देवकुरु उत्तरकुरु आदि क्षेत्रो में तीन पल्योपम आयुवाली स्त्रीरूप से जन्म लें, तब इससे अधिक भी स्त्री वेद का अवस्थान हो सकता है ? उत्तर में कहते हैं कि यह तुम्हारा कहन । प्रयुक्त हैं क्योंकि आपने इसका अभिप्राय ठीक से नहीं जाना है, देखो - प्रथम तो देवी के भव से व्यवित देवी का जीव असख्यात वर्षायु
-
F
प्रमेयधोतिका टीकाप्रति० २
WWW
તે સ્થાનથી ચવીને તે ફરીથી પૂર્વાટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિયામાં અથવા તિયગ્નિચામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, પછી ખીજી વાર પણ તે ઇશાનદેવ લાકમાં ૫૫ ૫ચાવન પલ્યોપમ પ્રમાણુ આયુષ્યવાળી અપરિગ્રહીત દેવીચેામાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી આયુષ્યના ક્ષય થયા પછી જ્યારે તે ચવે છે, ત્યારે તે અવશ્યજ વેદાન્તર એટલે કે શ્રી વના ત્યાગ કરીને પુરૂષ વિગેરે કાઈ વેદ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ પ્રમાણે ૧૧૦ એકસે દસ પËાપમ કે જે પૂર્વકાટ પૃથક્ત્વ વધારે કહેવામાં આવેલ છે, તેનાથી યુક્ત બની જાય છે તેથી જીવ ઉત્કૃષ્ટપણાથી અર્થાત્ પૂર્વાટિ પૃથત્વ અધિક ૧૧૦ એકસા દસ પત્યેાપમ સુધી આ પ્રકારથી સ્રીપણાથી લાગઠ થઇ શકે છે અહિયાં કાઇ એવી શકા કરે કે— સ્ત્રીનુ` સ્ત્રીપણાથી અવસ્થાન-રહેવું જે પૂર્વ કાટિ પૃથર્વ અધિક એકસાઇસ પત્યે પચતુ કહ્યું છે, તા તે એટલુંજ કેમ કહ્યુ ? તેનાથી અધિક પણ મલે છે જેમ કેાઇ જીવ દેવકુરૂ ઉત્તરકુરૂ વિગેરે ક્ષેત્રોમાં ત્રણ પચેાપમ આયુષ્યવાળી સ્ત્રીપણાથી જન્મ લે ત્યારે આનાથી વધારે પણ્ વેદનુ રહેવુંસ ભવે છે? આ શંકાના સમાધાન નિમિત્તે કહે છે કે—આ પ્રમાણે તમારુ' કહેવુ ચગ્ય નથી. કેમકે—આપ આના અભિપ્રાય સમજ્યા નથી તેમ
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोवाभिगमने
"
देवभवाच्च्युतानामसंख्येयवर्षायुष्केषु मध्ये उत्पादस्य प्रतिषेधात् नापिचासंख्येयवर्षायुष्का 'सती उत्कृष्टायुष्कासु देवीपु समुत्पद्यते, उक्तञ्च - 'जतो असंखेज्जवासाउया उक्कोसियं टिहं न पावे' इति, यतोऽसंख्ये यवर्षायुष्का उत्कपिंकां स्थिति न प्राप्नोति, इविच्छाया । तस्मात् कारणात् पूर्वोक्तप्रमाणैव स्त्री वेदस्योत्कृष्टाऽवस्थिति लभ्यते इति कृतं प्रसङ्गेनेति, इति प्रथमादेशः ॥ १ ॥
द्वितीयादेशेन स्त्री वेदावस्थितिं दर्शयति- 'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं' एकेना देशेन जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति 'उक्को सेणं अट्ठारसपलिओ माई पुन्त्रको डिपुहुत्तमन्महियाई' उत्कर्षेणाष्टादशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीणां स्त्रीरूपेणावस्थानं भवति । जघन्यतामाश्रित्य समयभावना पूर्ववदेव । उत्कृष्टावस्थानभावनात्वेवम् - कश्चिज्जीवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यकुस्त्रीषु वा पूर्व कोटिप्रमाणायुष्का मध्ये पञ्चषड् भवाननुभूय ततः पूर्वोक्तप्रका
४०८
वाली स्त्रियों में स्त्री होकर उत्पन्न नहीं होती है और न वह असंख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट आयु वाली देवियों में जन्म ले सकती हैं । इस विषय में अन्यत्र कहा है- 'जता असंखेज्जवासाउय उक्कोसियं ठिईं न पावेइ., अर्थात् असख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट स्थिति को नहीं पा सकती है तो फिर पूर्वोक्त अवस्थान परिमाण से अधिक अवस्थान प्रमाण कैसे हो सकता है इसलिये पूर्वोक्त प्रमाण ही स्त्री वेद का उत्कृष्ट अवस्थान ठीक से बैठता है । यह प्रथम आदेश - विवक्षा है |१|
'द्वितीय आदेश' इस प्रकार से है- ' एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अट्ठारसप लिओ माई पुव्वको डिपुहुत्तमम्भहियाई' इसकी अपेक्षा स्त्री रूप से एक जवि का व्यवस्थान कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक
લાગે છે જુઓ-પહેલાં તે દેવીપણાથી ચ્યવતી દેવીના જીવ અસખ્યાત વષઁની આયુષ્ય વાળી સ્ટ્રિયામાં સ્ત્રી થઈને ઉત્પન્ન થતી નથી. અને તે અસંખ્યાત વષૅની આયુષ્યવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળી દેવીચેમાં જન્મ લઈ શકતી નથી આ સંબધમાં અન્યત્ર કહ્યુ' છે – "जतो असंखेज्जवासाज्य उक्कोसियं ठिहं न पावेह" अर्थात् असच्या वर्षांनी आयुष्य વાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પામી શકતી નથી તે પછી પૂર્વોક્ત અવસ્થાન ના પરિમાણુથી અધિક અવસ્થાન પ્રમાણુ કેવી રીતે થઇ શકે? તેથી પૂર્વક્ત પ્રમાણુજ વેદનુ ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન ઠીક જણાય છે.
આ પહેલા આદેશ–વિવિક્ષા છે. ૧૫
श्रीले आहेश मा प्रभावे छे. - “ एक्केणादेसेणं जहणणेण एक्क समय उक्कोसेण अट्ठारसपलिओमार पुव्वको डिपुहुत्तमन्महियाई” मा अपेक्षाथी स्त्रीपणाथी मे! लवनु ं અવસ્થાન કમથી કમ એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે પૂવકોટિ પૃથકત્વ અધિક અદ્ગાર પન્ચેાપમ સુધી રહે છે
lef
1 t
""
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रोत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४०९ रेण ईशान देवलोके वारद्वयमुत्कृष्टस्थितिकासु देवीषु मध्ये समुत्पद्यमानो नियमतः परिगृहीतासु एव उत्पद्यते नापरिगृहीतासु तत एवं द्वितीयादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्योत्कृष्टमवस्थानं पूर्वकोटि पृथक्त्वाभ्यधिकाष्टादशपल्योपमप्रमाणं भवतीति द्वितीयादेशः ।।२।। - अथ तृतीयादेशं दर्शयति-एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समय' एकेनादेशेन तृतीया देशवादिमतेनेत्यर्थः, जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति इति, “उक्कोसेणं चउद्दसपलिओचमाई पुचकोडिपुहुत्तमभहियाई' उत्कर्षेण चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीरूपेणावस्थानं भवति इति ! कथमिति चेदित्थम्-कश्चिद्देवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यकत्रीषु पूर्वकोटिप्रमाणायुष्कास मध्ये पञ्चषड् वा भवाननुभूय पूर्वप्रकारेण सौधर्मदेवलोके परिगृहीतदेवीषु अठारह पल्योपम तक रहता है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जीव पूर्वकोटि प्रमाण की आयवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग स्त्रियों में पांच या छह बार उत्पन्न हो जाता है और फिर वहाँ से वह ईशान देवलोक में दो बार उत्कृष्ट स्थितिवाली परिगृहीत देवियो में उत्पन्न हो जाता है-अपरिगृहीत देवियों में नहीं । इस प्रकार से स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान पूर्वकोटि पृथक्त्व से अधिक अठारह पल्योपम का सिद्ध हो जाता है । यह दूसरा आदेश है ।२।
तृतीय आदेश ऐसा है-" एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एवकं समयं उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाई. पुवकोडिपुहुत्तमब्भहियाई" इसमें जघन्य से स्त्रीवेद का अवस्थान एक समय का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक चौदह पल्योपम का हैं—यह इसप्रकार से हैं-कोई जीव पूर्वकोटि प्रमाण आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तियंग स्त्रियो में पांच या छ बार उत्पन्न हो जावे, इसके बाद वह सौधर्म देवलोक में सात पल्योपम
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે–જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્ત્રીમાં અથવા તિર્યસ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, બાર, ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને તે પછી ત્યાંથી તે ઇશાનદેવલેકમાં બેવાર ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી પરિગ્રહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છેઅપરિગૃહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. આ પ્રમાણે સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન પૂર્વ કેટિ પૃથકૃત્વથી વધારે અઢાર પોપમનું સિદ્ધ થઈ જાય છે. -- ! भाले माहेश छ. ॥२॥
श्री माहेश मा प्रभाधे छ -“एक्केणादेसेणं जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमाइ पुवकोडिपुत्तमभहियाई, मामi vधन्यथा स्त्रीवतु भवस्थान में સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથફત્વ વધારે ચૌદ પલ્યોપમનું છે –તે આ પ્રકારે થાય છે – કઈ જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણુની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિર્ય સ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી તે સૌધર્મદેવ
૧૨
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
"
देवभवाच्युतानामसंख्येयवर्षायुष्केषु मध्ये उत्पादस्य प्रतिपेधात् नापिचासंख्येयवर्षायुष्का सती उत्कृष्टायुष्कासु देचीषु समुत्पद्यते, उक्तञ्च - 'जतो असंखेज्जवासाउया उक्कोसियं टिडं न पावेइ' इति, यतोऽसंख्ये यवर्षायुष्का उत्कर्षिकां स्थिति न प्राप्नोति, इविच्छाया । तस्मात् कारणात् पूर्वोक्तप्रमाणैव स्त्री वेदस्योत्कृष्टाऽवस्थिति र्लभ्यते इति कृतं प्रसङ्गेनेति, इति प्रथमादेशः ||१||
द्वितीयादेशेन श्री वेदावस्थितिं दर्शयति- 'एक्केणादेसेण जहन्नेणं एक्कं समयं एकेना देशेन जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति 'उक्कोसेणं अद्वारसपलिओ माई पुत्रको डिपुहुत्तमन्महियाई' उत्कर्षेणाष्टादशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि खीणा स्त्रीरूपेणावस्थान भवति । जघन्यतामाश्रित्य समयभावना पूर्ववदेव । उत्कृष्टावस्थानभावनात्वेवम्- चिजीवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यक्त्रीपु वा पूर्व कोटिप्रमाणायुष्कासु मध्ये पञ्चपड् भवाननुभूय ततः पूर्वोक्तप्रका
૦૮
वाली स्त्रियों में स्त्री होकर उत्पन्न नहीं होती है और न वह असंख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट आयु वाली देवियों में जन्म ले सकती हैं। इस विषय में अन्यत्र कहा है- 'जता असं खेज्जवासाउय उक्कोसियं ठिईं न पावेइ., अर्थात् असख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट स्थिति को नहीं पा सकती है तो फिर पूर्वोक्त अवस्थान परिमाण से अधिक अवस्थान प्रमाण कैसे हो सकता है ? इसलिये पूर्वोक्त प्रमाण ही स्त्री वेद का उत्कृष्ट अवस्थान ठीक से बैठता है । यह प्रथम आदेश - विवक्षा है |१|
द्वितीय आदेश इस प्रकार से है - ' एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण अट्ठारसप लिओ माई पुव्वको डिपुहुत्तमन्महियाई' इसकी अपेक्षा स्त्री रूप से एक जीव का अवस्थान कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक
લાગે છે જુએ-પહેલાં તે દેવીપણાથી ચ્યવતી દેવીને જીવ મસખ્યાત વષઁની આયુષ્ય વાળી સ્ત્રિયામાં સ્ત્રી થઈને ઉત્પન્ન થતી નથી. અને તે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળી દેવીચેમાં જન્મ લઇ શકતી નથી આ સંધમાં અન્યત્ર કહ્યુ છે કે"जतो असंखेज्जवासाज्य उक्कोसियं ठिहं न पावेइ" अर्थात् असख्यात वर्षांनी आयुष्यવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પામી શકતી નથી. તેા પછી પૂર્ણાંક્ત અવસ્થાન ના પરિમાણુથી અધિક અવસ્થાન પ્રમાણુ કેવી રીતે થઇ શકે? તેથી પૂર્વોક્ત પ્રમાણુજ સ્ત્રીવેદનું ‘ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન ઠીક જણાય છે.
मा पहेला महेश- विविक्षा छे. ॥१॥
श्रीले महेश भी प्रमाणे छे. - "एक्केणादेसेणं जदण्णेण पक्क समय उक्कोसेण अट्ठारसपलिओमार पुन्धको डिपुहुत्तममहियाई” या संपेक्षाथी श्री पाथी मे भवनु અવસ્થાન ક્રમથી કમ એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે પૂર્વાટિ પૃથર્વ અધિક આહાર પચેાપમ સુધી રહે છે
t
1 ""
ܥܐ ܼܿ ܵ
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंमेयधोतिका टीका प्रति. २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४०९ रेण ईशान देवलोके वारद्वयमुत्कृष्टस्थितिकामु देवीषु मध्ये समुत्पद्यमानो नियमतः परिगृहीतासु एव उत्पद्यते नापरिगृहीतासु तत एवं द्वितीयादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्योत्कृष्टमवस्थानं पूर्वकोटि पृथक्त्वाभ्यधिकाष्टादशपल्योपमप्रमाणं भवतीति द्वितीयादेशः ॥२॥ ___अथ तृतीयादेशं दर्शयति-एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समय' एकेनादेशेन तृतीया देशवादिमतेनेत्यर्थः, जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति इति, 'उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाइं पुबकोडिपुहुत्तमभहियाई' उत्कर्षेण चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीरूपेणावस्थानं भवति इति | कथमिति चेदित्यम्-कश्चिद्देवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यक्त्रीषु पूर्वकोटिप्रमाणायुष्कासु मध्ये पञ्चषड् वा भवाननुभूय पूर्वप्रकारेण सौधर्मदेवलोके परिगृहीतदेवीषु अठारह पल्योपम तक रहता है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जीव पूर्वकोटि प्रमाण की
युवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग स्त्रियों में पांच या छह बार उत्पन्न हो जाता है और फिर वहाँ से वह ईशान देवलोक में दो बार उत्कृष्ट स्थितिवाली परिगृहीत देवियो में उत्पन्न हो जाता है-अपरिगृहीत देवियों में नहीं । इस प्रकार से स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान पूर्वकोटि पृथक्त्व से अधिक अठारह पल्योपम का सिद्ध हो जाता है । यह दूसरा आदेश है ।२।
तृतीय आदेश ऐसा है-" एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एवकं समयं उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाई पुवकोडिपुहुत्तमब्भहियाइं" इसमें जघन्य से स्त्रीवेद का अवस्थान एक समय का है और उत्कृष्ट मे पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक चौदह पल्योपम का हैं—यह इसप्रकार से हैं-कोई जीव पूर्वकोटि प्रमाण आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिथंग स्त्रियो में पांच या छ बार उत्पन्न हो जावे, इसके बाद वह सौधर्म देवलोक में सात पल्योपम
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રીમાં અથવા તિર્યસ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છ, બાર, ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને તે પછી ત્યાંથી તે ઈશાનદેવલોકમાં બેવાર ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી પરિગ્રહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.– અપરિગૃહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. આ પ્રમાણે સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન પૂર્વ. કેટિ પૃથક્વથી વધારે અઢાર પલ્યોપમનું સિદ્ધ થઈ જાય છે. * આ બીજો આદેશ છે પરા
त्री माहेश मा प्रमाणे -“एक्केणादेसेणं जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमाइ पुवकोडिपुहुत्तमभहियाई' मामा धन्यथा स्खीव भवस्थान से સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકત્વ વધારે ચૌદ પલ્યોપમનું છે –તે આ પ્રકારે થાય છે.– કઈ જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિર્ય. સ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી તે સૌધર્મદેવ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
जीवाभिगमस्त्रे
सप्तपल्योपप्रमाणोत्कृष्टायुष्कासु मध्ये वारद्वयं समुत्पद्यते तत एवं तृतीयादेशवादिमतेन स्त्री वेदस्योत्कृष्टमवस्थानं चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वं च भवतीति तृतीयादेशः ॥३॥
अथ चतुर्थादेशं दर्शयति-'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं' एकेनादेशेन चतुर्थादेशवादिमतेन जघन्येनैकं समयं स्त्रीत्वेनावस्थानं भवति 'उक्कोसेणं पकिओवमसयं पुन्वकोडिपुहुत्तमभहियं उत्कर्षेण पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकं कालं यावत् स्त्रीत्वेनावस्थानं भवतीति । कथमेवं भवतीति चेत्तत्रोच्यते मनुष्यस्त्रीपु तिरथ्वीपु वा पूर्वकोट्यायुष्कास्नु पञ्चपड्भवाननुभूय वारद्वयं सौधर्मदेवलोके पञ्चशत्पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुप्कासु अपरिगृहीतदेवीपु मध्ये देवीवेनोत्पद्यते ततः एवं चतुर्थादेशवादिमतेन पल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिक भवतीति चतुर्थादेशः ॥४॥
प्रमाण की आयुवाली परिगृहीत देवियों के बीच में देवीरूप से दो बार उत्पन्न हो जावे, इस प्रकार इस विवक्षा में स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान निकल आता है।
यह तीसरा आदेश है ॥३॥ चतुर्थ आदेश ऐसा है-“एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमसयं पुनकोडिपुहुत्तमभहिय,, इसमें स्त्रीवेद का अवस्थान जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथक्त्व अधिक सौ पल्योपम का कहा गया है, जो इस प्रकार से समझना चाहिये-कॉई जीव पूर्वकोटिप्रमाण युवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग् स्त्रियों में पांच अथवा छह बार उत्पन्न हो जावे और दो वार पचास पल्योपम प्रमाण की उत्कृष्ट मायुवाली सौधर्मस्वर्ग की अपरिगृहीत देवियों में देवीरूप से उत्पन्न हो जोवे , तो इस चतुर्थार्देश से कथित काल निकल जाता है ।४।
લેકમાં સાત પપમ પ્રમાણુની આયુષ્યવાળી અપરિગ્રહ દેવિમાં દેવીપણાથી બેવાર ઉત્પન્ન થઈ જાય આ રીતે આ વિવક્ષામાં સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન મળી આવે છે.
આ રીતે આ ત્રીજો આદેશ છે પણ
योथे। माहेश मा प्रमाणे छ.--"एक्केणोदेसेण जहण्णेण पक्क समय उनकोसेण पलिओवमसय पुवकोडिपुहुत्तमभहिय" आमां सीव भवस्थान धन्यथा मे સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ ટિપૃથકુવ અધિક એક પલ્યોપમનું કહેલ છે તે આ પ્રમાણે સમજવું –કેઈ જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણ આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિર્યસ્ત્રિમાં પાંચ, અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને બે વાર પચાસ પાપમ પ્રમાણની ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળી સૌધર્મ સ્વર્ગની અપરિગ્રહીત દેવીમાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે આ ચોથા આદેશથી કહેલ કાળ આવી જાય છે !
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४११
अथ पञ्चमादेशं दर्शयति- 'एक्केण आदेसेणं' इत्यादि 'एक्केण आदेसेणं' एकेन आदेशेन पञ्चमादेशेनेत्यर्थ 'जहन्नेणं एक्कं समयं जघन्येनैकं स्त्रीत्वेनावस्थानं भवति 'उक्कोसेणं पलिभवमहुतं पुत्रको डिपुहुत्तमम्भहियं' उत्कर्षेण पल्योपमपृथक्त्वं पूर्वकोटिपृथक्त्वा - म्यधिकमवस्थानं भवति, तथाहि - मनुष्यस्त्रीषु तिरश्चीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु मध्ये सप्तभवाननु भूयाष्टमे भवे देवकुर्वादिषु त्रिपल्योपमस्थितिकासु स्त्रीषु मध्ये स्त्रीत्वेन समुत्पद्यते, ततो मृत्वा सौधर्मदेवलोके जघन्यस्थितिकासु देवीषु मध्ये देवीत्वेनोपजायते तदनन्तरमवश्यं वेदान्तरमवि गच्छति ततः पञ्चमादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्यावस्थानं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकं पल्योपम पृथक्त्वं भवतीति पञ्चमादेशः । स्वस्वापेक्षागम्या एते पञ्चापि आदेशाः समीचीना एवेति भावः । तदेवं सामान्यतः स्त्री स्त्रीभावं नैरन्तर्येणापरित्यजन्ती यावत्कालं तिष्ठति तावत्कालप्रमाणं पञ्चभिरादेशैः कथितम्, सम्प्रति - तिर्यकूस्त्रियाः तिर्यक् स्त्रीत्वमपरित्यजन्त्याः कालमानं दर्शयितु
पंचम आदेश इस प्रकार से हैं- "एक्केण आदेसेण जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं पळिभोवम पुहुत्तं पुञ्चकोडिपुहुत्तमम्भहियं, इसमें स्त्रीवेद का अवस्थान स्त्रीवेद रूप से रहना - कम से कम एकसमय का और उत्कृष्ट से पूर्व कोटिपृथक्त्व अधिक पल्यामपपृथत्व का कहा गया है । यह इस प्रकार से समझना चाहिये - जैसे कोई जीव पूर्वकोटि की आयु वाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग्यानिक स्त्रियो में सात भव करके आठवें भव में तीन पल्य की उत्कृष्ट स्थितिवाली देवकुरु आदिकों की स्त्रियो में स्त्रीरूप से उत्पन्न हो जावे | फिर वहां से मरकर वह जघन्य स्थितिवाली देवियों के बीच में सौधर्म देवलोक में देवीरूप से उत्पन्न हो जावे तो इस प्रकार से यह कथित आदेश बन जाता है, क्योंकि इसके बाद वह वेदान्तर को प्राप्त कर लेता है । इस प्रकार सामान्य रूप से स्त्री स्त्रीभाव का निरन्तररूप से अप• रित्याग करती हुई जितने कालतक स्त्रीवेद में रहती हैं उतने काल की अपनी अपनी
पांयभेा महेश या प्रमाणे छे. - "एक्केण आदेसेणं जहण्णेणं पक्कं समयं उक्कोसेण पलिओवमपुहुत्तमम्भहियं'' आमां श्रीहनु अवस्थान भेटले स्त्रीवेह पाथी रहे ते ઓછામાં આછુ એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાર્ટિ પૃથકત્વ અધિક પલ્યાપમ પૃથકત્વ કહેવામાં આવેલ છે. તે આ પ્રમાણે સમજવુ' જેમકે—કેાઈ જીવ પૂર્વ કેાતિના આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિામાં અથવા તિય સ્ત્રિયૈામા સાત ભવ કરીને આઠમા ભવમાં ત્રણ પત્યેાપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી દેવકુરૂ વિગેરેન સ્રિયામાં સ્ત્રીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પછી ત્યાંથી મરીને તે જઘન્યસ્થિતિવાળી દેવીચેાનિ વચમાં સૌધમ દેવલાકમાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે આ રીતે આ કહેલ સઘળેા આદેશ ખની જાય છે કેમકે— તે પછી તે અન્ય વેને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ રીતે સામાન્યપણાથી સ્ત્રી, સ્ત્રીભાવને નિરંતરપણાથી ત્યાગ ન કરતી થકી જેટલા કાળ સુધી વેદમાં એટલા કાળની પાતપાતાની અપેક્ષાથી આ
2
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
नोवाभिगसूत्रे
४१२.
माह - 'तिरिक्खजोणित्थी णं' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणित्यी णं भंते !" तिर्यग्योनिकस्त्री खलु भदन्त! 'तिरिक्खजोणित्थित्ति' तिर्यग्योनिक स्त्री इति 'कालओ केवच्चिरं छोड़' कालतः कियच्चिरं भवति कियत्कालपर्यन्तं तिर्यक्स्त्री तिर्यक्स्त्रीरूपेण तिष्ठतीति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'जहन्नेणं अंतोमुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्को सेणं तिन्नि पoिranri youकोडी पुहुत्तमम्भहियाई उत्कर्षेणस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्व कोटिपृथक्वा*यधिकानि, एतावत्कालपर्यन्तं तिर्यक्सी तिर्यक्स्त्रीरूपेणावतिष्ठते इति । तत्रान्तर्मुहत् कस्याश्चित् एतावत्प्रमाणायुष्कतया तदनन्तरं मृत्वा वेदान्तरोदयाद् विलक्षणमनुप्यभवान्तराघिणमा
अपेक्षा से इन पांच आदेशो द्वारा सूत्रकार ने कथन किया है । इसलिये ये पांचो ही आदेश अपनी अपनी अपेक्षा से युक्त है । यह पाचवा आदेश है | ५ |
यह सामान्य से स्त्री स्त्रीभाव का त्याग नहीं करती हुई निरन्तर स्त्री भाव में कितने काल तक रहती है इस बात को पांच आदेशों से प्रकट किया । व्यव तिर्यग् स्त्री रूपसे कितने काल तक उसको त्याग नहीं करती हुई रहती है इस बात को सूत्रकार प्रकट करते हैं—- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "तिरिक्खजोणित्थी णं भते । तिरिक्ख जोणित्थित्तिकाओ केव च्चिरं होई" हे भदन्त । तिर्यग्योनिक स्त्री तिर्यक् स्त्री रूप से काल की अपेक्षा कितने काल तक होती रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-" गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि पलिओनमाइ पुन्वको डिपुहुत्तमम्भहियाई " हे गौतम तिर्यक् स्त्री तिर्यगुत्रीरूप से कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त्त तक रहती है और उत्कृष्ट से तीन पल्यो - पम प्रमाण काल तक रहती है । वह इस प्रकार से कोई जीव तिर्यक् स्त्री रूप से कम से
પાંચ આદેશા દ્વારા સૂત્રકારે કથન કર્યું છે તેથી આ પાંચે આદેશ પાતપેાતાની અપેક્ષાથી ચુત છે આ પ્રમાણેના આ પાંચમે આદેશ છે !!પા
તે સ્ત્રી સામાન્યપણાથી સ્ત્રીભાવના ત્યાગ કર્યા વિના નિરંતર સ્ત્રીપણામાં કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? તે વાત ઉપયુકત પાંચ આદેશા દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. હવે તિય સ્ત્રીપણાથી કેટલા કાળ સુધી તેને ત્યાગ કર્યા વિના રહે છે તે વાત સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે--આમાં गौतम स्वामी प्रभुने मेवु पूछे छे ! - “तिरिक्खजोणित्थीण भंते ! तिरिक्खजोणित्थिन्ति कालओ केवच्चिरं होई” हे भगवन् । तिर्यग्योनि स्त्री स्त्रीपणाथी अपनी अपेक्षाथी डेटसा आज सुधी रहे छे ? म प्रभूना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे !" गोयमा ! जहणणेण अंतोमुहुत्त उतकोसेण तिन्नि पलिओ माई पुत्र कोडिदुत्तमम्भहिया" ગૌતમ ! તિગુત્રી તિય ગૈસ્ત્રીપણ થી એછામા એછા એક અતર્મુહૂત સુધી રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણુ પત્યેાપમ પ્રમાણ કાળ સુધી રહે છે. તે આ પ્રમાણે સમજવું.—
કાઇ જીવ તિય ગુસ્રીપણાથી ઓછામાં એછા એક અંતર્મુહૂત કાળ સુધી રહીને તે પછી મરીને ખીજા વેદના ઉદયના વિલક્ષણપણાથી મનુષ્યભવાન્તરની તે પ્રાપ્તિ કરી લે છે. તેથી
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१३ द्वेति । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाधिकानीत्थम्-अत्र खेचराणां तिर्यग्योनिकाना
चोत्कर्षतोऽष्टौ भवा भवन्ति नाधिकाः 'नरतिरियाणं सत्तट्ठभवा' इति वचनात् , तत्र सप्तभवाः सख्येयवर्षायुष्काः, अष्टमस्तु असंख्येयवर्षायुष्कं एव, तथाहि-पर्याप्त मनुष्या' पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो वा निरन्तर यथासंख्यं सप्तपर्याप्तमनुष्यभवान् सप्तपर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियति र्य भवान् वासमनुभूय यद्यष्टमे भवे पुनरपि मनुष्यः पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो वा समुत्पद्यन्ते ततो नियमात् असंख्येयवर्षायुष एव न संख्येयवर्षायुषो भवन्ति, असंख्येयवर्षायुषश्च मृत्वा नियमलो देवलोकेषु समुत्पद्यन्ते, ततो नवमोऽपि मनुष्यभव. संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्भवो वा निन्तर न लभ्यते ।
कम एक अन्तमुहूत्ते काल तक रहकर बाद में मर कर वेदान्तर के उदय से विलक्षण मनुष्य भवान्तर की वह प्राप्ति कर लेता है इसलिये जघन्य से अन्तर्मुहर्त कोल कहा है उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथकत्व अधिक जो तीन पल्योपम का काल कहा है वह इस प्रकार से है-यहां तिर्यग्योनिक खेचरों के उत्कृष्ट से आठ भव से अधिक भव नहीं होते हैं क्योंकि "नरतिरियाण सत्तट्ठभवा" ऐसा शास्त्र का कथन है, इन में सात भव तो संख्यात वर्ष की आयु वाले होते है और आठवा भव असंख्यात वर्ष की आयुवोला होता है । इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से से है-पर्याप्त मनुष्य अथवा पर्याप्त संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यश्च निरन्तर रूपसे यथासंख्य सात पर्याप्तमनुष्यों के भवों को अथवा सात पर्याप्तसंज्ञि पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च के भवों को भोगकर यदि आठवें भव में पुनः पर्याप्त मनुष्य रूप से या पर्याप्त संज्ञि पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च रूप से उत्पन्न होते है तो वे नियम से असंख्यात वर्ष की आयुवाले ही उत्पन्न होते हैं संख्यात वर्ष आयुवाले होकर उत्पन्न नहीं होते हैं और जब ये असंख्यात वर्षकी आयु वाले माठवें भवमें मरते हैं, तो नियमसे देवलोकमें उत्पन्न होते हैं,तब नौवां भी मनुष्यજઘન્યથી અન્તર્મુહૂર્તકાળ કહેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકવ અધિક ત્રણ પત્યે
મકાળ જે કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે.અહિયાં તિર્યનિક ખેચરને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ लथी पधारे ता नथी. ?--"नरतिरियाणं सत्तभवा" मनुष्य भने तिय याने સાત આઠ ભ હોય છે. આ પ્રમાણેનું શાસ્ત્રવચન છે તેમાં સાત જીવતે સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાને હોય છે અને આઠમા ભવ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાને હોય છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે –પર્યાપ્ત મનુષ્ય અથવા પર્યાપ્ત સંક્ષિપંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિર તરપણથી યથાસ ખ્ય-કમથી સાતપર્યાપ્ત મનુષ્યના ભવને અથવા સાત સંજ્ઞી પંચે દ્રિય તિય ચના ભવોને ભેગવીને જે આઠમા ભાવમાં ફરીથી તે પર્યાપ્ત મનુષ્યપણાથી અથવા પર્યાપ્ત સ શિપંચેન્દ્રિય તિર્યચપણાથી ઉત્પન થઈ જાય તે તેઓ નિયમથી અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. સંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં ઉત્પન્ન થતા નથી અને જ્યારે આ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા આઠમા ભાવમાં મરે છે, તે નિયમથી દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે નવમાં મનુષ્યભવ અથવા સંક્ષિપંચેંદ્રિય
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
"
अतएभ पाश्चात्याः सप्तभवा निरन्तरं भवन्तः सख्येयवर्षायुषः एवोपपद्यन्ते नैकोऽपि असंख्येयवर्षायुः असंख्येय वर्षायुर्भवान्तरं भूयो मनुष्यभवस्य तिर्यगूभवस्य वा असंभवात् तत्र यदा उन्कर्षंतस्तिर्यक्स्त्रीवेदसहिताः पाश्चात्याः सप्तापि भवाः पूर्वकोट्यायुषो लभ्यन्ते, अष्टमस्तु भवो देवकुर्वादिषु भवति तदा उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमाणि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि तिर्यक स्त्रीत्व स्यावस्थानं जायते ॥
४१४
समुच्चयतिर्यक्स्त्रीभवस्थितिमानं प्रदर्थं सम्प्रति- तिर्यगु विशेषाणां भवस्थितिमानं दर्शयितुमाह- 'जलयरीए' इत्यादि 'जलयरीए जहन्नेणं-अंतोमुहुत्तं' जलचर्याः जघन्येनान्तमुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुञ्चकोडिपुहुत्तं' उत्कर्पतः पूर्वकोटिपृथक्त्वम्, द्विपूर्वकोटित आरम्य नव
भव अथवा संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यश्व का भव इन्हें प्राप्त ही हो जाय ऐसा कोई नियम नही है । क्योंकि निरन्तर रूप से उसकी प्राप्ति होना असम्भव हैं । इस प्रकार इनके जो पहले के सात भव है वे निरन्तर रूप से होते हुए सख्यात वर्ष की आयुवाले हीं होकर उत्पन्न होते हैं, इनमें से एक भी असख्यात वर्ष की आयुवाला नहीं होता है । और जो असख्यातवर्ष की आयुवाला आठवां भव होता है इसके बाद पुनः मनुष्यभव या तिर्थग्भव प्राप्त नहीं होता है । इनमें से जब उत्कृष्ट से तिर्यक्स्त्रो वेदसहित पिछले सातों भव पूर्वकोटि की आयुवाले ही होते हैं और आठवां भव देवकुरु आदि में होता है तब उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक तिर्यक्स्त्री का स्त्रीरूपसे लगातार अवस्थान होता है । क्योकि देवकुरु में उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की आयु है इसलिये ।
अब सूत्रकार तिर्यगु विशेषों की जो स्त्रियाँ हैं, उनकी भवस्थिति का प्रमाण प्रकट करते है- "जलयरीए जहन्नेणं अंतोसुहुत्तं उक्कोसेणं पुन्नकोडिपुहुत्तं' जलचरी जो
તિય ગ્ણવ પણ તેઓને પ્રાપ્તજ થઇ જાય છે. એવા કાઇ નિયસ નથી કેમકે-નિર'તર્પણાથી તેની પ્રાપ્તિ થવી અસભવિત છે આ રીતે તેના પહેલાના જે સાત ભવા છે, તે નિર'તરપણાથી થઈને સખ્યાતવષઁની આયુષ્યવાળા જ થઈને ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં એકપણ અસંખ્યાતવની આયુષ્યવાળા હાતા નથી અને અસખ્યાતવષઁની આયુષ્યવાળા જે આમેા ભવ છે, તે પછી ફરીથી મનુષ્યભવ અથવા તિયભવ પ્રાપ્ત થતા નથી તેમાં જયારે ઉત્કૃષ્ટથી તિીના વેદ સહિત પાછળા સાતૈભવ પૂર્વકાટિની આયુષ્યવાળા જ ડાય છે, અને આઠમાલવ દેવકુરૂ વિગેરેમાં થાય છે. ત્યારે ઉત્કૃષ્ટ પણાથી પૂર્વ કટિ પૃથકૃત્વ અધિક પલ્યાપમ સુધી તિય પુી તિર્યંચ્ીપણાથી લાગઠ રહે છે. કેમકે-દેવકુરૂમાં ઉત્કૃષ્ટ પણાથી ત્રણ પચેાપમનું આયુષ્ય છે તેથી તેમ કહેલ છે
હવે સૂત્રકાર તિય વિશેષાની જે ક્રિયા છે, તેની ભવસ્થિતિનુ' પ્રમાણ પ્રગટ કરે छे “नलयरीप नद्दण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं पुन्चको डिपुहुत्तं"
४सयरीपणाथी ने
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
इस्त्रोणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१५
पूर्वकोटिपर्यन्तम् । जलचरस्त्रियाः जलचरस्त्रीत्वेन निरन्तरं भवन्त्याः जघन्यतोऽवस्थानमन्तर्मुहूर्तमात्र मुत्कर्षतस्तु पूर्व कोटिपृथक्त्वम्, यतः पूर्वकोट्यायुष्कान् सप्तभवाननुभूयानन्तरं जलचरस्त्रीणामवश्यं जलचरस्त्रीत्वतश्च्युतिर्भवतीति भावः । 'चउप्पदथलयर तिरिक्खजोणित्थीए जहा ओहियाए तिरिक्खजोणित्थीए' चतुष्पदस्थलचरस्त्रियाः यथा औषिक्या स्तिर्यक् स्त्रिया व्यवस्थानं कथितम् तथैव ज्ञातव्यम् तथाहि - जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तं तदनन्तरं स्थलचर स्त्रीभावस्य परित्यागसंभवात् । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि इति ॥ ' उरगपरिसप्पि भुयपरिसपित्थीणं जहा जलयरीणं' उरः परिसर्पिभुज्ञपरिसर्पिस्त्रीणां यथा जलचरखीणामवस्थानं कथितं तथैव ज्ञातव्यम् जघन्यतः स्त्रीरूपेणान्तर्मुहूर्तमवस्थानम्, उत्कर्षतः पूर्वकोटि
#
तिर्यक् स्त्रियां हैं उनको भवस्थिति का काल जघन्य से तो एक अन्तमुर्हत का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व है - दो पूर्वकोटि से लेकर नौ पूर्वकोटि तक का है - तात्पर्य यह है कि जलचर स्त्रियां यदि निरन्तररूप से जलचर स्त्रियों के रूपसे होती है तो वे कम से कम अन्तर्मुहूर्त्त तक होती हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्व तक होती हैं पूर्वकोटि आयुवाले सात भवों के बाद वे जलचर स्त्रियों के भव से अवश्य ही छूट जाती हैं । " चउप्पद थलयरतिक्खिजोणित्थीए जहा ओहियाए तिरिक्खजोणित्थीए,, चतुष्पद स्थलचर स्त्री का भवस्थिति का प्रमाण जैसा औधिक तिर्यक् स्त्री की भवस्थिति का प्रमाण कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है क्योंकि उसके बाद उसका स्थलचर स्त्रीभव छूट जाता है । और उत्कृष्ठ से पूर्वकोटि पृथक्त्व तीन पल्योपम का है । " उरगपरिसप्पिभूयपरिसप्पित्थीणं जहा जलयरीणं" उरःपरिसर्पिस्त्रियो का और भुजपरिसर्पिस्त्रियों का अवस्थान- भवस्थिति का प्रमाण- जलचर स्त्रियों के जैसा
1
તિય ગક્રિયા છે, તેની ભસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી તેા એક અતર્મુહૂતના છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂકાર્ટ પૃથત્વ છે એટલે કે એ પૂર્વ કેાટિથી લઈને નવ પૂર્વ કાટિ સુધીનો છે. તાત્પય એ છે કે—જલચરસ્ત્રિયા એછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત સુધી હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાર્ટિ પૃથ ત્ય સુધી હોય છે. પૂર્વ કોટિ આયુષ્યવાળા સાતભવાની પછી તે
सयर स्त्रियांना लवथी अवश्यन छूटि लय छे. "च उप्पदधलयर तिरिक्खजोणित्थीप नहा ओहियाए तिरिषखजोणित्थीप" यतुष्पहस्थसयर स्त्रीभनी लवस्थितिनु प्रमाणु ने प्रभा ઔધિક તિય ગુસ્રીની ભવસ્થિતિનું પ્રમાણ કહેવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે સમજવું એટલે કે-જન્યથી એક મંતર્મુહૂત હોય છે કેમકે—તે પછી તેના સ્થલચર સ્ક્રીભવ छूटि लय छे भने उत्सृष्टपाथी पूर्व अटि पृथत्व ऋतु पयोभने छे. “उरगपरिसप्पिभुयुपरिसपित्थीणं जहा जलयरीणं" ७२ परिसर्पानी स्त्रियोनो ने लुग परिसर्पनी શ્રિયાનુ ભવસ્થિતિનું પ્રમાણ જલચરની અિચેાની જેમ સમજવું, જેમકે-જઘન્યથી એફ
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे पृथक्त्वपर्यन्तमवस्थानम् , कथमिति पूर्ववद् भावनीयम् । 'खहयरित्थीण जहन्नेणं अंतोमुहत्त' खेचरस्त्रीणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अवस्थानम् 'उक्कोसेण पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग पुधकोडिपुहुत्तमम्भहियं' उत्कर्षतः पल्योपमस्यासंख्येयभागं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यथिकं स्त्रीरूपेणावस्थानं ततः परं स्त्रीभावस्य परित्यागसंभात् इति तिर्यक्स्त्रीणामवस्थानकथनमिति ।। ।
तदेव कथितं तिर्यक्स्त्रीणां सामान्यतो विशेषतश्चावस्थानमानम् , सम्प्रति मनुष्यस्त्रिया अवस्थानमानं दर्शयितुमाह-'मणुस्सित्थी णं' इत्यादि, 'मणुस्सित्थीणं भते' मनुष्यस्त्रियः खलु भदन्त ! 'कालओ केवच्चिरं होई' कालतः कियच्चिरं भवति हे भदन्तः मनुष्यस्त्रिया मनुष्यस्त्री इत्येवं रूपेण कियत्कालपर्यन्तं स्त्री रूपेणावस्थानं भवतीति प्रश्न: भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्चं जहन्नेण अंतोमुहुत्तं क्षेत्र प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेन तु जघन्यतोऽन्तमुहर्तमात्रमवस्थानं भवति, 'उक्कोसेण तिन्नि पलिओचमाई पुच्चकोडिपुहुत्तमभहियाई' है। जैसे-जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व है । कैसे ? सो इसकी भावना पहले जैसी ही समझ लेनी चाहिए । “खहयरित्थीणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभागं पुवकोडिपुहुत्तमभहियं' खेचर स्त्रिया का स्त्रीरूप से रहने का प्रमाण-काल-जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है
और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक पल्योपम के असख्यातवें भागप्रमाण है। इसके बाद वह स्त्रीभव का परित्याग कर देती है।
इस प्रकार सामान्य और विशेष रूपसे तिर्यक् स्त्रियों का अवस्थान काल कहा अब मनुष्य स्त्रियों का अवस्थान काल सूत्रकार प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-"मणुस्सित्थीण भंते ! कालओ केवच्चिरं होई" हे भदन्त !, मनुष्य का स्त्रीरूप से रहने का कितना काल है । ८ उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुचकोडिपुहुत्तममहियाइ ,. हे गौतम !અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિપૃથક્વ છે કેવી રીતે ? તે બાબત પહેલા કહ્યા प्रभाएनी सम वी. "खहयरित्थीण जहण्णेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पुत्रकोडीपुहुत्तमम्भहियं" य२ स्त्रियानु श्रीपणाथी,२वाना प्रभार જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેખ્રિથકૃત્વ અધિક પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણે તે પછી તે સ્ત્રીભવને ત્યાગ કરી દે છે.
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષપણાથી તિર્યશ્વિને અવસ્થાનકાળ કહ્યું હવે મનુષ્યસ્ત્રિનું અવસ્થાનકાળ સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે –આમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું पूछयु छ-"मणुस्सित्थीण भते ! कालओ केवच्चिरं होई" मावन् भनुष्यश्रीन મનુષ્યીપણાથી રહેવાને કેટલેકાળ કહ્યો છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામને ४ छ है-"गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहाणेणं अतोमुहत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं" पुवकोडिपुहुत्तमभहियाइ' गौतम क्षेत्रनी अपेक्षा त धन्यथा मे मतभुइत छ।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१७ उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, क्षेत्रापेक्षयाऽवस्थानं भवति मनुष्यस्त्रीणामिति । एतावत्परिमाणं कथं भवेदिति भावना तु जघन्योत्कृष्टतामाश्रित्य सामान्यतिर्यक् स्त्रिया इव कर्तव्येति । 'धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी' धर्मचरण-चरणधर्म प्रतीत्य-आश्रित्य जघन्येनैकं समयमवस्थानम् , उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः॥ 'एवं कम्मभूमियावि एवम्-अनेनैव प्रकारेण कर्मभूमिका अपि कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियोऽपि ज्ञातव्याः, तथाहि-कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः क्षेत्रं प्रतीत्य सामान्यतः कर्मक्षेत्रमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तमुहत तदनन्तरं स्त्रीभावपरित्यागसंभवात् । उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि तत्र सप्तभवा महाविदेहेषु, अष्टमो भवो भरतैरवतेषु, एकान्तसुषमादौ त्रिपल्योपमप्रमाण इति । धर्मचरणं प्रतीत्य-चारित्रसेवनमाश्रित्य जघन्येनैक समय, सर्वविरतिपरिणामस्य तदावरणकर्मक्षयो क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है यह कैसे सो इसकी भावना सामान्य तिर्यक स्त्री में जिस प्रकार से बताया है उसी प्रकार से यहां भी समझ लेना चाहिये, तथा-'धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' धर्मचरण की अपेक्षा-चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्यसे एक समय और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटी ‘एवं कम्मभूमिया वि" इसी प्रकार कर्मभूमिक मनुष्य स्त्री के विषय में भी जान लेना चाहिये । जैसे-क्षेत्र की अपेक्षा लेकर सामान्य से जघन्य तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटी पृथक्व अधिक तीन पल्यापम का है इन में सात भव महाविदेहो में होते हैं और आठवों भव भरत या ऐवत क्षेत्र में एकान्त सुषमादिकाल में तीन पल्योपमका होता है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्य उत्कृष्ट से कहे गये है। અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કે૮િ પૃથકત્વ અધિક ત્રણ પત્યેષમકાળ છે. આ કેવી રીતે? તેના સમવધાન માટે કહે છે કે–મનુષ્યસ્ત્રીની ભાવના સામાન્ય તિયંગસ્ત્રીમાં જે રીતે બતાવી છે. એ જ પ્રમાણે मलियां ५५ समवेबु तथा "धम्मचरणं पदुच्च जहण्णेणं पक्कं समय उफ्कोसेणं देसूणा पुषकोडी" धर्मायनी अपेक्षाथी-गट यास्त्रि भनी अपेक्षाथी धन्यथा से संभय मन थी ४४४ मेछ। मे पूर्व र छ "एवं कम्मभूमिया वि' सेकस પ્રમાણે કર્મભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રીના સંબ ધમાં પણ સમજી લેવું. જેમકે-ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સામાન્યપણાથી જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિપૃથકત્વ અધિક ત્રણપપમાને છે. તેમાં સાતભવ મહાવિદેહમા હોય છે અને આઠમભવ ભરત અથવા અરાવત ક્ષેત્રમાં એકાંત સુષમાદિકાલમાં ત્રણ પલ્યોપમનું હોય છે. તેમ સમજવું. આ રીતે પૂર્વકેટિ પૃથકૃત્વ અધિક ત્રણ પપમ ઉત્કૃષ્ટથી કહેલ છે.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८,'
जीवाभिगमय.
,
पशमवैचित्र्यत एकस्यैव समयस्य संभवात् ततः मरणेन प्रतिपातसंभवात्, उत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटिः, समग्रचारित्रकालस्योत्कर्षतोऽपि एतावन्मात्रप्रमाणत्वात् । भरतैरवत्यः स्त्रियोऽपि एवमेव,. भरतैरवतक्षेत्रस्त्रियामपि अवस्थानमानमेवमेव ज्ञातव्यम्, किन्तु सामान्यकर्म भूमिकमनुष्यस्यपेक्षया एतासां यद्वैलक्षण्यं तत् ‘णवरं' इत्यादिना प्रदर्शयति-'णवरं खेत्तं पडुच्च, जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' नवर, विशेषस्त्वयम् , यत् क्षेत्रं प्रतीत्य भरतादि क्षेत्रमेवाश्रित्य , जघ. . न्येनान्तर्मुहूर्तमवस्थानं स्त्रीरूपेण, 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणं पुन्चकोडी अब्भ
चारित्रधर्म लेकर जघन्य से एक समय का स्त्री रूप से अवस्थान कहा है क्योंकि सर्वविरति परिणाम का तदावरण कर्म के क्षयोपशम की विचित्रता से एक समयमात्र काल का ही सभव है, तदन्तर मरण हो जाने से सर्वविरति परिणाम का प्रतिपात हो जाता है । और उस्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटी कहा है उसका कारण यह है कि संपूर्ण चारित्र काल का उत्कृष्ट प्रमाण इतनाही होता है, आठ वर्ष रूप देश से न्यून होने से देशोन कहा हैं, चरम श्वासोच्छ्चास' पर्यन्त' चारित्र पालने के कारण पूर्वकोटि कहा है। "भरहेरवया वि" सामान्य मनुष्यस्त्री का जो अवस्थान काळ प्रमाण कहा गया है वैसे ही अवस्थान काल का प्रमाण भरत और!' ऐरवत स्थित कर्मभूमिक स्त्री का भी जानना चाहिये, परन्तु सामान्य मनुष्य स्त्री के अवस्थान काल की अपेक्षा इसके अवस्थान काल में जो अन्तर है वह "णवरं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकर्ट किया गया है, नवर विशेष यह है कि "खेत्तं पडुच्च" भरतादि क्षेत्र की अपेक्षा इसके अवस्थानकाल का प्रमाण 'जहन्नेण अंतोमुहुत्तं' जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिभोवमाइं देसूणं पुधकोडीअमहियाई उत्कृष्ट से इसके अवस्थान काल का
ચારિત્ર ધર્મને લઈને જઘન્યથી એક સમયનું સ્ત્રી પણુથી અવસ્થાન–સ્ત્રીપણામાં રહેવાનું કહ્યું છે. કેમકે–સર્વવિરતિ પરિણામનું તદાવરણ કર્મના ક્ષપશમની વિચિત્રતાં થી એક સમય માત્ર કાળજ સંભવે છે તે પછી મરણ થઈ જવાથી સર્વવિરતિ પરિણામનું આગમન થઈ જ જાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વકેટિ કહેલ છે. તેનું કારણું એ છે કેસ પૂર્ણ ચારિત્ર કાલનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ એટલું જ હોય છે. આઠ વર્ષની અવસ્થા. . માં ચારિત્ર લેવામાં આવે છે. તેથી તે આઠવર્ષ રૂપ દેશથી ન્યૂન હોવાથી દેશેન કહેલ छ "भरहेरवयावि" सामान्य मनुष्य श्रीन २ मवस्थान अ स छ मेरी प्रमाणेना' અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણ ભરત અને એરવતમાં રહેલ કર્મભૂમિની સ્ત્રીનું પણ સમજવું પરંતુ, સામાન્ય મનુષ્ય સ્ત્રીને અવસ્થાન કાળની અપેક્ષાથી આના અવસ્થાન કાળમાં જે અંતર छ, “णवरं" मा सूत्रया द्वारा प्रगट ४२वामां मावेस छ. 'नवरं" विशेष से छे ४-" "खेत्तं पहुच्च" मरता क्षेत्रनी अपेक्षाथी माना अवस्थामा प्रमाणु “जहण्णणं अतोमुहुत धन्यथा तो मे४ मतभुतनी छे. मने "उक्कोसेणं तिन्नि पलिंगोध
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१९ हियाई' उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि, कथमिति चेदित्थम् पूर्वविदेहमनुष्यस्त्री अपरविदेहमनुष्यस्त्री वा पूर्वकोट्यायुष्का केनापि देवेन विद्याधरेण वा भरतादौ एकान्तसुषमादौ संहता, सा च यद्यपि महाविदेहक्षेत्रोत्पन्ना तथापि पूर्वोक्तमगधदेशपुरुषदृष्टान्तेन मत्रानयनात् सा भारतीया ऐरवतीयावेति व्यपदिश्यते, ततः सा भारत्यादिव्यपदेशं प्राप्य पूर्वकोटिपर्यन्तं जीवित्वा स्वायु.क्षये तत्रैव भरतादौ एकान्तसुषमाप्रारभ्मे समुत्पन्ना, ततएवं देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकं पल्योपमत्रयमवस्थानं स्त्रीरूपेण भवतीति । 'धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण देखणा पुन्चकोडी' धर्मचरण-चारित्रधर्म प्रतीत्य-आश्रित्य जघन्येनं एक समयमवस्थानम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिपर्यन्तं मनुष्यस्त्रिया मनुष्यस्त्रीरूपेणावस्था
प्रमाण देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है, इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार हैं- एक पूर्वकोटि की आयु वाली पूर्व विदेह को मनुष्य स्त्री हो और वह किसी के द्वारा भरतादि क्षेत्र में एकांत सुषमादिकाल के सद्भाव के समय में अपहृत कर आई गई हो तो ऐसी स्थिति में वह यद्यपि महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न हुई है तब भी वह भरतादि क्षेत्र में ले आने के कारण भरत क्षेत्र की हैं या ऐवत क्षेत्र की है इस प्रकार से कही जाने लगेगी अव वहाँ वह एक कोटी पूर्व की आयु तक जीवित रहकर अपनी मायु के क्षय से मरी और उसी भरतादि क्षेत्र में एकान्त सुषमादि काल के प्रारम्भ में वह मनुष्य स्त्री रूप से रहने का काल देशोनपूर्व कोटि से अधिक तीन पल्योपम का आजाता है "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देखणा पुव्वकोडी" चारित्र धर्म को लेकर इसके अवस्थान काल का प्रमाण जघन्य से तो एक समय का है और
माई देसूणं पुवकोडी अन्भहियाई अष्टथी. मान अवस्थानानु प्रभा शान-પૂર્વટિ અધિક ત્રણ પલ્યોપમનું છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે– એક પૂર્વકેટિના આયુવાલી પૂર્વ વિદેહની અથવા અપરવિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રી હોય અને તે કોઈની માત ભરત વિગેરેમાં એકાંત સુષમાદિકાલના સભાવના સમયમાં અપહુત-હરણ કરીને લઈ આવવામાં આવી હોય તે એવી સ્થિતિમાં તે જેકે-મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ હોય તે પણ તે ભરત વિગેરે ક્ષેત્રમાં લઈ આવવાના કારણે ભરત ક્ષેત્રની છે અથવા અરવત ક્ષેત્રની છે. તેમ કહેવામાં ચાવશે. હવે ત્યાં એક કટિપૂર્વની આયુષ્ય સુધી જીવતી રહીને પિતાના આયુષ્યના ક્ષયથી મરે અને એજ ભરત વિગેરે ક્ષેત્રમાં એકાંત સુષમાદિ કાળના પ્રારમાં તે મનુષ્ય સ્ત્રીપણુથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે આ પરિસ્થિતિમાં તેનું મનુષ્ય -स्त्रीपाथी रवाना शानपूर्वरिथी अधि। ५८यापम मावी तय छे. "धम्म
चरणं पहुच्च जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं देस्णा पुवकोडी" यात्रियमन ने પતિના અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણ જઘન્યથી તે એક સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વ
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦
जीवाभिगम
नं भवति भावना तु कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रिया इव कर्तव्येति । 'पुव्वविदेह अवरविदेहित्यीणं स्वतं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुन्वकोडि पुहुत्त" पूर्वविदेहापर विदेहस्त्रीणां क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वमवस्थानं भवतीति 'जम्मचरणं पहुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देणा पुन्नकोडी' धर्मचरणं प्रतीत्य आश्रित्य जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, एतावत्कालपर्यन्तमवस्थानं स्त्रीरूपेण भवतीति ॥
सामान्यतो विशेषतश्च कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीवक्तव्यतामभिधाय साम्प्रतमकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीवक्तव्यतां चिकीर्षुः प्रथमतः समान्येन तावदाह - 'अकम्मभूमिग' इत्यादि, 'अकम्मभूमिगमभंते' अकर्मभूमिकमनुष्यखी खलु भदन्त । 'अकम्मभूमिग मणुस्सित्थित्ति काळओ केवच्चिरं होइ' अकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीइत्येव रूपेण कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह -
उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि का है इसका कारण कर्मभूमिज मनुष्य स्त्री के जैसा समझ केना चाहिये "पुच्चविदेहअवरविदेहित्थीणं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडिपुहुत्तं" पूर्वविदेह और अपर विदेह को मनुष्य स्त्रियों का क्षेत्र की अपेक्षा करके जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक अवस्थानकाल होता है और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथक्त्व तक अवस्थान रहता है “धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी” चारित्र धर्म की अपेक्षा करके जघन्य से एक समय तक और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि तक स्थान रहता है,
इस प्रकार सामान्य और विशेष से कर्मभूमिक मनुष्य स्त्री के सम्बन्ध में वक्तव्यता का कथन करके अब सूत्रकार सामान्य रूप से अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री की वक्तव्यता का कथन करते हैं - इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- "अकम्मभूमिगमणुस्सित्यीणं भंते!" अकम्मभूमिगमणुस्सित्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ "हे भदन्त ! काल की अपेक्षा से अकर्म
भेटिनु छे. तेनुं अर] उर्भ भूमि मनुष्यखीना उथन प्रभाषेनु समकल सेवुं “पुग्वविदेह अवरविदेद्दित्थीणं खेत्त' पदुच्च जद्दण्णेणं अंतोमुहुत्त उनकोसेणं पुव्वकोडी पुहुत" पूर्व વિદેહ અને અપરવિદેહના સ્રિાનુ અવસ્થાન ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતમ ધૃત सुधीनु होय छे भने उत्सृष्टथी पूर्व टिपृथत्व सुधीनु होय छे. " धम्मचरणं परुष अण्णेणं पक्कं समयं उक्कोसेण देखणा पुन्धकोडी” यारित्र धर्मनी अपेक्षाथी धन्यथी એક સમય સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેશન પૂર્વ કૈાટિ સુધીનુ' અવસ્થાન રહે છે.
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી કમ ભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રીના સબંધમાં કથન કરીને હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી અકમ ભૂમિક મનુષ્યસ્રીના સબધમાં કથન કરે ठे.—-आभां गौतम स्वाभीखे असुने गोवु पूछयु छे !" अकम्मभूमिग मणुस्सिरथीनं भंते ! अकम्मभूमिगमणुस्सित्थिन्ति कालओ केर्याच्चरं होई' हे लगवन् । अजनी अपेक्षाभी
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२१
'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्मप्रतीत्य तत्रैवोत्पत्तिलक्षणजन्मापेक्षयेत्यर्थः 'जहन्नेण देसणं पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणं' जघन्येन देशोनं पल्यो पमं पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम्-हीनम् , 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीति । 'संहरण पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य संहरणाश्रयेण तु 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तकालं यावदवस्थानम् , अन्तमुहूर्तायुः शेषकाले संहरणाभावत् 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए पुच्चकोडीए अन्भहियाई' उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकानि-देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकपल्योपमं यावत् अकर्मभूमिकस्त्रीणामुत्कर्षतस्तादृशमनुष्यस्त्रीत्वेनावस्थानं भवतीति भावः । भूमिक मनुष्य स्त्री" यह अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री है "इस रूप से कितनेसमय तक रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गोयमा! जम्मणं पडुच्च" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा से तो वह "जहन्नेणं देसूणं पलिओवम" जघन्य से देशोन कुछ कम एक पल्योपम तक रहती है वह देशोन "पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊण' पल्योपमके असंख्यातवें भाग से न्यून होता हैं । "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइ" उत्कृष्ट से तीन पल्योपम तक वह रहती है, उत्कृष्ट भोगभूमि देवकुरु मादिकों में रहने की अपेक्षा से कहा गया है । 'संहरणं पडुच्च" संहरण की अपेक्षा से “जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियोंका स्त्रीरूप से रहने का काल एक अन्तर्मुहूर्त का है यह अन्तमुहूर्त आयु के शेष रहते उसका संहरण होने की अपेक्षा से कहा है | और "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाई" उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि से अधिक तीन पल्योपम तक का है। अवस्थान का काल प्रमाण कैसे होता है सो प्रकट करते है जैसे कोई पूर्व विदेह અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય સ્ત્રી, આ અકર્મભૂમિ જ મનુષ્યસ્ત્રી છે. એવા પ્રકારથી કેટલા સમય सधी २४ छे ! ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छ -'गोयमा ! जम्मणं पदुच्च" के गौतम! नभनी अपेक्षाथी तो ते "जहण्णेणं देसूणं पलिओवम" धन्यथा हेशान Us४भ मे पक्ष्या५म सुधी २९ छे. ते शान "पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण अणं" पक्ष्यापमना असभ्यातमा साथी न्यून डाय छे. "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" 68. ષ્ટથી ત્રણ પાપમ સુધી રહે છે. તે ઉત્કૃષ્ટગભૂમિ દેવકુરૂ વિગેરેમાં રહેવાની અપેક્ષાથી ४स छ. “संहरणं पडुच्च" सडणुनी अपेक्षाथी 'जहण्णेण अंतो मुहुत्तं" भभभूमि:મનુષ્ય સ્ત્રિને સ્ત્રીપણુથી રહેવાને કાળ એક અંતમુહૂર્ત છે. આ અંતર્મુહૂત આયુબાકી २२ त्यारे तेनु स २४थवानी मयेक्षाथी डेस छे भने “उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणपपुवकोडीए अमहियाई' थी देशानपूरिया पधारे ५८यापम सुधील છે આ અવસ્થાનકાળ પ્રમાણ કેવીરીતે થાય છે ? તે હવે બતાવવામાં આવે છે–જેમ કેઈ
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२३
जीवाभिगमसूत्र ___कथमेतदित्याह- काचित् पूर्वविदेहमनुण्यस्त्री अपरविदेहमनुष्यस्त्री वा देशोनपूर्वकोट्यायु समन्विता देवकुर्वादौ संहियते, संहृता च सा पूर्वोक्तदृष्टान्तेन देवकुर्वादिव्यपदेशवती जाता, ततः सा देशोनपूर्वकोटिं यावत् जीवित्वा तदनन्तरं मृता सती तत्रैव त्रिपल्योपमायुष्का जन्मगृहीतवती, तत एवं देशोनपूर्वकोटचधिकानि त्रीणि पल्योपमानीति । अनेन संहरणमाश्रित्य जघन्योत्कृष्टावस्थानकालमानप्रदर्शनेन न्यूनान्तर्मुह युःशेषाया गर्भस्थितस्त्रिया वा सहरणं न भवतीति प्रतिपादितम् अन्यथा जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तता, उत्कर्पतः पूर्वकोट्या देशोनता चापि न स्यादिति ।
पूर्व समुच्चयाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणामवस्थानं प्रदर्शितम् , साम्प्रतं क्षेत्रविशेषचिन्ता माश्रित्य अकर्मभूमिगतहैमवतादिक्षेत्रस्थितानां मनुष्यस्त्रीणां क्रमेणावस्थानं प्रदर्शयिष्यते, तत्र मनुष्यस्त्री हो अथवा अपर (पश्चिम) विदेह मनुष्य स्त्री हो देशोन पूर्वकोटि युवाले देव कुरू आदि में उसका संहरण होजावे, संहत हुई स्त्री पर्वोक्त मागधदृष्टान्त से देवकुरू आदि की स्त्री कहलाने लगती है, फिर वह वहाँ देशोन पूर्व कोटि तक जीवित रहकर फिर मरकर वहीं तीन पल्योपम की आयु वाली होकर ग्रहण कर लेवे । इस प्रकार देशोनपूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का काल सिद्ध हो जाता है। ' संहरण को लेकर इस जघन्य और उत्कृष्ट अवस्थान कालमान प्रमाणदर्शित करने से कुछ न्यून अन्तर्मुहूत आयु शेष वाली स्त्री का तथा गर्भस्थ स्त्री का संहरण नहीं होता है ऐसा प्रति पादित किया गया है अन्यथा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि की देशों नता ही सिद्ध नहीं हो सकती है।
यह समुच्चय से अकमभूमिक मनुष्यस्त्रियों का अवस्थान काल कहा, अब विशेष रूप से क्षेत्र की चिन्ता को लेकर अकर्म भूमिगत जो हैमवत ऐरण्यवत आदि क्षेत्र हैं उनमें रही हुई પૂર્વવિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રી હોય અથવા અપર (પશ્ચિમ) વિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રી હોય અને દેશનપૂર્વકેટિ ના આયુષ્યવાળા દેવકુરૂ વિગેરેમાં તેનું સંહરણ થઈ જાય, સંહરણ થયેલી તે સ્ત્રી પહેલા કહેલ મગધના દૃષ્ટાંત થી દેવકુરૂ વિગેરેની સ્ત્રી કહેવાય છે. તે પછી તે ત્યાં દેશનપૂર્વ કેટિસુધી જીવતી રહીને તે પછી મરીને ત્યાં જ ત્રણ પાપમના આયુષ્યવાળામાં થઈને જન્મ ધારણ કરીલે એ રીતે દેશના પૂર્વ કેટિ અધિક ત્રણ પલ્યોપમને કાળ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
સંહરણ ને લઈને આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન કાળમાન પ્રમાણ દેખાડવાથી કંઈક ન્યૂન અંતર્મુહૂર્ત આયુષ્ય જેનુ બાકી રહ્યું હોય તેવી સ્ત્રીનુ તથા ગર્ભજ સ્ત્રીનું સંહરણ હોતું નથી એ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે નહીં તે જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિનું દેશોન પણું જ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી
આ સમુચ્ચયથી અકર્મભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રિને અવસ્થાન કાળ કહ્યો હવે વિશેષપણાથી ક્ષેત્રની ચિંતાને લઈને અકર્મભૂમિમાં રહેલ જે હેમવત, ઐરણ્યવત, હરિવર્ષ પચ્ચકવર્ષ,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२३ हैमवतैरण्यवत-हरिवर्षरम्यकवर्ष-देवकुरूत्तरकुर्वन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रीणां सर्वासां जन्मापेक्षया या यस्याः स्थिति स्तत्परिमितं तस्याः स्त्रीत्वेनावस्थानं कथनीयम् , सहरणापेक्षया जघन्यतोऽन्त मुहूर्तमवस्थानं वाच्यम् उत्कर्षतो यत्प्रमाणा यस्या उत्कृष्टा स्थितिस्तत् प्रमाणं देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकं कृत्वा तस्या अवस्थानं वाच्यमिति संक्षपत इति भावः । अथ तदेव एकैकं कृत्वा क्रमेण दर्शयितुकामः सूत्रकारः प्रथमं हैमवतैरण्यवतक्षेत्रमनुष्यस्त्रीणामवस्थानं दर्शयति-'हेमवयएरण्णवय' इत्यादि, 'हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते !' हेमवतैरण्यवताकर्म भूमिक मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिग मणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हैंमवतैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्री इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, मनुष्य स्त्रियों का क्रम से अवस्थान काल दिखलाया जायेगा वह संक्षेप से इस प्रकार हैं-जैसे
मवत ऐरण्यवत. हरिवर्ष रम्यक वर्ष देवकुरू उत्तरकुरू और अन्तरद्वीप क्षेत्रों की समस्तमनुष्य स्त्रियो के जन्म की अपेक्षा से जिस स्त्री की जितने कालकी स्थिति होती है उस स्त्री का अवस्थान काल भी उतने ही कालका समझना चाहिये । और संहरण की अपेक्षा जघन्य से अन्त. मुहर्त का अवस्थान कहना चाहिए तथा उत्कृष्ट से जिस स्त्री का जितना उत्कृष्ट स्थिति का जो काल प्रमाण है उस कालप्रमाण को देशोन पूर्वकोटि से अधिक करके उस स्त्री का उतना अवस्थान काल समझ लेना चाहिये यह संक्षेप से इसका भाव हैं, अब सूत्र कार इसी विषय को क्रमसे एक एक करके दिखलाते हुए प्रथम हैंमवत ऐरण्यवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियों का अवस्थान काल दिखलाते हैं "हेमवयएरण्यवय०" इत्यादि। "हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होई" हे भदन्त ! जो हैमवत और ऐरण्यवत अकर्मभूमिकी मनुष्य स्त्रियां है उनका अकर्म भूमिक मनुष्य
દેવકફ, ઉત્તરકુરૂ અને અંતરદ્વીપ આ ક્ષેત્રોની સઘળી મનુષ્ય મિત્રોના જન્મની અપેક્ષાથી જે સ્ત્રીની જેટલા કાળ ની સ્થિતિ હોય છે, તે સ્ત્રિને અવસ્થાનકાળ પણ એટલા જ કાળ ને સમજવો જોઈએ અને સંહરણની અપેક્ષા એ જઘન્યથી અંતમુહૂર્તનું અવસ્થાન કહેવુ. જોઈએ. તથા ઉત્કૃષ્ટથી જે સ્ત્રીનું જેટલું ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિનુ કાળ પ્રમાળ છે, તે પ્રમાણને દેશોના પૂર્વકેટિથી અધિક કરીને તે સ્ત્રીને તેટલે અવસ્થાનકાળ સમજવું જોઈએ. આ સંક્ષેપથી ભાવ કર્યો છે. - હવે સૂત્રકાર આજ વિષયને ક્રમથી એક એક કરીને બતાવતાથકા પહેલાં હૈમવત, ઐરણ્યવત क्षेत्रनी मनुष्य स्त्रियानो अस्थाना मताव छ. 'हेमवय एरण्णवय त्या "हेमवयएरण्णघय अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणभंते ! हेमवयपरण्णवय अकम्मभूमिगमणुस्लिस्थित्ति कालो केवच्चिरं होई" भगवन् ! ? भक्त भने भैरयत मभ भूभिनी मनुष्य स्त्रिया छ, તેઓનું અકર્મભૂમિના સ્ત્રી પણાથી રહેવાને કાળ કેટલો કહ્યો છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोधाभिगमसूत्रे,
(महिला) भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जम्मणं पडुच्च' तत्रैव हैमवतैरण्यवतयोः जन्मप्रतीत्य - जन्माश्रयणेन 'जहन्नेण देखणं पलिओवमं पलिओ मस्स असंखेज्जइभागेणं कणगं' जघन्येन देशोन पल्योपमं पल्योपमस्या संख्येयभागेनोनम् पल्योपमस्य असंख्येय भागात्मकदेशेन ऊनं पल्योपमं यावत् हैमवताद्यकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां तादृश मनुष्य स्त्री रूपेणाव स्थानं भवतीति भावः। ‘उक्को सेणं पलिओनमं' उत्कर्षेण संपूर्ण पल्योपमं यावदवस्थानमिति 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' सहरणं प्रतीत्य- सहरणापेक्षया तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अन्तमुहूर्त्ताः शेषे एव तस्याः संहरणभावात 'उक्कोसेणं पळिओवमं देखणाए पुत्र कोडीए अब्भद्दियं' उत्कर्षेण देशोनया पूर्व कोट्याऽभ्यधिकमेकं पल्योपमं यावदवस्थानं भवति तच्चावस्थानमान देशोनपूर्व कोट्यायुष्कायास्तत्र सहरणे तत्रैव च मृत्वोत्पन्नाया ज्ञातव्यम् । 'हरिवास रम्मगवास कम्म भूमिगमणुस्सित्थी णं भंते ! हरिवासरम्पगवास अक्रम्म भूमिगमणुस्सि स्थिति कालओ कियच्चिरं भव' हरिवर्ष रम्यकवर्षाकर्मभूमिकम नुष्य स्त्रीणा भदन्त ! हरिवर्षर -
४२४
स्त्रियों के रूप में रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जन्नेणं देणं पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगं " हे गौतम! इनका अवस्थान काल जघन्य से तो देशोन पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम का है और 'उक्को सेणं पलिओवमं' उत्कृष्ट से पूरा एक पल्योपम का है अधिक से अधिक इतने समय तक हैमवत और ऐरण्यवत की मनुष्य स्त्री मनुष्य स्त्री रूप से अवस्थित रह सकती हैं । "संहरणं पडुच्च जन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्को सेण पलिओचमं देणार पुञ्चकोडीए अन्भहियं" संहरण की अपेक्षा अन्तर्मुहूर्त्त प्रमाण आयु के शेष रहते उसका संहरण हो जाने के कारण जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि से अधिक एक पल्योपम तक रहती है यह प्रमाण देशोन पूर्वकोटि आयु की स्त्री का संहवणहोने पर वह वहीं मरकर वहीं उत्पन्न होने वाली स्त्री की अपेक्षा से समझना चाहिये । "हरिवास रम्मग वास अकम्म भूमिगमणुस्सित्थीणं भंते " हे भदन्त ! जो हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की अकर्ष स्वाभीने ४हे छे डे- "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहण्णेणं देणं पालमवमं पलिओषमस्स असंखेग्नहभागेणं ऊणगं" हे गौतम! तेयोन। अवस्थाव क्षण धन्यथी देशोन पहयेोयभना असध्यातमा लागथीडीन मे पयोभ नो छे भने “उक्कोसेणं पलिओमं ष्टथी पूरे એક પલ્યાપમના છે વધારેમાં વધારે આટલાકાળ સુધી હૈમવત અને અરણ્યવતની મનુષ્ય स्त्री भनुष्य स्त्री यथाथी रही शठे छे “संहरण पहच्च जपणेण अंतोमुडुत्तं उक्कोसेणं पलिओचमं देणार पुव्वकोडीप अव्भद्दियं" सहरगुनी अपेक्षाथी मतभुहूर्त प्रभानु આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તેનું સહરણુ થઈ જવાના કારણથી જઘન્યથી એક અતસુ હૂંત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન પૂર્તિ થી વધારે પલ્યાપમ સુધી રહે છે. આ પ્રમાણ દેશન પૂર્વ કાટિની આયુષ્યવાળી સ્ત્રીનું સ‘હરણ થાય ત્યારે તે ત્યાં જ મરીને ત્યાં જ ઉત્પન્નથવા વાળી स्त्रीनी अपेक्षाथी सभनवु लेये. “हरिवासरम्भगवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्थी णं भते !
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
VANANAA
अमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२५ म्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीरूपेण कियत्कालमवस्थानं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं' पडुच्च' जन्म प्रतीत्य जहन्नणं देसूणाई दो पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगाई' जघन्येन देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेन ऊनके, 'उक्कोसेणं दो पलिओवमाई उत्कर्षेण संपूर्णे द्वे पल्योपमे यावदवस्थानं तादृशस्त्रीरूपेण भवतीति । 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' संहरणं प्रतीत्य-संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रम् 'उक्कोसेणं दो पलिओवमाइं देसूणाए पुवकोडीए अब्भहियाई उत्कर्षेण द्वे पल्योपमे देशोनया पूर्वकोट्या अभ्यधिके यावदवस्थानं भवति तादृशस्त्रियाः वीरूपेण भावना प्राग्वदेवेति । 'देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिए' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकस्त्रीणामेतादृशस्त्रीरूपेण कियत्कालमवस्थान भवतीति प्रश्नः, भगवानाह -'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मण पडुच्च' जन्म प्रतीत्य -- जन्मापेक्षया 'जहन्नेणं देसूणाई तिन्नि पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखे
भूमिकी मनुष्य स्त्रियां है उनका वहा उस रूप से-मनुष्य स्त्री रूप से रहनेका काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहण्णेण देसूणाई दो पलिओवमाइं पलिओचम स्स असंखेज्जइभागेण ऊणाई" हे गौतम ! जघन्य की अपेक्षा लेकर तो जघन्य काल पल्योपम के असंख्यातवें भाग रूप देश से न्यून दो पल्योपमका है और "उक्कोसेणं दो पलिओवमाई, उत्कृष्ट से पूरा दो पल्योपम का है इस प्रकार हरिवर्ष और रम्यक वर्षकी अकर्मभूमिक की मनुष्यस्त्रियां वे मनुष्य स्त्री रूप से रहती है । "संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो पलिओचमाई देसूणाए पुचकोडीए अभहियाई" संहरण की अपेक्षा से जघन्य काल एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट काल देशोनपूर्वकोटि से अधिक दो पल्योपम का है। भावना पूर्व की जैसी समझलेवें । "देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिए०" हे भदन्त ! देवकुरु और उत्तरकुरु की मनुष्यस्त्रियो का वहाँ की मनुष्यत्री रूप से रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई तिन्नि पलिओवमाई पलिओवહેિ ભગવન હરિવર્ષ અને રમકવર્ષની અકર્મભૂમિના મનુષ્ય સ્ત્રિ છે, તેઓને ત્યાં તે મનખ્ય સ્ત્રીપણાથી રહેવાને કાળ કેટલો કહ્યો છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને
--'गोयमा! जम्मण पहुच्च जहण्णण देसूणाई दो पलिमोपमाई पलिओवमस्स असोज्जइभागेण ऊणाई"गीतमा धन्यनी मपेक्षाथी धन्य ५८यापभना मसण्यातमा लाग३५ देशथी न्यून मेपल्यापभनी छ भने "उफ्कोसेणं दो पलिमोवमाई" अष्टथी પૂરા બે પલ્યોપમને છે આ રીતે હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષની અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ भनुष्य सी पाथी २३ छे. "संहरणं पदुच्च जहणणेण अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दो पलिओवमाइ देसूणाए पुवकोडीए अमहियाइ" सहरानी अपेक्षाथी धन्य मतમુહૂતને છે. અને ઉત્કૃષ્ટકાળ દેશના પૂર્વ કેટિથી વધારે બે પેપમ છે.
तनी भावना-मेटो २ पडसा ४ा प्रमाणे समबेवी देवकुरुत्तरकुरुअकम्म भूमिप०"भगवन् हेक्३ भने उत्त२३३नी मनुष्य खियानु त्यांनी मनुष्य की पक्षाथी पाना
छो छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुई छ४-"गोयमा। जम्मणं पडच्च
५४
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
.
सोयाभिगमस्से ज्जइभागेणं ऊणगाई' जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमनि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनकानि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनकानि त्रीणि पल्योपमानि यावत् अवस्थानं जन्मापेक्षया जघन्यतो भवतीति भावः । 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षेण परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि तासां स्त्रीणामवस्थानं भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणं अंतो मृहुत्त' जघन्येनान्तमुईत यावदवस्थानं भवतीति । 'उक्कोसेण तिन्नि पलिओवमाइं देरणाए पुवकोडीए अमहियाई उत्कर्पण त्रीणि पल्योपमानि देशोनया पूर्वकोट्या अभ्यधिकानि संहरणापेक्षयोत्कर्षतोऽवस्थानं तादृशमनुष्यस्त्रिया इति। 'अंतरदीवगनकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां भदन्त ! अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीरूपेण कियत्कालपर्यन्तमवस्थानं भवतीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य, अन्तरद्वीपक्षेत्रमधिकृत्यैव 'जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणं' जघन्येन देशोनम्मस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगाई' हे गौतम ! उत्तर कुरुएव देवकुरु की मनुष्य स्त्रियों का वहां की मनुष्य स्त्रियों के रूप से रहने का काल जन्म की अपेक्षाजघन्य से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से कम तीन पल्योपम का है तथा--"उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई उत्कर्ष से पूरे तीन पल्योपम का अवस्थान होता है। 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए पुचकोडीए अमहियाई संहरण की अपेक्षा से देवकुरु एवं उत्तरकुरुकी मनुष्यस्त्रियों के रूप से रहनेका काल जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि अधिक तीन पल्योपम का है "अंतर दीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते!' हे भदन्त ! अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियोंका वहां की मनुष्यस्त्रियों के रूप से रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--'गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देखणं पलिओवमस्स असंखेज्जईभागं पलिओवमस्स असंखेजहण्णेणं देसूणाई तिन्नि पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगाई" ગૌતમ! ઉત્તરકુરૂની શ્વિનું ત્યાંની મનુષ્ય સ્ત્રીપણુમાં રહેવાને કાળ જન્મની અપેક્ષાથી
धन्यथा पक्ष्यापमाना असण्यातभा माथी म पक्ष्ये।५मना छ तथा "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" Bष्टथी पूरा ऋण पस्योपभनु अवस्थान २३ छ. - "संहरणं पदुच्च-जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाई देसूणाप पुष्वकोडीए अब्भहियाइ" सगुनी अपेक्षाथी ३ भने उत्त२३नी मनुष्य सी थीરહેવાકાળ જઘન્યથી આ તમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિ અધિક ત્રણ पक्ष्यापभनी छे. "अतरदीवग अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते !" भगवन् मतदी५४ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયોને ત્યાં મનુષ્ય સ્ત્રી પણામાં રહેવાને કાળ કેટલે કહ્યું છે? भा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छे -"गोयमा ! जम्मणं पहुच्च जहणे
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्नावस्थानकालनिरूपणम् ४२७. देशतो न्यूनं पल्योपमस्या संख्येयभागम् तदपि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोन हीनमित्यर्थः ततश्च पल्योपमासंख्येयभागहीनत्वमेव देशोनत्वमित्यर्थः, 'उक्कोसेणं पळिओवमस्स असंखेज्जइभागं' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासंख्येयभागं यावदन्तरद्वीपका कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियास्तादृशमनुष्यस्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीतिभावः । जन्मापेक्षया जघन्यत उत्कर्षतश्च तत्र मनुष्याणामेतावत्प्रमाणस्यायुषः संभवात् यतस्ते मरणानन्तरं देवगतावुत्पद्यन्ते इति । 'संहरणं पच्च जहनेणं अंतो मुहुतं' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पलिओ मस्स असं ' खेज्जइभागं देखणाए पुव्वकोडीए अब्भहियं' उत्कर्षेण पल्योपमस्या संख्येयभागं देशोनया पूर्व कोट्याऽभ्यधिकं यावदवस्थोनमन्तरद्वीपकाकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियास्तादृशमनुष्य स्त्रीरूपेण भवतीति भावः, भावनो पूर्ववदिति । सामान्यतो विशेषतश्च मनुष्यस्त्रीवक्तव्यता कथिता, सम्प्रति देव - स्त्रीवक्तव्यतामाह-'देवित्थीणं' इत्यादि, देवित्थीणं भंते! देवत्री खलु भदन्त ! 'देविस्थित्ति
C
इभागेण ऊणं" हे गौतम! जन्म की अपेक्षा लेकर तो अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्यत्रियों का वहां की मनुष्य स्त्रियों के रूप में रहने का काल जघन्य से कुछ कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण है और "उक्कोंसेणं पलिभोवमस्स अंसखेब्जइभागं" उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण है वहां जघन्य से तथा उत्कृष्ट से मनुष्यों की इतने ही काल की आयु का संवभ हैं क्योकि वहां से मरने बाद वे देवयोनि में उत्पन होते हैं। 'सहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेणं परिभवमस्स असंखेज्जइ भागंदेवणाए पुव्वकोडीए अमहियं" तथा संहरण की अपेक्षा लेकर जघन्य से उनका उस रूप से रहने का काल एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि से अधिक पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण हैं भावना पूर्ववत् समझ लेवे । इस प्रकार सामान्य और विशेष, रूप से मनुष्यस्त्री के सम्बन्ध में वक्तव्यता प्रकट की गई है ।
णं देणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग पलिओवमस्स असं सेज्जइभागेण ऊणं" हे गौतम જન્મની અપેક્ષાથી તે અંતર દ્વીપજ ભૂમિની મનુષ્ય અયાન ત્યાંની મનુષ્ય પણાથી રહેવાના કાળ જન્યથી કઇંક આઠ પત્યેાપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી આછે.
ययोपभना असभ्यातमा लागप्रभानो छे भने “उक्को सेणं पलिभवमस्स असंखेज्जरभागं" उत्सृष्टथी यस्योपभना असभ्याता भागभानो छे त्यां धन्यथी भने - થી મનુષ્યેાની એટલાજ કાળની આયુ ને સંભવ છે. કેમકે—ત્યાંથી મર્યાપછી તેએ દેવयोनिभां उत्पन्न थाय छे. "संहरणं पदुच्च जहण्णेणं अतोमुद्दत्त उक्कोसेणं पलिभोवमस्स असंखेज्जइभागं देसुणाप पुव्वकोडीप मम्भद्दियं” तथा सहरघुनी अपेक्षाथी ४धन्यथी तेनेो તેવા રૂપે રહેવાના કાળ એક અંતમુહૂત ના છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાનપૂર્વ કાટિથી વધારે પડ્યેાપના અસખ્યાતમા ભાગપ્રમાણુના છે. તેની રીતે પહેલા પ્રમાણે સમજી લેવી.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
जीवाभिगमस कालओ केवच्चिरं होई' देवत्री इति इत्येवं रूपेण कालतः कियच्चिरमवस्थानं भवतीति प्रश्नः, देवस्त्रीणां तथाभवस्वभावतया कायस्थितेरसंभवादाह-'जच्चेव भवट्टिई सच्चेव संचिटणा भाणियव्या' यैव भवस्थितिः सैव संस्थितिर्भणितव्या, यैव पूर्व सामान्यतो विशेषतश्च भवस्थितिः कथिता तदेवावस्थान वक्तव्यम् । सामान्यतो देवीनां स्थितिः जघन्ये न दशवर्षसहस्राणि उत्कपतः पश्चपञ्चाशत् पल्योपमानि विशेषतो देवीनां स्थितिस्तु--स्थितिद्वारे प्रत्येकं यासां यासां देवीनां यावती भवस्थिति रुक्ता तत्तत्प्रमाणेन तासा तासां देवीनां देवीत्वावस्थानं भावनीयमिति ।।स० ४॥
अब देवस्त्री के सम्बन्ध में जो वक्तव्यता है उसे सूत्रकार प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रमु से ऐसा पूछा है-"देवित्थीणं भंते ? देवित्थिति कालो केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! देवियों का देवत्री रूप से रहने का अवस्थान काल कितना है ? इसके उत्तर में - प्रभु कहते हैं"जच्चेव हिई सच्चेव संचिटणा भाणियब्वा" हे गौतम ! तथाभवस्वभाव होने के कारण देवियों में कायस्थिति नहीं होती है, इसलिये , जो पूर्व में सामान्य और विशेष को लेकर भवस्थिति कही गई है वही इन का अवस्थान काल जानना चाहिए, इस प्रकार जघन्य से दश हजार वर्षका और उत्कृष्ट से पचपन पल्योपमका इनका सामान्य से अवस्थान काल है ऐसा जानना चाहिए तथा विशेष रूप से देवियों की स्थिति कितनी है ? यह जानना हो तो इसस्थिति द्वार से जानना चाहिये अर्थात्-जिन देवियो में प्रत्येक देवी की जितनी भवस्थिति कहो गई है उस उस प्रमाण से उन उन देवियों का अवस्थान काल समझना चाहिए। सूत्र ॥ ४ ॥
-
-
-
આ રીતે સામાન્ય અને વિશેષપણાથી મનુષ્ય સ્ત્રીના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે દેવીઓના સંબંધમાં જે વક્તવ્યતા છે તેને સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છેઆમાં गीतभस्वामी प्रभुने मे पूछयु छ -'देवित्थी णं भंते ! देवित्थित्ति कालो केवच्चिरं होई" मगवन् वियानु हेवनी स्त्री पाथी २वाना अस्थाना छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन ४ छ-"जच्चेव भवहिई सच्चेव संधिदृणा भाणियवा" है गौतम! तेवा प्रार। म स्वभाव सावाना २२ क्यिामा १५ સ્થિતિ હોતી નથી. તેથી પહેલાં જે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી ભવસ્થિતિ કહી છે, એ જ તેમને અવસ્થાનકાળ સમજો. આ રીતે જઘન્યથી દશ હજારવર્ષને અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમને તેમને સામાન્ય અવસ્થાનકાળ છે, તેમ સમજી લેવું તથા વિશેષરૂપ થી દેવિયની સ્થિતિ કેટલી છે? તે સમજવું હોય તે તે સ્થિતિદ્વારથી સમજી લેવું. અર્થાત–જે જે વિના કથનમાં દરેક દેવીની જેટલી ભવસ્થિતિ કહી છે, તે તે પ્રમાણુથી તે તે દેવિયને અવસ્થાન કાળ સમજી લેવો સૂકો
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणामन्तरद्वार निरूपणम् ४२९
सामान्यतो विशेषतश्च स्त्रीत्वस्यावस्थानकालमानं कथितं सम्प्रति - स्त्रीत्वस्यान्तरद्वारमाह - ' इत्थीणं भते !' इत्यादि,
मूलम् — 'इत्थीणं भंते! केवइयं कालमंतरं होइ, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइकालो, एवं सव्वासिं तिरिक्खत्थीणं । मणुस्सित्थीए खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं अणतं कालं जाव अवड्ढपोग्गलपरियटं देसूणं, एवं जाव पुव्वविदेहअवरविदेहियाओ । अकम्म भूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं दसवाससहस्साईं अंतोमुहुत्तमम्भहियाईं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो, एवं जाव अंतरदीवि याओ । देवित्थीणं सव्वासिं जहन्नेणं अतो मुहतं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो ॥ सू० ५ ॥
छाया - स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम । जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणानन्तं कालं वनस्पतिकालः । एवं सर्वासां तिर्यक्त्रीणाम् । मनुष्य स्त्रिया क्षेत्रं प्रतोत्य जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन एक समयमुत्कर्षेणानन्तं कालं यावद् अपार्द्धपुद्गलपरावर्त देशोनम् । एव यावद् पूर्ववैदेह्य परवैदेह्यः । अकर्मभूमि मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, संहरणं प्रतीत्य जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवं यावदन्तरद्वीपिकाः । देवस्त्रीणां सर्वासां नघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः ||सू०५॥
समान्य विशेष रूप से स्त्रीत्व के अवस्थान काल प्रमाण प्रकट करके अब इनके अन्तरद्वार का सूत्रकार कथन करते है— ' इत्थीणं भंते ! केवइयं कालमंतरं होई ?" इत्यादि ।
સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી સ્રીપણાના અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણુ ખતાવીને હવે सूत्रार तेयोना अ ंतरद्वार स्थन रे छे. "इत्थीण भंते ! केवइयं कालमंतरं होई" त्याहि
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
GANA
www.nown
जीवाभिगमसूत्र टीका-'इत्थीणं भंते !' स्त्रीणां भदन्त | "केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालम् अन्तरं भवति कालतः कियच्चिरमन्तरं भवति स्त्री च-मरणेन स्रीत्वं त्यक्त्वा पुनः कियता कालेन स्त्री भवतीत्यर्थः, ! भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहर्तम् , स्त्रीणामन्तरं भवतीति, कथं जघन्येनान्तर्मुहून भवतीतिचेदुच्यते मत्र कदाचित् स्त्री मृत्वा भवान्तरे पुरुपवेदं नपुंसकवेदं वा अन्तर्मुहूर्तमात्रमनुभूय पुनरपि स्त्रीत्वे, नोत्पद्यते ततो जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवतीति । 'उक्कोसेणं अणतं कालं' उत्कर्पतोऽनन्त काल भवति अनन्तकालमेव विशदयति-'वणस्सइकालो' वनस्पतिकालः, सचासंख्येयपुद्गलपरावर्ताख्यो वक्तव्य', तावता कालेन स्त्रीत्वस्यामुक्तौ सत्यां ततः परं नियमतः स्त्रीत्वयोगात , - टीकार्य:- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'इत्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ" हे . भदन्त ! स्त्री को पुनः स्त्री होने में कितने काल का अन्तर-व्यवधान होता है। अर्थात् खो जब स्त्री पर्याय से मुक्त हो जाती हैं तो पुनः उसे स्त्री पर्याय में आने के लिए कितने काल का विरह . होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेंण अणतं कालं . वणस्सइ कालो" हे गौतम ! स्त्री पर्याय को छोड़ने के बाद पुनः स्त्रोपर्याय से होने के लिये कम से कम समय एक अन्तमुहूर्त का है और अधिक से अधिक वनस्पनिकाल रूप अनन्तकाल का है। इतने काल के बाद स्त्री पुनः स्त्री की पर्याय से उत्पन्न होजाती है। इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है -कोई स्त्री ने मरकर परभव से एक अन्तर्मुहर्त तक पुरुषवेद .. या नपुंसक वेद का अनुभवन किया-बादमें वह वहां से मरकर पुनः स्त्री पर्याय में आगई तो इस प्रकार से जघन्य अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का घटित होता है तथा उत्कृष्ट से जो अनन्त काल
सर्थ-गौतमस्वामी प्रभुने सयु पूछयु छ ?--"इत्थीण भते ! केवइयं काल अतर होइहे सगवन् श्रीन शथी स्त्री ५मा भावामा सानु मत२-०५-. ધાન હોય છે અર્થાત્ સ્ત્રી જ્યારે સ્ત્રી પર્યાયથી છૂટી જાય છે, તે ફરીથી તેને સ્ત્રીપર્યાયમાં આવવા માટે કેટલા કાળને વિરહ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે छ -“गोयमा ! जहण्णेणं अतोमुटुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्साकालो' गीतम! શ્રીપર્યાયને છોડ્યા પછી ફરી થી પાછી સ્ત્રી પર્યાયમાં આવવા માટે કમથકમ એક અંતમુહૂં તેના સમયનું અંતર કહ્યું છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાલની અપેક્ષાથી અનંતકાળ નું અંતર છે કારણ કે-વનસ્પતિમાં ના છો અનંતકાળ સુધી રહે છે. આટલા કાળ પછી સ્ત્રી ફરી થી સ્ત્રીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. કઈ સ્ત્રીઓ મરીને પરભવમાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી પુરૂષવેદ અથવા નપુંસકવેદને અનુભવ કર્યો તે પછી તે ત્યાંથી મરીને ફરીથી સ્ત્રી પર્યાયમાં આવી જાય તે આ પ્રકારથી જઘન્ય અંતર એક અંતર્મુહૂર્તનું થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ નું જે વ્યવધાન કહેલ છે, તે
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणामन्तरद्वारनिरूपणम् ४३१ स च वनस्पतिकालः' एवं वक्तव्यस्तथाहि 'अणंताओ उस्सप्पिओसप्पिणीओ कालो, खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरियहा ते ण पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइ भागो' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असंख्येयाः पुद्गलपरिवर्ताः, ते खलु पुद्गलपरिवर्ताः आवलिकाया असंख्येयभाग इति एतावान् कालो वनस्पतिकालशब्देन कथ्यते, एतावत्कालपर्यन्तं पुरुषवेदनपुंसकवेदसद्भावाद् उत्कर्षतः स्त्रियाः स्त्री त्वस्यान्तरं भवति ततः परं स्त्रीत्वस्यावश्यंभावात् । ' एवं सव्वासि तिरिक्खत्थीण' एवम्
औधिकस्त्रीवदेव सर्वासां जलचरस्थलचरखेचरतिर्यस्त्रीणां तथा-औधिकमनुष्यस्त्रीणां च का व्यवधान कहा गया है वह अनन्त काल कितने प्रमाण का होता है इस पर कहते हैं'वणस्सइ कालो' वनस्पति काल की अपेक्षा से कहा गया हैं और यह वनस्पतिकाल असंख्यात पुद्गल परावर्तन रूप होता है, इसके बाद पुनः नियम से स्त्रीत्व पर्याय की उसे प्राप्ति हो जाती है। इस वनस्पति काल रूप अनन्त काल में 'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तो अणता लोगा, असंखेज्जा पोगलपरिया" कालकी अपेक्षा से अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं, क्षत्र की अपेक्षा अनन्त लोक आजाते है और असंख्यात पुद्गल परावर्त भी हो जाते हैं । और ये असंख्यात पुद्गल परावर्त आवलिका के असंख्यातवें भाग रूप होते हैं ऐसा यह इतना काल वनस्पति शब्द से कहा गया है। इतने अधिक काल तक स्त्रीत्व का अन्तर व्यवच्छेद हो जाता हैं, और इसके व्यतीत होने पर पुनः स्त्री स्त्री रूप से उत्पन्न हो जाती है "एवं सन्वासिं तिरिक्खत्थीण" इसी प्रकार से सामान्य रूप से कहे गये स्त्रीत्व के विरह काल के अनुसार ही समस्त जलचरस्थलचरखेचर तिर्यग स्त्रियों का और औधिक
मन सा प्रभाय न डाय छे १ ते भाटे ४ छ -“वणस्सइकालो" વનસ્પતિકાળની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. અને તે વનસ્પતિકાળ અસંખ્યાત પુદગલ પરાવર્તરૂપ હોય છે. તે પછી પુનઃ નિયમથી સ્વીપણાના પર્યાયની તેને પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. मा वनस्पति स३५ मनतम "अणंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीणीओ कालो खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरियट्टा" अजनी अपेक्षाथी मन त सपिलीया અને અનંત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંતક આવી જાય છે. અને અસ ખ્યાત પુદગલ પરાવર્ત પણ થઈ જાય છે. અને આ અસંખ્યાત પુદ્ગલપરાવર્ત આવત્રિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગરૂપ હોય છે. આ રીતને આટલેકાળ “વનસ્પતિકાળ એશબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે આટલા અધિકાળ સુધી સ્ત્રી પણાનું અંતર-વ્યવછેદ થઈ
भने ते व्यतीत थ य त्यारे शथी श्री श्रीपाथी 64-न थ जय छ. "एवं सव्वासि तिरिक्वत्थीणं' मे प्रमाणे सामान्य ते ४वामां मावस स्त्रीयाना विs કાલ અનુસાર જ સઘળા જલચર, સ્થલચર ખેચર તિય સ્ત્રિયાનું અને ઔધિક સામાન્ય
જીય છે
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
स्त्रीत्वस्यान्तरं जघन्यत उत्कर्षतश्च ज्ञातव्यम् तत्र जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतो वनस्पतिकाळ यावदन्तर स्त्रीत्वस्य ज्ञातव्यम् इति । कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणामन्तरमाह - 'मणुस्सित्थीए स्वतं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो' मनुष्यत्रियाः क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालो वनस्पतिकालं यावदन्तरं स्त्रीत्वस्य भवतीति । 'धम्म चरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं' धर्मचरणं चरणधर्मं प्रतीत्य जघन्येनैक समयम् “उक्कोसेणं अतं काले जाव अवड्ढपोग्गलपरियहं देणं' उत्कर्षेणानन्तं काल यावदपार्थपुद्गलपरावर्त देशोनम् । अयं भावः कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियाः कर्मभूमिक क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्त्तमुत्कर्षतोऽनन्तकालवनस्पतिकालप्रमाणम् धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन समयेकं सर्वनघ
-
४३२
सामान्य मनुष्य स्त्रियों का पुनः स्त्रीत्व की प्राप्ति का विरह काल जघन्य और उत्कृष्ट से जान लेना चाहिए जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण वह विरह काल है ऐसा जानना चाहिए,
-
अब कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियों के विषय में कहते हैं – ' . मनुस्सित्थीएं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं क्णस्सईकालो " इसी प्रकार से क्षेत्रको अपेक्षा लेकर कर्मभूमिक मनुष्य स्त्री मनुष्य स्त्री की पर्याय को छोड़कर पुनः उसी पर्याय की प्राप्ति कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त्त के व्यतीत हो जाने के बाद और उत्कृष्ट से वनस्पति काल के व्यतीत हो जाने के बाद प्राप्त करती है " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अनंत कालं जाव अवइढ पोग्गलपरियहं देणं" धर्माचरण - चारित्र धर्मको लेकर जबन्य से अन्तर एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल तक का यावत् देशोन अपार्घ पुद्गल परावर्त तक का है अर्थात् प्राप्त की गई चरणलब्धि इतने समय
મનુષ્ય અચેાના કરીથી સ્ત્રીપણાની પ્રાપ્તિના વિરહકાળ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણુ કહેલ છે. તેમ સમજવું.
हवे उभं भूभिन भनुष्य स्त्रियोना सभधभां सूत्ररथन रे छे. "मणुस्सित्थीप खेतं पच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" भेट अभावे क्षेत्रनी अपेक्षाथी કમ ભૂમિજ મનુષ્યસ્રી, મનુષ્યસ્રીની પર્યાયને છોડીને ફરીથી મનુષ્ય સ્ત્રીના પર્યાયની પ્રાપ્તિ એછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત વીત્યાપછી અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ વીતી ગયા પછી अरे छे "धम्मचरणं पटुच्च नहण्णेण एक्कं समयं उक्कोसेण अणतं कालं जाव अवहढपोग्गलपरियहं देणं" धर्भायर यास्त्रिनेसने धन्यथी ये सभयनु म ंतर अने ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાલસુધીનું... અંતર યાવત્ દેશેાન અપાય પુદ્ગલપરાવત સુધીનું છે.
