________________
સંસ્કૃતિક સંદર્ભ ગ્રન્થ].
૩૦૫
કક્ષાનો થર જ સંસ્કૃત સાહિત્યનો આસ્વાદ માણી શકતો. એ વખતે આમ વર્ષોથી લોક સાહિત્ય નાની સરવાણીરૂપે ઝમઝમ વહ્યા જ પણ સામાન્ય કક્ષાના લોકો તેમજ જનપદના લેકેનું શું ? તેઓ કરે છે. મધ્યકાલિન અંધકારયુગમાં આ સાહિત્ય ક્યું કાઢ્યું છે. આ ઉચ્ચ ભાષાવૈભવને સરળ રીતે ઝીલી શકતા કે બરાબર સમજી વળી વધારે વિશાળ ક્ષેત્ર રચાયું છે. અને વિધવિધ રૂપે વિહરતું શકતા નહોતા. તેમાં પણ આનંદ અને ઉલ્લાસ ભર્યા હતાં. થયું છે. આ સાહિત્યનાં મૂળ તપાસતાં ગુણાન્યની પૈશાચી ભાષામાં તેઓને પણ ઊર્મિના ઉછાળા ને સ્પંદનો આવતાં હતા. તે આનંદ લખાયેલ વાર્તા “બૃહત કથા ''માંથી તેના સગડ મળી રહે છે. આ છેળાના ઉછાળાને આ લોકોએ પોતાની પ્રાકૃત ભાષામાં ગાયો કે વાર્તાઓ પણ લેકભાષામાં જ રચાયેલી હતી અને તેથી જ તે કર્યો તે લોકસાહિત્ય, જે બધાજ લોકો ગામડાંનાં તેમજ શહેરના વખતના પશુ પંખી અને લોકોને આકર્ષી રહી હતી ને? જૂના સૌ લેકે સમજી શકે તેવું શહેવું અને સાદુ, ઊર્મિસભર વળી સંસ્કૃત નાટકમાં પણ ગ્રામજનો અને સ્ત્રીઓ ય પ્રાકૃત ભાષા જ સંસ્કૃતથી સહેલું પણ રસથી ભરેલું. જે પ્રાકૃત ભાષામાં થયું તે બોલે છે. સ્ત્રીઓના મુખે પ્રાકૃત ભાષામાં શબ્દોચ્ચાર વધારે રમણીય સર્વ લેકનું સાહિત્ય. જેમાંના કોઈ કોઈ ગીતમાં સંસ્કૃત ભાષાની લાગે છે. એ ભાષામાં ગવાતાં ગીતે પણ લયવાહી અને મધુર લામતા. વિચારસામ્યતા પણ હોય છે. દા. ત. “શાકુન્તલમ'ના શ્લેક જેવું મેટે ભાગે સ્ત્રીઓ જ પ્રાકૃત ભાષામાં રચના કરીને ગાતી કારણ કે જ આ અધરણીનું ગીત છે
એ ભાષામાં બેસવાને તેને વિશેષ મહાવરો હતો. આમ લોકભાષામાં “ઘાતકુંજરના મઢનીમવતિ'
રચાયેલું સાહિત્ય માટે ભાગે સ્ત્રીઓએ જ રચ્યું હશે કારણકે સ્ત્રીહૃદયના - ધન્ય છે તે માતા-પિતાએને, જેઓનાં વસ્ત્રાભૂષણે એની (પુત્રી)
ભાવ સંવેદને તેમાં વિશેષ નિરૂપવામાં આવ્યાં છે. અને તેથી જ ગ્રામઅંગ-રજ વડે મેલાં થાય છે.
નારીઓએ જ તે કંઠરથ ફરી સંઘર્યું અને મુક્ત મને ગાયું છે. ધે ધકેય મારો સાડલે,
આ બધું જોતાં લાગે છે- મોટા ભાગે આ ગીતો, વાર્તા, કથા, ખોળાનો ખુંદતલ ઘોને રન્નાદે
રાસડા વગેરેની રચના બહુતઃ સીએજ કરતી હશે. અને આ દ્વારા વાંઝીઆના મેણાં દખણ દેયલા.”
