Book Title: Kashaypahud Sutra
Author(s): Gundharacharya, Sumeruchand Diwakar Shastri
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090249/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjya zrI 108 AcArya zAMtisAgara digaMbara jaina jinavAsI jIrNodvAraka saMsthA, zrI AcArya guNadhara bhaTTAraka-racita 5 kaSAyapAhuDa sUtra phra ( hindI anuvAda sahita ) dha. zrI, zrIdharajI ukarDArzajI vANI rA. khAmagAMva yAMce karUna vaDIlAMce smaraNArtha zrI caMdraprabhu di. jaina svAdhyAya maMdIra khAmagAMva yAMsa arpaNa, zrI mahAvIra jayaMtI tA. 31-3-69 zrI caMdraprabhu niyataM pAThazAlA khAmagAMva ji. bulaDA sampAdaka- anuvAdaka divAkara, vidvatna paM0 sumerucaMdra divAkara zAstrI, nyAyatIrtha, zrI. pa. ela ela. bI. sivanI ( madhyapradeza ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dharmagNa-raMgabhUmiH kAriparAjayakajaya--lakSmIH / nirmoha-bhaTaniSevyA kSaSakazreNI ciraM jayatAt / / vaha kSapakasIrzikAlapaLabhayAlayAMta suvihirasAmarsa kI raMgabhUmi hai, kamarUpa zatru kA parAjayakara advitIya vijaya lakSmI tulya hai. tathA jo moha rahita-nirmohI subhaTa vIroM ke dvArA sevanIya hai / . isa bharatakSetra ke AryakhaNDa meM RSabhanAtha Adi caubIsa sItha karoM ke dvArA divyacati ke mAdhyama se saGkarma kI vaijJAnika dezanA huI / unameM aMtima dharma dezanA pazcima tIrthakara mahAzramaNa mahAta gahAvIra vardhamAna bhagavAna dvArA rAjagRha ke nikaTavartI vipulagiri para huI thI / unakI pAvanavAraNI ko eka aMtamuhUrta meM avadhAraNakara gautama gotradhArI iMdrabhUti ne usI samaya cAraha dhaMgarUpa graMthoM kI racanA kI aura guNoM se apane samAna zrI sudharmA svAmI ko umakA vyAkhyAna kiyaa| kucha kAla ke anaMtara IdrabhUti bhaTTAraka kevala jJAna ko utpanna karake aura dvAdaza varSa paryanta kevalI rUpa se vihArakara mukta hue / uttarapurANa meM unakA nirvANa sthala vipulagiri kahA gayA hai / usI dina sudharmA sthAmI ko kevala jJAna utpanna huaa| gautama svAmI ke samAna janhoMne dvAdaza varSa paryanta dharmAmRta kI varSA karake nivANa lAbha liyA / usI dina jaMbUsvAmo bhaTTAraka ne sarvatratA prApta kii| unhoMne ar3atIsa varSa paryanta kevalIrUpa se vihAra karane ke anaMtara mokSa padavI prApta kI / isa utsapiNI kAla ke ve aMtima anubaddha kevalI hue | mahAzramaNa mahAvIra ke samavazaraNa meM sAta sau keliyoM kA sadbhAva kahA gayA hai| una keliyoM ne aAyu karma ke kSaya hone para mona prApta kiyaa| unake viSaya meM yaha bAta jJAtavya hai ki zrodhara kevalI ne sabake anta meM kuDalagiri se mokSa prApta kiyA thA * / yaha kathana tiloyapaeNAtti kI isa gAthA se avagata hotA hai : kuMDalagirimmi carimo kevalaNANIsu siridharI siddho / cAraNarisIsu cagmiI supAsa-candAbhidhANo ya ||ti, pa. 4.1479 madhyapradeza ke damoha jile se 22 mAla dUrI para kaMDalapura nAma kA bAbana jinAlayoM se alaMkRta sundara tathA manorama puNya tIrtha hai| vahAM parvata para vidyamAna bar3e yAtrA kI dvAdaza phuTa UMcI padmAsana bhavya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa zrutajJAna kI paraMparA-bhagavAna mahAvIra ne maMgalamaya dharma kI dezanA kI thI tathA sadoM kA nirUpaNa kiyA thaa| unheM athakartA kahA gayA hai tathA gautama svAmI ko prathako svIkAra kiyA jayAdA guNabhadra svAmI ne uttara purANa meM kahA hai, ki gautama gaNadhara dvArA dvAdaza aMgoM kI racanA pUrva rAtri meM kI gaI thI aura pUrvo kI racanA unhoMne rAtri ke atima bhAga meM kI thii| "agAnAM graMthasaMdarbha pUrvarAne vyadhAmyaham / pUrvANAM pazcima bhAge.....(74-371, 372) / tiloyapapatti meM kahA hai: "iya mUlatatakattA sirivIro iMdabhUdiviSpavage / uvataMte kattAro aNutate sesa-AiriyA // 18 // isa prakAra zrI vIra bhagavAna mUla taMtrakartA, viziromariNa iMdrabhUti upataMtrakartA tathA zeSa AcArya anutaMtrakartA haiN| chAnubaddha kevalI kI apekSA mahAvIra bhagavAna ke nirmANa prApta hone ke pazcAta bAsaTha varSa paryanta sarvajJatA kA sUrya vizva ko pUrNa prakAza pradAna karatA huA ajJAmatama kA kSaya karatA rhaa| isake pazcAt viSNu, naMdimitra, aparAjita, govardhana, bhadrabAha ina paMca zrutakevaliyoM meM sau varSa kA samaya pUrNa huyA / isa paMca zrutakevaliyoM kI gaNanA bhI paripATI krama arthAta anubaddha rUpa se kI gayI, jo isa bAta ko sUcita karatI hai, ki yahAM aparipATI krama se pAye jAne cAle zrutake valiyoM kI vivakSA nahIM kI gii| tiloyaparazAnti tathA uttara purANa meM prathama zra ta kevalI "viSNu" ko "naMdi" nAma se saMkIrtita kiyA gayA hai, | dhavalA, jayadhavalA, zrutAvatAra, harivaMzapurANa meM viSNu" nAma zrAyA hai| paMca zra tajJAna pAthodhi-pAragAmI maharSiyoM ke anaMtara ekAdaza munIzvara gyAraha aMga aura dasa pUrva ke pAThI hue / unake nAma para isa prakAra hai--1. vizAkhAcAya, 2 poSThila, 3 kSatriya, 4 jaya, 5 nAgasena, pratimA ke bahirbhAga meM zyAmavarNIya lagabhaga chaha iMcI caraNayugala haiM / unameM likhA hai, "kaMDalagirI zrIdhara svAmI" / isase yaha svIkAra karanA ucita hai, ki kaMlagiri ananubaddha kevalI zrIdhara bhagavAna ko nirdhAraNa bhUmi hai| anubaddha arthAt kramabaddha kevaliyoM meM jaMbUsvAmI atima kevalI hue tathA zrakramabaddha keliyoM meM zrIdhara svAmI hue, jinhoMne kuNDalagiri se mona prApta kiyA / jaMbUsvAmI kA nirmANa sthala uttarapurANa meM rAjagiri kA vipulAcala parvata kahA gayA hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 } 6 siddhArtha, vRtiSe, vijaya, 6 buddhila, 10 gaMgadeva, 11 dharma sena | ina munIndroM kA eka sau tirAsI varSa pramANakAla kahA gayA hai| tilAyaparasatti tathA zrutAvatAra kathA meM vizAkhAcArya kA nAma kramazaH vizAkha tathA vizAkhadatta AyA hai| zrutAvatAra kathAmeM buddhila ke sthAna meM buddhimAna zabda AyA hai| tistoyapati meM dharmasena kI jagaha sudharma nAma diyA gayA hai| ina sunirAjoM ke viSaya meM guNabhadrAcArya ne likhA hai ki ye "dvAdazAMgArtha - kuzalAdazapUrvarAzca te" ( u. pu. parva 76. zloka 523 ) dvAdazAMga ke artha meM pravINa tathA dasa pUrvavara the / inake anaMtara ekAdaza aMga ke jJAtA do sau bIsa varSa meM nakSatra, jayapAla, pANDu dhruvasena aura kaMsa ye paMca mahAjJAnI hue / zrutAvatAra kathA meM dhru sena kI jagaha 'dra umasena' zabda AyA hai| jayadhavalA meM jayapAla ko 'jasapAla ' tathA haribaMzapurANa meM 'yazapAla' kahA gArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja inake pazcAt zrutajJAna ko paraMparA aura kSINa hotI gaI aura AcArAMga ke jJAtA subhadra, yazobhadra yazobAhu aura lohAcArya eka sau aThAraha varSa meM hue| tAvatAra kathA meM yazobhadra kI jagaha abhayabhadra tathA yazobAhu ke sthAna meM jayabAhu nAma AyA hai / mahAvIra bhagavAna ke nirvANa ke pazcAt anubaddha krama se uparokta aTThAIsa mahAjJAnI munIndra chaha sau tirAsI varSa ( 6 + 100 + 183 + 220 + 118= 633 ) meM hue / yaha kathana kramabaddha paraMparA kI apekSA kiyA gayA hai / tAtAra kathA meM lohAcArya ke pazcAt vinayadhara, zrIdatta. zivadatta, zraddatta, zravali tathA mAghanaMdi ina chaha mahA puruSoM ko aMga tathA pUrva ke eka deza ke jJAtA kahA hai| anya graMthoM meM ye nAma nahIM die gae haiM / saMbhavataH ye zrAcArya anubaddha paraMparA ke kama meM nahIM hoMge / inake yuga meM aura bhI akramabaddha paraMparAvAle munozvara rahe hoMge | I guNadhara sthavira - jayadhavalA TIkA meM likhA hai, "tado aMgaputrA megaso caitra iriya- paramparAe AgaMtU guNaharAisyiM saMpattI" ( jaya. dha. bhAga 1 pR. 87 ) lohAcArya ke pazcAt aMga aura pUrvI kA eka deza jJAna AcArya paraMparA se Akara guNadhara AcArya ko prApta huaa| guNadhara zrAcArya ke samAna dharasena AcArya bhI dhavalAdIkA meM aMga tathA pUrvI ke eka deza ke jJAtA the / likhA hai, "to sambesi - gaMga-puvvANamega dekho Airiya paramparA / e zrAgacchamANo dharasenAiriyaM saMpatto" (1,67 ) | AcArya guNadhara Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA prAcArya dharasena vinayadhara zrIdatta, zivadatta, baharatta, ahaMdra bali aura mAdhanaMdi munIzvaroM ke samAna aMga-pUrva ke ekadeza ke jJAtA the| ye nAma kramabaddha paraMparAgata na hone se tiloyapaesatti, harivaMzapurANa, uttara purANa Adi graMthoM meM nahIM pAye jAte haiM / pratIta hotA hai ki inakA munIzvaroM ke samaya meM koI vizeSa ullekhanIya antara na rahane se inakA pRthaka rUpase kAla nahIM kahA gayA hai| uparokta guru-prNpr| ke kathana ke prakAza meM yaha bAta jJAta hotI hai. ki sarvajJa bhagavAna mahAvIra tIrthakara kI divyadhvani kA aMza guramadhara AcArya ko avamata thaa| ata: guNadhara nAcA racita kapAyapAduDa sUtra kA saveja vArasI se paraMparAgata sabandha svIkAra karanA hogA / isa dRSTi se isa maMca kI mumukSu jagana ke madhya atyanta pUjya sthiti ho jAtI hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI. suvidhisAgara jI mahArAja, sIne gaNadhara zrAcArya kA samaya --bilokasAra meM likhA hai. ki vIranirvANa ke dahasI pA~ca varSa tathA pAMca mAha vyatIta hone para zaka para zaka nAmakA rAjA utpanna huA / isake anaMtara tIna sau caurAnave varSa sAta mAha bAda kalkI hudhA / / isa gAthA kI TIkA meM mAghavacaMdra vidyadeva kahate haiM,-"zrIvIranAthanivRtteH sakAzAta paMcottaraSaTzatavarSANi (605) paMca (5) mAma yutAni gatvA pazcAta vikramAMkazakarAjo jAyate " / grahAM zaka rAjA kA artha vikrama rAjA kiyA gayA hai / isa kathana ke prakAza meM aMga-pUrva ke aMza ke pATho muniyoM kA sadbhAva vikrama saMvat 63 - 685 = 78 aAtA hai / vikrama saMvat ke sattAvana varSa bAda IsavI sana prAraMbha hotA hai / ataH 48 - 57 - 21 varSa IsA ke pazcAta prAcArAMgI lohAcArya hue| unake samIpa hI guNadhara pAcAya kA samaya anumAnita hone se janakA kAla IsavI kI prathama zatAnadI kA pUrvAdha honA cAhiye / __ digambara AmnAya para zraddhA karane vAloM kI dRSTi meM vIranivAraNa kAla vikama se 605 varSa pAMca mAha pUrva mAnane para isa vikrama saMvat 2.25 meM 605 + 2025 2630 hogA / DAkTara jaikobI ne likhA hai ki zva saMpradAya ke anusAra vIranirvANa vikrama ye cAra sau sattara varSa pUrva huA thA tathA digambaroM kI paraMparA ke anusAra yaha chaha sau pAMca varSa ra paraNa-hassaya-bassa paNamAsa judaM gamiya biir-pivRido| sagarAjo to kakkI cadu-raNava-tiya-mahiyasaga-mAsa / / 850 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva huA thA / ataH digambara paraMparA ke anusAra guNavara AcArya ko IsA kI prathama zatAbdI meM mAnanA hogaa| IsA se 527 varSa pUrva vIra* nirvANa kI pracalita mAnyatA ke prakAza meM guNadhara svAmI kA samaya 144 IsavI sana arthAt dUsarI zatAbdI kahA jaayegaa| graMtha nirmANa kA kAraNa-guNadhara svAmI ke citta meM yaha vicAra utpanna huA, ki mere pazcAt isa paramAgama rUpa kaSAyapAhuddha graMtha kA lopa ho jAyagA, ataH isakA saMrakSaNa karanA caahie| isa zruta sarakSasa kI samuJcala mAvanA meM prerita hokara mahAjJAnI guNadhara bhaTTAraka ne isa racanA kI ora pravRtti kii| jayadhavalA TIkA meM vIrasena svAmI ne kahA hai, "thaMga aura pUrvo kA eka deza hI prAcArya paraMparA se prAkara guNadhara AcArya ko prAmAsikapunaH bAcAbA sArAsAra pAne mahArAja dasavI vastu tRtIya kapAyaprAbhRta rUpI mahAsamudra ke pAragAmI zrI guNadhara bhaTTAraka ne-"gaMvoccheda bhaeNa pavayaNtracchala-paravasIkahiyapaNa evaM pejjadosa-pAhuI solasapadasahassa pamANaM hota asIdisadametamAhAdi uvadhArida" (pRSTha 87, bhAga 1)- jinakA hRdaya prabaMdhana ke vAtsalya se bharA huaA thA, solaha sahastra pada pramANa isa pejjadosa pAhuDa zAstra kA viccheda ho jAne ke bhayase kevala eka sau assI gAthAoM ke dvArA upasaMhAra kriyA / yahA~ pada kA pramANa madhyama pada jAnanA cAhie | AcAyA iMdanaMdi ne likhA hai: adhikAzItyA yuktaM zataM ca mUlasUtragAthAnAm / vivaraNamAdhAnAM ca vyadhika paMcAzatamakArSIt // 153 // _mUla sUtragAthAoM kA pramANa 180 hai tathA vivaram gAthAoM kI saMkhyA 53 hai / isa prakAra 180+53 milakara 233 gAthAeM haiN| jisa prakAra dharasena prAcArya ke dvArA upadiSTa mahAkammapayadi pAhuDa kA japasaMhArakara pakhaMDAgama race gae, isI prakAra guramadhara prAcArya ne 180 gAthAoM meM kaSAyapAhuDa dvArA Agama kA upasaMhAra kiyA thA / * The traditional date of Mahavira's Nirvana is 470 years before Vikrama according to the Svetambaras and 605 according to the Digambaras. mahAvIra nirvANa ke viSaya meM maisUra ke prAsthAna mahAvidvAna sva.paM. zAMtirAja zAstrI ne tatvArtha sUtra kI bhAskaranaMdI racita saMskRta graMtha kI bhUmikA meM vistRta vivecana kiyA thaa| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enake sivAya zeSa zrepana vicaraNa gAthAoM ke viSaya meM yaha bAta jJAtavya hai, ki 12 saMbaMdha gAthAe~, baddhA pariNAma saMbaMdhI 6 tathA prakRti saMkrama vRtti viSayaka 35 gAthAeM milakara trepana gAthA hotI haiN| unameM 180 kA yoga hone para do sau tettIsa gAthAoM kI saMkhyA niSpanna hotI hai / mArgadarzaka :- AdhA tasAgaramAkaDAlavArya yadyapi savidhabharyoM se vimukta the, kintu jinendra zAsana ke lopa ke bhaya se prerita ho unhoMne kaSAyapAhuDa sUtra kI racanA kA kArya saMpanna kiyaa| unakI AtmA vItarAgavA ke amRta rasa se paripUrNa thI, tathA unakA idaya pravacana vatsalatA kI bhAvanA se samalaMkRta thaa| tatvArtharAjavArtika meM prAcArya zrI akalaMkadeva ne kahA hai: "yathA dhenurvatse'kRtrimasnehamutpAdati tathA sagharmANamavalokya tadgata-snehAdrIkRta-cittatA pravacana vatsatastramucyate / yaH sadharisa snehaH sa eva pravacana-snehaH" (pR0 265, 106, sUtra 25)jisa prakAra mAya apane bachar3e para akRtrima sneha ko ghAraNa karatI hai, usI prakAra sAdhamiyoM ko dekhakara unake viSaya meM sneha se dravIbhUta citta kA honA pravacanavatsalatva hai| jo sAdharmI baMdhuoM meM sneha bhAva hai, vaha pravacana ghassalapanA athavA pravacana ke prati sneha hai| mahApurANa meM likhA hai, ki bhagavAna RSabhanAtha ke jIva vacanAbhi ne apane pitA vanasena tIrthakara ke pAdamUla meM solaha kAraNa bhAvanA bhAyI thiiN| unameM pravacana vatsalasA bhI thii| usakA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai : vAtsalyamadhikaM cakre sa muni dharmavatsalaH / vineyAna sthApayan dharme jina--pravacanAzritAn // 11,77 / / dharma yatsala una vanAbhi munirAja ne jinendra ke pravacana kA Azraya lene vAle ziSyoM ko dharma meM sthApita karate hue mahAna vAtsalyamAva dhAraNa kiyA / isa pravacana vAtsalya bhAvanA se pravacanabhakti nAma kI bhAvanA bhinna hai| usakA svarUpa isa prakAra kahA hai : parI pravacane bhakti prAptopana tatAna saH / na pArayati rAgAdIn vijetuM saMtatAnasaH / / 11-74 / / yaha sarvajJa prarUpita jinAgama meM apanI utkRSTa bhakti dhAraNa karatA thA, kyoMki jo vyakti zAstra kI bhakti se zUnya rahatA hai, vaha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgAdi zatruoM ko nahIM jIta sakatA hai| rAgAdizatruoM ko jItane meM zrAgama kA prema tathA abhyAsa mahAna hitakArI hai| prAcArya yativRSabha ne tiloyapaNNapti meM likhA hai, ki Agama ke abhyAsa dvArA aneka lAbha hote haiN| "araNAssa viNAso"-ajJAna kA vinAza hotA hai, "pANa-divAyarassa uppattI"-jJAna sUrya kI utpatti hotI hai tathA "paDisamaya-masaMkhejjaguNasedi-kammANijjara -prati samaya asaM khyAta guNami rUpa karmoM kI nirjarA hotI hai| pravacana yatsalatA meM jinendra bhagavAna ke ArAdhakoM ke prati hArdika sneha kA sadbhAva prAvazyaka hai tathA pravacana bhakti meM prakRSTa vacana rUpa pravacana arthAt sarvazavANI ke prati vinaya tathA prAdara kA sadbhAta rahatA hai / akalaMka svAmI ke ye zabda vizeSa prakAza DAlate haiM, "maIdAcAryeSu bahuzru teSu pravacane yAmAravizuddhiyujignosohiAsAgara mahArAja pR. 27, a. 6, sU. 25) mahanta bhagavAna, prAcArya parameSThI, bahuzruta arthAt mahAna jJAnI vyakti tathA jinAgama ke prati bhAvavizuddhi yukta anurAga bhakti hai| pravacana meM bhAvoM kI nirmalatA yukta anurAga ko pravacana bhakti kahA hai| bhakti pUjya ke prati kI jAtI hai| vAtsalya meM pArasparika prema evaM hArdika sneha kA sadbhAva pAyA jAtA hai| guNadhara AcArya ne pravacana vAtsalya bhAvanA se prerita ho jinendramattoM ke kalyAsArtha isa graMtha kI racanA kii| vIrasena svAmI kA kathana hai ki kaSAya pAhuDa saMbaMdhI sutra gAthAe~ zrAcArya paraMparA se AtI huI prAcArya Ayamaca tathA nAgahastI prAcArya ko prApta huI-"puramo tAtho ceva sutta-gAhAmro pAiriyaparaMparAe AgacchamANIno ajJamaMkhu -~NAgahathINa pttaao|" ( jayadhavalA pR. 8%) una gAthAoM para pravacana-vatsala yativRSabha bhaTTAraka ne cUpisUtroM kI racanA kI / "jayiSasahamahArapaNa pavayarama-vaccha leNa curigasuttaM kayaM / " una cUrNisUtroM kA pramANa chaha hajAra zloka hai| iMdranaMdi AcArya ne kahA hai: "tena yattipatinA racitAni SaTsahasra-graMthAnyatha cuNisUtrANi" ( zloka 156) / una sUtroM para sATha hajAra zloka pramAsa jayadhavalA TIkA AcArya vIrasena tathA jinasena ne banAI | brahma hemacaMdra ne zrutaskaMdha meM likhA hai :"mattari sahassadhavano jayadhavalo sadisahassa bodhvvo| mahabaMdha cAlIsaM siddhatattayaM ahaM vande / " dhavalagraMtha sattara sahastra pramANa hai| jayadhavala sATha hajAra pramANa hai| mahAvaMdha cAlIsa hajAra pramANa hai| jina sanAcArya ne jayadhayalA kI prasti meM kahA hai, "TIkA zrIjayacihnitomadhavalA sUtrArthasaMghotinI"-yaha jaya ciha yukta mahAna dhavala TIkA sUtroM ke arthoM para bhalI prakAra prakAza DAlatI hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra ke jIvana para prakAza-guNadhara AcArya ke jIvana para prakAza DAlane vAlI vizeSa sAmagrI kA abhAva hai| jayadhavalAkAra kaSAyapAhu sUtra ko atyanta prAmANika graMtha siddha karate hue yaha hetu dete haiM, ki isake racayitA prAcArya kA vyaktitva mahAna thaa| ve "jiyacau-phasAyA" krodha, mAna, mAyA tathA lobha svarUpa kapAyoM ke vijetA the| ve "bhagga-paMcidiya-pasarA"-pAMcI iMdriyoM kI syacchadatA viyukta arthAt iMdriya-vijetA the| unhoMne "cUriya-ghau-saeesesA"-mAhAra, bhaya, maithuna tathA parigraha rUpa cAra saMjJAoM kI senA kA kSaya kiyA thA arthAt ve ina saMjJAoM ke vazavartI nahIM the| ve Rddhi gArava, rasa gAgva tathA sAtA gArava rahita the; "iDi-rasa-sAda-gAracummukkA " | parigraha sambandhI tIna abhilASA ko gArava doSa kahA hai, "gAravAH parigrahagatAH tiibraabhilaassaa"| ( mUlArAdhanA TIkA gAthA 1121) / vijayodayA TIkA meM kahA hai, "RddhityAgAsahatA RddhigAkham , abhimatarasAtyAgo'nabhimatAnAvarazca nitarAM rasagAravam / nikAmabhojane nikAmazayanAdI va AsaktiH sAtagAravam | " Rddhi prAdi ke hone para unase apane gaurava kI bhAvanA ko dhAraNa karanA RddhigAraya hai| rasanA ko priya lagane vAle rasoM kA tyAga na karanA tathA apriya rasoM ke prati mana meM 'anAdara nahIM honA rkhaakhvaa| sanIlIzInasuvidhAsasaphTa tI mahArASTrAva pAyA jAtA hai| adhika bhojana, adhika nidrA tathA vizrAma lene meM pravRtti yA Asakti sAta-gArava doSa hai| maharSi guNadhara bhaTTAraka meM ina doSoM kA abhAva thaa| ve rasa parityAgI, tapAnurakta tathA binamra prakRti yukta sAdhurAja the| ve "sriir-dirittaa-ses-prigh-klkuttienn|"- zarIra ko chor3akara samasta parigraha rUpa kalaMka se rahita the| ve mahAna pratibhAsaMpanna the| samasta zAstroM meM pAraMgata the, "sayala-gaMthasthAbahArayA" | ve mithyA pratipAdana karane meM mimitta rUpa kAraNa sAmagrI se rahita the| isa kAraNa unakA kathana pramANa rUpa hai, "alIyakAraNAbha veNa amohayayA terae kAraNeNede pamA" | pUrvokta guNoM ke kAraNa prAcArya guNadhara ke sivAya AryamaMtu-nAgahasti tathA tivRSabha zrAcArya kI vANI bhI pramANatA ko prApta hotI hai| vaktA ko prAmA ramakatA ke kAraNa vacanoM meM pramANikatA pAtI hai| vIrasena prAcArya ke ye zabda mahatvapUrNa haiM,-"pramANIbhUta-puruSa paMktikamAyAva-vacanakalApasya nAprAmANyama atiprasaMgAs"-pramANakoTa ko prApta puruSa paraparA se upalabdha vacana samudAya ko apramAe nahIM kaha sakate hai, anyathA atiprasaMga doSa thA jaaygaa| usase sarvatra vyavasthA kA lopa ho jAyagA / mahAna jJAnI, zreSTha caritra yukta tathA pApabhIru mahApuruSoM kI kRtiyoM meM pUrNatayA doSoM kA abhAva rahatA hai, aisI mAnyatA pUrNatayA nyAyya tathA samIcIna hai| samaMtabhadra svAmI ne prAptamImAMsA meM kahA hai :-vaktaryanApta yaddhetoH Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja sAdhya taddhetusAdhitam / prApta yaktaritadvAkyAta saadhymaagm-saadhitm||7|| vaktA yadi anApta hai, to yukti dvArA siddha yAta hetu-sAdhita kahI jaaygii| yadi vaktA prApta hai to unake kathana mAtra hone se hI bAta siddha hogii| ise bhAgama-sAdhita kahate haiN| isa 'kasAyapAhumsumsa' kI racanA aMga-pUrva ke eka * deza hAvA guNadhara AcArya ne svayaM kI / dharasena dhAcArya bhI aMga tathA pUrvo ke eka deza ke jJAtA the| ve SakhaMDAgama mUtra kI racanA svayaM na kara paae| unhoMne bhUtabali tathA puSpadanta munIndroM ko mahAkammapaddhi - pAhuDa kA upadeza dekara unake dvArA ' pakhaMDAgama' sUtroM kA praNayana karAyA / atAvatAra kathA meM likhA hai-dharasena AcArya ko agrAyaNI pUrva ke aMtargata paMcama vastu ke caturthabhAga mahAkarmaprAbhUta kA jJAna thaa| apane nirmala jJAna meM unheM yaha bhAsamAna huA, ki merI zrAyu thor3I zeSa rahI hai| yadi atarakSA kA koI prayAsa na kiyA jAyagA. to atajJAna kA lopa ho jaaygaa| aisA vicAra kara unhoMne vasAvadAkapura meM virAjamAna mahAmahimA - zAlI muniyoM ke samIpa eka brahmacArI ke dvArA ima prakAra patra bhejA thA, "svasti zrI veNAta TAkavAsI tivaroM ko parjayanta tada nikaTastha caMdraguhAnivAsI ghabasenaNa abhivandanA karake yaha sUcita karatA hai, ki merI Ayu atyanta alpa raha gaI hai| isase mere hAyastha zAstra kI vyucchitti ho jAne kI saMbhAvanA hai| ataeva usakI rakSA ke lie Apa zAstra ke grahaNa, dhAraNa meM samartha tIkSNa buddhi do yatozro ko bheja dIjiye / " * vizeSa bAta--isa kathana ke prakAza meM yaha kahanA hogA, ki kasAyapAhuDasutta aMga-pUrva ke ekradeza ke jJAtA guNadhara zrAcArya ko sAkSAt racanA hai / SaTabaNDAgama kI racanA meM isase bhinna vAta hai| vaha mahAna jJAnI dharasena prAcArya kI sAkSAt racanA na hokara unake do mahAn ziSyoM ko kRti hai, jisameM dharasena svAmI kAhI magata nibaddha hai (jise unhoMne guru paraMparA dvArA prApta kiyA thaa)| dharasena svAmI ne jo patra ghaNAtaTAkapura ke saMgha nAyaka ko bhejA thA, usaya yaha spaSTa hotA hai, ki AcArya guNadhara tathA dharasena svAmI sahasa mahAna jJAnI munIzvaroM kA aneka sthAnoM para sadbhAva thaa| saMghAdhipati zrAcArya mahAn jJAnI rahe hoN|| grantha kI pUjyatA-yaha graMtha dvAdazAMga vArasI kA aMza rUpa hone se atyanta pUjya, prAmANika tathA mahatvapUrNa hai| dvAdazAMgavAyo * dekhie-mahAbaMdha kI hamArI prastAvanA pRSTha 11 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko veda kahA gayA hai / isa dRSTi se yaha vedAMza yA vedAMga rUpa hai maharSi jinasena kA kathana hai| zrutaM suvihitaM vedo dvAdazAMgamakalmaSam / hiMsopadezi yadvAkyaM na vedo'sau kRtAmdAkaM |mhaaraahii suvidhAsAgara jI mahArAja ___ yaha suracitta dvAdazAMga veda hai| yaha kisI prakAra ke doSa se dUSita nahIM hai / jojIva vadha kA nirUpaNa karane vAlI racanA hai, yaha veda nahIM hai| vaha to kRtAnta kI prANI hai| yaha bhI jJAtavya hai, ki SaTakhaMDAgama sUtra kI mahAna kRti kI racanA hone para jyeSTha sudI paMcamI ko vaibhavapUrvaka zrusa kI pUjA kI gaI thI tathA usa samaya se zravapaMcamI nAma se sarasvatI kI samArAdhanA kA parva prAraMbha huA / guNadhara svAmI kRpa isa kaSAyapAhuDa sUtra meM kevala 233 gAthAe haiN| paTakhaMDAgama mahAzAstra hai / usake chaThaveM kha. mahAbaMdha kI racanA cAlIsa hajAra zloka pramANa hai / zeSa pAMca kharAkSa lagabhaga chaha zraSTha hajAra zloka pramANa hoMge / SaTkhaMDAgama kI racanA hone para devatAoM ne iotsava manAyA thA / kasAyapAhukha sUtra ke viSaya meM aisA itihAsa nahIM hai | yaha kasAyapAhuha ahetuvAda, svayaM pramANa svarUpa prAgama hone se prAmANyatA ko prApta hai| yaha racanA atyanta kaThina aura durUha hote hue bhI svAdhyAya karane vAlI AtmAoM ko vizuddhiprada hai| ise jinendravAsI kA sAtAn aMza mAnakara vinaya sahita par3hane tathA sathA sunane vAle bhavya jIva kA kalyANa hogaa| Atma kalyANa ke premI, bhadra pariNAmI bhavyoM ke lie aisI racanAe~ amRtopama hai| maMgalAcaraNa kA abhAva kaSAyapAhuDa sUtra graMtha kA parizIlana karate samaya eka vizeSa bAta dRSTigocara hotI hai, ki anya graMthoM kI paraMparA ke anusAra isa zAstra meM maMgala racanA na karake guNadhara svAmI ne eka navIna dRSTi pradAna kI hai| unakA anugamana kara yativRSabha sthavira ne cUrsisUtroM ke prAraMbha meM maMgala nahIM kiyA hai / zaMkA--- jayaghaSalA meM kahA hai, guNadhara bhaTTAraka ne gAyA sUtroM ke Adi meM tathA yativRSabha sthavira ne ghariNasUtroM ke kAdi meM maMgala kyoM nahIM kiyA? Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-yaha koI doSa kI bAta nahIM hai| prAraMbha kie gaye kAryoM meM binnakArA karmoM ke vinAzArtha maMgala kiyA jAtA hai| isa uddezya kI pUrti paramAgama ke upayoga dvArA hotI hai| yaha bAta prasiddha nahIM hai, kyoMki yadi zubha aura zuddha bhAvoM ke dvArA karmoM kA kSaya nahIM svIkAra kiyA gayA, to anya upAya dvArA karmoM kA kSaya asaMbhava hogaa| zaMkA--zubha bhAva kaSAyoM ke usaya meM hote haiN| unase karmabaMdha hI hogaa| unheM karmakSaya kA hetu kyoM kahA gayA hai ! uttara--zubha bhAvoM meM tIna kapAya kA abhAva rahatA hai| unameM maida kaSAya rUpa parimati hotI hai| zubha kAryoM meM pravRtti hone para azubha yogoM kA saMvara hotA hai| saMvara rUpa pariNAmoM se karmoM kI nirjarA mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| kArtikeyAnapretA meM kahA hai, "maMda-ma.sAyaM. dhamma" (470) madatIya dharmacAI hai| pikA_svamumbahAravica bAraha anupraikSA meM kahA hai :suhajogesu pavitnI saMgharaNe kuNadi asuha-jogassa / suhajogAma giroho suddhava jogeNa samavadi // 63 // zubha yogoM meM pravRtti se azubha yoga kA nirodha aryAt saMvara hotA hai| zubha yogoM kA nirodha zuddha upayoga dvArA sabhaSa hai| zubha yogoM meM jitanA nivRtti aMza hai, utanA dharma rUpa satya hai| jitanA aMza sarAgasA yukta hai, utanA puNya baMdha kA hetu kahA gayA hai| zubhopayoga pariNata prAtmA meM bhI dharma rUpa pariNata sadbhAva pravacanasAra meM batAyA gayA hai| kuMdakuMda svAmI ne likhA hai : dhammeNa pariNadappA appA adi suddha-saMpayogajudo / pAvadi NivANAsuhaM suhovajuttI va saggasuI // prvcnsaar-11|| jaba AtmA dharma parisata svabhAva yukta ho zuddhopayoga ko dhAraNa karatA hai, taba mokSa kA sukha prApta hotA hai| jaba mAtmA dharma pariNata svabhAva yukta ho zubha upayoga rUpa parista hotA hai, taba vaha zubhopayoga ke dvArA svarga sukha ko prApta karatA hai| maMgala hi kIrade paarddhkjj-vigghyrkmm-virnnaasnn| taM ca paramAgamuvajogAdo ceva massadi / rasa cedamasiddhaH supha-suddhaparimAdi kAmakkhayAbhAva tkkhyaashussvttiido| uttaM ca diiyA baMdha yA upasama-vaya-bhimpayoya mAkanavarA / . bhAvo du pAriemio karaNAbhanya-jiyo hoi ||.,jydhvlaa, bhAga 1 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amanivAraNa-guNadhara AcArya ne maMgala racanA na karake yaha vizeSa bAta spaSTa kI hai, ki paramAgama kA abhyAsa pauddhika vyAyAma sadRza manoraMjaka nahIM hai, kintu usake dvArA bhI nirmala upayoga hone se karma nirjarA kI upalabdhi hotI hai| isakA yaha artha nahIM hai, ki jana sAdhAraNa maMgala smaraNa kArya se vimukha ho jaave| svayaM caturjJAna samalaphUsa gautama gotrIya gaNadhara indrabhUti ne caubIsa anuyogadvAroM ke AraMbha meM maMgala kiyA hai| yativRSabha sthavira tathA guNadhara bhaTTAraka ne vizuddha nava ke abhiprAya se maMgala nahIM kiyA, kintu gautama svAmI ne mArgadaryavahAra magAmI amejAmiMdyAlAyAmhArajaprakAra apekSA bheda hai / zaMkA-bhUtArtha hone se eka nizcaya naya hI upAdeya hai : vyavahAra naya abhUtArtha hone se tyAgane yogya hai| isa vyavahAra naya kA zrAzraya zrutaphevalI gaNadhara ne liyA, isameM kyA rahasya hai ? samAdhAna-gautama gaNaghara kA kathana hai, ki vyavahAra naya tyAjya nahIM hai| usake zrAzraya se adhika jIvoM kA kalyANa hotA hai| (jo bahujIvANuhakArI kvahAraNo so va samassiyoti maNAvahAriya godamathegeNa maMgala tatva kayaM (ja. dha pR0 8 bhA01) jo vyavahAra naya bahuta jIcoM kA hitakArI hai, usakA tyAga na kara usakA prAzraya lenA cAhiye, aisA apane mana meM nizcayakarake gautama sthavira ne maMgala kiyA hai unake hI patha kA anusaraNa kara kundakunTa, samatabhadra Adi maharSiyoM ne vyavahAra naya kA Azraya lekara svayaM ko tathA aneka jIvoM ko kalyANa mArga meM lagAne ke hetu zAstroM meM maMgala racanA kI haiM / isa prakAza meM una AtmAoM ko apanI viparIta dRSTi kA saMzodhana karanA cAhiye, ki vyavahAra naya vyartha hai tathA vaha nindA kA hI pAtra hai / vItarAga nidhikalpa samAdhi rUpa parisata mahA muni nizcaya naya kA Azraya lekara svahita saMpAdana karate hai |(saamaany munijana bhI jaba nizcaya naya rUpI sudarzana cakra ko dhAraNa karane meM asamartha haiM, taba parigraha-pizAdha se abhibhUta iMdriyoM aura viSayoM kA dAsa gRhastha usake dhArasa kI jo bAteM socatA hai, yaha usakA ati sAhasa hai| vaha jala meM pratibiMbita candamA ko pakar3ane kI bAlocita tathA maharSiyoM dvArA samarthita ceSTA karatA hai| ekAnsa pakSa hAniprada hai| maMgala kA mahatva-vyavahAra naya kI upayogitA ko svIkAra karate hue jayathavalA meM vIrasena svAmI arahaMta smaraNa rUpa maMgala kA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatva vyakta karate hue kahate haiM, "teNa sovaNa-bhoyaNa-payAsa-paccApasa sasthapAraMbhAdikiriyAsu siyameNa arahavaemokkAro kAyavo"(pRmIdakdhi:-) amAvAsI vikAsapaNedanamAprajJAzAjapratyAvartana (vApisa 'AnA) tathA zAstra ke prAraMbha Adi kriyAoM meM niyama se (khiyameNa) zraraita namaskAra arthAt smo arihaMtA rUpa mahA maMtra kA smaraNa karanA cAhiye / mUlAcAra meM kuMdakuMda svAmI ne likhA hai :arahata-gaNamokAraM bhAveNa yA jo pharedi payadamadI / so sambadukkhamokkhaM pAyA acireNa kAleNa // 7-5 // ____ jo nirmala buddhi mAnava bhAvapUrvaka zraraIta ko namaskAra karatA hai, vaha zIghra hI sarva duHkhoM se mukta ho jAtA hai| vAstava meM yaha mahAmaMtra dvAdazAMga vArasI kA sAra hai, jo zrAvaka, muniyo tathA anya jIvoM kA kalyANa karatA hai| isake dvArA pApoM kA kSaya hone se duHkhoM kA bhI nAza hotA hai| pApoM ke vipAkavaza hI jIva duHkha prApta karate hai| isake dvArA puNya kA vadha hotA hai, usase manovAMchita sukhadAyaka sAmagrI prApta hotI hai| yaha paMca parameSTrI kA smaraNa rUpa maMgala saMpUrNa maMgaloM meM zreSTha hai / kahA bhI hai : emo paMca NamoyAro sandhapAva-paNAsaNI / maMgalANaM ca sadhdhesi paTamaM hoi maMgalaM // yaha paMca namaskAra maMtra saMpUrNa pApoM kA kSaya karane vAlA hai| graha saMpUrNa magaloM meM sarvopari hai| zramaNoM ke jIvana meM isa maMtra kA. pratikramaNAdi Avazyaka kriyAoM ke karate samaya, atyanta mahatvapUsa sthAna hai| mahattva kI bAta-paMca parameSTiyoM meM aSTa karmoM kA kSaya karane vAle siddha bhagavAna sarva zreSTha haiM, phira bhI mahAmaMtra meM pAra ghAniyA phoM kA daya karane vAle bharahaMta ko prasAma ke pazcAt siddhoM ko prasAma kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai, ki vyavahAra naya kI apekSA apanI divyadhvani ke dvArA agagita jIvoM ko kalyANa patha meM pravRtta karAne vAle bharahaMta prathama pUjanIya mAne gae haiN| yahAM nizcaya naya kI apekSA na karake vyavahAra kI upayogitA ko lakSya meM le bahujIva-manugrahArtha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) "samo arahaMtA" ko mukhyatA kA kalyANa yA upakAra nahIM paMcaparameSThI rUSa namaskAra maMtra raha jaataa| dI gaI hai| nizcaya dRSTi meM koI kisI karatA hai / usakI apena lI jAtI, to kevala siddha parameSThI kI abhivaMdanA rUpa prAcIna maMtra - yaha paMca parameSThI smaraNa maMtra anAdi mUlamaMtra | 'anAdi-mUla-maMtroyam' yaha vAkya jaina paraMparA meM prasiddhi ko prApta hai| zvetAmbara saMpradAya bhI ise anAdi mUlamaMtra mAnatA hai| mUlArAdhanA TIkA meM aparAjita sUri ne kahA hai, ki sAmAyika Adi lokavindusAra paryanta samasta paramAgama meM Namo carihaMtAsa ityAdi zabdoM dvArA gaNadharoM ne paMca parameoiM ko namaskAra kiyA hai| ukta graMtha ke ye zabda : AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja dhyAna dene yogya haiM; "yaghevaM sakalasya zrutasya sAmAyikAdeloM kavindusArAntasyA maMgalaM kurvadbhirgaNadharaiH Namo zrahaMtANamityAdinA kathaM paMcAnAM namaskAraH kRtaH 1" gautama gaNadhara racita pratikramaNa graMtha trayI se samokAra maMtra kI prAcInatA para prakAza par3atA hai| usameM yaha pATha par3hA jAThA hai: "jAva arahaMtANaM bhayavaMtA samokAraM karomi, pajjuvAmaM karemi tAva kArya pAvakammaM duvariyaM vossarAmi" - jaba taka maiM arahaMta bhagavAna kI namaskAra karatA hU~, tathA paryupAsanA karatA hUM, taba taka maiM pApakarma dadhA duzcaritra ke prati udAsIno bhavAmi " - udAsInatA ko dhAraNa karatA hU~ / TIkAkAra prabhAcaMdra ne paryupAsanA ko isa prakAra spaSTa kiyA hai; "ekApreNa hi vizuddhena manasA caturviMzatyuttara- zatatrayAdi-ucchvAsai-rapTottara zatAdivArAn paMcanamaskArovAraNamarddatAM paryupAsanakaraNaM" ( 0 155 ) ekAcitta ho vizuddha manovRttipUrvaka tIna sau caubIsa ucchvAsoM meM eka sau ATha bAra paMca namaskAra maMtra kA uccAraNa karatA arhanta kI paryupAsanA hai / " isase spaSTa hotA hai. ki pratikramaNa karate samaya 108 cAra NamokAra ko jApa rUpa paryupAsanA kA kArya parama Avazyaka hai / dharmadhyAna ke dUsare bheda padastha dhyAna meM maMtroM ke jApa aura dhyAna kA kathana kiyA gayA hai| dravyasaMgraha kI gAthA 46 ko TIkA meM bAraha hajAra zloka pramANa paMcanamaskAra saMbaMdhI graMtha kA ullekha kiyA gayA hai / "dvAdaza sahasraprabhita-paMcanamaskAra-maMtha kathitakrameNa laghusiddhacakraM . jJAtvA dhyAtavyam" - ( 204 bRhad dravyasaMgraha ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) bhrAnna kalpanA-maMtroM meM zreSTha NamokAra maMtra kI anAdi mUla mAlikasamunjakyAmarA seMsilisAtavAhAzaveza usa samaya se huA, jaba se patralA TIkA kA hindI anuvAda sahita prathama bhAga prakAza meM zrAyA tathA usake AdhAra para yaha pracAra kiyA gayA, ki puSpadaMsa prAcArya ne isakI racanA kI, ata: yaha nibaddha nAma kA pAribhASika maMgala hai, jisakA bhAva hai pratha kartA kI yaha racanA hai| jIvadArama khaNDa ke zrAraMbha meM kahA gayA hai "idaM jIvadANaM viddhrmglN"| isakA yaha artha lagAnA, ki jIvadAsa meM pAribhApika nibaddha maMgala hai, asaMgata hai| jIvadArama sUtra kA nAma nahIM hai| vaha eka aMtha kA nAma hai / ghaTakhaMDAgama ke prathama khaNDa ko jIvadAe saMjJA pradAna kI gaI hai| usa graMtha meM maMgala saMlagna rahane se kahA hai. ki yaha jIvadAraNa maMgala graMtha sahita hai| yadi pAribhASika maMgala nibaddha" zabda kA abhidheya hotA, to "idaM jIvadrANaM maNibaddhamaMgalaM' pATha hotaa| aisA nahIM hai, ataH rAyamokAra ko puSpadanta AcArya ko racanA kahanA 'gaganAravinda murabhi:'---bAphAza kA kamala saurabha saMpanna hai yaha kathana sadRza asatya aura aparamArtha yAda hai| vicAraka buddhi ( Common Sense ) ke dvArA citana karate para, yaha jJAca hogA ki jisa dharma kI caubIsa sarvatra tIrthakaroM ne dezanA dI usa dharma kI AdhAra zilA rUpa NamokAra maMtra ko kisa prakAra dUsarI sadI meM utpanna mAnane ko viveka dvArA samarthana milegA? aisI mahAna sAMskRtika vizuddha ghAramA ke viruddha naI zoSa ke nAma para ayathArtha pracAra pakSa kA moha amaMgala kArya hai / zramaNa saMskRti ke mUlAdhAra zramam jIvana kI devasika kriyAoM meM japa tapa meM isa mahAmaMtra samokAra ke smaraNa kI AvazyaktA batAI gaI hai| ataH dhArmika evaM vivekI vyakti kA kartavya hai, ki pakSa vyAmoha ghaza kie pracAra ke anusAra apanI dhAramA na banAveM / zrAgama, yukti tathA paraMparAdi ke anusAra vicAroM ko vizuddha banAnA samIcIna kArya hogaa| jayapavalA TIkA kI tAmrapatrIya prati-kaSAyapAhuDa sUtra kI jayadhacalA TIkA kI tAipatrIya prati mUbidrI ke siddhAnta maMdira meM vidyamAna hai| yaha purAtana kAnar3I lipi meM hai| bhASA kahIM saMskRta hai, kahIM prAkRta hai| isa prakAra 'mariNa-pravAla' nyAyAnusAra yaha bhASA pAI jAtI hai| yaha prati sAta, ATha sau varSa purAtana kahI jAtI hai| use hI bhAja mUla pradi mAnA jAtA hai| cAritracakravartI 108 AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja kI icchA pUrti hetu ukta sATha hajAra pramANa pradha kI tAmrapatroM meM utkIrNa prati AcArya zAMtisAgara janavANI jIsoddhAraka saMsthA ke dvArA taiyAra karAI gii| isI prakAra valA TIkA bhI tAmrapatra meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkIrsa huI | mahAyaMdha bhI tAmrapatra meM utkIrNa ho gayA hai| ye graMtha phalaTae. baMbaI meM rakhe gae haiN| paripUrNa mahAyaMdha mUlamaMtha kA saMpAdana, prakAzana kA puNya kArya AcArya mahArAja kI prAnnAnasAra hamAre dvArA saMpanna huA thaa| hamane mahAbaMdha prathama 'paDibadha' kA hindI anuvAda kiyA thaa| usakA dUsarA saMskaraNa mudrita huA hai| dharmadhyAna kA sAdhaka zAstrakAroM ne dharmadhyAna tathA zukladhyAna ko nirvANa kA sAdhana kahA hai| isa duHSamA nAma ke paMcamakAla meM zukladhyAna kI sAmanya nahIM pAI jAtI hai| dharmadhyAna kI pAtratA pAI jAtI hai| usake tRtIya bheda vipAka-vicaya dharmadhyAna meM kamoM ke vipAka kA citavana kiyA jAtA hai| prAcArya akalaMka ne kahA hai--"karmaphalAnubhavanaviveka prati praNidhAna vipaakvicyH| karmaNAM jJAnAvarasAdInAM dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAva-pratyaya phAlAnubhavanaM prati praNidhAna vipAkavicayaH (tarA0 pR353 ) kramoM ke . phanAnubhavana-vipAka ke prati upayorSikahonAmimA niyudhisAgarAcA mahArAja dharmadhyAna kA sAdhaka hai| jJAnAvaraNAdika karmoM kA dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva ke nimitta se jo phalAnubhavana hotA hai, usa ora cittavRtti ko lagAnA vipAka viSaya hai| karmoM ke svarUpa tathA vipAka kA citavana karane para rAgAdi kI mandatA hotI hai tathA kaSAya vijaya kA kArya sarala ho jAtA hai| yaha zAstra dharmadhyAna kA sAdhaka hai / tAvika dRSTi-samayaprAmRta kI dezanA ke prakAza meM jIva yA sonatA hai-- jIvassa Nasthi vaggo Na vaggaNA va phaDDhyA keI / No ajjhappaTThANA aitra ya aNubhAya-ThANANi // 52 / / jIvasma Nasthi keI joyahANA Na baMdhaThANA thaa| kheva ya udayaTThANA Na mamgadvANayA keI // 53 // ko vidibaMdhaTThAzA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThANA go saMjama -- lajhUiThANA vA // 54 // zeba ya jIvavANA raNa guNaTThANA ya asthi jIvasma | jeNa du ede mave puggaladavvasta pariNAmA / / 55 // isa jIva ke na to varga hai, namArgaNA hai, na spardhaka hai, na adhyavasAya sthAna hai, na anubhAga sthAna hai| jIva ke na yogasthAna hai. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) meM baMdhasthAna hai, na udayasthAna hai, na mArgaNA sthAna hai, na sthitibaMdha sthAna hai, na saMkleza sthAna hai, na vizuddhisthAna hai, na saMyamalabdhi sthAna hai| jIva ke na jIvasthAna hai, na guNasthAna hai, kAraNa ye saba pudgala ke pariNAma haiN| viveka patha-yaha hai parizuddha pAramArthika dRSTi / mumukSu AtmA pakAnta pakSa kA parityAga kara vyavahAra dRSTi ko bhI dRSTigocara rakhatA hai| yadi vyavahAra kA sarvathA parityAga kara ekAntarUpa se nizcaya iSTri ko apanAyA jAya, to vaha jIya mokSa mArga ke viSaya meM akarmaNya banakara mvacchanda AcAra dvArA pApa kA prAzraya legA tathA usake vipAkavaza duHkhapUrNa paryAyoM meM jAkara yaha varNanAtIta vyathA kA anubhava kregaa| paMcAstikAya kI dIkA meM (gAthA 172 ) amRtacandra suri likhate haiM-"jo ekAnta se nizcayanaya kA lAlabana lete hue rAgAdi vikalpoM se rahita paramasamAdhirUpa zuddhAtmA kA lAbha na pAte hue bhI tapasvI ke AcaraNayogya sAmAyikAdi chaha zrAvazyaka kriyA ke pAlana kA tathA zrAvaka ke AcaraNa ke yogya dAna, pUjA Adi kA baNDana karate haiM, ye nizcaya nIdizAbahAra bokAnoM se vihIM sAMgele apaharirAjaya tathA vyavahAra yAcaraNa ke yogya avasthA se bhinna koI avasthA ko na jAnate hue pApa ko hI bAMdhate haiN| * pramAda kA prAzraya lene vAlA nizvayAbhAra vAtmA kA vikAsa na karatA huzrA patana avasthA ko prApta karatA hai tathA ! vyavahArAbhAsI puNyAcarama dvArA svarga jAtA hai / vivekI sAdhaka samanvaya / ke patha ko svIkAra karatA huyA kahatA hai : yavahAreNa du ede jIvasma havaMti varaNamAdIyA / guNThANatA bhASA Na du kaI gicchayaNa yassa // 56||m.praa.|| * "yepi kevalanizcayanayAvarlavinaH saMtopi rAgAdi-vikalparahita paramasamAdhirU zuddhAtmAnamalabhamAnA api tapodhanAgharaNayogyaM ghaDAvazyakArAnuSThAna zrAvakAcaraNayogyaM dAnapUjAghanuSThAnaM ca dRSayanta, tepyubhayabhraSTAH saMto nizcaya-vyavahArAnuSThAnayogyAvasthAntara-sapajAnantaHpApameva bnnti|" (paMcAstikAya TIkA pRSTha 36 ) yaha bhI kahA gayA hai- "ye kecana..." vyavahAranayameva mokSamAge manyante tena tu suralokakleza-paraMparayA masAra paribhramaMtIvi"-jo ekAntavAdI vyavahAranaya ko hI mokSamArga svIkAra karate haiM, ve devaloka ke kRtrima sukha rUpa kleza paraMparA kA anubhava karate hue saMsAra meM bhramaNa karate haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye paNAdi guNasthAna paryanta Ava vyavahAranaya se jIva meM pAre / jAte haiN| nizcaya naya kI apekSA ve jIva ke bhAva nahIM yAyavAna AzuvihiAsAgara jI mahArAja hattvajJAna taraMgiNI meM kahA hai : vyavahAreNa vinA kevikaSTAH kevalanizcayAt / nizcayana vinA kecit kevalabyavahArataH // koI loga dhyavahAra kA lopakara nizcaya ke ekAnta se vinAza ko prApta hue aura koI niznaya dRSTi ko bhUlakara kevala ugravahAra kA prAzraya lekara vinaSTa hue| dvAmyAM DagmyA vinA na syAt sabhyagdraSyAvalokanam / yathA tathA nayAbhyAM cetyuktaM ca syAdvAdibhiH // jaisa donoM netroM ke binA samyaka rUpa se vastu kA avalokana nahIM hotA, usI prakAra donoM nayoM ke cimA bhI yathArtharUpa meM vastu kA | pahaNa nahIM hotA, aisA bhagavAna kA kathana hai| kaSAyapAhuDa kA prameya- isa paMtha meM mohanIya karma ke bheda kaSAya para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| prAcArya nemicaMdra siddhAnta cakravartI ne phaSAya ke svarUpa para isa prakAra prakAza DAlA hai-- suhadukkha-subahumassa kammarakhenaM kamedi jIvasma / saMsAraramara temA phasAnotti NaM ti // 282 // go. jI. jisa kAraNa sukha, duHkha rUpa bahu prakAra ke tathA saMsAra kapa sudUra maryAdA yukta jJAnAgharamAna rUpa karma kSetra (khata) kA kaSaraNa / hamA bAdi ke dvArA josanA Adi ) kiyA jAtA hai, isa kAraNa ise kaSAya kahate haiN| krodha, mAna, mAyA tathA lobha rUpa saMvaka mithyAdarzana Adi saMglaza bhAva rUpa bIja ko prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza dhaMdha nakSA karmarUpa kheta meM botA hA kAlAdi sAmagrI ko prApta kara samtra duHkha rUpa bahuvidha dhAnyoM ko prApta karatA hai| isa karma kSetra kI dhanATi anaMta paMca parAvartana saMsAra rUpa sImA hai| yahAM kRSasIti kpaayaa| isa prakAra nirukti kI gaI hai| isa graMtha kA prameya kaSAya ke viSaya meM 'pezadosa pATura' ke anusAra pratipAdana karanA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) isa jIva ke karmabandha hone meM kaSAya mukhya kAraNa hai / tasvArthasUtra meM RkSA hai - "sakaSAyatvAt jIvaH karmakho yogyAna pudgalAna Adase sabadhaH " - jIva kapAya sahita hone se karmarUpa pariNata hone yogya pudgaloM ko - kArmAsa vargaNAoM ko grahaNa karatA hai, use baMdha kahate haiN| pAya kI mukhyatA se hone vAle karmabaMdha ke dvArA yaha jIva kaSTa bhogA karatA hai / jaha bhAravaso pUriso vaha maraM gehiUsa kAvaDiyaM / emeva ca jIvo kammabharaM kAyakAvaDiyaM // go. jI. 201 jaise koI bojhA Dhone vAlA puruSa kA~va ko maharaNa kara zrommA DhotA hai, isI prakAra yaha jIva zarIra rUpa kAvar3a meM karmabhAra ko rakhakara dayA karatA hai / karma saMbaMdhI mAnyatAeM:- - isa karma siddhAnta kA samAdara sarvatra pAyA jAtA hai; kintu jaina Agama meM jisa prakAra isakA pratipAdana kiyA gayA hai, vaisA anyatra nahIM hai / sAmAnyatayA 'kriyA' ko 'karma' saMjJA pradAna kI jAtI hai| gItA meM "yogaH karmasu kauzalam' - karma meM kuzalatA ko yoga kahA hai| gItA zramika meM prAsAra) ko rAja mAnA gayA hai / isI kAraNa vahAM "karma jyAyo akarmaNaH" akarmI banane kI apekSA karmazIlatA ko acchA kahA hai| aisI bhI mAnyatA hai ki ayakti sat athavA asat kArya viziSTa saMskAroM ko chor3a jAtA hai; uma saMskAra se AgAmI jIvana kI kriyAeM prabhAvita hotI haiN| usI saMskAra vizeSa ko karma kahA jAtA hai| isa saMskAra ko karmAzaya, dharma, adharma | adRSTa yA daiva nAma se kaha dete haiM / tulasIdAsa ne kahA hai : 7 tulasI kAyA kheta haiM manasA mayo kimAna 1 pApa puNya dIDa bIja haiM, cuvai so lunai nidAna // zuddha dharma kI dRSTi karma ke viSaya meM kisa rUpa meM hai. yaha kruddha ke isa AkhyAna dvArA avagata hotI hai| kahate haiM, eka bAra gautama buddha bhikSArtha kisI saMpanna kisAna ke yahAM gye| usa kRSaka ne unase kahA, "Apa mere samAna kimAna bana jAiye / mere samAna Apako dhana-dhAnya kI prApti hogii| usase Apako bhikSA prApti heTa prayatna nahIM karanA par3egA / " buddhadeva ne kahA, "bhaaii| maiM bhI to kisAna huuN| merA kheta merA hRdaya hai / usameM maiM satkarma rUpI bIja botA huuN| viveka rUpI hala calAnA huuN| maiM vikAra tathA vAsanA rUpI ghAsa kI niMdAI karatA hU~ tathA prema aura AnaMda kI apAra phasala kATatA hUM / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) maharSiyoM ne pUrvayaddha kamI ko palabAna kahA hai / yaha sUkti mahatvapUrNa hai-- caidhA vadanti kapha-pitta-marudvikArAn / jyoti vido grahagati parivartayanti // bhRtAbhi-bhUtamiti bhUtavido vadanti / prAcInakarma balavanmunayo vadaMti // mArgadakimAnacA madha kiyA kANDoM ko karma saMzA pradAna kI gaI hai| vaiyAkaraNa pANini ne kartA ke lie atyanta iSTa ko karma kahA hai| mahAbhArata meM use karma kahA hai, jisase jIva ghaMdhana ko prApta karatA hai-"krmnn| yadhyate jantuH, vidAyA tu pramucyata" ( 240-5) pataMjali ke yogasUtra meM "kleza kA mUla kAraNa pharma (karmAzaya) kahA gayA hai / karmAzaya-phama kI vAsanA isa janma meM tathA janmAntara meM anubhavagocara huzrA karatI hai| yogI ke azukla pavaM akRSNa karma hote haiN| saMsArIjIvI ke zuklA, kRSNa tathA zukla-kRSNa karma kahe gae haiN| -"klezamUlaH karmAzayaH paTApajanya vedanIyaH / kozuklakRSNa yoginAstravimitareSAm"--- ( yo. da. kaivalyapAda ) / kriyAtmaka kSaNika pravRtti se patpanna gharma tathA adharma padavAcya mAtmasaMskAra karma ke phalopamoga paryanta pAyA jAtA hai| azoka ke zilAlekha naM. 8 meM likhA hai, "isa prakAra devatAoM kA pyArA priyadarzI apane bhale karmoM se utpanna hue sukha ko bhogatA hai|' 'milinda prazna' cauddha racanA meM milinda nareza ko bhitu nAgasena ne karma kA svarUpa isa prakAra samajhAyA hai, jIva karmoM ke anusAra nAnA yoniyoM meM janma dhAraNa karate haiM / karma se hI jIva U~ce-nIce hue haiN|-"kmmprisrmaa / kamma mate bibhajAta yadidaM hInappaNAMtatAyIti"* jaina dhADamaya meM karma kA suvyavasthita, zRGgalAbaddha tathA vaijJAnika varNana hai| pharma viSayaka vipula sAhitya upalabdha hotA hai| krama ke baMdha para prakAza DAlane .MO Maharaja, it is because of differences of action that men are not like, for some live long and some are short-lived; some are bale and some weak; some comely and some ugly; some powerful and some without power; some rich, some poor, some born of noble, come meanly Btack, some wise and some foolish"-The Heart of Buddhism P. 85. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAlA mahAbaMdha zAstra cAlIsa hajAra zloka pramANa hai, jo prAkRta bhASA meM racA gayA hai / baMdha ke mUla kAraNa krodhAdi kaSAyoM kA varNana karane vAlI racanA jayadhavalA sATha hajAra zloka pramANa hai / ityAdi isa prakAra ke vipula sAhitya ke parizIlana dvArA yaha avagata ho jAtA hai. ki sarvajJa hone ke kAraNa jaina tIrtha karoM kI karma sambandhI dezanA maulika, sArapUrNa tathA vaijJAnika hai| isa karma ko suspaSTa vivecanA se isa bAta kA hRdayagrAhI samAdhAna prApta hotA hai, ki paramAtmA ko zuddha, buddha, savajJa, anaMta zakti sampanna svIkAra karate hue bhI usakA vizva nirmANa tathA karma phala pradAna kArya meM hastakSepa na hote hue kisa prakAra loka vyavasthA meM bAdhA nahIM aatii| - jaina darzana meM karma-karma kA svarUpa samajhane ke pUrva yadi hama isa vizva kA vizleSaNa kare, to hameM sacetana tathA acetana ye do tattva prApta hote hai / caitanya (Consciousness) arthAt jJAna-darzana guNayukta dhAtma natva hai| AkAza, kAla, gamana tathA sthiti rUpa parivartana ke mAdhyama rUpa dhameM tathA adharma nAma ke tatva aura pudgala (Matter) ye pA~ca ghacetana dravya haiN| ina chaha dravyoM ke samudrAyarUpa yaha vizva hai| inameM AkAza, kAla, dharma aura dharma to niSkriya dravya hai| inameM pradezamArgadarzavaMcala memavAryapI suniSkiAmAca hI rulaghu nAma ke guNa ke kAraNa ghar3a guNIhAni vRddhi rUpa pariNamanamAtra pAyA jAtA hai| aisA na mAna, to dravya phUTastha ho jAyagI / jIva tathA pudgala meM parispaMdAtmaka kiyA pratyeka ke anubhava gocara hai / paMcAdhyAyI meM kahA hai : bhAvavanto kriyAvantI dvAvetau jIvapudgalau / to ca zeSacatuSkaM ca SaDete bhAvasaMskRtAH // tatra kriyA pradezAnAM parispaMdazcalAtmakaH / bhAvastatpariNAmAsti dhArAvAhya ka-vastuni // 2 / 25, 26 // joya tathA pudgala meM bhAvavatI aura kriyAvatI zakti pAyI jAtI hai| dharma, adharma, kAza, kAla, jIva aura pudgala meM bhAvavaThI zakti upalabdha hotI hai| pradezoM ke saMcajanarUpa parispaMdana pho kriyA kahate haiN| dhArAvAhI eka vastu meM jo pariNamana pAyA jAtA hai, use bhAva kahA jAtA hai| bhAvavantau kriyAvantI ca pudgalajIvI pariNAmamAtrajamo bhaavH| parispaMdananakSamA kriyA / (pravacanasAra TIkA gAthA 126) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 22 ) 19 vaibhAvika nAma kI zakti vizeSa vaza jIva aura pudgala saMyukta ho baMdhanavaddha ho jAte haiN| jisa prakAra caMtraka lohe ko apanI ora AkarSita karatA hai, usI prakAra vaibhAvika zakti viziSTa jIva rAgAdi bhAvoM ke kAraNa kArmAsa vargaNA tathA AhAra, taijasa, bhASA tathA manovargaNA rUpa nokarmatragaNAoM ko apanI ora AkarSita karatA hai| AcArya nemicaMdra siddhAnta cakravartI ne likhA hai, ki jisa prakAra tapta loha piNDa sarvAMga meM jala ko kheMcakara AtmasAt karatA hai, usI prakAra rAgAdi se saMtapta jIva bhI kArmANa tathA nokArmANa vargaNAoM ko khecA karatA hai| anaMtAnaMta paramANuoM ke pracaya ko vargaNA kahate haiM / padmanaMdi paMcavizatikA meM kahA hai -- dharmAdharma namAMsi kAla iti me naivAhitaM kurvate / catvApi sahAyatAmupagatA stiSThanti gatyAdiSu // eka: pudgala eva sannidhigato nokarma-karmAkRtiH / bairI baMdhakRdeSa saMprati mayA bhedAsinA khaMDitaH // 25 // AlocanA adhikAra dharma, adharma, AkAza aura kAla meraa| tanika bhI ahita nahIM karate haiN| ye gamana, sthiti Adi kAryoM meM merI sahAyatA kiyA karate haiM / eka mudgala dravya hI karma aura nokarma rUpa hokara mere samIpa rahatA hai / aba maiM baMdha ke kAraNa usa karma rUpa zatru kA bheda-vicAra rUpI talavAra ke dvArA vinAza karatA hU~ / paribhASA - paramAtma prakAza meM kahA hai : visaya kasAyahi raMgiyahaM je aNuyA labhyaMti / jIva-paesahaM mohiyahaM te jiNa kamma bhAMti // 62 // viSaya tathA kavayoM ke kAraNa AkarSita hokara jo pudagala ke paramANu jIva ke pradezoM meM lagakara use mohayukta karate haiM, unheM karma kahate haiN| 0 3 mudgala dravya kI teIsa prakAra kI vargaNAoM meM kArmAsa vargA karma rUpa hotI hai tathA AhAra, taijasa, bhASA aura manovargaNA nokarma rUpatA ko prApta hotI haiN| zeSa advAdaza prakAra kA pudgala karma- nokarmarUpatA 'vayaskAntopalAkRSTa sUcI yattadddvayoH pRthak / asti zaktiH vibhAvAkhyA mitho baMdhAdhikAriNI ||paMcA. rAS42 zA "deodaye sahi jIvo Aidi kamma-zokammaM / pacisamayaM sacca tattAyasa DibhIvva jalaM / go0 ka0 3 // paramAhiM atAhi vaggasarA du hodi ekkA hu / / go. jI. 244 // J S Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 23 ) ko nahIM prApta hotA hai / unakA AtmA ke sAtha sAtha saMbaMdha hone ke lie yaha Avazyaka hai ki ve uparokta paMca prakAra kI vargaNAoM ke rUpa meM pariNata ho / pravacanasAra meM kahA hai :pariNamadi jadA appA suimmi asuhAmma raagdosjudo| taM paksidi kammaraya gANAvaraNAdi - bhAvehi // 5 // ="0 jaya rAga-dveSa yukta pAramA zubha tathA azubha kAryoM meM pravRtta hotA hai, taba karma rUpI dhUlI jJAnAvaraNAdi rUpa se usameM praveza karatI hai| yahA~ kaMdakaMda svAmI ne karma ko dhUli sadRza pratAyA hai| taila lipta zarIra para jisa prakAra dhUli cipaka jAtI hai| usI prakAra rAgAdi se manina mAtmA ke sAtha karma rUpI raja kA baMdha hotA hai| pudgala ke paramANu snigdhapanA tathA rukSapanA ke kAraNa paraspara baMdha avasthA ko prApta kara isa vizva meM vividha rUpatA kA pradarzana karate haiN| amRtacandrasUri kahate haiM, ki do aNu Adi anaMtAnaMta paramANu yukta pudgaloM kA kartA jIva nahIM hai / ve paramANu hI svayaM una avasthAoM ke utpAdaka haiN| 'ato'vardhAyane dUyaNukAdhanantAnaMta-pudgalAnAM na piNDakI puruSosvi" isa vizva meM sarvatra sUkSma tathA sthUla paryAya pariNata anantAnta pudgaloM kA sajhAva pAyA jAtA hai / "tato'Soyate na pudgala piNDAnAmAnedA puruSosti'isase yaha nizcaya kiyA jAtA hai ki pudgala piekA ko lAne vAlA puruSa nahIM hai| ye pudUgala binA bAdhA utpanna kiye hI samasta loka meM pAya jAte haiN| "jaise navIna maMgha ke jala kA bhUmi se saMbaMdha hone para pudagaloM kA svayameva dUrvA, vividha kITAdi rUpa parisamAna hotA hai, isI prakAra jisa samaya yaha AtmA rAga tathA dveSayukta ho zubha tathA azubha bhAvoM se paripata hotA hai usa samaya Atma pradeza parispaMdana rUpa yoga ke dvArA praveza ko prApta kama rUpa pudgala svayameva vicitravAoM ko prApta jhAnAvaraNAdi rUpa se parimata hote haiN| isase amRtacandra sUri yaha niSkarSa nikAlate haiM, "svabhAvakRtaM karma vaicitrya na punarAtmakRtam"-karmoM kI vicitradA svabhAva janita hai| bada prAtmA ke dvArA utpanna nahIM kI gaI hai| prAtmA aura pudgala ke karma paryAya rUpa pariNamana karane meM nimitta naimittikapanA pAyA jAtA hai| jIva aura pudgala dravya pUrNatayA pRthaka haiN| unameM upAdAna-upAdeyatA kA pUrNatayA abhAva hai| bhAcArya akalaMkadeva 'mogAda-gAr3ha Nicido poggalakAehiM samvado logo| sumedi bAdarehiM yasapAramgehiM joggehiM // 16 // prava. sA. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavArtika meM likhate haiM-"yathA bhAjanavizeSa pratiptAnAM vividharasavIja-puppa-phalAnAM madirAbhAvena pariNAmaH, tathA pudgalAnAmapi prAtmani sthitAnAM yogakaSAyavazAt karmabhAvena pariNAmo veditavyaH" / jaise pratra / vizeSa meM DAle gae aneka rasavAle bIja, puSpa tathA phaloM kA madirA mpa meM pariNAma hotA hai, usI prakAra yoga tathA kaSAya ke kAraNa yAtmA / meM sthiya pudgaloM kA karmarUpa se pariNamana hotA hai| 1 samayasAra meM madapi kuMdakuMda kahate haiM : jIvapariNAmahehU~ kammattaM puggalA pariNamaMti / puggala-kampaNi mittaM taheva jIvo vi pariNamai // 8 // baMdha meM nimitta naimittikapanA-jIva pariNAmoM kA nimitta pAkara pudgala kA pharmarUpa se pariNamana hotA hai| isI prakAra podgalika grAmadeze nimitta cAyAvAsA sahArIvAmana hotA hai / kizanasiha jI ne kriyAkoSa meM kahA haiM : / sUraja sanmukha darapaNa gharai, rUI tAke Age kareM / unia ravi-darpaNako teja milAya, agani upaja rUI bali jAya // 51 // nahi aganI ikalI rUi mAMhi, darapana madhya kahU~ haiM nAhi / | duhuni ko saMyoga milAya, upajai agani na saMzai thAya // 55 // samayasAra kA yaha phathama mArmika hai : Na vi kubbai kammaguNo jIvo kammaM taheva jIvaguNe / zraNoeNa-NimitteNa du pariNAma jANa doehapi // 1 // ' -tAtvika dRSTi se vicAra kiyA jAya, to jIva na to karma meM guNa karatA hai aura na karma hI jIva meM koI guNA utpanna karatA hai| jIva tathA pudgala kA eka dUsare ke nimitta se viziSTa rUpa se pariNamana hudhA karatA hai| eeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / pugmala-kamma-krayANaM du kattA savyabhAvANaM // 2 // ra isa kAraNa se AtmA apane bhAva kA kartA hai| yaha pudgala karmakRta samasta bhAvoM kA karcA nahIM hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 25 ) amRtacandrasUri kA kathana hai jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamaMte pudgalAH karmabhAvena // pu. si. 12 // -- jIva ke rAgAdi bhAvoM kA nimitta pAkara pudgajJa svayameva karmarUpa meM pariNamana karate hai / jaise sUrya kI kiraNoM kA megha ke avalaMbana se iMdradhanupAdi rUpa se pariNamana ho jAtA hai; isI prakAra svayaM apane caitanyamaya bhAva se pariNmana zIla jIva ke rAgAdirUpa pariNamana meM paudgalika karma nimitta par3A karatA hai| yadi jIva aura pudgala meM nimitta bhAva ke sthAna meM upAdAna upAdeyatva ho jAve. to jIva dravya kA abhAva hogA athavA pudgala dravya kA abhAva ho jAyagA / bhinna krayoM meM upAdAna- upAdeyatA nahIM pAI jaatii| pravacanasAra kI TIkA meM amRtacaMda dhAcArya ne kahA hai, pudgalaskandha karmatva pariNamana zakti ke yoga se svayameva karmabhAva se pariva hote haiN| isameM jIva ke rAgAdibhAva bahiraMga sAdhana rUpa se avalambana hote haiM / deha - dehI - bheda - - kuMdakuMda svAmI kahate haiM, zarIra jIva se pUrNatayA bhinna hai-- orAliyo ya deho deho veucciyo ya tejayizro / AhAraya kammayo poladanyappA madhye pra. sA. 171 // // audArika zarIra, vaikriyika zarIra, taijasa zarIra, AhAraka tathA kArmANa zarIra ye sabhI pudgaladravya rUpa haiN| "tato bhavadhAryate na zarIraM puruSosti" isase yaha nizcaya kiyA jAtA hai, ki zarIra puruSa rUpa nahIM hai / aisI sthiti meM yaha jijJAsA utpanna hotI hai, kri jovakA asAdhAraNa lakSaNa kyA hai ? arama- marUtra -magaMdhaM zravtrasaM cedaNAguNa-mamada | jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiduThANaM // 172 jIva rasa, rUpa, gaMdha rahita hai; avyakta hai| caitanya guNa yukta hai; zabda rahita hai; bAhya liMga (cihna) dvArA bhamAjha hai tathA zranirdiSTa saMsthAna vAlA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) cUDAmaNi meM kahA hai : evaM mizrasvabhAvoyaM dehI svatvena dehakam | surupate punarajJAnAdato dehena badhyate / / 7 / 16 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja isa deha meM sthita AtmA usa zarIra se bhinna svabhAva vAlA hai / vaha dehI ajJAnavaza deva ko apanA mAnatA hai. isa kAraNa vaha zarIra se baMdhana ko prApta hotA hai / zaMkA- pudgala skandhoM ko pharma kahA jAtA hai; jIva ke bhAvo ko karma kahane kA kyA hetu hai ? utara - AdA kammamalimako pariNAmaM lahar3a kammasaMjutta / tatto silisadi kAmaM sadA dhammaM tu pariNAmo // karma ke kAraNa malina avasthA ko prApta AtmA karmamayuta pariNamana ko prApta karatA hai| isase karmoM kA saMbaMdha hotA hai / ataH rAgAdi pariNAma ko karma kahate haiM / karmabaMdha kI prakriyA - rAgAdi bhAvoM se hone vAlI karmabaMdha ko prakriyA ko vAdIbhasiMha sUri isa prakAra spaSTa karate haiM :-- saMsRto karma rAgArthI svataH kAyAntaraM tataH / iMdriyANIndriyadvArA rAgAdyAzrana ka punaH 11ca.cU. 1140 // gAdibhAvoM se saMsAra meM karma baMdhate haiN| usa karma dvArA bhavIna zarIra kA nirmANa hotA hai| usame iMdriyoM kI utpatti hotI hai| iMdriyoM viSayoM kA upabhoga hone para dveSAdi pariNAma hote haiN| isa prakAra baMdha kA cakra calA karatA hai| paMcAstikAya kA yaha kathana mahatvapUrNa hai :-- jo khalu saMsArattho jIva tato du hodi pariNAgo / pariNAmAdo kammA hammAdo hodi gadisu gadI // 128 // madimadhigadasta deho dehAdo iMdiyANi jAyaMta / teMhi tu visayaggahaNaM tato rAgoM va doso vA // 126 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ( 27 / nAlA khAmA . bulaDANA jAyadi jIvarasevaM bhAvo saMsAra-cakkabAlammi / idi jiNavarehi maNido praNAdi-NidhaNo saNiNo vA // 13 // " saMsArI jIva ke anAdi kAlIna baMdhana kI upAdhi ke paza se "snigghaH pariNAmoM bhavati"--snigdha rUpa pariNAma hotA hai| una snigdha pariNAmoM se pudgala pariNAma rUpa karma AtA hai| usase narakAdi gasiyoM meM gamana hotA hai| narakAdigatiyoM meM jAne para zarIra prApta hotA hai| zarIra meM iMdriyAM hotI haiN| iMdriyoM se vipayoM kA grahaNa hotA hai| viSaya mahagsa dvArA rAga tathA dveSabhAva paidA hote haiN| rAmapa se punaH snigdha pariNAma hotA hai--"rAgadveSAbhyAM punaH snigdhArasAmaH" unase karma yaghatA hai| isa prakAra paraspara meM kArya kAraNa svarUpa joyoM tathA pudgalI ke pariNAma rUpa karma jAla saMmAra caka meM jIva ke anAdi anaMta athavA anAdi sAnta rUpa se cakra ke samAna parivanena ko prApta hote haiN| isa prakAra jinendra bhagavAna kA kathana hai| amUtaM zrAramA ke baMdha kA kAraNa-pravacanasAra TIkA meM yaha praznAvarAyA gayA jamAvAsyAhamajA hirAvarUtatvAbhAvAt saMdhI bhavati"-AtmA svabhAva se amUrta hai| usameM snigdhapanA, rUtapanA nahIM pAyA jAdA hai| isake vaidha kaise hotA hai ? / zaMkA-isa zaMkA ko pravacanasAra meM isa prakAra rakhA gayA haipatto svAdiguNo bajjhadi phAsehi bhaeNamaeNehi / tavivarIdo appA caMdhadi kidha poggalaM kamma / / 173 // rUpAdi guNa yukta hone se mUrtimAna pudgala kA anya pudgala ke sAtha baMdha honA upayukta hai, kintu pAtmA to rUpAdiguNa rahita hai, yaha kisa prakAra paudgalika karmoM kA baMdha karatA hai? samAdhAna-isa prazna ke samAdhAnArtha kundakunda svAmI kahate haiMrUvAdiehi rahido pecchAdi jANAdi rUtramAdINi / davANi guNe ya adhA tadha baMgho teNa jANihi ||17||pr.saa.|| mAtmA svayaM rUpa, rasa, gaMdha tathA varNa rahita hai, phira bhI vaha rUpa rasa Adi yukta drazya tathA guNoM ko dekhatA hai tathA jAnatA hai| isa prakAra rUpAvi rahita bhAramA rUpI karmapudgaloM se yaMdha ko prApta hotA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) janakA yaha spaSTIkaraNa bhI dhyAna dene yogya hai : upabhogamayo jIvo mujjhadi rajjAda yA padussedi / pappA biyidhe visaye jo hi puNo tahi saMbaMdhI // 17 // " mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArA yaha jIva upayoga arthAt jJAna darzana svarUpa hai / yaha vividha paricchedya arthAt jJeya rUpa padArthoM ke saMparka ko prApta karake moha, rAga tathA dveSa rUpa bhAyoM ko utpanna karatA hai, isa kAraNa usake karmoM kA baMdha hotA hai| jIva ke bhAvoM ke anusAra dravya paMdha hotA hai sathA dravya baMdha dvArA bhAva yaMdha hotA hai| pravacanasAra TIkA meM amRvacandrasUri ne isa prakAra spaSTIkaraNa kiyA hai ki yaha AtmA lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezI hai| zarIra, pANI tathA mano-vargaNAoM ke avalavana se usa AtmA ke pradezoM meM parispandana arthAt sarvAgINa rUpa se kaMpana hotA hai| usa samaya karma rupa pudgala kAya meM svayameva parispaMdana utpanna hotA hai aura ve pharma pudgala AtmA ke pradezoM meM praveza ko prApta hote haiN| jIva ke rAga, dveSa sthA moha hone para baMdha ko bhI prA humA karate haiM / "tato abadhAryate dravyabadhasya mAvabaMdho hetu:"-ataH yaha nizcaya kiyA jAtA hai, ki rAgAdi bhAvayaMdha se dravyabaMdha hotA hai| dravya karmabaMdha-bhAva karmabaMdha-gogmaTasAra dharmakAra meM "poggalapiho vya'-pudgala ke piMDa ko dravyakarma kahA hai / "tassacI bhAvakama tu-usameM rAgAdi utpanna karane kI zakti bhAva pharma hai| adhyAtma dRSTi se jIya ke pradezoM ke sakaMpa honA bhAvadharma hai| jIva ke pradezoM ke kaMpana dvaar| pudgala phoM kA jIva pradezoM meM Agamana hotA hai| pazcAta rAga, dveSa, mohavaza maMdha hotA hai| ____ AcArya nemicandra ne drathya yathA bhAvabaMdha ke viSaya meM isa prakAra yanjhadi samma jeNa ducaMdaNabhAvaNa bhAvabaMdhI so / kammAdapadesANaM agaNoraNa pavesaNaM daro idra0saM0 32 // caitanya kI jisa rAgAdi rUpa pariNati ke dvaar| karmoM kA adha hotA hai, use bhAvabaMdha kahate haiM / karmoM aura AtmA kA paraspara meM praveza ho jAnA dravya baMdha hai| pravacanasAra gAthA 170 ko ttiikaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI sumihAsAgara au mahArAja zuddha jIya meM rAgAdi vikAroM kA asadbhAva hai| zuddha pudgala meM bhI krodhAdi kA prabhAva anubhayagocara hai| una pudgaloM ke sAtha jova kA saMbaMdha hone para baMdha rUpa eka navIna avasthA anubhavagocara hotI hai| | udAharaNArtha haldI aura dhunA ke sammizraNa dvArA jo vizeSa lAlimA kI utpatti hotI hai, vaha donoM kI saMyukta kRti hai, jisameM haldI ne pIlepana kA parityAga kiyA hai tathA cUnA ne bhI apanI dhavalatA tyAgI hai| donoM ke svaguNoM kI vikRti ke pariNAma svarUpa lAlimA nayanagocara hotI hai| kahA bhI hai: haradI ne jaradI tajI cUnA tajyo sapheda / doU mila ekahi bhae, radho na kAha bheda / / paMcAdhyAyo meM kahA hai : ghaMghaH paraguNAkArA kriyA syAt pAriNAmikI / tasyAM satyApazuddhatva tadvayoH svaguNacyutiH // 2 // 130 // anya ke guNoM ke prAkAra rUpa pariNamana honA baMdha hai / isa parisamana ke hone para azuddhatA pAtI hai| usa kAla meM yaMdhana ko prApta hona vAloM ke svayaM ke guNoM kI cyuti rUpa viparimana hotA hai| na baMdha eka kA nahIM hotA hai / 'baMdho'yaM dvandujaH smRtaH yaha baMdha do se utpanna hotA hai / usa baMdha kI dazA meM baMdha ko prApta dravya apanI svataMtratA sa virahita ho paraspara adhInasA ko prApta hote haiN| mAzAdharajI kA yaha kathana vizeSa dhyAna dene yogya hai| sandho adhyante pariNavivizeSeNa vivazIkriyA karmANi prakRtividuSo yena yadi thaa| sa satkarmAmnAtI nayati puruSaM yat svavazatAm / pradezAnAM yo vA sa bhavati mithaH zlepa ubhyoH| anagAradharmAmRta 2238 // jisa pariNati vizeSa se karma arthAt karmasva paryAya prApta pudgaladravya kaSipAka-anubhava karane vAle jISa ke dvArA paravaMtra banAye jAte haiM yogadvAra se praviSTa jhakara puNpa-pAparUpa parie mana karake bhogya rUpa se sambaddha kiye jAte haiM, vaha dha hai athavA lo karma jIva ko apane parA meM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai, vaha baMdha hai azvA jIva aura pudgala ke pradezoM kA pAsgara mila jAnA baMdha hai| sAmAnya dRSTi se loka kahA karate haiM, kamoM ke dvArA jIva apano svataMtratA ko khokara parataMtrAyasthA ko prApta hotA huA saMsAra meM paribhrama kiyA karatA hai / isa viSaya meM AzAdharajI ne eka vizeSa dRSTi se ciMtana karake kahA hai, ki na kevala jIva vivazatA ko prApta hotA hai, balki pudgala bhI apano svAdhInatA ko svokara sthiti vizeSa paryanta jI ke sAtha baMdhana baddhatA kA anubhava karatA hai| yadi kisI jIva ne darzana mohanIya kA baMdha kiyA hai, to sattara kor3Akor3I sAgara paryanta baha mudgala-skandha jIya ke sAIna kara rahepAtayaghiyavidhijhigasthalI parvAmIMna ko mathavA paramANu rUpa sUkSma pariNamana ko nahIM prApta hogaa| sUkSma prAtmA ke sAtha eka kSetrAvagAhI banane kAlA karma dhuJja bhI anaMtAnaMta paramANu pracaya svarUpa hota bhI pakSu iMdriyAdi ke agocara rahatA hai| karma raja ke pudgala skandha itane sUkSma rahate haiM, ki unako cheTana, bhedana, vanAdi dvArA tanika bhI prati nahIM pahu~cadI hai / kArmAma vargaNAra sUkSma hone ke sAtha jI ke pradezoM para bhanetAnaMta saMkhyA meM pAI jAtI hai| ---- / prazna- brahada dravyasaMgraha daukA meM yaha prazna kiyA hai ki gaga dveSa aAdi pariNAma "f karmajanitA; ki joyajanitAH iti" kyA karmoM se utpanna hue haiM yA jIva se utpanna hue haiM ? --- samAdhAna--strI aura puruSa ke saMyoga se utpanna hue putra ke samAna, cUnA tathA haldI ke saMyoga se utpanna hue varNa vizeSa ke samAna rAga aura dveSa jora aura karma ke saMyoga janya haiN| naya kI vivakSA ke anusAra vivakSita ekadeza zuddha nizcagranaya se rAga dveSa karmanita kahalAte haiN| prazuddha nizcaya naya se ve jovajanisa kahalAte haiN| yaha azuddha nizcayanaya zuddha nizcayanaya kI apekSA se vyavahAranaya hI hai| prazna -zuddha nizcayanaya se ye rAga-dveSa kisake haiM / samAdhAna-strI aura puruSa ke saMyoga vinA putra kI utpatti nahIM hotI hai / cUnA aura haldI ke saMyoga binA raMga vizeSa kI utpatti nahIM hotI hai / isI prakAra zuddha niraSaya naya kI apekSA jIva aura pudgala donI dravya zuddha haiN| inake saMyoga kA abhAva hai / zuddha naya kI apekSA jIva kA saMsArI aura mukta bheda nahIM pAyA jAtA hai| usa naya kI apekSA jIva ke karmoM kA abhAva hai| vaha naya siddhoM sathA nigodiyA jIvoM meM bheda kI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * / dUprabhu " hai| usa dRSTi sAMgANA mArgadarzaka: kalpanA nahIM karatA hai| usa dRSTi se bhavya aura abhavya bhI bhinna nahIM jJAta hoMge / zuddha naya kI apekSA pudgala kI skandha paryAya kA asadbhAva hai| vaha maya paramANu ko hI grahaNa karatA hai / zuddha pudgala kA paramANu paramANu-pracaya rUpa kama nahIM kahA jA sakatA hai| "jaya kAkatAlagArI suvidhAsAgara jI mahArAja giAra vastu kA pUrNa rUpa se svarUpa samajhane ke lie vividha dRSTiyoM ko patAne vAle bhinna 2 nayoM kA prAzraya lenA samyagjJAna kA sAdhaka hai| eka hI haTa ko satya svIkAra karane vAlA vatvajJAna rUpa amRta kI upalabdhi nahIM kara paataa| vaha ajJAna aura avidyA ke gahare garva meM gira kara duHkhI hotA hai / anubhava ke stara para yadi karmabaMdha ke sambandha meM vicAra kiyA jAya, to yaha svIkAra karanA hogA, ki jotra parvamAna paryAya meM anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMta sukha tathA anaMtavIryAdi prAtmaguNoM se samalaMkRta nahIM hai, yadyapi zakti kI apekSA ye guNa prAtmA meM sarvakArahate haiN| jisa prakAra agni ke saMparka se zIvakSa svabhAva vAlA jala urUpatA ko prApta hotA hai, usI prakAra paudgalika karmoM ke kAraNa jIva kI anaMtarUpa avasthAeM dRzrA karatI haiN| guNoM meM dhaibhAvika pariNamana ho jAne se vaha AtmA majhAnI, azakta aura duHkhI dekhA jAtA hai| use vartamAna paryAya meM sakalajJa tathA anaMta sukhI mAnanA prazAnta ciMtana, tarka aura anubhaya ke anurUpa nahIM hai| yadi jItra ke sardazA baMdhAmAva jainAgama ko mAnya hotA, to mahAbaMdha, kasAyapAhuDa Adi pranyoM kI racanAeM kyoM kI jAtI? dvAdazAMga pANI meM jisa prakAra prAtmaprasAda pUrva hai, usI prakAra pharma pravAda pUrva kI avasthiti phahI gaI hai| yadi yaha jIva kAdaya ke kAraNa parataMtra na hotA, to mUtra, purISa, rakta, asthi Adi Nita vastuoM ke adbhuta ajAyabaghara sahaza mAnava zarIra meM kyoM kara nivAsa karatA hai ? isa apavitra zarIra meM bhISa kA prAvAsa usakI bhayaMkara asamarthatA aura majabUrI ko sUcita karate haiM / zarIra yathArtha meM jIva kA kArAgAra ( Prison-house of the toul) tulya hai / muni dIkSA lene ke pUrva jIbaMdhara svAmI apane zarIra ke svarUpa para gaMbhIratA pUrNa dRSTi DAlate hue socate haiM aspaSTa dRSTamaga hi sAmarthyAtkarmazilpinaH / ' sabhyamUhe kimanyatsyAnmala-mAMsAsthi-majjataH // 11-51-1.cU. yathArtha meM pharmarUpI zirUpI kI kuzalatA ke kAraNa zarIra apane khasI rUpa meM nahIM dikhAI detA hai| isalie yaha ramaNIya dikhAI par3atA hai, phintu yadi vivekI puruSa vicAra kare komala, mAMsa, asthi aura majAke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) sivAya isa zarIra meM kyA hai ? jIvandhara svAmI kA yaha zarIra svarUpa kA cinsana kitanA mArmika aura satya hai, ise sahRdaya vyakti anubhavakara sakatA hai / ve apanI mAtmA se maMjazakarate Amane suvihiAsAgara jI mahArAja daivAdantaH svarUpaM cedvahirdehasya kiM paraiH / prAstAmanumavencheya-mAtman ko nAma pazyati / / 11-52 / / he Atman ! yadi daivavaza deha kA bhItarI bhAga zarIra se bAhara prA jAve, vo isake anubhava kI icchA vo dUra hI rahe, koI ise dekhegA bhI nhiiN| ghayA AtmA sarvathA amUrtIka hai ?