Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीहिमांशुविजयजीना लेखो.
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રીવિજયધર્મસૂરિ જૈનગ્રંથમાળા પુ. ૪૬
શ્રી હિમાંશુવિજ્યજીના લેખ
લેખક : ન્યાય–સાહિત્યતીર્થ, તકલિંકાર સ્વ. મુનિરાજ શ્રી હિમાંશુવિજ્યજી
સંપાદક :
વ્યાખ્યાતૃચૂડામણિશાસનદીપક મુનિરાજ શ્રીવિદ્યાવિજ્યજી
વીર સં ૨૪૬૪
ધર્મ સં. ૧૬
સં. ૧૯૯૪
મૂલ્ય ૧-૮-૦
For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકાશક :
દીપચંદ બાંઠીયા મંત્રી શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા
છોટા શરાફ, ઉજ્જૈન (માલવા)
મુક : ખીમશંકર મેહનલાલ દ્વિવેદી પ્રભાત પ્રેસ, ડેન્સ હેલ, કરાચી
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્વ. શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાય
શ્રીવિજયધસૂરિ મહારાજ
A M. A S. B; H. M. A. S I;H M. G. O S.
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१ ईश- प्रार्थना
२ जिनेन्द्रस्तवः
www.kobatirth.org
અનુક્રમણિકા
१६६/६ ૨. શ્રીહિમાંશુવિજયજી સ્મારક કુંડ 3 સ્વ॰ શ્રીહિમાંશુવિજયજીને ટ્રક પરિચય
संस्कृत - प्राकृत विभाग
३ श्रीशान्तिनाथस्तुतिः ४ श्रीपार्श्वनाथस्तुति:
५ श्रीमहावीरस्तुतिः ६ श्रीमहावीरप्रशस्तिः
७ महावीर मोक्षविलापः ८ श्रीमहावीरजन्मपञ्चकम्
९ श्रीबुटेरायजीमहाराजस्य स्तुतिः १० सिवुिट्टिचन्दमुणीसराणं थुई
११ श्रीवृद्धिचन्द्रमुनीश्वराणां स्तुतिः १२ यथार्थगुरुः
१३ सिरीविजयधर्मसृरिपसत्थी १४ काव्यारामकलिका
१५ जैनागमसाहित्ये दर्शनशास्त्रम् १६ सत्य-धर्मः
( 4 )
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
e
૧૫
૧૭
NY 20
४
S
८
2 x x x x 2 2 2 ∞
१०
११
१२
१३
१४
१५
१७
२४
३१
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१७ ब्रह्मचर्यमहाव्रतम् १८ जैनशासनोन्नतिः
१९ कृतकर्मक्षयो मोक्षः
२० शरच्चन्द्रवर्णनद्वादशकम्
२१ वर्षाकालवर्णनम्
२२ अन्योक्तिपञ्चकम्
२३ प्रवासवर्णनम् २४ अर्बुदाचलवर्णनम् २५ सुभाषितम्
हिन्दी विभाग
२६ महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
२७ हेमचन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहाँ हुई ?
२८ महाकवि शोभन और उनका काव्य
२९ मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
३० झांसी का इतिहास
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१ भगवान् महावीर
३२ जैन साहित्य की प्रौढता और समृद्धता ३३ महाकवि वाग्भट के जैनग्रन्थों की व्याख्या में
गडबड
३४ अर्धमागधी और प्राकृत
३५ छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
( 3 )
For Private and Personal Use Only
३३
३४
३४
३५
३७
३९
४१
४१
४५
४९
८०
८५
११६
L
१५१
१६०
१६३
१७५
१८३
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६ बनारस में निर्णित भा० दि० जैनपाठ्यक्रम की समालोचना और मत
३७ जैनसमाज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
३८ शिक्षा और परीक्षा
३९. आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य ગુજરાતી વિભાગ
(6
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૦ શૂલપાણિયાનો ઉપસગ
૪૧ મારવાડનું એક પ્રાચીન નગર-બાડમેરૂ
૪૨ માલાણીનું મુખ્ય ગામ બાડમેર
૪૩ દંતે મવન્ત કુર્ર્માંહતાઃ '' પદ્યના કર્તા કાણુ ? ૨૯૮
૪૪ ભામણી ડાક
૩૦૨
૪૫ મંત્રી યાલશાહના કિલ્લાનો લેખ
३०७
૩૧૫
૪૬ અણહિલપુર પાટણના ભૂતકાળ ૭ જૈન સાધુના વિહારની મહત્તા ૪૮ શ્રુતબાધ ઉપર જૈન ટીકા
૩૩૩
૩૩૯
३४७
૪૯ મેવાડ રાજ્યના પુસ્તકાલયા અને મ્યુઝિયમ ૫૦ પ્રાચીન પુસ્તક અને પુસ્તકાલયે
૩૫૭
૫૧ સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થએલી સાહિત્યની પ્રગતિ ૩૬૬
પર સ્યાદાદમ જરીના ન્યાયા
૩૭૭
૩૯૨
૩૯૭
૪૧૧
૪૨૫
૪૩૪
४४३
૧૩ પ્રાચીન ગ્રંથ પરિચય
૫૪ સકલાઈની મહત્તા અને આલોચના
૫૫ શિલ્પના એ જૈનગ્રંથા
૫૬ જેસલમેરના ભંડારાના જુના ગ્રંથોના ફોટા ૫૬ જૈની સપ્તપદાર્થી
૫૮ શ્રીયશસ્વત્ સાગરગણ
(19)
For Private and Personal Use Only
૮૮
१९८
२०३
११६
૨૫૯
૨૭૫
૨૮૬
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४४७
૪૫ર
४६३
૪૮૧
૫૯ શ્રીજિનસહસ્ત્રનામ ૬૦ શ્રીયશોવિજયજીના જીવન વિષે નો પ્રકાશ ૬૧ સ્યાદામંજરી ૬૨ જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન ૬૪ હેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત ૬૫ શ્રીયશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની કૃતિ ૬૬ આજનું સ્ત્રી શિક્ષણ ૬૭ શિક્ષણ અને પાઠયક્રમ ૬૮ શિક્ષણમાં ધાર્મિક શિક્ષણનું સ્થાન ૬૯ ધાર્મિક શિક્ષણ અને તેની પરીક્ષા ૭૦ જે એજ્યુકેશન બેડની ધાર્મિક પરીક્ષા
પ૧૦
પર
૫૩૭
૫૪૪ ૫૪૮ ૫૫૨
( ૮ )
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત વિગેરે ભાષાઓમાં પ્રવીણ હતા. અનેક શાસ્ત્રોના અવગાહી હતા. પ્રાચીન શેખાતામાં પ્રીતિવાળા હતા. અનેક લેખો લખવાથી જૈન અને જૈનેતરમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા હતા. ...ચરિત્ર પાળવામાં પૂરેપૂરા તત્પર હતા. અન્ય જનોને ચારિત્રના આદર્શ રૂપ હતા. વકતા હતા, કવિ હતા, લેખક હતા, અને જે આયુષ્ય વિશેષ હતા, તે જૈન શાસનને દીપાવે તેવા હતા.”
જૈનધર્મ પ્રકાશ” પુ. પ૩, અંક જે. "मृत्यु पर्यन्त बरावर आप ज्ञानवृद्धि और धर्म साधनामें लगनपूर्वक कार्य करते रहे। सर्वतोमुखी ज्ञानकी अभिलाषा आपकी अमर सहचरी थी। जो आपके सम्पर्कमें સાથે , જે માપદ નરા, નિમિષાનતા, ગોધરા वृत्तिका प्रभाव प्रदर्शित किये बिना नहीं रह सकते । लेखन और वक्तृत्व शक्तिका भी आपमें अच्छा विकास हुवा था । संस्कृतमें कोव्य प्रणयनकी भी आपकी योग्यता વરી વિકાસ થા .......”
“ગોતવાર નવયુવ” વર્ષ ૮, સંથી ? “આટલી હાની વયમાં કાવ્ય, ન્યાય, સાહિત્ય, પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને હિંદી ભાષાના નિષ્ણાત થવા સાથે વિશાળ વિદ્વત્તા, કવિ, વક્તા, ઇતિહાસ ની અને અને લેખક હતા. ચારિત્રનું પાલન પણ સુંદર હતું. જૈો સાધુએ.માં ગયા ગાંઠા વિદ્રાન મુનિઓમાં તેઓશ્રીનું સ્થાન ચોકકસ હતું. મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજના હાથ નીચે કેળવાઈ પિતાની અનુપમ સુગંધ જનસમાજને આપતા હતા.”
“આત્માનંદ પ્રકાશ
(૯)
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉપરના અભિપ્રાય, એ સ્વ. મુનિ શ્રી હિમાંશવિજયજી સંબંધી અભિપ્રાયો છે. મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીના, ભર યુવાવસ્થામાં જ્ઞાનસાગરની પૂર ભરતી સમયે થએલા અકાળ અવસાન પછી, ભારતવર્ષનાં લગભગ પ્રસિદ્ધ પ્રસિદ્ધ પત્રએ પિતાની સ્વતંત્ર નોંધે લખી, તેમને જે પરિચય આપે હતું, તેમાંના ઉપર માત્ર ત્રણ નમૂના જ આવ્યા છે. - સાધુતા અને વિદત્તાએ એકજ વ્યકિતમાં લગભગ બહુજ ઓછાં દેખાય છે, અને તેમાં યે માત્ર ત્રીસ વર્ષ જેટલી ન્હાની વયમાં, ભારતના જૈન જૈનેતર વિદ્વાનની પ્રશંસા મેળવવી, એ તો શ્રીહિમાંશુ વિજયજીના ભાગ્યમાં નિર્માણ થએલું હશેને ?
વધારે ખુબી તો એ છે કે મારવાડ જેવા પ્રદેશમાં–અને મારવાડના યે રા–મગરા તરીકે ઓળખાતા-કે જે પ્રદેશમાંથી વિદાન પાકવાની કઈ કલ્પના માત્ર પણ ન કરી શકે, એવા પ્રદેશમાં જન્મ લે, મારવાડીનું સાધારણ જ્ઞાન લીધા પછી, મુંબઈમાં સટોડિયાઓના સમુદાયમાં અથડાવું, ૧૮ વર્ષની ઉમરમાં એક પુસ્તકના વાંચનમાત્રથી જીવનતિ પ્રકટ થવી, અને એક જગઃ વિખ્યાત મહાપુરૂપ ગુરૂદેવ શ્રી વિજધર્મસૂરિજી મહારાજ ની સેવામાં ઉપસ્થિત થઈ પિતા ની અને મેળની દીલ થવું, એટલું જ નહિં, પરંતુ ૧૯૭૮થી ૧૯૮૮-લગભગ દશ વર્ષના ગાળામાં તો સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના વિદ્વાન થવા સાથે વિદ૬ જગમાં વિખ્યાત થવુ, એ કેટલી બધી પૂણ્ય પ્રકૃતિ, કટલે બધે ઉત્સાહ અને કેટલા બધા ખંતનું પરિણામ હેવું જોઈએ, એ સહેજે કલ્પી શકાય તેમ છે.
સ્વ. મુનિશ્રીના ટુંકે પરિચય ગ્રંથપ્રકાશકે આ સાથે આપો. છે; ઉપરાન્ત એમના વ્યકિતત્વ માટે, એમનો સંક્ષેપમાં સંક્ષેપ પરિચય પ્રારંભના ત્રણ ઉતારાથી સહેજે થઈ જાય છે, એટલે મારે તેમના સંબંધમાં કંઈ કહેવા જેવું રહેતું નથી
(૧૦)
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિવપુરીમાં-શ્રીવીરતત્ત્વ પ્રકાશક મંડળમાં અભ્યાસ કરવા સાથેજ આપવાને તેમને શેખ લાગ્યા હતા, તેમ
જેમ સંસ્કૃતની પરીક્ષા સારાં સારાં પ્રસિદ્ધ પત્રામાં લખવાને પણ તેમને ઉત્સાહ ખૂબ હતા. મહત્ત્વાકાંક્ષા, એ એમના જીનમાં વણાઇ ગએલી વસ્તુ હતી, એમ કહીએ તે! ચાલે. ભગુવાની ઇચ્છા રાખતારા વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવા, સારા વિદ્વાનો સાથે જ્ઞાનચર્ચાઓ કરવી, સ્વયં ખૂબ-નવીન નવીન જ્ઞાન વધારવું જુદી જુદી દિશામાં પ્રગતિ સાધવી, અને જે જે વિષયમાં વિચારા સ્ક્રૂ, તે જગન્ સન્મુખ ધરવા, એ એમના જીવનની મુખ્ય ક્રિયાએ હતી. એજ કારણ હતુ કે એમણે જૈનધર્મપ્રકાશ, આત્માનંદપ્રકાશ, જૈન, જૈન જ્યોતિ, વીર, પ્રભાત, જૈનમિત્ર, જૈનસત્યપ્રકાશ, આદિ જૈનપા ઉપરાન્ત સરસ્વતી, માધુરી, ગંગા, કૌમુદી, પ્રજાબંધુ, પુસ્તકાલય, સાહિત્ય, શારદા, ખુદ્ધિપ્રકાશ, આદિ અજૈન માસિક અને વર્તમાન પત્રામાં ભિન્ન ભિન્ન વિષયના અનેક લેખા લખી, વિદ્ સમાજમાં ખ્યાતિ મેળવવા સાથે, તેમણે વિનાને અનેક વિષયો ઉપર વિચાર કરતા-શોધખેાળ કરતા કર્યાં છે.
:
તેમના સ્વર્ગવાસ, એ ન કેવળ મારા માટે, ન કેવળ અમારા સમુદાય માટે, અલ્કે સમસ્ત વિદ્ સમાજ માટે દુખતુ અને મેટામાં મેટી ખેાટનું કારણ બન્યું હતું. અને તેમાંયે શ્રી કરાચીતા જૈન સધને તે એટલું બધું આધાત ઉપજાવનારૂં બન્યું હતુ કે જેનું વર્ણન શબ્દારા ન કરી શકાય. અને તેટલા માટે કરાચીના સંધની અને ખીજા સ્નેહી, મિત્રા, ભકતાની પ્રેરણાથી તેમનું સ્મારક ફંડ ખોલવામાં આવેલું. આની શરૂઆત કરાચીમાંથી થઇ, અને કરાચીના સંધે સારી જેવી રકમ ભેગી કરી, કમીટી નીમી, કામ આગળ ચલાવ્યું.
પરન્તુ એ કુંડના ઉપયાગ કરવા ? એ વિચારણીય પ્રશ્ન હતા. અનેક મહાનુભાવા તરફથી અનેક પ્રકારનાં સૂચને થયાં; પરન્તુ
(૧૧)
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેના નામનું સ્મારક ખાલવામાં આવ્યું છે, એમના વ્યકિતત્વને, એમના જીવનના પ્રિય વિષ્ણુને ખ્યાલ કરીને એ નિર્ણાંય કરવામાં આવ્યા કે એ કુંડના ઉપયોગ શ્રી હિમાંશુવિજય સ્મારક ગ્રંથમાળા” તરીકે કરવા. અને તે ફંડમાંથી સારૂં સારૂં સાહિત્ય પ્રકટ કરવું અને તે શ્રીવિજ્યધર્મ સરિ ગ્રંથમાળાની પેટા ગ્રંથમાળા તરીકે રહે.
શ્રીહિમાંશુવિજ્યજીએ, પોતાની ટૂંકી જીંદગીમાં જે કંઇ સાહિત્ય પ્રવૃત્તિ કરી છે, તે ખાસ કરીને ગ્રંથાના સમ્પાદન કરવામાં કરી છે. ઉપરાન્ત મેં ઉપર કહ્યું તેમ-જુદાં જુદાં માસિકા અને પત્રમાં તેમણે જે લેખો લખ્યા તે, અને જે લેખા તેમના સગ્રહમાં અપ્રસિદ્ધ પડયા હોય, તે પણ એક સગ્રહ રૂપે પ્રકાશિત થઇ જાય, તો સારૂં, એમ મને અને મારા માનનીય ગુરૂભાઇ શાન્તમૂર્ત્તિ મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજીને પણ લાગ્યું. આથી એ બધા લેખા યત્ર તંત્ર વિખરાએલા હતા અથવા કંઇક એમના સંગ્રમાં કટિંગો કાખ્ય કરેલાં હતાં, એ બધા એકત્રિત કર્યાં. અને તેનુંજ આ પરિણામ છે કે લગભગ ૭૦ જેટલા લેખાના સગ્રડ આજે વિદ્રાની સમક્ષ મૂકવાને હું ભાગ્યશાળી થાઉં છું.
આ લેખોની છાંટણી અને લેખાના વિભાગે કરતી વખતે એ ધ્યાનમાં રાખવામાં આવ્યું છે કે જે લેખો થોડાક જ ફેરફાર સાથે લગભગ એકજ જાતના હતા, એવા વધારાના લેખે આમાં નથી આપવામાં આવ્યા; તેમજ કેટલાક એવા લેખો, કે જેમાં ઐતિહાસિક કે સાહિત્યિક કંઈ મહત્ત્વ નહિં જોવાયું, એવા લેખે પણ અલગ કરી દેવામાં આવ્યા છે.
એ કહેવું અસ્થાને નહિં ગણાય કે શ્રી હિમાંશુવિજયજીન માતૃભાષા મારવાડી હતી, ગમે તેટલા વિંક્રાત્ માણુસહાય, છતાં જી ભાષામાં લખતાં, માતૃભાષાની થોડી ઘણી ઝલકનો ભોગ બન્યા
( ૧૨ )
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિના નથી રહી શકતે. કદાચ તેમ ન બને તે પણ, બીજી પ્રાન્તિક ભાષામાં સર્વથા નિર્દોષ તે નજ લખી શકે. શ્રી હિમાંશુવિજયજીના ગુજરાતી હિંદી લેખમાં જ્યાં જ્યાં મને ભાષાદેષ જેવું જણાયું, ત્યાં ત્યાં મેં બનતે સુધારો કર્યો છે.
કેટલાક લેખોમાં પિતાના વ્યકિતત્વનો થએલે ઉલ્લેખ લેખનકળાને અનુકૂળ ન ગણાય, છતાં, હમણાં હમણાં અનેક લેખમાં એ ટેવ દેખાતી હેઈ, એ ત્રુટિ લન્તવ્ય છે, એમ ધારી, મેં તેમાં કંઈ ફેરફાર કર્યો નથી.
આમાં આપેલા લેખે પૈકી ઘણુ ખરા લેખો તે ઘણાજ વિદત્તાપૂર્ણ, અને અપૂર્વ પોળના પરિણામે લખાએલા છે, અને વિદ્યાનેને-શોધખોળ કરનારાઓને એમાંથી ઘણું ઘણું જાણવાનું મળે તેમ છે.
કેટલીક વસ્તુઓનું સ્પષ્ટીકરણ નેટમાં કરવામાં આવ્યું છે, છતાં પણ કેટલાક લે અમુક વર્ષો પહેલાં લખાએલા હેઈ, તે પછીના સમય દરમીયાન તે વસ્તુમાં ફેરફાર થયે પણ હશે. જો કે જે જે વસ્તુની માહિતી મને મળી હતી, તે તે વસ્તુમાં તો ફેરફાર મેં મળમાં અને કોઈ કોઈ નેટમાં પણ કરી નાખ્યા છે.
મારો વિચાર હતો કે આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના કે સારા વિદ્વાન સાહિત્યકાર પાસે લખાવવી, પરંતુ તેમ કરવામાં તૈયાર થએલું પુસ્તક લાંબો સમય રેકી રાખવું પડે તેમ જણાયાથી, અને વધારે વખત રોકી રાખતાં, તૈયાર થએલાં ફોર્મોને પણ હાનિ પહોંચે તેમ હોવાથી, એની ન્યૂનતાવાળી સ્થિતમાંજ પુસ્તક બહાર પાડવું એગ્ય ધાર્યું છે.
મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીના આમાં આપેલા લેખે વિદ્વાનોને ઉપયોગી થાય એ ઈચ્છી અહિં જ વિરમું છું. જૈનમંદિર, રણછોડલાઈન, કરાચી
વિદ્યાવિજય જે. વ૮, ૨૪૬૪ ધર્મ સં ૧૬
(૧૩)
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હિમાંશુવિજ્યજી સ્મારક ગ્રન્થ ૨ જે.
For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હિમાંશુવિજયજી સ્મારક ફંડ
સ્વર્ગસ્થ વિદ્વાન, વક્તા, લેખક અને સંસ્કૃતના કવિ ન્યાયસાહિત્યતીર્થં તર્કાલકાર, મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજીના ગત્ વર્લ્ડમાં હાલા મુકામે થએલા સ્વર્ગવાસથી સમસ્ત જૈનક્રામને જે આધાત લાગ્યા હતા, એ કાઇથી અજાણ્યું નથી. પ્રથમ તે સિંધ જેવા માંસાહારી અને વિકટ પ્રદેશમાં, મેટા રેગીસ્તાનને પસાર કરી, સેકંડે વર્ષોંના આંતરા પછી મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી અને મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજીએ, સિધમાં જવાનું સાઢુસ કર્યું”, અને તેમાં હાલા જેવા એક સિધના ગામમાં, આવા ભર યુવાન વયે એક તેજસ્વી સાધુનુ ચાલ્યા જવું, એ સમસ્ત કામને ભારે દુઃખકર્તા થાય, એ સ્વાભાવિક જ છે. છતાં જે કાળે જે બનવાનુ હાય છે, તેમાં કાઇ મિથ્યા કરી શકતું નથી. એટલે આપણું કર્તવ્ય તે। એજ રહે છે કે એ સ્વર્ગવાસી આત્માની શાન્તિ ચાહવી, અને તેમની સ્મૃતિ કાયમ રહે એવુ' કંઇ સ્મારક રાખવું
તે પછી જ્યારે મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી અને મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજી કરાચી પધાર્યા, ત્યારે તેઓશ્રીના ઉપદેશથી શ્રી કરાચીના સથે એક કમીટી મુકરર કરી, શ્રી હિમાંશુવિજયજી સ્મારક ફંડ ખોલ્યું, અને આ ફંડમાં જે રકમ થાય, તેને ઉપયાગ શ્રી હિમાશુવિજયજી સ્મારક ગ્રંથમાળા તરીકે કરી, સારાં સારાં પુસ્તકા, કે જે ઉક્ત બન્ને મુનિરાજો પસંદ કરે, તે કાઢવાં, અને આ ગ્રંથમાળા શ્રી વિજયધસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા ઉજ્જૈનની પેટા ગ્રંથમાળા તરીકે રહે, એવું ઠરાવવામાં આવ્યું.
અત્યાર સુધીમાં આ કુંડમાં લગભગ સાતેક હજાર રૂા,ની રકમ થઇ છે, જેમાં
૨૦૦૦ લગભગ શ્રી કરાચી જૈનસ ંધમાંથી
(૧૫)
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૧૦૦ પાડીવવાળા રોડ તારાચજી સાકલચજી માત ૧૦૦૦ મામ્બાસાવાળા ભાઇ મગનલાલ જાદવજી તરફથી. આ મેટી રકમો મુખ્ય છે. તે સિવાય જુદા જુદા ગામેાની અને મુંબઇમાં પણ લગભગ પાંદરસો જેટલી રકમ થઇ છે આ બધી રકમોને નામવાર હિસાબ એના રિપોર્ટમાં બહાર પાડવામાં આવશે. શ્રી હિમાંશુવિજયજીના સ્મારકમાં આ અગાઉ એક સંસ્કૃત ગ્રંથ આવ્યે છેઃ દાદાવ્રત કથાસંગ્રહ. હિમાંશુવિજયજી
પ્રકટ
આ
ગ્રંથ
શ્રી
કરવામાં સંસ્કૃત કથાઓને મહારાજે પોતાની વિદ્યમાનતામાં પોતે જ સપાદન કરવા શરૂ કર્યાં હતા. તે બહાર પડે, તે અગાઉ તેમના દુ:ખદ સ્વર્ગવાસ થયા ;એટલે એમનુ અધૂરૂ રહે- કામ શાન્તમૂર્તિ મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજીંએ પૂરૂ કરી આપવાથી તે ગ્રંથ બહાર પડી ચૂકયા છે, કે જે સાધુ મુનિરાજોને વ્યાખ્યાનમાં વાંચવાને માટે ઘણા ઉપયોગી છે.
ખીજોત્રંથ શ્રીહિમાંશુવિજયજીના લેખે!' બહાર પાડવા માટે અમે ભાગ્યશાળી થઈએ છીએ, સ્વર્ગસ્થના લેખાને જ્યાં ત્યાંથી ભેગા કરી, તેની ભાષા અને વિષયવાર ગોઠવણ કરી, વ્યવસ્થિત રીતે સંપાદન કરવાનું કામ સ્વર્ગસ્થના ગુરૂશ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજે કર્યું છે, એ વધારે ખુશી થવા જેવુ છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આમ એક પછી એક સારાં સારાં સામાજિક અને ધાર્મિક પુસ્તકા આ ગ્રંથમાળામાં બહાર પાડવાની અમે ઉમેદ રાખીએ છીએ.
કરાચી જેવા સિંધ પ્રદેશમાં સંસ્કૃત અને ગુજરાતીનાં જોઇતાં સાધના નહિ મળવા છતાં ‘પ્રભાત' પ્રેસના માલીકાએ, આવા સારા ગ્રંથ બહાર પાડવાની જે સગવડ કરી આપી, એ બદલ અમે તેમના આભારી છીએ. પ્રાન્ત-મહુમના સ્મારક કુંડની વૃદ્ધિ થાય, અને તેમાંથી સ ંખ્યાબંધ ગ્રંથા બહાર પાડવાની ગુરૂદેવ અમને શકિત પ્રદાન પ્રકાશક કરે, એટલુ ઇચ્છીએ છીએ.
(૧૬)
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
સ્વ. શ્રી હિમાંશુવિજયજી
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્વ. શ્રી હિમાંશુવિજયજીને ટૂંક પરિચય. આમાં આપેલા લેખના લેખક સ્વ. મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજીના જીવનને ટ્રેક પરિચય, તેમના સ્વર્ગવાસ વખતે અનેક પત્રમાં પ્રકટ થયો હતો, તેમાંથી સારરૂપે અમે અહિં આપીએ છીએ.
સ્વ. શ્રી. હિમાંશુવિજયજીને જન્મ મરૂભુમી (મારવાડના પાડીવ ગામમાં સંવત્ ૧૯૬૦ વૈશાખમાં થયો હતો. માતાનું નામ પાર્વતી, પિતાનું નામ વનેચંદજી હતું. વીશા પોરવાડ જ્ઞાતિના હતા. તેમનું નામ હિંમતમલજી હતું. હિંમતમલજીએ ૧૧ વર્ષની ઉમરે મારવાડી ભાષાનું જ્ઞાન સાધારણ મેળવી સંવત્ ૧૯૭૧માં હિંમતપૂર્વક પિતાજી પાસે કરનુલ જવાનું નકકી કર્યું અને જે સ્થળે પિતાના પિતાજી વેપાર કરતા હતા તે સ્થળે (કરનુલ ગામ) પોતે ગયા અને પિતા સાથે નાની ઉમરમાં વેપારમાં ઝંપલાવ્યું. વળી સાથે ઉર્દુ અભ્યાસ શરૂ કર્યો. વિક્રમ સંવત ૧૯૭૪માં તેમના પિતાજીએ મુંબઈમાં દુકાન કરી. હિંમતમલ પણ મુંબઈ આવ્યા. તેમને સમર્થ બ્રહ્મચારી તરીકે પંકાતા શ્રીયુત ચુનીલાલ કાનુનીને સમાગમ થયે. કાનુનીની વાતોએ હિંમતમલના દીલને ત્યાગ-તપ-વૈરાગ્ય માટે ઉત્તેજિત કર્યું, તેવામાં વળી બીજું નિમિત્ત આવી મળ્યું. શાસ્ત્ર વિશારદ નવયુગ પ્રવર્તક શ્રી, વિજયધર્મસૂરિજી કૃત બ્રહ્મચર્ય દિગદશને તેમના વાંચવામાં આવ્યું. અઢાર વર્ષની ઉમરે જીવનભર કુમાર વત જાળવવાનો નિર્ણય કર્યો. વળી આ પ્રસંગે શ્રી વિજયધર્મસૂરિશ્વરજી મુંબઈમાં પધાર્યા. હિંમતમલ ત્યાં પહોંચી ગયા. સેવાભક્તિ કરવા લાગ્યા. સાધુપણાની માંગણી કરી; પણ સાધુપણું એમ કયાં મળે તેમ હતું ? પિતાની રજા ને પોતાની પરીક્ષા કરાવવાની જરૂર હતી. હિંમતમલ બે વર્ષ સુધી સૂરિજીની પાછળ . આખરે એ સમર્થ સુરીશ્વરજીએ ઈદોરમાં સંવત
(૧૭)
For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૯૭૮ના વૈશાખ સુદ ૩ (અક્ષય તૃતીયા)ના શુભ દિવસે દીક્ષા આપી. હિંમતમલ મુનિરાજ શ્રી હિમાંશુવીજયજી બન્યા. સૂરીશ્વરજીના હસ્તદીક્ષિત તરીકે શ્રી હિમાંશુવિજયજી અંતિમ રહ્યા. સૂરિજીના ટુક સમયમાં સ્વર્ગવાસ થયેા. આ પછી આગ્રામાં ઉ. શ્રી ઇંદ્રવિજયજીની આચાર્ય પદવી થયા પછી શિવપુરીમાં તેમની વડી દીક્ષા થઇ તે તે જૈનસમાજમાં સુપ્રસિદ્ધ વક્તા ને વિચારક મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજીના શિષ્ય થયા.
અભ્યાસની તે તેઓશ્રીને અજબ લગની લાગી હતી. સાથે સાધુધર્મની તમામ ક્રિયા પણ ચીટવપુર્વક જાળવતા. તેઓશ્રીએ મુનિરાજ શ્રી. જયંતવિજયજી મહારાજ પાસે સસ્કૃત વ્યાકરણનું અધ્યયન શરૂ કર્યું. સાથે સાથે જૈન સૂત્રે પણ ભગુવાં શરૂ કર્યા, પણ તેમને તે વિશેષત: મુખ્ય જ્ઞાનની છતાસા હતી. તેમણે કાવ્ય અને અલકાર્ શાસ્ત્રના અભ્યાસ ન્યા. વિ. ન્યા. તીર્થં મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી પાસે કર્યો. કાવ્ય અને સાહિત્ય શાસ્ત્રને ઉંડા અભ્યાસ તેમણે કવિ રત્ન પ. શિવદત્તજી પાસે પૂરા કર્યાં. વળી દર્શનશાસ્ત્રને અભ્યાસ શ્રી વીરત્વપ્રકાશક મંડળમાં મંડળના પ્રધાનાધ્યાપક ષડદર્શનવેત્તા ૫૦ શ્રી ગમગોપાલાચાર્યજી પાસે કર્યું. સન્મતિ તર્ક સુધી જૈન ન્યાયપ્રથાને અભ્યાસ કર્યાં. તે ઉપરાંત નૈયાયિક, વૈશેષિક, બૌદ્ધ અને સાંખ્યદર્શનના સ્વતંત્ર ગ્રંથેાનું અધ્યયન કર્યું ....
કલકત્તા સ ંસ્કૃત એસોસીએશનની ન્યાયતી તથા સાહિત્ય(કાવ્ય) તીની પરીક્ષાઓ આપી. જૈનસમાજમાં એ તીર્થં થયેલા સાધુઓમાં તેઓ શ્રી એક જ છે. સાંખ્ય શાસ્ત્ર અને વ્યાકરણશાસ્ત્રની પણ મધ્યમાં પરીક્ષાઓ તેમણે આપી. તેઓશ્રીને હાલના દેવાસ મહારાજાના વરદ હસ્તે શીવપુરી ખાતે એક મેટા ઉત્સવ પ્રસંગે ‘તર્કાલ કાર’ની પદવી પણ એનાયત કરવામાં આવી હતી.
( ૧૮ )
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનેક પત્રમાં, જેવા કે સરસ્વતી, માધુરી, અનેકાન્ત, પ્રભાત, આત્માનંદ પ્રકાશ, વીર, વેતાંબર જૈન, જૈનધર્મ પ્રકાશ, જૈન મિત્ર, શારદા, બુદ્ધિપ્રકાશ, પીયુષ, જૈન પ્રકાશ, મહારાષ્ટ્રીય જૈન, દેશીમિત્ર, ખેડા વર્તમાન, મુંબઈ સમાચાર, સાંજવર્તમાન, ગુજરાત સમાચાર, વિગેરે સાપ્તાહિક, દૈનિક, માસિક, વૈમાસિક વિગેરેમાં ઈતિહાસ, સમાલોચના તેમજ સમાજ વિષયના એમના મહત્વના સંખ્યાબંધ લેખો પ્રસિદ્ધ થયા છે.
તેઓશ્રીએ પોતાના ગુરૂ શ્રી વિદ્યાવિ. મહારાજશ્રી સાથે રહી ભાષણે દ્વારા ઠેરઠેર જૈન ધર્મને પ્રચાર કર્યો હતે. માળવા, યુ. પી. વ્રજભૂમી, બુદેલખંડ, મહારાષ્ટ્ર અને ખાનદેશ તેમજ ગુજરાતમાં ગુરૂની સાથે વિહાર કરી સાધુતાનું પાલન કર્યું હતું.
મુનિશ્રીએ મુખ્યત્વે શિવપુરી, મુંબઈ અને ઈદેરને પોતાનાં વિદ્યાભ્યાસના ક્ષેત્રે બનાવ્યા હતાં.
તેમણે ધર્મવિયોગમાળા, જયંતપ્રબંધ, સિદ્ધાન્તરનિકા, પ્રમાણનય તત્ત્વાલેક, સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન લધુવત્તિ (સંશોધિત), જેની સપ્તપદાર્થ વિગેરે ગ્રંથ લખ્યા ને સંપાદન કર્યા છે.
છેલ્લે મુનિ સંમેલન વખતે ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં મહારાજ શ્રી પધાર્યા હતા, ત્યારે દરેક ઉપાશ્રયે ફરી જ્ઞાનને વિનિમય કર્યો હતો, જેઓ જ્ઞાની હતા, જ્ઞાન તરફ અભિરૂચિ રાખતા હતા, તેમને મુનિશ્રીની જીજ્ઞાસાથી ઘણે આનંદ થયું હતું, જેઓ પિલા જ્ઞાની હતા, તે મને એ
(૧૯)
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ના ગમ્યું. અમદાવાદથી તેઓ ગુરૂશ્રી. વિદ્યાવિજયજીની સાથે મારવાડ તરફ ગયા; છેલ્લુ ચતુર્માસ બરાટમાં કર્યું. ત્યારબાદ સીંધ જેવા માંસાહારી પ્રદેશમાં અહિંસાને બંધ આપવા પિતાના ગુરૂશ્રી વિદ્યાવિજયજીની સાથે તે તરફ વિહાર કર્યો અને અધવચ તેઓશ્રી ફક્ત બાર દિવસના તાવમાં જ સં ૧૯૯૩ ના ચૈત્ર વદ ૫ તા. ૧-૫-૩૭ના રોજ હાલા ગામમાં સ્વર્ગવાસ પામ્યા. સ્વર્ગવાસના સમાચાર જ્યાં જયાં મળતા ગયા, ત્યાં ત્યાં શેક દર્શાવવા સભાઓ મળી, તેમને લેકેએ આપેલી શ્રદ્ધાંજલિઓમાંની એકજ શ્રી બનારસીદાસ જૈનની, આ નીચે આપી, તેઓશ્રીના આત્માને શાંતિ મળે એટલું ઈછી વિરમીએ છીએ. वो गया, वो गया, संसार सागर का सहारा वो गया ।
रंग में भंग कर गया, दिल का प्यारा वो गया ।। बाल , ब्रह्मचारी था वो, वैराग्य सत् धारी था वो,
न्याय का तीर्थ था वो, आखिर सत् धारा वो गया । विद्याविजय का शिष्य था, जैन का गौरव था,
काव्य का फाजल था, लेखन हारा वो गया ॥ काम, मोह और क्रोध को बचपन से जीता था मगर, ___ समय जब आकर पडा आखिर सहारा वो गया ॥ नाम था हिमांशुविजय, जरूरत थी इस वक्त में,
धोखा दिया है वक्त पर, चेतन हारा वो गया ॥ ग्रन्थों की रचना करी तो विद्वान् घबरा गये,
काव्य जब निकले जवाँ से, वो गया तो वो गया । "बागो"पे ऐसा हाथ था, लेखन नहीं इस कलम में,
शांत था, गम्भीर था, जैन दोधारा वो गया ॥
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीहिमांशुविजयजीना लेखो
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
® संस्कृत विभाग ७
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
-: १ :
ईशप्रार्थना *
हिनस्मि' जीवं मनसाऽपि नाऽहं
भाषे न मिथ्या वचनं कदाऽपि ।
न चोरयेऽहं च परस्य वस्तु
न खण्डयामीश ! मदीयवीर्यम् ॥
परोपकारे हि भवामि सज्जो
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महत्सु वित्तेन भवामि नम्रः ।
प्रीतिं च धर्मे मम देशजात्यो:
संपादयन्त्वीश ! हितावहां भोः ! ॥
# आत्मानन्द प्रकाश-- भावनगर, पु. २९, अंक ७.
अत्र भविष्यत्कालो वेद्य: 'वर्तमानसामीप्ये भूते भविष्यति च वर्तमानवद्वा' इति व्याकरणविधानात् । एवं भाषे, चोरये, भवामि, इति स्थलेध्वपि बोध्यम् । अयं श्लाकः, छात्रालयस्थछात्राणां प्रार्थना करणायोपयुज्यते विशेषतः, सरलार्थकत्वात्, आत्मभावद्योतकत्वाच्च ।
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२
www.kobatirth.org
जिनेन्द्रस्तव:
-: २ :
जिनेन्द्रस्तवः *
अनन्तसौन्दर्य !" जिनेन्द्रचन्द्र !
तमः प्रणाशिश्च ! सुयोगिमुद्द ! | यदा तदा त्वं मम दृष्टिमार्ग
मुपैषि मुद, सा वदितुं न शक्या ॥१॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जिनेन्द्ररूपस्तु' जिनेन्द्र एव
जिनाऽऽस्यतुल्यं च जिनास्यमेव । नभोनिभं स्यान्नभ एव नान्यदेतादृशां
―
नहमुपमानवस्तु ॥२॥
सद्भक्तपूज्यपादाय " ६ पङ्कशोषयशस्वते | सच्चित्ताऽऽकाशकाशाय नमोऽस्तु जिनभास्वते ॥३॥
पूज्यानामपि पूज्यं हि व्रतेष्वसरं तथा । दानेष्वपि बृहद्दानं ब्रह्मचर्यं समस्ति यत् ||४||
*आत्मानन्द प्रकाश, भावनगर, पु. २९ अंक १० १ लोकेऽस्मिन् रूपकानुप्रासालंकारौ । २ हर्षद ! |
३ जिनतुल्य, अत्रानन्ययालंकारः । ४ जिनमुखं । ५ जिनपदो क्रम, सूर्यपक्षे किरणाः, ६ कर्दमः, पापं च ७ प्रकाशकाय । ८ भास्वानिव जिन:, जिन एव भास्वान् वा तस्मै ॥ अत्र वृत्तेरूपकमुपमावालङ्कृतिः अन्त्यानुप्रासादिकाश्च शद्वालङ्कारा जायति
॥
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीशान्तिनाथस्तुतिः
धर्मकीर्तिशिवानां यत् प्रौढपुष्टिप्रकारकम् । ब्रह्मचर्य भजध्वं तद् वाग्भटेनापि 'भाषितम् ॥५॥ दयादानक्षमाधर्मा भक्तिमंत्रादयः पुनः । ब्रह्मचर्याद्विना विश्वे न सिध्यन्ति सतामपि ॥६॥ न दुष्करं दुष्करकार्यमाधनं,
न दुष्करं दुष्करकष्टमर्षणम् । वह्नौ प्रवेशोऽपि न दुष्करः स्मृतो,
ब्रह्मव्रतं दुःकरदुःकरं त्वहो ॥७॥
श्रीशान्तिनाथस्तुतिः शान्तिजिनस्तुति:- उशान्तिः शान्ति ।
दद्यात् शीघ्रम् ॥१॥ साधारणतीर्थकराः- तीर्थेशा वः।
सम्यक् पान्तु ॥२॥
*आत्मानन्द प्रकाश, भावनगर, पु. २८ अं. ८. १ वागभटकृतेऽष्टाङ्गहृदये ग्रन्थे। २ सहनम् ।
३ 'अत्युक्ता' गतिना ७ 'स्त्री' नामना प्रथम भाभा થાય છે. આના કુલ ૪ ભેદો પસ્તારથી થાય છે. તે પૈકી આ પહેલે ભેદ છે. આ “ણી છન્દને કેટલાક આચાર્યો પછન્ન પણ કહે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीपाश्वनाथस्तुतिः
वाग्देवीस्तुतिः
जैनीगी । कुर्याद् बोधिम् ॥३॥ निर्वाणी स्याद् । वस्सौख्याय ॥४॥
शासनदेवीस्तुतिः
श्रीपार्श्वनाथस्तुतिः
पार्श्वनाथस्तुतिः
साधारणजिनाः
पार्श्व' तं शक्राय॑म् । सद्वन्द्यं वन्देऽहम् ॥१॥ अर्हन्तः श्रीमन्तः । निर्मोहा दद्युः शम् ॥२॥ सज्ज्ञानं कल्याणम् । भव्यानां कुर्याद्वः ॥३॥
ज्ञानम्:
जुमा सश५ श्री भयन्द्र प्रभुनु स्वा५ टीयुत छन्दोऽनुशासनम् अध्याय २ सूत्र . 'अत्युक्तार्या गौ स्त्री'...पद्ममित्येके । “वीरं देवं नित्यं वन्दे" नामनी प्रसि स्तुति पय मा मां સમજવી. આ ઇન્દના દરેક પાદમાં બે ગુરૂ વર્ણ હોય છે.
૧ છન્દના મૂળ ર૭ (સતાવીશ) ભેદમાં મળા ભેદના આઠ ભેદ પૈકી નારી નામના પહેલા ઇન્દમાં આ સ્તુતિ છે. જુઓ सर्व शास्त्रपार गत मायाय श्री हुभयन्द्र भूरिनु वापस छन्दोऽनुशासनम्, अध्याय २ सूत्र 10 'मध्यायां मो नारी' मा छन्दना એક પાદમાં ત્રણ જ ગુરૂ અક્ષર હોય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
पार्श्वयक्षः
महावीर:
ज्ञानमः
www.kobatirth.org
श्रीमहावीरपरमात्मस्तुतिः
सिद्धादेवी:
श्रीपार्श्व यक्षेशः । धत्तां मां धर्मे सः ॥४॥
-: ५ :
श्रीमहावीर परमात्मस्तुतिः
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
साधारणतीर्थकरा:-- सर्वे सर्वाः सिद्धार्था ये । युष्माकं ते सिद्धिं दद्युः ॥ २ ॥
"पापस्त्यक्तं दुःखैर्भुक्तम् । वीरं नाथं वन्दे बन्धम् ॥१॥
ज्ञानज्योति विश्वद्योति । जैनास्याब्जं प्राज्ज्यं स्तौमि ||३||
सिद्धादेवी मातङ्गश्च । भव्यानां सत् सौख्यं कुर्युः ॥४॥
weat bata
प्रतिष्ठानामती छन्नी तिनो 'कन्या' नामना पड़ेवा छन्दमां આ શ્રેય છે. આના ૧૫ ભેદા થાય છે. જુએ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી भयन्दायार्यनु छन्दोऽनुशासनम् 'प्रतिष्ठायां गौ कन्या' अध्याय २ सूत्र १४, २ छन् प्रयेाक्षर थाय छे.
For Private and Personal Use Only
2
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीमहावीरप्रशस्तिः
श्रीमहावीरप्रशस्तिः
१वन्द्यो वीरविभुः सदैव जिसने तोड़े सभी कर्मको बोधी गौतम आदि विप्र विबुधो, रस्तो बतायो भलो । दुक्वम्मप्पवणो जणा बि बहुमो संतारिदा सव्वधा शे वंदिजदि मे हिमंसुबतनो लोगुत्तलो गांड्चिनो ॥१॥ नमोऽस्तु वर्धमानाय ध्येयाय ध्यानिनां तथा । वन्द्यानामपि वन्द्याय स्तुत्यानाञ्च स्तवाहते ॥२॥ नेत्रे च वक्त्रं च जिनेशितुश्चेत्
कीर्तिस्तदा पंकजनुः श्रियाः का? । विश्वप्रतोषी च जिनस्वरश्चेत्
मूल्यं घनस्यास्ति न बर्हितोषः ॥३॥ निसर्गसौगन्ध्ययुते जिनेन्द्र !
मुखे त्वदीये त्वरविन्दजिष्णौ । सरोजवुद्धया भ्रमरा भ्रमन्ति
तथाऽपिचित्रं न ममाऽस्ति किञ्चित्॥॥
*आत्मानन्द प्रकाश, भावनगर, पु. २८, अंक ९.
આ માં કવિએ અનુક્રમે સંસ્કૃત, હિન્દી, ગુજરાતી, भा२१॥ी, पात, शौ२शेनी, भाभी, पैशायी, म, युविधा पैशाची ભાષા આપી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीमहावीरप्रशस्तिः
१भक्तामरप्रणतमौलिमणिप्रभाणां
कान्त्या सुरञ्जितपदाजयुगं श्रयेऽहम् । भवाम्बुधौ शिवजुषत्रिशलाङ्कजस्य
पोतायमानमभिनभ्य जिनेश्वरस्य ॥५॥ सार्द्ध स्वचित्तैर्मुमुचे जलं शुमे
सैद्धाथिदेहे सुरपर्वते सुरैः । स्नात्राम्बुलक्ष्यात् नयनाम्बुभिस्तदा
हर्षोद्गतैर्देवमुदा युतो गिरिः ॥६॥ २यः संस्तुतः सकलवाङ्मयतत्त्वबोधा
__ रुत्पन्नधीधनजनैः सुमनोभिरामैः । स्याद्वादतत्त्वप्रतिपादनकौशलेन
निष्पक्षपातसमताधृतितोऽन्तिमेशः ॥७॥ मेरुः किं प्रभया स्वया दिविषदः पीतान् विधत्ते हि नः ? किं वा दिक्कमरोद्यति: सुरगिरौ तद्धारजा किं नमः ? । कि देहो नु जिनेशितुः कनकभं कान्त्या स्वया लिम्पते
आशङ्का मनसीति चित्रविषया स्नात्रेऽजनि स्वर्भुवाम् ॥८॥ नेते कजे किंतु जिनेन्द्रनेत्रे नेदं सरोजं तु जिनेन्द्रवक्त्रम् । भ्रान्तोद्विरेफोऽसि तिरस्कृतोऽभूत् इत्यप्सरोभिर्धमरस्सहासम्॥९॥
१ भक्तामरादिपदकल्याणमंदिरचरमपदसमस्यापूर्तिः । २ भक्तामरद्वितीयश्लोकपादपूर्तिः । ૩ આ બન્ને કે પ્રભુ શ્રી મહાવીરના મેરૂ પર્વત ઉપર भत्तात्रीलिप प्रसंगना.
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महावीरमोक्षविल पः
महावीरमोक्षविलापः
(अनुष्टुप्) हा (!) देव ! किं कृतं स्वामिन् ! अस्माकं चित्तचन्द्रमः । जाता निर्मायकाः सर्वे कलौ हालाहलोपमे ॥१॥ अहो (!) स्वर्भू-भुवोलोक-त्राता यातोऽधुना शिवम् । 'त्रैलोक्यभावतीक्ष्णांशु स्वरों भगवान् गतः ॥२॥ नन्दिवर्धनभूपाद्या गौतमादिमहर्षयः । वीरा धीरा भवन्तोऽपि विलपन्ति सुराधिपाः ॥३।।
(उपजाति) क्क वीर ! यातो बहुकष्टकाले
धन्वन्तरिस्त्वं बहुरोगयुक्तान् । मुक्त्वा , दयालो ! यदि नः समं हि
तिष्ठेस्तदा का क्षतिराऽऽस्पृशेत्त्वाम् ||४|| अस्तोऽद्य लोके जगतीप्रदीपो
___ जातश्च तेनैव महान्धकारः । सर्वे च भूताः स्वमनोऽनुकूला
न धर्मतत्त्वं प्रविदन्ति मूढाः ।।५।।
*आत्मानन्द प्रकाश भावनगर पु. २९ अंक ४.
१ त्रिलोकस्थपदार्थप्रकाशने-(ज्ञाने) सूर्यः । ३ स्वच्छन्दचारिणः ।
२ दीप्तः
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महावीरमोक्षविलापः
केचित्तु धर्म 'प्रलपन्ति कामे
केचिच्च हिंसाकरणे वदन्ति । केचिद्विवादे कपटे च केचि
दित्थं लपन्तो विवदन्ति पापाः ॥६॥ ईर्ष्यादिदोषैश्च परस्परं ही (!)
दुराशयाः श्वान इव स्वजात्या । भक्तायमाना जिन! शासनं ते
प्रनिन्दयिष्यन्ति हहो (!) किमु स्यात् ? ॥७॥ एवं प्रदीप्तो "दवपावकोऽत्राऽऽ- .
लंभामहे के जलरूपमीश!? ब्रवीतु वीर ! प्रहताऽखिलाघ!।
किं त्वत्समोऽत्र "क्षमकोऽस्ति कोऽपि ? ||८|| सूर्यप्रभे वीरविभौ प्रयाते
लोकादमुष्मात्तु शिवं, कलौ हा !। पापान्धकारः प्रसरीसरीति
'भव्याब्जवारा मलिनीभवन्ति ॥९॥
१ अत्रार्थतः प्रलपियन्तीति भविष्यकालो वेद्यः 'वर्तमानसामीप्ये भूत भविष्यति च वर्तमानवद्वेति व्याकरणनियमात् एवमन्यत्राऽपि ।
२ भक्ता इवाचरन्तीति भक्तायमानाः, वस्तुतस्तु न भक्ता इत्यर्थः ।
३ शासननिन्दायोग्यं व्यर्थक्लेशादिकार्य कृत्वान्यार। कारयिला निन्दायोग्यं करिष्यन्तीतिभावः । ४ दवाग्निः । ५ शान्तिकता ।
६ सूर्यतुल्ये । ७ पापमेवान्धकारः । ८ भव्य! एव कमलसमूहा: । ९ संकोचं-अवनति प्राप्नुवन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१०
www.kobatirth.org
3
श्रीमहावीर जन्मपञ्चकम्
मोहादिचौराश्च यदृच्छयैव
सत्तत्वलक्ष्मीं भविनां हरन्ते ।
पोखण्डिघूका: प्रबलं सुलभ्य
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
'सम्यक्त्वहंसं बहुदुःखयन्ति ||१०||
युग्मम्
श्रयामहेऽद्य कं नाथं कञ्चाऽयं ब्रूमहे स्वकम् । कञ्च नत्वा स्वमौलिं च पवित्रीकुर्महे विभो ! | ११||
भावोदधोते प्रभौ याते हस्तिपालादिकै नृपैः । द्रव्योद्योतः कृतो दीपैस्ततो' दीपालिकोङ्गता ॥ १२ ॥
-O
-: ८
श्रीमहावीरजन्मपञ्चकम्
यस्योपदेशाज्जगदाप शान्ति,
यस्योपदेशात् सुदया ससार ।
असारलोकश्च गतः ससारतां,
तं स्तुत्यकृत्यं प्रणमामि वीरम् ||१||
१ मिथ्योपदेशेनान्ये मतान्तरीयाः सद्धर्म दूषयन्तीतिभावः । २ अपराध दुःखं वा ! ३ सत्यप्रकाशे ( वीरप्रभौ ) । ४ तेजः कायजन्य आलोकः । ५ तद्दिनादारभ्य । ६ उद्भूता दीपालिपर्वत्वेन जातेति भाव: ।
* जैन धर्मप्रकाश, भावनगर.
For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीवुटेरायजीमहाराजस्य स्तुतिः
सत्याग्रहस्य प्रभवोऽभवद् यः
सज्झानसूर्यः कृतिसाधुधुर्यः । साम्यस्य मूर्तिः स्तवनीयकोति
वीरं तमीडेऽचलतुल्यधीरम् ॥२॥ अहो! प्रभावो जिनजन्मजन्यो
वाचां परः सम्प्रबभूव धन्यः । नद्यो नभः संसृतिजाश्च भव्याः
सद्यः प्रसेदु स्म भवन्ति नव्याः ।।३।। सिद्धार्थवंशोऽभवदद्य वन्द्यः
सिद्धार्थभावं च गतः प्रभावम् । माता सुसाता त्रिशलाऽपि जाता
वोरं प्रस्य त्रिदशाऽय॑ पुण्या ॥४॥ धन्या तिथिर्यत्र तु धीरजन्म,
मान्य स्थलं यत्र च वोरजन्म | कालोऽपि शाली सुभगश्च देश:
शस्या वयं यत्र च वीरजन्म ॥५॥
-
-
-
श्रीबुटेरायजीमहाराजस्य स्तुतिः मोहान्धयारप्पविणाससुजे
सम्मत्तचारित्तवियाणधुज । पमायसत्तुं मुणिवग्गमित्तं
वन्दे गुरुं बुद्धिविजेउ पुजं ॥१॥
For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२
श्रीवुट्टिचन्दमुणीसराणं थुई
संदिक्खिया जेण महाणुभावा
संमिक्खिया जेण जडाजणा वि । संरक्खिओ जेण जिणस्स धम्मो
विजेउ सो बुद्धिविजेउ भिक्खू ॥२॥
श्रीवुविचन्दमुणीसराणं थुई*
आबालाउ विरागी,
दुक्खतत्तजणाण किवासमुद्दो । किवारामो खु गिम्हे,
भविअमोअवुडचन्दो वा ॥१॥ अणेगगुणगणजुत्तो,
अणेगतवस्तिसेविअपयपउमो । अणेगबुहरायथुओ,
आसि सिरिखुविचन्दमुणिपो ॥२॥ परमसुक्खहेउ तं, सन्तिभाविअमाणस । वन्दे परमलाहत्थं, बुढिचंद मुणीसरं ॥३॥
*श्रीजैनधर्मप्रकाश, भावनगर.
For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीवृद्धिचन्द्रमुनीश्वराणां स्तुतिः
-: ११ :
| श्रीवृद्धिचन्द्रमुनीश्वराणां स्तुतिः ।
आबाल्याद्वैराग्यवान् दुःखतप्तजनानां कृपासमुद्रः । कृपाऽऽरामः खलु ग्रीष्मे भविक मोदवृद्धचन्द्रो वा ॥१॥
अनेक गुणगणयुक्तोऽनेकतपस्विसेवितपदपद्मः । अनेकवुधराजस्तुत आसीच्छ्रीवृद्धिचन्द्रमुनिपः ॥ २ ॥
परमसौख्य हेतुं तं शान्तिभावितमानसम् । वन्दे परमलाभार्थ, वृद्धिचन्द्र मुनीश्वरम् ॥ ३ ॥
यस्य क्षान्तिगुणो महान्
मुदिरवत् क्रोधाग्निसंशामकः, यस्याहो चरितामृतांशु किरणै
स्तापो भुवां नाशितः । श्रुत्वा यस्य कथां शुभां
जनगणो मुक्तौ सदोत्तिष्ठते, सोऽयं वो वितनोतु भद्रपदवीं श्रीवृद्धिचन्द्रः प्रभुः ॥ १ ॥
* जैन धर्मप्रकाश भावनगर, पु. ४९, अंक ६
For Private and Personal Use Only
१३
3
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यथार्थगुरुः
-: १२ :
यथार्थगुरुः
शिष्यस्य कल्याणकरो गुरुः सन्
निःस्वार्थभावात्सुखमार्गदर्शी । शुद्धात्मशक्त्या च तपोबलेन
शिष्योपदेशी, न तु शिष्यतापी ॥१॥ दिव्यार्थदत्वात् गुरुरस्ति देवो
निष्कारणप्रीतिकरः पिता च । इष्टार्थसंयोजितया तु मित्र
. सर्वाप्तरूपः कथितो गुरुः सन् ॥२॥ त एव वेद्या गुरवो यथार्थ
शिष्यस्य कीर्ति च समुन्नतिं ये । कुर्वन्ति नीरागदृशा समन्तात्
पितेव तं क्षेमपथे धरन्ति ॥३॥ शिष्यस्य शक्तिः सुयशो गुणावा
गुरुप्रसिद्धयै भुवि सम्भवन्ति । अतः समिच्छेत्सुयशोऽभिलाषी
स्वतोऽधिकं शिष्ययशो विधातुम् ॥४॥ सर्वस्येच्छेद् यशो हर्तु शिष्यस्य तु विवर्धयेत् पराजयोऽपि शिष्यात् स्वात्, भूयसे श्रेयसे भवेत् ॥५॥
*उद्यनपत्रिका संस्कृत पु. ७ अंक ८-१०.
For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिरीविजयधम्मसूरिपसत्थी
गुरुत्वं न प्रभुत्वाय न स्वसौख्यस्य सिद्धये । किन्तु शिष्यमहोत्कर्ष कर्तु कर्तव्यमादिमम् ॥६॥
----: १३ :॥ सिरीविजयधम्मसूरिपसत्थी ॥
(आर्याछन्दः) जम्मो जस्स सोरटु
देसम्मि रामचन्दस्स गेहम्मि । दिक्खेसिवुट्टिचन्दा
संवुत्ता विरत्त वुत्तीआ ॥१॥ सेविऊण गुरुचरणी
मणवायकायप्पजोगओ जेण । ओसिं पाविअ तेसिं
बुहीहूय बोहिआ बहुणो ॥२॥ जेण बहुदुक्खमालं
सहिउं कासीअ ठाविआ साला । पाढिअ सावगबाला
गंथाण विकासिआ माला ॥३॥
विजसहासु जेणं
जइणं तत्तं पगासि सम्मं ।
For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिरीविजयधम्मसूरि पसत्त्थी
घर
मुणिओ मग्गो रम्मो
धम्मस्स य दंसिओ मम्मो !४!! ठाणे ठाणे विजा
गारा ठविआ विजवुद्वीप । देसिआ णाण राणा
अधम्मिणो वि बोहिआ जेण ॥५॥ जो अखंडिअसुकम्मो,
जं वुहा नया, जेण कहिओ धम्मो । जा पढिऊण पसिद्धा
सिस्सा जस्स जहिमजगुणा ॥६॥
चउपणवरिसाउस य
पूरिअ सिवउरीअ मंगलपाय । निव्वाणमहेसि जस्स
म धम्मसूरी विजेइ सया ॥७॥
समायष्पसोहयस्स
सुगुरुणो गुणरयणरयणायरस्स । धम्मसूरिस्स चन्दो
जलजसस्स णमो त्थु पुजस्स IN
A
HINDI -- -
For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काव्यारामकलिका
RDARAJainman
काव्यारामकलिका. * आदिजिनस्तुतिःनाभेयो बहुशास्त्रवर्णितयशा नाभ्यङ्गजं स्तौम्यहम् ।
नाभेयेन सुदर्शितः शिवपथस्तस्मै नमो में सदा ॥ नाभेयात्सुखदं मतं प्रकटितं तस्य प्रभावो बहुः ।
__ नाभेये सुमतिं धरन्तु भविनो नाभेय ! नन्दि दिश ॥२॥ आदिमजिनस्तुतिःआदि तीर्थकरं वन्दे, विश्वदुःखप्रणाशकम् ।
एकेनाऽपि कृतो येन ,पितुर्वशः प्रकाशवान् ॥२॥ कल्याणकन्दस्य पादपूर्तियुक्ता प्रथम जिनेद्रस्तुतिःनिर्याततन्द्रं ननु चन्द्रजिष्णुं,
पादप्रचारैर्जगतीं पुनानम् । भव्याधिद्धिष्णुकमानमामि,
कल्याणकन्दं प्रथमं जिनेन्द्रम् ॥३॥ श्रीशान्तिजिनस्तुतिः'शान्तिविश्वभयप्रणाशनपटुः शान्ति स्तवीमीश्वरं,
शान्तीशेन विनाशमेति दुरितं श्री शान्तये मे नमः ।
*जैनधर्मप्रकाश पु. ४५, अंक ९, १०, ११, १२ तथा पु. ४७, अं२
૧ આ લેકમાં વ્યતિરેકાલંકાર છે. ર આ લોકમાં વૃત્યનુપ્રાસ આદિ અલંકરે છે તથા આઠે વિભક્તિઓ છે.)
For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काव्यारामकलिका
शान्ते: शान्तिको भवेदनुभवः शान्तेश्चरित्रं शुभं, शान्तौ सन्ति हिमांशुनिर्मलगुणा शान्ते! सुशान्ति दिश ॥४॥ श्रीपार्श्वनाथस्तुतिःदृष्टोद्य काले प्रकटप्रभावः,
श्रीपार्श्वनाथः पृथुपुण्यलभ्यः । दुःखाग्निदग्धासुमतेऽम्बुवाहो,
भवाब्धिभीताय महान् हि पोतः ॥५॥ श्रीपार्श्वनाथस्तवनम्:पार्श्वप्रभो! प्लुष्टपरारिपुञ्ज !
त्रैलोक्यकाइक्ष्यामलपादपद्म !। अनन्यसामान्यगुणप्रसिद्ध,
गुणाप्तये त्वां प्रणमामि नाथ ! ॥६॥ श्रीवर्द्धमानतीर्थकृत्स्तुतिःवीरो योगिविलासिपूजितपदो वीरं भजध्वं जनाः ।
वीरेण स्फुरिता नृदेवविहगा वीराय कुर्वे नमः ।। वीरानशुरशेषपापपटला वीरस्य धर्मो महान् । वीरेऽनन्तगुणा विशेषसुखदाः श्रीवीर ! मुक्ति दिश ॥७॥
૧ આ લેકમાં રૂપકાલંકાર છે.
૨ આ કમાં આઠે વિભકિત છે અને “અનુપ્રાસ આદિ અલંકારે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काध्यारामकलिका
वर्द्धमानप्रभुस्तुतिः
यस्येच्छा किल सौख्यस्य सेवतां स प्रभुविभुम् ।
महावीरं नृदेवेशं सकलार्थप्रदायिनम् ॥८॥ वीरजिनस्तुतिः'चराचरप्राणिमयूरमेघे, विद्वन्मनोऽम्भोजविकाससूर्यम् ! मोहादिरोगार्दितमय॑वैद्य, वन्दे हि वीरं सुरसेवितं तम् ॥९॥ भक्तामरसमस्यापूर्तिः वीरस्तुतिः'सिद्धार्थनन्दन ! विभो ! विगताखिलाऽय!।
दु:खस्पृशां मरणजन्मजराघरूपे ॥ त्वां पोतवन्मुनिगणोऽघवतां प्रचष्टे ।
आलम्बनं भवजले पततां जनानाम् ॥१०॥ प्रभुरिति गौतममुनिभिः काम इति तरुणीभिर्महावीरः ।
बृहस्पतिरिति सुरेन्द्रैवैद्य इति रोगिभिश्च मेने ॥११॥ संसारदावानलदाहनीरस्य पादपूर्तियुक्ता वीरस्तुतिः"आतङ्कनीहारहरं पतङ्गं, पापौघपङ्कप्रविशोषकं च । सदजपण्डस्य विकाशहेतुं, नमामि वीरं गिरिसारधीरम् ॥१२॥
૧ આ કલેકમાં રૂપકાલંકાર છે. ૨ આ લેકમાં ઉપમા, અનુપ્રાસ આદિ અલંકારે છે. ૩ આ લોકમાં ઉલ્લેખાલંકાર છે. I ! આ લેકમાં ઉપમારૂપક છે અને સંસારદાવાનલદાહની એ ગાથાની પાદપૂર્તિ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२०
www.kobatirth.org
5
काव्यारामकलिका
'कृतापराधेऽपि जने' पादपूर्तिरूपा वीरस्तुति:'सर्वातिशयबोधाय, सर्वातिशयशुद्धये । सर्ववागीशपूज्याय श्रीवोरस्वामिने नमः || १३ ||
साधारणजिनस्तुतिः - अपार्थजन्मानमवैमि तं तु,
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
साधारणप्रभुस्तुतिः -
'प्रभो ! विधूताखिलदोषराशे ! निभ्रान्तविज्ञानसमुद्रचन्द्र ! विमोचयाष्टादशदोषजाते - दुःखैर्विचित्रैः कबलीकृतं माम् ॥ १४॥
संप्राप्य लक्ष्मीमिव दानभीतं,
-
येन स्तुता नो जिनचन्द्रपादाः |
सत्यां च मत्यां विमुखं तु (व) शास्त्रात् ॥१५॥
ईश्वरलक्षणम्ः
मोहद्वेषस्मयत्यक्तः सर्वकर्मविवर्जितः यः समस्तार्थदर्शी च स ईशः पूज्यते बुधैः ॥१६॥
जैनधर्मः
जिनकथितोऽयं हितकरधर्मः नरपतिनन्द्यो बुधपतिवन्द्यः || ||१७||
For Private and Personal Use Only
૧ આ લેાકમાં અતિશયાક્તિ છે અને ‘કૃતાપરાધે’ સકલાત્ સ્તાત્રના સત્તાવીશમાં શ્લોકની પાદપૂર્તિ છે. ૨ આ Àાકમાં અનુપ્રાસ અને રૂપક છે. ૩ सभां विना शब्द सिवाय 'विनक्ति' 'तुल्ययोगिता' 'उपमा' अने अनुप्रासना ले छे.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
काव्यारामकलिका
'विना श्रीजैनधर्मात्तु जन्म व्यर्थ मनीषिणाम् । दिवसस्येव निशायाः शशिना विना ॥ १८ ॥
विना
२
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्वदुःखविनाशी यः सर्वसिद्धिप्रदायकः । शान्तिदो यश्च जैनः सः धर्मोऽस्तु मे भवे भवे ॥१९॥
शिरीषपुष्पसमृद्धी - स्त्रीराज्यस्वर्गजं सुखम् । न याचे जैनधर्मात्तु विना भोगिभयंकरम् ||२०||
जिनधर्मवाणीस्तुतिः -
सौरव्यदं त्रिजगत्सेव्यं
प्रस्तुत्यार्हतशासनम् । Eraseमातीं वाणीं त्रैलोक्याऽऽतापहारिणीम् ||२१||
२१
अनेकान्तवादस्य ( स्याद्वादस्य ) स्तुतिः - एकान्तेऽघटमानत्वाद् वस्तुतत्त्वस्य सर्वथा | अनेकान्तस्ततः कान्तः स्वीकार्यः कान्तमिच्छता ||२२||
अनेकान्तोपदेष्टारमनेकान्तस्य पालिनम् । अनेकान्तस्य नेतारं नमस्कुर्वे क्षणे क्षणे ॥२३॥
किं कर्णेन्द्रियलब्धिर्हि विना जैनागमश्रुतिम् । (का) नेत्रप्राप्तिर्यया हीष्ट दृश्यं दृष्टं न वै कदा ||२४||
For Private and Personal Use Only
૧. આ લેકમાં માલાવિતાકિત, ઉપમા, તુલ્યયાગિતા અને અનુપ્રાસ છે. ૨ આ લેાકમાં વિનાકિત અને લુપ્તેાપમા છે. ૩ આ શ્લોકમાં વિનાકિત, અર્થાન્તરન્યાસ અને શ્રુત્યનુપ્રાસ અલ`કારી છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काव्यारामकलिका
विद्या ( सरस्वतो) स्तुतिः
गर्वात्तु नाप्यते विद्या सती सातकरा नृणाम् । विना विद्यां न तत्त्वं च तत्त्वाहते कृतः सुखम् ॥२५॥ निर्मलं दर्शन विद्या नवीनो हि दिवापतिः ।। अहार्या श्रीः खलु चोरैर्विना स्वर्णेन भूषणम् ॥२६॥
या कृत्स्नासुमतां सदा सुखकरा यां सेवते सद्गणो भारत्या लभते मुदं शिशुगणस्तस्यै कुरुध्वं नमः । यस्याः पूज्यतमा भवन्ति भविनो यस्याः प्रभावो महान् यस्यामस्ति शुभो बृहद्गुणगणः सा गीः प्रदद्यान्मतिम्॥२७॥
'स्ताव स्तावं सुगुणकलितां भारति ! त्वां सदाऽहं धारं धारं हृदि च यतनात्सार्ववक्त्राजपताम् । स्मारं स्मारं कृतिजननुतां भव्यसौख्यप्रदात्री याचे मातः ! सुवचननिधे ! ज्ञानदानाय शीघ्रम् ॥२८॥
ज्ञानविरुद्धजीवानां सौख्यं नास्त्येव किञ्चन । शर्मणां कारणं ज्ञानं वदन्ति हि मनीषिणः ॥२९॥
૧ આમાં વિનેતિ અને અનુપ્રાસાલંકાર છે. ૨ આમાં ભિન્નરૂપક, વિભાવના, વ્યતિરેક અને વિરોધાભાસ છે. ૩ આમાં સાત વિભકિત છે. ૪ આમાં રૂપાલંકાર છે.
For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काव्यरामकलिका
विद्यया प्राप्यते द्रव्यं, विद्यया लभ्यते यशः । विद्यया ज्ञायते शास्त्रं, विद्यया मुच्यते भयम् ॥३०॥ २सौन्दर्यधनसंयुक्ता अपि सजातिवंशजा: । निर्विद्या न हि शोभन्ते, निस्तेजा इव चन्द्रमा: ॥३१॥ अविनयो विद्यया युक्त-श्चेद् बुधैः शस्यते बहु ।
सितायोगो यथा क्षीरे, ऐश्वर्यै नम्रता यथा ॥३२॥ साधारणदेवगुरुधर्मस्तुतिः'प्रोप्ताखिलारोग्यधनं प्रमुक्तं,
त्यक्ताखिलाशं करुणाब्धिपूर्णम् । सर्वत्र पथ्यं च सदा च तथ्यं,
देवं गुरुं च प्रणमामि धर्मम् ॥३३॥ "स्तव्यो भावाजिनेन्द्रश्च, गुरु: सेव्यो महाव्रती ।
कार्यो यत्नः सता नित्यं, ज्ञानशक्तेः प्रवर्द्धने ॥३४॥ शत्रुञ्जयतीर्थाधिराजस्तुतिः*आत्मानमातङ्कगतं भयेभ्यः,
शान्तिप्रदो मोचयितुं क्षमो यः । बाह्यान्तरारेश्च विजापको यः
शत्रुञ्जयो नाम यथार्थनामा ॥३५।।
૧ આ લોકમાં પ્રતિવસ્તૂપમાલંકાર છે. ૨ આમાં વિનકિત અને ઉપમા છે. ૩ આમાં સમ તથા શ્રોતમાલો માલંકાર છે. ४ मामा ३५४ छे. ५ मामा कृत्यप्रत्ययोना ९२९५ छ.
For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२४
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैनागमसाहित्ये दर्शनशास्त्रम्
सोऽयं गिरिश्चित्तविशुद्धहेतुन्याय्यो मया मोचयितुं करात्तु ।
कर्तव्यमेतत् प्रथमं हि मे तत्,
स्वप्राणनाशेऽप्यनुपेक्षणीयः ॥ ३६ ॥
युग्मम्
-: १५ :
जैनागम साहित्ये दर्शनशास्त्रम् *#
,
भोः ! भोः ! दर्शनविमर्शनदत्तचित्ताः ! चेतस्विनः ! दर्शनशास्त्रं नाम स्वर्गापवर्गमार्गदर्शनप्रदीपः सर्वविद्यासु शेखरायमाणा विद्या, मानवजन्मवृक्षस्याक्षुण्णं फलं, ग्रीष्मेऽप्यतापकरः प्रकाशः, अकम्पकरं शैत्यं, अक्लेदकरं स्नानं अनास्य क्लेशकरं हाम्यं, अनौषधमारोग्यमस्ति । तदेव विविधमततर्क मार्गाणां कुलपर्वत इव नदी वेगानां जनकमजनि ।
भगवतस्तीर्थकृतः श्री ऋषभदेवस्यानन्तरं जैनदर्शनमाविर्बभूव । ततश्च यथाप्रयोजनं यथापात्रं यथाबुद्धि च 'कपिलादिभ्यः सांख्यादीनि नैकानि मतान्युदभूवन् । तेषु कतमद्दर्शनं प्राचीनं कतमच्चार्वाचीनमिति निर्णेतुं नास्तीदानीमसर्वज्ञस्य कस्यचित्पार्श्वे निर्बाधं साधनमतो न वयं
२.
For Private and Personal Use Only
* पीयूषपत्रिका —पु. १, सं. १२, दर्शनाङ्के । १ त्रिषशिलाका पुरुष चरित्रे, १ पर्वणि ।
२ वैदिकादीनां मुख्यग्रन्थेषु परस्परदर्शनोले खदर्शनात् । यथा ब्रह्मसूत्रे द्वितीयाध्याये, ऋग्यजुर्वेदादिषु जैन दर्शनोल्लेखो नैकशो दृश्यते । जेनप्रन्थेषु च साङ्ख्यनैय। यिकचार्वाक वेदान्ता दिदर्शनोल्लेख वरीवर्ति
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैनागमसाहित्ये दर्शनशास्त्रम्
२५
दर्शनानां प्राचीबालीतत्वसाधन विकाचे कर्महे ।
मागमोवपत्ति कालप्रवाहाऽपेक्षया जैनदर्शनमनादिनिधनमपि वर्त. मानावसर्पिणीकालभवचतुर्विंशतितीर्थकराऽपेक्षया 'श्रीऋषभ देवाद् भगवत उदपद्यतातः सादिकमित्यपि वक्तुं शक्यते । पूर्वतीर्थकरस्य सिद्वान्तविनष्टे सति सर्वत्र धर्मशैथिल्ये च प्रसृतेऽपरस्तीर्थकरः समुत्पद्य स्वकालदेशस्थलोकेभ्यस्तकालक्षेत्रस्वभावादिकमपेक्ष्य तदेव प्रमाणप्रमेयादि निर्बाध तत्त्वं तत्तत्काललोकानुकूलया सरण्या परेभ्य उपदिशति; यत् पूर्वतीर्थकरैः प्रतिपादितमिति जैनप्रणाली । ___ एवं क्रमशस्त्रयोविंशतीर्थंकर श्रीपार्श्वनाथशासनस्य विच्छेदे सति ज्ञानतपश्चर्यादिश्रिया वर्धमानः श्रीवर्धमानापरनामा महामनाश्चतुर्विशतीर्थकरः श्रीमहावीरप्रभूः प्रभूय केवलाऽऽलोकेन यत् प्रमातृ-प्रमाण-प्रमेयादितत्त्वं प्रकटीचकार तदेव श्रीन्द्रभूतिगोतमगणधरादिभिस्तच्छिष्यैरिसूरिभिश्च सूत्रग्रन्थादिरूपेण संगृहीत; तस्य संग्रहस्य जैनागमश्रुतिसूत्रसमय सिद्धान्तादीनि नामधेयानि सन्ति, स च संग्रहो मूलभेदाद द्वादशधा, मृलेतरभेदैश्चानेकधा वर्तते ।
१ श्रीमद्भागवते अं. २-६ ऋषभदेवस्य चरित्र कीर्तितम् । २ अत्यं भासइ अरहा सुत्तंगथत्त गणहरा निउणं ।
सासणस्य हियाए ओ सुतं .. पवत्तेई ॥ विशेषावश्यकभाष्ये गाथा १९१९ । ३ तत्वार्थभाष्ये अध्या० १-२० ।
For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैनागमसाहित्ये दर्शनशास्त्रम्
आगमेषु दर्शनशास्त्रोल्लेखः जैनागमसाहित्यस्य सर्वमुमुक्षुजीवमोक्षप्रापकत्वात् सरलाथप्रतिपादकत्वाच्च तत्र दर्शनशास्त्रस्याऽतीव संक्षेपार खण्डशश्च निर्देशो दृश्यते । तथाऽपि ' सूत्रकृताङ्गनाम्नि सूत्र बौद्धचार्वाकसाङ्ख्याद्वैतज्ञानवादिक्रियावादिप्रभृतिनैकदर्शनानि निर्दिश्य निराकृतानि ।'भगवतीस्त्रे नाम्नि पञ्चमाने राजप्रश्नकृते चोपांगे प्रमातृविषयस्य; आभिनिवोधिकश्रुतादिप्रमाणनयज्ञानविषयस्य प्रमाणचतुष्टयस्य च विस्तरात् प्रतिपादनं समस्ति । स्थानाङ्गसूत्रे विविध प्रमाणं प्ररूपितम् । 'दृष्टिवाइनाम्नि द्वादशमूलागमे तु गीर्वाणगिरा नैकदर्शनानां प्रमाणनयस्याद्वादानां च वादाश्चर्चिता इति 'ग्रन्थान्तरेभ्यो ज्ञायते । नन्दीसूत्रे ग्रन्थे तु संपूर्णे प्रमाणत्वेनाभिमतस्वपरव्यवसाये स्वरूपमत्यादिपञ्चविधज्ञानस्य वादो विस्तरतो विलोक्यते, मतिश्रुतयोविस्तृतः परोक्षत्वेऽपि इन्द्रियानिन्द्रियनिबन्धनमतिज्ञानस्य लौकिकप्रत्यक्ष निक्षेपो विहितः पञ्चविधशानस्य च प्रत्यक्षपरोक्षाभ्यां समासाद्वैविध्यमुक्तं परोक्षप्रतिपादनप्रसङ्गे मतिश्रुतयोर्मुख्यगौणतो भूयांसो मेदप्रमेदाः
१ प्रथमाध्ययने । २ अष्ठमे शतके । ३ अभिनिबोधिक मतिज्ञानस्य नामधेयमस्ति, तच्चन्द्रिकमानसप्रत्यक्षस्य वाचकमवधेयम् । ४ दृष्टीनां-दर्शनानां वादा यत्रेति दृष्टिवादः । अयं महत्तरो ग्रन्थोऽस्ति परन्त्रस्मद्देव दोषाद् विच्छिन्नो बहुकालत इति श्रूयते ५ नन्दीसूत्रं ५६ सूत्रं तट्टीका च । ६ नन्दीसूत्रं , अनुयोगद्वारं च ४५ सूत्रगणनायां गण्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैनागभसाहित्ये दर्शनशास्त्रम्
निरूपिताः । श्रुतज्ञानावसरे च आचाराङ्गादिमूलद्वादशाङ्गीविषयो तत्प्रमाणादिश्च विस्तराव्याख्यातः । प्रज्ञापनायां सूत्रे च प्रमाणभूतज्ञानविषयकविचारो वीक्ष्यते । अनुयोगद्वारे अन्थेऽपि प्रमाणादिचर्चा नातिसंक्षेपाल्लक्ष्यते । श्रीमहावीरोपदिषु द्वादशांङ्गेषु मूलग्रन्थेषु कस्को विषयो वरीवर्ति तन्नन्दीसूत्रकारस्तत्रोल्लिलेख दियात्रेणात्रोल्लिख्यते । तद्यथा"इञ्चेयम्मि दुवालसंगे गणिपिडगे अणंताभावा, अणंता अभावाः; अणंता हेऊ, अणंता अहेऊ, अणंता कारणा, अणंता अकारणा, अणंता जीवा, अणंता अजीवा, अणंता भवसिद्धिया, अणंता अभवसिद्धिया, अणंता सिद्धा, अणंता असिद्धा पपणत्ता । 'नन्दीसूत्रम् ५७, पृ० ११७
आचारङ्गनामनि प्रथमे सूत्रे ज्ञानाचारगता ज्ञानचचर्चाऽपि ज्ञानवर्धिष्णुरस्ति । चतुर्दशपूर्वेषु च १ उत्पादपूर्व ४ आस्तिकनास्तिकवादपूर्व, ५ ज्ञानप्रवादपूर्वे, ७ आत्मप्रवादपूर्वे च क्रमतो ३द्रव्यप्रर्यायसप्तनयप्रमाणस्याद्वादपूर्वकवस्तु. स्थापनप्रमाणज्ञानात्मादिविषयाः स्पष्टिताः ।
१ इत्येतस्मिन् द्वादशाङ्गे गणिपिटके अनन्ता भावाः अनन्ता अभावा:, अनन्ता हेतवः, अनन्तानि कारणानि, अनन्तान्यकारणानि, अनन्ता भन्याः, अनन्ता अभव्याः, अनन्ता सिद्धाः, अनन्ता असिद्धाः (प्रतिपादिता इत्यर्थः ) इति संस्कृतच्छाया । . २ नन्दीसूत्रम् ४४, पृ. ९४ । ३ नन्दीसूत्रम् ५६, पृ० १०९।
For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैनागमसाहिय दर्शनशास्त्रम्
आगमसम्बन्धिग्रन्थेषु दर्शनशास्त्रम्
समस्तागमानां नियुक्तिवृत्तिचूर्णिटीकासु श्रीभद्रबाहुस्वामि-हरिभद्रसूरि-श्रीअभयदेवमृरिप्रमुखै रिसूरिभिर्युक्त्या श्रुत्या, अनुभूत्या च विस्तरादर्शनतर्कचा चर्कराञ्चक्रे, यामवलोक्य सत्तर्ककर्कशास्तार्किका अपि नतमस्तका भवेयुरिति मन्मतिः ।
____ आगमरीतिपक्षपातिनि श्रीविशेषावश्यकभाष्ये पुनर्गाथा ६१ त: १४०० गाथापर्यन्तं, गाथा १५४९ तः २६७२ गाथान्तं च प्रमाणभूतमत्यादिपञ्चविधज्ञानतभेदप्रभेदविषय स्वामिविषयशक्त्यनुयोगनयगौतमायेकादशगणधरशङ्कातत्स - माधानवैदिकमन्त्रार्थसप्तविधनिह्नवदर्शनतत्खण्डनादिकमख-- ण्डपाण्डित्यतः प्रकृतवन्तः श्रीजिनभद्रक्षमाश्रमणपादाः । एवश्री उमास्वातिपादैनिष्पादिते तत्त्वार्थाधिगमे १सूत्रे तद्भाष्ये च सकलमागमसाहित्यमवगाह्य तदनुकूलया गंभीरप्रणाल्या जैनदर्शनाभिमततत्त्वप्रमाणप्रमातृकर्मबन्धनिर्जरामोक्षादिविषय - स्तत्प्रणेत्रो संस्कृतसूत्ररूपेण संक्षेपेण समाख्याताः सन्ति ।
१ सूत्रं सूचनकृत् , भाष्यं सूत्रार्थप्रपञ्चकम् इति हैमः २-१६८ यथा वेदान्तदर्शनस्य संस्कृतसूत्रबद्धं 'ब्रह्मसूत्रम्' प्रौढग्रन्थस्तथा जैनसिद्धान्तस्य प्रतिवादकमेतत् सूत्रमस्ति, दिगम्बराः श्वेताम्बराश्चोभावाप्येनं ग्रन्थं ग्रन्थकारं चाभिमन्यन्ते पूज्यदृष्ट्या तथाच सर्वशास्त्रसूत्रधारः श्रीहेमचन्द्रप्रभुः स्वे व्याकर गग्रन्थे व्या वख्यो, 'उपोमास्वाति संगृहितारः" हैम व्याकरणे २-२-३९ पृ. ७२ ।
For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आगमातिरिक्ता जैनदर्शनग्रन्थाः
'तान्येव सूत्राणि तत्पश्चाद्भाविनां श्रीसिद्धसेनदिवाकर-समन्तभद्र-मल्लवादि-हरिभद्रसूरि-विद्यानन्दस्वामि-प्रभाचन्द्रा-ऽकलङ्कभट्टाभयदेवसूरि-वादिदेवसूरि-यशोविजयवाचकादीनां विदुषां जैनतार्किकविचारोद्भावस्थापनविकासादिविधौ शाखोद्भावविकासादिविधौ मूलमिव जीवातुः समजनिषत ।
आगमातिरिक्ता जैनदर्शनग्रन्थाः आगमसाहित्यस्यैव प्रस्तुतत्वात् तदतिरिक्तदर्शनग्रन्थचर्चा यद्यपि नात्रोपपन्ना। तथाऽप्यनेक जैनेतरदार्शनिकविपश्चितां जिज्ञासासाधनार्थ आगमान्नाना कतिपयदार्शनिकविशिष्टजैनग्रन्थानां तत्कनामपूर्वकानि नामधेयानि लिख्यन्ते ।
तद् यथा
ग्रन्थनाम कर्तृनाम प्राप्तिस्थानम् सम्मतितर्कः (षड्भागाः) श्रीसिद्धसेनदिवाकरः गूर्जरग्रन्थरत्न
कार्यालय, गांधीरोड, अमदाबाद. न्यायावतारः
जैनधर्मप्रसारकसभा
भावनगर द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाः
श्रीउभास्वातिकृततत्वार्थसूत्राणि ।
For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आगमातिविता जैनदर्शनग्रन्थाः
ग्रन्थनाम
कर्तृनाम प्राप्तिस्थानम्. गन्धहस्तिटीका
अमुद्रिता. नयचक्रवालः श्रीमल्लवादिसूरिः गन्धहस्तिमहाभाष्यम् श्रीसमन्तभद्रसूरिः , शास्त्रवार्तासमुच्चयः श्रीहरिभद्रसूरिः श्रीगोडीजी जैनमंदिर:
पायधुनी मुंबई. षड्दर्शनसमुच्चयः , आगमोदयसमितिः; सूरत. अनेकान्तजयपताका , श्रीयशोविजयग्रन्थमाला,
भावनगर, अनेकान्तप्रवेशः , श्रीहेमचन्द्रग्रन्थमाला; पाटण. अष्टसहस्त्री श्री विद्यानन्दस्वामी नाथारङ्गजायजी; सोलापुर. आप्तपरीक्षा स्याद्वादरत्नाकरः (५भागः) श्रीवादिदेवमूरिः
आतमतप्रभाकरः; पुना. प्रमाणमीमांसा
श्रीहेमचन्द्रसूरिः रत्नाकरावतारिका श्रीरत्नप्रभसरिः
श्रीयशेाविजयग्रन्थमाला; भावनगर. स्याद्वादमञ्जरी
श्रीमल्लिषेणमूरिः
आहेतमतप्रभाकर.; पूना. न्यायालोकः (नव्यन्यायः) श्रीयशोविजयोपाध्यायः
मनसुखभाई भगुभाई'; अमदावाद. खण्डनखाद्यम् , स्याद्वादकल्पलता भाषारहस्यम् प्रमेयकमलमार्तण्डः श्रीप्रभाचन्द्रसरिः
निर्णयसागरप्रेस, मुंबई.
For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सत्य-धर्मः
३१
इत्यागमसाहित्ये दर्शनशास्त्रस्याल्लेखा दर्शितः, स च तत्र प्रतिपादनशैल्यैव वर्तते, न धिक्कारतिरस्कारादिनिन्दापद्धत्या, तत्कृर्तृणामेकान्तमुमुक्षुत्वात् तत्वप्रतिपादनैकप्रयोजन त्वाचातो तत्त्व जिज्ञासुभिरात्मकल्याण कर्तुं जैनागमसाहित्यमवश्यं दृश्यम् । आगमातिरिक्त जैनतर्कग्रन्था अपि दर्शनान्तरग्रन्थेभ्यो न खलु लेशतोऽपि न्यूनाः अतः सत्तर्ककर्कशशेमुपोशालिभिदर्शनतुलनादृष्टया स्वमनीषोन्मेवारणाय वाऽध्येतव्या द्रष्टव्याश्चेति मामकी सूचनाऽस्ति ।
wromसत्य--धर्म*
यथाश्रुत यथाज्ञात', वस्तुतत्त्वं स्वया धिया । तथा निरूपण तद् हि, सत्यं सत्यविदा विदुः ॥१॥ धर्मस्य मूल प्रवदन्ति सत्य,
__ मूलाद्विना का फलपुष्पसम्पद् ? । सत्याद् यशः सौख्यपरम्परां च,
शास्त्रेषु सन्तः प्रतिपादयन्ति ॥२॥ हरिश्चन्द्रादयो भूपाः, पुराऽभूवन् महाशयाः ॥ सत्येनैव भुवि ख्याताः, सत्यात् किं किं न लभ्यते? ॥३॥ यो जनोऽनृतभाषी स्यात्, कपटे यश्च लम्पटः । तथैव मन्यतेऽन्यान् सः, सतीं वेश्येव पुंश्चलीम् ॥४॥
*जैनधर्मप्रकाश ज्येष्ट,-१९८९
For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३२.
www.kobatirth.org
सत्य- धर्मः
असत्यमुक्तं यदि धर्महेतवे,
पापाय सन्दुःखनिबन्धनं च तद् । स्वार्थाय पापाय तदुच्यते पुनः,
शंका तदा दुःखनिबन्धनेऽस्य का ? ॥ ५ ॥
कुत्राऽस्ति तथ्य तु पर न पथ्य,
स्यात् काऽपि पथ्यं नहि तत्तु तथ्यम् । तथ्य च पथ्यं भवतस्तु यत्र,
हितप्रमोदौ भवतो हि तत्र ||६||
लोके प्रभावः समयस्य लाभो,
मिथ्याऽऽख्यदोषस्य च संभवो न । इत्यादि लाभाः प्रभवन्ति भव्या
मितं च सत्यं वदतां जनानाम् ॥७॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्राम्यन्ति सन्तोऽपि च यत्कृते तु,
तपन्ति यस्मै च तपांसि घोरम् । नमन्ति नम्याः खलु यद् गरिष्ठ,
को नाम सत्यं न हि सेवते तद् ? ॥८॥
सतां वा कर्मभावो वा,
निकषः
सत्य'
मुद्रैव परमात्मनः ।
सर्वधर्माणां,
विजयते
For Private and Personal Use Only
भुवि ॥२९॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ब्रह्मचर्ये महात्रतम्
-: १७ :
॥ ब्रह्मचर्यमहाव्रतम् ॥
आरोग्य लाभो यशसश्च भावो,
दुःखेऽपि धैर्ये मनसश्च 'वीर्यम् । ओजोविकासः प्रतिभाप्रकाशो
ब्रह्मव्रतात् पुष्यति चन्द्रिके ॥ १ ॥
तिलेषु तैलं च मणौ सुकान्ति
वनस्पतौ सत्त्वपरिस्थितिश्च ।
यथा तथास्त्याSSत्मनि वीर्यसत्ता
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नष्टे तु वीर्ये क्षयमेति सोऽपि ॥२॥
यञ्जने विद्यते ब्रह्म तस्योच्चश्व दोषास्तमांसि नश्यन्ति भासमाने
यद्विना
नाप्नुयाञ्जीवः प्रकामाः सौख्यसंपदः । नीराद्विना यथा मत्स्यो
भजेऽहं ब्रह्म
यशस्तथा ।
LEAR
रवाविव ॥३॥
तद् व्रतम् ॥४॥
For Private and Personal Use Only
३३
* आत्मानन्द प्रकाश, पु. २८ अंक ११
-
१ उत्साहः । २ ब्रह्मचर्यतः । ३ यथा द्वितीयाचन्द्रकला क्रमतो वर्द्धते तथा ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३४
www.kobatirth.org
जैनशासनोन्नतिः
१८ :
जैनशासनोन्नतिः *
विस्मृत्य भेदभावान् स्वान
त्यक्त्वा गर्वान् कदाग्रहान् ।
संभूय साधवो ! विश्वे तनुध्वं
कार्येण लोके जिनधर्मगर्हणा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शासनोन्नतिम् ॥१॥
विचारचर्याऽऽचरणेन येन ।
स्यात्, तन्न कार्य स्वहितावहं भव
दute रम्यं स्वविचारदृष्टितः ॥२॥
विचार्य सम्यक् समयस्य पद्धतिं
युक्त्याऽनुभूत्या च समन्ततो भुवि । सुश्रावकैः साधुगणैः सुसाधनैः प्रचारणीया
जिनधर्मभावना ॥३॥
तृष्णासमाप्तिर्जगतां भवेद्यदि,
-ः १९ :
कृतकर्मक्षयो मोक्षः*
शुष्यन्ति हेतुञ्च विनैव सागराः ।
'सदागतिश्चेत् स्थिरतां भजेत् सदा,
मोक्षस्तदा कर्मविनाशनाद्विना ॥१॥
*जैनज्योति अमदावाद; वैशाख,
૧ पवन.
१९८७
For Private and Personal Use Only
** जैन धर्मप्रकाश.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
शरच्चन्द्रवर्णनद्वादशकम्
उदेति सूर्यो यदि पश्चिमस्यामुत्पद्यते चेद् गगने 'कजौघः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वन्ध्याऽपि पुत्रं जनयेत् स्वतश्चेद् भवेत्तदा मोहतस्य मोक्षः ||२||
: २० :
शरच्चन्द्रवर्णन द्वादशकम् *
शैत्येन कान्त्या च गुणैरगण्यै
राहलादकस्त्वं जगतः सुधांशो ! लोके कलाभिर्धवलीकरोषि
तत् सत्कृतः सत्कविभिः कवित्वे ॥१॥
योगिनो भोगिनःश्चैव चकोरान् कुमुदान्यपि । मोदं ददासि सर्वत्र सन्तः सर्वस्य मोददाः ||२|| शान्तिदोऽपि लघुर्नित्यं पूर्यते स्तूयते जनैः । इतीवाssवेदयन् बाल-चन्द्रः सकलतां गतः ॥३॥
सर्वत्र जृम्भते तेजः संख्या वयो न स्थूलता । एकश्चन्द्रस्त मोनाशी सिंहपोतो गजान्तकृत् ॥४॥
*जैनज्योति अमदावाद, वर्ष २ अंक १३ ૧ કમલને સમૂહ.
For Private and Personal Use Only
३५
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६
www.kobatirth.org
शरच्चन्द्रवर्णनद्वादशकम्
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एको भाति सुसत्वन्निःसत्त्वा बहवोऽपि न । एकोऽपि भ्राजते चन्द्रस्तारालक्षो न दीप्यते ||५||
चन्द्र ! त्वं वियुतान् लोकान् दुःख्यस्य हो ! निरागसः । अतस्तज्ज्ञेन मन्येऽहं चिह्नितो हृदि पाप्मना ||६||
( चन्द्रस्योपमानोपमेयता )
चन्द्र ! त्वं विश्ववक्त्राणां यास्युपमानतां तु ते -: उपमेयविधौ ह्येकमुपमानं जिनाननम् ॥७॥
( चन्द्रेण सह तीर्थंकरमुखस्ये । पमानं घटते )
जिनवक्त्रेण सदृश्चन्द्र इत्युपमाऽधिका । चन्द्रतुल्यं जिनास्य तु हीनोपमा विडम्बना ||८||
( चन्द्रकलङ्क कविकल्पना )
वदन्ति लक्ष्म केचिज्ज्ञाश्चन्द्रमध्ये शशं स्थितम् । कवन्ते कवयः केचिच्चन्द्रे 'छायाऽवनेरिति ॥९॥ केचिद्वियुक्तलोकानां शापं सत्यापयन्ति तत् । विदग्धाः केचिदाहुच राहुमन्ये ततोऽपरम् ॥ १०॥ ( निजकल्पना )
ar मन्यामहे किन्तु वित्तसत्ताभिमानिनाम् । अनधिकार चेष्टानामयशः 'पुञ्जितं हि तत् ॥११॥
૧ હીનેાપમા અને અધિકા૫મા ઉપમાના દોષો છે ! ૨ ચંદ્ર}| ॐ । ३ ससलु ं । ४ रघुवंशमां अतिहास वि. ५ नैषधकव्यमां | ६ साठीत रे छे । ७ श्रीहर्षकविः । ८ लेगो थयेो यशः परीति ।
For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वर्षाकालवर्णनम्
( चन्द्रस्य विश्वस्पृहणीयत्वम् ) लाभेन शान्तेर्मुनयश्च सज्ज्ञा:
विद्योदयाच्छात्रगणाः सहर्षम् । रतिप्रमोदाच्च विलासिलोका
विश्वे हिमांशो ! बहुमन्यते त्वाम् ॥१२॥
-: २१ :वर्षाकालवर्णनम्
कलापिकेकारवमाददाना
'ताम्राक्षगीताच्च मुदं दधाना । वनाग्निवेगं च निवारयन्ती
समागता प्रावृडहो ! सुखर्तुः ॥१॥ कामाऽऽकुलान् कामिजनान् समन्ताद्
ध्यानान्वितान् ध्यानिजनांश्च सम्यक् । करोति सानन्दरवाश्च मेकान्
घनागमः कस्य 'सुखाकरो न ? ॥२॥ 'छात्रानधीतिनः शास्त्रे कृषकांश्चोतितत्परान् । हरित्फलामिलां कुर्वन् भाति वर्षागमः शुचिः ॥३॥ *आत्मानन्द प्रकाश पु. ३० अंक १ १ कोलिलगीतान् । २ असुखं सुखं कोतीति सुखाकरः । ३ अध्ययनवतः । ४ बीजवपनकायेतत्पन् ।
For Private and Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८
वर्षाकालवर्णनम्
नदीनां कुलटानां च भेकाऽभ्रपङ्कविद्युताम् । १औधत्यं मद्यवन्मेघो जनयन् जृम्भते जवात् ॥४॥ कमलं समल मेघो 'भामिनीं 'भामवामिनीम् । ज्योत्स्नामहो! "तमिस्रावत् करोति 'पुष्पितां लताम् ॥५॥ स्थले स्थलेऽम्भोभृतपुष्करिण्यः
सुगन्धनीरा बकमेकतीराः । "जलौकआभाः कुमुदाऽब्जशोभाः
प्रानन्दयन्ते न मनांसि केषाम् ? ॥६॥ आहारं च १"विहारं च ११निरुध्य यतितल्लजाः । वाणिज्यं १२वणिजचेह धर्मकर्मसु १३कर्मठाः ॥७॥
१ महत्त्वं, निमर्यादत्वं, उद्धृत्तत्वं च । २ अम्बुजं, अम्बु, मृगं च "कमलं क्लोम्नि भेषजे । पङ्कजे सलिले ताने कमलस्तु मृगान्तरे।" इति हैमानेकार्थकोषः [काण्डे ३-६४] ३ सम्-सम्यक् , अलं--समर्थम् । अम्युपक्षे मलयुक्तम् । मृगान्तरपक्षे तु, मलेन दुःखेन रोगेण-पङ्केन वा सहितं समलम् । ४ स्त्रीम् । जातावेकवचनम्, एवमन्यत्राऽपि । ५ मामेन कृत्रिमेन रतिकोपेन वामशीलाम् । पक्षे भामस्य वमनकारिणी-कोपत्यागिनीमित्यर्थः । ६ ज्योत्स्ना तु पूर्णिमारात्रिस्ताम् । ७ तमिस्त्रा-अमावास्यारात्रिस्तद्वत् , धाराधान्धकाराविलत्वात् । ८ पुष्पाणि जातान्यत्र तां पुष्पितां लतां, पक्षे रजस्वलाम् । ९ जलजन्तुशोभावत्यः ।।
१० ग्रामान्तरगमनम् । ११ संवृत्य । १२ वणिजो वाणिज्य निरुध्येति सम्बन्धः । १३ कुशलाः-तत्पराः, भवन्तीति शेषः । इह-वर्षासु ।
For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अन्योक्तिपञ्चकम्
श्यामप्रभामण्डितमेघमण्डली
लक्ष्मी हरन्ती बत 'पार्वती क्वचित् । तडिद्वती, सूर्यविरोधिनी क्वचिन्
सगर्जना भाति मयूरनर्त्तनीम् ॥८॥ कुर्वन्तु मुस्ताक्षतिमाशु शूकराः
प्रशान्तयन्तां स्वतृषां च चातकाः । तन्वन्तु नृत्यं शिखिनः प्रियामुखं
घनागमे विश्वजनप्रिये सुखम् ॥६॥ समौक्तिका किं जलसीकरान्विता ? ।
किमिन्द्रगोपैश्च सकुङ्कुमाऽवनिः ? हरितृणाङ्करविभूषिताऽधुना
हरिन्मणीभिर्वनितेव भूषिता ॥१०॥
अन्योक्तिपञ्चकम् "पुष्पाणि प्रतिदोऽर्थवादान् सुमनोहराणि ! भोः !
पुष्पाणि ! वः सद्गुणमोहिता वयम् । सकण्टकोऽप्याश्रयणे स्थितान्यहो (1)
न खण्डितान्यार्यगृहोचितान्यतः ॥ *जैनज्योति अंक ९. १ पर्वत-सम्बन्धिनी लक्ष्मी शोभाम् । २ सूर्याऽऽच्छादिनी । ३ मयूरीसम्मुखं ।
४ मा शोभा विशेषाक्तिः, उत्प्रेक्षा, अपहनुतिः पुनरुक्तवदाभास अने अनुप्रास रे। छ. ०५धे अप्रस्तुतप्रशंसा छे.
For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अन्योक्तिपञ्चकम्
भ्रमरं प्रतियस्याः कृते क्लाम्यसि सर्वदाऽले !
यस्यां च दुःखं सहसे विमुग्धः । सौगन्ध्यमत्ता खलु केतकी भोः ! .
सा दास्यते त्वाऽऽधिमधोविधात्री ॥२.!
खद्योतं प्रतिखद्योत ! माऽभिमंस्था भो !
नास्ति यन्मादृशो भुवि । त्वत्तोऽधिकप्रभावन्तौ
चन्द्राको स्तो निशा दिवा ॥३॥
श्वान प्रतिस्वामिभक्ताप्रमत्तादि
गुणोघेभूषितोऽपि सन् । श्वन् ! त्वं जुहोषि तान् सर्वान् जातिमात्सर्यपावके
॥ काकं प्रतिकटुस्वरस्त्वं परभृत् ! तथाऽपि
_ श्लाध्योऽसि सम्यक् पिकपुत्रपालनात् । आहूलादनाच्चन्द्र इवात्तलक्ष्मा
कस्तृरिका गन्धभृतेव कृष्णा ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
प्रवासवर्णनम्
--: २३ :
प्रवासवर्णनम्
अपूर्व शोभा गिरि- देशवर्त्तिनी
सवृक्षवृन्दानि कुलानि पक्षिणाम् । 'धामोददुर्ग च पयोदमालिका
यच्छन्ति मोदं नहि कस्य चेतसे ? ॥१॥
आनन्ददायीनि वनेचराणां
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
योषिज्जनानां रसगायनानि ।
गिरौ कचिञ्चातिभयङ्ककरास्तु
कर्णातिथी स्युर्ध्वनयो हरीणाम् ||२||
-: २४ :
अर्बुदाचलवर्णनम् *
अचिन्त्यशक्त्यौषधजातिजातैरोगापहारी बहुचित्रधारी ।
For Private and Personal Use Only
४१
*जैनज्योतिः
१ धामो दाख्यग्रामस्य दुर्गम् ।
*यद्यपि कुमारसंभवपद्यमुपजात्तौ वृत्ते एकादशाक्षरं, परन्तु अत्र पृथग्
वृत्तत्वात् अस्माभिः - मानदण्डकः इति लिखितमस्ति
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अबुदचलवर्णनम्
सद्गन्धशैत्येन विनोदकारी
नाम्नाऽर्बुदोऽदिर्जनतापहारी ॥१॥
यः
श्रितोयतीन्द्रैः कवितः कवीन्द्रः
स्तुतो मतीन्द्रैःप्रणतो द्विजेन्द्रः । पुलिन्दवृन्दारकभूपगोप-~
कलत्रवृन्दरभिनन्दितो यः ॥२॥ कुमारसम्भवपद्यपादपूर्तिःसंधारयेद् यो युगपत् सुगूर्जरं
मरुं च देश निजपार्श्वभागतः भाग विधातुं दिशयोद्धयोः किमु ?
स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डकः ॥३॥
यम्व्याघ्राश्च सिंहा हरिणाश्च शूकरा
ऋक्षास्तरक्षुर्गवलाश्ववारणाः । हिंस्रा वृका वानरजम्बुका अपि
यमबुंदं प्रीतिनता भजन्यहो! ॥४॥
येन
मत्ता हंसमयूरकोकिलशूकाः पारावताः सारसाः क्रोञ्चाः खञ्जनचातकाच चटकाश्चाषाश्च भासातपाः ।
For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
यस्मै—
द्विका
जीवंजीवचकोरटिट्टिभमुखाः कोकाश्च 'घूका मन्यन्तेऽर्बुदकेन येन निजकं धन्यं जनुस्तद्भवम् ॥५॥
अर्ध्य ददन्ते कुसुमैर्लताः फलै
यस्मात्
www.kobatirth.org
अर्बुदाचवर्णनम्
पद्मश्च पद्मिन्य उपायनं मुदा
गुणैर्विचित्रैि
यस्य
यत्र -
माश्च यस्मै स्वकलैः पिकाः शुकाः ।
संसाधनैः स्वैः स्वबलानुसारतः ||६||
परस्सहस्त्रः
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ख्यातो यतो
धन्याऽर्बुदाद्रेर्मरुदेशभूमी
भारतनामदेशः ।
स तु प्रसिद्धो जिनचैत्ययुग्मात् ॥७॥
यस्यास्ति कीर्त्तिर्जगती प्रसिद्धा
गुहाश्च कान्ताः प्रतिशब्दभीमाः । वनानि नानानगराजिवन्ति
तुङ्गानि शृङ्गाणि रविं स्पृशन्ति ॥ ८ ॥
जगद्विशिष्टं नतशिष्टमौलि
age नेत्राप्तिफलप्रदाय | देहीभवन्मन्त्रियशः शरीरं
यत्राऽशुभद्
वा जिनचैत्ययुग्मम् ॥९॥
For Private and Personal Use Only
४३
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ટ
www.kobatirth.org
अर्बुदाचवर्णनम्
कुमारसम्भवपद्यपादपूर्ति:
अनेककोटोधननिर्मिताभ्यां
'ताभ्यामयं तेन च शोभते ते ।
अन्योऽन्यशोभोजननाद् वभूव साधारणो
भूमीश्वराः किन्नरदेवसिद्धा
भोगाय योगाय च सन्ति यत्र । ग्रामा वसन्ति स्म दशाधिका द्वौ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
लभ्यानि वस्तून्यखिलानि सम्यक् ॥ ११॥
भूषणभूप्यमावः ॥ १०॥
फलानि पुष्पाणि जलं स्थलानि च
सद्वृक्षवृन्दानि कुलानि पक्षिणाम् । अधित्यका चात्र पयोदमालिका
मयूरनृत्यं हरिणोत्प्लुतिश्च
यच्छन्ति मोदं नहि कस्य चैतसे ? ॥१२॥
नदीसरोनिर्झर पक्षिवृक्षा एते
ग्रीष्मो जनान् तापयतेऽन्यदेशे
शुद्धोऽनलो वान् हरिगर्जना च ।
गिरिकाननेऽत्र ॥१३॥
विशेषा
ज्वलेद् वनानि स्थलभागदारी ।
१ द्वाभ्यां आदिनाथनेमनाथनप्रासादाभ्याम् । २ अर्बुदगिरिणा । ३ द्वे मन्दिरे ।
For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सुभाषितम्
सोऽप्यह्नि चित्र शिशिरायतेऽत्र
कुर्वन्ति सन्तो हि सतोऽसतोऽपि ॥१४॥
नाम्नाऽर्बुदोऽसौ जनचित्तनन्दनो
गिरिगरीयान् सुपरास्तनन्दनः । ख्यातः पुराणेष्वपि नन्दिवर्धनो
जीयाद् जगत्यां कविबुद्धिवर्धनः ॥१५॥
-: २५ :सुभाषितम्
मौन बिभर्ति यः माधुर्यश्चात्माभिमुखो भवेत् । सत्यं प्रियं च यो वक्ति स मुनिमुनिभिमतः ॥१॥ गुशब्दो मलवाची य रुशब्दस्तन्निवारकः । गृणाति यो गिरं पथ्यां स सता गीयते गुरुः ॥२॥ गुरोराज्ञा सदा रक्षेत् धर्मोपेताभवेद् यदि । शुश्रूषको विनीतो यः सरलः शिष्य उच्यते ॥३॥ धृष्टो मत्तो विनीतश्च मायावी गुरुदोषदृग् । निद्रालुर्जडवाचालः शिष्याभास उदीरितः ॥४॥
For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सुभाषितम्
मातरं प्रति याचन्ते पुत्रं हत्वान्यपुत्रकम् । अहो ! दत्ते कथं माता पशुपुत्रेषु वत्सला ? ॥५॥
धमार्थमपि हिंसन्ति पशुन् ये निर्दयास्तके । अग्नेः शैत्यं सुधां नागाद् याचन्ते तमसः पथम् ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
हिन्दी विभाग
For Private and Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
--: २६ :
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य*
इतिहास के साथ राजाओं का घनिष्ट सम्बन्ध है। राजाओं का कार्यक्षेत्र व जीवन-चरित्र विशेष व्यापक होने की वजह से उनके इतिहास से बहुत सी समकालीन घटनाओं का पता लग सकता है।
प्रस्तुत लेख में हम महाराजा कुमारपाल का वृतान्त प्रमाण पुरस्सर संक्षेप से लिखेंगे, जिनका सम्बन्ध समस्त गुजरात के साथ तो है ही, परन्तु, मेवाड़, मारवाड़ और दक्षिणादि देशों से भी है और जो चौलुक्य वंश के प्रतापी राजाओं में यशस्वी और अन्तिम राजा हुए हैं।
*महामहोपाध्याय गोरीशंकर हीराचन्द ओझा के सम्मान में समर्पित 'भारतीय-अनुशीलनग्रन्थ' से उद्भत ।
For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महराजा कुमारपाल चौलुक्य
चावडावंश के भूपाल विक्रम सवत् ८२१ में चापोत्कटवशीय (चावडावंशके) क्षत्रिय वनराज ने गुजरात में जैन मन्त्रों से अणहिल्लपुर (पाटण) की स्थापना की और वहीं पर अपनी राजधानी
१. यह गुजरात और चावडावंश का प्रथम राजा है । शील. गुणसूरि जैनाचार्य ने इस में उत्तम संस्कार डाले थे ! देखो प्रबन्धचिन्तामणि फाससभा, १९३२, पृ० १९ ।
जैन युग में (पुस्तक १ अंक २ वि. सं. १९८१ आश्विन ) छपी हुई राजवंशावली में भी अणहिल्लपुर का स्थापना-काल वि० सं० ८२१ वैशाख सुदि २ सोमवार रोहिणी नक्षत्र लिखा है । मेरे पास जो एक अमुद्रित राजवंशावली है उस में वि० सं० ८०२ लिखा है -
अब्दे युग्मनभोमदालयमिते चापोत्कटो भूपति दाताऽभूद् 'वनराज' इत्यभिमतो विद्वजनै राश्रितः । षष्टयब्दप्रमित सुराज्यमखिलं भुक्तं च तेनाऽतुलं व्यक्तश्रीरणहिल्लपत्तनपुरं सन्निर्मितं भूतले ॥२६॥
श्रीमानतुङ्गसूरि ने भी विचारश्रेणि (जो प्रबन्धचिन्तामणि के पश्चान् लिखी गई है ) में वनराज की राज्य-स्थाना वि० सं० ८२: ई० ७६४ ) से लिखी है। और यही साल ठीक है, ऐसा श्रीमान् रा० ब० पं० गौरीशंकर ओझाजी का मत है । देखो राजपूताने का इतिहास भाग १
चापोत्कट, चावडा, चावरा ये एक ही अर्थ के पयाय हैं ।
श्रीमान् ओझाजी का कहना है कि चावडावंश परमारों की शाखा है। दे० टॉड रा० की टिप्पणी ।
For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
कायम की। इस प्रदेश की सुन्दरता और सुरक्षितता के कारण करीब ६०० वर्ष तक चावडा और चौलुक्यवंशीय राजाओं की यह राजधानी बनी रही। अभी तक यह पोटण' हजारों धनी और यशस्वी व्यापारियों का प्रसिद्ध नगर है। इस समय यह शहर महाराजा गायकवाड बड़ौदो के राज्य में है । महाराजा कुमारपाल के वख्त में इस शहर में १८०० क्रोड़पति थे। टॉड साहब का कहना है कि 'उस वख्त भारत के सभी शहरों में यह पाटण अधिक समृद्ध था जहां पूर्वीय और पाश्चात्य वस्तुएं मिलती थीं।
बड़े २ विद्वानों और कवियों ने इस नगर की भूरिभूरि प्रशंसा की है ।
वनराज के बाद योगराज, क्षेमराज, भूवड़राज, वयरसिंह, रत्नादित्य, सामन्तसिंह, ये छः राजा चावडावंश के हुए । इन सातों राजाओं का राज्यकाल १९६ वर्ष है। ऐसा गुर्जरदेश-भूपावली से मालूम होता है । टांड
१. वर्तमान में इस को सिद्धपुर पाटण कहते हैं। जो
अहमदाबाद से उत्तर दिशा में है। २, कुमारपाल चरित्र ( जिनमंडनकृत)
३. संस्कृत और प्राकृत द्वयाश्रय काव्य, कुमारपाल-प्रबन्ध, मोहपराजय नाटक, कुमारपाल चरित्र, प्रभावक चरित्र आदि.
४. श्लो० ३३; यह ग्रन्थ अभी तक छपा नहीं है। मेरे पास इसकी प्रेस कापी है।
For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
राजस्थान में १८४ वर्ष लिखे हैं । परन्तु हमें यह ठीक नहीं जंचता ।
चौलुक्यवंश के राजा चौलुक्यवंश का मूलराज वि० सं० ९९८ में गुजरात का पहला राजा हुआ, जिसने ५५ वर्ष पर्यन्त राज्य किया। इसके बाद क्रमशः चामुण्डराज, वल्लभराज, दुर्लभराज, भीमराज (प्रथम), कर्णराज. ये छः राजा हुए, जिन्होंने गुजरात में राज्य कर के प्रजा का पालन किया ।
सिद्धराज जयसिंह कर्णदेव' का उत्तराधिकारी गुजरात का राजा उसी
१. मूलराजस्ततो जज्ञे वसुनन्दाहायने ।
पञ्चपञ्चाशद्शरदां स्वच्छ राज्य चकार सः ॥ गु० दे० सू० ३४ ॥ टांड महोदय ने मूलाज का राज्यकाल ५८ वर्ष लिखा है। टां० रा० पृ. ७०५।
चौलुक्य, चालुक, चालुक्क, चौलक और सौलङ्की ये पांचों एक ही अर्थ के वाचक हैं। चौलुक्यों ने पहले अयोध्या में, बाद दक्षिण में और पीछे गुजरात में राज्य किया । प्रथम जयसिंह (ई० स० ५०७) के करीब से सोलकियों का शृङ्खलाबद्ध इतिहास मिलता है जो दक्षिण का राजा था । ऐसा श्रीमान् ओझा जी का मत है ।
२. इसका राज्यकाल वि० स० ११२० से ११५० तक है । यह भीमदेव का पुत्र था । 'महाकवि वागभट इसका प्रिय मित्र था । इसने 'वाग्भटालङ्कार' में सिद्धराज की कई जगह स्तुति की है। इस राजा का सम्पूर्ण इतिहास आचार्य श्री हेमचन्द्र ने संस्कृत द्वयाश्रय काव्य में लिखा है। प्रबन्धचिन्तामणि में इसका प्रबन्ध स्वतन्त्र है।
For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपोल चौलुक्य
का पुत्र सिद्धराज हुआ। इसका राज्याभिषेक वि० सं० ११५० पौष वदि ३ को हुआ। यह राजा बडा प्रतापी और विद्वान् था । अतएव पण्डितों का योग्य सत्कार करने का भी इसको पूरा शौक था। इसी शौक के कारण इसने कई विद्वानों को सहारा दिया और आचार्य हेमचन्द्र जैसे सर्वदेशीय विद्वान् से सङ्गति करके उनसे एक महान् पश्चाङ्गी व्याकरण बनाने की नम्र प्रार्थना की । आचार्य हेमचन्द्र ने भूपाल की प्रार्थना को स्वीकार करके "सवो लाख श्लोक. प्रमाण “सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन" नाम का संस्कृत आदि सात भाषाओं का अद्वितीय व्याकरण बना कर गुजरात का, सिद्धराज का और अपना गौरव बढ़ाया । और भी विश्वेश्वरदेवबोध, श्रीपाल, वाग्भट, वादिदेवमूरि प्रभृति जैन विद्वानों के ऊपर उसकी बहुत भक्ति थी। इसी कारण यद्यपि पहले उसकी जैन धर्म पर रुचि नही थी परन्तु जैन विद्वानों के समागम से उसने कई जैन मन्दिर भी अपने खर्चे से बनवाए थे और जैन धर्म पर प्रेम रखता था । सोमनाथ के ऊपर इसकी विशेष भक्ति थी।
१. 'प्रभावकचरित्र' में हेमचन्द्र सूरि-प्रवन्ध श्लो० ७९ से ११५ ।
२. प्रभावकचरित्र । टांड साहब ने और इट्रिसी ने, जैन बौद्ध को एक मान कर, सिद्धराज को बौद्ध-धर्मी माना है। पर यह बात ठीक नहीं है । यह शैव-धर्म को पालता था और जैन-धर्म का उत्तेजक व प्रशंसक था । बौद्र-धर्म तो उस समय विलीनप्राय था । भारत के बहुत विद्वानों ने जैन मन्दिर, मूर्ति; साधु व राजाओं को बौद्ध मानने की पहले गम्भीर भूलें की हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५४
www.kobatirth.org
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
सिद्धराज के कोई पुत्र नहीं था । इसलिए वह हमेशा चिन्ताकुल रहता था कि मेरा उतराधिकारी कौन होगा। इस बात का समाधान कई ज्योतिर्विदों और श्री हेमचन्द्राचार्य से राजा ने पूछा। सबसे यही उत्तर मिला कि तुम्हारे पीछे राज्याधिकारी त्रिभुवनपाल का पुत्र कुमारपाल होगा जो वडा प्रतापो और न्यायी होगा ' ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल
कुमारपाल के पूर्वजों के विषय में भिन्न भिन्न ग्रन्थों के जुदे जुदे उल्लेख मिलते हैं । प्रबन्धचिन्तामणिकार भीमदेव का पुत्र हरिपाल, हरिपाल का त्रिभुवनपाल और त्रिभुवनपाल का पुत्र कुमारपाल बताते हैं । साथ साथ यह भी बताते हैं कि भीमदेव ने चउलादेवी नाम की वाराङ्गना रक्खी थी, जो सदाचारिणी और नीतिमती थी, उस से हरिपाल का जन्म हुआ । परन्तु यह बात और कहीं देखने में नहीं आती ।
प्रभावnaरित्र में लिखा है कि देवप्रसाद, कर्णराज
१. 'प्रभावकचरित्र में लिखा है कि हेमचन्द्रसूरि ने तीन उपवास और ध्यान कर के अम्बा देवी को प्रत्यक्ष किया, और सिद्धराज के उत्तराधिकारी के विषय में पूछा । देवी ने उत्तर दिया कि इस राजा के भाग्य में संतति नहीं है । अतः इस राजा के भाई का पुत्र कुमारपाल, जो पुण्य प्रताप और महिमा से युक्त है, राजा होगा ; दूसरे राज्यों को अपने अधीन करेगा और जैन धर्म को पालेगा । श्लो० ३५२ ।
For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
का भाई (भीम का पुत्र) था, उसका पुत्र त्रिभुवनपाल,
और उसका पुत्र कुमारपाल राजा के उत्तम लक्षणों से युक्त था । कुमारपालप्रतिबोध के कर्ता भीम का पुत्र क्षेमराज, उसका पुत्र देव प्रसाद और देवप्रसाद के पुत्र त्रिभुवनपाल का पुत्र कुमारपा बतलाते हैं । कुमारपाल चौलुक्यवंशी प्रथम भीम के कुल का और त्रिभुवनपाल का पुत्र था । इस में तो किसी का मत भेद नहीं है ।
कुमारपाल छत्तीस प्रकार की शस्त्रकला में प्रवीण, बहादुर, कृतज्ञ और उद्यमी था ।
कुमारपाल का भविष्य सिद्धराज ने जब सुना कि मेरे सन्तान न होगी
१. एक राज वंशावली में जानेयः सिद्धराजस्य अर्थात् कुमारपाल सिद्धराज का भागेज था, लिखा है, परन्तु यह बात सत्य नहीं मालूम होती, क्योंकि सभी तत्कालीन प्राचीन ग्रन्थों में कुमारपाल को भोमवंशीय चौलुक्य बतलया है । और जाभेय लिखनेवाला ग्रन्थकार बहुत पीछे का ( अर्वाचीन) है । टॅॉड-राजस्थान के कर्ता कुमारपाल को चौहाणवंशी लिखकर सिद्भराज का उत्तराधिकारी लिखते हैं । और एक जगह पर दत्तक पुत्र लिखते हैं । यह बात किसी ग्रन्थ में देखने में नहीं आती । सभी प्राचीन लेखक कुमारपाल को चौलुक्य ही बतलाते हैं । सं० द्वयाश्रय के टीकाकार अभयतिलक लिखते हैं -सिद्धराज त्रिभुवनपाल का चचा लगता था अतः कुमारपाल का सिद्धराज पितामह हुआ ।
For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
और कुमारपाल उत्तराधिकारी होगा तब उसको बहुत दुःख हुआ। कुमारपाल को किसी तरह वह अपने राज्य का मालिक बनाना नहीं चाहता था ! सम्भव है कि कुमारपाल के एक पूर्वज के वेश्या से उत्पन्न होने के कारण वह उसको भी नीच समझकर घृणा करता हो । कुछ भी हो, कुमारपाल को मारने का विचार कर के उसने चारों ओर अपने सिपाही दौड़ाए' ।
हेमचन्द्राचार्य से भेंट जब कुमारपाल को यह मालूम हुआ कि सिद्धराज मुझे मारना चाहता है तब वह पाटण से निकलकर गुप्त वेष में इतस्ततः परिभ्रमण करने लगा। कई बार वह करीब करीब दुश्मन के हाथ पड़ गया परन्तु अपनी चालाकी से बचा । कई बार इसे अपने प्राण बचाने को काँटों की बाड़ों और निभाडे में छिपना पड़ा । जङ्गलों में एकाकी भूखे प्यासे घूम कर के इस ने बहुत कष्ट उठाए । पास में खर्च को कौड़ी भी नहीं थी। घूमता-घूमता यह खम्भात में उदयन मन्त्री के यहाँ खाने-पीने का कुछ
१. आचार्य हेमचन्द्र ने इस बात का उल्लेख कही पर नहीं किया है, परन्तु प्रबन्धचिन्तामणि आदि ग्रन्थों में कुमार पाल के प्रति, सिद्धराज का कोप स्पष्ट दिखता है । विशेष में जिनमंडनगणि कुमारपाल-प्रबन्ध में लिखते हैं-कुमारपाल के पिता त्रिभुवनपाल को सिद्धराज ने मरवा दिया था । इनके प्रति सिद्धराज के प्रचण्ड कोप का कोई कारण हमारी समझ में अभी तक नहीं आया ।
For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
साधन माँगने पहुंचा । 'उदयन उस समय आचार्य हेमचन्द्र के पास बैठकर धर्म-चर्चा कर रहे थे । कुमारपाल वहाँ पौषधशाला में गया | उदयन से बातें हुई। हेमचन्द्राचार्य ने उसके लोकेतर लक्षण देख कर मन्त्री के आगे कहा कि यह बहुत बड़ा राजा होगा | कुमारपाल बहुत थक गया था । निराश भी बहुत हो गया था । हेमचन्द्रसूरि ने विश्वास दिलाकर कहा कि यदि वि० सं० १९९९ कार्तिक २ वदि २ को तुम को राज्य न मिलेगा तो मैं ज्योतिष और निमित्त शास्त्र को देखना छोड़ दूँगा ।
५७
१. यह मारवाड़ का जैन वणिक् था, पर बडा ही वीर, चतुर और प्रतिभासम्पन्न था । इसलिए गुजरात में आकर इस बहुत लक्ष्मी और कीर्ति प्राप्त की । यह सिद्धराज और कुमारपाल का मुख्य मन्त्री ( महामात्य ) हुआ | महाकवि वाग्भट इसी का पुत्र था ।
२. जिनमण्डनगणि ने कुमारपाल का राज्यारोहण-काल वि० सं० ११९९ मार्गशीर्ष कृष्णा ४ पुष्य नक्षत्र और मीन लग्न लिखा है । पं० शिवदत्तजी ने हेमचन्द्राचार्य के लेख में ११३९ मार्गशीर्ष कृष्णा १४ मालूम नहीं, किस आधार पर लिखा है । प्र० चि० ( पृ० १२५ ) मैं तो वि० सं० ११९९ कार्तिक कृष्णा २ का उल्लेख है ।
For Private and Personal Use Only
३. तं पौषधशालामा गतमाकार्यं तत्रागते तस्मिन्नुदयनेन पृष्टः - श्रीहेमचन्द्राचार्यः प्राह-लोकोत्तराणि तदङ्गलक्षणानि वीक्ष्य सार्वभौमोऽयं नृपतिर्भावीत्यादिशत् ।.... सं० ११९९ कार्तिक वदि २ खौ हस्तनक्षत्रे यदि भवतः पट्टाभिषेको न भवति तदातः परं निमित्तावलोकसंन्यास इति पन्नामालिख्यैकं मन्त्रिणेऽपरं तस्मै समारोपतत् । प्र० चि० पृ० १२६ ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महराजा कुमारपाल चौलुक्य
आचार्य का निर्णय सुन कर कुमारपाल बहुत चमत्कृत हुआ । उसके मन में वडी श्रद्धा हुई । प्रसन्न हो कर उस ने हेमचन्द्रमृरि से कहा-आपकी बात सिद्ध होगी तो आप ही राजा है, मैं तो आपका दास रहूँगा । आचार्य ने कहा कि हम तो निःस्पृही हैं। हमें राज्य से कोई प्रयोजन नहीं । कामिनी-काञ्चन को हम स्पर्श तक नहीं करते । साहित्य-सेवा और धर्मोपदेश हमारा व्यवसाय है । तुम अपनी कृतज्ञता के लिए जैन-धर्म और देश की सेवा करने का प्रयत्न करना । आचार्य का वचन बड़ी श्रद्धा से कुमारपाल ने स्वीकार किया । कुमारपाल और हेमचन्द्र की यह पहली ही मुलाकात थी । परन्तु इन में गुरु-शिष्य का सम्बन्ध जुड़ गया, जो दिन-बदिन इतना बढ़ा कि चाणक्य और चन्द्रगुप्त की दूसरी आवृत्ति जैसा हो गया ।
मन्त्री उदयन ने हेमाचार्य के कहने से कुमारपाल का योग्य सत्कार कर कुछ धन दे कर उस को रवाना किया । कहा जाता है कि हेमचन्द्र भी इस की रक्षा के लिए सावधान रहते थे । कई बार हेमचन्द्र ने अपने उपाश्रय में छिपाकर इसको बचाया।
कुमारपाल मालवे में उज्जैन गया। वहाँ कुडङ्गेश्वर
१. यद्यदः सत्यं तदा भवानेव नृपतिः, अहं तु त्वचरणरेणुः । प्र० चि० कुमारपाल-प्रबन्ध-पृ० १२६ ।
__२. यह महाकाल का मन्दिर होना चाहिए । जैन इतिहास कहता है कि इस का निर्माता जैन था । इस में अवन्ती पाश्वनाथ की मूर्ति थी, परन्तु ब्राह्मणों ने उस को उठा कर अपनी सत्ता जमा ली दे० प्रबन्धचिन्तामणि ।
For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
मन्दिर में उस ने एक शिलालेख देखा, जिसमें निम्न गाथा लिखी थी
पुन्ने वाससहस्से सयम्मिरिसाण नवनवअहिए । होही कुमर नरिन्दो तुह विकमराय सारिच्छो ॥१॥
अर्थात् हे विक्रम ! ११९९ वर्ष के बाद तुम्हारे जैसा कुमारपाल राजा होगा' । कुमारपाल को यह गाथा पढ़ने से साश्चर्यानन्द हुआ और आचार्य हेमचन्द्र के वचन पर विशेष विश्वास हुआ।
वि० सं०२ ११९९ में जब सिद्धराज जयसिंह का स्वर्गवास होने का समाचार कुमारपाल ने सुना, तब वह बड़ी ही शीघ्रता से पाटण में पहुँचकर अपने बहनोई कान्हडदेव के यहाँ जा कर ठहरा, जो सिद्धराज का दस हजार घोड़ों का सेनपति था ।
१. प्रबन्धविन्तामणि के अन्तर्गत विक्रम प्रबन्ध में लिखा है कि जब विक्रम ने सिद्धसेन दिवाकर से पूछा कि मेरे जैसा कोई अन्य राजा होगा ? तब सिद्धसेन ने विक्रम के आगे 'पुन्ने वाससहस्से' गाथा कही थी । दे० विक्रम प्र० पृ० १३ ।
२. टाड-राजस्थान में सिद्धराज का राज्यकाल १२०१ विक्रम तक लिखा है, जो प्रमाण से बाधित है ।
For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
राज्य प्राप्ति राज्याभिषेक किस का करना ? इमका निश्चय करने के लिए जब सभा हुई तब कान्हडदेव, कुमारपाल को स्नान करवा कर वस्त्रादि से अलंकृत कर के राज्य-कचहरी में ले गया । पहले दो क्षत्रिय युवक भी राजा बनने के लिए वहाँ आए थे, परन्तु उन में वीरता और प्रभाव की योग्यता न देख कर लोगों ने उन्हें पसन्द न किया । कान्हडदेव के इशारे से कुमारपाल ऊँचे आसन के ऊपर चढ़कर अच्छी तरह से दुपट्टे का आसन बिछा कर प्रतापयुक्त नेत्र करके बड़ी कुशलता से तलवार घुमाने लगा । लोगों ने पूछा, राजा होकर क्या करोगे ? उत्तर में कुमारपाल ने कहा कि पृथ्वी का शासन करूँगा । बस अब क्या था ! सब लोगों ने समझा कि यही प्रभावशाली है, अतः राज्य के योग्य है । सबने एकमत होकर समारोहपूर्वक कुमारपाल का राज्याभिषेक किया। वि० सं० ११९९ कार्तिक कृष्णा २ को उच्च ग्रहों के आने पर कुमारपाल सिद्वराज की राजगद्दी पर बिठाया गया था उस वक्त यह करीब ५० वर्ष का था ।
कृतज्ञता आज कुमारपाल की कई दिनों की आशा सफल हो गई । उस ने राज्य प्राप्त कर के जो जो उसके उपकारी थे, उन की, यथायोग्य बदला देकर कृतज्ञता, प्रकट की। उदयन को मुख्य मंत्री, वाग्भट को नायब दीवान, निभाडे
For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
में छिपाकर रक्षा करनेवाले आलिङ्गराज को सात सौ गाम वाली चित्तोड पट्टि का मालिक, कांटे में छिपाकर बचाने वाले को अङ्गरक्षक, जङ्गल में भोजन देने वाली एक बाई को धोलेरा को स्वामिनी और अन्न देने वाले एक वैश्य को बड़ोदे का राजो बनाकर कुमारपाल ने प्रत्युपकार किया ।
कान्हडदेव, जो कुमारपाल का उपकारी और बहनोई था, मना करने पर भी आफिसरों के सामने खुल्लमखुल्ला बार बार कुमारपाल को उपालम्भ देता तथा उपहास करता था । अतः कुमारपाल ने उस का अङ्गच्छेद करवाया, ताकि आयन्दः, अग्नि की तरह, और कोई मेरा अपमान न करे १ । जो हो, जैसे श्रीरामचन्द्रजी ने सीताजी को एकाकिनी जङ्गल में भेजकर अन्याय किया, वैसे कुमारपाल ने इस उपकारी के प्रति कृतघ्नता कर के अपने शुभ्र यश को जरा कलङ्क लगाया है, ऐसा मेरा मत है ।
शत्रुओं का प्रयत्न कुमारपाल के राजगद्दी पर आते ही सिद्धराज के दुश्मन राजा, कुमारपाल को दबाने को और गुजरात के राज्य को छीनने का चारों ओर यत्न करने लगे । आचार्य
१. आदौ मयेवायमदीपि नूनं न तद्वहेन्मामवहेलितोऽपि । __ इति भ्रमादङ्गलिपर्वणाऽपि स्पृश्येत ने। दीप इचावनिपः ॥ प्र. १२७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
६२
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महराजा कुमारपाल चौलुक्य
हेमचन्द्र के संस्कृत द्वयाश्रय काव्य से पता चलता है कि उत्तर से सपादलक्ष के आन्न राजा ने शिवहार नदी के तट: वर्ती छोटे बडे राजाओं को साथ लेकर लडने की तैयारी की । दक्षिण के राजाओं के साथ अवन्ती के बल्लाल राजा ने पाटण पर आक्रमण करने का विचार किया । कांथकहद, अरण्यदेश, शिवरूप, पूर्व मद्र, अपरेप, कामशम, गोमती, गोष्ट्या, तैक्या, यल्लोमन् पटच्चर, शूरसेन- वाहोकराट्, रोमकराष्ट्र, नैकेती, काण्व, द्राक्ष, चैकीय, कौशीय राजाओं को भी दुश्मन राजाओं ने अपने पक्ष में करके कुमारपाल पर आक्रमण करने को उत्तेजित किया । इधर कुमारपाल के चार (गुप्तचर) चारों ओर घूमा करते थे । एक दूत ने कुमारपाल को दुश्मनों की इस तैयारी के हाल कह
सुनाए ।
•
१. सिद्धम नामक हैम व्याकरण सूत्रों के उदाहरणार्थ यह ग्रन्थ भट्टिकाव्य की पद्धति का बनाया गया है । इस में श्रीमूलराज से गुजरात का विस्तृत इतिहास निवद्ध है । सोलहवेंसर्ग से कुमारपाल - चत्रि का प्रारम्भ होता है । बम्बई गवर्नमेंट सिरीज में यह सम्पूर्ण ग्रन्थ सटीक दो भागों में छआ है । महाराजा गायकवाड ने इस का गुजराती अनुवाद भी प्रकाशित करवाया है । कुमारपाल का शेष जीवन प्राकृत द्वयाश्रय काव्य में इन्हीं आचार्य ने लिखा हैं । यह भी उपर्युक्त 'सिरीज से प्रकाशित हुआ है । ये दोनों ग्रन्थ सोलकियों के विषय में बहुत प्रकाश डालते हैं । क्योंकि ये सिद्धराज और कुमारपाल के जीवनकाल में लिखे गए हैं। सिद्धहेम व्याकरण को ३२ श्लोकों की प्रशस्ति भी सोलकी इतिहास के लिए उपयुक्त है ।
२. आचार्य हेमचन्द्र रचित संस्कृत द्वयास्य सर्ग १६ के श्लोक ५ से १६ तक ।
For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
इस तरफ कुमारपाल के कुछ अधिकारी' और माण्डलिक (जागीरदार ) भी विरुद्ध होने लगे ।
दुश्मनों का दमन
इन सब बातों को जान कर कुमारपाल ने क्रोध को दवा कर गम्भीरता से विचार किया । विचार करने के बाद उसने सब शत्रुओं का सामना कर उनका अभिमान मिटाने का निश्चय किया। छोटे-बड़े माण्डलिक सामन्तों को एकत्र करके उन की परीक्षा करने के बाद सांकाश्य, फाल्गुनीवह, नांदीपुर आदि के राजाओं को अपने सेनापति के साथ बल्लाल के प्रति युद्ध करने को रवाना किया । ऐरावत, अत्रिसार, दर्वि, स्थल, धूम आदि प्रदेशों के राजाओं को और वीर सेना को लेकर खुद कुमारपाल सपादलक्ष के आन्न रोजा का दमन करने चला ।
१. प्रबन्धचिन्तामणि में लिखा है कि वाग्भट मन्त्री, जिस को सिद्धराज ने पुत्र समान समझा था, ईर्ष्या से कुमारपाल के विरुद्ध हो कर सपादलक्षीय राजा के पक्ष में सेनापति हो कर गया था । सं० द्वयाश्रय में भी (सर्ग १६ श्लोक १४) यह बात इशारे से मिलती है। पर वहां पर चाइड नाम लिखा है, जो वाग्भट का भाई था । दे० प्र० वि० १५३ । वाग्भट को कुमारसाल ने नायब दीवान बनाया था । मेरुतुङ्ग लिखते है-आनाक राजा गुजरात की सीमा तक युद्ध करने को आ पहूँचा था | पृ० १२८ ।
२. प्र. वि. में इस का नाम आनाक और ग्रभावक-चरित्र में अर्णोराज लिखा है । सपादलक्ष देश अजमेर के आस-पासके प्रदेश का नाम है ।
For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा मारपाल चौलुक्य
समुद्र समान इन की हाथी, घोड़े, रथ और पैदल सेना मीलों तक फैल गई । बीच में जो जो उद्धत राजा माण्डलिकादि आते थे उन को साम-दाम-दण्ड-भेद से अधीन करता गया । कई राजा अपनी अपनी सेना शस्त्रादि सहित कुमारपाल के साथ मिलते गये, जैसे कि सरयुरोज के साथ गदर के बाद दूसरे राजा मिलते गये थे। कुमारपाल के सामने कौन टिक सकता था ? इस तरह चक्रवर्त, युगन्धर, साल्व और कुरु आदि के कई राजाओं की सेना कुमारपाल में मिलने से कुमारपाल को बड़ी खुशी हुई।
इस तरह सर्वत्र विजयी होता हुआ राजा आवू पहाड़ पर आया । वहाँ चन्द्रावती का विक्रमसिंह राजा था । उसने डर कर के भक्ति-पूर्वक नम्र हो कर कुमारपाल से प्रार्थना कर कहा कि 'यह राज्य आपकाही है । मैं तो आपका सेवक हूँ ! आप मेरे मालिक हैं । ' राजा ने आबू से सपादलक्ष में जा कर आन्न के साथ युद्ध शुरू किया । आन्न भी अपने गोविन्दराज सरदार और सेना के साथ
१. प्रभावकचरित्र के हेमचन्द्राचार्य प्रकरण में लिखा है कि अन्दर से विक्रमसिंह अर्णोराज के पक्ष में हो गया था और उस ने कुमारपाल का धोखे से मारने की कोशिश की थी । विक्रमसिंह का कुमारपाल ने कैद कर लिया और उस के भाई रामदेव के पुत्र यशोधवल के राज्य दिया । यह प्रसङ्ग वि० १२०७ के करीब का है ऐसा श्रीमन् मुनि कल्याणविजयजी का मत है।
For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा मारपाल चौलुक्य
युद्ध में उतरा । दोनों का घमासान युद्ध हुआ । आन्न की सना पीछे हटती गई, सामने के शत्रुओं को हटाता हुआ कुमारपाल हाथी' पर चढ़ कर शत्रु राजा आन्न के हाथी के पाम जा पहुँचा । बडी ही शीघ्रता और कुशलतापूर्वक लोहशर ( शस्त्र-विशेष ) का प्रहार आन्न के ऊपर कुमारपाल ने किया । आन्न मूर्छित हुआ। सब शत्रु-सेना तितर-बितर हो गई । राज-नीति-विरुद्ध होने से कुमारपाल ने कृपया आन्न को जान से नहीं मारा, परन्तु उस के होथी-घोडे आदि युद्ध का सामान छीन कर स्वाधीन कर लिया । कुमारपाल की विजय हुई, यह बात चारों तरफ फैल गई ।
जिस को जबरदस्त गर्व थो वह आन राजा भी कुमारपाल से हार गया । अन्त में आन ने दूत भेज कर माफी मांगी । अपने अच्छे-अच्छे हाथी-घोडे आदि कुमारपाल को भेंट किए और अपनी कन्या का कुमारपाल से विवाह करने की प्रार्थना की । कुमारपाल ने उसको उदारता से माफी दी और कन्या तथा भेंट पाटण लाने को कहा ।
१. इस हाथी का नाम कलह पञ्चानन था । प्र. चि० में लिखा है कि राजा ने वाग्भट को भी घायल कर दिया और सैनिकों ने उसे पकड़ कर स्वाधीन किया ।
२. कुमारपाल ने ३६ प्रकार के शस्त्र पास में रखे थे । आवश्यकतानुसार उन के काम में लाता था। उस की युद्ध-शस्त्रकला म प्रवीणता प्रसिद्ध थी।
For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
समारोहपूर्वक राजा सलैन्य पाटण आया और आन्न की कन्या से विवाह किया ।
बल्लाल२ की तरफ जो कुमारपाल की सेना भेजी हुई थी वह भी अन्ततोगत्वा विजयी हुई। उस के सेनानियों ने बल्लाल को मार डाला, ऐसा वृत्तान्त राजा कुमारपाल ने दूत से सुना । यह सुन कर वह बडा प्रसन्न हुआ और दूत को इनाम मे शिरपाव दिया ।
इस प्रकार जो दुश्मन खडे हुइ थे उन का सम्पूर्ण रीत्या दमन कर के राजा स्वस्थ हुआ ।
राज्य मिलने के बाद राज्य का काम कुमारपाल खुद ही करने लगा । मन्त्रियों का भरोसा कम रखता था, इसलिए कुछ मन्त्री आदि कलहकारों ने कुमारपाल का षडयन्त्र रचा, परन्तु आप्त सेवकों से मालूम होने के बाद कुमारपाल ने उन सब को कड़ी सजाएँ दी और मार डाला ।
जब आचार्य हेमवन्द्र को यह मालूम हुआ कि कुमारपाल राजा होकर विजयी हुआ है, तब वे अपने दिल में प्रसन्न हुए। अपने शिष्य का पुरुषार्थ जानकर भला कौन खुश न होगा ?
