________________
બધી જ રમણા શમી જાય છે, એનાં સર્વ પ્રક્ષેપણો (Projections) બંધ થઈ જાય છે, સંકલ્પ-વિકલ્પ કરવાનું એનું સામાન્ય-સ્વાભાવિક કાર્યક્ષેત્ર સ્થગિત થઈ જાય છે. કોઈ શંકાકાર શંકા કરે કે – “પરંતુ આવો નિર્ણય તમે શા આધારે કર્યો ?' - તો આચાર્યશ્રી તેને લાગલો જ જવાબ આપે છે કે, - “ભલા માણસ, આમાં કશા પણ આધારની જરૂર જ ક્યાં છે ? આ તો સર્વને થતી સાર્વજનિક, સર્વપ્રસિદ્ધ, પ્રખ્યાત એવી અનુભૂતિની જ વાત છે. ટૂંકમાં, સુષુપ્તિ-સમયમાં, મનનાં પ્રલીન થવાનાં પરિણામે, અહીં કશું જ હોતું નથી, એ તો સહુ કોઈ જાણે જ છે ( પ્રસિદ્ધ) અને એટલે જ, સંસાર જેવો કાંઈ મનુષ્યને જે આભાસ થાય છે તે, તેનાં મનની કલ્પના-માત્ર જ છે (કનકન્વિતઃ ઇવ). આવી વિશિષ્ટ વસ્તુસ્થિતિનો નિષ્કર્ષ એ જ કે આ મન કલ્પિત સંસાર સાથે, જીવાત્માને કશી જ લેવા-દેવા નથી.”
આ રીતે ગ્રંથકારે, જાગ્રત-સ્વમ-સુષુમિ, - એ ત્રણેય અવસ્થામાંનાં મનનાં કાર્યક્ષેત્રની વાત કરી અને સિદ્ધ કર્યું કે તેમાં જે કાંઈ અનુભવાય છે, તે સાચું નથી.
શ્લોકનો છંદ : ઉપજાતિ (૧૭૩)
૧૭૪ वायुनाऽऽनीयते मेघः पुनस्तेनैव नीयते ।
मनसा कल्प्यते बन्धो मोक्षस्तेनैव कल्प्यते ॥ १७४ ॥ શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ :
વાયુનાડડનીયતે મેઘઃ પુનસ્નેનૈવ નીયતા મનસા કચ્છતે બધો મોક્ષસ્નેનૈવ કચ્છતે . ૧૭૪ ||
શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય : મેય: વાયુના કાનીયો,. (સ: મેષ:) પુન: તેના (વાયુના) પર્વ (તૂર) નયતે, (સ્વ ત) વધ: મનસા સ્થd, મોક્ષ: (પ) તેન (મસા) વ વધ્યતે || ૨૭૪ ||
શબ્દાર્થ: નાનાં-નાનાં ચાર વાક્યો આ પ્રમાણે છે : (૧) : વાયુના માનીય અને (૨) (સઃ મેય:) પુનઃ તેન (વાયુન) gવ (કૂર) નીયતે | : ની એટલે લઈ જવું, દૂર લઈ જવું અને માની એટલે આણવું, લઈ આવવું, લાવવું. ચારેય વાક્યોમાં “કર્મણિ' (Passive Voice) વાક્યરચના છે. વાદળું પવન વડે લવાય છે અને ત્યારપછી તેના વડે જ તે વાદળાંને દૂર લઈ જવામાં આવે છે. પવન વાદળાંને લઈ આવે છે, અને તે જ પવન તેને દૂર ઘસડી જાય છે, તે જ રીતે (ત-વત) (૩) વધુ મન વધ્યતે I અને (૪) મોક્ષ: પિ તેન મનસી
વ વન્ય | મન વડે બંધનની કલ્પના કરવામાં આવે છે અને મોક્ષની કલ્પના પણ તે(મન)ના વડે કરવામાં આવે છે. બંધન એ મનની કલ્પના છે, તે જ રીતે મોક્ષ પણ તે(મન)ની જ કલ્પના છે. (૧૭૪)
૩૩૪ | વિવેકચૂડામણિ