-AtmA aura karmoM ke saMbaMdha ke viSaya meM anekAnta dRSTi ko spaSTa rUpa se samajhAte hue pUjyapAda svAmI sarvArthasiddhi maMtha meM yaha bAgama kI gAthA uddhRta karate haiN| yaMdha paDi eyasaM lakkhaNado yadi tassa NANasa / tamdA amuttimAyo Negato hodi jI vassa // baMdha kI apekSA jIva aura karma ko patA hai / svarUpa kI dRSTi se donoM meM bhinnatA hai| isase jIva ke amUrtapane ke bAre meM ekAnsa nahIM hai| isa prasaMga meM prAcArya akalaMkadeva kA kathana vizeSa udbodhaka hai-"anAdi. karmabaMdhasaMtAna-parataMtrasyAtmanaH mamUrti pratyanekAnto / baMdhaparyAyaM pratyekatvAta syAnmUrtam / tathApi jJAnAdi-svalakSaNA parityAgAt syAdatiH |"mdmoh vibhramakarI surAM pItvA naSTa-smRti janaH kASThavadaparispanda upalabhyate, tathA karmendriyAbhibhavAdAtmA nAvibhUta-svalakSaNe mUrta iti nizcIyate ( ta. rA. pra.81) anAdikAlIna karmabaMdha kI paraMparA ke adhIna bhAtmA ke amUrtapane ke viSaya meM ekAntapanA nahIM hai| yaMdha paryAya ke prati ekatva hone se mAtmA kathaMcit abhUnIka hai, kintu apane nAnAdi lakSaNa kA parityAga na karane ke kAraNa kathAMcat amUrtIka bhI hai| mada, moI tathA zramako utpanna karane vAlI madivA ko pIkara manuSya smRti zUnya ho kASTha sahaza nizcala 'ho jAtA hai tathA karmendriyoM ke abhimava hone se apane jJAnAdi svalanarama kA aprakAzana hone se AtmA mUrtIka nizcaya kiyA jAtA hai| - karma mUrtIka kyoM yadi AtmA ko amUrtIka mAnane ke pramAna use bAMdhane vAle karmoM ko bho amUrtI mAna leM, vo kyA bApA hai| kau ko mUrtiyukta svIkAra karane meM kyA koI hetu hai ? -- samAdhAna-karma mUrtIka haiM, kyoMki karma kA phala mUrtIka dravya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) ke saMbaMdha se dRSTigocara hosAGgijisa premAlAkisamisagaDhatyA mahArAja viSa / mUSaka ke viSa dvArA jo zarIra meM zotha Adi vikAra utpanna hotA hai. yaha idriyagocara hone se mUrtimAna hai / ata: usakA mUla kAraNa viSa bhI mUrtimAna honA cAhie / isI prakAra yaha jIva bhI maNi, puSpa, anitAdi ke nimitta se sukha tathA sarpa, siMhAdi ke nimitta se duHkha rUpa karma ke vipAka kA anubhava karatA hai| ataH isa surava aura duHkha kA kAraNa jo karma hai, vaha bhI mUrtimAna mAnanA ucita hai| jayadhavalA TIkA meM likhA hai ( 1 / 57 )-" pi muttaM ceva / naM kathaM Nabade ? muso saha-saMbaMdheNa prinnaamaaNtrgmnn--higuvtrsiido| sa ca pariNAmAntara-gamaNamasiddhaM tasya teNa viNA jara-kuTabakhayAdINa vikhAsA-guvayattIe pariNAmaMtaragamarasa-siddhIyo |"-krm mUta hai, yaha kaise jAnA ? isakA kAragA yaha hai ki yadi karma ko mUte na mAnA jAya, to mUrta auSadhi ke saMbaMdha se pariNAmAntara kI utpatti nahIM ho mktii| arthAt rugNAvasthA meM auSadhi prahasa karane se roga ke kAraNa karmoM kI napazAMti dekhI jAtI hai, vaha nahIM bana sakatI hai| auSadhi ke dvArA pariNAmAntara kI prApti zrasiddha nahIM hai, kyoMki pariNAmAstara ke prabhAva meM jvara, kruSTha tathA kSaya zrAdi rogoM kA vinAza nahIM bana sakatA, ataH karma meM pariNAmAntara kI prApti hotI hai, yaha bAta siddha hotI hai| 14- karma mUrtimAna tathA paudgalika haiN| jIva amUrtIka tathA apaudla ka hai, ataH jIva se karmoM ko sarvathA bhinna mAna liyA jAya to kyA doSa hai ? isa viSaya meM vIrasena prAcArya jayadhavalA meM isa prakAra - prakAza DAlate haiM;-"jIva se yadi kamoM ko bhinna mAnA jAya, to kamoM se bhinna hone ke kAraNa zramUrta jItra kA mUrta zarIra tathA auSadhi ke mAtha saMbaMdha nahIM ho sakatA; isase jIva tathA karmoM kA saMbaMdha svIkAra karanA caahie| zarIra Adi ke sAtha jItra kA saMbaMdha nahIM hai, aisA nahIM kaha sakate haiM; kAraNa zarIra ke chede jAne para duHkha kI upalabdhi dekhI jAtI hai| zarIra ke chede jAne para prAtmA meM duHkha kI utpatti hone meM jIva tathA kamoM kA saMbaMdha sUcita hotA hai| eka ke chede jAne para maryathA bhinna dUsarI vastu meM duHkha kI utpatti nahIM pAI jAtI / aisA mAnana para avyavasthA hogii| jIva se kamoM ko bhitra mAnane para jIva ke gamana karane para zarIra kA gamana nahIM honA cAhie, kAbarama donoM meM ekatya kA abhAva hai / auSadhi mevana bhI jIva ko nIrogatA kA saMpAdaka nahIM hogA, kAraNa auSadhi zarIra ke dvArA pII gaI hai| anya ke dvArA poI auSadhi anya kI nIrogatA ko utpanna nahIM kregii| isa prakAra kI upalabdhi nahIM hotii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva ke ruSTa hone para zarIra meM kaMpa, dAha, gale kA sUkhanA, netroM kI lAlimA, mohoM kA car3hAnA, gomAMca kA honA, pasInA AnA Adi vAte zarIra meM nahIM honI cAhiye, kAraNa usameM mitratA hai| jIvana ko isch| se zarIra kI gati, prAgati, hAtha, paira, sira tathA aMguliyoM kA ilanacalana bhI nahIM honA cAhiye, kAraNa ve pRthaka hai| sapUrNa jIvoM ke kevalajJAna, kevaladarzana. anaMtavIryavirati. samyaktvAdi ho jAnA cAhiye. kAragara siddhoM ke samAna, jIva se karmoM kA bhitrapanA hai| athavA siddhoM meM anaMta guNoM kA abhAva mAnanA hogA, kintu aisI bAta nahIM hai / ataH kAviSIka sAmanapasabipitAm jInapahovAcanako abhinna zraddhAna karanA caahiye| isa prakAra kI vastu-sthiti ko dhyAna meM rakhane vAle vizva puruSa ko basakA katrtavya badati hue brahmadeva bRhad dravyasaMgraha meM likhate haiM:"yasyaivAmRtasyAsmasaH prAptyabhAvAda tasasAMga dhamatoya jIvaH sa evAmUrtI mUrta-paMcendriya-viSayatyAgena nirantaraM dhyAtavyaH" / gA. 7, pR. 20) isa jIvane jisa amUrta AtmA kI prApti ke abhAva se ghanAdi saMsAra meM bhramaNa kiyA hai, usI amUrta svabhASa pAtmA kA, mUrta paMcendriya ke viSayoM kA parityAga kara, nirantara dhyAna karanA cAhie / akAravaza svayaM ko sarvocca tathA mahAna socane vAlA vyakti yadi apane jIvana ko ucca gavaM pavitratA kI bhUmi para nahIM le jAtA hai, to vaha narabhava ke jIyana-dIpa bujhane ke pazcAt nikRSTa paryAyoM ko prApta kara anasakAla paryanta vikAsa zUnya paristhiti meM par3akara apane duko kA phala bhogA karatA hai| karma baMdhana mAnane kA kAraNa-paMcAdhyAyI meM kahA hai:ahaMpratyaya-vedyatvAjjIvasyA-stitva-manvayAt / / eko daridraH eko hi zrImAniti ca karmaNaH // 2 // 50 // "maiM hU~" isa prakAra baI pratyaya se jIvakA astitva avagata hotA hai| eka daridra hai, eka dhanavAna hai, yaha bheda karma ke kAraNa utpanna hA hai| yadi karma rUpa bAdhaka sAmagrI na hotI, do yaha jIva apane mana : ghis tathA pAnaMda svarUpa meM nimagna rahA praataa| gasI sthiti kA abhAva pratyakSa meM anubhava gocara ho rahA hai ataH isakA kAraNa pratipakSI sAmamI ke rUpa meM kamo kA astitva mAnanA tarkasaMgata hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 } koI koI dArzanika yaha socate haiM, ki jIva to sadA zuddha hai| yaha karmabaMdhana se pUrNatayA prathaka hai / karma prakRti kA khela ho jagata meM dRSTigocara hotA hai / sAMkhya darzana ko mAnyatA hai : tammAna vadhyate'mauna mucyate nApi saMsarati kazcita / 'suvidhisAgara jI mArgadarzaka :maMmuvi apane viyate ca nAnAzrayA prakRtiH // sAM.ta.kA~.62 / / isase koI bhI puruSa baMdhatA hai, na mukta hotA hai, na paribhramaNa karatA hai | aneka yAtrayoM ko grahaNa karane vAlI prakRti kA hI saMsAra hotA hai, baMdha hotA hai tathA mokSa hotA hai / kartRtva para syAdvAda dRSTi isa viSaya meM sthAdvAda zAsana kI dRSTi ko spaSTa karate hue jayasenAcArya likhate haiM, "tasaH sthitamettat, ekAntena sAMkhyadarttA na bhavati / kiM tarhi ? rAgAdivikalpa-hita-samAdhilakSaNa-bhedajJAnakAle kameSaH kartA na bhavati / zeSa kAle bhavati " ( samayasAra gAthA 344 - TIkA ) - I ataH yaha bAta nirNIta hai ki AtmA ekAntarUpa se sAMkhya mata ke samAna akartA nahIM hai phira AtmA kaisI hai ! rAgAdi-vikalpa rahita samAdhi rUpa bheda vijJAna ke samaya vaha karmoM kA kartA nahIM hai| zeSa kAla meM jIva karmoM kA kartA hotA hai| arthAt jaba vaha prabheda samAdhirUpa nahIM hotA hai, taba usake rAgAdi ke kAraNa baMdha huA karatA hai| 1. bheH vijJAna vAlA avirata samyaktvo hai aura usake baMdha nahIM hotA hai, isa bhrama ke kAraNa vastu vyavasthA me bahuta gar3abar3I A jAtI haiM / bhedavijJAna nirvikalpa samAdhikA ghotaka hai, jo munipada dhAraNa karane ke uparAnta hI prApta hotI hai| prAkulatA tathA vikalpajAla pUrNA gRhasvAvasthA meM usa parama prazAnta evaM atyanta ujjvala Atma-parirapati ko kalpanA bhI asaMbhava hai / gRhasthoM ke prazasta rAgalakSaNamya zubhopayogasya " prazasta - rAga lakSaNa zubhapayoga kA mukhyatA se sadbhAva hotA hai / cinasAra TIkA ( gAthA 254 ) meM amRtacaMdra svAmI likhate haiM " gRhiNA samasta viraterabhAvena zuddhAtma prakAzanasyAbhAvAt ' " gRhasthoM ke pUrNa tyAga rUpa mahAvrata nahIM hone se zuddha zrAtmA kA prakAzana nahIM hotA hai / digambara jaina zrAgama kI yaha dezanA hai " upadhasadbhAve sUryA jAyate " bAhya pariha hone para mUtra pariNAma rUpa antaraMga paribhada pAyA jAtA hai| cAMvala meM sarvaprathama vAhya chilakA dUra kiyA jAtA hai / tatpazcAt usakA aMdaraMga mala dUra hone kI sthiti prApta hovo hai, jisake dUra hone para zuddha kula kI upalabdhi hotI hai| bAharI chilakA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAna bAharI vastra Adi parigraha kA tyAga Avazyaka hai| isake binA vicAra mAtra se antaraMga digambaratva sthAzivalatAnArthI savidhisAgara jI mahArAja hI nahIM prApta hogii| vicAra mAtra se iSTa middhi nahIM hotii|"kssetrcuuddaamnni meM' kehI" dhyAno gAsabodhena na hisi viSaM zrama:"--- koI bagulA ko samakSa rakhakara use gAr3a mAnakara garaha kA dhyAna kare, to usakA viSa dUra nahIM hogA / imase spaSTa hotA hai. ki kevala kalpanA dvArA sAdhya kI siddhi asaMbhava hai| ___AtmA ke kartRtva kI gutthI ko sulajhAte hue amRtacaMdrasUgi samayasAra phalaza meM kahate haiM : kAramamI spRzantu pRrupa mAMkhyA ivaapyaaiitaaH| phariM kalayantu taM kila madA medAvodhAdadhaH // kaI tUdatta-bodha-ghAma-niyataM pratyakSameva strayam / pazyantu cyuta-karmabhAva macala jAtAmmaika param // 20 // ahanta bhagavAna ke bhaktoM ko yaha ucita hai ki ve sAMkhyoM ke samAna jIva ko sarvathA aphartA na mAneM, kintu unako bhedavijJAna hone ke pUrva prAtmA ko sadA kartA svIkAra karanA cAhiye / jaba bhedavijJAna kI capalabdhi ho jAye, va prAtmA kA karmabhAva rahiva avinAzI, prayuddhajJAna kA puMja, pratyakSa rUpa eka jJAtA ke svarUpa meM darzana kro| yaha bheda vijJAna gAgAdi vikalpa rahita nirvikalpa samAdhi kI avasthA meM utpanna hotA hai| yaha sarva prakAra ke parigraha kA parityAga karane vAle .mahAna bamasa ke pAyA jAtA hai| aisI sthiti meM vikkI gRhastha kA kartavya hai, ki vaha usa maca sthiti kA dhyeya banAkara usakI upalabdhi ke lie iMdriya vijaya tathA saMyama ke sAdhanA patha meM pravRtta ho macAI ke sAtha puruSArtha kre| AtmavaMcanAyukta pramAra pUrNa pravRtti se parama pada kI prApti asaMbhava hai| jaina Agama ke anusAra saMsArI jIva ke sukha duHsvAdi kA kAraNa usakA pUrva sacita karma hai| vaha yaha nahIM mAnatA hai, ki bhajJo jantugnIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gaccheda svarga yA zvabhrameva vA // mahAbhArata vanaparva 30128 // ___ yaha ajJa jIva apane sukha tayA duHkha kA svAmI nahIM hai| vaha isa viSaya meM svatamra nahIM hai| vaha Izvara ke dvArA prerita ho kabhI svarga meM jAvA hai aura kabhI naraka meM pahu~cA rakhA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva saMsAra-isa saMbaMdha meM samaMtabhadra svAmI AmamImAMsA meM jaina dRSTi ko isa prakAra vyakta karate haiM : kAmAdiprabhavazcitraH karmabaMdhAnurUpataH / taraca kama svahetubhyaH jIvAstacadhya-muddhinAhahI mahArAja . kAma, krodha, mohAdi kI utpatti rUpa jo bhAva saMsAra hai, vaha | apane-apane karmoM ke anusAra hotA hai / vaha karma apane kAraNa rAgAdi se utpanna hotA hai| ve jIva zuddhasA sathA azuddhatA me samanvita hote haiN| AcArya vidyAnaMdI aSTasahasrI meM likhate haiM-yaha bhAvAtmaka saMsAra ajJAna moha, tathA ahaMkAra rUpa hai| saMsAra eka svabhASa vAle Izvara kI kRti nahIM hai. kAram usake kArya sukha-duHkhAdi meM vicitratA dRSTigocara hotI hai / jisa vastu ke kArya meM vicitratA pAI jAtI hai, vaha eka svabhAva bAla kAraNa se utpanna nahIM hotI hai; jaise aneka dhAnya kurAdi rUpa vicitra kArya aneka zAlicIjAdika se utpanna hote haiN| isI prakAra sukhaduHmba viziSTa vicitra kArya rUpa jagat eka svabhAva vAle IzvarakRta nahIM ho sktaa| anAdi saMbaMdha kA aMta kyoM ?-AtmA aura kama kA saMbaMdha anAdi se hai, taba isakA aMta nahIM honA cAhie ! mamAdhAna-anAdi kI anaMtatA ke sAtha vyApti nahIM hai| pIja vRkSa kI saMtati ko paraparA kI apekSA anAdi kahate haiN| yadi bIja ko | dagdha kara diyA jAve, to vRkSa kI paraMparA kA kSaya ho jaayegaa| karmavIja | ke nae ho jAne para bhayAkura kI utpatti nahIM ho sakatI hai| tattvArthasAra meM kahA hai : dagdhe bIje yathA'tyanna prAdurbhayati naukuraH / karmabIje tathA dagdhe na pramehati bhanAMkuraH // 8 // 7 // akalaka svAmI kA kathana hai, ki mAramA meM pAyA jAne vAlA karmamala AtmA ke pratipakSarUpa hai| yaha AsmA ke guNoM ke vikAsa hone . .. . ....--.--...-- . 'saMsAroyaM naikasvamAvezvarakRtaH, tatkAryasukha-duHkhAdi-vaicitryAt / nahi kAraNasyaikarUpatve kArthanAnAtvaM yuktam , zAlinIjavan // aSTazaptI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) para kSayazIla hai| jaise prakAza ke Ate hI sadA aMdhakAra vAle pradeza se aMdhakAra dUra ho jAtA hai, athavA zota bhUmi meM uSNatA ke prakarSa hone para zIta kA apaka hotA hai; usI prakAra samyagdarzana Adi ke prakarSa se mithyAtyAdi vikAroM kA apakarSa hotA hai| rAgAda vikAroM meM hInAdhikaptA ko dekhakara tArkika samaMtabhadra kahate haiM, ki koI aisI bhI AtmA hotI hai, jisase rAgAdi pUrNatayA dUra ho cuke haiM. use hI paramAtmA kahate haiN| sAdibaMdha kyoM nahIM ? paMcAdhyAcI meM likhA hai, jisa prakAra jIva anAdi hai, usI prakAra pudgala bhI anAdi hai| unakA saMbaMdha bhI varNa pASANa ke kiTa-kAlimAdi ke saMbaMdha sadaza anAdi hai| aisA na mAnane para anyonyAzraya doSa aayegaa| abhiprAya yaha hai, ki pUrva meM azuddhanA svIkAra kie binA baMdha nahIM hogaa| yadi zuddha jAMca meM baMdha rUpa ! azuddhatA utpanna ho gaI, to sthAyIrUpa meM nirvANa kA lAbha asaMbhava hogaa| jaba mokSa prApta zuddha jIva karmoM ke kucakra meM phaMsegA, to saMsAra kA J cakra sadA calegA aura mokSa kA abhAva ho jaayegaa| + pratiko pasaghAlatAnamagAsaddha hai| yaha parAdhInatA yadi sAdi mAnI jAya, to mokSa kA abhAva ho jaayegaa| sarvajJa, anaMtasaktamAna, anaMta sukhI zrAtmA mukta avasthA meM rahate hue duHkha ke yAraNa gagAdi ko utpanna karegA, yaha kalpanA take tathA gaMbhIra ciMtana ke pratikUla hai| aisI sthiti meM arthApatti pramANa ke prakAza meM jIva aura kamoM kA anAdi saMbaMdha svIkAra karanA hogaa| kama zrAgamana kA dvAra--mAtmA meM kamI ke praveza dvAra ko zrAsrava kahA gayA hai| manoraNA, vacanavargae. tathA kAyavargaNA meM se kisI eka ke avalaMbana se dhAtma pradezoM meM sapatA utpanna hotI hai| usase karmoM kA Agamana huzrA karatA hai| dhavalA dIkA meM yogoM kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai, "bhA manasaH samutpatyarthaH prayatlo manoyogaH tathA vacama: | mamutpatyarthaH prayatno vaagyogH| kAya kriyA-samutpatyarthaH prayatna caay| yogaH-bhAtramana kI utpatti ke lie jo prayatna hocA hai. bada manoyoga hai| vacana kI utpatti ke lie jo prayatna hotA hai, vaha vacanayoga hai| kAya ko kriyA kI utpatti ke lie jo prayatna hotA hai, vaha kAyayoga hai| yaha yoga vizeSa paribhASika saMjJA rUpa hai| yaha dhyAna ke paryAyavAcI yoga se bhinna hai| yaha pudgala karmI kA AtmA ke sAtha saMbaMdha karAne meM nimitta kAraNa hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda prabhu .:nATayAlA kha... buDANA zaMkA-sarvArtha siddhi meM yaha zaMkA kI gaI hai, ki jisa yoga ke dvArA puNya kA pAlava hotA hai, usI ke dvArA kyA pApa karma kA Asrava hotA hai ? samAdhAna-zubha yoga ke dvArA puNya kA pAsrava hotA hai| mazubha yoga ke dvArA pApa kA prAmaya hotA hai / zubha pariNAmoM se racita yoga zubha hai aura azubha pariNAma se racita yoga azubha hai| " zubha pariNAmanito yogaH zubhaH azubhapariNAma-nivRttazcAzubhaH " / pravacanasAra TokA, meM moha tathA dveSamaya pariNAmoM ko anuma :- . kahA hai / rAmakiyadi azaktazatI suthuktisAhI vAzazubha hai aura yadi vaha vizuddhatA sahita hai, to vaha zubha hai / zubha pariNAma ko puNya rUpa pudgala ke baMdha kA kAraNa hone se puNya kahA hai| pApa rUpa pudgala ke baMdha kA kAraNa hoMne ye azubha pariNAma ko pApa kahA hai|- "satra puNya-pudgala baMdha kAraNatvAt zubha-pariNAmaH puNyaH pApa-pudgala-baMdhakAraNatvAvazubha-pariNAmaH pApaM"-- prava. sA. TIkA gAthA 181, pR. 122) donoM upayoga para dravya ke saMyoga meM kAraNa rUpa hone se | azuddha haiN| yadi upayoga maMkleza bhAva kapa uparAga yukta hai, to yaha azubha / hai tathA yadi vaha vizuddha bhAva rUpa parAga yukta hai to use zubha kahate haiN| / amRtacaMdrasUri ne azuddha kI vyAkhyA ina zabdoM meM kI hai;" upayogo hi / jIvasya paradravyasaMyogakAraNamazuda: / sa tu vizuddhi-saMklezarUpoparAgava. zAna zubhAzubhatvenopAtta-duvidhyaH" / (praya, sAra. gAthA 156 TokA) "yadA tu dvividhasyApyasyAzadasyAbhAvaH kriyate tadA khalUpayoga: zaddha evAvatiSThate, sa punarakArasametra paradravyasaMyogasya " jaba zubha tth| azubhampa azuddha bhAya kA prabhAva hotA hai, taba zuddha upayoga hotA hai / vaha zuddha upayoga paradanya ke saMyoga kA kAraNa nahIM hotA hai| __ yaha zuddhopayoga munirAja ke hI pAyA jAtA hai| pravacanasAra meM kahA hai : suvidida-padasthasulo maMjama-sava-maMjudo vigadarAyo / mamaNo mamasuhRdukkho maNido suddhovogo si // 15 // sUtrArthajJAna ke dvArA vastu kA svarUpa jAnane vAlA, saMyama tathA ) tapa saMyukta, rAgarahita, susva aura duHkha meM samAna bhAva yukta zramam ko / zuddhopayoga kahA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 40 ) Asava-baMdha ke hetu isase yaha spaSTa ho jAtA hai, ki kuMdakuMda svAmI ne gRhastha ko zuddhopayoga kA apAtra mAnA hai / * gommaTasAra karmakANDa meM midhyAtva avirati kaSAya, tathA yoga ko bhAva kahA hai| unake kramaza pAMca, dvAdaza, paccIsa nayA paMdraha bheda haiN| satvArtha sUtra meM ina kAraNoM ko baMdha kA kAraNa kahA hai| samayasAra meM baMdha ke kAraNa mithyAtva avirati kaSAya tathA yoga kahe gae haiM / 1 sAmaNNapaccayA khalu cauro bhAMti baMdha kattAro / micchataM praviramaNaM kasAya jAgA ya bodhavyA // 106 // ina bhinna kathanoM kA samanvaya kaise hogA ? samanvaya patha - adhyAtmakamala mArtaNDa meM kahA hai, ki mithyAtva bAdi cAroM kAraNa bhAva tathA baMdha meM hetu haiM, kyoMki unameM donoM prakAra kI zaktiyAM haiM; jisa prakAra agni meM dAhakatva aura pAncakatva rUpa zaktiyoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai| jo mithyAtva Adi prathama samaya meM zrasrava ke kAraNa hote haiM, unase ho dvitIya kSaNa meM baMdha hotA hai| isalie pUrvokta kathana meM apekSA kRtabheda hai / dezanA meM bhinnatA nahIM hai | zaMkA -- zlokavArtika meM yaha zaMkA utpanna kI gaI hai, "yoga eva AsravaH sUcito na tu midhyAdarzanAdayo'pItyAha " -- sUtra meM yoga ko hI Asrava kahA hai, midhyAdarzana Adi ko zrAva nahIM kahA hai| isakA kyA kAraNa hai ? * micchantaM zraviramaNaM kasAya-jogA ya AsA hoMti / para-vArasa paraguvIsaM-parasA hoMti sabheyA // 76 // atvAraH pratyayAste nanu kathamiti bhAvAsravo bhAvabandha -- caikatvAt vastutasto vata matiriti cettanna zaktidvayAtmyAt / ekasyApIha bahnardahana - pacana - bhAvAtma zaktidrayAyeM vahniH syAt dAhakazca svaguNabalAtpAca kazceti siddheH / / mithyAtvAdyAtmabhAvAH prathamasamaya evAnave hetavaH syuH / karma pratisamasamaye tau bhavetAM kathaMcit // navyAnAM karmasAgamanamiti tadAtve hi nAmnAstatraH syAt / AyatyA syAtsa paMdhaH sthitimiliya- paryanta meSo nayorthivaH / pariccheda - } Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 samAdhAna -- jJAnAvara khAdi karmoM ke bhAgamana kA kAraNa miyAdarzana midhyAdRSTi ke hI hotA hai| sAsAdana samyagdRSTi ke nahIM hotA hai| amrayata ke pUrNatayA aviratipanA hai| dezasaMyata ke eka deza avirati pAI jAtI hai, saMyata ke nahIM pAI jAtI hai / pramAda bhI pramattagurUsthAna paryanta pAyA jAtA hai, apramattAdi ke nhiiN| kaSAya sakaSAya ke hI pAyI jAtI hai / upazAnta kaSAyAdi ke vaha nahIM pAI jAtI hai| yogarUpa Atra yogakevalI paryanta sabake pAyA jAtA hai| ataH use bhAva kahA hai / mithyAdarzanAdi kA saMkSepa se yoga meM hI aMtarbhAva ho jAtA hai (6,2, pR0 443) | dravya saMgraha meM kahA hai -- " rANA ra dIrgaH joga mahArAja davyAsabosa yo praNeyamebho jiNakkhAdo // 31 // dra.saM. jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa parimana karane yogya jo pudgala AtA hai, vaha dravyAstra hai| usake aneka bheda haiM. aisA jinendra ne kahA haiN| jIva ke jina bhAvoM ke dvArA karmoM kA sva hotA hai, unako: bhAvAlava kahA hai / minnAviradi pramAda joma kohAda bho'tha viroyA / paNa-paNa-pAdasa - siya- caMdu-kamaso bhedA du puJcassa // 30 // 1. midhyAtva avirati, pramAda, yoga tathA krodhAdi kaSAya bhAvAva ke bheda haiM, unake kamaza: pAMca, pAMca, pandraha, tIna aura cAra bheda kahe hai| midhyAtva ke ekAnta viparIta, saMzaya, vinaya tathA ajJAna ye pAMca bheda hai| pAMcoM iMdriya sambandhI avirati pAMca prakAra kI hai / pramAda ke paMdraha bheda haiN| yoga mana, vacana tathA kArya ke bheda se tIna prakAra / krodha, mAna mAyA aura lobha ke bheda se kaSAya cAra prakAra hai / anagAradharmAmRta meM likhA hai, "Amraye yogo mukhyo, baca trAyAdi: yathA rAjasabhAyAmanubrAhma-nimAyoH pravezana rAjAdiSTapuruSo mukhyaH, tayoranugraha-nimakaraNe rAjAdezaH (112 )---. : ra .::. A meM bolA ko mukhyatA hai, baMdha meM kaSAyAdi kI mukhyadA hai / jaise rAjasabhA meM anuprar3a karane omya tathA nigraha karane yogya puruSoM ke praveza karAne meM rAjya karmacArI mukhya hai, kintu praveza hone ke pazcAt una vyaktiyoM ko satkRta karanA yA daNDita karanA isameM rAjA mukhya hai 12 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +10 pAsava tathA baMdha ke pauryAparya ke viSaya meM anagAradharmAmRta kA yaha spaSTIkara rA dhyAna dene yogya hai-"prathamakSa karmaskaMdhAnAgamanamAtrayaH, zrAgamanAnantaraM dvitIyakSaNAyau jIvapradezeSvavasthAnaM andha iti bhedH|" (pR. 112)-prathama isameM karmaskandhoM kA Agamana-bAnava hotA hai| zrAgamana ke pazcAt dvitIya kSama ke zrAdi meM karmavargaNAoM kI jIva ke pradezoM meM jo asthiti hotI hai, vaha baMdha kahA gayA hai| isa prakAra kAla kI apekSA unameM antara hai| zaMkA-yoga kI pradhAnatA se AkarSita kiye gae. tathA kapAyAdi kI pradhAnatA se zrAtmA se sambandhita kame kisa bhAti jagata kI anta vicitratAoM ko utpanna karane meM samartha hote hai ? koI ekendriya hai, koI do iMdriya hai, bAdi caurAsI lAkha yoniyoM meM jIva karmavaza anaMta vAdi dhAraNa karatA hai / yaha parivartana kisa prakAra saMpanna hotA hai ? // samAdhAna ..mArgadarzaka:- AcArya zrI savihiAsAgara jI mahArAja pama samAdhAna heta kundakunda svAmI kahate haiM jA pugisaNAhAro gahinI pariNAma so aNeyavihaM / maMsa-camA-hirAdIbhAve uyarariMgamaMjutto // 176 / / saha NANisma du pudhvaM baddhA paccayA bahuviyapyaM / bajmate kamma ne Naya-parihINA u ne jIvA ||10||mmysaar jaise puruSa ke dvArA khAyA gayA bhojana jaTharAgni ke nimina vaza mAMsa, cI, rudhira zrAdi paryAyoM ke rUpa pariNamana karatA hai, uso prakAra jJAnavAna jIvake pUrvabaddha duvyAsraya bahuta bhedayukta ko ko bAMdhane hai / ve jIva paramArthadRSTi se rahita haiN| AcArya pUjyapAda tathA akalaMka deva ne bhI pUrvokta udAharaNma dvArA sabhAdhAna pradAna kiyA hai| sarvArtha siddhi ( 82522 ) meM likhA hai. "jaTharAgnya-nurUpAhAra--grahaNavanIva-bhata madhyama-kaSAyAzayAnurUpa-sthityanubhava-vizeSa-pratipatyarthama"-- jisa prakAra ghAI gaI vastu pratyeka ke bhAmAzaya meM pahu~cakara nAnA rUpoM meM parimata hotI hai, usI prakAra yoga ke dvArA AkarSita kiye gayA kama prAtmA ke sAtha saMzleSa rUpa hone para anaMta prakAra se parimAna ko prApta hotA hai / isa pariNamana kI vividhatA meM kArasa rAgAdi bhAvoM kI dIvAdhikatA hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa mImAMsA -jIva ke bhAvoM meM vizuddhavA Ane para jo kArmAsa vargaNAeM AtI haiM, unakI puNya rUpame pariNati hotI hai tathA saMlaza parisAmoM ke hone para kArmAsa vargapAcI kA pAparUpa ke pariNamana hotA hai| saMsAra ke kAraNa rUpa hone se puNya tathA pApa samAna mAne gae haiM; kintu isa viSaya meM ekAntavAda nahIM hai / amRtacandrasUri ne tatvArthasAra meM kahA hai:mArgadarzaka :- alavasuvisA jIvAzapuNya-pApayoH / hetU zubhAzumau mAvI kArye caitra zubhAzubhe // 103 // zrAstravatattva - puNya aura pApa meM sAdhana aura phala kI apekSA bhinnatA hai / puNya kA kAraNa kaSAyoM kI mandasA hai pApa kA kAraNa kaSAyoM kI tItratA hai| puNya kA kAraNa zubha pariNAma hai: pApa kA kAraNa azubha pariNAma hai / puNya kA phala sukha tathA sukhadAyI sAdhana-sAmagrI kI prApti hai / pApa kA phA duHkha tathA duHkhaprada mAmayoM kI prApti hai| kAraNa kI bhinnatA hone para kArya meM bheda svIkAra karanA nyAyazAstra tathA anubhava sammata bAta hai| puNya kI prakAza se tathA pApa kI aMdhakAra se nulanA kI jAtI hai| hisA, jhUTha. corI, kuzIla tathA tIna tRdhamA dvArA pApa kA baMdha hotA hai / isake pariNAma mpa yaha jIva dIna, duHkhI manuSya, tiryaca tathA tathA bhArakI hokara mahasroM prakAra kI vyathAoM se pIr3ita hose haiN| mamatabhadra svAmI ne hisAdi ko "pApa-prasAlikA" pApa kI nAlI kahA | hai| gRhastha kA mana bhogoM se pUrNatayA virakta nahIM ho pAtA hai. yApa vaha samyaktva ke prakAza meM tathA jinendra kI zrAjhA ke dvArA bhogApabhogoM kI nissAratA ko bauddhika stara para svIkAra karatA hai / isa prakAra kI manodazA bAlA zrAvaka zramaroM kI abhivaMdanA karatA huA gadhA-zakti viSayoM ke tyAga ko apanAtA huA bhoga-vijaya ke pazca meM pravRja hotA hai / isa AcaraNa dvArA vivekI thAvaka muktipatha meM pragati karatA huA zIghra hI nitrAma-rUpa parama middhi ko prAma karatA hai| jaha baMdhe citato baMdhaNabaddho Na pAva vimokkhaM / tahabaMdha citato jIyovi za pAvai vimokhaM // 261 // --- jaise koI baMdhanoM se baMdhA purupa baMdha kA vicAra mAtra karane meM dhana-mukta nahIM hotA hai, usI prakAra baMdha ke bAre meM kevala vicAra karane vAlA vyakti mokSa nahIM pAtA hai / "baMdhechittama ya jIvo saMpAyada Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimokkhaM"-karma baMdhana kA nAza karane vAlA hI moca pAtA hai / ( 012 gAthA ) sarvArtha siddhi meM vidyamAna mahAna tattvajJa deva teMsIsa sAgara paryanta uccakoTi kA tatvAnuktinAdi kArya karate haiM. phira bhI ve zIghra mokSa nahIM jA pAte, kyoMki vahIM vizeSa kamautyayaza pAra tathA puraya kSaya ke kAraNa . tapa kA paripAlana saMbhava nahIM hai| isI kAraNa ve viveMkI devarAja yaha bhAvanA kiyA karate haiM- mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidyAsAgara jI mahArAja 'kadA nu khalu mAnuSyaM prApsyAmi sthiti-saMcaye / / ....... : devaM paryAya kI sthiti pUrNa hone para maiM kara manuSya paryAya ko dhAraNa karU~gA ? the ye bhI vicArate rahate hai viSayAri parityajya sthApayitvA vaze manaH / . . nItvA karma prayAsyAmi tapamA gatimAhatIm / / padyapurANa parva 113 . ....usa manuSya paryAya meM virSayarUpI zatruoM kA tyAga karUMgA aura man, ko vaza meM karake karmoM kA kSaya karake tapa dvArA mahanta kI padavI ko prApta kgaa| ! : . paripAlanIya madhyama padha-lo. puruSa amarasa avasthA ke * yogya umaca mamoyala tathA vizuddhatA ko nahIM prApta kara zatA, baha jinendra bhakti Ani satkAryoM meM saMlagna ho dharma dhyAna kA Azraya letA hai| jinendra bhagavAna kI bhakti dvArA saMsAra ke zreSTha sukha tathA mokSa kA mahAna suna bhI prAma- hole haiN| dhana dhAnya, takSA vaibhava vibhUti meM jisa mana lagA huA hai, sa mahApurAsakAra ke the zabda dhyAna dene yogya hI nahIM, tatkAla paripAlana ke yogya bhI hai :- . . . . . . . --0 .... ..... puNyaM jinendra-paripUjanamAdhyamAdyam / puNyaM supAtra-gava-dAna-samutthamanyan / puNyaM vrtaanucrnnaa-dupvaas-yogaat| . puNyArthinAmiti catuSTayamarjanIyam // 28 // 216 // // - jinendra bhagavAna kI pUjA se utpana puNya prathama hai| supAtra ko dAna dene se utpanna. puNya dUsarA hai / vratoM ke pAlana dvArA prApta puNya tIsaga -hai| upavAsa karane se japatra puNya pIthA hai| isa prakAra puNyArthI ko pUjA .: dAna, vrata, tathA upavAsa dvArA puNya kA upArjana karanA cAhiye / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtarmuhUrta meM kevala jJAna prApta karane vAle mahAna tatvajJAnI cakra vartI bharatezvara ne gRhasthAvasthA meM puNya kA samucita mUlyAMkana kiyA thaa| isase unhoMne pramu AdinAtha kI puNyadAyinI stuti karane ke pazcAta ye mahatvapUrNa zabda kahe the, ..... ..... ... bhagavan ! tvaguNastotrAd yanmayA puNyajitam / tenAstu tvatpadAmbhoje para bhakti sadA me ||33||166||m. pu.|| mArgadarzaka.: AcArya zrI suviSTiAsAgara jI mahArAja he bhagavana ! maiMne Apake gurama-ssavana dvArA jo puNya prApta kiyA hai, usake phala svarUpa Apake gharapakamaloM meM merI sarvadA zreSTha bhakti ho / jo vyakti pApoM tathA vyasanoM meM Asakta hote hue puNyArjana ke viruddha pralApa kiyA karate haiM, ve viSa kA bIja bote hue jaina sumadhura phaloM ko cAhane hai, jo puNyarupI vRda para lagA karate haiM kintu pApa bIja se utpanna vRkSa dvArA jaba duHvarUpI phaloM kI prApti hotI hai, taba ve mArta aura raudradhyAna kI mUrti banakara aura bhI kaSTa-paraMparA kA patha pakar3ate haiN| vivekI gRhastha ko jinamena svAmI isa prakAra samajhAte hai- ' puNya kA phala- . . . . . puNyAt cakradharazriyaM vijayinImendrIca divyazriyam / / .. puNyAt tIrthakAzriyaM ca paramAM naHzreyasI cAznute / puNyAdinyasubhRcchuiyAM catasRNA-mAvibhaved bhAjanam / tasmAtpuNya mupAjayantu suSiyaH puNpAjinanendrAgamAt // 30 // 26 / / puNyase sarva vijayinI cakravartI kI lakSmI prApta hotI hai|- puNya se indra kI divyazrI prApta hotI hai / puNya se hI tIrthakara kI nakSmI prApta hotI hai tathA parama kalyANarUpa moca lAkSI bhI purayase prApta hotI hai| isa prakAra pusyase hI yaha jIpa cAra prakAra kI takSmI kI prApta karatA hai| isase he sudhIjano ! tuma loga bhI jinendra bhagavAna ke pavitra mAgama ke anusAra puNya kA upArjana kro|' : "- - prazna-puNya sampAdakra pUjA, dAna, basa tathA upavAsa samAtmA . ko kyA lAbha hogA? - . samAdhAna pUjAdi kAramA sekaSAya bhAva manda hote haiN| - AsmA kI vibhISa paramati nyUna hone lagatI hai| usase azubha karma kA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makara hotA hai| pUrvavaddha pAparAzi pralaya ko prApta hotI hai| isa prakAra dAna pUjAdi dvArA puNya ke baMdha ke sAtha saMvara tathA nirjarA kA bhI lAbha hotA hai| samAdhizataka meM pUjyapAda svAmI kA yaha mArgadarzana mahatvapUrsa anatAni parityajya teSu pariniSThitaH / .. gArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tyajettAnapi saMprApya paramaM padamAsmanaH // 4 // sarva prathama prANAtipAta,adattAdAna,asatya-saMbhASaNa,kuzIla-sevana parigraha kI Asakti rUSa pApa ke kAraNa atratA ko tyAgakara ahiMsA acaurya, satya, brahmacarya sathA aparigraha rUpa vratoM meM pUrNatA prApta karanI cAhie / avoM ke paripAlana meM ucca sthiti hone ke anaMtara zrAtmA ke nirvikalpa svarUpa meM lIna ho parama samAdhi ko prApta karatA huA mahA muni una vikalpa rUpa vratoM ko chor3akara AtmA ke parama pada ko prApta kreN| yaha bhI spaSTa hai ki vratoM ke dvArA puNya aMdha hotA hai tathA avatoM se pApa kA badha hotA hai| yadi gRhastha ne puNya ke sAdhana pratoM kA zrAzraya nahIM liyA, to vaha pApa ke dvArA pazu tathA naraka paryAya meM jAkara kaSTa paaygaa| manuSya kI sArthakatA pratoM kA yathAzakti paripAlana karane meM hai / dharma dhyAna kA zarama grahaNa karanA isa kAla meM zrAvakoM tathA zramoM kA parama kanevya hai / duHpamA kAla meM zukladhyAma kA abhAva hai| zaMjhA-baMdha kA kAraNa ajJAna hai / ataH mumukSu ko jJAna ke patha meM pravRtta honA caahie| vrata pAlana kA kaSTa uThAnA anAvazyaka hai| amRtacaMdrasUri ne ajJAna ko baMdha kA kAraNa kahA hai :-- ajJAnAt mRgatRSNiko jaladhiyA dhAvanti pAtuM mRgaaH| ajJAnAttamasi dravanti bhujagAdhyAsena rajjo janAH / ajJAnAcca vikalpacakra-karaNAdvAtottaraMgAdhivat / zuddhajJAnamayA api svayamamI kI bhavantyAkulAH / / 58 / / ajAna ke kAraNa mRgatRSNA meM jala kI bhrAnti yaza mRgagama pAnI paune ko daur3A karate haiN| ajJAna ke kArasa manuSya rasmI meM sarpa vaza bhAgate haiN| jaise pavana ke vega se samudra meM lahareM utpanna hotI haiM, usI prakAra ajJAnavaza vividha vikalpoM ko karate hue svayaM zuddhajJAnamaya hote hue bhI apane ko katto mAnakara ye prANI duHkhI hota hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (i) samAdhAna- yahAM mithyAbhAva viziSTa jJAna ko ajJAna bhAnakara uma ajJAna kI pradhAnatA kI vivakSAvaza uparokta kathana kiyA gayA hai| vAstava meM rAgadveSAdi vikAroM sahita ajJAna baMdha kA kAraNa haiM / yadi alpa bhI jJAna vItarAgatA saMpanna ho, to vaha karmarAzi ko viniSTa karane meM sampati AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja mUlAdhAra meM kundakunda maharSi ne kahA hai dhIro varaparI thoSiya mikkhiduga sijjhadi hu / sijyadi vegavidIyo paDhidUza savvasatthAhaM // 3-3 // zrI drapabhu vikarAlA khAmagAMva ji. bulaDANA vIra ( sarva upasarga - saddana - samarthaH ) tathA viSayoM se pUrNa virakta yati alpa bhI (sAmAyikAdi svarUpa pramANa) jJAna ko dhAraNakara karmoM kA aya karatA hai; vairAgyabhAva zUnya vyakti sarva zAstroM ko par3hakara... soca nahIM pAyA hai / mA~ AcArya kI yaha maMgalavANI sAra- pUrNa hai: thA jo puga sikkhida jidda bahusudaM jo carica- saMpUyA | caritahoNo kiM tassa sudeza cahue || 3-6 // jo cAritra pUrNa vyakti hai, vaha alpa jJAna yukta hote hue bhI dazapUtra ke pAThI bahuzrutana ko parAjita karatA hai / jo cAritrahIna haiM, usake bahuzruta hone se kyA prayojana siddha hotA hai ? TIkAkAra vasunaMdi siddhAntacakravartI ne likhA hai, stoke zikSite paMca-namaskAramAtre'pi parijJAte tasya smaraNe sati jayati bahuzruna dazapUrvadharamapi karotyavaH"--- alpajJAnI hone kA abhiprAya hai, ki paMca namaskAra mAtra kA jJAna tathA smaraNa saMyukta vyakti yadi cAritra - saMpanna hai. to vaha dazapUrvadhArI mahAna jJAnI se Age jAtA hai / samyakacAri kA mahatva - pravacana khAra meM yaha mahatvapUrNa kathana AyA hai - yahiyAgameNa siJjhadi saddaddaNaM yadi va ati zratthe maddahamANo asthe zrasaMjado vA khivvAdi | // 237 // } yadi svArtha kI zraddhA nahIM hai. vo Agama ke jJAna mAtra se siddhi nahIM prApta hotI hai| tatra kI zraddhA bhI ho gaI, kintu yadi vaha vyakti Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 48 ) saMyama arthAt cAritra se zUnya hai, to bhI use mokSa kA lAbha nahIM hogaa|.. amRta caMdrasUri TIkA meM likhate haiM... "saMyamazUnyAt zraddhAnAta sAnAdvA nAsti siddhi-saMbana zUnya zraddhA athavA jAna se siddhi nahIM prapala hotI hai| samyagjJAnI ucchavAsa mAtra meM una karmoM kA vayaM karatA hai, jinakA caya karor3oM bhavoM meM nahIM hotA hai; yaha kathana kiyA jAtA hai| pramAsarUpa meM yaha gAthA upasthita kI jAtI hai : jaM aegANI kammaM savedi bhava-maya-sahAsakoDIhiM / taM gANI tihiM gutto svavei ussAsameNa ||238||pr.maa. yahA~ nirvikalpa samAdhi rUpaM trigupta svarUpa bAritra kI mahimA avagata hotI hai / mumAra ke kAraNa rupaM mana, vacana tathA kAya kI kriyA ke nirodha rupa guli nAmaka sambaka cAritra hai / ataH samyagjJAna ke sAtha cAritra kA sagama Avazyaka hai / dravyasaMgraha meM kama hai :... . . bahiratara-kiriyA-gohI bhavakAraNa-paNAsaThaM / NANisma jaM. jiNuttaM taM paramaM ; sammAcArittaM // 46 // . saMsAra ke kAraNoM kA kSaya karane ke liye jo bAma aura AbhyaMtara kriyAoM ke nirodha rUpa nAnI ke jo kArya hotA hai, use jinendra deva ne samyakcAritra kahA hai| isa bAta vArasI ke prakAza meM alpakAla meM hone vAlI mahAna nirjarA meM jJAna ke sthAna meM samyakcAritra kA mahatva jJAta hotA hai| - zaMkA-samayasAra meM samyaksvI jIva ke prAbhava aura aMdha kA nirodha kahA hai| isa kAraNa mAritra kA mahatva mAnamA ucita nahIM prasIla hotI? . . .. .. .: . . .. mamAdhAna-samayasAra meM ukta gAthA ke pazcAt kI gAthA dvArA / yaha spaSTa sUcita kiyA gayA hai, ki rAgAdi se vimukta puruSa prabaMdhaka hai| rAga aura dveSa cAritra mohanIya ke bheda hai| cAritra bAragama kiye binA kA aura dveSa kA prabhAva socanA anucita hai / ataH cAritra kI pratiSThA ko kisI prakAra kSati nahIM prApta hotI / samayasAra kI ye gAthAe~ dhyAna dene yogya haiN| mAvo rAgAdijudoM jIvaNa kadoM dubaMdhago mariNado / rAmAdi-vippamukko prabaMdhago jANaMgo gavari // 167 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva ke dvArA kiyA gayA rAgAdibhAva baMdhaka kahA gayA hai / rAgAdi se vimukta arthAt vItarAga bhAva prabaMdhaka hai / vaha jJAyaka bhAva kahA gayA hai / ___samyaktvI ke baMdha para Agama-jJAnI ke baMdha kA sarvathA abhAva mAnane kI dhAraNA Agama ke pratikUla hai, isa bAta kA spaSTIkarama samayasAra kI isa gAthA dvArA hotA hai| usameM yaha kahA gayA hai ki jaba samyaktvI ke jJAna guNa kA jaghanya rUpa se parisamana hotA hai, taca baMdha hotA hai| jamhA du jaharaNAdo vANagukhAdo puNovi pariNamadi / aeNataM gANaguNo teNa du bho baMdhago maNido || 171 // jisa kAraNa jJAnagusa jaghanya jJAnaguNa se anya rUpase parigamana karatA hai. isa kAraNa vaha zAnagusa baMdhaka kahA gayA hai| jo avirati yukta samyaksvI ko sarvathA prabaMdhaka sodhata hai, pAkisadehAyakAvAsAdIkumamRtacaMdra svAmI kahata hai "yathAkhyAtacAritrAvasthAyA adhastAdavazyaMbhAvi-rAga-sadbhAvAta baMdhahetubhava syAt'-yathAkhyAta cAritra rupa avasthA ke nIce athAta sUkSma mAmparAya gumasthAna paryanta niyama se rAga kA astitva pAyA jAtA ( hai, ataH usa rAga se baMdha hotA hai| dasaNa-NANe-carica jaM pariNamade jaharaNabhAveNa / NANI teNa du jhadi puggalakammeNa vivihenn||17||m.saa. __ isa kArasa, darzana, jJAna tathA cAritra jaghanya bhAva se pAragamana haiN| ataeva jJAnI nAnA prakAra ke paudgalika karmoM kA baMdha karatA hai / 'jaghanyabhAva' kA artha sakaSAyabhAva hai / jayasenAcArya kahate haiM, "jaghanyabhAvena sakapAyabhAvena / " isa prakAra Agama kA kathana dekhakara bhI kucha loga yaha kahA karate haiM, samyaktvI ke baMdha nahIM hotA hai| jo baMdha hai, vaha bhI kathana mAtra hai / yathArtha meM vaha baMdha rahita hai| yaha ekAnta pakSa kA samayana vizuddha pisana tathA bhAgama kI dezanA ke pratikUla hai / jaba avirata samyaktvI ke baMdha ke kAraNa avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga rUpa cAra kAraNa vidyamAna haiM tathA unake dvArA cAroM prakAra karmabaMdha hotA hai, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va usake saghayA abaMdhapane kA kathana karanA ucita kArya nahIM hai| bhAgama caM. anusAra apanI zraddhA ko banAnA vicAravAna vyakti kA kartavya hai| jisa pada khaMDAgama sUtra kA saMbaMdha kramAgata paraMparAsa sarvajJa bhagavAna mahAka prabhu zrAyasisuvidhigajvIkANameM kahA hai, "sammAdiTTI baMdhA vi mAsthi, abaMdhA vi asthi" / cadraka baMdha bhAga, sUtra 26) samyaktvI ke vaMdha hotA hai, avadhabhI hotA hai| TIkAkAra dhavalA TIkA meM kahate haiM, "kudo| sAmavANAmadhesu samma saguvalamA'-Asrava tathA anAva avasthA yukta jIvoM ke samyagdarzana kI upalabdhi hotI hai| sUkSma dRSTi meM vicAra karane para ayoga kevalI bhagavAna ko nirAsrava kahA hai| "risaruddha zissesa-Asano jI"gayajogo kevalI 'pAgama jaba sarvaca sayogI jinako pAnava rahita nahIM kahatA hai, taba virati samyaktvI kI nigarAbhava mAnanA ucita nahIM hai| mahatyapUrNa kathana-uttarapura meM guNabhadra AcArya ne kahA hai ki vimalanAtha bhagavAna cairAgya bhAva utpanna hone para sodhata hai : cAritrasya na gandhopi pratyAkhyAnodayo yanaH / paMdhazcatuvidhopyamti baha-moha-parigrahaH // 35 // pramAdAH saMti sapi nirjarApyalpiba mA / aho mohamya mAhAtmyaM mAndhAbhya mi hava hi // 36 // marga 56 // pratyAkhyAnAdhayama kA udaya hone se mere cAritra kI gaMdha bhI nahIM hai: bahuta mAha tathA parigraha grugaH cAra prakAra kA karma baMdha bhI ho rahA hai| mere sabhI pramAda pAe jAta hai| mere karmoM kI nijaMga bhI atyanta alpa pramANa meM ho rahI hai| aho! yaha moha kI mahimA hai, jo maiM (tIrthakara hote hue bhI) ibha paMsAra meM zithilatAvaza baiThA ratnatraya kA mahatva-isa kathana kA yaha ardha nahIM hai ki cAritrahI saya kucha hai. / zraddhA aura mamyajJAna kA kucha bhI mUlya nahIM hai| yathArtha meM mokSa kA kAraNa rahalanaya dharma hai| somadevasUra ne yazastilaka meM mArmika bAta kahI hai, jisasa ratnatraya dharma kA mahatva spaSTa hotA hai : samyaktvAt mugatiH proktA jJAnAtkotirudAhRtA / vRcAtpUjAmayAmota yAcca labhate zivam / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jayabhu 1.4. jhAlA ( 51 ) sAmagrIna kuDANA samyaktva ke dvArA deva tathA manuSya gati milatI hai, jJAna ke dvArA yaza kA lAbha hotA hai tathA cAritra se pUjApanA milatA hai, kintu mokSa kI prApti samyaktva, jJAna tathA cAritra ke dvArA hotI hai| rayaNasAra meM kuMdakuMda svAmI kA yaha kathana sacce tatvajJa ko mahatvapUrNa lagegA : sIkhane IsArA gAyaNANI | vijjI mesajamahaM jANe hRdi sammade vAhI // 72 // 5-20 jJAnI puruSa jJAna ke prabhAva se karmoM kA kSaya karatA hai yaha kathana karane vAlA ajJAnI haiN| maiM vaidha hUM. maiM zrISadhi ko jAnatA hUM kyA itane jAnane mAtra se vyAdhi kA nivAraNa ho jAyegA ? samyaktva surgAta kA hetu hai yaha kathana kuMkuMda svAmI dvArA samarthita hai : sammattaguNAi sumga micchA do hoI duggagaI NiyamA / idi jAga kimiha bahuNA jaM te rucer3a taM kuNAho || 66 // samyaktva ke kAraNa sugati tathA mithyAtva se niyamataH kugati hotI hai, aisA jAno / adhika kahane se kyA prayojana ? jo Dujha ko ruce vaha kara | 1 6 / 21 ) sUtra dvArA kahA isa vivecana kA yaha abha mUlya nahIM hai / ratnatraya skandha jJAna hai; cAritra hai| tatvArtha sUtra meM "samyaklaM " hai. ki samyaktva devAyu kA kAraNa nahIM hai, ki mokSamArga meM samyak kA = rUpI vRkSa kA mUla samyagdarzana hai; usakA usakI zAkhA hai / jisa jIva ne nirdoSa samyaktva rUpa AraMma prakAza prApta kara liyA hai, usake lie sarvAMgINa vikAsa tathA AtmIka unnati kA mArga khulA huA hai / laukika zreSTha sukhAdi kI sAmagrI kevala samyaktrI hI pAtA hai| tIrthakara kI zreSTha padavI ke lie baMdha karane vAlA ate samyagdarzana samalaMkRta hotA hai / vaha samyaktvI saMyama aura saMyamI ko hRdaya se abhivaMdanA karatA huA usa ora pravRtti karane kA sadA prayatna kigrA karatA hai / vaha apane asaMyamI jIvana para abhimAna na kara svayaM kI zithila pravRttiyoM kI nindA-gardA karatA hai| sacce samyaktvo kA Adarza paramAtma pada kI prApti hai, ataH va apanI yathArtha sthiti ko samajhakara stra-stuti ke sthAna para svayaM kI samAlocanA karane meM tatpara Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| aise nirmala samyaktvo ke viSaya meM yazastilaka meM somadevasUci kahate haiM : cakranIH saMzyonkaeThA nAzriIH darzanotsukA / tasya dUre na muktizrI: nirdoSa yasya darzanam / / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja """cakravartI kI zrI usako mAzraya grahaNa karane ko utkIrata rahatI haiM, devoM ko lakSmI usake darzana ke lie utsuka rahatI hai, tathA mokSa lakSmI bhI usake samIpa hai, jisakA samyagdarzana nirdoSa hai| prAtmazraddhA yukta alpazAna bhI yadi samyakacAritra samanvita hai, to mokSa kI prApti sunizcita hai| bAritra moharUpa zatru para vijaya hone para alpajJAna bhI adbhuta zakti saMpanna ho jAtA hai| prAcArya samantabhadra prAptamImAMsA meM kahate haiN| ajJAnAnmohino baMdho na jJAnAdvItamohataH / jJAnastokAcca mokSaH myAdamohAnmohinonyathA // 6 // -- mohaviziSTa arthAta mithyAtvayukta vyakti ke alAna meM baMdha hotA hai| moha sArita vyakti ke jJAna se baMdha nahIM hotA hai| moha rahita alpannAna se mokSa prApta hotA hai| mohI ke jJAna se baMdha hotA hai| yahAM baMdha kA anvaya-vyatireka jJAna kI nyUnAdhi katA ke sAtha nahIM haiN| moha sahita jJAna ghadha kA kAraNa hai| moha rahita jJAna mokSa kA kAraNa hai / isa kathana meM manvaya vyatireka pAyA jAtA hai| zaMkA-yaha kathana sUtrakAra umAsvAmI ke "mithyAdarzanAvipatipramAda-kapAya-yogA baMdha-hetavaH' (8 | 1) isa sUtra ke viruddha par3atA hai ? samAdhAna-vidyAnadi svAmI aSTasahanI (267 ) meM kahate haiM, ki mohaviziSTa ajJAna meM saMkSepa se mithyAdarzana Adi kA saMgraha kiyA gayA hai| iSTa, niSTa phala pradAna karane meM samartha karma baMdhana kA hetu kaSAyaikArthasamavAyI ajJAna ke avinAbhAvI mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya tathA yoga ko kahA gayA hai| moha aura ajJAna meM midhyAtva Adi kA samAveza hotA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta aura ekAntavAda-yaha karma siddhAnta anekAnta zAsana meM hI suvyasthita rUpa se sughaTita hotA hai| tasvarSisana ke prakAza meM ekAntabAdI saugatAdika kI dArzanika mAnyatAoM ke sAtha unake dvArA svIkRta karma siddhAnta kA kathana asambaddhasA avagata hotA hai| mahAna tAkika samaMtabhadra svAmI isa sambandha meM samIkSA karate hue kahate haiM : kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na kacit / ekAnta-graha-rakteSu nAtha sva-para-variSu ||maa. mI. 8 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja, sva siddhAnta tathA anekAMta siddhAnta ke vipakSI nityaikAnta, cAgi kaikAnta Adi pakSoM meM anuraktoM ke yahAM kuzala arthAta puNya karma, akuzala arthAta pApa karma tathA paraloka nahIM siddha hote haiN| nityaikAnta azrayA anityaikAnta pakSa meM krama tathA akramapUrvaka arthakriyA nahIM banatI hai| arthakriyAkAritva ke abhAva meM puNya-pApa ke baMdhAdi kI vyavasthA bhI nahIM banatI hai / bauddha darzana ko mAnyatA hai, ki 'sarva kSaNika satvAta' satva yukta hone se sabhI padArtha kSaNika haiN| usameM kamoM kA baMdhana, phaz2a kA upabhoga Adi kathana svasiddhAnta viparIta par3atA hai / hiMsA Adi pApa kAryoM kA karane vAlA, akuzala karma kA phalAnubhavana ke pUrva kSaya ko prApta ho jAne se, phalAnubhavana nahIM kregaa| isa viSaya para samaMtabhadra syAmI isa prakAra prakAza DAlate haiM : hinastyanabhi-sandhAta na hinassyabhisaMdhimat / badhyate tavayApenaM cittaM barddha' na mucyate ||51sAzrA. mI. hisA kA saMkalpa karane vAlA citta dvitIya kSasa meM naSTa ho cukA, (kyoMki vaha carama sthAyI thA), ataH saMkalpaSihIna citta ke dvArA prAsaghAta saMpanna hussaa| hiMsaka vyakti bhI dUsare kSasa meM naSTa ho gayA, ataH hiMsA ke phalasvarUpa daNDa kA bhogane vAlA citta aisA hogA, jisane na tI hiMsA kA saMkalpa kiyA aura na hiMsA kA kArya hI kiyaa| isI kama ke anusAra baMdhana-baddha citta uttara kSarasa meM naSTa ho gayA, ataH mukti ko pAnevAlA citta navIna hI hogA / sUkSma ciMtana dvArA aisI avyavasthA tathA adbhuta sthiti kSaNikaikAnta pakSa meM utpanna hotI hai / isa ekAnta pakSa meM naitika jimmedArI kA bhI abhAva ho jAtA hai / kRta karmoM kA nAza aura akRSakoM kA phalopabhoga hogaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54 mArgadarzaka :- 'AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zro ekAnta nitya pakSa meM kriyAzIlatA kA abhAva ho jAne se deza se dezAntara gamana rUpa deza-krama nahIM hogA / zAzvatika rahane se kAlakrama nahIM banegA | sakala kAla-kalAvyApI vastu ko vizeSa kAla meM vidyamAna mAnane para nitya pakSa kA vyAghAta hogA / sahakArI kArasa kI apekSA kama mAnane para yaha prazna hotA hai ki sahakArI kAraNa usa vastu meM kucha vizeSatA utpanna karate haiM yA nahIM ? yadi vizeSatA paidA karate haiM, aisA mAnate ho, to nityatya pakSa ko kSati pahu~catI hai| yadi vizeSatA nahIM utpanna karate haiM, yaha pakSa mAnate ho, to sahakArI kI apekSA lenA vyatha ho jAtA hai | akAryakArI ko sahayogI socanA tarka bAdhita hai| nitya pakSa meM yugapad prakiyAkAritva mAnane para eka hI samaya meM eka hI caraNa meM samasta kAryoM kA prAdurbhAva hogA dvitIya kSaNa meM kriyA kA abhAva hone se vastu avastu rUpa ho jAyegI / zrataH nitya pakSa meM bhI arthakriyA kA abhAva hone se karmabaMdha kI vyavasthA nahIM banegI | advaita pakSa meM bhI karma siddhAMta kI mAnyatA bAdhita hotI hai / zrApta mImAMsA meM kahA hai: karmadvaitaM phaladvaitaM lokataM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAd baMdha - mokSadvayaM tathA // 35 // laukika-vaidika karma, kuzala akuzala karma, puNya-pApa karma lokadvaita, vizvA zravidyA kA deta tathA baMdha- mokSa deta bhI a patra meM siddha nahIM hote / "advaita" zabda svayaM "dvaita" ke sadbhAva kA jhApaka hai / pratiSedhya ke binA saMjJAvAna padArtha kA pratiSedha nahIM banatA hai / yadi yukti dvArA advaita tatva ko siddha karate ho, to sAdhana aura sAdhya kA dvaita upasthita hotA hai / yadi vacanamAtra se advaita tatra mAnate ho, to usI nyAya se dvaita pakSa bhI kyoM nahIM siddha hogA ? karmasiddhAnta kA atireka -- koI vyakti deva, bhAgya, niryAta Adi kA nAma lekara yaha atireka kara baiThate haiM, ki jaisA kucha vidhAtA ne bhAgya meM likhA hai. yaha koI nahIM TAla sakatA hai / "yadatra bhAle likhita, vana sthitasyApi jAyate" | deva hI zaraNa hai / 'vidhireva zarasa' | eka mAtra daiva hI zaraNa hai / isa devaikAnta kI AlocanA karate hue samaMtabhadra svAmI kahate - 2 ] hai - caiva se hI prayojana siddha hotA hai, to yaha batAo auva ke prayatna Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 } dvArA deva kI utpatti kyoM hotI hai ? Aja jise puruSArtha kahA jAtA hai vahI Age deva kahA jAtA hai / puruSArtha dvArA bA~dhA gayA karma hI || Age deSa kahA jAtA hai| devaikAnta kI durbalatA ko dekha puruSArthaM kA ekAntavAdI kahatA hai pUrvabaddha karmoM meM kyA tAkata hai ? 'devamavidvAMsaH pramANayati' - ajJAnI loga hI deva ko pramANa mAnate haiM / yeSAM bAhubalaM nAsti, yeSAM nAsti manobalam | teSAM caMdrabalaM deva kiM kuryAdambarasthitam // yaza. ti. 3 | 44 // jinakI bhujAoM meM zakti nahIM hai aura jinake pAsa manobala | nahIM hai, aise vyaktiyoM kA AkAzavATamAtra jI mahArAja Adi kI vizeSa sthiti ) kyA karegA ? isa ekAnta vicAra kI samIkSA karate hue samaMtabhadra svAmI pUchate haiM - yaha batAbho tumhArA puruSArtha deva se kaise utpanna huA ? kahAcit graha mAno ki saba kucha puruSArtha se hI utpanna hotA hai, tA sabhI prANiyoM kA puruSArthaM saphala honA caahiye| karma ke tIvra udaya | Ane para puruSArthaM kArya kArI nahIM hotA hai / samAna puruSArtha karate hue bhI pUrvakRta karma ke udayAnusAra phaloM meM bhinnatA pAI jAtI hai / samAna zrama karane vAle kisAna devavaza eka samAna phasala nahIM kATate haiM / samanvaya patha - daiva aura puruSArtha kI ekAnta dRSTi kA nirAkaraNa karate hue somadeva sUri isa prakAra unameM maitrI sthApita karate haiM / isa loka meM phala prApti deva arthAta pUrvopArjita karma tathA mAnuSa karma arthAt puruSArtha ina donoM ke adhIna haiN| yadi aisA na mAnA jAya, to kyA kAraNa haiM ki samAna ceSTA karane vAloM ke phaloM meN| bhinnatA prApta hotI haiM ? yazastilaka meM kahA hai- parasparopakAre jIvitauSadhayoriva / daiva- paurupayoti phalajanmani manyatAm / / yaza. ti. 3 | 33 : jaise auSadhi jIvana ke lie hita prada haiM aura Ayu karma auSadhi ke prabhAva ke lie Avazyaka hai arthAt phalotpatti meM zrAyurma auSadhi sevana paraspara meM eka dUsare ko lAbha pahuMcAte haiM, usI prakAra deva aura pauruSa ko vRti hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve kahate haiM, saca Adi indriyoM ke agocara atIndriya AtmAse daiva saMbaMdhita hai, aura prANiyoM kI samasta kriyAeM puruSArtha para nirbhara haiM, isase udyama ko ora dhyAna denA cAhiye / ___AtmAvAsasameM macAyAnAdhikSiAmanamarza havAma kiyA gayA hai" zrAyuH zrIvapurAdikaM yadi bhavetpuNyaM puroSArjitam syAtsarvaM na bhavena tacca nitarAmAyAsitepyAtmani / ityAryA suvicArya kArya-kuzalAH kAtre maMdodyamA : ! drAgAgAmi-bhavAthameva satataM prItyA yatante tarAm // 37 / / - yadi pUrva saMcita puNya pAsa meM hai, to dIrgha jIvana, dhana, zarIra saMpatti prAdi manovAMchita padArtha prApta ho sakate haiN| yadi vaha puNya rUpa mAmagrI nahIM hai, to svayaM ko apAra kaSTa dene para bhI vaha sAmagrI prApta nahIM ho sktii| ataeva ucita anucita kA samyaka vicAra karane meM pravIma zreSTha puruSa bhAvI jIvana nirmANa ke viSaya meM zIta hI prItipUrvaka vizeSa prayatna karate hai tathA isa loka ke kAryoM ke viSaya meM maMda rUpa se udyama karate haiN| niyativAda samIdhA-koI koI pramAdI vyakti mAnavocita puruSArtha se vimukha ho bhAvI daiva athavA niyati ( Destiny ) kA Azraya hokara apane mithyA pakSa ko ucita ThaharAne kI ceSTA karate haiN| ve kahate haiM, jisa samaya jahA~ jaisA honA hai, usa samaya vahA~ vaisA hI hogaa| niyati ke vidhAna ko badalane kI kisI meM bhI jamanA nahIM hai| prAcArya nemicandra siddhAnta cakravartI ne aise pauSa zUnya tathA bhIrutApUrNa bhAvoM " ko mithyAtvakA bheda niyativAda kahA hai| jasu jadA jeNa jahA jassa ya NiyameNa hodi tanu tadA / teNa tahA tassa have idi vAdo NiyadivAdo du / 802 / go.ka.|| - jo jisa kAla meM jisake dvArA, jaise, jisake, niyama se hotA hai, vaha usa kAla meM, usase usa prakAra usake hotA hai| isa prakAra kI ! mAnyatA niyativAda hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI prabhu (57 ) rAmAnA khAmagAva ji. aTa DANA vivekI tathA puruSArthI dharmAtmA deva kA kAma na banakara tathA niyativAda ko Adarza na banAkara Atmazakti, jinendrabhakti tathA jinAma kI dezanA ko apane jIvana kA zrAzraya kendra banAkara saccaritra hotA huA ujvala bhaviSya kA nirmANa karatA hai| jo kAyara tathA pauruSa- zUnya deva yA niyativAda ko guNa-gAthA gAte hue pApa patha kA parityAga karane se Darane haiM, ve pramAdo apane nara janma rUpI cintAmaNi ratna ko samudra meM pheka dete haiN| niyativAda kA ekAta mithyAtva hai| amRtacaMdrara ne kathaMcita rUpa meM niyativAda kA samarthana kiyA hai| unhoMne likhA hai "niryAtanayena niyamitapaNya-vahivanniyata-svabhAvAsi / aniyatinayenA niyanimittaupaNyapAnIyavadaniyatasvabhAvAsi"-nayati naya meM jIva niyamita upasa tAyukta amni sadRza niyata svabhAva yukta hai| aniyata naya se vaha aniyamita nimitavaza uSNatAyukta jala sadRza aniyata svabhAva hai| (pravacanasAra gAthA 275 TokA) mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja .isa prasaMga meM samaMtabhadra svAmI kA yaha dArzanika vizleSaNa mahatvapUrNa mArgadarzana karatA hai: abuddhi - pUrvApekSAyA-miSTAniSTaM svadevataH dhuddhipUrvavyapekSAyA-miSTAniSTaM svapauruSAt / / zrA. mI. 61 --- adhuddhipUrvaka arthAt atarkitalpa se upasthita iSTa - aniSTa kArya / apane deva kI mukhyatA se hotA hai / yuddhapUrvaka iSTa aniSTa phala ko/ o prApti hotI hai, usameM puruSArtha kI pradhAnatA rahatI hai| isa viSaya ko buddhimAhI banAne ke lie somadeva sUri yaha rAMta dete haiM- sote hue vyakti kA sarpa se sparza hote hue bhI mRtyu kA nahIM honA deva kI pradhAnatA ko sUcita karatA hai / sape ko dekhakara buddhipUrvaka zrAtma saMrakSaNa kA udyoga puruSArtha kI vizeSatA ko vyakta karatA hai| bhogI vathA aMdhakAra pUrNa bhaviSya vAlA vyakti vAtmArAdhana ke kArya meM daiva tathA niyativAda kA Azraya letA hai tathA jIvana ko uca aura maMgala maya banAne ke kartavya se vimukha banakara pApa ke garta meM paTakane vAle hiMsA, asatya, corI, chala, kapaTa, tIna tRpaNA, paranI sevana, surApAna Adi kAryoM meM icchAnusAra aniyaMtrita pravRtti karatA hai| isa prakAraM bhogI prANI deva aura puruSArtha ke vivecana rUpa mahAsAgara kA maMthana kara amRta ke sthAna meM viSa ko nikAlA karatA hai| viSaya bhoga saMbaMdhI kAryoM meM vaha puruSArtha kI mUrvi banatA hai sathA tyAga evaM sadAcAra ke viSaya meM yaha deva kA Azraya le harA karatA hai| aisI kamajora prAtmA ko Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArina cakravartI 108 kSapakarAja AcArya zAMtisAgara mahArAja ko 36 dina paryanta hone vAlI yama sallekhanA ke 26 ba dina dI gaI dharmadezanA ko smaraNa karanA cAhie, jisameM unhoMne sAntvanA tathA abhaya prada vANI meM kahA thA, "ghare prANI bhaya kA parityAga kara aura saMyama kA mAzraya avazya grahaNa kara / " mokSa parama puruSArthI ko milatA hai| yaha smayaM dhaturtha puruSArtha kahA gayA hai| prAcArya kundakunda ne bhAvapAhuDa meM kahA hai, ki atyanta alpajJAnI hote hue bhI zivabhUti nAmakI puruSArthI AtmA ne saphala karmoM kA haya karake mokSa prApta kiyA / usa AtmA ne bhaugoM para vijaya prApta kara ke muni pada ko dhAra kiyA tathA satsAhasa sahita ho karmA ke sAtha yuddha kiyA tathA anta meM moha karma kA jJaya karake moca prApta kiyaa| unhoMne niryAta vAda kA pAzraya na le puruSArtha kA mArga aMgIkAra kiyA thaa| bhAvapAhuna meM likhA hai sumamAsammala bhAvAvasuddhA mahANimAtrAgara jI mahArAja sAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDa jAo // 53 // nirmala pariNAma yukta tathA mahAn prabhAvazAlI zivabhUti muni ne 'tuSa-mASa bhinna'-dAla aura chilakA jaise pRthaka hai, isI prakAra merA AtmA bhI karmarUpI chilake se judA hai, isa pada ko smarasa karate hue (bheda vijJAna dvArA) kevalajJAna pAyA thaa| ziSabhUti munirAja kA yaha dRSTAnta jana logoM ko satpatha yavalAtA hai, jo mandajJAnI vyakti ko bratAparaNa meM pravRtta hone se gokate haiM athavA vinna upasthita karate haiN| yathArtha mAta hai ki yahi ciza meM macA gharAya bhAva utpanna ho gayA hai, vo alpajJAnI ko Atma kalyANa hetu ucca tyAga meM pravRtta hove dekhakara harSita honA cAhie, na ki vidhakArI tatva pananA caahie| mAtmA kI zakti apAra hai| pharma kI zakti bhI adabhuta hai| vaha (anataktidhArI tathA pradhyArthika dRSTi se anaMta kAnavAna bhAtmA ko nigodiyA kI paryAya meM akSara ke manataveM bhAga jJAnavAlA banAtA hai| kArtikeyAnupretA meM kahA hai kA vi apuvvA dosadi puggala-dadhvassa erisI snii| kevalaNANa-sahAco ciNAsiyo dhAra zrIyassa // 21 // pudgala karma kI bhI aisI adbhuta sAmarthya hai, jisake kAraNa jIpa kA kevalabAna svabhASa vinAza ko prApta ho gayA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 } aisI adbhuta zakti yukta karmarAzi kA kSaya akarmaNya banakara "maiM svayaM paramAtmA hUM" aisI bAda mAtra dvArA nahIM hogaa| isake lie dhanAdi tathA haTa janoM kA saMparka tyAgakara bItarAga mahAmuni kI dIkSA lekara Agamako AjJAnusAra ratnatraya dharma ko svIkAra karanA hogaa| ratnatraya kI salavAra ke pracaNsa prahAra dvArA karma sainya kA samrATa mohanIya karma kSaya ko prApta hotA hai / vIrasena AcArya ne bedanA khaNDa ke maMgalAcaraNa meM likhA hai : tirayaNa-khagga vihAragucAriya- moha se raNa- sira- viho / Airiya-rAu pasiya parivAliya-bhaviya-jiya-loo || jinhoMne ratnatrayarUpI khaDga ke prahAra se moharUpI senA ke zirasamUha kA nAza kara diyA hai tathA bhavya jIva loka kA paricAlana kiyA hai, ve AcArya mahArAjAkahoveM AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja karmoM ke vividha prakAra isa karma ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura anvarAya ye ATha bheda haiN| jJAnAvaraNa ke pAMca, darzanAvaraNa ke hai, vedanIya ke do, mohanIya ke aTThAIsa Ayu ke cAra nAma ke terAnaye, gotra ke do tathA aMtarAya ke pAMca ye saba milakara (1 bheda hote haiN| inako pharma prakRti nAma se kahA jAtA hai / zabda kI dRSTi se karma ke asaMkhyAta bheda haiN| anaMtAnaMvAtmaka skandhoM ke parimana kI apekSA karma ke anaMta bheda haiN| jJAnAvaraNAdi ke avibhAgI praticchedoM kI apekSA bhI anaMta bheda kahe gae haiN| karma ke aMdha, utkarSaNa, saMkramaNa, apakarSaNa, udIraNA, satva, uzya, pazu, nivRtti tathA nikocanA rUpa deza bher3a kahe gaye haiM / go "kammAsa saMbaMdho dho" midhyAtvAdi pariNAmoM se pudgala dravya jJAnAvaraNa AdirUpa se pariNata hotA hai, tathA jJAnAdi guNoM kA AvaraNa karatA hai ityAdi rUpa karma kA saMbaMdha honA baMdha hai / "sthityanubhAgayoH bRddhiH natkarSAM" sthiti aura anubhAga kI vRddhi utkarSa hai / "parakRtirUpa pariNamana saMkramaNaM"-anya prakRtirUpa pariNamana ko saMkramaNa kahate haiM / 'sthisyanumAgayo hanirapakarSa nAma " - sthiti aura anubhAga kI hAni kI apakarSara kahate haiM / "udayAvani bAhyasthita dravyasyApakarSaNa-vazAdudayAvalyAM nicce paramamudIraNA khalu" - udayAvalI bAjha sthita dravya ko apakaSasa ke vaza meM udayAvalI meM nikSepaNa karanA udIraNA hai / ' astitvaM vastra' - karmoM ke astitva ko satya kahA hai| "svasthitiM prAptamudayo bhavati" - karma kA (37) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgasvakIya sthiti ko prApta honA udaya hai| "yakarma udagAvalyAM nikSeptumazakya tadupazAMtaM nAma"-jo karma udayAvalI meM nikSipta karane meM azakta hai, use upazama kahate haiN| "udayAvalyAM bhikSaptuM saMkrayitaM cAzakyaM tanidhattirnAma". jo kama udagAvalI meM prApta karane meM tathA anya prakRti rUpa meM saMkramaNa kie jAne meM asamartha hai, vaha nirdhAtta hai / "udayAyalyAM nikSeptaM saMkramayitumutkarSe. yi apakarSayitu cAzakyaM tanikAcitaM nAma bhavati"--- jo karma udayAvalI meM na lAyA jA sake, saMkramaNa, utkarSaNa, apakarSaNa kie jAne ko samartha nahIM hai, vaha nikAcita hai| sAta karmoM meM ye dazakarasa pAye jAte haiN| prAyu karma meM saMkramaNa nAma kA karaNa nahIM pAyA jAtA hai| apUrva karaNa guNasthAna paryanta daza karaNa hote haiM usase Age sUkSmasAmparAya guNasthAna paryanta upazAMta, nikAcanA aura nirdhAtta ko chor3akara zeSa mAta karaNa kahe gae haiN| vahAM bho saMkramaNa pharaNa ke binA sayogI paryanta chaha karaNa haiN| ayogI ke "sataM udayaM prajogi ti"-satva aura padaya mAtra hote haiM / upazAnta kaSAya guNasthAna meM mithyAtva aura mizra prakRti ke paramANuoM kA samyaktva prakRtirUpa saMkrama hotA hai| zeSa prakRtiyoM ke chaha karaNa hote haiN| mizna guNasthAna ko chor3akara apramattasaMyata paryanta Ayu binA pAta tathA Ayu sahita bhATha karmoM kA baMdha hotA hai / mizra guNa sthAna apUrva karaNa tathA aniyatikaraNa meM zrAyu tathA moha ke yinA chaha karma baMdhate hai| upazAMta kapAya, kSINakapAya tathA sayogI jinake eka cedanIya kA hI baMdha hotA hai| "abaMdhago ekako".-eka ayogI jina zrabaMdhaka haiN| (go.ka.452) udaya kI apekSA daza guNAsthAna paryanta pAThoM karmoM kA udaya hotA hai| upazAnta kapAya tathA kSINAmoha guNasthAnoM meM moha ko chor3a sAta karmoM kA udaya hotA hai / terahaveM sayogakevalI tathA caudahaveM ayogI jisake cAra adhAtiyA karmoM kA hI udaya hotA hai| dIraNA ke viSaya meM yaha jJAtavya hai ki mohanIya kI udIramA sUkSmasAparAya guNasthAna paryansa hotI hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa sathA aMtarAya kI prdiirnn| kSIrazamoha guNasthAna paryanta hotI hai / vedanIya aura mAyu kI dAraNA pramatta saMyata paryanta hotI hai | nAma aura gotra ko bhadIraNA sayogI jina paryanta hotI hai| karmoM kI daza avasthAnoM para dhyAna dene se yaha spaSTa hotA hai, ki jIva ke pariNAmoM ke mAzraya se karma ko hIna zakti yukta aravA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja adhika zaktiyukta bhI banAyA jA sakatA hai 1 udIraNA ke dvArA pharmoM kA aniyata kAla meM udaya hokara nirjarA hotI hai| tapa ke dvArA jo asamaya meM nirjarA hotI hai, use avipAka nirjarA kahate haiM / kamoM kA phala bhoganA hI par3egA-"nAmukta kSIyate karma" yaha pAta sarvathA rUpa se jaina siddhAnta meM nahIM mAnI gaI hai / jaba aAtmA meM ratnatraya kI jyoti pradIpta hotI hai, taba anaMtAnaMta kArmAsa vargaNAeM binA phala die hupa nirjarA ko prApta ho jAtI hai| kevalI bhagavAna ke eka samaya kI sthiti SAlA sAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai, jo anatara samayameM udaya ko prApta hotA hai / usI sAtA vedanIya rUpameM pariNata hokara asAtA vedanIya kI nirjarA ho jAtI hai| isa kAraNa kevalI bhagavAna ke jJadhA Adi kI pIr3A kA abhAva sarvajJokta zAsana meM svIkAra kiyA gayA hai| jJAnAvaraNa aura darzanAyaraNa kA svabhAva jIva ke jJAna aura darzana guNoM kA AvaraNa karanA hai| bauddhika vikAsa meM nyUnAdhikatA kA saMbaMdha jJAnAvaraNa kame se hai| sukha tathA duHkha kA anubhavana karAnA ghedanIya karma kA kArya hai| AtmA ke zraddhA aura cAritra ko vikRta ghanAnA mohanIya kA kArya hai| isake dvArA prAtmA ke sukha guNako bhI kSati prApta hotI hai| yaha madirA ke samAna jIva ko apane sacce svarUpa kI smRti nahIM hone detA hai / manuSyAdi paryAyoM meM niyata kAla paryanta jIva kI avasthiti kA kAraNa Ayu kama hai| zarIrAdi kI racanA kA kAraNa mAma karma hai / yaha citrakAra sadaza jIva ko vividha rUpatA pradAna karatA hai| loka pUjiva athavA ucca nIca deha piNDa kI prApti meM kAraNa gotra karma hai| yaha kuMbhakAra ke samAna mAnA gayA hai| dAna, lAbha tathA bhogAdi meM yinna karane vAlA aMtarAya pharma kahA gayA hai| jIva meM uccapanA nIcapanA, samAja kI kalpanA nahIM hai| jaina zAsana meM ise gotra pharma banya mAnA gayA hai| vedanIya karma yadyapi aghAtiyA hai, phira bhI yaha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ke pazcAta tathA mohanIya rUpa dhAtiyA karmoM ke madhya meM rakhA gayA hai, kyoMki moha kA avalaMthana prApta kara yaha karma jIva ke guNa kA ghAta karatA hai| vedanIya kara svarUpa gommadasAra karmakANDa meM isa prakAra diyA gayA hai : akvANaM aNubhavaNaM ceyaNiyaM suhasarUvayaM sAdaM / duHkhasarUvamasAdaM taM vedayadIdi vedaNiyaM // 14 // iMdriyoM kA apane viSayoM kA anubhavana arthAt, jAnanA vedanIya hai| jo duHkha svarUpa anubhavana karAtA hai, vaha asAvA vedanIya hai tathA jo Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI subidhAsAgara jI mahArAja sukha rUpa anubhavana karAve, vaha sAtA bedanIya hai| TIkAkAra ke zabda dhyAna dene yogya haiM, "iMdriyANAM anubhavanaM viSayAvabodhanaM vedanIyaM / saba sukhasvarUpaM sAtaM, duHkhasvarUpamAtaM vedayati jJApayati iti bedanIyam" / ina pharmoM kI nirukti karate hue isa prakAra spaSTIkaraNa gommaTasAra kI saMskRta TIkA meM kiyA gayA hai| --- udAharaNa -- jJAnAvaraNa ke viSaya ko spaSTa karate hue cAcArya kahate hai, "jJAnamAvRNoti jJAnAvaraNIya sya kA prakRtiH ? jJAnapracchAdanatA / kiM vat devatAmukhayat / " jo zani kA AvaraNa kare, vaha jJAnAvaraNa hai / usakA kyA svabhAva hai ? jJAna ko DhAMkanA svabhAva hai| kisake samAna ? devatA ke samakSa DhAle gae vastra kI taraha vaha jJAna kA Avarasa karatA hai / darzanAvaraNa--"darzanamAvRsotIti darzanAvaraNIyaM pretasya kA prakRtiH darzanaprAnatA kiMvat rAjadvAra- pradiniyukta pravIhAravat / " jo darzana kA AvaraNa kareM, vaha darzanAvarasIya hai| usakI kyA prakRti hai ? darzana ko DhAMkanA usakA svabhAva hai| kisa prakAra ? yaha rAjadvAra para niyukta dvArapAla ke samAna hai / vedanIyaM vedanIya - [["vedayatIti tasya kA prakRtiH ! sukha-dukhotpAdanA, ki vat ? maghuliptAsidhArAvat" -- jo anubhavana karAve, vaha vedanIya hai| usakA kyA svabhAva hai ? sukha-duHkha utpana karAnA usakA svabhAva hai| kisa prakAra ? madhu lipta talavAra kI dhAra ke samAna usakA svabhAva hai / madhu dvArA sukha prApta hotA hai, talavAra kI dhAra dvArA jIbha ko kSati pahuMcane se ka bhI hotA hai / yaha mohanIya -- "mohayatIti mohanIyaM tasya kA prakRtiH 1 mohotpAdanA / kiMtU ? madya dhattUra madanako dravavat " - jo moha ko utpanna kare, mohanIya hai| usakA kyA svabhAva hai ? moha ko utpanna karanA / kisa prakAra ? madirA, dhatUrA tathA mAdaka kodoM ke samAna vaha mAdakatA utpanna karatA hai| rAjavArtika meM mohanIya kI niruki isa "mohayati, mujhate aneneti yA mohaH" jo mohita karatA hai dvArA jIva mohita kiyA jAtA hai, vaha moha hai / prakAra kI hai, athavA jisake Ayu -- "bhavadhAraNAya eti gacchatIti Ayu: 1 tasya kA prakRtiH ? bhavadhAraNA kiMvat 1 halivat"- -bhava arthAt manuSyAdi kI paryAya ko dhAraNa karane ko usake udaya se jIva jAdA hai, isase use vAyu kahate haiM / usakI kyA prakRti hai ? bhava ko dhAraNa krnaa| kisa prakAra ? jisa prakAra ili arthAt kA ke yaMtra meM paira ko phaMsAkara niyava Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) kAla taka paMDita vyakti parAdhIna banatA hai, usI prakAra paryAya vizeSa meM niyata kAla paryanya jIva parAdhIna rahA bhAvA hai / nAma--"nAnA minotIti nAma / tasya kA prakRttiH 1 nara-nArakAdinAnAvidha vidhikaraNatA kiMvat ? citrakavat / " - nAnA prakAra ke kArya ko saMpAdana kare so nAma hai| isakI kyA prakRti ? jisa prakAra citrakAra nAnA prakAra ke citra nirmANa karatA hai, esI prakAra yaha nara nArakAvi rUpoM ko janasAgara jI mahArAja mArgadarzaka :- AcArya zrI gotra / uccanIcaM gamayatIti gotraM tasya kA prakRtiH ? ucanIcatva prApakatA / kivat ? kuNbhkaarvt| " jo ucca nocapane ko prApta karAve vaha gotra hai / usakI kyA prakRti hai ? uccatA. nIcatA ko prApta karAnA / kisa prakAra ? kuMbhakAra ke samAna / jaise kuMbhakAra choTe bar3e bartana banAyA hai, usI prakAra yaha karma nIca, UMca bheda kA janaka hai A aMtarAya dAtu pAtrayoraMtara metIti aMtarAyaH ] tasya prakRtiH ? vighnakarasatA kiMvat ? bhAMDAgArikavat / " dAtA tathA patri ke madhya jo zrAve, vaha aMtarAya hai| usakI kyA prakRti hai ? vighna utpanna krnaa| kisa prakAra ? jaise bhaMDArI dene meM vina karatA hai, isI prakAra yaha pAtra ke dravya lAbha meM vighna utpanna karatA hai / dAtA ne AjJA de dI, ki pAtra ko dAna de diyA jAya, kintu bhaNDArI dene meM vighna utpanna karatA hai / isa prakAra chaTha karmoM kA svarUpa samajhanA cAhiye / - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ova ke jJAna, darzana, samyaktva aura anaMtavIrya rUpa manujIvI guNoM kA ghAta karane ke kAraNa ghAtiyA karma kahe gae haiN| Ayu. nAma, gotra tathA vedanIya aghAtiyA kahe gae haiM, kAraNa inake dvArA avagAhanatva, sUkSmatva, agurulaghutva tathA avyAvAghatva rUpa pratijIvI guNoM kA ghAva hotA hai| inake saMke cAra bheda kahe gae haiM: -- svabhAvaH prakRtiH proktA sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo vipAkastu pradezoMza - vikalpanam / karmoM kA nAmAnusAra jo svabhAva hai, vaha prakRti hai / unakA maryAdita kAla paryanta rahanA sthiti hai| unameM rasadAna kI zakti kA sadbhAva anubhAga hai tathA karma vargamAoM ke paramANuoM kI parigayAnA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pradeza baMdha phahA hai| yoga ke kAraNa prakRti aura pradeza baMdha hote haiN| | kaSAya ke kAraNa sthiti aura anubhAga baMdha hote haiN| karmA kA pradhAna-AThauM karmoM ke samrAT ke samAna mohanIya kI sthiti hai / satvAnuzAsana graMtha meM likhA hai: maMdha - hetuSu sarveSu mohazcakrI pramoditaH / mithyAjJAnaM tu tasyaiva saciratvamazizrayatU / / 12 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja samasta baMdha ke kAraNoM meM moha karma cakravartI kahA gayA hai| usakA maMtrI mithyAjJAna kahA gayA hai / mamAhaMkAranAmAnau senAnyoM ca tnsuto| yadAyattaH sudurbhedo moha-vyUhaH pravartate / / 13 // usa moha ke mamakAra aura prAhakAra nAma ke do putra haiM, jo senA nAyaka haiN| una donoM ke AdhIna moha kA atyanta durbhadya senA ghyUha-senAcakra kArya karatA hai| grantha kA prameya---isa kapAya pAhatu graMtha meM mohanIya karma kA hI varNana kiyA hai / bIrasena AcArya ne kahA hai "ettha kasAya-pAhuDe sesa-sattarAI kammA parUvayA rAthi ti bhagirda hodi"-isa kaSAya pAhu graMtha meM zeSa sAta kamoM kI prarUpaNA nahIM kI gaI hai| mohanIya ke prabheda-mohanIya karma ke do bheda haiM (1) darzana - (2) cAritra mohanIya / darzanamohanIya ke mithyAtva, samyaktva prakRti tathA mitra prakRti ye tIna bheda hai| cAritra moha ke kAya tathA akaSAya (nokapAya ) ye do bheda haiN| krodha, mAna, mAyA tathA lobha rUpa cAra prakAra kaSAya haiN| unameM pratyeka ke anaMtAnubaMdhI; eka deza saMyama ko rokane pAlI apratyAkhyAnAvaraNa, sakala saMyama ko rokane vAlI pratyAkhyAnAbaraNA tathA jisa kapAya ke rahate hue bhI saMyama kA paripAlana hotA hai tathA jisake kAraNa yathAkhyAta cAritra nahIM ho pAtA, vaha saMjvalana kaSAya rUpabheda haiN| hAsya, rati, parati, zoka, bhaya, jugupmA, strIveda, puruSaveda tathA napuMsaka gheda ye nokapAya yA akaSAya kahI gaI hai| apAya kA artha Ipat kaSAya hai| krodhAdi kaSAyoM ke hote hue ye nokaSAya vItra rUpa se jIva ko Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja sAma.... .... . ni kaSTa detI haiM; kintu unake abhAva meM ye nisteja ho jAne se nokaSAya athavA akaSAya kahI gaI haiN| kavAyapAhuDa graMtha ke catuH anuyogadvAra meM guNadhara bhaTTAraka ne likhA hai : kodho caunviho rutto mANo vi caudhyiho bhave / mAyA caunvihA butA lobho viya caunviho // 7 // __krodha cAra prakAra kA kahA gayA hai| mAna bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| mAyA cAra prakAra kI kahI gaI hai / lobha bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| raNaga-puDhavi-bAlumodaya-I-sariso caubdhiho koho / sela-ghaNa-advi-dArula-ladA samANo have mANo // 7 // *b naga rAji arthAta parvata kI rekhA, pRthvI kI rekhA, bAlukA kI rekhA tathA jala kI rekhA samAna krodha cAra prakAra hai / + zailaghana arthAt zilA staMbha, asthi, dAru (kASTha) latA ke samAna mAna cAra prakAra kahA gayA hai 1 gommaTasAra jIvakAMDa meM krodha kA vAlukA kI rekhA ke samAna lallekha ke sthAna meM 'dhUli rekhA' kA badAharasa diyA hai| rAjavArtika meM akalaMka svAmI ne guNadhara AcArya ke samAna hI krodha ko cAra prakAra kahA hai " kodhaH ) sa catuH prakAraH parvata-pRthvI-vAsnukodaka-rAjitulyaH" (a. 8, su. 6. pU. 305) / mAna bhI usI prakAra catuviSa kahA hai, "shailstNbhaasthi-daam-ltaasmaanshcturvidhH'| jovakAMDa gommaTasAra meM mAna kA dRprAnta'latA' ke sthAna meM 'beta' diyA gayA hai / dIrgha kAla paryanta Tikane vAlA krodha parvata kI rekhA sahaza kahA hai / usakI apekSA nyUnatA pRthvI rekhA, bAlukA rekhA tathA jala kI rekhA sadaza krodha meM pAI jAsI hai| AcArya nemicaMda siddhAntacakravartI ne likhA hai ki ukta cAra prakAra ke kodha se kramazaH naraka, tibaMdha, manuSya sathA deva gati meM utpAda hotA hai| (gI. jI. 285) o mAna dIrghakAla taka rahatA hai, vaha zailaghana sadaza hai| vaha naraka gati kA utpAdaka kahA gayA hai / 'asthi, kATha tathA beta samAna Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA kramazaH nyUna hotI huI viryaca, nara evaM devagati meM jIva ko pahu~cAtI hai| mAyA ke viSaya meM kahA hai: baMsI-jaehuga marisI meDhavisAraNa marisI ya gomuttI / avalehaNI yamAyA mAyA vi ghaDacihA maNidA // 72 // bAMsa kI jan samAna meDhe ke sIMga samAna, gomUtra samAna tathA avalekhanI arthAt , dAtIna vA jIbhI ke samAna mAyA cAra prakAra kA mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja atyanta bhayaMkara kuTilatA rUpa mAyA bAMsa kI jar3a tulya kahI hai| usake hone para yaha jIva nara kati meM jAtA hai| usase nyUna meTe ke sIMga, gomUtra tathA avalekhanI samAna bhAyA ke dvArA kramazaH tiryaca, manuSya tathA deva paryAya meM utpatti hotI hai| gommaTasAra meM avalehanI ke sthAna meM 'khorappa-zurAma kA udAharaNa diyA gayA hai| bAMsa kI jar3a samAna utkRSTa zakti yukta mAyA kaSAya narakagati kA kAraNa hai| meMDhe ke sIMga sahaza mAyA anutkRSTa zakti yukta mAyA manuSya gati kA kAraNa hai| aklekhanI samAna mAyA jaghanya zakti yukta hone se deva gati kA kAraNa kahI gaI hai| rAjavArtika meM kaSAya pAhuDa ke hI udAharaNa die haiN| "mAyA pratyAsana-vaMza parvopacitamUla-meSa zRMga-gomUtrikA-valekhanI sadazA ctuvidhaa"| lobha ke viSaya meM kahA hai:kimirAya-ratta-samago akkha-mala-mamA ya paMsuleksamo / hAliddavasthasamago lobho viuviho bhaNido // 73 / / - kRmirAga rUpa kITa vizeSa se utpanna horA se nirmita vastra ke samAna, atyanta pakkA raMga sadRza, arthAt gAr3I ke A~gana ke samAna, pAzu lepa arthAt dhUlI ke samAna tathA hAridra arthAt haldI se raMge vastra ke samAna lobha cAra prakAra kA kahA gayA hai| gommaTasAra jovakANDa meM lobha kA pAzulepa arthAt dhUlI ke lepa ke sthAna meM 'vaNumana'-zarIra ke mada kA udAharaNa diyA hai| rAjapAtika meM likhA hai "lobhaH kRmirAna-kajjala-kardama-hAridvArAgasadRza Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidhaH" kRmirAga, kajjala, kardama tathA dhUli ke samAna lobha cAra prakAra kA kahA hai| utkRSTa zaktiyukta lobha kRmirAga sadRza hai| vaha narakagati kA kAraNa hai| anutkRSTa lobha akSamala ke samAna hai| vaha tiryacagati kovika / ajaya sobhA ota lI samAna hai| vaha manuSyAta kA hetu hai| jaghanya lobha haldI ke raMga samAna hai| yaha devagati kA kAraNa hai| kasAya pAhuDa ke vyaMjana anuyoga dvAra meM kodhAdi ke paryAyavAcI nAmoM kI parigaNanA isa prakAra kI gaI hai koho ya kova rAmo ya akkhama saMjalA kalaha vADhI ya / jhaMjhA dosa vivAdo dasa kohayATTiyA hoti // 86 // __ krodha, kopa, roSa, akSamA, saMjvalana, kalai, vRddhi, jhaMjhA, dveSa aura vivAda ye krodha ke ekArthavAcI dasa nAma haiN| __pratyeka nAma vizeSa artha kA jJApaka hai| udAharaNArtha krodha ko vRddhi saMjJApradAna kI gii| isakA spaSTIkararam jayadhavalA TIkA meM isa prakAra kiyA hai| 'vardhante'smAta pApAzayaH kalahavairAdaya idi ghRddhiHisasa pApabhAva, kalaha, cairAdi kI vRddhi hotI hai| isase krodha ko vRddhi kahA hai| isa viSaya meM isa graMtha ke pRSTha 117 para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| mAna ke paryAyavAcI isa prakAra haiM mANa mada dappa thaMbho ukkAsa pagAsa tadha smuhsso| attukkariso paribhatra ussida dasalakkharaNo mANo // 87t mAna, mada, darpa, staMbha, patkarSa, prakarSa, samutkarSa, bhAtmIkarSa, paribhava tathA utsikta ye daza nAma mAna kaSAya ke haiN| -" mAyA ke paryAyavAcI nAma mAyA ya mAdijAgo NiyadI vitha vaMcaNA annujjumdaa| * gahaNaM maNugaNa-maggaNa kakka kuhaka gRhaNacchaeNo // 8 // mAyA, sAtiyoga, nikRti, vaMcanA, anRjutA, grahasa, manIna.. mArgA, kalka, kuhaka, gRhana aura channa ye mAyA ke ekAdaza nAma haiN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do gAthAtroM meM lobha ke bIsa nAma isa prakAra kahe haiM : kAmo rAga NidANI chaMdo ya sudo ya pejjadoso ya / gehANurAga AsA icchA mucchA ya giddhI ya 16|| sAmada patthaNa lAlasa aviradi tarAhA ya vijja jibbhAya / lohassa ya NAmadhejjA vIsa eTThiyA maNidA // 6 // kAma, rAga, nidAna, chaMda, svatA, preya, dveSa, sneha, anurAga, bhAzA, icchA, mUlA, gRddhi, zAzvata yA sAzatA, prArthanA, lAlasA, avirati, tRSNA, vidyA tathA jihvA ye lobha ke ekArthavAcI bIsa nAma haiN| mArgadarzaka lonAvAvavizudhiritagazAlA korAka aisI zaMkA ke samAdhAnArtha jayadhavalA TIkA meM jinasena prAcArya kahate haiM. "vidyA jisa prakAra durArAdhya arthAt kaSTapUrvaka zrArAdhya hotI hai, usI prakAra lobha bhI hai| kAraNa parigraha ke upArjana, rakSaNAdi kArya meM jIva ko mahAna kaSTa uThAne par3ate haiM / "vigreca vidyA / ka ihopamArthaH 1 duraaraadhytvm|" __ lobha kA paryAyavAcI jIbha kahane kA kyA kArarasa hai ? jisa prakAra jIbha kabhI bhI tuma nahIM hotI, usI prakAra lobha kI bhI tRpti nahIM hotI hai| "jivheva jivhetyasaMtoSa-sAdharmyamAzritya lobha paryAyatvaM vaktavyam' (ina krodhAdi ke paryAyavAcI nAmoM para vizeSa prakAza isa graMtha meM pRSTha 117 se 121 paryanta DAlA gayA hai|) do paraMparA-nAraka, tiryaMca, manuSya tathA deva paryAya meM utpanna jIva ke prathama samaya meM kramazaH krodha, mAyA, mAna tathA loma kA udaya hotA hai| nArakI ke utpatti ke prathama samaya meM krodha, pazu ke mAyA, manuSya ke abhimAna tathA deva ke lobha kaSAya kI utpatti hotI hai| yaha kaSAyAbhUta dvitIya siddhAntagraMtha ke vyAkhyAtA yativRSabha bAcAya kA abhiprAya hai| 50 ToDaramala jI ne likhA hai "so asA niyama kaSAya prAbhRta dusarA siddhAnta kA kartA yativRSabha nAmA AcArya tAke abhiprAyakAra jAmanA" (pRSTha 616-saMskRta bar3I TIkA kA anuvaad)| 'kaSAyamAbhRta-dvitIya * sATha hajAra raloka pramANa jayadhavalA TIkA kI bIsa hajAra zloka pramAsa racanA vIrasena svAmI kRta hai| zeSa racanA mahAkavi jinasena kI kRti hai, aisA iMdrinaMdi azAvatAra meM kahA hai| isa kAraNa uparokta TIkA ke isa bhAga ko hamane jinasena svAmI dvArA kathita likhA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnvavyAkhyAturyati vRSabhAcAryasya"-kaSAya prAmRta kI racanA gumadhara AcArya ne kI hai| usake vyAkhyA cUrsibhUtrakAra yativRSabha bhAcArya haiM, yaha bAta spaSTa hai| mahAkarma prakRti prAbhUtarUpa prathama siddhAnta paMtha ke kartA bhUtabali AcArya ke mata se pUrvokta niyama nahIM hai| anya kaSAyoM kA bhI udaya prathama kSaNa meM ho sakatA hai| isa prakAra do paraMparAe~ haiM / nemicaMda siddhAnta cakravartI kahate haiM :NAraya-tirikkha-jamAdAIsa: u padrA vihisAgara jI mahArAja koho mAyA mANo lokhudo aNiyamo vApi ||28||go.jii| nArapha, tica, manuSya tathA devagati meM utpanna hone ke prathamakAla kramazaH kodha, mAyA, mAna 5 thA lobha kA udaya hotA hai athavA isameM koI nizcita rUpa se niyama nahIM hai| pUrvokta do paraMparAdhoM meM kise satya mAnA jAya, kise satya na mAnA jAya, isakA nirNaya honA asaMbhava hai, "asmin bharatakSetre kevali. dvayAbhAvAt' kArasa isa samaya isa bharatakSetra meM kevalI tathA zravakevalI kA amAva hai una mahAna zAniyoM kA abhAva hone se isa viSaya meM nimaya karane meM AcArya asamartha haiN| "pArAtIyAcAryANAM siddhAntadvayakartRbhyo jJAnAtizayavazvAbhAvAt" (go. jI. sa, TIkA pR. 616) prArarAtIya prAcAryoM ke siddhAnta dvaya ke racayitA bhUtabali tathA guNadhara zrAcAyoM kI apekSA viSaya jJAna kA abhAva hai| di koI zrAcArya videha jAkara tIrthakara ke pAdamUla meM pahu~ce, to yathArthatA kA parijJAna ho sakatA hai| aisI sthiti ke abhAva meM pApabhIru bAcAryoM ne donoM upadezoM ko samAdarasIya svIkAra kiyA hai| 70 ye krodha, mAna, mAyA tathA lobha pAya sva ko, para ko tathA samaya ko baMdhana, bAdhana tathA asaMyama ke kAraNa hote haiN| jIvakANDa meM kahA hai : appa-parobhaya-sAdhaNa-baMdhAsaMjama-Nimitta kohAdI / besi Nasthi kasAyA amalA akasAiNo jIvA // 28 // apane ko, para ko, tathA donoM ko baMdhana, bAdhA, asaMyama ke kArasabhUta krodhAdi kaSAya tathA vedAdi no kaSAya hai| ye kaSAya jinake nahIM haiM, ve mala rahita akaSAya jIva haiN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) Fqii ina krodhAdi ke zakti kI apekSA cAra prakAra, lezyA kI apekSA caudaha prakAra tathA bhAyu ke baMdhasthAna kI apekSA zrIsa prakAra kahe gaye haiN| zilA meda samAna jo krodha kA utkRSTa zakti sthAna hai, usameM kRSe lezyA hI hotI hai| bhUmi bheda samAna krodha ke anutkRSTa zakti sthAna meM kama se kRSNa Adi chaha lezyA hotI haiM / (1) vahAM madhyama kRSNa lezyA, (2) madhyama kRSNa lejhyA tathA utkRSTa nIla lezyA, (3) madhyama kRrama lezyA, madhyama nIla lazyA, utkRSTa kapotalezyA, (4) madhyama kRSarasa nIla kapota lezyA jaghanya pIta; (4) madhyama kRSNA nIla-kapota-tejo lezyA, jaghanya padmalezyA, (6) madhyama kRSNa-nIla-kRpota-teja-padma jaghanya zukla lezyA rupa sthAna hai| mArgadarzakakodha AcAlIprogyAsAsAgo anahAlathAna hai, usameM chaha bheda hote haiM (1) jaghanya kRSle zyA, aura zeSa pAMca madhyama lezyA (2) jaghanya nIla tathA zeSa cAra madhyama lezyA (3) jaghanya kApota tathA zeSa dIna madhyama lezyA (4) utkRSTa pIta, madhyama pana tathA madhyama zukla (5) utkRSTa padma tathA madhyama zukla (6) madhyama zukla rUpa sthAna hai| krodha kA jala rekhA samAna jaghanya sthAna madhya zukla se rUpa , eka sthAna hai| isa prakAra krodha ke chaha lezyAoM kI apekSA caudaha bheda haiN| aise mAnAdi meM bhI jAnanA cAhiye |-"annaiv kramesa mAnAdInAmapi caturdazalezyAzritasthAnAni netavyAni / " (pR. 621 go. jI.) bhAyu ke bIsa baMdhA baMdhasthAnoM kA khulAsA gAthA 263, se 265 taka kI go. jIvakAMDa kI bar3I TAkA meM kiyA gayA hai| unameM pAMca sthAnoM meM Ayu baMdha nahIM hotA hai / zeSa paMdraha sthAnoM meM prAyu kA aMdha hotA hai / jIva mukhya zatra-AtmA ke nirvANa lAbha meM bAdhaka hone se sabhI karma jIva ke lie zatru haiM, kintu mAgama meM zatra rUpa se moha kama kA ullekha kiyA jAtA hai| dhavalA TIkA meM 'hamo arihaMvAeM' isa pada kI vyAkhyA karate hue vIrasena svAmI likhate haiM-"naraka-niryaka kumAnuSyapretAvAsa-gatAzeSa-duHkhaprApri-nimittatvAri-bhauMhaH" (naraka, viyaca. kumanuSya tathA preta ina paryAyoM meM nivAsa karane se hone vAle samasta dukhoM kI prApti kA nimittakAraNa hone se moha ko 'ri' kahA haiM / zaMkA-"tathA ca zeSakarmavyApAro vaiphalyamupeyAditi cet , na moha ko hI zatru mAnane para zeSa karmoM kA kArya viphalatA ko prApta ho jAyagA! Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) :.. . sAmAna 1. prANA samAdhAna aisA nahIM hai, "zeSakarmamA moitaMtratvAt" zeSa karma moha ke prAdhIna haiN| moha ke binA zeSa karma apane apane kArya kI niSpatti meM vyApAra karate hue nahIM pAe jAte haiN| prazna--"mohe vinaSTepi kiyantamapi kAlaM zeSakarmamA sattvopalabhabhAvazejha tattvAvidhivecavikhAgobA mahArAjAne para bhI bahuta samaya paryanta zepa karmoM kA satva pAe jAne se unako moha ke AdhIna nahIM mAnanA caahiye| samAdhAna aisA nahIM hai| kArA moharUpI zatru ke kSaya hone para janma-maraNa rUpa saMsAra ke utpAdana kI sAmarthya zeSa karmoM meM nahIM rahane se "tat sattvasyAsatva-samAnatvAta"-unakI sattA asatva ke samAna ho jAtI hai| kevalajJAnAdi saMpUrNa zrAtmA gusoM ke AvirbhAva ko rokane meM samartha kAraNa hone se moha pharma pradhAna zatru hai usake. nAza hone se arihaMta yaha saMjJA prApta hotI hai| dha0 TI0 bhA0 1.1.1 pR043) kaSAya para naya dRSTi-mohanIya ke bheda krodha, mAna,mAyA tathA lobha rUpa kaSAya catuSTaya vividha kyoM kI apekSA 'pejja'-preya (rAga) tathA 'dosa' (dveSa ) rUpa kahI gaI haiN| cUmi sUtrakAra yativRSabha AcArya ne kahA hai ki "Negama-saMgahAsa koho doso, mAzo doso mAyA pejja, loho peja"-naigama naya tathA saMgraha naya kI apekSA krodha dvepa hai, mAna dveSa hai tathA mAyA aura lobha preya rUpa haiN| "vavahAraNyasma koho doso, mAso dosro, loho peja" vyavahAra. maya se krodha, mAna, mAyA dveSa rUpa haiM, lobha preya hai / RjusUtranaya se krodha dveSa hai, mAna na dveSa hai na preya hai / lobha preya hai| zabda naya kI apekSA krodha, mAna, mAyA tathA lobha dveSa rUpa hai| lobha kathAcin preya hai| yahAM vivecana meM vividhatA kA kAraNa bhinna vivakSA hai| kauna kaSAya harSa kA hetu hai, tathA kauna harSa kA hetu nahIM hai, yaha vivakSA mukhya hai| . nokaSAyoM meM hAsya, rati, strIveda puruSaveda tathA napuMsakaveda lobha ke samAna rAga ke kAraNa hai, ataH 'preya hai| bharati, zoka, bhaya aura jugupsA dveSa rUpa haiM, kyoMki ye krodha ke samAna dveSa ke kArakha hai| vizeSa vivecana pratha ke pRSTha 24 se 28 paryanta kiyA gayA hai|) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha baMdhapariNa- pravAsAyapAviprayAgama meM hamArA kA kathana kiyA gayA hai| usa moha ke baMdha ke kArasa isa prakAra kahe gae haiM jisase darzana moha ke kAraNa yaha jIva sattarakor3Akor3I sAgara pramANa saMsAra meM duHkha bhogatA hai, usake baMdha meM ye kAraNa haiM, jinendra deva, vIvarAga cAraNI, nirgrantha munirAja ke prati kAlpanika doSoM ko lagAnA dharma tathA dharma ke phala rupa zreSTha AtmAmoM meM pApa poSaraNa kI sAmagrI kA pratipAdana kara bhrama utpanna karanA, mithyA pracAra karanA Adi asat pravRttiyoM dvArA darzana moha kA baMdha hotA hai| cAritra moha ke udaya vaza yaha jIva cAlIsa kor3Akor3I sAgara pramArama huHkha bhogA karatA hai| usase yaha jIva krodhAdi kaSAyoM ko prApta hotA hai| krodhAdi ke tIvra vegavaza malina pracaNDa bhAvoM kA karanA, tapasviyoM kI niMdA tathA dharma kA dhvaMsa karanA, saMyamI puruSoM ke citta meM caMcalatA utpanna karane kA upAya karane se, kapAryoM kA baMdha hotA hai| atyaMta hAstha, bahupralApa, dUsare ke upahAsa karane se svayaM upahAsa kA pAtra banatA hai / vicitra rUpa se krIr3A karane se, aucitya kI sImA kA ullaMghana karane se rati vedanIya kA AnaSa hotA hai| dUsare ke prati vidveSa utpanna karanA, pApa pravRtti karane vAlo kA saMsarga karanA, niMdanIya pravRtti ko preraNA pradAna Adi arati prakRti kArama haiN| dUsaroM ko duHkhI karanA aura dUsaroM ko duHkhI dekha harSita honA zoka prakRti kA kAraNa hai| bhaya prakRti ke kArasa yaha jIva bhayamota hotA hai| usakA kAraNa bhaya ke pariNAma rakhanA, dUsaroM ko DarAnA, satAnA tathA nirdayatApUrma vRtti karanA hai / glAnipUrNa avasthA kA kArasa jugupmA prakRti hai / pavitra puruSoM ke yogya AcaraNa kI nidA karanA, unase ghRNA karanA Adi se yaha jugupsA prakRti baMdhatI hai ! strItva viziSTa strIveda kA kAraNa mahAna krodhI svabhAva rakhanA, tIvra mAna, irSA, mithyAvacana, tIvarAga, parastrI savana ke prati vizeSa sakti rakhanA, khI sambandhI bhAvoM ke prati tIna anurAga bhAva hai / puruSatva saMpanna puruSaveda ke krodha kI nyUnatA, kuTilabhAvoM kA abhAva, lobha tathA mAna kA prabhAva, alparAga, svastrI saMtopa, IrSA bhAva kI maMdatA, AbhUSasa Adi ke prati upekSA ke bhAva Adi haiN| jisake udaya se napuMsaka veda milatA hai, usake kAraNa pracura pramAsa meM krodha, mAna, mAyA, loma se dUSita pariNAmoM kA sadbhAva, parakho-sevana, atyaMta hauna Acarasa evaM dIna rAgAdi hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja graMtha ke adhikAra-isa kasAya pAhuSTa graMtha meM do gAthAoM dvArA paMcadaza adhikAroM ke nAma isa prakAra ginAe haiM : pejja-dosa bihattI dvidi-aNubhAge ca baMdhage ne ya / vedama-uvajoge vi ya ca uTThANa-viyaMjaNe ce ca // 13 // sammatta-desavisyI saMjama-uthasAmaNA ca khavaNA c| dasaNa-caritamohe zraddhA parimANa Nidda so // 14 / / :-0 darzana aura caritra moha ke saMbaMdha meM (1) preyodveSa-vibhakti (2) sthiti-vibhakti (3) anubhAga-vibhakti (4) akarma baMdha kI apekSA baMdhaka (5) kamabaMdhaka kI apekSA baMdhaka (6) vedaka (7) upayoga (8) catuH sthAna (E) vyaMjana (10) darzanamoha kI upazAmanA (11) darzana moha kI jhapamA (12) dezavirati (13) saMyama (14) cAritra moha ko upazAmanA (15) cAritra moha kI kSapaNA; ye paMdraha arthAdhikAra hai| inase sivAya yativRSabha prAcArya dvArA pazcima skaMdha adhikAra kI bhI prarUpaNA kI gaI hai| cUmikAra ne sayogakevalI ke aghAtiyA karma kA kathana isameM kiyA hai| kaSAyoM se chUTane kA upAya-yaha jIva nirantara rAga dveSa rUpa pariNAmoM ke dvArA karmoM kA saMcaya kiyA karatA hai| bAhya vastuoM ke rahane para unase rAga yA dveSa pariNAma natpanna huA karate haiM, ataH AcArya guNabhadra AtmAnuzAsana meM kahate hai : rAgadveSI pravRtti syAtribhRcistaniSedhanam / tau ca bAhyArtha-saMbaddhau tasmAttAn suparityajet // 237 // rAga tathA dveSa ko pravRtti kahate haiN| rAga-dveSa ke abhAva ko nivRtti kahate haiN| rAga aura dveSa kA saMbaMdha bAhya padArthoM se rahA karatA hai; isa kAraNa una bAhya padArthoM kA parityAga kre| para vastuoM kA parityAga ke sAtha unase bhinnapane arthAta akiMcanatva kI bhAvanA kre| isa akiMcanava ke mAdhyama se yaha jIva | mokSa ko prApta karatA hai| dhyAna-kaSAya rUpa pracaNDa zatruoM se chUTane ke lie antaraMga bahiraMga parigraha kA parityAga karake AtmA kA dhyAna karanA caahie| usa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA dhyAna dvArA kama kA kSaya hotA hai| yaha sadupadaza atyanta mahatvapUrma hai muMca parigrahasandamazeSa cAritraM pAlaya savizeSam / __ kAma-krodhanipalina yaMtraM dhyAnaM kuru re jIva pavitram // 20 are jIva ! samasta parigraha kA tyAga kara / pUrNa cAritra kA pAlana kr| kAma tathA krodha ko naSTa vAle yaMtra samAna vizuddha AtmA kA dhyAna kara / paMcAstikAya meM dhyAna ko agni kahA hai, jisameM zubha, azubha sabhI karma kA kSaya ho jAtA hai| jassa mA vijadi rAgo doso moho va jogaparikammo / vassa suhAsuha-uhaNo jhANamo jAyae agaNI // 146 // jisake rAga, dveSa, tathA moha kA kSaya ho gayA hai aura yogoM ko kriyA bhI nahIM hai, aise kevalajJAnI jinendra ke zubha azubha kA kSaya karane vAlI dhyAnamaya agni pracalita hotI hai| jisa adbhuta zakti saMpanna agni meM pracaNDa karmarAzi kA vinAza hotA hai, vaha agni zukladhyAna rUpa hai| mallinAtha tIrthaMkara kI stuti meM samantabhadra svAmI ne yahI bAta kahI hai: yasya ca zuklaM paramatayogniAnamanaMta duritamadhAcIn / taM jinasiMha kRtakaraNIyaM mallimazalyaM zaraNabhitosmi // 5| ___ maiM una kRtakRtya, azalya jinasiMha mallinAtha kI zaraNa meM jAtA hU~, ninakI zuklabhyAnarUpI zreSTha agni meM anaMta pApa ko dagdha kiyA gyaa| dhyAna kA upAya-karmakSaya karane kI apAra zakti saMpanna dhyAna ke viSaya meM dravyasaMgraha kA yaha kathana mahattvapUrNa hai : jaM kiMcivi citaMto NirIha vittI ho jadA sAhU / taNa ya eyarsa tadAhu va tassa NicchiyaM jjhANaM // 55 // - sAdhudhyeya ke viSaya meM ekAgracitta hokara jisa kisI padArtha kA citavana karatA humA samasta icchAmoM se vimukti rUpa sthiti ko prApta hotA hai, usa samaya usa dhyAna ko nizcaya dhyAna kahA gayA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidyiAsAgara jI mahArAja isa viSaya meM TIkAkAra kahate haiM, "prAthamikApekSayA savikalpAvasthAyAM viSayakApAyavaMcanArtha cittasthirIkarasArtha paMcaparameSTyAdi-paradravyamapi dhyeyaM bhavati, pazcAdabhyAsaghazena sthirIbhUte citte sati zuddhabuddhakasvabhAva-nijazuddhAtmasvarUpameva dhyeyamityuktaM bhavati / " (216 pRSTha) kaSAyoM ko dUra karane ko tathA citta ko sthira karane ke liye paMcaparameSThI Adi paradravya bhI dhyeya hote haiN| isake pazcAt abhyAsa ho jAne para citta ke sthira hone para zuddha tathA buddha rUpa paka svabhAva sahita apanI zuddha AtmA kA svarUpa hI dhyeya ho jAtA hai| zreSTha dhyAna ke viSaya meM AcArya kahate haiM : mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiM vi jeNa hoi thiro| appA appammi stro iNameva paraM have jhANaM ||56 // - he bhavya ! kucha bhI zarIra kI ceSTA mata kara; kucha bhI vacanAlApa mata kara, kucha bhI saMkalpa vikalpa citavana mtkr| isase AtmA sthira dazA ko prApta hokara svayaM apane rUpa meM lInatA ko prApta hogaa| yahI utkRSTa dhyAna hai| ___"AtmA yogatraya-nirodhena sthirI bhavati"-AtmA mana, vacana, kAya kI kriyAoM ke rukane para arthAt yoga nirodha hone para jo sthira avasthA ko prApta karatA hai vahI zukladhyAna kA caturtha bheda samucchinnakriyA nivRtti nAma kA zreSTha dhyAna hai| isameM hI atyanta alpakAla meM samasta karma bhasma ho jAte haiN| "tadeva nizcaya-mokSamArga svarUpam" vahI nizcaya mokSamArga kA svarUpa hai| isI avasthA ko ina pavitra zabdoM meM smaraNa karate haiM, "vadeva parabrahmasvarUpa, tadeva paramaviSNusvarUpaM, tadeva parama-zivasvarUpaM, tadeva parama buddhasvarUpaM, tadeya parama jinasvarUpaM, tadeva siddhasvarUpaM sadeca paramatatvajJAnaM, tadeva paramAtmanaH darzanaM, tadeva paramatatvaM, saigha zudvAtmAnubhUti, tadeva paramajyotiH, sa eva paramasamAdhiH sa evaM zuddhopayogaH sa eva paramArthaH sa eva samayasAra, tadeva paramasvAsthya, udeva paramasAmya, sadeva paramaikatvaM tadeva paramAdvaita' (pR. 221-222) isa dhyAna kI prApti ke lie upa, zruta tathA vrata samanvita jIvana Avazyaka hai / "tava-suda-vadargha cedA mAsaraha-dharaMdharo have" (DravyasaMgraha 57) jo puruSa pApa paripAlana meM pravINa haiM, durvyasanoM ke AcArya hai, tathA sadAcAra se dUra hai, ve dhyAna ke pAvana-maMdira meM praveza pAne ke bhI anadhikArI haiN| mArjAra sadA hiMsana kArya meM hI nimagna rahatI hai ataH use svapna meM bhI hiMsA kA ho darzana hotA hai, isI prakAra durAcaraNa vAlA vyakti nirmala dhyAna ke sthAna meM malina manovRtti ko Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta kara kugati ke kArasa dursAna ko prApta karatA hai| samaMtabhadrasvAmI ne dhyAna yA samAdhi ke pUrva tyAga Avazyaka kahA hai| usake lie iMdriya damana Avazyakahikausake pUvA karamApUrNijIvanAvazyaka hai| isa kathana kA bhAva yaha hai ki sarva prathama jIvana meM jIvadayA kI avasthiti zrAvazyaka hai| usake hote hue bhI kAryasiddhi ke liye saMyama tathA tyAgapUrNa jIvana cAhie / dayA dama aura tyAga ke dvArA samAdhi arthAt dhyAna kI pAtratA AtI hai| isa pArSavANI se una zaMkAkAroM kA samAdhAna hotA hai, jinakA jIvana hInAcaraNa yukta hai aura jo apane ko dhyAna karane meM asamartha pAte haiN| jIvana zuddhi, pUrvaka mArnAsaka zuddhi hotI hai / tatpazcAt dhyAna kI bAta socI jA sakatI hai| mahApurAsakAra jinasena svAmI dhyAna ke viSaya meM kahate haiM : yatkarmakSapaNe sAdhye sAdhanaM paramaM tapaH / tattadhyAyanAhvayaM samyagaH anuzAsmi yathAzruvam // 7 // he rAjan ! jo karma kSaparama rUpa sAdhya kA mukhya kAraNa hai, aise dhyAna nAma ke zreSTha tapakA maiM pAgama ke anusAra tumheM upadeza detA huuN| sthiramadhyavasAnaM yattaddhyAnaM yattaddhyAnaM yaccalAcalam / sAnuprekSAthavA cintA bhAvanA cittameva vA // 6 // eka ora citta kA sthira honA dhyAna hai| jo caMcalatApUrNa manovRtti hai, vaha anuprekSA, cintA athavA bhAvanA hai| yogo dhyAnaM samAdhizca dhIrodhaH svAntanigrahaH / aMtaH saMlInatA ceti tatparyAyA smRtA cudhaiH // 12 // - yoga, dhyAna, samAdhi, dhI kA rodha arthAt vicAroM ko rokanA svAnta arthAt mana kA nigraha tathA antaH saMlInatA arthAt mAtmanimagnatA ye dhyAna ke paryAya zabda hai, aisA budhamana mAnate haiN| yaha jIva apanI anAdikAlIna durvAsanA ke kArasa ArtadhyAna evaM raudradhyAna ke kAraNa apanA duHkhapUrNa malina bhaviSya banAtA calA zrA rahA hai| use apanI manovRtti ko urdhvagAminI banAne ke hetu mahAna udyoga, zreSTha tyAga aura apUrye sAdhanA karanI hogii| mamojaya ke mAdhyama se ucca dhyAna kI sAdhanA sampanna hotI hai| citta kI zuddhi ke lie mahApurAsakAra ne tattvArtha kI bhAvanA ko upayogI kahA hai, kyoMki usase vicAroM meM vizuddhatA AdI hai jisake dvArA vizuddha dhyAna kI upalabdhi hotI hai| unhoMne kahA hai Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpadhazago mUDho vastviSTAniSTatAM nayet / rAgar3ha po tatastAbhyAM baMdhaM durmIcamaznute ||21-25||m. pu. saMkalpa-vikalpa ke vazIbhRta huzrA ajJAnI jIva vastuoM meM priya aura apriya kI kalpanA karatA hai / usase rAga-dveSa arthAta 'pejja-doSa' paidA hota hai| rAga-dveSa se kaThinatA se chUTane vAle kamoM kA badha hotA hai| isalie yaha Avazyaka hai ki yaha jIva sadAcAra aura saMyama kA zaragA prahA kara rAga aura deSa ko nyUna karane meM saphala - prayatna ho| isa malinatA ke dUra hone para Atmadarzana hone ke sAtha zrAtmA kI upalabdhi bhI ho jaaegii| kaSAya kSaya kA upAyu-kaSAya rUpa, zatruoM kA kSaya karane ke lie mA, mArdava, satya, saMyama, tapa, tyAgAdi prAramaguNAkAmAvalimAgara jI mahArAja Avazyaka hai| mUlAcAra meM likhA hai ki mUla se ukhar3e hue vRkSa kI jisa prakAra punaH utpatti nahIM hoto asI prakAra karmoM ke mUla krodhAdi kaSAyoM kA / kSaya hone para punaH karma kI paraMparA nahIM cltii| zrAcArya kundakunda ne mUlAcAra meM likhA hai : daMteMdiyA maharisI gagaM dosaM ca te svavedaNaM / jhANorajogajuttA khani kammaM khavidamohA // 116- // indriya-vijatA mahAmuni dhyAna tathA zuddhopayoga ke dvArA rAma aura dveSa kA kSaya dara kSIrA-moha hote hue karmoM kA kSaya karate haiN| abhivaMdanA-anta meM hama mahAzramA bhagavAna mahAvIra, gautama mvAmI, sudharmAcArya tathA sambR svAmI kA satyA zrutakevalI Adi mahAjJAnI bhAgamavettA munIndroM ko savinaya praNAma karate hue jayadhavalAkAra jinasena svAmI ke zabdoM meM paramapUjya guNadharAcArya ko praNAma karate hai : je siha kasAya-pAhu-maNeya-Naya mujjalaM aNaMtatthaM / gAhAhi vivAriyaM taM guNahara-bhaDArayaM caMdai / / maiM una guNadhara bhaTTAraka ko praNAma karatA hU~, jinhoMne aneka nayoM ke dvArA ujjvala tathA ananta arthapUrNa kamAyapAhuDa kI gAdhAmoM meM nibaddha kiyA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI caMdraprabhu pATaNAlA khAmagAMva ji. bulaDANA siri-bhagavaMta-guNahara-bhaMDArazravaiTThassa mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kasAya pAhuDa- suttassa TIkA anaMta sukha-saMpanna jJAna - jyoti - virAjitaM / nirmalaM niSkalaMka ca tIrthanAthaM namAmyaham // 1 // vardhamAnaM jinaM natvA gautama guNadharaM tathA / kasAya - pAhuDasuttasya laghuTIkAM karomyaham // 2 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kasAya pAhuDa mutta puvvami paMcamammi dudasame batthummi pAhuDe tadie / pejjati pAhuDammi du havadi kasAyANa pAhuDaM khAma // 1 // jJAnapravAda nAma ke paMcama pUrva ke bheda dazamI vastu meM pejjapAiDa nAma kA tIsarA adhikAra hai, usase yaha kasAyapAhuDa utpanna huA hai / vizeSa - 'pUrva' zabda dizA, kAraNa tathA zAstrakA vAcaka haiM, kiMtu yahA~ 'paraNavaseNa ettha satyavAco ghettavbo' ( pRSTha 3, tAmra patra prati) prakaraNa ke vazase zAstra vAcaka artha grahaNa karanA cAhiye / 'vatthu' zabda bhI aneka graMthoM meM prasiddha hai, kintu yahAM 'vatsaho satyavAca ghettanvo vastu zabda ko zAstra vAcaka grahaNa karanA cAhiye / 'pejja saddo pejjadosANaM dopahapi vAcazro supasiddho vA' pejja zabda pejja zrIra dosa donoM kA vAcaka suprasiddha hai| 'pejja' preya athavA rAga kA vAcaka haiM tathA 'dosa' dveSa kA vAcaka hai / rAga aura dveSa ko kaSAya zabda dvArA kahA jAtA hai / pepAhuDa se kaSAya pAhuDa (prAbhRta) zAstra utpanna huA / } zaMkA- jaba peja aura kaSAya meM prabhinnatA hai, taba unameM utpAdya aura utpAdaka bhAva kisa prakAra saMbhava hai ? samAdhAna -- upasaMhArya zrIra upasaMhAraka meM kathaMcit bheda pAyA jAtA hai, isa apekSA se pejjapAhuDa ke upasaMhAra rUpa kaSAya pAhuDa meM kathaMcit bhinnatA mAnanA ucita hai / dvAdazAMga jinAgama kA dvAdazama bheda dRSTivAda aMga hai| usake parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrva aura cUlikA paMca bheda kahe gae haiN| / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- a : parikarma meM caMdraprajJapti, sUryaprajJapti, jaMbUdvIpa prajJapti, dvIpa sAgara prajJapti aura vyAkhyA prajJapti pAMca adhikAra haiM / dUsare bheda sUtra meM ... asAmI prAyavizArAhArAnake nAmoM kA parijJAna asaMbhava hai| prAcArya kahate haiM 'Na tesiM NAmANi jANijjati saMpahi visiTu vaesAbhAvAdo'- unake nAmoM kA parijJAna nahIM hai, isa samaya unake viSaya meM viziSTa upadeza kA sadabhAva nahIM haiN| * yaha sUtra nAma kA arthAdhikAra tIna sau besaTha matoM kA varNana karatA hai| jIva prabaMdhaka hI hai, avalepaka hI hai, niguNa hI hai, prabhoktA hI hai, savaMgata hI hai, aNumAtra hI hai, nizcetana hI hai, svaprakAzaka hI hai, para prakAzaka hI hai, nAsti svarUpa hI hai; ityAdi rUpa se nAstivAda, kriyAvAda, ajJAnavAda, jJAnavAda, aura vainayikavAda kA tathA aneka ekAntavAdoM kA isa sUtra meM varNana kiyA gayA hai| - prathamAnuyoga tIsare adhikAra meM caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nau balabhadra, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa ke purANoM kA, jinendra bhagavAna, vidyAdhara, cakravartI, cAraNaRddhidhArI muni aura rAjA prAdi ke vaMzoM kA varNana kiyA gayA hai| isake caubIsa arthAdhikAra haiM / caubIsa tIrthaMkaroM ke purANoM meM samasta purANoM kA aMtarbhAva ho jAtA hai-'titthayarapurANesu svvpuraannaannmNtbbhaavaado'| pUrvagata nAmaka caturtha arthAdhikAra meM utpAda-vyaya-prIvya prAdi rUpa vividha dharmayukta padArthoM kA varNana kiyA gayA hai | isake caudaha bheda isa prakAra kahe gae haiM :-utpAda, agrAyaNI, vIryAnuvAda, astinAsti-pravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, prAtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAna-pravAda, vidyAnuvAda, kalyANapravAda, prANAvAyapravAda, kriyAvizAla aura lokabindusAra / paMcama pUrva jJAnapravAda ke dvAdaza arthAdhikAra hai| pratyeka arthAdhikAra ke bIsa, bIsa arthAdhikAra haiM, jinheM prAbhUta kahate haiM / prAbhUta saMjJAvAle adhikAroM meM se pratyeka Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAdhikAra ke caturvizati anuyogadvAra nAma ke adhikAra kahe gae haiM / kaSAyaprAmRta pAgalAyA:arthAciyAnA tulAghAsArasajIemayArAja puNa kasAyapAhuDassa payadassa paNNArasa pratyAhiyArA / " (pRSTha 28) * paMcama bheda cUlikA ke jalagatA, sthalagatA, mAyAgatA, rUpagatA aura AkAzagatA rUpa pAMca bheda kahe gae haiM / ke jalagatA cUlikA jala-staMbhana, jala meM gamana ke kAraNa rUpa maMtra, taMtra, tapazcaraNa, agni staMbhana, agnibhakSaNa, agni para prAsana lagAnA, agni para tairanA Adi kriyAoM ke kAraNa, svarUpa,prayogoM kA varNana karatI hai / sthalagatA cUlikA parvata, meru, pRthvI Adi para capalatApUrvaka gamana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapazcaraNa kA varNana karatI hai| mAyAgatA cUlikA mahAna iMdrajAla kA varNana karatI hai| rUpagatA cUlikA siMha, hAthI, ghor3A, baila, manuSya, vRkSa, kharagoza prAdi kA rUpa dhAraNa karane kI vidhi kA tathA narendravAda kA 'pariMdavAyaM ca' varNana karatI hai| AkAza meM gamana ke kAraNa maMtra, taMtra tathA tapazcaraNa kA varNana AkAzagatA cUlikA meM kiyA gayA hai| kapAya ke svarUpa para prAcArya nemicaMdra siddhAnta cakravartI ne isa prakAra prakAza DAlA hai : thApana 1.:. ..1 yAlA suhadukkha-subahusassaM kammavakhetta' kasedi jIvanamAna | yugavANA saMsAradurameraM teNa kasAnotti beti // 282 / / go. jI. jisa kAraNa sukha, duHkha rUpa bahu prakAra ke tayA saMbhAra rUpa * sudUra maryAdA yukta jJAnAvaraNAdi rUpa karma kSetra (kheta) kA karSaNa (halAdi dvArA josanA Adi) kiyA jAtA hai, isa kAraNa ise kaSAya kahate haiN| krodhAdi kaSAya nAma kA sevaka mithyA darzana Adi saMkleza bhAva rUpa bIja ko prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabaMdha lakSaNa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) karmarUpa kSetra meM botA huA kAlAdi sAmagrI ko prAptakara sukha duHkha rUpa bahuvidha dhAnyoM ko prApta karatA hai / isa karma kSa etra ko zranAdi anaMta paMca parAvartana saMsAra rUpa somA hai| yahAM kuSatIti kaSAya:" isa prakAra nirukti kI gaI hai| vAstava meM isa jIva ke saMsAra meM paribhramaNa kA mukhya kAraNa kaSAyabhAva hai / isa graMtha kA pravAsa mizA ke viSaya meM pejjapAhuDa mArgadarzaka ke anusAra pratipAdana karanA hai / anya paramAgama ke graMthoM ke prAraMbha meM maMgalAcaraNa kI paraMparA pAI jAtI hai; kintu isa kaSAya- prAbhRta sUtra ke AraMbha meM maMgalasmaraNa kI paripATI kA paripAlana nahIM huA hai / isa sambandha meM prAcArya vIrasena ne jayadhavalA TIkA meM mahatvapUrNa carcA karate hue kahA hai : zaMkA- guNadhara bhaTTAraka ne gAthA sUtroM ke prArambha meM tathA cUrNikAra yativRSabha sthavira ne cUrNisUtroM ke Adi meM kyoM nahIM maMgala kiyA ? samAdhAna -- yaha koI doSa nahIM hai / prArabdha kArya ke vighnoM ke kSaya hetu maMgala kiyA jAtA hai / yaha vighnavinAza rUpa kArya paramAgama ke upayoga dvArA bhI saMpanna hotA hai / yaha bAta prasiddha nahIM hai / zubha aura zuddha bhAvoM se karmakSaya ko na mAnane para karmoM ke kSaya kA prabhAva nahIM banegA / kahA bhI hai : pradaiyA baMdhayarA uvasama - khaya - missayA ya bhAvo du pAriNAmizra karaNobhaya- vajjio mokkhayarA / hoi // Ww Mafia ke kAraNa hai| upazama bhAva, tathA kSAyopathamika bhAva mokSa ke kAraNa hai / pAriNAmika bhAva kSAyika bhAva na baMba kA kAraNa hai, na mokSa kA kAraNa hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kAraNa graMtha racanA meM upayukta graMthakAra ke vizuddha pari. mArgadazAmoM kedhAcA nAhI vizAmpA hotA hai, jisake lie zAstra ke prArambha meM maMgala racanA kI jAtI hai / vIrasena svAmI ne kahA hai "visuddhaNayAhippAraNa guNahara-jaivasahehi Na maMgalaM kadaM tti daTThavaM"- zuddha naba ke abhiprAya se guNadhara prAcArya tathA yativRSabha ne maMgala nahIM kiyA yaha jAnanA caahiye| zaMkAH-1 vyavahAra naya kA Azraya lekara gautama gaNadhara ne caubIsa anuyoga dvAroM ke prArambha meM maMgala kiyA hai| samAdhAna-vyavahAra naya asatya nahIM hai, kyoMki usase vyavahAra naya kA anukaraNa karane vAle ziSyoM kI pravRtti dekhI jAtI hai ! usakA Azraya lenA cAhiye, aisA mana meM nizcayakara gautama sthavira ne caubIsa anuyoga dvAroM ke prArambha meM maMgala kiyA hai| zaMkAH-puNya karma kA baMdha karane kI kAmanA karane vAle dezavatI zrAvakoM ko maMgala karanA ucita hai, kintu karmoM ke kSaya kI icchA karane vAle muniyoM ke lie vaha ucita nahIM hai| samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai| puNya baMdha ke kAraNoM meM zrAvakoM tathA zramaNoM kI pravRtti meM antara nahIM hai| aisA na mAnane para 1..-bavahAraNayaM paDacca puNa godamasAmiNA cadubIsahamaNiyogahArANamAdIe maMgalaM kadaM / Na ca vavahAraNo cappalo, tatto vavahAraNayANusAri sissANa pautti daMsaNAdo / jo bahajIvaaNuggahaNakArI vavahArapaNAmro so ceva samassidavyo tti maNeNAbahAriya godamathereNa maMgalaM tattha kayaM / puNNakamma-baMdhatthINe desavvayANaM maMgalaM karaNaM juttaM, Na muNINaM kammakkhaya-kaMkhuvANamidi Na vota jutta, puNNabandha-he usa paDi visesaabhaavaado| maMgalasseba sarAgasaMjamassa vi paricAgappasaMgAdo paramAgamamugajogammi NiyameNa maMgala-phalovalaMbhAdo, edassa pratthavisesassa jANAvaNa8 guNaharabhaDAraeNa gaMthassAdIe Na maMgalaM kayaM ( tAmra patra prati pRSTha 2) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E > ( maMgala ke tyAga ke samAna sarAga saMyama ke parityAga kA bhI prasaMga AyagA, kyoMki sarAga saMyama ke dvArA bhI puNya kA bandha hotA hai / sarAgasaMyama kA parityAga karane para muktigamana kA prabhAva ho jAyagA / paramAgama meM upayoga lagAne para niyama se maMgala kA phala prApta hotA hai| isa viziSTa artha ko avagata karAne ke uddezya se mArgadazadhara bhuddhAta zrI dhameM nahIM kiyA-- iMdrabhUti gautama gaNadhara ne solaha hajAra madhyama padoM ke dvArA kaSAya prAbhUta kA pratipAdana kiyaa| eka pada meM kitane zlokoM kA samAveza hotA hai, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA gayA hai : koDi ikAvana AThahi lAkha | sahasa caurAsI chaha sau bhAkhaM / sAr3he ikkIsa zloka batAye / eka eka pada ke ye gAe / y: eka pada ke pUrvokta zlokoM meM solaha hajAra kA guNA karane para jo saMkhyA utpanna hotI hai, utane zloka pramANa racanA gaNadhara deva ne kI thI, usakA upasaMhAra karake isa racanA ke pramANa ke viSaya meM guNadhara bhaTTAraka kahate haiM gAhAsade asIde atthe paNNarasadhA bittammi | bocchAmi suttagAhA jayi gAhA jammi atthammi // 2 // isa graMtha meM eka mau assI gAthAsUtra haiM, jo paMcadaza prarthAdhikAroM meM vibhakta hai / jisa arvAdhikAra meM jitanI sUtra gAthAe~ pratibaddha haiM, unheM maiM kahU~gA / vizeSa :- yahAM graMthakAra ne svaracita gAthAoM ko 'mAhAsutta' gAthA sUtra kahA hai / isa sambandha meM zaMkAkAra kahatA hai| :-- Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (&) zaMkA :- guNadhara bhaTTAraka gaNadhara nahIM hai, pratyeka - buddha, zrutavalI, abhinnazapUrvI bhI nahIM haiN| unakI racanA ko sUtra nahIM kahA jA sakatA hai / sUtra kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai| :-- sutta gaNaharakahiyaM saheba pattayabuddha kahiyaM ca / sudakevaliyA kahiye abhiNNadasa-puvi-kahiyaM ca / jo gaNadhara ke dvArA kahA gayA hai, pratyeka buddha dvArA kahA gayA hai, aham ke dvArA kahA gayA hai tathA prabhinnadazapUrvI ke dvArA kahA gayA hai, vaha sUtra hai / samAdhAna -- nirdoSatva, pralpAkSaratva aura sahetukatva guNoM se viziSTa hone ke kAraNa gaNadhara bhaTTAraka racita gAthAoM ko mArgadarzananitA gujyata ho| sUtra kA yaha lakSaNa bhI prasiddha hai : sUtra jI malpAkSaramasaMdigdhaM sAravada gUDhanirNayam / nirdoSaM hetumattathyaM sUtramityucyate budhaiH // jo alpa akSara yukta ho; asaMdigdha ho, sArapUrNa ho, pUrNa ho, nirdoSa ho, yuktipUrNa ho tathA vAstavikatA buddhimAnoM ne sUtra kahA hai / ] gaMbhIra nirNaya yukta ho, use zaMkA ( 1 ) - sUtra kA yaha lakSaNa jinendra bhagavAna ke mukha kamala se vinirgata prathaM padoM meM hI ghaTita hotA hai / gaNadhara deva ke mukha se vinigaMta graMtha racanA meM yaha lakSaNa nahIM pAyA jAtA, kyoMki gaNadhara ko racanA meM mahAna parimANa pAyA jAtA hai / 1. edaM sambaMpi sutta lakkhaNaM jiNa-vayaNa-kamala-viNiggayapratya padANaM cetra saMbhavai / Na gaNaharamuha - viNiggayagaMtha rayaNAe tattha mahAparimANuttavalaMbhAdo / P paNa, sacca ( sutta ) sAricchamassidvaNa tattha vi sucatta' paDivirohAbhAvAdo (pRSTha 29 ) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna-aisA nahIM hai / unake vacana sUtra ke saHza haiM, ata: unake sUtrapane meM koI bAdhA nahIM paatii| isa kAraNa dvAdazAMga vANI bhI sUtra mAnI gaI hai| pejja-dosa-vihattI Tidi-aNubhAge ca baMdhage caitra / tiNNedA gAhAo paMcasu atthesu NAdavvA // 3 // preyo-dveSa-vibhakti, sthiti-vibhakti, anubhAga vibhakti, prakarmabaMdha kI apekSA baMdhaka, karmabaMdha kI apekSA baMdhaka, karmabaMdha kI apekSA saMkramaNa ina paMca arthAdhikAriyoM meM tIna tIna gAthAeM nibaddha 19 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja catAri vedayammi du uvajoge satta hoti gaahaamo| solasa ya cauTThANe viyaMjaNe paMca gAhAo // 4 // ____ vedaka nAmake chaThaveM adhikAra meM cAra sUtra gAthA hai| upayoga nAmake sAtaveM adhikAra meM sAta sUtra gAthA haiN| catuHsthAna nAmake AThaveM adhikAra meM solaha sUtra gAthA haiM tathA vyaMjana nAmake navama adhikAra meM paMca sUtra gAthA hai| dasaNamohassuvasAmaNAe paNNArasa hoti gaahaaro| paMceva suttagAhA daMsaNamohassa khavaNAe // 5 // ___darzanamoha kI upazAmanA nAmake dazama adhikAra meM paMcadaza gAthA hai| darzanamoha kI kSapaNA nAmake ekAdazama adhikAra meM paMca hI sUtra gAthA hai| laddhI ya saMjamAsaMjamassa laddhI tahA carittassa / dosu vi ekkA gAhA aTThavuvasAmaNaddhammi // 6 // 1. 'baMdhaga' iti cauttho akammabaMdhaggaNAdo / puNo vi 'baMdhage'. ti AvittIe kammabaMdhaggahaNAdo paMcamo pratyAhiyAro (pR. 29) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamAsaMyama ko labdhi dvAdazama adhikAra tathA cAritrakI labdhi trayodazama adhikAra ina do adhikAroM meM eka hI gAthA hai| cAritra mohakI upazAmanApAI adhikArI mAvimAyAga jI mhArAja catvAri ya paThcae gAhA saMkamAe tri cattAri / ovaTTaNAe tiNNiA du ekkAsa hoti kiTTIe // 7 // cAritramoha kI kSapaNA ke prasthApaka ke viSaya meM cAra gAthA hai| cAritramoha ke saMkramaNa se pratibaddha cAra gAthA hai| cAritramoha ko apavartanA meM tIna gAthA haiM / cAritramoha kI kSapaNA meM jo dvAdaza kRSTi haiM, unameM ekAdaza gAthA haiM / cattAri ya khavaNAe ekkA puNa hodi khiinnaamohss| ekkA saMgahaNIe aTThAvIsa samAseNa // 8 // kRSTiyoM kI kSapaNAmeM cAra gAthA haiN| kSINa moha ke vigaya meM eka gAthA hai| saMgrahaNI ke viSayameM eka gAthA hai| isa prakAra cAritra-mohakI kSapaNA adhikAra meM samudAya rupa se aTThAIsa gAthA hai| kiTTIkaya-vIcAre saMgahaNI khINamohapaTThavae / sattedA gAhAo aNNAo sabhAsagAhAo / / 6 / / kRSTi saMbaMdhI ekAdaza gAthAoM meM cocAra sambandhI eka gAthA, saMgrahaNI sambandhI eka gAthA, kSINamoha pratipAdaka eka gAthA, cAritra moha kI kSapaNA ke prasthApaka se saMbaddha cAra gAthA ye sAta gAthAeM sutra gAthA nahIM haiN| inake sivAya zeSa ikkIsa gAthA sabhApya gAthA arthAt sUtra gAthA haiM !1 1. 'kiTTIkayavIcAre' tti bhaNide ekkArasaNhaM kiTTigAhANaM majjhe ekkArasamI bocAramUlagAhA ekkA / 'saMgahaNI' tti bhaNide saMgahaNigAhA ekakA ghetabvA / 'khINamoha' itti maNide Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 12 ) vizeSa - jo gAthAeM bhASya gAthAoM ke sAtha pAI jAtI haiM, arthAt jina gAthAoM kA svarUpa spaSTa karanevAlI bhAvyarupa gAthAeM haiM, unheM sabhASya gAthA kahA gayA hai - "saha bhASyagAthAbhivartante iti sabhASyagAthA iti siddham " ( pR0 33 ) yahA~ ikkIsa gAthAoM ko sUtra gAthA mAnA gayA hai, kyoMki unameM sUtra kA yaha lakSaNa pAyA jAtA hai / arthasya sUcanAt samyaka sUtenArthasya sUriNA / sUtramuktamanalpArthaM sUtrakAreNa tatvataH // jo acchI taraha artha ko sUcita kare, prarthaM ko janma de, usa mahAna arthoM se garbhita sUcanA ko sUtrakAra prAcArya ne tatvataH sUtra kahA hai / saMkAmaNa - zravaNa - kiTTI - khavaraNAe ekkavIsaM tu / padAo suttagAhAo surA praSNA bhAsagAhAo // 10 // (2) caritra moha kI kSapaNA nAmaka arthAdhikAra ke aMtargata saMkramaNa sambandho cAra gAthA, zrapavartanA viSayaka tIna gAthA, kRSTi saMbaMdhI dasa gAthA, kRSTi kSapaNA saMbaMdhI cAra gAthA haiM / ye saba milAkara ikkIsa sUtra gAthA hai / anya bhASyagAthA haiN| unheM suno / khoNamohagAhA ekkA ghettavvA / 'paTTavae' ddhi bhaNide cattAri paTTaNagAhAo ghettavvA / 'satta edA gAhAo' tti bhaNide sattedA gAhAzro suttagAhAmro Na hoMti / 2. tAmro ekkavIsa sabhAsa- gAhAo katya hoMti tti bhaNide bhAi saMkAmaNa pravaTTaNa-kiTTI-khavaNAe hoMti / taM jahA, saMkamaNAe cattAri 4, bhovaTTaNAe tiSNi 3, kiTTIe dasa 10, khavaNAe cattAri 4 gAhAo hoMti / evamedAsro ekkado kade ekkavIsa bhAsagAhAo 21 / edAno suttagAhAo / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca yatiNNi yadochakka caukka tiNNiA tiNi ekkaay| cattAri ya tigiNa ubhe paMca ya ekkaM taha ya chakkaM // 11 // tiNNiA ya caurotaha dugacattAri ya hoti taha cukkNc| do paMceva ya mAnakApaNAcAyakA vinagada yAhAhAI 2 ___ ikkIsa sUtra gAthAoM kI bhASya rUpa gAthAoM kI saMkhyA pAMca, tIna, do, chaha; cAra, tIna, tIna, eka, cAra, tIna, do, pAMca, eka, chaha, tIna, cAra, do, cAra, cAra, do, pAca, eka, eka, dasa aura do, isa prakAra chyAsI gAthAeM haiM / vizeSa--inameM ikkIsa sUtra gAthA, sAta * asUtraH gAthA ko jor3ane para cAritramoha ke kSapaNA-adhikAra meM nibaddha gAthAoM kI saMkhyA ( 21+7+86 = 114 ) ekasau caudaha hotI hai| inameM caudaha adhikAra sambandhI causaTha gAthAtroM ko jor3ane para eka sau aThahattara ( 114+ 64 = 178 ) gAthAe hotI haiM / aba kaSAya pAhuDa ke paMcadaza arthAdhikAroM kA pratipAdana karane ke lie guNadhara bhaTTAraka do sUtragAthAoM ko kahate haiM :pejja-hosavihattI dvidi-aNubhAge ca baMdhage ceya / vedaga-uvajoge vi ya cauTThANa-viyaMjaNe ceya // 13 // sammatta-desavirayI saMjama uvasAmaNA ca khavaNA ca / daMsaNa-carittamohe addhA-parimANa nnivso|| 14 // ___ darzana aura cAritra moha ke sambandha meM (1) preyodveSa-vibhakti (2) sthiti-vibhakti (3) anubhAga vibhakti (4) akarmabandha kI apekSA baMdhaka (5) karmabaMdhaka kI apekSA baMdhaka (6) vedaka (7) upayoga (8) catuHsthAna 9) vyaMjana (10) darzanamohakI upazAmanA (11) darzanamohakI kSapaNA [12] dezavirati [13] saMyama [14] cAritra mohakI upazAmanA [15] cAritramohako kSapaNA ye paMdraha prAdhikAra haiN| ina samasta adhikAroM meM zraddhAparimANa kA nirdeza karanA caahiye| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 14 ) vizeSa :- ( 1 ) pUrvakathita 178 gAthAoM meM terahavIM aura caudahavIM gAthAoM ko jor3ane para 180 gAthA hotI haiM, jinakA ullekha gaMthakAra ne dUsarI gAyAmeM kiyA thaa| inameM dvAdaza sambandha gAthA, zraddhAparimANa kA nirdeza karane ko kahI gaI chaha gAthA, prakRti saMkrama meM AI paiMtIsa vRtti gAthAoM ko jor3ane para [ 178 + 2 + 12 + 6 + 35 = 233 ] do sau tetIsa gAthAe~ hotI haiM / caudahavIM gAthAmeM 'daMsaNa caritramohe pada para prakAza DAlate hue prAcArya vIrasena ne kahA hai 'pUrvokta paMcadaza adhikAra darzana aura cAritra mohake viSaya meM hote haiM, aisA artha grahaNa karanA cAhiye / "deNa ettha kasA pAhuDe sesa- sattaNhaM kammANaM paruvaNAtthiti bhaNidaM hodi " - isa kathanase yaha bhI bAta vidita hotI haiM ki isa kapAyaprAsata meM mohanIya ko chor3a zeSa sAta karmoM kI prarUpaNA nahIM hai| 'pejjadosa' arthAt rAga aura dveSa kA lakSaNa jIva ke bhAva kA vinAza karanA hai; isase una donoM ko kaSAya zabda dvArA kahA jAtA haiM / kaSAya kA nirupaNa karane vAlA prAbhRta [ zAstra ] kaSAyapAhuDa hai / ( 2 ) yaha kaSAya-- prAmRta saMjJA naya kI apekSA utpanna huI hai| yaha saMjJA dravyArthikanaya kI apekSA se hai / yadi yaha saMjJA dravyArthika naya kI apekSA na mAnI jAya, to pejja aura dosa ina donoM kA eka kaSAya bda ke dvArA ekIkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai / 1. tAsi pamANamedaM 180 | puNo ettha bAraha saMbaMdhagAhAla, 2 zraddhAparimANaNidda saNaTTa' bhaNida-cha-gAhAo 6, puNo paryADasaMkammi saMkamauvakkamavihI0 esa gAhApahUDi paNatIsaM saMkamavittigAhAo ca 35 / pubvila prasIdisayagAhAsu pakkhi guNaharAiriya muhakamalaviNiggaya savvagAhANaM samAso tettIsAhiya- ve sadametto hodi 233 / esA saNNA yado pippaNNA / kudo ? davbaTTiyaNaya-mavalaMbiya samuSNatAdo / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAmaga zrAdraprabhu ( 15 ) :... himAlI raDANA TAta zabda kI nirukti karate hue jayadhavalAkAra" kahate haiM, "prakRSTana tIrtha kareNa prAmRtaM prasthApitaM iti prAmRtam"-zreSTha tIrthakara ke dvArA Ata arthAt prasthApita prAmRta hai| dUsarI nirUkti isa prakAra hai, "prakRSTairAcArya vidyA-vitta-vadabhirAmRtaM dhArita vyAkhyAtamAnItamiti prAmRtam"-vidyAdhana yukta mahAn prAcAryoM ke dvArA jo dhAraNa kiyA gayA hai, vyAkhyAna kiyA gayA hai athavA paraMparArUpa se lAyA gayA hai, vaha prAmata hai| cUNisUtrakAra yativRSabha viparka kahatA vA ahasavihilliAgalajA mahArAja tamhA pAhuDaM"-yaha padoM se arthAt madhyamapada aura artha padoM se sphuTa arthAt spaSTa hai, isase ise pAhuDa kahate haiM / ___ 1 kaSAya para bhinna 2 nayoM kI apekSA dRSTi DAlane para usakA abhidheya vividha rUpatA ko prApta karatA hai / naigama, saMgraha, vyavahAra tathA RjusUtranaya kI apekSA krodhAdi kaSAyoM kA vedana karane vAlA jIva kaSAya hai, kAraNa jIva ko chor3akara anyatra kaSAyoM kA sadabhAva nahIM pAyA jaataa| zabdanaya, samabhirUr3ha naya tathA evaMbhUta naya kI apekSA krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye kaSAya haiN| ina tIna nayoM kI dRSTi se krodhAdirUpa bhAva rUpa kaSAyoM se bhinna dravyakarma kaSAya nahIM hai / jIva bhI kaSAya nahIM hai| zabdAdi naya traya kA viSaya dravya nahIM hai| vIrasena svAmI kahate haiM "kasAyavisayaM sudaNANaM kasApo, tassa pAhurDa kasAyapAhuDaM"-kaSAya ko viSaya karane vAlA zrutajJAna kaSAya hai / usakA zAstra kaSAya pAhuDa haiN| __ aba addhA parimANa kA pratipAdana karate haiM :- 1. gama-saMgaha-vavahAra-ujusudANaM jIvassa kasAo / kudo ? jIvakasAyANaM bhedaabhaavaado| tiNhaM saddaNayANaM Na kassa vi ksaano| bhAvakasAehiM vadirito jIva-kamma-davANamabhAvAdo ( pRSTha 65 ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja Avaliya aNAyAre cavikhadiya-soda-ghAraNa jibbhAe / maNa-vayaMNa-kAya-pAse avAya-IhA-sudussAse // 15 // . anAkAra arthAt darzanopayoga kA jaghanya kAla saMkhyAta prAvalI pramANa hai / imase vizeSAdhika cakSu, iMdriyAvagraha kA jaghanya kAla hai| isa vizeSAdhika zrotrAvagraha kA jaghanya kAla hai| isase vizeSAdhika prANa kA jaghanya avagraha kAla hai| isase vizeSAdhika rasanAvagraha kA jaghanya kAla hai| isase vizeSAdhika manoyoga kA jaghanya kAla hai / isase vizeSAdhika vacana yoga kA jaghanya kAla hai| isase vizeSAdhika kAyayoga kA jaghanya kAla hai / ___ isase vizeSAdhika sparzana iMdriya kA jaghanya avagraha kAla hai / . isase vizeSAdhika kisI bhI iMdriya se udabhUta avAya kA jaghanya kAla hai| isase vizeSAdhika IhAjJAna kA jaghanya kAla hai| . isase vizeSAdhika zrutajJAna kA jaghanya kAla hai| isase vizeSAdhika zvAsocchavAsa kA jaghanya kAla kA hai| vizeSa-bhavAya jJAna dRDhAtmaka haiN| isa kAraNa avAya meM dhAraNA jJAna kA bhI aMtarbhAva kiyA gayA hai.| 'prAvaliya pada aneka prAvaliyoM kA bodhaka hai / isa pada ke dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki alpabahutva ke samasta sthAnoM ke kAla kA pramANa muhUtaM, divasa Adi nahIM hai| 'panIkAra' zabda darzanopayoga kA vAcaka hai--'uvajogo ____ praNAyAro NAma, daMsapmuvajogane ,tti maNidaM hodi' ( 68 ) 1. cakSu iMdriya zabdase 'cakSuiMdriya janita jJAna ko jAnanA cAhiye, yahAM kArya meM kAraNa kA upacAra kiyA hai| jJAna kArya hai tathA iMdriya usa jJAna meM kAraNa hai / yahAM jJAnarupa kArya meM kAraNa rupa' iMdriya kA upacAra kiyA gayA hai| prAge IhA aura avAe jJAna kA ullekha hone se yahAM avagraha jJAna kA grahaNa karanA caahiye| vizeSAdhika kA 1. cakkhidiyaM ca utte cakkhidiyajaNidaNANassa gahaNaM / kudo kajje kAraNovayArAdo [68 ] Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) spaSTosikatelAhI hai virSiviNAmINaMhAsanAtya saMkhejjAvaliyAno" ---vizeSa kA pramANa sarvatra saMkhyAta prAvalI hai / zaMkA --'taM kathaM Nabvade' 1 yaha kaise jAnA ? samAdhAna-'gurupadesAdo'--yaha guruoM ke upadezase jJAta huA hai| zaMkA--manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga kA jaghanyakAla eka samaya mAtra bhI pAyA jAtA hai, usakA yahAM kyoM nahIM grahaNa kiyA gayA? samAdhAna--1 nirvyAghAta rupa avasthA meM arthAt maraNa Adi vyAghAta rahita avasthA meM mana, bacana tathA kAya yoga kA jaghanya kAla eka samaya mAtra nahIM pAyA jAtA hai / 2 darzanopayoga kA viSaya antaraMga padArtha hai| yadi aisA ne mAnA jAya, to vaha anAkAra nahIM hogA / zaMkA--anAkAra grahaNa kA artha avyakta grahaNa mAnane meM kyA bAdhA hai ? samAdhAna--aisA mAnane para kevaladarzana kA lopa ho jAyagA, kyoMki prAvaraNa rahita hone se kevaladarzana kA svabhAva vyakta grahaNa karane kA hai| prazna-zrutajJAna kA kyA artha hai ? 1 NivyAghAdeNa maraNAdivAghAdeNa viNA ghetanyAno ci bhaNidaM hodi [72] 2 aMtaraMgavisayassa uvajogassa dsnnttbbhuvgmaado| taM kathaM navade ? annaayaarttnnnnnnhaannuvvttiido| pravattaggaNamaNAyAraggahaNamidi kiNNa dhippade 1 Na evaM saMte kevala-dasaNa-NirAvaraNacAdo vattaggahaNa-sahAvassa abhAvappasaMgAdo [69] Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhAra samAdhAna---zrutajJAna kI paribhASA isa prakAra hai, "madiNANaparicchiNNa-tthAdo pudhabhUdatthAvagamo sudaNANaM"--matijJAna ke dvArA jAne gae padArtha se bhinna padArtha ko grahaNa karane vAle jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| vaha zabdaliMgaja aura artha liMgaja ke bheda se do prakAra kA hai| zabda liMgaja ke laukika aura lokottara ye do bheda haiN| sAmAnya puruSa ke bacana samudAya se jo jJAna utpanna hotA hai, vaha laukika zabda liMgaja zrutajJAna hai / asatya bolane ke kAraNoM se rahita puruSa ke mukha se nikale hue zabda se jo zrutajJAna utpanna hotA hai, vaha lokottara zabda liMgaja zrutajJAna hai| dhUmAdi padArtha rUpa liMga se utpanna arthaliMgaja zrutajJAna ko anumAna kahA gayA hai| kevaladaMsA-NANe kasAya-suskekae pudhatte ya / paDivAduvA taya-kharvatae saMparAe ya // 16 // tadbhavasthakevalI ke kevaladarzana aura kevalajJAna kA kAla tathA sakaSAya jIva kI zuklalezyA kA kAla samAna hote hue bhI inameM se pratyeka kA kAla zvAsAcchvAsa ke javanya kAla se vizeSAdhika hai / ina tInoM ke jaghanyakAlase ekatvavitarka avIcAra dhyAna kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai / pRthaktvavitarka vIcAra kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai| upazamazreNIse patita sukSmasAMparAyika kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai / upazama zreNI para car3hanevAle sUkSmasAMpa rAyika kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai| kSapakazreNIgata sUkSmasAparAyika kA jadhanyakAla vizeSAdhika hai| vizeSa--zaMkA--kevaladarzana tathA kevalajJAna kA kAla kevalo sAmAnya ko apekSA se na kahakara tadabhavastha kevalI kI apekSA kahA gayA hai, yaha kaise jAnA jAtA hai ? samAdhAna-- kevaladarzana aura kevalajJAna kA jaghanya kAla zvAsocchvAsa ke jaghanya kAla se vizeSa adhika kahA hai| isa kathana se pratIta hotA hai ki yaha pratipAdana tadabhavastha kevalI kI apekSA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kiyA gayA hai / upasargaM sahita kevalI meM ho yaha kathana sughaTita hotA hai / mArgadarzaka :- AcArya zrahanvAgire mAtra se ekatvavitarka pravIcAra 1 tathA pRthaktvavitathIcAra rUpa zukladhyAnoM kA grahaNa kiyA gayA hai| upazamazreNI se giranevAlA pratipAta sAMparAyika, upazama zreNI para prArohaNa karane vAlA sUkSmasAMparAyika saMgamI upazAmakasAMparAyika tathA kSapaka zreNI para car3hane vAlA sUkSmasAMparAvika kSapaka sUkSmaparAyika kahA jAtA hai / mAdA kohaddhA mAyaddhA tahaya deva lohadvA / khuddhabhavaggaNaM puNa kiTTIkaraNaM ca boddhavyA // 17 // - roseraiyaki vo jayanya kAla kI apekSA mAna kapAya kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai| usase vizeSa adhika krodha kA jaghanya kAla hai | usase vizeSAdhika mAyA kaSAya kA jaghanya kAla hai| usase vizeSAdhika lobha kaSAya kA jaghanya kAla hai| usase vizeSAdhika kSudragrahaNa kA jaghanya kAla hai / usase vizeSAdhika kRSTikaraNa kA jaghanya kAla hai / vizeSa-- kSubhava grahaNa ke jaghanya kAla se vizeSa adhika kAla kRSTikaraNa kA kahA gayA hai / yaha jaghanya kRSi lobha ke udaya ke sAtha paka zreNI para car3hane vAle jova ke hotI hai / 'esA lohopaNa khagaseki cassi hodi' ( pRSTha 71 ) saMkAmA zravaNa uvasaMta kasAya - khINAmohandrA / uvasAtaya - advA khaveMta - addhA ya boddhavvA // 18 // kRSTikaraNa ke jaghanya kAla se saMkrAmaNa kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai| usase vizeSAdhika jaghanya kAla apavartana kA hai / 1 ekatvena vitarkasya zrutasya dvAdazAMgAderavicAro'rthaM vyaMjanayogasaMkrAntiryasmin dhyAne tadekatvavitarkAvIcAraM dhyAnaM / pRthaktvena bhedena fanita zrutasya dvAdazAMgAdeva cAro'yaM vyaMjana-yogeSu saMkrA ntiryasmin dhyAne tatpRthaktvavita kaMbIcAraM dhyAnam [30] Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAdhika hai| usase ( 20 ) usase upazAMtakaSAya kA jaghanya kAla kSINamoha kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai| usase upazAmaka kA jaghanya kAla vizeSAdhika hai / usase kSapaka kA jaghanya kAla vizeSAdhika jAnanA cahiye / vizeSa - ( 1 ) antarakaraNa kara lene para jo napuMsaka veda kA kSapaNa hai, use saMkrAmaNa kahA hai| napuMsaka veda kA kSapaNa hone para gravaziSTa nokaSAyoM ke kSapaNa ko apavartana kahA hai / tathA bArahaveM upazamazreNI para ArohaNa karane vAlA jaba mohanIya kA antarakaraNa karatA hai, mAnada upamA kahate sAgara jI mahArAja kSapaka zreNI para ArohaNa karane vAlA jaba moha kA antarakaraNa karatA hai taba use kSapaka kahate haiM / pivyAghAdedA hoMti jaharANA zrAguputhvIe / ettopuvI ukkassA hoMti bhajiyavvA // 16 // gyArahaveM guNasthAnavartI ko upazAntakaSAya guNasthAnavartI ko kSINakaSAya kahA hai| pUrvokta cAra gAthAoM dvArA pratipAdita anAkAra upayoga Adi sambandhI jaghanyakAla AnupUrvI krama se vyAghAta rahita avasthA meM hotA hai| isase Age kahe jAne vAle utkRSTakAla sambandhI padoM ko anAnupUrvI arthAt paripATI krama ke binA jAnanA cAhie / pUrvokta padoM kA utkRSTakAla kahate haiM / 1 aMtarakaraNe kae jaM NavaMsayave yakkhavaNaM tassa 'saMkAmaNa' tti saNNA vuMsaya ve khavide sesa - pIka sAyakalavaNamovaTTaNaM NAma / uvasamaseDhi caDhamANeNa mohaNIyassa aMtarakaraNe kade so uvasAmayo ti bhaNNadi / khavayaseDhi caDhamANeNa mohaNIyassa aMtarakaraNe kade 'khaveMto ti bhaNNadi [ 71] 1 } Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) cakkhU sudaM pudhataM mAgovA taheva uvasaMte / uvasAtaya addhA duguNA sesA hu savisesA ||20|| cakSu iMdriya sambandhI matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, pRthaktvavitarkavIcAra dhyAna "matijJAna, yuvazAntakaSAya aura upazAmaka ke utkRSTa kAloM kA parimANa apane se pUrvavartI sthAna ke kAla se dugunA hai| ukta padoM se zeSa bace sthAnoM kA utkRSTakAla apane se pahile sthAna ke kAla se vizeSAdhika hai / vizeSa-1 cAritra moha ke jaghanya kSapaNAkAla ke Upara cakSurdarzanopayoga kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai| isase cakSujJAnopayoga kA kAla dUnA hai / cakSujJAnopayoga ke utkRSTa kAla se zrotra jJAnopayoga kA utkRSTa kAla vizeSAdhika hai | gAthA 20 meM Agata pada sesA hu savisesA' se uparokta artha avagata hotA hai / zaMkA- kevalajJAna aura kevaladarzana kA utkRSTa upayoga kAla antarmuha kahA hai| isase jJAta hotA hai ki una donoM kI pravRtti eka sAtha nahIM hotI, kintu kramazaH hotI hai / yadi kevala jJAna aura kevala darzana kI eka sAtha pravRtti mAnI jAtI hai, to tadbhavasthakevalI ke kevalajJAna aura kevala darzana kA upayoga kAla kucha kama pUrva koTipramANa honA cAhiye, kyoMki garbha lekara grATha varSa kAla ke vyatIta ho jAne para kevala jJAna sUrya kI utpatti dekhI jAtI hai- "desUNa puvyakoDimettareNa hodavvaM, ganbhAdizraTubara sesu ikkasu kevalanAdivAyarasugga- mucalaMbhAdo" [ pRSTha ] samAdhAna - kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kA eka sAtha kSaya hotA hai, kyoMki kSINakaSAya guNasthAna meM jJAnAvaraNa, 2 mohaNIyajahaNa-khavaNaDhAe uvari cakkhudaMsaNu ukkassakAlo visesAhiyo, NANuvajogassa ukkassa kAlo duguNo (pR. 72 ) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ - - . - - - - - ( 22 ) darzanAvaraNa aura aMtarAya rUpa tIna chAtiyA karma eka sAtha kSaya ko prApta hote haiM, ataH kevalajJAna aura kevala darzana kI utpatti eka sAtha hotI hai / vIrasena prAcArya kahate haiM" akkameNa viNAse saMte kevalaNApoNa saha kevaladaM saNeNa vi upajjeyabvaM, akkameNa, avikalakAraNe saMte tesi kamuSpattivirohAdo"- kevalajJAnAvaraNa aura kevala darzanAvarapA kA prakramapUrvaka kSaya hone para kevalajJAna ke sAtha kevala darzana bhI utpanna honA cAhie / saMpUrNa kAraNa kalApa milane para kramase utpatti mAnane meM virodha prAtA hai| zaMkA-kevalajJAna aura kevaladarzana kI eka sAtha pravRtti kaise saMbhava hai ? - mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja samAdhAna--"aMtaraMgunovo kevaladasaNaM, bahiraMgatthaviso payAso kevalaNANamidi icchiyavva- antaraMga udyota kevaladarzana hai aura bahiraMgapadArthoM ko viSaya karane vAlA prakAza kevalajJAna hai; aisA svIkAra kara lenA ucita hogaa| aisI sthiti meM donoM upayogoM kI eka sAtha pravRti manAne meM virodha nahIM rahatA hai, kyoMki upayogoM kI kramavRtti karma kA kArya hai aura karma kA abhAva ho jAne se upayogoM kI kramavRtti kA bhI prabhAva hotA hai| zaMkA-- kevalajJAna aura kevaladarzana kA utkRSTa kAla aMtamuhUrta kaise bana sakatA hai ? samAdhAna--siMha, vyAghra Adi ke dvArA khAe jAne vAle jIthoM meM utpanna hue kevalajJAna aura kebaladarzana ke utkRSTa kAla kA grahaNa kiyA gayA hai| isase inakA antarmuhurta pramANa kAla bana jAtA hai| zaMkA - vyAna Adi ke dvArA bhakSaNa kie jAne vAle jIvoM ke kevalajJAna ke upayoga kA kAla antarmuhurta se adhika kyoM nahIM hotA hai ? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI caMdraprabhu (23) : ' pagAlA khAna buTANA samAdhAna-nahIM, kyoMki jo apamRtyu se rahita haiM. kintu jinakA zarIra hiMsaka prANiyoM ke dvArA bhakSaNa kiyA gayA hai aise carama zarIrI jIvoM ke utkRSTa rUpase bhI aMtarmuhUrta pramANa Ayu ke zeSa rahane para hI kevalajJAna kI utpatti hotI hai| isase aise jIvoM ke kevalajJAna kA upayoga kAla vartamAna paryAya kI apekSA aMtarmuhUrta se adhika nahIM hotA hai| zaMkA--(1) tadabhavastha kevalajJAna kA upayogakAla kucha kama pUrva koTi pramANa pAyA jAtA hai, ataH yahAM aMtahata pramANa kAla kyoM kahA gayA. AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja samAdhAna--jinakA AdhA zarIra jala gayA hai tathA jinakI deha ke avayava jarjarita kie gae haiM, aise kevaliyoM kA vihAra nahIM hotA, isa bAta kA parijJAna karAne ke lie yahAM kevalajJAna ke upayoga kA utkRSTa kAla aMtarmuhUrta kahA hai / yahAM upasargAdi ko prApta tadabhava kebalI kI vivakSA ko pejjadosa vihattI nAmake prathama adhikAra se pratibaddha gAthA ko kahate haiM:pejjaM vA doso vA kammi kasAyammi kassa va rnnyss| duTTo va kammi davve piyAyade ko kahiM vA vi 121 kisa kisa kaSAya meM kisa naya kI apekSA preya yA dveSa kA vyavahAra hotA hai ? kauna naya kisa dravya meM dveSa ko prApta hotA hai tathA kona naya kisa dravya meM priya ke samAna AcaraNa karatA hai ? - 1 tabbhavatthakevaluvajogassa desUpApuvakoDi-mettakAle saMte kimaTTameso kAlo paruvido ? daDDhaddha gANaM jarjarIkayAvayavANaM ca kevalINaM vihAro patthi tti jANAvagaTTha / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) isa gAthA meM kahe gae praznoM kA samAdhAna bhaTTAraka guNadharane nahIM kiyA hai / yativRSabha AcArya ne unakA uttara isa prakAra diyA hai / (1) gama aura saMko-proAryakradhisAgara jI mahAra mAna dveSa rUpa haiM tathA mAyA aura lobha preyarUpa haiM / vyavahAra naya kI dRSTi se krodha, mAna aura mAyA dveSa rUpa haiM tathA kevala lobha kapAya hI dveSa rUpa hai / RjusUtra naya kI apekSA kevala krodha dveSa rUpa hai / mAna na dveSa hai, na preya hai / isI prakAra mAyA bhI na dveSa hai, na preya haiM / lobha preyarUpa hai | zabda naya kI apekSA krodha dveSa, mAyA dveSa hai tathA lobha bhI dveSa hai / krodha, mAna tathA mAyA pejja nahIM haiM, kintu lobha kathacit pejja hai / uparokta prarUpaNa ko par3hakara jijJAsu socatA hai ki kaSAyoM ko kisI naya se priya to kisI naya se zrapriya-dveSa rUpa kahane meM kyA koI kAraNa bhI hai yA nahIM ? isa dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue AcArya borasena ne isa prakAra spaSTIkaraNa kiyA hai| ve likhate haiM, krodha dveSa rUpa hai, kyoMki krodha ke karane se zarIra meM saMtApa hotA hai / deha kaMpita hotI haiM | kAnti bigar3a jAtI hai / netroM ke samakSa aMdhakAra chA jAtA hai / kAna badhira ho jAte haiM / mukha se zabda nahIM nikalatA / smaraNa zakti lupta ho jAtI hai / krodho vyakti apane mAtA pitA Adi kI hatyA kara baiThatA hai / krodha samasta zranartho kA kAraNa hai / 1 gama-saMgahANaM koho doso, mANo doso mAyA pejja, lohI pejjaM / vavahAraNayassa koho doso, mANo doso, mAyA doso, loho pejjaM / ujusudassa koho doso, mANo No-dosI, NopejjaM / mAyA No-doso, No-pejjaM / loho pejjaM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) mAna dveSa rUpa hai kyoMki vaha krodha ke anaMtara utpanna hotA hai / krodha ke viSaya meM pratipAdita samasta doSoM kA kAraNa hai| ___mAyA priya hai, kyoMki usakA pAlaMbana priya padArtha hai| vaha apanA kAryakpUrNa honAramannA sitopara ko chAnakaratI hai / lobha bhI pejja aryAta preya hai, 'pAlhAdanahetutvAt', kyoMki baha aAnanda kA kAraNa hai| zaMkA-krodha, mAna, mAyA tathA lobha doSa rUpa hai, kyoMki unase karmoM kA prAsrava hotA hai| samAdhAna- yaha kathana ThIka hai, kintu yahAM kauna kaSAya harSa kA kAraNa hai, kauna prAnanda kA kAraNa nahIM hai; itanI hI vivakSA hai / athavA preya meM doSapanA pAyA jAtA hai, ataH mAyA aura lobha preya hai| __ arati, zoka, bhaya, jugupsA doSa rUpa haiN| ve krodha ke samAna azubha ke kAraNa haiN| hAsya, rati, strIveda, puruSaveda tathA napuMsakaveda preya rUpa haiM, kyoMki ve lobha ke samAna rAga ke kAraNa haiM / zaMkA-- yaha anuddiSTa bAta kaise jAnI gaI ? samAdhAMna-'guruvaesAdo' guru ke upadeza se yaha bAta avagata zaMkA-vyavahAra naya mAyA ko doSa kahatA hai, isakA kyA hetu hai ? samAdhAna- mAyA meM avizvAsapanA aura lokaninditapanA dekhA jAtA hai / loka nindita vastu priya nahIM hotI hai / lokanindA se sarvadA duHkha kI utpatti hotI hai, 'sarvadA nindAto duHkhotpttH| loma pejja hai, kyoMki loma se rakSita dravya ke dvArA sukha se jIvana vyatIta hotA hai| strI veda, puruSaveda priya haiM / geSa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka 6- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja nokaSAya doSa haiM; kyoMki isa prakAra kA loka vyavahAra dekhA jAtA hai| zaMkA-RjusUtra naya kI apekSA krodha dveSa rUpa hai, lobha pejja hai, yaha ThIka hai, kintu bhAma aura mAyA na dveSa haiM, na peja yaha kaise susaMgata kahA jAyagA ? samAdhAna-ajusUtra naya ko apekSA mAna aura mAyA doSa nahIM haiM, kyoMki unase aMga ko saMtApa nahIM prApta hotA hai / unase prAnanda kI utpatti nahIM hone se ve peja bhI nahIM hai| zabda naya kI dRSTi meM krodha, mAna, mAyA aura lobha karmoM ke prAsrava ke kAraNa hone se tathA ubhaya loka meM doSa kA kAraNa hone se doSarUpa kahe gae haiN| yaha upayogI padya hai : krodhAtnautivinAza mAnAdvinayopaghAtamApnoti / zAThyAtpratyayahAni sarvaguNavinAzako lobhaH / / krodha se premabhAva kA kSaya hotA hai| abhimAna se vinaya ko kSati hotI hai| zaThatA arthAt kapaTavRtti se vizvAsa nahIM kiyA jAtA hai / lobha ke dvArA samasta guNoM kA nAza hotA hai| krodha, mAna aura mAyA ye tInoM pejja nahIM hai, kyoMki inase jIva ko saMtoSa aura prAnanda kI prApti nahIM hotii| lobha kacit pejja hai, kyoMki ratnatraya ke sAdhana viSayaka lobha se svarga aura mokSa kI prApti dekhI jAtI hai-"tirayaNasAhaNa-visaya-lohAdo saggApavaggANamuppatti-dasaNAdo" / zeSa padArtha saMbaMdhI lobha pejja nahIM hai, kyoMki usase pApa kI utpatti dekhI jAtI hai / maigama naya kI apekSA jIva kisI kAla yA deza meM kisI jova meM dvaSa yukta hotA hai, kabhI ajIva meM dveSabhAva dhAraNa karatA hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra prATha bhaMga utpanna hote haiM / (1) kathaMcit jIvoM meM (2) kathaMcit ajIvoM meM (3) kathaMcit eka jIva tathA eka ajIva meM (4) kathaMcit eka jIva meM tathA aneka ajIboM meM (5) kathaMcit aneka jIvoM meM aura eka ajIva meM (6) kathaMcit aneka jIvoM tathA aneka prajIvoM meM (7) kathaMcit eka jodha meM (8) kathaMcit eka ajIva meM dveSa bhAva dhAraNa karatA hai / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zaMkA-kauna naya kisa dravya meM premabhAva dhAraNa karatA hai ? samAdhAna-naigama naya kI apekSA ATha bhaMga haiN| kathaMcita eka jIva meM (2) kathaMcit eka ajIva meM (3) kathaMcit aneka jIvoM meM (4) kathaMcit aneka prajIvoM meM (5) kathaMcit eka jIva meM tathA eka ajIva se (6) kathaMcit eka jIva meM aura aneka ajIyoM meM (7) kathaMcit aneka jIvoM meM eka ajIva meM (8) kathaMcit aneka jIvoM meM tathA aneka ajIboM meM jIva prema karatA hai| saMgraha naya ko apekSA sarva dravyoM para dveSa karatA hai tathA sarva dravyoM para prema karatA hai| isI prakAra ajusUtra naya kA kathana jAnanA caahie| vyavahAra naya kI apekSA pejja aura dosa sambandhI pATha bhaMga hote haiN| zabda naya ko apekSA jIva Apasa meM hI priya athavA dveSa vyavahAra karatA hai / 1 jIva sarva dravyoM ke sAtha na dveSa karatA hai, na prema karatA hai / pejja aura dosa ke svAmI nArakI, tiryaMca,manuSya tathA deva kahe gae haiN| 1 sahassa No savvadamvehi yuTTho attANe ceva pratANammi piyaayde| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) zaMkA- nArakiyoM meM nirantara dveSAgni jalA karatI hai| vahAM rAga yA zrAnanda kA astitva kaise mAnA jAve ? samAdhAna---tAr3ana, mAraNa tathA tApana yAdi krUra kAryoM meM jaba koI nArakI saphala hotA hai, taba kucha kAla ke lie vaha AnaMda ko prApta hotA hai; isa dRSTi se vahAM 'pejja' kA sadbhAva mAnA gayA hai / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja devoM meM lobha kaSAya kI mukhyatA rahane se rAga bhAva vAle adhika haiN| nArakiyoM meM dveSa kI pracuratA rahane se vahAM dveSabhAvayukta jIva adhika haiN| manuSyoM aura tiryaMcoM meM dveSa bhAva dhAraka jIva alpa haiN| rAgabhAvayukta jIva vizeSAdhika hai / pejja aura dosa bhAva yukta jIvoM ke pradayika bhAva kahA hai / yahAM peja dosa-vibhakti adhikAra samApta hotA hai / " Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) payaDi vihattI drama .::...: pAThazAlA khAmagAva ji. bulaDANA payaDIe mohaNijjA vihattI taha didIe annubhaage| ukAsamaNukkassaM jhINamajhINaM ca TidiyaM vA // 22 mojomako avaci vikSuvidhAsamiti mahatasAti, anubhAga vibhakti, utkRSTa-anutkRSTa pradeza vibhakti, kSINAkSINa tathA sthityaMtika kA pratipAdana karanA caahiye| vizeSa --vibhakti, bheda, pRthakabhAva ye ekArthavAcI hai| "vihasI bhedo pudhabhAvo tti eyadyo" / yativRSabha prAcArya kI dRSTi se isa gAthA ke dvArA prakRti vibhakti Adi chaha adhikAra sUcita kie gae haiN| prakRti vibhakti ke mUla prakRti vibhakti aura ucara prakRti vibhakti ye do bheda kie gaye haiN| mUla prakRti vibhakti ko prarupaNA ina pATha anuyogadvAroM se kI gaI hai--eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM ko apekSA bhaMgavicaya, kAla, antara, bhAgAbhAga aura alpabahutva ye ATha anuyoga dvAra haiM / uttara prakRti vibhakti do prakAra kI hai--(1) ekaika uttaraprakRti vibhakti (2) prakRti sthAna uttara prakRti vibhakti / ekaika uttaraprakRti vibhakti ke anuyoga dvAra isa prakAra kahe gae haiM / eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicayAnugama, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, sannikarSa aura alpabahutva ye ekAdaza anuyoga dvAra haiN| prakRti sthAna vibhakti meM ye anuyoga dvAra haiM--eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, alpabahutva, bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi ye trayodaza anuyoga dvAra haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prakRti svabhAva kA paryAyavAcI hai / jJAnAvaraNAdi karmoM kA jo svabhAva hai, vahI unako prakRti hai / jJAnAvaraNAdi karmoM ke udayavaza jo padArthoM kA avabodha na honA Adi svabhAva kA kSaya na honA sthiti hai| karma pudagaloM ko svagata sAmarthya vizeSa anubhava hai| kamarUpa pariNata pudagala skandhoM ke paramANuroM kI parigaNanA pradeza baMdha hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja Thidi trihatI yaha sthiti vibhakti (1) mUlaprakRti-sthiti-vibhakti (2) uttaraprakRti-sthitivibhakti ke bheda se do prakAra kI hai| eka samaya meM baddha samasta mohanIya ke karmaskandha ke samUha ko mUla prakRti kahate haiN| karmabandha hone ke pazcAt usake prAtmA ke sAtha bane rahane ke kAla ko sthiti kahate haiN| ____ mohanIya karma ko pRthaka pRthak aTThAIsa prakRtiyoM kI sthiti ko uttara prakRti-sthitivibhakti kahate haiN| 1. prakRtiH svabhAvaH / jJAnAvaraNAdInAmarthAnayagamAdi-svamAvAdapracyutiH sthitiH / tadrasavizeSo anubhavaH / karmapudragalAnAM svgtsaamthyNvishessonubhvH| karmabhAvapariNatapudagalaskandhAnAM paramA. guparicchedena avadhAraNaM pradezaH / (sarvArthasiddhi adhyAya, 8 sUtra 3) 1 egasamammi baddhAsesa-mohakammakkhaMdhANaM payahisamUho mUlapayaDI NAma / tisse dvidI mUlapayaDididI / pudhapudha aTThAvIsamohapayaDINaM dvidIyo uttarapaDiTThidI NAma / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) 2 zaMkA - uttara prakRti-sthitivibhakti kA kathana karane para mUlaprakRti-sthitivibhakti kA niyama se jJAna ho jAtA hai, isa kAraNa mUla prakRti-sthitivibhakti kA kathana anAvazyaka hai / samAdhAna -- yaha ThIka nahIM hai / dravyArthika naya tathA paryAyAthiMkana vAle ziSyoM ke kalyANArtha donoM kA kathana kiyA gayA hai / kra : mUlaprakRti-sthitivibhakti ke ye dhanuyogadvAra haiN| sarvavibhakti, nosarvavibhakti, utkRSTavibhakti, anutkRSTa vibhakti, jaghanyavibhakti, ajaghanyAnA sAdAzrInivArA vavibhakti, adhruvavibhakti eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla, antara nAnAjIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, sannikarSa, alpabahutva, bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi isa prakAra cauvIsa zranuyoga dvAra haiM / 3 zaMkA - pranuyogadvAra kise kahate haiM ? -- samAdhAna kahe jAne vAle artha ke parijJAna ke upAyabhUta adhikAra ko anuyogadvAra kahate haiM / 4 ye sabhI anuyogadvAra uttara-prakRti-sthitivibhakti ke viSaya meM saMbhava hai / 2 uttarapayaDi-dvidivihattIe paruvidAe mUlapayaDiTThidivihattI piyameNa jANijjadi, teNa uttara paryoDa-dvidivihattI caiva vattacvA, mUlaparyADidvidivihattI, tatthaphalAbhAvAdI / Na, davadaTTiya prajjavaTTiyayA guggahaNlRR tapparuvaNAdo (pRSTha 223) 3 kimaNigaddAraM NAma ? grahiyAro bhaNNamANatthassa avagabhobAyo (224) * edANi ceva uttarapayaDiTTidivihattIe kAdavvANi ( 225 ) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) aNubhAga vittI anubhAga vibhakti meM anubhAga ke viSaya meM prarUpaNA kI gaI hai ! mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zaMkA- ' ko praNubhAgo' ? anubhAga kA kyA svarUpa hai ? samAdhAna - 'kammANaM sagakajjakaraNasattI aNubhAgo nAma'AtmA se sambaddha karmoM ke phaladAna rUpa svakArya karane kI zakti ko anubhAga kahate haiM / -- 1 usa anubhAga ke bheda, prapatra athavA vibhakti kA prarUpaNa karane vAle adhikAra ko anubhAga vibhakti kahate haiM / usake do bheda haiM / eka bheda mUlaprakRti anubhAga vibhakti hai / dUsare kA nAma uttara prakRti anubhAga vibhakti hai / bhUtabali svAmI ne mahAbaMdha graMtha meM caubIsa anuyoga dvAroM se ATha karmoM ke anubhAga baMdha kA vistAra pUrva nirUpaNa kiyA hai / mahAbaMdha meM likhA hai "edeNa apadeNa tattha imANi cavIsa- praNiyogarANi NAdavvANi bhavati / taM jahA saNNA sabvabaMdho, NosavvabaMtraze, ukkassabaMdhI, praNukkassabaMdhI jahaNNabaMdho, ajahaSpabaMdho, sAdibaMdho, praNAdibaMdho, dhruvabaMdhI evaM yAva appAbage ti / bhujagArabaMdho pardANivakhevo vaDhibaMdho grabhavasApa, samudAhAro jIvasamudAhAro tti" / isa kaSAyapAhuDa graMtha meM kevala mohanIya kA vivecana kiyA gayA hai / isameM teIsa 1 tasya vittI bhedo pavaMco jamhi mahiyAre paruvijjadi bhagavatI / tisse duve ahiyArA mUlapayaDi - praNubhAga vihRttI uttarapayaDipraNubhAgavihattI cedi / mUlapayaDi - aNubhAgassa jatya hittI paruvijjadi sA mUlapayaDi - zraNubhAgavitI / uttarapayaDINa maNubhAgassa jatya vihattI paruvijjadi sA uttarapayaDipraNubhAgavihattI ( 518 ) 1 i Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) anuyogadvAroM se kathana kiyA gayA hai / eka kama meM sannikarSa rUpa mAmisaMbhajAcone prAsesimalApahilA nahIM kiyA gayA haiM / 'saSNiyAso Nasthi, ekasse payaDIe tdsNbhvaado|" sannikarSa ko chor3akara ye teIsa adhikAra kahe gaye haiN| (1) saMjJA (2) sarvAnubhAgavibhakti ( 3 ) nosarvAnubhAgavibhakti ( 4 ) utkRSTa anubhAgavibhakti ( 5 ) anutkRSTa anubhAgavibhakti (6) jaghanya anubhAvibhakti (7) ajaghanya anubhAgavibhakti (8) sAdi anubhAgavibhakti ( 9 ) anAdi anubhAgavibhakti (10) dhruva anubhAgavibhakti (11) adhruva anubhAgavibhakti (12) ekajIvako apekSA svAmitva (13) kAla (14) aMtara (15) nAnA jIvoM ko apekSA bhaMgavicaya (16) bhAgAbhAga (17) parimANa (18) kSetra (19) sparzana ( 20 ) kAla ( 21 ) aMtara (22) bhAva (23) alpabahutva / yahAM bhujagAra, padanikSepa, vRddhivibhakti aura sthAna ye cAra arthAdhikAra bhI hote haiN| prathama adhikAra saMjJA ke (1) ghAti (2) sthAna ye do bheda haiN| mohanIya jIva ke guNa kA ghAta karatA hai| usake dezaghAtI aura sarvaghAtI bheda kiye gae haiN| 1 mohanIya kA utkRSTa anubhAga sarvaghAtI hai tathA usakA jaghanya anubhAga dezaghAtI hai / mohanIya kA anukRSTa aura ajaghanya anubhAga sarvaghAtI hai tathA dezaghAtI bhI hai / __ mohanIya kA bheda saMsthAna saMjJA hai| usake jaghanya aura utkRSTa ye do bheda haiN| 1 mohaNIyassa ukkassa aNubhAgavihattI savvaSAdI [ aNukkassa aNubhAgavihattI savvaghAdI desaghAdI vA / jahaNNANubhAgavihattI desaghAdI, ajahaNNANubhAga-vihattI desaghAdI savyapAdo kA (519) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deg uttara-prakRti-pranubhAgavibhakti int mohanIya ko mUla prakRti ko avayavarupa mohaprakRtiyoM ko suna, uttaraprakRti vyapadeza kiyA jAtA hai| "mohaNIya-mUlapayaDIe avayavabhUda-mohapayaDINamuttarapaDi tti bavaeso" (552) / mohanIya ko nAtiyoM ko hAdhikAroM kA parijJAnArtha spardhakoM kI racanA kA parijJAna Avazyaka hai| samyaktvaprakRti ke prathama dezaghAti spardhaka se lekara aMtima dezaghAti spardhaka paryanta ye spardhaka hote haiN| samyaktvaprakRti kA sabase jaghanya prathama spardhaka dezaghAtI hai tathA sabase utkRSTa aMtima spadhaMka dezaghAtI hai / vaha latA rupa na hokara dAru rupa hai| sabhyaMgdarzana ke eka deza kA ghAta karane se samyaktva prakRti ke anubhAga ko dezaghAtI kahA gayA hai| 2 zakti kI apekSA karmoM ke anubhAga ke latA, dAru (kASTha) asthi aura zaila ( pASANa ) rupa cAra bheda kie gae haiM / latA aura dAru kA zeSa bahubhAga, asthi bhAga aura zaila rUpa anubhAga sarvaghAtI hai| 3 zaMkA- samyaktva prakRti ke dvArA samyagdarzana kA kaunasA bhAga dhAtA jAtA hai ? 