१. हेमचन्द्राचार्य का द्वयाश्रय काव्य, १९वा सर्ग । २. अवन्ती का राजा। ३. द्वयाश्रय काव्य, सर्ग १६ ।
For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
आचार्य और सम्राट की मुलाकात
उस वक्त कुमारपाल मालवे में था । जहाँ उसका डेरा था, वहाँ पैदल चल कर हेमचन्द्राचार्य पहुँचे । आचार्य ने उदयन द्वारा राजा का समाचार जाना और राजो को पूर्वोपकार का उदयन द्वारा स्मरण करवाया । राजा को सब याद आया । उसने आचार्य का बडे चाव से सत्कार किया और कहा कि भगवन्', मैं धीरे-धीरे आप की सभी आज्ञाओं का पालन करूँगा, इस के लिए मैं आपका संग चाहता हूँ । उस के बाद भूपाल की प्रार्थना से आचार्य हमेशा कुमारपाल के पास जा कर धर्म, नीति
और राजधर्म समझाने लगे। आचार्य के चारित्र्य और पाण्डित्य का असर कुमारपाल पर बढता गया ।
१. भवदुक्तं करिष्येऽहं सर्वमेव शनैः शनैः ।
कामयऽहं परं सङ्ग निधेरिव तव प्रभो ! ॥ 'कुमारपाल-प्रतिबोध' में सोमप्रभसूरि लिखते हैं--
राज्यादि सुख को देने वाले सच्चे धर्म को जानने की कुमार- पाल की आकांक्षा हुई। यज्ञादि-हिंसा-धर्मोपदेश से उस की जिज्ञासा
पूरी नहीं हुई । इसलिये वह धर्म का सच्चा तत्त्व जानने का अभिलाषी था। उस के मन्त्री वाग्भटदेव ने राजा को श्रीहेमचन्द्राचार्य का परिचय दिया । राजा ने पहली बार यहीं हेमचन्द्राचार्य से मुलाकात की और पीछे से सम्बन्ध बढा ।
For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
६८
www.kobatirth.org
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
गुजरात आने पर भी इन दोनों का सम्बन्ध प्रगाढ़ होता गया। इस तरह हेमचन्द्र सूरि की बढ़ती हुई कीर्ति को कुछ ईर्ष्यालु अन्ध-श्रद्धालु लोग सहन नहीं कर सकते थे । इस का कारण यह था कि जैन साधु के आदर्श उपदेश को राजा समझेगा तो उनकी खुशामद और गपोडों की कीमत कम हो जायगी । इसी लिए कई लोगों ने हेमचन्द्र जैसे पवित्र महात्मा की और जैन धर्म को कई बार निन्दा राजा के आगे की, परन्तु राजा समझदार और हेमचन्द्राचार्य का प्रायः शिष्य था; अतः उसका समाधान हेमचन्द्र से ही पूछ लेता था ।
3
कुमारपाल का धार्मिक जीवन
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एक दिन कुमारपाल ने हेमचन्द्र से पूछा कि मेरा यश विक्रम की तरह चिरस्थायी होने का उपाय बताइए | आचार्य ने दो उपाय बतलाए । एक तो विक्रम की तरह जगत् को ऋण से मुक्त करने का, और दूसरा सोमनाथ
१. प्रबन्ध - चिन्तामणि, प्रबन्ध - चतुर्विशिकादि ग्रन्थों में ऐसे कई प्रसंग हैं। सिद्धराज के आगे भी इन लोगों ने हेमचन्द्र की निन्दा करने में कमी नहीं की। इसी झूठी निन्दा के आधार पर अथवा अपनी कपोलकल्पित कल्पनाओं से आज भी कुछ लोग इस आचार्य और जैन धर्म की निन्दा करने की धृष्टता करते हैं । इस में श्रीयुत के० एम० मुंशी और झमोर के लेखक मुख्य हैं । बीसवीं सदी के उदार जमाने में ऐसा काम करना किसी तरह से योग्य नहीं है ।
For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
महादेव के मन्दिर का जीर्णोद्धार कराने का । जगत्प्रसिद्ध सोमनाथ का मन्दिर उस वक्त जीर्ण-शीर्ण हो गया था, ऐसा प्रबन्धचिन्तामणिकार लिखते हैं । कुमारपाल को इस निष्पक्ष सलाह से हेमचन्द्र के ऊपर बहुत श्रद्धा हुई । उस ने सोमनाथ का जीर्णोद्वार शुरू करवाया | जब तक सोमनाथ के मन्दिर पर ध्वजारोपण न हो तब तक हेमचन्द्र के कहने से राजा ने मांस-मद्य का त्याग किया | दो वर्ष में सब कार्य हो गया; ध्वजा चढ़ाई गई । राजा ने हेमचन्द्र से महादेव की स्तुति करने की प्रार्थना की। आचार्य ने ख़ुशी से नई स्तुति बना कर कही । राजा बहुत प्रसन्न हुआ । मन्दिर में साक्षात् शिवजी ने आकर दर्शन दिए । कुमारपाल ने वहां पर यावज्जीवन हेमचन्द्र के उपदेश से मांस का त्याग किया ।
६९
---
१. 'मिराते - अहमदी', 'आईन-इ-अकबरी' प्रभृति - मुसलमानी लेखकों के ग्रन्थों के आधार पर फार्बस साहब कहते हैं कि उस वक्त तक महमुद सोमनाथ मन्दिर पर आक्रमण कर चुका था । सम्भव है, इसी से कुमारपाल ने जीर्णोद्धार करवाया हो । यह मन्दिर प्रभासपाटण में है ।
२. सोमनाथ की प्रतिष्ठा का प्रसंग विस्तार से जैन ग्रन्थों में मिलता है। हेमचन्द्र सूरि ने स्तुति की, जिसका एक श्लोक यह है-
भवबीजाङ्कुरजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो का नमस्त ॥
For Private and Personal Use Only
प्र० बि० १२९ ।
10
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७०
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
(१) आचार्य हेमचन्द्र के उपदेश से कुमारपाल ने लावारिस का धन लेना छोड दिया; जिस की आमदनी एक साल में राज्य भर में ७२००००० बहत्तर लाख रुपयों की थी। इस त्याग की हेमचन्द्र ने इस प्रकार प्रशंसा की है
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः त्वं तु सतोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः ॥ प्रबन्ध चिन्तामणि
9
(२) कुमारपाल ने शत्रुञ्जय नामक जैन तीर्थ का संघ निकाला |
(३) तारङ्गा नामक जैन तीर्थ में श्री अजितानाथ का भव्य मन्दिर बनवाया ।
(४) मांस, शराब, परस्त्री, वेश्या प्रभृति सातों व्यसनों का त्याग किया और राज्य में भी यथाशक्य त्याग करवाया । यज्ञ तथा देवियों के निमित्त हिंसा बंद करवाई ।
१. बहुत लोगों को एकत्र करके अपने खर्च से जो लोग तीर्थो में यात्रा करने जाते हैं, उस को जैन लोग संघ कहते हैं ; और ले जाने वाले को संघपति । कुमारपाल के इस संघ में हेमचन्द्र सूरि, वादिदेव सूरि, धर्मसूरि, ७२ सामंत, श्रीपाल, ऑभड, पं० सिद्धपाल, राणा प्रह्लादन, राजा का दौहित्र प्रतापमल्ल, रानी भोपालदेवी, राजपुत्री लीलू प्रभुति एक खाख मनुष्य थे, ऐसा राजशेखरसूरि " प्रबन्ध कोष" के हेमचन्द्राचार्य - प्रबन्ध में लिखते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
(५) अपने राज्य में चौदह वर्ष तक अहिंसा का काफी प्रचार किया ।
(६) कुमारपाल ने कई शैव मन्दिर, तालाब, कुएँ, दानशाला और १४४४ जैन मन्दिर बनवाए । राज्य के खर्च से जो मन्दिर बने थे उन का नाम प्राय- "कुमार या कुंवर विहार" होता था । अभी तक दूर-दूर तक इन के मन्दिर मिलते हैं । एक मन्दिर जावालीपुर (जालोर) मारवाड में, जो जोधपुर स्टेट में है, सुवर्णगिरि दुर्ग पर अभी मौजूद है, जिस पर यह शिलालेख है
ओं ॥ संवत् १२२१ श्रीजावालिपुरीयकांचनगिरिगढस्योपरि प्रभुश्रीहेममूरिप्रबोधितगुर्जरधराधीश्वरपरमाहतचौल्लक्यमहाराजाधिराजश्रीकुमारपालदेवकारिते श्रीपार्श्वनाथसत्क..........विंचसहितश्रीकुंवरविहाराभिधाने जैनचैत्ये.......। प्राचीनजैनलेखसंग्रहशिलालेख, नं. ३५२ ।।
१. कुमारपाल के आध्यात्मिक जीवन का परिचय देने वाला "मोहपराजय” नाटक बहुत ही अच्छा है । यह ग्रन्थ "प्रबोधचन्द्रोदय" की पद्धति का है । परन्तु इस में किसी धर्म विशेष का खण्डन नहीं है। प्रो० पीटर्सन (Peterson) ने डेक्कन कॉलेज में व्याख्यान देते हुए कहा था कि यह ग्रन्थ क्रिश्चियन लोगों के 'पिलग्रिम्स प्राग्रेस' पुस्तक जैसा है।
For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७
www.kobatirth.org
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
(७) कुमारपाल ने विक्रम सं० १२१६ मार्गमार्ष शुक्ल २ को उत्सवपूर्वक जैन धर्म स्वीकार कर १२ व्रत (धार्मिक
१
नियम ) ग्रहण किए ।
J
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(८) हेमचन्द्र के जन्मस्थल और दीक्षास्थल पर कीमती मन्दिर बनवाए ।
(९) इमेशा योग-शास्त्र और वीतराग स्तोत्र का स्वाध्याय करता था ।
जैन होने के बाद कुमारपाल की कीर्त्ति खूब बढी । अच्छे-अच्छे जैन कवियों और विद्वानों ने उस की कीर्तिगाथा गाई । व्याकरणादि ग्रंथों में उल्लेख किया। ग्रन्थकारों ने इस को परमार्हत और राजर्षि कहा है ।
१.
कुमारपाल के कुछ शैव और वैष्णव मन्दिरों के शिलालेखों में 'उमापतिवरलब्ध' विशेषण आता है । इस के आधार पर श्रीयुत के 'हर्षदाय ध्रुव ने प्रियदर्शना' की प्रस्तावना में कुमारपाल का जैन न होना लिखा है, जो ठीक नहीं जँचता; क्योंकि वि० सं० १२१६ के पहले के लेखों में ही वैसा विशेषण दिखता है । तब तक वह जैन नहीं हुआ था । दूसरा कारण यह भी है कि चौलुक्य-कुल के मान्यदेव परंपरा से सोमनाथ महादेव है, अतः जैन होने के बाद भी उस के लिए 'उमापतििवरलब्ध' कोई लिखे तो अनुचित नहीं है । जैन होने के बाद कुल परंपरा छोडने को जैन धर्म नहीं कहता । जैन होने के बाद भी इन्द्रभूतिं गणधर ने गौतम गोत्र रक्खा था ! टॉड राजस्तान कर्ता टॉड साहब ने जैन बौद्ध को एक मानकर कुमारपाल को बोद्ध धर्मी लिखा है । पृ० ७०५ |
साधु
For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
..........
.
...
दिग्विजय
कुमारपाल में महत्वाकांक्षा थी, वीरता और प्रताप था । कोंकण के पराक्रमी मल्लिकार्जुन राजा को हरा कर उसका करोडों का माल लूटा। इसको परास्त करने के लिये अम्बड सेनापति को भेजा था जो जैन था। दक्षिण में विजयनगर काञ्ची तक कुमारपाल का राज्य हो गया था । कुमारपाल पूर्व, उत्तर, पश्चिम दिशाओं में भी दिग्विजय करने गया । इस दिग्विजय में कुमारपाल को बहुत सफलता मिली। 'प्राकृत कुमारपाल चरित्र' (सर्ग ६) में इसका उल्लेख यों है
(१) सिन्ध के राजा ने इसकी आशा मानी । (२) यवन देश के राजा ने कुमारपाल की आराधना की। (३) उव्वेश्वर इसका मित्र हुआ । (४) वाराणसी का स्वामी वश हुआ। (५) मगध और गौड के राजा ने इस राजा को भेंट की। (६) कान्यकुब्ज-सेना का इसने पराभव किया । (७) दशार्णभद्र देश का राजा इसके भय से मर गया और उसका शहर लूट लिया गया। (८) चेदि नगर के राजा का इसने गर्व मिटाया । (९) मथुरा के राजा ने कुमारपाल से माफी मांगी। (१०) जाङ्गलपति ने नम्र होकर प्रार्थना की।
For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७४
महराजा कुमारपाल चौलुक्य
१
०
मतलब यह कि कुमारपाल की राज्य सत्ता दूरदूर तक चारों दिशाओं में फैल गई थी । दक्षिण में कोलापुर, उत्तर में जालन्धर, काश्मीर, पूर्व में चेदि, मगध, कुशात, दशार्ण और पश्चिम में सिन्ध, पञ्चनद, वाहक, सौराष्ट्रदेश तक इसका राज्य हो गया था । सारा मारवाड, मालवा इसकी सत्ता में आगया था । सिद्धराज से इसने अपनी राज्यसीमा बहुत बढाई । सेना शस्त्रादि में वृद्धि की । बहुत नए राज्यों को अपने पुरुषार्थ से इसने प्राप्त किया। इसके अधिकारियों में बहुत से जैन-धर्मी थे। जैन धर्म की अहिंसा को न समझनेवाले मानते हैं कि जैन धर्म कायर बनाता है । उनका यह अनुमान सर्वथा झूठा है । जैन धर्म में गृहस्थों के लिए तो इतनी ही अहिंसा है कि वे गुनहगारों को न मारो। इसी कारण श्रेणिक, कोणिक, चन्द्रगुप्त, संप्रति और कुमारपाल आदि जैन राजाओं ने वीरतापूर्वक भूमि का रक्षण किया है ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१. श्री महावीरचरित में लिखा है
स कौबेरीमातुरुष्कमैन्द्रीमात्रिपथापगाम् । याभ्यामाविन्ध्यमावाद्धिं पश्चिमां साधयिष्यति ॥ १२-५२ ॥ अर्थात् कुमारपाल उत्तर में यवन देश तक, पूर्व में गङ्गा तक, दक्षिण में विन्ध्याचल पर्यन्त और पश्चिम में समुद्र तक अपनी राज्यसत्ता फैलावेगा ।
निरागसत्रसजन्तूनां हिंसां संकल्पतस्त्यजेत् ॥
For Private and Personal Use Only
हैम योगशास्त्र |
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
कुमारपाल का सैन्य-बल
अठारह देशों का राज्य कुमारपाल की सत्ता में था। जिनभंडन सूरि ने कुमारपाल की सेना इस प्रकार लिखी है-११०००० घोडे, ११०० हाथी, ५००० रथ, ७२ सामन्त और १८०००० पैदल सेना थी। मेरे पास जा अमुद्रित गुर्जरराज-भूपावली है उस में तो सेना की संख्या बहुत बडी लिखी है जो मानने योग्य नहीं दीखती।
ज्ञान-कला-प्रेम
यद्यपि प्रारम्भ में कुमारपाल सिद्धराज के इतना विद्वान् नहीं था, और मेरे ख्याल से विद्या का उतना व्यसनी भी नहीं, तो भी हेमचन्द्र जैसे सर्व-शास्त्रीय विद्वान् के सङ्ग से उस में विद्या, कला और साहित्य का प्रेम वढता गया । उस के अधिकारियों में कपर्दी मन्त्री बहुत बडा कवि और विद्वान् था । वाग्भट्टादि अच्छे कवि थे । एक बार 'उपमा' की जगह 'औपम्य' शब्द बोलने से कपर्दी मन्त्री ने उपहास किया। राजा को अपनी कमजोरी मालूम हुई तब उसने व्याकरण और काव्य-शास्त्र का काफी अभ्यास किया। उसके बाद वह 'विचारमुख', 'कवि-बान्धव' उपाधियों से प्रसिद्ध हुआ। विद्वानों का स्वागत भी अच्छा करने लगा। देवबोधादि भिन्न भिन्न मत के विद्वान् और संन्यासी उस की राजसभा में अपनी विद्वत्ता दिखलाने आते थे । हेमचन्द्र, रामचन्द्र, श्रीपाल.
For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७६
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
सिद्धपाल, कपर्दी आदि पण्डितों से उसकी पण्डितसभा ' विश्व-विख्यात हो गई थी। सोलाक नाम के एक संगीतज्ञ के ऊपर प्रसन्न होकर राजा ने उसको अच्छा इनाम दिया था । शिल्प' का भी खूब विकास हुआ था । राजा की प्रार्थना से आचार्य हेमचन्द्र ने 'योगशास्त्र', त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्र, और 'वीतराग - स्त्रोत्र की रचना की थी । इसी को राजनीति का ज्ञान कराने के लिए हेमचन्द्र ने अर्हन्नीति ग्रन्थ बनाया जो कौटिल्य अर्थशास्त्र की पद्धति का है । कई ग्रन्थकारों ने इसके राज्य में रह कर ग्रन्थ बनाए हैं । 'दूताङ्गद' नाम का छाया नाटक भी इसी की यात्रा में बना है ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गुण
कुमारपाल में खुद काम करने की शक्ति थी । अधिकारियों के ऊपर ही भरोसा रखना यह अच्छा नहीं समझता था । चन्द्रगुप्त सुकुमार और धीरललित था, पर कुमारपाल धीरोदात्त था । इसमें परस्त्री- पराङमुखता और युद्ध -कुशलता सिद्धराज से बहुत चढी - वढी थी, ऐसा प्रबन्ध-चिन्तामणि
१. निवसहमुहावयँसा बिइया गुरुणा अबीयगुणनिवहा । निवसन्ति अणेग बुहाजस्सिं पुहवीस सलहिज्जे ॥ प्रा० द्वयाः सर्ग १ - ४ । इसमें पाटण का उदात्त वर्णन है ।
२. अणहिलपुर के राज्य-काल में शिल्प - विद्या की जितनी उन्नति हुदू थी उतनी किसी दूसरे काल में नहीं हुई । टाइ-राजस्थान
For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
में लिखा है । यह अपनी श्लाघा नहीं सुनना चाहता था । यही कारण है कि यह खुशामदी लोगों का शिकार नहीं हुआ । यह बडा कृतज्ञ था ।
आचार्य हेमचन्द्र जो सम्बन्ध चन्द्रगुप्त का चाणक्य के साथ था वही कुमारपाल का हेमचन्द्र के जाथ रहा । विद्वत्ता की दृष्टि से विक्रम और हर्ष के साथ कालिदास और बाण के समान हेमचन्द्र का सम्बन्ध था । अतः यदि हेमचन्द्र का कुछ भी परिचय न दिया जाय तो कुमारपाल का वृतान्त अधूरा ही रहता है । हेमचन्द्र का संक्षित परिचय इस प्रकार है
हेमचन्द्र का जन्म वि० सं० ११४५ कार्तिक शुक्ल १५ को धन्धुका में, मोढवंश में, हुआ। वि० सं० ११५० में देवचन्द्र सूरि के पास ये जैन साधु की दीक्षा लेकर सर्वशास्त्रों में पाराङ्गत हुए । इनकी बुद्धि बडी तीव्र थी। न्याय, व्याकरण, काव्यालङ्कार, छन्द, कोष, अध्यात्म सभी
१. पर कुमारपाल की भक्ति चन्द्रगुप्त से अधिक थीं इसका कारण यह है कि हेम वन्द्र एक तपस्वी धर्माचार्य भी थे; परन्तु चाणक्य गृहस्थ थे ।
२. मल्लिनाथ की टीकाओं आदि सैकडों ग्रन्थों में "इति हैमः" से इन के कोष के उदाहरण दिखते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७८
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
विषयों पर इन के ग्रन्थ हैं, जिनकी श्लोकसंख्या साढ़ेतीन करोड कही जाती है । प्रबन्धशतकर्ता रामचन्द्र सूरि आदि इन के विद्वान् शिष्य थे । हेमचन्द्र तप-त्याग और ब्रह्मश्चर्य के अवतार थे । इन की आयु ८४ वर्ष की थी ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कुमारपाल का उत्तराधिकारी या स्वर्गवास
सिद्धराज की तरह कुमारपाल को भी कोई पुत्र न था । अपना उत्तराधिकारो बनाने के विषय में उस ने हेमचन्द्रसूरि से सलाह पूछी । आचार्य ने राजा के दौहित्र प्रतापमल्ल को राज्याधिकारो बनाने को कहा, और अजयपाल के लिए साफ मना कर दिया, क्योंकि वह मूर्ख, दुराचारी और कायर था। हेमचन्द्र के शिष्य बालचन्द्र ने अजयपाल से ये सब बातें कह दीं । अजयपाल को हेमचन्द्र के ऊपर बड़ा क्रोध आया। वह कुमारपाल का भतीजा लगता था और महिपाल का पुत्र था। अजयपाल के जहर देने से वि० सं० १२३० में कुमारपाल की मृत्यु हुई | आचार्य हेमचन्द्र का स्वर्गवास वि० सं० १२२९ में राजा के पहले ही हो चुका था । इस से भी राजा को बडा आघात पहुँचा था' |
अजयपाल ने वि० सं० १२३० में कुमारपाल का राज्य ले लिया 1 द्वेष और दुष्टता से उस ने हेमचन्द्र
१. दे० " प्रबन्ध - कोष" कुमारपाल - प्रबन्ध और जैन वंशावली |
For Private and Personal Use Only
युग
की राज
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाराजा कुमारपाल चौलुक्य
तथा कुमारपाल के सम्बन्धियों को घोर याचनायें दीं। कपर्दी मन्त्री को तेल के कहाड में भूनकर मरवा डाला । रामचन्द्रसूरि को तप्त शिला पर बैठा कर मरवाया । कई 'कुमार विहार मन्दिर' तुडवाये । दीप के नीचे अँधेरे की तरह यह अजयपाल अयोग्य निकला । इस कुनृपति का राज्य तीन ही वर्ष टिका । इसी के एक प्रतिहारी ने इसे छुरी से मार डाला । अत्युग्र पाप का फल शीघ्र मिलता है ।
उपसंहार कुमारपाल सौलकियों का अन्तिम प्रतापी राजा हुआ। उस ने अपने प्रताप से गुजरात को और सोलकियों की कीर्ति खूब बढाई । अपने पूर्व के सभी सोलकियों से राज्य सत्ता भी खूब फैलाई थी । किन्तु इसके बाद के तीन राजाओं के कमजोर और अयोग्य होने से गुजरात का राज्य गया । कुमारपाल जैनधर्मी था, बाकी सभी वैदिक मत के थे। हमें दुःख है कि कुमारपाल या सोलवियों के विषय में देशी भाषा में कोई सम्पूर्ण आप्त ग्रन्थ या लेख किसी ने नहीं लिखा है। गुजरातियों के लिए तो यह शर्म की बात है।
सङ्कोच से लिखने पर भी, विषय व्यापक होने के कारण, लेख बहुत बढ़ गया है; एतदर्थ पाठक क्षमा करें ।
ओज्ञावतिषु मण्डलेषु, विपुलेश्वष्टादशस्वादरात् __अब्दान्येव चतुर्दशप्रसृमरां भारिं निवाजिसा । कीर्तिस्तम्भनिभाश्चतुर्दशशतीसंख्यान विहारांस्तथा ।
कृत्वा, निर्मितवान् कुमारनृपतिजैनो निजैनोव्ययम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हेमचन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहां हुई
हेमचन्द्राचार्य को दोक्षा कब और
कहां हुई ? आचार्य हेमचन्द्र सूरि विक्रम की बारहवीं और तेरहवीं शताब्दी के एक महान् ज्योतिधर हुए हैं। इन्होंने जैन समाज में ही क्यों, सारे गुजरात में एक नवीन युग को उत्पन्न किया है । साहित्य क्षेत्र में तो एक भी विषय अवशिष्ट नहीं रखा है कि जिसमें इन्होंने अपनी अधिकार पूर्ण लेखनी नहीं चलाई हो ।
चौलुक्य वंशीय सिद्धराज' जयसिंह और कुमारपा जैसे प्रतापी राजाओं के इतिहास में हेमचन्द्राचार्य का उच्चस्थान है। इनके विषय में कई पूर्व और पश्चिम के विद्वानों ने अपनी श्रद्धञ्जलि अर्पित की है । इनका विस्तृत परिचय मैंने “आचार्य हेमचन्द्र सूरि और उनका साहित्य" निबन्ध में दिया है। - आचार्य हेमचन्द्र पूर्वावस्था में 'धंधुका' के रहने वाले थे। मोढ जाति के 'चाचीग' शेठ के यह पुत्र थे ।
*जैन सिद्धान्त भास्कर. आरा, भा, ३ किरण ४ । १ सिद्धराज के विषय में देखो हमारा 'सिद्धराज जयसिंहे शु कयु?' माम का लेख । (शारदा में), कुमारपाल के विषय में हमने 'महाराजा कुमारपाल चौलुक्य' निवन्ध लिखा है जो भारतीय अनुशीलन ग्रन्थ' में प्रकाशित हुआ है।
For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हे नचन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहां हुई
इनका जन्म वि० सं० ११४५ कार्तिक शुक्ला १५ को हुआ था । इनका नाम चांगदेव रक्खा गया था ! इन्होंने छोटी उम्र में ही देवचन्द्र सूरि के पास जैनसाधु की दीक्षा ग्रहण की थी । वह दोक्षा किस वर्ष में और किस स्थान में हुई, इस विषय में विचार करना प्रस्तुत लेखका उद्देश्य है ।
सोमचन्द्र' की दीक्षा के स्थान और वर्ष के विषय में भिन्न २ ग्रन्थों में भिन्न २ उल्लेख मिलते हैं, इसका विचार यहां करते है :
१ प्रभावकचरित्रान्तर्गत हेमचन्द्रमूरि के चरित्र में स्तम्भनतीर्थ (खंभात) में वि० सं०२ ११५० माघ शुक्ला १४ शनिवार को दीक्षा देना लिखा है।
२ प्रबन्धचिन्तामणि में करीब आठ वर्ष की उम्र में 'चंगदेव' देवचन्द्र सूरि से मिला लिखा है और वहां से कर्णावती जाकर दोक्षा देने को लिखा है ।
३ कुमारपाल-प्रबन्ध में पाँच वर्ष की उम्र में देवचन्द्र मूरि ने चंगदेव को देखा और वि० स० १९५४ में कर्णावती' में दीक्षा देने का लिखा है ।
१ प्रबन्धकोष' में राजशेखरसूरि ने 'सोमदेव' लिखा है । २ शरवेदश्वरे वर्षे कात्तिके पूर्णिमानिशि ।।
जन्माभवत् प्रभोव्योमबाणशम्भो व्रतं तथा ॥८४८॥" 3 "स: अष्टवर्षदेश्यः x x x"
४ कर्णावती के विषय में देखो “आचार्य हेमचन्द्र सूरि और उनका साहित्य' का नोट !
For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हेम चन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहां हुई
४ कुमारपाल-प्रतिबोध में सोमप्रभसूरि ने खंभात' में चंगदेब को दीक्षित होने का लिखा है।
__५ डॉ. जि. बुहलर (G. BUHLER) ने The Qail of Jain mank Hemchander नाम की जर्मन भाषा के पुस्तक में वि० सं० ११५० में स्तम्भन तीर्थ में दीक्षा का होना लिखा है । अर्वाचीन ग्रन्थकारों ने इन्ही ग्रन्थों के आधार से भिन्न २ मत लिखा है।
इन पांच ग्रन्थों में से दो में हेमचन्द्र की दीक्षा का संवत् वि० सं० ११५० और दो में दीक्षा का स्थान कर्णावती लिखा है, वह युक्त प्रतीत नहीं होता है। इनमें
१ गुणगुरुणा सह गुराणा संपत्ते खभतित्थम्मि । तत्य पयन्नो दिक्ख कुणमाणो सयल संघपरिओस ॥
कु. प्रतिबोध । 'खभात' का नाम प्राकृत में 'खभाइत' और 'थभणपुर' तथा संस्कृत में स्तम्भन तीर्थ लिखा मिला है। "ताम्रलिप्ती' भी खंभात का नाम होना चाहिए । क्योंकि श्रीअजित प्रभसूरिविरचित शान्तिनाथ चरित्र के छठे प्रस्ताव में ताम्रलिप्ती और स्थम्भनतीर्थ समुद्र के किनारे पर हैं,
और प्रर्यावाचक लिखा है । सिद्धराज के राज्य में यह बहुत बडा जिला था। यह अहमदाबाद से दक्षिण में आया है। तीर्थकरूप में 'स्तम्भनकल्प' भी है।
२ इनका रचना-काल क्रमशः इस प्रकार है:-वि• सं० १२४१, १३३४, १३६१, १४०५, १४९२ और बुलर साहब के ग्रन्थ का ईस्वी सन १८८९ ।
For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हेमचन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहां हुई
८३
काल-क्रमानुसार प्राचीन “कुमारपाल-प्रतिबोध” उसके पश्चात् का 'प्रभावकचरित्र' तत्पश्चात् का 'प्रवन्धचिन्तामणि' उसके बाद का "प्रबंध-कोष" और उसके बाद का "कुमारपाल-प्रबंध" (जिनमंडन का) है।
हेमचन्द्राचार्य को दीक्षा वि० सं० ११५० में पांच वर्ष की उम्र में हुई है यह बतलाने वाला प्राचीन ग्रन्थ फक्त एक ही प्रभावक-चरित्र है, और बुलहर' साहब आदि ने इसके उल्लेख पर से वैसा माना है । प्रभावक चरित्र से पूर्ववती ग्रन्थ में पांच वर्ष का उल्लेख नहीं है। ऐसो छोटी उम्र में जैन साधु की दीक्षा देना जैन शास्त्रों में मना लिखा है। और देना उचित भी नहीं मालूम होता है, क्यों कि जैन साधु की क्रिया बडी कडो होती है । इसलिए वि० सं० ११५४ में करीब नौ वर्ष की उम्र में हेमचन्द्र को दीक्षा हुई है ऐसा मानना उचित है। यानी वि० सं० ११५४ में हेमचन्द्राचार्य की दीक्षा हुई है, ऐसा मेरा मत है ।
१ आगे जाते डा. जि. बुहलर साहब ने भी उसी हेमचन्द्राचार्य के चरित्र में कहा है कि 'इनकी दीक्षा के समय के विषय में मेरुतुङ्ग (प्रबन्धचिन्तामणिकार) बहुत करके सच्चे हैं (प्र. चिन्तामणि में दीक्षा की आठ वर्ष की लिखी है) और स्थान के विषय में प्रभावक-चरित्र बहुत करके सच्चा है"। इससे भी हमारे मत की पुष्टि होती है।
For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हेमचन्द्राचार्य की दीक्षा कब और कहां हुई
__ अब रही स्थान की बात:
दो ग्रन्थ के सिवा सभी ग्रन्थों में स्तम्भनतीर्थ (खंभात) में हेमचद्र की दीक्षा होना लिखा है। और यही ठीक है। अगर 'कर्णावती' में दीक्षा मानो जाय तो घटित-संगत नहीं होती है । "कर्णावती” को कर्ण ने बसाई थी और वहां वह सम्पूर्ण अधिकार स्वातन्य से रहता था । जब कि "उदयन" सिद्वराज जयसिंह का मन्त्री था और वह सिद्धराज के वि० सं० ११५० में राज्यरूढ होने के कुछ वर्षों के बाद खभात का मंत्री हुआ था । पहले वह कर्णावती में गया जरूर था, परन्तु बडा अधिकारी (सरसूबा) तो खंभात में ही हुआ होगा। 'उदयन मन्त्री ने हेमचन्द्र की दीक्षा में मुख्य भाग लिया था।
दूसरी बात यह भी है कुमारपाल ने हेमचन्द्र को दीक्षा की स्मृति में खंभात' में ही मंदिर बनवाया ऐसा उल्लेख प्राचीन ग्रन्थों में मिलता है तो इसमें भी साफ
---
१ पूर्वक ल में भारतवर्ष में बडे बडे राज्याधिकारी, कौंसिलर, सूवा सरसूबा आदि ‘मन्त्री' या 'अमात्य शब्द से पहिचाने जाते थे । और मुख्य दीवान 'महामन्त्री' या 'महामात्य' शब्द से पुकारे जाते थे ।
२. देखो प्रभावक-चरित्र और प्रबन्ध-चिन्तामणि । . ३. स्तम्भतीर्थे हेमाचार्यदीक्षास्थाने श्रीआलिगारख्या वसतिः श्रीगुरुस्नेहेन रात्न (?) श्रीवीरविम्बरसोव गुरुपादुकाविराजिताऽकारि ।
-कुमारपाल-प्रबन्ध (जिनभंडन-कृत)
For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
निश्चय हो जाता है कि इनकी दीक्षा खम्भात में ही हुई थी, अगर कर्णावती में होती तो वहीं पर मन्दिर बनता, क्योंकि कर्णावती कुमारपाल के अधिकार में थी।
___ इससे हेमचन्द्राचार्य के विषय में हमारा मत है कि इनकी दीक्षा करीब नौ वर्ष की उम्र में स्तम्भनतीर्थ (खम्भात) में ही हुई थी।
आचार्य हेमचन्द्र का, इतिहास में बड़ा ऊँचा स्थान है । इसलिए हमें चाहिए कि इनके जीवन और साहित्य के बिपय में खूब परामर्श करें।
-: २८ :
महाकवि शोभन और उनका काव्य*
कवि संसार की एक अद्भुत विभूति है । कवित्वशक्ति प्रकृति का दिया हुआ अपूर्व बरदान है। हजारों धनाध्य तथा नृपति संसार को जो लाभ नहीं दे सकते वह लाभ यदि सच्चा कवि चाहे तो दे सकता है । कवि को कवित्व-शक्ति का उपयोग करने के लिए इधर-उधर भटकना नहीं पड़ता । स्ययं कवित्व शक्ति ही सच्चे कवि
*वीणा, इन्दोर, वर्ष ९, अङ्क ४ ।
For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
को वरने को आती है । ऐसे वास्तविक कवि ही संसार को प्रति समय नव नूतन आनन्द दे सकते हैं। कवि संसार के किसी भी पदार्थ का सूक्ष्म निरीक्षण करके उस पदार्थ को अपनी कल्पना-शक्ति से वर्णित कर अत्यन्त ही सुन्दर बनाता है और इसी कल्पना से वह उसमें एक नवीन आनन्द उत्पन्न करता है, निर्जीव को सजीव बना देता है और आनन्द का स्रोत बहा देता है ।' कन्नि की यही अनुपम विशेषता है । 'जहां न जाय रवि तहां जाय कवि' इस लोकोक्ति की सार्थकता भी ऐसे कवियों के लिए ही है।
जिस प्रकार एक गजा अथवा धनाढ्य पुरुष किसी एक देश या एक समय के लिए ही नहीं होता, उसी प्रकार कवि भी देश और समय की सीमा से मुक्त होता है । वास्तविक कवि तो संपूर्ण संसार तथा सर्व समय के लिए ही अवतरित होते हैं। वे अपने यशःशरीर से सर्वत्र और सदा जीते जागते रहकर अपनी रुचिर कृति का लाभ संसार को सतत देते रहते हैं । कवि इस लोक में भी अपनी अनुपम प्रतिभा से साक्षात् स्वर्ग का अनुभव कर, दूसरों को भी उमका साक्षात् कार कराने में समर्थ होता है। ऐसा कवि ही सच्चा तथा वास्तविक कवि कहा जा सकता है। नहीं तो 'कवयः कपयः स्मृताः' अर्थात् 'कवि गण बन्दर हैं' की बात घटित होती है ।
जो जन्मसिद्ध श्रेष्ठ कवि इस भारत माता की गोद में अवतरित हुए हैं, उनमें बहुत से जैन भी हैं। प्रत्येक
For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
समय में भारतवर्ष की प्रत्येक भाषा में जन मुनियों तथा जैन गृहस्थों ने सुन्दरतम काव्य-रचना करके सम्पूर्ण जगत् को चकित कर दिया है । संस्कृत, प्राकृत, गुजराती तथा कानडी भाषाओं में तो कितने ही जैन कवियों के नाम अठारवीं शताब्दी तक सन्मानपूर्वक लिये जाते हैं ।
शोभन मुनि का श्रेष्ठ कवित्व
श्री शोभन मुनि भी उन्हीं विशेष प्राकृतिक कवियों में एक श्रेष्ठ कवि थे। इसके प्रमाण के लिए उनकी "जिन स्तुति चतुर्विशतिका " नाम की कृति ही पर्याप्त है। उनकी दूसरी कृतियाँ उपलब्ध नहीं हैं। सम्भव है उन्होंने और काव्य बनाए ही न हों। उनको जो कृति हमारे देखने में आयी है उसी के आधार पर हम इनको श्रेष्ठ कवि कहते हैं और ऐसा कहने में हमें किसी प्रकार की अत्युक्ति नहीं मालूम होती।
"जिसने बहुत से काव्य लिखे हों वही बडा कवि है।" यह कथन ठीक नहीं कहा जा सकता। कवित्व-शक्ति अच्छी से अच्छी होते हुए भी कितने ही महाकवि विना कोई महाकाव्य रचे ही इस संसार को छोड कर चले जाते हैं । कितने हो कवि दूसरे विषयों के ग्रन्थ लिखने में ही अपना आनन्द और लाभ मानते हैं। अतएव वे काव्य ग्रन्थ बहुत ही कम प्रस्तुत करते हैं । कभी-कभी तो वे कुछ भी नहीं लिखते। ऐसे एक नहीं अनेक उदाहरण उपलब्ध हैं। इस स्थिति में यदि हम ऐसे वास्तविक
For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८८
महाकवि शोभन और उनका काव्य
कवियों को कवि न मानें तो बहुत बड़ी भूल होगी। यदि यह बात ऐसी न होती तो केवल "कल्याणमंदिरस्तोत्र" लिखने के कारण सिद्धसेन दिवाकर को हजारों श्लोकों के काव्य-निर्माता आचार्य हेमचन्द्रसूरि जैसे विद्वान् और कवि" अनुसिद्धसेन कवयः” (सिद्धहेम २-२-३९ पृ.०७२) न कहते । अतः, यह मानना होगा कि कविता बनाना दूसरी बात है और कवित्व-शक्ति दूसरी बात ! शोभन मुनि वास्तविक कवि थे। शब्द, अलंकार और भक्ति से ओतप्रोत 'जिनस्तुति चतुर्विंशतिका' नामक एक कृति संसार के सामने रख कर उन्होंने युवा अवस्था में ही स्वर्गपुरी की यात्रा की। इनकी इस कृति की आलोचना करने का कार्य मैं बाद में करूँगा। अभी तो इस कृति के कर्ता शोभन मुनि के जीवनचरित्र की ओर ही पाठकों को ले जाना चाहता हूँ।
श्री शोभनमुनि के जीवन पर प्रकाश
आज तक प्रकाशित जितने प्राचीन तथा अर्वाचीन ग्रन्थ मिलते हैं, उनमें शोभन मुनि का जीवन-चरित्र बहुत ही थोडा और अपूर्ण मिलता है । इनके जन्म स्थान, माता, पिता. तथा गुरु के सम्बन्ध में अनेक ग्रन्थकार, अनेक मत व्यक्त करते हैं। मुझे तो इनके जीवन-चरित्र के सम्बन्ध में महाकवि 'धनपाल' (शोभन मुनि के बडे भाई) के ग्रन्थ 'प्रभावक चरित्र' तथा 'प्रबन्धचिन्तामणि' में लिखित बातें ही प्रामाणिक ज्ञात होती हैं । शोभन मुनि
For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
महाकवि शोभन और उनका काव्य
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
·
का अस्तित्व इसा की ग्यारहवीं शताब्दी में था । उस
राजा भोज के
समय मालवे में रोजा भोज शासक थे । साथ शोभन मुनि का सम्बन्ध अच्छा रहा ।
शोभन के पूर्वज और उनका प्रारम्भिक जीवन
८९
शोभन मुनि का जीवन दो प्रकार के संस्कारों से बना था। जन्म से उनमें वैदिक संस्कारों का समावेश था । और साधुदीक्षा लेने के बाद जैन संस्कारों ने इनमें अपूर्व सुधार कर नवीन ही तेज उत्पन्न कर दिया । जन्म से ये वैदिक ब्राह्मण थे। यहां पर इनके भाई धनपाल की कृति 'तिलक मंजरी' की ओर भी दृष्टि डालना चाहिये । महाकवि धनपाल अपना परिचय देते हुए लिखते हैं
मध्यदेश' (जिसकी आजकल संयुक्तप्रांत कहते हैं ) के 'सांकाश्य' नगर में देवर्षि नामक एक ब्राह्मण रहता था । उसके पुत्र का नाम सर्वदेव था । यह सर्व शास्त्र - कला और ग्रन्थ रचना में बहुत ही निपुण था । इस सर्वदेव के दो पुत्र हुए बडे का नाम धनपाल और छोटे का नाम शोभन था । इस लेख के चरित्रनायक शोभन यही हैं ।
For Private and Personal Use Only
१. 'आसीद् द्वि जन्माऽखिलमध्यदेशे प्रकाशसांकाश्य निवेशजन्म | अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि, यो दानवर्षित्व विभूषितोऽपिं ॥ ५१ ॥ शास्त्रेष्वधीती, कुशल: कलासु बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः तस्याSSत्मजन्मा समभून्महात्मा देवः स्वयं भूवि सर्वदेव; ॥५२॥ ( तिलक मंजरी की पीठिका
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
९०
महाकवि शोभन और उनका काव्य
धनपाल के पिता सर्वदेव अन्तिम दिनों में राजा भोज की धारा नगरी में आकर रहे थे । इन दोनों पुत्रों का जन्म कहां हुआ, इस बात का निश्चित पता नहीं लगता । परन्तु अनुमान से यह कह सकते हैं कि सर्वदेव बहुत समय से धारा नगरी में आकर निवास करते थे । अतएव इन दोनों पुत्रों का जन्म धारा नगरी में ही हुआ होगा ।
धारा नगरी
जिस समय राजा भोज मालवे में राज्य करते थे, उस समय की धारा नगरी का गौरव और वैभव बहुत ही अधिक था । यहीं साहित्य का केन्द्र तथा युद्ध का अपूर्व स्थल था । इसमें अनेक वीर, विद्वान् तथा धनाढ्य रहते थे । विद्या की सुगंधि से यह नगरी महकती थी। देशविदेश के नामी नामी पण्डितों का यहां पर गर्व नष्ट हो जाता था । यहां पर अच्छे अच्छे विद्वान् और कलावान तथा कवियों को लाखों रुपयों का पुरस्कार और सम्मान मिलता था । सरस्वती और लक्ष्मी दोनों का यहाँ एक ही साथ निवास था । उस समय धारा नगरी के राजा और प्रजा दोनों ही शिक्षित तथा कला प्रिय थे |
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
राजा 'भोज' केवल योग्य राजा ही नहीं, अद्वितीय विद्वान और रसिक कवि भी थे । यह रसिकता इतनी अधिक थी कि जिसके व्याकरण की ईर्षा से गुजरात के राजा सिद्धराज जयसिंह ने श्री हेमचन्द्राचार्य से प्रार्थना
For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
करके 'सिद्ध हेमचन्द्र शब्दानुशासन' व्याकरण की मेरी लिखी हुई प्रस्तावना) विद्वानों के पोषक और अनुमोदक थे । यही एक कारण था कि सर्वदेव पण्डित इसी नगरी में रहते थे । इस नगरी में रहने के कारण सर्वदेव के दोनों पुत्रों को भी ज्ञानोपार्जन का बहुत साधन प्राप्त हुआ था। धनपाल और शोभन को अपने परम्परा से प्राप्त विद्या तो मिली, परन्तु इसके उपरान्त धारा नगरी में आये हुए अनेक विद्वानों के समागम से इनकी विद्या बहुत ही सुन्नत हुई । धीरे-धीरे इन दोनों भाइयों की प्रतिभा सम्पूर्ण धारा नगरी में आये हुए अनेक विद्वानों के समागम से इनकी विद्या बहुत ही उन्नत हुई । धीरे धीरे इन दोनों भाइयों की प्रतिभा सम्पूर्ण धारा-नगरी
१ अन्यदावन्तिकोत्रीयपुस्तकेषु नियुक्त कैः दश्यमानेषु भूपेन प्रेक्षि लक्षणपुस्तकम् ॥७४॥ किमेतदिति पप्रच्छ स्याम्यपीति व्यजिज्ञपत् । भोजव्याकरणं ह्यतेच्छन्दशास्त्र प्रवर्तते ॥ ७५ ॥ असौ हि मालवाधीशो विद्वच्चकशिरोमणिः । शब्दालंकार दैवज्ञतर्कशास्त्राणि निर्ममे ॥ ७६ ॥
९१
बनवाया । ' ( इस
राजा 'भोज' सच्चे
For Private and Personal Use Only
- प्रभावक चरित्र में हेमचन्द्रसूरि चरित्र
श्रीहेमसूयोऽप्यत्रालोक्य व्याकरणजम् । शास्त्र चकून श्रीमत्सिद्ध हेमाख्यमद्भुतम् ॥९६॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
में फेल गयी और सब पण्डितों तथा राजा' 'भोज' (स्वभू) के हृदय में इनका अच्छा स्थान हो गया । अतएव कुछ ही समय में ये समग्र विद्वन्मण्डली में अग्रगण्य हो गये ।
भूमि से गुप्त धन की प्राप्ति
अधिकतर विद्वान् धनवान नहीं होते । हमारे चरित्र नायक के पिता सर्वदेव का भी यही हाल था । इनके पूर्वज धनी थे, परन्तु इन पर लक्ष्मी प्रसन्न नहीं थी । इनके पिता ने घर में बहुत सा धन जमीन में गाढ रखा था । परन्तु इनको इस बात का बिलकुल पता नहीं था कि वह कहां है । सर्वदेव ने बहुत प्रयत्न किया कि कहीं धन मिल जाय, परन्तु उसके सब प्रयत्न निष्फल हुए । अन्त में उनके पुण्योदय से एक दिन धारा में तपस्तेज से परिपूर्ण श्री महेन्द्रसूरि का आगमन हुआ । इनकी महिमा बात की बात राजा, प्रजा तथा सब पण्डितों में प्रकाश के समान फैल गयी । सर्वदेव भी इन आचार्य श्री के पास दर्शनार्थ गये । थोडे ही समय में आचार्य श्री पर उनका प्रेम और विश्वास बढते-बढते बहुत ही बढ गया । एक दिन गुरुदेव को इन्होंने अपनी निर्धनता की बात कही और घर में रखे हुये धन
१ राजा भोज की राजधानी पहले उज्जैन में थी परन्तु जब गुजरात आदि के भीम चौलुक्य इत्यादि के आक्रमण की आशंका उत्पन्न हुई (देखो प्रबन्धचिन्तामणि में भीम-भोज प्रबंध) तब भोज धारा में राजधानी स्थापित कर वहां रहने लगा था । ले०
For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
को बतलाने की उनसे प्रार्थना की। आचार्य श्री ने ज्ञानदृष्टि से दृष्टिपात कर इन्हें गुप्त धन का स्थान बताया । भाग्य से उसी स्थान से सर्वदेव को प्रचुर धन प्राप्त हुआ ।
९३
अतः,
पञ्च महाव्रत धारक
सर्वदेव पण्डित होने के साथ ही साथ कृतज्ञ भी थे । वे सूरिजी के प्रत्युपकार का बदला देना चाहते थे । उनने गुरु महाराज से प्रार्थना की कि इस द्रव्य का आधा हिस्सा आप ग्रहण करें । परन्तु ये महात्मा तो १ जैनाचार्य थे | परिग्रह से सर्वदा दूर रहने वाले निर्ग्रन्थ, धन को लेकर क्या करें ? इन्होंने एक कौड़ी भी नहीं ली । सर्वदेव के बहुत आग्रह करने पर एक मार्ग बताया और कहा कि यदि तुम मुझे कुछ अर्पण करना चाहते हो तो अपने दोनों पुत्रों में से एक मुझे भेंट-स्वरूप दे दो, जिससे संसार में तुम्हारा और तुम्हारे पुत्र का भी नाम हो और दोनों का इहलोक तथा परलोक सुधर जाय । यह बात सुनकर सर्वदेव कुछ न बोले । कारण, यह बात उन्हें नहीं जंची। परन्तु उपकार का बदला देने की इच्छा दिन पर दिन प्रबल होती गयी और वे सदैव चिंता में मग्न रहने लगे । " प्रभाव कचरित्र" के
For Private and Personal Use Only
अहिंसा - सत्य- अस्तेय - ब्रह्मचर्य और निर्ममत्व भाव को संपूर्ण रूप से पालन करनेवाले महाव्रतधारी कहलाते हैं । जैन धर्म में जो साधु गुरु कहलाते हैं, वे इन पांचों महाव्रतों का पालन करते हैं ।
13
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
९४
महाकवि शोभन और उनका काव्य
कर्ता लिखते हैं कि सर्वदेव को चिन्ता करते-करते जब एक वर्ष बीत गया तो एक दिन उसने यह विचार किया कि अब तीर्थ-स्थान में जाकर श्री महेन्द्र सूरि के उपकार का बदला न देने के पाप का प्रायश्चित्त करना चाहिए | जब यह विचार पक्का हो गया तो वे तीर्थ-स्थान के लिए रवाना हुए। विदा होते समय धनपाल नामक पुत्र ने पिता से विनय की कि आप अभी से तीर्थ करने को क्यों जाते हैं ? आपको किस बात की चिन्ता है ? पुत्र की प्रार्थना पर सर्वदेव ने कहा, "मेरे ऋण को चुकाने के लिए आचार्य श्री ने तुम दोनों पुत्रों में से एक पुत्र की मांग की है । यदि मैंने यह ऋण नहीं चुकाया और मर गया तो मेरी सद्गति नहीं होगी । अतः मैं इस पाप का प्रायश्चित्त करने के हेतु तीर्थ-स्थानों में जाता हूँ।"
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
उपकार का बदला
पिता की यह बात सुनकर धनपाल एकदम चौंक उठा और क्रोध से तमतमाता हुआ सर्वदेव से कहने लगा - "क्या आप अपने लाडले पुत्र को जैन धर्म की दीक्षा दिलवाकर अपने कुल में कलंक लगाना चाहते हैं? इस पवित्र कुल में तो शुद्ध यज्ञ-यागादि वेद पाठ करनेवाले ब्राह्मणों ने ही अवतार लिया है । ऐसी अवस्था में आप अपने पुत्र को किस प्रकार जैन मुनि को देने का साहस कर सकते हैं? यदि आपने मेरे जीवन में ऐसा कार्य किया तो मैं आपसे अपना संबन्ध विच्छेद कर दूंगा ।" इस प्रकार पुत्र के अनादरयुक्त तथा क्रोधान्वित शब्दों को
For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
सुनकर सर्वदेव का हृदय बहुत ही थर्रा गया । वह व्याकुल होने लगा। समझ में न आता था कि अब क्या करें? इतने में सर्षदेव का छोटा पुत्र पिता के समक्ष उपस्थित होकर कहने लगा -"पिता जी, आप किसी प्रकार की चिन्ता न करें। आपके उपकार का बदला देने की मैं पूरी प्रतिज्ञा करूँगा।” इतना सुनते ही सर्वदेव के अंग प्रत्यङ्गों में आनन्द ही आनन्द छागया। शोभन अपने पिता के सच्चे पुत्र थे और "गुरोराज्ञा गरीयसी" के सिद्धान्त को पूर्णतया माननेवाले थे। जैन साधुओं के अहिंसा, तप तथा संयम के महत्व को भी ये पूर्णतया समझते थे । अतएव इन्होंने अपने पिता की प्रतिज्ञा को पूरी करने का बीड़ा उठाया ।
शोभन की दोक्षा
(जैन साधु होना) सतुष्ठ होकर सर्वदेव ने अपने पुत्र शोभन को आशीर्वाद देकर पूर्णभक्ति पूर्वक आचार्यश्री को अर्पण कर दिया। आचार्यश्री ने भी शोभन को दीक्षा देकर ( साधु बना कर ) अन्यत्र प्रयाण किया । महेन्द्रसूरि ने थोडे ही समय में जैनागमादि तथा विविध प्रकार की विद्या प्रदान करके अपने शिष्य शोभन में अनुभव और पाण्डित्य भर कर नवोन तेज उत्पन्न कर दिया ।
शोभन मुनि की प्रगति गुरुसेवा से शोभन मुनि ने एक ओर तो सम्यग्-द
For Private and Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
र्शन सहित सम्यग्ज्ञान की उपार्जना और दूसरी ओर शुद्ध चरित्र की आराधना की । ये पहले ही से उद्भट विद्वान् थे । अब इन बातों के मिलने से महान् प्रभावशाली बन गये । थोडे ही समय में इनको प्रतिष्ठा प्रान्त में ही नहीं वरन् अन्य प्रान्तों में भी फैल गई। चारों ओर इनके ज्ञान की धाक सी जम गई। अपने शिष्य की बढती उज्ज्वल कीर्ति को देखकर श्री महेन्द्रसूरि का हृदय समुद्र की तरह आनन्द से हिलोरें लेना लगा। धन पाल का क्रोध और जैन साधुओं का विहारसंघ
इधर शोभन दीक्षा लेकर मालवे में अपने यश को बढा रहे थे, उधर धनपाल अपनी प्रतिज्ञा के अनुसार शोभन को दीक्षा दिलाने के कारण पिता से सब सम्बन्ध तोड कर जैन साधुओं का कट्टर विरोधी बन गया । केवल विरोध से ही उसको सान्त्वना न मिली, उसने भोजराजा के कान भरकर मालवा भूमि में जैन साधुओं का विहार (भ्रमण आगमन) तक बंद कराने की आज्ञा निकलवा दी । भारत भूमि में धर्म-द्वेष में अपनी सत्ता और शक्तियों का अनुचित उपयोग करने के ऐसे कितने ही उदाहरण मिलते हैं । मालवे में जैन मुनियों के दर्शन दुर्लभ होगये। लगातार बारह वर्ष तक यही हाल रहा । जैन साधुओं का बिहार बंद होने से मालवे के जैन लोगों में उदासीनता और दुःख के भाव फैल गये । मालवे के जैन साधुओं के लिए तरसने लगे।
की आज्ञा निकलय
का अनुचितम धर्म-द्वेष में
For Private and Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
जैनियों में धर्म-प्रेम तथा आत्माभिमान जगाने के लिए मालवे के संघ ने श्री महेन्द्रसूरि जी के पास जाकर मालवे की वास्तविक स्थिति कही, और आचार्यश्री से प्रार्थना की कि वे वहाँ पधार कर राजा भोज की अनुचित आज्ञा को बंद करने का कष्ट करें। इस बात को पास में बैठे हुए शोभन मुनि ने बड़े ही ध्यानपूर्वक सुना । आचार्य श्री इस समय गुजरात में विराजमान थे । संघ की विनती और शोभन मुनि का धारा-नगरी.
की ओर प्रस्थान शोभन मुनि पढ़ लिखकर असाधारण विद्वान् बन गये थे। प्रभावपूर्ण उपदेश देने की शक्ति इसमें सहज ही में आ गयी थी । अतः आचार्यश्री ने इनको वाचनाचार्य का पद प्रदान किया था । अपने देश (मालवा) के लोगों की विनति सुन कर उन्होंने विचार किया कि मालवे में जैन मुनियों के प्रवेश होने का निषेध मेरे ही कारण है। अतः मुझे ही इसका प्रतिकार करना चाहिए । शोभनमुनि कायर और आमोद-प्रमोद में रहने वाले साधु नहीं थे । इन में साहस था, शासन के प्रति पूर्ण भक्ति थी और चाहे जो सामने आ जाय उसको समझाने की विद्वत्ता रखते थे, अतएव मालवे की बिगडी हुई दशा सुधारने की अभिलाषा से वहाँ जाने की इच्छा आपने गुरु जी के सामने प्रकट की । बस फिर क्या था ? 'इष्टं वैद्योपदिष्टं की बात हुई । शोभन ने थोडे ही साधुओं को साथ ले धारा नगरी की
For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
और प्रस्थान कर दिया । उग्र विहार कर थोडे ही समय में आप अपनी मण्डली के साथ धारा-नगरी में प्रविष्ट होते दृष्टिगोचर हुए । “अरे यहाँ जैन साधु कह से आए । राजा रुष्ट होकर न जाने इनका क्या करेंगे" इत्यादि वाक्य चारों ओर से सुनाई देने लगे । जैन धर्म के प्रति द्वेषभाव रखने वाले कितने ही मनुष्यों को बहुत क्रोध आने लगा । परन्तु जैन लोग तो आनन्द में फूले न समाते थे । नगर में प्रवेश करते ही, शोभन मुनि को, राजबाडे में जाते हुए कवि धनपाल मार्ग में ही मिल गये । जैन साधु को देख कर उनका उपहास करने के लिए उसने इनको एक वाक्य कहा कि “गर्दभदन्त ! भदन्त ! नमस्ते' अर्थात् 'गधे के समान दाँत वाले हे महाराज आपको मेरा नमस्कार है ।" बहुत वर्ष बीत जाने के कारण शोभन मुनि को वह अपने भाई के रूप में न पहचान सका । परन्तु शोभन मुनि ने तो उसको पहचान लिया था । अतः उपहास वाले वाक्य को सुनकर आपने कहा 'कपिवृषणऽऽस्य ! वयस्य ! सुख ते ? अर्थात्-"बन्दर के वृषण (अण्डकोश) जैसे मुख वाले हे मित्र! आप सुख से तो है ?'' अपने वाक्य से अधिक से अधिक उपहास चमत्कार युक्त प्रतिवाक्य सुन कर 'धनपाल' चकित हो गया, और सम्भल कर कहने लगाः “महानुभाव मैं आपकी चतुराई से परास्त हो गया। आप कौन हैं ? आप कहां से आ रहे है ? और आप किसके अतिथि हैं ?" 'हम तुम्हारे हो अतिथि हैं । इस प्रकार शोभन ने कहा । यह सुनकर धनपाल बहुत ही उलझन में पड गया। शोभनमुनि की विद्वत्ता से आकृष्ट
For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
९९
होकर धनपाल ने अपने आदमी के साथ सब मुनियों को उपाश्रय पहुँचाया । शोभन के अतिरिक्त सम्पूर्ण धारानगरी में कोई भी यह नहीं जानता था कि आज ये दोनों सगे भाई आपस में मिले थे।
धनपाल को प्रतिबोध धारा-नगरो की स्थिति को सुधारने के लिये शोभनमुनि के मन में अनेक संकल्प विकलप होने लगे। वे विचारने लगे कि धनपाल को किस प्रकार प्रतिबोध करना चाहिये । यह विचार कर उन्होंने बहुत ही कुशल और योग्य साधुओं को धनपाल के यहां गौचरी (भिक्षा) लेने के लिए भेजो। प्रशान्त आकृतिवाले दो जैन साधुओं ने जैन धर्म के कट्टर शत्रु धनपाल के घर पर जाकर धर्मलाभ' का पवित्र नाद सुनाया । धनपाल उस समय स्नान कर रहे थे । 'धनपाल' की स्त्री ने रुष्ट होकर इन साधुओं से कहा- "चले जाओ, यहां पर खाने को कुछ नहीं मिल सकता" स्नान करते-करते धनपाल ने अपनी स्त्री से कहा- "अतिथि को निराश करना बहुत बड़ा अधर्म है, अत: इनको कुछ न कुछ तो अर्पण करो ।” स्त्री ने तीन दिन का खट्टा दही लाकर मुनिराजों को देना चाहा । इस पर मुनियों ने पूछा “बहिन, यह कितने दिनों का है ?" यह बात सुनते ही उस स्त्री को बहुत क्रोध आगया और बोली , “क्या इसमें जीव पड गये हैं ? लेना हो तो लो नहीं तो अपना रास्ता पकडो । ” मुनियों ने शांति से कहा -"तुम वृथा क्यों क्रोध करती हो ? बहिन, यह
For Private and Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१००
महाकवि शोभन और उनका काव्य
हमारा आचार है । अतः, हम आप से ही यह निर्णयार्थ पूछते हैं । अब रही बात जीवों को, सो इस सम्बन्ध में हमें यही कहना है कि दो दिन के बाद के दही में खटास बढती जाती है और उसमें उसी रंग के जीव उत्पन्न होने लगते हैं । यह बात जैन शास्त्र कहते हैं । यदि तुमको इसका प्रमाण चाहिए तो एक तिनका दहो लाकर उस दही में अलता डाल | यह बात सुन धनपाल को बडा आश्चर्य हुआ और स्नान छोड़ वहाँ आ सब दृश्य देखने लगा । इस कौतुक का साक्षात्कार करने के लिए अथवा तत्व का निर्णय करने के लिए उसने अलता मंगवाकर दही में डाला कि थोडी ही देर में दही के वर्ण के छोटे-छोटे जीव उसके ऊपर चलते दृष्टिगोचर होने लगे । धनपाल का हृदय इस आश्चर्यमय दृश्य को देखते ही पिघल गया और उसकी सम्पूर्ण विचारधारा बदल गयी । उसमें जैन धर्म के प्रति श्रद्धा का बीजारोपण हो गया । ऐसा नम्र हो गया, मानो वह शास्त्रार्थ में परास्त हो गया हो। वह मुनिराजों को हाथ जोडकर बोला --
पूज्य, आप कौन हैं ? आप किसके शिष्य हैं ? आप कहाँ उतरे हैं ?" मुनियों ने इन सब प्रश्नों का उचित उत्तर दिया और धनपाल के घर से उपाश्रय ( जहाँ जैन साधु ठहरते हैं ) को लौट आये । धनपाल भी उनके साथ-साथ उपाश्रय तक आये ।
दो भाइयों की भेंट
शोभन मुनि ने जो परिणाम चाहा था वही हुआ । जब धनपाल कवि शोभन मुनि के पास आये तब शोभन
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०१
मुनि ने धनपाल के कुछ सम्मुख आकर उनका स्मितवदन से स्वागत किया । इस प्रकार उनके सामने आने में दो कारण प्रतीत होते हैं । एक तो अपने बडे भ्राता के प्रति विनय-प्रदर्शन करना और दूसरे-उसको प्रेम से आकृष्ट करना । एक ही माता की कुक्षि से उत्पन्न होनेवाले दोनों भाइयों का कई वर्षों के बाद इस प्रकार मधुर समागम हुआ। जव धनपाल को यह स्पष्ट मालूम हुआ कि यह मेरा छोटा भाई शोभन मुनि ही है, तब पराजित होने के कारण वह कुछ लज्जित भी हुआ । बाद में दोनों भाइयों में प्रेम का मधुर और निर्मल प्रवाह बहने लगा। दोनों में अनन्द की सीमा न रही । धनपाल की श्रद्धा जैन धर्म
और जैन मुनियों पर बढ़ी। जैन तत्वों को वह दही के प्रयोग से यथार्थ मानने लगा । मेधावी मनुष्य को समझाने में देरी नहीं लगती । युक्ति, प्रमाण और अनुभव से ऐसे लोग सच्चे सिद्धांत के कायल होते हैं। शोभन मुनि के सारगर्भित युक्तिपूर्ण उपदेश का असर धनपाल पर खूब पड़ा । धनपाल ने अपने उद्गारों को वचन द्वारा व्यक्त करते हुए शोभन मुनि के आगे कहा, "आपने श्रमण होकर सचमुच ही अपने ब्राह्मण कुल को उज्ज्वल बनाया है । आप धन्यवाद के पात्र हैं, आप संसार के प्रलोभनों से मुक्त इन्द्रिय विजेता है और समस्त शास्त्रों के ज्ञाता है। मुझे भी आत्मोन्नति करनेवाले सच्चे सिद्धान्त बताओ ।" शोभन मुनि ने धनपाल कवि की जिज्ञासा
For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०२
महाकवि शोभन और उनका काव्य
और आत्माभिमुखता को देखकर स्याद्वाद-नय-प्रमाणसप्तभंगी-निक्षेप आदि गूढ सिद्धान्तों का और साधु गृहस्थ विषयक आवारों का प्रतिपादन किया । धनपाल विचक्षण तथा प्रतिभासम्पन्न था । वह उसी समय सब सिद्धान्तों और आचारों का महत्व समझने लगा । जैन धर्म अत्यन्त गहरे तत्त्वों का खजाना है। अतः, उसके समझने में मेधावी पुरुष जितने शीघ्र समर्थ होते हैं उतने इतर नहीं ।
धनपाल कवि का जैन धर्म स्वीकार करना
शोभन मुनि के उपदेश से धनपाल का हृदय आई हुआ। उसने कहा-"तुमने बहुत अच्छे सिद्धान्त बताये हैं मैं आज से जैन धर्म स्वीकार करता हूँ और अपने जीवन को जैन धर्म के अधीन बनाता हूँ। मैने अज्ञानवश पहले आप और दूसरे साधुओं का भ्रमण मालवे में बन्द करवाया था । यह मैंने बहुत बड़ा अपराध किया। मैं अपने इस दुष्कृत्य की निन्दा करता हूँ और आप से क्षमाप्रार्थी हूँ।"
इसके अनन्तर शोभन मुनि के साथ धनपाल भगवान् महावीर के मन्दिर में गये । वहाँ तीर्थकर की मूर्ति के सम्मुख धनपाल ने मन्त्रोच्चार करके विधिपूर्वक जैन धर्म ग्रहण किया। उस समय कई जैनेतर जैन विद्वान्-अधिकारी भी उपस्थित थे । धनपाल के जीवन ने आज अभूतपूर्व पलटा खाया । भोज राजा का मान्य पुरोहित या मित्र, मालवे का सुप्रसिद्ध विद्वान् महाकवि धनपाल जैन धर्मानुयायी हो गया, यह बात समस्त
For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
धारानगरी में फैल गयी । यह शोभन मुनि के विशुद्ध संयम और प्रकांड पांडित्य काही फल था। इससे शोभन मुनि की कीर्ति चारों ओर बिजली के वेग सी व्याप्त हो गयी । अपनी सफलता और भाई के साथ टूटे हुए संबन्ध का धर्म-संबन्ध स्थापन, इन दोनों कारणों से शोभन मुनि भी निस्सीम आनन्द और संतोष का अनुभव करने लगे ।
धनपाल का संक्षिप्त परिचय
For Private and Personal Use Only
१०३
सिद्धसारस्वत कवि धनपाल का जीवन दिन प्रति दिन अधिक से अधिक धार्मिक होता गया । वह श्रद्धा से शुद्ध श्रावक धर्म को पालने लगा । उसने राजा भोज को समझाकर मालवे में जैन साधुओं के विहार- निषेध की आज्ञा उठवायी । अब जैन साधु मालवा प्रान्त में आनन्द पूर्वक विचरने लगे । कल्पना-शक्ति तथा शब्दार्थ की प्रौढता में कादम्बरी को भी हरानेवाली नव रसों से पूर्ण "तिलकमंजरी" नामक आख्यायिका बनाकर धर्मपाल ने जैन साहित्य तथा अपने को यशस्वी बनाया । इसके उपरान्त धनपाल कवि ने 'सत्यपुरीय, वीरोत्साह, वीरस्तव, पाइअलच्छी नाममाला, ऋषभपंचाशिका और सावथविहो आदि ग्रन्थ भी बनाये, जो संस्कृत और प्राकृत- साहित्य में आज भी अपना बहुत ऊँचा स्थान रखते हैं । अपने समय में धनपाल महाकवियों तथा प्रचण्ड विद्वानो में माना जाता था । इसकी समस्त भारत में धाक थी। इसने 'कौलिक विधर्म' आदि बडे पण्डितों को परास्त किया था ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०४
महाकवि शोभन और उनका काव्य
__मुंजराजा इसे पुत्र की भाँति मानते थे। प्रसिद्ध राजा भोज तो इसके परम मित्र थे । 'सरस्वती' का पदक इसको मुंजराज को ओर से मिला था । (देखो तिलकमंजरी पद्य ५३) । सर्वतंत्रस्वतंत्र सर्वशास्त्रपारंगत श्री हेमचन्द्राचार्य ऐसे आचार्यों ने भी धनपाल की कविताओं से श्री जिनेश्वर देव को स्तुति की थी। 'हैमकोष' 'हैमकाव्यानुशासन' तथा 'हैमछन्दोनुशासन' की वृत्तियों में भी धनपाल और उनकी कविताओं का उल्लेख मिलता है । इससे यह स्पष्ट ज्ञात होता है कि कि धनपाल आदर्श कवि, तथा समर्थ विद्वान् था । १'भवियसत्तकहा' का कर्ता धनपाल, इस धनपाल से पृथक है । अन्यान्य ग्रन्थों में धनपाल का जीवन बहुत विस्तृत और बहुत ही सरस है । यहाँ आवश्यकता न होने के कारण उसे लिखना ठीक नहीं जान पडता । अस्तु ।
मालवे में जैन साधु
शोभन मुनि के महान् प्रयत्न से जैन मुनि पुनः समस्त मालवा में विचरने लगे। मालवे के जैनियों में
१. महाकवि धनपाल के लिए, मेस्तंगाचार्य ने 'प्रबन्ध-चन्तिामणि में लिखा है
"वचन धनपालस्य चन्दन मलयस्य च । सरस हृदि विन्वस्य कोऽभून्नाम न निवृतिः? ॥१॥
( प्रबन्ध चिन्ताणणि पृ ४२ )
For Private and Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
१०५
नवीन जीवन का प्रादुर्भाव हो गया । घर-घर और गाँव-गाँव में धार्मिक उत्सव मनाये जाने लगे। आनन्द की सीमा इतनी बढी कि संघ की विनति से शोभन मुनि के गुरु 'धारा नगरी में पधारे और योग्य शिष्य के प्रयत्न से प्राप्त इस सफलता तथा सर्वत्र विस्तरित कीत्ति देखकर गुरु के हृदय में आनन्द की सीमा न रही । उनका हृदय उछलने लगा। धनपाल ने भी निज के खर्च में धारा-नगरी में श्री ऋषभदेवजी का जैन मंदिर बनवाकर उसकी प्रतिष्ठा शोभन मुनि और उनके गुरु के द्वारा करायी । इसके उपरांत मालवे में अनेकानेक धार्मिक कार्यों को कर शोभन मुनि ने गुरु के साथ गुजरात की ओर विहार ( प्रयाण ) किया ।
__ शोभन मुनि का व्यक्तित्व
संस्कारी कुटुम्ब में जन्म लेने तथा योग्य गुरु के समागम से शोभन मुनि में बहुत ही उच्च श्रेणी का व्यक्तित्व प्रकट हुआ । इनके व्यक्तित्व के लिए 'चतुर्वि शतिका' की टीका में धनपाल कवि लिखता है-"शरीर से रूपवान् गुण से उज्ज्वल, सुन्दर नेत्रवाला शोभन नामक मुनि सर्वदेव का पुत्र था। यह कातत्र व्याकरण के गूढ
१. प्राचीन धारा तथा वहां के स्थानों के विषय में देखो सन् १९३३ के जून की 'शारदा' (गुजराती) मासिक पत्रिका के अङ्क में छपा हुआ "भोजन र जानी धास नगरी” नामक मेरा लेख । .
For Private and Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०६
मह कवि शोभन और उनका काव्य
तत्त्वों का ज्ञाता था । जैन और बौद्ध तत्वों में प्रवीण तथा साहित्य-शास्त्रों में अद्वितीय विद्वान् होने के कारण कवियों में उदाहरणभूत था । 'कुमारावस्था (युवावस्था) में शी शोभन ने कामदेव को परास्त कर पाप का व्यापार त्याग अहिंसा धर्म का पूर्णरूपेण पालन किया था ।"
शोभन मुनि का गृहस्थ कुटुम्ब
शोभन के दादा का नाम 'देवर्षि२ था। ये बडे धनी तथा पण्डित थे । जाति के ब्राह्मण थे। उनका एक पुत्र सर्वदेव था । यह बहुत बडा विद्वान् कला-प्रिय, तथा महाकवि था। सर्वदेव के दो पुत्र थे। ज्येष्ठ का नाम था धनपाल और छोटे का नाम था शोभन । यही शोभन इस लेस्व के चरित्रनायक है। सर्वदेव की एक पुत्री भी थी जिसका नाम सुन्दरी था । वह भी पंडिता थी। अपनी बहिन सुन्दरी के लिए कवि धनपाल ने विक्रम संवत् १०२८ में 'पाइअलच्छीनाममाला' ( प्राकृत कोष' ) बनाया था । यह उस ग्रन्थ की प्रशस्ति से विदित होता है । यह कुटुम्ब चिर-काल से विद्या-प्रेमी तथा यशस्वी था ।
१. कातंत्रतन्त्रोदिततत्वदेवी यो बुद्धबौद्धाऽऽहं ततत्वतस्वः ।
साहित्य विद्यार्णवपारदर्शी निदर्शन काव्यकृतां बभूव ।।४।। २. अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि यो दानवर्षित विभूषितोऽपि ।
(तिलक मंजरी) ३ आजतक मिले हुये प्राकृत कोषों में यह प्राचीन से प्राचीन
कोष है।
For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
शोभन के दादा 'सांकाश्य' नगर के रहनेवाले थे । यह नगर पूर्वदेश में है । आजकल यह फरुर्खाबाद जिले में 'संक्सि' ग्राम के नाम से प्रसिद्ध है । 'सर्वदेव व्यवसाय तथा आजीविका के लिए पहले पहल मालवे की राजधानी उज्जैन में आये । बाद में यहीं निवास करने लगे | मालवे की राजधानी पहले उज्जैन थी, परन्तु बाद में राजा भोज ने धारा नगरी को राजधानी बनाया ।
शोभन मुनि का अवसान
संसार की विचित्र लीला है। अधिकतर देखा गया है कि विद्वान् तथा सज्जन पुरुष इस असार संसार को शीघ्र
૧ Vide Indian Historical Quarterly of 1929 page 149.
'सिद्ध हेमचंद्र शब्दानुशासन की लघुवृत्ति' में एक स्थान पर लिखा है कि "साङ्काश्यरुभ्यः पाटलिपुत्रिका: आढयतरा:' ( ७-३-६) मेरी संपादित आवृत्ति के ५६१ पेज से स्पष्ट विदित होता है कि सो काश्य नगर पटना के पास था और उस जमाने में मध्यदेश में प्रसिद्ध नगर था । विद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासन हेमव्याकरण) का हमने संपादन किया है और उस पर सात परिशिष्ट भी (११२ पेज के ) तैयार किये हैं । यह ग्रन्थ श्री आनन्दजी कल्याणजी की पीढी झवेरीवाड- अहमदाबाद से प्रकाशित है ।
फरुर्खाबाद जिला बिहार में नहीं, म्व में लेखक महोदय का मत निश्चित नहीं है ।
१०७
For Private and Personal Use Only
संयुक्त प्रान्त में है । इस
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०८
महाकवि शोभन और उनका काव्य
ही छोड़कर चले जाते हैं । शोभन मुनि के लिए भी ऐसा ही हुआ। इनको बुखार का भयंकर रोग हो गया । परिणाम यह हुआ कि युगवस्था में ही ये इस असार संसार को छोड कर देवलोक के अतिथि हो गये। यह दुर्भाग्य की बात है कि निश्चित साधनों के अभाव से हम यह बात नहीं जानते हैं कि इनकी मृत्यु किस कारण से, किस स्थान पर और किस दिन हुई ? परन्तु इतनी बात तो श्रीमान् जिनविजयजी द्वारा सपांदित 'प्रबन्धचिन्तामणि' की आवृत्ति के 'भोजभीमप्रवन्ध' में मिलती है कि काव्य बनाने की एकाग्रता से शोभनमुनि एक महिला के यहां तीन बार गौचरी (भिक्षा) लेने गये थे। इसलिए उनको उस महिला की नजर लग गयी और स्वर्गवास हो गया। मुझे ऐसा प्रतीत होता है कि जिस महिला के घर तीन बार गौचरी जाने का वर्णन 'प्रभावकचरित्र' में लिखा गया है (देखो, इसी लेख में शोभनमुनि कृति में) उसी महिला की नजर संभवतः शोभन मुनि को लगी होगी। ऐसा होने से साधुओं की मृत्यु होती है, ऐसे उदाहरण बहुत ही कम सुनने में आते हैं। परन्तु यह बोत ऐतिहासिक ग्रन्थों में है, अतः इस बात को झूठ कहने का हम साहस तो नहीं कर सकते । उपर्युक्त कारण से गुजरात में
· १ इतश्च शोभनः स्तुतिकरण ध्यानाद् एकम्या गृहे त्रिगमनात् तल्या दृष्टिदोषाद् मृतः ॥ प्रांत निजभ्रातुःपात् स्तुतीनां वृति का यित्वा अनशनात् सौधर्मे गतः । देखो- प्रबन्धचिंतामणि, पृ. ४२ ।।
२ हम लेखक के इस विचार से बिलकुल सहमत नहीं । यह तो मनगढन्त कथा जान पडती है ।
For Private and Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
१०९
विशेषकर पाटण में, लगभग तीस से चालीस वष की उम्र में इनका अकाल स्वर्गवास हो गया होगा। प्राप्त प्रमाणों के आधार पर यही अनुमान किया जा सकता है।
साहित्य दृष्टि से महान् शक्ति धारण करनेवाले अनेक ग्रन्थों को लिखने तया धर्म की सेवा करने की उथ भावना रखनेवाले शोभनमुनि यदि कुछ अधिक जीते तो काव्य तथा अलंकार के अनेक मौलिक ग्रन्थों की रचना कर जैन साहित्य का गौरव अवश्य बहाते। दुर्भाग्यवश ऐसा नहीं हो सका । इतने पर भी संतोष की बात यह है कि श्री शोभन मुनि एक चमत्कारपूर्ण ग्रन्थ की भेंट हमें दे गये हैं। इसका नाम है 'जिन-स्तुतिचतुर्विशतिका' । यह छोटी सी कृति भी सुन्दर शब्द-छटा तथा ईश्वर-भक्ति से पूर्ण है और कवि के उज्ज्वल यश को चारों ओर फैला रही है । इसमें कुछ भी सन्देह नहीं कि महाकवियों की छोटी सी रचना भी साधारण कत्रियों की बड़ो-बड़ी रचनाओं से अधिक मूल्यवान और आनन्दप्रद होती है।
शोमन मुनि की कृति
शोभनमुनि की बुद्धि तीक्ष्ण थी, भावना उदार थी, उनका जीवन भव्य तथा रसिक था । काव्य-साहित्य के तो वे बहुत ही धुरंधर विद्वान थे । इसी के फलस्वरूप उन्होंने 'भव्याम्भोजविबोधनकतरणे!' से प्रारम्भ होने वाली ९६
15
For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
पद्यों की, छोटी सी परन्तु विविध जाति के अलंकारों और छन्दों से परिपूर्ण चमत्कारवाली सुन्दर कृति बनायी । इसमें प्रत्येक तीर्थकर (वर्तमान काल तक के चौबीस तीर्थंकरों), जैनागम, तथा सोलह विद्यादेवियों आदि का काव्यपद्धति से वर्णन है । इस कृति में शब्दालंकार विशेषकर 'यमक' तथा 'अनुप्रास' की छटा इस प्रकार देखने में आती है कि पढकर बडे-बड़े कवि भी. मुग्ध होजाते हैं । किसी स्थान पर मध्यान्तयमक. तो किसी स्थान पर आदि (मध्यान्त यमक के साथ), किसी स्थान पर आद्यन्तयमक
और किसी स्थान पर असंयुतावृत्ति यमक आदि' अलंकारों से काव्य इस प्रकार शोभित है मानो अनेकानेक हीरे, पन्ने माणिक मोतिओं से जडित हार हो ।
- यहां पर हम उक्त महाकवि शोभन की कृति के कुछ पद्य लिख कर अपने कथन की पुष्टि के साथ पाठकों को काव्य का रसास्वादन कराना चाहते हैं । आशा है पाठक-गण इससे संतुष्ट तथा प्रसन्न होंगे।
___ श्री ऋषभदेव की स्तुति भव्याम्भोजविबोधनैकतरने! विस्तारिकर्मावलीरम्भासामज ! नाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः । भक्त्या वन्दितपादपद्म ! विदुषां संपादय प्रोज्झितारंभासाम ! जनाभिनन्दन ! महान् अष्टापदाभासुरैः ।।१।।
१ इन शब्दालंकारों के लक्षण वागभटालंकारविकल्पलता की वृत्ति और सरस्वतीकंठाभरण आदि ग्रन्थों में मिलते है ।
For Private and Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
इस पद्य के दूसरे चौथे पद्य समान है परन्तु अर्थ में बडा अन्तर है।
समस्त तीर्थकरों की स्तुति विधुतारा ! विधुताराः ।
सदा सदाना ! जिना ! जिताघाताधाः । तनुतापातनुताप ।
हितमाहित मानवनवविभवा ! विभवाः ॥११॥ ___ इस पद्य में चारों चरण अनुप्रास यमकालंकार से भरे हुए हैं। एक के बाद दूसरे पद शब्द से समान आते हैं परन्तु अर्थ से जुदे जुदे हैं ।।
सिद्धान्त का स्तवन सिद्धान्तः स्ताद् अहितहतयेऽख्यापद् यं जिनेन्द्रः ..
सद्राजीव स कवि धिषणापादनेऽकोपमानः दक्षः साक्षाच्छ्वणचुलुकैर्य च मोदाद् विहायः
सद्राजी वः सविधिषणापादनेकोपमानः ॥३१॥
इस वृत्त में दूसरा और चौथा चरण यमकअलंकार की छटायुक्त है।
भगवान् पार्श्वनाथ की स्तवना मालामालानबाहूर्दधददधदरं यामुदारा मुदाराल्लीनाऽलीनामिहाली मधुरमधुरसां सूचितोमोचितोमा । पातात् पातोत् स पावो रुचिररुचिरदो देवराजीवराजीपत्राऽऽपत्त्रा यदीया तनुरतनुरवो नन्दको नोदकोनो ॥८९॥
For Private and Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
११२
महाकवि शोभन और उनका काव्य
इस पद्य के चारों पदों में सुन्दरतर यमकालंकार की भरमार विद्वानों के चित्त को चमत्कृत करने वाली है ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बैरोट देवी की स्तुति
याता या तारतेजाः सदसि सदसिभृत्कालकांतापारिं पारिन्द्रराज सुरवसुरवधूपूजिताऽरं जितारम् । सा त्रासात् श्रायां त्वामविषम विषभृदभूषणाऽभीषणा भीही नाहीनाsपत्नी कुवलयवलयश्यामदेहाऽमदेहा ॥ ९२ ॥
इस कृति में छोटे बडे अनेक प्रसिद्ध तथा अप्रसिद्ध विशिष्ट छंद और अलंकार ऐसे हैं जो विद्वानों के हृदय में बहुत ही आनन्द उत्पन्न करते हैं । विभिन्न अलंकारों तथा छंदों में अपने भावों का सफलतापूर्वक समावेश करना कितना कठिन है, यह बात कविता बनानेवाले ही समझ सकते हैं। ऐसे चमत्कारपूर्ण यमक अनुप्रासादि अलंकारों से युक्त उत्तम काव्य बनाते समय शोभन मुनि का चित कितना एकाग्र हुआ होगा, इसका अनुमान हमारे पाठक कर सकते हैं । हाँ एक उदाहरण 'प्रभावक चरित्र' में भी मिलता है । एक समय की बात है शोभन मुनि “जिन स्तुति चतुर्विंशतिका" बना रहे थे । उसी बीच में आप गौचरी ( मधुकरी भिक्षा ) लेने गये । चलते-चलते प्रस्तुत कृति बनाने की एकाग्रता में इनका चित्त इस प्रकार लीन रहता था कि अपना ख्याल न रहने के कारण एक बार एक ही श्रावक (जैन गृहस्थ) के घर तीन बार गौचरी के हेतु चले गये । जब तीसरी बार उसी स्थान पर गौवरी
·
For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
११३
के हेतु आए तो गृहस्वामिनी ने पूछा, "मुनिराज! बारबार मेरे यहाँ ही गौचरो के हेतु आपके आने का क्या कारण है ?" उत्तर में शोभन मुनि ने कहा, "बहिन ! इस समय कविता बनाने में मेरा मन इस प्रकार लीन हो रहा था कि मुझे यह पता ही नहीं कि मैं क्या कर रहा हूँ और किसके घर गौचरी हेतु जो रहा हूँ।” पूछने वाली स्त्री ने उपाश्रय में आकर शोभन मुनि के गुरु को भी यह सब बात कह दी । इससे गुरुजी शोभान पर बहुत ही प्रसन्न हुए और अपने लब्धप्रतिष्ठ विद्वान् शिष्य की काव्यरसिकता से संतुष्ट होकर खूब प्रशंसा की। शोभन मुनि काव्य बनाने में कितने तल्लीन होते थे इमका अनुमान पाठक लोग इस घटना से भली-भांति कर सकते हैं । शोभन मुनि की कृति प्रत्येक विद्वान् कवि के चित्त को आकर्षित करती है:। जन लोगों में इसका काफी प्रचार है । मंदिरों तथा प्रतिक्रमणादि धर्म-क्रियाओं में इसके पद्य बोले जाते हैं ... हम पाठकों स इतना सविनय अनुरोध करते हैं कि वे इस कृति को अवश्य देखें ।
शोभनस्तुति की टीकाएं
महाकवि शोभन मुनि की प्रस्तुत कृति 'श्रीजिनस्तुतिचतुर्विशतिका' में शब्दालंकार का चमत्कार और भक्ति का अतिरेक होने के कारण इस रचना की ओर कई विद्वानों का चित्त आकृष्ट हुआ । जैन, वैदिक और बौद्ध साहित्य में नव सौ वर्ष से अधिक पुरानी ऐसी कृति नहीं
For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११४
महाकवि शोभन और उनका काव्य
उपलब्ध हुई, इससे भी इस प्राचीन कृति का महत्त्व स्पष्ट होता है । महाकवि शोभन मुनि के पश्चात् होनेवाले कई जैन तथा जैनेतर विद्वानों पर शोभनकृत इस रचना का प्रभाव प्रतीत होता है । फलस्वरूप महाकवि धनञ्जय. वागभट - अमरचन्द्रसरि - कीर्तिराजोपाध्याय, श्रीयशोविजय उपाध्याय के बनाये हुए द्विसंधानमराकान्य, नेमिनिर्वाणकाव्य, काव्य-कल्पलता, नेमिनाथ महाकाव्य और ऐन्द्रस्तुति आदि कई ग्रन्थों में शब्दालंकारों का चमत्कार इसी शैली का मिलता है । जिससे हम यह कह सकते हैं कि प्रस्तुत कृति का साहित्य में ऊँचा स्थान है और मालव देश इसके लिए गौरव का अधिकारी है।
इसकी सुन्दरता, गूढार्थता तथा यमकादि चमत्कार से मुग्ध होकर कई बडे विद्वानों ने इस पर टीकाएँ लिखी है। उन टीकाओं में नव टीकाएँ तो संस्कृत भाषा में बनी हैं, जिनके कर्ता प्रसिद्ध विद्वान् और कवि थे । प्रसन्नता की बात है कि एक टीका चरित्र-नायक शोभन मुनि के बडे भ्राता महाकवि धनपाल ने भी बनायी है । यह टीका छपकर सूरत से प्रकाशित भी हो चुकी है ।
बीसवीं सदी में जर्मन, अंगरेजी, गुजराती और हिन्दी आदि भाषाओं में भी इस कृति की टीकाएँ हुई है। जर्मनी के प्रसिद्ध विद्वान् डा. याकोबी आदि महानुभावों ने भी टीकाएं लिखी हैं। प्रो. हीरालाल रसिकदास एम० ए० ने कई प्राचीन टीकाओं का संपादन करके एक टीका सूरत से प्रकाशित कराई है । श्रीमान् अजितसागरसूरिजी
For Private and Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि शोभन और उनका काव्य
ने 'सरला' नामकी संस्कृत टीका भी कुछ वर्ष पूर्व लिखी थी।
इस समस्त लेख का सारांश यह है कि मालवे के विद्योत्तेजक भोजराजा के राज्य काल में (विक्रम संवत् १०६७ से ११११ तक) सर्वदेव ब्राह्मण पंडित के पुत्र शोभन नामक महाकवि ने जैन श्रमण होकर अपनी कवित्व-शक्ति का अच्छो विकास किया। प्रसिद्ध तिलकमंजरो के कर्ता महाकवि धनपाल जिस पर मालवपति राजा मुंज और भोज की अन्त तक असीम कृपा बनी रही, शोभनमुनि का बड़ा भाई था । इनका समस्त कुटुम्ब विद्या के संस्कार से परिपूर्ण था। उज्जैन और धारा से इनका विशेष सम्बन्ध रहा। मालवे के तत्कालीन विद्वानों में ये और महाकवि धनपाल प्रसिद्ध थे। ऐसे विद्वानों को जन्म देने के लिए मालवा देश शतशः धन्यवाद के पात्र है। हम चाहते हैं कि मालवे में फिर ऐसे विद्वान् उत्पन्न हों।
For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेयड
-: २९ :मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड.*
इस निबन्ध में हम जिनका परिचय देनेवाले हैं, उनमें एक तो है मण्डपदुर्ग, और दूसरा है अमात्य पेथडकुमार । इनका सारांश यह है:
मण्डपदुर्ग धार के पास प्राचीन कालका नगर है । जिसका वर्तमान नाम मांडवगढ या मांडु है । तेरहवों शताब्दी से सत्तरहवीं शताब्दी तक यह प्रसिद्ध शहर व्यापार व राजनीति का मुख्य स्थान गिना जाता था । तेरहवीं शताब्दो के जयसिंह राणा के समय में इसकी ख्याति और प्रौढिमा बढी चढी थी । अमात्य पेथड, झांझन . कुमार, मंत्री मंडन और कविरत्न धनद इसी शहर के रत्न थे । जहाँगीर बादशाह ने इसको अपना प्रियस्थान बनाया था। श्रीविजयदेवसूरि और भानुचन्द्रोपाध्याय को यहाँ निमन्त्रित कर बादशाह उपदेश सुनता था। उन्नीसवीं शताब्दी के एक ऐतिहासिक पत्र से ज्ञात होता है कि यहाँ १४४४ जैनमन्दिर थे, जिनमें कई सुवर्ण हीरा माणेक की मूत्तियाँ थी । इसका किलो दृढतर और रमणीय है । यह एक जैन तीर्थ है । वर्तमान में यह शहर जीर्ण शीर्ण होकर गाँवडे के रूप में स्थित है ।
*सातवीं औरियन्टल कान्फरेन्स. वडोदा में उपस्थित किया हुआ लेख ।
For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्यः पेथड
पेथडकुमार का समय ईसा की तेरहवी शताब्दी है । वह नीमाड देश में नान्दुरी का रहने वाला था। उसका पिता धनकुबेर था । मांडवगढ में आकर पेथड़ ने व्यापार बढाकर व्यापारिओं में अग्रिमस्थान लिया । वीरता व कौशल्य से वह राणा जयसिंहदेव का प्रियमंत्री बना .) अपनी विशेषता से राजा और प्रजा का उसने खूब प्रेम प्राप्त किया । श्रीधर्मघोषसूरि का वह गुरु मानता था। उनके उपदेश से सवाकरोड रुपयों का उसने दान किया था। जैनधर्म का वह पोबन्ध था। उसने ८४ बड़े २ जैनमंदिर बन्यवाए । सात ज्ञान भंडार मुख्य २ शहरों में अपने खर्व से स्थापित किए । कई विद्वानों को आश्रय दिया । कर्णावती (गुजरात) के राजा सारंगदेव को इसने बहादुरी से हराया था। इसका पुत्र झांझन कुमार भी ऐसा ही पराक्रमी और यशस्वी था । पेथडकुमार व्यापारी विद्वान् व पूरा राजनीतिज्ञ था । मालवे के इतिहास में इसका महत्त्व का स्थान है ।
मंडपदुर्ग का विशेष परिचय मध्यकाल के मालवे का जो ऐतिहासिक स्थान नगर थे, उनमें मंडपदुर्ग भी एक था । यह चारों ओर पहाडों और गहन झाडियों से परिवेष्टित है । इसका किला मजबूत था जो बडे-बडे किलों की गिनती में गिना जाता था । यहाँ की
१ इसीलिए इसका नाम मंडपदुर्ग और मण्डपाचल है । नीतिशतक में धनद ने दुर्गकाण्डे इस नगरका विशेषण लिखा है।
For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
जमीन फलद्रूप है, आबोहवा सुन्दर है 1 इसीलिए अकबर बादशाह के उत्तराधिकारी जहाँगीर ने इस शहर को पसन्द किया था । राजधानी दिल्ली में होते हुए भी वह यहाँ चिरकाल तक रहता था । इसीलिए उक्त शहर में बादशाही महल मकानात भी खूब बन गये थे । व्यापार की दृष्टि से भी उस समय तक यह नगर तरक्की पर था । विदेशिों से कई यात्री यहां व्यापार-विद्या व विनोदार्थ आते थे । यहां का किला अभी तक इतना मजबूत है कि टूटता नहीं है । पत्थरसी मजबूत इसकी इटे है । जहांगीर ने उपदेश सुनने के लिए मांडवगढ के राजमान्य चन्दू, जो जनसंघ का अग्रणी था, से परिचय पाकर श्रीविजयदेव सूरि का सम्मानपूर्वक फर्मान युक्त अपने आदमी को भेजकर सत्तरहवी शताब्दी में यहाँ बुलाया था। आचार्य खंभात (गुजरात) से विहार कर (पैदल चल कर) आश्विन शुक्ल १३ को मंडपदुर्ग पहुंचे थे। दूसरे दिन तसवीरखाने में बादशाह से मिलकर आकर्षक उपदेश विजयदेवसूरि ने सुनाया । इसका वर्णन' हम परिशिष्ट नं. १ में देंगे।
बाण की कादम्बरी के ऊपर प्रसिद्ध टीका बनाने वाले श्रीभानुचन्द्र उपाध्याय को भी जहांगीर ने बुलाया
१ विजयदेव-माहात्म्य काव्य में इनका जीवन चरित्र है। यह ग्रन्थ इतिहास के उपयोग का है ।
For Private and Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
था। बादशाह इनसे मिलकर बड़ा प्रसन्न हुआ था। श्रीहीरविजयजी सूरि से दीक्षित कल्याणविजयजी ने यहां चातुर्मास किया था । औरंगजेब के समय में भी यहां आबादी अच्छी थी । संस्कृत ग्रन्थों में इस शहर के मंडपाचल, मंडप, मंडपगिरि और मंडपदुर्ग आदि नाम मिलते हैं। भाषाग्रन्थों में मांडव और वर्तमान मांडवगढ
१ सूरीश्वर और सम्राट पृ. २४। इस प्रसंग का एक वर्णन निम्न प्रकर उसमें छपा है:मिल्या भूपनई भूप आनन्द पाया,
भलई तुमे भलई अहीं भाणचन्द आया । तुम पासि थिइ मोहि सुख वहुत होवइ,
सहरिआर भणवा तुम बाट जोवइ ॥१३०९॥ पढायो अह्म पूतकू धर्मवात,
जिउं अवल सुणतो तुम्ह पासि तात । भाणचंद ! कदीम तुमे हो हमारे, सबही थकी तुह्म हो हम ही प्यारे ॥१३१०॥
हीरविजयसूरिरास, कविऋषभदासकवि रचित । भानुचन्द्रोपाध्याय अकबर को भी चिरकाल तक हीरविजय जी सूरि के पश्चात् उपदेश सुनाते रहे थे । देखो सूरीश्वर और सम्राट ।
२ देखो विज्ञप्तित्रिवेणीकी प्रस्तावना ।
३ पट्टावली-समुच्चय में मंडपाचल, और मण्डप नाम है। श्रीजिनविजयजीने प्राचीन लेख संग्रह पृ. ९९ में मण्डपदुर्ग और सोमतिलकस्तोत्र में मण्डपगिरि लिखा है ।
For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२०
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
मांडु इसका नाम है । मांडवगढ में उन्नीसवीं शताब्दी का एक पत्र' आालोजिकल डिपार्टमेंट को मिला है। उससे ज्ञात होता है कि वहाँ पहले १४४४ मन्दिर थे परन्तु बादशाह ने तोडकर मस्जीद व कब्रस्तान बना लिए हैं। एक मंदिर की वेदी में १०१५ मन्दिर बनाने का शिलालेख है।
__भर्तहरि-शतकत्रयके समान शतकत्रयी का कर्ता महाकवि धनद इसी मांडवगढ का था । इसने विक्रम संवत् १४९० में आलमसाहि गौरी के समय में यह तीनों शतक बनाए थे । उसका पिता देहड आलमसाहि का मंत्री था । मंडन मंत्री भी इसी जमाने का यहाँ का प्रसिद्ध विद्वान् कवि और बहादूर राजनीतिज्ञ था । उसने व्याकरण काव्यादि के कई मौलिक ग्रन्थ बनाए हूँ। तेरहवीं शताब्दी में तो यह शहर बहुत मशहुर था' । जब शाहबुद्दीन गौरी और
१ यह पत्र धर्मध्वज में वर्ष ५ के अंक १० में प्रकाशित हुआ है । एक दूसरा पत्र संवत् १८२६ का मिला है, वह भी उसी अंक में छपा है। दोनों पत्रों की भाषा हिन्दी मालवी है । सं. १८२६ के पत्र में लिखा है यहां हीरामाणेक की जैन मूर्तियां थी ।
२ यह तीनों शतक निर्णयसागर काव्यमाला के १३ वे गुच्छक में छप चुके हैं । नीतिशतक की प्रशस्ति में यह श्लोक है:बर्षे व्योमाङ्कवेदक्षितिपरिकलिते (१४९०) विक्रमाम्भोजबन्धो ---
वैशाखे मासि वारे त्रिदशपतिगुरोः शुद्धपक्षेऽतितिथ्याम् । जीवाब्दे सौम्यनाम्नि प्रगुणजनगणे मण्डपे दुर्गकाण्डे
ग्रन्थस्यास्य प्रतिष्ठामकृत धनपतिदेहडस्यैकवीरः॥ नोतिशतक १०२ ३ देखो विज्ञप्तित्रिवेणी । ४ देखो सुकृतसागरकाव्यः ।
For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
अलाउद्दीन खुनी आदि बादशाहों के आक्रमणों से हिन्दुस्तान के लोग त्राहि त्राहि पुकार रहे थे । जब इन बादशाहों ने वैदिक और जैनों के मन्दिर व धर्मस्थानों का निर्दयतापूर्वक ध्वंश करके दुष्ट रोजाओं में अग्रिम स्थान पाया था । जब ईस्वीसन् १२६७ में कर्ण वाघेला के पास से गुजरात का राज्य छीनकर नंदनवन जैसी गुजरात भूमि की शोभा को भी भारी धक्का पहुंचाया था, तब भी यह मांडवगढ निर्भय और वर्धमान कीर्ति वाला था ।
इससे पूर्व भी रामचन्द्र और सीता जी के समय में श्रीसुपार्श्वनाथ की जैन मूर्ति बनी हुई थी। ऐसा उपदेश तरङ्गिणी में लिम्वा है । कवि ऋषभदास भी एक चैत्यवंदन में यही बात प्रकट करता है:
__ "मांडवगढनो राजियो नामे देव सुपास"। यहाँ अनेक राजा बादशाहों की राजधानी-दीर्घस्थिति रही है । संग्रामसिंह सोनी जैसे सरस्वतीभक्त, और गदासाह, भैंसा साह जैसे धनकुबेर श्रीमंत यहां रहते थे। बर्तमान में इस शहर की दयनीय दशा है । अनेक खंडहरों से व्याप्त यह राजगृही, श्रावस्ती, चन्देरी, गन्धारके समान, एक अप्रसिद्ध गाँवडे के रूप में स्थित है। अभी भी यहाँ कस्तूरी का महल, बडो २ बावडीयाँ, इमारतें, मस्जीद व जैन मन्दिर देखने योग्य है । यह जैनों का तीर्थस्थान है । धार से ११ मील दूर है । पक्का गोला ठेठ तक गया है । महु और धार से मोटर भी जाती है । यह धार स्टेट के अधीन है । आग्रारोड पर स्थित गुजरी से भी कच्चे रास्ते मांडवगढ जाने का भी रास्ता है।
For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२२
मंडपदुर्ग और अमात्य पंथड
पुरातत्त्वज्ञों का इस ओर काफी ध्यान नहीं गया है । और न इसकी शोधखोल खास तौर पर हुई है । गत वर्ष में हम जब धार गये थे, तब इतिहास के अत्यन्त प्रेमी श्रीमान् काशोनाश कृष्ण लेले माहव B. A. के यहाँ, धार माहारोजा के प्राइवेट सेक्रेटरी श्रीमान् बापट साहब M. A. LL, B. से, धार और मांडवगढ में खोदकाम करने का अनुरोध किया था। मैं आशा करता हूँ कि इसकी तरफ अब पुरातत्त्वज्ञों का ध्यान जरूर जायगा । धार के प्राचीन स्थानों के विषय में मैंने एक गुजराती लेख लिखा जो शारदा मासिक में छपा था ।
अमात्य पेथडकुमार भारतभूमि में जो ऐतिहासिक पुरुष हुए हैं उनमें मांडवगढ का अमात्य (मंत्री) पेथड भी एक है । व्यापार, साहस और राज्यनीति इन तीनों क्षेत्रों में इसने अपना जीवन बिताया है। विद्वानों को इसका परिचय बहुत
पेथड के पिता निमाड़ प्रान्त में नान्दूरी के रहने वाले थे । वह जाति से ओसवाल और धर्म से जैन थे । उनका नाम था देदाशाह और उनकी पत्नी का नाम विमलादेवी था। उन्हें नागार्जुन महात्मा से सुवर्ण बनाने की विधि प्राप्त हुई थी। इससे वह कुबेर-समान बहुत बडा धनी हो गया था । दानी उदार और धर्मशील था । उनको एक सुलक्षणोपेत पुत्ररत्न की प्राप्ति हुई। उसका
For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
CINE
नाम रखा पेथड । यही इस चरित्र का नायक अमात्य पेथडकुमार के नाम से विख्यात हुआ । नान्दूरी के राजत्राम से देदाशाह विद्यापुर नगर में सकुटुम्ब चले गए। वहाँ उनका व्यापार जोरों से चलने लगा। आयु पूर्ण होने पर पेथड के माता और पिता का स्वर्गवास हुआ । अब सब गृहव्यवहार पेथड पर आया। वह संस्कारित हो चुका था । व्यापारिक धार्मिक व राजनीति विषय में उसके पिता ने उसे काफी अभ्यास कराकर हुशीआर कर दिया था । माता-पिता का वियोग उसको खूब खटका । वह व्यापार करता रहता था। पर हमेशा लक्ष्मी एक जगह स्थिर नहीं रहती, उसका नाम भी चञ्चला है । पेथड को व्यापार में भारी नुकसान होने से वह निर्धन हो गया। उसका वडा गृहखर्च चलाना भी उसको दुष्कर हो गया । जैसे सूर्य के हजार किरन भी अस्तावस्था में सूर्य की कांतिकीर्ति को नहीं टिका सकते हैं, उसी तरह पेथड की कीर्ति बुद्धि व मित्रादि लोग उसकी लक्ष्मी को नहीं टिका सके । वह खाने पीने तक का मौताज होगया ।
एक दिन विद्यापुर में तगच्छ के श्रीधर्मघोषसरि जैनाचार्य पधारे । उनका प्रवचन सुनने पेथड भी गया । वह आचार्य बडे विद्वान् और चमत्कारी थे ! उनके प्रवचन से कई लोगों ने नैतिक व्रत लिए । पेथड गरीब था, कुछ लोगों ने उपहासपूर्वक उसे परिग्रह-परिमाण (संतोषव्रत)
For Private and Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२४
मंडपदुर्ग और अमात्य पेड
लेने को कहा। उसने सरल भाव से बीम हजार टंक? ( उस जमाने में प्रसिद्ध एक सिक्के का नाम टंक था ) का नियम लेने को कहा । आचार्य सामुद्रिकशास्त्र व ज्योतिष के दिग्गज पंडित थे। उन्होंने पेथड के सुलक्षण और रेखाओं से निकट भविष्य में उसका धनाढ्य होने का अनुमान किया । अतः पेथड को पांचलाख टंक का नियम लेने का आचार्य ने उपदेश दिया। उनकी आज्ञा मानकर पेथड ने अधिक तृष्णा को रोकने के लिए यह नियम स्वीकार किया।
यह कहना रह गया है कि पेथड की धर्मपत्नी का नाम पद्मनी था । बह गुण से भी पद्मनी थी। पेथड को एक पुत्र रत्न की प्राप्ति हुई । उसका नाम झांझनकुमार रखा । “आत्मा वै जायते पुत्रः" के अनुसार वह भी प्रतापी चतुर व विद्वान् था ।
पेथड का गुजरान चलना भी विद्यापुर में दुष्कर हो गया तब विदेश जाने का उसने विचार किया। उसकी
१ जैन ग्रन्थों में इस सिक्के का कई जगह उल्लेख मिलता है । इसको टंका भी कहते हैं । विन्सेन्ट, ए. स्मिथ कहते हैं यह दाम का पर्यायवाची है । पर 'केटलांग आफ दि इं डेया काइन्स इन दि बीटिश म्युझीयम्' में टंका दो प्रकार का लिखा है । एक छोटा और दूसरा बडा । बडे टंकका वजन ६४० ग्रेन और छोटे का ३२० ग्रेन बताया है । बडे का मूल्य दो दाम और छोटे का एक दाम । यहां पर बड़े टंक या टंका समझना चाहिये । .
For Private and Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
दृष्टि मांउवगढ पर पडो । उस वख्त यानी ईसा की तेरहवीं शताब्दी में मांडवगढ में परमार वंश की राजधानी थी ।
S म अतः वहाँ व्यापार, कला, विद्या की उन्नति के कई साधन
परमार व थे। जो स्थान विद्या कला में राजा भोज के समय में धारा का था, वह अब मांडवगढ ने ले लिया था । वहाँ जैनों के एक लाख घर थे । जो लक्षाधीश और कोटीश प्रायः थे । पेथड कुटुम्बसहित व्यवसाय के लिए मांडवगढ चल कर पहुंचा।
___ मांडवगढ में पेथड के समय मालवा का परमारवंशीय जयसिंह देव राज्य करता था। वह विद्वान्-योग्य लोगों का सहायक और संग्राहक था। इसी कारण पेथड मांडवगढ आया । वहाँ पर व्यापार चलाया। दुकान खोली । नीति पूर्वक एक वोल और एक तोल से वह व्यापार करने लगा। ग्राहकों से मधुर योग्य व्यवहार करता था । अतः इसका व्यापार व यश बढता गया । दुकान पर ग्राहकों की भीड जमने लगो । 'उच्चैर्गच्छति नीचैश्च दशो' इस न्याय से हमेशा किसी को एकसी अवस्था नहीं रहती । सूर्य-चन्द्र का भी उदय के बाद अस्त
और अस्त के पश्चात् उदय होना हम नजरों से देखते हैं ! पेथड के यहाँ एक ग्वालन घी बेचने आई। पेथड ने घी खरीदा । घी के बर्तन के नोचे एक चित्रावेल थी इससे वह घी का पात्र खाली करने पर भी फिर उतना ही भर जाता था । पेथड ने इसका महत्त्व समझकर उस
For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२६
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
ग्बालन से पात्र सहित घी खरीद लिया। ग्वालन को चित्रावेल का ज्ञान नहीं था इसलिए स्वल्प मूल्य में उसने बेच दिया। अब पेथड के भाग्य की दशा बदली। उसका घी का व्यापार जोरों से चलने लगा। थोडे ही समय में उसने लाखों रुपये कमा लिये। लक्ष्मी देवी प्रसन्न होती गई । "संपत् संपदमनुबध्नाति" न्याय से मांडवगढ में चारों ओर से उसकी लक्ष्मी बढने लगी। उसकी कीर्ति सर्वत्र फैल गई। कई प्रकार के व्यापार उद्योग उसके अधीन हो गए।
मंत्रीपद मांडवगढ़ में उस वक्त परभार वंश का राणा जयसिंहदेव राज्य करता था। वह प्रतापी और सत्पुरुषकी परीक्षा करने वाला था, सूर्यका तेज व कस्तूरी की खुशबो छिपी नहीं रहती है । पेथड की बुद्धिमत्ता-योग्यताने राजा के हृदयमें स्थान पाया। उसने ( राजाने ) पेथडको आग्रह कर मंत्रिपद दिया और पेथडके पुत्र झाँझनकुमारको वहाँ का कोतवाल बनाया।
___ ब्यापारी जीवन में से अब पेथडकुमार और उसके पुत्रने राज्यनीतिक्षेत्र में पदार्पण किया। बुद्धिशाली वीर
१ गुर्वावली श्लोक १७९ । चैत्यस्तोत्र श्लोक १ । रा. सुशील ने इस राजा का नाम विजयसिंहदेव लिखा है। यह संमत नहीं लगता है ।
For Private and Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
और धार्मिक होने से थोडे ही समय में पेथडकुमारने राजा और प्रजाको प्रेम से जीत लिया। राज्यको नुकसान नहीं पहुंचाते हुए प्रजा का हित करनेकी कला उसको आती थी । वह दुष्ट रिश्वत खानेवाले ऑफिसर और आततायोओंका पूरा बिरोधी था । मंत्री पेथडकुमार ने प्रजाका टेक्स ( कर ) बहुत कम कर दिया और प्रजा की आर्थिक व धार्मिक उन्नतिके कई साधन बनाये, उसके मंत्रित्वमें राज्यको खजाना और यश खूब बढा ।
ईश्वर-भक्ति और युद्ध-वीरता
पेथडकुमार बड़ा बहादुर था । साथ साथ धर्मात्मा भी पूरा था । कर्णावती का प्रतापी राजा सारंगदेव मालवे को स्वाधीन करने के लिये फौज लेकर मांडवगढ पर चढ आया । राणा जयसिंहदेव घभराया । उसने मंत्री पेथडकुमार को बुलाने आदमी भेजा । उस वक्त वह जिनपूजा कर रहा था। उसकी स्त्री ने उत्तर दिया कि पूजा पूरी किये विना नहीं आवेंगे । दो तीन बार आदमी भेजने पर भी जब मंत्री नहीं आये, तब राजा स्वयं बुलाने आया । जिनमन्दिर में खुद गया। उस समय उसका नोकर भगवान को चढानेके लिए पुष्प दे रहा था । उनके स्थान पर राजा बैठकर मंत्रीको पुष्प देने लगा । मंत्रीश्वर पूजा में तल्लीन था । प्रारंभमें उसका ध्यान नहीं गया। थोडी देरके बाद उसने सामने देखा तो कपने मालिक राजाको देख कर वह शरमींदा हुआ । राजाने धन्यलाद दिया और कहा कि
For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२८
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
तुम्हारी भगवद्भक्ति से में खुश हूं। पूजा पूरी करके तुम महलपर आओ।
जयसिंहदेव का विजय ___मंत्री पूजा करके महल पर गये । शत्रुके सामने किस उपायसे काम लेना ? इसकी सलाह पूछी । मंत्रीने बहादुरीसे लड़ने की सलाह दी। राजाने वह मान ली। बस, युद्ध का नगारा बजा । उसके हाथी घोड़े और पैदल की सेना तय्यारी करके शत्रके सामने मैदान में खडी हुई । मंत्रीश्वर मुख्य था। वहीं घमासान युद्ध हुआ । थोडे समय में जयसिंह की जीत रही । सारंगदेव हार कर निस्तेज हुआ। जयसिंह की सेना मंत्रीके आधिपत्यमें विजयोत्सव करती हुई अपने स्थान पर आई । इस सपालता से राजा पे/डकुमार पर बडा खुश हुआ। जो लोग जैन धर्म अथवा जैन धर्मी को कायर डरपोक कहते हैं वह बड़ी गलती करते हैं । गुजरात, मालवा और मेवाडमें प्रायः जैन अधिकारी थे; जिन्होंने यवनों का भी सामना कर अपनी वीरता बताई थी । तेरहवीं शताब्दी में राजो कुमारपाल जैन ही था, उसके अतिरिक्त मंत्री उदायन, बाहड, अम्बड वस्तुपाल, तेजपाल, यशपालादि भी भिन्न भिन्न राजाओं के बहादुर मंत्री भी जैन ही थे। लोग पेथडको “बिना मुकुट का राजा" कहते थे।
बुद्धिकौशल्य और प्रभाव पेथड प्रतिभासंपन्न और पवित्रात्मा था । उसका ब्रह्मचर्य शुद्ध और उत्कट था। उसने ३२ बत्तोस वर्षकी
For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
१२९
उम्र में जीवन पर्यंत शुद्ध ब्रह्मचर्य पालन करने का सहपत्नी व्रत लिया था। एकबार वहाँ के राजाकी रानी सख्त बीमार पड़ी। उसके जीनेको आशा तक छूट गयी थी। कई उपचार किए पर सव ब्यर्थ गए । अखीरमें पेथड कुमार मंत्रीके रामबाण जैसे पवित्र सफल उपचारसे रानी की बीमारी जाती रही। राजमंडल और प्रजामें पेथडका बहुत प्रभाव और यश फैला!
एकबार जयसिंहराजा का मुख्य हाथी शराब पीनेसे पागल होगया था । मदोन्मत्त होकर प्रजाको त्रस्त करने लगा । सब उपाय व्यर्थ जाने पर पेथड कुमारके उपायोंसे वह शान्त होकर वशवती होगया । इन दो उदाहरणोंसे अपने चरित्र नायक पेथडके कलानैपुण्य और आत्मबलका पता पाठकों को लग गया होगा।
कृतज्ञता । यों तो पेथड साधु संतोंका भक्त था ही, पर श्रीधर्म घोषसरि' पर उसकी अधिक श्रद्धा भक्ति थी, क्यों कि उनके भविष्यज्ञानसे पेथडको बहुत लाभ पहुंचा था। जब धर्मधोषसरिके मांडवगढ आनेके समाचार पेथडने सुने तब
१ श्री धर्मसागरजी 'तपागच्छीयपट्टावली' में लिखते हैं ये भगवान् महावीर की ४६वीं पट्टपरंपरा में हैं । देवेन्द्रसूरि के शिष्य थे । उज्जैन में इन्होंने कई चमत्कार दिखाकर एक योगी को हराया था । धर्मघोष नामके कई आचार्य हुए हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३०
मंडपदुर्ग और अमात्य पेयड
--
---
वह प्रभुदित होकर जुलूस समारोह से गुरुके सामने गया। बडे ठाठसे गुरुका नगर-प्रवेश करवाया । सुकृतसागर काव्य आदि ग्रथोंसे ज्ञात होता है कि इस प्रसंग पर उत्सवमें पेथड ने ७२ बहतर हजार धन खर्व किया था । विनीत भाव से उसने गुरुकी बहुत भक्ति को और कहा कि आपने जो पाँच लाखका नियम दिया था उससे भी अधिक धन आप की कृपासे मुझे मिला है, अतः आप रास्ता बताइये कि मैं इस धन का व्यय किसमें करूं । गुरु के उपदेश से पेथड ने मांडवगढमें शत्रुजयावतार' नामक ऋषभदेव का जैन मन्दिर बन्धवाया । वह गुरुके उपकार को मानतो हुआ उनकी बहुत स्तुति करता था ।
ज्ञानप्रेम और साहित्यभंडार पेथड कुमार बचपनसे ही विद्या का व्यसनी और बिद्वानों का मित्र व उत्तेजक था । महान् धनाढ्य और
१ शत्रजय जैनों का मुख्य तीर्थ पालिताणा में हैं, उसके सश यह वि. १३२. में बना था ।
२ सुकृतसागर काग के एक श्लोक से उसकी गुरुभक्ति का पता चलता है । वह श्लोक यह है:प्रक्षाल्याक्षतशीतरश्मिसुधया गोशीर्षगाढवे
लिप्त्वाऽभ्यर्च्य च सारसौरभसुरद्रुत्थप्रसूनैः सदा । त्वत्पादौ यदि संवहेय शिरसा त्वत्कत्तृकोपक्रिया
प्रागूभारात् तदपि श्रयामि भगवन् ! नापर्णतां कर्हिचित् ॥
For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड .
