________________
ગુજરાતી સાહિત્ય અને ભારતીયતા
-શ્રી ચંદ્રકાંત મહેતા
સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ પછી દેશના ભાષા પ્રમાણે વિભાગો પડ્યા છતાં અને એણે પણ અનેક પદે હિંદીમાં લખ્યાં છે. વ્રજભાષાનું તો એટલું ભારતીયતા જળવાઈ રહી તેમાં સાહિત્યને કાળો કાંઈ નાનસને બધું પ્રાબલ્ય ગુજરાત પં હતું, કે એમ કહેવાય છે કે જ્યાં સુધી નથી. ગુજરાતી સાહિત્ય તો શરૂઆતથી જ ભારતીય દષ્ટિ જાળવી કઇ કવિ જ ભાષામાં કાય ન લખે ત્યાં સુધી એની કવિ રહ્યું છે. ગુજરાતે કદી પણ ભારતના કોઈપણ ભાગને પરાયો માન્યો તરીકે ગણના થતી નહોતી. મધ્યકાલીન ગુજરાતી કથાઓમ' વિક્રમ જ નથી. પંદરમી સદી સુધી તે ગુજરાત અને રાજસ્થાન-મારવાડમાં મોટા ભાગની કથાઓને નાયક છે. કથાકાર શામળની શ્રેષ્ઠ કૃતિ એક ભાષા પ્રવર્તમાન હતી જેને ટેસરીએ પ્રાચીન પાશ્ચાત્ય રાજ- ગણાય છે તે મદનમોહનાની નાયિકા મથુરાની રાજકુંવરી છે અને સ્થાની અને શ્રી ઉમાશંકર જોષીએ ભારૂ-ગુર્જર નામ આપ્યું છે. એ લગભગ સમગ્ર ઉત્તર ભારતની મુસાફરી કરે છે અને છેક બદ્રી૧૨મી શતાબ્દીમાં અપભ્રંશ વ્યાકરણ રચનાર શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે જે કેદાર સુધી ઘૂમી વળે છે. શિવાનંદે શિવભકિતનાં જે પદો લખ્યાં છે અનેક દુહાઓ આપ્યા છે તેમાં માળવાના રાજા મુંજ વિષે પણ અનેક તેમાં શંકરના દ્વાદશ જ્યોતિર્લિંગે જે ભારતના ભિન્ન અંચલમાં દુહાઓ આપ્યા છે. તેરમી સદીમાં રાજશેખર કૃત “પ્રબંધચિંતામણિમાં આવેલ છે તેનું વર્ણન મળે છે, અને શક્તિભક્ત વલ્લભના અનેક પણ મુંજ-વિષયક દુહાઓ છે. એ પરથી એમની ઉદાર દૃષ્ટિને પરૂિ ગરબીઓમાં અનેક દેવીઓ ભેગી મળી રબા ગાય છે. તેમાં મહાચય થાય છે. સોળમી સદીમાં પાનાભે “ કાન્હડદે પ્રબંધ ”મ રાજ- રાષ્ટ્રની તુળજા ભવાની, આસામની કામાક્ષી, એ બધાને ઉલેખ આવે સ્થાનના ઝાલેર મઢના રાજા વીરમદેવની વીરતાને બિરદાવી છે. નર- છે. બીજા પ્રતાની જેમ ગુજરાતમાં પણ શિવ-ભક્તો દ્વાદશ જ્યોતિસિંહ મહેતાએ તો. એના અનેક પદોમાં મગધના કવિ જયદેવને તથા લિંગનું નિત્ય રમર શું કરે છે અને મોટા ભાગના લેકે સ્નાન કરતી મહારાષ્ટ્રના કવિ ભાળદેવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. રાજસ્થાનની મીરાં વખતે નદીઓનાં નામસ્મરણમાં, નર્મદા, કાવેરી, ગંગા, યુના, ગુજરાતમાં આવીને વસી અને એણે રાજસ્થાની, હિંદી તેમજ ગુજ- ગોદાવરી દત્યાદિ નદીઓની ઉમર દ્વારા પોતે ગુજરાતી છે તેટલા જ રાતી પદે લખ્યાં છે એ તો સુપ્રસિદ્ધ છે. નરસિંહના “વૈષ્ણવજન' ભારતીય છે એ વાતનું સમરણ કરે છે. આ રીતે મધ્યકાળમાં વાહનવાળા પદને મહાત્મા ગાંધીજીએ ભારતીય ભજન બનાવ્યું છે અને એ વ્યવહાર વિકસિત નહોતે, તે સમયે પણ ગુજરાતને અન્ય પ્રદેશ, રીતે એમણે નરસિંહને ગુજરાતમાં થી ઉઠાવી ભારતીય કવિ બનાવી દીધો. જોડેને સંપર્ક જીવંત હતો અને તેની પ્રતીતિ આપણને સાહિત્ય