2 sattI ya ladA-dAru-aTThI-selovamA hu~ ghAdINaM / dAru aNaMtimabhAgo ti desaghAdI tado sabvaM // 11 // desotti have samma tatto dAru pratime mism| aisA aNaMtabhAgA aTThi-silAphaDDayA micche // 181 // go. krmkaaNdd| *' ladAsamANa-jahaNNa-phaDDayamAdi kAguNa jAva desaghAdi dAruNasamANukkassa phaDDayaM ti TThidasammattANubhAgassa kudo desaghAdittaM ? Na sammattassa ekadesaM pAtANaM tadavirohAdo / ko bhAgo sammattassa teNa ghAijjadi . thirattaM pikkaMkhattaM ( 552) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) samAdhAna-samyaktva ko sthiratA aura niSkAMkSatA kA ghAta hotA hai / samyagmithyAtva prakRti kA anubhAga satkarma prathama sarvaghAtI spardhaka se lekara dAru ke anaMtabhAga taka hotA hai| yaha samyagmithyAtva saMpUrNa samyaktva kA ghAta karane se sarvadhAto hai / ise jAtyaMtara sarvaghAtI kahA hai| 4 isake hone para samyaktva tathA mithyAtva ke astitva kA coryazrI savidhisAgara jI mahArAja kAra * dAru ke jisa bhAga paryanta samyagmithyAtva ke spadhaMka haiM, usase (sAbhAra anaMtaravartI dAru, asthi tathA zailarupa sabhI spardhaka mithyAtva Ter prakRti ke haiN| ravaDaka. anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA tathA lobha rupa dvAdaza kaSAyoM ke sabhI spardhaka sarvaghAtI haiM / dAru ke jisa bhAga se sarvadhAtI spardhaka prAraMbha hote haiM, vahAM se zailabhAga paryanta inake spardhaka hote haiM / saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha tathA hAsyAdi nava nokapAyoM ke spardhaka latA ruSa hone ke sAtha dAru, asthi tathA zaila rupa bhI haiM / cUNi sUtrakAra ne kahA hai, "cadu-saMjalaNa-Nava-NokasAyANamaNubhAgalaMtakammaM desaghAdINamAdiphaddayamAdi kAdNa ubari sabdadhAditti appaDisiddha / " cAra saMjvalana aura nokaSAya navaka kA anubhAga satkarma dezavAtiyoM ke prathama spardhaka se lekara Age binA pratiSedha ke sarvaghAtI paryanta haiM / anubhAga spardhakoM kA bheda sthAna saMjJA rUpa kahA gayA hai, usake latA dAru prAdi bheda sArthaka haiM / jisa prakAra latA komala hotI hai 4 sammAmicchudayeNajattaMtara-savvaghAdi-kajjeNa / Na ya samma micchaM pi ya sammisso hovi prinnaamo|| go. jI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) usI prakAra jisa karma meM kama anubhAga zakti hotI hai, use latA samAna kahA hai| latA kI apekSA kATha (dAru) samAna anubhAga zakti ko dAru samAna kahA hai| usase adhika kaThora asthi samAna asthi bhAga hai| zaila sadRza atyanta kaThora anubhAga ko zaila kahA hai| padesa vihattI karmoM ke samudAya meM jo paramANu haiM; unheM pradeza kahA gayA hai| akalaMka svAmI ne rAjavAtika meM kahA hai, "karmabhAvapariNatapudgalaskampapiramANu-pAra chadai nAvidhAraNa pradeza itivyapadizyate" (a. , sU. 3. pR.299)-karmarUpa pariNamana ko prApta pudgala skandha haiM, unameM paramANuoM kI parigaNanA dvArA nirdhAraNa karane ko pradeza kahA hai| unakA vivecana pradeza vibhakti meM huA hai / isa pradeza vibhakti ke mUlaprakRti pradezavibhakti aura uttaraprakRti pradezavibhakti rUpa do bheda kahe gae haiN| "padesa-vihattI duvihA mUlapaDiyadesa-vihattI uttarapayaDipadesavittI cev|" mUla prakRti pradeza vibhakti meM dvAviti anuyogadvAra kahe gae haiN| ___ "mUlapaDivihattIe tatya imANi vAvIsa aNiyogArANi jAdavvANi bhavaMtti / taM jahA bhAgAbhAga, savvapadesavihattI, NosabbapadesavihattI, ukkassa-padesavihattI, aNukassapadesavihattI; jahaNNapadesavihattI ajahaNNapadesavihattI sAdiyapadesavihattI praNAdiyapadesavihattI, dhuvapadesa bihatI, addha vapadesavihattI, egajIveNa sAmira kAlo, aMtaraM, pApAjIvehi bhaMgavicano, parimANaM, kheta, posaNaM, kAlo, aMtaraM, bhAvo, appAbahumaM cedi / puNo bhujagAra-padaNikzceva-bahiTThANANitti (649) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihisAgara jI mahArAja (1) bhAgAbhAga (2) sarvapradezavibhakti (3) nosarva pradezavibhakti (4) utkRSTa pradezavibhakti (5) anutkRSTa pradezavibhakti (6) ajaghanya pradezavibhakti (7) sAdipradezavibhakti (1) anAdipradezavibhakti ( dhruva pradezavibhakti (10) adhruva pradezavibhakti (11) eka jIva kI apekSA svAmitva (13) kAla (14) antara (14) nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya (14) parimANa (10 kSetra (15) sparzana (19) kAla (19) aMtara (20) bhAva (21) alpabahutva ye bAIsa) anuyoga dvAra haiM / isake sivAya bhujagAra, padanikSepa, vRddhi tathA sthAna rUpa bhI anuyoga dvAra haiN| uttaraprakRti pradezavibhakti meM pUrvokta dvAviMzati anuyoga-dvAroM ke sivAya sannikarSa anuyoga dvAra bhI haiN| isa kAraNa vahA teIsa anuyoga dvAra kahe gaye haiN| unake nAma TokAkAra ne isa prakAra ginAe haiM : uttarapaDi-padesavihattIe bhAgAbhAgo, sabbapadesavihattI, NosavvapadesavihattI, ukassapadesavihattI aNukkassapadesa * vihattI jaNyApadesavihatto ajahaNNapradesavihattI sAdiya-padesavihattI praNAdiyapadesavihattI dhuvapadesavihattI adhuvapadesavihattI egajIveNa sAmittaM kAlo aMtaraM gANAjIbehi bhaMgavico parimANaM khettaM posaNaM kAlo aMtaraM saNNiyAso bhAvo appAbahumaM cedi tevIsa aNiyogaddArANi / puNo bhujagAro, padaNikkhevo baDhi-DhANANi 'cattAri aNi progaddArANi / (661) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) zrINAdhikAra vAvIsavIM gAthA meM 'jhINamabhogaM' pada AyA hai / usakI vibhASA meM kahate haiM : -- karmapradeza apakarSaNa se kSINasthitika haiM, utkarSaNa se kSoNasthitika haiM, saMkramaNa se zrINasthitika hai tathA udaya se kSINasthitika haiM / 'pratthi prakaNAdo bhI TThidirya, ukkaDDagAdo jhoTTidiyaM, saMkramaNAdo jhoNadvidiyaM udayAdo jhINadvidiyaM' jisa sthiti meM sthita karmapradezAya zrapakarSaNa ke ayogya hote haiM, unheM apakarSaNa se kSoNasthitika kahate haiM / jisa sthiti meM sthita karmapradezAgra apakarSaNArthagya hote haiM, zrI mahArAja kSaNasthitika kahate haiM / jisa sthiti ke karmaparamANu utkarSaNa ke prayogya hote haiM, unheM utkarSaNa se kSINasthitika kahate haiN| utkarSaNa ke yogya karmaparamANaoM ko utkarSaNa se prakSINasthitika kahate haiN| saMkramaNa ke ayogya karmaparamANuoM ko saMkramaNa se kSINasthiti aura saMkramaNa ke yogya karmaparamANuoM ko saMkramaNa se prakSINasthitika kahate haiM / jima sthiti meM sthita paramANu udaya se nijIrNa ho rahe haiM, unheM udaya se kSINasthiti kahate haiN| jo udaya ke yogya haiM, unheM udaya se prakSaNasthitika kahate haiM / zaMkA- kauna karmapradeza apakarSaNa se kSINasthitika haiM ? samAdhAna -- jo karmapradeza udayAvalI ke bhItara sthita haiM, ve apakarSaNa se kSINasthitika haiN| jo karmapradeza udayAvalI se bAhira vidyamAna haiM ve zrapakarSaNa se prakSIsthitika haiM / unako sthiti ko ghaTAyA jA sakatA hai / ko kagaMgA hoNe .." Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tagsir ( 38/raat ared Poster shell Gud zaMkA-kauna karmapradeza utkarSaNa se kSoNasthitika haiM ? samAdhAna--jo karmapradeza udayAvalI meM prApta haiM, ve utkarSaNa se kSoNasthitika haiN| jo karmapradezAgra udayAvalI se bAhara avasthita haiM, ve saMkramaNa se kSINasthitika hai arthAt saMkrAmaNa ke ayogya haiM / jo pradezAgra udayAvalI se vAhira vidyamAna haiM, ve saMkramaNa se akSINasthitika haiM arthAt saMkramaNa se yogya haiN| zaMkA-kauna karmapradeza udaya se kSopAsthitika haiM ? samAdhAdarzako kamAdhAnA sahI sAme ayAhAsilasthitika hai / isake atirikta jo pradezAgna haiM, ve udaya se prakSINasthitika haiM, arthAt ve udaya ke yogya hai-'udayAdo jhINaDhidiyaM jamuddiNNaM taM, tthi aNNaM " jahAM para bahuta se karmapradezAgra apakarSaNA dise kSINasthitika hoM, use utkRSTa kSINasthitika kahate haiN| jahAM para sabase kama pradezAgra apakarSaNAdi ke dvArA kSINasthitika hoM, use jaghanya kSINasthitika kahate haiM / isI prakAra anukRSTa aura ajaghanya kSINasthitika ke viSaya meM jAnanA caahiye| sthitika adhikAra gAthA meM Agata 'ThidiyaM vA' isa aMtima pada kI vibhASA karate haiM / isa sthitika adhikAra meM tIna anuyogadvAra haiM-~"tatya tiNNi aNiyogadArANi" ve (1) samutkIrtanA (2) svAmitva (3) alpabahutva nAma yukta haiM, 'taMjahA-samukkitaNA smittmppaabhuaNc'| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samutkotanA kI apekSA (1) utkRSTasthiti prAptaka (2) niSekasthiti prAptaka (3) yayAniSekasthiti-prAptaka (4) udayasthitiprAptaka cAra prakAra kA pradezAgra hotA hai| zaMkA-sthiti kA kyA svarUpa hai ? 'tattha ki dvidiyaM NAma ?' samAdhAna-aneka prakAra kI sthitiyoM ko prApta hone vAle karmapujoM ko sthitika yA sthitiprAptaka kahate haiM "dvidIyo gacchai ti dvidiyaM padesagaM Tidipattayamidi utta' hoi" zaMkA-utkRSTasthiti prAptaka kA kyA svarUpa hai ? mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja samAdhAna-jaM kammaM baMdhasamayAdo kammATidIe udae dosai tamukkassayaTThidi pattayaM'---jo karma baMdha kAla se lekara karma sthiti ke udaya meM dikhAI detA hai, utkRSTasthiti-prAptaka kahate haiM / zaMkA-niSedha-sthiti prAptaka kA kyA svarUpa hai ? 1411 mAyA samAdhAna--jo karmapradezAgra baMdhane ke samaya meM hI jisa sthiti meM niSikta kie gae athavA apakarSita kie gae vA utkarSita kie gae, ve usI hI sthiti meM hokara yadi udaya meM dikhAI dete haiM to muha unheM niSeka sthiti prAptaka kahate haiM-"ja kamma jisse TidIe Nisita prokaDiDdaM vA ukkaDiDdaM vA tisse ceva dvidIe udae dismai ta Niseya-TThidipattayaM' zaMkA--yathAniSeka sthitiprAptaka kA kyA svarUpa hai ! samAdhAna--jo karmapradezAgra baMdha ke samaya jisa sthiti meM niSikta kie gae ve apavartanA yA udvartanA ko na prApta hokara sattA meM usI avasthA meM rahate hue yathAkrama se usa hI sthiti meM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrA : damana ... na pAThazAlA sAmaji . bulaDANa hokara udaya meM dikhAI de usako yathAniSeka-sthitiprAptaka kahate haiM"jaM kamma jisse dvidIe NisittaM apokaDiDdaM aNukkaDDidaM tisse ceva dvidIe udae dissai tamadhANiseyadvidipattayaM / zaMkA--udayaTTidi-pattayaM NAma kiM 1---udayasthitiprAptaka kise kahate haiM ? samAdhAna-jo karma baMdhane ke pazcAt jahAM kahIM jisa kisI sthiti meM hokara udaya ko prApta hotA hai, use udayasthiti prAptaka kahate haiM--'jaM kamma udae jattha vA tattha vA dirasai tmudyttttidipttye| utkRSTasthitiprAptaka, niSekasthitiprAptaka, yathAniSekasthiti prAptaka tathA udayasthitiprAptaka ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya tathA prajaghanya ye cAra bheda pratyeka ke jAnanA cAhiye / mArgadarzaka :- aparmiyoM kI pripekSAhatvISTaziSati prAptakoM Adi kA varNana kiyA gayA hai / mithyAtvAdi mohanIya karma prakRtiyoM kA utkRSTa agrasthiti prApaka utkRSTa agrasthiti prApaka utkRSTa yathAniSeka sthiti prApaka zrAdi ke svAmitva kA yativRSabha AcArya ne vistArapUrvaka pratipAdana kiyA hai| sthitika alpabahutva para isa prakAra prakAza DAlA gayA hai / mithyAtva Adi sarvaprakRtiyoM ke utkRSTa agrasthiti ko prApta karmapradezAgra sabase kama haiM / utkRSTa yathAniSeka sthiti prApta karmapradezAgra prasaMkhyAtaguNe haiM / niSeka sthiti prApta utkRSTa karmapradezAgra vizeSAdhika haiM / isase utkRSTa udayasthiti ko prApta karmapradezAna asaMkhyAtaguNita haiN| mithyAtva kA jaghanya apasthiti prApta karmapradezAgra sasto haiM / jaghanya niSekasthiti prApta mithyAtva ke karmapradezAgra anaMtaguNita haiM / jaghanya udayasthiti prApta mithyAtva ke karmapradezAgna asaMkhyAtaguNe haiN| jaghanya yathA niSekasthiti ko prApta pradezAgra asaMkhyAtaguNe Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 42 ) haiN| isI prakAra sabhyavatva prakRti, samyagmithyAtva apratyAkhyAnA varaNAdi dvAdaza kaSAya, puruSaveda, hAsya, rati, bhaya, jugupsA ke viSaya meM isI prakAra jAnanA cAhiye / , anaMtAnubaMdhI kA jaghanya zragrasthiti prApta karmapradezAtra sarva stoka hai | jaghanya yathAniSeka sthiti prApta karmapradezAgra usase anaMtaguNita haiM / [ jaghanya ] niSeka sthiti prApta karmapradezAya vizeSAdhika haiM / jaghanya udayasthiti prApta pradezAya prasaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra zralpabahutva, trIveda, napuMsakaveda, arati aura zoka ke viSaya meM jAnanA cAhiye, 'evamitthi veda-vaM sayaveda-ara disogANaM / ' isa prakAra 'pIya mohaNijjA' mUla gAthA kA saMkSipta kathana samApta huA / baMdhaka anuyogadvAra kadi payaDIyo baMdi dvidi raNubhAge jahaNNamukkassaM / saMkAme kadi vA guNahINaM vA guNavisi // 23 // kitanI prakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? kitanI sthiti anubhAga ko bAMdhatA hai? kitane jaghanya aura utkRSTa pariNAma sahita karma pradezoM ko bAMdhatA hai ? kitanI prakRtiyoM kA saMkramaNa karatA hai ? kitanI sthiti aura anubhAga kA saMkramaNa karatA hai ? kitane guNahIna aura guNaviziSTa pradezoM kA saMkramaNa karatA hai ? vizeSa - yativRSabha zrAcArya kahate haiM 'edIe gAhAe baMdho ca saMkamo ca sUcido hoi' - isa gAthA ke dvArA baMdha aura saMkrama sUcita kie gaye haiN| 'kada paDI baMbaI' pada se prakRtibaMdha, 'dvidi praNubhAge pada dvArA sthitibaMdha tathA zranubhAga baMdha, 'jahaNamukkarsa' pada se pradeza Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kireit tayAra aura merA ho ( 43 ) At Hit baMdha, 'saMkAmei kadi vA' ke dvArA prakRti saMkramaNa, sthiti saMkrama tathA anubhAga saMkrama, 'guNahINaM vA guNavisiTTha' ke pradeza saMkrama sUcita kie gae haiN| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 'so puNa payaDi-dvidi-aNumAga-padesabaMdhoM bahuso paruvido'yaha prakRti sthiti, anubhAga tathA pradezabaMdha bahuta bAra prarupaNa kiyA gayA hai| ___ ina baMdhoM kA mahAbaMdha ke anusAra bIrasenasvAmI ne jayadhavalA TIkA meM vivecana kiyA hai| ve kahate haiM "mahAbaMdhAnusAreNa estha payaDi-TThidi-aNubhAga-padesabaMdhesu vihAsiya samatta su tado baMdho samatto hoI' (957) saMkrama anuyogadvAra eka karma prakRti ke pradezoM ko anya prakRti rupa pariNamana karAne ko saMkramaNa kahA gayA hai| 'saMkamassa paMcaviho ubakkamo, prANupucI, NAma, pamANaM, vattavvadA, pratthAhiyAro cedi'--saMkrama kA upakrama paMcavidha hai / AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA tathA adhikAra unake nAma hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko apekSA saMkramaNa kA chaha prakAra nikSepa huA hai| nayoM kI apekSA prakAza DAlate hue cUrNikAra kahate haiM :Negamo sabve saMkame icchai / saMgaha-vavahArA kAla saMkamamavarNeti ujusudo edaM ca TavaNaM ca avaNei / sahassa NAmaM bhAvo ya / naigamanaya sarva saMkramoM ko svIkAra karatA hai| saMgraha aura vyavahAranaya kAla saMkrama ko chor3a detA hai / RjusUtranaya kAla evaM sthApanA saMkrama ko chor3atA hai| zabda nAma aura bhAva saMkrama ko hI viSaya karate haiN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 44 ) karma saMkrama (1) prakRti saMkrama (2) sthiti saMkrama (3) anubhAga saMkrama (4) tathA pradeza saMkrama ke bheda se cAra prakAra kA hai / 'paDiskamo duviho' - prakRti saMkrama ke do bheda haiM (1) ekaikaprakRti-saMkrama ( 2 ) prakRti-sthAna saMkrama / prakRti-saMkrama prakRta hai / usameM tIna sUtra gAthAeM haiM / saMkama uvakkama vihI paMcaviho cauvvihoya zikkhevo / yavipayaM payade ca Niggamo hoi aTThaviho // 24 // ekkAe saMkamo duviho saMkamavihI ya payaDIe / saMkamapaDiggavihI paDiggaho uttama - jaharANo // 25 // payaDi - payaDiTThANesu saMkamo asaMkamo tahA duviho / duviho paDiggavihI duviho apaDiggahavihI ya // 26 // yogyatA "Hey savio saMkrama kI upakrama vidhi pAMca prakAra hai / nikSepa cAra prakAra hai / nayavidhi prakRta hai / prakRta meM nirgama ATha prakAra hai ||24|| "dUra asaNa prakRti saMkrama do prakAra hai- ekaikaprakRti saMkrama tathA prakRtisthAnasaMkrama ye do bheda haiM / saMkrama meM pratigrahavidhi kahI hai| vaha uttama zrarthAt utkRSTa tathA jaghanya bheda yukta hai // 25 // - saMkrama ke do prakAra haiM / eka prakRti saMkrama, dUsarA prakRtisthAna saMkrama hai| asaMkrama, prakRti-prasaMkrama tathA prakRtisthAna asaMkrama do bheda yukta hai / pratigraha vidhi prakRtigraha aura prakRtisthAna pratigraha bheda yukta hai| pratigraha vidhi ke prakRti apratigraha aura prakRtisthAna zrapratigraha do bheda haiM // 26 // vizeSArtha - saMkrama ko upakramavidhi ke prAnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura adhikAra ye pAMca bheda haiN| nikSepa ke dravya, kSetra, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja kAla aura bhAva ye cAra prakAra haiM / yahAM nAma aura sthApanA nikSepa kA grahaNa nahIM huA hai-"caviho ya Nikkheko ti NAma-TuvaNavajjaM dabvaM kheta kAlo bhAvo ca" (962) nirgama nikalane ko kahate haiN| usake pATha bheda kahe gae haiN| prakRti saMkrama, prakRti asaMkrama,prakRti sthAnasaMkrama, prakRti sthAnaprasaMkrama, prakRti pratigraha, prakRti apratigraha. prakRtisthAna-pratigraha, prakRtisthAna apratigraha ye ATha nigama ke bheda haiM / mithyAtva prakRti kA samyagmithyAtva athavA samyaktva prakRti rupa se parivartita honA prakRtisaMkrama hai| mithyAtva kA anya rupa meM saMkrama nahIM honA prakRtiprasaMkrama hai / mohanIya kI aTThAvIsa prakRtiyoM kI sattAvAle mithyAdRSTi meM sattAIsa prakati rupa sthAna parivartana ko prakRtisthAnasaMkrama kahate haiN| mohanIya kI aTThAvIsa prakRtiyoM kI sattAvAle mithyASTi kA usI rupa meM rahanA prakRtisthAna-asaMkrama hai| mithyAtva kA mithyAdRSTi meM pAyA jAnA prakRti pratigraha hai| darzana mohanIya kA caritra mohanIya meM athavA caritra mohanIya kA darzanamohanIya ke rupa meM saMkramaNa nahIM honA prakRti apratigraha hai| mithyAdRSTi meM bAIsa prakRtiyoM ke samudAya rupa sthAna ke pAe jAne ko prakRtisthAna pratigraha kahA hai| mithyAdRSTi meM solaha prakRti rupa sthAna ke nahIM pAe jAne ko prakRtisthAna apratigraha kahate haiN|' (963) . ekaikaprakRtisaMkrama ke caturvizati anuyogadvAra haiM / (1) samutkIrtanA (2) sarvasaMkrama (3) nosarvasaMkrama (4) utkRSTasaMkrama (5) anutkaSTa saMkrama (6) jaghanya saMkrama (7) ajaghanya saMkrama () sAdi saMkrama. (9) nanAdi saMkrama (10) dhruva saMkrama (11) adhruva Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkrama (12) eka jIvako apekSA svAmitva (13) kAla (14) antara (15) nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya (16) bhAgAbhAga (17) parimANa (18) kSetra (19) sparzana (20) kAla (21) antara (22) sannikarSa (23) bhAva (24) alpabahutva / mithyAtva prakRti kA saMkramaNa karane vAlA samyagdRSTi hai| saMkramaNa ke yogya mithyAtva kI sattAvAle sabhI vedaka samyaktvI mithyAtva kA saMkramaNa karate haiN| prAsAdanA nirAsAna sabhI upazama samyaktvo mithyAtva kA saMkramaNa karate haiM / samyaktva prakRti kA saMkramaNa usako sattAyukta mithyASTi jIva kAracAyatrI hivivazaSa hai ki jisake eka prAvalIkAlapramANa ho samyaktvaprakRti ko sattA zeSa rahI ho, vaha mithyAtvI isa prakRti kA saMkramaNa nahIM karatA hai|| - -:- :-% 3 D pahArAja samyagmithyAtva prakRti kA saMkramaNa samyagmithyAtva kI udvelanA karane vAlA mithyAdRSTi karatA hai| - AsAdanA rahita upazama samyaktvI bhI isa prakRti kA saMkrAmaka hotA hai ! .. prathama samaya meM samyagmithyAtva kI sattAvAle jIva ko chor3akara sarva vedaka samyaktvI bhI samyagmithyAtva ke saMkrAmaka hote hai| yaha bhI smaraNa yogya hai ki "dasaNamohaNIyaM cArittamohaNIe Na saMkamai / cArittamohaNIyaM pi dasaNamohaNIe Na saMkamaI"darzanamohanIya kA caritra mohanIya meM saMkramaNa nahIM hotA hai / cAritramohanIya bhI darzanamohanIya meM saMkrama nahIM hotA hai| 'evaM sabyAyo cArittamohaNIya-payaDImo'- yaha bAta sabhI cAritra moha kI prakRtiyoM meM hai| 'tAno paNuvIsaM pi caritamohaNIyapayaDIyo aNNadarassa saMkamaMti"-ve paccIsa cAritra moha kI prakRtiyAM kisI bhI eka prakRti meM saMkramaNa karatI haiN| (pRSTha 967-68) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'w Gy ki na pAThazAlA khAmagAMva ji. bulaDANA ( 47 ) mithyAtva kA saMkramaNakAla jaghanya se aMtarmuhUrta hai, utkRSTa se sAdhika chyAsaTha sAgara hai / samyaktvaprakRtikA saMkramaNakAla jaghanya se aMtarmuhUrta hai tathA utkRSTase palyopamake asaMkhyAtarve bhAga pramANa hai / samyagmithyAtva ke saMkramaNakA jaghanya kAla antarmuhUrta hai, utkRSTakAla "be chAvaTTisAgako bahmANi. sAdiyA bAki digopana hai / cAritra mohanIya kI paMcavizati prakRtiyoM kA saMkramaNa kAla zranAdi - anaMta, zranAdi-sAMta tathA sAdi- sAnta kahA hai| sAdi sAnta kAla kI apekSA ukta prakRtiyoM kA saMkramaNa kAla jaghanyase antamuhUrta hai, utkRSTase 'ubaDDhapoggalapariyaTTa ' - upArthapudagala parivartana hai / mithyAtva trika ke saMkramaNa kA jaghanya virahakAla antarmuhUrta tathA utkRSTa upArdhaMpudgalaparivartana hai / samyagmithyAtva ke saMkramaNa kA jaghanya antarakAla eka samaya hai / anaMtAnubaMdhI ke saMkramaNakA jaghanyatarakAla aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika dvichayAsaThasAgara hai / cAritra mohanIya kI zeSa ikkIsa prakRtiyoM kA saMkramaNa saMbaMdhI jaghanya antarakAla eka samaya hai, utkRSTa antarakAla antarmuhUrta hai| gatiyoM kI apekSA saMkramaNa para prakAza DAlate hue cUrNikAra kahate haiM / narakagati meM samyaktva prakRti ke saMkrAmaka sarva stoka arthAt sabase alpa haiM / mithyAtva ke saMkrAmaka usase asaMkhyAta guNe haiM / usase samyagmithyAtva ke saMkrAmaka vizeSAdhika haiM / anaMtAnubaMdhI ke saMkrAmaka usase prasaMkhyAtaguNe haiN| zeSa moha ke saMkrAmaka paraspara tulya aura vizeSAdhika haiM / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadA devagati meM naraka gati ke samAna varNana hai : tiryaMcoM meM samyaktvaprakRti ke saMkrAmaka sabase alpa haiN| mithyAtva ke saMkrAmaka asaMkhyAta guNe haiN| samyaktvamithyAtva ke saMkrAmaka isase vizeSAdhika haiN| anaMtAnubaMdhI ke saMkrAmaka isase anutaguNita hai omAyosAne aMhAra paraspara meM tulya tathA vizeSAdhika haiN| manuSyagati meM mithyAlva ke saMkrAmaka sarva stoka haiN| samyaktva ke saMkrAmaka usase asaMkhyAtaguNe haiM / samyagmithyAtva ke saMkrAmaka usase vizeSAdhika haiM / anaMtAnubaMdhI ke saMkrAmaka usase asaMkhyAta guNe haiN| zeSa karmoM kA alpavahutva mogha ke samAna hai| ekendriyoM meM samyaktvaprakRti ke saMkrAmaka sarva stoka haiN| samyagmithyAtva ke saMkrAmaka vizeSAdhika haiM 1 zeSa karmoM ke saMkrAmaka paraspara tulya tathA anaMtaguNita haiM / ana prakRtisthAna saMkrama ke nirupaNa hetu sUtra kahate haiM :aTThAvIsa caubIsa sattarasa solaseva prnnrsaa| ede khalu mottUNaM sesANaM saMkamo hoi // 27 / / mohanIya ke aTThAIsa sthAna haiN| unameM aTThAIsa, cauvIsa, satraha, solaha tathA pandraha prakRtirupa sthAnoM ko chor3akara zeSa teIsa sthAnoM meM saMkramaNa hotA hai| vizeSa--saMkramaNa ke sthAna 27, 26, 25, 23, 22, 21, 20, 19, 18, 14, 13, 12, 11, 10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2 tathA 1 ye teIsa kahe gae haiN| solasaga bArasaga vIsaM vIsa tigAdigadhiyA ya / ede khalu mottUNaM sesANi paDiggahA hoti // 28 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha, bAraha, pATha, bIsa tathA tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta tathA ATha adhika bIsa arthAt teIsa, caubIsa, paccIsa, chabbIsa, sattAIsa tathA aTThAIsa prakRtirupa sthAnoM ko chor3akara zepa aThAraha pratigrahasthAna hote haiN| vizeSa-22, 21, 19, 16, 17, 15, 14, 13,11,10, 9, 7, 6, 5, 4, 3, 2 praura 1 ye aThAraha pratigrahasthAna haiN| jisa AdhAra rupa prakRti meM anya prakRti ke paramANunoM kA saMkramaNa hotA hai, use pratigraha prakRti kahate haiM / mohanoya ke nizAna ti sAno jhA, suvidhAsatijAsthakSAtoMjameM saMkramaNa hotA hai, ve pratigraha sthAna kahe jAte haiN| jina prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA, ve apratigrahasthAna haiM / yahAM dasa apratigraha sthAna kahe gae haiM / chabbIsa sattavIsA ya saMkamo Niyama cadusu dvANesu / vAvIsa paNNarasage ekkArasa UraNavIsAe // 26 // bAIsa, paMdraha, ekAdaza aura unnIsa prakRtika cAra pratigraha sthAnoM meM hI chabbIsa aura satAIsa prakRtika sthAnoM kA niyamase saMkrama hotA hai| sattArasegavIsAsu saMkamo ziyama paMcavIsAe / giyamA cadusu gadIsu ya NiyamA diTThIgae tivihe // 30 // ___ satraha tathA ikkIsa prakRtika sthAnoM meM paccIsa prakRtika sthAna kA niyama se saMkrama hotA hai / . yaha paccIsa prakRtika saMkramasthAna niyama se cAroM gatiyoM meM hotA hai / dRSTigata tIna guNasthAnoM meM arthAt mithyAdRSTi, sAsAdana sabhyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi guNasthAnoM meM hI yaha paccIsa prakRtika saMkrama sthAna niyama se pAyA jAtA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 } bAvIsa parArasage sattaga egArasurAvIsAe / tevIsa saMkamo purA paMcasu paMcidie have // 31 // teIsa prakRtika sthAna kA saMkrama bAIsa, paMdraha satraha, gyAraha tathA unnIsa prakRtika paMca sthAnoM meM hotA hai / yaha sthAna saMjJI paMcendriyoM meM hI hotA hai / coisaga dasaga sattaga ahArasageca ziyama vAvIsA / |iyamA bharagusagaIe virade misse avirade ya // 32 // bAIsa prakRtika sthAna kA saMkrama niyama se caudaha, dasa, sAta aura aThAraha prakRtika sthAnoM manuSya gati meM hI virata, dezavirata tathA avirata samyaktvo guNasthAnoM meM hotA hai / 2 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAjU terasaya gavaya sattaya sattArasa pAya ekakavIsAe / emAdhie vIsAe saMkamo chappi sammatte // 33 // ekAdhikaate prakRtika sthAna kA saMkrama teraha, nau, sAta, satraha pAMca tathA ikkIsa prakRtika chaha sthAnoM meM samyaktvayukta guNasthAnoM meM hotA hai / F eto avasesA saMjamamhi uvasAmage ca khavage ca / vIsAya saMkrama- duge chakke paNage va boddhavvA // 34 // pUrvokta sthAnoM se zeSa bace saMkrama aura pratigraha sthAna upazamaka aura kSapaka saMyatake hI hote haiM / 1 paMcidiesa ceva tevIsasaMkamo NANatthe tti ghetavvaM / tatthavi saNI paMcidie caiva NAsaNIsu ( 1000 ) 2 piyamA maNusaIe / kudo esa niyamo ? sesagaIsu daMsaNamohakkhaNAe zraNupuvvisaMkamasya vA asaMbhavAdo / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja bosa prakRtika sthAna kA sakrama chaha tathA pAMca prakRtika do pratigraha sthAnoM meM jAnanA caahiye| paMcasu ca UNavIsA aTThArasa cadusu hoti boddhavyA / coisa chasu payaDIsu ya teralayaM chakka paraNagamhi // 35 // unnIsa prakRtika sthAna kA saMkrama pAMca prakRnika sthAna meM hotA hai / aTThAraha prakRtika sthAna kA saMkrama cAra prakRtika sthAna meM hotA hai / caudaha prakRtika sthAna kA saMkrama chaha prakRti vAloM meM hotA hai / trayodaza prakRtika sthAna kA saMkrama chaha aura pAMca prakRtika pratigraha sthAnoM meM jAnanA cAhiye / paMca caukke bArasa ekkArasa paMcage tiga caukke / dasagaM caukka-paNage rAvagaM ca tigammi bodavyA // 36 // bAraha prakRtika sthAna kA saMkrama pAMca aura cAra prakRtika prati graha sthAnoM meM hotA hai / ekAdaza prakRtika sthAna kA sakrama pAMca, tIna, cAra prakRtika pratigraha sthAnoM meM hotA hai / daza prakatika sthAna kA cAra aura pAMca prakRtika pratigraha sthAnoM meM hotA hai| nava prakRtika sthAna kA saMkrama tIna prakRtika pratigraha sthAna meM jAnanA cAhie / ... ... 1 lA aTTa duga tiga cadakke satta caukke tige ca bodhyA ji. bulaDANA chakkaM dugamhi NiyamA paMca tige ekkaga duge vA // 37 // - ATha prakRtika sthAna kA saMkrama do, tIna tathA cAra prakRtika pratigraha sthAnoM meM hotA hai| sApta prakRtika sthAna kA saMkrama cAra aura tIna prakRtika pratigraha sthAnoM meM jAnanA caahiye| chaha prakRtika sthAna kA saMkrama niyama se do prakRtika sthAna meM tathA pAMca prakRtika sthAna kA saMkrama tIna, eka tathA do prakatika pratigrahe sthAna meM hotA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) cAritigacadukke tiNi tige ekkageca boddhavvA / do dusu egAe vA egA egAe boddhavvA // 38 // cAra prakRtika sthAna kA saMkrama tIna aura cAra prakRtika do pratigraha sthAnoM meM hotA hai / tIna prakRtika sthAna kA saMkrama tIna aura eka prakRtika pratigraha sthAnoM meM hotA haiM / do prakRtika sthAna kA saMkrama do tathA eka prakRtika pratigraha sthAnoM meM hotA hai| eka prakRtika sthAna kA saMkrama eka prakRtika pratigraha sthAna meM hotA hai / saMkrama sthAnoM kemArgAcA kahate hai:-- aNupuvvamaNapuNvaM bhImabhINaM ca dasa mohe | sAmage ca vage ca saMkame maggaNovAyA // 36 // 7 prakRti sthAna saMkrama meM anupUrvI, anAnupUrvI, darzanamoha ke kSaya nimitta tathA prakSaya nimittaka saMkrama, cAritra moha ke upazAmanA tathA kSapaNAnimittaka saMkrama ye chaha saMkrama sthAnoM ke anumArgeNa ke upAya haiN| aba pradeza kI apekSA praznAtmaka do sUtra gAthAyeM guNadhara prAcArya kahate haiM: - eka kahi ya hANe paDiggahe saMkame tadubhae ca / bhaviyA vA'bhaviyA vA jIvA vA kesu ThANesu // 40 // kadi kamhi hoMti ThANA paMcavihe bhAvavidhi visesa hi / saMkamapaDiggaho vA samAyAtA vA'dha kevaciraM // 41 // meM eka eka pratigraha sthAna, saMkramasthAna tathA tadubhayasthAna gati Adi mArgaNA sthAna yukta jIvoM kA bhArgaNa karane para bhavya Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i mArgadarzaka ( 53 ) aura abhavya jIva kitane sthAna para hote haiM tathA gati Adi zeSa mArgeNA yukta jIva kina kina sthAnoM para hote haiM ? zradayika prAdi paMcavidha bhAvoM se viziSTa jIvoM ke kisa guNasthAna meM kitane saMkrama :- AcAryathAna tathA pratigrahasthAna hote haiM ? kisa saMkrama tathA pratigrahasthAna kI samApti kitane kAla meM hotI hai ? ina praznoM ke samAdhAna hetu pahale gati mArgeNA ke viSaya meM pratipAdana karate haiM : : Nirayagai amara paMciMdiyesu paMcaiva saMkamadvANA / savve magusagaIe sesesu tigaM asaNNI // 42 // - " narakagati, devagati, saMjJI paMcendriyatiryaMcoM meM sattAIsa chavosa, paccIsa, teIsa aura ikkIsa prakRtika pAMca hI saMkrama sthAna hote haiM / manuSyagati meM sarva hI saMkrama sthAna hote haiM / zeSa ekendriya, vikalendriya tathA asaMjJI jIvoM meM sattAIsa, chabbIsa ghora paccIsa prakRtika tIna hI saMkrama sthAna hote haiM / vizeSa -- savve maNusagaIe- maNusa gaIe savvANi vi saMkamaTTANaNi saMbhavaMti utta hoi, sabbesimeva tattha saMbhave virohAbhAvAdo ( 1005 ) - 'sabbe maNusa gaIe' - isakA artha yaha hai ki manuSyagati meM saMpUrNa saMkrama sthAna saMbhava hai kyoMki vahAM saMpUrNa saMkramoM ke pAe jAne meM virodha nahIM AtA hai / 'sese sutiMgaM' - sesaggrahaNeNa eiMdiya-vigalidiyANaM grahaNaM 'kAyavvaM' - 'sesesutigaM' yahAM zeSa grahaNa kA abhiprAya ekendriya tathA vikalendriyoM kA grahaNa karanA cAhie / prazna- yahAM paMcendriya kA caturgati-sAdhAraNa arthaM na karake . tica paMcendriya ko hI kyoM grahaNa kiyA hai ? kathametya paMcidiyaggahaNeNa ca ugaisAhAraNeNa tirikkhANameva paDivattI ? Na pArisesiyaNAyeNa tatyeva sappauttIe virohAbhAvAdo ( 1005 ) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) samAdhAna-aisA nahIM haiN| pArizaSyanyAya se usakI vahAM hI pravRtti mAnane meM virodha kA prabhAvahai zuvidyAsAgara jI mahArAja samyaktva aura saMyama mArgaNAmeM saMkramasthAna-- cadura dugatebIsA micchatta missage ya sammatte / vAvIsa paNaya chakkaM virade misse avirade ya // 43 // mithyAtva guNasthAnameM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa tathA teIsa prakRtivAle cAra saMkrama sthAna hote haiM / mizra guNasthAnameM paccIsa aura ikkIsa prakRtika do saMkrama sthAna hote haiM / samyaktvayukta guNasthAnoM teIsa saMkramasthAna hote haiN| saMyamayukta pramattAdi guNasthAnoM meM bAIsa saMkramasthAna hote haiM / mizra arthAt saMyamAsaMyama guNasthAna meM sattAIsa, chathvIsa, teIsa bAIsa aura ikkIsa prakRtika pAMcasaMkrama sthAna hote haiM / avirata guNasthAnameM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa, teIsa, bAIsa aura ikkIsa prakRtika chaha saMkrama sthAna hote haiM / vizeSa-gAthA meM Agata---'missage' zabda dvArA pAMcave viratAvirata guNasthAna ko grahaNa kiyA gayA hai-"missaggaNamettha saMjamAsaMjamassa saMgahaTTa ( 1006 ) / 'sammatta' zabda dvArA samyaktvopalakSita guNasthAna kA grahaNa kiyA gayA hai| yahAM saMpUrNa saMkramasthAna saMbhava haiN| "sammattovalakkhiyaguNaTThANe sabasaMkamaTTANasaMbhavo sugamo / " / zaMkA- yahAM paccIsa saMkramasthAna kaise saMbhava hoMge ? 1 kayastha paNuvIsasaMkramaTThasaMbhavo ti NAsaMkaNijja aTThAvIsa.. saMtakammiyovasama-sammAiTThipacchApada sammAiTThimmi taduvalabhAdo (1005) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) samAdhAna - aisI AzaMkA nahIM karanA cAhie / aTThAIsa prakRtiyoM kI sattAvAle tathA upazamasamyaktva se gire hue sAsAdana samyaktvI meM vaha pAyA jAtA hai / mithyAdRSTi ke 27, 26, 25 tathA 23 prakRtika cAra saMkrama sthAna kahe gae haiM / sAsAdana samyavatvI ke 25 tathA 21 do sthAna haiM; samyagmithyAdRSTi ke 25, 21 prakRtika do sthAna haiM / samyagdRSTi ke sarva sthAna haiM / saMyama mArgaNA kI dRSTi se sAmAyika tathA chedopasthApanA saMgata ke 25 prakRtika sthAna ko chor3akara zeSa bAIsa sthAna hote haiM / mArgadarzaka AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArA parihAra vizuddhisaMyamI ke 27, 23, 22, 21 prakRtika sthAna haiM / sUkSmasAMparAya tathA yathAkhyAta saMyamI ke caubIsa prakRtiyoM kI sattA kI apekSA do prakRtika sthAna hotA hai / lezyA mArgaNA : tevIsa sukkalesse chakkaM puNa pAyaM pukha kAUe khIlAe - teu-pamma lessAsu / kiNhalessAe // 44 // zuklalezyA meM teIsa sthAna haiN| tejolezyA, padmalezyA meM chaha sthAna haiM ( 27, 26, 25, 23, 22 aura 21 ) / kApola, nIla aura kRSNalezyA meM pAMca sthAna (27, 26, 25, 23, 21 ) kahe gae haiN| veda mArgaNA : avayaveda - evaM suya - itthI purisesu cANupuvIe / aTThArasayaM vayaM ekkArasayaM ca terasayA // 45 // apagatavedI, napuMsaka vedo, strIvedI, puruSavedI meM AnupUrvI se zrarthAt kramazaH zraThAraha, nau, ekAdaza tathA trayodaza sthAna hote haiM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) vizeSa - apagatavedI anivRttikaraNa guNasthAna meM 27, 26, 25, 23 ra 22 ina pAMca sthAnoM ko chor3akara zeSa praSTAdaza sthAna kahe haiN| napuMsakavedI ke sattAIsa, chabIsa, paccIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, bIMsa, somora dvAdvAtha hote haiM / srIvedI ke napuMsakavedI se unnIsa aura ekAdaza prakRtika do saMkrama sthAna adhika hone se unakI saMkhyA ekAdaza kahI hai / strIvedI ke ekAdaza sthAnoM ke sivAya aSTAdaza aura daza prakRtika do aura sthAna puruSavedI ke hone se vahAM trayodaza sthAna kahe haiM / kaSAya mArgaNA : kohAdI ubajoge cadusu kasAe su cANupuvIe / solasa ya UNavIsA tevIsA ceva tevIsA // 46 // krodha, mAna, mAyA tathA lobha rUpa cAra kaSAyoM meM upayukta jIvoM ke kramazaH sAlaha, unnIsa, teIsa, teIsa sthAna hote haiM / kokaSAya meM sattAIsa, chavIsa, paccIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, bosa, unnIsa, aThAraha, caudaha, trayodaza, dvAdaza, ekAdaza, dasa, cAra aura tIna ye solaha saMkrama sthAna haiM / I mAnakaSAyI meM pUrvokta solaha sthAnoM ke sivAya nava, ATha tathA do ina tIna sthAnoM ko jor3ane se uzIsa sthAna kahe gae haiN| mAyA tathA lobhakaSAyI jIvoM meM pratyeka ke tebIsa, tevIsa sthAna kahe haiM / kaSAyI ke do prakRtika sthAna hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki caubIsa prakRtiyoM kI sattA vAle upazAmaka jIva ke do prakRtika sthAna pAyA jAtA hai / 1 mahArAja 1 ettha akasAIsu saMkamaNadvANamekkaM ceva labbhade | cavIsasaMtakammiyovasA magassa uvasaMtakasAyaguNadvANammi dohaM payaDI N saMkamovalaMbhAdo (1008 ) C I Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnamArgaNA vANamhi ya tevIsAtivihe aikkamhiI ekavIsA ya mahArAja aNNANamhi ya tivihe paMceva ya saMkamaTThANA // 47 // mati, zruta tathA avadhijJAnoM meM teIsa saMkramasthAna hote haiM / eka arthAt manaHparyayajJAna meM paccIsa aura chabba'sa prakRtika sthAnoM ko chor3akara zeSa ikkIsa saMkrama sthAna hote haiM / kumati, kuzruta aura vibhaMga ina tInoM ajJAnoM meM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa, teIsa aura ikkIsa prakRtika pAMca sthAna haiN| vizeSa--yahAM 'NANamhi' pada meM matijJAna, zrutajJAna aura abadhijJAna ke sAtha mizrajJAna kA bhI grahaNa huA hai| zaMkA--samyagjJAnoM meM mizrajJAna kA aMtarbhAva kisa prakAra saMbhava hai ? samAdhAna - aimA nahIM hai / zuddhanaya kI apekSA samya jJAnoM meM mitha jJAna ke aMtarbhAva meM virodha kA abhAva hai / "kadhamissaNANassa sagaNApatabbhAvo ? No suddhaNayAbhippAraNa tassa tadaMtambhAvavirohAbhAbAdo" ( 1008 / 'ekkAmhi pada dvArA manaHparyayajJAna kA grahaNa kiyA gayA hai manaHparyayajJAna meM paccIsa aura chabbIsa prakRtika saMkramasthAna asaMbhava hai| "ekkAmma ekkavImAya"-"ekkammi maNapajjavaNANe ekkaborA-saMkhAvacchiNNANi saMkamaTThANANi hoti, tattha paNuvIsa chanbosANamamaMbhavAdo" 1 isa gAthA ke dvArA cakSu, abakSu tathA avadhidarzana vAle joboM kI prarUpaNA kI gaI hai| unakA pRthaka pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| unameM prodha prarUpaNA se bhinnatA kA abhAva hai| 1 ettha cakkhu-acakkhu-ohidaMsaNIsu pudhaparuvaNA Na kayA tesimodhaparuvaNAdo bhedAbhAvAdo (1008) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) 2 yahAM mati, zruta tathA avadhijJAna kA trividhajJAna rUpa meM grahaNa huA hai| yahAM teIsa saMkrama sthAna kahe gae haiN| zaMkA-yahAM teIsa saMkrama sthAna asaMbhava haiN| yahAM paccIsa prakRtika saMkramAdizaka kaise dhIca ogasuvidyAsAgara jI mahArAja mamAdhAna --sampagmithyA STi meM paccIsa prakRtika sthAna saMbhava hai| bhavya tathA prAhAra mArgaNA AhAraya-bhaviesu ya tevIsaM hoti saMkamaTThANA / aNAhArapasu paMca ya ekkaM ThANaM abhaviyestu // 48 // prAhArakoM tathA bhavyajIvoM meM teIma saMkramasthAna hote haiN| anAhArakoM meM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa, teIsa aura ikkIsa prakRtika paMca saMkrama sthAna hote haiM / __ abhavyoM meM eka paccIsa prakRtika hI sthAna hotA hai| apagata vedIchavvIsa sattAvIsA tevIsA paMcavIsa vaaviisaa| ede suNNaTThANA avagavedassa jIvassa // 46 // apagatabedI jIva ke chabbIsa, sattAIsa, teIsa, paccIsa, bAIsa prakRtika saMkramasthAna zUnya sthAna haiM / 3 2 ettha tivihaNANaggaheNa madisudarohiNANANaM saMgaho kaaynyo| tebosasaMkamaTThANAhArANamasaMbhavAdo / kathamettha paNuvIsasaMkamaTThANasaMbhavo tti NA saMkiyavvaM ? sammAmicchAiTThimmi taduvalaMbhasaMbhavAdo ___3 paMcasaMmaTThANANi avagavavedavisae Na saMbhavati tado edANi tattha sugNaTThANANi tti ghettavvANi (1009) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaki ) AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja napuMsakavedI-- uguvIsa ahArasayaM coisa ekkArasAdiyA sesA / par3he suTTAmA sae coisA hoMti // 50 // " napuMsaka vediyoM meM unnIsa prakAraha, caudaha tathA gyAraha ko yAdi lekara zeSa sthAna ( daza, nau, ATha, sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna, do aura eka ) milakara caudaha zUnya haiM | strIvedI aTThArasa cosa dvANA sesA ya dasagayAdIyA | ede sukANA bArasa itthIsu boddhavvA // 51 // strI vediyoM meM graThAraha caudaha prakRtika sthAna tathA daza ko lekara eka paryanta daza sthAna milakara dvAdaza zUnya sthAna jAnanA cAhie / purupavedI - coTsaga - etragamAdI havaMti uvasAmage ca khavage ca / ede surApaTAkhA dasa viya purisesu boddhavyA // 52 // puruSavedI jIvoM meM, upazAmaka tathA kSapaka meM caudaha prakRtika sthAna tathA nau se eka paryanta nau sthAna kula milakara dasa sthAna zUnya sthAna haiM / krodhAdikaSAyI rarAva aTaTha satta chakka parAga dugaM ekkayaM ca boddhavvA / sugATa ThANA paDhama - kasAyovajute // 53 // pade prathama kaSAya se upayukta jIvoM ke arthAt krodhiyoM ke nau, ATha, sAta, chaha, pAMca, do aura eka prakRtika ye sapta zUnya sthAna haiM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) sattaya chakkaM parAgaM ca ekkayaM ceva ANupavIe / vidiya - kasAyovajuttesu // 54 // ede susATa ThANA mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja dvitIya arthAt mAna kaSAyopayuktoM ke sAta, chaha, pAMca, eka prakRtika zUnya sthAna haiN| isa prakAra AnupUrvI se zUnya sthAna kahe gae haiN| vizeSa :- yahAM mAtrA aura lobhakaSAya ke zUnya sthAnoM kA kathana nahIM kiyA gayA, kyoMki do kaSAyoM meM sabhI saMkrama sthAna pAye jAte haiM / isa kAraNa unameM zUnya sthAnoM kA sadbhAva hai - sedokA esa patthi eso vicAro savesimeva saMkamadvANANa tatthAsuNAvaNAdo" ( 1009 ) diTTha sukhAsu vedakasAe su deva dvAsu / maggA - gavesaNAe du saMkamo zrANapuccIe // 55 // isa prakAra veda tathA kaSAya mArgaNAoM meM zUnya tathA zUnya saMkrama sthAnoM ke dRSTigocara hone para zeSa mArgaNAoM meM bhI AnupUrvI se mArgaNAoM kI gaveSaNA karanA cAhie / kammaM siyaTThANesu ya baMdhaTTAsu saMkamadvANe / ekkekeNa samAya baMdheNa ya saMkamahAraNe // 56 // karmAzika sthAnoM meM ( mohanIya ke satva sthAnoM meM ) tathA baMdha sthAnoM meM saMkrama sthAnoM kI pranveSaNA karanI cAhiye / eka eka baMdha sthAna aura satvasthAna ke sAtha saMyukta saMkrama sthAnoM ke eka saMyogI tathA dvisaMyogI bhaMgoM ko nikAlanA cAhiye / vizeSa :- "kammaMsiyaTThANANi nAma saMtakammaTTANANi " (1010) karmAzika sthAnoM ko satkarma sthAna kahate haiM / mohanIya ke satva sthAna aTThAIsa sattAIsa, chavvIsa, caubIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, ! : ! || I ." Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja teraha, bAraha gyAraha, pAMca, cAra, tIna, do, eka milAkara paMcadaza satva-sthAna haiN| ___mohanIya ke baMdha sthAna-vAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pAMca cAra, tIna, do aura eka minAkara dasa baMdha-sthAna haiN| mohanIya ke paMcadaza matva sthAnoM ke viSaya meM yaha khulAsA kiyA gayA hai / darzana moha kI tIna prakRtiyAM, cAritra moha kI solaha RcAya aura nava nokaSAya milAkara mohanIya ko 28 satva prakRtiyAM hotI hai| g2amyaktva prakRti kI udvalanA hone para 27 prakRti rupa sthAna hotA hai / mizra prakRti kI bhI udvalanA hone para 26 prakRti sA sthAna hotA hai / anaMtAnuvaMdhI catuSka kI visaMyojanA hone para 28 - 4 = 24 prakRti rupa sthAna hotA hai| mithyAtva kA kSaya hone para 24 - 1 = 23 prakRti rupa sthAna hotA hai / mizra kA kSaya hone para 22 prakRti rupa sthAna, samyaktva prakRti kA kSaya hone para 21 prakRti rupa sthAna kSAyika samyaktvI ke pAyA jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAbaraNa kaSAyASTaka kA kSaya hone se 21-8 = 13 prakRti rupa sthAna hai / strIbeda yA napuMsakaveda kA kSaya hone para 12 prakRtika rupa sthAna hotA hai| strIveda yA napuMsakaveda meM se zeSa bace veda kA kSaya hone para 11 prakRtika sthAna hotA hai / hAsyAdi SaTka kA kSaya hone para 11-6 = 5 prakRti rupa sthAna AtA hai / puruSaveda ke kSaya hone para 4 prakRtirupa sthAna AtA hai| saMjvalana krodha kA kSaya hone para tIna prakRtika sthAna, saMjvalana mAna kA kSaya hone para do prakRtika sthAna, saMjvalana mAyA kA abhAva hone para saMjvalana lobha kI sattA yukta eka prakRtika sthAna hotA hai| sUkSmasAMparAya (sUkSma lobha) guNa-sthAna meM sUkSmalobha pAyA jAtA hai / yahAM bhI pUrvavat lobha prakRti hai / isase isako pRthaka sthAna nahIM ginA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) guNa sthAna sastra sthAna vizeSa vivaraNa prathama tIna 28-25-26 dvitIya vRtoya 28-24 mAryasurthIka :- AcArya zrIparAvidhisAgara jI mahArA4, 23, 22, 21 paMcama pAMca pUrvavan paSTama pAMca pUrvavata saptama pAMca pUrvavat aSTama (upazama zreNI)| tIna 28, 24, 21 anama (kSapaka zreNI) nayama (pazama zreNI) | tIna 28, 24, 21 navama ( kSapaka zreNI) nau dazama ( u0 zre0) tIna -4-21 dazama ( jJa0 aMka)paka 1 sUkSmalAbha upazAMta bhojha cIna 28-24-21 mohanIya ke baMdha sthAna daza kahe gae haiM / usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai| mithyAtva guNasthAna meM mithyAtva, 16 kaSAya, eka beda, bhaya-jugupsA tathA hAsyarati athavA aratizoka rupa yugala milakara 22 prakRtika baMdha sthAna haiN| sAsAdana meM mithyAtva rahita 21 prakRti kA baMdha sthAna hai| mizra guNasthAna tathA avirata samyaktvI 21 - 4 = anaMtAnubaMdhI rahita 17 prakRtika baMdha sthAna hai / saMyatAsaMyata ke apratyAkhyAnAvaraNa rahita 17-413 prakRtika sthAna hai / saMyata ke pratyAkhyAnAvaraNa rahita 13 - 4 = 1 prakRtika sthAna hai / yahI krama apramatta saMprata tathA apUrvakaraNa guNasthAnoM meM hai| anivRttikaraNa meM bhaya-jugupmA tathA hAsya rati rahita pAMca prakRtika sthAna hai| puruSaveda kA baMdha rukane para veda rahita avasthA meM saMjvalana 4 kA baMdha hogA / krodha rahita ke 3 prakRti kA, mAnarahita ke do prakRtikA, mAyA rahita ke kevala lobha ke baMdha rupa eka prakRtika Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) sthAna hai / isa prakAra 22,21,17,13, 9, 5, 4, 3, 2, 1 prakRtirupa daza baMdha sthAna haiM / baMdha sthAna kI prakRtiyAM satya sthAnoM kI saMkhyA sama 22 prakRtika sthAna 1" 32 21 17- 13 .. 5 prakRtika sthAna " 73 4 1 " 73 -E n, 57 " 35 vivaraNa 28-27-26 mArgadarzaka:- arivArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 28, 24, 23, 22, 21 pAMca chuTTa sAsa cAra cAra cAra 28, 24, 23, 22, 21, 11 pUrvavat tathA 4 28, 24, 21 tathA 3 28, 24, 21, 2 2, 24, 21. 1 eka eka satvasthAna ko AdhAra banAkara baMdha tathA saMkrama sthAnoM kA tathA saMkrama sthAna ko AdhAra banAkara satva tathA baca sthAnoM ke parivartana dvArA dvisaMyogI bhaMgoM ko nikAlane kA kathana gAthA meM kiyA gayA hai 1 sUkSma tatva ke parijJAnArthI ko jayadhavalA TIkA kA parizIlana karanA upayogI rahegA / prakRtisthAna saMkrama 'sAdi ya jahAsaMkamakadikhutto hoi sAtha ekke kke / avirahida sAMtaraM kevaciraM kadibhAga parimANa // 57 // 1 sAdijaSNagahaNa sAdi praNAdi-bhuva zraddhava savva-posava ukkassA pNukkassa-jahRSNAjahaNNa--saMkama-saNNiyAsaNamaNiyogaddArANaM saMgaho kAyavyo / saMkamaggahaNa me desimaNiyogaddArANaM payaDiTThANa saMkama vasamattaM sUcedi / kadikhutto edeNappAbahuprANiyogAraM sUcidaM / 'avirahida' gahaNeNa eyajIveNa kAlo sAMtaraggahaNeNa vi eyajIveNaMtaraM sUcidaM / kevaciraM grahaNeNa donhaM pi visesaNAdo kadi ca bhAgaparimANa micvedeNa bhAgAbhAgassa saMgaho kAyabdho / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM davve khette kAle bhAve ya sariAvA ya / saMkamaNayaM NayavidU NeyA suda-desida-mudAraM // 5 // prakRtikasthAnasaMkrama adhikAra meM prAdi saMkrama, jaghanya saMkrama, alpabahutva, kAla, aMtara, bhAgAbhAga tathA parimANa anuyogadvAra haiM / isa prakAra naya ke jJAtAoM ko zrutopadiSTa, udAra aura gaMbhIra saMkramaNa, dravya, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAva tathA sannipAta ( sannikarSa ) kI apekSA jAnanA cAhiye / vizeSa-~-prakRtisthAna saMkrama adhikAra meM kitane anuyogadvAra haiM, isakA kathana kiyA hai / 'avirahita' pada se eka jIva kI apekSA kAla ko jAnanA cAhiye / 'sAntara' pada se eka jIva kI apekSA aMtara, 'katibhAga' se bhAgAbhAga, 'evaM' pada se eka bhaMgavicaya, 'dravya pada se dravyAnugama, 'kSetra' pada se kSetrAnugama tathA sparzanAnugama, 'kAla' pada se nAnA jIvoM kI apekSA kAlAcAmA prAvihitAmA mahArAja _ 'bhAva' pada se bhAvAnugama kahe gae haiM / prathama gAthA meM prAgata 'ca' zabda ke dvArA dhruva, adhruva, sarva, nosarva, utkRSTa aura jaghanya bheda yukta saMkramoM ko sUcita kiyA gayA hai / dUsarI gAthA meM prAgata 'ca' zabda ke dvArA bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi prAdi anuyoga dvAroM kA grahaNa huA hai| 2 evaM dave khette. atra vamityanena nAnAjIvasaMbaMdhino bhaMga. vicayasya saMgahaH / dabbe iccedeNa suttAvapraveNa dadhvapamANANugamo, khettaragahoNa khettANugamo, posaNANugamo ca / kAlaggahaNeNa vi kAlaMtarANaM NANAjIvavisayANaM sagaho gayabbo / bhAvaggaNaM ca bhAvANiyogaddArassa saMgaNaphalaM / etthA hiyaraNa Niso tabdhisayaparuvaNAe tadAhArabhAvapaduppAyaNaphalotti daTTabyo / saNNivAdaggahaNaM ca saNNiyAsANiyogaddArassa sUcaNA mettaphalaM / ca saddo vi bhujagArapada-Nikkheva-vaDDhINaM sappabhedANaM saMgAho / 'Nayavida'-nayajJaH 'NeyA' nayet, prakAzayedityarthaH (1015) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti saMkramAdhikAra 1 karmoM kI sthiti meM saMkrama arthAt parivartana ko sthiti mArgadarzakaMkrama jhAlAmA vidyAsAI jI zitikA saMkramaNa apavartanA, athavA udvartanA athavA paraprakatirUpa pariNamana se bhI hotA hai| sthiti ko ghaTAnA apavartanA hai| alpakAlIna sthiti kA utkarSaNa karanA udvartanA hai / saMkramayogya prakRti kI sthiti ko samAnajAtIya anya prakRti kI sthiti meM parivartita karane ko saMkramaNa yA prakRtyantara pariNamana kahate haiM / jJAnAvaraNAdi mUlakoM ke sthiti saMkramaNa ko mUla prakRti sthitisaMkrama kahate haiN| uttaraprakatiyoM ke sthiti saMkramaNa ko uttaraprakRti sthiti saMkrama kahate haiM / mUlaprakRtiyoM kI sthiti kA saMkramaNa kevala apavartanA aura udvartanA se hI hotA hai| uttara prakRtiyoM ko sthiti kA saMkramaNa apavartanA, udvartanA tathA prakRtyaMtara-sakramaNa dvArA hotA hai| ___ mUla prakRtiyoM kA dUsare kamaruna pariNamana nahIM hotA hai / mUla karmoM ke samAna mohanIya ke bheda darzana-mohanIya tathA cAritra mohanIya kA paraspara meM saMkramaNa nahIM hotA hai| prAyukarma kI cAra prakRtiyoM meM bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotA hai| jisa sthiti meM apavartanAdi tInoM na hoM, ume sthiti-asaMkrama kahate haiN| jA TThidI prokaDDijadivA ukAhijja divA aNNapaDi saMkA. mijjai vA so vidisaMkamo / seso dvidi prasaMkamo / ettha mUlapayaDi. dvidIe puNa prokkaDuvakaNAvaseNa saMkamo / uttara payaDiTThidIe puNa prokaDDukkaDaDaNapara-payaDisaMkatI hi sNkrmodtttthnvo| edeNokaDDaNAdapro jisse dvidIe Natthi sA dvidI dvidi asaMkramo ti bhaNNade (1041) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAga saMkramAdhikAra mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArAja kamoM kI svakAryopAdana zakti athavA phaladAna kI zakti ko anubhAga kahate haiM / "apAbhAgo NAma kammANaM sg-kjjuppaaynnsttii"| usa anubhAga ke saMkramaNa arthAt svabhAvAnnu ra pariNamana ko anubhAga saMkramaNa kahate haiM--"tassa saMkamo sahAvanara, saMkatI, so aNubhAgasaMkamotti vuccai" / yaha anubhAga saMkramaNa (1) mUla prakRti-anubhAga-saMkramaNa (2) uttaraprakRti anubhAga saMkramaNa ke bheda se do prakAra kA hai| mUlaprakRtiyoM ke anubhAga meM apakarSaNasaMkramaNa, utkarSaNa saMkramaNa hote haiN| unameM paraprakRtirupa saMkramaNa nahIM hotA hai| ___ uttara prakRtiyoM ke anubhAga meM utkarSaNa, apakarSaNa tathA paraprakRtirupa pariNamana hotA hai / (pRSTha 1114) ettha mUlapayaDIe mohaNIyasANidAe jo aNubhAgo jIvAmmi mohupAyaNa-sattilakkhaNo tassa prokaDa skahuNAvaseNa bhAvaMtarAvattI mUlapayaDi-aNubhAgasaMkamo NAma / / . uttarapayaDINa micchattAdoNamaNubhAgassa oka jhukkaDDaNaparapaDisakamehi. jo. satti-vipariNAmo so uttarapayaDiaNubhAga saMkamotti bhaNNade // ( 1114 ) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya jI mahArAja pradeza-saMkramAdhikAra jo pradezAgra jisa prakRti se anya prakRtiko le jAyA jAtA hai, vaha usa prakRti kA pradezAgra kahalAtA hai-"jaM padesaggamaNNaparyADa Nijjade jatto payaDIdo taM padesamgaM Nijjadi tisse payaDIe so padasamaMkramo / 1194 ) / jaise mithyAtva kA pradezAgra samyaktva prakRti rupa meM saMkrAnta kiyA jAtA hai, vaha samyaktvaprakRti ke rupa meM pariNata pradezAgra mithyAtva kA pradezAgra saMkramaNa hai-''jahA micchattalsa padesaragaM sammatta saMchudadi taM padesagaM micchattassa padesasaMkamo" / isa prakAra sarva karma prakRtiyoM kA pradezasaMkramaNa jAnanA cAhie "evaM smvtth"| yaha pradeza saMkramaNa pAMca prakAra kA hai| (1) udvelana, (2) vidhyAta, (3) adhaHpravRtta (4) guNasaMkramaNa (5) sarvasaMkramaNa ye pAMca bheda haiN| yaha bAta jJAtavya hai, ki jisa prakRtikA jahAM taka baMdha hotA hai, usa prakRti rupa anya prakRti kA saMkramaNa vahAM taka hotA hai; jaise asAtA vedanIya kA baMdha pramattasaMyatamuNasthAna paryanta hotA hai ataH asAtA vedanIya rupa sAtAvedanIya kA saMkramaNa chaTaveM guNasthAnaparyanta hogaa| sAtAvedanIya kA baMba mayogoM jina paryanta hotA hai| isase sAtAvedanIya rupa asAtA bedanIya kA saMkramamA prayodazaguNasthAna paryanta hotA hai / mUna prakRti meM saMkramaNa nahIM hai| jJAnAvaraNa darzanAvaraNAdi rUpa meM parivatita nahIM hogaa| uttaraprakRtiyoM meM saMkramaNa kahA gayA hai / darzana mohanIya aura cAritra mohanIya meM paraspara saMkramaNa nahIM kahA gayA hai| prAya catuSka meM bhI paraspara saMkrama nahIM hotA hai| yahI bAta prAcArya nemicaMdra siddhAntacakravartI ne gommaTTasAra karmakANDa meM kahI hai : baMdhe saMkAmijjadi jobaMdhe patthi mUlapayaDINaM / . saNa-caritamohe pAu-caukke Na saMkamaNaM // 410 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) adhaHpravRttAdi tIna karaNoM ke binA hI karma prakRtiyoM ke paramANuoM kA anya prakRti rUpa pariNamana honA udvelana saMkramaNa hai / jaise rassI nimitta vizeSako pAkara ukala jAtI hai, isI prakAra ina trayodaza prakRtiyoM meM udvelana saMkramaNa hotA hai / ve prakRtiyAM isa prakAra haiM -- AhAraduMgaM sambhaM missaM devadugaNAraya- caukkaM / ucca maNudrugamede terasa uvverulaNA payaDI // 415 go.. / / AhAraka zarIra, AhAraka prAgopAMga, samyaktva prakRti, mizra prakRti, devayugala, nAraka catuSka, uccagotra, manuSyagati, manuSyagati prAyogyAnupUrvI ye trayodaza udvelanA prakRti haiN| AcArya una trayodaza udvelanA prakRtiyoM meM mohanIya karma saMbaMdhI samyaktva prakRti tathA samyagmithyAtva ye do prakRtiyAM pAI jAtI haiM / anAdi mithyAdRSTi jIva ke 'ko sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai / upazama samyaktvI jIva ke prathamopazama samyaktva rUpa pariNAmoM ke dvArA mithyAtva prakRti ko trirUpatA prApta hotI hai, jaise yatra se pIse jAne para kodoM kA trividha pariNamana hotA hai / gommaTasAra karmakAMDa meM kahA hai jaMteNa ko vA paDhamuvasamabhAvajaMteNa / micchaM davvaM tu tithA asaMkhaguNahINadavyakamA // 26 // yaMtra dvArA kodoM ke dale jAne para koMDA, dhAnya tathA bhusI nikalatI hai, isI prakAra prathamopazama samyaktvarupa bhAvoM se mithyAtva kA mithyAtva samyaktva aura mizra prakRti rupa pariNamana hotA hai | vaha dravya asaMkhyAta guNahInakrama yukta hotI hai / mithyAtva prakRti kA samyaktva aura mizra prakRtirUpa pariNamana hone ke aMtarmuhUrta pazcAt vaha upazama samyakvI girakara mithyAtvI hotA hai / usake midhyAtvI banane ke antarmuhUrta kAla paryanta adhaHpravRtta Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdraprabhu zivarAma nATayAlA ( 66 ) khAmagAMva ji. bulaDANA saMkramaNa hotA hai / usake anaMtara udvelanA saMkramaNa hotA hai / isakA utkRSTakAla palyopamakA zrasaMkhyAta vA bhAga hai / itane kAla paryanta vaha mithyAdRSTi jIva mizra tathA samyaktva prakRti kA udvelana karatA hai ! prathamopazama samyaktvo mithyAtvI hone ke kAraNa aMtarmuhUrta pazcAt mizra aura samyaktva prakRti ko palpopa ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa udvelanA karatA hai / punaH dvitIya aMtarmuhUrta ke dvArA patyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti khaNDa ko utkIrNa karatA hai| yaha krama palyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga taka jArI rahatA hai| itane kAla meM donoM prakRtiyoM kA udvelana dvArA kSaya ho jAtA hai | yaha kathana sthiti saMkrama kI apekSA kiyA gayA hai / pradeza saMkramaNa kI dRSTi se pUrva pUrva sthiti khaNDa se uttarottara sthiti khaMDa pradeza satra meM zralpapradezoM kI udvelanA kI jAtI hai / dvitIyAdi samayoM meM asaMkhyAta guNita, zrasaMkhyAta guNita pradezoM kI udvelanA kI jAtI haiM / yaha krama pratyeka aMtarmuhUrta ke aMtima samaya paryanta rahatA hai / yaha jIva kucha pradezoM kI udvelanA kara svasthAna meM ho noce nikSipta karatA hai aura kucha ko parasthAna meM nikSipta karatA hai / prathama sthiti khaNDa meM se prathama samaya meM jitane pradeza ukeratA hai, unameM se parasthAna arthAt paraprakRtirupa meM alpapradeza nikSepaNa karatA hai kintu svasthAna meM unase prasaMkhyAtaguNita pradezoM kA nikSepaNa karatA haiN| isase dvitIya samaya meM svasthAna meM saMkhyAtaguNita pradezoM kA nikSepaNa karatA hai, kintu parasthAna meM prathama samaya ke parasthAna-prakSepa se vizeSahIna pradezoM kA prakSepaNa karatA hai / yaha krama pratyeka antarmuhUrta ke antima samaya paryanta jArI rahatA hai / yaha udvelana - saMkramaNa kA krama ukta donoM prakRtiyoM ke upAntya sthiti khaNDa taka calatA hai / antima sthiti khaNDa meM guNasaMkramaNa aura sarvasaMkramaNa hote haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vidhyAtasaMkramaNa-jina karmoM kA guNapratyaya yA bhavapratyaya se jahAM para baMdha nahIM hotA, vahAM para una karmoM kA jo pradeza saMkramaNa hotA hai, use vidhyAta saMkramaNa kahate haiN| ___guNasthAnoM ke nimitta se hone vAle baMdha ko guNa-pratyaya kahate haiM / jaise mithyAtva ke nimimadhyAvAI kasavinimaprasatAhArAja sRpATikA saMhanana, ekendriya jAti prAdi solaha prakatiyoM kA baMdha hotA hai / Age ke sAsAdana guNasthAna meM ina mithyAtva nimittaka molaha prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti ho jAne se inakA baMdha nahIM hotaa| vahAM ukta prakRtiyoM kA jo pradezasatva hai, usakA para prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| isa saMkramaNa ko vidhyAta saMkramaNa kahate haiN| jina pratiyoM kA mithyAtva Adi guNasthAnoM meM baMba saMbhava hai, phira naraka, deva Adi bhava vizeSa ke kAraNa { pratyaya ) baza vahAM unakA baMdha nahIM hotA, ise bhava pratyaya prabaMdha kahate haiM / jaise mithyAtva guNasthAna meM ekendriya jAti, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa prAdi prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, kintu nArako jIvoM ke narakabhava ke kAraNa unakA baMdha nahIM hotA hai, kAraNa nArakI jIva marakara ekendriyoM meM utpanna nahIM hote haiN| ve marakara saMjJI paMcendriya paryAptaka karmabhUmiyA manuSya athavA tiryaMca meM ho paidA hote haiN| "NerayiyANaM gamaNaM sapNIpajjatta-kammabhUmi-tiriyaNare / " una nArakI jIvoM ke jo pUrva meM bAMdhI ekendriyAdi prakRtiyAM thIM, unake pradezoM kA paraprakati rupa se saMkramaNa hotA rahatA hai / yaha bhI vidhyAta saMkramaNa hai| yaha saMkramaNa pradhaH pravRttasaMkramaNa ke rukane para hI hotA hai| __ adhaH pravRttasaMkramaNa---sabhI saMsArI jIvoM ke 1 dhra va-baMdhinI prakatiyoM ke baMdha hone para tathA sva-sva bhavabaMdha yogya parAvartana prakRtiyoM ke pradezoM kA jo pradeza saMkramaNa hotA hai, vaha adhaHpravRtta sakramaNa haiN| ... 1 ghaaditi-micch-ksaay-bhytejdug-nniminn-vnnnncno| sattazAladhuvANaM cadudhA sesANayaM ca dudhA-go, ka. 124 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja guNasaMkramaNa-apUrvakaraNAdi pariNAma vizeSoM kA nimitta pAkara prati samaya jo pradezakA asaMkhyAtaguNazreNI rUpa se saMkramaNa hotA hai, use guNasaMkramapA kahate haiM / __sarvasaMkramaNa ---vivakSita karma prakRti ke sabhI karmapradezoM kA jo eka sAtha para prakRni rupa meM saMkramaNa hotA hai, use sarva saMkramaNa kahate haiN| yaha sarva saMkramaNa udvelana, visaMyojana, aura kSapaNakAla meM caramasthiti khaNDa ke caramasamayavartI pradezoM kA hI hotA hai, anya kA nahIM hotA hai / " vedaka mahAdhikAra " kadi AvaliyaM pavesei kadi ca pvissNtikssaavliyN| kheta-bhava-kAla-poggala-dvidi-vivAgodaya-khayo du||56|| prayoga vizeSa ke dvArA kitano karma prakRtiyoM ko udayAvalI meM praveza karatA hai ? kisa jIva ke kitanI kama prakRtiyoM ko udoraNA ke binA hI sthiti kSaya se udayAvalI meM praveza karatA hai / kSetra, bhava, kAla aura pudgala dravya kA prAzraya lekara jo sthiti vipAka hotA hai, use udIraNA kahate haiN| udayakSaya ko udaya kahate haiM / vizeSa- vedagetti aNiyogaddAre doNi aNiyogaddArANi-taM jahA udayo ca udIraNAca' ghedaka anuyoga dvAra meM do anuyogadvAra hote haiM, eka udaya tathA dUsarA udIraNA hai / . tattha udayoNAma kammANaM jahAkAla jaNido phalavivAgo kammodayo udayo tti bhaNidaM hoi'-karmoM kA yathAkAla meM utpanna phala-vipAka. udaya hai| usa karmodaya ko udaya kahate haiM / "udIraNA puNa aparipattakAlANaM ceva kammANamuvAviseseNa paripAcanaM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apasva-paripAcana mudIraNA iti bacanAt" udoraNA kA svarupa yaha hai, ki jo udaya ko apariprApta karmoM ko upAyavizeSa (tapazcaraNAdi) dvArA paripakva karanA-udayAvasthA ko prApta karanA udIraNA hai| apakva karmoM kA paripAcana karanA udIraNA hai, aisA kathana hai / 1 kahA bhI hai: kAleNa uvAyeNaya paccaMti jahA vnnphphiphlaaii| taha kAleNa taveNa ya paccaMti kayAI kammAI // jaise apanA samaya Ane para yathAkAla athavA pAyAdvArA pahArAja vanaspati Adi phala pakate haiM, usI prakAra kie gae karma bhI yathA kAla se athavA tapazcaryA ke dvArA paripAka avasthA ko prApta hote haiN| zaMkA-~-kadhaM puNa udayodoraNANaM vedagababaeso ? udaya aura udIraNA ko vedaka vyapadeza kyoM kiyA gayA hai ? samAdhAna--"Na, vedijjamANatva-sAmaNNAvekvAye doNhimedesi tabbavaesasiddhIe virohAbhAvAdo"- aisA nahIM hai| vedyamAnapanA ko sAmAnya apekSA se udaya, udIraNA donoM ko vedaka vyapadeza karane meM virodha kA abhAva hai / (1344) kSetra pada se narakAdi kSetra, bhava pada se ekendriyAdi bhava, kAlapada se zizira, hemanta AdikAla athavA yauvana, bur3hApA Adi kAlajanita paryAyoM kA, pudgala zabda se gaMdha, tAMbUla, vastra, prAbhUSaNAdi iSTa tathA aniSTa padArthoM kA grahaNa karanA cAhie / ko kadamAe hidIe pavesago ko va ke ya aNubhAge / sAMtara-NiraMtara vA kadi vA samayA du bohavvA // 6 // 1 khetta bhava-kAla-poggale samassiyUNa jo TThidivivAgo udayakkhano ca so jahAkamamudIraNA udayo ca bhaNayi tti| (1346) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI subidhAsAgara jI mahArAja kauna kisa sthiti meM pravezaka hai ? kauna kisa anubhAga meM praveza karAtA hai ? inakA sAMtara tathA niraMtarakAla kitane samaya pramANa jAnanA cAhie ? vizeSa - "yahA~ ko kadamAe dvidIe pavesago" isa prathama zravayava dvArA sthiti- udIraNA sUcita kI gaI hai / 'ko va ke ya zraNubhAge' isa dvitIya avayava dvArA anubhAga udIraNA prarupita kI gaI hai / isake dvArA pradeza udIraNA bhI nirdiSTa kI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki sthiti aura anubhAga kA pradeza ke sAtha avinAbhAva hai / "sAMtaraNiraMtaraM vA bAddhavvA" ke dvArA udaya aura udIraNA kA sAMtarakAla tathA niraMtarakAla sUcita kiyA gayA hai / 'kadi samayA' vAkya ke dvArA nAnA aura eka jIva saMbaMdhI kAla aura aMtara prarUpaNA sUcita kI gaI hai / 'vA' zabda ke dvArA samutkIrtanA zrAdi anuyoga dvAroM kI prarUpaNA sUcita kI gaI hai| isase samutkIrtanA Adi pralAbahutva paryaMta caubIsa zranuyoga dvAroM kI yathAsaMbhava udaya aura udIraNA ke viSaya meM sUcanA kI gaI yaha zravadhAraNa karanA cAhiye / bahugadaraM bahugadara se kAle ko Nu thovadaragaM vA / samayamudIreMto kadi vA samaye udIredi // 61 // vivakSita samaya se anaMtaravartI samaya meM kauna jIva bahuta karmoM kI, kona jIva stokatara karmo kI udIraNA karatA hai ? prati samaya udIraNA karatA huA yaha jIva kitane kAla paryanta nirantara udIraNA karatA hai ? vizeSa -- isa gAthA ke pUrvArdha dvArA prakRti-sthiti- anubhAga aura pradeza sambandhI udIraNA viSayaka bhujagAra tathA zralpatara kI sUcanA dI gaI hai / uttarArdhaM gAthA dvArA bhujagAraviSaya kAlAnuyoga dvAra kI sUcanA dI gaI hai| isake dvArA zeSa bhanuyogadvAroM kA 1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgraha karanA caahie| isake dvArA pada-nikSepa tathA vRddhi kI prarupaNA kI gaI hai| " mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja jo jaM saMkAmedi ya jaM baMdhadi jaM ca jo udIredi / ke keNa hoi ahiyaM dvidi-aNubhAge paMdesagge // 62 // / jo jIva sthiti anubhAga aura pradezAgna meM jise saMkramaNa karatA hai, jise bAMdhatA hai, jisakI udo raNA karatA hai, vaha dravya kisase adhika hotA hai ? . vizeSa---1 yahAM 'prakRti' pada anuktasiddha hai, kyoMki prakRti ke binA sthiti, anubhAgAdi kA honA asaMbhava hai| baMtra pada meM baMdha tathA satva kA aMtarbhAva hai| udIraNA meM udIraNA tathA udaya kA grahaNa karanA caahie| - prakRti udIraNA ke (1) mUla prakRti udIraNA (2) uttara prakRti udIraNA ye do bheda kahe gaye haiN| uttara prakRti udIraNA ke do bhenan / eka bheda ekaikotaraprakRti-udIraNA tathA dUsarA bheda prakRtimani-udIraNA hai| yaha sUtra prakRtisthAna udIraNA se sambaddha hai, kintu cUNikAra usake nirupaNa ko sthagita karate haiM, kAraNa ekaika prakRti udIraNA kI prarUpaNA ke binA usakA pratipAdana asaMbhava hai ! : . ekaikaprakRti udIraNA ke (1) ekaikamUlaprakRti-udI raNA (2) ekaikottara prakRti-udIraNA ye do bheda haiN| inakA pRthak pRthaka caturvizati anuyogadvAroM se anumArgaNa karane ke pAzcAt 'kadi prAvaliyaM pavesedi' isa sUtrAvayava kI arthavibhASA karanA cAhiye / 1 payaDivadirittANaM didi-aNubhAsa-padesANamabhAveNa payaDIe prguttsiddhttaado| jo jaM baMdhadi ti edaNa baMdho payaDi-TidimaNubhAga-padesa bhayabhiNNo ghettvyo| ettheva saMtakammassa vi aMtabhAvo vRkkhAyalo / udIraNAe udayasahAdAe gaNaM kAyakvaM (.1348) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja . 2 eka samaya meM jitanI prakRtiyoM ko udIraNA saMbhava hai utanI prakRtiyoM ke samudAya ko prakRti-sthAna-udIraNA kahate haiM / - isakA saMdaptarA anuyogadvAroM se varNana kiyA gayA hai / samutkIrtanA se alpabahulba paryanta anuyoga dvAra tathA bhujagAra padanikSepa tathA vRddhi dvArA varNana kiyA gayA hai| __samutkIrtanA ke sthAna samatkIrtanA aura prakRti samu-kIrtanA ye do bheda haiM / aTThAIsa prakRtirUpa sthAna ko prAdi lekara guNasthAna aura mArgaNA sthAna ke dvArA itane prakRti sthAna udayAvalI ke bhItara praveza karate haiM, isa prakAra kI prarupaNA sthAna samutkIrtanA kahI jAtI hai| itanI prakRtiyoM ke grahaNa karane para yaha vivakSita sthAna utpanna hotA hai, isa prakAra ke pratipAdana ko prakRti samutkotaMnA yA prakRti nirdeza kahate haiN| sthiti udIraNA--- gAthA 60 meM yaha pada pAyA hai 'ko kadamAe didIe pdesgo|' isakI sthiti-udIraNA rUpa vyAkhyA karanA caahiye| yaha sthiti-udoraNA (1) mUlaprakRti-sthiti-udo raNA (2) uttara-prakRti-sthiti udIraNA ke bheda se do prakAra hai / inakA 2 payaDINaM ThANaM payaDiTThANaM payatisamUhottibhaNidaM hoI / tassa udIraNA payaDiTThANaudIraNA / payaDINamekkakAlammi jettiyANamudIridu saMbhavo tettiyametINaM samudAyo paDiTThANa-udIraNA ti vuttaM bhavadi / tattha imANi sattArasamaNiyogaddArANi NAdavvANi bhavaMti samuzkittaNA jova appAbahuetti bhujagAra-padaNikleva-baDDI pro Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirupaNa (1) pramANAnugama (2) svAmitva ( 3) eka jIvako apekSA kAla ( 4 ) aMtara (5) nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya (6 ) kAla ( 7 ) aMtara (8) sannikarSa ( 9 ) alpabahutva 10) bhujAkAra (11) padanikSepa (12) sthAna (13) vRddhi inake dvArA kiyA gayA hai / ( 1416 ) anubhAga udIraNA gAthA 60 meM yaha pada pAyA hai "ko va ke ya aNubhAge ti" kauna jIva kisa anubhAga meM praveza karatA hai ? isa kAraNa anubhAga udIraNA para prakAza DAlanA ucitacaci zrI suvidhAsAgara jI mahArAja 1 prayoga ( pariNAma vizeSa ) ke dvArA sparvaka, vargaNA aura avibhAga praticcheda rUpa anaMta bheda yukta anubhAga kA apakarSaNa karake tathA anaMtaguNahIna banAkara jo spardhaka udaya meM die jAte haiM, usako anubhAga udIraNA kahate haiM / jisa prakRtikA jo Adi spardhaka hai, vaha udIrapA ke lie apakarSita nahIM kiyA jA sakatA / "tattha jaM jisse AdiphaTTayaM taM Na prokaDDijjadi' / isa prakAra do prAdi anaMta spardhaka udoraNA ke lie apakarSita nahIM kie jA sakate haiM / 'evamaNatANi phaDDayANi Na okaDDijati' ( 1476 } prazna- udIraNA ke lie ayogya spardhaka 'kettiyANi ?' kitane haiM ? 