પિતાના બાળકેના અને પિતાના તેમજ ગ્રામજનોના મનનું રંજન આ લોકસાહિત્ય સામાન્ય લોકોનું તેમજ વિશેષતઃ ગ્રામલેકનું- કરતી હશે. આપણે ત્યાં મોટે ભાગે દાદીમા જ વાર્તાઓ કહે છે ને? તેમની જ બોલીમાં હોવાથી કોઈએ તે ગ્રંથસ્થ તે ન કર્યું, પણ કંઠે આમ લેકસાહિત્ય સ્ત્રી, પુરૂષ અને બાળક સહુનું છે, પણ તે સહુમાં તે તેઓએ ભરી જ રાખ્યું. ભાષાનો જુદા જુદા ક્રમમાં વિકાસ થતાં સ્ત્રીઓ માટેનું સવિશેષ છે. તેમાં નારીહૃદયના મનોભાવ, મન્થન, તે સાહિત્ય ક્રમાનુગત નવા પણ તે ચાલુ કાળના ઉમેરણ સાથેસાથ મમતા વગેરે ઊંડાણ સુધી દેખાઈ આવે છે. આ સાહિત્ય માટે સચવાતું આગળ ચાલ્યું. તેમાં નવો નવો ઉમેરો થતો ગયો. જેમ ભાગે સ્ત્રીઓને વધારે કંઠસ્થ છે, પુરૂષ તે માત્ર ભજન, રાસ, નરસિંહ અને મીરાંના ગીતે પ્રાચીન હોવા છતાં અધતને ગુજરાતી દુહા, ધૂળ, રામવાળા ને ચળકા આટલું જ ગાય છે. તે પણ બધા જેવાં જ છે તેમ. ભાષાના વિકાસ સાથે આ ગીતે પણ નવો નવો પુરુષને કંઠે નથી હોતું. જયારે ગામડાંની દરેક સ્ત્રી પોતાના બાળકને શબ્દસ્વાંગ ધરતા આગળ ચાલ્યા આવ્યા છે. પણ તેના મૂળ ગીતો પારણામાં સંભળાવે છેભાવ જે પ્રાચીન વખતો હશે તે જ તેમાં મૂળસ્થાને રહી ગયા છે.
‘તું સુઈ જા બાળ આમ આ ગીતો વગેરે કંઠસ્થ હોવાથી તેની મૂળ રચનાઓ, તેના
લાડકડા બાળ સૂઈ જા.” શબ્દો વગેરે મળતા નથી કારણ કે તે લેખિત નથી માટે જ. પણ
આ રીતે ગીતે ઘર, શેરી ને ગામ ગજવતી સ્ત્રીઓ સૌરાષ્ટ્ર-ગુજભારતની બીજી ભાષામાં આ લેક ગીતો જેવાં જ બીજાં ગીત છે,
રાતમાં ઠેરઠેર જોવા મળશે, જેને એક પણ ગીત ન આવડતું હોય બંનેને સરખા હતાં તે મૂળ એક જ ગીત હોય તેમ લાગે છે.
તેવી એક પણ લોકકન્યા કે લોકનારી કોઈ ગામમાં મળશે જ નહીં. રાજસ્થાનનું સીતા વનવાસનું એક પ્રભાતિયું આ રહ્યું
અરે, પ્રામસ્ત્રીઓએ તો લેકસાહિત્યને વહેતું-વધતું રાખ્યું છે. રામજી પ ફાટી ભયા પરભાત,
ગ્રામનારીએ જ જુએ આ ગીત રત્ર્ય--ગાયું છે – માત કૌશભાજી દાંતણ માંગિયે;
નથી ગાયો હાર વાણીયે રે, રામજી માંગ્યો છે બર દેયચ્ચાર,
નથી ગાયો ચારણુ ભાર રે, બદ એ આંટીની સુણી એ ન સાંભલૌ.”
ગાયો કુંભણ ગામની કણબણ રે, બરોબર ઉપરના ગીત જેવું જ ગુજરાતીમાં આ પ્રભાતિયું છે—
એનું અમર રે'જે નામ રે.’ રામ પરભાતીને પોટેર દેવકીજી માતાએ દાતણું માગીઆ, આ લોકસાહિત્ય વિશાળ રીતે લેક, પશુ વગેરેના વિશે પણ ભાગ્યા માગ્યા તે વાર બે-ચાર, સીતાએ વચન લોપીઆ. વિવિધ રીતે, અરે મેકળાશથી પહોળા પટમાં ખેડાયેલું છે. તેના પર તેમ જ વ્રજભાષામાં પણ એક લેકગીતના જેવું જ આ ગીત – વિશાળ છે. સમગ્ર જીવન અને તેના સુંદર પ્રસંગેને અહીં કવનમાં ‘સોનલા ઈંઢોણી ને રૂપલાનું બેડું રાજ,
સુંદર રીતે ઝડપ્યાં છે. સ્વ. શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણીએ તેના ભાગ રૂપલા બેડું રાજ, પાડયા છે. (૧) વિશિષ્ટ રૂઢિપ્રયોગ (૨) કહેવતને જીવનમાં અનુભવ નણંદ ભોજાઈ પાણી સંચર્યા રાજ; નિચોડ (૩) ઋતુ બાબતમાં ભડલી વાકય (૪) ઉખાણ અને વરતો પાણી ભરે ને મેરો ઢાળી દેળી નાખે રાજ, (૫) જીવનનાં દરેક ક્ષેત્રનાં ગીતો (૧) વ્રત જેડકણાં (છ) વ્રતકથાઓ
ઢળી ટાળી નાખે રાજ, (૮) લગ્નગીત (૯) સમૂહ કાર્ય અને શ્રમનાં ગીતો (૧૦) રાજીયા ગેખેથી રાજાના કુંવર જોઈ રહ્યા રાજ.' (૧૧) પુનું સાહિત્ય (૧૨) લેકવાણીના ભજન.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