१३
सत्ताधारी होने पर भी सरस्वतो देवी उस पर बडी प्रसन्न थी। अतः वह साहित्यवृद्धि के लिए योग्य विद्वानों को प्रार्थना कर नवीन ग्रन्थ बनवाता था । तत्कालीन और पूर्वकालीन अनेक उत्कट ग्रन्थों की अनेक कॉपीयाँ करवा कर उसने भडोंच वगेरह पृथक् पृथक् शहरों में सात पुस्तक भंडार स्थापित किये थे, जो माहित्य की दृष्टि से बडे महत्त्व के थे। उसने कौन कौन ग्रन्थ बनाए इसका पता हमको अभी तक लगा नहीं है । कई विद्वानों को वह राज्य और अपनी तरफ से मदद करता था ।
दान सत्ताधारी धनाढ्यों में दान का गुण बहुत विरल दिखने में आता है । इसी लिए कवि विद्वान् लोग कहते
"शतेषु जायते शूरः सहस्त्रेषु च पण्डितः ।
वक्ता दशसहस्त्रेषु दाता भवति वा नवा ॥" पर पेथडकुमार एक अपवाद था। दान करने का उसको बड़ा शौख था, यो कहिये कि व्यसन था, इसी व्यसन से उसने अपनी निजी लक्ष्मी का योग्य जगह पर दान करने में किसी बात की कमी नहीं रक्खी थी। संक्षिप्त में इस
१ कई प्राचीन भंडारों में इसके लिखवाए हुए ग्रन्थ मिलते हैं।
For Private and Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१३२
मंडपदुर्ग और अमात्य पेड
के दान की थोडी सूची यहाँ पर देते हः
१ सवा करोड रुपये दानशाला में खर्च किए । २ राजा जयसिंह के माँगने पर पेथड ने अपनी चित्रावेल और कामकुम्भ राजा को दिये ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३ गुरु से सम्यक्त्ववत लेने के समय १२५००० एक लाख पच्चीस हजार का दान दिया। गुरु के प्रवेशोत्सव में ७२००० गीनी खर्च की ।
व्यापार के कारण भारत में पहले कितनी लक्ष्मी थी ? यह इस मंत्रीश्वर और वस्तुपाल तेजःपालादि के चरित्र से सुविदित हो सकता है । पहले दूसरे देशों का धन भी भारत में आता था, परन्तु अब तो उल्टा जा रहा है । वह स्वतन्त्रता व अनुकूलता नहीं रही ।
धार्मिक जीवन
पेथड को इतना बडा व्यवसाय और राजखटपट होने पर भी वह धर्मकृत्य यथायोग्य करता था । अर्थ और काम पुरुषार्थ से भी वह धर्म पुरुषार्थ को विशेष महत्व का समझता था । ईश्वर के भजन में वह बहुत शौक रखता था । यही कारण है कि उसने धार्मिक कार्यों में लाखों नहीं करोडों रुपये खर्च किये हैं । हजारों मनुष्यों को साथ ले कर अपने खर्च से उसने गिरनार, आबू,
For Private and Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथट
१३३
जीरावला और शत्रुञ्जय तीर्थों का संघ निकाला' । गिरनार पर ५६ घडी सुवर्ण देकर उसने इन्द्रमाला पहनी और उस तीर्थ को श्वेताम्बर तीर्थ सिद्ध किया । कई गरीबों को दान दिया। कर्णावती के सारंगदेव राजा ने इस मन्त्री का सत्कार किया ।
इस प्रकार पेथड मंत्री ने व्यापारी जीवन, राज्यनीति जीवन और धार्मिक जीवन को बड़ी योग्यता और कुश
१.गिरनार और शत्रुजय ये दो जैनों के मुख्य तीर्थ काठियावाड में है। आबू और जीरावला मारवाड में है। अनेक मनुष्यों का एकत्रित होकर तीर्थ स्थान में जाने का नाम जैनों में संघ कहा जाता है । और जो अपने खर्च से ले जाता है वह संघवी कहा जाता है । चण्डसिंह का पुत्र अन्य पेथड ने आबू पर वस्तुपाल के मन्दिर का जीर्णो द्रार वि० सं०१३७८ में करवाया था एसा श्रीयुत जिनविजय जी ने प्राचीन जैनलेखसंग्रह भाग २ के १३७ में लिखा है। उस मन्दिर में यह श्लोक खुदा हुआ है ।।
आचन्द्रार्क नन्दतादेष स घाधीशः श्रीमान् पेथडः संघयुक्तः । जीणोद्धार वस्तुपालस्य चैत्ये तेने येनेहार्बुदाद्री स्वसारः ॥
आबू का उपर्युक्त्त मन्दिर वि० स०. १३६६ के करीब अला-: उद्दीन खील जी द्वारा तूटा जाने का महामहोपात्र्याय गौरीशंकर जी ओझा जी ने अनुमान किया है । देखो, सीरोहोराज्य इतिहास पृ. ७०,
२. गिरनार के मन्दिर मे ११००००० रुपये भेट किये ।
For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
लता से एक ही जीवन में सफल बनाकर यश और पुण्य को कमाया' । राज्य की इजत, लक्ष्मी और सत्ता का विकास किया। भारत की रक्षा की, उसका गौरव बढा कर आयुः पूर्ण होने के बाद स्वर्गवासी हुए। यह समय विक्रम की चौदहवीं शताब्दी का था ।
पेथड कुमार की मृत्यु से जयसिंह राजा, राज्याधिकारी वर्ग और प्रजाजन को बहुत शोक हुआ। एक योग्य बहादुर मंत्री के जाने से सर्वत्र वियोग जन्य दुःख दिखता था।
पेथड कुमार का पुत्र झांझनकुमार था, वह भी
१--मारवाड, गुजरात, मालवा, मेवाड और दक्षिणादि देशों के मुख्य २ स्थानों पर बडे बडे जैन मन्दिर करवाए जिनकी संख्या ८४ हैं
[यस्यपदेशात् नृपमंत्रिपृथ्वीधरश्चतुर्भिः सहितामशीतिम् । ज्ञातीरिवोद्भर्तुमिदंमिताः स्वा व्यधापयत्तीर्थ कृतां विहारान् ॥
हीरशौभाग्य ४. । ] सोमतिलकसूरिने 'चैत्यस्तोत्र" में गांवों के नाम ७८ बतलाये हैं।
श्रीधर्मधोषसूरि के पास संतोष व्रत लिया । ___ बत्तीस वर्ष की उम्र में जीवनपर्यन्त ब्रह्मचर्य पालने का अपनी पत्नी सहित व्रत लिया ।
राज्य में पंचमी, अष्टमी, एकादशी, चतुर्दशी आदि बडे दिनों में मांस, मदिरा, छूत, शिकार, वेश्यागमनादि व्यसन बन्द करवाए ।
राजा को भी धर्मशील बनाया । प्रतिदिन जिन--पूजा संध्यादि करता था । *इसके विषय में झांझनकुमार-प्रवन्ध देखना चाहिए ।
For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
व्यापार और राजनीति में कुशल और बहादुर था । पेथड की तरह उसने भी यशस्वी कार्य किये। पिता के पुण्यार्थ झांझन ने विक्रम संवत् १३४८ माघ शुक्ल ५ को आबू, शत्रुजय और गिरिनार का संघ (यात्रा) निकाला, जिसमें ढाई लाख मनुष्य सम्मिलित थे।
पेथड कुमार का जीवन व्यापारी और अधिकारी दोनों को बोधप्रद है । मालवे के इतिहास में पेथड और झांझन कुमार का बहुत बडा स्थान है। आशा है कि पाठक इस जीवन से लाभ उठावेंगे ।
पेथड चरित्र के साधन
पेय डकुमार के जीवन के विषय में सबसे पुराना ग्रन्थ सुकृतसागर संस्कृत काव्य मिला है, जो उसके दो सौ वर्ष के बाद करीब बना है । इसके कर्ता रत्नमंडनगणि है। सोमतिलकका "चैत्यस्तोत्र” भी इसमें उपयोगी है। यह स्तोत्र मुनिसुंदर की गुर्वावली (यशोविजय ग्रं. से मुद्रित पृ. १८) में छपा है । उस गुर्वावली में से भी कुछ जानने को मिलता है । इन ग्रन्थों के आधार से उपदेशतरङ्गिणी, उपदेशसप्तति, झांझनप्रबन्ध, धर्मसागरीयपट्टावली और श्रीहसविजयजी महाराजकृत पेथड के चरित्र में लिखा गया है।
For Private and Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और आत्य पे५४
परिशिष्ट न. १
श्रीविजयदेवमाहात्म्य काव्य में श्रीवल्लभपाठक मुनि सतरहवे सर्गमें इस प्रकार लिखते हैं:- ( उपयुक्त भाग ही यहाँ हमने लिया है)
अथात्रावसरे श्रीमन्मण्डपं सर्वसम्पदाम् । पत्तनं मण्डपं नाम वाभात्युत्सवमण्डपम् ॥ १ ॥ पातिसाहिजहांगीरसिलेमसाहिरुत्तमः । हिन्दू-तुरुष्कभूपालनायकस्तत्र शोभते ॥ २॥ पातिसाहिसभामीना विद्वांसोऽन्ये जना अपि । दर्शनानां शुभां षण्णां धर्मवार्ता जगुमिथः ॥३॥ उग्रत्वं तपसः श्रुत्वा क्रियाश्व यतिव्रजे ।
पातिसाहिर्जहांगीरोऽन्यदेति प्रत्यपादयत् ॥ ६॥ इतीति किं ! तदाहः
भो! चन्दुसंघप ! कास्ति धर्माऽऽचार्यस्तवाधुना? विपयदेवसूरीन्द्रो नाऽमिलत् स कथं च नः॥७॥ तदा चन्दुरिति प्राह पातिसाहिं कृताञ्जलिः । अस्ति सम्प्रति सूरीन्द्रः स्तम्भतीर्थ गुरुमम ॥ ८॥ पातिसाहिरिति श्रुत्वा प्राह चन्दू प्रतीति च । विजयदेवसूरीन्द्रं समाह्वय ममाऽऽज्ञया ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
WERE
फुरमाग तदालेख्य सरेराह्वानसूचकम् । चन्दसंघपतेर्हस्ते पातिसाहिरदात् मुदा ॥ १० ॥ मण्डा नगर सूरिः प्राप्नोद दिव्यमहोत्सवैः । आश्विनस्यावदातस्य दिवसे हि त्रयोदशे ॥ १९ ॥ ततश्चन्दूः प्रसन्नाऽऽत्मा पातिसाहिं न्यवेदयत् । आगतो भवदाहूतो विजयदेवसूरिराट्र ।। २० ।। आश्विनस्यावदातस्य चतुर्दशदिने शुभे । मध्याह्न तसबीखानास्थाने वरिवरोऽव्रजत् ॥ २३ ॥ पातिसाहिस्तदोत्थायाभ्यागत्य च पदत्रयम् । अभ्यवन्दत पादाब्जं श्रीसरेः पुण्योगतः ।। २४ ।। तपस्तेजस्विनं सूरिं दृष्ट्वेति व्यस्मयत्तरोम् । अहो! धन्योऽयमीक्षः साक्षादेव तपस्तनुः ॥२५॥ धर्मगोष्ठीं वरिष्ठाऽऽत्मा गरिष्ठेन गुणैः सदा । श्रोसूरिणा सह श्रीमान् पातिसाहिय॑धाद्रहः ॥२९॥ कृत्वैव धर्मसद्गोष्ठी पातिसाहिरमोदत ।
श्रेयानेतस्य धर्मोऽयमवादीदिति चाद्भुतम् ।।३१।। इतीति किं ? तदाह
तपाविरुद इत्यस्ति भवतां प्राक्तनस्सदो । सदा त्वं मदुक्तोऽसि जहांगीरमहातपाः ॥ ३२॥
For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३८
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
पातिसाहिरिति प्रेम्णा निवेद्य विरुदं मुखात् । चन्दसंघपतिं प्राह कुर्वित्यस्य महोत्सवम् ॥ ३६ ॥ पातिसाहिजहांगीरम हातपा अयं गुरुः । विजयदेवसूरीन्द्र इति ख्यातोऽभवद् भुवि ॥ ४२ ॥ पातिसाहिरिति प्राह लोकभूपसमक्षकम् । सर्वेषां गुरुरेषोऽस्ति सर्वस्वामी च सर्वदा ॥ ४८ ॥ वर्तते दीप्यते चोर्ध्या सर्वसूरिशिरोमणि । हिन्दूतुरुष्कभूपालमौलिचूडामणिः सदा ॥ ५० ॥ अतः समस्ता भो ! लोका! मन्यतामिममुत्तमम् । समस्तारिं समस्तानां मामिव प्रभूतोन्नतम् ॥ ५१ ॥ पातिसाहिरभाषिष्ट वारं वारमिति स्फुटम् । मत्तोऽप्यधिकस्तेजस्वी यद्वते वशवर्त्यहम् ॥ ५२ ॥ एवं प्राशंसतानेकभूपलोकसभास्थितः । पातिसाहिजहांगीर-शिलेमसाहिरहो! गुरुम् ॥ ५५ ॥
परिशिष्ट नं. २
सोमतिलकसरि ने 'चैत्यस्तोत्र' बनाया है ( इनका समय विक्रम सं० १३५५ से १४२४ तक ) उनमें से कुछ उद्धृत करते हैं । श्रीपृथ्वीधरसाधुना सुविधिना दीनाऽऽदिषु दानिना,
भक्तश्रीजयसिंहभूमिपतिना स्वौचित्यसत्यापिना ।
For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मंडपदुर्ग और अमात्य पेथड
अक्तियुवा, गुरुक्रमजुषा, मिथ्यामनीषामुषा,
सच्छीलादिपवित्रिताऽऽत्मजनुषा, प्रायः प्रणश्यद्रषा॥१॥
नैकाः पौषधशालिकाः सुविपुला निर्मापयित्रा सता, ___मत्रस्तोत्र विदीर्णलिङ्गविवृतश्रीपार्श्वपूजायुजा । विद्युन्मालिसुपर्वनिर्मितलसद्देवाधिदेवाह्वय
ख्यातज्ञाततनूरुहप्रतिकृतिस्फूर्जत्सपर्यासृजा ॥२॥ त्रिकालं जिनराजपूजनविधिं नित्यं द्विरावश्यक, ___ साधौ धार्मिकमात्रकेऽपि महती भक्ति, विरक्ति भवे । तन्वानेन, सुपर्वपौषधवता सार्मिकाणां सदा ।
वैयावृत्यविधायिना, विदधता वात्सल्यमुच्चैर्मुदा ॥३॥
श्रीमत्संप्रतिपार्थिवस्य चरितं श्रीमत्कूमारक्षमा
पालस्याऽप्यथ वस्तुपालसचिवाधीशस्य पुण्याम्बुधेः ॥ स्मारं स्मारमुदारसंमदसुधासिंधूमिपून्मजता ।
श्रेयःकाननसेचनस्फुरदुरुप्रावृड्भवाम्भोमुचा ॥४॥ सम्यङ्न्यायसमर्जितोजितधनैः सुस्थान संस्थापितै
ये ये यत्र गिरौ तथा पुरवरे ग्रामेऽथवा यत्र ये। प्रासादा नयनप्रसादजनका निर्मापिताः शर्मदा.स्तेषुश्रीजिननायकानभिधया सार्ध स्तुवे श्रद्धया ॥२॥
(पंचभिः कुलकम् ) श्रीमद्विक्रमतस्त्रयोदशशतेष्वब्देष्यतीतेष्वथो विंशत्याऽभ्यधिकेषु मंडपगिरौ शत्रुञ्जयभ्रातरि ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४०
झांसी का इतिहास
इत्थं पृथ्वीधरेण प्रतिगिरिनगरग्रामसीम जिनाना
मुच्चैश्चैत्येषु विष्वग हिमगिरिशिखरैः स्पर्धमानेषु यानि बिम्बानि स्थापितानि क्षितियुवतिशिरःशेखराण्येष वन्दे
तान्यप्यन्यानि यानि त्रिदशनरवरैः कारिताकारितानि ।१६।
-: ३० :झांसी का इतिहास*
उत्पत्ति
झांसी यद्यपि बहुत पुराना शहर नहीं है, ताहम भी इतिहास के पृष्ठों में झांसी ने अच्छा स्थान पाया है। ईस्वी सन् १५५३ में झांसी बसा है। यहां पर पहले जंगल और पहाड़ी थी । इस पहाड़ी का नाम 'बंगरा की पहाडी' था । इस पहाड़ी पर अपने जानवरों की रक्षा के लिए अहीरों ने दो झोंपडियों बनाई थीं। ओरछा के प्रसिद्ध राजा बीरसिंहदेव ने इस पहाडी पर ईस्वी सन् १६१३ में किला बनवाया । यहां पर छोटा गांव ही था जिसका नाम बलवन्त नगर था ।
वीरसिंहदेव बुन्देलखंड के बहुत प्रतापी राजा हुए हैं। अकबर बादशाह (प्रथम) के पुत्र जहांगीर के दिलोजान
*वीर, बीजनोर, वर्ष ९, अंक १५-१६ ।
For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
से दोस्त ये ही वीरसिंहदेव थे । अकबर के मरने पर इनकी वीरता और सच्ची मित्रता से तुष्ट होकर जहांगीर ने वीरसिंहदेव को बहुत बडे प्रांत को राज्य दिया, जिसका विशेष उल्लेख, हम आगे करेंगे । इस समय ओरछा तिकमगढ़ के राजा के हाथ में है और झांसी से करीब १० मील दूर दक्षिण दिशा में है । पक्की सड़क गई है। यहां पर भी श्री वीरसिंहदेव का बनवाया किला और दूसरी इमारतें भी देखने योग्य हैं ।
१४१
झांसी नाम
जब जैतपुर का राजा, वीरसिंहदेव के यहां ओरछा आये, तब राजा वीरसिंहदेव ने जैतपुर के राजा से पूछा कि "क्या वंगराकी पहाड़ी का किला यहां से आपको दिखता है" ! उत्तर में जैतपुर के महाराजा ने ओरछा के महाराज से कहा कि "कुछ झांईसी दिखाई देती है" उस दिन से इस बलवन्त नगर का नाम झांईसी पडा । उसी का परिवर्तन होकर कुछ वर्षों से इसका नाम झांसी होगया ।
For Private and Personal Use Only
झांसी के स्वामी
कुछ काल के पश्चात् यह बंगरा की पहाडी और उस पर का किला मुगल राजाओं की सत्ता में आया, उसके बाद 'परिवर्तन शील संसार है' इस नियम से
19
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहस
मुगलों का पुण्य क्षीण हो जाने से मरहटों ने हरा कर यह पहाडी और किला स्वाधीन किया। बालाजीराव विश्वनाथ के पुत्र 'नारुशङ्कर' नामक वीर पुरुप ने अठारवीं शताब्दी के अन्त में इस झांसो को खूब बढाया व आबाद किया और प्राचीन किले में सुन्दर और मजबूत श्रीशंकर का मन्दिर और उसका किला तय्यार करवाया । उस किले का नाम 'शंकरगढ' रक्खा । नारुशंकर ने, करीब उजाड बने हुये ओरछा से वहां के लोगों को और अन्यान्य स्थानों से मनुष्यों को बुलाकर इस झांसी को और विशेषरूप से बढाया । नारूशंकर के पश्चात् “माधौ जीगोबिन्द आंतिया ने सन् १७५७ ई० में ऑतिया ताल ( सरोवर ) बनवाया। शिवराम भाऊ ने सन् १७६४ ई० में झांसी शहर के चारों
ओर कोट ( चहार दोवारी) और लक्ष्मीताल बनवाया, लक्ष्मीताल में करीब दो सौ कुए हैं। इसके सिवाय लक्ष्मी मन्दिर भी इन्होंने बनवाया । यह मन्दिर भी हमने देखा। झांसी के अन्तिम महाराजा गंगाधरराव हुए जो बिना पुत्र के थे। उनके स्वर्गगामी हो जाने पर अंग्रेजों ने झांसी को खालसा करके इनका राज्य हस्तगत कर लिया और गंगाधरराव राजा की वीर पत्नी श्रीमती रानी लक्ष्मीबाई को मासिक रुपए ५,००० ( पाँच हजार ) की पैन्शन करदी, फिर सन् १८५७ ई० के ऐतिहासिक गदर में बागियों ने झांसी का राज्य श्रीमती लक्ष्मीबाई को दिया ।
महारानी लक्ष्मीबाई का इतिहास बहुत सुन्दर और बडा आकर्षक है । हम संक्षेप से यहां बतलाये देते हैं
For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
१४३
लक्ष्मीबाई का जन्म काशी में ता० ११-१०-१८३५ ई० सन् में हुआ था । उन के पिता का नाम मोरेपन्त था । वे महाराष्ट्र प्रदेश के ब्रह्मावर्त के रहने वाले कराडा जाति के ब्राह्मण थे । मोरेपन्त जी की पत्नी का नाम भागीरथी था । लक्ष्मी बाई का मूल नाम मनुबाई रक्खा । झांसी संस्थान के राजा श्रीमन्त महाराज गंगाधर राव के साथ मनुबाई का सन् १८४२ ई० में विवाह संबध हुआ । इस वक्त बाई साहब का नाम लक्ष्मीबाई पडा । २१-४-१८५३ ई० में गंगाधर राव स्वर्गवास होने के बाद उनके दत्तक पुत्र को राज्याधिकारी न बनाकर ब्रिटिश सरकार ने झांसी प्रान्त खालसा करके अपने आधीन किया । सन् १८५७ ईस्वी में ब्रिटिश के सामने प्राय सारे भारत में अगरेजों के प्रति घृणा उत्पन्न होने से जोरों से गदर चला, तब अगरेजों को झांसी से भी प्राण बचाने के लिए भागना पडा । उसके बाद रानी साहबा ने झांसी प्रांत की चारुतया व्यवस्था और रक्षा की । अंग्रेज सरकार ने सरहारोज के आधिपत्य में बहुत बडी सेना झांसी वगैरः प्रदेश जीतने भेजी । ता० २०.३-१८५८ ई० को सरयूरोज ने झाँसी में आकर ता० २ अप्रैल तक १२ दिन भयंकर युद्ध किया । इस प्रलंग पर झांसी की रानी लक्ष्मीबाई ने वीरता से युद्ध किया । अङ्गरेजों ने उस वक्त बहुत सख्ती करके निर्दयता से ५००० भारतीय नष्ट किए और झांसी स्वाधीन कर काल्पी और ग्वालियर में युद्ध किया। उस समय ग्वालियर में वीरता पूर्वक हजारों ब्रिटिश वोरों के साथ युद्ध
For Private and Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
करके ता० १८-५-१८५८ ई० को लक्ष्मीबाई वीराङ्गना ने अपने नश्वर देह को छोड कर अनश्वर उज्जवल यश को प्राप्त किया ।
अगरेजों ने लक्ष्मीबाई की पेन्शन बन्द करदी । गदर में वीराङ्गना लक्ष्मीबाई रानी बहुत ही बहादुरी से अंग्रेजों के साथ लडी । कइयों के गले काटे । कइयों को बेहोश कर दिया। दक्षिण की इस एकाकिनी विधवा लक्ष्मी बाई ने शिवाजी की तरह वीरता के इतिहास में अपना यश अनश्वर रखने के वास्ते अपने देह की भी परवाह न की । परन्तु छल और लडाई से काम लेकर अगरेजों ने झांसी को स्वाधीन कर लिया । सन् १८६१ ई० में झांसी को अगरेजों ने महाराज ग्वालियर के सुपुर्द किया, क्योंकि इस लड़ाई में ग्वालियर महाराजा ने अङ्गरेजों को धन जन और तन से बहुत मदद दी थी। फिर २४ बर्षों में ही यानि सन् १८८५ ई० में ग्वालियर का किला और मुरार की छावनी महाराज ग्वालियर को देकर उसके बदले १५००००० ( पद्रह लाख ) रुपया और सारा झांसी जिला अङ्गरेजों ने वापिस ले लिया।
झांसी में देखने योग्य स्थान । किला-भारत में किले का रिवाज पुराना है । राज्य के मुख्य सात अंगों में दुर्ग ( किला ) भी एक अंग होना राजकीय प्राचीन शास्त्र का विधान तक हो गया है । इससे राज्य देश और आत्मा की रक्षा होती है। ऐसी
For Private and Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
१४५
मान्यता पहिले के राजाओं में थी, इसीलिये करोडों रुपए खर्च कर हर एक राजा किला मजबूत और सुन्दर बनवाना था । चित्तौड आदि के फिले दुनिया भर में प्रसिद्ध और अजोड है। उन किलों में झांसी का भी एक किला है। यह बहुत ऊंचा और मजबूत है । दुःख की बात है कि अभी यह किला भारतीयों को देखने को भी नहीं मिलता। हमने इसको देखने के लिए कोशिश भी की थी; परन्तु मालूम हुआ कि देखने की अनुमति मिलनी अशक्यसी है। किले के प्रथम द्वार पर ही दो अङ्गरेजी सोल्जर सिपाही भरी बन्दूक लेकर रात दिन पहरा देते हैं। इस वक्त किले में बारूद गोला खूब ही भरा है । अनेक मशीनगन-तोप बन्दुक आदि शस्त्रास्त्र रखे हैं । इसका कारण यह है कि झांसी की चारों ओर देशी राज्य ( स्टेट ) हैं । उन पर प्रभाव डालने के लिए अथवा उनसे मौका आने पर रक्षित होने के लिए इतना बन्दोवस्त रखना पडता है । यहां पर पलटन भी हमेशा बहुत रहती है । पहिले छः हजार अगरेज यहां पर रहते थे, परन्तु पेशावर के लिए बहुत से भेज देने से इस वक्त बहुत थोडे हैं । सुना जाता है कि इसमें अंग्रेजों ने किले के अन्दर की रानी साहबकी प्रसिद्ध २ इमारतों का रूपान्तर करके अपने फैशन की आफिसे करदी है। खास खास स्थान तो बिलकुल छिन्न भिन्न कर दिए हैं। शिवरात्री के वस्त किले के अन्दर शिव मन्दिर के दर्शन करने लोगों को जाने देते हैं। वह भी सीधे रास्ते मन्दिर तक जाकर वापिस लौट आना, इधर उधर कहीं पर नहीं जाना और
For Private and Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬
झांसी का इतिहास
नहीं देखना, पेसी आज्ञा है । किले में वहां पर अङ्गरेज सिपाही उद्दण्डता से शस्त्र शिक्षा सीखने की प्रेक्टिस करते हैं ।
राजमहल (रानी महल )
महारानी लक्ष्मीबाई का यह महल शहर में है । संभव है जब झांसी खालसा ( जब्त ) करके अङ्गरेजों ने किला और झांसी प्रांत छीन लिया तब रानी साहवा इसी में रहती होंगी। लोग कहते हैं कि इस महल की सात मन्जिलें थीं और यहां से सुरंग के द्वारा रानी साहबा किले में जाया करती थीं । परन्तु अब तो उनमें से चार मंजिल तोड दी हैं और सुरंग बन्द करदी है जो अभी वहाँ के कुए के चिन्ह रूप से दिखाई पडती है ।
इस समय तीन मंजिल है । पहले और दूसरे मंजिल में म्यूनोसी पैल्टीस्कूल (हिंदी उर्दु और मराठी का) है । करीब २५० छात्र पढते हैं, मकान बहुत मजबूत बना हुआ है । पहिले मंजिल में एक टूटा हुआ पत्थर का खंभा है। लोगों का कहना है कि महारानी लक्ष्मीबाई जब महल को छोडकर झांसी से अन्यत्र गई तब उन्होंने अपनी तलवार की परीक्षा के लिए खंभे पर तलवार मारी थी, जिससे वह खंभा टूट गया । कई लोग यह भी कहते हैं कि अपने स्मारक के लिए तलवार से खंभे को तोडा | एक मत ऐसा भी है कि कोई अंगरेज अपने (लक्ष्मीबाई) को मारने सामने आ खडा है ऐसी भ्रान्ति होने से लक्ष्मी
For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
बाई ने उसको यमगृह में पहुचाने के लिए तलवार मारी । वह खम्भे पर लगो, इसलिए खम्भा टूट गया। तीनों प्रकार की इन किंवदन्तियों में कुछ भी तथ्य हो, परन्तु इससे यह स्पष्ट है कि लक्ष्मीबाई की तलवार अति मजबूत व तेज थी ।
૬૪૭
महल के नीचे गवन्मैन्टी कोतवाली है और एक कुआं भी है। पहली मंजिल के कुछ कमरों में दीवारों पर रंग के चित्रों का भी काम है। उसके सिवाय वर्तमान भाग में कोई खास कारीगरी नहीं दीख पडती है । इस रानी महल में सन् १९२७ई में मेरा भाषण हुआ था। झांसी मैं जी० आई० पी रेलवे वर्क शाप देखने योग्य है । यहाँ रेलवे एन्जिन और डब्बे आदि की सभी मशीने बनती हैं जहाँ पर रोज करीब २५०० मनुष्य काम करते हैं । इसको देखने के लिए पास लेना पडता है ।
लक्ष्मी मन्दिर |
For Private and Personal Use Only
इसको अपर नाम मुरलीधर मन्दिर भी है । यह बडे बाजार में है। वहाँ के वर्तमान के एक पूजारी ने हमसे कहा है कि महारानी लक्ष्मीबाई साहबा प्रत्येक शुक्रबार को यहाँ लक्ष्मी जी के दर्शन करने आया करती थी । उनके पिता ( मोरेपन्त ) इस मन्दिर के ऊपर की मंजिल में रहते थे । इसलिये शुक्रवार की रात को भी बाई साहब पिता के पास रहती थीं और शनिवार को महल या किले में चली जाती थी । वर्तमान पूजारी रामचन्द्र राव के
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४८
झांसी का इतिहास
प्रपितामह रामचन्द्र इस मन्दिर में सन् १८५८ ई० को अगरेजों की तोप से मारे गए थे ऐसा पूजारी ने हमसे कहा है । इस पूजारी का नाम श्री रामचन्द्र है जो दक्षिणात्य ब्राह्मण है । मन्दिर के नीचे तल घर है । मन्दिर में राधिका-रुकमणि और मुरलीधर (कृष्ण ) की पाषाण की मूर्तियाँ हैं जो गदर के बाद ग्वालियर स्टेट की तरफ से बैठाई हुई है।
__ अन्य बातें झांसी की मनुष्य गणना करीव ८०००० है व सदर में करीब ६००० मनुष्य हैं। झाँसी प्रांत ( जिले ) में सब मिल कर ६०६४९८ मनुष्य हैं, जिनमें ५६८१३५ हिन्दू हैं । झांसी में मुस्लमीनों का बहुत जोर है । बलात्कार से भी गुप्तरीत्या हिन्दुओं को मुस्लमान बनाने का कार्य खूब चलता है। आर्यसमाजी और क्रिश्चियनों का भी प्रचार बढ़ता जाता है । यहां पर राष्ट्र जागृति खूब अच्छी है ! कांग्रेस हाउस भी है । श्रीमान् धुलेकर जी एम० ए० विश्वम्भरदास जी जैन और छेदीलाल जी आदि सज्जन राष्ट्र के लिये सत्याग्रह आन्दोलन में कारागार गये थे, जो संधि होने पर छूट कर आ गये हैं । खादी का प्रचार भी अच्छा है । ३०० पटवी लोगों के घर हैं जो सूत और रेशम का सुन्दर कपडा बनाकर बेचते है। शहर में सफाई और सुन्दरता की बहुत न्यूनता है । छावनी में यह बात नहीं है। शहरमें पहले ओसवाल श्वे. जैनों के ४० घर थे, अब तो तीन ही रह गये हैं। उसमें भी किसी
For Private and Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
घर में पुरुष नहीं रहा है । झूठा गर्व दुराचार और अधर्म से ही ओसवाल जाति की आज बहुत जगह यही दशा देखने सुनने में आती है, तो भी अभी यह जाति चेतकर अपने दोषों को दूर नहीं करती है । एक श्वेताम्बर मन्दिर
और उस मन्दिर के ताल्लुक में एक या दो मुकाम हैं, तथापि मन्दिर की संभाल बहुत असन्तोष कारक है। जिनमूर्तियों की अविधिज्ञ और अज्ञ ब्राह्मण पूजारी प्रक्षालन पूजा आधे घंटे में शीघ्रता से कर मन्दिर बन्द कर सेठ मिलापचन्द जी की दुकान पर चला जाता है, क्योंकि दुकान वाले उन से सारे दिन दुकान का काम करवाते हैं और न मालूम इसको वेतन किसमें से देते होंगे ? उस दुकानदार जैन को चाहिए कि अगर दर्शन और पूजन करने की और मन्दिर की व्यवस्था करने की भावना या भक्ति न हो तो मूर्तियों को सुरक्षित शहरों में पहुंचा दें। दिगम्बरों के ५० घर और चार मन्दिर हैं । गंज में पंचायती बडा मन्दिर अच्छा है । हाल की बनी हुई धार्मिक प्राचीन तसवीरें और धातु का सहस कोटि बहुत अच्छा है जिसमें छोटी छोटी १००८ जिन मूर्तियाँ हैं और चारों तरफ बीच २ में एक एक बड़ी मूर्ति हैं । इस मन्दिर में हस्तलिखित प्राचीन ग्रन्थ भी है, परन्तु हमको दर्शन तक नहीं हुए। खंडेलवालों के मन्दिर में, जिसमें हम गये थे, प्रवेश करते ही एक फूल बेचने वाली द्वार पर बैठी हुई मालिन ने हमसे कहा कि तुम खंडेलवाल हो तो मन्दिर
20
For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
झांसी का इतिहास
में जाओ। हमने हंस कर कहा कि हम खंडेवाल तो नहीं है। हमारे साथ सेठ मक्खनलालजी जैन थे, हम सब हंसते २ मन्दिर में चले गये । मुसलमान क्रिश्चियन आर्यसमाजी तो अन्य धर्म वालों को अपने स्थानों मं बुला बुला कर ले जाते हैं, अपने धर्मका परिचय कराते हैं, परन्तु जनी और वैदिक लोग अपने मन्दिर में जाने वालों को रोकते है यह कैसी शोचनीय अवस्था है ? यही बात' हमारे जैन साहित्य के प्रचार के विषय में है । इसीलिये तो दयानन्द सरस्वती और उनके भक्तों ने लिखा है कि "जैन लोग अपना साहित्य अजैनों को नहीं बताते हैं और न देते हैं, इसमें यह कारण है कि जैनधर्म में पोल हैं गपोडे हैं।" जैनधर्म जैसे पवित्र युक्तिपूर्ण और सर्वग्राह्य धर्म के लिए यह कलङ्क कितना भद्दा और झूठा है । अस्तु ! इस मन्दिर में सुन्दरलाल जैन ब्रह्मचारी जी पूजारी हैं, जिन्होंने अपने द्रव्य से ही यह मन्दिर बनवाया है। इसमें मूल नायक महावीरजी की प्रतिमा विक्रम सं० ११७४ को है। बाई ओर चन्द्रप्रभु जी की प्रतिमा वि० १२१४ और दाई ओर अजीतनाथ की वि० १५०९ साल की पाषाण प्रतिमा है । रवित्रत कथा का वृत्तान्त १० हस्तचित्रित तसवीरों में सुन्दरता से उतारा है । तसवीरें प्राचीन है । सदर में एक मन्दिर है जिसमें मूलनायक की श्याम पाषाण निर्मित वि० सम्वत् १९०० की प्रतिष्ठित है । दोनों पार्श्वमें तीन मूर्तियाँ कुछ लालास को लिए हुए पत्थर की खडी है जिसमें से एक वि० सं० ११२८ की प्रतिष्ठित है। यह तीनों मूर्तियां एक
For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
१५१
अगरेज को किसी स्थान से मिली थीं। श्रीयुत विश्वम्भर दास जी जैन के पिता जी ने उस अङ्गरेज से मांग कर मन्दिर में रखवा दी है । झांसी में सभी दिगम्बर तेरापन्थी ही। बीस पन्थी नही हैं। प्रत्येक मन्दिर में पूजारी जैन ही होता है और धर्मग्रन्थ का स्वाध्याय होता रहता है, यह दिगम्बरों की असाधारण विशेषता है । क्या श्वेताम्बर लोग अभी भी इस बात में दिगम्बरों का अनुकरण नहीं करेंगे ? यहां पर वाबू विश्वम्बर दास जी, सेठ मक्खन लाल जी आदि दि० जैन उत्साही और धर्म प्रेमी हैं। २०-२५ दिगम्बर घर हैं। दो ओसवाल श्वेताम्बर जैन के घर हैं। श्रीयुत मास्टर फूलचन्द जी जैन और उनके भाई शिक्षित तथा उत्साही हैं । करगुंआ नाम का एक छोटासा गांव झांसी से करीब ३ मोल पर है, यहां पर दि० मूर्तियां पुरानी और अच्छो है, पर मुझे देखने का वक्त नहीं मिला।
भगवान् महावीर
भारत धर्म का मुख्य स्थान है, धर्मोपदेशक रूपी रत्नों का सागर है । पचीस सौ वर्ष पहले भारत में धन, राज्य और जाति मद को जोर बढ़ गया था । मबल और
-
-
-
* गङ्गा, भागलपुर सुल्तानगंज, वर्ष ५, पूर्णतरङ्ग ५० ।
For Private and Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५२
भगवान महावीर
उच्च जाति के लोग मनमाना अन्याय और अत्याचार कर सकते थे। जगत् दुःखी था । सद्भाग्य से उसी समय भारत में दो महा पुरुष पैदा हुए । उनमें एक दीर्घतपस्वी भगवान् महावीर थे। जैन-धर्म में कुल चौबीस तीर्थङ्कर हुए हैं, जिनमें भगवान् महावीर अन्तिम है।
विदेह (विहार) प्रान्त के क्षत्रियकुण्ड अथवा कुण्डपुर (कुण्डलपुर) नगर में भगवान् महावीर का जन्म हुआ था। इनके पिता का नाम 'सिद्धार्थ राजा' और माता का नाम था 'त्रिशला देवी' । सिद्धार्थ-कुल प्रतिष्ठित था । इक्ष्वाकु वंश के अन्तर्गत ज्ञात वंश के ये क्षत्रिय राजा थे। इनके कुल की महत्ता इससे भी प्रकट होती है कि, वैशाली के प्रसिद्ध सम्राट चेटक की पुत्री 'त्रिशला देवी' सिद्धार्थ राजा से व्याही थीं, जो भगवान् महावीर की जननी हैं।
आज से २५३३ वर्ष पूर्व चैत्र शुक्ला त्रयोदशी को भगवान् महावीर जन्ने थे । इन्हें दिव्य-ज्ञान और अलौकिक शक्तियाँ जन्म से ही प्राप्त थीं। इनके गर्भ में आते ही सिद्धार्थ राजा के धन-धान्य की वृद्धि हुई थी; इसी लिए माता-पिता ने इनका नाम 'वर्द्धमान' रखा था । इन का लालन-पालन और शिक्षण उत्तम प्रकार से हुआ था । युवावस्था प्राप्त होते-होते इन्होंने आदर्श क्षत्रियोचित सभी कलाएँ और विद्याएँ हस्तगत कर ली थी। ये शारीरिक बल में प्रवल थे।
युवावस्था में इनका मन जरा भी चञ्चल नहीं बना
For Private and Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
१५३
था । भारत में समाज और धर्म की दुर्व्यवस्था देखकर इनके हृदय में दुख होता था । जगत् के दुःखित, भीत
और मोहान्ध मनुष्यों का उद्धार करने का ये प्रतिक्षण विचार किया करते थे । वैराग्य और करुणामय चित्तवाले महावीर का विचार आजीवन ब्रह्मचर्य पालने का था; पर इनकी माता पुत्रवधू का मुख देखने को अत्यन्त उत्सुक थीं । उन्होंने प्रेम और आग्रहपूर्ण वचनों से महावीर को विवाह करने को समझाया । महावीर परम मातृभक्त थे । वे "मातृदेवो भव" के सिद्धान्त का स्वयं पालन कर जगत् को उसका पाठ पढाना चाहते थे। कहा जाता है कि, माता के उदर में जब महावीर थे, तभी से मातृवत्सल थे । आखिर में माता को आज्ञा का पालन करने के लिए महावीर ने 'समरवीर' नाम के राजा की पुत्री 'यशोदादेवी, से विवाह किया* | महावीर की "प्रियदर्शना" नाम की पुत्री हुई थी। वह "जमाली" नाम के एक राज-पुत्र से ब्याही थी । बहुत वर्षों के बाद इसी जमाली ने भगवान् महावीर से दीक्षा लेकर एक नये मत को निकाला।
भगवान् महावीर जब अठाईस वर्ष के हुए, तब इनके माता पिता का स्वर्गवास हुआ । अब ये जगत् का उद्धार करने के लिये शीघ्र ही "
निन्थ' होना चाहते थे; परन्तु अपने बड़े भाई "नन्दिवर्द्धन" के आग्रह से भगवान् महावीर ने और दो वर्षों का विलम्ब किया । ये घर में
* दिसम्बर लोग महावीर को विवाह की बातें नहीं मानते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१५४
www.kobatirth.org
भगवान् महावीर
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रह कर भी साधु के नियमों का पालन करते थे । आत्मचिन्तन करते थे !
महावीर के पास प्रचुर धन था । अतः इन्होंने दीन दुःखियों को दान देना शुरू किया । याचक जो चाहता था, वह महावीर से पाता था । मगध ( बिहार ) के अति रिक्त अन्य प्रांत के लोग भी इनके पास दान लेने आते थे। हजारों गरीबों की गरीबी इन्होंने मिटाई ।
तीस वर्षकी ऊम्र में, मार्गशीर्ष कृष्णा दशमी को, राज वैभव कुटुम्ब परिवारादिका सर्वथा त्याग कर, इन्होंने दीक्षा ( सन्यास ) ली । अब ये निर्ग्रन्थ हुए। उस समय भगवान महावीर स्वामी को "मनः पर्यायज्ञान" उत्पन्न हुआ, यानि ये किसी भी मनुष्य और पशु के मनोगत भावों को जानने में समर्थ हुए ।
भगवान् महावीर ने समझा कि, जबतक आत्माकी पूर्णता प्रकट न हो जाय, इन्द्रिय और मनके दोष जीते न जायँ, तबतक अपना और दूसरे का संपूर्ण उद्धार होना कठिन है। अतः उग्र तप करके पहले वीतराग और सर्वज्ञ होना चाहिए । इस खयालसे इन्होंने साढे बारह वर्षों तक प्रचण्ड तपस्या की । छ-छ महीनों तक इन्होंने बिना अन्न जल के उपवास किया । महीनों तक खड़े खड़े ध्यान किया, निद्रा और आलस्यका सर्वथा त्याग किया । इस तपःसाधना साढे बारह वर्षोंमें केवल ३४९ दिन ही महावीर स्वामी ने भोजन किया, सो भी एक ही बार और
For Private and Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
बाकी के करीब साढे ग्यारह साल उपवास करके काटे । इस साधनामें भगवान् महावीर को हजारों असह्य कष्ट झेलने पडे । जंगली ग्वालों ने इनके पैरों में आग लगाई। कान में काटके कीले ठोके । कितनों ने इनका अपमान किया । संगम नाम के दुष्ट देव ने इन्हें ऐसी यातनाएं दीं कि सुन कर हृदय कांप उठता है । मनुष्य, पशु और देव ताओं ने भी इन्हें विविध भयंकर कष्ट दिये। इतना कष्ट किसी भी ऐतिहासिक पुरुष ने सहन नहीं किया । इनका "महावीर" नाम इसी कारण से इन्द्रने रखा है।
घोर तपस्या से भगवान् महावीर ने अपने सभी दोषों का नाश किया। इनमें अनेक सिद्धियाँ आविर्भूत हुई। जगत् के तमाम पदार्थों को जानने की सर्वज्ञता ( केवल-ज्ञान ) इन्होंने पायी। वह वैशाख शुक्ला १० का दिन था । महावीर जब वीतराग और सर्वज्ञ हुए, तब ही इन्होंने उपदेश देना शुरू किया। ये जैनधर्म के अन्तिम तीर्थकर थे । इनके पहले पार्श्वनाथ तक २३ तीर्थङ्कर हो चुके थे । साधु, साध्वी, श्रावक और श्राविका को जैन धर्म में तीर्थ' कहते हैं । जैनागम को भी तीर्थ कहते हैं। तीर्थ को करनेवाले तीर्थङ्कर हैं । 'तीर्थङ्कर' और 'जिन' एकाथेक है, गुण-क्रिया-निष्पन्न विशेषण हैं, विशेष्य नहीं ।
मगध (बिहार-मिथिला ) देश में महावीर भगवान् ने खूब पर्यटन किया और जैन धर्म के साधु और गृहस्थों में जो शैथिल्य आया था, उसका निर्मूलन किया, एवम् पार्श्वनाथ के समय में चार महाव्रतादि की जो व्यवस्था
For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१५६
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
थी, उसमें देश-कालानुसार सुधार किया । आत्मधर्म की घोषणा की। धर्म के निमित्त यज्ञादि में हजारों पशु पक्षियों की हिंसा, आम तौर पर होती थी. उसका घोर विरोध किया । इनके प्रचण्ड आन्दोलन से सारे भारत में सामाजिक, धार्मिक क्रान्ति मच गई। काफी सुधार हो गया । भगवान् महावीर ने जाति-भेद को महत्त्व नहीं दिया । रूढियों और कुरीतियों का निराकरण किया । शूद्रों ( चाण्डालो) तक को भी महावीर ने शिष्य बनाकर पवित्र महात्मा वनाया । धर्म का स्थान आत्मा की पवित्रता है । बाह्य साधन, धर्म के एकान्त साधक और बाधक नहीं हो सकते हैं। हरएक प्राणी धर्म का अधिकारी है, ऐसा उनका उपदेश था ।
महावीर के उपदेशों में अजब ताकत थी, जिससे उन्होंने इन्द्रभूति ( गोतमस्वामी ) प्रभृति जैसे जगत् प्रसिद्ध ४४०० ब्राह्मण विद्वानों को वेदो का यथार्थ अर्थ समझाकर अपना शिष्य किया था । बडे बडे राजाओं और अधिकारियों को साधु बनाया था। चारों वर्ण के साधु और गृहस्थ महावीर के शिष्य थे। जैसे शूद्रों में मेतार्य और हरिकेशि आदि । वैश्यों में शालिभद्र आदि । क्षत्रियों में - अक्षयकुमार, मेघकुमार प्रभृति । ब्राह्मणों में- इन्द्रभूति, सुधर्मा आदि ।
ये इनके साधु शिष्य थे और ढंक, गोभद्र, श्रेणिक, अवड आदि क्रमश: शूद्र, वैश्य, क्षत्रिय और ब्राह्मण जाति के गृहस्थ शिष्य थे । भगवान् महावीर ने स्त्रियों को भी पुरुषवत् धर्म के अधिकार दिए थे ।
For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
भगवान् महावीर के जीवन में खासकर तीन विशेषताएँ प्रतीत होती हैं। पूर्ण अहिंसा, प्रचण्ड तप और स्याद्वाद ।
भगवान् महावीर के समय में अजितकेशम्बली, प्रबुद्ध कात्यायन, गोशालक, संजयवेलीपुत्र और पूर्णकाश्यप आदि के तात्कालिक दर्शनों के अतिरिक्त वेदान्त आदि दर्शनों का भी काफी प्रचार था। इन सबका कथन एक दूसरे के विरुद्ध था । जिससे उनमें खण्डन-मण्डन का कालुष्य बार-बार उत्पन्न होता था। इन सबका विरोध मिटाने के लिए भगवान महावीर ने स्याद्वाद का उपदेश किया । 'स्याद्वाद' एक सिद्धान्त है। एक ही वस्तु में भिन्न-भिन्न देश-काल अवस्थाओं की अपेक्षा से अनेक विरुद्ध या अविरुद्ध धर्मा की संभावना हो सकती है, अतः एकान्त रीति से अमुक वस्तु में अमुक ही धर्म है, दूसरा नहीं, ऐसा कहना मिथ्या है। स्याद्वाद यह वस्तु मात्र को पूर्ण रीति से पहचानने " का नाम है । इसको अनेकान्त वाद भी कहते हैं। इसके द्वारा हरएक वस्तु की परीक्षा करने पर वस्तु का स्वरूप यथार्थ रूप में प्रकट होता है । इस सिद्वान्त को जानने
और पालन करने से जगत् का वैर विरोध शान्त हो सकता है । सभी धमों का समन्वय हो जाता है।
भगवान् महावीर के उपदेश में त्याग, संयम और जीवादि पदार्थों के स्वरूप की प्रधानता है । इनके मुख्य
..21
For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५८
भगवान् महावीर
शिष्य इन्द्रभूति और सुधर्म प्रमुख महषियों ने इनका उपदेश ग्रहण करके फिर उसे सूत्र रूपमें बनाया । जिसको आगम कहते हैं । फिर भगवान् महावीर के ९८० बर्षों बाद तक कंठस्थ रखे हुए ओगमों को लोगों ने पुस्तकों, में लिखना शुरू किया और उसके कई विभाग हुए । आचाराग, सूत्रकृताङ्गादि उसके नाम हैं । भगवान् महावीरने सर्वत्र उपदेश देकर असाधारण सफलता प्राप्त की थी। १४००० त्यागी (साधु), ३६००० साध्वी, १५९००० उपासक
और ३१८००० उपासिकाएं भगवान् महावीर के भक्त शिष्य हुए थे। श्रेणिक (बिंबिसार ) नन्दिवद्धन, चण्डप्रद्योतन, चेटक, विजयराजा, उदयन वत्सराज, प्रसन्नचन्द्र, कोशिक और अदीन शत्रु प्रभृति राजा महावीर के भक्त बने थे। बाद करने वाले ४०० वादी महावीर के शिष्य थे। गोशालक भी भगवान महावीर का शिष्य था, उसने आजीवक मत निकाला था।
करीब तीस वर्षों तक भगवात महावीर ने उपदेश का कार्य किया। राजगृह (नालन्दा) श्रावस्ती और वैशाली प्रमुख नगरों में इन्होंने चातुर्मास किये । मगध, बेंगाल
और बिहार की प्रजाका प्रेम भगवान् महावीर के प्रति अधिक था । ७१॥ वर्ष और दो दिन इनकी आयु थी। कार्तिक कृष्णा अमावास्या को इनका महानिर्वाण (मोक्ष) पावापुरी* में, हस्तिपाल राजा की कचहरी में, हुआ ।
* पावापुरी बिहारशरीफ (पटने) के पास है। इस पवित्र स्थान की देख रेख बाबू धन्नूलाल सुचन्ती (बिहार शरीफ ) और उनके परिवार वाले कहते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भगवान् महावीर
निर्वाण के पूर्व भगवान् महावीर ने लगातार सोलह प्रहरों तक तात्त्विक उपदेश दिया था। जिसे लिच्छवि और कोशलके १८ गणमेलक (संधिकारक) राजाओंने भी सुना था ।
भगवान् महावीर के निर्वाणान्तर सच्चा दीप बुझ गया । वहां के राजा महाराजाओंको बहुत खेद हुआ । उन्होंने घरमें दीप जलाकर अपने मनको समझाया । दीपावली का पर्व तभी से हुआ । महावीर निर्वाण के २५० वर्ष पूर्व भगवान पार्श्वनाथका निर्वाण हुआ था !
भगवान महावीर और महात्मा बुद्ध समकालीन ज्योतिर्धर थे। ऐसे दीर्घ तपस्वी, आप्त पुरुष जिस देशमें उत्पन्न हुये हों, वह देश धन्य है।
For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१६०
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैन साहित्य की प्रौढता और समृद्धता
-: ३२ :
जैन साहित्य की प्रौढ़ता * और समृद्धता
एक
शब्द की व्याख्या
एक तो काव्य परिगणित रूढ
साहित्य एक ऐसी चमत्कारी वस्तु है कि जिससे असभ्य देश और जाति सभ्य हो जाती है । अवनति में पड़ा हुआ देश उन्नति के शिखर पर चढ़ता है । समय का उपहास पात्र देश साहित्य से संस्कारित होकर दूसरे देशों का उपहास करने लगता है । यह किसका प्रताप है ? कहना होगा कि यह प्रौढ ( विशुद्ध ) और समृद्ध साहित्य का प्रताप है । साहित्य संस्कृत विद्वानों ने दो प्रकार से की है। नाटक और चम्पू विषय के ग्रन्थों में व्याख्या है और दूसरी व्याख्या ( हितेन सह साहित, तत्स्वभावः साहित्यम् ) जो हित को करने वाला है वह साहित्य है | इस छोटे प्रस्तुत निबन्ध में दूसरे अर्थ के अनुसार मैं लिखूंगा । जैन विद्वान् आचार्यों और श्रावकों ने जो प्रत्येक विषय के प्रौढ साहित्य की जगत को अनूठी भेंट दी है इस उपकार को जगत् कभी नहीं भूल सकता। उनकी निःस्वार्थ भावना से बने हुए साहित्य में आध्यात्मिक और ऐहिक भाव हैं, रस का उल्लास है, अलंकार की छटा है । प्राकृतिक वर्णन और
* प्रभात, गुजरांवाला, वर्ष १ अङ्क ४ ।
For Private and Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैन साहित्य की प्रौढता और समृद्रता
१६१
विज्ञान है । ऐसा होते हुए भी मुझे दुःख और शरम के साथ कहना पड़ता है कि ऐसे अनूठे साहित्य की जगत् ने काफी कदर और विचारणा नहीं की है। सारे जगत् ने तो क्या, परन्तु जैन जगत् ने भी उतनी कदर और विचारणा नहीं की है। अपने घर में सब प्रकार की सामग्री होते हुए भी हम दूसरों के घर का मुंह ताकते हैं। मैं समस्त देशों के जैनों को अनुरोध के साथ कहूंगा कि अपने यहां सभी विषय के प्रौढ और पूर्ण हजारों ग्रन्थ मौजूद हैं उनको पढाइए, और लाहौर देहली आदि यूनिवर्सिटियों के अंदर प्रत्येक विषय का साहित्य दाखिल करवाइए । श्री आत्मानन्द जैन महासभा पंजाब से भेरा विशेष अनुरोध है कि वह भरसक प्रयत्न करके लाहौर यूनीवर्सिटी में स्वतंत्र जैन न्याय, काव्य की परीक्षा में मौलिक ग्रंथ प्रवेश करा कर पंजाब की सभी जैन संस्थाओं हाई स्कूलों में उनको पढावें । एक भाई ने मुझे कहा था कि हम जैनों को इस बात को पता ही नहीं कि हमारे यहां किस प्रकार का और कितना साहित्य है, तो हम कैसे पढ़ सकते और दाखिल करवा सकते हैं । श्री आत्मानन्द जैन गुरुकुल पंजाब के दो उत्साही युवक भाई हीरालाल जी और ईश्वर लाल जी ने मुझ से कहा था कि वैसे छपे हुए अवशिष्ट और प्राचीन ग्रन्थों का नाम
और स्थान लिख कर हमें दो, उसको पंजाब के जैनों को मालूम करने के लिए हम अपने प्रभात में दे देवेंगे । मैंने इस कार्य को उचित समझ कर यह लेख लिखने का विचार किया है।
For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६२ .
जैन साहित्य की प्रौढता और समृद्धता
समस्त जैन साहित्य का सूचीपत्र होना तो एक लेख क्या, परन्तु लगभग एक हजार पृष्ठ की पुस्तक में भी समावेश होना दुःशक्य है। क्योंकि महर्षिशिरोमणी श्री उमास्वाति वाचक ने पांच सौ ग्रंथ बनाये, हरिभद्र आचार्य, जो कि जन्मसे वैदिक ब्राह्मण थे परन्तु एक विदुषी साध्वी से प्रबुद्ध होकर तेजस्वी जैनाचार्य हुए और आपने न्याय आदि विषय के चौदह सौ चौतालीस (१४४४) प्रकांड ग्रन्थों की रचना की । वादिदेवसरि ने स्याद द रत्नाकरादि जैसे अति प्रौढ तर्क के अनेक ग्रन्थ बनाए । आचार्यशेखर सर्वज्ञतुल्य श्री हेमचन्द्र भगवान् ने तो प्रायः सभी विषय के तीन करोड और पचास लाख श्लोक बनाकर जैन साहित्य का मुख उज्ज्वल और गौरवान्वित किया । रत्नप्रभसूरि, मल्लिषेणमूरि, विद्यानन्दस्वामी, अक लंक भट, अभयदेवसूरि प्रभृति नामांकित विद्वानों ने तर्क शास्त्र को उन्नत स्फुरित और यशस्वी बनाया । महाकवि धनपाल, धनंपय श्रीपाल, वस्तुपाल, तेजपाल, प्रभृति श्रावक विद्वान् कवियों ने साहित्य शास्त्र को पुष्ट और विकसित किया । श्रीमद् यशोविजय उपाध्याय आदि ने जैन न्याय को जन्म दिया । मेघविजय उपाध्याय आदि ने माघ और नैषध आदिके क्लिष्ट ग्रन्थों की समस्यापूत्ति की और मेघमहोदय, चन्द्रप्रभा ब्याकरण, हीरसौभाग्य, विजयप्रशस्ति जैसे ज्योतिष ब्याकरण और साहित्य ग्रंथों का निर्माण किया। ऐसी दशा में में कितने ग्रन्थों को इस लेख में लिखकर बता सकता हूं विषयवार ग्रन्थों की सूवा अग्रिम पत्र में प्रकाशित होगी।
वरि, विद्यालय गौरवान्वित
अभयदेवसूरि
For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि वाग्भट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड १६३
-: ३३ :महाकवि वाग्भट के जैन ग्रन्थ की
व्याख्या में गड़बड़
(समालोचना)
वागभटालंकार व्याख्या सहित, मूल लेखक जैन महाकवि वाग्भट, व्याख्याकार श्रीयुत पं० इश्वरीदत्त शास्त्री, प्रो० दयालसिंह कालेज, प्रकाशक लाला मोतीलाल बनारमी दास लाहौर । वाग्भटालंकार अलंकार विषय का एक ऐसा ग्रन्थ है कि काव्य के साधारण विद्यार्थी से लेकर प्रौढ पण्डित तक के लिये एकसा उपयोगी है। शब्दालंकार तथा अर्थालंकार का यह स्वतन्त्र ग्रन्थ होने से अलंकार विषयक जितना वक्तव्य था उतना कवि ने इस ग्रन्थ में पथ बंध लिख डाला है । इसी कारण यह ग्रन्थ पटना-विहार गवर्नमेंन्ट संस्कृत परीक्षा और सन् १८-१४-१५ में लाहौर की परीक्षा के पाठयक्रम (course) में रक्खा गया है । वाग्भट बारहवीं शताब्दी के गुजरात के सम्राट् सिद्धराज जयसिंह के प्रधान जैन मंत्री थे । हम आगे बहुत प्रमाणों से इनका परम जैन होना सिद्ध करेंगे। इनके बागभटालङ्कार पर
* वीर, बिजनोर वर्ष ६, अङ्क १६ ।
For Private and Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६४ महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड
जैनाचार्यों की प्राचीन ४-५ टीकाऐं' वर्तमान में उपलब्ध हैं, जिनमें से श्रीसिंहदेवगणि की सुन्दर टीका निर्णय सागर प्रेस बम्बई से करीब १५ साल हुए प्रकाशित हो चुकी है । इसी ग्रन्थ के ऊपर पंडित ईश्वरीदत्त शास्त्री जी ने 'प्राज्ञमनोरञ्जनी' नाम की नवीन टीका लिखी है । मुझे अभी तक मालूम नहीं होता कि पण्डित जी ने इसमें प्राचीन टीका से क्या विशेषता की ह ? हां यह विशेषता जरूर नजर पडती है कि जगह २ मूल लेखक (बागभट) के आशय को पण्डित जी ने अपने कुतर्क से विपरीत कर दिया है, किन्तु क्या ऐसा अनर्थ करने से ही साहित्य सुधार हो सकता है ? क्या ऐसी मनमानी कल्पना करने से ही बुद्धि को कृतार्थता हो सकती है ? इतिहास तो सापः २ कहता है कि वागभट्, जिन का अपरनाम बाहड भी था, वे परम विद्वान् श्रावक (जैन ) थे । उन्होंने शत्रुजय (पालीताणा) आदि कई तीर्थों में लाखों २ रुपये
१. जिनवर्धनसूरिकृत, क्षेमहंसगणिकृत, अनन्तभट्टसुतकृत, राजहंस उपाध्यायकृत और सिंहदेव गणिकृत ये पांच टीकाएं प्राचीन पुस्तक भंडारों में हैं।
२. षष्टिलक्ष (६०) युता कोटि व्ययिता यत्र मन्दिर स श्रीवागभट वो ऽत्र वर्ण्य ते विबुधैः कथम् ॥ वर्षे रुद्रार्कसंख्यैः स्वजनवचसा विक्रमात्प्रियातैर्यातैनाः सिद्धशैले (शत्रुजये) जिनपतिभुवन वाग्भट: प्रोद्धार ॥ प्रबन्धचिन्तामणि, कुमारपालप्रबन्ध पृ० २२० की टिप्पणी में क.लिदास सकलचन्द्र से मुद्रित की गई आवृत्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मह.कवि वा भट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड १६५
खर्च कर मन्दिर व धर्मशालाएँ बनवाई थी, जो आज भी हम देख सकते हैं। और वाग्भट का उल्लेख कई जैन ग्रन्थों में बार २ आया है । निर्णयसागर से प्रकाशित वाग्भटालङ्कार की प्रस्तावना में निष्पक्ष वैदिक विद्वान् श्री वासु. देव शर्मा और पंडित शिवदत्त शर्मा ने भी इसी प्रकार लिखा है, 'अस्थैव बाग्भटस्य बाहड इति प्राकृतं नामान्तरमस्ति' यतो यत्र वै ग्रन्थेः
बंमंडसुत्तिसंपुडमुत्तिअमणिण्णो पहासभूहव्व । सिरि बाहडत्ति तणओ आमि बुहो तस्स सोमस्स ॥
दिनवर्धनसरिव्याख्यातः पितुः सोम इति तस्य बाहड इति नाम प्रतीयते". " एवं च । 'अथास्ति बाहडो नाम धनवान्धार्मिकोऽग्रणीः । गुरुपादान्प्रणम्याथ चक्रे विज्ञापनामसौ ॥१॥ आदिश्यतामतिश्लाघ्यं कृत्यं यत्र धनं व्यये । प्रभुराहालये जैने द्रव्यस्य सफलो व्ययः ॥ आदेशानन्तरं तेनाकार्यत श्रीजिनालयः। । हेमाद्रिधवलस्तुङ्गो दीप्यकुम्भमहामणिः ॥ वत्सरे तत्र चैकेन पूर्णे श्रीदेवसरिभिः । श्रीचीरस्य प्रतिष्टां स बाहडोऽकारयन्मुदा ॥'
For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www
१६६ महाकवि वाग्भट के जन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड
इति सत्ता १९७९ प्रतीयते
१
प्रभाचन्द्रमुनीन्द्रविरचितप्रभावक चरित्रतो वाग्भटस्य विक्रमसम्वत्सरे 1123 A. 1). स्फुटं श्रीमद्वाग्भटदेवोऽपि जीर्णोद्धारमकारयत् । शिखीन्दुरवि ( १२१३ ) वर्षे च ध्वजारोपं व्यधापयत् ॥ इत्यमि प्राभाविकचरित्रतो वागभटस्य सत्ता १२१३ विक्रम संवत्सरे 1137 A D प्रतीयते ॥
वाग्भटालङ्कार, निर्णय सागरकी आवृति चौथी, पृष्ट १ २ ।
इसके सिवाय प्रबन्धचिन्तामणि प्रभावकचरित्र और संस्कृत द्वयाश्रय ( हेमचन्द्राचार्यकृत) आदि जैसे ऐतिहासिक ग्रन्थों से भी साफ मालूम होता है कि वाग्भट एक कट्टर जैन थे । यह बात स्वयम् इसी वागभटालङ्कार में भी प्रतीत होती है । इनके उदाहरण भी जैन तीर्थकरों की भी भक्ति से पूर्ण है । देखिये मैं कुछ पाठकों के सन्मुख रखता हूं:
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रियं दिशतु वो देवः श्रीनाभेयः जिनः सदा । मोक्षमार्ग सदा वृते यदागमपदावली ॥ वाग्भटालंकार | पृष्ठ १ ।
१. पुराने मन्दिरों को ठीक करने को जीर्णोद्धार कहते हैं । वागभट ने शत्रुंजय (जैनों का बहुत बडा तीर्थ ) के बहुत मन्दिरों का जीर्णोद्धार करवाया था । गुजराती भाषा की एक प्राचीन पुस्तक में लिखा है कि 'बाहs मन्त्रीये चौंदमारे तीर्थे कर्यो उद्धार | बार तेत्तर (१२१३) वर्षमारे वंश श्रीमाली सार हो जिनजी.........' । नवाणुं प्रकार की पूजा पृ० २५९ ।
For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि वाग्भट के जैन ग्रन्थ को ब्याख्या में गडबड १६७
-
--
गत्या विभ्रममन्दया प्रतिपदं या राजहंसायते यस्याः पूर्णमृगाङ्कमण्डलमिव श्रीमत्सदैवाननम् । यस्याश्चानुकरोति नेत्रयुगलं नीलोत्पलानि श्रिया तां कुन्दाप्रदतीं त्यज्यज्जिनपती' राजीमतीं पातु वः ॥
वा० पृ० ६३
तं णमह वीअराअं जिणिन्द मुलिअ दिढ अरकसाअम् जस्त मणं व सरीरं मण सरीरं व सुपसन्नम् ॥ वा० पृ० ६५ कलवरे चन्द्रकलङ्कमुक्ता मुक्तावली चोरुगुणप्रपन्ना जगत् । त्रयस्याभिमतं ददाना, जैनेश्वरी कल्पलतेव मूर्तिः ॥
वा० पृ० ६६
ऐसा होते हुए भी पं० ईश्वरीदत्तजी सम्प्रदाय के मोह से प्रारम्भ में व्याख्या करते हुए मंगलाचरण के एक
१. यहां जिनपति से जैनों के बाईसवें तीर्थकर नेमनाथ समझना, इन्होंने राजीमती नाम की अपनी युवती स्त्री को छोड़कर संन्यास लिया था।
२. इस लेख में उसी वाग्भटालं कार के उदाहरण दिये गये हैं । जो प० ईश्वरीदत्त जी की टीका युक्त लाहोर में लाला मोतीलाल च० के यहां से प्रकाशित हुआ है, और जिस पर इन्हीं [प्रस्तुत] पंडित जी की टीका है जो समालोच्य है ।
For Private and Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६८ महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड
श्लोक का मुख्य अर्थ इस प्रकार लिखते हैं किः-नामेरपत्यं' नामेयः ". यद्वा श्रीः लक्ष्मीः नाभेयः नाभेरुत्पन्नः ब्रह्मा ताभ्यां उपलक्षितः अनेन जितस्य विष्ण्ववतारता प्रदर्शिता यद्वा श्रियः सकलशास्त्रनिष्णातत्वसमृद्धेः इनः स्वामी इति श्रीनः नास्ति किर्माप मेयं भीतिजननक्षम यस्य इति अमेयः जिन बुद्धः......................... वा० पृ० १
श्रीन: लक्ष्मीपतिः अमेयः भीतिरहितः जिनः जिनावतारः अः विष्णुः 'अकारो वासुदेवः स्यात्' इत्येकाक्षरकोशवचनात्, वः श्रियं दिशतु ददातु यस्य व्यासावतारस्य विष्णोः आगमपदानां वेदान्तसिद्धान्तानाम् आवली समुदायः शेष पूर्ववत् ।
वा० पृ० २
आगमपदानां दिशतु ददातु वा स्यात्' इत्येक
१. जैनों के प्रथम तीर्थंकर श्रीऋषभदेवके पिता का नाम नाभि था, इस वात को जैनों का छोटा बच्चा भी जानता है "नाभिध जितशत्रुश्च । हैमकोष काण्ड पहिला श्लोक ३६ ।
इक्ष्वाकुभूरित्यभिधामधाभूर्यदानिवेशात्प्रथमं पुरोऽस्याः । नामेस्तदा युग्मिपतेः प्रपेदे, तनूजभूयं प्रभुरादिदेवः ।।
भागवत पुराण में भी कहा है-"नाभेः सुतः सः वृषभो मरुदेवीसूनुः यो वै चचार मुनियोग्यचर्याम्"
. २. यद्यपि जिन शब्द जैन तीर्थकर और महात्मा बुद्ध इन दोनों अर्थ में है परन्तु यहां पर जैन तीर्थकर का ही अर्थ लेना चाहिये क्योंकि ग्रन्थकार जैन ही थे ।
For Private and Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड १६९
रेखांकित (-) वाक्यों से स्पष्ट मालूम होता है कि पण्डित जी किसी भी तरह से इस जैन ग्रन्थ को वैदिक ग्रन्थ बनाना चाहते हैं, नहीं तो 'जिन' ( तीर्थकर ) के साथ विष्णुः रु.६मी, ब्रह्मा और व्यासावतारस्य आदि पदों की संगति कैसे हो सकती है ? वैदिक विद्वानों में पूछने पर पता चला है कि वैदिक लोग बुद्धदेवको विष्णु का अवतार मानते हैं, जैन तीर्थंकरों को नहीं मानते, इससे 'जिनस्य विण्वावतारता प्रदर्शिता' लिखना भी भूल है. इसके अलावा व्याख्याकार का यह भी विचार है कि यह ग्रन्थ बौद्धों का हो जाय तो भी अच्छा है, इसी इरादे से अथवा समझ फेर से जहां २ मूल श्लोकों में जिन, जिनेन्द्र'
और अर्हन् शब्द आये हैं वहां २ ( लेखकने ) उसका अर्थ बुद्ध अथवा बुद्धदेव किया है और जहाँ २ जैनों के २२ [बाईसवें] तथा २४ [चोबीसवें] तीर्थकरों के नाम नेमि [ नेमिनाथ ] और वीर [ महावीरस्वामी] आये हैं, वहाँ २ भी उन्होंने स्पष्टता नहीं की है । देखिये कुछ नमूना बताता
विनयात् त्वं (त्वां) स्तुवां (स्तुवे) वीरविनत त्रिदशेश्वरः ॥ वा० पृष्ट १३
टीका-हे वीर! विनयात् (यहां वीर से २४ वे तोर्यकर महावीर स्वामी से कविका मतलब है। स्वामी
१ जिनेन्द्र, अर्हन, वीतराग और तीर्थकृत् शब्द, प्रायः करके जैन तीर्थंकरों के लिए ही प्रयुक्त होते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७० महाकवि वाग्भट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड
रक्षकः स जिनः बुद्धः यः युष्मान् पातु । वा० पृ० २१
स प्रसिद्ध जिनः बुद्धः जयति । वा० पृ० २२
यथा जिनः बुद्धः स्वामी अवलम्बनम्: यस्य तस्मै अर्हते तन्नामकसंप्रदायविशेषप्रवर्तकायनेमये तन्नाम्ने ।......
वा० पृ० २३ सज्ञान: सः प्रसिद्धः जिनरे बुद्धदेवः । वा० पृ० ९ जिनयातिः बुद्धः वः युष्मान् पातु । वा० पृ० ६३ जिनेन्द्र बुद्धदेवं नमत """ वा० पृष्ट ६५
जैनेश्वरी.....जिनेश्वरस्य बुद्धदेवस्य इदम् ( इयम् ) मूर्तिः कल्पलता इव ... ... । वा० पृ० ६७ ___अगर व्याख्यालेखक यह समझते हों कि जैन धर्म और बौद्ध धर्म एक है तो अब इस बुद्धिवाद के परीक्षक जमाने में यह समझना उनको भूल है, क्योंकि जननी के प्रसिद्ध २ विद्वान् डाक्टर याकोबी, डा० हर्डल, डा० ग्लालेनप और भारत के नेता लोकमान्य तिलक, महात्मा गांधी,
१. अरिष्ट नेमस्तु नेमिः वीरश्चरमतीर्थकृत् । महावीरो बर्द्धमानो देवार्यो ज्ञातनन्दनः ॥
हैमकोष प्रथम काण्ड श्लोक ३० । २. यहां पर संधि होकर जिनो होना चाहिये परन्तु पण्डित जी ने अपनी टीका में जहां जैसा २ शुद्ध या अशुद्ध लिखा है वैसे ही हम को यहां पर उतारा करना पडा हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की ब्याख्या में गडबड १७१
कवीन्द्र रवीन्द्र टागोर और श्रीयुत कन्नोमलजी एम० ए० सेशन जज्ज धौलपुर जैसे प्रसिद्ध पुराने विद्वानों ने भी इस कल्पना को निल मान कर जैन दर्शन एक स्वतन्त्र दर्शन है- किलो की शाखा या मेद नहीं है-ऐसी सर्वत्र उद्घोषण की है । देखिये
जनन के प्रसिद्ध विद्वान् डा० जेकोबी ने एक भाषण में यह कहा था कि
"In conclusion let me assert iny conviction that Jainism is an original system quite distinct and independent from all others and that, therefore it is of great importance for the study of philosophical thought and religious life in ancient India."
देशनेता लोकमान्य तिलक सन् १९०४ के दिसम्बर के अपने 'केसरी' पत्र में लिखते हैं कि- 'ग्रन्थों तथा सामाजिक व्याख्यानों से जाना जाता है, कि जैन धर्म अनादि है । यह विषय निर्विवाद तथा मतभेद रहित है । सुतरां
इस विषय में इतिहास के दृढ सबूत हैं, और निदान इस्वी . सन् से ५२६ वर्ष पहिले का तो जैन धर्म सिद्ध ही है ।
महावीर स्वामी जैन धर्म को पुनः प्रकाश में लाये' इस वात को आज २४०० वर्ष व्यतीत हो चुके हैं। बौद्ध धर्म की स्थापना से पहिले जैन धर्म फैल रहा था, यह बात विश्वास करने योग्य है । चौवीस तीर्थंकरों में महावीर
For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७२ महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडबड
स्वामी अन्तिम तीर्थकर थे। इससे भी जैन धर्म की प्राचीनता जानी जाती है बौद्ध धर्म पीछे से हुआ, यह बात निश्चिन है ।" यदि व्याख्याकार पण्डित ईश्वरीदत्त जी यह कहें कि जिनेन्द्र जिनेश्वर और वीतराग शब्द का पर्याय वाची बुद्ध और बुद्धदेव शब्द है । इसी लिए हमने जिनेन्द्रादि शब्दों की जगह बुद्ध और बुद्धदेव शब्द रखे हैं । यह भी उनका कहना ठीक नहीं, क्योंकि प्रसिद्ध अमरकोश में जिनेन्द्र जिनेश्वर और वीतराग ( जैन तीर्थंकर) के जो नाम आये हैं, उन नामों से बुद्ध और बुद्धदेव शब्द कहीं भी नहीं है। खुद बौद्धाचार्य मोग्गलान थेर नाम के विद्वान् ने जो 'अभीधानप्पदीपिका'" नाम का पाली भाषा का शब्द कोष बनाया है, उसमें भी ( खीणासवो, (त्व) ऽसरंवो (च ) वीतरागो, ( तथा ) sरहा ( प्रथम सर्ग १० वां लोक) का जैन तीर्थकरों के जो नाम आये हैं, उनमें भो बुद्ध और बुद्धदेव शब्द नहीं है ।
१. अन् जिनः पारगतस्त्रिकालवित्क्षीणा कर्मा परमेष्ट्यधीश्वरः । शंभुः स्वयम्भूर्भगवान् जगत्प्रभुस्तीयैकरस्तीथकरो जिनेश्वरः ॥ स्याद्वाद्यभयदसार्वाः सर्वज्ञः सर्वदर्शिकवलिनों ।
देवाधिदेवबोधिदपुरूषोत्तमवीतरागाप्ताः ॥ हेमकोष, प्रथम काण्ड
श्लोक २४-२५ ।
२. यह पाली भाषा का कोष गुजरात पुरातत्त्व मन्दिर अहमदाबाद से प्रकाशित हुआ है और एक सिलोन के बौद्ध भिक्षुक का लिखा हुआ है
For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ को व्याख्या में गडवड : १७३ः
अगर पण्डित जी अपने बचाव के लिये यह भी कहें कि जिनेन्द्र, जिनेश्वर और वीतराग शब्द बुद्ध के पर्याय वाची है, जैसे घटके कलश आदि शब्द, तो यह भी कहना उनका यक्तिशून्य है । क्योंकि प्रसिद्ध अमर कोश' और बौद्धोंके अभिधानप्पदीपिका' कोश में जो बुद्ध भगवान् के नाम आये हैं उनमें कहीं भी जिनेन्द्रादि शब्द नहीं है । - पाठक लोग इस छोटी सी समालोचना के पढने से भली भांति समझ सकते है कि इस जैन ग्रन्थ की व्याख्या में पं० महाशय जी ने कितनी गडबड की है । मुझे लिखते हुए दुःख होता है कि हिन्दुस्तान के अनुचित सम्प्रदाय मोह से और जैनों की साहित्य के प्रति उपेक्षा से एक नहीं, अनेक प्राचीन ग्रन्थों में ऐसे लोगों ने गडबड करके अपने ग्रन्थ बना लिए हैं । परन्तु ध्यान रखना कि अब
सर्वज्ञः सुगनो बुद्धोधर्मराजस्तथागतः । समंतभद्रो भगवान्मारजिल्लोकजिज्जनः ।। षडभिज्ञो दशवलोऽद्वयवादी .. विनायकः । मुनीन्द्रः श्रीघन: शास्तामुनिः शक्यमुनिस्तु यः ॥ स शाक्यसिंहः सर्वार्थसिद्रिः शौद्धोदनिश्च सः । गौतमश्यार्कबन्धुश्व मायादेवीसुतश्च सः ॥ अमरकोष प्रथम श्लोक १३-१४-१५
23
For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७४
महाकवि वागभट के जैन ग्रन्थ की व्याख्या में गडदड
जमाना परीक्षा का और पोल खोलने का आया है और अब ऐसे लोगों को गडबड नहीं चल सकती है । इसीलिए ऐसे लोगों को अब निष्पक्ष होकर स्वपर कल्याणकारी कार्य करना चाहिए । इस टीका के प्रकाशक श्रीयुत मोतीलाल बनारसीदास जी से भी मेरी प्रेरणा है कि वे इस टीका के लेखक पं० ईश्वरीदत्त जी को एक पत्र लिखकर इस ग्रन्थ में की हुई भूलों का सुधारा करवा कर आत्मानन्द महासभा, अम्बाला, या दुसरी कोई जैन संस्था में और साहित्यिक पत्रों में क्षमायाचना के सक्ति भेज दें। ऐसा करने से साहित्य में बिगाड होते हुए रुकेगा और जेन विद्वानों को सन्तोष होगा।
For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्ध-मागी और प्राकृत
१७५
अर्द्ध-मागधी और प्राकृत*
कण्ठ-तालु आदि के संगठन से मुख द्वारा भाषा (शब्दोच्चारण) की उत्पत्ति होती है। भाषा का प्रयोजन मनोगत भावों को व्यक्त करना है । नैयायिक शब्द को आकाशका गुण मानते हैं, साङख्यकार कारण मानते हैं और जैन आदि भाषावर्गणा नामक विशिष्ट पुद्गलपरमाणुओं का समूहकार्य मानते हैं।
विभिन्न काल में कितनी भाषाएं भारत में उत्पन्न हुई, जिनमें थोडी ही भाषाओंने साहित्य और व्यवहार में चिरकालता पाई । जिस भाषामें सरलता और व्यापकता होती है, वह लोक-व्यवहार की भाषा होती है और जिससे माधुर्य तया लालित्य आदि गुण होते हैं, वह साहित्य की भाषा होती है, एवम् उभय गुण विशिष्ट भाषा व्यावहरिक और साहित्यक दोनों ही होती है । ऐसी ही भाषाओं में अर्द्ध-मागधी भी एक है।
___ आज से ढाई हजार व पूर्व अर्द्ध-मागधी का प्रचुर रूप से प्रवार था । मगध, बंगाल, बिहार और उतर हिन्दुस्तान के करोडों मनुष्यों को यह बोल चालको भाषा थो । मागधी भाषा का उत्पत्तिस्थान मगध देश है; पर
* गंगा-सुलतानगंज, वर्ष ५. तरंग ४६ ।
For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६
अर्ध-मागधी और प्राकृत
अर्द्ध मागधी का नहीं । श्रीजिनदास नामके एक प्राचीन विद्वान् ग्रन्थकार कहते हैं-'अर्द्ध-मागधी भाषा अठारह देशोंकी भाषाओं से बनी है।' यानी ढाई हजार वष पूर्व इस भाषा का प्रचार अठारह देशों के लोक-व्यवहार और साहित्यमें थाः इसी लिए दीर्घ तपस्वी भगवान् महावीर स्वामो जैसे दिव्य पुरुषने भी इसी लोकप्रिय भाषामें उपदेश देकर जगत्को सन्मार्ग दिखाया। भगवान् महावीर के मुख्य मुख्य शिष्य इन्द्रभूति, अग्निभूति और सुधर्म प्रमुख महर्षियों ने तथा उनके भी शिष्य प्रशिष्योंने कडों वर्षोंतक इसी भाषामें उपदेश दिये और शिष्ट साहित्यकी रचना की। आज जैनों के जितने भी मूल ग्रन्थ, आगम, सूत्रग्रन्थ आदि उपलब्ध हैं, उनकी भाषा यही अर्थ मागधी है। इस भाषामें स्वभावतः ही माधुर्य, लालित्य और व्यापकत्व है। इसीलिये आचाई हेमचन्द्र ने इनके लिए काव्यानुशासन में "अकृत्रिमस्यादुपदा" विशेषण दिया है और वाग्भटने खुले मुंह तारीफ की है । ____ आर्ष ( ऋषिभाषित ) और जैनप्राकृत इसी अर्ध मागधी के नामान्तर हैं । डा० याकोबी आदि भाषातत्त्वविद्
१ अठा सदेसी भाषा णिययं वा अद्रमागहं ।" निशीथचूर्णि - २ अद्धमागहाए भासंए भासंति अरिहा धम्मं । ... तएण समणं भगवं, महावीरे कूणिअस्स भिभिसारपुत्तस्स" अद्धमागहीए भासए भासंति ।'उववाइयसुत्तं ।
For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्ध-मागधी और प्राकृत
इसे जन महाराष्ट्री या महाराष्ट्री कहते हैं। पर यह विचार ठीक नहीं जंचता; क्योंकि इसमें महाराष्ट्री के समस्त लक्षण नहीं पाये जाते हैं । कुछ साम्य देखकर इसे महाराष्ट्री कह देना नितान्त असङ्गत है । डा० याकोबी के इस विचार को अपने "प्राकृत व्याकरण" में डा० पिशलने भी अनुचित कहा है | यह जैनसूत्रों की भाषाको अर्ध-मागधी या आर्य भाषा ही सिद्ध करते हैं।
प्रज्ञापनासूत्र में लिखा है कि, संस्कृत प्रभृति आर्यभाषाओं में अर्ध-मागधी का भी स्थान है । तत्त्वज्ञानमय और व्याख्याप्रज्ञप्ति ( भगवती) सूत्र में तो यहां तक लिखा है कि, इसे देवभाषा भी कहते है।
. अर्ध-मागधी भाषा प्राकृत, पाली, महाराष्ट्री और मागधी आदि से कई अंशोंमें साम्य रखती है । यह भी शौरसेनी, मागधी, पाली, पेशाची आदि भाषाओं की तरह प्राकृतकी पुत्री है। प्राकृत-भाषाका अर्थ है, प्रकृति (स्वभाव ) जन्य भाषा यानि स्वाभाविक भाषा । "जिसमें व्याकरणादि जन्य काठिन्य उत्पन्न न हुआ हो, वैसा स्वाभाविक वचनप्रयोग प्राकृत-भाषा है ।" विक्रम सम्बत् ११२५ में नमि साधुने रुद्रटाकाव्यालङ्कार के टिप्पन में भी ऐसा ही कहा है। इस भाषा में स्वाभावतः माधुर्य
१ "आर्यों त्वमार्षतुल्यं च द्विविधं प्राकृतं विदुः' . २ "प्राकृत के महान् पण्डित श्रीयुत पं० हरगोविन्ददास त्रि. प्रभृति का भी यही मत है । प्राकृति का अर्थ कुछ लोगों ने संस्कृत किया है, इसे पण्डित जी भ्रान्त मानते हैं। .
For Private and Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७८
अर्थ मागधी और प्राकृत
और लालित्य ह; अतएव यह शिशुनाग, कुविन्द, शातवाहन आदि भारतीय सम्राटों के शासन काल में राज भाषा बन सकी थी। यह सेकड़ों वर्षांतक भारत की राष्ट्र भाषा थी।
कुछ विद्वानों का तो यहां तक कहना ह कि. वैदिक भाषा से भी इस भाषा का उत्पत्तिकाल बहुत पुराना है। क्यों कि वैदिक और प्राकृत-भाषा में कितनी ही जगह बहुत साम्य दिखता हैं । जैसे अन्य व्यञ्जन का लोप हो जाना, संयुक्ताक्षर के पूर्व के अक्षर का हस्व होना, संयुक्त 'य' और 'र" का लोप होना, संयुक्त व्यजनों के मध्य में स्वर का आगम हो जाना, चतुर्थी के स्थान पर षष्टी विभक्ति का होना, द्विवचन में आकार हो जाना और 'ऋ' का “उ” हो जाना इत्यादि । वर्तमान लौकिक संस्कृत पर भी प्राकृत ने प्रभाव डाला है । प्राकृत और अर्थ मागधो के कितने ही शब्द संस्कृत में घुस पडे हैं। कुछ भाषा शास्त्रियों का यह मत है कि, मब से पहले व्याकरणादि से अनिरुद्ध प्राकृत भाषा थी; अनन्तर पाणिनि आदि के व्याकरणादि ग्रन्थों से निगृहीत होकर, जब वह संस्कारयुक्त और नियत हुई, तब उसमें से संस्कृत भाषा का उदय हुआ। राजा भोज, कवि हाल, वाक्पतिराज, जयवल्लभ, राजशेखर, महेश्वरसूरि और वज्जालग्ग प्रभृति प्रमुख पुरुषों और स्त्री . कवियों ने सरस्वती कंठाभरण, गाथा सप्तशती, गउडवहो, कर्पूरमञ्जरी, बालरामायण और
For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्धमागधी और प्राकृत
पञ्चमी-माहात्म्य आदि अन्यों में प्राकृत की मुक्त कंठ से प्रशंमा की है।
प्राचीन ग्रन्थों का अध्ययन करने के लिये और हमारे प्राचीन इतिहास तथा सभ्यता का पता लगाने के लिए संस्कृत की ही तरह प्राकृत, मागधी अर्ध मागधी, पाली और अपभ्रश आदि भाषाओं का ज्ञान प्राप्त करना नितान्त आवश्यक है। हिन्दी, बंगला, गुजराती, मराठी ओर मारवाडी प्रभृति प्रान्तीय भाषाओं की मूल स्वरूप और उनका विकास जानने के लिए तो प्राकृत और अर्ध मागधी आदि भाषाओं का जानना बहुत जरूरी है। क्योंकि, इन आर्य (वर्तमान) भाषाओं का प्रादुर्भाव इन्हीं प्राकृत आदि भाषाओं से ही हुआ है। हमारी देशी भाषाओं के सैकड़ों शब्द प्राकृत और मागधी से मिलते हैं । हिन्दी तो प्राकृत को खास ऋणी है । इसके धातु, प्रत्यय, व्याकरण के नियम और हजारों शब्द प्राकृत से एकदम मिल जाते हैं।
भाषा शास्त्र के अध्ययन को गम्भीर बनाने के लिये चंगीय और म राष्ट्रीय विद्वानों ने प्राकृत और अद्धमागधी के क्षेत्र में अधिक काम किया है । इन दिनों प्राकृत और पाली आदि भाषाओं से अब समाज-विशेष का भी द्वेष नहीं रहा है । लोगों की रुवि भी शनैः शनः इस ओर बढ़ती जा रही है। भारतीय यूनिवर्सिटियों का भी ध्यान अर्द्धमागधी की ओर गया है । भाषा विज्ञान के अध्ययन के लिए
For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१८०
www.kobatirth.org
अर्धमागधी और प्राकृत
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यूनिवर्सिटियों ने इसे एक स्वतन्त्र स्थान दे रखा है । बंबई यूनिवर्सिटी इस दिशा में अधिक आकृष्ट हुई है । इस यूनिवर्सिटी में प्रतिवर्ष ३०० से अधिक छात्र इस भाषा में परीक्षा देने बैठते हैं । फलस्वरूप गुजरात और दक्षिण में इस भाषा के बहुतेरे पण्डित हैं ।
इसके प्राथमिक विद्यार्थी को यह समझ लेना चाहिये कि, प्राकृत और अर्द्धमागधी के व्याकरण के नियम बहुत कुछ एकसे है । इसलिये एक दूसरे के साधन एक दूसरी भाषा के अध्ययन में काम आ सकते हैं। व्याकरण-ग्रन्थ में आचाय हेमचन्द्र का प्राकृत-व्याकरण सुन्दर, सर्वोपयोगी और व्यापक माना जाता है । यह सूत्रबद्ध संस्कृत भाषा में है । इसके अध्ययन से प्राकृत, शौरसेनी, मागधी, पैशाची चूलिका पैशाची और अपभ्रंश का बहुत सुन्दर ज्ञान हो जाता है। इन्हीं हेमचन्द्रसूरि का कुमारपालचरित्र काव्य भी बनाया हुआ है, जो भट्टी काव्य का अनुसरण करता है । इसके अतिरिक्त प्राकृत प्रकाश, प्राकृतसर्वस्व, संक्षिप्त सार, प्राकृत-व्याकरण, षड्भाषा-चन्द्रिका, प्राकृत- लक्षण और प्राकृतानुशासन प्रभृति प्राचीन व्याकरण ग्रंथ भी उपलब्ध हैं। नवीन व्याकरण ग्रन्थों में डा० पिशल का प्राकृत ग्रामर, डा० बनारसीदास जी का अर्द्ध-मागधी रीडर, श्रीयुत रत्नचन्द्र जी का जैन सिद्धांत कौमुदो, अर्द्धमागधी शब्द-धातु रूपमाला, प्राकृत- पाठमाला, प० बेचरदास का प्राकृत व्याकरण, प्राकृत-मार्गोपदेशिका और प्राकृत रूपमाला तथा प्रो० बुलमर की प्राकृत प्रवेशिका आदि ग्रन्थ उपयुक्त हैं।
4
For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्ध-मागधी और प्राकृत
१८१
प्राचीन कोष-साहित्य में केवल धनपाल कवि की पाइअलच्छीनाममाला और हेमचन्द्र की देशीनाममाला ही मिलती हैं। नवीन कोषों में सर्वोपयोगी और सुन्दर कोष न्याय व्याकरण-तीर्थ प्रो० हरगोविन्ददास जी का पाइअसह-महण्णवो है । इममें प्राचीन और अर्वाचीन अर्द्धमागधी तथा प्राकृत आदि के ७५००० शब्द प्रमाणों के साथ संगृहीत हुए हैं। इसके अतिरिक्त अभिधान राजेन्द्र और जैनागम-शब्दसंग्रह भी उल्लेखनीय हैं।
काव्यों में कुमारपाल चरित, पउम चरिय, महावीर चरियं. गउबडहो; सुपासनोह चरियं, गाथा सप्तसती; नाटक में मृच्छकटिक, कर्परमारी-(गद्यमें) इसके सिवाय वसुदेव हिन्दी काव्य और कल्पसूत्र आदि ग्रन्थ भी उल्लेखनीय हैं ।
छन्दोग्रन्थमें गाथालक्षण, प्राकृत-पिंगल-सूत्राणि, नन्दीलाढ्य, सअंभूछन्द, बृत्तदर्शन, वृत्तमुक्तावली आदि ग्रन्थ दर्शनीय हैं।
अति प्राचीन प्राकृत, आर्ष प्राकृत और मागधी आदि भाषाओं के ज्ञान के लिए सब से पुराना और महत्व का साहित्य आचाराङ्ग प्रभृति जैन आगम है । इस भाषा में पाम्व प्राप्त करने के लिए जैनागम का अध्ययन नितान्त आवश्यक है।
24
For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्द्ध मागधी और प्राकृत
इसमें शक नहीं कि, अर्द्धमागधी बहुत ही महत्वपूर्ण भाषा है। इसके थोडे शब्दोंमें ही बहुत भाव आ सकते हैं । इसीलिए महामुनि भरत ने कतिपय नाटकीय पात्रों को इसी भाषा में बोलने का आदेश दिया है। सुकुमार स्थलों में और खासकर स्त्री पात्रों के मुहसे जब यह भाषा बोली जाती है, तब इसका सौष्टव, माधुर्य और लालित्य बरबस मन को मोह लेता है ।
___ इस भाषा में २५०० वष का पुराना तत्त्वज्ञान, धर्म और समाज विषयक इतिहास तथा अनेक ज्ञातव्य बातें मौजूद हैं । यदि इस भाषा के अध्ययन में लोग अधिकाधिक रुचि धारण करेंगे, तो निश्चय ही हमारी राष्ट्र भाषा हिन्दी के ऊपर भी नया प्रकाश डाला जा सकेगा।
For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
-: ३५: - छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
साहित्य वह वस्तु है जो एक बहुत बड़े परिवर्तन को कर लेने में समर्थ है । ऐसे साहित्य से हो पूर्वकालीन भारत हरएक विषय में आगे बढ कर अन्य देशों का पोषाक और सिरताज हुआ था। इस प्रकार के साहित्य से ही राम, कृष्ण, बुद्ध, कालिदास, सिद्धसेन दिवाकर, समन्तभद्राचार्य, विक्रमभोग, कुमारपाल, वस्तुपाल, तेजःपालादि हर कलामें वीर धीर और विद्वान् बने थे ! भाज अमरिका भी पौलिक विज्ञान समृद्धि में आगे बढ़ा है। इस का कारण भी उस देश में वैसे साहित्य का प्रचार ही है । साहित्य शब्द से यहां यावदविद्या कलाविज्ञान विषयक ग्रन्थों का अर्थ में लेता हूं । जैन धर्म में त्याग कीवैराग्य की प्रधानता होने से कई राजा महाराजा, कवि, विद्वान्, सेठ लोग भी विरक्त होकर मुनिवृत्ति को स्कीकार कर संसार को सभी उपाधियों से दूर हुए और शान्त चित्त से गहरे विचार पूर्वक आत्मशोधन व शुद्ध साहित्य का मनन और निर्माण करना उनका मुख्य व्यवसाय हुआ ! यही कारण है कि ऐसे पहुंचे हुए महात्मा और विद्वानों के हाथ से ही प्रायः जैनों के मुख्य दोनों सम्प्रदायों में हर एक विषय का प्रत्येक प्रचलित भाषा में अनूठा साहित्य
*
वीर, बीजनोर, वर्ष ८, अङ्क १, २, ३ ।
For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८४
छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
बना है, परन्तु यह अमूल्य साहित्य जनों की आलस्यवृति, बेपरवाही और इतर धर्मिओं के द्वेष के कारण अधिकांश नष्ट हो गया, कुछ सड़ गया और अवशिष्ट प्रकाश में नहीं आया! यही वजह है कि यह साहित्य साहित्यशोधक यूरोप अमेरिको तथा भारत के विद्वानों के हाथ में काफी तादाद में नहीं पहुंचा । परिणामतः विद्वानों को इसके बारे में गलत फहमी का शिकार होना पडा! इसी कारण यूरोप के मुख्य विद्वान् डा. होपकीन्मन ने करीब तीस वर्ष पहले अपना अभिप्राय जाहिर किया कि "जैनों के पास विशिष्ट साहित्य ही नहीं है, इसलिए इनको संसार में जीने का अधिकार नहीं है !" आर्य समाज के प्रवर्तक दयानन्द सरस्वती और उनके भक्तों ने कहा है कि “जैन लोग अपने साहित्य को इसलिए दूसरों को नहीं बताते हैं कि उनके धर्म में-साहित्य में पोल है, गपोडे हैं ।" भाइयो! जरा विचार करो, जैन धर्म और उसके साहित्य पर सो झूठा कलङ्क कैसे लगा ? सच जानिये यह कलङ्क हमारे आलस्य
और पाप से लगा है। परन्तु जमाना बदला और श्री विजयधर्मसूरि जी, श्री आत्माराम जी म., वकील केशवलाल और श्रीमान् वाबू जुगमन्दरलाल जी जज हाई कोर्ट, श्रीमान् विद्यावारिधि चम्पतराय बार-एट-ला आदि के चित्त में जैनधर्म साहित्य प्रकाश करने की भावना ने स्थान लिया ! इस शुभ भावना का शुभ फल यह हुआ कि अनेक विषय के अपूर्व ग्रन्थ भंडारों के गहरे अन्धेरे में से निकलकर प्रकाश में आये, एव यूरोप और भारत के अजैन विद्वानों के हाथ में यह साहित्य पहुंचा। फिर
For Private and Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
ज्योंही यह उत्तम साहित्य उनके हाथों में पहुंचा त्योंही जैनधर्म के और जैन साहित्य के विषय में उन लोगों के खराब और झूठे अभिप्राय बदलने लगे । वे लोग निन्दा के बदले जैन साहित्य और धर्म की मुक्तकण्ठ से प्रत्यक्ष और परोक्ष रूप में स्तुति करने लगे ! किन्तु हतभाग्य से भारत में अब भी अधिकांश विद्वान् जैन धर्म और उसके साहित्य से ठीक ठीक परिचित नहीं है। इसी का परिणाम है कि कभी डा० ईश्वरी प्रसाद जी अपने इतिहास में जैन धर्म का अयथार्थ वर्णन लिख देते हैं, तो दूसरे अवसर पर मि० मुंशी जसे विद्वान् जैनों पर झूठे लाञ्छन लगाते हैं। इससे स्पष्ट है कि जैन साहित्य का प्रकाश हो जाने पर भी उसका प्रचार काफी नहीं हो पाया है । तो भी जो कुछ प्रचार हुआ है उसका फल यह निकला है कि बम्बई कलकत्ता और बनारस तथा यूरोप की कई यूनिवर्सिटियों में जैन साहित्य को सम्माननीय स्थान मिला है । जाता है कि डा० होपकीन्स के विचार फिराने में बहुत लोगों ने कोशिश की परन्तु उन्होंने किसी की बात नहीं मानी । श्री विजयधर्मसूरि महाराज और उनके शिष्य श्री इतिहासतत्त्व महोदधि श्री विजयेन्द्रसूरि म० ने भी यह प्रयत्न करना शुरू किया था कि वह जैन धर्म के विषय में अपना झठा अभिप्राय बदल दें तो अच्छा हो, क्योंकि इसके खराब विचार से यूरोप के नये विद्वानों पर जन साहित्य के विषय में बहुत खराब असर होता है । जैन समाज व साहित्यसेवी जानकर खुशी होंगे कि ता०१०-१२-२४ को उक्त डा० होपकीन्स ने आचार्य श्री विजयेन्द्रसूरि
कहा
For Private and Personal Use Only
१८५
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१८६
छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
महाराज के ऊपर पत्र लिखकर अपने पूर्व के गलत विच बदलकर अपनी भूल जाहिर की है, वे इस तरह लिखते हैं ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"I found at once that the practical religion of the Jains was one worthy of all commendation and I have since regretted that I stigmatized the Jain religion as insisting on denying God, worshipping man, and nourishing vermin as its chief tenets without giving the regard to the wonderful effect this religon has on the character and morality of the people. But as is often the case, a close acquaintance with a religion brings out its good side and creates a much more favourable opinion of it as a whole than can be obtained by a merely objective literary acquaintance. As to the literature, this is a matter apart from religion, and I suppose that what I had in mind was the absence in Jain literature of any outstandig literary production which could be compared with Brahminism-with the Githagovinda or the Bhagwatgita or in Buddhism with the Dhammapada or for as purely literary works the Jain stories and didactic material seem
For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
छपा हुआ अनूठा जैन साहित्य
१८७
more ethical and religious than literary." *
भाइओ ! जैन साहित्य के थोडे प्रचार से ही कितना अच्छा परिणाम आया है ? यह जरा देखिये और फिर यह विचारिये कि यदि संगठित रीति से बड़े जोशोखरोश के साथ उसका प्रचार किया जाय तो कितना अधिक लाभ हो ? अप्रैन जनता में जैन साहित्य के प्रकाश से ही वह अन्धकार दूर हो सकेगा, जिसके कारण आज भी भारत के स्कूल और कौलिजों में जैन धर्म के विषय में मिथ्या बातें पढाई जाती हैं । अतः इस विषय की प्रसिद्धि के लिए अब तक प्रकट हुए जैन साहित्य के मुख्य ग्रन्थों का परिचय करा देना उचित हैं ।
* मि० हॉपकिन्स यद्यपि इस पत्र के द्वारा जैन धर्म के विषय में अपनी गलत फहमी के लिए खेद प्रकाश करते हैं, किन्तु जैन साहित्य को वह अब भी वैदिक या बौद्ध साहित्य की कोटि का नहीं मानते । वह उसे साहित्यक ही खयाल नहीं गलत है । किसी विद्वान् को उनसे पत्र धारणा को भी ठीक करा देना चाहिये ।
1
For Private and Personal Use Only
करते । उनकी यह धारणा व्यवहार करके उनकी इस
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१८८
www.kobatirth.org
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-: ३६ :
बनारस में निर्णीत भा० दि० जैन पाठ्यक्रम को समालोचना और मत*
पाठ्यक्रम के साथ जैन समाज का कैसा सम्बन्ध है और कैसा होना चाहिये, यह मैं पहले जनमित्र के ता० ४-८-३२ अङ्क ३८ में लिख चुका हूं। अभी कुछ दिन पहले बनारस में समाज के विशिष्ट दिगम्बर विद्वानों ने सम्मिलित होकर नया पाठ्यक्रम निर्धारित किया है जिसकी नकल जैनमित्र के ता० १४-७-३२ अंक ३५ में छपी है । उसको देखकर मुझे भी कुछ इस विषय में लिखने का विचार होता है । किसी महाशय के मन में यह संकोच किंवा आश्चर्य न होना चाहिए कि 'ये श्वेताम्बर जैनमुनि दिगम्बर जैन सम्प्रदाय को अपनी सलाह क्यों देते हैं ? इनको क्या गर्ज पडी है ?" मैं तो अपने को सारी जैन समाज और धर्म को सेवक समझता हूं। हर किसी को हित सलाह देना मनुष्य का कर्त्तव्य होना चाहिये, इसी लिए कोई माने या न माने, अपने को दूसरे के हित के लिए प्रवृत्ति करते रहना चाहिये ।
वीर, बीजनोर, वीर सं. २४५८, अङ्क २३-२४ । इस लेख का नाम - " जैन समाज और पाठ्यक्रम का
सम्बन्ध" है । जैनमित्र पृ ५०५ ।
For Private and Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यकम की समालोचना और मत
मेरी सूचनाएं १-पाठ्यक्रम में 'बालबोध' कक्षा से ही इंगलिश' की पुस्तके नियत कर लेनी चाहिये । विशारद परीक्षा में कुछ इङ्गलिश की पुस्तके वाचन के लिए ऐसी रखनी चाहिये जो जैन धर्म और जैन इतिहास से सम्बन्ध रखती हों और जैन विद्वानों द्वारा लिखी गई हो ।
२- 'बालबोध' कक्षा से 'विशारद' कक्षा के अन्तिम वर्ष तक राष्ट्र भाषा की शुद्धि के लिए क्रमशः कोई न कोई हिन्दी ग्रन्थ प्रत्येक वर्ष में अवश्य रखना चाहिये, जो निष्पक्षपाती को लिखा हुआ हो।
३-जैनदर्शनशास्त्र में दिगम्बर और श्वेताम्बरों में बहुत कुछ साम्य है । स्त्रीमुक्ति और केवलिमुक्ति जैसे कुछ ही विषयों में थोडा थोडा मत भेद है । दिगम्बरों की तरह श्वेताम्बरों में भी दर्शन तर्कशास्त्र के रत्नाकरावतारिका स्याद्वादरत्नाकर, अनेकान्त जयपताका, सम्मतितर्क, खण्डनखाद्य, न्यायालोक, शास्त्रबार्तासमुच्चय, प्रमाणमीमांसा जैसे बहुत प्रौढ ग्रन्थ हैं जिनको पढने से स्याद्वाद की रक्षा करने की और दूसरे वादी को परास्त करने की ताकत
१. प्रायः यह देखा जाता है कि अपने विद्यालयो में इंगलिश का पाठ्यक्रम बहुत ही उपेक्षा व शिथिलता से पूरा करवाया जाता है इसलिए इङ्गलिश के विषय में छात्र बहुत ही कमजोर रहते हैं, परन्तु यह होना ठीक नहीं है।
For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
आती है। इसलिए 'प्रवेशिका' कक्षा के तीसरे वर्ष से न्याय विभाग में श्वेताम्बरों के ग्रन्थ भी नियतरूप में अथवा विकल्परूप में अवश्य रखने चाहिये ।
४-व्याकरण और साहित्य जैसे विषय में जहाँ हो सके जैनग्रन्थ ही पाठ्यक्रममें रखने चाहिये । उस विषय का योग्यग्रन्थ जैनों के दिगम्बर, श्वेताम्बर या स्थानकवासी किसी फिरके के विद्वान् का हो, उसे रखना चाहिये । अगर उस विषय का कोई ग्रन्थ दिगम्बरों का उपलब्ध नहीं है तो अजैन ग्रंथ की अपेक्षा से श्वेताम्बर या स्थानकवासी जैन ग्रन्थ को पहिले स्थान देना चाहिए । उसी तरह श्वेतांबर और स्थानकवासिओं को भी अपने पाठ्यक्रम में अजैनग्रन्थ की अपेक्षा दिगम्बर जैन के योग्य ग्रन्थ को पहिले पास करना चाहिए । जैसे लघु और सिद्धान्त कौमुदी व्याकरण के स्थान पर हैमशब्दानुशासन लघुवृत्ति और बृहवृत्ति योग्यतम होने से पढाने चाहिये ।
५-न्याय के वादक ग्रन्थों में नैयायिक पेशेषिक सांख्य वेदान्त मीमांसक बौद्ध और चार्वाक दर्शन का काम विशेष पडता है। अतः तत् तत् दर्शनों के मूल ग्रन्थ पढने से छात्रों में हर एक दार्शनिक ग्रन्थ लगाने की व्युत्पत्ति और ताकत आती है। अतः अन्य दर्शन के ग्रन्थ पढने में भी उपेक्षा नहीं होनी चाहिए । जहां तक होसके पढाने वाला जैनतत्त्व द्वेषी नहीं होना चाहिए ।
६-जो ग्रंथ उपलब्ध हों और मुद्रित हों उन्हीं को पाठ्यक्रम में रखने चाहिये । पाठ्यग्रन्थ नोट, टिप्पण प्रस्ता
For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
१९१
वना, वागन्तरादि से तय्यार करके स्वल्प मूल्य में छात्रोंको देना चाहिए ।
७-'प्रवेशिका' कक्षा से लेकर 'शास्त्रीयकक्षा के आ। चौथे वर्ष तक छात्रों को संस्कृत में गद्य-पद्य लिखने और बोलने की फरजीयात (नियमित) शिक्षा देनी चाहिए; नही तो विद्वान् होने पर भी छात्र अपने विषय में भूक लूले रह जाते हैं।
८-व्याकरण के ऊपर उपेक्षा रखना भविष्य के लिए बहुत ही हानिकर है, अतः मध्यमाका पूरा अभ्यास तो कम से कम अच्छा होना चाहिए ।
९-प्राकृत व्याकरण के साथ या उसके बाद प्राकृत दयाश्रय काव्य (भट्टिकाव्य जैसा) और कुछ जैन नाटक विशारद और शास्त्रीय कक्षा में रखने चाहिएँ, जिससे, प्राकृत और साहित्यज्ञान का विकास हो ।
समालोचना और ग्रन्थ परिवर्तन ।
जैन मित्र अंक ३५ आषाडसुदि ११ के अंक में पठनक्रम छपा है, उसी को लक्ष्य में रखकर जहां अन्य ग्रन्थ रखने की आवश्यकता मुझे प्रतीत होती है उस कक्षा वर्ष
और ग्रंथ का नाम मैं लिखता हूं। अगर मैं पूर्व ग्रन्थको निकालने को न लिखू तो वह मान्य है ऐसा समझना ।
For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
१ प्रवेशिका कक्षा प्रवेशिका के प्रथम वर्ष में हिन्दी भाषा द्वारा छात्र को प्रमाण-प्रमेय का लक्षण और हेतुदृष्टान्तादि का साधारण शान करवाना चाहिये । दूसरे वर्ष में न्याय में तर्क संग्रह रखना चाहिए ( मूलमात्र ) । तीसरे वर्ष में परीक्षा मुख के साथ वाचनमात्र के लिए या विकल्प में श्रीप्रमाणनयतत्त्वालोक मूलमात्र रखना अच्छा होगा, क्यो कि इन दोनों ग्रन्थों की पद्धति में बहुत कुछ समानता है । जो विषय परीक्षामुख में समझ में नहीं आता, वह विषय विस्तृत पद्धति का होने से प्रमाणनयतत्त्वालोक' में साफ होता हैं । जैसे उपलब्धि, अनुपलब्धि, वाद, हेत्वाभासादि ।
ब्याकरण वर्ष १ में लघुकौमदी के बदले सिद्धान्त रत्निका' जैन व्याकरण पूर्वार्द्ध या हैमलघुप्रक्रिया ये दोनों जैनेन्द्रप्रक्रिया के विकल्प रूप में रखने चाहिएँ । अजैन से जैन व्याकरण पढोना अच्छा है । ब्याकरण वर्ष २ में लघु
१--यह जैनन्याय का सुन्दर प्रक्रिया ग्रन्थ सूत्रबद्र आठ परिच्छेदों में विभक्त है । इसपर एक छोटी वालबोधनी संस्कृत टीका नया बनी है। उस टीका सहित यह सुन्दररीत्या श्री विजयधर्मसूरि जैन ग्रन्थमाला उज्जैन से प्रकाशित हुआ है ।।
.२- यह ग्रन्थ सुन्दर टीप्पणी प्रस्तावनादि युक्त श्रीयशोविजय जी जैन ग्रन्थमाला भावनगर में छपा है । यह बहुत ही छोटा व्याकरण सारस्वत के जैसा है। व्याकरण का प्रत्येक विषय संक्षेप से
For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की सभालोचना और मत
१९३
कौमदी पूर्ण के बदले जैनेन्द्रप्रक्रिया के विकल्प में सिद्धान्तरत्निका संपूर्ण या हैमलघुप्रक्रिया सम्पूर्ण रखनी चाहिए ।
साहित्य वर्ष ३ में छन्दःकौमदी के स्थान पर 'वृत्तबोध'' नाम का ग्रन्थ रखना अच्छा है । यह श्रुतबोध जैसा छोटा ग्रन्थ है। इसके कर्ता स्थानकवासी साधु हैं।
२ "विशारदकक्षा" व्याकरण वर्ष १ में सिद्धान्तकोमदी के बदले हैमशब्दानुशासन लघुवृत्ति के पांच अध्याय विकल्प रूप में रखे जायं तो अच्छा हो। दूसरे वर्ष में सम्पूर्ण लघुवृत्ति होनी चाहिए।
विशारद वर्ष २ साहित्य में कीर्तिराज उपाध्यायकृत नेमनाथ चरित्र (महाकाव्य ) के आदि के ५ सर्ग विकल्प में रखे जायं । यह रघुवंश की पद्धति का उससे सुन्दर काव्य व्युत्पत्तिकारक है ।
__ तीसरे वर्ष व्याकरण में निर्धारित ग्रंथों के साथ न्यायसंग्रह सटीक रखना अच्छा है। परिभाषेन्दु शेखर पद्धति का यह ग्रन्थ पढने से सारा ब्याकरण खुल जाता
1-~-यह ग्रन्थ भैरुदान जी अगरचन्द जी सेठिया के यहां छपा है ।
२-यह ग्रन्थ दूसरी बार सेठ आणंदजी कल्याणजी की पेठीने अहमदाबाद से प्रकाशित किया है।
For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१९४
www.kobatirth.org
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
है | व्याकरण या साहित्य बर्ष २ में हैमलिङ्गानुशासन मूल मात्र कंठस्थ करना अच्छा है । इससे संस्कृत के प्रत्येक शब्द के लिङ्ग का व्यापक ज्ञान हो जाता है ।
साहित्य वर्ष ३ में वृत्तरत्नाकर के स्थान पर या विकल्प में छन्दोऽनुशासन अध्याय ४ तक मूल रखना और सत्य हरिश्चन्द्र' संस्कृत नाटक बढाना अच्छा है । इसी साल में जैनकुमारसंभव के भी तीन सर्ग हो जायं तो अच्छा है
1
वर्ष ३ 'धर्म' में हैमप्राकृत व्याकरण संपूर्ण रखा ह। इस आठवें अध्याय के चार पाद में प्राकृत शोरसेन्यादि ५ भाषाओं का व्याकरण आजाता है | इसके कुल सूत्र १११९ हैं । अतः भेरा कहना है कि इसका एक ( प्रथम ) पाद दूसरे वर्ष में रखा जाय तो तीसरे वर्ष में २७१ सूत्रों का बोझ छात्रों पर कम हो जायगा और ज्ञान भी परिपक्व होगा ।
दूसरे वर्ष धर्म में सर्वार्थसिद्धि पढने के बाद तुलना करने के लिये श्री उमास्वातिकृत तत्त्वार्थभाग्य और उसकी टीका देखी जाय तो तत्त्वोर्थसूत्र के विषय में छात्रों का ज्ञान व्यापक हो जायगा ।
आप्तपरीक्षा के साथ न्याय वर्ष ३ में श्री सिद्धसेन
१ – यह जैन नाटक बहुत ही सुन्दर हैं ।
इसको प्रकाशित किया हैं ।
For Private and Personal Use Only
निर्णयसागर ने
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
१९५
दिवाकर का न्यायावतार' (सटीक) रखा जाय तो अच्छा है। यह जैन न्याय का मौलिक छोटा ग्रन्थ है।
३ शास्त्रीय कक्षा न्याय वर्ष १ में अनेकान्तजयपताका भी रखी जाय तो अनेकान्त के विषय में बहुत सी ज्ञातव्य बातों का पढने वाले को ज्ञान हो सकता है । न्याय वर्ष २ में विशेपावश्यकभाष्य को ज्ञान प्रकरण (मूल) अथवा समन्तभद्राचार्य का युक्त्यनुशासनसटीक भी रखना आवश्यकीय मालूम होता है । गौतमसूत्र मूल भी रखना चाहिये । वर्ष ३ में वेदान्तसार के बदले वेदान्त परिभाषा रखनो विशेष लाभकारक है। इसी तीसरे वर्ष में सन्मतितक गाथा १ की टीका रखने से तर्कबुद्धि कर्कश होगी। वर्ष ४ न्याय में धर्मकीर्ति का न्याय बिन्दु ( बोद्धदर्शन के लिए) रखना आवश्यक है और नव्यन्याय की पद्धति जानने के लिए श्री यशोविजय जी का खण्डनखाद्य या न्यायालोक रखा जाय तो नव्यन्याय का मजा भी मिल जाय, क्योंकि ये दोनों जैनग्रन्थ नव्यन्याय के है। वर्ष चार में षट्दर्शन संग्रह रखा है। यह किसका बनाया हुआ है ? यह
१. वम्बई यूनीवर्सिटी ने इसको अपने पाठ्यक्रम में रखा है। जैन न्याय का यह प्राचीनतम ग्रन्थ है ।
२. नैयायिक दर्शन जानने के लिए “गौतमसूत्र' पढना जरूरी है। इस पर विश्वनाथ की वृत्ति बहुत सुन्दर है।
For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१२६
www.kobatirth.org
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
だか
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
खुलासा करना जरूरी है, क्योंकि ऐसे अनेक ग्रन्थ भिन्न
भिन्न कर्तृक हैं ।
।
व्याकरण वर्ष १ से ४ तक जो ग्रन्थ रखे हैं वे ग्रन्थ अभीतक छपे नहीं हों तो छात्रों को सुलभ्य नहीं हो सकते हैं । अतः जब तक यह नहीं छपे तब तक श्री हेमचन्द्र की सिद्धिहेमशब्दानुशासन वृहद्वृत्ति और न्याय पढाये जायँ । वर्ष ३ व्याकरण के साथ संस्कृत द्वयाश्रयकाव्य रखने से व्याकरण का ज्ञान खुलकर विकसित होगा। जैसे अजैन व्याकरण के लिये भट्टिकाव्य है वैसे जैनव्याकरण और गुजरात के इतिहास के लिये यह बहुत ही बढिया काव्य है ।
साहित्य वर्ष १ में गद्यचिन्त णणि एक ही ग्रन्थ है, वह कम है । अतः इसके साथ ही सौभाग्य अथवा किरातार्जुनीय के कुछ सर्ग रखने चाहिये और छन्दोनुशासन के शेष ४ अध्याय भी रखे जायँ । वर्ष में २ नाट्यदर्शन ( जैनाचार्यकृत ) की मूलकारिका और नलविलाम नाटक भी रखने से साहित्यविषयक छात्र की व्यापक बुद्धि होगी । वर्ष ३ में तिलकमंजरी का कुछ भाग और मुद्राराक्षस ( या हम्मीरमदमर्दन नाटक ) बढाना चाहिये ।
वर्ष ३ में काव्यानुशासन रखा है, वह किस का 'बनाया हुआ है ? यह निर्देश करना जरूरी है । क्यों कि काव्यानुशासन २ हैं एक तो छोटा साधारण है जो वागभट कविकृत है और दूसरा काव्यप्रकाश जैसा बडा
For Private and Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाठ्यक्रम की समालोचना और मत
१९७
प्रौढ, हेमचन्द्रकृत है। वर्ष ४ में मैथिलीपरिणयनाटक, नैषध के कुछ सर्ग या पाश्र्वाभ्युदय और मृच्छकटिक प्रकरण संपूर्ण बढाना चाहिए ।
महानुभावों ! बालकक्षा से लेकर शास्त्रिय कक्षा तक के बनारस के दि० जेन पाठयक्रम को विचार कर भने विद्यार्थियों के हित के लिए उन को सर्वतोमुखी उदार व्यापक विद्वान् बनाने की ही भावनासे कुछ ग्रन्थ बढाण हैं और कुछ परिवर्तित भी किये हैं। जो ग्रंथ मैंने लिखे है वे प्रायः सभी प्राप्य हैं और पूर्व पाठ्य ग्रन्थ के साथ रखने के लिए ही, न कि पूर्वग्रन्थों को निकाल कर, रखे हैं। मेरी इस पाठ्यक्रम प्रणाली और पहिले की सूचनाअनुसार छात्र को योग्य अध्यापक पढावे, तो मुझे विश्वास है कि पढने वाला छात्र न्याय व्याकरण काव्य नाटक अलङ्कार छन्द और धर्मशास्त्र में योग्य विद्वान् हो सकता और जैनधर्म की सेवा कर सकता है । दि० जैन विद्वान मेरे इस पाठ्यक्रम पर संपूर्ण गंभीर विचार कर वनारस में किये हुए नवीन पाठ्यक्रम में योग्य सुधार करेंगे और अपनी गुणग्राहिता उदारता का परिचय देवेंगे; सी आशा करता हुआ मैं यहीं पर लेख को खत्म करता हूं ।
For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१९८
www.kobatirth.org
जैन समाज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
-: ३७ :
जैन समाज
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आर
पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
किसी भी देश और जाति की उन्नति या अवनति उसके पाठ्यक्रम की अपेक्षा रखती है । जैसा पाठ्यक्रम होगा वैसी ही प्रजा संस्कारित होगी। पूर्वकाल में इस विषय पर बहुत कुछ ध्यान दिया जाता था । वर्तमान में अमेरिका आदि स्वतंत्र देशों में भी इस विषय पर बडे बडे देश जाति के नेता गम्भीरता पूर्वक विचार करके अपने अपने देश जाति को उन्नत बनाने के लिए हरसाल नवीन पाठ्यक्रम नियत करते हैं । भारत का विचार आचार आदि बदल जाये, ब्रिटिश अधिकारियों के जब ऐसे विचार हुए थे, तब करीब आज से १०० वर्ष पहिले इन्होंने अपने अनुकूल पाठ्यक्रम बनाकर गवर्नमेंट स्कूल और कालेज आदि संस्थाओं में अंग्रेजी भाषा द्वारा भारतीय प्रजाको पढाना शुरू किया था। जिसका परिणाम ७५ वर्ष में ही यह हुआ है कि सारा भारतवर्ष अपने विचार और आचार को हलका - लज्जास्पद समझ कर या छोडकर विदेशी विचार और आचारों को अच्छा समझने लगा या स्वीकारने लगा |
* जैनमित्र, सूरत वीर सं. २४५८, श्रा सु. २
For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैन सम ज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
१९९
जैन समाज का पाठ्यक्रम
जैन समाज अभी इतना भाग्यशाली कहां कि. उसका सम्पूर्णतया व्यावहारिक और आध्यात्मिक विषय में प्रवीण बनाने वाला उसके लिए सर्वाङ्गसुन्दर पाठ्यक्रम बने और हर साल इसपर गम्भीर विचार पूर्वक आवश्य कतानुसार परिवर्तन हुआ करे ! तौभी मुझे जान कर खुशी होती है कि दि० जैन समाजमें कुछ वर्षों से ऐसी भावना का प्रादुर्भाव हुआ है । कुछ समाज-धर्म हितैषी विद्वानों ने सुन्दर पाठ्यक्रम बनाने के लिए अपनी बाणो, लेखनी और शक्ति का उपयोग भी यथाशक्ति किया है और कर रहे हैं । दि० जैन समाज में संस्कृत पाठशालाओं की संख्या तो विशेष है और हर साल कलकत्ता और बनारस की परीक्षाओं में सैकड़ों छात्र न्यायतीर्थ, आचार्य, शास्त्री आदि हो जाते हैं। परन्तु मुझे लिखते हुए दुःख होता है कि उन टाईटलधारी शास्त्रियों को व्यवहार का ज्ञान तो क्या अपने पढे हुए शास्त्रों का ज्ञान भी सन्तोष कारक नहीं दिखता। जिस विषय के वे आचार्य, तीर्थ या शास्त्री हैं उसो विषय के मध्यमा का ग्रन्थ भी व यथार्थ नहीं पढ़ा सकते हैं । मैं अपने अनुभव से कहता हूँ कि बनारस विश्वविद्यालय के शास्त्री (जिस परीक्षामें दि० न्याय के और स्योद्वादमंजरी, रत्ताकरावतारिका सम्मतितर्कादि श्वेताम्बर न्याय के ग्रन्थ हैं) और कलकत्ता यूनिवर्सिटी के तीर्थ एक दि० पण्डित जी एक
For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२००
जैन समाज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
संस्थामें श्वेतांबर न्याय मध्यमा का स्याद्वादमंजरी ग्रन्थ पढा रहे थे । पढाते २ प्रथमकारिका की व्याख्यामें ___"यथा निशीथचूौँ भगवतां श्रीमदर्हतामष्टोत्तरसहस्रसंख्यबाह्यलक्षणसंख्याया उपलक्षणत्वेनाऽन्तरङ्गलक्षणानांसत्त्वादीनामानन्त्यमुक्तम् ।"
-स्याद्वादमंजरी पृ०६।
यह पंक्ति आई । इसमें पंडित जी ने 'निशीथचूणों' का अर्थ किया कि-"निशीथ" नाम रात का है। उसमें बनाया हुआ “चूर्ण" "निशीथचूर्ण", उसमें अर्थात् उस रात्रिचूर्ण से श्रीतीर्थकर भगवान् के १००८ बाह्य लक्षण जाने जाते हैं...............।
विद्वान् पाठको! आप देखिये कि यहां पर वस्तुतः "निशीथचूर्णि" नामका श्वेताम्बरों में कोई आप्त ग्रन्थ है । उस ग्रन्थ में तीर्थकर भगवान के बाह्य और अभ्यंतर गुणों का वर्णन किया है । परन्तु उपर्युक्त पंडितजी ने निशीथचूौँ का अर्थ कैसा विचित्र बैठा दिया कि पढने वाले छात्र हंस पडें ।
इससे मेरा कहना पुष्ट होता है कि वर्तमान प्रणाली से अपने छात्रों में पठित विषय-ग्रन्थ को भी लगाने की योग्यता-व्युत्पत्ति नहीं आती है। दूसरी बोत यह है कि दि० जैन संस्थाओं से न्यायतीर्थ सैकड़ों छात्र निकलते हैं, परन्तु उन छात्रों में बहुततया व्याकरण का आवश्यकीय
For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जैन समाज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
२०१
साधारण ज्ञान नहीं सा होने से रघुवंश जैमा काव्य भी पढाने में उन छात्रों को पसीना छूटता है या गप्पगोले मारने पड़ते हैं। एक अच्छे प्रतिष्ठित ब्राह्मण पंडित ने मुझे कहा था कि ,,अमुक.........दि० जैन पाठशाला के लडके, जो कि न्यायतीर्थ में पास हो चुके हैं, वे हमारे प्रथमा वाले छात्र को भी नहीं पढ़ा सकते हैं ।" इन सब वृतांत से मेरे साथ, प्रत्येक जैन को समाज के न्यायतीर्थादिकों के विषय में दुःख हुए विना नहीं रह सकता है । परीक्षोत्तीर्ण छात्रों की बेपरवाही या मूर्खता से प्रौढतम जैन साहित्य के ग्रन्थों पर और जैनाचार्यों पर कलंक लगता है । क्या हमारे प्रलोकवार्तिक, राजवार्तिक, प्रमेयकमलमार्तण्ड, अष्टसहस्री, स्याद्वादमंजरी, स्याद्वादरत्नाकर, रत्नाकरावतारिका और सम्मतितर्क ऐसे ग्रन्थ हैं कि जिससे छात्र विद्वान् नहीं होते हैं ? अपने जैनन्याय के ग्रन्थ तो ऐसे प्रौढ व्युत्पतिदायक हैं कि यदि पाठक व्युत्पन्न हो और छात्र परिश्रम और बुद्धियोग से यथायोग्य अभ्यास करे तो ब्राह्मण पंडितों के साथ भी स्पर्धा कर सकते हैं । परन्तु अपने संस्थासचालकों को इतनी कहां दरकार है कि समाजहितार्थ सच्चे विद्वान् बनावें ? उनको तो अपने येनकेन प्रकारेण थोडे ही समय में और थोडी ही शक्ति से 'न्यायतीथ बनाकर अखबारों में, रिपोर्टों में छापकर बतलाकर प्रसिद्ध होना है । और उन समाचारों से समाज से धन लेना है ।
For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जन समाज और पाठ्यक्रम का सम्बन्ध
संचालकों के प्रति समाज हितैषी महानुभावो! संचालको! अगर आपको सच्ची समाजसेवा और धर्मसेवा करनी है, अगर आपको समाज के धन का सच्चा उपयोग करना है, अगर आपको अपने दिग्गज और प्रतिष्टित पूर्व के विद्वान आचार्यों की और ग्रन्थों की कीर्ति बढानी है, तो आप छाटी उमर से ही छात्रों को परीक्षा का लोभ दिये बिना मूल स्थायी व्यापक ज्ञान दीजिये । शास्त्रज्ञान के साथ अनुभव और व्यवहार ज्ञान के तरफ भी उनको आकृष्ट कीजिये । ग्रन्थों के लगाने वाले और पूर्वाचार्यों की तरह नवीन युक्ति तर्क विशेषता वाले नवीन ग्रन्थ बनाने वाले अपने नवोन विद्वान् भी उत्पन्न हों वैसा तलस्पर्शी पांडित्य उनमें भरिये । दि०, श्वे०, स्थानकवासी सम्प्रदायका कदाग्रह उनके मस्तिष्क को नहीं बिगाडे, वैसी आपसी उदारता की शिक्षा दो। श्वेतांबरों के या स्थानकवासी, वैदिकों के न्याय-व्याकरण और काव्य ग्रन्थ पढाना पाप है, हानिकर है, ऐसी संकुचित शिक्षा देकर छात्रों को एकदेशीय अपूर्ण पण्डित मत बनाओ । परन्तु ऐसा करने में आपको परिश्रम बहुत उठाना पडेगा। धन तथा समय का व्यय भी काफी करना पडेगा। परन्तु फलस्वरूप सच्चे आदर्श विद्वान् थोडे भी होंगे तो आपका धनव्यय और समय व्यय सफल होगा। समाज का मुख गौरवोज्वल होगा । इससे आपको समाज का सच्चा आशीर्वाद मिलेगा । और इस पुण्य में आपको भी इस भव और परमव में योग्य सुख मिलेगा।
For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
शिक्षा और परीक्षा
: ३८ :
शिक्षा और परीक्षा *
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आधिभौतिक और आध्यात्मिक उन्नति का मुख्य उपाय शिक्षा है, अतएव इसे यथार्थ रूप में अपनाने से ही मनुष्य सुखी और यशस्वी हो सकता है ।
२०३
शिक्षा का स्वरूप और उसकी पद्धति के निर्णय का प्रश्न बडा ही कठिन है । पर कठिन होते हुए भी, इस प्रश्न को हम छोड़ नहीं सकते या इसकी उपेक्षा करने से हम सुखी नहीं हो सकते ।
शिक्षा का इतना महत्त्व क्यों है ? हरएक देश, जाति और धर्म के लोग इसके प्रति सम्मान क्यों दिखाते हैं तथा परीक्षा लाभप्रद है या नहीं ? उत्तर में प्राचीन पद्धति का विचार करते पुत्र लव और कुश की सायन्त शिक्षा हुई थी ।
* गङ्गा, प्रवाह ३, तरङ्ग १२ ।
For Private and Personal Use Only
ढाई हजार वर्ष के मध्यकाल में बौद्ध, जैन और वैदिक विद्वानों के प्रयत्नों से भारत के विभिन्न प्रदेशों में विराट्र विद्यापीठ स्थापित किये थे। तक्षशिला, काशी, नालन्दा, विक्रमशिला, उदन्तपुरी, मिथिला, जगद्दल, महा
इन्हीं प्रश्नों के रामचन्द्र जी के ऋषियों से ही
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०४
शिक्षा और परीक्षा
विहार और नवद्वीप के विद्यापीठ तथा गुरुकुल उल्लखनीय हैं। इनमें दस दस हजार तक विविध विद्याओं, कलाओं. आगमों का अध्ययन कर अद्वितीय विद्वान् होते थे पन्द्रह सौ तक अध्यापक छात्रों को ज्ञान दान देते थे इन विद्यापीठों से हो महावैयाकरण पाणिनि, रघुनाथशिरा मणि, सार्वभौम वासुदेव, महान् राजनीतिज्ञ चाणक्य प्रसिद्ध-प्रसिद्ध विद्वान् निकले थे । इन विद्यापीठों में समस्त दर्शनों, कलाओं और उद्योगों की पूर्ण शिक्षा, स्वल्प सयम में और थोडे खर्च से ही, मिलती थी । श्रीयुत शांतिलाल त्रिवेदी का कहना है कि, "उस वक्त सबसे बड़े राज-पुत्र से भी, विद्यापीठ के समग्र पाठ्य ग्रन्थ पढाने और खान पान, वस्त्र आदि का खर्च सिर्फ एक हजार रुपया लिया जाता था । उस समय के राजा अपना अलीम धनव्यय कर इन विद्यापीठों की हर प्रकार की सहायता करते थे । एक राजा ने एकपीठ के निर्वाह के लिए सौ गांव भेंट दिये, ऐसा उल्लेख भी मिलता है ।" ।
ये विद्यापीठ आजकल की प्रसिद्धतम आक्सफोर्ड और केम्ब्रिज यूनिवर्सिटियों से कम विषयों की शिक्षा नहीं देते थे। चरित्र-संगठन ओर आरोग्यविकास के जो ऊँचे संस्कार मिलते थे, उनका शतांश भो किसी वातमानिक संस्था में नहीं मिल सकते । सचमुच ही उस समय के भारतीय लोग बहुत भाग्यशाली थे । हमें उन लोगों के भाग्य पर ईर्ष्या होनी चाहिये ।
For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
पहले के राजा लोग प्रजा में शिक्षा प्रचार के लिए कितना खर्च करते थे और वर्तमान के राजा शिक्षा के लिए कितना खर्च करते हैं, इसका विचार पाठक स्वयम् कर ल । मेरा तो नम्र मन्तव्य है कि, वार्तमानिक राजा अपनी प्रजा को आदर्श और पूर्ण शिक्षित बनना ही नहीं चाहते हैं। इसके कई प्रमाण दिये जा सकते हैं । शास्त्रज्ञ कहते हैं कि करीब सवा सौ वर्षों के पूर्व केवल बंगाल में ही छोटे-बडे अस्सी हजार विद्यालय थे ! विदेशी शासन के आने के बाद बंगाल में ही नहीं, सारे भारत में, उनकी संख्या दिन-दिन घटती ही गयी है । कई ग्रन्थों के आधार पर हम कह सकते हैं कि, पहले की अपेक्षा इस समय भारतमें शिक्षा की दशा और पद्धति बहुत नीचे गिर गयी है । वार्तमानिक शिक्षा का परिणाम या फल तो इतना सडा और गिरा हुआ नजर आता है कि, सुन कर आँखों में आँसू आ जाते हैं!
अभी जो शिक्षा दी जाती है, वह सबको विदित ही है । उसको फल भारत के लिए सर्वथा असन्तोष प्रद ही नहीं, बल्कि भयङ्कर भी है। वर्तमान काल में शिक्षा का ध्येय ही बदल गया है, यह सोचनीय बात है । पद्वति और प्रकार में देशकालानुसार परिवर्तन होना स्वाभाविक है, परन्तु मुख्य ध्येय में विपर्यय हो जाना तो बहुत ही हानिकारक है। इसके लिए केवल
27
For Private and Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२०६
www.kobatirth.org
शिक्षा और परीक्षा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
राजा ही दोषी नहीं हैं, प्रजा की दरिद्रता और क्षुद्रवृत्ति भी कारण है ।
7
शिक्षा का प्रश्न बडा गहन है, उद्देश्य महान् है, क्षेत्र विशाल है, फल ऊँचा है। वर्तमान समय में शिक्षा की समस्या जटिल होती जा रही है । बडे बडे अनुभवी विद्वान इसको सुलझाने का यत्न कर रहे हैं, परन्तु कोई कामयाब नहीं होता । न गवर्नमेंट की यूनिवर्सिटियाँ सफल हुई हैं, न आर्यसमाज के गुरुकुल | प्रति वर्ष २५ लाख से अधिक द्रव्यव्यय करने वाले न जैनों के महाविद्यालय सफल होते हैं और न क्रिश्चियनों के मिश्रनरी स्कूल | बंगाल के कुछ महामनाओं ने इस समस्या को सुलझाने के लिए विविध प्रकार के प्रयोग किये हैं और करते जा रहे हैं । इसमें उन्हें कुछ अंश में सफलता मिली भी हो, तो भी सारे भारतवर्ष के लिए वह नगण्य है । हमारी शिक्षा से जबतक भगवान् महावीर, बुद्धदेव और रामचन्द्र जैसे धार्मिक नेता, सीता, सुभद्रा जैसी सतियाँ; लक्ष्मीबाई जैसी वीराङ्गनाएँ; कालिदास, हेमचन्द्र जैसे कविः गौतम कणाद, सिद्धसेन दिवाकर, समन्तभद्र, हरिभद्र, देवसूरि, गंगेशोपाध्याय और यशोविजय उपाध्याय जैसे दार्शनिक, भास, रामचन्द्र जैसे नाटककारः अमर हेमचन्द्र जैसे कोषकारः पिङ्गल मुनि जैसे छन्दःकार: प्रताप, शिवाजी, वस्तुपाल, तेजपाल जैसे वीरव्याघ्र नहीं; तबतक हम कैसे कह सकते हैं, कि हमारी आधुनिक शिक्षा उचित है ?
For Private and Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
शिक्षा और परीक्षा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०७
देशी राजाओं की अपेक्षा ब्रिटिश शासन ने अपने ढंग के शिक्षा के साधन बहुत उपस्थित किये हैं । हाईस्कूलों और कालेजों की तादाद काफी है। यूनिवर्सिटियाँ भी बढती जा रही हैं । यह सब है परन्तु, न मालूम शिक्षितों की तादाद में क्योंकर तरक्की नहीं होती ? यह प्रश्न विकट है । माध्यमिक और ऊँची शिक्षाओं की तो बात जाने दीजिये, प्राथमिक शिक्षण प्राप्त करनेवालों को संख्या भी असन्तोष उत्पन्न करनेवाली है । बम्बई प्रान्त ( जो कि, शिक्षा में अग्रगण्य माना जाता है) की परिस्थिति ही देखिये । सन् १९२१ ई० की सरकारी रिपोर्ट से जाना जाता है कि, बम्बई प्रान्त में पुरुषों में, प्रति हजार में, सिर्फ ८३ पढे लिखे हैं ! स्त्रियों में, प्रति हजार में, सिर्फ २३ को लिखना आता है । इंगलिश भाषा में, प्रति हजार में, बीस पुरुष और तीन स्त्रियां शिक्षित हैं । बम्बई प्रांत के छोटे-बडे २६७३० गांवों में से सिर्फ १०००० हजार गाँवों में ही सरकारी स्कूल हैं यानी १६७३० गाँव सरकारी स्कूलों से शून्य हैं । कुल १२२४८८८ छात्रों में माध्यमिक शिक्षा ९८९६६ को और ऊँची शिक्षा ८०८९ छात्रों को मिलती है ।
For Private and Personal Use Only
पाठक इन संख्याओं पर स्वयम् विचार कर सकते हैं । जब बम्बई प्रान्त ( जिसमें कि, महाराष्ट्र गुजरात जैसे शिक्षित जनपद सम्मिलित हैं ) की ही शिक्षा के विषय में इतनी खराब दशा है, तब दूसरे प्रान्तों की तो बात ही क्या ? मतलब यह कि, भारतवर्ष शिक्षा में बहुत
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२०८
www.kobatirth.org
शिक्षा और परीक्षा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पिछडा हुआ है । दूसरे स्वतन्त्र देशों में अक्षर-ज्ञान से अनभिज्ञों की जितनी संख्या है उतनी संख्या भारत में अक्षर ज्ञानवालों की है ! क्या यह बात राजा और प्रजा, साधु और गृहस्थ सबके लिये लज्जा की नहीं है ? हमारे पास अब प्राचीन शिक्षा की पद्धति नहीं रही है और न ध्येय | दरिद्रता, आपसी झगडे, दुराचार, शारीरिक और मानसिक कमजोरियां, देश, धर्म और जाति के प्रति द्वेष प्रभृति वर्तमान शिक्षा के कुफल भी हमें मिले हैं ।
शिक्षितों में जो शिक्षा के गुण आने चाहिये, वह वर्तमान समय में नहीं से आते हैं । दिन प्रतिदिन शिक्षित लोग स्वतन्त्र होने के बजाय अनेक प्रकार के बन्धनों से बद्ध होते जा रहे हैं । उनमें आध्यात्मिक और आधिभौतिक कमजोरियाँ बढती जा रही हैं। ऊंची डिग्री प्राप्त करते-करते, उनमें प्रायः चरित्रभ्रष्टता, स्वास्थ्यहीनता तथा धर्म, जाति और पूज्य प्रति अनादर बढ जाता है । प्रचुर धन व्यय भी होता है। यूनिवर्सिटियों से निकलने के पश्चात् उनको चारों ओर निराशा दीखती है ! न उनके पास कोई स्वतन्त्र उद्योग होता है और न कोई वैसी शक्ति ही उन्हें मिलती है, जिससे वह अपना आवश्यक निर्वाह भी कर सकें । टाइटिलों के सर्टिफिकेटों को देखकर भले ही खुश होते हों पर बहुतों का तो टाइटिलों के पीछे जितना करना पडा है, उतना धन वह सारी जिन्दगी में नह । कमा सकते ! इधर फैसन की आदत पडजाने से उनको अपना राक्षसी खर्च जारी ही रखना पडता है । कई बार
For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
तो इसका परिणाम चोरी, छल, कपट और घात करने तक का हो जाता है ! कितने ही शिक्षित तो बूट पर पालिश करके गुजारा करते हैं !