1
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीकाप्रतिप० २
णां सत्वेनावस्थानकालनिरूणम् ४३३ णा सत्वनावस्थानकाल
न्यस्य , समयमात्रप्रमाणत्वात् उत्कणानन्त कालं देशोनम् अपार्द्धपुद्गलपरावतं यावदन्तरं भवति ततः परमवश्य चरणधर्मस्य प्रतिपातसंभवः, यत इतो नाधिकश्चरणलब्धिप्रतिपातकालः, सम्पूर्णस्यापि अपार्धपुग्दलपरावर्तरूपस्य दर्शनलब्धिप्रतिपातकस्य तत्र तत्र प्रदेशे प्रतिषेधादिति 'एवं जाव पुचविदेहअवरविदेहियाओ' एवं यावत् पूर्ववैदेह्यपरवैदेह्यः. यावत्पदेन-भरतैरवतमनुष्यस्त्रियाः संग्रहो भवति, तथा च भरतैरवतमनुष्यस्त्रियाः पर्वापरविदेहस्त्रियाच क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकाल यावदन्तरं भवति धर्मचरणं प्रतीत्य तु जघन्यत एकं समयम् उत्कर्षण देशोनमपाईपुद्गलपरावतं यावदन्तरं भवतीति ।
कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रिया अन्तरं प्रदर्य अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियाः अन्तरं दर्शयितुमाह 'अकम्मभूमिग' इत्यादि, 'अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां पर्यन्त रह सकती है इसके बाद तो वह नियत प्रतिपतित हो जाती है क्योंकि संपूर्ण अपार्थ पुद्गल परावर्त दर्शनलब्धि के प्रतिपात का काल उस उस प्रदेश में नहीं माना गया है, इसी कारण यहां देशोन अपाधं पुद्गलपरावर्त तक का अन्तर कहा गया है "एवं पुनविदेह अवरविदेहियाओ', इसी प्रकार से भरत क्षेत्र एवं ऐवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियां में एवं पूर्व विदेह और अपर विदेह की मनुष्यस्त्रियों में पुनः स्त्रीत्व होने का अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है तथा चारित्रधर्म को लेकर जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से देशोनअपार्थ (अर्ध) पुद्गलपरावत्त का है।
इस प्रकार से कर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों में पुनः स्त्रीत्व रूप से होने में अन्तर का कथन करके अब सूत्रकार अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियों के अन्तर को दिखाते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है-'अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भते ? केवइयं काल अंतरं होइ" हे भदन्त ! अकर्मभू અર્થાત પ્રાપ્તકરવામા આવેલ ચરણલબ્ધિ એટલા સમયસુધી રહી શકે છે. તે પછી તે નિયત પ્રતિપતિત થઈ જાય છે. કેમકે–સંપૂર્ણ અપાઈપુદગલ પરાવર્ત દર્શનલબ્ધિના પ્રતિપાત નકાળ તે પ્રદેશમાં માનવામાં આવેલ નથી. એ જ કારણે અહિયાં દેશન અપાઈ પુદ્ગલ पशवत सुधी भत२ ४डत छ, “एवं जाव पुचविदेह अवरविदेहियायो" 20 शत ભરત ક્ષેત્ર અને અરવતક્ષેત્રની મનુષ્ય સ્ત્રિયામાં ફરીથી સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત થવાનું અંતર ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથીતે એક અંતમુહૂર્તનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ છે તથા ચારિત્રધર્મ ને લઈને જઘન્યથી અંતર એક સમયનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટ દેશેન અપાઈદેશન યુદૂગલ પરાવતનું છે. - આ રીતે કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિમાં ફરીથી સ્ત્રીપણાની પ્રાપ્તિ થવામાં અંતરનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયોનું અંતર બતાવે છે – આમાં ગૌતમ સ્વામીએ प्रसनेमे ५७युछ ४-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होई" 8
५५
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवानिंगम भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालमन्तरं भवति अकर्मभूमिकस्त्री भूत्वा तावत् स्त्रीत्वात् भ्रष्टा सती पुनः कियता कालेनाकर्मभूमिकस्त्री भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं दसर्वाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाई' जन्म प्रतीत्य-जन्मापेक्षया जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहर्ताभ्यधिकानि तादृशस्त्रीत्वस्यान्तरं भवतीति अन्तर्मुहूर्त्ताधिकदशवर्षसहस्रपर्यन्तमन्तरं केन प्रकारेण भवतीति
चेदत्रोच्यते इह काचिदकर्मभूमिका स्त्री मृत्वा जघन्यस्थितिकदेवेषु समुत्पन्ना, तत्र देवेषु दशवर्षसहस्राणि आयुः परिपाल्य तादृशायुषः क्षये देवभवात् च्युत्वा कर्मभूमिपु मनुष्यपुरुषत्वेन मनुष्य. स्त्रीत्वेन वोत्पद्यते देवेभ्योऽनन्तरमकर्मभूमिपूत्पादासंभवात् , तत्रान्तर्मुहर्तेन मृत्वा पुनरपि अकर्ममिक मनुष्य स्त्री अपनी अकर्म भूमिक स्त्री पर्याय को छोड़ कर यदि पुनः वह अकर्मभूमिक मनुष्यस्त्री की पर्यायवाली होवे तो इसमें कितने कालका अन्तर होता है ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--- “गोयमा ? जम्मण पडुच्च जहन्नेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाई" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का है वाद पुनः वहीं की स्त्री हो सकती है और "उक्कोसेण वण्णस्सइकालो"उत्कृष्ट से वनस्पति काल का है उसके बाद पुनः वहां की वह स्त्री हो सकती है जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दस हजारवर्ष का अन्तर इस प्रकार से आता है जैसे-कोई अकर्म भूमिक स्त्री मरी और मरकर वह जघन्य से दस हजार वर्ष की स्थिति वाले देवों में उत्पन्न हो गई वहां वह दस हजार वर्ष की आयु को भोगकर वहां से च्यवकर और जधन्य से एक अन्तर्तुहूर्त की स्थिति वाले कर्मभूमिके मनुष्य पुरुष में अथवा मनुष्य स्त्री में वह उत्पन्न हो गई क्योंकि देवगति से ध्यव कर जीव सीधा अकर्म भूमि में उत्पन्न नहीं होता है वहां वह अन्तर्मुहूर्त की आयु भोगकर फिर वह मकर्म भूमि भोगભગવન અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય સ્ત્રી પોતાના સ્ત્રી પર્યાયને છેડીને જે ફરીથી તે અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રીના પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે તો તેમાં કેટલાકાળનું અંતર કહ્યું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्र गौतम स्वामीन ४९ छे -"गोयमा! जम्मणं पहुच जहण्णेणं दसवाससहस्साई यंतोमुत्तमम्भहियाई" है गौतम! मनी अपेक्षाथी धन्यथा अतभुत भधि इस वष' छे ते पछी शथा त्यांनी श्री यश छे. सन "उक्कोसेणं वणस्सइकालो" Bथी वनस्पति छ. ते पछी शथी त श्री त्यांनी श्री मनी જાય છે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત અધિક દસ હજાર વર્ષનું અંતર આ રીતે આવે છે.-જેમકે કેઈ અકર્મભૂમિની સ્ત્રી મરી હોય અને મરીને તે જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા દેમા ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં તે દસહજાર વર્ષના આયુષ્યને ભેગવી ને ત્યાંથી આવીને જઘન્યથી એક આ તમુહૂર્તની સ્થિતિ વાળા કર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષમાં અથવા મનુષ્ય સ્ત્રી માં તે ઉપનઈ જોય, કેમકે-દેવગતિથી ચવીને જીવ સીધે અકર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, ત્યાં તે અતિમુહૂર્તનું આયુષ્ય ભોગવીને તે પછી તે અકર્મભૂમિ-ગભૂમિમાં સ્ત્રી
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका-टोका प्रति०३
देवणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ४३५ भूमिज स्त्रीत्वेनोत्पद्यते इति, भवति जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकदशवर्षसहस्रप्रमाणमन्तरमकर्मभूमिकस्त्रियाः पुनरकर्मभूमिकस्त्रीत्वे इति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो'उत्कर्षेण वनस्पतिकाल यावदन्तरं भवत्यकर्म भूमिकस्त्रिया इतिः। 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अकर्मभूमिकस्त्रिया अन्तरमकर्मभूमिकस्त्रीत्वस्य भवति अकर्मभूमिकस्त्रियाः कर्मभूमिषु संहृत्य अन्तर्मुहूर्तकालेन तथाविधबुद्धिवैपरी येन पुनरपि. अकर्मभूमावेव नयनाद् अन्तर्मुहूत्तप्रमाण एव कालोऽन्तरं भवतीति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षण वनस्पतिकालोऽन्तरं भवति तावता कालेन कर्मभूमिषु उत्पत्तिवत् संहरणस्यापि नियमतो भावात् तथाहि-काचिदकर्मभूमिका स्त्री कर्मभूमौ संहृता, सा च स्वायु.क्षयानन्तरमनन्तकालं वनस्पत्यादिषु परिभ्रम्य पुनरपि अकर्मभूमौ समुत्पन्ना ततः केनापि संहृतेति भवति यथोक्तसंहरणस्योत्कृष्टकालभूमि में स्त्री रूप से उत्पन्न हो गई-तो ऐसी स्थिति में यहां पुनः अकर्मभूमि की मनुष्यस्त्री होने का अन्तर अन्तरर्मुहूर्त अधिक दस हजार वर्ष का कहा गया है । 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहत्तं" संहरण की अपेक्षा लेकर जघन्य से अन्तर अन्तर्मुहूर्त का है और "उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल प्रमाण है क्योकि कर्म भूमि में उत्पत्ति की जैसा संहरण का भी नियम से इतने ही काल का सद्भाव होता है सहरण की अपेक्षा जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर इस प्रकार से आता है कि कोई अकर्म भूमिक स्त्री संहत होकर कर्मभूमि में - लाई जावे. और यहां. एक अन्तर्मुहूर्त तक के काल में फिर विचार धारा के परिवर्तन हो जाने से वह वीं ले जाई जावे, इस अपेक्षा से जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर कहा गया है संहरण की अपेक्षा उत्कृष्ट अन्तर वनस्पति कालका इस प्रकार से आता है कि कोई अकर्मभूमिकी स्त्री कर्मभमि में संहृत होकर आजावे और अपनी आयु के क्षय होने के बाद फिर वह अनन्त काल પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય, તો આ સ્થિતિમાં અહિયાં ફરીથી અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રી થવાન
तर मे मतभुत मघि सन२ वर्ष युं छे “संहरणं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहत्तं स २५नी अपेक्षाथी धन्यथा ये मतभुइतनु मत२ छे. सन "उक्कोसेणं वणस्सइकालो" उत्कृष्टया वनस्पति सुधीनु मत२ ४त्यु छ. म-म भूमिमा ५ત્તિની જેમ સંહરણ ને સદ્ભાવ પણ નિયમથી એટલા જ કાળને કહેલ છે. સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર આ પ્રમાણે થાય છે – કોઈ અકર્મભૂમિની સ્ત્રી સંહંતથઈને એટલેકે હરણ થઈને કર્મભૂમિમાં લઈ આવવામાં આવે અને ત્યાં એક અતમંહત સુધીના કાળમાં ફરી વિચારધારાનું પરિવર્તન થઈ જવાથી તે ત્યાં જ પાછી લઈજવામાં આવે આ અપેક્ષાથી જ ઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર કહેવામાં આવેલ છે. સ હરણની અપેક્ષાથી ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિકાળનું આવી રીતે આવે છે—કેઈ અકર્મભૂમિની સ્ત્રી કર્મભૂમિમાં ' સ હતથઈને આર્વીજાય ' અને પિતાનું આયુષ્ય ક્ષયથયા પછી તે અંતરકાલ સુધી વનસ્પતિ વિગેરેમાં પરિભ્રમણ કરીને તે પછી ત્યાંથી કેઈમા
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwww
जीवामिगमती मानमिति, ‘एवं जाव अंतरदीवियाओ' ए वम् सामान्यतो यथा अकर्मभूमिकस्त्रियाः स्त्रीत्यस्यान्तरकालः कथितः स्तथैव-तेनैव रूपेण यावदन्तरद्वीपिकाः स्त्रिय इति, अत्र यावत्पदेन-हेमवतैरण्यवत-हरिवर्षरम्यकवर्ष-देवकुरूत्तरकुरुस्त्रीणां ग्रहणं भवति, तेन हेमवतक्षेत्रजमनुष्यस्त्रीतआरभ्यान्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रीणां ग्रहणं भवति । ततः पूर्वोक्तहैमवतादिक्षत्रस्त्रियाः स्त्रोत्वस्यान्तरकालमान जन्मापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकदशवर्षसहस्राणि उत्कर्पतो वनस्पति काल: संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिका छ एवेति ।
सम्प्रति-देवस्त्रीणामन्तरप्रतिपादनार्थमाह-'देविस्थीणं' इत्यादि, देवित्थीणं सवासि जहन्नेणं अंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' देवस्त्रीणां सर्वासां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कतक वनस्पति आदिकों में परिभ्रमण करके फिर वहां से किसी द्वारा संहत होजावे अकर्मभूमिमें स्त्री के पर्याय से उत्पन्न हुई वह इस प्रकार से वह पुनः अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री होने में बनस्पति काल के प्रमाण काल से अन्तर वाली होती है । "एवं जाव अंतर दीवियाओ" निस प्रकार से सामान्य अकर्म भूमिक स्त्री का पुनः वहीं पर स्त्री रूप से होने का अन्तर काल कहा गया है उसी प्रकार से यावत्पद से गृहीत हैमवत मनुष्य स्त्रीका हैरण्यवत मनुध्यत्री का हरिवर्ष मनुष्यत्री का रम्यक वर्ष मनुष्य स्त्री का देवकुरुमनुष्यस्त्री का और उत्तर कुरुमनुष्यत्री का तथा अन्तर द्वीप की मनुष्यस्त्रो का पुनः वहीं पर मनुष्यस्त्री होने का अन्तर काल जन्मकी
अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त अधिक दस हजार वर्ष का और उत्कृष्ट वनस्पतिकाल प्रमाण काल का है ऐसा जानना चाहिये तथा संहरण की अपेक्षा से जघन्य अन्तरकाल एक अन्तरर्मुइर्त का है और उत्कृष्ट काल वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का है।
अब सूत्रकार देवस्त्रियों के अन्तर काल का प्रतिपादन करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'देवित्थीण भते ! केवइयं कालं अंतरं होइ" हे भदन्त । देवस्त्रियों का દ્વારા સહિત થઈ જાય તે અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રી થવામાં વનસ્પતિ કાલના प्रभाए थी मत२ वाजी खाय छ ‘एवं जाच अंतरदीवियामओ, २ प्रभारे सामान्य અકર્મભૂમિની સ્ત્રીનુ ફરી થી ત્યાંની જ સ્ત્રી થવાનેઅંતરકાળ કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે ચાવ૫દથી ગ્રહણકરાયેલ હૈિમવત મનુષ્ય સ્ત્રી ને હિરણ્યવત મનુષ્યસ્ત્રીને હરિવર્ષ મનુષ્યસ્ત્રીને રમ્યક વર્ષની મનુષ્ય સ્ત્રીને દેવકુરૂની મનુષ્યસ્ત્રીને અને ઉત્તરકુરૂની મનુષ્ય સ્ત્રીને તથા અતરદીપની મનુષ્ય સ્ત્રીને ફરીથી ત્યા જ મનુષ્ય સ્ત્રી થવાને અંતરકાલ જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક આ તમુહૂત અધિક દસ હજાર વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ કાલને છે તેમ સમજવું તથા સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય અંતરકાલ એક અંતર્મુહૂર્તને છે અને ઉત્કૃષ્ણકાલ વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ અંતરાલનું છે * હવે સૂત્રકાર દેવિયેના અંતરકાલનું પ્રતિપાદન કરે છે આમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને मेषु ५७यु छ - "देवित्थीण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई"सगवन् वियाना
-
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणेमें ४३७ घेण वनस्पतिकालः, आलापप्रकारस्तु इत्थम्-'देवित्थीण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ! 'गोयमा । जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो' देवस्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालमन्तरं भवति । भगवानाह-हे गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकाल इतिच्छाया । कस्याश्चिद्देवस्त्रिया देवीभवाच्युताया गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्येषु उत्पद्य पर्याप्तिपरिसमाप्तिसमनन्तरं तथाध्यवसायमरणेन पुनर्दैवत्वेनोत्पत्तिसभवात् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमेवान्तरं भवति । उत्कर्षतो वनस्पतिकालं यावदन्तरं भवतीति । एव सामान्यतो देवस्त्रीवदेव सर्वासामित्यनेन असुरकुमार देव्या आरभ्य यावदीशानदेवस्त्रीणां जघन्यमुत्कृष्टं चान्तरमेतावदेव वक्तव्यमिति ॥सू०५।।
___ सम्प्रति-सर्वासा तिर्यगयोनिकादिस्त्रीणामल्पबहुत्व प्रस्तौति तानि चाल्पबहुत्वानि पच्च. तत्र प्रथमं सामान्यतस्तियंड्मनुष्यदेवस्त्रीणामल्पबहुत्वम्१, विशेषचिन्तायां द्वितीयं जलचरस्थलचरखेचरेति त्रिविधतिर्यक्त्रीणामल्पबहुत्वम् २; तृतीयं कर्ममुम्यकर्मभुम्यन्तरद्वीपति त्रिविधमनुष्यस्त्रीणामल्पबहुत्वम्३, चतुर्थ भवनवासिवानव्यन्तर-ज्योतिष्कवैमानिकेति चतुर्विधदेवस्त्रीणामल्प बहुत्वम् ४, पञ्चमं स्वस्वभेदयुक्तं समस्तमिश्रस्त्रीणामल्पबहुत्वम् ॥ तत्र प्रथम मल्पबहुत्वअन्तर काल कितना है ? उत्तर में प्रभुने कहा है 'गोयमा' हे गौतम! 'देविस्थीणं सब्वासि जहन्नणं अंतोमहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" ममस्त देवस्त्रियों का अन्तर काल जघन्य से एक अन्तमहर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल के प्रमाणका अनन्त काल का है जघन्य से अन्तमहत्त इस प्रकार से होता है कोई देवी देवीभाव से च्यव कर गर्भज मनुष्यों में उत्पन्न हुई-वहां वह पर्याप्ति की पूर्णता के अनन्तर ही तथाविध अध्यवसाय से मृत्यु को प्राप्त हो गई और मरकर वहपुनः देवी की पर्याय से उत्पन्न हो गई-इस प्रकार से देवी की पर्याय छोड़कर पुनः देवी रूप से उत्पन्न होने में कम से कम अन्तरकाल एक अन्तर्मुह्त काही आता है उत्कर्षसे वनस्पति काल प्रसिद्ध ही है। देवीस्त्री के इस सामान्य रूप से कथित जघन्य और उत्कृष्ट अन्तर काल के जैसा हो अन्तरकाल असुरकुमार देवी से लेकर यावत् ईशान देवी तक जानना चाहिये । सूत्र।।५। मत पास ही छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुगौतमस्वामीन छ?--गोयमा! अतो मुहुत्तं देवित्थीणं सव्वासि जहण्णेणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" सघशी वीयाना અંતરકાલ જઘન્યથી એક અંતમુહૂતને છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલના પ્રમાણનું અનંતકાબને છે. જઘન્યથી અતિમુહૂર્ત આ પ્રમાણેનું હોય છે કઈ દેવી દેવીભવથી ચ્યવીને ગર્ભજમન
માં ઉત્પન થઈ હોય અને ત્યા તે પર્યાપ્તિની પૂર્ણતા પછી જ તેવા પ્રકારના અધ્યવસાયથી મરી જાય અને મરીને તે ફરીથી દેવીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે આવી રીતે દેવીના પર્યાયને છેડીને ફરીથી દેવી પણાથી ઉત્પન્ન થવામા ઓછામાં ઓછો અંતરકાળ એક અંતમુંહતને જ આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણે આવે છે દેવીના આ સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી કહેલ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતરકાળ ની જેમજ અસુરકુમાર દેવીથી લઈને યાવત ઈશાન દેવી સુધીને આ તરકાલ સમજ. એ સૂત્ર ૫ |
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
૮
प्रतिपादनार्थमाह- 'एयासिणं' इत्यादि ।
मूलम् — 'एयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं मणुस्सित्थीणं देवित्थीणं कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्तिथीओ, तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ । एयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ खहयरतिरिक्खजोणित्थीओ, थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगु णाओ, जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जागुणाओ || एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ ' अंतरदीवगअकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, हरिखासरम्मयवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, हेमवयएरण्णवयवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, भरहेखयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, पुव्वविदेहअवरवि देह कम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ । एयासिणं भंते! देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवित्थओ भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, वाण
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
देवरीणां भवस्थितिमावनिरूपणम् ४३९
मंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ । एयासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं मणुसित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं, देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसियाणं वेमाणिणीण य कयराओ कयराहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ, देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्ज गुणाओ, हरिवासरम्भगवा सअ कम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ दो वितुल्लाओ संखिज्जगुणाओ, हेमवयएरण्णवयवासअ कम्मभूमिगमणुसित्थीओ दो वि तुलाओ संखेज्जगुणाओ, भरहेखयवासकम्म भूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, पुव्वविदेह अवरविदेहवासकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, वेमाणियदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, खहयरतिक्खिजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ, जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ, वाणमंतदेवित्थओ संखेज्जगुणाओ, जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ || सू० ६ ॥
छाया - पतासां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां मनुष्यस्त्रीणां देवस्त्रीणां कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्व स्तोका मनुष्यस्त्रियः, तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः । एतासां खलु भदन्त ! तिर्यग् योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां च कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः, स्थलचरतिर्यग्योनि कस्त्रिय संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः । एतासां खलु
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
जवाभिगमसूत्रे
भदन्त ! मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिका नामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपिकानां च कतराः कतराभ्योऽ ल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा १ गौतम ! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः, देव कुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, हरिवर्ष रम्यक कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, हैमवतैरण्यवतवपकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, भरतैरवतवर्ष कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो अपि तुल्ये संख्येयगुणे, पूर्वविदेद्वापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियों द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे । पतासां खलु भदन्त ! देवस्त्रीणां भवनवासिनीनां वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीणां वैमानिकीनां च कतरा कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावा १ गौतम ! सर्वस्तोका वैमानिक स्त्रियः, भवनवासि देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, वानव्यन्तरदेवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः ज्योतिष्क देवस्त्रियः संख्येयगुणा । पतासां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपिकानां देवस्त्रीणां भवनवासिनीना वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीणां वैमानिकीनां च कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा १ गौतम ? सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः देवकुरुत्तर कुर्व कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे हरिवर्ष रम्यकवर्पाकर्मभूमिकमनुष्यत्रियों द्वे अपि तुल्ये संस्येयगुणे हैमवतैरण्यवतवर्षा कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, भरतैरवतवर्षकभूमिकमनुष्यस्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, पूर्वविदेहापरविदेहवर्पकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, वैमानिकदेव स्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, भवनवासिदेवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियोऽसंख्येयगुणाः स्थलचर तिर्यगूयोनिकस्त्रियः संख्येयगुणा, जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्येयगुणाः, वानव्यन्तरदेवस्त्रियः संख्येयगुणा, ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्येयगुणाः || सू०६ ||
४४०
अब सूत्रकार समस्त तिर्यग्योनिकादि स्त्रियों का पल्प बहुत्व प्रकट करते हैं इनमें प्रथम अल्प बहुत्व का कथन सामान्य से तिर्यक् मनुष्य देवी स्त्रियों को अपेक्षा से किया है ' द्वितीय अल्प वहुत्व का कथन तीन प्रकार की तिर्यग् स्त्रियों की अपेक्षा से किया है २, तृतीय अल्प बहुत्वका कथन तीन प्रकार की मनुष्यस्त्रियो की अपेक्षा से किया गया है ३, और चतुर्थ अल्प
હવે સૂત્રકાર સઘળી તિયગ્યેાનિક વિગેરેની સ્રિચાનુ અપ, બહુપણું પ્રગટ કરે છે. તે પાંચ પ્રકારનુ હાય છે. તેમાં પહેલા અલ્પ, બહુપણાનુ કથન સામાન્યપણાથી તિગ્ મનુષ્ય સ્ર તથા દેવીયેની અપેક્ષાથી કરેલ છે ૧, ખીજા અલ્પ, બહુપણા નુ કથન ત્રણ પ્રકારની તિગ્ સ્ત્રીચેાની અપેક્ષાથી કરેલ છે. ૨, ત્રીજા અલ્પ મહુપણા તુ' કથન ત્રણ પ્રકારની મનુષ્ય ક્રિયાની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે ૩, અને ચાથા અલ્પ, બહુપણાનું કથન
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४१
टीका- 'एयासि णं भेते' एतासां सामान्यस्त्रीणां स्खलु भदन्त ? 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकखीणाम् ' मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम्, 'देविस्थीणं' देवस्त्रीणाम् ' कयरा कयरा हिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' 'सव्वत्थोवा मणुस्सित्थीओ' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्यः स्त्रीभ्योऽपेक्षया मनुष्यस्त्रियोऽल्पा भवन्ति, तासां मनुष्यस्त्रीणां संख्यात कोटिकोटिप्रमाणत्वात् इति । 'तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' मनुष्यस्त्रीभ्य स्तिर्यग्योनिक स्त्रियोऽसंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्रं तिर्यग्योनिक स्त्रीणामतिबहुतया संभवात् द्वीपसमुद्राणां चासख्येयत्वात्तदाश्रितानां बहुत्व चार प्रकार की देवस्त्रियों की अपेक्षा से किया गया है ४, पचम अल्प बहुत्व अपने अपने भेद युक्त स्त्रियो को मिलाकर किया गया है ५।
इन में प्रथम प्रकार का जो अल्प बहुत्व है उसके सम्बन्ध में गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है " एतासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं मणुस्सित्थीणं देवीस्थीण कयरा कयरा हिंदी अप्पा वाबहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा " हे भदन्त । इन तिर्यक् स्त्रियो में और देवस्त्रियों में कौन स्त्रियां किन स्त्रियों की अपेक्षा अल्प है ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा बहुत है कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा बराबर है और कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं – “गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सित्थीओ” हे गौतम! सबसे कम मनुष्य स्त्रियां है क्योकि इनकी संख्यात संख्या कोटि कोटि प्रमाण ही कही गई है । 'तिरिक्खनो णित्थीओअसं खेज्जगुणाओ' इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक स्त्रियां' असख्यात गुणित अधिक कही गई हैं क्योंकि हर एक द्वीप में हर एक समुद्र ચાર પ્રકારની દેવિચાની અપેક્ષાથી કરેલ છે. ૪, પાચમા અલ્પ બહુપણાનુ' થન પોતપાતાના ભેદ વાળી સ્રિર્ચા મેળવીને કહેલ છે.
આ પાંચ પ્રકારના અલ્પ, બહુપણામાં પહેલા પ્રકારનું જે અલ્પ, બહુપણું છે, તેના विषयभां गौतमस्वाभी अलुने पूछे छे - “पयासि णं भते । तिरिक्खजोणित्थीणं मणुस्सित्थीण, देवित्थण कयरा कयराहितो. अप्पा वा बहुयावा तुल्लावा विसेसाहिया वा,, डेलगવન્ આ તિયાઁચ ક્રિયામા અને દૈવિયામાં કઇ સ્ત્રિયા કઈ સિંચે કરતા અલ્પ છે ? કઈસ્ત્રિયે કઈ સ્ત્રિયા કરતાં વધારે છે ? અને કઈ સ્ત્રિયા કઈ સ્ટ્રિયાની ખરાખર છે ? અને કઇ સિયા કઇ સિચેાથી વિશેષ અધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને हे छे – “गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सित्थीओ,, हे गौतम! सौथीमोछी मनुष्यनी સ્ત્રિયા છે કેમકે તેઓની સખ્યા, ' સખ્યાત કેાટી કેટિ પ્રમાણુની જ કહી છે "तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ,, तेना पुरता तिर्यग्योनिः स्त्रियो मसच्या તગણી વધારે કહેલ છે. કેમકે દરેક દ્વીપમા, દરેક સમુદ્રમાં, તિય ચૈનિક સ્ત્રિયાનુ
५६
L
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
ww
जीवाभिगमसूत्र तिर्यक्स्त्रीणामपि मनुष्यस्यपेक्षया आधिक्यस्य सुतरामेव सिद्धत्वादिति । 'देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' तिर्यकूस्त्रीभ्योऽपि देवस्त्रियोऽसंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवस्त्रीणां प्रत्येकमसंख्येयश्रेण्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति भवन्ति देवस्त्रियः सर्वाभ्यः स्त्रीभ्योऽसंख्यातगुणा अधिका इति ॥१॥
द्वितीयमल्पबहुत्वमाइ-'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि गंभंते' एतासां खलु भदन्त ? स्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणित्थीण जलयरीणं थलयरीणं खहयरीण य' तिर्यग्योनिकस्त्रीणां जलचरीणां थलचरीणां खेचरीणा च 'कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति प्रश्न', भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, में तिर्यग्योनिक स्त्रियो की अति बहुलता है और द्वीप समुद्र भी असंख्यात कहे गये हैं अतः इनके आश्रित रही हुई तिर्यक् स्त्रियो में मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा असंख्यातता अपने आप ही सिद्धहोजाती है "देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" तिर्यक् स्त्रियोंकी अपेक्षा देवस्त्रियां असंख्यात गुणित अधिक कहो गई हैं । क्योकि भवनवासी वानव्यन्तर ज्योतिष्क सौधर्म और ईशान इन देवों में प्रत्येक देव की स्त्रियां असंख्यात श्रेण्याकाश की प्रदेश राशि प्रमाण कही गई है । इसलिए इन में समस्त स्त्रियो की अपेक्षा से असंख्यात गुणता कही गई है।
द्वितीय अल्पबहुत्व का कथन इस प्रकार से है “एयासि णं भंते तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीण खहयरीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" हेभदन्त!ये जो जलचरी, थलचरी, खेचरी, तिर्यस्त्रियां हैं-सो इनमें कौन स्त्रियां किन स्त्रियोसे अल्प हैं! कौन स्त्रियां किन स्त्रियोंसे बहुत है? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों के बराबर है ? और कौन स्त्रियां किनस्त्रियों से विशेषाधिक है ? પ્રમાણ અતિવિશાળ છે અને દીપ સમુદ્રપણ અસંખ્યાત કહેલ છે તેથી તેના આશ્રયથી રહેલ તિર્યચચિયમાં મનુષ્યસ્ત્રિ કરતાં અસ ખ્યાત પાણુ પિતાની મેળે જ सिद्ध य जय छ “देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ,, तियय रियाना ४२i क्या અસંખ્યાત ગણિ કહી છે. કેમકે-ભવનવાસી, વાનભંત તિષ્ક સૌધર્મ અને ઈશાન આ દેમાં દરેક દેવની સ્ત્રિ અસંખ્યાત શ્રેણ્યાકાશની પ્રદેશ રાશિપ્રમાણની કહી છે તેથી તેઓમાં સઘળી ચિત્રા કરતાં અસંખ્યાત ગણું કહ્યું છે.
___ मी अ५ महुवनु ४थन २मा प्रमाणे छ -“पया सिणं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीण थलयरीणं खहयरीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा, पहुया वा, तुल्लावा, विसेसाहिया वा” 8 लगवन २ मा सयरी, स्थायरी, मेयरी, तिय योनि स्त्रियो छ, તેઓમાં કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિયો કરતાં અ૫ નામ ઓછી છે ? કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિ કરતાં વધારે છે? કઈ સ્ત્રિ કઈ સિની બબર છે ? અને કઈ સ્બિયે કઈ સ્ત્રિ કરતાં વિશેષાધિક છે?
-
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्रति. २
स्त्रीणां प्रथममगल्पवहुत्वनिरूपणम् ४४३ गोयमा हे गौतम ? 'सव्वत्थोवाओ खहयरतिरिक्ख जोणिस्थीओ' आसु तिर्यग् जलचर स्थलचरखेचरस्त्रीषु सर्वापेक्षया सर्वस्तोकाः खेचरत्रियो भवन्ति, 'थलयरतिरिक्खजोणिस्थीओ संखेज्जगुणाओ' खेचरीभ्यः स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति, खेचरीभ्यः स्थलचरीणां स्वभावतएव प्राचूर्येण संभवादिति, 'जलयरतिरिक्ख जोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरीम्यो जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति, लवणे कालोदे स्वयंभूरमणे च समुद्रे मत्स्यानामतिप्राचूर्येण भावात् , स्वयंभूरमणसमुद्रस्य च शेषसमस्तसमुद्रापेक्षयाऽतिविशालत्वादतः स्थलचरस्यपेक्षया जलचर्यः संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति भावः ॥२॥
__ कथितं द्वितीयमल्पबहुत्वं सम्प्रति-तृतीयमल्पबहुत्वमाह-'एयासि ण' इत्यादि, 'एयासि णं भंते एतासां खलु भदन्त ! 'मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतर.... - इसके उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा!सव्वत्थोवाओ खहयरतिरिक्खजोणित्थी
ओ" हे गौतम ! सब से कम खेचर तिर्यक स्त्रिया हैं। इनकी अपेक्षा "थलयरतिरिक्खजोणि त्थीओ संज्जगुणाआ" स्थलचर तिर्यगयोनिकस्त्रियां संख्यात गुणीत है क्योंकि खेचर स्त्रियों की अपेक्षा स्थलचर स्त्रियां स्वभावतः प्रचुरमात्रा में होती है "जलचर तिरिक्खजोणिन्थीओ संखेज्जगुणाओ" स्थलचर तिर्यग नियों की अपेक्षा जलचर तिर्यगूयोनिकस्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं। क्योकि लवणसमुद्र मे, कालोदधि समुद्र में और स्वयंभूरमण समुद्र में मछलियो का सद्भाव बहुत ही अधिक प्रचुरमात्रा में पाया जाता है अन्य सब समुद्रोंकी अपेक्षा स्वयंभरमण समुद्र बहुत विस्तार वाला है अतः स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचर स्त्रियां संख्यात गुणी अधिक कही गई है ।२।।
___ अब तृतीय प्रकार का जो अल्पवहुत्व है-सूत्रकार उसे प्रकट करते हैं “एया सिणं भते मणुस्सित्थीणं ! कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाण य वा कयरा कयराहिंतो
सा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन ४९ छ है - "गोयमा! सव्वत्थोवाओ सहयर तिरिक्खनोणिस्थीयो" गौतम! सौथी माछी मेयर तिय-योनिस्निया छ, तना तi 'थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ" २५सय तिर्थयानि स्त्रिये! सध्याग છે કેમ કે– ખેચર સ્ત્રિ કરતાં સ્થલચરસ્ત્રિ સ્વભાવથી જ વધારે પ્રમાણમાં હોય છે "जलयरतिरिक्खजोणिस्थीमो संखेज्ज गुणाओ" स्थलय२ स्त्रियांना ४२di oreAR तियज्याનિક સ્ત્રિ સંધ્યાતગણી વધારે છે કેમ કે-લવણ સમુદ્રમા, કાલેદધિ સમુદ્રમાં અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં માછલીયાને સદ્ભાવ મોટા પ્રમાણમાં હોય છે. બીજા બધા સમુદ્રો કરતાં સ્વય ભૂરમણ સમુદ્ર ઘણુવિસ્તાર વળે છે. તેથી સ્થલચર સ્ત્રિકરતાં જલચરસ્ત્રિ સંખ્યાતગણી વધારે છે. રા
હવે ત્રીજા પ્રકારનું જે અલ્પ બહુ પણું છે, તેને પ્રગટ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે– "एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीण कम्मभूमियाणं अंतरदीवियाण य कयरा कयराहितो !
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमन
AnnNAMMAMANA
दीवियाण य कयरा कयराहितो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसे साहिया वा' मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिकानाम् अकर्मभूमिकानामन्तरदीपिकानां च कतराः कतराम्योऽपा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह --'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवाओ अंतरदीवगभकम्मभूमिगमणुस्सित्धीयाओं' मर्वस्तोकाः सर्वासांमध्ये कर्मभूमिकाकर्मभूमिकान्तरद्वीपकस्त्रीणां मध्ये स्तोकाः-अल्पाः अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकस्त्रियो भवन्तिक्षेत्रस्याल्पत्वात् तत्र स्थितामपि अल्पा एव भवन्तीति। 'देवकुरुउत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' अन्तरद्दीपकाकर्मभूमिक मनुष्यस्त्रीरपेक्ष्य देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः द ग्योऽपि तुल्याः सत्य. संख्येयगुणा अधिका भवन्ति क्षेत्रस्य सख्येयगुणाधिकत्वात् । स्वस्थाने योनामपि परस्परं प्रति तुल्यत्वमेव समानप्रमाणक्षेत्रत्वात् । 'हरिवासरम्मयवासभकम्भूमिग मस्सि . स्थीओ दो वि तुल्लाओ सखेज्जगुणाओ' हविपरम्यकवर्षाकर्मभृमिकमनुष्यस्त्रियो हय्योऽपि - अप्पावा बहुया वा तुलला वा विसंसाहियावा' हे भदन्त । ये जो कर्मभूमिक मनुष्य. स्त्रिया मकर्ममूमिक मनुष्यस्त्रिया तथा- अन्तरद्वीपक मनुष्य स्त्रियां है इन में कौन स्त्रियां किनस्त्रियों का अपेक्षा अल्प है ! कौन किनसे भविक है । फोन किन के बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गीयमा ! सन्यस्थोवाओ अंतरदीवगमकम्मभूमिगमणुस्सित्थीयाओ" हे गौतम कर्म भूमि अकर्मभूमि, अन्तरद्वीप इन तीनों क्षेत्रों की स्त्रियों में सबसे कम अन्तर द्वीप अकर्मभूमि गत मनुष्य स्त्रियां हैं । क्यों की अन्तरद्वीप क्षेत्र बहुत अल्प है इसलिये उनमें रहने वाली स्त्रिया भी बहुत अल्प है "देवकुरुउत्तरकुरु अफम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" अन्तरद्वीप गत मनुष्य नियों की अपक्षा देवकुरु और उत्तर कुरुकी जो मनुष्य लिया है वे परस्पर में तुल्य हैं किन्तु अन्तर द्वीप स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक है ।"हरिवासरम्मअप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा," उ मापन मा भभूभाना मनुष्य પ્રિયે, અકર્મભૂમિની મનુષ્યસ્ત્રિ, તથા અતરદ્વીપની મનુષ્ય ક્રિયે છે, તેઓમાં કઈ સ્ત્રિયે, કઈ સ્મિ કરતા અ૯૫-ઓછી છે 1 કઈ સિં કઈ શ્રિ કરતાં બધારે છે ? કઈ શ્ચિય કઈ બ્રિચ ની બરાબર છે. અને કઈ સ્ત્રિ કઈ પ્રિયે કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે छ - "गोयमा ! सव्वत्थोवाओ अतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीयाओ" है गौतम કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિ, અંતરદ્વીપ આત્રણે ક્ષેત્રોની શ્વિમાં સૌથી ઓછી અંતરદ્વીપ અકમંભૂમિમા રહેલ મનુષ્યની અિ છે કેમકે અંતરદ્વીપ ક્ષેત્ર બહુઅ૯૫-નામ નાનું છે. तथी तमा २वावाणी निये। ५ घणी म८५ छे "देवकुरुत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लायो संखेज्जगुणाओ" मतदीपभा रडत मनुष्य बिया ४२ता દેવમુરૂ અને ઉત્તરકુરું ની જે મનુષ્યસ્ત્રિ છે, તેઓ પરસ્પરમાં તુલ્ય છે. પરંતુ તે અંતર दीय नी स्त्रिया ४२ता सध्यात गणी पधारे छे "इरिवासरम्मगवासमकम्मभूमिगम
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूणम् ४४५ तुल्याः सख्येयगुणाधिका', देवकुरूत्तरकुरुमनुष्यस्यपेक्षया हरिवर्षरम्यकवर्ष मनुष्यस्त्रियः सहयेयगुणाः अधिका भवन्ति देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रापेक्षया इरिवर्षरम्यकक्षेत्रस्यातिप्रचुरत्वात् । स्वस्थाने तु द्वयीनामपि परस्परं तुल्यत्वम्, क्षेत्रस्य समानत्वात् 'हेमवयएरण्णवयवासअकम्ममिभूग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो दय्योऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, हरिवर्षकरम्यकवर्ष मनुष्यस्त्रीणामपेक्षया हैमवतैरण्यवतवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति यद्यपि हरिवर्षरम्यकवर्ष क्षेत्रापेक्षया हैमवतैरण्यवतक्षेत्रस्याल्पत्वं तथापि अल्पस्थितिकतया बहूनां तासां तत्र संभवात् । स्वस्थाने द्वयीनामपि परस्परं तुल्यतैवेति । 'भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुगवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्यीओ दो वि तुल्लाओ-संखेज्जगुणाओ'दोनों क्षेत्र समान प्रमाण वाले होनेसे हरिवर्ष और रम्यक वर्ष इन दोनो अकर्मभूमि क्षेत्रो को स्त्रियां परस्पर में तुल्य है परन्तु देवकुरु और उत्तरकुरु की मनुष्यस्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं । क्योंकी देवकुरु और उत्तरकुरुक्षेत्रों की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्र अति विस्तृत है । स्वस्थान में जो दोनों में तुल्यता प्रकटकी गई है वह क्षेत्रकी समानता को लेकर की गई है "हेमवयएरण्णवयअकस्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ सखेज्जगुणाओ" हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्र की जो मनुष्य स्त्रियां हैं वे आपस में तुल्य हैंपरन्तु हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं । यद्यपि हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्रों की अपेक्षा हैमवत क्षेत्र और ऐरण्यवत ये दोनो क्षेत्र विस्तार में कम है परन्तु यहा पर रहने वाली स्त्रियों की स्थिति अल्प होती है-अतः ऐसी स्त्रियां यहां अधिक होती हैं। "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ णुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ-संखेज्जगुणाओ' भन्ने क्षेत्री स२मा प्रमाण वा पाथी હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ આ બને અકર્મભૂમિ ક્ષેત્રોની સ્ત્રિયે પરસ્પર સમાન છે પરંતુ દેવકુફ અને ઉત્તરકુરૂ ની મનુષ્ય સ્ત્રિની અપેક્ષાથી સંખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂ કરતાં હરિવર્ષ અને રમકવર્ષ ક્ષેત્ર અત્યંત વિસ્તાર વાળું છે. સ્વસ્થાનમાં જે બનેમાં સમાનપણું પ્રગટ કર્યું છે, તે ક્ષેત્રના સમાનપણી ને લઈને કહે વામાં मावत छे. "हेमवयएरण्णवयनकम्मभूमिगमणुस्तित्थीओ दो वि तुल्लाओसंखेज्जगुणाओ' હૈમવત અને એરણ્યવત ક્ષેત્રની જે મનુષ્ય સ્ત્રિ છે, તેઓ પરસ્પરમા તુલ્ય એટલે કે સમાન પ્રમાણવાળી છે. પરતું હરિવર્ષ અને રમ્ય વર્ષ ની સ્ત્રિયોની અપેક્ષાથી સ ખ્યાતગણી વધારે છે જે કે હરિવર્ષ અને રમ્યકવષ ક્ષેત્રોની અપેક્ષા થી હૈમવત ક્ષેત્ર અને અરણ્યવત ક્ષેત્ર આ બન્ને ક્ષેત્ર વિસ્તારમાં ઓછા છે. પરંતુ અહિયાં રહેવાવાળી स्त्रियानी स्थिति ६५ डाय छ तथा सेवी स्त्रिय। त्यो पधारे हाय छ ‘भरहेरवयवासकस्मभूमिगमणुस्तित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' सरतक्षेत्र मन भैरवत क्षेत्र
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૬
जीवाभिगमसूत्रे
णाओ' भरतैरवतवर्षकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वय्योऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, हैमवतैरण्यवत वर्षाकर्मभूमिकमनुष्य स्त्र्यपेक्षया भरतैरवतवर्पकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति, कर्मभूमिकतया स्वभावत एव तत्र प्राचुर्येण संभवात्, स्वस्थाने तु द्वय्योऽपि परस्परं तुल्या भवन्तीति भाव | 'पुण्य विदेह अवर विदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' भरतैरवत मनुष्य स्त्रीभ्यः पूर्वविदेहा पर विदेह कर्म भूमिकमनुप्यस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति क्षेत्रबाहुल्याद जितस्वामिकाल इव स्वभावत एव तत्र प्राचुर्येण भावात् स्वस्थाने तु द्वयीनामपि परस्परं तुल्यतेति तृतीयमल्पबहुत्वमिति || ३ |
अथ चतुर्थमल्पबहुत्वमाह — 'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि णं भंते' एतासा खलु भदन्त देवितथी भवणवासिणोणं वाणमंतरीणं' देवस्त्रीणां भवनवासिनीनां वानव्यन्तरीणाम् ' जोइसि - णीण वेमाणिणीण य' ज्योतिष्कीनां वैमानिकीनां च ' कयरा कयराहिंतो अप्पा वा, बहुया वा, संखेज्जगुणाओ” भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र ये कर्मभूमि के क्षेत्र हैं अतः यहांकी मनुष्य स्त्रिया हैमवत एवं ऐरण्यवत क्षेत्र की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं परन्तु फिर भी ये परस्पर में तुल्य हैं ।
$5
कर्म भूमिके क्षेत्र होने से यहा स्वाभाविक रूप से स्त्रियों की अधिक उत्पत्ति होती है । पुण्वविदेह अवरविदेह कम्म भूमिगमणुस्लित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह इन दो कर्म भूमि के क्षेत्रों की मनुष्य स्त्रियां परस्पर में समान हैं परन्तु फिर भी भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र को मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा ये संख्यात गुणो अधिक हैं । क्योंकि क्षेत्र की बहुलता है । अतः अजित स्वामी के काल के जैसा स्वभावतः इन की यहां प्रचुरता है |
चतुर्थ प्रकार का अल्प बहुत्व इस प्रकार से हैं - " एयासि णं भंते । देवित्थीण भवण वासिणीण वाणमंतरीण जोइसिणीणं वैमाणिणीण य" हे भदन्त । इन भवनवासिनी वान व्यन्तर
આ કભૂમિના ક્ષેત્રો છે તેથી અહિની મનુષ્ય ત્રિયેા હૈમવત અને અરણ્યવત ક્ષેત્રોની અપેક્ષાથી સખ્યાત ગણી વધારે છે પરતુ પરસ્પમાં તેએ સરખી છે કમ ભૂમિનુ क्षेत्र होवाथी महियां स्वाभावि पाथी स्त्रियोनी उत्पत्ति वधारे होय छे “पुव्वविदेह अवर विदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थी दो वि तुल्लाभो संखेज्जगुणाभो” पूर्वविदेह अने પશ્ચિમવિદેહ આ એ ક ભૂમિના ક્ષેત્રોની મનુષ્ય ચે પરસ્પરમા સરખી છે પરંતુ ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રની મનુષ્ય સ્રર્યાની અપેક્ષાથી તે સખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમ કે—ક્ષેત્રનુ... વિશાળ ણુ છે તેથી અછત સ્વામીના કાળની જેમ સ્વભાવ થી જ તેમનુ' અહિયા વિશેષ પણું છે. આ ત્રીજા પ્રકારનુ' અલ્પ બહુ પડ્યુ છે
थोथा प्ररितु नमस्य महु या प्रभाष छे - "पयासि णं भंते ! देवित्थी णं भवणवासिणीणं वाणमंतराणं जोइसिणीण वेमाणिणो य" हे भगवन् या लवनवासी हेवनी देवियो,
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४७
तुल्लावा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पावा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवित्थीओ' सर्वस्तोका वैमानिकदेवस्त्रियः अंगुलमात्रक्षेत्र प्रदेशराशेर्यद् द्वितीयं वर्गमूलं तस्मिन् तृतीयेन वर्गमूलेन गुणने कृते यावान् प्रदेशराशिस्तावत् प्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिक श्रेणीपु यावन्तो नभ प्रदेशाः द्वात्रिंशत्तमभागहीनाः तावत्प्रमाणत्वात् प्रत्येक सौधर्मेशान देवस्त्रीणामिति 'भवणवा सिदेवित्थओ असंखेज्जगुणाओ' वैमानिकदेव स्त्रीभ्यो भवनवासि देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणा अधिका भवन्ति अंगुलमात्रक्षेत्र प्रदेशराशेर्यत् प्रथम वर्गमूलं तस्मिन् द्वितीयेन वर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशि स्तावत्प्रमाणासु श्रेणीषु यावान् प्रदेशराशि द्वत्रिशत्तमभागहीन स्ताव
,
ज्योतिष्की और वैमानिकी देवस्त्रियों में "कयरा" कौन देवस्त्रियां "कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा" किन देवस्त्रियां से कौन अल्प हैं ? कौन किनसे बहुत हैं कौन किन के तुल्य है ? कौन किन से विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं। गोमा सन्वत्थोवाओ वेमाणियदेवत्थीओ" सब देवस्त्रियो में सब से कम वैमानिकदेवस्त्रियां हैं इसका भाव ऐसा है अगुळ मात्र प्रदेश राशि का जो द्वितीय वर्गमूल है उसे तृतीय वर्गमूल से गुणित करने पर जितनी प्रदेशराशि आती है उतने प्रमाण वाली घनी कृतलोक की ही एकदेशवाली श्रेणियों में जितने प्रदेश हो उन प्रदेशो को बत्तीसर्वे भाग होन कर दो फिर जो प्रमाण बचे सो उतना प्रमाण सौधर्म और ईशान की देवस्त्रियों का है । "भवणवासि देविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ" वैमानिकदेवस्त्रियों की अपेक्षा भवनवास देवस्त्रियां असख्यात गुणी अधिक है - तात्पर्य इसका यह हैं कि अंगुल मात्र क्षेत्र की प्रदेश राशि का जो प्रथम वर्गमूल है उसे द्वितीय वर्गमूल से गुणित करने पर जितनो प्रदेशराशि हो वानव्यन्तर हेवनी देवियो, ज्योतिष्णु देवनी हेविया, मने वैमानिकी हेवनी हेवियाभां "कयरा" ६४ देवियो "कयराद्दितो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा” ४४ हेवियाथी ४४६ દેવીચેા અલ્પ છે ? કાનાથી કઇદૈવિયે વધારે છે ? કાણુ કોની ખરેાખર છે ? કાણુ કેાનાથી વિશેષાधि४ छे १ मा प्रश्नना उत्तरमां प्रभु गौतमस्वाभीने हे छे - गोयमा ! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवत्थोओ” सघणीहेवियो भां सौथी गोछी वैभानि हेवनी हेविया छे, हेवाना हेतु मे छे - આંગળમાત્ર પ્રદેશ રાશિના જે ખીજો વગ મૂળ છે, તેને ત્રીજાવગ મૂળ થી ગુણવાથી જેટલી પ્રદેશરાશિ આવે છે, એટલા પ્રમાણવાળી ઘનીકૃતલાકનીજ એકદેશવાળી શ્રેણીયામા જેટલા પ્રદેશશે હાય તે પ્રદેશ ને બત્રીસમાભાગથી એછા કરવાથી જે પ્રમાણ ખેંચે તેટલુ' પ્રમાણ સૌધમ मने ईशान देवलेोउनी हेवियानु' छे. 'भवणवासिदेवित्थोभो असंखेज्जगुणाओ” वैभानि દેવચા કરતા ભવનવાસિ દેવિયા અસખ્યાતગણી વધારે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે— આંગળમાત્ર ક્ષેત્રની પ્રદેશરાશિનુ જે પહેલુ વર્ગમૂળ છે, તેને ખીજા વ મૂળથી ગુણુવાથી
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
rammar.....
जीवाभिगमसूत्रे प्रमाणत्वात् भवनवासिदेवस्त्रीणाम्, अतो वैमानिकदेव्यपेक्षया भवणवामिन्य' असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीत्युक्तम् । 'वाणमंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियो भवनवासिदेवस्यपेक्षया असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति, संख्येययोजनप्रमाणैकप्रादेशिक श्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तेभ्योऽपि द्वात्रिंशत्तमे भागेऽपनीते यच्छेषमवतिष्ठते तावत्प्रमाणत्वात् वानव्यन्तरीणामिति । 'जोइसियदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियो वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, पदपश्चाशदधिक शतद्वयागुलप्रमाणेव प्रादेशिकश्रेणिमात्राणि रूण्डानि यावन्त्ये करिमन प्रतरे भवन्ति तेभ्यो द्वात्रिंशत्तमे भागेऽपसारिते यावान् प्रदेशगशि भवति तावत्प्रमाणत्वाज्ज्योतिष्कदेवीनाम् अतो वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेध्योऽसख्येयगुणा अधिका भवन्तीति चतुर्थमल्पबहुत्वमिति || उतने प्रमाण वाली श्रेणियो में जितनी प्रदेशराशिहो उस प्रदेशराशि को बत्तीसवें भाग करदो फिर जो प्रमाण बचे सो उतना प्रमाण भवनवासि देवस्त्रियों का है इस प्रकार करने से यह ज्ञात हो जाता है कि वैमानिक देवों की स्त्रियों की अपेक्षा भवनवासि देवस्त्रियों का प्रमाण असंख्यात गुणा अधिक हैं । "वाणमंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" वानव्यन्तर देवियां भवनवासि देवियोंकी अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं । इसे यो समझना चाहिए ---- एक प्रतर में संख्यात योजन प्रमाण वाले एक प्रदेशों की श्रेणि प्रमाण जितने खण्ड हों उनमें से बत्तीसवां भाग कम करो-ऐसा करने पर जो बाकी रहे उतने प्रमाणवाली वानव्यन्तर देवियां हैं । "जोइसियदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ" ज्योतिष्क देवों की स्त्रियो का प्रमाण वानव्यन्तर देवियों के प्रमाण से असंख्यात गुणा अधिक है। अर्थात् दोसौ छप्पन (२५६) अंगुल प्रमाण के जितने खण्ड एक प्रतर में होते हों उनमें से बत्तीसवा भाग कम करने पर जितने જેટલી પ્રદેશ રાશી હોય એટલા પ્રમાણ વાળી શ્રેણિયોમાં જેટલી પ્રદેશ રાશી હોય એ પ્રદેશ રાશિને બત્રીસમભાગ કરવાથી જે પ્રમાણ બચે એટલું પ્રમાણ ભવનવાસી દેવાનું છે આ રીતે કરવાથી એ સમજાવવામાં આવે છે કે–વિમાનિક हेवानी क्यिो ४२ता भवनवासि क्यानु प्रभाए मसयात आधारे छ "वाणमंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाभो' वानव्य त वियो वनवासी विय! ४२ता अस-यातणी વધારે છે તે આવી રીતે સમજવું –એક પ્રતરમાં સંખ્યાતજન પ્રતર પ્રમાણ વાળા એક પ્રદેશની શ્રેણી પ્રમાણના જેટલા ખડ હોય, તેમાંથી બત્રીસ ભાગ છે કરતાં જે બાકી २४ मेटसा प्रभावामी वानव्यन्त२ हेविया छ "जोइसियदेवित्थीओ असखेज्जगुणाओ"
તિષ્ક દેની દેવીનું પ્રમાણ વાવ્યન્તર દેવિયેના પ્રમાણથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અર્થાત ૨૫૬ બસોછપ્પન આગળ પ્રમાણના જેટલા ખડ એક પ્રતરમાં થતાહોય, તેમાંથી બત્રીસમભાગ કરવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશિ બાકી બચે એટલા પ્રમાણ
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४९ समाप्तं चतुर्थमल्पबहुत्वम् इदानीं समस्तस्त्रीविषयं पञ्चममल्पवहुत्वमाह-'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि णं भंते' एतासां खल भदन्त ? 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग् योनिकस्त्रीणाम् ‘जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं' जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणाम् ‘मणुस्सित्थीण' मनुष्यस्त्रीणाम् 'कम्ममूमियाणं अकम्ममियाणं अंतरदीवियाणं' कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकाना मन्तरद्वीपिकानाम् देविस्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसियाणं
वेमाणिणीण य' भवनवामिनीनां वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीनां वैमानिकीनां स्त्रीणाञ्च 'कयराओ __ कयराहिती अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतरा कतराभ्योऽल्पा वा तुल्या प्रदेश राशि बाकी बची रहे उतने प्रमाणवाली ज्योतिष्क देवियां हैं। इस प्रकार से वानव्यन्तरदेवियों की अपेक्षा ज्योतिष्क देवियों का प्रमाण असंख्यात गुणा अधिक आता है।४। ___ अब पांचवां अल्प बहुत्त्व समस्तस्त्रियों को लेकर कहते हैं- “एयासि णं भंते ? तिरिक्खजोणिस्थीणं जलयरीणं थलयरीणं, खहयरीण मणस्सित्थीगं, कम्मभूमियाणं, अकम्म. भूमियाणं. अंतरदीवियाणं देवित्थीणं, भवणवासिणीणं, वाणमंतरीण जोइसिणीणं, वेमाणिणीण य" इममें भिन्न २ स्त्रियों के अल्प बहुत्त्व के सम्बन्ध में ऐसा पूछा गया है-कि दे भदन्त !'इन निर्यग्योनिक स्त्रीरूप जलचर स्त्रियों में, थलचरियों में और खेचरियोमे मनुष्य स्त्री रूप कर्मभूमिको स्त्रियों में अकर्मभूमिको स्त्रियोंमे और अन्तरद्वीप की स्त्रियो में, और देवस्त्रियों में एवं भवनवासि देवत्रियो में वानव्यन्तर देवस्त्रियों में, ज्योतिष्क देवस्त्रियो में और वैमानिकदेवस्त्रियों में "कयराओ कयराहिंतो अप्पा वा वहया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" कौन स्त्रियां किन स्त्रियों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों से अधिक हैं ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों के बराबर है । तथा कौन स्त्रियां किन स्त्रियों से विशेषाधिक हैं ? વાળી જ્યોતિષ્ક દેવિ છે. આ રીતે વાનવ્યન્તર દેવિ કરતા તિષ્ક દેવોની દેવિયેનું પ્રમાણુ અસ ગ્યાત ગણું વધારે છે કે
हुवे पायभु २५ गई पासघनी लियोन सन ४९ छ.-"पयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणिस्थीणं जलयरीणं थलयरीण, खयरीणं मणुस्सित्थीण, कम्मभूमियाण, अकम्मभूमियाण, अंतरदीवियाणं, देवित्थीण भवणवासिणीण वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणी ” તેમાં જુદી જુદી સિન અ૫ બહેપણાના સંબંધમાં એવું પૂછવામાં આવ્યું છે કેહે ભગવદ્ આ તિર્યનિક સ્ત્રી રૂપ જલચર સ્ત્રિમાં સ્થલચરિમાં, અને ખેચરિઓમાં મનુષ્ય સ્ત્રી રૂપ કર્મભૂમિની સ્ત્રિયોમાં, અકર્મભૂમિની સ્ત્રિયોમા અને અંતર દ્વીપનો સ્ત્રીમાં અને દેવસ્ત્રિમાં અને ભવનવાસી દેવોની દેવિમાં વનવ્યંતર દેવિમાં જ્યોતિષ્કદેવિयामा भने वैमानि वियामा "कयराओ कयराहितो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" ४ लिये ४६ स्त्रिय। ४२ता स८५ छ १ ४ स्त्रिया ४ स्त्रिया२त धारे છે? કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિની બરોબર છે? તથા કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિ કરતાં વિશેષાધિક છે?
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~~~
~~~~~~~~~vvvvvvvvvvvvvvvvvvvv
जीवाभिगमसूत्रे वा विशेषाधिका वेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोमया' इत्यादि, 'गोमया' हे गौतम ! 'सव्वत्योवा
तरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ' सर्वाभ्यः स्त्रीभ्यः स्तोका अन्तरद्वीपकाकर्ममिकमनुष्यस्त्रीयो भवन्ति 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि तुल्याः, अन्तरद्वीपकरुयपेक्षया सरव्यातगुणा अधिका भवन्ति, तथा-'हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्काओ संखेज्जगुणाओ' हरिवपरम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि तुल्याः पूर्वापेक्षया सत्येयगुणा अधिका भवन्ति 'हेमवयएरण्णवयवासअकम्मभमिग मणुस्सित्थीओ दो वि सखेज्जगुणाओ' हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो दृश्योऽपि हग्विपरम्यकवर्षकस्त्र्यपेक्षया सख्येयगुणा अधिका भवन्तीति 'भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुम्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' भरतरवतवर्पकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो इस प्रश्न के उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं- "गोमया? सव्वत्थोवा अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ" सब से कम अन्तरद्वीप रूप अकर्मभूमिकी मनुष्य स्त्रियां है "देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' देवकुरु और उत्तर कुरुरूप अकर्मभूमिकी मनुष्यस्टियां अन्तरद्वीप की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक है । स्वक्षेत्र की अपेक्षा दोनों तुल्य है "हरिवासरम्मगवासअकम्ममूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप भकर्म भामेकी मनुष्य स्त्रीयां देवकुरु और उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा परस्पर में तुल्य होती हुई सख्यात गुणी अधिक है । "हेमवयएरण्णवयवासअकम्मभूमिमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' हैमवत और ऐरण्यवत रूप अकर्ममूमिकी मनुष्यस्त्रियों परस्पर दोनों समान हैं किन्तु हरिवर्प और रम्यक वर्ष की मनुष्यस्त्रियों से सख्यात गुणी अधिक हैं । "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो मा प्रश्नाना उत्तरमा प्रभु गौतभावामीन हे छ है-"गोयमा ! सव्वत्थोवा अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीमो'' सौथी माछी मतदी५३५ मम भूमिनी भनुभ्यलिया छ "देवकुरुत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" देव. કુરૂ અને ઉત્તર કુરૂ રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય પ્રિયે અંતરદ્વીપની મનુષ્ય સ્ત્રિયો કરતાં सध्यातगणी पधारे छ पाताना क्षेत्रनी अपेक्षा ये मान समान छ. "हरीवासरम्मगवासअकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" ईश्वष सन २भ्य वर्ष રૂ૫ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ દેવકુડું અને ઉત્તરકુરૂની મનુષ્ય સ્ત્રિ કરતાં પરસ્પર समान छ भने सयातगणी पधारे छ हेमवयपरण्णवयवास अकम्भूमिगमणुस्तित्थीओदों वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" भक्त मने औ२९यवत३५ मभूभिनी मनुष्य श्रिया ५२२५२ બને સમાન છે. પર તુ હરિવર્ષ અને રમકવર્ષની મનુષ્ય ક્રિયેથી સંખ્યાત ગણી વધારે छ. "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" पूर्व
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५१
द्वय्योऽपि परस्परं तुल्या एव भवन्ति तथा हैमवतैरण्यवतदेव्यपेक्षया सख्यातगुणा अधिका इति । 'पुन्वविदेहअवरविदेहवास कम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्ज गुणाओ' पूर्व विदेहापरविदेहवर्ष कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वय्योऽपि भरतैरवतस्त्र्यपेक्षया संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । 'वेमाणियदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वैमानिकदेवत्रियोमनुष्यरूयपेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, असंख्येयश्रेण्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् तासामिति । 'भवणवासिदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेवस्त्रियो वैमानिक देव्यपेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, अत्र युक्तिः पूर्वोक्तैवेति । 'खहयरतिरिक्खजो णित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेव्यपेक्षया खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, प्रतरासंख्येयभागवर्त्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदे शराशिप्रमाणत्वात् खेचरस्त्रीणामिति थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' खेचरख्यपेक्षया स्थलचरतिर्यवि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्ररूप कर्ममूमिकी मनुष्यस्त्रियां परस्पर में तुल्य होकर हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियों से संख्यात गुणी अधिक हैं । "पुव्वविदेहअवरविदेहवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेजगुणाओ" पूर्व विदेह और अपरविदेहरूप कर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियां परस्पर में तुल्य और भरत क्षेत्र और ऐवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियों से संख्यात गुणी अधिक है । 'वेमाणियदेवि त्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वैमानिक देवस्त्रियां पूर्वविदेह अपरविदेह मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं। अर्थात् मसंख्यात श्रेण्याकाशके जितने प्रदेश होते हैं उतने प्रमाणवाली हैं "भवणवासि देविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासि देवस्त्रियां वैमानिकदेवस्त्रियों की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं "खहयरतिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासी देवस्त्रियो की अपेक्षा खेचर तिर्यग् योनिक स्त्रियां असंख्यात गुणी अधिक हैं। क्यों कि प्रतर के असंख्यातवे भाग में रहे हुए असंख्यात श्रेणीगत आकाश के प्रदेशों की जितनी राशि होती है उतनी राशि प्रमाण खेचर स्त्रियां है । “यलयर तिरिक्खजोणित्थीવિદેહ અને અપરવિદેહ રૂપ કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયે પરમ્પરમાં તુલ્ય છે, અને ભરતક્ષેત્ર तथा भैरवत क्षेत्रनी मनुष्य खियोथी. सध्याती क्यारे छे. “वेमाणियदेवित्थीओ अर्सखेज्जगुणाओ" वैमानि हविये। पूर्व विड तथा २५५२वटेड नी मनुष्य लियो ४२di मस ખ્યાત ગણી વધારે છે અર્થાત અસંખ્યાત શ્રેણ્યાકાશ ના જેટલા પ્રદેશ હોય છે, તેટલા प्रमाणुपाणी छे. "भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" नवनवासी हेवनी क्या वैभानि देवनी क्यो२त मसभ्याती पधारे छ "खहयरतिरिक्खजोणिस्थीओ असं खेज्जगुणाओ" वनवासी हवनी हविया ४२ता य२ तिय योनि लियो मसभ्यातगणी વધારે છે કેમકે પ્રતરના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં રહેલા અસંખ્યાત શ્રેણી ગત આકાશના प्रशानी सी शशि हाय छ, भेटसी शशिप्रभा मेयर लिये। छे थलयरतिरिक्त.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२ amamaramanamannaiawaaniawwaminimire
जीवाभिगमसूत्रे ग्योनिकाः स्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति बृहत्तरप्रतरासंख्येयभागवर्त्यसंख्येयश्रेणिगता काशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् स्थलचरीणामिति । 'जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर्यपेक्षया जलचरतिर्यग्यो निकस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति बृहत्तमप्रतरासंख्येयभागवय॑सख्ये यश्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् जलचरीणामिति । 'वाणमंतरदेवित्थीओ सखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियो जलचर्यपेक्षया संख्येयगुणा अधिकाभवन्ति, सख्येययोजनकोटाकोटीप्रमाणेकप्रादेशिकश्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तेभ्यो द्वात्रिशत्तमे भागे अपहृते यावान् राशिरवतिष्ठते तावत्प्रमाणत्वात् व्यन्तरीणामिति । 'जोइसियदेवित्थीओ संखज्जगुणाओ' वानव्यन्तग्देव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः ओ संखेज्जगुणाओ" खेचर स्त्रियों की अपेक्षा स्थलचर तिर्यग् योनिक स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं । क्योंकि स्थलचर स्त्रियों का प्रमाण वृहत्तर जो 'प्रतर का असंख्यातवां भाग है उस असंख्यातवें भाग में रही हुई जो असंख्यात श्रेणिगत अकाश प्रदेश राशि है तत्प्रमाण है । 'जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचरतिर्यग्यो निक जो स्त्रियां हैं वे संख्यात गुणी अधिक हैं। क्योंकि इनका प्रमाण वृहत्तम अत्यन्तबड़े प्रतर के असंख्यातवें भाग में स्थित जो असंख्यात श्रेणिगत आकाश प्रदेश राशि है उतना कहा गया है 'वाणमंतरदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ' जलचर स्त्रियों की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियां संख्यात गुणी अधिक हैं । क्योंकि व्यन्तर स्त्रियों का प्रमाण-सख्यात कोटा कोटी योजन प्रमाण एक प्रदेशो की श्रेणि के जितने खण्ड एक प्रतर में होते हैं उनमें से बत्तीसवें भाग को कम करने पर जो राशि बचती है उतनो कहा गया है "जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ" वानव्यन्तरदेवस्त्रियों की अपेक्षा ज्योतिष्क देवस्त्रियां संख्यात गुणी हैं-कैसे अधिक जोणिस्थीओ संखेज्जगुणाओ' य२ लिया ४२di स्थसय तिय% योनि श्रिय सभ्यातગણી વધારે છે. કેમકે–સ્થલચર બ્રિાનું પ્રમાણ બહત્તર કે જે પ્રતરને અસંખ્યાત ભાગ છે તે અસ ખ્યાતમાં ભાગમાં રહેલી અસંખ્યાત શ્રેણીમાં રહેલા मा प्रशशि छ तर छे “जलयरतिरियनजोणित्थीयो संखेज्जगुणाओ" સ્થલચર બ્રિ કરતાં જલચર તિર્યંચાનિક સ્ત્રિ સંખ્યાતગણી વધારે છે કેમકે તેનું પ્રમાણ બહત્તમ–ત્ય ત મોટા પ્રતર ના અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહેલ જે અસંખ્યાતश्रेणिमा २८ २मा प्रदेश राशि छे, मेर९ ४७स छे "वाणमंतरदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ" सय२ स्त्रिया ४२ता वानव्य त२ हेवानि वियो सध्यातगणी पधारे छ भવ્યંતર સ્ત્રિનું પ્રમાણ-સંખ્યાત કોટા કોટિ જન પ્રમાણુ એટલે કે એક પ્રદેશોની શ્રેણીના જેટલા ખંડ એક પ્રતરમાં હોય છે, તેમાંથી બત્રીસમાભાગને કમ કરવાથી જે રાશિ शेष २७ मेट ४ "जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ" वानव्य-त२ वानीદેવિયો કરતાં જ્યોતિષ્ઠ દેવેની દેવિ સંખ્યાતગણી છે. તે કેવી રીતે-તે ભાવના–પ્રકાર
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५३ सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, इति पञ्चमं समस्तस्त्रीणामल्पबहुत्वं प्रतिपादितमिति, समाप्तमल्प बहुत्वमिति ।।सू० ६॥
___ इह स्त्रीत्वानुभावः स्त्रीवेदकर्मोदय इति स्त्रीवेदकर्मणो जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिमानमाह-'इस्थिवेयस्स णं भंते' इत्यादि,
म्लम्- इथिवेयस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधठिई पन्नत्ता, गोयमा! जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवडूढो सत्तभागो पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो, ऊक्कोसेणं पण्णरससागरोवमकोडाकोडीओ पण्णरसवाससयाई अबाहा-अबाहूणिया कम्मठिई कम्मणिसेओ, इत्थि वेदेणं भंते! किं पगारे पण्णत्ते? गोयमा! फुफुअग्गिसमाणे पण्णत्ते । सेत्तं इत्थीओ ॥सू० ॥७॥
छाया- स्त्रीवेदस्य खल भदन्त ! कर्मणः कियन्तं काल बन्धस्थितिः प्रशप्ता ? गौतम! जघन्येन सागरोपमस्य द्वधर्द्धः सप्तभागः पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनः, उत्कबेण पञ्चदशसागरोपमकोटोकोटयः, पञ्चदशवर्षशतानि अबाधा, अवाघोनिका कर्मस्थितिः कर्मनिषेक । स्त्रीवेदः खलु भदन्त! किंप्रकारः प्राप्त १ गौतम ! फुम्फुकाग्निसमान. प्रशप्तः, ता 'एताः स्त्रियः ॥सू०७॥
टीका-'इत्थिवेयस्स णं भंते !' स्त्रीवेदस्य खलु भदन्त ! 'कम्मस्स' कर्मणः 'केवइय है वह भावना पहले कह दी गई है। इस प्रकार से यह पांचवां समस्त स्त्रियों का अल्प वहुत्व कहा है । सूत्र ॥६॥
जीव को स्त्रीवेद की प्राप्ति स्त्रीवेदनामकर्मके उदय से होती है, अतः अब सूत्रकार स्त्रीवेदनामकर्म की जघन्य और उत्कृष्ट ति का प्रमाण प्रकट करते है--
“इत्थिवेयस्स णं भंते !० इत्यादि । टीकार्थ-- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"इथिवेयस्तण भंते ! कम्मस्स केवइयं પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે આ પાંચમું સઘળી સ્ત્રનુ અલ્પ બહુ પણ કહ્યું છે. સૂદા
જીવને સ્ત્રીવેદ ની પ્રાપ્તિ સ્ત્રીવેદન નામકર્મના ઉદયથી થાય છે તેથી હવે સૂત્રકાર સ્ત્રીવેદ નામકર્મની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું પ્રમાણ બતાવે છે –
"इथिवेयस्ल णं भंते ! ॥ त्या टा---गौतमस्वाभीमे भसुन से पूछयु छ है-"इत्थिवेयस्स णं भते ! कम्मस्स
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
ftarfare
कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवइढो सत्तभागो पलिश्रवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो' जघन्येन सागरोपमस्य द्वयः सप्तभागः द्वितीयः अत्र सद्र्यर्द्ध' अर्धेन सह एकः (१||) एतादृशः सप्तभाग इत्यर्थः, स च पल्योपमस्या संख्येयभागेनोनो हीनः, कथमित्याह - इह स्त्रीवेदादीनां कर्मणां स्वस्य स्वस्य उत्कृष्टस्थितिबन्धस्य मिध्यात्वसत्कया उत्कृष्टया स्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणया भागे हृते यल्लभ्यते तत्पल्योपमासंख्येयभागन्यून जघन्यस्थिति' प्रतिभातति । एव सर्वेषां ज्ञानावरणीयादि कर्मणां जघन्यबन्धस्थितिः परिभावनाया, तथाहि अत्रेय करणगाथा -
'कोसठिणं, मिच्छत्तु क्कोंसगेण जं लद्धं । सेसाणं तु जहणं, पलियासंखेज्जगेणूणं' ॥१॥
काल वैधठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! स्त्री वेद कर्म की बन्धस्थिति कितने काट तक की है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । " गोयमा ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवइढो सत्तभागो पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो' हे गौतम । जघन्य से स्त्रो वेद कर्मकी बन्धस्थिति तो पल्यो - प्रमाण है यहां
१॥
पम के असंख्यातवे भाग से हीन सागरोपम के डेढ़ सातिया भाग
७
जो पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन सागरोपम के डेढ़ सातिया भाग प्रमाण कहा गया है-उसका कारण ऐसा है कि स्त्रो वेद आदि कर्मों का जो अपनी २ उत्कृष्ट स्थिति बन्ध है उसको मिध्यात्व कर्म की जो सत्तर ७० कोडाकोदी सागरोपम की स्थिति है उससे भाग देने पर जो बचता हैं वह पल्योपमके असंख्यातर्वे भाग से न्यून जघन्यस्थिति का प्रमाण भाता है. इसी प्रकार ज्ञानावरणीयादि सब कर्मों की जघन्य वन्वस्थिति की भावना करनी चाहिए जैसे -यहा इसके विषय में एक करण गाथा कहीं गई है - वग्गुकोसठिईणं इत्यादि । अर्थात् aari काल वंधठिई पण्णत्ता" से लगवन् स्त्रीवेह उनी मधस्थिति डेटला क्षण सुधीनी अही है ? या प्रश्नमा उत्तरमां प्रभु गौतमस्वाभी ने हे छे - "गोयमा ! जहण्णेणं सागरोवमस्स विड्ढो सत्तभागो पलियोवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणो” – हे गौतम । ध ન્યથી સ્ત્રીવેદ કર્મ ના બધ સ્થિતિ તે પળ્યેાપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી હીન સાગરાપમના દોઢ સાતિયાભાગ પ્રમાણ છે અહિયાં જે પધ્યેામના અસખ્યાતમાં ભાગથી
૧૫ ७
હીન સાગરોપમ ના દોઢ સાતિયાભાગ પ્રમાણુ કહેલ છે, તેનું કારણ એવુ છે કે—સ્રીવેદ વિગેરે કર્માના જે પોતપોતાના ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબધ છે તેને મિથ્યાત્વ કમની જે સિત્તેર ૭૦ કાડા કોડી સાગરોપમની સ્થિતિ છે, તેનાથી ભાગવાથી એ શેષ રહે તે પચૈામ ના અસખ્યાતમા ભાગથી ન્યૂન જઘન્ય સ્થિતિનું પ્રમાણ છે એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે સઘળા કર્મોની જઘન્ય અન્યસ્થિતિની ભાવના કરીલેવી જોઈએ જેમકે અહિયાં તેના संणधभा मे ४२] गाथा उडेवामां भावी छे - " वग्गुक्को सठिणं"
त्याहि अर्थात् ने ने
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
stri प्रथम पवत्वनिरूपणम् ४५५
वर्गोत्कर्षस्थितीनां मिथ्यात्वोत्कर्षकेण यल्लब्धम् ।
शेषाणां तु जघन्यं पल्या संख्येयभागेनोनम् ॥ १॥ इतिच्छाया ।
शेषं
यस्य यस्य कर्मणः यो यः प्रकृतिसमुदायः स स तस्य वर्ग उच्यते, यथा ज्ञानावर - णीय कर्म प्रकृतिसमुदायो ज्ञानावरणीयवर्ग इत्युच्यते । एवं सर्व कर्म प्रकृति समुदायेऽपि विज्ञेयम् । एवं कर्मणः स्वस्व वर्गाणां या स्वकीया स्वकीया उत्कृष्टा स्थिति स्त्रिशत्सागरोपमकोटिकोटचाधिका, तस्या. मिथ्यात्वसम्बन्धिन्या उत्कृष्टया सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमानया स्थित्या भागे हृते यल्लभ्यते तत्पल्योपमासंख्येयभागेन हीनं क्रियते तदा तत्तत्कर्मणो जघन्या स्थिति रायाति । अत्र प्रस्तुतप्रकरणे स्त्रीवेदकर्मणो जघन्या बन्धस्थितिर्ज्ञातव्या, वर्तते तत. स्त्रीवेदस्य उत्कृष्टा स्थितिः पञ्चदशसागरोपमकोटिकोटिप्रमिता, तस्याः मिथ्यात्वस्यो - त्कृष्टया स्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटिकोटिप्रमितया भागो ह्रियते तत्र शून्यानि शून्यैः जिस जिस कर्म का जो प्रकृति समुदाय है वह वह उसका वर्ग कहलाता हैं, जैसे ज्ञानावरणीय कर्म का प्रकृति समुदाय ज्ञानावरणीय वर्ग कहा जाता है, इसी प्रकार शेष मब कर्मों के प्रकृति समुदाय में भी समझ लेना चाहिए ऐसे कर्म के अपने अपने कर्म की जो अपनी अपनी उत्कृष्ट स्थिति जैसे ज्ञानावरणीय कर्म को तीस कोड़ाकोडी सागरोपप की इत्यादि उत्कृष्ट स्थिति को मिथ्यात्व की उत्कृष्ट स्थिति जो सत्तर ७० सागरोपम कोडा कोडी की है उससे भाग देने पर जो शेष बचे उस को पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन करने पर जो प्रमाण होता है वह उस कर्म की जघन्य स्थिति है । यहां स्त्रीवेद की जघन्य स्थिति निकालना है तो स्त्री वेद की उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रह कोडाकोडी सागरोपम प्रमाण की होती है उस पन्द्रह कोडाकोडी का मिध्यात्व की स्थिति सत्तर ७० कोडाकोडी सागरोपम की है, अतः इस सत्तर ७० कोडाकोडी से भाग हरण किया जावे तो शून्यों का शून्यों से
ક ના જે જે કમ પ્રકૃતિ સમુદાય છે, તે તે તેને વગ કહેવાય છે. જેમકે-જ્ઞાનાવરણીય કના પ્રકૃતિ સમુદાય જ્ઞાનાવરણીય વર્ગ કહેવામાં આવે છે એજ પ્રમાણે બાકીના બધા કર્મોના પ્રકૃતિ સમુદાયના સમધમાં પણ સમજીલેવું. એવા કર્માના પાતપાતાના વર્ગની જે પાત પાતાની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ-જેમકે-જ્ઞાનાવરણીય કમની ત્રીસ કાડાકેાડી સાગરોપમની છે ” ઇત્યાદિ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ને મિથ્યાત્વની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ જે ૭૦ સિત્તેર સાગરે પમ કાઢાકેાડની છે, તેનાથી ભાગવાથી જે શેષ વધે તેને ચેપમના અસëાતમા ભાગથી હીન કરતા જે પ્રમાણુ હાય છે તે તેકમની જયન્ય સ્થિતિ આવી જાય છે અહિયાં સ્ત્રી વૈદ્યની જઘન્યસ્થિતિ ખતાવવી છે તે સ્ત્રી વેદની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદર ૧૫ કેાડા કેડી સાગરાપમ પ્રમાણુની છે, તે પંદર ૧૫ કાડાકાડીની મિથ્યાત્વની સ્થિતિ ૭૦ સિત્તેર કોડાકાડી સાગરોપમની છે તેથી આ ૭૦ સિત્તેર કાડાકાડીથી ભાગવામા આવે, તે શૂન્યા
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे पाल्यन्ते, स्थिताः शेषा एकतः पञ्चदश (१५) अपरतः सप्ततिश्च (७०) इत्येतत् संन्याद्वयमुपर्य घश्च स्थापनीयं तत उपरि पञ्चदश, अधस्ताच्च सप्ततिः (१५/७०)। अनयोश्छेद्यछेदकराश्यो दशभिरपवर्त्तना क्रियते, पूर्वोक्तं सख्याद्वयं दशभिर्भाग हृत्वा न्यूनं क्रियते इत्यर्थः कृतायां चापवर्तनायां जात उपरि द्वयर्द्धः-अर्द्धन सहित एकः, अधस्ताच्च सप्त ) । तत आगत एकसागरोपमस्य द्वयर्द्ध सप्तभाग इति । अस्मिश्च पल्योपमासंख्येयभागेन हीने कृते लभ्यते यथोक्ता स्त्रीवेदकमों जघन्या ब-धस्थिति रिति । 'उक्कोसेणं पण्णरससागरोवमकोडाकोडीओ' उत्कर्षेण पञ्चदशसागरोपमकोटीकोट्य 'पण्णरसवाससयाइं अवाधा' पञ्चदशवर्षशतानि पात किया तब रह गये ऊपर पन्द्रह और निचे सत्तर (११)इन छेद्य छेदक राशि की. दस से अपवर्तना की जाय अर्थात् इन दोनों राशियों को दश का भाग देकर परिवर्तित किया जाय तब रहनाते हैं, ऊपर डेढ और निचे सात (१।।) इसका अर्थ यह हुआ कि-सातिया डेढ़ भाग अर्थात् एक सागरोपम के सात भाग किये जायं उनमें से एक सातिया भाग पुरा और दूसरे सातिया भाग में से आधा लिया जाय इसमें से फिर पल्योपम का असंख्यातवां भाग हीन करने पर जो संख्या का परिमाण होता है उतने काल की स्त्रीवेद कर्म की जघन्य से बन्ध स्थिति कही गई है। और स्त्री वेद की उत्कृष्ट बन्धस्थिति का प्रमाण "पण्णरससागरोवमकोडाकोडीओ" पन्द्रह सागरोषम कोटी कोटी है प्रत्येक कर्म का उदय अबाधाकाल के बाद होता है वह अबाधा काल जिस कर्म के जितने कोडाकोडि प्रमाण की स्थिति होती है उतने ही हजार वर्षों का होता है जैसे स्त्रीवेदकर्म की उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रह कोडाकोडि सागरोपमकी होती है उसका अबाधाकाल पन्द्रह हजार वर्षों का होता है यही सूत्र कार कहते हैं- "पण्णरसवाससयाई अवाधा" पन्द्रहसौ वर्ष की अवाधा पडती हैं। ન શૂન્યથી છેદ કર્યો ત્યારે ઉપર પંદર અને નીચે સિત્તર બચ્ચા આ છેદ્ય છેદક રાશી ને દસથી અપવર્તન કરવામાં આવે અર્થાત આ બનને રાશિ ને દશથી ભાગીને પરિવર્તન કરવામાં આવે ત્યારે ઉપર દઢ અને નીચે સાત રહે છે તેને અર્થ એ થયો કે – સાતિયા દોઢ ભાગ અર્થાત્ એક સાગરોપમના સાતભાગ કરવામાં આવે તેમાંથી એક સાતિયાભાગ પૂરો અને બીજા સાતિયા ભાગમાંથી અર્થો લેવામાં આવે, તેમાંથી પાછો પત્યેપમને અસંખ્યાતમો ભાગ હીન કરવાથી જે સંખ્યાનું પરિણામ હોય છે, તેટલા કાળની શ્રી વેદકર્મની જઘન્યથી બંધસ્થિતિ કહેવામાં આવી છે અને સ્ત્રીવેદની ઉત્કૃષ્ટ બંધस्थितिनु प्रभाए "पण्णरससागरोवमकोडाकोडीओ" ५४२ सगरामनी टाट छ દરેક કર્મનો ઉદય અબાધા કાળ પછી થાય છે તે અબાધાકાળ જે કર્મની જેટલા કડાકેડી પ્રમાણુની સ્થિતિ હોય છે એટલા જ હજાર વર્ષેને હોય છે. જેમકે--સ્ત્રીવેદ કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદરકેડા કેડી સાગરોપમની હોય છે. તેને અબાધાકાળ પંદર હજાર વર્ષોને डाय छे. से वात सूत्रा२४ छ-"पण्णरसवाससयाई अबाधा" ५४रसे। वर्ष नी माया
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेषधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५७ अबाधाः, 'अचाइमिया कम्महिई कम्मणिसेओ' अबाधोना-अबाधा काल परिहीनो कर्मस्थितिः
तक अयं भावः-इह स्थितिद्विविधा कर्मरूपतावस्थानलक्षणा अनुभवयोग्या च, तत्रोस्कष्टा स्थितिः पञ्चदशसागरोपमकोटीकोटिप्रमितेतीयं कर्मरूपतयाऽवस्थानलक्षणाऽत्र ज्ञातव्या, अनुभवयोग्या तु कर्मस्थितिः पुनरबाधाहीना भवंति, सा तु येषां कर्मणां यावत्यः सागरोपसकोटीकोट्यस्तेषां तावन्ति वर्षशतानि अबाधेति नियमात् स्त्रोवेदस्याधिकृतस्योत्कृष्टा स्थितिः
मोगरोपमकोटीकोट्यस्ततः पञ्चदशवर्षशतानि अबाधातया ऊना कम स्थितिर्भवति अतएव कथितं मूले-'अबहिणिया कम्मट्टिई कम्मनिसेओ' इति एतदुक्तं भवति, स्त्रीवेदकमउत्कृष्टस्थितिकं बद्धं सत् स्वरूपेण पञ्चदश वर्षशतानि यावज्जीवस्य स्वविपाकोदयं नासादयति अतः पन्द्रह सागरोपम कोटी कोटी में से इस अबाधा काल को कम करदेने पर कर्म स्थिति का प्रमाण आ जाता है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि स्थिति दो प्रकार की होती है एक तो कर्मरूपतावस्थानरूप और दूसरी अनुभव योग्य स्त्रीवेद कर्म की जो प्रन्द्रह सागरोपम कोटी कोटी प्रमाण उत्कृष्ट स्थिति कही गई है वह कर्मरूपतावस्थान रूप स्थिति है. तथा इसमें जो अबाधाकाल को घटाकर स्थिति का प्रमाण रहता है वह अनुभव योग्य स्थिति है जिन कर्मों की जितने कोटि कोटि सागरोपम की स्थिति होती है उसमें उतने २ ही सौ वर्ष की अबाधा पड़ती हैं यहां अधिकृतस्त्रीवेद की उत्कृष्टस्थिति पन्द्रह सागरोपम कोटिकोटि की कही गई है अत: यहां पर प्रन्द्रहसौ वर्ष की अबाधा पडेगी, इस अबाधाकाल से हीन कर्म स्थिति होती है इतने अबाधा काल के बाद ही स्त्रीवेद कर्म अपना उदय वाला होगा इसके पहिले नहीं, इसीलिये मूलमें सूत्रकार ने ऐसा कहा है कि 'अवाहूणिया कम्महिई कम्मणिसेओ' इससे उत्कृष्ट स्थिति वाला स्त्रीवेद कर्म बन्ध को प्राप्त हुआ स्वरूप से पन्द्रह सौ वर्ष तक स्वविपाकोदय को प्राप्त પડે છે. તેથી પંદર સાગરોપમ કડાકડી માથી આ અબાધાકાળને કામ કરવાથી કમ સ્થિતિનું પ્રમાણ આવી જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે સ્થિતિ બે પ્રકારની હોય છે, એક કમરૂપતા અવસ્થાન રૂપ અને બીજી અનુભવગ્ય સ્ત્રીવેદ કર્મની જે પંદર સાગરોપમ કેટ કોટિ પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, તે કર્મરૂપતાવસ્થાન રૂપ સ્થિતિ છે તથા તેમાં જે અબાધા કાળને ઘટાડીને સ્થિતિનું પ્રમાણ રહે છે, તે અનુભવ પાગ્ય સ્થિતિ છે. જે કર્મોની જેટલા કેટ કેટ સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે, તેમાં એટલા અટલાજ સે સે વર્ષોની અબાધા પડે છે અહિયાં અધિકૃત સ્ત્રી વેદની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદરે મારા પમ કેટી કેટીની કહેલ છે તેથી અહિયાં પંદર વર્ષની અબાધા પડશે. આ બા કાળથી હીન કર્મસ્થિતિ હોય છે. આટલા અખાધાકાળ પછી જ સ્ત્રીવેદ કર્મ પિતાના
५. तनाथी' या नहीं. तथा भूभा सूत्र मेषु युछे -"अबाहूंसम्मोहई कम्मणिसेमो तनाथी स्थिति वाला स्त्रीव: म धन प्राप्त शन
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
जीवाभिगमसूत्र तत्कालमध्ये दलिकनिषेकस्याभावादिति । तथाचाह-अवाहूणिया' इत्यादि, अबाधोना-अवाधाकालपरिहीना कर्मस्थितिः-अनुभवयोग्येति गम्यते, यतः अबाधोन:-अबाधाकालपरिहीनः कर्मनिषेकः-कर्मदलिकरचनेति॥
सम्प्रति-स्त्रीवेदकर्मोदयजनितो यः स्त्रीवेदः स किं स्वरूप इति दर्शयितुमाह-'इत्थिवेएणं भंते' इत्यादि, 'इथिवेए णं भंते' स्त्रीवेदः खलु भदन्त ! 'किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकारः कि स्वरूपः प्रज्ञप्तः-कथितः, हे भदन्त ! स्त्रीवेदकर्मोदयजनितस्य स्त्रीवेदस्य कीदृश स्वरूपमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'फुफुअग्गिसमाणे पन्न फुफुकाग्निसमान. करीषाग्निसदृशः प्रज्ञप्तः, स्त्रीप्रकारमुपसंहरन्नाह-'से तं' इत्यादि, 'सेत इत्थीओ' ता एताः-पूर्वोक्ताः स्त्रियः मेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥सू० ७॥ - -
तदेवम्-उक्तप्रकारेण सामान्यतो विशेषतश्च स्त्रियो निरूपिताः सम्प्रति-पुरुषप्रतिपाद. नाय-माह-से किं तं पुरिसा' इत्यादि, ___ मूलम्- ‘से किं तं पुरिसा? पुरिसा तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्सपुरिसा देवरिसा । से कि तंतिरिक्खजोणियनहीं करता है-क्योंकि-इतने काल तक वहां कर्मनिपेक अर्थात् कर्मदलिकोके रचना का अभाव रहता है अबाधाकाल से हिन जो कर्म स्थिति है वह अनुभव योग्य कहलाती है. अतः वह कर्म निषेक कर्मदलिक रचना अबाधाकाल से ही कहा गया है।
अब सत्रकार स्त्रीवेद कमोदय से जनित जो स्त्रीवेद है वह किस स्वरूपवाला है इस बात को प्रकट करते हैं - "इत्थीवेए णं भंते ! कि पगारे पण्णत्ते" हे भदन्त !'स्त्रीवेद कमैके उदय से जनित स्त्री वेद का कैसा स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गोयमा । फुफुअग्गिसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम ! स्त्रीवेद फुफुक अग्नि-करीषाग्नि के (वनकण्डेकी मग्नि) समान होता. है "सेतं इत्थीओ" इस प्रकार भेद प्रभेदों द्वारा स्त्रियों का यह निरूपण समाप्त हुआ |स्त्र ||७|| સ્વરૂપથી પદસવર્ષ સુધી સ્વવિપાકેદયને પ્રાપ્ત કરતા નથી. કેમકે–આટલા કાળ સુધી ત્યાં કર્મનિષેક અર્થાત કર્મલિકેની રચનાને અભાવ રહે છે. અબાધા કાળથી હીને જે કર્મ સ્થિતિ છે, તે અનુભવશ્ય કહેવાય છે. તેથી તે કર્મનિષેકકમંદલિક ૨ચને અબાધા કાળથી જ કહેલ છે .
હવે સૂત્રકાર સ્ત્રી વેદ કર્મોદયથી થવાવાળે જે સ્ત્રી વેદ છે, તે કેવા સ્વરૂપવાળે છે, તે वात प्रगट ४२ छ. "इस्थिवेपण भंते ! कि पगारे पण्णत्ते लगवन श्री वमन यथी थवावाणी स्त्रीव सेवा प्रारना छ. १ मा प्रश्नना · उत्तरमा अवघड छ-"गोयमा फुफु अग्गिसमाणे पण्णत्ते" गौतम! श्रीव ४ मनि मथात शामिन समान जायछे, "से तं इत्थीओ" प्रमाणे लेह मने प्रमेह द्वारा शियानु नि३५ यु छे. ॥सू०७॥
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषमेदनिरूपणम् ४५९ पुरिसा ? तिरिक्खजोणियपुरिसा तिविहा पन्नत्ता' तंजहा - जलयरा थलयरा खहयरा, इत्थमेओ भाणियव्वो जाव सेत्तं खहयरा, सेत्तं तिरिक्खजोणिया पुरिसा | से किं तं मणुस्स पुरिसा ? मणुस्सपुरिसा तिविहा | पन्नत्ता तंजहा- कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा, सेत्तं मणुस्सपुरिसा । से किं तं देवपुरिसा ? देवपुरिसा चउव्विहा पन्नत्ता, इत्थी । भेदो भाणियव्वो जाव सव्वट्टसिद्धा ॥ ८
छाया -- अथ के ते पुरुषाः ? पुरुषा स्त्रिविधा प्रप्ता स्तद्यथा तिर्यग्योनिकपुरुषाः मनुष्यपुरुषाः देवपुरुषाः । अथ के से तिर्यग्योनिकपुरुषाः । तिर्यग्योनिकपुरुषा स्त्रिविधाः प्रशप्ता स्तद्यथा - जलचराः स्थलचराः खेचराः स्त्री मेदो भणितभ्यो यावत् ते एते खेचरा, ते पते तिर्यग्योनिक पुरुषाः । अथ के ते मनुष्यपुरुषा । ? मनुष्यपुरुषास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - कर्मभूमिका अकर्मभूमिका अन्तरद्वीपिका, ते पते मनुष्यपुरुषाः । अथ के ते देवपुरुषा देवपुरुषा चतुर्विधाः प्रशप्ताः स्त्री मेदो भणितव्यः यावत् सर्वार्थसिद्धाः ||८||
1 p
.
14
1
टीका 'से किं तं पुरिसा' मथ के ते पुरुषाः, पुरुषाः कियत्प्रकारका भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति - 'पुरिसा तिविद्दा पन्नत्ता पुरुषात्रिविधा: - त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः -- कथिताः । त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथथा - 'तिरिक्खजोणियपुरिसा' तिर्यग् योनिकपुरुषाः, 'मणुस्सपुरिसा' मनुष्यपुरुषाः, 'देवपुरिसा' देवपुरुषाः, तदेवं तिर्यङ् -
निरूपण समाप्त करके अब सूत्रकार पुरुष
सामान्य और विशेष रूप से स्त्री सम्बन्धी सम्बन्धी निरूपण प्रारम्भ करते है - " से किं तं पुरिसा० - इत्यादि ।
17
टीकार्थ- गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! पुरुष कितने प्रकार के होते है उत्तर में प्रभु कहते हैं- “ पुरिसा तिविद्दा पन्नत्ता" हे गौतम ! पुरुष तीन प्रकार के होते “तैं जहा” - जैसे–“तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्स पुरिसा देवपुरिसा" तिर्यग्योनिक
jis
સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી શ્રી સ`ખથી નિરૂપણુ પૂર્ણ કરીને હવે સૂત્રકાર પુરૂષ सौंणधी नि३षषु श्वानो आल रे छे “से किं तं पुरिसा" इत्यादि.
} ટીકાથ—ગૌતમસ્વામી એ પ્રભુને એવું પૂછ્યું' છે કે—હે ભગવન્ પુરૂષો કેટલા પ્રકારના होय छे ?' या प्रश्नना उत्तरमां प्रभु गीतभस्वाभीने छे - "पुरिसा तिविद्दा पण्णत्ता" गौतम ! ३षात्रयु प्रारना उडेवामां आवे छे. "तं जहा" ते त्रषु प्रारो मा प्रभा छे. - "तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्सपुरिसा देवपुरिसा" तिर्यग्योनिङ पु३ष १, मनुष्य
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
जीवाभिगम मनुष्यदेवमेदेन त्रयः पुरुपा भवन्तीति || 'से किं तं तिरिक्खजोणियपुरिसा' म के ते तिर्यग् योनिकपुरुषाः, तिर्यगयोनिकपुरुषाणां कियन्तो मेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति'तिरिक्खजोणियपुरिसा तिविहा पन्नत्ता तिर्यग्योनिकपुरुषास्त्रिविधा:-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तपथा-'जकयरा थलयरा खहयरा' जलचराः स्थलचराः खेचराश्चेति । 'इस्थिभेदो भाणियबो' स्त्रीमेदो भणितव्यः,, यथातिर्यग्योनिकस्त्रीणां भेदोपमेदाः कथिता स्तथैवात्रापि तिर्यक् पुरुषाणां ते भेदा मणितव्याः 'जाव से तं खहयरा' यावत् ते एते खेचराः, अत्र यावत्पदेन-'जलचराः स्थलचराः' इति पदद्वयं ग्राह्यम् । ‘से तं तिरिक्खजोणियपुरिसा' ते एते तिर्यग्योनिकपुरुषाः कथिता इति ॥ पुरुष १, मनुष्य पुरुष २, और देव पुरुष ३, “से किं तं तिरिक्खजोणियपरिसा" हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक पुरुष कितने प्रकार के होते हैं ? "तिरिक्खजोणियपुरिसा ति. विहा पन्नत्ता" गौतम ! तिर्यग्योनिक पुरुप तीन प्रकार के होते हैं, "तं जहा" जैसे"जलयरा, थलयरा खहयरा" जलचर तिर्यग्योनिक पुरुप, स्थलचर तिर्यग्योनिक पुरुष और खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष "इत्थि भेदो भाणियन्यो" जिस प्रकार से तिर्यग्योनिक स्त्रियों के भेद और उपभेद कहे गये हैं उसी प्रकार से यहां पर तिर्यग्योनिक पुरुषों के भेद कहटेना चाहिये
इस प्रकार से भेद और उपभेद "जाव से खायरा' इस सूम्रपाठ तक जैसे कहे गये हैं-वैसे ही जानना चाहिये. यहां तक अर्थात् जल चर स्थलचर खेचर तिर्यक् पुरुष सम्बन्धी भेदोपभेद प्रकरण जब समाप्त हो जाता है। इसकी समाप्ति होते ही "से तं तिरिक्खजोणियपुरिसा" तिर्यग्योनिक पुरुष प्रकरण समाप्त हो जाता है । "से कि तं
५३५ २ भने हेव ५३५ 3, "से किं तं तिरिक्खजोणिय पुरिसा" 8 लगवन् तिययानि: ५३५ मा प्रारना डाय छ १ "तिरिक्त्रजोणियपुरिसा तिविहा पण्णत्ता" गौतम तिय-योनि ५३५ वर्ष प्रा२न डाय छे. "तं जहा" ते त्रय प्रा। भा प्रभाय छे.- "जलयरा थलयरा सहयरा" सय तिय योनि ५३५, स्थसय तिय योनि: ५३५, भने मेय२ तिय योनि पु३५ "इत्थिभेदो भाणियचो'२ प्रमाणे तिय योनि लियोना हो અને ઉપ ભેદે કહેવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અહિયા તિર્યનિક પુરૂષના ભેદો કહેવા २. माशते लेहो भने पह"जाव सेत्त खयरा" मा सूत्रपा8 पर्यन्त अर्थात् જલચર, સ્થલચર, અને ખેચર તિર્યંન્ પુરૂષ સંબંધી ભેદો અને ઉપભેદ નું પ્રકરણ જ્યારે समास थाय छे. त्या सुधार्नु त ५४२ ग्रहण ४२ ते १४२६५ समास Adir "से तिरिङ्गखजोणिय पुरिसा" तिय योनि पुरुषनु ४२११ समास थ तय छे.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
पुरुषमेदनिरूपणम् ४६१
-
पश्च
अथ मनुष्य पुरुषान् निरूपयितुमाह - ' से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं मणुस्सउत्तरयति— पुरिसा' अथ के ते मनुष्य पुरुषाः मनुष्यपुरुषाणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, 'मणुस्स पुरिसा तिविहा पन्नत्ता' मनुष्यपुरुषास्त्रिविधा स्त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति-‘तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा' कर्मभूमिकाः - कर्मभूमिजाः, पञ्चभरत - पञ्चैवत पश्च महा विदे है ति दशविधकर्मभूम्यां जाताः, अकर्मभूम्यां हैभवत हैरण्यवत - हरिवर्ष - रम्यकवर्ष - देव कुरूत्तर - कुरुरूपायां जाताः अकर्मभूमिजाः, अन्तरद्वीपकाः अन्तरद्वीपेषु - षट्पञ्चाशद्विधेषु समुद्भवा इति । 'से तं मणुस्स पुरिसा' ते एते मनुष्यपुरुषाः सप्रभेदाः कथिता इति ॥ देवपुरुषान् निरूपयितुमाह – 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं देवपुरिसा' अथ के ते देवपुरुषाः ? देवपुरुषाः कियन्तो भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति - 'देवपुरिसा चउव्विद्या पन्नत्ता' देवपुरुषाश्चतुर्विधा चतुः प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः–कथिताः, 'इत्थिभेदो भाणियन्वो' स्त्रीभेदो भणितव्य, यथा देवी मेदाः कथिताः तथैव देवपुरुषाणामपि भेदा भणितव्याः कियत्पर्यन्तं देवत्रीप्रकरणमत्र
-
,
मणुस्स पुरिसा " हे भदन्त ! मनुष्य पुरुष कितने प्रकार के हैं - उत्तर में प्रभु कहते हैं"मणु सपुरिसा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम! मनुष्य पुरुष तीन प्रकार के हैं-"तं जहा" "जैसे - "कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा" पांच भरत पांच ऐरवत पांच महाविदेह क्षेत्र के मेद से प्रन्द्रहप्रकार के कर्मभमिज मनुष्य पुरुष हैमवत हैरण्यवत हरि वर्ष रम्यक वर्ष देवकुरु उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमिज मनुष्य पुरुष और छप्पन अन्तरद्वीप के अन्तरद्वीपन मनुष्य पुरुष " से तं मणुस्स पुरिसा " इस प्रकार से मनुष्य पुरुष तीन प्रकार के कहे गये है । " से किं तं देवपुरिसा " हे भदन्त ! देवपुरुष कितने प्रकार के होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है - "देवपुरिसा चउव्विहा पन्नत्ता" हे गौतम । देवपुरुष | "इत्थि भेदो भाणियन्वो" चार प्रकार के कहे गये मेद कहे गये हैं उसी प्रकार से देव पुरुषों के भी भेद पुरुष सम्बन्धी प्रकरण सर्वार्थ सिद्ध देवपुरुष प्रकरण तक
1
यहां जिस प्रकार से देवस्त्रियो के कहलेना चाहिये । और यह देव कहना चाहिये । जैसे -- देवपुरुष
"से किं तं मणुस्स पुरिला " हे लगवन् मनुष्य चु३ष टला अारना होय हे म " मणुस्स पुरिसा तिविद्या पण्णत्ता" हे गीतभ ! भनुष्य પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે पुरुष त्रयु प्रहारना ऽह्यां छे "तं जहा " तेया प्रभा छे. “कम्मभूमिगा अकस्मभूमिगा अंतरदी વ’ પાંચ ભરત, પાંચ અરવત, અને પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના ભેદથી પ ંદર પ્રકારના કમ ભૂમિજ મનુષ્ય પુરુષ છે હેમવત, અરણ્યવત હરિવ રમ્યક વર્ષી દેવજીરૂ અને ઉત્તરકુરૂ રૂપ અકમ ભૂમિના भनुष्य थु३ष, अने छप्पन अतरद्वीयना अतरद्वीप भनुष्य पु३ष, "से तं मणुस्स पुरिसा" या रीते मनुष्य पुरुषोत्रायु अारना उसा छे- "से किं तं देवपुरिसा" हे भगवन् देव- "देव पुरिसा चउપુરુષો કેટલા પ્રકારના હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે विवहा पुण्णत्ता" हे गौतम! देव पुरुषो यार अारनाछे इत्थिमेदो भणियच्चो " જે પ્રમાણે દેવિયાના ભેા કહ્યાં છે. એજ પ્રમાણેના દેવપુરુષોના ભેદો પણ કહી લેવા જોઈ એ
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કદ્દર
मीयाभिगममत्रे ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव सचट्ठसिद्धा' यावत्सर्वार्थसिद्धाः सर्वार्थसिद्धदेवपुरुष पर्यन्त ज्ञातव्यमिति । तथाहि-देवपुरुषाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-भवनवासिनो वानव्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाच । तत्र भवनवासिनोऽसुरकुमारादिस्तनितकुमारान्त भेदेन दशविघा-भवन्तीति । वानव्यन्तराः पिशाचभूत-यक्ष-गन्धर्व-राक्षस-किन्नर-किंपुरुष-महोरगमेदेन अष्टप्रकारका भवन्ति । ज्योतिष्का चन्द्र-सूर्य-ग्रहनक्षत्र-ताराविमान-भेदेन पञ्चप्रकारका भवन्ति । वैमानिकाः कल्पोपन्नकल्पातीतभेदेन द्विविधाः, तत्र कल्पोपपन्नकाः सौधर्मादिभेदेन द्वादशविधा भवन्ति, कल्पातीतास्तु अवेयकानुत्तरोपपातिकभेदेन द्विविधा भवन्ति । एतदाशयेनैव कथितम् 'जाव सव्वट्ठसिद्धा' इति ॥सू० ८॥ चार प्रकार के कहे गये है-भवनवासी देवपुरुप, वानव्यन्तर देवपुरुप, ज्योतिष्क देव पुरुष और वैमानिक देव पुरुष इनमें भवनवासी देवपुरुष अमुर, नाग, सुपर्ण, विद्युत्, अग्नि, द्वीप, उदधि दिशा, वायु और स्तनितकुमारदेवपुरुष ऐसे दस प्रकार के होते हैं। वान व्यन्तर देव पुरुष-पिशाच देवपुरुष १, भूत देवपुरुष २, यक्ष देवपुरुष ३, राक्षस देव पुरुप, ४, किंनर देवपुरुष, ५, किंपुरुष देवपुरुष ६, महोरग देवपुरुष ७, गन्धर्व देव पुरुष ८, इस प्रकार से माठ प्रकार के होते है। ज्योतिष्क देवपुरुष चन्द्र, सूर्य, प्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से पांच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव पुरुष--कल्पोपपन्न और कल्पातीत के भेद से दो प्रकार के होते हैं। इनमें कल्पोपपन्न देवपुरुष सौधर्मादि देव पुरुष के भेद से बारह प्रकार के है । कल्पातीत देव पुरुष वेयक और अनुत्तरोपपातिक के भेद से दो प्रकार के है । इमी माशय को लेकर सूत्रकार ने “जाव सन्चट्ठसिद्धा" सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुष पर्यन्त ऐसा पाठ कहा है ।सूत्र ८॥ અને આ દેવપુરુષ સંબંધી પ્રકરણ સર્વાર્થસિદ્ધ દેવપુરુષના પ્રકરણ સુધી કહેવું જોઈએ, જેમકે – દેવપુરુષ ચાર પ્રકારના કા છે, ભવનવાસી દેવપુરુષ વનવ્યંતર દેવ પુરુષ, જયોતિષ્ક દેવ પુરુષ, અને વૈમાનિક દેવપુરુષ, આમાં ભવનવાસી દેવપુરુષ, અસુર, નાગ, સુપર્ણ, વિદ્યુત, અગ્નિ, દીપ, ઉદધિ, દિશા, વાયુ અને સ્વનિત કુમાર દેવપુરુષ આ રીતે દસ પ્રકારના હોય છે વનવ્યંતર દેવપુરુષ – પિશાચ દેવ પુરૂષ, ભૂતદેવપુરૂષ, યક્ષદેવપુરૂષ, રાક્ષસ દેવપુરૂષ કિનર દેવ પુરૂષ, કિપુરૂષ દેવપુરૂષ, મહોર દેવપુરૂષ ગંધર્વ
१५३५० २मा प्रमाणे मा. प्रा२ना डाय छे. न्याति वधु३५ -- यद्र, सूर्य, अड, नक्षत्र, અને તારા વિજ્ઞાનના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે વૈમાનિક દેવપુરૂષ કલ્પપપન્ન અને કપાતીત એ ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં કાપપન્ન દેવપુરૂષ સૌધર્માદિ દેવ પુરૂષના ભેદથી બાર પ્રકારના હોય છે. તથા કપાતીત દેવપુરૂષ - પ્રવેયક અને અનુત્તર५पातिना मेथी मे ४२ना हाय छे माग अलिप्राय ने सन सूत्ररे "जाप सव्व दृसिद्धा" सार्थ सिद्ध व५३५ ५ त मा प्रमाणुने। 48 ४९८ छ. ।। सू ८.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थितिनिरूपणम् ४६३ .-- देवपुरुषाणां संक्षेप विस्ताराभ्यो मेदः कथित सम्प्रतिपुरूषाणां स्थिति प्रतिपादयितुमाह-'पुरिसस्स ण' इत्यादि। ... मूलम्---‘पुरिसस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई। तिरिक्खजोणिय पुरिसाणं मणुस्साणं जावेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा । देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहाँ पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा । पुरिसे णं भंते! पुरिसे त्ति कालओ केवच्चिरं होइ? गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुन्वकोडीपुहत्तमभहियाई, एवं चेव । संचिट्ठणा जहा इत्थीणं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स संचिट्ठणा । मणुस्सपुरिसा णं भंते! कालओ केवच्चिरं होति? गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडी पुहुत्तमब्भहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसृणा पुव्वकोडी, एवं सब्वत्थ जाव पुव्वविदेहअवरविदेहअकम्मभूमिग-मणुस्सपुरिसाणं जहा अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं, देवाणं जच्चेव ठिइ सच्चेव संचिट्ठणा जाव सव्वकृसिद्धगाणं" ॥सू९॥
- छाया- पुरुषस्य खलु भदन्त! कियन्तं काल स्थितिः प्रक्षप्ता? गौतम! जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत् सागरोपमाणि। तिर्यग्योनिकपुरुषाणां मनुष्याणां यैव स्त्रीणां स्थितिः सैव भणितव्या। देवपुरुषाणामपि योवत् सर्वार्थसिद्धानामिति ॥ तावत् स्थितियथा अंधापनायाः स्थितिपदे तथा-भणितव्या ॥ पुरुषः स्खलु भदन्त! पुरुष इति कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम ! जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं म्सातिरेक ।
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसने ४६२ ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव सव्वट्ठसिद्धा' यावत्सर्वार्थसिद्धाः सर्वार्थसिद्धदेवपुरुप पर्यन्तं जातव्यमिति । तथाहि-देवपुरुषाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-भवनवासिनो वानव्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाश्च । तत्र भवनवासिनोऽसुरकुमारादिस्तनितकुमारान्त भेदेन दशविधा-भवन्तीति । वानव्यन्तराः पिशाचभूत-यक्ष-गन्धर्व-राक्षस-किन्नर-किंपुरुप–महोरगभेदेन अष्टप्रकारका भवन्ति । ज्योतिष्काश्चन्द्र-सूर्य-ग्रहनक्षत्र-ताराविमान-भेदेन पञ्चप्रकारका भवन्ति । वैमानिकाः कल्पोपन्नकल्पातीतभेदेन द्विविधाः, तत्र कल्पोपपन्नकाः सौधर्मादिभेदेन द्वादशविधा भवन्ति, कल्पातीतास्तु अवेयकानुत्तरोपपातिकभेदेन द्विविधा भवन्ति । एतदाशयेनैव कथितम् 'जाव सव्वट्ठसिद्धा' इति ॥सू० ८॥ चार प्रकार के कहे गये है-भवनवासी देवपुरुष, वानव्यन्तर देवपुरुष, ज्योतिष्क देव पुरुष और वैमानिक देव पुरुष इनमें भवनवासी देवपुरुष असुर, नाग, सुपर्ण, विद्युत्, अग्नि, द्वीप, उदधि दिशा, वायु और स्तनितकुमारदेवपुरुष ऐसे दस प्रकार के होते हैं। वान व्यन्तर देव पुरुष-पिशाच देवपुरुष १, भूत देवपुरुष २, यक्ष देवपुरुष ३, राक्षस देव पुरुष, ४, किंनर देवपुरुष, ५, किंपुरुष देवपुरुष ६, महोरग देवपुरुष ७, गन्धर्व देव पुरुष ८, इस प्रकार से माठ प्रकार के होते है। ज्योतिष्क देवपुरुष चन्द्र, सूर्य, प्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से पाँच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव पुरुप-कल्पोपपन्न और कल्पातीत के भेद से दो प्रकार के होते है। इनमें कल्पोपपन्न देवपुरुष सौधर्मादि देव पुरुष के भेद से बारह प्रकार के है । कल्पातीत देव पुरुष वेयक और अनुत्तरोपपातिक के मेद से दो प्रकार के है । इसी आशय को लेकर सूत्रकार ने “जाव सचट्टसिद्धा" सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुष पर्यन्त ऐसा पाठ कहा है ॥सूत्र ८॥ અને આ દેવપુરુષ સંબંધી પ્રકરણ સર્વાર્થસિદ્ધ દેવપુરુષના પ્રકરણ સુધી કહેવું જોઈએ, જેમકે – દેવપુરુષ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે, ભવનવાસી દેવપુરુષ વનવ્યંતર દેવ પુરૂષ,
તિષ્ક દેવ પુરુષ, અને વૈમાનિક દેવપુરુષ, આમાં ભવનવાસી દેવપુરુષ, અસુર, નાગ, . સાઈ, વિદ્યુત, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિશા, વાયુ અને સ્વનિત કુમાર દેવપુરુષ આ રીતે દસ પ્રકારના હોય છે. વાન વ્યંતર દેવપુરુષ – પિશાચ દેવ પુરૂષ, ભૂતદેવપુરૂષયક્ષદેવપુરૂષ, રાક્ષસ દેવપુરૂષ, કિનર દેવ પુરૂષ, કિપુરૂષ દેવપુરૂષ, મહારગ દેવપુરૂષ ગંધર્વ દેવપુરૂષ આ પ્રમાણે આઠ પ્રકારના હોય છે. જ્યોતિષ્ક દેવપુરૂષ – ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, અને તારા વિજ્ઞાનના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે વૈમાનિક દેવપુરૂષ કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીત એ ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં કલ્પપપન્ન દેવપુરૂષ સૌધર્માદિ દેવ પુરૂષના ભેદથી બાર પ્રકારના હોય છે. તથા ક૯પાતીત દેવપુરૂષ – કૈવેયક અને અનુત્તર५पाति न थी मे २न डाय छे २१ मलिप्राय ने इन सूरे "जाब सय दृसिद्धा" साथ सिद्ध वY३५ पय त म अमायने ५४ ४९स छ. ॥ ८॥ .