મધ્યકાલીન ગુજરાતી વૈષ્ણવ સાહિત્ય પર આંધના વૈષ્ણવ આચાર્ય દ્વારા થાય છે. શ્રી વલ્લભાચાર્યજીની પ્રબળ અસર છે. વલલભાચાર્યજી એમના નર્મદથી આપણા સાહિત્યના અધુનિકકાળની શરૂઆત થઈ. પુત્ર વિઠ્ઠલનાથજી અને પૌત્ર રોકળનાથજી ગુજરાતમાં આવ્યા હતા. તેમાં નર્મદે એક તરફ આપને “જય જય ગરવી ગુજરાત”નું અને એમણે અનેક ગુજરાતી કવિઓને કંઠી બાંધી હતી. ગોપાળદાસ પ્રાદેશિક કાવ્ય આપ્યું તે સાથે “ વિદેશાભિમાન” શબ્દ આપે. કવિએ વલ્લભાચાર્યજી વિષે આખ્યાન પણ રહ્યું છે. તેમજ અનેક “ સ્વતંત્રતા' ‘હિંદુધર્મની પડતી’ યાદિ કાવ્યો દ્વારા તથા “અંપણી મધ્યકાલીન, ગુજરાતી કવિઓએ એમના કાવ્યના આરંભ વલ્લભા- દેશજનેતા’ જેવા નિબંધો દ્વારા એમણે ગુજરાતને ભારતીય દૃષ્ટિ ચાર્યની સ્તુતિથી કર્યો છે. એટલું જ નહીં પણ વલ્લભ સંપ્રદાયની આપી એમ કહીએ તે ચાલે. એણે ભાસ્તવાસીને સ્થાને દેશી શબ્દ અસરને પરિણામે હિંદીના અષ્ટછાપના કવિઓની અસર પણ આપણા વાપર્યો છે. જેમકે કવિઓ પર સારા પ્રમાણમાં પડી છે. મહારાષ્ટ્રના મહાનુભાવ સંપ્ર- ‘દેશીઓની દુ:ખ જોઈ નર્મદ દીલ દાઝે છે. ' ત્યાં દેશી એટલે દાયના સ્થાપક ચક્રધર ભરૂચના હતા. ઉત્તરભારતના રામાનંદ તથા ભારતવાસી એ અર્થે લેવાના છે. નર્મદે આપણે ત્યાં નવી ભાવનાસહજાનંદજીનો પ્રભાવ પણ આપણુ કવિઓ પર સારા પ્રમાણમાં અને શબ્દદેહ આપવાની શરૂઆત કરી હતી. નર્મદે હિંદુઓની પડતી છે. સહજાનંદજીને પ્રભાવ પણ આપણું કવિઓ પર સારા પ્રમાણમાં જેવા કાવ્યોમાં હિંદુ શબ્દ ધર્માને બાધક નથી, પણ ભારતવાસીના
છે. સહજાનંદી– સ્વામીનારાયણી-કવિઓએ કૃષ્ણ-સાહિત્યમાં અને પર્યાય તરીકે એણે વાપરે છે. આમ આપણને રાષ્ટ્રીયતાના પાઠ { જ્ઞાનાશ્રમી સાહિત્યમાં સારો એ ફાળો આપે છે. કચ્છમાં કાવ્ય- ભણાવનાર નર્મદ હતો. ૧૮૫૭ના સિપાઈ વિદ્રોહને નર્મદે સ્વતંત્રતાનું શાસ્ત્ર ભણાવવા માટે મધ્યકાળમાં જે પાઠશાળા ચાલતી હતી. તેમાં યુદ્ધ નામ આપ્યું. દલપતરામે પણ એનાં કાવ્યોમાં “ હિંદુસ્તાન” વ્રજભાષા શિક્ષણનું માધ્યમ હતું. એ પણ ગુજરાતની ભારતીયતાનું શબ્દ વાપર્યો છે. નર્મદના સમકાલીન ગણપતરામ ભટ્ટ “ પ્રતાપ” સારું દાંત પૂરું પાડે છે.
નાટક લખીને, એ નાટક દ્વારા પ્રતાપને રાષ્ટ્રીય નેતાના રૂધમ નિરુપે મધ્યકાળના અંતિમ કવિ દયારામે તો અનેકવાર ભારતની યાત્રા છે. “કરણ ઘેલે ”માં નંદશંકરે પણ બાગલાનું, રાજસ્થાનનું વર્ણન કરેલી, અને મરાઠી, ઉર્દૂ, વ્રજભાષા અને ભારવાડીમાં કાવ્ય લખ્યાં રોચક રીતે કર્યું છે. છે. અખાએ પણ એની જ્ઞાનપિપાસા ઉત્તર ભારતમાં તૃપ્ત કરેલી કેગ્રેિસની રથાપના પછી રાષ્ટ્રીયતાની ભાવનાની હૃદયાભિરામ
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