___वर्तमान शिक्षा के प्रश्न पर हमें बहुत विचार करने की जरूरत है । क्या वर्तमान शिक्षा में दोष है, उसकी पद्धति में दोष है या उसके दाताओं में ? रातदिन मेहनत कर शरीर को नष्ट करते हुए-आंख और मनकी शक्तियों को कुण्ठित करते हुए, और भारी धनव्यय करते हुए भी छात्रों को शिक्षा का परिणाम दुःख, दरिद्रता, रोग और अशान्ति ही मिलता है ! इससे स्पष्ट है कि, वातमानिक शिक्षा की पद्धति हमारे भारतवर्षके लिए कोई लाभप्रद नहीं दीखती ।
परीक्षाएँ कई प्रकार की होती है- सत्य की, तपकी, बलकी, धैर्यकी, भक्ति की, शीलकी, कलाकी ध्यानकी एवम् कवित्व वगैरह शक्तियों की। इनमें शिक्षाको परीक्षा भी एक है । तत्तद् विषयों की योग्यता का माप निकालना परीक्षा का उद्देश्य है । पाठ्य ज्ञान की इयत्ता का पता निकालने का साधन परीक्षा है । यह परीक्षा पहले कैसी थी ? अब कैसी है ? होनी कसी चाहिए? यह सब बातें विचारणीय हैं।
शिक्षा बहुत पुराने काल से है। उसका परीक्षा समय भी उतने ही काल से मानना चाहिए । माध्यमिक
For Private and Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
शिक्षा पूरी करने के बाद जब नालन्दा और उदन्तपुरी के विद्यापीठों में छात्र प्रवेश करते थे, तब प्रवेश द्वारमें ही उनकी परीक्षा ली जाती थी । इस परीक्षा में उत्तीर्ण होने पर ही छात्र विद्यापीठों में प्रवेश कर सकते थे । पन्द्रवी सदी में मिथिला के विद्यापीठ में सब से ऊँचो परीक्षा 'शलाका' परीक्षा थी। पाठय ग्रन्थों में सूई डाल कर परीक्षक, अपनी इच्छा के अनुसार, अनिर्णीत पत्रकसंदर्भ और विषय की परीक्षा लेता था ! 'हिन्दना विद्यापीठो' नोमक गुजराती ग्रन्थ कर्ता का कहना है कि, “वासुदेव पण्डित ने ऐसे सौ ग्रन्थों के उत्तर देने में पूरी सफलता प्राप्त की थी। इसीसे उन्हें सार्वभौम पद मिला था ।" पहले की ऐसी ही कडी परीक्षा थी। रघुनाथ शिरोमणिने भी नवद्वीप में विद्यापीठ स्थापित कर वहां भी मिथिला जैसी परीक्षा चलायी थी। आये हुए विद्वानों की राजसभाओं में राज-पण्डितों द्वारा परीक्षा ली जाती थी। राजा लोग उन्हें प्रसन्न होने पर धन वस्त्रादि के साथ उपाधि भी देते थे। ऐसे उदाहरण विक्रम, भोज, सिद्धराज और कुमारपाल के राज्य काल में बहुत मिलते
पहले के जमाने में पूरा अध्ययन कर विद्वान् बनना ही लक्ष्य था । परीक्षा तो केवल अपनी शक्ति का अन्दाज लगाने के लिए दी जाती थी। गुरु भी शिष्यों को ज्ञान हृदयङ्गम कराने में अधिक ध्यान देते थे। वह परीक्षाको
For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
२११
प्रासङ्गिक लाभ समझते थे । यद्यपि परीक्षा में सौ में सौ मार्क पाने की योग्यता उनमें रहती थी । वर्तमान समयमें सौमें से ३० मार्क मिलने पर परीक्षा में छात्र उत्तीर्ण समझा जाता है यानी पहले से ही छात्र में प्रतिशत ७० मूर्खता समझी जाती है ! इतना होने पर भी सौमें से करीब ४५ छात्र ही उत्तीर्ण हो सकते हैं ! इससे पाठक स्वयम् विचार कर सकते हैं कि, वर्तमान परीक्षाओं से छात्रों की कितनी योग्यता बढती है। छात्रों को परीक्षा में पास होने की जितनी चिन्ता होती है, उतनी ठोस ज्ञान प्राप्त करने की नहीं । बहुत से छात्र तो पिछले वर्षों के अनेक प्रश्नपत्र पढकर और कुछ ऊपरि तैयारी कर परीक्षा में बैठ जाते; और, येन केन प्रकारेण सौमें से ३३ मार्क प्राप्त कर उत्तीर्ण होने पर अपने को महान् विद्वान् समझ बैठते ह ! कुछ परीक्षाकाल के नजदीक आने पर तीन या चार महीनों में महाभारत, रामायण या कल्पसूत्र के पारायण के समान इधर उधर से ग्रन्थों को पूरा कर परीक्षामें बैठ जाते हैं ! उन्हें अपने ग्रन्थों में किसी बात की भी शंका उत्पन्न नहीं होती ! समाधान की तो बात ही क्या ? मानों वे मर्वज्ञ हैं। मेरा तो दृढ मन्तव्य है कि. जो छात्र अपने पाठ्य ग्रन्थ में बिल्कुल शंका या प्रश्न नहीं करता है, वह या तो ग्रन्थ को समझ ही नहीं सका या समझने की कोशिश ही नहीं की । उसे शंका होने का मौका कहां से मिले ? बडे और गम्भीर ग्रंथ जो कि, छ छ महीनों में पूरे किए जा सकते हैं, एक या दो महीने में परीक्षा में पास होने के लिए ही पूरे
For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
कर लिए जाते हैं। परीक्षा में पास होने के बाद छात्र ग्रन्थों को पढना तो क्या, उन्हें छूने तक को पाप समझते है ! बन पडा तो उन ग्रन्थों को दो चार आनों में बेचकर वे निश्चिन्त हो जाते हैं ! मतलब कि, वर्तमान समय में परीक्षा में उत्तीर्ण होने मात्र के लिए ही बहुधा शिक्षा प्राप्त की जाती है, विद्वान् और सदाचारी बनने के लिए नहीं । यही कारण हैं कि, हर साल हजारों की संख्यामें ग्रेजुएट और हिन्दी, संस्कृत के शास्त्री निकलने पर भी समाज में शिक्षा का परिणाम नहीं सा दीखता है ! छात्रों में कुछ अपवादों को छोड कर बहुत तो पढे हुए भी मूर्ख कहे जा सकते हैं।
__ वतमान काल में परीक्षा लेने की पद्धति भी अच्छी नहीं है । सारे वर्ष की मेहनत का फैसला तीन चार घंटों में ही कर दिया जाता है। प्रश्न-पत्र निकालने का और देखने का ढंग भी ऐसा है, जिससे कई बार अच्छे से अच्छे बुद्धिशाली छात्र को भी फेल होने का और अयोग्य छात्र का ऊंचे नम्बर के साथ पास होने का मौका मिलजाता है! दोनों तरह से इनसाफ का खून ही होता है। परीक्षा और विविध प्रकार के टाइटिल दिन दूने रात चौगुने बढते जा रहे हैं। इसी पर अच्छे-अच्छे आदमी मुग्ध होकर अपनी शक्ति और लक्ष्मी का व्यय करते हैं । हाँ, अच्छे विद्वान् और सज्जन ऐसी परीक्षाओं का विरोध भी करते हैं। अभी एक ताजी बात है। उज्जैन के कुछ पण्डितों ने ग्वालियर स्टेट के एजुकेशन मेम्बर साहब के पास ऐसी परीक्षाएँ
For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
२१३
रोकने के लिये एक प्रार्थना-पत्र भेजा है, जो कि १७-७-२२ "जयाजी प्रताप' में छपा है । पदवियों का मोह सारे जगत में बढ़ता जा रहा है। क्या यूरोप, क्या अमेरिका
और क्या भारत, सर्वत्र यह रोग प्रविष्ठ हो चुका है । अमुक परीक्षा में उतीर्ण मूर्ख और अयोग्य आदमी भी एक पुराने अनुभवी विद्वान का तिरस्कार और साम्य कर बैठने की भी धृष्टता करता है ! केवल किसी एक भाषा या विषय के लिए आक्षेप रूप में नहीं कहता हूँ, यथार्थ आलोचना के रूप में ही कहता हूँ । जैसे कि, शिक्षा और परीक्षा की पद्धति है, अगर उसमें सुधार न हुआ, तो सर्वत्र पल्लव ग्राही पाण्डित्य के सिवा कुछ नहीं दिखेगा । एक एक विषय के आदर्श विद्वान् और नररत्न भारत को नहीं मिल सकेगा।
पाठक मेरे इस कथन से यह समझने की भूल न करें कि, मैं परीक्षा का विरोधी हूं । मैं तो समझा हूं और कहता है कि, परीक्षा हर एक बात की होनी चाहिये । परीक्षा के निमित्त जो तैयारी और मनोबल टिकता है उससे हमारे अन्दर गहरे संस्कार पड़ते हैं । बिना परीक्षा दिये दूसरे को तो क्या, अपने को भी सन्तोष नहीं होता कि, मुझमें योग्यता है । मैंने अच्छे से अच्छे बुद्धिशाली छात्रों से सुना है कि अगर परीक्षा का आकर्षण न होता, तो हम ठेठ भाषा तक का, एकाग्र चित्त से, अभ्यास नहीं कर सकते थे । मैं खुद परीक्षा का पक्षपाती हूं।
28
For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१४
शिक्षा और परीक्षा
मेरा तो इतना कहना है कि, हमारा ध्येय परीक्षा नहीं होना चाहिये, शिक्षा होना चाहिये । परीक्षा तो केवल साधन है। हमने पूर्ण शिक्षा प्राप्त की है। इसलिये परीक्षा देने में हमें कोई भी भय नहीं, बल्कि आत्म सन्तोष है । शिक्षा का फल कर्तव्य-ज्ञान और चारत्र संगठन है ।*
पाठ्यक्रम के विषय में कुछ कहना अप्रासंगिक नहीं होगा । वर्तमान पाठयक्रम ( Course ) छात्र की शक्तियों को विकसित करने के लिए नहीं, बल्कि कुण्ठित करने के लिए है । विषयों और पुस्तकों की संख्या इतनी अधिक होती है कि, छात्र एक भी विषय का गहरा ज्ञान प्राप्त महीं कर सकता। इन विषयों में ऐसे बहुत थोडे रख्ने
___ * इन दिनों हिन्दुस्तान के अनेक भागों में, पैसे पैदा करने के लिए, संस्कृत और हिन्दी की अनेक परीक्षाएँ खुल गयी है, जिनके द्वारा विद्या की बडी उपाधियां लेकर लोग अपने को बड़े समझने लगते हैं, और अधिक अध्ययन छोड बैठते हैं। इस प्रकार अपनी उन्नति से हाथ धो बैठते हैं । इस तरह की अलीगढ की एक परीक्षा-समिति यहां खुली हुई है, जिसमें किसी भी छोटी श्रेणी का विद्यार्थी इतिहास तथा साहित्याचार्य तक की उच्च पदवियां प्राप्त कर लेता है। अत: ऐसी अप्रामाणिक परीक्षाओं में बैठने की सरकारी पाठशालाओं के छात्रों को मनाही की जानी चाहिये और इस प्रकार के डिगरी धारियों के रियासत में कोई जगह न दी जानी चाहिये ।
For Private and Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिक्षा और परीक्षा
२१५
जाते हैं, जो भारत की दरिद्रता, अज्ञानता और खराबियां मिटाने में काम आते हों । व्यर्थ ही उन पुस्तकों के पीछे छात्रों को सैकड़ों रुपये खर्च करने पड़ते हैं, जो पुस्तकें आयन्दे किसी काम में नहीं आती हैं । पाठयक्रम बार-बार बदला जाता है । मेरा तो अनुभव है कि, कोर्स में जितने विषय और ग्रन्थ कम होते हैं, उतना ही ज्ञान अच्छा
और ठोस होता है । एक विषय में अच्छी योग्यता प्राप्त करने वाले को दूसरे विषय सुलभ हो जाते हैं। कहावत भी है कि, “एक ही साधे सब सधे सब साधे सब जाय ।"
मेरे सारे लेख का तात्पर्य यह है कि, हमारी वार्तमानिक शिक्षा और परीक्षा की पद्धति बहुत सुधार चाहती है । शिक्षा और परीक्षा का उद्देश्य और स्वरूप निश्चित करना चाहिये । मेरा यह कहने का मतलब नहीं है कि, "पुरानी पद्धति सब अच्छी ही थी और वर्तमान पद्धति सब दूषित ही है।" इन दोनों पद्धतियों में जो बाते आदरणीय हों, उन्हें स्वीकार करना हमारा कर्तव्य है । हम बीसवीं सदी में हैं। इसलिए वर्तमान समय के अनुकूल प्राची या प्रतीची पद्धतिकी उपेक्षा नहीं कर सकते । जीवन और पवित्रता आनी चाहिये, यही मेरा कहना है ।
अन्तमें मैं चाहता हूं कि, शिक्षा जैसे परम आवश्यकीय और महत्त्व के विषय पर प्रत्येक प्रान्त, जाति और धर्म के लोग यथार्थ परामर्श कर अपने अपने क्षेत्रमें आदर्श पद्धति को प्रवर्तित करें ।
For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१६
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
-: ३९ :आचार्य हेमचन्द्रसूरि
और उनका साहित्य
'वसुधा रत्नों की खदान है' इस उक्ति के अनुसार इस भूमण्डल पर कई नररत्न प्रकाशित हुये हैं और होते हैं । रत्नों की तरतमता से उनके प्रकाश और मूल्य में तरतमता होती है। उसी तरह कई महापुरुष ऐसे होते हैं जिनका प्रभाव, उपकार, यश या चमत्कार उनके क्षेत्र देश-प्रान्त-काल या जाति तक ही मर्यादित होता है । जब कि कुछ ऊर्ध्वरेता विशिष्टमहानुभाव ऐसे महापुरुष होते हैं जिनका प्रभाव-उपकार यश या चमत्कार दिक्कालजात्याद्यनवच्छिन्न याने सार्वत्रिक सदाकालीन और सार्वजनीन होता है। ऐसे पुरुष कोहिनूर के समान विश्व में विरल होते हैं। ऐसे विरल पुरुषों में कलिकाल सर्वज्ञ आचार्य श्रीहेमचन्द्रसूरि भी हैं। जिनका जीवन अनेक महत्त्वपूर्ण घटनाओं से परिपूरित है। यह करीब आठ सौ वर्ष के पूर्व काल की बात है । याने विक्रम का बारहवीं और तेरहवीं सदी में इनका सत्ता काल है ।
लगानीन होताते हैं । ऐसे भी हैं ।
भारतीय साहित्य की अनेक दिशाएँ और विदिशा इन हेमचन्द्र की शुभ ज्योत्स्ना से प्रकाशमान हुई हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रगरि और उनका साहित्य
२१७
इनके जमाने की राजनैतिक, सामाजिक, आध्यात्मिक एवं नैतिक अनेक समस्याओं पर इनकी बुद्धि तथा आत्मज्योति का बडा असर है। एक और इनको पाणिनि, पिंगल, अमर, मम्मट, गौतम, पातञ्जलि और व्यास वाल्मिक की तरह व्याकरण-छन्दकोष-काव्य-न्याय-योग और इतिहास के गंभीर अनुशासक देखते हैं, तो दूसरी ओर सिद्धराज, जयसिंह, कुमारपाल आदि बडे २ राजाओं के साथ सैकड़ों पार गंभीर राजनैतिक चर्चा सलाह और उपदेश देते हुए देखते हैं । तीसरी तरफ धर्मसमाज की सुन्दर व्यवस्था के कार्य में संलग्न देखते हैं, तो चौथी तरफ इन्द्रिय और मन के विकारों को जीतकर आत्मा में योग की साधना करते हुए 'योगी' देखते हैं । इस अवस्था में हम इन महापुरुष को किस विशेषण से पहचाने, यह हमारी समझ में अभी तक नहीं आता है । इसी कारण से इनके नाम मे इनके युग को लोग हैमयुग' कहते हैं । प्राचीन और अर्वाचीन पौर्वात्य और पाश्चात्य, जैन और अजैन प्रकाण्ड पण्डितगण ने इनको श्रद्धाञ्जलि अपित की है । मेरे विद्वान् मित्र 'श्रीशारदाग्रन्थ' के मेक्रेटरी महोदय के प्रेमपूर्ण आग्रह के वश होकर आज हम पाठकों के सामने अनेक विशिष्ट शक्तिओं के धारक इन हेमचन्द्राचार्य का थोडा इतिवृत्त लिखने का यत्न करेंगे।
बाल्यकाल
अनेक नररत्नों की जगत् को भेंट देनेवाले गुजरात
For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१८
आचार्य हेमचन्द्रसूरी और उनका साहित्य
देश में 'धंधुका' नामक शहर में कई शताब्दिों से 'मोढजाति'२ का प्राबल्य है । इस जाति में 'चाचीग' नाम का एक व्यापारी था। उसकी धर्मपत्नी का नाम था 'पाहिनी' । वह सुशीला एवं जैनधर्म पर अनन्य श्रद्धालु थी ।
.
'
१-यह गांव इस समय काठियावाड का है । और अहमदाबाद शहर से दक्षिण पश्चिम दिशा में ६० मील के फासले पर स्थित हैं । वहां अभी भी मोढ जाति के वैश्यों के सैकड़ों घर मौजूद हैं । वह ब्रिटिश तालुका का गांव है । प्रबन्ध चिन्तामगि में इस प्रदेश का नाम 'अर्धष्टाम' लिखा है। इस समय इस प्रदेश का नाम 'भाल' हैं कि, जो काठियावाड का एक भाग है। इस धंधुका के विषय में देखो सर. डब्ल्यु. डब्ल्यु. हंटर का इम्पीरियल गेझेटीयर ओर बाम्बे गेझेटीयर पुस्तक २ पृ० ३३४ ।।
२-इस जाति की उत्पति 'मोढेरा' गांव से हुई । 'मोढेरा' अणहिल्लपुर पाटन से दक्षिण दिश में पहले बडा समृद्ध शहर था । वहां से असली निकले हुए ब्राह्मण आदि भी अपने को मोढ ब्राह्मण आदि बताते हैं। देखो फार्वस साहब को रासमाला ।
३-पूर्वकाल में इस जाति का बहुत बडा भाग जैनधर्म को पालता था और इस जाति के कई एक लोग प्रसिद्ध जैन साधु साध्वी हुए हैं । सैकडों लोगों ने जैन मन्दिर व मूर्तिओं का निर्माग कर वाया है, ऐसा शिलालिखों से प्रतीत होता है । देखो श्रीयुत पूर्णचंद्र जी नाहर सम्पादित जैनलेखसंग्रह, खण्ड दूसरे में लेखांक १११८१३१३-१६१०-१६२४-१८००, और जिनविजय जी सम्पादित
For Private and Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
आचार्य हेमचन्द्रसूर और उनका साहित्य
इस देवी की कुक्षि से एक पुत्र रत्न का जन्म हुआ । वह समय विक्रम संवत् १९४९ कार्तिक की शुक्ला पूर्णिमा की रात्रि का था । बालक के अनुपम लावण्य और श्रेष्ठ लक्षणों से इसका नाम 'चंगदेव'" रक्खा गया । यही 'चंगदेव' अपने हेमचन्द्राचार्य हैं ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
'ater farala के होत चीकने पात' के अनुसार चंगदेव के सामुद्रिक लक्षण लावण्य और गुण उत्तम प्रकार के थे । माता पिता के योग्य लालन पालन से
२१९
प्राचीन जैनलेखसंग्रह द्वितीय भाग में लेखांक ४१०-४८३ आदि । करीब एकादशवीं शताब्दी से यह जाति मोढेरा से फैल कर गुजरात, मारवाड, मेवाड और मालवादि देशों में गई है । मोहपराजयनाटक के कर्ता अजयपाल राजा के मन्त्री 'यशःपाल' भी इसी मोढ जातिके थे । वर्तमान में महात्मा गांधीजी भी मोढ हैं । अठारहवीं शताब्दी से इस जाति के लोग व्यवहारिक तकलीफों से जैनधर्म में से निकल कर अन्य धर्मों में जाने लगे हैं । कुछ लोग दिगम्बर जैनी भी हुए हैं । देखो ''जैनधातुप्रतिमा लेखसंग्रह ' प्रथम भाग श्री बुद्धिसागर सूरिजी कृत प्रस्तावना
कुमारपाल प्रतिबोध में 'चच्च' लिखा है | प्रतिबोध में 'चाहिणी' लिखा है ।
१ - प्रभावक चरित्र में 'चाचिग' का नाम 'चाच' और
माता का नाम कुमारपाल
For Private and Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२०
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
'चगदेव' करीब नौ वर्ष का हुआ । 'श्रीदेवचन्द्रसरि' नाम के आचार्य धन्धुकाग्राम पधारे। वे मोढ चैत्य के पास उपाश्रय में ठहरे थे । एक दिन 'पाहिनी' वहाँ मन्दिर में दर्शन करने आई । 'चंगदेव' आकर गुरु के आसन पर स्वयं बैठ गया। गुरु ने कहा कि "यह बालक हमारे पास रहकर अध्ययन करे तो बहुत बडा दिग्गज विद्वान् एवं प्रतापी होगा और संसार में महान् उपकार करेगा । कुल जाति की विश्व में कोर्ति फैलावेगा” । धंधुका के
१-इन देवचन्द्रसूरि के गुरुओं की पूर्व परपरा इस प्रकार हैं:--दत्तसूरि-यशोभद्रसूरि-प्रद्युम्नसूरि-गुणसेनसूरि-देवचन्द्रसूरि । प्रभावक चरित्र में प्रद्युम्नसूरि को देवचन्द्रसूरि के गुरु लिखे हैं, परन्तु वस्तुतः दादा गुरु होने चाहिए। इनका कोटिक गण और चन्द्र या पूर्णतल, शाखा थी । देवचन्द्रसूरि भी अच्छे विद्वान् थे। इन्होंने ठाणाङ्गसूत्र पर वृत्ति और शांतिनाथ चरित्रादि ग्रन्थ बनाये हैं। कुमारपाल प्रतिबोध में श्रीदत्तसूरि से लेकर हेमचन्द्रसूरि तक का बहुत अच्छा परिचय दिया हैं । महावीरचरित्र की प्रशस्ति में भी हेमचन्द्र ने प्रद्युम्नसृरि को गुणसेन के शिष्य बतलाए हैं ।
२-गहिऊण वयं अवगाहिऊण नीसेससथारमत्थं । तित्थंकरोव्वएसो जणस्स उपयारओ होही ॥
कुमारपाल प्रतिवोध "अयं यदि क्षत्रियकुले जातस्तदा सार्वभोमचर्कवर्ती,
यदि वणिगविप्रकुले जातस्तदा महामात्यः, चेदर्शनं-जैनसाधुत्वं" प्रतिपद्यते तदा युगप्रधान इव कलिकालेऽपि कृतयुगमवतारयति । प्रबन्ध चिन्तामणि, जिनवि० संपादित पृ० ८३
For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
आवार्य 2
www.kobatirth.org
और उनका साहि
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
9
जन नेताओं के बीच गुरु को धर्म प्रचार के लिये अपने उत्तम प्यारे पुत्र का दान माता ने दिया। गुरु वहाँ से विहार कर कर्णावती गए। कर्णावती से स्तम्भनतीर्थ (खभात Camby) जाकर वहाँ पर चंगदेव को विक्रम सं. १९५४ माघ शुक्ला १४ शनिवार के दिन सिद्धि योग में जैन साधु की दीक्षा दी । दीक्षा संस्कार के समय 'चंगदेव' का नाम 'सोमचन्द्र' रक्खा गया। यही सोमचन्द्र बारह वर्ष के पश्चात् 'हेमचन्द्राचार्य' के नाम से पहचाना जायगा ।
२२१
सोमचन्द्र (हेमचन्द्र ) में कुशाग्रबुद्धि, प्रबलप्रताप और उच्च गुण तो सत्ता में थे ही । उसमें प्रकाण्ड विद्वान् और तपस्वी गुरु का सान्निध्य मिला । इस संयोग से इनका चारित्र और विद्याध्ययन व्यवस्थित और उत्तम प्रकार का हुआ थोडे ही वर्षों में सोमचन्द्र व्याकरण, छन्द, काव्य, कौश, अलंकार, दर्शन, ज्योतिष, योग एवं तंत्र मंत्र शास्त्रों के रहस्य को समझने वाले पारगामी हो गये । ब्रह्मचर्य
में बस.ई थी । वर्तमान में जहां नगी होने का अनुमान ए० के० पाटनगर' के लेखक श्रीरत्नमणिराव का कर्णावती एक ही गांव के नाम हैं, और है वहीं पर पहले था । कर्णावती के 'कर्मसुन्दरी नाटिका लिखी है ।
१ – यह 'कर्णावती' कर्णराजा ने विक्रम की बारहवीं शताब्दी अहमदाबाद है उसके पास यह फास साहब का है । 'गुजरातनुं
मत है कि, आशापल्ली और यह नगर जहां अहमदाबाद विषय में विलहूण कवि ने
For Private and Personal Use Only
29
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२२
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
(चारित्र) के प्रभाव और विद्या के तेज से इनका प्रभाव चन्द्र की भाँति चारों ओर फल गया। धर्म-देश लोकपेवा की अनेक महत्त्वाकांक्षाओं का इनमें जन्म हुआ। और भी विद्वत्ता को बढाने की आकांक्षा से सोमचन्द्र ने कश्मीर, गौडदेश आदि में जाने का निश्चय किया। उनके निश्चय बल से सरस्वती देवी ने ही इन्हें गुजरात में स्था। पित होकर इच्छित वरदान दे दिया।
मन्त्र सिद्धि सोमचन्द्र ने 'सिद्धचक्र' के अहे' आदि कई प्रकार के मन्त्रों की भी सिद्धि प्राप्त कर ली। उस जमाने में मन्त्र विद्या का आम्नाय बराबर विधिपूर्वक था और लोगों की श्रद्धा भी वलवती थी।
आचार्यपद इनका प्रभाव यशः खूब बढ़ गया । मारवाड, गुजरात, काठियावाड, गौड आदि देशों में भ्रमण करके उपदेश द्वारा इन्होंने जगत् को नीति-धर्म का मार्ग बताया । चारों ओर से इनके गुरु को लोग कहने लगे कि सोमचन्द्र बडे ही प्रतापी, सर्वतन्त्रस्वतन्त्र, दिग्गजविद्वान और योग्य हैं, अतः इनको आचार्यपद से भूषित करना चाहिये । गुरु ने निजेच्छा और प्रेरणा से प्रेरित होकर पाटण में आकर बडे ठाठ से उत्सव पूर्वक सोमचन्द्र को आचार्यपद अर्पण किया। उस समय गुरु और पाटण की प्रजा के दय आनन्द से उच्छलते थे।
For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
यह प्रसंग प्रभावक चरित्र के मत से वि. स. १९६६ वैशाख शुक्ला तृतीया को बना था । आचार्य होने के बाद सोमचंद्र का नाम बदल कर हेमचंद्र रक्खा गया, अतः इसी नाम से प्रसिद्धि हुई है ।
२२३
उस प्रसंग पर हेमचन्द्राचार्य की माता 'पाहिणी' जैन दीक्षा लेकर साध्वी हुई । और उसको प्रवर्त्तिनी (सब साध्वीओं में मुख्या) बना ली। जैनधर्म में त्याग की प्रबलता है । पुरुष की तरह स्त्रियाँ भी वैराग्य होने पर संयम संन्यास लेकर परमपद को पा सकती है। ऐसा शुरू से अब तक जैन सिद्धान्त रहा है ।
For Private and Personal Use Only
आचार्य की प्रवृत्ति
आचार्य होना समाज और धर्म का नेता-रक्षक होना है । उस पर जवाबदारी बहुत बढ जाती है । औरों से नेता का कर्तव्यमार्ग बडा हो विकट होता है । इस बात को हेमचन्द्र पूरी तौर से समझते थे। इन्होंने देश, साहित्य और धर्मकी सेवा करने का निश्चय किया । यह कार्य शक्तिसम्पन्न राजा के सहयोग से शीघ्र सम्पन्न
संयोग
हो सकता है । योग्य नरपति और मुनिपति का हो जाय तो जगत् को कई लाभ हो सकते हैं । यह समझ कर हेमचन्द्राचार्य ने तत्कालीन गुजरात के राजा सिद्धराज जयसिंह को पसन्द किया ।
सिद्धराज और पाटण
सिद्धराज चौलुक्यवंशीय गुजरात का उस समय सम्राट्
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२२४
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
था । वह कर्णदेव का पुत्र था । उसने वि० सं० ११५० से १९९९ तक राज्य किया। वह विद्वान, विद्याका उत्तेजक एवं प्रतापी था । उसकी राजधानी पाटण-उत्तर गुजरात के अणिहिलपुर पाटण में थी ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यकाल में पाटण सोलह कलाओं से विकसित हो चुका था। वहां नामी विद्वान् कवि और व्यापारी रहते थे । वहां सैकडों धनकुबेर रहते थे। पूर्व और पश्चिम की तमाम चीजें वहां लब्ध होती थी । २
खभात पर हेमचन्द्राचार्य का बडा ही प्रेम और प्रभाव था। अभी तक इन के जीवन का बहुत समय खंभात में व्यतीत हुआ था और दीक्षा भी वहीं हुई थी ।. अतः वे इसको जन्मभूमि के तुल्य मानते थे । खंभात की प्रजा भी हेमचन्द्राचार्य के गुणों और विद्वत्ताशक्ति पर मुग्ध थी । उपदेश और आत्मज्योति से हेमचन्द्र ने खंभात को प्रकाश- चैतन्य युक्त बना लिया था । अपनी भावना को फलवती करने के लिए हेमेचन्द्राचार्य ने खंभात से पाटण के प्रति विहार ( पैदल प्रयाण ) किया । वियुक्त होती हुई खंभात की प्रजा ने प्रेमाश्रु बहाए |
१ सिद्धराज के विषय में देखो हमारा 'सिद्धराजे शुं कर्यु' नाम का निबन्ध, जो गुजरात के प्रसिद्ध मासिक 'शारदा' में छपा है ।
२ देखो टॉडराजस्थान |
For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२२५
कुछ ही दिनों में हेमचन्द्राचार्य पाटण में प्रवेश करते हुए दिखाई दिए । पाटण में जैनों की वस्ती बहुत थी और राज्यसत्ता, व्यापार, विद्या, कला आदि में जैनों की ही बोलबाला थी।
सिद्धराज जयसिंह की मुलाकात
पाटण में आचार्य हेमचन्द्र के प्रभावशाली व्याख्यान होने लगे । व्याख्यानों में अनेक महत्त्वपूर्ण विषय के प्रश्नों का गंभीर प्रतिपादन होता था। कुछ ही दिनों में पाटण के अच्छे २ विद्वान् , विचारक एवं अधिकारी भी व्याख्यान श्रवण करने आने लगे। सारे पाटण में हेमचन्द्राचार्य के व्याख्यानशक्ति की चर्चा-तारीफ होने लगी। फैलते २ वह ज्योत्स्ना की तरह राजमहल में सिद्वराज के कर्णी तक पहुँच गई ।
सिद्धराज, ऐसे विद्वान आचार्य को मिलना चाहता था । वह प्रसंग ढूँढता था । एक दिन राजा हाथी पर बैठकर कहीं जा रहा था। रास्ते में उसने आचार्य हेम. चन्द्र को जाते देखा । राजा ने हाथी खडा रक्खा । आचार्य को नमस्कार किया। उस समय आशुकवि हेम
1 हेमचन्द्र और सिद्धराज की पहली मुलाकात किस तरह कहां और कब हुई, इस विषय में जुदे २ मत हैं । हमने यहां प्रभावकचरित्र का मत लिखा है, जिसको कि बहुत विद्वान् ठीक मानते हैं ।
For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२६
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
चन्द्र जी ने एक श्लोक सुनाया, वह यह है:
कारय प्रसरं सिद्ध ! हस्तिराजमशङ्कितम् । त्रस्यन्तु दिग्गजाः किं तैर्भूस्त्वयैवोद्धता यतः ॥
प्र० चरित्र ६७ अर्थात्-हे सिद्धराज ! तू अपने हाथी को निःशंक होकर चला, पृथ्वी को धारण करनेवाले दिग्हस्ति त्रस्त हों, क्योंकि अब तो इन दिग्गजों की जरूरत नहीं है । तुमने ही भूमि को धारण कर लिया है ।
सिद्धराज पर प्रभाव रोजा, हेमचन्द्र की कवित्वशक्ति और चातुरी को देखकर उनपर मुग्ध हुआ । उसने पाटण में आने की बधाई दी और अपने दरवार में आने का आचार्य को निमन्त्रण दिया । उसके बाद आचार्य हेमचन्द्र बार २ राज्य दरवार में जाया करते थे । आचार्य समयानुसार विद्वत्तापूर्ण उपदेश से धीरे धीरे राजा का चित्त काफी रञ्जित होगया । राजा के दिलों में हेमचन्द्र ने ऊँचा स्थान पालिया । इसका यह कारण था कि वे एक विद्वान् ही नहीं थे साथ-साथ उच्च कोटि के निःस्पृही संयमी भी थे। अकेला पांडित्य इतना असर नहीं कर सकता, जितना कि वह त्याग के साथ होते हुए असर कर सकता है । सौ मन शान से पाव भर त्याग की कीमत अधिक है। जैन साधु होने के कारण हेमचन्द्र में ये दोनों बातें थीं। सिद्धराज के
For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२२७
दरबार में विद्वान् रहा करते थे और दूर-दूर से कई विद्वान् आकर उसको अपनी विद्वत्ता बताते थे। ऐसे मौके पर वह हेमचन्द्राचार्य की सलाह सहायता को काम में लेता था । श्वेश्वादिदेवसरि' और दिगम्बर कुमुदचन्द्राचार्य का प्रसिद्ध शास्त्रार्थ सिद्धराज के सभापतित्व में हुआ था । उसमें हेमचन्द्र को सिद्धराज ने बहुमानपूर्वक स्थान दिया था।
देववोध सन्यासी आचार्य हेमचन्द्रसूरि में उदारता एवं गुणग्रहण बुद्धि थी । एक दिन भागवतदर्शनी एक प्रसिद्ध आचाय देववोध सन्यासी पोटण के बाहर आकर ठहरा। वह विद्वान् मान्त्रिक एवं अहंभु था। उसने सिद्धराज को अपने आगमन की खबर पहुँचाई । सन्यासी समझ कर सिद्धराज सामने लेने के लिए अपने मित्र कवि श्रीपाल के साथ उसके पास गया । इन दोनों में स्पर्धा बढ गई । कुछ दिनों के पश्चात् मालूम हुआ कि उस सन्यासी में आचार शैथिल्य था । तो भी हेमचन्द्र उसकी विद्वत्ता को देखकर उसका आदर मान करते थे । एक दिन वह
१ इस वाद के विषय में हमने प्रमाणनयतत्वालोक की प्रस्तावना में विशद वर्णन लिखा है । 'मुद्रितकुमुद्रचन्द्रप्रकरण' इस वाद के विषय में ही बना है।
२ यह एक बहुत बड़ा भारी कवि था । सिद्धराज इसको 'बन्धु' कहता था । इस पर राजा की महती प्रीति थी ।
For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२८
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
देवबोध' आचार्य की सभा में आया । आचार्य ने खडे हो कर उसका स्वागत किया। अपने आसन पर बैठाकर उसको विद्वत्ता को भूरी २ प्रशंसा को । राजगुरु हेमचन्द्र का दिल कितना उदार था । उन्होंने श्रीपाल और देववोध के वीच जो वैमनस्य था, श्रीपाल को समझाकर दूर कराया।
१५ 'देवबोध' एक प्रसिद्ध धर्माचार्य था । काशी और कान्यकुब्ज के राजा उसको पूजते थे । वह पूर्व देश से पाटण (गुजरात) आया था । कुमारपाल जैन होने के बाद भी इसको ब्राह्मणों ने बुलाया था । उसने कुमारपाल को कई इन्द्रजाल के चमत्कार बताकर फिर शैव होने को बाधित किया था । परन्तु आचार्य हेमचन्द्र ने कुमारपाल को इससे भी अधिक चमत्कार बताये, जिससे कुमारपाल का मन जैनधर्म पर स्थित रहा था । वादिदेवसूरि के साथ भी देवबोध की मूठभेड हुई थी। परन्तु पीछे से उनमें अच्छी मैत्री हुई थी (देखो प्र. च. में वादिदेवसूर, चरित्र ६० से ७७ पद्य) । हेमचन्द्रतरित्र में देवबोध के सम्बन्ध में १८१ से ३०९ श्लोक तक वर्णन है । भाण्डारकर रिसर्चविभाग में 'महाभारत' का उत्तम संपादन होता है, उसके संपादक महोदय ने देवबोध के विषय में हमें पूछा था, जिसका हमने संक्षेप में उत्तर दिया था। उनके लिखने से यह भी पता चला है कि "देवबोध' का 'महाभारत' पर एक टिप्पण भी लिखा हुआ प्राप्त हुआ है । मैं अभी तक यह निश्चित नहीं कह सकता हूं कि वह टिप्पण कार और प्रभावकचरित्र का देवबोध एकही है या पृषक ? परन्तु इतना तो निसन्देह है कि प्र० चरित्रोक्त देवबोध एक ऐतिहासिक प्रसिद्ध विद्वान् था । पिछली जिन्दगी इन्होंने पूर्व देश में गंगा के किनारे जाफर पर्ण की थी । संभवतः 'विश्वेश्वर' भी इन का अपर नाम था ।
For Private and Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आवार्य हेम चन्द्रगुरि और उनका साहित्य
सिद्धराज से एक लाख रुपया देववोध को भेंट में दिलाया । हेमचन्द्र के अनुगृहीत होकर देवबोध ने 'आचार्य को सरस्वती तुल्य मानकर आचार्य की स्तुति सभा में की। उसने कहाः
पातु वो हेमगोपालः कम्बलं दण्डमुद्वहन् ।
षड्दर्शनपशुग्रामं चारयन् जैनवाटके ।।
अर्थात् - कम्बल और दण्ड को धारण करने वाले हेमचन्द्र रूपी गोपाल छः दर्शनों के अनुयायी रूपी पशुओं को जैनधर्म में चारने ले जाते हैं । इससे यह स्पष्ट होतो है कि हेमचन्द्राचार्य की उदारता से देवबोध विद्वान् कितना प्रभावित हुआ था । वर्तमान में धर्मोपदेशकोंगुरुओं में कितनी असूयावृत्ति है ? एक आर्यसमाजी को सनातनी सन्यासी देखकर घुरघुराता है, और सनातनी साधु को देखकर आपसमाज का सन्यासी दंडेबाजी करने को तैयार होता है । इस परस्पर धर्मद्वेषवृत्ति से ही भारतवर्ष' कमजोर और निन्दित होता जाता है ।
मनसा मन्यमानश्व पुरूपां तां सरस्वतीम् ॥३०२॥ स विस्मय गिरं प्रात सारसारस्वतोज्ज्वलम् । पार्षघपुलकांकुर घनाधनघनप्रभाम् ॥३०३॥
प्रभावकचरित्र २ पक्षपातो भवेद् यस्य तस्य पातो भवेद ध्रुवम् ।
दृष्ट खगकुलेष्वेवं तथा भारतभूमिषु ॥
30
For Private and Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३०
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
----
आचार्य हेमचन्द्र एक राज्यमान्य गुरु होने पर भी इन्होंने उदारवृत्ति से दूसरों का कई बार सहाय-भला किया है । इसके कई दृष्टान्त प्राचीन ग्रंथों में भरे पडे
निष्पक्ष धर्मोपदेश
सिद्धराज जयसिंह विद्वान् तथा धर्मजिज्ञासु था । जगत् में अनेक धर्म मतमतान्तरों की क्रिया तथा विचारों के भेद से वह चकरा गया था । 'सच्चा धर्म कौन है ?' इसका निर्णय करने की उसको बडी उत्कण्ठा रहा करती थी। एक दिन इसने हेमचन्द्राचार्य से पूछा कि-'महाराज ! दुनिया में सैकड़ों धर्म हैं, सभी धर्मवाले अपने धर्म को सनातन और उत्तम बतलाते हैं और दूसरों को अधर्म नया बताते हैं । इससे मनुष्य सन्देह में पड़ जाता है कि दुख से मुक्ति करानेवाला मच्चा धर्म कौन सा है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुये आचार्य ने पुराणोक्त शंख की कथा राजा से कही' ।
'शंख' नाम का एक शेठ था। उसने स्त्री पर नाराज होकर दूसरी स्त्री से विवाह किया। वह नवोढा के वश होकर पहली पत्नी को भूल गया। पहली पत्नी यशोमती ने पति को वश करने की एक औषधि किसी
१ देखो कुमारपालप्रबन्ध ।
For Private and Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२३१
आदमी से प्राप्त की। उसने वह भोजन के साथ अपने पति को खिला दी । उससे पति बैल हो गया । यशोमती, फिर पुरुष बनाने की विधि नहीं जानती थी। खूब रोने पीटने लगी । लेने गई पूत खो आई कसम' जैसा हुआ। भूल होने के बाद पश्चात्ताप का कोई अर्थ नहीं है। वह बल को बराबर जंगल में चराती थी । उस रास्ते से एक दिन शिव-पार्वती विमानस्थ जा रहे थे। पार्वती इस दुःख को मिटाने का शिवजी से साग्रह अनुरोध किया । शिवजी ने कहा 'यहाँ जो एक वृक्ष है इसकी छाया में पास ही पुरुष को मनुष्य बनाने की औषधि है।' यह सुनकर यशोमती अपने पति बैल को वहीं चराती रही। कौनसी औषधि है, यह वह नहीं जानती थी । उस जगह चराते २ एक दिन वही औषधि बैल के खाने में आई और वह फिर मनुष्य शंख शेठ हो गया । इस कथा को सुनाकर उपनय करते हुए हेमचन्द्राचार्य ने राजा से कहा :तिरोधीयत दर्भाधैर्यथा दिव्यं तदौषधम् । तथाऽमुष्मिन् युगे सत्यो धो धर्मान्तरैर्नृप! ॥ परं समग्रधर्माणां सेवनात् कस्यचित् क्वचित् ! जायते शुद्धधर्माप्तिदर्भच्छन्नौषधाप्तिवत् ।
. -कुमारपाल प्रबन्ध पृ० १४
अर्थात्:- हे राजन् जैखे दर्भादि घास के साथ मिल जाने से दिव्य औषधि विशेषरूप से नहीं पहचानी जाती
For Private and Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३२
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
थी, वैसे इस कलियुग में अब के धर्मों के अस्तित्व से सच्चे धर्म की पहचान होना कठिन है। परन्तु इन सर्व धर्मों का सेवन परिचय करते रहने से कभी न कभी जैसे दिव्य औषधि मिली, वैसे ही सत्यधर्म की प्राप्ति अवश्य हो जायगी।
आचार्य हेमचन्द्र के निष्पक्ष और सरल उपदेश का असर राजा के दिल पर खूब अच्छा पडा । क्योंकि राजा जिसको सत्य धर्म पूछता, वह अपने ही धर्म को सत्यधर्म बतलाता और दूसरे के धर्म को असत्य कहना। हरएक मनुष्य 'अपने बेर मीठे और दूसरों के खट्टे के अनुसार अपना अच्छा ही कहना सीखा है, परन्तु बुद्धिमान् ऐसे कथन से संतुष्ट नहीं होते हैं।
निंदा और असुया का सामना
शक्तिशाली तेजस्वीओं की शक्तिकीर्ति और उन्नति को नहीं सहन करने के कारण और स्वयं वैसी योग्यता प्राप्त करने में असमर्थ होने के कारण प्राकृतलोक ऐसे ज्योतिर्धरों की निन्दा-असूया करनेवाले निकलते हैं। यह अनादि काल का सृष्टि का नियम है। शक्ति का ही विरोध होता है । जिसमें कोई खास शक्ति नहीं है उसका न कोई निन्दक और न कोई शत्रु होता है । विरोध के दांतों में ही उन्नति है। ऐसे सिद्धान्त से महापुरुष निन्दकों से डरते नहीं हैं। सत्य की परीक्षा होने पर निन्दक ही डरते और शर्मीन्दे होते हैं।
For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२३३
हेमचन्द्राचार्य का प्रभाव चारों ओर फैलता जाता था । प्रजा में उनका खूब आदर तो था ही, पाटण आने के बाद अब ये अपनी योग्यता से सिद्धराज जयसिंह राजा और उनके अधिकारिओं में भी सम्मानित होचुके थे । बार बार राज दरवार में सिद्धराज इनको बहुमानपूर्वक आह्वान करता । ये अपनी विद्वत्ता और चारित्र से यहां देशी परदेशी विशेषज्ञों के दिलों को खूब वशवर्ती बनाते थे।
सिद्धराज की श्रद्धा
ऐसी बढती हुई कीर्ति को सहन नहीं कर सकने से 'कुछ लोगों ने सिद्ध राज के कानों में जाकर सच्ची झूठी भीडाते थे । परन्तु राजा विचक्षण था। आचार्य पर पूरा विश्वास रखने वाला था । जैसे और राजाओं के कानकच्चे होते ह वसा यह नहीं था। राजा उस बात की पूरी परीक्षा करता । जो कुछ आचार्य की निंदा सुनता, उसका खुलासा प्रेम- सभ्यतापूर्वक आचार्य से ही मांगता था । आचार्य कभी उलटा अनुचित किंवा अन्याय का आचरण या भाषण करते नहीं थे । जो बात होती, सरल दिल से राजा के आगे विशदरूप से व्यक्त करते थे। इसके बाद राजा समझ जातो कि साम्प्रदायिक मोह से ही ब्राह्मण
१ आभिगपुरोहित-वामाशि-देवबोध (विश्वेश्वर) आदि । देखो प्रभावकचरित्र, प्रबन्धविन्तामणि और कुमारपालप्रबन्ध ।
For Private and Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३४
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
आदि लोग हेमचन्द्र की कीर्ति उन्नति को देखना नहीं चाहते हैं, इसीलिए द्वेषवश झूठी प्रचार काय करते हैं । सिद्धराज स्वयं शैवधर्म का उपासक था । हेमचन्द्राचार्य जैनधर्म के आचार्य थे। तो भी इनपर इनके गुणों से वह शिष्यवर मुग्ध था। प्रारम्भ में वह जैनधर्म के विषय में विपरीत आज्ञाकारक हुआ हो, ऐसा संभव होता है, परन्तु आचार्य हेमचन्द्र के समागम से सिद्धराज जैनधर्म के प्रति भक्ति-श्रद्वा रखने लगा था। निश्चित प्रमाणों से ज्ञात होता है सिद्धराज ने पिछली जिन्दगी में कई जैनमन्दिर बन्धवाए हैं, प्रतिष्ठा करवाई है, पूजा की है और जैनतीर्थ आदि के लिए बडे बडे दान दिए हैं। और ब्राह्मणों को भी जैनचैत्य के मानने वाले बनाए हैं ।
१ प्रबन्धचिन्तामणि ।
२ दागव्यायनिकौशलयायनिच्छाग्यायनीन् पथि । स्थापयन् विदधे चैत्यं तत्रैवान्त्यस्य सोऽहंतः ॥
द्वयायकाव्य ११-१६
स वाध्ययिणिकार्मायायणिका यणीनपि । संबोध्याऽऽहतसंघस्य भक्त्याकारयदर्हणाम् ॥१५-१७॥ प्रविश्य चैत्यगमऽथ गोमयायितकुंकुमे । तुलयत हिमवान् भोक्तुभव्यैः सोऽस्नपजिनम् ॥१५.७५॥ भोक्तृभिः सह धर्मर्जिलपन् शत्रुञ्जयं ययौ ॥१५-८९|| देखो प्रभावकचरित्र में देवसूरि और हेमचन्द्रचरित्र ।
For Private and Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२३५
सोमनाथ की यात्रा सिद्धराज सोमेश्वर महादेव का भक्त था। उसकी माता मयणल्लदेवी तो इस तीर्थ पर अत्यधिक भक्ति रखती थी। माता के आग्रह से एक बडो यात्रा तो सिद्धराज ने बाल्यावस्था में हो की थी। मौराष्ट्र, मालवा पर विजय पाने के पश्चात् दूसरी बार सिद्धराज ने बडे समारोह से सोमेश्वर की यात्रा की थी। जिसका उल्लेख तत्कालीन 'द्वयाश्रयकाव्य में भी विस्तार से है ।
महा व्याकरण की रचना लोकोपकार और राज्य प्रतिष्ठा से निवृत्त होने के बाद हेमचन्द्राचार्य का ध्यान साहित्य रचना की ओर अत्यधिक आकृष्ट हुआ। विशिष्ठ प्रतिभाशाली पुरुष साहित्य का निर्माण किये बिना कैसे रह सकते हैं ? साहित्य त्रिकालावच्छिन्न स्थायी धन है । साहित्य ही मनुष्य को यशःकाया से सदाजीवी बनाता है ।
----------
५ देखो प्रवन्धचिन्तामणि । यह यात्रा कब हुई है इस विषय में हमने 'सिद्भहेमचन्द्र व्याकरण नो रचना संवत्' नामके निबन्ध में विचार किया है । देखो बुद्रिप्रकाश ।
२ द्वयाश्रयकाव्य को आचार्य हेमचन्द्र ने ही बनाया है। इसमें चौलुक्यवंश का मूलराज से कुमारपाल राजा तक का इतिवृत्त है । पन्दरहवें सर्ग में सोभेश्वरयात्रा का वर्णन है । प्राकृत द्वयाश्रय भी इनका बनाया हुआ है।
For Private and Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
मालवा का राजा और सिद्वराज दोनों दुश्मन थे । इनकी यह शत्रुता करीव पूर्व की दो तीन पीढियों से चली आती थी। आखीर योग्य मन्त्रीओं की मदद में सिद्धराज ने मालवपति 'नरवर्मा' के उत्तराधिकारी 'यशोवर्मा' पर विजय पा ली । इस विजय में सिद्वराज की लक्ष्मी एवं राज्यसत्ता में अच्छी वृद्धि हुई । उज्जैन का समृद्धसाहित्य भडार. जो कि राजा भोज के समय से वहाँ था, वह भी इस विजय को लूट में पाटग आया था। उसमें भोजकृत भो कई मौलिक ग्रन्थ थे। एक भोज व्याकरण भी निकला । सिद्धराज विद्वान् था । उसको देखकर राजा का दिल हुआ कि 'मेरी प्रजा दूनरों का व्याकरण पढे इसमें शोभा नहीं है । वे कठिन और अपूर्ण भी हैं। अतः मेरे राज्य के विद्वानों के द्वारा मैं सर्वाङ्गपूर्ण एक संस्कृत व्याकरण बनाऊँ' । पण्डितसभा कचहरी में आई, तब राजा ने अपना विचार व्यक्त किया । किसी ने यह कार्य नहीं उठाया । हेमचन्द्राचार्य को राजा ने व्याकरण बनाने की नत्र प्रार्थना को। उन्होंने ने राजप्रार्थना को महर्ष स्वीकार किया। राजा के आदेश से कश्मीर आदि के भण्डारों से अन्य सामग्रो लाने की व्यवस्था हुई । तीन वर्ष में अपनी सर्वतोपाही प्रतिमा से आवार्य हेमचन्द्रसूरि ने सूत्र, वृत्ति, लिंगानुशासन, गणपाठ और धातुपाठ इन पांच अंगों से पूर्ण सवा लाख श्लोक
१. देखो प्रभावकचरित्र में हेमचन्द्रसूरि १५ वां सर्ग।
और द्वयाश्रय का
For Private and Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२३७
'श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासन' नाम का व्याकरण' बनाया । राजा ने इसकी परीक्षा कराई और बडे जुलुस से हाथी पर रखकर राजमहल में व्याकरणग्रन्थ लाया गया । अपने राज्य के अतिरिक्त और भी कई देशों में इस व्याकरण का काफी प्रचार करवाया । यह व्याकरण अनेक विशेषताओं को रखता है, पर यहाँ प्रस्तुत न होने से हम कुछ नहीं लिखेंगे' । इस व्याकरण को ३५ पद्यात्मक एक प्रशस्ति हेमचन्द्राचार्य ने बनाई, जिसमें चौलुक्य भूपालों का उदात्त वर्णन है ।
सोमेश्वर और हेमचन्द्र
सिद्धराज की माता 'मयणल्लदेवी' की सोमेश्वर महादेव पर अतूट भक्ति थी। जब वह छोटा था, तब माता के साथ उसने एक बार ठाठ से यात्रा की थी।
१. देखो प्रभावकचरित्र में हेमचन्द्र पद्य ७४ से ११५ तक ।
२. इस व्याकरण के विषय में देखो हमारी द्वारा सम्पादित 'सिद्धहेमशब्दानुशासन' व्याकरण लघुवृत्ति की प्रस्तावना, डां० बुहलर का 'धिं लाइफ आफ धि जैन मंक हेमचन्द्र' और 'गुजरातन प्रधान व्याकर ग' पुरातत्त्व वर्ष ४ अङ्क १-२ ।
३. यह सम्पूर्ण प्रशस्ति सिद्भहेमचन्द्र व्याकरण की हमारी सम्पादित ई० सन् १९:३४ की आवृत्ति के परिशिष्ठ में संगृहीत की गई है ।
31
For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
सौराष्ट्र और मालवा पर विजय पाने के पश्चात् दूसरी वार भी सिद्धराज बडे ठाठ से सोमेश्वर (प्रभासपाटण) यात्रार्थ गया था । उसमें उसने आचार्य हेमचन्द्र को भी साग्रह निमन्त्रण दिया था। आचार्य पैदल चलकर नियत समय पर वहाँ पहुँच गये। राजा बहुत प्रसन्न हुआ। एक जैन आचार्य शैवतीर्थ में आवे, मन्दिर में आकर सभ्योचित वर्ताव करे, यह उस समय के भारत के लिए मुश्किल और आश्चर्यकारी भी था। इससे राजा पर आचार्य की परमतसहिष्णुता का और भी अच्छा प्रभाव पड़ा।
दूसरी बार कुमारपाल के समय में सोमनाथ महादेव का मन्दिर जीर्ण शीर्ण और भञ्जन प्रायः हुआ था । एक बार कुमारपाल ने अपनी कीर्ति चिरकाल स्थायी रखने का उपाय आचार्य
१. यह यात्रा कब हुई थी, इस विषय में देखो 'सिद्धहेमचन्द्र व्याकरण रचना संवत् ' निबंध बुद्धिप्रकाश सन् १९३५ मार्च का अङ्क ।
२. 'मीराते अहमदी' और 'आईन अकबरी' प्रभृति के मुसलमान लेखकों के आधार से फार्बस साहब का मत है कि यवनों के आक्रमण से उस समय सोमेश्वर का मन्दिर शीर्ण हो गया था, इसीलिए, कुमारपाल को इसका पुनरुद्धार करवाना पडा ।
For Private and Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
से पूछा। आचार्य ने सोमनाथ महादेव का जीर्णोद्वार कराने का उपदेश दिया । जैनसाधु होते हुए इनमें परमत के प्रति कितनी उदारवृत्ति थी, यह उक्त घटना से विदित हो सकता है । राजा ने मन्दिर का जीर्णोद्धार करने का बीडा उठाया। कुमारपाल ने प्रचुर द्रव्य व्यय करके जीर्णोद्धार का कार्य उदारता से करवाया । निर्विघ्न कार्य समाप्ति तक ब्रह्मचर्य पालन देवतार्चन और मद्य-मांस त्याग करने का आचार्य ने राजा को उपदेश दिया' । राजा ने जोर्णोद्धार का का काम चले, तबतक मद्यमांस का त्याग किया । कार्य समाप्त होने के अनन्तर वहाँ प्रतिष्ठा कराने के लिए राजा गया। तब कुछ असूयावृत्ति वालों ने कहा कि हेमचन्द्र को यात्रा करने को साथ लो । राजा ने आचार्य से प्रार्थना की। आचार्य ने कहा- 'जैसे भूखे को जीमन का निमन्त्रण इष्ट होता है, वैसे ही साधुओं को तीर्थाटन अति प्रिय होता है । मैं प्रतिष्ठा के समय पैदल चलकर शत्रुंजयादि यात्रा करता हुआ पहुँच जाऊँगा ।' जिस दिन कुमारपाल ने सोमनाथ ( देव पतन) में प्रवेश किया, उस दिन आचार्य भी पहुँच गए । राजा ने सोमेश्वर की पूजा की । ब्राह्मणों की प्रेरणा से राजा ने आचार्य से कहा कि अगर हरकत न हो तो आप महादेव की स्तुति करें |
१ देखो प्रबन्धचिन्तामणि में कुमारपालप्रबन्ध |
For Private and Personal Use Only
२३९
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
-
-
-
-
महादेव की स्तुति आचार्य बड़े ही उदार चतुर एवं आशुकवि थे ! दिल में परमेष्ठी का प्रणिधान करके इन्होंने महादेव स्तोत्र बनाते हुए कहा:
महादेव की स्तुतिः--
भवबीजांकुरजनना रोगाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥
महादेव स्तोत्र के कुछ पद्यःमहादेवः
प्रशान्तं दर्शनं यस्य सर्वभूताभयप्रदम् । माङ्गल्यं च प्रशस्तं च शिवस्तेन विभाव्यते ॥१॥ महाज्ञान भवेद् यस्य लोकालोकप्रकाशकम् । महादया दमो ध्यान महादेवः स उच्यते ॥३॥ रागद्वैषो महामल्लौ दुर्जयो येन निजितौ ।
महादेवं तु तं मन्ये शेषा वै नामधारकाः ॥५॥ स्वयम्भूः
स्वयम्भूतं यतो ज्ञानं लोकालोकप्रकाशकम् ।
अनन्तवीर्यचारित्रं स्वयम्भूः सोऽभिधीयते ॥१४॥ शङ्करः
शिवो यस्माज्जिनः प्रोक्तः शङ्करश्च प्रकीर्तितः । कायोत्सर्गी च पर्यङ्की स्त्रीशस्त्रादिविवर्जितः ॥१५॥
For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
हेमचन्द्र का स्थान
आचार्य की महत्त्वपूर्ण उदारता से कुमारपाल वडा ही प्रसन्न हुआ | सच्चारित्र, प्रकाण्ड पाण्डित्य, समयज्ञता और उदारतादि गुणों से सिद्धराज की भक्ति हेमाचार्य पर खूब बढी हुई थी। उसके दरबार में आचार्य का स्थान बहुत ऊँचा था । विद्वद्वयं पण्डित शिवदत्त जी शर्मा लिखते हैं:
२४१
" संस्कृत साहित्य और विक्रमादित्य के इतिहास में जो स्थान कालिदास का और श्रीहर्ष के दरबार में बाणभट्ट का है, प्रायः वहीं स्थान ईसा की बारहवीं शताब्दी में चौलुक्य वंशोद्भव सुप्रसिद्ध गुर्जरनरेन्द्र शिरोमणि सिद्धराज जयसिंह के इतिहास में हेमचन्द्र का है । फिर कुमारपाल के इतिहास में तो उनका स्थान चन्द्रगुप्त मौर्य के राज्य में विष्णुगुप्त ( चाणक्य) के सदृश ही रहा । " ( नागरी प्र० प० भाग ६ सं ४ )
१
हेमचन्द्राचार्य और कुमारपाल
सिद्धराज जयसिंह का उत्तराधिकारी गूर्जर सम्राट् कुमारपाल वि० सं० १९९९ में राज्यारूढ हुआ' | सिद्धराज
For Private and Personal Use Only
१ कुमारपाल राजा के सम्बन्ध में विषेश जिज्ञासा हो तो देखो हमारा 'महाराजा कुमारपाल चौलुक्य' निबन्ध जो भारतीय अनुशीलन ( ओझा अभिनन्दन ग्रन्थ ) में प्रकाशित हुआ है ।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४२
आचार्य हेम चन्द्रसूरि और उनका साहित्य
का कोई पुत्र न था। इसीलिए त्रिभुवनपाल के पुत्र इस कुमारपाल को राज्य मिला। चौदहवीं शताब्दी के और उसके पश्चात् कालीन ग्रंथों से ज्ञात होता है कि कुमारपाल को सिद्धराज कडक दृष्टि से देखता था । उसको मारने का प्रयत्न करता था। कुमारपाल अपने प्राणों को बचाने के लिए गुप्त रीत्या दौडादौड करता था । ऐसे मौके पर आचार्य हेमचन्द्र ने चतुराई से कई वार कुमारके प्राणों की रक्षा की-करवाई थी। उसके लक्षणों को देखकर आचार्य ने कहा कि "तुम वि० सं० ११९९ में अवश्य राजा हो जाओगे ।" आचार्य ज्योतिष के धुरंधर ज्ञाता थे। यह बात सत्य हुई । वह राज्य का पूर्ण भोक्ता हो गया।
थोडे समय के बाद आचार्य ने उदयन मन्त्री से पूछा कि-"राजा हमको याद करते हैं या नहीं ?" 'उदयन' कुमारपाल का मन्त्री था। उसने कहा नहीं करते हैं ?' आचार्य अपने पूर्ण भक्त उदयन मन्त्री से कहा कि तुम राजा को पूर्वकृत उपकारों-प्रसंगों का स्मरण कराओ। उसने पूर्वकृत उपकारों का स्मरण कराया । राजा प्रवुद्ध हुआ । वडी कृतज्ञता से उसने आचार्य को आमन्त्रण दिया। आचार्य का उपदेश सुनकर वह प्रसन्न हुआ और
१. देखो प्रबन्धचिन्तामणि ।
For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२४३
कहने लगा-"धीरे २ मैं आपकी समग्र आज्ञाओं का पालन करूँगा' । आचार्य की निष्पक्ष गंभीर उपदेश धारा समय समय पर बहती रही और कुमारपाल का कृतज्ञहृदय अधिकाधिक भक्तिपूर्ण-आर्द्र हो गया । वह हरएक जटिल प्रश्नों का समाधान माँगता रहा। आचार्य समाधान करते रहे। आचार्य ने बड़ी सावधानी से उत्तम सलाहउपदेशों द्वारा कुमारपाल को अपना अनन्य भक्त बना ही लिया। जैनसाधु का इतना प्रभाव शैवधर्मी सिद्धराज
और कुमारपाल पर पडा, इसका प्रधान कारण हेरचंद्राचार्य का तपस्तेज और निःस्पृहवृत्ति था। इतना सम्बन्ध होने पर भी हेमचंद्र ने राजा के पास एक पाई भी या कपडा वगैरह कोई चीज अपने लिए न मांगी और न ली । कुमारपाल राजा ने आचार्य के उपदेश से वि० सं० १२१६ मार्गशीर्ष शुक्ला २ को सर्वसमक्ष विधिपूर्वक जैनधर्म स्वीकार किया और आदर्श गृहस्थ के योग्य १२ व्रत लिए । कुमारपाल ने आचार्य के कहने से सैकड़ों कार्य प्रजा व
१. भवदुक्तं करिष्येऽहं सर्वमेव शनैः शनैः ।
कामयेऽहं पर सङ्गं निधेरिव तव प्रभो ॥ कुमारपाल प्रतिबोध में लिखा है कि कुमारपाल को धर्म का सचा रहस्य जानने की इच्छा हुई । वागभट ( उदयन के पुत्र) मन्त्री ने राजा के आगे हेमचन्द्र का परिचय कराया। बाद हेमचन्द्र और कुमारपाल की मुलाकात हुई ।
For Private and Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
धर्म के किए । जितनी श्रद्धा चंद्रगुप्त को चाणक्य पर थी, उससे अधिक कुमारपाल की हेमचन्द्राचार्य पर थी। कुमारपाल की प्रार्थना से उसके राज्य में हेमचंद्राचार्य ने राजा के लिए 'योग शास्त्र' और त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र ( ३६००० श्लोक का ) बनाया । आचार्य के उपदेश से राजा ने मांस आदि व्यसन छोडे ।
प्रजाहित के कार्य आचार्य हेमचंद्र ने सिद्धराज और कुमारपाल के पास प्रजोपयोगी कई कार्य करवाए । निःसन्तान का धन पहले राज्य में ले लिया जाता था। इसकी प्रत्येक वर्ष की ७२ लाख को आय होती थी। आचार्य के प्रभावपूर्ण उपदेश से कुमारपाल ने हमेशा के लिए अपने राज्य में यह रिवाज तोड दिया याने नि.संतान का धन लेना बन्द कर दिया। कई ग्रन्थकारों ने राजा की इस उदारता के लिए भूरि २ प्रशंसा की है। प्रजा के ऊपर टेक्स कम करवा दिये। कई लोकोपयोगी स्थानों के अतिरिक्त हेमचन्द्र के उपदेश से सिद्धराज ने सिद्धपुर आदि में जैन मन्दिर बनवाए । और कुमारपाल ने त्रिभुवन विहार, कुमारविहार, भूपकविहार, करंबविहार, दीक्षाविहार, झोलिका विहार आदि कई मन्दिर बनवाए । हेमचन्द्र ने अनेक विद्वान् . कवि, पण्डित, कलाविद और गरीबों को राजा और अधिकारियों के द्वारा लाखों रुपयों का दान करवाया । (जब खुद स्वयं आचार्य एक कोडी भी नहीं लेते थे और न रखते थे ।)
For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
5
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
निःस्पृहवृत्ति और गरीबों का उद्धार
।
एक गरीब ने मोटी खद्दर हेमचन्द्र को दान में दी । राज्य के गुरु होते हुए भी मुलायम कपडे के बदले इस जाडी खद्दर का ओढ कर व्याख्यान देने आचार्य बैठे । राजा ने कहा - 'महाराज ! हम जैसे धनाढ्य राजा के आप गुरु होते हुए ऐसा रद्दी कपडा क्यों ओढते हो ? इस से हमको शरम आती है ।' आचार्य ने कहा 'राजन् ! तुमको प्रजा की स्थिति का पता नहीं है । तेरे राज्य में ऐसे लोग भी हैं जो गरीबाई से अच्छा भोजन और अच्छा कपड़ा नहीं पाते हैं। हम तो साधु भोजन मिला वैसा ही उत्तम मानते हैं इस खद्दर से शरम आती हो तो अपनी को- साधर्मिकों की गरीबाई दूर करो, आनन्द हो' । यह बात सुनकर राजा उसने गरीबों की मदद करने के वास्ते निकाली । इससे कई गरीब आशीर्वाद देने लगे । जैन साधु, लोगों को उपदेश देकर जगत् के लिए लाखों की मदद करवाते हैं, तब वे स्वयं खुल्ले सिर नंगे पाँव से सादे रहते हैं । जैसा साधुओं ने आजतक के इतिहास में राजा आदि बडे आदमियों के साथ परिचय से परोपकार जीव-दया और देश सेवा के करवाए हैं । वैसे निजी स्वार्थ की कोई परवाह नहीं की है । धर्म के नाम से देवियों के आगे पशु वध करने की प्रथा भी उस वख्त
32
For Private and Personal Use Only
२४५
हैं, जैसा व
परन्तु तुमको लक्ष्मी से प्रजा जिससे मेरे को
चौंक उठा और अच्छी रकम
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
प्रचलित थी, उसका भी राजा से बन्द करवाई और सारे राज्य में चौदह वर्ष तक अहिंसा धर्म की खूब प्रतिष्ठा रही' ।
. हेमचन्द्र और मन्त्रादि विद्या
आचार्य होने के पहले ही हेमचन्द्र ने सभी विद्यामन्त्र-तन्त्र-इन्द्रजाल और योग की सामग्री एकत्रित करके रक्खी थी। जहाँ जिसकी जरूरत पडी, वहाँ उसका उपयोग किया । व्याकरण काव्यादि से कई वादी कवियों के मुखबन्ध किये । इन्द्रजाल से देवबोध को विस्मित किया । कुमारपाल के सात पूर्व भूपालों को जैनतीर्थकर की पूजा करते हुए दिखाए । योगमन्त्रविद्या से सोमनाथ महादेव का साक्षात्कार करवाया। राजा के कुलदेवता के द्वारा पशुबलि बन्द करवाई और कुमारपाल के शत्रु को बुलवाया। वैद्यक विद्या से कुमारपाल का कोढरोग मिटाया । सङ्कल्प बल से . अंबड (ओम्रभट) मन्त्री आदि कईओं के असाध्य रोग दूर किए । इस तरह से लोकोपकार और धर्म प्रचार के वास्ते अपना सारा जीवन दे दिया ।
१. देखो कुमारपालः प्रबन्ध, प्रबन्धचिन्तामणि और. मोह पराजयनाटक
२. देखो प्रभानकचरित्र और कुमारपाल चरित्र आदि ।
For Private and Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२४७
नए जैन जैन धर्म' यह किसी जाति विशेष का नहीं है। जो राग द्वेष जितने वाले को माने, पूजे और स्वयं भी यथाशक्य प्रयत्न करे वह हर कोई जाति व देश का मनुष्य जैन हो सकता है। ऐसा जैनसिद्धान्त, पहले के जैन मानते थे। कहा जाता है कि आचार्य हेमचन्द्र ने, जो लोग जैन होना अपने दिल से चाहते थे, उनको शुद्धि करके जैन बनाया था और उनके लिए व्यवहार आजीविका की व्यवस्था करवा दी थी। ऐसे ३३००० घरों को जैन बनाया था।
बुद्धिमत्ता १-आचार्य की बुद्धि की तीक्ष्णता के कई प्रसंग इस में आचुके हैं । इन्होंने लाखों श्लोकों की रचना की । एक वार किसी ने सिद्धराज से कहा कि जैनलोग सूर्य को नहीं पूजते हैं । उनके उतर में आचार्य ने राजा से कहा:
अधाम धाम धामैव वयमेव हृदि स्थितम्, . .. यस्थास्त व्यसने प्राप्ते त्यजामो भोजनादिकम् । ..
प्रबन्धचिन्तामणि ।
१. अननदेसजाया अन्नन्नाहारवड्डियसरीरा ।
जिणसासगं पवन्ना सव्वे ते बन्धवा भणिआ ॥ उपदेशतरङ्गिणी २. देखो 'जैनयुग' पु. ४ अङ्क३-४ में ।
For Private and Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४८
आवार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
अर्थात्--हम ही जैन लोग तेज के निधि सूर्यदेव को अपने हृदय में यथार्थ धारण करते हैं, क्यों कि सूर्य के अस्त रूप कष्ट को आते ही हम लोग ( रात्रिमें ) भोजन आदि छोड़ देते हैं, कुछ नहीं लेते हैं ।
२-एकवार डाहलदेश के राजा के संधिपत्र का प्रसंग चल रहा था । उसके अन्त में यह श्लोक लिखा थाः
आयुक्तः प्राणदो लोके वियुक्तो मुनिवल्लभः । संयुक्तः सर्वथाऽनिष्टः केवली स्त्रीषु वल्लभः ॥
प्र: चिं. इसका अर्थ करने में तत्रत्य पण्डित उलझ रहे थे । हेमचन्द्राचार्य से अर्थ पूछा तो उन्होंने शीघ्र ही उत्तर दिया कि 'हार' अर्थ है अर्थात् 'आ' युक्त हार-आहार प्राण देनेवाला है । विहार, जैन साधुओं की मुसाफरी या जैन मन्दिर मुनिओं को प्रिय है। संहार अनिष्ट है और केवल इकल्ला 'हार' स्त्रिओं को यल्लम होता है ।
३-कुमुदचन्द्र और वादिदेवसरिका का सिद्धराज के समक्ष बडा वाद हुआ । वहाँ आचार्य हेमचन्द्र भी निमन्त्रित हुए। कुमुदचन्द्र वृद्ध थे और अपनी विद्या से पण्डितंमन्य अहंयु भी थे। उन्होंने उपहास करते हुए हेमचन्द्र से कहा-'भो ! तक्रं पीतम् ?' (तुमने छास पीली है ? ) आचार्य हेमचन्द्र ने नवीन प्रतिभा से तत्काल
For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२४९
उत्तर दिया कि 'भोः श्वेतं तर्क, पीता हारिद्रा' अर्थात् छास तो सुफेद होती है, हलदी पीली होती है' हेमचन्द्र की प्रतिभा से सभी सभासद् चमत्कृत हुए | कई कविओं ने इनको' बुद्धि में बृहस्पति और सरस्वती लिखा है । इसीलिए ये उस जमाने से 'कलिकाल सर्वज्ञ' पद से भूषित हुए हैं ।
हेमचन्द्र के शिष्य
मीठे वृक्ष के फल प्रायः मोठे निकलते हैं। आचार्य हेमचन्द्र ज्ञानयोगी प्रजाहितार्थ जीवन बिताने वाले विशिष्ट आचार्य थे, अतः इन्होंने शिष्य बनाने के लिए खास ध्यान नहीं दिया। सिंह का एक ही बच्चा उसकी कीर्त्ति के लिए काफी होता है। हेमाचार्य जैसे ज्ञानयोगीओं के लिए 'वसुधैव कुटुम्बकम्' न्याय से जगत् ही शिष्य था । इसीलिए हेमचन्द्र के साधु शिष्य गिनती में अधिक नहीं थे । परन्तु जो थे वे अपने २ विषय में सिद्धहस्त विद्वान् थे । 'रामचन्द्रसूरि " इनके पट्टधर मुख्य शिष्य थे । वे और गुणचन्द्रसूरि नाट्यशास्त्र के पारंगत पंडित महाकवि और
१२
For Private and Personal Use Only
१. मल्लिषेणसूरिप्रभृत्ति ने स्याद्वादमंजरी आदि में ।
२. इनके विषय में विस्तृत परिचय 'नलविलास नाटक' की प्रस्तावना में देखो । प्रस्तुत ग्रन्थ और नाट्यदर्पण ( सवृत्ति ) ये दोनों इन्हीं के ग्रन्थ हैं (नाट्यदर्पण के गुणचन्द्र भी सह लेखक हैं) ये ग्रंथ गायकवाड ओरियन्टल सीरिज बडौदा में छपे हैं ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
वैयाकरण भी ऊँचे प्रकार के थे। उदयचंद महावैयाकरण थे। वर्षमानगणि और यशश्चन्द्रगणि अच्छे कवि और विद्वान थे। और 'महेन्द्रमुनि' शब्दशास्त्र के पंडित थे । मीठे वृक्ष के फलों में भी कोई कडवा फल निकल जाता है । इसी तरह हेमचन्द्र का एक शिष्याभास बालचन्द्र' विद्वान् होते हुए भी गुरुद्रोही हुआ था। झूठे यश के मोह में आकर वह 'अजयपाल' के साथ मिला था, जिससे बहुत हानि हुई है । इन सुशिष्यों में हेमचन्द्र के व्यक्तित्व विद्वत्ता की प्रभा यथायोग्य प्रतिविम्बिन हुई थी । इन्होंने भी गुरु के कार्य की पूर्ति करने में और साहित्य की शोभा बढाने में अच्छा सहयोग दिया है ।
आचार्य हेमचन्द्र का साहित्य हेमचन्द्राचार्य के जीवन में प्रवेक्ति जीवन मे भी अधिक महत्व की और विद्वञ्चमत्कारिणी बात हो तो उनका समृद्ध गंभीर और आवश्यक साहित्य है। इनके पहले गुजरात के साहित्यभंडार अपूर्ण थे । जैन साहित्य में भी कई विषयों के ग्रन्थों की न्यूनता नजर आती थी। इन सब बातों को ध्यान में रखकर हेमचन्द्र ने विविध साहित्य रचना में अपनी लेखनो बडे वेग से चलाई । लोक परंपरा से कहा जाता है कि 'हेमचन्द्र ने साढे
२. देखो प्रभावकचरित्र में हेमचन्द्र का चरित्र ।
For Private and Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
तीन करोड श्लोक परिमित साहित्य बनाया है' यह बात कदाच प्रघोष रूप में मानी जाय. परन्तु इनका करीब दो लाख श्लोक परिमित साहित्य तो आज भी उपलब्ध है । यह प्रमाण और उसकी गंभीरता भी बडे २ पण्डितों को चक्कर में डालती है। विद्वान् कहते हैं कि इकल्ले हेमचन्द्र ने पंचाँगपूर्ण सिद्धहेमचन्द्र व्याकरण रचकर पाणिनि, कात्यायन और पतञ्जलि का कार्य किया है । इसी तरह इन्होंने चार कोषों की रचनाकर काव्यानुशासन छन्दोनुशासन, वादानुशासन ( प्रमाणमीमांसा) और योगानुशासन रचकर पांच अनुशासनों का आश्चर्यकारी प्रौढ कर्तृत्व प्राप्त कर लिया है ।
आचार्य हेमचन्द्र वाङ्मय के एक गम्भीर समुद्र थे। इन्होंने कितना साहित्य बनाया है, इसकी इयता का अभी तक पाश्चात्य और पौर्वात्य पंडितों को पूरा पता लगा
१. हेमचन्द्र के कोषों का प्राचीन काल से उपयोग और प्रचार सर्वत्र प्रचुर रूप से हुआ । कालिदासादि काव्यों की टीकाओं में 'इति हेमः' या 'इति हेमचन्द्रः' से कई वार उल्लेख आते हैं।
२. शब्दप्रमाणसाहित्यच्छन्दो लक्ष्मविधमिनाम् ।
श्रीहेमचन्द्रपादानां प्रसादाय नमो नमः ॥ नाट्यदर्पणविवृति
For Private and Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५२
आचार्य हेमचन्द्ररि और उनका साहित्य
.
नहीं है' । छोटी उम्र में ही इन्होंने महाज्ञान शक्ति प्राप्त करली थी । पाश्चात्य विद्वान् डा० हर्मन याकोबी ने इनको समग्रशास्त्रों के पारगामी कहा है। पिटर्सन साहब ने संस्कृत लेखकों में सर्व से अधिक प्रभाविक उच्च लेखक 'हेमचन्द्र' को माना है। महात्मा गाँधी जी के सह योगी श्रीयुत वाल जी गोविन्द जी ने हिन्दी नवजीवन ( वर्ष ७ अंक ११ ) में लिखा है कि 'विद्या का ऐसा शायद ही कोई विभाग होगा जिसके विषय में इन्होंने ( हेमचन्द्राचार्य ने) ग्रन्थ रचना न की हो ।
हेमयुग के प्रवर्तक
इनकी विद्या या कला केवल मनोविनोदके लिए ही
१. श्रीयुत कन्हैयालाल मुन्शी लिखते हैं:-"ज्यारे बीजा साधुओ अभ्यास शुरू करे, त्यारे ए शास्त्रविशारदनी भूमिकाए पहोंच्या ।" श्रीजान पण्डित शिवदत जी शर्मा नागरीप्रचारिणी पत्रिका ( वर्ष ७वां संख्या १) में लिखते हैं:-"आचार्य हेमचन्द्र की विद्या बहुत हो गंभीर थी। वे वैयाकरण, कवि, योगो, पुराग और इतिहाय प्रणेता, दार्शनिक तथा कोषकार थे। हमने कहीं पढ़ा था, किं इनकी लेखनशाला में ७०० लेखक ( कापो करनेवाले ) काम किया करते थे । कई लेखकों ने इन्हें कलिकालसज्ञ कहा है । यह विशेषण अवश्य इनको उपयुक्त ही है ।
२. देखो 'जनयुग' मासिक पुस्तक ४ अङ्क ३-४
For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूर और उनका साहित्य
नहीं थी. परन्तु नवीनयुग की प्रवर्तक थी । इसीलिए इन्होंने अपनी विद्वत्ता, कला और आत्मज्योति से अपने जमाने में बहुत कुछ सुधार किए हैं । विद्वान् लोग इनके युग को इनके नाम से 'हेमयुग' नाम से पहचानते हैं । पुरातत्त्वज्ञ श्रीमान् दुर्गाशंकर शास्त्री जो कहते है "हेमयुग के युगनेता तो मात्र हेमचन्द्राचार्य ही थे । गुजरात की प्रतिष्ठा में तो साहित्य विषय में इन्हीं से वृद्धि हुई है" ।
For Private and Personal Use Only
•
२५३
इनके साहित्य में काव्य में सरलता मधुरता एवं विषयगम्भीरता स्थान २ पर झलकती हैं। इनके साहित्य की आलोचना से एक बडा ग्रंथ भर जावे । आलोचना करने में दीर्घ अभ्यास, परीक्षण शक्ति और प्रतिभाधन की प्रचुर आवश्यकता है । हम यहाँ पर गौरवभय से इन साहित्य की आलोचना के बड़े कार्य को नहीं करेंगे । इनके उपलब्ध ग्रन्थों की सूची मात्र देकर संतोष मानेंगे |
33
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
हेमचन्द्राचार्य का उपलब्ध साहित्य
व्याकरण के ग्रंथ
१ सिद्ध हेमचन्द्रानुशासन लधुवृत्ति ( ६००० श्लोक की)
वृहद् वृत्ति ( १८००० )
बृहन्नास । ( ९०००० श्लोक ४ सवृत्ति लिङ्गानुशासन । ५ , उणादि सूत्र । ६ , धातुपारायण । ७ धातुपाठ । ८ सवृत्ति प्राकृतव्याकरण | ९ बालभाषा व्याकरण सूत्रवृत्ति ।
काव्यग्रन्थ
१० विभ्रम सूत्रवृत्तियुक्त । ११ त्रिषष्टिशाला का पुरुष चरित्र । ( ३६००० श्लोक
) इन दो कोव्यों में हैम. १२ संस्कृतद्वयाश्रय काव्य । ( व्याकरण के सूत्र के उदा१३ प्राकृतयाश्रयकाव्य । हरण है । भट्टि कान्यकी
) पद्धति के हैं। १४ सप्तसंधानमहाकाव्य । १५. परिशिष्ट पर्व ।
For Private and Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनका साहित्य
२९५
कोश ग्रन्थ १६ अभिधान चिन्तामणि ( सवृत्ति)। १७ अनेकार्थ कोष । १८ शेष कोष । १९ निघण्टु कोष । २० देशीनाममाला, वृत्तियुक्त ।
न्याय ग्रन्थ २१ अयोग व्यवच्छेदद्वात्रिंशिका । २२ अन्ययोगव्यवच्छेद द्वात्रिंशिका । २३ प्रमाण मीमांसा ( सवृत्ति)। २४ द्विजवदन चपेटा।
योग ग्रन्थ २५ योगशास्त्र ( सवृत्ति)। (१२००० श्लोक)
राजनीति ग्रन्थ २६ अर्हन्नीति ।
नाटक २७ चन्द्रलेखाविजयप्रकरण ।
अलङ्कार ग्रंथ २८ काव्यानुशासन । २९ " अलंकार वृत्ति विवेक ।
स्तुति ग्रथ ३० महादेव स्तोत्र ।
-
For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
निर्वाण
निर्वाण हेमचन्द्राचार्य का चरित्र इतना विशाल एवं गंभीर है कि जितना लिखे इतना लिख सकते हैं । इनकी जीवनी और साहित्य के विषय में तो बडे २ ग्रन्थ लिखें तो पर्याप्त हो सकता है। इन्होंने अपने सर्वतोगामी शक्तिज्योति से राजा और प्रजा का कल्याण-अभ्युदय किया । जीवन को कृतार्थ-यशस्वी बनाया । आखरी समय में इन्होंने प्रवृत्तिमार्ग को बहुत कम करके, आत्मसाधनयोग के अनुशोलन पर विशेषरीति से ध्यान दिया था । योग विषय में इनकी प्रवीणता इनके योगशास्त्रादि ग्रन्थ से जाहिर होती है । अपने शिष्यों पर कार्यभार छोड कर आत्मध्यान करते हुए इन्होंने वि० सं० १२२९ को अपना भौतिक देह छोडा और प्रकाशमय देवशरीर प्राप्त किया।
लाखों विशिष्ट और सामान्य लोगों के हृदय के हार पूज्य आचार्य मनुष्य लोक को छोड कर चले जाने से पाटण आदि की प्रजा ने दुःख के आंसु बहाए । राज्य के अधिकारी और प्रजाजनों ने इनके भौतिक शरीर का अग्निदाह करने के पश्चात् उसकी रक्षा श्रद्धापूर्णभाव से ग्रहण की। कहा जाता है कि इतने लोगों ने वहाँ से रक्षा उठाई कि जिससे चितास्थान पर एक बड़ा खड्डा हो गया। जिसकी प्रसिद्धि 'हेमखाडो' के नाम से हुई।
भारत को ऐसे ज्ञानी-योगी ज्योतिर्धर आचार्य की आवश्यकता है।
For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુજરાતી વિભાગ
For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૪૦ :
શૂલપાણિયક્ષના ઉપસર્ગ
અ
ભગવાન્ મહાવીરનાં દશ સ્વપ્નાં
( ક્ષત્રિયકુંડ વર્ધમાનગામની આલાચના )
ભગવાન્ મહાવીર જૈનેના વર્તમાનકાળના છેલ્લા તીર્થ"કર હોવા ઉપરાંત જગની મહાન્ વિભૂતિ છે. તેમના જીવનના સંબંધ આખી આલમ સાથે છે. તેમના જીવનની ઘટનાઓ જગના નિહ તે ભારતના ઇતિહાસ સાથે તે ઘણા સારા સબંધ રાખે છે. એ દૃષ્ટિથી મહાવીરસ્વામીને ઓળખીએ તે જૈનેજ નહિ જગા લા અ ંકે તેમના જીવનને, ઉપદેશને અને ઈતિહાસને ઓળખી તેમની પ્રતિ સાધવા તેમને શ્રદ્ધાંજલી અપર્ણ કરે; અનેક પુસ્તક અને નિષ્ઠાથી પોતાની લેખનીને પુનિત મનાવે. પણ મને લાગે છે કે એ દૃષ્ટિથીપદ્ધતિથી જૈનાએ ભગવાન મહાવીરને ઓળખ્યા કે લખ્યા લખાવ્યા નથી. તેથીજ તા હજી લગી તુલતા—દૃષ્ટિથી દુનિયા પસ દ કરે તેવુ ભગવાન્ મહાવીરનું અસ્ત્રિ જનતાના હાથમાં આવી શકયુ નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયાના ઉપસ
૨૬૦
મહાવીરચરિત્ર માટે પ્રયત્ન
છે એ હવે
ભગવાન્ મહાવીરનું આદર્શ ચરિત્ર જગત્ માગે આપણામાંથી ઘણાએ સાંભળ્યું-વાંચ્યું છે. તેની પૂર્તિ કરવા માટે કેટલાક મહાનુભાવ સાધુ અને શ્રાવકાએ આ પુસ્તકા-લેખા પત્રાઠારા પ્રયત્ન પણ કર્યા છે. પણ હજુય આપણી પાસે પૂરતી સામગ્રી એકડી થઇ નથી. હું તો માનું છું કે પ્રાચીન સાહિત્યમાં ભગવાન મહાવીરના ચિરત્રની જેટલી નાની કે મોટી, સૈદ્ધાન્તિક કે ચમત્કારિક, ઐતિહાસિક કે કાલ્પનિક બાબતો ઉપર વિચારકતા અને શ્રદ્ધાને સમતાલ રાખી ઊંડાણમાં ખૂબ વિચારો—ચર્ચાએ ગંભીરપણે કરવા જોઇએ, જેથી, તેમાંથી જે નવનીત પ્રકટ થશે તે આધારે સારામાં સારૂં ભગવાન્ મહાવીરનું ચરિત્ર આપણે વિચારક શકીશું.
આલમને આપી
અહીં અસ્થિકગ્રામ ( વર્ધમાન ગામ) માં ભગવાન્ મહાવીરને થયેલા શૂલપાણિયક્ષના ઉપસર્ગ વિષે લખીશું.
6
ભગવાન્ મહાવીરસ્વામીની દીક્ષા તેમના જ ગામ
કુંડપુર ’ર ના ‘જ્ઞાતૃખડક ઉદ્યાનમાં હેમન્ત ઋતુના પહેલા મહિના અને પહેલા પક્ષમાં દશમા દિવસે અર્થાત્ માગશર વદ ૧૦ના દિવસે થઇ. ત્યાંથી ભગવાને તેજ વખતે સગા સબંધીઓને પૂછી ધર્મલાભ આપી વિહાર કર્યાં.
1 મહાવીર જીવન લખવા માટેનાં સાધને! વિષે અમે એક પત્ર ‘જૈનયુગ ’ ના તંત્રીને લખ્યા હતા, જે તેમના માસિકમાં છપાયા છે. कुंडपुर नगर मज्झमज्झेण णिगच्छइ, णिगच्छित्ता जेणेव णांयसंडवणे उज्जाणे, जेणेव असेोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ ।
a
T
For Private and Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શૂલપાણિયક્ષના ઉપસર્ગ
१. बहिया य दिवसे
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિહારનાં ગામે
મુદ્દત (બે ઘડી) દિવસ બાકી રહ્યા હતા ત્યારે ભગવાન કુર્માર
ગામમાં પહોંચ્યા.
અમીત્તુ મુકે મત્રિત્તા જો અળરિયન્ત્રણ્ ॥ ૧૬ ॥ કલ્પસૂત્ર ’’ મૂળ સેાળખું સૂત્ર, ‘કુ‘પુર’ એ ‘ક્ષત્રિયગ્રામ'નુ' ટુંકું નામ છે, વ’માનકાળમાં આ ક્ષત્રિયકુંડ ગામની સ્થાપના લખીસરાય સ્ટેશનેથી ઘેાડેક દૂર વષુ અંક્ષા છે ત્યાંથી લગભગ દોક ગાઉ છેવાડ ગામમાં મનાય અે, અર્થાત્ આપણી ચાલુ માન્યતાથી જીવાદ ‘ક્ષત્રિયકું ડગામ’ મનાય છે, જ્યારે પુરાતત્ત્વ સાધકો, ગુદેવ શ્રી વિજયધરિ મહારાજ વિગેરેના મતથી મુજફ્ફર જિલ્લામાં આવેલું ‘ અસાડપટ્ટી ' (પ્રાચીન કાળની વૈશાલી નગરી) ની નજીકનું ‘વમુક્ત ૐ ' તે પ્રાચીન કાળનુ દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશામાં છ માઈલ દૂર છે. પ્રાચીન અવશેષ અને પ્રમાણેાથી વચારી નું રૂપાન્તર વસાઇટી સિદ્ધ થાય, તેા પછી આ નવે મતજ ઠીક છે. જુઓ, પ્રાચીન તીર્થ માળા સગ્રહ પૃ. ૨૨
>
"
૨૬૧
नायस डे आवुच्छित्ताण णायए सन्ने ! मुद्दत्त से से
कुमारगाम समणुपत्तो
આવશ્યક ભાષ્ય, ગાયા ૧૧૧
ગાથામાં કુૉર ગામને માટે થઈ શકે, આ પછી બનેલા
આવશ્યસૂત્રના ભાષ્યની ઉપરની મારગામ લખ્યું છે, તેનું સ ંસ્કૃત માંર મહાવીર નિત્ર ( ગુણચ`દ્રસૂરિષ્કૃત) મહાવીર ૫) તથા કલ્પસૂત્રની દીપિકા-સુબેધિકા વિગેરે મોર, કુમાર, ગામ લખ્યું છે.
ચરિત્ર
(હેમચંદ્ર કૃત દસમુ
ટીકાઓમાં ઠુમ્મર,
For Private and Personal Use Only
આ ગામ અત્યારે ચાલુ માન્યતા પ્રમાણે ખગાળના કારાઇ’ કે ‘કુમારિચ’ ગામને માનવામાં આવે છે. પણ સ્વર્ગસ્થ શ્રી વિજયધમ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬૨
શૂલપાણિયક્ષને ઉપસર્ગ ત્યાં રાત્રિ ગાળી. ત્યાં ભગવાને પહેલે ગવાલીયાને ઘેર ઉપસર્ગ થશે. ત્યાંથી વિહાર કરી ભગવાને “કેલ્લાગ ગામ જઈ છઠનું (બે ઉપવાસનું) પારણું કર્યું. ત્યાંથી મિરાક (ગામ) માં જતાં
સૂરિ મહારાજની શોધ પ્રમાણે ટ્રિગ્સમેટ્રીકલ સર્વે ના નકશામાં જે કુસમર Kusmur ગામ છે, તે પ્રાચીન કાળનું માર ચા વુમ્મર ગામ સિદ્ધ થાય છે. જુઓ તેમની સંપાદિત “પ્રાચીન તીર્થમાળા સંગ્રહ ની વિ. સં. ૧૯૭૮ની આવૃત્તિ ૫. ૨૩
दूइज्जतग पिउणो वयंस तिव्वे अभिग्गहे पंच । अचियतुग्गहऽनिवसण निच्चं वासठ मेोणेण ॥
આવશ્યકનિર્યુક્તિ, ગાથા. ૪૬૨. पाणीपत्त निहिव दण च, तह वठ्ठमाण वेगवइ धणदेवसूलपाणि दसम्म वासट्ठियग्गामे ॥ ..
આવશ્યક, ઉપોદઘત, નિર્યુકિત, ગાથા ૪૬૩ આ ૪૨૨ મી નિયુકિત ગાથામાં વિશ્વ રેડ્ડ મેળ પાથી નિત્ય મૌન સમજવામાં વાંધો આવે છે, કેમકે ભગવાન જ્યાં ખાસ જરૂર પડી ત્યાં ઉત્કલ, ગોશાલ, ચંડકૌશિક વિગેરેના પ્રસંગમાં ડું બોલ્યા છે. એ માટે તેની ટીકામાં ચઢિ વર તથાવિષે પ્રયાગને ઇ ટૂ વા વજને વચ્ચે (g. ૨) કહી, એક બે વચનની છૂટ રાખી છે. તથા શ્રી ગુણચંદ્રસૂરિએ મહાવીરચરિત્રમાં પણ રાહુવાળવઝ માળા જાવ લખ્યું છે. આ બધાય કરતાં આચાર્ય હેમચંદ્દે સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે स्थेय मौनेन च प्रायो भक्तब्र पाणिभोजने
" મહાવીરચરિત્ર, સર્ગ-૩-9 અર્થાતુ ભગવાને સર્વથા મૌન રાખવા અભિગ્રહ નહેતા લીધે તેટલા માટે પાણી મૂક્યું છે. આ કથાથી કયાં વિરોધ નથી આવતું.
For Private and Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયક્ષના ઉપસર્ગ
૧૬૩
ુન્નતતાપતાના આશ્રમમાં પહેોંચ્યા. તાપસના આગ્રહથી ભગવાને ત્યાં ચોમાસુ કરવાનું કબૂલ્યું. અન્યત્ર વિહાર કરી ચોમાસુ કરવાના સમયે લગભગ ભાદ્રવા સુદિમાં પાછા ભગવાન્ તાપસના આશ્રમમાં પધાર્યા હશે. ત્યાં અનુકૂળ નહિ પડવાથી પંદરેક દિવસ જ રહી ભગવાને ચેમાસામાં જ પાંચ અભિગ્રહ કરી વિહાર કર્યો. ત્યાંથી શૂલપાણિયક્ષને પ્રતિબોધ આપવા માટે વિહાર કરી લેવા નદીને ઉલ્લથી ભગવાન્ અસ્થિક ગ્રામ'માં ગયા. જેનું જૂનું નામ વર્ધમાન ગામ હતું.
પહેલાં જે ગામનુ નામ વમાન યાવર્ધમાનક હતું, તેનુ પ્રક્રિયામ, સંસ્કૃતમાં અસ્થિગ્રામ શા માટે પડયું ? તે સબ ંધી આવશ્યક ઉપાધાત, મહાવીર ચરિત્ર તથા હેમચંદ્રના દરામા પર્વમાં લખે છેઃ
5
* ‘ લૂનન્ત ” એ કે ધાતુનું વર્તમાન શ્રૃવત્તનું પ્રાકૃત રૂપ છે, તેના અથ થાય છે ગમન કરતુ', (જીએ પાસમળવા રૃ. ૧૮૬) આવા ઉપેન્દ્રાત માં લખ્યું છે કે हज्जन्त नाम पास' डत्था तेसिं તત્ત્વ આવાના તેમિ ૨ જીવતી મથવા નિમિત્તો રૃ. ૨૬૮ અર્થાત્
tr
ઞન્ત એ નામના ખીન્ન પામ`ડી મતના તાપસા હતા, તેએ ત્યાં રહેતા, તેથી તે આશ્રમનું નામ પણ તેજ પડયુ. મહાવીરચરિત્રમાં પણ આમજ (ફૂગ્ગન્તા મમ તાપસવારના પાસ વિના રૃ. ૧૪૬) લખ્યું છે, ત્યાં જે ઉપરી તાપસ કુલપતિ હતા, તે સિદ્ધાર્થ રાજાના પરિચિત હતા. तेनुं नाम बतुं जलणसम्म २ तस्स पुण अडियगामस्स पदम वद्वमाणयमिति नाम होत्था |
આવશ્યક ઉપોદ્ઘાત રૃ. ૨૬૮
For Private and Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયલને ઉપસર્ગ કેશાંબી નગરીમાં ધન નામને શેઠ હતો. તેને પુત્ર ધનદેવ થયો. તે માટે સાહસિક વ્યાપારી હોઈ પાંચસો ગાડાંમાં માલ ભરી વર્ધમાન ગામ ભણી રવાના થયે. વચમાં મટી વેગવતી નદી આવી. ત્યાં બળદે તે ગાડાં ઉતારવામાં ઘણીજ મદદ આપી. તેથી તે બળદનાં અવશ્ય કમજોર પડી ગયાં, તૂટી ગયાં અને તે આગળ ચાલવામાં અસમર્થ થયે. ધનદેવે ત્યાંજ બળદને ખાવા ઘાસ નાંખી મૂકી દીધો. જે જેઠ મહિનાની ગરમીમાં ભૂખ તરસથી બહુ ત્રાસ પામતો હતો. વર્ધમાન ગામના લેકે બળદને આવી પરી–દયનીય
1 - कोसंबीए नरीयए असंखदविणसंचओ धगो नाम सेछि। तस्स अगेगोवजाइयसएहिं पसूओ धगदेवे। नाम पुतो ॥
મહાવીરચરિત્ર (પાકૃત) પૃ. ૧૪૮ ૨-આવશ્યકમાં તે બળદે કેટલાં ગાડાં પહોંચાડ્યાં તે નથી આપ્યું, પણ મહાવીરચરિત્ર આદિમાં પાંચસે ગાડામાં તે બળદ જોડાઇને પાર કર્યા એમ લખ્યું છે. ક-આવશ્યક પછીના ગ્રંમાં કાવ્ય_કિંવા વધારવાની પદ્ધતિથી વર્ણન કરતાં લખ્યું છે કે તે બળદને દુઃખી જોઈ વર્ધમાન ગામના લોકોને બોલાવી સંમાનિત કરી, તેમને સે (૧૦૦) રૂપિયા ઔષધ માટે આપી, ઘાસ પાણીની વ્યવસ્થા કરી ધનદેવ ત્યાંથી ગયો. માથે હા-અ મમपवरसमे। एरिसदुइत्थाममवत्थन्तर पत्तो ता तुमेहिं एयस्स इमिणा रुवगसपण ओसहचरणाइचि तार सम्म पट्टियव्य ॥
મહાવીર ચરિત્ર, ગુણચંદ્રકૃત મને તો લાગે છે કે, આ રસ ઉત્પન્ન કરવા માટે વધારીને લખ્યું છે. આવશ્યક કરતાં તે પછીના મહાવીરચરિત્રમાં અને કલ્પસૂત્રની ટીકાઓમાં મેટર વધતું ગયું જણાય છે. માટે આદર્શ રીતે મહાવીર ચરિત્ર લખતી વેળાએ જેમ બને તેમ જૂના-દશમી સદી પૂર્વેના ગ્રંથોને વધારે ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
For Private and Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬૫
મિના ઉપસર્ગ
સામ
પરિસ્થિતિમાં પણ નિ નાનીધાસ પી અસપી મદદ કરતા નહીં,
તેથી તે બહુ દુઃખ સંહન કરી મરીને શુલપા મા યક્ષ થયા. જ્ઞાનથી તેણે કીડાથી ખદબદતું શ્વેતાનુ પ્રેમ ભવનું (બળદનું) શરીર દીધું. તેથી વર્ધમાન ગામના નિર્દય લોકો ઉપર તેને રાષ ફાટી નીકળ્યો. તેણે તે ગામમાં મરકીનો રોગ ફેલાવ્યે સેંકડોની સંખ્યામાં જ્યાં ત્યાં લેકા યમરાજના દરબારમાં ઝડપથી રવાના થવા લાગ્યા. લોકા · ત્રાહિ માં, ત્રાહિ માં ” પોકારવા લાગ્યા. જ્યાં જુએ ત્યાં માણસાનાં હાડકાનાં ઢગલા નજરે પડતા. બધાય લકા મળી પ્રાર્થના કરવા લાગ્યા કે કાઇ દેવની આશાતના થઇ હાય તો તે અમને માફ કરો ! પ્રાર્થનાથી શુલપાણીએ આકાશમાં રહી કહ્યું કેઃ— તમે બહુજ નિર્દય છે. તે બળદની જરા પણ યા ન કરી, તેનુ ફળ ભોગવે. પછી લાકાએ યક્ષને પ્રસન્ન થવા વિનંતિ કરતાં તેણે ધાય મરેલા માણસોનાં હાડકાં ભેગાં કરી તે ઉપર પોતાનું મંદિર બનાવવાનુ સૂચવ્યું. લકાએ તત્કાળ મંદિર કર્યું. યક્ષની બળદની પ્રતિમા કરી તેના પૂજારી તરીકે ઇન્દ્રશર્માની નિમણુંક કરી. ઘણા અસ્થિહાડકાં થવાથી તે વર્ધમાન ગામનું નામ અસ્થિગ્રામ-પ્રસિદ્ધિ પામ્યું,
વર્ધમાન ગામ કયાં છે?
6
ઇતિહાસ --પ્રેમીઓમાં વમાન” ગામ કયાં છે, તે જાણવા જણાવવા માટે જુદી જુદી કલ્પનાથી બે મત છે. કેટલાક લોક હાલના કાઠીયાવાડમાં આવેલા વઢવાણને વર્ધમાન ગામ માને છે.
આ માન્યતા પણુ આજની નથી, પરન્તુ થોડીક શતાબ્દિ પૂર્વની છે. તે માન્યતાના આધારે વઢવાણ શહેરની બહાર નદીના કીનારે શૂલપાણિ યક્ષના ઉપસર્ગની સ્થાપના તરીકે યક્ષનુ મ ંદિર બનેલું છે. જેમાં ભગવાન્ મહાવીરની પાદુકા પણ છે. જો કે આ પાદુકા ઉપર
For Private and Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬
લપાણિયક્ષના ઉપસ
લેખ તે ગ શતાબ્દિનેજ મળે છે, પણ ત્યાંના લેધ્રાની માન્યતા છે કે તે લેખ તે છાિરના સમયના છે. મદિર તે પહેલાં પણ હતું.
બીજો મત ઉપલી વાતને સ્વીકારવાની તદ્દન ના પાડે છે. તેમના મત પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરનો તમામ વિહાર પૂર્વ દેશમાં થયા છે, ભગવાન્ મારવાડ કે ગુજરાત-કાઠીયાવાડમાં વિચર્યોંજ નથી, કેમકે ભગવાન મહાવીર વિષે લખાયેલા પ્રાચીન વિશ્વાસુ ગ્રંથમાં ભગવાન મહાવીર શત્રુંજ્ય, વઢવાણ કે આબૂ તરફ આબ્બાનું લખ્યું નથી. એ હિસાબે બંગાળમાં અત્યારે વર્ધમાન નામનું મોટું શહે છે, તે પૂર્વનું અસ્થિક યા વમાન ગામ હોવુ જોઇએ, એમ મનાય છે. પણ આમાં નિષ્કૃત સત્ય શું છે, તે હજી કહી શકાય નહિ હજીય આમાં ભગવાનના વિહારના તમામ ગામો માટે અ ઉંડી ગંભીર શોધખોળની આવશ્યકતા છે, તે માટે જૈન સમાજે એક કમીટી નીમા નવી પદ્ધતિએ ખૂબ પરિશ્રમ કરવા જોઇએ. ઉપસ
શૂલપાણિના મંદિરમાં જે કાઇ ઉતરતુ રાત્રે રહેતુ તેને તે પજયતે, તેથી સેંકડ લેકાને ત્રાસ ને. મદ્રાસવાળી પુરુષે જગતને ત્રાસ માડવા જન્મેલા હોય છે. તે ગમે તે ભાગે
* શ્રી લાલવિજયજીના શિષ્ય પ. સૌભાગ્ય વિજયજીએ વિસ ૧૭૫૦માં તીથ માળા બનાવી છે તેમાં લખ્યું છે કે :~
शूलपाण जक्ष ठाम कहेतां अस्थिग्रांम हो । अब वर्धमान विख्याता जांणे केवली वातां हो || ઢાલ સાતમી પૃ. ૮૪. અર્થાત તેએ બગાળમાં આવેલ અમાનને પ્રાચીન વમાન મા નિષ્ણુચ કેળવીને સોંપે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયક્ષને ઉપસર્ગ બીજાનાં દુઃખ દૂર કરે છે. તે માટે ભગવાને, વિહાર કરી વર્ધમાન ગામમાં જ તેજ યક્ષના મંદિરમાં ઉતરવા જગા માંગી. પૂજારી અને ગામવાસી છે. એ ઉપસર્ગ થતું હોવાથી ત્યાં ઉતરવા ના પાડી, છતાં ભગવાન તેમને સમજાવી તે મંદિરમાં રાત્રે રહ્યા. રાત્રે યક્ષે બહુ ભશંકર રૂપ બતાવી; મહાભયંકર હાસ્ય કર્યું. તે પછી હાથી અને સાપનું રૂપ બનાવી ભગવાનને બીવરાવવા, દુ:ખી કરવા ઘણી ચેષ્ટાઓ કરી, પણ શું પવનથી મેરૂ ચલાયમાન થઈ શકે ? તે પછી તે યસે પિતાને વધુ પુરુષાર્થ (!) બતાવવા ભગવાનના કાન, નાક, દાંત, આંખ અને પીઠમાં સાત પ્રકારની કપરી યાતનાઓ કરી. ભગવાન તે મહાવીર હતા. દુ:ખ સહવા માટે અને શાંતિથી તે વશ કરવા માટે જ તેઓ ત્યાં આવ્યા હતા. તેઓ જરાય ચલાયમાન થયા નહિ. આત્મશકિતની આગળ બંદુક, તરવાર કે તે તે શું પણ ઇન્દ્રનું વજી અને બળ પણ કુંઠિત થઈ શકે છે. પેલે યક્ષ વીરના આત્મજથી ગભરાયો, શાંત થયો અને શરણમાં આવી નમ્ર થઈ માફી માગવા લાગ્યો. ભગવાનની સ્તુતિ પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો. તેણે જાયું કે મેં સૂર્યની સામે ધૂળ ઉડાડી છે. ભગવાન તે કરૂણાસમુદ્ર હતા. મહાશક્તિ સંપન્ન હોવા છતાં ક્ષમાના નિધાન હતા, જ્ઞાની છતાં મૈની હતા. તેથી તેણે માફી આપી.
આખી રાત દેવગત ઉપસર્ગો-કોની પરંપરા સહન કર્યા પછી, યક્ષ જયારે પાકીને શાંત પડી ગયો, ત્યારે ભગવાન મહાવીરે, દિવસ ઉગવાને એક મુદ્દd (૪૮ મીનીટ) જેટલે સમય બાકી રહ્યું–ત્યારે,
૧-ચક્ષે જે વેદનાઓ ઉપજાવી હતી તે કેટલી ભયંકર હતી તે વિષે આવશ્યક ઉદ્ધાત ટીકામાં લખે છે કે-gવો વેગ ના પાયાળ ગીવિય संकामि समत्था, किं पुण सत्तावीस भेयाओ पृ. २१५.
આગમાદય સમિતિની આવૃત્તિ પહેલી
For Private and Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૬૮
શૂલપાણિયક્ષના ઉપસ
જરાક નિદ્રા લીધી. તે સમયે ભગવાન મહાવીરે દશ સ્વપ્ન દીઠાં. તે સ્વપ્નાં તેમનાં વર્તમાન તથા ભવિષ્યના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવનાર હોવાથી તે વિષે વિચાર કરવા જરુરને છે.
દેશ સ્વપ્નાના ઉલ્લેખ કયાં કયાં છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે વખતે હું આ લેખ લખી રહ્યો છુ તે વખતે મહાવીર-ચરિત્ર વિષે મારી સામે પાંચ પ્રથા છે. તેનાં નામ આ છે:--
""
१. कल्पसूत्रमूल-सुबोधिकाटीका साथे - दीपिकाटीका
૨.
સાથે.
૩. આવશ્યસૂત્ર-મદ્રવાહુનિયુત્તિ-માન્ય-પોદાતત્યુ, ક.માવીત્ર (પ્રા॰)-શ્રીગુળચન્દ્રસૂતિ, ૬. મદારીરત્ર-(૩૦)-શ્રી હેમચન્દ્રમૂતિ.
આમાં પહેલાનાં એ ગ્રંથોના મૂળ પાઠમાં તે દશ સ્વપ્નાં વિષે કાંઇ પણ ઉલ્લેખ નથી, પણ આવશ્યક નિર્યુક્તિ, જે આજથી ૨૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે બનેલી છે, તેના કર્તા શ્રીભદ્રબાહુવાની (ચૌદ પૂર્વધારી) છે, તેમાં દશ વમાંને ઉલ્લેખ મળે છે, તેમ તેના ભાષ્ય-ઉપેદાતટીકામાં પણ છે. આવશ્યક આદિ ઉપર દશ નિયુક્તિના કર્તા અને કલ્પસૂત્રને નવમા પૂર્વમાંથી ધૃત કરી દશાશ્રુતરકધના આંડમા અધ્યાય તરીકે બનાવનાર શ્રીભદ્રબાહુ સ્વામી એકજ છે,
1 – तत्थ सानी देगे चत्तारि जामे अतीय परितावित पभायकाले मुहुतमेत निक्षपमा गो तत्थ मे दसमहासुमिणे पासइ त जहा ॥
આવશ્યક ઉપોદ્ઘાત રૃ. ૨૭૦ * चतुर्दशपूचारिश्रीभद्रबाहु स्वामिभि प्रत्याख्यानप्रवादाभिधानंभत्रमपूर्वात् : श्रीदशाश्रुतस्कन्धाष्टमाध्ययनत्वेन सन्नहितार्थ समुद्धृत:
કલ્પસૂત્રની દીપિકા, ટીકા, પૃ. ૭
For Private and Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શૂલપાણિયક્ષતા ઉપસ
૨૬૯
એટલે કલ્પસૂત્રના મૂળ પાર્ડમાં ભગવાનનાં આ દેશ સ્વપ્નાં ન હોય તે પણ ૨૩૦૦ વર્ષ પહેલાં તે દશ સ્વપ્નાં વિષે માન્યતા દૃઢ હતી, તેમાં વાંધા જેવુ કશુય નથી. તેના કરતાંય જૂના મૂળ-અંગ-ઉપાંગ સાહિત્યમાં તે વિષે ઉલ્લેખ છે કે નહિ, તેની શોધ કરવાનું કાર્ય અત્યારે હું મૂકી દઉં છું અથવા બીજા લેખા ઉપર નાખું છું,
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આવશ્યક નિર્યુકત અને ભાષ્યમાં મહાવીર ચરિત્ર વિષે બહુજ સક્ષેમાં લખ્યું છે. પાછલા ગથામાં જે કેટલીક ચમત્કારિક—ઘટનાએ છે, તે પૈકી કેટલીક આવશ્યક નિર્યુકતમાં નથી જણાતી. પ્રાકૃત મહાવીર ચરિત્ર વિ. સ. ૧૧૩૯માં એટલે કે બારમી શતાબ્દીમાં, તથા દશમું ‚ પ (સ. મહાવીર ચરિત્ર) કુમારપાલના જૈન થયા પછી બન્યું હોવાથી વિ. સં. ૧૨૧૬ પછી એટલે કે તેરમી સદીમાં બન્યુ છે. આ બંને પ્રથામાં વીર-ચરિત્ર બહુજ પલ્લવિત અને કાવ્યની ઢબથી આલેખાયું છે. તેમાં દશ સ્વપ્નાંની વાત આવે, તેમાં શંકાજ
ત્રિòઃ ॥
श्रीभद्रबाहुः प्रीत्यै सूरिः शौरिरिवास्तु सः यस्मात् दशानां जन्मासीत् नियुक्तीना मृचामिव ॥ मुनिरत्न :
આ ભડૂબાડુ સ્વામીની સત્તા, વીરની બીજી શતાબ્દીમાં હતી. અર્થાત વિક્રમની ૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે` તે જીવતા હતા. તેમનું નિર્વાણ, વીર 'વત્ वीरमोक्षाद् वर्षशते सप्तत्यग्रे गते सति । भद्रवाहुरपि स्वामी ययौ स्वर्ग समाधिना ॥ પરિશિષ્ટ પર્વ, સર્ગ ૯, શ્લોક ૧૧૨.
* नंदसिहिसूरुस खे ( ११३९) वाक्क विक्कमाओ कालं मि મહાવીરચરિયું, પ્રશરિત ૮૩
मादग़ जनस्य परिबाधकृते शलाकापुंसां प्रकाशयति वृत्तमपि મહાવીરચરિત્રની પ્રશસ્તિ, શ્લોક ૧૯.
For Private and Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે
ર૭૦
શૂલપાણિયક્ષને ઉપસર્ગ શી હેય? કલ્પસૂત્રની સુબેધિકા, દીપિકા વિગેરે ટીકાઓમાં પણ શૂલપાણુના મદિરમાં આવેલાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં દશ સ્વપ્નાં અને તેનો અર્થ આપેલ છે. દશ સ્વપ્ના :– ૧. મહાવીર ભગવાને તાલપિશાચ માર્યો. A , સફેદ પણિ (હંસ)ને પિતાની ઉપાસના કરતાં
દીકું. ૨ , ચિત્ર (અનેક રંગના) કાયલ પક્ષને દીકું. તે બે માલા જોઈ. બળદને સેવા કરતા જોયા. , જેમાં અનેક કમળ ખીલ્યાં છે, એવા મેટા
તળાવને દેખ્યું. ૭. મહાવીર ભગવાન સમુદ્ર તર્યા. ૮. , , કિરણમંડળયુક્ત સૂર્યને દેખે.
જે
૪
૬.
૧ કલ્પસૂત્ર ટીકા સુબાધિકા, વિ. સં. ૧૬૯૬ અને દીપિકા વિ. સં. ૧૬૪૭માં બની છે. ૨. મોટા શરીરવાળે પિશાચ-રાક્ષસ. ૩, મહાવીર ચરિત્રમાં “વહુ' લખ્યું છે. આચાર્ય હેમચંદ્રજીએ આ થળે બીજા અને ત્રીજા સ્વપ્ન માટે જ તરિત્ર સેવમા - સંન (દશમુપર્વ, ૩-૧૪૮) એક સફેદ અને બીજા કાબરચિત્ર કોયલ પક્ષિને દેખ્યું, એમ લખે છે. જ્યારે આવશ્યક-નિયુકિત-ટીકા સુબેધિકા દીપિકા વિગેરે ગ્રંથમાં તપક્ષિ એમ સાફ લખ્યું છે, એટલે તેજ વધુ શ્રય છે. કેમકે કેયલને કયાંય પણ સફેદ રંગ સાંભળ્યો નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયક્ષનો ઉપસર્ગ
૨૭ ૯. ,, ,, આંતરડાઓથી માનુષોત્તર પર્વતને વીંટો. ૧૦. , , મેરુ પર્વત ઉપર ચઢ્યા. દશ સ્વનિનું ફળ :
આ દશે મહાસ્વનાં હતાં, એમ આવશ્યક નિર્યુકિત ઉપરની મલયગિરિત ટીકામાં તથા મહાવીર ચરિત્રમાં લખ્યું છે. તે મહાનેનું ફળ પ્રાકૃત કથાનક મહાવીરચરિત્ર, દશમાં પર્વ વિગેરેમાં આ પ્રમાણે છેઃ૧. શ્રી મહાવીર ભગવાન મેહરૂપી મહાવિશાલ-રાક્ષસને હણશે.
શુદ્ધ ધ્યાન ધરશે, વિચિત્ર બાર અંગેનું નિસ્પણ કરશે. સાધુ અને શ્રાવકના બે પ્રકારના ધર્મ બતાવશે. ચતુવિધિ સંઘથી પૂજાશે. ભવનપતિ, વ્યંતર, તિક અને વૈમાનિક દેવાથી પૂજાશે.
જે
જ
»
-
૧–અઢીદ્વીપ પૂરા થયા પછી મનુષોત્તર નામના પર્વત આવે છે. જ્યાં મનુષ્ય ક્ષેત્રની હદ પૂરી થાપ છે, ૨–આ દશે સ્વપ્નાં જુદા જુદા ગ્રે શેમાં અર્થથી મળતાં આવે છે. એટલે બધાના પાઠ આપી લેખ માટે કરો ઠીક નથી. મેં અહીં આવશ્યક નિયુકિત ઉપદાત-ટીકાના આધારે લખ્યાં છે. તેમ તેને અર્થ પણ તે પ્રમાણે લખ્યું છે, તે પણ બીજા ગ્રંથી અવિરુદ્ધ મળત છે.
ત0િ મે સ મહાયુમિને પાસ પૂર્ણ ૨૭૦ इमाई दश महासुमणाई पस्सइ ।
મહાવીરચરિયું, પૃ. ૧૫૫
For Private and Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયાને ઉપસર્ગ ચાર ગતિસ્પ સંસાર સમુદ્રને તરશે. કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થશે. નિર્મળ યશ કીર્તિ મેળવશે. સિંહાસનમાં બેસી દેવ મનુષ્યની પરિષહ્માં
ધર્મ કહેશે. સ્વનિશાન્સનું મહત્વ :
ભારતીય શાસ્ત્રોમાં સ્વપ્નશાસ્ત્ર પણ એક શાસ્ત્ર મનાય છે. અષ્ટાંગ નિમિત્તવિદ્યા પિકી આ પણ એક વિદ્યા છે. ભારતીય તમામ દર્શનના અનુયાયીઓની તેમાં હજારો વર્ષોથી દઢ શ્રદ્ધા છે. તેથી તે વિષે અનેક ગ્રંથ અને માન્યતાઓ જૂના સાહિત્યમાં મળી આવે છે. લગભગ અઢારમી શતાબ્દિ સુધીના સંખ્યાબંધ મહાપુના જન્મ આદિ પ્રસંગે સ્વપ્ન આવવાની વાતે ઠેર ઠેર મળે છે. યુરોપ અને અમેરિકાના વામમાં પણ સ્વપનશાસ્ત્રને એક સ્થાન મળી ગયું છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી પિતાને ઉદરમાં ઉત્પન્ન થતાં જે ચૌદ સ્વપ્નાં માતાને આવ્યાં હતાં, તેનું માહાત્મ તે જૈનોએ ખૂબ વધારી દીધું છે. ફળ ક્યારે થવું જોઈએ?
આ દશ સ્વપ્નાં ભગવાનને બે ઘડી રાત બાકી રહેતાં આવ્યાં છે. સ્વપ્નશાસ્ત્રના શ્લોક કહે છે કે જે સ્વપ્ન રાત્રિના પહેલા પહેરમાં આવે, તેનું ફળ એક વર્ષમાં, બીજા પહોરનું ફળ છે મહિનામાં, રીજાનું ત્રણ મહિનામાં અને ચોથા પહેરમાં આવેલાનું
रात्रेश्वतुषु यामेषु दृष्टः स्वप्नः फलप्रदः। मासादशभिः षड्भिस्त्रिभिरेकै केन च क्रमात् ॥
For Private and Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયક્ષને ઉપસર્ગ ફળ એક મહિનામાં, બે ઘડી રાત્રિ અવશિષ્ટ રહે ત્યારે દશ દિવસમાં અને સૂર્યોદય સમયે આવ્યું હોય તે તેનું ફળ તરતજ થાય છે.
આ હિસાબ પ્રમાણે જૂઓ તે મેહનીય કર્મને નાશ, દશાંગીની રચના, કેવળજ્ઞાન વિગેરે ફળ મહાવીર ભગવાને દીક્ષા લીધી તેજ વર્ષે મળવું જોઈતું હતું, કેમકે આ બનાવ તેજ વર્ષે બન્યો છે, પણ તે પછી તે લગભગ બાર વર્ષે મેહનીય કર્મને નાશ વિગેરે ફળ મળ્યું છે. તે આ કાયડાનું સમાધાન કેવી રીતે કરવું, એ સવાલ છે. બીજી વાત એ છે કે ભગવાનને ઉપરા ઉપરી દશ સ્વMાં આવ્યાં. સ્વપ્ન– શાસ્ત્રના કથનથી ઉપરા ઉપરિ સ્વપ્નાં માળાન' કહેવાય છે, અને માળાસ્વપ્નનું ફળ મળતું નથી, અર્થાત્ તેવાં સ્વનાં નિરર્થક હોય છે. જ્યારે ભગવાનને તે બધુંય ફળ મળ્યું છે. એ બેને ખુલાસે, સ્વપ્ન વિદ્યાને ઉંડાણથી અભ્યાસ કરનાર કરશે તે તે વધારે ઉચિત થશે. હું તે તરફ તેના જાણકારોનું સમાધાન કરવા ધ્યાન ખેંચુ છું. ઉત્પલ પંડિત
આ દશ સ્વપ્નમાં આવ્યા પછી સૂર્ય ઉગતાં બધા લેકે ભગવાન મહાવીરને કુશળક્ષેમ જોઈ રાજી થયા. આશ્ચર્યમાં પડ્યા કે અહોભાગ્ય છે કે આજે આ દુષ્ટ યક્ષથી ભગવાન બચી ગયા. ત્યાં “ઉત્પલ ૨ નામને એક સ્વપ્નવિદ્યાને પારંગત પંડિત આવી ભગવાનને કહેવા લાગે કે આપ તે તેનું ફળ જાણે છે. પણ હું યે વિદ્યાદ્રારા જાણું
१-मालास्वप्नाऽह्रिदष्टश्च तथाऽऽधिन्याधिसंभवः मलमूत्रादिपीडात्थः स्वप्नः सर्वो निरर्थकः॥
સુબોધિકા ટીકા. ચોથું વ્યાખ્યાન ર–આ ઉ૫લ, પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સાધુઓની પાસે સાધુ થયો હતો, પણ પાછળથી તે સંયમ છોડી પરિવાજિક થયો
For Private and Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૂલપાણિયક્ષને ઉપસ છું. માટે આપની આગળ કહું છું. એમ કહી તેણે રખાનું ફળ કહી સંભળાવ્યું. ચોથા સ્વપ્નાનું–બે માળા દેખી તેનું—-ફળ તે (ઉત્પલ) જાણી શક્યો નહિ, ત્યારે તેનું ફળ મહાવીર ભગવાને તિજ કહ્યું કે – - "हे उप्पल ! जणं तुमं न याणासि, तण्णं अहं दुबिहं સTrumદ્ધિ પH grow” શ્રાવક અને સાધુ એમ બે પ્રકારે ધર્મની પ્રરૂપણ કરીશ. સ્વનાં ક્યારે આવ્યાં ?
ભગવાન મહાવીરને શુલપાણુ યક્ષને ઉપસર્ગ ક્યારે થયે? દશ સ્વપ્નાં કયારે આવ્યાં, તેની સાલ સંવત કોઈ ગ્રંથમાં નથી, પરંતુ ભગવાનની દીક્ષા થયા પછી–તેજ વર્ષે એટલે કે દીક્ષા લીધી તે વર્ષના શ્રાવણ સુદિમાં આ પ્રસંગ બન્યું હશે. એ હિસાબે મહાવીર ભગવાનની ઉમર લગભગ તે સમયે ૩૧ વર્ષની હોવી જોઈએ. તેથી આ પ્રસંગ આજથી ૨૫૦૩ વર્ષ પહેલાં બને કહેવાય.
આમ શૂલપાણિ યક્ષને ઉપસર્ગ અને પ્રભુ મહાવીરનાં દશ સ્વપ્ન વિષે ટૂંકમાં વિચાર કર્યો છે. ભગવાનના જીવનની દરેક ઘટના ઉપર વિસ્તારથી નિષ્પક્ષ-ગંભીર પદ્ધતિથી ચર્ચા થવાથી તેમાં ઘણે પ્રકાશ થશે. ભગવાન મહાવીરનું એક આદર્શ ચરિત્ર તૈયાર કરીને જગત સમક્ષ મુકવામાં, ખરેખર, એ પ્રભુની પરમ ઉપાસના રહેલી છે.
હતા, છતાં જૈનધમ ઉપર તેની અટલ શ્રદ્ધા હતી. તે અષ્ટાંગ નિમિત્ત વિદ્યામાં નિષ્ણાત હતા, એમ ગુણચંદ્રસૂરિ લખે છે; ___ तस्थ य उपल्ला नाम परिवायगो पासजिणतित्थपूवपडिवन्नसामन्ने। भोमुप्पायसुमिण तलिक्खअंगस लक्खणवजणरूपअगणमहानिमितसत्यपरमत्थ. વિયાળા મહાવીર ચરિત્ર પૃ. ૧૫૩. મહાવીર ચયિ અને હેમચંદ્રાચાર્યના દશમા પર્વમાં લખ્યું છે “ઉત્પલ પહેલાંથી જ ત્યાં આવી પહોંચ્યો હતો.
For Private and Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૪૧ : મારવાડનું એક પ્રાચીન નગર
બા હ ડ મે ૨ સંસારની દરેક વસ્તુ ઉપર સમયને પ્રભાવ પડે જ છે. આજે કલકલ નદોથી ગાજતું શહેર કાલે ઉજ્જડ વેરાન બનીને સ્મશાન જેવું થઈ જાય છે. જ્યાં માનવીને અવાજ સરખો પણ સાંભળ મુશ્કેલ હોય તેવું નિર્જન એકાંત વન, શહેર બની જાય છે. પૂર્વ દેશની રાજધાની સમી રાજગૃહી, ચે પાપુરી, તક્ષશિલા વગેરે નગરીઓ આ વાતના બેલતા પુરાવા રૂપ છે. અહીં આપણે આવી જ—જેને ભૂતકાળ અને ભવ્યતાથી ભરેલે છે–એક નગરી પરિચય કરીશું.
કરાંચીના શ્રી જૈન સંઘની વિનતિથી પૂજ્યપાદ શ્રી વિદ્યાવિજ્યજી મહારાજ આદિની સાથે કરાંચી તરફ વિહાર કરતાં અમે તા. ૨૮-૨-૩૭ ના દિવસે બાડમેર (Barmer ) પહોંચ્યા. આ બારમેર જોધપુરથી સિંધ હૈદ્રાબાદ જતી (જે. આર) રેલ્વેનું સ્ટેશન છે. અહીં આવ્યા પછી અમારા જાણવામાં આવ્યું કે ઘણાં વર્ષો પહેલાં, આ બાડમેરથી
૧ જન સત્યપ્રકાર ૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૭૬
બા હ ડ મે રૂ લગભગ ૧૪ માઈલની દૂરીપર, “બાહુડમેર” નામનું એક મોટું અને અતિ સમૃદ્ધ શહેર હતું. તે શહેરને નાશ થયા પછી એ જ (બરમેડ) નામનું નવું ગામ વસાવવામાં આવ્યું હતું. ઐતિહાસિક સાધના આધારે આ “બાડમેર” શહેરની વિશેષતા મને જણાઈ અને સાથે સાથે આ ગામની સાથે સૈારાષ્ટ્ર તેમજ ગુજરાતને પણ સાથે સંબંધ હતો એમ જણાયું, એટલે મારું મન તે પ્રાચીન શહેર તથા વર્તમાન બાડમેર સંબંધી લખવા પ્રેરાયું.
પ્રાચીનતાના પુરાવા:
નામ બાડમેરનું નામ પ્રાચીન શિલાલેખ, પટ્ટાવલીઓ અને બીજાં પુસ્તકોમાં “બાહભેર” કે “બાહભેર નગર તરીકે જોવામાં આવે છે. આનું નામ “બાહરમેર” શા ઉપરથી પડ્યું. તે સંબંધી ઐતિહાસિક પ્રમાણ મને મળ્યું નથી. પણ બાહડ એ પ્રાકૃત શબ્દ છે અને તેને સંસ્કૃત ભાષામાં “વાગભટ અર્થ થાય છે, અને
એ” શબ્દ તે નગર અથવા ગામની સાથે લગાડવામાં આવે છે કે જે નગર અથવા ગામ પર્વતોથી ઘેરાયેલું-પર્વતોની વચમાં હોય, પર્વતની ટેકરી ઉપર હોય અથવા તે પર્વતની તળેટીમાં વસેલું હેય. એટલે આને કોઈને કોઈ પ્રકારનો સંબંધ વાગભટની સાથે જોઈએ એમ લાગે છે. જે વાગભટના નામ ઉપરથી આ ગામ વસ્યાનું આપણને જણાય છે તે વાગભટ સંબંધી કશી માહિતી આપણને મળતી નથી. ગુજરાતના સોલંકી રાજાના એક મંત્રીનું નામ વાગભટ હતું, જે ઉદયન મંત્રીને પુત્ર થત હતો. અજમેર અને મારવાડના બીજા રાજાઓને જીતવામાં તેણે ઘણે સારો ફાળો આપે હતું,
૧. જુઓ વાગભટ્ટાલેકર, હેમચંદ્રનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ વગેરે.
For Private and Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા હ ડ મે ૨ એમ “પ્રબંધ ચિંતામણિ” વગેરે ગ્રંથોથી જાણી શકાય છે. આ અથવા બીજા કોઈ “બાહડ”ના નામથી આ ગામ વસ્યું હશે.
બાહડમેસ કયારે વસ્યું તે સંબંધી માહિતી પણ મને મળી નથી. છતાં તપાસ કરતાં જણાય છે કે બારમી સદીમાં તે આ નામનું નગર હૈયાત હતું જ. આ વાત નિમ્ન કેટલાંક પ્રમાણેથી સાબિત થઈ શકે એમ છે –
(૧) વિધિપ (અંચલગચ્છ) ની મેટી પઢાવલી જે ગુજરાતીમાં છપાએલ છે, તેમાં લખ્યું છે કે-“શ્રી જયપ્રભસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૦૦૭ માં ભિન્નમાલમાં પરમાર વંશના રાઉત સેમકરણજીને તેના વંશજો સહિત પ્રતિબધી જૈન બનાવ્યા. વિ. સં. ૧૧૧૧માં મુગલોએ આ ભિન્નમાલને નાશ કર્યો ત્યારે તેના સેમકરણના) વંશના રાય બગા' ભિન્નમાલથી નાસીને બાડમેર ગયા. ત્યાં પરમાર વંશને દેવડ રાજા, હતો.”-(પૃ. ૨૦૪)
(૨) ઉદ્ધરણ નામને એક મંત્રી વિઠમની તેરમી સદીમાં થઈ ગયે. તે જૈન ધર્મ પાળનારે હતો. તેના પુત્ર કુળધરે બાહડમેમાં વાતારા નામનું જૈનમંદિર બનાવ્યાને ઉલેખ શ્રીક્ષમાલ્યાણકૃત ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલીમાં મળે છે.'
આ ઉલ્લેખ એટલું તો નિશ્ચિત કરે છે કે બાહડમેર વિ. સં. ૧૧૧૧ પહેલાં વસ્યું હતું.
१. उद्धरणमंत्री सकुटुम्बः खरतरगच्छीय श्रावकश्च बभूव । तस्य च कुलधरनामा पुत्रो जातः, येन बाहडमेरूनगरे उत्तुंगतोरणप्रासादः कारितः
ખરતરગચ્છની અપ્રકાશિત પદાવલી, પ. ૧૨
For Private and Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
આ હે ડ મે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૦૮
પ્રાચીન ખાહડમેરની હાલત :
અત્યારનું બાડમેર કે જ્યાં જોધપુર સ્ટેટના હાકેમ રહે છે, તેનાથી બાર-ચાદ માઇલ દૂર નૈઋત્ય ખુણામાં એ પ્રાચીન ગામ વસેલુ હતુ. સિધ હૈદ્રાબાદ રેલ્વેના જસાઇ ( Jasai ) રટેશનથી લગભગ ચાર્ માઇલની દૂરી પર આ ગામ વસેલું હતું. સોલકીઓની આબાદીના કાળમાં આ નગર ઉન્નત દશામાં હતું, અને વીરતા, ધનિકતા અને દયા માટે દૂરદૂર સુધી પ્રખ્યાત થયું હતું. ત્યાં અનેક જૈન અને વૈદિક મિશ હતાં. પાઠશાળાઓ અને બીજી પરોપકારી સંસ્થાએ ખારમેરની કીર્તિમાં વધારા કરતી હતી. અનેક જૈનાચાર્યો અને શ્રીમન્ત શ્રાવકાથી એના ઇતિહાસ ઉજ્જવળ બનેલા છે. પણ કાળાંતરે એની પડતી થઈ અને અત્યારે તેને લોકો “જૂના” નામથી ઓળખે છે. નકશામાં પણ એના ‘જાના’” તરીકે ઉલ્લેખ થાય છે.
પ્રાચીન કાળની પોતાની અનેક ભવ્યતાને પેાતાના પેટાળમાં સમાવી દઇને ધ્વસ્ત દશામાં પડેલા આ નગરને જોવાની અમારી અભિલાષા થઇ. એટલે તિહાસના વિષયમાં રસ લેતા વિર્ય પૂજ્ય જય'તવિજયજી મહારાજ તથા શ્રીમાન વિશાળવિજયજી મહારાજની સાથે હું તા.૬-૩-૩૭ ના દિવસે ‘જસાઇ” થી “જૂના’' ગયો. કુદરત માતાએ ઘડેલી પહાડની ઉંચી ઉંચી દીવાલા આ નગરના કિલ્લાનું કામ કરે છે. પ્રવેશ કરતાં પ્રારંભમાં જ્યાં ઉંચાઇ આવે છે ત્યાં પત્થરને કાટ અનેલા છે. કહેવાય છે કે આ કાટના ચારે બાજુન ઘેરાવેા દશ માઇલો છે. ગમે તેવા બળવાન શત્રુ પણ સહેલાઇથી પ્રવેશ ન કરી શકે એવી સુરક્ષિત જગ્યાએ આ નગર વસેલુ હતુ. પ્રાચીન પુરાવાઓ, લોકાકિત અને શિલાલેખો ઉપરથી જણાય છે કે છેક મધ્યકાળ (સત્તરમી સદી) સુધી આ નગર સમૃદ્ધ દશામાં હતું.
For Private and Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા હ ડ મે રૂ
૨૭૯
કહેવાય છે કે આ નગરમાં ૧૪૦ કુવા હતા, અને અનેક જાગીરદારોનાં મકાને એની શોભામાં વધારે કરતાં હતાં. અત્યારે પણ આ મકાનોનાં ખંડેરે માર્ગમાં જોવામાં આવે છે. આ ગામને નાશ થવાથી એ બધા જાગીરદારે અત્યારે ચેવટન, દુધવા વગેરે ગામોમાં ચાલ્યા ગયા છે; એવી બાતમી એક માલા નામને ભીલથી અમે મેળવી શક્યા.
ભૂતકાળમાં અનેક જૈન અને વૈદિક મંદિરમાંના માત્ર બે જ મંદિરે–તે પણ ભગ્ન અવસ્થામાં-બચવા પામ્યાં છે. આમાંનું એક જમીનથી ઘણું ઊચું અને મને હર છે. બીજું નાનું મંદિર છે. તેની નિર્માણકળા અને મજબુતાઈ જેવા યોગ્ય છે. શ્રી ક્ષમા કલ્યાણની પટ્ટાવલીમાં લખ્યું છે કે- ઉદ્ધરણ મંત્રીના પુત્ર કુળધરમંત્રીએ બાહમેરમાં તૂતોduriાર (જિન મંદિર) બનાવ્યો હતે.” સંભવ છે તે ઊંચા ટેકરા ઉપર આવેલું આ મેટું મંદિર હેય. તેને સમય લગભગ વિ. સં. ૧૨૨૩ને છે. વિ. સં. ૧૩પરને તે તેમાં શિલાલેખ પણ છે. આ મંદિરમાં કુલ પાંચ શિલાલેખે છે, જે ઈતિહાસપ્રેમી પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજે ઉતારી લીધા છે. આ બને મંદિરની વિસ્તૃત હકીકતવાળે એક લેખ તેઓ લખવા ધારે છે.