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थितिनिरूपणम् ४६३ __ . देवपुरुषाणां संक्षेप विस्ताराभ्यो मेदः कथित सम्प्रतिपुरूषाणो स्थिति प्रतिपादयितुमाह-'पुरिसस्स ण' इत्यादि।
मूलम्-'पुरिसस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं। तिरिक्खजोणिय पुरिसाण मणुस्साणं जावेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा । देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहाँ पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा । पुरिसे णं भंते! पुरिसे त्ति कालओ केवच्चिरं होइ? गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि , पलिओवमाइं पुव्वकोडीपुहुत्तमम्भहियाई, एवं चेव । संचिट्ठणा जहा इत्थीणं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स संचिट्ठणा । मणुस्सपुरिसा णं भंते! कालओ केवच्चिरं होति? गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं, उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुव्वकोडी पुहुत्तमभहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी, एवं सब्वत्थ जाव पुव्वविदेहअवरविदेहअकम्मभूमिग-मणुस्सपुरिसाणं जहा अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं, देवाणं जच्चेव ठिइ सच्चेव संचिट्ठणा जाव सब्वकृसिद्धगाणं" ॥सू९॥
• छाया-पुरुषस्य खल भदन्त! कियन्तं कालं स्थितिः प्रश्नप्ता? गौतम! जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत् सागरोपमाणि। तिर्यग्योनिकपुरुषाणां मनुष्याणां यैव स्त्रीणां स्थितिः सैव भणितव्या। देवपुरुषाणामपि योवत् सर्वार्थसिद्धानामिति ॥ तावत् स्थितिर्यथा प्रक्षापनायाः स्थितिपदे तथा-भणितव्या ॥ पुरुषः खलु भदन्त! पुरुष इति कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं म्सातिरेक ।
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमस्ये
तिर्यग्योनि कपुरुष खलु भदन्त । कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम! जघन्येनान्तमुहर्तम् उकKण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, एवं तदेव, संस्थिति यथा-स्त्रीणां यावत् खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषस्य संस्थितिः । मनुष्यपुरुषाः खल, भदन्त! कालतः किर्याच्चरं भवन्ति ? गौतम ! क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथकूत्वाभ्यधिकानि, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कपेण देशोना पूर्वकोटि । एवं सर्वत्र यावत् पूर्व विदेहापरविदेहाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां यथाऽकर्मभृमिकमनुष्यस्त्रीणां यावदन्तरद्वीपकानां देवानां यैव स्थिति सैव सैस्थितिः यावत् सर्वार्थसिद्धकानाम् ॥सू०९||
टीका-'पुरिसस्स ण भंते' पुरुषस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता- कथितेति प्रश्न', भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहत्तं यावत स्थितिः पुरुषस्य प्रज्ञप्ता तत ऊर्व मरणभावादिति । 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि यावत् स्थितिः, एपा स्थितिश्चानुत्तरविमानापेक्षया ज्ञातव्या, तदन्यस्यैतावत्याः स्थितेरभावादिति । 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा'
इस प्रकार सक्षेप और विस्तार से देवपुरुषों के भेद कहकर अब सूत्रकार पुरुषों की स्थिति का प्रतिपादन करते हैं -"पुरिसस्स णं भंते." इत्यादि
टोकार्थ- 'पुरिसस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! पुरुष की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रमु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं" हे गौतम ! पुरुप की स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तेतीस सागरोपम की कही गई है । यह उत्कृष्ट स्थिति अनुत्तर विमानों की अपेक्षा से कही गई जाननी चाहिये । क्योंकि इनसे मतिरिक्त देवों को इतनी स्थिति नह) है। "तिरिक्खजोणियपुरिसाणं मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई
આ રાતે સક્ષેપ અને વિસ્તારથી દેવપુરુષોના ભેદ કહીને હવે સૂત્રકાર પુરુષોની स्थितिनु प्रतिपादन ४२ छे. "पुरिसस्त णं मंते !" त्यादि
टीप - "पुरिसस्स णं भंते ! केवश्यं कालं ठिई पण्णचा" उ मसन् ५३पनी સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે"गोयमा! जहण्णेणं अतो मुहुतं उफ्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई" गौतम ! पुरुषनी સ્થિતિ જધન્યથી તે એક અ તમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ સાગરોપમની કહેવામાં मावी छम-तना शिवाय हेवानी माता स्थिति नथी.. 'तिरियनजोणियपुरिसाणं मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई सां चेव भाणियव्वा" तिय यानि पुरुषोनी मने मनुष्यानी
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६५ तिर्यग्गोनिकपुरुषाणामौधिकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां तथा मनुष्याणां च स्थितिः तत्तत्क्षीणां या या स्थितिः कथिता सा सा चात्रापि ज्ञातव्या । तत्र मनुष्याणां स्थिति यथा मनुष्यपुरुषाणाम् भौधिकानां सामान्यतः कर्मभूमिकानां मनुष्याणां विशेषतो हैमवतहैरण्यवतकानां हरिवर्षरम्यकस्य देवकुरूत्तरकुरुकाणामन्तरद्वीपकानां यैव स्व स्व स्थाने स्त्रीणां स्थितिः कथिता सैंव पुरुषणामपि वक्तव्या, तथाहि-सामान्य तिर्यग्योनिकपुरुषाणां जघन्येन स्थितिरन्त र्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि जलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्व कोटिः, चतुष्पदस्थलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि, उर:परिसर्पस्थलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्वकोटिः एवं भुजपरिसर्पस्थलचरपुरुषाणामपि जघन्यतोऽन्तमुत्तमुत्कर्षतः पल्योपमासंख्येयभागम् सामान्यनो मनुण्यपुरुषाणां क्षेत्रमा--श्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि चारित्रधर्ममधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । एतच्च बाह्यलिङ्गप्रव्रज्याप्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य ज्ञातव्यम् । अन्यथा-चरणपरिणामस्यैकसामयिकस्यापि सा चेव भाणियन्वा" तिर्यग्योनिक पुरुषों की एवं मनुष्यों की स्थिति जो इनकी स्त्रियों की स्थिति कही गई है वही कहनी चाहिये । इस प्रकार सामान्यतिर्यग्योनिक पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । जलचर पुरुषों की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक कोटि पूर्व की है। चतुष्पदस्थल चर पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तमुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है। उरः परिसर्प स्थलचर पुरुषों की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति एक कोटि पूर्व की है । भुजपरिसर्प स्थलचर पुरुषों की एवं खेचर पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग की है। सामान्य से मनुष्य पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । तथा-धर्म चरण-चारित्र धर्म-की अपेक्षा लेकर जघन्य स्थिति एक अन्तमुहूत्ते की है। यह कथन बाह्यलिङ्ग वाली प्रव्रज्या को धारण करने की अपेक्षा से जानना चाहिये- नहीं સ્થિતિ, તેઓની જિયેની જે સ્થિતિ કહેલ છે, એ જ પ્રમાણની છે તેમ સમજવું. આ રીતે સામાન્ય તિયોનિક પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પપમની કહી છે. જલચર પુરૂષોની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કેટિની છે. ચોપગાં સ્થલચર પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની છે ઉર પરિસર્ષ સ્થલચર પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વકૅટિની છે ભુજ પરિસર્ષ સ્થલચર પુરૂષોની અને ખેચર પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પમના અંસખ્યાતમાં ભાગની છે સામાન્ય રીતે મનુષ્ય પુરૂષની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની છે તથા – ધર્માચરણ ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. આ કથન બાહ્યલીગવાળી પ્રવ્રયા
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
संभवादेकसमयमपि ब्रूयात् । अथवा देशचरणमधिकृत्यान्तर्मुहूर्तमिति वक्तव्यम् । देशचरणप्रतिपतेर्यहुलमङ्गतया जघन्यतोऽपि अन्तर्मुहूर्तसंभवात् तत्र यद्यपि सर्वचरणसंभवेऽपि यद्देशचरणमधिकृत्येति कथितम् । तद्देशचरणपूर्वकं 'प्राय सर्वचरणमिति ज्ञापनाय तदुक्तम्——
"
४६६
'सम्मत्तमि उ लद्धे पलियपुहुत्तेण सावओ होइ । चरणोवसमखयाणं सागरोवमसंखतरा होति 11
सम्यक्त्वे तु लब्धे पन्योपमपृथक्त्वे नैव श्रावको भवति । चरणोपशमक्षयाणां सागरोपमाणि संख्यातान्यन्तरं भवतीतिच्छाया सम्यक्त्व प्राप्यनन्तरे पल्योपमपृथक्त्वे क्षपिते मति जीवः श्रावको भवति । अयं भावः- - आयुर्वजनां तो चारित्र परिणाम एक समय वाला भी होता है - अतः समय की जघन्य स्थिति चारित्र - धर्म की अपेक्षा कहनी चाहिये थी । अथवा चारित्र धर्म की अपेक्षा जो जघन्य स्थिति कही गई है वह देश चारित्र की अपेक्षा से कही गई है ऐसा जानना चाहिये क्योंकि देश चारित्र भो चारित्रधर्म का एक अङ्ग है - अतः वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक आत्मा में रह सकता है । यद्यपि आत्मा में सर्वचरण - सकल - चारित्र भी सभवित होता है- - अतः यहां जो देश चारित्र की अपेक्षा की बात कही गई है वह इस बात को समझाने के लिये कही गई है कि सकल चारित्र प्रायः देश चारित्रपूर्वक होता है । तदुक्तम् — सम्मत्तमि उद्धे" इत्यादि ।
इसका अर्थ यह है कि सम्यक्त्व की प्राप्ति के अनन्तर पल्योपम पृथक्त्व अर्थात् दो पल्योपम से नौ पल्योपम तक का काल क्षपित होता है तब नीव को श्रावक पना आता
ધારણ કરવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે. તેમ સમજવુ નહિંતા ચારિત્ર પરિણામ એક સમયવાળું પણ હાય છે તેથી સમયની જઘન્ય સ્થિતિ ચારિત્ર ધમની અપેક્ષાથી કહેવી જોઈતી હતી. અથવા ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાએ જે કહેલ છે તે દેશચારિત્રની અપેક્ષાથી કહેલ છે, તેમ સમજવું કેમકે દેશ ચારિત્ર પણ ચારિત્ર' ધમ નુ એક અંગ છે. તેથી તે જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત સુધી આત્મામા રહી શકે છે. જો કે આત્મામાં સવ ચરણુ ચારિત્ર પણ સભવે છે. તેથી ત્યાં જે દેશ ચારિત્રની અપેક્ષાની વાત કહેવામાં આવી છે, તે આ વાત સમજાવવા માટે કહેવામાં આવી છે કે સર્કલચારિત્ર, પ્રાય દેશચારિત્ર પૂર્વક हाय छे, तदुक्तम्– “सम्मत्तंमि. उ. लद्धे", त्याहि..
સકલ
"
આના અર્થ એ છે કે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ પછી પલ્ચાપમ પૃથત્વ અર્થાત્ બે પચેપમથી નવ પલ્ચાપમ સુધીના કાળ પિત થઈ જાય છે, ત્યારે જીવને શ્રાવકપણુ
1
"J
આવે છે
-
-
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २ ।
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६७ सप्तानामपि कर्मणां · स्वकीयस्वकीयस्थितिप्रमाणमध्यात् प्रत्येकमेकैककोटिकोटिसागरोपममवशिष्टं स्यात् । तस्मादपि यदा पल्योपमपृथकूत्वं क्षपितं भवेत् तदा जीवस्य श्रावकत्वमायातीति । अथ च श्रावकत्वप्राप्त्यनन्तरं पल्योपमपृथक्त्वन्यूनैककोटिकोटिसागरोपमप्रमितश्रावकत्वप्राप्तिकालप्रमाणमध्याद् यदा संख्यातानि सागरोंपमाणि 'यद् आद्य जघन्यस्थितिविषयकं व्याख्यानं मनुष्यस्त्रीस्थितिविचारे कथितं तत्सर्वत्र पुरुषस्य जघन्यस्थितिविचारेऽपि विज्ञेयम्'। जघन्यतोऽन्तर्मुहर्त्तमिति । उत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः स्थितिः, वर्षाष्टकादूर्ध्वमुत्कर्पतोऽपि पूर्वकोट्यायुष एव चरणप्रतिपत्तिसंभवादिति ॥ कर्मभूमिकमनुष्याणां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि, चरणप्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य जघन्यतोऽन्त मुहूर्तमुत्कर्षतो' देशोना' पूर्वकोटिः 'स्थितिर्भवति । भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां क्षेत्रं प्रतीत्य है, तात्पर्य यह-कि आयुष्कर्म को छोड़कर शेष सात कर्मों की अपनी अपनी स्थिति में से प्रत्येक कर्म के एक एक कोडाकोडी 'सागरोपम अवशिष्ट रहने पर उसमें से फिर जब पल्योपम पृथक्त्व क्षपित हो जाता है तब जीब श्रावक बनता है, तथा तदनन्तर श्रावकत्व के कालकी जो प्रमाण पल्योपमः पृथक्त्व कम एक कोडाकोडी सागरोपमका है उसमें से जब संख्यात सागरोपम क्षपित हो जाता है तब जीब को सर्वविरति रूप चारित्र की प्राप्ति होती है। चारित्रघम की अपेक्षा उत्कृष्ट 'स्थिति मनुष्य पुरुषों की देशोन पूर्वकोटि प्रमाण है। क्योंकि चारित्र धर्म की प्रतिपतिं उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की आयु वाले के आठ वर्ष के बाद ही हो सकती है । तथा-कर्मभूमिक मनुष्यों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । तथा-चारित्र धर्म को धारण करने की अपेक्षो इनकी स्थितिः एक अन्तर्मुहूर्त की जघन्य से है और · उत्कृष्ट से देशोनपूर्वकोटि की है। भरत और ऐरवत’ कर्मभूमिक · मनुष्यः पुरुषों की जघन्य स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एक
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે – આયુષ્કર્મને છોડીને બાકીના સાત કર્મોની તિપિતાની સ્થિતિમાંથી , દરેક કર્મના એક એક કડાકોડી સાગરોપમ શેષ રહે ત્યારે તેમાંથી પાછા
જ્યારે પપમ પૃથફ ક્ષપિત થઈ જાય ત્યારે જીવશ્રાવક બને છે તથા તે પછી શ્રાવકપણને કાળ કે જે પલ્યોપમ પૃથકૃત્વ કમ એક કડાકડિ સાગરોપમ છે, તેમાંથી જ્યારે સંખ્યાત સાગરોપમ ' ક્ષપિત થઈ જાય છે. ત્યારે જીવને સર્વવિરતિ રૂપ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ મનુષ્ય પુરૂષોની દેશેન પૂર્વ કેટી પ્રમાણની છે. કેમકે – ચરિત્ર ધર્મની પ્રાપ્તિ ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કેટિની આયુષ્યવાળાને આઠ વર્ષ પછી જ થાય છે તથા કર્મભૂમિ જ મનુષ્યોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ પાપમની છે. તથા ચારિત્રધર્મને ધારણ કરવાની અપેક્ષાથી તેઓની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિની છે ભરત અને ઐરવત કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ક્ષેત્રની
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
"
जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि तानि च सुषमसृपमारके ज्ञातव्यानि, चारित्र - धर्ममधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त मुस्कर्पतो देशोना पूर्वकोटि, पूर्वविदेहापर विदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण दोशोना पूर्वकोटिः, चारित्रधर्मं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन पल्योपमासंख्येयभागन्यूनमेकं पल्योपमम् उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि संहरणं प्रतीत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः पूर्वविदेहापर विदेहकस्याकर्मभूमौ संहृतस्य जघन्यत उत्कर्पतश्च एतावदायुः प्रमाणसंभवात्, हैमदत हैरण्यवता कर्मभूमिकमनुष्याणां जन्मप्रतीत्य जघन्येन पल्योपमं पल्योपमस्य असंख्येयभागेन न्यूनम्, उत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमम्
४६८
अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । ये तीन पल्योपम सुषम सुषमा काल के जानने चाहिये । तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति देशोन पूर्वकोटि की है । पूर्वविदेह अपर विदेह कर्मभूमि मनुष्य पुरुषों की क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त और उत्कर्ष से देशोन पूर्वकोटि की स्थिति है । चारित्र धर्म को लेकर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त और उत्कृष्ट से देशोन / पूर्वकोटि की है । अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों की सामान्य रूप से जन्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन एक पल्योपम की है । और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है । संहरण को अपेक्षा - जघन्य स्थिति एक मन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि को है । कर्मभूमि में संहृत पूर्वविदेह अपरविदेह मनुष्य की जघन्य से तथा उत्कृष्ट से इतने ही काल को आयु का सभव है । हैमवत और ऐरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्यों की स्थिति जन्म की अपेक्षा जघन्य से पल्योपम के अस
અપેક્ષાથી એક અંતમુહૂતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ પત્યેાપમની છે આ ત્રણ પત્યેપમ સુષમ સુષમાળના સમજવા જોઇએ તથા ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ' એક અ તમુહૂત ની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાન પૂટની છે પૂર્વવિદે અને અપરવિદેહ ક ભૂમિ જ મનુષ્ય પુરૂષોની જધન્ય સ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અંતર્મુહૂત અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાન પૂર્વ કાટિની છે . ચારિત્રધમ ને લઈ ને જન્યથી અતર્મુહૂત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન પૂર્વકૈાટિની છે કભૂમિજ મનુષ્ય પુરૂષાની સામાન્ય પણાથી જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યાપમના અસ`ખ્યાતમા ભાંગથી હીન એક પલ્સેપની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પત્યેાપમની છે. સહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અતહૂની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાનપૂર્વકાટિનિ છે અકમ ભૂમિમાં સંતૃત પૂર્વમિંદેહ અપરિવદેહના મનુષ્યની જઘન્ય થી તથા ઉત્કૃષ્ટથી એટલાજ કાળના આયુષ્યના સભવ છે હેમવત અને અરણ્યવત ના અકમ ભૂમિ જ મનુષ્યેાની જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્ય
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६९
संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः कथमिति भावना पूर्ववत्, हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिक मनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्ये न द्वे पल्योपमे पल्योपमासंख्येयभागन्यूने, उत्कर्षतः परिपूर्णे द्वे पल्योपमे, संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । देवकुरूत्तर कुर्व कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन पल्योपमासंख्येयभागन्यूनानि त्रीणि पल्योपमानि उत्कर्षतः परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि संहरणमधिकृत्य जघन्यतोअन्तर्मुहूर्त मुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति । अन्तरद्वीपका कर्मभूमिक मनुष्य पुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनपल्योपमासंख्येयभाग', उत्कर्षेण परिपूर्णपल्योपमासंख्येयभागः। संहरणं
ख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम की है । और उत्कृष्ट से पूर्ण एक पल्योपम की है । तथा संहरण की अपेक्षा से जधन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति देशो न - पूर्वकोटि को है । हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों की जन्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन दो पल्योपम की है और उत्कृष्टस्थिति पूरे दो पल्योपम की है । तथा - संहरण की अपेक्षा से इनकी जघन्य स्थिति एक - अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति देशोन पूर्वकोटि की है । देवकुरु और उत्तरकुरु के मनुष्य पुरुषों की जघन्य स्थिति जन्म की अपेक्षा तो पल्योपम के असंख्यात वें भाग से न्यून तीन पल्योपम की है और उत्कृष्ट स्थिति पूरे तीन पल्योपम की है । तथा — संहरण की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से देशोनपूर्वकोटि की है । अन्तरद्वीप के मनुष्य पुरुषों की जन्म की अपेक्षा जघन्य से देशोन पल्योपम के असंख्यातवें भाग रूप हैं - अर्थात् पल्योपम के देशोन असंख्यातवें भाग रूप है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व
સ્થિતિ પÛપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી હીન એક પલ્યાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂરા એકપલ્યોપમના છે. તથા સહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અત'હૂત'ની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ દેશોન પૂર્વ કાર્ટની છે. હરિવ એને રમ્યકવના અકમ ભૂમિજ મનુષ્ય પુરૂષોની જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્યસ્થિતિ પલ્યાપમના અસયાતમાં ભાગથી હીન મે પલ્યાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂરા એ પલ્યાપમની છે તથા સહરણની અપેક્ષાથી તેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાન પૂર્વકેટની છે. દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય પુરૂષોની જધન્ય સ્થિતિ જન્મની અપેક્ષાથી તા પલ્યાપમના અસ`ખ્યાતમા ભાગથી ન્યૂન ત્રણ પત્યેાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂરા ત્રણ પલ્લ્લાપમ છે. તથા સ’હરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન પૂર્વ કાટિની છે. અંતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂષોની જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી દેશેશન પલ્યાપમના અસંખ્યાતમા ભાગરૂપ છે. અર્થાત્ પલ્યાપમના દેશેાન અસંખ્યાતમા ભાગરૂપ
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
जोवाभिगमसूत्रे प्रतीत्य जघन्ये नाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटि' स्थितिरिति मनुष्यपुरुषप्रकरणम् ।। 'देवपुरिसाण वि जाव सब्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियचा' देवपुरुषाणामपि यावत् सर्वार्थसिद्धकानामिति तावत्-असुरकुमारदेवपुरुषादारभ्य सर्वार्थसिद्धदेवपुरुषपर्यन्तानां स्थितिः यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे कथिता तथाऽत्रापि देवपुरुषाणां स्थितिवक्तव्येति, तथाहि-देवपुरुषाणां सामान्यतो जघन्येन स्थितिर्दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्पण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, विशेषचिन्तायाम् , असुरकुमारपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्पसहस्राणि, उत्क पत. सातिरेकमेकं पल्योपमम् । नागकुमारादिस्तनितकुमारपर्यन्तानां नवाना भवनपतिदेवपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कर्पतो देशोने द्वे पल्योपमे । वानव्यन्तरपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतः पल्योपमम् । ज्योतिष्कदेवपुरुषाणां जघन्यतः पल्योपमस्याष्टमो भागः कोटि रूप है । संहरण की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि की स्थिति है । इस प्रकार से यह मनुष्य प्रकरण समाप्त हुआ ।
"देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई" देव पुरुषो की भी यावत् तावत् असुरकुमार देवपुरुषों से लेकर सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुषों तक की स्थिति का कथन "जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा" जैसा- प्रज्ञापना सूत्र के चतुर्थ स्थिति पद में किया गया है वैसा ही वह यहां पर भी कहलेना चाहिये-इस प्रकार देव पुरुषों की सामान्य रूप से जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरो. पम की है । विशेष रूप से जब देवों की स्थिति का विचार किया जाता है तो वह इस प्रकार से है-असुरकुमार देव पुरुषों की जघन्य से स्थिति दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपम की है। नागकुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त नौ ९, भवनपति देवपुरुषों की जघन्य से स्थिति दस हजार वर्षों की और उत्कृष्ट से कुछ कम दो पल्योपम की है । वानव्यन्तर पुरुषों की जघन्य से दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વ કેટિરૂપ છે સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતમુહર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વ કાટિની સ્થિતિ છેઆ રીતે આ મનુષ્ય પ્રકરણ સમાપ્ત થયું
"देव पुरिसाण वि जाव सव्वदृसिद्धाणं ति ताव ठिई" वपुषानी ५ यापत् તાવતુ અસુરકુમાર દેવપુરષોથી લઈએ સવાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવપુરૂષો પર્ય તના દેવપુરૂષોની स्थितिनुच्थन "जहा पण्णवणाप ठिइपए तहा भाणियव्या" प्रायना सूत्रना याथा સ્થિતિપદમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું આ રીતે દેવપુરૂષની સામાન્યરૂપથી જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે એક પલ્યોપમની છે નાગકુમારથી લઈને સ્તનતકુમાર પર્વતના નવનિકાય ભવનપતિ દેવપુરુષોની જન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ કંઈક ઓછી બે પલ્યોપમની છે વનવ્યંતર દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७१ सौधर्मकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः
उत्कर्षतः परिपूर्ण पत्योपमं वर्षशतसहस्राभ्यधिकम् । पल्योपममुत्कर्षतो द्वे सागरोपमे, ईशानकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः साधिक पल्योपमम् उत्क र्षतो द्वे सागरोपमे सातिरेके, सनत्कुमारकल्पदेवपुरुषाणां च जघन्यतो द्वे सागरोपमे, उत्कर्षतः सप्तसागरोपमाणि, माहेन्द्रकल्प देवपुरुषाणां जघन्यतः सातिरेके द्वे सागरोपमे. उत्कर्षतः सातिरेकाणि सप्तसागरोपमाणि । ब्रह्मलोकदेवपुरुषाणां जघन्यतः सप्तसागरोपमाणि उत्कषतो दशसागरोपमाणि । लान्तक कल्पदेवाना जघन्यतो दशसागरोपमाणि उत्कर्षतश्चतुर्दश सागरोपमाणि । महाशुक्रव रूपदेवपुरषाणां जघन्यतश्चतुर्दशसागरोपमाणि उत्कर्षतः सप्तदश सागरोपमाणि । सहस्रारकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः सप्तदश सागरोपमाणि उत्कर्षतोऽष्टादशएक पल्योपम की है । ज्योतिष्क देवपुरुषों की जघन्य से स्थिति पल्योपम के अठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से स्थिति एक लाख वर्ष अधिक एक पूरे पल्योंपम की है । सौधर्म कल्प देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से तो एक पल्योपम की है और उत्कृष्ट से दो सागरो पम की है । ईशानकल्प देवपुरुषों की 1 स्थिति जघन्य से कुछ अधिक एक पल्योपम की है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक दो सागरोपम की है । सनत्कुमार कल्प देव पुरुषो की स्थिति जघन्य से दो सागरोपम की और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की होती है । माहेन्द्र कल्प के देव पुरुषों की स्थिति जघन्य से सातिरेक दो सागरोपम की है और उत्कृष्ट से सातिरेक सात सागरोपम की है । ब्रह्मलोक देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से सात सागरोपम की और उत्कृष्ट से दस सागरोपम की है लान्तककल्पके देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से दस सागरोपम की है और उत्कृष्ट से चौदह सागरोपम की है । महाशुककल्पके देवपुरुषों की जघन्य स्थिति चौदह सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति सत्रह सागरोपम की है । सहस्रारकल्प
સ્થિતિ એક પત્યેાપમની છે. ચૈતિક દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યેાપમના આઠમા ભાગ પ્રમોની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક લાખ વર્ષોં અધિક પૂરા એક પલ્યોપમની છે. સૌધમ પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક પલ્યાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એ સાગરામની છે. ઈશાન કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ કંઇક વધારે એક પલ્યાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે એ સાગરોપમની છે સનત કુમાર કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્યસ્થિતિ એ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત સાગરાપમની હોય છે માહેન્દ્રકલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્યસ્થિતિ સાતિરેક એ સાગરાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક સાત સાગરાપમની છે. બ્રહ્મલેાકના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ સાગરોપમની છે. લાન્તક કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચૌદ સાગરોપમની છે. મહાશુકકલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્યસ્થિતિ ચૌદ સાગરે પમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરાપમની છે. સહસ્રારકલ્પનાં દેવ
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोवाभिगमसूत्रे
सागरोपमाणि । आनतकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतोऽष्टादशसागरोपमाणि उत्कर्पतः एकोनविंशतिः सागरोपमाणि, प्राणत कल्पदेवपुरुषाणा जघन्यत एकोनविंशतिः सागारोपमाणि, उत्कर्षतो विंशतिः सागरोपमाणि । आरणकल्पदेवानां नघन्यतो विशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पत एकविंशतिः सागरोपमाणि । अच्युतकल्पदेवानां जघन्यत एकविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्षतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि । अघस्तनाघस्तनग्रैवेयक देवपुरुषाणां जघन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पत स्त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि । अधरतनमध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषाणां जघन्यत त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्षतश्चतुर्विंशति' सागरोपमाणि । अघस्तनो परितनयैवेयक देवपुरुषाणां जघन्यतश्चतुर्विंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पतः पश्चविशतिः सागरोपमाणि । मध्यमाघस्तनग्रैवेयकदेवपुरुषाणां जघन्यतः पश्वविंशतिः सागरापमाणि उत्कर्षतः पड़विंशति. मागरोदेव पुरुषों की जघन्य स्थिति सत्रह १७, सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति अठारह सागरोपम की है | आनत कल्प देव पुरुषों की नघन्य स्थिति मठारह सागरोपम की है । और उत्कृष्ट स्थिति उन्नीस सागरोपम की है । प्राणत कल्प देवपुरुषों की जघन्य स्थिति उन्नीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति बीससागरोपम की है । आारण कल्पदेव पुरुषों की जघन्य स्थिति बीस सागरोपम की है, और उत्कृष्ट स्थिति इक्कीस सागरोपम की है । अच्युत कल्पदेव पुरुषों को जघन्य स्थिति इक्कीस सागरोपम की है. और उत्कृष्ट स्थिति घाईस सागरोपम की है । अधस्तनाघस्तन ग्रैवेयक देव पुरुषों की जघन्य स्थिति बाईस सागरोपभ की है और उत्कृष्ट स्थिति तेईस सागरोपम की है । अधस्तन मध्य ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति तेईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति चौबीस सागरोपम की है । अधस्तनोपरितन ग्रैवेयक पुरुषों की जघन्य स्थिति चौबीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति पच्चीस सागरोपम की है । – मध्यमाधस्तन ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति पच्चीस सागरीપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરી પમની છે, આનતપના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરાપમની છે પ્રાણત કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વીસ સાગરોપમની છે. આરકલ્પના દૈવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાંગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એકવીસ સાગરાપમની છે અચ્યુત કલ્પના દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ એકવીસ સાગરે પમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ખાવીસસાગરાપમની છે. અધસ્તનાધસ્તન ત્રૈવેયકના દેવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ તેવીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ચાવીસ સાગરાપમની છે અઘસ્તન ઉપરિતન ત્રૈવેયક દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ચાવીસસાગરેાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પચીસ સાગરાપમની છે મધ્યમાધસ્તન ત્રૈવેયક દેવપુરુષોની જધન્ય સ્થિતિ પચીસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છવ્વીસ સાગરોપમની છે. મધ્યમ
४७३
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७३
।
1
1
1
पमाणि । मध्यममध्यममैवेयकदेव पुरुषाणां जघन्यतः षडविंशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्षतः सप्तविंशतिः सागरोपमाणि । मध्यमोपरितनग्रैवेयकदेवपुरुषाणा जघन्यतः सप्तविंशतिः सागरो पमाणि उत्कर्षतोऽष्टाविंशतिः सागरोपमाणि । उपरितना घस्तन मैवेयकदेवपुरुषाणां जघन्येनाष्टा विंशतिः सागरोपमणि उत्कर्षत एकोनत्रिंशत् सोगरोपमाणि । उपरितनमध्यम प्रैवेयक देवपुरुषाणां जघन्येन एकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि, उत्कर्षत स्त्रिंशत्सागरोपमाणि । उपरितनोपरितनग्रैवेयक- देवपुरुषाणां जघन्येन त्रिशत्सागरोपमाणि । उत्कर्षत एकत्रिशत्सागरोपमाणि विजयवैजयन्तजयन्तीप राजित विमानदेपुरुषाणां नघन्येन एकत्रिंशत्सागरोपमाणि मध्यमतो द्वात्रिशत्सागरोपमाणि, उत्कर्ष - -तस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । सर्वार्थसिद्ध महाविमानदेवपुरुषाणाम् जघन्योत्कृष्टतत्रयत्रिंशत्सागरोपमाणि । एवं क्रमेण असुरकुमारादारभ्य सर्वार्थसिद्ध पर्यन्तदेव पुरुषाणां स्थिति र्भवतीति ज्ञातव्यमिति ॥ पम की है और उत्कृष्ट स्थिति छब्बीस सागरोपम की है । मध्यममध्यम ग्रैवेयक देव -पुरुषों की जघन्य स्थिति छब्बीस सोगरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति सत्ताईस सागरो - पर्म की है । मध्यमोपरितन ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघ्न्य स्थिति सत्ताईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति अट्ठाईस सागरोपम की है । उपरितनाघस्तन ग्रैवेयक देवपुरुषों को जघन्य स्थिति अट्ठाईस सागरोपम की है । और उत्कृष्ट स्थिति उनतीस सागरोपम की है । उपरितन मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति उनन्तीस सागरोपम की है । और उत्कृष्ट स्थिति तीस सागरोपम की है । उपरितनोपरितन ग्रैवेयक देव पुरुषों की जघन्य स्थिति तीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति इकतीस सागरोपम की है । विजय, वैजयन्त जयन्त और अपराजित विमान गत देव पुरुषो की जघन्य स्थिति इकतीस सागरोपम की है और मध्यम ३२ सा सागरोपम की है । उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरीपम की है। सर्वार्थसिद्ध महाविमाननिवासी देवपुरुषों की जघन्य एवं उत्कृष्ट दोनों એવેચક દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ છવ્વીસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્યાવીસ સાગરાપમની છે. મધ્યમેાપરિતન ત્રૈવેયક દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ સત્યાવીસ સાગરે પમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અઠયાવીસ સાગરાપમની છે. ઉપરિતનાધસ્તન ત્રૈવેયક દેવપુરુષોની 1 જધન્ય સ્થિતિ અઠયાવીસ સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એગણત્રીસ સાગરાપમની છે. ઉપરિતન 'મધ્યમ ત્રૈવેયક દેવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એગણત્રીસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીસ સાગરાપમની છે ઉપરિતનાપતિન ગ્રેવેચક દેવપુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એકત્રીસ સાગરાપમની છે વિજ્ય, વૈજ્ય ત, ''જયંત અને અપરાજિત વિમાનના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એકત્રીસ સાગરીપમની છે. અને મધ્યમ ખત્રીસ સાગરાપમની છે તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરપ્રમની છે, સવા સિદ્ધ મહાવિમાનમાં રહેવાવાળા દેવપુરુષોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ
६०
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
४७४
जीवामिगमत्र
पुरुषाणां भवस्थितिमानं कर्थितम् , अधुना पुरुषः 'पुरुषत्वममुञ्चन्' कियन्त कालं निरन्तर मवतिष्ठते । इति निरूपणार्थमाह-'पुरिसे "णं इत्यादि पुरिसे ण' भंते पुरुषः खलु भदन्त ! 'पुरिसेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' पुरष इति-पुरषरूपेण 'पुरपभावस्यापरित्यागेनेत्यर्थः कालंत. कियच्चिरं कियन्तं कालं यावद्वतीति प्रश्नः भगवानांह-गोयमा' इत्यादि, गोंयमी है गौतम ! 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त जघन्येनान्तर्मुहूर्तम , तावत्कालादूर्ध्व 'मृत्वा ख्यादि भावंगमना 'दिति । 'उक्कोसेण सागरोचमहत्तं सातिरेग" " उत्कर्पण' सागरोपमपृथक्त्वं सातिरेकम् द्विसागरोपमादारभ्य नवसागरोपमपर्यन्तं' सामान्यत - स्तिर्यम् नरामरभवेषु एतावन्तं' कालं पुरुषेष्वेव भावात् सातिरेकता च 'कतिपयमनुष्यभवैरव · ज्ञातव्या तत परं पुरुपनामकर्मोदयाप्रकार की स्थिति तेतीस मागरोपम की है। इस क्रम से देव 'पुरुषों की स्थिति संवन्धी वक्त व्यता असुरकुमार से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुषों तक कहलेनी चाहिये। . ..."
पुरुषों की भवस्थिति का प्रमाण कहकर अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि पुरुप पुरुषत्व को कितने काल तक नहीं छोड़कर निरन्तर पुरुष होता है "पुरिसे णं भंते" इत्यादि। "पुरिसे णं भंते ! पुरिसेत्ति कालभो केवच्चिरं होइ"हे भदन्त ! पुरुष अपने पुरुष भाव को कितने काल तक त्याग नहीं करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहृत्तं उक्को सेणं सागरोयमपुहुत्तं सातिरेग" हे गौतम ! पुरुष' अपने पुरुषभाव का त्याग नहीं करे तो वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक नहीं करे और उत्कृष्ट से वह कुछ अधिक दो सागरोपम. से लेकर ९ नौ "सागरोपम तक नहीं करे. क्योंकि इतने काल तक वह निरन्तर तिर्यग् नरं अमर इन भवों में पुरुषरूप से ही उत्पन्न होता रहता है, यहां सातिरेकता कुछ अधिकता कही गई है वह कितनेक" मनुष्यभवोकी अपेक्षा બન્ને પ્રકારથી તેત્રીસ સાગરોપમની છે. આ ક્રમ પ્રમાણે દેવ પુરુષોની સ્થિતિ સધીવક્તવ્યતા અસુર કુમારથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધ દેવ પુરુષો સુધી કહેવી જોઈએ. ..
પુરુષોની ભવસિદ્ધિનું પ્રમાણુ કહીને, હે સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે પુરુષ પુરુષ્ટ્રपणाने सा आण ५ त छया, विना नि त२ पुरुष मनी २९ छे, "पुरिसे ण भंते ! पुरिसेत्ति कालओ केवच्चिरं होई".डे, भगवन् २५ पोताना पुरुषाने ru सुधी त्या२ता, नथी १ मा प्रश्नमा उत्तम प्रभु गौतम पाभी ४३२ का गोमा, ! जहण्णेण अंतो मुहुत्त , उक्कोसेणं सागरोवमपुहुत्त) सातिरेग" गौतम पुरुष पोताना पुरुषाने त्या ४२ तोते.धन्यथी मे मतभुत सुधी मने थी ते વધારે બે સાગરોપમથી લઈને નવ સાગરોપમ સુધી ત્યાગ કરતા નથી, કેમકે આટલો કાળ સુધી તે નિર તર તિફ નર અમર આ ભવમાં પુરુષપણાથી જ ઉત્પન્ન થતા રહે છે અહિયાં સાતિરેકપરું કંઈક અધિક કહેલ છે તે કેટલાક મનુષ્ય ભોની અપેક્ષાથી સમજી લેવું
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
~
~
~
~
uuuuuu
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७५ भावात् नियमत एव रूयादि भावगमनादिति, एतावत्कालपर्यन्त सामान्यतः पुरुषाणां पुरुषमावे. नावस्थान भवतीति । अथ तिर्यक् पुरुषाणामवस्थानं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह -'तिरिक्खजोणिय' 'इत्यादि, 'तिरिक्खजोणियपुरिसेणं भते' सामान्यतिर्यग्योनिकपुरुषः खलु भदन्त ! 'कालओ
कैच्चिरं होई' 'पुरुषभावापरित्यागेन कालतः कियचिरा कियन्तं कालं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम "सामान्यतिर्यगूयोनिकपुरुषस्य 'जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रमेवावस्थानं भवति 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुव्वकोडीपुहुत्तमन्भहियाई उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्व कोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । द्विपूर्वकोटित आरभ्य • नव:पूर्वकोटि पर्यन्ताधिकपल्योपमत्रयं यावत् । सामान्यतस्तिर्यग्योनिकपुरुषाणामवस्थानं भवतीति भावः । एवं तं चेव' एवं तदेव स्थानं यत् एतस्यैव स्त्रीप्रकरणे कथितम् ‘संचिट्ठणा जहा इत्थीण' संस्थितियथा तिर्यस्त्रीणाम्, कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जाव' इत्यादि, जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स., संचिटणा' यावत् , जलचरस्थलचरखेचरतिर्यग्योनिकपुरुषस्य संस्थितिः । से जानना चाहिये। इसके बाद पुरुष नामकर्मोदय का उसके अभाव हो जाता है । अतः नियम से ठ्यादि भावों में चला जाता है। इस प्रकार का यह सामान्य कथन है। विशेष कथन इस प्रकार से है-"-"तिरिक्खनोणियपुरिसे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! लगातार तिर्यञ्च पुरुष तियञ्च पुरुष रूप से कितने काल तक बना रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - "गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलि'ओवाई पुनकोडिपुहुत्तमभंहियाई' हे गौतम ! तिर्यक् पुरुष तिर्यग् पुरुष रूप में कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त तक बना रहता है और अधिक से अधिक पूर्वकोटिपृथक्त्वं अधिक तीन पल्योपम तक बनी रहता है यह तिर्यग् पुरुष का तिर्यक् पुरुष रूपसे "निरन्तर होते रहने के कालका कथन सामान्य से है "एवं तं चेव संचिटणा जहा इत्थीणं
जावं, खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स" संचिहणा, इस प्रकार से इसके स्त्री प्रकरण જોઈએ તે પછી પુરુષનામકર્મોદયો તેને , અભાવ થઈ જાય છે તેથી તે નિયમથી સ્ત્રી "विशेरे सवाभा याया तय । 'म तनु म! • सामान्य ४थन छ. · विशेष ४थन मा 'प्रभाणे छ. "तिरिक्खजोणियपुरिसे"णं 'भंते ! कालमो केवच्चिर होइ" भगवन् तियय પુરુષપણાથી લાગઠ કેટલો કાળ સુધી બન્ય-રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ स्वामीन छ है - गोयमा जहण्णण अंतोमुत्त उक्कोसेणं निशि पलिओवमाई पुवकोडि'पुहुत्तमम्हियाई गौतम! तिय 'पुरुषः तिय" । पुरुषपणाथी माछामा माछ। એકેએકતમુહૂર્ત સુધી બન્યા રહે છે અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કેટિ પૃથફવ અધિક ત્રણ
લ્યોપમ સુધી બની રહે છે. આ કથન તિય પુરુષનું તિર્યક પુરુષપણાથી નિરંતર "म..या वाना नु सामान्यशथन छ “पवं तं चेव संचिट्ठणा जहा इत्थीण जाव खयरतिरिक्खजोणिय पुरिसस्स ' संचिट्ठणा" २॥ शत पानी' at ४२ मा २वीशतनी
NC -
.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
जीवामिगमसूत्रे
अयं भावः — तिर्यग्योनिक पुरुषाणामवस्थानं यथा तिर्यग्योनिकस्त्रीणां कथितं तथैव ज्ञातव्यम् तथाहि-तिर्यग्योनिक पुरुपस्तिर्यगपुरुषत्वमपरित्यजन् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रम् तदनन्तरं मृत्वा गत्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि - पूर्व कोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, तत्र पूर्वकोटिपृथक्त्वं सप्तभवा: पूर्व कोट्यायुपः पूर्वविदेहादौ त्रीणि पल्योपमानि अष्टमे भवे देवकुरूतरकुरुषु । विशेषचिन्तायां तु जलचरपुरपो जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तदनन्तरम् तिर्यग्योन्यन्तरेगत्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् उत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वं पूर्व कोट्यायुः समन्वितस्य भूयो भूयमें जैसी संस्थिति कही गई है वैसी सस्थिति यहां पर भी कह लेनी चाहिये, और यह संस्थिति प्रकरण जलचर स्थलचर खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष के संस्थिति प्रकरणतक यहां कहना चाहिये, इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है -- तिर्यग्योनिक पुरुष यदि अपने तिर्यग्योनिक पुरुषत्व का परित्याग नहीं करता है तो कम से कम वह एक अन्तर्मुहूर्त्तकालतक नहीं करता हैं, इसके बाद वह मरकर दूसरी गति में दूसरे किसी वेद में चला जाता है, इस सम्बन्ध में जो उत्कृष्ट अवस्थान काल पूर्व कोटिपृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का कहा गया हैंसो जब यह मरकर पूर्वकोटि की आयु को लेकर पूर्वविदेह आदि में उत्पन्न हो जाता है तो इस प्रकार से लगातार इसके सात भव वहा धारणकर समाप्त हो जाते हैं-आठवें में यह देवकुरु या उत्तर कुरु में तिर्यग्योनिक पुरुष की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है वहां उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की होती हैं, इस प्रकार तिर्यक् पुरुष की कार्यस्थिति का काल जो कहा गया है वह निष्पन्न हो जाता है विशेष की चिन्ता में जलचर पुरुष की काय स्थिति का काल नघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व है, जघन्य व्यवस्थान काल की समाप्ति के अनन्तर मरकर यह जीव तिर्यग्योन्यन्तर में वेदाસ્થિતિ કહેલ છે. એવી જ સ્થિતિ આ પ્રકરણમાં પણ ખેચરતિક્ પુરૂષોના સબંધમાં પશુ સમજી લેવી અને સંસ્થિતિ પ્રકરણુ જલચર, સ્થલચર, ખેચર તિય ય઼ાનિક પુરૂષ ના સંસ્થિતિપ્રકરણ સુધી અહી સમજવી તેને સ્પષ્ટા આ પ્રમાણે છે.—તિય ગ્યુાનિક પુરૂષ ને પેાતાના તિય ચૈાનિક પુરૂષપણાને ત્યાગ કરતા નથી. તે ઓછામાં ઓછા તે એક અ તમ હત * કાળ સુધી ત્યાગ કરતા નથી, તે પછી તે મરીને ખીજીગતિમાં બીજા કોઈ વેદમાં ચાલ્યાં જાય છે. આ સંબંધમાં જે ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન કાળ પૂર્વ કાટિ પૃથ અધિક ત્રણ પત્યેાપમને કહેલ છે, તે જ્યારે તે મરીને પૂર્વ કાટિના આયુષ્યને લઇને પૂર્વવિદેહ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે એ રીતે લાગઠ તેના સાતભવ ત્યાં ધારણ કરીને પછી સમાપ્ત થઇ જાય છે. અને આઠમાં ભવમાં તે દેવકુરૂ અથવા ઉત્તરકુરૂમાં તિાનિક પુરૂષના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યેાપમની હોય છે આ રીતે તિગુ પુરૂષની કાયસ્થિતિને કાળ જે કહેવામાં આવેલ છે, તે મળી રહે છે. વિશેષની ચિ’તામાં જલચર પુરૂષની કાયસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત ના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કમિટ પૃથ કહેલ છે. જધન્ય અવસ્થાન કાળની સમાપ્તિ પછી મરીને આ જીવતિય જ્ગ્યાનિ શિવાયની ચેનિ
भव
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७७ स्तत्रैव द्वयादिवारोत्पत्तिसंभवादिति । चतुष्पदस्थलचरपुरुषो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि - पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । तानि सामान्यतिर्यक् पुरुषस्येव भावनीयानि । उरः परिसर्पस्थलचरपुरुषो भुजपरिसर्पस्थलचरपुरुषश्च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तर्मुत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । तस्य जलचरपुरुषस्येव भावनीयम् । खेचरपुरुषो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । अन्तर्मुहूर्तभावना तु पूर्ववदेव उत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकः पल्योपमासंख्येयभागः, स च सप्तवारान् पूर्वकोटिस्थितिषु समुत्पद्याष्टमवारमन्तरद्वीपादिखेचरपुरुषेषु पल्योपमासंख्येयभागस्थितिषु उत्पद्यमानस्य ज्ञातव्यः, इति तिर्यग्योनिकपुरुषप्रकरणम् ॥
न्तर को प्राप्त कर लेता है, उत्कृष्ट से जो इसका कायस्थिति का काल कहा गया हैवह पूर्वकोटि की आयु को लेकर वहीं पर दो तीन आदि बार उत्पन्न होने की अपेक्षा से कहा गया है। चतुष्पद स्थलचर पुरुष का कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तमुहूर्त का हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है इसकी -भावना सामान्य तिर्यक् पुरुष के जैसी समझलेनी चाहिये उरःपरिसर्प स्थलचर तिर्यक पुरुष का और भुजपरिसर्प स्थलचर तिर्यक् पुरुष का कायस्थिति काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व हैं। भावना जलचर पुरुष के जैसी जान लेवे । खेचर पुरुष का कायस्थिति काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है भावना पहले के जैसी कर लेवें और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक पल्योपम के असह्यातवें भाग रूप है ऐसा यह कायस्थिति का काल जो खेचर पुरुष पात बार तक पूर्वकोटि की स्थिति वाले खेचर पुरुषों में उत्पन्न होकर आठवें भव में पल्योपम के असख्यातवें
અને અન્ય વેદને પ્રાપ્ત કરી છે ઉત્કૃષ્ટથી જે આની કાયસ્થિતિને કાળ કહે છે તે પૂર્વકેટિના આયુષ્યને લઈને ત્યાંજ બે ત્રણ આદિ વાર ઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે. ચેપગે સ્થલચર પુરૂષની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે, અને ઉત્કટથી પૂર્વ કેટિપૃથફત્વ અધિક ત્રણ પલ્યોપમને છે. આની સમજ સામાન્ય તિર્યંચપુરૂષની જેમ સમજી લેવી ઉર પરિસર્ષ સ્થલચર તિર્લફપુરૂષનો અને ભુજપરિસર્પ સ્થલચર નિયંક પુરુષને કાયસ્થિતિ કાળ જઘન્યથી એક અતિમુહૂર્ત છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકુત્વ છે તેની સમજણ જલચર પુરૂષને જેમ સમજી લેવી ખેચર પુરૂષની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત છે. તેની સમજણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે કરી લેવી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકૃત્વ અધિક પપમના અસંખ્યાતમાં ભાગરૂપ છે આવી રીતને આ કાયસ્થિતિને કાળ જે ખેચર પુરૂષ સાતવાર સુધી પૂર્વ કોટિની સ્થિતિવાળા ખેચર પુરૂષમાં ઉત્પન્ન થઈને આઠમા ભવમાં
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
नावामिगमंसूत्रे
।।
.
11
अथ मनुष्य पुरुपप्रकरणमाह- मणुस्स पुरिसा णं भंते' इत्यादि, 'मणुस्सपुरिसा णं भंते ? मनुष्यपुरुषाः खलु भदन्त ! 'कालओ केवच्चिर होंति' कालतः कियध्वरं भवन्ति मनुष्यपुरुषास्तादृगपुरुषत्वमपरित्यजन्तः कियत्कालपर्यन्तमवतिष्ठन्ते । इति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम खेत्तं पच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' क्षेत्र प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेन जघन्येनान्तमुहूर्तं यावदवतिष्ठन्ते. 'उक्कोसेणं तिन्नि पलियोत्रमाई पुञ्चकोडि पुहुत्तमम्भहियाई उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वको टिपृथक्त्वाभ्यधिकानि 'धम्मचरण पढच्च जहन्नेणं अंतोमुहुतं' धर्मचरणं चास्त्रिधर्मं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं देणा पुञ्चकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । ' एवं सव्वत्थ' एवं यथा सामान्यतो मनुष्यपुरुषाणामवस्थानं कथित तथैव सर्वत्र सर्व पुरुषाणामपि, अवस्थानं ज्ञातव्यम् ' तत्राह -- 'जात्रा' इत्यादि, 'जाव पुव्व भाग की स्थितीवाले 'अन्तर 'द्वीप 'आदि' के 'खेचर' पुरुषों में उत्पन्न होता है उस की अपेक्षा से जानना चाहिये । तिर्यग्योनि प्रकरण समाप्त,
1
भ
"'
૪૭૮
1
1
+
-
1
T
3
l
"मणुस्स पुरिसा णं भंते! कालभो केवच्चिरं हौति" हे भदन्त ! मनुष्य पुरुषों की, कायस्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " गोयमा खेत्त पडुच्च जहनेणं अतोमुहुत्त उक्को सेणं तिन्नि पलिओचमाई पुन्त्रको डिपुहुत्तमम्भहियाई” हे गौतम! मनुष्य पुरुषोंकी कार्यस्थिति का काल जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का हैं थोर उत्कृष्ट से पूर्वकोटि- पृथक अधिक तीन पध्योम का है। “धम्मचरणं पच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं " चारित्र धर्म की अपेक्षा करके इसकी कार्यस्थिति का जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का और 'उक्केसेणं' उत्कृष्ट से "देसूणा पुत्रकोड़ी" देशोन पूर्वकोटि का हैं, “एवं सव्वत्थ" इस प्रकार से जैसा यह सामान्य रूप से मनुष्य पुरुषों का व्यवस्थान काल - कायस्थिति का काल कहां है वैसा ही सर्वत्र सब पुरुषों को भी कायस्थितिका काल जानना चाहिए પડ્યેાપમના અસખ્યાતમા ભાગની સ્થિતિવાળા અંતરદ્વીપ વિગેરેના ખેચર પુરૂષામાં ઉત્પન્ન
Til
1
थाय छे. ते अपेक्षा समन्वु આ રીતે 'તિય વ્યેનિક પ્રકરણ સમાપ્ત
ז
1
1८
'मणुस्सपुरिसा ण' भंते । कालओ केवच्चिरं होंति" है लगवन् मनुष्य युधानी, डाय સ્થિતિના કાળ કેટલા કહેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે''गोयमा'! खेत्तं पडुच जद्दण्णेणं अतो मुहुर्त उक्कोसेण तिन्नि पलिओ माई पुञ्चकोडि पुहु"प्तमव्भहियाई” हे गीतभ मनुष्यं यु३षोनी अयस्थितिनो आज धन्यथा मे अतर्भु मुडूतना छेने उष्टथी पूर्व विधियायमा छे" "धम्मचरणं पडच जहण्णेणं अंतोमुहुत्त” यास्त्रि धर्मनी अपेक्षाथी तेयोनी अयस्थितित आज धन्यथा अंतर्भुत'ना 'उक्कोसेण' अने उत्सृष्टथी "देसूणा' पुन्चकोडी” हेशानपूर्व अटिने! छे. “एवं सव्वत्थ”च्या रीते, भेवी रीते या सामान्य भागाथी मनुष्य पुरषोनो व्यवस्थान आज - सेंटसे કે-કાર્યસ્થિતિના કાળ કહ્યો છે “એજ પ્રમાણે બધેજ પુરૂષોના કાયસ્થિતિને કાળ સમજી લેવા.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
पुरुष स्थित्यादिनिरूपणम् ४७९
P
विदेह अवरविदेह' यक्ति पूर्वविदेह परविदेह पुरुषाणाम् अवस्थानं तावत्पर्यन्तमन्त्रं वाच्यम् । यावत्पदेन भरतैरवतक्षेत्रयोर्ग्रहणं भवति भरतैरवत पूर्वविदेहापरविदेह पुरुषाणां क्षेत्र प्रतोत्य 'जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटि पृथक्वाभ्यधिकानि त्रीणि' पल्योपमानि । धर्मचरणं प्रतीत्य 'जघ'-' न्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण 'देशोना पूर्व कोटिरिति ॥ अंकम्भ भूमिगमणुस्स पुरिसाणं जहा अकम्भभूमिगमणुस्सित्थीणं" "अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुषाणां मेवस्थानं यथा अकर्मभूमिक मनुष्यखणां कथित तथैव । ' जावं अंतरदीचंगाणं यावदन्तरद्वीपकानाम् अन्तर्रहीपक मनुष्य पुरुषपर्यन्तानामवस्थानं--तत्तत् · स्त्रीप्रकरणवदेव -- ज्ञातव्यम् । अत्र यावत्पदेन हैमवतैरण्यवत - हारवर्ष रम्यकवर्ष - 'देवकुरूत्तरकुरुपुरुषाणां ग्रहणं भवति तथाहि मनुष्य पुरुषाणामेवस्थान " "तथा वक्तव्यं
-
"
1
4
1
100
हम
त्या
फु
5
1
यावत् भरत ऐखत पूर्व विदेह और अपर, विदेह तक के पुरुषों की कायस्थिति का भी काल ऐसा ही जानना चाहिये 'अकम्म भूमिगमणुस्स पुरिसाणं जहा अक्रम्म भूमिगमणुस्सित्थीण" अकुम भूमिक मनुष्य पुरुषों की, काय स्थिति का काल जैसा
*;*
44
कर्मभूमि मनुष्य जियों का कायस्थिति काल कहा गया है, वैसा ही जानना चाहिए और अन्तर द्वीप रूप अकॅर्मभूभिक, मनुष्यः स्त्रियों की कार्यस्थिति का काल के जैसा ही काल यावत अन्तर द्वीप मनुष्यो की काय स्थिति का भी जानना चाहिये इस प्रकार यावत्पद-से हैमवत हैरण्यवत - हरिवर्ष रम्यक वर्ष = देव कुछ उत्तरकुरू और अन्तरदीप अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुषों की कायस्थिति का काल जैसा २ वहां की मनुष्यत्रियों की कार्यस्थिति का काल कहा गया
3
(+
है वैसा २ ही जानना चाहिये. ऐसी इस कथन का निष्कृर्षार्थ है स्त्रियों की स्थिति के
こ
7
जैसा ही अवस्थान भी अन्तरद्वीपज मनुष्यपुरुषों तक का जानना चाहिये इस कथन का
‘ચાલતમાં ભરત ‘ઍરવર્ત પૂવ બિંદુ અને અપર વિદેહ સુધીની પુરૂષની કાયસ્થિતિના કાળ પણ એજ પ્રમાણે સમજી લેવા માં
प Topne
- 191
KES -
भूमिक
"अकस्मभूमिकमणुस्स पुरिसाणं जहां अम्भभूभिगमस्सित्थीणं” મનુષ્ય પુરુષાની કાયસ્થિતિને કાળ જેમ એક ભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રિયેશને કાયસ્થિતિ કાળ કહેવામા આવેલ છે, એજ પ્રમાણેના સમજવા અને અતરદ્વીપ રૂપ'કમ ભૂમિજ
"
મનુષ્ય સ્ક્રિચાની કાયસ્થિતિના કાળ પ્રમાણેનાજ કાળ ચાવત અતરદ્વીપજ મનુષ્યની કાય स्थितिमा यस सभल सेवे'ांगरीते यावत् । पहथी डैभवतः डैश्एयवत् - हरिवर्ष, રમ્યક વર્ષ, દેવકુરૂ, ઉત્તરકુરૂ,અને અ'તરદ્વીપ કમ ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષાની 'કાચસ્થિતિને ॥ थे, वे शते त्यास्थानी मनुष्य स्त्रियोनी अयस्थितिने आज उह्यो 'छे, में' से रीते સમજી લેવા.' આ પ્રમાણેના આ કથનને ભાવાથ છે.સ્ત્રિયાની કાયસ્થિતિ પ્રમાણે જ અવ્ स्थान अतरीयाना, मनुष्य पुरुषो सुध्रीन सभा से
2
उद्यो
ק
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
यथा मनुष्यादिस्त्रीणां
1
1
कथितम् तथाहि - सामान्यतो मनुष्यपुरुषस्य क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् । तदनन्तरं मृत्वा गत्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् । उत्कर्पत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वको टिपृथक्त्वाभ्यधिकानि तत्र सप्तभवा: पूर्व कोट्यायुषो महाविदेहेषु अष्टमस्तु भवो देव कुर्वादिपु । धर्मचरणं प्रतीत्यैकसमयमात्रं द्वितीयसमये मरणसंभवात् । उत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटि, उत्कर्षेणापि पूर्वकोटघायुष एवं वर्षाष्टकादनन्तरं चरण प्रतिपत्ति संभवादिति । मनुष्य विशेषचिन्तायां सामान्यतः कर्मभूमिक मनुष्य पुरुषः कर्मभूमिरूप क्षेत्रमाश्रित्य नघ
४८०
स्पष्टीकरण इस प्रकार है भरत ऐखत अन्तर द्वीप तक के मनुष्य पुरुषों का अवस्थान वैसा कहना चाहिये जैसा भरतादि मनुष्य स्त्रियों का कहा गया है । सो इस कथन के अनुसार सामान्य से मनुष्य पुरुष का अवस्था न क्षेत्र की अपेक्षा ठेकर जघन्यसे तो एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योंकि इसके बाद मरकर वह गत्यन्तर में या वेदान्तर में संक्रमित हो जाता है, और उत्कृष्ट से उसका व्यवस्थान काल पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है और इनमें उसके पूर्वकोटि आयु को लेकर सात भव तो महाविदेहों में हो जाते हैं और माटवा भव देव कुरु आदिकों में हो जाता है तथा धर्मचरण - चारित्र धर्म को लेकर इसका पवस्थान काल जघन्य से तो एक समय का है- क्योंकि द्वितीय समय में मरण की संभावना है और उत्कृष्ट में अवस्थान काल इसका देशोन पूर्वकोटि रूप हैं. क्योंकि पूर्वकोटि की बायु वाले मनुष्य के ही आठ वर्ष के बाद चारित्र धर्म की प्राप्ति हो सकती है। मनुष्य विशेष विचारकी अपेक्षा में समान्य से कर्मभूमिक मनुष्य पुरुष कर्मभूमि रूप क्षेत्र को आश्रय करके
L
આ કથનનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે.—ભરત, અરવત, અંતરદ્વીપ સુધીના મનુષ્ય પુરુષનુ અવસ્થાન એવી રીતે કહેવું જોઈએકે જેવી રીતે ભરત વિગેરે ક્ષેત્રાની મનુષ્ય શ્રિયાનું અવસ્થાન કહેલ છે. તા આ કથન પ્રમાણે સામાન્ય રીતે મનુષ્ય પુરુષનું અવસ્થાન ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂત નું છે કેમકે-તે પછી તે મરીને બીજી ગતિમાં અથવા વેદાન્તરમાં સ કૃમિત થઈ જાય છે. અર્થાત પરિણમી જાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાન કાળ પૂર્વ કટિ પૃથર્વ અધિક ત્રણ પત્યેાપમને છે અને તેમાં તેની પૂર્વી ફાટિના આયુષ્યને લઈ ને સાત ભવ । મહાવિદેહામાં થઈ જાય છે અને આઠમે ભવ દેવ કુરૂ વિગેરેમાં થઈ જાય છે. તથા ધ ચરણુ—ચારિત્ર ધને લઈને તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી તા એક સમયના છે કેમકે—ખીજા સમયમાં મરણુની સંભાવના છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેના અવસ્થાન દેશેાનપૂવકાટ રૂપ છે. કેમકે પૂર્વાટિની આયુષ્ય વાળા મનુષ્યનેજ આઠ વર્ષ પછી ચારિત્ર Üમની પ્રાપ્તિ-થઇ શકે છે. મનુષ્ય વિશેષના વિચારની અપેક્ષાથી સામાન્યથી ક્રમ ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષ, કભૂમિપ ક્ષેત્રના આશ્રય લઈને જધન્ય
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति. २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४८१
तत्र अन्तर्मुहूत पूर्व
1"
न्ये नान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतत्रीणि पल्योपमानि पूर्वको टिपृथक्त्वाभ्यधिकानि वदेव, त्रीणि पल्योपमानि पूर्व कोटिपृथक्त्वाम्यधिकानि सप्तवान् पूर्व कोट्यायुः समन्वितेषूत्पद्य अष्टमं वारमेकान्तसुषमायां भरतैव॒तयो स्त्रिपल्योपमस्थितिषु समुत्पद्यमानस्य भवतीति ज्ञातव्यम्। धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनैकं समयं सर्वविरतिपरिणामस्यैक सामयिकस्यापि संभ• वातू, उत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः समग्र चरण कालस्यापि एतावत एव भावादिति । भरतैर . वतकर्म भूमिकमनुष्य पुरुषस्यापि भरतैरवत क्षेत्रं प्रतोत्य जघन्येनान्तमुर्हतम् उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि देशो नपूर्वको ट्यभ्यधिकानि । तानि च पूर्वकोट्यायु समन्वितस्य विदेडपुरुषस्य
1
{
J
1
1
1
14
11
हो जाता है, चारित्र धर्म की
-R
.
जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक रहू सकता है इतना अवस्थान काल इसका इस कारण से हो मकता है कि यह सातवार तो पूर्वकोटि की आयुवाले मनुष्य पुरुषों में उत्पन्न होकर आठवें भव में यह एकांत सुषमा काल भारत क्षेत्र के तीन पल्योपमकी उत्कृष्ट स्थितिवाले मनुष्य पुरुषों में उत्पन्न प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थान काल कम से कम एक समय का है—क्योंकि कम से कम एक समय तक भी सर्वविरति रूप चारित्र परिणाम इसके हो सकता है - और अधिक से अधिक इसके सर्वविरति रूप चारित्र परिणाम देशोन पूर्वकोटि तक हो सकता है- क्योंकि सर्वविरति का काल इतना ही है भरत एवं ऐरवत कर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का भी अवस्थान काल भरत और ऐरवत क्षेत्र की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है । इतना यह काल पूर्वकोटि आयु युक्त विदेह क्षेत्र का पुरुष जो भरतादिमें संहृत होकर થી એક અતર્મુહૂત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કટિ પૃથ અધિક ત્રણ પલ્યાપમ સુધી રહી શકે છે આટલા અવસ્થાન કાળ તેના એ કારણે થઇ શકે છે કે—આ સાતવાર સુધી પૂર્વ કાટિના આયુષ્ય વાળા મનુષ્ય પુરુષામાં ઉત્પન્ન થઈને આઠમા ભવમાં આ એકાન્ત સુષમા કાળમાં ભરત અથવા ઐરવત ક્ષેત્રના ત્રણ પલ્યાપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા મનુષ્ય પુરૂષોમાં ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. ચારિત્ર ધર્મની પ્રતિપત્તીની અપેક્ષાથી તેનેા અવસ્થાન કાળ આછામાં ઓછા એક સમયનેા છે. કેમકે ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી પણ સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર પિરણામ તેને થઇ શકે છે. અને વધારેમાં વધારે વિરતિરૂપ ચારિત્ર પરિણામ દેશન પૂ`કાટિ સુધી તેને થઈ શકે છે કેમકે - સર્વ વિરતિના કાળ એટલા જ છે. ભરત અને ઐરવત, કભૂમિક મનુષ્ય પુરુષના અવસ્થાન કાળપણ ભરત, અરવત ક્ષેત્રની અપેક્ષા જાન્યથી એક અ તમુહૂ ના છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન પૂર્વ કાટિ અધિક ત્રણુ પલ્યાપમના છે આટલે આ કાળ પૂર્વ કાટિ આયુષ્ય વાળા વિદેહ ક્ષેત્રના પુરુષા જે ભરત વિગેરેમાં સહરણ કરીને ફરી લાવવામા આવે
६१
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमने
नादः मन्यानीतस्य भरतादि वामयोगाद् भारतीयोऽयमिति भरतादि प्रवृत्तव्यपदेशस्य भवायु:एक कानपमाप्रामे समुन्पन्नस्य जातव्यानि । धर्मचरणं प्रतीय जघन्येनैक समयम् इन देशोना कोटिरिति । एतस्य द्वयस्यापि पूर्ववदेव भावना कर्तव्या । पूर्वविदेहापरविदेरकर्मम् मेक मनुष्यपुत्पस्य क्षेत्राश्रयणेन जघन्यतोऽन्तर्मुहर्तम् उत्कर्पतः पूर्वकोटिपृथ या वयाने भवति, तप्त वारं वारं तव सप्तवारानुत्पत्तिमधिकृत्य भावनीयम् , यत स्तत
मदन्यं गयन्नं योन्यन्तरे वा तस्य संक्रमो भवति । धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनेक समयसुती देशोना पूर्वकोटिग्वस्थानन । तथा सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य तद्भाव
पर यजतो जमाती य न्यन्येनेक पन्योपमं पल्योपमासंस्येयभागहीनम् । उत्कर्पत स्त्रीणि दुन लाया नाय, दद भरनादि में निवाम किया इसलिये यह भारतीय है ऐसे व्यपदेश वाला होता, वह अपने भवांवन्धी आयु के क्षय होने पर पकांत सुपमा कालके प्रारंभ में उत्पन्न हो जाता है, उसको मोक्षा से जानना चाहिये । चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर इनका अवस्थान का जपन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि का है। इन जघन्य पौर डट दोनों की भावना पहले जैमो हा कर लेनी चाहिये । पूर्व विदेह और अपर विदेह ह भूमिम मनुष्य पुरुष का क्षेत्र की अपेक्षा लेकर अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त
मोर से पूर्व कोटि पृथक्व है यह अवस्थान काल पुन. पुनः वही सातवार उपन्न होने कारण जान लेना चाहिए क्योंकि यहा से निकलने के पश्चात् अवश्य मना मन' योन्यन्तर में कम हो जायेगा । चारित्रधर्म की अपेक्षा लेकर इनका यान फाल जपन्य से एक ममय का और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वक टिका है । तथा सामान्य मक्षामिक गद्य पुरुष का ग की अपेक्षा लेकर भवस्थान वाल जघन्य से पल्योपम
છે બતદિમ નિવાસ કર્યો માટે તે ભારતીય છે. એવા વ્યપદેશ વાળ હોય છે. તે છે. જેના ૧ બંધી હુંય કામ થાય ત્યારે એકાન્ત માં કાળના પ્રારંભમાં ઉત્પન્ન
' છે ને પેલી સમજવું. ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્ય :* મને છે. અને ઉદ્દેશ દેન પૂર્વ ટિને છે. આ જઘન્ય અને ઉદ્દષ્ટ બનેની
જે પાપની જેમ કરી વિદડ અને અપર વિદે, કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષને અવ* : ૨ ની નામ થી એક બંનમું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિ પૃથત
મા, અમીન , કરી કરીને જ માનવાર ઉત્પન્ન થવાના કારણુથી સમજવા છે કેમ કે, નીતિન પછી ગતિમાં અથવા બીજી પેનિમાં સંક્રમ થઈ જાય ક -- ' જમર ૧૮ વર્ષ છે. ગ િધર્મની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્ય .
.. ५. सान टिना . तया सामान्य दशत भ. नुमान१९५: रामनी गायी न्यथा ५श्यामना मन भ्या
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०६
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४८३ पन्योपमानि यावदवस्थानम् । संहरणं प्रतीत्य तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तच्चान्तमुहूर्तायु:शेषस्या कर्मभूमिषु संहृतस्य भवतीति ज्ञातव्यम् । उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमाणि देशोनया पूर्वकोट्याsभ्यधिकानि । तानि च देशोनपूर्वकोट्यायुःसमन्वितस्य उत्तरकुर्वादौ सहृतस्य तत्रैव मृत्वा समुत्पन्नस्य भवन्तीति ज्ञातव्यम् , पूर्वकोट्या देशोनता च गर्भकालिकन्यूनत्ववशात् गर्भस्थितस्य संहरणप्रतिषेधादिति ॥ . . हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य जन्माश्रयणेन जधन्येन पन्योपमासंख्येयभागन्यून पल्योपमम् उत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमं यावदवस्थानम् ।
के असंख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम तक का है, और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम तक का है, सहरण की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थानकाल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक का और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि से अधिक तीन पल्योपम तक का है यहां जो जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का समय कहा गया है वह अन्तर्मुहूर्त आयु जिसकी शेष है और जिसका अकर्म भूमि में संहरण हो गया है ऐसे जोवकी अपेक्षा से कहा गया है. तथा उत्कृष्ट जो समय कहा गया हैं वह देशोन पूर्व कोटि की मायुवाला जीव निसका उत्तर कुरु आदिमें संहरण हुआ हैं और वहीं मरकर वहीं उत्पन्न हुआ है उसकी अपेक्षा से कहा गया है। पूर्वकोटि में जो देशोनता कही गई है वह गर्भकाल की न्यूनता को लेकर कही है क्योंकि गर्भकाल में संहरण होने का प्रतिषेध किया गया है अन्यथा देशोनता न कह कर पूरी पूर्व कोटि कही जाती, हैमवत और हैरण्यवत अकर्मभूमि के मनुष्य पुरुष का अवस्थान काल जन्म की अपेक्षा से कम से कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन एक
તમા ભાગથીહીન એક પલ્યોપમને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પોપમ સુધીનો છે. સંહરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટની દેશોનપૂર્વ કેટિથી વધારે ત્રણ પાપમનો છે અહિંયાં જઘન્યથી જે એક અંતર્મુહૂર્તનો સમય કહ્યો છે, તે જેનું આયુષ્ય અંતર્મુહૂર્ત બાકી હોય અને જેનુ સહરણ અકર્મભૂમિમાં થયું હોય એવા છવની અપેક્ષાથી કહેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ જે સમય કહ્યો છે તે દેશના પૂર્વકેટિના આયુષ્ય વાળા જીવ કે જેનું સંહર ઉત્તરકુરુ વિગેરેમાં થયું હોય અને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થયા હોય તેઓની અપેક્ષાથી કહેલ છે.
પૂર્વકેટિમાં જે દેશનપણું કહ્યું છે. તે ગર્ભકાળની ન્યૂનતાને લઈને કહેલ છે. કેમકે ગર્ભકાળમાં સંહરણ થવાને પ્રતિબંધ કહ્યો છે નહિતર દેશોન પણું ન કહીને પૂર્વ પૂર્વકેટી કહેવામાં આવત હૈમવત અને એરણ્યવત અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષને અવસ્થાન કાળ જન્મની અપેક્ષાથી ઓછામાં ઓછા ૫૫મના અસ ખ્યાતમાં ભાગથી હીન એક પલ્યોપમનો
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाभिगमसूत्रे
अन
संस् त्रीय अन्यतोऽन्नमुहर्नमुकर्पेण देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकं पल्योपमं यावदवस्वानं भवतीति ! भावना प्रागेव स्वयं कर्तव्या । हरिवर्परम्यकवर्पाकर्मभूमि क मनुष्य पुरुषस्य नीयनघतो हे पत्योपमे पच्योपमस्यासंख्येये भागन्यूने, उत्कर्पतः परिपूर्णे सेयोपमेयता, तत्रैतावत आयुष संगवात् । संहरणं प्रतीत्य नघन्यतोऽन्तेमीना हरणासवान उर्पतो देशोन्या पूर्वकोट्यऽभ्यधिके द्वे पत्योपमे भावना पूवि देवत्र कुर्वकर्मभूमिकमनुप्यपुरुषस्य क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्यतः परमाख्येयभागन्यूनानि श्रोणि पन्योपमानि । उत्कर्षतः परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि
४५
w
Andh
पम्योपम का है और उम्र में परिपूर्ण एक पन्योपस का है, महरण की अपेक्षा लेकर इसकी स्वम्जन फाट जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक एक पोका है यहा भावना पहले जैसी करलेनी चाहिए । हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्मभूमि के मनुष्य पुरुष का अवस्थान काल जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य में तो पल्योपन के सातवें भाग में न्यून दो पत्योपम तक का है और उत्कृष्ट से पूरे दो पल्योपम का है । जव और हमें वहा इतने ही बायु का संभव है, संहरण की अपेक्षा इसका अवस्थान काल जगन्य से एक अन्नहर्त का है क्योंकि जिसकी आयु एक अन्तर्मुहूर्त्त से न्यून-कम-होति है ऐसे जीव संहरण नहीं होता है, और उत्कृष्ट से इसका अवस्थांन देशोन पूर्वकोटि अफ दो पस्योपम तक का है। भावना पहले जैसी ही होगी । देवर और इस्कु रूप अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुष की अवस्थान कोल क्षेत्र की जय में तो पन्योपम के असंख्यातये भाग होन तीन पत्योपम का
अपेक्षा हे
1
છે. અને કુકુટથી ધરા એક પૂર્વ્યાપમના છે. હરણુની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાને કાળ જન્મથી ના એક મતનુંત છે અને ઉત્કૃષ્ટી દેશોન પૂર્વ કૅટિ અધિક એક પલ્યાપમના
કે ચાં તેની સમજણ પડેલા પ્રમાથું જ સમજી લેવી. વિષૅ અને રમ્યક વર્ષે કંપ ક્યૂમ ભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષોને અરધાન કાળજન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તા પલ્યેાપમના પંચાતમાં બાંધી ને બે પચ્યાપમ સુધીની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પુરા એ પત્યેાપમના છે ન્ય અને મર્યા ત્યાં આટલાજ આયુષ્યના સંભવ છે. સરજીની અપેક્ષાથી તેના ૧૬નું : પન્થી એક તમને છે. કેમકે -જેનુ આયુષ્ય એક અંતર્મુહૂતથી ન મ ય છે. વ છનું સબવું ચતુ નથી, અને ઉત્કૃષ્ટથી તેના અવસ્થાન મન કે ધિક એ પાપમ સુધીને છે. તેની સમજ પહેલા કશા પ્રમાણે અને નરકુરૂ ૫ કમ ભૂમિના મનુષ પુરુષને વ્યવસ્થાન કાળ ક્ષેત્રની કે જપન્થી પચેપમનાં અસાતમા ભાગ્યથી હીન ઓછા ત્રણુ પત્યેાપમના છે
આ આવો
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादि निरूपणम् ४८५ संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूतमुत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्याऽभ्यघिकानि । अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरषस्य जन्म प्रतीत्य देशोनं पल्योपमासंख्येयभागमुत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमासंख्येयभागम् संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्वकोट्यभ्यधिकपल्योपमासंख्येयभाग यावदवस्थानमिति । 'देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सन्वट्ठसिद्धगाणं' देवाना तु या पूर्व स्थिति कथिता सैर्व सस्थिति. काय स्थितिरपि वक्तव्येति । कियत्पर्यन्त मित्याह-यावत्सर्वार्थसिद्धकानाम्-सर्वार्थसिद्धदेवपुरषपर्यन्तमित्यर्थः, अत्र यावत्पदेन-भवन, पति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिक सौधर्मादितोऽपराजितविमानगतदेवपुरुषाणां ग्रहण भवतीति ।
ननु कायस्थितिस्वनेकभवभावाश्रिता सा कथमेकस्मिन् भवे भवतीति चेदत्रोच्यते देवपुरुपो है और उत्कृष्ट से इसका अवेस्थान काल पूरे तीन पल्योपमें का है. संहरण की अपेक्षा इसका अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है अन्तर द्वीपज मनुष्य पुरुष का अवस्थान काल जन्म की अपेक्षा लेकर देश से न्यून पल्योपम के असंख्यातवें भाग तक का है और उत्कृष्ट से इसका अवस्थान काल परिपूर्ण पल्योपम के असंख्यातवें भांग तक का है। सहरणं की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि अधिक पल्योपम के असंख्यातवें भाग का हैं । " देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सम्वट्ठसिद्धगाणं " भवनपति देवपुरुषों से लेकर सर्वार्थमिद्ध देवपुरुष पर्यन्त देवो की जो पहिले भवस्थिति कही गई हैं वही कायस्थिति है ऐसा जानना चाहिये,
शंका-कायस्थिति तो अनेक भवोके आश्रित होती है-- फिर वह यहां एक भव में कैसे हो सकती है ।
અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાને કાળ પૂરાં ત્રણ પલ્યોપમને છે. સિંહેરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિ અધિક ત્રણ પિમપનો છે અંતરઢીપજ મનુષ્ય પુરૂષને અવસ્થાન કાળ જન્મની અપેક્ષાથી દેશથી ન્યૂન પલ્યોપમના અસ ખ્યાતમા ભેગ સુધી છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાન કાળ પૂરા પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ સુધી છે સંહરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિ અધિક પલ્યોપમના અસં. ध्यातभा मागनी छ, 'देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सव्वकृसिंद्धगाण" ભવનપતિદેવ પુરૂષોથી લઈને સર્વાર્થ સિદ્ધ દેવપુરુષ સુધી પહેલાં દેવેની જે ભવસ્થિતિ "કહી છે એજ પ્રમાણે કાયસ્થિતિ પણ છે તેમ સમજવું • શંકા-કાસ્થિતિ તે અનેક ભવના આશ્રિત હોય છે, તે પછી તે અહિયાં એક ભવ માં કેવી રીતે થઈ શકે છે ?
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस देव पुरुषत्वापरित्यागेन कियन्तं कालं, यावन्निरन्तर भवतीत्येवात्र विवक्षितम , तत्र देवध्युत्वा आनन्तर्येण भूयो देवो न भवति अतः 'देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव सचिट्टणा भाणियबा' इत्यतिदेशः कृत इति |सू०९॥ तदेव पुरुषाणां नैरन्तर्येणावस्थानं कथितं सम्प्रति तेपामन्तरमाह 'पुरिमस्स णं' इत्यादि
मूलम्- पुरिसस्स ण भंते! केवइयं कालं अंतर होड? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समय, उक्कोसेणं वणस्सइ कालो। तिरिकवजोणिय पुरि साणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्मइ कालो । एवं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसाणं । मणुस्सपुरिसाणं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ? खेत्तं पड्डुच्च जहन्नेणं अतो मुहत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो। धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अणंत कालं अणंताओ उस्सप्पिणी ओस्सप्पिणीओ जाव अवटपोग्गलपरियह देसूर्ण । कम्मभूमियाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेस जहित्थीण जाव अंतरदीवगाणं देवपुरिसाणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो । भवणवासिदेवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो जहन्नेणं अतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। आणयदेवपुरिसाणं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ? जहन्नेणं वासपुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो, एवं जाव गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि । अणुत्तोववाइय देवपुरिसस्स जहन्नेणं वासपुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्जाइं सागरोवमाई साइरेगाई ॥१०॥
उत्तर-"देव पुरुष देवपुरुष रूप से निरन्तर कितने काल तक होता रहता हैयही बात तो कायस्थिति में विवक्षित है-सो देव च्यव कर फिर देव तो होता नही है, इसी लिए यहां अतिदेश से ऐसा कहा गया है कि "देवाणं जा ठिई सा चेव संचिटणा भाणि 'यब्वा" कि देवों की जो भवस्थिति है वहाँ कायस्थिति है। सूत्र ।।९।।
ઉત્તર– દેવપુરુષ દેવપુરૂષ પણાથી સતત કેટલા કાળ સુધી થતા રહે છે ? એજ વાત કાયસ્થિતિમાં વિવક્ષિત છે કેમકે–દેવ રવીને પાછા દેવ તે બનતા નથી. તેથીજ અહિંયાં
भतिशथी तभ उवामा मावेश छ -देवाणं जा ठिई सा चेव संचिठणा भाणियव्वा" તેની જે ભવસ્થિતિ છે એજ કાયસ્થિતિ છે તેમ સમજવું. સૂ. ૯
-
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकाल निरूपणम् ४८७
ruvuuuuuuuuuuuuu
छाया पुरुषस्य खलु भदन्त! कियन्तं कालमन्तरं भवति? गौतम! जघन्येन एक समय मुत्कर्षेण वनस्पतिकालः । तिर्यग्योनिकपुरुषाणां जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकालः । एवं यावत् खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषाणाम् । मनुष्यपुरुषाणां भदन्त ! कियन्त काल मन्तर भवति? गौतम । क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्पण वनस्पतिकालः । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन एक समयम्, उत्कर्षणानन्त कालम् अनन्ता उत्सपिण्यवसपिण्यो यावदपार्द्धपुद्गलपरावर्त देशोनम् । कर्मभूमिकानां यावद् विदेहो यावद् धर्मचरणे एकः समयः, शेष यथा स्त्रीणां यावदन्तरद्वीपकानाम् । देवपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूते मुत्कर्षेण वनस्पति कालः । भवनवासिदेवपुरुषाणां तावद् यावत् सहसारः, जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकाल । आनतदेवपुरुषाणां भदन्त ! कियन्त कालमन्तर भवति ? गौतम ! जघन्येन वर्षपृथक्त्व मुत्कर्षेण वनस्पतिकालः । एवं यावद् अवेयकदेवपुरुषस्यापि । अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषस्य जघन्येन वर्षपृथकत्वम् उत्कर्षण संख्येयानि सागरोपमाणि सातिरेकाणि ॥सू०॥
टीका-'पुरिसस्स गं भंते' पुरुषस्य खल भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति-कालतोऽन्तरं कियच्चिरं-कियच्चिरकालिकं भवति पुरुषः पुरुषत्वात् परिभ्रष्टः सन् पुनः कियता कालेन पुरुषत्वमवाप्नोतीति प्रश्न , भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेण 'एक्कं समय' जघन्येनैकं समयम् समयमात्र व्यवधानं भवतीत्यर्थ. ।
इस प्रकार पुरुषों का नैरन्तर्य रूप से अवस्थान कहकर अब सूत्रकार उनका अन्तर कहते हैं- "पुरिसस्स णं भंते ! इत्यादि । सूत्र ॥९॥
. टीकार्थ- गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! एक पुरुष पुरुषत्व का परित्याग
करके फिर वह पुरुषत्व को प्राप्त करे ऐसा अन्तर कितने काल का होता है । उत्तर में प्रभु कहते
हैं--'गोयमा ! जहन्नेणं एक्क समय उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" हे गौतम ! पुरुष ___ अपने पुरुषत्व को परित्याग करके कम से कम फिर वह उसे एक समय के बाद प्राप्त
આ રીતે સતત રીતે પુરૂષના અવસ્થાન કાળનું કથન કરીને હું સૂત્રકાર તેઓના मत२ अनु ४थन ४२ छे "पुरिसस्स ण भते !" त्याह.
૧ ટીકાર્ચ–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું કે–હે ભગવન! એક પુરુષને, પુરુષ પણાના ત્યાગ કરીને પાછા પુરૂષયણને પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु हे छे है-"गोयमा । जहण्णेणं पक्कं समयं उनकोसेणं वणस्सह कालो" गौतम ! ५३५ पोताना ३१५४ाना त्या शेन श्री ५३५ ५४ान प्राप्त
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे तथाहि-यदा खलु कश्चित्पुरुषः उपशमश्रेणी प्राप्त उपशान्ते पुरुषवेदे समयमेक जीवित्वा तदनन्तरं म्रियते तदा मसौ नियमतो देवपुरुषेषु समुत्पद्यते इति समयमेकमन्तरं पुरुषत्वस्य भव-, तीति । 'उक्कोसेण वणस्सइ कालो' उत्कर्पण वनस्पतिकालः वनस्पतिकालपर्यन्तं पुरुपत्वस्यान्तरं भवतीति । वनस्पति कालश्चेत्थं पठनीय स्तथाहि-'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पि.. णीओ कालओ खेत्तओ अणता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरायट्टा ते णं पुग्गलपरायट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' अनन्ता उत्मर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असंख्येयभागः, असंभागपरिमिताः पुद्गलपरावर्ता इतिभावः । उक्तक्रमेण सामान्यतः पुरुषत्व
कर लेता है और उत्कृष्ट से जितना वनस्पति का काल कहा है उसके बाद वह उसे पुनः प्राप्त कर लेता है, इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि जब कोई पुरुष उपशम श्रेणि पर आरूद होता है, तो पुरुष वेद के उपशान्त होजाने पर वह वहां कम से कम एक समय तक जीवित रहकर-अर्थात् उपशमश्रेणि में वर्तमान रहकर बादमें जब उसका वहां मरण हो जाता है तो नियम से यह देवगति में नाकर उत्पन्न होता है इस प्रकार उपशान्त हुए पुरुष वेद को पुनः पुनः प्राप्त करने में कम से कम एक समय का अन्तर होता है और उत्कृष्ट से जो अन्तर वनस्पति काल प्रमाण कहा गया है- उसका तात्पर्य ऐसा है कि इसमें "अणंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरायटा, ते णं पुग्गलपरायट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो" इसके काल से अनन्त उत्सर्पिणियां समाप्त हो जाती है, क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते है असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते हैं और ये असंख्यात पुद्गल परावत आवलिका के असंख्यातवें भाग रूप
કરવામાં ઓછામાં ઓછા એક સમય પછી પ્રાપ્ત કરી છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિ ને એટલે કોણ કહ્યો છે, તેટલા કાળ પછી તે તેને ફરી પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–જ્યારે કે પુરૂષ ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થાય છે, તે પુરૂષ વેદનું ઉપશાંત થઈ જવાથી તે ત્યાં ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી જીવતા રહીને અર્થાત ઉપ
મ શ્રેણીમાં વર્તમાન રહીને તે પછી તેનું ત્યાં મરણ થઈ જાય છે, તે નિયમની તે દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ઉપશાંત થયેલ પુરૂષદને ફરીથી પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અંતર હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનું જે
त२ ४थुछे, ते तात्यय ये छ है-'अणंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालो, खेत्तओ, अणंता लोगा, असंखेज्जा पोग्गलपरायट्टा, ते ण पुग्गलपरायट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो" तनी थी सनत उत्सपिये। मन मन त म५सपिये। समाप्त થઈ જાય છે. અસંખ્યાત પુગલ પરાવર્ત થઈ જાય છે અને આ અસ ખ્યાત પુદ્ગલપરાવત આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ હોય છે. આ રીતે સામાન્ય પણુથી પુરૂષત્વનું
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणान्तरकालनिरूपणम् ४८९
स्यान्तरं प्रदर्श्य सम्प्रति - तिर्यक् पुरुषविषयक पुरुषस्यान्तरमाह - 'तिरिक्खजोणिय' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणां पुरुपत्वस्यान्तरं जघन्येनान्तमुहूर्तमात्रं भवति एतावत् कालस्थितिकमनुष्यादिभवेन । व्यवधानात् 'उक्कोसेणं arta कालो' उत्कर्षेण वनस्पतिका लोडसंख्येयपुद्रलपरावर्ताख्यः तावता कालेन मुक्तचभावे नियमत पुरुषत्वभावात् ' एवं जाव खहयर तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' एवं सामान्यतः तिर्यग् पुरुषाणां यथा पुरुषत्वस्यान्तरं कथितं तेनैव रूपेण विशेषविचारे यावत्पदेन जलचरपुरुषाणा तथा खेचर तिर्यक्पुरुषाणामपि पुरुषत्वस्यान्तरं प्रत्येकं जघन्योत्कर्षाभ्यां कथितं तदेव सर्वमिहापि ज्ञातव्यमिति ॥ सम्प्रति मनुष्यपुरुषत्व विषयकान्तरप्रतिपादनार्थम 'ह- 'मणुस्स' इत्यादि, 'मणुहोते हैं। इस प्रकार सामान्य रूप से पुरुषत्व का अन्तर प्रकट कर अब सूत्रकार विशेष रूपसे तिर्यक् पुरुष विषयक पुरुषत्व का अन्तर प्रकट करने के लिए अतिदेश द्वारा इस सम्बन्ध में कहते हैं- " तिरिक्खजोणियपुरिसाणं जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" तिर्यग्योनिक पुरुषों के पुरुषत्व का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का पड़ता हैं और उत्कृष्ट से वनस्पति के काल के प्रमाण अनन्त काल का पड़ता है और वनस्पति काल असंख्यात पुग्दल परावर्त रूप होता है । 'एवं जाव खहयर तिरिक्खजोणियपुरिसाण" जैसे अन्तर कथन सामान्य से तिर्यक् पुरुषो के पुरुषत्व का कहा गया है उसी प्रकार विशेषरूप से जलचर स्थलचर, और खेचर इन पुरुषों के पुरुषत्व का भी अन्तर कह लेना चाहिए, इस तिर्यक् त्री प्रकरण में जो अन्तर जघन्य और उत्कृष्ट से कहा गया है वही सब यहा पर भी जानना चाहिये ।
T
I
1
"
अब सूत्रकार मनुष्य पुरुषत्व विषयक अन्तर समझाने के लिये कहते हैं- इम में गौतमने प्रभु से ऐमा पूछा है- “ मणुस्सपुरिसाणं भते । केवइयं कालं अतरं होई" हे મંતર ખતાવીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પ્રકારથી તિક્પુરૂષ સંબંધી પુરૂષ પણાનુ અંતર तवा भाटे मा संघमा अतिदेश द्वारा छे- 'तिरिक्खजोयिपुरिसाणं अंतोमुहुप्त उक्कोसेणं वणस्सहकालो" तिर्यग्योनिङ ३ष पानु तर धन्यथी ! 'तर्मुहूर्त' હાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિના કાળ પ્રમાણનુ એટલે કે અનંત કાળનુ અંતર પડે छे. या वनस्पतिना आज असभ्यात् युगस परावर्त ३५ होय छे एवं नाव खहयर. तिरिक्खजोणिय पुरिसाणं" ? अमाथे सामान्य पणाथी तिर्य: युरुषांतरछे, એજ પ્રમાણે વિશેષ જલચર-સ્થલચર-અને ખેચર પુરૂષોના પુરૂષ પણાનું અંતર પણ સમજી લેવુ' અર્થાત્ તિતૢ સ્ત્રી પ્રકરણમાં જે અતર જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી કહેવામાં માણ્યુ' છે, એજ સઘળું કથન અહિંયાં પણ સમજવું.
હવે સૂત્રકાર મનુષ્ય પણુા સંબધી અંતર સમજાવવા માટે કથન કરે છે—તેમાં ગૌતમ स्वाभीमे असुने येवु पूछयु छे -- "मणुस्सपुरिसाणं भंते ! केवइथं कालं अतरं होई"
.'' ६२
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
' जीवाभिगमसूत्रे स्तपुरिसाणं भंते' मनुष्यपुरुषाणां भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति मनुष्यपुरुषो मनुष्यपुरुषत्वात् परिभ्रष्टः सन् पुनः कियता कालेन मनुष्यपुरुषत्वमवाप्नोतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य-क्षेत्राश्रयणेन जघन्यतोऽन्तमुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालपर्यन्तं क्षेत्राश्रयणेनोत्कर्षनो मनुष्यपुरुषत्वस्यान्तर भवतीत्यर्थः । 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरणं चरणधर्म प्रतीत्य-चरणधर्माश्रयणेन 'जहन्नेणं एक्कं समय' जघन्येनैक समयम् नधन्यतः समयैकमात्रस्यान्तरं भवतीत्यर्थ', यदा कश्चिन्मनुष्यपुरुष उपशमश्रेणिं गत उपशान्ते पुरुषवेदे समयमेकं जीवित्वा तदनन्तरं म्रियते तदाऽसौ नियमतो देवपुरुषेषु समुत्पद्यते इति भवति ... समयमेकमन्तरं मनुष्यपुरुषत्वस्येति भावः । 'उक्कोसेणं अणतं कालं' उत्कर्पणानन्तं कालम्. तदेवाह-'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः भदन्त । मनुष्य पुरुषों को मनुष्य पुरुषत्व से परित्यक्त हो जाने पर पुनः उसकी प्राप्तिकरने में कितने काल का अन्तर होता है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं---"गोयमा ! खेत्रं पडुच्च जहण्णेणं अतोमुहुत्तमंतरं" क्षेत्र की अपेक्षा करके इन्हें मनुष्य पुरुषत्व प्राप्त करने में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर पड़ता है और ज्यादा से ज्यादा वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का अन्तर पड़ता है "धम्मचरण पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेणं अणंतं कालं" चारित्र धर्म की अपेक्षा करके इन्हें पुनः मनुष्य पुरुषत्वप्राप्त करने में कम से कम एक समय का और अधिक से अधिक अनन्तकालका अनन्तर पड़ता है। कोई मनुष्य पुरुष जब उपशम श्रेणि को प्राप्त होकर पुरुष वेद के उपशान्त होने से कम से कम एक समय तक वहां जीवित रहता है, और उसके बाद मरकर वह नियम से देव पुरुषों में उत्पन्न हो जाता है । तो इस अपेक्षा यहां जघन्य से अन्तर एक समय का आता है और उत्कृष्ट. હે ભદન્ત ! મનુષ્ય પુરૂષને મનુષ્ય પુરૂષ પણાથી છૂટિ જવા પછી ફરીથી તે મનુષ્ય પુરૂષ પણાની પ્રાપ્તિ કરવાનાં કેટલા કાળનુ અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ पाभान ४ छ -"गोयमा खेत्तं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्तमंतर" क्षेत्रनी अपेक्षाथी તેને મનુષ્ય પણાને પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછા એક અતર્મુહૂર્ત નું અંતર હોય છે અને पधारेमा धारे वनस्पति प्रमाणु सनत नुमत२ ५४ छ "धम्मचरणं पहुच्छ जहण्णेणं एक्कं समय उनकोसेण अणत कालं" यात्रि धर्मनी अपेक्षाथी तभन थी મનુષ્ય પુરૂષ પણુ પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે અનંત કાળનુ અંતર પડે છે કે ઈ મનુષ્ય પુરુષ જ્યારે ઉપશમ શ્રેણીને પ્રાપ્ત કરીને પુરૂષ વેદના ઉપશાંત થયા પછી ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી ત્યાં જીવતા રહે છે અને તે પછી મરીને તે 'નિયમથી દેવ પુરૂષોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે આ અપેક્ષાએ અહિયાં જઘન્ય થી એક સમયનું અંતર આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનું
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणान्तरकालनिरूपणम् ४९१ जाव अवह पोग्गलपरियमु देसूर्ण' यावदपार्द्धपुद्गलपरावर्त देशोनम्, यावत्पदेन'कालो खेत्तओ अणंता लोगा' कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः, एतदन्तस्य ग्रहणं भवती ति सामान्यतो मनुष्यपुरुषत्वस्यान्तरमिति । 'कम्मभूमिगाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेसं जहित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं' कर्मभूमिकानां मनुष्यपुरुषाणां यावद् विदेहो यावद् धर्मचरणे एकः समयः शेषं यथा स्त्रीणाम् यावदन्तरद्वीपकानाम्, प्रथमयावत्पदेन भरतैरवतपूर्वापरविदेहक्षेत्रपयन्तसकलकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां संग्रहः तथा-द्वितीययावत्पदेन अकर्मभूमिकानां हैमवतादन्तरद्वीपपर्यन्तानां संग्रहो भवति, तथाच कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणामकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां च सर्वेषां यथा मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिकाकर्मभूमिकानामन्तरं कथितं तथैव अत्रापि ज्ञातव्यम् ।
तथाहि—सामान्यतो मनुष्यस्य क्षेत्रमाश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति, तच्च से जो अन्तर अनन्त काल तक का होना कहा गया है वह इसमें "अणताओ उस्स प्पिणीओसप्पिणीओ जाव अवड्ढ पोग्गलपरियटुं देखणं" काल से अनन्त उत्सर्पिणियां अवस पिणियां हो जाती है यावत् क्षेत्र से-अनन्त लोग हो जाते हैं वह देशोन अर्घ पुद्गल परावर्त होता है" इस अभिप्राय से कहा गया है "कम्मभूमिगाण जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेसं जहित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं” यहां प्रथम यावत्पद 'से भरत ऐरवत पूर्वावदेह अपरविदेह समस्त कर्मभूमिक पुरुषों का और द्वितीय यावत्पद से अकर्मभूमिक हैमवत हैरण्यवत वर्ष रम्यक वर्ष देवकुरू उत्तरकुरू मनुष्य पुरुषों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार कर्मभूमिके मनुष्य पुरुषों के पुरुषत्व का अन्तर अपनी २ स्त्रियों के प्रकरण में जैसार अन्तर कहा गया है वैसा २ अन्तर है, . __- नैसे—सामान्य मनुष्य पुरुष का अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का होता भात सानु २४ामा माव्यु छ, मामा “अणंतामो उस्लप्पिणीओसप्पिणीओ जाप अवड्ढपोग्गलपरियढ देसूर्ण" या मनात सकियो भने मसपिणीय! जय छे. યાવત ક્ષેત્રથી અનંત લોક થઈ જાય છે. તે દેશના અર્ધ પુદગલ પરાવર્તન થાય છે એ भाभप्रायथा युछे. "कम्मभूमिगाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेर्स जहित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं' महियां पडसा याव५४थी. सरत भरवत, पूવિદઉં, અપર વિદેહના સઘળા કર્મભૂમિજ પુરૂષો અને બીજા યાવત્પદથી અકમભૂમિ જ હેમવત હૈમણ્યવત વર્ષ, રમ્યક વર્ષ, દેવરૂ, ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય પુરુષ ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે કર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષોના પુરુષપણાનું અને અકર્મભૂમિના મનુષ્ય ૩થીના પુરુષપણાનું અંતર પિતપોતાની સ્ત્રિના પ્રકરણમાં જે જે પ્રમાણેનું मात२ । ४६वामी मावस छ. तत प्रारथी समले सम-सामान्य ભગુખ્ય પુરુષનું અંતર ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી અંતમુહૂર્તનું હોય છે. તે
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
जीवाभिगमसूत्रे प्रागवत् । उत्कर्पतोऽनन्तं कालं वनस्पतिकालः । चारित्रधर्ममाश्रित्य जघन्यत एक समयम् , यतश्चरणपरिणामात्परिभ्रष्टस्य समयानन्तरं कस्यचित् पुरुपस्य भूयोऽपि चारित्रप्रतिपत्तिः संभवति । उत्कर्पतो देशोनमपाईपुद्गलपरात यावदन्तरं भवति । एव विशेपचिन्तायां कर्मभूमिकमरतैरवतपूर्व विदेहापरविदेहमनुष्यपुरुपस्य जन्म चारित्रधर्म चेतिद्वयमपि माश्रित्य प्रत्येकं पूर्ववदेव क्रमशः जघन्योत्कृष्टाभ्यामेकं समयं देशोनापापुद्गलपरावत यावदन्तरं भवति । सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य जन्माश्रयणेन जघन्यतोऽन्तरमन्तमुहर्ताभ्यघिकानि दशवर्षसहस्राणि यतः-अकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपत्वावस्थायां मृतस्य जघन्यस्थितिकदेवेपूत्पादो भवति, ततोऽपि च्युत्वा स कर्मभूमिपु स्त्रीत्वेन पुरुषत्वेन वोत्पद्यते, है, कैसे होता है वह पूर्ववत् समझ लेना चाहिये । उत्कर्ष से अनन्त काल का वनस्पतिकाल पर्यन्त अन्तर होता है। चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य से एक समय का मन्तर होता है क्योंकि चारित्र परिणाम से भ्रष्ट होते हुए किसी पुरुपको एक समय के बाद फिर चारित्र प्राप्ति की सभावना होती है उत्कर्ष से एक देशन्यून मईपुद्गल परावर्त पर्यत का अन्तर होता है । इसी प्रकार विशेषरूप से विचारणामें कर्मभूमिक भरत ऐरवत पूर्वविदेह मनुष्य पुरुप का मन्तर जन्म और चारित्र इन दोनों की अपेक्षा प्रत्येक का पहले के अनुसार कम से कम जघन्य और उत्कृष्ट को लेकर एक समय का तथा देशोन अपाद्धं पुद्गलपरावर्त काल तक का होता है । सामान्य अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का जन्म की अपेक्षा जघन्य से अन्तर अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का होता है, क्योंकि अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुष की अवस्थामें मरे हुए अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का जघन्य स्थितिक देवों में उत्पाद होवे वहां से फिर च्यवकर वह कर्मभूमियो में स्त्रीरूप से अथवा पुरुष रूप से उत्पन्न हो नाता है, वहां से फिर मरने पर किसी किसी को फिर भी अकर्ममिक मनुष्य पुरुप रूप કેવી રીતે થાય છે ? તે પહેલા કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનું વનસ્પતિ કાળ પર્યંતનું અંતર હોય છે કેમકે–ચારિત્ર પરિણામથી ભ્રષ્ટ થયેલા કેાઈ પુરુષને એસમય પછી ચારિત્ર પ્રાપ્તિ થવાની સંભાવના હોય છે ઉત્કૃષ્ટથી એકદેશથી ન્યૂન અદ્ધ પુદગલ પરાવર્ત પર્યન્તનું અંતર હોય છે એ જ પ્રમાણે વિશેષ પ્રકારની વિચામાં કર્મભૂમિ ભરત, અરવત, પૂર્વ વિદેહના મનુષ્ય પુરુષનું અંતર જન્મ અને ચારિત્ર આ બંનેની અપેક્ષાથી દરેકનું અંતર પહેલા કહ્યા પ્રમાણે ક્રમથી જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એક સમયનું તૈથા દેશોન અપરાધ પુદ્ગલ પરાવર્ત કાળ સુધીનું છે. સામાન્ય અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષનું અંતર જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અધિક દસ હજાર વર્ષનું હોય છે. કેમકે–અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષની અવસ્થામાં મરેલાં અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ વાળા દેમાં ઉત્પત્તિ થાય, અને પાછા ત્યાંથી ચ્યવને તે કર્મભૂમિયોમાં સ્ત્રીપણાથી અથવા પુરુષ પણથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાંથી પાછા મરીને કેઈકેઈની પાછી કર્મભૂમિક મનુષ્ય
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९३
ततोऽपि मृत्वा कस्यचिदपि अकर्मभूमिकत्वेन भूयोऽपि उत्पादाद् एतावत्कालमन्तरं भवति, देवभवाच्च्यवनानन्तरमकर्म भूमिष्वव्यवधानं मनुष्यत्वेन तिर्यक्सपिञ्चेन्द्रियत्वेन वा उत्पादी संभवादपान्तराले कर्मभूमिकेषु जन्म गृहीत्वा ततो मृत्वा अकर्म भूमिकेषूत्पादस्य कथनं कृतमिति । उत्कर्षतो वनस्पतिकालमन्तरं भवति । 'संहरणापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरम्, अकर्मभूमितः ' कर्मभूमिषु' संहृत्यान्त मुहूर्त्तमात्रकालानन्तर संहर्त्तु स्तथाविधबुद्धिवैपरीत्यादिभावेन भूयस्तत्रैवान्यनसभवाज्जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तकाल प्रतिपादितम् ' उत्कर्षेण वनस्पतिकालं 'यावदन्तरं भवति, यत एतावत्कालादनन्तरमकर्म भूमिपुत्पत्तिवत् संहरणमपि नियम' भवति । एवं सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्य पुरुषवत् विशेषचिन्तायां हैमवतैरण्यवत हरिवर्ष रम्यकवर्षदेव कुरूत्तरकुर्वन्द्वी परूपेष्वकर्म भूमिषु जातानां मनुष्यपुरुषाणां जन्मतः संहरणतश्च, जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तरं सामान्या कर्म भूमिकमनुष्यपुरुषाणामिव वक्तव्यमिति ।
से उत्पत्ति हो जाता है, इस अपेक्षा से इतने काल का अन्तर कहा गया है क्योंकि देव भव से व्यव कर सीधा विना व्यवधान के कर्मभूमियों में मनुष्यपने से अथवा तिर्यक् - संज्ञिपञ्चेन्द्रियपने से उत्पत्ति नहीं हो सकती है इसलिये बीच में एक भव कर्मभूमियो में जन्म ले करके फिर वहा से मरने पर अकर्मभूमियों में उत्पन्न होने का कहा है । उत्कर्ष से वनस्पति काल का अन्तर होता है सहरण की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का अन्तर होता है क्योंकि किसी पुरुष का कोई देव विशेष संहरण करके कर्मभूमि में ले जावे फिर अतर्मुहूर्त
1
काल के बाद उसकी बुद्धि में परिवर्तन होने से फिर उसे अकर्मभूमिमें लाकर रख देवे उस अपेक्षा से जघन्य अन्तर अन्तर्मुहूर्त का कहा है । और उत्कर्ष से वनस्पति काल का अन्तर होता है क्योंकि इतने काल के बाद अकर्म भूमि में उत्पत्ति के जैसा संहरण भी नियम से होता है । इसी प्रकार सामान्य अकर्म भूमिक मनुष्यं पुरुष के जैसे विशेष जो हैमवत ऐरण्यवत हरिवर्ष रम्यकवर्ष देवकुरु उत्तरकुरु अन्तर द्वीप इन अकर्म भूमियों के
પુરુષ પણાથી ઉત્પત્તિ થઇ જાય છે આ અપેક્ષાથી આટલા કાળનુ અંતર કહ્યુ છે કેમકે દેવભવથી રચવીને સીધા વ્યવધાન વિના અકમ ભૂમિયામાં મનુષ્ય પણાથી અથવા તિ સન્ની પ’ચે. ન્દ્રિય પણાથી ઉત્પત્તી થઈ શકતી નથી તેથી વચમાં એકભવ કમ ભૂમિયામાં જન્મ લઈ ને તે પછી ત્યાથી મર્યો માદ અકર્મ ભૂમિયામાં ઉત્પન્ન થવાનુ કહ્યું છે. ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળનું અંતર હાય છે. કેમકે--કોઈ પુરુષને કઈ દેવ વિશેષ સહરણ કરીને કભૂમિમા લઇ જવામાં આવે અને તે પછી અંતર્મુહૂત કાળ પછી તેની બુદ્ધિમાં પરિવર્તન થવાથી પાછા તેને અકમ ભૂમિ માં લાવીને રાખી દેવામાં આવે તે અપેક્ષાથી જઘન્ય અંતર અંતર્મુહૂતનુ કહ્યુ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળનું અંતર હેાય છે કેમકે—આટલા કાળ પછી અકમ ભૂમિમાં ઉપત્તિની માફ્ક સહરણુ પણ નિયમથી થાય છે. એજ પ્રમાણે એટલે કે સામાન્ય અકર્મ ભૂમિના मनुष्य पुरुषनी नेम विशेष लेगी डैभवत, मेरएयवत, श्विर्ष, रम्यम्वर्ष, हेवड्डु,
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जीवाभिगमसूत्र सप्रभेदानां तिर्यमनुष्यपुरुषाणामन्तरमभिधाय सम्प्रति देवपुरुषाणामन्तरप्रतिपादनार्थ माइ – 'देवपुरिसाणं' इत्यादि,, 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम्, जहन्नेणं अंतो मुहु' जघन्ये नान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति. देवभवात् घ्युत्वा गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपुरुषेषु समुत्पद्य पर्याप्ति समाप्त्यनन्तरं तथाविषाध्यवसायमरणेन भूयोऽपि कस्यापि देवत्वेन, उत्पादसंभवादिति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' . उत्कर्षेण वतस्पतिकालपर्यन्तमन्तरं भवतीति । 'भवणवासिदेवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो' भवनवासिदेव पुरुषाणां तावत् मनुष्य पुरुषों का अन्तर जन्म की तथा संहरण का अपेक्षा जघन्य और उत्कृष्ट से सामान्य मकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों के समान जान लेना चाहिये ।
___ इस प्रकार से सप्रमेद तिर्यञ्च पुरुषो का और मनुष्य पुरुषों का अन्तर कह कर अब सूत्रकार देव पुरुषो का अन्तर प्रतिपादन करते हैं - "देवपुरिसाणं" देव पुरुषों का ... अन्तर "जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" देव पुरुषों को देवपुरुषत्व से। छुटने पर पुनः उस देव पुरुषत्व की प्राप्ति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त के बाद होती है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल-अनन्त काल-निकल जाने के बाद होती है, यहां जघन्य से नो मन्तर एक अन्तर्मुहर्त का कहा गया है-सो उसका भाव ऐसा है कि कोई देव देवभव से च्युत हुआ और वह गर्भन मनुष्य पुरुषों में जाकर उत्पन्न हो गया बाद में पर्याप्ति समाप्ति के मनन्तर उसका मरण हो गया तो वह तथाविध अध्यवसाय वाले मरण से फिर भी किसी देव की पर्याय से उत्पन्न हो सकता है। "भवनवासि देवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो" भवन वासि देव पुरुषों से लेकर सहस्रार तक के देवपुरुषों का यहां यावत्पद से दश प्रकार के ઉત્તરકુર અંતરદ્વીપ આ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષેનું અંતર જન્મ તથા સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એમ બન્ને પ્રકારથી સામાન્ય અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુપિની જેમ સમજી લેવું.
