________________
સાંસ્કૃતિક સંદર્ભ ગ્રન્થ ]
૩૩૩
અપાતા ખાનબહાદુર, ખાનસાહેબ, રાવબહાદુર, રાવસાહેબ અને આ “ગુજરી ના અવશેષા પ્રાપ્ત થાય છે. અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ શમશેરબહાદુર જેવા ખિતાબો પણ હિંદુ અમલદારોએ હોંશપૂર્વક ભાષાની ગુજરાતી ભાષા પર એટલી બધી અસર પડી છે કે વેપારધારણ કરવા માંડ્યા. રાજ્યની નોકરી લેનારને ફારસીનું જ્ઞાન મેળ- ધંધો, રાચરચીલું, હુન્નરકળા, ખાદ્ય પદાર્થો, પોશાક, ખેતીવાડી, વવું અનિવાર્ય ગણાતું, બીજી બાજુ ફારસીને જાણકાર નેકરી કેળવણી, વહાણવટુ એમ અનેક ક્ષેત્રે તે ભાષાઓના સંખ્યાબંધ શબ્દ, ધંધા વિના રહે તે તેનું કમભાગ્ય ગણાતું. એટલે તો એક ઉક્તિ રૂઢિપ્રયોગો અને વ્યાકરણના નિયમો ગુજરાતીમાં વપરાતા થઈ ગયા છે. પ્રચારમાં આવી હતી કે–
- ગુજરાતમાં મુસ્લિમ સત્તાની શરૂઆતમાં બૃતશિકન ગાઝીની પેઠે પઢે ફારસી બેચે તેલ, દેખો યે કિસ્મતકા ખેલ.” મુસ્લિમોએ ઠેર ઠેર હિંદુ મંદિર તોડીને, એમાંને સામાન મસ્જિદ ( કારસી ભણનારને તેલીને બંધ કરવો પડે એ એના નસી. માટે ઉપયોગમાં લીધો. ક્યાંક કયાંક તે થોડાક ફેરફાર સાથે એ બને જ દોષ ! નહિતર એને કોઈ સારો હોદો ના મળે ? ) મંદિરને મસ્જિદમાં ફેરવી નાખ્યાં. ધોળકાની ઈ. સ. ૧૩૩૩માં
સામે પક્ષે, મુસિલમેએ સંસ્કૃત ભાષાની પારંગતતા મેળવીને વયિતા હિલાલખાન કોઇના મારિજદે અને ઇ. સ. ૧૩૬૧ માં સંરકૃત ગ્રંથોના ફારસી તરજુમા કર્યાનાં પણ દષ્ટાંતો મળે છે. ફિરોઝશાહ તઘલખના સમયમાં બંધાયેલી જની જુમા મસ્જિદ, સુવિખ્યાત વિધાન અને ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ શાહજાદા દારા શિકોહે માંગરોળની ઈ. સ. ૧૭૮૪માં આરામશાહના પુત્ર ઇઝુદીને બંધાવેલી બનારસમાં કેટલાંક વર્ષ સંસ્કૃતનો અભ્યાસ માટે વ્યતીત કર્યા હતા. જુમ્મા મસ્જિદ અને અન્ય મજિદો, ખંભાતની ઈ. સ. ૧૩૨૫માં તેણે ઉપનિષદના ગ્રંથના કરેલા કારસી અનુવાદોએ બગદાદ અને સુલતાન મહમદ તઘલખના વખતમાં બંધાયેલી જુમા મસ્જિદ, ઇસ્તમ્બુલની વાટે યુરોપ સુધી જઇને ત્યાંના વિદ્વાનોને પ્રભાવીત કર્યા
ભરૂચની ઈ. સ. ૧૩૦૪માં બંધાયેલી જુમ્મા મસ્જિદ તેમજ અમદાહતા, ભગવાસિક” અને “ભગવત ગીતા'ના તેણે તરજમા કરેલા વાદની અહમદશાહની મસ્જિદ અને જમાલપુર દરવાજે આવેલી અને હિદુ શાસ્ત્રોના તત્ત્વજ્ઞાનની પરિભાષા પર પણ એક સ્વતંત્ર
હેબતખાનની મસ્જિદ– આ સર્વ મસ્જિદો હિંદુ-જૈન મંદિરો ફેરવીને પુસ્તક લખ્યું હતું. મહંમદ ગઝનવીના પૌત્ર બહેરામ બિન મસઉદે કે તેમની સામગ્રીને વિપુલ પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરીને તૈયાર કરવામાં સંરકૃત 'પંચતંત્રને ફારસી તરજુમે કરાવ્યો હતો. બંગાળના મુસ્લિમ આવી હોવાના પુરાવા સાંપડે છે. શાસકએ રામાયણ અને મહાભારતના બંગાળી અનુવાદ્ધ કરાવ્યાના | મુસ્લિમો દ્વારા નવી તૈયાર કરાવવામાં આવેલી મસ્જિદનું સ્થાપણ દાખલા છે, બંગાળી શબ્દકેશમાં મળી આવતા ફારસી ભાષાના પત્ય હિંદુ કારીગરોએ સર્યું”. આથી ગુજરાત અને ભારતની મજિદો લગભગ અઢી હજાર જેટલા શબ્દો એ તેની અસરના જ્વલંત તથા અન્ય સ્થાપત્ય ઈરાન, મધ્ય એશિયા કે ઈજિપ્તની ઢબનાં શુદ્ધ પુરાવારૂપ છે.