આ મંદિર ઉપરાંત કેટલાંક જૂનાં કુવા, વાવડી, તળાવ, ખાળ, દરવાજા, કેટ, ભાંગેલાં મકાનો વગેરે પણ આ નગરની પ્રાચીનતા બતાવે છે. કહેવાય છે કે “કિરાડ” (જેને સંસ્કૃતમાં પહેલાં “કિરાતપ” કહેતા હતા તે) અને બાડમેર (“જાના) લગોલગ વસેલાં હતાં. આસપાસનાં તૂટેલાં મકાને ઉપરથી કલ્પી શકાય છે કે લગભગ
એક વર્ષ પહેલાં પણ આ સ્થળ લેકેથી આબાદ હતુ, ધીરે ધીરે આ વસ્તી પણ પહાડની બહાર “પતરાસર વગેરે ગામમાં જઈ
For Private and Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮૦ .
બા હ ડ મે ૨ વસી. “જૂના” પાસે એક “નવાજૂના” નામનું ગામડું છે. જૂના માંથી નીકળેલા લે કે આ સ્થળે વસ્યા એટલે તેનું “નવાજૂના” નામ પડ્યું. “જાના” અત્યારે સાવ વેરાન હાલતમાં છે. બાહડમેરને શાસક : અંતરાવ સાંખલે :
અહીં તપાસ કરતાં કેટલાક દુકાઓ અને વાતોથી એમ જણાય છે કે અહીંયા પહેલાં “અંતરાવ સાંખલે” રાજ્ય કરતા હતા. મને લાગે છે કે –“સાંખલા” એ પરમાર રાજપુતની એક શાખા છે. આ અંતરાવ સાંખલે પ્રતાપી રાજા હતા. બાવન રાજાઓ અહીંના રાજાની આજ્ઞામાં રહેતા હતા. તેને પ્રતાપ શત્રુઓને ભયભીત બનાવતા હતા.
કહેવાય છે કે–મંગલ નામને એક બારોટ એક વખત ગિરનારના સજા કવાટ પાસે પહોંચે. બારેટે કરેલી સ્તુતિથી રાજા પ્રસન્ન થશે અને બારેટને ઈનામ માગવાનું કહ્યું. એટલે તેણે રાજાની પાઘડીની માગણી કરી. રાજાએ એને સમજાવવા પ્રયત્ન ક કે “હે બારોટ તમે તે બધાને નમસ્કાર કરનારા સ્થા, અને મારી પાઘડી એવી રીતે નમતી રહે એ કેમ પાલવે ? માટે તમે બીજું જે કંઈ ઈષ્ટ હોય તે માગો.' પણ બારોટ એકને બે ન થશે અને એ પાઘડી પહેરીને કોઈને પણ પિતાનું મસ્તક નહિ નમાવવાની શરતે તેણે પાઘડી દાનમાં-ભેટ લીધી.
ત્યાંથી ફરતા ફરતે બારોટ બાડમેરના રાજા અંતરાવ સાંખલા પાસે આવ્યું, અને પેલી પાઘડી હાથમાં રાખીને એણે રાજાને પ્રણામ ર્યા. કેધિત થયેલા રાજાએ એમ કરવાનું કારણ પૂછતાં એણે હકિકત કહી સંળળાવી. ગુજરાતના રાજાની આવી કીર્તિ અંતરાવ સાંખલાને અસહ્ય થઈ પડી. એણે આજ્ઞા કરીને પિતાના સુજાન મહેતા નામના દિવાનની માર્કત પટ અને કુશળતાથી કવોટને બાંધી અણવ્યો, અને
For Private and Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮૧
બા હ ડ મે રૂ તેને સિંહની માફક એક પાંજરામાં પૂરીને સ્ત્રીઓ માંથી પાણી ભરવા જતી ત્યાં એ પાંજરું રાખ્યું. જતી આવતી સ્ત્રીઓ તેનો ઉપહાસ કરતી.
આ વખતે બાહડમેરમાં અમીયા નામની એક કાઠિયાવાડી બાઈ રહેતી હતી. તે પિતાના રાજાને આ ઉપહાસ સહન ન કરી શકી. પણ એકલી બાઈ અને તે પણ સુરન પરદેશમાં શું કરી શકે ? છતાં તેને આવી અપમાનજનક સ્થિતિમાંથી કવાટના છૂટકારાનો વિશ્વાસ તે હતો જ! કારણ કે કવાટ અને ઉગડાના પરાક્રમથી તે સુપરિચિત હતી.
કવાટના પાંજરે પુરાયાના વર્તમાનથી કાઠિયાવાડના વીરે ખૂબ આવેશમાં આવી ગયા. આ બાજૂ અંતરાવ સાંખલે પણ કઈ રીતે આ છે ઉતરે એવો ન હતો. સિંધ જેવા દૂરના દેશના રાજાને હરાવ એ સહેલું ન હતું. આ પ્રસંગ માટે મેવડી થવા માટે પણ કોઈ તૈયાર ન હતું. છેવટે કવાટના ભાણેજ ઉગડાએ એ કામ માથે લીધું.
સિંધમાં એકંદરે વરસાદ ઓછો પડે છે અને તેથી ત્યાં ઘણીવાર દુકાળ પડે છે. તે વખતે ત્યાં દુકાળ પ્રવર્તતો હતો અને જાનવરો માટે ઘાસની બહુ જ તંગી જણાતી હતી. આ પરિસ્થિતિને પિતાના માટે લાભ લેવાને ઉગડાએ વિચાર કર્યો. તેણે પાંચસો ગાડાં ઘાસનાં ભર્યા અને એ દરેક ગાડામાં ઘાસની અંદર પિતાના શુભટને સંતાડી રાખ્યા. અને તે બધાં ગાડાં લઈને બાહરમેરમાં આવી પહોંચે. અણીને વખતે આવી મળેલા આટલાં બધાં ઘાસનાં ગાડાંથી લેકે ઘણા રાજી થયા. ઉગડાએ તેમાંથી છુટક ઘાસ વેચવાની ના કહી અને રાજા અને બધા અમલદારો એક સ્થાને ભેગા મળીને જે ભાવ નક્કી
૧ કાઈ કહે છે કે તે રાજ કવાટની બહેન થતી હતી.
For Private and Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૨
આ હુ ડે મે રૂ
કરે તે ભાવે બચે ઘાસ એકી સાથે વેચવાનું કહ્યું. લોકોને ઘાસની ઘણી જ જરૂર હતી, એટલે એની શરત કબુલ રાખવામાં આવી અને રાજા અને બધાય અમલદારા ભાવ-તાલ નક્કી કરવા માટે ભેગા થયા.
પોતાને જોતા લાગ આવી પહેાંચેલા જોઇને ઉગડાએ પોતાની સાથળ ઉપર ત્રણ થાપ મારીને સધૃત કર્યાં એટલે યિારથી સુસજ્જ થયેલા બધાય સુભટો બહાર કુદી પડયા અને શત્રુ ઉપર તૂટી પડયા. રાજા અને તેના માણસો શસ્રહીન હતા એટલે તેઓ આ સાવ અકલ્પિત આક્રમણના પ્રતીકાર ન કરી શકયા. જોતજોતામાં સાતસો સાંખલા રાજપુતા અને બીજા ૧૫૦૦ રાજકર્મચારિયો ખપી ગયા.
આવેશમાં આવેલું સૈન્ય જ્યારે રાજાની પાછળ પડયું ત્યારે તેની રાણીઓ ઉગડાને વિનવવા લાગી કે
सात सो मार्या सांखला, पन्दर सो परधान एक मत मारे मारो अंतराव सांखलो, तने उगे जेरी आण ॥
[ હે ઉગડા, તે સાતસો સાંખલા રાજપુત અને ૧૫૦૦ અમલદારાને મારી નાખ્યા છે. હવે તું એક મારા અંતરાવ સાંખલાને ન મારીશ : તને સૂરજદેવની આણુ છે. ]
આથી ઉગડાએ અંતરાવને માર્યાં નહીં, પણ બાંધી લીધા. કાઠીઆવાડી વીરેનું આ પરાક્રમ જોઇને પેલી અમીયા ખીજી બાઇને સાધતી ખેલી ઉદ્દી
जुवा जोवणहारीओ गोखे काढा गात । अमीया कहती हैंसथी, उगडेो आयो आज ।
[હૈ ચાવનવતી સ્ત્રીઓ, ગાંખમાંથી બહાર મઢુ કાઢીને આજે ઉગડા આવ્યે છે, તેને (જરા) નિહાળેા ! ]
For Private and Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા હ ડ મે રૂ.
૨૮૩
छाती उपर छेलडो, सर उपर वाट ।
कवाट उठ मुजरा करे, तो लाजे गढगिरनार ॥ [ કવાટને નમાવવા માટે તેની છાતી ઉપર મણીલું મૂક્યું અને માથા ઉપર થઈને લેકે જવા આવવા લાગ્યા. છતાં જે કવાટ ઉઠીને પ્રણામ કરે તે ગિરનારને ગઢ લાજી મરે ! ]
सूरज पच्छीम उगसी, भायंगम न झेले भार ।
कवाट उठ मुजरो करे, तो लोजे गढगिरनार ॥ - કવાટ જે ઉડીને પ્રણામ કરે તો ગઢગિરનાર લાજી મરે, તે સૂર્ય પશ્ચિમમાં ઉગે અને તે શેષનાગ પિતાને ભાર ઉપાડ બંધ કરે (પૃથ્વી રસાતલ જાય. ) ]
શત્રુનું બળ જોઈને છેવટે અંતરાવે નમતું આપ્યું અને કવાટે તેને બંધનમુક્ત કર્યો. પછીથી પણ અંતર કવાટને નમાવવા ઘણું ફાંફાં માર્યા પણ એ વીર અણનમ જ રહ્યો.
આ કથાનક, અમે “જૂનામાં રહેતા જુદા જુદા લેકના મોઢેથી સાંભળ્યું હતું, તેવું અહીં ઉતાર્યું છે. આમને સત્યાંશ તે બારીક શોધખોળ પછી જ મળી શકે. છતાં આ પ્રદેશમાંના જૈન, બ્રાહ્મણ રાજપુત, જાટ, ભીલ વગેરે જાતિના નાના મોટાં લેકમાં આ કથા પ્રચલિત છે, એ વાત તે સ્વીકારવી જ જોઈએ. એટલે એમાં અમુક અંશે ઐતિહાસિકતા જરૂર છે. કાઠીઆવાડની વીરગાથા સમી આ કથાની શોધ થાય તે જરૂર ઘણું જાણવાનું મળી શકે ! અસ્તુ.
જૂના બાડમેરથી લગભગ ૧૦ માઈલ અને સિંધ તરફ જતી જોધપુર રેલવેના ખડીન (Khadin) સ્ટેશનથી લગભગ ૩ માઈલની
For Private and Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮૪
બા હ ડ મે રૂ દૂરીપર, અત્યારના હાથમાં ગામની પાડોશમાં એક રિાષ્ટ્ર નામનું પ્રાચીન ગામ છે. આ જેવા માટે અમે (હું અને ઈતિહાસ પ્રેમી શ્રી જન્તવિજયજી મહારાજ આદિ) તારિખ ૭–૩-૩૭ના દિવસે ગયા હતા. અહીં સુંદર શિલ્પકળાના નમુના સમાં પાંચ આલીશાન મંદિરે છે. તેમાંનું મોટું મંદિર જે મહાદેવનું મંદિર છે–તેમાં રંગમંડપમાં પેસતાં ઉત્તર દક્ષિણમાં ચાર શિલાલેખે છે આ શિલાલેખ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે ત્યાંના રાજા મહારાજા કુમારપાળની આજ્ઞામાં હતા. આમાં ગુજરાતના કેટલાક સેલંકી વંશના રાજાઓનાં, મહારાજા કુમારપાળ સુધીનાં નામે પણ આપેલાં છે. તે વખતે ગિરનારનું રાજ્ય પણ કુમારપાળની સત્તા નીચે હતું પરમારની પડતી:
જૂના બાડમેરમાં પરમાર (સાંખલાઓ) નું રાજ્ય ક્યાંથી ક્યાં સુધી રહ્યું હતું, તેની પાકી માહીતી આપણને મળતી નથી. પરમારનું બળ ઓછું થતાં તેમને હરાવીને ચૌહાણએ તેના ઉપર પિતાની સત્તા જમાવી. બાડમેરને પહેલે ચૈહાણ રાજા મુદાજી કે મુંડાજી થયો.
રાવળ મલ્લીનાથજી એક વીર ક્ષત્રિય હતા. તેમના પુત્ર માંડલિકજીની દષ્ટિ બાહુડમેર ઉપર પડી. લાગ મળતાં મુદાજીને મારીને માંડ
૧ આ મંદિર અને શિલાલેખ વિષે સમય મળતાં હું જૂદો લેખ લખવા પ્રયત્ન કરીશ.
૨ આ માટે જુઓ “સિદ્ધરાજ જયસિંહે શું કર્યું ” શીર્ષક મારો
લેખ,
For Private and Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ હુ ડ મે રૂ
૧૮૫
લિકજીએ માડમેરને કબજો લીધે. પણ રાજગાદી ઉપર પાતે ન બેસતાં પોતાના ભાઇ રાવત હુકાજીને બેસાર્યાં. કહેવાય છે કે મુંડાજી અને માંડલિકજી સાળે અનેવી થતા હતા.
બાહડમેનો નાશ;
સદાય ઉન્નત દશા ક્રાની કાયમ રહી છે? માડમેરુ ઘણાય કાળ ખૂબ જાહોજલાલીભરી દશામાં રહ્યું. આ જાહેોજલાલી દરમ્યાન તેના વિનાશને નેતરે એવા કેટલાય દોષો ધીમે ધીમે સ ંચિત થતા જતા હતા. ધીમે ધીમે કુસંપ, અભિમાન અને ઇર્ષ્યાના અંકુરા દેખા દેવા લાગ્યા. છતાં દુનિયાના કહેવા પ્રમાણે તે જાણે કાઇ અકળ દેવી કારણે જ બાડમેરનું પતન થયું હોય એમ લાગે છે. કહેવાય છે કે ધલીમલ નામનો એક સાધુ પોતાના શિષ્ય સાથે એટલામાં રહેતે હતો અને જૂના ખાડમેર અને કર્તવસન (કિરાડુ) ગામમાંથી ભિક્ષા લાવીને પોતાને નિર્વાહ કરતા હતા. આમ રાજ રાજ ભિક્ષા આપતાં લેાકા કંટાળવા લાગ્યાં. ધીમે ધીમે ભિક્ષા બંધ થવા લાગી. માત્ર એક કુંભારે જ ભિક્ષા આપવાનું જારી રાખ્યું. આ વાતની ખબર પડતાં ધ્રુધલીમલને ગુસ્સો વધી ગયા અને તેણે શાપ આપ્યો કે જૂના સવ જૂના | પટ્ટન સવ રૂદન આ શાપથી જૂના બાડમેર અને તેથી દસ માઈલની દુરીપર આવેલું કિાડુ જે તે વખતે શહેર હાવાથી પટ્ટન (પત્તન) કહેવાતું, તે બન્ને ગામ તારા જ થઈ ગયાં.
ભારતનાં અનેક ગામેાના નાશની પાછળ આવી જ કેટલીક દંતકથાઓ અને દૈવી કલ્પનાએ સાંભળવામાં આવે છે. પણ અત્યારના યુગ તેને માનવા તૈયાર નથી. વળી વલ્લભીપુરના નાશની પણ આવી જ દંતકથા પ્રસિદ્ધ છે. શુ ધલીમલ જેવા માણસા ગામના નાશ કરવાના જ ધંધા લઇ બેસતા હશે? વળી ઉપરના વાકયમાં “જાના”
For Private and Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮૬
બા હ ડ મે રૂ આપેલ છે, જેનો અર્થ બાહુડમેર કરવામાં આવે છે. પણ પિતાની આબાદીના કાળમાં બાહડમેર “જૂના” તરીકે કેવી રીતે પ્રસિદ્ધ થઈ શકે? “જૂના એ તે નવાને આપેક્ષિક શબ્દ છે, એટલે નવું બાહમેર થયા પહેલાં એના અસ્તિત્વની કલ્પના કરવી એ પણ હાસ્યાસ્પદ છે. આ દંતકથામાં “ના” (બાહડમેર) અને પદ્દન (કિરાડુ)ની વાત –હકીકતે–એટલી બધી સેળભેળ કરી દેવામાં આવી છે કે તેને વિવેક કરવાનું કાર્ય દુષ્કર છે. ઈતિહાસના ઊંડા અભ્યાસીઓ આ બાબત
શેધ કરે તે જ કંઈ બુદ્ધિગમ્ય વાત મળી આવે !
પ્રાચીન બાડમેર વિષે આટલું જ લખી હવે નવા બાડમેરવર્તમાન બારમેર વિષે કંઈક લખવા પ્રયત્ન કરાશે.
For Private and Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૪૨: માલાણી નું મુખ્ય ગામ
બા મે ૨
પ્રાચીન બાડમેર ' ના સંબંધમાં લખ્યા પછી નવીન બાહડમેર કે જે હાલ બાડમેરના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, તે વિષે લખવા એટલા માટે પ્રેરાય છું કે તે પ્રાચીન નગર (બાડમેરૂ)ની બીજી આવૃત્તિરૂપ આ ગામ વસ્યું છે અને બીજી પણ કેટલીક વિશેષતાઓ છે.
એ તે મેં મારા પૂર્વના લેખમાં જ લખી દીધું છે કે બાડમેર યા બારમેર ત્યાં છે કે જયાં Barmer જોધપુર હૈદ્રાબાદ રેલ્વેનું રટેશન છે અને ત્યાં હાકીમ સાહેબ વિગેરે છે.
ઉત્પત્તિ પ્રાચીન બાડમેરને નાશ થયા પછી કેટલાંક વર્ષો બાદ આ ગામની ઉત્પત્તિ વિ. સં. ૧૮૦૧ માં રાવત રતાછ હાર થઈ છે એમ
જૈન, ભાવનગર, ૬ જુન ૧૯૩૭
For Private and Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮૮
બા ૩ મે ૨
માને છે, પણ મને લાગે છે કે તે વાત ખોટી છે; કેમકે બાડમેરમાં અત્યારે જે જૈન મંદિર છે, તેના પાટડા ઉપર અઢારમી સદીની પહેલાંના લેખ કેરેલા છે, એનું મને આછું સ્મરણ છે.
બાડમેરના શાસકે અને મલ્લિનાથજી રાવત રતાળ મારવાડનાં ધર્મપ્રેમી મલ્લિનાથજીના પુત્ર હતા. મલ્લિનાથજી એક પ્રતાપી મારવાડના ધર્મભત રાજા હતા. તેમના નામથી બાડમેર-બોલેતરાની આસપાસના પ્રદેશનું નામ માલાની પ્રદેશ પડ્યું છે જે વર્તમાનમાં એ નામનું એક પરગણું છે. મલ્લિનાથજીનું મૃત્યુ તિલવાડા માં થયું હતું. ત્યાં રાજ્ય તરફથી તેમનું સમાધિમંદિર બન્યું છે અને ગુજરાતી ફાગણ મહિનામાં ત્યાં દરવર્ષે મેળો ભરાય છે, જેમાં હજારે ઢેરેની ત્યાં લેવડદેવડ થાય છે. કહેવાય છે કે તે મેળામાં જોધપુર રાજ્યને એક લાખ રૂપીઆની આવક થાય છે. ખાસ રેલ્વેનું નવું સ્ટેસન ઉઘડે છે. સ્પેશીયલ ટ્રેન ડે છે. દૂર-દૂર દેશના લેકે ઢેર ખરીદવા તથા વેચવા આવે છે.
મલ્લિનાથજીને રાવત રતા સિવાય બીજા છ પુત્રો હતા. એટલે બાડમેર વસ્યું ત્યારે સને તેમાં ભાગ રહે. તે બધાને પરિવાર વધતો ગયો. જેમ ચારણમાં તેના ઉત્તરોત્તર તમામ સંતાન પ્રમાણે એક વસ્તુનો ભાગ મળે છે તેમ આ લેકમાં પણ છે.
ત્રણસે માલીક! અત્યારે બાડમેરની આવક ત્રણ (૩૦૦) જાગીરદાર વહેંચી લે છે, અર્થાત્ બાડમેર ગામના ત્રણ સો જાગીરદાર છે. તેમાં પાંચ મુખ્ય છે. પ્રજા કે સરકારની સાથે કઈ પણ કરારનામું થાય ત્યારે
માં બધાયની સહી થાય છે. એ પાંચના ઠેકાણને કેટડી કહે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ ડ મે ર
૨૮૯
કોટડી બાડમેરમાં છે. તે જાગીરદારોનાં નામ આ પ્રમાણે છેઃ હીરરસ હજી, સાહેબાજી, કૃષ્ણજી, પખાજી, ખીમજી, આ ગામના મેાટા જાગીરદાર શ્રીમાન્ હીરસે હજી છે. તેમને “ રાવત નું ટાઇટલ છે. તેમના ભાગ બે આની છે. જેની વાર્ષિક આવક પંદર હજાર રૂપીઆ થાય છે. બાકીના જાગીરદારોને તો પેઢી દર પેઢી સતાનના ભાગ વહેંચતાં કાને એક આના, અર્ધો આના કે પા આને માંડમાંડ ભાગમાં આવે છે; એટલે તેમને હિ તી આવક છે; છતાં તે આડમેરના જાગીરદાર કહેવાય છે. પાતાના ખર્ચ જેટલી પણ આવક નહિ મળવાથી સાંભળવા પ્રમાણે ઘણા ખરા જાગીરદારે પોતાની હવેલી છે!ડી ગામડામાં વસવા લાગ્યા છે. કેટલાક તે ટોર ચરાવે છે. આ બધા જાગીરદારાની હવેલી ( મકાને ) માડમેર ગામની લગેોલગ પહાડની ટેકરી ઉપર બનેલી છે, જે જે મોટા જાગીરદાર છે, તેની ઊઁચી જમીન ઉપર અને તેમનાથી ઉતરતાની ઢાલ ( ઉતાર ) માં-નીચલી ભૂમિ ઉપર હવેલી અનુક્રમે બનેલી છે. જેથી પોતાની હવેલી ઉપરથી ગામની તમામ હકીકત જોઇ શકાય, આ પહાડને અહીં ગઢ કહે છે. આ ગઢ ગામની પશ્ચિમ દિશામાં છે. કહેવાય છે કે પહેલાના સમયમાં જેસલમેર વિગેરે તરફથી લોકા યા ફાળે લુટવા બાડમેર આવતાં, તેમને દૂરથી આવત જોઇ માડમેરના જાગીરદારા ચેતી જતા અને તેમના સામને કરતા હતા યા ભાગી જતા. અમે એવુ પણ સાંભળ્યુ છે કે પહેલાના સમયમાં આ લાકા ( જાગીરદારા ) ગઢ ઉપર રહી દૂર-દૂરના વટેમાર્ગુઓને જોઇ તેમને લુટવા માટે શસ્ત્રસજ્જ થઇ જતા હતા અને તેમની મિલ્કત લૂંટી પોતાના ગઢ ઉપર આવતા.' આ વાતમાં કેટલી સત્યતા છે તે કહી શકાય નહિ, પણ પહેલાં આ રેગીસ્તાન પ્રદેશમાં લુટો બહુ થતી. લોકો ત્રાહી ત્રાહી પોકારતા. અત્યારે તે રાજ્ય અને સમયના પ્રભાવથી ચાર ડાકુ લુંટારાનો નામના પણ ભય રહ્યો
*
For Private and Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા ૩ મે ૨ નથી. જે સિંધીઓ (ઘણે ભાગે સીધી મુસલમાનો) સરહદ અને આખા ય જોધપુર, સીહી રટેટમાં લેકેને ક્રરતાપૂર્વક લૂંટતા, તેઓ પણ હવે તે સખ્ત દંડની પદ્ધતિથી શાન્ત થયા છે. અત્યારે જ્યાં જેપુર અને સિંધની હદ છે, ઘેર રેગીસતાન છે, ત્યાં પણ ગઢડાથી
કરેપાર સુધી ચેરને મુદ્દલ ભય રહ્યા નથી. બાડમેરના પહાડ ઉપર બનેલ મકાનને સીન બહુ સુંદર દેખાય છે. આ પહાડ કાંકરા અને તુટેલા પત્થરને શુષ્ક છે.
બાડમેરનાં મેટાં ઠેકાણું બાડમેર પરગણામાં મોટાં ઠેકાણું પાંચ છે. તેનાં નામ આ છે૧ જસેલ, ૨ સણાદરી, ૩ બાડમેર, જગુડા અને ૫ નગર, આ પાંચે ઠેકાણાંના જાગીરદારે સેનાનવીસ (પગમાં સોનું પહેરવાની સત્તાવાલા) છે. જસેલ તથા સીણદરીને જાગીરદારોને અરવલ'ની પદવી છે. “ગુડા” વાલાને “રાણુને ખિતાબ મળેલ છે. નગર અને બાડમેરના જાગીરદારોને “રાવત’ને ઇલકાબ છે. આમાં ત્રણમાંથી મોટું ઠેકાણું જમેલ છે. (આ ગામ બાલેરાથી લગભગ બે ગાઉ દૂર છે ) જસેલની વાર્ષિક આવક સીતેર હજારની છે. નગરની આવક ચાલીશ હજારની છે. તે સિવાય બીજા ત્રણ ઠેકાણની સીરે હજારની વાર્ષિક આવક થાય છે. આ પાંચમાંથી ચાર ઠેકાણાની સત્તામાં સીત્તેર સીત્તેર ગામ છે. જ્યારે નગરની સત્તા હેઠળ ચાલીસેક ગામ છે. આ પાંચ ઠેકાણામાં સૌથી મોટું આબાદગામ બાડમેર છે; કારણ કે રેલ્વે સ્ટેશન અને હાકેમ વિગેરે ઓફીસરે આ ગામમાં છે.
બાડમેર ઉપર આક્રમણ સંવત ૧૮૮૯ માં બ્રિટિશ ગવર્મેટની ફેજે આવી બાડમેરને લૂંટયું હતું અને બાડમેરના કેટલાક જાગીરદારે-સરદારને પકડી, કાઠીયાવાડમાં
For Private and Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ ૩ મે ૨
૨૯૧
રાજકોટ લઇ જઇ નજરકેદ રાખ્યા હતા. કચ્છ-ભુજના દયારે જમાનત આર્મી તેમને છેાડાવ્યા હતા. કહેવાય છે કે તે વખતે ખાડમેરના જાગીરદારો મેટીક લુંટફાટ બહુ કરતા, એટલે તેમના ઉપર આક્રમણ કરવામાં આવ્યું હતું. હવે પછી લુંટફાટ નહિં કરવાનું કબુલાવી, જમાનત લઇ તેમને સરકારે છુટા કર્યાં હતા. જાગીરદારોએ બ્રિટિશ સરકારને અરજ કરી કે આ પરગણાની આવક જોધપુર રાજ્ય લે છે તે અમને મંજૂર નથી તેથી બ્રિટિશ સરકારે એવું નક્કી કર્યું કે ફાજલની રકમ સિવાય આ જાગીરદાર પાસેથી જોધપુર રાજ્યે ક પણ ન લેવું. આ બાબતનું કરારનામું રીતસર થયું. સંવત ૧૮૮૨માં બાડમેરના જાગીરદારે જોધપુર રાજ્યને વાર્ષિક છ હજાર (૬૦૦૦) રૂપીયા ફાજલના આપવા એવુ નક્કી થયું અને બાડમેર (માલાની) પરગણું. બ્રિટિશ ગવમેન્ટ પોતાના હાથમાં કર્યું. કહેવાય છે કે અત્રેના જાગીરદારો લુંટફાટ બહુ કરતા, તેથી તેમનું દમન કરવા આ પરગણુ અંગ્રેજ સરકારને સાપવામાં આવ્યું હતું. સ ંવત્ ૧૮૯૨. માં ફરી જોધપુરની સત્તા નીચે આવી ગયું. અ ંગ્રેજ સરકારે તે વખતે કરારનામુ કાળ્યુ કે અમારી સંમતિ વગર જોધપુર સ્ટેટ અહિંના જાગીરદારો ઉપર કાઇ નવે! કર નિહું નાખી શકે. અને અમારા જૂના કરારનામામાં ફેસલા છે તે બધાય માન્ય રાખવા. આ પ્રાન્ત જોધપુરના અમલમાં ફરી લાવવામાં કહેવાય છે કે સર્ પ્રતાપસિ ંહજી (જોધપુરના મહારાજા) ની હોશીયારી હતી. તે સંબંધમાં એક મારવાડી કવિતા અમને મળી છે તે આ છે:
અગ્રેજોને આપ
વિધવિધ રાજી રાખીયા, માલાની પાછી લીની, માત લહે। પરતાપ. ૧ અર્થાત્ અંગ્રેજો વિગેરે બધાયને યુતિથી સમજાવી પ્રતાપસિ હજીએ માલાની પરગણું કે જેમાં ખાડમેર વિગેરે સાડાપાંચસો ગામે છે તે
For Private and Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૦
આ ડ મે ૨
પાછું મેળવ્યું. અત્યારે માલાની પરગણામાં ૧૫૫ ગામા કહેવાય છે, પરન્તુ સન. ૧૯૩૧ ના સેનસસ રિપોર્ટમાં પાંચસો ત્રણ જ
ગામ
લખ્યા છે.
બાડમેરની આબાદી
સંવત્ ૧૯૧૩ સુધી બાડમેર મીકીહુવાથી કચેરી સુધી વસેલુ હતું. જોધપુરની રેલ્વે પહેલા માલોતરા સુધી નીકલી હતી. પછી સંવત્ ૧૯૫૬ માં ડે હૈદ્રામાદ સુધી થઇ, એટલે બાડમેર તે રેલ્વેનું મેહુ સ્ટેશન થયું. કરાચી જવાના રસ્તા હોઇ, તેમ સિંધમાં વ્યાપારી અને આવજાવની પ્રવૃત્તિ હાઇ જોધપુર સ્ટેટને રેલ્વેમાંથી લાખોના લાભ થાય છે. બીજા ઘણા સ્ટંટ કરતાં જોધપુર સ્ટેટ રેલ્વે વિસ્તારમાં આગળ પડતો ભાગ લીધો છે. સત્તર સૌ માધ્ધના વિસ્તારમાં જોધપુર રેલ્વે ફેલાએલી છે, જેની કુલ આવક એક કરોડ રૂપીયાની કહેવાય છે અને હજી નવી સર્વે કચ્છ સુધી થઇ રહી છે. બાડમેરમાં વ્યાપાર વધવાથી તેમ હાંકેમ વિગેરેની એડીસા થવાથી અત્યારે બાડમેર દે સ્ટેશન સુધી વસેલું છે. અત્યારે બાડમેરની વસ્તી ૪૦૦૦ ની છે, જેમાં મુખ્ય વસ્તી આસવાલ જૈનો અને જોષીની છે. એસવાલ જૈના બધાય શ્વે. મદિરમાર્ગી છે, જેમનાં ચારસો ઘર છે. તે સિવાય અગરવાલ મહેસરી પણ છે, જોષી બ્રાહ્મણનાં ત્રણસો ઘર છે.
બાડમેર ( માલાની ) પરગણા વિષે
બાડમેરમાં મુસલમાનની વસ્તી ઓછી છે, પરન્તુ તે (માલાની) પરગણાના ગામામાં ઘણે ભાગે મુસલમાન જ ભર્યાં છે. કારણ કે ખાડ મેરનું માલાની પરગણુ સિંધની પાસે છે. ગઢડા સુધી છે અને સિંધમાં જ્યાં જુએ ત્યાં મુસલમાન જ ભર્યાં છે; બલ્કિ ઘણાં ગામાના નામે પણ મુસલમાની છે. આખા માલાની પરગણામાં સન ૧૯૩૧ ની
For Private and Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મા ડ મે
૨૯૩
ગણનાનુસાર કુલ ૧૭૮૪૩૮ મનુષ્યા નેધાયા છે. આ પરગણાના કુલ ૫૦૩ ગામડાં છે. કહેવાય છે કે જોધપુર સ્ટેટમાં સો કરતાં મેહુ પરગણું આ (માલાની) છે. આ પ્રાન્તના તમામ ગામા જાગીરદારોના છે, ફકત એક જ ગામ ‘નેતરાડ' ખાલસાનું છે. આ પરગણાના લેકામાં વિદ્યાને પ્રચાર હુ જૂજ છે. તેમના વેષ, ભાષા અને સંસ્કૃતિમાં આધુનિક સંસ્કૃતિની અસર બહુ જ ઓછી થવા પામી છે. તેઓ શરીરે અડ્ડાકટ્ટા, નીડર અને પાકા સ્વધર્મનીષ્ટ છે. આશ્ચર્ય છે કે આફ્રીકા જેવા જંગલી પ્રદેશમાં પણ જે સાઓએ પોતાની મેહક પદ્ધતિથી બીજા ધર્મવાલાને હારા ઇસાઇએ બનાવી લીધા છે, તે 'સાએ પણ આ પ્રાંતમાં જરા પણ ફાવ્યા નથી. મમશુમારીમાં ૫૦૩ ગામમાં તેમની મનુષ્ય—સ ંખ્યા ફકત ચાર ( ૪ ) ની નોંધાએલી છે. તે પણ આડમેરમાં કાઇ બહારના નોકરીયાત હશે. તેવી જ રીતે સ્થાનકવાસી અને તેરાપંથી લોકો ઘણી કાશીશ કરે છે; છતાં બાડમેરના લોકાને પોતાના મતમાં લગીરે પણ લઇ શકયા નથી, એ બાડમેરના અને તેના વતનીઓની નૈતિક દૃઢતા સૂચવે છે.
આ ડ મે ૨ ની વસ્તુ આ
બાડમેર પરગણામાં ખત્રી રંગારા લોકા ધણા છે, જે હિન્દુ અને મુસલમાની પદ્ધતિનાં કપડાં બનાવવાનું તથા રંગવાનું કામ કરે છે. આ પરગણામાં ઘઉં, ઘી, ગુંદ, ઉન અને બાજરાની ઉપજ મેટા પ્રમાણમાં થાય છે. લાખો રૂપીયાને માલ પરદેશ જાય છે. તે સિવાય આ પરગણામાં મુલતાની માટી, પેટ્રોલ સાફ કરવાની માટી, મેટ અને પત્થરોની મોટી મેરી ખાણ છે, જેની મેોટી આવક જોધપુર દરબાર લે છે. તેમાંથી થોડાક ભાગનગીરદારને મળે છે. રેવન્યુ વિગેરેની તમામ આવક તો જાગીરદારો જ લે છે. જોધપુર તરફથી બાડમેરમાં વ્યવસ્થા કરવા માટે હાકીમ, પેાલીસ સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ વગેરે એપીસરા
For Private and Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા ૩ મે ૨
હંમેશા રહે છે જેનો ખર્ચ જાગીરદારો પાસેથી લેવાય છે. અમે ગયા તે વખતે બધાય ઓફીસરે પૂજ્ય મહારાજ પાસે આવ્યા હતા, તે વખતે બાડમેરમાં હાકેમ સાહેબ વગેરે લગભગ આઠ નવ ઓફીસર બધાય એસવાલ જૈને હતા-છે. જોધપુર, ઉદયપુર, જયપુર અને સીરેહી વિગેરે રાજપૂતાના સ્ટેટનાં નાના મોટા દરેક ખાતામાં જૈનેની જ સંખ્યા વધુ રહેતી હતી. જો કે છેલ્લા સૈકામાં તે સંખ્યામાં ઘણે ઘટાડે થયો છે, છતાં હજુ ય ઉદપુર અને જોધપુર
સ્ટેટમાં જૈને રાજકાર્યમાં આગળ પડતે સારે ભાગ લઈ રહ્યા છે. બાડમેરના હાકેમ સાહેબ શ્રીયુત મગરૂપચંદજી ભંડારી એટલા બધા સહદય, કાર્યકુશલ, શાંત અને પ્રામાણિક છે કે જેમને માટે આખાય સ્ટેટમાં તમામને માન-ગીરવ છે. તેમને લાંચ ખાવાની બાધા છે. સત્તાને મદ અંગથી પણ તેમનામાં દેખાતું નથી. કહેવાય છે કે તેમના જેવા ગુગલ હાકેમ આખા મારવાડ રાજ્યમાં ફક્ત એક જ છે. આ લેખની પંક્તિઓ લખતી વખતે અમને ખબર મલે છે કે તેઓ હવે છ હાકેમના ઉપરી સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ થયા છે. આ તરક્કી તેમની પ્રામાણિક્તા અને કાર્યકુશળતાને આભારી છે.
બાડમેરમાં ઓફીસરો લગભગ બધા ય શિક્ષિત, રાજાપ્રજાહિતૈષી અને ઉત્સાહી છે. પૂજ્ય મહારાજજીનાં. અને મારા પાંચ ભાષણમાં બાડમેરના તમામ એકીસર અને પ્રજાજનેએ બહુ જ ઉલટથી ભાગ લીધે હતે.
સ્થાને બાડમેરમાં જૈન મંદિરે પાંચ છે. તે સત્તરમી સદી પહેલાંના હોય તેમ તેના શિલાક્ષરથી લાગે છે. તેમાં અંચલગચ્છનું મંદિર બહુજ ઊંચુ-પહાડની ટેકરી ઉપર ગામમાં છે. તેના ઉપરથી આખાય ગામને
For Private and Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા ડ મે ૨ સીન સાફ દેખાય છે. જોષી, અગરવાલના મંદિર પણ છે. તે સિવાય બાબા ધુંધલીમલનું મંદિર, જાની બોલિંગ વિગેરે સ્થાને જોવા લાયક છે. યતિ શ્રી નેમિચંદ્રજીની લાયબ્રેરી કે જેમાં હસ્તલિખિત અને છાપેલ એક હજાર લગભગ પુસ્તકે છે, તે પણ સારી છે. માલાની પરગણામાં જૈનનું તીર્થ “નાકોડા” (નગર) છે અને વૈષ્ણવોનું ખેડ પ્રસિદ્ધ તીર્થ છે.
પરગણુનાં ભાષાવેષ-રિવાજ
બાડમેરની ભાષા, બાલેરા સુધીની મારવાડી કરતાં પણ જુદી પડે છે. તે ભાષામાં હકાર ઘણે ભાગે આવે છે, જેથી ભાષામાં ભયંકર દઢતા આવે છે. જેમ “જાય છે' ના બદલે ‘જાહે,' “જુવે છે ના બદલે *જુવે છે બેલે છે. અહીંની ભાષામાં સીધી, મારવાડી અને ગુજરાતી ભાષાની અસર છે. ત્રણે ભાષાની ખીચડી થઈ છે. એનું કારણ એ છે કે માવાડ રાજ્યનું તે છેલ્લું શહેર છે. સિંધના કિનારા ઉપર આવ્યું છે અને થરપારકર લાને ઘાટ પ્રદેશ પણ બાડમેરની પાસે છે.
થરપારકર જીલ્લામાં ગુજરાતની સમીપસ્તાથી ગુજરાતી ભાષા–વેષરિવાજની ઘણીખરી અસર છે. ન્યુ છે૨ Chore ગામ કે જે સિંધનું ગામ છે, ત્યાં સુધી ગુજરાતી ભાષા સરકારી સ્કુલમાં ભણાવાય છે, ત્યાં કન્યા અને છોકરાઓ પાંચમી ગુજરાતી સુધી ભણે છે, અને ચિપડા વિગેરેમાં ગુજરાતી મિશ્રિત લખે છે. હું બાડમેરમાં બોલાતી ભાષાના કેટલાક શબ્દો અહીં લખું છું, જેથી માલુમ પડશે કે તેમાં કઈ કઈ ભાષાની અસર છે.
For Private and Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૯૬
બા ૩ મે ૨ ગુજરાતી
બાડમેરી–ઘાટી દેખે છે
જવે છે શું કરે છે
તું કિ કરે ? શું કામ કરે છે ?
કી કામ કરે છે ? અમારે
અમારે છે નહી
છે નહી દેશે લેજે
લેવજે પડયા છે
પડ્યા છે તમને
તમોને તમારી પાસે
તમે પાસે અમારા કામના નથી
અમારા કામરા નથી ઘાટી પ્રદેશ ગઢડા પછી શરૂ થાય છે. બાડમેરમાં માતાને બાઈ પણ કહે છે. આ શબ્દ સીહીસ્ટેટના રા–મગરા પરગણાને મળતો છે. ત્યાં પણ માતાને બાઈ કહી બેલાવે છે.
બાડમેરમાં પી વિભક્તિ માટે અણુ પ્રત્યય લગાડે છે. કોઈના પિતાના નામ સાથે આ પ્રશ્ય ખાસ લગાડાય છે. જેમ અમલખચંદજીના પિતાજીનું નામ ભેજા છે, તે અમોલ ખચંદ ભોજાણી કહેવાશે. રાજા હોય તે રાજાણી વિગેરે. રાવત હીરસિંહજીની કોટડીને રાવતા કેટડી કહે છે.
સિંધમાં બહુમાન માટે “છ” ને બદલે “સા ” લગાડે છે. જેમ મજીને મસા, ભોજાજીને ભેજાસા કહેશે. બાડમેરમાં પણ તે પ્રયોગ થાય છે.
બાડમેરના વેવમાં તે તદન વિશેષતા જોવામાં આવી. જેણે આ વેષ ન જોયો હોય તેને તે નવાઈ જ લાગે. આ તરફના ઓસવાલ, બ્રાહ્મણ પુરુષ કે સ્ત્રીઓ બીજા દેશમાં ગયા હોય તો તેમને
For Private and Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા ૩ મે
૨૯૭ તે દેશવાલા લેકવર્ણના જ ગામડીઆ સમજે. અહીં સ્ત્રીઓના વેશમાં વધારે તફાવત છે. કહેવાય છે કે આવો જ પહેરવેશ જેસલમેર તરફ પણ છે. ગાડરીયા લેકની સ્ત્રી જે બાડમેરની સ્ત્રીઓને લગભગ પહેરે છે. દરેક દેશમાં સ્ત્રીઓ પોતાની છાતીના ભાગને અને જમણા હાથને ઓઢણાથી-સાડીથી પણ ઢાંકે છે, જ્યારે આ દેશમાં છાતી ફક્ત કામલીથી ઢાંકે છે. ઓઢણાથી જમણા ખભા હાથ તથા છાતીને નાની મોટી કોઈ સ્ત્રીઓ ઢાંકતી નથી. અહીંને સ્ત્રી પુરૂષો બહુ જ મજબુત, સાદા, મહેનતુ અને તેથી નિર્દોષ હોય છે. તેઓ ઘણે ભાગે સેનાના દાગીના પહેરતાં નથી, તેમ ફેશનથી અપૃષ્ટ છે. પિતાના પ્રદેશમાં જ વ્યાપાર-ધંધો કરી ગુજરાન કરે છે. આ બાજુના ઘણાખરા ઓસવાલ જેને તથા બ્રાહ્મણો પણ ઉંટને ભાડે લઈ જવાનો તથા ખેતીને ધંધો કરે છે. તેમનામાં ધાર્મિક જ્ઞાન કશું ય નથી, પરંતુ ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા પાકી છે.
રેગીસ્તાન બાડમેરની ચારે બાજુ રેતીને પ્રદેશ રેગીસ્તાન આવે છે. બકે જે રસતે અમો સિંધમાં આવ્યા છીએ, ત્યાં તે લગભગ દોઢસો માઈલ સુધી તે એક પછી એક રેતીને મેટા મેટા પહાડે વીસ માઈલ સુધી ઉત્તર દક્ષિણમાં ઊભા છે. તેની ઊંચાઈ સીતેર સીતેર ફુટની હોય છે. આ પ્રદેશમાં પણ બસો હાથ ઊંડુ દવાથી મળે છે, તે પણ ખારૂં. લેકે દશ દશ માઈલ સુધી પાણી ભરવા જાય છે. ઢેરેની તે બહુ જ કરૂણ દશા છે. કઈ કઈ ઠેકાણે તે ત્રણ ત્રણ દિવસે પણ ઢેરેને મુશ્કેલીથી ભાગે પાણી પીવાનું મળે છે. માણસને પણ ભિખારીની માફક આજીજીથી સ્ટેશન ઉપર અમેએ પાણીની ભિખ માગતા જોયા. આ દશ્યથી અમારાં નેત્રોમાં પાણી આવી જતું, છતાં કોઈ કોઈ વાર તેમને જોઈતું પાણું નહોતું મળતું. રેલ્વેના રસ્તા
For Private and Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૯૮
બે ડ મે ૨
' છે.
ઉપર કેટલેક ઠેકાણે સારા કૂવા છે, પણ તે રેવાળાઓએ હાથમાં કર્યા છે, એટલે તેને લાભ રેલ્વેના મુસાફરો સિવાય કોઈને આપવાની સત્તાવાળાઓની મનાઈ છે. છતાં દયાળુ હૃદયવાલા સ્ટેશન માસ્તરે પિતાથી બની શકે એટલી માણસોને પાણી પાવાની મદદ કરે છે. ઠેઠ સુધી આ લાઈનમાં સ્ટેશન માસ્તરે ૯૫ ટકા જેઘપુર રટના ડે દયાળુ અને સર્જન છે.
અહીં બે વર્ષથી દુકાળ છે, તેથી રેગીસ્તાનના માણસે અને પશુ -પક્ષીઓને બહુ ત્રાસ છે. હજારો ર તે મરી ગયાં છે. જોધપુર અને બ્રિટિશ સરકારે આ તરફના લેકે માટે સાધને પૂરાં પાડવામાં બહુ જ કૃપણુતા દેખાડી છે. રેગીસ્તાન પ્રદેશ લગભગ સવાસથી દેઢ માઈલ રેલના રસ્તે છે. આ પ્રદેશમાં જ્યાં જુઓ ત્યાં રેતીની રેતી છે. ઝાડનું નામ પણ નથી. આ તરફ વિહાર કરતાં અમોએ બાડમેરથી છેર સુધી દોઢ માઈલમાં એક પણ ભેંસ જોઈ નથી. બળદ પણ બહુ ઓછા જ છે. અહીં હળ પણ ઉટથી ખેડે છે અને કેશમાંથી પાણી ય ઉટદાર કઢાય છે. ગાડા-ગાડી ચાલતા નથી. આવી ભયંકર દશા છે. રેગીસ્તાનના લેકે પણ બહુ ભયંકર છે. વાત વાતમાં ખૂન કરે છે. દરેક માણસ પાસે કુહાડે તે હેય જ. જરીક કાંઈ ગરમાગરમ વાત થઈ કે તરત જ કુહાડે માથામાં મારે છે. આ તરફના લેકે સેંકડે નેવું ટકા મુસલમાન હશે.
છેર પછી રેગીસ્તાન સાફ બંધ થાય છે
આ લેખમાં બાડમેરની હકીકત લખવામાં, બાડમેરની હકુમતમાં નોકરી કરતા પ્રાંતિજવાલા ભાઈ રતિલાલ કેશવલાલે મને માહિતી પૂરી પાડી છે, માટે તેમને ધન્યવાદ આપવાનું હું ભૂલીશ નહી.
For Private and Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
<<
www.kobatirth.org
: ૪૩ :
अर्हन्ता भगवन्त इन्द्रमहिताः
૧
पद्यना कर्ता कोण ?' ાળ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧ આત્માનંદ પ્રકાશ, પૃ. ૩૪, અંક ૯,
ઘણાંખરાં પદ્યો કે ગ્રંથાની ઉત્પત્તિ કાઇ ખાસ પ્રસંગેા ઉપર થયેલી હોય છે, તેથી તેવા કાવ્યેામાં શબ્દ અને અર્શી બન્નેની આકર્ષકતા પ્રાય કરીને સારી હોય છે, તેમ તેની પ્રસિદ્ધિ પણ લાંબા ક્ષેત્ર-કાલ સુધી થાય છે. આપણામાં “ અર્દન્ત મવન્ત મુન્દ્ર માંતા...” એ પદ્ય ઘણા સાધુશ્રાવક, પુસ્ત-સ્ત્રીને આવડે છે, ને નવી પ્રજા તે કંઠસ્થ કરી મંદિરમાં દર્શન સ્તુતિ પ્રસ ંગે લે છે. આ પદ્યમાં સરલતા બહુ છે અને પંચ પરમેથ્રીની તેમના ગુણોની સાથે સ્તુતિ છે, તે પણ તેની પ્રસિદ્ધિનુ કારણ છે, પણ આના કર્તા કાણ છે? તે લોકાને ખબર નથી. આ કાવ્યની ઉત્પત્તિ ખાસ પ્રસંગને લઈને ચાદમી સદીમાં અણહિલપુર ‘ પાટણ ’માં જિનપદ્મસૂરિથી થ છે; તે આ પ્રમાણે છે;
For Private and Personal Use Only
""
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
300 “अर्हन्तो भगवन्त इन्द्रमहिता:" पधना कर्ता कोण ?
ખરતરગચ્છની એકાવનમી પાટ માટે–શ્રીજિનપદ્યસૂરિજી થયા छे, निनो 'नदीमात्सर' वि. सं. १3८८ सुही १ થયેલ હતું. તેઓ એક દિવસ બાહડમેન વીરપ્રાસાદ (મહાવીર
१ तत्प? एकपञ्चाशत्तमा जिमपद्मसूरिस्तस्य च छाजहडवंशविभूणस्य सं. १३८९ ज्येष्ठ सुदि षष्ठया श्री देराउरपुरे ( सिंध देशभा) माइहरपालेन नन्दिमहोत्सवः कृतः । तदा तरुणप्रभाचार्यः सूरिमन्त्री दत्तः । अथैकदा श्रीगुरूभि हिडमेरूनगरे (मा उमेर) श्रीवीरप्रासादे देववन्दनार्थ आजुग्मे तदा देवगृहस्य लघुद्वारं महती च प्रतिमा विलेाक्य पंजाबदेशोत्पन्नत्वात् तदेशभाषया प्रोकतं-बुहा नंढा वसही वड्डी अंदर कयु माणीति ? अर्थदृग्वचन : प्रकटितबालमाव श्रीगुरूं प्रति पार्श्वस्थितेन विवेकसमुद्रोपाध्यायेन ' मौनं कुरू,' इति प्रोक्त ततो व्याख्यानादिस्थिति प्रवर्त यता तेनेोपाध्यायेन सार्धं श्रीगुरूवो गूर्जरदेशे आगताः । तत्र पाटणपाचे सरस्वतीनदीतटे रात्रौ स्थिताः। पर तदानीं गुरूचेतसि इयं चिंता समुत्पन्ना। प्रभाते संघाने अनया भाषया कथं व्याख्यानं करिष्ये ? अथवं चिन्तयतां गुरूणां भाग्येनाधरातिसमये सरस्वति नद्यधिष्ठात्री सरस्वती देवी प्रादूर्भूय इत्थं वर दत्तवती:-भोः स्वामिन् ! वं संघाने यन् किमपि वक्ष्यति तद्वचः सकलजनमनाहारि भविष्यति । ततः प्रभाते संघाग्रे श्रीगुरूभि, स्वयमेव 'अहेन्तो भगवन्त इन्द्रमहिताः इत्यादि' नवीनोत्पादित काव्येनोपवेशा दतः ।।
क्षमाकल्याणकनी पट्टीवली पृ. १२ ૨ આ “બાહડમેર” માલાની પરગનામાં સિંધના નાકા ઉપર હતું, પહેલાં તે મોટું શહેર હતું. અત્યારે તે નાનું થઈ ગયું છે. જસાઈ સ્ટેશનથી તેત્રીસ માઈલ દૂર છે. તેને ના કહે છે. બાડમેર નષ્ટ થયા તેનાથી ૧૪ માઈલ દૂર “બાડમેર” વસ્યું છે. તે વિષે હું લેખ લખવા વિચાર કરે છું. (લેખ આમાં આપવામાં આવ્યો છે. સં.)
For Private and Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"अर्हन्तो भगवन्त इन्द्रणहिताः' पधना कर्ता कोण ? .. સ્વામીના મંદિરમાં) આવ્યા ત્યાં મૂલમૂર્તિ બહુ જ મોટી હતી, અને મંદિરનું દ્વાર નાનું હતું. તે જે જિનપધરિ પંજાબી હોઈ કરી પોતાની ભાષામાં બોલ્યા કે “સુહા નંઢા વાદી ઘણી રર વધુ માળિ? આનો મતલબ એ થયો કે દરવાજે તે નાનો છે અને મુક્તિ મેટી છે, તે આમાં કેમ આવી હશે? પંજાબી ભાષાના ઉચ્ચારથી લેકિોમાં તેમની હાંસી થવાના કારણે વિવેકસમુદ્ર ઉપાધ્યાયે જિનપધરિને મૈન રહેવા સૂચવ્યું. તેથી તેમને ખોટું લાગ્યું. તેઓ ત્યાંથી ગુજરાતમાં પાટણ આવ્યા. શુદ્ધ ભાષામાં વ્યાખ્યાન કરવાની શક્તિ નથી, એથી તેમના મનને ચિંતા થતી હતી. સરસ્વતિ ધ્યાનથી તે સરસ્વતિએ જિનપધરિની સામે પ્રત્યક્ષ થઈ વ્યાખ્યાન માટે વરદાન આપ્યું. સવારે તેમણે કહ્યું કે આજે તે હું વ્યાખ્યાન કરીશ. બીજી સાધુએ મશ્કરી કરવા લાગ્યા. લેકમાં (બાહડમેરની જેમ) યદા તદt (પંજાબ) બેલવાથી હાંસી થશે, એવો ભય તેમને બતાવવામાં આવ્યો. જિનપદ્મસુરિએ કહ્યું કે ગુરુકૃપાથી સારું થશે. એમ કહી પાટણના ઉપાશ્રયની પાટ ઉપર તેઓ વ્યાખ્યાન આપવા બેઠા. બધાયને કૌતુક હતું કે આજે કેવું વ્યાખ્યાન કરશે ? સરસ્વતીના સ્મરણથી જિનપાસૂરિએ તેજ વેળાએ નવીન કૃતિથી “મન્ત મવત જમતાઃ વિજ્ઞાશ્વ નિક્રિશિતા............ આવા પદ્યથી મંગલાચરણ કરી સુંદર છટાથી વ્યાખ્યાન કર્યું. સભાને પોતાની કુશલતાથી મંત્રમુગ્ધ કરી નાંખી. જેને બધાય જડ–મુખ સમજતા હોય તે પણ પિતાના પુસ્માર્થથી કેટલી સફળતા મેળવી શકે ? દરેક મનુષ્ય આશાવાદી થઈ પિતાની શક્તિને વધારે તે વિજયી થઈ શકે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
: ૪૪ :
૧
ખામણી ડાક
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગત વર્ષમાં અમેએ મેવાડમાં વિદ્વાર (મુસાફરી) ખૂબ કર્યાં હતા. મેવાડ એક પુણ્યદેશ છે. હજારો વર્ષનાં પ્રાચીન માલિક પુસ્તકામાં તેના ગૌરવની ગાથાઓ-પવિત્રતાનાં સૂક્તો લખેલાં જડે છે. મેવાડે ઘણા ભારતીય રીતિરિવાજોને ઉપજાવ્યા છે, પામ્યા છે અને સુરક્ષિત રાખ્યા છે. સીમાયિા વગેરે વંશના ક્ષત્રિયાએ અને ભામાશાહ વગેરે જેવા નરવર સવાલ જૈનેએ મેવાડમાં યુદ્ધવીરતા અને દાનવીરતાનાં પરમાણુ ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યા છે. અત્યારે જો કે મેવાડની સ્વતંત્ર સત્તા પરદેશી સત્તા હેઠળ દબાઇ ગઇ છે અને દિવસે દિવસે દખાતી જાય છે, છતાં હજી ય ‘માંગ્યું તૂટયું તે પણ ભચ'ની કહેવત મુજબ મેવાડમાં જૂના રિવાજો, વેશે, ઘરેણાં, વહેમ, શસ્ત્ર, શાસ્ત્રો, વસ્ત્ર, વસ્તુ, મદિરા, મકાને અને ધર્મભાવનાએ બીજા દેશો કરતાં વધુ પ્રમાણમાં અમારાં જોવામાં આવ્યાં છે.
૧ કૌમુદી, દીવાળી અંક ૧૯૬૩,
For Private and Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા મ ણ
છે કે
૩૦૩
આ સ્થળે મેવાડમાં ચાલતી દેશી પદ્ધતિની ભારતીય માણસની માલિકીની ડાક (પિસ્ટ ઓફિસ) ને પરિચય આપવા ચાહું છું. આશા છે કે વાંચીને તેમાંથી નવું જાણવાનું મળશે.
કંપનીનું રાજ્ય ત્યારે ભારતમાં આવ્યું-જાણ્યું ત્યારે ભારત પ્રજાને પંપાળી પંપાળીને મૂષકની જેમ ફૂંકી ફકીને શાસકોએ વશ કરી. જેમ જેમ પ્રજા સહન કરતી ગઈ તેમ તેમ પ્રજા ઉપર ચારે બાજુથી મીડી-કડવી લાકડીઓ પડતી ગઈ. બ્રિટિશ પિસ્ટ ખાતાને ઉદ્દેશ સરકાર અને પ્રજાને અનુકૂળતા કરી આપવાને હોવો જોઈએ અને વ્યવહારમાં પણ તે જ છે. તેમાં કમાવાની વ્યાપારી દષ્ટિ રાખવી ઊંચત નથી. આપણે જોતાં જોતાં વીસ વર્ષ પૂર્વે પિસ્ટ કાર્ડને એક પૈસે, વરના બે પૈસા, ટેલીફ ચાર આના આપવાના હતા. અને જોત જોતામાં જેમ રૂને કે તેના ચાંદીને ભાવ સટેન્દ્રિ થાઓ વધારે તેમ પોસ્ટકાર્ડના ત્રણ પૈસા, કવરના અઢી તેલાના બે આના અને તારને તેર આના કર્યા (અત્યારે નવ આના થયા છે.) મતલબ કે દરેકમાં ત્રણ ત્રણ ગણો દર વધારી મૂકે. રજીસ્ટર-પારસલ બુક પેસ્ટ વગેરે દરેકમાં મનમા વધારો કરવામાં આવ્યો છે. ભારત દેશ ખેતીપ્રધાન છે. વ્યાપાર હુન્નરકલાથી પરવા જાય છે. થોડી નાની સંખ્યાને બાદ કરતાં ઘણે ભાગ ગરીબાટમાં સપડાએલે છે. આવી દશામાં દિવસે દિવસે વધતા પોસ્ટના દર ભારતીય પ્રજાને અસહ્ય થાય એ સ્વાભાવિક છે. તે ભાવને ઘડવા ધારાસભામાં કરો મુકાયા, વિરોધસભાઓ થઈ અને પત્રકારોએ પિતાનાં પાનાં પાનાંઓ કાચી શાહીથી ચીતર્યા; છતાં ઘટાડવાને બદલે દરમાં વધારો થતો જાય છે. આવી સ્થિતિ હિંદી સરકારનાં પિસ્ટ ખાતાની છે.
કોઈ પણ વસ્તુ હદ ઉપરાન્ત માંથી અને અગવડતા ભરેલી થાય છે ત્યારે લેકના હિત અને લાભને માટે સસ્તી અને સગવડતાવાળી
For Private and Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બા મ ણી
છે કે
વસ્તુને આવિર્ભાવ ક્યાંયને ક્યાંય થયા વગર રહેતું નથી. એ કથનાનુસાર મેવાડ રાજ્યમાં લેકની પરિસ્થિતિને પારખી એક દેશી ડાક (પિટ ઓફિસ) ખાતાની ઉત્પત્તિ થઈ.
નામ : આ પિસ્ટ ખાતાનું નામ બામણી ડાક' છે, આના ઉત્પાદક માલિક જાતે બ્રાહ્મણ-બામણ હેવાથી મેવાડી ભાષાના ઉચ્ચાર મુજબ લેકે એને બામ ડાક-બામણિયા ડાક કહે છે. કેટલાક સુધરેલા બ્રાહ્મણિયા ડાક પણ કહે છે.
ઉત્પત્તિ વિક્રમ સં. ૧૯૫૨માં સો પહેલાં આ ખાતાની ઉપત્તિ થઈ હતી. તેને લાભ મેવાડ રાજ્ય અને પ્રજા બનેને મર્યાદિત રીતે મળતું હતું. શરૂઆતમાં આ ડાકની ઓફિસે-ઉદયપુર, કપાસન, ભિલવાડા, રાજનગર, ચિત્તોડ, રાશમી, હરા, અને ઉઠાલામાં હતી. ઉઠાલા સિવાય બાકી બધાંય મેવાડના જિલ્લાનાં ગામ છે.
માલિક : જયપુરના રહેવાસી શ્રીયુત વિશ્વર દયાલના પિતાજીએ પિતાની બુદ્ધિ, કલ્પના અને જનાથી આ દેશી પિસ્ટની સે પહેલી
સ્થાપના કરી છે. સાંભળવા પ્રમાણે તેઓ મેટ્રિક લગી ભણેલા હતા. અત્યારે બીયુક વિશ્વર દયાલજી ક્યાત છે. તેમના ભાઈ પણ છે.
વ્યાપકતા : પ્રારંભમાં તે રાજ્યને દફતરો, કાગળો વગેરે જૂદા જૂદા જિલ્લાના ગામોમાં પહોંચાડવાનાં મુખ્ય ઉદ્દેશથી આની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. રાજ્યને તે પહેલાં પોતાના પગારદાર માણસો રાખી જીલ્લાઓમાં દફતરે-કાગળો વગેરે મોકલવાનું ખર્ચ તે કરવું જ પડતું હતું. તે ખર્ચને હિસાબ ગણી બામણી ડાકના માલિકને વાર્ષિક ૩૦૦૦ રૂપિયા મેવાડ રાજ્ય, પિતાના કાર્ય માટે આપવા લાગ્યું. રાજ્યનું કાર્ય વધ્યું, પિસ્ટનું ખર્ચ વધ્યું, એટલે વધારતાં વધારતાં
For Private and Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખા મ ણીડા ક
૩૦૫
રાજ્ય તરફથી આ ખાતાને મેવાડમાં પોતાની બધી ટપાલ પહોંચાડવા માટે વના ૧૩૦૦૦ રૂપિયામાં ફેંકા અપાયા.
જેમ જેમ આવક થતી ગઇ ને કલ્પના આવી, તેગ તેમ આ ખાતામાં વિકાસ-સુધારા થા ગયા. રાજ્ય અને પ્રજાની ટપાલ વધવા લાગી. લોકાનું પણ દરેક રીતે એન્ડ્રુ ખર્ચ અને એછી અગવડ હોવાથી તે તરફ મમત્વ વધ્યું.
પહેલાં આ પેસ્ટનાં આ સેટર હતાં તેને ખલે હવે વધીને ૨૦૦ ગામામાં આામણી ડાકની પેસ્ટ એસેિા થવા પામી છે. ઉદયપુર અને ભિલવાડામાં મેાટી પોસ્ટ ઓફ્સિા છે.
આવક : અત્યારે આ ખાતામાં લગભગ કુલ ૩૦૦૦૦ ત્રીસ હજારની વાર્ષિક આવક છે.
ખર્ચ : વર્ષિક લગભગ ૧૭૦૦નું છે.
વસ્તુઓના વિભાગો : ખામણી ડાકમાં જનારી વસ્તુ ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાએલી છેઃ ૧ કાગળ, ૨ રજીસ્ટર અને ૩ પારસલ.
૧ કાગળ : છૂછ્યું કે બીડેલુ કાર્ડ કે કવર, નાનું કે મોટુ, જાડું કે પાતળુ દસ તાલા સુધી વજનવાળું, લખેલા કે કારો કાગળ આમાં ગણાય છે.
૨ રજીસ્ટર : ખાસ કામના કાગળ, દસ્તાવેજ, પત્ર, સિિક્રકેટ વગેરે અધ કરીને આમાં મોકલી શકાય છે. રજીસ્ટર કરનાર ધણીને રસીદ મળે છે અને જેને રજીસ્ટર પહેોંચાડાય તેના દસ્કૃત કરાવી મૂલ ધણીને સસીદ પહેાંચાડાય છે,
For Private and Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૦૬
બા મ ણી ડાક
અથવા ઓફિસમાં રખાય છે. તે રસીદ ઉપર ઘઊંસેકર બ્રાહ્મણો યા ના મેવાડ ! હિંદીમાં
લખેલું હોય છે. કપારસલ: આમાં પુસ્તક, કાગળ, કપડાંની કોઈ પણ ચીજ જે
ભાગે તૂટે નહિ, તે અઢશેર વજન સુધી જઈ શકે છે, આની રસીદ અને નેંધ પિટઓફિસમાં રખાય છે,
સાદા કાગળોની ફક્ત સંખ્યા જ નોંધાય છે. બામણુ ડકમાં હજી લગી સેનું ચાંદી નાણું–નેટ મોકલવાની યોજના થઈ નથી.
૧ કાગળ : નાના મોટા દસ તેલા સુધી વજનવાળા લખેલા છૂટા
કે બીડેલા કાગળ કવરને દર બે પૈસા ભિલાડી અર્થાત
આપણી પાંચ પાઈ છે. ૨ રજીસ્ટર ઃ રજીસ્ટરને દર ચાર આને ચિડી અર્થાત બ્રિટિશ
અઢી આના છે. બ્રિટિશ ૧૦૦ રૂપિયા કલદાર ૧૪૦ ચિત્તડ મળે છે.) રજીસ્ટરમાં વજન દસ તોલા સુધીનું
હેય તે ચાલે, ૩ પારસલ : પાક અઢશેરેના વજન સુધી ચાર આના ચિત્તોડી
અર્થાત આપણુ અઢી આના લાગે છે. (અત્યારે ઉદયપુર
૧ મેવાડમાં ભિલવાડા નામનું એક શહેર છે. તેના નામની જૂના કાલથી ભિલાડી પૈસા ચાલે છે (મેવાડમાં)
For Private and Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૦૭
બા મ ણ ડો કે મેવાડ રાજ્યના સિક્કાનાણાને ચિડી કહે છે.
તેના ઉપર તોસ્તી ચિત્રકૂટ લખેલું છે. જે લોકે કાગળ રવાના કરતી વખતે ચાર્જના પૈસા આપે છે, તેઓ બામણ ડાકની પરિટ ઓફિસ હેય ત્યાં જઈ આપે છે. આ ખાતાના કાગળ ઉપર ભારતીય પરતંત્રતાને લીધે ખાસ સ્ટેપ-ટિકિટ નથી લગાડતા, પણ રોકડા પૈસા ઓફિસમાં આપવા પડે છે. જે કાગળ રજીસ્ટર કે પાસલ ચાર્જ આવી ગયો હોય તેના ઉપર “સુક્ષ્ય
Rાને સિકકે મારે છે. અને જેનો ચાર્જ, રવાના કરનાર વ્યકિત નથી આપતી, તેના ચાર્જના પૈસા જ્યાં કાગળ પહોંચાડાય ત્યાં તેટલા જ લેવાય છે, બ્રિટિશ ટપાલખાતાની જેમ બેવડે ચાર્જ નથી લેવા.
જયાં ક્યાં રેલ મોટરે જાય છે ત્યાં ત્યાં તો બામણ ડાક ખાતાના માણસ દ્વારા બામણ ડાક રેલ દ્વારા કે મોટરે દ્વારા જ પહોંચાડાય છે. જ્યાં સાધન ન હોય ત્યાં પિસ્ટમેને પગે ચાલીને જાય છે. મેવાડમાં રેલ અને સડકે કે મોટરો ઓછા પ્રમાણમાં છે. લોકોમાં ગરીબાદ ઘણી છે, એટલે બ્રિટિશ પિસ્ટ અને તાર ઓફિસ મેવાડ રાજયમાં બહુ જ જુજ સંખ્યામાં છે.
બ્રિટિશ પોસ્ટ ઓફિસના કાગળો (જે ઘણે ભાગે મેવાડ બહારના પ્રદેશમાંથી આવેલા હોય છે.) તે ગામડાઓમાં જ્યાં બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ પિસ્ટ ઓફિસે ન હોય ત્યાં બામણી ડાકના માણસો લઈ જાય છે, પણ તે બદલ તેમને કાંઈ મળે છે કે નહિ તેની મને ખબર નથી.
આ બામણી ડાક એક સ્વતંત્ર ખાતું છે. આમાં સરકારી સત્તા નથી. આર્થિક મૂઝવણ-મંદીના જમાનામાં મેવાડ જેવા પહાડી અશિક્ષિત ગરીબ દેશ માટે આવી સસ્તી સાદી અને સગવડતા ભરી
For Private and Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૦૮
બા મ ણી છે કે દેશી પિસ્ટ આશીર્વાદરૂપ છે. આથી લેકને બહુ સુખ સતિષ અને લાભ છે. હજી આમાં વિકાસ અને સાધનની બહુ જરૂર છે. મેવાડ રાજ્ય પણ આ ખાતાને ટકાવી રાખવા માટે ઓછું ધન્યવાદને પાત્ર નથી.
ગુજરાત, મારવાડ અને કાઠિયાવાડનાં દેશી રાજ્યના રાજવીઓ અને ઓફિસરે પિતાનાં રાજ્યમાં આવું દેશી પિસ્ટ ખાતું બેલે તે મને પૂરે વિશ્વાસ છે કે ગરીબ પ્રજા ખર્ચના બેજા અને ત્રાસથી બચી રાજાઓને સાચા દિલથી આશીર્વાદ આપે. તેમ મેવાડ કરતાં ગુજરાત-કાઠિયાવાડની કઈ બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિ આ ખાતું ખોલે તે તેમાં વિકાસ પણ બહુ સારો સાધી શકે.
મેવાડની બીજી અનેક વિશેષતાઓ પૈકી આ “બામણું ડાક ' પણ એક વિશેષતા છે. ૧
૧ કાઠિયાવાડમાં જૂનાગઢ રાજ્યમાં “સેરઠ સરકાર'નું ટપાલખાતું ઘણું વર્ષોથી ચાલે છે. બ્રિટિશ પેઠે જ તેની છાપેલી ટિકિટે વપરાય છે,
સં. કો.
For Private and Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
: ૪૫:
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મંત્રી ચાલશાહના કિલ્લાના લેખ
ગત વર્ષના ઉદયપુરના ચામાસા પછી અમને મેવાડમાં પર્યટન કરવાનું સાભાગ્ય સાંપડયું, તે પર્યટન (વિદ્વાર)માં મેવાડની સંસ્કૃતિ અને પરિસ્થિતિને ઓળખવાના સારા પ્રસ ંગ મળ્યા. મેવાડનાં લાખા અને કરોડના ખર્ચે તૈયાર થયેલાં પૂર્વકાલીન ગગનચુંબી જૈનદરા, ચમત્કારી જૈન મૂર્તિ, પહાડા, નદી અને બીજા બીજા ધર્મનાં, ને યુદ્ધનાં સ્થાને નિહાળ્યાં. સ ંખ્યાબંધ મદિરા, મૂતિઓ, ગામના દર વાજા અને તલાવ વિગેરે ઉપર લાગેલા શિલાલેખાને જોવાના, લખવાને સારો લાભ મળ્યા. કાઇ કાઇ ગામમાં સંધ અને તિના હસ્તક રહેલ પુસ્તકભ ંડારાને પણ સમયના પ્રમાણમાં તપાસવાના યોગ પ્રાપ્ત થયા. આમ પૂજ્ય મહારાજજીની સાથે મેવાડમાં વિહાર કરતાં એક આજી મેવાડની ભૂમિના આહારવિહાર વિગેરેની કારસ્તાનાં દુ:ખો અને બીજી બાજુ ઉપર્યુકત સાહિત્ય-સંસ્કૃતિની યોગ્ય જ્ઞાનસામગ્રીથી અનેક પ્રકારનો આનંદ અનુભવાયા. મનુષ્ય જેટલુ જીવે છે, જાણે છે અને
જૈન સત્યપ્રકાશ વર્ષ ૧, અંક ૧૦
For Private and Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૦
મંત્રી યાલશાહના કિલ્લાના લેખ
અનુભવે છે તેને સસ્રાંશ ભાગ પણ લખતો બોલતા નથી, અને તાજેતરમાં જેટલું લખવાનું મન હોય તે સમયના વ્યવધાનથી શિથિલ થાય છે, તે પછી બીજા કાર્યો અને વિચારો જન્મે છે, તેથી તેમાંથી પણ બહુ જ ઓછો ભાગ લખવા જેટલો ઉત્સાહ રહે છે. બીજું કારણ એ પણ છે કે પૂજ્યપાદ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજે માગી મેવાડ યાત્રા ' શિર્ષક લેખમાલા લખી છે, તેમાં મેવાડ વિષે ઘણીખરી જ્ઞાતવ્ય બાબતા લખી છે, તેથી તેની તે વાતનું ખીજા શબ્દોમાં પુનરાવર્તન કરવામાં સાર કે મહત્ત્વ નથી. તેથી ફકત શિલાલેખા વિષે જ ટૂંકમાં લખીને ઇચ્છાને સવરી લઇશ.
૧
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મારી મેવાડ યાત્રા માં મેવાડની જે જૈન પચતીર્થીની હકીકત મહારાજજીએ લખી છે, તે પાંચ પૈકી એક તીર્થ યાલશાહના કિલ્લા ” પણ છે. તે કિલ્લો નથી પરંતુ પર્વત-ટેકરી ઉપર એક આલીશાન જૈન દર્ છે, તેની ઘણીખરી હકીકત આ જ માસિકના ગયા નવમા અંકમાં પ્રકટ થઇ ચૂકી છે. તે મંદિરમાં ચારે બાજુ શ્રીજિંનેદ્રની મેરી-મનહર મૂર્તિઓ છે. તે મૂર્તિ ઉપર નીચેની પાટડીમાં મોટો લેખ કાતરેલ છે. તેના અક્ષરા સારા અને શુદ્ધપ્રાય છે. ચારે મૂર્તિ ઉપર ઘણું કરીને એક જ સરખા લેખ છે. શ્રી ઋષભદેવની એક મૂર્તિને લેખ અમે અક્ષરશઃ વાંચીને ઉતાર્યા છે, તે અહીં આપીએ છીએ:—
॥ सिद्धि श्री गणेशाय नमः ॥ स्वस्ति श्रीमज्जि - केंद्राय सिध्धाय परमात्मने धर्मचैत्यप्रकाशाय ऋषभाय
6.
૧. આ લેખમાલા અન ‘મુંબઇ સમાચાર’ વિગેરે જીંદા જીંદા ગુજરાતી પેપરેામાં છપાણી છે. આ લેખમાળા હિંદીમાં પુસ્તકાકારે પણ પ્રકટ થઈ ચૂકેલ છે.
,,
For Private and Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મંત્રી દયાલશાહના કિલ્લાને લેખ ૩૧૧ नमोनमः । अथ संवत् १७३२ वर्षे शाके १५९७ प्रवर्तमाने वैशाषमासे शुक्लपक्षे सप्तम्यां तिथा गुरुवासरे। पुष्यनक्षत्रे मेदपाटदेशे बृहत्तटाके चित्रकोटपति सीसेादीयागोत्रे। महाराणा श्रीजगतसिंहजी। तद्वंशोध्धरणधीरमहाराजाधिराजमहाराणाश्री राजसिंहजीविजयराज्ये । श्री बृहत् ओसवालज्ञातीय । सीमेादोयागोत्रे। सूरपरयाशे। साहश्री नेताजी। तद्भार्या नायकदे । तत्पुत्रसाह श्रीगजूजी। तद्भार्या गौरादे। तत्पुत्र संघवी श्रीराजाजी। तार्या रयणादे तयोः पुत्राश्चत्वारः । प्रथमपुत्र साहश्री उदाजी। तद्भार्या भावलदे। तत्पुत्र साहश्री सुंदरदासजी । तद्धार्या सौभागदे। द्वितीयभार्या अमृतदे । भ्रातृ सिंघजी। भार्या साहिबदे। पुत्र ऋषभदास । द्वितीयभार्या साहींगदे । द्वितीयपुत्रसाह श्री दुदाजी तद्भार्या दाडिमदे। द्वितीय भार्या जगरूपदे। पुत्र वधुजी। भार्या प्यारमदे। द्वितीयभार्या लहुरंगदे। तृतीयपुत्र साहश्री देदाजी। भार्या सिंदूरदे। द्वितीयभार्या कस्मीरदे। पुत्र सुरताणजी । जार्या सुणारदे । चतुर्थपुत्र संघवीश्री दयालदासजी । भार्या सूर्य दे । द्वितीयभार्या पाटमदे । पुत्र सांवलदासजो । भार्या मृगादे। समस्त परिवारसहितौ श्रीऋषभदेवजी चतुर्मुखः प्रसादः . कारित.। श्रीविजयगच्छे श्रीपूज्यश्रीसुमतिसागरसूरिजी। तत्प? श्री आचार्यश्रीविनयसागरसूरिभिः । श्रीशंडेरगच्छे भट्टारक श्रीदेवसुदरजी । श्री आदिनाथविवं प्रतिष्ठितं । शुभं भवतु ॥ कल्याणमस्तु ।
ભાવાર્થ – સિદ્ધિ-લક્ષ્મીયુકત ગણધરોને વારંવાર નમન થાઓ. સિદ્ધ ભગવાન્ અને ભદેવ તીર્થકરને અનેકવાર નમસ્કાર થાઓ. અથ વિ. સં. ૧૭૩ર વર્ષમાં, શક સં. ૧પ૯૭ના વૈશાખ સુદિ ૭
For Private and Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૧ર મત્રી દયાલશાહના કિલ્લાને લેખ ગુવારે પુષ્ય નક્ષત્રમાં મેવાડ દેશમાં મોટા (રાજસાગર નામના) તલાવની પાસે ચિતડપતિ સીદિયા ગોત્રના મહારાણાશ્રી શ્રી જગતસિંહજીના વંશને વધારનાર (શોભાવનાર) મહારાણાશ્રી રાજસિંહજીના રાજ્યમાં બૃહતસવાલ જાતિના સીસોદિયા ગેત્ર અને સૂરપર્યા વંશમાં શાહ નેતાજી થયા.
(તેમના પછી તેમના કુલમાં જે વ્યકિતઓ દયાલશાહ સુધી થઈ છે, તે આ લેખમાં લખી છે. તે કોષ્ટકરૂપમાં નીચે આપવામાં આવે છે. જેથી વાચકને તેમાં રસ-આનંદ ઉપન્ન થાય. દરેક પાની પનિઓનાં નામ તેની સાથે જ કાઉંસમાં આપેલ છે.)
નેતાજી (નાયક) ગજૂળ (ગૌરાદે)
રાજાજી (ચણાદે)
ઉદાજી (ભાવ) દુદાજી (દાડીમદે દેદાજી (સિંદદે દયાળશાહ (સૂર્યદે
૨ જગસ્પદ) | ૨ કશ્મીર) | ૨ પાટમ) બધુજી(ગારમદે ૨ બહુરંગદે) સુરતાણજી (સુણાર)
સાંવલદાસ (મૃગાદ) સુંદરદાસ (સૌભાગ્યદે સિંઘજી (સાહિદે ૨ અમૃતદે) | ૨ હિંગદે)
ઋષભદાસ
આ બધા પરિવારની સાથે (દયાલશાહ) શ્રીષભદેવજીનું ચતુમુખ મંદિર કરાવ્યું. વિજયગચ્છના શ્રીપૂજ્ય શ્રી સુમતિસાગર
For Private and Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મંત્રી દયાલશાહના કિલાને લેખ ૩૧ સૂરિના પધર શ્રીવિનયસાગરસૂરિ અને ડેરગચ્છના ભટ્ટારિક શ્રીદેવસુંદરજીએ શ્રી આદિનાથના બિબની પ્રતિષ્ઠા કરી. શુભ–કલ્યાણ થાઓ.
થાલશાહ, મેવાડના રાજા બીરાજસિંહજીના મંત્રી હતા. તેઓ બહાદુર અને સ્વામીભક્ત હતા. રાજસિંહજીએ રાજનગર ગામ વસાવી ત્યાં એક મોટું તલાવ અને તેની પાળ બંધાવી હતી. તેની પાસે દયાલ શાહે આ મંદિર બંધાવ્યું,
દયાલ શાહ એ કુલ ચાર ભાઈ હતા. તેમાંથી ત્રણ ભાઈઓને બે પત્ની હતી. દરેક સ્ત્રીઓના નામ પાછળ દે શબ્દ જોડવામાં આવ્યો છે. તે દેવીનું ટુંકુંરૂપ લાગે છે. જેમ સૂર્યદેવી, પાટદેવી.
પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર વિજ્યગચ્છ અને ડેરગચ્છના પૂજ્ય—પતિ હતા.
પ્રતિષ્ઠા સમયે દયાલશાહનું મોટું કુટુંબ મૌજૂદ હતું. અને આ મંદિરમાં ચારે બાજુ શ્રીષભદેવની મૂર્તિ હતી. એમ લાગે છે. શ્રીકેસરીયાજીના લીધે, મેવાડના વેતાંબર જૈનેની, શ્રીષભદેવ તરફ વિશેષ ભકિતપ્રીતિ છે, તેથી સેંકડે ઠેકાણે મેવાડમાં શ્રી ઋષભદેવનાં મંદિર બનેલાં છે. કહેવાય છે કે બનેડા ગામમાં પણ
૧ આ ગચ્છની ઉત્પત્તિ સાંડેરાવ મારવાડ) માં થઈ મનાય છે.
૨ કહેવાય છે કે જે વખતે જૈન દીવાન વિગેરેને મેવાડ ઉપર સારે પ્રભાવ હતો અને મહારાણાઓની જૈનધર્મ પ્રતિ સારી ભક્તિ હતી તે વખતે મેવાડમાં કોઈ પણ નવું ગામ વસે તેની સાથે ઋષભદેવનું મંદિર પણ બાંધવું એવી રાજ્યની આજ્ઞા હતી.
For Private and Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૧૪. મંત્રી દયાલશાહના કિલ્લાને દેખ ગષમદેવનું મેણું મંદિર તીર્થ સ્થાન જેવું છે અને ત્યાંના મહારાજાની તે પ્રતિ સારી ભકિત છે.
“દયાળશાહકા કિલ્લા " એ નામથી પ્રસિદ્ધ મંદિર મેવાડનું એક વે જૈનતીર્થ છે. ત્યાં ધર્મશાળા છે અને યાત્રિઓને ભાતું આપવાની વ્યવસ્થા પણ થઈ છે. માવલીથી ખારચી તરફ જતી રેવેન કાંકરેલી સ્ટેશનથી આ તીર્થમાં જવાય છે.
હવે પછી રાજસાગર નામના તલાવની પ્રશસ્તિને ઉપયેગી ભાગ આપવા વિચાર છે.
For Private and Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૪૬ :
અણહિલ્લપુર-પાટણને ભૂતકાળ
તેની સ્થાપનાથી ચિદમી સદી સુધીના ઇતિહાસ
ઉપર દૃષ્ટિપાત
પાટણનું મહત્વ ભૂતકાળની દષ્ટિએ ઘણું ધ્યાન ખેંચનારૂં છે. ઈતિહાસ જાણનારાઓ માટે પાટણને ઈતિહાસ ઘણે રસપ્રદ છે. વાર્તા નેવેલેના સિને પાટણે અનેક કથાઓની, વાર્તાઓની અને આશ્ચર્યોની ભેટ કરી છે. સાહિત્યપ્રેમીઓને પાટણે અખૂટ સાહિત્યભંડારો આપ્યા છે, જે અત્યાર લગી જૈનેએ સાચવી રાખ્યા છે, અને શિલ્પપ્રેમીઓને માટે પાટણે અનેક મૂર્તિ, મંદિર અને બીજી ઈમારતને અસ્તિત્વમાં આપ્યાં છે. આમ અનેક રીતે અનેક પ્રકૃતિના માણસને પાટણ રસ ઉત્પન્ન કરે છે,
૧ પ્રજાબંધુ, ૫. ૩૮, અંક ૧૯ો.
For Private and Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૧૬ અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ
ચાવડા વંશના રાજાઓની રાજધાની ઘણાં વર્ષો પહેલાં ભિન્નમાલ (શ્રીમાલી મારવાડમાં હતી. વનરાજ ચાવડાએ પાટણની સ્થાપના વિક્રમ સંવત ૮૦૨માં કરી. આ સ્થાપનામાં જૈનાચાર્ય શીલગુણસૂરિએ હાજર રહી મંત્રપૂર્વક બધી ક્રિયાઓ કરાવી, એમ ઈતિહાસ કહે છે. વનરાજને જંગલમાં આપત્તિકાળે બચાવનાર આ જૈનાચાર્ય હતા, તેથી વનરાજની માતા તથા વનરાજની ભક્તિ શીલગુસૂરિ ઉપર અવિચલ હતી. પંચાસરથી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિ લાવી વનરાજે પાટણમાં
સ્થાપના કરી. પ્રારંભમાં આ ગામનું નામ અણહિલપુર પાટણ રાખ્યું.
વનરાજ પછી ચાવડા વંશના તથા મૂળરાજથી ભેળા ભીમ સુધીના અનેક રાજાઓએ આ નગરને જગતમાં વિખ્યાત બનાવ્યું. આ કામમાં જૈન સાધુ તથા શ્રાવકને મેટો હિસ્સો રહી છે. પ્રથમ ભીમના વખતથી વિમળશાહ, મુંજાલ, ઉદયન, વાલ્મટ, આમ્રભટ, વિગેરે ભડવીરે, મંત્રીઓ અને મહામંત્રીઓ જૈન હતા. શ્રી શીલગુણ સૂરિ, જિનદત્તસૂરિ, જિનેશ્વરસૂરિ, કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય, રામચંદ્રસૂરિ. વાદિદેવસૂરિ, વિગેરે સેંકડે જૈન વિદ્વાન્ આચાર્યોએ પાટણની સાચી મહત્તા ચિરકાલ સુધી ટકાવવા માટે અનેક પ્રયાસે સેવ્યા છે. આઠમી સદીથી લઈ તેરમી સદી સુધી પાટણના જૈનેની જાહેજલાલી વધતી ગઈ હતી. સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાલ રાજા સુધી તે સોલે કલામાં પ્રકાશમાન થઈ હતી. ગુજરાતના કમનસીબે તેરમી સદી પછી મુસલમાનોનાં આક્રમણ પાટણ ઉપર થયાં, વર્ગભૂમિ જેવી પાટણની શેભાને તેમણે છિન્નભિન્ન કરી નાંખી. કરેના ખર્ચે બનેલાં જૈન અને વૈદિક સ્થાને નષ્ટભ્રષ્ટ કર્યા. શું શિલ્પલા કે શું બીજી સમૃદ્ધિ, શું ગ્રંથરત્ન કે શું ધનમાલ, દરેક વસ્તુને
For Private and Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ ૩૧૭ ક્ષીણ-વિપરીત સ્વરૂપમાં મૂકવામાં મુસલમાનોએ ખરેખર ક્રુરતા કરી છે, એમ ઈતિહાસકારોને સત્ય અભિપ્રાય છે. હિન્દુઓનાં અને જેનાં સ્થાનમાં મુસલમાનોએ પિતાની મસજીદ કે કબરનાં ચિહ્ન કરી પિતાનાં બનાવી લીધાં. તે પછી મરાઠાઓને કાળ આવ્યા. તેઓ હિન્દુ હતા. એટલે હિંદુ કળાને ક્ષતિ તે તેમણે પહોંચાડી નથી, પરંતુ તે કળાની વૃદ્ધિ અને રક્ષા પણ કરી છે તેમ જણાતું નથી. અત્યારે જે નવા પાટણને કિલ્લે છે, તે દામાજીરાવના સમયને કહેવાય છે, પરંતુ તેમાં બધાને એકમત નથી. મરાઠાઓની સત્તા સાર્વભૌમ થઈ ન હતી, તેમ લાંબાકાળ સુધી ટકી ન હતી, એટલે તેઓ હિન્દુ શિલ્પ કે લા ઉપર ખાસ ઉપકાર કરી શક્યા ન હોય એમ મારું માનવું છે. આમ એકંદર નવમી શતાબ્દીના પ્રારંભથી તેરમીના છેડા સુધી પાટણ જીવતું જાગતું અને ગેરવવાળું રહ્યું. તે પછી કાળ પાટણ માટે બહુ ગરવાળે તે ન જ કહેવાય. પાટણની વીરતા
વનરાજ ચાવડાએ જે ભૂમિમાં પાટણ વસાવ્યું હતું, તે ખરેખર વીર ભૂમિ હતી. આ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલાં કે વસેલાં સ્ત્રી પુરૂષોએ ભૂતકાળમાં વીરતાનાં અનેક કાર્યો કર્યા છે, જેની કેટલીક કથાઓ હજીય ગુજરાતીઓમાં જેશ ને અભિમાન ઉત્પન્ન કરી રહી છે. આ ભૂમિમાં વનરાજથી લઈ ભૂવડ સુધીના ચાવડા રાજાઓ તથા મૂલરાજ,
૧ મૂલરાજથી લઈ સિદ્ધરાજ જયસિંહ પર્યત સેલંકી રાજાઓને સંપૂર્ણ–વ્યવસ્થિત ઇતિહાસ હેમચન્દ્રાચાર્યે સંસ્કૃત વયાશ્રય કાવ્યમાં આલેખે છે. કુમારપાલ વિષે વધુ ઈતિહાસ માટે જુઓ મહારો લખેલ મહાપાષા કુમારપાઠ દ્રા નામનો નિબંધ, જે શ્રી ઓઝા અભિનંદન ગ્રંથમાં છપાએલો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૧૮ અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ દુર્લભરાજ, ભીમ (બાણાવલી,) કર્ણ, સિદ્ધરાજ તથા કુમારપાલ સુધી સોલંકી વંશના પ્રતાપી તથા પ્રખ્યાત રાજવીઓ થયા છે, તેમની વીરતાથી સિંધ અને કેકણના, ગેડ અને બુંદેલખંડના રાજાઓ કાંપતા હતા અને શરણમાં આવતા હતા. વિમલશાહ, મુંજાલ, શાંત, ઉદયન, વાળ્યુટ, અંબડ, યશપાલ જેવા રાજનીતિમાં નિષ્ણાત વીરમંત્રીઓએ આ ભૂમિમાં રહી અનેક દેશો ઉપર ગુજરાતની છાપ પાડી હતી, તથા તે દેશની લક્ષ્મીને ગુજરાતમાં પાટણમાં આણી હતી. કમનસીબે અજયપાલથી આ વીરતા ઓસરવા માંડી. દિવસે દિવસે કમજોરી કલેશ અને બીજા કારણથી પાટણ ઉપર મુસ્લીમ સત્તા આવી. તે લોકોએ અને બારેટ વિગેરે બીજી જાતિના વીરેએ આ ભૂમિમાં વીરતાના પાઠ ભજવ્યા છે. આજે એ વીરતા ફકત ઈતિહાસને વિષય થઈ છે. કોઈ પણ જાતિમાં વીરતાને વિશેષ–સ્પષ્ટ ગુણ જણાતો નથી, જત જાતમાં પિતાના વર્ગોમાં લડવાની વીરતા જ રહી છે કે જે વીરતા ભારતની શક્તિને કીર્તિને ઉલટી ક્ષીણ અને કલંક્તિ કરી રહી છે. જે કામ, દેશ કે જાતિએ પિતાનું સ્થાન જગતમાં ગેરવવાળું રાખવું હોય તે કામે દેશ કે જાતિએ પોતાની કમજોરીઓને દૂર કરી, ડોકતાને ત્યાગ કરી વેવલાપણાને છોડીને બળવાન નિર્ભય અને મહાવીર થવું જરૂરનું છે. ઇસ્વીસન ૧૮૫૭ના બળવા વખતે મગનલાલ નામના એક જૈને બે હજાર પદળ સૈન્ય તથા બસે ઘડેસવારોને ભેગા કરી અંગ્રેજો સામે બહાદુરીથી સામને કર્યો હતો. ફરી જગતના જૈને અને વૈદિકામાં વીરતાનાં તો પ્રસરે એવી ભાવના આપણે કરવી જોઈએ. પાટણને વૈભવ અને વ્યાપાર
વૈભવને અર્થ છે ધમાલ, ઝવેરાત વિગેરે. રાજ્યસત્તા તથા વ્યાપાર સાથે વૈભવને ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. પાટણમાં લગભગ છ વર્ષ સુધી
For Private and Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અહિલપુર-પાટણના ભૂતકાળ
૧૯
અવિચ્છિત રાજધાની રહી. તેથી ગુજરાત, કાઠીયાવાડ, દક્ષિણ, મારવાડ, માળવા, છુ દેલખંડ અને સિધ કચ્છ વિગેરે દેશોની લક્ષ્મીને પ્રવાહ પાટણ તરફ વળતા હતા. તિાસના જૂના જૈન ગ્રંથાના ઉલ્લેખથી જણાય છે કે પાટણને બાર ગાઉ જેટલે વિસ્તાર હતા. અહીં મેાટા મોટા સાહસિક વ્યાપારી અને કલાવિદે હતા. ટોડ સાહેમના રાજસ્થાનમાં લખ્યું છે કે પાટણમાં જગત્થરની વસ્તુઓ મળતી હતી. ચીન જાપાન અને જાવા સુધી પાટણના વ્યાપારીઓ અહીંથી વસ્તુ લઇ જઇ વેચતા તથા ત્યાંની ચીજો પરવાળા વગેરે દરેક જાતના વ્યાપારનું પાટણ એક ધામ કહેવાતુ. આજે પણ પાટણના મહેલામાં ફેફલીઆવાડા, મણીયાતીપાડા, ઝવેરીવાડા, કપાસીવાડા, ચા ખાવડીઆને પાડા, દાશીવાડા, ઘીયાને પાડો વિગેરે કેટલાંક નામો આ વ્યાપારતી પાટણનું અનુમાન કરાવે છે. શાહને પાડા, શાડા, ઝવેરીવાડા વિગેરે તથા કાટીપાંતની ધજા, લખપતિના દીવા વિગેરે નામે પાટણની વિભૂતિનો આછો તિહાસ પૂરા પાડે છે.
કુમારપાલ ચરિત્રની પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું છે કે કુમારપાલના અમલમાં ફક્ત પાટણમાં ૧૮૦૦ તે કરોડપતિ હતા. આનાથી પાકાને તે વખતના પાટણના વૈભવને ખ્યાલ આવી શકશે. તે વખતના વ્યાપારની વિશાળતાનું જ આ પરિણામ હતું. સાહિત્યમાં પાટણનો હિસ્સો
સાહિત્યમાં પાટણે ભૂતકાળમાં સહુ કરતાં વધુ હિસ્સો આપ્યા છે. ગુજરાતના પ્રાચીન પ્રતિહાસ લખનાર સાહિત્યસેવાના વિષયમાં પાટણને કદી પણ વિસરી જશે નહિં. વિસરે તે માટે અન્યાય કે અજ્ઞાનજ કહેવાય. અગીયારમી સદીથી પાટણે સાહિત્યમાં દિવસે દિવસે પ્રતિ કરવા માંડી છે. ખારમી અને તેરમી સદીમાં એને પ્રભાવ આખા
For Private and Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
-
કર૦
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ ગુજરાત ઉપરાંત બીજા દેશો સુધી પહોંચી ગયો હતે. પાટણે સાહિત્યક્ષેત્રમાં હેમયુગમાં આશ્ચર્યકારક પ્રગતિ સાધી છે. સંસ્કૃત પ્રાકૃત દવાનો ઉલ્લેખથી જણાય છે કે તે કાળે ન્યાય, વ્યાકરણ, કાવ્ય,
અલંકાર, નાટક, સંગીતકલા, વિજ્ઞાન, અધ્યાત્મ વિગેરે વિષયના જગત વિખ્યાત પ્રકાંડ પંડિતે પાટણમાં વસતા હતા. સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાલ રાજા વિદ્યાના પ્રેમી અને ઉત્તેજક હતા. તેમણે વિક્રમની જેમ એક પંડિત પરિષદ સ્થાપી હતી, જે અનેક શાસ્ત્રીય વિષેની ચર્ચા કરતી, સમાધાન અને વાદવિવાદ કરતી. બીજા દેશથી દિગવિજય કરવા આવેલા પંડિતો સાથે શાસ્ત્રાર્થો કરી ગુજરાતની કીર્તિને અખંડિત રાખતી તથા તેમાં વધારે કરતી. આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ કે જેમની સર્વમુખી પ્રતિભા અને સંયમશક્તિની અસર તે વખતના તમામ ક્ષેત્રો ઉપર પડી છે તેઓએ વધુ જિન્દગી પાટણમાં ગાળી છે.
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ પણ સિદ્ધરાજ જયસિંહની પ્રાર્થનાથી આ પાટણમાં જ બન્યું છે કે જે સાતે ભાષાઓનું સરલ અને સંપૂર્ણ વ્યાકરણ છે. ગુજરાતની કીર્તિને ટકાવનારું આના જેવું એકે વ્યાકરણ અત્યાર લગી બન્યું નથી. વ્યાકરણ ઉપરાંત બીજા વિષયના પણ લાખ શ્લેક હેમાચાર્યો પાટણમાં જ લગm બનાવ્યા હોય એમ લાગે છે. હેમાચાર્ય ઉપરાન્ત શ્રી રામચંદ્રસૂરિ, ગુણચંદ્ર, અમરચંદ્રસૂરિ, વાગભટ શ્રીપાલ, યશપાલ, વિજયપાલ, સમપ્રભાચાર્ય, સેમેશ્વર, બિલ્પણ, સુભટ, ગણપતિવ્યાસ, ભાલણ વિગેરે સંખ્યાબંધ વિદ્વાન કવિઓએ
૧ આ હેમ વ્યાકરણને સાત પરિશિષ્ટ ટિપ્પણ અને પ્રસ્તાવના સાથે નવી પદ્ધતિએ મેં તૈયાર કર્યું છે, જે શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી અમદાવાદથી બહાર પડયું છે. એને રચનાકાળ વિ. સં. ૧૧૯૩ છે જુઓ તે માટે બુદ્ધિપ્રકાશમાં મારો લેખ.
For Private and Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ
૩૨૧ પાટણમાં ગંભીર વિષયના મહાન ગ્રંથની રચના કરી છે કે જે ગ્રંથનાં દર્શન સ્પર્શન અને અધ્યયનથી આજે પણ ગુજરાતની (પાટણની) વિદાને ઈર્ષ્યા કરે છે. કુમારપાલ અને વસ્તુપાલ તેજપાલ વિગેરે સાહિત્યપ્રેમીઓની ઉદારતાથી પાટણમાં અનેક ગ્રંથાલય (ભંડારે)
સ્થાપિત થયા હતા, જેમાં જૈન અને ધર્મ કે વિજ્ઞાન, મંત્ર, તંત્ર ન્યાય કે કાવ્ય, વૈદ્યક. તિષ નિમિત્ત કે જ્યા તમામ વિષયનાં પુસ્તકે સંગ્રહીને લાખના ખર્ચથી લખાવીને રખાયાં હતાં. વિધર્મીઓના આક્રમણે પછી આજે પણ પાટણમાં તે જૂના ગ્રંથાલયો (જેનભંડારે) તેર હજાર જેટલા પ્રાચીન ગ્રંથે સાચવી શક્યા છે, એ ગુજરાતનું તે શું આખાય ભારતનું મોટું ભાગ્ય છે. પાટણની આ મોટામાં મોટી પુરાણી સમૃદ્ધિ છે. આ સ્થાવર સમૃદ્ધિથી લેભાઈને કે મુગ્ધ બનીને હજીયે અમેરિકા અને જર્મનીન, લંડન અને પેરિસના, ઈટલી અને નેવે જેવા દરિયાપારના દેશના મહાન પંડિતે રીલેસે ફરે પાટણની મુસાફરી કરવા આવે છે. ત્યાં રહી ભક્તિ અને વિસ્મયભર્યા હૃદયેથી આ ગ્રંથનાં દર્શન કરે છે, નેંધ લે છે અને ફોટાઓ પાડી તે ઉપર અનેક ધખળ કરે છે. નિબંધે અને મેટાં મોટાં પુસ્તક લખી પિતાની જાતને ગેરવવાળી માને છે, એ જાણી કયા ગુજરાતીને પાટણની મહત્તા વિષે માન ન ઉપજે? પાટણને નમસ્કાર કરવાનું કે મન ન થાય ? પાટણ ભૂતકાળમાં સાહિત્ય-વિદ્યાનું એક મોટું તીર્થ સ્થાન હતું. અત્યારે પાટણ આ વિષયમાં ઘણું પછાત પડયું છે. પિતાની પૂર્વકીર્તિને યાદ કરી પાટણે આ વિષયમાં વેગથી પ્રગતિ કરવી જોઈએ. જૂના સાહિત્યને રક્ષિત રાખી તેને લાભ લે તે વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં પણ પાટણ ગૌરવવાનું રહેશે. પાટણની કળા અને સંસ્કૃતિ
મધ્યાકાળમાં પાટણે કળામાં પણ ઘણું સારી પ્રગતિ સાધી હતી,
For Private and Personal Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ દ્વયાશ્રય, પ્રભાવકચરિત્ર, પ્રબંધચિંતામણિ, કુમારપાલચરિત્ર તથા કર્ણસુંદરી નાટિકાથી જણાય કે તે સમયે સંગીતકલા તથા ચિત્રકલા, વસ્ત્ર વણવાની કળા કે ભરવાની કળા, યુદ્ધ કળા કે નૃત્યકળા, તમામ કળાઓ પાટણમાં વિકસિત થઈ હતી. તેની અસર બીજા દેશે અને બીજી કામો ઉપર સારી થઈ હતી. ગુજરાતની સંસ્કૃતિ ઘડવામાં પાટણને મેટ ફાળો રહ્યો છે. ધર્મમાં કે વ્યવહારમાં, ખાનમાં કે પાનમાં, વ્યાપારમાં કે કળામાં પાટણની અસર હજુ જણાય છે, એ પાટણ માટે ઓછા ગેરવની વાત નથી.
પાટણની કળા અને સંસ્કૃતિ શીખવા માટે બીજા દેશના કળાપ્રેમીઓ, રાજવીઓ, વિદ્વાનો અને વ્યાપારીઓ પાટણમાં આવી વસતા હતા. પાટણનાં પટેળા જગત પ્રસિદ્ધ હતાં, મશરૂ અને બીજી કીંમતી વસ્ત્ર દૂર દૂરના દેશમાં જતાં હતાં. રેશમી અને સુતરાઉ વસ્ત્રોમાં મૂકતી જુદી જુદી ભાતોથી ભલભલા કલાકારો મુગ્ધ બનતા. વિદેશીઓ પિતાના દેશમાં જઈ એનું અનુકરણ કરતા. અંગ્રેજી સલ્તનત પછી દિવસે દિવસે આપણી મૈલિક કલાઓ નષ્ટ થઈ છે, અને હજીય અનેક યત્નથી નષ્ટ કરાય છે. એનું જ કારણ છે કે પહેલાં ભારતથી કરડે રૂપૌંઆને માલ વિદેશમાં જતો, ત્યાંની લમી ભારતમાં આવતી;
જ્યારે આજે સેયથી લઈને મોટામાં મોટી વસ્તુ સુધી પરદેશથી આવે છે. અબજો રૂપિયાને માલ પરદેશથી આવે છે અને ભારતની લક્ષ્મી લુટાતી જાય છે. આવી અવસ્થામાં ભારત ગરીબ ને બને તે થાય શું ? અને ગરીબાઈથી મનુષ્ય અનેક જાતનાં પાપ, ઉપાધિ અને આપત્તિઓનો ભંગ થાય એ પણ સ્વાભાવિક છે.
છતાં ડું ખુશી થવા જેવું છે કે પાટણમાં કેટલીક કળાએ અને ઉદ્યોગે અંશથી પણ ટકી રહ્યાં છે. જેમકે પટોળાં બનાવવાની
For Private and Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણનો ભૂતકાળ
૩૨૩ કળા, મશરૂ વણવાની કળા - ખાદી બનાવવાની કળા, જાતજાતનાં માટીનાં રમકડાં તથા વાસણો બનાવવાને ઉદ્યોગ વગેરે. તીર્થસ્થાન પાટણ
ગુજરાતની રાજધાની તરીકે રહેવાનું પાટણને લગભગ સાતસે વર્ષ સુધીનું સદ્ભાગ્ય સાંપડ્યું; તેથી પાટણમાં દરેક ધર્મના શ્રીમંત અને ધાર્મિક લેકિને નિવાસ પણ મોટા પ્રમાણમાં ર. દુન્યવી ચીજો ઉપરનો મેહ છડી ધર્મની આરાધના કરવી એ ભારતની એક મેટી વિશેષતા છે. એ કારણથી પાટણના રાજવી કે પ્રજાજનોએ લાખે કરડેનું ખર્ચ કરી પાટણમાં ધર્મતીર્થસ્થાને, ઇમારત, સાવરે, કુવા-વાવડીઓ, અને સદાવ્રત વગેરે અનેક પડકારી સંસ્થાઓ ઉભી કરી હતી. કાળની કુટિલતા કહે કે આક્રમણકારોની કરતા કહે, ગમે તે કારણથી આજે ત્રિપુરૂષપ્રાસાદ, કુમારવિહાર કર્ણમેરૂપ્રાસાદ સહસ્ત્રલિંગ તળાવને કે સેંકડે જૈન વૈદિકનાં મંદિરોને પાય નથી. અવશેષ પણ નથી. છતાં ખુશી થવા જેવું છે કે હજીયે તેમાંથી શ્રી પંચાસરા પાર્શ્વનાથ વિગેરેની અલૌકિક મૂર્તિઓ, મંદિર, રાણકીવાવ, અને જૂની કાલિકા પાસેને કલાને છેડે જીર્ણશીર્ણ ભાગ બચી રહ્યો છે. સંભવ છે કે વિશેષ શોધખોળ કરવાથી હજુ કેટલીક વસ્તુઓ પ્રકાશમાં આવે. વડોદરા સ્ટેટે આ કાર્યમાં પિતાને ઉત્સાહ બતાવી ઇતિહાસકારોમાં પણ પિતાની પ્રતિષ્ઠા જમાવવા જરૂર પગલાં લેવાં જોઈએ.
૧ અત્યારે પાટણમાં જૈનોનાં સવાસે મોટાં મંદિર તથા સંખ્યાબંધ ઘર મંદિર છે, જેમાં મૂતિઓ ઘણી મનહર તથા પ્રાચીન છે. શિલ્પનું કામ પણ આકર્ષક છે.
For Private and Personal Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩ર૪.
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ જૂના પાટણનું સ્થાન તથા સ્થાપના | વિક્રમ સંવત ૮૦૨ વૈશાખ સુદિ ૨ પાટણની વનરાજ ચાવડાએ જે સ્થળે સ્થાપના કરી હતી તે સ્થળ અત્યારના પાટણ કરતાં જુદું છે. અનુમાનથી અત્યારના નવા પાટણની દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશા તરફ જૂનું પાટણ કહી શકાય. પ્રબંધચિંતામણિના વનરાજ પ્રબંધમાં લખ્યું છે કે નવું નગર સ્થાપવા માટે વનરાજે શૂરવીરતાના ગુણવાળી
ભૂમિની શોધમાં શુરવીર પુરૂષે મોકલ્યા હતા, તે સૂર પુરૂષો પીપલુલા તલાવની પાળ ઉપર ફરતા ફરતા આવ્યા, ત્યાં સુતેલા “ભીરૂચાડસા ખડ” ના ભરવાડ અણહિલ્લ નામના પુત્રે તે શરીરને અહીં આવવાનું પ્રયોજન પૂછયું. તેણે કહ્યું કે નગર વસાવવા માટે અમે વીર ભૂમિની
ધ કરીએ છીએ. ત્યારે પેલા ભરવાડે કહ્યું કે હું એ ભૂમિ બતાવું પણ તે ભૂમિમાં જે નગર સ્થાપિ, તે મારા નામથી સ્થાપે એટલી મારી શરત છે. તે વાત કબૂલ કર્યા પછી પેલા ગોવાળીઆએ એક સસલાને કૂતરા પાછળ દોડાવ્યું. સસલું વીરતાથી કૂતરા પાછળ પડયું. કૂતરૂ આગળ અને સસલું પાછળ એમ જ્યાં સુધી ચાલ્યું ત્યાં સુધી વીર ભૂમિને નિર્ણય કર્યો. વનરાજે ત્યાં જ પાટણની સ્થાપના કરી અને પેલા ભરવાડના નામથી તેનું નામ અઢિપુરપાટ અથવા અહિહ રાખ્યું. ભરવાડની (ગેવાળ) ની જાત વીર અને પવિત્ર-સરલ હેય છે.
કાળની ગતિ કુટિલ છે, જગતના પ્રદાર્થો હમેશાં એક સરખી સ્થિતિમાં નથી રહેતા. તેના આકાર, પ્રકાર અને સ્થાન સુદ્ધાંનું પરિવર્તન થાય છે; એમ આપણે અનુભવીએ છીએ. વનરાજે જે સ્થાને પાટણ સ્થાપ્યું હતું, તે પાટણ ઘણું મોટું હતું; કિલે પણ હતા. કુમારપાલના વખતમાં કે સિદ્ધરાજ જયસિંહના વખતમાં પાટણને વિસ્તાર બાર ગાઉ જેટલે હ; એમ કુમારપાલચારિત્રથી જણાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ
૩૨૫ તે સમયે કુણગર અને અનાવાડા સુધી વસતી અને મકાને ફેલાએલાં હતાં એમ અત્યાર લગી દેખાતાં જૂનાં અવશેષથી જણાય છે. માઈલે સુધી દેખાતાં ચિઠ્ઠો, ખોદકામ કરવાથી નવો પ્રકાશ પાડી શકે, એમ લાગે છે. તેમાં કેટલીક અમૂલ્ય ચીજો મળવાની સંભાવના પણ રહે છે. વડેદરા સ્ટેટે આ કાર્યમાં પિતાને પ્રેમ બતાવવું જોઈએ. પાટણની ઉન્નતિ અને અવનતિ
પાટણની સ્થાપના થઈ ત્યાંથી લઈ તેરમી સદી પૂરી થઈ ત્યાં લગી તો પાટણે દિવસે દિવસે ખૂબ પ્રગતિ કરી. અનેક પરાક્રમે બતાવ્યાં. વિધ વિધ કલા વિદ્યા અને ઉદ્યોગને વિકાસ સાધ્યું, ને દરેક રીતે પાટણની ઉન્નતિ થતી રહી. ચૌદમી સદીથી પાટણની ઉન્નતિ અટકી ગઈ. પાટણની રાજગાદી ઉપર બેસતા હીનસત્વ અને બસની રાજાઓએ પાટણની અવનતિનાં કારણે એકઠાં ક્ય. પરસ્પરના કલેશ અને ફૂટે તેમાં ઉમેરો કર્યો. તેથી મુસલમાનોને પ્રવેશ થવા લાગે. તેમણે પાટણ ઉપર આક્રમણ કરી પાટણને છિન્નભિન્ન કર્યું તેના ધનમાલની લૂંટ કરી. વિદ્યા કલા શિલ્પ અને ધર્મસ્થાનને ધ્વંસ કર્યો.
સેલંકીએ પછી વાઘેલાઓનું પાટણમાં રાજ્ય થયું, તે વંશને છેલ્લે રાજા કરણ ઘેલે થે. વિક્રમ સંવત ૧૩૫૬માં અલાઉદીન ખુનીએ તેને હરાવ્યો. તે પછી પાટણ રાજધાનીનું શહેર ન રહ્યું. તેની શોભા અને કીતિને મોટો ફટકે લાગે. પાટણમાં મુસલમાન ઓફીસરે રહી ત્યાંની વ્યવસ્થા કરતા હતા. વિક્રમ સં. ૧૪૬૯ માં અહમદશાહે અમદાવાદની સ્થાપના કરી, તેને પિતાની રાજધાનીનું શહેર બનાવ્યું. તે પછી તે અમદાવાદ પાટણ વિગેરે ગુજરાતના ઘણાં શહેરની શોભા મહત્તા અને સમૃદ્ધિ હરી લીધી. મધ્યમાં હોવાથી અમદાવાદની ઉન્નતિ ખૂબ થઈ. વિ. સં. ૧૩૫૬ પછી પાટણ એક
For Private and Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૨૬
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ પ્રાંત કે તાલુકા તરીકે રહ્યું. અત્યાર લગી આ દશા છે. કમનસીબે ગુજરાતની રાજધાની તરીકેનું ગએલું પદ અત્યાર લગી પાટણને સાંપડયું નથી. દામાજીરાવ ગાયકવાડે પાટણને સર કરી પાટણને રાજધાની બનાવવાના મનોરથા સેવ્યા હતા. થોડાં વર્ષ સુધી પાટણમાં રાજધાની રાખી પણ હતી; પણ કપટથી તેમનુ મૃત્યુ થવાથી પાટણનુ એ સૌભાગ્ય લાંબા કાલ સુધી ટકયું નહિ. આ વાત અઢારમી સદીની છે. અત્યારે પાટણમાં ગાયકવાડ સરકારનો અમલ · ચાલી રહ્યો છે. મહેસાણા પ્રાંતને પાટણ એક તાલુકા છે. આ રીતે પાટણની ઉન્નતિ અને અવનતિની ટૂંકી રૂપરેખા છે.
.
નવા પાટણનું સ્થાન અને કિલ્લે,
પાટણનું ત્રણ વાર સ્થાનપરિવર્તન થયું કહેવાય છે. વનરાજ કે સિદ્ધરાજના સમયમાં જે સ્થળે પાટણ વસેલું હતુ તે સ્થળે અત્યારે જંગલ, ખંડેર અને વેરાન જેવુ છે. અત્યારે જે સ્થળે પાટણ છે, તે ક્યારથી વસેલુ છે ? શા કારણથી વસેલુ છે અને કાણે વસાવેલુ છે ? તે પ્રશ્નો ગુચવાડા ભર્યા છે, તેને ઉકેલવાના વિશ્વાસપ્રદ સાધના હજી અહીં મળ્યા નથી. તપાસ કરતાં જણાય છે કે અત્યારે જે સ્થળે વસ્તી છે તે નવુ પાટણ સો વર્ષ કરતાં પહેલાંથી વસેલુ છે, કેમકે લગભગ ખ્રસ્તી ૧૭૨૦માં લખાએલ ‘ખુલાસત-ઉત્–તવારીખ ’' પુસ્તકમાં પાટણમાં એ કિલ્લા હોવાનું જણાવ્યું છે; એટલે ક અત્યારે નવા પાટણની ચારે બાજુ જે કિલ્લો છે તે કાષ્ટ મુસલમાની અમલમાં થયા હોય એમ કલ્પના થાય છે. દામાજીરાવ ગાયકવાડના વખતમાં આ કિલ્લામાં સુધાર અને સંસ્કાર જરૂર થયા હશે. કેટલાકં દરવાજામાં હિન્દુ શિલ્પના દેખાવે તથા કાઇ કાઇ સ્થળે લેખા
મળે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ
૩૨૭ નવે કિલો ઘણે ભાગે જના પાટણના અવશેષથી બનાવવામાં આવ્યું છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં ઓ મોટા કિલ્લામાં જૈન–વૈદિક મૂર્તિઓ, મંદિરના દરવાજાઓ, ઘરના હજારે ખંડિત કે અખંડિત પત્થર જોડેલા નજરે પડે છે. એક ઠેકાણે એક સરખા પત્થર નથી મળતા. કઈ ઠેકાણે લાલ પત્થર છે તે કઈ ઠેકાણે સફેદ, કોઈ સ્થળે સુંવાળા છે તો કોઈ સ્થળે ખરબચડે, કોઈ ઠેકાણે જેનમૂર્તિ અખંડિત છે તે કોઈ ઠેકાણે ખંડિત છે; કેક સ્થળે જૈનમૂર્તિની આસપાસ તથા નીચે પથરા છે તે કોઈ સ્થાને મંદિરના અવશે, કઈ સ્થળે વિખણની મૂર્તિ છે, તે કઈ સ્થળે બ્રહ્મા કે શિવની. આ પ્રમાણે બધી વસ્તુઓ અવ્યવસ્થિત રીતે જ્યાં ત્યાં કલારહિત કે ડહાપણ વગર ગોઠવી છે એથી હું એ કલ્પના કરું છું કે આ કિલ્લે કોઈ મુસલમાની સત્તા કાળમાં બને છે. જૂના પાટણનાં હજારો કળાપૂર્ણ ધર્મ અને વિલાસનાં સ્થાને તેડીને બનાવ્યું છે. આ વસ્તુ હિન્દુ સભ્ય સત્તામાં બનવી અશક્ય છે. કેટલાક લેકે દામાજીરાવે આ કિલે બંધાવ્યું માને અને મનાવે છે, તે ભૂલભરેલું છે. નવા કિલ્લાને વિશેષ પરિચય, I અત્યારે જે કિલ્લે (કેટ) પાટણ શહેરને ફરતે છે, તે કિલ્લાને બાર દરવાજા છે, જેમાંથી કેટલાક જીર્ણ થયા છે. ઘણાખરા સારી સ્થિતિમાં છે. ખાન સરોવર, છીંડીયા વિગેરેના દરવાજાઓમાં શિલ્પનું સારું કામ છે. કેટલાક દરવાજાને પથરાઓમાં લેખો પણ કારેલા મળે છે. કોઈ સ્થળે હિન્દુ અને જૈન શિલ્પનાં ચિહ્નો, તે કઈ સ્થળે મુસલમાન સંસ્કૃતિને આભાસ થાય છે. કિલ્લાને ઘેરાવો લગભગ સાડાત્રણ માઈલ જેટલું છે. ચારે બાજુ આ કિલે ગેલ નથી, પરંતુ વાં કે ચુકે છે. આ કિલ્લે ઉંચાઈમાં વીસથી ત્રીસ તથા પહોળાઈમાં લગભગ દસ બાર ફુટ છે. કિલ્લાની મજબૂતી હજૂયે સારી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૩૨૮
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ જાને ક્લેિ
ગામનાં મેટા કિલ્લા સિવાય ગામની બહાર જૂની કાલકાના મદિરની લગોલગ પાછળ એક જૂનો કિલ્લે છે. લેકમાં તે વનરાજ ચાવડાના વખતને કિલે કહેવાય છે. જેનું પાટણ અત્યારના પાટણની દક્ષિણ પશ્ચિમમાં હતું. તેની ચારે બાજૂ કિલ્લો હતે. તેનાં ચિહ્નો કેટલેક દૂર સુધી ટેકરાના રૂપમાં જણાય છે, તેથી લેકે વનરાજને કિલ્લે માને છે. કેટલાક લેકે આને સિદ્ધરાજને કિલ્લે પણ કહે છે.
જ્યારે બીજા કેટલાક સિદ્ધરાજની રાજગઢીને કેટ માને છે, કેમકે અત્યારે જે સહસ્ત્રલિંગ તળાવનું સ્થાન મનાય છે તેની વચ્ચે ટેકરા ઉપર એક ઇમારત (રાણીને મહેલ) છે, તે સિદ્ધરાજને હવાઈ મહેલ હત તથા જૂની કાલકા પાસે સિદ્ધરાજનાં બીજા સ્થાને હતાં તેની ચારે બાજુ રાજગઢીને કિલ્લે હતો તેમ મનાય છે. આ બધી માન્યતાઓ કલ્પના માત્ર છે. આમાં એકેમાં ખાસ વિશ્વસનીય પ્રમાણ નથી. વનરાજના વખતને બનાવેલ આ કિલ્લે હેય એમ અમને સંભવિત લાગતું નથી. તેની ઈટ પત્થરા અને બાંધણુ બારસો વર્ષ જેટલાં જૂનાં માની શકાતાં નથી. તેમ જૂના પાટણના કિલ્લાને બદલે રાજગઢીને કિલ્લે તેને માન વધારે યુક્ત લાગે છે. અત્યારે આ કિલે લગભગ અર્ધા ફર્લોગથી પણ ઓછી જગ્યામાં જીણું શીર્ણ રૂપમાં ક્યાત છે. આગળને ભાગ કાંઈક ઠીક લાગે છે; પણ અમે પાછળને બધે ભાગ જેવા ગયા ત્યારે તે તે બહુ જ જીર્ણ શીર્ણ જણાય. જૂની કાલકા મંદિરની દીવાલોથી તેટલો ભાગ જમીનદાતા થતાં અટકી ગયેલ છે. તેમ કાલકા મંદિર ઈમારત માટે તે શીલા રૂપ તથા ટેકારૂપ છે. પરસ્પર સહાયકભાવ બન્નેની શોભામાં વધારો કરે છે. કિલ્લાના પાછળના ભાગમાંથી સહસ્ત્રલિંગ સરોવરનું સ્થાન હવાઈ મહેલ (રણી મહેલ) વગેરે જૂનાં સ્થાને બહુ સુંદર રીતે દેખાય
For Private and Personal Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ
૩૨૯ છે. તથા ફેટ પણ લઈ શકાય છે. આ જુના કિલ્લામાં કોતરકામ કે શિલાલેખે જણાતા નથી. આગળના ભાગમાં એક સ્થળે મજીદ જે નાને આકાર છે, જે મુસલમાની બાદશાહના વખતમાં ઘણા ખરા હિન્દુ-જૈનેનાં સ્થાનમાં મુસલમાને કરતા હતા, અથવા પોતાના સ્થાનની રક્ષાની ખાતર જૈન અને હિંદુઓજ તેમ કરતા હતા. જુનાં અવશે
કાળબળના યોગે કે ક્રૂરતાને લીધે જૂનું પાટણ ભૂતકાળમાં પ્રવેશ કરી ઘણે ભાગે સ્મૃતિને જ વિષય બન્યું છે, તેમ છતાં સદ્ભાગ્યે બચેલાં તેનાં કેટલાંક અવશેષ વર્તમાનમાં પ્રેક્ષકોને ભૂતકાળના પાટણને પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરાવી રહ્યાં છે. આ સ્થાનમાંથી ઘણું મેં જોયા છે અને તે વિષે થોડું સાંભળ્યું અને નોંધ્યું પણ છે. પણ હજુ તેને વિશેષ પરિચય મેળવીને લખાય તો ઠીક, એમ લાગે છે. રાણકી વાવ
આ એક વાવ છે, એમાં શિલ્પનું કામ પત્થર ઉપર સુંદર રીતે કરેલું છે. આનું પાણી મેલું અને ગંદુ છે, છતાં કહેવાય છે કે ઉટાંકીઓના રાગ ઉપર અકસીર દવાનું કામ કરે છે. દૂર દૂર સુધી અહીંનું પાણી જાય છે. કહેવત છે કેઃ રાણકી વાવ ને દામોદર ક, જે ન જુવે તે જીવત મુવ.” રાણુંને મહેલ
સહસ્ત્રલિંગ તળાવનું અત્યારે નામનિશાન ક્યાંય નથી, પણ તેના સ્થાનનું અનુમાન જે સ્થળે થાય છે, તે ક્ષેત્રની વચમાં ટેકરી ઉપર એક ઇમારત છે. એ સિદ્ધરાજને હવાઈ મહેલ હતું એમ કહેવાય છે. અત્યારે મુસલમાની તેમાં કરે છે. ઈમારત નાની, જીર્ણશીર્ણ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૩૦
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ શિખ ફરીદની દરગાહ
જ્યાં પ્રસિદ્ધ સિદ્ધરાજે બંધાવેલ સહસ્ત્રલિંગ તળાવ હતું તે સ્થળથી કંઈક દૂર સરસ્વતીના કિનારા ઉપર આ સ્થાન છે. મૂળ સ્થાન જૈન કે હિન્દુ મંદિર હોવું જોઈએ. પાછળથી ખફરીદની દરગાહ બનાવવામાં આવી હશે. જસમા ઓડણનું મંદિર - શેખફરીદના રેઝાથી રાણકીવાવ જતાં વચમાં રેલવે પાટાની જમણી બાજુ જસમા ઓડણનું મંદિર છે. મંદિર ઉપર ઈંટનું શિખર છે. પચાસ સાઠ વર્ષ કરતાં જુનું નથી જણાતું, તેમાં પાષાણની એક જસમાની મૂર્તિ છે. મૂર્તિ પણ અર્વાચીન છે. એક બ્રાહ્મણ પૂજારી ત્યાં રહે છે. જસમાની ચમત્કારી વાત કહી પ્રેકફને ભ્રમમાં નાખે છે. જસમા નામનું પાત્ર સિદ્ધરાજના વખતમાં વસ્તુતઃ હતું કે કેમ ? એમાંજ મને તે શક છે. આ મંદિરની પાસેજ સહસ્ત્રલિંગ તળાવનું સ્થાન મનાય છે, જે અત્યારે તે એક ખેતરના રૂપમાં શુદ્ધ સ્થળ માત્ર છે. કાલકાનાં મંદિર
અહીં કાલકાનાં મંદિર બે છે, બન્ને પાસે પાસે છે. નવાનું મહત્વ નથી જૂનું મંદિર અને તેનું સ્થાન ઐતિહાસિક હેવાનું મનાય છે. તેમાં એક જૂની કાલકાની મૂર્તિ છે, બીજી એક નવી પણ મોટી છે. પૂજાશણગાર રેજ થાય છે. દર્શન કરનારની જમણી બાજુ બે જૂના પથરાના થાંભલા છે, તેમાંથી એકમાં વિ. સં. ૧૨૮૪માં પાટણના રહેવાસી પેથડ નામના પોરવાડ (શ્રાવક)નું નામ છે, બીજામાં પાટણના રહેવાસી ચંડપ્રસાદના પુત્ર સેમ નામના એક પિરવાડ (જૈન) નું નામ છે. આ બન્ને થાંભલા કાઈ જૈન મંદિરમાંથી અહીં લાવવામાં આવ્યા
For Private and Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અણહિલ્લપુર-પાટણને ભૂતકાળ
૩૩૧ હેય અથવા આ સ્થાન પહેલાં જૈન મંદિરરૂપે જ હોય એમ કલ્પના થાય છે. મંદિરની સામે ભીંતમાં પણ કેટલાંક જૈન શિલ્પનાં ચિન્હ નજરે પડે છે. આ મંદિરની બહાર ભાગ બીજે સ્થળેથી લાવેલા થાંભલા તથા પથરાઓથી બને છે, જેને બહુ વર્ષો થયાં નથી. પાછળના ભાગમાં જૂને કિલ્લે છે, જેનો પરિચય હું આ લેખમાં પહેલાં આપી ચૂક્યો છું, હેમચંદ્રાચાર્યને ઉપાશ્રય
કહેવાય છે કે આ સ્થળે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ઉપાશ્રયમાં ઉતરતા હતા. જે આ વાત સાચી હોય તો આ સ્થાન બહુજ મહત્વનું કહેવાય. ગામને વચેલે ભાગ આ પહેલાં જોઈએ. શ્રી હેમાચાર્ય પાસે સિદ્ધરાજ, કુમારપાલ, ઉદયન, શ્રીપાલ વિગેરે જ્યોતિર્ધરે તેમનાં દર્શન કરવા આવતા હતા. અત્યારે તે આ સ્થાન અનેક કબરે અને વિધર્મી સંસ્કૃતિથી કલંકિત બની ગયું છે. શિલ્પમાં જૈનત્વની શંકા જરૂર પડે છે.
આ સ્થાન સિવાય નીચે લખેલાં પ્રાચીન સ્થાને પણ જોવાલાયક છે – (૧) આદિના મજીદની જગા, (૨) સૈયદ મહમ્મદબહમનને રેઝ, (૩) ખાનસરેવર (બહુ મોટું અને સુંદર છે.)(૪) શ્રી દામાજીરાવનું મરણ સ્થળ, (૫) બહાદુરસિંગજીની વાવ, (૬) ગણપતિનું મંદિર (ગણપતિની પોળમાં છે. આમાં ગણપતિની મૂર્તિ પ્રાચીન છે.) જેન મંદિરે
પાટણ સાથે જૈન સંબંધ તેની સ્થાપનાકાળથી ઘણે ઘનિષ્ટ ' રહે છે. પાટણમાં ઘણા ખરા રાજ્યનીતિ તથા વ્યાપારના કામમાં જૈન મધ્યકાળમાં આગળ પડતા હતા, હજુય છે. તેથી અહીં જેનેએ મેટાં મોટાં મંદિર બંધાવ્યાં છે. આ મંદિરની સવાસે જેટલી સંખ્યા છે તેમાં પણ વધુ મહત્વનાં આ છે–
For Private and Personal Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૩૨
અણહિલપુર-પાટણને ભૂતકાળ શ્રી પંચાસરા પાર્શ્વનાથનું મંદિર
આમાં પંચાસરા પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ ઘણીજ રમણીય તથા પ્રાચીન છે. ઐતિહાસિક ગ્રંથમાં લખેલું છે કે જ્યારે વનરાજ ચાવડાએ પાટણની સ્થાપના કરી ત્યારે પંચાસરથી આ મૂર્તિ મંગાવી તેની જૂના પાટણમાં સ્થાપના કરી હતી. જૂનું પાટણ તૂટી જવાથી આ મૂર્તિ અહીં લાવવામાં આવી છે. આવી સુંદર મૂર્તિઓ બહુ જ ઓછી જોવાય છે. પ્રેક્ષકના આંખ અને મનને સાંત્વન-પ્રમોદ કરનારી આ મૂર્તિ છે. આ મંદિરમાં વનરાજ ચાવડા તથા સુરપાલની મૂર્તિ પણ જૂની છે. પાટણના સેંકડે જૈને દરરોજ આ મંદિરમાં દર્શન કરવા આવે છે. અષ્ટાપદજીનું દહેરું
આ મંદિરના ભોંયરામાં મોટી મોટી જૈન પ્રતિમાઓ છે. લાકડાનું સુંદર કેતરકામ
ધીમટામાં કુંભારીયાવાડાના દહેરાસર તથા કપુર મહેતાના પાડામાં જે જૈન મંદિર છે તેમાં લાકડા ઉપર કરેલ કોતરકામ ઘણું સુંદર છે. અનેક ભાવો પ્રાણુઓ તથા ચરિત્ર લાકડામાં બહુ બારીકાઈથી કાતરેલાં છે. કામ જૂનું અને જોવાલાયક છે,
આ લેખમાં પાટણના ભૂતકાળને તેના આદિ કાલથી લઈ ટૂંકાણમાં પરિચય કરાવ્યું છે. પાટણને ભૂતકાળ ઘણું વિશાળ અને ઉજજવળ છે. તે સંબંધી આટલે લેખ બસ ન થાય. આખું પુસ્તક લખાવું જોઈએ. - પૂજ્ય મહારાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજની પણ તે કામ કરવાની ઘણી ઉત્કંઠા છે. આ કામમાં રસ લેનારા તથા એ વિષે માહિતી અને સાધનો ધરાવનારા મહાનુભાવોને અમારી નમ્ર વિનંતિ છે કે અમને અમારા આ કામમાં સલાહ-સહાય આપે.
For Private and Personal Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
: ૪૭ :
જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા
ત્
વિહારમાં મળેલા શિલાલેખે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાધુને પૈલ ચાલવાના (પગે વિહાર કરવાને) આચાર ઘણા મહત્ત્વનો છે. આમાં જેમ તેમના સંયમની રક્ષા છે, સ્વાસ્થ્યને લાભ છે, તેમ સમાજ અને રાષ્ટ્ર, ધર્મ અને સાહિત્ય વિષયક અભ્યાસ કરવાની પણ ઉમદા તક તેમને મળે છે. સદર આચારથી તેઓ પગવડે હજારો માઇલોની મુસાફરી કરી સ્વ અને પરનું હિત સાધી શકે છે, જે સાધુ વિચારસોંપન્ન હોય, ઉદાર અને જ્ઞાનવી હોય તે પોતાના અનુભવોથી મેટામોટા ગ્રંથા—તિહાસોની ભેટ સમાજ તથા રાષ્ટ્રને ચરણે ચઢાવી શકે છે.
નવું નવું જાણવાનો અને નાંધવાનો મને શોખ છે, તેથી મુસાકુરી (વિહાર) દરમિયાન જે કાંઇ નવુ જણાય છે, તેને તેાંધી લઉં છુ અને પ્રસંગ-સમય મળે તો તે વિષે વિસ્તાર કે સ ંક્ષેપથી યત્કિંચિત્ લખવા પ્રયાસ કરૂ છું. કેટલાક પ્રવાસવર્ણનો શાર્તા વિગેરે પત્રામાં લખવાના પ્રસંગ મને મળ્યા છે.
૧ ત ભાવનગર
પ ૩૨ ઃ ૧
For Private and Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪ જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા
પૂજ્યપાદ શાસનદીપક પ્રખરવક્તા શ્રીવિદ્યાવિજયજી મહારાજજીિની સાથે તેમના જન્મસ્થામ સાંઇબામાં ગતવર્ષ ચોમાસું કર્યા પછી પડવણજ, દેહગામ, પ્રાંતીજ, વિજાપુર, મહેસાણા, ધીણોજ, પાટણ, પાલનપુરથી વિહાર કરી જગતપ્રસિદ્ધ આબુપર્વત સુધી પ્રવાસ (વિહાર) કર્યો. આ પ્રવાસમાં મને અનેક અનુભવો થયા. તેમાં ઘણી બાબતો લખવા જેવી મને જણાઈ અને મળી છે. આ બધું વિગતવાર લખતા વધુ સમય કાઢવો જોઈએ, પણ બીજી સાહિત્યક પ્રવૃત્તિઓના કારણે પ્રવાસમાં વધુ સમય મળે તેમ લાગતું નથી, તેથી જેમ અઢીવર્ષ પૂર્વે માળવામાં મેં (સાહિત્યોપયોગી વાતો ના શીર્ષકથી) પાંચ લેખો સારરૂપે “જેન માં લખ્યા હતા, તેમ ઈતિહાસ, સાહિત્ય કે ધર્મ સંબંધી ઉપર્યુક્ત બાબતને થોડા શબ્દોમાં લખી દઈ કંઈક સંતોષ માની લઉં તે સારૂં, એમ ધારી બે શબ્દો લખવા યત્ન કરું છું. '
સાબને શિલાલેખ
સાંઇબા એક નાનું સ્ટેટ છે. કપડવણજથી ઇશાનકાણમાં વીશ માઇલ ઉપર તે આવેલું છે. ત્યાં એક મેટી વાવ છે. તેની પાસે પાછળના ભાગમાં હનુમાનનું તૂટેલું મંદિર છે. ત્યાં એક લાલ રંગનો ખડબચડો પત્થર છે. તે કોઈ થાંભલાને ભાગ લેવો જોઈએ. તેમાં એક લેખ કે તરે છે. અક્ષરો ખરાબ હોવાથી બરાબર વંચાતું નથી. કેટલેક ભાગ વંચાય છે. તે અહીં આપું છું—
- संवत् १३५० वर्षे मागसर शुदी १४ शनीश्चरे दिने રી ....... મમથીવંચા (તા) સાથે શ્રીમંત શ્રી પ્રશાંત ક્ષિદરા શ્રી દુક સ જીજે...વ... ... ... ..