આ રીતે ભેદ પ્રદેશ સહિત તિર્યંચ પુરુષોનું અને મનુષ્ય પુરુષનું અંતર કહીને હવે सूत्र४२ व ३षोना मतरतुं प्रतिपादन ४२ता ४ छ-"देवपुरिसाणं" हेव ९३षानु मातर "जहन्नेण अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" हेवपुषाने हेवपु३५५थी छूटया પછી ફરીથી તે દેવપુરુષપણાની પ્રાપ્તિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત પછી થાય છે અને ઉત્કૃછથી વનસ્પતિકાળ એટલેકે અનંતકાળ વીતી ગયા પછી થાય છે. અહીં જઘન્યથી જે એક અંતમુહૂર્તનું અંતર કહ્યું છે, તે તેને ભાવ એ છે કે—કેઈ દેવ દેવભવથી શ્રુત થયા અને તે ગર્ભાજ, મનુષ્ય પુરૂષોમાં ઉત્પન્ન થયા તે તથાવિધ અધ્યવસાય વાળા મરણથી પાછા પણકોઈ દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ શકે છે-- 'भवनवासि देवपुरिसाण ताव जाच सहस्सारो" सपनवासी देवY३षाथी, सान सहसार
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय द्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९५
,
1
यावत्सहस्रारः यावत्पदेन दशविधिभवनवासिदेव पुरुषानन्तं रमष्ट विधवानव्यन्तरपञ्चविध ज्योतिषिक- वैमानिककल्पोंपपन्न सौधर्मे - १ शान - २ " सनत्कुमार - ३ माहेन्द्र - ४ ब्रह्मटोक - ५ लान्तक- ६ महाशुक्रदेवपुरुषाणां - ७ ग्रहणं भवतीति भवनवासिदेवपुरुषादारम्य सहस्रबारदेवपुरुषपर्यन्तानामन्तरं सामान्यदेवपुरुषाणामिव ज्ञातव्यम् । T
171
/
तदेवाह - 'जहन्नेणं अंतो मुहुतं' जघन्येनान्तमुहूर्तमन्तरम् 'उक्को सेणं वणस्सकाळी, उत्कर्षेण वनस्पतिकालपर्यन्त मन्तरं भवति," 'आणयदेवपुरिसाणं भंते' मनतदेव पुरुषाणां भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालमन्तरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा" इत्यादि " गोयमा' हे गौतम! ' ' जहन्नेणं वासपुहुत्तं' भवनवासी देव पुरुषो के बाद आठ प्रकार के वानव्यन्तर पांच प्रकार के ज्योतिषी वैमानिक - कल्पोषपन्न जो सौधर्म १ ईशान २, सनत्कुमार ३, माहेन्द्र ४, ब्रह्मलोक ५, लान्तक ६, महाशुक्र ७, देवपुरुषों से लेकर सहस्रार आठवें देवलोक तक के देवपुरुषों का अन्तर सामान्य देवपुरुषों के समान जान लेना चाहिये यही बात सूत्रकार प्रकट करते है - "जद्दन्नेणं अतो मुहुत्तं" यहां जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर पड़ता है और "उक्को सेणं वणस्सइकालो" उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल प्रमाण - अनन्त काल का पड़ता है । इस प्रकार असुरकुमार से लेकर सहबार कल्प तक के देवपुरुषों का अन्तर कह कर अब नववें आनतादि देवपुरुषों
५
का अन्तर कहते हैं -- " आणय देवपुरिसाणं भंते" इत्यादि ।
"आणय देवपुरिसाणं भंते ! केवइयं काळं अंतर होइ" हे भदन्त ! आनत देव पुरुषों का आनत देवपुरुषत्व से छूट जाने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में कितने काल का अन्तर होता है, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--" गोयमा " हे गौतम! यहां अन्तर
1
સુધીના દેવપુરુષોનું ગ્રહણ અહિંયા યાવપદથી થયેલ છે યાવપદથી દશ પ્રકારના ભવનવાસિ દેવપુરૂષો પછી આઠ પ્રકારના વાનન્યન્તર પાંચ પ્રકારના જ્યાતિષ્ઠ વૈમાનિક-કલ્પે પપન્નક કે જે सौधर्भ १, ईशान २, सनत्कुमार उ, भाडेन्द्र ४, ब्रह्मो, सान्त४६, महाशु ७, भारसा દેવ પુરુષો ગ્રહણ કરાયા છે. અર્થાત્ ભવનપતિ દેવ પુરુષાથી લઈને સહસ્રાર આઠમા દેવલેાક સુધીના દેવ પુરૂષનુ અંતર સામાન્ય દેવ પુરુષાની જેમ સમજી લેવુ' એજ વાત સૂત્રકાર પ્રકટ ५३ छे--“जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं” मडियां न्धन्यथी ! भुहूर्त अ ंतर पडे छे. “उक्कोसेणं वणस्सकालो" उत्सृष्टथी वनस्पतिअंत प्रभाष भेट - अनंता तर पडे छे. આ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઇને સહુસાર કલ્પ સુધીના દેવપુરૂષોનું અંતર કહીને हवे नवभा मानताहि देवपुरषोनु मंतर सूत्रभर मतावे हे "आणय देवपुरिसाणं भंते " छत्याहि.
"आणदेयपुराणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ" हे भगवन् मानत हेव पुरुषोनु આનત દેવપુરૂષપણાથી છૂટયા પછી ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ કરવામાં ક્રેટલા કાળનું અંતર ડાય छे ? या अश्नना उत्तरभां अलु गौतम स्वाभीने उडे - "गोयमा !" हे गौतम ।
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे nimmmmmmmmmmmmmmmmm जघन्येन वर्षपृथक्त्वं द्विवर्षादारभ्य। नववर्षपर्यन्नमन्तरं भवति, कथमित्याह -- इह यो गर्भस्थः सर्वाभिः पर्याप्तिभि पर्याप्त स शुभाध्यवसायोपेतो मृतः सन् आनतकल्पादाक् ये देवास्त पूत्पद्यन्ते, नत्वानतादिषु, । यतस्तावन्मात्रकाले. आनतादि योग्याध्यवसायविशुद्धिर्न भवेत्, य आनतादिभ्यश्च्युत्वा भूयोऽपि आनतादिषु उत्पत्स्यते' स नियमाच्चारित्रमवाप्येवोत्पत्स्यते न तु. चारित्रमनवाप्य, चारित्रं चाष्टमे वर्षे प्राप्यते न तु तदर्वाक्, अतएवोक्त जघन्यतो वर्षपृथक्त्वमिति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' . उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावद्न्तरं भवति इति । 'एवं जाव गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि' एवम आनत देवपुरुषवदेव प्राणतारणाघ्युतकल्पग्रैवेयकदेवपुरुषस्यापि . प्रत्येकस्य , . जघन्येन वर्षपृथकत्वम् उत्कर्षेण वनस्पति कालपर्यन्तमिति । 'अणुत्तरोववाडयदेवपुरिसम्स' अनुत्तरोपपातिककल्पातीतदेव“जहन्नेण" जघन्य से 'वासपुहुत्तं", वर्ष पृथक्त्व, दो वर्ष से नोवर्ष तक का है-यह कैसे ? सो कहते हैं -यहां जो गर्भस्थ कोई प्राणी ,सब पर्याप्तियों से होता हुआ शुभ अध्यवसाय से मर कर आनत कल्प से पूर्ववर्ती जो देव हैं उन में उत्पन्न होता है किन्तु आनत आदि देव लोको में नहीं उत्पन्न होता है क्यों, कि इतने मात्र काल में आनत कल्पादिके योग्य अध्यवसाय की विशुद्धि नहीं हो सकती है, तात्पर्य यह है कि जो जीव आनतादिकल्प से च्यवित होकर यदि फिर आनतादि कल्पों में उत्पन्न होगा वह नियम से चारित्र लेकर ही वहां उत्पन्न होगा किन्तु विना चारित्र लिये उत्पन्न नहीं हो सकता हैं । " और चारित्र. : आठवे वर्ष में प्राप्त होता है इससे पहले नहीं, इसलिये जघन्य से वर्षपृथक्त्व का अन्तर कहा है। "उक्कोसेणं" उ.कृष्ट से, "वणस्सइकालो” वनस्पतिकाल-अनन्तकाल-तक का है । 'एवं जाव , गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि" आनत देव पुरुष के जैसे ही प्राणत मारण अच्युत कल्प के और अवेयक के देव पुरष का भी अन्तर जानना चाहिये-जघन्य से वर्षपृथक्त्व और उत्कृष्ट से वनस्पति काल तक का 'अणुमडिया तर "जहण्णेणं" धन्यथी “वासपह" वर्ष पृथत्व मेटरी - वषयी न. વર્ષ સુધીનું છે. આ કેવી રીતે ? તે બાબતમાં કહે છે કે–અહિંયાં જે ગર્ભસ્થ કઈ પ્રાણી બધી પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત થઈને શુભ અર્થવસાયથી મરીને આનતકપથી પહેલાના જે हवा. भांथी त्पन्न थायः छ । पर मानत विगैरे वाम उत्पन्न थता नथी.. કેમકે–એટલા જ કાળમાં આનતકલ્પ વિગેરેને થેગ્ય અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિ થઈ શકતી નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે જીવો આનત વિગેરે કમાંથી અવીને જેપાછા આનત વિગેરે કલ્પમાં ઉત્પન્ન થશે તે નિયમથી ચારિત્ર લઈને જ ત્યાં ઉત્પન્ન થશે પરંતુ ચારિત્ર લીધા વિના ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી ચારિત્ર આઠમા વર્ષમાં પ્રાપ્ત થાય છે. तनाथी पडसा प्राप्त थतु नथी. तथा धन्यथी वर्ष पृथात्वर्नु मत२ ४युं छे. "उक्कोसेणं" Gbeथी "वणस्सइ कालो" वनस्पति सेटले-मनता सुधीनु छ. "एवं जाव गेवेज देवपुरिसस्स वि" मानत पुषीनी रेभात, मार, अत्युत, ४६५ना अने શૈવેયકના દેવ પુરૂષોનું અંતર પણ સમજી લેવું. તે જઘન્યથી વર્ષ પૃથકત્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९७ पुरुषस्य 'जहन्नेणं वासपुहुत्त' जघन्येन वर्षपृथकत्वम् द्वितीयादारभ्य नववर्षपर्यन्त मन्तरं भवति 'उक्कोसेणं संखेज्जाइं सागरोचमाइं साइरेगाई' उत्कर्षण संख्येयानि सागरोपमाणि, सातिरेकाणि यावदन्तरं भवति । तत्र संख्येयानि सागरोपमाणि तदन्यवैमानिकेषु संख्येयवारोत्पत्या विज्ञेयानि मोतिरेकाणि मनुष्यभवैभवन्तीति । अत्र यद्यपि सामान्यतोऽनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषस्यान्तर कथितं तथापि अपराजितदेवपुरुषपर्यन्तस्यैतदन्तरं ज्ञातव्यम्, सर्वार्थसिद्धे सकृदेवोत्पादेन तत्रान्तरासंभवात, इति ॥सू०१०॥
तदेवं कथितं पुरुषाणामन्तरम् सम्प्रति-अल्पबहुत्व मुच्यते अल्पबहुत्वानि च पञ्च भवन्ति तपथा-प्रथम सामान्याल्पबहुत्वम् द्वितीयं त्रिविधतिर्यग् विषयम् तृतीयं त्रिविधमनुष्यपुरुषविषयम्
सरोववाइयदेवपुरिसस्स जहन्नेणं वासपुहुत्तं उक्कोसेणं सखेज्जाइं सागरोवमाई सातिरेगाई" अनुत्तरोपपातिक कल्पातीत देवपुरुष का जघन्य से अन्तर, वर्ष पृथक्त्व-दो वर्ष से लेकर नौ वर्ष-तक का और उत्कृष्ट से कुछ अधिक संख्यात मागरोपमका है अनुत्तारोप पातिक कल्पातीत देव पुरुषों से अतिरिक्त वैमानिक देवपुरुषों में सख्यात वार इसकी उत्पत्ति की अपेक्षा से यहां संख्यात सागरोपम कहे गये हैं तथा जो कुछ अधिकता इनमें कही गई है, यह मनुष्यभवों को लेकर कही गई है, इस प्रकार कुछ अधिक संख्यात सागरोपम का यहां पर सामान्य से ही अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष का अन्तर कहा गया है तब भी अपराजित देव पुरुष तक का ही अन्तर जानना चाहिये -क्यों कि सर्वार्थ सिद्ध में तो जीव की एक बार हो उत्पत्ति होती हैं इसलिए वह अन्तर कथन बनता नहीं है । इस प्रकार देव पुरुष का जघन्य और उत्कृष्ट से अन्तर समाप्त हुआ । सूत्र ॥१०॥
वनस्पति सुधार्नु छ. "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसस्स जहण्णेणं वासमुहत्तं ऊक्कोसेणं संखेजाई सागरोवमाइं सातिरेगाई" अनुत्तरी५पाति४८यातीत वधु३षनु मत२ धन्य થી વર્ષ પૃથવ–એટલે કે બે વર્ષ થી લઈને નવ વર્ષ સુધીનું અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સંખ્યાત સાગરોપમનું છે. અનુત્તપિપાતિક કલ્પાતીત દેવ પુરૂષ શિવાયના વૈમાનિક દેવ પુરૂષોમાં સંખ્યાતવાર તેની ઉત્પત્તિની અપેક્ષાથી અહિંયાં સંખ્યાત સાગરેપમ કહ્યા છે. તથા તેમાં જે કંઈક અધિક પણું કહ્યું છે. તે મનુષ્ય જેને લઈને કહેલ છે. આ રીતે કંઈક વધારે સંખ્યાત સાગરોપમેનું અંતર અહિયાં સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, જે કે અહિયાં સામાન્ય પણથી જ અનુત્તરપપાતિક દેવ પુરૂષોનું અંતર કહેલ છે, તે પણ અપરાજીત દેવ પુરૂષો સુધીનું જ અતર સમજવું, કેમકે–સર્વાર્થસિદ્ધમાં તે જીવની ઉત્પત્તિ એકવાર જ થાય છે. તેથી તે અંતરનું કથન બનતું નથી. આ પ્રમાણે દેવપુરૂષના અંતરનું કથન જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી જે કર્યું તે સમાપ્ત થયું સૂ૦ ૧
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे चतुर्थ देवपुरुषविषयम् पञ्चमं मिश्रपुरुषविपयम् तत्र प्रथमं तावदाह-'अप्पा बहुयाणि'" इत्यादि । - मूलम्-'अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीणं जाव एएसि णं भंते ! देवपुरिसाण भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ! गोयमा ! सव्वत्थोवा वेमाणियदेवपुरिसा अवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा वाणमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा। एएसिणं, भंते? तिरिक्खजोणियपुरिसाण जलयराणं थलयराणं खहयराणं, मणुस्सपुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं, देवपुरिसाणं भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं सोहम्माणं जाव सव्वट्ठ सिद्धगाण य कयरें कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा! सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्सपुरिसा देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हरिखासेरम्मगवास अकम्म भूमिग मणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हेमवय एरण्णवय वास अकम्मभूमिग मणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा। भरहेवयवास कम्म भूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । पुव्वविदेहावरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, अनुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा, उनरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा, मज्झिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेन्जगुणा, हेट्ठिमगेवेज्जदेवपुरिसा. संखेज्जगुणा, अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा, जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ४९९
wwwwwwwwwww
प्रमेयधोतिका टीका प्रे० २ कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा वाण मंतरदेवपुस्सिा संखेज्जगुणा जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' ||सू० ११॥
छाया-अल्पबष्टुत्वानि यथैव स्त्रीणां यावत् एतेषां खलु भदन्त! देवपुरुषाणां भवनवासिनां वानभ्यन्तराणां ज्योतिष्काला वैमानिकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावा ?मौतम! सर्वस्तोका वैमानिकदेवपुरुषाः अवनवासिदेवपुरुषा. असंख्येयगुणाः वातव्यन्तरदेवपुरुषा असंख्येयगुणाः, ज्योतिष्क देवपुरुषाः संख्येयगुणाः । पतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग् योनिकपुरुषाणां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां मनुष्यपुरुषाणां कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकाना देवपुरुषाणां भवनवासिनां पान व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां वैमालिकाना सौधर्माणां यावत् सर्वार्थसिद्धकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्या वा यहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाः, देवकुरूत्तर कुर्वकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपितुल्याः संख्येयगुणाः । हरिवरम्यकव
कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्या संख्येयगुणाः । हैमवतैरण्यवत्तवर्षाकर्मभूमिकमनुष्य पुरुषा द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः भरतैरवतवर्षकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा , द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः। पूर्व विदेशापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असंख्येयगुणाः, उपरितनगवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, मध्यमवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, अधस्तनौवेयनदेवपुरुपाः संख्येयगुणाः, अच्युत कल्पे देवपुरुषाः संख्येयगुणाः, यावदानत कल्पे देवपुरुषाः संख्येयगुणाः, सहस्रारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणा महाशुक्र कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणणः, यावन्माहेन्द्रे कल्पे देवपुरुषाः असंख्येयगुणाः, सनत्कुमारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः ईशान शल्पे देवपुरुषा, असंख्येयगुणाः, सौधर्मे कल्पे देवपुरुषाः असंख्येयगुणाः, भवनवासि देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्येथगुणाः, स्थलचर तिर्यग योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्येयगुणाः, वानव्यन्तरेदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, ज्योतिष्कदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः ॥११॥
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
जीवाभिगमसूत्रे टीका-'अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीणं, पुरुषाणामल्पवहुत्वानि यथैव स्त्रीणाम् , मामान्यतः स्त्रीणां यथाऽल्पबहुत्वानि स्त्रीप्रकरणे कथितानि तेनैव रूपेण सामान्यतः पुरुषाणामपि अल्पबहुत्वानि वक्तव्यानि कियत्पर्यन्तं स्त्रीप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह 'नाव' इत्यादि 'जाव एएसिणं भंते ! देवपुरिसाणं' यावत् एतेषां खलु भदन्त! देवपुरुषाणाम् अल्पबहुत्वानि पञ्च भवन्ति, तत्र प्रथम सामान्यतस्तियङमनुष्यदेवपुरुषाणामल्पवहुत्वम् । द्वितीय जल चरादि त्रिविधतिर्यक्पुरुपाणामल्पबहुत्वम् २, तृतीयं कर्म मामकादि त्रिविधमनुष्यपुरुपाणामल्पबहुत्वम् ३, चतुर्थे देवपुरुपाणामल्पबहुत्वम् ४, पञ्चमं तिर्यड्मनुष्यदेवानां मिश्रमल्प बहुत्वम् ५ अत्र यावत्पदेन एतेषां पञ्चानामल्प बहुत्वानां मध्याच्चतुर्थ-देवपुरुपाल्पबहुत्वादर्वाक्तनानि आद्यानि त्रीणि अल्पबहुत्वानि संग्राह्याणि । तत्र प्रथममल्पबहुत्वं सामान्यतस्तिर्यड्मनुष्यदेवपुरुषविषयकम् १ द्वितीयं तिर्यग्योनिक नल
इस प्रकार से यहां तक पुरुषों का अन्तर कहा अव सूत्रकार इनका अल्पवहुत्व कहते है--- 'अप्पा बहुया' इत्यादि ।
टीकार्थ-'अप्पा बहुयाणि जहेविस्थीणं' समान्य स्त्री प्रकरणमें स्त्रियों के मल्पबहुल का कथन जिस प्रकार से किया गया है उसी प्रकारसे सामान्यत. पुरुषों का अल्पवहुत्व कहलना चाहिए । “जाव एएसि णं भंते देवपुरिसाणं" और यहां पर अल्पवहुत्व का प्रकरण यावत् देवपुरुषों के अल्पवहुत्वके प्रकरणसे पहिले पहिलेका गृहीत हुआ है. ऐसा जानना चाहिए
यह अल्पबहुत्व पांच प्रकार का होता है जिसमें पहिला तिर्यश्च आदिके संबन्धमें पुरुषों का समान्य अल्पबहुत्व है ? दूसरा तीन प्रकार के तिर्यचों का है २, तीसग तीन प्रकार के मनुष्य पुरुषों के संबन्धमें है ३, चौथा देवपुरुषों के संवन्धमें है ४, और पांचवां अल्पव हुत्व तियच मनुष्य देव इस प्रकार से मिलित पुरुषों के संबन्धमें हैं ५। यहा यावत् पद से पांच प्रकार के अल्पबहुत्वों का सग्रह होता है, जैसे पहिला सामान्य तिर्यश्च मनुष्य देवो क १.
આ રીતે અહીં પર્યન્ત પુરૂષોનું અંતર કહ્યું છે. હવે સૂત્રકાર તેઓના અ૫ બહુપણાનું ४थन ४२ छे. "अप्पावहुयाणि" त्या,
टा--"अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीण" सामान्य स्त्री प्रभारी प्रमाणे २८५ मईપણાનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે સામાન્ય પુરુષોનું અલ્પ બહુપણું કહી લેવુ "जाव पसिणं भंते ! देवपुरिसाणं" अने. महिया मा २८५ पानु५४२६५ यावत् देव પુરૂષોના અલ્પ બહુપણાના પ્રકરણથી પહેલાં પહેલાનું ગ્રહણ કરાયુ છે. તેમ સમજવુ આ અલ્પ બહુપણુ પાંચ પ્રકારનું હોય છે. જેમાં પહેલું તિર્થં ચ વિગેરે પુરૂષોનું સામાન્ય અલ્પ બહુપણું છે. બીજું ત્રણ પ્રકારના તિય"ચ્ચેના સંબંધમાં છે. ૨ ત્રીજુ ત્રણ પ્રકારના મનુષ્ય પુરૂષોના સંબંધમાં છે ૩ ચેાથું દેવ પુરૂષોના સંબંધમાં છે. ૪, અને પાંચમું અલ્પ બહુપણું તિયચ, મનુષ્ય, દેવ, આ રીતે મળેલા પુરૂષોના સંબંધમાં કહ્યું છે. ૫ અહિયાં યાવત પરથી પાંચ પ્રકારના અલ્પ બહુપણુ માંથી પહેલાના ત્રણ અલપ બહુપણાને સ ગ્રહ થયેલ છે. જેમકે
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
"
,
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५०१ चरस्थलचर-खेचर पुरुषविषयकम् २ तृतीयं कर्म भूमिका कर्म भूमिकान्त रद्वीपकमनुष्य पुरुषविषयकम् ३, एतानि त्रीणि अल्पबहुत्वानि एतेषामेव स्त्रीविषयकाल्पबहुत्ववदेव व्याख्येयानि भेदस्ताव देतावानेव यत्-तत्र 'एयासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं' इत्यादि कथितम् अत्र तु 'एएसिं भंते तिरिक्खजोणिपुरिसाणं इत्यादि वाध्यम् आलापक प्रकारः स्वयमूहनीयः तथाच सर्व स्तोकाः मनुष्य पुरुषाः, तदपेक्षया तिर्यग्योनिक पुरुषा असख्येयगुणा अधिकाः । तदपेक्षया देवपुरुषा संयगुणामधिकाः | १ | तिर्यग्योनिकपुरुषेषु मध्ये सर्वस्तोकाः खेचरपुरुषाः तदपेक्षया स्थलचरपुरुषाः संख्येयगुणा अधिकाः । तदपेक्षया जलचरपुरुषाः सख्येयगुणा अधिकाः | २ || मनुष्यपुरुषेषु मध्ये सर्वस्तोकाः अन्तरद्वीपका कर्मभूमिक मनुष्यपुरुषस्तदपेक्षया देवकुरूत्तर कुर्वकर्मदूसरा जलचरादि तीन प्रकार के जलचरों का तीसरा कर्मभूमिक आदि तीन प्रकार के मनुष्यों का ३, ये तीनों अल्पबहुत्व इनकी स्त्रियों के प्रकरण में जैसा पहले अल्पबहुत्व कहा है वैसा ही इन पुरुषों के अल्पबहुत्वमें भी जान लेना चाहिये । अन्तर इतना ही है कि स्त्री प्रकरणमें " एयासि णं भंते तिरिक्खजोणित्थोग ..." इत्यादि कहा है और यहां पर - "एएस ते तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" इत्यादि कहना चाहिये, 'आलापकोंका प्रकार स्वयं समझ लेना चाहिये । यावत्पदसे गृहीत तीन अल्पबहुत्वों का अर्थ इस प्रकार हैं
सबसे कम मनुष्य पुरुष हैं, इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । तिर्यग्योनिक पुरुषों की अपेक्षा देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । यह पहला अल्पबहुत्व है १। तिर्यग्योनिक पुरुषों में सबसे कम खेचर पुरुष हैं, खेचर पुरुषों की अपेक्षा स्थलचर पुरुषों संख्यातगुणे अधिक होते हैं, स्थलचर पुरुष की अपेक्षा जलचर पुरष संख्यातगुणे अधिक होते है । यह दूसरा अल्पबहुत्व है । मनुष्य पुरुषों में सबसे कम अन्तरद्वीपके मनुष्य પહેલાં સામાન્ય તિય ચ મનુષ્ય દેવાનું ૧ ખીજું જલચર વિગેરે ત્રણ પ્રકારના જલચાનુ` ૨ ત્રીજું” કમ ભૂમિજ વિગેરે ત્રણ પ્રકારના મનુષ્યાનું ૩ આ ત્રણે અલ્પ બહુપણુ તેની સ્રિચા ના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે, એજ પ્રમાણે આ પુરૂષોના અલ્પ બહુપણામાં પણ समल सेवु. ३२४ भेटसोल छे है - स्त्री अरमां "पयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं" इत्यादि उहे छे भने अडिया "पपसि णं भंते ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" इत्याहि કહેવું જાઈ એ તેના આલાપકાના પ્રકાર જ્ઞાતાથી સમજી લેવા યાવપથી ગ્રહણ થયેલ અલ્પ બહુપણાના અર્થ આ પ્રમાણે છે—સૌથી ઓછા મનુષ્ય પુરૂષ છે તેના કરતાં તિર્યંચૈાનિક પુરૂષ અસ ખ્યાત ગણા વધારે હોય છે તિય ગ્યેાનિક પુરૂષો કરતાં દેવપુરૂષ અસ ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે. આ રીતે આ પહેલુ અલ્પ બહુત્વ છે. ૧ તિ*ચૈાનિક પુરૂષોમાં સૌથી એાછા ખેચર પુરૂષો છે ખેચર પુરૂષા કરતાં જલચર પુરૂષ સખ્યાતગણા વધારે હાય છે, આ ખીજું અલ્પ બહુપણું કહ્યું છે. ૨ મનુષ્ય પુરૂષામાં સૌથી એછા અતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂષ છે અતદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂષા કરતા દેવકુરૂ
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे भूमिकमनुष्या सख्येयगुणा अधिका एतेषां दयानां परस्परं तुल्यतैव ! एतदपेक्षया हरिवपरम्यकवर्षाकर्मभूमिकपुरुषाः सख्येयगुणा अधिका स्तथा इमे द्वये परस्परं तुल्याः । एतदपेक्षया हैमव. तैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्याः संख्येयगुणा अधिकाः परस्परमिमे द्वये तुल्याः । भरतैर वतवर्पकर्मभूमिकमनुष्या. पूर्वापेक्षया संख्येयगुणा अधिका परस्परमिमे द्वये तुल्याः । पूर्व विदेहापर विदेटकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः पूर्वापेक्षया संख्येयगुणा अधिका भवन्ति तथा परस्परमेतेपां तुल्यता भवति ।३॥ एतत्पर्यन्तमल्पबहुत्वत्रयं यावत्पदेन संग्राह्यम । एतानि त्रीणि अल्प बहुत्वानि सन्ति' चतुर्थ देवपुरुष विषयकमलपबहुत्वं सूत्रकार' स्वयमेव दर्शयति 'एएसि णं भंते देव पुरिसाणं' इत्यादि ।।
'एएसि णं भंते' एतेषां खल भदन्त ! 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणां-सामान्यतो देवपुरुषाणाम् ‘भवणवासीणं' भवनवासिनां भवनवासि देवानाम् 'चाणमंराण' वानव्यन्तराणाम्पुरुष हैं अन्तरद्वोप के मनुष्य पुरुषों को अपेक्षा देवकुरु और उत्तर कुरुके मनुष्य पुरुष परस्परमें दोनों समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक हैं । इनकी अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यक वर्ष के मनुष्य पुरुष परस्पर में दोनों समान होते हुये संख्यातगुणे अधिक होते हैं, इनकी अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवतक्षेत्रके मनुष्य पुरुप परस्पर में दोनों समान होते हुए असंख्यातगुणे अधिक होते हैं, इनकी अपेक्षा भग्त और ऐग्वत क्षेत्रके मनुष्य पुरुष परस्परमें समान होते हुऐ संख्यातगुणे अधिक होते हैं इनकी अपेक्षा पूर्वविदेह और अपर विदेहके मनुष्य पुरुष परस्परमें समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक होते हैं । यह तीसग अल्पबहुत्व है ३ । इस प्रकार मनुष्य पुरुष तक इन तीन अल्पबहुत्वों का यहा यावत्पदसे प्रहण हुआ है। अब देवपुरुषों का अल्पबहुत्व सूत्रकार स्वय कहते हैं---"एएसिणं भंते इत्यादि _ 'एएसि णं मंते' हे भदन्त ! इन 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषों का अर्थात् सामान्य देवपुरुषों का, जिनमें 'भवनवासीणं' भवनवासीदेवोंके 'वाणमंतगणं' वानव्यन्तर देवोंके અને ઉત્તર કુરૂના મનુષ્ય પુરૂષ અન્ય અન્ય બને સરખા છે અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે. તેઓના કરતા હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય પુરૂ અને પરસ્પરમાં સરખા છે. અને સ ખ્યાત ગણું વધારે છે. તેના કરતાં હિંમત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરૂ પરસ્પરમાં બને સમાન છે. અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે તેના કરતા પૂર્વ વિદેહ અને અપર વિદેહના મનુષ્ય પુરૂ પરસ્પરમાં સમાન છે, અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે. આ ત્રીજુ અલ્પ બહુપણું છે. ૩ આ પ્રમાણે મનુષ્ય પુરૂષ સુધી ત્રણ અલ્પ બહુપણાનું ગ્રહણ અહિંયા યાવત્ પદથી થયેલ છે.
हवे याथा पुरुषानु ८५ मापा सूत्रा२ पोते मतापता ४ छे -"पएसिणं भंते "त्यादि
"एसि णं भंते ! मगवन् मा "देवपुरिसाणं" व पु३वानु अर्थात् सामान्य हेव ५३वानु भा भवणवासीणं' सपनवासी हेवामा भने “वाणमंतराणं" पान०यु
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुपाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०३ ।। वानव्यन्तरदेवानाम् 'जोइसियाणं' ज्योतिष्काणाम् ज्योतिष्कदेवानाम् 'वेमाणियाण य' वैमानिकानां च 'कयरे कयरे हितो' कतरे देवाः कतरेभ्यो देवेभ्यः 'अप्पावा' अल्पा वा 'बहुया वा' बहुका वा 'तुल्ला वा' तुल्या वा "विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वा देवेषु परस्परं कस्यापेक्षया कस्याल्पत्व बहुत्वं तुल्यत्वं विशेषाधिकत्वं वेति प्रश्नः, भगवानाइ-गोयमा' इत्यादि गोयमा' हे गौतम! 'सम्वत्थोवा' वेमाणियदेवपुरिसा' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पीयांसो वैमानिकदेवपुरुषा भवन्तीति । 'भवणवासी देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वैमानिकदेवपुरुषा पेक्षया भवनवासिनो देवपुरुषाःअसंख्येय गुणा अधिका भवन्तीति । 'वाणमंतर देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवपुरुषा. भवनवासिदेवपुरुषापेक्षया असंख्येयगुणा अधिका' भवन्तीति 'जेइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्कदेवपुरुषाः संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति ।
अत्र देवप्रसङ्गवशात् केवल देवपुरुषाणामल्पबहुत्वं प्रदर्श्यते--देवेषु सर्वस्तोकाः अनुत्त. रोपपातिकदेवपुरुषाः क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवाकाशप्रदेशगशिप्रमाणन्वात् । अनुत्तरो'जोइसियाण' ज्योतिष्क देवो के और 'वेमाणियाणं' वैमानिकदेवों के 'कयरे कयरेहिंतो' कौन देव किन देवों की अपेक्षा 'अप्पा वा बहुया या तुल्ला वा विसेसाहिया वा' मल्प हैं कौन बहुत हैं कौन तुल्य है और कौन विशेषाधिक हैं । गौतम के इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं- 'गोयमा ! ' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा वेमाणियदेवपुरिसा' सबसे कम वैमानिक देवपुरुष हैं 'भवनवासी देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वैमानिक देवपुरुषों की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते हैं । 'वाणमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' भवनवासी देवपुरुषों की अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष मसंख्यातगुणे अधिक होते हैं। 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वामन्यन्तरदेवपुरुषों की अपेक्षा ज्योतिष्क देव संख्यातगुणे अधिक होते है।
यहां देवों के प्रसंगवश से केवल देवपुरुषों का अल्पबहुत्व दिखलाया जाता हैन्त२ देवामा 'जोइसियाणं' ल्याति वोमी मन 'वेमाणियाणं' वैभानि वामा " कयरे कयरेहिंतों" या हे ४या हुवा ४२di "अप्पा वा बहुया घा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' ५ छ ? यावि याहेव ४२ता पधारे छे ? याहेव यावनी तुल्य છે ? અને કયાદેવ ક્યાદેવથી વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ- "गोयमा। गौतम ! “सव्वत्थोवा वेमाणियदेवपुरिसा' सौथी माछ। वैमानि: विषु३१ छे. "भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" वैमानि हेव ५३॥ ४२di मनवासी हे ५३५ २मसभ्यात म पधारे हाय छे. "वाणमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" नवनवासी हे पु३॥ ४२ता पान०यन्त२ व ५३५ अस च्यात ग वधारे डाय छे “जोइसियदेवपुरिसासंखेजगुणा" पान०य-तरव ५३॥ ४२ता न्योतिष् हेव ५३५ सध्यात वधारे डाय छे. - અહિયાં દેવાના પ્રસંગથી કેવળ દેવ પુરૂનુ જ અલ્પ બહુપણું બતાવવામાં આવે છે
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
०४
जीवाभिगमसूत्रे पपातिकदेवपुरुषेभ्य उपरितनप्रैवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः बहत्तरक्षेत्रपल्योपमासंख्येयभागवाकाशप्रदेशगशिप्रमाणत्वात् ननु कथमेतज्ज्ञायते यत् अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषापेक्षया उपरितनग्रैवेयकदेवपुरुषा संख्येयगुणा अधिकाः १ इति चेदत्रोच्यते-विमानबाहुल्यात् , तथाहिअनुत्तरदेवानां पञ्चविमानानि, विमानशतं तु उपरितनौवेयकप्रस्तटे प्रतिविमानं चासंख्येया देवाः यथायथा चाऽघोऽधोवर्तीनि विमानानि अधिकानि भवन्ति तथातथा तत्र देवा अपि प्रचुरतया लभ्यन्ते, ततो ज्ञायते यत्-अनुत्तरविमानवासिदेवपुरुषापेक्षया बृहत्तरक्षेत्रपल्योपमाऽसंख्येयभागवल्काशप्रदेशराशिप्रमाणत्वेन उपरितनौवेयकप्रस्तटे देवपुरुषाः संख्येय गुणा अधिका इति । एवमुत्तरत्रापि भावना कर्त्तव्या। उपरितनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया मध्यमग्रवे
देवों में सबसे कम अनुत्तरोपपातिक देव होते हैं. क्योकि वे क्षेत्र पल्योपम के असंख्यातवें भागवर्ती जितनी आकाशप्रदेशराशि होती हैं उतने प्रमाणवाले होते हैं। अनुत्तोपपातिक देव पुरुषों की अपेक्षा उपरितनवेयक देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते हैं, क्योंकि ये वृहत्तर क्षेत्रपल्योपम के असंख्यातवें भागवर्ती आकाशप्रदेशराशि प्रमाणवाले होते हैं।'
प्रश्न-यह कैसे जाना जाय कि अनुत्तरोपपातिक देवों की अपेक्षा से उपरितन प्रेषेयकदेव संख्यातगुणे अधिक होते हैं ? ___ उत्त-यहां उपरितनप्रैवेयक प्रस्तट में विमान अधिक होते हैं जैसे अनुत्तर देवों के पाँच विमान होते हैं और उपरितनौवेयक प्रस्तट में सौ १०० हिमान होते हैं, प्रत्येक विमान में , असंख्यात देव होते हैं, जैसे जैसे नीचे नीचे रहने वाले विमान अधिक होते है वैसे वैसे उनमें देव भी प्रचुर होते हैं इसलिये जाना जाता है कि अनुत्तर विमान देवपुरुषों की अपेक्षा वृहत्तर क्षेत्र पल्योपम के असख्यातवें भागवर्ती आकाश प्रदेश प्रमाण वाले होते है દેવામાં સૌથી ઓછા અનુત્તપિપાતિક દેવ હોય છે કેમકે–તેઓ ક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાત માં ભાગવતી જેટલી આકાશ પ્રદેશ રાશિ હોય છે એટલા પ્રદેશના હોય છે અનુત્તરપપા. તિક દેવપુરૂ કરતા ઉપરિતન પ્રિવેયક દેવ પુરૂષ સ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે— બૃહત્તરક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગવતા આકાશ પ્રદેશરાશિ પ્રમાણ વાળા હોય છે.
न-सेवी शत तशी शाय. अतुत्तरो५५ति ४२di परितन वेय४ हेक् સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે?
ઉત્તર–અહિયા ઉપરિતન વેયક પ્રસ્તટમાં વિમાને વધારે હોય છે, જેમકે—અનુત્તર દેના પાંચ વિમાન હોય છે અને ઉપરિતન શૈવેયક પ્રસ્તટમાં સે ૧૦૦ વિમાને હોય છે, દરેક વિમાનેમાં અસંખ્યાત દે હોય છે. જેમ જેમ નીચે નીચે રહેવા વાળા વિમાને વધારે હોય છે. તેમ તેમ તેમાં દેવે પણ અધિક હોય છે તેથી જાણી શકાય છે કે–અનુત્તર વિમાન દેવપુરૂ કરતાં બૃહત્તર ક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुपाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०५
कप्रस्तटदेवपुरुषाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षयाऽपि अधस्तनप्रैवेयकप्रस्तटदेवपुरुषाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । अधस्तनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया अच्युतकल्पदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अच्युतकल्पदेवपुरुषापेक्षयापि आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । यद्यपि आरणाच्युतकल्पौ समानश्रेणीको समविमानसख्यको च, तथापि कृष्णपाक्षिका स्तथास्वभावत्वात् आधिक्येन दक्षिणस्याँ दिशि समुत्पद्यन्ते । अतोऽच्युतकल्पदेवापेक्षया एते सख्यातगुणाधिका' प्रोक्ता । उपरितनगवेकदेव सख्यातगुणे अधिक होते है । अल्पबहुत्व के विषयमें इसी प्रकार भावना कर लेनी चाहिये।
उपरितनौवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा मध्यमवेयक देवपुरुप सख्यातगुणे अधिक होते है । मध्यमप्रैवेयक देवपुरुषो की अपेक्षासे अधस्तनप्रैवेयक प्रस्तट देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है । अधस्तनौवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा अच्युतकल्प देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है, अच्युतकल्प देवपुरुषो की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
शंका--आरण और अच्युतकल्प ये दोनो समश्रेणिवाले और समान विमान सख्यावाले होते है तथापि अच्युतकल्प की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुषों में सख्यातगुणी अधिकता आप कैसे कहते है ?
उत्तर—यहाँ जो बात कही गई है, उसका कारण यह है कि कृष्णपाक्षिक जीव तथाविध स्वभाव से दक्षिणदिशा में अधिकता से उत्पन्न होते है । इसलिए अच्युतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा से आरणकल्प के देवपुरुष अधिक कहे गये है, વાળા હોવાથી ઉપરિતન દેવ સ ગ્યાતગણું વધારે હોય છે અ૯૫ બહુપણાના સંબંધમાં આ પ્રમાણેની ભાવના કરી લેવી જોઈએ.
ઉપરતન વેયક દેવ પુરૂષ કરતાં મધ્યમ જૈવેયક દેવ પુરૂષ સંધ્યાતગણું વધારે હોય છે. મધ્યમ ગ્રેવેયક દેવપુરુષ કરતાં અધિસ્તન રૈવેયક પ્રસ્તટના દેવપુરુષે સંખ્યાલગણા વધારે હોય છે.
અધસ્તન શૈવેયક દેવ પુરૂ કરતાં અશ્રુત કલ્પના દેવપુરુષ સંખ્યાતગણું વધારે હોય છે. અશ્રુતકલ્પના દેવ પુરૂ કરતાં આરકલ્પના દેવ પુરૂષ સંખ્યાતગણું વધારે હોય છે
શંકા–આરણ અને અશ્રુતકલ્પ આ બન્ને કલ્પ સમણી વાળા અને સરખી વિમાન ની સંખ્યાવાળા છે. તે પણ અશ્રુતકલ્પ કરતાં આરણ ક૯૫ના દેવ પુરુષમાં સંખ્યાતગણું અધિપણું આપ કેવી રીતે કહે છે ?
ઉત્તર–અહિયા જે વાત કહેવામાં આવી છે, તેનું કારણ એ છે કે-કૃષ્ણપાક્ષિક જીવે તથાવિધ સ્વભાવથી દક્ષિણ દિશામાં અધિક પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે તેથી અશ્રુતક૯૫ના દેવ પુરૂષો કરતાં આ આરણ કલ્પના દેવપુરુષો વધારે કહ્યા છે તે કૃષ્ણ પાક્ષિક કેણ છે ? આ
-
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे कि ते कृष्णपाक्षिकाः ? इति तत्स्वरूपं प्रदान्ते जीवा द्विविधा भवन्ति शुक्लपाक्षिकाः कृष्णपाक्षि| काश्च, तत्र येषां किञ्चिदृनोऽपार्द्धपुद्गलपरावर्तप्रमितः संसारो वर्तते, ते शुक्लपाक्षिका', तदितरे दीर्घससारिणः कृष्णपालिकाः, तदुक्तम्
'जेसिमवड्ढो पुग्गलपरियट्टो, सेसओ य संसारो। ते सुक्कपक्खिया खलु, अहिए पुण कण्हपक्खीया' ॥१॥ येपामपाः पुद्गलपरावर्तः शेषश्च ससारः । ते शुक्लपाक्षिकाः खलु अधिके पुनः कृष्णपाक्षिकाः ॥१॥
अत एवाल्पा एव शुक्लपाक्षिका अल्पससाराणां स्तोकानामेव सभवात् । बहवः पुनः कृष्णपाक्षिकाः दीर्घससाराणा मनन्तानन्तानां सभवात् ।।
अथ कथमिद मवगम्यते यत् कृष्णपालिकाः प्राचुर्येण दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते ? इति, अत्रोच्यते-तथा स्वभावत्वात् , तेषां तथास्वभावत्व यथा-कृष्णपाक्षिकाः खलु दीर्घससार
कौन वे कृष्णपाक्षिक है ? इसपर कृष्णपाक्षिक का स्वरूप दिखलाया जाता है--जीव दो प्रकार के होते है-एक शुक्लपाक्षिक और दूसरे कृष्णपाक्षिक, इनमें जिनका ससार किञ्चित् ऊन अपापुद्गलपरावर्त्तमात्र अवशिष्ट रहता है वे शुक्लपाक्षिक है और इनसे भिन्न जो दीर्घ ससारी जीव है वे कृष्णपाक्षिक होते हैं जैसे कहा भी है-जेसिमवड्ढो०" इत्यादि अर्थात् जिनके ससार अर्द्धपुद्गलपरावर्त शेप रहता है वे शुक्लपक्षिक और इससे अधिक ससार शेप रहता है वे कृष्णपाक्षिक होते है। इसलिए अल्पससारी होने के कारण शुक्लपाक्षिक अल्पही होते हैं किन्तु कृष्णपाक्षिक अधिक होते हे क्योकि दीर्घससारी अनन्ता नन्त होते है।
प्रश्न--यह वात कैसे जानी जावे कि कृष्णपाक्षिक प्रचुरत' से दक्षिण दिशा में उत्पन्न होते है ?
-
સ બધમાં કૃષ્ણપાક્ષિકનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે–જીવ બે પ્રકારના હોય છે એક શુકલપાક્ષિક અને બીજા કૃણુ પાક્ષિક, તેમાં જેઓને–સંસાર કઈક ન્યૂન અપાઈ પુદ્ગલ પરાવર્તા માત્ર બાકી રહે તે શુકલ પાક્ષિક છે અને તેનાથી જુદા જે દીર્ઘ સંસારી જ હોય છે, तमाशु पक्षिय छे. रेभ झुछ -"जेसिमवइढो०" त्या अर्थात् रेसाना ससार અપાઈ પુદગલ બાકી રહે છે, તેઓ શુકલ પાક્ષિક અને તેનાથી વધારે સંસાર બાકી રહે છે, તેઓ કૃણ પાક્ષિક કહેવાય છે. તેથી અલ્પ સંસારી હેવાના કાણે શુકલ પાક્ષિક થેડાજ હોય છે પરંતુ કૃષ્ણ પાક્ષિક વધારે હોય છે. કેમકે દીઘ સ સારી અન તાન ત હોય છે.
પ્રશ્ન--આ વાત કેવી રીતે જાણી શકાય કે--કૃષ્ણ પાક્ષિક દક્ષિણ દિશામાં અધિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે ?
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०६ भाज उच्यन्ते, दीर्घससारभाजश्च बहुपापोदयाद् भवन्ति, बहुपापोदयवन्तश्च क्रूरकर्माणो भवन्ति, क्रूरकर्माणश्च प्रायस्तथा स्वाभाव्यात् तद्भवसिद्धिका अपि दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते, तदुक्तम्
'पायमिह कूरकम्मा, भवसिद्धीया वि दाहिणिल्लेसु । नेरइयतिरियमणुया, सुराइठाणेसु गच्छंति' ॥१॥ प्राय इह क्रूरकर्माणो भवसिद्धिका अपि दाक्षिणात्येषु ।
नैरयिकतिर्यड्मनुजा' सुरादिस्थानेषु गच्छन्ति ॥१॥ इतिच्छाया ततो दक्षिणस्यां दिशि प्राचुर्येण कृष्णपाक्षिकानां सभवाद् अच्युतकल्पदेवपुरुपापेक्षया आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणा अधिका इति ।
आरणकल्पदेवपुरुषापेक्षया प्राणतकल्पदेवपुरुषा संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षयाऽपि आनतकल्पदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । __ अत्रेदमवसेयम् यत् उत्तरदिग् देवलोकस्थितदेवपुरुषाऽपेक्षया दक्षिणदिग् देवलोकस्थित
उत्तर उनका ऐसा ही स्वभाव होता है क्योकि कृष्णपाक्षिक दीर्घसंसारी होते है, दीर्घसंसारी जीव बहुतपाप के उदय से हो सकते है' बहुत पाप के उदयवाले जीव क्रूरकर्मा होते है और क्रूरकर्मा जीव प्रायः तथाविध स्वभाव से तद्भवसिद्धिवाले भी वे दक्षिण दिशा में ही उत्पन्न होते है जैसे कहा भी है- "पायमिहकूरकम्मा०" इत्यादि अर्थ उपर आ चुका है।
दक्षिण दिशा में कृष्णपाक्षिक प्रचुर होने से अच्युतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है। क्योकि आरणकल्प दक्षिणदिगा का देवलोक है । आरणकल्प देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणतकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है प्राणतकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा आनतकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है।
यहां ऐसा जानना चाहिए कि उत्तरदिशा के देवलोक में रहे हुए देवपुरुषो की
ઉત્તર- તેઓને સ્વભાવજ એ હોય છે, કેમકે--કૃષ્ણ પાક્ષિક દીર્ઘ સ સારી હોય છે. દીર્ઘ સંસારી જીવ ઘણું પાપના ઉદયથી થાય છે. ઘણુ પાપના ઉદયવાળા છ ક્રૂર કર્મ કરવા વાળા હોય છે અને દૂર કર્મ કરનારા જી પ્રાય તથાવિધ સ્વભાવથી તદ્દભવ સિદ્ધિ पा ५ क्षिशिामा ५-1 थाय छे म ५ छ -“पायमिह कूरकम्मा०" ઈત્યાદિ આને અર્થ ઉપરના કથનમાં આવી જાય છે
દક્ષિણ દિશામાં કૃષ્ણ પાક્ષિક જીવે ઘણા હોવાથી અશ્રુત કલ્પના દેવપુરૂષો કરતાં આરણ કલ્પના દેવપુરૂષ સંખ્યાત ગણું વધ રે હોય છે કેમકે–આરકલ્પ દક્ષિણ દિશાને દેવક છે. આરણક૯પના દેવપુરૂષો કરતા પ્રાણુતકલ્પના દેવપુરૂષ સંધ્યાતગણું વધારે હોય છે. પ્રાણુતકલ્પના દેવપુરૂષે કરતા આનત ક૯૫ના દેવપુરુષો સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે
અહિયાં એમ સમજવું જોઈએ કે--ઉત્તર દિશાના દેવલેકમાં રહેલા દેવ પુરૂષો કરતાં
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे देवपुरुषा. सख्येयगुणा अधिका भवन्ति दक्षिणस्या दिगि कृष्णपाक्षिकानां प्राचुर्येण समुत्पत्तिसभवात्, शुक्लपाक्षिकापेक्षया च कृष्णपाक्षिकाणां स्वभावतः प्राचुर्यादिति । एते सर्वेऽपि अनुत्तरविमानवास्यादय' पश्चानुपूर्व्या आनतकल्पवासिपर्यन्तदेवपुरुपा' ' आणयपाणय माई पल्लस्सा संखभागाउ' इति वचनात् प्रत्येकं क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवकाशप्रदेशराशि प्रमाणा ज्ञातव्या केवलं सख्येयो भागोऽत्र विचित्र इति परस्पर यथोक्ते सख्येयगुणत्वे न कोऽपि विरोध इति ।
आनतकल्पदेवपुरुपापेक्षया सहस्रार कल्पवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, धनीकृतलोकस्यैकप्रादेशिक्या श्रेणेरसख्येयतमे भागे यावन्त आकाशप्रदेशा भवन्ति तावत्प्रमाणत्वात् सहस्रारदेवपुरुषाणामिति, सहस्रारकल्पदेवपुरुपाऽपेक्षया महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुपा अपेक्षा दक्षिणढिगा के देवलोक में रहने वाले देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते हैं, क्योकि दक्षिणदिगामें कृष्णपाक्षिक प्रचुर मात्रा में उत्पन्न होते है, और शुक्लपाक्षिको की अपेक्षा कृष्णपाक्षिक स्वभावत अधिक ही होते हैं । अनुत्तर विमानवासि देवो से लेकर पश्चानुपूर्वी से आनतकल्प वासिपर्यन्त के देवपुरुष ' आणयपाणयमा ई पल्लस्सा संखभागाउ” इस वचन से प्रत्येक कल्पवासी देव क्षेत्र पल्योपम के असख्यात भागवर्ती आकाशप्रदेशो की
L
राशि के प्रमाण वाले जानने चाहिए । केवल भेद इतना ही है कि यहां जो सख्यातभाग है
परस्पर में कहे गये सख्यातगुणत्व में कोई विरोध
वह नानाप्रकार का होता है इसलिए नहीं आता है ।
आनतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सहस्रारकल्पवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि धनीकृतलोक के एक प्रदेशवाली श्रेणि के असंख्यातवे भागमे जितने आकाशप्रदेश होते है उतने प्रमाण के सहस्रारकल्पके देवपुरुष होते है । सहस्रारकल्प के देवपुरुषो की દક્ષિણ દિશાના દેવલાકમા રહેવા વાળા દેવ પુરૂષો સખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, કેમકે દક્ષિણ દિશામા કૃષ્ણુ પાક્ષિક ઘણા પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને શુકલ પક્ષ વાળાએ કરતા કૃષ્ણ પક્ષવાળા સ્વાભાવિક રીતેજ વધારે હોય છે અનુત્તર વિમાનમાં રહેવા વાળા દેવેથી सई ने पश्चानुपूर्वी थी मनतव्यमा रहेवा वाणा हेवे। पर्यन्तना देवपुरुषो 'आणयपाणयगाई पल्लस्सासंखभागाउ" मा वयस्थी हरे उभा रहेवा वाणा हेवा क्षेत्र पहयेोभना असंख्यात ભાગવતી આકાશ પ્રદેશેાની રાશિના પ્રમાણવાળા હોય છે. તેમ સમજવું કેવળ ભેદ એટલેાજ છે કે~~અહિયા જે સખ્યાત ભાગ છે, તે અનેક પ્રકારના હોય છે. તેથી પરસ્પરમા કહેલા સંખ્યાત ગુણુ પામાં કઈપણ વિધ આવતા નથી.
આનતપના દેવપુરુષો કરતા સહસ્રાર કલ્પમા રહેવા વાળા દેવપુરુષ અસંખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, કેમકે—ઘનીકૃતલેાકની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગમા જેટલા આકાશ પ્રદેશે. હેાય છે, એટલા પ્રમાણુવાળા સહસ્રાર કલ્પના દેવ પુરુષો હોય છે. સહસારપના
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ४०९ असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । बृहत्तरश्रेण्यसख्येयभागवाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् महाशुक्रदेवपुरुषाणाम् । कथमित्थ मितिचेटाह-विमानबाहुल्यात् । तथाहि षट्सहत्रविमानानि सहस्रारकल्पे, चत्वारिंशत्सहस्राणि महाशुक्रे, अन्यच्च-अधोविमानवासिनो देवा वहुबहुतरा , उपरितनोपरितनविमानवासिनः स्तोकस्तोकतरा स्ततः सहस्रारकल्पदेवपुरुषापेक्षया महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका उपपद्यन्ते । महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुपापेक्षया लान्तककल्पदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, वृहत्तमश्रेण्यसख्येयभागवा काशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । लान्तकेभ्योऽपि ब्रह्मलोकवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा , एपाअपेक्षा महशुक्रकल्प के देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है । क्योकि ये बृहत्तर श्रेणि के असख्यातभागवर्ती आकाशप्रदेश राशिप्रमाण के होते है । ये कैसे अधिक होते है । उसमे कारण दिखालातेहै-सहस्रारकल्प की अपेक्षा महाशुक्रकल्प में विमान अधिक होते है, जैसे सहसारकल्प में तो विमान छहहजार है और महाशुक्रकल्प में चालीस हजार विमान होते है । दूसरी बात यह है कि-नीचे नीचे के विमानवासी देव बहु बहुतर होते है और ऊपर ऊपर के विमाननिवासी देव स्तोकस्तोकतर-थोडे-थोडे-होते है इस कारणसे सहस्रारकल्पके देव पुरुपो की अपेक्षा महाशुक्रकल्पवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है । महाशुक्रकल्पवासी देवपुरुपो की अपेक्षा लान्तककल्पवासी देव पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि ये बृहत्तमश्रेणि के असंख्यातवे भागवर्ती आकाश प्रदेशराशि के प्रमाणवाले होते है । लान्तककल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा ब्रह्मलोकवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि इनका भी प्रमाण 'भूयः' फिर पहले से अधिक उसी प्रकार દેવ પુરુષો કરતા મહાશુક કલ્પના દેવ પુરૂષો અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે એ બહત્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાત ભાગવતી આકાશ પ્રદેશરાશિ પ્રમાણના હોય છે એ વધારે કેવી રીતે હોય છે ? તેમાં કારણ બતાવે છે કે--સહસ્ત્રારકલ્પ કરતા મહાશુક્ર કલ્પમાં વિમાનો. વધારે હોય છે જેમકે--સહસ્ત્રાર ક૫મા તો છ હજાર વિમાને છે, અને મહાશુક ક૯૫માં ચાલીસ હજાર વિમાને હોય છે બીજી વાત એ છે કે–નીચે નીચેના વિમાનમાં રહેવાવાળા દેવે બહુ બહુતર હોય છે. અને ઉપર ઉપરના વિમાનમાં રહેવા વાળા દેવો સ્નેક સ્તોકતર થોડા થોડા હોય છે તે કારણથી સડસાર ક૯પના દેવ પુરૂષો કરતા મહાશુક્ર ક૫સા રહેવાવાળા દેવપુરૂષો અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. મહાશુકમાં રહેવાવાળા દેવ પુરૂષો કરતા લાન્તક કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂષ અરસ ખ્યાલગણા વધારે હોય છે કેમકે-આ બૃહત્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ વાળા હોય છે લાન્તક કલ્પના દેવ પુરૂષો કરતા બ્રહ્મલેકવાસી દેવપુરૂષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે–તેઓનું પ્રમાણ ५९५ "भूयः" शथी पडसाथी क्यारे मे प्रमाणे मेटो (सान्त ४६५मा हेवा वाणा देव
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे मपि भूयो वृहत्तमश्रेण्यसख्येयभागवाकाशप्रदेगराशिप्रमाणत्वात् । ब्रह्मलोकवासिदेवपुरुपाऽपेक्षया माहेन्द्रकल्पवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, भूयस्तरवृहत्तमाकागश्रेण्यसख्येयभागगताकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । माहेन्द्रकल्पवासिदेवपुरुषापेक्षया सनत्कुमारकल्पवासिदेतपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । विमानवाहुल्यात,
तथाहि - सनत्कुमारकल्पे द्वादशशतसहस्राणि विमानानि, माहेन्द्रकल्पे तु अष्टौ शत सहस्राणि । अन्यच्च सनत्कुमारकल्पो दक्षिणदिविभागतर्ती, माहेन्द्र चोत्तरदिगवर्ती, दक्षिणस्यां च दिगि कृष्णपाक्षिका बहवः समुत्पद्यन्ते, अतो माहेन्द्रकल्पदेवपुरुपेभ्यः सनत्कुमारकल्पवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा अधिकाः समुत्पद्यन्ते इति । एते च सर्वेऽपि सहस्रारकल्पवासि देवपुरुपत आरभ्य सनत्कुमारकल्पवासिदेवपुरुषपर्यन्ता. टेनपुरुपाः प्रत्येकं स्वस्थाने (लान्तककल्पवासी देवपुरुपो के जैसे ) बृहत्तम श्रेणि के असल्यात भागवर्ती आकाश प्रदेशो की राशि जितना होता है। ब्रह्मलोकवासी देवपुरुपो की अपेक्षा माहेन्द्रकल्पवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है। क्योकि इनका प्रमाण-भूयस्तर-फिरफिर-पहले से अधिक बृहत्तम आकाशश्रेणिके असख्यातवर्ती आकाशप्रदेशराशि जितना होता है । माहेन्द्रकल्पवासी देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है क्योकि यहां विमान बहुत होते है, जैसे–माहेन्द्रकल्प में तो आठलाख ही विमान होते है किन्तु सनत्कुमारकल्प में बारह लाख विमान होते है । दूसरा कारण यह भी है कि माहेन्द्रकल्प उत्तरदिशा का देवलोक है और यह सनत्कुमारकल्प दक्षिणदिशावर्ती देवलोक है इसकारणसे भी यहां कृष्णपाक्षिक जीव बहुत उत्पन्न होते है इसलिये माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक कहे गये हैं। પુરૂષોની જેમ) બૃહત્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશની રાશિ જેટલું હોય છે. બ્રહ્મકમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂષો કરતા મહેન્દ્ર કપમાં રહેવા વાળા દેવપુરૂષે અસં. ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે, કેમકે તેનું પ્રમાણ ભૂસ્તર ફરી ફરી પહેલા કરતા વધારે બહત્તરમાં આકાશ શ્રેણીના અસ ખ્યાતવતી આકાશ પ્રદેશ રાશિ જેટલું હોય છે મહેન્દ્ર કપમાં રહેવાવાળા દેવ પુરૂષો કરતા સનસ્કુમાર ક૯પમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂષો અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે- તેમાં વિમાને વધારે હોય છે. જેમકે-- માહેન્દ્ર ક૫મા તે આઠ લાખ જ વિમાને છે, પરંતુ સનકુમાર ક૫માં બાર લાખ વિમાને હોય છેબીજું કારણ એ છે કે–મહેન્દ્રકલ્પ ઉત્તરદિશાને દેવલોક છે અને આ સનકુમાર કલ્પ દક્ષિણ દિશાવતી દેવલેક છે તેનું કારણ પણ અહિયા કૃષ્ણપાક્ષિક જીવે ઘણા ઉત્પન્ન થાય છે તેથી જ મહેન્દ્રકલ્પમાં દેવપુરૂષો કરતા સનકુમાર કલ્પમાં રહેનારા દેવપુરૂષો અસંખ્યાત ગણું વધારે કહેલા છે
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५११ विचार्यमाणा घनीकृतलोकैकश्रेण्यसख्येयभागगताकाशप्रदेशरात्रिप्रमाणा द्रष्टव्याः, केवलं श्रेण्यसख्येयभागोऽसख्येयभेदभिन्नो भवति, तत इत्थमसख्येयगुणतयाऽभिधीयमानेऽल्पबहुत्वे न कश्चिद्विरोध इति। सनत्कुमारकल्पवासिदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति ।
अङ्गुलमात्र क्षेत्रप्रदेशराणिसम्बन्धि द्वितीयं वर्गमूल तृतीयेन वर्गमूलेन गुण्यते, गुणिते च तस्मिन् यावत्परिमित प्रदेशरा गिर्जायते तावत्संख्याकासु घनीकृतलोकस्य एकप्रादेशिकीपु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशा भवन्ति तेषां यावत्परिमितो द्वात्रिंशत्तमो भाग स्तावत्प्रमाणत्वात्
ये सभी–सहस्रारकल्पवासी देवो से लेकर सनत्कुमारकल्प पर्यन्त के देवपुरुप प्रत्येक (एक-एक कल्प के देव) स्वस्थानमें विचार करने पर वे घनीकृत लोक का एक श्रेणि के असंख्यात भागवर्ती आकाश प्रदेश के प्रमाणवाले ही जानना चाहिये, भेद केवल इतना ही है कि श्रेणि का असंख्यातवां भाग असंख्यात प्रकार का होता है अतः वह असख्यात भाग सबके एक दूसरे की अपेक्षा अलग अलग समझना चाहिये। ऐसा समझने पर असंख्यात भाग कहे जानेवाले अल्पबहुत्व में कोई विरोध नहीं आता है । सनत्कुमार -कल्पवामी देवपुरुषों की अपेक्षा ईशानकल्पवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां अधिकता कैसे होती है सो कहते है — अड्गुलमात्रक्षेत्र की प्रदेशराशि संबंधी जो दूसरा वर्गमूल है वह तीसरे वर्गमूल से गुणा किया जावे, गुणने पर जितने प्रमाणकी ( जितनी ) प्रदेशराशि होती है उतनी संख्या की घनीकृतलोक की एक प्रादेशिकी श्रेणियो में जितने आकाशप्रदेश होते है उनका जितने प्रमाणका बत्तीसवां भाग हो उतने प्रमाणवाले ईशानकल्प આ સઘળા સહસ્રાર કલ્પવાસી દેવાથી લઈને સનત્કુમાર કલ્પ પર્યન્તના દેવપુરુષો દરેક (એક એક કલ્પના દેવા) સ્વસ્થાનમા વિચાર કરતા તે ઘનીકૃત લેાકશ્રેણીના અસખ્યાત ભાગવતી આકાશ પ્રદેશના પ્રમાણુ વાળા છે. તેમ સમજવુ તેમા ભેદ કેવળ એટલેા જ છે કે--શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગ અસંખ્યાત પ્રકારના હૈાય છે. તેથી તે અસંખ્યાતમે ભાગ બધાથી એક ખીજા કરતા જુદો જુદો સમજવા જોઈ એ તેમ સમજવાથી અસંખ્યાત ભાગથી કહેવામા આવનારા અલ બહુપણામા કોઈપણ વિરાધ આવતા નથી.
<
સનકુમાર કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવપુરૂષો કરતાં ઈશાન ૫મા રહેવા વાળા દેવપુરુષો અસંખ્યાત ગણા વધારે હાય છે.
અહિયાં અધિકપણુ કેવી રીતે મને છે ? તે કહે છે કે—આગળમાત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશરાશિ સબંધી જે બીજો વર્ગ મૂલ છે તે ત્રીજા વમૂલથી ગુણુવામા આવેતેને ગુણવાથી જેટલા પ્રમાણની (જેટલી) પ્રદેશ રાશિ હાય છે, એટલી સંખ્યાની ઘનીકૃતલાકની એક પ્રદેશવાળી શ્રેણિયામા જેટલા આકાશ પ્રદેશેા હોય છે, તેના ખત્રીસમા ભાગ જેટલા પ્રમાણના હેાય એટલા પ્રમાણુ વાળા
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
जीवाभिगमसूत्रे
सनत्कुमारदेवपुरुपेभ्य ईशानकल्पदेवपुरुषा असख्येयगुणा इति कथितम् ।
ईशानकल्पवासिदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, विमानबाहुल्यात् तथाहि - ईशानकल्पेऽष्टाविगतिगतसहस्राणि विमानानि, सौधर्मकल्पे तु द्वात्रिंशच्छ तसहस्राणि विमानानि भवन्ति ।
पुनश्च सौधर्मकल्पो दक्षिणदिग्वर्त्ती, ईशान कल्पचोत्तरदिग्वर्त्ती, ततश्च दक्षिणदिग्वर्त्ति देवलोके कृष्णपाक्षिका बहव उपपद्यन्तेऽत ईशानकल्पवासिदेवपुरुपेभ्य. सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुषा' सख्येयगुणा अधिका' कथिता' |
ननु युक्तिरिय पूर्वं माहेन्द्रसनत्कुमारकल्पयोरपि कथिता, परं तत्र माहेन्द्रकल्पापेक्षया सनत्कुमारकल्पे देवा असख्येयगुणा उक्ताः, इह तु सौधर्मकल्पे सख्येयगुणा स्तदेतकके देवपुरुप होते है अत' सनत्कुमारकल्प के देव पुरुषो की अपेक्षा ये असख्यातगुणे अधिक कहे गये है
ईशानकल्पवासी देवपुरुषो की अपेक्षा सौधर्मकल्पवासी देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते हैं क्योकि इस कल्प में ईशानकल्प की अपेक्षा विमान बहुत होते है जैसे – ईशानकल्प में अठाईस लाख ही विमान होते है किन्तु इस सौधर्मकल्प में बत्तीस लाख विमान होते है इसी कारण से ईशानकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सौधर्मकल्पमें देवपुरुष अधिक कहे गये है । दूसरी बात यह भी है कि सौधर्मकल्प दक्षिणदिग्वर्त्ती है, और कृष्णपाक्षिक जीव यहां अधिक उन्पन्न होते है, इस कारण भी ईशानकी अपेक्षा सौधर्म में देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां कोई शङ्का करता है कि यह युक्ति तो पहले माहेन्द्र और सनत्कुमार इन दो कल्पो में भी कही है किन्तु वहां माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी ઈશાન કલ્પના દેવપુરૂષો હાય છે તેથી સનત્કુમાર ૫ના દેવપુરુષો કરતા આ અસખ્યાત
गया वधारे
छे.
ઈશાન કલ્પમાં રહેવાવાળા દેવપુરુષો કરતાં સૌધમ કલ્પના દેવપુરુષો સંખ્યાતગણા વધારે હાય છે. કેમકે—આ કલ્પમાં ઈશાન પ કરતા વિમાના વધારે હેાય છે. જેમ ઈશાન કલ્પમાં અઠયાવીસ લાખ વિમાના હેાય છે, પરંતુ આ સૌધ કલ્પમાં બત્રીસ લાખ વિમાના હાય છે. આજ કારણથી ઇશાન કલ્પના દેવપુરુષો કરતા સૌધમ કલ્પના દેવપુરુષો વધારે કહ્યા છે બીજી વાત એ પણ છે કે--સૌધ કલ્પ દક્ષિણ દિશામાં છે, અને તેમા કૃષ્ણુ પાક્ષિક જીવા વધારે ઉત્પન્ન થાય છે, એ કારણથી પણ ઈશાન કલ્પ કરતા સૌધમ ક૫મા દેવપુરુષો અસ ખ્યાતગણા વધારે હાય છે.
અહિયાં કોઈ એવી શંકા કરે કે—આ યુક્તિ તે પહેલા માહેન્દ્ર અને સનત્નુંસાર આ એ કામા પણુ કહેલ છે પરંતુ ત્યાં માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ પુરુષાની અપેક્ષાથી સનકુમાર
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२।।
पुरुपाणामल्पवहुत्व निरूपणम् ५१३ थम् ? अत्रोच्यते- तथा वस्तुस्वाभाव्यात्, एतच्चावसीयते प्रज्ञापनादौ सर्वत्र तथा मणनात् ।
सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुषाऽपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषाः असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अड्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशिसबन्धि प्रथमवर्गमूलं द्वितीयेन वर्गमूलेन गुण्यते, गुणिते च तस्मिन् यावान् प्रदेशराशिरुपजायते तावत्सख्याकासु घनीकृतलोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशा भवन्ति तेषां यावत्परिमितो द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेषामिति ।
भवनवासिदेवपुरुषापेक्षया व्यन्तरदेवपुरुषा असख्येयगुणाः, एकस्मिन् प्रतरे सख्येययोजनकोटीकोटीप्रमाणैकप्रादेशिकश्रेणिमात्राणि यावन्ति खण्डानि भवन्ति तेषां यावान् द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेषामिति •। व्यन्तरदेवपुरुपेभ्यो ज्योतिष्कदेवपुरुषाः सख्येय देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक कहे है और यहां आकर सख्यातगुणे अधिक कहते है इसमें क्या कारण है ? उत्तर में कहते है कि तथाविध स्वभाव से ऐसा कहा है, तथा प्रज्ञापना आदि सूत्रो में सर्वत्र ऐसा ही कहा जाने से यह जाना गया है।
सौधर्मकल्पवासी देवपुरुषो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि यहां अङ्गुलमात्र क्षेत्र की प्रदेशराशि संबधी प्रथम वर्गमूल दूसरे वर्गमूल से गुणाकिया जावे, गुणाकरने पर उसमें जितनी प्रदेशराशि होती है उतनी संख्या की घनीकृतलोक की एक प्रादेशिकी श्रेणियों में जितने आकाशप्रदेश होते है उनका जितना बत्तीसवा भाग हो उतने प्रमाण वाले ये भवनवासी देवपुरुष होते है इसलिये सौधर्मकल्प की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक कहे है।
भवनवासी देवपुरुषो की अपेक्षा व्यन्तर देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि एकप्रतर में संख्यात करोडाकरोड योजनप्रमाणवाली एकप्रादेशिकी श्रेणिमात्र जितने खण्ड होते है उनका जितने प्रमाण का बत्तीसवां भाग होता है उतने प्रमाण के ये व्यन्तर देवपुरुष होते है । કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવપુરુષો અસંખ્યાત ગણા વધારે કહ્યા છે. અને અહિયાં સંખ્યાતગણું વધારે કહે છે. તેમાં શું કારણ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે કે–તથાવિધ સ્વભાવથી આ જાણું શકાય છે.
સૌધર્મ કલ્પના દેવે કરતાં ભવનવાસી દેવપુરુષે અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે- અહિંયા આંગળમાત્ર ક્ષેત્રની પ્રદેશ રાશિ સંબંધી પહેલુ વર્ગમૂળ બીજા વર્ગમૂળથી ગુણવામાં આવે અને તેવી રીતે ગુણતા તેમાં જેટલી પ્રદેશ રાશી હોય છે. એટલી સંખ્યાની ઘનીકૃત લેકની એક પ્રાદેશિકી શ્રેણિયામાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે. તેને બત્રીસમો ભાગ જેટલે હે ય એટલા પ્રમાણ વાળા આ ભવનવાસી દેવપુરુષો હોય છે તેથી સૌધર્મ કલ્પ કરતાં ભવનવાસી દેવ પુરુષે અસંખ્યાત ગણું વધારે કહેલા છે.
ભવનવાસી દેવપુરૂષે કરતાં વ્ય તર દેવ પુરુષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે એક પ્રતરમાં સંખ્યાત કરેલાકરોડ જન પ્રમાણુવાલી એક પ્રાદેશિક શ્રેણિમાત્રના જેટલા
६५
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
-जीवाभीगमसूत्र गुणा अधिका भवन्ति । एकस्मिन् प्रतरे पटू पञ्चाशदधिकशतद्वया (२५६)गुलप्रमाणैकग्रादेशिकाश्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्ति भवन्ति तेषां यावान् द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेपामिति । इति केवलं देवपुरुषाणामल्पबहुत्वं समाप्तम् । साम्प्रतं प्रस्तुतप्रकरणमनुस्रियते, तत्र तिर्यग्योनिकपुरुपादिसर्वार्थसिद्धदेवपुरुपपर्यन्ताना सर्वपां समिलितं पञ्चममल्पबहुत्वं सूत्रकार आह 'एएसि णं भंते' इत्यादि एएसि णं भंते' ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुपाणाम् 'जलयराणं थलयराणं खहयराणं' जलचराणा स्थलचराणा खचराणा पुरुषाणाम् 'मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् ‘कम्मभूमिगाणं अकम्मभूमिगाणं अंतरदीवगाणं' कर्मभू
___व्यन्तरदेवपुरुषो से ज्योतिष्क देवपुरुप संख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि ये एक प्रतर में दोसौ छप्पन (२५६) अंगुल प्रमाण की एकप्रादेशिकी श्रेणिमात्र-प्रमाण-के जितने खण्ड होते है, उनका जितने प्रमाण का बत्तीसवां भाग होता है उतने प्रमाणवाले होते है इसलिए ये व्यन्तरदेवपुरुपो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवपुरुप संग्व्यातगुणे अधिक होते हैं। यह केवल देवपुरुषो का अल्पवहुत्व समाप्त हुआ। , अव प्रस्तुत चालू प्रकरण का समारभ किया जाता है, वहां तिर्यग्योनिक पुरुपो से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुष पर्यन्त सबो का समिलित अल्पबहुत्व सूत्रकार कहते है"एएसि णं' इत्यादि ।
___ "एएसि णं भंते तिरिक्खजोणियपुरिसाण' हे भदन्त ! तिर्थग्योनिक पुरुप जो 'जलयराण थलयराणं खहयराणं' जलचर स्थलचर और खेचर पुरुप, तथा 'मणुस्सपुरिसाण' मनुष्य पुरुप जो 'कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं' कर्मभूमिके अकर्मभूमिके और अन्तर ખડ હોય છે. અને તેને બત્રીસમો ભાગ જેટલા પ્રમાણને હેય એટલા પ્રમાણુના આ વ્યતર દેવ પુરુષ હોય છે | વ્યંતર દેવ પુરુ કરતાં તિષ્ક દેવ પુરુ સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે તેઓ એક પ્રતરમાં ૨૫૬) બસે છપ્પન આગળ પ્રમાણુવાળી એક પ્રાદેશિક શ્રેણીમાત્ર-- પ્રમાણુના જેટલા ખંડે હોય છે તેને બત્રીસ ભાગ જેટલા પ્રમાણને હોય, એટલા પ્રમાણ વાળા હોય છે. તેથી વ્યંતર દેવ પુરુ કરતાં તિષ્ક દેવપુરુષ સ ખ્યાતગણું વધારે હોય છે આ રીતે આ કેવળ. દેવપુરુષનું અલ્પ બહુપણુ સમાપ્ત થયુ. - હવે ચાલુ પ્રકરણને આર ભ કરવામાં આવે છે–ત્યાં તિર્યાનિકે પુરુથી લઈને સર્વાથસિદ્ધ દેવપુરુષ પર્યન્ત બધાનું એકી સાથે મળેલું અલ્પ બહુપણું સૂત્રકાર કહે છે-- "पएसि णं" छत्याहि
"एएसि णं भंते ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" मगन् तिय-योनि४ पुरुष २ "जलयराणं थलयराणं खहयराणं" AA२ स्थस-य२ मने मेयर पुरुष, तथा "मणुस्सपुरिसाणं" मनुष्य ५२५२ "कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अतरदीवगाणं" भभूमिना २५
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२ -
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५१५ मिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकानाम् 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् ‘भवणवासिणं' भवनवासिनाम् 'चाणमंतराणं' वानव्यन्तराणाम् 'जोइसियाण' ज्योतिष्काणाम् 'वेमाणियाणं' वैमानिकानाम् 'सोहम्मियाण' सौधर्मकानाम् 'जाव सन्चट्ठसिद्धगाण य' यावत्सर्वार्थसिद्धकानां च यावत्पदेन सौधमादि द्वादशकल्पोपन्नदेवानां नवग्रैवेयकविजयादिसर्वार्थसिद्धपर्यन्तपञ्चानुत्तरदेवानां च संग्रहो भवति 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्य 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? अल्पा वा बहुको वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ? 'सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्सपुरिसा' सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाः क्षेत्रस्य स्तो कत्वात् तदपेक्षया देवकुरूत्तकुरुअकम्मभूमिगमणुरापुरिसा दो वि तुल्ला द्विपके मनुष्य पुरुष, एवं 'देवपुरिसाणं' देवपुरुष जो 'भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाण जाव सव्वट्ठसिद्धगाण य' भवनवासी असुर कुमारादि दश भवनवासी देव पुरुप, वानव्यन्तर- पिशाचादि आठ वानव्यन्तर देवपुरुष, ज्योतिप्क-चन्द्रसूर्यादिपांच ज्योतिष्क देवपुरुष , वैमानिक-यावत्-सौधर्मादि बारह कल्पोपपन्न देवपुरुष, तथा उपरितनौवेयकादि नौ ग्रैवेयकदेवपुरुष और विजयादि सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त के पाच अनुत्तरविमानवासी कल्पातीत देवपुरुष इन तिर्यञ्च पुरुषादि सब प्रकार के जीवो में 'कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया 'वा' कौन कौन जीव किन किन जीवों की अपेक्षा अल्प- थोडे - है बहुत है तुल्य-समान-है और विशेषाधिक है । गौतम स्वामी के इस प्रश्नका भगवान् उत्तर' देते है-'गोयमा' इत्यादि, हे गौतम ! इन तिर्यञ्च पुरुषो से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुष पर्यन्तके जीवो में ' 'सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्सपुरिसा' सबसे अल्पथोडे अन्तरद्वीपके मनुष्य पुरुष होते है, क्योकि अन्य क्षेत्रो की अपेक्षा यह अन्तर द्वीप भमुभिना भने मतदीपना मनुष्य३५ भने “देवपुरिसाणं" ३१ पुरुष र "भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं जाव सव्वट्ठसिद्धगाण य” सनवासी मसुरशुभार વિગેરે દસ ભવનવાસી દેવ પુરુષ. વાનવ્યંતર--પિશાચ વગેરે આઠ પ્રકારના વાનવ્યતર દેવ પુરુષ, તિષ્ક ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે પાંચ પ્રકારના જ્યે તિક દેવપુરુષ, વૈમાનિક–યાવત સૌધર્મ વિગેરે બાર કલ્પપપનેક દેવપુરુષ તથા ઉપરિતન વૈવેયક વિગેરે નવયક દેવપુરૂષ અને વિજ્ય, વૈજયન્ત વિગેરે સર્વાર્થ સિદ્ધ પર્વતના પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી કપાતીત हेवपु३५ मा तिर्थय' पुरुष विगरे मधा प्रसना "कयरे कयरेहितो अप्पा वा वहुयावा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" या ज्या का ध्या या छ। ४२ता ५-था। छ? કયા જી કયા જ કરતા વધારે છે ? અને કોણ કોની તુલ્ય-સરખા છે ? અને કોણ કેનાથી विशेषाधि छ ? गौतभस्वामीना मा प्रश्न उत्तर मापता प्रभु ४ छ है-"गोयमा" . ઈત્યાદિ. હે ગૌતમ ! આ તિર્થન્ચ પુરુષોથી લઈને સવર્થ સિદ્ધના દેવપુરુષ સુધીના જી भां "सव्वत्थोवा' अंतरदीवगमणुस्सपुरिसा". सौथी माछ। मतदीपना मनुष्य पुष।
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपकमनुप्यपुरुपापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्व कर्मभूमिकमनुष्यपुरुपा सख्येयगुणा अधिका भवन्ति तथा यानां परस्परं सख्येयगुणत्वेन तुल्यता च भवति क्षेत्रस्य बहुत्वेन समानत्वात्, 'हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो बितुल्ला संखेज्जगुणा' तदपेक्षया हरिवर्ष रम्यकवर्षाकर्मभृमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणा. क्षेत्रस्याति बहुत्वात्, 'हेमवयएरण्णवयवासअक्रम्म भूमिगमणुस्स पुरिसा दो चितुल्ला संखेज्जगुणा' हरिवर्षरम्यकवर्षमनुष्यापेक्षया, 'हमवतैरण्यत्रनवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा सस्येयगुणा अधिकाः क्षेत्रस्य अल्पत्वेऽपि अल्पस्थितिकत्वेन प्राचुर्येण लभ्यमानत्वात् । तथापतेपा यानां क्षेत्रस्य समानत्वात् परस्परं तुल्यता च ।
५१६
क्षेत्र छोटा होता है । 'देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्तपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपके मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा देवकुरु और उत्तर कुरु इन दोनो क्षेत्रों के मनुष्य पुरुष दोनो क्षेत्रों की समानता से परस्पर समान होते हुए सख्यात गुणे अधिक होते है, क्योंकि अन्तरद्वीप की अपेक्षा ये दोनो क्षेत्र बड़े हैं । ' हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुला संखेज्जगुणा' देवकुरु उत्तर कुम के मनुष्य पुरुपोकी अपेक्षा हरिवर्ष रम्यक वर्ष इन दोनों अकर्म भूमि के मनुष्य पुरुष परस्पर समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक होते हैं, क्योंकि देवकुरु उत्तर कुरु क्षेत्र की अपेक्षा ये दोनों क्षेत्र अधिक विस्तृत है, 'हेमवय हेरण्णवयवास अकम्म भूमिगमणुस्तपुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा' हरिवर्ष रम्यकवर्ष क्षेत्र के मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा ये हैमवत हैरण्यवत वर्ष इन दोनों क्षेत्र के मनुष्य पुरुष परस्पर सख्यामे समान होते हुए संख्यात गुणे अधिक होते है, इन क्षेत्रो के छोटे होते हुए भी यह । यहा के मनुष्य पुरुष अल्पस्थिति वाले होने से - छे, मडे-मील क्षेत्र उरता आ अंतरद्वीप क्षेत्र नातु होय हे "देव कुरुतरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुल्ला सखेज्जगुणा' तग्द्वीयना मनुष्य पुरुष ४२ता देव३ અને ઉત્તરકુરુ આ બન્ને ક્ષેત્રાના મનુષ્ય પુરુષા બન્ને ક્ષેત્રોના સમાન પણાને લઇને પરસ્પર બન્ને સરખા હાય છે, અને સખ્યાત ગણા વધારે હોય છે કેમકે~અંતરદ્વીપ કરતાં આ जन्ने क्षेत्रो भोटा होय छे. "हरिवासरम्मगवास अकस्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' देवड्डरु भने उत्तरगुरुना मनुष्य पुरुषो उरता परिवर्ष भने रम्य वर्ष આ બેઉ અકમ ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષ પરસ્પર સમાન હોય છે, અને સ ખ્યાત ગણા વધારે होय छे. प्रेम - देवरु उत्तर क्षेत्र २ मा मे क्षेत्र वधारे विस्तार वाजा छे "हेमवय हेरण्णवयवास अकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा " विर्ष भने रभ्य वर्ष ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરુષા કરતાં આ હૈમવત અને હેરણ્યવત વર્ષે બન્ને ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરુષ અન્ય અન્ય સખ્યામાં સરખા છે અને સંખ્યાતગણા વધારે છે. આ ક્ષેત્રો નાના હાવા છતાં પણ ત્યાના મનુષ્ય પુરુષ અલ્પ સ્થિતિ વાળા ડાવાથી મનુષ્ય પુરુષ વધારે પ્રમાણમાં મળે છે. “મર
આ
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५१७
यद्योतिका टीका प्र० २
'भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो चि तुल्ला संखेज्जगुणा' हैमवत हैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुप्यपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः सख्येयगुणा —अधिका भवन्ति, अजितस्त्रामिकाले उत्कृष्टपदे . इव स्वभावतः, एवात्र मनुष्यपुरुषाणामति प्राचुर्येण सभवात्, द्वयोः क्षेत्रयोस्तुल्यत्वाद् द्वयेऽपि परस्परं तुल्या' । ' पुव्वविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्तपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यापेक्षया पूर्वविदे - हापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्या द्वयेऽपि तुल्या सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, क्षेत्रबाहुल्यात् अजितस्वामिकाले उत्कृष्टपदे इव स्वभावत एव मनुष्यपुरुषाणां प्रचुरतया सभवात् । अणुत्तरोववाइय'देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेहाऽपर विदेहमनुष्यपुरुषापेक्षया अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवर्त्त्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'उवमनुष्यपुरुष-प्रचुर बहुत मिलते है । 'भरहेरवयवासकम्म भूमिगमणुस्स पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा' हैमवत 'हैरण्यवत वर्ष अकर्म भूमि के मनुष्य के पुरुषो की अपेक्षा भरत ऐरवत इन दोनो क्षेत्रके मनुष्य पुरुष क्षेत्र की समानता से दोनो परस्पर समान होते हुए संख्यात गुणे अधिक होते है, क्योकि अजित स्वामी के समय में उत्कृष्टता के जैसे स्वभाव से ही यहां मनुष्य पुरुष अति प्रचुर मात्रा में होते हैं । ' पुव्वविदेह अवरविदेहकम्म भूमिगमणुस्स पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा' भरत ऐरवत इन दोनो क्षेत्रो के मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा ये पूर्वविदेर अपरविदेह इन दोनो क्षेत्रो के मनुष्यपुरुष क्षेत्र की समानता से दोनो समान सख्यक होते हुए सख्यातगुणे अधिक होते है, क्योंकि भरत ऐरवत क्षेत्रो के जैसे यहां भी अजित स्वामी के समय की उत्कृष्टता के समान स्वभावसे ही यहां मनुष्य पुरुष प्रचुर मात्रामें होते है । 'अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेह अपर विदेह के मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष असख्यात गुणे अधिक होते है, क्योंकि ये क्षेत्र हेरवयवासकम्मगभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भवत भने हैरएय વત વર્ષ અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષા કરતાં ભરત અને અરવત આ બેઉ ક્ષેત્રોના મનુષ્ય પુરુષ ક્ષેત્રના સરખાપણાથી પરસ્પર બન્ને સરખા છે અને સખ્યાતગણા વધારે હાય છે. કેમકે અજીતસ્વામીના સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ પણાની માફ્ક સ્વભાવથીજ અહિયા મનુષ્ય પુરુષ अत्यंत वधारे प्रभाणुभा होय छे, “पुव्वविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" लस्त भने भैरवत या मन्ने क्षेत्रोना मनुष्य पुरुष उरता मा पूर्व विदेह અપર વિદેહ આ બેઉ ક્ષેત્રોના મનુષ્ય પુરૂષ ક્ષેત્રના સરખા પણાથી સરખી સ ખ્યા વાળા છે અને સ ખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે -ભરત અને અરવત ક્ષેત્રની જેમ અહિં પણ અજીત સ્વામી ના સમયના ઉત્કૃષ્ટ પણાની જેમ સ્વભાવથી જ અહિયાં મનુષ્ય પુરૂષ વધારે પ્રમાણમા હેાય છે. "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा” पूर्व विहे भने अपर विछेडुना मनुष्य पुरुष કરતા અનુત્તર પુપાતિક દેવ પુરુષ અસ’ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે. કેમકે--તે ક્ષેત્ર પલ્યા
www
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाभिम
रिमवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषापेक्षया उपरितनयैवेयक प्रस्तटदेवपुरुपा' सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । 'मज्झिमगेविज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' उपरितनग्रैवेयकदेवपुरुपेभ्यो मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषाः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । एवम — 'हेट्टिम - चिज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' मध्यमत्रैवेयकदेवपुरुषाक्षेया अधस्तनयैवेयकदेवपुरुषा संख्यातगुणा अधिका भवन्ति । 'अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' अधरतनश्र्वेयकदेवपुरुषाक्षेया अच्युतकल्पे देवपुरुषाः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । एवं कियत्पर्यन्त सख्यातगुणत्वम ' तत्राह - ' जाव' इत्यादि, 'जाव आणयकप्पे देवपुरिसा सखेज्जगुणा' इति । यावत्पदेन अच्युतकल्पदेवपुरुपतोऽग्रे पचानुपूर्व्या-- आनतकल्पदेवपुरुषपर्यन्त देवपुरुषा पूर्व - पूर्वापेक्षया अग्रेऽग्रेतना देवपुरुपा' संख्यातगुणा इति व्याख्येयम्, तथाहि — अच्युतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आरणपल्योपम के असख्यातवें भागवर्त्ती आकाश प्रदेशों की राशि प्रमाण वाले होते हैं । 'उवरिम वेज्ज देवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिक देवरुपुषों की अपेक्षा उपरित ग्रैवेयक प्रस्तट के देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते है । 'मज्झिमगे वेज्ज देव पुरिसा संखेज्जगुणा' उपरिकनग्रैवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा मध्यमग्रैवेयक देवपुरुप सख्यात गुणे अधिक होते है । 'हेट्टिम गेविज्ज देव पुरिसा संखेज्जगुणा, अच्चुयकप्पदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखज्जगुणा' मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषोकी अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते है, अधस्तनग्रैवेयक देवपुरुषों की अपेक्षा अच्युत कल्पके देवपुरुष संख्यात गुणे अधिक होते हैं । यावत् आनतकल्प पर्यन्त के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते हैं । ऐसे सख्यात गुणात्व कहा तक कहना चाहिये ' इस पर कहते हैं - 'जाव' इत्यादि, 'जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' यहा से अर्थात् अच्युत कल्प देव पुरुषो के आगे पश्चानुपूर्वीसे आनतकल्प देवपुरुषपर्यन्त पूर्वपूर्व की अपेक्षा आगे आगे के देव पुरुष यमना असण्यातभा लागवर्ती खाश प्रदेशोनी राशि प्रभाष वाजा होय छे. "उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा” अनुत्तरोपयाति पुष १२ता उपस्तिन प्रवेय प्रस्तरना देव ३षा सभ्यात गया वधारे होय छे, “मज्जिम गेवेज्जपुरिसा संखेज्जगुणा " उपरितन ग्रैवेय! हेव पु३पाठरता मध्यम ग्रैवेय: हेव पुरुष स ध्यात गया वधारे होय छे. मेन प्रभाषे “हेट्ठिमगे विज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" 'अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' मध्यम ग्रैवेय! देव उषो तो अधस्तन ग्रैवेयक देव पु३ष सौंध्यात ગણા વધારે હાય છે અધતન ત્રૈવેયક દેવપુરૂષા કરતાં અમ્રુત કલ્પના દેવ પુરૂષ સ ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે આવુ સખ્યાત ગુણા પણુ કયા સુધી કહેવુ જોઈ એ ? આ સંબધમા સૂત્રકાર કહે छे!-' आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" अभ्युत उपना हेव पुरुषोनी मागण पश्चानु પૂવિ થી આનત કલ્પના દેવપુરૂષ પર્યન્ત પહેલા પહેલાની અપેક્ષાથી પછી પછીના દેવ પુરૂષા સખ્યાત ગણા વધારે હોય છે, આ પ્રમાણેની વ્યાખ્યા કહેવી જોઈ એ. જેમકે-અચ્યુત કલ્પના દેવ પુરૂષા કરતાં
५१८
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५१९ कल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, आरणंकल्पदेवपुरुषापेक्षया प्राणतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आनतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणा इति । इतोऽग्रे पश्चानुपूर्व्या अप्टमसहनारकल्पदारभ्य द्वितीयेशानकल्पदेवपुरुषपर्यन्तदेवपुरुषा यथोत्तरम् असंख्यातगुणा व्याख्येयाः, तथाचाह सूत्रकारः —–'सहस्सारे कल्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' इति । आनतकल्पदेवपुरुषेभ्यः सहखारे कल्पे देवपुरुषा असख्यातगुणाः, एभ्यो महाशुक्रे कल्पे देवपुरुषा असंख्यातगुणाः, एभ्यः 'जाव माहिंदे' इति यावत् माहेन्द्रः, यावत्पदेन लान्तक - ब्रह्मलोक - कल्पयोर्ग्रहणं भवति, तथाहि महाशुक्रकल्पदेवपुरुषेभ्यो लान्तककल्पदेवपुरुषा असंख्यातगुणा एम्यो ब्रह्मलोककल्पदेवपुरुषा असंसंख्यात गुणे अधिक होते है, ऐसी व्याख्या करलेनी चाहिए। जैसे- अच्युत कल्प की अपेक्षा आरणकल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है । आरणकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणतकल्प के देव पुरुष संख्यात गुणे अधिक होते है । प्राणतकल्प के देव पुरुषो की अपेक्षा आनतकल्य के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक होते हैं । इसके आगे पश्चानुपूर्वी से ही आठवे - सहस्रारकल्प से लेकर दूसरे ईशान कल्पके देवपुरुष पर्यन्त सब पुरुष आगे आगे के असंख्यातगुणे अधिक होते है, ऐसा व्याख्यान कर लेना चाहिये यही सूत्रकार कहते है-'सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, महासुक्के कप्पे देव पुरिसा असंखेज्जगुणां जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' आनत कल्प के देव पुरुषो से सहस्रार कल्प के देव पुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते है । सहस्रारकल्प के देव पुरुषों से महाशुक्र कल्प के देव पुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते है । 'जाव माहि दे०' इति—–यहाँ से आगे माहेन्द्र कल्प के देव पुरुषो पर्यन्त के देव पुरुष एक एक की अपेक्षा असंख्यात गुणे अधिक होते हैं जैसे - महाशुक्रकल्प के देव पुरुषों से लान्तककल्प के देव पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है लान्तककल्प के देवपुरुषो से ब्रह्मलोक
कल्प के देवपुरुप अस
આરણુ
આરણુ કલ્પના દેવ પુરુષા સખ્યાત ગણા વધારે હાય છે કલ્પના દેવ પુરૂષા કરતા પ્રાણત કલ્પના દેવ પુરૂષો સ`ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે પ્રાણત કલ્પના દેવપુરૂષો કરતાં આનત કલ્પના દેવ પુરુષો સખ્યાત ગણા વધારે હાય છે તેનાથી આગળ પચાતુપૂર્વિથી જ આઠમા સહસ્રાર કલ્પથી લઇ ને ખીજા ઈશાન કલ્પના દેવપુરૂષ પર્યન્ત બધાજ દેવપુરૂષા पछी पछीना सध्यात गया वधारे होय छे. तेभ समन्वु सूत्रभर मेन डे छे -' सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा जाव माहिदे कुप्पे देवपुरिसा असं खेज्जगुणा" मानत કલ્પના દેવ પુરૂષો કરતાં सहसार ना हेव पुरुष असण्यात गया वधारे होय छे " जाव माहिंदे" इति ॥ આનાથી આગળ માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ પુરૂષો સુધીના ધ્રુવ પુરૂષો એક એકની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, જેમકે—મહાશુક્ર કલ્પના દેવ પુરુષા કરતાં લાન્તક
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमसूत्रे
५२०
ख्यातगुणा इति । ब्रह्मलोककल्पदेवपुरुपेभ्यो माहेन्द्रकल्पदेवपुरुपा असंख्यातगुणाः, 'सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुपेभ्यः सनत्कुमारकल्पदेवपुरुपा असंख्यातगुणाः, 'ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' एभ्यः सनत्कुमारकल्पदेवपुरुपेभ्य गानकल्प- ।। देवपुरुपा असंख्यातगुणा इति । अयं भावः सहस्रारकल्पादारभ्य ईशानकल्पपर्यन्तं देवपुरुपा: प्रत्येकं यथोत्तरं क्रमशः असंख्यातगुणाः सन्तीति । 'सोहम्मे कप्पे देवपरिसा संखेज्जगणा' ईशानकल्पदेवपुरुपेभ्यः सौधर्मकल्पे देवपुरुपाः संख्यातगुणा इति । अत्रेदमवधेयम्-----
पश्चानुपूर्व्या अच्युतकल्पदेवपुरुपेभ्य आरभ्य आनतकल्पपर्यन्त देवपुरपाः अधस्तनौवेयकदेवपुरुपेभ्यो यथोत्तरं संख्यातगुणाः सन्ति । तथा एवमेव पश्चानुपा सहन्नारकल्पदेवपुरुपत आरभ्य ईशानकल्पदेवपुरुपपर्यन्तं देवपुरुपा आनतकल्पदेवपुरुपेभ्यो यथोत्तरम् असंग्ख्यातगुणा ख्यातगुणे कधिक होते है । ब्रह्मलोकके देव पुरुप से माहेन्द्र कल्प के देव पुरप असंख्यात गुणे अधिक होते हैं। तथा-'सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगणा' माहेन्द्र कल्प के देव पुरपो से सनत्कुमार कल्प के देव पुरप असंख्यात गुणे अधिक होते हैं । 'ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सनत्कुमार कल्प के देव पुरुषों से ईशान कल्प के देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते है। तात्पर्य यह है कि सहस्रार कल्प से लेकर ईशान कल्प पर्यन्त के देवपुरुप एक एक से आगे आगे के देव पुरुप क्रमशः असख्यात गुणे अधिक होते है । 'सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' ईशान कल्प के देव पुरुषो से सौधर्म कल्प के देवपुरुप संख्यातगुणे अधिक होते है । यहाँ सारांश यह है-पश्चानुपूर्वी से-अच्युतकल्पके देवपुंरुपो से लेकर आनतकल्पके देवपुरुषपर्यन्त अधस्तन ग्रौवेयकदेवपुरुपो से यथोत्तर-एकसे आगे दूसरे देवपुरुष सख्यतगुणे अधिक होते है,
और इसी प्रकार पश्चानुपूर्वी से आनतकल्पके देवपुरुपोकी अपेक्षा सहवारक-पसे लेकर ईशानકલ્પના દેવ પુરુષે અસંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે લાન્તક કલ્પના દેવ પુરૂ કરતાં બ્રહ્મલેક કલ્પના દેવ પુરૂષે અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે બ્રહ્મલેકના દેવ પુરૂષો કરતાં મહેન્દ્ર ४६५ना व ३५ो असभ्याता धारे डाय छे. तथा "सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगणा” माहेन्द्र उपना व पुषी ४२ता सनत्भार ४६५ना हेवपुरुषी असण्यात गए। पधारे हाय छे. "ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सनभार ४६५ना पy३५ो ४२ता - ઈશાન કલ્પના દેવ પુરૂષો અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કેસહસ્ત્રાર કલ્પથી લઈને ઈશાન ક૯૫ સુધીના દેવ પુરૂષો એક એકનાથી આગળ આગળના દેવ ५३पी भथी मसण्यात गण वधारे डाय छे “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" -ઈશાન કલ્પના દેવ પુરૂષો કરતાં સૌધર્મ કલ્પના દેવ પુરૂષો સ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે.
આને સારાંશ એ છે કે--પદ્યાનુપૂર્વિથી–અમ્યુત ક૯૫ના દેવ પુરૂષોથી લઈને આનત કલ્પના દેવ પુરૂષો સુધી અધસ્તન વૈવેયક દેવ પુરૂષો ક્રમથી એટલે કે એનાથી બીજા દેવ પુરૂષો સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. અને એ જ પ્રમાણે પશ્ચાનુપૂવથી આનત કલ્પના દેવ
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पबहुत्व निरूपणम् ५२१ इति । तथा सौधर्मकल्पदेवपुरुषा ईशनकल्पदेवपुरुषेभ्यः संख्यातगुणा इति च ज्ञातव्यम् । ततः 'भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेवपुरुषेभ्यो भवनवासिदेवपुरुषा असंख्यातगुणाः । भावनात्वित्थम् उपर्युपरिस्थितदेवपुरुषेभ्योऽघोऽधःस्था देवपुरुषा अधिका भवन्तीति । 'खहयर तिरिक्खजोणिय पुरिसा असंखेज्जगुणा' तेभ्यो भवनवासिदेवपुरुपेभ्यः खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्यातगुणाः, 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्योनिक - पुरुषेभ्यः स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्यातगुणाः, 'जलयरतिरिक्खजोणिय पुरिसा असंखे'ज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषेभ्यो जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्यातगुणा', 'वाणमंतर देवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषेभ्यो वानव्यन्तरदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, कल्पके देवपुरुषपर्यन्त यथोत्तर अर्थात् आगे आगे के कल्पवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते जाते हैं । और सौधर्मकल्पके देवपुरुष ईशानकल्पके देवपुरुषोकी अपेक्षा सख्यातगुणे अधिक होते है । यह अनुत्तरोपपातिकदेवोसेलेकरपश्चानुपूर्वीसे सौधर्मकल्पतकके देवो का अल्पबहुत्वा कहा गय है ।
1
'भवणवासिदेव पुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । भावना पूर्ववत् करलेनीचाहिये अर्थात् ऊपरऊपरके देवपुरुषोकी अपेक्षा नीचे नीचे के देवपुरुष क्रमशः अधिक अधिक ही होते है, 'खहयरति रिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' भवनवासी देवपुरुषोकी अपेक्षा खेचरतिर्यग्योनिक पुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है । 'थलयरतिरिवखजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषो की अपेक्षा स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुष सख्यातगुणे, अधिक होते है । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषो की अपेक्षा जलचर तिर्ययग्योनिकपुरुष अस ख्यातगुणे अधिक होते है । 'वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की પુરૂષો કરતાં સહસ્રાર કલ્પથી લઈને ઈશાન પના દેવ પુરૂષો સુધી યથેત્તર અર્થાત્ આગળ આગળના કલ્પે વાસી દેવ પુરૂષો અસંખ્યાત ગણા વધારે હૈય છે અને સૌધ કલ્પના દેવ પુરૂષો ઈશાન કલ્પના દેવ પુરુષો કરતાં સખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, આ અનુત્તરે પપાતિક દેવાથી લઈ ને પશ્ચાતુપૂવીથી સૌધમ કલ્પ સુધીના દેવાનું અલ્પબહુપણું કહ્યું છે
“भवणवा सिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सौधर्भ उदपना देवपुरुषो ४२ता लवनवासी દેવ પુરૂષો અસખ્યાત ગણા વધારે હોય છે તેની ભાવના ઉપર કહ્યા મુજબ સમજી લેવી અર્થાત્ ઉપર ઉપરના દેવ પુરૂષો કરતાં નીચે નીચેના દેવ પુરૂષો ક્રમથી વધારે વધારેજ હાય छे, "खहयर तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा " लवनवासी देव चु३षो रतां मेयर तिर्यज्योनि पुरषो असक्यात गाया वधारे होय छे. 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जશુળા' ખેચર તિય ચૈ.નિક પુરૂષ કરતા સ્થલચર તિગ્યે નિક પુરૂષ સંખ્યાતગણા વધારે હોય છે “जलयर तिरिक्ख जोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा" स्थसयर तिर्यग्योनि४ पुष ४२ता ४२ तिर्यग्योनिङ पु३ष असण्यात गया वधारे होय छे. “चाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा'०४सय२
६६
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुपेभ्यो ज्योतिष्कदेवपुरुषाः चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । अोदं पञ्चममल्पवहुत्वस्य तत्त्वम्- ---यत् तिर्यइमनुष्यदेवपुरुषाणां सर्वेपां मध्ये सर्वेभ्योऽल्पा अन्तरद्वीपगतमनुप्यपुरुपाः सन्ति, तथा सर्वेभ्योऽधिका ज्योतिष्कदेवपुरुषा' इति ॥सू० ११॥ ॥ इति तिर्यड्मनुष्यदेवपुरुषाणां सर्वेषां संमिलितमिदं पश्चममत्पबहुत्वम् ।।
॥ अल्पवहुत्त्वं समाप्तम् ॥ मूलम् –'पुरिसवेयस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधट्टिई पन्नत्ता ? गोयमा !जहन्नेणं अट्ठ संवच्छराणि, उक्कोसेणं दसमागरोवम कोडाकोडीओ दसवाससयाइं अबाहा अबाहूणिया कम्मट्टिई कम्मणिसेओ । पुरिसवेदे णं भंते ! किं पगारे पण्णत्ते गोयमा ! वणदवग्गि जाल समाणे पण्णत्ते से तं पुरिसा' |सू० १२॥
छाया-पुरुपवेदस्य खलु भदन्त ! कर्मणः कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रशता ? गौतम ! जघन्येनाष्टौ संवत्सराणि उत्कण, दशसागरोपमकोटीकोट्यः, दशवर्षशतानि अवाधाः, अवाधोना कर्मस्थितिः कर्मनिपेकः ॥ पुरुषवेदः खलु भदन्त ! किं प्रकारका प्रक्षप्तः ? गौतम ! वनदवाग्निज्वालासमानः प्रज्ञप्तः, ते एते पुरुषाः ॥सू० १२॥ अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है 'जोइसिय देवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यतरदेवपुरुषो की अपेक्षा ज्योतिष्कदेव पुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां इस पश्चम अल्पवहुत्व का सारांश यह है की-तिर्यश्च मनुष्य और देवपुरुष, इन सवों में सबसे थोडे अन्तरद्वीप के मनुष्य पुरुप होते हैं. और सबसे अधिक ज्योतिष्क देवपुरुष होते है । यह तिर्यञ्च मनुष्य देवपुरुषो का सवका समिलित पञ्चम अल्पवहुत्व समाप्त हुवा ॥सू०११॥
[ अल्पवहुत्व समाप्त ] तिर्थ यौन ३।४२ता वानभ्यत२ वधु३५ सध्यात वधारे डाय छे. "जोइसिय देवपुरिसा सखेज्जगुणा' पानव्यत२ ३१ ५३ ४२i न्याति हेव ५३षो सध्यात गा धारे हाय छ
અહિયા આ પાંચમા અલ્પ બહપણને સારાશ એ છે કે--તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ પુરૂષ આ બધામાં સહુથી ઓછા અંતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરુષ હોય છે અને સૌથી વધારે જ્ય તિક દેવ પુરુષે હાર્યો છે.
