________________
ज्ञात्वा स्वं प्रत्यगात्मानं बुद्धितद्वृत्तिसाक्षिणम् । सोऽहमित्येव सद्वृत्त्याऽनात्मन्यात्ममतिं जहि ॥ २७० ॥
૨૭૦
શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ :
જ્ઞાત્વા સ્વં પ્રત્યગાત્માનં બુદ્ધિતવૃત્તિસાક્ષિણમ્ । સોડહમિત્યેવ સત્ત્તાડનાત્મન્યાત્મમતિ જહિ ॥ ૨૭૦ || શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય : બુદ્ધિ-તવૃત્તિ-સાક્ષિળ પ્રત્યક્-ગાત્માનું સ્વ જ્ઞાત્વા, સ: (ડ્વ) અહં કૃતિ સત્કૃત્સ્યા અનાત્મનિ આત્મતિ નહિ ॥ ૨૭૦ ||
શબ્દાર્થ : મુખ્ય વાક્ય : અનાત્મનિ આત્મતિ નહિ । નહિ - છોડી દે, ત્યજી દે, ત્યાગ કર. મતિ એટલે બુદ્ધિ, ભાવના, સમજણ. અનાત્મ-વસ્તુઓમાં, અનાત્મ-પદાર્થોમાં થયેલી આત્મભાવનાને ત્યજી દે. શાના વડે ત્યજી દેવી ? સત્કૃત્ત્વ સવૃત્તિ વડે. કેવા પ્રકારની આ સવૃત્તિ ? સઃ ડ્વ અહમ્ તિ । ‘હું તે જ છું,' ‘હું તે બ્રહ્મ જ છું', એવી સવૃત્તિ. પરંતુ એ પહલાં શું કરવાનું રહે છે ? પ્રત્યા-આત્માનું સ્વ જ્ઞાત્વા । પ્રત્યગાત્માને સ્વસ્વરૂપ, એટલે કે અંતરાત્મારૂપે જાણીને. એ પ્રત્યગાત્મા કેવો છે ? વૃદ્ધિ-તવૃત્તિસાક્ષિણમ્ । એટલે તે બુદ્ધિની અનેક વિવિધ વૃત્તિઓ, બુદ્ધિ અને તેની આવી વૃત્તિઓનો સાક્ષી (૨૭૦).
અનુવાદ : બુદ્ધિ અને તેની વૃત્તિઓના સાક્ષી એવા પ્રત્યગાત્માને અંતરાત્માસ્વરૂપે જાણ્યા પછી, ‘હું તે જ છું' એવી સત્તિ વડે, અનાત્મ-વસ્તુઓમાં ઉત્પન્ન થયેલી આત્મબુદ્ધિને છોડી દે. (૨૭૦)
ટિપ્પણ : આ પહેલાંના શ્લોકમાં, ‘અધ્યાસ’નો નિષેધ કરવાનો, સાધકને, અનુરોધ કરવામાં આવ્યો હતો અને ‘અધ્યાસ’ છે દેહ-ઇન્દ્રિયો જેવા ‘અનાત્મ’પદાર્થોમાં ‘અહં’-ભાવ અને ‘મમ’-ભાવનું પરિણામ. અને એટલે જ અહીં ‘અનાત્મ’-વસ્તુઓમાંની અનિચ્છનીય આત્મબુદ્ધિનો ત્યાગ કરવાની, શિષ્યને, આજ્ઞા કરવામાં આવી છે (ત્તિ). પરંતુ આવું આજ્ઞાપાલન તો, તો જ શક્ય બને, જો બુદ્ધિ અને તેની વિવિધાકાર વૃત્તિઓના સાક્ષી એવા પ્રત્યગાત્માને સ્વ-સ્વરૂપ તરીકે સ્વીકારવામાં આવે, અને એનાં જ સુ-પરિણામ-રૂપ ‘હું, તે બ્રહ્મ છું’, એવી સંનિષ્ઠ વૃત્તિ વડે સાધકનું મન સુવ્યાપ્ત બની જાય. બ્રહ્મભાવના’નાં નિરૂપણમાંના શ્લોકોની ધ્રુવપંક્તિ તરીકે પ્રયોજાયેલું છેલ્લું ચરણ, 'ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि । ' એ`જ આ શ્લોકમાં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલી સવૃત્ત. ટૂંકમાં, મહત્ત્વની વાત છે,
‘અધ્યાસ’નું નિવારણ કરવાનું.
શ્લોકનો છંદ : અનુષ્ટુપ (૨૭૦)
વિવેકચૂડામણિ / ૫૦૧
-
-