For Private and Personal Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા ૩૩પ આ શિલાલેખ વિ. ૧૩૫ માગશર શુદિ ૧૪ શનિવારને છે. તેમાં સેલંકી રાજાનું નામ છે. તે સમયે ગુજરાત ઉપર સોલંકીએને સાર્વભૌમ અમલ રહ્યો હતો. વાઘેલાઓને પણ તે છેલ્લે સમય હતો. એટલે આ સેલંકી રાજા કોઈ નાનો ઠાકર કે ખંડીરાજા હશે. લુણાવાડા કે વાડાસિનોરમાં તેનું રાજ્ય હશે. અત્યારે લુણાવાડા તથા દેરાલીન ઠાકર પણ સોલંકી છે પડવંજમાં કુંડવાવ તથા કીર્તિસ્તંભ
કપડવણજ એક ઐતિહાસિક જૂનું ગામ છે. સંસ્કૃતમાં તે કર્પટવાણિજ્યના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. પહેલાં આ ગામમાં વાણિજ્ય ઉદ્યોગ સારા પ્રમાણમાં હતાં. અહીં સિદ્ધરાજ સેલંકીએ બંધાવેલ કુંડવાવ બહુ જ મોટી અને શિલ્પવાળી છે. એક કીર્તિસ્તંભ છે તેમાં નકસીનું કામ ઘણું સારું છે. સિદ્ધરાજને ઈમારતને–શિલ્પનો બહુ શેખ હતું. તેણે કરોડો રૂપીયા આ સ્થાવર કામમાં ખર્ચી પિતાની કીર્તિને સ્થાયી બનાવી છે. આ ગામમાં કેટલાક શિલાલે લેવા જેવા ઉપયોગી છે, પણ સમય ન મળવાથી ઉતારી શકાયા નથી. અહીં બહેરા કેમ સમૃદ્ધ છે.
કપડવણજમાં જૈનમંદિરે બહુ જૂનાં છે. તેમાં રહેલી મૂર્તિઓ રમણીય તથા ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વની છે. તેના શિલાલેખોથી કેટલીક હકીકત જાણવામાં સારી મદદ મળી શકે. પહેલાં જે સ્થળે કપડવણજ હતું તે સ્થળે અત્યારે નથી. જૂનું સ્થાન ઘણુંખરૂં શૂન્ય છે. પાટણમાં જુની કાલકા મંદિરના લેખે
પાટણ એક ઈતિહાસિક નગર છે. તેમાં ગુજરાતની સંસ્કૃતિ ઘડાઈ છે. ઈતિહાસ સજાવે છે. કળાઓનો ઉદ્ભવ થયે છે. તથા
For Private and Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬
જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા
સાહિત્યનું સર્જન અને રક્ષણ થયું છે. તેના પૂરા ઇતિહાસ લખાયા નથી, એ ગુજરાત માટે શરમાવનારા વિષય છે. પાટણન તિહાસથી ગુજરાતના પ્રતિહાસ ઉપર ઘણા પ્રકારા પડી શકે.
જૂની કાલકાનું મંદિર અને સ્થાન બહુ પ્રાચીન મનાય છે. તેની પાછળ કિલ્લો છે,તે વિ. સ. ૮૦૨માં વનરાજ ચાવડાએ પાટણ વસાવ્યું તે વખતના કહેવાય છે. અસ્તુ. ગમે તેમ હેાય તેને વિચાર ખીજે સ્થળે કરાશે. આ મંદિરમાં કાલિકાની જૂની અને નવી મૂર્તિઓ છે. વ્યવસ્થા-ખર્ચના બ ંદોબસ્ત રાજ્ય તરફથી છે. દેવીની સામે ઉભા રહેનારની જમણી બાજુ પડખેના મંડપમાં બે થાંભલા છે. તેમાંથી એકમાં આ પ્રમાણે શિલાલેખ કાતરેલ છે:-~~
१. सं. १२८४ वर्षे श्रीपत्तनवास्तव्य प्राग्वाट ठ० श्रीपूनसीह सुतठ० आल्हणदेविकुक्षिभूः उ० पेथडः ॥
ખીન્ન થાંભલાને લેખ આ પ્રમાણે છેઃ~~~
१ स १२८४ वर्षे श्रीमत्पत्तनवास्तव्यप्राग्वाट ४० श्री चण्डप्रसादसुतः ठ० श्रीसीमः ।
આ અને શિલાલેખા થાંભલા ઉપર છે. આ બન્ને થાંભલાએ જુના પાટણનું ખેાદકામ કરતાં મળ્યા હતા. ત્યાંથી ઇસ્વી સન્ ૧૯૨૧ માં ઉપયોગી જાણી અહીં લાવી ઉભા કરવામાં આવ્યા છે. તે કાઇ જૈન મંદિરના થાંભલા છે. જુના પાટણમાં જૈનેનાં સેકા મંદિરે જમીનદોસ્ત થયાં છે. જેને શ્રીમંત હોવાથી પોતાની જુની ઇમારતને મૂકી નવી ઇમારતા ( દિશ ) ઉભી કરે છે. આ પદ્ધતિથી જૈનેએ ઈતિહાસપયેાગી ઘણીય વસ્તુને નાશ કર્યો છે અથવા નાશ થવા દીધા છે. જાનુ પાટણ ભાંગી જવાથી ત્યાંના મંદિશમાંની મૂર્તિ તે ઘણે ભાગે જેનો ઉપાડી લાવ્યા હશે અને મદિરા તથા શિલાલેખો
For Private and Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા ૩૩૭ ત્યાં ને ત્યાંજ મૂકી આવ્યા. તે મંદિર અને ઈમારતેને લેકે મનમાં આવે તેમ ઉપાડી ગયા. શ્રીયુત રામલાલ ચુનીલાલ મેદીએ લખ્યું છે કે પાંચ વર્ષ સુધી લાગ2 પાટણની નવી ઈમારતે માટે જૂના પાટણને પત્થર વપરાયે છે. હમણાં પચાસેક વર્ષથી બહારથી પત્થર આવવા લાગ્યો છે. આ વાત તન માનવા જેવી સાચી લાગે છે. નવા પાટણમાં મંદિરમાં કે મજીદોમાં, વાવમાં કે કુવાઓમાં, ઘરમાં કે કચેરીઓમાં, કિલ્લામાં કે ભીમાં જ્યાં જુઓ ત્યાં જૈન મંદિર વિગેરેનાં પ્રાચીન શિલ્પના ચિહ્નો સાફ સાફ જણાય છે. જૂની કાલકા મંદિરને ઘણખરે ભાગ જાના પાટણની ઈમારતને થાંભલાઓથી તથા પથરાઓથી તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે.
આ બે લેખ સં. ૧૨૮૪ ના એટલે કે ૭૦૭ વર્ષના જુના છે. તે પાટણના રવાડ જૈન ગૃહસ્થોએ તરાવેલા છે. મધ્યકાળમાં વાદિદેવસૂરિથી શ્રીપાલ વસ્તુપાલતેજપાલ વિગેરેથી પરવાડ જાતિ ઘણીજ પ્રગતિમાનું તથા મહાયશવી હતી. રાજ્યમાં, સમાજમાં, સાહિત્યમાં કે વ્યાપારમાં પોરવાડ જાતિને ઘણો હિસ્સો હતો. પહેલાં તે જૈન ધર્મ પાળનારીજ હતી, હજુય છે પણ ગુજરાતમાં કેટલાક દશા પોરવાડ વૈષ્ણવ ધર્મમાં ગયા છે, અસ્તુ. પહેલા થાંભલામાં પેથડ નું નામ છે અને બીજામાં ચંડપ્રસાદના પુત્ર “સમનું નામ છે. તે કદાચ વસ્તુપાલને કુટુંબી હોય. બન્ને પાટણના રહેવાસી હતા એમ લખ્યું છે. આ બન્ને શિલાલેખોમાં વિશેષણ તરીકે ઠ૦ લખ્યું તેને અર્થ ઠાકોર થાય છે. મધ્યકાળમાં હર એક બહુમાન વાચક વિશેષણ પદવી અથવા રાજ્ય પ્રાપ્ત ટાઈટલ કહેવાતું હતું. દેવાસ, માંડવગઢ, ધાર (માળવા)માં હજુય ઘણા ખરા પરવાળ માટે ઠાકોર વિશેષણ લગાડાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૩૮ જૈન સાધુઓના વિહારની મહત્તા
આ બન્ને લેખથી જણાય છે કે કાં તો પિથડ અને સેમ' નામના શ્રાવકે જુદાં જુદાં બે મંદિર બંધાવ્યા હશે અથવા કોઈ જૈન મંદિરમાં એક એક થાંભલો કરાવી જૈન મંદિરમાં સ્થાપન કર્યા હશે. જુના પાટણમાં ખોદકામ થાય તે ઘણુંખરી કીંમતી ચીજો નીકળવાની સંભાવના છે. આશા છે કે વડેદરા સ્ટેટ આ કાર્ય માટે વેળાસર પ્રયાસ કરશે.
પાટણ વિષે ઘણું વાંચવા જેવું, જાણવા જેવું, જોવા જેવું, નોંધવા જેવું છે. તે વિષે મેં એક નિબંધ તૈયાર કર્યો છે. બીજું ઘણું લખવાનું છે, લખાય ત્યારે ખરું. પાટણમાં ઈતિહાસની ઘણી ચીજો મળવાની સંભાવના છે. ફક્ત તે દિશામાં પ્રયત્ન કરે જોઈએ. આશા છે કે રાજા અને પ્રજા આ દિશામાં પ્રયત્ન કરવા સારો ઉત્સાહ બતાવશે.
હવે પછી પાલનપુર અને ત્યાંથી મળી આવેલા શિલાલેખ સંબંધી કાંઈક લખીશ.
For Private and Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૪૮: શ્રુતબોધ ઉપર જૈન ટીકા સાચા વિકાને સાહિત્યવિદ્યાના ક્ષેત્રમાં ઉત્સાહ અને નિષ્પક્ષપાત વૃત્તિથી કામ કરે છે. સાહિત્યની સેવા કરવામાં તેઓ જાતિ દેશ ધર્મ કે પ્રાન્તના ભેદને આડા આવવા દેતા નથી. “હંમેશાં ઉદારવૃત્તિથી સાહિત્યને ઉત્કર્ષ સાધવો,” એ તેમનું જીવનધ્યેય હોય છે. કેટલીક સદીઓથી ભારતવર્ષમાં સાંપ્રદાયિક ઝેર વ્યાખ્યું છે, તેના પરિણામે એક બીજાના સાહિત્યની ઉન્નતિ સાધવાને બદલે અવનતિ અને હાનિ પહોંચાડવા પ્રયત્ન થયા છે, એમ આપણને જૂનો ઈતિહાસ જણાવે છે. એ બીના ભારતીય વિદ્વાને માટે નામોશીભરી કહેવાય. અસ્તુ.
કોઈ પણ સંપઢાયના કોઈ પણ વિષયની સાહિત્ય સેવા કરવામાં જૈન વિદ્યાને સદીઓથી ઉદાર રહ્યા છે. તેના પરિણામે સાતમી સદીથી લઈ અઢારમી સદીના સંખ્યાબંધ જૈન સાધુ તથા શ્રાવક વિદાએ જૈનેતર (વિદિક તથા બૌદ્ધ) સાહિત્ય ઉપર ગંભિર ચમત્કારી અને મહત્ત્વપૂર્ણ ટીકા ટિપ્પણ ભાગ્ય અને વિવેચને કર્યા છે. મારી પાસે લગભગ સે જૈનેતરના વિવિધ ગ્રન્થ ઉપર જૈન વિદ્વાનોએ ટીકા આદિ બનાવ્યાં છે, તેની યાદી છે. અત્યારે પણ પાટણ, ખંભાત,
For Private and Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
38
અતબધ ઉપર જૈન ટીકા જેસલમેર, બીકાનેર અને અમદાવાદ વગેરેના સેંકડો જૈન ભંડારોમાં તેવા ગ્રંથે થાય છે, તે સિવાય હજારો જૈનેતરના ગ્રંથની રક્ષા જૈનોએ કરી ઉપકાર કર્યો છે.
તેવા ગ્રંથોમાં થતા પણ એક છે કે જે અજૈનકૃત હોવા છતાં જૈન વિદ્વાનોએ તે ઉપર એકથી વધારે ટીકાઓ બનાવી અભ્યાસીઓ માટે સરળતા કરી આપી છે.
મહાકવિ કાલિદાસની ઓળખાણ ભારતીય પ્રજાને કરાવવાની આવશ્યકતા નથી. તેમની વિશિષ્ટ કવિશક્તિથી એક કવિ તરીકે તેઓ સર્વત્ર મશહૂર છે. તેમના બીજા ગ્રંથની જેમ છતાધ ગ્રંથ પણ પ્રમાણમાં નાનો હેવા છતાં મહત્ત્વનું હોવાથી લોકપ્રિય થઈ શક્ય છે. તે ઉપર અનેક વિદ્વાનોએ કલમ ચલાવી છે, જેનાચાર્યો કે જેઓ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ઘણા ઉદાર રહ્યા છે, તેઓએ પણ આ ગ્રંથની કીંમત કરી છે, અહીં તે ફકત ભૃતબાધ ઉપર શ્રી હર્ષકીતિ ઉપાધ્યાય કૃત ટીકાનો ટૂંકો પરિચય કરાવવાનો વિચાર કર્યો છે –
ટીકાકારનું મંગલાચરણ श्रीमत् सारस्वत धाम नत्वा, श्रुत्वा च सद्गुरून् । टीका श्रीश्रुतबोधस्य छन्दसः क्रियते मया ॥ १ ॥
- શ્રતધનાં મૂવ પદ્ય छन्दसां लक्षणं येन श्रुतमात्रेण बुध्यते । तदहं रवयिष्यामि' श्रुतबोधमविस्तरम् ॥
૧ મુદ્રિત ઘણું ચોપડીઓમાં “પ્રવક્ષામ” પાઠ છે. પ્રસ્તુત ટીકામાં પણ “સંઘવલામિ” જ મૂક્યું છે. માટે તે જ પાઠ સાચો હોવો જોઈએ તેને બદલે અહી મૂલમાં “રષ્યિામિ પાઠ છે, તે લિપિકારની અજ્ઞાનતાથી લખા હશે એમ લાગે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
381
તબધ ઉપર જૈન ટીકા संयुक्ता घंदीघ सानुस्वारं विसर्गसन्मिश्रम ।
विज्ञेयमक्षरं गुरु, पादान्तस्थ विकल्पेन ॥ टी-छन्दसामिति । अहं तत् श्रुतबोधनाम छन्दशास्त्रं संप्रवक्षामि कथयिष्यामि। किं विशिष्टं ? अविस्तरं न विद्यते विस्तारो यस्मिन् तत् । तत् किं ? येन श्रुतमात्रेण सता, प्रस्तारादिविनैव छन्दसा-आर्या-अनुष्टुवादीनां लक्षणं गुरुलघुमात्रागणादिस्वरूपं बुध्यते- ज्ञायते ॥ १ ॥
__ अथ प्रथमं गुरूलघु लक्षणं...आह:संयुक्ताद्यमिति । यदक्षरं संयुक्ताद्य-संयुक्त संयोग-भूतस्याक्षरं साद्य पूर्ववर्ति, तदक्षरं गुरुसंश. ज्ञेयम् । पुनर्यद् दीर्थ तदपि गुरु । यथा-अ इ उ ऋल पञ्चस्वरा हस्वसं. अकाः; तथाचैतैरुपलक्षितं व्यञ्जनमपि हृस्वसंज्ञम् । तथा -आ ई ऊ ऋल, ५ ५ ओ औ एते ९ स्वारा दीर्घाः; तैरुपलक्षितं व्यञ्जनमपि दीर्घ तद् गुरुसंशम् । यद् ह्रस्वं तद् लघु संज्ञकम् । पुनर्यदक्षरं सानुस्वारं- अनुस्वारो नकारो मकारो... ...अक्षरोपरि विन्दुरूपः तेन सहित तदपि गुरूम ज्ञम् । तथा विसर्गसमिश्र यदुक्तं यदपि (तदपि ?) गुरुस ज्ञक विज्ञेयम् । पादान्तस्थं तु पादः 'लेक चतुर्थाशः । तस्यान्ते वर्तमान लध्वक्षरमपि विलल्पेन गुरुसंज्ञक क्वचित् गुरूसंज्ञमित्यर्थः । गुरु विपरीतं लघु शकम् ॥ २॥
(मन्तिम भाग) यद्यपि छन्दांसि भूयांसि वर्तन्ते परमत्र प्रसिद्धान्येवकानिचित् उक्तानि सन्ति । अन्यानि तु वृत्तरत्नाकरादिभ्योऽ. वसे यानि । आर्याप्रस्तारनिष्टोद्दिष्ट विधिः ॥ ४० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪૨
શ્રતબોધ ઉપર જૈન ટીકા श्रीमन्नागपुरीयपूर्वकतपागच्छाम्वुजारस्कराः स्वरीन्द्राः प्रभुचन्द्रकीर्तिगुरवो विश्वत्रयविश्रुताः । तत्पादाम्बुरूहप्रसादपटुगी; श्रीहकीाद्वयो.
पाध्याय श्रुतबोधवृत्तिमकरोद् बालाय बोधाय वै । इति श्री श्रुतबोधवृत्तिः सम्पूर्णा । श्रीरस्तु । सं. १८९६.
મૂળ ગ્રંથને ટૂંક પરિચય શ્રતધ છન્દ (પિગલ) વિષયને પ્રક્રિયા ગ્રંથ છે. લૌકિક વિદ્વાનો વડે વપરાતાં કે કરાતાં કવનમાં અને તેવાં કાવ્ય મહાકાવ્યોમાં દેખાતાં પદોમાં ખાસ કરીને જે છન્દો વપરાય, છે તે છાનાં લક્ષણોનો આમાં નવી ઢબથી નિવેશ કરવામાં કાલિદાસ કવિએ ખરેખર કમાલ કરી છે. આ નાનકડા ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ પ્રસિદ્ધ ૩૯ ઇન્દો છે. પ્રારંભમાં ત્રણ બ્લેકમાં પરિભાષા આપી છે. અલબત્ત, આ ગ્રંથમાં આવતાં સ્ત્રીનાં સાધનો વૃંગારમય છે; જેથી છાત્રોને ભણાવવામાં મન પ્લાન થાય છે, છતાં એની રચનારેલી, ગઠવણ યતિ-વિરામ વિગેરેના નિયમો જોતાં આ ગ્રંથ છન્દનો સારભૂત છે, એમાં કાંદ' શક નથી. કવિતા બનાવનારે આ મૂળ ગ્રંથને કંઠસ્થ રાખવો સાર
છે.
પ્રસ્તુત ટીકા મૃતધની સદરહુ ટીકાની ભાષા સરલ સંસ્કૃત છે. પર્યાય શબ્દોથી મૂલના અર્થને ઘણે સ્પષ્ટ કર્યો છે. પ્રસંગ આવતાં છન્દામંજરી વગેરેના છન્દના આકરાના પાઠો આપી ટીકાકારે તુલના કરી છે, જેથી વર્તમાનના છાત્રોને આ ટીકા ઉપયોગી નિવડે તેમ છે. જે પ્રકાશકો બતાધને છપાવે છે, તેઓ આ પ્રાચીન ટીકાને પણ સાથે
For Private and Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રતબોધ ઉપર જૈન ટીકા
૩૪૩ છપાવે તે પાઠકને સકિર્ય થાય. સંસ્થાધિપતિઓ એ તરફ જરૂર લાલ આપે એવી આશા રાખું છું.
જે પ્રતિ ઉપરથી મેં સદર ટકાની પંક્તિઓ ઉતારી છે, તેનાં આઠ પાનાં છે. અક્ષરે લગભગ સારા છે. લખાણ અશુદ્ધ છે. પ્રતિ જીર્ણ થઈ છે. ૧
મૃતધ ઉપર પ્રસ્તુત ટીકા સિવાય નાવિમરુ નામના જૈન સાધુની ટીકા પણ છે. ટૂંકરા નામના વિદ્યાને પણ ટીકા લખી છે. પણ તે જૈન છે કે અજૈન, તેનો નિર્ણય મૂળ પ્રતિ જોયા વગર કરી શકાય નહિ. તેની હસ્તલિખિત પ્રતિ લિંબડીના ભંડારમાં છે. રાજહંસ ઉપાધ્યાય નામના એક જૈન વિદ્વાન મુનિ થયા છે ખરા કે જેમણે વામિરાન ઉપર વૃત્તિ રચેલી છે. જુઓ જૈન ગ્રંથાવલિ પ્ર. ૧૨
ટીકાકાર હર્ષકીર્તિ શ્રતધની પ્રસ્તુત ટીકાના કર્તા શ્રી હર્ષકીર્તિ ઉપાધ્યાય સત્તરમી સદીમાં થયા છે. તેઓ ચન્દ્રકુલ બૃહદુ તપાછીય નાગપુરીયા શાખામાં થએલ પ્રસિદ્ધ યાયિક શ્રી વાદિદેવસૂરિ (સમય, સંવત ૧૧૪૩ થી ૧૨૨૬) ની પરંપરામાં થએલ કી ચન્દ્રકાન્તિસૂરિના શિષ્ય હતા. શ્રી ચન્દ્રકીર્તિસૂરિ પણ અનેક વિષયના
૧ આ ટીકાની એક પ્રતિ કપડવણજના ઢાકવાડીના પંચના ઉપાશ્રયમાં છે. તેનાં પાન નવ છે, અને તે વિક્રમ સંવત ૧૯૩૫ ફાગણ સુદિ ૧ શનિવાર રાજનગરમાં લખ્યાને ઉ૯લેખ છે.
૨ જૂઓ ચંદ્રકત્તિની સુધિકા ટીકા પ્રશસ્તિ.
૩ વાદિદેવસૂરિ વિષે વિશેષ હકીકત માટે જુઓ મારી લખેલી પ્રમાનચતવાર તાવના' માં.
For Private and Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩૪૪
શ્રુતમેોધ ઉપર જૈન ટીકા
રધર વિદ્વાન હતા. તેમણે સર્વોપયોગી ‘સારસ્વત વ્યાકરણ ’ ઉપર ચન્ત્રકીર્ત્તિ સુક્ષ્માધિકા નામની ટીકા રચી જગત્ ઉપર મહાન્ ઉપકાર કર્યો છે. આ ટીકાની આજે અનેક સ્થળે સ ંખ્યાબંધ આવૃત્તિએમાં પચીસ તીસ હજાર નકલો છપાઇ ગઇ હશે. આમની પરંપરામાં અનેક જૈન મુનિઆએ અજૈન સાહિત્ય ઉપર ટીકા ટિપ્પણ
રચ્યાં છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હર્ષકીર્તિસૂરિ વ્યાકરણ કાવ્ય ઇન્દ્ર અને વૈદ્યક વિષયના સારા વિદ્વાન હતા. ચાચિંતામણી નામને તેમના વૈદ્યક ગ્રંથ આજે સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે. એમણે શારદીય નામમાલા નામના
૧ આ કાષ શિવલાલ દૂબેજીએ તથા હીરાલાલ હંસરાજે જામનગરથી
વિક્રમ સ, ૧૯૩૦માં છાપ્યા આ કાષને ગુજરાતી અર્થ સાથે પ્રકાશિત કર્યાં છે. કેષ સરલ નાના તથા સુંદર છે, તેના પ્રારભમાં આ પ્રમાણે છે લખેલ છે:
--
प्रणम्य परमात्मानं सच्चिदानन्दमीश्वरम् ।
प्रश्नम्यहं नाममालां मालामिव मनोरमाम् ॥ १॥ (સરસ્વતાનાં નામેા)
वाग्देवी शारदा नाही भारती गीः सरस्वती । હૈંસયાના વપુત્રી રાજના વરદ્દાયિની || ૨ ॥
( વિક્રમ સ ૧૯૭૦ ની આવૃત્તિમાંથી ( અન્તિમ ભાગ )
ब्रह्मक्षत्रिय विशुद्ध संकीर्णाख्यमना मैः । वस्तृतीय काण्डेोऽयं पूर्णिता हर्षकीर्त्तिना || श्रीमन्नागपुरीय कावयतपागच्छाधिपः पूज्यपात्सूरिश्रीप्रभुचन्द्र कीर्ति गुरवस्तेषां पदानुग्रहात |
For Private and Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મૃતબેધ ઉપર જૈન ટીકા
૩૪૫ એક કષ પણ રચે છે. શ્રી ચંદ્રકીર્તિસૂરિના સાહિત્ય કાર્યમાં શ્રી હર્ષકીતિ ઉપાધ્યાય ઘણું સહાયક હતા. સાત ગાવાની પ્રસિદ્ધ સારવત રવિ (સુધિકા ) ટીકા, જે ચન્દ્રકીર્તિસૂરિએ બનાવેલી હતી, તેની પહેલી પ્રતિ (નકલ) શ્રી હર્ષકીર્તિએ લખેલી છે. તથા પ્રશસ્તિ પણ એમણેજ કરી હોય એવું મારું અનુમાન છે. શ્રીહર્ષકીર્તિનાં આટલાં પુસ્તકે ઉપલબ્ધ થાય છે – 1 યોગચિંતામણિ
૭ કલ્યાણમંદિર તેત્ર ટીકા ૨ વૈદ્યક સાધાર ૮ સિંદૂર પ્રકરણ ટીકા ૩ શારદીય નામમાલા ૯ બ્રહચ્છાન્તિ ટીકા જ સેનિટ્ટારિકા વિવરણ ૧૦ ધાતુપાઠ વિવરણ ૫ ધાતુપાઠ તરંગિણી ૧૧ તિજયપત્ત વૃત્તિ ૬ શ્રતબોધ ટીકા (સદરહુ ટીકા) ૧૨ વૈદ્યકશાસંગ્રહ
भूणांवाभिजनाचितां लघुतरां श्रीनाममालामिमा
चक्रे पाठकहर्षकीतिरखिलां श्वेताम्बरारग्रणीः॥ भूद्वीपधारिसरिददिनमःसमुद्र
पातालदिग्ज्वलनवनानि यावत् । यावन्मुद वितरतां भुविपुष्पदन्तो
तावत् स्थिरा विजयतां बत नाममाला ॥
१ तेषामेव हि सच्छिष्यो हर्ष कीाह्नपाठकः । શ્વિનેવાં વાલ્યા છતમાનસ ! સારવતદીપિકા (નિ.સા.) श्री चन्द्रकीर्तिसूरिन्द्रपोदाम्भोजमधुव्रतः ।
૨૦૨ વર્જિરિમાં ટીમાં પ્રથમ વિ7 II ૮ / સારસ્વતદીપિકા પ્રશસ્તિ
For Private and Personal Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪૬
શ્રતબંધ ઉપર જૈન ટીકા અહીં તે શ્રી હર્ષકીર્તિ વિષે આટલું જ લખી વિરમું છું. આશા છે કે પ્રાચીન સાહિત્યના રસિયા એમના વિષે વધુ પ્રકાશ પાડશે.
આ ગ્રંથની ટીકા લખી ત્યાં લગી કી હકીર્તિ ઉપાધ્યાય હતા પણ તે પછી તેમને “સૂરિ આચાર્યપદ મળ્યું હોવું જોઈએ. વિક્રમ સં. ૧૬૬૫ની લગભગ બનાવેલ વિજય શેઠ વિજયા શેઠાણી સ્વલ્પ પ્રબંધમાં શ્રી હકીર્તિ પિતાને સૂરિ (આચાર્ય) જણાવે છે. જેમ –
તેહના ગુણ ગાવે ભાવે જે નરનાર તે તે વંછિત પામે સંપતિ લહેરશાલિ. “નાર તપગચ્છ આચાર સુરિય
શ્રી ચંદ્રકીર્તિસૂરિ પ્રણમું તેના પાય શ્રીહર્ષકીર્તિસૂરિ પભણે તાસ પસાય /
(જૂઓ જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧) આ નાગરીતપાગચ્છ છે, મારવાડના નાગોરથી પ્રકાશમાં આવ્યો છે, શ્રી હાંકીતિ માટે અહીં તે આટલું જ લખીશું.
For Private and Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:
:
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલય
મ્યુઝિયમ
ભારત ભૂમિમાં મેવાડ પુણ્યદેશ છે. દરેક દેશ પોતાની વિશેપિતા ધરાવે છે. તેમ મેવાડ પણ અનેક વિશેષતાઓ રાખે છે. બારસો વર્ષોથી મેવાડમાં સીદિયા વંશના ક્ષત્રિયો અવિચ્છિન્ન રીતે શાસન ચલાવી રહ્યા છે. એક જ દેશ ઉપર એક જ વંશનું આટલાં વર્ષો સુધી રાજ્ય હોવાનું ઉદાહરણ, ભારતના ઈતિહાસમાં તે શું પણ બીજાં રાષ્ટ્રોમાં પણ જવલ્લે જ મળી શકશે. મેવાડમાં વીરતાને ગુણ સારી રીતે વિકાસ પામે છે. આ ગુણને કેળવવા માટે મેવાડવાસીઓએ પોતાનાં ધન, માલ, પુત્રી, સ્ત્રી અને હાલા પ્રાણને પણ તૃણવત્ ગણી ત્યાગવામાં પૂરેપૂરી ઉદારતા બતાવી છે. તેથી તે શું ક્ષત્રિય કે મરાઠા, શું મોગલ કે પઠાણ, દરેક લડાયક કેમની સામે લડી પોતાના દેશની કીતિને બચાવવા માટે લગભગ દોઢહજાર વર્ષ સુધી કટિબદ્ધ રહ્યો છે. રાણા પ્રતાપે આ કીર્તિની ઉજજવલતામાં ખાસ વધારો કર્યો. તેમના પિતાશ્રી ઉદયસિંહજીએ સત્તરમી સદીના પ્રથમ ચરણમાં મનહર ઝાડી અને પહાડેથી શભિત તથા સુરક્ષિત પ્રદેશમાં ઉદયપુર” નગર વસાવી ત્યાં મેવાડની રાજધાની બનાવી, તે પહેલાં
For Private and Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪૮ મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયે। અને મ્યુઝીયમ
ચિત્તોડમાં અને ‘નાગહૃદ” વગેરે સ્થળે મેવાડની રાજધાની હતી; પણ તે સ્થાને કાલબળે શત્રુઓનાં આક્રમણોથી છિન્નભિન્ન થયાં, તેથી ‘ઉદયપુર’ વસાવવાની ફરજ પડી. અત્યારે મેવાડની રાજધાની ઉદ્દયપુરમાં છે. જો કે હવે મેવાડમાં વીરતાનાં પૂર એસરતાં જાય છે પણ પૂર્વકાળમાં વીરતાની આરાધનામાં જ વધુ સમય વીત્યા હોવાથી મેવાડ દેશ સાહિત્ય, કલા અને શિક્ષણના વિષયમાં પબ્લબની જેમ ઉલ્લેખનીય પ્રગતિ સાધી શકયા નથી.
આ દિશામાં રાજ્ય તરફથી અભિમાન લઇ શકાય તેવે પ્રયાસ લેવાયા નથી. બીજા રાત્મ્યમાં વીસમીસદીમાં જેટલી રાજ્ય તરફથી લાયબ્રેરી, સાહિત્યક સ ંસ્થાઓ છે, તેના પ્રમાણમાં આ રાજ્યમાં ઓછી જણાય છે. ગયા ચામાસામાં અમે ઉદયપુર હતા ત્યારે રાજ્ય તરફથી ચાલતી પબ્લીક અને પ્રાઇવેટ લાયબ્રેરીઓનાં મ્યુઝીયમ જોવાનો લાભ મને મળ્યા હતો, તે વિષે ટ્રકમાં અહીં પરિચય આપવા ચાહું છું.
- વિકટારિયા લાયબ્રેરી
આ લાયબ્રેરી સજ્જન નિવાસ માંગમાં આવી છે. ત્યાં વિકટોરિયા મહારાણીનું બાવલું છે. લાયબ્રેરીનુ મકાન સારા ઢ ંગનું છે. થોડાં ઘણાં છાપાંઓ આવે છે પણ જણાય છે કે પબ્લીકને માટે હોવા છતાં ઉદયપુરની પ્રજા તેને લાભ બહુ જ ઓછા લે છે.
૧ પદરમી સદીના છેલ્લા સમય સુધી આ નગર બહુ સમૃદ્ધ હતું. ત્યાં રાજધાની પણ રહી છે. કુંભારાણાનું તે પ્રિયનગર હતુ. કહેવાય છે કે ત્યાં ૩૫૦ મિશ હતા, અત્યારે તે શુન્ય ગામડાના રૂપમાં ‘નાગદા’ નામથી ઓળખાય છે. તે વિષેજીએ શ્રા આત્માનંદ જન્મશતાબ્દી અંકમાં તે વિશે લખાયેલા મારા લેખ.
For Private and Personal Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયા અને
મ્યુઝીયમ
૩૪૯
પુસ્તકનો સંગ્રહ લગભગ ૭,૦૦૦ના હશે. તેને લાભ લેનાર વ પણ જુજ છે. નવાં પુસ્તકાને સંઘરવા - તરકે રાજ્યના અધ્યક્ષની કાળજી ઓછી હશે. ત્યાં સિક્કાઓને સંગ્રહ ઉલ્લેખનીય છે. માના રૂપા, તાંબા અને લેઢા વગેરેના સિક્કાઓ છે તેમાં ઘણાખરા મધ્ય કાલથી જૂના નથી. લાયબ્રેરીની સાથે જ વિકટારિયા મ્યુઝીયમ છે. તેમાં મહારાણા કુંભા રાણાના સમયના નાના મેટા શિલાલેખો ઘણા છે. કેટલાક કુટિલ લિપિના લેખા તથા બ્રાહ્મીલિપિન શિલાલેખ પણ ઉલ્લેખનીય છે. હિન્દુ અને જતાની કેટલીક ખાંડત મૂર્તિ અને તેનાં અવયવો પણ છે. એક જૈનમૂર્તિનું પરિકર ભરાણાના સમયનું છે તે ‘નાગહૃદ’ નગરનું છે જેને અત્યારે નાગદા કહે છે. તેની નીચે આ પ્રમાણે લેખ કાતરેલ છેઃ
ओ नागहदपुरे राणाश्री कुंभकर्णराज्ये श्री आदिनाथ विवस्य परिकरः कारितः । प्रतिष्ठतः श्रीखरतरगच्छे श्रीमतिवर्धनसूरिभिः ॥ उत्कीर्णवान् सूत्रधार धरणाकेन श्रीः ।।
મ્યુઝીયમમાં બીજી પણ કેટલીક વસ્તુઓ છે, જેવી કે મારેલા સિ ંહ, વાઘ, મગર વગેરે જનાવરો; જુનાં વાસણો અને વસ્ત્ર વગેરે. પણ તેમાં ‘રીતનું રાતુ' છે. ખાસ મહુત્ત્વની વસ્તુ શાહજહાં ખુરમની ખાસ પાઘડી છે. તેણે ઉદયપુરના મહારાણા કરણસ હજીની પાસે આવી શરણ માગ્યું અને મહારાણાતે ચરણે પોતાની પાઘડી મૂકી હતી. આ નાવ ઇસ્વી સન ૧૬૨૧ માં બન્યા. એમ કહેવાય છે.
ઉપર્યુક્ત લાયબ્રેરી અને મ્યુઝીયમમાં અધ્યક્ષ શ્રીયુત અક્ષયકીર્તિજી છે. તે નવયુવક અને હિંદી ત્રજ ભાષાની કવિતામાં
For Private and Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩પ૦ મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલય અને મ્યુઝીયમ સારો રસ ધરાવે છે. આ બંને સંસ્થા ઉદયપુરના રાજ્યના ખરચથી ચાલે છે. આના નિભાવ માટે રાજય દર વર્ષે ૩,૪૦૦ રૂપિયા ચિત્તોડી એટલે કે બે હજાર રૂપિયા ખચે છે. આખા ઉદયપુર રાજ્ય તરફથી જનતાને માટે ફક્ત આ એક જ પુસ્તકાલય છે. આની પ્રગતિ માટે ઘણે અવકાશ છે, માટે મેવાડના રાજ્ય પૂરતું લક્ષ્ય આપવું ઘટે.
સજન વાણીવિલાસ આ પુસ્તકાલય રાજમહેલમાં છે. આની સ્થાપના ઈસ્વી સન્ ૧૯૩૧માં મહારાણા સજનસિંહજીના શાસન કાલમાં થઈ છે. આમાં નીચેના ખંડમાં “ઈતિહાસ કાર્યાલય છે. ત્યાં સરકારી તવારીખને લગતાં પુસ્તકો, દસ્તાવેજો, પટ્ટાઓ, સિક્કાઓ અને તામ્રપત્રોનું પણ સાહિત્ય સંગ્રહાયેલું છે. રાજ્ય તરફથી પ્રજાને કઈને કાંઈ પણ જમીન યા બીજી કોઈ વસ્તુ ક્યારે અપાણી છે તે બધી નોંધ અહીં રહે છે. આમાં કુલ ૧,૬પ૮ પુસ્તકો છે, જેમાં થોડાંક હસ્તલિખિત પણ છે. આ સંસ્થાના ઉપરી શ્રીમાન દધિવાડિયા કણદાનજી ચારણ છે. જેમાં વિદ્યાપ્રેમી, સજન, વિદ્યાનું અને રાજ્યભક્ત છે. તેથી રાજ્ય તરફથી તેમને જાગીર અને માન મળેલાં છે. આ સંસ્થામાં પણ નવાં પુસ્તકો ખરીદવા તરફ બહુ જ ઓછું ધ્યાન અપાય છે.
સરસ્વતી ભંડાર આ પુસ્તકાલય પણ મહેલમાં જ, સજનવાણી વિલાસની પાસે જ છે. તેમાં જૂના કાલથી સંગ્રહિત થયેલાં હસ્તલિખિત પુસ્તક સારે સંગ્રહ છે. કુલ ૨,૩૧૯ પુસ્તકે છે, તેમાં કુલ ૩૧ વિભાગના આ પ્રમાણે પુસ્તકો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિષય
વિષય
વેદાન્ત
નાટક
૧૯
વૈદક
સંગ્રહ
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયો અને મ્યુઝીયમ ૩પ૧ સંખ્યા
સંખ્યા વેદ ૨૦ રામાયણ
ન્યાય (દર્શન) શાસ્ત્ર ૨૧ ભગવદગીતા
પા. યોગશાસ્ત્ર ધર્મશાસ્ત્ર ૧૦૮ કર્મકાંડ ૧૩ર.
પરચુરણ પુરાણ ૧૨૮
રાજ્યનીતિ ઈતિહાસ
રહસ્ય ૫૪ તિવું ૧૧૮
ધનુર્વેદ શિલ્પ
તકર્મ શાલિહોત્ર
રત્નપરીક્ષા
તેત્ર ટિપણું
જૈનદર્શન સાહિત્ય
ભાષા
૧૦૨ વ્યાકરણ ૨૪ ચોપડા સંગીતા
ભાષાનાં પુસ્તકો ૧૫૦ સંસ્કૃત લેખમાં ૩૧ અંગ્રેજી
૫૪ ભાષા સંસ્કૃત
પડી કલમી ૨૭ છાપેલાં સં. પૂ. ૪૮ તવારિખ
1
૩
મંત્રશાસ્ત્ર
કાવ્ય
૩૪
O
કાશ
'
4
૧૨૨
૧૦૨
ફારસી
૧૦૪
For Private and Personal Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલય અને મ્યુઝીયમ
આની સ્થાપના ઘણાં વર્ષો પહેલાં થઈ છે, એટલે આમાં સારો સંગ્રહ હોવો જોઈએ. અને ઉપગ બહુજ ઓછો થાય છે. આનું નવીન ઢબથી કેટલાંગ થાય એ જરૂરતું છે. આ બન્ને પુસ્તકાલય ખાનગી છે, એટલે પ્રજા તેને લાભ લઈ શકતી નથી. કેઈ ખાસ વિદ્વાન વ્યક્તિઓને જોવા માટે ખાસ મહારાણા શ્રીમાન ભૂપાલસિંહજીની આજ્ઞા લેવી પડે છે. શ્રીમાન મહારાણું સાહેબે આ બન્ને પુસ્તકાલયે જોવાની મને અનુમતિ આપી અને કીમાન કર્થીદાનજીએ આ પુસ્તકાલયો મને બતાવવામાં પોતાનો સમય આવ્યો તે તે બદલ બને મહાનુભાવોને હું ધન્યવાદ આપ્યા વગર રહી શકતું નથી.
સાંભળવા પ્રમાણે રાજમહેલમાં એક ત્રીજી પણ ખાનગી લાયબ્રેરી છે જેમાં સરકાર પાસે જે પુસ્તક ભેટ આવે છે તે રખાય છે.
વીર વિનોદ સજન વાણીવિલાસમાં એક મહાન ગ્રંથ મારા જેવામાં આવ્યો. તેનું નામ છે વીર વિનોદ”. તે મેટા કદના પાંચ ગ્રન્થમાં પૂર થયું છે. તે પાંચ ભાગનાં પૃષ્ઠ ૨,૬૩૦ છે.
આ ગ્રંથમાં રાજપૂતાનાની જ નહિં પરંતુ આખી દુનિયાની ભૂગોળ સંબંધી બહુ જ વિસ્તારથી પ્રમાણ પુરઃસર લખ્યું છે, ખાસ કરી રાજપૂતાનાના ઇતિહાસ પર બહુ જ વિસ્તારથી લખવામાં આવ્યું છે. મેવાડ રાજ્યનાં તમામ દફતરી સાધને ઉપરથી આ ગ્રંથ તૈયાર કર્યો હોવાથી પ્રાચીન પ્રશસ્તિઓ, શિલાલેખ, પટ્ટાઓ, સનંદો વહીઓ, તામ્રપત્રો અને રાજ્યની આજ્ઞાઓ આમાં આપ્યાં છે તેથી સદર ગ્રંથની સત્યતા–ઉપયોગિતા અને પૂર્ણતામાં સારો વધારો થયો છે. આનું નિર્માણ લગભગ વિક્રમ સંવત ૧૯૪૩ માં થયું છે. મેવાડ રાજ્યના ખર્ચથી આ ગ્રંથ સંપૂર્ણ પાંચ ભાગમાં રાજ્ય તરફથી જ
For Private and Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયો અને મ્યુઝીયમ
ઉપર
છપાઈ ગયો છે. તેમાં સાંભળવા પ્રમાણે એક લાખનું ખર્ચ થયું છે. આ મહાન ગ્રંથના આધારે શ્રીમાન ગિરીશકર ઓઝાજીએ રાજપૂતાના ઈતિહાસ વગેરે અનેક પુસ્તક લખ્યાં છે. આ આ વાતની ખાતરી તેમના ગ્રંથમાં ઠેકાણે ઠેકાણે વીર વિનેદના ઉતારાઓ અને ઉલ્લેખેથી થાય છે. આટલે ઉપયોગી આકર ગ્રંથ હોવા છતાં કમનસીબે મેવાડ રાજ્યને તેમાં વહેમ પડવાથી અર્થાત રાજ્યને અહિત થવાની આશંકાથી તેને પ્રચાર સાવ બંધ રાખવામાં આવ્યા છે. અર્થાત છપાયા પછી તે પુસ્તક કોઈને ય અપાયું કે અપાતું નથી, તેથી તે મહાન ગ્રંથના લાભથી સાહિત્યસેવી વિદ્વાને વંચિત જ રહે છે ! અને તેથી રાજયના લાખ રૂપિયાનું નકામું પાણી થયું કહેવાય. આ ગ્રંથના રચયિતાની કેટલી બધી મહેનત અને આશા હશે? બધી અત્યારે તે કોઈ અંધારી કોટડીમાં સડી રહી છે. ગ્રંથકાર જીવતા હતા તે તેના આત્માને આ સ્થિતિ જોઈ કેટલું દુઃખ થાત ? આ મહાનું ગ્રંથના કર્તા છે શ્રીમાન કવિરાજ સાંવલદાસજી, તેઓ જાતે ચારણ હતા, પણ સંસ્કૃત, હિંદી વગેરેના સારા વિદ્યાન, શોધક અને કવિ હતા. તેઓ મેવાડ રાજ્યના ઇતિહાસ કાર્યાલયના અધ્યક્ષ હતા. આ કાર્યાલયના અનુ અને બીજા સેંકડે સાધનોથી તેમણે વીર વિદ' નામનું પુસ્તક બનાવી પિતાની કીતિને અમર બનાવી જગત્ ઉપર મહાન્ ઉપકાર કર્યો છે. તેઓ પોતાના સમયમાં એક પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાન્ અને કવિ ગણાતા. મેવાડ રાજપનું ભૂષણ હતા. તેઓ અત્યારે આ મત્યુ લેકમાં શરીરથી નથી પણ યશકાયથી અત્યારે છે અને ભવિષ્યમાં જીવિત રહેશે. હું વર્તમાન મહારાણા સાહેબને અનુરોધ કરું છું કે તેઓ આ મહાનું વિદ્વાનુના આકરગ્રંથને પ્રચાર કરી મહાન પુણ્યકતિને પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રસંગ જવા ન દે. આવા ગ્રંથ જગતની વસ્તુ હોય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૩૫૪
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયેા અને મ્યુઝીયમ ફતેહપ્રકાશ પ્રશસ્તિકાવ્ય
જે શ્રીમાન્đકાર કર્ષીદાનનો ઉલ્લેખ હું પહેલાં કરી ગયે છુ તેઓ કવિરાજ સવલદાસજીની ઉત્તર પરંપરામાં થયા છે. અર્થાત્ ઠા. કર્ષીદાનજીના દાદા, સાંવલદાસજી કવિરાજના ભાઇ યતા હતા. તેથી કવિરાજ સોંવલદાસજીના વિદ્યાપ્રેમની ઝાંખી ડાકાર કર્ણીદાનજીમાં નજરે પડે છે. તેમણે ફત્તેહપ્રકાશ પ્રશસ્તિ કાવ્ય’ નામની એક રાજપ્રશસ્તિ બનાવી છે. તે સંસ્કૃત ભાષાનાં ૧,૨૫૦ પદ્યોમાં પૂરી થઇ છે. તે એક સારૂ કાવ્ય છે. તેમાં ખાપારાવળ ગુહિલથી લઇ મહારાણા ભૂપાલસ હજી સુધી સાધારણ કાવ્ય અને તિહાસમિશ્રિત પદ્ધતિથી સરલ અને સ ંક્ષેપમાં વર્ણન છે. છન્દ મોટે ભાગે અનુષ્ટુપ છે.
ડાકાર શ્રી કÇદાનજી સજ્જન અને વિદ્વાન હૈ નમ્ર અને ગુણગ્રાહી છે. ગયા ચાતુર્માસમાં અમારી સાથે તેમનો પરિચય થયા. તેએ અમારી પાસે અવારનવાર ઉપાશ્રયે આવવા લાગ્યા. તેમની એક્સિમાં મને લઇ ગયા. તેમણે ઉપર્યુક્ત ‘ ફત્તેહુપ્રકાશ પ્રશસ્તિ કાવ્ય ” ઉપાશ્રયમાં લાવી મને બતાવ્યુ, અને તેમાં યોગ્ય સુધારા કરવાનું પણ કહ્યું. બહુ પ્રેમપૂર્વક મે' તે કાવ્યનો કેટલોક ભાગ જોયા અને મારી બુદ્ધિ પ્રમાણે મેં તે માટે શ્રી કદાનજી સાહેબને યોગ્ય સૂચના કરી, જેનો અમલ તેમણે નમ્રભાવથી કર્યો. મને દુઃખ છે કે આખું કાવ્ય જોવાને તેમના બહુ આગ્રહ હોવા છતાં તે કાવ્યને હુ સંપૂર્ણ જોઇ શકવા જેટલો સમય કાઢી શકયા નહિ અને તેથા, તેમની માંગણી હોવા છતાં, તે ઉપર મારા અભિપ્રાય પણ લખી શકયા નથી. આ કાવ્યમાં સીસોદિયા વંશનો પ્રારભથી અત્યાર લગીના ટ્રુક ઇતિહાસ છે, જે વીર વિને”નુ નવનીત પણ કહી શકાય,
For Private and Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલયો અને મ્યુઝીયમ ૩૫૫ શ્રીમાન ઠાકર કર્તીદાનજીના કહેવાથી જણાયું કે મહારાણા ફત્તેહસિંહજીની ઈચ્છા-પ્રેરણાથી પ્રસ્તુત પ્રશતિની રચના કરવામાં આવી છે. તેથી ઉદયપુર રાજ્યની સનાતન પદ્ધતિ પ્રમાણે આ સંપૂર્ણ કાવ્યને શિલાલેખોમાં કોતરવાની પૂરી ખાતરી હતી. દૈવયોગે કાવ્ય પૂરું થતાં પહેલાં મહારાણાબી ફતેહસિંહજી સાહેબ વિલેકવાસી થઈ ગયા. અત્યારે તેમના જ પુત્ર મહારાણાશ્રી ભૂપાલસિંહજી રાજ્યગાદી ઉપર છે. ઠાકર કર્ણદાનજી ઉપર તેમની કૃપા સારી છે, તેથી તેમને પૂરી આશા છે કે, વર્તમાન મહારાણા સાહેબ આ પ્રશસ્તિકાવ્યને શિલાલેખોમાં કોતરાવી ચિડના મહેલમાં યા કોઈ પ્રસિદ્ધ સ્થાનમાં મૂકાવશે અને પોતાની કારકીર્દીને ચિરંજીવી બનાવશે.
ઉદયપુર રાજ્ય પ્રાચીનતમ હોવા છતાં અત્યારે ઉદયપુરમાં દિગ્ગજ વિકાને તે નથી; પણ પં. ગિરધરલાલજી શાસ્ત્રો, ઠાકર કર્થીદાનજી વગેરે કેટલાક સારા વિધાન છે. પં. ગિરધરલાલજી કાવ્યસાહિત્યના સારા જ્ઞાતા વિદ્વાન છે. તેમણે કાવ્યપ્રકાશ ઉપર પદ્યબદ્ધ સંસ્કૃત વૃત્તિ વગેરે કેટલાક ગ્રંથો બનાવ્યા છે. ઉદયપુરમાં રાજ્ય તરફથી એક સંસ્કૃત શાળા પણ ચાલે છે.
મેવાડ રાજ્ય તરફથી ચાલતાં પુસ્તકાલયોની અહીં રૂપરેખા આપી છે. આટલું મોટું અને પ્રાચીન રાજ્ય હોવા છતાં રાજ્ય તરફથી જનતાને માટે ફક્ત એક જ પુસ્તકાલય છે, એ બહુ જ ઓછું દેખાય છે, જ્યારે વડેદરા રાજ્ય તરફથી એક હજાર કરતાં વધુ પુસ્તકાલયે સ્થાપિત થયાં છે. જો કે મેવાડની પ્રજામાં શિક્ષણને ઘણો અભાવ હોવાથી તેને વાચનને શેખ પણ નથી, છતાં રાજ્ય તે શેખ લગાડવા પગલાં લે તે સફળતા મળી શકે ખરી.
For Private and Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૫૬ મેવાડ રાજ્યનાં પુસ્તકાલ અને મ્યુઝીયમ
બીજી વાતની એ ભલામણ છે કે, મેવાડમાં સેંકડો પ્રાચીન જૈન અને વૈદિક મંદિરે ભગ્ન અર્ધભગ્ન અવસ્થામાં પડ્યાં છે. અનેક પ્રાચીન તળા, કિલ્લાઓ અને જૂનાં સ્થાને છે. ત્યાંથી મૂતિઓ, શિલાલેખો વગેરેને સંગ્રહ કરી રાજ્યના મ્યુઝીયમને સમૃદ્ધ, વ્યવસ્થિત અને ઉપયુક્ત બનાવવામાં આવે તે મેવાડના ઇતિહાસ ઉપર જ નહિ, પરંતુ ભારતના ઈતિહાસ ઉપર સારે પ્રકાશ પડી શકે. હું ચાહું છું કે મહારાણા સાહેબ આ નમ્ર સૂચના તરફ ધ્યાન આપી યોગ્ય કાર્ય કરી બતાવશે.
-
For Private and Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
: ૫૦ :
१ प्रजानां विनयाधानाद्..
પ્રાચીન પુસ્તકા અને પુસ્તકાલયા
-
પુનિત ભારતદેશ બહુ જ લાંબા કાળથી જ્ઞાનની પૂજા કરતો રહ્યો છે. પ્રાચીન ભારતના ઋતિહાસ ભણી દષ્ટિ નાખતાં જણાય છે કે ભારતના વાતાવરણમાં જ્ઞાન જ્યોતિને ઝળહળતો પ્રકાશ છે. એના ગ્રંથેામાં, એની ક્રિયાએ અને કળામાં જ્ઞાનની મહત્તા સ્પષ્ટ જણાય છે. એના ધર્મોપદેશક બહુશ્રૃત અને વિદ્યુત હતા. તેમના વાજ્રમયમાં ‘પઢમં નાન તો થાક ‘જ્ઞાનનિયામ્યાં મોક્ષ: ' • તે જ્ઞાનાર્ ન મુક્ત્તિ: ' જેવાં ગભાર્ અર્થવાળાં સૂવા અને મત્ર! હજારે વર્ષો પહેલાં ગુંથાયાં છે. ભારતના રાજવીએ પણ પ્રજાને શિક્ષિતવિનીત કરવામાં પોતાના આવસ્યક ધર્મ માન્યા છે. ૧ ભારતના વિદ્વાનોએ એ જ્ઞાનની યશોગાથા ગાઇ, હારા મૌલિક ગ્રંથ રચી, ભારતની જ્ઞાનભકત જગત્ને બતાવી છે, જેની સસ્કૃતિની ઉત્તમ અસર આખી આલમ ઉપર પડી છે. એમ પુરાતત્ત્વો પણ કબૂલ કરે છે.
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રધુવંશ પહેલા સ
For Private and Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૩.
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તક અને પુસ્તકાલયે
: પ્રાચીન કાળની પદ્ધતિ :
આર્યાવર્તમાં બહુ પ્રાચીન કાળમાં જલ, વાયુ, પ્રકૃતિ તથા કાળબળના કારણે લેકનાં શરીર આરોગ્યપૂર્ણ-સુદૃઢ હતાં. મુદ્દે તીક્ષ્ણ હતી; તેથી તે ધર્મસૂત્રા-મત્રા, ૠયા અને સૂકતાને ગુરૂ પાસે સાંભળી, શિખી, નિદિધ્યાસન કરતા, તેને ગાખી કાગ્ર કરતા અને તેઓ જેવુ શીખતા તેવું પાતાના શિષ્ય-પુત્રને કંઠસ્થ શિખવતા. મતલબ કે તે વખતે બધા જ્ઞાનને મોઢે યાદ કરી હૃદયમાં સ્થાપન કરતા. મગજમાં ભરી રાખતાં. પુસ્તકા કે શિલાલેખા એ બાહ્ય વસ્તુ હોઇ જડવિનશ્વર છે, તેથી તેમાં ધર્મસૂત્રાને વિદ્યાને લખવામાં તે અનુચિત તથા અનાવશ્યક માનતા. તે વખતના વિદ્વાન ઋષિ-મુનિએની સ્મરતિ પારકાષ્ઠાએ પહોંચેલી હતી. તેથી તેઓ લાખો શ્લોકાને કઠસ્થ કરી તેના અર્થને સારી પેઠે સમજી હૃદયમાં જાળવી શકતા હતા. તે વખતના મરણના દાખલા સ્મરતિમાં ક્ષીણ થએલા આધુનિક લેકને આશ્ચર્યમાં નાખે છે, એવુ જ એ કાણુ છે કે બહુ પ્રાચીનકાળના ૨૪૦૦ વના ધર્મગ્રંથ પુસ્તકમાં લખેલાં નથી મળતાં તથા શિલાલેખા પણ નથી જણાતા.
આનો અર્થ એ નથી કે “ ૨૪૦૦ વર્ષ પહેલાં લેખનકળા અસ્તિત્વમાં જ નહાતી આવી અથવા પુસ્તકા, કાગળે લેખની વિગેરે હતાં જ નહિ. ' આ વાત ફકત ધર્મના મુખ્ય મુખ્ય આગમ વેદ પિટક વિગેરે ગ્રંથો માટે જ છે.
..
જેને આગમ વિગેરેમાં સ્ત્રી-પુરૂષની ૬૪ કે છર કળામાં લેખનકળાને તથા બ્રાહ્મી વિગેરે લિપિને ઉલ્લેખ અનેક સ્થળે આવે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તકો અને પુસ્તકાલયે ૩૫૦ તેમ ભારતદેશ હજારો વર્ષોથી સભ્ય-સંસ્કારિત હતો એટલે રાજ્ય દરબાર વ્યાપાર વિગેરેના વ્યવહારમાં તેમ શિક્ષણ વિગેરે બીજા વિષયના પંથે ભણવા-ભણાવવામાં અગર તે પુસ્તક લખવા-લખાવવાને ઉપયોગ જરૂર થતો હશે. પણ બહોળા પ્રમાણમાં પુસ્તકે અને પુસ્તકાલયોની પ્રવૃત્તિ તે બુદ્ધ અને મહાવીરૂવામીના નિર્વાણ પછી કેટલીક શતાબ્દિ પછી ચાલુ થઇ છે, એમ મારું માનવું છે; તેમ ધર્મના મૂળ ગ્રંથો પણ પાછળથી પુસ્તકમાં લખાણ છે.
: ધર્મને પુસ્તકમાં લખવાની પ્રથા : ધર્મના મુખ્ય-માન્ય ગ્રંથે પુસ્તકમાં નહિ લખવાની પદ્ધતિ ઘણા વર્ષો સુધી ચાલી. જેન, હૈદ્ધ અને વૈદિક સંપ્રદાયમાં મોટે ભાગે ધર્મગઓ ત્યાગી, સાત્ત્વિક અને નિઃ પ્રહ હતા. સમય જતાં ધર્મને ફલા સામાન્ય-વિશેષ પ્રજામાં તથા રાજાઓમાં કરવાની વૃત્તિ તેમનામાં જાગી. દુકાલ વિગેરે કુદરતના કાપથી લે કેની મરણશકિત પણ કુંઠિત થવાથી મુખાઝ ધર્મશાસ્ત્રો ભૂલાતાં ગયાં. તેમાં અશુદ્ધિઓ વધતી ગઈ. નવા નવા ગ્રંથ બનાવવાની તમન્ના પણ ઉદ્ભવી. આવ્યાત્મિક દષ્ટિ શિથિલ થઈ અને કીર્તિની કામના પૂર્ણ કરવા સાહિત્યશા ત્રિાર્થની આવશ્યકતા ઊભી થઇ. આ બધાં કારણેથી ધર્મગ્રંથે જે પહેલાં માટે જ યાદ રાખતાં, તેને પુસ્તકમાં લખી-લખાવી તેની એક વા અનેક કાપીઓ કરાવી. તે પ્રમાણે સાહિત્યનો પ્રચાર કરવાની રીતિ ચાલુ થઈ. જે સંપ્રદાયમાં સ્મરણશકિત પહેલાં ખૂટી, તેમાં ધર્મશાસ્ત્રને પુસ્તકમાં લખવાની પ્રથા પહેલી શરૂ થઈ અને જેમાં સ્મરણશકિત
૧ “મૃચ્છકટિક' નાટકમાં લખ્યું છે કે વસંતસેના વેશ્યાને ત્યાં વાંચવા માટે “કામશાસ્ત્રનું પુસ્તક એક રૂમમાં રખાયું હતું. રાજાઓ કથા-ધર્મના પુસ્તકે પુરોહિતો પાસે સાંભળતા, એ જૂની રાતિ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬૦
પ્રાચીન પુસ્તક અને પુરતકાલયો
મેડી ખૂટી તેમાં ધર્મશાસ્ત્રો મેડા પુસતકારૂઢ થયાં. જેની જ્યારે આવશ્યકતા પડે ત્યારે તે ઉત્પન્ન થાય છે, એ હિસાબે આ કાર્યમાં સહુ પહેલાં બ્રાહ્મણે ચેત્યા. પછી બૌદ્ધોએ તેનું અનુકરણ કર્યું અને તે પછી આવશ્યકતા ઊભી થતાં જૈનોએ પણ આ સુધારાને અમલમાં મૂકતેથી જ લખેલાં જૈન શાસ્ત્ર ૨૦૦૦ પહેલાંનાં નથી મળતાં. આ સુધારાને કાળ લગભગ આજથી ૨૨૦૦ વર્ષ પહેલાને છે. પંદર વર્ષથી આની પ્રગતિ વેગથી થઈ.
તે પછી તે દરેક લેકે દરેક દેશમાં અને સમયમાં તે રીતિને ઉપયોગ કરવા લાગ્યા. કવિઓએ તેનાં વર્ણનો શરૂ કર્યા. ધર્મ અને કાવ્ય કથા ગ્રંથમાં સરસ્વતી નામની એક વિદ્યાધિષ્ઠાત્રી દેવીની કલ્પના થઈ અને તે દેવીના હાથમાં પુસ્તક હોય છે, તેમ પણ લખાયું.'
: પુસ્તકે લખવાની કળામાં વિકાસ : પુસ્તક લખવા-લખાવવામાં પુણે અને કીર્તિ મેળવવાના ઉપદેશ અપાયું અને તેને સિદ્ધ કરનારાં દષ્ટ શેધાણ અથવા ઘડાયાં. પુસ્તક લખવા માટે જાતજાતની શાહી, કાગળે. કલમ, પંકાં, સાપડ, બંધન વિગેરે સામગ્રીઓ ઉપજાવવાની શોધ થઈ. ચિત્રકળા, લિપિ અને સારા અક્ષરોની કલામાં દિવસે દિવસે વિકાસ થશે.
૧ “વારિત પુથવાથ” (વાશ્વરી પુસ્તવત્તા) દેવલોકમાં દેવતા અને ઇન્દ્રો પણ પુસ્તક રાખે છે, એવી માન્યતા થઈ.
२ पुत्ययलिहण पभावणानित्थे सवाणाकिश्वभेअं ॥ मनहजि० પુણ ત્રિા :
કુમારપાલપ્રતિબંધ ૩૪૮. पठति पाठयते पठतामसौ वसनभे।जनपुस्तकवस्तुभिः । प्रतिदिन कुरूते य उपग्रह स ह सर्वविदेव भवेत् नरः ॥
For Private and Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તક અને પુસ્તકાલયો ૩૬૬ હેરી પુસ્તકાલયો જયાં. દરેક લેકામાં જ્ઞાનના પ્રચાર માર્ગ સહેલે થઈ પડે. આ રીતે પુસ્તક લખવાની છૂટ થવાથી વિદ્યામાં ગ્રંથો રચી, પિતાની કીતિસમાં પુસ્તકે જગમાં મૂકી જવાની તમન્ના જાગી. તેને પરિણામે અનેક એહિક અને પારલૌલિક વિષયને લાખો
થે દરેક સંપ્રદાયમાં બન્યા, જેથી ભારતના દરેક ભાગમાં સારાં પુસ્તકાલ કરવામાં આવ્યાં. તેની રક્ષા, ઉપભોગ અને વૃદ્ધિ તથા શોભાને ટકાવવા સારૂ અનેક પ્રવેગો થયા. આજે પણ ભારતમાં પ્રાચીન મૌલિક પદ્ધતિના સમૃદ્ધ ભંડારે અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે જે ઘણે ભાગે વિદ્યા-સાહિત્યપ્રેમી પૂર્વના જૈનમણુ અને જૈનશ્રાદ્ધના છે. જયપુર, કાશી, કાંજીવરમ, વડોદરા, મદ્રાસ વિગેરે શહેરના વૈદિક ભંડાર પણ નોંધવા લાયક છે.
વર્તમાનમાં જૈનોનાં પ્રાચીન પદ્ધતિનાં ખાસ ખાસ પુસ્તકાલયો છે (પુસ્તક-ભંડારે કે જે જૈનની માલિકીમાં છે) તેની નોંધ અહીં આપવાથી વાચકોને ઉપયોગી થશે.
૧ પાટણ કે જે ગાયકવાડ સરકારના અમલમાં માનવંત શહેર છે, ત્યાં મધ્યકાલ (વિક્રમની ૧૧ થી ૧૭મી સદી સુધીના) બહુ જ મહત્વના જુદા જુદા લગભગ ૯ જૈન ભંડારો છે, જેમાં હાલ હસ્તલિખિત પ્રાચીન ૧૩૦૦૦ જેટલાં પુસ્તક છે. '
૧ પાટણમાં તાડપત્ર ઊપર લખેલાં પુસ્તકો પણ ઘણું છે. તેમાં સંઘવીના પાડાના ઉપાશ્રયમાં જે ભંડાર છે તેમાં ૪૦૦ તાડપત્ર ઉપર લખેલ ગ્રંથો છે, જે લંબાઈમાં બે હાથ તથા પહોળાઇમાં ચાર-પાંચ આંગળ જેટલા છે, તે અમે નજરે જોયાં છે. ચદમી સદી સુધી ગ્રંથોને તાડપત્ર-ભોજપત્ર ઉપર લખવાની પ્રથા મુખ્યપણે હતી.
For Private and Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬૨
પ્રાચીન પુસ્તક અને પુસ્તકાલયેા
૨ વડોદરામાં શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ તથા વિદ્યાપ્રેમી પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજના ખેભડારા છે, જેમાં હજારે પ્રાચીન પુસ્તકા છે. તે સિવાય શ્રી મેાહનસૂરિના જ્ઞાનમંદિરમાં પણ સારાં પુસ્તકા હશે.
૩ છાણીના ભંડાર.
૪ ખંભાતના ભડારા.
૫ લીંબડી ( કાઠિયાવાડ ) ના ભંડારા.
૬ જેસલમેરમાં બહુ પ્રાચીન અને મહત્ત્વનાં સાત ભંડારો છે.
૭ ભાવનગરમાં પ્રાચીન ગ્રંથાના જૂના સ ંગ્રહ છે.
૮ અમદાવાદના ડેલાના તથા ચંચલાઇના ભંડાર સારે છે. ૯ નાગારના પ્રાચીન ભંડાર
૧૦ પાલીના ભંડારા.
૧૧ ફ્લોધીને ભંડાર.
૧૨ વિકાનેરના અનેક ભંડારા (જેમાં હારા પ્રાચીન પુસ્તક છે.) ૧૩ આહાર (મારવાડ)નેા ભંડાર (જિતચદ્રસૂરિજીસ્થાપિત.)
૧૪ ઇન્દોર ( માળવા ) ના તિ માણેકચક્ચ્છના ભંડાર. ૧૫ ઉજ્જૈન ( માળવા ) ને યતિ રવિજયજીના ભંડાર. ૧૬ આચાનું શ્રી વિજયધસૂરિજી જ્ઞાનમંદિર (જેમાં હસ્તલિખિત ૭૦૦૦ પુસ્તકાનો સુંદર સંગ્રહ છે, ) ખીજા પણ
ભડારા છે.
૧૭ પંજાબના જુદા જુદા ગામામાં અનેક ભંડાર છે જેમાં ડૉ. બનારસીદાસજી જૈનના કથન પ્રમાણે ૨૦૦૦૦ હાથથી લખેલાં પુસ્તક છે.
For Private and Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તકો અને પુસ્તકાલય ૩૬૩ ૧૮ પાલન ભંડાર ૧૯ પાલનપુરમાં સંધને ભંડાર (જૈનશાળામાં) તથા તપગચ્છના ઉપાશ્રયમાં ડાયરાને ભંડાર.
૨૦ સુરતમાં અનેક ભંડારો છે. ૨૧ મુંબઈમાં માંડવી બંદરને દશાઓસવાલ જૈન ભંડાર તથા શ્રી મેહનલાલજી જૈન સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીને ભંડાર છે.
૨૨ પુનાને જૈન ભંડાર ૨૩ દક્ષિણમાં માલેગામ, માઇસેર, મદ્રાસ વિગેરેના જૈન ભંડારો ઘણા સારા કહેવાય છે કે જેમાં સંસ્કૃત, પ્રાકૃત ઉપરાંત કાનડી ભાષામાં ઘણું જૂનું ઉચ્ચ સાહિત્ય ભર્યું છે.
૨૪ તે સિવાય જૈન વસ્તીવાળી ગામમાં સંખ્યાબંધ જૈન ભંડાર છે કે જે સંધ, જતિ, સાધુ, સાધ્વી તથા મહાત્માઓના હાથમાં છે પણ તેની વ્યવસ્થા સારી નહિ હોવાથી દિવસે દિવસે તે લેભથી વેચાય છે, પ્રમાદથી બગડે છે અને અજ્ઞાનતાથી વિદ્યાને ને સમાજને ઉપયોગમાં નથી આવતું. જૈન સંઘે તેની સારી વ્યવસ્થા કરી સાહિત્યની રક્ષા કરવી જોઈએ. ૨૫ શીહી (મારવાડ) ને ભંડાર ૨૬ કેડાયા (કચ્છ) ને ભંડાર
મેં ક્યાંય વાંચ્યું છે કે જર્મનીના વિદ્વાન ડો. જી. બુલરે ( G. Buhler મુંબઈ ઇલાકાના જેન ભંડારે જોયા હતા, તેમાં તેમણે એક લાખ (૧૦૦૦૦૦) જેટલાં હસ્તલિખિત પુસ્તકે જયાં
હતાં.
For Private and Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩૬૪
પ્રાચીન પુસ્તકા અને પુસ્તકાલયેા
આ જૈનભંડારા સિવાય વડે.દરામાં પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર (કે જેમાં ૧૪૦૦૦ હસ્તલિખિત ગ્રંથા એકઠા કર્યાં છે.), પુના ડેક્કન કૉલેજને પ્રાચીન પુસ્તકવિભાગ, મદ્રાસ, માસોર, કલકત્તા એસીયાટીક સોસાયટી, કાશ્મીરના ભંડારા, અનારસના સંગ્રહ, નેપાલના પુત્તકસ ંગ્રહ, જયપુર વિગેરેના ભંડારો બહુ જ મહત્ત્વનાં અને જૂનાં છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ આપણાં પ્રાચીન પદ્ધતિનાં પુસ્તકાલયો તરફ વીસમી સદીમાં સહુ કરતાં વધુ અને પહેલું ધ્યાન દરિયાપારના વિદ્વાનોનુ ગયું, તે પછી આપણે પણ થોડા ઘણા અંશે ચૈત્યા અને ધારે ધારે ચેતતા જઇએ છીએ. તેના પરિણામે તે ભંડારાના અનેક રિપોર્ટ સૂચિપત્રે અનેક પદ્ધતિનાં તૈયાર થયાં છે, જેમાં કેટલાંક ઘણી ઉત્તમ ઢબનાં છે. જે સૂચિપત્રાની મને ખાર છે તે અહીં આપું છું:
૧ પીટર્સનના પાંચ રિપોર્ટો (સૂચિપત્રા)
૨ રાયલ એસિયાટીક સોસાયટીના છ રિપોર્ટ.
૩ એ ગાલ એસોસીએશનનું સૂચિપત્ર.
૪ વડોદરાથી પ્રકાશિત કવીન્દ્રાચાય ગ્રંથસૂચિ (ગાયકવાડ ઓરીયન્ટલ સિરિઝથી પ્રકાશિત.)
૫ જેસલમેર ભાંડાગારીય ગ્રંથસૂચી.
૬ પાટણના ભંડારાનુ સૂચિપત્ર. (જે વડાદરા ગાયકવાડ . સી. તરફથી બહાર પડવાનું છે. સંપાદક ૫. લાલચંદ ગાંધી.) છ તાંજેરના પુસ્તકાનાં કેટલાક. (અનેક વાલ્યુમ છે.) ૮ જૈન ગ્રંથાવલી, ( જૈન શ્વેતાંબર મૂ. કૅન્સરન્સ–મુંબઇ )
૧ આમાં જેસલમેરના કેટલાક ભંડારાના પુસ્તકાની સૂચી છે, જે શ્રીયુત ચીમનલાલ દલાલે કરી હતી. આનુ સંપાદન ૫, લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધીએ કર્યુ
no
છે.
For Private and Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
L.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તકો અને પુસ્તકાલયે ૩૬૫ ૯ લીંબડીના ભંડાર સૂચિપત્ર. (સ્ટી ચતુવિ. મ. સંપાદિત) ૧૦ આગ્રાનાં પ્રાચીન પુસ્તકનું સૂચિપત્ર. ૧૧ યતિ પ્રેમવિજ્યનાં પુસ્તકનું સૂચીપત્ર (ઉજજૈનનું) ૧૨ ર્ડો. જી. બુદ્ધનો રિપોર્ટ. ૧૩ ડે. ભાંડારકર (R. O. Bhandarkar) ના સુચીપત્રો. ૧૪ , વેબર (A. Weber) નું જિનનું કેટક.
૧૫ કાશીનાથ ક-તેનું સુચીપત્ર (પંજાબના પુસ્તકનું, જે સનું ૧૮૮૨ સુધી બહાર પડયું છે.)
૧૬ શ્રીયુત રાજેન્દ્રલાલ મિથ (બંગાલ તથા બીકાનેરના પુસ્તકોની સૂચી).
૧૭ ફાર્બસ સભાના તથા કવિ દલપતના ગ્રંથની સૂચી.
૧૮ ડૅ. વેલણકરનું ડેકકન કેલેજના પ્રાચીન ગ્રંથેનું (અંગ્રેજીમાં) કેટલૅક.
૧૯ છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડીયાનું પૂના ભાંડારકર ઇન્સ્ટીટયુટના જૈન ગ્રંથનું સુચીપત્ર (અંગ્રેજીમાં).
પૂર્વકાલમાં પણ આવી વ્યવસ્થિત સૂચીઓ કરવા તરફ વિદ્વાનો પ્રવૃત્તિ કરતા હતા. તે પદ્ધતિની એક પ્રાચીન ગ્રંથસૂચી, જેનું નામ ગૃહ દિmનિ છે તે મળી આવી છે. આ સૂચીમાં આગમ, ન્યાય, વ્યાકરણ, છન્દ, સાહિત્ય, નાટક, તિ, શકુન ગાસ્નાય,
૧ છાપેલ પુસ્તકોનાં પણ કેટલાંક સૂચિપત્રો છપાયા છે, જેમાં ડો. ગેરીનોટ (A. Guerinot) નું જૈન ગ્રંથોનું કેટલૅક, શ્રીમાન બુદ્ધિસાગરજીનું મુદ્રિત જૈન ગ્રંથ સૂચી તથા સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીનાં પુસ્તકો મુખ્ય છે,
૨ સત્તર અઢાર નંબરના સૂચીપ હજી સુધી બહાર પડયાં નથી, છપાઈ રહ્યાં છે. 3 આ વૃદ્દિનિકા આખી ય જૈન સાહિત્ય સંશોધકમાં છપાણી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન પુસ્તકો અને પુસ્તકાલયો મંત્રકલ્પ, સામુદ્રિક, પ્રકીર્ણ વિગેરે વિયેનાં પુસ્તકે જુદા જુદા વિષયોના વિભાગમાં લખ્યાં છે. તેમાં ગ્રંથનું નામ, તેના કર્તા-વૃત્તિ વૃત્તિકાર, ગ્રંથનું પરિણામ, શ્લેક, પેજ વિગેરે તમામ હકીકત બહુ સુંદર રીતે વિદત્તાપૂર્વક લખી છે. આવી સૂચીઓ પહેલા ઘણીય હશે અને તેને ઉપયોગ પણ બહુ થતો હશે.
વાચકે જોઈ શકશે કે આપણા હિન્દમાં પૂર્વકાળમાં જ્ઞાનપૂજા કેટલી ઉન્નતિ ઉપર પહોંચી હતી ? આપણું સાહિત્ય કેટલું સમૃદ્ધ થયું હતું ? આપણા વિદ્વાનોએ કેટલી કુશળતાપૂર્વક બુદ્ધિને ઉપયોગ કર્યો હતા અને આપણા રાજા-મહારાજા તથા ઉદાર ધનિક દાનપુરૂષોએ આ કાર્યમાં કેવો સુંદર ફાળો આપી આપણી સંસ્કૃતિને દૈવિક બનાવી છે. લગભગ બે હજાર વર્ષમાં પુસ્તકલામાં પણ ભારતે સારી સરખી પ્રગતિ કરી છે એમ દરેકને માનવું પડે છે.
અત્યારે પહેલાં કરતાં પુસ્તકને લખવાં, છપાવવાં, સુંદર આકારમાં ફેશનેબલ કરવા વિગેરેનાં સાધનો વધ્યાં છે, માટે હવે આપણે વધુ ઝડપથી, સાવધાનીથી અને બુદ્ધિમત્તાપૂર્વક સુંદર કાર્ય કરી બતાવવાનો પ્રસંગ છે. બીજા દેશોએ આપણું કરતાં વધારે પ્રગતિ કરવા માંડી છે, તે હિસાબે વીસમી સદીમાં આપણે પાછળ છીએ. ખુશીની વાત છે કે ભારતમાં આપણાં કેટલાક રાજવીઓને વિદ્યા-સાહિત્યને શેખ લાગે છે, તેથી તેઓ સત્તા ધનથી સારું કાર્ય કરી રહેલ છે, જેમાં શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકાર પણ આગળ પડતા રાજવી છે. તેમણે આખા ગુજરાતને શિક્ષિત, સંસ્કારી તથા પુસ્તકપ્રેમી બનાવવામાં ઘણું સારે ફાળો આપે છે. અને પાટણ વિગેરેના જૈન ભંડારોની કીંમત આંકી તેમાંથી સારાં સારાં એથે બહાર પાડયા છે–પાડે છે. આશા છે કે આ કાર્યમાં દિવસે દિવસે વધુ પ્રગતિ થશે અને હિંદના ઘરે ઘરે શિક્ષણ સાહિત્યને પ્રચાર થશે.
For Private and Personal Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૫૧: બે સેલંકી રાજાઓના સમયમાં
થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ગૂર્જરભૂમિના જે પ્રતાપી રાજાઓ થયા છે, તેમાં સેલંકીઓનું મેટું સ્થાન છે. તેમના વંશમાં મૂલરાજ બહુ પ્રતાપી અને યશસ્વી રાજા થયે છે. તેણે ચાવડા વંશના છેલ્લા રાજા સામંતસિંહ (જે મૂલરાજને મામો થતો હતો) ને મારી ગુજરાતનું રાજ્ય પિતાને ૧ આધીન કર્યું. વિ. સં. ૧૦૧માં સેલંકીઓના હાથમાં ગુજરાત આવ્યું.
શોલંકીઓ બહુ બહાદુર, યશસ્વી તો હતા જ, સાથે સાથે
પ્રબંધચિંતામણિ. ૨. રાજપૂતાનેકા ઈતિહાસ, ભાગ ૧ પૃ. ૨૧૪ ૩. મૂળરાજ પછી ચામુંડરાજ, ( વિ. સં. ૧૦૫ર-૧૦૬૬ ), વલ્લભરાજ (છ મહિના સુધી જ રાજ્ય કર્યું), દુર્લભરાજ (વિ. સં. ૧૦૬૬થી ૧૯૭૮ સુધી રાજ્ય કર્યું), ભીમદેવ (વિ.સં. ૧૦૭૮ ૧૨૦), કર્ણદેવ (વિ. સં. ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૦ સુધી) એ અનુક્રમે રાજાઓ થયા. કર્ણને પુત્ર સિદ્ધરાજ જયસિંહ હતે.
For Private and Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
•org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬૮ બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ તેઓ વિદ્યાના પ્રેમી પણ હતા. તેથી તેમના ૩૦૦ વર્ષના રાજ્યકાળમાં વિદ્યાની વૃદ્ધિ અને સાહિત્યની ઉન્નતિ ઘણી સારી થઈ શકી છે. આ સૌભાગ્ય ગુજરાતને મળ્યું છે. સેલંકીઓને શાસનકાળમાં ગુજરાત જેટલું અને જેવું સાહિત્ય મેળવ્યું છે, જેટલી વિદ્યાની પ્રગતિ સાધી છે, જેટલી શિલ્પકળામાં તરક્કી કરી છે અને જેટલાં ધર્મસ્થાને કાર્યોનું નિર્માણ કર્યું છે એટલું કાઈના શાસનકાળમાં થયું નથી. એમના રાજ્યકાળમાં ગુજરાતની કીત્ત ચોમેર પ્રસરી. ગુજરાતનો દરેક જાતને સારો ઈતિહાસ સર્જાશે અને ગુજરાત કળા-સાહિત્ય વિદ્યામાં ગૌરવશાળી થયે છે. સેલંકીએમાં છેલ્લા બે રાજાઓ બહુ જ વિખ્યાત, પ્રતાપી અને સાહિત્યના ઉત્તેજક થયા છે. તેમાં એક તે સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને બીજે કુમારપાળ. આ બેના શાસનકાળમાં સાહિત્ય વિદ્યાનો વેગ કેવા પ્રકારનો રહ્યો તે સંબંધી આપણે પ્રમાણ સાથેનો વિચાર કરીએ.
વિક્રમની ૧૧ મી સદીમાં પરમાવંશીય ભેજ માલવાને રાજા હતો. તે ઘણો વિદાળુ, વિદ્યાને વિકાસ અને વિધાનની કદર કરનાર હતો. તેના કાળમાં સાહિત્યકળા-વિદ્યાને સારો સર વેગ મળ્યો હતો. તેની સાથે પ્રથમ ભીમદેવની દુશ્મનાવટ થઈ હતી. અનેક
૧ ટેડરાજસ્થાન, '૨ સિદ્ધરાજ માટે જુઓ મારૂં લખેલું તેનું જીવન ચરિત્ર ( સમયકાળ વિ. સં. ૧૧૫૦થી વિ. સં. ૧૧૯૯ સુધી )
3 જુઓ ‘મહારાજા કુમારપાલ ચૌલુક્ય' નામનો નિબંધ, જે ઓઝા અભિનંદન ગ્રંથ (ભારતી અનુશીલન) માં છપાયે છે. આનો રાજ્યકાળ વિક્રમ સંવત ૧૧૯થી ૧૨૩૦ સુધી છે. તે નિબંધમાં કુમારપાલના જીવનની ઘણું ઐતિહાસિક બાબતે મેં લખી છે.
૪ જુઓ પ્રબંધ ચિંતામણુને ભોજ ભીમપ્રબંધ.
For Private and Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એ સાલકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ૩૬૯ વાર લડાઇઓના પ્રસંગો પણ ઉપસ્થિત થયા હતા. તે વૈર દર પેઢીએમાં ઉતર્યું. ભેાજના વિદ્યાપ્રેમની અસર ગુજરાતના રાજવીએ ઉપર થયા વગર રહી નિહ. તે વિદ્યાપ્રેમ પણ વંશપર પરામાં સાલકીમાં ઉતર્યો. સિદ્ધરાજ જયસિંહે નરવર્મા ( માલાના ૧૩ મા પરમાર રાજા ) ઉપર ચઢાઇ કરી. બાર વર્ષ યુદ્ધ ચાલ્યું પણ નરવર્મા મરણુ પામ્યા ત્યાં સુધી ( વિ. સ૦ ૧૧૯૦ કાર્તિક શુદિ ૮ ) કંઇ પણ પરિણામ આવ્યું નહિ. નરવર્માના પુત્ર યશાવર્મા તે પછી રાજ્ય ઉપર આવ્યે. તેને ( યશોવર્માને ) યુદ્ધમાં સિદ્ધરાજે પરાજય કરી, તેને ગુજરાત ( પાટણ ) લાજ્ગ્યા. વિક્રમની રાજધાની ઉજ્જૈન તથા ધારાને લુટી. પ્રભાવક ચરિત્રકાર કહે છે કે ઉજ્જૈનના પુસ્તક-ભંડાર લુટીને સિદ્ધરાજ પાટણ લાબ્યા તેમાં હજારા પ્રાચીન મહત્ત્વતાવાળા ગ્રંથોના સંગ્રહ હતા. તેમાં ભાજરાજાનું બનાવેલ ભાજવ્યાકરણ સિંહરાજ જયસિંહે 'દીઠું. તેની મહત્તા તથા પ્રસિદ્ધિથી સિદ્ધરાજને ઇર્ષ્યા થઇ. સાહિત્યના પ્રેમ તો તેને હતા જ. તેની પાસે પંડિત મંડળી પણ સારી સરખી હતી. ભેાજવ્યાકરણને ટક્કર મારે તેવુ‘ ગુજરાતી પતિારા વ્યાકરણ બનાવરાવવા સિદ્ધરાજે પડિતાને કહ્યું.
૧ જુએ રાજપૂતાનેકા ઈતિહાસ ભાગ ૧, પૃ. ૧૯૫.
૨ સસ્કૃત દૂચાશ્રય કાઞ સ ૧૪-૭૨ તથા સગ ૧૫-૧, ૩ શ્રીવિમાયિનરેષક્ષ્ય, ચયા ગ * વિહત નરેન્દ્ર ! ? पशांस्यहार्षीः प्रथमं समन्तात, क्षणाय भाडक्षीरथ राजधानीम् ॥ હૈમવ્યાકરણપ્રશસ્તિ ૩૧.
પરોાવમાંની પણ રાજધાની ઉજજૈન હશે, એમ યાશ્રયકાવ્યથી લાગે છે. ૪ જુએ પ્રભાવ ચિત્રના હેમચન્દ્રસૂરિ પ્રબંધમાં લેક છથી
r,
For Private and Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭૦ બે સેલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ બધા ય મૌન રહ્યા. આ કાર્ય માટે આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિને કુશળ માન્યા. રાજાએ તેમને પ્રાર્થના કરી અને આચાર્યો તે મંજૂર કરી. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, શૌસેની, માગધી, પશાચી, ચૂલિકા પૈશાચી તથા
અપભ્રંશ એ સાતે ભાષાનું પૂર્ણ, સરલ અને સુંદર વ્યાકરણ એક હાથે હેમચંદ્રાચાર્યું બનાવ્યું. આમાં સાત અધ્યાયમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણ છે. આઠમા અધ્યાયમાં પ્રાકૃત વિગેરે છ ભાષાઓનું વ્યાકરણ બનાવ્યું છે. ખાસ કરીને અપભ્રંશ ભાષાનું વ્યાકરણ અને તેની વૃત્તિમાં આપેલાં અપભ્રંશ ગદ્ય-પદ્ય સાહિત્યનાં ઉદાહરણે ગુજરાતી સાહિત્ય માટે બહુ જ ઉપયોગી-મહત્વનાં છે. આમાં ગુજરાતી ભાષાનું પૂર્વરૂપ સ્પષ્ટ નજરે પડે છે. પ્રકૃતિ, પ્રત્યય અને સાધ્યમાન-સિદ્ધ શબ્દો એવા હજારે છે કે જે અપભ્રંશમાંથી ગુજરાતીમાં જેમ ને તેમ આવ્યા છે. તેનાં ઉદાહરણ આપવાથી અહીં લેખની કાયા વધવાને ભય રહે છે તેથી મુલતવી રખાય છે. આ વ્યાકરણ અને પ્રાકૃત દયાશ્રયનાં પડ્યો તથા દેશી નામમાળા, ગુજરાતી ઉપરાન્ત હિન્દી મારવાડી, મરાઠી અને બંગાળી ભાષાના વિકાસક્રમ માટે પણ ઘણા ઉપયોગી છે. અત્યારે જે આ સાહિત્ય કમભાગ્યે ન હેત તે ભાષાવિજ્ઞાન માટે આપણે બહુ જ મુંઝાવું પડત. સંસ્કૃત વિગેરે સાતે
૧ જુઓ સિદ્ધહેમરાળ (ઘુત્ત)ની પ્રસ્તાવના. આ વ્યાકરણને આ લેખના લેબકે સંપાદિત કર્યું છે તથા તે ઉપર બાળપયોગી સૂકું ટિપ્પણ લખ્યું છે. સદરહુશ્રય શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી-અમદાવાદ તરફથી બહાર પડે છે.
૨ ડૉ. પિશ્ચલનું જમનમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણ, લહેર યુનિવર્સીટીના પ્રિસીપલ Dr. A. G. Woolner ની પ્રાકૃતપ્રવેશિકા બેચરદાસનાં વ્યાકરણો તથા અપભ્રંશ પાઠાવળા (ગુ. વ. સોસાઈટીની) વિગેરે ગ્રંથ લગભગ હૈમવ્યાકરણ ઉપરથી જ બન્યા છે.
For Private and Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ૩૭૧ ભાષાઓનાં વ્યાકરણ માટે સાધન પૂરૂ પાડનાર આપણે ગુજરાતને મધ્યકાળ છે અને તેને યશ સિદ્ધરાજ જયસિંહ તથા કુમારપાળ સેલંકીને છે. તેમના સમયમાં ભાટ-ચારણ તથા ગ્રામીણ લેકેનું જે સાહિત્ય હતું તેમાં પણ સારો વિકાસ થયો હતો. તેને કેટલાક ભાગ પ્રબંધચિંતામણિ, પ્રભાવકચત્રિાદિમાં મળે છે.
સિદ્ધરાજે દેશ-વિદેશના પ્રચંડ વિદ્વાનને માનપૂર્વક બોલાવી પાટણમાં વસાવ્યા હતા. તેમ પાટણમાં પણ અનેક ધુરંધર વિદ્યાને હતા. તેમના હાથે અનેક વિષયનું સાહિત્ય સર્જાયું છે, જેની ગ્રંથ સંખ્યા હજારોની થાય. વાગભટ, કપર્દી, શ્રીપાલ, હેમચંદ્રસૂરિ, કકલ, ઉત્સાહ જેવા સાક્ષર સિદ્ધરાજના મંત્રી-સહચારી કિંવા મિત્રો હતા. તેથી તેની સાહિત્ય-પ્રીતિમાં ઘણું વધારો થયો હતે. દ્વયાશ્રય કાવ્યમાં લખ્યું છે કે-શકુન, જ્યોતિપુ, ન્યાય, પુરાણ નિરૂક્ત, વ્યાકરણ, માતૃકલ્પ આદિ શાસ્ત્રોને સિદ્ધરાજ જાણતો હતો. તેમ વૃત્તિ, સુત્ર સંસર્ગવિદ્યા, ત્રિવિદ્યા, ધાંગવેદ, ક્ષાત્રવિદ્યા, ધર્મવિદ્યા તથા નાસ્તિક દર્શનના જાણકાર એવા પંડિત માટે સિદ્ધરાજે પાટણમાં મઠ (સંસ્થા) બંધાવ્યો હતો અને ત્યાં ઉપર કહેલ બધી વિદ્યાને જાણનાર બ્રાહ્મણ વિગેરે વિદ્વાનો વિવિધ વિદ્યાને અભ્યાસ કરતા-કરાવતા હતા. આ મઠ બહુ જ મેટ હશે. વર્તમાનની કૅલેજ સાથે તેની તુલના કરવામાં કોઈ વાંધો નથી. લેખ લાંબો થવાની બીકથી સિદ્ધરાજના રાજ્યકાળમાં જે સાહિત્યક કાર્યો થયાં છે, તેની ડીક નેધ માત્ર અહીં આપી દઉં છું:
૧ સર્ગ ૧૫ માને છેક ૧૧૭ થી ૧૨૨ સુધીમાં ૨ સંસ્કત દ્વયાશ્રયકાવ્ય સર્ગ ૧૫-૧૨૧.
For Private and Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭૨ બે સેલંકી રાજાઓના સમયમાં ગયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ૧ આચાર્ય હેમચંદ્રની હાર્નાિશિકા, વ્યાકરણ વિગેરેના લાગે છે
બન્યા, સંસ્કૃતયાશ્રયને કેટલેક ભાગ પણ બન્યો હશે. ૨ શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિએ ન્યાયપ્રવેશક ટિપ્પણ, ધર્મબિંદુવૃત્તિ વિગેરે
ગ્ર બનાવ્યા. ૩ વાદિદેવસૂરિ અને કુમુદચંદ્રને પ્રસિદ્ધ શાસ્ત્રાર્થ રાજ્યસભા
(પાટણ) માં થયો. ૪તેમણે પ્રમાણનયતત્ત્વાલેક, સ્યાદ્વાદરત્નાકર, ગુરવિવિલાપ,
જીવાનુશાસન વિગેરે ગ્રંથો બનાવ્યા. ૫ વિરેચન પરાજ્ય તથા * સહસ્ત્રલિંગ સરેવર વિગેરેની
પ્રશસ્તિ શ્રીપાલ કવિએ બનાવી. બીજા થે
કર્ણસુંદરી (બિલ્લણકૃત) ગણરત્નમહેદધિ (કીવર્ધમાનકૃત) વાગુ. ભટાલંકાર, કાવ્યાનુશાસન (વાગભટકૃત,) સિદ્ધરાજવર્ણન (વર્ધમાનકૃત)
૧ આ મૂળ બોદ્ધનો ગ્રંથ છેતે ઉપર ટિપ્પણ એનું છે, ગાયકવાડ છે. સીરીઝમાં છપાયો છે.
૨ જુઓ આજ લેખકની લખેલી પ્રમાણનયતત્વાક પ્રસ્તાવના ૩ આ બધામ ગ્રંથ છપાઈ ગયા છે. સ્યાદ્વાદુરત્નાકર ૮૪૦૦૦ કલોકનો દાર્શનિક મહાન ગ્રંથ છે. તેના ૨૦૦૦૦ લોક મળ્યા અને છપાયા છે. પ્રમાણુનયતવાલોક ગ્રંથ નાની ટીકા સાથે ઉજજૈનની શ્રીવિજયધર્મસૂરિ ગ્રંથમાળામાં છપાય છે.
૪ આ પ્રશસ્તિને ખોદેલ કેટલોક ભાગ પાટણમાં મળી આવ્યો છે, તેથી કેટલાક સારો પ્રકાશ પડે છે. જુઓ પ્રસ્થાન પૃ. ૧૨ અંક ૫. સહસ્ત્રલિંગ સરેવર વિશે પાટણના કનૈયાલાલ દવે એ સારી માહિતી બહાર પાડી છે. “મહારાજાધિરાજ' પુસ્તકમાં પૃ.૨૭થી ૩૨૮ સુધીમાં પાણી છે. (વિ. સં. ૧૯૯૧ માં)
For Private and Personal Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ક૭૩ સાર્ધશતકવૃત્તિ, ધર્મરત્નકરડકમુનિપતિ ચરિત્ર (પ્રાકૃત,) મલ્લિનાથ ચરિત્ર, પંચાશક ચૂર્ણિ, સુરસુંદરી કથા વિગેરે હજારે વ્ર બન્યા છે; વિશેષાવશ્યકભાષ્યવૃત્તિ વિગેરે મહાન ગ્રંથો મલધારી હેમચંદ્ર બનાવ્યું છે. રાજા કુમારપાળ
સિદ્ધરાજ પછી ગુજરાતના રાજ્યને ઉત્તરાધિકારી કુમારપાળ થયો. તે બહુ બહાદુર અને વિચક્ષણ હતું. ગુજરાતની રાજ્યસત્તામાં તેણે વધારે કર્યો અને તેની કીર્તિને વધારે વ્યાપક બનાવી.
મારા મત પ્રમાણે તે કુમારપાળ રાજા સિદ્ધરાજ જેટલે વિદ્યાનું તેમજ વિદ્યાપ્રેમી શરૂઆતથી ન હતું, પણ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ જેવા ગુસ્ની સોબતથી તેનામાં પણ પાછળ વિદત્તા તથા વિદ્યાને વધારવાની ભાવના ઉત્પન્ન થઈ હતી. તેણે પ્રાર્થના કરી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે પોતાને માટે યોગશાસ, વીતરાગસ્તવ, ત્રિષષ્ટિ શલાકા
૧ કુમારપાળ કહે છે કે – पूर्व पूर्वजसिद्धराजनृपतेभक्तिस्पृशो यांचया साङ्गं ब्याकरण सुवृत्तिसुगर्म चक्रुर्भवन्यः पुरा । मद्धतोरथ योगशास्त्रममल लोकाय च न्याय
च्छन्दोऽलंकृतिनामसंग्रहमुखान्यन्यानि शास्राण्यपि ॥ लोकोपकारकरणे स्वयमेव यूयं, सज्जाः स्थ यद्यपि तथाऽप्यहमर्थयेऽदः । માનનારા પતે શરા-gણાં પ્રાગત રમપિ વિરે
तस्यापरोधादिति हेमचन्द्रा-चार्यः शलाकापुरुषेत्तिवृत्तम् । धर्मोपदेशकफलप्रधान, न्यवीविशचारुगिरी प्रपंचे ॥
ત્રિષ્ટિાચાર િવ ૧• निवसह मुहावयं सा विहयाः गुरुणो अबीयगुणनिवहा । निवसन्ति अणेगबुहा जस्सिं पुठवीससलरिज्जे ॥ १-४
For Private and Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭૪ બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ પુરૂષ ચરિત્ર વિગેરે પ્રથે બનાવરાવ્યા હતા અને તેની સેંકડે કપીઓ કરાવી જુદા જુદા ભંડારોમાં રખાવી હતી. હેમચંદ્રાચાર્યનું ઘણુંખરૂં સાહિત્ય કુમારપાળના રાજયમાં ગુજરાતમાં જ બન્યું છે અને લખાયું છે. જે સાહિત્યને દરિયાપારના લેક પણ ગંભીરતાપૂર્વક અધ્યયન કરવામાં સારો રસ લે છે. સિદ્ધરાજની જેમ કુમારપાળની પાસે પણ વિદાને સારી સંખ્યામાં હતા.
પ્રાકૃત દ્વયાશ્રયના પહેલા સર્ગમાં શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય લખે છે કે –કુમારપાળની રાજધાની (પાટણ) માં એક પંડિતસભા રાજ્ય તરફથી હતી, જેમાં અદિતીય ગુણવાળા, બૃહસ્પતિ જેવા અનેક પંડિત હતા, જેમનાથી પાટણ શોભતું હતું. વળી પાટણ (ગુજરાત) માં શૌર્ય વગેરે ગુણની તથા સંગીત સાહિત્યાદિ વિદ્યાની બહુ ઉન્નતિ હતી. (સર્ગ ૧-૩૩) આ જ ગ્રંથના પહેલા સર્ગમાં રપ મા પદ્યમાં લખ્યું છે કે પાટણના પતિને જોઈ બૃહસ્પતિને પણ પોતાની વિદત્તા, મહાભ્ય તથા ગુણસમૃદ્ધિ માટે અભિમાન રહેતું ન તું. મતલબ કે અહિં બહુ જ પ્રચંડ વિદ્યાને વસતા હતા. કુમારપાળની પાસે રાતદિવસ સારા સારા વિદ્યાને રહેતા. કપર્દી, વાગભટ, શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ, રામચંદ્રસૂરિ, સિદ્ધપાલ, યશપાલ, શ્રીપાલ જેવા વિઠાનું કવિએ તેના મંત્રી, ગુરૂ અને મિત્રો હતા; તેથી તેની સાહિત્યપ્રીતિ વધતી ગઈ હતી. તેને વિદ્વાને “વિચારમુખ કવિબાંધવ” વિશેષણથી સંબોધતા હતા. સોલંકી નામના એક મહાન ગવૈયાને તેણે સારું ઇનામ આપ્યું હતું. તેના રાજ્યમાં અનેક ગ્રન્થકાએ પ્રથા રહ્યાં છે. તેમાં નમૂના તરીકે થેડા અહીં લખું છું--
સવૃત્તિ યોગશાસ, વીતરાગતેત્ર ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષચરિત્ર(૩૬૦૦૦ બ્લેકનું), હૈમન્યાયવૃત્તિ, કાવ્યાનુશાસન, વૃત્તિ છન્દાનુશાસન, સંસ્કૃત
For Private and Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ ૩૫ દ્વયાશ્રયને પાછળ ભાગ, પ્રાકૃત દયાશ્રય (કુમારપાળ ચરિત્ર ). ચાર કેષ વિગેરે સેંકડો ગ્રંથ હેમચંદ્રાચાર્ય બનાવ્યા.
સત્યહરિયન્ટ, નલવિલાસ નાટક, નાટયદપર્ણ વિગેરે અનેક નાટક વિગેરેને રામચંદ્રસૂરિએ બનાવ્યા.
- • ૧ દૂતાંગદ છાયા નાટક, આ કુમારપાલની યાત્રાની યાદદાસ્તી માટે તે વખતે બન્યું હતું. કુમારવિવારશતક.
સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર, સનત્કુમાર ચરિત્ર, અનંતનાથ ચરિત્ર, નેમિનાથ ચરિત્ર વિગેરે પ્રાકૃત ગ્રંથ બન્યા છે. જિતકલ્પવૃત્તિ, હેમવિશ્વમ પ્રદ્યુમ્નચરિત્ર, ઉપાસિદ્ધિપ્રકરણ-ત્તિ, સ્યાદ્વાદકલિકા, પંચોપાંગત્તિ વિગેરે.
કુમારપાળે જૈનધર્મ સ્વીકાર્યા બાદ (૧૨૧૬ માગશર શુદિ ૨ પછી) જૈન ધર્મના ગ્રંથ બનાવરાવવામાં તથા તેમના પ્રચારમાં ઘણે સારો ફાળો આપે છે. વળી કુમારપાળે પહેલાં અનેક મતનાં ધાર્મિક પુસ્તક તથા વિદ્યાને જોયા હતા, તેથી તે યુગના વિષયમાં સારે નિષ્ણાત હતું, એમ ડૉ. જી. બુલર ( G. Butler ) નું માનવું છે.
ઉપસંહાર
આ બે સેલંકી રાજાઓના સમયમાં હજારે ગ્રંથ બન્યા છે. સેંકડો ગ્રંથકાર, વિદ્યા અને કલાકારે થયા છે. જેમની બુદ્ધિમત્તા, પરિશ્રમશીલતા તથા પવિત્રતાથી ગુજરાત આજ લગી ઉજજવલ તથા ગૌરવશાળી છે. દુનિયાના ઇતિહાસમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકયું છે. ફરી
૧ નિર્ણયસાગરમાં આ છપાઈ ગયું છે.
For Private and Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭૬ બે સોલંકી રાજાઓના સમયમાં થયેલી સાહિત્યની પ્રગતિ આપણે એવા રાજવીએ પ્રાપ્ત કરીએ, એવા બહુત વિઠાને અને મહર્ષિએને મેળવી ભૂતકાળના જે વર્તમાન કે ભવિષ્યકાળ બનાવીએ તે આપણું ઈતિહાસ જ્ઞાન, ભૂતકાળનું ગૌરવ સફળ થાય. શાસનદેવ સહુને બુદ્ધિ તથા સારાં સાધને આપે.
For Private and Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: પરે:
“સ્યાદ્વાદમંજરીના ન્યા
'
અહીં ન્યાય શબ્દનો અર્થ દર્શનશાસ્ત્ર વિદ્યા ઈન્સાફ અથવા ગતમ ઋષિનું ન્યાયદર્શન નથી, પણ ન્યાય' શબ્દથી “કહેવત” અર્થાત “ઉકિત " અર્થ સમજવાનું છે. જેમ “ધબીને કુતરે ઘરને નહિં અને ઘાટનેએ નહિ” તેમ.
આવા ન્યાયે નાનાં મોટાં વાકયોમાં દરેક દેશ અને તમામ ભાષાઓમાં હોય છે. જુદા જુદા પ્રસંગો પર કહેવાથી કે લખવાથી આવાં વાક સૂત્રની જેમ પ્રસંગ ઉપર સચોટ અસર કરી શકે છે. આ ન્યાયમાં શબ્દો છેડા અને અર્થ વધારે હોય છે. કેટલાક શબદો અધ્યાહારથી સમજવાના હોય છે. પણ તે કહ્યા સિવાય જ પ્રસંગને લઈને અર્થ સમજાય છે. એ પણ એક ખૂબી છે.
સાહિત્ય અને લેક દષ્ટિએ આવા ન્યાયની કિંમત ઘણી હોય છે. સામાન્ય જનતાથી લઈ વિશેષજ્ઞ સુધી તમામ લેકે આવા ન્યાને
૧ સાહિત્ય, વડોદરા પૃ. ૨૨, અંક ૮-૯.
For Private and Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
<
૩૭૮
સ્યાદાદમંજરીના ન્યાંય ક
જૂદાનૂદા પ્રસ ંગે પેાતાના કથનની પુષ્ટિ માટે ઉપયોગ કરતા જોવાય છે. જેમાંથી આ ન્યાયે ઉતારીને લખાય છે, તે સરકૃત ભાષાને ગ્રંથ હાઇ ન્યાયે। પણ સંસ્કૃત ભાષામાં જ હતા, પણ તેને ઉપયેગ પાતપાતાની ભાષામાં દરેક કરી શકે છે. આવા ન્યાયેયને કાઇ પણ દેશ હું ભાષાનો પ્રતિબંધ હોઇ શકતા નથી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદ્રાદમાં જરી દર્શન વિષયને સુ ંદર, ગંભીર અને ઉપયોગી જૈન ન્યાયના એક ગ્રંથ છે. એના કર્તા મલ્લિષણસૂરિ છે, અન્યયાગવ્યવòદિકા'ની તે એક વૃત્તિ છે. આ ગ્રંથ ચૌદમી સદીમાં અનેલ છે. પોતાની અનેક વિશેષતાઓને લીધે અનેક યુનીવર્સીટી અને બીજી શિક્ષણ સ ંસ્થાઓમાં તે (સ્યા મજરી ) દાખલ થયા છે. ગુજરાતના અઠંગ વિદ્યાન શ્રીમાન આનંદશંકર બાપુભાઇ ધ્રુવ જેવા સાક્ષરે આ ગ્રન્થને સશોધિત કરી ભાંડારકર ઇન્સ્ટીટયુટની સીરીઝ તરફથી પ્રકાશિત કર્યાં છે. બીજા પણ આનાં અનેક સત્કરણા નિત્યાં છે. અહીં આ ગ્રંથની આલોચના કરવાના પ્રસ`ગ નથી એટલે એ વિષે હું વધુ ન કહું એ જ ઊચત છે.
ઘણા વર્ષો પહેલાંની વાત છે. જ્યારે હુ આ સ્યાદ્વાદમ જરીનુ અધ્યયન કરતા હતા, ત્યારે આની ભાષાએ આમાં આવતા વિષયાએ જેમ મને આકર્ષ્યા હતા, તેમ આમાં આવતા ન્યાયેાએ પણ મ્હારા ચિત્તને ખુશ કર્યું" હતું; તેથી તે ન્યાયેાને મેં મારી ડાયરીમાં નાંધી લીધા હતા. તે તરફ દૃષ્ટિ જતાં આજે તે ન્યાયેાને અર્થ અને વિવેચન સાથે સાહિત્ય પ્રેમીઓને પાઠવુ છુ. લૌકિક દૃષ્ટિએ અનુપયાગી કેટલાક ન્યાયેાને મેં આ લેખમાં છેાડી દીધા છે; તેમ ‘અન્યયેગબ્યવચ્છેદિકા’ મૂળકારિકાં—માંથી પણ કેટલાક ઉપયોગી ન્યાયાને મેં આ લેખમાં સધર્યાં છે.
For Private and Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદામંજરીના ન્યા' ૩૭૦
ન્યાયે
(૧) अदित्सार्वणिजःप्रतिदिन पत्रलिखितइवस्वतनभणनन्यायः ।
દેવાની અનિચ્છાવાળ વણિક જ કાગળ લખે કે આવતી કાલે (તમારા પૈસા) દઇશ-એકલીશ. તેના જે
ન્યાય
વિવેચન –એક લેણદાર, વણિક પાસે પૈસા માગતો હતો. તેના ઉઘરાણુના રોજ કાગળ વણિક ઉપર આવ્યા કરતા, તેના ઉત્તરમાં રેજ પિલે વણિક [ વાણિ ] લખતે કે આવતી કાલે તમારા પૈસા મેક્લીશ. એમ કરતાં વર્ષો વીતી ગયા.
એક કામ ન કરવું હોય ને નકામા બાનાં કાઢી વખત વીતાવે તેને માટે આ ન્યાયને ઉપયોગ થાય છે.
(૨) ___अनिषिद्धमनुमतम् । ઇન્કાર ન કર્યો, તો તેને સ્વીકાર થયો જ.” વિ. કોઈએ કાંઈક કોઈને પૂછયું. તેના ઉત્તરમાં તે કાંઈ ન બોલ્ય. મૌન રહ્યો છે તે વસ્તુ મૌન રહેનારને માન્ય છે એમ સમજી લેવાય છે. “ના નહિ ' એટલે ‘હા’ સમજી લેવા જેવો આ ન્યાય છે.
(૩)
પથાય :.. આંધળા અને હાથીને ન્યાય.” વિ. જન્મથી અર્ધ દશ માણસે એકઠા થયા. એક હાથી ઉભે હત તેનાં ચાર પગ, બે કાન, બે દાંત, શુંઢ અને પુછડું એમ કુલ
For Private and Personal Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮૦
સ્વાદાદમંજરીના ન્યાયે ' દશ અંગો પૈકી એક એક અંગને તે દશમાંથી એક એક આંધળે. વળગી પડશે. જેણે જે અંગ ઝાલ્યું હતું, તેટલા અંગને જ તે તે સંપૂર્ણ હાથી માની બેઠા. લેકે જ્યારે તેમને હાથીનું સ્વરૂપ પૂછે ત્યારે ઉત્તરમાં કોઈ “પગ (થાંભલા) જેવ’ કેઈ કાન (સૂપડા ) જે તે કઈ પુછ (જાડી) દેરી જે હાથી બતાવે છે. અને બીજાએ કહેલ અધુરા કે પૂરા હાથીના સ્વરૂપને નિષેધ કરે.
વસ્તુના અપૂર્ણ કે વિપરીત સ્વરૂપને જોઈ તેને જ વસ્તુનું સંપૂર્ણ કે સાચું સ્વરૂપ સમજી લઈ બીજાની માન્યતાને ખોટી ઠરાવનાર માટે આ ન્યાય વપરાય છે. “કૂપમંડૂક વિગેરે કહેવત સાથે આની સમતા છે.
__ अर्धजरतिन्याय ।
આધેડ સ્ત્રીને ન્યાય
વિજે સ્ત્રીની યુવાવસ્થા નષ્ટ થઈ છે પણ વૃદ્ધાવસ્થા આવી નથી તે આધેડ સ્ત્રી કહેવાય છે. તેની જેમ.
આવી સ્ત્રી યુવતીએ નહિ અને વૃદ્ધાએ નહી, એટલે તે તરણીની જેમ “ભગ ' ને ય યોગ્ય નહિ ને ડેસીમાની જેમ “ગ” ને ય ગ્ય નહિં. તેની વચલી અવસ્થા દુઃખકર જ છે.
વચલા માર્ગમાં ત્રિશંકુની જેમ હેરાન થનાર માટે આ ન્યાયને ઉપયોગ થાય છે. “દુવિધામેં દેન ગયે, માયા મિલી, ન રામ” કહેવત લગભગ આના જેવી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“યાદાદમંજરીના ન્યાય ”
૩૮૧
“તો ચાપ્ર સુતરતી' એક બાજુ વાઘ અને બીજી બાજુ નદી ” વિ. એક બાજુ ખાઈ અને એક બાજુ વાઘ ”તી કહેવત જે આ ન્યાય છે. બંને બાજુની મુસીબતમાં ફસાએલા માટે આ ન્યાયને ઉપયોગ કરી શકાય છે.
उत्सर्गापवादयोरपवादविधिर्वलीयान् । ઉત્સર્ગ અને અપવાદમાં અપવાદ બલવાન છે ” વિ‘ઉત્સર્ગ' એટલે રાજમાર્ગ–સામાન્ય નિયમ અને “અપવાદ' કદાત્મિક અને મુખ્ય ધ્યેયને સિદ્ધ કરનાર હોય છે. ઉત્સર્ગ સદાકાળ માટે મુખ્ય ધ્યેયને સાધક હોય છે.
કોઈપણ આપત્તિ વિઘ કે દૈવિક બનાવોને માટે સાધારણ નિયમને થોડા વખત માટે બંધ કરી તાત્કાલિક સમયને યોગ્ય હિતકર માર્ગ લે તેનું નામ અપવાદ છે. જેમ યુવાવસ્થામાં પ્રાપ્ત થએલ કન્યાને એ પરણાવવી એ ઉત્સર્ગ છે. પણ યવનોના આક્રમણથી કન્યાઓને બચાવવા માટે ત્રણ વર્ષ માં તેનું વિધાન યવન કાળમાં કરાયું હતું એ અપવાદ (આપદ્ ધર્મ) કહેવાય. આપત્તિ ટળ્યા પછી
પવાર ને હઠાવી ફરી ૩ માં ઉપર ચાલવું જોઈએ. નહિં તે યંકર હાની થાય.
વ્યાકરણ વિગેરે શાસ્ત્રોમાં આ ન્યાયને ઘણીવાર ઉપયોગ થાય છે. સામાન્યજ્ઞાતો – વિરોષ વઢવાન મત ” આ ન્યાય અને જેવો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮૨ “ ચાઠાદમંજરીના ન્યાયે ”
આચાર્ય હેમચન્દ્રના રિમાણ માં (સાતમા અધ્યાયમાં) આ ન્યાય “ઉત્સવ ” [૫૫] શબ્દોમાં છે.
उपचाररस्तत्त्वचिन्तायामनुपयोगी। તાત્વિક ચર્ચામાં ઉપચાર (કલ્પના) ઉપલેગી નથી
काकदन्तपरोक्षान्यायः ! કાગડાને કેટલા દાંત છે, તે જાણવાને ન્યાય વિ. સારા અને મતલબ વગરની બાબતો માટે હાડમારી-નકામી માથાફેડ કરી સમય વીતવાને હોય ત્યાં આ ન્યાય લાગુ પડે છે.
कोशपानप्रत्यायनीयः ।
“સમખાઇને વિશ્વાસ કરાવે વિ. કોઈ અસંભવ કે દુસંભવ વાતને પણ બલાહકારથી સમજાવવા ફર્સ કરે ત્યાં આ ન્યાય વપરાય છે. અથવા બુધથી જે વાત ન જ થતી હોય છતાં શ્રધ્ધાથી મનાવી લેવી તે સ્થળે વપરાય છે, પરાણે પ્રીત કહેવત સાથે આ ન્યાયની તુલના કરી શકાય. “મીયાંની ચાંદે ચાંદ ની સાથે પણ આની તુલન ઘટી શકે,
(૧૦) गनिमीलिकान्यायः ।
હાથીનાં આંખ મીંચામણાં વિહાથી મસ્ત હોય છે ત્યારે આંખ મીચાને ખાનપાન વિગેરેની ક્રિયાઓ કરે છે. તે વખતે પિતાની મસ્તીમાં તેને કોઈ પણ
For Private and Personal Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shr
૩૮૩
સ્યાદાદમંજરીના ન્યાયે ” પિતાની કે પરની ક્રિયાઓનું ધ્યાન ભાન નથી હતાં. તે ઘણું જ બેપરવાહી (ઉપેક્ષા) દાખવે છે.
કેઈપણ વાદી અધિકારી કે સત્તાદિથી મસ્ત બનેલ વ્યક્તિ પોતાની ધૂનમાં પિતામાં આવતા દે, પિતાનું થતું નુકશાન, અને તેથી લેકની થતી સાચી ખોટી ફરિયાદ નથી સાંભળતો, નથી ગણકારતો
ત્યારે આ ન્યાય વપરાય છે. - આંખ મીંચામણાં” કે “જાયું અજાયું કરવું એ કહેવત જે આ ન્યાય છે.
(૧૧) 'गतानुगतिकतान्याय':
“ દેખા દેખી કરવું ? વિ૦ બુધ્ધ વગરના અંધ અનુકરણ માટે આ ન્યાયે વપરાય છે. ગાડરીયો પ્રવાહ જે આ ન્યાય છે.
(૧૨) घट्टकुट्यां प्रभातम् ।
ટેલમાં સવાર થયું. ) વિ. જ્યાં દાણ લેવાય છે તે સ્થાન-કેટરીને ધરી કહે છે. એક ગાડાવાળો દાણ ચુકાવવાની અનિચ્છાથી પિતાના ગાડાને આડે (બીજે) રસ્તે લઈ ગયે. પણ સવારમાં તે ફરી ફરીને દાણ ચુકાવવાના સ્થાને ટેલ પાસે અનિચ્છાએ આવી ચઢયો.
પિતાના લાભ માટે અમુક યુકિતક રસ્તો લેવાય છતાં તે લાભ ન થતાં સંભવિત નુકસાન જ ભોગવવું પડે, ત્યાં આ ન્યાય વપરાય છે. મુઆ નહિ ને પાછા થયા” કહેવત જેવો આ ન્યાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮૪
“સ્વાદાદમંજરીના ન્યાયે ”
(૧૩) घंटालोलन्यायः ।
ઘંટા લેલક ન્યાય ? વિ. ઘંટના વચ્ચેનું લેલક એક બાજુ નથી હોતું. વચ્ચે જ લટક્યા કરે છે. તેની જેવો ન્યાય; બન્ને બાજુથી ભ્રષ્ટ થઈ વચ્ચે લટકનારને માટે અને બન્નેમાં સંબંધ રાખનાર-વગ રાખનારને માટે ન્યાય વપરાય છે.
ઘડિયાળનું લેલક” અને “હિ દુધમાં પગ રાખ ” એ કહેવત આ ન્યાય જેવી કહી શકાય.
(૧૪) • डमरुकमणिन्याय
ડમ લોલક ન્યાય વિ. મદારીને વગાડવાનું વાદ્ય તે “ડમ અને તેના ગળામાં બાંધેલ લેલક જેવું હૈયું છે તે મણિ કહેવાય, આ ન્યાય ઉપરના જેવો છે.
(૧૫) तडाऽदर्शिशकुन्तपोतन्यासः । કાંઠાને નહિ જોઈને પાછા ફરેલા પક્ષિને ન્યાય વિ. દરિયા વચ્ચે નાવના કૂવા ઉપરથી એક પક્ષી કિનારા ઉપર જવા નિકળ્યું, પણ સર્વત્ર પાણી હેવાથી કિનારો પ્રાપ્ત ન થયા. અંતે થાકીને પાછું તે નાવ ના કુવા પાસે આવ્યું, તેના જેવો ન્યાય.
For Private and Personal Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“યાદાદમંજરીને ન્યાય
૩૮૫ મન કરવા છતાં પિતાની ધુનથી એક માણસ દુઃખના માર્ગે પ્રયાણ કરી સફળતા નહિ મળતાં થાકીને પાછો મૂળ સ્થાનમાં આવે, તે માટે આ ન્યાયને ઉપયોગ થાય છે.
વાર્યો ન રહ્યો પણ હાર્યો રહ્યો' કહેવતની આની સાથે સમતા જણાય છે. (આ ન્યાય મૂળની ૧૦મી કારિકામાં છે.)
ત્રિશંકુન્યાય વિકોઈના શાપથી ત્રિશંકુ નામને એક પુણ્ય ભૂમિથી આકાશ જતાં વચ્ચે અટકી પડે. ન તે આકાશમાં કે ન તે પૃથ્વીમાં રહી શ. બન્ને તરફથી ભ્રષ્ટ થએલને માટે આ ન્યાયને પ્રયોગ થાય છે. ત્રિ શ” પૌરાણિક વ્યકિત છે.
બી કતરે ઘરને યે નહિ અને ઘાટને યે નહિ.' કહેવત સામે આ ન્યાય છે.
(૧૭) तुल्यबलयोर्विरोधः ।
- “સરખાઓને વિધ વિ. સરખી શકિતવાળાઓમાં જ વિરોધ હોઈ શકે અને તે જ શેભે. હાથી અને કીડીમાં વિરોધ હોઈ શકતો નથી. - એક સરખી શકિતવાળા લડતા હોય કે વાદવિવાદ કરતા હોય ત્યાં આ ન્યાય બોલાય છે. શાસ્ત્રીય બાબતમાં આ ન્યાય ઘણુવાર ૧૫રાશમાં આવે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૩૮
www.kobatirth.org
"
સ્યાદ્વાદમ જરીના ન્યાયે '
(૧૮)
नहि दष्टेऽनुपपन्नं नाम 1
6
પ્રત્યક્ષ વસ્તુમાં બીજી યુતિ ન જોઇએ ?
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિ॰ સાક્ષાત્ દેખાતી વસ્તુને કાષ્ઠ નિષેધ કરી શકે નિહ. તેની સિધ્ધિ માટે બીજા પ્રમાણેા આપવાની જરૂર નથી હોતી. નજર સામે દેખાતી વસ્તુમાં કાઇ પ્રમાણ માંગે તેના ઉત્તરમાં આ કહેવાય છે.
(૧૯)
:
पितुः पुत्रस्योत्पत्तिः पुनः पुत्रात् पित्रुत्पत्तिन्यायः । પિતાથી પુત્રની અને પુત્રથી પિતાની ઉત્પત્તિ ’
વિજ્યાં અન્યાન્યથી કાર્યની સિધ્ધિ કરાતી હોય ત્યાં આ ન્યાય (દોષ) વપરાય છે. અન્યાયન્યાત્ર દેખ’તુ આ નામાન્તર છે. (તાલા કુંચી ન્યાય' આના જેવા છે.
(૨૦)
प्रत्यक्षप्रमाणे नानुमानप्रमाणता ।
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જે વસ્તુ જણાતી હેાય ત્યાં અનુમાનની જરૂર નથી?
વિ॰ જે વસ્તુ સામે અનુભવમાં આવી રહી છે તે પ્રત્યક્ષ છે. તેની પુષ્ટિ માટે બીજા અનુમાન વિગેરે પ્રમાણેની આવશ્યકતા હતી નથી. જેમ–અગ્નિ પ્રત્યક્ષ ગરમ છે' તેા પછી તેના ગરમ ગુણ માટે ખીજાં પ્રમાણેાની શી જરૂરત ?
For Private and Personal Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“ સ્યાદાદમંજરીના ન્યાયે '
'
(૨૧)
रजकश्वन्यायः ।
ઘેબીના તરાને ન્યાય ? વિ. એક સ્થળે નિશ્ચિત આશ્રમ નહિ પામેલને માટે આ ન્યાય કહેવાય છે.
બીને કૂતરે ઘર યે નહિ અને ઘાટને યે નહિ” એ આ ન્યાયનું રૂપાંતર કે વિસ્તૃત ભાષાન્તર માત્ર છે.
(૨૨)
सापेक्षमसमर्थम् । બીજાની અપેક્ષા રાખનાર અસમર્થ છે? વિ. પિતાના કઈ પણ કાર્યમાં બીજી કોઈ પણ ચીજની મદદ લેવી કે ચાહવી એ પરાધીનતાનું લક્ષણ છે.
વ્યાકરણ અને ધર્મશાસ્ત્રોમાં આ ન્યાયને ઉપગ ઘણીવાર કરે પડે છે.
શ્રી હેમહંસગણિએ ન્યાયસંગ્રહ નામના પરિભાષા વિષયના ગ્રંથમાં આ ન્યાય (પૃ. ૭૭માં) આજ શબ્દોમાં સંધરેલ છે. વ્યાકરણની પરિભાષા ન્યાય કહેવાય છે.
(૨૩) सुन्दोपसुन्दन्यायः ।
‘સુન્દ અને ઉપસુન્દને ન્યાય વિ. “સુન્દ’ અને ‘ઉપસુન્દ' નામના બે રાક્ષસો થયા છે. તેમણે બ્રહ્માજી પાસે વર માંગ્યું કે “અમારૂં બંનેનું મૃત્યુ પરસ્પર લડવાથી
For Private and Personal Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮૮
સ્યાદાદમંજરીના ન્યાયે '
અમારા એક બીજાથી થાઓ' બ્રહ્માજીએ વરદાન આપ્યું. વર મળ્યા પછી તેઓ લેકેને ઉડતાપૂર્વક પડવા લાગ્યા. દેવકથી એક તિલોત્તમાદેવી આવી. તેને મેળવવા માટે તે બન્ને રાક્ષસે પરસ્પર જેસભેર યુદ્ધ કરવા મંડી પડ્યા. અંતે તે બન્ને એક બીજાના પ્રત્યાઘાતથી મરી ગયા. એવી પૌરાણિક વાર્તા છે. તેને જે આ ન્યાય છે. જ્યાં આપસમાં બે જણ લડતા હોય અને ત્રીજાનું કામ સરતું હોય ત્યાં આ ન્યાય વપરાય છે.
બેની લડાઈમાં ત્રીજાની પિબાર' કહેવત જેવો આ ન્યાય છે.
અન્યવેગવ્ય વચ્ચે હાર્નાિશિકા'ની ૨૬મી મૂળકારિકામાં “જાર áવિવુ ” ન્યાય પણ “સુન્દપસુન્દ' જેવું જ છે, “બે બીલાડી અને વાંદર'ની કહેવત પણ આના જેવી છે.
(૨૪)
सूपकाराणां धूम्रपानन्याय :। . રસેઇઆના ભાગ્યમાં ધુમાડે
પિતે ગમે તેટલી મહેનત કરી રઈઓ રસવતી બનાવે અને ખાઈ બીજાજ જાય. રઈઆના નસીબમાં તે ધૂમાડે સહન કરવાને હેય.
પિતે ગમે તેટલું કામ કરે પણ તેનું ફળ તે મેળવી ન શકે, બીજા જ મેળવે, ત્યારે આ ન્યાય વપરાય છે. - “અન્ન એનું પુણ્ય અને રાંધનારને ધુમાડો ” કહેવત આ ન્યાયનું જ રૂપાન્તર સમજવું.
For Private and Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદમજરીના ચા ”
(૨૫) स्तेन भीतस्य स्तेनान्तरशरणस्वीकरणन्याय : । એક ચારથી ડરીને બીજા ચરનું શરણ
સ્વીકારવાને ન્યાય વિ. એક ચોરે એક માણસને ઘેર્યો હોય ત્યારે તે ગભરાઈને બચવા માટે બીજા ચારને આશ્રય લે તો ત્યાં પણ લુંટાવવાનો જ. તેના જેવો આ ન્યાય છે.
એક દેવ કે આપત્તિથી બચવા માટે બીજા દેષ કે બીજી આપત્તિને સ્વીકારનાર માણસ માટે આ ન્યાય લાગુ પડે છે.
(૨૬)
स्थालीपुलाकन्याय :।
તપેલીમાં એક દાણે પાકવાથી બધા પાકી ગયાને ન્યાય
વિ. ચુલા ઉપર રાંધવા માટે મૂકેલ ચાવલ વિગેરે અનાજ એક દાણે પાક હોય તે રાંધનાર અનુમાન કરે છે કે આ પાત્રમાં રહેલ બધા દાણુ પાકી ગયા છે.
'
એક દેશના (અંશના) જેવાથી બાકીના તેના દેશ-અંશો પણ પારખેલા એક અંશ જેવા જ હેવાની સંભાવના કરાય, ત્યાં આ ન્યાય કામમાં લેવાય છે. દાખલા તરીકે પુસ્તકનું એક પ્રકરણ સારું આકર્ષક કે મહત્ત્વ ભર્યું હોય તો તેનાથી લેખકની ગ્યતાનું માપ કાઢી
For Private and Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૯૦ “સ્વાદમંજરીના ન્યાયે ” બીજાં પ્રકરણ પણ તેવાં જ હશે, એમ ધારી કેટલાક લેકે મત આપી દે છે. એનું નામ સ્થાલીપુલાકન્યાય,
(૨૭) संमील्यविलोचनन्याय ।। આંખ બંધ કરી-શાંતિથી વિચારવાને ન્યાય”
વિ. કેઈપણ કઠિન પદાર્થ સંશ્રુષ્પવૃત્તિથી સમજાતું નથી, તે માટે ચિત્તની ખાસ જરૂર પડે છે. ત્યારે ચિત્તને બાહ્યવૃત્તિઓથી મુક્ત કરવા આંખ મીંચી અન્તર્મુખ (અન્તર દષ્ટિ) થઈને વિચારીએ ત્યારે તે વસ્તુ સમજમાં સહેલાઈથી આવી જાય છે, તે સ્થળે આ ન્યાય વપરાય છે. ભાષામાં પણ કહેવત છે કે જરા આંખ બંધ કરીને આત્મામાં પેસીને વિચાર.
આ ન્યાય રા યોગવ્યવચ્છેદિકાની ત્રીજી મૂળકારિકામાં છે અને સ્યાદાદમંજરીકારે આનીજ ટીકામાં ‘સુ પર શાક પણ આવે છે.
(૨૮) स्वपुत्रघातात् नृपतित्वलिपसा न्याय : । પિતાના પુત્રને મારી રાજા થવાની લાલસા વિ. પારકાનું અહિત કરી પિતાની જરીક વાસનાને પૂરી કરાતી હોય ત્યાં આ ન્યાય કામમાં લેવાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મા
-
- -
“ સ્યાદાદમંજરીના ન્યાય ” ૨૧ આ લેખ નહીં પણ સામાન્ય લખાણમાં ૨૮ સંસ્કૃત ભાષાના ન્યા તેના ગુજરાતી અર્થો અને તે પર વિવેચનમાં ન્યાયના સ્થાનને નિર્દેશ કર્યો છે. સંસ્કૃત ન્યાયની સરખામણીમાં ગુજરાતી ભાષાની કઈ કઈ કહેવત છે, તેને પણ તે તે સ્થાને છેડેક નિર્દેશ કર્યો છે. જેથી તેના ઉપયોગની દિશા સૂઝી શકે. ભાષાની કહેવત સાથે તુલના ઉપલક દૃષ્ટિથી કરી છે એટલે કેઈક અંશમાં બંનેમાં સમતા કદાચ ન જણાય તે વિચારકે સુધારી લઈ મને મારી આપશે.
તેર ચોદ સોળ અને એકવીસમા ન્યાયમાં લગભગ ઘણી સમાનતા છે. બાર અને પંદર સરખા જેવાંજ છે તથા અઢારમાં અને વીસમા ન્યાયમાં પણ ખાસ તફાવત જણાતો નથી.
એ કહેવાની જરૂર નથી કે આવા ન્યાનું સાહિત્યમાં મોટું સ્થાન છે. પ્રસંગ ઉપર ન્યાયે (કહેવતો) ને ઉપયોગ કરવાથી એરજ ચમત્કાર અને રસ ઉત્પન્ન થાય છે. મને ખબર નથી કે આવી કહેવતોનો સંગ્રહ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકાશિત થયો છે કે નહિં. જે નહિ થયે હેય તે ગુજરાતી ભાષામાં બધી કહેવતને સંગ્રહ ગ્રન્થરૂપે પ્રકાશિત કરવાની સાક્ષરી દૃષ્ટિએ ઘણું જરૂર છે. એમાં હું ધારું છું કે કોઈને યે મતભેદ નહિ હોય.
ગુજરાતી ભાષા ફેલાતી જાય છે તે તેના બધાં સાધનો ઉપસ્થિત કરવાં એ આપણું આદ્ય કર્તવ્ય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:53:
પ્રાચીન ગ્રંથપરિચય
(સારસ્વત ટીકાને પરિચય) ભાદ્રપદના જૈન જાતિના અંકમાં લઘુત્રષષ્ટિ સંબંધી આલેચનાત્મક લેખ છપાવ્યું છે. તે લેખમાં લખ્યા મુજબ બીજા કેટલાક અમુદ્રિત ગ્રંથને પરિચય લખવા માટે વિચાર છે. જે ક્રમે ક્રમે વાચક સમક્ષ રજુ થશે.
સારસ્વત વ્યાકરણ સારસ્વત વ્યાકરણ જુનું છે. તેના કર્તા અનુભૂતિ સ્વરૂપાચાર્ય છે. સરસ્વતીએ આના સૂત્રો બનાવ્યા છે અથવા તેમાં તેણુએ સહાયતા
૧ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ સારસ્વતસૂત્રે ઉપર સિદ્ધાન્તરનિકા નામની વૃત્તિ લખી છે તેના મંગલ લેકમાં લખ્યું છે કે સરવવુwqત્રાળ कुर्व सिद्धान्तरनिकाम् ॥
For Private and Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન ગ્રંથપરિચય
૩૯૩ આપી છે એમ મનાય છે. તેમાં લૌકિક પ્રયોગની આવશ્યક ક્રિયાસિદ્ધિ ઠીક છે. સાધારણ સ્થૂલ બુદ્ધિવાળાઓ માટે તે વધુ ઉપયોગી છે. હેમચંકીય અને પાણિનીય વ્યાકરણની દષ્ટિએ આ ધણું સંક્ષિપ્ત છે. સેકડે વર્ષોથી આનું પઠન પાઠન બહેળા પ્રમાણમાં થાય છે. ગુજરાત અને સપારી પ્રદેશમાં તેને વધુ આદર જણાય છે. તેના ઉપર આવશ્યક્તાનુસાર જુદી જુદી દષ્ટિએ અનેક ટીકાઓ બની છે. વર્તમાનમાં સર્વત્ર પ્રસિધ્ધ ચન્દ્રકીર્તિ સૂરિ જૈનાચાર્ય હતા. આ સારસ્વત ઉપર બીજી છ ટીકા જૈન વૈયાકરણએ બનાવી છે. જૈન કૅન્ફરન્સ સની જૈન ગ્રંથાવલી પ્રમાણે તેમના નામે સહજકીર્તિ, નયસુંદર, ભાનુચંદ્ર, દયારત્ન, મેઘરત્ન અને યતીશ છે. આ છએ ટીકા મહારા ધારવા પ્રમાણે હજી ક્યાં છપાણી નથી.