આ તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવ પુરૂએ સઘળાનું સ મિલિત પાંચમું અલ્પ બહુપણું
॥ सभात ॥
-
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य वन्धस्थितिनिरूपणम् ५२३
टीका - 'पुरिसवेयस्स णं भंते' पुरुषवेदस्य खलु भदन्त ! 'कम्मस्स' कर्मणः 'केवइयं कालं' कियन्तं कलम् 'बंघठिई पम्नत्ता' बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि,‘गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं' जघन्येन 'अट्ठ संवच्छराई' अष्टौ सवत्सराणि एतन्न्यूनस्य तन्निबन्धनविशिष्टाध्यवसायस्याभावतो जघन्यत्वेनासभवात् 'उक्कोसेण दस सागरो aमकोडाकोडीओ' उत्कर्षेण दश सागरोपमकोटिकोट्य., इह स्थितिः द्विधा भवति, कर्म रूपतावस्थानलक्षणा अनुभवयोग्या च तत्रेयं कर्मरूपताऽवस्थानलक्षणा द्रष्टव्या, अनुभवयोग्या तु कर्मस्थितिरबाधाहीना भवति, अतएवोक्तम्- ' दसवाससयाई अवाहा' दशवर्षशतानि
" पुरिसवेदस्स भंते । कम्मस्स केवइयं कालं बंधहि पण्णत्ता, इत्यादि
2
टीकार्थ - " पुरिसंवेदस्स णं भंते ! 'कम्मस' पुरुष वेदकर्मकी "केवइयं कालं " कितने कालकी “बंधट्टिई पन्नत्ता" बन्धस्थिति कही गई है ' इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है - " गोयमा ! जहन्नेणं अटू संवच्छराई " हे गौतम ! पुरुषवेद कर्म की बन्धस्थिति जघन्य से आठवर्ष की है क्यो कि इससे कम पुरुषवेद के निबन्धन विशिष्ट अध्यवसाय के अभाव से इसके कम जघन्य स्थिति का सभव नहीं होता है । और “उक्कोसेणं दस सागरोवम कोडाकोडीओ" उत्कृष्ट से १० दस सागरोपम कोटा कोटि की कही गई है. यहां स्थिति दो प्रकार की होती है - (१) कर्मरूप से अवस्थान रहना और ( २ ) - अनुभव योग्य होना. यह स्थिति कर्मरूप से अवस्थान रहने रूप कही गई है - तथा अनुभव होने योग्य रूप जो कर्म स्थिति होती है वह अबाधा काल से हीन होती है. अर्थात् जोभी कर्म उदय में आता वह अपनी अबाधा काल के बाद ही आता है. अबाधा काल का हिसाब इस प्रकार से कहा गया है- " दसवाससयाई' 'अबाहा' जिस कर्म की उत्कृष्टस्थिति जितने सागरोपम कोटाकोटि की होती है
" पुरिसवेदस्स ण भंते ! कम्मरस केवइयं कालं बंधट्टिई पण्णत्ता" त्याहि
"पुरिसवेदस्सं णं भंते! कम्मस्स" से लगवन् पुरुषः उनी “केवइयं कालं " डेंटला अणनी "बंधट्ठिई पन्नत्ता" अंध स्थिति उही छे गौतम स्वामीना या प्रश्ननो उत्तर आयतां अलु आहे छे }- "गोयमा ! जहण्णेणं अट्ठ संवच्छराइ " हे गौतम ! यु३ष बेनी ધ સ્થિતિ જઘન્યથી આઠ વર્ષની છે કેમકે -તેનાથી એછા પુરૂષ વેદના અંધ વાળા મધ્યपसायना लावथी तेने मोछी धन्य स्थितिनो लव होतो नथी, भने “उक्कोसेणं दससागरोवमकोडाकोडीओ" उत्सृष्टथी १० इस सागरोपम मेरि अटिनी अडी छे अहियां સ્થિતિ એ પ્રકારની હાય છે (૧) કમરૂપથી અવસ્થિત રહેવું અને (૨) અનુભવ ચેગ્ય થવું આ સ્થિતિ કર્મ રૂપથી અવસ્થાન રહેવા રૂપ કહેલ છે તથા અનુભવ હેવાને ચેગ્ય રૂપ વાળી જે કમ સ્થિતિ હાય છે. તે અમાધા કાળથી હીન “હાય છે અર્થાત્ જે કાઈ કમ ઉદયમા આવે છે, તે પેાતાના અખાધા કાળથી હીન આવે છે. અખાધા કાળના હિસાબ આ પ્રમાણે -अडेस छे.-"दसवाससयाइ अवाहा” रे अनी उत्कृष्ट स्थिति भेटला सागरोपम छोटी
-
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
५२४
, अबाधा, साच येपा कर्मणां यावत्यः सागरोपमकोटिकोट्यः तेषां तावन्ति वर्षशतानि अवाधा, इहच पुरुषवेदस्याधिकृतस्य या उत्कृष्टा स्थितिः दगसागरोपमकोटिकोट्यः, ततो दगवर्प गतानि अबाधाः ।
अयं भावः --- पुरुषवेदकर्म उत्कृष्टस्थितिकं बद्धं सत् स्वरूपेण दशवर्षशतानि यावन्न ‘जीवस्य स्वविपाकोदय मादर्शयति तावत्कालमध्ये दलिकनिपेकस्याभावात् तत उक्तम्- 'अवाहूणिया कम्मठिई' अवाधोना कर्मस्थितिः अबाधाकालहीना कर्मस्थितिरनुभवयोग्येति । 'कम्मणिसेओ' कर्मनिपेकः यतः अबाधोनः -- अवाधाकालपरिहीनः कर्मनिपेकः कर्मदलिकरचनेति ॥ 'पुरिसवेदे णं भंते' पुरुषवेद' खलु भदन्त ! ' किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकारक. कीहा – स्वरूपः' प्रज्ञप्तः कथित इति प्रश्नः ? भगवानाह - 2 - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'वणदवग्गिजालसमाणे पनते' वनदवाग्निज्वालासमानः प्रज्ञप्तः, वनदवाग्निज्वालासमानः यथाऽयं प्रारम्भे तीव्रदाहो भवति तथा पुरुषवेदोऽपि प्रारम्भे तीव्र मदनदाहो भवतीति भावः । ' से तं पुरिसा' ते एते भेदप्रभेदाभ्यां पुरुषा निरूपिता इति पुरुषप्रकरणम् ॥सू० १२||
1
1
उतने ही सौ वर्ष की वहां अबाधा पडती है. इस हिसाब से यहाँ पुरुपवेद कर्म में अबाधाकाल १००० दस सौ वर्ष का होता है अर्थात् १ हजार वर्ष का होता है उत्कृष्ट स्थिति के रूप में जब यह पुरुष वेद कर्म बद्ध होता है तो यह दस सौ वर्ष तक जीव को अपना विपाकोदय नहीं दिखाता है क्योकि इतने काल में दलिक निपेक का अभाव होता है । जब तक इसका अवाधाकाल समाप्त नहीं हो जाता है तब तक कर्म विपाक उदय में नही आता है । अवाधाकाल के बाद कर्म का उदय मे आना इसी का नाम कर्मनिपेक-कर्म दलिकों की रचना है । इसीलिए कहा है “अवाहृणिया कम्महिई कम्मणिसेओ" अबाधाकाल से न्यून कर्म स्थिति कर्म निपेक है ।
“ पुरिसवेदे णं भते ! किं पगारे पन्नात्ते" हे भवन्त ! पुरुष वेट किस प्रकार के स्वरूप वाला कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा ! वणदवग्गिजालसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम ! जिस प्रकार वन की दवाग्नि की ज्वाला का स्वरूप होता है यह प्रारम्भ में तीव्रदाह કાટીની હાય છે, એટલાજ સેા વર્ષની ત્યાં અબાધા પડે છે. આ હિસાબથી અહિંયા પુરૂષવેદ કર્મમાં માધા કાળ ૧૦૦૦ઇસ સેા વના હાય છે. અર્થાત્ ૧ એક હજાર વર્ષના હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના રૂપમા જ્યારે આ પુરૂષ વેદ કર્મ બદ્ધ થાય છે તે આ સે। વર્ષ સુધી જીવને પેાતાના વિષાકાય દેખાડતા નથી કેમકે એટલા કાળમાં લિક નિષેકના અભાવ હોય છે. જ્યાં સુધી આને અમાધાકાળ સમાપ્ત થતા નથી ત્યા સુધી કમ વિપાકના ઉચમાં આવવું. એનું જ નામ કર્મી નિષેક અર્થાત્ કમ દિલકાની રચના છે. તેથીજ કહ્યુ છે કે— "अवाहणिया कम्मठिई, कम्मणिसेओ” समाधा अजथी न्यून उभ स्थिति उर्भ निषे छे.
“पुरिसवेदे णं भंते! किं पगारे पण्णत्ते" डे भगवन् ! यु३षवेह ठेवा अारना स्व३५ वाणो उस छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अलु । गौतम स्वाभीने हे छे - "गोयमा ! वणदवग्गिजालसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम! ? अमार्थे वनना इवाग्निमी स्वादानुस्व३य हाय छे,
1
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५२५
मूलम्---'से कितं णपुंसगा? णपुंसगा तिविहा पन्नत्ता तं जहाणेरइयणपुंसगा तिरिक्खजोणियणपुंसगा मणुस्सजोणियणपुंसगा । से कि तं नेरइयणपुंसगा ? नेरइयणपुंसगा सत्तविहा पन्नत्ता तं जहा रयणप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा सकरप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा जाव अहे सत्तमपुढविनेरइयणपुंसगा से तं नेरइयणपुंसगा। से कि तं तिरिक्खजोणियणपुंसगा ? तिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नता तं जहा एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा बेइंदियतिरिक्वजोणियणपुंसगा, तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचिंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा। से के तं एगिदियतिरिक्ख जोणि य णपुंसगा ? एगिदियतिरिवखजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नत्ता, तं जहा पुढवीकाइयए/गेंदितिरिक्खजोणियणपुंसगा' आउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, तेउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा वाउक्काइयएगिदियांतरिक्खजोणियणपुंसगा, वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा। से किं तं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा ! बेइंदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणेगविहा पन्नत्ता से तं बेइंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा। एवं तेइंदिया वि चउरिदिया वि । से क तं पंचिदियतिरिक्ख
वाला होता है उसी प्रकार से पुरुष वेद का प्रारम्भ तीव्ररूप से होता है फिर शीव्र शान्त हो जाता है 'सेत्तं पुरिसा' इस प्रकार से यह भेद प्रभेदो को लेकर पुरुषो का निरूपण किया गया है ।
पुरुष प्रकरण समाप्त । सूत्र ॥१२॥ તે પ્રારંભમાં તીવ્ર દાહ વાળ હોય છે, એજ પ્રમાણે પુરૂષ વેદ પણ પ્રારંભમાં તીવ્ર હોય છે भने पछी ही शान्त नय छ "से तं पुरिसा" मा प्रभारी मा लेद प्रमेहाने साधन પુરૂષેનું નિરૂ ણ કરવામાં આવ્યું છે. પુરૂષ પ્રકરણ સમાપ્ત સૂ૦ ૧રા
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
जाणियणपुंसगा ? पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा तिविहा पन्नत्ता तं जहा जलयरा थलयरा खहयरा । से किं तं जलयरी ! सोचेव पुव्वुत्तभेदो आसालियवज्जिओ भाणियव्वो । से तं पंचिदियतिरिक्खजोणियपुंगा । से किं तं मणुस्सणपुंमगा ! मणुस्सणपुंसगा तिविहा पन्नत्ता, तं जहा कम्मभूमिगा अकम्प्रभूमिगा अंतरदीवगा, भेदो जाव भाणि यत्रो से तं मणुसणपुंसगा, सू० १३ ॥
५२६
*
छाया अथ के ते नपुंसकाः ? नपुंसका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा नैरयिकनपुंसकाः, तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, मनुष्ययोनिकनपुंसकाः ।
अथ के ते नैरथिकनपुंसकाः ? नैरयिकनपुंसकाः सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथारत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, शर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकाः यावदधः सप्तमीपृथिवी नैरयिकनपुंसकाः । ते एते नैरयिकनपुंसकाः । अथ के ते तिर्यग्योनिकनपुंसकाः ? तिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः त्रीन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । अथ के ते एकेन्द्रियतीर्यगयोनिकनपुंसकाः ? एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चविधाः प्रशप्ताः नद्यथा - पृथिवी कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः अप्कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः वायुकाथिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । ते पते एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः ॥ अथ के ते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः १ द्वीन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः ते एते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका । एवं त्रीन्द्रिया अपि चतुरिन्द्रिया अपि । अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा – जलचराः स्थलचराः खेचराः । अथ के ते जलचराः । स एव पूर्वोक्तमेदआसालिका वर्जितो भणितव्यः, ते एते पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः । अथ के ते मनुष्यनपुसकाः? मनुष्यनपुंसका स्त्रिविधाः प्रशप्ताः तद्यथा – कर्मभूमिका अकर्मभूमिका अन्तरद्वीपका मेदो यावद् भणितव्यः ते एते मनुष्य नपुंसकाः ॥सू०-१३॥
J
टीका - खीपुरुषभेदान् निरूप्य नपुंसकभेदान् निरूपयति- 'से किं तं णपुंसगा' इत्यादि 'से किं तं णपुंसगा' हे भदन्त ' अथ के ते नपुंसकाः, नपुंसकजीवानां कियन्तो मेदा, भवन्तीति
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५२७ प्रश्नः, भगवानाह ——णपुंसगा तिविहा पन्नत्ता' नपुंसका स्त्रिविधाः - त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ता' कथिता इति, त्रैविध्यमेव दर्शयति— 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'नेरइयनपुंसगा' नैरयिकनपुंसका. 'तिरिक्खजोणियण पुंसगा' तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'मणुस्सजोणियणपुंगा' मनुष्ययोनिकनपुंसकाः, तथा च नारकतिर्यग्मनुष्यभेदेन नपुंसका स्त्रयो भवन्तीति भावः । तेषु त्रिविधनपुसकेषु नारकनपुंसकभेदान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - ' से किं तं नेरइयणपुंसगा' अथ के ते नैरयिकनपुंसका इति प्रश्नः, उत्तरयति 'णेरइयणपुंसगा सत्तविहा पम्नत्ता' नैरयिकनपुंसका सप्तविधाः सप्तप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । सप्तविधभेदमेव दर्शयति-- ' तं जहा इत्यादि, 'तं जहा ' - तथथा 'रयणप्पभापुढविनेरइयण पुंसगा' रत्नप्रभापृथिवी नै रयिकनपुंसकाः, 'सकरप्पभापुढविनेरइयण पुंसगा' शर्कराप्रभा पृथिवी नैरयिकनपुंसकाः, 'जाव अहे सत्तमढविनेरइयण पुंगा' यात्रदधःसप्तमीपृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, यावत्पदेन- बालुका
--
पुरुषाधिकार का निरूपण करके अब सूत्रकार नपुसकाधिकार का कथन करते है - 'से किं तं पुंसगा' इत्यादि ।
-
टीकार्थ गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं पुंसगा” हे भदन्त नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं – “पुंसगा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! नपुंसक तीन प्रकार के होते है – “तं जहा ” जो इस प्रकार से है – “ नेरयइयनपुंसगा तिरिक्खजोणियणपुंसगा, मणुस्सजोणियणपुंसगा' नैरयिकनपुंसक, तिर्यग्योनिक नपुंसक, और मनुष्य योनिक नपुंसक " से किं तं णेरइयणपुंसगा" हे भदन्त । नैरर्थिक — नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? “नेरइयणपुंसगा सत्तविहा पन्नत्ता" गौतम ! नैरयिक नपुंसक सात प्रकार के होते है "तंजहा" जैसे – ' रयणप्पभापुढविनेरइयनपुंसगा सक्करप्पभापुढवीनेरइयनपुंसगा जाव अहे सत्तम पुढविनेरइयन पुंसगा" रत्न प्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसक्त शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसक यावत् अधः सप्तम पृथिवीं के नैरयिक પુરૂષાધિકારનું નિરૂપણું કરીને હવે સૂત્રકાર નપુંસકાધિકારનુ કથન કરે "से किं त णपुंसंगा" इत्याहि
टीअर्थ - गौतम स्वामी अलुने येवु पूछयु छे -"से किं तं णपुलगा" ભગવન્ નપુંસકા કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીંને કહે છે - "णपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम नपुंसो त्र प्रारना होय छे "तं जहा " ते या प्रमाणे छे. “नेरइयनपु सगा तिरिक्खजोणियणपु सगा, मणुस्सजोणियणपुर सगा" नैरयिङ नपुंसक, तिर्यग्योनि नपुंस ने मनुष्य योनि नपुस४ ' से किं तं णेरइयणपुंसगा” हे भगवन् नै नपुंसो डेंटला अारना होय छे ? " णेइरयणपुंसगा सत्तविहा पण्णत्ता" हे गौतम | नैरयि नपुंसओ सात प्रारना होय छे. "तं जहा" ते सात प्रश मा प्रमाणे छे. 'रयणप्पभापुंढवीनेरइयनपुंसगा सक्कर पभापुढवीने रइयणपुंसगा जाच अहेसत्तमपुढवीनेर इयणपुंसगा” रत्न પ્રભા પૃથ્વીના નૈયિક નપુસક, શર્કરા પ્રભા
છે
----
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
प्रभाषङ्कप्रभाधूमप्रभातमानारकपृथिवीनां सग्रहो भवति तथा च नारकपृथिवीनां सप्तविधत्वात् तदाश्रित्य नारकनपुंसका अपि सप्तप्रकारका भवन्तीति । 'से त्तं नेरइयणपुंसगा' ते एते — उपर्युक्ता नारनपुंसका निरूपिता इति ॥
तिर्यग्योनिकनपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - ' से किं तं तिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते तिर्यग्योनिकनपुसका इति प्रश्नः, उत्तरयति 'तिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नत्ता' तिर्यग्योनिकनपुसकाः पञ्चविधा. पंचप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । पंचविधत्वं दर्शयति ‘तं जहा’ इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा 'एगिंढियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका' 'वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'ते इंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा' त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका., ' चउरिंदिय - तिरिक्खजोणियण पुंसगा' चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका', 'पंचिदियतिरिक्खजोणिय-णपुंसगा' पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथाचैकेन्द्रियद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपचेन्द्रियभेदात् नपुंसक यहाँ यावत्पद से वालुका प्रभा, पङ्कप्रभा धूमप्रभा और तमा प्रभा इन पृथिवीयों के नैयिक नपुंसक गृहीत हुए है । " से त्तं नेरइयनपुंसगा" यह नारक नपुंसकों का निरूपण है । तिर्यग्योनिक नपुंसकों का निरूपण इस प्रकार से है—“से किं तं तिरिक्खजोणियनपुंसगा” गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है । हे भदन्त । तिर्यग्योनिकनपुंसक कितने प्रकार के होते हैं। 2 उत्तर में प्रभु कहते है - हे गौतम “तिरि क्खजोणियणपुंसगा” तिर्यग्योनिक नपुंसक पंचविहा, पन्नत्ता' पांच प्रकार के होते है "तं जहा – 'एगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा बेइदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसक, दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक, “ते दियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक "चउरिदितिरिक्खजोणियणपुंसगा" चौडन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसक और "पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसक, अब गौतमस्वामी પૃથ્વીના નૈયિક નપુંસક, યાવત્ અધઃ સપ્તમ પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ મક અહિયાં યાવત્પદથી વાલુકા પ્રભા, પંક પ્રભા, ધૂમપ્રભા, અને તમ પ્રભા આ પૃથ્વીચેના નાયિક નપુ સ श्रद्धया "सेतं नेरयनपुंसगा” मा प्रभा नारीय नपुसोनु निश्चय है
हवे तिर्यग्योनि नयु सोनु निश्या ४२वामा आवे छे. "से किं तं तिरिक्खजोणियणपुंसगा” गौतम स्वामी अलुने मे पूछ छे --हे भगवन् तिर्यग्योनिः नयु समे डेटा अभरना होय छे ? आ प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे - 'गोयमा ! हे गौतम! “तिरिक्खजोणियणपुंसगा” तिर्यग्योनि नपुस " पचविहा पण्णत्ता" - पांथ अारना होय छे “तं जहा ” ते पाय अरोमा प्रमाणे छे.- “पर्गिदियतिरिक्खजोणिय
५२८
पुंगा, वेइ दियतिरिक्खजोणियनपुंसगा” मे इन्द्रिय वाणा तिर्यग्योनिङ नपुंसह, मेछन्द्रिय वाजा तिर्यग्योनि नपुंसक "ते इदिति रिक्खजोणियण पुंसगा" त्र छद्रियो वाणी तिर्यग्योनिः नयुस " चउरिदियति रिक्खजोणियणपुंसगा यार छद्रिय वाजा तिर्यग्योनिः नपुंसक भने “पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" यांय धन्द्रिय वाजा तिर्थ
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५२९ पंचप्रकारका स्तिर्यग्योनिकनपुंसका भक्तीति भावः ॥ 'तत्र 'से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका इति प्रश्नः, उत्तरयति
एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा 'पंचविहा पन्नत्ता' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पंचविधाः पंचप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । तानेव पंचभेदान् दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' 'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथा 'आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'तेउक्काइयएगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा' तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः “वाउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः 'वणस्सइकाइय एगिदितिरिक्खजोणियणपुंसगा' वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथा च पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिभेदात् एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पंचप्रकारका भवन्ति इति । से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपसगा' ते एते पृथिवीकायिकादयः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः भेदसहिता निरूपिता इति ॥ 'से किं एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक के विषय में प्रश्न करते है " से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' हे भदन्त ! एकेन्द्रियतिवग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के कहे गये है ? उत्तर में प्रभु कहते है –“एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पण्णत्ता" "गौतम ! एकेन्द्रितिर्यग्योनिक नपुंसक पाँच प्रकार . के होते है- “ तं जहा" जैसे—'पुंढविका इयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसका" पृथिवीकायिकएकेन्द्रिय तिर्यग्योनिनिकपुंसक “आउ०वाउ० वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" अकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक, तैजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक, वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक ये पांचस्थावरकायिकनपुंसक है, "से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" इस प्रकार से यह एकेन्द्रिय तिर्यગેનિક નપુંસક આમાં જે એક ઈન્દ્રિય વાળા તિનિક નપુંસક છે. તેના સબ ધમાં गौतम स्वामी महावीर प्रसुने पूछे छ है- "से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" હે ભગવન્એક ઇન્દ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુસકે છે. તે કેટલા પ્રકારના હોય છે ? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छ8-"एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा पंचविहा पण्णत्ता" गौतम ! मेद्रिय वातिययानि न सी पाय प्रारना डाय छ. "तं जहा" ते पांय ४२ २ प्रमाणे छ.-"पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" पृथ्वीयि४ मेन्द्रिय वातिय यानि नपुस "आउ० तेउ० वाउ० वणस्सइ काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" ५५४ायिः 'मेन्द्रिय तिव्यनि नपुस, तैरસાયિક એકેન્દ્રિય તિર્થગેનિક નપુંસક, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય તિર્યનિક નપુંસક અને વનस्पति यि मन्द्रिय तिर्यस्यानि नस४ मा पांय स्थाप२ यि नस छ. "से कित एनिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा" मा प्रभाणे मा सन्द्रिय तिय योनिन(सोनु नि३५९छ.
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिममसूत्र तं . इंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते द्वीन्द्रियतिर्थग्योनिकनपुंसकाः । इति प्रश्नः, उत्तरयति -- 'वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणेगविहा पन्नत्ता' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका अनेकविधाः अनेकप्रकारका' प्रज्ञप्ताः कथिताः 'हुलाकिमिया जाव समुहलिक्खा' इत्यादि प्रज्ञापनायां प्रथमपदोक्ता सर्वेऽत्र ग्राह्याः ‘से त्त वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' ते एते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका निरूपिता इति । 'एवं तेइंदिया वि चउरिदिया वि' एवम्-द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव तेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकास्तथा चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः अपि निरूपणीयाः, प्रथमप्रतिपत्तीयद्वीन्द्रियादिप्रकरण प्रज्ञापनातिदेशेन प्रोक्तमेवात्रानुसन्धेयमिति ।
चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकान् निरूप्य पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्न यन्नाह-'से कि तं' इत्यादि, ‘से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका ? इति प्रश्नः, उत्तरयति-पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाग्योनिक नपुंसको का कथन है, “से किं तं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" हे भदन्त । दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? हे गौतम । "वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणेगविहा पण्णत्ता' दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक अनेक प्रकार के कहे गये है । जैसे-"पुलाकिमिया जाव समुद्दलिनखा "इत्यादि प्रज्ञापनाके प्रथम पद में कहे गये सब यहाँ समझलेना चाहिये। ‘से तं बेइंदियतिरिक्ख जोणिया' "इस प्रकार से दो इन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के सम्बन्ध का यह कथन समाप्त हुआ '. "एवं तेइंदिया वि चउरिदिया वि" द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकों के जैसे ही ते इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक और चौइन्द्रियतिर्यग् योनिक नपुंसक भी जानना चाहिये । पञ्चेन्द्रियति
र्यग्योनिक नपुंसको का निरूपण कहते है-"से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुसगा" हे भदन्त ! पञ्चेन्द्रिय तिग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? 'गोयमा' हे गौतम ! “पंचिंदिय• --- "से कि त बेइदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" के भगवन् मेद्रियो वा तिच्या निन प्रारना डाय छ १ "गोयमा !” गौतम ! 'बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुसगा अणेगविहा पण्णत्ता" मेद्रिय वाणा तिय योनि नपुस। मने प्रा२ना छ. भ “पुलाकिमि जाव समुहलिक्खा" त्या ज्ञापन सूत्रना पडता "पहमा वामां साव्या प्रभारी मा समयमा तमाम ४थन मडिया सम से “से तं बेइंदियतिरिक्खजोणिया" मा प्रभाव में द्रिय वातियव्यानि नसोना समधनु ४थन समाप्त थयु.
"एव तेइंदिया विचउरिदिया वि" मेद्रिय वतिय व्यानि नघुसाना ४थन પ્રમાણે જ ત્રણ ઇંદ્રિય વાળા તિર્યંગ્યનિક નપુંસકે અને ચાર ઈદ્રિય વાળા તિયોનિક નપુંસકનું નિરૂપણ સમજી લેવું
- पांद्रिय पातिय ज्योनि: नधुसनु नि३५५ ४२वामां आवे छे.- "सेकि तं पचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" ३ मावन् पाय धादियो पतिय योनि નપુસકે કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે –
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५३१ तिविहा पन्नत्ता' पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकास्त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः , प्रज्ञप्ताः कथिता, मेदत्रयं दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'जलयरा , थलयस खहयरा'जलचराः स्थलचरा खेचरा इति । 'से किं तं जलयरा' अथ के ते जलचरपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाइति प्रश्नः उत्तरयति "सो चेव पुव्वुत्तभेदो आसालियवज्जओ भाणियन्यो' स एव पूर्वोक्तभेदः' प्रथमप्रतिपत्तिप्रोक्तो भेद आसालिकावर्जितो भणितव्यः । स्थलचरभेदोक्तोरःपरिसर्पप्रकरणगतासालिकाभेदोऽत्र वक्तव्य इति भावः ।
अयं भावः ---एकेन्द्रिया. पृथिव्यादि पञ्चस्थानरकायिका., द्वीन्द्रियपुलाकृमिककुक्षिकृमिका दयः त्रीन्द्रिया औपयिकरोहिणिककुन्थुपिपीलिकादयः चतुरिन्द्रिया आन्धिकपत्रिकमक्षिकामशकादयः, पंचेन्द्रियतिर्य-योनिका जलचर-स्थलचर--खेचराः, एषां सर्वेषां भेदप्रभेदाः प्रज्ञापनायाः प्रथमे पदे, तदनुसारेण अस्यैव जीवाभिगमसूत्रस्य प्रथमप्रतिपत्तौ च विस्तरतः प्रोक्ता - तिरिक्खजोणियणपुंसगा तिविहा पन्नत्ता “पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक तीन प्रकार के कहे है। "तंजहा" जैसे 'जलयरा, थलयरा, खहयरा' "जलचर, स्थलचर और खेचर जलचर नपुंसक, स्थलचर नपुंसक और खेचर नपुंसक " से किं तं जलयरा” हे भदन्त ! जलचर पञ्चे न्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के हैं ? है गौतम ! “सो चेव पुव्वुत्तभेदो आसालियवज्जिओ भाणियो" इस सम्बन्ध में आसालिका अर्थात् जो उरःपरिसर्प के भेदों में कहे हुए आसालिक के भेद को छोडकर वही पूर्वोक्त पहले प्रथम प्रतिपत्ति में कहे हुए सब मेद यहां कहलेना चाहिये । यहां पर ऐसा समझना चाहिये-एकेन्द्रिय प्रथिवी आदि पांच स्थावर कायिक, द्वीन्द्रिय-पुला कृमि कुक्षिकृमि आदि त्रीन्दिय-औपयिक रोहिणिक कुन्थु पीपीलिका आदि चतुरिन्द्रिय-आन्धिक पत्रिक मक्खी मच्छर आदि, पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जलचर स्थलचर खेचर, इन सबो के भेद प्रभेद प्रज्ञापना सूत्रके प्रथम पद में, और तदनुसार इसी जीवाभिगम "गोयमा!" गौतम ! "पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" पायन्द्रियो पाणा तिययानि नहोत्र प्रा२ना ॥ छ. "तं जहा" ते मा प्रभाव छ.-'जलयरा, थलयरा, खहयरा,"oreAR नपुंस स्थलाय२ नस मन मेयर नपुंस, "से किं तं जलयरा" હે ભગવન જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંગ્યાનિક નપુસક કેટલા પ્રકારના હોય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन. ४ छ है-"गोयमा" ! गौतम ! "सो चेव पुव्वुत्तमेदो आसालियवजिओ भाणियब्वो" ! समयमा मासादि नामना सहन छान कर પહેલાં કહેલ પહેલી પ્રતિપત્તિમાં કહેલા સઘળા ભેદે અહિયાં કહેવા જોઈએ. અહિયાં એવું સમજવું જોઈએ એકેન્દ્રિય પૃથ્વી વિગેરે પાંચ સ્થાવરકય વાળા બે ઇન્દ્રિય-પુલા, કૃમિ,
क्षिमि विगैरे त्रीन्द्रिय-मोपाय, शहिए, जुन्थु, पिपास (831) वगैरे यद्रिय* આશ્વિક, પત્રિક, માખી, મચ્છર, વિગેરે પંચેન્દ્રિય તિર્યંગ્યનિક જલચર, સ્થલચર, ખેચર આ
બધાના ભેદ અને પ્રભેદો પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પહેલા પદમાં અને તદનુસાર આજ વાભિગમની
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
जोधाभिगमसूत्रे
स्ते सर्वे भेदप्रभेदा अत्र वाच्याः, विशेष एतावानेव यत् तत्र उरः परिसर्पेषु आसालिकरूपस्तद्वेदः कथितः सोऽत्र न वाच्यः, तस्य चक्रवत्र्त्यादिस्कन्धावारादिपु कचित्संमूर्च्छनसंभवात्, अन्तर्मुहूर्त्ताद्वामात्रायुष्कत्वाच्चात्र न विवक्षित इति । 'से त्तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' ते एते पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति । अथ मनुष्य नपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह 'से किं तं मणुस्सण पुंसगा' अथ के ते मनुष्यनपुंसका' ? इति प्रश्नः, भगवानाह 'मणुस्सण पुंसगा तिविदा पन्नत्ता' मनुष्यनपुंसका विविधा. त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा 'कम्म भूमिगा' कर्मभूमिकाः कर्मभूमिकमनुष्यनपुसकाः 'अकम्मभूमिगा' अकर्मभूमिका अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः, 'अंतरदीवगा' अन्तरद्वीपका अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसकाः । 'भेदो जाव भाणियव्वो' भेदो यावद् भणितव्य कर्मभूमिकमनुष्याणामकर्मभू
AAV
-
की प्रथम प्रतिपत्ति में विस्तार से कहे गये है वे सब मेद प्रभेद यहां भी कहलेना चाहिये, भेद केवल इतना ही है कि वहा उरः परिसर्प के भेदों मे आसालिक एक सर्प का भेद कहा है वह यहां नहीं कहना चाहिये । क्योकि वह चक्रवर्ती आदि के स्कन्धावार — फोजोका पडाव डेरा आदि में कहीं कहीं समूच्छित होता है और अन्तर्मुहूर्त काल मात्र इसकी आयु होती है इसलिये इसकी यहाँ विवक्षा नहीं है । ' से तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' इस प्रकार से ये सब पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक है ।
अव मनुष्य नपुसको का निरूपणकरते हैं - 'से किं तं हे भदन्त ! मनुष्य नपुसक कितने प्रकार के कहे गये है? पुंसगा तिविहा पण्णत्ता' मनुप्यनपुंसक तीन प्रकार के कहे गये है । 'तं जहा जैसे- 'कम्मभूमिगा' कर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक 'अकम्मभूमिगा' अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक પહેલી પ્રતિપત્તિમા વિસ્તાર પૂર્વક કહેવામાં આવેલ છે. આ તમામ ભેદ પ્રભેદે અહિયા પણુ કહેવા જોઈએ. આમાં ભેદ કેવળ એટલેાજ છે કે—ત્યાં ઉર પરિસના ભેદોમાં આસાલિક એ એક સપના ભેદ કહેલ છે, તે ભેદ અહિયાં કહેવાના નથી કેમકે—તે ચક્રવતી” વિગેરેના સ્કન્ધાવાર——-સૈન્યના પડાવ વિગેરેમાં કયાંક ક્યાંક સમૂચ્છિત હાય છે. અને અંતર્મુહૂત કાલ भात्र ते आयुष्य होय छे. तेथी मडियां तेनी विवक्षा वामां भावी नथी, "से तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपु सगा " मा प्रभाले मा બધા પાંચ ઇન્દ્રિયો વાળા તિય ગ્યેાનિક નપુંસકેાના ભેÈાનું નિરૂપણ કર્યુ છે.
हवे मनुष्य नपुं सानु निश्या ४२वामां आवे छे.- " से किं तं मणुस्सण पुंसगा" હું ભગવન્ મનુષ્ય નપુ સક કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतम स्वामीने - "गोयमा !” हे गौतम ! “मणुस्सणपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" मनुष्य नपुंस४ भागु अारना उद्यां छे, "तं जहा" ते त्रयु प्रअ भा अभाये छे “कम्मभूमिगा” ४ भूमिना मनुष्य भयुं स “अकस्मभूमिगा" अर्भ भूमिना मनुष्य नपुंस है। "अंत
मणुस्सण पुंसगा' गौतम ' मणुस्स
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvv
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां सिथितिनिरूपणम् ५३३ मिकमनुष्यणामन्तरद्वीपकमनुष्याणां च यावन्तो भेदाः कथितास्ते सर्वेऽपि भेदोपभेदा इहापि वक्तव्या तथाहि कर्मभूमिकाः पञ्चभरतपञ्चैरवत पंचमहाविदेहभेदतः पंचदशविधाः । अकर्मभूमिकाः पञ्चहैमवतपञ्चहैरण्यवतपञ्चहरिवर्षपञ्चरम्यकवर्षपञ्चदेवकुरुपञ्चोत्तरकुरुभेदत स्त्रिंशद्विधाः, षट्पंचाशच्चान्तरद्वीपजाः । एते मनुष्यनपुंसका अत्र वाच्या इति । 'से तं मणुस्सणपुंसगा' ते एते मनुष्यनपुंसकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥सू० १३॥ . नपुंसकानां भेदः कथितः सम्प्रति तेषां स्थितिप्रतिपादनार्थमाह 'नपुसगस्स णं भंते' इत्यादि,
मूलम्-'णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहु उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ॥ नेरइयणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, सव्वेसिंठिई जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा जाव अहे सत्तमा पुढवीनेरझ्या । तिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसेणं पुवकोडी ॥ 'अंतर दीवगा' और अन्तर द्वीपज मनुष्य नपुंसक 'भेदो जाव' भाणियव्यो' यहाँ पर कर्मभूमि के मनुष्यो के अकर्म भूमिक मनुष्यो के और अन्तरद्वीपज मनुष्यो के जितने भेद और उपभेद पहिले कहे गये है वे सब कह लेने चाहिये. जैसे-पाँच भरत, पाँच ऐरवत, पांच महाविदेह, इस प्रकार पन्द्रह प्रकार के कर्मभूमिक मनुष्य पाच हैमवत, पाँच हैरण्यवत पांच हरि वर्ष, पांच रम्यक वर्ष पाच देवकुरु, पांच उत्तर कुरु इस प्रकार तीस अकर्मभूमिक मनुष्य और छप्पन अन्तर द्वीपके मनुष्य ये सब मनुष्य नपुंसक यहां कहलेना चाहिये । इस प्रकार से भेद
और उपभेदो को लेकर मनुष्य नपुंसको का यहां तक यह कथन समाप्त हुआ ॥सूत्र-१३॥ रदीवगा" मने मत२ दीपना मनुष्य नघुस । 'मेदो जाव भाणियचो" मडियां भभूमि ના મનુષ્યના અકર્મભૂમિના મનુષ્યના અને અંતરદ્વીપના મનુષ્યના જેટલા ભેદો અને ઉપભેદે છે. કે જે પહેલા કહેવામાં આવેલા છે, તે તમામ ભેદ અને ઉપભેદે અહિયા પણ સમજી લેવા. જેમકે-પાંચ ભરત, પાચ અરવત પાચ મહાવિદેહ આ રીતે પંદર પ્રકારના કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પાચ હૈમવત, પાચ હૈરણ્યવત, પાંચ હરિવર્ષ, પાચ રમ્યક વર્ષ, પાંચ દેવકુર, પાંચ ઉત્તરકુરૂ, આ રીતે ત્રીસ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય અને છપ્પન અંતરદ્વીપના મનુષ્ય આ બધા નપુંસક મનુષ્યનું અહિયા કથન સમજી લેવું. આ પ્રમાણે ભેદ અને ઉપભેદે સહિત મનુષ્ય નપુંસકેનું અહિયાં કથન સમાપ્ત થયું. સૂ૦ ૧૩
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
एर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वास सहस्साईं । पुढविक्काइयएर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुद्दत्तं उकोसेणं बावीस वास सहरसाई, सव्वेसिं एंगिदियणपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा । बेइंदियतेइंदियचउरिदियणपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा । पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी एवं जलयरति रिक्खच उप्पदथलयरउरपरिसप्पभूय परिसप्पखहयर तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं सव्वेसिं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी | मणुस्सणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत उक्कोसेणं पुव्वकोडी । धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं, उक्कोसेण देसूणा पुव्वकोडी । कम्मभूमिगभरहेखयपुब्वविदेह अवरविदेहमणुस्सण पुंसगस्स वितहेव । अकम्मभूमिग मणुस्सण पुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं, साहरणं पडच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी, एवं जाव अंतर दीवगा णं || १४ ||
५३४
1
छाया - नपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रशप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । नैरयिकनपुसकस्य खलु भदन्त ! किन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता । गौतम । जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सारोमाणि । सर्वेषां स्थिति यथा प्रज्ञापनायां स्थितिपदे तथा भणितव्या यावदधः सप्तमी
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५३५ पृथिवीनैरयिकाः। तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं, काल स्थितिः प्रश्नप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्षेण पूर्वकोटिः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि । पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्त काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसह स्राणि सर्वेषामेकेन्द्रियनपुंसकानां स्थिति भणितव्या । द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय नपुंसकानां स्थिति भणितव्या । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञाप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः, एवं जलचरतिर्यकचतुष्पदस्थलचरोरःपरिसर्पभुजपरिसर्पखेचरतिर्यग्योनिकानां सर्वेषां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः । मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः । प्रशप्ता? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्व कोटिः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । कर्मभूमिक भरतैरवतपूर्व विदेहापरविदेहमनुष्यनपुंसकस्यापि तथैव । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रक्षता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्तम् संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । एवं यावदन्तरद्वीपकानाम् ॥सू०१४॥
टीका-'नपुंसगस्स णं भंते ! नपुंसकस्य-सामान्यतो नपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः--आयुष्यकालः प्रज्ञप्ता-कथिता इति नपुंसकस्य स्थितिविषयकः प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूत स्थिति नपुंसकस्य, एतच्च तिर्यड्मनुष्यापेक्षया ज्ञातव्यमिति, 'उक्कोसेण तेत्तीस सागरोवमाई', उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिर्नपुंसकस्य, एतत्
इस प्रकार से नपुंसकों का भेद कथन करके अव सूत्रकार उनकी स्थिति का कथन करते हैं—'णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता'-इत्यादि। .
टीकार्थ-गौतम ! ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'णपुंसगस्स णं भंते !' हे भदन्त सामान्य नपुंसककी 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कितने काल की स्थिति आयुष्य काल कही गई है ? 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' हे गौतम । नपुंसक की
આ પ્રમાણે નપુસકેના ભેદનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેઓની સ્થિતિનું કથન ४२ छे --"णपुंसगस्त णं भंते ! केवइय काल ठिई पण्णत्ता" त्याह
साथ-गौतम स्वामी प्रभुने मे ५ यु--'णपुंसगस्सणं भंते !" भवन सामान्य नसनी "केवइकालं ठिई पण्णत्ता" टस अजनी स्थिति--मायुष्य डल छ. "गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई" के गौतम ! नधु
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
जीयाभिगमसूत्रे
सप्तमी पृथिवीनारकापेक्षया ज्ञातव्यम् । सप्तमपृथिवीनारकाणामुत्कर्पत एतावत्प्रमाणकस्थितेः सभवादिति, तदेवं सामान्यतो नपुंसकस्य स्थितिः कथिता, सम्प्रति — विशेषतो नपुंसकस्य स्थितिं कथयितुं प्रथमत, सामान्यतो विशेषतश्च नैरयिकनपुंसकविपयां स्थितिमाह — 'नेरइयणपुंसगस्त णं भंते' सामान्यतो नैरयिकनपुंसकस्य खलु भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त काल स्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्न', भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं दसवास सहस्सा ' सामान्यस्य नारकस्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः, 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः । 'सव्वेसिं ठिई जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्या जाव असत्तम पुढवी नेरइया' सर्वेषां रत्नप्रभादिनारकाणां स्थितिर्यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे तथा वक्तव्या यावत्प्रमाणा यत्पृथिवी - स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त्त की कही गई है यह तिर्यंच और मनुष्यकी अपेक्षा से समझना चाहिये और उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है । यह उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की स्थिति का कथन सप्तम पृथिवी के नारको की अपेक्षा से किया गया है. क्योंकि सप्तम पृथिवी के नारकोंकी उत्कृष्टस्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की होती है । नपुंसक की स्थिति का यह कथन सामान्य रूप से किया है अब विशेष रूपसे नपुंसक की स्थिति को प्रकट करने के लिये प्रथमतः सामान्य और विशेषरूप से नैरयिक नपुंसकों की स्थिति प्रकट की जाती है'नेरइयणपुंसगस्स णं भंते!' हे भदन्त ! नैरयिक नपुंसक की 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' स्थिति सामान्य से कितने काल की कही गई है ? गोयमा' हे गौतम ! ' जहन्नेणं दसवाससहस्साई ' सामान्य नारक की जघन्य से- स्थिति दस हजार वर्ष की कही गई है और 'उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई' उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है 'सव्वेसिं ठिई भाणियव्वा जाव अहे सत्तमढवी नेरइया' यहां समस्त रत्नप्रभा आदि नारकों की स्थिति जिनकी जितनी है
-
સકાની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની કહી છે, આ તિયાઁચ અને મનુષ્ચાની અપેક્ષાથી સમજવું. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની સ્થિતિનું કથન સાતમી પૃથ્વીના નારકેાની અપેક્ષાથી કરેલ છે. કેમકે—સાતમી પૃથ્વીના નારકેાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની થાય છે. આ કથન નપુસકાની સ્થિતિનું સામાન્ય પણાથી કહ્યું છે. હવે વિશેષ પણાથી નપુ'સકની સ્થિતિ પ્રગટ કરવા માટે પહેલા સામાન્ય રીતે અને પછી વિશેષ પણાથી નૈરયિક नपुं सोनी स्थिति प्रगट ४२वामा आवे छे "णेरइयणपुंसगस्स णं भंते ।" हे भगवन् नैरयि नपुं सोनी “केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" सामान्य पायाथी डेंटला अपनी स्थिति आहेवामां भावी छे ? "गोयमा " हे गौतम ! " जहणणेणं दसवाससहस्साइ” सामान्य नारउनी स्थिति धन्यथी हम इन्नर वर्षनी अडेवाभां भावी छे “उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाइ " उत्सृष्टथी 33 तेत्रीस सागरोयभनी उही छे. " सव्वेसि ठिई भाणियव्वा जाव अहे सत्तम पुढषीनेरश्या" अडिया रत्नयला विगेरे सधणी पृथ्वीयोना नारोनी स्थिति भेनी भेटली
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५३७ नारकाणां स्थितिर्भवति स तत्प्रमाणा सर्वपृथिवी नारकाणां स्थितिर्यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे कथिता तथा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं तत्राह — यावदधः सप्तमी पृथिवी नैरयिकाः रत्नप्रभापृथिवी नारकत आरम्य तमतमा सप्तमीपृथिवीनारकपर्यन्तनारकाणां यावती येषां स्थितिर्भवति साऽत्र स्थितिर्भणितव्या, तथाहि —— रत्नप्रभा पृथिवीनारकस्य जघन्येन स्थितिर्दशवर्ष सहस्नाणि, उत्कर्षेणैकं सागरोपमम् १, शर्कराप्रभापृथिवी नारकस्य स्थितिर्जघन्यत एक सागरो - पममुत्कर्षतस्त्रीणि सागरोपमाणि २, बाल्लुकाप्रभापृथिवी नैरयिकस्य जघन्येन स्थितिस्त्रीणि सागरोपमाणि, उत्कर्षतः सप्तसागरोपमाणि ३, पङ्कप्रभा पृथिवींनैरयिकनपुंसकस्य जघन्येन सप्तसागरोपमाणि स्थितिः, उत्कर्षतो दशसागरोपमाणि ४, धूमप्रभापृथिवी नारकनपुंसकस्य जघन्येन दश सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्षतः सप्तदश सागरोपमाणि तमः प्रभा पृथिवीनारक नपुंसकस्य जघन्येन सप्तदश सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्षतो द्वाविंशति सागरोपमाणि ६, अधः वह यहाँ कहनी चाहिये और इस प्रकार इस स्थिति का कथन सातवीं तमतमा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति पर्यन्त करना चाहिये, क्रम से नारको की स्थिति इस प्रकार है - रत्नप्रभा पृथिवी के नारको की जघन्य स्थिति १० दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है, शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से १ एक, सागरोपम की और उत्कृष्ट से तीन सागरोपम की है २, बालुकाप्रभा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से तीन सागरोपम की है और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की है ३, पङ्कप्रभा पृथिवी के नारक की स्थिति जघन्य से सात सागरोपम की है और उत्कृष्ट से दश सागरोपम की है ४, धूमप्रभा पृथिवी के नारक की स्थिति जघन्य से दश सागरोपम की है और उत्कृष्ट से १७ सत्रह सागरोपम की है ५ तम, प्रभा पृथिवी के नैरयिकों की स्थिति जघन्य से १७ सत्रह सागरोपम की है और उत्कृष्ट से २२, बाईस सागरोपम की है ६, तथा सातवीं जो तमतमा पृथिवी है उसके હાય, તેની તેટલી અહિંયા કહેવી જોઈએ અને આ પ્રમાણે આ સ્થિતિનું સાતમી તમતમા પૃથ્વીના નૈયિકાની સ્થિતિના કથન પન્ત કહેવુ જોઈ એ
ક્રમથી નારકાની સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે.--રત્ન પ્રભા પૃથ્વીના નારકોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ દસ તુજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે૧ શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકાની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩ ત્રણુ સાગરાની છે ૨ વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના નૈયિકાની સ્થિતિ જઘન્યથી ત્રણ સાગરે પમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત सागरापभनी छे, 3 પકપ્રભા પૃથ્વીના નારકેાની સ્થિતિ જઘન્યથી સાત સાગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ સાગરાપમની છે ૪ ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નારકૈાની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે, પ તમ પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકાની સ્થિતિ જઘન્યથી ૧૭ સત્તર સાગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ બાવીસ સાગરે પમની છે ૬, તથા સાતમી કે જે તમતમા પૃથ્વી છે, તેના નારકેટની
६८
ܕܝ
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
2
सप्ततमतमा पृथिवीनारकन पुसकस्य जघन्येन द्वाविंशति सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्पतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिर्भवतीति ७, 'तिरिक्खजोणिय पुंसगस्स णं भंते' तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?' कियत्कं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ' भगवानाह — 'गोयमा' हे गौतम! ' जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेणं पुचकोडी' सामान्यतस्तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतः पूर्वकोटि, 'एगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकस्य 'कालंठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालंस्थितिः प्रज्ञप्ता इति प्रग्न, उत्तरमाह - ' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साईं' सामान्यत' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य 'केवडथ कालं 'टिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थिति पज्ञप्ता जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षतो द्वाविंशति वर्ष सहस्राणि 'पुढ - बीकाइय एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स णं भंते पृथिवीकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं नरक की स्थिति जघन्य से २२, वाईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट से ३३ तैंतीस सागरो पम की है ७, ‘तिरिक्ख जोणिय नपुंसगस्स णं भंते' हे भगवन् । तिर्यग्योनिक नपुंसककी 'केवइयं कालं ठिई पम्न्नत्ता' कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर मे प्रभु कहते हैं - हे गौतम जहणेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी' सामान्य से तिर्यग्योनिक नपुंसक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की है. 'एगिंदीय तिरिक्खजोणिय पुंसगस्स णं' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकी कितने कालकी है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साई सामान्य से एकेन्द्रियतिर्यग् नपुसक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से २२, बाईस हजार वर्ष की है 'पुढची काइय एगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स णं भंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भगवन् पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक की स्थिति कितने काल की कही है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहनेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्सा ' विशेष चिन्ता में पृथिवी સ્થિતિ જઘન્યથી ૨૨ બાવીસ સાગરોપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની છે. ७ 'तिरिक्खजोणिय नपुसगस्स ण भते !" से लगवन् तिर्यग्योनि नपुं सनी 'केवइयं काल टिई पण्णत्ता" डेटला अणनी स्थिति उही छे उत्तरमा अनु छे!--"गोयमा !” हे गौतम ! “जहण्णेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्यकोडी” समान्यपणाथी तिर्यग्योनि નપુ સકની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અ તમુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્ણાંકાટિની છે. 'पर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुसगस्स ण" ४ ४द्रिय वाणा तिर्यग्योनिङ नयु सहनी स्थिति डेटसा अपनी हेवामा भावी हे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे - ' जहण्णेणं अंतो मुहुत्त, उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साइ" सामान्य पायाथी से छद्रियवाणा तिर्यग्योनि નપુસકેાની સ્થિતિ જઘન્યી અતર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ ખાવીસ હજાર વર્ષની છે.
2
નપુ
५३८
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५३९ स्थितिः प्रज्ञप्ता ? हे गौतम । विशेष चिन्तायां पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकस्य जघन्येन स्थितिरन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षण द्वाविंगति वर्ष सहस्राणि, एवम् 'सव्वेसिं एगिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियवा' सर्वेषां शेपामप्तेजो वायुवनस्पत्येकेन्द्रियनपुंसकानां यस्य यावती स्थितिर्भवति तस्य तावती स्थितिर्मणितव्या-कथयितव्या, तथाहि-अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः सप्तसहस्नवर्षाणि तैजस्कायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य- जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि रात्रिन्दिवानि, वायुकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसकस्य जघन्येन स्थितिरन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि वर्षसहस्राणि, वनस्पति कायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्षतो दगवर्पसहस्राणि । 'बेइन्दिय तेइंदिय चउरिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्या' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियनपुंसकानां स्थितिर्यावती यस्य भवति तावती स्थितिस्तस्या भणितव्या-कथकायिक एकेन्द्रिय जीव तिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति बाइस हजार वर्ष की है, 'सव्वेसि एगिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्या' बाकी के जो एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक तेज वायु और वनस्पति नपुंसक है उन सबकी जिसकी जितनी स्थिति है वह यहां कहनी चाहिये, जैसे-अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसककी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की है। तेजस्कायिक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन रात दिन की है वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन हजार वर्ष की है । वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्टस्थिति १० दस हजार वर्ष की है. 'बेइंदियतेइंदिय चउरिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्या बेइंद्रिय तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रियो की जिसकी जितनी स्थिति हो वह यहाँ कहनी चाहिये "पुढवी काइय एगिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुसगस्स ण भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" है ભગેવને પૃથ્વી કાયિક એક ઈદ્રિય વાળા તિવેગેનિક નપુ સકેની સ્થિતિ કેટલાક કાળની કહેવામા सावी छ ? "जहण्णेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साई' विशेष प्रारथी વિચારતાં પૃથ્વીકાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિરોનિક નપુસક જીની જઘન્ય સ્થિતિ એક सतमुतनी छ. भने अट स्थिति मावास M२ वर्षीछे “सम्वेसिं एगिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा' माना २ द्रिय वाणा तिर्थयानि यि, वायुथि, अने વનપતિ કાયિક નપુ સકો છે તે સઘળાની એટલે કે જેની જેટલી સ્થિતિ હોય તેની તેટલી અહિંયાં સમજીલેવી જેમકે–અપ્રકાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્યષ્યાનિક નપુંસકેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અતહર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત જાર વર્ષની છે તેજસ્કાયિકની જઘન્ય સ્થિતિ એક અતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ રાતદિવસની છે વાયુકાયિક એકઈદ્રિયવાળા, તિર્થનિક નપુ સકની જઘન્યરિથતિ એક અંતમું હુની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ વણજાર વર્ષની છે વનસ્પતિકાયિક એક ઇંદ્રિયવાળા નપુસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે, भने स्थिति १० सहा२ वषनी छ "इदियतेइंदियचाउरिदियणपंसगाणं ठिई भाणियव्वा" मे द्रियवाणा, ऋद्रियवाणा याद्रियवाणा, वानी नीस्थित डाय તેની તેટલી સ્થિતિ અહિયાં કહેવી જોઈએ. જેમકે–એઈ દ્રિયવાળા તિર્થંનિક નપુંસકોની
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
जीवाभिगमसूत्रे यितव्या, तथाहि--द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुईतमुत्कर्पण द्वादशवर्षाणि त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकस्य स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पत एकोनपञ्चाशद्रात्रिंदिवानि । चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतः पण्मासा. ॥
'पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्त णं भंते' पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खल भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्त काल स्थिति. प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न , भग. वानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'जहन्नेण अंतो मुहुत्त' सामान्यत. पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुन्चकोडी' उत्कर्पण पूर्वकोटिः जघन्योत्कर्पाभ्यामन्तर्मुहर्तपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति भाव. । 'एवं जलयरतिरिक्ख च उप्पयथलयर उरपरि सप्प भुयपरिसप्प खहयर तिरिक्खजोणिय णपुंसगाण सव्वेसि एवं जलजैसे-द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति बारह वर्ष की है. तेइन्द्रिय तिर्यग्नपुंसक की जघन्य स्थिति ४९, उननचास दिनरात की है. चौइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्यस्थित एक अन्तर्मुहुर्त की है और उत्कृष्टस्थिति ६, छह मास की है. ___'पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगस्स णं भंते !' हे भदन्त ! जो पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक है-उसकी स्थिति कितने कालकी है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा' हे गौतम | 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' सामान्यतः पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्कोसेणं पुन्चकोडी' उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की है. 'एवं जलयरतिरिक्ख चउप्पय थलयर उरपरिसप्प भुयपरिसप्प खहयर तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं सव्वेसिं पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जलचर स्थलचर और खेचर के मेद में तीन प्रकार के होते हैं । इनमें जलचर तिर्यग्योनिक नपुंसक को चतुष्पद स्थलचर उरपरिसर्प भुजपरिसर्प तिर्यग्योनिक જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ બારવર્ષની છે. ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા તિર્થંનિક નપુંસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ ઓગણું પચાસ દિવસરાતની છે. ચાર ઈન્દ્રિયવાળા તિર્યનિક નપુ સકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સિથિતિ ૬ છ મહિનાની છે.
"पंचिंदियतिरिक्खजोणिणपुंसगस्स णं भंते" लगपन्२ पाय छन्द्रियवाणातिय श्याનિક નપુસકો છે, તેઓની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમस्वामीन छ है-गोयमा! ॥ गौतम ! जहन्नेण अंतोमुहुत्तं ॥ सामान्यत पाय-द्रयवाणा तिर्थयानि नधुसोनी धन्यस्थिति मे मत इतनी छ भने "उक्कोसेणं पुवकोडी Gष्टस्थिति में पूर्व मरिनाछ, “एवं जलयरतिरिक्खचउप्पायथलयरउरपरिसप्प भुयपरिसप्प खहयरतिरिक्त्रजोणिय णपुंसगाणं सम्वेसिं" पांयन्द्रियवा तियान ' नस જલચર, સ્થલચર અને ખેચરના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના હોય છે. તેમા જલચર તિર્યનિક નપુંસકેની ચારપગા થલચર ઉરપરિસર્પ ભુજપરિસર્ષ તિર્યનિક નપુસકે અને ખેચર તિર્ય
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५४१
चरतिर्यग चतुष्पद स्थलचरोरःपरिसर्प भुजपरिसर्प खेचरतिर्यग्योनिकनपुंसकानां सर्वेषाम् 'जहन्नेणं अंतो मुटुत्त'जघन्येनान्तर्मुहूर्त स्थितिर्भवति 'उक्कोसेणं पुन्यकोडी' उत्कर्पण पूर्वकोटि' स्थितिर्भवति ॥ तिग्योनिकानां यथाक्रमं स्थितिं प्रदर्श्य मनुष्यस्य स्थिति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह 'मणुस्स णपुंसगस्स णं भंते' मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थिति. प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न., भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुचकोडी' उत्कर्षण पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । सामान्यतो मनुष्यनपुंसकस्यापि स्थिति र्जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत. पूर्वकोटिप्रमाणा भवति, क्षेत्रं प्रतीत्येति कथितं तत्कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकमपेक्ष्य कथितम् । 'धम्मचरणं' पडुच्च धर्मचरणं प्रतीत्य बाह्यवेषपरिकरप्रयुक्तनपुंसककी और खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्टस्थिति एक पूर्वकोटि की है.
अब सूत्रकार मनुष्य नपुसक की स्थिति प्रकट करत है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-"मणुस्स णपुंसगस्स णं भंते । केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! मनुष्य नपुंसक की स्थिति कितने काल की होती है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा । खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुन्चकोडी" हे गौतम ! क्षेत्र की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और "उक्कोसेणं" उत्कृष्टस्थिति १ एक पूर्व कोटिकी है। सामान्य से यही स्थिति मनुष्य नपुंसक की है । यहां जो क्षेत्र की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की स्थिति कही गई है वह कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसक की कही गई है-तथा-"धम्मचरणं पड्डुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं देरणा पुन्चकोडी" चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर कर्मभूमिक मनुष्य नपुसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की
નિ નપુસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કષ્ટસ્થિતિ એક પૂર્વકેટિની છે - હવે સૂત્રકાર મનુષ્ય નપુ સકેની સ્થિતિ પ્રગટ કરતા કહે છે–તેમા ગૌતમસ્વામી પ્રભુને मेवा प्रश्न पूछे छे ?--"मणुस्स णपुसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" - વન મનુષ્ય નપુસકેની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુગીતમસ્વામી ने ४ छे-खेत्तं पडुच्च जहणेणं अंतो मुहत्तं उक्कोलेणं पुवकोडी" गौतम ! क्षेत्रनी अपेक्षाथी मनुष्य नए सनी धन्य स्थिति से मतभुडूत ना छ, भने 'उक्कोसेण' स्थिति ૧ એક પૂર્વ કોટિની છે સામાન્યપણથી આજ સ્થિતિ મનુષ્ય નપુસકેની સ્થિતિ કહેવામાં मावा छे, ते मूभिवाणा भनुयन सोनी छे तथा "धम्मचरण पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुरा उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' यास्त्रि यमनी मक्षाथी भभूमिना मनुष्य नपुसमेना જઘન્યસ્થિતિ એક અંતર્મહત્વેની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશોન એક પૂર્વકેટિની છે. અહિયા मा वर्षमा सयभ प्रास या पछी पतासुधी सयम पागो मे शानपा छे. "कम्मभूमिग भरहेरवयविदेहावरविह णपुंसगस्स वि तहेव" HIRत भने भैरवतक्षेत्र ३५ मभू.
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
प्रव्रज्याप्राप्तिमधिकृत्य ‘जहन्नेणं अतो मुहुतं' जघन्येनान्तमुहूर्तम् ततः परं मरणादिभावात् 'उक्कोसेणं देणा पुञ्चकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवति वर्षाष्टका - दृर्ध्वं सयमप्राप्तेरनन्तरमाजन्मसयमपरिपालनाद्देगो नत्वमिति । कम्मभूमिग भरहेरवयपुव्वविदेहअवरविदेहमणुस्सणपुंसगस्स वि तहेव' कर्मभूमिकभरतैरवतपूर्व विदेहापर विदेह मनुष्यनपुंसकस्यापि तथैव, यथा सामान्यतो मनुष्य नपुंसकवदेव । तथाहि — कर्मभूमिक भरतैरवत विदेहापरविदेहमनुष्यनपुंसकस्य क्षेत्रापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण पूर्वकोदिरेवेति,
धर्मचरणापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटिरिति ॥ ' अकस्म
५४२
भूमिगमणुस्स णपुंसगस्य णं भंते' अकर्म भूमिक मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य -- जन्मापेक्षया 'जहन्नेणं अतोहुतं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्, 'उक्कोसेण वि अंतोनुहुत्तं' उत्कर्षेणापि अन्तहै और उत्कृष्ट स्थिति देगोन एक पूर्व कोटिकी है। यहां आठ वर्ष में सयम प्राप्ति के अनन्तर जीवन पर्यन्त सयम पालना यही देशोनता है । " कम्मभूमिग भरहेरवयपुव्यविदेहावरविदेहमणुम्णपुरागस्स वि तदेव " भरत और ऐरवत क्षेत्र रूप कर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की भी स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एवं चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की और उत्कृष्ट से जैसी ऊपर मे कही गई है वैसी है । तथा पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्य नपुंसक की जधन्य स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्व कोटिकी है । तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर इन कर्म भूमिक क्षेत्र के नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्टस्थिति देगोन पूर्व कोटिकी है । - “ अकम्मभूमिग मणुस्तणपुंसगणं भ ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" गौतम ने पुन: इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! अकर्मभृमिक मनुष्य नपुंसक की स्थिति कितने कालकी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा । जम्मणं पच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वि अंतो मुहुत्त" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की -जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति भी एक अन्तर्मुहूर्त की है । अकर्मઅપેક્ષાએ જઘન્યથી પૂર્વ વિદેહ અને અતર્મુહૂતની છે કભૂમિ ક્ષેત્રના પૂર્વ કે ટિની છે.
મિના મનુષ્ય નપુંસકની સ્થિતિ પણ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અને ચારિત્ર ધમની એક અંતર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂક્ત કથન પ્રમાણેાની સમજવી તથા પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્ય નપુસંકાની જઘન્યસ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એક અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક પૂર્વ કોટિની છે તથા ચારિત્રધમ ની અપેક્ષાથી આ નપુસકાની જઘન્યસ્થિતિ એક અતર્મુહૂતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાન "अकम्मभूमिगमणुस्सण पुसगस्स णं भंते! केवइयं कार्ल ठिई पण्णत्ता” गौतमस्वामी मे ફરીથી આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવુ પૂછ્યું છે કે—હે ભગવન્ અકમ ભૂમિના મનુષ્ય નપુસકેાની स्थिति उसाअजनी वामां आव है? या प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु छे ४-' गोयमा ! जम्माणं पच्च जहणेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वि अंतोमुद्दत्तं" हे गौतम! जन्मनी अपे ક્ષાથી અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુસકાની જઘન્ય સ્થિતિ એક અ તમું તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५४३ मुहूर्तम् । अकर्मभूमौ हि मनुष्या नपुंसका समूच्छिमा एव भवन्ति न गर्भव्युत्क्रान्तिकाः, युगलधर्मिणां नपुंसकत्वाभावात् । समूर्च्छिमाश्च जघन्यत उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्तायुष एव म्रियन्ते, जघन्यान्तर्मुहूर्तापेक्षया, उत्कृष्टमन्तर्मुहूर्त्त बृहत्तरं भवतीति विशेष : ' साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' सहरणं प्रतीत्य कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः सहरणेनाऽकर्मभूमौ नीतस्तमाश्रित्य जघन्येनान्तर्मुहूतम् 'उक्कोसेणं देणा युव्वकोडी' उत्कर्षेण देगोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति सहरणादूर्ध्वमामरणान्तं तत्रावस्थानसभवात् ॥ ' एवं जाव अंतरदीवगाणं' एवं सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकवदेव हैववत हैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य, हरिवर्षक
भूमि में मनुष्य नपुंसक समूच्छिम ही होते है गर्भज नहीं होते है । जो अकर्मभूमिक मनुष्य गर्भज होते है वे नपुंसक नहीं हुआ करते है क्योंकि युगलधर्मियों में नपुंसकता का अभाव होता है संमूच्छिम मनुष्य नपुंसक जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त्त की ही आयु वाले होते है । तदनन्तर मरण धर्म को प्राप्त कर लेते है यहां जघन्य और उत्कृष्ट अन्तर्मुहूर्त्त में यह विशेष है कि जघन्य के अन्तर्मुहूर्त्त काल से उत्कृष्ट का जो अन्तर्मुहूर्त्त काल है वह बृहत्तर होता है । "संहरणं पडुच्च जहेन्नेनं अंतोमुहुत्तं,' सहरण की अपेक्षा अर्थात् कर्मभूक मनुष्य नपुंसक सहरण से अकर्मभूमि में ले जाया गया हो उसकी अपेक्षा अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की स्थिति वाले होते है और 'उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी' उत्कृष्ट से देशोन एक पूर्व कोटि की स्थिति वाले होते है । " एवं जाव अंतरदीव - गाणं" सामान्य से जैसी स्थिति अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की कही है वैसी ही स्थिति जन्म और संहरण की अपेक्षा हैमवत, हैरण्यवत हरिवर्ष रम्यकवर्ष, देवकुरू एवं उत्तरकुरु इन
સ્થિતિ પણ એક અંતર્મુહૂતની છે અક ભૂમિમાં મનુષ્ય નપુસકી સંસૂચ્છિÖમ જ હાય છે તેએ નપુંસક હાતા નથી કેમ કે-યુગલધમી`ચેામાં નપુ સકપણાને અભાવ હોય છે. સમૂઈિમ મનુષ્ય નપુ ́સક જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અત તની આયુષ્યવાળા જ હોય છે. તે પછી મરણુધર્માંતે પ્રાપ્ત કરીલે છે અહિયાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અન્તર્મુહૂર્તમાં એ વિશેષ પશું છે કે– ધન્યના અંતમુહૂત કાળથી ઉત્કૃષ્ટને જે અંતર્મુહૂતકાળ છે, તે વધારે માટે એટલે े हत्तर होय छे "संहरणं पडुच्च जहणणेर्ण अंतोमुहुत्तं" स हरगुनी अपेक्षाथी अर्थात् उर्भ - ભૂમિના મનુષ્ય નપુ′સો સહરણુથી અકર્મ ભૂમિમા લઈ જવામાં આવેલ હોય તે અપેક્ષાથી અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકૈા જન્યથી એક અતર્મુહૂતની સ્થિતિવાળા હોય છે અને “उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी” उत्कृष्टथी हेशोन मे पूर्व अटिनी स्थितिवाणा होय . “एवं जावअ तरदीवगाणं" सामान्ययथाथी सम्भूमिना मनुष्य नयुं सोनी ने अभागोनी સ્થિતિ કહેલી છે, એજ પ્રમાણેાની સ્થિતિ જન્મ અને સ હરણની અપેક્ષાથી હૈમવત હૈરણ્યવત
'
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
::. :- .. , , . . . . .
-:-
जीवाभिगमसने मनुष्यनपुंसवन्य अन्नदीपक बनाने || ११||
नि वायत प्रनयनार .. 'गपंस
.
नलम् ---पापना भने माति कालओ केवच्चिरं होई? गोगमा करने पर समयं उचोमेणं तरकालओ। णेग्इयणपुंमएणं भंते !
मानकालओ कच्चि होई ? गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहम्यागोन ननीय नागगेवमाई गवं पुटवीए टिई भाणियव्यातिरिक्स जोगियणगाण भने : निम्भिव जोणियणपुंमएनिकालओ केवच्चिरं हो गोयमा ! जहन्नणं अंतोमहत्तं उनोसेण वणस्तइकालो, एवं मांगदियानगर पं. वणम्पइकाइयम्म वि एवमेव । सेसाणं जहन्नेण अंती महान मानणं अमंग्वज कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओ. नांगणीओ कालओ. खेचओ अमज्जालोया । बदिय तेइंदिय चउििदयांमगाण र जहन्नंग अंतीमुहां उसकोमणं मंखेज्ज कालं। पांचनिनिलियोगियणगाण भने : पाँचदियतिग्विजाणियणपुंसात्तिकालोन्नि होई : गोयमा ! जहन्नणं अंतोमुहनं उक्कोसेणं पलकोरियानं । ग जलयर्गतस्विउपयलयमउग्पमिप्पभुयपरिमायाचि ॥ मम्मगमगरमण भंते ! मणुम्मणसएत्ति
... ... ... .. . .. " अनुमान पर और TTE
am
-
..::mire ..
. R: ...... . . . . .
मरना . - ५२
.
in
Teri
yari amisart
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां सिथितिनिरूपणम् ५४५ कालओ केवच्चिरं होई ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुवकोडिपुहुत्तं, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी। एवं कम्मभूमिगभरहेरचयपुब्वविदेहावरविदेहेसु वि भाणियव्वं । अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसएणं भंते ! अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसएत्ति कालओ केवच्चिरं होई गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं मुहुत्त पुहत्तं साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी । एवं सब्वेसिं जाव अंतरदीवगाणं' || सू० १५ ॥
छाया-नपुसकः खलु भदन्त ! नपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैक समयमुत्कर्पण तरुकालः नैरयिकनपुंसकः खलु भदन्त ! नैरयिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्पसहस्राणि, उत्कर्पण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि ! एवं पृथिव्याः स्थितिर्भणितव्या ! तिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवमेकेन्द्रियनपुंसकस्य खलु वनस्पतिकायिकस्यापि एवमेव । शेपाणां जधन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कयणासंख्येयं कालम् असंख्यात उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रत असंख्येया लोकाः द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियनपुंसकानां च जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण संख्येयं कालम् । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक इति कालनः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । एवं जलचरतिर्यक्चतुष्पदस्थलचरोर परिसर्पभुजपरिसर्पमहोरगाणामपि । मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! मनुप्यनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति १ गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनैक समयमुत्कर्पण देशोना पूर्वकोटिः, एव कर्मभूमिकभरतैरवतपूर्व विदेहापरविदेहेषु अपि भणितव्यम् । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः खलु भदन्त ! अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! जन्मप्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षण मुहूर्तपृथक्त्वम् । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्पण देशोना पूर्वकोटि एवं सर्वेषां यावदन्तरद्वीपकानाम् ॥१५॥
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
५४६
1
टीका - 'पुसणं भन्ते नपुंसकः खलु भदन्त । 'पुसपत्ति कालओ केयुच्चिरं होइ नपुंसय इति नपुंसकभावस्यपरित्यागेन कालत. कियच्चिरं भवतीति कित्कालं पर्यन्तं नपुसको नपुंसक रूपेणैव भवतीति प्रश्नः भगवानाह - गोयमा इत्यादि, गोयमा हे गौतम! जह
टीकथा - गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "पुंसणं भंते !" हे भदन्त ! नपुंसक यदि अपने नपुंसक भाव का परित्याग नहीं करता है तो वह कब तक नहीं करता है ? कितने काल तक वह नपुंसक अवस्था में रह सकता है ? यह पहिले प्रटक कर दिया गया है कि भवस्थिति और कार्यस्थिति के भेद से स्थिति दो प्रकार की होती है । कोई भी जन्म पाकर उसमें जघन्य और उत्कृष्ट से जीव जितने काल तक जीवित रहता है वह भवस्थिति है तथा बीच में किसी दूसरी जाति में जन्म न धारण करके किसी एक ही जाति में-पर्याय में लगातार जन्म धारण करते रहना यह कायस्थिति है । इसी स्थिति को लेकर यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है कि हे भदन्त ! नपुंसक यदि लगातार नपुंसक अवस्था वाला ही होता रहे तो वह कब तक नपुंसक अवस्था वाला होता रहता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है " गोयमा । जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तरुकालो" हे गौतम ! नपुंसक की कायस्थिति जघन्य से एक समय की है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल
टीडार्थ - गौतमस्वाभी में अलुने गोवु यूछयु छे - 'नपुसणणं भंते' हे भगवन् નપુંસક જો પેાતાના નપુસકભાવના પરિત્યાગ ન કરે તે તે કયા સુધી ત્યાગ નથી કરતા ? તે કેટલાકાળ સુધો નપુ ́સક અવસ્થામાં રહી શકે છે? એ વાત પહેલા પ્રકટ કરા દીધેલ છે કે ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિના ભેદ્રથી સ્થિતિ એ પ્રકારની હાય છે કેઈપણુ જન્મ પામીને તેમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટપણાથી જીવ જેટલા કાળસુધી જીવતા રહે છે તે ભવસ્થિતિ છે તથા વચમાં કાઈ ખીજી જાતમાં જન્મધારણ કર્યા વિના કેાઈ એક જ જાતિમા અર્થાત્ પર્યાયમાં લાગઠ જન્મ ધારણુ કરતાં રહેવુ એ કાયસ્થિતિ છે આ સ્થિતિને લઇને અહિયાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવા પ્રશ્ન કર્યાં છે કે હે ભગવન્નપુસકે જે લાગઠ નપુસક અવસ્થાવાળા જ થતા રહે તે તે કયાં સુધી નપુસક અવસ્થાવાળા થતા રહે ? આ प्रश्नना उत्तरमां प्रलु गौतमस्वामीने हे छे - गोयमा ! जहण्णेणएक्कं समय उक्कोसेणं સહારો હું ગૌતમ ! નપુ સકેાની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક સમયની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ–અન તકાળની છે. આ કથનનુ તાત્પર્યાં એ છે કે—કોઈ જીવ ઉપશમ શ્રેણોપર આરૂઢ થાય અને ત્યાં તેણે નપુસકવેદના ઉપશમ કરી દીધે અને પછી તે ત્યાથી પતિત થાય
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५४७
न्नेणं एकं समयं जधन्येनैकं समयम् तत्रौकं समयता उपशमश्रेणीसमाप्तौ सत्यामवेटकत्वे सति उपशम श्रेणीत. प्रतिपंततो नपुंसक वेदोदयसमयानन्तरं कस्य चिन्मरणात् तथा मृतस्यावश्य देवोत्पादे पुंवेदोदय सद्भातात् इति । उकझोसेणं तरुकालो तरुकालो वनस्पतिकालः, तत्र वनस्पति कालः, आवलिकाऽसंख्येय भागगतसमयराशिप्रमाणासख्येय पुद्गल परावर्त प्रमाणः । सामान्यतो नैरयिकनपुंसकस्य कायस्थिति दर्शयितुमाह-- जेरइय० इत्यादि, णेरइय णपुसएणंभन्ते नैरयिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह गोयमा इत्यादि, गोयमा हे गौतम ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि नैरयिकनपुसको नैरयिकनपुसकरूपेण भवतीति । उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरो वमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिगत्सागरोपमाणि । एवं पुढवीए ठिई भाणियव्वा एवं पृथिव्या. स्थितिर्भणितव्या. प्रमाण अनन्त काल की है । तात्पर्य यह है कि कोई जीव उपशम श्रेणीपर आरूढ हुआवहां उसने नपुंसक वेद का उपगम कर दिया और फिर वह वहां से पतित हुआ तव उसको नपुसक वेद का उदय हो गया और यह उदय उसका कम से कम एक समय तक रहा-बाद में इसका मरण हो गया तो वह इस स्थिति में मर कर देव गति में देव रूप से उत्पन्न हो गया-वह उत्पन्न होने पर इसके पुरुष वेद का उदय हो गया । यहां जो उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण इसका काल कहा गया है वह आवलिका के असख्यातवे भाग में जितनी समयो की राशि होती है तत्प्रमाण असख्यात पुद्गल परावर्त रूप है। इसमे अनन्त उत्सर्पिणी अनंतअवसपिणियां समाप्त हो जाती है । अब मूत्रकार सामान्य से नैरयिक नपुसक की कायस्थिति का कथन करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'णेरईय णपुंसएणं भंते !' हे भदन्त ! नैरयिक नपुंसक की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते है-गोयमा ? जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ" हे गौतम ! नैरयिक नपुंसककी ત્યારે તેને નપુંસકવેદને ઉદય થઈ ગયો અને તે ઉદય તેને ઓછામાં ઓછો એક સમય સુધી રહે અને પછી તેનું મરણ થઈ જાય છે તે આ સ્થિતિમાં મરીને દેવગતિમાં દેવ પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ત્યાં ઉત્પન્ન થયા પછી તેને પુરૂષ વેદને ઉદય થઈ જાય. અહિયાં જે ઉત્કૃષ્ટપણાથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણે તેને કાળ કહ્યો છે, તે આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં સમયની જેટલી રાશી હોય એટલા પ્રમાણ અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્ત રૂપ છે. તેમાં અનંતઉત્સપિણ અને અનતઅવસર્પિણ સમાપ્ત થઈ જાય છે
હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી નૈરયિક નપુંસકેની કાયસ્થિતિનું સ્થન કરે છે. – આમાં गौतमस्वामी प्रसने से ५७ छ -“णेर इय नपुंसएणं भंते !" मावन् ! नैयि: નપુસકેની કાય સ્થિતિ કેટલાકાળની છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે
-"गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साहं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई" गौतम! નરયિક નપુસકેની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી તે દસ હજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
अत्र पुढवीए पृथिव्याः, इति जातावेकवचनम्, तेन पृथिवीनामिति रत्नप्रभादि पृथिवी स्थितनैरयिकाणां पूर्वस्थिति सूत्रे स्थितिः भवस्थितिरुक्ता साऽत्र भणितया - कथयितव्या । अयंभाव—–रत्नप्रभादितमतमापर्यन्तसप्तपृथिवीस्थनैरयिकाणां यावती यस्यां पृथिव्यां सामान्यतो विशेषतः, जघन्यत उत्कृष्टतश्च भवस्थितिरुक्ता तावती कायस्थितितिरत्र वाच्या, नैरयिकाणा भवस्थितेर्व्यतिरिक्ताया अन्यस्या कायस्थितेरसंभवादिति । तथाहि — रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक नपुंसकाना स्थिति जघन्यतो दशवर्षसहस्त्राणि, उत्कर्पत एक सागरी पमम् |१| एवम्-शर्कराप्रभाया जघन्यत एक सागरोपममुत्कर्षतस्त्रीणि सागरोपमाणि २ । बालुकाप्रभायां जघन्यतस्त्रीणि सागरोपमाणि, उत्कर्पतः सप्त सागरोपमाणि ३, पत्रप्रभायां जघन्यत कायस्थिति जघन्य से तो दस हजार वर्ष की है और उत्कृट से तैंतीस सागरोपम की है. यहां जो भवस्थिति है वहो कायस्थिति के रूप में प्रकट की गई है. क्योकि नारक जीवो में और देवो में कायस्थिति नहीं होती है । जो वहा भवस्थिति है वही कार्यस्थिति रूप होती है इसका कारण यही है कि नारक मरकर नारक नही होता है और देव मरकर देव नहीं होता है. एवं पुढवीए ठिई भाणियव्वा" इसी प्रकार पृथिवीकी स्थिति कहनी चाहिये । 'पुढवीए' यहा जाति में एकवचन है जिससे ऐसा जानना चाहिये कि पृथिवियों की अर्थात रत्नप्रभादि तमतमा पर्यन्त सातो पृथियो के नैरथिको की जिसकी जितनी भवस्थिति कही है वही यहा कायस्थिति कह देनी चाहिये, क्योकि नैरयिको के भवस्थिति के अतिरिक्त दूसरी कोई कायस्थ नही होती है, उनकी जो भवस्थिति है वही कायस्थिति होती है । वह स्थिति इस प्रकार है -- रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिक- नपुंसकोकी स्थिति जघन्य से दस हजार वर्षो की उत्कृष्ट से एक सागरोपकी है, इसी प्रकार शर्करा पृथिवी में जघन्य से एक सागरोपमकी और उत्कृष्ट से तीन सागरोपम की २, वालुका प्रभा पृथिवी में जघन्य से तीन सागरोपम की और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की સાગરાપમની છે અહિયાં જે ભવસ્થિતિ એજ કાયસ્થિતિના રૂપમા પ્રગટકરવામા આવી છે. કેમ કે—નારક જીવામાં અને દેવામાં કાયસ્થિતિ હાતી નથી ત્યા જે ભવસ્થિતિ છે, એજ કાયસ્થિતિ રૂપ હાય છે. એનુ કારણ એજ છે કે પારકા મરીને નારક થતા નથી. અને દેવभरीने देवथता नथी. “एवं पुढवीप ठिई भाणियव्वा" खेन प्रभाणे पृथ्वी यिोनी स्थिति अहेवी लेोि “पुढवीए” अडिया तिसा मे वयनना प्रयोग यो छे तेथी पृथ्वीयोनी તેમ સમજવુ જોઇએ. અર્થાત્ રત્નપ્રભા વિગેરે તમતમા પન્ત સાતે પૃથ્વીઓના નૈરયિકોની એટલેકે જેની જેટલીભવસ્થિતિ કહીહાય એજ અહિયા કાયસ્થિતિમા કહેવું જોઈએ કેમકેમેરયિકાને ભાવસ્થિતિ વિના ખીજી કોઈકાયસ્થિતિ હોતી નથી. તેઓને જે ભવસ્થિતિ છે, એજ કાસ્થિતિ હાય છે તે સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુસકેાની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષાની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે. ? એજ પ્રમાણે શકરાપ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી એક સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સાગરે પમની છે. એજ પ્રમાણે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી ત્રણુ સાગરેાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી છ સાત સાગરે - પમની છે, ૩ ૫ંચપ્રભા પૃથ્વીમાં જન્યથી સાત સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ધ્રુસ સાગરના
५४८
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५४१
सप्त सागरोपमाणि उत्कर्षतो दग ४, धूमप्रभायां जघन्यतो दगसागरोपमाणि, उत्कर्पत. सप्तदश ५, तमः प्रभापृथिव्यां जघन्यतः सप्तदगसागरोपमाणि उत्कर्षतो द्वाविंशतिः ६, अधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकानां स्थितिर्जघन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्पतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि इति ॥ स्थितिं दर्शयति- 'तिरिक्खजोणिय णपुंसएणं भंते' तिर्यगयोनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणिय पुंसगत्ति कालओ केवच्चिरं होई' तिर्यग् योनिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति इति प्रश्न, भगवानाह – 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' ' जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं वणस्सई कालो ३, पंकप्रभा पृथिवी में जघन्यसे सात सागरोपम की उत्कृष्ट से दस सागरोपम की ४, धूमप्रभा पृथिवी में जघन्य से दस सागरोपम की उत्कृष्ट से सत्रह सागरोपमकी, तमः प्रभा पृथिवी में जघन्य से सत्रह सागरोपम को और उत्कृष्ट से बाईस सागरोपमक ६, और अधः सप्तमो तमतमा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से बाईस सागरोपम की उत्कृष्ट से तैतीस सागरोपम की है । इस प्रकार सब पृथिवियों की स्थिति यहां कहनी चाहिये ।
अब सूत्रकार सामान्यत. तिर्यग्योनिक की कायस्थिति का कालमान प्रकट करते हैइसमें गौतमने 'तिरिक्खजोणिय णपुंसए णं भंते! तिरिय जोणिय पुंसगत्ति कालओ केवचिरं होई" इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है - है भदन्त । तिर्यग्योनिक नपुंसक यह तिर्यग्योनिक नपुंसक है - इस रूप से कितने कालतक होता रहता है ' अर्थात् ।तर्यग्योनिक नपुंसक की कायस्थिति का कालमान कितना है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है – 'गोयमा ! जहन्नेणं अंती सुहुतं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! तिर्यग्योनिक नपुसक यदि तिर्यग्योनिक नपुंसक रूप से बराबर होता रहता है तो वह कम से कम एक समय तक होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल પમની છે ૪ ધૂમ પ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી દસસાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી સત્તરસાગ પમની છે. ૫ તમ પ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી સત્તર સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ ખાવીસ સાગરોપમની છે. ૬ અને અધઃ સપ્તમી તમતમા પૃથ્વીના નૈરયિકોની જઘન્યસ્થિતિ ૨૨ ખાવીસ સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટયા ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની સ્થિતિ છે. આ પ્રમાણે સઘળી પૃથ્વીઆની સ્થિતિ અહિયાં કહેવી જોઈ એ
હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી તિય ચૈાનિકની કાયસ્થિતિને કાલ માન વતાવે છે. ગૌતમ स्वाभोभे तिरिक्ख जोणिय नपुंसपणं भंते! तिरिय जोणिय णपुसमान्ति कालओ केवच्चिर હો” આ સૂત્રદ્વારા પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછ્યા છે કે--હે ભગવન તિર્યંન્યેાનિક નપુસક આ તિય ગ્યેાનિક નપુ ંસકની કાય સ્થિતિના કાળમાન કેટલેા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે ठे-“गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं घणस्सह कालो" हे गौतम! तिर्यग्योनि નપુસંક જો તિવ્યેનિક નપુ ંસકપણાથી થતા રહે તે તે એછામા એછા એક સમય સુધી થાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ એટલે કે અનતકાળ સુધી થતા રહે છે. આ
-
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
जीवाभिगमसूत्रे
,
उत्कर्षेण वनस्पतिकालः आवलिकाऽसस्येयभागगतसमयरात्रिप्रमाण सख्येय पुग परावर्त प्रमाणा. इति || ' एवं एगिंदियण पुंसगस्सणं' एवम् एवमेव सामान्यतिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव तियग्योनिक मृतस्य सामान्यै केन्द्रियनपुसकस्यापि जघन्यतोऽन्तर्मुहर्त्तमुत्कर्पतो वनस्पतिकाल प्रमितं कालमानं ज्ञातव्यम् । तत्र विशेष चिन्तायाम् ' वणसई काईग्रस्त वि एवमेव' वनस्पति कायिकस्यापि एवमेव सामान्यतिर्यग्योनिकनपुसक तुल्यमेव कार्यस्थितिमान विज्ञेयम् जधन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्पतो वनस्पति काल इति 'सेना' पाणामेकन्द्रियाणा पृथिवी कायिकाकायिकतेजस्स्कायिकवायुकायिकानां कायस्थिति 'जहन्नेणं अतो मुद्दत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम 'उक्कीसेणं असंखज्जं कालं' उत्कर्षेणासख्येय कालम् 'असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओ कालभ' असख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्य, कालत, खेत्तभ असंखज्जा लोया' क्षेत्रतोऽसख्याता लोका. ।
wwwwwwww
पर्यन्त होता रहता है यह वनस्पति काल आवलिका के असख्यातवें भाग में जितने समय की राशि होती है तत्प्रमाण होता है. इसमे असख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते है । 'एवं एगिदिय
पुंसगस्स णं" इसी प्रकार से तिर्यग्योनिक नपुसको में एकेन्द्रिय नपुसक जीव की भी कायस्थिति का कालमान कहा है - जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अर्थात अनंतकाल का है इसमें अनत उत्सर्पिणी अवसर्पिणीं काल समाप्त हो जाता है । 'वणसई कायस्स वि एवमेव" विशेष की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियनपुंसक की भी कायस्थिति का कालमान सामान्यत एकेन्द्रिय की कायस्थिति के कालमान जैसा ही है अर्थात् अनन्तकाल का है "सेसाणं" शेष - पृथिवी कायिक अपकायिक तेज कायिक और वायुकायिक इनकी कायस्थिति 'जहन्नेणं अंतो मुहुतं उक्कोसेणं 'असंखेज्जं कालं" जघन्य से एक अन्तर्मुहुर्त की है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल की है. असंखेज्जाको उस्सप्पिणीओ सप्पिणीओ कालओ खेतओ असंखेज्जा लोगा" इसमें कालकी अपेक्षा असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी समाप्त हो जाते है तथा क्षेत्र की अपेक्षा असख्यात लोक समाप्त हो વનસ્પતિકાળ આલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમા જેટલા સમયેયની રાશિ હાય છે, એટલા प्रभाणुनी होय छे गाभा असभ्यात युहूगल परावर्त यह लय छे एवं पगिदिय णपुंसगस्स '' આજ પ્રાણે તિર્યંચૈાનિક નપુસકામાં એક ઇદ્રિયવાળા નપુસક જીવેાની કાર્યસ્થિતિ ના કાળમાન છે. એટલે કે જઘન્યથી અ તમુહૂતના અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ અર્થાત્ रमन ंत अणनो छे. भाभा नत उत्सर्पि अवसर्पिण समाप्त था लय छे. "वणasara fa vaमेव" विशेषनी अपेक्षाथी वनस्पति अयि मे ४द्रियवाणा नपुंसौनी કાયસ્થિતિના કાળમાન પ્ર્ગુ સામાન્યતઃ એક ઇન્દ્રિયવાળાની કાયસ્થિતિના કાલમાન પ્રમાણે ● अर्थात मन ताणनों अणयान हे "सेसाणं" शेष पृथ्वी अमिया, ते अयि रमने वायुप्रयहोनी अय स्थिति "जहण्णेणंअंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' धन्यथी मे तनी नेष्टी असण्यातअजनी है, "असंखेजाओ उस्ल प्पणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ, असंखेजा लोगा" आमा अजनी अपेसाथी असण्यात ઉત્સર્પિણી અને અપસી સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષા અસ ખ્યાતલાક
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयोतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य बन्धस्थितिनिरूपणम् ५५१ 'बेदिय इंदिय चउरिंदिय णपुंसगाण य' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियनपुंसकानाञ्च जहन्नेणं अतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' उत्कर्षेण सख्येयं कालम्, स च संख्येय. कालः, संख्येयानि वर्षसहस्राणीति सख्येय सहस्रवर्षपरिमित. प्रपित्तव्य इति । पंचिंदिय तिरिक्खजोणियण पुंसएणं मंते' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त पंचिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसएत्ति कालओ केवच्चिरं होई' पच्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ' जहन्नेणं अतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् ' उक्कोसेणं पुव्वकोडिपुहुत्तं' उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् तच्च पूर्वकोटिपृथक्त्वं निरन्तरं सप्तभवान् पूर्वकोट्यायुष्कान् नपुंसकत्वेनानुभवत पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य ज्ञातव्यम् । ततः परमवश्यं वेदान्तरे विलक्षणभवान्तरे सक्रमणं भवजाते है । 'वेदिय दिय चउरिंदिय णपुंसगाण य जहन्नेणं अंतो हूत्तं उक्कोसेणं संखेज्जंकालं” दोइन्द्रिय तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय नपुंसको की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से सख्यात काल की है । यह सख्यात काल संख्याते हजारों वर्षों का होता है । पंचिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसए णं भंते ! पंचिदियतिरिक्खजोणिनपुंसएत्ति कालओ केवचिरं होइ " गौतम ने इस सूत्र द्वारा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की कायस्थिति कितने काल की है ? ऐसा पूछा है— इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है – “गोयमा ! जहन्नेणं अतोहुतं उक्कोसेणं पुव्वकोडि पुहुत्तं" हे गौतम ! पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की कायस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व की है-दो पूर्व कोटि से लेकर नौ पूर्व कोटि तक की है । यह पूर्व पृथक्त्व पूर्व कोटि आयुष्य के सात भव नपुंसकपन के अनुभव करने वाले तिर्यग्योनिक नपुंसक की अपेक्षा से समझना चाहिये क्योकि तदनन्तर उसका अवश्य दूसरे वेद-स्त्रीवेद अथवा सभाप्त था लय छे " बेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय णपुंसगाय जहणणेणं अतो मुहुत्त उक्कोसेणं संखेज्ज काल” मे छ ंद्रियवाणा, त्राणू छ ंद्रियवाजा यार द्रियवाजा नयु सोनी अयસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત ની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અસ ખ્યાતકાળના છે. આ અસ ખ્યાતકાળ सौंध्यात हुन्न। वर्षने। हाय है ' पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसएणं भंते | पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय नपुंसपत्ति कालओ केवच्चिरं होई” गौतमस्वामी या सूत्रद्वारा पांथ ઇ દ્રિયવાળા તિય ગ્યેાનિક નપુસક જીવાની કાયસ્થિતિ કેટલાકાળની છે ? આ પ્રમાણેના પ્રશ્ન पूछयो छे. या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीने हे छे - "गोयमा ! जहणेणं अतोमुद्दत्तं उक्कोसेण पुव्वको डिपुहुत्त" हे गौतम! पांय द्रियमाणा तिर्यग्योनि नयु सम्भवना अयસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાટ પૃથક્ત્વની છે એટલે કે એ પૂર્વ કેાટથી લઇને નવપૂ કાટિ સુધીની છે. આ પૂર્વ કાર્ટિ પૃથફ્ક્ત પૂર્વ કાટિ આયુષ્યના સાત ભવ નપુસકપણાને અનુભવ કરવાવાળા તિષ્યેાનિક નપુ સકની અપેક્ષાથી સમજવુ જોઇએ. કેમકે—તે પછી તેનું સક્રમણ બીજા વેદમા એટલેકે સ્ત્રીવેદ અથવા પુરૂષવેદમાં અથવા કેઈ જુદા જ પ્રકારના ભવમા અવશ્ય થઈ જાય છે
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
जीवाभिगमसूत्रे तीति । 'एवं जलयरतिरिक्ख चउप्पयथलयर उरपरिसप्प महोगाणवि' एवम् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव जलचरतिर्यक चतुप्पदस्थलचरोरःपरिसर्प भुजपरिसर्प महोरगाणामपि जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा उत्कर्पण पूर्वकोटिपृथक्त्वप्रमाणा कायस्थितिर्भवतीति ज्ञातव्यम् 'मणुस्स णपुंसगस्त णं 'भंते' मनुप्यनपुंसकस्य खलु भदन्त मणुस्सणपुंसएत्ति कालओ केवचिरं होई'मनुप्यनपुसक इति कालत. कियच्चिर भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम । 'खत्तं पडुच्च जहन्नेणं अन्तो मुहुत्त क्षेत्रं प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेन जघन्येनान्तमुहर्तम् 'उक्कोसेणं पुन्यकोडिपुहुत्त' उत्कर्पण पूर्वकोटिपृथक्त्वं द्विपूर्वकोटित आरभ्य नव पूर्वकोंटिपर्यन्तमित्यर्थ. 'धम्मचरणं पइच्च' धर्मचरण प्रतीत्य आश्रित्य तु जहन्नेणं एक्कं समयं
पुरुष वेट में अथवा किसी विलक्षण भव मे सक्रमण हो जाता है । “एवं जलयरतिरिक्ख चटप्पदथलयरउरपरिसप्पभुयपरिसप्प महोरगाणवि" पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की तरह ही जलचर तिर्यक् चतुष्पदस्थलचर उरःपरिसर्पभुज परिसर्प, और महोरग, इन नपुंसकों की भी कायस्थिति जघन्य से एक अन्तमुहर्त की है और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथक्त्व की है । "मणुस्स णपुंसगस्स णं भंते ! मणुस्स णपुंसएत्ति कालओ केवचिरं होइ" हे भदन्त । मनुष्य नपुसक लगातार मनुष्य नपुंसक अवस्था में कितने काल तक रहता है-अर्थात् मनुष्य नपुसक की कायस्थिति का कालमान कितने काल का है ? उत्तर मे प्रभु कहते है-- "गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्ते" हे गौतम ! क्षेत्र की अपेक्षा करके मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति का कालमान कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और—"उक्कोसेणं पुच्चकोडि पुहृत्तं" उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व का है-दो पूर्व कोटि से लेकर नौ पूर्व कोटि तक का है "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्क समयं उक्कोसेणंटेसूणा पुचकोडी"
____ "वं जलयर तिरिक्ख चउप्पयथलयर उरपरिसप्प भुयारिसप्प महोरगाणवि" पाय ઇ દિયવાળા તિર્યનિક નપુંસકજીવની જેમ જ જલચર તિર્થો પગા, સ્થલચર–ઉર પરિસર્ષ ભુજપરિસર્પ, અને મહારગ આ નપુંસની કાયસ્થિતિ પણ જઘન્યથી એક અંતર્મદની છે, मने थी पूर्व र पृथयनी छे. "मणुस्सणपुंसगस्स णं भंते ! मणुस्स णपुंसएत्ति कालयो केवच्चिरं होई" लगवन् भनुष्य नपुस साग मनुष्य नथुस४५मा टस સુધી રહે છે? અર્થાત મનુષ્ય નપુસકની કાયસ્થિતિ ને કાળમાન કેટલાકાળ હોય છે ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमवामीन छे -"गोयमा ! खेत्त पढच्च जहण्णेणं अंतो. महत्त' 8 गौतम ! क्षेत्रनी अपेक्षाथी मनुष्य नसहनी आयस्थितिन। मान माछामा माछी से मतभुत ने। छ, भने "उक्कोसेण पुचकोडी पुहुत्त" Stथी पूर्व पृथत्वना छ, भेटले में पूर्व दियी साधने नवोटि सुधीना छे "धम्मचरणं पडुच्च जह न्नेणं पक्कं समय उक्कोसेणं देसूणा पुव्यकोडी" तथा यास्त्रियभनी अपेक्षाथी भनुष्य नસકની કાયસ્થિતિનું પ્રમાણ જઘન્યથી એક સમયનું છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછું પૂર્વકેટિ
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५५३
जघन्येनैकं 'समयम् उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि उभयत्र भावना प्राग्वत् 'एवं कम्मभूमिंगंभरहेरवयपुंव्वविदेह अवरंविदेहेसु वि भाणियन्वं' एवं सामान्यतो मनुष्य नपुंसकँवदेव भरतैरवतपूर्वापर विदेह कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकेष्वपि क्षेत्राश्रयणेन अधन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वं धर्मरचण प्रतीत्य तु जघन्येन एक समयम् उत्कषेण देगोना पूर्वकोटि परिमिता कार्यस्थिति रिति ॥
2
'अम्मभूमिग मणुस्स नपुसणं भंते अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः खलु भदन्त अकस्मभूमिग मस्त पुंसत्तिकालओ केवच्चिरं होई' अकर्म भूमिक मनुष्य नपुसक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! जम्मणं पडुच्च
तथा - चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति का प्रमाण जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से कुछ कम पूर्व कोटि का है दोनो स्थान भावना पूर्ववत् समझ लेनी चाहिये । "एवं कम्म भूमिगभर हेरवय पुच्चविदेहअवरविदेहेसु विभाणियव्वं" सामान्य मनुष्य नपुंसक की जैसी ही कर्मभूमि के कर्मभूमि के भरत क्षेत्र ऐरावत क्षेत्र, पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के - जो मनुष्य नपुंसक है - उनकी भी कायस्थिति है । अर्थात् इन सब कर्म भूमिगत मनुष्य नपुंसको की कायस्थिति क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट पूर्व कोटि पृथक्त्व की है । तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा से जघन्य एक समय की है और उत्कृष्ट देशोन पूर्वकोटि की है ।
I
अकम्मभूमिग मणुस्स णपुंसए णं
अकर्म
2.
भंते! अकम्मभूमिग मणुस्स पुंसपत्ति काल ओ केवचिरं होई" हे भदन्त । भूमिक मनुष्य नपुंसक लगातार अकर्मभूमिक नपुंसक कितने काल तक होता है अर्थात् अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते है – “गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं छे. मन्ने स्थानानी लावना-समन्यु पडेला उद्या प्रसाशनी समल देवी. "एवं कस्मभूमिग भररवयपुब्वविदेह अवरविदेहेसु वि भाणियव्वं” सामान्य नचुसनी ने उर्मभूमिना એટલે કે ભરતક્ષેત્ર, અરવતક્ષેત્ર, પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમવિદેહના જે મનુષ્ય નપુ ́સકે છે, તેની પણ કાયસ્થિતિ પણા સમજથી. અર્થાત્ આ ઉપર કહેલ તમામ કમ ભૂમિમા રહેવાવાળા મનુષ્ય નપુસકેાની કાયસ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત છે, અને ઉત્કૃષ્ટ થી પૂધષ્ઠાપૃિથત્વની છે તથા ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક સમયની અને ઉત્ક્રુષ્ટથી ઈંશાનપૂર્વ કાટિની છે.
