________________
શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય :
यथा पाषाण-वृक्ष-तृण-धान्य-कटा-अम्बर-आद्याः दग्धाः हि मृद् एव બા , તથા પર્વ દેહ-ન્દ્રિય-સુ-મન-બદ્રિ (ટ્ટ) સમસ્તદૃશ્ય જ્ઞાનअग्नि-दग्धं पर-आत्मभावं उपयाति ॥५६४॥ શબ્દાર્થ :
શ્લોકમાં બે સ્વતંત્ર વાક્યો આ પ્રમાણે છે :
મુખ્ય વાક્ય : તથા દવ (દં) સમસ્તક્થ પર-આત્માનં ૩યાતિ I () સમસ્તક્યું એટલે આ સઘળાં દશ્ય પદાર્થો, આ બધું જ દેખાતું (જગત); પરત્મમાર્વ ૩પથતિ પરમાત્મભાવને પામે છે, પરમાત્મ-સ્વરૂપ બની જાય છે. આ બધા દશ્ય પદાર્થો કયા અને કેવા છે ? હૃ-ન્દ્રિય-અણુ-મન-મતિ | મહું એટલે પ્રાણ; દેહ-ઇન્દ્રિયો-પ્રાણ-મન વગેરે; આ બધા પરમાત્મભાવને ક્યારે પામે છે ? જ્ઞાન
મનિ-ધમ્ | જ્ઞાનરૂપી અગ્નિથી બળી જાય ત્યારે; તથા પર્વ એટલે તેવી જ રીતે; એટલે કેવી રીતે ?” ગૌણ વાક્ય : યથા પાષાણ-વૃક્ષ-7-ય-અસ્વવાદ્યો: મૃત્ વ મવતિ | પાષાણ એટલે પથ્થર; તૃપા એટલે ઘાસ; ય એટલે ભૂસું (Husk); મખ્વર એટલે વસ્ત્ર; - આ બધાં જેવી રીતે માટી (મૃ૬) એટલે રાખ જ બની જાય છે, તેવી રીતે; આ બધાંનું આવું ક્યારે થાય છે? રાધા: હિં! બળી જતાં, બળી જાય ત્યારે. દિ – શબ્દ નિશ્ચય સૂચવે છે. (પ૬૪). અનુવાદ :
જેવી રીતે, પથ્થર-વૃક્ષ-ઘાસ-અનાજ-ભૂસું-વસ્ત્ર વગેરે બળી જઈને (અંતે) માટી જ બની જાય છે, તેવી જ રીતે, દેહ-ઇન્દ્રિયો-પ્રાણ-મન વગેરે બધા જ દૃશ્ય પદાર્થો, જ્ઞાનરૂપ અગ્નિથી બળીને, (અંતે) પરમાત્મભાવને પામે છે. (પ૬૪) ટિપ્પણ:
આ સમસ્ત દેખાતું જગત, અને એમાંના દેહ-ઇન્દ્રિય-પ્રાણ-મન વગેરેનું અસ્તિત્વ તો, જ્યાં સુધી તેને જ્ઞાનરૂપી અગ્નિનો સંપર્ક થાય નહીં, ત્યાં સુધી જ ટકી શકે છે.
- જ્ઞાનરૂપી અગ્નિનો પ્રતાપ અને પ્રભાવ એવો વિનાશક હોય છે કે એના સંપર્કમાં જે કાંઈ, કે જે કોઈ, આવે, તે, તરત જ, બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે, ભસ્મીભૂત બની જાય છે : બધું જ વૈત અને ભિન્નત્વ વિનષ્ટ થઈ જાય છે : રહે છે ફક્ત અભેદ અને ઐકય જ !
વિવેકચૂડામણિ / ૧૧૩૩