सारस्वत दीपिका હું અહિં જે ટીકાને પરિચય લખું છું તે મેઘરની સારસ્વત દીપિકા છે. તેના પ્રારંભમાં આ પ્રમાણે લખ્યું છે.
(૧) વાર્ત (વિ?િ) fજપતિઃ
सेव्यमानं प्रमोदाद् गीर्वाणे शैर्दनुजमहितं 'वंद्यपादारविंदम् ।
૧ પ્રતિઓના પાઠમાં ઘણે ભાગે પૂર્વમાં સવર્ણ પાંચમા અક્ષરને બદલે અનુસ્વાર લખેલો દેખાય છે, તે વ્યાકરણ દૃષ્ટિએ ઠીક ન હોવા છતાં પ્રતિલેખક જગાની સંકુચિતતા અથવા લખવાની અનુકૂલતાને લીધે તેમ લખતા હશે, આ પ્રતિમાં પણ તેમજ છે. અહીં મૂલપાઠને મેં જેમને તેમજ લખ્યો છે. સાનિ પણ સારસ્વતનું રૂપાંતર છે. લગભગ સારસ્વતના મૂલ સૂત્રો બધાએ સિદ્ધાન્ત ચન્દ્રિકામાં છે.
For Private and Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩૯૪
પ્રાચીન ગ્રંથપરિચય
नत्वा पार्श्व त्रिभुवनगुरु मेघरत्नाभिधोऽहं टीकां कुर्वे प्रमुदितमना भारतीप्रक्रियायाम् ||
(२)
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कुमतिकमठदैत्यकोधदावाग्निमेघा जनवनजविकाशार्हमणिरम्यमूर्तिः । भवतु मयि विनीते विश्वविश्वप्रकाशी। सजलजलददीप्तिः पार्श्वनाथ:
( ३ )
यस्याः दुरापं किल मन्दबुद्धिः
प्राप्य प्रसाद वचसां निधिः स्यात् । भूयाद् महामोहरा शिशूनां
सा भारती वाचि मम प्रसन्ना ॥ ( ४ )
प्रसन्नः ॥
वदा (वन्दारु?) क्षितिपोत्तमाङ्गमणिभिः
शाब्दाम्भोधि विवर्धनैकविधवो
यावच्छासनमेव जैनमतुल
तावद्विश्वजने जयन्तु बिनया
स घृष्टपादाम्बुजाः
वैदग्ध्यवागीश्वराः ।
स्याद्वादविद्यान्वित
द्याः सुन्दरा वाचका ॥
(५) भारतीप्रक्रिया कासौ काह मंदो जडाशयः । तथाविध... १ माधाय यथाप्रज्ञ प्रतन्यते ॥
For Private and Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન ગ્રંથપરિચય
૩૫ ટીકાકાર મંગલાચરણ કર્યા પછી મૂલ ગ્રંથ ઉપર વૃત્તિનો પ્રારંભ આ રીતે કરે છે -
પ્રખ્યાત ચિત્ત દ્રારા વદનેનજિનાજ્યમિटदेवतोपरमात्मलक्षणमंगलाचरण पूर्वक.....
સમાસ પ્રકરણ પૂરું થયા પછી આ પ્રમાણે લખ્યું છે –
इति श्रीबृहदगच्छे वा. श्री श्री विनयसुदरशिष्य मेघरत्नविरचितायां सोरस्वत दीपिका ।
અથ નંદ્ધિતઃ (દ્ધિar: !) નિબંરે સમાજશ્ચા नाम्नाम् इति तद्वितस्यापि स्मृचितत्वात् समास परिसमाप्य अथानन्तर तद्धितस झकाः प्रत्ययोः निरूप्यन्त ।
( ટીકા અને ગ્રંથકાર ) આ ટીકાનું નામ સારસ્વત દીપિકા છે. સારસ્વત સૂત્રોના અર્થને પ્રકાશનારી હોવાથી તે ખરેખર દીપિકા છે. આના કતાં શ્રી વિનયસુંદર મુનિના શિખ્ય મેધરન મુનિ છે. ગ્રંથકાર મેઘરને પ્રારંભમાં બી પાર્શ્વનાથની સ્તુતિ કર્યા પછી ભારતી (સરસ્વતી) અને પોતાના વિનયસુંદર ગુરૂની સુંદર રીતે સ્તુતિ કરી છે. પછી ટીકા બનાવવામાં પિતાની અગતા બતાવવાને શિષ્ટાચાર કરી ગ્રંથનો પ્રારંભ કર્યો છે.
કહેવાની જરૂર નથી કે જૈનાચાર્યોએ ૧૨ મી શતાબ્દી પછી વ્યાકરણના તમામ ક્ષેત્રમાં ઘણી કુશલતા અને મર્મજ્ઞતા બતાવી છે. આ મેઘર પણ સારસ્વતની ટીકા ઘણી સુંદર રીતે લખી વ્યાકરણ ભણનારાઓ ઉપર ઉપકાર કર્યો છે. ગ્રંથકારની કલમ સારી જણાય છે. આ ગ્રંથને કઈ છપાવે તે જૈન અજૈન વિદ્યાર્થીઓમાં અને બોલે પ્રચાર થઈ શકે અને જૈન સાધુઓનું અજૈનમાં માન વધે.
For Private and Personal Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬
પ્રાચીન ગ્રંથપરિચય જૈન વિદાએ સાહિત્યમાં જરા પણ પક્ષપાત કર્યો નથી. પિતાની નિર્મળ દૃષ્ટિથી જૈન સાહિત્યની જેમ અજૈન સાહિત્યને પણ ઉડે અભ્યાસ કરી તે ઉપર વૃત્તિ, ટીકા ટિપ્પણી અને ભાગે લખી પિતાની ચમત્કારી કલમને પરિચય કરાવ્યું છે. તેવા સેંકડો ગ્રંથના દાખલા આપવાની સામગ્રી હારી પાસે છે જે વખત મળવાથી બહાર મૂકવામાં આવશે.
આપણા વર્તમાન સાધુઓ પિતાના ધર્મના પણ ન્યાય વ્યાકરણ કાવ્યસિદ્ધાન્તાદિના ગ્રંથે ભણવા પ્રયત્ન કરતા નથી. પિતે સમર્થ નથી તે પછી બીજાના સાહિત્યને ભણીને તે ઉપર અઠંગ ગ્રંથે બનાવવાની આશા તે કેમ જ રાખી શકાય? તેઓને જ્ઞાનવ્યવસાય મટી ઉપકરણવ્યવસાય વધી રહ્યો છે. અધ્યાત્મવાદ સુકાઈ જઈ પૌદ્ગલિકવાદ પલ્લવિત થતો જાય છે. અને આપણું બાવની સ્થિતિ પણ લગભગ તેવીજ જડપ્રાય છે. નાહિમ્મત અને કંગાલવૃત્તિમાં તેઓ આગળ વધતા જણાય છે.
આ સારસ્વત દીપિકાની પ્રતિ ઉજૈનમાં યતિ શ્રી પ્રેમવિજયજીના ભંડારમાં છે. તે પિથી ને ૨૧ માં છે. પ્રતિ જેવા દેવા માટે યતિથીને ધન્યવાદ આપું છું.
For Private and Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
::
સલાની મહત્તા અને આલેાચના
વિશિષ્ટિ વિદ્વાન-કવિઓની ન્હાની ન્હાની કૃતિમાં પણ એવુ ગાંભીય–મહવ અને ચમત્કારી હોય છે કે તે જગને માટે બેધપ્રદ -હિતકર અને આદર્શ-માર્ગદર્શક થઇ જાય છે. આ નિયમથીજ श्रीसमन्त भद्र नुं २ સેવામસ્તોત્ર કે જે તેઓએ રચેલ કાઇ પ્રૌઢગ્રન્થનું મ ંગલાચરણ કહેવાય છે, પણ આજે તે દર્શન (ન્યાય ) વિષયને મૌલિક સ્વતંત્ર અને ગંભીર ગ્રન્થ તરીકે મનાય છે. તેવીજ રીતે શ્રીલિટ્ટલેન મદ્ર આદિની દ્વારાજા તથા અષ્ટો જ પ્રમાણમાં ન્હાના તથા નિવ્રુતિરૂપ હોવા છતાં આજે તે અકારગ્રન્થા કરતાં પણ ગહન અને મહત્ત્વના સિદ્ધ થયા છે, અનેક શાસ્ત્રોના નિર્માતા સર્વજ્ઞકપ આચાય શ્રી હૈમવૃત્તિ પણ તેવા વિશિષ્ટ કવિ–વિદ્યાનેમાં એક તેજસ્વી, પ્રચંડ અને વિલક્ષણ આચાર્ય
૧ જૈન, ભાવનગર. ૮ નવેમ્બર, ૩૧ ને અંક,
૨ આનું ખીજું નામ શ્રાપ્તમીમાંસ પણ પાડયુ` છે. આની ઉપર પ્રચણ્ડ તાર્કિક શ્રી વિદ્યાનસ્વામી,વપુર્રાન્ત અને અજાતિ વિશવર વિજ્ઞાનાએ અષ્ટલક્ષી આદિ અનેક પ્રાઢ ગ્રન્થેા લખ્યા છે.
For Private and Personal Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૯૮
સકલાની મહત્તા અને આલાચના
થયા છે કે જેના સાહિત્ય સર્જનની યામય ગાથા ( વૃત્તાન્ત ) સાંભળી જાણીને ભલભલા તીક્ષણ બુદ્ધિવાળા પૌર્વાસ કે પાશ્ચાત્ય જૈન કે અજ્જૈન વિદ્વાનો આશ્ચર્યથી પોતાનું મસ્તક ધુણાવે તથા નમાવે છે, તેજ વિશિષ્ટ આચાર્ય શ્રી દેમચન્દ્રાચાર્યની સજ્જાદૂત તરીકે પ્રસિદ્ધ પામેલી આ કૃતિને પાક્ષિક, ચાતુર્માસિજ્જ અને વરિષ્ઠ, પ્રતિક્રમણમાં ચૈત્યવનના સ્થાને દાખલ કરી ખરેખર જૈન સમાજે એક ચાગ્ય વિદ્વાનની યોગ્ય કૃતિની કદર કરી છે તથા પેાતાની બુદ્ધિમત્તા બતાવી છે. પણ મ્હારે દિલગિરી સાથે કહેવું જોઇએ કે
વાજી પાર્શ્વચંદ્રગચ્છ ( પાયચદગચ્છ )વિધિપક્ષના તથા ઢાંગજી આદિ ગવાલાએ શ્રી હેમચન્દ્રની આ કૃતિને પ્રતિક્રમણાદિ કા પણ આવશ્યક ક્રિયામાં જી દાખલ કરી નથી, તેથી તે ગુચ્છના લોકાને મારી નમ્ર સૂચના છે કે તપાગચ્છની જેમ તે પણ પોતાની આવશ્યક ક્રિયામાં આને ( સકલાઈને જરૂર સ્થાન આપે, તપાગચ્છની આવશ્યક ક્રિયામાં આ ( સકલાર્હત્ ) ક્યારે દાખલ થયું. તેને હજી મને તપાસ કરતાં પણ નિશ્ચિત પત્તા લાગ્યા નથી, હવે મારી સ્વલ્પ બુદ્ધિથી કલાત્ ઉપર ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિએ હું વિચાર કરીશ.
૧ ખરતરગચ્છવાલા પાક્ષિકાઢિ પ્રતિક્રમણમાં ચૈત્યવન્દનના સ્થાને શ્રીનાઞઢાળ તાત્ર ખેલે છે જેના બનાવનાર નવાંગીકૃત્તિકાર પંચડ તાર્કિક શ્રી કનૈયāવસૂરિ છે, આ તેાત્રમાં પ્રાકૃત ભાષાથી શ્રી તૅમનાર્શ્વનાથ ની સુન્દર રીતે સ્તુતિ કરી છે. આ વાત એજ સ્ટેાત્રના નીચે લખેલ છેલા લેાકથી જણાય છે
एम पसिय सुपासनाह थं भणपुर हिअ ।
સમુાિવરરામચવ વિરારાવ. અળવિઞ ||
જુએ જતિહુઅણુની ૩૦ મી ગાથા. પંચપ્રતિક્રમણના પૃષ્ટ ૭૪માં,
જ
For Private and Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સકલાર્વતની મહત્તા અને આલોચના ૩૯૯
સલાહતનું મૂલ. આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિએ આ (સલાહંની) સ્વતંત્ર સ્તોત્ર કે ગ્રન્થ તરીકે રચના કરી હશે, એમ ઘણા લોકોનું માનવું છે; પરંતુ તે તદ્દન જુ-નિર્દૂલ છે. કેમકે તેઓએ સ્વતંત્ર ગ્રન્થ કે તેત્ર તરીકે આવી રચના કરી જ નથી. પરંતુ સમસ્ત જૈન ઇતિહાસને એકત્ર સંગીન કરવાની બુદ્ધિથી તેઓએ શ્ર દૃારાgવરિત્ર નામનો આકર-મોટો ગ્રન્થ બનાવ્યા છે, તે ગ્રન્થના પ્રારંભમાં મંગલાચરણ તરીકે રહ્યાહત ઇતિષ્ઠાનમfધાન રાશિઃ આદિ ૨૬ શ્લેક બનાવ્યા છે (જુઓ પર્વ પહેલું (મૂલ) પણ ૧) કેમકે આસ્તિક ગ્રન્થકારેનો સિદ્ધાન્ત છે કે કોઈ પણ ગ્રને પ્રારંભ કરતાં વિદનના નાશ માટે ગ્રન્થના પ્રારંભમાં પિતાના ઇષ્ટદેવતા આદિની સ્તુતિ કરવી (મંગલાચરણ કરવું ) આવશ્યક છે. પ્રાચીન તૈયાયિકે મંગલનું ફલ “નિવિન ગ્રંથની પ્રતિ” માને છે જ્યારે નવ્ય તૈયાયિકતાતિ વિનને નાશ થવો એટલું જ મંગલનું ફલ છે. ગ્રન્થની પૂર્તિ તે ગ્રન્થકારની પ્રતિભાદિ શકિતની અપેક્ષા રાખે છે. મંગલની અપેક્ષા નથી રાખતી, એમ પ્રતિપાદન કરે છે. તેજ મંગલના ૨૬ શ્લેકે અને પરિશિષ્ટ પર્વ આદિના કેટલાક લેકે મળી સકલાત થયું છે.
સલાહંતનું કલેક પ્રમાણ, વિષષ્ટીશલાકા ગ્રન્થ મેટે (લગભગ ૩૬ ૦૦૦ શ્લોક પ્રમિત) હોવાથી તેની પૂતિ થવામાં વિધ્ર બાહુલ્યની પણ સંભાવના રહે એટલે
૧ જુઓ-વિશ્વનાથ પંચાનન ભટ્ટાચાર્ય વિરચિત સિદ્ધાન્ત મુકતાવલી (પ્રથમ કારિકાની વ્યાખ્યામાં
For Private and Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સલાહતની મહત્તા અને આલેચના વિશ્વ બાહુલ્યને નાશ કરવા માટે મંગલ પણ તેટલું જ કરવું જોઈએ. તેથી જ ગ્રન્થકાર શ્રી હેમાચાયે' મહામંગલ સ્વરૂપ સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી વીતરાગ ૨૪ તીર્થકરોની સ્તુતિ આ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં કરી છે. આ ત્રિષષ્ટિ શ, પુ. ચ. માં ચોવીશ તીર્થકરોનાં ચરિત્ર આવવાના છે. એટલા માટે પ્રારંભમાં ૨૪ તીર્થકરોની સ્તુતિ કરી છે. એમ કેઈએ ન સમજવું, કેમકે પ્રત્યેક તીર્થકરના ચરિત્રના પ્રારંભમાં તે તે સ્થળે તે તે તીર્થકરની સ્તુતિ તે પ્રકારે ભિન્ન ભિન્ન જ કરી છે. માટે પ્રારંભમાં કરેલ સાર્ધત પ્રતિષ્ઠાનં થી લઈને શ્રીમતે વીરનાચાર ૨૬ કલેક સુધીની સ્તુતિ ગ્રંથકારે મંગલને માટે જ કરી છે એ નિશ્ચય છે. ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષચરિત્રના પહેલા પર્વમાં મંગલાચરણ તરીકે છે. પહેલા શ્લેકમાં અહંતના સમૂહ અથવા અરિહંત પદની સ્તુતિ કરી છે. બીજા લેકમાં સાધારણ તીર્થ કરની પ્રકારાન્તરથી સ્તુતિ કરી. પછી અનુક્રમે ૨૪ તીર્થકરની સ્તુતિ સુંદર કાવ્યોમાં કરી છે. વામને પાળજે જ વિ જ રિ આ ૨૫ માં
ક પછી તાત્તિ અને શ્લેક આવે છે. તે પછી ગ્રન્થને સમન્વય કરવા માટે શલાકા (ઉત્તમ) પુરૂષના (આ અવસર્પિણીના ૬૩ ઉત્તમ પુરૂષના) નામો નીચેના શ્લેકમાં આવ્યા છે एषां तीर्थकृतां तीर्थष्वासन द्वादशचक्रिणः । नवार्धचक्रिणो रामास्तथा प्रत्यर्धचक्रिणः ॥ एते शलाका पुरुषा भूतभाविशिवश्रियः । त्रिषष्टिरवसर्पिण्यां भरतक्षेत्रसंभवाः ॥
૧ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ ચોriાસ્ત્રમાં પણ આ કલેક મંગલાચરણના ૩ કલેકમાં આવે છે જ, જે. ધ. પ્રસારક સભાવાળા યોગશાસ્ત્રના પૃ. ૬ માં. ઈ. સ. ૧૯૧૬ ની આવૃત્તિ.
For Private and Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સકલાતની મહત્તા અને આલોચના ૪૦૧ (જુઓ જૈનધર્મ પ્રસારક સભાવાળું ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષચરિત્ર મૂલનું પુ. ૧, વી. સં. ૨૪૩પની આવૃત્તિ પ્રચલિત સલાહતના બધા લેકેના કર્તા સંબધી વિચાર
વર્તમાન પંચ પ્રતિક્રમણનાં પુસ્તકોમાં છપાએલા સકલાત (ચૈત્યવંદન) માં બધા કે ૩૩– ख्यातोऽष्टापदपर्वतो गजपदः सम्मेतशैलाभिधः श्रीमान् रैवतकः प्रसिद्धमहिमा शत्रुञ्जयो मण्डपः । वैभारः कनकाऽचलोबुंदगिरिः श्रीचित्रकूटादय, स्तत्र श्रीऋषभोदयो जिनवराः कुर्वन्तु वो मंगलम् ॥३३॥
(જંત્રપ્રતિકામાં આત્માનંદ સભાવાલું) સુધી છે. વળી કેટલાક લેકે તે પાક્ષિકાદિ પ્રતિક્રમણ વખતે તાપsfg ને કૃપામજૂરતાર: આ લેક પછી–
कल्याणपादपाऽऽरामं श्रुतगंगाहिमाचलम् । विश्वाम्भोजरविं देवं वन्दे श्रीज्ञातनन्दनम् ॥ पान्तु वः श्रीमहावीरस्वामिनो देशना गिरः । भव्यानामन्त रमलप्रक्षालनजलोपमाः ।।
આ બે લેકે પણ બેલે છે. એટલે વર્તમાનમાં સલાહત ચૈત્યવંદનનું પ્રમાણ ૩પ શ્લેકનું થયું છે. જ્યારે પહેલા પર્વના મંગલાચરણના તે આ સકલાર્વતમાં ૨૬ શ્લેક જ છે. તથા શ્રીમત્તે વીનાથી શ્લેક પણ પહેલા પર્વમાં નથી, તે પછી બાકીના શ્લેકે કયાંથી લેવાયા ? તથા તે લેકેના ર્તા કોણ છે? એ વિચારવું જરૂરનું છે.
For Private and Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૦૨ સકલાર્વતની મહત્તા અને આલેચના
તપાસ કરતાં જણાયું કે ત્રિપદીશલાકા પુ. ચ ગ્રન્થના જ કર્તા આચાર્ય શ્રી હેમસુરિ ક્લિાણ ના મંગળાચરણમાં છો તે वीरनाथाय ॥ सर्वेषां वेधसामाद्य ॥ कल्याणपादपाराम ॥ તથા રજુ વ: શ્રી માવી છે. એથી આ ચાર કલેકે તથા પૂર્વના ૨૬ કલેકના કર્તા તો હમાચાર્ય છે, એ નકકી થયું છે.
પ્રક્ષિપ્ત કલેકે
હવે ગતિ વિનિત તેના:, ૨ : સર્વ-સુદसुरेन्द्रमहितो ३ अनितलगतानां, ४ देवोनेकभवाऽजितो. કિંતમહાપાપ વાનરો, તથા ૬ દાદાપર્વત, પ્રચલિત સકલાતના આંકડા પ્રમાણે આ–૨૮, ૨૯, ૩૦, ૩૨ તથા ૩૩ મા લેકે સબન્ધી એટલે કે હમણાં બતાવેલ પાંચ લૈકાના કર્તા તથા આધાર સબન્ધી વિચાર કરવાને રહ્યો. હેમાચાર્ય કૃત ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્રના દશ પર્વે પરિણાદાઈ તથા ચારીત્ર ના મંગલ પ્લે કે મેં બરાબર તપાસ્યા છે. ઉપર કહેલ ત્રણ કૃતિઓમાં ગતિવિનિતા : આદિ લે કા પૈકી એક લેક મને જો નથી. તેમ કેટલાક સાહિત્યસેવી ઇતિહાસન વિદ્વાનને પૂછવાથી તથા શ્રી વિજયધર્મલક્ષ્મી જ્ઞાન મંદિર આચાની ત્રિષ્ટિની હસ્ત લિખિત પ્રતિ સકલાતની જુદી પ્રતિએ તપાસવાથી પણ મને પત્તો લાગ્યો નથી, એટલે અત્યારે તો મારે એવો મત છે કે આ પાંચ લેકે આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિના બનાવેલા નથી, કિંતુ પાછળથી કોઈએ પિતાના અથવા બીજાના શ્લોક સકલાર્વતથી સાથે જોડી દીધા છે. આમ લખવાથી મારે આશય એ નથી કે આ પાંચ લેકે નિરૂપયોગી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સલાહંતની મહત્તા અને આલોચના ૪૦૩
પાંચ લેકમાં શું છે? આ પાંચ કે પૈકી પ્રારંભના બે શ્લેકમાં અનુક્રમે માં અને સાહિત છન્દ છે અને મહાવીર ભગવાનની સ્તુતિ છે.
aaનિસ્ટરતાનાં તથા છેલા બે લેકમાં શાશ્વતિક અને અશાશ્વતિક ત્રણે લેકમાં રહેલ જિનબિંબ (સ્થાપના જિન)ની સ્તુતિ છે. શ્રી હેમચન્દ્રની કૃતિથી વીરઃ સર્વપુરા સિવાય આ ચાર લેકે સુન્દરતા અને પ્રસાદ ગુણમાં અલગ પડી જાય છે. છેલા બે લેક (વોમવા તથા વાતાવતો:,) માં તો કંઈ આકર્ષક કવિત્વ પણ નથી દેખાતું. તેમ રે મવાતોતિ મલ્લાપણાનો-શ્લેકમાં કવિનો આશય શું છે ? તે પણ પષ્ટ થતું નથી. શ્રી હેમાચાર્યના શ્લોકમાં, આ શ્લેકે મણિની માલામાં કાચના મણકા જેવા નિતેજ જણાય છે.
બે લોકે બીજા ગ્રંથોમાં મલ્યા. સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ સારસ્વત વ્યાકરણની ત્રણે વૃત્તિ ઉપર શ્રીરત્નતસૂરિ એ (નાગપુરીય શાખા તપાગચ્છના આચાર્યો જુવધિt નામની ટીકા બનાવી છે. તે ટીકાના ઘરતિઢિા ના પ્રકરણમાં અમિFસ્થાભિવ્ય રે કરુચ પ્રાથોમાં સંબોધન સંબન્ધી સૂત્રની ટીકામાં ઉદાહરણ માટે વીર: પુરા માતો વીર સુધા સંતા:, એ આખો શ્લેક આવે છે. પરંતુ તે શામાંથી આવે છે. (તે ગ્રન્થ કે કર્તાનું નામ ત્યાં લખ્યું નથી.) શ્રીવન્નતિને સમય લગભગ સત્તરમી શતાબ્દી મનાય છે
૧ જુઓ ચદ્રકતિ ટીકા સહિત સારસ્વત કથાવત્ નિર્ણસાગરની ચેથી આવૃત્તિનું પૃ. ૪૫.
For Private and Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૦૪
સકલાની મહત્તા અને આલોચના
એટલે થી: સવપુરાસુરન્ત્રતો, આ શ્લોક તે કરતાં તે પહેલાંના છે, એ તે નિશ્ચિત છે. આ શ્લોકમાં સાત વિભકિત તથા સંબોધનની ગાઠવણ છે. તે ચમત્કાર વાલી છે. વી.(પાક્ષિક પત્ર) વર્ષ ૬ અંક ૧૧–૧૨ના વીજયંતી અંકમાં પણ આ શ્લોક છપાયા હતા, તેમાં કર્તાનું નામ શ્રી ગાતમઋષિ લખ્યું હતું. તેના સંપાદકને પૂછવાથી જણાયું કે ગૌતમઋષિ નામ નિર્મૂલ છે.
બીજો શ્લોક સ્થાતોટાપરપર્વત: થોડા પાડ ભેદથી વિવિધગચ્છના શ્રાવક પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્રની ચોપડીમાં પદ્મવાળ વિધિના પ્રારંભમાં ખીજા શ્લોકા સાથે આપેલ છે. તેથી એ નક્કી છે કે શ્રી હેમચન્દ્રની સકલાત્ કૃતિમાં ઉપર બતાવેલ પાંચ શ્લોકા અન્ય કઈંક પ્રાક્ષિપ્ત છે.
સલામાં દોષ ?
આચાર્યશ્રી હેમચન્દ્ર કૈવલ કાવ્યને મનાવનાર જ કવિ નથી પરન્તુ કાવ્ય સિદ્ધાન્તને પણ વ્યવસ્થાપૂર્વક વિચારથી બનાવનાર એક મહાન્ આચાર્યં છે, આ વાત અલંકારાદિ વિષયક તેમના જાવ્યાનુશાલન અને તે ઉપર સ્વાપન્ન પોતાની ( અત્યારચૂડાળિ ) ટીકાને જોવાથી કાઇપણ વિદ્વાનને જણાઇ આવશે. એટલે તેમની
૧ જીએ વિધિગચ્છીય શ્રાવક પ્રતિક્રમણનુ પૃષ્ટ ૩૬૭
૨ શ્રીધર્મભૂતિ (પ્રાચીન) દૂત મંસ્ત્રોત્રમાં આડમા લેાક તરીકે આ શ્લાક પાએલ છે તથા પહેલાથી આઠ ગ્લેક સુધી દરેક શ્લાના અન્તે તલ શ્રી માયો બનવા: વેન્તુ વો મૅમ્' આવું ચૈથુ
જૈનસ્તોત્ર
ચરણ આવે છે. જીએ શ્રીમાન્ ચતુરવિજયજી મ. સ`પાદિત ૨ નિર્ગુ યસાગરની આવૃત્તિ,
મુય નું પૃ. ૧ તથા
For Private and Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સલાઈન્ની મહત્તા અને આલેચના ૪૦૫ કોઈ પણ કૃતિમાં સાધારણ મનુષ્યવેદ્ય ભૂલની સંભાવના ઓછી રહે છે. છતાં કેટલાક લોકોનું કહેવું છે કે સકલાર્વતના ચોથા કાન
વાSinત્ત ના રાવે કલેકમાં પિતાને માટે હેમાચાર્ય રતુવે લખી એકવચન મૂકયું છે, તે ઠીક નથી. કેમકે બધા લેકામાં (Mિદે રામ, રતુમ ડુિમ આદિ પ્રયોગમાં) બહુ વચન મુકેલું હોવાથી વચલા થા લેકમાં પણ બહુવચન મુકવું જોઈતું હતું, નહિ તે મર્મા નામને કાવ્યદોષ થાય. - તે લેકનું ઉપર બતાવેલ કથન નિમૅલ અને અયોગ્ય છે. ચોથા લેકમાં તુવે પ્રયોગ મુક કાવ્યદૃષ્ટિએ જરા પણ દબાવહ ન કહેવાય; કેમકે બધા વ્યાકરણનું વિધાન છે કે અમ્મદ્દ પ્રયોગમાં (પિતાને માટે) જે વિશેષણ ન હોય તે એક વચન કે બહુવચન (ઈચ્છા પ્રમાણે) મુકી શકાય છે. જુઓ સિમનું વિરોષ તો રામ: || ૨ ૨૫ ૧૨૨ સૂત્ર, તેમ કરવામાં કાવ્યને માપ કે કર્તાનું અભિમાન અથવા વ્યાકરણને જરાપણુ દોષ ન કહેવાય. એક જ લેકમાં એકવચન અને બહુવચન હોય તે પણ દોષ નથી મનાતો, જેમ---
अद्य मे सफल जन्म, अद्य मे सफला क्रिया। शुभा दिनादयोऽस्माकं, जिनेन्द्र ! तव दर्शनात् ॥
પ્રાચીન લેક. તે પછી ભિન્ન લેકમાં હોય તેની તે વાત જ શી કરવી ? માટે
gવે પ્રયોગમાં એકવચન હોવાથી આમાં ક્રમભંગ દેવ છે; એમ કોઈએ માનવા કે કહેવા ભૂલ કરવી નહીં, મારા આ કથનમાં કેઇને
૧ ગ્રન્થકારે (શ્રી હેમાચાયે) છન્દની મુશ્કેલીથી તુવે એકવચન મુકેલું હશે? એમ પણ કઇએ કુતર્ક ન કરવો, કેમકે આ સ્થળે તે મને તુવે એક
For Private and Personal Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સકલાતની મહત્તા અને આલોચના
દોષ લાગતો હોય તે મને લેખ અથવા પત્રકાર સૂચિત કરે તે ઉપર હું અવશ્ય વિચાર કરીને તેનું પ્રતિ વિધાન કે સ્પષ્ટીકરણ કરવા કરીશ.
સલાહતમાં પાઠાતર જુના ગ્રંથની રમુંદર પાઠાન્તર થવો એ સ્વાભાવિક વાત છે. કેમકે તે ગ્રન્થ ભિન્ન ભિન્ન બુદ્ધિ અને શક્તિ (યોગ્યતા) વાળાના હાથે લખાવાય અને લખાય છે. કોઈ વખતે લહિઆની નવીન ઉમેરવાની ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ કે પદ્ધતિથી પાઠાન્તર થાય છે, તે
ઈવાર તેની અલ્પનતાથી પાઠાન્તર કિંવા અશુદ્ધ પેસે છે. સકલાર્વત ૮૦૦ વર્ષની જુની કૃતિ હોવાથી તેમાં પાઠાન્તરો થવા અનિવાર્ય છે.
સલાહતમાં મને નીચે પ્રમાણે પાઠાન્તર મલ્યાં છે, જેના આધાર અને પ્રત્યે છે. લેક સંખ્યા, પ્રચલિત સ૦ ને પાઠ, પાઠાન્તર, પ્રતિ કે પુસ્તકનું નામ ૧ ચત્ત તા ૩૪તુ તા: જા, સલાહંતની પ્રતિ
(સ્વકીય) ८ पुष्णतु वः श्रियम् । पुष्णन्तु वः शिवम् । ૨૪ વgિનારાના | gિોરિછનારાન: I ,
વચનના બદલે તુમ: બહુવચન કરવામાં જરા પણ ઇન્દભંગ નહોતો. તુમ: લખવામાં કઈ પણ જાતનો દોષ કે બાધ છે, એમ પણ મારું કહેવું નથી. મારું કહેવું એટલું જ છે કે તુવે મૂકવામાં ભંગ કે બીજે કઈ દેષ ન કહેવાય. સંભવ છે કે શ્રી હેમચાયે તુમ લખ્યું હોય પરંતુ પ્રતિની નકલ કરનાર કેઈ લહિઆની ભૂલથી તુવે થઈ ગયું હોય.
For Private and Personal Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સલાહતની મહત્તા અને અલેચના ૦૭ २९ वीरस्य घोरं तपः। वीरस्य ती तपः । ,, , શ્રી વીર ! મ રિશા વીર! મ વિશ! ,
हे वीर भद्रं त्वयि ।
વીર ને વર્ષ ૬-૧૧ મે અંક ,, वीराय नित्यं नमः। वीराय भक्त्या नमः
વીર ને વર્ષ ૬-૧૧ મે અંક
(વીરજયંતિ અંક ) १७ चतुर्धा धर्मदेष्टारम्। चतुर्धाधर्म देष्टारम् ।
મિસ જેન્સનને ત્રિપછી શલાકા
પુરૂષ ચરિત્ર ભાગ
- ૧ ટ ૪૮૮ સલાહંતનું નામ. આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્ર કૃત ત્રિષષ્ટિ શ. પુ. ચ. ના મંગલ પ્લેકામાં પહેલે બ્લેક સવારંવપ્રતિષ્ઠાન - હેવાથી આદિ શબ્દની અપેક્ષાએ આનું સાર નામ પ્રસિદ્ધ થયું છે. જેમ મરામ, વાચામતિ, ૩વરાજ તથા વ્યાપાર આદિની પ્રસિદ્ધિ તેઓના આદિ પદ કે વાક્યથી થઈ છે.
સકલાહતમાં કાવ્યાલંકારરસ ગુણ આદિ સલાહંત મંગલાચરણ રૂપ હોવા છતાં તેમાં વર્ણન, રસ, અલંકાર, ગુણાદિ વસ્તુ સારી રીતે રહેલી છે. અત્યારે તે તે એક સ્વતંત્ર કૃતિ-ચૈત્યવંદન કે સ્તંત્રની જેમ પ્રસિદ્ધ અને ગ્રાહ્ય થયું છે. આમાં ગ્રન્થકારની ભગવદ્ વિષ્પક સ્તુતિ છે. પ્રસાદ ગુણ પ્રાયઃ સર્વત્ર જણાય છે. તથા ૨૬ શ્લેકમાં ત્રીસ કરતાં વધારે સ્થલે રૂપક
For Private and Personal Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૦૮ સલાની મહત્તા અને આલોચના અનુપ્રાસના ભેદો, ઉપ્રેક્ષા, ઉપમાલે, અને યમકાદિ શબ્દ તથા અર્થના અલંકારે છે. વર્ણનમાં ચમત્કાર છે. કૃતિમાં સુકુમારતા છે. તથા ૧૪, ૧૯, ૨૦, ૨૧, ૨૬ મા શ્લેકમાં શબ્દાલંકારની છટા મને હર છે.
પાઠાન્તરેની ચર્ચા, મારી પાસેની સલાહંની પ્રતિ શિરપુર (ખાનદેશ) માં વિક્રમ સંવત્ ૧૯૦૮માં લખાએલી છે, તેમાં અનિતતાના શ્લેક સુધી જ ૨૭ લેકે છે. તથા તાપના ને કલેક ૨૬ માં પછી
થાપિવિપરીમં શ્રુતજાદિમાવજી લે છે. શ્રી વિજ્યધર્મ લક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિર આગરાની સલાહત (મૂલ ) ની પ્રતિમાં છોને વીર નાથા સુધી ૨૬ શ્લેકજ છે. વચમાં તાત્તિને લેક નથી. અમેરિકન વિદુષી મિસ જેન્સન (Helen M Johnson Ph. D. ) ના ઈગ્રેજી ત્રિષ્ટિ અનુવાદમાં કોઈ પ્રતિ ઉપરથી તેણીએ પાઠાન્તર આપ્યાં છે. તેમાં બ્લેક ૧૭ માટે ચતુર્થી ને તેમ, સાથે સમાસ કર્યો છે. એટલે કે ચતુર્મદા ભેગું સમાસવાલું પદ આપ્યું છે. જે યોગ્ય જ છે. કેમકે તુ ને સંબન્ધ ધર્મ સાથે છે. નહિ કે ભગવાન સાથે. માટે અવ્યય હેવા છતાં વ્રતધને ભેગુંજ આપવું જોઈએ. મારી પ્રતિમા ૨૪ મા શ્લેક માટે પાઠાન્તરો છે. તે પણ સંગતજ છે. ને ચમત્કાર વાલે પણ છે. કેમકે gિોરિનાન: એટલે અરિષ્ટ (શુભ) હેવા છતાં રિષ્ટ (અશુભ) ને નાશ કરનાર ભગવાન છે. આમાં અલંકાર છે.
1 Trisastisalaka Purusa Charitra, Gaekwads Oriental Sories Vol 51
For Private and Personal Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સલાહતની મહત્તા અને એલચના ૪૦૯ બાકીના પાઠાન્તરમાં ખાસ મહત્વ નથી. ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્રના અને મારી પ્રતિના આધારે શ્લેક આઠમામાં ઉsong : fમ્ પુour-a: fફા પાઠ રાખવો સારે છે. હવે પછી પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્રના પુસ્તક છપાવનારે આ પાઠાન્તર અને મારા આ લેખ (ચર્ચા) તરફ ધ્યાન આપી સલાહંત છાપવું સારું છે.
સલાહને તેને પ્રચાર તપાગચ્છની વિમલ, વિજય, સાગરાદિ બધી શાખાવાલા સાધુ અને શ્રાવકોએ પ્રતિક્રમણમાં સલાહને દાખલ કરવાથી આને પ્રચાર સારી રીતે થયું છે. હીરભાગ્યાદિ મહાકાવ્યની ટીકાએમાં સકલાતના કેટલાક કે ને ઉદાહરણ પ્રમાણ તરીકે ટાંકવામાં આવેલાં છે. પૂજ્યપાદ ઈતિહાસતત્વ મહેદધિ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયેન્દ્ર સૂરિ મહારાજ ના કથનથી જણાય છે કે ઘણું કરીને સલાહંત ઉપર સંસ્કૃત–ટીકા પણ બની છે. તેમ ઘણા ભંડારોમાં સકલાર્વતની જુદી (સ્વતંત્ર) પ્રતિઓ પણ લખેલી મળે છે. એનાથી અનુમાન કરાય છે કે પ્રતિક્રમણ સિવાય મંગલ અથવા સુંદર સ્તોત્રની દૃષ્ટિએ પણ સકલાર્વત્ લેકામાં પ્રિય અને વિખ્યાત થયું હશે, મિસ જેન્સને P. H. D. તથા શ્રીયુત બનારસીદાસ જૈન M. A. P. H. D. શ્રીમત્તે વનાથા, સુધીના ૨૬ શ્લેકને ઈંગલીશ અનુવાદ પણ કર્યો છે.
૧ ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્રના ઇગ્લીશ અનુવાદમાં. ૨ Jain Gabuke નામના ઇંગ્લીશ ગ્રંથમાં, આ ગ્રંથને લાહોરવાલા શ્રીયુત મોતીલાલ બનારસીદાસે બહાર પાડયો છે,
For Private and Personal Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૧૦
સકલાહની મહત્તા અને આલેાચના સલાહ ભાવ
આમાં પહેલાના એ શ્લાકાથી ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનના નામ સ્થાપના અને દ્રવ્ય તીર્થંકરોની સ્તુતિ કરેલી છે, પહેલા શ્લોકમાં અનુક્રમે શ્રીઋષભદેવ ભગવાન આદિ ૨૪ તીર્થંકરોની એક એક શ્લોકમાં સુંદર છટાપૂર્વક સ્તુતિ કરેલી છે, તાપથૈનિ સમાં વૈધનામા શ્લોકમાં પણ મહાવીર ભગવાનની સ્તુતિ છે. શેષ શ્લોકા કે જે મારા મત પ્રમાણે હેમચન્દ્રસૂરિના સિદ્ધ થયા નથી. તેમાં થાર: સર્વસુરાસુરેન્દ્રહ માં ભગવાન મહાવીરની અનિતાતાનાં માં જિનબિબેની, રેવાનેશયાજ્ઞિતો, માં સાધારણ વીતરાગ દેવની, તથા છેલ્લા ( ૩૩) શ્લોકમાં અષ્ટાપદ, ગજપ, સમેતશિખર, ગિરનાર, સિદ્ધાચલ, વૈભારગિર, સુવર્ણગિરિ, આખુ અને ચિત્રકુટાદિ સ્થાવર તીર્થાની સ્તુતિ છે. હવે આગળ આમાં બીજા ક્લેકા ન મેળવાય તે સારૂં (?)
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અન્તમાં જૈન પ્રજા સારા વિદ્વાનેાની સારી કૃતિને પ્રેમપૂર્વક તથા પરીક્ષાપૂર્વક અપનાવતાં શિખે તથા સારી કૃતિની ગંભીર વિદ્વત્તાથી આલોચના કરવાના અને વાંચવા સાંભળવાને શોખ વધારે એમ ઇચ્છી આ લેખને પૂર્ણ કરૂ છું.
For Private and Personal Use Only
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[: પપ: શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથો ભારતદેશ અનેક વિદ્યાને ખજાને છે. અહિં પૂર્વકાળમાં અનેક વિશિષ્ટ પુરૂષ ધારા અનેકવિધ વિદ્યાને પ્રાદુર્ભાવ થયો છે. તે પ્રાદુર્ભાવને કાળ ઘણે જુને છે. આજે ઇતિહાસકારે તે કાળને નિશ્ચિત કરવા મથી રહ્યા છે. થોડા વર્ષો પહેલાં ભારતીય સભ્યતા અને વિદ્યાકળાને કાળ વધારેમાં વધારે આજથી ૩૦૦૦ વર્ષ પૂર્વે મનાતો, પરતુ મેહન જે ડારે, હરપ્પા અને તક્ષશિલાની નેવી શેથી તે માન્યતા આજે સાવ ખોટી પડી જાય છે. હવે આજથી પાંચ કે છ હજાર વર્ષ પૂર્વે આપણે ત્યાં વિદ્યા અને શિલ્પાદિ કળા પૂર્ણ વિકસિત હતી, એમ માનવામાં અનેક પ્રમાણે સાક્ષી પૂરે છે. મેહન જે ડાના વ્યવસ્થિત અને સુંદર મકાને, મહેલ, તલવારની રચના, નગરનિર્માણ વ્યવસ્થા, સિક્કા, મૂર્તિ અને મારી વિગેરેના પાત્ર જેવાથી તે વાત સ્વીકારવામાં કશી શંકા રહેતી નથી.
આપણે ત્યાં બીજી કળાઓની જેમ શિલ્પકળા પણ લાંબા કાળથી વિકસિત થએલી હતી. આજે અમેરિકા જેવા સુધરેલ દેશમાં નગર અને ગૃહ નિર્માણ કળા જે વિકાસને પહોંચી છે, તેટલી વિકસિત દશા ૧ બુદ્ધિ પ્રકારઅમદાવાદ, એપ્રીલ ૧૯૩૪ ને અંક
For Private and Personal Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૧૨
શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથે આપણા ભારતમાં પાંચ હજાર વર્ષ પૂર્વે હતી. આ વિજ્યના અનેક ગ્રંથે આપણે ત્યાં હતા, તેના અનેક દાખલા મળતા જાય છે. સાંપ્રદાયિક દેષ કે અજ્ઞાનતાને લીધે આપણે સાહિત્યવારસો ઘણે ખરે નષ્ટ પ્રાય થઈ ગયો છે, અને થઈ રહ્યો છે. તેમાં શિલ્પવિષયક સાહિત્યની તરફ તે વધુ ઉપેક્ષા વૃત્તિ અને અજ્ઞાનતા હોવાથી તે સાહિત્યના પ્રાસાદમંડન, રૂપાંડન, રાજવકુંભ, શિ૯૫દીપક, સમરાંગણ અને મયમત જેવા થડ જ ગ્રંથ બચ્યા છે. તેમાં જૈનેના તે તે કરતાં યે થેડા ગ્રંથ ઉપલબ્ધ છે.
જેનેને સાહિત્યના તમામ ક્ષેત્રમાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે તે ફાળો છે. અનેક કારણોથી ઘણું સાહિત્ય નષ્ટ થયા પછી પણ હજુએ જૈનભંડા વિવિધ પ્રકારના સાહિત્યથી છલકી રહ્યા છે. અત્યારે જૈન સાધુ કે ગૃહસ્થોમાં શિલ્પવિષયક જ્ઞાન નહિ જેવું છે. શ્રીમાન જયસૂરિજી આચાર્ય આ વિષયનું સારું જ્ઞાન ધરાવે છે એમ સંભળાય છે; તેઓ અને પં. ભગવાનદાસજી (જયપુરવાળા) સિવાય કે જેને આ વિષયમાં વર્તમાનમાં ઉલ્લેખનીય ખ્યાતિ મેળવી હોય તેવું જણાતું નથી.
હજુ સુધી કોઈ પણ જૈન વિદ્યાનો બનાવેલ ખાસ પ્રાચીન શિલ્પગ્રંથ પ્રકાશિત થયો નથી. મને જણાવતા હર્ષ થાય છે કે હમણાં શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથ ભંડારમાંથી મળ્યા છે. તે બન્ને મહ
ત્વના અને છસોથી વધારે વર્ષો પહેલાના છે. આ ગ્રંથે શિલ્પો માટે સહાયક નિવડે તેવા છે. હજુ સુધી તે ક્યાંય છપાયા નથી. આ બે ગ્રંથને ટૂંક પરિચય હું પાઠકેને કરાવવા માગું છું. આ એમાં એનું નામ વસ્યુસારપણું અને બીજાનું નામ પ્રતિષ્ઠાસાર છે.
For Private and Personal Use Only
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४१३
શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથે
सिरिवत्थुसारपयरण मंगलाचरणम्---
सयलसुरासुरविंद
दसणवण्णाणुगं पणमिऊणं । गेहाइवत्थुसार
संखेवेण भणिस्सामि ॥ १ ॥ ... ... ... ... ... ... ... द्वारगाथा
इगवन्नसय च गिहे
___ बिंबपरिक्खस्स गाह तेवन्ना तह सत्तरि पासाए
दुग्गसय चउहुत्तरा सब्वे ॥
भूमिपरीक्षा
चउवीस गुलभूमी
खणेवि पूरिज्ज पुणवि सा गत्तो । तेणेव मट्टियाए
होणाहियसमफला नेया॥ ભૂમી પરીક્ષાની ગાથા પછી વર્ણસગ્રંશભૂમી, દિકસાધન, ભૂમીસાધન, અષ્ટમાંશ સ્થાપના, ભૂમીલક્ષણફળ વિગેરે ઘણા વિષયો છે.
૧ આ પ્રાકૃત ગાથાઓને અનુવાદ આગળ આપવામાં આવશે. આદર્શમાં મૂળ ગાથાઓ જેવી જ છે તેવી જ અહિ લખી છે, કંઈપણ ३२।र-सुधारे। या नथी.
For Private and Personal Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૪૧૪
સૂતિ નિર્માણ વિષે:— पडिमा रउद्द जा सा
www.kobatirth.org
શિલ્પના એ જૈન ગ્રંથા
दुब्बल दव्धविणासा
...
****
करावयं हति सिप्पिअहियेगा ।
उमुखी धणनासा
किसोअरा दुब्भिक्ख ॥ ५० ॥
अप्पूया तिरिदिठ्ठिअ [ दिट्ठी ? ] विनेया । अघट्टा दिट्टि असुहा
Tas अहोदिट्ठि विग्धकरा ॥ ५१ ॥
...
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દેવદેવીની મૂર્તિ અને ચિત્રાના શસ્ત્રો વિષે:—
चउभवसुराण आयुह
हवति केस तउप्परे जइ ता ।
करणकरावणथप्पण
हराण पाणदेसहजा [ हरा ? ] ।। ५२ ॥
ખિબપરીક્ષા પ્રકરણની છેલી એ ગાથા:— चउवीसजिण, नव ग्गह,
जोइणि चउसट्ठि. वीर बावन्ना । चवीस जक्खजक्खिणि,
दह दिवs, सोलस विज्जुसुरी ॥ ५३ ॥ नव नाह, सिद्ध चुलसी, हरिहरब' भिददाणवाईण ।
aurक नाम आयुह
वित्थर गंथाउ जाणिजा ॥ ५४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથે
૪૧૫ इति परमजै नश्रीचंद्रांगजठक्कुरफेरुविरचिते वास्तुसारे बिंबपरीक्षाप्रकरण द्वितीयम् ।।
ત્રીજું પ્રકરણ પ્રાસાદ નિર્માણ વિધઃभणिय गिहलक्खणाई
बिंबपरिक्खाइसयलगुणदोस। संपइ पासायविही
संखेवेण णिसामेह ॥ १ ॥
તે પછી પ્રાસાદપીઠ માન, પીઠસ્વરૂપ વિગેરે વિષયે છે. પ્રાસાદ (મંદિર)ના ૨૫ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. તે નામે આ પ્રમાણે આ ગ્રંથમાં ક્રમશઃ આપ્યા છે –
૧ કેશરી, ૨ સર્વ ભદ્ર, ૩ સુનંદન, ૪ નંદિશાલ, ૫ નંદીશ, ૬ મંદિર, ૭ શ્રીવત્સ, ૮ અમૃતભવ, ૯ હેમવત, ૧૦ હિમકૂટ, ૧૧ ફેલોશ, ૧૨ પૃથ્વીજય, ૧૩ ઈન્દ્રનીલ ૧૪ મહુનીલ, ૧૫ ભૂધર, ૧૬ રત્નકૂટ, ૧૭ વૈદુર્ય, ૧૮ પઘરાગ, ૧૯ વજક, ૨૦ મુકુટેવલ ૨૧ અરાવત, ૨૨ રાયહંસ, ૨૩ ગરુડ, ૨૪ વૃષભ, ૨૫ મેરૂ.
सिरिधंधकलसकुलसंभवेण
વાસુપણ પળા कन्नाणपुरठिएण य
निरिकिबउ पुष्वसत्थाई ॥ ६९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૪૧૬
www.kobatirth.org
શિલ્પના એ જૈન ગ્રંથા
सपरेIपगारहेउ
विजयदसमीर रइअ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नयणमुणिरामचं' दवरिसम्मि |
गिवडिमालकखणाइ णं ॥ ७० ॥
इति परम जैनश्रीचन्द्रांगज ठक्करफेरुविरचिते वास्तुसारे प्रासादविधि - प्रकरण तृतीयम् ॥
શ્રીવાસ્તુસાર પ્રકરણના ભાવાર્થ,
મગલાચ:
(૧)
સમ્યગ્દર્શનાદિને અનુસરનાર સકલસુર ( દેવ ) અને અસુરો (દાનવા )ના સમૂહને નમન કરી, મકાન (ઘર ) આદિને અનાવવાની તાત્ત્વિક વિધિ સંક્ષેપમાં કહીશ.
દ્વારગાથા:—
( ૨ )
આ ગ્રંથમાં ગૃહ નિર્માણુ વિધિની ૧૫૧, બિંબ ( મૂર્તિ) પરીક્ષા પ્રકરણની ૫૩, અને મંદિર બનાવવાની કળાની ૭૦ મળી કુલ ૨૭૪ ગાથા છે.
ભૂમીપરીક્ષા:—
( ૩ )
ચાવીસ આંગલ ભૂમિને ખાદી ફરી તે જ માટીથી પૂવી ( તે ખાડાને ભરવા ). ખાડા ભરતાં જો તે અધૂરો રહે તે હી ન લ થાય, માટી વધે તે અધિક ( સારૂં ) ફલ થાય, અને ખરાખર થાય તો મધ્યમ લ થાય.
મૂત્તિનિર્માણ વિષે:
(૪)
સ્મૃતિ રૌદ્ર—ભયંકર આકારની હોય તો મૂતિ કરે, અધિક ( શાસ્ત્રોકત અંગ પ્રમાણુ કરતાં વધુ )
For Private and Personal Use Only
કરાવનારા નાશ અંગવાળી હોય
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના બે જૈન ગ્ર
૪૧૭ તે શિલ્પાને નાશ કરે, દુર્બલ હોય તે દ્રવ્યનો નાશ કરે અને પાતળા પેટવાળી હોય તે દુષ્કાળ કરે. ૫૦
(૫) મૂર્તિનું મુખ ઉંચું હોય તે ધનને નાશ કરે, આડી દૃષ્ટિ હોય તે ભવિષ્યમાં અપૂજ્ય રહે, અતિ ગઢ દૃષ્ટિ હોય તે અશુભ થાય, અને નીચી દૃષ્ટિ હોય તે વિઘકારી નિવડે, ૫૧ મૂર્તિ-ચિત્રના શસ્ત્ર વિનિવેશ વિષે – (૬)
ચારે જાતિ (વ્યંતર તિષ્ક, વૈમાનિક અને ભવનતિ)ના દેવના શસ્ત્રો મૂર્તિ કે ચિત્રમાં જે માથાના કેશ કરતાં ઉપર-ઉંચા હોય તે તે મૂર્તિ કે ચિત્રને કરનાર કરાવનાર અને સ્થાપન કરનાર આ ત્રણેના પ્રાણનો નાશ કરે અને દેશને હાનિ પહોંચાડે. પર,
(૭-૮)
વીશ તીર્થકર, નવ ગ્રહ, ૬૪ એગિની, પર વીર, ૨૪ યક્ષ અને ૨૫ યક્ષિણી, ૧૦ દિપાલ, ૧૬ વિદ્યાદેવી, ૮ નાથ, ૮૪ સિદ્ધ, હરિ હર બ્રહ્મા ઈન્દ્ર દાનવ વિગેરેના વર્ણ (શરીરને રંગ) ચિહ, નામ, શસ્ત્રોના સંબંધમાં આક–મહેતા ગ્રંથી જાણી લેવું. પ૩-૫૪ પ્રાસાદ નિર્માણ વિધિ– (૯)
ગૃહ (ઘર) ના લક્ષણે કહીને, બિંબ પરીક્ષા વિષે સમસ્ત ગુણ દેષનું નિરૂપણ કરીને હવે પ્રાસાદ એટલે મંદિર બનાવવાની વિધિને સંક્ષેપથી કહું છું તે સાંભળો.
For Private and Personal Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૧૮
શિલપના એ જૈન ગ્રંથા
પ્રશસ્તિઃ——
(૧૦–૧૧ )
શ્રી ધધકલશ કુળમાં ઉત્પન્ન થએલ, કન્નાસપુર ગામના નિવાસી ચંદાના પુત્ર ફેરૂ નામના માણસે પૂર્વના શાસ્ત્રો જોઈને વાંચીને પાતાના અને પરના ઉપકારને માટે ૧૩૭૨ વર્ષ વિજયાદશમીના દિવસે ધર, મૂર્તિ વગેરેના લક્ષણાના આ ગ્રંથ બનાવ્યો છે ૬૯-૭૦
આ પ્રમાણે પરમ જૈન શ્રીચંદાના પુત્ર ઠક્કર ફેરૂએ બનાવેલ વાસ્તુસાર ગ્રંથમાં પ્રાસાદ વિધિ ત્રિજી પ્રકર્ણ પૂરૂ થયું. જ
२ वसुनंदिकृतप्रतिष्ठासार.
આ વિષયના ખીજો ગ્રંથ પ્રતિષ્ટાસાર છે. આ ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં છે, તીર્થંકર, યક્ષ યક્ષિણી આદિ દેવની મૂર્તિ અને મંદિરે બનાવવા વિષે સ ંક્ષેપમાં આ ગ્રંથ સારા પ્રકાશ પાડે છે. મુર્ત્તના વિષયમાં પણ ચોથા અને પાંચમા પરિચ્છેદમાં દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે. એના થોડા શ્લોકા ટાંકીશું:--
પ્રારંભના ભાગ
(3)
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिद्ध सिद्धात्मसद्भावं विशुद्धज्ञानदर्शनम् । सिद्धश्रुतप्रमाणैस्तु निरस्तपरदर्शनम् ॥
(૨)
विश्वकर्मार्थकस्य विश्वकमेपिदेशकम् । विश्वकर्मक्षयार्थिभ्यो विश्वकर्मक्षयप्रदम् ॥
૧ આ ગ્રન્થની આલાચના આગળ કરવામાં આવશે.
For Private and Personal Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના બે જૈન ગ્રંથ
(३) आदिदेव जिन नत्वा विश्वकर्मजयप्रभुम् । शेषाँश्च वर्धमानान्तान् जिनान् प्रवचन गुरुम् ॥
विद्यानुवाद सत्सूत्राद् वागदेवीकल्पतस्तथा । 'चन्द्र पक्षप्तिसंज्ञाच्च सूर्यप्रज्ञप्तिग्रन्थतः ॥
तथा महापुराणार्थात् श्रावकाध्ययनश्रुतात् । सारं संगृह्य वक्षेऽह प्रतिष्ठासारसंग्रहम् ॥
પરિચ્છેદ ૧ योथः परिश्तो मतिम भाग:
(२५१) ज्ञात्वैवं कारयेज्जैनी प्रतिमां दोषवर्जिताम् । सामान्येनेदमाख्यातं प्रतिमालक्षण मया ॥
(२५२) विशेषतः पुनयं श्रावकाध्ययनात् स्फुटम् । एवं समासतः प्रोक्त प्रतिमालक्षण मया ॥
इति श्रीवसुन दिविरचिते प्रतिष्ठासारसंग्रहे चतुर्थः परिच्छेदः।।
For Private and Personal Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના બે જૈન ગ્રંથ પાંચમા પરિચ્છેદને અંતિમ ભાગइति श्रीसैद्धान्तिकवसुनन्दिविरचिते प्रतिष्ठासारसंग्रहे
મ: gfછેર /
આલોચના
વસ્યુસારપયરણ
પહેલે ગ્રંથ વઘુસાર પયરણ (વાસ્તુસાર પ્રકરણ) છે. આ ગ્રંથમાં સહુ પહેલાં મંગલાચરણ કરી ધારગાથા લખી છે. આમાં ત્રણ પ્રકરણે પાડવામાં આવ્યા છે. પહેલું ગૃહ પ્રકરણ છે, આમાં ઘર કેમ બનાવવું ? તે વિષે ટૂંકમાં મહત્ત્વની ચર્ચા કરી છે, જે વર્તન માનમાં પણ શિલ્પશાસ્ત્રીઓને કદાચ ઉપયોગી નીવડે તેમ છે, બીજા પ્રકરણમાં બિંબપરીક્ષા છે. મૂર્તિ કેવી બનાવવી ? તેના અંગ પ્રત્યગેનું માપ કેવડું રાખવું ? શસ્ત્રાદિ કેવી રીતે એને કેવા રાખવા ? તે વિષે ઉલ્લેખ કર્યો છે. ત્રીજું પ્રાસાદ પ્રકરણ છે. આ પ્રકરણમાં મંદિર બનાવવા વિષે શિલ્પશાસ્ત્રની પરિપાટી બતાવી છે. પહેલામાં ૧૫૧ મૂલ ગાથા છે, બીજામાં પ૩ અને છેલા પ્રકરણમાં ૭૦ ગાથા છે. સંપૂર્ણ ગ્રંથની કુલ ૨૭૪ ગાથા છે. ભાષા પ્રાકૃત છે. જે કેટલેક સ્થળે ઉપલબ્ધ પ્રાકૃત વ્યાકરણના સંધી-વિભકિત વિગેરે નિયમોથી વેગળી પડે છે. આમાં શિલ્પના અનેક વિષય સંબંધી ઉલ્લેખ છે.
મૂર્તિ અને ચિત્ર બનાવવામાં સૂચના ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે કે કઇ પણ મૂર્તિ કે ચિત્રમાં શસ્ત્ર માથાના વાળથી ઉચુ થવું ન જોઈએ, કેમકે તે અશુભ છે, અને ભદું પણ દેખાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના બે જૈન ગ્રંથ
કર૧ ત્રિજા પ્રકરણમાં પ્રાસાદના ૨૪ પ્રકાર બતાવ્યા છે. જે પહેલા ગુજરાતીમાં જ આપી ચૂક્યો છું.
આ ગ્રંથના કર્તા શ્રી ઘંધકલકુલમાં થએલ ઠક્કર ફરૂ છે. તે પિતાને પરિચય સંક્ષેપમાં આપતાં પ્રશસ્તિમાં લખે છે કે –તેની માતા ચન્દ્રા હતી. તે જાણુપુરમાં રહેતો હતો. આ ગ્રંથમાં લખવા પૂર્વે શિલ્પ વિષયને ઘણુ ગ્રંથ ગ્રન્થકારે જોયા છે, અને ઘણું અનુભવ પછી પરોપકાર માટે આ ગ્રંથ લખે છે, એવું ગ્રંથકાર જણાવે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથની રચના ૧૩૭માં વિજયાદશમીના દિવસે પૂરી થઈ છે. આ સંવત્ વિક્રમ કે શાકે છે? તેનો ઉલ્લેખ આ ગ્રંથમાં નથી, પરંતુ છ થી વધારે વર્ષો પહેલા આ ગ્રંથ છે એમાં તે શક નથી.
ગ્રંથકાર જૈન ધર્મ પાળનાર હતા. તેણે મંગલાચરણમાં સમ્યકત્વનું અનુસરણ કરનાર દેવને વંદન કર્યું છે. અને અનેક ઠેકાણે પરમ જૈન ઠકુર ફેર તરીકે પોતાને ઉલ્લેખ કરે છે. જેનોમાં આ વિષયના ગ્રન્થ ઓછા મળે છે, તેમાં આ ગ્રન્થ આશીર્વાદાત્મક ગણાશે.
વર્તમાનમાં સૂરતથી નિકળેલ શોભન સ્તુતિ સટીક વિગેરેમાં કેટલાંક જૈન દેવી દેવતાઓના ચિત્ર છપાયાં છે. પણ તે જૈન ચિત્રકળાની દષ્ટિએ જોઈએ તેવા નિર્દોષ અને સંપૂર્ણ લક્ષણપત નથી. જે આ વિષયના પ્રાચીન ગ્રંથો લેકેના હાથમાં આવે તે શિલ્પકળા વિષે ઘણું જાણવાનું મળે અને જૈન શિલ્પકળાની સાથે ભારતીય શિલ્પકળામાં પણ ઘણું અજવાળું પડે.
For Private and Personal Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના બે જૈન ગ્રંથો જૈન ગ્રંથાવાળીમાં વાસ્તુશાસ્ત્ર નામનો શિલ્પગ્રંથ ભેજદેવ પરચિત ટાંકે છે, જે પાટણના નં. ૪ ભંડારમાં છે, એમ સૂચવ્યું છે. તે જૈનને છે કે બીજાને, તે જોયા પહેલા કહી શકાય નહિ, મુક્તિ ગ્રંથમાં નિર્વાણ કલિકા ગ્રંથ જુને અને આ વિષયને છેડે ઉપયોગી છે. પ્રવચનસારેદ્વારમાં પણ છે પ્રાસંગિક વર્ણન છે પણ તે નિર્વાણુ કલિકાના આધારે લખાયું હોય એવું અનુમાન થાય છે.
પ્રતિ એ
આ ગ્રંથની એક નકલ જયપુરવાળ પંડિત ભગવાનદાસજી જૈન જ્યોતિષી પાસે છે. તેના આધારે જ મેં આ લેખની ગાથાઓ લખી છે. તેમાં કેટલોક ભાગ અશુદ્ધ કિવા સંદિગ્ધ જણાય છે. કોઈ કઈ સ્થળે છન્દભંગ પણ દેખાય છે. આ ખામીને દૂર કરવા બીજી પ્રતિએની જરૂરત છે. તપાસ કરતાં આ ગ્રંથની જુદે જુદે સ્થળે સાત હસ્તલિખિત પ્રતે છે. પ્રતિવાળા વ્યકિતઓમાંથી શ્રીનેમિસૂરિજી, કલ્યાણવિજયજી, જયવિજયજી, ભકિતવિજયજી મહારાજ છે અને સાતમી પ્રતિ જયપુરમાં છે.
સંપાદન
શિલ્પ વિષયને આ નાને પણ ઉપયોગી ગ્રંથ છે. એટલે આનું સુંદર રીત્યા સંપાદન અને પ્રકાશન થાય તે ઘણુ વિદ્યાને આને લાભ લઈ શકે. જેટલી મળી શકે તેટલી જુની અને વધુ આદર્શ પ્રતિઓ મેળવી આ મૂલ ગ્રંથને અશુદ્ધ અને સંદિગ્ધ પાઠ શુદ્ધ અને નિશ્ચિત કરી લે અગત્યને છે. પછી પાઠાન્તરે પણ તમામ આપવા જોઈએ. જો કે આ ગ્રંથની સંસ્કૃત છાયા કરવી ઘણી અઘરી છે, કારણ કે શિલ્પની પરિભાષા, રૂઢિ અને સંજ્ઞાઓ જાણ્યા વગર
For Private and Personal Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિલપના એ જૈન ગ્રંથા
૪૨૩
તે થઇ શકે નહિ, છતાં બની શકે તે પરિશ્રમ કરીને પણ છાયા આપવી શ્રેયસ્કર છે. ઉપયોગી નેટ પ્રસ્તાવના વિગેરેથી વિલંબે પણ સુંદર રીતે આ ગ્રંથનું સ ંપાદન થાય તે એક નવા પ્રકાશ પાડી શકે.
પંડિત ભગવાનદાસજી જૈન એક પ્રતિ ઉપરથી આની નકલ કરીને તેને હિન્દી અનુવાદ કરે છે, કેટલાક ઉપયોગી પરિશિષ્ટો પણ આપવા તે વિચાર કરે છે. પતિજીનુ આ કાર્ય અનુમોદન કરવા લાયક છે. છતાં પહેલાં જે આ મૂલગ્રંથ સુંદર અને આદર્શ રીતે સંપાદિત થાય તે વધુ સારૂં, એવી મારી માન્યતા છે.
પ્રતિષ્ઠાસારની આલેાચના
આ ગ્રંથના કર્તા સૂરિવસુદિ નામના જૈન સાધુ છે. તે શ્રી હેમચંદ્ર કરતાં પણ પહેલાના હાય એમ લાગે છે, પ્રસ્તુત ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષામાં છે. આ ગ્રંથ પાંચ પરિચ્છેદમાં પૂરા થયા છે. તીર્થંકર, ચક્ષ યક્ષિણી આદિ દેવીદેવતાઓની મૂર્ત્તિનાં લક્ષણા પ્રકારો અને મ ંદિર નિર્માણ સંબંધી આમાં સંક્ષેપમાં સાધારણ રીતે વર્ણન ઠીક કર્યું છે.
મંગલાચરણમાં પહેલા સિદ્ધ ( મુકત ) અને પછી આદિદેવ ( ઋષભદેવ-જૈનેાના પહેલા તીર્થં કર ) ને વંદન કરી બાકીના મહાવીર ભગવાન્ સુધી ૨૩ તીર્થંકર પછી શાસ્ત્ર અને ગુરૂને નમસ્કાર કર્યો છે.
આ ગ્રંથ પૂર્વના ગ્રંથના આધારે લખ્યો છે. પાતાની નિર્મૂલ કલ્પનાથી લખ્યા નથી તે બતાવવા માટે ગ્રંથકારે આ વિષયના ગ્રંથાના એટલાક નામેા લખે છે તે આ છેઃ——
For Private and Personal Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૨૪
શિલપના બે જૈન ગ્રંથે વિદ્યાનુવાદસૂત્ર, વીકલ્પ, ચંદ્રપ્રાપ્તિ, સૂર્યપ્રાપ્તિ,
મહાપુરાણ, શ્રાવકાધ્યયનકૃત, ચોથા પરિચ્ચેના અંતમાં વિરપર: પુનર્જેન્દ્ર શ્રાવણ નાનું કુર, લખી ગ્રંથકાર કહે છે કે આના સંબંધમાં વિશેષ (વધુ) જાણવું હોય તે શ્રાવાધ્યયનથી સ્પષ્ટ જાણવું.
આ ઉલ્લેખથી જણાય છે કે શ્રાવકાધ્યયન નામનો ગ્રંથ આ વિષયમાં ઘણે સારે પ્રકાશ પાડનારો હશે. પ્રતિમા–મૂર્તિના લક્ષણો વિગેરે વિષયોને તે આકર અને સૈદ્ધાતિક ગ્રંથ હોવો જોઈએ, આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ છે કે નહિં, તેની મને ખબર નથી. જે આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ હોય કિંવા થાય અને જગત્ આગળ મૂકાય તે ઘણું ખરું જાણવાનું મળે.
આ ગ્રંથની નકલ પં. ભગવાનદાસ પાસે છે. તેની વધુ પ્રતિઓ મેળવી આનું પણ સુંદર રીતે સંપાદન થાય એ તરફ હું વિદ્યાનું ધ્યાન ખેંચું છું.
૧ અહીં શ્રાવક શબ્દનો અર્થ શ્રતીતિ થાવ વ્યુત્પતિથી શિષ્ય અથ હશે.
For Private and Personal Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૫૬ : જેસલમેરના ભંડારોના જુના
ગ્રન્થોના ફેરા." સાહિત્યના સર્જન, વર્ધન અને રક્ષણ માટે મધ્યકાલમાં મારવાડે ફાળો આપી ઘણી જ સારી નામના મેળવી છે. તેમાં પણ જેસલમેરનું નામ આ કાર્યમાં મોખરે ચડ્યું છે. તેથી અનેક વિષયના સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, માગધી, અપભ્રંશ, શાસેની, પાલી, ગુજરાતી, મારવાડી અને હિન્દી ભાષાના જુના ગ્રન્થ તાડપત્ર, કાગળ વસ્ત્રાદિ ઉપર સુન્દર યતના પૂર્વક લખેલા આજ સુધી પણ જેસલમેરના પુનિત ભંડારમાં ઉપલબ્ધ છે. અજૈન ગ્રન્થ કે જે અન્ય સ્થળે નથી મળતા, તેવા ગ્રન્થ પણ અહિંના ભંડારમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પહેલાં તે દરેકની જેમ જેસલમેરના ભંડારાધિકારીઓ અત્યન્ત સંકુચિત ચિત્તવાલા હેવાથી તે પવિત્ર ગ્રન્થનાં દર્શન કરવા પણ સાહિત્યસેવીઓને દુર્લભ હતા. પરંતુ જમાનાની હવાથી તે સંકુચિતતા ઓછી થતી જાય છે. તેથી હજારો માઈલ દૂરથી યુરોપીયને અને ભારતી વિદ્રાને મારવાડ જેવા શુષ્ક પ્રદેશમાં મુસાફરીની વિડંબના વેઠીને
૧ જૈન ભાવનગર, ૨૬ એપ્રીલ ૧૯૩૧
For Private and Personal Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૨૬ જેસલમેરના ભંકોના જુના ગ્રંથના ફેટા પણ જેસલમેર, ઉત્કંઠા અને નમ્રતાભર્યા હૃદયે આવીને ગ્રન્થના દર્શને, પ્રશસ્તિ, સાહિત્ય પ્ર-ગ્રન્થર્તાના નામો વિગેરે લખીને લઈ જાય છે ને તેના ઉપર સાહિત્યના સુન્દર લેખ લખે છે. સાહિત્યસેવી ગાયકવાડ એરીયરલ સીરીઝને પણ આવું કાર્ય અત્યાવશ્યક લાગ્યું, તેથી તે સંસ્થા તરથી સાહિત્યના મહાન વિદ્વાન શ્રીયુત શ્રાવક ચીમનલાલ દલાલ M. A. ને જેસલમેર મોકલી કેટલાક ગ્રન્થની સુન્દર નોંધ કરાવી હતી. તે પછી તેમના અકાલ મૃત્યુથી સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીના જૈન પંડિતવર્ય શ્રાવક લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધીએ આ નોંધને વ્યવસ્થિત કરી તે ઉપર પિતાનું સંસ્કૃત ભાષામાં ઈતિહારોપયોગી ટિપ્પણ સહિત સચીપત્ર તૈયાર કર્યું અને બીજી કેટલીક મંદિરની પ્રશસ્તિઓને પણ સંગ્રહ કર્યો. તેને રેન્ટિમીમાઇગ્રન્થાનાં ફૂવી, નામથી ઉપર્યુક્ત સિરીઝે ૨૧ મા ગ્રંથ તરીકે સન ૧૯૨૩ માં બહાર પાડયું છે, સલમેરના તાડપત્ર ઉપર લખાએલા ગ્રન્થ પૈકી ૧૧ ગ્રંથો (તે અત્યન્ત જીર્ણ થઈ ગયા છે.ના કેમેરા દ્વારા ફેટાઓ ઉતરાયા છે. કેટેગ્રાફર ભાઇ મગનલાલ હરજીવનદાસ ભાવનગરી છે. આ બધા (૧૧ ) પ્રત્યેના ફેટાઓના દર્શન મને મુંબઇના ચતુર્માસ દરમ્યાન (ઈ. સન ૧૯ર૭ માં) શ્રી મેહનલાલજી જૈન સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીમાં થયા. બધી થઈને ફેટાની લેટે ૨૫૪ છે. કીંમત રૂા. ૩૦૦) ની છે, અક્ષરો સાફ દેખાય છે. આમાં નીચે લખેલા ૧૧ ચળ્યો છે.
3. ધાઢવૃત્તિ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય અને નાટયદર્પણ, નવવિલાસ, સત્ય હરિશ્ચન્દ્રાદિશત પ્રબંધકાર મહાકવિ રામચન્દ્ર અને ગુણચન્દની પ્રર તુત
For Private and Personal Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેસલમેરના ભંડારના જુના ગ્રંથના ફેટા કર૭ (દ્રવ્યાલંકાર) કૃતિ ન્યાય અને સિદ્ધાન્ત વિષયની છે. આ કૃતિને તાકિએ તથા સૈદ્ધાતિકાએ પ્રામાણિક ગણી છે. તેને ઉલ્લેખ પોતાના ગ્રમાં કર્યો છે. સ્યાદાદ મંજરી આદિ ગ્રન્થમાં “તથા જ દ્રારંજૈિ ...' ઇત સાદિ વાકયેથી આ ગ્રન્થકારનો તથા ગ્રન્થનો ઉલ્લેખ આપે છે. પ્રમેયના વિષયમાં આ ગ્રન્થ સારે પ્રકાશ પાડે છે. પરંતુ દુઃખની વાત છે કે આ ગ્રન્થના ત્રણ પ્રકાશ પૈકી પહેલે પ્રકાશ જેસલમેરના ભંડારમાં પણ નથી. છેલ્લા બે પ્રકાશે ત્યાં છે. સાહિત્યસેવીઓને મારી તે નમ્ર પ્રાર્થના છે કે તેઓ આ કીંમતી ગ્રન્થની ઉપલબ્ધભાગને પણ છપાવી મહાપુણ્ય હાસીલ કરે. આ ગ્રન્થને છેલ્લે ભાગ મેં નોંધ્યો છે. બીજા પ્રકાશના છેડે આ પ્રમાણે છે – रूपं च सत्व (त्त्व )मथवादिविटविलुप्त
मित्थं यदा स्थितिमनीयतपुद्गलानाम् तन्मा कदाचिदपि पुद्गलतार्थमाभै (?)
संदीदृशन्यदि भवन्तितमाम् (मां) कृतज्ञाः ॥ इति श्री रामचन्द्रगुणचन्द्रविरचितायां स्वोपनद्रव्यालंकारटीकायां द्वितीयपुद्गलप्रकाशः समाप्तः ।
ત્રીજા પ્રકાશના અતે નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે. नोत्प्रेक्षाबहुमानतो न च परस्पासमुल्लासतो नाऽपीन्दुद्युतिनिर्मलाय यशसे नो वा कृते संपदः
૧ નવમા કલેકની સ્યાદ્વાદ મંજરી ટીકામાં પૂ. ૬૩ ૨ જેસલમેર ભાંડાગારીય ગ્રન્યાનાં સૂચીમાં “રથા” પાક ઉતાર્યો છે. ૩ “પુતાગનીનો” પાઠ જે ભા. સૂચીમાં લખે છે:
For Private and Personal Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૮
જેસલમેરના ભંડારાના જુના ગ્રંથોના ફોટા
आवाभ्यामयमादृतः किमु बुधा! द्रव्यप्रपंचश्रमः सदर्भातरनिर्मितावनवमप्रज्ञाप्रकर्षश्रिये ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इति श्री रामचन्द्रगुणचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञद्रव्यालंकारटीकायां तृतीयोऽक पप्रकाश इति संवत् १२०२ सहનિન(ના)હિદ્ધિ
प्रमाण मीमांसा.
સર્વવિદ્યાવિશારદ શબ્દાનુશાસનાદિના રચિયતા આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી રચિત આ ગ્રન્થ ગૌતમકૃત ન્યાયસૂત્ર (ગોતમસૂત્ર) ની પદ્ધતિના છે. પાંચ અધ્યાયમાં આ ગ્રન્થ છે. એમ પ્રમાણ મીમાંસાના કારભના સ્વયં અન્ધકારના ઉલ્લેખથી જણાય છે. આ ગ્રન્થ મૂલ તે સૂત્રબદ્ધ છે, તે ઉપર શ્રી હેમચન્દ્રચાજ સ્વાષજ્ઞવૃત્તિ બનાવી છે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થ આપ્યો હ ઉપલબ્ધ થયા નથી. જેસલમેરની આ પ્રતિની અંતમાં 'સમાસી ક્ષાનામ પ્રામ્ ’એવા પાડે છે. જ્યારે ગાર્હમત પ્રનાભર મંડુ-જૂના માં ૧૫ અધ્યાય ‘મૈં વિપ્રતિવયંપ્રતિવૃત્તિમાત્રમ્ ' (૨. ર, આર્ત્તિત્ત શ્, સૂત્ર રૂ૪ ) સૂત્ર સુધી મૂલ અને चाऽविज्ञातस्वरूपं परपत्र भेत्तुं शक्यमित्याहु: ' ( प्रमाण મીમાંસા, પૃષ્ઠ ૧૦૮ આર્હત્ મ. પ્ર.મ. ની આવૃત્તિ ) ટીકા સુધીના ભાગ પાણે છે. અર્થાત ઉપર્યુકત મડલ તથા શે મનસુખભાઇ તરફથી પ્રકાશિત ભાગ કરતાં જેસલમેરની પ્રતિ કંઇક વધુ અવશ્ય છે. સંપૂર્ણ ગ્રન્થ ( પાંચ અધ્યાય ) જે ખાજ કરવાથી
न
१ आह्निकसमूहात्मकैः पञ्चभिरध्यायः शास्त्रमेतदरचयदायार्यः (स्वयं श्री हेमचन्द्रसूरिः )
~~~પ્રમાળમીમાંસાંછુ ૨
For Private and Personal Use Only
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેસલમેરના ભંડારોના જુના ગ્રંથોના ફોટા કર, સદ્ભાગ્યે કોઈ પણ ભંડારમાં સાંપડી જાય તે વિદ્વાનોને ન્યાયના સમ્બન્ધમાં ઘણું જાણવાનું મલે. એમ ગ્રન્થની ઉપલબ્ધ ભાગની પ્રૌઢતાથી સ્પષ્ટ ભાસે છે. સંપૂર્ણ ગ્રન્થ લગભગ ૫૦૦૦ લેકને હે જોઈએ, જેમાં પ્રમાણ અને જીવાદિ પ્રમેય પદાર્થોનું વર્ણન વિસ્તારથી કર્યું હશે !
સાહિત્ય સેવીઓને મહારી નમ્ર પ્રાર્થના છે કે તમતમામ ની માફક આવા ગ્રન્થની શોધ માટે સારી વ્યવસ્થિત નામી ચેજના બહાર પાડી અથવા બીજા કોઈ ઉપાયધારા આ અવશિષ્ટ ગ્રન્થને પત્તો લગાડે અતિ અગત્યને છે.
૧, જે કે જે ઉપલબ્ધ-પ્રકાશિત ત્રણ આફ્રિકે છે તેમાં પ્રમેયનું વર્ણન નથી આપ્યું, પરંતુ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં સ્વયં ગ્રન્થકારે કહ્યું છે કે 'तेन न प्रमाणमात्रस्यैव विचारोऽत्राधीकृतः । किन्तु तदेकदेशभूनानां दुर्नयनिराकरणद्वारेण परिशोधितमार्गाणां नयानामपि । “ प्रमाणनयैरधिगमः " इति वाचकमुख्यः, सकलपुरुषार्थेषु मूर्दाभिषिक्तस्य सोपायस्थ सप्रतिपक्षस्य च। एवं हि पूजिता विधारो भवति, प्रमाणमात्रविचारस्तु प्रतिपक्षनिराकरणपर्यवस यी पाकलह मात्र स्यात् (प्रमाण मीमांसा सूत्र १, पृष्ठ ४ आहे. तमत प्रभाकरनी आवृत्ति)
આનાથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે આ ગ્રંથમાં નય, દય, આશ્રવ, સંવર નિજ, મેક્ષાદિ પદાર્થોનું વર્ણન પણ કાઢતાપૂર્વક તત્વાર્થસૂત્રની જેમ વિસ્તારથી હશે. કેમકે પથમાધ્યયનના પ્રથમાહ્નિકમાં સાધારણ તથા પૃથ્વી વિગેરેમાં જીવ સિદ્ધિ કરી છે છતાં ત્યાં પ્રથકાર લખે છે કે–પૃથ્વચાના च प्रत्येक जीव सिद्धिरवक्ष्यत (१-१-२२) प्रमाणस्य विषया द्रव्यपर्याચમે વં વરતુ (૧-૧-૩૧) રસૂરાથી તે સામાન્ય પ્રમેયનું જ લક્ષણ થયું છે.
For Private and Personal Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩૦ જેસલમેરના ભંડારના જુના ગ્રંથના ફેરા
દેશદેશ કકલ્યાણાર્થે વિચરતા પૂજ્ય મુનિરાજોને પણ હું વિનતિ કરીશ કે જ્યાં જાય ત્યાંના પ્રાચીન ભારે અથવા તેના સુચી પ જોઈને આ ગ્રન્થની શોધ કરવામાં ચીવટ રાખે.
છેવટે કદાચિત આ મીમાંસાને જેસલમેરના ભંડાર કરતાં વધારે ભાગ કઈ ભંડારમાં ન મળે તો પછી જેસલમેરના ઉપલબ્ધ ભાગને જ અનેક પ્રતિઓ ભેગી કરી સારા વિદ્યાના સમાગમથી શુદ્ધ રીતે છપાવે જરૂર છે. પાર્વતમત પ્રમામંત્ર ની આવૃત્તિમાં કેટલેક ભાગ અશુદ્ધ છપાયો છે. કલકત્તા યુનીવર્સીટીની ન્યાયતીર્થ અને ઘણી જૈન સંસ્થાઓમાં પાઠ્યક્રમ તરીકે આ ગ્રંથ છે.
३ कुवलयमाला
મુખ્યતયા પ્રાકૃત અને અપભ્રંશાદિ ભાષામાં આ કથા રચાયેલી. છે. ભાષા સાહિત્યના ઈતિહાસમાં આ કથા સારે પ્રકાશ પાડશે. આની પ્રતિઓ પણ છેડાજ ભંડારમાં છે.
, યુપીઅન ઓલરે આની બહુજ પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા હતા. પુરાતત્વ મંદિર અને પ્રકાશિત કરવા વિચાર કરે છે. રચનાકાળ ૧ર૦૦ વર્ષ જુને છે. અપભ્રંશ ભાષા માટે કથાના આવા જુના ગ્રંથે મારા ધારવા પ્રમાણે હજી બહુજ ઓછા મળ્યા છે. તે પૈકી આ ગ્રંથ તે ભાષાના ઇતિહાસ માટે ઘણી સહાય આપી શકે.
છે વિધમ્ (શ્રાવેશ વર્મ) (પ્રાત ) ५ करें प्रकृतिचूर्णि टिप्पण (संस्कृतमां ) ६ हरिवंश ७ विलासवती कहा (विलासवती कथा
For Private and Personal Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેસલમેર ભંવના જુના પ્રથેના ફોટા ક 1 પ્રસિદ્ધ આચાર્ય શ્રી હરિભસૂરિ વિરચિત પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ સમજવું શા (મારિ કથા) ના ભાવને લઈને ૧૧ સંધિ (વિભાગ)માં અપભ્રંશ ભાષાની આ કથા હજી સુધી ક્યાંય પણ છપાણી નથી. ગ્રંથકર્તાએ પિતાનું નામ “સાધાર' લખ્યું છે, મને તે લાગે છે કે તેમનું ઉપનામ “સાધારણ હશે. જેમ
મિત્ર' વસ્તુ મિક્ષુ' “જંલિ' વિગેરે તેમનું મુળનામ તે fહરેનર હશે. તેઓ કેમિક ગણુ વજશાખાના બપ્પભટ્ટ સૂરિની પરંપરામાં થયા છે. એ ઉલ્લેખ કરે છે, તેને છેલ્લે ભાગ આ પ્રમાણે છે:
कह विलासवइ एह सभाणिय नियबुद्धिहिं म जारिस जाणिय । एह कह निसुणेविणु सारु मुणेविणु मयलपमाय परट्टरहु ॥ असुरई मणु खचहु जिणयरु अंचहु साहारणु विरमणु बरहु । इहा (अ) विलासवइकहाए एगारसमा संधी समत्ता। समता विलासबहकहा ॥ .
८ धर्मोत्तरटिप्पण
બોદ્ધાચાર્ય ધમપાલના શિવ ઇવી સાતમી શતાબ્દિના પૂર્વાર્ધમાં થએલ બોદ્ધ ધર્મ કીર્તિ રચિત ન્યાયબિંદુ ઉપર બદ્ધ ધર્મોત્તરાચાર્યું
ટીકા ચી, તે ટીકા ઉપર શ્રીમવાદી જૈનાચાર્યનું રચેલ આ ટિપ્પણ છે. ધર્મોત્તરને સમય આજકાલના કેટલાક શેકે ઈસાની આઠમી શતાબ્દીનું પૂર્વાદ્ધ અને કેટલાક ઈસ્વી નવમીનું પૂર્વાદ્ધ માને
૧ પ્રસ્તુત ટીકા સહિત ન્યાયબિન્દુ હરિદાસ ગુપ્ત બનારસને ત્યાં છપાઈ ગયું છે.
For Private and Personal Use Only
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩૨ જેસલમેરના ભંડારના જુના ના ફોટા છે, તે પછી પ્રસ્તુત ટિપનના કર્તા દ્વવાદીને સમય કમમાં કામ ઈવીની આઠમી વા નવમી શતાબ્દી હવે જોઈએ. નય વિષયના પ્રચંડ ગ્રંથ “નય ચક્રવાલ ના કર્તા પ્રચડિ તાર્કિક શ્રી મલવાદિથી આના ટિપ્પણકાર (ધર્માતર ટિપ્પણકાર) મલ્લવાદિ ભિન્ન હોવા જોઇએ, કેમકે જૈન પરંપરા પ્રમાણે નયચવાલના કર્તાને સમય આવી ચોથી શતાબ્દીને છે. આ ટિપ્પણને ગાયકવાડ એરીયંકલ સિરીઝ છપાવે, એવી મારી પ્રેરણ છે.
९ सर्व सिद्धान्त प्रवेश.
શ્રી હરિભદ્રસૂરિના ષટદર્શન સમુચ્ચય તથા સાયણમાધવાચાર્ય કૃત સર્વદર્શન સંગ્રહની પદ્ધતિને આ ગ્રન્થ જૈનાચાર્ય રચિત હોવો જોઈએ. કેમકે આના મંગલાચરણમાં શ્રી જિનેશ્વરને નમસ્કાર કર્યા છે. આમાં તૈયાયિકાદિ સાત દર્શનેનું પ્રમાણ અને પ્રમેયવિષયક મુખ્યતયા વર્ણન કર્યું છે તેને છેલ્લે ભાગ નીચે પ્રમાણે છે.
लोकायतिकानां संक्षेपतः प्रमेयस्वरूपम्, इति लोकायतगद्धान्तः समाप्तः। सर्वसिद्धांतप्रवेशकः समाप्तः । नैयायिक
–ાં–વૌદ્ધ-મીમાં–થતિમતાનિ પિતા समाख्यातानि।
१ सर्वभावप्रणेतारं प्रणिपत्य जिनेश्वर ।
वक्ष्ये सर्व विगमेषु यदिष्ठ तत्वलक्षणे ॥ १॥
For Private and Personal Use Only
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેસલમેરના ભંડારને જુના પ્રત્યેના ફોટા
૪૩૩
१० संयमाख्यानकम् ।
??
ઉપર્યુકત ૧૧ ગ્રન્થ પૈકી દ્રવ્યાલંકાર વૃત્તિ, કુવલયમાલા, વિલાસવઠકહા, ધર્મોત્તરટિપ્પણ અને સર્વસિદ્ધાંત પ્રવેશ આ પાંચ ગ્રંથ તે સત્વર પ્રકાશમાં લાવવા આપણું જૈન સાહિત્ય પ્રચારક સંસ્થાઓ અને વિદ્વાને યથાશક્ય પ્રયત્ન કરશે, એવી હું આશા રાખી વિરમું છું. શ્રી મોહનલાલજી જૈન સેંટ્રલ લાયબ્રેરીની હસ્તલિખિત ઉપયેગી પ્રતિઓની પણ મેં નેધ કરી છે, તે સંબંધી સમય મળે વિવેચન સહિત
લખીશ,
For Private and Personal Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૫૭:.
જે ની સ મ પદ થી (સેળમી શતાબ્દિના એક જૈનન્યાય
વિસ્તૃત આલેચના )
બીજા પ્રાણીઓ કરતાં માનવમાં વિચારશકિતને ઝાઝે વિકાસ થએલે છે. એ વિચારોને કેળવવાનાં કુદરતી સાધને ભારતવર્ષને અનાયાસ સાંપડયાં છે. (અત્યારે તે તે સાધને ઉલટાં પડ્યાં છે ) ભારતવર્ષે જૂનામાં જૂના કાળથી મહાન તેજસ્વી વિચારક મનુષ્યોની જગતને અનોખી ભેટ આપવા માંડી છે. તેના ફળ સ્વરૂપ આપણું ભારતમાં ઉન્નત વિચારો, નવીન કલ્પનાઓ અને ગંભીર દાર્શનિક સિધ્ધાન્ત વધારે પ્રમાણમાં હતિમાં આવી ફૂલ્યા ફળ્યા છે. કહેવાની જરૂર નથી કે તેવા વિશિષ્ટ પુરૂષોની વિચાર ગંગાએ જગતમાં વહીને જગતની સભ્ય સંસ્કૃતિ ઘડવામાં અજબ ચમત્કાર દેખાડે છે. ને એ માન ભારતવર્ષને મળ્યું છે.
એવા વિચારોના વિચારથી ભરેલા સેંકડે નહિ પણ લાખ ગ્ર બન્યા છે, એ વિચારકે અને તેમના વિચારોને ઈતિહાસ ઘણે
For Private and Personal Use Only
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેની સપ્તપદાર્થો
૪૩૫
બહેળે અઘરો પણ રમુજ ઉપન્ન કરનાર છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ દાર્શનિક જૈન દર્શનને છે. પણ તે પ્રમાણમાં નહાને તેમજ પ્રક્રિયા ગ્રંથ હેઈ કરી તેની ટૂંકી પ્રસ્તાવનામાં તે વિચાર અને વિચારોના ઈતિહાસ આલેખી શકાય નહિ. અહિ તે ફક્ત પ્રસ્તુત ગ્રંથ વિષેજ બે બેલ કહી મહારે સતિષ ધારણ કરવો જોઈએ.
આ વક્તવ્યમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સ્વરૂપ, નામ, તેની શૈલી ને ગ્રથાર વિષે હું દિગદર્શન કરાવવા માગું છું.
ગ્રંથનું સ્વરૂપ ગ્રના સ્વરૂપ વિષે કહેતાં ગ્રન્થગત વિષય-વસ્તુના સંબંધમાં ખાસ કહેવું જોઈએ.
આ ગ્રન્થને પ્રતિપાદ્ય વિષય ન્યાયની પદ્ધતિએ જૈન સિદ્ધાન્ત છે. એટલે કે આમાં જૈન પ્રમેય (પદાર્થ) અને જૈન પ્રમાણેને ટૂંક પરિચય બહુ સરલતાથી ન્યાયની પ્રદ્ધતિ પ્રમાણે કરાવ્યું છે. જૈન ન્યાય સિદ્ધાન્તના મોટા ગ્રંથે વાંચવામાં પ્રવેશક ગ્રંથ તરીકે આ ગ્રંથ બહુ સહાયક નિવડી શકે તેમ છે.
તત્ત્વજ્ઞાન મેળવવા અને બૌદ્ધિક વિકાસ સાધવા માટે ન્યાય એક સુંદરમાં સુંદર વિષય છે. ઘણું લેકે “આ વિષય ઘણે અઘરે છે.” એમ માની ન્યાયથી ભડકી એના અધ્યયનથી વંચિત રહે છે. પણ તેમને ભય પેટે છે. ન્યાય તે એક રસિક અને જરૂરનો વિષય છે તેમ બુદ્ધિશાળી માટે જગતમાં કઈ પણ વસ્તુ કઠિન છે જ નહિં યુતિ અને પ્રમાણેદારો જેનાથી પદાર્થોનું ભાન (જ્ઞાન) થાય તેનું નામ ન્યાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩૬
જેની સપ્તપદા
જૈન સપ્તપદાર્થી નામના આ ગ્રન્થમાં જૈતેના જીવ, અત્ર વિગેરે સાતે પદાર્થને ટૂંકમાં બહુ સહેલાઇથી પરિચય કરાવી પછી પ્રમાણ, નય, તેના ભેદો સાભંગી વિગેરે પ્રમાણે વિષયનું દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે. બીજા પણ ન્યાયેાપયોગી કેટલાક વિષયોનો સંક્ષેપમાં વિચાર કર્યો છે. જે આપેલી વિષયાનુક્રમણિકામાંથી પાકા જોઇ શકશે, પ્રમાણનું અને પ્રમેયનું વર્ણન તેના લક્ષણ ભેદો વિગેરેમાં શ્રી યશાવિજયજી ઉપાધ્યાયજી સુધી જે માન્યતા હતી તે માન્યતા આમાં છે. અર્ધ તરીકે કંઇ નવીન નથી.
કાળ વિષે તેના અસંખ્યાત પ્રદેશના ઉલ્લેખ છે; તે વેતામ્બરાની પ્રચલિત માન્યતા કરતાં કાંઇ જૂદો જણાય છે; પણ શ્રી સિદ્ધસેનગણિ ( સ્વે॰ ) ની ટીકા વિગેરે જોવાથી જણાય છે કે કાળને પણ પર્યાયનયની દૃષ્ટિએ સ્વતંત્રદ્રવ્ય માની તેના પ્રદેશો પર્યાયે માનવામાં આધ નથી. અથવા દિગબરો પણ આ ગ્રન્થનો લાભ લઇ શકે; એટલે કાળ વિષે પહેલા વે. મત આપી પછી દિગ ંબર માન્યતા આપી છે. એથી ગ્રંથકારની ઉદારતા જણાય છે. એમાં જીવ વિગેરે પદાર્થ પ્રમેયનું વર્ણન નવતત્ત્વ કર્મગ્રન્થ દંડક અને તત્ત્વાર્થ સૂત્રને આધારે કર્યું" હોય, તેમ આ ગ્રંથમાં આવતાં વાકયા, શબ્દો અને ઉતારા ઉપરથી જણાય છે. અને એના પ્રમાણ વિષયક લખાણમાં મુખ્યતયા પ્રમાણ નયતવાલાકનો આધાર લેવામાં આવ્યા હોય છે, એ વાત આ
૧ જેની સપ્તપદાથીમાં આટલા વિષયેા ચર્ચા છે:—ઝૂન્ય, ગુણ, પર્યાય, ભાવ, જીવ, સિદ્ધત્વ, પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય. અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ, આશ્રવ, સ્વર, નિર્જા, અધ, મેાક્ષ, પર્ત્યક્ષ, પરાક્ષ, અનુમાન, આગમાદ્દિપ્રમાણુ, સપ્તભંગી, પ્રમેય, પ્રમાણ ફુલ, આભાસ, નયનયાભાસ વિગેરે.
For Private and Personal Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેની સમપદાર્થો
૪૩૭ ગ્રંથમાં આવતા પ્ર. ન. ત. ના અનેક સૂવેથી પ્રમાણિત થાય છે. પ્રમાણ વિષયમાં કઈ કઈ સ્થળે તત્ત્વાર્થ સૂત્ર અને તર્કસંગ્રહની પણ અસર જણાય છે. જીવવિચારના નવતત્ત્વના વિષયને પણ આ ગ્રન્થમાં ન્યાયની ભાષામાં લક્ષણે બાંધી રસિક બનાવ્યા છે, જેથી જુની પદ્ધતિથી જાણવામાં કંટાળેલાને પણ આ ગ્રન્થ જાણવાને ઉત્સાહ થાય. પ્રત્યક્ષ અનુમાનાદિ પ્રમાણ, સમભંગી જેવા કઠિન વિષયને જરા સહેલાં અને ટૂંકા કરી આમાં સમજાવ્યા છે. મતલબ કે પ્રમાણ અને પ્રમેયનું એકજ પુસ્તકમાં દિશાનાન કરાવવા આ ગ્રંથમાં જુની અને નવી અથવા આગામિક અને તાકિ એ બન્ને પદ્ધતિને વચલે માર્ગ લઈ આ ગ્રન્થને સર્વોપયોગી બનાવ્યું છે.
આ ગ્રન્થ સહેલે અને નવાને છે, વાક સુંદર છે, લક્ષણે સારાં છે, જેના પ્રમાણની સાથે જૈન પ્રમેયની પણ પ્રક્રિયા આમાં છે. એ જોતાં ન્યાયના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે આ ગ્રન્થ પ્રાથમિક નિશાળની ગરજ સારે તેવો છે. જેમ તૈયાયિક વૈશેષિક દર્શન માટે પ્રાથમિક ગ્રન્થ તરીકે તર્કસંગ્રહ છે. તેમ જૈનદર્શન માટે આ સપ્ત પદાર્થો છે. તર્કસંગ્રહ સૂત્રબદ્ધ છે, જ્યારે આ વાક્ય બદ્ધ-ગવ બદ્ધ છે. આના કર્તાએ, તર્કસંગ્રહને ઠેકાણે સહેલે જૈન ગ્રંથ નહિં હશે એટલે તેના અનુકરણમાં આ ગ્રન્થ ર, તથા મુક્તાવળીને ઠેકાણે સ્યાદવાદ મુક્તાવાળી બનાવી છે. પ્રથકાર બંને ગ્રંથની રચનામાં સંપૂર્ણ સફળ થયા હોય, તેમ જણાતું નથી છતાં તેમની સરલતા અને પદાર્થોને ગઠવવાની કળા સ્પષ્ટ રીતે તરી આવે છે. છાત્રાપયોગી અન્ય બનાવવા માટે ગ્રંથકારને ઓછું અભિનંદન નથી.
પ્રમાણ નવતવાલેકથી લઈ ઠેઠ સંભાતતક સુધીના ગ્રંથે બધાએ પ્રમાણ વિષયની અને તે પણ વાદ વિવાદની પદ્ધતિથી ચર્ચા કરે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩૮
જેની સપદાર્થો પણ જેને જૈન પ્રક્રિયાનું આછું પણ જ્ઞાન ન હોય તેને તે ગ્ર બહુજ અઘરા શુષ્ક લાગે છે. જે બારાખડી ભણ્યો ન હોય તેને પહેલીથી લઈ સાતમી સુધી બધી ચેપડીઓ અને સાહિત્યિક લેખો અઘરા લાગે તેમ અહીં પણ સમજવું. વર્તમાનમાં અત્યાર સુધી તક સંગ્રહ જે જૈન ન્યાયને ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ ન હતો, એટલે આપણા સાધુઓ અને જૈન ગૃહસ્થને પણ તર્કસંગ્રહ જાણ પડતો કે જેમાં જૈનતત્વનું વર્ણન નથી, પણ તૈયાયિક કે વૈશેષિકનું છે. હવે દરેક જૈન સાધુ તથા ગૃહસ્થ આ ગ્રંથથી પિતાની જિજ્ઞાસા પૂરી કરી શકશે, એ ભાવનાથી જ આ ન્હાના સરલ પણ ઉપયોગી ગ્રંથને સંપાદન કરવાનું કામ મહું હાથ ધર્યું છે. હું આશા રાખું છું કે જૈન મુનિઓ તથા ગૃહસ્થ આ ગ્રંથને ભણી ગ્રંથકાર અને ગ્રંથ સંપાદનની ભાવનાને ફળવતી બનાવશે.
ગ્રન્થનું નામ આનું નામ જૈની સપ્તપદાર્થ છે. પ્રાણિ માત્રમાં બીજાનું અનુકરણ કરવાની ટેવ જરૂર હોય છે. વ્યાજબી કે ગેરવ્યાજબી છેડા ઘણા અંશે દરેક જી પિતાને ગ્ય અનુકરણ કરે છે, એ આપણે મનુષ્ય પશુ અને પક્ષીઓના વ્યવહારમાં નજરે જોઈએ છીએ.
વ્યવહારની જેમ સાહિત્યકળા અને ધર્માનુષ્ઠાનમાં પણ તેને આકાર પ્રકાર નામ વિગેરે અનુભવાય છે. અમુક ગ્રંથકારે અમુક ગ્રન્થનું એક નામ પાડયું એટલે તે સારું લાગતાં વર્તમાન અને ભવિષ્યના ગ્રન્થકારે પિતાનાં પુસ્તકોના નામ પાડવામાં તે ગ્રન્થના નામનું સંપૂર્ણ કે અંશતઃ અનુકરણ કરે છે. દાખલા તરીકે કાલિદાસના મેઘદૂત કાવ્યના પ્રકાર પદ્ધતિ સિવાય તેના નામનું અનુકરણ અનેક દેશ ધર્મ અને સમાજના ગ્રન્થકારેએ કર્યું. તેના ફળ સ્વરૂપ બે ડઝનથી વધારે
For Private and Personal Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩૯
જૈની સમપદાર્થો દૂત કાવ્ય બન્યાં, તેવી જ રીતે શ્રી ભગવદ્ ગીતાનું નામ લોકપ્રિય થતાં કે સારું લાગતાં ગણેશ ગીતા, બુદ્ધ ગીતા, રાષ્ટ્રગીતા વિગેરે અનેક ગીતાઓ બની. શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરે પિતાની સુંદરતમ ગ્રન્થનું નામ ગીતાંજલિ રાખ્યું. તેનાં પણ અનુકરણે ધર્મગીતાંજલિ વિગેરેમાં થયાં. આવાં અનુકરણોના સેંકડે દાખલા છે. તેમાં પણ બુદ્ધિને ઉપયોગ કરી અનુકરણ કરીએ તે કલંકને બદલે રોભારૂપ થાય છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના નામમાં પણ તેના પૂર્વવત નામની અસર પાડી છે એટલે કે આ ગ્રન્થની પહેલાં સતપવાથી નામના ગ્રંથ હતે. તે સિવાય મતાિળી, સતવંધન વિગેરે રસ શબ્દથી શરૂ થતા નામવાળા પણ ગ્રંથે હતા. તેનું અનુકરણ આના નામ પાડવામાંથી થયું છે. તેથી જ જૈન દર્શન વિષયનો આ ગ્રંથ હાઈ કોઈ જેની શબ્દ આગળ લગાડી આનું પૂરું નામ જૈન પાથ રાખ્યું છે. એ સમજી રાખવું જોઈએ કે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં જૈન સમપદાર્થો સિવાય પ્રમાણ નય સપ્તભંગીનું દિગ્દર્શન છે.
૧ ઉદાહરણ તરીકે જૈન મેઘદૂત, રાષ્ટમેઘદૂત, ચેતદૂત, મને દૂત, પવનદુત, ચન્દ્રદૂત, શીલદૂતવિગેરે.
૨ જૈન ગ્રંથાવલીમાં આના કર્તા નિનવધેન લખ્યા છે. જૈન સા. સ. ઈતિહાસમાં કર્તા વિદ્વિત્ય લખી જિનવધનને ટીકાકાર લખ્યા છે.
૩ આગરાની અગીયાર પેજની એક તિની પંકિતઓમાં પ્રસ્તુત થ (જન સપ્તપદાથી)નું નામ સરનાથ લખ્યું છે. - કેટલાક લોકો જૈન સપ્તપદાથી પણું અને કહે છે. અર્થની દૃષ્ટિએ તેમ કહેવામાં ફરક કે વાંધો નથી, પણ ગ્રંથકારે તે જૈની સ. ૫. નામ રાખ્યું છે. જુઓ પ્રશસ્તિ.
For Private and Personal Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૪૪૦
www.kobatirth.org
જૈની સમપદાર્થી ગ્રંથની રોલી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શૈલીના સંબંધની ઘણીખરી ખાતે સ્વરૂપમાં આવી ગઇ છે. જૈન સિદ્ધાન્તના ગ્રંથા એ પદ્ધતિના છે. જેમાં એક તે આગમ પતિ અને બીજી ન્યાયપદ્ધતિ. અર્થાત્ તર્ક પતિ. પહેલી પદ્ધતિના ગ્રંથામાં ભગવતી વિગેરે આગમા વિષે આવશ્યક ભાષ્ય નદિમુત્ર જીવિચાર નવતત્વ કમ ગ્રંથ વિગેરે પ્રકાદિને સમાવેશ કરી શકાય છે. બીજી પદ્ધતિના ગ્રંથામાં ન્યાયાવતાર, સ્યાદાદમ જરી, પ્રમાણનીમાંસા અનેકાન્તજયપતાકા, સ્યાદાદ રત્નાકર, સન્મતિ તર્ક વિગેરેના અન્તર્ભાવ થઈ શકે છે. બીજી પતિ એટલે કે ન્યાય પદ્ધતિના ગ્રંથમાં મેટે ભાગે પ્રમાણુ નય વિષયના તથા વાદવિવાદના વાદક ગ્રંથા જૈનેમાં અન્યા છે અને દેખાય છે. નવા અને ન્હાના જિજ્ઞાસુઓને ટુંકમાં ન્યાયમાં પ્રવેશ થાય, તે તેને આસ્વાદ થાડી મહેનતે લઇ શકે, તેવા તર્કસંગ્રહ, સાંખ્યસંગ્રહ, વેદાન્તસાર વિગેરે જેવા જૈન તત્વાના પ્રક્રિયાગ્રંથા ઘણા જ એછા બન્યા છે. અને પ્રસિદ્ધિમાં તેથીએ એછા આવ્યા છે. તેથીજ તે! જ્યારે હું ઇન્દોર કાવ્યતીર્થની પરીક્ષા આપવા ગયા ત્યારે ત્યાંના પ્રિસિપાલ ન્યાયમીમાંસાદિતી શ્રીયુત શ્રીપાદ શાસ્ત્રીજીએ તર્કસ ંગ્રહ જેવા જૈન ગ્રન્થ જીને હાય, તે તેને અને ન હોય તે નવા બનાવી પ્રકાશિત કરવાની સૂચના કરી હતી. આ જૈની સપ્તપદાર્થી જૈની પ્રક્રિયા ગ્રંથ છે; આમાં જૈન પ્રમાણ અને પ્રમેય અન્તનું નિરૂપણ છે. આની ભાષા સરલ સંસ્કૃત છે. તર્કસ ંગ્રહ સૂત્ર છે. સાંખ્યકારિકા પદ્યબદ્ધ છે, જ્યારે આ ગ્રંથ ન્યાય દીપિકાની જેમ ગદ્યબદ્ધ છે. જેથી વધુ સહેલા પડે. ન્યાયદીપિકા ( શ્રી ધર્મભૂષણની ) સારી છે, પણ તે ફકત પ્રમાણ વિષયનું જ નિરૂપણ કરે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈની સપ્તપદાર્થી
૪૪૧
બીજી વિશેષતા આમાં એ છે કે ગ્રન્થકાર શ્વેતામ્બર સાધુ હોવા છતાં વેતાંબર દિગંબર અને સ્થાનકવાસી દરેકને સંમત તત્વેનુંજ આમાં નિરૂપણ કર્યું છે. ક્રાઇને સાંપ્રદાયિક વાંધા આવે તેવી બાબત આમાં નાખી નથી. તેમ અજૈનદર્શન કે ક્રાઇ પણ તેમના સિદ્ધાન્તનું ખંડન આમાં કર્યું” નથી, એ દૃષ્ટિએ આવા જમાનામાં આવે! ગ્રન્થ એક આશીર્વાદ રૂપ ગણી શકાય, કે જેને સહેલાઇથી કાઇ પણ જૈન કે જૈન, ખાલ કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી કે પુરૂષ થોડા ટાઈમમાં ભણી શકે.
દાખ દર્શન
જ્યાં સુધી માણસ અપૂર્ણ છે, ત્યાં સુધી દોષ અનિવાર્ય છે. તેમાં કાઇએ આશ્ચર્ય કે ખાટું માનવાની જરૂર નથી. એના ગુણુ દર્શને વિષે કહ્યા પછી દોષદર્શન વિષે ન કહેવાય તે આલેચના અધુરી રહે તે માટે તે તરફ પણ દૃષ્ટિપાત કરીએ.
શરૂઆતમાં ગ્રન્થકારે આ પ્રયેાજન ભૂતાવ્યા પછી અનુક્રમે જીવ, અજીવ, આશ્રય, બંધ, સ ંવર, નિર્જરા અને મેક્ષ ( પૃષ્ઠ ૪ માં ) આ સાતે પદાર્થોના તત્ત્વમૂત્ર (ત॰૧-૪) ના ક્રમથી ઉદ્દેશ ( નામ નિર્દોષ ) કર્યો છે. જ્યારે લક્ષણા વિગેરે કરતાં કરતાં અનુક્રમે જીવ પુદ્ગલ (અછત), આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, અંધ અને મેાક્ષનુ નિરૂપણ નવતત્ત્વ (ગાથા૧) ના ક્રમથી કર્યું છે. એટલે કે ઉદ્દેશ કરતાં પહેલા અધને સંવર પહેલાં ચોથેનબરે મૂકયા છે અને વિવેચન કરતાં બંધને છઠે નંબર-નિર્જરા પછી મૂકયા છે. કાયદો તા એવા છે કે જે ક્રમથી ઉદ્દેશ કર્યો, હાય તેજ ક્રમથી તેનાં લક્ષણાદિ કરવાં. અહિં ક્રમ ભંગના દોષ શા માટે કર્યાં હરશે, તે સમજાતુ
નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈની સપ્તપદાર્થી આ ગ્રંથમાં કેટલાંક વાકય જૈનદષ્ટિએ અપૂર્ણ જેવાં જણાય છે. તે સંબંધી મેં કઈ કઈ માટે નેટમાં આલોચના કરી છે. પ્રમાણુ પ્રકરણમાં ગ્રંથકારે બહુજ ટૂંકાણમાં વિચાર કર્યો છે, તેમ જથા વિગેરે શબ્દો લખવામાં સંકોચ કર્યો છે. જેથી નવા છાત્રોને સમજવામાં કઠીન લાગે.
આ ગ્રંથમાં જ્યાં જ્યાં પ્રમાણ તત્વાલક વિગેરે બીજા ગ્રંથના સૂરો વા કે શ્લેકે લીધા છે, ત્યાં નથી તે ગ્રંથનું નામ કે નથી તેના કર્તાનું નામ. દુર્ત કે તથા રોકત વિગેરે કેટેશનઅવતરણ સૂચક શબ્દો પણ મૂક્યા નથી. આમાં આવતા ઘણાખરા સૂત્ર, વાક્ય અને પદ્યોને પ લગાડી મેં ગ્રંથમાં અને પરિશિષ્ટમાં તે તે ગ્રંથનાં નામે આપી દીધાં છે. આમાં કેટલાક દે તે ગ્રંથને સરલ અને અતિ હાને બનાવવાના ઉદ્દેશથી પ્રકારે જાણીને કર્યા હશે અને અમુક દેશ હોય તે પણ તે અનેક ગુણો અને ઘણી ગતાની "एको हि दोषो गुणसन्निपाते निमजतीन्दो किरणोग्विवाङ्क:" સૂક્તિથી ઢંકાઈ જાય છે. એનાથી કંઈ ગ્રંથ અને ગ્રંથકારનું મૂલ્ય ઓછું થવાનું નથી.
ગ્રંથની રચના જેની સમપદાર્થો ગ્રંથની રચના વિક્રમ સંવત ૧૭૫૮ માં સમુદયપુરમાં જયસિંહ રાજાના રાજ્યકાળમાં પૂરી થઈ, એ વાત શ્રી વિજયધર્મલક્ષ્મજ્ઞાન મંદિરની ૧૧ પેજની એક પ્રતિ ઉપરથી જણાય છે. આ ગ્રન્થ હજુ સુધી કયાંય છપાયે નથી. મારી પાસે આની ત્રણ હસ્ત લિખિત પ્રત છે.
૧ એને મૂળ સંસ્કૃત પાઠ આ છે;–“રૂતિ શ્રી તરીકે હિત श्रीयशःसागरगणि शिष्य पं यशस्वत्सागरविशिषितेयं सप्तपदा प्रस्फुर्तिभा. वमबोभजत् । संवत् १७५८ वर्षे समुदय पुरवरे श्री जयसिंहराज्ये
For Private and Personal Use Only
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૫૮:
શ્રી યશસ્વત્ સાગરગણિ
-
જૈની સપ્તપદાર્થના કર્તા
જેની સપ્તપદાર્થો ગ્રન્થના બનાવનાર શ્રીમાન યશસ્વસાગરગણિ છે. ઘણાખરા નિઃસ્પૃહી જૈન સાધુઓની જેમ તેમણે પોતાનાં જન્મ, દેશ, તે સમય, માતા પિતાનાં નામ, અવસ્થા વિગેરે સંબંધી લખવામાં ઉપેક્ષા કરી છે. ત્યાગની દષ્ટિએ એ પદ્ધતિ વખાણવા જેવી છે પણ ઈતિહાસકારોને માટે એ પદ્ધતિ દુઃખકર જેવી લાગે છે. આ
થની પ્રશસ્તિના છેલ્લા શ્વેકથી જણાય છે કે તેઓ શ્રીયશ: સાગરણના શિષ્ય હતા, તપાગચ્છની વિજય, વિમળ ચન્દ્ર, રત્ન મુન્દર વિગેરે અનેક શાખાઓ પૈકીની એક સાગર શાખાના તેઓ જૈન સાધુ હતા. તેમના વખતમાં જુદી જુદી શાખાના જૈન સાધુઓમાં પરસ્પર એટલે બધે સંપ હતું કે એક બીજાની શાખાને ગ્ય
અમદાવાદ ૨૮-૭-૩૪
For Private and Personal Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશસ્વત્ સાગરગણિ સાધુ પાસે સાધુઓ શિષ્યની જેમ આજ્ઞામાં રહેતા ને ભણતા. શ્રી યશસ્વત સાગર ચાર મુવિટીની પ્રશસ્તિમાં લખે છે કે તેમના ગુરૂના ગુરૂ શ્રી કલ્યાણસાગર શ્રી વિજયપ્રભસૂરિની આજ્ઞામાં હતા,
શ્રી યશસ્વત સાગર પિતાની સ્યાદામુકતાવળીના દરેક સ્તબકના (ચારેના) અંતમાં શ્રી ચારિત્રસાગરને બહુ માનપૂર્વક ઉલ્લેખ કરે છે. કઈ સ્થળે તેમને ગુરૂ કહે છે. કોઈ સ્થળે મહાન વિદાન જણાવે છે કોઈ સ્થળે રત્નત્રિતયજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રના દેનાર આલેખે છે. એનાથી એમ તર્ક થાય છે કે કાં તે તેઓ આપણા ગ્રન્થકારના વિદ્યાગુરૂ હશે, કાં દાદા ગુરૂ અથવા સહુ પહેલા ધર્મમાં જોડનાર હશે. એ પણ નક્કી છે કે ગ્રંથકારના વખતમાં ચારિત્રસાગરજી ધ્યાત હતા અને તેમના દીક્ષાગુરૂ યશસાગર ઉપર તેમને સ્નેહ હતા, તે કરતાં ઘણે વધારે સ્નેહ ચારિત્રસાગર ઉપર શ્રી યશસ્વત સાગર રાખતા હતા.
સ્યા. મુ. ન. ચોથા તબકના કર મા શ્લેકથી જણાય છે કે ચારિત્રસાગર જખર વિદ્વાન હતા. આપણું ચરિત્ર નાયકને ઘણેખરે અભ્યાસ એમની પાસે થયો હશે, એમ લાગે છે.
શ્રી યશસ્વત સાગરને ભણવાની ઘણું ધગશ હતી. ન્યાય દર્શન શાસ્ત્ર ઉપર તેમને પ્રેમ અધિક હતા. તેમણે દર્શનના અનેક ગ્રંથ વાંચ્યા હશે. જેને જેના દેહનરૂપે તેઓએ અનેક ગ્રંથ લખ્યા છે. જેમ જુના ગ્રંથે છે તેવા મહેટા અને કઠીન ગ્રંથ લખવાને એમણે મોહ ન રાખે, પણ જેની જરૂર-ન્યુનતા છે, જે ઉપગમાં બધાને આવી શકે તેવા સરલ નાના અને સર્વ ઉપયોગી ગ્રંથ જ તેઓએ બનાવ્યા છે. જેને માં મુક્તાવલી અને તર્કસંગ્રહની ખોટ જતી હતી એટલે સ્વાદાદ મુકતાવળી, જૈની સપ્તપદાર્થો અને જૈન તર્ક ભાષા
૧ જુઓ સ્યાદ્વાદ મુક્તાવલી ૧૯૯ ક.
For Private and Personal Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશસ્વત્ સાગણિ જેવા ગ્રંથે તેમણે બનાવ્યા. તેઓએ ન્યાયના ગ્રંથો બનાવવામાં શ્રી વાદિદેવસૂરિના પ્રમાણનયતત્વાલક અને તેની ટીકાઓને ઘણે આધાર લીધો છે એ વાતનો તેઓએ પિતે પણ અનેક સ્થળે ઉલ્લેખ કર્યો છે. ન્યાય સિવાય કાવ્ય અને જ્યોતિષના પણ વેત્તા હતા. ન્યાય જેવા વિષયને જૂદા જૂદા છન્દોના શ્લેકામાં બનાવવા એ કાવ્ય બનાવવાના અભ્યાસ વગર કેમ બને ? તેમની સ્યાદ્વાદ મુતાવળી આખીયે બ્લેક બદ્ધ છે.
તેઓ મધ્યમ કેટીના વિધાન હતા, પણ તેમણે દરેક વિષયને પરિચય મેળવ્યો હતો. તેમના વિચારે ઉદાર હતા, એ વાત તેમના અન્યાન્ય ગ્રંથિથી જણાય છે. તેઓ અર્વાચીન હોવા છતાં તેમનાં જીવન પર ઝીણવટથી અત્યાર સુધી પ્રકાશ નથી પડયો તે માટે મને દુઃખ છે. તેમને જીવનકાળ અઢારમી સદી છે કે જે સદીમાં મહાન જ્યોતિર્ધર શ્રી યશોવિજયજીની પ્રતિભા પતિને પ્રકાશ ફેલાયો હતો. એ ખુશી થવા જેવું છે કે ગ્રંથકારને ૧૪ જેટલા ગ્રંથ ઉપલબ્ધ થયા છે.
તેમના પ્રત્યે
ગ્રંથનું નામ.
* ૧ વિચારષત્રિશિકા * ૨ ભાવસપ્તતિકા * ૩ જેની સપ્તપદાર્થો * ૪ શબ્દાર્થ સંબંધ * ૫ પ્રમાણ વાદાર્થ
For Private and Personal Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશસ્વત સાગરગણિ * ૬ જૈન તકભાષા - ૭ વાદ સંખ્યા ૪ ૮ સ્યાદાદ મુકતાવળી ( ૯ માનમંજરી * ૧૦ સમાસ શેભા * ૧૧ ગૃહલાઘવ વાતિક ૪ ૧૨ યશેરાજિ પદ્ધતિ + ૧૩ વાદાથે નિરૂપણ ૪ ૧૪ સ્તવન રત્ન
* આ નિશાનવાળા ગ્રંથે ઉદયપુરમાં છે. * આ નિશાનના ગ્રંથ શ્રી વિજયધર્મ લક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિરમાં છે.
+ સ્યા. મુકતાવળીને ભજન સાહિત્યના મહાન લેખક ઉદાર આચાર્યશ્રી બુદ્ધિસાગરજી મ. સંપાદિત કરી છે. પણ સાહિત્ય અને કળાની દૃષ્ટિએ તેમાં અનેક ખલના, અશુદ્ધિઓ રહેવા પામી છે. તેનું ફરી સુંદર સંપાદન થવું જોઈએ. તેની છપાએલી એક કાપી મુનિરાજશ્રી હેમન્દ્રસાગરજીએ પૂરી પાડી છે, તે માટે તેમને આભાર માનું છું
For Private and Personal Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:પ૯:
શ્રી જિનસહસ્ત્ર નામ.
પંડિત મનુષ્યને સ્વભાવ છે કે આવશ્યકતાનુસાર નવીન અને ઉપગી લખવું. પ્રાકૃત ભાષાથી જ્યારે કેની સંસ્કૃત ભાષા તરફ રૂચિ વધવા લાગી ત્યારે વાચક ઉમાસ્વાતિ, શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર આદિ મહાપુરૂષોએ સંસ્કૃત ભાષામાં દર્શન, ધર્મ, કાવ્ય, નાટક, ચરિત્ર, જ્યોતિષ, વૈદક આદિ વિષયના ભિન્ન ભિન્ન પદ્ધતિના ગ્ર બનાવવાની કમર કસી. છુટથી લખતા સાહિત્યમાં અનેક શબ્દોને પ્રયોગ કરવો પડે છે. આથી જ જિન (તીર્થકર ) કે ઈશ્વર આદિને માટે અનેક શબ્દોના પ્રયોગો કરવા પડયા. આ કારણથી કષકારોએ ભવિષ્યના લેકોના હિતને માટે તે તે શબ્દોને સંગ્રહ કરી અને યથાયોગ વ્યુત્પત્તિથી નવા શબ્દો પણ બનાવી, એકાWક શ્રી કિર સત્યના આદિ અનેક કે બનાવ્યા છે.
૧ અભિધાન ચિંતામણિ, અમરકેષાદિ કોષે પણ એકાWક પર્યાય શબ્દોના છે. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીએ પોતાના અભિધાન ચિંતામણિ કેષમાં જિનના મર્દન, નિન, રાત, ત્રિાવ, લીનાષ્ટમ, મેષ્ઠી,
For Private and Personal Use Only
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૪૮
શ્રી જિનસહસ્ત્ર નામ
જિનસહસ્ર નામના કર્તા.
જિનસહસ્ત્ર નામના અનેક ગ્રંથા સ ંભળાય છે તથા જોવામાં આવે છે. તેના કર્તાના નામે પણ ભિન્ન ભિન્ન મળે છે, પણ તેના ખરા કર્તા કાણુ છે ને તે બધાએમાં પ્રથમ ક્રાણુ છે, તે સબન્ધી હજી કંઇ પણ નિર્ણય થયો નથી. અત્યારે મારી પાસે બે ઝનલ ની હસ્તલિખિત પ્રતિ છે, તેમાં એક તે ઉજૈનની પ્રતિ છે. તેમાં કુલ ૪૧ શ્લોકા છે. તેટલા શ્લોકામાં ગ્રન્થ પુરા થયા છે. છેવટે કૃત્તિ નેિન્દ્રત્તાનામ લખ્યું છે, પરંતુ નામ ગણુતા આ ગ્રંથમાં ૨૫૦ થી વધારે જિન નામ નથી. મને લાગે છે કે જિનના પર્યાયવાચક નામવાલા કાઇ અન્ય જિનસહસ્રનામ કાષના અનુકરણથી રૂઢ નામ આમાં લખી દીધું હશે. તપાસ કરત્તાં રત્નસાગર નામના મુદ્રિત ગ્રંથમાં પણ આ ગ્રન્થ છપાયા છે. આનુ ડંગ અપ હ્યુઝિનનદઅનામ રાખ્યું છે. એનાથી એ કલ્પના થાય છે કે પ્રસ્તુત ગ્રંથ જયુનિત સ્રનામ હશે અને બૃહદ્ જિનસહસ્રનામ અન્ય ગ્રંથ હશે, જેમાં જિનના ૧૦૦૦ નામેા હશે.
૧ જિનસહસ્ર નામ
ઉજ્જૈનવાલી પૃ. ૨ ની પ્રતિ જેને મે' ઉપર નિર્દેશ કર્યો છે તેના કર્તાનું નામ તે પ્રતિમાં તે નથી. રસ્તામાં આ ગ્રંથ ના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અષીશ્વર, શમ્મુ, ચમૂ, માવાન, તીર્થ, તીથર, આદિ ૨૫ શબ્દ આપ્યા છે. વૈદિક લોકેામાં પણ નારાચળ સહસ્ત્રનામ વિગેરે ગ્રન્થા ત્તિન સાનામના જેવા ઘણા વખતથી છે. એમ જારીના अविच्छिन्न पठयमाना नारायण नामसहस्रम् ( कादम्बरी पृ. १४३ निर्णयसागरीया ) ઉલ્લેખથી જણાય છે. આવા ગ્રન્થા માઁગલા સ્તાત્ર તરીકે પણ ભણાતા અને સાંભળવામાં આવતા હતા.
For Private and Personal Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જિનસહસ્ત્ર નામ
૪૪૯
૪૧ બ્લેકા પુરા થયા પછી તિ માતુસ્વામિના વિચિત પુલનામ પૂનમ લખ્યું છે. વસ્તુત: આ ગ્રન્થના કર્તા શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી છે કે નહી તેની પૂરી પરીક્ષા કરવાની જરૂર છે.
આ ગ્રન્થને પ્રારંભ ભાગ આ પ્રમાણે છેઃ—
अथ जिनसहस्त्रनाम स्तुति लिख्यते ॥ नमस्त्रैलोक्यनाथाय, सर्वज्ञाय महात्मने । वक्ष्ये तस्यैव नामानि मोक्षसौख्याभिषुकः ॥१॥ ' નિર્મલ: શાશ્વત: શુદ્ધ: નિવિજ્રા નિરામય: । નિ:રચીને નિાતક: નિ: સૂક્ષ્મા નિજ્ઞનઃ ॥RII
આનો અંતિમ ભાગ આ પ્રમાણે છે
लोकेश लोकस सेव्या लोकालोकविलेाकनः । orataमस्त्रिलोकेश लोकाग्रशिखरस्थितः ॥ ४० ॥ नामान्य सहस्त्राणि ये पठन्ति पुनः पुनः । ते निर्वाणपदं यान्ति मुच्यते नात्र संशयः ॥ ४१ ॥ इति जिनेन्द्रसहस्रनामः ॥
છેલ્લા ( ૪૧ મા ) શ્લોકથી જણાય છે કે આમાં ૧૦૦૮ નામેા છે, જ્યારે આના ૪૦ શ્લેાકેામાં તે ૨૫૦ થી વધારે નામેા નથી, તે હું પહેલાં લખી ચૂકયા છું. તેથી કાં તે આના વચલા લેકા લહિયાના પ્રમાદથી રહી ગયા હેય, કાં મારી પહેલાની કલ્પના પ્રમાણે પૂર્વ ગ્રન્થના અનુકરણથી જ્ઞજ્ઞસદશ્ત્રનામની જેમ નામાન્યઇ
૧ કાઇ સ્થલે અમિર્જાયા પાઠ પણ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૫૦
શ્રી જિનસહસ્ત્ર નામ શનિ લખી દીધું હોય. હું વિહારમાં હેઈ મારી પાસે કંઈ સામગ્રી નહી હોવાથી આ માટે હું નિર્ણય કરી શક્તો નથી.
આ ગ્રન્થ રત્નસાગરમાં પૃ. ૨૦૭માં આખે (૪૧ બ્લેક) છપાયો છે. આ પ્રતિ કરતાં તેમાં થડે પાઠભેદ છે.)
૨ જિનસહસ્ત્રનામ. બીજું જિનસહસ્ત્રનામ આગર (માલવા) ના દિગંબર જૈન મંદિરના ભંડારનું છે. આના કુલ ૩૫ પાના છે, જે લંબાઈ અને પહેળાઈમાં સાધારણ પાન કરતા મેટા છે, તેના પ્રારંભમાં–
॥ ओं नमः सिद्धेभ्यः ॥ अथ जिनसेनाचार्य कृतसहस्त्रनाम fજી .
स्वयं मुवे नमस्तुभ्यं मु(उ)त्पाद्यात्मानमात्मनि । સ્વામૌવર્ત (3) ભવૃત્ત રિંત્યવૃત્ત ૨ /
આ પ્રમાણે મોટા અક્ષરેમાં ૩૪ મૂલાકે લખી તિ સ્તુતિ લાલ અક્ષરમાં લખ્યું છે, તે પછી–
श्रीमान् स्वयं भूर्वृषभःः शंभवः शंभूरात्मभूः। स्वयं प्रभःप्रभूक्ता , विश्वभूरपुनर्भवः ॥ ३५ ॥
રૂ૫ મા શ્લેકથી દરેક શબ્દ ઉપર ભાષામાં ટબાની જેમ અર્થ લખ્યા છે; જેમ શ્રીમાન શબ્દને અર્થ-થીમાન્ , અનંત agણ નાથ. આ પ્રમાણે ૧૬૬ લેક ૩૫ પિજમાં પૂરા કર્યા છે, તે પછી લાલ અક્ષરમાં પ્રતિ કિલેનાવાર્ય વિચિતે બિનવસ્ત્રનામ સંપૂર્ણ તે પછી લહિયાએ પિતાને પરિચય આપતા લખ્યું છે કે
For Private and Personal Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જિનસહસ્ત્ર નામ
૪૫૧
लिखितं ब्राह्मण बालरामनारायणने स्वहस्तसे लिखी ग्राम आगर के मंदिरमें लिखी संवत् १९५३ शके १८१८ मिती मार्गशीर्ष शुद्ध ६ गुरुवासरे मन्दसौर में लिखी पत्र लिखी पत्र संख्या ६५ श्लोक मूल १६६ टीका श्लोक ९३४ जुमले
११००
આ ઉલ્લેખથી જણાય છે કે આના કર્તા શ્રીજિનસેનાચાયૅ છે, જે ડ્રિંગબર મુનિ છે. દક્ષિણના અમેધવના ધર્મગુરૂ, મહાપુરાણુ પાશ્વર્વાભ્યુદયના કર્તા જિનસેન તે જ આના કર્તા છે કે ખીજા? તે સબંધી શોધ કરવી જોઇએ. ઉપર સૂચવેલ પહેલા ( લઘુ ) જિનસહસ્ર નામ કરતાં આ ઘણું મેટ્ટુ છે,
આ એ સિવાય બીજા પણ જિનસહસ્રનામના ગ્રંથો છે. તેના કર્તા, મહત્ત્વ, વિશેષતા આદિ વિષયો ઉપર ક્રાઇ પ્રકાશ નાંખવા પ્રયત્ન કરશે એવી આશા રાખી આ લઘુ લેખને અહિં જ બંધ કરૂ છું.
મને ખીજા જિનસહસ્ત્ર નામની પ્રતિ બતાવવા આગરના દિગંબર શ્રીયુત ભૂરાલાલજી જેને ઉદારતા બતાવી છે, તે માટે તેને ધન્યવાદ આપું છું. આગરના ભંડારમાં ( દિગંબર મંદિરના ભંડારમાં ) ૬૬ હસ્તલિખિત ગ્રન્થા છે, પણ તેમાં મોટા ભાગ ભાષાના છે, એ નવી લખાવેલ છે.
[
For Private and Personal Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૬૦: શ્રી યશોવિજયજીના જીવન વિષે
ન પ્રકાશ. આપણાં દેશમાં અઠંગ વિદ્વાન અને વીરપુરૂષ પ્રતિ આપણી માનદૃષ્ટિ જરૂર છે. પણ તેમના જીવનકાર્યની રીતસર તારીખ વાર નિશ્ચિત હકીકત જાણવા અને જણાવવાની તમન્ના યુરોપીયન લેકે જેવી આપણું નથી. એનું જ એ કારણ છે કે જુના વખતથી શુદ્ધ ઈતિહાસના ગ્રંથે આપણે ત્યાં લગભગ નથી બન્યા. તેથી આપણને ૨૫૦૦ વર્ષ પણ શૃંખલાબદ્ધ વ્યવસ્થિત ઈતિહાસ જડતું નથી, એ બીના ખરેખર દુઃખ ઉન્ન કરનારી છે. આપણા અનેક ધર્મનેતા, અનેક કવિ અને કેષકારો, ઘણા રાજા અને મંત્રીઓ, નૈયાયિક અને વૈયાકરણે અંધકારમાં છે. તેઓએ આત્મ પુરૂષાર્થથી કઈ કઈ દિશામાં પિતાની જ્યોતિ ફેલાવી ? કયાં જમ્યા ? ક્યાં નિર્વાણ પામ્યા ? ક્યા કયા વિષયના કેટલા કેટલા ગ્રંથ લખ્યાતે સંબંધી આપણી પાસે પ્રબલ સામગ્રી
૧ જૈન, ભાવનગર ૨૫ માર્ચ ૧æ૪
For Private and Personal Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશોવિજ્યજીના જીવન વિષે નો પ્રકાશ ૪પ૩ નથી, એટલે આપણે કંઈ પણ નિશ્ચય કરી શકતા નથી. ઘણી વખતે તે પાશ્ચાત્ય દેશના લેખકની કલ્પનાને આધારે આપણે એ ખે અને હાનિકર મત બાંધીએ છીએ કે જેથી તે આધારે બીજાઓ પણ ગુંચવાઈ જઈ ઈતિહાસની કમબખ્તી કરે છે.