મુસ્લિમ સ્થાપત્યો ન બનતાં હિંદુ ઢબનાં સ્થાપત્યો બની રહ્યાં. મુસ્લિમ | મુસ્લિમ શાસકોએ અરબી-ફારસીનું વિપુલ શબ્દભંડોળ ધરા- સ્થાપત્યની વિશાળતા અને ગંભીરતામાં ગુજરાતી કસબીઓએ લાલિત્ય વતી ઉર્દૂ ભાષા સૌ પ્રથમ ગુજરાતમાં જ વિકસાવી હતી, એ પણ એક અને કોમળતા ઉમેર્યા. શ્રી રત્નમણિ રાવ જોટે નૈધ્યું છે તેમ, નોંધપાત્ર ઘટના છે. એ ઉર્દૂ આજે તે કોની ઐયને બિરદાવતી હિંદુ- “ભરપૂર અલંકાર સાથે જ સ્વચ્છ સાદાઈને મજબૂતાઈ સાથે હતાની' તરીકે ઓળખાતી થઈ છે. આપણાં અખબારો અને નાટકસિને- લાવણ્યને જે સુમેળ ગુજરાતના મુસિલમ સ્થાપત્યમાં સધાઇ છે એ મે માં ઉદ્ બાને સ્થાન લીધું. આપણી રાષ્ટ્રીય ચળવળ વેળાનાં નેતા- હિદના અન્ય પ્રાન્તને કે હિન્દુ બહારના દેશોના સ્થાપત્યમાં જડવો એનાં ભાષણે, “ઇન્કિલાબ ઝીંદાબાદ' જેવાં સૂવે, દેશનાં શહી. મુશ્કેલ છે. ” ઉષ્ણ કટિબંધના નિવાસી મુસ્લિમોના સ્થાપત્યમાં ઘુમ્મટે, દેશનાં અને દેશભકિતનાં ગીતો અને દેશના સામાન્ય વ્યવહારમાં જાળીએ, અંદરની વિશાળતા એ બધી અંદરની ઠંડક માટે કરવામાં ઉર્દૂ વપરાતી થઈ. ઈલાસી લેખકેમાં પ્રચલિત એક બેલોને આવેલી યોજનાથી એ સ્થાપત્યો પડછંદ બન્યાં, પરંતુ લાલિત્યનો ગુજરી' નામ આપવામાં આવ્યું છે. મોગલ શહેનશાહ જહાં. તેમાં અભાવ હતો. એ તત્ત્વ હિંદુ કારીગરીએ ઉમેરી આપ્યું. બીજી ગીરના સમયમાં હિંદુસ્તાનમાં બાળકને સારી અને અનુરાગ બાજુ, થાંભલા અને પાટડા પર ઊભાં થયેલાં હિંદુ સ્થાપત્યો ઠીંગણા કેળવવાને માટે સ્થાનિક ભાષાના મિશ્રણવાળાં પાથપુસ્તકો અને અંધારિયાં હતાં, તેમાં મુસ્લિમ સ્થાપત્યની કમાનનો છૂટથી ચલાવવામાં આવતાં. એનો પ્રારંભ ગુજરાતમાંથી થયો હોઈ, ઉપયોગ થવાથી તે ઊંચાં અને ઉજાસ ધરાવતાર બન્યાં. તસુએ તસુએ ગુજરાતી સાથે સંકળાયેલી આ બોલી “ ગુજરી' તરીકે નકશીકામથી ખચિત હિંદુ સ્થાપત્યમાં અલંકારને અતિરેક ભારરૂપ ઓળખાતી હોવાનો સંભવ છે. ગુજરાતના સુલતાનોના સમ- લાગતે તેમાં હવે મુસ્લિમ સ્થાપત્યની સાદાઈ અને સંયમ પ્રવેશતાં યમાં મઝહબના પ્રચારાર્થે આવતા એલિયા, ફકીરે અને દરવેશે તે રળિયામણું બન્યાં. આ ભાષાને છૂટથી ઉપયોગ કરતા. આ “ગુજરી ને “ગુજરાતી ઉર્દૂ' હિંદુસ્તાની સંગીતમાં પણ મુસ્લિમોને સારો ફાળો છે. અકબરના તરીકે પણ ઓળખવામાં આવી છે. ગુજરાતના મુસ્લિમ સાહિત્યકાર સમયમાં તાનસેને આ કળાને ખીલવી હતી. સંગીતવાદ્ય સિતારની અને સૂફી શાયરો રથળાંતર કરીને દખણમાં બીજાપુર અને ગોવળ- અને હિંદુસ્તાની સંગીતની તરાના અને ખ્યાલ નામની રાગિણીઓની કેડા ગયા અને પોતાની ભાષાને સાથે લેતા ગયા, તે “ હક્કની ઉર્દૂ ' શોધ સુલતાન અલાઉદ્દીન ખિલજીના સમયમાં થઈ ગયેલા હજરત નામે ઓળખાઈ. “ગુજરી' નું અંતિમ સ્વરૂપ ઉત્તર ગુજરાતમાં– ખાસ અમીર ખુશરૂ કરી હતી. મુસ્લિમો દ્વારા આયાત થયેલી ડુમરી, કરીને કડી તાલુકામાં– ભવાઈ ભજવનારા તરગાળા લોકેની ભવાઈ, ગઝલ અને કવ્વાલીની ફારસી તજે અને એ હિંદુસ્તાની સંગીગઝલ, જકડી અને ગરબામાં મળે છે. મેના ગુર્જરી' ના ગરબામાં તમાં નેધપાત્ર ઉમેરો કર્યો.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