1 aNubhAgA mUluttarapayaDIya maNaMtabheyabhiSaNa phaDDaya-baggaNAvibhAga-paDicchedasaruvA payogeNa pariNAmaviseseNa prokaDDiyUNa aNaMtaguNahINasaruveNa jamudaye dijjati sA udIraNA zAma / kudo ? apakvapAcanamudIraNe ti vacanAt { 1479 ) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna- jitane jaghanyanikSepa haiM aura jitanI jaghanya atisthApanA hai, utane udIraNA ke ayogya spardhaka haiN| isase Age ke samasta spardhakAramA ke alAprapAlatiSakAegajAna yAmyA hai| "jattigo jahaNNago Nivakhevo jahaNiyA ca aicchAvanA tattiyANi" anubhAga udIraNA ke ( 1) mUla prakRti anubhAga udIraNA (2) uttaraprakRti anubhAga udIraNA ye do bheda haiM / 1 mUla prakRti anubhAga udIraNA kA teIsa anuyoga dvAroM se nirupaNa huA hai| ___ uttara prakRti anubhAga udoraNA ke ye caubIsa anuyoga dvAra haiM / ( 1 ) saMjJA ( 2 ) sarva udI raNA ( 3 ) nosarva udIraNA ( 4 ) utkRSTa udIraNA ( 5 ) anutkRSTa udIraNA ( 6 ) jaghanya udIraNA ( 5 ) ajaghanya udIraNA ( 8 ) sAdi udIraNA (9) anAdi udIraNA (10) dhra va udIraNA (11) adhra va udIraNA (12) eka jIva kI apekSA svAmitva (13) kAla (14) antara (15) nAnA jIvoM ko apekSA bhaMgavicaya (16) bhAgAbhAga (17) parimANa (18) kSetra (19) sparzana (20) kAla (21) aMtara (22) sannikarSa (23) bhAva (24) alpabahutva tathA bhujAkAra, padanikSepa, vRddhi aura sthAna inake dvArA anubhAga udarINA para prakAza DAlA gayA hai| uttara prakRti anubhAga udIraNA kA nirupaNa karate hue cUNi sUtrakAra kahate haiM- 'duvihA saNNA ghAisaNNA . TANasaNNA ca' ( 1491) __ maMjJA ke ( 1 ) dhAti saMjJA (2) sthAna saMjJA ye do bheda haiN| 1 mUlapaDi-aNubhAgudIraNAe tatya imANi tevIsamaNiyogahArANi saNNA-savvudoraNA jAba appAbahuetti / bhujagAro padaNiklevo vaDhi udIraNA cedi ( 1480 ) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtisaMjJA ke dezapAtI aura sarvaghAtI ye do bheda haiM / sthAna saMjJA 'latA, dAru, asthi, zaila rupa svabhAva ke bheda se cAra prakAra ko kahI gaI hai| 1 ghAti saMjJA tathA sthAna saMjJA kA eka sAtha kathana kiyA gayA hai, kyoMki aisA na karane se graMya. kA anAvazyaka vistAra ho jAtA / ...: . mithyAtva, anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, kroca mAna mAyA aura lobha rUpa bAraha kaSAyoM kI anubhAga-udI raNA sarvaghAtI hai| vaha histhAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika hai / "micchatta-ArasakasAyANubhAga-udIraNA savvaghAdI; duDhANiyA tihANiyA ghauTTANiyA vA" (1491) mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mhArA - samyagmithyAtva kI anubhAga udIraNA sarvaghAtI tathA dvisthAnIya hai| 2 samyagmithyAtva ke dvArA jIva ke samyaktva guNa kA nimUla binAza hotA hai, isase mithyAtva ko udIraNA ke samAna hI isakI udIraNA hai| yahAM dvisthaani| kahA hai, kyoMki dvisthAnikatva ko chor3akara prakArAntara asaMbhava hai| . 3 AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne samyagmithyAtva ko jAtyaMtara sarvaghAtI kahA hai| 1 tAno do vi saNNAgro eyapavaTTayeNetra vattaissAmo pudha putra paruvagAe gaMthagauravappasaMgAdo (1491) micchatodIraNAe iva sammAmicchattodoraNAe vi sammattasapiNadajIvaguNassa NimmUlaviNAsadasaNAdo ( 1492) . . sammAmicchudayeNa jarAMtarasavadhAdi-kajjeNa / jaba samma miccha pi ya sammisso hodi pariNAmo // 21, go.jii.|| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ) samyaktva prakRti kI anubhAga udI raNA dezaghAtI hai / vaha eka sthAnIya aura dvisthAnika hai / "eyavANiyA vA dRDhANiyA vA" 1 saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha tathA srIveda, napuMsakaveda aura puruSaveda kI anubhAga-udIraNA dezaghAtI bhI hai, sarvaghAtI bhI hai / baha eka sthAnika, dvisthAnika, tristhAnika tathA catuHsthAnika bhI hai / "cadusajalaNa-tivedANamaNubhAgudIraNA desaghAdI sambadhAdI vA egaTThANiyA vA dRTThANiyA, tiDhANiyA cauTTANiyA vA" (1492) saMjvalana catuSka aura vedatraya jaghanya anubhAga kI apekSA dezaghAtI haiM / ajaghanya aura utkRSTa anubhAga kI apekSA donoM rupa. bhI hai / mithyA dRSTi se lekara asaMyatamamyaSTi paryanta saMkleza aura vizuddhi ke nimitta se ukta prakRtiyoM kI anubhAga-udIraNA sarvaghAtI tathAgadezakAtI donoM haiM zrIsaMjhumbAsasAgara aAdihAprathAnoM meM anubhAga-udIraNA dezaghAtI mAtra hai / vahAM sarvaghAtI udIraNA kA usa guNasthAna rupa pariNamana ke sAtha virodha hai| hAsyAdi chaha nokaSAyoM kI anubhAga udAraNA dezapAtI tathA sarvaghAtI bhI hai| dvisthAnIya, tristhAnIya tathA catu:sthAnIya bhI hai| ___ saMyatAsaMyatAdi uparima guNasthAnoM meM hAsyAdiSaTka kI anu. bhAga udIraNA dvisthAnIya hai tathA dezaghAtI hai| sAsAdana, mizra tathA avirata samyaktvo taka dvisthAnIya tathA dezaghAtI hai tathA sarvaghAtI bhI hai / mithyAdRSTi ko anubhAga udIraNA dvisthAnIya, tristhAnIya tathA catuHsthAnIya hai| - - - 1 etaduktaM bhavati-micchAiTippahuDi jAva asajadasammAiTTi tAva edesi kammANamaNu-bhAgudIraNAe sabaghAdI desaghAdI ca hodi / saMkilesavisohviseNa saMjadAsaMjadappahuDi ubari sandhattheva desaghAdI hodi / tattha savvadhAdiudIraNAe taguNapariNAmeNa saha virohAdo tti ( 1492) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 80 ) prAcArya yativRSabha ne kahA hai, "cadusaMlajaNa-NabaNokasAyANamaNubhAgaudIraNA eiMdie vi desaghAdI hoi" (1492) saMjvalana catuSka aura nokaSAya navaka kI anubhAga udIraNA ekendriya meM dezaghAtI hI hotI hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhidhasAgara jI mahArAja pradeza udIraNA : yaha pradeza udIraNA (1) mUlaprakRti pradeza udIraNA (2) uttara prakRtipradeza udIraNA ke bheda se do prakAra kI hai| - mUlaprakRti pradeza-udIraNA kA pratipAdana teIsa anuyoga dvAroM se huA hai| "mUlapaDipadesudIraNAe tatthemANi tevIsa aNiyogaddArANi samukkittaNA jAva appAbahue ti bhujagAra-padaNikkheva-vaDilaudIraNA cedi" (1541) * uttara-prakRti-pradeza-udoraNA kA varNana caubIsa anuyoga dvAroM se huA hai| - 1 mithyAtvako utkRSTa pradeza-udIraNA saMyamake abhimukha caramasamayavartI mithyAdRSTi jIva ke hotI hai| vaha jIva mithyAtva kA parityAgakara tadanaMtara samayameM samyaktva aura saMyamako eka sAtha grahaNa karane vAlA hotA hai / - samyaktva prakRti kI utkRSTa pradezaudIraNA samayAdhika pAvalI kAla se yukta akSINadarzanamohI kRtakRtyavedaka samyagdRSTi ke hotI hai| 1 micchattassa ukkassiyA padesudIraNA kassa ? saMjamAbhimuha carimasamaya-micchAiTThissa se kAle sammattaM saMjamaMca paDibajjamANassa (1549) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sabhyagmithyAtva kI utkRSTa pradezaudoraNA sarvavizuddha tathA samyaktva ke abhimukha caramasamayavartI samyagmithyAdRSTi jIva ke hotI hai| anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSTayakI utkRSTa pradezaudoraNA sarva vizuddha aura saMyama ke abhimukha caramasamayavartI mithyAdRSTi ke hotI hai| apratyAkhyAnAvaraNa kI utkRSTa pradeza udIraNA sarve vizuddha athavA ISanmadhyama pariNAmavAle tathA saMyama ke unmukha caramasamayavartI asaMyata samyaktvo ke hotI hai| ." pratyAkhyAnAvaraNa kI utkRSTa pradezaudIraNA sarvavizuddha yA ISanmadhyama pariNAmavAle saMyamAbhimukha caramasamayavartI dezavatI ke hotI hai| " saMjvalana krodha kI utkRSTa pradezaudIraNA caramasamayavartI krodha kA ghedana karane vAle kSapaka kI hotI hai| prakAra saMjvalana mAna mArgadarzI ra mAyAve ziSmAko sAnajamAvAsina lobha saMjvalana kI utkRSTa pradeza-udoraNA samayAdhikapAvalIkAla vAle caramasamayavartI sUkSmasAparAyaguNasthAnayukta ke hotI hai| srIveda ko utkRSTa pradezodoraNA samayAdhika prAvalIkAla vAle caramasamayavartI srIveda kA vedana karane vAle kSapaka ke hotI hai| puruSaveda kI utkRSTa pradezodIraNA samayAdhika prAvalI kAla vAle aura gharama samaya meM puruSaveda kA vedana karane vAle kSapaka ke hotI hai| napusakaveda kI utkRSTa pradeza-udIraNA samayAdhika prAvalI kAlavAle caramasamayavartI napusakaveda kA vedana karane vAle kSapaka ke hotI hai| __ chaha kaSAyoM kI utkRSTa pradeza udIraNA prapUrvakaraNa ke aMtima samaya meM vartamAna kSapaka ke hotI hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (. 83.). , - cUNi sUtrakAra kahate haiM "yaDibhujagAro ThidibhujagArI aNubhAga bhujagAro pademabhujagAro" ( pRSTha 1586 )-prakRti bhujAkAra, sthiti bhujAkAra, anubhAga bhujAkAra tathA pradeza bhujAkAra rupa bhujAkAra ke cAra prakAra haiN| yahAM bhujAkAra ke sivAyaM padatikSepa aura vRddhi udoraNA bhI vibhAsanIya hai| zaMkA - vedaka adhikAra meM udaya aura udoraNA kA varNana to ThIka hai, kintu yahAM gAthA 62 meM baMtra, saMkrama aura satkarma kA kathana viSayAntara sA pratIta hotA hai ? . mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja samAdhAna- aisA nahIM hai / udayodI raNa visayaNiNNayajANaTThameva TaeNmi pi paruvaNe virohAbhAvAdo" (1578) udaya aura udIraNA viSaya-nirNaya ke parijJAnArtha baMdha, saMkramAdi kA kathana karane meM koI virodha nahIM AtA hai| zrI praza f.:: : :... kAmAlA upayoga anuyogadvAra khAna ji. bulaDANA kevaciraM uvajogo kammi kasAyammi ko va kennhiyo|| ko vA kammi kasAe abhikkhamubajogamuvajutto // 63 // __ kisa kaSAya meM eka jIva kA upayoga kitane kAla paryanta hotA hai ? kauta upayoga kAla kisase adhika hai ? kauna jIva kisa kaSAya meM nirantara eka sadRza upayoga se upayukta rahatA hai ? ekkammi bhavaggahaNe ekkakasAyammi kadi ca uvjogaa| ekkammi ya uvajoge ekkasAe kadi bhavAca // 64 // ___ eka bhavake grahaNa kAlameM tathA eka kaSAya meM kitane upayoga hote haiM ? eka upayoga meM tathA eka kaSAya meM kitane bhava hote haiM ? uvajogavaggaNAo kammi kasAyammi kettiyA hoMti / . karisse. ca gadIe kevaDiyA vaggaNA hoti / / 65 // . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kisa kaSAyameM upayoga saMbaMdhI vargaNAeM kitanI hotI haiM ? kisa gati meM kitanI vargaNAeM hotI haiM ? ekkamhi ya aNubhAge ekkkasAyammi evakakAleNa / uvajuttA kA ca gadI visarisa-mubajujjade kaac||66 // eka anubhAga meM tathA eka kaSAyameM eka kAla kI apekSA kaunasI gati sadRzarupa se upayukta hotI hai ? kaunasI gati visadRzarupase upayukta hotI hai ? kevaDiyA uvajuttA sarisIsu ca vaggaNA-kasAesu / kevaDiyA ca kasAe ke ke ca visissade keNa // 67 // sadRza kaSAya-upayoga vargaNAoM meM kitane jIva upayukta haiM ? cAroM kaSAyoM se upayukta saba jIvoM kA kaunasA bhAga eka eka kaSAya meM upayukta hai ? kisa kisa kaSAyase upayukta jIva kona kaunasI kaSAyoM se upayukta jIvarAzi ke sAtha guNAkAra aura bhAgahArakI apekSA hona athavA adhika hote haiM ? je je jamhi kasAe ubajuttA kieNu bhUdapuvvA te / hohiMti ca uvajuttA evaM sabvastha boddhavvA // 18 // jo jo jIva vartamAna samaya meM jisa kaSAya meM upayukta pAye jAte haiM, ve kyA atIta kAla meM usI kaSAya se upayukta the tathA AgAmI kAla meM kyA ve usI kaSAyarupa upayoga se upayukta hoMge? isa prakAra sarva mArgaNAoM meM jAnanA cAhiye uvajogavaggaNAhi ca avirahiMda kAhi virahidaMcAvi / paDhama-samayovajuttehiM carimasamae ca boddhavyA // 66 // (7) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suviSTiSTra jI mahArAja kitanI upayoga vargaNAoM ke dvArA kaunasA sthAna avirahita aura kaunasA sthAna virahita pAyA jAtA hai ? prathama samaya meM upayukta jIvoM ke dvArA tathA isI prakAra aMtima samaya meM upayukta jIvoM ke dvArA sthAnoM ko jAnanA cAhie / vizeSa - jayadhavalA TIkA meM uparokta gAthA - mAlikA ke viSaya meM isa prakAra prakAza DAlA gayA hai " ettha gAhAsuttaparisamattIe sasaha maMkaviNNAso kimaTTha kado ?" -- yahAM gAthAsUtroM ke samApta hone para 'sapta' aMka kA vinyAsa kisa hetu kiyA gayA hai ? edAo satta ceva gAhAo ubajogaNiyogaddAre paDibaddhAmro ti jANAvaNa ( 1615 ) -- ye sAta gAthAeM upayoga anuyogadvAra se pratibaddha haiM, isake parijJAnArthaM yaha kiyA gayA hai| cUNisUtra meM kahA hai, "kevaciraM uvajogo kamhi kasAyamhi tti edassa padassa zrattho zraddhAparimANaM" - kisa kaSAya meM kitane kAla paryanta upayoga rahatA hai? isa pada kA arthaM zraddhA kAla parimANa hai, "zraddhA kAlo tassa parimANaM" isa pRcchA ke samAdhAnArthaM yativRSabhAcArya kahate haiM- "krodhaddhA, mANaddhA, mAyaddhA, lohaddhA jahaNiyAo vi ukkassiyAmro vi tomuhuttaM" (1615 ) - krodha kaSAya yukta upayogakAla, mAna kaSAya yukta upayogakAla, mAyA kaSAya yukta upayoga kAla tathA lobha kaSAya yukta upayogakAla jaghanya se tathA utkRSTa se aMtamuhUrta hai| gatiyoM ke niSkramaNa tathA praveza kI apekSA cAroM kaSAyoM kA jaghanyakAla eka samaya bhI hotA hai "gadIsu NikkhamANapavesaNa ekasa bhayo hojja" ( 1615 ) 'ko va keNa himo' (gAthA 63 ) kisa kaSAyakA upayoga kAla kisa kaSAya ke upayoga kAla se adhika hai, isa dvitIya pada kA athaM kaSAyoM ke upayogakAla sambandhI alpabahutva hai / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ). '. mAna kaSAyakA javanyakAla sabase, alpa hai| krodha. kaSAyakA jadhanyakAla isase vizeSa adhika hai| mAyA kaSAyakA jaghanyakAla krodha kaSAya ke jaghanyakAlase vizeSAdhika hai| lobha kapAyakA jaghanya kAla mAyA kaSAya ke jaghanya kAla se vizeSAdhika hai / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 4 mAna kaSAya kA utkRSTa kAla lobha kaSAya ke jaghanyakAla se saMkhyAtaguNA hai| krodha kA utkRSTakAla mAnake utkRSTa kAlase vizeSAdhika hai| mAyA kA utkRSTa kAla. krodha ke utkRSTa kAlase vizeSAdhika hai | lobhakaSAya kA utkRSTakAla mAyAke utkRSTakAla se vizeSAdhika hai| cUNisUtra meM kahA hai, "pabAijjateNa uvadeseNa addhArNa biseso aMtomuhutta" (1617)-pravAhyamAna upadeza ke anusAra prAbalIke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hI vizeSAdhika kAla jAnanA cAhie / prazna-"ko vuNa pavAijjatovaeso NAma buna bhedaM ?"pravAhyamAna upadeza kA kyA abhiprAya hai ? . jo upadeza sarva prAcArya sammata hai, cirakAla se avicchinna saMpradAya dvArA pravAharupase calA A rahA hai, aura jo ziSyaparaMparA ke dvArA pratipAdita kiyA jA rahA hai, vaha pravAhyamAna upadeza hai| ... cAroM gatiyoM kI apekSA se kaSAyoM ke jaghanya tathA utkRSTa kAla. ke viSaya meM yaha dekhanA avadhAraNa karane yogya haiM : ... narakagati meM lobha kaSAyakA jaghanyakAla sarva stoka hai| devagati meM krodha kA jaghanya kAla usase arthAt narakagati ke jaghanya lobha kAla * se vizeSAdhika hai| devagati meM mAnakA jaghanya kAla devagati ke jaghanya krodha kAla se saMkhyAtaguNita hai| narakagati meM mAyA kA jaghanyakAma devagati meM mAna ke jaghanya kAla se Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - vizeSAdhika hai| naraka gati meM mAnakA jatranyakAla narakaMgati ke mArgadarzaka :- ajadhaya mAyAlAgasIsahayAtagaNA hai| devagati meM mAyA kA jayacyakAla narakagati ke jadhanya mAnakAla se vizeSAdhika hai| * manuSya tathA tiryaMcagati meM mAna kA jaghanyakAla devagati ke jaghanya mAyAkAla se saMkhyAtaguNA hai| manuSya aura tiryaMcoM ke krodhakA jaghanya kAla unake jaghanya mAna kAla se vizeSAdhika hai| manuSya aura tiryaMcoM ke mAyA kA jaghanyakAla unhIM ke jaghanya krodha kAla se vizeSa adhika hai| unake lobha kA jaghanyakAla unhIM manuSya tathA tiryaMcagati ke jaghanya mAyA kAla se vizeSAdhika hai| narakagati ke krodha kA jaghanyakAla manuSya tathA tiryaMcayoni ke jIvoM ke jaghanya lobha-kAla se saMkhyAtaguNA hai| devagati meM lobha kA jaghanya kAla narakagati ke javanya krodha kAla se vizeSa adhika hai| ____ narakagati meM lobha kA utkaSTakAla devagati ke jaghanya lobha kAla se saMkhyAtaguNita hai| devagati meM kodha kA utkaTakAla narakagati ke utkRSTa lobhakAlase vizeSa adhika hai| devagati meM mAnakA utkRSTa kAla devagati ke utkRSTakrodhakAla se saMkhyAtaguNA hai / narakagati meM mAyAkA utkRSTakAla devagati ke utkRSTa mAnakAla se vizeSa adhika hai / narakagati meM mAnakA utkRSTa kAla naraka gati ke utkRSTa mAyA kAla se saMkhyAtaguNA hai / devagati meM mAyAkA utkRSTa kAla narakagati ke utkRSTa mAna kAla se vizeSAdhika hai| ___ manuSya aura tiryaMcoM ke mAra . utkRSTa kAla devagati ke utkRSTa mAyA kAla se saMkhyAtaguNA hai| manuSya aura tiryaMcoM ke koSa kA utkRSTakAla unhIM ke utkRSTa mAnakAlase vizeSAdhika hai| manuSya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) tiryacoM ke mAyA kA utkRSTakAla unake utkRSTa krodhakAla se vizeSa adhika hai| manuSya-tiryaMcoM ke lobha kA utkaSTakAla unake mAyAkAlase vizeSAdhika hai| narakagati meM krodha kA utkRSTakAla manuSyoM tathA tiryaMcoM ke utkRSTa lobhakAla se saMkhyAtaguNA hai| devagati meM lobha kA utkRSTa kAla narakagati ke utkRSTa lobhakAla se vizeSAdhika hai| gAthA 63 meM yaha kahA hai "ko vA kamhi kasAe abhikkhamuvajogamuvajutto" ? kauna jIva kisa kaSAya meM nirantara eka sadRza upayoga se upayukta rahatA hai ? isa viSaya meM yaha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zaMkA-"abhikkhamubajogamuvajutto" vAkya meM prAgata 'abhikkha. muvajoga' abhIkSaNa upayoga kA kyA bhAva hai ? samAdhAna-abhIkSNa upayoga kA bhAva hai bAra bAra upyog| eka jIva ke eka kaSAya meM punaH punaH upayoga kA jAnA abhIkSNa upayoga hai-"abhIkSaNamupayogo muhumuhurupayoga ityarthaH / ekasya jIvasyaikasmin kaSAye paunaHpunyenopayoga iti yAvat" (1622) prodha kI apekSA lobha, mAyA, krodha tathA mAna meM avasthita rupa paripATI se asaMkhyAta apakarSoM ke vyatIta hone para eka bAra lobhakasAya ke upayoga kA parivartanabAra atirikta hotA hai| prarthAt adhika hotA hai| - kaSAyoM ke upayoga kA parivartana isa kramase hotA hai| rogheNa tAva lobho mA krodho mANo ti prasaMkhejjesu Agarisesu gadesu saI lobhAgarisA pradiregA bhavadi / 1622 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (FE) mArgadarzaka AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja mogha kI apekSA lobha, mAyA, krotra aura mAna kaSAya meM isa avasthitarupa paripATI se asaMkhyAta apakarSo zrarthAt parivartanavAroM ke bIta jAne para eka bAra lobhakaSAya ke upayoga kA parivartanavAra ( bhAgarisA) atirikta hotA hai / 'etthAgarasA ti vRtta pariTTaNavArI ti gaya" -- manuSyoM aura tiyaMcoM ke pahile eka aMtarmuhUtaM paryanta nobha kA upayoga pAyA jAyagA / punaH eka aMtarmuhUrta paryanta mAyA kapAyarupa upayoga hogA / isake pazcAt aMtarmuhUtaM paryanta krodha kaSAyarUpa upayoga hogA / isake antara aMtamuhUrta paryanta mAna kaSAyarUpa upayoga hogA / isa krama se prasaMkhyAtavAra parivartana hone para pIche lobha, mAyA, krodha aura mAnarupa hokara punaH lobha kaSAya se upayukta hokara mAyA kaSAya meM upayukta jIva pUrvokta paripATI krama se krodha rUpa se upayukta nahIM hogA, kintu lobha kapAyarupa upayoga ke sAtha aMtarmuhUrta rahakara punaH mAyA kaSAya kA ullaMghana kara krodha kaSAyarupa upayoga ko prApta hogA / tadanaMtara mAna rUpa hogaa| isa prakAra krodha, mAna, mAMyA tathA lobha ina cAroM kaSAyoM kA upayoga parivartana asaMkhyAta vAra vyatIta ho jAne para punaH eka bAra lobhakaSAya saMbaMdhI parivartanavAra adhika hotA hai| "asaMkhejjesu lobhAga risesu pradiregesu gadesu kovArisehi mAyAgarasA zrAdiregA hoi" (1623) - ukta prakAra se prasaMkhyAta lobhakaSAya saMbaMdhI apakarSo (parivartanavAroM) ke pratirikta ho jAne para krodha kaSAya sambandhI apakarSa ( parivartanavAra) adhika hotA hai| asaMkhyAta mAyA apakarSo ke atirikta ho jAne para mAna apakarSa kI apekSA krodha prapakarSa adhika hotA hai / "asaMkhejjehi mAyAgarisehiM pradiregehi gadehiM mANAgarisehi kodhArisA AdiregA hodi (1624 ) " / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prodha prarUpaNAke samAna tiryaMcagati tathA manuSyagati meM varNana 'jAnanA cAhiye "eva progheNa / evaM tirikkhajoNigadIe maNusagadIe c|" mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ... narakagati meM krodha, mAna, punaH krodha, mAna isa kramase sahastroM parivartana bAroM ke botane para tadanaMtara eka bAra lobha kapAyarupa upayoga parivartita hotA hai| .. devagatimeM lobha, mAyA, punaH lobha, mAyA isa kramase sahastroM bAra parivartanavAroM ke bItane para tadanaMtara eka bAra mAna kaSAya saMbaMdhI upayoga kA parivartana hotA hai / 2 - mAna kaSAya meM upayoga saMbaMdhI saMkhyAta-sahasya parivartanavAroM ke vyatIta hone para tadanaMtara eka bAra krodha kaSAyalpa upayoga parivartita hotA hai / 3 - zaMkA- "ekasmi . bhavaggahaNe ekkakasAyammi kadi ca uvajogA"--eka bhava ke grahaNa karane para tathA eka kaSAya meM kitane upayoga hote haiM ? * samAdhAna-eka nArakIke bhavana haNameM krodha kaSAya saMbaMdhI upayoga ke bAra saMkhyAta hote haiN| aMsaMkhyAta bhI hote haiN| mAna ke upayoga ke bAra saMkhyAta hote haiN| asaMkhyAta bhI hote haiN| isa 2 "NirayagaIe koho mANo, koho mANo ti bAra-sahassANi pariyaciduNa saya mAyA privttdi| mAyAparivattehi sahassehiM gadehi lobho parivattadi" (1624) / 2 devagadIe lobho mAyA, lobho mAyA tti vArasahassANi gaMtNa tado saI mANa kasAyo parivattadi / 3 mANassa saMkhajjesu garisesu. gadisu taMdI saI kodho parivattadi ( 1626) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) prakAra mAyA aura lobha kaSAya ke bAra bhI jAnanA cAhiye / "evaM sesAsu gadosu" (1629) isa prakAra zeSa arthAta tiryaMca, manuSya aura devagati meM varNana jAnanA caahiye| narakagati ke jisa bhavagrahaNa meM krodha kaSAya saMbaMdhI upayogabAra saMkhyAta hote haiM, usI bhava-grahaNameM usake mAnopayogabAra niyamase saMkhyAta hI hote haiN| isI prakAra mAyA aura lobha saMbaMdhI upayoga ke viSaya meM jAnanA caahiye| narakagati ke jima bhavagrahaNa meM mAnopayoga saMbaMdhI upayoga ke bAra saMkhyAta hote haiM, vahAM krodhopayoga saMkhyAta bhI hote haiM tathA asakhyAta bhI hote haiN| mAyA ke upayoga tathA lobha ke upayoga mArgadarzaka :- AcArya zrI viddhiAsAgara jI mahArAja niyama se saMkhyAta hote haiN| jahAM mAyAke upayoga saMkhyAta haiM, vahAM / krodhopayoga, mAnopayoga saMkhyAta va asaMkhyAta haiM / lobha ke upayoga niyamase saMkhyAta hote haiN| narakagati ke jisa bhava-grahaNa meM lobhakaSAya saMbaMdhI upayogabAra saMkhyAta hote haiM, vahAM krodhopayoga, mAnopayoga, mAyoprayoga ke vAra bhAjya haiM arthAt saMkhyAta bhI hai, prasaMkhyAta bhI haiN| . narakagati ke jisa bhavagrahaNameM krodhopayogavAra asaMkhyAta haiM, vahAM zeSa kaSAyoM ke upayogavAra saMkhyAta hote haiM; tathA asaMkhyAta bhI hote haiN| ___ nArakI ke mAnopayogake bAra jahAM asaMkhyAta hote haiM, vahAM krodhopayoga ke vAra niyama se. asaMkhyAta hote haiM / mAnopayoga aura lobhopayoga ke bAra bhajanIya haiM arthAt saMkhyAta hote haiM, asaMkhyAta bhI hote haiN| nArakI ke jahAM mAyA kaSAya ke upayogavAra asaMkhyAta hote haiM, vahAM krodha aura mAna ke upayogavAra asaMkhyAta hote haiM / lobhopayogavAra saMkhyAta hote haiM, asaMkhyAta bhI hote haiN| jahAM lobhopayoga-vAra asaMkhyAta hote haiM, vahAM krodha, mAna tathA mAyA kaSAyake upayogavAra niyamase asaMkhyAta hote haiN| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) devoM meM nArakiyoM ke samAna krodhAdi kaSAya sambandhI upayogavAra kahe gae haiN| itanI vizeSatA hai ki jisa prakAra 1 nArakI jIvoM ke krotropayoga sambandhI vikalpa haiM, usa prakAra ke vikalpa devoM meM lobhopayoga ke viSaya meM jJAtavya haiN| nArakiyoM ke jaise mAnopayoga ke vikAse devoM ke sAyA saMbaMdhI vikalpa hai / nArakiyoM ke jaise mAyopayoga ke vikalpa hai, vaise devoM ke mAna saMbaMdha haiN| nArakiyoM ke jaise lobhopayoga ke vikalpa haiM, devoM ke usa prakAra krodhopayoga ke vikalpa haiM / (1631 ) prazna -" uvajoga vaggaNAzro kamhi kasAyamhi kettiyA hoMti ? upayoga vargaNAeM kisa kaSAyameM kitanI hotI haiM ? samAdhAna -- yahAM yaha bAta jJAtavya hai ki upayoga vargaNAeM ( 1 ) kAlopayoga-vagaMNA ( 2 ) bhAvopayoga vargaNA ke bhedase do prakAra haiM / 1 krodhAdikaSAyoM ke sAtha jo jIva kA saMprayoga haiM, baha upayoga hai / kaSAyoM ke saMprayoga rupa kaSAyopayoga ke kAla ko kaSAyopayoga kAla kahate haiM / vargANA, vikalpa tathA bheda ekArthavAcI haiM / 'vaggaNA viyappA - bhedA ti eyaTTho' (1636 ) 1 jahA paraiyANaM kohojogANaM viyappA tahA devANaM lobhovajogANaM viyappA / jANeraiyANaM mANovajogANaM viyappA tahA devANaM mAyovajogANaM viyappA / jahANeraiyANaM mAyovajogANaM viyappA tahA devANaM mANovajogANaM viyappA | jahAnera iyANaM lobhovajuttANaM viyappA tahA devANaM kohovajogANaM viyappA 2 go NAma kohAdikasA ehi saha jIvassa saMpajogo / kAlavisayAdo uvajogavaggaNAo kolovajoga vaggaNAzro tti ghnnaado| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyoM ke udayasthAnoM ko bhAvopayoga vargaNA kahate haiM"bhAvo-vajogavaggaNApro NAma kasAyodayaTThANANi" (1637) / bhASa kI apekSA tIvra, manda Adi bhAvoM se pariNata kaSAyoM ke jaghanya vikalpa se lekara utkRSTa vikalpa taka SaDvRddhikramase avasthita udayasthAnoM ko bhAvopayoga ghargaNA kahate haiM / 1 / / ve kaSAyodayasthAna asaMkhyAtalokoM ke jitane pradeza hoMge, utane pramANa haiM / ve udayasthAna mAna kaSAyameM sabase alpa haiN| krodha meM vizeSAdhika haiM / mAyA meM vizeSAdhika haiM / lobhameM vizeSAdhika haiN| donoM prakArako vargaNA kathana, pramANa tathA alpabahutva prAgamameM vistAra pUrvaka kahA gayA hai| kramaprApta gAthA naM. 66 ko cauthI gAthA kahA hai / 'ekkamhi mArgadarzaya prabhA eka sukisAyAmmajIekkakAlaNa / uvajuttA kA ca gadI visarisamuvajujjade kA ca // ' isa gAthA kA artha hai, eka kaSAya saMbaMdhI eka anubhAga meM tathA eka hI kAla meM kaunasI gati upayukta hotI hai athavA konasI gati visadRza arthAt viparIta kramase upayukta hotI hai? ___ isake samAdhAna meM cUNikAra kahate haiM 'ettha vihAsAe doSiNa uvaesA'-isa gAthA kI vibhASA meM do prakAra ke upadeza haiM / eka upadeza ke anusAra jo kaSAya hai, bahI anubhAga hai| kaSAyase bhinna anubhAga nahIM hai| krodhakaSAya krodhAnubhAga hai| mAnakaSAya, mAyAkaSAya tathA lobhakaSAya kramazaH mAnAnubhAga, mAyAnubhAga tathA lobhAnubhAga haiN| "ekkeNa uvaeseNa jo kasAmro so aNubhAgo, tattha jo kasAmro so . 1 bhASado tivyamaMdAdibhAvapariNadANaM kasAyudayaTThANANaM jahaNNaviyappappahuDi jAvukkassaviyappotti chavaDhikameNAvaTThiyANaM bhAvovajogavagaNA tti bbeso| bhAvavisesidAno ubajogavAggaNAo bhAvobajogavaggaNApro si viyakkhiyattAdo (1636) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNubhAgo ti bhAgaMtassAbhippAyo Na kasAyado vadiritto aNubhAgo asthi ! kopo kodhaabhaago| krodha para krodhAnubhAgo nAnyaH kazcidityarthaH / evaM mANa-mAyA-lobhANaM' / (16.39) anubhAga kAraNa hai| kaSAya pariNAma usase utpanna kArya hai, ..... mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja isa prakAra anubhAga aura kaSAya meM kArya kAraNa kA bheda hai aisA nahIM kahanA cAhie arthAt anubhAga aura kaMpAya bhinna bhinna nahIM hai| "aNubhAgo kAraNaM kasAyapariNAmo takkajjamidi tANaM bhedo Na vottjutto"| yaha upadeza pravAhamAna nahIM hai| pravAhamAna dUsarA upadeza hai, jo kaSAya aura anubhAga meM bhinnatA mAnasA hai| kArya aura kAraNa meM bhinnatA ke liye bheda naya kA avalaMvana kiyA gayA hai| kArya hI kAraNa nahIM hai| aisA mAnane kA niSedha hai-"etya buNa apaNo kasAmo aNNo ca aNubhAgo tti vivakkhiyaM kajjakAraNANaM bhedaNayAvalaMbaNAdo / Na ca kajja ceva kAraNa hoi, viSyaDisehAdo" (1641) 1 AryamaMkSu prAcArya kA upadeza apravAhyamAna hai tathA nAMgahasti prAcArya kA upadeza pravAhamAna jAnanA cAhie narakagati tathA devagati meM eka, do, tIna athavA cAra kaSAyoM se upayukta jIva pAye jAte haiN| tithaMca tathA manuSyagati meM cAroM kaSAyoM se upayukta jIvarAzi dhruvarupa se pAI jAtI hai / isa kAraNa unameM zeSa vikalpoM kA prabhAva hai, "NirayadevagazeNamede viyappA asthi, sesApro gadIgro NiyamA cadukasAyobajuttAno" | narakagati meM yadi eka kaSAya ho, to niyamase krodha kaSAya hotI hai| yadi vahAM do kaSAya hogI to krodhakaSAya ke sAtha anya ajjamakhubhayavaMtANaM uvaeso etthApanAijjamANo gAma / NAgahasthikhavaNArNa udhaeso pavAijjatamo tti ghetabbo 1641 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA prabhu | .:: ... dazAlA khAmA .ma. bulaDANA kaSAya kA saMyoga hogA; jaise krodha aura mAna, krodha aura mAyA, krodha aura lobha / yadi tIna kaSAya hoM to krodha ke sAtha anya kaSAyoM kA saMyoga hogA; jaise krodha ke sAtha mAna aura mAyA, athavA krodha ke sAtha 'mAna aura lobha athavA krodha ke sAtha mAyA aura lobha tathA yadi cAroM kaSAya hoM, to krodha, mAna, mAyA aura lobha ye kaSAya catuSTaya rheNgii| . jaisA narakAta meM krodha kaSAyake sAtha zepa vikalpoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, usI prakAra devagati meM lobha kaSAya ke sAtha zeSa vikalpoM kA varNana jAnanA caahie| ___ yaha bhI jJAtavya hai ki eka eka kaSAya ke udaya sthAna meM prasArthikA jIjAsvasivilo zrIsaMsthAnace bhAga mAtra hone haiN| eka eka kaSAya ke upayogakAla-sthAnameM utkarSase asaMkhyAta jagat zreNI pramANa trasa jIva rahate haiM / isase yaha artha spaSTa hotA hai, ki sabhI gati vAle jIva niyamase aneka kaSAya-udaya sthAnoM meM tathA aneka kaSAyopayogakAla sthAnoM meM upayukta rahate haiM / alpabahutva ko nau padoM dvArA isa prakAra kahA gayA hai :utkRSTa kaSAyodaya-sthAna meM tathA utkRSTa mAnakaSAyopayogakAla meM jIva sabase kama haiN| isase utkRSTa kaSAyodayasthAnameM tathA jaghanya mAnakaSAyopayogakAlameM jova asaMkhyAtaguNita hote haiN| isase utkRSTa kaSAyodayasthAna meM aura anutkRSTa-majaghanya mAnakaSAyopayoga kAla meM jova upayukta pada se asaMkhyAtaguNita hote haiN| isase jaghanyakaSAyodaya sthAna meM aura utkRSTa mAnakaSAyopayoga kAlameM jIva asaMkhyAtaguNita hote haiN| ... . isase jaghanya kaSAyodaya sthAnameM tathA jaghanya mAvodaya kaSAyopayoga kAlameM jIva asaMkhyAtaguNita haiN| isase jaghanya kaSAyodayasthAnameM aura anutkRSTa-prajaghanya mAnakaSAyopayogakAlameM jIva asaMkhyAtagRNita hote haiM / isase anutkRSTa-ajaghanya atubhAga sthAnameM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura utkRSTa mAnakaSAyopayogakAlameM jova asaMkhyAtaguNita hote haiN| isase anutkRSTa-ajaghanya anubhAga sthAnameM tathA jaghanya mAnakaSAyopayogakAlameM jIva asaMkhyAtaguNita hote haiN| isase anutkRSTaajaghanya anubhAga sthAnameM tathA anutkaSTa prajaghanya mAnakaSAyopayoga kAla meM jIva asaMkhyAtaguNita hote haiN| 1 yahAM jisa prakAra nau padoM ke dvArA mAnakaSAyopayoga pariNata jIvoM kA varNana huA hai, usI prakAra krodha, mAyA tathA lobha ina kaSAyatrayase pariNata jIvoM ke alpabahutva kA avadhAraNa karanA cAhie, kAraNa inameM vizeSatA kA abhAva hai| parasthAna alpabahutva ke viSaya meM cUNi sUtrakAra kahate haiM "etto chattIsapadehi appAbahuaM kAya" (1646) / isa svasthAna alpabahatva se parasthAna saMbaMdhI alpabahatva chattIsa padoM se pratibaddha mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja karanA cAhiye mArgadarzaka vaha chattIsa padagata allabahutva isa prakAra kahA gayA hai:utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM utkRSTa mAyA kaSAyake upayogakAla se pariNata jIva vizeSAdhika hote haiM / isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM utkRSTa lobha ke upayogakAla se pariNata jIva vizeSAdhika haiN| isase utkRSTa kaSAyodayasthAna meM jaghanya mAnakaSAya ke upayogakAla se pariNata jIva aMsakhyAtaguNita hote haiM / isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM javanya krodhopayogakAlase pariNata jIva vizeSAdhika haiN| isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM jaghanya mAyA kaSAya ke upayoga kAla se pariNata jIva vizeSAdhika haiM / isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM jaghanya lobha kaSAya ke upayoga kAla se pariNata jIva vizeSAdhika haiN| isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM ajaghanya-anu...' Ta mAna kaSAya ke upayoga kAla meM jIva prasaMkhyAta guNe haiM / NAgahasthilAhA mANakasAyassa NavahiM padehiM payadappAbahupraviNiNNano koha-mAyA-lobhANaM pi kAyabdo, visesAbhAvAdo (1646) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura prajaghanya-anutkRSTa krodha ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase utkRSTa kathAyodaya sthAna meM prAijaghanya-pramuSTa mAyA pAyaka mhavAga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase utkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura ajaghanya-anutkRSTa lobha ke upayoga kAla meM vizeSAdhika hai| isase jaghanya kaSAyodaya sthAna meM zrIra utkRSTa mAnakapAya ke upayoga kAla meM jIva asaMkhyAta guNita hai| isase jaghanya kapAyodaya sthAna meM aura utkRSTha krodha kaSAya ke upayogakAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase jaghanma kaSAyodaya sthAna meM aura utkRSTa mAyA kaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase jaghanya kaSAyodaya sthAna meM aura utkRSTa lobhakaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiM / isase jaghanya kapAyodaya sthAna meM prora jaghanya mAnakaSAya ke upayogakAla meM jIva asaMkhyAtaguNe haiN| isase jaghanya kApAyodaya sthAna meM aura jaghanya koSa ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isame javanya kaSAyodaya sthAna meM prora japanya mAyA kaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isake jaghanya kaSAyodaya sthAna meM aura jaghanya lobha kaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase jaghanya kapAyodaya sthAna meM aura prajaghanya-anutkRSTa mAnakaSAya ke upayoga kAla meM jIva asaMdhyAtaguNe haiM / isase jaghanya kaSAyodaya sthAna meM aura prajaghanya-anutkRSTa krodha ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase jaghanya kapAyodaya . sthAna meM tathA ajayanya-anutkRSTa mAyA ke upayogakAla meM jIva vizeSAdhika haiM / imase jaghanya kaSAyodaya sthAna meM aura ajaghanyaanutkRSTa lobha ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| ipase ajaghanya-anutkRSTa kapAyodaya sthAna meM prora utkRSTa mAna kaSAya ke upayoga kAla meM jIva asaMkhyAta guNe haiM / imase ajaghanya anutkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura utkRSTa krodha ke upayo kAla meM jIba vizeSAdhika haiM / isase ajayanya-anutkRSTa kaSA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 / yodaya sthAna meM aura utkRSTa mAyA kapAya ke upayogakAla meM jova vizeSAdhika haiN| isase prajavArya tumkRSTa kavAyodaya svAnamAlathI mhArAja utkRSTa lobha ke upayogakAla meM jIva vizeSAdhika haiM / isase prajadhanya-anutkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura janghaya mAna ke upayoga kAla meM jIva asaMkhyAta guNe haiM / isase ajaghanya-anutkRSTa kaSAyo. daya sthAna meM aura jaghanya krodha ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiM / isase ajaghanya anutkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura jaghanya mAyA kaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika hote haiM / isase prajaghanya-anutkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura jaghanya lobha ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase jaghanya-anutkRSTa kapAyodaya sthAna meM aura ajadhanya-anutkRSTa mAnakaSAya ke upayoga kAla meM jIva asaMkhyAta guNita haiM / isase ajaghanya-anutkRSTa kapAyodaya sthAna meM aura ajaghanya-anutkRSTa krodhakaSAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isase prajaghanya-anutkRSTa kaSAyodaya sthAna meM aura ajaghanya-anuskRSTa mAyAkapAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSA dhika haiM / isase ajaghanya-anutkRSTa kapAyodaya sthAna meM aura ajadhanyaanutkRSTa lobha pApAya ke upayoga kAla meM jIva vizeSAdhika haiN| isa prakAra prAdhakI apekSA yaha parasthAna alpabahutva kahA gyaa| "evaM ceva tirikkha-maNusagadI su vi vattabvaM'-isI prakAra tiryaca praura manuSya gati meM bhI kahanA cAhie / 'NirayagadIsu parayANa-appA bahugraM citiya podadhvaM' naraka gati meM parasthAna alpavahunva vicAra karake jAnanA cAhie / (pRSTha 1647) aba paMcamI gAthA "kevaDiyA ucajunA marisIsu ca vagaNAkasAemu" sadRza ka pAyopayoga-vargaNAgoM meM kitane jIva upayukta haiM, kI vibhASA kI jAtI hai| aisA gAhA sUcanAsuttaM'-yaha gAthA sUcanA sUtra hai / isake dvArA ye anuyogadvAra sUcita kiye gaye haiM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ) mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhiAsAgara jI mahArAja "saMtaparuvaNA, davvapamANaM, khetta---pamANaM, phosaNaM kAlo aMtaraM bhAgAbhAgo adhyAbahudhe ca"-satprarupaNA, dravya pramANa, kSetrapramANa, sparSana, kAla, antara, bhAgAbhAga aura alpabahutva ye pATha anuyoga dvAra haiM / ukta anuyoga dvAroM se kaSAyopayukta jIvoM kA gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura AhAra ina trayodaza mArgaNA-sthAna rupa anugamoM se anveSaNa karanA caahiye| isake pazcAt cAra gati sambandhI alpabahutva viSayaka mahAdaMDaka karanA cAhiye 'mahAdaMDayaM kAdUNa samattA paMcamI gAhA / ' ( 1649 ) mahAdaMDaka karane para pAMcavIM gAthA kA svarupa pratipAdana pUrNa hotA hai| udAharaNArtha eka mahAdaMDaka isa prakAra kahA gayA hai| ___ manuSyagati meM mAnopayukta jIva sarva stoka haiM / krodhopayukta vizeSAdhika haiM / mAyopayukta vizeSAdhika haiM / lobhopayukta vizeSAdhika haiM / naraka gati meM lobhopayukta manuSyagati ko apekSA asaMkhyAta guNe haiM / mAyopayukta saMkhyAptaguNe haiM / mAnopayukta saMkhyAtaguNe haiM / krodhopayukta saMkhyAtaguNita haiN| devagati meM narakagati ke krodhopayuktoM kI apekSA krodhopayukta deva asaMkhyAtaguNa haiM | unase mAnopayukta saMkhyAtaguNita haiN| unase mAyopayukta saMkhyAtaguNe hai / unase lobhopayokta saMkhyAtaguNe haiM / tiryaMcagati meM devagati meM lobhopayukta jIvoM kI apekSA mAnopayukta tiryaMca anaMtagaNita hai / unase krodhorayukta vizeSAdhika haiN| unase mAyopayukta vizeSAdhika haiN| unase lobhopayukta vizeSAdhika haiM / 'ebameso gaimaragaNA viso ego mahAdaMDa pro' (1650) isa prakAra yaha gati mArgaNA saMbaMdhI eka mahAdaMDaka hugrA / isa prakAra iMdriyAdi mAgaMNA sambandhI mahAdaMDaka jJAtavya haiN| __ praba chaThavI gAthA "je je jamhi kasAe uvajuttA kiNNu bhUdapugdhA te"- jo jo jIva vartamAna kAla meM jisa kaSAyopayukta Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 100 ) hai, pratIta kAla meM ve kyA usI kaSAya se uAyukta the ?" ke saMbaMdha pratipAdanA kramAgata hai| ___isa viSaya meM isa prakAra prarUpaNA hai - jo jIva vartamAna samaya meM mAna kaSAyopayukta haiM, ve atIta kAlameM mAna kAla nomAnakAla tathA mizrakAla meM the| jisa kAlavizeSa meM vartamAna kAlIna mAnakaSAyopayukta jIvarAzi mAnopayoga se pariNita pAI jAtI hai, vaha kAla mAnakAla hai| isa jIvarAzi meM se jisa kAla vizeSa meM eka bhI jIva mAnakaSAya meM upayukta na hokara krodha, mAyA tathA lobha kapAyoM meM yathA vibhAga pariNata ho, usa kAla ko nomAnakAla kahate haiM / yahAM vivakSita mAna se atirikta zeSa kaSAya nomAna kahe jAta haiN| isI vivakSita jIva rAzi meM se jisakAla meM alpa jIva rAzi mAnakaSAyase upayukta ho tathA thor3o jIvarAzi krodha, mAna tathA lobhakaSAya se yathAsaMbhava upayukta hokara pariNata ho, usa kAla ko mizra kAla kahate haiM / (1651) isa prakAra krodha kaSAyameM, mAyA kaSAya meM tathA lobha kapAya meM tIna prakAra kA kAla hotA hai| isa prakAra mAna kapAyopayukta jIboM kA kAla bAraha prakAra hotA hai / ____jo jIva vartamAnakAla meM krodhopayukta haiM, unakA atIta kAla meM 'mANakAlo Nanthi, pomANakAlo mimsa kAlo ya'-mAna kAla nahIM hai, kintu nomAnakAla tathA mizrakAla ye do hI kAla hote haiN| krodhopayukta jIvoM ke ekAdaza prakArakA kAla pratIta kAla meM vyatIta huaaa| jo isa samaya mAyopayukta haiM, unake atItakAla meM dvividhamAnakAla, dvividha krodhakAla, trividha mAyAkAla tathA tIna prakAra kA lobhakAla isa prakAra mAyopayukta jIvoM ke atIta kAla meM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavidha kAla vyatIta huaa| evaM mAyovajuttANaM dasAvahA kAloisa mAyopayukta jIvoM meM davidha kAla hai| jo isa samaya lobha kaSAya se upayukta jIva haiM, unake atIta kAla meM dvividha mAna kAla, dviAvadha krodha kAla, dvividha mAyA kAla, tathA trividha lobha kAla isa prakAra lobhopayukta jIvoM ke atIta kAna meM navidha kAla vyatIta huprA / isa prakAra maba bheda milakara 12+11 + 10 +6= 42 vyAlIsa bheda hote haiM / inameM se alpabahutva kathana hetu dvAdaza svasthAna padoM ko grahaNa karanA cAhie, "etto naparama manyANa padANi gahiyANi' vartamAna meM lobhopayukta jIvoM kA lobha kAla stoka hai| mAyopayuktoM kA mAyA kAla anaMta guNita hai / krodhopayuktoM kA krodhakAla anaMtamumili / manovRttoM vimAnakAlanahArAja guNita hai| lobhopayuktoM kA nolobha kAla pUrvokta mAnopayuktoM ke kAla se anaMta guNita hai / mAyopayuktoM kA nomAyAkAla anaMta guNA hai / krodhopayuktoM kA nokrodhakAla anaMta guNita hai / mAnopayuknoM kA nomAna kAla anaMtaguNita haiN|| mAnopayuktoM kA mizrakAla pUrvokta mAnopayuktoM ke nomAna kAla kI apekSA anaMtaguNita hai| krodhopayuktoM kA nikAla vizeSAdhika hai| mAyopayuknoM kA mizrakAla vizavAyara hai / lobhopayuktoM kA mizrakAla vizeSAdhika hai / (1654-1657) isa prakAra byAlIsa padoM kA almabahutva kahanA cAhie to bAdAlIsa-padapA-bahuoM kAya' / isa viSaya meM vIrasena prAcArya kahate hai "bAdAlIsa-padamapyA-bahuaM saMpahikAle bimiTTobAsAbhAvAdA Na sammamavagammadi tti Na tavivaraNaM kIdare / 1657 -yAlosa padoM kA alpabahuttra sambandhI viziSTa upadeza kA isa kAla meM prabhAva hone se usakA avabodha nahIM hone se usakA vistAra nahIM kiyA gayA hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtavI gAthA-'udhajogavagaNAhiya avirahiMda' kAhi virahiyaM vA vi'-kitanI upayoga vargaNAoM meM kauna sthAna avirahita tathA kauna sthAna virahita pAyA jAtA hai, ke pUrvAdhaM ke viSaya meM isa prakAra kathana kiyA gayA hai| upayoga vargaNAeM ( 1 ) kaSAyodaya sthAna ( 2) upayoga kAla ke bheda se do prakAra hai . . krodhAdi pratyeka kaSAya ke jo asaMkhyAta loka pramANa udayAnubhAga sambandhI vikalpa haiM, unheM kaSAyodayasthAna kahate haiM / mArgAcAdi pratyA kaSAvakAgajanyanupayoga kAla se lekara utkRSTa upayoga kAla taka bheda haiM, unheM upayoga-kAla sthAna kahate haiM / "edANi duvihANi viTThANA Ni udhoga-baggaNAno ti buccati" ( 1658 ) ina donoM prakAra ke sthAnoM ko upayoga vargaNA kahate haiN| zaMkA-kina jIvoM se kisa gati meM nirantara svarUpa se upayoga kAla sthAnoM ke dvArA kauna sthAna virahita hai aura kona sthAna avirahita sahita pAyA jAtA hai / samAdhAna-isa artha vizeSa sUcaka ye narakAdi mArgaNAeM kahI AtI haiM / narakagati meM eka joba ke krodhopayoga kAla-sthAnoM meM nAnA jIvoM ko apekSA yavamadhya hotA hai / yaha yavamadhya saMpUrNa upayogapraddhA sthAnoM ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa hotA hai / yavamadhya ke Upara aura nIce eka guNa-vRddhi aura eka guNa hAnirUpa sthAna prAvalI ke prathama bargamUla ke asaMkhyAta bhAga pramANa hai| ___ yavamadhya ke adhastanavartI sarvaguNahAni sthAnAntara jIvoM se prApUrNa haiM; kintu sarva praddhA sthAnoM kA asaMkhyAta bahubhAga hI prApUrNa hai arthAt prasaMkhyAtekabhAga jovoM se virahita pAyA jAtA hai| * ettha duvihAno uvaprogabaragaNApro kasAya udayaTANANi ca . - ubajogaTThANANi ca / pR. 1657 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yavamadhya ke uparitana guNahAni sthAnAnaMtaroM kA jaghanya se saMkhyAtavAM bhAga jIvoM se avirahita ( paripUrNa hai aura utkarSa se sarvaguNa-hAni-sthAnAntara jIvoM se paripUrNa hai| javanya se yadhake madhya ke uparima upayoga kAla sthAnoM kA saMkhyAtavAM bhAga jIvoM se ApUrNa hai aura utkarSa se praddhA sthAnoM kA prakhyAta bahubhAga prApUrNa hai / ( 1658-60) / yaha kathana prabAhyamAna upadeza kI apekSA hai, 'eso uvaeso pavAijjaI' ( 1661) apravAhyamAna upadeza kI apekSA sabhI yabamadhya ke nIce tathA Upara ke sarvaguNahAni sthAnAntara sarvakAla jIvoM se avirahita arthAt paripUrNa pAe jAte haiN| upayogakAloM kA asaMkhyAta bahabhAga jIvoM ko darzakapUrNa AvAsa meM suvidhAsArakhyAhArAbAga jIvoM se zUnya pAyA jAtA hai / ina donoM hI upadezoM kI upekSA trasa jIvoM ke kaSAyodaya sthAna jAnanA cAhiye / 'edehiM dohiM uvadesehiM kasAyudayaTTANANi NedavvANi tasANaM / (1662) (1) kaSAyodapa sthAna asaMkhyAtaloka pramANa haiM / asaMkhyAta lokoM ke jitane prAkAzoM ke pradeza hote haiM, utane kaSAyodaya sthAna hoMge / asaMkhyAtaloka pramANa kaSAyodaya sthAna asa jIvoM se paripUrNa haiN| (2) pratIta kAla kI apekSA kaSAyodaya sthAnoM para trasa jIva yavamadhya ke prakAra se rahate haiM / jacanya kapAyodayasthAna para trama jIva stoka haiN| dvitIya kaSAyodayasthAna para utane hI jIva haiM : isa prakAra asaMkhyAta lokasthAnoM meM utane hI jIva haiM / tada (1) asaMkhejjANaM logANaM jattiyA aAgAsa padesA atthi tattiyamettANi caiva kasAyudayadvANANi hoti ti bhaNidaM hoi (1662) ( 2 ) tesu jattigA tasA tattiyamettANi aAvuNNANi / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104) naMtara anya sthAna para eka jIva pUrvokta pramANa se adhika rahatA hai| tadanaMtara asaMkhyAta loka pramANa sthAnoM para utane hI joba rahate haiM / tadanaMtara anya prAge vAle sthAna para eka jIva pUrvokta pramANa se adhika rahatA hai / ima prakAra eka eka jIva ke bar3hane para la Avaka rahatA 9 'mogadarzaka:- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja utkarSa se eka kapAyodaya sthAna para prAvali ke asaMkhyAtava bhAge pramANA trasa jIva pAye jAte haiN| Y eka kaSAyodaya sthAna para utkarSa se jitane jIva hote haiM, utane hI jIva anya sthAna para pAe jAte haiM / isa prakAra krama asaMkhyAta loka pramANa kaSAyodaya sthAnoM paryanta hai / asaMkhyAta lokoM ke vyatIta hone para yavamadhya hotA hai / anaMtara anya sthAna eka jIva se nyUna hotA hai / isa prakAra pramakhyAta loka pramANa sthAna tulya jIva vAle haiN| isa prakAra zeSa sthAnoM para bhI jIva kA avasthAna le jAnA caahie| yahAM sthAvara jIvoM ke viSaya meM yavamadhya racanA nahIM kahI gaI hai, kyoMki unakI yavamadhya racanA anya prakAra hai| sAtavI gAthA ke uttarArdha meM likhA hai, "paDhamapamayobajuttehi carima samae ca boddhabvA"-prathama samaya meM upayukta jIvoM ke dvArA sthAnoM ko jAnanA caahie| yahAM ( 1 dvitIyAdikA ( 2 prathamAdikA (3) caramAdikA rUpa se tIna prakAra kI zreNI kahI gaI haiN| kA vAcyArtha paMkti yA alpabahutva kI paripATI hai-'seDI paMtI apyAbahupra-parivADitti eyaTTo" (1672) jisa alpabahutva paripATI meM mAnasaMjJita dUsarI kapAya se upayukta jIvoM ko Adi lekara alpabahutva kA varNana kiyA gayA hai, use dvitIyAdikA zreNI kahate haiM / yaha manuSya aura tiryaJcoM kI apekSA kathana hai| inameM hI mAna kaSAya se upayukta jIva sabase kama pAe jAte haiN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1-5 ' ) jisa alpatva paripATI meM prathama kaSAya krodha se upayukta jIvoM ko Adi lekara alpabahutva kA varNana kiyA gayA hai, use prathamAdikA zreNI kahate haiM / yaha devagati meM hI saMbhava hai, kAraNa mArgadarzaka vahAM atIkopAhArI sarva stoka haiM / jisa alpabahutva paripATI meM aMtima kaSAya lobha ko prAraMbha kara alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai, use caramAdikA zreNI kahate haiM / yaha nArakI jIvoM meM saMbhava haiM, kAraNa naraka gati meM hI lobha kaSAya se upayukta jIva sarva stoka haiM / gAthA meM zrAgata 'ca' zabda dvArA dvitIyAdikA zreNI sUcita kI gaI hai| dvitIyAdikA zreNI sambandhI alpabahutva manuSyoM zrIra tiryaMcoM kI apekSA jAnanA cAhiye, kAraNa yaha zreNI unameM ho saMbhava hai / 1 mAnakaprAya se upayukta jIvoM kA pravezanakAla sarvastoka hai / krodhopayukta jovoM kA pravezanakAla vizeSAdhika hai / isI prakAra mAyA aura lobha kaSAyopayukta jIvoM kA varNana hai / 2 yaha vizeSAdhika kathana pravAhyamAna upadeza se palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga hai tathA pravAhyamAna upadeza se prAcalI ke prasaM khyAtaveM bhAga hai | isa prakAra upayoga anuyoga dvAra samApta huA / 1 kathaM punaH pravezanazabdena pravezakAlo gRhItuM zakyata iti nAzaMkanIyam pravizatyasminkAle iti pravezanazabdasya vyutpAdanAt / (1673) 2 eso viseso ekkeNa uvadeseNa palidovamassa zrasaMkhejjadibhAgopaDibhAgo | pavAijjeteNa zrAvaliyAe prasaMkhejjadibhAgo / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) catuH sthAna anuyoga dvAra. koho caubiho vutto mANovi caubviho bhave / mAyA caucihA vuttA lobho viya cauviho // 7 // krodha cAra prakAra kA kahA gayA hai| mAna bhI cAra prakAra kA hai| mAyA bhI cAra prakAra kI kahI gaI hai| lobha bhI cAra. prakAra kA kahA gayA hai| vizeSa--yahAM krodhAdi ke bheda anaMtAnubaMdhI prAdi kI vivakSA nahI sodAhai, kyoMki AkAvAti nizcatihAsAdi meM pahale hI pUrNa nirNaya ho cukA hai / isa anuyoga dvAra meM latA, dAru, asthi, zaila Adi sthAnoM kA varNana hone se catuH sthAna amuyogadvAra nAma sArthaka hai| "koho duviho sAmaNNa koho visesakoho cedi" (1676)krodha (1) sAmAnya krodha (2) vizeSa krodha ke bheda se do prakAra hai / Naga-puDhavi-cAlugodaya rAI-sariso caubiho koho / sela-gharaNa-aTTi-dArua-ladAsamAraNo hvdimaarnno||71|| ___ krodha cAra prakAra kA hai| nagarAji prathati parvata kI rekhA samAna, pRthvI kI rAji 1 samAna, bAlukA rAji samAna aura jala kI rekhA samAna vaha cAra prakAra hai| ___ mAna-zailadhana samAna, asthi samAna, dAru (kAcha) samAna tathA latA samAna caturvidha hai| 1 rAisabo rehA pajjAya vAcanI ghettavbo (pRSTha 1677) sila-puDhavibheda dhUlI-jala-rAi-samANano have koho / NAraya-tiriya-parAmara-gaIsu udhyAyagro kamaso / / 284 // selaTThi-kaTTha-bete NiyabhaeNaNu haraMto maanno|| NAraya-tiriya NarAmara-gaIsu upAyo kamaso // 285 // jI. go. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) vizeSa - dIrghakAla taka rahane vAlA krodha parvata kI rekhA mAna kahA gayA hai / usakI apekSA alpakAla sthAyI krodha pRthvI kI rekhA sadRza hotA hai / bAlukA kI rekhA sadRza krodha usase bhI alpakAla paryanta rahatA haiM tathA jala kI rekhA samAna ko alpa samaya paryanta rahatA hai / jo mAna dIrgha samaya paryanta rahatA hai vaha zailadhana yA zilA staMbha ke samAna hai / jo usakI apekSA kama kaThoratApUrNa rahatA hai, vaha asthi samAna hai | jo usase bhI vizeSa komalatA yukta mAna hai, vaha dAruka samAna haiM tathA jo mAna latA ke samAna mRdutA yukta ho tathA jo zIghra dUra ho jAya, usako latA sadaza bhAna kahA hai / ET aNDumA sarisakA visArA sarissI ya gomuttI / avalehI samAyA mAyA vi cauvvihA bhaNidA // 72 // bAMsa kI jar3a samAna, meDhe ke sIMga samAna, gomUtra ke samAna tathA zravalekhana zrarthAt dAtauna yA jIbhI ke samAna mAyA cAra prakAra kI hai / vizeSa - pratyaMta bhayaMkara kuTilatApUrNa mAyA bAMsa kI jar3a ke samAna haiN| usase bhI nyUna vakratA yA mAyA gomUtra samAna hai| usase bhI kama kuTilatA yukta mAyA dAtauna mamAna hai| ? kimirAyarattasamago akkhamalasamoya paMsulevasamo / hAliddavatthasamago lobho vicauvvi ho bhaNido // 73 // " kRmirAga ke samAna, akSamala arthAt gAr3I ke progana ke samAna, pAMzulepa arthAt dhUlI ke lepa samAna tathA hAridra prarthAt haldI se raMge vastra ke samAna lobha cAra prakAra kA kahA gayA hai / 2 1 veNuvamUlomayasiMge gomuttae ya khorappe / sarisI mAyA NAraya- tiriya NarAmara gaIsu khiyadi jiyaM // 286 // 2 kimi rAya cakka tamala-hAriddarAeNa saMrimro loho / yatirikkha mANusa devesuppAyano kamaso // 287 // go. jI. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) : vizeSa-pratyaMta tIvra lobha ko kRmirAga sadRza kahA hai ? kRmirAga koTa vizeSa hai| vaha jisa raMga kA AhAra karatA hai, usI raMga kA atyaMta cikanA DorA vaha apane mala dvAra se bAhara nikAlatA hai / usakA jo vastra banatA hai, usakA raMga kabhI bhI nahIM chUTatA hai / isI prakAra tIvra lobha kA pariNAma hotA hai| usakI apekSA nyUnatA yukta lobha ko gAr3I ke progana samAna kahA hai| gAr3I kA A~gana vastrAdi para lagane para kaThinatA se chUTatA yaa| usonAlokhAmAMsAsArAthali lepa sadRza hotA hai| haldI kA raMga zIghra chUTatA hai tathA dhUpa Adi se vaha zIghra dUra ho jAtA hai, isa prakAra maMdatA yukta jo lobha hai, use hAridra sadRza kahA hai| edesi hANANaM cadusa kasAesa solasaraha pi / kaM keNa hoi ahiyaM dvidi-aNubhAge padesagge // 7 // ina anaMtara pratipAdita cAroM kaSAyoM saMbaMdhI solaha sthAnoM meM sthiti, anubhAga aura pradezoM kI apekSA kauna sthAna kisase adhika hotA hai ( athavA kauna sthAna kisase hIna hotA hai ?) mANe ladAsamANe ukkassA vaggaNA jhrnnaado| hINA ca padesagge guraNeNa NiyamA aNNateNa // 75 / / __ 'latA samAna mAna meM utkRSTa vagaMNA ( aMtima spardhaka kI aMtima vargaNA ) jaghanya vargaNA se (prathama spardhaka kI prathama vargaNA) pradezoM kI apekSA niyama se anaMtaguNIhIna hai| 1 kRmirAgo nAma kITavizeSaH / sa kila yadvarNamAhAravizeSamabhyavahAryate tadvarNameva sUtramati zlakSNamAtmano malotsargadvAreNotsRjati, tatsvAbhAvyAt / lobhapariNAmopi yastIvrataro jIvasya hRdayavartI na zakyate parAsayitu sa ucyate kRmi rAgaraktasamaka iti ( 1677) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa - isa gAthA ke bhArgadarzaka svasthAna alpabahutva ko sUcanA :- AcArya zrI suvidhisIgara jI mahArAja dI gaI hai / jaise latA sthAnIya mAna ko utkRSTa prora javanya vargaNAoM meM anubhAga aura pradeza kI apekSA atpabahutva kahA hai, usI prakAra zeSa paMdraha sthAnoM meM bhI alpabahutva jAnanA cAhiye / giyamA ladAsamANo dArusamAyo aAMtaguNahINo / aisA kameNa hINA guNeNa ziyamA ate // 76 // ( 106 } latA samAna mAnase dAru samAna mAna pradezoM kI apekSA niyama se anaMtaguNita hona hai / isI krama se zeSa arthAt dAru samAna mAna se asthi samAna mAna tathA asthi samAna mAnase zailasamAna mAna niyama se anaMtaguNita hona haiM / yimA ladAsamAkho zubhAgaggeNa vaggaggeNa / aisA kamerA ahiyA guNa ziyamA ate // 77 // latA samAna mAnase zeSa sthAnIya mAna anubhAga tathA vargaNAgra kI apekSA kramazaH niyama se anaMtaguNita adhika hote haiM / ke vizeSa- 1 yahAM agra zabda samudAyakA vAcaka hai / anubhAga samUha ko anubhAgAra, vargaNA ke samUha ko vargaNAgra kahate haiM / athavA anubhAga hI anubhAgAgraH vargaNA hI vargaNAgra jAnanA cAhiye | agrazabda kA avibhAga praticcheda bhI artha hotA hai / isa dRSTi se yaha bhI artha kiyA jA sakatA hai, ki latA sthAnIya mAna ke anubhAga saMbaMdhI vibhAga praticchedoM ke samudAya se dAru sthAnIya mAna ke anubhAga saMbaMdhI pravibhAga praticchedoM kA samUha anaMtaguNA hai / dAru sthAnIya se grasthi saMbaMdhI tathA asthi saMbaMdhI se zaila saMbaMdhI pravibhAga-praticcheda anaMtaguNita haiM / 1 ettha aggasaddo samudAyatthavAcazro / aNubhAgasamUho aNubhAgaggaM, vaggaNAsamUho vaggaNAggamidi / athavA aNubhAgo ceva aNubhAgaggaM, vaggaNAtra ceva vaggaNAsgamidi gheta ( 1679 ) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( samargadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja saMdhIdosaMdhI puNa ahiyA NiyamA hoi annubhaage| hINA ca padesagge do vi ya NiyamA viseseNa // 7 // . vivakSita saMdhi se agnima saMdhi anubhAga kI apekSA niyama me anaMtabhAgarupa vizeSa se adhika hotI hai tathA pradezoM ko apekSA niyama se anaMtabhAga se hIna hotI hai| vizeSa-vivakSita kaSAya kI vivakSita sthAna kI aMtima vargaNA tathA usase Age ke sthAna kI prAdi vargaNA ko sadhi kahate haiN| udAharaNArtha "ladAsamANacarima-vaggaNA dAruprasamANa paDhamavagaNA ca do vi saMdhi tti vuccaMti" latA samAna aMtima bargaNA tathA dAru samAna prathama vargaNA ina donoM ko saMdhi samAna kahate haiM / "vaM sesasaMdhINaM attho battabvo" ( 1680) isI prakAra zeSa saMdhiyoM kA artha kahanA caahiye| vivakSita pUrva saMdhi anubhAga kI apekSA niyama se anaMtabhAga se adhika hotI hai, kintu pradezoM kI apekSA niyama se anaMtabhAga se hIna hotI hai| jaise mAna kaSAya ke latA sthAna ko aMtima vargaNA rupa saMdhi se dAru sthAna kI prAdi vargaNA rupa maMdhi anubhAga kI anaMta bhAga se adhika hai kintu pradezoM kI apekSA anaMta bhAga se hIna hai| yahI niyama krodha, mAna, mAyA tathA lobha ke solaha sthAna saMbaMdhI pratyeka saMdhi para lagAnA caahiye| savvAvaraNIyaM puNa ukkassaM hoI dArumasamAraNe / hehA desAvaraNaM savvAvaraNaM ca urillaM // 7 // dAru samAna sthAna meM jo utkRSTa anubhAga ke aMza haiM, ve sarvaghAtI haiM / usase adhastana bhAga dezadhAtI hai tathA uparitana bhAga sarvaghAtI hai| vizeSa-asthi aura zailasthAnIya anubhAga sarvaghAtI hai tathA latA sthAnIya anubhAga dezaghAtI hai| dAru sthAnIya anubhAga meM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111 ) uparitana anaMtabahabhAga sarvadhAtI hai tathA adhastana jo eka anaMtavAM bhAga hai, vaha dezaghAtI hai| eso kamo ya mANe mAyAe NiyamasA du lobhe vi / savvaM ca kohakammaM cadusu TThANesu boddhavyaM // 20 // yahI krama niyama se mAna, mAyA, lobha aura krodha kapAya saMbaMdhI cAroM sthAnoM meM pUrNatayA jAnanA caahie| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja edesi TThANANaM kadamaM ThANaM gadIe kada misse / baddhaM ca bamjhamANaM uvasaMtaM vA udieNaM vaa||8|| ina pUrvokta sthAnoM meM se kauna sthAna kisa gati meM baddha, vadhyamAna, upazAMta athavA udIrNa rupa meM pAyA jAtA hai| sagaNIsu asaNIsu ya pajjatne vA tahA apajjatte / sammatte micchatte ya missage ceva bodhavvA // 8 // pUrvokta solaha sthAna yathAsaMbhava saMziyoM meM, asaMjJiyoM meM, paryAppa meM, aparyApta meM, samyaktva meM, mithyAtva meM tathA mizra meM jAnanA caahiye| 5 vizeSa- "ettha saNNIsu asaNIsu ca incedeNa munAvaraNa maNimagaNA payadapasvaNA-visesidA gahiyA / " "pajjate vA tahA ajjata edeNavi suttAvayaveNa kAya-iMdiyamaggANaM saMgaho kAyabbo, sammata micchatta edeNa vi gAhApacchaddhaNa sammattamaragaNA sUcidA" ( 1682) / yahAM 'saMjJI asaMjJo padoM se' saMjI mArgaNA rupa prakRta prarupaNA ko vizeSa rupa se liyA hai / 'paryApta tathA aparyApta' isa sUtrAMza se kAya aura iMdriya mArgaNA kA saMgraha karanA cAhiye / 'samyaktva Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva' isa gAthA ke aMtima prathaM aMza se samyaktra mArgaNA sUcitta kI gaI hai| viradIe aviradIe viradAvirade tahA annaagaare| sAgAre jogamhi ya lessAe ceva bodhavA // 3 // " avirati meM, viratAvirata meM, virata meM, anAkAra upayoga meM, sAkAra upayoga meM, yoga meM tathA lezyA meM pUrvokta sthAna jAnanA caahiye| - vizeSArtha--1 avirati, biratAvirata, virati zabdoM se saMyamamArgaNA ko sUcanA dI gaI hai| anAkAra pada dvArA darzana mArgaNA ko, sAkAra padase jJAnamArgaNA kI, yogapada se yoga mArgaNA ko aura lezyA pada semAgozyAmamAgaMzAcAyI prIsamAdhyiogAIjo hAranecha' pada se zeSa pAMca mArgaNAoM kA saMgraha kiyA gayA hai / kaM ThANaM vedaMto kassa va dvANassa baMdhago hoi| ke ThANa-mavedaMto avaMdhagA kassa ThANassa // 4 // - kauna jIva kisa sthAna kA vedana karatA huA kisa sthAna kA baMdhaka hotA hai tathA kauna jIva kisa sthAna kA avedana karatA hunA kisa sthAna kA prabaMdhaka hotA hai ? . 1 viradIya aviradIya iccedeNa par3hamAvayaveNa maMjamamaggaNA NiravasesA gaheyabvA / 'tahA aNAgAretti' bhaNide IsaNamaggaNA ghettabvA / sAgAretti bhaNida NANamagaNA gaheyanvA / 'jogamhi ya' evaM bhaNide jogamaggaNA ghettavvA / lessAe ti vayaNeNa lessAmaggazAe gaNaM kAyatvaM / etthataNa ceva saddeNAvutta samuccaya?Na vRtta. sesa-sabba-maggaNANaM saMgaho kAyabbo (1682) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) pekSA vizeSa mArga isa gAthA ke dvArA aura pradeza suvidhisAgara cAroM kaSAyoM ke solaha sthAnoM kA baMdha aura udaya ke sAtha sannikarSa kI bhI sUcanA kI gaI hai / saNI khalu baMdhar3a ladA-samANaM dAruyasamagaM ca / saNI cadusu vibhajjo evaM savvattha kAyavvaM // 85 // asaMjJI niyama se latA samAna aura dAru samAna anubhAga sthAna ko bAMdhatA hai / saMjJI jIva cAroM sthAnoM meM bhajanIya hai / isI prakAra sabhI mArgaNAtroM meM baMdha aura prabaMdha kA anugama karanA cAhie / vizeSa- cUrNisUtrakAra karate haiM, catuHsthAna adhikAra ke ye solaha gAthA-sUtra haiN| inakI prartha vibhASA kI jAtI hai " ettha pratyavibhAsA / " catuHsthAna ke saMbaMdha meM ekaikanikSepa evaM sthAna nikSepa karanA cAhiye / "ekkagaM pubvanikvitrAM putrvaparuvidaM ca" - ekaikanikSepa pUrva nikSipta hai tathA pUrva prarUpita hai / (1684 ) catuHzabda ke prarupa se vivakSita latA, dAru Adi sthAnoM kI athavA krodhAdikaSAyoM kI eka eka karake nAma, sthApanA Adi ke dvArA prarUpaNA karane ko ekaikanikSepa kahate haiM / inhIM latA, dAru Adi vibhinna anubhAga zaktiyoM ke samudAyarupa se vAcaka sthAna zabda kI nAma sthApanA Adi ke dvArA prarUpaNA karane ko sthAna- nikSepa kahate haiM / nAma sthAna, sthApanA sthAna, dravya sthAna, kSetra sthAna, praddhAsthAna, palivIci sthAna, ucca sthAna, saMyamasthAna, prayogasthAna aura bhAvasthAna ye dasa bheda sthAna ke haiM / jIva, prajIva aura tadubhaya ke saMyoga se utpanna hue ATha bhaMgoM kI 1 evaM gAhAsutaM progheNAdeseNa ca caunhaM kasAyANaM solasanhaM dvANANaM baMdhodayehiM saSNiyAsa paruvaNaTTamAgayaM ( 1682 ) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja nimittAntara kI apekSA na karake 'sthAna' aisI saMjJA karane ko nAma sthAna kahate haiN| ve pATha bhaMga isaprakAra hote haiN| (1) eka jIva (2) aneka jIva (3) eka ajIba (4) aneka ajIva (5) eka jIva aneka ajIva (6) aneka jIva eka ajIva (7) eka jIva eka ajIba (8) aneka jIva aneka ajIva ye ATha bhaMga haiN| sadbhAva asadbhAva svarUpa se sthApanA ko sthApanA sthAna kahate haiN| dravya sthAna prAgama tathA no Agama ke bheda se do prakAra hai / urdhva, madhya lokAdi meM prakRtrima saMsthAna rUpa se avasthAna ko kSetra kahate haiN| samaya, prAvali, kSaNa, lava, muhUrta prAdi kAla ke vikalpoM ko zraddhA sthAna kahA hai| - sthiti baMdha ke vIcAra sthAna yA mopAna sthAna ko palavIci sthAna kahA hai| "palibIciTThANaM NAma dvidibaMdhavIcArahANANi movANaTThANANi vA bhavaMti (1685)" / parvatAdi UMce sthAna ko yA mAnya sthAna ko uccasthAna kahate haiM / sAmAyikAdi saMyama ke labdhi sthAnoM ko athavA saMyamasahita pramattAdiguNasthAnoM ko maMyama sthAna kahate haiN| mana, vacana, kAya kI caMcalatArUpa yogoM ko prayoga sthAna kahate haiN| bhAvasthAna agama, no prAgama ke bheda se do prakAra hai| kaSAyoM ke latA, dAru Adi anubhAga janita udayasthAnoM ko yA praudayika Adi bhAvoM ko nomAgama bhAva sthAna kahate haiM / bhAvasthAna kA eka bheda bhAgama bhAva sthAna hai| V sthAna nikSepoM para naya vibhAga dvArA isaprakAra prakAza DAlA gayA hai| naigama naya sarva sthAnoM ko svIkAra karatA hai| maMgraha tathA vyavahAra naya palivIci aura uccasthAna ko chor3a zeSa sthAnoM ko grahaNa karate haiN| ajusUtra naya pali boci sthAna, uccasthAna, sthApanA sthAna aura zraddhAsthAna ko chor3akara zeSa sthAnoM ko grahaNa karatA hai| zabdanaya nAma sthAna, saMyamasyAna, kSetrasthAna tathA bhAvasthAna ko svIkAra karatA hai| ~ "ettha bhAvaDANe pasadaM"--yahA~ bhAva sthAna se prayojana hai / yahAM bhAvasthAna se no, prAgamabhAvasthAna kA grahaNa karanA cAhie, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAdraprabhu ... na pATagAlA ( 115 ) khAmagA . bulaDANA kAraNa latA dAru Adi anubhAgasthAnoM kA isI meM avasthAna mAnA gayA hai| ___ gAthAsUtroM ke viSaya meM yaha kahA gayA hai, ki cAra sUtragAthA pUrvokta solaha sthAnoM kA dRSTAnta pUrvaka arthasAdhana karatI haiN| inameM se krodhakaSAya ke cAra sthAnoM kA nidarzana kAla kI apekSA kiyA gayA hai| zeSa tIna mAna, mAyA, lobha ke dvAdaza sthAnoM kA nidarzana bhAva kI apekSA kiyA hai| ____ krodha ke nagarAji, bAlukArAji, Adi bheda kAla kI apekSA kahe gae haiN| pASANa kI rekhA bahuta kAla bItane para bhI vaisI hI pAI anIdaralaka :pRthvIcAca zrelavitAmAjAmahAsanti rahatI hai / isI prakAra alpakAlapanA bAlukA evaM jala kI rekhA meM pAyA jAtA hai| isIprakAra krodha kaSAya ke saMskAra yA vAsanA ke viSaya meM bhI kAlakRta vizeSatA pAI jAtI hai| mAna, mAyA tathA lobha ke viSaya meM jo dRSTAnta die gae haiM ve bhAva kI apekSA se saMbaMdha rakhate haiN| krodhakaSAya ke viSaya meM spaSTIkaraNa karate hue isa prakAra pratipAdana kiyA gayA hai:--jo jIva aMtarmuhUrta paryanta ropa bhAva ko dhAraNa kara krodha kA vedana karatA hai, vaha udakarAta samAna krodha kA vedana karatA hai| yaha jala rekhA sadRza krodha saMyama meM malinatA utpanna karatA hai / saMyama kA ghAta nahIM karatA hai| "jo aMtarmuhurta ke pazcAt ardhamAsa paryanta krodha kA vedana karatA hai, yaha bAlukA rAji samAna krodha kA bedana karatA hai| yaha krodha ___ jo aMtomuhattigaM NidhAya kohaM vedayadi so udaya rAisamANaM kohaM vedayadi / jo aMtomuttAdIdamaMto addhamAsassa kodhaM vedadi so bAluvarAisamANaM kohaM vedayadi / jo addhamAsAdIdamaMto chaNhaM mAsANaM kothaM vedayadi so puDhavirAi samANaM ko, vedayadi / jo sanvesi bhavehi uvasamaM Na gacchai so pabbadarAisamANaM kohaM vedayadi / (pR. 1658) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakala saMyama kA ghAtaka hai| dezasaMyama kA isase ghAta nahIM hotA hai| mAjI adhumAsa ke pazcAta samAja pahAjodha kA vedana karatA hai, vaha pRthvI rAji samAna krodha kA ghedana karatA hai / isa krodha ke kAraNa saMyamAsaMyama bhI nahIM ho paataa| - jo krodha saMkhyAta, asaMkhyAta prathavA anaMtabhavoM meM bhI upazAnti ko nahIM prApta hotA hai, vaha parvatarAja samAna krodha kA vedana karatA hai / isa kaSAya ke kAraNa samyaktva ko bhI grahaNa nahIM kara sakatA hai| yaha kAla kathana kaSAyoM kI vAsanA yA saMskAra kA hai| - isIprakAra kA kathana mAna, mAyA tathA lobha kaSAya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / 'edANumANiyaM sesANaMpi kasAyANaM kAyavvaM'-isaprakAra anumAna kA Azraya lekara zeSa kaSAyoM ke sthAnoM kA bhI dRSTAntapUrvaka artha kA jAnanA cAhiye / koho sallIbhUdo hodUNa hiyaye tttthido| puNo saMkhejjAsaMkhejjApAMtehiM bhavahiM taM ceba jIvaM daTTaNa kothaM gacchai, sajjaNidasaMsakArassaNikAcidabhAveNa tarAiyamettakAlAvaTTANe virohAbhAvAdo / (1688) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaMjana anuyogadvAra koho ya koca rosoya akkhama saMjalaNa kalaha vddddhiiy| jhajhA dosa vivAdo dasa koheyaTiyA hoti // 86 // krodha, kopa, roSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, vRddhi, jhaMjhA, dveSa auragAvadiye dARdhika samithivAcI jI mahArAja "vizeSa-krodha, kopa, roSa kA artha spaSTa hai| krodha-kopa-zeSA dhAtvartha siddhatvAtsubodhAH / " amarSa ko prakSamA kahate haiM / jo sva evaM para ko jalAve, vaha saMjvalana hai| kalaha kA bhAva suprasiddha hai| "vardhantesmAtpApAzayaH kalahabairAdaya iti vRddhiH" krodha se pApa bhAva, kalaha vaira Adi kI vRddhi hone se use vRddhi kahA hai| yaha anarthoM kA mUlakAraNa hai-'sarveSAmanarthAnAM tanmUlanvAt / ' tIvratarasaMkleza pariNAma ko jhaMjhA kahate haiN| 'jhaMjhA nAma tIvratara saMkleza pariNAmaH / antaraMga meM kaluSatA dhAraNa karane ko dveSa kahate haiN| 'dveSaH aprItirantaHkAluSya mityarthaH / viruddha kathana vivAda hai / use spardhA, saMgharSa bhI kahate haiN| 'viruddho vAdo vivAdaH sparddha: saMgharSaH ityanarthAntaram' (pR. 1690) - krodhaH kopo roSaH saMjvalanamadhAkSamA tathA kalahaH / jhaMjhA-dveSa-vivAdo vRddhiriti krodha-paryAyAH // mANa mada dappa thaMbho ukkAsa pagAsa tadha smukksso| attukkariso paribhava ussida dasalakkhaNo mANo // 7 // mAna, mada, darpa, staMbha, utkarSa, prakarSa, samutkarSa, prAtmotkarSa, paribhava tatha usikta ye dazanAma mAna kaSAya ke haiN| - vizeSa-"jAtyAdibhirAtmAnaM prAdhivayena mananaM mAnaH"-jAti Adi kI apekSA apane ko adhika samajhanA mAna hai) "tairevAvi: Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) pRsya surApItasyeva madanaM mada;" jAti prAdi ke ahaMkAgaviSTa ho zarAbI kI taraha matta honA mada hai| mada se bar3he hue ahaMkAra prakAzana ko dartha kahA hai| garva kI adhikatA se sannipAtAbasthA sadRza amaryAdita bakanA jisameM ho vaha staMbha hai| isI prakAra utkarSa, prakarSa, samutkarSa abhimAna ke paryAyavAcI haiM / "tatho karSaprakarSa-samutkaSA vijeyAH nepAmapyabhimAna-paryAyitvena ruuddhtvaat|" dUsare kAtiraskAra puci sucatIgahokahAsika kahate haiM / staMbha - mada - mAna - darpa- samutkarSotkarSa-prakarSAzca / prAtmotkarSa-paribhavA utsittazceti mAnaparyAyAH || mAyA ya sAdijogo riNayadI vi ya vaMcaNA annujjugd|| gahaNaM maNugaNa maggaNa kakka kuhaka grahaNacchaNNA // // - mAyA, sAtiyoga, nikRti, bacanA, anajatA; grahaNa, manojJamArgaNa,kalka, kuhaka, gRhana aura channa ye mAyA kaSAya ke ekAdaza nAma haiN| - vizeSa- kapaTa prayoga ko mAyA kahate haiM "tatra mAyA kapaTaprayoga:" kUTa vyavahAra ko sAtiyoga kahate haiN| "sAtiyogaH kUTavyavahAritvaM / " vaMcanA kA bhAva nikRti hai 'nikRtirvacanAbhiprAyaH" / vipralaMbhana ko vaMcanA kahA hai| yogoM kI kuTilatA anjutA hai| dusare ke manojJa artha ko grahaNa kara use chupAnA grahaNa hai "grahaNaM manojJArtha parakIyamupAdAya nitavana / " aMtaraMga meM dhokhA dene ke bhAva ko dhAraNakara anya ke gupta bhAva ko jAnane kA prayatna manojJamArgaNa hai / athavA manojJa padArtha ko dUsare ke vinayAdi mithyA upacAroM dvArA lene kA abhiprAya karanA manojJa-mAgaMNa hai / daMbha karanA kalka hai 'kalko dNbhH|' mithyA maMtra-taMtrAdi ke dvArA lokAnuraMjana pUrvaka AjIvikA karanA kuhaka hai / "kuhakamasaddha tamaMtrataMtropadezAdibhilokopajIvanam / " apane manogata malina bhAva ko Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 116 ) bAhya rUpa meM pragaTa nahIM hone denA gUhana hai "nigRhanamaMtargatadurAzayasya bhiraakaarsNvrnnN|" gupta prayoga ko channa kahate haiM, "channaM chadmaprayogaH' / ( 1691 ) kAmo rAga NidANo chaMdo ya sudo ya peja-dosoya / rohANurAga mAsA icchA mucch| ya giddhI y|| 8 // sAlada patthaNa lAlasa aviradi taNhAyavija jibbhA y| lobhassaya NAmadhejjA vIsaM eTTiyA bhaNidA // 10 // - kAma, rAga, nidAna, chaMda, svatA, praya, dveSa, sneha, anurAga, AzA, icchA, mUrchA, gRddhi, sApAlA yA zAzvata, prArthanA, lAlamA, avirani, tRSNA, vidyA tathA jihvA ye lobha ke ekArthaka bIsa nAma hai| vizeSa- 'kamanaM kAma:-iSTadArAMpatyAdiparigrahAmilApa iti" iSTa strI, putrAdi parigraha kI abhilASA kAma hai| raMjanaM rAga:-manojaviSayAbhidhvaMgaH"-manojJa viSayoM kI prAsakti rAga hai ! janmAntara saMbaMdhI saMkalpa nidAna hai-"janmAntarasaMbaMdhena nidhIyate saMkalapyate iti nidAnaM / ' manonukUla veSabhUSA meM citta ko lagAnA chaMda hai-'chaMdanaM chaMdo manonukUla viSayAnanubhUSAyAM manaH praNidhAnam / ' " aneka viSayoM kI abhilASA rUpa kaluSita pariNAmAtmaka jala se prAtmA kA siMcana 'suda' / suta ) kahA hai / athavA sva zabda AtmIya kA paryAyavAcI haiN| sva kA bhAva svatA arthAt mamakAra yA mamatA hai / vaha jisameM hai vahasvetA yA lobha hai| "sUyate'bhiSicyate vividha viSayAbhilASakaluSasalila pariSekairiti suto lobhaH / athavA svazabda aatmiiypryaayvaacii| svasya bhAvaH svatA mamatA mamakAra ityarthaH / sAsminnastIti svetA lobhaH ( 1691) - priya padArtha kI prApti ke pariNAma ko 'pejja' athavA preya kahA hai / dUsare ke vaibhava prAdi ko dekhakara usakI abhilASA karanA 'dosa' athavA dveSa hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhilaka) AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja zaMkA-preya aura dveSa ( doSa ) paraspara virodhI prathaM yukta hote hue kisa prakAra lobha ke paryAyavAcI haiM ? "mamAdhAna-parigraha kI abhilASA pAlhAda bhAva kA hetu hai, isase baha preya hai kintu vaha saMsAra ke pravardhana kA kAraNa bhI hai, isase usameM 'dosa' ( doSa ) panA bhI hai / 'katha punarasya preyanve sati doSatvaM vipratiSedhAditi cenna pAlhAdanamAtrahetutvApekSayA parigrahAbhilASasya preyatve satyapi saMsArapravardhanakAraNa vaadosstopptto| 1 iSTa padArtha meM sAnurAga cittavRtti sneha hai| "evamanurAgopi vyAkhyeyaH" isI prakAra anurAga ko bhI vyAkhyA karanA caahiye| avidyamAna padArtha kI AkAMkSA karanA prAzA hai, "avidyamAnasyArthasyAzAsanamAzA" | bAhya tathA antaraMga parigraha kI abhilASA icchA hai| tIvratara parigraha kI prAsakti ko mUrchA kahA hai| adhika tRSNA gRddhi hai| VAzA yukta honA sAzatA athavA saspRhasA, satRSNapanA hai / 'sahAzayA vartate iti sAzastasya bhAvaH sAzatA saspRhatA satANatA' athavA sadA vidyamAna rahane vAlA hone se lobha ko 'zAzvata' kahA hai, "zazvadrabhavaH zAzvato lobhH"| zaMkA--lobha ko zAzvata kyoM kahA hai ? "kathaM punasya zAzvatikatvamiti ?" - samAdhAna-lobha parigraha kI prApti ke pUrva meM tathA pazcAt sarvadA pAyA jAne se zAzvata hai--"parigrahopAdAnA prAka pazcAcca sarvakAlamanapAyA zAzvato lobhaH" / dhana kI upaliAmA prArthanA hai . "prakarSeNa arthana prArthanA dhanopalipsA" / gRddhatA ko lAlasA kahate haiN| virati arthAt tyAga kA na honA avirati hai / asaMyama bhAva ko avirati kahA hai / viSayoM ko pipAsA tRSNA hai; "tRSNA viSaya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pipAmA" lobha kA paryAyavAcI vidyA zabda hai| vidyA ke samAna hone se lobha vidyA hai / vidyA jisa prakAra durArAdhya arthAva kaSTapUrvaka prArAdhya hotI hai, usI prakAra lobha bhI hai, kyoMki parigraha upArjana rakSaNAdi kArya meM jIva ko mahAna kaSTa uThAne par3ate haiM / "vidyeva vidyA / ka ihopakArthaH ? durArAdhyatvam" lobha kA paryAyavAcI jivhA zabda bhI hai, kyoMki jisa prakAra jobha kabhI bhI tRpti ko nahIM prApta hotI hai, usI prakAra lobha kI sthiti hai "jivheva jivhetya-saMtoSasAdharmyamAzritya lobhaparyAyatvaM vaktavyaM" (pa. 1691) isa prakAra lobha ke paryAyavAcI bosa zabda kahe haiM "eva mete lobhakaSAyasya viMzati-rekArthAH paryAyAH zabdAH vyAkhyAtAH" mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja , dinAra .) sAmanAMga ji. DAMgA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamyaktvAnuyoga samyaktva ko zuddhi ke lie samyaktva adhikAra kahate hai "sammattasuttiheuM vocchaM sammattamahiyAraM" :daMsamoha-uvasAmagassa pariNAmo kegiso bhave / joge kasAya-uvacoge lessA vedo ya ko bhave // 6 // darzanamoha ke upazAmaka kA pariNAma kisa prakAra hotA hai ? kisa yoga, kaSAya aura upayoga meM vartamAna, kisa lezyA tathA veda yukta jIva darzana moha kA upazAmaka hotA hai ? vizeSa--prAcArya yativRSabha ne kahA hai "edAro cattAri suttagAhAmro pradhApavattassa paDhamasamae parudhidanvAyo" ( 6694) ye cAra gAthAeM hai ( gAthA naM0 11, 92, 93, 94 ), jinheM adhaH mArgaprazrutakara pAAkA samayamAmAhalA sshriye|| prazna-darzana moha ke upazAmaka kA pariNAma kaisA hotA hai ? samAdhAna-darzana moha ke upazAmaka kA pariNAma vizuddha hotA hai, kyoMki vaha isake antarmuhUrta pUrva se hI anaMtaguNI vizuddhi se yukta hotA huA calA pA rahA hai / __ 'vizuddhatara' kA spaSTIkaraNa karate hue bhASyakAra kahate haiM, "adhaHpravRtta karaNaprathamasamayamadhikRtyaitatpratipAditaM bhavati" (1695) adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya kI apekSA yaha kathana kiyA gayA hai| adhaHpravRttakaraNa ke prArambha samaya meM hI pariNAma vizuddhatA ko prApta hote haiM / isa viSaya meM yaha jJAtavya hai ki isake antarmuhUrta pUrva hI bhAvoM meM vizuddhatA utpanna ho jAtI hai| samyaktvarUpa ratna kI prApti ke pUrva hI kSayopazama, dezanA Adi labdhi ke kAraNa prAtmA kI sAmarthya vRddhi ko prApta hotI hai| saMvega, nirveda Adi Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) se harSa bhAva vardhamAna ho jAtA hai, isa kAraNa anaMtaguNI vizuddhi kahI gaI hai| "vaM pi aMtomuhuttappahUDi anaMtaguNAe visohoe visujjhamANo prAgado" yoga kI vibhASA meM kahA hai "aNNadara-maNajogo vA praNNadarayacijogo vA zrorAliyamakAryavadhisAgara jI mahArAja anyatara manayogI vA vacanayogI vA zradArika kAyayogI vA vaiktika kAyayogI jIva darzana-moha kA upazamana prAraMbha karatA hai / cAra manayoga, cAra vacana yoga meM koI bhI manayoga yA vacanayoga ho sakatA hai kintu saptaprakAra ke kAyayogoM meM praudArika tathA vaikriyika kAyayogoM ke sivAya anya yogoM kA yahAM prasadbhAva hai " kAyajogI puNa zrorAliya- kAyajogo ve ubviyakAyajogo vA hoi grasimihAsaMbhavAdo" / uparokta dazavidhi yogoM se pariNana jIva prathama samyaktva ke utpAdana ke yogya hotA hai / "edesi dasaNha pajjatta - jogANAmaNNadareNa jogeNa pariNado paDhamasammattavyAyaNassa jogo hoi, paNa sesajoga-pariNado tti eso ettha suttatyapiNNa" / kaSAya ke viSaya meM vibhASA karate hue kahate haiM "praSNadaroM kasAo " - darzana moha ke upazAmaka ke kaSAyacatuSTaya meM koI bhI kaSAya kA sadbhAva pAyA jAtA hai kintu yaha vizeSa bAta hai ki vaha kaSAya 'NiyamA hAyamANa- kaSAyo' - hIyamAna arthAt manda kaSAya rahatI hai / " AtmA kA arthagrahaNa kA pariNAma upayoga hai " uparyukte zrane netyupayogaH zrAtmano'ryagrahaNa - pariNAma ityarthaH " ( 1996) / vaha do prakAra hai / sAkAra grahaNa jJAnopayoga hai / nirAkAra grahaNa darzanopayoga hai / samyagdarzana kI prApti ke abhimukha jIba ke "ziyamA sAgAruvajogo - niyamase sAkAra upayoga arthAt jJAnopayoga hotA haiM / darzanopayoga usa samaya nahIM hotA hai / kumati, kuzruta tathA vibhaMgajJAna arthAt kupravadhijJAna se pariNata jIva prathama samyaktva Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) kI prApti kArya meM pravRtta hotA hai "madasuda-aNNANehi vihaMgaNANeNa vA pariNado hodUNa eso| paDhamasammatta pyAyaNaM paDi pyttttittimiddh|" lezyA ke viSaya meM yaha vibhASA hai / "teu-pamma-sukkaleslANaM NiyamA vaDDhamANalessA" teja, padma aura zukla lezyA vAlA vardhamAna lezyA kI sthiti meM hI prathama samyaktva ko prApta karatA hai| "edeNa kiNhaNIla-kAu-lessANaM hAyamANateu-pamma sukkaleramANaM ca paDiseho ko daTTabbo"-isase kRSNa, nIla, kapota lezyA noM kA tathA hIyamAna teja, pama tathA zukla lezvAoM kA pratiSedha kiyA gayA hai yaha jAnanA cAhiye / nArakI jIvoM meM samyaktva ko utpattikAla meM azubhatrika lezyAoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai / amAdaka NTS prasAzatinoM hI apekSA kiyA gayA hai| unake samyaktva utpatti kAla meM zubhatrika lezyAnoM ke sivAya anya lezyAroM kA abhAva hai | "tirikkha-maNurase prasmiyUNedassa suttassa pyttttttaado| pA ca tirikkha-maNussesu sammata paDivajjamANesu suhRtilessAyo mottaNaNNalessANaM saMbhavo asthi" (1697) / strIvedI tathA puruSavedI koI bhI veda vAlA darzanamoha kA upazAmaka hotA hai| yahAM 'dabva-bhAvehi tivhaM vedANamaNNadarapajjAraNa visesiyassa' dravya tathA bhAva rUpa tInoM vedoM meM se anyatara veda bAle kA grahaNa kiyA gayA hai / kAriNa vA puvvabaddhANi ke vA ase gibaMdhadi / kadipAvaliyaM pavisati kadi rahavA pavesago // 2 // - darzanamoha kA upazama karane vAle ke kauna kauna karma pUrvabaddha haiM tathA vartamAna meM kauna kauna karmoM ko bAMdhatA hai ? kauna kauna prakRtiyAM udayAvalI meM praveza karatI haiM tathA kauna kauna pratiyoM kA yaha pravezaka hai arthAt, kina kina pravRtiyoM ko yaha udIraNA karAtA hai ? Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 . ) vizeSa - 'kANi vA pumdabaddhANi' isa pada kI vibhASA meM kahate haiM / "ettha paryADisatakammaM dvidisatakrammaM praNabhAgasaMtakamma padesasaMtakammaM ca mAggiyanvaM" yahAM prakRti satkarma, sthiti satkarma, anubhAga satkarma tathA prakAzagaMgA suvidhisa pahArAja 1 prakRti satkarma ko apekSA AThoM karmoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai| uttara prakRti kI apekSA ina prakRtiyoM kI nattA hai| paMca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, do vedanIya, mithyAstra solaha kAya navanokaSAya isa prakAra chabbIsa prakRtiyoM kI mattA anAdi mithyAdRSTi ke hotI hai| sAdi midhyAdRSThi ke chabbIsa, sattAIya zrathavA aTThAIsa kI sattA hotI hai / prAyu karma kI zraddhAyuSka ke eka bhujyamAna Ayu kI tathA baddhAyuSka ke bhujyamAna tathA eka badhyamAna zrAyu kI apekSA do prakRti kahI haiM / nAmakarma ko ina prakRtiyoM kI sattA kahI hai| cAragati pAMca jAti, praudArika, vaikriyika, taijasa, kArmANi ye cAra zarIra, unake baMvana tathA vAta chahasaMsthAna, audArika tathA vaikriyika mAMgopAMga, chaha saMhanana, varNa gaMdha, rasa, sparza, cAra AnupUrvI agurulaghu upagAta, paraghAta, zramasthAvarAdi ucchavAsa, zrAtApa, do udyota, do vihAyogati, dazayugala tathA nirmANa inakA madbhAva pAyA jAnA hai| do gotra, tathA pAMca antarAya kA sadbhAva pAyA jAtA hai | 1 sthiti satkarma tokor3Akor3I kahA hai / Ayu ke viSaya meM usake prAyogya hI hai / "AutrANaM ca tappA zroggaya gaMtavtraM" ( 1698 ) / anubhAga satkama- 'appamatthA kammANa vivANiyANa bhAgasaMtakambhigro' - praprazastakarmoM meM dvisthAnika anubhAgasatkarma hai / 'pasatyANa' pi payaDIpaNa cauTThASANa bhAgasaMtakammiyo" - prazasta prakRtiyoM meM catuHsthAnika anubhAga satkarma hai| pradeza satkarma - jina prakRtiyoM kA prakRtisatkarma hai, unakA prajadhanya anutkRSTa pradezasatkarma jAnanA cAhie / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ke vA ase NibaMdhadi' isako vibhASA karate haiM / prakRtibaMdha kA nirdeza karate samaya tIna mahAdaMDaka prarUpaNIya haiM / paMca jJAnAbaraNa, mArgadarzanAvAjApAsImIyAgamadhyAkhAlIlaha, kaSAya, puruSaveda, hAsya-rati, bhaya-jugupsA, devagati, paMcendriya jAti, vaikriyika, tejasa, kArmANa zarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriyika AMgopAMga, varNAdicatuSka, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu prAdi catuSka, prazastavihAyogati, prasAdi catuSka, sthirAdi SaTka, nirmANa, ucca gotra tathA paMca aMtarAyoM kA baMdhaka pratyatara manuSya vA manuSyanI, vA paMcindriya tiryaMca athavA tiryacinI haiM / yaha prathama daNDaka hai / dUsarA daMDaka isa prakAra hai:--paMcajJAnAvarA, navadarzanAvaraNa, sAtAvedanIya, mithyAtva, solahakaSAya, puruSaveda, bhaya-jugupsA, manuSyagati, paMcendriya jAti, prodArika-taijasa-karmANa zarora, samacaturasrasaMsthAna, vavRSabhasaMhanana, praudArika-prAMgopAMga, varNa, gaMdha, rasa aura sparza, manuSyagati prAyogyAnupUrvI, amurulaghu catuSka, prazastavihAyogati, asAdi cAra, sthirAdi chaha, nirmANa, uccagotra tathA paMna antarAyoM kA baMdhaka anyatara deva yA chaha narakoM kA nArako hai / yaha dvitIya mahAdaMDaka hai| tImarA mahAdaMDaka isa prakAra haiM:--paMca jJAtAbaraNa, nava darzanAvaraNa, sAtAvedanIya, mithyAtva, solaha kaSAya, puruSabheda, hAsya rati, bhayajugupsA, tiryaMcagati, pacendriya jAti, praudArika taijasa kArmANi zarIra, samacaturanasaMsthAna, graudArika prAMgopAMga, bavaSabhanArAca saMhanana, varNa, gaMdha, rasa, sparza, tiyaMcagati prAyogyAnupUrvI, pragurulaghucatuSka, udyota, 1 syAt prazastavihAyogati, sAdi cataSka sthirAdi SaTaka, nirmANa, noca gotra, tathA paMca antarAyoM kA baMdhaka koI sAtaveM naraka kA nArakI hotA hai| -- -----...-. (1) 'siyA pamatthavihAyagadi' pATha meM 'siyA' zabda adhika pratIta hotA hai ( pRSTha 1669) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvisAgara jI mhArAja sthitibaMdha-ina prakRtiyoM kA sthiti baMdha aMta:kor3AkoDI sAgara hai / vizuddhatara bhAva hone ke kAraNa adhika sthiti bandha hotA hai / ___ anubhAga baMdha-mahAdaMDakoM meM jo aprazasta prakRtiyAM kahIM haiM. uname visthAnika anubhAgabandha hai tathA zeSa bacI prazasta prakRtiyoM meM catuH sthAnika anubhAgabaMdha hai| pradezabaMdha-paMca jJAnAvaraNa, chaha darzanAvarA, sAnAvedanIya, dvAdaza kaSAya, puruSaveda, hAsyarati, bhayajugupsA, tiryacamati, manuSyagati, paMcendriya jAti, audArika-taijasa-kAmaNi zarIra, praudArika zarIrAMgopAMga, varNa, gaMdha, rasa, sparAM, tiryaca manuSyagAMta prAyogyAnupUrvI, agurulughu prAdi cAra, udyota, asa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, yazaHkIti, nirmANa, uccagotra, paMca antarAyoM kA anutkRSTa pradezabaMdha hotA hai| nidrAnidrA, pracalA-pracalA styAnagRddhi, mithyAtva, anaMtAnubaMdhI cAra, devagati, vaikriyika zarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriyika zarIra prAMgopAMga, vavRSabha saMhanana, devagati prAyogyAnupUrvI, prazastavihAyogati, subhaga, susvara, prAdeya, nIca gotra ina prakRtiyoM ke utkRSTa tathA anutkRSTa sthitibaMdha hotA hai| ___ 'kadi prAvaliyaM pavisaMti' isa aMza ko vibhASA isa prakAra hai / darzana moha kA upazAmaka ke kitanI prakRtiyA~ udAyavalI meM praveza karatI haiM ? isa prazna ke uttara meM cUgi sUtrakAra kahate haiM "mUna mathaDIpro sathAno pavisati" (1700) saMpUrNa mUla prakRtiyAM udAyavalI meM praveza karatI haiM, kyoMki sabho mUla prakRtiyoM kA udaya dekhA jAtA hai| jo uttara prakRtiyAM vidyamAna haiM, unakA udayAvalI meM praveza kA niSedha nahIM hai| prAyu karma ke viSaya meM yaha jJAtavya hai ki yadi prabaddhAyuSka hai, to bhujyamAna eka prAyu kA hI udaya hogaa| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja . . . ( 128 ) yadi buddhAyuSka hai, to usake AgAmIbaddha prAyu kA udaya nahIM hogA, 'Navari jai para bhaviyAumatthi taNNa pavisadi / ' gAthA meM prazna kiyA hai "kadiNhaM vA pavesago' ?-kauna kauna prakRtiyoM kA udI raNArUpa pravezaka hai ? vibhASA meM kahate haiM, "sabhI mUla prakRtiyoM kA udoraNa rUpa se pravezaka hai|" uttara prakRtiyoM meM paMcajJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, mithyAtva paMvendriya jAti, te trasa-kArmANa zarIra, varNa, gaMdha, rasa, sparza, pragurulaghu, upadhAta, paraghAta, ucchvAsa, prasa, vAdara paryApta, pratyeka zarIra, sthira-asthira, zubha azubha, nirmANa tathA paMca anta rAyoM kA niyama se udIraNA rUpa se pravezaka hai / ina prakRtiyoM ko udIraNA dvArA niyama se udayAvalI meM praveza karatA hai / mAtA -- asAtA vedanIya meM se kisI eka kA udIraNA dvArA udayAvalI meM pravezaka hai / cAra kapAya, tIna veda, hAsyAdi do yuguloM meM se anyatara arthAt kisI eka kA pravezaka hai| bhayajugupsA kA syAt pravezaka hai / cAra prAyu meM se eka kA pravezaka hai| chaha saMhananoM meM se anyatara kA pravezaka hai| udyota kA syAt pravezaka hai| do vihAyogati, subhaga-dubhaMga, susvara-dusvara, prAdeya-pranAdeya, yaza:kIrti, azayaHko tiM ina yugaloM meM se anyatara ko udoraNA dvArA udayAvalI meM praveza karatA hai| ke aMse jhIyade puvvaM baMdheNa udaeNa vaa| aMtaravAhi kiccAke ke uvasAmagokahi ||63 // darzanamoha ke upazama ke pUrvabaMdha athavA udaya kI apekSA kauna kauna kamAMza kSaya ko prApta hote haiM ? kahAM para antara ko karatA hai ? kahA para kina kina karmoM kA upazAmaka honA hai ? Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI iMdraprabhu dizapara jana mAlA ( 126 ) jAmagAMva ji. guDANA vizeSa-darzanamoha kA upazama karane vAle ke asAtAvedanIya, srIveda, napuMsakaveda, arati zoka, 'cAra prAyu. narakagati, cAra jAti, paMcasaMsthAna, paMcasaMhanana, narakagati prAyogyAnupUrvI, prAtApa, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, dubhaMga, dusvara, anAdeya, ayaza:kIti ye prakRtiyAM pUrva hI baMdha-vyucchitti ko prApta hotI hai / darzana moha ke upazAmaka ke ye prakRtiyAM udaya se vyucchinna hotI haiM :--paMca darzanAvaraNa, ekendriyAdi cAra jAti nAmakamaM, mArgadarzakara grAmI, prAvizArajAsUdAaparyApta, sAdhAraNa zarIra nAma karma kI udaya vyucchitti hotI hai| 'aMtaraM vA kahiM kiccA ke ke uvasAmago kahi' isa gAthA ke aMza kI vibhASA karate haiN| isa samaya adhaHpravRttakaraNa ke anta rakaraNa athavA darzana moha kA upazAmaka nahIM hotA hai / prAge anivRttikaraNa kAla meM antarakaraNa tathA darzana moha kA upazamana hotA hai / "uvasAmago vA purado hohadi tti Na tAva idAnImaMtarakaraNamupazamakatvaM vA darzanamohasya vidyate kintuM tadubhayaM purastAdanivRttikaraNaM praviSTamya bhaviSyatIti" (1706) kiM hidiyANi kammANi aNubhAgesu kesa vA / aovadUNa sesANi kaM ThANe paDivajadi // 64 // darzana mohanIya kA upazAmaka kisa sthiti tathA anubhAga sahita kauna-kauna karmoM kA apavartana karake kisa sthAna ko prApta karatA hai tathA zeSa karma kisa sthiti tathA anubhAga ko prApta karate haiM ? vizeSa--isa gAthA ko vibhASA karate haiN| sthitighAta saMkhyAta bahubhAgoM kA ghAta karake saMkhyAtaveM bhAga ko prApta hotA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mArgadarzaka :- AcArya zrI survidhisAgara jI mahArAja hai / anubhAga ghAta antabahubhAgoM kA ghAta karake anaMtaveM bhAga ko prApta hotA hai / isa kAraNa isa adhaHpravRttakaraNa ke carama samaya meM vartamAna jIva ke sthitighAta aura anubhAgavAta nahIM hote haiM / "se kAle do vi yAdA pattIhiti" tadanaMtara kAla meM prarthAt apUrvakaraNa ke kAla meM ye donoM hI ghAta prAraMbha hoMge / 1 pUrvokta cAra sUtragAthA adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya meM prarUpita kI gaI haiM / 'daMsaNamoha uvasAmagassa tivihaM karaNaM' (1707) - darzana moha ke upazAmaka ke adhaHpravRttakaraNa, prapUrvakaraNa aura zranivRttikaraNa ye tona karaNa hote haiN| karaNa kA svarUpa isa prakAra haiM " yena pariNAmavizeSeNa darzana mohopazamAdivivakSito bhAvaH kriyate niSpAdyate sa pariNAma vizeSaH karaNamityucyate " -- jisa pariNAma vizeSa ke dvArA darzana mohanIya kA upazamAdi rUpa vivakSita bhAva saMpAdita hotA hai, usa pariNAma vizeSa ko karaNa kahate haiM / darzana moha ke tIna karaNa hote haiM / usa jIva ke cauthI upazAmanAdvA bhI hotI hai "cautthI uvasAmaNaddhA / " jisa kAla vizeSa meM darzana mohanIya upazAntatA ko prApta ho sthita hotA hai, usa kAla ko upazAmanAddhA kahate haiM- "jamhi zraddhAvisese daMsaNamohaNIya muvasaMtAvaNNaM hoNa ciTThai sA uvasAmaNaddhA tti bhaNNade" (1708) adhaH pravRttakaraNa -- jisa bhAva meM vidyamAna jIvoM ke uparitana samayavartI pariNAma adhastanasamayavartI jIvoM ke sAtha sadRza hote haiM, una bhAvoM ke samudAya ko adhaHpravRttakaraNa kahate haiM / gommaTasAra jIvakANDa meM kahA hai : jamhA udarimabhAvA hedrimabhAvehiM sarisagA hoMti / tamhA paDhamaM karaNaM pradhApavattoti giTTi // 48 // yataH uparitana samayavartI jIvoM ke bhAva adhastana samayavartI jIvoM ke samAna hote haiM, tataH prathama karaNa ko pradhaHpravRttakaraNa kahate haiM / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (. 131 ) aMtomuttametto tatkAlo hodi tattha pariNAmA ! logANamasaMkhamidA uvaruvari sarisabaDi DhagayA / / 49 // isakA samaya aMtarmuhUrta pramANa hai| usameM asaMkhyAta loka pramANa pariNAma hote haiN| ve Age mAge mamAna vRddhi ko prApta hote haiN| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArA isa adhaHpravRttakaraNa ke kAla ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa apUrva karaNa kA kAla hai| apUrvakaraNa ke kAla ke mukhyAtaveM bhAga pramANa anivRttikaraNa kA kAla hai| tInoM kA kAla milane para atarmuhUrta hI hotA hai| adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya meM jaghanya vizuddhi sabase alpa hai| dvitIya samaya meM vaha vizuddhi pUrva se anaMtaguNI hai| yaha krama antamuhUrta paryanta calatA hai / isake anaMtara prathama samaya meM utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hai / jisa samaya meM jaghanya vizuddhi samAsa hoto hai, usake uparima samaya meM arthAt prathama nivargaNAkANika ke aMtima samaya ke Age ke samaya meM jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai| prathama kAMDaka kI utkRSTa vizuddhi se dvitIya samaya ko utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hai / isa prakAra yaha krama nirmANAkAMDaka mAtra aMtamuhUtaM kAla pramANa adhaHkaraNa ke aMtima samaya paryanta calatA hai / isake pazcAt aMtamuhartakAla apasaraNa karake jisa samaya meM utkRSTa vizuddhi samApta hotI hai, usase arthAt dvica rama nirvargaNA kAMDaka ke aMtima samaya se uparima samaya meM utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / isa prakAra se yaha utkRSTa vizuddhi kA krama adhaH karaNa ke aMtima samaya paryanta le jAnA cAhie / yaha adhaHpravRtta. karaNa kA svarUpa hai| __ AcArya nemicandra siddhAntacakravartI apUrvakaraNa ke viSaya meM kahate haiN| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) edaghi guNaTTANe vibharisa-samayaTTiyehiM jIvehi / pRzvamapattA jamhA hoti apulvA hu pariNAmA // 51 // go0 jI0 isa guNasthAna meM visadRza samaya meM sthita jIvoM ke pUrva meM daka:- ahorAmA sudhArasAra arikSAmaja hote haiM / isa kAraNa apUrvakarapA nAma sArthaka hai| yahAM bhinna samaya sthita jIvoM ke bhAvoM meM samAnatA nahIM hotI kintu eka samaya sthiti jIvoM meM samAnatA athavA asamAnatA hotI hai| aMtamUhUrtakAla meM asaMkhyAtalokapramANa pariNama hote haiM / yahA~ anukRSTi nahIM hoto (1) apUrvakaraNa . ke prathama samaya meM jaghanya vizuddha sarva stoka hai / usase utkRSTa vizuddhi anaMtaguNo hai| dvitIya samaya meM javanya vizuddhi pUrva se anaMta guNI hai| usase utkRSTa vizuddhi anaMtaguNita hai / apUrvakaraNa ke pratisamaya asaMkhyAtaloka pramANa pariNAma hote haiM / isa prakAra kA krama nivargaNA kAMDaka paryanta jAnanA cAhiye / jitane kAla Age jAkara vivakSita samaya meM hone vAle pariNAmoM kI anukRSTi vicchinna ho jAtI hai, use nirvargaNA kANDaka kahA hai| abhivRttikaraNa ke viSaya meM yaha bAta jJAtavya hai, "aNiyahikaraNe samae samae ekkekkapariNAmaTThANANi arNataguNANi ca" anivRttikaraNa ke kAla meM pratyeka samaya meM eka eka hI pariNAma sthAna hote haiM / ve pariNAma uttarottara anaMtaguNita haiM / (1714} nemicandra AcArya ne likhA hai ki jisa prakAra saMsthAna Adi meM bhinnatA pAI jAtI hai, usa prakAra eka samaya ke bhAvoM meM (1) anutkarSaNamanutkRSTiranyonyena samAnatvAnuciMtanamityanarthAntaram (1708) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinnatA nahIM pAI jAtI hai / adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNa guNasthAnoM meM jisa prakAra bhAvoM kA pariNamana hotA hai, vaise hI lakSaNa darzana moha ke upazAmaka ke karaNatrika meM pAye jAte haiN| isI kAraNa unake nAmakaraNa meM bhinnatA pAI nahIM jAtI hai| upazama samyaktva ko prApta hone vAle anAdi mizyAdaSTi jIva ke viSaya meM isa prakAra prarupaNA kI gaI hai ki usa jIva ke adhaHpravRtta karapA meM sthiti-krAMDaka ghAta, anubhAga-kAMDaka ghAta, mAgaNazeSI gauzAya sAjahIye jAte haiN| vaha anaMtaguNI vizuddhi se vizuddha hotA jAtA hai / "aghApavrattakaraNe dvidikhaMDayaM vA aNubhAgakhaMDayaM vA guNaseDo vA guNasaMkamo vA Nasthi kevalamaNaMtaguNAe visohIe bisujjhadi / " (1714) vaha jina aprazasta karmAzoM kA baMdha karatA hai, unheM visthAnika tathA anaMtaguNahIna bAMdhatA hai / jina prazasta karmAzoM ko vaha bAMdhatA hai, unheM catuHsthAnika tathA anataguNita bAMdhatA hai| "appasatyakammase je baMdhai te dRTThANiye aNaMtaguNahINe ca, pasatthakammase je baMdhai te ca caudyANie arNataguNe ca" (1714) / eka eka sthitibaMdha-kAla ke pUrNa hone para vaha palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se hIna anya sthitibaMdha ko bAMdhatA hai| isa prakAra saMkhyAta sahana sthitibaMdhApasaraNoM ke hone para adhaH pravRtta karaNa kA kAla samApta ho jAtA hai / apUrvakarapA ke prathama samaya meM jaghanya sthitikhaMDa palyopama kA saMkhyAtavAM bhAga tathA utkRSTa sthiti khaNDa sAgaropamapRthaktva hai| adhaHpravRttakaraNa ke aMtima samaya meM hone vAle sthitibaMdha se palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se hona apUrva sthitibaMdha apUrvakaraNa ke prathama samaya meM hotA hai / "aNubhAgakhaMDayamappasatthakammaMsANama. paMtAbhAgA"-aprazasta karmAzoM kA anubhAga khaMDana anaMta bahubhAga hotA hai| prazasta karmoM meM anubhAga kI vRddhi hotI hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 134 ) anivRttikaraNa ke prathama samaya meM anya sthiti khaMDa, anya sthiti baMtra tathA anya anubhAga kAMDakaghAta prAraMbha hotA hai / isa prakAra hajAroM sthitikAMDakaghAtoM ke dvArA anivRttakaraNakAla ke saMkhyAta bahubhAgoM ke vyatIta hone para vaha jIva mithyAtva karma kA aMtara karatA hai| "aNiyaTTassa paDhamasamae aNNaM TidigdaMDayaM aNNo TThidibaMdho aNNamaNubhAgavaiyaM / evaM TThidikhaMDayasahassehi aNiyaTTipraddhAe saMkhejjesu bhAgesu gadesu aMtaraM kareMdi" (1716) niSekoM kA prabhAba karanA aMtarakaraNa kahA jAtA hai| "NisegANAmabhAvIkaraNamaMtarakaraNamidi bhaNNade" / usa samaya jitanA sthitibaMdha kA kAla hai, utane kAla ke dvArA antara ko karatA huA guNazreNInikSepa ke agrAna se lekara nIce saMkhyAtaveM bhAga pramANA - kocaDizA kumArIgara isa hArAja prakAra antarakaraNa pUrNa hone para vaha jIva upazAmaka kahA jAtA hai "tadoppaTuDi uvasAmago ti bhaNNa i" (1720) vaha adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya se lekara upazAmaka thA tathA mithyAtva ke tIna khaNDa karane paryanta upazAmaka rahatA hai| dasaNamohassuvasAmago du cadusu vi gadIsu boddhvvo| paMciMdiya-saeNI [puNa] NiyamA so hoi paujatto // 15 // ___ darzana moha kA upazama karane vAlA jIva cAroM gatiyoM meM jAnanA cAhie / vaha niyama se paMcendriya, saMjJI tathA paryAptaka hotA hai| vizeSa -paMcendriya nirdeza dvArA ekendriya tathA vikalendriyoM kA pratiSedha ho jAtA hai / saMjJI paMcendriya kahane se samyaktva utpatti ko prAyogyatA prasaMjJo paMcendriyoM meM nahIM hai, yaha sUcita kiyA gayA hai / labdhyaparyAptaka tathA nivRtyaparyAptakoM meM bhI samyaktva ko ko utpatti kI prAyogyatA kA prabhAva hai / (1) / cadugati-bhavo saNNI pajjatto sujjhagoya saagaaro| jAgAro sallesso saladdhigo sammamuvagamaI // 652 // go0 jI0 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zrI ! ( 135 ) f... ... . ... hAlA savvaNiraya-bhavaNesudIvasamaddegaha-jodisi vimaann| maNI abhijogAmaNabhijoggo uvasAmo hoi boddhavyo // 66 // ___ sarva narakoM meM, bhavanavAsiyoM meM, sarva-dvIpa-samudroM meM, guhyoM arthAt vyaMtaroM meM, jyotiSiyoM meM, vaimAnikoM meM, prAbhiyogyoM meM unase bhinna anabhiyogya devoM meM darzana moha kA upazama hotA hai / vizeSa-vedanAbhibhava Adi kAraNoM se nArakiyoM ke samyaktva kI utpatti hotI hai. yaha sUcita karane ke lie 'savva Niraya' pada diyA gayA hai| sarva bhavana vAsiyoM meM jina-biMba darzana, devoM kI Rddhi darzana Adi kAraNoM se samyavatva utpanna hotA hai| zaMkA-ar3hAI dvIpa ke Age ke samudroM meM trasa jIvoM kA prabhAva hai, vahAM samyaktva kI utpatti kaise hogI ? "tasajIvavirahiyesu asaMkhejjesu samuddesu kadhaM ?" samAdhAna-samyaktva prApti ke prayatna meM saMlagna tiyaMcoM ko koI zatra deva una samudroM meM le jA sakatA hai| isa prakAra vahAM tiryaMcoM kA sadbhAva siddha ho jAtA hai-"pundhaveriya-deva-panogeNa NodANaM tirikkhANaM sammatta ppattIe payaTTatANaM uvalaMbhAdo ( 1729 ) bAhanAdi kutsita karmoM meM niyukta prAbhiyogya devoM ko vAhana deva kahate haiM "abhiyujyaMta ityabhiyogyAH vAhanAdau kutsite karmaNi niyujyamAnA vAhanadevA ityarthaH" ina devoM se bhinna kilviSikAdi anutamadeva tathA pAriSadAdi uttama deva anabhiyogya jAnanA caahiye| uvasAmago ca savvo NivAghAdo tahA biraasaarnno| uvasaMte bhajiyavvA NIrAsANo ya khINammi // 7 // ___ darzana moha ke upazAmaka sarva jIva niyAghAta tathA nirAsAna hote haiM / darzana moha ke upazAnta hone para sAsAdana bhAva bhajanIya hai kintu kSINa hone para nirAsAna ho rahatA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcAva da rza moha ke upazamana kArya ko prAraMbha karane vAlA upazAmaka para yadi pazu devAdi kRta cAra prakAra ke upamarga eka sAtha ho jAveM, to bhI nizcaya se darzana moha ke upazAmanA meM prati baMdha hone para usa kArya ko ve kSati nahIM prApta karA sakate / isa kathana se yaha bAta bhI pratipAdita kI gaI hai ki darzanamohopazAmaka ke usa avasthA meM maraNa kA prabhAva bhI sUcita kiyA gayA haiM- "dasaNamohovasAmaNaM pAraMbhiya uvasAmamANassa jai vi ca ubihovasaggavamgo jugamucaTThAi to vi NiccharaNa dasaNamohovasAmaNameto paDibaMdhe Na viNAsamANedi ti vuttaM hoi / edeNa dasaNamohovasAmagassa tadavatthAe maraNAbhAvo vi paduSpAidA dvyo|" "NirAsANa' ke kahane se sUcita hotA hai ki darzanamohopazAmaka usa avasthA meM sAsAdana guNasthAna ko nahIM prApta hotA hai / darzana moha kI upazAmanA hone ke anaMtara yadi upazama samyaktva kA jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se chaha prAvalIkAla zeSa bacA hai to vaha sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai, anyathA nahIM prApta hotA / isase sAsAdana guNasthAna ko prApta honA bhajanIya hai| darzana moha ke kSaya hone para sAsAdana guNasthAna meM pratipAta nahIM hotA; kAraNa kSAyika samyaktva ke pratipAta kA abhAva hai / sAgAre paTTavago Nivago majjhimo ya bhajiyayo / jAMge aNNadaramhi ya jahaeNago teulestAe / sAkAra upayoga meM vidyamAna jIva hI darzana moha ke upazamana kA prasthApaka hotA hai, kintu usakA nichApaka tathA madhyama avasthA vAlA jIva bhajanIya hai| ___ mana, vacana tathA kAya rUpa yogoM meM se eka yoga meM vidyamAna tathA tejolezyA ke jaghanya aMza ko prApta jIva darzana moha kA upazamana karatA hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja vizeSa-~darzanamohopazamanA kA prasthApaka sAkAra upayogI rahatA hai| isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki jAgRta avasthA yukta samyaktva kI utpatti ke prAyogya hai / 1 nidrA pariNAma pariNata jIva ke samyaktva kI utpatti ke yogya vizuddha pariNAmoM ke pAe jAne kA virodha hai| 2 darzana moha ko upazAmanA meM udyata jIva adhaH pravRttakaraNa ke prathama samaya se lekara antarmuhUrta paryanta prasthApaka kahA gayA hai / prazna-yahAM gAthA meM prAgata 'majhima' zabda ke viSaya meM zaMkAkAra pUchatA hai "ko majjhimo NAma ?" uttara--"paTThavaga-NiTuvaga-pajjAyANamaMtarAlakAle payaTTamANo majhimo ti bhaNNade-" darzanamoha ke prasthApaka aura niSThApaka paryAyoM ke madhyavartI kAla meM pravartamAna jIva ko majjhima athavA madhyama kahA gayA hai| yaha madhyavartI jIva jJAnopayogI tathA darzanopayogI bhI ho sakatA hai| . lezyA ke viSaya meM yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki tiryaMcoM tathA manuSyoM meM kRSNa, nIla tathA kApota lezyA meM samyaktva ko utpatti kA pratiSedha kiyA gayA hai, kyoMki vizuddhi ke kAla meM azubhatrika lezyA ke pariNAmoM kA sadbhAva asaMbhava hai| nArakiyoM meM prazubhatrika lezyAoM kA hI astitva kahA hai, isa kAraNa "Na tatthedaM suttaM payaTThade" unameM isa sUtra kI pravRtti nahIM hotI hai| "tado tirikkha-maNusa bisayamevedaM suttamidi gaheyanvaM"-yaha sUtra tiryaMca tathA manuSya viSayaka hai, yaha bAta grahaNa karanI caahiye| 1 NihApariNAmassa sammatta ppatti-pAproggavisohi pariNAmehiM viruddha-sahAvattAdo / 2.dasaNamohopavasAmaNamADhavato adhApavattakaraNapaDhamasamayappaTuDi aMtomuhuttamettakAlaM paTTabago NAma bhavadi / / 1730 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138 ) micchattavedaNIyaM kama uvasAmagassa bondvavvaM / uvasaMte AsANe teNa para hoi bhajiyavvo // 6 // upazAmaka ke mithyAtva vedanIya karma kA udaya jAnanA cAhiye / darzana moha ke upazamana kI avasthA ke avasAna hone para mithyAtva kA udaya bhajanIya hai| vizeSa-mithyAtvavedanIya kA artha udayAvasthA ko prApta mithyAtva karma hai| "vedyate iti vedanIyaM mithyAtvameva vedanIyaM mithyAtvavedanIyaM udayAvasthApariNataM mithyAtvatrarmeti yAvat" (1731) darzana moha ke upazAmaka ke jaba taka aMtara praveza nahIM hotA, taba taka mithyAtva kA udaya pArzajItA hAcApazamai samyivasAgara jI mhA kAla meM mithyAlva kA udaya nahIM hotA / upazama samyaktva kA kAla naSTa hone para yadi sAsAdana yA mizraguNasthAna ko athavA vedaka samyaktva ko prApta hotA hai, to usake mithyAtya kA udaya nahIM hogA / yadi vaha jIva mithyAtva guNasthAna meM A jAtA hai, to usake mithyAtva kA udaya hogaa| isase mithyAtva kA udaya bhajanIya kahA hai| savvehi dvidivisesehiM uvasaMtA hoMti tiriNa kmmNsaa| ekkamhi va aNubhAge NiyamA savve TidivisesA // 10 // ___darzanamoha ke mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva rUpa trividha kauza darzana moha ke upazAnta kAla meM sarvasthiti vizeSoM ke sAtha upazAnta arthAt udaya rahita hote haiM / eka hI anubhAga meM una tInoM karmAzoM ke sabhI sthiti vizeSa niyama se avasthita rahate haiN| vizeSa--yahAM tiNNi kammaMsA' kahane kA bhAva mithyAtva, samyaktva tathA samyagmithyAtva ko grahaNa karanA caahie|" ettha tiSiNa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) kammaMsA ti bhaNide micchatta-sammatta-sammAmicchatANaM gahaNaM kAyavvaM / " una tInoM kI koI bhI sthiti anupazAnta nahIM hai| ... tInoM prakRtiyoM ke sarvasthiti vizeSa eka hI anubhAga meM rahate haiN| micchattapacco khalu baMdho uvasAmagassa boddhvyo| 'uvasaMte AsANe teNa paraM hoi bhajiyavyo // 101 // : darzana moha kA upazamana karane vAle upazAmaka ke mithyAtva nimittaka karmabaMdha jAnanA cAhie / darzana moha kA upazama ho jAne para upazamalavarSayI kezivAlayA spadhakkAcAha honA hai| 1 upazAnta dazA ke avasAna ho jAne para mithyAtva nimittaka baMdha bhajanIya hai / / vizeSa---darzana moha kA upazamana kArya pUrNa na hone para mithyAtva guNasthAna rahatA hai / ataH usake mithyAtva nimittaka baMdha hotA hai / upazama samyaktvI kA. kAla. pUrNa ho jAne para yadi vaha mithyAtva avasthA ko prApta hotA hai, to mithyAtva nimittaka baMdha hogA / kadAcit vaha sAsAdana guNasthAna ko prApta karatA hai, to usake mithyAtva nimittaka baMdha kA abhAva hogA / isa kAraNa upazAnta dazA ke avasAna hone para mithyAtva nimittaka baMdha bhajanIya kahA gayA hai| . sammAmicchAiTI daMsaNamohassaprabaMdhago hoi| . vedayasammAiTTI khINo vi abaMdhago hoi||102|| samyagmithyASTi jIva darzana moha kA prabaMdhaka hotA hai| vedaka (1) minchatAM panno kAraNaM jassa so micchattapaccayo khalu paripphuDaM baMdho dasaNamohovasAmagassa jAva paDhamaTThidicaramasamo tti tAva boddhabbo (1732) . ... Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 ) samyagdRSTi, kSAyika samyaktvI, upazama samyaktvI tathA sAsAdana mArgadarzaksamyasyIzama mahAzilAbI hArAja vizepa-samyaktvamithyAtva prakRti tathA samyaktvaprakRti kI baMdha prakRtiyoM meM gaNanA nahIM kI jAtI hai / isase mizraguNasthAnavartI mizra prakRti kA baMdha nahIM karatA hai tathA bedaka samyaktvI samyaktva prakRti kA baMdha nahIM karatA hai| samyaktva prakRti tathA mizra prakRti kI udaya prakRti meM gaNanA kI gaI hai / prathamorazama samyaktva prApta hone para vaha jIva mithyAtva ko tIna rUpa meM vibhakta karatA hai| mithyAtva, sAmathyAtva aura samyaktva ye svarUpa usa mithyAtva karma ke ho jAte haiM / jisa prakAra yaMtra ke dvArA dalA gayA kodoM tIna rUpa hotA hai / kodoM ko dale jAne para kucha bhAga to mAdakatA pUrNa kodoM ke rUpa meM rahatA hai / kucha bhAga meM kama mAdakatA rahatI haiM / bhusI sadRza aMza alpa mAdakatA sahita hotA hai| 1 aMtomuttamaddhaM savvovasameNa hoi utrasaMto / tatto paramudayo khalu tiNNekkadarassa kammassa // 103 / / upazama samyakatvI ke darzana mohanIya karma antarmuhUrta kAla paryanta sarvopazama se upazAnta rahatA hai| antarmuhurta kAla bItane para mithyAtva, mizra athavA samyaktva rUpa anyatara prakRti kA udaya ho jAtA hai| vizeSa--'sarvopazama' kA bhAva yaha hai, ki mithyAtvAdi tInoM prakRtiyoM kA prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza saMbaMdhI upazAMtapanA pAyA jAtA haiN| "sabvotrasameNe ti butte savvesi dasaNamohaNIyakammApAmuvasameNetti ghettatvaM, micchatta-sammatta-sammAmicchattANaM tiNhaMpi kammANaM payaDi-dvidi-aNubhAga-padesavihattANametyuvasaMtabhAve. NAvaTThANadaMsaNAdo (1733) (1) jaMteNa koddavaM vA paDhamuvasama-sammabhAva-jaMteNa / miccha davvaM tu tidhA asaMkhaguNahINadavdhakamA ||go0 0 26 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 141 ) sammattapaDhamalabho savvovasameNa taha viyaTThareNa / bhajiv ya abhikrakhaM savvovasameNa deseNa // 104 // nAdi mithyAdRSTi jIva ko samyaktva kI prathama bAra prApti sarvopazama se hotI haiM / viprakRSTa sAdi mithyAdRSTi bhI sarvopazama se prathamopazama samyaktva ko prApta karatA hai / viprakRSTa sAdi mithyAdRSTi, jo abhIkSNazrarthAt bAra bAra samyaktva ko prApta karatA hai, sarvopazama tathA dezopazama se bhajanIya hai / vizeSa - jisa jIva ne eka bAra bhI samyaktva ko prApta kara pazcAt mithyAtva avasthA prApta kI hai, usako sAdi mithyAdRSTi kahate haiM / usake viprakRSTa tathA aviprakRSTa ye do bheda kahe gae haiM / zaila se girakara midhyAtva bhUmi ko prApta ho gayA hai tathA jisane samyagmithyAtva tathA samyaktva prakRti kI udvelanA ko hai aura jo palyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga kAla paryanta prathavA isase bhI adhika dezona ardhapudagala parivartana kAla paryanta saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, use viprakRSTa sAdi midhyAdRSTi kahate haiM / mArgadarzaka :- AcArya jo jIva samyaktva se girakara mithyAtvI ho palyopama ke zrasaMkhyAtaveM bhAga ke bhItara hI samyaktva grahaNa ke abhimukha hote haiM, unheM aviprakRSTa sAdi mithyAtvI kahate haiM / viprakRSTa sAdi mithyAdRSTi niyama se sarvopazama pUrvaka ho prathamopazama samyaktva kA lAbha karatA hai / zraviprakRSTa sAdi mithyAdRSTi sarvopazama se tathA dezopazama se bhI prathamopazama samyaktva ko prApta hotA hai / jo samyaktva se cyuta hokara alpakAla ke anaMtara vedaka prAyogyakAla ke bhItara ho samyaktva grahaNa ke zrabhimukha hai, vaha dezopazama ke dvArA samyaktva ko prApta karatA hai, anyathA sarvopazama se samyaktva ko prApta karatA hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) sammattapaDhamalaMbhassArataraM pacchado ya micchataM / labhassa paDhamassa tu bhajiyavvo pacchado hodi // 105 // samyaktva kI prathama bAra prApti ke anaMtara tathA pazcAt mithyAtva kA udaya hotA hai, kintu prathamabAra samyaktva kI prApti ke pazcAt vaha bhajanIya hai / vizeSa - anAdi mithyAdRSTi jIva prathama bAra samyaktva ko prApta karatA hai, usake pUrvakSaNa meM tathA upazama sabhyaRva kA kAla samApta hone para mithyAtva kA udaya kahA gayA hai, kintu aprathama bAra arthAt dUsarI bAra, tIsarI bAra Adi bAra jo samyaktva kA lAbha hotA hai, usake pazcAt mithyAtva kA udaya bhajanIya hai / vaha kadAcit mithyAdRSTi haoNpharaka sabhya kI pratiS upazama samyaktva ko prApta hotA hai, kadAcit samyagmithyAdRSTi hokara vedaka samyaktva ko prApta karatA hai / jI mahArAja kammANi jasta tiNi du giyamA so saMkameNa bhajiyatro / eyaM jassa du kammaM saMkamaNe so bhajiyacvo // 106 // jisa jIva ko sattA meM mithyAtva samyagmithyAtva tathA samyaktva prakRti vidyamAna hai athavA mithyAtva ke binA yA samyaktva prakRti ke binA zeSa do darzanamoha kI prakRtiyAM mattA meM haiM, vaha jIva niyama se saMkramaNa kI apekSA bhajanIya hai / jisake eka hI darzana moha ko prakRti sattA meM hai, vaha saMkramaNa ko apekSA bhajanIya nahIM hai / vizeSa - gAthA ke prAraMbha meM 'du' zabda prAyA hai, vaha mithyAtva athavA samyaktva prakRti ke binA zeSa do prakRtiyoM ko sUcita karatA hai / jisa mithyAdRSTi yA samyagmithyAdRSTi jIva meM darzanamoha kI mithyAtvAdi tIna prakRti kI sattA rahatI hai, usake samyagmithyAtva, samyaktva prakRti tathA midhyAtva kA yathA krama se saMkramaNa hotA hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 143 ) mAsAdana samyagdRSTi athavA samyagmithyAraSTi jIva meM ukta tInoM prakRtiyoM kI mattA rahate hue bhI una tInoM prakRtiyoM kA saMkramaNa nahIM hotA kyoMki sAsAdana tathA mizra guNasthAna meM saMkramaNA kI zakti nahIM hotI hai| patriIya nemiyanmasiddhAsacinayatA nAkahAna: samma micchaM missaM saguNaTThANammi Netra saMkramadi / sAsaNa-misse NiyamA dasatiyasaMkamotthi // go. ka. 411 // samyaktva, mithyAtva tathA mizra prakRti kA asaMyatasamyaktva mithyAtva tathA mizraguNa sthAna meM saMkramaNa nahIM karatA hai| sAsAdana tathA mizra guNasthAna meM darzana moha kI tIna prakRtiyoM kA saMkramaNa nahIM hotA hai| "asaMyatAdi-caturvastotyartha:"-asaMyatAdi cAra guNasthAnoM meM saMkramaNa hotA hai ( go, ka. saMskRta TIkA pRSTha 584) samyaktva prakRti kI udvelanA karane vAle mithyAdRSTi ke jisa samaya vaha prAvalI praviSTa rahatA hai,usa ke darzana-mohatrika kI sattA rahate hue bhI eka kA saMkramaNa hotA hai athavA mithyAtva kA kA kSapaNa karane vAle samyaktvI ke jisa samaya udayAvalI vAhA sthita sarva dravya kA kSapaNa kiyA jAtA hai, usa samaya usake darzana motrika ko sattA rahate hue bhI eka kA hI saMkramaNa hotA hai| darzana mohatrika kI sattA yukta jIva syAt do kA, syAt eka kA saMkrAmaka hotA hai tathA syAt eka kA bhI saMkrAmaka nahIM hotA hai / isa prakAra usake bhajanIyatA jAnanA cAhiye / jisane mithyAtva kA kSaya kiyA hai, aise vedaka samyaktvI meM yA samyaktva prakRti ke udvelana karane vAle mithyAdRSTi meM do kI sattA rahate hue bhI taba taka eka hI prakRti kA saMkramaNa hotA hai, jaba taka ki kSaya ko prApta yA udvelita samyagmithyAtva anAvalI praviSTa hai| jaba vaha samyagmithyAtva AvalI praviSTa hotA hai, taba usa samyaktvI yA mithyAdRSTi ke saMkramaNa na hone se bhajanIyatA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) siddha hotI hai / jisa samyaktvI ke kSapaNA vaza yA mithyAtvI ke udvelanAvaza eka hI samyaktva prakRti yA mithyAtva prakRti zeSa rahI hai, vaha saMkramaNa kI apekSA bhajitavya nahIM hai, kyoMki usake saMkramaNa zakti kA prabhAva hai, isa kAraNa vaha saMkrAmaka hai / " eyaM jassa du kammaM evaM bhaNide jassa sammAi TThissa vA khavaNubveNAvaseNa sammatta vA micchatta vA ekameva saMtakammamavasiddha Na so saMkrameNa bhaNijjo / saMkramabhaMgassa nRtya 'tAbhAveNa saMkAmago ceva so hoi tti bhaNidaM hoi " ( pR0 1734) sammAiTThI jIvo saddahadi pavayaraNaM ziyamasA du uvaiyaM / saddAma suruziSyoga // 107 // samyagdRSTi jIva sarvajJopadiSTa pravacana kA to niyama se zraddhAna karatA hai, kintu ajJAnavaza sadbhUta artha ko svayaM na jAnatA huA guru ke nimitta se adbhuta prartha kA bhI zraddhAna karatA hai / (1) para (prakarSatA ko prApta vacana pravacana hai ai sarvajJa kA upadeza, mAgama tathA siddhAnta ekAyaM vAcaka zabda haiM / "parisaMjuttaM travaNaM pavaNaM sadhvaNhobaeso paramAgamoti siddhatto ti eyaTTI" samyagdRSTi zrasadbhana athaM ko guru vANI se pramANa mAnatA huA svayaM ajJAnatAvaza zraddhAna karatA hai / isase usa samyakvI meM AjJA samyaktva kA lakSaNa pAyA jAtA hai / asadbhUta zrayaM kA zraddhAna karane para bhI vaha samyaktva yukta rahatA hai / "paramAgamopadeza evAyamityadhyavasAyena tathA pratipadyamAnasyAnavabuddhaparamArthasthApitasya samyagdRSTitvApracyuteH " - yaha paramAgama kA hI kathana hai, aisA adhyavasAya rahane se tathA pratipadyamAna vastu ke saMbaMdha meM 1 sammAiTThI jIvo uvaTu pavayaNaM tu saddahRdi / sahadi prasanbhAvaM prajANamANo guruNiyogA // 27 // go0jI0 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI caMdraprabhu ( 145 ) digabara jana AgAlA bAmagAMya ji. bulaDANA paramArtha tasvadarsa apazicata zrIviSTasamA bI samyaka vopane se cyuta nahIM hotA hai| 1 micchAiTThI NiyamA uvaiTuM pavayaNaM Na saddahadi / saddahadi asambhAvaM uvaiTuM vA aNuvai8 // 108 // mithyAdRSTi niyama se sarvajJa ke dvArA upadiSTa pravacana kA zraddhAna nahIM karatA hai kintu alpajJoM dvArA pratipAdita athavA apratipAdita asadbhAva arthAt vastu ke ayathArtha svarUpa kA zraddhAna karatA hai| vizeSa-satya pravacana meM azraddhA tathA asatya pratipAdana meM zraddhA hone kA kAraNa darzana mohanIya karma kA udaya hai, jisase viparIta abhiniveza ho jAyA karatA hai / "dasaNamohaNIyodaya jaNida vivarIyAhiNivesattAdo" (1735) / darzana mohanIya ke udayavaza yaha upadiSTa athavA anupadiSTa kumArga kA zraddhAna karatA hai| "upadiSTamanu madiSTa vA durmAgamepa darzanamohodayaccha dhAti / " sammAmicchAiTTI sAgAro vA tahA aNAgAro / adha baMjaNomgahammi du sAgAro hoi boddhavyo // 106 // samyagmithyA dRSTi sAkAropayogI tathA anAkA ropayogI hotA hai / vyaMjanAvagraha (. vicArapUrvaka arthagrahaNa ) kI avasthA meM sAkAropayogI hI hotA hai| vizeSa- samyagmithyAdRSTi jIva sAkAra arthAt jJAnopayoga tathA anAkAra upayoga (darzanopayoga) yukta hotA hai| "edeNa daMmaNamohovasAmaNAe payaTTamAgassa paDhamadAe jahA sAgArovajoga - -- 1 micchAiTThI jovo uvaiTTha pabayaNaM Na saddahadi / sahadi asanmAvaM uvaiTTa vA annuvitttth||18|| go0jI0 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Niyamo evametya patthi Niyamo" (1735) isase darzanamohako upazAmanA meM pravartamAna prathamAvasthA meM niyama se sAkAropayoga hotA hai, yaha niyama yahAM nahIM hai / mArgadarzaka vyasanAdasyAyavicAravAcino grahaNAt tadavasthAyAM jJAnopayoga pariNata eva bhavati, na darzanopayogapariNata iti yAvat"-vyaMjana zabda kA bhAva artha kA vicAra hai / usa avasthA meM jJAnopayoga pariNata hI hotA hai| usa samaya darzanopayoga pariNata nahIM hotA hai| mitraguNasthAnavI jIva ke sAkAra tathA nirAkAra rUpa upayogoM meM paraspara parivartana bhI saMbhava hai| zaMkA- vyaMjanAvagraha kAla meM darzanopayoga kA kyoM niSedha kiyA gayA hai ? samAdhAna- pUrvApara vicAra se zUnya sAmAnyamAgrAhI darzanopayoga meM tatva kA vicAra nahIM ho sakatA hai / vyaMjanAvagraha meM arthakA vicAra pAyA jAtA hai, isa kAraNa usa avasthA meM darzanopayoga kA sadbhAva nahIM ho sakatA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 147 ) darzanamoha-kSapaNA-anuyogadvAra 1 dasaraNamohakkhavagA paTTavago kammabhUmijAdo / mArgadarzaka:- avArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja... NiyamA maNusagadIe giTThavagA cAvi savvattha // 110 // kamabhUmi meM utpanna hugrA tathA manuSyagati meM vartamAna jIba hI darzanamoha kI kSapaNA kA prasthApaka hotA hai / darzanamoha kI kSapaNA kA niSThApaka ( pUrNa karane vAlA ) cAroM gatiyoM meM pAyA jAtA hai / vizeSa --- darzanamoha ke kSapaNakArya kA prAraMbha karmabhUmija manuSya hI karatA hai kAraNa "prakammabhUmijasta ya maNusassa ca daMsaNamohakhavaNAsattIe accaMtAbhAvena paDisiddhattAdo"- akarmabhUmija manuHyake darzanamoha ke kSapaNa ko sAmarthya kA sarvathA prabhAva hone usakA pratiSedha kiyA gayA hai| karmabhUmija manunya bhI tIrthaMkara kevalI, sAmAnya kevalI yA zrutakevalI ke pAdamUlameM darzanamoha kI kSaraNA ko prArambha karatA haiM, anyatra nhiiN|" kammabhUmijAdo vi titthayara-kevali-bhudakevaloNaM pAdamUle daMzaNamohaNIyaM khavedu mAhave i pANNattha / " zaMkA --- mamyagdarzana prAtmA kI vizuddhi hai, usake lie bAhya avalaMbana rupa kevalA, zuta kebalI ke pAdamUla ko samopatA kyoM aAvazyaka kahI gaI hai ? mamAdhAna- "adiTTha-titthayarAdimAhaNyassa daMgaNamohakhavaNaNibaMdhaNakaraNa-pariNAmANamaNuppattIdo" (1737)-tIrthaMkara Adi ke mAhAtmya ko na dekhanevAle manuSya ke darzanamohake kSapaNa meM kAraNa pariNAma utpanna nahIM ho pAte / 1 daMsaNa-mohakkhavaNA-paTThavago kammabhUmijAdo hu maNuso kevalimUle NiTuvago hodi savvattha ||648||go.jii. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 148 ) mahApurANakAra jinasena svAmI ne samyagdarzana kI upapatti meM bAhya tathA antaraMga g2AmagrI ko Avazyaka kahA hai: dezanA-kAlanandhpAdi-vAyakaraNasampadi / anta:-karaNasAmagrayAM bhavyAtmA syAi vizuddhapaka // 116.6 / / jaba dezanAsmasidhAkAnImAyAdi mArimArajI mahArAjaraNati rupa antaraMga sAmagrI ko prApti hotI hai, taba bhavyAtmA vizuddha samyaktva ko dhAraNa karatA hai / iza prasaMga meM yaha bAta vizeSa dhyAna dene yoya hai, ki kSAyika samyaka va kI upalabdhi hue binA kSapaka zreNI para ArohaNa nahIM ho sakatA hai / mona prApti ke lie kSAyika samyaktva kI prAmi meM kevalI ke pAdamUla kA aAzraya rupa nimitta kAraNa Avazyaka mAnA gayA hai / isa nimitta kAraNa kA suyoga na milane para kSAyika samyaktva kI prApti asaMbhava hai| yadi darzanamoha kI kSapaNA kA prasthApaka jIva baddhAyaka hai, to vaha darzanamohakI kSapaNA kA kArya prAraMbha karane ke uparAMta kRtakRtya vedaka-kAla ke bhItara hI maraNa ko prApta karatA hai tathA cAroM hI gatiyoM meM darzanamoha kSapaNa kI niSThApanA karatA hai| vaha prathama naraka meM, bhogabhUmiyoM puruSavedI tiryaMcoM meM, bhogabhUmiyAM puruSoM athavA kalpavAsI devoM meM utpanna hokara darzanamoha kSapaNA ko niSThApanA karatA hai| micchattavedapIe kamme ovahidammi sammatte / khavaNAe paTuvago jahaNaNago teulessAe // 111 // mithyAtva vaMdanIya karma ke samyaktva prakRti meM apavartita (saMkramita) kie jAne para jIva darzanamoha ko kSapaNA kA prasthApaka hotA hai| use jaghanya tejo lezyA meM vartamAna honA cAhie / vizeSa- darzanamoha kI kSapaNA meM tatpara karmabhUmiyA manuSya mithyAtva prakRti ke sarva dravya ko mizra prakRti rUpa meM saMkramita Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja karatA hai / mizra prakRti rupa pariNata dravya ko jaba pUrNa rUpa se samyaktva prakRti rupa meM saMkramita kara detA hai, taba use darzana-mohakSapaNA kA prasthApaka kahate haiN| adhaHpravRttakarapA ke prathama samaya se hI prasthApaka saMjJA prAraMbha hotI hai tathA vaha yahAM taka prasthApaka kahalAtA hai / javanya tejolezyA kA nirdeza karane se azubha trika lezyAoM meM darzanamohakI kSapaNA kA kArya prAraMbha nahIM hotA, yaha jJAta hotA hai| kRSNa, nIla tathA kApota lezyAkA vizuddhi ke viruddha svabhAva hai kiNNa-nIla-kAulessANaM vimohiviruddhasahAvANaM / " isa kAraNa prAtmabizuddhi para nirbhara isa darzana mohakI kSapaNA ke avasara ukta azubhatrika lezyAnoM kA prabhAva parama Avazyaka hai| aMtomuttamaddhaM dasaNamohassa NiyamasA khvgo| khINe devamaNusse siyAviNAmAugo bNdho|| 112 // ___ vaha darzanamoha kA kSayaka aMtarmuhUrta paryanta niyama se darzana moha ke kSapaNakA kArya karatA hai / darzana moha ke kSINa ho jAne para devagati tathA manuSyagati saMbaMdhI nAma karma kI prakRtiyoM kA tathA pAyukarmakA syAt baMdhaka hai / __vizeSa- darzana mohakA kSapaNa karane vAlA yadi manuSya hai yA tiryaMca hai, to vaha devagati saMbaMdha nAma karma tathA devAyukA baMdha karatA hai| yadi vaha jIva deva hai athavA nArakI hai, to vaha manuSyagati saMbaMdhI nAma karma tathA manuSyAyukA baMdha karatA hai / yadi vaha carama zarIrI manuSya hai to Ayu kA vaMdha nahIM karegA tathA nAmakarma kI prakRtiyoMkA, svayogya guNasthAnoM meM baMdhavyucchitti hone ke pazcAt punaH baMdha nahIM karegA / yaha bhAva gAthA meM prAgata 'siyA' zabda se sUcita hotA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khavaNAe parduvI jamhicAriNayamasAtado aNaNe / gaNAdhigacchadi tiSiNabhave daMsaNamohammi khINammi // 113 // ___ darzana moha kI kSapaNA meM pravartamAna ( prasthApaka ) jIva jisa bhava meM prasthApaka hotA hai, usase anya tIna bhavo kA ullaMghana nahIM karatA hai / vizeSa-- darzanamoha kI kSapaNA karane vAlA jIva adhika se adhika tIna bhava aura vAraNakarake mokSa ko prApta karatA hai / "jo puNa pubbA uprabaMdhavaseNaM bhogabhUmija-tirikAla-maNamosuppajna i tasma khavaNAbavaNabhavaM monaNa aNNe tifNa mantrA hoti / tatto ganuNa devesujjiya tado caviya maNussesuppAssa NidhANagamaNa-Niyama daMmAjhe"-jima jIva ne pUrva prAyu kA baMdha karane ke kAraNa bhogabhUmija tiyaM vapanA yA manuSyapanA grAma kiyA hai, usake kSapaNA prasthApana bhava ko chor3akara anya tIna bhava hoNge| vaha bhogabhUmi se detroM meM utpanna hogA, tathA vahAM se cayakara manuSyoM meM paidA hokara niyama se nirmANa gamana karatA hai / (1739) saMkhejjA ca magussesu khINamohA sahassaso NiyamA / sesAsu khIraNamohA gadIsu rinyamA asaMkhejjA // 114|| manuSyoM meM kSINa-darzanamohI niyama se saMkhyAta sahasra hote haiM / zeSa gatiyoM meM kSINadarzanamohI niyama se asaMkhyAta hote haiM / vizeSa-- yahAM 'kSI Namoha' zabda dvArA darzanamoha kA kSaNa karane vAlA hI jAnanA cAhie ! kSINamoha guNasthAnaprApta artha karanA asaMgata hai| ____jo vedaka samyaktvI darzana-moha kI kSapaNA kA prasthApaka hotA hai, vaha pUrva meM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA tathA lobha ko visaMyojanA kA kArya pUrNa karatA hai / "avisaMjoidANatANubaMdhicaukkassa dasaNamohavakhavaNapaTThavaNANuvavattIdo"- anaMtAnubaMdhI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuSkakI visaMyojanA hue binA darzana mohako kSapaNA kI prasthApanA nahIM hotI hai / imase anaMtAnubaMdhI catuSka ko disaMyojanA karane vAlA vedaka samyaktvI , asaMyata, dezasaMyata, pramatta saMyata vA apramatta saMyata sarvavizuddha pariNAma se darzanamohakI kSapaNA meM pravRtta hotA hai yaha jAnanA cAhie / tamhA visaMjoidANatANubaMdhica ukko vedagasammAilI asaMjado saMjadAsaMjado pamattApamattANamaNadaro saMjado vA savabisuddhaNa pariNAmeNa dasaNamohakavavaNAe payaTTadi tti ghettavvaM (1740) darzanamohako kSapaNA ke viSaya meM vizeSa parinAnArtha satyarupaNA, dravya, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAgAbhAga tathA alpabahutva ye ATha anuyoga dvAra isa gAthA dvArA sUcita kie gae haiM-"edoe khINadaMsaNamohANaM jIvANaM pamANa-paduppAyaNaduvAreNa saMtAdiaTThANiyogadArehiM paruvaNA sUcidA" / (1739)... mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) dezavirata anuyogadvAra ladvI yA saMjamA saMjamassa laddhI tahA caritassa / vaDhAvaDhI uvasAmA ya taha puvvandvANaM // 115 // saMyamAsaMyama kI labdhi, sakala caritra kI labdhi, bhAvoM kI uttarottara vRddhi tathA pUrvabaddha karmoM ko upazAmanA isa anuyogadvAra meM varNanIya hai / vizeSa- isa eka hI gAthA dvArA saMyamAsaMyama labdhi tathA saMyamalabdhi kA ullekha kiyA gayA hai | hiMsAdi pApoM kA eka dezatyAga saMyamAsaMyama hai| isameM mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja trasavadha kA tyAgarupa saMyama pAyA jAtA tathA sthAvaravadha kA tyAga na hone se prasaMyama bhI pAyA jAtA hai / isa kAraNa ise saMyamAsaMyama yA viratAvirata kahate haiM / gommaTasAra jovakANDa meM kahA hai: -- jo tasabahAdu virado pravizya taha yathAvacahAdo / ekasamayahi jIvo viradAvirado jiNekkamaI // 31 // jo sahimAse virata hai tathA sthAvara hiMsA se avirata hai tathA Apta, AgamAdi meM pragAr3ha zraddhAvAn haiM, vaha eka kAla meM viratAvirata kahA jAtA hai / gAthA meM zrAgata 'ca' zabda kA bhAva hai " cetyanena prayojanaM vinA sthAvaravadhamapi na karotItyayamarthaH sujyate" (pRSTha 60 saMskRta TIkA go. jI.)- binA prayojana ke vaha sthAvara jIvoM kA vadha bhI nahIM karatA / J dezavirata ke dezacAritra kA ghAta karane vAlI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayAbhAva se jo vizuddha pariNAma hote haiM, use saMyamAsaMyama labdhi kahate haiN| yahAM saMyamAsaMyamI ke pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana tathA nava nokaSAyoM kA udaya bhI pAyA jAtA hai; kintu yaha vizeSatA hai " te simudayassa savvadhAdittAbhAveNa desobasa massa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 153 ) tattha saMbhave virohAbhAvAdo" unakA udaya sarvaghAtIpane se rahita hone se dezopazama bahAM bhI saMbhava hai, kAraNa isameM koI virodha nahIM hai| pratyAkhyAnAvaraNa kA udaya to sabaMdhAtI hI hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai / dezasaMyama ke viSaya meM usakA vyApAra nahIM pAyA jAtA hai" paccakkhANAvaraNIyodayo sabvaghAdI cevetti ce Na, desasaMjamavisae tassa vAvArAbhAvAdo ( 1775) nemicaMdrAcArya ne kahA hai:paccakkhANudayAdo saMjamabhAvo Na hodi gari tu / / thovavado hodi tado desavado hodi paMcamagro // 30 / / go. jo. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya pratyAkhyAna arthAt sakalasaMyama ko rokatAhaka usa RSArya zrI vihAnapI sAmAbhAva nahIM hotA hai / 1 pratyAkhyAnAvaraNa ke sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAva lakSaNa kSaya tathA unakA sadavasthA rUpa upazama hone para tathA dezaghAtI spardhakoM kA udaya hone se alpa vrata rUpa dezavrata hote haiM / isako dhAraNa karane vAlA paMcamaguNasthAnayukta kahA gayA hai| yativRSabha prAcArya kahate haiM "pacakkhANAvaraNIyA vi saMjamAsaMjamassa Na kiMci Avarati--" pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya saMyamAsaMyama ko kucha bhI kSati nahIM pahu~cAtI hai / "sesA cadukasAyA gavaNokasAyavedaNIyANi ca udiNNApi dezaghAdi karedi saMjamAsaMjama"--zeSa cAra saMjvalana kaSAya, nava nokapAya vedanIya ke udayavaza saMyamAsaMyama ko dezaghAtI karatI haiM / ' dezadhAdi kareMti, khagrovasAmiyaM kareMti tti buttaM hodi-" dezaghAtI karatI haiM isakA bhAva yaha hai ki use kSAyopazamika karatI haiN| 1 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyANAM sarvaghAtispardhakodayAbhAvalakSaNe kSaye teSAmeva sadavasthAlakSaNe upazame ca dezadhAtispardhakodayAdutpamna. tvAzasaMyamaH kSAyopazamika iti pratipAditaH / / ( saMskRta TIkA pRSTha 59) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi pratyAkhyAnAvaraNIya kA udaya hote hue bhI zeSa saMjvalanAdi cAritra moha kI prakRti ko badanahI.sanijhiyamA jI mhArA saMyama labdhi ko kSAyikapanA prApta ho jAyagA-"jai paMcakkhANAvaraNIya vedeto sesANi carittamohaNIyANi Na vedejja tadA saMjamAsaMjama laddhI khaiyA hojja / " saMjvalanAdi kA dezadhAti rUpase udaya pariNAma pAyA jAtA hai, isase use kSAyopazamika kahA hai| (1964) isa saMyamAsaMjama ke vizeSa parijJAnArtha sat prarupaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAgAbhAga aura alpabahutva ye ATha anuyoga dvAra haiM, "saMjadAsaMjadANamaTTha aNiyogaddArANi" ___hiMsAdi kA tyAga karake paMca mahAvrata, paMca samiti tathA tIna gupti ko dhAraNa karane rUpa jo vizuddha pariNAma hote haiM, vaha saMyama labdhi hai / gommaTasAra jIvakAMDa meM kahA hai: saMjalaNa-gokasAyANudayAdo saMjamo have jamhA / malajaNaNapamAdo vi ya tamhA hu pamattavirado so // 32 // saMjvalana tathA nava nokadhAyoM ke sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAva rUpa kSaya, tathA unakA sadavasthA rUpa upazama aura dezaghAti spardhakoM ke udaya hone se saMyama ke sAtha malinatA kA kAraNa pramAda bhI hotA haiM, isase pramattavirata kahate haiN| 1 alabdhapUrva saMyamAsaMghama labdhi athavA saMyama labdhi ke prApta hone para usake prathama samaya se lekara aMtarmuhata paryanta prati samaya anaMtaguNita krama se pariNAmoM meM vizuddhatA ko vRddhi ko 'vaDDhAvaDDhI' kahate haiN| 1 'vaDDhAbaDDo' eva bhaNide tAsu ceva saMjamAsaMjama-saMjamaladdhIsu aladdhapubbAsu paDiladdhAsu tallAbhapaDhamasamayappahuDi aMtomuhattakAlabhaMtare paDisamayamaNaMtaguNAe seDhIe pariNAmavaDar3hI gheyro| uvaruvaripariNAmavaDhIe vaDvAvaDivavaeso balaMvapAdo / (1745) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) 2 dezasaMyama tathA saMyama ke pratibaMdhaka pUrvabaddhakarmoM ke anudaya ko upazAmanA kahA hai / isake cAra bheda haiM 1 ( 1 ) prakRti upazAmanA (2) sthiti upazAmanA ( 3) anubhAga upazAmanA ( 4 ) pradeza upazAmanA / dezasaMyama tathA sakala saMyama ko ghAtakarate vAlI prakRtiyoM ko upazAmanA ko prakRti upazAmanA kahate haiN| inhIM prakRtiyoM ko athavA sabhI karmoM ko prataHkoDAkoDI sAgara se Upara kI sthitiyoM kA udayAbhAva sthiti upazAmanA hai| cAritra ke ghAtaka mArgadarzaka :-kamAyoM kI rikAmIyara tumhavAnIya anubhAga ke udayAbhAva ko vayA udaya meM AnevAlI kaSAyoM ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayAbhAva ko anubhAgopazAmanA kahA hai / unake dezavAti dvisthAnIya anubhAga ke udaya kA sadbhAva pAyA jAtA hai / anudaya prApta kaSAyoM ke pradezoM ke udayAbhAva ko pradezopazAmanA kahA haiN| 2 saMjamAsaMjama-saMjamaladdhAmo pabijjamANassa punvabaddhArNa kammANaM cArittapaDibaMdhINamaNudayalakkhaNA uvasAmaNA ghetavvA / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritralandhi anuyogadvAra cAritra tathA saMyama meM koI bheda nahIM hai| cUNisUtrakAra ne isa mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja anuyoga dvAra kau~ cAritra kA anuyoga dvAra kahA hai / unhoMne likhA hai "laddhI tahA carittasse tti aNiyogaddAre puvvaM gamaNijjaM muttaM" ( 1795 ) cAritra labdhi anuyoga dvAra meM pahale gAthA rUpa sUtra jJAtavya hai / ''taM jahA jA ceva saMjamAsaMjame bhaNidA gAhA sA ceva ettha vi kAyavA" vaha isa prakAra hai / jo gAthA saMyamAsaMyama labdhi nAmaka anuyoga dvAra meM kahI hai, vahI yahAM bhI prarUpaNa karanA cAhiye / guNadhara prAcArya ne gAthA meM "laddhI tahA carittassa" ( 115 gAthA) zabdoM kA prayoga kiyA hai / jayadhavalA TIkA ke maMgalAcaraNa meM saMyamalabdhi anuyoga zabda kA upayoga kiyA gayA hai / saMjamida-sayalakaraNe NamasiuM savvasaMjade boccha / saMjamasuddhiNimitta' saMjamaladdhi tti aNipogaM / - jinhoMne saMpUrNa iMdriyoM ko vaza meM kara liyA hai, aise saMpUrNa saMyamiyoM ko namaskAra karake saMyama kI zuddhi ke nimitta saMyama labdhi anuyoga ko kahatA huuN| * cUNisUtrakAra kahate haiM "jo saMjamaM paDhamadAe paDivajjadi tassa duvihA addhA praddhApavalakaraNaddhA apuvakaraNaddhA ca" ( 1797 ) jo saMyama ko prathamatA se prApta hotA hai, usake adhaHpravRttakaraNa kAla tathA apUrvakaraNa kAla isa prakAra do prakAra kAla kahA hai| zaMkA-yahAM anivRttikAla ke sAtha tIna praddhA ( kAla ) kyoM nahIM kahe --"ettha aNiyaTTiaddhAe saha tiSpiA zraddhA kadhaM Na parUvidAmo?" * samAdhAna-vedaka prAyogya mithyAdRSTi athavA vedaka samyagdRSTi ke prathamatA se saMyama ko svIkAra karane vAle ke anivRttikaraNa nahIM pAyA jAtA hai-"vedagapAprogga-micchAidvissa vedagasammA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja idvisma vA paDhamadAe saMjama paDivajjamANassANiyaTTikaraNa-saMbhavA. bhAvAdo' (1698) / saMyamAsaMyama labdhi meM do karaNa kahe haiM / - anAdi mithyAdRSTi ke upazama samyaktva ke sAtha saMyama ke prApta hote samaya tInoM karaNa hote haiM, kintu yahAM usakI vivakSA nahIM hai, kyoMki vaha darzanamoha ko upazAmanA meM aMtarbhUta ho jAtA hai| * cAritralabdhi ko prApta hone vAle jIvoM ke satprarupaNA, dravya, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAgAbhAga aura alpabahutva ye pATha anuyoga dvAra haiM / saMyamalabdhi ke do bheda haiM / (1) jaghanya (2) utkRSTa saMyamalabdhi rupa bheda haiM / kaSAyoM ke tIvra anubhAgodaya janita maMda vizuddhatA yukta jaghanya saMyama labdhi hai| kaSAyoM ke mandata ra anubhAgodaya janita vipula vizuddhatA sahita utkRSTa saMyama labdhi hai| zaMkAkSINa kaSAya tathA upazAMtakaSAya guNasthAnoM kI sarvotkRSTa cAritra labdhi ko yahAM kyoM nahIM grahaNa kiyA ? ___ samAdhAna-yahAM prakaraNavaza sAmAyika, chedopasthApanA saMyama vAloM kI utkRSTa cAritra labdhi ko grahaNa kiyA hai| jaghanya saMyama ladhi sarva saMkliSTa tathA anaMtara samaya meM mithyAtva ko prApta hone vAle aMtima samayavartI saMyamI ke hotI hai| * utkRSTa saMyama labdhi sarvavizuddha svasthAna saMyata ke hotI hai| sarvotkRSTa saMyama labdhi upazAMtamoha tathA kSINa moha ke hotI hai, jinake yathAkhyAta saMyamalabdhi pAI jAtI hai / * saMyama labdhi sthAna ke (1) pratipAta sthAna (2) utpAdaka sthAna (3) labdhi sthAna ye tIna bheda haiM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *}: ( 158 / 1 pratipAtasthAna kI vyutpatti isa prakAra haiM "pratipatatyasmAdadhastanaguNeSviti " nIce ke guNasthAna meM yahAM se pratipatana hone se mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja se pratipAta kahate hai / jisa sthAna para sthita jIva mithyAtva ko, asaMyama samyaktva ( grasaMjamasammattaM ) vA saMyamAsaMyama ko prApta hotA hai, vaha pratipAta sthAna kahA gayA hai / jisa sthAna para sthita jova saMyama ko prApta hotA hai, use utpAdakasthAna kahate haiM / isakI vyutpatti isa prakAra hai "saMyama mutpAdayatItyutpAdakaH pratipadyamAna ityarthaH tasya sthAna mutpAdaka sthAnaM paDivajjamApaTTAbhidi vRtta hoI" saMyama ko utpanna karAtA hai, isase utpAdaka kahate haiM / yaha vizudvivaza saMyama ko prApta karatA hai / saMpUrNa cAritra sthAnoM ko labdhi sthAna kahate haiM / " savvANi ceva caritaTThANaNi laddhidvANANi" (1802 ) cUrNikAra ne 'sarva' zabda grahaNa kiyA hai, usameM pratipAla sthAna, apratipAta sthAna, pratipadyamAna sthAna, apratipadyamAna sthAna ina sabakA samAveza huA hai| isakA dUsarA artha yaha kiyA gayA hai ki utpAdaka sthAna tathA pratipAta sthAna ko chor3akara zeSa saMyama sthAnoM kA yahAM grahaNa kiyA gayA hai / zrataH zrapratipAta tathA apratipadyamAna saMyama labdhi sthAna 'sarva' zabda dvArA grahaNa kie gae haiM / bharata, airAvata tathA videha sambandhI paMcadaza karmabhUmiyAM haiM / unameM utpanna jIvoM ke pratipadyamAna jaghanya saMyana sthAnoM kI apekSA karmabhUmi meM utpanna jIvoM ke pratipadyamAna jayanya sabama sthAna anaMtaguNe kahe haiM / 1 parivAdANaM NAMma jamhi hANe micchatta vA asaMjamasammataM vA saMjamAsaMjama vA gaccha taM paDivAdadvANaM / uppAdayadvANaM pAma jahA jamhi dvANe saMjamaM paDivajjai tamuppAdayadvANaM NAma / (1802) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) zaMkA - karmabhUmija kauna kahe gae haiM ? mAkkaki jaba kArya kA zubha saMyama kA grahaNa kisa prakAra hogA ? zrI caMdraprabhu samAdhAna -- bharata, airAvata tathA videhoM meM vinotta arthAt Arya nAmaka madhyama khaNDa ko chor3akara zeSa paMcakhaNDoM ke nivAsI manuSya yahAM 'akarmabhUmija' kahe gae haiM / 1 unameM dharma-karma kI pravRtti saMbhava hone se prakarmabhUmijapanA upayukta hai / hai, taba vahAM * vikara va pAThazAlA khAmagAMva bulaDANA samAdhAna-2 digvijaya ( disA-vijaya ) meM pravRtta cakravartI ke skandhAvAra ( kaTaka ) ke sAtha jo mleccha nareza prakhaNDa meM bhA Ate haiM, unake sAtha cakravartI kA vivAha kA sambandha ho jAne se saMyama ko pratipatti meM bAdhA nahIM hai / athavA cakravartI Adi ke dvArA vivAhita una mleccha kSetrotpanna narezoM kI kanyAoM ke garbha se jo saMtAna utpanna huI, vaha mAtRpakSa kI apekSA yahAM prakarmabhUmija pada se vivakSikI gaI hai, ataH koI bAdhA nahIM hai / aisI saMtAna ko dIkSA sambandhI yogyatA meM koI bAdhA nahIM hai 1 bhararAvayavidehesu viNodasaNidamajjhimakhaMDa mottaNa sesapaMcakhaMDanivAsI maNuzro etthAkammabhUmipro ti vivakkhido, tesu dhammakammapattIe asaMbhaveNa tabbhAvovavattodo ( 1805 ) 2 disAvijayapaTTI-khaMdhAvAreNa saha majjhimakhaMDamAgayANaM mileccharAyANaM tattha cakkavaTTI AdihiM sahajAda vevAhiyasaMbaMdhANaM saMjama paDivattIe virohAbhAvAdo prathavA tatkanyakAnAM cakravartyAdipariNItAnAM garbhetpanna-mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmijA iti iha vivakSitaH tato na kiMcit vipratiSiddha, tathAjAtIyakAnAM dIkSAhaMtve pratiSedhAbhAvAt iti ( 1805 ) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) karmabhUmija ke jaghanya saMyama sthAna se saMyama prakarmabhUmija manuSya kA utkRSTa saMyama sthAna ina vAle karmabhUmi kA utkRSTa saMyama sthAna anaMtaguNita hai| isase parihAravizuddhi sayatakA jaghanya saMyama sthAna anaMta-guNita hai| usakA utkRSTa saMyama sthAna anataguNita hai| isase sAmAyika aura chedopasthApanA saMyamiyoM kA utkRSTa saMyama sthAna anaMtaguNita hai| isase sUkSmasAparAya zuddhi saMyatoM kA jaghanya saMgamasthAna anaMtaguNita hai / isase usakA hI utkRSTa saMyamasthAna anaMtaguNita haiM / vItarAga kA ajaghanya aura anutkRSTa cAritralabdhisthAna anaMtaguNita hai / "zrIya rAyassa jahaNNamaNukkastayaM carittaladbhidvANamaNaMta-guNaM" ( pRSTha 1806 ) / yahAM vItarAga zabda dvArA upazAnta kaSAya, kSINakaSAya tathA kevalI kA grahaNa vivakSita hai / kaSAya kA abhAva ho jAne se upazAntakaSAya, kSINakaSAya tathA kevalI avasthA meM pAe jAne vAle yathAkhyAtavihArazuddhi saMyatoM meM jaghanya tathA utkRSTa bheda kI anupalabdhi hai | saMyama ko prApta ko prApta hone vAle mataguNita hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) cAritramohopazAmanA-anuyogadvAra uvasAmaNA kadivirdhAvasAmA kassa kaissa kmmss| kaM kamma uvasaMtaM aNauvasaMtaM ca kaM kammaM // 116 // upazAmanA ke kitane bheda haiM ? kisa kisa kamaM kA upazama hotA hai ? kisa avasthA meM kauna karma upazAnta rahatA hai tathA kauna karma anupasAMta rahatA hai ? kadibhAguvasAmijjadi saMkamaNamudIraNA ca kdibhaago| kadibhAgaM vA baMdhadi TidiaNubhAge padesagge // 117 // ___ cAritra mohakI sthiti, anubhAga aura pradezAgroM kA kitanA bhAga upamita hotA hai ? kitanA bhAga saMkramaNa aura udIraNA ko prApta hotA haiM ? kitanA bhAga baMdha ko prApta hotA hai ? kevaciramavasAmijjadi saMkamaNamudIraNA ca kevaciraM / kevaciraM uvasaMtaM aNauvasaMtaM ca kevaciraM // 118 // cAritra mohako prakRtiyoM kA kitane kAla paryanta upazamana hotA hai ? kitane kAla paryanta saMkramaNa, udIraNA hotI haiN| kauna karma kitane kAla paryanta upazAMta tathA anupazAMta rahatA hai ? ke karaNaM vocchijjadi azvocchiNNaca hoi kaMkaraNaM / kaM karaNaM uvasaMtaM aNauvasaMtaM ca ke karaNaM // 116 / / kauna karaNa byucchinna hotA hai ? kauna karaNa anyucchinna hotA hai ? kauna karaNa upazAnta rahatA hai ? kauna karaNa anupazAMta rahatA hai ? vizeSa-"edAro cattAri suttagAhAmo uksAmaga-paravaNAe paDibaddhAo, urima cattAri gAhAro tasseva paDivAdapaduppAyaNe paDibaddhAmro"--pUrvokta cAra sUtra gAthAeM upazAmaka prarupaNA se Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) pratibaddha haiM / isake Age kI cAra gAthAe~ pratipAta pratipAdanA se pratibaddha hai ( 1809 ) pahilAko cakadvividho buddhi kati hor3a paDivadido / kesiM kammaMsANaM paDivadido baMdhago hoi // 120 // pratipAta kitane prakAra kA hai tathA vaha pratipAta kisa kaSAya meM hotA hai ? vaha pratipAta hote hue bhI kina kina karmAzoM kA baMdhaka hotA hai ? duviho khalu paDivAdo bhavakkhayA- duvasamakkhayAdo du / suhume ca saMparAe bAdararAge ca boddhavyA // 121 // pratipAta do prakAra kA hai / eka pratipAta bhavakSaya se hotA hai tathA dUsarA upazamakAla ke kSaya se hotA hai / vaha pratipAsa sUkSmasAMparAya tathA bAdara rAga ( lobha ) nAmaka guNasthAna meM jAnanA cAhiye / / uvasAmaNAkhayeNa du paDivadido hoi suhumarAgamhi / bAdararAge khiyamA bhavakkhayA hoI parivadido ||122|| upazAmanA kAla ke kSaya hone para sUkSma sAmparAya guNasthAna meM pratipAta hotA hai / bhavakSaya se hone vAlA pratipAta niyama se bAdararAga meM hotA hai / utrasAmaNA-khaekha du se baMdhadi jahAguputrIe / emeva ya vedayade jahAgupuvvIya kammaMse // 123 // upazAmanA kAla ke samApta hone para girane vAlA jIva yathAnupUrvI se karmoM ko bAMdhatA hai / isI prakAra vaha AnupUrvI kramase karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI caMdrabhu dina pALaNAlA ( 163 ) khAmagAMDaNA mahArAja vizeSa - cAritra mohakI upazAmanA meM upakrama paribhASA pahale prarUpaNIya hai / " upakramaNamupakramaH samIpIkaraNaM prAraMbha ityanarthAntaraM, tasya paribhASA upakrama - paribhASA " - upakrama kA artha samIpa karanA athavA prAraMbha le usakI paribhASA AcArya zrI suvAsakrama jI pari bhASA hai | vaha ( 1 ) anaMtAnubaMdhI visaMyojanA ( 2 ) darzanamohopazamanA ke bheda se do prakAra hai / inameM anutAnubaMdhI kI visaMyojanA pUrva meM prarUpaNa karane yogya hai, kyoMki aTThAIsa prakRtiyoM ke satva yukta vedaka samyaktvI saMyata jaba taka pranatAnubaMdhI krodha mAna, mAyA tathA lobha ko visaMyojanA nahIM kara letA hai, taba taka vaha kaSAyoM ke uparAma ko prArambha nahIM karatA hai / prazna ---isakA kyA kAraNa hai ? samAdhAna -- "te sima visaMjoyaNAe tasya uvasamaseDhicaDhaNAproggabhAvAsaMbhavAdo" - anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA kie binA vaha saMyamI upazama zreNI para nahIM car3ha sakatA hai| cUrNisUtra meM kahA hai "so tAva puvvameva praNaMtAnubaMdhI visaMjoeMtarasa jANi karaNANi tANi savvANi paruveyavvANi" ( 1810 ) - vaha saMyata pUrva hI anaMtAnubaMdha kI visaMyojanA karatA hai / ataH anaMtAnubaMdhI ke visaMyojaka ke jo karaNa haiM, ve sabhI prarUpaNIya haiM / prazna - - karaNa - pariNAmoM kA kathana kyoM Avazyaka hai ? samAdhAna - "karaNapariNAmehi viNA tavtrisaMjoyaNANuvattIdo"karaNa pariNAmoM ke prabhAva meM visaMyojanA ko upapatti nahIM hai / ve karaNa (1) adhaHpravRttakaraNa (2) apUrvakaraNa ( 3 ) granivRttikaraNa ke bheda se tIna prakAra haiM / inake dvArA zratAnubaMdhI kaSAya kI visaMyojanA hotI hai / adhaHpravRttakaraNa meM prati samaya anaMtaguNI vizuddhi hotI hai kintu vahAM sthitighAta [ anubhAgaghAta ] guNazreNI athavA [ guNa Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) saMkramaNa ] nahIM hote| apUrvakaraNa meM sthitighAta, anubhAgaghAta, guNazreNI tathA guNasaMkramaNa pAe jAte haiN| ye anivRttikaraNa meM bhI pAye jAte haiN| vahAM antarakaraNa nahIM pAyA jAtA hai| darzanamoha kI upazAmanA meM anivRttikaraNa meM antarakaraNa nahIM pAyA jAtA hai, usaprakAra yahAM caritramoha kI upazAmanA meM anivRttikaraNa meM antarakaraNa nahIM pAyA jAtA hai / "jahA buNa daMsaNamohovasAmaNAe praNithaTTikaraNammi antarakaraNamasthi kimevamettha vi saMbhavo Aho Natthi tti prAsaMkAe NirAkaraNamaMtarakaraNaM Natyi ti paduppAidaM / " (1811) mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja __anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA tathA lobha kA visaMyojana hone para antarmahurta paryanta adhaHpravRttasaMyata rahatA hai| usa samaya vaha svasthAnasaMyata ( satthANa saMjado ) rahatA hai / saMkleza tathA vizuddhi ke vazase pramatta tathA apramatta guNasthAnoM meM parivartana karatA huA karaNa kI vizuddhi ke phalasvarUpa asAtA vedanIya, arati, zoka, ayazaskIti Adi prakRtiyoM kA prabaMdhaka hotA hai tathA saMkleza pariNAmoM ke kAraNa vaha asAtAvedanIya, arati, zoka, ayazaskoti tathA Adi pada se sUcita asthira aura azubha ina chaha prakRtiyoM kA baMdhaka ho jAtA hai| "tado aMtomuhutteNa dsnnmohnniiymuvsaamdi|" isake bAda eka aMtarmuhurta ke dvArA darzana moha kA upazamana karatA hai / darzanamoha ke upazAmaka ke karaNa kahe gae haiM / ve yahAM bhI hote haiN| yahAM para darzanamoha kI upazAmanA ke samAna sthitighAta, anubhAgaghAta evaM guNazreNI haiM / guNasaMkramaNa nahIM hotA hai / apUrvakaraNa ke prathama samaya meM jo sthiti satva hotA hai, vaha usake carima samaya meM saMkhyAtaguNahIna hotA hai / isI prakAra anivRttikaraNa ke prathama samaya meM jo sthiti-satva hotA hai, vaha usase aMtima samaya meM saMkhyAtaguNita hIna ho jAtA hai / darzanamoha ke upazAmaka ke anivRttikaraNa kAla ke saMkhyAta Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 165 ) bhAgoM ke bItane para samyaktva prakRti ke asaMkhyAta samayapravaddhoM ko udIraNA hotI hai / "aMtomuhattaNa dasaNamohaNIyassa aMtaraM karedi"tadanaMtara eka aMtarmuhUrtakAla meM darzanamohanIya kA aMtara karatA hai / samyaktva prakRti kI prathama sthiti ke kSINa hone para jo mithyAtva kA pradezAgra zeSa rahatA hai, usakA samyaktva prakRti tathA samyagmithyAtva meM guNasaMkramaNa dvArA saMkramaNa nahIM karatA hai| usake vidhyAta saMkramaNa hotA hai / prathamavAra samyaktva ko utpanna karane vAle jIva kA jo guNasaMkramaNa se pUrNakAla hai, usase saMkhyAtaguNita kAla paryanta yaha upazAnta-darzana-mohanIya jIva vizuddhi se bar3hatA hai| isake pazcAt svasthAna meM patita usa jIva ke saMklerA tathA vizuddhivaza kabhI hAni, kabhI vizuddhi tathA kabhI avasthitapanA pAyA jAtA hai / vahI jova asAtA, arati, zoka, ayazaHkIti, asvisiktithA prabhitrI kRSidhisahasroMjI kAhAja baMdha parAvartana karatA hai| vaha hajAroM bAra pramata, apramatta hotA hai| vaha kaSAyoM ke upazamana hetu udyata hotA hai / usake lie prAdi karaNa rupa pariNAma ko adhaHpravRtta kahate haiM- "kaSAyAnupazamayitu mudyatastasya kRtye, tasya kRte AdyaM karaNapariNAmamadhaH pravRtta-saMjJamaya kRtAzeSaparikarakaraNIyaH pariNamata ityarthaH" ( 1816 ) ___jo karma anaMtAnubaMdhI ke visaMyojana karane vAle ke dvArA naSTa kiyA gayA, vaha 'hata' kahalAtA hai tathA jo darzana mohanIya ke upazamana karane vAle ke dvArA naSTa kiyA jAtA hai, vaha karma upari-hata kahA jAtA hai| kaSAyoM kA upazamana karane vAle jIva ke jo adhaHpravRttakaraNa hotA hai, usameM sthitighAta, anubhAgaghAta tathA guNazreNI nahIM hotI haiM / vaha anaMtaguNita vizuddhi se prati samaya bar3hatA hai / apUrvakaraNa ke prathama samaya meM ye sthiti kAMDaka zrAdi prAva Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyaka kArya hote haiN| jo kSINa darzana-moha vyakti kaSAyoM kA upazAmaka hotA hai, usake kaSAya- upazAmanA ke apUrvakaraNa kAla meM prathama sthitikAMDaka kA pramANa niyama se palyopamakA saMkhyAtavAM bhAga hotA hai| sthitibaMdha ke dvArA jo apasaraNa karatA hai, vaha bhI palyopama kA saMkhyAtabAMbhAga hotA hai| -..... mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja pranatA bahabhAga pramANa kamI va pranA hai| usa samaya sthitisatva aMtaHkoDAkoDI sAgaropama hai / guNa zreNI ko aMtarmuhurta mAtra nikSipta karatA hai / isake pazcAt anubhAga kAMDaka pRthaktva ke vyatIta hone para dUsarA anubhAga koDaka, prathama sthiti kAMDaka aura apUrvakaraNakA prathama sthitibaMdha ye eka sAtha niSpanna hote haiM / sthiti kAMDaka pRthaktva ke vyatIta hone para nidrA tathA pracalA kI baMdhavyucchiti hotI hai| aMtarmuhurta kAla vyatIta hone para para-bhava saMbaMdhI mAmakarma kI prakRtiyoM ko baMdha vyucchiti hotI hai| apUrvakaraNa kAla ke aMtima samaya meM sthiti kAMDaka, anubhAga kAMDaka evaM sthitibaMdha eka sAtha niSpanna hote haiM / isI samaya meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kI baMdha vyacchitti hotI hai| vahAM hI hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina kI udaya vyucchitti hotI hai| isake anantara samaya meM vaha prathama samayavartI anivRttikaraNa saMyata hotA hai / usa samaya aprazastopazAmanAkaraNa, nidhattIkaraNa aura nikAcanAkareNa eka sAtha vyucchinna hote haiM / "tisse ceva aNiyaTTipraddhAe paDhamasamae appasatthauvasAmaNAkaraNaM NivattIkaraNaM NikAcanAkaraNaM ca vocchiNNANi " ( 1823 ) / jo kama utkarSaNa, apakarSaNa, tathA para-prakRti saMkramaNa ke yogya hote hue bhI udaya sthiti meM apakaSita karane ke lie Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 ) zakya na ho arthAt jisakI udIraNA na kI jA sake, use aprazastopazAmanA kahate haiN| jisa karma meM utkarSaNa, apakarSaNa hoM, kintu udIraNA aura para-prakRti rupa saMkramaNa na ho, use nidhattIkaraNa kahate haiM / jisa karma meM utkrapaNa, apakarSaNa, udIraNA tathA saMkramaNa na hoM tathA jo sattA meM tadavastha rahe, use nikAcanA karaNa kahate haiN| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prazna-sUtra gAthA meM prazna uThAyA hai, "uvasAmaNA kadividhA?" ( gAthA 116 ) upazAmanA ke kitane bheda hai ? usara-cUNisUtrakAra kahate haiM, "uvasAmaNA duvihA karaNovasAmaNA ca prakaraNobasAmaNA ca' (pR. 1871) upazAmanA (1) karaNopazAmanA ( 2 ) prakaraNopazAmanA ke bheda se do prakAra hai / prakaraNopazAmanA ko anudIrNopazAmanA bhI kahate haiM / "esA kammapavAde"-yaha karmapravAda nAmake pAThaveM pUrva meM vistArapUrvaka kahI gaI hai| ___ karaNopazAmanA ke do bheda hai, ( 1 ) dezakaraNopazAmanA (2) sarvakaraNopazAmanA / "desakaraNovasAmaNAe duve NAmANi desakaraNovasAmaNA ti vi appasattha-uvasAmaNAtti vi-"dezaka raNopazAmanA ke do nAma haiN| eka nAma dezakaraNopazAmanA hai tathA dUsarA nAma aprazasta upazAmanA hai| isakA vistArapUrvaka kathana kammapayaDo prAbhUta meM kiyA gayA hai / yaha dvitIya pUrva ko paMcama bastu se pratibaddha caturtha prAbhRta nAmakA adhikAra hai / "tatthesA desakaraNovasAmaNA daTThavvA"- vahA~ dezakaraNopazAmanA kA varNana dekhanA caahie| sarvakaraNopacAmanA ke sarvakaraNopazAmanA tathA prazasta. karaNopazAmanA ye do nAma hai, "jA sA savvakaraNovasAmaNA tisse ghi duve NAmANi sandhakaraNovasAmaNA ti vi pasatthakaraNovasAmaNA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) ti bi" yahAM prakaraNopazAmanA tathA dezakaraNopazAmanA se prayojana nahIM hai-"prakaraNovasAmaNAe desakaraNovasAmaNAe ca ettha pojaNAbhAvAdo tti" (1874) yahAM kasAyopazAmanA kI prarupaNA ke avasara para sarvakaraNopazAmanA prakRta hai / prazna- "upanivekista mahAmiravidhikasa kisakamakA upazamana hotA hai ? samAdhAna-"mohaNIyavajANaM kammANaM patthi uvasAmo" -mohanIya ko chor3akara zeSa karmoM meM upazAmanA nahIM hotI hai| prazna- isakA kyA kAraNa hai ? ___samAdhAna--"sahAvado caiva"-aisA svabhAva hai| jJAnAvaraNAdi karmoM meM upazAmanA pariNAma saMbhava nahIM hai / una kamoM meM akaraNopazAmanA tathA dezakaraNopazAmanA pAI jAtI haiM, aisI AzaMkA nahIM karanA cAhie, kyoMki yahAM prazastakaraNopazAmanA kA prasaMga hai // isase zeSa karmoM kA parihAra karake mohanIya kI prazastopazAmanA meM upazAmaka hotA hai, yaha jAnanA caahie| mohanIya meM bhI darzanamoha ko chor3akara cAritramohakA hI upazAmaka hotA hai, yaha bAta yahAM prakRta hai / (128) cUNisUtrakAra kahate haiM "daMsaNamohaNIyassa vi tthi uvasAmo" darzanamoha kA upazama nahIM hotA hai| isa viSaya meM yaha spaSTIkaraNa jJAtavya hai, ki isa prakAra darzanamoha ke upazama kI vivakSA nahIM kI gaI haiM 1 "tado saMte vi daMsaNamohaNIyassa upasamasaMbhave so eltha Na vivavikhano ti eso edassa bhAvatyo" ( 1875 ) ___ "agaMtANubaMdhINaM pi gathi uvasAmo"-anaMtAnubaMdhI meM bhI upazama nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai, ki pahile anaMtAnuraMdhI kA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 169 ) visaMyojana karake tatpazcAt upazamazreNI meM samArohaNa dekhA jAtA hai| isase visaMyojana rupa amalAputraMthoM meM zAminI sanivAmahI hI mahArAja apratyAkhyAnAvaraNa Adi dvAdaza kaSAya tathA nava nokaSAyavedanIya ina ikkIsa prakRtiyoM kA upazama hotA hai| upazama zreNI meM ina ikkIsa prakRtiyoM kA upazama hotA hai| 'baarsksaaynnvnnoksaayvednnoyaamuvsaamo"| prazna-"ke kamma ubasaMtaM aNuvasaMtaM ca ke kamma" ? kona karma upazAnta rahatA hai ? kauna karma anupazAnta rahatA hai ? uttara- isa gAthA 116 ke prazna ke samAdhAna meM cUNisUtrakAra kahate haiM,-"purisavedeNa uvaTThidassa paDhama tAca Naqsayavedo uvasamedi sesANi kammANi aNuvasamANi--puruSaveda ke udaya ke sAtha upazama zreNI para ArohaNa * karane vAle jIva ke sarvaprathama napuMsakaveda kA upazama hotA hai / zeSa karma anupazAnta rahate haiM / napuMsakaveda ke upazama hone ke antarmuhUrta pazcAt strIveda kA upazama hotA hai !