________________
૧૬૨
देहोऽहमित्येव जडस्य बुद्धि
- देहे च जीवे च विदुषस्त्वहंधीः ।
विवेकविज्ञानवतो महात्मनो
ब्रह्माहमित्येव मतिः सदात्मनि ॥ १६२ ॥
શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ :
.
દેહોઽહમિત્યેવ જડસ્ય બુદ્ધિ
-દૈહે ચ જીવે ચ વિદુષસ્ત્વસંધીઃ । વિવેકવિજ્ઞાનવતો મહાત્મનો
બ્રહ્માહમિત્યેવ મતિઃ સદાત્મનિ || ૧૬૨ ||
શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય : તેઃ અહં કૃતિ વ બુદ્ધિ નહસ્ય (મસ્તિ), दे ૬ નીવે ૨ ‘અહંધી:' (કૃતિ તુ વ્રુદ્ધિ:) વિદુષ: (સ્તિ), ‘સત્’-આત્મનિ અહં બ્રહ્મ વ (અસ્મિ, રૂતિ) મતિ: વિવેવિજ્ઞાનવત: મહાત્મનઃ (સ્તિ) ॥ ૬૨ ॥ શબ્દાર્થ: ભેદ અહં વૃત્તિ વ્ બુદ્ધિ: નસ્ય (સ્તિ) । નડ·એટલે એવો માણસ, જેની બુદ્ધિ નિષ્ક્રિય હોય, કામ કરતી ન હોય, જે પોતે કશું વિચારી શકતો ન હોય. આવા માણસની સમજણ-માન્યતા (વૃદ્ધિ) કેવી હોય છે? ‘આ સ્થૂળ શરીર જ હું છું એવી' વેઃ વ અહં તિ। વિદુષ:। (વિસ્ એ શબ્દની છઠ્ઠી વિભક્તિ-એકવચન)ની એટલે કે વિદ્વાન-પંડિત શા પારંગતની બુદ્ધિ (ધો:) કેવી હોય છે ? ‘દેહમાં અને જીવમાં હું છું' - એવી (અહં-ધી:). પરંતુ જે માણસ વિવેક—વિજ્ઞાનવાળો મહાત્મા (વિવેવિજ્ઞાનવતઃ મહાત્મનઃ) હોય તેની બુદ્ધિ (મતિ;) કેવી હોય છે ? ‘સસ્વરૂપ-સત્યસ્વરૂપ આત્મામાં (સતિ આત્મનિ) હું બ્રહ્મ જ છું (મહં બ્રહ્મ વ અસ્મિ)' એ પ્રકારની. (૧૬૨)
અનુવાદ : ‘સ્થૂળ શરીર જ હું છું,' - એવી સમજણ જડ માણસની હોય છે. દેહ અને જીવમાં હું છું,' - એવી માન્યતા પંડિતની હોય છે, જ્યારે ‘સપ આત્મામાં હું પોતે બ્રહ્મ જ છું.' એવી બુદ્ધિ વિવેકવિજ્ઞાનવાળા મહાત્માની હોય છે. (૧૬૨)
-
ટિપ્પણ : આમ તો, અહીં પણ, આ પહેલાંના શ્લોકમાંનો વિષય જ ચાલુ રહ્યો છે, પણ એમાં થોડો ફેર છે. ‘હું શું છું ?’ એ પ્રશ્ન પરત્વે, પોતાની બુદ્ધિ (વુદ્ધિ, ધી:, મતિ:) કેવી છે ? એ બાબતમાં અહીં, બે નહીં, પરંતુ ત્રણ જૂદી જૂદી બૌદ્ધિક સજ્જતા (Intellectual equipment) ધરાવતા માણસો વચ્ચે રહેલો તફાવત નિરૂપવામાં આવ્યો છે, અને તે ત્રણ આ પ્રમાણે છે :
(૧) જડ બુદ્ધિવાળો માણસ,
(૨) બહુ-ભણેલો, શાસ્ત્ર-પારંગત, બહુશ્રુત પંડિત (well-read) માણસ, ૩૧૪ / વિવેચૂડામણિ