" अकस्मभूमिग मणुस्स णपुंसए णं भंते! अकम्मभूमिगग मणुस्स णपुंसगत्ति कालओ केयच्चिरं होई” "हे भगवन् सर्भ भूमिना मनुष्य नपुंस साग सम्म भूमिना नयुं सम्यगाथी કેટલાકાળ સુધી રહે છે ? અર્થાત્ અલ્મ ભૂમિક મનુષ્ય નપુસકની કાયસ્થિતિ કેટલાકાળની होय है ? म प्रश्नमा उत्तरमा अलु गौतम स्वामीने हे छे' गोयमा ' जम्मण पहुच्च
७०
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
जीवाभिगमसूत्रे जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य जहन्नेणं अन्तो मुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् एतावत्कालेऽपि असकृदुत्पादात् 'उक्कोसेणं अन्तो मुहुत्तपुहुत्त' उत्कपेणान्तर्मुहूर्तपृथक्त्वम् द्वचन्तर्मुहूर्तादारभ्य नवान्तमुहूर्तपर्यन्तम् , तदनन्तरं तत्र तथारूपेण उत्पादा भावादिति । 'साहरणं पडुच्च' सहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणं अन्तो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् ततःपरं मरणादि भावात् । 'उक्कोसेणं देसूणा पुच्चकोडी' उत्कषण देशोना पूर्वकोटिरिति ‘एवं सव्वेसिं जाव अन्तरदीवगाणं' एवं सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकवदेव हैमवतहरण्यवतह रिवर्परम्यकवर्षदेवकुरुत्तरकुर्वन्तर द्वीपकउक्कोसेणं अंतोमुहुत्त पुहुत्तं" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर इनकी कायस्थिति का काल मान कम से कम एक अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त पृथक्त्व दो अन्तर्मुहुत से लेकर नौ अन्तर्मुहर्त तक का है । जघन्य से जो यहां कालमान कहा गया है वह "इतने भी काल में वह बार बार उत्पन्न हो जाता है। इस अपेक्षा से कहा गया है । तथाउत्कृष्ट काल जो अन्तर्मुहूर्त पृथक्त्व रूप कहा गया है वह "इतने काल के बाद फिर उस रूप से वह वहाँ उत्पन्न नहीं होता है" इस बात को लेकर कहा गया है । “साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पूच्चकोडी" सहरण की अपेक्षा लेकर, इनकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तमुहर्त का है क्योकि उसके बाद उसकी मृत्यु आदि हो जाता है और उत्कृष्ट से देगोन कुछ कम पूर्व कोटि का है । "एवं सन्वेसि जाव अन्तर दीवगाणं" सामान्य अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की जैसी कायस्थिति है वैसी ही सबो की है अर्थात् हैमवत मनुष्य नपुंसक की, हैरण्यवत मनुष्य नपुंसक की, हरिवर्ष मनुष्य नपुंसक की, रम्यक वर्ष मनुष्य नपुंसक की, देवकुरू मनुष्य नपुंसक की, उत्तर कुरू मनुष्यनपुंसक की और अन्तरदीपज मनुष्य नपुंसक- की कायस्थिति जाननी चाहिये । अर्थात् इन क्षेत्रो के मनुष्य नपुंसको की कायस्थिति जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तजहण्णेणं अतोमुदुत्त उक्कोसेणं अतोमुहत्त पुहत्त" हे गौतम गन्सनी अपेक्षायी तमानी કાયસ્થિતિનકાળમાન ઓછામાં ઓછા એક અતિમુહૂર્ત છે અને ઉત્કૃષ્ટથી આ તમુહૂર્ત પૃથવ-એટલે કે બે અંતર્મુહૂર્તથી લઈને નવ અંતર્મુહૂર્ત સુધી છે અહિયાં જઘન્યથી જે કાળમાન કહ્યો છે, તે એટલા પણ કાળમાં તે બરાબર ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.” એ અપેક્ષાથી કહેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ણકાળ જે અંતર્મુહૂર્ત પૃથકત્વરૂપ કહેલ છે, તે આટલાકાળ પછી પાછા से ३५थी ते त्या पन्नथता नथी. मा पातनेसन हे छ "साहरणं पडुच्च जहाणेणंअतोमुहत्त उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी" सहनी अपेक्षाथी तमानी जयस्थितिमा જઘન્યથી એક આ તમ્ને છે કેમ કે–તે પછી તેનું મરણુવિગેરે થઈ જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ थी शनिमेट ४४४ मेछ। पूटिनु छ ‘एवं सम्वेसिं जाव अतर द्वीवगाण" सामान्य અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુ સકેના જેવી કાયસ્થિતિ છે, એ જ પ્રમાણેના બધાની જ એટલે કેહમવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકની, રમ્યક વર્ષ ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકોની, દેવકુરૂક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકેની ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય નપુસકેની અને અતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુસકેની કાયસ્થિતિ
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५५५ मनुष्यनपुसकानां काय स्थितिरपि जन्म प्रतीत्य जधन्येनान्तर्मुहूतमुत्कषण मुते पृथक्त्वम् सहरणं प्रतीत्य जधन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षण देगोना पूर्वकोटि रिति समाप्ता कायस्थिरिति ॥ सू० १५ |
मूलम् — पुंसस्सणं भंते! केवइयंकालं अंतर होइ ? गोयमा ! जहने अंतोसुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । णेरइयणपुंसगस्तणं भंते! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेणं तरुकालो रस्यणप्पभापुढवी नेरइयण पुंसगस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तरुकालो, एवं सव्वे सिंजाव आहेसत्तमा । तिरिक्खजोणियणपुंसगस्तजहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्महियाई पुढवी आउ तेउवाऊणं जहन्ने अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं वणस्सकालो । वणस्सइकाइयाणं जहन्नेणं अंतोसुहृत्तं उक्को सेणं असंखेज्जं कालं जावअसंखेज्जा लोया, सेसाणं वेईदियाणं जावखहरणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सकालो । मस्स पुंसगस्सखेत पडुच्चजहन्नेणं अंतोमुहुरा उक्कोसेणं वणस्सइ कालो धम्मचरणं पडुच्चजहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अनंतं कालं जावअवड्डू पोग्गल परियदे सूणं एवं कम्म भूमिगस्स वि. भरहेश्वयस्सपुव्वविदेहअरविदेहकस्सव | अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगस्स णं भंते केवइयं कालं अंतरं होई ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, संहरणं पडुच्चजहन्नेणं अंतोमुहुर्त उक्कोसेणं वणस्सकालो एवं जावअंतरदीवगति ॥ सू. १६ ॥
मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त्त पृथक्त्व की है । तथा सहरण की अपेक्षा कायस्थिति जधन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि की है । कायस्थिति का कथन समाप्त हुआ | सूत्र ॥ १५ ॥
इस प्रकार नपुंसको की कायस्थिति का कथन करके अव सूत्रकार इनके अंतर का कथन करते हैंજન્મની અપેક્ષાથી અતર્મુહૂત પૃથડ્વની છે. તથા સ હરણની અપેક્ષાથી તેઓની કાયથિતિ જધન્યથી એક અંતર્મુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાનપૂર્વકેાટિની છે
કાયસ્થિતિનુ કથન સમાપ્ત સૢ૦૧૩ગા
“ આ પ્રમાણે નપુંસકોની કાયસ્થિતિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેઓના અ ંતરનુ કથન કરે છે–
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे छाया-नपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्ये. नान्तर्मुहर्तम् , उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्व सातिरेकम् । नैरयिकनपुसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्रं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कणतरुकालः । रत्नप्रभापृथिवीनरयिकनपुसकस्यजघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षणतरुकालः एवं सर्वेपां यावद्धः सप्तमी । तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहृतम्, उत्कर्पण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । पकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्पण । सागरोपमसहनेसंख्येयव.
भ्यधिके । पृथिव्यप्तेजोवायूनां जघन्येनान्तमहतम्, उत्कण वनस्पतिकालः । वनस्पतिकायिकानां जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कणासंख्येयं कालं यावदसंरयेया लोकाः शेपाणां हीन्द्रि यादिनां यावत् खेचराणां जधन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कण वनस्पतिकालः । मनुप्यनपुंसकस्य क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कण वनस्पतिकालः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनकं समयमुत्कपैंणानन्तं कालं यावदपाद्धे पुरुलंपरावतं देशोनम् । एवं कर्मभूमिकस्यापि भरतैरवतस्य पूर्वविदेहापरविदेहकस्यापि । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्त कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जन्मप्रतीत्य जघन्येनान्तमुहर्त्तम्, उत्कणवनस्पतिकालः। संहरणं प्रतीत्य ‘नधन्येनान्तमुहूर्तसुत्कण वनस्पतिकालः, एवं यावदन्तरद्वीपकः ॥ सू०१६ ॥
"णपुंसगस्स णं भते ! केवइयं कालं अंतरं होई" इत्यादि । टीकार्थ - हे भदन्त ! नपुंसक अवस्थाको प्राप्त जीव नपुंसक अवस्था से छूटकर फिर कितने काल बाद नपुंसकवेद वाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गौयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं सातिरेग" हे गौतम | नपुंसक जीव को नपुसक वेद से छूटने पर पुनः नपुसक होने में अन्तर कम से कम एक अन्तमुहूर्त का है और अधिक से अधिक कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व का है । क्योकि पुरुप नपुंसकादिका काल इतना ही सभवित है । इस विषय में इस प्रकार कहा है
"पुरिसणपुंसा संचिट्ठणंतरे सागर पुद्दुत्त" इसका अर्थ ऐसा है-निरन्तर रूप से रहने का नाम सचिट्ठणा है इसका दूसरा नाम कायस्थिति भी है । पुरुष और नपुंसक की क्रम से अर्थात् पुरुष की संचिट्ठणा निरन्तर से एक स्थान में रहना एवं नपुंसक का अन्तर उत्कृष्ट से सागरोनम शत पृथक्त्व का होता है।
-
"णपुंसगस्सणं भंते ! केवइयं काल अंतरं होई" त्यात
ટીકાથે—હે ભગવદ્ નપુંસક થયેલે જીવ નપુંસક અવસ્થાથી છૂટીને તે પછી કેટલાકાળ પછી નપુસક વેદ વાળ થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે "गोदमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसमपुहुत्त सातिरेगः' गीतम! નપુંસક જીવને નપુંસક વેદથી છૂટયા પછી ફરીથી પાછા નપુસક થવામાં કમથી કમ એક
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२ ।
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५५७
टीका-णपुंसगस्स णं मंते” नपुंसकस्य खलु भदन्त !. केवइयं कालं अंतरं होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति नपुंसको भूत्वा नपुंसकात्, च्युतः सन् पुनः कियता कालेन नपुंसको भवतीत्यर्थः इति प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति एतावता पुरुषादिकालेन नपुसक्त्वस्य व्यवधानादिति । 'उकोसेणं सागरोवमसय पुडुत्तं सातिरेगं' उत्कर्षतः सागरोपमशतपृथक्त्वम् सातिरेकम् पुरुषादि कालस्यैतावत एव सभवात् ।
"णेरइय णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ” हे भदन्त ! नैरयिक नपुंसक का कितने काल का अन्तर होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमहत्तं उक्कोसेणं तरुकालो" हे गौतम ! नैरयिक नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर र्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से तरुकाल प्रमाण-अनन्त काल का है । जघन्य से जो एक अन्तर्मुहर्त का अन्तर यहां प्रकट किया गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिक नपुंसक सप्तम नरक पृथिवी से निकल कर तन्दुलमत्स्य आदि के भवो में एक अन्तर्मुहूर्त तक जन्म धारण करके फिर सप्तम पृथिवी का नैरयिक नपुंसक हो जाता है । तथा वनस्पति-काल प्रमाण अनन्त काल का उत्कृष्ट अन्तर यहां कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिक नपुंसक, नरक भव से निकल कर परम्परा से निगोदादि के भवो में आकर अनन्त काल तक वहाँ रहता है और फिर वह वहाँ से मरकर पुनः नैरयिक नपुंसक हो जाता है। यह अन्तर कथनसामान्य से नैरचिकनपुंसक का है “रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगस्स" विशेष की चिन्ताने અંતરમુહૂર્તનું અંતર હોય છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક વધારે સાગરોપમ શત પ્રથફવનું છે. કેમકે–પુરૂષ નપુંસક વિગેરે કાળ એટલે જ સંભવે છે. આ સંબંધમાં આ પ્રમાણે ४वामां आव्यु छे. "पुरिसणपुंसा संचिद्वणतरे सागरपुहुत्त" माना अर्थ मा प्रमाणे छे. –નિરંતર પણાથી રહેવાનું મામ સચિઠ્ઠણ છે, આનું બીજું નામ કાયસ્થિતિ પણ છે. પુરૂષ અને નપુંસકની કાય સ્થિતિ ક્રમથી અર્થાત્ પુરૂષની સંચિઠ્ઠણ નિરંતરથી એક સ્થાનમાં રહેવું અને નપુંસકનું અંતર ઉત્કૃષ્ટથી સાગરેપમ શત પૃથફત્વનું હોય છે,
__ "णेरइय णपुंसगस्स ण भंते ! केवईय कालं अतरंहोई" है सावन नैरयि नघुसકેને કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને
छे -"गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तरुकाले" गौतम ! નરયિક નપુસંકેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તરૂકાળ પ્રમાણ એટલે કે–અનંતકાળનું છે. અહિયાં જે જઘન્યથી એક અંતરમુહૂર્તનું અંતર કહ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-નરયિક નપુસક સાતમી નરક પૃથ્વીથી નીકળીને તંદલ સસ્ય વિગેરેના ભમાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી જન્મ ધારણ કરીને તે પછી સાતમી
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
___ जीवाभिगमनने पुरिसणपुंसगा मंचिट्टणं तरे गागर पुहुन' इनि बचनान पुरुषनपुमका. संचिट्टणान्तरं सागर पृथक्त्वम् पर्देकदेशे पटसमुदायोपचारात सागरोपमहातपृथस्वमिति गुरु पय नपुसकस्य च यथाक्रममिति पुरुपस्य सचिट्ठणा सातत्यनावम्यान नपुंसकर यानरं च कर्षनः मागगेपमशतपृथक्त्वमिति 'णेश्य गापुंसगरम ण भने नायिकनपुन कन्य विन्द मान्न । 'केवटयं कालं अतरं होइ' कियन्त कालमन्तर माति नारकनपुसकत्यति ग्रन गगना'--'गायगा'
-
रत्नप्रभापृथिवी के नरयिकनपुंसक की स्थिति कितन काल को होनी है। हम उनर में भगवान कहते हे-हे गौतम | ‘जहन्नेण अंतोमुहत्तं' जघन्य से अन्तर्गहन की स्थिति होती है और "उकोसेणं तरुकालो" उत्कर्ष से नाकाल अर्थात निम्पति काल की होती यांत अनन्त काल की स्थिति होती है । "एवं सवेसि जान अहे सलमा" ही प्रकार मर्कग प्रणा के नैरयिक नपुंसक से लेकर सातवीं पृथिवी के रयिक नपुंसकों का भी अन्तर है । अर्थात जघन्य से अन्तर एक अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर तस्काल प्रमाण अनन्त कान्ट का है "तिरिक्खजोणिय णपुसगम्स जहन्नेणं अंतीमुहत्तं उकोसेणं सागरोयमसयपत्तं नारिंग" तिर्यग्योनिकनपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त का है और उकृष्ट से अन्तर मातिरेक कुछ अधिक सागरोपगशत पृथवत्य का है। यहीं सातिरक-कुछ अधिक जो कहा है, वह कितने नपुंसक भवो को लेकर समझना चाहिये क्योकि उनने काल के बाद नपुंसक नाम कर्म के उदय का अभाव हो जान से नी भाव अथवा पुरूप भाव को प्राप्त हो जाता है। "एगिदियतिरिक्सजोणिय णपुंसगास जान्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेण दो सागरोवमस्साइ संखेज्जवासममहियाई, एकन्द्रियतिर्यगनपुंसक का
પૃથ્વીના નિરયિક નપુસક થઈ જાય છે. તથા વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ અન તકાળનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર અહિયા કહ્યું છે. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–નેરયિક નપુંસક નરક ભાવથી નીકળીને પરંમપરા થી નિગોદ વિગેરેના માં આવીને અનંતકાળ સુધી ત્યાં રહે છે. અને તે પછી તે ત્યાથી મરીને ફરીથી નિરાચિક નપુંસક બની જાય છે. આ અંતર કથન સામાન્યપણાથી નરયિક નપુંसहनु ४डत छ, रयणापभा पुढवीनेरय-नपुंसगस्य" विशेष प्रा२॥ ४यनमा २«न प्रमा પૃથ્વીના નિરયિક નપુંસકેની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન
छ - गौतम ! "जहण्णेण संतोमुहत्त" धन्यथा गतहतं नी स्थिति य छे. भने 'उकोसेणं तरुकालो" Bezथी त३४ाण अर्थात् पनापति जना डाय छ, मेरो है सनातनी स्थिति डाय छे. "पव सव्वेसिंजाव अहेसत्तमा" मे प्रमाणे ४१ प्रमाना નરયિક નપુંસકથી લઈને સાતમી પૃથ્વીને નરયિક નપુંસકેનું અંતર પણ હોય છે. અર્થાત જઘન્યથી એક મુહૂર્તનું અંતર હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તરકાળ પ્રમાણુ એટલે કે અનત ४६७नु मात२ छ. "तिरक्नजोणिय णपुंगस्स जहणेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेण सागरोवमसय
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
_ नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५५९ इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् सामान्यतोनारकनपुंसकस्यान्तरं भवति, सप्तमनरकपृथिवीतः उद्धृत्य तन्दुलमत्स्यादि भवेदन्तर्मुहूर्त्त स्थित्वा पुनरपि सप्तमनरकपृथिव्या गमनश्रवणादिति उक्कोसेणं तरुकालो' उत्कर्षेण तरुकालो वनस्पतिकाल इत्यर्थः नरकभवादुद्धृत्य पर-परया निगोदेषु गतस्य तत्रानन्तरं कालं यावदवस्थानादिति 'रयणप्पमा पुडवीनेरइयणपुंसगस्स विशेषचिन्तायां रत्नप्रभापृथिवीनैरयिक नपुंसकस्य कियन्तं कालमन्तरं अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से सख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का है. इसका कारण यह है कि एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक जीव मरकर त्रस कायो में उत्पन्न होजावे, वहां उसके फिर एकेन्द्रि योनिय की प्राप्ति में व्यवधान करने वाला त्रसकाय का स्थिति काल उत्कर्ष से भी संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का ही होता है । यह एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक का अन्तर 'कथन सामान्य से है-विशेष से अन्तर कथन इस प्रकार है-"पुढवी आउ तेउ वाउणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" पृथिवी कायिकनपुंसक का अप्कायिक नपुंसक का तैजस कायिक नपुंसक का और वोयुकायिक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण का है. “वणस्सइ काइयाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' वनस्पति कायिक नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और "उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं जाव असंखज्जलोया" उत्कृष्ट से असख्यात काल का यावत् असंख्यात लोक का है. यह असख्यातकाल कालकी अपेक्षा असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी रूप होता है और क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक प्रमाण होता है. उत्सर्पिणी अवसर्पिणी का असख्यातपना इस प्रकार से जानना चाहिये जैसे असख्यातलोकाकाश के प्रदेशों में से प्रति-समय- एक एक प्रदेश का अपहार करने पर जब समस्त प्रदेशो के समाप्त होने में जितनी उत्सर्पिणी अवसर्पिणी अवसर्पिणियाँ व्यतीत हों उतनी उत्सर्पिणी अवसर्पिणिया मुहुत्तं साइरेग" तिययानि नसोनु तर धन्यथा ये मतहत छ. सन -ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક એટલે કે કંઈક વધારે અંતર કહ્યું છે, તે કેટલાક નપુંસક ભવાને લઈને સમજવું જોઈએ, કેમકે–એટલા કાળ પછી નપુ સક નામ કમના ઉદયનો અભાવ થઈ જવા थी स्त्री 'भाव मया पु३५ माप ने प्रात 5 तय छे. “एगिदय तिरिकख जोणिय णपुसगस्स जहण्णेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्सांइ संखेजवासमभहियाई" એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યગ નપુ સકેનું અંતર જઘન્યથી એક અતિમુહૂર્તનું હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સ ગ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનું છે. તેનું કારણ એ છે કે–એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યંગ્યાનિક નપુસક જીવ મરીને ત્રસકાય પણામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં પાછા તેને એક ઈદ્રિય જીવની યોનિ પ્રાપ્ત કરવામાં વ્યવધાન કરવા વાળા ત્રસ કાયને સ્થિતિ કાળ ઉત્કૃષ્ટથી પણ સંખ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનો જ હોય છે. આ એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુસકેનું અંતર સામાન્યથી કહ્યું છે. વિશેષ પ્રકારથી અંતરનું કથન આ प्रमाणे छे.
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमसूत्र भवन ' भगवानाह- जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं जपन्येन अंतोर्मुहुत्तम् उक्कोसेणं तरुकालो उन नत्काल बनन्यनिकालपरिमितमन्तरं भवति । एवं सव्वेसिजीव अहेसत्तमा एवं गई पां यावदर मममी रत्नप्रभापृथिवीनारकनपुंसकवदेव सर्वेषां शर्कराप्रमादित आरम्याध सम्मो नाकनपुंसकपर्यन्तानामन्तरं वक्तव्यम् । 'तिरिक्ख जोणिय णपुंसगस्स' निर्यगयोनिक नपुंसकम्य 'जहन्नेणं अन्तोमुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं सागरोवमसय प्रदमाग उन्कर्पग सागगेपमशनपृथक्त्वं सातिरेकमन्तरं भवति सातिरेकत्व च तदुपरि कतिपयनपुरक माईक्वेदितव्यम् नत परं नपुंसकनामकर्मोदयाभावतो नियमतः स्त्रीपुरुषभावगमनात्
नासायात कहलाती है क्योंकि वनस्पति के भव से निकलकर जव अन्यभवो में जीव घूमता है, वहां उनका पूर्वोक्त असंख्यात उसर्पिणी अवसर्पिणीकाल तक अवस्थान होता है, उसके बाद संमागे जीव के नियम से फिर वनस्पति काय में उत्पत्ति होती है । "सेसाणं वेइंदियादीणं जाब सहयगण' टमी तरह गंप-दीन्द्रियनपुंसकों का यावत् तेन्द्रियनपुंसको का चौहन्द्रिय नयुमोका पञ्चेन्द्रिय निर्य-योनिक जलचर नपुंसको का स्थलचर नपुंसकोका, खेचर नपुंसको का अन्तर "जहन्नगं अंतोमुहुनं उक्कोसेणं वणस्सडकालो" जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त का है और उप वनम्पनिकाल का प्रमाण है. "मणुस्स णपुंसगस्स" सामान्य से मनुष्यनपुंसक का अन्तर "खेत पड़च" क्षेत्र की अपेक्षा लेकर "जहन्नेणं" जघन्य से तो "अंतो मुहत्तं एक अन्तर्गदर्न का है नथा "उक्कोमेणं वणसहकालो" उत्कृष्ट से वनस्पपितकाल तक का है "धम्पनरणं पहुच्च जहन्नणं एक समयं उक्कोसेणं अणंत कालं" चरित्र धर्म की अपेक्षा लेकर मनुन्य नपुंसक का जन्तर जघन्य में एक समय का और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का है. "नाव पोगरपग्यिदेमूणं" इस अनन्तकाल में अन्त उत्सर्पिणी काल और अनन्त अशपिंगी काल समाप हो जाता है। तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते है।
"पुटवी आउ नेउवाउपण जाणेण्णं संतोमुहुत्त उमोसेणं घणस्सइकालोग'वायि ન નું પાણિક નપુંશકોનું તેજ કાયિક નપુંસનું અને વાયુ કાયિક નપુંસકનું અંતર
यी , मनमुनिनु छ. म थी वनस्पति प्रमाणुनुं मत छ "वणस्सरकापाज परोपी नोमुटु" पतिय नभानु मत२ धन्यथा से मतभुत नु , न 'उकोमेण भोज फालं. जाव असंन्जलोया" थी मम यातनु અતર થાવન સંધ્યાત લેકનું છે અસંખ્યાન કાળની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણ અને આવરી દે છે અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત લોક પ્રમાણ હોય છે. ઉત્સજિન ન વસનિ અાંખ્યાન પનું આ પ્રમાનું સમજવું જેમકે–અસંખ્યાત હે જગ પ્ર માથી પ્રતિસમય ટ એક પ્રદેશના અપકાર કરવાથી બહાર કહાડવાથી tતા હ. પ્રદેશના રામાપ્ત થવામાં જેટલી ઉસપિણી અને અવસર્પિણી વિતી જાય
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य वन्धस्थितिनिरूपणम् ५६१ 'एगिंदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगस्स' विशेषचिन्तायां सामान्यत एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंस कस्य नपुंसकत्वस्यान्तरंतु 'जहन्नेणं अतो मुहुत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्तकालो भवति अन्तर्मुहूर्त प्रमितिद्वीन्द्रियादि कालेन व्यवधानात् । उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्भ हियाई' उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे भवतः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य नपुंसकत्वस्यान्तर, मुत्कर्षतः सख्येयवर्षाभ्याधिके द्वे सागरोपमसहस्र भवतः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकजीवो भूत्वा त्रसकायेषूत्पन्नोभवेत् तत्र तस्य पुनरेकेन्द्रियत्वव्यवधायकस्य त्रसकायस्थितिकालस्योत्कर्षतोऽपि संख्येयवर्षाधिकद्विसहस्र सागरोपम प्रमितस्यैव संभवात् इति ॥ विशेषत एकेन्द्रियनपुंसकानां
और ं देगोन कुछ कम अपार्ध पुद्गलपरावर्त काल भी समाप्त हो जाता है एव कम्मभूमिगस्स वि" इसी तरह कर्म भुमिक नपुंसक का भी अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा लेकर जधन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है क्योकि सर्वजघन्य लब्धिपातका काल एक समय का ही होता है । और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल रूप है. तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक समय का औद उत्कृष्ट से अनन्तकाल का है. यावत् देशोन अपार्थ पुद्गल परावर्त काल
એટલી ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીયા અસંખ્યાત કહેવાય છે કેમકે—વનસ્પતિના ભવથી નીકળીને જીવ જ્યારે ખીજા ભવામાં ફરે છે, ત્યા પૂર્વક્તિ અસયાન ઉત્સર્પિણી ને અપસર્પિણીકાળ સુધી તેનુ અવસ્થાન હાય છે તે પછી સંસારી જીવની ઉત્પત્તી નિયમથી વનस्पतिप्रयभां थाय छे. “सेसाणं बेइंदियादीण जावखहयराण” ॥ ४ प्रभागे शेष – मे छद्रिय વાળા નપુંસકાનું યાવત, ત્રણ ઈંદ્રિય વાળા નપુસકોનુ, ચાર ઈંદ્રિય વાળા નપુંસકેાનુ' પાંચ ઇન્દ્રિય વાળા તિર્યંન્ગેાનિક જલચર નપુસકેાનુ, સ્થલચર નપુંસકાનુ અને ખેચર નપુ - सोनु ं अ ंतर “जहण्णेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वणस्स कालो" ४धन्यथी मे अ ंतर्भुहूर्त'नु छे, भने उत्ॣष्टथी वनस्पति अस प्रभाणुनुं छे. “मणुस्सण पुंसगस्स” सामान्यपणा थी भनुष्य नपुंसउनु अ ंतर "खेत्तं पडुच्च" क्षेत्रनी अपेक्षाथी “जहण्णेणं" ४धन्यथी तो " अंतो मुहुत्तं” अंतर्भुहूर्त नु छे, तथा “उक्कोसेण वणस्सह कालो" उत्सृष्टथी वनस्पति आज सुधीनुं अ ंतर छे " धम्मचरणपटुच्च जहणणेण एक्क समयं उक्कोसेणं अणं तं कालं" ચારિત્ર ધમની અપેક્ષાથી મનુષ્ય નપુસકીનુ અંતર જધન્યથી તે એક સમયનુ અને ઉત્કૃષ્ટથી અનત કાળનું છે 'जाव अवइढ पोगालपरिददं देसूणं" हेशोन अर्ध युगल परावर्त આ અનંતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી કાળ અને અનંત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઈ જાય સમાપ્ત થઈ જાય છે અને દેશાન એટલે કે– ઈકે સમાપ્ત થઇ જાય છે એટલે અધ પુદ્ગલ પરાવત
છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અન તલાક આછે અપાય પુદ્ગલ પરાવત કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે.
७१
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीचाभिगमसूत्रे
५६२
'पुढवी आउ तेउवाऊणं' पृथिव्यप्तेजोवायुकायिकनपुसकाना नपुंसकत्वान्तरम जहन्नेणं अतो मुहुत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् 'उक्कोसेण उत्कर्षेण तु वनस्पतिकालः ॥ 'वणस्सइकालो' वणस्स काइयाणं' वनस्पतिकायिकन पुसकानाम् नपुंसकत्वस्यान्तरंतु 'जहन्नेणं अतो मुद्दत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त अंता भवति उक्कोसेणं असंखेज्जं काल जाव असंखेज्जालोया' उत्कर्पणासख्येयं कालं यावदसख्याता लोका ।, सचासख्येयः कालः असख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसख्येयाः लोका इति । उत्सर्पिण्यवसर्पिणीनामसख्येयत्वं यथा -- असख्येयलोकाकाशप्रदेशानां प्रतिसमय मे कैकप्रदेशापहारेण समस्त प्रदेशापहारेण समस्तप्रदेशापहारे यावत्य उत्सर्पिण्यव सर्पिण्यो व्यतीता भवन्ति तावत्य उत्सपिण्यव सपिण्योऽसंख्येयाः प्रोच्यन्ते । वनस्पतिभवात्प्रच्युतस्यान्यभवेत्कर्पत एतावतकाल पर्यन्तभवस्थान सभवात् तत्पश्चात् ससारिजीवस्य नियमतो भूयो वनस्पतिकायिक समुत्पत्तिर्भवेदिति 'सेसाणं वेइंदिया दीणं जाव रवहयराणं' शेषाणां कथितैकेन्द्रियचतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकजलचरस्थलचरखेचराणाम् ' जहन्नेण अतोमुहतं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उक्को सेणं वणस्सकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः द्वीन्द्रियनपुंसकत आरभ्य खेचर नपुसक पर्यन्ताना नपुंसकत्वान्तरमुत्कर्षतो वनस्पतिकालपरिमितं भवतीति || ' मणुस्त णपुंसगस्स' सामान्यतो मनुष्यनपुंसकस्य नपुंसकत्वस्यान्तरतु 'खेत्तं पच' क्षेत्रं प्रतीत्याश्रित्य जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहुर्तमात्रं भवति तथा - 'उक्कोसेणं वणस्सकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावद् अन्तरं भवति । ‘धम्मचरणंपडुच्च' धर्मचरणं प्रतीत्य तु 'जहन्नेणंएक्कंसमयं' जघन्येन एक समयम् 'उक्कोसेणं अणतंकाल' उत्कर्षेण अनन्त कालम् 'जाव अवड्ढ पोग्गलपरियट्टंदेसूणं' यावदपार्द्धपुद्गलपरिवर्त्त देगोनम् । यावत्पदग्राह्यघटितोऽयमर्थ' - अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका अपार्द्रपुद्गलपरावर्ती देशोन इति । एतावत्कालपर्यन्तस्योत्कर्पतोऽन्तरं भवतीति । 'एवं कम्मभूमिगस्सवि' एवमेव सामान्यतः कर्मभृमिकमनुष्यनपुंसकस्यापि क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनैकसमयम्, लब्धिपातस्य सर्वजघन्यस्यैकसामयिकत्वात्, उत्कर्पेणानन्त कालं यावदपार्क पुद्गलपरावर्त देशोनम् 'भर हेरवयस्सविपुब्वविदेह अवरविदेहगस्सवि' एवं भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुसकस्यापि पूर्वविदेहापरविदेहतक का है "भरहेरवयस्स" मरत और ऐरावत क्षेत्र के मनुष्य के मनुप्यनपुसकका मी अन्तर सामान्य मनुष्यनपुंसक के जैसा ही है “पुव्यविदेह अवर विदेहस्स वि" जिस प्रकार सामान्य कर्मभूमिक मनुष्यनपुसक का अन्तर कहा है उसी प्रकार पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के मनुप्यनपुसक का भी अन्तर क्षेत्र और चरित्र धर्म को भी आश्रित करके लूमिना नयु सोनु तर पशु क्षेत्रनी अपे ક્ષાથી જઘન્યથી એક અતર્મુહૂત તુ છે. કેમકે—બધીજ જઘન્ય લબ્ધિતના કાળ એક સમય ના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળરૂપ છે તથા ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી મનુષ્ય નપુંસકેતુ અતર જઘન્યથી એક સમયનુ અને ઉત્કૃષ્ટથી અન ત
एव कम्मभूमिगस्स वि” मे प्रभा
કાળનુ છે યાવત્ દેશોન
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुसकानां स्थितिनिरूपणम् ५६३
कमनुष्यनपुंसकस्यापि प्रत्येकं सामान्यतो मनुष्यनपुंसकवदेवान्तरं जघन्योत्कर्षाभ्यां क्षेत्रधर्माश्रय-- णेन च ज्ञातव्यमिति ॥ अकम्मभूमिगमणुस्सणपुसगस्स णं भंते अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयंकालंअंतरंहोइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति नपुंसकत्वस्येति प्रश्नः, भगवानाह-- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'जम्मणं पडुच्च' जन्मप्रतीत्य-आश्रित्य 'जहन्नेणंअंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूत्तम्, जन्मापेक्षयाजधन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रमन्तरम्, एतावतैव गत्यन्तरादिकालेन व्यवधानभावात्, 'उक्कोसेणंवणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालंयावदन्तरं भवतीति । 'संहरणंपडुच्च' सहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणंअंतोमुहुत्तं' जघन्येर्नान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति तच्चैवं भवति-कोऽपि कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक' केनापि अकर्मभूमौ सहृतः सचाकर्मभूमौ स्थितिमत्वादकर्मभूमिक इति कथ्यते, ततः कियत्कालानन्तरं तथाविधबुद्धिपरावर्तनभावतः पुनरपि कर्मभूमौ सहृतः तत्र चान्तर्मुहूर्त स्थापयित्वा पुनरपि, अकर्मभूमावानीत इत्येवं रूपेण सहरणापेक्षया अन्तजघन्य एवं उत्कृष्ट रूप से जानना चाहिए, अकम्मभूमिगमणुस्सण पुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ” हे भदन्त ! अकर्मभूमिक मनुष्यनपुंसक का अन्तर कितने काल का होता है ? “गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो 'मुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योकि इसके गत्यन्तरादिको लेकर इतने ही काल का व्यवधान पडता है और उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल तक है "संहरणं पडच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त” संहरण की अपेक्षा लेकर अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है यह ऐसे है-कोई कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसक किसी के द्वारा अकर्मभूमि में हरण कर ले जाया गया हो वहाँ ठहरने के कारण वह वहां अकर्मभूमिक कहलाया अब कुछ काल के वाद तथाविध बुद्धि के परावर्तन भाव से वह कर्मभूमि में वापिस ले आया गया यहां यह एक अन्तर्मुहूर्त काल तक रहा बाद में पुनः उसका अकर्मभूमि में अपहरण
सपा पहला ५२वत ॥ सुधातु छे. हेश ! म पुल परावत ' भरहेर वयस्स" , ભરત અને અરવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકેનું અંતર પણ સામાન્ય નપુંસકોના કથન પ્રમાણે
छ. "पुचविदेह अवरविदेहस्स वि" रेप्रमाणे सामान्य भभूमिना मनुष्य न सहानु અંતર કહ્યું છે, એ જ પ્રમાણે પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્ય નપુસકેનું અંતર પણ क्षेत्र भने यात्रिधर्मनी माश्रय शने धन्य समे ट पाथी समायु: "अक्म्मभूमि- - गमणुस्स णपुंसंगस्स णं भंते ! केवईयं कालं अन्तरंहोइ" भगवन समभिना मनुष्य નપુંસકેનું અતર કેટલા કાળનું હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે छ - "गोयमा । जग्म णं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्स कालो" ગૌતમ ! જન્મની અપેક્ષા જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર છે કેમકે–તેમની ગત્યંતર વિગેરેને લઈને એટલા જ કાળનુ વ્યવસાન પડે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળનું અંતર
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
मुहूर्तकालमन्तरं भवतीति । 'उक्कोसेणं वणस्सकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकाल' | 'एवं जाव अंतरदीवगत्ति' एवं यावदन्तरट्टीपक इति । यथा सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्यान्तरं कथितं तथैव यावत्पदेनहैमवत हैरण्यवतस्विर्परम्यकदेवकुरुत्तरकुर्वकर्मभूमिकगनुष्य नपुंसकानां तथा अन्तरद्वीपकमनुप्यनपुंसकाना च जन्मापेक्षया संहरणापेक्षया च जधन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण वनस्प तिकालपरिमितमन्तरं ज्ञातव्यमिति ॥ सू० १६ ॥
५६४
हो गया-इस अपेक्षा से यहा अन्तर मुहूर्त्त का काल जघन्य से कहा गया है तथा उक्कोसेण वण स्सइ कालो” उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल तक का कहा गया है "एवं जाव अंतरदीवगत्ति उसी प्रकार का अन्तर यावत् अन्तर द्वीपज मनुष्य नपुंसक भी जानना चाहिए | जैसा अन्तर सामान्यतः अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक का कहा है उसी तरह अन्तर हैमवत क्षेत्र के मनुष्य नपुसक का हैरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुसक का हरिवर्ष क्षेत्रके मनुष्य नपुसक का रम्यक वर्ष क्षेत्र के मनुप्य नपुंसक का देवकुरु के मनुष्यनपुंसक का और उत्तर कुरु क मनुष्यनपुसक का और अन्तर द्वीप के मनुष्य नपुंसक के भी जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक का और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल तक का जानना चाहिए । १३
थाय छे, 'संहरणं पडुच्च जहण्णेणं अतो मुहुत्त " सरगुनी अपेक्षाधी भूमिना મનુષ્ય નપુસકેાનું અંતર જધન્યથી એક અ ત હ નુ છે, તે આ પ્રમાણે છે કે -કેઇ કમ ભૂમિના મનુષ્ય નપુસક કોઈના દ્વારા અકમ ભૂમિમા હરણ કરીને લઈ જવામા આવેલ હોય અને ત્યા રહેવાના કારણે તે ત્યા કમભૂમિક કહેવાયા છે તે પછી કઈ કાળ પછી તથા વિધ -તે પ્રકારની બુદ્ધિના પરાવર્તન-ફેરફારના ભાવથી તે ક ભૂમિમા પાછા લાવવામાં આવ્યા હાય અને ત્યા તે એક અંતર્મુહૂત કાળ સુધી રહેલ હાય અને તે પછી ફરીથી તેનું અપહરણ અક ભૂમિમાં થયુ હોય આ અપેક્ષાથી અહિયાં અ ત હૂના કાળ જઘન્યથી કહ્યો છે. तथा “उक्कोसेण वणस्सहः कालो" उत्सृष्टथी वनस्पति आज सुधीनु अंतर ४ छे. "एवं जाय अन्तरदीव गत्ति" से प्रभाषेनु मंतर यावत् अंतरद्वीयना मनुष्य नपुं सोनु थु સમજવુ . જેવુ અ તર સામાન્યપણાથી અક*ભૂમિના મનુષ્ય નપુ સકાથી કહ્યુ છે, એજ પ્રમા©તુ અતર હૈમવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકોનું હૅરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુ સંકેત્તુ હિર ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુ કેતુ, રમ્યક વષ ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુ ંસકેતુ' દેવકુના મનુષ્ય નપુસકેાનું અને ઉત્તરકુના ‘મનુષ્ય નપુસકોનુ અને અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુ સત્તુ પણુ જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત સુધીનું અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ સુધીનું સમજી
<
सेवु, ॥ सू० १४॥
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५६५ सामान्यतो विशेषतश्च नपुंसकानामन्तरं निरूप्य सम्प्रति-सामस्त्येन नारकतिर्यड्मनुप्यनपुंसकानामल्पबहुत्वमाह-'एएसिणं' इत्यादि,
मूलम्-'एएसिणं अंते ! णेरइयणपुंसगाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं मणुस्सणपुंसगाणयकयरेकयरेहितोजावविसेसाहियावा ? गोयमा ! सव्वत्थोवामणुस्सणयुसगाणयकयरेकयरेहितोजावविसेसाहियावा ? गोयमा ! सबथोपा अणुस्सणपुंसगाणेरइयणपुंसगाअसंखेज्जगुणा तिरिक्खजोणियणपुंसगाअणंतगुणा। एएसिण भंते ! रयणप्पभापुढवीणेरझ्यणपुंसगाणं जावअहेसलमाढविणेरइयणपुंसगाणयकयरेकयरेहितोजावसेसाहियावा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा अहेसत्तमढविणेरइयणपुंसगा छहपुढविणेरझ्यणपुंसगा असंखेज्जगुणा जावदोच्चपुढविणेरड्यण[सगा असंखेज्जगुणा । इसीसेश्यणप्पभाएपुढवीएणेरझ्यणपुंसगाअसंखेज्जगुणा। एएसिणं भंते !तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पुढविक्काइयजाववणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंस गाणं बेइंदियतेइंदियवारिदियपंचिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाणंजलयराणं थलयराण सहयराणयकयरेकयरेहितोजावविसेसाहियावा ? गोयमा ! सम्वत्थो वा खहयरतिरिक्खजोणियणपुंसगा थलयरतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा जलयरतिरिक्खजोणियणपुंसगासंखेज्जगुणा, चरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसंगाविसेसाहिया तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया तेउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा पुढविक्काइय ए|गेदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया,
आउक्काइयएगेंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वा उक्का इयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया वणस्सइय काइयं एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणंतगुणा. ॥ एएसि णं भंते ! मणुस्सणपुंसगाणं कम्मभूमिगणपुंसगाणं अकम्मभूमिगणपुंसगाणं अंतरदावगणपुंसगाणय कयरे कयरेहितोअप्पावा बहुया तुल्लावा
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र विसेसाहियावा ? गोयया ! सव्वत्थोवाअंतरदीवगअकम्मभूमिकमणुस्स. णपुंसगा देवकुरूत्तरकुरुअम्मभूमिगमणुस्मणपुंसगा दोविसं खेज्जगुणा, एवं जावपुब्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सणघुसगा दोरिसंवज्जगुणा । एएसि णं भंते !णेरइयणपुंसगाणं रयणापमापुढवीनेरइयणपुंसगाणं जावअहेसत्तमापुढवीणेरइयणपुंसगाणं तिरिक्खजोणि यणपुंसगाणं पागेदियतिरिक्खजोणियणघुसगाणं पुढविस्काइय एगिदि यतिरिक्खनोणियणपुंसगाणं जाव वणस्मइकाइयगांगैदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं, वेइंदियतेइंदियबउरिदियपंचिंदियतिरिक्वजोणियणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणं खहयराणं मणुस्सणघुसगाणं कम्मभूमिगाणं अकम्मभूमिगाणं अंतरदीवगाणयकयरेकयरहितोअप्पारावयाचा तुल्ला वा विसे साहिया वा? गोयमा ! सबथो वा अहेसत्तमपुत्रीणेरइयणपुंसगा छट्ठपुढवीणेरझ्यणपुंसगाअगखेज्जगुणा जावदोच्चाढवीणेरइयणपुंसगाअसंखेज्जगुणा अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगाअसंखेज्जगुणा देवकुरूत्तरकुरु अकम्पभूभिगवणुस्सणघुमगा दोविसंखेज्जगुणा जावषुव्वविदेहअवरविदेह कम्मसृषिगमगुस्सणमुलगा दोविसंखेज्जगुणा. रयणप्पभापुढवीणेरइणपसगा असंखज्जगुणा, सहयरपंचिदियतिरिक्खजोणिथणपुंसगा असंखेज्ज गुणा, थलयरपंचिदियतिरिक्वजोणिणएसगा संखज्जगुणा, जलयरपीचंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा. चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाविसेसाहिया, बेइंदितिरिक्वजोणियणपुंसगा विसेसाहिया । तेउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसना असंखेज्जगुणा, पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्वजोणियणपुंमगा विसे साहिया आउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियपुंसगाविसेसाहिया, वाउस्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वणस्सइक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' ॥सू. १७॥
छाया--एतेषां खलु भदन्त ! नैरयिकनपुंसकानां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां मनुष्य नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यनपुंसका नैरयिक
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५६७ नपुंसका असंख्येयगुणाः तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! रत्नप्रभा - थिवीनैरयिकनपुंसकानां यावदधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्यो याव द्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः अधः सप्तम पृथिवीनैर विकनपुंसकाः पष्ठपृथिवीनेंयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः यावद् द्वितीयपृथिवीनैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः पतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकनपुसकानां पृथिवी कायिकयावद्वनस्पतिकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिनपुंसकानां द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणा च कतरे कतरे
यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचरतिर्यग्योनिकनपुसकाः स्थलचरति - योनिकनपुंसकाः संयेख्यगुणाः, जलचर तिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाः, चतुरिन्द्र. यतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः त्रीन्द्रियतिर्यग्यौनिक नपुंसका विशेषधिकाः द्वीन्द्रिय तिर्यग्योनिकन पुंसका विशेषाधिकाः । तेजस्का कायिकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येयगुणाः पृथिवीकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकन पुंसविशेषाधिकाः वायुकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्यो निकनपुंसका अनन्तगुणाः पतेषां खलु भदन्त ! मनुष्यनपुंसकानां कर्मभूमिकनपुंसकानाम् अकर्मभूमिकनपुंसकानामन्तरद्वीपकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वातुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः, देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः, एवं यावत्पूर्वविदेहापर विदेहकर्मभूमिकमनुयनपुंसकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः ॥ एतेषां खलु भदन्त ! नैरयिकनपुंसकानां रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकनपुंसकानां यावदधः सप्तम पृथिवीनैरथिकनपुंसकानां तिर्यग्योनिकनपुंसकानामेकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानां पृथिवी का थिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकन पुंसकानां यावद्वनस्पतिकायिकनपुंसकानां द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपृञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां मनुष्यनपुंसकानां कर्मसूमिकाना मकर्मभूसिकानामन्तरद्वीपकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम! सर्वस्तोका अधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, पष्ठपृथिवीनैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणायां वद्धितोथ पृथिवी नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, अतरद्वीपकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाः, देवकुरूत्तरकुर्वकर्म भूमिकमनुष्यनपुंसका इयेऽपि संखयेयगुणाः यावत् विपूर्व देहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः । रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकनपुंसकाअसंख्येयगुणाः, खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाअअसख्येयगुणाः स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असखयेयगुणाः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकनपुंसकाः संखयेयगुणाः, जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकन पुं सकोः संख्ये गुणाः, चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकन पुंसका विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रियतियग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुरका असंख्येयगुणाः, पृथिवीकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, वायुकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, वनस्पतिकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥ सू० १७ ॥
I
इस प्रकार सामान्य और विशेष से नपुसको का अन्तर निरूपण कर अब सूत्रकार नारक तिर्यञ्च और मनुष्य नपुंसको का अल्प बहुत्व कहते है -
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી નપુસકાના અતરનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્ય નપુસકાના અલ્પ બહુપણુ કહે છે.
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
टीका 'एते सिणं भंते' एतेपाम् अग्रे वक्ष्यमाणानां खलु भदन्त ! 'रइयणपुंसगाणं' नैरयिक नपुंसकानाम् - तिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्, 'मणुसण पुंसगाणय' मनुष्यनपुसकानां च सामान्यानां नारकतिर्यमनुप्यनपुंसकानाम् ' कयरे कयरे हिंतो' कतरे कतरेभ्यः 'जाव विसेसाहियावा' यावद्विशेपाधिका वा यावत्पदेन - अल्पा वा बहुका वा तुल्या वेत्येषां सग्रहो भवति, तथा च-हे भदन्त । सामान्यतो नारकतिर्यङ् मनुष्यनपुंसकेपु मध्ये कस्यापेक्षया कस्याल्पत्वं बहुत्व, बहुत्वं तुल्यत्वं विशेपाधिकत्वं वा भवतीत्यल्पबहुत्वविषयक' प्रथमः प्रश्न', भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । सव्वत्थोवा' सर्वस्तो का—–सर्वापेक्षया न्यूना: 'मणुस्सण पुंसगा' मनुष्यनपुंसका भवन्तीति । श्रेण्यसख्येयभागवर्त्तिप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । 'रडयणपुंसंगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकापेक्षया नैरयिकनपुंसकापेक्षया असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अलमात्र क्षेत्र प्रदेशरागौ तद्गतप्रमाणवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेगरागिर्भवति तावत्प्रमाणसु धनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीपु श्रेणीपु
५६८
www
wwwwww
एसिणं भंते ! रयणपुंसगाणं तिरिक्स जोणिय पुंसगाणं इत्यादि सूत्र - १४ टीकार्थ - गौतम ने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है - हे भदन्त । इन नैरयिकनपुंसको के तिर्यग्योनिकनपुंसकों के और मनुष्यनपुंसको के बीच में "करे करे हितो " कौन किन से "जाव विसेसाहिया" यावत् अल्प है बहुत है, तुल्य है अथवा विशेपाधिक हे ' अर्थात् - हे भदन्त सामान्य रूप से नारक तिर्यञ्ज और मनुष्यनपुंसकों में से कौन किसकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किसकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनकी अपेक्षा बरावर है ! और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते है - " गोयमा । सव्वत्थोवा मणुस्त पास्सण पुंसगा " हे गौतम ! सब से कम मनुष्यनपुंसक है क्योकि इनका प्रमाण आकाश श्रेणी के असख्यातवे भाग में जितनी प्रदेशराशि है उतना कहा गया है "णेरइयण पुंसगा' असंखेज्जगुणा" मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा नैरयिक नपुसको का प्रमाण असख्यातगुना अधिक है क्योकि अंगुल मात्र क्षेत्र प्रदेशराशि जो प्रथम वर्गमूल होता है उस प्रथम वर्गमूल को द्वितीयवर्गमूल से गुणित करने पर अंगुल मात्र क्षेत्र प्रदेशराशि में जितनी प्रदेश राशि निष्पन्न होती है उतने प्रमाणवाली घनी कृत लोक की एक प्रदेशवाली श्रेणियों में जितने आकाश प्रदेशों की संख्या हो - उतने नैरयिक
“घरसिं णं भंते ! णेरहयणपुंसगाणं तिरिक्ख जो नियणपुंसगाण” छत्याहि ટીકા-ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવુ પૂછ્યું છે કે – હે ભગવન આ नैरयि नपुंसभा, तिर्यग्योनि नपुं समेभा भने मनुष्य नयु सभां "कयरे कयरे हितो" मेरा अनाथी "जाव विसेसाहिया" यावत् अस्य छे, अणु अनाथी वधारे छे, आयु होना ખરાખર છે ? અને કાણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? અર્થાત્ હે ભગવન્ સામાન્ય પણાથી નારક તિય ગ્ય અને મનુષ્ય નપુસકામા કાણું કાનાથી અલ્પ છે ? કાણુ કોનાથી વધારે છે ? અને કોણ કોની ખરાખર છે અને કોણ કાનાથી વિશેષાધિય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરપાં પ્રભુ गौतम स्वाभीने हे छे - गोयमा ! सव्वत्थो वा मणुस्स णपुंगा” हे गौतम | सौथी એછા મનુષ્ય નપુસકેા છે. કેમકે--તેનું પ્રમાણુ આકાશ શ્રેણીના અસંખ્યાત ભાગમાં
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५६९ यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणकत्वात् , नारकनपुंसकानामिति । 'तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' तिर्यग्योनिकनपुंसकाः मनुष्यनपुंसकापेक्षया अनन्तगुणा अधिका भवन्ति निगोदजीवानामनन्तानन्तत्वादिति ॥ सामान्यतो नपुंसकाल्पबहुत्वं प्रदर्श्य सम्प्रति-केवलनैरयिकनपुंसकविषयक द्वितीयमल्पबहुत्वं प्रदर्शयितुमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं भंते' एतेषां खलु भदन्त । रयणप्पभापुढवी णेरइय णपुंसगाणं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम्, 'जाव अहे सत्तमपुढवीणेरइय णपुंसगाणय' यावदधः सप्तमतमतमापृथिवी नैरयिकनपुंसकानां च अत्र यावत्पनपुंसक है । “तिरिक्ख जोणियणपुंसगा अणंत गुणा' नैरयिक नपुसको की अपेक्षा तिर्यग्यो निक नपुंसक अनन्त गुनाअधिक है। क्योकि तिर्यग्योगिकनपुंसको में निगोदजीव भी आजाते है
और निगोद जीव अनन्त होते है । इस तरह सामान्यरूप से नपुंसको का अल्प बहुत्व प्रकट करके अब सूत्रकार केवल नैरयिक नपुंसको का द्वितीय अल्प बहुत्व प्रकट करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है—“एएसिणं भंते। रयणप्पभा पुढवी णेरड्या णापुंसगाणं जाव अहे सत्तमपुढची नेरइय णपुंसगा ण य" हे भदन्त । इन रत्न प्रभा पृथिवीके नैरयिक
२८eी प्रदेशराशि छ, “णेरहयणपुंसगा असखेज गुणा" मनुष्य नघुस । ४२ता नै२५४ નપુસકેનું પ્રમાણ અસંખ્યાત પણ વધારે છે. કેમકે--આંગળ માત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશ રાશિ કે જે પહેલું વર્ગ ભૂલ થાય છે એ પહેલા વર્ગ મૂળને બીજા વર્ગ મૂળથી ગુણવાથી આંગળ માત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશ રાશિમાં જેટલી પ્રદેશ રાશિ થાય છે, એટલા પ્રમાણ વાળી ઘની કૃતકની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશની સંખ્યા હોય એટલા નૈરયિક નપુંસક છે. "तिरिक्ख जोणिय पु सगा अणंतगुणा" नैरपि नस। ४२०i (नययानि न स । मनत ગણું છે. કેમકેતિયનિક નપુંસકોમાં નિગોદ જી પણ આવી જાય છે અને નિગોદ જીવે અનંત હોય છે. આ પ્રમાણે સામાન્યપણાથી નપુંસકનું અ૯પ બહુ પણુપ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર કેવળ નૈરયિક નપુંસકોનું બીજુ અલ્પ બહુ પણ પ્રગટ કરે છેઆમાં ગૌતમस्वामी मे प्रमुने मे पूछयु छ - "एएसिं णं भंते ! रयणप्पभापुढवी गेरनया णपुस
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
जीवामिगमसूत्रे देनं शर्कराप्रभावालुकाप्रभापद्प्रभाधूमप्रभातमःप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानां सग्रहो भवति 'कयरे कयरे हितो जाव चिसेसाहिया वा' कतरे नारकाः कतरेभ्यो नारकेभ्यो यावदल्पा वा वहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति द्वितीयाल्पबहुत्वविपयको द्वितीयः प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोका' सर्वेभ्यो नारकेभ्योऽल्पाः, 'अहेसत्तमपुढवीणेरइय णपुंसगा' अधःसप्तमतमतमापृथिवी नारकनपुंसकाः, अभ्यन्तरश्रेण्यसख्येयभागवर्तितम प्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । 'छटपुढवीणेरइय णपुंसगा असंखेज्जगुणा' तमतम
पृथिवीनारकनपुसकेभ्यः तम' प्रभाख्यपष्टपृथिवीनरयिकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, 'जाव दोच्चपुढवीणेरट्यणपुंसगा असंखेज्जगुणा' यावद द्वितीयपृथिवीनर यिकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति ।
-
नपुंसको से लेकर यावत् शर्करा प्रभा वालुका प्रभा पंक प्रभा धूम प्रभा तमा प्रभा और तमतमा अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिको के बीच में "कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया" कौन नैरयिकनपुंसक किन नरयिकनपुंफकों से यावत् अल्प बहुत तुल्य और विशेषाधिक है ? इस प्रकार का यह द्वितीय अल्प बहुत्व विषयक प्रश्न है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है---"गोयमा । सव्वत्थोवा अहेसत्तम पुढवी णेरइय णपुंसगा" हे गौतम ! सबसे कम अद्य सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसक है क्योकि टनका प्रमाण अभ्यन्तर श्रेणी के असख्यातवें भाग में जितने आकाश प्रदेश होते है उतना कहा गया है 'छट्ट पुढवी णेरइय णपुंसगा असंखेज्ज गुणा सातवी पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा जो छठवीं तमा नाम की पृथिवी है उसके नेरयिक नपुसक असख्यातगुणे अधिक है । "जाब दोच्च पुढवीणेरइय णपुंसगा असंखेगाणं जाव अहे सत्तम पुढवी नेदइय नपुंसगाणय" उ सावन मा २त्न प्रमा पृथ्वीना नैरયિક નપુસકેથી લઈને યાવત્ શર્મા પ્રભા, વાલુકા પ્રભા, પંક પ્રભા, ધૂમ પ્રભા તમ પ્રભા मन तमस्त प्रमा-मेटले उ -ससभी पृथ्वीना नैरयिमा "कयरे कयरे हितो जाव विसेसा हिया" ४या २(५४ नस। ४४ता यावत् ६५, पधारे, तुल्य भने विशेषाधिs છે? આ રીતને આ અ૯પ બહુપણાના સંબંમમાં બીજો પ્રશ્ન છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतम स्वामीन ४ छ - "गोयमा ! सव्वत्थो वा अहे सत्तम पुढवी रहयण पुंसगा" હે ગૌતમ ! સૌથી ઓછા અધ, સપ્તમી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે છે. કેમકે--આમનું પ્રમાણ આભ્યન્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે, એટલું ४धु छे 'छह पुढवीनेरय णपुंसगा असंखेज्जगुणा" सातमी सीना नयि नस। કરતાં જે છઠ્ઠા તમા નામની પૃથ્વી છે, તેના નૈરયિક નપુસકો અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. "जाव दोच्च पुढची णेरहवण पुंसगा असंखेज्ज गुणा' पृथ्वी १२(५४ यावत मा पृथ्वीना
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र०२ .
पुरुषाणामलपवत्वानरूपणम् ५७६ अयं भावः – सप्तमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया षष्ठपृथिवीनारकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्ति षष्ठपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति । चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया तृतीयपृथिवीनारकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्ति । तृतीयपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया द्वितीयपृथिवीनारकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्ति । सर्वेषामपि एतेषां नारकनपुंसकाना पश्चानुपूर्व्या पूर्वपूर्वनैरयिकपरिमाणहेतुश्रेण्यसख्येयभागापेक्षया पश्चानुपूर्व्याऽग्रेऽग्रे असख्येयगुणा सख्येयगुणश्रेण्यसख्येयभागवर्त्तिनम प्रदेशराशिप्रमाणज्जगुणा" छट्ठी पृथिवी की अपेक्षा यावत् द्वितीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा छठी पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है छठी पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पांचवीं पृथिवीं के नैरयिक नपुंसक असख्यातगुणें अधिक है । पांचवीं पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा चतुर्थ पृथिवी के नैरयिकनपुसक असख्यात गुणे अधिक है । चतुर्थ पृथिवी के नैरयिक नपुंसको को अपेक्षा तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । तृतीय पृथिवी के नैरयिको की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी के नैरयिक असंख्यात गुणे अधिक है । इस तरह इन सब नैरयिक नपुंसको का प्रमाण पश्चानु पूर्वी से पूर्व पूर्व नैरयिको के परिमाण का हेतुभूत जो श्रेणिका असख्यात वां भाग है । उस असख्यातवे भाग की पश्चानुपूर्वी से आगे आगे की असख्यात २ गुणित जो श्रेणि है उस श्रेणिका जो असख्यातवां भाग है उस असख्यातवे भाग में रहे हुए आकाश प्रदेशो की राशि के बराबर है । इस प्रकार से यह नैरयिक नपुंसकों का प्रमाण सप्तम पृथिवी के नैरयिको की अपेक्षा छठवीं पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों का असख्यात गुणाअधिक निकल आता है । इस की अपेक्षा पांचवीं आदि पृथिवियों के नैरयिक नपुंसको का असख्यात गुणा २ अधिक निकल आता है इसी प्रकार' पूर्वानु पूर्वी से द्वितीय पृथिवी के नैरयिको से लेकर आगे २ की पृथिवियो के नैरयिको का प्रमाण નૈરયિક નપુસકે કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે કરતાં પાંચમી પૃથ્વીના નિરયિક નપુસકે કરતાં માંથી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસક અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. ચોથી પૃથ્વીના નિરયિક નપુંસકે કરતાં ત્રીજી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસક અસ ખ્યાત ગણું વધારે છે. ત્રીજી પૃથ્વીને નરયિકે નપુંસકો કરતા બીજી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે અસ ખ્યાત ગણા વધારે છે આ પ્રમાણે આ સઘળા રયિકના પરિમાણના હેતુ રૂપ જે શ્રેણને અસંખ્યાત ભાગ છે, એ અસંખ્યાતમા ભાગની પચાનુ પૂવીથી પછી પછીની અસ ખ્યાત અસ અયાત અસ ખ્યાત ગણી જે શ્રેણી છે તે શ્રેણીને જે અખાતમે ભાગ છે, તે અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહેલા આકાશ પ્રદેશોની રાશીની બરાબર છે, આ પ્રમાણે આનેરયિક નપુંસકેનું પ્રમાણ સાતમી પૃથ્વીના નૈરયિકે કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુસકેનુ અસંખ્યાત ગણું વધારે
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
५७२
त्वादिति । 'उमीसेरयणप्पभाएपुढवीए' एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्या 'णेरइय पुंसगा नैरयिकनपुंसकाः 'असंखेज्जगुणा' असख्यातगुणाः, द्वितीयार्करापृथिवीनार कनपुसकापेक्षया एकस्यां रत्नप्रभाख्यप्रथमपृथिव्यां वर्तमाना ये नारकनपुंसकास्ते असख्यातगुणा अधिका', अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्र देशरागौ तद्गतप्रथमवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलन गुणिते यावान्प्रदेारा विस्तावत्प्रमाणासु धनीकृतलोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणीपु यावत्, आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति ।
अयं भाव'–प्रतिपृथिवीं च पश्चानुपूर्या पूर्वोत्तरदक्षिणदिग्भाविनो नारकनपुमकाः सर्वस्तोकाः, तदपेक्षया दक्षिणदिग्भाविनोऽसख्येयगुणाः यतः पश्चानुपूर्व्या पूर्वपूर्व पृथिवी गतदक्षिणदिग्भाविम्योऽपि अग्रेऽग्रे तनपृथिव्या पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविनां नैरयिका असख्येयगुणा भवन्ति । असंख्यात २ गुणा हीन होता है । ऐसा जान लेना चाहिये । " इमी से रयणप्पभाए पुढवीए" तथा इस रत्मभा पृथिवी के "णेरड्य णपुंसगा" "नैरयिक नपुंसका द्वितीय शर्करा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा "असंखेज्जगुणा" असंख्यात गुणे अधिक है । क्यों कि इनका प्रमाण, अड्गुल मात्र क्षेत्र में जितनी प्रदेश राशि में उसमें रहे हुए प्रथम वर्गमूलको द्वितीय वर्ग मूल से गुणित करने पर जितनी प्रदेशराशि आती है । उतने प्रमाण की एक प्रदेशवाली श्रेणियों में जितने आकाश प्रदेश होते है । उनने प्रमाण के रत्न प्रभा पृथिवी के नैरयिक होते हे | इस प्रकार से यह द्वितीय अल्प बहुत्व है । प्रत्येक पृथिवी में पूर्व दिशा में उत्तर दिशा में, और पश्चिम दिशा में जो नारक नपुंसक है वे सब से कम हैं । इनकी अपेक्षा दक्षिण दिशा में जो नारक नपुंसक हे वे असंख्यातगुणे अधिक हे । पूर्व पूर्व की पृथिवियों की दक्षिण दिशा के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पश्चानुपूर्वी से आगे आगे की पृथियो में पूर्व उत्तर और पश्चिम दिशा में रहे हुए नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । प्रज्ञापना નીકળી આવે છે તેના કરતાં પાચમી વગેરે પૃથ્વીયેાના નાયિક નપુ સકાનું પ્રમાણુ અસખ્યાત ગણુ પૂર્વાનુપૂર્વિથી બીજી પૃથ્વીના નૈયિકોથી લઈ ને પછી પછીના પૃથ્વીયાના નૈરयिोनु प्रमाणु असंख्यात पशु डीन गर्छु होय छे. तेभ समन्वु, “इमीले रयणप्पभाप पुढवीए" तथा भा रत्नयला पृथ्वीना "णेरहयण पुंसगा" नैरयि नयुसमें मील शश प्रमा पृथ्वीना नैरयि नपुंस। श्ता "असंखेज्जगुणा" असण्यात गया वधारे होय छे કેમમાં—તેનું પ્રમાણુ આંગળ માત્ર ક્ષેત્રમા જેટલી પ્રદેશ રાશિમા રહેલા પહેલા વર્ગ મૂળને ખીજા વર્ગમૂળથી ગુણુવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશિ આવે છે, એટલા પ્રમાણુની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીમા જેટલા આકાશ પ્રદેશે! હાય છે, એટલા પ્રમાણના રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નાયિકા હાય છે. આ પ્રમાણે આ ખીજા અલ્પ બહુપણાનું કથન છે. દરેક પૃથ્વીમાં પૂર્વદિશામા ઉત્તર દિશામાં અને પશ્ચિમ દિશામા જે નારક નપુ'સકો છે, તે સૌથી ઓછા છે. તેના કરતાં દક્ષિણ દિશામાં જે નારક નપુ ંસકે છે, તેએ અસંખ્યાત નપુસકા કરતાં પાનુ
"
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५७३ तदुक्तम् प्रज्ञापनायाम्-दिसाणुवाएणं सल्वत्थोवा, अहेसत्तमपुढवीनेरझ्यापुरथिमपच्चत्थिमउत्तरेण, दाहिणेणं असखेज्जगुणा । दाहिणे हितो आहेसत्तमपुढवीणेरइएहिंतो छट्ठाए तमाएपुढवीमेणेर इयापुरस्थिमपच्चत्थिमउत्तरेणंअसखेज्जगुणा, दाहिणेणं असंखेज्जगुणा, दाहिणिल्लेहितो तमापुढवीणेरइएहितो पंचमाए पुढवीए णेरड्यापुरस्थिम पच्चत्थिमउत्तरेणं असखेज्जगुणा, दाहिणेणं असरवेजगुणा । दाहिणिल्लेहितो धूमप्पभापुढवीणेरइएहिंतो चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए णेरडयापुरस्थिमपच्चत्थिमउत्तरेण असखेज्ज गुणा, दाहिणेणंअसखेज्जगुणा । दाहिणिल्लेहिंतो पंकप्पभा पुढवीनेरइएहितो तइयाए बालुयप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरथिम पच्चस्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेजगुणा । दाहिणिल्लेहितो बालुयप्पभा पुढवीनेरइए हिंतोदुइयाए सक्करप्पभाए पुढवीए णेरड्या पुरस्थिम पच्चत्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेज्जगुणा । दाहिणिल्लेहितो सक्करप्पभापुढवीणेरइएहितो इमीसे रयणप्पभाए पुढवीएणेइ इया पुरस्थिम पच्चत्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेज्जगुणा' इति ॥ सूत्र में ऐसा ही कहा है --"दिसाणुणाएणं" इत्यादि पाठ टीका में संगृही है वहां देखलेना चाहिए, उसका अर्थ इस प्रकार है -'दिशा के अनुपात से अर्थात् दिशा की अपेक्षा को लेकर अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम और उत्तर दिशा में सबसे कम है । पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिको की अपेक्षा क्षणि में असंख्यात गुणे अधिक है ॥१॥
अध. सप्तम पृथिवी की दक्षिण दिशा के नैरयिको की अपेक्षा छठी पृथिवी के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असंख्यात गुणे है, उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण दिशा में असंख्यात गुणे है ॥२॥ तमा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिको की अपेक्षा पांचवीं धूम प्रभा के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असंख्यात गुणे होते है, और उनकी अपेक्षा दक्षिण में असख्यात गुणे होते है ।३। पांचवी धूम प्रभा के दक्षिणात्य नैरयिको की अपेक्षा चौथी पंक प्रभा पृथिवी के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असख्यात गुणे होते है । उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण दिशा પૂરી થી આગળ આગળની પ્રવ્રામાં પૂર્વ, ઉત્તર અને પશ્ચિમ દિશામાં પહેલા નૈરયિક નપુંसमस ज्यात गए। पधारे छ प्रज्ञापन। सूत्रमा मेरी प्रमाणे ४थुछ "दिसाणुवाएण" ઇત્યાદિ પાઠ ટકામાં સંગ્રહ કરે છે. તે તે પાઠ ત્યાંથી જોઈ લે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે દિશાના અનુપાતથી અર્થાત દિશાની અપેક્ષાથી અધુ સપ્તમી પૃથ્વીના મેરયિક પૂર્વ પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશામાં સૌથી ઓછા છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાના નૈરયિકે કરતાં દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. ના
અધઃ સપ્તમી પૃથ્વીની દક્ષિણ દિશાના રયિકની અપેક્ષા છઠ્ઠી પૃથ્વીના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર દિશાના નૈરયિકે અસ ખ્યાત ગણુ છે. તેના કરતાં ત્યાં દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત गए। छे ॥१॥
અધ સપ્તમી પૃથ્વીના દક્ષિણ દિશાના નૈરયિકોની અપેક્ષા છઠ્ઠી મૃથ્વીના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તરદિશાના નૈરચિકે અસંખ્યાત ગણે છે. તેના કરતાં ત્યા દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત शक्षा छ. ॥२॥
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
छाया -- दिगानुपातेन सर्वस्तोका अधः सप्तमपृथिवीनैरयिका पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर, दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यः अधः सप्तमपृथिवीनरयिकेभ्यः पष्ठयां तमायां पृथिव्यां नैरयिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असंख्येयगुणाः, दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यस्तमापृथिवीनैरयिकेभ्यः पञ्चभ्यां पृथिव्यां नैरयिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असख्येयगुणा, दक्षिणे असंख्येयगुणा' । दाक्षिणात्येभ्यो धूमप्रमापृथिवी नैरयिकेभ्यश्चतुर्थ्यां पद्मभाया पृथिव्या नैरयिका' पौरस्त्यपाश्चात्यो - त्तरे असख्येयगुणाः, दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यः पकप्रमापृथिवी नैरयिकेभ्यस्तृती यायां बालकाप्रमायां पृथिव्या नैरयिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असंख्येयगुणा', दक्षिणे असख्येयगुणा' | दाक्षिणात्येभ्यो वालुकाप्रभापृथिवींनेर यिकेभ्यो द्वितीयाया शर्कराप्रमायां पृथिव्या नैरयिकाः पौरस्त्यपा/चात्योत्तरे असल्येयगुणा', दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्य शर्कराप्रमापृथिबीनैरयिकेभ्य' अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरथिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तरे असंख्येयगुणा', दक्षिणे असख्येयगुणाः इति ।
५७४
में असख्यात गुणे होते है |४| चौथी पंक प्रभा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिको की अपेक्षा तीसरी वालु का प्रभा पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे हे उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण में असंख्यात गुणे हैं |५| तीसरी वालु का प्रभा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिकों की अपेक्षा दूसरी शर्करा प्रभा पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे है, वहां उनकी अपेक्षा दक्षिण में असंख्यात गुणे हैं | ६ | दूसरी शर्करा प्रभा पृथिवी के दाक्षिणात्य नैयिको की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे हैं, उनसे भी वहां दक्षिण में नैरयिक असंख्यात गुणे अधिक हैं, उन से भी वहा दक्षिण में नैर
તમા પૃથ્વીના દક્ષિણાત્ય નૈયિકા કરતાં પાંચમી ધૂમ પ્રભાના પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર દિશા ના નાયિકે। અસ ખ્યાત ગણા હાય છે. અને તેના તેના કરતા દક્ષિણમાં અસ ખ્યાત ગણા होय छे, ॥३॥
પાંચમી ધૂમ પ્રભાના દક્ષિણ દિશાના નૈરયિકા કરતા ચેાથી પ ́ક પ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર દિશાના નૈયિકે અસંખ્યાત ગણા હાય છે તેના કરતાં ત્યા દક્ષિણ દિશાના નૈયિકા અસંખ્યાત ગણા હાય છે. ચેાથી પંક પ્રભા પૃથ્વીના દક્ષિમ દિશાના નૈરયિકા કરતા ત્રીજી વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકા પૂર્વ પશ્ચિમ અને ઉત્તરમા અસંખ્યાત ગણા હેાય છે. તેના કરતાં ત્યાં દક્ષિણમાં અસંખ્યાત ગણા છે. ાપા ત્રીજી વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના દક્ષિણ દિશાના નૈરચિકા કરતાં બીજી શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નૈયિકા પૂર્વ, પશ્ચિમ ઉત્તરમા અસ’ ખ્યાત ગણા હાય છે. અને ત્યાં તેના કરતાં દક્ષિણમાં અસંખ્યાત ગણા છે. ॥૬॥ બીજી શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નૈરચિકે પૂર્વ પશ્ચિમ, ઉત્તરમાં અસંખ્યાત ગણા છે. તેનાથી પણ ત્યાં દક્ષિણ દિશામાં અસખ્યાત ગણા વધારે નૈયિકા છે. છા
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwco
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२ ।
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५७५ __ अथ तृतीयं तिर्यग्योनिकनपुंसकविषयकमल्पबहुत्वं दर्शयति----'एएसिण भंते' एतेपां खल भदन्त । 'तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । 'एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' एकेन्द्रियतिर्यगृयोनिकनपुंसकानाम् । 'पुढवीकाइयजाववणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पृथिवीकायिकयावत्, अत्र यावत्पदेन अप्कायिकतेजस्कायिकवायुकायिकतिर्यग्योनिकनपुंसकानां वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यगू योनिकनपुंसकानाम् । 'वेई दियतेइंदियंचउरिंदियपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्, 'जलयराणं' जलचरतिर्यगूयोनिकनपुसकानाम् 'थलयराणं' स्थलचरतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'खहयराणय' खेचरतिर्यगूयोनिकनपुसकानां च 'कयरेकयरेहिंतोजावविसेसाहियावा' कतरे कतरेभ्यो यावदल्पा वा बहुका वा तुल्यावा विशेषाधिका वा भवन्तीति यिक ।७। तृतीय अल्पबहुत्व इस प्रकार से है- "एते सिणं भंते ! तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाणं" हे भदन्त ! इन तिर्यग्गोनिक नपुंसको के, "एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के, "पुढवी जाव" पृथिवी कायिक नपुंसको केयावत्-अप्कायिक नपुंसकों के, तैजस कायिक नपुंसको के, वायु कायिक नपुंसको के "वणस्सइकाइय एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' वनस्पतिकायिक नपुंसको के "वेइंदिय तेइंदिय-चउरिदिय पंचेंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाणं" दोइन्द्रिय नपुंसको के, तेइन्द्रिय नपुंसकों के, चौइन्द्रिय नपुंसको के, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको के, “जलयराणं" जलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको के "थलयराणं" स्थलचर तिर्यग्योनिक नपुंसको के "खयराणय" खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसको के बीच में "कयरे कयरे हितो" कौन किन से अप्पा वा अल्प है ? कौन किनसे "बहका वा” अधिक है ? कौन किनसे "तुल्ला वा" बराबर है ? और कौन किनसे “विसेसाहिया वा" विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते है
હવે ત્રીજા પ્રકારના અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવે છે. _ "एएसिं णं भंते ! तिरिक्खजोणिय णपुंसगा " है भगवन् २॥ तिव्यनि नससीमा “एगेंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा ण" मे द्रिय वा तिय योनि नपुस। भा “पुठवी जीव" पृथ्वयि नसमा यावत् २०५५४ नपुसमा ते४२४५४ न सभा वायुय४ नपुसमा “वणस्सइ काइय पगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" पनपति यिमा “बेइदिय ते इंदिय-चउरिदिय-पंचेंदिय तिरिक्ख जोणिय ण पुंसगा णं" मेद्रिय वा नसभा, त्र छद्रिय वा नसभा, पाय घाय पण तिच्यानि नपुसमा "जलयराण" सय२ पयन्द्रिय तिर्थयानि नपुसभी "थलयराण" स्थाय२ तिर्थयानि नयु सीमा "खहयराणय" ५२ तिच्या (न नसभा "कयरे कयरे हितो "ओए डोनाथी "अप्पा वा" २८५ छ ? अणु अना थी “वहुका वा" पधारे छ १ र जोनाथी "तुल्ला वा' तुल्य-समान छ ? भने ष्य
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
जीवाभिगमसूत्रे
प्रश्नः, भगवानाह -- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'सल्वत्थोवा' सर्वम्तोकाः 'सहयतिरिक्खजोणियण पुंगा' खेचरतिर्यगयो निकनपुरका प्रतरासंख्येय भागवर्त्य सस्येयश्रेणीगतनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । वेचर तिर्यग्योनिकनपुमकापक्षया 'थलयरतिक्खिजोगियण पुंसगास खेज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणाविकाः वृहत्तम्प्रतरासख्येयभागवत्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराणिप्रमाणत्वादिति । जलयर तिरिक्खजोगियणपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचरनपुंसकापेक्षया जलचर तिर्यग्योनिकनपुसका सन्येयगुणाधिकाः घृहनमप्रतरासख्येय भागवर्त्त्यसख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेश रागिप्रमाणत्वात् 'चउरिदियतिरिक्स जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया' जळचरनपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियतियग्योनिकनपुसका विशेषाधिका, असख्ययोज "गोयमा ! सव्वत्थो वा खहयर तिरिक्ख जोणिय पुंसगा" हे गौतम ' सब से कम खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसक है । क्योकि इनका प्रमाण, प्रतर के असंख्यात भाग वन जोअसंख्यात श्रेणियाँ है उन श्रेणियों में जो आकाश प्रदेश राशि है उसके बराबर है । इन चर तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा जो "थलयर तिरिक्स जोणिय णपुंसगासंखेज्ज गुणा" स्थलचर तिर्यग्योनिक नपुंसक है वे संख्यात गुणें अधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण बृहत्तर जो प्रतर है-उस प्रतर के असंख्यातवे भागवर्ती जो असख्यात श्रेणिया है उन श्रेणियों में जो आकाश प्रदेश राशि है उसके बराबर है | स्थलचर नपुसको की अपेक्षा "जलयर तिरिक्ख जोणिय पुंसगा संखेज्ज गुणा " जो जलचर तिर्यग्योनिक नपुसक हे वे संख्यात गुणे अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण बृहत्तमजो प्रतर है उस प्रतर के असंख्यातवे भागवर्ती जो असंख्यात श्रेणियां है उन श्रेणियो की आकाश प्रदेश राशि के बराबर है । "चउरिंदिय तिरिक्ख जोणिय पुंगा वि साहिया" जलचर नपुंसको की अपेक्षा चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण असंख्यात योजन कोटा कोटि प्रमाण आकाश
1
11
नाथी "विसेसाहिया वा" विशेषाधि छे ? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रलु गौतभ स्वाभीने आहे छे-"गोयमा ! सव्वत्थो वा खहयर तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा" हे गौतम! सौथी એછા ખેચર તિર્યંચૈાનિક નપુંસકો કેમકે—તેનું પ્રમાણ પ્રતરના અસ`ખ્યાત શ્રેણી છે, તે શ્રેણિયામા જે આકાશ પ્રદેશ રાશિ છે, તેની ખાખર છે. આ ખેચર તિગ્યેાનિક નપુ सरता "थलचर तिरिक्ख जोणिय णपुं सगा संखेज्जगुणा' स्थार तिर्यग्योनि नपुंसो છે, તેએ સ ખ્યાતગણા વધારે હેાય છે. કેમકે—તેનુ પ્રમાણ જે બૃહત્તર પ્રતર છે, તે પ્રતરના અસ ખ્યાત ભાગવતી જે અસંખ્યાત શ્રેણિયા છે, તે શ્રેણિયામા જે આકાશ પ્રદેશરાશી છે,
તેની ખરાબર છે. સ્થલચર નપુસકા કરતા " जलचर तिरिक्ख जोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" मे भयर तिर्यग्योनि नपुंस। छे, तेथे सध्या वधारे है प्रेम ऐ-तेनु પ્રાણ બૃહત્તર પ્રતર છે, તે પ્રતરના અસંખ્યાતમાં ભાગવતી જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયેા છે, ते श्रेशियोना आमश प्रदेश राशीनी मरामर छे. “चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसहिया” ४सय२ नपुंस उरता या२द्रियवाणी तिर्यग्योनिः नयु सम्झे विशेषाधिः छे.
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५७७ जनकोटिकोटिप्रमाणाकाशप्रदेशराशिप्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीपु श्रेणिषु यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति ते इंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा विसेसाहिया' चतुरि न्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकापेक्षया त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततर श्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'बेइंदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया त्रीन्द्रियतिर्यगूयोनिकनपुंसकापेक्षया द्वीन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततम श्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'ते उङ्काइयएगिदियतिरिक्खा असंखज्जगुणा' द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्नपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति सूक्ष्मवादरभेदभिन्नानां तेजस्कायिकनपुंसकानामसख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वादिति ॥ 'पुढवीकाइयएगिदिय तिरिक्ख जोणिया' तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्नपुंसकापेक्षया पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनि की जो प्रदेश राशि है । उस प्रदेश राशि प्रमाण जो धनीकृत लोक की एक प्रदेश वाली श्रेणियां है उन श्रेणियो में जितने आकाश के प्रदेश है उतने है "तेइंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततर श्रेणिगत आकाश प्रदेश राशि के बराबर है । "बेइंदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा जो दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक है वे विशेषाधिक है क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततम श्रेणिगत आकाश की प्रदेश राशि के बराबर है । तेउक्काइय एगिदिय तिरिक्खा असंखेजगुणा" द्वीन्द्रिय नपुंसको की अपेक्षा तेज़स्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक है । क्योकि-सूक्ष्म और बादर तेजस्कायिक नपुसको का प्रमाण असंख्यात लोकाकाश प्रदेशो के बराबर कहा गया है। "पुढवीकाइयएगिदिय तिरिक्ख जोणिया" तैजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसको की अपेक्षा पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक કેમકે–તેનું પ્રમાણ અસ ખ્યાત જન કેટકટિ પ્રમાણે આકાશની જે પ્રદેશ રાશિ છે તે પ્રદેશ પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણે ઘનીકૃત લેકની એક પ્રદેશવાળી જે શ્રેણિઓ છે, તે श्रेशुिभाभो रेटमासाशन प्रो छ, यसमा छ "तेइंडियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगाविसेसाहिया" यार छद्रियवातिय योनि नपुस ४२ धद्रिय व तिय ज्यानि નપુસકે વિશેષાધિક છે કેમકે –તેનું પ્રમાણ પ્રભૂતતર શ્રેણિમાં રહેલ આકાશ પ્રદેશ રાશિની मराम२ छ “वेइंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" त्र छद्रिया तिय!નિક નપુસકે કરતા બે ઈદ્રિય વાળા જે તિર્યાનિક નપુંસકે છે, તેઓ વિશેષાધિક છે. કેમકે तमानु प्रमाणु प्रभूततम श्रेणिमा २९८ माशनी प्रदेश शिनी सम२ छे. " तेउकाइयएगिदियतिरिक्खा असंखेज्जगुणा" मेद्रिय वा नसो। २di v४५४ मेद्रिय વાળા તિર્યગેનિક નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે–સૂમ અને બાદર તેજસ્કાયિ
७३
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
जीवाभिगमसूत्रे कनपुंसका. 'विसेसाहिया' विशेषाधिका भवन्ति प्रभूतासख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वादिति । ‘एवं आऊवाऊ' एवम्-एवमेव पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव अप्कायिका वायुकायिकाः, यथोत्तरं विशेषाधिका भवन्ति तथाहि-पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्यो निकनपुंसकापेक्षया अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततरासंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । अप्कायिकनपुसकापेक्षया वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, प्रभूततमासंख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'वणस्सइकाइय एगिदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा' वायुकायिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका अनन्तगुणा अधिका भवन्ति अनन्तलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति तृतीयमल्पभहुत्वम् ।
नपुंसक "विसेसाहिया" विशेषाधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूत असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर है । “एवं आऊवाऊ एगिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" पृथिवी कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक विशेपाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततर असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशो के वरावर कहा गया है । अप्कायिक नपुसको की अपेक्षा वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्यो निक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूततम असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों की राशि के बराबर है “वणस्सइकाइय एगिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" वायुकायिक नपुसको की अपेक्षा वनस्पति कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक अनन्त गुणे अधिक है। क्योंकि इनका प्रमाण अनन्त लोकाकोश के प्रदेशों के बराबर कहा गया है । इस प्रकार से यह तिर्यग्योनिक नपुंसको का तृतीय अल्पबहुत्त्व है।
नु प्रभाए। मध्यात साशना प्रशानी १२।१२ वामां आवे छे 'पुढचीकाइय एगिदियतिरिक्खजोणिया' ४५४ मेद्रिय पाणा तियान नपुस। ४२॥ पृथ्वी हायि: मेद्रिय तिव्यनि नपुस "विसेसाहिया" (वशेषाधि छ भो तेनु प्रमाण प्रभूत मस ज्यात शना प्रशानी भराभर छ. “ एवं आऊ वाऊ एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" पृथ्वी यि मे द्रियाणा तिर्यस्यानि नघुस विशेषाધિક છે. કેમકે તેઓનું પ્રમ ણ પ્રભૂતર અસંખ્યાત કાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે અપકાયિક નપુસકે કરતા વાયુકાયિક એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુસકે વિશેષાધિક છે. કેમકે–તેઓનું પ્રમાણ પ્રભૂતતમ અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશની રાશિની બરોબર છે "वणस्सइय काइय एगिदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगाअणनगुणा" वायु४ि नए साना કરતા વનસ્પતિકાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્યનિક નપુંસકે અન તગણું વધારે છે. કેમકેતેઓનું પ્રમાણ અનંતકાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે આ પ્રમાણે આ તિર્થગેનિક નપુંસકેનું ત્રીજું અ૫ બહુપણું કહેલ છે
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीको प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५७९ सम्प्रति-मनुष्यनपुंसकविषयकं चतुर्थमल्पबहुत्वमाह-'एएसि णं' इत्यादि, एएसिणं भंते' एतेषां खलु भदन्त । 'मणुस्सणपुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'कम्मभूमिग णपुंसगाणं' कर्मभूमिकनपुंसकानाम् 'अकम्मभूमिगणपुंसगाणं' अकर्मभूमिकनपुंसकानाम् 'अंतरदीवगाणय' अन्तरद्वीपकानां च 'कयरे कयरेहितो कतरे कतरेभ्यः अप्पावा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा अल्पावा बहु का वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्न', भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम । सव्वत्थोवा सर्वस्तोका', अन्तरदीवग अकम्मभूमिग मणुस्सनपुंसगा अन्तर द्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्य नपुंसकाः, एते च समूर्छनजा ज्ञातव्याः, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनपुंसकानामन्तरद्वोपेऽसंभवात् गर्भव्युत्क्रान्तिकनपुंसका यदि तत्र भवेयुस्तदा ते कर्मभूमिजा. संहृता एव लभ्यन्ते न तु तत्रोत्पत्तिमन्त इति देवउत्तरकुरू अकम्मभूभिगा दोवितुल्ला सखेज्जगुणा अन्तर द्वीपकमनुष्यनपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति
मनुष्य नपुंसक विषयक चतुर्थ अल्प बहुत्व इस प्रकार से है-.-"एएसिणं भंते ! मणुस्सणपुंसगाणं कम्मभूमिगणपुंसगाणं अकल्मभूमिगणपुंसगाणं अंतर दीवगाणय कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा" इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा •पूछा है-हे भदन्त ! मनुष्य नपुंसको के, कर्मभूमिक मनुष्य नपुंससको के,अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसको के, और अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसकों के बीचमें कौन मनुष्य नपुंसक किन मनुष्यनपुंसको से अल्प है ? कौन किनसे अधिक है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? उत्तरमें प्रभु कहते है-"गोयमा ! अंतर दीवग अकस्म भूमिग मणुस्स णपुंसगा" हे गौतम ! अन्तर द्वीपज जो मनुष्य नपुंसक है-वे "सव्वत्थोवा" सबसे कम है- ये अन्तरीपज मनुष्य नपुंसक संमूर्च्छन जन्मवाले होते है. क्योकि गर्भजमनुष्य नपुंसको की अन्तरद्वीपमें सभावना नहीं है. अन्तरद्वीपमें जो गर्भज मनुष्य नपुंसक हो तो वे कर्मभूमि से सहरण करके
हवे मनुष्य न(सोना स भा याथु १६५ महु या कामां आवे छे “एएसिण भंते मणुस्स णपुंसंगाणं कम्मभूमिगणपुंसगाण अकम्मभूमिग णपुंसगाणं अंतर दीवगाणयकयरेकयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" मामी गौतम स्वामी પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે--હે ભગવન મનુષ્ય નપુંસકમાં, અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકમાં અને અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકમાં કયા મનુષ્ય નપુ સકે કયા મનુષ્ય નપુંસકથી અલ્પ– ઓછા છે? કોણ કોનાથી વધારે છે? કોણકની બરાબર છે? અને કોણ કેનાથી વિશેષાધિક छ ? भा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभीने छ - "गोयमा ! अंतर दीवग अकम्मभूमिगमणुस्स पुंसगा सव्वत्थोवा" गौतम । म तद्वीपनाले मनुष्य नस। छ, तमे। સૌથી ઓછા છે આ આ તરકીપના મનુષ્ય નપુ સ સ મૂર્ણિમ જન્મવાળા હોય છે કેમકે– ગર્ભજ મનુષ્ય નપુંસકેની આ તરકીપમાં સભાવના નથી. અંતરદ્વીપમાં જે ગર્ભજ મનુષ્ય
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे देवकुरूत्तरकुरुगतगर्भजमनुष्याणामन्तरद्वीपजगर्भजमनुष्येभ्यः सख्येयगुणत्वात् तथा गर्भजमनुष्याणा मुच्चाराद्याश्रयणेन संमूछिममनुष्याणामुत्पादात् सख्येयगुणत्वं बोध्यम् स्वस्थाने तु देवकुरूत्तर कुरुवासित्तयानामपि स्वस्थाने परस्परं तुल्यतैवेति 'एवं णाव पुचविदेह अवर विदेह कम्मभूमिग मणुस्स णपुंसगादोवि तुल्ला संखेज्जगुणा एवं यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुप्यनपुंसका द्वयेऽपि संख्येयगुणा । यावत्पदेन देवकुरूत्तरकुरूमनुष्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाः स्वस्थाने तु हरिवर्परम्यकवर्षनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तेभ्योऽपि हैमवत हैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्याः संख्येयगुणाः स्वस्थाने तु परस्परंदयेऽपितुल्या., तेभ्यो भरतैरवतवर्ष कर्मभूमिकमनुष्यनपुंकाः सख्येयगुणाः, स्वस्थानेद्वयेऽपि परस्परं तुल्याः तेभ्य
-
लाये हुए होते है किन्तु वहा के जनमे हुए नहीं हो सकते । “देव कुरूत्तर कुरु अकम्मभूमिगादोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा" देव कुरु और उत्तर कुरु रूप अकर्मभूमिज मनुष्य नपुंसक अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसकोकी अपेक्षा सख्यात गुणे अधिक है। क्योंकि अकर्मभूमिगत मनुष्य अन्तर द्वीपजगर्भज मनुष्यो से सख्यात गुणे अधिक है । गर्भज मनुष्यों के उन उच्चार प्रस्रवण आदि मलके सम्बन्ध से वहां समूछित मनुष्यो का उत्पाद होनेसे वे असल्यात गुणे देव कुरु के
और उत्तर कुरू के मनुष्य नपुंसक परस्पर आपस में तुल्य है "एवं जाव पुव्व विदेहावर विदेह कम्मभूमिक मणुस्स गपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा" देव कुरु उत्तर कुरु अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की अपेक्षा हरिवर्प और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुसक सख्यात गुणे अधिक हैं पर ये स्वस्थान में समान ही है- इनकी अपेक्षा भी हैमवत क्षेत्र के और हैरण्यवत क्षेत्र के जो मनुष्य नपुंसक है वे सख्यात गुणे अधिक हैं-पर इनमें भी आपसमें तुल्यता है-इनकी अपेक्षा भरत ऐरावत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक सख्येय गुणे अधिक है और परस्पर में तुल्य इनकी अपेक्षा पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के जो कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसक
નપુંસકે હોય તે તેઓ કર્મભૂમિમાંથી સંહરણકરીને લાવવામાં આવેલા હોય છે. પરંતુ ત્યાંના १.मेरा उता नथी "देवकुरूत्तरकुरुकम्मभूमिगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा' हे १३ અને ઉત્તર કુરૂ રૂપ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુ સકે અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે કરતા અંખ્યાતગણું વધારે હોય છે કેમકે અકર્મ ભૂમિમાં રહેલા મનુષ્ય અંતરદ્વીપના ગર્ભજ મનુષ્ય કરતાં સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. ગર્ભજ મનુષ્યના ઉચ્ચાર, પ્રસ્ત્રવણ વિગેરે મલના સંબ ધથી ત્યા સંમૂરિઈમ મનુષ્યને ઉત્પાદ થવાથી તેઓ અસંખ્યાત ગણે છે દેવ७३ मन उत्त२४३ना मनुष्य नस। ५२२५२मा समान छ ‘एवं जाव पुन्वविदेहावर विदेह कम्मभूमणुस्सण णपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" हेप३ उत्त२७३ २५४ भूमिना मनुष्य નપુંસકો કરતા હરિવર્ષ રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય નપુંસક સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે પરંતુ તેઓ સંસ્થાનમાં સરખા જ હોય છે. તેના કરતાં પણ હેમવત ક્ષેત્રના અને હેરણ્યવત ક્ષેત્રના
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५८१
तेभ्यः पूर्वविदेहापर विदेह कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाः स्वस्थाने तु द्वयेऽपि परस्परं तुल्यता एवेति चतुर्थ मल्पबहुत्वमिति ॥
सम्प्रति पञ्चमं नारकतिर्यड्मनुष्यविषयमल्पबहुत्वमाह - 'एएसिणं' इत्यादि 'एएसिं णं भंते' एतेषां खलु भदन्त | 'रइयणपुंसगाणं नैरयिकनपुंसकानाम् ' रयणप्पभा पुढवीणेरड् यणपुंसगा णं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम् । 'जाव अहे सत्तम पुढविनेरइय णपुंसगाणं' यावदधःसप्तमपृथिवी नैरयिकनपुंसकानाम् 'तिरिक्खजोणिय पुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसका नाम् 'एगिंदियतिरिक्ख जोणियाणं' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'पुढवीकाइयएगिं दियति रिक्खजोणियण पुंसगाणं' पृथिवी कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकन पुसकानाम् 'जाव वणस्स इक्काइएर्गिदिय तिरिक्खजोणिय पुंसगाणं' यावद्वनस्पतिकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योकनपुंसकाहै वे संख्यात गुणें अधिक है. परन्तु स्वस्थान में ये दोनो तुल्य है. इस प्रकार से यह मनुष्य नपुंसक विषयका चतुर्थ अल्पबहुत्व है ।
अब नारक और तिर्यञ्च और मनुष्यो के सम्बन्ध को लेकर पांचवा अल्पबहुत्व प्रदर्शित करते है - " एएसिणं भंते! णेरइयणपुंसगाणं" इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैहे भदन्त ! इन नैरयिक नपुंसको के - “श्यणप्पभाणेर इयणपुंसगाणं” रत्न प्रभानैरयिक नपुंसको के " जाव अहे सत्तम पुढविनेरइयण पुंसगाणं" रत्न प्रभा यावत् अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों के “तिरिक्ख जोणियण पुंसगाणं" तियग्योनिक नपुंसको के “पुढवीकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियाणं" पृथिवीकायिक एकेन्द्रियर्तियग्योनिक नपुंसको के "जाव ववस्सइयएर्गिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाण" यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के - यावत् पदसे अष्कायिक एकेन्द्रिय तियग्योनिक नपुंसकों के तेजस्कायिक एकेन्द्रिय > મનુષ્ય નપુસકે છે તેઓ સખ્યાત ગણા વધારે છે. પરંતુ તેમાં પણ પરસ્પરમાં સમાન પશું છે તેના કરતાં ભરત અરવક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકા સખ્યાત ગણા વધારે છે. અને પરસ્પરતુલ્ય છે તેના કરતાં પૂર્વવિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના જે કમભૂમિના મનુષ્ય નપુંસક છે. તેઓ સખ્યાત ગણા વધારે છે. પરંતુ સ્વસ્થાનમા આ બેઉ સરખા છે. આ પ્રમાણે આ મનુષ્ય નપુંસક સંબંધમાં ચેાથુ અલ્પ બહુ પડ્યું છે.
હવે નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્યના સંબંધ લઈને પાંચમા અલ્પ બહુપણાનું કથન કરે छे "पपसिण भंते ! णेरइय णपुंसगाणं” मा सूत्रथी गौतमस्वामी प्रभुने शोवु पूछे छे !हे भगवन् मा नैरयिङ नपुं सभा “श्यणप्पभा णेरइयणपुंसगाणं” रत्नप्रला पृथ्वीना नैरयि नपुं सभां "जाव असत्तमपुढवि नेरइय णपुंसगाणं' यावत् अधः समभी पृथ्वीना नैरयि नथुभां "पुढवीकारय पगिदियतिरिफ्ख जोणियाणं" "पृथ्वी अयि मे द्रिय वाजा तिर्यग्योनिङ नपुंस अभा “जाव वणस्सइकाइय एर्गिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं”
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
जीवाभिगमसूत्रे ५८२ नाम् अत्र यावत्पदेन अकायिक तेजस्कायिक वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां संग्रहो भवति वेदियतेइंदियचउरिदिय पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् जलयराणं जलचरनपुंसकानाम् 'थलयराणं' स्थलचरनपुंसकानाम् ‘खहयराणं खेचरनपुंसकानाम् “मणुस्सणपुंसगाणं मनुष्यनपुसकानाम् कम्मभूमिगाणं कर्मभृमिक मनुष्यनपुसकानाथ 'अकरमभूमिगाणं अकर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकानाम् अंतर दीवगाणय अन्तरद्वीपकामनुष्यनपुसकानां च एतेषां मध्ये कयरे कयरे हितो कतरे कतरेभ्य अप्पावा अल्पावा वहुयावा बहुका वा तुल्या वा तुल्या वा 'विसेसाहियावा विशेषाधिका वा भवतीति प्रश्नः भगवानाह गोयमा इत्यादि गोयमा हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्व स्तोका'-सर्वेभ्योऽल्पियांस' 'अहेसत्तमपुढवीणेरइयणपुसगा' अध. सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसका:-सप्तमतमतमापृथिवीनैरयिकनपुसका भवन्ति सप्तमनारकनपुंसकापेक्षया, लट्ठपुढवीणेरइय णपुंसगा असंखज्जगुणा षष्ठ पृथिवीनारक नपुसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति जाव दोच्च र्तियग्योनिक नपुंसकों के, वायुकायिक एकेन्द्रि तिर्यग्योनिक नपुसको के तथा "वेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय पंचिंदिय तिरिक्ख जोणिय णसगाणं" दोडन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसको के चौडन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के और पंचन्द्रियर्तियग्योनिक नपुसको के "जलयराणं" जलचर नपुंसको के “थलचराणं" स्थलचर नपुंसको के "खय राणं” “खेचरनपुसको के मणुस्स णपुसगाणं" मनुष्यनपुसकों के "कम्मभूमिगाणं" कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसको के “अंतरदीव गाणय" अन्तर द्वीपक मनुष्य नपुंनसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पावा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा" कौन मनुष्यनपुसक किन मनुष्यनपुंसको से अल्प है ? कौन किनसे बहुत है ? कौन किनसे तुल्य है ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-"गौयमा ! सव्वत्थोवा अहे
सत्तम पुढवीनेरइयणपुंसगा" हे गौतम ! सबसे कम अधःसप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसक ચાવત વનસ્પતિકાયિક એક ઇંદ્રિય વાળા તિર્થગેનિક નપુ સકેમાં ચાવતુ પદથી અપકાયિક એક ઇંદ્રિયવાળા તિગેનિક નપુંસકમાં તેજસ્કાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્યોનિક નપું. सीमा वायुायि मेद्रिय वा तिय-योनि नसi "बेइंदिय तेइंदिय-चउरिदिय पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाण" मेद्रिय पाप, त्रशु द्रियाणा तिर्थया નિક નપુંસકેમાં ચાર ઈદ્રિયવાળા તિગેનિક નપુંસકામાં અને પાંચ ઈદ્રિયવાળા તિર્યો न नसभा 'जलयराणं" raय२ नसभा "थलयज्ञाण" स्थाय२ नसभा “खह यराण" ५२ नसमा "मणुस्सणसगाण" भनुष्य नसभा 'कम्मभूमिगाणं" भभूभिन! मनुष्य नसभा "अंतरदीवगाण" मने ममभूमिना मनुष्य नसभा 'कयरे कयरे हितोअप्पा वा बहुया वा तुल्लावा विसेसाहिया वा" या मनुष्य न५ सध्या मनुष्य નપુસકે કરતાં અ૯પ છે? કેણ કેનાથી વધારે ? કોણ કેની બરાબર છે ? અને કેણુ તેનાથી विशेष भ[५४ छ ? गौतम स्वामीना मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छे 3-"गोयमा !
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५८३ पुढवीणेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' यावद् द्वितीयशर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा भवन्ति, यावत्पदसग्राह्यस्यायमर्थः पष्ठपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसका. असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तदपेक्षया चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तदपेक्षया तृतीयपृथिवीनारकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तदपेक्षया च द्वितीयशर्करापृथिवीनारकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवतीति । द्वितीयनारकपृथिवीनैरयिकनपुंसकापेक्षया 'अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगाअसंखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति, गर्भजानामुच्चारादिसमुत्पन्नसभूछिममनुष्यापेक्षया तेषामसख्येयगुणत्वं बोध्यम् तत्र तेषामसख्येयगुणल्वेन समूर्छनसभवात् , अन्तरद्वीपजमनुष्यनपुसका
है । "छट्टपुढवी णेरइयणपुसगाअसंखेज्जगुणा" सप्तमनारक के नपुंसको की अपेक्षा छठीतमा पृथिवी के जो नैरयिक नपुसंक है वे असंख्यात गुणे अधिक है. “ जाव दोच्च पुढवी णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" यावत् द्वितीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । यावत्पद से यहां यह अर्थ सगृहीत करके प्रकट किया गया है- छठवीं पृथवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पंचम पृथिवी के जो नैरिक नपुंसक हैं वे असख्यात गुणे अधिक है. पंचम पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा चतुर्थ पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यातगुणे अधिक है तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी के जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यात गुणो अधिक हैं । तथा द्वितीय पृथिवी के नारको की अपेक्षा जो " अंतर द्वीवग मणुस्स णपुंसगा असंखेज्जगुणा " अन्तर द्वीपज मनुष्यनपुंसक है वे असंख्यातगुणो अधिक है । ये गर्भज मनुष्यो के उच्चार प्रस्रवण-मलमूत्र आदि शरीर के मलो में उत्पन्न होने के कारण सभूमि मनुष्य असख्यात गुणे अधिक होते है. क्योंकि वहां इतने समूर्च्छित होते है अन्तर द्वीपज मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा
सव्वत्यो वा अहे सत्तम पुढवी नेरइयणपुंसगा” 8 गौतम! सौथी सोछ। १८. सतभी पृथ्वाना नै२(य: नए सछ। छ "छठ्ठपुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" सातमा न२४ना નપુંસકો કરતાં છઠ્ઠી તમા નામની પ્રથ્વીના જે નિરયિક નપુંસકે છે તે અસ ખ્યાત ગણા पधारे छे “जाव दोच्च पुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" यावत् मी पृथ्वीना ने२વિક નપુસકે અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. અર્થાત અહિયાં યાવતું પદ થી આ નીચે પ્રમાણે ના અર્થ સંગ્રહ કરીને બતાવેલ છે–છી પૃથ્વીના નિરયિક નપુંસકે કરતાં પાચમી પૃથ્વીના જે નેરયિક નપુસકે છે. તેઓ અસંખ્યાત ગણા વધારે છે પાંચમી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકી કરતાં ચોથી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસક અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. જેથી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે કરતા ત્રીજી પૃથ્વીના નરયિક નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. ત્રીજી પૃથ્વીના रायनए स। ४२ता मा पृथ्वीना यि नस। ४२ता रे "अंतरदीवगमणुस्स णपुं
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
जीवाभिगमसूत्रे
पेक्षया 'देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुम्सण पुंसगा दोवितुल्यसंखेज्जगुणा' देवकुरुत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सस्येयगुणा अधिका भवन्ति स्वस्थानं तु येऽपि एते परस्परं तुल्या भवन्ति । ' जावपुव्व विदेह अवर विदेहकम्मभूमिगमणुम्सण पुंसगादोवि तुल्यसंखेज्जगुणा' यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुसका द्वयेऽपि तुन्या संख्येयगुणाः, अयंभाव देव कुरूत्तर कुर्व कर्मभूमिकमनुप्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्षरम्यकच कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने इयेऽपि परस्परं तुल्या' एतदपेक्षया हैमवतहरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका' स्वस्थानं हयेऽपि परस्परं तुल्या भवन्ति एतदपेक्षया भरतैरवतकर्मभृमिकमनुप्यनपुसकाः सस्येयगुणाधिका भवन्ति, स्वस्थाने द्वयेऽपि परस्परं तुल्या भवन्ति, एतदपेक्षयाऽपि पूर्वविदेहापर विदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका सम्येयगुणाधिका, स्वस्थाने परम्पर तुल्याश्च भवन्तीति । पूर्वविदेहापरविदेहाऽकर्मभूमिकमनुष्य नपुसकापेक्षया 'रणापभापुढवीणेरड
4
"देव कुरूत्तरकुरू अकर्मभूमिगमणुस्स णपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा " देवकुल और उत्तर के जो मनुष्य नपुंसक है वे सख्यात गुणितो अधिक हे परन्तु ये दोनो स्वस्थान में तुल्य है । " जाव पुव्वविदेहअवरविदेह कम्म भूमिगमणुस्स णपुंसगा दोवि संखेन्ज गुणा " यावत् ' यावत्पद से देवकुरू और उत्तर कुरूके मनुष्यनपुंसकों की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के जो मनुष्यनपुंसक है वे सख्यात गुणित है । पर ये दोनो परस्पर में तुल्य है । इनकी अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के जो मनुष्यनपुसक है वे सन्यात गुणितो हैं - पर ये दोनों आपस में तुल्य है । इनकी अपेक्षा भरत क्षेत्र और ऐरावत क्षेत्र के जो मनुष्यनपुंसक हैं वे संख्यात गुणित अधिक है - और स्वस्थान में तुल्य है । तथा इनकी अपेक्षा जो पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के कर्म भूमिक मनुष्यनपुंसक है वे सख्यात गणित है । पर ये भी स्वस्थान में तुल्य है
सगा असंखेज्जगुणा" अंतर द्वीपना भनुष्य नघुसी छे, तेथे असं ज्यात गया वधारे छे. આ ગર્ભજ મનુષ્યના ઉચ્ચાર, પ્રસવણુ–મવમૂત્ર વિગેરે શરીરના મળથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે સમૂર્ચ્છિમ મનુષ્ય અસંખ્યાતગણા વધારે હોય છે. કેમકે—સ્ત્યા એટલા મમૂર્છિત હોય છે. अंतरद्वीप ४ मनुष्य नयु सो पुरतां ' देवकुरूत्तर कुरु अकर्मभूमिग मणुस्सणपुसगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" हेव३ अने उत्तर ३ याने मनुष्य नपुंसक छे, तेथे सभ्याता वधारे छे परंतु या मन्ने स्वस्थानमा तुझ्य छे. "जाव पुत्रविदेह अवरविदेह कम्मभूमिग मणुस्ल णपुंसगा संखेज्जगुणा " अडिया यावत्पढ्थी देवड्डु३ भने उत्तरमुना મનુષ્ય નપુસકાના અપેક્ષાથી રિવ અને રમ્યકવના જે મનુષ્ય નપુ સકે છે, તે સંખ્યાત ગણા વધારે છે. પરંતુ આ બન્ને પરસ્પરમા સરખા છે તેના કરતાં ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રના જે મનુષ્ય નપુ સકે છે, તેએ સ ખ્યાતગણા વધારે છે અને સ્વસ્થનમાં તુલ્ય છે. તથા તેના કરતાં પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના કભૂમિજ જે મનુષ્ય નપુ સકો છે, તેઓ સખ્યાતગણા છે. પરંતુ તે પણ સ્વસ્થાનમાં તુલ્ય છે ક ભૂમિ જ પૂવિદેહ અને
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० १७
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५८५ यणपुंसगा असंखेज्जगुणा' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । रत्नप्रभानपुंसकापेक्षयाऽपि 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति, खेचरनपुंसकापेक्षयाऽपि 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति स्थलचरनपुंसकापेक्षयाऽपि 'जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति जलचरनपुंसकापेक्षया 'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेपाधिका भनन्तीति चतुरिन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि-'तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाकर्मभूमिक पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा " रयणप्पभापुढवीणेरइयणपुंसगा असंखज्जगुणा" रत्नप्रभा पृथिवी के जो नैरयिक नपुंसक है वे असंख्यात गुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा "खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखज्जगुणा" खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिक नपुंसक असंख्यात गुणें अधिक है । इन खेचरनपुंसको की अपेक्षा " थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिकनपुंसक संख्यात गुणे अधिक है । इन स्थलचरनपुंसको की अपेक्षा--" जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" जलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसक संख्यात गुणे अधिक हैं। इन जलचर नपुंसको की अपेक्षा "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषाधिक है. चौइन्द्रियनपुंसकोकी अपेक्षा "तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" तेइंन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है. चौइन्द्रियनपुंसको
पश्चिम विड न । मनुष्य नस। ४२al "रयणप्पभापुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" રત્ન પ્રભા પૃથ્વીના જે નરયિક નપુસકે છે. તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં "खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेजगुणा" य२ पयन्द्रिय तिर्थयानि नसठे। मसातशय धारे छ. २ मेयर नपुस २ता "थलयर पचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेजगुणा" स्थाय२ पयन्द्रिय तय यानि नयुस सज्यात वधारे छ. मा २५सय२ नसी ४२i "जलयर पचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेजगुणा" જલચર પચેન્દ્રિય તિગેનિક નપુંસકે સંખ્યાતગણું વધારે છે. આ જલચર નપુંસકો ४२di "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" यार ४द्रियवाणा तय-योनि नस। विशेषाधित छ -या२ द्रियाणा नसी ४२ "तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुसगा विसेसाहिया" ए ७ दियवा तिय ध्यान नपुंस विशेषाधि छे. ऋ द्रियवाणा तिय योनि नघुस ४२ता "इंदियतिरिक्ख जोणियणपुसगा विसेसाहिया" में छद्रियाणा तिर्थयानि नस। विशेषाधि छ मेट्रियवाणा तिय योनि नस। ४२०i "तेउका
७४
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
जीवाभिगमसूत्रे
हिया' त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति त्रीन्द्रियनपुसकापेक्षयाऽपि 'चेदियतिरिक्खजोणियणपुरागा विससाहिया' हीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेपाधिका भवन्तीति । द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि 'तेउक्काइए गिंदियतिरिक्खजोगियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' तेजस्कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । तेजस्कायिकापेक्षयापि'पुढकीकाइयए गिंदियति रिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाविशेषाधिका भवन्तीति पृथिवीकायिककेन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि 'आउकाइयएगि दियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' अकायिकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति अकायिक नपुसकापेक्षयाऽपि 'वाउक्काहयए गिंढियतिविखजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' वायुकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति वायुकायिकनपुंसकापेक्षयाऽपि 'वणस्स इकाइयए गिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा' वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणा अधिका भवन्तीति पञ्चममन्पबहुत्वम् । समाप्तं नपुंसकानाम पबहुत्वप्रकरणम् ॥सू० १७॥
की अपेक्षा "तेइंदिय तिरिक्खजोणियण पुंसगा विसेसाहिया " तइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसक विशेषाधिक हैं । तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकों की अपेक्षा 'इंदियतिरिक्खजोणियण पुसगा विसेसाहिया" दोइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । हीन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा "तेउवकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा" तेजसकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असख्यातगुणे अधिक है। तेजस्कायिक नपुंसकों की अपेक्षा “पुढवीकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेपाधिक है । पृथिवीकायिक नपुंसको की अपेक्षा 'आउकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" अष्कायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषा. धिक है । अष्कायिक नपुंसकों की अपेक्षा 'वाउकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियणं पुसगा विसेसाहिया" वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषाधिक है । वायुकायिक नपुंसकों की अपेक्षा 'वणस्स इकाइय एगिंदियतिरिक्खजोणियणंपुसगा अनंतणा" वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक अनन्तगुणे अधिक है ? इस प्रकार से पांचवां नैरथिक तिर्यञ्च मनुष्य सम्बन्धी अल्प बहुत्व है । नपुसकों का अल्प बहुत्व - प्रकरण समाप्त हुआ । सूत्र १७॥ डूप पूर्गिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा असंखेज्जगुणा" ते साय मे ४द्रियवाजा तिर्यग्योनिः नपुंस। असभ्याता वधारे छे. ते नपुंसो त 'पुढवीकाध्यपगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वी अयि योन्द्रियवाजा तिर्यग्योनिओ વિશેષાધિક છે પૃથ્વીકાચિક નપુ સકે કરતા ' आउकाइयतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" अय्यो द्रियवाणा तिर्यग्योनिः नपुंस વિશેષાધિક છે. અખિયક નપુસકે કરતા "वाउकाइयपिंदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा विसेसाहिया " વાયુકાયિક એક ઈં દ્રિયવાળા તિર્યંચૈાનિક નપુ ંસકા વિશેષાધિક છે વાયુકાયિક नपुंस}। ५२तां “वणस्सइकाइयगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा " वनस्पति
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० १८ नपुंसकर्म वेदकर्मवन्धस्थितिनिरूपणम् ५८७
सम्प्रति नपुंसकवेदकर्मणो बन्धस्थिति नपुंसकवेदस्य प्रकारञ्च दर्शयितुमाह-'णपुंसगवेदस्स ण भंते' इत्यादि,
मूलम्-‘णपुंसगवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधठिई पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं सागरावमस्स दोन्नि सत्तागा पलिओक्सस्स असंखेज्जइमागेण ऊणगा । उकोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ, दोणि य वाससहस्साई अबाधा अबाहूणिया कम्महिई कम्मणिसेगो। णपुंसगवदेणं अंते ! किं पगारे पन्नत्ते ? गोयमा.! महाणगरदाहसमाणे पन्नत्ते समणाउसो ! सेलं णपुंसगा' ॥ सू० १८॥
छाया-नपुसकवेदकस्य खलु भदन्त ! कर्मणः कियन्तं काल बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन सागरोपमस्य द्वौ सप्तमागौ पल्योपमस्य असंख्येयभागेनोनको उत्कर्षण विशतिसागरोपमस्य कोटिकोटयः, द्वे च वर्षसहस्त्रे अवाधा, अवाधोना कर्मस्थितिः कर्मनिषेकः । नपुंसकवेदः खलु भदन्त ! किंप्रकारकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! महानगरदाहसमानः प्राप्तः श्रमणायुग्मन् ! ते एते नपुंसकाः ॥सू० १८॥
अब सूत्रकार नपुंसक वेद कर्म की बन्धस्थिति और नपुंसक वेद का प्रकार प्रकट करते-"णपुसगवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधठिई पन्नत्ता-इत्यादि।
टीकार्थ-यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- “नपुंसकवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स" हे भदन्त ! नसपुंक वेद कर्म की "केवइयं कालं बंधठिई पन्नत्ता" बन्धस्थिति कितने काल की कही गयी है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागापलिऔवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगा" हे गौतम ! नपुंसक वेद कर्म की बन्धस्थिति जघन्य से सागरोपम के सात भागों में से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से दो सातिया भाग प्रमाण કાયિક એક ઈદ્રિયવાળા નપુંસકો અનંતગુણા વધારે છે આ પ્રમાણે આ પાચમું નૈરાયક, તિર્થં ચ અને મનુષ્ય સંબધી અલ્પ બહુપણું કહ્યું છે. આ રીતે આ નપુંસકેનું અ૫ બહુ પણાનું પ્રકરણ સમાપ્ત થયું સૂ૦૧૭
હવે સૂત્રકાર નપુંસક વેદકર્મની બંધસ્થિતિ અને નપુંસક વેદને પ્રકાર પ્રગટ કરે છે. - "णपुंसगवेदस्स ण भते ! कम्मस्स केवइयं कालं वैधठिई पण्णत्ता" त्या
टी --मडियां गौतभस्वामी प्रसुने मे पूछ्यु छ ---"नपुंसकवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स" लगवन् नस व भनी केवइय कालं बंधठिई पण्णत्ता" मस्थिति Bal४ानी वाम मावी छ ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रसुगौतम स्वाभीने ४९ छ-"गोयमा ! जहाणेणं सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगा" गौतमः! નપુસક વેદકર્મની બંધસ્થિતિ જઘન્યથી સાગરોપમના સાતભાગમાંથી પલ્યોપમના અસં.