-"sado sattaNokasAyA ubasAmedi"-isake anaMtara sAta nokaSAyoM kA upazama hotA hai / isake pazcAt tIna prakAra kA krodha upazama ko prApta hotA hai / tatpazcAt trividhi mAna upazama ko prApta hotA hai / isake pazcAt trividhi mAyA upazama ko prApta hoto hai / "tado tiviho loho ubasadi kiTTIvajjo' isake pazcAt kRSTiyoM ko chor3akara tIna prakAra kA lobha upazama ko prApta hotA hai / "tado savvaM mohaNIyaM uvasaMtaM bhavadi"- isake pazcAta saMpUrNa mohanIya upazAnta hotA hai| zaMkA-gAthA sUtra meM prazna kiyA hai; "kadibhAguvasAmijadi saMkamaNamudoraNA ca kadibhAgo"-cAritra moha kA kitanA bhAga upazama hotA hai ? kitanA bhAga sakramaNa aura udIraNA karatA hai ? samAdhAna-jo karma upazama ko prApta karAyA jAtA hai, vaha antarmuhUrta ke dvArA upazAnta kiyA jAtA hai / usa karma kA jo Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) pradezAya prathama samaya meM upazama ko prApta karAyA jAtA hai, vaha sabase kama hai / dvitIya samaya meM jo upazAnta kiyA jAtA hai, asaMkhyAtaguNA hai / isa krama se jAkara aMtima samaya meM karmapradezAgra ' vaha ke asaMkhyAta bahubhAga upazAMta kiye jAte haiN| "evaM savvakammANaM" ( 1877 ) isa prakAra sarva karmoM kA arthAt napuMsakavedAdi kA krama jAnanA cAhie / udayAvalI tathA baMdhAvalI ko chor3akara zeSa sarva sthitiyAM samaya samaya arthAt prati samaya upazAMta kI jAtI haiM / udayAvalI meM praviSTa sthitiyoM kI upazAmanA nahIM hotI / baMdhAvalI ko pratikrAMta sthitiyoM kI upazAmanAdikaraNoM kI prAyogyatA hai / "zraNubhAgANaM savANi phaDayANi savvAzro vaggaNAmro uvasAnijjati" anubhAgoM se savaM AtaMka suTaNArI upazAsta kI jAtI haiM / napuMsakaveda kA upazamana karane vAle prathama samayavartI jIva ke jo sthitiyAM baMdhatI haiM, ve sabase kama haiN| jo sthitiyAM saMkrAnta kI jAtI haiM, ve prasaMkhyAtaguNI haiM, jo sthitiyAM udIraNA ko prApta karAI jAtI hai, ve utanI hI haiN| udIrNa sthitiyA vizevAdhika hai| 'jaTTidiudayodIraNA saMtakammaM ca visesAhiyo' ( pR0 1880 ) yatsthitika udaya udIraNA aura satkarma vizeSAdhika haiM / "aNubhAgeNa baMdhoM thovo " -- anubhAga kI apekSA bandha sarva stoka hai | usase udaya aura udoraNA anaMtaguNI haiN| usase saMkramaNa aura satkarma anaMtaguNita haiN| 1 --- "kiTTIo vedatassa baMgho patthi " kRSTiyoM ko vedana karane vAle jIva ke baMdha nahIM hotA hai / kRSTiyoM kA vedaka sUkSmasAMparAya saMyata hotA hai / mohanIya kA baMdha anivRttikaraNa guNasthAna se zrAge nahIM hotA hai / udaya aura udIraNA stoka haiM, kyoMki kRSTiyoM kI anaMtaguNahAni hokara udaya aura udIraNA svarUpa se pariNamana Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhA jAtA hai| isase saMkrama anaMtaguNA hai| usase satkarma anaMtaguNA hai| napuMsakayeda kI anutkRSTa-ajaghanya pradeza udIraNA stoka mAgahIksaseapaya dadavinasamparatayuNitAhaja| usase utkRSTa udaya vizeSAdhika hai| usase jaghanya saMkramaNa prasaMkhyAtagaNita hai| usase upamAMta kiyA jAne vAlA jaghanya dravya asaMkhyAtaguNita hai| usase javanya satkarma asaMkhyAtaguNita hai / usase saMkrAnta kiyA jAne vAlA utkRSTa dravya asaMkhyA naguNita hai| usase utkRSTa satkama asaMkhyAtaguNita hai| yaha saba antarakaraNa ke do samaya pazcAt hone vAle napunsakaveda ke pradezAgna kA alpabahutva hai / strIveda kA alpabahutya bhI isIprakAra jAnanA caahie| pAThakaSAya, chahanokaSAyoM kA udaya aura udoraNA ko chor3akara alpabahutva jAnanA cAhiye / puruSaveda tathA cAra saMjvalanoM ke alpabahutva ko jAnakara lagAnA cAhiye / unake alpabahutva meM bapada sabase stoka haiN| aba "kevaciraMmuvasAmijjadi" isa tIsarI gAthA ko vibhASA ko chor3akara "kaM karaNaM vocchijjadi" isa caturtha gAthA ko vibhASA karate haiM, kAraNa isase tRtIya gAthA kA prAyaH nirupaNa ho jAtA hai| prazna-kauna karaNa kahAM para vyucchinna hotA hai ? kona karaNa kahAM para avyucchinna hotA hai ? samAdhAna-- isa sambandha meM pahale karaNoM ke bheda ginAte hai "aTuvihaM tAtra karaNa" karaNa ke pATha bheda haiN| (1) prazastaupazAmanA karaNa (2) nidhattIkaraNa (3) nikAcanAkaraNa (4) baMdhakaraNa (5) udIraNAkaraNa (6) apakarSaNakaraNa (7) utkarSaNakaraNa (8) saMkramaNakaraNa / ina pATha karaNoM meM se anivRttikaraNa ke prathama samaya se sabhI karmoM ke aprazastopazAmanA, nidhatti aura nikAcanAka raNoM ko vyucchiti hotI hai / usa samaya Ayukarma tathA vedanIya ko chor3akara zeSa karmoM ke pAMca karaNa hote haiM / Ayu ke kevala udvartanAkaraNa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( utkarSaNAkaraNa ) hotA hai| zeSa sAta karaNa nahIM hote haiN| "pAugassa provaTTaNAkaraNamatthi sesANi sattakaraNANi patthi" vikAsogera baMgahAsamavartanA, udvartanA aura saMkramaNa ye cAra karaNa hote haiN| "semANi cattAri karaNANi tthi"--zeSa cAra karaNa nahIM hote haiN| mUlaprakRtiyoM kI apekSA yaha krama bAdarasAparAya guNasthAna ke aMtima samaya paryanta jAnanA cAhiye / sUkSmasAparAya meM mohanIya ke apavartanA aura udIraNAkaraNa hI hote haiN| upazAMtakaSAya vItarAga ke darzanamoha apavartanA tathA saMkramaNakaraNa hote haiN| vahAM zeSa karmoM ke udvartanA aura udIraNAkaraNa hote haiN| Ayu aura vedanIya kA apavartanA karaNa hI hotA hai / "ke karaNaM uvasaMta" Adi gAthA kI vibhASA karate haiM / prazna-kauna karma kitane kAla paryanta upazAMta rahatA hai ? samAdhAna--nirvyAghAta kAla ( maraNAdi vyAghAta rahita avasthA ) kI apekSA napunsakavedAdi moha ko prakRtiyAM aMtarmaharta paryanta upazAnta rahatI haiN| prazna-kauna karma kitane kAla paryanta anupazAnta rahatA hai ? mamAdhAna-aprazastopazAmanA ke dvArA nirvyAghAta ko apekSA karma antarmuhUrta paryanta anupazAnta rahate haiM, kintu vyAghAta arthAt maraNa kI apekSA eka samaya taka hI anupazAMta rahate haiM / zaMkA--upazAnta moha joba kisa kAraNa se nIce giratA hai ? samAdhAna-upazAMta kaSAya se girane kA kAraNa upazamanakAla kA kSaya hai| usase vaha sUkSmalobha meM giratA hai| "praddhAkkhaeNa so lobhe paDivadido hoi" (1892) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 173 ) cAritra-mohalapaNA anuyogadvAra kaSAyopazAmanA prarupaNA ke pazcAt cAritra moha kI kSapaNA para prakAza DAlA gayA hai| yaha cAritra moha kI kSapaNA darzanamoha kI kSapaNA se avinAbhAva saMbaMdha rakhatI hai| darzanamoha kI kSapaNA anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA pUrvaka hotI hai, kAraNa anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA ke abhAva meM darzana moha kI kSapaNA kI pravRtti ko upalabdhi nahIM pAI jAtI hai / cAritra mohanIya kI kSapaNA meM pradhaH pravRttakaraNa kAla, apUrvakaraNa kAla tathA anicikaraNAcAca o sItoM sAgasta mahArAja sambaddha tathA ekAvali rupa se viracita karanA caahiye| isake pazcAt jo karma sattA meM vidyamAna haiM, unakI sthitiyoM kI pRthaka racanA karanA caahie| unhIM karmoM ke jaghanya anubhAga saMbaMdhI spardhakoM ko jaghanya spardhaka se lekara utkRSTa spardhaka taka eka spardhakAvalI racanA karanA caahiye| prazna--saMkramaNa prasthApaka arthAt kaSAyoM ke kSapaNa AraMbhaka ke pariNAma kisa prakAra ke hote haiM ? samAdhAna- usake pariNAma vizuddha hote haiN| kaSAyoM kA kSapaNa prAraMbha karane ke antarmuhUrta pUrva se anaMtaguNI vizuddhi ke dvArA vizuddha hote hue pA rahe haiN| kaSAyoM kA kSapaka anyatara manoyoga, anyatara vacana yoga tathA kAyayoga meM audArika kAyayoga yukta hotA hai| usa kSapaka ke cAroM kaSAyoM meM se kisI eka kaSAya kA udaya pAyA jAtA hai| prazna-usake kyA vardhamAna kaSAya hotI hai yA hoyamAna hotI hai? Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna-niyama se hIyamAna kaSAya hotI hai / "NiyamA hAyamANo' upayoga ke viSaya meM yaha varNana kiyA gayA hai| "prAtmano'rthagrahaNapariNAmaH upayoga:"-AtmA ke artharahaNa kA pariNAma upayoga hai| usakA bheda sAkAra upayoga matijJAnAdi pATha prakAra kA hai tathA anAkAra upayoga cakSadarzanAdi ke bheda se cAra prakAra kA hai| eka upadeza hai, ki zrutajJAnopayogI kSapaka zreNI para car3hatA hai| dUsAgadarzakadeza jhaicAkimIzuzinisAgapradhAhamatijJAnI cakSudarzana athavA pracakSudarzana se upayukta hokara kSapaka zreNI para car3hatA hai| "ekko ubaeso NiyamA sudovajutto hodUNa khabagaseTiM ghaDadi ti| eko uvadeso sudeNa vA madIe vA, cakkhudaMsaNeNa vA, acakkhudaMsaNeNa vA" kSapaka ke niyama se zuklalezyA hotI hai / "NiyamA vaDaDhamANa lessA"-niyama se vardhamAnalezyA hotI hai / prazna- usake kauna sA veda hotA hai ? samAdhAna--"aNNadaro vedo"-anyatara arthAt tIna vedoM meM koI eka veda hotA hai| yaha bhAvaveda kI apekSA kahA gayA hai| zaMkA--usake dravyaveda kauna sA hai ? samAdhAna- "davvado purisavedo ceva khavagaDhimArohadi ti vattavyaM / tattha payAMtarAsaMbhavAdo" (pR0 1944 ) dravya se puruSaveda yukta kSapaka zreNI para grArohaNa karatA hai| isa viSaya meM prakArAntara nahIM hai| prazna- "kANi vA pudhvabaddhANi ?"-kauna kauna karma pUrvabaddha haiM ? samAdhAna-kSapaNA prAraMbha karane vAle ke prakRti satkarma mAgaMNA meM darzana moha, anaMtAnubaMdhI catuSka tathA tIna Ayu ko chor3akara zeSa karmoM kA satkarma kahanA caahiye| pAhArakazarIra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) pAhArakaprAMgopAMga tathA tIrthakara prakRti bhajanIya haiM, kyoMki saba jIvoM meM unakA sadbhAva asaMbhava hai| sthiti satkarma ko mArgaNA meM jina prakRtiyoM kA prakRti satkarma hotA hai, unameM Ayu ko chor3akara zeSa kA aMtaH kor3Akor3I sAgara pramANa saskarma kahanA cAhie / anubhAga satkarma aprazasta prakRtiyoM kA visthAnika tathA prazasta mArgapatiyoM manAI sthAmikA hotA hI haradeza satkarma sarva karmoM kA prajaghanya-anutkRSTa hotA hai, kyoMki prakArAntara saMbhava nahIM hai| prazna- "ke thA aMse NibaMdhadi 1"-kauna kauna karmAzoM ko bAMdhatA hai ? mamAdhAna-isa viSaya meM upazAmaka kA jisa prakAra varNana huyA hai, vaisA hI yahAM bhI jJAtavya hai| yahAM prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAga baMdha tathA pradeza baMdha kA anumArgaNa karanA cAhie / prazna-"kadi prAvaliyaM paksiMti-"kitanI prakRtiyAM udayAvalI meM praveza karatI hai ? samAdhAna- kSapaNA prAraMbhaka ke sabhI mUla prakRtiyAM udayAvalI meM praviSTa hotI haiN| sattA meM vidyamAna uttara prakRtiyAM udayAvalI meM praveza karatI haiN| "mUla payaDIyo savvAzro pavisaMti / uttarapayaDIyo vi jAno asthi tAno pavisati" ( 1945) prazna--"kadiNhaM vA pavesago"-kitanI prakRtiyoM ko udayAvalI meM praveza karatA hai ? samAdhAna-pAyu aura vedanIya ko chor3akara bedyamAna arthAt vedana kie jAne vAle sarvakarmoM ko praveza karatA hai| paMcajJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa kA niyama se vedaka hai| nidrA pracalA kA syAt vedaka hai| sAtA-asAtA meM se koI eka, cAra saMjvalana, tIna veda, do yugaloM meM se anyatara kA niyama se vedaka hai| bhaya jugupsA kA syAt vedaka hai / manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriyajAti, praudArika, taijasa, kArmANazarIra, chahoM saMsthAnoM meM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) anyatara, dArika mAMgopAMga, vajravRSabhasaMhanana, varNa, rasa, gaMdha, sparza, pragurulaghu Adi cAra, do meM se anyatara vihAyogati, trasa catuSka, sthira- ayira, zubha- mazubha, subhaga dubhaMga, susvara- dusvara inameM se ekatara, Adeya, yazaHkIrti, nirmANa, uccagotra tathA paMca aMtarAyoM kA yaha vedaka hai| yahAM anya prakRtiyoM kA udaya asaMbhava hai / ina prakRtiyoM meM se sAtA vedanIya aura manuSyAyu ko chor3akara zeSa prakRtiyoM kI vaha udIraNA karatA hai / prazna - yahAM Ayu tathA vedanIya kI udIraNA kyoM saMbhava nahIM hai ? samAdhAna - vedanIya tathA prAya kI udIraNA pramattaguNasthAna se Age asaMbhava hai / mArgadarzaka- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prazna -- " ke aMse bhIyade puvaM baMdheNa udaeNa bA" kauna kauna karmAza baMdha athavA udaya kI apekSA pahale nirjIrNa hote haiM ? - samAdhAna - styAnagRddhi trika, asAtAvedanIya, mithyAtva, dvAdaza kaSAya, rati, zoka, strIveda, napuMsakaveda, sabhI zrAyu, parivartamAna nAma karma kI sabhI zubha prakRtiyAM, manuSyagati, zradArika zarIra, audArika zragopAMga, vajravRSabha saMhanana, manuSyagati prAyogyAnupUrvI, prAtapa, udyota ye zubha prakRtiyAM tathA nIcagotra ye karma kaSAyoM kI kSapaNA ke prAraMbha karane vAle ke baMdha se vyucchinna hote haiM / udaya se vyucchinna hone vAlI prakRtiyAM ye hai - styAnagRddhitrika, mithyAtva, samyaktva, samyagmithyAtva dvAdaza kaSAya, manuSyAyu ko chor3akara zeSa zrAyu, narakagati, tiyaMcagati, devagati ke prAyogya nAma kasaM kI prakRtiyAM, AhArakadvika, vajravRSabhanArAca saMhanana ko chor3a zeSa saMhanana, manuSyagati prAyogyAnupUrvI, aparyAptanAma, prazubhatrika, kadAcit tIrthaMkaranAma, nIcagotra ye prakRtiyAM kaSAyoM ke kSapaka ke udaya vyacchita hotI haiM / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA--"aMtaraM vA kahiM kiccA ke ke saMkrAmago kahi ni" kahAM para antara karake kina kina karmoM kA kahAM para saMkramaNa karatA hai ? samAdhAna--yaha adhaH pravRttakaraNa-saMyata yahAM para antara nahIM karatA hai / yaha anivRttikaraNakAla ke saMkhyAta bahubhAga vyatIta hone para antara karegA / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prazna-"kiM TThidiyANi aNubhAgesu kesu vA provaTTa yUNa sesANi kaM ThANaM paDivajadi"-vaha kisa kisa sthiti aura anubhAga yukta kina kina karmoM kA apavartana karake kisa kisa sthAna ko prApta karatA hai aura zeSa karma kisa sthiti tathA anubhAga ko prApta hote haiM ? samAdhAna-yahA~ sthiti ghAta tathA anubhAgaghAta sUcita kie gae haiN| isase adhaHpravRttakaraNa ke carama samaya meM vartamAna karmakSapaNArtha tatpara jIva ke sthitighAta tathA anubhAgaghAta nahIM hote haiM kintu usake pazcAt vartI samaya meM donoM hI ghAta prAraMbha hoNge| apUrvakaraNa ke prathama samaya meM praviSTa kSapaka ke dvArA sthiti kAMDaka tathA anubhAga kAMDaka ghAta karane ke lie grahaNa kie gaye haiM / yaha anubhAga kAMDaka aprazasta karmoM ke bahubhAga pramANa hai| apUrvakaraNa meM jaghanya prathama sthitikAMDaka stoka ( alpa ) haiM / utkRSTa sthitikAMDaka saMkhyAta guNe haiM / yaha utkRSTa palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / apUrvakaraNa meM prathama sthiti kAMDaka jaghanya tathA utkRSTa donoM hI palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga haiM "jaNhaNayaM pi ukkassayaM pi palidovamassa saMkhejadibhAgo" (pR. 1949) anivRttikaraNa ke prathama samaya meM palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa anya sthitikAMDaka hotA hai / anya anubhAga kAMDaka bhI hotA hai / vaha ghAta se zeSa rahe anubhAga ke ananta bahubhAga pramANa hai / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI ravikSisAgara jI mahArAja pasyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se hIna anya sthiti baMdha hotA hai| prathama sthiti kAMDaka viSama hotA hai / jadhanya se utkRSTa sthiti kAMDaka kA pramANa palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga meM adhika hotA hai / prathama sthitikAMDaka ke naSTa hone para yativRSikaraNa meM samAna kAla meM vartamAna va jIvoM kA sthiti satva tathA sthiti kAMDaka samAna hote haiM / zranivRttikaraNa meM praviSTa hue maMtra jIvoM kA dvitIya sthitikaiss se dvitIya sthitikAMDaka samAna hotA hai / yahI krama tRttIya Adi sthiti kAMDakoM meM jAnanA cAhiye / zranivRttikaraNa meM sthitibaMdha sAgaropama sahasra pRthaktva hai / sthiti sanvaM sAgaropamazata sahasra pRthaktva hai / apUrvakaraNa meM jo gupa zreNI nikSepa thA, usake zeSa zeSa meM hI yahAM vaha nikSera hotA hai| yahAM sarvakarmoM ke prazastopazAmanAkaraNa nidhattIkaraNa tathA nikAcanAkaraNa tInoM hI vyucchitti ko prApta hote haiN| prathama samayavartI pranivRttikaraNa ke uparokta Avazyaka kahe gae haiN| anaMtakAla meM bhI ve hI Avazyaka hote haiN| itanA vizeSa hai ki yahAM guNazreNI prasaMkhyAta guNI hai| zeSa zeSa meM nikSepa holA hai / vizuddha bhI anaMtaguNI hotI hai / jisa samaya nAma aura gotra kA patyopama sthiti pramANa baMdha hotA hai, usa samaya kA una donoM kA sthitibaMdha] stoka hai / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya kA sthitibaMdha vizeSAdhika haiN| mohanIya kA sthitibaMdha vizeSAdhika hai| atikrAMta sthitibaMdha isI alpabahutva se vyatIta hue haiM / nAma gotra kA palyopama kI sthiti vAlA baMdha pUrNa hone para jo anya sthitibaMdha hai, vaha saMkhyAtaguNA hIna hotA hai| zeSa kama kA sthitibaMdha vizeSa-hIna hotA hai / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) saMkhyAta sahasra sthitikAMDakoM ke bItane para prATha madhyama kaSAyoM kA saMkrAmaka arthAta kSapaNA kA prArambha hotA hai / tatpazcAt sthiti kAMDaka pRthaktva se prATha kavAya saMkrAnta kI jAtI haiN| usake aMtima sthitikAMDaka ke utkIrNa hone para unakA sthiti satva zrAvalI praviSTa zepa arthAt udayAvalI pramANa hai| sthiti kAMDaka pRthakva ke anaMtara nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, narakadvitiyaMggatidvika, ekendriyAdi cAra jAti, prAtapa, udyota, sthAvara, sUkSma, sAcAraNa ke sthitisatva kA saMkrAmaka hotA hai| punaH sthitikAMDaka pRthaktva se pazcima sthitikAMDaka ke utkIrNa hone para pUrvokta solaha prakRtiyoM kA rahatA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvAsahita lohAra viSTa zeta 1 isake bAda sthitikAMDaka pRthaktva ke dvArA mana:paryayajJAnAvaraNa aura dAnAntarAya kA anubhAga baMdha kI apekSA dezaghAtI ho jAtA hai / punaH sthitikAMDaka pRthaktva ke dvArA avadhijJAnAvaraNIya, zravadhidarzanAvaraNIya aura lAbhAntarAya kA anubhAgabaMdha ko apekSA dezaghAtI ho jAtA hai / punaH sthiti kANDaka pRthaktva ke dvArA zrutajJAnAvaraNIya, pracakSudarzanAvaraNIya aura bhogAnnarAya karma kA anubhAga baMdha kI apekSA dezaghAtI ho jAtA hai / punaH sthitikAMDaka pRthaktva ke dvArA cakSudarzanAvaraNa kA anubhAga baMdha kI apekSA dezaghAtI ho jAtA hai / punaH sthitikAMDaka pRthaktva se dvArA grAbhi nibadhika jJAnAvaraNIya tathA paribhogAntarAya kA anubhAga baMdha kI apekSA dezaghAtI ho jAtA hai| punaH sthitikAMDaka pRthaktva ke dvArA vIryAntarAya kA anubhAga baMba kI apekSA dezaghAtI ho jAtA hai / isake bAda sahasroM sthitikAMkoM ke bAMtane para anya sthiti kAMDaka, granya anubhAga kANDaka, anya sthitibaMdha aura utkIraNa karane ke lie antara sthitiyAM ina cAroM kAraNoM ko eka sAtha prArambha karatA hai| cAra saMjvalana tathA navanarekaSAyoM kA antara karatA hai / zeSa karmoM kA aMtara nahIM hotA hai / puruSaveda aura sajvalana kI antarmuhUrta pramANa prathama sthiti ko chor3akara antara karatA hai / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) jisa samaya antara saMbaMdhI caramaphAlI naSTa hotI hai, usa samaya use prathama samaya kRta antara kahate haiM tathA tadanaMtara samaya meM use dvisamaya kRta antara kahate haiM / antara saMbaMdhI caramaphAlI ke patana hone para napuMsaka veda kI kRpA meM hotA saMkhyAta sahana sthitirishi ke bItane para napuMsakaveda kA puruSaveda meM saMkramaNa hotA hai / tadanaMtara samaya me vaha strIveda kA prathama samayavartI saMkrAmaka hotA hai| sthiti kAMDaka ke pUrNa hone para saMkramyamANa strIveda saMkrAnta ho jAtA hai / tadanaMtarakAla meM vaha sAta nokapAyoM kA prathama samayavartI saMkrAmaka hotA hai / sAta nokaSAyoM ke saMkrAmaka ke puruSaveda kA aMtima sthitibaMdha ATha varSa kA sthitibaMdha solaha varSa pramANa hai / zeSa moM kA sthitibaMdha saMkhyAta hajAra varSa hai| nAma gotra aura vedanIya kA asaMkhyAtavarSa hai / dvisamayakRta antara ke sthala se Age chaha nokaSAyoM ko krodha meM saMkrAnta karatA hai / | saMjvalana kaSAyoM vaha krodha saMjvalana ko mAna saMjvalana meM, mAna saMjvalana ko mAyA saMjvalana meM, mAyA saMjvalana ko lobha saMjvalana meM saMkrAnta karatA hai / ativRttikaraNa guNasthAna meM azvakarNakriyA aura kRSTikaraNa vidhi dvArA lobha ko sUkSma rupatA pradAnakara sUkSmasa parAya kSapaka hotA hai| sUkSma lobha kA kSapaNa hone para kSINamoha guNasthAna prApta hotA hai / vaha upAnta samaya meM nidrA, pracalA kA kSaya karake anta samaya meM paMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, paMca antarAya kA kSaya karake kevalI bhagavAna hotA hai / prayoga kevalI upAnta samaya meM bahattara prakRtiyoM kA tathA aMta samaya meM trayodaza prakRtiyoM kA kSaya karake siddha paramAtmA hote haiM / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 181 ) saMkSepa meM yaha kathana jJAtavya hai ki zradhaH karaNa, apUrvaM karaNa tathA anivRttikaraNa rupa karaNatrika ke dvArA moha kI ikkIsa prakRtiyoM ke kSaya kA udyoga hotA hai / pratraH pravRttakaraNa meM prathama kSaNa meM pAe jAne vAle pariNAma dUsare kSaNa meM bhI hote haiM tathA isI dUsare kSaNa meM pUrva pariNAmoM meM bhinna aura bhI pariNAma hote haiM / isI prakAra ke pariNAma aMtima samaya taka hone se isakA adhaHpravRttakaraNa nAma sArthaka hai / pUrvakaraNa meM pratyeka kSaNa meM apUrva hI apUrva pariNAma hote haiM / isase isakA zrapUrvakaraNa nAma sAyaMka hai / anivRttikaraNa meM bhinnatA nahIM hotii| isake pratyeka kSaNa meM rahane vAle sabhI jIva pariNAmoM kI apekSA samAna hI hote haiM, isase isakA anivRtikaNa bAbA jI mahArAja adhaHkaraNa meM rahanevAlA saMyamI sthitibaMdha - anubhAgabaMdha ko ghaTAtA hai| vahAM sthitighAtAdi kA upakrama nahIM hotA hai / apUrvakaraNa meM yaha vizeSatA hai ki isa karaNavAlA jIva guNazreNI ke dvArA sthitibaMdha tathA zranubhAgabaMdha kA saMkramaNa mora nirjarA karatA huA una donoM ke agrabhAga ko naSTa kara detA hai / anivRttikaraNa vAlA styAnagRddhi, nidrA nidrA, pracalApracalA, narakagati dvika, tiyaMcagati dvika, ekendriyAdi cAra jAti, pratApa, udyota, sthAvara, sUkSma tathA sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoM kA eka prahAra se kSaya karatA hai / tadanaMtara vaha ATha madhyama kaSAyoM kA vinAza karatA hai | pazcAt kucha aMtara lekara veda traya, hAsya rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, saMjvalana krodha, mAna tathA mAyA kA kSaya karatA hai / phira vaha sUkSmasAMparAya guNasthAna ko prApta karake sUkSma lobha kA kSaya karatA hai / kSINakaSAya nAmake Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) bArahaveM guNasthAna meM ekatva vilakaM avIcAra zukladhyAna ke dvArA solaha prakRtiyoM kA nAza karake sayogIjina hotA hai| prayogIjina hokara vaha pacyAsI prakRtiyoM kA kSayakara siddha bhagavAna hotA hai| saMkAmayapaTTavagassa kiMDidiyANi putvabaddhANi / kesu va aNubhAMgasu ya sakarta kI samasakata ja // saMkramaNa prasthApaka ke pUrvavaddha karma kisa sthiti vAle rahate haiM ? ve kisa anubhAga meM vartamAna haiM ? usa samaya kauna saMkrAnta hai tathA kauna karma asaMkrAnta haiM ? vizeSa- praznaH-saMkramaNa prasthApaka kise kahate haiM ? uttara-"aMtarakaraNaM samANiya jahAkama NokammakkhavaNamADhaveto saMkAmaNapaTThavagoNAma" ( 1973 ) / antarakaraNa samApta karake kramAnusAra no kaSAyoM ke kSapaNako prArambha karane vAlA saMyamI jIva saMkramaNa prasthApaka kahalAtA hai| saMkamaNapaTTavagassa mohaNIyassa do puraNa dvidiio| kiMcariNayaM mahattaM NiyamA se antaraM hoI // 125 // ___ saMkramaNa-prasthApaka ke mohanIya kI do sthitiyAM hotI haiM 1) eka prathama sthiti (21 dvitIya sthiti / inakA pramANa kucha nyUna muhUrta hai / isake pazcAt niyama se antara hotA hai| vizeSa-"mohaNIyassa" pada ke dvArA isa saMbhAvanA kA nirAkaraNA ho jAtA hai, ki ye do sthitiyAM saMpUrNa jJAnAvaraNAdi meM nahIM haiM, kevala mohanIya karma meM haiM / "Na sesANaM kammANamidi vakvANaM kAyabva"- zeSa karmoM meM ye do sthitiyAM nahIM hai, yaha vyAkhyAna karanA caahiye| N Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja "kiMcUNa mahattAMti aMtomuhRttAMti NAdava"--kiMcit Una muhUrta meM aMtamuhUrta jAnanA cAhiye jhINadidi-kammase je vedayade du dosu vi hidIsu / je cAviNa vedayade vidiyAe te du voddhavvA / / 126 // jo udaya yA anudayarupa karmaprakRtiyAM parikSINa sthitivAlI haiM, unheM upayukta jIva donoM hI sthitiyoM meM vedana karatA hai| kintu jina karmAzoM ko vedana nahIM karatA hai, unheM to dvitIya sthiti meM hI jAnanA caahiye| vizeSa- "jhINaTidikammase" ko saptamI vibhakti mAnakara yaha artha kiyA jAtA hai, ki vedyamAna anyatara beda tathA kisI eka saMjvalana ke atirikta avedyamAna zeSa ekAdaza prakRtiyoM ke samayona pAvalopramANa prathama sthiti ke kSINa ho jAne para jina karmoM kA vedana karatA hai, ve donoM hI sthitiyoM meM pAye jAte haiM, kintu jinhe vedana nahIM karatA hai, ve usakI dvitIya sthiti meM hI pAe jAte haiN| __ sthiti matva tathA anubhAga matya ko kahate haiM:saMkAmaNapaTTavagassa pudhabaddhANi majjhimaTTidI / sAda-suhaNAma-godA tahANubhAge suTukkassA // 127 // saMkramaNa-prasthApakake pUrvabaddha karma madhyama sthitiyoM meM pAye jAte haiM tathA anubhAgoM meM sAtA vedanIya, zubhanAma tathA uccagotra utkRSTa rupase pAye jAte haiN| vizeSa-- "majjhimadidIsu aNukkassa-ajahAdIsu ti bhaNidaM hodi"- madhyama sthitiyoM se anutkRSTa-prajaghanya sthitiyoM meM yaha artha jAnanA caahie| ___ "sAda-suha-NAmagodA" Adi ke sAtha jo "ukkassa" pada pAyA hai, usakA bhAva hai "Na cede proghukkassA tassamayapAno gaukkassagA ede aNubhAgeNa" ( (1976) ye prakRtiyAM progharupa se Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsama mArgadarzaka:- AcA tAga ( 184 ) utkRSTa nahIM grahaNa karanA cAhiye, kintu Adeza kI apekSA mArgadatatsamayAvAyogyA suvASTasAgahalA korA caahiye| atha thINagiddhi-kammaM pidANiddA va pathalapayalA ya / taha giraya-tiriyaNAmA jhINA sNchohnnaadiisu|| 128 // ATha madhyama kaSAyoM kI kSapaNA ke pazcAt styAnagRddhi, nidrAnidrA tathA pracalApracalA tathA narakagati, tiryaggati saMbaMdhI trayodaza nAma karma kI prakRtiyAM saMkramaNa prasthApaka ke dvArA aMtamuhUrta pUrva hI sarvasaMkramaNAdi meM kSINa kI jA cukI haiM / vizeSa--'atha' zabda dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai, "Na kevalamedApo ceva solasapayaDImo jhoNAlo kiMtu aTThakasAyA vi" kevala solaha prakRti hI kSINa nahIM hotI haiM, kintu pAThakaSAya bhI kSaya ko prApta hotI haiN| cUNisUtra se jJAta hotA hai ki solaha prakRtiyoM ke kSaya ke pUrva aSTakaSAyoM kA kSaya kiyA jAtA hai "edANi kammANi pubameva jhoNANi / edeNeva sUcidA aTThavi kasAyA pubvameva vidA tti" ( 1978 ) saMkaMtamhi ya NiyamA NAmAgodANi veyaNIyaM ca / vassesu asaMkhejesu selagA hoti saMkhejje // 126 / / ___ hAsyAdi chaha nokaSAya ke puruSavedake ciraMtana satva ke sAtha saMkrAmaka hone para nAma, gotra tathA vedanIya prasaMkhyAtavarSa pramANa sthiti satva meM rahate haiN| zeSa jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karma saMkhyAta varSa pramANa sthiti satva meM rahate haiN| vizeSa--"sesagA hoMti saMkhejje" kathana kA bhAva hai ki jJAnAvaraNAdi cAra dhAtiyA karma niyama se saMkhyAta varSa pramANa sthiti satva meM vidyamAna rahate haiN| nAma, gotra evaM vedanIya rupa tIna praghAtiyA asaMkhyAta varSa pramANa sthiti satva meM rahate haiN| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja saMkAmagapaTThavago ke baMdhadi ke va vedayadi aMle / sakAmedi va ke ke kesa asaMkAmago hoi // 130 // saMkramaNa-prasthApaka kina kina karmAzoM ko bAMdhatA hai, kinakina karmAzoM kA vedana karatA hai tathA kina kina kamIzoM kA saMkramaNa karatA hai tathA kina kina karmAkoM kA asakrAmaka hotA hai? vassasadasahassAI vidisaMkhAe du mohaNIyaM tu| baMdhadi ca sadasahassesu asaMkhejjesu sesANi // 131 // dvisamayakRta antarAvasthA meM vartamAna saMkramaNa-prasthApaka ke mohanIya karma to barSa zatasahasra sthiti saMkhyArupa baMdhatA hai aura zeSa karma asaMkhyAta zatasahasra varSa pramANa baMdhate haiM / vizeSa-gAthA meM prAgata 'tu' zabda pAda pUraNa hetu hai athavA anukta samuccayArthaM hai| yaha gAthA dvisamaya kRta antarakaraNa ke do samaya pazcAt sthiti baMdha ko kahatI hai "esA gAhA aMtara. dusamaya kade TidibaMdhapamANaM bhaNai" / bhayasogamaradi-radigaM hst-dugukaa-nnvusgitthiiyo| asAdaM NIcagodaM ajasaM sArIragaM NAma // 132 // ___ bhaya, zoka, arati, rati, hAmya, jugupsA, napuMsakaveda, strIveda. asAtA vedanIya, nIca gotra, ayazaHkoti aura zarIra nAmakarma ko niyama se nahIM bAMdhatA hai| vizeSa--edANi NiyamA Na baMdhaI" inako niyama se nahIM bAMdhatA hai| yahAM ayazaHkI tise sabhI azubhanAma karmakI prakRtiyoM ko grahaNa karanA caahiye| zarIranAma karmase baiMkriyika zarIrAdi sabhI zarIra nAmakarma aura unase saMbaMdhita prAMgopAMgAdi tathA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazaHko ti ke sivAya sabhI zubhanAma karma kI prakRtiyoM ko grahaNa karanA cAhie / 1 savvAvaraNIyANaM jesi ovaTTaNA du NihAe / payalAyugassa ya tahA abaMdhago baMdhago sese // 133 // jina sarvAvaraNIya arthAta sarvadhAtiyA karmoM kI apavartanA hotI hai, unakA tathA nidrA, pracalA aura Ayu kama kA bhI prabaMdhaka hotA hai / zeSa karmoM kA baMdhaka hotA hai / vizeSa-jina karmoM ke dezaghAtI spardhaka hote haiM, una karmoM kI apavartanA saMjJA hai / "jepi kammANaM devaghAdipha,yANi asthi, tesi kammANamovaTTaNA asthitti maNNA" ( 1982 / jina karmoM ke dezaghAtI spardhaka hote haiM, una sarvaghAtiyA karmoM ko nahIM bAMdhatA hai; kintu dezaghAtI karmoM ko vAMdhatA hai| matijJAnAvaraNAdi cAra jJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNAdi cAra darzanAvaraNa tathA paMca aMtarAya karmoM ko bAMdhatA hai / "edANi kammANi desaghAdINi baMdhadi" - ye karma dezaghAtI haiN| inakA baMdha karatA hai| 2 giddA ya NIcagodaM pacalA NiyamA agitti NAmaM ca / chacceya NokasAyA aMsesu avedago hAdi // 134 // nidrAnidrA, nIcagotra, pracalApracalA, sthAnagRddhi, ayazaHkoti, 1 ajasagittiNi seNa sabvesimasuhaNAmANaM paDisehasiddhodo / mArI ragaNAmaNi saNaca vaizviyasarIrAdINaM sabvesimeva suhaNAmANaM jasagittivajjANaM baMdhapaDisehAvalaMbaNAdo (1981) 2 jANAvaraNaca ukka tidamaNa sammagaM ca saMjalaNaM 1 gavaNokasAya-vigdhaM chabbIsA desaghAdIyo // 40 // go0 0 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f ( 187 ) chaha nokaSAya inakA saMkramaNa prasthApaka niyamase prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarupa sarva aMzoM meM pravedaka rahatA hai / 1 vizeSa --- (1) nidrA zabda nidrAnidrA kA sUcaka hai / pracalA se pracalApracalA jAnanA cAhiye / 'ca' zabda styAnagRddhi kA bodhaka haiM / 'agi' zabda yazaH kIrti kA bodhaka hai / isa pada ko upalakSaNa mAnakara vedyamAna sabhI prazasta, aprazasta prakRtiyoM kA grahaNa karanA cAhie, kAraNa manuvyagati, paMcendriya jAti prAditIma prakRtiyoM ko chor3akara zeSa kA yahAM udaya nahIM pAyA jAtA hai / vede ca vedaNIe savvAvaraNe tahA kasAe ca / bhayadito maga samora hodi 135 // vaha saMkramaNa prasthApaka vedoM ko, vedanIya karma ko, sarvaghAtI prakRtiyoM ko tathA kaSAyoM ko vedana karatA huA bhajanIya hai / unake atirikta zeSa kA vedana karatA huA bhajanIya hai / vizeSa - tInoM vedoM meM se eka veda kA vedana karatA hai / "purisa vedAdI maNNada rovayeNa sehisamArohaNe virohAbhAvAdI". puruSavedAdi meM se kisI veda se zreNI samArohaNa kA virodha nahIM hai / yahAM veda kA saMbaMdha bhAvaveda se hai / dravyataH puruSavedo hI zreNI para ArohaNa karatA hai / - sAlA, sAtA vedanIya meM se anyatara kA vedana karatA hai / grAbhinibodhika jJAnAvaraNIya Adi sarva AvaraNIya karmoM ke sarvaghAtI athavA dezaghAtI anubhAga kA vedana karatA hai / cAroM kaSAyoM meM se kisI eka kaSAya kA vedana karatA 1 1 'NiddA ca' evaM bhaNide NihANidAe gahaNaM kAyAM / 'ca' saddaNa zrI giddhIe vi gahaNaM kAyavvaM / 'payalA' zidda seNa vi payalApayalAe saMgaho daduvvo / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 188 ) uparokta prakRtiyoM ko chor3akara zeSa prakRtiyoM meM bhajanIyatA nahIM hai| vahAM jisakA vedaka hai, usakA vedaka hI hai tathA jisakA avedaka hai, usakA vedaka hai - "Navari NAmapayaDIsu saMThANAdInaM sipha sumeza sAmANika jitesi 'ca' sadheNa saMgaho kAyavvoM" ( 1985 ) mArgadarzaka :- AcArya yaha kathana vizeSa hai ki nAmakarma kI prakRtiyoM meM saMsthAnAdi kinhIM prakRtiyoM ke udaya ke viSaya meM bhajanIyatA hai / unakA 'ca' zabda se saMgraha kiyA hai| savvassa mohaNIyassa ANupuvIya saMkamo hodi / lobhakasAye yimA asaMkamo hoi gAyavvo // 136 // mohanIya kI sarvaprakRtiyoM kA zrAnupUrvI kramase saMkramaNa hotA haiM, kintu lobha kaSAyakA niyama se zrasaMkramaNa jAnanA cAhiye / vizeSa- zaMkA AnupUrvI saMkramaNa kise kahate haiM ? samAdhAna krodha, mAna, mAyA tathA lobha isa paripATI kramase saMkramaNa honA zrAnuparthI saMkramaNa hai - " koha- mANa- mAyAlobhA esA parivADI zrANupubvI saMkamo NAma" ( 1687 ) - kAmagoca ko mANaM mAyaM taheva lobha ca / savvaM jahArapupuccI vedAdI saMchuhadi kammaM // 137 // nava nokaSAya aura cAra saMjvalana rupa trayodaza prakRtiyoM kA saMkramaNa karane vAlA kSapaka napuMsaka veda ko prAdi karake krodha, mAna, mAyA aura lobha ina sabako zrAnupUrvI kramase saMkrAnta karatA hai / vizeSa -- trayodaza prakRtiyoM kA saMkrAmaka jIva pahile napuMsakaveda tathA strIveda kA puruSaveda meM saMkramaNa karatA hai / isake Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMtara puruSaveda tathA hAsyAdi chaha kA krodha saMjvalana meM saMkramaNa mArgadarzaka :- aAjayI bogasaMjAla sAmAna saMjvalana meM, mAna saMjvalana kA mAyA saMjvalana meM tathA mAyA saMjvalana kA lobha saMjvalana meM saMkramaNa karatA hai| vaha lobha saMjvalana kA anya prakRtirupa meM parivartana nahIM karatA hai / lobha saMjvalana kA apane hI rupa meM kSaya karatA hai| saMchuidi purisavede itthIvedaM raNavusayaM ceva / satteva gokasAye NiyamA kohammi saMchuhadi // 138 // strIveda tathA napuMsakaveda kA niyamase puruSaveda meM saMkramaNa karatA hai / puruSaveda tathA hAsyAdi chaha nokaSAya ina samma nokaSAyoM kA niyamase saMjvalana kodha meM saMkramaNa karatA hai| vizeSa-"itthIvedaM NavaMsayavedaM ca purisavede saMchuhadi Na aNNattha sattaNokasAe kodhe saMchuhadi Na aNNA ttha" / ( 1988 ) strIveda tathA napuMsakaveda ko puruSaveda meM saMkramaNa karatA hai, anyatra saMkramaNa nahIM karatA hai / sapta nokaSAyoM kA saMjvala kroca meM maMkramaNa karatA hai / anyatra saMkramaNa nahIM karatA hai / kohaM ca chuhai mANe mANaM mAyAe NiyamA sNchuhi| mAyaM ca chuhai lAhe paDilomo saMkamo Nasthi // 136 // ___ krodha saMjvalana ko mAna saMjvalana meM saMkrAnta karatA hai| mAna saMjvalana ko mAyA saMjvalana meM saMkrAnta karatA hai / mAyA saMjvalana ko lobha saMjvalana meM saMkrAnta karatA hai| inakA pratiloma arthAt viparIta krama se saMkramaNa nahIM hotA hai / vizeSa--yahAM "pubbANupubbIvisayo kamo paruvido"-pUrvAnupUrvI rupa se viSaya krama kahA hai / "paDilomeNa pacchA NupubIe saMkamo patthi"-pratiloma rupa se arthAt pazcAt prAnupUrvI se saMkramaNa nahIM hotA hai / ( 1986) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) jo jamhi saMkuhaMto khiyamA baMdhasarisamhi saMhai | baMdhe hI darage ahie vA saMkamo rAtthi // 140 // jo jIva badhyamAna jisa prakRti meM saMkramaNa karatA hai, vaha niyamase baMdha sadRza prakRti meM ho saMkramaNa karatA hai athavA baMtrakI apekSA hotatara sthitivAlI prakRti meM saMkramaNa karatA hai| vaha adhika sthiti prakRtimA rAja Al vizeSa - jo jIva jisa prakRti ko saMkramita karatA hai. yaha niyamase badhyamAna sthiti meM saMkrAnta karatA hai / jo jIva jima sthiti ko bAMdhatA hai, usameM athavA usase hona sthiti meM saMkrAnta karatA hai / vaha abadhyamAna sthitiyoM meM utkIrNakara saMkrAnta nahIM karatA hai / " avajjhamANAsu dvidIsu Na ukkaDijjadi" / samAna sthiti meM saMkrAnta karatA hai - "samaTTidigaM tu saMkAmejjadi" samAna sthiti meM saMkrAnta karatA hai / ( 1991 ) kAmaraNapaTuvago mANakasAyarasa vedago ko / saMdito mANasAye kamo sese // 141 // mAna kaSAya kA vedana karane vAlA saMkramaNa prasthApaka kauna saMjvalana ko vedana nahIM karate hue bhI use manakaSAya meM sakrAnta karatA hai / zeSa kaSAyoM meM yahI krama haiM / 1 vizeSa - mAna kaSAya kA saMkramaNa prasthApaka mAnako hI vedana karatA huA krodha saMjvalana ke jo do samaya kama bhAvalI pramANa navabaddha samayaprabaddha haiM, unheM mAna saMjvalana meM saMkrAnta karatA hai / " mANasAyasya saMkrAmaNapaTTavago mANaM caiva vedeto kohassa jaM do AvaliyabaMdhA dusamaNA te mANe saMchuddhi" / baMdho va saMkamo vA udayo vA taha padesa - aNubhAge / adhigo samo va hIyo guNa kiMvA bisesa reNa // 142 // saMkramaNa - prasthApaka ke anubhAga aura pradeza saMbaMdhI baMdha, udaya tathA saMkramaNa ye paraspara meM kyA adhika haiM yA samAna haiM athavA hona Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) haiM ? isI prakAra pradezoM kI apekSA ve saMkhyAta, asaMkhyAta yA anaMtaguNita rUpa vizeSa se paraspara hona haiM yA adhika haiM ? mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja vizeSa - isa gAthA kI pucchAoM kA samAdhAna Age kiyA gayA hai / baMdhe hoI udayo ahio udAsa saMkamo ahiyo / guNaguNA boddhavvA hoi zraNubhAge // 143 // baMdha se udaya adhika hotA hai tathA udayase saMkramaNa adhika hotA hai / isa prakAra anubhAga ke viSaya meM guNa zreNI anaMtaguNo jAnanA cAhiye | I vizeSa - anubhAga viSaya baMdha stoka hai / baMdha se udaya adhika | udaya se saMkrama adhika hai| baMdha se udaya kitanA adhika hai ? udagro "aAMtaguNo" udaya anaMtaguNA hai / udaya se saMkramaNa ananta guNA hai / ( 1994 ) baMdhe hoi uhi udA saMkamo ahio / guladAsa khejjA ca padesaggeNa boddhavyA // 144 // vaMdhase udaya adhika hotA haiM / udaya se saMkramaNa adhika hotA hai | isa prakAra pradezAgra kI apekSA guNazreNI zrasaMkhyAtaguNI jAnanA cAhiye / vizeSa --- "padesaggeNa baMtrI yotro" - pradezAMna kI apekSA baMdha stoka hai / "udayo saMkhejjaguNo" - udaya baMdha se asaMkhyAta guNA hai / "saMkramo zrasaMkhejjaguNo " - saMkrama udaya se asaMkhyAtaguNA haiM / ( 1665 udaya va ataguNosa pahi-baMdhe hoi aNubhAge / se kAle udayAdo sauMpahibaMdho ataguNo // 945 // anubhAga kI apekSA sAMpratika baMdha se sAMpratika udaya ananta Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNA hai / isake anantara kAlIna udaya se sAMpratika baMdha ananta guNA hai| vizeSa-vivakSita samaya ke anantara kAla meM hone vAlA anubhAga bandha stoka hai| usase tadanantara kAla meM honevAlA anubhAga udaya anantaguNA hai| usa udaya se isa samaya honevAlA anubhAga bandha anantaguNA hai / isa anubhAgabandha se isa samaya honevAlA anubhAga udaya anantaguNA hai- "sekAle aNubhAgabandho thovo, sekAle va udo aNaMtaguNo / assi samae bandho aNaMtaguNo / assi ceva sayae udo aNaMtaguNo" ( 1996 ) guNaDhi aNaMtaguraNeNUNAe vedago du aNubhAge / gaNaNAdiyaMtasaDhI pasaggeNa bAI ga sAvihAsAgara jI mahArAja ___ yaha anubhAga kA pratisamaya anantaguNita hona guNazreNIrupa se vedaka hai| pradezAnakI apekSA use asaMkhyAta guNita zreNI rupase vedaka jAnanA caahie| vizeSa-"assi samae aNabhAgudayo bahugo / se kAle praNataguNahINo eva samvattha"-isa samaya arthAt vartamAna kAla meM anubhAga kA udaya bahuta hotA hai| isake anaMtarakAla meM anubhAga kA udaya anantaguNa hIna hai| isa prakAra sarvatra jAnanA cAhie / "padesudayo assi samae thobo / se kAle asaMkhejjaguNA / evaM savvattha'- isa vartamAnakAla meM pradezodaya alpa hotA hai| isake anantarakAla meM vaha asaMkhyAtaguNA hotA hai| isa prakAra uttarottara samaya meM pradezodaya sarvatra asaMkhyAtaguNA jAnanA cAhie / 1997) baMdho va saMkamo vA udao vA kiM sage sage ThANe / se kAle se kAle adhio hIro samo vA pi // 147 // baMdha, saMkrama vA udaya svasva sthAna para tadanantara tadanantara kAla kI apekSA kyA adhika hai, hIna hai athavA samAna hai ? Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 163 ) baMdhodaehi NiyamA aNubhAgo hodi NataguNahINo / se kAle se kAle bhajjo puNa saMkamo hodi // 148 // anubhAga, baMdha aura udaya kI apekSA tadanaMtara kAla meM niyama se anaMtaguNitahAkihotA hanAntu savidhisamajanA mahArAja vizeSa-assi samae aNubhAgabaMdho bahupro / se kAle praNaMtaguNahINo"-vartamAna samaya meM anubhAgabaMdha bahuta hotA hai / aMtara kAla meM anaMtaguNIta hIna hotA hai| "evaM samae samae aNataguNahINo"-isa prakAra samaya samaya meM anaMtaguNita hona hotA hai / ___ "evamudayo vi kAyavvo"-isake samAna anubhAgodaya ko jAnanA caahiye| vartamAna kSaNa meM anubhAgodaya bahuta hotA hai| tadanaMtara kAlameM anaMtaguNita hona hotA hai| saMkramaNa jaba taka eka anubhAgakAMDaka kA utko raNa karatA hai, saba taka anubhAgasaMkramaNa uttanA utanA hI hotA rahatA hai| anya anubhAga kAMDaka ke prAraMbha karane para uttarottara kSaNoM meM vaha anubhAga. saMkramaNa anaMtaguNA hIna hotA jAtA hai| guNaseDhi asaMkhejA ca padesamgeNa saMkamo udo| se kAle se kAle bhajjo baMdho padesagge // 146 // pradazAgra kI apekSA saMkramaNa aura udaya uttarottarakAla meM asaMkhyAtaguNa zreNirupa hote haiM | baMdha pradezAgrameM bhajanIya haiM / vizeSa--"padesudayo assi smethovo| se kAle asaMkhejaguNo" dhartamAna samaya meM pradezodaya stoka hai| tadanaMtara kAlameM asaMkhyAtaguNita hai| isa prakAra sarvatra jAnanA caahiye| jaisI pradezodaya ko prarupaNA hai, vaisI hI saMkramaNa kI bhI hai| "jahA udayo tahA saMkamo vi kAyavvo" / vartamAna kAla meM pradezoM kA saMkramaNa alpa hai| tadanaMta rakAla meM vaha asaMkhyAtaguNita hai / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka AcArya zrI suvihiAsAgara jI mhArAja pradezabaMdha catuvidha vRddhi, caturvidha hAni tathA pravasthAna meM bhajanIya hai / "jogavaDhi-hANi-prabaDhANavaseNa padesabandhasya tahAbhAvasiddhIe virohAbhAvAdo" ( 1999 ) - yogoM meM vRddhi, hAni tathA avasthAna ke vazase pradezabandha meM vRddhi, hAni tathA avasthAna ke hone meM koI bAdhA nahIM hai / guNado aAMtaguNAhI vedadi riNayamasA du annubhaage| ahiyA ca padesamge guNeNa gaNaNAdiyateNa // 150 // anubhAga meM guNazreNI kI apekSA nigamage anantaguNA hIna vedana karatA hai| pradezAgna meM gaNanAtikAnta guNitarupa zreNI ke dvArA adhika hai| kiM aMtara kareMto vaDDhadi hAyadi dvidI ya annubhaage| ziruvakkamA ca vaDDhI hANI vA keciraM kAlaM // 151 // antara ko karatA huA kyA sthiti aura anubhAga ko bar3hAtA hai yA ghaTAtA hai ? sthiti tathA anubhAga kI vRddhi yA hAni karate hue nirupakrama arthAt, antarahita vRddhi athavA hAni kitane kAla taka hotI hai ? ovaTTaNA jaharaNA AvaliyA UNiyA tibhAgeNa / esA hidIsu jahagaNA tahANubhAge saNaMtesu // 152 // javanya apavartanA vibhAga se Una prAvalI hai / yaha jaghanya apavartanA sthitiyoM ke viSayameM grahaNa karanA caahie| ananga sambandhI jaghanya apavartanA ananta spardhakoM se pratibaddha hai| vizeSa----apavartana kiyA dravya jina bhiSakoM meM milAte haiM, ve nipeka nikSeparupa kahe jAte haiN| apavartana kiyA draSya jina niSekoM meM nahIM milAyA jAtA hai, ve niSeka ati sthApanArUpa kahalAte haiN| nikSepa aura pratisthApanA kA kama yaha hai, ki udayAvanI pramANa niSetroM meM se eka kamakara tona kA bhAga do| inameM eka Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka : ( 165 ) rupa rahita prathama vibhAga to nikSepa rUpa hai aura antima do bhAga atigara jI mahArAja jaba taka ananta spardhaka pratisthApanA rUpa se nikSipta nahIM ho jAte haiM, taba taka anubhAga viSayaka apavartanA kI pravRtti nahIM hotI hai / - saMkAmedukakaDudi je ase te aTTidA hoMti / valiya se kAle terA ghara hoMti bhajidavyA // 153 // jo karma rUpa aMza saMkramita, apakarSita yA utkarSita kiye jAte haiM, ve zrAvalI paryanta avasthita rahate haiM arthAt unameM vRddhi hAni yAdi nahIM hotI / tadanaMtara samaya meM ve bhajanIya haiM, kAraNa saMkramaNAvalI ke pazcAt unameM vRddhi hAni zrAdi hotI haiM, nahIM bhI hotI haiN| vizeSa - "jaM pradesa gaM parapathaDIe saMkrAmijjadi hiMdIhiM vA zraNubhAgehi vA ukkaDijjadi taM padesagyamAvaliyaM Na sakkaM prokaDi vA saMkAme vA / " ( 2005 ) - - ja) pradezAya paraprakRti meM saMkrAMta kiyA jAtA hai, prathavA sthiti aura anubhAga ke dvArA apavartita kiyA jAtA hai vaha pradezAgra eka AvalI taka apakarSaNa yA saMkramaNa, utkaNi yA sakramaNa ke lie samartha nahIM hai / kaDudi je ase se kAle te ca hoti bhajiyavvA / vaDDIe abaTTA hANIe saMka me udae // 154 // jo kama prakarSita kie jAte haiM, ve naMtara kAla meM vRddhi, avasthAna, hAni, saMkramaNa tathA udaya kI apekSA bhajanIya haiN| vizeSa jo karmapradezAya sthiti athavA anubhAga kI apekSA apakarSita kiyA jAtA hai, baha tadanaMtarakAla meM hI paMNa, utkaNa, saMkramaNa vA udIraNA ko prApta kiyA jA sakatA hai / "hiMdIhi vA aNubhAgehi vA padasammoka hujjadi taM padesa se kAle ceva Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) prokaDijjejja vA ukkaDDijjejja bA kAmijjejja vA udorijjejja vA" ( 2006 ) / ekkaM ca hidivisesaM tu dvidivisesesa kadisu baDhadi / harasedi kadisu egaM tahAgubhAgesu boddhavvaM // 155 // eka sthiti-vizeSa ko prasaMkhyAta sthiti-vizeSoM meM bar3hAtA hai, ghaTAtA hai / isI prakAra anubhAga vizeSa ko anaMta anubhAga spardhakoM meM bar3hAtA hai tathA ghaTAtA hai| vizeSa-yahAM sthiti utkarSaNa sambandhI jaghanya utkRSTa nikSepa ke pramANa ke viSaya meM pRcchA kI gaI hai| 'ca' aura 'tu' zabdoM ke dvArA utkarSaNa viSayaka jaghanya tathA utkRSTa ati sthApanA ke saMgraha kA bhI sUcita kiyA gayA hai / "harasedi kadisu ege" ke dvArA apakarSaNa sambandhI jaghanya-utkRSTa nikSepa ke pramANa nizcayArtha zaMkA kI gaI hai / anubhAga viSayaka utkaNa prAdhisamAjahAja aura utkRSTa nikSepa ke viSaya meM tathA jaghanya aura utkRSTa prati sthApanA ke pramANa meM pRcchA huI hai| ekkaM ca hidivisesaM tu asaMkhejjesu dvidivisaMsesu / baDhadi harassedi ca tahANubhAge saNatesu // 156 // eka sthiti biroSa ko asaMkhyAta sthiti bizeSoM meM bar3hAtA hai tathA ghaTAtA hai / isI prakAra anubhAga vizeSa ko anaMta anubhAga spardhakoM meM bar3hAtA tathA ghaTAtA hai| . dvidi aNabhAge aMse ke ke vaDhadi ke va harassedi / kesu abaDhANAM vA guNeNa kiM vA viseseNa / / 157 // sthili tathA anubhAga sambandho kauna kauna aMzoM kama pradezoM ko bar3hAtA, athavA ghaTAtA hai athavA kina kina aMzoM meM avasthAna karatA hai ? yaha vRddhi, hAni tathA avasthAna kisa kisa guNa se biziSTa hotA hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) aovodi dvidi purakha adhigaM hINaM ca baMdhasamagaM vaa| ukkaDadi baMdhasamaM hINaM adhigaMNa vaDDodi // 15 // sthiti kA apakarSaNa karatA huA kadAcit adhika, hIna tathA kadAcit baMdha samAna sthiti kA apakarSaNa karatA hai / sthiti kA utkarSaNa karatA huzrA kadAcida hona tathA vaMdha samAna sthiti kA utkaSaNa karatA hai, kintu adhika sthiti ko nahIM bar3hAtA hai| vizeSa-jo sthiti apakarSaNa kI jAtI hai, vaha badhyamAna pAkSiki se adhika hogA vizilAnarahotI mauTAkrintu utkaSaNa kI jAne vAlI sthiti badhyamAna sthiti se tulya yA hIna hotI hai, adhika nahIM hotI hai| "jA dvidI prokkaDDijjadi yA TThido bajjhamANiyAdo adhikA vA hINA bA tullA vA / ukkaDDijamANiyA dvido bajjhamANiyAdo didIdo tullA hoNA vA ahiyA nntyo"| ( 2015) savve vi ya aNubhAge okaDadi je hA bhaavliypvi| ukkaDDadi baMdhasameM Nisvakkama hodi shraavliyaa|| 156 // udayAvalI se bAhira sthita sabhI arthAt baMdha sadRza yA usase adhika anubhAga kA apakarSaNa karatA hai, kintu zrAvalI praviSTa anubhAga kA apakarSaNa nahIM karatA hai | baMdha samAna anubhAga kA utkarSaNa karatA hai; usase adhika kA nhiiN| pAvalo arthAt baMdhAvalI nirupakrama hotI hai| vizeSa-udayAvalI meM praviSTa apubhAgoM ko chor3akara zeSa satra anubhAgoM kA apakarSaNa tathA utkarSaNa hotA hai / "udayAvaliyapaviTTha aNubhAge mottaNa sese sabve ceva aNubhAge prokaDudi / evaM ceva ukaDDadi" ( 2016) isa viSaya meM sadbhAva saMjJaka sUkSma artha isa prakAra hai / prathama spardhaka se lekara anaMta spardhaka apakarSita nahIM kie jAte haiN| ve spardhaka jaghanya ati sthApanA spardhaka tathA javanya nikSepa spardhaka Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 168 ) pramANa haiM / isa kAraNa utane pratisthApanA rUpa sparthakoM ko chor3akara taduparima spardhaka apakarSita kiyA jAtA hai| isa prakAra krama se bar3hate hue aMtima spardhaka paryanta anaMta spardhakoM kA apakarSaNa kiyA jAtA hai / carima tathA upacarima spardhaka utkarSita nahIM kiye jAte / I isa prakAra aMtima spardhaka se noce anaMta spardhaka utarakara arthAt carama spardhaka se jaghanya pratisthApanA nikSepa pramANa spardhaka chor3akara jo spardhaka prApta hotA hai, vaha spardhaka utkarSita kiyA jAtA hai aura use zrAdi lekara usase nIce ke zeSa sarva sparvaka utkarSita kie jAte haiM / vahIdu hoi hANI adhigA hANI du taha avahANaM / guNaseDhiprasaMkhejjA ca padesaggeNa boddhavyA // 160 // vRddhi ( utkarSaNa ) se hAni ( zrapakarSaNa) adhika hotI hai| hAni se avasthAna adhika hai| adhika kA pramANa pradezArakI prapekSA asaMkhyAta guNazra eNI rupa jAnanA cAhiye / vizeSa - "jaM padasaggamukkaDijjadi sA yahi tti saNA jamokaDijjadi sA hANi ti saNNA / jaM Na zrokaDijjadi, Na ukkaDijjadi padesaggaM tamavadvANaM ti saNNA" jo pradezAca utkarSita kie jAte haiM, unakI 'vRddhi' saMjJA hai / jo kie jAte haiM, una pradezAgroM ko hAni kahate haiM tathA jo pradezAya na apakarSita tathA na utkaSita kie jAte haiM, unheM pravasthita kahate haiM / pati vRddhi stoka hai / hAni asaMkhyAta guNI hai / usase avasthAna zrasaMkhyAta guNita hai / yaha kathana kSapaka tathA upazAmaka ko apekSA kahA hai| akSapaka tathA anupazAmaka ke "vaDDhIdo hANI tullA bA, visesAhiyA vA visesahINA vA avadvANamasaMkhejjaguNa" - vRddhi se hAni tulya bhI hai, vizeSAdhika bhI hai athavA vizeSahIna bhI hai, kintu zravasthAna asaMkhyAta guNita haiM / uparokta kathana eka sthiti kI apekSA tathA sarva sthitiyoM kI apekSA kiyA gayA hai ( 2020 ) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) ovaTTaNamuvvaTTaNa kiTTIvajjesu hodi kammesu / ovaTTaNA ca NiyamA kiTThIkaraNamhi boddhavvA // 161 // apavartana (apakarSaNa ) aura udvartana ( utkarSaNa ) kRSTivarjita karmoM meM hotA hai / apavataMnA niyama se kRSTikaraNa meM jAnanA mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja cAhie / vizeSa-kRSTikaraNa ke pUrva meM utkarSaNa, apakarSaNa donoM hote haiN| kRSTikaraNa ke samaya tathA usake pazcAt utkarSaNa karaNa nahIM hotA hai, apakarSaNa hotA hai / yaha kSapaka kSeNI ko apekSA kathana kiyA gayA hai / upazama zreNI meM sUkSmasAMparAyika ke prathama samaya se lekara anivRttikaraNa ke prathama taka mohanIya kI apavartanA hI hotI hai / anivRttikaraNa ke prathama samayase nIce sarvatra apavartanA tathA udvartanA donoM hote haiM / ( 2021 ) kediyA kiTTIo kamhi kasAyamhi kadi ca kiddiio| kiTTIe ki karaNa lakSaNamatha kiM ca kiTTIe // 162 // __ kRSTiyAM kitanI hotI haiM ? kisa kaSAya meM kitanI kRSTi hotI hai ? kRSTi meM kauna sA karaNa holA ? kRSTi kA kyA lakSaNa hai ? vizeSa -STi kA svarUpa isa prakAra kahA hai ki jisase / saMjvalana kaSAyoM kA anubhAga-satva kRzatA ko prApta hotA hai, vaha kRSTa kahI gaI hai / isakA vizeSa kathana aAgAmI gAthAnoM meM / / kiyA gayA hai| vArasa va cha tiriNaya kiTTIo hoMti adhv'nnaaNtaao| ekkekkamhi kasAe tiga tigaadhavAaNaMtAo // 163 // saMjvalana krodhAdi kaSAyoM kI bAraha, nava, chaha tathA tIna kRSTiyAM hotI haiM athavA anaMtakRSTiyAM hotI haiM / eka eka kaSAya meM tIna tIna athavA anaMtakRSTiyAM hotI haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 200 ) vizeSa-kSapaka zreNI kA ArohaNa krodha kaSAya ke udaya ke sAtha hone para bAraha, mAna kaSAya ke sAtha hone para nava, mAyA kaSAya ke sAtha hone para chaha aura lobha kaSAya ke sAtha hone para tIna kRSTiyAM hotI haiN| eka eka saMgraha kRSTi meM avayava kRSTiyAM anaMta hotI haiN| "ekkekkassa kasAyassa ekkevikasse saMgahakiTTIe avayavakiTTImo aNaMtAno asthi" ( 2073 ) mArgadarzaka ekAvarSAyAmAsAnAsAna kRSTiyA hotI haiM / kiTTI karedi NiyamA ovaSTa to dvidI ya annubhaage| baDhto kiTTIe akArago hodi boddhavyo / 164 // cAroM kaSAyoM kI sthiti aura anubhAga kA niyama se apavartana karatA huA kRSTiyoM ko karatA hai| sthiti tathA anubhAga ko bar3hAne vAlA kRSTi kA akAraka hotA hai yaha jAnanA cAhie / vizeSa-"jo kiTTIkArago so padesagaM ThidIhi dA aNubhAgehiM vA prokaDudi Na upakaDadi"-kRSTi kAraka pradezAgra ko sthiti tathA anubhAga kI apekSA apavartana ( apakarSaNa ) karatA hai, udvartana ( utkarSaNa ) nahIM karatA hai| __ kRSTikAraka kSapaka kRSTi karaNa ke prathama samaya se lekara jaba taka caramasamayavartI saMkrAmaka hai, taba taka mohanIya ke pradezAga kA apakarSaka hI hai, utkarSaka nahIM hai / upazAmaka prathama samaya kRSTi kArya ko Adi lekara jaba taka vaha carama samayavartI sakaSAya rahatA hai, taba taka apakarSaka rahatA hai, utkarSaka nhiiN| upazama zreNI se girane vAlA jIva sUkSmasAMparAyika hone ke prathama samaya se lekara noce apakarSaka bhI hai, utkarSaka bhI hai| upazamazrepI car3hanevAle ke kRSTikaraNa ke prathama samaya se lekara sUkSmasAMparAyikake antima samaya paryanta apakarSaNa karaNa hotA hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 201 ) . upazama zreNI se nIce girane vAle ke sUkSmasAMparAya ke prathama samaya se donoM hI karaNa pravRtta hote haiM / 'paDivadamANago puNa paDhamasamayakasAyappahuDi prokaDDago vi ukkaDDago vi ( 2075 ) guNaseDhi aAMtaguNA lobhAdI kodh-pcchimpdaado| kamgassa ya aNubhAge kiTTIe lakkhayAM edaM / / 165 // lobha kI jaghanya kRSTi ko Adi lekara krodha kaSAyako sarva pazcimapada ( aMtima utkRSTa kRSTi ) paryanta yathAkramase avasthita cAroM saMjvalana kaSAya rupa karma ke anubhAga meM guNazreNI anaMtaguNita haiN| yaha kRSTi kA lakSaNa hai| vizeSa--pazcAra prAnupUrvI kI apekSA kRSTi kA svarupa yahAM kahA gayA hai, ki lobha kaSAya kI jaghanya kRSTi se lekara krodha kI utkRSTa kRSTi paryanta kaSAyoM kA anubhAga anaMtagaNita vaddhiApa hai| hArAja ____ pUrvAnupUrvI kI apekSA saMjvalana krodha kI utkRSTa kRSTi se lekara lobha kI jaghanya kRSTi paryanta kaSAyoM kA anubhAga uttarottara anaMtaguNita hAni rupa se kRza hotA hai / lobha kI jaghanya kRSTi anubhAga kI apekSA stoka hai / dvitIya kRSTi anubhAga kI apekSA anaMtaguNI hai| tRtIya kRSTi anubhAga ko apekSA anaMtaguNI hai / isa prakAra anaMtara anaMtara krama se sarvatra taba taka kRSTiyoM kA anaMtaguNita anubhAga jAnanA cAhiye, jaba taka krodha kI aMtima utkRSTa kRSTi upalabdha ho| saMjvalana krodha kI utkRSTa kRSTi apUrva spardhaka kI prAdi vargaNA ke anaMtaveM bhAga hai| isa prakAra kRSTiyoM meM anubhAga stoka hai, "evaM kiTTIsu thovo aNubhAgo" / "kisaM kammaM kadaM jamhA tamhA kiTTI"--- jisake dvArA karma kRza kiyA jAtA hai, use kRSTi kahate haiM / kadisu ca aNubhAgesu ca dvidIsu vA kettiyAsu kA kittttii| savvAsu vA dvidIsu ca Aho savvAsu patteyaM // 166 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 202 ) kitane anubhAgoM tathA kitanI sthitiyoM meM kauna kRSTi hai ? yadi sabhI sthitiyoM meM sabhI kRSTiyAM saMbhava haiM, to kyA unako sabhI avayava sthitiyoM meM bhI mabhI kRSTiyAM saMbhava haiM ayavA pratyeka sthiti para eka eka kRSTi saMbhava hai ? kiTrI ca dvidIvisesesu asaMkhejjesu NiyamAsA hodi| paNiyamA aNubhAgesu ca hodihu kiTTI asaMtesu // 167 // sabhI kRSTiyAM sarva asaMkhyAta-sthitiviroSoM para niyamase hotI haiM tathA pratyeka kRSTi niyamase anaMta anubhAgoM meM hotI haiM / vizeSa-krodha ko prathama saMgrahakRSThi ko vedana karane vAle jIva ke usa avasthA meM krodha saMjvalana kI prathama sthiti aura dvitIya sthiti saMjJAvAlI do sthitiyAM hotI haiN| unameM dvitIya sthiti saMbaMdhI eka eka samaya rupa jitanI avayava sthitiyAM haiM, una saba meM bedana kI jAnevAlI krodha-prathama saMgrahakRSTi kI jitanI avayavaSTiyAM haiM, ve saba pAI jAtI haiM; kintu prathama sthiti saMbaMdhI jitanI avAntara sthitiyAM haiM, unameM kevala eka udayasthiti ko chor3akara zeSa sarva avAntarasthitiyoM meM krodha kaSAya saMbaMdhI prathama saMgraha kaSTi ko sarva avayavakRSTiyAM pAI jAtI haiN| ___udaya sthiti meM vedyamAna saMgrahakRSTikI jitanI avayavaSTiyAM haiM, unakA asaMkhyAta bahubhAga pAyA jAtA hai| zeSa avedyamAna gyAraha saMgrahakRSTiyoM ko eka eka avayava kRSTi sarva dvitIya sthiti saMbadhI avAntarasthitiyoM meM pAI jAtI haiN| prathama sthiti saMbaMdhI pravAntara sthitiyoM meM nahIM pAI jAtI-"sesANamavedijjamANigANaM saMgahakiTToNamekkekkA kiTTI sadhyAsu vidiyadvidIsu, paDamavidIsu jasthi" ( 2079 ) / eka eka saMgraha kRSTi yathavA avayavakRSTiyAM ananta anubhAgoM meM rahatI haiN| jina anaMta anubhAgoM meM eka vivakSita kRSTi vartamAna Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (203 ) hai, unameM dUsarI anya kRSTiyAM nahIM rahatI haiM / "ekekkA kiTTI aNubhAgesu aNaMtesu / jesu puNa evakA Na tesu vidiyA" / savvAzro kiTTIo bidiyadvidIe du hoti savisse / jaM kihi vedayade tisse aMso ca paDhamAe // 168 // sabhI saMgraha kRSTiyAM aura unakI avayava kariTayAM samasta dvitIya sthiti meM hotI haiM, kiMtu vaha jisa kRSTi kA vedana karatA hai, usakA aMza prathama sthiti meM hotA hai| vizeSa-vedyamAna saMgrahakaSTikA aMza udaya ko chor3akara zoSa sarva sthitiyoM meM pAyA jAtA hai, kintu udaya sthitimeM vedyamAna kaSTi ke asaMkhyAta bahubhAga hI pAe jAte haiM / kiTTI ca padesaggeNaNubhAgaggeNa kA ca kAle / adhikA samAca hINA guNeNa kiMvA viseseNa // 166 // keM:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ___ kauna kRSTi pradezAgra, anubhAgAgna tathA kAla kI apekSA kima kaSTise adhika hai, samAna hai athavA hIna hai? eka kRSTi se dUsarI meM guNoM kI apekSA kyA vizeSatA hai ? bidiyAdo puNa paDhamA saMkhejjaguNA bhave pdesmge| bidiyAdo puraNa tadiyA kameNa sesA viseshiyaa||17|| krodha kI prathama saMgraSTi usako dvitIya gaMgraha kRSTi se pradezAgra kI apekSA saMkhyAtaguNI hai| dvitIya sagraha kRSTi se tIsarI vizeSAdhika hai| - vizeSa-krodha kI dvitIya saMgraha kRSTi meM pradezAgra stoka haiM / prathama saMgraha kRSTi meM pradezAgna saMkhyAtaguNe arthAt teraha gune haiM / "paTamAe saMgahakiTTIe padesamgaM saMkhejjaguNaM terasaguNametta" 2083) / mAna kI prathama saMgraha kaSTi meM pradezAgra stoka haiN| dvitIya saMgraha kRSTi meM pradezAgra vizeSAdhika haiN| tRtIya saMgraha kRSTi meM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 204 ) . pradezAgra vizeSAdhika haiN| "viseso palidovamassa asaMkheja dibhAgapaDibhAgo"--vizeSa kA pramANa palyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga kA pratibhAga hai / ( 2055 ) / ___ mAna kI tRtIya saMgraha kRSTise krodha ko dvitIya saMgraha kRSTimeM pradezAgra vizeSAdhika haiN| tRtIya saMgraha kRSTi meM pradezAgra vizeSAdhika haiM / mAyA kI prathama saMgraha kRSTi meM pradezAgra vizeSAdhika hai| dvitIya saMgrahakaSTi meM pradezAgra vizeSAdhika haiN| tRtIya saMgraha kRSTi meM pradezAgna vizeSAdhika haiN| lobha ko prathama saMgraha kRSTimeM : dezAgra vizeSAdhika haiN| dvitIya saMgraha kRSTimeM pradezAgra vizeSAdhika hai| tRtIya saMgraha kaSTimeM pradezAgra vizeSAdhika haiN| krodha kI prathama saMgraha kRSTi meM pradezAgna saMkhyAtaguNe haiM / "kohasya paDhamAe saMgahakiTTIe padesaggaM sNkhejjgunnN"| yahAM saMkhyAta mArgadarzaka :- ayAmA lographusArahe lessaguNamaittamidi vuttaM hodi" (2086) / vidiyAdo puNa paDhamA saMkhenja guNA du vaggaNaggeNa / vidiyAdo puNa tadiyA kameNa sesA visesahiyA // 27 // krodha kI dvitIya saMgraha kRSTi se prathama saMgraha kRSTi vargaNAoM ke samUha kI apekSA saMkhyAtaguNI hai| dvitIya saMgraha kRSTi se tutIya vizeSAdhika hai / isa prakAra zeSa saMgraha kRSTiyAM vizeSAdhika jAmanA caahie| vizeSa-anaMta paramANanoM ke samudAyAtmaka eka antara kRSTi ko vargaNA kahate haiM / bargaNAoM kA samudAya vargaNAgra hai / "ettha vaggaNA tti vutta ekkekA aMtarakiTTI cegha aNaMtasarisavANiyaparamANu samUhAraddhA egegA vaggaNA tti ghetavyA tAsiM samUho 'vaggaNaggamidi bhaNNade" / ( 2086) jA hoNA aNubhAgeNa 5 hiyA sA vaggaNA padesagge / bhAgeNANaMtimeNa du adhigA hINA ca bodhavvA // 172 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAmahArAja ( 205 ) jo vargaNA anubhAga kI apekSA hona hai, vaha pradezAgra ko mArgadarzaka : apekSA adhikArI vargaNAeM anaMtave mAga se adhika tathA hIna jAnanA cAhie / "vizeSa-jina vargaNAoM meM anubhAga adhika hogA, unameM pradezAgra kama hoMge / jinameM pradezAgra adhika raheMge, unameM anubhAga kama rahegA / jaghanya vargaNA pradezAgra bahuta haiN| dUsarI vargaNA meM pradezAgra bizeSahIna arthAt anaMtaveM bhAgase hona hote haiN| isa prakAra anaMtara anaMtara kramase sarvatra vizeSa hIna pradezAgna jAnanA cAhie ! "jahaSNiyAe baggaNNAe padesagaM bahumaM / bidiyAe vaggaNAe padesaggaM visesahINa maNatabhAgeNa / evamaNetarANaMtareNa visesahINaM sabbatya" / ( 2088 ) kodhAdivaggaNAdo suddhaM kodhassa uttarapadaM tu / seto aNaMtabhAgo NiyamA tisse padesagge // 17 // krotha kaSAya kA uttara pada krodha ko Adi ghargaNA meM se ghaTAnA cAhiye / isase jo zeSa ruSa anaMtavAM bhAga rahatA hai, vaha krodha kI Adi vargaNA arthAt jaghanya vargaNA ke pradezAgra meM adhika hai| - vizeSa-krodha kI jaghanya vargaNA se usakI utkRSTa vargaNA meM pradezAgra vizeSa hIna arthAt anaMtaveM bhAga se hona haiN| 1 elo kamo ya kodhe mAraNe NiyamA ca hodi maavaae| lobhamhi ca kiTTIe pattegaM hodi boddhabbo // 174 // / krodha ke viSaya meM kahA gayA yaha krama niyama se mAna, mAyA, lobha kI kRSTi meM pratyeka kA jAnanA cAhiye / 1 kodhassa jahaNiyAdo vaggaNAdo ukkassiyAe vaggaNAe padaisaragaM visesahINamaNaMta-bhAgeNa ( 2089) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 ) vizeSa---mAna kaSAya kA uttarapada arthAt carama kRSTi kA pradezAgna mAnakI prAdi vargapaNA meM se ghaTAnA cAhiye / jo zeSa anaMtavAM bhAga rahatA hai, vaha niyama se mAnakI jaghanya vargaNA ke pradezAgna se adhika hai| isI prakAra mAyA saMjvalana aura lobha saMjvalana kA uttarapada unako zrAdi vargaNA meM se ghaTAnA cAhiye / jo zeSa anaMtavAM bhAga bace, vaha niyama se unako jaghanya vargaNA ke pradezAgra se adhika hai| paDhamA ca ataguNA vidiyAdoriNayamasA hi annubhaago| tadiyAdopuraNa bidiyAkameNasesA guraNeNa'hiyA // 175 / / 1 anubhAga kI apekSA krodha saMjvalana kI dvitIya kRSTi se prathama kRSTibANita honAtIya muniyogadvatIyamhAkASTa anaMta guNI hai| isI prakAra mAna, mAyA aura lobha kI tInoM tInoM kRSTiyAM tRtIya se dvitIya aura dvitIya se prathama anaMtaguNI jAnanA caahiye| vizeSa--saMgraha kRSTi kI apekSA krodha kI tIsarI kRSTi meM anubhAga alpa hai| dvitIya meM anubhAga anaMtaguNA hai / prathama meM anubhAga anaMtaguNA hai| isI prakAra "evaM mANa-mAyA-lobhANaM pi". mAna, mAyA lobha meM jAnanA cAhie / ( 2092) paDhamasamayakihINaM kAlo vassaM va do va cattAri / aTTa ca vastANi dvidI bidiyavidIe samA hodi // 176 // prathama samaya meM kaSTiyoM kA sthiti kAla eka varSa, do varSa, cAra varSa, aura pATha varSa hai : dvitIya sthiti aura antara sthitiyoM ke sAtha prathama sthiti kA yaha kAla kahA hai| 4 vizeSa--yadi krodha saMjvalana ke udaya ke sAtha upasthita huA kRSTiyoM kA vedana karatA hai, to usake prathama samaya meM kaSTi vedaka ke mohanIya kA sthiti satva pATha varSa hai / mAna ke udaya ke sAtha Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidyiAsAgara jI mahArAja ( 207 ) upasthita prathama samaya meM kRSTiSedaka ke moha kA sthiti satva cAra varSa hai| mAyA ke udaya ke sAtha upasthita prathama samaya kRSTivedaka ke moha kA sthiti satva do varSa hai| lobha ke udayake sAtha upasthita prathama samaya kRSTivedaka ke mohakA sthiti satva eka varSa hai| ( 2094) jaM kiTiM vedayade jatramajha sAMtaraM dusu didIsu / pahamA jaM guNaleDhI uttaraseDhI ya bidiyA du||177|| jisa kRSTi ko vedana karatA hai, usameM pradezAgra kA avasthAna yavamadhya rupa se hotA hai tathA vaha yavamadhya prathama aura dvitIya ina donoM sthitiyoM meM vartamAna hokara bhI antara sthitiyoM se aMtarita hone ke kAraNa sAMtara hai| jo prathama sthiti hai, vaha guNazreNI rupa hai tathA dvitIya sthiti uttara zreNI rupa hai| vizeSa--jisa kRSTi ko vedana karatA hai, usakI udaya sthiti meM allA pradezAna haiN| dvitIya sthiti meM pradezAma asaMkhyAtaguNe haiM / isa prakAra asaMkhyAtaguNita krama se pradezAgra prayama sthiti ke carama samaya taka bar3hate hue pAe jAte haiN| tadanaMtara dvitIya sthiti kI jo Adi sthiti hai. usameM pradezAgna asaMkhyAtaguNita haiN| tadanaMtara sarvatra vizeSa hona krama se pradezAgra vidyamAna haiM / yaha pradezoM kI racanA ruma yavamadhya prathama sthiti ke carama sthiti meM dvitIya sthiti ke Adi sthiti meM pAyA jAtA hai / vaha yaha yavamadhya donoM sthitiyoM ke aMtima aura prAraMbhika samayoM meM vartamAna hone se sAMtara hai / ( 2096) vidiyaTidi-AdipadA suddha puNa hodi uttarapadaM tu / seso asaMkhejjadimo bhAgo tisse padesagge // 17 // dvitIya sthiti ke Adipada (prathama niSeka ke pradezAgra ) meM se usake uttarapada ( carama niSeka ke pradezAgra ) ko ghaTAnA cAhie / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208 ) aisA karane para jo asaMkhyAtavAM bhAga zeSa rahatA hai, vaha usa prathama niSeka ke pradezAgra se adhika hai| zuka: acArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja udyAdi yo hidAyo pirataraM tausu hoi gunnseddhii| udayAdi-padesaggaM guraNeNa gaNaNAdiyaMteNa // 176 // - udaya kAla se Adi lekara prathama sthiti sambandhI jitanI sthitiyAM haiM, unameM niraMtara guNazreNI hotI hai| udaya kAla se lekara uttarottara samayavatI sthitiyoM meM pradezAgra gaNanA ke anta arthAta, asaMkhyAta guNe haiN| vizeSa-udaya sthiti meM pradezAgna alpa haiN| dvitIya sthiti meM pradezAgra asaMkhyAtaguNita haiM / isa prakAra saMpUrNa prathama sthiti meM uttarottara asaMkhyAtaguNita pradezAgna jAnanA cAhiye / "udayadvidipadesaggaM thovaM / bidiyAe dvidIe padesaggamasaMkhejjaguNaM / evaM sabbisse paDhamahidIe" (pR. 2098 ) udayAdisu TThidIsu ya ja kammaNiyamasAdu taM hrss| pavisadi vidikkhaedu guraNeNa gaNaNAdiyaMteNa // 180 // __udaya ko Adi lekara yathAkrama se avasthita prathama sthiti kI avayavasthitiyoM meM jo kamarupa dravya hai, vaha niyama se prAge Age hrasva ( nyUca ) hai| upasthiti se Upara anaMtara sthiti meM jA pradezAgna sthiti ke kSaya se praveza karate haiM, ve asaMkhyAta guNo rupa se praveza karate haiN| / vizeSa-jo pradezAgra vartamAna samaya meM udaya ko prApta hotA hai, vaha alpa hai| jo pradezAgra sthiti ke kSaya se anatara samaya meM udaya ko prApta hogA, vaha asaMkhyAtaguNA hai / isa prakAra sarvatra jAnanA cAhie / ( 2100 ) vedagakAlo kiTThIya pacchimAe duNiyamasA hrsso| saMkhejjadibhAgeNa du sesaggANaM kameNa'dhigo // 18 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206 ) pazcima kRSTi ( saMjvalana lobha kI sUkSmasAMparAyika antima dvAdazama kRSTi ) kA vedaka kAla niyama se alpa hai| pazcAt anupUrvI se zeSa ekAdaza kRSTiyoM kA vedaka kAla kramazaH saMkhyAtaveM bhAga se adhika hai| vizeSa--pazcima arthAt dvAdazama kRSTi ko aMtarmuharta paryanta vedana mAhaii / umAzAzaka muzimAlamase slokahahAjaekAdazama kRSTi kA vedaka kAla vizeSAdhika hai| dazamI kRSTi kA vedaka kAla vizeSAdhika hai| navamI Adi se prathama kRSTi paryanta kRSTiyoM kA vedaka kAla sarvatra vizeSAdhika vizeSAdhika hai| zaMkA- "ettha samvatya viseso kiM pamANo ?"-yahAM sarvatra vizeSa kA kyA pramANa hai ? samAdhAna-"viseso saMkhejjadibhAgo" ( 2102 ) vizeSa saMkhyAtaveM bhAga hai arthAt saMkhyAta prAvalI hai| kadisu gadIsu bhavesu ya didi-aNubhAgesu vA kasAesu / kammANi pubbaddhANi kadIsu kiTTIsu ca dvidiisu|| 12 // - pUrvabaddha karma jitanI gatiyoM meM, bhavoM meM, sthitiyoM meM, anubhAgoM meM; kaSAyoM meM, kitanI kaSTiyoM meM tathA unakI kitanI sthitiyoM meM pAye jAte haiM ? vizeSa--"gati" zabda gati mArgaNA kA jJApaka hai| "bhava" pada se iMdriya aura kAya mArgaNA sUcita kI gaI haiN| "kapAya" ke dvArA kaSAya mArgaNA kA grahaNa huaA hai| pUrvokta mUla gAthA kI tIna bhASya gAthA haiN| dosu gadIsu abhajjANi dosu bhajjANi puvvavaddhANi / eiMdiyakAesu ca paMcasu bhajjA Na ca taptesu // 183 // __ pUrvabaddha karma do gatiyoM meM prabhajanIya haiM tathA do gatiyoM meM bhajanIya haiM / ekendriya jAti aura paMca sthAvarakAyoM meM bhajanIya hai / zepa dvIndriyAdi cAra jAtiyoM tathA prasoM meM bhajanIya nahIM haiN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 210 ) vizeSa - "edassa dugadisamajjidaM kamma NiyamasA pratthi"-isa kRSTivedaka kSapaka ke do gati meM upArjita karma niyama se pAyA jAtA hai| prazna--ve do gati kauna haiM, jahAM upAjita karma niyama se pAyA jAtA hai? mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja - samAdhAna-~-ve gatiyAM tiryaMca gati tathA manuSya gati hai| "devagadi samajjidaM ca Nirayagadi samajjidaM ca bhajiyavaM"-devagadi samupArjita aura naraka gati samupArjita karma bhajanIya haiM / ekendriyAdi paMca sthAvarakAyoM meM samupArjita karma bhajanIya hai| zaMkA-bhajanIya kA kyA abhiprAya hai ? , samAdhAna-"siyA asthi, siyA Natyi"-hote bhI haiM athavA nahIM bhI hote haiN| __ "tasakAiyaM samajjidaM NiyamA atthi" (2106) sakAya meM samupAjita kama niyama se pAyA jAtA hai / eiMdiyabhavamgahaNehiM akhejjehi NiyamatA baddhaM / egAdeguttariya saMkhejjehi ya tasabhavehiM // 14 // kSapaka ke asaMkhyAta ekendriya-bhava-grahaNoM ke dvArA baddhakarma niyama se pAyA jAtA hai aura ekAdi saMkhyAta trasa bhavoM ke dvArA saMcita karma pAyA jAtA hai| ukkassaya aNubhAge TidiukkassagANi puvabaddhANi / bhajiyavANi abhajjANi hoti NiyamA kasAesu // 18 // utkRSTa anubhAga yukta tathA utkRSTa sthitiyukta pUrvabaddha karma bhajanIya hai / kaSAyoM meM pUrvabaddhakarma niyama se prabhajanIya haiN| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja - vizeSa--kRSTidhedaka kSapaka ke utkRSTa sthiti tathA utkRSTa anu. bhAga baddha karma bhajanIya hai arthAt hote bhI hai, nahIM bhI hote haiM / "koha-mANa-mAyA-lobhovajuttahiM baddhANi abhajiyavANi" krodha, mAna, mAyA tathA lobha ke upayoga pUrvaka baddhakarma prabhajanIya haiM arthAt "edassa khavagassa NiyamA atthi"-isa kSapaka meM niyama se pAye jAte haiN| pajjattApajjattaNa tathA tthIpuNNavaMsathamisseNa / sammatte micchatte keNa va jogovajogeNa // 186 // - paryApta aura aparyApta avasthA ke sAtha tathA strI, puruSa, napuMsaka veda ke sAtha mizra prakRti, samyaktva prakati tathA mithyAtva prakRti ke sAtha aura kisa yoga aura upayoga ke sAtha pUrvabaddha karma kSapaka ke pAe jAte haiM ? vizeSa--isa gAthA ke artha ko vibhASA AgAmI cAra gAthAtroM dvArA kI gaI hai, "ettha cattAri bhAsa gAhAyo" (2110) pajattApajatte micchatta-gaNavaMsaye ca smmtte| kammAvi abhajjANi duthI-purise missage bhajjA // 17 // - paryApta, aparyApta meM, mithyAtva, napuMsaka veda tathA samyaktva avasthA meM vAMdhe gae karma abhajanIya haiM tathA strIveda, puruSaveda aura samyagmithyAtva avasthA meM bAMdhe karma bhAjya hai| orAliye sarIre orAliya-missaye ca joge du / caduvidhamaNa-bacijoge ca abhajjA sesage bhanjA // 18 // - audArika kAyayoga, audArikamizra kAyayoga, catuvidha manoyoga, catuvitra vacanayoga meM vAMdhe karma amajanIya haiM, zeSa yogoM meM bAMdhe hue karma bhajanIya haiM / vizeSa-kSapaka ke vaikriyika kAyayoga tathA kArmANa kAyayoga prAhAraka, pAhA kamizra kAyayoga tathA kArmANa kAyayoga ke sAtha yAMdhe gae karma bhajanIya hai --"sesajogesu baddhANi bhajjANi" (2111) / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) adha suda-madiuvajoge hoMti abhajjANi puvdhabaddhANi / bhajjANi ca paJcakkhesu dosu chadumatthakhANesu // 1886 // zruta, kuzrutarUpa upayoga meM, mati, kumati rUpa upayoga meM pUrvabaddha karma abhAjya hai, kintu donoM pratyakSa chadmasthajJAnoM meM pUrvabaddha karma bhajanIya haiN| suvidhisAgara jI mahArAja vizeSa mAnaka: "suraNAce desu casu uvajogesu putrabaddhANi piyamA atthi" zrutajJAna kuzrutajJAna, matijJAna kumatijJAna ina cAra upayogoM meM pUrvabaddha karma niyama se pAe jAte haiM / "zrahiNANe praNANe maNapajjavaNANe edesu tisu uvajogesu puvvANi bhajiyavvANi, avadhijJAna, vibhaMgajJAna, mana:paryayajJAna ina tIna upayogoM meM pUrvabaddha karma bhajanIya haiN| ve kisI ke pAye jAte haiM, aura kisI ke nahIM pAye jAte / kammANi bhajjANidu aNagAra - acakkhudaMsaNuvajoge / hisaNe puNa uvajoge hoMti bhajjAkhi // 160 // anAkAra arthAt cakSudarzanopayoga tathA zracakSudarzanopayoga meM pUrvabaddha karma abhAjya haiM / avadhi darzana upayoga meM pUrvabaddhakarma kRSTi vedaka kSapaka ke bhAjya haiM / < vizeSa-- yahAM anAkAra upayoga sAmAnya nirdeza hote hue bhI pArizeSya nyAya se cakSudarzanopayoga kA ho grahaNa karanA cAhie" ettha aNagArovajoge tti sAmaNNaddi se vi parisesiya-NAeNa cakkhudaMsaNovajogasseva gahaNaM kAyanva' ( 2113 ) prazna - avadhidarzana : yoga ko bhAjya kyoM kahA hai ? / samAdhAna - " ohidaMsaNA va raNakkhasrovasamassa savvajI vesu saMbhavAvalaMbhAdo" avadhidarzanAvaraNa kA kSayopazama sarva jIvoM meM saMbhava nahIM hai / isase isa upayoga ko bhAjya kahA hai, kyoMki yaha kisI kSapaka ke pAyA jAtA hai tathA kisI ke nahIM bhI pAyA jAtA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 213 ) ki lessAe baddhANi kesu kammesu vahamANeNa / sAdeNa asAdeNa ca liMgeNa ca kamhi khettamhi // 11 // kisa lezyA meM, kina karmoM meM, kisa kSetra meM,( kisa kAla meM ) vartamAna jIva ke dvArA bAMdhe hue sAtA aura prasAtA, kisa liMga ke dvArA bAMdhe hue karma kSapaka ke pAye jAte haiM ? isa gAthA kI vibhASA do gAthAoM meM huii| ' mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja lessA sAda' asAde ca abhajjA kamma-sippa-liMge ca / khetAhi ca bhajjANi du samAvibhAge abhajjANi // 12 // sarva lezyAoM meM, sAtA tathA asAtA meM vartamAna jIva ke pUrvabaddha karma abhAjya haiN| asi maSi prAdi karmoM meM, zilpa kAryoM meM, sabhI pAkhaNDa liMgoM meM tathA sabhI kSetroM meM baddha karma bhajanIya haiM / samA arthAt utsarpiNI avasarpiNI rUpa kAla ke vibhAgoM meM pUrva baddha karma abhAjya haiN| vizeSa-chahoM lezyAoM meM, sAtA asAtA vedanIya ke udaya meM vartamAna jIva ke dvArA pUrvabaddha karma abhAjya haiM / ve kRSTivedaka ke niyama se pAye jAte haiN| sarva karmoM aura sarva zilpoM meM pUrvabaddha karma bhAjya haiN| prazna-ve karma kauna haiM ? samAdhAna-"kammApiA jahA aMgArakammaM rAma pavvadakamma -medemu kammesu bhajjANi"-karma isa prakAra haiM; aMgArakama, varNakarma, parvata karma / inameM bAMdhe hue karma bhAjya hai / - aMgArakarma pApapracura AjIvikA ko kahate haiM / citra nirmANa, kArIgarI prAdi varNa karma haiM | pASANa ko kATanA, bhUti staMbhAdi kA nirmANa karanA parvata karma hai / hasta naipuNya dvArA saMpAdita karma zilpa karma hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dirzaka:-'AcAvAsAvAdhAra ( 214 ) * ina mAnA prakAra ke karmoM ke dvArA jina karmoM kA baMdha hotA hai, unakA astitva kRSTivedaka ke syAt nahIM hotA hai| isase unheM bhAjya kahA gayA hai| "sarva nirgrantha liMga ko chor3akara anya liMga meM pUrvabaddha karma kSapaka ke bhajanIya hai| "kSetra meM adholoka tathA urvaloka meM bAMdhe hue karma syAt pAe jAte haiM / tiryagloka meM baddhakarma niyama se pAye jAte haiM / adholoka aura urvaloka meM saMcita karma zuddha nahIM rahatA hai| tiryagloka meM sammizrita karma pAyA jAtA hai| tiryagloka kA saMcaya zuddha bhI pAthA jAtA hai| avasarpiNI tathA utsarpiNI meM saMcita zuddha karma nahIM hotA hai-"prosapiNoe jasapizopAsAmAji / ( 2117) edANi puvvabaddhANi hoti savvesu dvidivisesesu / savvesu cANubhAgesu NiyamA savakiTTIsu // 163 // - ye pUrvabaddha (abhAjya svarUpa ) karma sarva sthiti vizeSoM meM, sarva anubhAgoM meM tathA sarva kRSTiyoM meM niyama se hote haiM / vizepa - "jANi abhAjjANi putvabaddhANi tANi NiyamA sabvesu TThidivisesesu NiyamA sabbAsu kiTTIsu' (pR. 2118 ) jo abhAjya rupa pUrvabaddha karma haiM, ve niyama se sarva sthiti vizeSoM meM tathA niyama se sarva kRSTiyoM meM pAye jAte haiM / egasamayapabaddhA puraNa acchuttA kettigA kahi dvidIsu / bhavavaddhA acchuttA dvidIsu kahi kettiyA hoMti // 164 // eka samaya meM prabaddha kitane karma pradeza kina-kina sthitiyoM meM achUte ( udaya sthiti ko aprApta ) rahate haiM ? isa prakAra kitane bhavabaddha karma pradeza kina-kina sthitiyoM meM asaMkSa bdha rahate haiM ? Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 215 ) vizeSa-eka samaya meM baddha karmapuMja ko eka samaya prabaddha kahate haiM / aneka bhavoM meM bAMdhe gae karmapuMja ko bhavabaddha kahate haiM, "ekkamhi bhavaggaNe jettio kammapoggalo saMcido tassa bhavabaddhasaNNA" ( 2119) gAthA meM "acchuttA" pada pAyA hai, usakA artha "prasaMkSa bdha" tathA udaya sthiti ko aprApta "aspRSTa" bhI kiyA gayA hai| isa mUla gAthA ke artha kA vyAkhyAna karane vAlI cAra bhASya gAthAeM haiN| chaNhaM AliyANaM acchuttA NiyamalA smypbddhaa| sabjesa dvidiviSayamamogamAhAmi // 165 // antarakaraNa karane se uparima avasthA meM vartamAna kSapaka ke chaha AvaliyoM ke bhItara baMdhe hue samaya prabaddha niyama se aspaSTa haiM / ( kAraNa antarakaraNa ke pazcAt chaha prAvalI ke bhItara udIraNA nahIM hotI hai ) / ve achUte samaya-prabaddha cAroM saMjvalana saMbaMdhI sthiti-vizeSoM aura sabhI anubhAgoM meM avasthita rahate haiN| vizeSa--jisa pAe arthAt sthala para antara kiyA jAtA hai, usa pAe para baMdhA samaya-prabaddha chaha prAvaliyoM ke bItane para udIraNA ko prApta hotA hai| ataH anta ra karaNa samApta hone ke anaMtara samaya se lekara chaha AvaliyoM ke bItane para umase pare sarvatra chaha prAvaliyoM ke samaya prabaddha udaya meM achUte haiM / bhavabaddha sabhI samayaprabaddha niyama se udaya meM saMkSubdha hote haiM, "bhababaddhA puNa NiyamA sabve udaye saMchuddhA bhavaMti" (2121) / jA cAvi bajjhamANNI zrAvaliyA hodi paDhama kittttiie| puvvAvaliyA NiyamA aNatacadusu kiTTIsu // 166 // jo badhyamAna prAvalI hai, usake karmapradeza krodha ,saMjvalana kI prathama kRSTi meM pAye jAte haiM / isa pUrva pAvalI ke anaMtara jo Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparima arthAt dvitIya AvalI hai, usake karmapradeza krodha saMjvalana kI tIna aura mAna saMjvalana kI eka ina cAra saMgraha kRSTiyoM meM pAye jAte haiN| tadiyA satsu kiTTIsu cautthI dasasu hoi kiTTIsu / teNa para sesAo bhavaMti savvAsu kiTTIsu // 16REEN * tIsarI prAvalI sAta kRSTiyoM meM, cauthI prAvalI dasa kRSTiyoM meM aura usase Age kI zeSa sarva prAvaliyAM savaM kRSTiyoM meM pAI jAtI hai| _ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhiAsAgara jI mahArAja ede samayapabaddhA acchuttA NiyamasA iha bhavammi / sesA bhavabaddhA khalu saMchuddhA hoMti boddhavvA // 16 // - pUrvokta chahoM zrAvaliyoM ke vartamAna bhava meM grahaNa kie gae samaya prabadhda niyama se asaMkSudhdha rahate haiN| udaya yA udIraNA ko nahIM prApta hote haiM, kintu zeSa bhavabadhda udaya meM saMkSubdha rahate haiM / ekasamayapabaddhANaM sesANi ca kadisu dvidivisesesu / bhavasesagANi kadisucakadi kadi vA egasamaeNa // 196 // , eka tathA aneka samayoM meM baMdhe samaya prabaddhoM ke zeSa kitane karmapradeza, kitane sthiti aura anubhAga vizeSoM meM pAye jAte haiM ? eka tathA aneka bhavoM meM baMdhe hue kitane karmapradeza kitane sthiti aura anubhAga vizeSoM meM pAye jAte haiM ? eka samaya rUpa eka sthiti vizeSa meM vartamAna kitane karmapradeza eka aneka samaya prabadhda ke zeSa pAye jAte haiM ? ekkamhi dvidivisese bhava-sesagasamayapabaddha sANi / NiyamA aNubhAgesu ya bhavaMti sesA arNatesu // 20 // eka sthiti vizeSa meM niyama se eka aneka bhavabadhdoM ke samaya prabadhda zeSa, eka aneka samayoM meM bAMdhe hue karmoM ke samayaprabadhda zeSa asaMkhyAta hote haiM, jo niyama se anaMta anubhAgoM meM vartamAna hote haiM / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ( 217 ) ra .. .. mArgadarzaka :- AcArya zrI sAgara jI mahArAja cizeSa-zaMkA-"samayapabaddhasesayaM NAma ki ? samayaMprabaiMzeSa kise kahate haiN| samAdhAna-1 samaya prabaddha kA vedana karane se zeSa bace jo pradezAna dikhane haiM, usake aparizeSita arthAt samasta rUpa se eka samaya meM udaya Ane para usa samayaprabaddha kA phira koI anya pradeza bAkI nahIM rahatA hai, usako samayapravaddhazeSa kahate haiM / prazna-bhavabadhda zeSa kA kyA svarUpa hai ? samAdhAna-bhavabaddhazeSa meM kama se kama aMta muhUrta mAtra eka bhavabaddha samayaprabaddhoM ke karma paramANu grahaNa kie jAte haiN| zaMkA- eka sthiti vizeSa meM kitane samaya prabaddhoM ke zeSa bace hue karma paramANu hote haiM ? samAdhAna--"ekkassa vA samayapabaddhassa doNhaM vA tiNhaM bA, evaM gaMtUNa ukkasseNa asaMkhejadibhAgamettANaM samayapavaddhANaM"--eka sthiti vizeSa meM eka samayaprabaddha ke, do ke athavA tIna samayaprabaddhoM ke bhI zeSa rahate haiN| isa prakAra eka eka samayaprabadhda ke bar3hate hue krama se utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra samayaprabadhdoM ke karma paramANu zeSa rahate haiN| / isI prakAra bhavabadhdazeSa bhI jAnanA cAhie / eka sthiti vizeSa meM eka bhavabadhda ke, do yA tIna bhavabadhda zeSa ke isa prakAra utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra bhababadhdoM ke kama paramANu pAye jAte haiN| yaha bhavadazeSa vA samayabadhda zeSa anaMta avibhAga praticcheda rUpa anubhAgoM meM niyama se vartamAna rahatA hai| 1 jaMsamayapabadhdassa vedidasesaragaM padesaggaM dissai, tammi aparisesidammi ekasamaeNa udayamAgadammi tassa samayapabadhdassa aNNo kammapadeso vA patthi taM samayapabadhdasesagaM NAma ( 2127 ) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 218 ) didi-uttaraseDhIya bhavasesa-samayapavaddhasesANi / eguttaramegAdi uttaraseDhI asaMkhejjA // 201 // - eka ko grAdi ko lekara eka eka bar3hAte hue jo sthiti bRddhi hotI hai, use 'sthiti uttarazreNo' kahate haiM / isa prakAra ko sthiti uttarazreNI meM asaMkhyAta bhavabadhda zeSa tathA samayaprabadhda zeSa pAe jAte haiN| ekkammi Tidikseise sesANi Na jastha hoMti sAmaNNA / AvaligA saMkhejjadibhAgo tahiM tAriso samayo // 202 // - jisa eka sthiti vizeSa meM samayaprabaddha zepa tathA bhavavazeSa saMbhava haiM, vaha sAmAnya sthiti hai / jisameM ve saMbhava nahIM, vaha asAmAnya sthiti hai / usa kSapaka ke varSa pRthakatvamAtra vizeSa sthiti meM tAdRza arthAt bhavabadhda aura samayaprabadhda aura samayaprabadhda zeSa se virahita asAmAnya sthitiyAM adhika se adhika prAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa meM pAI jAtI hai| vizeSa--jisa eka sthiti vizeSa meM samayaprabadhdazeSa ( tathA bhavabaddha zeSa ) pAye jAte haiM vaha sAmAnya sthiti hai| jisameM ve nahIM hai, vaha asAmAnya sthiti hai / isa prakAra asAmAnya sthitiyAM eka vA do Adi adhika se adhika anubadhda rUpa se grAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra pAI jAtI haiN| sAmAnya sthitiyoM ke antara rUpa se asAmAnya sthitiyAM pAI jAtI haiM / ve eka se lekara prAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa paryanta nirantara rUpa se pAI jAtI haiM / isa prakAra pAI jAne vAlI asAmAnya sthitiyoM kI carama sthiti se Upara jo anaMtara samayavartI sthiti pAI jAtI hai, usameM bhI samayaprabaddha zeSa aura bhavabadhda zeSa pAye jAte haiN| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 216 ) edeNa aMtareNa du apacchimAe du pacchime samae / bhavasamayasesagANi duNiyamAtamhi uttarapadANi // 203 / / isa anaMtara prarUpita Avaloke pAvalo ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa utkRSTa antara se upalabdha hone vAlI apazcima (aMtima) asAmAnya sthiti ke samaya meM bhayabadhda zeSa tatrA samayabadhda zeSa niyama se pAye jAte haiM aura usameM arthAt kSapaka kI aSTa varSa pramANa sthiti ke bhItara uttarapada hote haiN| kiTTIkadammi kamme TThidi-aNubhAgesu kesu sepsANi / kammANi puvabaddhANi bajmabhANAdiNNANi // 204 // " moha ke niravazeSa anubhAga satkarma ke kRSTikaraNa karane para mArgazISa vedanaanAthamA zugamanAmadhA hIsale pUrvabadhda kina sthitiyoM aura anubhAgoM meM zeSa rUpa se pAe jAte haiM ? badhyamAna aura udIrNa karma kina kina sthitiyoM aura anubhAgoM meM pAe jAte haiM ? kiTTIkadammi kamme NAmAgodAripa vedaraNIyaM ca / vassesu asaMkhejjesu sesagA hoti saMkhejjA // 20 // moha ke kRSTikaraNa hone para nAma, gotra aura vedanIya asaMkhyAta varSa pramANa sthiti satvoM meM pAe jAte haiN| zeSa cAra dhAtiyA saMkhyAta varSa pramANa satva yukta hote haiM / - vizeSa--kRSTikaraNa ke niSpanna hone para prathama samaya meM kRSTiyoM ke vedaka ke nAma, gotra aura vedanIya ke sthiti satkarma asaMkhyAta varSa haiM / mohanIya kA sthiti satva ATha varSa hai| zeSa tIna dhAtiyA karmoM kA sthiti satva saMkhyAta hajAra varSa hai / "mohaNIyassa hidisaMta-kammamaTThabassANi / tiNhaM dhAdi-kammANa dvidisaMtakammaM saMkhenANi vassasahassANi / " ( 2163 ) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 220 ) kiTTokadammi kamme sAdadamuhaNAmamuzcamodAvadhisAgara jI mahArAja baMdhadi ca sadasahasse vidimaNubhAgesu dukkassa // 206 // 7 moha ke kRSTikaraNa karane para vaha kSapaka sAtA vedanIya, yazaHkIrti rUpa zubhanAma aura uccagotra karma saMkhyAta zatasahasra varSa sthiti pramANa bAMdhatA hai / inake yogya utkRSTa anubhAga ko bAMdhatA hai| vizeSa-kRSTiyoM ke prathama-vedaka ke saMjvalanoM kA sthitibaMdha cAra mAha hai| nAma, gotra, vedanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura antarAya kA sthiti baMdha saMkhyAta hajAra barSa hai| nAma, gotra aura vedanIya kA anubhAga baMdha tatsamaya utkRSTa hai arthAta usa kAla yogya utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai| 1 kiTTIkadammiA kamme ke baMdhadi ke va vedayadi ase / saMkAmedi ca ke ke kesu asaMkAmago hodi // 207 // ' moha ke kRSTi rUpa hone para kauna kauna karma ko bAMdhatA hai tathA kauna kauna karmArthoM kA vedana karatA hai ? kina kina kA saMkramaNa karatA hai ? kina kina karmoM meM asaMkrAmaka rahatA hai ! dasasu ca vasnassaMto baMdhadi NiyamA du sesage aMse / desAvaraNIyAI jesi obaTTaNA asthi // 20 // / krodha kI prathama kRSTivedaka ke carama sagaya meM mohanIya ko chor3akara zeSa ghAtiyA traya ko aMtamuhUrta kama daza varSa pramANa sthiti 1 kiTTINa paDhamasamaya vedagassa saMjalaNANaM ThidibaMdho cattAri mAsA / NAmAgodavedaNIyANaM tiNhaM ceva dhAdikammArNa Thidibandho saMkhejjANi vassasahassANi / gAmAgodavedaNIyANamaNubhAgabaMdho tatsamaya upkssgo| ( 2164 ) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = ( 221 ) mArgadarzaka : kA visvano bira hai| hAtamA meM jinakI apavartanA saMbhava haiM, unakA dezaghAtI rUpa se hI baMdha karatA hai / - vizeSa - jina tIna ghAtiyA karmoM kI prakRti meM apavartanA saMbhava hai, unakA dezaghAtI rUpa se anubhAga baMdha karatA hai tathA jinakI apavartanA saMbhava nahIM hai, unako sarvaghAti rUpa se bAMdhatA hai| yahAM ghAtiyAtraya kA sthiti baMdha saMkhyAta hajAra varSo kI jagaha para aMtarmUhUrtakama daza varSa pramANa utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / 1 zaMkA - tInoM ghAtiyA karmo kA anubhAga baMdha kyA sarvaghAtI hotA hai yA dezaghAtI hotA hai ? ~ samAdhAna - jinakI apavartanA anubhAgabaMdha karatA hai tathA jinakI sarvaghAtI rUpa se bAMdhatA hai / saMbhava hai, unakA dezaghAtI apavartanA nahIM hotI, unako carimo bAdararAgo khAmA- godANi vedaraNIyaM ca / vasaMta baMdhadi divasa saMto ya jaM sesaM // 206 // carama samayavartI cAdara sAMparAyika kSapaka nAma, gotra tathA vedanIya ko varSa ke aMtargata bAMdhatA hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya rUpa ghAtiyA ko divasa ke aMtargata bAMdhatA hai / vizeSa - mohanIya kA carima sthitibaMtra prantamuhUrta hai "mohapIyassa carimo ThidibaMdho to muhuttametto" / tIna ghAtiyA kA sthiti baMdha muhUrtaM pRthaktva hai "tirahaM dhAdikammANaM muhurAputo dvidibaMdho" (2222) 1 athANubhAgabaMdhI tinhaM ghAdikammANaM kiM savvadhAdI- desaghAdi tti ? edesi ghAdikammANaM jesimovaTTaNA pratthi tANi desaghANi baMdi / jesi movaTTaNA Natthi tANi savvaSAdINi baMdhadi (2221) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 222 ) carimo ya sahamarAgo raNAmA-godANi vedaraNIyaM ca / .. mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja divasassaMto baMdhadi bhiNNamuhutte tu jaM sesaM // 310 // carama samayavartI sUkSmasAparAya guNasthAnavAlA kSapaka nAma, gotra, vedanIya ko divasa ke antargata bAMdhatA hai tathA zeSa ghAtiyA traya ko bhinna muhUrta pramANa bAMdhatA hai / / - vizeSa-carama samayavartI kSapaka ke nAma, gotra kA sthitibaMdha pATha muhurta hai / vedanIya kA dvAdaza muhUrta hai tathA ghAtiyA traya kA aMtarmuhUrta pramANa hotA hai--"carima samaya suhumasAMparAiyassa NAmAgodANaM didibaMdho aMtomuhataM, ( aTTamuhuttA ) vedaNIyassa didibaMdho bArasa muhuttA, tiNhaM ghAtikammANaM TidibaMdho aMtomuhunna" / ( 2223 ) adha sudamAdi-AvaraNe ca atarAie ca desamAvaraNaM / laddhI yaM vedayade savvAvaraNaM aladdhI ya // 211 // - matijJAnAbaraNa aura zrutajJAnAvaraNa karmoM meM jinakI labdhi (kSayopazama ) kA bedana karatA hai, unake dezaghrAMti prAvaraNa rUpa anubhAga kA dedana karatA hai / jinako alabdhi hai, unake sarvAvaraNarUpa anubhAga kA bedana karatA hai| antararAyakA dezaghAti rUpa anubhAga vedana karatA hai| - vizeSa -.-1 yadi sarva akSaroM kA kSayopazama prApta hunA hai, to vaha zrutAvaraNa aura matijJAnAvaraNa ko dezaghAti rUpa se vedana karatA hai / yadi eka bhI akSara kA kSayopazama nahIM huA, to mati / 1 jadi savvesimakkha rANaM khovasamo gado tado sudAvaraNa madiyAvaraNaM ca dezabAdi vedadi / adha ekkassavi akkharassa Na gado khagrovasamo tado sudamadi-prAvaraNANi savvaghAdINi vedayadi / evamedasi tiNhaM ghAdikammANaM jAti payaDINaM khoyasamo gado tAsi payaDINaM desaghAdi udayo / jAsi payaDINaM khagrobasamo Na gado tAsi payaDINaM savaMghAdi udayo ( 2225 ) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223 ) zrutajJAnAvaraNa karmo ko sarvaghAti rUpa se vedana karatA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, tathA antarAya ina tIna ghAtiyA karmo kI jina prakRtiyoM kA kSayopazama prApta huprA hai, unakA dezaghAti anubhAgodaya hai tathA jinakA kSayopazama nahIM humA hai, una prakRtiyoM kA sarvadhAti udaya hai| gAthA meM Agata 'ca' zabda se avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyayajJAnAvaraNIya, cakSu, pracakSu tathA avadhidarzanAvaraNIya kA grahaNa karanA cAhie, kAraNa kSayopazama labdhi kI utpatti ke vaza se deza mAgadhAti rUpa meM ina nahIM karatA hai kAraNa kSayopazama labdhi ko utpatti ke vaza se dezaghAti rUpa anubhAgodaya kI saMbhUti ke viSaya meM bhinnatA kA abhAva hai| vaha ina karmo ke ho eka deza rUpa anubhAga kA dezaghAti rUpa meM vedana nahIM karatA hai, kintu aMtarAya kI paMtra prakRtiyoM kA dezAvaraNa svarUpa anubhAga ko bedana karatA hai, kAraNa labdhi karma ke satva ke viSaya meM vizeSatA kA abhAva hai| "ettha 'ca' sadaNi seNa mohi-maNapajjavaNANAvaraNIyANaM cavakhu-acavakhuprohidasaNAbaraNIyANaM ca gahaNaM kAyavvaM, tesi pi khagrovasamaddhisaMbhavavasepa desaghAdimaNubhAgodayasaMbhavaM paDi visesaabhaavaado| Na kevalamedasi ghetra kammANamaNubhAgameso dasadhAdisarUvaM badedi, kiMtu antarAie ca-paM-tarAima payahINaM mi desAvaraNa santramaNabhAgameso vedayade, ladhdikammaM satAM maDi visesAbhAvAdo tti vuttaM hoI" ( 2223 ) jasaNAmamuccagodaM vedayadi NiyasasA araNaMtaguNaM / guNahINamaMtarAyaM se kAle sesagA bhajjA // 212 // kSapaka yazaHkI ti nAma tathA uccagotra ke anaMtaguNita vRdhdirUpa anubhAga kA niyama se vedana karatA hai / aMtarAya ke anaMtaguNita Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. savidhisAgara jI mahArAja ( 224 ) hAnirUpa anubhAga kA vedana karatA hai| anaMtara samaya meM zeSa karmoM ke anubhAga bhajanIya hai| vizeSa--"jasaNAmamuccAgodaM ca aNaMtaguNAe seDhIe vedadi tti sAdAvedaNIyaM pi aNaMtaguNAe seDhIe vededi ti"-yazaHkI ti nAma karma tathA ucca gotra ko yaha kSapaka aNaMtaguNa zreNI rUpa se vedana karatA hai| yaha sAtAvedanIya ko bhI anaMtaguNa zreNI rUpa se vedana karatA hai| zaMkA-nAma kama kI zeSa prakRtiyoM kA kisa prakAra vedana karatA hai, "sesAno NAmApro kadhaM vedayadi" ? (2227 ) mamAdhAnArthI ozavAyacoM kA yazoti nAma karma pariNAma pratyayika ( pariNAma-paccaiyaM ) hai / jo azubha pariNAma pratyayika asthira azubha Adi prakRtiyAM haiM, unheM anaMtaguNahIna zreNI rUpa se vedana karatA hai| " jo zubha pariNAma pratyayika subhaga, prAdeya Adi zubha nAma kama kI prakRtiyAM haiM, unako anaMtaguNazreNI rUpa se yaha kSapaka vedana karatA hai| antarAya karma kI sarvaprakRtiyoM ko anaMtaguNita hona zreNI ke rUpa meM vedana karatA hai / bhavopagrahika arthAt bhavavidhA ko nAma karma ko prakRtiyoM kA chaha prakAra kI vRddhi aura hAni ke dvArA anubhAgodaya bhajanIya hai "bhavopaggahiyA pro NAmAgro chabdhihAe vaDDhoe chabihAe hANIe bhajidavyAgo" (2227 - kevalajJAnAvaraNIya, kevala darzanAvaraNIya karma ko anaMtaguNita hIna zreNI ke rUpa meM vedana karatA hai| zeSa cAra jJAnAvaraNIya ko yadi sarva dhAtiyA rUpa meM vedana karatA hai, to niyama se anaMtaguNita hona zraNI rUpa se vedana karatA hai| yadi dezaghAti rUpa se vedana karatA hai, to yahAM para unakA anubhAga udaya chaha prakAra kI vRddhi tathA hAnirUpa se bhajanIya haiN| isa prakAra darzanAvaraNIya meM jAnanA caahiye| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 225 ) cAhie / sarvadhAtI ko anaMtaguNahIna rUpa se vedana karatA hai / dezaghAti ko chaha prazAsaka vRddhiAcAyanAbihAnase vedata karatA hai tathA nahIM bhI karatA hai / isa kAraNa use bhajanIya kahA hai / kiTTIkadammi kamme ke vIcArA du mohnniiyss| sesAMNa kammANaM taheva ke ke du vIcArA // 213|| -- saMjvalana kaSAya ke kRSTi rUpa se pariNata hone para mohanIya ke kauna kauna docAra (sthiti ghAtAdi lakSaNa kriyA vizeSa) hote haiM ? isI prakAra jJAnAbaraNAdi zeSa karmoM ke bhI kona kona bIcAra hote haiM ? vizeSa--"ettha vIcArA tti vutte ThidighAdAdikiriyA viyAgyA ghettavA", yahAM vIcAra ke kathana se sthiti ghAta Adi kriyA vizeSa jAnanA cAhiye (2229) / ve bIcAra (1) sthiti ghAta, (2) sthiti satva (3) udaya (4) udIraNA (5) sthiti kAMDaka (6) anubhAgaghAta (7) sthiti satkarma yA sthiti saMkramaNa (8) anubhAga satkarma (9) baMdha (10. baMdhaparihANi ke bheda se dazavidha hote haiN| sAtaveM vIcAra ko cUNikAra ne Thidisatakam me,' zabda dvArA sthiti satkarma nAma diyA hai / jayadhavalAkAra ne usakA nAma sthiti-saMkramaNa bhI kahA hai 'adhavA ThidisaMkameMNetti aimo sattamo vIcAro vttvvo"| aisA kathana virodha rahita hai "virohAbhAvAdo" / ina vIcAroM ke nAma apane abhidheya ko svayaM suspaSTa rUpase sUcita karate haiN| kiM vedeto kiTiM khavedi kiM cAvi saM-chuhaMto vA saMchohaNamudaeNa ca aNuputvaM aNNupuvvaM vA // 214 // -/ kyA kSapaka kRSTiyoM ko vedana karatA huA kSaya karatA hai mathavA saMkramaNa karatA huaA kSaya karatA hai athavA vedana aura Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 / saMkramaNa karatA huA kSaya karatA hai ? kyA prAnupUrvI se yA anAnupUrtI se kRSTiyoM ko kSaya karatA hai ? par3hamaM vidiyaM tadiyaM vedeMto vA vi saMchuhaMto vA carima vedayamANo khavedi ubhaeNa sesAo // 215 // krodha kI prathama, dvitIya tathA tIsarI kRSTi ko bedana karatA hunA tathA saMkramaNa karatA hu prA kSaya karatA hai / carama : muzmasAMparAyika kRSTi ) ko vedana karatA huA hI kSaya karatA hai / zeSa ko ubhaya prakAra se kSaya karatA AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja vizeSa- krodha kI prathama kRSTi ko prAdi lekara ekAdazama kRSTi paryanta vedana karatA huA kSaya karatA hai, avedana karatA huA bhI kSaya karatA hai / kucha kAla paryanta vedana karate hue, avedana karate hue bhI saMkramaNa karate hue kSaya karatA hai / isa prakAra prathamAdi ekAdaza kRSTiyoM ke kSaya kI vidhi hai| bArahavIM kRSTi meM bhinnatA pAI jAtI hai / uma carama kRSTi ko vedana karatA huA kSaya karatA hai| vaha saMkramaNa karatA huA kSaya nahIM karatA hai / zeSa kRSTiyoM ke do samaya kama do prAvalI mAtra navaka baddha kRSTiyoM ko carama kRSTi meM saMkramaNa karatA huaA ho kSaya karatA hai / vedana karatA huyA nahIM / isa prakAra aMtima sUkSmasAmparAyika kRSTi ko chAr3a kara tathA do mamaya nyUna mAvalIbaddha kRSTiyoM ko chor3akara zeSa kRSTiyoM ko ubhaya prakAra se kSaya karatA hai arthAt vedana karatA huA eva saMkramaNa karatA huaA kSaya karatA hai / "veto ca maMchuhano ca edamubhayaM" / vedaka bhAva se tathA saMkramaNabhAva se kSaya karatA hai, yaha ubhaya zabda kA artha jAnanA cAhie, "vedagabhAveNa saMzohyabhAveNa ca khavedi ti eso ubhayasahassattho jANiyavyo ti bhaNiyaM hoI" { 2234) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 227 ) jaM vedeMto kihiM khavedi kiM ara tisse :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja jaM cAtri saMnuhaMto tisse ki baMdhago hodi // 216 // kRSTivedaka kSapaka jisa kRSTi kA vedana karatA humA kSaya karatA hai kyA vaha usakA baMdhaka bhI hotA hai ? jisa kRSTi kA saMkramaNa karatA huA kSaya karatA hai, kyA vaha usakA baMdha bhI karatA hai ? jaM cAvi saMkuhaMto khavedi kihiM prabaMdhago tisse / suhumamhi saMparAe abaMdhago baMdhagidazasi // 297 // kRSTivedaka kSapaka jisa kRSTi kA vedana karatA huA kSaya karatA hai, usakA vaha prabaMdhaka hotA hai| sUkSmasAMparAyika kRSTi ke baMdana kAla meM vaha usakA ayaka rahatA hai, kintu itara kRSTiyoM ke vedana yA paNa kAla meM vaha unakA baMdhaka rahA hai / I vizeSa- jisa jisa kRSTi kA kSaya karatA hai niyama se usakA baMdha karatA hai / do samaya kama do zrAvalibaddha kRSTiyoM meM tathA sUkSmasAMparAya kuSTi ke kSapaNa kAla meM unakA baMdha nahIM karatA hai / "ja jaMkha kiTTi piyamA tirase baMdhago, mottaNa do do prAva liyabaMdhe dumamayUNe sumasAMparAya kiTTIgro ca" (2235) jaM jaM khavedi kihiM dvidi - aNubhAgesu ke sudIredi / saMhadi kiTTi se kAle tAsu gaNAsu // 218 // ' jisa jisa kRSTi ko kSaya karatA hai, usa usa kRSTi kI sthiti aura anubhAgoM meM kisa kisa prakAra se udIraNA karatA hai | triva kSita kRSTi kA anya kRSTi meM saMkramaNa karatA huA kima kisa prakAra se sthiti aura anubhAgoM se yukta RSTi meM saMkramaNa karatA hai ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 228 ) - vivakSita samaya meM jina sthiti anubhAga yukta kRSTiyoM meM udIraNA, saMkramaNAdi kie haiM, kyA anaMtara samaya meM unhIM kRSTiyoM meM udIrA saMkramaNAdi karatA hai yA anya kRSTiyoM meM karatA hai ? vizeSa - isa gAthA kA spaSTIkaraNa dasa bhASya gAthAoM dvArA kiyA gayA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja baMdho va saMkamo vA NiyamA pavvesu didivisesesu / sabbesu cANubhAgesu saMkamo mAjhimo udao // 26 // ___vivakSita kRSTi kA baMdha vA saMkrama kyA sarva sthiti vizeSa meM hotA hai ? vivakSita kRSTi kA jisa kRSTi meM saMkramaNa kiyA jAtA hai, usake sarva anubhAgoM meM saMkramaNa hotA hai kintu udaya madhyama kRSTi meM jAnanA caahiye| saMkAmedi udIredi cAvi samvehi dvidivisesehiM / kiTTIe aNubhAge vedeto majhimo NiyamA // 220 // kyA kSapaka sarva sthiti vizeSoM ke dvArA saMkramaNa tathA udI. raNA karatA hai ? kRSTi ke anubhAgoM ko vedana karatA huA vaha niyama se madhyavartI anubhAgoM kA vedana karatA hai / ' vizeSa -udayAvalI meM praviSTa sthiti ko chor3akara zepa sarva sthitiyAM saMkramaNa ko tathA udo raNA ko prApta hotI haiM / jisa kRSTi kA bedana karatA hai, usakI madhyama kRSTiyoM kI udo raNA karatA hai, "prAvaliyapaniTTha mota Na sesApro sabbAmo TThidono saMkrAmedi udIredi ca / jaM kiTTi vedadi tisse majjhima kiTThIpro udoredi" ( 2240) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 ) aujhudi je asa se kAlakiNatipadi / okaDDide ca putvaM sarisamasarise pavesedi // 221 // jina karmAzoM kA apakarSaNa karatA hai kyA anaMtara kAla meM unako udIraNA meM praveza karatA hai ? pUrva meM apakarSaNa kie gae karmAzoM ko anaMtara samaya meM udIraNA karatA huA kyA sadRza ko athavA asadRza ko praviSTa karatA hai ? vizeSa--jitane anubhAgoM ko eka vargaNA ke pase udoNaM karatA hai, una sabako 'sadRza' kahA hai / jina anubhAgoM ko aneka vargaNAoM ke rupameM udorNa karatA hai, unheM asadRza kahate haiM / "jadi je aNubhAge udIredi ekisse vaggaNAe save te sarisA NAma adha je udIredi aNegAsu vaggaNAsu te prasarisA NAma" ( 2241 ) anaMtara samaya meM jina anubhAgoM ko udaya meM praviSTa karatA hai, unheM asadRza hI praviSTa karatA hai, "edoe saNNAe se kAle je pavasedi te asarise pavesedi / " / ukkaDDudi je ase se kAle kiNNu te pavesedi / ukkaDDide ca puvAM sarisamasarise pavesedi // 222 // / jina karmAzoM kA utkarSaNa karatA hai, kyA anaMtarakAla meM unako udIraNA meM praveza karatA ? pUrva meM utkarSaNa kie gae karmAza ko anaMtara samaya meM udoraNA karatA huprA kyA sadRza rUpase yA asadRza rupa se praviSTa karatA hai ? baMdho va saMkamo vA taha udayo vA padesa-aNubhAge / bahugatte thobatte jaheva pubdAM tahevegiha // 953 // | kRSTikAraka ke pradeza tathA anubhAga saMbaMdhI baMdha, saMkramaNa athavA udaya ke bahutva tathA stoka kI apekSA jisa prakAra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 230 ) pUrva nirNaya kiyA gayA hai, usI prakAra yahAM bho nirNaya karanA caahiye| jo kammaMso pavisadi pogasA teNa NiyamAsA ahio| pavisadi ThidikkhaeNa du guNeNa gaNaNAdiyaMteNa // 24 // / jo karmAza prayoga ke dvArA udayAvalImeM praviSTa kiyA jAtA jAtA hai, usakI apekSA sthiti kSaya se jo karmAza udayAvalI meM praviSTa hotA hai, vaha niyamase asaMkhyAtaguNita rUpase adhika hotA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja AvaliyaM ca paviTTha pogasA NiyamasAca udyaadii| udayAdipadesamga guNeNa gaNaNAdiyaMteNa // 225 / / / kRSTivedaka kSapaka ke prayoga dvArA udayAklI meM praviSTa pradezAgra niyamase udayase lagAkara Age prAvalI paryanta asaMkhyAta guNita zreNI rUpa meM pAyA jAtA hai| / vizeSa--kSapaka udayAvalI meM praviSTa jo pradezAsa pAyA jAtA hai, vaha udayakAla ke prathama samaya meM stoka hai| dvitIya sthiti meM asaMkhyAta guNA hai| isa prakAra saMpUrNa grAvalI ke aMtima samaya paryanta asaMkhyAta guNa zreNI rupa se vRdigata pradezAgra pAe jAte haiM / "jamAvaliyapaviSTa padesaggaM tamudA thoyaM / vidididI asaMkhejjaguNaM / evamasaMkhejja-guNAe seDhoe jAva savisse paavliyaae"| (2247) . jA vaggaNA udIredi ayaMtA tAsu saMkadi ekkaa| puvvaviTThA NiyamA ekkisse hoti ca azaMtA // 226 // / jina anaMta vargaNAoM ko udorNa karatA hai, unameM eka anudoryamANa kRSTi saMkramaNa karatI hai| jo udayAvalI meM pratriya anaMta pravedyamAna vargaNAeM ( kRSTiyAM ) haiM, ve eka eka vedyamAna madhyama kaSTi ke svarupa se niyamataH pariNata hotI haiM / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 231 ) vizeSa - jo saMgraha kRSTi udIrNa huI hai, usake Upara bhI kRSTiyoM kA asaMkhyAtavAM bhAga aura nIce bhI kRSTiyoM kA prasaMkhyAtavAM bhAga granudIrNa rahatA hai / vivakSita kRSTiyoM ke madhyabhAga meM kRSTiyoM kA asaMkhyAta bahubhAga udIrNa hotA hai / unameM jo anudINaM kRSTiyAM haiM, unameM se eka eka kRSTi sarva udIrNaM kRSTiyoM para saMkramaNa karatI hai / prazna - eka eka udIrNa kRSTi para kitanI kRSTiyAM saMkramaNa karatI hai ? / samAdhAna - jitanI kaSTiyAM udayAvalI meM praviSTa hokara udayase adhaHsthiti-galanarUpa vipAka ko prApta hotI haiM, ve saba eka eka udIrNa kRSTi para saMkramaNa karatI haiM / je cAvi ya aNubhAgA udIridA yimasA paJcogeNa / teyappA aNubhAgA puvvapaviTTA pariNamati // 227 // / jitanI anubhAga kRSTiyAM prayoga dvArA niyamase udIrNa ko jAtI haiM, utanI hI udayAvalI praviSTa anubhAga kRSTiyAM pariNata hotI haiM / pacchima-chAvaliyAe samayUgAe du je ya abhAgA / ukkarasa heTTimA majjhimAsu khiyamA pariNamati // 228 // , eka samaya nyUna pazcima AAvalImeM jo utkRSTa aura jaghanya anubhAga svarUpa kRSTiyAM haiM, ve madhyamavartI bahubhAga kRSTiyoM meM niyamase pariNamita hotI haiM / zaMkA- "pacchima - prAvaliyA tti kA saNNA ?" - pazcima AvalI isa saMjJA kA kyA bhAva hai ? "" samAdhAna - " jA udayAvaliyA sA pacchimAvaliyA" - jo udayAvalI hai, use hI pazcimAvalI kahate haiM / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 232 ) kiTTIdo kiTTi puNa saMkamAdi khayeNa kiM payogeNa / ki sesagamhi kiTThIya saMkamo hodi aNNisse // 226 // / eka kRSTise dUsarI ko vedana karatA huA kSapaka pUrva vedita kRSTi ke zeSAMza ko kSaya se saMkramaNa karatA hai athavA prayoga dvArA saMkramaNa karatA hai ? pUrvavedita kRSTi ke kitane aMza rahane para anya kRSTi meM saMkramaNa hotA hai ? vizeSa- 'edisse be bhAsagAhAro'- isakI do bhASya gAthAe~ haiM / kiTThIdo kihiM paNa saMkuma riNayumasA pogegaa| kiTThIe sesagaM puNa do AvaliyAsu jaM baddha // 230 // eka kRSTi ke vedita zeSa pradezAgra ko anya kRSTi meM saMkramaNa karatA huA niyama se prayoga dvArA saMkramaNa karatA hai / do samaya kama do prAvaliyoM meM baMdhA dravya kRSTi ke vedita-zeSa pradezAgra pramANa hai| / vizeSa--1 jisa saMgraha kRSTi ko vedana kara usase pranaMtara samaya meM anya saMgraha kRSTi ko pravedana karatA hai, taba usa pUrva samaya meM vedita saMgrahakRSTi ke jo do samaya kama pAvalIbaddha navaka samayaprabaddha haiM, ve tathA udayAvali meM praviSTa pradezAgra prayoga se vartamAna samaya meM vedana kI jAnevAlI saMgrahakRSTi meM saMkramita hote haiN| 1 jaM saMgahakiTTi vededUNa tado sekAle aNNaM saMgahakiTTi pvedydi| tado tisse pubbasamayavedidAe saMgahakiTTIe je do prAvaliyabaMdhA dusamayUNA prAvaliya-paviTTA ca assi samae vedijjamANigAe saMgrahakiTTIe paprogasA saMkamaMti ( 2253) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdramA digabara na pAThazAlA ( 233 ) sAmagAMva ji. bulaDAmA samayUNA ca paviTA AvaliyA hodi paDhamakiTTIe / puNNA jaM vedayade evaM do saMkame hoMti // 231 // / eka samAAvalIcAdayAvIzIrAviraddhotI hai aura jisa saMgraha kRSTi kA apakarSaNa kara isa samaya vedana karatA hai usa samaya kRSTi kI saMpUrNa pAvalI praviSTa hotI hai| isa prakAra saMkramaNameM do prAvalI hotI haiN| ) vizeSa-anya kRSTi ke saMkrAmaNa kSapaka ke pUrva vedita kRSTi kI eka samaya kama udayAvalI aura vedyamAna kRSTi kI paripUrNa udayAvaloM isa prakAra kRSTivedaka ke utkarSa se do zrAvaliyAM pAI jAtI haiN| ve donoM prAvaliyAM bhI eka kRSTi se dUsarI kRSTi ko saMkramaNa karane vAle kSapaka ke tadanaMtara samaya meM eka udayAvalI rupa raha jAtI haiN| khoNesu kasAesu ya sesANaM ke va hoti viicaaraa| khavaNA va akhavagA vA baMdhodayaNijjarA vApi // 232 // / kaSAyoM ke kSINa hone para zeSa jJAnAvaraNAdi karmoM ke kauna kauna kriyA-vizeSarUpa vIcAra hote haiM ? kSapaNA, akSapaNA, bandha, udaya tathA nirjarA kina kina karmoM ko kaisI hotI hai ? saMkAmaNamovaNa-TTiIkhavaNAe khiinnmohNte|| khabagA ya ANupuvI boddhacyA mohaNIyassa // 233 // / mohanIya ke kSINa hone paryanta mohanIya kI saMkramaNA, apavartanA tathA kRSTi kSapaNA rUpa kSapaNAeM prAnupUrvI se jAnanA cAhiye / vizeSa - isa gAthA ke dvArA caritramohako kSapaNA kA vidhAna AnupUrvI se kiyA hai| isase ise saMgrahaNI gAthA kahA hai ! "saMkheveNa paruvaNA saMgahoNAma"- saMkSepa se prarUpaNA ko saMgraha kahate " haiN| ( 2268) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234 ) / mohanIya ke kSaya ke anaMtara anaMta kevalajJAna, anaMtadarzana, anaMtavIryayukta hokara jina, kevalI, sarvajJa, sarvadarzI hote haiN| unheM sayogI jina kahate haiM / ve prasaMkhyAtaguNazreNI se karma pradezAra kI nirjarA karate hue vihAra karate haiN| "tado praNaMta kevalaNANa-daMsaNavIritto jiNo kevalI savvaNhU savvadarisI bhavadi sajogijiNo mArgadazakti bhavAcArya asaMsaesa padasaNaM NijjaremANo viharadi tti" / ( 2268, 2271 ) / zaMkA - moha kA kSaya ho jAne para ke bihAra kA kyA prayojana hai ? 1 samAdhAna - ve dharmatIrtha kI pravRtti ke lie yathocita dharmakSetra meM mahAna vibhUti pUrvaka devoM tathA asuroM se samanvita ho vihAra karate haiM / unake vihAra kArya meM prazasta vihAyogati nAma karma bhI apekSA rahatI hai / aisA vastu svabhAva hai / | paMca bharata, paMca airAvata tathA pratyeka bharata, airAvata kSetra saMbaMdhI battIsa battIsa videha saMbaMdhI eka sau sATha dharmakSetra kula milAkara eka sau sattara dharmakSetra hote haiM / unameM sarvatra yadi tArthaMkara bhagavAna utpanna hoM, to eka sau sarAra tIrthaMkara adhika se adhika hote haiM / harivaMzapurANakAra ne kahA hai -: dvIpe vatRtIyeSu sasaptati - zatAtmake / dharmakSetre trikAlebhyo jinAdibhyo namo namaH // 22-27 / / aDhAI dvIpa meM ekasau sattara dharmakSetra haiM / unameM trikAlavartI jina bhagavAna zrAdi ko bAra bAra namaskAra hai / 1 dharmatIrthapravartanAya yathocite dharmakSetre devAsurAnuyAto mahatyA vibhUtyA viharati, prazasta vihAyogatisavyapekSAttatsvAbhAvyAt (2271) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 1 kevalI bhagavAna abhisaMdhi ke binA bhI loka sukhakArI vihAra (titthayarassa vihAro loyasuho) karate haiN| jaise kalpavRkSa svabhAva se dUsare ko iSTa padArtha pradAna karane kI zaktiyukta rahatA hai athavA jaise dIpaka kapAvaza nahIM kinnu svabhAvavaza dUsare padArthoM kA tathA svayaM kA aMdhakAra dUra karatA hai. aisA hI kArya bhagavAna ke icchA ke kSaya hone para bhI svabhAva se hotA hai / 2 yoga kI avityazakti 'ke prabhAva se prabhu bhUmi kA sparza na kara gaganatala meM binA prayatna vizeSa ke vihAra karate haiM / usa samaya bhakti prerita suragaNa caraNoM ke nIce suvarNa kamaloM kI racanA karate jAte haiN| / kevalI bhagavAna kA viAra kiMcita una pUrvakoTi varSa kAlamA paryanta hotA hai| 1 abhisaMdhivirahepi kalpataruvadasya praarthsNpaadn-saamopptteH| pradIpayadvA / na vai pradIpaH kapAlustathAtmAnaM paraM bA tamaso nibartayati, kintu tatsvAbhAvyAdeveti na kiMcit vyAhanyate / 2 sa punarasya vihArAtizayo bhUmimampRzata evaM gaganatale bhaktipreritAmaragaNavinirmiteSu kanakAmbujeSu prayatna vizeSamantareNApi svamAhAtmyAtizayAtpravartata iti pratyetavyaM / yogizaktInAmacintyatvAditi / (2272) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ capaNAdhikAra cUlikA aNa miccha missa sammaM aTTha Nasisthi-veda chakkaM ca / puvedaM ca khavedi hu kohAdIe ca saMjalaNe // 1 // / amAMzAnumaMtrI: cAvadhi prArambAhAzati ina sAta prakRtiyoM ko kSapaka zreNI car3hane ke pUrva hI kSapaNa karatA hai| pazcAt kSapaka zreNI car3hane ke samaya meM anivRttikaraNa guNasthAna meM aMtarakaraNa se pUrva hI pATha madhyama kaSAyoM kA kSapaNa karatA hai / isake anaMtara napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdi chaha nokaSAya tathA puruSaveda kA kSaya karatA hai / isake pazcAt saMjvalana krodhAdi kA kSaya karatA hai| / vizeSa-dhavalA TIkA ke prathama khaMDa meM likhA hai, "kasAyapAhuDa-uvaeso puNa aTThakasAesu khINesu pacchA aMtomuhattaM gaMtUNa solasa-kammANi khavijjati ti"-kaSAyapAhuDa kA upadeza isa prakAra hai, ki pATha kaSAyoM ke kSaya hone ke pazcAt antarmuhUrta vyatIta hone para solaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai ( dha. TI. bhA. 1, pR. 217) satkarmaprAbhUta kA abhiprAya isase bhinna hai / "solasapayaDIyo khavedi tado aMtomuhattaM gaMtUNa pakcakkhANApaccakkhANAvaraNa-kodha mANa-mAyA-lobhe akameNa khabedi eso "saMtakammapAhuDa-ubaeso"| solaha prakRtiyoM kA pahale kSaya karatA hai / inake anaMtara aMtamuhartakAla vyatIta hone para pratyAkhyAnAvaraNa, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ko akramarUpa se kSaya karatA hai / (1) 1 SoDazAnAM karma prakRtInAmanivRttibAdarasAMparAyasthAne yugapat kSayaH kriyate / tataH paraM tatraiva kaSAyASTakaM naSTaM kriyate // sarvArthasiddhiH pR. 237 a. 10, sUtra 2 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 237 ). | zaMkA- isa prakAra mahAna AcAryoM ke kathana meM virodha hone se prAcArya kathita satkarma aura kaSAyaprAbhatoM ko sUtrapanA kaise prApta hogA ? .. samAdhAna-jinakI gaNadharadeva ne grantha rUpa meM racanA kI, aise bAraha aMga prAcArya paraMparA se niraMtara cale pA rahe haiM, kintu kAla ke prabhAva se uttarottara buddhi ke kSINa hone para aura una aMgoM ko dhAraNa karane vAle yogya pAtra ke prabhAva meM ve uttarottara kSINa hote jA rahe haiM / isalie jina AcAryoM ne Age zreSTha buddhi vAle puruSoMmAdabAva vAnapravAsAsIkA hAsaja jinhoMne guruparaMparA se zrutArtha grahaNa kiyA thA, una prAcAryoM ne tIrthaviccheda ke bhaya se usa samaya zeSa bace aMga saMbaMdhI athaM ko pothiyoM meM lipibaddha kiyA, ataH unameM asUtrapanA nahIM A sakatA / (1) / zaMkA-una donoM prakAra ke vacanoM meM kisa vacana ko satya mAnA jAya? . uttara--(2) isa bAta ko kevalI yA zrutakevalI hI jAna sakate haiM, dUsarA koI nahIM jAna sakatA / isakA nirNaya isa samaya saMbhava nahIM hai, ataH pApabhIru vartamAna ke prAcAryoM ko donoM kA saMgraha karanA cAhie / aimA na karane para pApa-bhIrutA kA vinAza ho jaaygaa| 1 titthayara kahiyatthANaM gaNaharadevakayagaMtha-rayaNANaM bArahagANaM prAiriya-paraMparAe NiraMta ramAgayANaM jugasahAveNa buddhosu prohaTTatosu bhAyaNA-bhAveNa puNo aohaTTiya prAgavANaM puNo subuddhINaM khayaM daLUNa titthavocchedabhayeNa vajjabhIruhi gahidatthehi Airiehi pottha esu caDAviyANaM asuttattaM Na virohAdo (dha.TI. bhA. 1,pR 221) 2 dohaM vayaNANaM maujhe kaM vayaNaM saccamidi ce sudakevalI kevalI vA jANAdi / Na aNNo tahA NiNNayAbhAvAdo / baTTamANakAlAiriehi vajjabhIruhi doNhaM pi saMgaho kAyakvo, aNNahA vajjabhIratta-viNAsAdo tti ( pR. 222 ) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 238 ) adha thINagiddhakamma NidANiddA ya payalapayalA ya / adha giraya-tiriyaNAmA mINA saMyohaNAdIsu // 2 // aSTha madhyama kaSAyoM ke kSaya ke pazcAt styAnagRddhikarma, nidrA nidrA, pracalApracalA, naraka gati tathA tiryaMcagati saMbaMdho nAmakarma kI trayodaza prakRti kA saMkramaNAdi karate hue kSaya karatA hai / / vizeSa-narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryavagati, tiryaggatyAnupUrvI mIddhiAvisamAgamandihArapati, udyAta, AtApa, ekendriya jAti, sAdhAraNa, sUkSma tathA sthAvara ye trayodaza nAma karma sambandhI prakRtiyAM haiN| savvasta mohaNIyassa ANupubbIya saMkamo hoii| lobhakasAe NiyamA asaMkamo hoI // 3 // mohanIya kI sarva prakRtiyoM kA prAnupUrvI se saMkramaNa hotA hai / lobha kaSAya kA saMkramaNa nahIM hotA hai, aisA niyama hai / saMchuhadi purisavede itthIvedaM NavusayaM ceva / satteva gokasAe NiyamA kodhamhi saMchuha di // 4 // vaha kSapaka stroveda tathA napuMsaka vedakA puruSaveda meM saMkramaNa karatA hai / puruSaveda tathA hAsyAdi chaha nokapAyoMkA niyamase krodha meM saMkramaNa karatA hai| kohaM ca chuddai mANe mANaM mAyAe NiyamasA chuiha / mAyaM ca chuhai lohe paDilomo saMkamo sthi // 5 // saMjvalana krodhakA mAnameM, mAnakA mAyAma tathA mAyAkA lobhameM niyamase saMkramaNa karatA hai| inakA pratiloma (viparIta kamase ) sakramaNa nahIM hotaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI caMdraprabhu khAmagAMca ji. bulaDANA ( 236 ) siMgAna pAThazAlA jo jamhi saMchuhato NiyamA baMdhamhi hoi saMluhaNAM / baMdheNa hINadarage ahie vA saMkamo Nasthi // 6 // __ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidyiAsAgara jI mahArAja jo jisa baMdhanevAlI prakRti meM saMkramaNa karatA hai, vaha niyamase baMdha sadRza hI prakRtimeM saMkramaNa karatA hai athavA baMdhakI apekSA hInatara sthitiyukta prakRtimeM saMkramaNa karatA hai, kintu baMdhakI apekSA adhika sthitivAlI prakRtimeM saMkramaNa nahIM hotA hai / baMdheraNa hoi udayo ahiyo udaeNa saMkamo ahiyo / guNaseDhi aNaMtaguNA boddhavvA hoi aNubhAge // 7 // ___ baMdha se udaya adhika hotA hai| udaya se saMkramaNa adhika hotA hai| anubhAga ke viSaya meM guNazreNi anaMtaguNI jAnanA caahiye| baMdheNa hoI udayo ahiyo udaeNa saMkamo ahio| guNaseDhi asaMkhejA ca padesageNa boddhavvA // 8 // baMdha se udaya adhika hotA hai| udaya se saMkramaNa adhika hotA hai| isa prakAra pradezAgrakI apekSA guNazreNI asaMkhyAtaguNI jAnanA caahiye| vizeSa--kisI prakRti ke pradezabaMdha se usake pradezoM kA udaya asaMkhyAta guNA adhika hotA hai| pradezoM ke udaya ko apekSA pradezoM kA saMkramaNa aura bhI asaMkhyAta guNA adhika hotA hai / udayo ca aNataguNo saMpahi-baMdheNa hoi annubhaage| se kAle udayAdo saMpahi-baMdho avaMtaguNo // // anubhAga kI apekSA sAMpratika baMdha se sAMpratika udaya anaMta. guNA hai| isake anaMtarakAlameM hone vAle udaya se sAMpratika baMdha anaMtagupaNA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240 ) carime bAdararAge NAmAgodANi vedaNIyaM ca / vassassaMto baMdhadi divasassaMto ya jaM sesaM // 10 // carama samayavartI bAdarasAMparAyika kSapaka nAma, gotra, evaM mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArA vedanIya ko varSa ke aMtargata bAMdhatA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA anta rAya, runa ghAtiyA karmoM ko eka divasa ke antargata bAMdhatA hai| " jaM cAvi saMchuhaMto khavei kiTiM abaMdhago tisse| suhamamhi saMparAe prabaMdhago baMdhagiyarANaM / / 11 / / jisa kRSTi ko bhI saMkramaNa karatA huaA kSaya karatA hai, usakA vaha baMdha nahIM karatA hai| sUkSmasAMpa rAyika kRSTi ke vedanakAlameM vaha usakA prabaMdhaka rahatA hai| kintu itara kRSTriyoM ke vedana yA kSapaNa kAla meM vaha unakA baMdha karatA hai / jAva Na chadumatthAdo tiraha ghAdINa vedago hoii| adha'NateraNaM khaiyA savvaNha, savvada risI ya // 12 // jaba taka vaha chadmastha rahatA hai, taba taka jJAnAbaraNAdi ghAtiyA trayakA vedaka rahatA hai| isake anaMtara kSaNa meM unakA kSaya karake sarvajJa tathA sarvadarzI banatA hai| ___ vizeSa-mohanIya ke kSaya hone para kSINamoha guNasthAna prAma hotA hai| vaha jIva ghAtiyA zraya kA kSaya karake kevalajJAna ko prApta karatA hai| tatvArthasUtra meM kahA hai "mohakSayAjjJAna-darzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam" (10-1) / kevalajJAna sUrya kA udaya hone ke lie sarva prathama mokSa kSaya ko anivArya mAnA hai, usake hone ke anaMtara hI zeSa ghAtiyA kSaya ko prApta hote haiM / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ekatba vitarka pravIcAra nAmake zukladhyAna rUpa agni ke prajvalita hone para kSINakaSAya guNasthAnavAlA yathAkhyAta saMyamI chadmastha dhAtiyA aya rUpa vana ko bhasma karatA hai tathA chadmasthaparyAya se nikalakara kSAyika labdhi ko prApta kara loka aloka ke samasta padArtho kA sAkSAt kArI jJAna vAlA sarvajJa tathA sarvadarzI banatA hai| ve kevalI bhagavAna dharma tatva ko dezanA dvArA bhavya jIvoM ko zreyomAgaM kA diyadhvani kerA dezona eka koTipUrva kAla paryanta upadeza dete haiM ! ? 1 yAvatkhalu chadmasthaparyAyAnna niSkAmati tAvat trayANAM ghAtikarmaNAM jJAnahagAvaraNAntarAyasaMjJitAnAM niyamAvadako bhavati, anyathA chadmasthabhAvAnupapatteH / athAnaMtarasamaye dvitIyazukladhyAgninA nirdagdhAzeSa--ghAtikamaMdru magahanaH chAsthaparyAyAnniSkrAntasvarUpaH kSAyikI labdhimavA tya sarvajJaH sarvadarzI ca bhUtvA viharatItyayamatra gAthArthasaMgraha ( 2275 ) evamekatvavitarka-zukladhyAna-vaizvAnara-nirdagghadhAti-karmendhanaH prajvalita kevalajJAna-gastimaNDalo meghapaMjara-nirodha-nirgata iva dharmarazmi, bhAsamAno bhagavAMstIrthakara itaro vA kevalI lokezvarANAmabhigamanIyo'rcanIyazcotkarSaNAyuSaH pUrva-koTI dezonAM viharati / sarvArthasiddhi pR. 231 a. 9 sUtra 44 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcima skandhAdhikAra dvAdazAMga rUpa jinAgama ke aMtargata mahAkammapayaDi-pAhaDa hai| usa paramAgama ke caturviMzati anuyoga dvAroM meM pazcima skaMdha nAmakA aMtima anuyoga dvAra hai| prazna- "mahAkammapayaDi-pAhuDassa cauvIsANiyogaddAresu paDibaddho eso pacchimakkhaMdhAhiyAro kathamettha kasAyapAhuDe paruvijjadi tti NA saMkA kAyavvA"-mahAkarma prakati prAbhata ke caubIsa anuyoga dvAroM se pratibaddha yaha pazcima skandha nAmakA adhikAra yahAM kaSAya pAhaDa meM kisa kAraNa kahA gayA hai. aisI AzaMkA nahIM karanA cAhihI suvidhisAgara jI mhAroja 1 samAdhAna-isa pazcima skandha adhikAra ko mahAkarma prakRti prAbhata tathA kaSAyapAhuDa se pratibaddha mAnane meM koI doSa nahIM prAtA hai "uhayattha vi tassa paDibadhdattabbhuvagame vAhANuvalaMbhAdo" yaha adhikAra "samasta-zrutakandhasya cUlikAbhAvena vyavasthitaH" 2. saMpUrNa zrutaskandha kI cUlikA rUpa se vyavasthita hai| pazcima skandha kI vyutpatti isa prakAra hai "pazcimAdbhavaH pazcimaH" pazcAt-utpanna hone vAlA pazcima hai| 'pazcimavAsI skandhazva pazcimaskandhaH" pazcima jo skandha hai, ise pazcima skandha kahate haiM / ghAtiyA karmoM ke kSaya hone ke uparAnta jo aghAti catuSka rUpa karmaskandha pAyA jAtA hai, vaha pazcima skandha hai / "khINesu ghAdikammesu jo pacchA samavalabbhai kama varkhayo aghAicaukkasaruvo so pacchimakkhaMdho tti bhaNNade" athavA aMtima audArika, taijasa tathA kArmANa , zarIra rUpa noskandhayukta jo karmaskandha hai, use pazcima skandha / jAnanA cAhiye / ) isa adhikAra meM kevalI samudadhAta, yoganirodha prAdi kA / nirupaNa kiyA gayA hai| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradraprabhu dina pATagAlA khA.... ja balaDANA { 243 ) / adhAtiyA karmoM kI kSapaNA ke binA kSapaNAdhikAra pUrNatA ko nahIM prApta hotA hai| isa kAraNa kSapaNAdhikAra se saMbaMdhita hone se cUlikA rUpa se yaha pazcima skandhAdhikAra kahA hai| / prAyu ke aMtarmuhUtaM zeSa rahane para sayogakevalI Ajita karaNa karane ke uparAnta kevali-samudghAta karate haiM "aMtomuttage pAuge aise tado prAvajjidakaraNe kade tado kevalisamugghAdaM karedi" / ( 2277 ) kebalI samudghAta ke lie kI gaI Avazyaka kriyA Avarjita karaNA hai| "kevalisamugghAdassa ahimukhI bhAvo prAvajjidakaraNanidikSiNadeAcArmahAparyanta Aba jitakaraNa ke binA kevali samuddhAta kriyA ke prati abhimukhapanA nahIM hotA hai| isa karaNa ke pazcAt kevalI aghAtiyA karmoM kI sthiti ke samokaraNArtha samudraghAta kriyA karate haiM / zaMkA-"ko kevalisamugdhAdogAma" ? kevalisamuddhAta kise kahate haiM ? samAdhAna-"udgagamanamuddhaghAtaH jIcapradezAnAM visarpaNam" jIba / ke pradezoM kA vistAra udgagamana ko udghAta kahate haiM / "samIcIna uddhAtaH samuddhAtaH ) kevalinAM samudraghAta: kevalisamudradhAtaH / samIcIna udghAtta ko samudghAta kahate haiM / kevaliyoM kA samuddhAta kevali samudraghAta hai| "aghAtikarma-sthiti-samIkaraNAtha kevali jiivprdesh...|| samayAvirodhena umastiyaMka vimarpaNaM kevalisamudghAta:"1 aghAtiyA karmoM kI sthitiyoM meM samAnatA kI pratichApanA hetu kaibalI kI AtmA ke pradezoM kA Agama ke avirodha rUpa se uvaM, adhaH tathA tiryaka rUpa se vistAra kevalI samudraghAta hai| yaha / kevalI samudvaghAta daMDa, kacATa, pratara tathA lokapUraNa ke bheda se cAra avasthA rUpa hai| "paDhama samae daMDaM karedi" - "ve prathama samaya meM daMDa samuddhAta ko karate haiM / sayogI jina padamAsana se athavA khaDgAsana se pUrva athavA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 244 ) uttara dizAkAauira Abhamukha hokara yaha samudvaghAta karate haiM / ise khaDgAsana se karane para isameM prAtma pradeza mUla zarIra pramANa vistAra yukta rahate haiM tathA vAtavalaya se nyUna caudaha rAjU pramANa prAyata daMDAkRti hote haiM / padamAsana se isa samuddhAta ko karane para daMDAkAra pradezoM kA bAhulya mUlazarIra bAhulya se tigunA rahatA hai| "paliyaMkAsapeNa samuhadassa mUlazarIra-pariyAdo daMDasamundhAdaparidRmo tattha tiguNo hodi" / isa samudadhAta meM audArika kAyayoga hotA hai / yahAM adhAtiyA karmoM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga sthiti ke bahubhAgoM kA ghAta hotA hai| yaha kArya prAyu ko chor3a praghAtiyAtraya ke viSaya meM hotA hai| kSINakaSAya guNasthAna ke anta meM jo anubhAga zeSa bacA thA, usameM se praprazasta anubhAga ke bhI bahubhAga kA ghAta karatA hai| "tado bidiyasamae kavArDa karedi"--tadanaMtara dUsare samaya meM kapATa samudadhAta karate haiN| isameM aghAtiyA kI zeSa sthiti ke asaMkhyAta bahubhAgoM kA ghAta karate haiM / zeSa bace aprazasta anubhAga ke anaMta bahubhAgoM kA ghAta karate haiN| jisa prakAra kRpATa kA bAhulya alpa rahatA hai, kintu viSkaMbha aura AyAma adhika rahate haiM, isI prakAra kapATa samudraghAta meM kevalI ke prAtma pradeza vAtavalayase kama caudaha rAjU lambe aura sAta rAjU caur3e ho jAte haiN| yaha bAhulya khaDgAsana yukta kevalI kA hai| padmAsana meM kevalI ke zarIra ke bAhulya se tigunA pramANa hotA hai| jo pUrvamukha ho samudghAta karate haiM, unakA vistAra dakSiNa aura uttara meM sAtarAjU rahatA hai, kintu jinakA mukha uttara kI prora rahatA hai, unakA vistAra pUrva aura pazcima meM loka ke vistAra ke samAna hInAdhika rahatA hai| isa avasthA meM praudArika mizra kAyayoga kahA gayA hai / prazna-yahAM praudarika mizrakAyayoga kyoM kahA hai ? bij of a fotky chiroy Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 245 ) samAdhAna- "kArmaNaudArikazarIradvayAvaSTambhena tatra jIvapradezAnAM parispaMdaparyAyopalaM bhAt " - yahAM kArmANa tathA praudArikazarIra dvaya ke avalaMbana se jIvake pradezoM meM parispaMda paryAya utpanna hotI hai| " tado tadiyasamaye maMyaM karoti" - tIsare samaya meM kevalI bhagavAna maMthana nAmakA samudraghAta karate haiN| sthiti aura anubhAga kI pUrvavat nirjarA hotI hai / isako prasara tathA rujaka samudraghAta bhI kahate haiM "essa caiva padarasaNNA rujagasaNNA ca prAgamaruDhivaleNa davA " yaha do nAma zrAgama tathA ruDhivaza kahe gae haiN| isa avasthA meM "kammaikAyajogI praNAhArI ca kAyayogI tathA anAhAraka hote haiM / jAyade " -- kArmANa - isa samudraghAta meM zrAtmapradeza pratara rupa se cAroM ora phaila jAte haiM arthAt vAtavalaya dvArA ruddha kSetra ko chor3akara samasta loka meM vyApta hote haiN| yahAM uttara yA pUrva mukha hone rupabheda nahIM par3atA hai| yahAM mUla audArika zarIra ke nimitta se zrAtmapradezoM kA parispaMdana nahIM hotA hai| usa zarIra ke yogya noka vargaNAoM kA zrAgamana bhI nahIM hotA hai / " tado cautthasamaye logaM pUredi " -- ve cauthe samaya meM samasta loka meM vyApta ho jAte haiM / ve vAtavalayaruddha kSetra meM bho vyApta ho jAte haiM / isa avasthA meM jIva ke nAbhi ke nIce ke prATha madhyama pradeza sumeru ke mUlagata ATha madhyama pradezoM ke sAtha ekatra hokara upasthita rahate haiN| yahAM kArmANa kAyayoga tathA andAhAraka zravasthA hotI hai / mahAvAcaka zrAryamakSu zramaNa ke upadezAnusAra yahAM zrAyu dhAdi cAroM karmoM kI sthiti barAbara ho jAtI hai / mahAvAcaka nAga hasti zramaNa ke anusAra zeSa tIna karmoM kI tathA prAyu kI sthiti Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 246 / aMsamuhutaM hote hue bhI prAyu kI apekSA tIna karmoM kI sthiti saMkhyAtagRNita hotI hai / camika :- asiyamI suprAcAryagara jI mahArAja kahate haiM "saMkhejjaguNamAuAdo"--nAma, gotra aura vedanIya kI sthiti prAyu kI apekSA saMkhyAta guNI hotI hai| / ___paMcama samaya meM Atma-pradeza saMkucita hokara pratUra rupa hote haiN| isa pratara kA nAma maMthana artha-vizeSa yukta hai, "mathyate'nenakarmeti maMthaH," ( 2280 ) isake dvArA karmoM ko maMthita kiyA jAtA hai, isase ise maMtha kahA gayA hai| chaThaveM samaya meM kapATa sAtaveM meM daNDa tathA pAThaveM samaya meM prAtmapradeza pUrva zarIra rUpa ho jAte haiN| jayadhavalA meM uparokta kathana ko khulAsA karane vAle ye padya die haiN| * daNDa prathame samaye kavATamatha cottare tathA samaye / maMthAnamatha tRtIye lokavyApI caturthe tu // saMharati paMcame tvanta rANi maMthAnamatha punaH eSThe / saptamake ca kapATa saMharati tatoSTame daNDaM || koI koI prAcArya samudaghAta saMkoca ke tIna samaya mAnate haiM / ve aMtima samaya kI parigaNanA nahIM krte| kitane hI prAcArya aMtima samaya ko milAkara saMkoca ke cAra samaya kahate haiM / 1 ghavalATIkA meM likhA hai ki yativRSama prAcArya ke kathanAnumAra kSINakaSAya guNasthAna ke carama samaya meM sampUrNa aghAtiyA 1 yativRSabhopadezAt sarvASAtikamaNAM kSINakavAyacaramasamaye sthiteH sAmyAbhAvAt sarvapi kRtasamudghAtAH santo nivRttimupddhauknte| yeSAmAcAryANAM lokavyApI kevaliSu vizatisaMkhyA niyamarateSAM matena kecit samudbhavAtayaMti / kecinnasamudraghAtayaMti / ke na samudyAtayaMti ? yeSAM saMsRtivyaktiH karmasthityA samAnA te na samudaghAtayanti / zeSAH samudadhAtayaMti / dha0TI0bhA0 1pR0 302 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 247 ) karmoM kI sthiti samAna nahIM pAI jAtI hai| isa kAraNa sabhI kebalI samuddhAmAbe haiM aciva pracAzanamA lokapUraNa samudraghAta karane vAle kevaliyoM kI saMkhyA niyamase bIsa kahI hai, unake matAnusAra koI samudghAta karate haiM, koI nahIM karate haiN| zaMkA--kauna kevalI samudraghAta nahIM karate haiM ? / samAdhAna--jinakI saMsAra-vyakti (saMsAra meM rahane kA kAla) vedanIya, nAma tathA gotra ina tIna karmoM kI sthiti ke samAna hai, ve samudghAta nahIM karate haiM / zeSa kevalI karate haiM / samuddhAta kriyA ke pazcAt aMtarmuhUrta paryanta sthiti kAMDaka, anubhAgakAMDaka kA utkIraNakAla prabartamAna rahatA hai| kevalI ke svasthAna samavasthita ho jAne para ve antarmuhurtaparyanta yoganirodha kI taiyArI karate haiN| isa samaya aneka sthiti kAMDaka tathA anubhAgakAMDaka ghAta vyatIta hote haiN| aMtarmuhUtaM kAla ke pazcAt ve sayogI jina bAdara kAyayoga ke dvArA bAdara manoyoga kA nirodha karate haiN| tadanatara aMtarmuhUrta ke bAda bAdara kAyayoga se bAdara vacana yoga kA nirodha karate haiN| puna: aMtarmuhUrta ke bAda bAdara kAyayogase bAdara ucchvAsa-niHzvAsa kA nirodha karate haiM / phira aMtarmuhUrta ke bAda bAdara kAyayogase usa bAdarakAyayoga kA nirodha karate haiM, "tado aMtomuhattaNa bAdarakAyajogeNa tameva bAdarakAyajogaM Niru bhai" ( 2283 ) phira aMtarmuhUrta ke bAda sUkSmakAya yoga se sUkSma manoyoga kA nirodha karate haiN| phira aMtamuhUrta ke pazcAt sUkSma kAyayoga se sUkSma vacana yoga kA nirodha karate haiM / phira aMtarmuhUrta ke bAda sUkSma kAyayoga se sUkSma ucchvAsa-niHzvAsa kA nirodha karate haiM / "tado aMtomuha gaMtUNa suhamakAyajogeNa suhamakAyajogaM nirubhamANo imANi karaNANi karedi"--tadanaMtara aMtamuhUrta kAla ke bAda bAdara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 248 ) sUkSma kAyayogase sUkSmakAyayoga kA nirodha karate haiM tathA ina karaNoM ko karate haiN| inameM pUrva spardhakAdi kI racanA hotI haiM / isake bAda ve kRSTiyoM ko karate haiM ! kuddhikaraNa se to jI mahArAja pUrva prapUrva spardhakoM kA kSaya karate haiN| usa samaya aMtarmuhurta paryanta kRSTigata yogayukta hote haiM / usa samaya ve sayogI jina tRtIya zukladhyAna - sUkSma kriyApratipAti ko dhyAte haiM / terahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM kRSTiyoM ke asaMkhyAta bahubhAga kA kSaya karate haiM / isa prakAra yoganirodha hone para saba karma grAyu kI sthiti ke samAna ho jAte haiN| ve prayoga kevalI ho jAte haiN| unake caurAsI lAkha uttaraguNa pUrNa hote haiM tathA ve aThAraha hajAra bhedayukta zola keIpane ko prApta hote haiM I zaMkA- yogI jinako 'zIleza' kahane kA kyA kAraNa hai ? sayogI jinameM saMpUrNa guNa tathA zIla prakaTa ho jAte haiM, "sakalaguNazIlabhArasyAvikala-svarupeNAvirbhAvaH " ( 2292 ) samAdhAna-prayogI jinake sapUrNa zrAsrava kA nirodha ho gayA hai; isase unheM zIleza kahA hai / sayogI jina ke yogAtrava hotA hai | ataH sarva karmoM kI nirjarA hai phala jisakA aisA pUrNa saMbara nahIM hotA hai- "yogAstravamAtra satyApekSayA sakalasaMvaro niHzeSakarmanirjaraikaphalo na samutpannaH " / isa kAraNa prayogI jina 'zole' kaha gae hai | prazna --- aMtarmuhUrta paryanta ve prayogojina lezyA rahita ho zIla ke Izvarapane kA anupAlana karate haiM / usa samaya "bhagavanyayogikevalini kIdRzI dhyAnapariNAmaH ? prayoga kevalI bhagavAna ke dhyAna kA pariNAma kisa prakAra hotA hai ? samAdhAna - usa samaya ve samucchinna kriyAnivRtti zukla dhyAna ko dhyAte haiN| "samucchikariyama niyaTTi sukkajjhANaM jhAryAdi" Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka 24AlArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tatvArthasUtra meM isa dhyAna kA nAma vyuparatakriyA nivRtti diyA gayA hai / dhyAna kA lakSaNa ekAgra-cintA -nirodha yahAM ghaTita nahIM hotA, kAraNa ve saMpUrNa padArthoM kA kevalajJAna ke dvArA sAkSAt zAna karate haiN| isase yahAM sayogI jina ke samAna hI upacAra se dhyAna ko kahA gayA hai / "paramArthavRtyA ekAgracintA-nirodha-lakSaNa dhyAna-pariNAmasya. dhru bopayogapariNate kevalinya nupapatteH"-parAmArtha vRtti se dhruvopayoga pariNata kevalo ke ekAgracintAnirodha rUpa dhyAna pariNAma kI anupapatti hai| "tato niruddhAzeSAnabadvArasya kelinaH svAtmanyavasthAnamevA zeSakarmaniraNakaphalamiha dhyAnamiti pratyetavyam" ( 2293 ) isa kAraNa saMpUrNa prAsrava ke dvAra rahita prayogIjina ke apanI prAtmA meM avasthiti hI saMpUrNa karma kI nirjarA ho eka phala rUpa dhyAna jAnanA caahiye| caturthaM syAdayogasya zeSakarmacchiduttamam / phalamasthAdbhutaM dhAma paratIrthyadurAsadam // caturtha zukla-dhyAna ayogojina ke hotA hai / yaha zeSa karmoM ke kSayarUpa zreSTha phala yukta hai| vaha bhadbhatateja yukta hai tathA mithyAmAgiyoM ke lie saMbhava nahIM hai| mUlAcAra meM likhA hai :tattorAliyadeho NAmA godaM ca kevalI jugavaM / pAuM ca vedapIyaM khivaittA pIrA hoI ||23shaa pra. 11 ve prayoga kevalI praudArika zarIra, nAma karma, gotra, Ayu tathA vedanIya kA kSaya karake karma raja rahita hote haiM / ve caudahaveM guNasthAna ke upAntya samaya meM udayarahita vedanIya, devagati, pAMca zarIra, pAMca saMghAta, pAMca baMdhana, chaha saMsthAna, tIna Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ( 250 ) zrAMgopAMga, chaha saMhanana, paMcavarNa, dogaMdha, paMcarasa, dhATha sparza, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, do vihAyogati, aparyApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, dubhaMga, susvara, dusvara, dhanAdeya, prayazaH kIrti, nirmANa, nIca gotra ye bahattara prakRtiyAM nAza ko prApta hotI haiM / , aMtima samaya meM udaya sahita vedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriya jAti, manuSyagatiprAyogyAnupUrvI trasa, bAdara, paryApta, uccagotra, pratyeka, toyaMkara nAma karma, zradeya tathA yazaH kIrti ina trayodaza prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / ayogakevalIkA kAla "paMcahnasvAkSa rocA raNakAlAvacchinna parimANa: " ( 2293 )-a, i, u, R, lR ina paMca hrasva akSaroM ke uccAraNa ke kAla pramANa kahA hai| karma kSaya hone para bhagavAna "svAtmopalabdhilakSaNAM siddhi" -- svAtmopalabdhi svarUpa siddhi ko tathA " sakala puruSArthasiddhaH paramakASThA-niSThamekasamayenaivopagacchati " - puruSArtha siddhi kI paramakASThA kI prApti ko eka samaya meM prApta hote haiM / karmakSaya hone ke kucha kAla pazcAt mokSa prApta hotA ho, aisI bAta nahIM hai / jayaghavalA TIkA meM kahA hai " kRtsnakarmavipramokSAntarameva mokSaparyAyAvirbhAvopapatteH " saMpUrNa karmoM ke pUrNa kSaya ke anaMtara hI mokSaparyAya ke zrAvirbhAva kI upapatti hai / karmoM ke kSaya hone se siddha paramAtmA ko muktAtmA kahate haiM / prAcArya kalaMkadeva kahate haiM, bhagavAna karmoM se mukta hue haiM, kintu unhoMne apane AtmaguNoM kI upalabdhi hone se kathaMcit amuktapanA bhI prApta kiyA hai / ve karmoM ke baMdhana se mukta hone se mukta haiM tathA jJAnAdi kI prApti hone se pramukta bhI haiN| ataH ve muktAmukta rUpa haiM / zarIra rahita ho jAne se ve bhagavAna jJAnamUrti ho gae / carmacakSutroM ke agocara ho ge| unhoMne akSaya padavI prApta kI hai| una jJAnamUrti paramAtmA ko namaskAra hai / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 251 ) muktAmuskaika-rUpo yaH karmabhiH saMvidAdinA / prakSayaM paramAtmAnaM jJAnamUrti namAmi tam / / zuddhadravyAthika dRSTi se jisa AtmA ko karmabaMdhana kAla meM bhI zuddha kahatole dAba-vahAyasammA paniTAsIra svAmohasila buddha ho gii| cUNisUtrakAra yativRSabha svAmI kahate haiM :--- "selemi praddhAe jhINAe sabbakammaviSpamukko ekasamaeNa siddhi gacchai"--zailezatA kA kAla vyatIta hone sarva karma se vipramukta ho ve prabhu eka samaya meM svAtmopalabdhi rupa siddhi ko prApta hote haiN| tihuvaNa-NAhe NamaMsAmitribhuvana ke nAtha siddha paramAtmA ko hamArA namaskAra hai|