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
टीका - "पुंसगवेदस्स णं भंते " नपुंसकवेदस्य खलु भदन्त । 'कम्मस्स' कर्मणः केवइयं कालं वंधठिई पन्नत्ताः कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह – 'गोयमा ' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम | 'जहन्नेणं' जघन्येन " सागरोवमस्स' सागरोपमस्य 'दोन्नि सत्तभागा' द्वौ सप्तभागौ 'पलिओवमस्स' पल्योपमस्य 'असंखेज्जइभागेण ऊणगा' असख्येयनभागेनोनका हीना इत्यर्थः, सागरोपमस्य सप्तभागाः करणीयाः तेषु द्वौ भागौ तौ च पल्योपमस्यासख्येन भागेन हीनौ तथा “उक्कोसेणं" उत्कर्पेण "वीस सागरोवमकोडाकोडीओ" विंशतिः सागरोपम काटिकोटयः “ दोन्नि य वाससहस्साई अवाधा' द्वे च वर्षसहस्रे अवाधा द्विसहस्रवर्षप्रमितोऽत्रबाधाकाल: "अवाहूणिया कम्मट्ठई” अवाधोना — — अवाधाकालेन होना कर्मस्थितिः ‘कम्मणिसेको' कर्मनिषेकः कर्मद लिकरचनेति ॥
५८८
हैं. तथा – “उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ" उत्कृष्ट से २० बीस सागरोपम कोटा कोटि की है | "दोन्निय वाससहस्साई अवाधा" इसमें दो हजार वर्ष की अवाधा है 'वाहूणिया कम्मर" अवाधा काल से हीन कर्म स्थिति “कम्मणिसेगो" कर्म निषेक कर्म दलिको की रचना है. "णपुंसगवेए णं भंते । किं पगारे पन्नत्ते" हे भदन्त ! नपुंसक वेद कैसा कहा गया है ? “ गोयमा ! महाणगरदाहसमाणे पन्नत्ते" नपुंसक वेद महानगर के दाह के समान कहा गया है । क्यो कि समस्त भी अवस्थाओं में मदन दाह अर्थात् काम विकार महानगर को जलाने के जैसा ही होता है । इस वेद के उदय में स्त्री और पुरुष दोनो की अभिलाषा होती है. अत' इसे महानगर के जलाने वाले दाहके जैसे दाहवाला कहा गया है । “समणाउसो” हे श्रमण ! आयुष्मन् ! "सेत्तं णपुंसगा" इस प्रकार भेद और प्रभेदों को लेकर नपुंसकों का निरूपण किया गया है. नपुंसक प्रकरण समाप्त हुआ । सूत्र- १८
ध्यातमां लागथी ये सातियालाग प्रभाणुनी छे तथा “उक्कोसेण वीस सागरोवमकोडाको - डीओ" उत्सृष्टथी २० पीस सागरोपम छोडा अडीनी छेदोन्निय वाससहस्साई अवाधा" भाभां मे हुन्नर वर्षांनी समाधा आज हे " अवाहूणिया कम्मट्ठिई" समाधा अजथी हीन ४भ स्थिति "कम्मणिसेगो" उभं निषे:- उर्भ हसिओनी रथना छे. "णपुसगवेषणं भंते ! किं पगारे पण्णत्ते" से लगवन् नपुंसवे देवा अझरना उस छे ? या प्रश्नमा उत्तरभां अलु अछे -- "गोयमा ! महाणगरदाहसमाणे पण्णत्ते" नपुंसः वेह महानगरना हा प्रभाऐना કહેલ છે. કેમકે—સધળા એવી અવસ્થાએમા મદન દાહ અર્થાત્ કામવિકાર મહાનગરને ખાળવા જેવાજ હાય છે. આ વેદના ઉદયમાં સ્ત્રી અને પુરૂષ બન્નેની અભિલાષા થાય છે. तेथी तेने महानगरने माणवानाहार भेव ने हाई तेना नेवा हाडवाणी आहेस हे "समणा उसो" ३ श्रम आयुष्मन् “से तं णपुंसगा" या रीते लेह भने अलेहोने सघने नपुंसोनुं निश्चायु કરવામા આવેલ છે. આ રીતે આ નપુંસક પ્રકરણ સમાપ્ત પ્રસ્॰ ૧૮૫
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिकाटीका प्र २ सू० १९
सामान्यतः पञ्चात्पबहुत्वनिरूपणम् ५८९
'पुंगवे एणं भंते' नपुंसकवेदः खलु भदन्त ! 'किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकार. कीदृशः प्रज्ञप्तः - कथित इति प्रश्न ः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'महाणगरदाहसमाणे पन्नत्ते' महानगरदाहसमानः; सर्वास्वपि अवस्थासु मदनदाहो महानगरदाहसमान एव स्त्रीपुरुषोभयाभिलाषविषयः प्रज्ञप्तः - - कथितः 'समणाउसो' श्रमणायुष्मन् ! हे श्रमण ! आयुष्मन् । “सेत्तं णपुंसगा' ते एते उपरि प्रदर्शिता भेदप्रभेदाभ्या नपुसका निरूपिता इति नपुंसकप्रकरणम् ॥ सू० १८ ||
सम्प्रति--सकलस्त्रीपुरुष नपुंसकविषये नव अल्पबहुत्वानि वक्तव्यानि तथाहि - प्रथमं सामान्यतः स्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकमल्पबहुत्वम् ॥ १॥ समान्यतस्तिर्यग्योनिकखी पुरुष नपुंसकविषयकं द्वितीयम् ।२। एवं सामान्यतो मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकं तृतीयम् || ३ | सामान्यतो देव स्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकं चतुर्थम् ॥४॥ सामान्यतस्तिर्यगूमनुष्यस्त्रीपुरुपनपुंसक - देवत्री पुरुषनारकनपुंसक—विषयकं संमिश्रं पञ्चमम् ||५| विशेषत स्तिर्यग्योनिकस्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकं षष्ठम् । ६ । विशेषतो मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुसकविषयकं सप्तमम् | ७| विशेषतो देवस्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकमष्टमम् ८। विशेषत स्तिर्यग्मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसक - देवस्त्रीपुरुष - नारकनपुंसकविषयकं समिश्रं नवमम् ।९। तत्र पञ्चाल्पबहुत्वानि सामान्यतिर्यगादि सम्बन्धीनि | ५ | चत्वारि च विशेषति
अब सूत्रकार नौ अल्प बहुत्व के सम्बन्ध में वक्तव्यता प्रकट करते है- इनमें सामान्य से स्त्री पुरुष नपुंसक के विषय में प्रथम अल्प बहुत्व है १ । सामान्य से तिर्यग्योनिक स्त्री, पुरुष और नपुंसक के विषय में द्वितीय अल्प बहुत्व है । २। इसी प्रकार सामान्य से मनुष्य स्त्री, पुरुष और नपुंसक विषयक तृतीय अल्प बहुत्व है ३ | सामान्य से देव स्त्री पुरुष और नारक नपुंसक विषयक चतुर्थ अल्प बहुत्व है ४ | सामान्य से समस्त से मिला हुआ पच्चम अल्प बहुत्व है ५। इसके आगे विशेष की अपेक्षा से तिर्यग्योनिक स्त्री पुरुष नपुंसकों का छठा अल्पबहुत्व है ६। विशेष से मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसकों का सातवा अल्प बहुत्व है ७| विशेष से देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसकों का आठवा अल्प बहुत्व है ८ । तिर्यञ्च मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसक और देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसक, इन सर्वाविजातीयव्यक्तियो का समिश्र नौवा अल्प बहुत्व है ९| इस
હવે સૂત્રકાર નત્ર અલ્પ મહુપણાના સ મ ધમાકથન પ્રગટ કરે છે—તેમા સામાન્ય પણાથી સ્ત્રી. પુરુષ અને નપુ સોના સ બધમાં પહેલુ અલ્પ ખડુંપણુ છે. ૧ સામાન્ય પણાથી તિર્યંગ્યાનિક સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસકેાના સમ ધમાં ખીજુ અલ્પ ખડું પડ્યુ છે ૨ એજ પ્રમાણે સામાન્ય પણાથી મનુષ્ય સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુસકના સંધમા ત્રીજું અલ્પ બહુપણું છે૩. સામાન્યપણાથી દેવ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નારક નપુંસકેાના સંબંધમા ચેાથું અલ્પ અહું પણુ છે.૪ સામાન્ય પ્રકારથી સઘળાથી મળેલું પાંચમુ અલ્પ બહુપણુ છે ૫ પછી વિશેષની અપેક્ષાની તિગ્યેાનિક સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસકેાનું છઠ્ઠું અલ્પ બહુપણુ છે વિશેષ પ્રકારથી મનુષ્ય સ્ત્રી, પુરૂષ નપુ ંસકાનુ સાતમુ અલ્પ બહુપણું છે. વિશેષથી દેવ સ્ત્રી, પુરૂષ, નારક નપુ ંસકાનુ આઠમ અલ્પ બહુપણુ છે.૮
▾
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
ये सति इति नाति तत्र नावत् प्रथमं पञ्चसामान्यान्पबहुत्वानि प्रदर्श "इत्यादि.
१५१०
मूलप - 'एसि णं संते ! इत्थीणं पुरिसाणं णपुंसगाण य कयकयरहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! मव्यत्यया पुरिया. इत्यीओ संखेज्जगुणा, नपुंसगा अणतगुणा ॥ अंते! तिरिक्खजोणिय इत्थीणं तिरिक्खजोणिय पुरिमाणे तिविजोणिय पुंसगाण य कयरे कयरेर्हितो अप्पा या बहुया वा तुला वा विसेयाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा तिविजोणियपुरिया तिरिखख इत्थीओ असंखेज्जगुणा, तिरि
जोगिया अनंतगुणा ||२|| एएसि णं भंते! मणुस्सित्थीणं मम्म पुरिमाणं मणुस्तुणगाण य कयरे कयरे हितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मम्यपुरिया मणुस्मित्थीओ संखेज्जगुणा मणुस्मणपुंसगा असंखेज्ज - गुणा ||३|| एएम णं संत ! देवित्खीणं देवपुरिसाणं रइयणपुंसगाण
करे कहितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसा - हिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा णेरइयणपुंसगा देवपुरिसा अवेज्जगुणा. देविस्थओ मंग्वेज्जगुणाओ || ४ || एएसि णं भंते !
प्रकार में सामान्य पाँच और
प्रथम
चार ऐसे ये नौ अन्य बहुत्व हैं । इनमें से
सामान्य की करते है
मैने इत्यणं परिमाणं नपुंसगाण य' इत्यादि ॥ सू १८ ॥
એ મન કી શુરૂષ અને દેવ કરી પુણ્ય નપુંસક આ સઘળી વિજાતીય વ્યક્તિઓનુ મન સ્વસ્થ કે છેલ્ફ પ્રમાવ્યું આ સામાન્ય પ્રકાથી પાચ અને વિશેષ પ્રકાર રંતુ તે આ નવા બહુપ છે. આમા સૂકા પહેલાના પાંચ સામાન્ય અપ पुरिसाणं णपुनगाण य " त्याहि
-
बटुपदान 58 5
मैंने
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र २ सू० १९
सामान्यतः पञ्चात्पबहुत्वनिरूपणम् ५९१
तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं मणुस्सित्थीणं मणुस्तपुरिसाणं मणुस्सणपुंसगाणं देविस्थीनं देवपुरिसाणं णेरइयणपुंसगाण य करे करेहिंतो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मनुस्स पुरिसा मणुस्सित्थीओ संखेज्जगुणा | मणुरसणपुंसगा असंखेज्जगुणा, पेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा तिरि क्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणा, देवपुरिसा असंखेज्जगुणा देविस्थियाओ संखेज्जगुणा, तिरिक्खजोणियणपुंसगा अनंतगुणा' ||सू० १९ ॥
छाया -- एतेषां खलु भदन्त ! स्त्रीणां पुरुषाणां नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः पुरुषाः स्त्रियः संख्ये - यगुणाः, नपुंसका अनन्तगुणाः ॥ १॥ एतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां तिर्यग्योनिनिकपुरुषाणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेपाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका स्तिर्यग्योनिकपुरुषाः, तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ||२|| एतेषां खलु भदन्त ! मनुष्यस्त्रीणां मनुष्यपुरुषाणां मनुष्यनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यपुरुषाः, मनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणाः, मनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाः ॥ ३ ॥ पतेषां खलु भदन्त ! देवस्त्रीणां देवपुरुषाणां नैरयिकनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्यः अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः नैरयिकनपुंसकाः, देवपुरुषा असंख्येयगुणाः देवस्त्रियः संख्ये गुणाः ॥ ४ ॥ तेषां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां तिर्यग्योनिकपुरुषाणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां मनुष्यस्त्रीणां मनुष्यपुरुषाणां मनुष्यनपुंसकानां देवस्त्रीणां देवपुरुषाणां नैर चिकनपुंसकानां च कतरे कतdraiser वा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यपुरुषाः, मनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणाः, मनुष्यनपुसका असंख्येयगुणाः, नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकस्त्रिय संख्येयगुणाः, देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, देवस्त्रियः संख्येयगुणाः तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः || सू० १९||
टीका - "एएसि णं भंते' एतेषा वक्ष्यमाणानां प्राणिनां मध्ये स्त्रीणां सामान्यत. स्त्रीणाम् “पुरिसाणं' पुरुषाणाम्, सामान्यतः पुरुषजातीयानाम् 'णपुंसगाण यां नपुसकानां च नपुसकजाती
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
सामान्यत
यानाम 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्य एतेषां मध्ये केपामपेक्षया के इत्यर्थ: । 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति स्त्रीपुरुषनपुंसकानामल्पबहुत्वादिविषयक प्रथम प्रश्नः, भगवानाह - - 'गोयमा ' इत्यादि “गोयमा” हे गौतम! " सव्वत्थोवा पुरिसा' सर्वस्तोकाः पुरुषाः पुरुषाः सर्वेभ्य. तीनपुंसकेभ्योऽन्या भवन्तीति । इत्थीओ संखेज्जगुणा' पुरुषापेक्षया स्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति 'णपुंसगा अनंतगुणा' स्त्र्यपेक्षयाऽपि नपुंसका अनन्तगुणा अधिका भवन्तीति वनस्पतिमपेक्ष्य नपुंसकानामनन्तगुणत्वमिति प्रथममल्पबहुत्वम् |१|
५९२
टीकार्थ- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! इन सामान्य से ' इत्थीणं' स्त्रियो के' पुरिमाणं' सामान्य पुरुष जातियो के 'णपुंसगाण य' एवं सामान्य से नपुसकों के बीच में 'कयरे कयरेहितो' कौन किन से 'अप्पा वा' अल्प है ' कौन किन से 'बहुया वा ' अधिक हैं ? कौन किन के ‘तुल्ला वा' बराबर है और कौन किन से 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है - 'गोयमा' हे गौतम, सव्वत्थोवा पुरिसा' सबसे कम पुरुष है- अर्थात् स्त्रियो और नपुसको की अपेक्षा पुरुष बहुत थोडे है । इनकी अपेक्षा'इत्थीओ संखेज्जगुणा' पुरुषो की अपेक्षा स्त्रिया सख्यात गुणित अधिक है 'पुंसगा अनंत गुणा' स्त्रियों की अपेक्षा नपुसक अनन्त गुणित अधिक है । वनस्पति की अपेक्षा से इनका अनन्तगुणत्व कहा गया है. यह प्रथम अल्प बहुत्व है ।
ટીકા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે—હે ભગવન્ સામાન્યપણાથી इत्थीण" श्रीयेोभा “पुरिसाणं" सामान्य पु३ष लतियोभां "णपुसगाण य" भने सामान्य श्री नथु सीमा "कयरे कयरेहितो" आयु अनाथी "अप्पा वा અલ્પ છે? કાણુ કોનાથી "वया वा" वधारे हे ? अणु होनी “तुल्ला वा " तुझ्य छे ? अने अणु अनाथी “विसेसाfaran" Gaulus & ?
99
41
द्वितीय अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है – 'एएसि णं
-
गौतम स्वाभीना या प्रश्नमा उत्तरमा अलु आहे - "गोयमा" हे गौतम "सव्वत्थोवा पुरिमा भौथी छापो हे अर्थात् खियो भने नपुस । रता । धागोछा है. इन्धीय संसेज्जगुणा" पुरुषश्ताखियो संख्यातगाली वधारे है, "णपुंसगा अर्णतगुणा" શ્રિયા કરતા નપુ કૈં। અન તગણા વધારે છે વનસ્પતિની અપેક્ષાથી તેમનુ અન તગણાપણુ કહ્યું છે. આ રીતે આ પહેલુ અલ્પ બહુપણુ કહ્યુ છે. ૧
2+
બીજી અલ્પ બહુપ' આ પ્રમાણે છે—આવા ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુ ને એવુ· પૂછ્યું છે
- 'पसि ण भंते! तिरिक्त जोणित्थीणं निरिक्स जोणियपुरिसाणं तिरिपुंक्खजोणिय ण
--
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू० १९
सामान्यतः पञ्चात्पबहुत्वनिरूपणम् ५९३
अथ द्वितीयमल्पबहुत्वमाह - 'एएस' णं इत्यादि 'एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिक पुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाण य' तिर्यग्योनिकनपुंसकानां च 'कयरे कयरेहिंतो' कतरे कतरेभ्यः केषामपेक्षया के इत्यर्थः 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया' अल्पावा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति द्वितीयाल्प बहुत्व विषयकः प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा' तिर्यग्योनिकस्त्रीपुरुष नपुंसकेषु सर्व स्तोकाः तिर्यग्योनिकपुरुषा भवन्तीति । 'तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिक पुरुषापेक्षा तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसख्येयगुणाधिका भवन्तीति “तिरिक्खजोणियणपुंसगा' अनंतगुणा' तिर्यग्योनिकनपुंसका स्तिर्यग्योनिकत्र्यपेक्षया अनन्तगुणाधिका भवन्ति वनस्पतिमपेक्ष्य एषामनन्तगुणत्वमिति द्वितीयमल्पबहुत्वम् |२| अथ तृतीयमल्पबहुत्वमाह - "एएसि णं' इत्यादि 'एएसि ण भंते' एतेषा खलु भदन्त । 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् ' मणुस्स पुरिसाणं' भते ? तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियण पुंसगाण य' हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिक स्त्रियो के तिर्यग्योनिक पुरुषो के और तिर्यग्योनिक नपुंसकोके बीच में 'कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा' वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कौन किन से अल्प है ? कौन किन से अधिक है ? कौन किनके बराबर है कौन किनसे विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते - "गोयमा ! सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा” हे गौतम ! सबसे कम तिर्यग्योनिक पुरुष है ', तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिक स्त्रियां तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक है । “तिरिक्खजो - णियणपुंसगा अतगुणा" तिर्यग्योनिक स्त्रियो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक नपुंसक वनस्पति जीवो की अनन्तानन्तता की अपेक्षा अनन्त गुणे अधिक हैं । इस प्रकार से यह द्वितीय अल्प बहुत्व सगाण य” हे भगवन् मा तिर्यग्योनिउ स्त्रियामां तिर्यग्योनिः ३षोभां भने तिर्यग्योनिङ नपुं सभां "कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" यु કાનાથી અલ્પ છે ? કાણુ કેાનાથી વધારે છે ? કાણુ કાની ખાખર અે ? અને કણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે. ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે
2
- " गोयमा ! सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा" हे गौतम ! सौथी माछा तियज्योनि पु३ष छे “तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा" तिर्यग्योनिः स्त्रियो तिर्यग्योनिः ३षो रतां असभ्यात गाणी वधारे छे " तिरिक्खजोणियणपुंसगा अनंत गुणा" तिर्थ - ચેનિક સ્ત્રિયા કરતાં તિય ચૈાનિક નપુ ંસકા વનસ્પતિ જીવાની અન તાન તતાની અપેક્ષાએ અનતગણા વધારે છે આ રીતે આ ખીજું અલ્પ બહુપણું આ કહ્યું છે ૨
श्री मह महुया या प्रमाणे छे. "एएसि ण भंते ! मनुस्सित्थीण मगुस्तपुरिसाणं मगुस्स णपुंसगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पावा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा” गौतम स्वाभीमे
७५
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
मनुष्यपुराणाम 'मण॒म्सणपुंमगाण य' मनुष्यनपुंसकानां च 'कयरे कयरेर्हितो' कतरे कतरेभ्य एम्णापेक्ष्या के इत्यर्थ अप्पा वा बहुया वा तुल्हा वा विसेसाहिया वा' अल्पा वा वहुका वा तुल्यावा विशेषाधिक देति प्रश्न. भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः 'मरिया' मनुष्यपुरा मनुष्य विपुरुषन पुंसकेषु स्तोका भवन्तीति 'मणुस्सित्थीओ संखज्ज' गुणा' मनुष्यतयो मनुष्यपुरुषापेक्षया सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'मणुस्सणपुंसगा असंखे जगुणा' मनुष्यत्र्यपेक्षया मनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्ति श्रेण्यसख्येयभागगतप्रदेश आणि प्रमाणत्वादिति तृतीयमल्पबहुत्वम् ॥३॥
--
अथ चतुर्थमन्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं' इत्यादि, 'एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त 'देवित्रीण' देखी देवीनामित्यर्थ' 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणां पुजातीयकदेवानाम् - णेरड़यणपुरगाण य' 'नैरयिकनपुंसकाना च ' कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः कस्यापेक्षया के 'अप्पा चा' जम्पा वा 'बहुया बा' बहुका वा 'तुल्ला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया कला गया है। तृतीय अल्प बहुव इस प्रकार से है - "एएसि णं भंते! मणुस्सित्थीणं मणुपुराणं मणुस्वणपुंसगाण य कयरेकयरेर्हितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" गौतम ने ऐसा पूछी है कि हे भदन्त ! इन मनुष्य स्त्रियों के मनुष्य पुरुषों के और मनुष्य नपुंसकों के बीच कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुत है ? कौन है और कौन फिन से विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोयमा ? सव्वत्यांचा मपुरिया' हे गौतम ! सबसे कम मनुष्य - पुरुष है - 'मणुस्सित्थीओ संखेज्ज गुणा' मनुन स्त्रियाँ मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा सख्यात गुणी अधिक हैं । ' मणुस्स पुंसगा गुणा' agree स्त्रिया की अपेक्षा मनुष्य नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं - यह संमि मनुयों की अपेक्षा से कहा गया है। ऐसा यह तृतीय अल्प बहुत्व है । चजन्य इकार से 'एएसि णं भंते । देवित्थीणं देवपुरिसाणं, णेरइययतो आपा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसालिया वा ? इसमें गौतम
2
५१५
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू०१९
सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५९५ वा' विशेपाधिका वा इत्यल्पबहुत्वविषयकः प्रश्नः, भगवानाह–'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः 'जेरइयणपुंसगा' नैरयिकनपुंसकाः सर्वेभ्यो देवस्त्रीपुरुषेभ्यो नैरयिकनपुंसका अल्पा भवन्ति । अंगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशौ स्वप्रथमवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशि भवति तावत्प्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणीषु यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति । 'देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' नारकनपुंसकापेक्षया देवपुरुषा असख्यातगुणा अधिका मवन्ति, असख्येययोजनकोटिकोटी प्रमाणायां सूची यावन्तो नभः प्रदेशास्तावत्प्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणीषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति । 'देवित्थीओ संखेज्जगुणाओ' देवपुरुषापेक्षया देवस्त्रियः सख्येयगुणाधिका, भवन्ति द्वात्रिंशद्गुणाधिकत्वादिति चतुर्थमल्पबहुत्वमिति ॥ ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन देवस्त्रियों के, देव पुरुषो के और नैरयिक नपुंसको के बीच में कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुत है ? कौन किनके वरावरहैं ?
और कौन किन से विशेषाधिक है इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है गोयमा ! हे 'गौतम' । 'सव्वत्थोवा' सबसे कम ‘णेरइयणपुंसगा' नैरयिकनपुंसक है। क्योकि इनका प्रमाण अगुलमात्र क्षेत्र में जितनी प्रदेश राशि है उसको उसीके प्रथमवर्गमूल से गुणित करने पर जितने प्रदेश राशि आती है उतनी घनीकृत लोककी एक प्रदेश वाली श्रेणियो में जितने आकाश प्रदेश होते हैं उतना है । "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" नारक नपुंसको की अपेक्षा देवपुरुप असख्यात गुणे अधिक हैं। क्योकि इनका प्रमाण असख्यात योजन कोटाकोटि प्रमाण सूचि में जितने आकाश प्रदेश होते है इतनी घनीकृतलोककी एक प्रदेश वाली श्रेणियो में जितने आकाश प्रदेश हैं उतना कहा गया है. “देवित्थीओ संखेज्जगुणाओ" देवस्त्रियाँ देवपुरुषो की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक हैं। क्योकि देवियो का प्रमाण देवों से बत्तीस गुणा अधिक कहा गया है । इस સ્વામીએ આ સંબંધમાં એ પ્રશ્ન કર્યો છે કે હે ભગવનું આ દેવીયોમાં, દેવપુરૂષોમાં અને નૈરયિક નપુસકેમાં કેણું કોનાથી અલ્પ છે ? કેણુ કેનાથી વધારે છે? કે કેની બરોબર છે ? અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમ स्वाभान म४यु "गोयमा" गौतम ! “सव्वत्थोवा" सीथी माछा “णेरड्यणपुसगा" નરયિક નપુંસકે છે. કેમકે –તેઓનું પ્રમાણ આંગળ માત્રમાં જેટલી પ્રદેશ રાશિયો છે, તેને તેનાજ પહેલા વર્ગમૂળથી ગુણતા જેટલી પ્રદેશ રાશી આવે છે, એટલી ઘનીકૃત લેકની से प्रदेशवाजी श्रेणियोमा रेसा मा अशी य छे. मेटसा छे. "देवपुरिसा असं. खेज्जगुणा" ना२४ नसो ४२ता हेवपुरुषो मज्यात गए पधारे हाय छे. म-तनु પ્રમાણ અસંખ્યાત જન કેટકેટિ પ્રમાણ સેઈમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશે હેાય છે, જેટલી धनीतानी प्रदेशवाजी श्रेणियोभारदा मा प्रदेश छ, ४ छ, "देविस्थीओ संखेज्जगुणाओ" हेवस्त्रिया-हेवायो हेव ३५ो ४२त सध्यात गणी वधारे छे. उभ –દેવિયોનું પ્રમાણ દેથી બત્રીસ ગણું વધારે કહેલ છે. આ રીતે આ ચોથું અલ્પ બહુ
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ जीवाभिगमसूत्रे सम्प्रति-सामान्यतः सकलसमिश्रपञ्चममल्पबहुत्वमाह-'एएसि णं' इत्यादि, 'एएसि ण भंते' एतेषां खल भदन्त ! तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यगयोनिकनपुसकानाम् 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् ‘मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् 'मणुम्सणपुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'देवित्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् 'णेरड्यणपुंसगाण य' नैरयिकनपुंसकानां च 'कयरे कयरेहितो' कतर कतरेभ्यः 'अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वेति पञ्चमाल्पवहुत्वविषयकः पञ्चमः प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सबथोवा मणुस्सपुरिसा' सर्वस्तोका मनुष्यपुरुपा' 'मणुस्सित्थीओ 'संखेज्ज
प्रकार से यह चतुर्थअल्प बहुत्व है. सामान्य की अपेक्षा सब से समिश्र पंचम अल्प बहुत्व इस प्रकार से है-"एएसि णं भंते तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" गौतम ने इसमें ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिकस्त्रियो के, तिर्यग्योनिक पुरुषो के, तिर्यग्योनिकनपुंसकोके, “मणुस्सित्थीणं" मनुष्यस्त्रियोके, "मणुस्स पुरिसाणं" मनुष्य पुरुषो के "मणुस्सणपुंसगाणं" मनुष्यनपुसको के 'देवित्थीणं" देवत्रियों के, "देवपुरिसाणं" देव पुरुपो के एव "णेरइयणपुंसगाण य” नैरयिकनपुंसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" कौन किनसे अल्प है ? कौन किन से बहुत है ? कौन किनके बरावर है ? और कौन किनसे विशेपाधिक है ? ऐसा यह प्रश्न पञ्चम अल्प बहुत्व को लेकर गौतम ने किया है. इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-"गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा" हे गौतम ! सब से कम मनुष्य पुरुष हैं ।
"मणुस्सित्थियाओ संखेज्जगुणा" मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा मनुष्य लियां सख्यात गुणी अधिक પણું કહેલ છે. સામાન્યની અપેક્ષાથી બધાથી મળેલું પાચમુ અલ્પ બહુપણુ આ પ્રમાણે છે. --"एएसि ण भंते ! तिरिक्खजोणित्थीण तिरिक्खजोणियपुरिसाण, तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' गौतम स्वाभीमे ॥ सूत्र द्वारा मेवु ५७यु छ 3-- (तय योनि त्रियोमा तिर्यस्यानिट ५३षामा सन. तिय-योनि नसो मा "मणुस्सित्थीणं" मनुष्य स्त्रियोमा "मणुस्तपुरिसाणं" मनुष्य ५३षोमी "मणुस्सणपुंसगाणं" मनुष्य नसीम "देवीत्थीण" हेवानी स्त्रियामा "देवपुरिसाण" व ३षोभा भने "गेरइय णपुंसगाण य" नै२यि नसभा 'कयरे कयरेहितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" sोय होनाथी म८५-मेछ। छे ? ओष्य ओनाथी वधारे छे ? होय કોની તુલ્ય છે? કોણ કેનાથી વિશેષાધિક છે. આ પ્રમાણે આ પાંચમા અલ્પ બહુપણાના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછે છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે. है-"गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा" 3 गौतम । सौथी मेछ। मनुष्य १३५ छे.
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्र २ सू० १९
सामान्यतः पञ्चाल्पवद्दुत्वनिरूपणम् ५९७
गुणा' मनुष्यपुरुषापेक्षया मनुष्यस्त्रियः सख्येयगुणाधिका भवन्ति । ' मणुस्सण पुंसगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकाः मनुष्यस्त्रयपेक्षयाऽपि असख्येयगुणाधिका भवन्ति समूच्छिममनुष्यापेक्षया 'रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकापेक्षया नैरयिकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति । असंख्येयश्रेण्या काशप्रदेशराशि प्रमाणत्वादिति । 'तिरिक्खजोणियपुरिसाअसंखेज्जगुणा' नैरयिकनपुंसकापेक्षया तिर्यग्योनिकपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्ति प्रतरासंख्येयभागवत्सख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' तिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया तिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति त्रिगुणाधिकत्वादिति । 'देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिकस्त्र्यपेक्षया देवपुरुषा असख्येय गुणा अधिक भवन्ति, प्रभूततरप्रतरासंख्येयभागवर्त्य संख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति ॥ है "मणपुंगा असंखेज्ज गुणा" मनुष्यनपुंसक मनुष्य स्त्रियो की अपेक्षा असंख्यात गुणा अधिक हैं । यह कथन समूच्छिम मनुष्यो की अपेक्षा से है । क्योकि समूच्छिम मनुष्य नियम से नपुंसक ही होते है । " णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" समूच्छिममनुष्यनपुंसको की अपेक्षा नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है. क्योकि इनका प्रमाण असख्यात श्रेणी के आकाश प्रदेशो की राशिके बराबर कहा गया है. “तिरिक्खजोणिय पुरिसा असंखेज्जगुणा' नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा तिर्यग्योनिक पुरुष असंख्यात गुणे अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रतर के असख्यातवे भाग में रहने वाली जो असख्यात श्रेणियां है उन श्रेणियों में जो आकाश प्रदेशराशि है उसके बराबर कहा गया है । “तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण पुरुषो की अपेक्षा तिगुना कहा गया है. "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" तिर्यग्योनिकस्त्रियों की अपेक्षा देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततरज्जु
1
'मस्सित्थीओ असंखेज्जगुणा" मनुष्य पुरुषो पुरता मनुष्यस्त्रियो सांध्यात गाणी वधारे छे.', मणुस्स णपुंसगा असंखेज्जगुणा" भनुष्य नयु सो मनुष्य स्त्रियो ४२तां असभ्यात ગણા વધારે છે. આ કથન સ સૃમિ મનુષ્યોની અપેક્ષાથી કહેલ છે. કેમકે--સમૂર્ચ્છસ भनुष्य नियमथी नयु सो होय छे 'णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" सभूभि मनुष्य નપુ સકો કરતાં નૈયિક નપુ સકે! અસ ખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે તેમનું પ્રમાણ અસંખ્યાત श्रेणीना भााश अहेशानी राशिनी मरोभर उडे छे. “तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' नैरयि नपुंसो रतां तिर्यग्योनि ३षो यस भ्यातगया वधारे छे. भानु પ્રમાણ પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગમા રહેવાવાળી જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયો છે, એ શ્રેણિયોમ ? आााश प्रदेशराशि छे. तेनी मरोर एडेस छे. “तिरिक्ख जोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ” તિય ચૈાનિક પુરૂષા કરતાં તિય ગ્યોનિક સ્ત્રિયો સંખ્યાતગણી વધારે છે, કેમકે—તેમનું પ્રમાણુ पुरुषो ४रतां त्रागा अडेवाभा मावेस छे. "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" तिर्यग्योनिः स्त्रियो
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे 'देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' देवपुरुषापेक्षया देवस्त्रिय सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, द्वात्रिंशद्गुणत्वादिति 'तिक्खिजोगियणपुंसगा अणतगुणा' देव्यपेक्षया तिर्यग्योनिकनपुसका अनन्तगुणा अधिका भवन्ति, निगोदजीवानामनन्तत्वादिति पञ्चममल्पबहुत्वमिति ॥ सू० १९ ॥ पूर्वं सामान्यविपयकाणि पञ्चापबहुत्वानि प्ररूपितानि, साम्प्रतं विशेषमधिकृत्य शेषाणि चत्वारि अल्पबहुत्वानि प्रदर्शयन् विशेषस्तिर्यग्योनिकविषयकं पण्ठमल्पबहुत्वमाह् - 'एयासि णं भंते! तिरिक्ख ०' इत्यादि ।
मूलम् - 'एयासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं जलयराणं थलयराणं खहयराणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पुढवीकाइयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं ते इंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं चरिदिय दिक्खिजोणियणपुंसगाणं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणं खयराणं कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा !
५९८
प्रतर का असंख्यातवां भाग है, उस असख्यातवे भाग में रही हुइ जो असंख्यात श्रेणियां है, उन श्रेणियों में स्थित आकाश प्रदेश राशि के बराबर कहा गया है । "देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" देवस्त्रियाँ देवपुरुपो की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक है. क्योकि इनको प्रमाण देवपुरुषो की अपेक्षा ३२ बत्तीस गुणा अधिक कहा गया है. “तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा " देवस्त्रियो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक नपुसक अनन्तगुने अधिक है—यह अधिकता का कथन निगोदजीवो के अनन्तानन्त होने से कहा गया है - इस प्रकार से यह पंचम अल्पबहुत्व का कथन है |५| || सू०१९ ||
કરતા દેવપુરૂષો અસ`ખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે--તેમનુ પ્રમાણુ પ્રભૂતતર પ્રતરના અસ`ખ્યાત મા ભાગનુ છે, તે અસખ્યાતમા ભાગમા રહેલી જે અસખ્યાત શ્રેણિયો છે તે શ્રેણિયોમાં रहेस गााश प्रदेश शशिनी मरामर हे छे "देवित्थियाओ असंखेजगुणाओ" हेवानी स्त्रियो દેવપુરૂષો કરતા અસ ખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે—તેનુ' પ્રમાણુ દેવ પુરૂષા કરતાં ૩૨ ખત્રીસ ग वधारे अडेस छे. “तिरिक्खजोणियणपुंसगा" हेव स्त्रियो अरता तिर्यग्योनिः नपुंसो અનંત ગણા વધારે છે આ અધિકપણાનું કથન નરકનિગેાદ જીવા અનંતાનત હેાવાથી કહેલ છે આ રીતે પાચમુ અલ્પ બહુપણુ કહેવામાં આવેલ છે ાસૢ૦ ૧૯૫
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ ० २० विशेषत स्तियगादिसम्बन्धिपटपबहुत्वम ५९९
सव्वत्थोवा खहयर तिरिक्खजीणियपुरिसा, खहयरतिविखजोणि त्थियाओ संखेज्जगुणाओ थलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा, थलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, जलयरतिक्खिजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा, जलयरतिरिक्खजोणित्थि - याओ संखेज्जगुणाओ, खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा. थलयरपंचिदियतिरिखखजोणियणपुंसगा, संखेज्जगुणा, जलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा. चउरिंदियतिरि क्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, तेइंदिय०णपुंसगा, विसेसाहिया, बेइंदिय० णपुंसगा विसेसाहिया, ते उक्काइय एगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा, पुढवीकाइयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, आउक्काइय एर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वाउक्काइयए गितिरिक्खजोणिय णपुंसगा विसेसाहिया, वणस्स इकाइय एर्गिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अनंतगुणा ॥ सू० २० ॥
·
छाया - एतासां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां तिर्यग्योनिक पुरुषाणां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां - मेकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां पृथिवीकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां यावद्वनस्पतिकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकानां द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां त्रोन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसकानां चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकानां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां च कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचर्रातर्यग्योनिकपुरुषाः खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः, स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः, खेचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणाः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः, जलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः, चतुरिन्द्रियतिर्यग् योनि कनपुंसका विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रिय
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभगमस् ६०० तिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येय गुणाः, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यगृयोनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥५० २०॥
अथ विशेषतस्तिर्यगादिसम्बन्धिषष्ठमल्पबहुत्वमाह-'एयासिए णं संते' इत्यादि । टीका-'एयासि णं भंते' एतासां खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग् योनिकस्त्रीणाम् 'जलयरीणं' जलचरीणाम्-जलचरस्त्रीणाम् 'थलयरीणं' स्थलचरीणां स्थलचरस्त्रीणाम् 'खहयरीणं' खेचरीणा खेचरस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणाम् 'जलयराणं' जलचराणां जलचरपुरुषाणाम् 'थलयराण' स्थलचरपुरुषाणाम् 'खहयराणं' खेचराणा खेचरपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यगूयोनिकनपुसकानाम् ‘एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' एकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसकानाम् ‘पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्ख जोणिसगाणं' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । तथा-'जाव वणस्सइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' यावद्वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसकानाम् । अत्र याव
अब विशेप से तिर्यंचादि सम्बन्धी छठा अल्पबहुत्व कहते है ---इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"एयासि णं भंते ? तिरिक्खजोणित्थीण" हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिकस्त्रियों के "जलयरीणं' जलचरस्त्रियोंके, “थलयरीणं" स्थलचरस्त्रियोके, 'खहयरीणं" खेचर स्त्रियों के "तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिक पुरुषो के "जलयराणं जलचर पुरुषो के 'थलयराणं' स्थलचर पुरुषो के 'खहयराणं' खेचर पुरुषों के तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तिर्यग्योनिकनपुंसको के "एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के, "पुढवीकाइ एगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के तथा---'जावव णस्सइकाइयतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' यावत् अप्कायिक, तेजस्कायिक वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के-वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुं
હવે વિશેષ પ્રકારથી તિર્થં ચ વિગેરેના સંબંધમાં છઠ્ઠી અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં साव छ.-माम गौतम स्वामी प्रसुने पूछ्यु छ है- “एयासिं णं भंते ! तिरिक्ख जोणित्थीण" है भगवान मानियन स्त्रियामा "जलयरीणं" सय२ स्त्रियोमा "थलयरीण" स्थलयर ाियोमा “खहयरीण' मेयर स्त्रियामा "तिरिक्ख जोणिय पुरिसाण" तिच्या नि: ५३वामा “जलयराणं" सय ५३षीमाथलयराण" २५१५२ ५३पामा "खहयराण" मेयर ५३षामा 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" तिव्यनि नपुसमा "एगिदिय तिरिक्खजोणिय णधुसगाण" मेद्रियवाण तिर्ययनिनसीमा तथा--"जाव वणस्तइकाइय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" यावत् १५४६4:, ते१२यि, वायुय, मेद्रिय वा तिय यानि नपुसमा--वनस्पतिय४ मेद्रिय वा तिय योनि नयु सीमा-'बेइंदिय
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयोतिका टीका प्र० २ ० २० विशेषत स्तिर्यगादिसम्बन्धिपष्ठमल्पबहुत्वम् ६०१ त्प्रदेन •अप्क्राय़िक़तेजस्कायिकवायुकायिकैक्केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां ग्रहणं भवति । 'बेइंद्रियतिरिक्खजोणित्रण पुंसगाणं' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'तेइंन्दियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् ' चउरिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिक्रनपुंसकानाम् 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकऩपुंसकानान् 'जलयराणं' गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराणाम् 'थलयराणं' गर्भजस्थलचराणाम् 'खइयराणं' गर्भजखेचराणाम् ' कयरे कयरेहिंतो' कतरे कतरेभ्यः 'जाव विसेसाहिया' यावद्विशेषाधिकाः, अत्र यावत्पदेन अल्पा वा बहुका वा, तुल्या वेत्येतेषां ग्रहणं भवतीति षष्ठाल्पबहुत्वविषयकः प्रश्नः, भगवानाह –'गोयमा' ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पीयांसः ‘खयर तिरिक्खजोणियपुरिसा' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषा भवन्तीति, 'खड़यतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति त्रिगुणत्वात् । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियपुरिसा"सकों के, “बेइं दियति रिक्खोणियण पुसगाणं' दो इन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के "तेईदियतिरिक्खजोणयणपुंसगाणं” ते इन्द्रिय तिर्यग्यनिकनपुंसकों के “ चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकों के, 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं” पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकों के, “जलयराणं' गर्भजजलचरोके, “थलयराणं' गर्भजस्थलचरो के एवं 'खहयराणं' गर्भ खेचरो के बीच में "कयरेकयरेहिंतो जाव विसेसाहिया' कौन किनसे अल्प है कौन किनसे बहुत है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ? सव्वत्थोवा खहयर तिरिक्खजोणिय पुरिसा'. हे गौतम 2 सव से कम खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष है ' खहयर तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' खेचर तिर्यग्योनिक पुरुषों की अपेक्षा खेचर तिर्यग्योनिकस्त्रियाँ संख्यात गुणी अधिक है क्योकि पुरुषो की अपेक्षा तिगुनी होती है । 'थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरत्रियो की तिरिक्खणिय णपुंसगाणं" मे 'द्रियवाजा तिर्यग्योनिः नपुं सभां “तेइंदियतिरिक्खजोणिय पापुंसगाणं" त्रागु ईन्द्रिय वाफा तिर्यग्योनि नपुं सभां “चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" यार ४ न्द्रियो वाज़ा तिर्यग्योनि नयु सभां “पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" साथ छद्रियोत्राणा तियंग्योनि नपुं सभा "जलयराणं” गर्ल सयरोमां थल यराणं शर्म स्थलमां ने “खहयराणं" जलन मेयशमां " कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' नाथी ? अनाथी वधारे हे ? आशु अनी मरोभर छे ? અને કણ કોનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે"गोयमा ! सव्वत्थोवा खहयरतिरिक्खजोणिय परिसा " हे "गतम् ! सौथी सोछा मेयर तिर्यग्योनि पुरुष छे. 'सहयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" मेयर तिर्यग्योनिक પુરૂષો કરતા ખેચરતિય ગ્યોનિક સ્ત્રિયો સખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે-પુરૂષો કરતાં સ્ત્રિયોનું भाषा वधारे हे "थलयर पंचिदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" मेयर
७७
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
६०२ .
जीवाभिगमसूत्रे 'संखेज्जगुणा' खेचरस्त्र्यपेक्षया स्थलचलपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरपुरुषापेक्षया स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति त्रिगुणितत्वादिति । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखज्जगुणा' स्थलचरस्त्र्यपेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा. सख्येयगुणा अधिका भवन्ति । 'जलयरतिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ' जलचरपुरुषापेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । पुरुपापेक्षया त्रिगुणाधिकत्वात् इति । 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' जलचरस्त्र्यपेक्षया खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो निकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खनोणियणपुंसगा संग्वेज्जगुणा' खेचरनपुंसकापेक्षया स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाअधिका भवन्ति । 'जलयरपंचिंदियतिरिक्वजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचरनपुंसकापेक्षया जलचरपञ्चेअपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक पुरुष सख्यातगुणे अधिक है। 'थलचरपंचिंदियतिरिक्ख जोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर पुरुपो की अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यात गुणी अधिक है । क्योकि पुरुपो की अपेक्षा स्त्रियाँ तिगुनी होती है । "जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा सखेज्जगुणा' स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचरतिर्यग्योनिकपुरुपसंख्यातगुणे अधिक है "जलचरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' जलचर पुरुषो की अपेक्षा जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियाँ संख्यात गुणी है ।क्योकि पुरुपो की अपेक्षा स्त्रियों का प्रमाण तिगुना कहा गया है | 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' जलचरस्त्रियो की अपेक्षा खेचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं । "थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा संखिज्जगुणा' खेचर पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक सख्यातगुणे अधिक होते है । "जलयरपंचिंस्त्रियो ४२ता स्थायर पयन्द्रिय तिय योनि पुरुषा सध्याता पधारे छे. "थलचर पंचि दियतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" स्थाय२ ५३षी ४२ता स्थलय२ पायद्रियो पाणी स्त्रिया सध्यात भी पधारे छ भ-५३षी ४२तांत्रियोत्रय गाणी डाय छे. 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" स्थस२ त्रियो तi सय तिययन पुरुषों सज्यात गक्यारे छ "जलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेजगुणाओ" reय२ ५३षो કરતાં જલચર તિર્યગેનિક સ્ત્રિ સંખ્યાત ગણી છે કેમકે- પુરૂષો કરતા ત્રિનું પ્રમાણ ત્રણजय उवामी मावेस छ, “खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपु सगा असंखेजगुणा" सय२ સિત્ર કરતાં ખેચર પાંચ ઈદ્રિય વાળા તિર્થનિક નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. "थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" मेयर पाय छद्रिय पाप तिर्यગેનિક નપુંસકે કરતાં સ્થલચર પાચ ઈન્દ્રિય વાળા તિર્થનિક નપુંસકે સંખ્યાત ગણા qधारे डाय छे “जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा संखेज्जगुणा" स्थाय२ नधु
-
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू०२०
विशेषतस्तिर्यगादिसबन्धिषष्ठमल्पबहुत्वम् ६०३
न्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति, 'चउरिदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा विसेसाहिया' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियतर्यग्योनिकनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । ' ते इंदियणपुंसगा विसेसाहिया' 'चतुरिन्द्रियनपुंसकापेक्षया त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका, विशेषाधिका भवन्तीति । ' वेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया' त्रीन्द्रियनपुंसकापेक्षया द्वीन्द्रियनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'तेक्का इयएगिं दियति रिक्खजोणियण पुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्ये यगुणा अधिका भवन्तीति । 'पुढवीकाइयए गिंदियति रिक्खजोणियण पुंसगा विसेसाहिया' तेजस्कायिकनपुंसकापेक्षया पृथिवीकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'आउक्काइयएगिंदियतिरिक्खजोणिय पुंणसगा विसेसाहिया' पृथिवी कायिकनपुंसकापेक्षया अप्कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति इति । 'वाउक्काइय एर्गिदियदियतिरिक्खजोणियन पुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचर नपुंसको की अपेक्षा जलचर पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक संख्यातगुणे अधिक होते हैं । " चउरिदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा विसेसाहिया " जलचर नपुंसकों की अपेक्षा चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक हैं । "तेईदियण पुंसगा विसेसाहिया” चौइन्द्रियनपुंसको की अपेक्षा तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक हैं । 'बेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया" तेइन्द्रियनपुंसको की अपेक्षा हीन्द्रयनपुंसक विशेषाधिक हैं । " तेउक्काइयएर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वीन्द्रिय नपुंसको की अपेक्षा तेजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक हैं । “पुढवीकाइयएगिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा विसेसाहिया " पृथिवीकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक तेजस्कायिकनपुंसको की अपेक्षा विशेषाधिक है । " आउक्काइय एगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया"" पृथिवीकायिक नपुंसको की अपेक्षा अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । " वाउक्काइए गिंदियतिरिक्खजोणियणસકા કરતા જલચર પંચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક નપુંસકેસ ખ્યાત ગણુા વધારે હાય છે, "चउरिदियति रिक्खजोणियनपुं सगा विसेसाहिया " જલચર નપુંસકા કરતાં ચાર इंद्रियवाणा तिर्यग्योनि नपुंस। विशेषाधि छे, "ते इंदियणपुंसगा विसेसाहिया " ચાર ઇંદ્રિયવાળા તિયૈનિક નપુસકા કરતા ત્રણ ઇન્દ્રિય વાળા નપુસકો વિશેષાધિક છે "बे इंदियणपुंसगा विसेसाहिया” ઈંદ્રિયવાળા નપુ સર્કા કરતા श्रेष्ठ ंद्रिय वाजा नयु सहै! विशेषाधि छे. 'ते उक्काइय एगिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा असंखेज्जगुणा” मे छद्रिय वाणा नपुंस । उरता तेस्माथि गोड छद्रिय वाणा तिर्यग्योनि નપુંસકો અસંખ્યાત ગણા वधारे छे. "पुढवीकाइयएर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वी अयि मे द्रियवाजा तिर्यग्योनि नपुंस। तेनायि नयु स ४२ता विशेषाधिछे “आउक्काइय एगिंदिय तिक्खिजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वीકાયિક નપુ ંસકે। કરતા કાયિક એક ઇન્દ્રિય વાળા તિર્યંચૈાનિક નપુસકે વિશેષા
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
६०४
-,
जीवाभिगमसूत्र तिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसा हिया' अप्कायिकनपुंसकापेक्षया वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियेणपुंसगा अणंतगुणा' वायुकायिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाधिका भवन्तीति । पष्ठमल्पबहुत्वम् ।सू० २०॥
सम्प्रति विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुत्वमाह-'एयासि णं भंते ! मस्सित्थीर्ण' इत्यादि.
मूलम्-'एयासिणं भंते ! मणुसित्थीण कम्मभूमियांण अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं मणुस्सपुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं मणुस्सणपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण ये कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वो विसेसाँहिया वा ? गोयमा ! अंतरदीविया मणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेणं दुन्नियतुल्ला वि सम्वत्थोवा देवकुंरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हरिखासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेण दोन्नि वितुल्ला संखेज्जगुणा, हेमवयहेरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्स पुरिसा य एतेणं दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, भरहेवयकम्मभूमिगमणुस्स. पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, भरहेखयकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वितुल्ला संखेज्जगुंणा । पुव्वविदेहावरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सैपुरिसा. दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । पुवविदेहअवरविदेहकर्मभूमिगमणुस्सिपुंसगा विसेसाहिया" वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक अप्कायिक नपुंसको की अपेक्षा विशेषाधिक है । “वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा" वायुका यिक नपुंसको की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसके अनन्त गुणे है सूत्र२०॥ घि छ “चाउक्काइयगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पाथुधि मे छट्रिय जातिययानि: न भायना नसी ४२ता विशेषाधि छ वर्णस्सस्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा" वायुआयना नपुंसहै। तो 4પતિ કાયના એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુંસકે અનતગણું છે. સૂર રબા '
-
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ प्रमेयधोतिका टीका प्र० २ सू० २१ . विशेषतः सप्तमाप्टमाल्पवहुत्वनिरूपणम् ६०५ त्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा,देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, तहेव जाव पुब्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा ॥ एयासि णे भंते ! देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीणं देवपुरिसाणं भवणवासीणं जाववेमाणियाणं सोहम्मगाणं जाव गेवेज्जगाणं अणुत्तरोववाइयाणं णेरइयणपुंसगाण, रयणप्पभापुढवीणेरइयणपुंसगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेरइयाण ये कयरेकयरेहितो अप्पा वा बहुया वो तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा, उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणों, तं चेव जाव आणाए कप्पे देवपुरिसा संखेंज्जगुणा । अहे सत्तमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा । महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा पंचपाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, लंतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, तच्चाए पुढवीए गैरइयेणपुंसगा असंखेज्जगुणा, माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणी, सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, दोच्चाए पुढवीए णेरइया असं
खेज्जगुणो, ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा, सौहम्में कंप्पे देवत्थियाओ संखेज्जगुणाओं, भवर्णवासिंदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा । भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, इमीसे
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र २ सू० २१
विशेषतः सप्तमाप्रमाल्पबहुत्वनिरूपणम् ६०७ टीका - सम्प्रति- विशेषतो मनुष्यस्त्रीनपुंसकविषयकं सप्तममल्पबहुत्वमाह - " एयासि णं भंते, इत्यादि “एयासि णं भंते' एतासां खलु भदन्त ! 'मणुस्सित्थीणं' विशेषतो मनुष्यस्त्रिणाम् “कम्मभूमियाण' कर्मभूमिकानाम् "अकम्मभूमियाणं' अकर्मभूमिकानाम् “अंतरदीवियाणं' अन्तरद्वीपिका नाम् तथा " मणुस्स पुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् “कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं' अंतरदीवगाण य' कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकानाम् तथा, मणुस्स णपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य' मनुष्यनपुंसकानां कर्मभूमिकानामकर्मभूमिका नामन्तरद्वीपकाना च 'कयरे कयरेहिंतो, कतरे कतरेभ्य. 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, अल्पा वा बहुका वा तुल्यावा विशेषाधिका वेति सप्तमात्पबहुत्वविषयकः
अब सूत्रकार विशेष को लेकर सातवा जो अल्पबहुत्व है उन्हे प्रकट करते है 'एयासि णं भंते । मणुसित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं' --- इत्यादि । टीकार्थ - " एयासि णं भंते । मणुस्सित्थीणं" इत्यादि रूप से यह गौतम ने सातवें अल्पबहुत्व को लेकर प्रश्न किया है - इसमें ऐसा पूछा है - " एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं' हे भदन्त । इन मनुष्यस्त्रियो के–कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो के, अकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो के एवं अन्तरद्वीपज मनुष्यस्त्रियो के " मणुस्स पुरिसाणं कम्मभूमियाणं, अक्रम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य" मनुष्य पुरुष जो कर्मभूमिकमनुष्य पुरुषों के, अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों के और अन्तर द्वीपजमनुष्य पुरुषो के तथा"मणुण पुंसगाणं' कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य” मनुष्यनपुंसको के, कर्मभूमिजमनुष्य नपुंसको के, अकर्मभूमिज मनुष्य नपुंसको के एवं अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसको के बीच में- “क्रयरे कयरेहिंतो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसा हिया वा" कौन किन से अल्प है ? कौन किन से बहुत है ? कौन किन के बराबर है ? और कौन किन
सुवे सूत्रार विशेषनी अपेक्षाथी सातमा महप हुनु स्थन रे छे, -- “पयासि णं ते ! मस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकस्मभूमियाणं” त्याहि
टीअर्थ -- या विषयभां "पयासि णं भंते । मणुस्सित्थीणं' त्यिाहि अमरथी गौतभस्वाभी ये सातभा मप महुंपणाने उद्देशीने प्रश्न पूछये। छे तेमां मेवु पूछयु छे -- "पयासि णं भंते । मणुस्सित्थोणं कम्मभूमियाणं अकस्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं" हे भगवन् या मनुष्य સ્ત્રિયામાં—કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયેમાં અક ભૂમિની મનુ” ક્રિયેામાં અને અતરદ્વીપની भनुष्य स्त्रियामां "मणुस्स पुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य” भनुष्य પુરુષ કે જે કર્મભૂમિના મનુષ્ય હોય છે તેઓમાં, અકમ ભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષોમા, અને અ તરઢીपना भनुष्य पुरुषोमां तथा "मणुस्स णपुंसगाणं कस्मभूमियाणं अकस्मभूमियाणं अतरदीवगा - णय” भनुष्ण नपुंसोमा भने अंतरद्वीपना मनुष्य नपुंसोभा “कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अथ अनाथी सहयछे अथ अनाथी वधारे हे आयु अनी ખરાખરણે અનેકાણુ કેનાથી વિશેષાધિક છે. પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८mmmmmmmwwwwwwwwwwwww.
.. जीवाभिगमसके प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि गोयमा' हे गौतम ! “अंतरदीवगा मणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा ,य' अन्तरद्वीपका मनुष्यस्त्रियः मनुष्यपुरुपाश्च ‘एएसिणं दुन्नि य तुल्ला वि सव्वत्थोवा' एते खलु द्वयेऽपि तुल्याः सर्वस्तोकाः भवन्ति तथा एते द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्या भवन्ति अन्तरद्वीपकस्त्रीपुरुषाणा युगलधर्मो
पेतत्वा दित्यर्थः 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्कभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च “एए णं दोन्नि वि तुल्ला सखेज्जगुणा' एते खलु द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा. अन्तरद्दीपकमनुष्यस्त्रीपुरुपापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकस्त्रीपुरुषाः संख्यातगुणा भवन्ति स्वस्थाने एते दयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । एतदपेक्षया 'हरिवासरम्मगवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य' हरिवर्परम्यकवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च "एएणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा' एते खलु हयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणा देवकुरूत्तरकुरुस्त्रीपुरुषापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्पकस्त्रीपुरुषाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति तथा हरिवर्षकरम्यकवर्पकस्त्रीपुरुषास्तु परस्परं तुल्या एव भवन्तीन्यर्थः ।।
से विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है - "गोयमा ! अंतरदीवगा मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य" हे गौतम ! अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियां और अन्तर द्वीपज मनुष्य पुरुप “एएणं दुन्नि य” ये दो "तुल्ला वि सव्वत्थोवा" परस्पर मे समान है और सबसे कम है । क्यो कि अन्तरद्वीपज स्त्री-पुरुष युगलिक धर्मोपेत होते है। "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एएणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा" देवकुरु एवं उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रिया और मनुष्य पुरुष ये दोनो परस्पर मे समान है परन्तु अन्तर द्वीपज मनुष्य-स्त्रियों और पुरुषो की अपेक्षा सख्यात गुणे अधिक है । "हरि वासरम्मगवास अकम्मभूमिग मणुस्सिस्थियाओ मणुस्सपुरिसा य" हरिवर्प और रम्यक वर्ष रूप अकर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियां और मनुष्य पुरुष “एतेणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा" ये दोनो स्वस्थान में तो तुल्य है परन्तु देवकुरु एव उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों
'गोयमा ! 'अंतरदीवगा मणुस्सित्थीओ सणुस्सपुरिसा य गौतम | मतदीपनी मनुष्य स्त्रिये! मने मतदीपना मनुष्य ५३१) “एएण दुन्निय' मा भन्ने 'तुल्ला वि सवत्थोवा' પરસ્પર સમાન છે અને સૌથી ઓછા છે. કેમકે–અતરદ્વીપના સ્ત્રી પુરુષો યુગલિક ધર્મ पाय छ "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एएण दोन्नि वि तुल्ला सखेज्जगुणा" ३५३३ सने २३३ ३५ मभूमिनी मनुष्य सियो मने મનુષ્ય પુરૂષ આ બને સુરસ્પરમા સરખા છે પરંતુ અંતરદ્વીપની મનુષ્યસ્ત્રિ અને પુરુષે २di संज्यात वधारे छे "हरिवासरम्मगवास अकम्मभूमिग मणुस्सित्थियायो मणुस्स पुरिसाय” वर्ष भने २भ्य वर्ष ३५ मम भूमिनी मनुष्य स्त्रियो भने मनुष्य पुष।
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्र २ सू०२१
विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पबहुल्यनिरूपणम् ६०९
•
'हेमवय हेरण्णवय अकम्म भूमिगमणुस्स स्थिओ मणुस्सपुरिसा य' हैमवत हैमवत हैरण्यवताकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा. हरिवर्षरम्यकवर्षस्त्रीपुरुषापेक्षया हैमवत हैरण्यवतस्त्रीपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति तथा–स्वस्थाने एते परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'भरहेरवयकम्म भूमिगमणुसपुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा' हैमवत हैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्री पुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति || ' भर हेरवयकम्मभूभिग मस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रिय. द्वय्योऽपि परस्परं तुल्याः सत्यः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति तत्र मनुष्यापेक्षया त्रीणां सप्तविंशतिगुणाधिकत्वादिति । “पुव्वविदेह अवर विदेहकम्म भूमिगमणुस्स पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा" भरतैरवतमनुष्यस्त्र्यपेक्षया पूर्वविदेहापर विदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः और मनुष्य पुरुषो से सख्यातगुणे अधिक है । " हेमवय हेरण्णवय अकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ मनुस्स पुरिसा य" हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमिको मनुष्य स्त्रियां और मनुष्य पुरुष " दो वि तुल्ला" दोनो आपस में तुल्य होते हुए हरिवर्ष रम्यकवर्ष के स्त्री पुरुषो की अपेक्षा "संखेज्जगुणा" सख्यात गुणे अधिक है । “भरहेरवयकम्मभूमिग मस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र रूप कर्मभूमि के मनुष्य पुरुष हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमि के मनुष्यस्त्रियाँ एवं मनुष्य पुरुषो से संख्यात गुणे अधिक है । परन्तु ये दोनो भी परस्पर में समान है । “भरहेरवयकम्म भूमिग मस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत और ऐरवत क्षेत्र के मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा यहा के मनुष्य स्त्रियां परस्पर में समान होती हुई सख्यात गुणी अधिक है । क्योकि यहां स्त्रियां पुरुषो की अपेक्षा सत्ताईस गुणी अधिक होती है । " पुव्वविदेह - अवरविदेह्कम्मभूमिगमणुस पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा " पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कर्मभूमि “पपण दोन्नितुल्ला संखेज्जगुणा" मा मन्ने स्वस्थानभांतो तुझ्य छे, परंतु देव३ मने उत्तरङ्कु३नी मनुष्य (स्त्रयो भने मनुष्य इषोथी संज्यातगा वधारे छे. 'हेमवय हेरण्णवय
कम्मभूमिग मगुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य" भवत ने हैरएयवत ३५ मिनी मनुष्य स्त्रियो भने मनुष्य ३ष 'दो वि तुल्ला' मन्ने परस्परमा सरमा ने हरिवर्ष अनेरभ्यवर्षांना स्त्रियु३षा ४२तां "संखेज्जगुणा" सभ्याता वधारे छे. “भरहेरवयकम्मभूमिगमणुपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा” (भरतक्षेत्र भने पतक्षेत्र ३५ उर्भ भूमिना મનુષ્ય પુરૂષા હૈમવત અને હેરણ્યવંત રૂપ અકર્મ ભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયે! અને મનુષ્ય પુરૂષા ४२तां सौंध्यानगया वधारे छे परंतु या मन्ने या परस्परमा सरमा छे. “भर हेरवयकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा” भरत भने भैरवत क्षेत्रना मनुष्य पुष કરતાં ત્યાની મનુષ્ય સ્ત્રિયા પરસ્પરમા સમાન છે અને સંખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે -- मडिया चु३षातां स्त्रियो सत्यावी सगणी वधारे छे "पुव्वविदेह अवरविदेह कम्मभूमिंग मणु पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा " पूर्व विहेड ने अपरविद्वेषु ३५ उलूमिना मनुष्य पुरुषो
७८
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
Vvvvvv.
जीवाभिगमसूत्रे mmmwuwuwun -दयेऽपि परस्परं तुल्या. संख्येयगुणाधिका भवन्तीति "पुचविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणु स्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ" पूर्वापरविदेहमनुष्यपुरुषापेक्षया पुर्वविदेहापरविदेह कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि परस्परं तुल्याः सत्यः सख्येयगुणाधिका भवन्ति सप्तविंशतिगुणत्वात् ! 'अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखज्जगुणा" पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यस्त्र्यपेक्षया अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्ति श्रेण्यसंख्येयभागताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । "देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" अन्तरद्वीपक मनुष्यनपुसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्त' संख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'तहेव जाव पुनविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला सखेज्जगुणा' तथैव यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि के मनुष्य पुरुष परस्पर मे समान होते हुए भरत क्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियो से सख्यात गुणे अधिक है । तथा-"पुच्चविदेह-अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सिस्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ" पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा वहां की मनुष्य स्त्रिया परस्पर में समान होती हुई सख्यात गुणी अधिक हैं । क्योकि यहां स्त्रियां सत्ताईस गुणी-अधिक है। “अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" पूर्वविदेह
और पश्चिम विदेह की मनुष्यस्त्रियो की अपेक्षा अन्तरद्वीप के मनुष्य नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं क्योकि ये श्रेणियो के असख्यातभागवर्ती आकाश राशि प्रमाणवाले होते है । "देव कुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" देवकुरु और उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि के मनुष्य नपुंसक परस्पर में समान होते हुए अन्तरद्वीपज मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा सख्यात गुणें अधिक है । "तहेव जाव पुव्वविदेहअवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" इसी प्रकार यावत् देवकुरु और પરસ્પરમાં સમાન છે, અને ભરતક્ષેત્ર અને અરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય સિયે કરતાં સંખ્યાતગણ पधारे छे तथा-"पुव्वविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ' पूर्व विटेड मने पश्चिम विना मनुष्य पु३ष। ४२ता त्यांनी मनुष्य स्त्रिये ५२સ્પરમાં સરખી છે, અને સંખ્યાતગણી વધારે છે કેમકે—અહિયાં સ્ત્રિ સત્યાવી सगणी पधारे छ "अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" पूर्व विहेड २५ने पश्चिमविह ની મનુષ્ય સ્ત્રિો કરતાં અતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે, કેમકે— तभागियाना समन्यातमाता मा प्रदेश राशि प्रभा वाणा हाय छ 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा" दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" हेवा३ भने उत्त२३ રૂપ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુસકે પરસ્પરમાં સરખા હેતાથકા અતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે ४२di सध्यातमा धारे छे. 'तहेव जाव पुव्वविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" मा प्रमाणे यावत वि३ भने उत्त२७३न। मनुष्य नपुस ४२तां
-
-
-
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
-
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू० २१ विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुत्वनिरूपणम् ६११ तुल्याः संख्येयगुणाधिका भवन्ति अत्र यावत्पदेन देवकुरूंत्तरंकुरुमनुष्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्षाऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणाधिका भावन्ति एतदपेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणाधिका भवन्ति एतदपेक्षयाऽपि भरतैवतकर्मभूमि:मनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः संन्तः सख्येयगुणाधिका भवन्ति एतत्पर्यन्तं पूर्वप्रकरणस्य संग्रहो भवति तथा भरतैरवतकर्मभूमिक मनुष्यनंपुसकापेक्षया पूर्व विदेहापरविदेह कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसाः द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणी, धिका भवन्तीति । सप्तममल्पबहुत्वम् ॥७॥ ___अथाष्टम विशेषतो देवस्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकमल्पबहुत्वमाह “एयासि णं भंते' इत्यादि “एयासि णं भंते ! देवित्थीण" एतासां खलु भदन्त ! देवस्त्रीणाम् 'भवणवासिणीण' भवनवासिनीनाम् "वाणमंतरीणं" वानव्यन्तरीणान् “जोइसिणीण" ज्योति कीनाम् 'वेमाणिउत्तर कुरु मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुंसक दोनो समान रूप से संख्यात गुणें अधिक है । इसी प्रकार हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुंसकों की अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक दोनों समान पने से संख्यात गुणे अधिक हैं । हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा भरत क्षेत्र और ऐरवंत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक परस्पर में समान होते हुए सख्यात गुंणे अधिक है इनकी अपेक्षा पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह रूप कर्मभूमि के मनुष्यं नपुंसक परस्पर में समान होते हुए संख्यात गुणे अधिक हैं । यह सातवां अल्य बहुत्व है। ____ अब विशेष को लेकर देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसक विषयक आठवें अल्प बहुत्व का कथन करते हैं इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-“एयासि णं भंते! देवित्थीणं भवणवासि णीणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीणं' हे' भदन्त ! इन देव स्त्रीयोके-भवनवासी देवस्त्रियोंके वानव्यन्तर देवस्त्रियो के ज्योतिष्क देवस्त्रियों के वैमानिक देवस्त्रियों के एवं "देवपुरि હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય નપુંસક બને સમાનતાવાળા હતાથકા સ ખ્યાતગણું વધારે છે આજ પ્રમાણે હરિવર્ષ અને રમ્યવર્ષના મનુષ્ય નપુ સંકે કરતાં હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકે બન્ને સમાન હતાથકા સંખ્યાતગણું વધારે છે હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રની નનુષ્ય નપુંસકે કરતા ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકે પરસ્પરમાં સરખા હોતા થકા સ ખ્યાતગણું વધારે છે તેના કરતાં પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમવિદેહ રૂપ કર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુસકે પરસ્પરમાં સરખા હોતા થકા સંખ્યાલગણા વધારે છે આ રીતે આ સાતમું અલપ બહુ પડ્યું છે ૭ - હવે વિશેષને લઇને દેવેની સ્ત્રિ, પુરૂષે, અને નરક નપુંસકેના સંબંધમાં આ આઠમાં અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવે છે –આમ ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે है -“पयासि णं भते ! देवित्थीण भवणवासिणीण, वाणमंतरीण, जोइसिणीणं वेमाणिणीणं" હે ભગવન આ દેવસ્ત્રિમા, ભવનવાસિ દેવસ્ત્રિમાં વાતવ્યન્તર દેવસ્ત્રિમાં, સિક્કે
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
जीवाभिगमसूत्रे
णीणं" वैमानिकीनाम् " देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् " भवणवासिण" भवनवासिनाम् "जाववेमाणियाणं" यावद्वैमानिकानाम् अत्र यावत्पदेन वानव्यन्तराणां ज्योतिष्कानां सग्रहो भवति 'सोधम्मकाणं" सौधर्मकानाम् "जाव गेवेज्जकाणं" यावद्द्यैवेयकानाम् ईशानादारभ्य ग्रैवेयकदेव पर्यन्ताना देवानाम् तथा हि ईशानदेवानां सनत्कुमारदेवानां माहेन्द्राणां ब्रह्मदेवानां लान्तकाना महाशुकाणां सहस्राराणामानताना प्राणतानाम् आरणानाम् अच्युतानां ग्रैवेयकानाम् तथा "अणुत्तरोववाइयाणं' अनुत्तरोपपातिकानाम् "णेरइयणपुंसगाणं" नैरयिकनपुंसकानाम् " रयणप्पभापुढवीणेरइयण पुसगाणं" रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम् “जाव असत्तमणेरइयणपुंसगाणं' यावत् शर्कराप्रभा – वालुकप्रभा - पङ्कप्रभा – धूमप्रभा-तमः प्रभा – अधः सप्तमतमस्तमापृथिवीनैरविकनपुंसकानाम् "कयरे कमरे हिंतो" कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा' अल्पावा "बहुया वा" बहुका वा “तुल्लावा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वा भवन्तीति साणं' देवपुरुपो के 'भवणवासिणं' भवनसासिदेवो के 'जाव वेमाणियाणं' यावत् वैमानिको के यावत् पदग्राह्य - वानव्यन्तरों के ज्योतिष्को के “सोहम्मगाणं' सौधर्मको के " जाव गेवेज्जगाणं" यावत् ग्रैवेयको के ईशानकल्प से लेकर ग्रैवेयक पर्यन्त के देवो के जैसे -- ईशान सनत्कुमार, माहेन्द्र ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक सहस्रार आनत प्राणत, आरण अच्युत और ग्रैवेयक देवो के तथा " अणुत्तरोववाइयाणं' अणुत्तरोपपातिको के 'रइयण पुंसगाणं' नैरयिक नपुंसकों के 'रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगाणं' रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के 'जाव असत्तमणेरइयण पुंसगाणं' यावत् यावत्पदग्राह्य-शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के पकप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के धूमप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुसको के. तम' प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के - तथा - अध' सप्तम पृथिवी के नैरथिको के बीच में "कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुत हैं ? कौन किन के बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाहेवस्त्रियोभा, वैभानि हेवस्त्रियोभां - "एवं देवपुरिसाणं" भने देवयुष'भां “भवणवासिणं” भवनपासिद्धेवाभां "जाव वेमाणियाण' यावत् वैभानिअम “सोहम्मगाणं" सौधर्म असा "जाव गेवेज्जगाणं” यावत् ग्रैवेय अभां शानदथी सहने चैवे पर्यन्तना देवोभा नेम-धशान, सनत्कुमार, भाडेन्द्र, ब्रह्मसोड, सान्तर भहाशु, सहसार, मानत, आयुत, भारशु, अभ्युत, मने ग्रैवेय४ हेवाभा तथा - ' अणुत्तरोववाइयाणं” अनुत्तरोपयाति अभा 'रइयणपुंसगाणं" नैरयि नयु सभां 'रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगाणं" रत्नप्रला पृथ्वीनां नैरयिम्नयु सभा " जाव असत्तमणेरयणपुंसगाणं" यावत् पथी शरायला पृथ्वीना नैयि नयुसमां, વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ સામા, કપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકમાં, ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકનપુસકામા, તમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરિયક નપુસકેામાં તથા અધ સપ્તમી પૃથ્વી ना नैरयि नयु सोभा "कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" કાણુ કેાનાથી અલ્પ છે ? કાણુ કાનાથી વધારે છે ? કેણુકાની ખરાખર છે? અને કેણુકાનાથી
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २१ विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुत्वनिरूपणम् ६१३ प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पीयांसः "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषाः; अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषाः सर्वेभ्योऽल्पा भवन्तीत्यर्थः । “उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषापेक्षया उपरितनौवेयकदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'तं चेव जाव आणते कल्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' तदेव यावदानते कल्पे मध्नमग्रैवेयकादारभ्य पश्चानुपूर्व्या आनतकल्पपर्यन्तकाः देवपुरुषाः यथोत्तरं सख्येयगुणाधिका भवन्ति, _ . अयं भावः-उपरितनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषा• सख्येयगुणाधिका भवन्ति मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षया अधस्तनौवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति अधस्तनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया अच्युतकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिकाभवन्ति अच्युतापेक्षया आरणदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति आरणदेवपुरुषापेक्षया प्राणतदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति. प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आनतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्तीति ।। धिक है। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है --'गोयमा ! सव्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा' हे गौतम | सबसे कम अनुत्तरोपपातिक देवपुरुष है । 'उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिक देवपुरुषो की अपेक्षा उपरितन ग्रैवेयक देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है । "तं चेव जाव आणए कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' इसी प्रकार मध्यम ग्रैवेयक से लेकर पश्चानुपूर्वी से आनत कल्पपर्यन्त के देवपुरुष आगे आगे सख्यातगुणे होते हैं जैसे उपरितन ग्रैवयक देवपुरुषोकी अपेक्षा मध्यम ग्रैवयक देवपुरुप सख्यात गुणे अधिक है मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषों की अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है । अधस्तन ग्रैवेयक देव पुरुषों की अपेक्षा अच्युत कल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है अच्युतकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा आरण कल्प के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है। आरण कल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणत कल्प के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है। प्राणतकल्प देव पुरुषो की अपेक्षा आनतकल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है। अब असंख्यात गुणवालो विशेषाधि छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभान छ ?-"गोयमा ! सम्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा" गौतम ! सौथी मेछ। मनुत्तपिपाति ५३॥ छ “उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा'' मनुत्तरे।५५ति ५३॥ ४२di S५२ना श्रेय वधु३॥ सण्यातल्या पधारे छ "तं चेव जाव आणए कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" मेरी प्रमाणे મધ્યમ ગ્રેવેયકથી લઈને પશ્ચાનુપૂવથી આનતક૫ સુધીના દેવપુરૂષ પછી પછીના સા ખ્યાતગણા વધારે હોય છે. જેમકે–ઉપરિતન 2યદેવપુરૂષ કરતાં મધ્યમ ગ્રેવેયક દેવપુરૂ સંખ્યાલગણા વધારે હોય છે મધ્યમ રૈવેયક દેવપુરૂષો કરત અધસ્તન શૈવેયક દેવપુરૂ સંખ્યાતગણું વધારે છે. અધસ્તન પૈવેયક દેવપુરૂ કરતાં અમ્યુકલ્પના દેવપુરૂષ સ ખ્યાતગણું વધારે છે અશ્રુતકલપના દેવપુરૂષ કરતા આરકલ્પના દેવપુરૂષ સંખ્યાતગણું વધારે છે આરકલ્પના દેવપુરૂષે કરતાં પ્રાણતકલ્પના દેવપુરૂ સંખ્યાતગણું વધારે છે. પ્રાણુતકલ્પના દેવપુરૂષે કરતાં આનતક૯૫ના દેવપુરૂષે સંખ્યાલગણું વધારે છે
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
अथाग्रे यथोत्तरमसंख्यातगुणाः प्रदर्श्यन्ते " अहेसत्तमाए पुढवीए' अध. सप्तम्यां पृथिव्यां तमस्तमाभिधानायाम् “णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, आनतकल्पदेवपुरुषापेक्षया सप्तमनार कनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । सप्तमनारकनपुंसकापेक्षा 'छट्टिए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' पष्टच तमायां नारक पृथिव्यां ये नैरयिकनपुंसकाः सन्ति ते असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । 'सहस्सा रे कप्पे देवपुरिसा असं खेज्जगुणा " पष्ठपृथिवीनारकंनपुंसकांपेक्षयां सहस्रारकल्पे ये देवपुरुषाः सन्ति ते असख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सहस्रारकल्पदेवापेक्षया महाशुक्रे कल्पे देवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्तीति 'पंचमाए पुढवीए णेरइयण पुंसगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पदेवापेक्षया पञ्चम्यां धूमप्रभायां पृथिव्यां ये नैरयिकनपुंसका ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'लंतए कप्पे देवा असंखेज्जगुणा' पञ्चमपृथिवीनार कनपुंसका को कहते है - अहेसतमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' आनतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा अधः सप्तमी तमतमा नामकी पृथिवी में नैरयिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक है। "छट्टीए पुढवीए पेरइयणपुंसगा असखेज्जगुणा" सातवीं पृथिवी के नैरयिकनपुंसकों की अपेक्षा छुट्टी पृथिवी में नैरयिकनपुंसक असंख्यात गुणे अधिक हैं । "सहसारे कप्पे देवपुरिसा असखेज्जगुणा " छठवी पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा सहस्रार कल्प में जो देवपुरुष है वे असंख्यात गुणे अधिक है " महासुक्के कप्पे देवा असखेज्जगुणा' सहस्रार कल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा महाशुक्रकल्पमें जो देवपुरुष है वे असख्यात गुणे अधिक है "पंचमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पके देवो की अपेक्षा पांचमी धूमप्रभां 'पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । "लंत कप्पे देवा असंखेज्जगुणा' पाचवीं पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा लान्तक कल्प
६१४
हवे असण्यात गुगुवाणा हेवा अथन उवामा आवे छे --' अहे सत्तमाप पुढवीए णेरईयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" मानतदपना देवपुषा ४२ता अधः सप्तभी तमःस्तभा नामनी पृथ्वी मां नैरयि! नपुंस असण्यातला मधारे हे "छाहोप पुढवीए णेरइयनपुंसगा असेखेज्जगुणा " सातभी पृथ्वीना नैरचिह्न नयुस । उरतां छुट्टी पृथ्वीना नैरयि नपुंसओ अस - ध्यातगया वधारे हे "संहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा " छठ्ठी पृथ्वीना नैरथिङ नपुंस। पुश्ता सहस्रारम्हपना हेवपुरषो समस्यालगाया वधारे हे " महासुक्के कंप्पे देवा असंखेज्जगुणा" सहस्त्रारत्पना देवपुरषोरता भडाशुउस उदयना हेवयु३षा असंख्यातगाथा वधारे छे “पंचमाप पुढवीप णेरइयणपुलगा असंखेज्जगुणा " महाशु उत्पना देवपुषा ४२तां यायभी धूमप्रला पृथ्वीना नैयि नयुसमे सभ्याता वधारे छे. "लंतए कप्पे देवा असखेज्जगुणा" पायभी पृथ्वीना नैरयि नपुंसो उरतां सान्तपना देवपुषा असण्यात गए। वधारे छे. "चउत्थीप पुढवीप णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा " सान्तपना व३ष ४२तां
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू०२१
विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवद्दुत्वनिरूपणम् ६१५ पेक्षया लान्तककल्पदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्तीति चउत्थीए पुडवीए णेरइयण पुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तककल्पदेवापेक्षया चतुर्थपृथिवीपङ्कप्रभानैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । “बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा " चतुर्थपृथिवीनारकुनपुंसकापेक्षया ब्रह्मलोके कल्पे ये देवपुरुषा स्ते असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । ' तच्चाए पुढवीए पोरइयणपुंसगा असंखज्जगुणा" ब्रह्मलोकदेवापेक्षया तृतीयस्यां बालुकाप्रभाया पृथिव्यां ये नारकनपुंसका' सन्ति ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । " मा हिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीयपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया माहेन्द्रकल्पे ये देवपुरुषाः सन्ती ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'सर्णकुमारकप्पे देवपुरिसा असंज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया सनत्कुमारकल्पे ये देवपुरुपा भवन्ति ते असख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । “दोच्चाए पुढवीए पेरइयण पुसमा अमखेज्जगुणा' सनत्कुमारदेवापेक्षया द्वितीयस्यां शर्करापृथिव्यां ये नारकनपुंसकाः सन्ति ते असंख्यातगुणा अधिका भवन्तीति "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' द्वितीय पृथिवी नारापेक्षया के देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है । 'चउत्थीए पुढवीए रइयण पुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तक कल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा चतुर्थी पंकप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं " वंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' चतुर्थ पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा ब्रह्मलोक कल्प के देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक है । " तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' ब्रह्मलोक कल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा तृतीय वालुका प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक है " माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीय पृथिवी के नारक नपुंसको की अपेक्षा माहेन्द्र कल्पके देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक हैं ' सणकुमार कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पके देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक हैं ।। " दोच्चार पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा " सनत्कुमार कल्पके देवपुरुषों की अपेक्षा द्वितीय शर्कराप्रभा पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक है वे असख्यात गुणे अधिक है । "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' द्वितीय पृथिवीके नैरयिकनपुंसकोकी थोथी पउप्रला पृथ्वीना नै नपुं स स यातुमाया वधारे छे ' वंभलोए कृप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा” याथी पृथ्वीना नैरयि नयुंसी अरतां मला उपना देवपुषा यात या वधारे " तच्चाप पुढवीप णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मखेा उदपना हेवयुर उरतां त्रील वासुप्रला पृथ्वांना नैरयि नपुंस। असभ्याता वधारे छे 'माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" श्री पृथ्वीना ना२४ नपुंस। रतां माहेन्द्र८पना हेवयु३ष असख्यातगया वधारे छे. “संकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" भाडेन्द्रस्यना हेव३षा ४२तां सनत्कुमार हा देवयुषी असभ्याता वधारे हे "दोच्चार पुढवीप णेरइय नपुंसगा असंखेज्जगुणा" सनत्कुमार चना देवयुषो पुरता जील शश अला पृथ्वीना नैरयिः नपुंस। असभ्याता वधारे छे. “ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" जील
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
ईशानकल्पे ये देवपुरुषा स्ते असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति एते सर्वे यथोत्तरमसख्यातगुणा इति। 'ईसाणे कप्पे देवत्थियाओ संखोज्जगुणाओ' ईशानकल्पदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पदेवस्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति द्वात्रिंशद्गुणत्वात् 'सोधम्मे कप्पे देवपुरिसा संखोज्जगुणा ईशानदेव्यपेक्षया सौधर्मकल्पदेवपुरुषाः संख्यातगुणा अधिका भवन्ति द्वात्रिंशत्गुणत्वात् 'सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्मदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पदेवस्त्रियः संख्येयगुणा भवन्ति द्वात्रिंगद्गुणन्वात् "भवणवासिदेवपुरिसा असोज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेव्यपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषा असख्यातगुणाधिका भवन्तीति । 'भवणवासिदेवत्थियाओ संखेज्जगुणाओ' भवन वासिदेवस्त्रिया संख्येयगुणाधिका भवन्ति द्वात्रियद्गुणत्वात् "इमीसे रयणप्पभा पुढवीए गेहइया असंखेज्जगुणा' भवनवासिदेव्यपेक्षया एतस्यां रत्नप्रभापृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा धिका भवन्तीति “वानमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' रत्नप्रभापृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया वान
अपेक्षा ईशान कल्प मे जो देवपुरुष है वे असख्यात गुणे अधिक है यहां पर्यन्त असख्यातगुणे कहे है । 'ईसाणे कप्पे देवित्थयाओ सखेज्जगुणाओ' ईशानकल्प के देव गुरुपो की अपेक्षा इशान कल्प में देवस्त्रियां सख्यात गुणी अधिक है। क्योकि देवों की अपेक्षा देवस्त्रियों का प्रमाण बत्तीस गुना अधिक कहा गया है । “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' इशानकल्प की देवस्त्रियों की अपेक्षा सौधर्मकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक हैं । “सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखज्जगुणाओ” सौधर्मकल्प के देवपुरुपो की अपेक्षा सौधर्म कल्प में देव स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक है 'भवणवासि देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पकी देवियो की अपेक्षा भवनवासि देवपुरुप असख्यात गुणे अधिक है । 'भवनवासि वेवित्थियाओ संखज्जगुणाओ' भवनवासी देवों की अपेक्षा भवनवासि देवस्त्रियां संख्यात गुणी अधिक है। इमीसे रयणप्पभापुढवीए णेरड्या असंखेज्जगुणा" भवनवासि देवियो की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवीके जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यात गुणे अधिक है “वाणमंतर देवपुरिसा असंखेज्जगुणा'
પૃથ્વીને નરયિક નપુંસકે કરતાં ઈશાન કલ્પના દેવપુરૂષ અસંખ્યાતગણું વધારે છેઆ કથને पर्यन्त मसभ्यातायानु ४थनयु छ. "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" शान૯૫ના દેવપુરૂ કરતા ઈશાનક૯પની દેવસ્ત્રિ-દેવીયા સ ખ્યાતગણી વધારે છે કેમકે–દેવો કરતા हेवीयानु प्रभाएर मत्रीस आधारे डस छे “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" शान ४८५नी पीये। ४२तां सौधर्म ४८५ना हेवपुषः स च्यात पधारे छ सोहम्मे कप्पे देवि'त्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्म ४८५ना हेव५३षो ४२di सौवभ६५नी हेवस्त्रिया-हेवायो सध्यातगणी पधारे छ ‘भवणवासिदेवपुरिसा असं खेज्जगुणा" सौधर्म ८५नी विय। ४२di सनवासी १५३५। असण्यातमा धारे छ. “भवणवासि देवित्थियाओ सखेज्ज गुणाओ" सपनवासी ४२di सपनवासी देवानी स्त्रिया--हेवीच्या सध्यातगणी वधारे छे.
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिको टीको प्र० २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्रं नवममल्पवहुत्वम् ६१७
لا مه ینی به نام من
ه به عه یا فهي
د
ه ت
ه
ه ه
ه
ه ه ه
بس یه ه ه
-wwwwwwwww-...
ww...marwirmw
व्यन्तरदेवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति “वानमंतरदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया वानव्यन्तरदेवस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'जोइसिदेवपुरिसा सखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'जोइसियदेवत्थिओ संखोज्जगुणाओ' ज्योतिष्कदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति देवापेक्षया देवीनां द्वात्रिंगद्गुणाधिकत्वादित्यष्टममल्पबहुत्वम् ॥सू० २१॥
संप्रतिविशेषतस्तिर्यड्मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसक-देवस्त्रीपुरुष-नारकनपुंसकविषयकं समिश्रं नवममल्पबहुत्वमाह - "एयासि णं भंते ! इत्यादि, ।
___ मूलम्-'एयासिणं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं जलयराणं थलयराणं खहयराणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियण'लगाणं आउकाइयएगिदियतिरिकखजोणियणपुंसगाणं जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पंचिंदियतिरिप्रथम नारक पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा वानव्यन्तरदेवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है । "वाणमंतर देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तर देवपुरुषो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है। 'जोइसिय देवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवियो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है । “जोइसियदेवित्थियाओ संखेज गुणाओ' ज्योतिष्क देवपुरुषो की अपेक्षा 'ज्योतिष्क देवस्त्रियो संख्यात गुणी अधिक है । क्योकि देवों की अपेक्षा देवियो का प्रमाण बत्तीस गुना अधिक कहा गया है। क्योकि ज्योतिष्क देव पुरुषो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवियां बत्तीस गुणी अधिक होती है। सूत्र-॥२१॥ "इमीसे रयणप्पभापुढवीए. रझ्या असंखेजगुणा" सवनवासि हवियो त मा रत्न प्रमा पृथ्वीना रे नैयि नसो छ, ते मी अस यातमा धारे छे. “वाणमंतर देवपुरिसा असंखेज्जगुणा,, पडेली ना२४ पृथ्वीना राय नस। २ता वानव्यन्त२ व ५३षी यस ज्यात पधारे छे "वाणमंतरदेवित्थियाओ संखेजगुणाओ" पानव्यन्तर हेवपु३॥ ४२॥ वान-यन्त२ हेवस्त्रिया सध्यातगी वधारे छे "जोइसियदेवपुरिसा संखेजगुणा" पानव्यन्त२ (क्यो ४२ता ज्योति ४ वधु३॥ सध्यात वधारे छ "जोडसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" ज्योति देव ५३॥ ४२ता ज्योति हेवोनी स्त्रियाદેવીયા સંખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે–દેવે કરતા દેવીનું પ્રમાણ બત્રીસગણું વધારે કહયું છે. એટલે કે–તિષ્ક દેવપુરૂષ કરતા જ્યોતિષ્ક દેવિયો બત્રીસગણી વધારે છે. સૂરરા
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र क्खजोणियणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणं खहयगणं मणुस्मित्थीणं कम्मभूमियाणं अकस्मभूमियाणं अंतरदीवीयाणं मणुस्मपुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाण अंतरदीवयाणं मणुस्मणपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवयाणं देविस्थीणं भवणवासिणीण वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीणं देवपुरिसाणं भवणवासिण वाणमंतराणं जोइसियाण वेमाणियाणं सोधम्मगाणं जाव गेवेज्जगाणं अणुतगेववाइयाणं णेरइयणधुमगाणं रयणप्पभापुढवीणेरडयणपुंनगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेइयणघुमगाण य कयरे कयरेहितोअप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! 'अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्मित्थियाओमणुस्सपुरिसा य,एए णं दो वि तुल्ला. सबथोवा-देवकुरुउत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य, एए णं दो वितुल्ला संखेज्जग्णा एवं हरिवासरस्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्तित्थाओं मणुस्सपरिसा य एते ण दो वितुल्ला संखेज्जगुणा, एवं हेमवयहेरण्णवयअकम्मभूमिगमनुस्सित्थीओ मनुस्सपुरिसा य एए णं दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा भरहेग्वयकम्मभूमिगमणुस्स
पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा भरहेरवयकम्मभूमिगमनुस्सित्थीओदो वितुल्ला संखेज्जगुणा, पुव्यविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमनुस्मपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा अनुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगणा अहेसत्तमाए पुढवीएणेरइणपुंसगा असंखज्जगुणा छट्ठीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा पंचमाए पुढवीए णेरइणपुंसगा
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्र० २ ० २२ विशेषत स्तिर्यगादिनां संमिश्रं नवममल्पबहुत्वम् ६९९
असंखेज्जगुणा लंतर कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, चउत्थीए पुढवीए रइणपुंसगा असंखेज्जगणा, बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, तच्चाए पुढवी रहयणपुंसगा असंखेज्जगुणा माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, सणकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, दोच्चाए पुढवीए रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा अंतरदीवगअकम्म भूमिगमणुस्स पुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिग मस्स पुंसगा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा एवं जाव विदेहति ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ सोधम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ भवनवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा, भवणवासिदे वित्थियाओ संखेज्जगुणाओ इमीसे स्यणप्पभापुढवीए रहणपुंसगा असंखेज्जगुणा. खहयरतिक्खिजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा खहयर तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, थलयरतिक्खिजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा थलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ जलयरतिक्खिजोणियपुग्सिा संखेज्जगुणा जलयर तिरिक्यजोणित्थियाओ संखज्जगुणाओ, वाणअंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा वाणमंतरदे वित्थियाओ संखेज्जगुणाओ जो इसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा, जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगणाओ, खहयरपंचिदियतिक्खिजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा, थलयर०णपुंसगा संखेज्जगुणा जलयर० ण पुंसगा, संखेज्जगुणा चउरिदियणपुंसगा विसेसाहिया तेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया वेईदियणपुंगा विसेसाहिया ते उक्काइयएर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंमगा असंखेज्जगुणा पुढवी काइय एगिंदिय
·
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र २ सू० २२ विशेषत स्तिर्यगादीनां संमिश्रं नवममल्पवहुत्वम् ६२१ न्द्रे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः सनत्कुमारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, द्वितीयस्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाः देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, एवं यावद्विदेहइति ईशाने कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, ईशाने कल्पे देवस्त्रियः संख्येयगुणाः सौधर्मे कल्पे देवपुरुषा संख्येयगुणाः सौधर्मे कल्पे देवस्त्रियः संख्येयगुणाः, भवनवासिदेवपुरुषा असंख्येयगुणाः, भवनवासिदेवस्त्रियः संख्येयगुणाः एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः खेचरतिर्यग्योनिकपुरुपा संख्येयगुणाः खेचरतिर्यगयोनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः सख्येयगुणाः स्थलचरतिगूयोनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः जलचरनिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाः जलचरतिर्यगयोनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः वानव्यन्तरदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, वानव्यन्तरदेवस्त्रियः संख्येयगुणाः ज्योतिष्कदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः ज्योतिप्कदेवस्त्रियः संख्येयगुणाः खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणा स्थलचरपञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणा जलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः चतुरिन्द्रियनपुसकाः विशेषाधिकाः त्रीन्द्रियनपुंसकाः विशेषाधिकाः हीन्द्रिनपुंसकाः विशेषाधिकाः तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेषाधिकाः अप्कायिकैकेन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेषाधिकाः बायुकायिकैन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेपाधिकाः वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥सू० २२॥
टीका – 'एयासि णं भंते । एतासां खलु भदन्त । 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्यो निकस्त्रीणाम् , तथा—'जलयरीण' जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा 'थलयरीणं' स्थलचरीणा स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा - - 'खहयरीणं' खेचरीणाम् खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणाम्. 'जलयराणं' जलचरपुरुषाणाम् 'थलयराणं'
अब सूत्रकार विशेष को लेकर तिर्यञ्चस्त्री पुरुषनपुंसक, मनुष्यस्त्री पुरुपनपुंसक देवस्त्री पुरुष और नारक नपुंसक इन सबो का समिलित नौवां अल्पबहुत्व कहते है
'एयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणिस्थीणं जलयरीणं थलयरीण-इत्यादि ।
टीकार्थहे भदन्त । इन तिर्यग्योनिक स्त्रियो के-जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रियों के, "थलयरीणं" स्थलचर तिर्यग्योनिकस्त्रियो के, तथा-"खहयरीणं" खेचर तिर्यग्योनिक स्त्रियो के तथा
હવે સૂત્રકાર વિશષને લઈને તિર્યં ચ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુ સક મનુષ્ય સ્ત્રી, પુરૂષ નપુસક, દેવ, સ્ત્રી પુરૂષ અને નારક નપુંસક આ બધાનુ સંમિલિત નવમું અલ્પ બહુપણું 36 छे.-"पयासि ण भते! तिरिक्खजोणित्थीण जलयरीण थलयरीण" त्याहि.
ટીકાર્યું—હે ભગવન આ તિર્યનિક ત્રિમા જલચર તિર્યનિક સ્ત્રિમાં, 'थलयरीण" स्थरायति योनि स्त्रियोभी, तथा "खहयरीण" मेय२ तिय ज्योनिस्त्रिया
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
WuuuuuuwwwwwwwwwwUULUVUUD
जीवाभिगमसूत्रे स्थलचरपुरुषाणाम्. 'खहयराणं' खेचरपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् ‘एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसकाणं' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्. 'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्. 'आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं' अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' याबद्वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । अत्र यावत्पदेन तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां ग्रहणं भवति । तथा 'इंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसकानाम् तथा-'तेइदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' त्रीन्द्रियतिर्थयोनिकनपुंसकाम्, तथा--'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' चतुरिन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् तथा---'पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' "तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" तिर्यग्योनिक पुरुषो के “जलयराण" जलचर पुरुषो के, "थलयराणं" स्थलचर पुरुषो के, "खहयराणं" खेचर पुरुपो के "तिरिक्खाणियणपुंसगाणं" तिर्यग्योनिक नपुंसको के-'"एगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं" एकेन्द्रियतिबग्योनिकनपुंसको के अर्थात् ---"पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसको के तथा - "आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसको के, “जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" यावत्-~-तेजस्कायिकएकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसकों के, वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसको के, तथा-"वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" दो इन्द्रिय वाले तिर्यग्योनिकनपुंसको के, तथा -"तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसकों के तथा"चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" चौडन्द्रियनिर्यग्योनिकनपुसको के, तथा-"पचिंभा तथा “तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" (तयश्यानि पुषोमा ‘जलयराण" य२ युवामा "थलयराण" स्थसय२ ५३षामा "खहयराण' मेयर ५३वासा "तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं"
तय-योनि नपुसमा “एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाण' मेन्द्रिय तिर्थयोनिन५ सीमा "पुढवीकाहयागिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाण" पृथी।यि मेट्रिया नियध्यान नपुसमा तथा आउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" सायिय पद्रियवाति यानि नसोभा ''जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" यावत् तेनायि मेद्रियाण तिय-योनि नसभा, वायु. કાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્થંનિક નપુંસકેમો, વનસ્પતિકાય વાળા એકઈ દ્રિયવાળા તિર્ય
यानि नसभा तथा "वेइंदियतिरिक्खजोणियपुंसगाणं' मे धाद्रियाणा तिय योनि नसभा तथा "तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाण' त्रयमद्रियास तिय योनि: नyनसीमा तया- "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" या२द्रियाणा तिर्थ योनि नयुसमा तथा – "पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" पाय छन्द्रियो तिर्यज्योनि
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्र नवममल्पव हुत्वम् ६२३ पञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'जलयराणं' जलचराणाम्. 'थलयराणं' स्थलचराणाम् 'खहयराणं' खेचराणाम् 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् 'कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकानाम् कर्मभूमिसमुत्पन्नस्त्रीणाम् एवमग्रेऽपि । 'अकम्मभूमियागं' अकर्मभूमिकस्त्रीणाम 'अंतरदीवियाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रीणाम् । 'मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् 'कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकानां मनुष्यपुरुषाणाम्. 'अकम्मभूसियाणं' अकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणाम् 'अंतरदीवयाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाणाम् । तथा—'मणुस्सणपुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकानाम् 'अवस्मभूमियाणं' अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकानाम् 'अंतरदीवगाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसकानाम् तथा---'देविस्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'भवणवासणीणं' भवनवासिनीदेवीनाम् 'वाणमंतरीणीणं' वानव्यन्तरीणाम् 'जोइसिणीणं' ज्योतिप्कीनां देवीनाम् 'वेमाणिणीणं' वैमानिकीनां देवीनाम् ‘देवपुरीसाणं' देवपुरुषाणाम्. 'भवणवासिणं' भवनवासिनां देवपुरुषाणाम् दियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के-“जलयराणं, थलयराणं", जलचरो के स्थलचरो के, खेचरो के "मणुस्सित्थीणं" मनुष्य लियो के अर्थात् - "कम्मभूमियाणं" कर्मभूमि में उत्पन्न हुई मनुष्य स्त्रियों के, “अकम्मभूमियाणं" अकर्मभूमिमें उत्पन्न हुई मनुष्य स्त्रियो के, “अंतरदीवियाणं" अन्तर द्वीप में उत्पन्न हुई मनुष्यस्त्रियो के, "मणुस्सपुरिसाणं" मनुष्यपुरुषो अर्थात्- "कम्मभूमियाणं" कर्मभूमि में उत्पन्न हुए मनुष्यपुरुषो के “अकम्मभूमियाणं' अकर्मभूमि में उत्पन्न हुए मनुष्य पुरुषो के "अंतरदीवयाणं" अन्तरद्वीप में उत्पन्न हुए मनुष्य पुरुषों के, तथा "मणुस्सणपुंसगाणं" मनुष्य नपुंसकों के अर्थात् "कम्मभूमियाणं" कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकों के, “अकस्मभूमियाणं" अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसको के "अंतरदीवगाणं" अन्तर द्वीपकमनुष्यनपुंसको के तथा- "देवित्थीणं" देवलियो के अर्थात् "भवणवासिणीणं" भवनवासि देवलियो के, "वाणमंतरीणं" वानव्यन्तर देवत्रियो के, "जोइसिणीणं" ज्योतिष्क देवस्त्रियो के, "वेमाणिणीणं" वैमानिक देवस्त्रियों के "देवपुरिसाणं"
नयुसीमा, "जलयराण थलयराणं" rसयरामा, स्थसयशभा, मेयरोमां "मगुस्सित्थीण" मनुष्यस्त्रियामा अर्थात् “कम्मभूमियाण" भभूभिमा उत्पन्न थयेटी मनुष्य स्त्रियोमा "अक 'म्मभूमियाण" मभूमिमा पन्न येती भनु०५ स्त्रियोमा “"अंतरदीवियाणं" म तद्वीपमा उत्पन्न येसी मनुष्यस्त्रियोमा "मणुस्सपुरिसाण" मनुष्य ५३षामा अर्थात् 'कम्मभूमियाण'
भूमिमा 4-1 थयो मनुष्य पु३षामा "अकम्मभूमियाण" मम भूमिमा उत्पन्नथयेसा भनुष्य ५३षांमा “अतरदीवगाणं" मतदीप 64न्न थयेसा मनुष्य पुवामा तथा “देवित्थोणं' हेवस्त्रियोमा अर्थात् "भवणवासीण" भवनवासि वोमा-सटसे है अपनपासि पस्त्रियामा "वाणमंतरीणं" व्यन्त२ वस्त्रियामा "जोइसिणीण" यति हे स्त्रियामा “वेमाणिणीणं" वैमानि पस्त्रियामा "देवपुरिसाणं" हेव ५३षामा
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
anonnnnnnnnnnnnnnnnm an noon
દર
जीवाभिगमसूत्रे 'वेमाणियाणं' वैमानिकाना देवपुरुषाणाम् । 'सोहम्मगाणं' सौधर्मकानाम् 'जाव गेवेज्जगाणं' यावद्रोवेयकानाम् यावत्पदेन ईशानसनत्कुमारमाहेन्द्रलान्तकमहाशुक्रसहस्राराऽऽनतप्राणतारणाच्युतपर्यन्तानां देवानाम्, तथा— 'अणुत्तरोववाइयाण अनुत्तरोपपातिकानाम्, 'णेरइयणपुंसगाणं' नैरयिकनपुंसकानाम् ‘रयणप्पभापुढवीणेरइयण सगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेरइयणपुंसगाण य' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुसकानां यावदधःसप्तमपृथिवीनैरयिकनपुसकानां च. अत्र यावत्पदेन शर्कराप्रभावालकाप्रभापङ्कप्रभाधूमप्रभातमःप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानां सग्रहो भवतीति ज्ञेयम् ‘कयरे कयरे हितो' कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा' अल्पावा 'बहुया वा' बहुका वा 'तुल्ला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वेति प्रश्नः, भगवनाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे देवपुरुषों के अर्थात् "भवणवासिणं" भवनवासिदेवो के भवनवासि देवपुरुपो के "वेमाणियाणं" वैमानिक देव पुरुषों के, “सोहम्मगाणं" सौधर्मक देवपुरुपों के "जाब गेवेज्जगाणं" यावत् ईशान्, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत इनकल्पों के देवपुरुषो के तथा ग्रैवेयक देवपुरुषो के, तथा--"अणुत्तरोववाइयाणं" अनुत्तरोपपातिक देव पुरुषो के, तथा-"णेरइयणपुंसगाणं" नैरयिकनपुंसकों के अर्थात् “श्यणप्पभा पुढवीणेरइयणपुंसगाणं" रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के-यावत्-शर्करा प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के, वालुका प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुसको के, पङ्कप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के, धूमप्रभा पृथ्वी के नैरयिक नपुसकों के तमःप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के और अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया चा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" कौन किन से अल्प है ? कौन किनसे बहुत है कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किन से विशेषाधिक है ? उत्तर मे प्रभु कहते है-'गोयमा! मर्थात् 'भवणवासिणं" लवनवासि वोमां-मनवासि व ५३षामा "वेमाणियाण" वैमानि वपुषामा “सोहम्मकाणं" सौधर्मपन हेवपुषामा "जाव गेवेज्जाणं" यावतू
शान, सनाभा२, माउन्द्र, श्रम, eirds, भाशुद्र, ससार, मानत, प्राति, मा२५ सरयुत मा ४८यान वपुषामा तथाओवय १५३षामा तथा “अणुत्तरोववाइयाण" मनु त्त५पाति १५३षमा तथा "णेरइयणपुंसगाण" नै२यि नसमा अर्थात् “रयण प्पभापुढवीणेरइयण सगाणं" २त्नप्रभा पृथ्वीनां नैरयि नयु सीमा, यावत् शईप्रमा પૃથ્વીના નિરાચિક નપુંસકોમાં વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના મેરયિક નપુંસકમાં, પંકપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુસકેમા, ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકેમા, તમ:પ્રભા પૃથ્વીના नेयि नसमा मने असतभी पृथ्वीना नाय नसामाकयरे कयरेहितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" नाथी भ६५ माछा छ ? કોણ કોનાથી વધારે છે? કે કોની બરોબર છે? અને કણ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन डे छ --"गोयमा! अंतरदीवगअकम्मभू
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयोतिका टीका प्र २ सू० २२ विशेषत स्तिर्यगादीनां समिश्र नवममल्पबहुत्वम् ६२५ गौतम ! 'अंतरदीवगअकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्स पुरिसा य' अन्तरद्दीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा' एते खलु स्त्रिय: पुरुषाश्च येsपि तुल्याः सर्वस्तोकाः, हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेऽभ्योऽल्पाः अन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रियो मनुष्य पुरुषाश्च भवन्ति तथा एते द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च युगलधर्मोपेतत्वादिति । अन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रीपुरुषापेक्षया 'देवकुरूत्तरकुरु अम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ मणुस्स पुरिसा य' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'संखेज्जगुणा' सख्येयगुणाधिका भवन्ति, तथा - 'एए दो वितुल्ला' स्वस्थाने एते खलु द्वयेऽपि परस्पर तुल्या भवन्तीति । ' एवं हरिवास रम्मगवास ० एवम् पूर्ववदेव देवकुर्वादिमनुष्य स्त्रीपुरुषापेक्षया हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो मनुष्य पुरुषाश्च संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । ' एवं हेमवय हेरण्णवय अकम्मभूमिग मणुस्सित्थी मणुस्स पुरिसा य संखेज्जगुणा' हरिवर्षरम्यकवर्षस्त्रीपुरुषापेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च संख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने हैमवत हैअंतरदीवगअकम्म भूमिगणुसित्थीओ मणुस्सपुरिसा य" हे गौतम ! अन्तरद्दीपक मनुष्य स्त्रियां और अन्तर द्वीपक मनुष्य पुरुष " एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा " सबसे कम है और ये दोनों स्वस्थान में बराबर हैं। क्यो कि इनका युगलिक धर्म है । अन्तर भूमिक मनुष्य स्त्री और पुरुषो की अपेक्षा “देवकुरूत्तरकुरुअकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्स पुरिसा य संखेज्जगुणा एतेणं दो वितुल्ला" देवकुरु और उत्तर कुरु रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियां और मनुष्य पुरुष संख्यात गुणे अधिक है । तथा - ये दोनों परस्पर में तुल्य हैं । " एवं हरिवासरम्भगवा - स०" इसी प्रकार देवकुरु उत्तरकुरु मनुष्य स्त्री और मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियां और मनुष्य पुरुष संख्यात गुणे अधिक है और स्वस्थान में ये आपस में बराबर है । "एवं हेमवयहैरण्णवय० " इसी प्रकार हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की मनुष्य स्त्रियो एवं पुरुषो की अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमि
,
मस्सित्थओ मणुस्सपुरिसाय" हे गौतम | अंतरद्वीपनी मनुष्यस्त्रियो भने अतर द्वीपना मनुष्ययुषो "एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा” से मन्ने स्वस्थानभां मरोर छे કેમકે--તેએ યુગલિક ધમ વાળા છે અને અંતરદ્વીપની મનુષ્ય સ્ત્રિયે અને પુરૂષ કરતા સૌથી माछा छे "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थी ओ मणुस्सपुरिसाय संखेज्जगुणा एते णं दो वि तुल्ला" हेव३ भने उत्तर९३ ३५ लूमिनी मनुष्यस्त्रियो ने मनुष्य ३षा सभ्याता वधारे उद्या छे अने परस्पर से मन्ने सरमा छे. "एवं हरिवासरम्मगवास०" मेन प्रभा देव३ भने उत्तर ३ मनुष्यस्त्रियो भने मनुष्य ३षा उरतां હરિવ અને રમ્યકવ રૂપ અકમ ભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયા અને મનુષ્ય પુરૂષા સખ્યાત ગણા वधारे छे. मने स्वस्थानमा तेथे परस्परमां तुझ्य छे. “एवं हेमवयहेरण्णवय०" मेन પ્રમાણે હરિવષ અને રમ્યકવની મનુષ્યસ્ત્રિયા અને મનુષ્ય પુરૂષા કરતાં હૈમવત અને
७९
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
जीवाभिगमसूत्रे रण्यवतक्षेत्रस्था इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेजगुणा' हैमवतहरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपा द्वयेऽपि सख्येयगुणाधिका भवन्ति । भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ' भरतैर वतमनुष्यपुरुषा पेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुव्यस्त्रियो द्वय्योऽपि सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । तथा स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । 'पुव्वविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्र्यपेक्षया पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्या भवन्तीति 'पुव्वविदेहावरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यपुरुपापेक्षया पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः दय्योऽपि संख्येयगुणाधिकाः की मनुष्य स्त्रिया और मनुष्य पुरुष सख्यातगुणे अधिक है तथा स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र रूप कर्मभूमि के मनुष्य पुरुप हैमवत और हैरण्यवतरूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियां एवं मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा संख्यात गुणे अधिक हैं ।
और स्वस्थान में ये आपस में समान है "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत और ऐरवत क्षेत्र के मनुश्य पुरुपो की अपेक्षा यहां की मनुष्य स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं तथा स्वस्थान में ये परस्पर में तुल्य है "पुन्चविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगम गुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा” भरत और ऐरवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा पूर्व विदेह और अपर विदेह रूप कर्म भूमि के मनुष्य पुरुषसख्यात गुणें अधिक हैं । तथा ये स्वस्थान में परस्पर में तुल्य है 'पुव्वविदेहावरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा” पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कर्मभूमिक पुरुषों की अपेक्षा હરણ્યત રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્યસ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂષ સ ખ્યાતગણુ વધારે छे. तया २५स्थानमा-५२२५२मा तुक्ष्य छे.. “भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" मरतक्षेत्र भने भैरवतक्षेत्र ३५ भभूभिना मनुष्य પુરૂ હેમવત અને હરણ્યવત રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્યસ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂષ ४२ता सध्या धारे भने २१स्थानमा तेम ५२-५२म तुल्य छ "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला सखेज्जगुणा" मरत भने १२वत क्षेत्रना मनुष्य ५३।४२ता ત્યાંની મનુષ્ય સ્ત્રિયો સંખ્યાતગણી વધારે છે. તથા સ્વાસ્થાનમાં એ પરસ્પર તુલ્ય છે. "पुचविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत मन અરવત ક્ષેત્રની મનુષ્યન્ટ્સ કરતા પૂર્વ વિદેહ અને અપરવિદેહ રૂપ કર્મભૂમિના મનુષ્ય ५३२॥ सध्याdi qधारे छे. तथा तेसो २वस्थानमा ५२२५२ तुल्य छ “पुव्वविदेहावरविभूदेहकम्ममिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा” धू' (पहेड माने ५५२ विड ३५
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २२ विशेपतस्तिर्यगादीनं संमिश्र नवममल्पबहुत्वम् ६२७ सप्तविंशतिगुणत्वात् , स्वस्थाने तु परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसाअसंखेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यस्त्र्यपेक्षया अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्ति अत्रत उपरितनगवेयकादारभ्य पश्चानुपूर्व्याऽतना आनतकल्पपर्यन्ता देवपुरुषा यथोत्तरं सख्यातगुणाः, तथाहि-'उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवापेक्षया उपरितनौवेयकदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो 'जाव आणतकप्पे देवपुरिसा । संखेज्जगुणा' मध्यमप्रैवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, तेभ्योऽधस्तनौवेयकदेवपुरुषा- संख्येयगुणा, तेभ्योऽच्युतकल्पदेवपुरुपाः सख्येयगुणाः, तेभ्य आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाः, तेभ्यः प्राणतकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाः,
पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह रूप कर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियां संख्यात गुणी अधिक है क्योकि ये यहां के मनुष्यो की अपेक्षा २७ सताईस गुणी अधिक होती है. यथा स्वस्थान में ये परस्पर में तुल्य है "अनुत्तरोववाइदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह की मनुष्य स्त्रियो की अपेक्षा अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष असख्यात गुणे अधिक हैं । "उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" उपरितन अवेयक को लेकर पश्चानुपूर्वी से आनत कल्पके देव पुरुष सख्यात गुणे हैं, जैसे-अनुत्तरोपपातिक देव पुरुपो की अपेक्षा उपरितन अवेयक के जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक है। "जाव आणतकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" यावत् आनत कल्प में जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक हैं । भाव इसका ऐसा है-अनुत्तरोपपतिक देवो की अपेक्षा उपरितन अवेयक देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा मध्यम प्रैवेयक के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है. इनकी अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक के जो देवपुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा अच्युतकल्प के जो देवपुरुष है .वे सख्यात गुणे अधिक है। इनकी
-
કર્મભૂમિના પુરૂષ કરતા પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહ રૂપ કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ સંખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે તેઓ ત્યાંના મનુષ્યો કરતા ૨૭ સત્યાવીસ ગણી વધારે હોય छे तथा २१स्थानमा तमा ५२२५२ तुक्ष्य छ "अणुत्तरोववायदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" પૂર્વવિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રિ કરતા અનુત્તરપપાતિક દેવપુરૂષ અસંખ્યાત गा पधारे "उवरिमगेवेजदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" परितन पेय ने दान पश्चानु. પૂવથી આનતકલ્પપર્યન્તના દેવ પુરૂષો સંખ્યાલગણા વધારે છે. જેમકે–અનુત્તરપપાતિક દેવ पु३ष। ४२ता परितन वेयना २ हेक्युषो छ, तया सयात वधारे छे. "जाव आणत. कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" यावत् मानत ४६५मारे १५३। छ, तमो समयात! વધારે છે. આ કથનને ભાવ એ છે કે--અનુત્તરપાતિક દેવે કરતા ઉપરિતન શૈવેયક દેવપુરૂ સ ખ્યાતગણું વધારે છે તેના કરતા મધ્યમ ઐયક દેવપુરૂ સંખ્યાલગણા વધારે છે. તેના કરતાં અધિસ્તન વેયકના જે દેવ પુરૂષે છે, તેઓ સ ખ્યાતિગણું વધારે છે. તેના કરતાં અશ્રુત
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
૬૮
तेभ्य आनतकन्यदेवपुरुषा सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । अथाग्रे असंख्याता' प्रदर्श्यन्ते - 'अहेमतमाए पुहवीए रयणपुंसगा संखेज्जगुणा' आनतकल्पदेवपुरुषापेक्षया अघ सप्तम्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुरका असंख्यातगुणाधिका भवन्तीति । 'छट्टीए पुढवीए रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणासम्म पृथिवी नारनपुंसकापेक्षया पष्ठ्यां तम प्रभापृथिव्यानारकनपुंसका असंख्यात गुणा अधिका भवन्तीति । 'सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा' तमापृथिवीनार कनपुंसकापेक्षया सहस्रार - देवक्रये देवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असखेज्जगुणा' महत्रारकपदेवपुरुषापेक्षया महाशुक्रकल्पदेवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'पंचमी पुवी saण पुंमगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया पञ्चम्या पृथिव्यां
अपेक्षा आरणरूप के जो देव पुरुष है वे संख्यात गुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा प्राणतकप के जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक हे और इनकी अपेक्षा जो आनत कल्प के देव पुरुष है वे संख्यात गुणे अधिक हैं । यहासे आगे असख्यात गुणें कहते हैं'अहे समाए yaare णेरडयण पुंसगा असंखेज्जगुणा" आनत कल्प के देवपुरुष की अपेक्षा अघ सप्तमी पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक है वे असंख्यात गुणे अधिक हैं । "ही पुढची रयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" छठी पृथिवी के जो नैरयिक नपुसक हे वे सतमनार कनपुंसकों की अपेक्षा असंख्यात गुणे अधिक है "सहस्सारे कप्पे-देवपुरिया असंखेज्जगुणा" सहस्रारकल्प में जो देव पुरुष है वे छठवीं पृथिवी के नैरयिकनपुसकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक हैं । “महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा” महाशुक कप में जो देव पुरुष हैं वे सहस्रारकल्प के देव पुरुषों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है। "पंचमी पुढवीए रयण पुंसगा असंखेज्जगुणा" पांचवीं पृथिवी में जो नैरयिक કલ્પના જે દેવપુરુષ છે, તેઓ સખ્યાતગણા વધારે છે તેના કરતાં આરણુ કલ્પના જે દેવ. પુરૂષા છે. તેઓ સખ્યાતગણા વધારે છે, તેના કરતાં પ્રાણત કલ્પના જે દેવ પુરૂષષ છે, તેઓ સંખ્યાતગણા વધારે છે. અને તેના કરતાં આનતકલ્પના દેવપુરૂષા છે, તે સંખ્યાતગણુા पधारे हे असिंधी आग अध्यायानु उधन रे छे " अछे सत्तमा पुढवीप णेरया असंज्जगुणा" मानन पना हेवा ४२ता अथ सप्तभी पृथ्वीमा ने नरयि है। माधारे हे उट्टीप, पुढवीण पेरलय णपुंसगा अससेज्जગુપ્ત' છઠ્ઠી પૃથ્વીના નૈરિયક નપુસકી સાતમી પૃથ્વીના નાગ્યું નપુંસકેા કરતાં અસ ંખ્યાત गधा छे. "महमारे कप्पे देवपुरिसा अमंसेज्जगुणा" सहारा व पृथ्वीना नेगयि नयुस तां असंख्यात गाया वधारे "महासू के ये देवपुरा वज्जगुणा" મહાશુક ૪૫માં જે દેવ પુરૂષા છે તેઓ સહ પનઃ દેવપુરૂષો કરતાં અસંખ્યાતગણુા વધારે છે "पंचमी पुढवीप रयणनभ। भी
पांगी पृथ्वीना नै
उदयना हेवचु३पो
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रे २ सू०२१
विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्रं नवममल्पवहुत्वम् ६२९
नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'लंतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया लान्तककल्पे देवपुरुषा असख्येगुणाधिका भवन्तीति । 'चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तकदेवपुरुषापेक्षया चतुर्थी पृथिव्या नारकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'वंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' चतुर्थ पृथिवीनारकनपुंसकपेक्षया ब्रह्मलोके कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति इति । 'तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' ब्रह्मलोकदेवपुरुषापेक्षया तृतीयस्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । 'माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीयपृथिवीनैरयिकनपुंसकापेक्षया माहेन्द्रे कल्पे देवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । 'सणंकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया सनत्कुमारकल्पे देवपुरुषा' असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'दोच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' सनत्कुमारकनपुंसक है वे महाशुक्रकल्प के देव पुरुषो की अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक है "लंतए कप्पेदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" लान्तक कल्प में जो देव पुरुष है वे पाँचवीं पृथिवी के नारक नपुंसकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है । "चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तक कल्पके देवपुरुषों की अपेक्षा चतुर्थी पृथिवी के जो नारक हैं वे असख्यातगुणे अधिक हैं । "वंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मलोक कल्प में जो देव पुरुष हैं वे चतुर्थी पृथिवी के नारकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है। ‘तच्चाए पुढवीए णेरड्यणपुंसगा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मलोककल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा तृतीय पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं। “माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" तृतीय पृथिवी के नारको की अपेक्षा माहेन्द्रकल्प के देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक है "सणंकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा” माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमार कल्प में जो देव पुरुष हैं वे असख्यातगुणे अधिक है । "दोच्चाए पुढवीए णेरड्यणपुंसगा असखज्ज४२तां असभ्याता धारे छ “लतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" वान्त: ५ना १५३॥ पायभी पृथ्वीना ना२४ नसो ४२तां ससमन्यातग! वधारे छे. "चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असखेज्जगुणा" al-d: ४८पना अधुषा ४२त याथी पृथ्वीना ना२। असभ्यातग! पधारे छे. "वभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" प्रायो કલ્પમાં જે દેવપુરૂષે છે, તેઓ ચેથી પૃથ્વીના નૈરયિક કરતા અસંખ્યાતગણું વધારે છે. "तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असखेज्जगुणा" प्रहला ६५ना हेवपुषः १२ता श्री पृथ्वीना नरयि नस। अस भ्यातगणवधारे छे. "माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेब्जगुणा" श्री पृथ्वीना ना२। २ता माहेन्द्र ४८५न वपुषा असभ्याता धारे छ. "सणकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" माउन्द्र ४६५ना हेव ५३॥ २di सनमा२ ४६५ना हेक्Y३षो मस ज्यातग! पधारे छे “दोच्चाए पुढवीप णेरइयणपुंसगा
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे ल्पदेवपुरुषापेक्षया द्वितीयस्यां पृथिव्यां नारकनपुंसकाः असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'अंतरदीवग कम्म भूमिगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वितीयनारकनपुंसकापेक्षया अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । अतोऽग्रे विदेहपर्यन्तं सख्याताः प्रदर्श्यन्ते - 'दवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सण पुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा इमे स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । ' एवं जाव विदेहत्ति' एवं यावद्विदेह इति, अयं भावः–अन्तरद्वीपकमनुष्य नपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा—इमे द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्या एव भवन्ति, एवं हरिवर्परम्यकवर्षका कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः देव कुरूत्तरकुरुमनुष्यनपुंसकापेक्षया सख्येयगुणाधिका भवन्ति,
६३०
गुणा" सनत्कुमार कल्प के देवो की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी में जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यातगुणे अधिक है " अंतरदीवगअकम्म भूमिगमणुस्सण पुंसगा असंखेज्जगुणा" द्वितीय पृथिवी नैरयिक नपुंसकों की अपेक्षा अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक असंख्यातगुणे अधिक हैं । अब देवकुरूत्तरकुरु से लेकर विदेह पर्यन्त के संख्यातगुणे का कथन करते है - " देवकुरु उत्तरकुरुअकम्म भूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसकों की अपेक्षा देवकुरूत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि के मनुष्यनपुंसक सख्यातगुणे अधिक हैं । तथा ये स्वस्थान में परस्पर तुल्य है " एवं जाव विदेहत्ति" इसी प्रकार विदेह तक जानना चाहिए——इसका भाव ऐसा है – देवकुरु उत्तरकुरु के मनुष्यनपुंसक अन्तर द्वीपक मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक हैं, तथा – ये दोनो स्वस्थान में परस्पर में तुल्य है । इसी प्रकार हरिवर्षक और रम्यक वर्षक अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक देवकुर्वादि मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है । तथा ये दोनों आपस में स्वस्थान की असंखेज्जगुणा” सनत्कुमार अपना हेवा उरतां भील पृथ्वीना नैरयि नयु सङे। असंख्यात गा वधारे छे 'अतरदीवग अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" जील पृथ्वीना નૈયિક નપુંસકે કરતાં અંતરદ્વીપ જ અકમભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકે। અસ ખ્યાતગણા વધારે છે. હવે દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂથી લઇને મહાવિદેહષન્તના સંખ્યાતગણાતું કથન કરવામાં आवे छे. - "देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सणपुलगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा " અંતરદ્વીપના અક ભૂમિના મનુષ્યનપુ સકા કરતા દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂ રૂપ અકમ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકા સખ્યાતગણા વધારે છે તથા તેએ સ્વસ્થાનમાં પરસ્પરતુલ્ય छे. 'एवं जाव विदेहत्ति" मेन प्रारथी विद्वेष पर्यन्तनु अथन समन्वु मा કથનના ભાવ એવા છે કે—દેવકુરૂઅને ઉત્તરકુરૂના મનુષ્યનપુંસકે અંતરદ્વીપના મનુષ્યાનપુસકે કરતાં સંખ્યાતગણા વધારે છે ને તે મને સ્વસ્થાનમા પરસ્પર તુલ્ય છે એજ પ્રમાણે હરિવ અને રમ્યકર્ણ અક ભૂમિના મનુષ્યનપુ ંસકે!, દેવકુરૂ વિગેરે મનુષ્ય નપુંસકા કરતાં
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्र नवममल्पवहुत्वम् ६३१ तथा इमे द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । तथा-हरिवर्षरम्यकवर्षमनुष्यनपुंसकापेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति, स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । तथा-हैमवतहैरण्यवतमनुष्यनपुंसकापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । तथाभरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया पूर्व विदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति ॥ 'ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असं
खेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया ईशानकल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' ईशानकल्पदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पे देवस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' ईशानकल्पदेवस्त्र्यपेक्षया सौधर्मकल्पे देवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्मकल्पदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पे देवस्त्रियः सख्यातगुणाअपेक्षा तुल्य है हैमवत एवं हैरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक हरिवर्ष और रम्यक वर्ष के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है एवं स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है । भरतक्षेत्र और -ऐरवत क्षेत्र के जो मनुष्य नपुंसक हैं वे हैमवत और हैरण्यवत मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है और स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा पूर्वविदेह और अपरविदेह के जो मनुष्य नपुंसक है वे संख्यातगुणे अधिक है। तथा स्वस्थान में ये दोनों परस्पर तुल्य है "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा" ईशान कल्प में जो देवपुरुष है वे पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह के मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक है । "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" ईशान कल्प में जो देवस्त्रियाँ है वे ईशान कल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा संख्यातगुणी अधिक है । “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संज्जगुणा" सौधर्मकल्प में जो देव पुरुष है वे ईशान कल्प की સંખ્યાતગણી વધારે છે તથા તે બેઉ પરસ્પરમાં તુલ્ય છે. હૈમવત અને હરણ્યવત અકર્મ ભૂમિના મનુષ્યનપુંસકે હરિવર્ષ, અને રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય નપુંસકે કરતાં સંખ્યાતગણું વધારે છે. અને સ્વસ્થાનમાં તેઓ પરસ્પરમાં તુલ્ય છે ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકે કરતા પૂર્વવિદેહ અને અપરવિદેડના જે મનુષ્ય નપુસકે છે, તેઓ સંખ્યાતગણું पधारे छे तथा स्वस्थानमा मा अन्न तुल्य छे. 'ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" ઈશાન કલપના દેવપુરૂષો, પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહને મનુષ્ય નપુંસક કરતાં અસં. ध्यात५ पधारे छे. "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" शान६५नी पस्त्रियो
शान ४६५ना हेवपुषा ४२ता सध्यातराणी बंधारे छ. "सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखे ज्जगुणा" सौधर्म ४८५ २ १५३५ो छ तेसो शान८५नी वस्त्रिया ४२di सध्यातong qधारे छे “सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ सखेज्जगुणाओ" सीधम ४६५मा २ देव
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
६३२
धिका भवन्तीति । 'भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेवस्यपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेवपुरुषापेक्षया भवनवासिदेवस्त्रियः सख्यातगुणाधिका भवन्ति । 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' भवनवासिदेवस्त्र्यपेक्षया एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नारकनपुंसका असख्यातगुणाधिका भवन्तीति, 'खहय र तिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' रत्नप्रभानारकनपुंसकापेक्षया खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'खहयरति रिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' खेचरतियगयोनिकपुरुषापेक्षया खेचर तिर्यग्योनिक स्त्रियः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्यो - निकत्र्यपेक्षया स्थलचर तिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयर तिरिक्खजो - देवलियों की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है । सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ " सौधर्म कल्प में जो देवस्त्रियाँ है वे सौधर्म कल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा संख्यातगुणी अधिक है । “भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सौधर्मकल्प की देवस्त्रियो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक है । " भवणवा सिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" भवनवासी देवस्त्रियाँ भवनवासी देवपुरुषो की अपेक्षा सख्यातगुणी अधिक हैं । "इमीसे रयणप्पभाएपुढवीए णेरइयपुंसगा असंखेज्जगुणा" भवनवासि देवस्त्रियो की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवी में जो नारकनपुंसक है वे असंख्यातगुणे अधिक है । " खहयर तिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा” रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों की अपेक्षा खेचरतिर्यग्योनिक पुरुष संख्यातगुणे अधिक हैं । " खयर तिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ" खेचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक हैं । 'थलचरतिरिक्खजोणिय पुरिसा संग्वेज्जगुणा" खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियो की अपेक्षा स्थलचर तिर्यग्योनिक पुरुष सख्यात -
अधिक है । " थलचर तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियो छे, तेथेो सौधर्भ ४८पना देवयुषो पुरता सभ्यांतगाली वधारे छे. “भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुण " सौधर्म पनी हेवस्त्रिये । કરતા ભવનવાસિદેવ પુરૂષો असं ज्यातगावधारे छे. “भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ” भवना वासी देवस्त्रिये । भवनवासि हेव पु३षो १२ता संख्यात गायी वधारे छे. "इमीसे रयण
भाप पुढवीप णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" लवनवासी देवस्त्रिया उरता या रत्न अला पृथ्वीमा ने नारउन सो छे, तेथे असण्यानगी वधारे छे “खहयर तिरिक्खनोणियपुरिसा संखेज्जगुणा " रत्नप्रभा पृथ्वीना नैरयि नपुंस । उरतां मेयरतिर्यग्योनि पु३ष संख्यातगशा वधारे छे. “खइयर तिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ" मेयरतिर्यज्योनिः पुरषोऽरतां मेयर तिर्यग्योनि स्त्रियो - सज्यातगायी वधारे छे "थलयर तिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" मेयरतिर्यग्योनिः स्त्रिया पुरता स्थसयर तिर्यग्योनि
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीको प्र० २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादिनां संमिश्रं नवममल्पवहुत्वम् ६३३ णित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरतिर्यगयोनिकपुरुषापेक्षणा स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' स्थलचरस्त्र्यपेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा-'जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया जलचरतिर्यगयोनिक स्त्रिया संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरस्यपेक्षया वानव्यन्तरदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा-'वाणमंतरदेवित्थीयो संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया वानव्यन्तरदेवस्त्रिय' संख्यातगुणाधिका भवन्तीति । 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवपुरुषा' संख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा-'जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणा' ज्योतिष्कदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्यातगुणाधिका भवन्ति । 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगणा' ज्योतिष्कदेव्यपेक्षया खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयरणपुंसगा संखेज्जगुणा' खेचरनपुसकापेक्षया स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका' सख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'जलयरणपुंसगा संखेपुरुषो की अपेक्षा स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यातगुणी अधिक है। "जलचर तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' स्थलचरस्त्रियो की अपेक्षा जलचर तिर्यग्योनिक पुरुष सख्यात गुणे अधिक है । 'जलचरतिरिक्खजोणिणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ'
जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा जलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यातगुणी अधिक है। 'वाणमंतरदेव पुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरस्त्रियो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक है । 'वाणमंतरदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तर देवो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है । 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवियो की अपेक्षा ज्योतिष्क देव पुरुष सख्यातगुणे अधिक है । "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा" ज्योतिषिक देवस्त्रियाँ ज्योतिषिक देवपुरुषों की अपेक्षा
सख्यातगुणी अधिक है। "खयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" ज्यो__ तिष्क देवियो की अपेक्षा खेचर तिर्यग्योनिकनपुंसकसंख्यातगुणें अधिक है । "थलयरणपुंसगा
१३षो सभ्यात! वधारे छ. थलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" स्थायर तिय-नि५ ५३षोरता स्थसय तिय-योनि स्त्रिया सध्यातराणी पधारे छ "जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" स्थरायस्त्रिये। ४२ती रसयर तिय श्यानि पुषी स च्यात वधारे छे 'जलयरतिरिक्खजोणिणि स्थियाओ संखेज्जगुणाओ" सय तिय योनि ५३सो ४२तां य२ तिय-योनि स्त्रिया सध्यातमणी धार छे "वाणमंतरदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" वानव्य-त२ हेव ५३षी ४२ता पानव्यन्त दे॒वानास्त्रियो सध्यातगणी वधारे छ “जोइसियदेवपरिसा संखेजगणा" पानयन्त२ हवीये।४२ ज्योति देव ५३षो सध्यात वधारे "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा" arयोतिष् वस्त्रिया
योति व ५३षी ४२ता सि भ्यातगणी वधारे खहयरपचिंढियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" ज्यात वस्त्रिया ४२ता मेयरतिय ज्यानि नघुसपु३को सभ्यात
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
।
जागुणा' स्थलeनपुसकापेक्षया लचरनपुसका. सत्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'चउरिंदि - यणपुंमगा विसेसाहिया' जलचरनपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । 'इंडियण पुंगा विसेसाहिया चतुरिन्द्रियनपुसकापेक्षया त्रीन्द्रियनपुसका विशेषाधिका भवन्ति । तथा-'बेइंद्रियणपुंसगा विसेसाहिया' त्रीन्द्रियनपुसकापेक्षया द्वीन्द्रियनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । 'उक्काइयएगिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा अमखेज्जगुणा' हीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायि कैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणा भवन्तीति । 'पुढवीकाइयएर्गिदियतिरिक्सजोणियणपुंसगा विमेसाहिया' तैजस्कायिकनपुसकापेक्षया पृथिवीकायिकेकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति । तथा - 'आउक्काइय एर्गिदियतिरिक्खजोगियणपुंसगा विसेसाहिया' पृथिवीकायिकनपुंसकापेक्षया अष्कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनाभवन्तीति । तथा— 'वाउक्काडयएगिंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा संग्वेज्जगुणा" चग्नपुंसको की अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक सख्यातगुणे अधिक है। "जन्दयरण पुंसगा संगज्जगुणा" स्थलचरनपुंमको की अपेक्षा जलचर नपुंसक सख्यात गुण अधिक है । "उरिदियणपुंसगा विसेसा हिया" जल्दचर नपुसको की अपेक्षा चौइन्द्रियनपुंसक विशेपाचिक है । "तेईदियणपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रिय नपुंसकों की अपेक्षा तेइन्द्रियनपुसकविशेषाधिक है । "वेडंद्रियण पुंसगा विसेसाहिया " तेहन्द्रिय नपुसको की अपेक्षा हीन्द्रियनपुसक विशेषाधिक हैं । “तेउवकाइय एगिदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा असंखेज्जगुणा" निकों की अपेक्षा तेजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । 'वीका एगिदिय निक्सिजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" तेजस्कायिकनपुसको की पता पृथिवीकायिक एकेन्द्रियनिर्यग्योनिक नपुंसक निशेपाधिक हे । “आउक्काश्य एगिंदिय गाया वधारे हे "थलयरनपुंसगा संसेज्जगुणा" मेयर नयुसमे उन्ना स्थसयर पयेन्द्रिय नियोनिस याता वधारे हे "जलयरणपुंसंगा संखेज्जगुणा" स्थलग नथुनी प्रस्तासभर नथुभ संध्याता धारे हे 'चउरिदियणपुंसगा विसेसाहिया' सगर नपुंसकता भीमन्द्रियमाणा नथुसझे विशेषाधिक हे "तेईद्रियणपुंसगा विसेसाहिया' बार डिस्या नपुभूतां मुद्रियवाणा नपुयमे विशेषाधिछे 'वेदि गणगावमाहिया" दियाणा नपुंसकता मेद्रिय वाणा नपुस। विशेषाधिक विनियतिरिक्तणिगणपुलगा असंज्जगुणा' श्रेडियोवाणा नपुंસાકતા તેરામિક એક ઈંદ્રિયવાળાતિય ચૈનિક નપુંસકસ ખ્યાતગણુ વધારે हे वर्णयतिरिकोणियणदुगा विलेमाहिया " ते न ४२ पृथ्वीहासिक गोडेन्द्रिय नियंनिग विशेषाधिछे “आकाव्यपगदिय तिरिणा विसेसादिया" पृथ्वी प्रायिए शो द्रियमाणा तिर्यग्योनि નપુસઢે કરનાં પ્રકાર એક અક્રિયવાળા નિય એાનિક નપુ મ વિશેષાધિક 5. 'पाउपाय मदयनिरिक्यजोणियणपुंसगा विसेसादिया यागिङ शोड एद्रियવા નિયયન નપુસકા કરતા વાયુકાયિક એન્દ્રિય તિર્થંસ્થાનિક નપુસકા વિશેષાધિક
ऐ.
६३५
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र २ सू० २२
स्त्रीपुंनपुंसकानां स्थितिमाननिरूपणम् ६३५ विसेसाहिया' अप्कायिकनपुंसकापेक्षया वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्ति इति । तथा—'वणस्सइकाइयएगिंदियति रिक्खजोणियण पुंसगा अनंतगुणा' वायुकायिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका अनन्तगुणाधिका भवन्तौति
निगोदजीवानामनन्तानन्तत्वादिति, नवममल्पबहुत्वम् ||सू० २२||
॥ इत्यल्पबहुत्वप्रकरणं समाप्तम् ॥
सम्प्रति- - स्त्रीपुरुषनपुंसकानां भवस्थितिमानं कायस्थितिमान च क्रमेण अभिधातुमाह' इत्थी णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् -' इत्थी णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! एगेणं आरसेणं जहा पुव्विं भणियं एवं पुरिसस्स वि णपुं. सगस्स वि संचिणा पुणरवि तिहंपि जहा पुव्विं भणिया, अंतरं तिण्हं पि जहा पुवि भणियं तहा नेयव्र्व' || सू० २३ ॥
छाया - स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता १ गौतम ! एकेन आदेशेन यथा पूर्वं भणितम् । एवं पुरुषस्यापि नपुंसकस्यापि संचिट्ठणा (कायस्थितिः) पुनरपि त्रयामपि यथा पूर्व भणिता । अन्तरं त्रयाणामपि यथा पूर्वं भणितं तथा नेतव्यम् ॥ ००२३ टीका - ' इत्थी णं भंते' खीणां खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ' कियन्तं काल कियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया” पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसको की अपेक्षा अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । “वाउक्का इयए गिंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया " अष्कायिक नपुंसको की अपेक्षा वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषाधिक हैं तथा - "वणस्स इकाइए गिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा अणतगुणा" वायुकायिक नपुंसको की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक अनन्त गुणे अधिक है । क्योकि निगोद जीव अनन्त होते है | सूत्र ||२२||
“नौवां अल्पबहुत्व समाप्त" "अल्पबहुत्व प्रकरण समाप्त "
अब सूत्रकार स्त्री, पुरुष और नपुंसक इनकी भवस्थिति और कायस्थिति का प्रमाण क्रमशः कहते है –‘इत्थी णं भते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' इत्यादि
छे. तथा “वणस्सकाइयर्णगंदियतिरिक्र्खजोणियणपुसमा अणतगुणा" वायुअयि नपुस । કરતાં વનસ્પતિ કાયિક એકછ દ્રિય વાળા તિ ચૈાનિક નપુ સકે અનંતગણા વધારે છે. કેમકે— નિગેાદ જીવા અન ત હાય છે પાસૢ૦૨ા
નવમા અપ બહુ પાનુ` કથન સમાપ્ત અલ્પ બહુપણાનું પ્રકરણ સમાપ્ત
હવે સૂત્રકાર સ્ત્રી પુરૂષ, અને નપુસકાની ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિનું પ્રમાણ ક્રમશ: छे – “इत्थी णं भंते ! केवइय कालं टिई पन्नता" त्याहि
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जीवाभिगमसूत्रे त्कालपर्यन्तम् 'ठिई पन्नत्ता' स्थितिः-आयुष्यकालरूपा प्रज्ञप्ता-कथिता इति प्रश्नः, 'भगवानाह--'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'एगेणं आदेसेणं जहा पुचि भणियं' एकेनादेशेन यथा पूर्व भणितम् । स्त्रीणा स्थितिः कियत्कालं भवतीति, स्त्रीप्रकरणे एव कथिता अतस्तत एव इहापि विज्ञेया । ननु यदि पूर्वमेव कथिता तदाऽत्र पुनःसूत्रोच्चारणे पुनरुक्ति. कथं नेति चेन्न, पूर्व स्त्र्यादीनामधिकारे पृथक्पृथग्रूपेण स्वस्वाधिकारे स्थित्यादिकं प्रतिपादितमिह तु समुदायरूपेण प्रतिपादनात् । ‘एवं पुरिसस्स वि णपुंसगस्स वि' एव पुरुषस्यापि नपुंसकस्यापि यथा स्त्रीणां स्थितिः स्त्रीप्रकरणे कथिता तथा पुरुषनपुंसकयोरपि स्थिति तत्तत्प्रकरणे कथिता ततो ज्ञातव्येति । 'संचिट्ठणा पुणरवि' कायस्थितिः पुनरपि 'तिण्हंपि' त्रयाणा स्त्रीपुरुषनपुंसकानामपि 'जहा पुचि भणिया' यथा-येन प्रकारेण पूर्वम् स्त्र्यादितत्तत्प्र
__टीकार्थ---इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- "इत्थी ण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ! स्त्रियो की आयु कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है -'गोयमा ! एगेणं आदेसेणं जहा पुचि भणियं" हे गौतम ! एक आदेश से जिस प्रकार से पहिले-स्त्री प्रकरण में स्थिति कही गई है । यहाँ पर भी वही स्थिति कहलेनी चाहिये । यदि स्त्री प्रकरण में यह बात कह दी गई है तो फिर से यहाँ इसे सूत्र रूप से उद्गावित करने में पुनरुक्ति दोषकी आपत्ति क्यो नहीं मानी जावेगी ? सो ऐसी आशङ्का ठीक नहीं है, क्योकि स्त्रीप्रकरण में तो स्त्र्यादिकोकी पृथक २ रूप से स्थिति आदिका प्रतिपादन किया गया है. परन्तु यहां समुदायरूप से स्थिति आदि का प्रतिपादन हुआ है अतः पुनरुक्ति दोष की आपत्ति नहीं आती है. इसी प्रकारसे एवं "पुरिसस्स विणपुंसगस्स वि" पुरुष और नपुंसककी भी स्थिति उन २ के पहिले कहे गये प्रकरण से जान लेनी चाहिये "संचिट्ठणा" कायस्थिति भी इन तीनो की स्त्री-पुरुष और नपुंसक की-"जहा पुच्चि भणिया" जैसी कायस्थिति पहिले उन उनके प्रकरण में कह दी गईहै वैसी ही यहाँ पर भी कह लेनी चाहिए, “अंतरंपि" स्त्री, पुरुष और
टा -सा सूत्र द्वारा गौतमस्वामी प्रसुन मे पूछ्यु छ ?--"इत्थी ण भंते ! केवइय काल ठिई पन्नता" भगवन् स्त्रियानु मायुष्य लातु यु छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छ-"गोयमा! एगेणं आदेखणं जहा पुचिं भणियं" है ગૌતમ ! એક આદેશથી જે પ્રમાણે પહેલાં સ્ત્રી પ્રકરણમાં સ્થિતિનું કથન કર્યું છે. એજ પ્રમાણેની સ્થિતિનું કથન અહિયાં પણ સમજવું
શંકા– જે સ્ત્રી પ્રકરણમાં આ વાત કહેવામાં આવી ગઈ છે, તે પછી અહિયા સૂત્રરૂપે કહેવામાં પુનરૂક્તિ દોષ કેમ નહી મનાય ?
ઉત્તર–આ પ્રમાણેની શ કા કરવી ઠીક નથી કેમ કે–સ્ત્રી પ્રકરણમાં તે સ્ત્રી વિગેરેની જુદી જુદી સ્થિતિ વિગેરેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ અહિયા સમુદાયરૂપથી સ્થિતિ विगैरे प्रतिपाइन थयु छ तथा युनत होनापत्तिना समय नथी "एव पुरिसस्स वि णपुंसगस्स वि" Y३५ मन नपुंसानी स्थिति ५ तना तना समधमा पडतांडवामा मावेस ५४२ माथी सम सेवी 'संचिट्ठणा' मात्रणेनी आयस्थिति ५५ मेट सी, ५३५ मने नधुसोनी स्थिति "जहा पुव्विं भणिया" रे प्रमाणे ते ते ५४२मा पाडला
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २३ स्त्रीपुंनपुंसकानां स्थितिमाननिरूपणम् ६३७ करणे भणिता-कथिता तथैवात्रापि ज्ञातव्या । 'अंतरंपि' स्त्रीत्वपुरुषत्वनपुंसकत्वानामन्तरमपि 'तिण्हंपि' त्रयाणां स्त्रीपुरुषनपुंसकानामपि 'जहा पुट्विं भणियं' यथा पूर्वं स्त्रीपुरुषनपुंसकप्रकरणे अन्तरं भणितं-कथितम् 'तहा' तथैव इहापि ‘णेयव्वं' नेतव्य ज्ञातव्यमिति । अल्पबहुत्वमपि पूर्ववदेवज्ञातव्यम् तथाहि
'एयासि णं भंते ? इत्थीणं पुरिसाणं णपुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, सव्वत्थोवा पुरिसा इत्थीओ संखेज्जगुणाओ णपुंसगा अणंतगुणा'
छाया—एतासां खलु भदन्त | स्त्रीणां पुरुषाणां नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? सर्वस्तोकाः पुरुषाः स्त्र्यादितो हीनसख्यत्वात् पुरुषापेक्षया स्त्रियः सख्येयगुणाधिकाः, स्त्र्यपेक्षया नपुंसका अनन्तगुणा', एकेन्द्रियाणामनन्तसख्योपेतत्वादिति ॥सू० २३॥ नपुसक इन तीनो का अंतर भी “जहा पुचि भणियं तहा णेयव्यं" जैसा पहिले इनके प्रकरण में कह दिया गया है वैसा ही यहाँ पर भी वह जान लेना चाहिए. तथा--अल्प बहुत्व भी पहले के जैसा ही इनका जानना चाहिए. जैसे----"एयासि णं भंते ! इत्थीणं पुरिसाणं णपुंगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा सव्वत्थोवा पुरिसा इत्थीओ संखज्जगुणाओ, णपुंसगा अणंतगुणाओ" गौतम ने इस प्रकरण द्वारा जब ऐसा पूछा-हे भदन्त | इन स्त्री. पुरुष और नपुंसको के बीच में कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे अधिक है ? और कौन किनके बराबर हैं। और कौन किनसे विशेषाधिक है ? तब प्रभुने गौतम से ऐसा कहा है--हे गौतम । इनमें सबसे कम तो पुरुष है और पुरुषो की अपेक्षा स्त्रियाँ सख्यात गुणी अधिक है. और स्त्रियो की अपेक्षा नपुसक अनन्त गुणें अधिक उड छ, प्रमाणे ते शडिया पण सम देवी "अंतरं पि” श्री पु३५ मन न समानु मात२५ "जहा पुस्विं भणियं तहा णेयव्वं" २ प्रमाणे पडसा तभना ५४२ मा वामां मावेस छ, मे८ प्रमाणे मडिया ५९ सम से भडे-'एयासि ण भंते ! इत्थीणं पुरिसाणं णपुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहुया वा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा, सव्वत्थोवा पुरिसा इत्थीओ संखेजगुणाओ णपुंसगा अणतगुणाओ" गौतम स्वाभीमे આ પ્રકરણ દ્વારા જ્યારે આવું પૂછ્યું કે-હે ભગવન્ આ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસકમાં કે કોનાથી અલ્પ છે ? કે તેનાથી વધારે છે? કણ કેની બરોબર છે? અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમસ્વામી ને કહ્યું કે—હે ગૌતમ ! આમાં સૌથી ઓછા તે પુરુષો છે અને પુરૂષો કરતાં સ્ત્રિ સ ખ્યાતગણી વધારે છે અને સ્ત્રિ કરતાં નપુંસકે અંતરગણું વધારે છે કેમકે–એક ઈદ્રિયવાળા જી નપુસકેજ હોય છે. અને તેઓ સંખ્યામાં વનસ્પતિની અપેક્ષાએ અનન્તાન્ત કહ્યા છે. સૂ૦૨૩
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
जीवाभिगमसूत्रे मूलम्-तिरिक्खजोणित्थीओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणा ओ तिरूवाहियाओ मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसेहितो सत्तावीसइगुणाओ सत्तावीसइरूवाहियाओ देवित्थीओ देवपुरिसेहितो बत्तीसगुणाओ वत्तीसइरूवाहियाओ । से तंतिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता गाहा–तिविहेसु होइ भेओ, ठिई य संचिट्ठणंतरप्पबहत्तं ।।
वेयाण य बंधठिई, वेओ तह कि पगारो उ ॥१॥ सेत्तं तिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता' |स. २४॥
बीइया पडिपत्तीसमत्ता छाया-तिर्यग्योनिकस्त्रियः तिर्यग्योनिकपुरुपेभ्यस्त्रिगुणा स्त्रिरूपाधिकाः । मनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुपेभ्यः सप्तविंशतिगुणाः सप्तविंशतिरूपाधिकाः । देवस्त्रियो देवपुरुपेभ्यो द्वात्रिंशद्गुणा द्वात्रिंशद्रपाधिकाः। ते एते त्रिविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥ गाथा
स्त्रिविधेषु भवति भेदः, स्थितिश्च चिट्ठणाऽन्तरमल्पवहुत्वम् । वेदानां च वन्धस्थितिर्वेदस्तथा कि प्रकारस्तु ॥१॥ ते एते त्रिविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥स्०२४॥
॥ द्वितीया प्रतिपत्तिः समाप्ता ।। टीका-पुरुपेभ्यः स्त्रिय. सख्येयगुणा इति कथितम् तत्र का. स्त्रिय' स्वजातिपुरुपापेक्षया कतिगुणा इति प्रश्नावकागमाश्रित्य तन्निरूपणार्थमाह-'तिरिक्खजोणित्थीओ' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणित्थीओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो' तिर्यग्योनिकलियः तिर्यग्योनिकपुरुहै। क्योकि एकेन्द्रियजीव नपुंसक ही होते है और वे सख्या में वनस्पति की अपेक्षा अनन्तानन्त कहे गये है। सूत्र--२३||
यहाँ पहले सूत्र में कहा है कि पुरुषो की अपेक्षा स्त्रियाँ सख्यात गुणी अधिक है-सो कौन स्त्रियाँ किन स्वजातीय पुरुपो से कितने गुणी अधिक है ? इस प्रश्न के अवकाश में कहते है-"तिरिक्खजोणित्थियाओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणाओ तिरूवाहि
પહેલાના સૂત્રમાં એમ કહેવામા આવેલ છે કે–પુરુષો કરતા સ્ત્રિયા સ ખ્યાતગણી વધારે છે તે કઈ ત્રેિયે ક્યા સ્વજાતીય પુરુષો થી કેટલાગણી વધારે છે? આ પ્રશ્નના સંદलमा वामा मावे छ ?--"तिरिक्खजोणित्थियाओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणाओ तिरूवाहियाओ” मामार तय योनि स्त्रियो छ, तया तिययानि पु३॥४२ता त्रए गणी पधारे छे सटी -तमा त्रि३५धि छे "मणुस्सित्थियाओ सत्तावीसइगुणाओं' મનુષ્ય યોનિક જે સ્ટિયે છે તેઓ મનુષ્ય પુરૂષો કરતા સત્યાવીસ ગણી વધારે છે. અર્થાત सत्तावीस३पाधि४ छ. "देवित्थियाओ देवपुरिसेहितो वत्तीसइगुणाओ" हेवलिया व ५३षो
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २४ स्त्रीणां स्वजातिपुरुषापेक्षया कतिगुणाधिकत्वम् ६३९ पेभ्यः, 'तिगुणा उ तिरूवाहियाओ' त्रिगुणास्तु त्रिरूपाधिकाः, 'मणुस्सित्थीओ' मनुष्यस्त्रिय 'मणुस्सपुरिसे हितो' मनुष्यपुरुपेभ्य., 'सत्तावीसइगुणाओ' सप्तविशतिः गुणाः 'सत्तावीसहरूवाहियाओ' सप्तविंशतिरूपाधिकाश्च भवन्तीति । 'देवित्थीओ देवपुरिसेहिंतो' देवस्त्रियो देवपुरुषेभ्यः 'बत्तीसइगुणाओ वत्तीसईख्वाहियाओ' द्वात्रिंशद्गुणा. द्वात्रिंशद्रूपाधिकाः, उक्तमन्यत्रापि
'तिगुणा तिरूवाहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेयव्या । सत्तावीसगुणा पुण मणुयाण तदहिया चेव ॥१॥ वत्तीसगुणा बत्तीसरूवअहिया उ होति देवाणं ।
देवीओ पण्णत्ता जिणेहि जियरागदोसेहिं ॥२॥ छाया- 'त्रिगुणा स्त्रिरूपाधिका स्तिरश्चां स्त्रियो ज्ञातव्याः ।।
सप्तविंशतिर्गुणाः पुनर्मनुजाना तदधिकाश्चैव ॥१॥ द्वात्रिंशद्गुणा द्वात्रिंशद्रूपाधिकास्तु भवन्ति देवानाम् । देव्यः प्रज्ञप्ता जिनैर्जितरागद्वेषैः ॥२॥ याओ" इनमें जो तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ है वे तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा तिगुनी है-इसी का भाव है-कि वे त्रिरूपाधिक है । 'मणुस्सित्थियाओ सत्तावीसइगुणाओ" मनुष्ययोनिक स्त्रियाँ है वे मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा सत्ताईस गुनी अधिक है अर्थात् सत्ताईसरूपाधिक है। "देवित्थियाओ देवपूरिसेहितो बत्तीसगुणाओ" देव स्त्रियाँ देवपुरुषो की अपेक्षा बत्तीस गुनी अधिक है-बत्तीस रूपाधिक है । ऐसा ही अन्यत्र कहा है-- "तिगुणा तिरूवाहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेव्वा । सत्तावीसगुणा पुण मणुयाणं तदहिया चेव ॥१॥ बत्तीसगुणा बत्तीसरूवअहिया उ हौति देवाणं ॥ देवीओ पण्णत्ता जिणेहि जियरागदोसेहि ॥२॥
अब प्रतिपत्ति का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते है-"से तं तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" इस प्रकार से ससार समापन्नक जीव तीन प्रकार के कहे गये है इस अधिकृत प्रतिपत्ति के अधिकार की संग्रह गाथा जो इस प्रकार से कही गई है-"तिविहेसु" इत्यादि કરતા બત્રીસગણી વધારે છે. એટલે કે બત્રીસરૂપાયિક છે એજ પ્રમાણે બીજેપણ કહ્યું છે કે
"तिगुणा तिरूवाहिया तिरियाण इत्थिया मुणेयव्वा । सत्तावीसगुणा पुण मणुयाणं तदहिया चेव ॥१॥ बत्तीसगुणा वत्तीसरुवअहिया उ होति देवाणं ॥
देवीओ पण्णता जिणेहिं, जियरागदोसेहिं ॥२॥ मा भी प्रतिपत्तिनी पसे ।२४२॥ सूत्रा२ ४९ छ ?--"से तं तिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता” मा प्रभारी ससार समापन पत्र प्रारथी वामां આવ્યા છે આ અધિકૃત પ્રતિપત્તિના અર્થાધિકારની સંગ્રહગાથા આ પ્રમાણે કહી છે.-- "तिविहेसु" त्या
આનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – આ ત્રણે વેદને નિરૂપણ કરવા વાળી પ્રત્તિપત્તિમાં સી, પુરૂષ, અને નપુંસક એ પ્રમાણે ત્રણ વેદોનું કથન કરવામાં આવેલ છે પહેલો અધિકાર
*
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
सम्प्रति — प्रतिपत्तिमुपसहरन्नाह - ' से तं' इत्यादि, 'से त्तं तिविहा संसारसमावन्नगाजीवा पन्नत्ता' ते एते त्रिविधा स्त्रिप्रकारका ससारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ता - कथिता इति । सम्प्रति-अधिकृतप्रतिपत्त्यर्थाधिकार सग्रहगाथामाह - 'तिविहेमु' इत्यादि, 'तिविहेमु' त्रिविधेषु वक्तव्येषु स्त्रीपुरुषनपुसकवेदेषु 'होइ' भवति 'भेयो' भेदनामाक' प्रथमोऽधिकारो भवतीति । 'ठिईय' स्थितिश्च तदनन्तरं द्वितीयोऽधिकारः स्थितेः । तदनन्तरम् 'संचिट्टणा' सातत्येनाव - स्थानम्, तदनन्तरम् ‘अंतरं' अन्तरं विरहकालकथनम्, तदनन्तरम् 'अप्पत्रहुँ' अल्पबहुत्वम्, तदनन्तरम् -'वेयाण य' वेदानाच 'बंधठिई' बन्धस्थिति' । तदनन्तरम् 'वेओ तहा किं पगारो उ' वेदस्तथा किं प्रकारस्तु । वेद किं प्रकारको भवतीति कथनमिति || ' से त्तं ' ते एते 'तिविहा' त्रिविधा त्रिप्रकारकाः 'संसारसमावन्नगा' ससारसमापन्नकाः ससारे वर्तमाना इत्यर्थः ' जीवा' जीवा' - प्राणा' 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः कथिता इति ||२४||
६४०
इति श्री - विश्वविख्यात जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभापाकलित ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक शाहुच्छत्रपति कोल्लापुरराजप्रदत्त जैनशास्त्राचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल - ति विरचितजीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां त्रिविधानामद्वितीया प्रतिपत्तिः समाप्ता ॥२॥
इसका अर्थ इस प्रकार से है इस वेदत्रैविध्य निरूपक प्रतिपत्ति स्त्री, पुरुष और नपुंसक ऐसे तीन वेद कहे गये है. इन तीन वेदो में भेद नामका प्रथम अधिकार है. अर्थात् इन तीनो वेदो के तीन २ भेद कहे गये है. बाद में इनकी वेदो की स्थिति के सम्बन्ध में द्वितीय अधिकार है. इसके बाद सचिणा – इन वेदो की कायस्थिति का काल कहा गया है फिर अन्तर - विरह काल इनका कहा गया है, फिर इनके सम्बन्ध में अल्प बहुत्व कहा गया है । इन वेदो की बन्धस्थिति कितनी क्या है यह समझाया गया है । तथा इनका प्रकार कैसा होता है यह भी प्रकट किया गया है इस प्रकार से संसार का समापन्न संसार में वर्तमान तीन प्रकार के जीवो के सम्बन्ध में यह द्वितीय प्रतिपत्ति कही गई है | || सूत्र ||२४|| "जैनशास्त्राचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराजविरचित 'जीवाभिगम' सूत्र की प्रमेयद्योतिका व्याख्या में त्रिविधानामक दूसरी प्रतिपत्ति समाप्त ॥२॥
આ ત્રણ વેદોમા ત્રણ ત્રણ ભેદો કહ્યા છે તે પછી આ વેદની સ્થિતિના સ ખ ધમા બીજે અધિકાર કહ્યો છે તે પછી સૂચિદ્ગુણા-આ વેદોની કાયસ્થિતિ ને કાળ કહ્યો છે. તે પછી અંતર-વિરહકાળ કહ્યો છે તે પછી તેના સ ધમા અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે આ વેદેશની અન્ય સ્થિતિ કેટલી અને કઇ કઇ છે ? તે સમજાવવામાં આવ્યું છે તથા તેના પ્રકાર કેવા ડાય છે ? એ પણુ પ્રકટ કરવામા આવેલ છે. આ રીતે સ ́સાર સમાપન્ન–સ'સારમાં રહેલા ત્રણ પ્રકારના વેાના સંબંધમાં આ બીજી પ્રતિપત્તિ કહેવામા આવેલ છે. સૂ૦૨૪૫
જૈન શાસ્રાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત જીવાભિગમ' સૂત્રની પ્રમેયદ્યોતિકા નામની વ્યાખ્યામાં ત્રિવિધા નામની ખીજીપ્રતિપત્તિ સમાપ્ત ારા
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रका शुद्धिपत्र
अशुद्ध
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
प्राप्ताशेषातिशयकला प्राप्तो
पदेशमन्तरेण गणीपिटगं नत्वस्मिन् सयम्क् शशातानथी .. હિતનામર્ગમાં કદીપણું પાછો
प्रथमा प्रतिपत्तिः
प्राप्ताशेषातिशयकला आप्तोपदेशमन्तरेण
गणिपिटग . नत्वन्यस्मिन्
सम्यक् .. शतानथा
હિતનામર્ગમાથી हा
१० १०. । १४ . ५ ,. १५ . .. २१ ।
सुनने जन्तुओ
१८ १९
२० १४ १४
२१
૨૩ २४
૨૩ ८
२८
जान
सुनते जन्तुआं जावा जीवाभिगमे જીવાજીવાજીવભિગમે परमाणुपाग्गला समासआ आगसत्थिकायस्स स्थितिपरिणामपरिणतनां परमाणुपोग्गल मनन्तरत्वं नलवीनपरिणया परितणत ससारसमावन्नग जावाभिगमेजीवामिगश्च सा अणंतरसिद्धाऽभंसार,
v. .vom
२९
जीवाजीवाभिगमे જીવાજીવાભિગમે परगाणुपोग्गला समासओ आगासत्थिकायस्स स्थितिपरिणामपरिणतानां परमाणुपोग्गला मनन्तत्वं नीलवन्नपरिणया परिणत ससारसमावन्नगजीवाभिगमे जीवाभिगमश्च
३२....
३३ .
६
342M
सो
: अणंतरसिद्धाऽससार,
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
नपुसग સિાદ્ધ
પરસ્પરસિદ્ધ સંસાર
दुखमय सिद्धा
खाव
जीवेसु
द्वीन्द्रियादयादयश्च
જે
प्राणातिपात
भाषाप्रयोग्यान्
पुनर्मनः प्रयोग्य, झवनां
अहारए
आणाहारए
उपात
अएज्जत्तेण
संग्रहार्यं
अपर्याप्त
""
સઘણી
तदनन्तरमगाहना
ह
સહેનન
सिणं जगणं
लोकसाए
गखान्
इच्छाया
પ
રૂપરિના
शुद्ध
नपुंसग
સિદ્ધિ
પર’પરિસદ્ધ અસંસાર
दुसमय सिद्धा
जाव
नीवेसु
द्वीन्द्रियादयश्च
भे
प्राणापान
भाषाप्रायोग्यान्
पुनर्मनः प्रायोग्य,
सञ्जिवनां
आहारए
अणाहारए
उपपात
अपज्जत्तेण
सग्रहार्थ
अपर्याप्तक
"
સઘળી
तदनन्तरमवगाहना
સનન
तेसिं णं भंते ! जीवाणं
लोहकसाए
शाखान्
इतिच्छाया
પણ
ઉપરના
पृष्ठाङ्क
४१
૪૩
४४
४४
४४
४५
५२
૫૪
५४
५५
५५
५५
५६
५६
५६
५६
५७
५७
"
५७
५८
६२
૬૨
६८
६८
७२
७२
७४
७४
i
पंक्ति
६
૨૩
૨૨
२६
२६
२३
११
m
૧૮
२५
४
५
३
१४
१८
2 w so 9 8 a o v
२५
,६
१४
१७
૨૧
१
૨૯
२३
३०
७
८
૨૨
२६
1
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंशुद्ध
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
आशाता
अशाता
७७
৩9
5
ভ9
૨૫
८०
८3
આહારા केवली समुद्घातसमुद्धातस्तु समुघादत वह भते ! वयजोगा। तीवण्णाई सुक्किल्लिइ
આહારક केवली समुद्धातसमवहतस्तु समुद्घात વેદનું भते । वयजोगी तिवण्णाई सुक्किल्लाइ
८४
णा
णो
११
M०० ० ०
૨૮
गायमा अहारन्ति आत्मशरीरराव० अहारमाहरन्ति અવધિદૃર્શન આપતે માત્રમાં લેકાર્ધમાં आहरमाहरेंति अहार प्रतिनियति आहारन्ति ગણું એને विहारमग्गणं अहारेंति एगगुण दुरब्भिगंधाई
गोयमा आहरन्ति आत्मशरीराव. आहारमाहरन्ति અવધિદર્શન આપતાં માત્રામાં પ્લેકાર્ધમાં आहारमाहरेंति आहारे प्रतिनियत् आहरेन्ति ગણ અને विहाणमग्गणं आहारेंति एकगुण दुभिगधाई
९९
१४
०
१००
१००
०
१००
२
१०१
१०१
१०२
१०२
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध . गीतमा । આહારે का તિકૃતા अहारेंति अहारेंति
पृष्ठाङ्क . पंक्ति ૧૦૨ १०२ 30 १०३ ७
२७
. . . .
.
गौतम!
આહાર । को . (तता
आहारेति आहारेति
१०५ . १३ १०५ १४ १०७ १०८ १२ १०८-९ १८-१९ १०८ २६
आहरेति ताइं किं भते । अणंतरो आहरेति
आहारेति ताई भंते । किं अणं. आहारेति
२० २८
अणुइंपि ताडं किं भते ! आहरेति गृह्णन्ति आहे સ્વાચિત चतुदिशि ओहरेंति चउद्दिसिं
अणुइं ताई भंते ! किं आहारेति गृह्णन्ति अहे
ચિત चतुर्दिशि आहारेति चउदिसिं
० ० ० ० ०
- 0000 Pm m005r r9 ११ १
wwwwww
व्याह दुभिगंधाइ व्याहत
व्याह दुन्भिगंधाह व्या જીવને અહાર विपरिमाणहत्ता - परिपालहत्ता । । परिसाऽहत्ता , -
આહાર विपरिमाणइत्ता परिपालइता परिसाडइत्ता
२३.
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
सव्वस्पृणवाण
भते
जावा
भगवानानह
આગણીલમ'
पृथिवाकायिक
योनक
भते
६७ भा
मु अन्तमुहूर्त
कहीं
एकविंशतमं
उववज्जां
कत्यागतगतिकाः
कह
गव्यागतिकाः
पुढवाकाइया
11
आहारा
तिरिक्खजाणिय
साहम्मे
मरणंतिय
ना
साधर्म
श्रवण
ठिवुगसठिया
}
स्वरबादरपृथिधीकायिकाः
शुद्ध
सव्वापणयाए
भंते
जीवा
भगवानाह
ઓગણીસમુ
पृथिवीकायिक
योनिक
भंते
૬ ઠ્ઠા
मुहु
अन्तर्मुहूर्त्त
कहीं
एकविंशतितमं
उववज्जति
कत्यागतिकाः
कइ
कत्यागतिकाः
पुढवीकाइया
आहारो
तिरिक्खजोणिय
सोह
मारणंतिय
नो
स्वरबादरपृथिवीकायिका
- सौधर्म
श्रमण
थिवुगसंठिया
पृष्ठाङ्क
११७
११७
११८
११९
૧૧૯
१२०
१२०
१२१
૧૨૧
J
१२१
१२२
१२२
१२३
१२४
१२५
१२५
१२६
१२७
१२७
१२७
१२७
१२७
१२७
१२९
१३५
१३८
१४१
पंक्ति
२७
१०
५
१४
૨૩
१२
१५
१७
૨૪
३१
१०
१०
१
१८
८
१८
१
४
१०
११
१२
१३
१६
५
१२
१७
१६
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
অংড়ি
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
29
૧૪૧ ૧૪૩ १४४
२१
१९
१४५
१५५
30
જીને અવશ્યાય अपर्याप्तक गत्यागतिद्वारपर्यन्त જીને साखा बहुबीजाः शाखा बदरकपित्थयोरिवेति सुहुमवणस्सइकाइया વાળા
१४८
१४९
१४९
જીને અવશ્યાય अपयर्पतक गत्यागतिद्वारपर्यन्त જીવેને -साला बहुबीजीः -शाला बादरकपित्थयोरिवेति सुहुमवणस्सइया વાળ संत्तं वल्लीयश्च तृणवलयहरितोपघि लयाकारण एकस्थिकाश्च વળી એકત્યિક એકચ્છિક
१५०
WWW ०० ० ०
१५०
૧૫૧
सेत्त
د
س
Mara
१५३
१५४
वल्लीच तृणवलयहरितौषधि वलयाकारेण एकास्थिकाश्च વાળી એકાસ્થિક એકાસ્થિક
१५५ १५५ । ૧૫૫
૧૫૫
साला
साखा
-असन
खंदा અસન -એકચ્છિક -फली अंबर -फली સ્કંધ
अशोक खंधा અશોક એકાસ્થિક फला
१५६ १५६ १५६ ૧૫૬ ૧૫૭ १५७
उबर
१५७ १५७ १५८ ।
फला સ્કઃ
२४
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध રાગદ્વેષથી सहारणसरीर
१६१
35
१७१
અવગાહુક્ત आदारिकाः जाज्वल्पमानः વિગેર अपर्याप्ततधर्म गातम પ્રકરણમાં राई दि। इ
राई ,
Fv » 0 * * * * * * *
दियाइ
शुद्ध
पृष्ठाङ्क पंक्ति રાગદ્વેષથી साहारणसरीर
१६३ १९ १६६ २६
૧૬૬ ૩૧ અવગાહના
१६७ औदारिकाः जाज्वल्यमानः
१७४ १० વિગેરે
૧૭૫ अपर्याप्तधर्म
१७६ गौतम પ્રકરણ
१७६ १७७ १७७
१७८ एवमधोवाततिर्यकूवातावपि १८२ मण्डलिकाभिर्मिश्रितो १८३ ઉત્કલિકા
૧૮૩ ૨૩ प्तकाश्च
१८४३ मारणांतियसमुग्धाए अन्तर्मुहूर्त
१८५ ३० બાદર વાયુકાયિક ૧૮૫ ૨૪ काययोगिनः
१८८ जलाउया
१९० २४-२५ एगतोवत्ता
१९० २६ सवुक्कामाइवाहा
१९० २६ पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति सेवार्तसहननयुक्तानि १९२ , २ द्वीन्द्रियजीवानां
१९२ ३
वउ
वेउ
एवमधोवातवातावपि तिर्यक् मण्डलिकाभिर्भिश्रितो ઉકાલિકા ताकाश्च मरणांतियसमुग्घाए । अन्तर्मुहूत्त બા વાયુકાયિક काययीगिन' जलउया एगतोतत्ता सपुक्काभाहवाहा , पर्याप्ताश्चापयाप्ताश्चेति सवार्तसंहननयुक्तानि द्विद्धियजीवानां
*
१९१
*
.
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्टाक्ष पंक्ति १९२९
ममुरघाना. मम्यगहि
१९३ १९५ १९५
१९८ १९८
सागारोवउत्ता रोद्विणिया सरीरगा पुत्रिका. સ્વામી પર્યાયમાંથી પર્યાપ્તક मन्नाजो
१९८
२०१
૨૦૨
२०५
फनि
२०८
२०८
३
কাল पउद्गुलाधिकानि भएनन ૧માં
૨૧૨
m
૨૧૭
૨૨૧ २२२ ૨૨૩
गाव પરિશકિત मादित पसिरोटो परिमेट्री
३
२२"
૨૨૫
'
मनो पायरियायोगिक
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
অ
जघन्येनाङ्गुलस्या– કાર્યેાગ
मनुष्यां
પ્રકારની
તિય ચામાં
उट्ठा
कृष्णनीलकापाताख्या.
दाकोस
પર્યાવાળા
તિથ રક્ષ ममंख्यातवर्षायुक्त
नरकां
અને સમવહેત मउलिगोय
"
दुमपुप्फा भागविषाः
આશીવિશ
निःश्वास ठेवाय छे.
निरूपयितु
कटकां
गाउँवि
गाउँवि
गाउँवि
मेदादिर्क
अपज्जाताय
अतोमुहुत्तं
यस
बाह्यषु
विततपस्वी
S
शुद्ध
जघन्येनागुलस्या
કાયયોગ
5
मनुष्यों
પ્રકારના તિય ચામાં
उट्टा .
कृष्णनीलकापोताख्या
दो को ... પર્યાપ્તવાળા
તિય ક્ષુ
असंख्यातवर्षायुष्क
नरकों
અને અસમવહત
मउलिणाय'
די
ܕܐ ܪ ܝܐ ܕ
39
दुब्भिपुप्फा
भोगविषाः
આશીવિષ
निःश्वासविष उडेवाय छे.
निरूपयितुं ..
कटकों
गाउयंवि
गाउयंवि
गाउयंवि
भेदादिकं
अज्जताय
ict
अंतोमुहुत्तं
थये छे.
बाह्येषु
वितते पक्खी
पृष्ठाङ्क
२३३
૨૩૪
२३७
२३७
२३७
२४२
२४५
२४५
२४६
२४७
२४७
२४७
२४७
२५३
"}
२५४
२५४
૨૫૪
२५४
२५५
२५६
२६०
२६०
२६०
२६२
२६५
२६५
૨૬૬
२७०
२७.
पंक्ति
१
૨૯
१८
२२
૨૫
३
6 ू
૨૧
२
११
१८
२६
60
१९
३
३
૨૧
२८
२०
१५
३
१२
२५
२
२६
३१
૨૫
५
१८
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाक पंक्ति २७२ . . .२ । २७२ . ३." २७२ २७२ २२ । २७३१
अशुद्ध ! अंगुलासखेज्जभागं . धनुः पृथकत्वम् , पृथ्क्त्व ज्जमागं दोण्हपि खहयरसमूच्छिम वउत्रिप्रकामकाः संमृच्छिम मात्स्यादि कग्मए छाविहा કોલકા હાકકાઉપર જટેવા
अंगुलासंखेज्जड भागं धनुः पृथक्त्वम् पृथक्त्व ज्जहभागं दोण्हंपि खयरसमुच्छिम वेटत्रिप्रकारकाः संमछिम मत्स्यादि कम्मए छन्विहा
GGGG.GGG
به سه هه مه له نه وه
२७६ .. १७
१.।
२७७ - २७८ २७९ २८० ૨૮૦ ૨૮૧ २८१ ૨૮૨
२२
२७
આવા ન્યથા
હાડકાઉપર જોડવા આવી न्यग्रोध साइसंठिया
साइसठिया
कुन्ज
२८"
પરંતુ
હોય છે તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે.
સુધી
સુધા जलचरपु चउगाइया अंतोमुहुत्त गव्यूतपृथकत्वम् ... उत्कर्पण मगुलस्स ..
૨૮૩ डाय छ,
૨૮૬ જેઓ સમ્યક્ દષ્ટિ હોય છે. ૨૮૭ તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે.
२८७ जलचरेषु .
२८९२, चगइया
२९१ . ११. अंतोमुहुत्तं.
२९२ .... गन्यूतपृथक्त्वम्
२९२ १७, उत्कर्षेण ।
२९२ १८० अंगुलस्स,
२९४ 1R4
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंक्ति
अकृत्त नावार
।
ന
പ
ന
मेदो,
ന
ന
ന
ന
उद्धृत्या - हत तने. प्रज्ञप्तास्त था । मेदा उक्कासमूछिममणुस्सा । योजनशतसहक्षेषु. भिव्याष्टिया । अंतरदीवजा अंतरदीवजा अंतरंदीवजा अकासाई नोसनोवउत्ता नहीं होते है
ന
ന
ന
ന
ന
०
शुद्ध
पृष्ठाङ्क ઉદ્વર્તનાદ્વાર
૨૯૫ ૨૭ ગર્ભાવ્યુત્ક્રાંતિક
૨૯૫ ૨૮ उद्वृत्यः
२९९८ ઉદુવૃત થઈ ને
૨૯ ૨૯ प्रज्ञप्तास्तद्यथा
३०७ १३ । . उक्को
३०९ ।। समुच्छिममणुस्सा ३१०२८ । । योजनशतसहस्रेषु
મિથ્યાદષ્ટિવાળા ૩૧૨ ૨૧ । अंतरदोवया अंतरदीवया
३१४ । २८' अंतरदीवया
३१५ ३ 'अकसाई नो सन्नोवउत्ता
३१८ १६ वे संज्ञोपयुक्त नहीं होते है। सज्ञाः
३१९ १३ संज्ञाः
३१९ સ્વામીને
३२० સઘળા
उ२०
३२० ,२६. प्राप्ति
३२१ १३
૩૨૧ असन्नी
३२१ ३० પ્રાપ્ત થયા
3२४ २० ।, जात्यस्य
३२७ । २४ असंखेज्जवासाउया ३२९ ३. अनन्तरोवृत्ताः
३२९४
३२८ । २१ . अंतं
३३१ १० ।
ന
११९
संज्ञा. .
ന
ന
संझा સ્વામીન અથળા
ന
ന
?
ന
વિનના प्रज्ञप्ति. ५
વિનાના
്
સમુદ્રઘાતને
ന
२७
ന
ന
ന
समुद्धाताना यसन्ना પ્રાપ્તજ્ઞાન जातस्य असंखेज्जावासाउया अनन्तरवृत्ताः । पण अंत
वाणा
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध मनुष्य શીતલીમૂત प्रभुन भवनासिनः । संहनमस्ति यावत्पदेण कार्मर्णम् सहनमन्थिभोजतया
मनुष्य શીતલીભૂત प्रमुने । भवनवासिनः 'संहननमस्ति यावत्पदेन कार्मणम् संहननमत्थि भोग्यतया
पृष्ठाङ्क पंक्ति ३३१ .१८ . 33१ । २६ ३३२ १३ १० ३३४ २ ३३४ ।।९। ३३५ . ३३८ २ ३३९ ।। ७। ३४. ।। ५।। ३४० २४ ३४१ । १८१ ३४१ , २९ । ३४२ २१ ३४२ ३. ३४३ ३४४
णाणा संठिया णाणा संठिया
કને
' । णाणासंठाणसंठिया
- णाणासंठाणसंठिया ... आन
इत्थियवेया ભજનાથી उवजोगे
इत्थियवेगा ભજનથી
उपजोगे
30
१०
आहामाहरेंति પાદને दुविह અપસપિણિ उसप्पिणी वणस्सइकाइण्णं होती
आहारमाहरेंति પાઠને दुविहा અવસરિયે उस्सप्पिणी वर्णस्सइकाइएणं
३४४ ३४४ ३४८ ૩૫૧ ३५२ ३५२ ३५६
15 . .
AI
होता
-
-
मणुस्सित्थीआ देवित्थीआ
३
दूसरी प्रतिपत्ती
मणुस्सित्थीओ
देवित्थीओ ।। सुसुमारी
उरःपरिसर्पिण्यश्च सैरिन्ध्रयः
३६० १२, ३६. १६ : ३६४ ।। १८
सुपमारी
उरःपरिसपिण्णश्च सरिन्थ्यः
३६६
९
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंक्ति
अशुद्ध छियकली પ્રભેટે
यु ४थन छे. कम्ममूमियाओ अकम्ममूमियामो कुररुषु गायमा स किंतं
३६७ ३६७ ३६७ ३६८ ३६८
३६९ ३७०
शुद्ध छिपकली. . પ્રભેદે ४थन अयुछे. कम्मभूमियाओ अकम्मभूमियाओ कुरुषु गोयमा ! से कि तं मंतर देवित्थीओ पुवकोडी' उक्कोसेणं अंतो मुहुत्तं उत्कर्षण कियन्तं कालं मुत्कर्षण ભવસ્થિતિ उक्कोदेसूणा ।" देशोनं
6.3 xn x
मतरदावत्थीओ ..
३७२ ३७५ ३७५ ३७५ ३७६
पुव्वक्रोडी उक्कासेणं अंता मुहुत्त उत्कर्षण कियन्तं कियन्तं मुत्कषण ભવાસ્થિતિ उकको
३७६
..
३७६ ३७७ ३७८
200,
देसूर्ण
देशान
m mm
देसूर्णा
देसूणां ।।
२०"
સ્થિથિ
સ્પીકાર कर्मभूमिग भरतरवतेषु અરવત
લાવ पल्यापम થયલે હેકવત
स्थिति। स्वीर .. कम्मभूमिग भरतैरवतेषु ઐરવત સ્વભાવ पल्योपम થયેલ હેમવત तिनि
३८५ ૩૮૬ ३८६ ३८६ ३८७ ३८७ ३८७
૨૩
३८८ 3८८ ૩૮૮
२४ २६
तितन्नि
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
शुद्ध ..
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
२४
एरण्णवए अकम्मभूमिग जम्मणं, अकम्मभूमिग
३९० ३९० ३९१
२३
३९२
"तिन्नि
अकम्मभूमिग
खेज्जइभाग
३९२ ३९२ ३९३ २२ ३९४ ।। २१, ३९६
४.०
एरणवए अकम्मभूमिग जम्भणं अकम्भभूमिग तिन्न अकम्म भूमिग खेज्जइमाग पञ्चरशल्पल्योपमानि उत्कर्णेण पञ्चपश्चाशत् પલ્યોપમમાં उक्कासेणं पुषकाडी अकम्मभूमिगणुस्सित्थिति सहरणं पृथकृत्वाभ्यषितानि जघन्येक जघन्येनान्तर्मुहुत्तम् . जघन्येनान्तमुहूर्तम् , गातम ५व्यापभनु
पञ्चाशत्पल्योपमानि उत्कर्षण पञ्चपञ्चाशत् પલ્યોપમની उक्कोसेणं' पुवकोडी अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थिति
४०० ४०२
४०२
४०३
س
संहरणं ।
००
०
س
४०३
०
___ccc
४०३
पृथकूत्वाभ्यघिकानि जघन्येनैकं जघन्येनान्तर्मुहर्तम् जघन्येनान्तर्मुहर्तम्
०
४०४
गौतम ! ..
પાપમનું. વાર
४०४ ४०५ ४०७ ४०८ ४०६ ૪૧૦
भार..
प.)
२७,
ક
२३."
४१४
બાર छमथवामा " સાતજીવતે अतएम गीतमस्वामन અરાવત उस्कृष्ट भतभुतन छे,'
छ॥२ ।। સાતભવતે अतएव । ગૌતમસ્વામીને भैरवत उत्कृष्ट અંતમુહૂતને છે.
130 ૨૮
૪૧૬ ४१७ ४१८ ૪૧૮
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध ચાવશે आयुवाली होकर ग्रहण कर लेवें अकमभूमिक
४२२
संक्षपत
४२४
अकर्ष जहन्नणं असंखे ઉત્તરકુરૂની
123
રીતે
४१७.१
૨૯
س
शुद्ध
पृष्ठाइ पंक्ति -माप...
૪૧૯ ૨૪ मायुवाली होकर जन्म ग्रहण कर लेवें ४२२ १३ अकर्मभूमिक
१९ संक्षेपत!
४२३ अकर्म
२२१ जहन्नेण।।
४२५ , २ . असंखेन्ज'
४२६ २१ ઉત્તરકુર અને દેવફરની
30। सामान्य ।
४२९ २२ क्षेत्र
४३१ १३. अन्तर्मुहूर्त ..
४३४ અનંતકાલને
४३६ સઘળી
४३७ तिरिक्खजोणित्थीओ संखेजगुणाओ
४४३ १३ कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदी० ४४३
४४४ अकम्ममूमिग
४४५३ तया
४४५२६ वेमाणिणीय
४४६ ३१ डशी
४४७ २६ । ज्योतिष्कदेव्यो
४४८ ' । '९' वेमाणिणीण
४४९ २४ गोयमा, 11
४५० संखेज्जगुणामो
१५२ गुणाभो...
४५२ जाय, 1
४६१
४४१
م
س
समान्य क्षत्र - अन्तर्तहर्त .. मतानु સઘણી तिरिक्खनोणित्थीओ संखेज्जगुणाआ"" कम्मभूमियाणं अंतरदी० બધારે अकम्ममिभूग १ તેઓ वेमाणिणीय પ્રદેશશે ज्योतिष्कदेध्यो वेमाणिणी गोयमा ? संखजगुणाओ: गुणाआ जार्य हैभवत कर्मभमिज
م
२७..
४५६
हेमवत
कर्मभूमिज
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
कल्पोपन्नकल्पातीत
વિજ્ઞાનના विस्ताराभ्या
पुरुषाणा
मुहूत्तम्
मसातिरेक
જધન્ય થી
पुरुषणामपि जघन्यतोऽन्तमुहुर्त्त
जा
भैर
कालकी
चारित्रधम
पुरुष
सव्वट्टसिद्धाणं
पञ्चविशतिः द्वात्रिशत्सागरोपमाणि
उनतीस
उक्केसेण
पडुच
अकम्भभूमि०
अकम्भभूमि०
अन्तमुहर्त्त
भरतादा
पुन
शेष'
of
પણાના
होन से
सुहु
D
१६
शुद्ध
कल्पोपपन्नकल्पातीत વિમાનના
विस्ताराभ्यां
पुरुषाणां
मुहूत्तम् सातिरेकम्
જન્ય થી
पुरुषाणामपि
जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त
जो
और
कालका
चारित्रधर्म
पुरुषों
""
"
सव्ववसिद्धाणं
11
पञ्चविंशतिः
द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि
उनतीस उक्कोसेणं
I
होनेसे
सुहु
1
पडुच्च
अकम्मभूमि ०
अकम्मभूमि ०
अन्तर्मुहूर्त
भरतादौ
पुनः
शेष",
પણાના
"
पृष्ठाङ्क
४६२
૪૬૨
४६३
४६३
४६३
४६३
૪૬૪
४६५
४६५
४६५
४६५
४६७
• ४६७
४६८.
४७०
४७२
४७३
४७३
४७८
४७८
४७९
४७९
४८०
४८२
४८२
४८७
४८७
४९०
४९४
'पंक्ति
६
२८
१
१
२०
२३.
૨૮
५
९
१२
२०
१२
१४
१४
२४
७
१५
१८
,,२६ ।
8
२१
१०
"LI
८
1th
1
'१८
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क पंक्ति ४९४५ ४९४ । ७ ४९५ ૪૯ ૧૫ ४९९ ૫૦૨૬
वनस्पति की दशविधभवन भ्योऽल्पा ,
असंख्येयगुणा .. वोमां . वृहत्तरक्षेत्र० qधारे
आणयपाणयमाई ,
अधिक, .. श्रेणिषु । भणनात् : સર્વાર્થસિદ્ધ द्वादशकल्पोपपन्न देवकुरूत्तरकुरु
૧૦૭ ५०८
२४
अशुद्ध वतस्पत्ति का . दशविधिभवन० । भ्योऽल्या असंख्येथगुणा ।। દેવામાં बहत्तरक्षेत्र० । વધારે आणयपाणयगाई : अधिक श्रेणि मणनात् , સર્વાથસિદ્ધ द्वादशकल्पोपन्न देवकुरूतरकुरु .. पूर्वविदेर अधस्तनौवेयकदेवपुरुषाक्षेया , मज्झिमगेवेज्जपुरिसा नारकल्पदारम्भ । । પછી પછીના સંખ્યાતગણું गय, ह पन्नात्ते. चउरिदिय० . . बेइदियतिरि० . નપુંસક
५११६
૫૧૪ ५१५
पूर्वविदेह .
१
अधस्तनप्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षया ५१८ मज्झिमगेवेज्जदेवपुरिसा ५१८ नारकल्पादारभ्य
५१९ પછી પછીનાઅસંખ્યાતગણું ૧૧૯ गया है। पन्नत
५२४ चउरिदिय.
५२५ बेइंदियतिरि०
५२८ નપુ સક
૫૨૮ एगिदियतिरिक्ख जोणियनपुंसगा ५२९ एगिदिय
५२९ आउ, तेउ
५२९
एगदियतिरिक्खजोणिय नपुसक
एगिदिय
आउ..
से कि तं
५२९
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
EPH
त्रिद्वीय
पुत्तमे दो
अंतो मुहु
स
सहस्राणि આસ્થિતિનુ સાતમી
कालं ठि
केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता
कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता नपुंसक की कितने
मुहुत्त
अन्तर्मुहुर्त्त
भेद में
चउप्पाय
मुहुंत
स्थिति
નપુ ંસકેાની સ્થિતિ
भररवय विदेहावर कर्मभूमिकभरतैवतपूर्वं
मणुस्मणपुसगस्स
भते
मणुस्सणपुसगरस उत्कृष्टमन्तर्मुह
युगलधर्मियो
તેઓ નપુંસક હાર્તા નથી
પ્રમાણેાની
१८
शुद्ध
त्रीन्द्रिय
पुन्वुत्तभेदो
अंतो मुहुत्तं
सा 1
सहस्राणि
આ સ્થિતિનું કથન સાતમી haइयं कालं ठि
(यह अधिकछपा है)
(यह अधिक छपा है)
नपुंसक की स्थिति कितने
मुहुत्तं
अन्तर्मुहू
भेद से
C
चउप्पय
मुहुत्तं
स्थिति'
નપુ ́સકોની છે અહિયાં જે ક્ષેત્રની અપેક્ષા લઇને મનુષ્ય નપુસકેની સ્થિતિ भररवयपुव्वविदेहावर कर्मभूमि भरतैरवतपूर्व
मणुस्सणपुंसंगस्स
भंते !
पृष्ठाङ्क पंक्ति
५३१
५३१
५३३
५३७
५३७
૫૩૭
५३८
५३८
५३८
५३८ १७
५३८
१८०
५४० १२
५४०
१'९'
५४०
२९
५४१
५४१
201
मसणपुंसगस्स उत्कृष्टम॑न्त॒र्मुहूर्त्तं 'युगलधर्मियों
ગર્ભ જ હાતા નથી જે અકમ ભૂમિના મનુષ્યા ગર્ભજ ડાય છે, તે નપુ ંસક હાતા નથી, ૫૪૩
પ્રમાણેની
૫૪૩
BY D
૫૪૧
५४१
५४२
५४२
५४२
५४२
५४३.
५४३
21142
C+
१८
२५. ।
ז
"
३
१५५
૨૧
62
F
२७.
'३२""
8/1
१'४'
'२०३०
२८
F
141
कोपर
२०।।
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
उरपसिप्प नपूंसएणं नपुंसगस्स कालसो एव,
: * * * *
५४४
भन्ते :
* * * *
C
*
*
णपुसएत्ति णपुंसय इति कित्कालं प्रटक नपुसक णपुंसणणं समयः तत्रैक णपुसएणं भन्ते । मूत्रकार मन तत्सपिशी, અનંત અવસર્પિણી दसवाससहस्साह.. । तेत्तीस पूर्वस्थिति सूत्रे - एक, केवचिरं વતાવે णपुंसगात्ति તિયંગેનિકનપુસકની
शुद्ध ।
पृष्ठाङ्क - उरपरिसप्प
५४४, णपुंसएणं.
५४४ णपुंसएणं .
५४४ कालमओ
५४५ भंते ।
५४६ णपुंसएत्ति
५४६ णपुंसक इति कियत्काल
५४६ प्रगट । नपुंसक
५४६ णपुंसएणं
५४६ समय तत्रैक
५४७ णपुंसएणं भंते !
५४७ सूत्रकार
५४७ અનંતઉત્સર્પિણ
५४७ અનંતઅવસર્પિણી
૫૪૭ दसवाससहस्साई
५४७
५४७ पूर्वस्थितसूत्रे
५४८ केवच्चिरं
५४९ मताव
૫૪૯ णपुंसगत्ति
५४९ તિયેગેનિક નપુંસક છે, આરીતે કેટલાકાળ સુધી થતા રહે છે, અર્થાત તિનક નપુંસકની પ૪૯ तिर्यग्
५५०
* * * * * * * *
तेत्तीसं
५४८
एकं
।
२७
तियम्
।
* *
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
অঞ্চত
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
५५०
.
५५०
__ २
५५१ ५५१
कायस्थित्तिमान असंखेज्जाको अतोपरिपत्तव्य अतो मुहूत्तं णपुंसगाय महोगाण वि कवेचिर
५५१
१०.
५५२
एक्क
પગા
खेत्त।
मुहुत्त
कायस्थितिमानं असंखेज्जाओ अंतो प्रतिपत्तव्य अंतो मुहुत्तं णपुंसगाणय महोरगाण वि केवच्चिरं एक्कं । ચોપગા खेत्तं मुहुत्तं पुहुत्त - , उत्कर्षेण, नपुंसएणं नपुंसक ऐरवत केवञ्चिरं પણ સમજવી अकम्मभूमिग णपुंसएति उत्कर्षण अंतोमुहुत्तं अतो मुहत्तपुहुत्त ઉત્કૃષ્ટથી અન્તર્મુહૂર્ત अंतरदीवगाणं मुत्कर्षण
५५२ ५५२ १९ ૫૫૨ ૨૧ ५५२२६ ५५२ २७ । ५५२ २८ .. ५५३ : ४ ५५३६५५३ ५५३ १२ ५५३, ૫૫૩
पुहुत्त उत्कषण नपुसएणं नपुसक ऐरावत केवचिरं ५। समाथी । अकम्मभूमिगग . नपुंसगत्ति ... उत्कषण अंतोमुहुत्त अतो मुहुत्त पुहुत्त ઉત્કષ્ટથી मतभुत्त अतर द्वीवगाणं । मुत्कषण
XX.MM
५५३ ।
५५३
२१ ५५४ ।। २१ ५५४: २२. ૫૫૪ ૨૮ ५५४
२९
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
मुत्कर्षण
मस्स नपुंसगस्सखेत्त
अंतो मुहर्त्त कालमन्रं जघन्येनान्तर्मुहूतम् जघन्येनान्तमुहूर्त्तम्' यापदपाद्धे पुरुलं 'परावर्त्त जघन्येनान्तमुहूर्त्तम्
+
A
भते
अतरं
गौयमा !
अन्तमुहूर्त्त
पुरिसणपुंसा
गोदमा !
सागरोवमसमपुहुत्
ण
1
मंते -
नपुसकत्वस्य अन्तर मुहूर्त्तका
नैरचिरुनपुंसककाः . અંતર મુર્હુત पुरिसपुंसा संचिद्वणंतरे
સામ
પ્રશ્નનાના
तरुकाले
અંતરમુહૂત્ત
અંતમુહૂત अंतोमुहत्तं
२१
शुद्ध
मुत्कर्षेण
रस-नपुंसगस्स खेत्तं
अंतो मुहुत्तं
कालमन्तरं
जघन्ये नान्तर्मुहूर्त्तम्
जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्
'यावदपार्द्धपुद्गलपरावर्त्त जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्
भंते !
अंतरं
गोयमा !
14
י!
अन्तर्मुहूर्त्त
पुरिसणपुंसगा
गोयमा !
सागरोवमसय पुहुत्त
भंते !
नपुंसकत्वस्य
अन्तर्मुहर्त्तका
नैरयिकनपुंसकका
'તમ હત
पुरिसणपुंसगा
संचिट्ठणंतरे
1
નામ
णं
I
પ્રશ્નના
तरुकालो
અંતર્મુહૂત્ત
અંમ્હૂત્ત अंत
पृष्ठाङ्क
५५५
५५५
५५५
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
५५६
1
५५७
५५७
५५७
५५७
૫૫૭
५५७
५५७
૫૫૭
५५७
૫૫૭
५५७
૫૫૭
૫૫૭
५.५८
पंक्ति
२
१४
१९
!!
११
१३
१५
१५
१९
२२
8 8
२९
२९
१
४
१०
१७
१८
२०
२०
૨૧
२४
૨૫
२६
२८'
'3'0
७
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
कितने
सागरो वमस्साई
परमपरा
नरेहय
नपुंसगस्य
એક મુહૂર્ત
णपुगस्स
भदेदन्तर्मुहत्त
एकेन्द्रि योनिय
असंखेज्ज लोया
अवसर्पिणी अवसर्पिणियां
i
मुहुत्तं
કઇંક વધારે અતર કહ્યુ છે
リ
तिरिकख
તિય સ્થાનિક
अंतो मुहूत्तम्
वनस्पपित काल'
अन्त
वाउएणं
''
""""
वणस्सइकालोग
संखेज्ज संख्येयवर्षाभ्याधिके वणस्स कालो
वणस्सह
एक्क
P/t
1/
पोगालपरिदिद उत्सपिण्यव सपिण्योऽ
}
1
२२
शुद्ध
कितनेक
सागरोवमसहरसाई
परंपरा
इय
नपुंसगरस એક અન્તમુ ત નુ णपुंसगस्स
भवे अन्तर्मुहत्त
एकेन्द्रिय योनिक
असंखेज्जा लोया
अवसर्पिणियां
Li
કંઇક વધારે સાગરાપમ શતપૃથવ તુ છે. અહિંયાં સાતિરેક કંઈક વધારે એમ જે કહ્યુ છે तिरिक्ख તિય ચૈાનિક
: अन्तर्मुहूर्त्तम्
वनस्पतिकाल
अनन्त
वाउण
वर्णस्स कालो
असंखेज्जा लोया
संख्येयवर्षाभ्यधिके बणस्सई कालो
#
व्रणस्सइ
एक्कं
पोगलपरियटुं
उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योs
पृष्ठाङ्क
५५८
74461.
५५८
५५८
५५८.
૫૫૮
५५८ ५५९
५५९
५५९
५५९
५५९
૫૫૯
Cle
x
५५९
૫૫૯
$
५६०
५६०
५६०
५६०
५६१
५६१
५६१
५६१
५६१
५६२
T
५६०
५६०/
47
1
3
पंक्ति:
१५.
१८ २९
२३. २३.. ૨૯
है +
३०
1
१५
२०
३१ २२
tips"}
Te
२४
३१
१ -
१६.
१९
२१.
२१
12615
१९
all wh
२५
FLIGH
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज
२२.
3
५६५ ,
५६५ ५६६
अशुद्ध
पृष्ठाङ्क पंक्ति । रवइयराणं खयराणं ::
५६२ , १० ऐरावत
ऐरेवत 15.
५६२ २४ एवं 11
५६२ । २८ जग्मणं.
नम्मणं , , ,
५६३ । २८ वणस्स
वणस्सइ
५६३ - २८ વ્યવસાન
વ્યવધાન
૫૬૩ वणस्संहः
वणस्सइ
५६४ हरिवः ।।
५६४ गोयमा !-विसेससाहिया (सम्पूर्ण दुवारा हुई है) ५६५ ससहियावा ..
विसेसाहिया वा" अंतरदावग ..."
अंतरदीवग' । " विससाहियावा .
विसेसाहियावा .' णपुसँगा-णपसगा ।
णपुंसगाणपुंसगा
५६६ जोणिथणपुंसगा'
जोणिय णपुंसगा जोणिणपसगा ॥
जोणिय णपुंसगा कतरे कतरेभ्यो द्विशेषाधिकावा कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिकावा ५६६ तिर्यग्योनि नपुंसकानां तिर्यग्योनिक नपुंसकानां ५६७ संयेख्य
संख्येय
५६७ चतुरिन्द्र
चतुरिन्द्रि
५६७ त्रिन्द्रियतिर्यग्योनि
, त्रिन्द्रियतिर्यग्योनिक तेजस्का कायिकैकेन्द्रिय ... तेजस्कायिकैकेन्द्रिय नपुंसविशेषाधिका' ' ' ' ' नपुंसका विशेषाधिका असंख्येयगुणायां वद् द्वोतोथ ...'' असंख्येयगुणा यावद् द्वितीय । असंखयेय .
असंख्येय
५६७ संखयेय
५६७ अअसख्येयगुणा
असंख्येयगुणा
५६७ असंखयेय
असंख्येयगुणा संखयेय
संख्येय
५६७ सकोः
५६६ ५६६
23.26
م
०
م
و
। ।
م
س
ه
33333333 rrrrrrrry
9 १.१999999
२५
संख्येय ।
ه
* * * *
'सकाः
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
मणुस्स
।।।
२५.
५६९ ५६९
१
।
अशुद्ध,
पंक्ति तियग्योनिक तिर्यग्योनिक । । ।
५६७ : ३० बहुत्वं बहुत्वं .. बहुत्वं ।
५६८ ६ नपुंसका पेक्षया , नपुंसकाः
५६८ तावत्प्रमाणसु । तावत्प्रमाणासुर
५६८ ११, मणुस्स णस्स । ।
५६८ रहय णेरइय
५६८ विशेषाधिय .. विशेषाधि
५६८ ३१. तिर्यग्योगिक नपुंसकों तिर्यग्योनिक नपुंसकों ५६९ णेरइया
णेरइय, , , णेरहय णपुंसगा ।
णेरइयणपुंसगा ,, ५६९ ,१३, पुंसगा .
णपुंसगा , । गेरनया
णेरइया । नैरयिकनपुंफको.
नैरयिकनपुंसको ५७९.१, १३ अधः
अधः . , , . ) नेदइय
नेरइय , કકનો ४२i
५७०
२२ સ બં મંમાં સંબંધમાં "
५७० णेरहय
रहय ।। णेरइय :
५७० २७ णेरहव
णेरइय, . .
५७० २९ । છષિીના નૈરયિક નપુંસકે કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીનાનેરસિક નપુંસક
, ससच्यात वधारे छे. छट्टी! ) 115
। पृथ्वीना नयनस ४२त ५७१ २२,.. પાંચમી પૃથ્વીના રિયિક નપુંસકો પાંચમી પૃથ્વીના નેરયિક નપુસકે "
४२ता याथी ५७१ २२-२३" અસંખ્યા અસંખ્યાત અસંખ્યાત અસંખ્યાત અસંખ્યાત ५७१२७ नपुंसका
नपुंसक ।
५७२ १० रत्मभा
रत्नप्रमाः ।।
५७२, . १० : णेरड्यं
णेरइय,
५७२ २३ । તેઓ અસંખ્યાત નપુંસકે કરતાં તેઓ અસંખ્યાતગણુ વધારે છે
પહેલી પહેલી પૃથ્વીની દક્ષિણ દિશા ના રચિકનપુંસકે કરતાં ૫૭૨ ૩૦ '
५७० ।
123
णेरय
४२त भांथा"
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
सल्वत्थोवा
आहे
तमाए पुढवी
हया
दिसाणुणाएणं
संगृही
क्षणि
ત્યાંથા
પૃથ્વી
看
प्रभा
सल्वत्थवा
પંસકા કેમકે
પ્રતરના અસંખ્યાત શ્રેણિયે છે,
જભર
विसेसहिया
નપુ‘સકકો
उकाइय
તે પ્રદેશ પ્રદેશ
शर्कराभा
દક્ષિમ
દક્ષિણ
पुठवी
पुढवी
ત્રણ દ્રિયવાળા નપુંસકામાં પાંચ-ત્રણઇન્દ્રિયવાળા નપુંસામાં,
ચાર ઇંદ્રિયવાળા નપુંસકામાં
पांग
इंड़िय
દાયિક
પ્રભૂતર
२५
वणरसइकाइय
અકમ ભૂમિમનુષ્ય નપુ સકમાં
शुद्ध
सव्वत्थोवा
अहे
तमाए 'पुढवीए
इया
दिसाणुवारणं
सगृहीत
दक्षिणमें
ત્યાંથી
'पृथ्वी'
सव्वत्थवा
નપુંસકે છે, કેમકે પ્રતરના અસ ́ખ્યાત ભાગવતિ જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયેા છે
જલચર
विसेस
નપુસકા
उक्काइय
તે પ્રદેશ
पृष्ठाङ्क पंक्ति
५७३
१
५७३
२
५७३
२
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३'
५७४
५७४
५७५
૧૭૫
५७६
૫૭૬
तेइंदिय
કાયિક
પ્રભૂતતર
वणस्सइकाइय
કમ ભૂમિના મનુષ્યનપુ સામાં અફ ભૂમિના મનુષ્યનપુંસકેામાં ૫૭૯
१०
१२
१२
१५
૨૪
૩૧
૧૭૮
૧૭૮
५७८
२४
२४
५७
૧૭૬
५७६ ३१-३२
५७६
૩૨
५७७
५७७
५७७
२७
१
૨૩
૨૩
૨૯
૨૨
२३
૨૧
२४
२७
२४
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंक्ति .
५८०
।। ३.
जाव
५८१
অথত
शुद्ध
पृष्ठाङ्क कुरुवासित्तयानामपि
कुरुवासिद्वयानामपि णाव
५८० ३. हरिवर्परम्यकवर्षाकर्ममूमिकमनुष्य नपुं- (यह पंक्ति अधिक है ।) सकाः संख्येयगुणाः स्वस्थाने
५८० ५-६ परस्परं
परस्परं तुल्याः
५८० .६. ऐरावत
ऐरवत
५८० આ ખ્યાતગણ
સ ખ્યાતગણું
૫૮૦ तियग्योनिक
तिर्यग्योनिक
५८१ एकेन्द्रियतियग्योनिक
एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक
५८१ ववस्सइ
घणस्सइ
५८१ तियग्योनिक
तिर्यग्योनिक नपुनसकानाथ
नपुंसकानाम्
५८२ तुल्या वा तुल्यावा
तुल्ला वा तुल्यावा
५८२ थलचराण
थलयराणं
५८२ नपुंनसको के
नपुंसको के
५८२ . गौयमा
गोयमा
५८२ , २० थलयज्ञाणं
थलयराणं
• ५८२ संमृZिम
संमूछिम
५८३ ७ पंचम पृथ्वोके नैरयिक नपुंसकों की पंचम पृथ्वीके नैरयिक नपुंसकों अपेक्षा चतुर्थ
___ की अपेक्षा चतुर्थ पृथ्वीके नैर
यिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक है चतुर्थ ५८३ दीवग
दीवग
५८३ असख्यातगुणो
अमख्यात गुणे सभूच्छिम
५८३ सन्नत्योवा
सव्वत्थोवा બીજી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે કરતા જ–બીજી પૃથ્વીના નેરયિક નપું-
५८३ २१
. સકે છે તે અસંખ્યાત ગણું पधारे छे. 189 पृथ्वीमा । , . , . । ‘નરયિક નપુસકે કરતાં જે ૫૮૩ ૩૦
५८३
संमूर्छिम ।
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ २७
पंक्ति -
गुणित
अशुद्ध, अकर्मभूमिग । ' दो वि सखेजगुणा गुणितो ऐरावत गणित - મમૂર્શિત अकर्मभूमिग खहयरपंचिदिय
ऐरवत
११ ૧૯
न! .
ની
५८६
'. । 'अकम्म 'भूमिग
५८४ । दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा ५८४
५८४
५८४ गुणित
५८४ સંમૂચ્છિત
૫૮૪ अकम्मभूमिग
५८४ खहयरपंचिंदिय
५८५ ૫૮૫
५८५ विसेसाहिया अणंतगुणा आउक्काइय एगिदियतिरिक्ख ५८६ णपुंसगवेदेणं
५८७ सधजी.
૫૮૮ तिरिक्खजोणियणपुं ५९२ कतरे અસંખ્યાતગણું
५८७ एयासि णं
६०० य णपुंसगाणं
६०० तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तिरिक्खजोणिय पुरिसा ६०१ संखेज्जगुणाओ
६०२ कम्मभूमिगमणुस्स णपुंसगा ६०५ अणुत्तरोववाइया ___६०५ स्थियाभो
६०५ अकम्मभूमिग
६०८ मणुस्सित्थियाओ
17
.
पचिदिय विससाहिया अणतणा आउक्काइयतिरिक्ख णपुंसगवदेणं .. સઘળા तिरिपुंक्खजोणियण कतर સંખ્યાતગણી एयासिए णं सगाणं. तिरिक्खजोणयणपुंसगाणं तिरिक्खजोणियपरिसा सखेजगुणामो कम्मभूमिगमस्सणपुंसगा अणुत्तराववाइया स्थियाआ अकम्कभूमिग मणुस्सस्थिओ
५९६
* * * * * * * * * * *
९ १९
که
६०९
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
21
पृष्ठाङ्क
૬૧૧
६१३
६१४ ૬૧૪ ૬૧૫
অয়ষ্ট ' श्रेण्यसख्येयभागताकाश નનુષ્ય मध्नम छट्ठाए મહાશુક્લ અસખ્યાત दाच्चाए सखज्जगुणामो असंखेज्जगणा संखेज्जगणाओ सख्येयगुणाः नपुसकाः વિશષને भवणवासणीणं भवणवासीण णेरइयणसगाणं પેયક पुरुषापेक्षणा जलयरतिरिक्खजोणिणित्थियाओ
श्रेण्यसख्येभागगताकाश મનુષ્ય मध्यम छट्ठीए . મહાશુક્ર અસંખ્યાત दोच्चाए संखेज्जगुणा असंखेज्जगुणा संखेज्जगुणाओ संख्येयगुणाः नपुंसकाः વિશેષને ‘भवणवासिणीणं भवणवासिणी] णेरइयणपुंसगाणं
વેયકને पुरुषापेक्षया जलयरतिरिक्खजोणित्थियाभो
६१९ ६२१ ६२१
६२७
६३३
६३५
ri
नपुंकसकस्यापि वणस्सकाइय वदों
नपुंसकस्यापि “वणस्सइकाइय वेदों
1
.
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
_