પણ હવે કેટલાક સમયથી એ કમજોરી કે ખામી તરફ કેટલાકનું ધ્યાન ગયું છે. છુટા છવાયા પ્રયત્ન પણ થવા લાગ્યા છે, એ આપણા સદભાગ્યનું ચિહ્ન છે. બીજી તરફ જૈન, વૈદિક અને ઐઠોના પ્રાચીન સાહિત્ય, સિકકા, મૂર્તિ અને માહન જે ડેરે જેવા અતિ પ્રાચીન નગરને પ્રકાશ થવાથી સામગ્રી પણ વધતી જાય છે. આમ ક્રમશ: ઈતિહાસનાં સાધનો પ્રકાશમાં આવતાં જશે અને લેકેની ઈતિહાસ પ્રત્યેને રૂચિ વધતી જશે, તે નિકટના ભવિષ્યમાં આપણે આપણા પૂર્વ પૂજ્ય કવિ, વિદ્વાન અને વિષ્ણુરૂષને ઓળખવા અને ઓળખાવવા ભાગ્યશાળી થઈશું.
સત્તરમી સદી વિદ્યાના પ્રકાશથી ઉજવલ હતી. આ સદીમાં પ્રચંડ નાયિક, ઉભટ કાવ્યાલંકારવેત્તાઓ, જમ્બર જ્યોતિષિઓ, વિશ્રુત
સ્પતિશાળીઓ અને મહાન વ્યાકરણવિશારદ પાક્યા છે, તેમાં શ્રી યશવિજ્યજી ઉપાધ્યાય પણ એક છે. તેમની પ્રતિભાશક્તિ, કાર્યકુશલતા અને ચારિત્રપ્રભા અજબ હતી. તેમણે ઉચ્ચ કોટીનું સાહિત્ય લખી હંમેશને માટે અમર નામ મેળવ્યું છે. શ્રી યશોવિજયજીને લખેલા ગ્રંથની સંખ્યા સે કરતાં વધારે છે, જે 2થે ભિન્ન ભિન્ન વિષયના પ્રમાણભૂત કહેવાય છે. જૈનનવ્ય ન્યાયમાં તે તેઓએ જ પહેલી લેખિની ચલાવી છે. તર્કના કર્કશ સિદ્ધાન્તને ઉંડામાં ઉડ અભ્યાસ કરી ન્યાયખંડનખાદ્ય, ન્યાયાલેક જેવા મહાન દુર્ધટ સાથે બનાવી તેઓએ ગુજરાતનું મુખ ઉર્વીલ કર્યું છે. તેઓ અનેક વિષયના
For Private and Personal Use Only
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૫૪
શ્રી યશેાવિજયજીના જીવન વિષે નવા પ્રકાશ
વિશારદ હતા. ન્યાયની જેમ પાતંજલ યેાગ નિષદ્, અધ્યાત્મસાર, અધ્યાત્મપરીક્ષા જેવા જેવા અલંકારના ગ્રંથા, છન્દચૂડામણિ જેવા શ્રી શખેશ્વર પાર્શ્વનાથ, શમીના પાર્શ્વનાથ જેવા સ્નાત્રકાવ્યના ગ્રંથા લખી પોતાની પ્રવીણતા દેખાડી છે.
સૂત્રવૃત્તિ, અધ્યાત્માપયાગના, કાવ્યપ્રકાસ ટીકા છાન્દસિક ગ્રંથ અને
અને ગાડી પાર્શ્વનાથ
સ
તેમણે સંસ્કૃતમાં જ સાહિત્ય સર્જન કરી સ ંતોષ કે મહત્તા માની નથી, પરન્તુ પોતાની માતૃભાષા ગુજરાતીમાં પણ ઉંચા પ્રકારનું સાહિત્ય બનાવ્યું છે, એ ખરેખર ખુશી થવા જેવુ છે. તેમની ગુજરાતી ભાષામાં પણ ગુણ અલંકાર અને રસની છટા ખાસ ધ્યાન ખેંચનારી છે, પણ આ સ્થળે તે વિષય નહિ હોવાથી તેને પરિચય આપી શકતા નથી.
જેમ બીજા વિદ્વાન કવિ અને વીરપુરૂષોના જીવન વિષે છુટા છવાયા અનેક પ્રકારના ઉલ્લેખથી જગમાં તેમના જીવન વિષે અનેક માન્યતાએ ફેલાએલી હાય છે તેમ શ્રી યશવિજયજીના જ્વન વિષે પણ અનેક કિવદન્તીએ ચાલતી હતી અને ચાલે છે. હજુએ તેમના સાંગાપાંગ જીવન વિષે ખાસ સામગ્રી મલી નથી. અત્યારસુધી તેમનુ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ સ ંપૂર્ણ અને વિશ્વસ્ત જીવનચરિત્ર લખાયું નથી.
ઘેાડા સમયથી મુજસવેલી નામના એક નાનકડા ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલ ગ્રંથ મલ્યા છે. બાલસાહિત્યના લેખક ભાઇ ધીરજલાલ ટોકરશીએ અમદાવાદના શાંતિસાગર્જીના ભંડારમાંથી પ ભગવાનદાસ દારા પ્રસ્તુત ગ્રંથની પ્રતિ મેળવી છે. તેઓએ આ સંબધી આલોચનાત્મક એક પુસ્તક તૈયાર કરવા મને કહ્યું, પણ હું ખીજાં સાહિત્યક કાર્યોમાં ગુંથાયેલા હોવાથી ચા સમય તે કાર્ય જલ્દીથી કરી શકે નહિ, તેથી જ્યારે જૈનયુગના ભૂતપૂર્વ
For Private and Personal Use Only
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
શ્રી યશોવિજયજીના જીવન વિષે નવા પ્રકાશ
૪૫૫
તંત્રી સાહિત્યરસિક ભાઇ મેાહનલાલ લીચă દેશા B. A. L. L. B, મને મળ્યા ત્યારે રા. ધીરજલાલને મેં કહ્યું કે જલ્દી કાર્ય કરવું હોય તો સાક્ષરવર્ય મેાહનલાલભાઇને આપે. તે અન્ને મહાનુભાવાએ મ્હારી આ વાત કબુલ કરી, મેં મુજસવેલીની પ્રતિ મેાહનભાઇને આપી, પણ ભાઇ માહનલાલ ૬. દેસાઇનું સંપાદિત પુસ્તક પ્રકાશિત થાય, તે પહેલાં પ્રસ્તુત ગ્રંથના સારાંશ લખી પ્રકટ કરાય તે સારૂં એવી રા. ધીરજલાલની ઇચ્છા હોવાથી પ્રસ્તુત ગ્રંથના ટુક સાર આ સ્થળે આપવા મેં વિચાર કર્યાં છે.
ગ્રંથકારે સરસ્વતી અને સુગુરૂનું સ્મરણ કરી ગ્રંથના પ્રારંભ કર્યો છે.
શ્રી યજ્ઞાવિજયજી મહારાજના ગામ પિતાદિ વિષે આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છેઃ---
""
શ્રી યશોવિજયજીના ગામનું નામ કન્હે
જાતિ વૈશ્ય–વાણીયા
પિતાનું નામ—નારાયણ માતાનું નામ–સૌભાગ્યદેવી
""
""
""
39
39
,,
,,
www.kobatirth.org
""
""
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર
નામ જસવંત
નાના ભાઇનું નામ પદ્મસિદ્ધ દીક્ષા વિક્રમ સંવત ૧૬૮૮
દીક્ષા સ્થળ-પાટણ
દીક્ષા ગુરૂનુ નામ શ્રી નવિજયજી
વડી દીક્ષા દેનારનુ નામ શ્રી વિજયદેવસૂરિ નિર્વાણુ સંવત્ ૧૭૪૩ નિર્વાણ ગામ ભેાજી
For Private and Personal Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૫૬
શ્રી યશવિજ્યજીના જીવન વિષે નો પ્રકાશ
જીવનપ્રભા
શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે વિક્રમ સં. ૧૬૮૮ માં જૈન સાધુ-દીક્ષા લીધી. તે જ વર્ષે ગુરૂ પાસે સામાયિકાદિ શાસ્ત્રોના અભ્યાસની સાથે યોગદહનક્રિયા કરી મોટી દીક્ષા લીધી. પિતાની તીવ્ર જીજ્ઞાસાથી ગુરૂ પાસે અગ્યાર વર્ષ સુધી રહી જૈનશાસ્ત્રોમાં પ્રવીણતા મેળવી.
વિક્રમ સં. ૧૬૯૯ માં પિતાના ગુરૂ શ્રીનવિજ્યજી સાથે શ્રી યશોવિજયજી રાજનગર-અમદાવાદમાં આવ્યા. અમદાવાદના નાગરિકની આગળ યશોવિજયજીએ આઠ અવધાન કરી બતાવ્યાં, જેની અસર પ્રજા ઉપર સારી થઈ હતી. તે વખતે ઓસવાળ જાતિમાં ધનજી સૂરા નામને એક શેઠ હતા, જે ઘણે દાની અને અમદાવાદ જૈનસંઘમાં આગળ પડતો ભાગ લેતે હતો. તે ધનજી સુરાએ શ્રી યશોવિજયજીની પ્રતિભાશકિતથી ચમત્કૃત થઈ નવિજ્યજીની આગળ કહ્યું કે શ્રી યશોવિજયજી તીવ્ર પ્રતિભાસંપન્ન છે. યોગ્ય છે. જે સારી રીતે ભણે તે બીજા હેમચંદ્રાચાર્ય થાય. શ્રી નયવિજય જીએ કહ્યું કે અત્યારે કાશીના બ્રાહ્મણે જ વિદ્વાન છે, પણ સાંપ્રદાયિક દેશથી તે બ્રાહ્મણે જૈન સાધુઓને ભણાવે નહિ, માટે દ્રવ્યનું સાધન હોય તે તે કાર્ય થઈ શકે. ધનજી સૂરાને જૈનધર્મ માટે ધગશ ઘણી હતી. તે વિદ્યા અને વિદ્યાની કીંમત સમજતા હતા, તેથી ઉત્તરમાં ધનજી સૂરા બોલ્યો કે આ કામ માટે હું બે હજાર (૨૦૦૦) રૂપીયા આપું છું. જ્યારે જ્યારે દ્રવ્ય-ધનની જરૂરત હોય ત્યારે ત્યારે સમાચાર આપશે. એટલે તરતજ મેકલી આપીશ. જેમ શેઠ વીરચંદ દીપચંદની સહાયતાથી શ્રી વિજયધર્મસૂરિ મહારાજ કાશીમાં ભણું અને સાધુઓને ભણાવી જૈનધર્મની પ્રગતિ કરી શક્યા
For Private and Personal Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશોવિજ્યજીના જીવન વિષે નો પ્રકાશ પ૭ તેમ યશવિજ્યજીએ પણ કાશીમાં જઈ વિધાન થઈ વિધ્વજા
ફરકાવી.
કાશી ગયા. શ્રી નવિજ્યજી પિતાના શિષ્ય યશવિજ્યજીને લઈ કાશી પહોઆ. વિહારમાં તેમને અનેક કષ્ટોને મુકાબલે કરવું પડે.
અભ્યાસ અને પારંગતતા કાશી જૂના કાળથી વિદ્યાનું ધામ છે. તે વખતે અનેક વિષયના અઠંગ વિધાનોથી કાશી પ્રકાશવાળી હતી. યશોવિજયજીની પ્રતિભા તીવ્ર હેવાથી તર્ક વિદ્યા ભણવાને તેમને ઉત્સાહ અને હતે. ગુરૂ, શિષ્યના સાચા હિતેચ્છી હતા એટલે શિષ્યના અભીષ્ટ વિષયને ભણવવાને તેમણે બંદોબસ્ત કર્યો. તે વખતે કાશીમાં ન્યાયના પ્રખર વિદ્વાન એક ભટ્ટાચાર્ય હતા જેમની પાસે ૭૦૦ શિષ્ય દરરોજ દર્શનશાસ્ત્ર શિખતા હતા. શ્રી યશેવિજ્યજી જૈન સાધુ પણ તેમની પાસે એકાગ્રતાથી ભણવા લાગ્યા. જૈન સાધુને ભણાવવામાં બ્રાહ્મણ સંકેચ કરતા. ભટ્ટાચાર્યને, ધનજી સૂરાએ ભણાવવા માટે આપેલ ૨૦૦૦ માંથી રેજને એક રૂપી ભણાવવાને આપવાનું ઠરાવ્યું, તેથી ભટ્ટાચાર્ય ખુશીથી ભણાવવા લાગ્યા. તીણ પ્રતિભાવાલા યશવિજયજી એક પછી એક દર્શનના સિદ્ધાંતને ઝડપથી હસ્તગત કરતા ગયા. ત્રણ વર્ષમાં તેઓએ પ્રાચીન અને અર્વાચીન દર્શનશાસ્ત્રમાં અનેખી યોગ્યતા મેળવી. ભટ્ટાચાર્ય અને બીજા વિદ્વાન આ ગુજરાતી જૈન સાધુની પ્રતિભા જોઈ છક જ થઈ જતા હતા. ઘણા ખરાને ઈર્ષ્યા થતી હતી. વ્યાકરણ અને કાવ્યમાં પણ તેઓ નિષ્ણાત થયા.
For Private and Personal Use Only
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૫૮
શ્રી યશોવિજયજેના જીવન વિષે નવા પ્રકાશ
વાદમાં વિજય
જે પેાતાની વિદ્વત્તાને ફેંકા લેવા ચાહતા હતા, જગતમાં દિગ્વિજયી પંડિત તરીકે પકાવવા તમન્ના કરતા, તે કાશીના પંડિતા સાથે આજકાલની જેમ નહિ, પણ વ્યવસ્થિત રીતે વાદ કરવાના પ્રયત્ન કરતા. તે વખતે એક સન્યાસી કાશીના પંડિતાને હરાવવા ત્યાં આણ્યે. શ્રી યશોવિજયજીએ તેની સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરવા ખીડુ ઝડપ્યું. વ્યવસ્થિત રીતે બન્નેના શાસ્ત્રાર્થ થયા; તેમાં વિજય યશોવિજયજીના થયા. આ જીતથી તેમના યશ વિન્ગલીમાં દૂર સુધી ફેલાયે.. વિદ્રાનો આકર્ષાયા. જૂદાજાદા વિદ્વાનોએ કાશીમાં મળી શ્રી યશોવિજયજીને ન્યાયવિશારદની પદવી ( ટાઇટલ ) આપી. યશોવિજયજીએ પ્રેમ અને આભારપૂર્વક તે માન સ્વીકાર્યું. બ્રાહ્મ અને શ્રમણ સ ંસ્કૃતિની અંદર ભીડે અને ગાઢ સંબંધ કરવામાં આ પદવી સાંકળસમી હતી. તેની બીજી આવૃત્તિ. વીસમી સદીમાં શ્રી વિજયધર્મસૂરિના વખતમાં કાશીમાં થઇ, કે જયારે કાશીરાજાની અધ્યક્ષતામાં વિજધસૂરિને શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાયની પદવી પડિતાએ આપી હતી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કાશીથી આગ્રા આવ્યા,
યશોવિજયજી વિદ્યાની સાથે વિયલક્ષ્મી અને કીર્તિકાંતને પણ વરી. કાશીથી ગુરૂ સાથે વિહાર કરી તેઓ આત્રા આવ્યા. આગ્રામાં દિગ્ગજ વિદ્વાન અધ્યાપકની અનુકુળતા સારી હતી. સ ંઘે ત્યાં રહેવાના ઘણા આગ્રહ કર્યો. યશોવિજને પણ લાગ્યું ક વિદ્યાનો અંત નથી. અધૂરા રહી ગુજરાત જવું સારૂં નહિ. ભલે વિલંબ થાય; પશ્ચિમ પડે પણ અંગ પડિત થવું જોઇએ. ઉતાવળથી આંબા પાકે નહિ. યશોવિજયજીએ આગ્રામાં ચાર વર્ષ ગુરૂ
For Private and Personal Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશવિજ્યજીના જીવન વિષે ના પ્રકાશ ૫૯ સાથે રહી સ્થિરતાપૂર્વક વધુ ગંભીર અધ્યયન કર્યું. આ કાર્યમાં આગ્રાના જૈનસંઘે પૂરત વેગ આપો. યશોવિજયજીને દરેક વિષયમાં અભ્યાસ પૂરો થયો. તેમની વિદત્તા પૂર્ણ રીતે પ્રકાશવા લાગી.
આગ્રાથી અમદાવાદ આવ્યા હવે તેમને જન્મભૂમિનું મધુર સમરણ થયું. આગ્રાથી વિહાર કરી પિતાની જન્મભૂમિ ગુજરાત ભણી તેઓએ વિહાર લંબાવ્યું. ગામેગામે પિતાની વિદ્વત્તાને જેને–અર્જનમાં પ્રકાશ કરતા ન્યાયાચાર્ય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ગુજરાતના રાજનગર અમદાવાદ પિતાના ગુરૂશ્રી નવિજયજીની સાથે આવ્યા. સંધ તરફથી તેમનું દબદબાભર્યું સામૈયું થયું. વિદત્તાભર્યા તેમના પ્રવચનો થવા લાગ્યાં, તે સાંભળવા માનવ મેદનીનાં પુર ઉભરાવા લાગ્યાં. જુજ સમયમાં તેમની કીતિ અમદાવાદના સાક્ષર અને ઓફીસરોમાં પણ પ્રસરી ગઈ.
સૂબાની સભામાં ચમત્કાર, અમદાવાદને સુ તે વખતે મહાબતખાન હતો. તેની સભામાં યશવજ્યજીની પ્રશંસા થઈ. સુબાએ યશવજયજીને આદરપૂર્વક બેલાવ્યા. પરોપકાર અને શાસનન્નતિ માટે રાજસભામાં જતાં આજકાલના સંકુચિત અને અભિમાની સાધુઓની જેમ યશેવિજયજીને જરા પણ સંકોચ ન થયો. તેઓ રાજસભામાં ગયા. સૂબા સાથે વિદ્વત્તાભર્યો તાત્વિક વાર્તાલાપ કર્યો. સૂબાની પ્રાર્થનાથી સભા સમક્ષ યશોવિજયજીએ ૧૮ અવધાન કરી બતાવ્યાં. આ ઉપદેશને અવધાનથી સૂબા ઉપર આ જૈન સાધુની ઘણું સારી અસર થઈ. સૂબાએ આનંદ પ્રકટ કર્યો અને ઘણું પ્રશંસા કરી. રાજ્યના વાજાં વગેરે લવાજમાં સાથે ઠાઠથી શ્રી યશોવિજયજીને ઉપાશ્રયે પહોંચાડ્યા.
For Private and Personal Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ
૪૬૦ શ્રી યશોવિજયજેના જીવન વિષે ના પ્રકાશ
આ પ્રસંગથી યશવિજ્યજીની કીર્તિમાં વધારે થશે. જૂદા જૂદા ગચ્છના સાધુઓ અને શ્રાવક ઉપર જમ્બર અસર પડી. તેમની બધાએ પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.
ઉપાધ્યાય પદ, યશવિજયજીની વિદ્વત્તા, ભણાવવાની શક્તિ, ઉપદેશ પ્રણાલી અને પવિત્ર ચારિત્રથી તેમના ઉપર જૈન સંધ મંત્રમુગ્ધ થયા હતા. તે વખતે શ્રી વિજયદેવસૂરિ જૈનેના મુખ્ય આચાર્ય હતા. તેમની આગળ સંધના આગેવાનોએ કરી યશોવિજયજીની યોગ્યતા બતાવી ઉપાધ્યાય પદવી આપવા પ્રાર્થના કરી. છેડા વર્ષમાં શ્રી વિજયદેવસૂરિ નું નિર્વાણ થવાથી તેમના પધર આચાર્ય વિજ્યપ્રભુસૂરિએ વિક્રમ સં. ૧૭૧૮માં ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયજીને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું. - કવિ કહે છે કે યવિજયજીની વાણ ઉપનિષદ જેવી ગંભીર હતી. હરિભદ્રસૂરિના લધુ બાંધવ જેવા તેઓ હતા, એટલે કે દર્શનશાસ્ત્રોમાં હરિભદ્રસૂરિ જેવી ગંભીર કલમ તેઓએ ચલાવી છે. સિદ્ધહસ્ત લેખક હતા.
નિર્વાણુ
શ્રી યશવિજયજીએ પિતાના જીવનમાં ઉત્તમ પ્રકારનું સાહિત્યનું સર્જન કર્યું. અનેક ભવ્ય પુરૂષને ઉપદેશ આપ્યો, જૈન ધર્મની પ્રગતિના ઉપાય કર્યા અને સંઘની શોભા વધારી. વિક્રમ સંવત ૧૭૪૩ માં તેમનું છેલ્લું ચોમાસુ ડાઇમાં થયું. આ ચોમાસામાં તેમને સ્વર્ગવાસ થયે. નશ્વર દેહથી મુક્ત થઈ અનશ્વર કીતિને તેઓ આ લેકમાં મૂકી સ્વર્ગલોકના અતિથિ થયા. તેમના ભૌતિક દેહને જ્યાં અગ્નિદાહ થયે ત્યાં એક સમાધિસ્તૂપ બન્યો. સુજલીના કર્તા કહે છે કે તે સ્તૂપમાંથી યશોવિજયજીના નિર્વાહ દિવસે ન્યાયધ્વનિ નીકળે છે–સંભળાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશોવિજયજીના જીવન વિષે
નવા પ્રકાશ ૪૬૧
માગશર
આજ સુધી વિ. સં. ૧૭૪૫ તેમના સ્વર્ગવાસ સવત મનાતા હતા પણ આ ઉલ્લેખથી ૧૭૪૩ છે. વિક્રમ સ. ૧૭૪૫ શુદ્ધિ ૧૧ અમદાવાદમાં યશવિજયજીના એક શિષ્યથી યશોવિજય્ઝ ઉપાધ્યાયની ચરણપાદુકાની પ્રતિષ્ઠા કરાવવામાં આવી હતી.
મુજસવેલીના કર્તા
મુજસવેલી ગુજરાતી ભાષામાં જુદી જુદી દૅશીઓમાં લખાએલા રાસ છે. કવિતા સાદી અને સહેલી છે. આના કર્તા કાંતિવિજયજી છે. તે અઢારમી સદીમાં થયા છે. સંભવતઃ શ્રી વિનયવિજયજીના જીવનકાળમાં તેમનું અસ્તિત્વ માનવામાં કષ્ટ હરકત નથી.
આ ગ્રંથમાં શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયના જીવન વિષે ટુકમાં પણ મહત્ત્વનો પ્રકાશ પાડે છે. જેમાં કેટલી ખાખતા નવી છે. જેમ જૈન સાધુ વેશ્વમાં રહી કાશીમાં ભણુવું, શ્રી નયવિજયજીની સાથે કાશી જવું વિગેરે.
ગ્રંથ પાટણમાં અન્યા
મુજસવેલીકાર લખે છે કે પાટણના સંધના આગ્રહથી મેં સુજસવેલી લખી છે, તેની છેલ્લી કવિતા છે.
ઉત્તમ ગુણુ ઉદ્શાવતાં મ્હે પાવન કીધી છઠ્ઠા રે,
ક્રાંતિ કહે જસવેલડી સુણાતાં હુ ધનધન દીહા રે ।
ઇતિ શ્રીમન મહે।પાધ્યાય શ્રી યાવિજયગણિરિચયે મુજસવેલિનામભાસ સ ંપૂર્ણ:
For Private and Personal Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૪૬૨
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી યશોવિજયજીના શ્ર્વન વીષે નવા પ્રકાશ
ઉપસ’હાર–સારાંશ
શ્રી યશોવિજયજી ગુજરાતમાં જન્મી અને દીક્ષા લઇ કાશી પહોંચ્યા, ત્યાં મુખ્યત્યા તર્કશાસ્ત્રના ઊંડા અભ્યાસ કરી આગ્રામાં આવ્યા. ત્યાં પણ ચાર વર્ષ રહી વધુ ઉંડુ અધ્યયન કરી ગુજરાત આવ્યા. ગુજરાતના લેાકાને પોતાના જ્ઞાન ચરિત્ર અને અનુભવને અનેક રીતે લાભ આપ્યા. જૈનદર્શન શોભાવ્યું. દર્શનશાસ્ત્ર અને સાહિત્યના સ ંસ્કૃત પ્રાકૃત ગુજરાતી ભાષામાં સા કરતાં વધારે ગ્રંથા લખી ગુજરાતના ઉચ્ચ સાહિત્યભંડારાને શોભાવ્યા. જૈન સાહિત્યની સૌરભમાં વધારા કર્યાં. જન સમાજમાં જે અંધાધુંધી અને શિથિલતા ચાલતી હતી તે ઉપર યોગ્ય પ્રહારો કર્યા . યથાશકય તેમાં સુધારે કર્યાં. છતાં આચાય પછી પણ તેઓએ લીધી નહિં. તેમનામાં પોતાની પ્રીતિ વધારવાની ભાવના હતી. તેમના શિષ્યા સખ્યામાં નહિ જેવા હાવા છતાં આજે તેએ અમર છે. માટુ કામ કરી ગયા છે. વર્તુમાનના જૈન આચાયૅએ આ મહાત્માના જીવનથી પાઠ શિખવા જોઇએ. શ્રી યોવિજયજીનું નિર્વાણુ ડભોઇમાં ૧૭૪૩ વિક્રમ સ ંવતમાં થયું હતું.
ન્યાયચાર્ય શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયનું હવે પછી જીવન લખનારે સુજસવેલી સંબંધી આ મ્હારા લેખ તરફ દષ્ટિપાત કરવા સૂચના કરી વિરમું છું.
For Private and Personal Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૬૧:
સ્વા દ્વા દ્રુ મેં જ રી
દ
હું જે ઉદ્દેશથી જે વિષયને લેખ લખવા તૈયાર થયા છું તે ઉપરના હેડિંગ ઉપરથી જણાઈ આવે છે, એટલે તેની વધારે પ્રસ્તાવના કરી વખત અને કાળના વ્યય કરવા પ્રયત્ન કરતા નથી. સ્યાદ્વાદમજરી સબન્ધી મારા અનુભવ બહાર પાડી તેના ફળ તરીકે જૈન તથા અન્ય નાનું જ્ઞાન મેળવવા વર્તમાન તથા ભવિષ્યના લાકા, અને ખાસ કરી ગુજરાતના લકા તે તરફ જિજ્ઞાસા (સી) અને પ્રયત્ન (ક્રિયા) વાળા થાય એવી આશા રાખું છું. પ્રાચીન સ ંસ્કૃત વિદ્યાક્ષેત્રના ખેડુતેને સ્યાદ્વાદ મજરીને નવા પરિચય કરાવવાની હું આવશ્યકતા માનતા નથી. કેમકે તે ગ્રન્થ પાતામાં રહેલી અનેરી શક્તિથી જ ભારત અને યુરેપમાં હિન્દુ અને જૈનેમાં,જોઇએ તેવી નહિ, તે પણુ સારી ખ્યાતિ મેળવી છે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થને શ્વેતામ્બર તથા દિગમ્બરા
૧ જૈન, ભાવનગર ૧૬મી માર્ચ ૧૯૩૪,
For Private and Personal Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
એક જ પૂજ્ય દૃષ્ટિથી નિહાળે છે. આનું કારણ એ છે કે આ ૧ ટીકાકારે-ગ્રન્થકારે પોતાના ઘર (શાસન)ના સામાન્ય મતભેદવાળા અખ્તર સંપ્રદાય (સમાનધર્મીઓ)ને વખેડવાની વૃત્તિ રાખી નથી. પરંતુ વીતરાગના સિદ્ધાન્ત–સ્યાદાદથી વિરૂદ્ધ વર્તનાર અને તેને અસત્ય બતાવનાર અન્ય દર્શની ને પણ સભ્યતાથી સચેટ યુકિતઓ દ્વારા નિતેજ કરવાની– હરાવવાની સિંહકૃત્તિ રાખી છે. એથી જ વસ્તુસ્થિતિ બતાવતાં, સાચું કહું તે મારે કહેવું જોઈએ કે સરલતાપૂર્વક વૈશેષિક, નૈયાયિક, સાંખ્ય વેદાન્ત, બૌદ્ધ, જૈમિનીય અને ચાર્વાકાદિ અનેક આસ્તિક અને નાસ્તિક દર્શનેનું તેમજ જૈનદર્શનનું-સ્વાદાદનું પ્રતિપાદન કરનારા આવી ઢબના તર્કના ગ્રન્થ જૈન સાહિત્ય જેવા મહા સમુદ્રમાં પણ ઘણી જ સંખ્યામાં ઉપલબ્ધ છે અથવા નથી એમ કહીએ તે પણ અત્યુક્તિ ન કહેવાય. તેમજ કતાઅર અને દિગમ્બરમાં એકજ સરખા માન્ય, પણ નહી જેવા જ તકના ગ્રન્થ છે. હા, તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર બંને પક્ષે–સંપ્રદાયમાં તેટલું અથવા તે તેથીયે વધુ માન્ય અને ખ્યાત છે પરંતુ તે કોરા ન્યાયને તાર્કિક કે દાર્શનિક ગ્રન્થ ન કહેવાય. તે ખાસ તે સૈદ્ધાનિક ગ્રી કહેવાય.
આ સ્યાદાદ મંજરી, જેને થોડી મહેનત-થોડી મુશ્કેલી અને છેડા પરિશ્રમથી અનેક પ્રાચીન દર્શનનું તાત્વિક જ્ઞાન મેળવવું હોય તેને માટે એક અપૂર્વ ગ્રન્થ છે. હિન્દુ ન્યાયમાં પ્રવેશક ગ્રન્થ મુક્તાવલી કહેવાય છે પણ તે કઠીન અને અવેચ્છેદક અવચ્છિન્નતાથી ભર્યો હોઈ તત્વના જીજ્ઞાસુઓને શુષ્ક લાગે છે. પરંતુ આ ગ્રન્થમાં (સ્વાદાદ મંજરીમાં) નથી તેવી કઠીનતા અને નથી અવચ્છેદક (અ)વચ્છિન્ન
૧ આ સ્વતંત્ર ગ્રન્થ નથી, પણ અન્ય ટીકા છે.
વચ્છેદિક ગ્રન્થ ઉપર
For Private and Personal Use Only
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૪૬૫ તાની જાળ. આમાં તે સુન્દર અને સરલ ભાષાની ચમત્કારિક્તા સાથે ગહન સિદ્ધાન્તો (ત) ભર્યા છે. આ ચન્થની અંદર આટલે ચમત્કાર આટલી યોગ્યતા અને આકર્ષકતા હોવા છતાં આને લાભ ગુજરાતના જૈને કિંચિત્માત્ર થોડા જ) લે છે.” એ વાક્ય લખતાં મારા દિલમાં જેટલું દુઃખ અને આશ્ચર્ય થાય છે, તેટલું જ આ લેખ વાંચનાર (પાઠક)ના દિલમાં પણ જરૂર થશે અને ખાસ કરી જે સમાજના નેતા સમ્રા કે મહાન આચાર્ય કહેવાય છે, તેઓને તે દુ:ખ સાથે લજજા પણ થશે અથવા થવી જોઈએ. આ ગ્રન્થને લાભ ઓછો લેવાય છે, આનું કારણ શું ? આ પ્રશ્ન ઉપર મેં થડે વિચાર કર્યો છે. મને તે આના કારણે આ જણાય છે.--
કા ૨છે. ૧ જૈન સાધુ સાધ્વી કે શ્રાવક વર્ગમાં લગભગ બસે (૨૦)વર્ષથી સંસ્કૃત વિદ્યા તરફ થએલી વધુ બેદરકારી. ૨ તાર્કિક વિચાર કરવામાં શેખ અને સમયની ઘણી ન્યૂનતા.
૩ ગૃહસ્થ વર્ગમાં સામાન્ય વર્ગમાં વધેલી ગરીબાઈ.
૪ શ્વેતામ્બર, દિગમ્બર અને સ્થાનકવાસી સમાજમાં પરસ્પર એક બીજાનાં ખંડન કરવામાં શકિત અને ધર્મ ભાવનાને થતો વ્યય.
૫ ચાઠાદ મંજરી ઘણી કઠીન અને મોટી છે એવી ફેલાયેલી લેકામાં ય ભરેલી ખોટી માન્યતા.
મેં બતાવેલ પાંચ કારણેમાંથી પહેલાનાં ચાર કારણે તે સહુ કાઈ સ્થિર અને દીર્ધદષ્ટિએ વિચાર કરતાં સમજી જશે. પણ છેલ્લું
For Private and Personal Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાઠાદ મંજરી
કારણ સમજતાં વાર લાગશે. “સ્યાદાદ મંજરી ઘણું કઠીન છે, આ ભયના ભણકારા આજે પણ કેટલાક વર્ષોથી પરંપરાને લીધે સાંભળવા સુશકય છે. મારા કાનમાં પણ ઉપર્યુકત ભાવાર્થના ભણકારા પડયા હતા, અને તેથી જ આ ગ્રંથને પ્રારંભ કરતી વખતે મારા મનમાં પણ તેવો જ ભ ઉત્પન્ન થયે હતો કે અરે! આ સ્યાદાદ મંજરી તે મુકતાવલી કરતાંયે વધુ કઠીન છે? સમજ પડશે કે નહીં ? ” તે પણ મારી હિમ્મત અને ઉત્સાહશકિત તે લેભ કરતાં વધુ બલવાન હતી એટલે તે ભય કે ભ તરફ મેં ઉપેક્ષા (બેદરકારી) કરી ઇવીસન ૧૯૨૫ ફેબ્રુઆરી મહીનામાં મેં આ સ્યાદાદ મંજરીને શ્રી વીરતત્વ પ્રકાશક મંડલમાં અભ્યાસ શરૂ કર્યો. મંગલાચરણ થઈ રહ્યા પછી “ હિ વિષમતુપાલનિતિમિતિના માતાનૂ ર ......... લગભગ દેઢ અક્ષર પુરૂં થતું કાદંબરીને પણ ભૂલાવે તેવું લાંબા સમાસવાળું વાક્ય જોઈ-વાંચી પ્રથa
મણિપાત: ન્યાયથી મારે ગભરાટ વળે. આગળ વાંચતાં પ્રથમ શ્લેકની ટીકા આવી એટલે સુગમતા આવી. ભાષાસૌષ્ઠવ પણ દેખવામાં આવ્યું અને ગુરૂવર્ગ તરફથી આશ્વાસન પણ મળ્યું. અમે સત્સાહ આગળ વધતા ગયા. ફરીને “તનુવૃત્તિ તિવૃત્તિમાનો” તથા “મવીપમાળોમરમમાં ઈત્યાદિ ગ્લૅકેટમાં સામાન્ય વિશેષ અંધકારનું પૌત્રલિકત્વનિત્યા નિત્યાદિ કઠીન વિષે આવવા લાગ્યા, પરંતુ એક તરફ સ્વ. પં. વેલસિંહભાઈની સમજાવવાની સરલ શૈલી અને બીજી તરફ ગ્રંથની સુંદર છટાવાલી સાહિત્ય ભાષા તે તાત્તિક વિષયને પણ અમારા મગજમાં સચોટ બેસાડતી હતી. અમે બન્ને જણ કલકત્તાની પરીક્ષા દેવાના ઈચ્છુક હતા અને તે ઉદસ્તાને લીધે જ આ ગ્રંથના લગભગ દોઢસે પૂછે મેં કંઠસ્થ
૧ લગભગ ૨૨૨૦ લાક
For Private and Personal Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૪૬૭
કર્યા હતા, અને આ ગ્રન્થની પૂર્તિ લગભગ પણાનવ મહીનામાં કરી હતી. અમે બન્ને જણ આ ગ્રન્થને પૂરો કરી ગઈ સાલના (ઈ. સ. ૧૯૨૬) ફેબ્રુઆરી મહિનામાં કલકત્તાના કેન્દ્ર તીયામાં જઈ પ્રથમ અને મધ્યમાં પરીક્ષા સાથ આપી. જૈન શ્વેતાઅર ન્યાયની મધ્યમાં પરીક્ષામાં ફક્ત આ એકજ ગ્રન્થ છે. આ ગ્રન્થને પૂરતો અનુભવ કર્યા પછી મને પૂર્વની ભીતિ ઉપર સ્મિત-હાસ્ય થયું અને હૃદય બેલી ઉઠયું કે “કેઈ અધકક્યરા મનુષ્ય આ વાત ઉપાડી હશે, કે સ્વાદાદ મંજરી કઠણ અને મેટી છે ” હું કહી શકું છું કે આમાં ભાષાની કઠીનતા કશી નથી. હા, સામાન્ય વિશેષ બૌદ્ધોના વાચકના વિવેચન આદિ જેવા સ્થળે વિષયને લઈને કઠણતા જરૂર છે. તેને પણ ગ્રન્થકારે કાલિદાસ હેમચંદ્રાચાર્યની જેમ સુંદર અને સરલ બનાવવા ઘણા પ્રયત્ન સેવ્યું છે. અને તે સફલ પણ થયો છે. કોઈ પણ ગ્રન્થકારની વૈયિક (વિષય સંબંધી) કઠીનતા તે સર્વથા દૂર થવી દુઃશક્ય જ નથી, પરંતુ અશક્ય છે. ન્યાયના ભણનારે તે કઠીન તાથી ડરવું એ સમુદ્રમાં રહી માછલી અને જલની અગાધતાથી ડરવા જેવું છે. બીજા હિન્દુ અને જૈનેનાં ન્યાયના ગ્રન્થ કરતાં અનેક પ્રાચીન દર્શનેનું સભ્યતા અને સચેટ યુકિતઓ દ્વારા પ્રતિપાદન કરતે આ ગ્રન્થ ઓર જ ભાતને તાત્વિક અને સરલ છે. એમ અનુભવ કર્યા પછી સહુ કેઈને માનવું પડશે. આવા અપૂર્વ ગ્રન્થની જૈન સમાજમાં સુભાગ્યે વિદ્યમાનતા હોવા છતાં તેનો લાભ લેનારાઓને લગભગ અભાવ જ જોઈ મારા હૃદયમાં તે જરૂર દુઃખ થાય છે. ફક્ત દસ બાર વર્ષ પહેલાં કાશીની શ્રી યશોવિજયજી પાઠશાલા તરફથી અનેક, વિદ્યાર્થીઓએ આને અભ્યાસ કરી પરીક્ષાઓ આપી
૧ આ લેખ સં. ૧૯૨૭ના જાન્યુઆરીમાં લખેલ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૬૮
સ્યાદાદ મંજરી
હતી. તે પછી વેતાઅરની એક સંસ્થા ગામમાંથી આ ગ્રન્થરત્નની કોઈએ પરીક્ષા આપી હોય એવું મારા ધ્યાનમાં નથી. હા, મને હમણાં
સ્મરણ થાય છે કે-ગઈ સાલમાં ઇન્દોર અને વિકાનેર વાલા બે જણે આની પરીક્ષા આપી છે, કે જે વર્ષમાં અમે બન્ને જણે આપી છે. શ્રી વીરતત્વ પ્રકાશક મંડલે ગઈ સાલથી પરીક્ષા અપાવવાનું કામ ફરીથી હાથમાં લીધું છે. મને આશા છે કે તે સમાજના સુભાગે સફલતા મેળવશે. શ્રી વી. પ્ર. મં. સિવાય આપણી ધાર્મિક કે સામાજિક સંસ્થાઓ ઘણી યે છે અને વેતામ્બર, દિગમ્બર કે સ્થાનકવાસી જૈનમાં સાધુ-સાધ્વી સમુદાય પણ બહોળો છે. તે બધી સંસ્થાઓમાં વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત ન્યાય-વ્યાકરણનો પૂરતો બેધ કરાવી આ સ્થાદાદ મંજરીને અભ્યાસ કરાવવાને નિયમ રખાય તે એમ કહી શકાય કે જૈનેએ આ અઠંગ ગ્રન્થને ઘણે સત્કાર કર્યો છે. તેમજ મહાવીર વિદ્યાલય, શ્રી યશોવિજયજી ગુરૂકુલ, પંજાબનું ગુરૂકુળ તથા મહેસાણાની પાઠશાલા જેવી સંસ્થામાં તે પ્રાચીન જૈન ન્યાય -વ્યાકરણ અને કાવ્યોના પ્રત્યે ખાસ કરી પાઠ્યક્રમમાં રખાવા જોઈએ. તે સિવાય સમાજના દ્રવ્યની સફલતા નહી થવાની એમ હું જ નહી પણ ઘણાએ જૈન વિદ્વાને ધારે છે. કહે છે, અને લખે છે. તે સંસ્થાઓમાં જે આવો પાક્ય ક્રમ રાખવામાં આવે તે દશ વર્ષ પછી જૈનોમાં પંડિતોની ખટ ઘણી ઓછી થઈ જાય. આજે કાશીની પાઠશાલાના ગણ્યા ગાંઠયાં વિદ્યાર્થીઓ સિવાય વેર મૂ. પૂ. સમાજમાં ક્યાંય પણ પ્રાયઃ સંસ્કન જૈન પંડિત મલતા નથી. તેથી જૈનોને ભણવાનું એક પ્રાચીન ગ્રન્થ રત્નનું સંશોધન તથા અનુવાદ કરાવવાનું ઘણું કામ જૈનેતર પાસે કરાવવું પડે છે. આ વાત સાહિત્ય અને ધનના સમુદ્ર એવા જૈન સમાજની કીર્તિમાં ન્યૂનતા લાવે તેવી છે. અને ઘણી વખત અનર્થકારી તથા
For Private and Personal Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદ્વાદ મંજરી
અધર્મને પુષ્ટ કરનારી પણ થાય છે. આપણું સાધુઓમાં તથા સાવીએમાં ઘણાંએ બુદ્ધિશાળી છે અને પશ્ચિમી પણ છે. તેઓને માટે સ્યાદ્વાદમંજરી ભણવી એ એક આનંદને વિષય કહેવાય છે. '
જૈન સમાજમાં ઘણાને એ વાતની ખબર નહિ હશે કે હિન્દુ કોમમાં અને ખાસ કરીને આર્યસમાજમાં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતની આવશ્યકતા અને રૂચિ દિન-પ્રતિદિન વધતી જાય છે. યુનિવર્સીટીમાં, કલેજે, ગુરૂકલે, અને હાઈસ્કૂલમાં પણ હવે સંસ્કૃત અભ્યાસ કર છાત તરીકે દાખલ થયા છે. અને થતો જાય છે. ઉત્તર ભારત, બંગાળ અને મહારાષ્ટ્રના વિદ્વાની તે હવે એવી માન્યતા થઈ ગઈ છે કે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અંગ્રેજી અને દેશભાષા નહિ જાણનાર મનુષ્ય વિદ્વાન, સંશોધક, ભાષાશાસ્ત્રી, સંપાદક, પૂરાતત્ત્વજ્ઞ કે સારે લેખક થઈ ન શકે. આ વાત વસ્તુતઃ ભારતીય લેકે માટે બીલકુલ સાચી છે. આપણે જોઈએ છીએ કે જે પ્રાંત, સમાજ કે મનુષ્ય ઓછામાં ઓછી ઉપર્યુક્ત ચાર ભાષામાંથી એક ભાષાથી અનભિગ્ન હોય તે તે ઉપરના ક્ષેત્રમાં પૂર્ણ યોગ્યતા મેળવી શકતા નથી. ગુજરાતમાં ઘણા અંગ્રેજી ભણેલા લેખકે અને વકતાઓ છે. અને ઘણાએ પિતાના તરફથી નિકળતા ચિત્રાવળાં ભભકાદાર માસિકને સાહિત્યનું સુંદર, ઉત્તમ કિંવા ઉચ્ચતમ માસિક કિંવા ત્રમાસિક, માને છે અને મનાવે છે, લખે છે અને બેલે છે. પરંતુ એક વિદ્વાન સમાચક તે તે માસિકને વિદ્વાન અને સાહિત્યક માસિક તે નહિં જ ગણે.
સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતથી અનભિન્ન ગુજરાતના જૈન અને હિન્દુ, પારસી કે મુસલમાન જેટલા પ્રસિદ્ધ મનુષ્યો અને પત્ર છે તેમાં વિશાળ જ્ઞાન સંબંધી ઘણી ખામીઓ અને અશુદ્ધિઓ જણાય છે. ભાષાદિષને તે ત્યાં સુકાળ છે અને સમાચના કિંવા ધખાળ
For Private and Personal Use Only
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદ્વાદ મંજરી
બુદ્ધિને તે છપનીઓ બેઠા છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃતના, ન્યાય-વ્યાકરણ અને સાહિત્યના ગ્રંથે ભણ્યા વગર, ધર્માભિમાન, વાપટુતા અને તર્કશકિત આવતી નથી. જેને ભારતીય સાહિત્ય, ઇતિહાસ કે વિદત્તાના ક્ષેત્રમાં કામ કરવું છે, તેને સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતની ખેટ ન જ શેભે. આર્યસમાજીએ ગુરૂકુળોમાં એક એક વિષયમાં પ્રૌઢ સંસ્કૃત વિદ્વાને તૈયાર કરી શાસ્ત્રાર્થ દારા ઘણા ભોળા હિન્દુ અને જૈનેને ડરાવી, હરાવીને હજારેને પિતાના પક્ષમાં ખેંચે છે, છતાં જેને જાગતા નથી. પણ મારે એ વાત જાણું અને જણાવીને આનંદ માનવો જોઈએ કે લગભગ પંદર વર્ષથી આપણા દિગંબર ભાઈઓ જાગ્યા છે. તેઓએ એ દિશામાં કંઈક પ્રયત્ન કર્યો છે. અને કરતા જાય છે. તેઓમાં આજે નવીન પ્રાચીન ન્યાય, વ્યાકરણ, કાવ્યાદિ વિષયેના સેંકડે સંસ્કૃત વિદ્વાને તૈયાર થયા છે. તેઓની કાશી, સાગર, સહરાનપુર, મોરેના, બીના, લલિતપુર, ખ્યાવર, જબલપુર, જયપુર, ઉદયપુર, ઇન્દોર આદિ ઘણું ગામોમાં કેવલ સંસ્કૃતની જ (યશોવિજયજી જૈન પાઠશાળા બનારસ જેવી) સારી સારી પાઠશાળાઓમાંથી દર વર્ષે લગભગ પચાસ પચાસ વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષાઓ આપતા જાય છે. તેનું જ આ કારણ છે કે પંજાબ અને સંયુકત પ્રાંતમાં આર્ય સમાજીઓની સાથે તેઓએ ઘણી વખત શાસ્ત્રાર્થ કરી વિજય મેળવ્યો છે. અને તેમાં હવે એવી છાપ પડતી જાય છે કે જેને સારા વિદ્વાન હોય છે. તેથી આર્યસમાજીઓ પણ તેઓથી ડરે છે, સ્થાનકવાસી એમાં પણ ખ્યાવર, ઉદેપુર, રતલામ, બિકાનેર આદિ સ્થળે સંસ્કૃતિની
૧ જેમકે પાલિ (મારવાડ) વાલા પંડિત પરમાનદે પ્રારંભથી જ જેને આશ્રય લઈ છેવટે મહાવીર ભગવાનને ગાળો ભાંડી જૈન ધર્મની નિંદા કરી.
For Private and Personal Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૪૭ પાઠશાળા થઈ છે અને થતી જાય છે. જ્યારે વેતાંબરેમાં ફક્ત શ્રી વીરસ્તવ પ્ર. મંડળની એકજ સંસ્થા છે. (અહિં પાઠકે એમ ન સમજવું જોઈએ કે હું વિષયાંતર થયે છું. જે લખ્યું છે તે મારા ઉદ્દેશની પૂર્તિ માટે લખ્યું છે. અને લખીશ તે પણ તેની પૂર્તિ માટે.) મુંબઈની યુનિવર્સીટી, કલકત્તાની ગવર્મેન્ટ સંસ્કૃત કેલેજ તથા બનારસના વિશ્વવિદ્યાલયમાં પ્રાચીન જૈન ગ્રંથમાં સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી પરીક્ષામાં સ્યાદ્વાદમંજરી પણ દાખલ થયેલી છે. જૈનેતર વિદ્વાને પણ પ્રસ્તુન મંજરી તરફ કાયેલની માફક મુગ્ધ થતા જાય છે, ત્યારે કેવળ વેતાંબરે અને સ્થાનકવાસી જૈને જ આને લાભ ન લે ? કે જેના ખાસ પૂર્વજોએ અગાધ બુદ્ધિના શ્રમથી આ ગ્રંથ રચ્યો છે. તે એ કેટલું વિચિત્ર લાગે છે ? તે પછી દરિદ્રના ધનની માફક આ ગ્રંથથી પૂર્વના જૈનાચાર્યોના આ વારસાની શી કૃતાર્થતા ? અને આપણું આ શી કૃતજ્ઞતા? હવે તે જૈનોએ જાગવું જોઈએ. અને શ્રી. વી. પ્ર. મંની જેમ બીજી વેતાંબર, દિગંબર અને સ્થાનકવાસીએની સામાજિક અને ધાર્મિક સ્કુલેમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણને પૂરે બંધ કરાવી સ્યાદામંજરી અને તેના જેવા બીજા પણ જૈન ન્યાયના આર ગ્રન્થને અભ્યાસ અને તે પછી પરીક્ષા આપવાનો રિવાજ ફરજીઆત તરીકે દાખલ કરાવવો જોઈએ. તથા અલ્હાબાદ, મદ્રાસ, પૂના, પટણા, કાશ્મીર, આદિની યુનિવર્સિટીઓ અને કોલેજોમાં આ ગ્રંથને જરૂર દાખલ કરાવવો જોઈએ.
સ્યાદાદમંજરી જેવા ગ્રંથને જેટલે પ્રચાર થવો જોઈએ તેના સમા ભાગ જેટલે પણ થયું નથી. તેમજ તેના ઉપર ઉહાપોહ પણ
૧ બિહારની સંસ્કૃત પરીક્ષામાં અને ઇન્દરના હેકર મહા વિદ્યાલયમાં પણ આ ગ્રન્ય દાખલ થયેલ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
ગળતું,
થયે નથી. મફત આપી પ્રચાર કરવાની વાત તો દૂર રહી પણ ઘણી વખતે અને ઘણે સ્થળે યુનિવર્સિટી અને કોલેજના વિદ્યાર્થીઓને પૈસાથી પણ આ પુસ્તક મળવું દુર્લભ થઈ ગયું હતું. અને કદાચ મળતું તો ખુબ સીરીઝનું ત્રેતાયુગના આકારનું, સેંકડે અશુદ્ધિઓ વાળું, દેખાવમાં ભદુ અને છપાઈમાં રફી મળતું.
તેવી અવસ્થામાં અદૂરદર્શી કોલેજીયન વિદ્યાર્થીઓને પ્રસ્તુત પ્રન્થ અશુદ્ધ અને ભદ્દાપણાને લઈને ઘણે ખરાબ અભિપ્રાય બંધાવવો સંભવિત છે, અને કેટલાક તો એવા પણ ઉગારો કાઢે છે કે આવું રફી પુસ્તક બી. એ. માં કે એમ. એ. માં કેમ રાખ્યું ? જૈન સાહિત્ય આવું હશે કે ? ઇત્યાદિ વિચારોથી જૈનેનાં સાહિત્ય સંબંધી લેકની જે કાંઈ શ્રદ્ધા હોય તે પણ શિથિલ થતી જાય.
આ બધા ખરાબ પરિણામના આરોપી વેતાંબર જૈને જ છે, કે જેઓ પિતે તેને બરાબર ઉપયોગ કરતા નથી. અને બીજાઓને ઉપયોગમાં આવે એવા સુંદર આકર્ષક ટાઈપ અને અંગ્રેજી વિદ્યાર્થીઓને
ગ્ય ભપકાદાર બનાવીને તેના ઉપર ઉહાપોહ અને શોધખોળો કરી. નીચે ટીપણ અને વિવેચન સહિત છપાવી અનુકૂળતા કરી આપતા નથી.
હિન્દુ, બૌદ્ધ અને ક્રિશ્ચયના રઘુવંશ, શાકુંતલ, રામાયણ, ગીત, મહાભારત, ધમ્મપદ અને બાઈબલ આદિ ગ્રંથને શુદ્ધ અને આકર્ષક બનાવી અનેક શેધળો કરી, હિન્દુઓ અને ખાસ કરીને બંગાળના અને દક્ષિણના વિદ્યારે બહાર પાડે છે, એકતા અને અનુકુળતા
૧ ચોખંબાસિરીઝ, બનારસથી એક હિન્દુદ્વારા નિકળે છે.
૨ આ લેખ પછી તો સ્યાદ્વાદ મંજરીની અનેક આવૃત્તિઓ સુંદર રીતે બહાર પડી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૭૩
જેમાં કોઈ પણ સારે ગ્રંથ કોઈને અનિચ્છાએ પણ હાથમાં લઈ જેવાનું અને ભણવાનું મન થાય, એ એક વિદ્વાન કે વિદ્યાર્થીને સ્વભાવ હોય છે.
યુનિવર્સીટીમાં અને અન્ય સંસ્થામાં દાખલ થયેલ જૈન ગ્રંથને નવીન પદ્ધતિએ સુંદર સંશોધન કરી છાપવાનું કાર્ય જે કાઈ વિદુષી સંસ્થા હાથમાં લે તે હું કહું છું કે–તે જૈન સાહિત્યને પ્રચાર કરવા સાથે હજારો રૂપીયા અને કીર્તિ પણ મેળવે.
આજ સુધી જ્યાં જ્યાં સ્યાદાદમંજરી' છપાણી છે તેટલા સ્થળોની યાદી આપું, જેટલી કે મારા જાણવામાં છે. પ્રકાશક
કેવી છે શ્રી યશોવિજય જૈન ગ્રંથમાળા મૂળ પત્રાકારે સારી અને શુદ્ધ
(ભાવનગર) આહંમત પ્રભાકર (પુના) પુસ્તકાકારે, નોટ ટીપ્પણ સાથે એ ખંબા સીરીઝ (કાશી) પુસ્તકાકારે ઘણી અશુદ્ધ શ્રી રામચંદ્ર જૈન શાસ્ત્રમાળા હિંદી ભાષાંતર સાથે ડે. મી રો ને (મુંબઈ) (છપાશે ) અંગ્રેજી ભાષાંતર
ઉપરના કષ્ટકથી જણાય છે કે સ્યાદામંજરીનાં ભાષાંતરે અંગ્રેજી તથા હિન્દી ભાષામાં થઈ ગયાં છે, જ્યારે ગુજરાતી કે જે જૈનેનું ધામ છે, તે દેશની ભાષામાં સુંદર ભાષાંતર કરવા ગુજરાતના જૈને ઘણા વર્ષોથી વાચિક પ્રયત્ન કરે છે; છતાં હજી સુધી આપણી ઉગતી પ્રજાને સંતોષ આપે, તેવું ગુજરાતી ભાષાન્તર થયું નથી.
૧ આ ભાષાંતર એક યૂરોપીયને કર્યું છે. તે હજી છપાયું નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૭૪
સ્યાદાદ મંજરી અરે ! આજે ઘણી સરકારી સંસ્થાઓમાં આ ગ્રંથ અંગ્રેજી કોર્સમાં દાખલ થયેલ હોવાથી આને અંગ્રેજી અનુવાદ તે કયારને થે કરી-કરાવી બહાર પાડવો જોઈતો હ; છતાં તે પણ થયું નથી. ખેર ! ગયા સમયની ભૂલોને યાદ કરી દુ:ખી થવું લાભકર નથી, પણ હવે તે આ ગ્રન્થ (સ્યા. મં)ને કઈ અઠંગ જૈન વિદ્વાન કે જે ન્યાયને સારો વેત્તા હોવા ઉપરાન્ત લે ને રૂચે એવી સરલ અને સુંદર અનુવાદની ભાષા (જેમાં ભાષાંતર કરવાનું છે, તે ભાષા ) ઉપર કાબુ ધરાવતે હેય તે–ઉત્સાહથી પ્રયત્ન કરે તે વર્તમાન અને ભવિષ્યના લોકોને ઘણી અનુકૂળતા થઈ જાય અને તેથી તેઓને સાચે આશીર્વાદ મેળવી શકે.
આનું ભાષાંતર કરવા ઇચ્છા રાખતા હોય તેમને નીચેની સૂચનાઓ ઉપર ધ્યાન આપવા પ્રેરણા કરૂં છું.
૧ સ્યાદ્વાદમંજરીનું ભાષાંતર સુંદર અને સરળ ભાષામાં કરવું.
૨ જે જે સ્થળે જે જે વિષયમાં, શબ્દાર્થમાં કે પદાર્થમાં શંકા રહે ત્યાં ન્યાયના વિદ્વાનેને પૂછી, ખુલાસે કરી લખવું. નહિં કે-શંકા રહી તે તેમનું તેમજ ગેરાળાવાળી કિંવા પિતાને પણ શંક્તિ ઉધે અર્થ ધબેઠી રાખો. જેમકે તત્ત્વાર્થસૂત્રાદિના હિન્દી ભાષાંતરમાં થયું છે, કે જે ગ્રન્થોના ભાષાંતરની કોઈ સાર્થકતા નથી. ભાષાંતર કરતી વખતે સંસ્કૃત રૌઢિક કે યૌગિક શબ્દો તેમનાં તેમજ મૂકતાં તેનાં પર્યાયવાચક લોકભાષામાં વપરાતા પ્રસિદ્ધ અને અન્ય સુંદર શબ્દમાં અર્થ કરવા કે જેથી ભાષાંતરની સાર્થકતા થાય.
જૈનેના ઘણા ગ્રન્થનાં ભાષાંતરે તે તેવાં જ થયા છે કે જેનાં વાંચનારાઓને મૂળગ્રંથથી કાંઈ વધારે જાણવાનું મળતું જ નથી. તેથી
For Private and Personal Use Only
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૫
તાત્પર્યાથે તે સમજાયજ શેનો ? તેના ઉતારા આપી સમાલોચના કરવાનું અહિં સ્થાન નથી, પરંતુ તેનું એક જ ઉદાહરણ આપીશ,
શ્રી રા ય ચ ન્દ્ર જૈન શા સ્ત્ર મા લ તરફ થી બહાર પડેલ તવાર્થમાં “નામમાત્રનામાવર્તિતwા'' તત્વાર્થ સૂત્ર . ૬, જૂ૦ ક. તેનું હિન્દી ભાષાંતર ના સથાપના द्रव्य भाव इन अनुयोगो मे जीव और सप्ततत्वों का न्यास હોતા હૈ આ ભાષાંતરની અંદર-સ્થાપના, કવ્ય, ભાવ, અનુયોગ, અને ન્યાસ આ શબ્દોને સ્કૂટાર્થ હિન્દી ભાષાંતર કર્તા સમજ્યા હશે કે નહિં તે પણ શંકા છે; તે પછી સંસ્કૃત નહિ જાણનારા કેમ સમજી શકશે ? મતલબ કે સ્થાપનાદિ સંસ્કૃત શબ્દો તેમના તેમ મુકેલ છે.
૩ દરેક ઠેકાણે પહેલા મૂળ સ્તુતિકાર હેમચંદ્રને મૂળ શ્લેક આપીને ગુજરાતીમાં સ્પષ્ટ તાત્પર્યાર્થવાળું તેનું ભાષાન્તર આપવું. પછી સંસ્કૃતમાં સ્યાદામંજરીની ટીકા આપી નીચે તેનું ભાષાંતર આપવું. ભાષાંતર તે લગભગ ટીકાના શબ્દાર્થને અનુકુળ ગઠવીને કરવું. પછી તેની નીચે એક વિવેચન ભાષાંતરકારે પિતાને તરફથી સ્વતંત્ર આપવું કે જેમાં ટીકામાં આવતી છીણ વાતનું, શબ્દનું કે ઉદાહરણદિનું વિસ્તારથી અન્ય શાસ્ત્રોની પ્રમાણુ યુકિતઓ વડે
સ્પષ્ટીકરણ કરવા પ્રયત્ન કરે. ટીકામાં આવતા અપ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત શબદોની નીચે પર્યાયાન્તરે નેટ આપવી, જેમકે વિનામ, નિgકરે ને બદલે નિર્વિવાર, શક્તિ, ઈત્યાદિ.
ટીકામાં આવતા પ્રમાણભૂત આચાર્યો, ગ્રન્થકારે, દર્શનકારે, તથા ગ્રન્થને સંક્ષેપમાં નેટની અંદર પરિચય આપવો. જેમકે વાચક મુખ્ય, એટલે તત્વાર્થાદિ ગ્રન્થરત્નના ર્તા ઉમાસ્વાતિ મહારાજ,
For Private and Personal Use Only
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
૪૭૬
સ્યાદાદ મંજરી પંચલિંગીકાર, એટલે જીનપતિસૂરિ. બ્રાહ્મણ એટલે શ્રી હની સભાને માન્ય એક વિદ્વાન અને કાદંબરી મહાકાવ્યના નિર્માતા. ઉલૂક એટલે વૈશેષિક દર્શનના નિર્માપક કણદષિ, અક્ષપાદ એટલે ન્યાય દર્શનને સૂત્રધાર, કવ્યાલંકારકારે એટલે વ્યાકરણ સૃષ્ટા હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય રામચંદ્ર અને ગુંણચંદ્ર જેઓએ ૧દ્રવ્યાલંકાર નામના મહાગ્રંથની રચના કરી છે.
ગ્રંથ પૂરો થયા પછી ટીકમાં આવેલા દરેક સંસ્કૃત શબ્દને કેષ, લિંગ અને ભાવાર્થ આપવો, જેથી વિદ્યાર્થીને સુગમતા પડે તથા પ્રાકૃત ગાથાઓની સંસ્કૃત ભાષામાં છાયા પાછળ અથવા ત્યાંની ત્યાં જ ટીપણમાં આપવી.
ભાષાંતરકારે સ્વાદાદમંજરીની એક સુંદર વિદ્વતાભરી પ્રસ્તાવના લખવી, તેમાં પહેલા તે ધાર્નાિશિકાના મૂળર્તા સમસ્ત વિદ્યા વિશારદ
૧ આ ગ્રન્થ થડા સમય ઉપર જેસલમેરના ભંડારમાંથી ઉપલબ્ધ થએલ છે. તે લગભગ-એક ઇંચ પ્રમાણુ પહોળા તાડપત્ર ઉપર લખેલ છે. તેના ફેટા ઉતારવામાં આવ્યા છે. તે ન્યાય ગ્રન્થના દ્વિતીય પુર્કલ પ્રકાશના અંતરમાં આ પ્રમાણે લખેલ છે -
रूपं च सत्त्वमथवादिविटैविलुप्त- ) મિથં ચણા રિત્તિમનીયત પુરૂ નામ્ ( આ લેકમાં ત્રીજું પદ તમા...રાત્રિ પુસ્ત્રાર્થકતા બરાબર શુદ્ધ નથી. संदीदशन् यदि भवन्तितम म् कृतज्ञाः )
इति रामचंद्रगुणचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञद्रव्यालंकारवृतो द्वितीयपुद्रल. ઝવેરા: સમાત: ૫.
For Private and Personal Use Only
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદાદ મંજરી
૪૭
શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિનું ઐતિહાસિક વિદ્યાજીવન આ લેખનું તેમણે યાવચંદ્રદિવાકર પર્વત ગુજરાતના ગૌરવને ટકાવનાર પાણિનીના વ્યાકરણ (સિદ્ધાંત કૌમુદી) ને નિસ્તેજ કરનાર, એક જ હાથે બનાવેલ, સવાલાખ શ્લેક પ્રમિત, સંસ્કૃત મહાવ્યાકરણ, પ્રસ્તુત દાવિંશિકાની ગંભીરતા તેને રચનાકાળ તથા તેમના સાહિત્યની મળતી સૂચિ આપવી.
તે પછી તેના ટીકાકારના વિષયમાં શેધ કરી તેમનું ઐતિહાસિક જીવન, તથા વિદ્વત્તા, સરળતા, નિપૂણતા, સભ્ય નિર્ણય અને તેમનું અન્ય સાહિત્ય કેટલું છે વિગેરે સપ્રમાણ લખવું.
For Private and Personal Use Only
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
::
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
લગભગ પચાસ વર્ષથી જૈન સાહિત્યપ્રકાશન તરફ સમાજના વિશિષ્ટ-પૂરૂષનું લક્ષ્ય ખેંચાયું છે. વચલા ૨૦ વર્ષો સુધી એ સંબંધી કામ ધમધોકાર ચાલ્યું. અનેક સંસ્થાઓથી પ્રકાશિત થઈ, સંસ્કૃત પ્રાકૃતના ન્યાય, વ્યાકરણ, કાવ્ય, આગમ અને નીતિના ગ્રન્થ છૂટથી જૈન અને જૈનેતરોના હાથમાં આવ્યા. તેનું દર્શન, વાચન, મનન અને અધ્યયન પણ ચાલ્યું. સ્વનામધન્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરિ મહારાજની સાહિત્યપ્રચારની ભાવનાથી જર્મન, ફ્રાંસ, અમેરીકા, ઈટલી, લંડન અને ભારતના મુખ્ય મુખ્ય વિદ્વાનોના હાથમાં તે ગ્રન્થ ગયા, કલકત્તામાં M. A. સુધી તથા સંસ્કૃતના ટાઈટલ (તીર્થ) પરીક્ષા સુધી જૈન ન્યાય વ્યાકરણના પ્રત્યે દાખલ થયા. બનારસ અને મુંબઈ યુનીવર્સીટીએ જૈન ધર્મના સાહિત્યને માનપૂર્વક સ્થાન આપ્યું, જૈન,
૧ જૈન, ભાવનગર, ૩૦ નવેમ્બર ૧૯૩૦.
For Private and Personal Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
૪૭, ધર્મને નાસ્તિક માનનારા કદર પંડિતએ પણ જૈન સાહિત્યથી આકર્ષાઈ જૈન સાહિત્યની પ્રશંસાત્મક મધુર પ્રશસ્તિઓ લખી. સમાલોચન કરી અને શ્રીમાન હર્બટ ઘરન, શ્રીમતી શુભ દ્રાદેવી (ડ. કૌ9) જેવા પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ તથા લક્ષ્મણ રઘુનાથ ભીડે, (પુના) તથા શ્રીયુત લક્ષ્મીનારાયણજી વકીલ (સારંગપુર) પૌર્વાત્ય બ્રાહ્મણાદિ વિદ્વાનોએ જૈન ધર્મને પ્રગતિકારક ધર્મ માની સ્વીકાર્યો. આ બધે જૈન સાહિત્ય પ્રકાશનને પ્રતાપ છે. પરંતુ જૈન સાહિત્ય જેવી પ્રગતિ અને વ્યવસ્થાપૂર્વક પ્રકાશનમાં આવવું જોઈએ, તેવી રીતે આવ્યું નથી. જૈન સાહિત્ય પ્રકાશક સંસ્થાઓમાં સંગઠનના અભાવથી તથા સંચાલકની અવિદ્યમાનતાથી, સાધુ સાધ્વીઓમાં ઘણે ભાગે વિદત્તાની ખામી અને યશ કામુકતાને વધારે ભાગ હોવાથી તથા શ્રાવકેમાં વસ્તુ પરીક્ષા વિવેકની ખામીને કારણે જૈન સમાજની લક્ષ્મી જેટલી ખર્ચાઈ છે, તેના પ્રમાણમાં ઉચિત સાહિત્યનું પ્રકાશન થયું નથી. વર્તમાનમાં આપણે ત્યાં સાહિત્ય પ્રકાશનની અનેક પોપકારી અને સમૃદ્ધ સંસ્થાઓ હોવા છતાં વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાઓના ગ્રન્થો મળતા નથી. ત્રિષષ્ટિ, પ્રબંધચિંતામણિ જેવા જૈન ઈતિહાસ અને સાહિત્યના ઉપયોગી; ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા, તિલકમંજરી જેવા પ્રાચીન નેવેલના ગળે ઉપલબ્ધ થતા નથી. અનેક સારા તર્કગ્રન્થ, કાવ્યો, નાટકે પ્રકાશમાં આવ્યા નથી. તેઓ ઉપર ટીકાઓ બની નથી, ઈત્યાદિ બાબતે આપણી બેદરકારી અને ન્યૂનતા સૂચવે છે. આવા પ્રગતિમાન જમાનાની અંદર આપણે શી પ્રગતિ કરી ? સિવાય કે આપસના હાનિકારક અને ખર્ચાળ ઝઘડાઓ ! આપણું સાહિત્ય પ્રકાશન સંસ્થાઓ, કેન્ફરન્સ, આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી, વિદ્વાનો, સાધુ સાધ્વીઓ હવેથી પણ આ સાહિત્ય પ્રકાશન તરફ પોતાની પ્રવૃત્તિ કરશે તે હું ધારું છું કે જૈન સાહિત્યના પ્રકાશનથી કલેશે કરતાં
For Private and Personal Use Only
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૮૦
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન લાખગણું પુણ્ય આમાં મેળવી શકાશે અને આ પુણ્યથી સૌરભથી જૈન સમાજ ઉજવળ થશે. જૈન ધર્મ અને જૈન ઈતિહાસ જગતને ગ્રાહ્ય થશે. મારી તુચ્છ બુદ્ધિથી આગમભિન્ન સાહિત્યમાં ક્યા ક્યા સંસ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રન્થ છપાવવાની જરૂર છે, તે સમાજને જાણવા માટે લખું છું. સમાજને ઉચિત લાગે તે તે ગ્રન્થને વિશિષ્ટ પદ્ધતિથી છપાવવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત કરે. અને જે પ્રત્યે પરીક્ષાઓમાં છે તે બહુજ ઓછી કિંમતે વેચવાની ગોઠવણ કરે. જણાવાતા ગ્રન્થમાં હું બે ભાગ પાડીશ, એક તે જે પ્રકાશિત થઈ ગયા છે, પરંતુ તે અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી, અને બીજા જે અત્યાર સુધી હારી દષ્ટિએ સર્વથા અપ્રકાશિત છે
પૂર્વ પ્રકાશિત અનુપલબ્ધ સંસ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રન્થ नाम
(न्याय) कर्ता * श्री रत्ताकरावतारिको श्री रत्नप्रभसुधि (गन
ન્યાયતીર્થ પરીક્ષામાં છે.) * श्री प्रमाणनयतत्त्वालाकालंकारमूल. श्री वादिदेवसरि * २अनेकान्त जयपताका ( सटीक) श्री हरिभद्रसूरि षड्दर्शन समुच्चयबृहद्वृत्ति श्री गुणरत्नमरि
( )
* આવા નિશાનવાલા ગ્રન્થ શ્રી યશેવિ. ગ્રન્થમાળા ભાવનગરમાં છપાણા હતા.
૧ આ ગ્રંથ શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા ઉજૈન તરફથી બહાર પડયો છે.
૨ આ ગ્રન્થ ફરી આહંમત પ્રભાકર મંડલ-પૂનામાં છપાય છે. આમ ત્રણ વર્ષથી જાહેર ખબર આવે છે પણ શું થયું તે જણાતું નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
*
www.kobatirth.org
श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति
*
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
लघुवृत्ति
"
"
न्यायमञ्जुषा ( न्याय संग्रह)
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૮૧
श्री हेमचंद्रसूरि ( मा तीर्थ परीक्षामा छे. )
( मध्यभामांछे)
""
सटीक श्री हेमह सगणि (व्या. तीर्थभां . )
श्री उदयधर्ममुनि श्री हेमचंद्रसूरि
वाक्यप्रकाश (सवृत्ति ) * हैमलिङ्गानुशासन (,, ) संस्कृत द्वयाश्रय (,, ) ( गुजरातनो इतिहास ) ૩ प्राकृतद्वयाश्रय (कुमारपाल चरितम् ) सटीक हेमचन्द्रीय उणादि ( वृत्ति सहित ) धातुपारायण ( वृत्तिसहित)
काव्य नाटक साहित्य ( अलंकार ) छन्द कोष.
* त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्र संपूर्ण
श्री हेमचन्द्राचार्य हेमविजयगण
* विजयप्रशस्ति ( सटीक ) जैन कुमारसंभव सटीक
उपमिति भवप्रपंचा कथा (उपन्यास) 'तिलकमज्जरी
91
For Private and Personal Use Only
"
13
श्री जयशेखरसूरि श्री सिद्धर्षि
श्री धनपाल कवि
૧ આ મનસુખભાઇ ભગુભાઇ તરફથી છપાઈ હતી. ઉપલબ્ધ, બૃહન્યાસ સહિત હવે છપાય તેા સારૂ.
૨ મ્હેસાણાની પાઠસાલામાં આ છપાયા હતા.
૩ આ બંને મુખ‰ ગવમે ટ સિરીઝ તરફથી પાણા હતા.
× આવા ચિહ્નવાળા ગ્રન્થા જૈન ધમ પ્રચારક સભા તરફથી બહાર
પડ્યા હતા.
૪
આ ગ્રન્થ સ્ટીક છપાય તાજ લેાકેા સારી રીતે લાભ લઇ શકે. કાદ ખરી કરતાં ચે કઠીન ગદ્ય ગ્રન્થ છે.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૮૨
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન नेमिनिर्वाण काव्य
श्री वाग्भट काव्यानुशासन सटीक
श्री हेम चन्द्राचार्य निर्भयभीमव्यायोग
श्री रामचन्द्रसूरि हैम अनेकार्थ कोष मूल
श्री हैमचन्द्राचार्य देशी नाममाला (प्राकृत देशी काष ) शब्दरत्नाकर
सुन्दरगणि
इतिहास प्रबन्धचिन्तामणि
भेरुतुङ्गाचार्य चतुर्विशतिप्रतिबन्ध
राजशेखर (राज्यनीति जैन ला) अर्हन्नीति (सटीक)
श्री हेमचन्द्राचार्य આજસુધી અપ્રકાશિત છપાવવા યોગ્ય પ્રાચીન
સંસ્કૃત પ્રાકૃતના ગ્રન્થા.
न्याय.
कर्ता.
स्थान.
तत्वार्थ, हरिभद्रीया टीका श्री हरिभद्रसूरि तत्वार्थनी श्री यशोवि. कृत टीका. श्री यशोविजयजी तर्क भाषा
उ० यशोविजयजी पाटण द्रव्याल कार ( सवृत्ति ) रामचन्द्र, गुणचन्द्रसूरि जेसलमेर नयचक्रवाल मल्लवादी
अमदावाद
For Private and Personal Use Only
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
૪૮૩
'अवशिष्ट प्रमाणमीमांसा श्री हेमचन्द्रसूरि जेसलमीर, पाटण श्री मेघविजयजी डक्कन कॉलेज पूना
युक्तिप्रबोध
જૈન સાહિત્ય પ્રકાશનની દિશામાં ધીમે ધીમે પ્રગતિ થતી આવે છે. એટલું તે આજે વધતી જતી સાહિત્ય સંસ્થાઓ અને પ્રકાશકા ઉપરથી જોઇ શકાય તેમ છે, પરંતુ સાહિત્યની અગત્યતા અને વ્યવહારૂ દિશા ઉપર હજી આપણે આપણુ જોઇએ તેટલું લક્ષ્ય આપી શકા નથી એમ આજ સુધીમાં પ્રગટ થયેલ સાહિત્ય અને પ્રકાશન સરથાઓની કર્તવ્ય દિશાના અવલોકનથી સ્હેજે તરી આવશે, સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં આજે જૈનેતર જગત્ જે પ્રગતિ કરી રહેલ છે, અને આજને ક્રાંતિવાદ તેમાં જે વ્યવસ્થા માગી રહેલ છે, તે પ્રશ્નને વિચારીને સાહિત્ય પ્રગટ કરવાનું આપણી જુની અને અનુભવી સંસ્થાએ પણ ભાગ્યે જ સમજતી હશે, અને જ્યાં સુધી આ પ્રશ્નને અંગે યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવામાં નદ્ધિ આવે ત્યાં સુધી, આપણુ પ્રાચીન સાહિત્ય ગમે તેટલુ પ્રભાવિક હોવા છતાં, જગત્ આગળ એ પ્રભાવિકતા ની આ બે હુ ખગ્ર તા તિ આ પ ણે કરાવી નહિ શકીએ. આ ઉદ્દેશથી જ આજે કુવા સાહિત્યપ્રકાશનની અગત્ય છે તેની બનતી યાદી આ લેખના પૂર્વ ભાગમાં રજુ કરવામાં આવી છે અને માકીનો ભાગ અત્રે રજુ કરવામાં આવે છે. આશા છે કે સાહિત્ય પ્રકાશન સંસ્થા અને સાહિત્ય સેવા આ યાદી વિચારે, અને તેટલું અનુસરે અને જે પ્રશ્ન ચર્ચવા જેવા
૧ આ મીમાસાંને ૧૫ અધ્યાય આ તમત પ્રભાકરમાં છપાઇ મહાર પડયા છે. સંપૂર્ણ ગ્રન્થ તે પાંચ અધ્યાયને છે તેની શોધખેાલ કરવા જોઇએ.
For Private and Personal Use Only
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન હોય તે ચર્ચા જૈને જગતના પ્રાચીન સાહિત્યની મહત્તા દુનિયાના ક્ષેત્રમાં રજુ કરવા ગ્ય કરે.
न्याय.
नाम
कर्ता
रत्नाकरावतारिका-आद्यश्लोक शतार्थ.... अमदावाद वादरत्नाकर
डकन कालेज पूना वादिविजय सर्वज्ञ-सिद्धि प्रकरण श्री हरिभद्रसरि जेसलसेर
सिद्धान्त रत्नावलि
डकन कोलेज पूना स्याद्वाद रत्नाकर अवशिष्ट 'विभाग वादि देवसरि ,,
कंटकाद्धार न्यायतत्त्व लिंग लिंगी विचार विप्रवक्त्रमुद्गर वणूमतनाटकम् सर्वज्ञ परीक्षा स्याद्वादकलिका हैतुखण्डनपांडित्य
पाटण जेसलमेर जेसलमेर डकन-पूना
पाटण
जेसलमेर श्री राजशेखर
पाटण श्री सुमतिसाधु, श्री आनंदसागरजी
૧ આના ૪ ભાગ આતત પ્રભાકરથી પ્રકાશિત થયા છે,
For Private and Personal Use Only
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
४८५ अपशब्दख डन श्री कीर्तिचन्द्र
पाटण अपौरुषेयदेवनिराकरण यशादेव एकसमयज्ञानदर्शनवाद
कोडाय (कच्छ) दृष्टान्तदूषण
डकन-पूना नास्तिक निराकरणम्
लींबडी पञ्चदर्शनखण्डन
कोडाय वेदखण्डन
पाटण वेदबाह्य निराकरण श्री हरिभद्रसूरि डक्कन-पूना द्विजवदन चपेटिका श्री हेमचन्द्रसरि, मुंबई (लालबाग) सर्वज्ञवाद स्थल
डकन पूना धर्मोत्तरटिप्पण
मल्लवादी जेसलमेर मंगल पाद श्री यशोविनयजी सिद्धान्ततर्क परिष्कार ,, स्याद्वादमञ्जूषा
कोडाय पोडित्यदर्पण उदयचन्द्र
जेसलमेर
व्याकरण ग्रन्थो.
पाटण
पाटण
हैमबृइन्न्यास श्री हेमचन्द्राचार्य
, लघुन्यास श्री रामचन्द्राचार्य " ,
धमघोष हैमप्राकृत दुढिका द्वितीय हरिभद्राचार्य
, दीपिका मुष्टिव्याकरण
मलयगिरि बुद्धिसागर व्याकरण बुद्धिसागरसूरि
पाटण
For Private and Personal Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८७
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
शब्दार्णव सारस्वतवृत्ति
सहजकीर्ति
भानुचन्द्र मंडण नयसुदर जिनेन्द्रबुद्धि विमलकीर्ति शानतिलक
डकन पूना
पाटण जेसलमेर अमदावाद उकन पूना
,
काशिका न्यास पदव्यवस्था सिद्धान्तन्द्रिका
काव्य साहित्य.
त्रिषष्टिशलाका पुरुष चरित्र गद्य
जेसलमेर अञ्चनासुदरी चरित्र गुणसमृद्धि महोत्तरा साधी ,, विलासबई कहा साधारण कवि लीलावतीसारमहाकाव्य जिनरत्नसूरि जेसलमेर महापुरिसचरिय (प्राकृत) शिलाचार्य
(पामा ५४ ५३'पोनां यरित्रा छे.) कुवलयमाला
दाक्षिण्यचिन्हमूरि श्रेयांसनाथचरित्र (प्राकृत ) अजितसिंह
पाटण शांतिनाथचरित्र , देवचन्द्रसूरि (हेमचन्द्रगुरु),, चतुर्विशति जिन चरित्र
जेसलमेर अलंकारवर्णन नरेन्द्रप्रभ
अमदाबाद कविशिक्षा विनयचंद्र
पाटण अलंकार मंडन मंडनमंत्री कवितामदपरिहारवृत्ति ,
भावनगर काव्याम्नाय
श्री अमरचन्द्र
For Private and Personal Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाटण
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
४८७ धाग्भटालङ्कारवृत्ति श्री जिनपवर्द्धन
श्री कुमुदचन्द्र अमदावाद
श्रीराजह सेोपाध्याय ऋषमोलासकाव्य कविगुह्यकाव्य
श्रीरविधर्म जेसलमेर चन्द्रलेखा विजय प्रकरण श्री देवचन्द्र जैनकुमार संभववृत्ति श्री धर्मशेखर डकन पूना धर्माभ्युदयकाव्य श्री उदयप्रभ सप्तसंधान
श्री हेमचन्द्रसरि चन्द्रदूतकाव्य
श्री जम्बूकवि नलोदय काव्य
श्री रविदेव डकन-पूना नाभेयनेमिद्विसंधान श्री हेमचन्द्रसूरि पाटण विक्रम
लिंबडी पाणिनीद्वयाश्रय
विनयरत्न किरातार्जुनवृत्ति विनयसुन्दर किरातार्जुन दोपिका धर्मविजय
अमदावाद कुमारसंभववृत्ति विजयगणि
अमदावाद घटखर्पवृत्ति
शान्तिसूरि
जेसलमेर रघुवंशवृत्ति
समयसुन्दर अमदावाद राक्षसकाव्यवृत्ति शांतिस्परि
जेसलमेर शिशुपालवध टीका चारित्रबर्धन डकन-पूना नैषधीयकाव्य टीका श्री जिनराजसूरि
नेमिदूत
For Private and Personal Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८८
पाटण
જેને સાહિત્યનું પ્રકાશન
અપ્રકાશિત નાટકે ज्ञानचन्द्रोदय नाटक पद्मसुन्दर ज्ञानसर्योदयनाटक मेधप्रभ चन्द्रलेखाविजय प्रकरण अनयराघवटीका जिनहर्ष
टिप्पन नरचन्द्रमरि प्रबोधचन्द्रोदयवृत्ति रत्नशेखर मानमुद्रा भज्जन नाटक देवचन्द्रगणि रंभामज्जरी
नयचन्द्र , टीप्पन यादवाभ्युदय
महाकविरामचन्द्रसूरि रघुविलास राघवाभ्युदय राजीमतीनाटक यशश्चन्द्र
पाटण रोहिणोमृगाङ्क प्रकरणम् रामचन्द्रसरि वनमाला नाटिका सुधाकलश
મારા અનુભવ અને અભિરૂચિ પ્રમાણે મેં આગમ ભિન્ન આટલા ગ્રન્થ પ્રકાશિત કરવાનું લખ્યું છે. આ સિવાય બીજાના અનુભવ અને રૂચિ પ્રમાણે હજારો ગ્રન્થ હશે તે પણ યથોચિત બહાર આવવા જોઈએ. સાહિત્ય પ્રકાશક સંસ્થાઓના વિદાન સંચાલકે તથા આચાર્યાદિ મહાપુરૂષોએ આ બધા પ્રત્યેના પ્રકાશનમાં પહેલો કો છપાવવો? આની ઉપગિતાના તારતમ્ય વિચાર કરી વિદ્વાની સલાહ લઈ પ્રકાશન કરવાનું કામ હાથ ધરવું. પરંતુ નીચેની બાબત ઉપર ખાસ ધ્યાન ખેંચું છું.
For Private and Personal Use Only
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
સૂચના આ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૯
૧ જે ગ્રન્થ કાઇ સ્થળે છપાતા હોય કિવા છપાએલ મળતા હાય તે તે ગ્રન્થ હમણા નહીં છપાવવા.
૨૨ે ગ્રન્થ જે સંસ્થા છપાવવા વિચાર કરે તે છાપામાં અથવા મુખ્ય મુખ્ય સંસ્થાવાળાઓને સૂચિત કરી દે કે અમે આ ગ્રન્થ છપાવવાના છીએ.
૩ એક જ સાથ એક જ ગ્રન્થ એ વખત ન છપાય.
૪ જે ગ્રન્થેા એજ્યુકેશન બોર્ડ, કે કલકત્તાદિની પરીક્ષાઓમાં છે તે ન મળતા હોય તે સહુ પહેલાં સમાલાચનાની સારી વિવેચન પદ્ધતિથી છપાવવા તથા ઓછી કિંમતે વેચવા.
૫ ભિન્ન ભિન્ન વિષયના વિદ્વાના પાસે તે તે વિષયના ગ્રન્થા ઓડીટ કરાવવા. તથા પ્રસ્તાવના સમાલોચના લખાવવી. જે કઠીણ ગ્રન્થ હોય તે ગ્રન્થાની પ્રાચીન ટીકા ટીપ્પણીએ વિદ્યાને પાસે કરાવવી અને છપાવવી.
૬ નવા સ્વતંત્ર ગ્રન્થા નાવવા છપાવવા કરતાં પ્રાચીન પ્ર ઉપર ટીકા આદિ બનાવવી, અનાવરાવવી અને છપાવવી.
For Private and Personal Use Only
૭ જે ગ્રન્થા મુનિરાજોને વ્યાખ્યાનને માટે ઉપયોગી હોય, તે સિવાચના ગ્રન્થો પુસ્તકાકારે જ બહાર પાડવા લોકોને વધુ ઉપયોગી હોય છે. જેમકે ન્યાય, વ્યાકરણ છંદ, કાજ, અલંકાર નાટકાદિના અર્થે.
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૦
જૈન સાહિત્યનું પ્રકાશન
૮ પ્રાચીન અન્ય છપાવતાં જેમ હસ્તલિખિત પ્રતો વધુ મળે તેમ કરી તેના વિશિષ્ઠ પાઠાન્તરો જરૂર આપવા તથા પદ વાકય પેરેગ્રાફને વાર્તામાનિક પ્રેસની પદ્ધતિથી જુદા પાડી વ્યવસ્થિત છપાવવા.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯ અને ત્યાંસુધી જૈન પડિતા પાસે સ ંશોધનાદિ કરાવવું. અને જૈન પડતા પાસે જ ટીકાઓ કરાવવી.
૧૦ સહુ
પહેલાં જૈન ગ્રન્થાવાની પદ્ધતિથી બધા ભંડારાના ગ્રન્થાનું સૂચી-પત્ર નવું કરી લેવું જોઇએ.
આ સૂચનાઓ ધ્યાન આપી મેં સૂચવેલ ગ્રન્થા પ્રકાશમાં લાવ વાના પ્રયત્ન થાય તે થે ડા વખતમાં જૈન સાહિત્યને માટે સુદર ફળ આવી શકે. આગમ સાહિત્ય માટે બીજાને લખવાની ભલામણ કરી હાલ તે અહીં જ વીરમું છું. વધુ જાણનારે “નન સાહિત્યના પ્રજારા” નામને મારા લેખ જોવે.
B
......
For Private and Personal Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત્
ગુજરાતના પ્રાચીન રાજવીઓમાં ચાલુક્ય રાજવીઓને નંબર ઊંચા છે. તેમાં પણ વિદ્યા અને વિદ્યાનેના પ્રેમી અને ઉત્તેજક રાજાઓમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહનું નામ મોખરે છે. લેકેપયોગી અને પંડિત પગી બધાય વિષયનું ઉત્તમ સાહિત્ય સર્જી ગૃજરાતનું ગૌરવ વધારનાર પ્રાચીન વિદ્વાનોમાં આચાર્યશ્રી હેમચન્દ્રનું સ્થાન પણ ઘણું ઉંચું છે. તેથી આ બન્ને (નૃપતિ અને મુનિપતિ)
જ્યોતિર્ધરોના સંપૂર્ણ સહકારથી તૈયાર થએલ “મિત્રફાગુરાન-(વ્યારા) નું મૂલ્ય ગુજરાત દેશની દૃષ્ટિએ ઘણું વધી જાય છે. આ વ્યાકરણમાં અને વિશિષ્ટ વિભૂતિઓનાં તેજસ્વી કિરણે પ્રકાશી રહ્યાં છે, એમાં કોઈ શક નથી કે જ્યાં સુધી આ
વ્યાકરણ રહેશે ત્યાં સુધી વ્યાકરણ સાહિત્ય તરીકે ગુજરાતનું ગૌરવ વિસરાશે નહિ. સંસ્કૃત વિગેરે સાત ભાષાઓનું વ્યાકરણ આઠ અધ્યાયવાળા આ પુસ્તકમાં સરલ અને સુંદર રીતે બનાવ્યું છે. આ વિષયને સંપૂર્ણ ગ્રંથ ગૂજરાત માટે આ પહેલે જ છે.
૧ બુદ્ધિપ્રકાશ, અમદાવાદ, માર્ચ ૧૯૩૫
For Private and Personal Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૯૨
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણના રચના સંવત્
વિવિધ દૃષ્ટિએ મહત્ત્વ ધરાવતા આ ગ્રંથ વિષે દરીયાપારના લોકા વિચાર કરે છે. જર્મન પડતા આના સુંદર એડિશના કાઢે છે, અમેરિકા અને લંડનના પડિતા આ ગ્રંથ અને તેના કર્તા વિષે અનેક પુસ્તકા નિબંધો લખી ગંભીર ઉદ્યાપેાહ કરે છે, ત્યારે ગુજરાતના સમ્રાદ્ન સિદ્ધરાજ જયસિહની પ્રાર્થનાથી ગુજરાતની પ્રતિષ્ઠા માટે બનેલ પ્રસ્તુત વ્યાકરણ સંબંધી ગુજરાતના સાક્ષરાનું જે એ તેવુ ધ્યાન ન ખેંચાય, ગંભિર લેખા આ વિષયને ન સ્પર્શે, અને ગુજરાતના સમાલોચકા આ વિષયપર વે શોધખાળ કરી સમાલોચનાત્મક વિચાર ન કરે, એ ખરેખર ગુજરાત માટે દુઃખ અને ન્યૂનતાને વિષય છે.
રાષ્ટ્રીયકતિ ટકાવવા માટે આ વ્યાકરણ સર્જાયુ છે. યૂપ અમેરિકા કે ગાલાદિ દેશમાં આવેલ ગ્રંથ પ્રસ્તુત ઉદ્દેશને લઈને હસ્તીમાં આવ્યો હોત તે તે દેશના વિશેષજ્ઞ સાક્ષર લેકાએ ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર વિષે અનેક મહત્ત્વનાં લખાણો કરી પુષ્કળ પ્રકાશ પાડય હોત. અસ્તુ.
આ વ્યાકરણ સંબંધી ઘણી શોધખોળ કરવા જેવી છે. તેની સ્વાપન્નલઘુત્તિ ( હેમાચાર્યની જ અનાવેલ વૃત્તિ ) સહિત પ્રસ્તુત વ્યાકરણને સંશોધિત કરવાનું કાર્ય સદ્દભાગ્યે મને મળ્યું છે. ૧ લગભગ ત્રણ વર્ષ જેટલા લાંબા કાળમાં મારી યોગ્યતા મુજબ પ્રયાસ કરી આનું સંપાદન કરતાં આ મોલિક ગ્રંથ; તેની પતિ; અને તેના કર્તા આદિ વિષે મને અનેક અનુભવેા થયા છે. વિવિધ વિચારે ઉપજ્યા
૧ આ ગ્રંથ હમણાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢી અમદાવાદ તરફથી બહાર પડયા છે, આમાં મે સાત પરિશિષ્ટો ચાયાં છે,
For Private and Personal Use Only
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર નાકરણના રચના સંવત્
૪૯૩
છે. તે બધાને રીતસર લખવામાં આવે તે એક ખાસુ પુસ્તક થઈ
જાય તેમ છે.
જે જે વિષયના મને અનુભવે થયા છે તે જુદા જુદા અનેક લેખામાં જ લખી શકાય. આ સ્થળે ‘ પ્રસ્તુત વ્યાકરણ કયા વર્ષમાં અને કેટલા સમયમાં અન્ય ” તે પરત્વે લખવાનુ મે નકકી કર્યું છે.
જે વિષયના સંબંધમાં હું અહીં લખવાનો છું તે વિષય ઘણે મહત્ત્વનો છે. આ વ્યાકરણના નિર્માણુને સમય નક્કી થવાથી હેમચન્દ્રાચાર્યના ખીન્ન સાહિત્ય નિર્માણ કાળને પણ ઉકેલ આણી શકાશે, તેમ સિદ્ધરાજના છેલ્લા તિહાસ ઉપર પણ પ્રકાશ પાડી શકશે.
આ વિષય જેટલો મહત્ત્વનો છે, તે કરતાં વધારે ગુંચવણભર્યા પણ છે, ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથેનાં અનેક જાતનાં લખાણો–ઉલ્લેખાથી બુદ્ધિ ચક્કરમાં પડી જાય છે. તેમ કાઇ ગ્રંથમાં આ વ્યાકણુ સ ંબંધી નિશ્રયાત્મક સંવત્ માસ કે તારીખ લખેલ મળ્યાં નથી. એટલે ઘણે લાગે અનુમાન અને આસપાસના પ્રસ ંગોને આધારે કામ લેવુ પડશે. હું અહીં જે લખીશ તે બનતાં લગી યુતિ અને પ્રમાણેથી લખીશ. પ્રસ્તુત વિષયને સ્પષ્ટ બનાવવા માટે આની સાથે સબંધ ધરાવનારી ચાર બાબતોને વિચાર કરવા અગત્યને છે.
૧ સિદ્ધરાજ જયસિંહે માલવાના રાજા યશોવર્માને કયારે જિત્યા ? અને પાટણમાં પ્રવેશ કયારે કર્યો?
રહેમાચાર્યે સિદ્ધહેમચન્દ્રે બ્યાકરણની શઆત કયારે કરી? ૩ પ્રસ્તુત વ્યાકરણ, પરિમાણ કેટલું ? તેના કેટલા ભાગ તે કેટલા સમયમાં કયારે રચ્યા ?
For Private and Personal Use Only
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૪ સિદ્ધહેમચંદ્ર ભાકરગને રચના સવંત ૪ સિદ્ધરાજે સેમેશ્વર ગિરનાર અને શત્રુંજ્યાદિની યાત્રા કયારે
કરી? તેની સાથે હેમાચાર્ય હતા કે નહિ ? આ ચારે બાબતને હવે આપણે ક્રમશઃ વિચાર કરીએ.
સિદ્ધરાજને વિજય અને પાટણમાં પ્રવેશ લગભગ એક સૈકાથી ગુજરાત અને માળવાના રાજાઓ વચ્ચે વૈમનસ્ય ચાલતું હતું. મિનળદેવી સેમેધર યાત્રા કરવા ગઈ હતી. ત્યાર બાદ જ્યારે સિહ જયસિંહ બીજે સ્થળે ગમે ત્યારે લાગ જોઈને માલવાના રાજા થવર્માએ ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ કરી. પણ બહાદુર અને કાર્યદક્ષ શાંતુ વિગેરે મંત્રિએ ગુજરાતને આંચ આવવા દીધી નહિ સિદ્ધરાજે તે વાત જાણી. માલવપતિની
૧ સિદ્ધરાજના દાદા ભીમ સાથે માલવાના રાજા ભેજની ચકમક ખૂબ ચાલી હતી જકબંધચિંનો ભેજ ભીમ પ્રબંધ. ભીમને રાજ્યકાલ વિ. સં. ૧૦૭૮ થી ૧૧૨૦, કર્ણને ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૦ અને સિદ્ધરાજનો રાજયકાલ ૧૧પ૦ થી ૧૧૯૯ સુધી છે.
૨ ગૌરીશંકર ઓઝાજી કહે છે કે તે વખતે નરવર્મા (યશોવર્માનો પિતા) ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ કરી આવ્યો હતો. આ પરમાર નરવર્માના શિલાલેખે વિ સં. ૧૧૬૪ સુધીના છે, જુઓ રાજપૂતાનેકા ઈતિહાસ ભાગ ૧ લો પૃ. ૧૯૫. નરવમાંને રાજયકાલ ૧૧૯૦ સુધી મનાય છે. આઝાજી રાજપૂતાને કા ઈતિહાસ ભાગ ૧ પૃ. ૧૯૬ માં લખે છે કે
વર્માને હરાવ્યા પછી તેના આધીન માલવદેશ ચિત્તોડગઢ ડુંગરપુર-વાંસવાડાને પ્રદેશ પણ સિદ્ધરાજને હાથ આવ્યો. આનું રાજચ થયું. ચશોવર્માને પુત્ર રાવમાં થયે.
૩ પ્રબંધ ચિં. સિદ્ધરાજ પ્રબંધ પૃ. ૫૮. આને રચનાકાળ વિ. સં. ૧૩૬૧ છે,
For Private and Personal Use Only
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના સંવત ૪૫ ઉદ્ધતાઈને તે સાંખી શકયો નહિ. તે મહાપ્રતાપી હતો અને તેની પાસે સૈન્યબળ પણ બહોળું હતું. સિદ્ધરાજે ચઢાઈ કરી. માલવાની રાજધાની ઉજૈન નગરીને ઘેરી લીધી. ત્યાંથી ધારાનગરીમાં નાસી ગએલ યશોવર્માને પકડી કેદ કરી ત્યાં (માલવામાં) પિતાની આજ્ઞા વર્તાવી. આ વિજયથી સિદ્ધરાજને જણે જ સંતોષ થયે. તેની કીર્તિ ચોમેર પ્રસરી. કેમકે યશોવર્મા માલવાને પ્રતાપી અને મોટે રાજા હતો.
માલવાથી પાછા ફરી સિ, જયસિંહ રાજા પાટણમાં આવ્યું. ભારતીય રિવાજ મુજબ ત્યાંની પ્રજાએ તેનું સડું સ્વાગત કર્યું. રાજા અને પ્રજાએ મહોટે વિજયેત્સવ કર્યો. જિતી આવેલા ગૂર્જર પતિને અનેક બ્રાહ્મણે કવિઓ અને ધર્મગુઓ આશીષ અને અનમેદન આપવા ગયા. આશીર્વાદ આપનારા ધર્મગુઓમાં હેમાચાર્ય પણ એક હતા; કે જેમને સિદ્ધરાજ સાથે પહેલે પરિચય ઘણા વર્ષો અગાઉ થઈ ગયો હતો.
૧, જુઓ સંસ્કૃત દ્વયાશ્રમ કાવ્ય સર્ગ. ૧૪ પ્રબંધ ચિંતામણિમાં રાજાએ સિદ્ધા ધારાનગરીમાં જઇ યવર્માને કેદ કર્યો. એવો ઉલલેખ છે. અર્થાત્ યશોવર્માની રાજધાની ધારામાં હતી
૨ પ્રભાવક ચમાં હેમચંદ્ર ચરિત્ર લેક ૬૯. પ્રબંધચિંતામણિમાં માલવાને જિતી આવ્યા પછી સિદ્ધરાજ અને હેમચન્દ્રાચાર્યને મેળાપ ટાંકો છે, પણ વિચાર કરતાં તેનાથી ઘણા વર્ષો અગાઉ તે બંને વચ્ચે સંબંધ થયો હશે એમ લાગે છે, કારણ કે જ્યારે વિ. સં. ૧૧૮૧ માં વાદિ દેવસૂરિ અને કુમુદચંદ્રને શાસ્ત્રાર્થ સિદ્ધરાજના પ્રમુખપણા હેઠળ થયો, ત્યારે હેમચંદ્રની હાજરી ત્યાં હતી, એ વાતની નોંધ પ્રભાવક ચરિત્રમાં (દેવસૂરિ પ્રબંધમાં) અને પ્રબંધ ચિંતામણીમાં (પેજ ૬૭) માં છે.
For Private and Personal Use Only
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૯૬
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણના રચના સંવત્
હવે અહીં આપણે એ વિચારવુ છે કે સિદ્ધરાજે આ વિજય કયા વર્ષે મેળવ્યા, અને પાટણમાં પ્રવેશ કયારે કર્યો ?
દ્વાશ્રયથી લઇ પ્રશ્નધકાષ કે તે પછીના જુના કે નવા ગ્રંથામાં આ પ્રસંગની કાઇ ખાસ તારીખ જડતી નથી. ડૉ. જી. મુદ્લર ( Dr. G. Buhler) હેમાચાર્યના જીવનચરિત્રમાં ( ? ૩૭. ) લખે છે કે યશોવર્માએ .િવ સ. ૧૧૯૨ ના માર્ગશીર્ષ વદ ત્રીજ મહિનામાં કોઇને જમીનનુ દાન કર્યું હતું. એનુ દાનપત્ર મળ્યું છે, ત્યારે તે માલાનો સ્વતંત્ર રાજા હતા. એમ લાગે છે. જો આ વાત સાચી હેાય તે તે પછી જ સિદ્ધરાજને વિજય ઘટી શકે. દાનના પ્રસંગ પછી તરત જ સિદ્ધરાજે જિત મેળવી હોવી જોઇએ. તેથી એમ માનવું અનુચિત નથી કે તે વર્ષના ચેોમાસા પહેલાં સિદ્ધરારે જિત મેળવીને તરત જ પાટણમાં પ્રવેશ કરી લીધા હશે, એ હિસાબે માલવાનું તવું . પાટણમાં પ્રવેશ અને વિજયાત્સવ એ બધુ કાર્ય લગભગ વિ. સ. ૧૧૯૨ ના શ્રાવણ મહિના સુધી પતી ગયું હશે, એમ મને લાગે છે. વિ. સં. ૧૧૯૪ ના એક શિલાલેખમાં સિદ્ધરાજને માળવાના રાજા તરીકે લખેલા છે.
૧ યુદ્ધ કરવા માટે ચામાસાની ઋતુ અનુકૂળ નથી એટલે વર્ષાદ પહેલાં તે કામ પતી ગયું હશે.
૨ જુએ ‘પુરાતત્ત્વ ’પુસ્તક ૪ મા,
એઝાજી, રા. પૂ. કા ઇતિહાસ ભા. ૧૬-૧૯૬માં લખે છે કે ખાર વર્ષ પછી સિદ્ધરાજ જયસિંહે ચોથાને વિ. ૧૧૯૨થી ૧૧૯૫ની વચ્ચે હરાયેા હશે, ઉજ્જૈન દરવાજા ઉપરથી એક શિલાલેખ મળ્યા છે કે જે અત્યારે ત્યાંની ( ઉજજૈની ) મ્યુનીસીપાલટી કમેટીમાં પડયા છે, તેમાં લખ્યું છે કે :
For Private and Personal Use Only
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૭
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત હમ વ્યાકરણની શરૂઆત.
તે વખતના અને પાછળના બધાય ગ્રંથકાર એકમતે કહે છે કે મેલવાના વિજય પછી સિદ્ધરાજે હેમચન્દ્રાચાર્ય પાસે આ
વ્યાકરણ બનાવરાવ્યું. તેમ આ જ વ્યાકરણના “રઘતે '' (પા. ૨૮) સુત્રની પજ્ઞ ઋયુવૃત્તિ અને વૃદવૃત્તિ માં “અન્ન નિદ્રાવતી” ( સિદ્ધરાજે ઉજજૈની નગરીને ઘેરી) એમ વ્યાકરણકાર હેમાચાર્ય પોતે કહે છે, અને આની પ્રશસ્તિમાં (શ્લેક ૧૯ થી ૨૯ સુધી) પણ માલવાના વિજયનું વર્ણન હેમાચાર્યું કર્યું છે. એટલે એમાં જરાય શંકા જેવું નથી. પ્રભાવક ચરિત્રકાર કહે છે તેમ માલવાની ( ઉજૈની) લૂંટમાં ત્યાંને એક ગ્રંથ ભંડાર પણ પાટણ આવ્યો હતો. તેમાં “ભેજ વ્યાકરણ જયસિંહરાજાએ દી; તેથી તેવું નવું વ્યાકરણ બનાવરાવવાની તેની ઈચ્છા થઈ. તેનામાં રાષ્ટ્ર પ્રેમ હતો. ગૂજરાતના લોકો ગૂર્જર પંડિતના જ ગ્રંથ ભણે એમ તે ચાહતો હતો. તેમ એક સારા વ્યાકરણની બેટ પણ
૧ જુઓ પ્રભાવક ચરિત્રમાં હેમચં. ચ૦ માં ૭૦ થી ૯૫ લોક સધી રાજાને એક સરલ અને સંપૂર્ણ વ્યાકરણની ઉણપ ખટકતી હતી, તે માટે આ વ્યાકરણની પ્રાપ્તિના છેલ્લા પવમાં હેમાચાર્ય પોતે પણ લખે છે. જેમ –
तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्णशब्दाऽनुशासनसम्हकर्थितेन । अभ्यर्थितो निरवम विश्विद् व्यधत शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः પ્રસ્તુત-હેમ-વ્યાકરણના મહત્વ વિષે વધુ જાણવું હોય તે જુએ ગુજરાતનું પ્રધાન વ્યાકરણ' નામનો નિબંધ, “જે આઠમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ માં મંજુર થયો હતો. આ આખેય નિબંધ “પુરાતત્વ ના પુસ્તક ચોથામાં (પેજ ૨૧ થી) છપાયો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૮
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણના રચના સવત્
તેને લાગતી હતી. તેથી સર્વાંગ પૂર્ણ વ્યાકરણ બનાવવાની પ્રાર્થના તે રાજાએ હેમાચાર્યને કરી, જેને સાહિત્ય નિર્માણનુ એક યસન હોય તેને માટે આવી પ્રાર્થના ‘ ભાવતું હતું અને વૈદ્યે કહ્યું ' જેવી થાય. હેમાચાર્ય આન ંદપૂર્વક ગતિની પ્રાર્થનાને વધાવી લીધી, પ્રભાવકચરત્ર, પ્રબંધચિંતામણિ, હ્રયાશ્રય કે આ વ્યાકરણમાં આની શરુઆત કયારે થઇ તેની તારીખ માસ કે વર્ષ નથી; પણ તેના વર્ણનથી લાગે છે કે સિદ્ધરાજને ધાટણમાં પ્રવેશ થયા પછી તરત જ આનો પ્રારંભ નહિ થા હશે. સંભવતઃ ૧૧૯૨નું આખું વર્ષ પૂરું થયા જ આન પ્રારંભ થયા હશે; કેમકે પાટણમાં પ્રવેશ કર્યા પછી પણ સિદ્ધરાજ બીજા રાજ્યકાર્યમાં ઘેાડા સમય સુધી જરુર કાશ્મીરથી પુસ્તકા વિગેરેનાં સાધનો મેળવવા પણ સમય વીત્યા હો. એટલે કે વિ. સં. ૧૧૯૩ ના પ્રારંભમાં હેમાચાર્ય. આ વ્યાકરણ બનાવવાની અર્થે શ્રી શરુઆત કરી હોય એમ મારી કલ્પના છે.
પછી
રોકાયા હશે, અને
હૈમવ્યાકરણનુ પ્રમાણ કેટલું?
ગુજરાત રાષ્ટ્રની દૃષ્ટિએ રાજાની પ્રાર્થનાથી આ વ્યાકરણ બનાવવાનુ હોવાથી હેમાચાયે આને આકર્ષક અને સમ્પૂર્ણ બનાવવામાં તેમનાથી બનતા પ્રયાસ જરુર સેવ્યા છે. આ વ્યાકરણ માટે ખીજા દેશના લોકો કિન્તુ પણ કહે, એમાં હેમાચાય પોતાને માટે જ નહિ, બલ્કે ગુજરાત માટે પણુ ક્લક સમજતા; તેથી સૂત્ર, ગણપાદ સહિત વૃત્તિ, લિ ંગાનુશાસન, ધાતુપાઠ અને ઉદિ એ કુલ વ્યાકરણનાં પાંચે આંગાથી રચના તેમણે નિપુણતાથી એક હાથે કરી. તેનું પ્રમાણુ કેટલું છે ? તે વિષે પ્રાધ ચિંતામણિ વગર ખીજે કયાંય લખાણ જડતુ
For Private and Personal Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર જ્યાકરણના રચના સંવત્
૪૯
નથી. પ્ર. ચિ માં મે ંગ આખા હૈમ વ્યાકરણનું પ્રમાણ સવા લાખ શ્લોક જેટલું કહે છે.
૧
હૈમવ્યાકરણ કેટલા સમયમાં મન્ચુ ?
જેમ હેમાચાર્ય પોતાના આ વ્યાકરણના પ્રમાણ વિષે કાંઇ લખ્યુ નથી, તેમ તે કેટલા સમયમાં કે કયારે બનાવ્યું ? તે વિષે પણ તેઓએ મૌન સેવ્યુ છે, પ્રબંધચિંતામણિકાર આ સપૂર્ણ વ્યાકરણ એક વર્ષમાં બનાવ્યાનું લખે છે.
અને માતાની આલાચના
હુવે ઉપરનાં બન્ને કથનની આપણે પરીક્ષા કરવી પડશે. પહેલાં એ વિચારવું છે કે પ્ર. ચિ. માં કહેલ સવા લાખ શ્લોક હૈમળ્યાકરણના મૂળના છે કે ન્યાસ વિગેરે ટીકા ગ્રંથના શ્લોકે પણ આ ગણતરીમાં ભેગા છે ? સૂત્ર વગેરે પાંચ અંગો ( લઘુ અને મેટી વૃત્તિ સહિત ) કે જે અત્યારે ઉપલબ્ધ છે તેનું પ્રમાણ ૩૦,૦૦૦
1. xxx श्री हेमचन्द्राचार्यैः श्री सिद्धहेमाभिधानं अभिनव पञ्चाङ्ग જ્યારળ સવાÁપ્રન્થપ્રમાળો સવસ્તરેળ યાચકે પ્ર, ચિ. પૃ. ૬૦ (શ્રી નિવિ. સંપાદિત )
" स. ११९५ ज्येष्ठ वदि १४ गुरावयेह श्रीमदणहिलपास्कावास्थित महाराजाधिराजपरमेश्वरत्रिभुवन गण्डसिद्ध कवर्तिअव ती नाथबर्व रकजिष्णुजयसिं દૈવજ્ઞયાગ્યું.......માવરા-ટીયરગાવમનામાન ન હ્યિા.............. उज्जैननो शिलालेख ( राजपूतानेका इ० भाग १ पृ. १९७ )
૨ તે કે આ આખા ગ્રંથ શ્વેાકખદ્ધ નથી, ગદ્યમાં છે, પણ અનુષ્ટુપના ૩૨ અક્ષર પ્રમાણને એક લેાક ગણી ગ્રન્થનું પરિમાણ (માપ) લખવાની જૂની પદ્ધતિ છે, તે હિસાબે અહીં સવાલાખ લેાક સમજવા,
For Private and Personal Use Only
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
vee
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણનો રચના સંવત્
'
ત્રીસ હજાર બ્લેકાથી વધારે નથી. એ ચેકકસ છે, એટલે એ ની છે કે પ્ર॰ ચિ॰ માં લખેલ સંખ્યા મૂળ અંગેની જ માત્ર નથી. ત્યારે સવા લાખ શ્લોકની પૂર્તિ કરવા તેમને 'Àપીધું ટ્રસ્થાન ’ કે જેનું પરિમાણ પરંપરાથી ૯૦૦૦૦ તેવું હજાર શ્લોકનું કહેવાય છે, અને ધાતુપારાયણ વિગેરે વ્યાકરણના તેમના બીજા ગ્રંથને પણ સમાવેશ આમાં (૩૦૦૦૦ માં) કરવા જોઇએ. એમ કરવાથી જ પ્ર. ચિ. માં કહેલ સવા લાખ બ્લેક પરિમાણની વાત સાચી રી શકે. મૂળ પાંચ અંગો અને બૃહન્યાસ વિગેરે ટીકા ગ્રંથાની બધી ગણતરી સવા લાખ શ્લોકની લગભગ શકે છે.
આ સવાલાખ શ્લોક એક જ વ માં બનાવ્યા હોય, તેમ સમ વિત લાગતું નથી. જો કે હેમચન્દ્રાચાર્ય એક વિરિષ્ઠ સમય પ્રતિભાશાળી અને યુગપ્રવર્તક પંડિત હતા, પણ માનવીની લખવાની પ્રકૃત્તિ ક્રમસર જ થાય, તેમાં સમયની અપેક્ષા રહે એમ દરેક માનવું તે એ. વળી તે વખતે હેમચન્દ્રાચાર્ય સિદ્ધરાજના પ્રેમભક્તિપાત્ર ખુભ થયા હતા, એટલે તેમાં પણ તેમના સમય જતા હશે. એ બધુ જોતાં એક વર્ષમાં આ વ્યાકરણનાં સૂત્ર વિગેરે મૂળ પાંચ અંગોની જ રચના હેમાચાર્ય કરી શક્યા હશે કે જેનું માપ ોસેક હજાર બ્લેક જેટલું થાય છે, અને તેટલી રચના શકય પણ છે. વ્યાકરણની રચનાને સબંધ આ પાંચ અંગો સાથે જ મુખ્ય છે. ટીકા ગ્રંથે તે હેમાચાર્યે ન બનાવ્યા હોત તો પણ તેમનુ વ્યાકરણ અધુરૂં ન કહેવાત. તે તે પાછળથી વિશેષ સાધન તરીકે બનાવેલા છે.
આ પ્રમાણે હેમાચાર્યે વ્યાકરણના પાંચ અંગેને એક વર્ષમાં બનાવી વિ. સ. ૧૧૯૭ નું વર્ષ પુરૂ થતાં સિદ્ધરાજને આ વ્યાકરણ અર્પણ કર્યું. આ સંપૂર્ણ વ્યાકરણથી રાજાને અપાર હર્ષ થયો, તે
For Private and Personal Use Only
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ રચના સંવત્ ૧૦૧ વડે કાઢયો અને રાજાને ભંડારમાં આ વ્યાકરણગ્રંથને મૂક્યા, પ્ર. ચિં. માં લખેલ વ્યાકરણ રચનાને એક વર્ષ જેટલે કાળ ૩૦૦૦૦ કલેક જેટલા મૂળ ભાગ માટે જ સમજ જોઈએ, એવો મારો મત છે.
વ્યાકરણ બન્યા પછી
સિદ્ધરાજ શૈવધર્મમાં માનનારો હતો. હેમાચાર્ય જૈન ધર્મના આચાર્ય હતા. તેમ સિદ્ધરાજ પાસે અનેક પંડિતે, વધતી જતી હેમાચાર્યની કીતિને સાંખી શકતા ન હતા. તેઓ અવારનવાર સાચી જૂઠી હેમાચાર્યની નિંદા કરી રાજાના કાન ભરતા હતા. આવી પરિસ્થિતિમાં સિદ્ધરાજ, હેમાચાર્યના ગ્રંથની સંપૂર્ણ પરીક્ષા કર્યા વગર જ તેને પ્રચાર કરે, તેની મુક્ત કંઠે પ્રશંસા કરે; તે માટે પુષ્કળ ધનવ્યય કરે, એ નહિ બનવા જેવું છે. એટલે પ્રસ્તુત વ્યાકરણની રાજાએ પોતાના જૈન પંડિત પાસે ખૂબ પરીક્ષા કરાવી. સંપૂર્ણ રીતે તેનું પારાયણ અને વાચન કરાવ્યું. પંડિતાએ ખંતપૂર્વક પરીક્ષક દષ્ટિએ તેનું પૂર્ણ રીતે અવલેન કર્યા પછી તેમાં વૈદિક ધર્મ-સમાજ રાષ્ટ્ર અને વ્યાકરણાદિ શાસ્ત્રોની દષ્ટિથી કઈ બાધ તેમને જણ નહિ; એટલે રાજાને તેઓએ સદર ગ્રન્થ વિષે સારામાં સારો મત આપે. એથી સિદ્ધરાજને હર્ષ વગે. હેમાચાર્યની ઉદારતા અને વિદત્તા ઉપર તેની શ્રદ્ધા સજજડ થઈ. રાજાએ ત્રણસે લહિયાઓ પાસે તેની સંખ્યાબંધ નકલ કરાવી સર્વત્ર તેને પ્રચાર કર્યો. પ્રભાવક
१. राज्ञः पुरः पुरोगश्च विद्वद्भिर्वचित ततः । चक्रे वर्षत्रयेणैव राज्ञा पुस्तकलेखनम् ॥ १०३ ॥ राजादेशानियुक्त्तश्च सर्वस्थानेभ्य उद्यतैः । तदा વાદ્ય સંશ્ચ સ્ટેશનો રાતત્રમ્ || ૧૦૪ પ્રભાવક ચરિત્ર.
For Private and Personal Use Only
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૦૨ સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત ચર વિગેરે પ્રથી જણાય છે કે આ બધાં કાર્યોમાં ત્રણ વર્ષો વીતી ગયા. મને પણ આ વાત સાચી અને સંભવિત લાગે છે. એટલે વિ. સં. ૧૧૯૬ ના છેલ્લા ભાગમાં આ વ્યાકરણનું રીતસર અધ્યયન અધ્યાપન ચાલ્યું હશે, અને આને પ્રચાર રાજદ્વારા દેશ વિદેશમાં થયે હશે. જો કે કમનસીબે સિદ્ધરાજના રાજકાળમાં ત્રણ જ વર્ષ આના પ્રચાર માટે અવશિષ્ટ રહ્યા, પણ તેના ઉત્તરાધિકારી કુમારપાલ રાજા પણ દેશ-વિદ્યા અને હેમચન્દ્રાચાર્યને પરમ ભક્ત હોવાથી સિદ્ધરાજ જયસિંહ પછી તેને રાજ્યમાં પણ આને પ્રચાર અટક નહિ.
હેમબહાન્યાસની રચના કયારે થઇ? પહેલાં હેમચન્દ્રાચાર્યે વ્યાકરણના મૂળ અંગે બનાવી રાજાને આપ્યાં. પિતાના વ્યાકરણને જગતમાં સારો પ્રચાર અને આદર જાણી હેમાચાર્યને તે ઉપર બીજા વધુ સાધન તૈયાર કરી ગૂજરાત અને પિતાની કીતિ ફેલાવવાની તમન્ના જાગી, તેથી પોતાની બ્રહવૃત્તિ કે જેનું પરિમાણ ૧૮૦૦૦ શ્લોકનું કહેવાય છે, તેના પ્રત્યેક શબ્દ ઉપર લંબાણથી તેમણે ટીકા બનાવી. આનું જ નામ બન્યાસ છે.
આ ન્યાયને છેડે ભાગ (પહેલા પાના ૩૮ સુત્રો. ૧-૧-૩૮ જેટલે પં. ભગવાનદાસ સંપાદિત) બહાર પડ્યો છે, તે જોતાં બાકરણશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ તે અતિ મહત્ત્વને જણાય છે. મૂળસૂત્ર અને બહદ્ઘત્તિની દરેક બાબતને આમાં ઘણું ઉડાણથી અને વિસ્તારથી વિચાર કર્યો છે. શાસ્ત્રાર્થ અને તેના ખુલાસા પણ કર્યા છે. અનેક
૧. સિદ્ધરાજને વિ. સં. ૧૧૯૯ માં સ્વર્ગવાસ થયો. કુમારપાળને રાજ્યકાળ ૧૧૯૯ થી ૧૨૩૦ વિક્રમ સંવત સુધીનો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના સવત પ૦૩ પ્રાચીન અને તત્કાલીન ગ્રંથકાર અને ગ્રંથોના મતેના ઉલ્લેખે કરી તે ઉપર સમાચના કરી છે. આનું પ્રમાણ ૯૦૦૦૦ નેવું હજાર શ્લેક જેટલું મનાય છે. જે તે છપાય તે પતંજલ મહાભાગની જેમ આનાથી પણ વ્યાકરણ માટે ઘણું જાણવાનું મળે-નો પ્રકાશ પડે. જો કે આની રચનાને પણ ચેકકસ સમય જાણી શકાતો નથી. મૂળ વ્યાકરણના પાંચે અંગે પછી એટલે કે વિ. સં. ૧૧૯૩ બાદ ગમે ત્યારે કાવ્યાનુશાસન હેમાચાર્યો બનાવ્યું અને તે બન્યા પછી જ હેમન્યાસની રચના થJ છે. મૂળ કાવ્યાનુશાસન (અલંકાર ચૂડામણી) ની રચના તેમના વ્યાકરણ પછી થઈ છે અને તે પછી જ આ બહન્યાસ લખાયો છે, એમ પણ મારું દઢ મંતવ્ય છે. જે કે આ વાત કોઈ પણ લેખકે લખી નથી, એટલે ઘણું લેકેને નવી લાગશે, પણ પ્રસ્તુત ન્યાસનું અવલોકન કરતાં મને તેમાં સબળ પ્રમાણ મળ્યું છે, તેથી હું ભાર દઈને લખું છું. હેમવ્યાકરણને
જોવામાહાત વાઇન્ ૧-૧-ર૬”ના સૂત્રની બૃહત્તિના હેમાચાકૃત આ બંન્યાસમાં તેમના અલંકારચૂડામણિ (કાવાનુશાસન) ના સૂત્રનો ઉતારો આવ્યો છે, તે આ પ્રમાણે છે – “જવા રવજ્ઞાસ્ત્રારઝૂકામ-વત્ર રિવ્યર્થ જાપ મુદઘામુદામને કgશવમ્' (જુઓ પં, ભ, સંપાદિત બન્યાસનું પેજ ૩૫) જે સૂત્રને અહીં તેમણે ઉતારો કર્યો છે તે સૂત્ર તેમના (હેમાચાર્યના) કાવ્યાનુશાસનમાં (નિર્ણસાગરની આવૃત્તિ પૃ. ૩૫માં) હાલ મળે છે તેમ કાવ્યાનુશાસનમાં હેમાકરણને નિર્દેશ છે; તેથી એ નકકી છે કે આ બ્રહન્યાસની રચના કાવ્યાનુશાસન (અલંકારચડામણિ) ની બાદ થઈ છે.
સદરહુ ન્યાસના છપાએલ ભાગમાં દયાશ્રય વિષે કાંઈ ઉલ્લેખ નથી, તેમ દયાશ્રયમાં પણ તેને રસ્થા સંવત નથી, તેથી હું નિશ્ચયાત્મક
For Private and Personal Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૦૪ સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના સંવત એ નથી કહી શકત કે સંસ્કૃત દયાશ્રયની રચના પ્રસ્તુત ન્યાસની પહેલાં કે પછી થઈ છે? આ કાય કે જેમાં હિમવ્યાકરણના બધાય સં. સુવાના પ્રમેગેને હેમાચાયે કુશળતાપૂર્વક ક્રમસર ગોઠવ્યા છે તેને સંબંધ હૈમવ્યાકરણ સાથે ઘણે નજીકનો છે, અને સાથે સાથે સિદ્ધરાજ સુધી ચૌલુકય વંશના ઉજવલ ઇતિહાસને મજકુર દયાશ્રય કાવ્યમાં લિપિબદ્ધ કર્યો છે; તેથી એ કલ્પના થઈ શકવી અસંભવિત નથી કે કદાચ ન્યાસની પહેલાં પણ સંસ્કૃત દયાશ્રય કાવ્ય (યશોવર્માને હરાવ્યા સુધી ૧૫ સર્ગ સુધી) બનાવી સિદ્ધરાજને હેમાચાર બતાવ્યું હોય, પણ આ હું ફક્ત કલ્પનાથી કહું છું. હેમાચાર્યના બધા ગ્રંથ વિષે પોર્વાપર્ય ક્રમ નકકી કરવા માટે તો તેમના સઘળા ગ્રંથનું ઉઠું અધ્યન કરવું આવશ્યક છે.
સોમેશ્વર અને શત્રુંજયની યાત્રા, સિદ્ધરાજે સેમેશ્વર વિગેરેની છેલ્લી યાત્રા બહુ ઠાઠથી કરી હતી, તેવા ઉલ્લેખો અચાન્ય ગ્રંથમાં આવે છે, પણ તેને સંવત જડતો નથી. તે વખતે સંવત આપવાની પદ્ધતિ બહુ પ્રચારમાં આવી ન હતી, તેથી જ તે સમયના અનેક મહત્ત્વના બનાના સંવત, માસ કે દિવસના ઉલ્લેખ ઐતિહાસિક ગ્રંથોમાં પણ બહૂ જ ઓછા મળે છે.
હેમચંદ્રાચાર્ય કે જેઓ સિદ્ધરાજના પ્રિય ગુરૂ અથવા જ્ઞાનગોષ્ઠીના મિત્ર હતા, અને ચાલુક્ય વંશના ઇતિહાસના મુખ્ય લેખક હતા, તેમણે
૧ હેમાચાર્યે પોતાના વ્યાકરણની સિદ્ધિ માટે ભદ્રિાવ્ય જેવાં બે કા બનાવ્યાં છે. સંસ્કૃત માટે વીસ સર્ગનું સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતાદિ દ્વયાશ્રય માટે પ્રાકૃતિદ્વયાશ્રય આઠ સર્ગનું બનાવ્યું છે. સંસ્કૃતના છેલ્લા પાંચ સર્ગ તથા આખા પ્રાકૃત દ્વયાશ્રય (કુમારપાળ ચરિત્ર.) ની રચના બારમી સદી પૂરી થયા બાદ થઇ છે. આ બન્ને કાવ્યો ગુજરાતના ઈતિહાસ માટે મહત્વનાં છે. મુંબઈ ગવર્મેન્ટ સંસ્થાએ છપાવ્યાં છે.
For Private and Personal Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત ૧૫ દયાશ્રયમાં યશોવર્માને હરાવ્યા પછીના લખાણમાં સેમેશ્વર, શત્રુજ્ય વિગેરેની યાત્રાનું વર્ણન કર્યું છે. પ્રબંધચિંતામણિકાર યશવને જીત્યા પહેલાં એક સોમેશ્વરની યાત્રાનો ઉલ્લેખ કરે છે, પણ તે મીનળદેવીના નિમિત્ત કરેલ યાત્રા હેવી જોઈએ, જે સિદ્ધરાજની યુવાવસ્થામાં થઈ હતી. માળવાને જીત્યા પછી ફરી બીજી વાર રાજા વધુ ઠાઠથી વૈદિક અને જેનેનાં મોટાં તીર્થો (સેમેશ્વર, શંત્રુજય, ગિરનાર, ) ની યાત્રા કરવા ગયા હતા, એ માનવા જેવી બાબત છે. તેનું કારણ એ છે કે-રાજા માળવાની છતથી બહુ જ પ્રસન્ન થયો હતો. તેનું રાજ્ય દરેક રીતે વધ્યું હતું. તે વૃદ્ધ, ધર્મપ્રેમી અને કૃતકૃત્ય પણ થયો હતો, તેથી તેનામાં ધર્મતીર્થોની યાત્રા કરવાની વૃત્તિ જાગે એ ધર્મપ્રધાન ભારતીય રાજાઓ માટે તદ્દન સંભવિત છે. યાશ્રયમાં આ યાત્રાની તારીખ કે તેનું વર્ષ નથી લખ્યું, પણ મારી કલ્પના પ્રમાણે હેમાચાર્યના સંપૂર્ણ મૂળ પંચાંગી સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના પૂરી થયા પછી જ આ યાત્રા સિદ્ધરાજે કરી હશે.
હેમચન્દ્રાચાર્યને સિદ્ધરાજ જયસિંહે પ્રાર્થના કરી વ્યાકરણ બનાવવાના કામમાં રોક્યા હતા. આવું મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય કે જે સંપૂર્ણ મનોવેગપૂર્વક સ્થિરવાસમાં જ કરી શકાય, એ વાત રાજા પણ સારી પેઠે જાણતો હતો, તેથી પિતાના હિતકારી આચાર્યને તેવા કાર્યમાં વિશ્વ નાખવાની પ્રવૃત્તિ તે રાજા કરી શકે નહિ. બીજી બાજુ હેમાચાર્ય ઉપર તેનો સ્નેહ પણ વધી ગયે હતો. પિતે વિદ્યાને પ્રેમી હોઈ કરી યાત્રા જેવી ધાર્મિક મુસાફરીમાં હેમાચાર્યને સાથે લેવા તેણે અવશ્ય ઈચ્છયું હશે, એ દૃષ્ટિએ હેમચાયે વ્યાકરણના મૂળ પાંચે અંગે પૂરાં કર્યા પહેલાં સિદ્ધરાજે યાત્રાને પ્રારંભ નહિ જ કર્યો હોય,
૧ જુઓ ચૌદમા અને પંદરમા સર્ગમાં
For Private and Personal Use Only
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૦૬ સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત વ્યાકરણ પૂરું થયા પછી પંડિતને તેની પરિક્ષા માટે સોંપી સિદ્ધરાજે વિક્રમ સંવત ૧૧૯૩ પછી જ વૈદિક અને જૈનતીર્થોની યાત્રા કરી હશે.”
બીજી બાબત એ છે કે જેને તીર્થોની યાત્રા કરવા રાજા ગયો એમ જ્યારે પિતે હેમચંદ્ર જ લખે છે, તે તે વખતે હેમચંદ્ર વગર રાજા ગયે હશે એ કેમ બની શકે તેમ હેમચંદ્ર પણ સાથે રહી ધર્મપ્રભાવના કરવામાં આવે લાભ કેમ છોડે? વળી કેટલાક પ્રબંધે સોમેશ્વરની યાત્રા વખતે હેમચંદ્રાચાર્યની હાજરી સ્પષ્ટ રીતે પૂરવાર કરે છે, તેથી એમ માનવું કાંઈ વાંધાભર્યું નથી કે ૧૧૯૩ પછી જ સિદ્ધરાજ જયસિંહે આ તીર્થયાત્રા કરી હતી અને હેમાચાર્ય પણ તેની સાથે હતા.
હવે આ યાત્રા કયા વર્ષે કરી તે ચોકકસ રીતે જો કે કહેવાની હિમ્મત નહિ કરી શકાય, પણ સિદ્ધરાજનાં જીવનના છેલ્લા પ્રસંગમાં તે થઈ છે, એવું અનુમાન દ્વયાશ્રય કાવ્યના વર્ણનથી પષ્ટ કરી શકાય છે; કેમકે આ યાત્રાથી પાછા ફર્યા પછી સિદ્ધરાજે વધુ કાર્યો કર્યા નથી. તેની અંદગી ત્રણ વર્ષથી વધારે ટકી નથી, એમ સ્પષ્ટ જણાય છે. એ હિસાબ મુજબ વિ. સં. ૧૧૯૬ ની લગભગ રાજાએ યાત્રા પ્રયાણ કર્યું હોવું જોઈએ.
3. બુલરનું કહેવું છે કે “હેમાચાર્યે પિતાના વ્યાકરણની પૂર્તિ રાજાએ સોમેશ્વર વિગેરેની યાત્રા પૂરી કર્યા પછી કરી હશે. યાત્રા ક્ય
૧ બને ધર્મના તીર્થોની યાત્રા રાજાએ એક જ સાથે કરી હતી. પ્રબંધ ચિં. ક. ૨. અને બીજા પણ જૂના-નવા ગ્રંથો છેડા ફેરફારથી પ્રસ્તુત યાત્રાને ઉલ્લેખ કરે છે.
૨ જુએ પ્રભાવક ચરિત્રમાં હેમચંદ્રાચાર્ય ચરિત્ર.
For Private and Personal Use Only
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત ૨૦૭ પહેલાં તેની પૂર્તિ માનવામાં આ વ્યાકરણની પ્રશસ્તિના ૨૩ મા
શ્લેકથી વાધ ઉભો થાય છે.” જે ૨૩મા શ્લેકથી તે . બુહલર વાંધો (વિરોધ) સમજે છે તે શ્લેક આ છે –
जयस्तम्भान् सीमन्यनुजलधिवेलं निहितवान् वितानैर्ब्रह्माण्ड शुचिगुणगरिष्ठैः पिहितवान् । यशस्तेजोरूपैरलिपत जगन्त्यर्धघुसृणैः कृतो यात्रानन्दो विरमति न किं सिद्धनृपतिः ? ॥२३॥
આ લેકમાં “તો ચાત્રાના” વાક્યથી બુદ્ધર, સિદ્ધરાજે કરેલી છેલ્લી સેમેશ્વર વિગેરેની યાત્રા સમજે છે, તેથી તે સદરહુ હૈમ
વ્યાકરણની રચના તે યાત્રા પછી એટલે કે વિ. સં. ૧૧૯૭ પછી કલ્પ છે,
ડે, બુહલરના મતની સમાલોચના જે ૨૩ મા લેકથી ઉં, બુલરે વ્યાકરણની પૂર્તિ સેમેશ્વરની યાત્રા પછી કલ્પી છે, તે શ્લેકને તેઓ અર્થ ઉલ્ટી રીતે સમજ્યા છે. ઉકત લેકમાં રાજાની યુદ્ધયાત્રાના ઉત્સવનું વર્ણન છે; તીર્થયાત્રાનું નહિ. “આ સમુદ્રના કાંઠા સુધી સિદ્ધરાજે જયસ્થભો રેવા, પવિત્ર ઉત્તલ ગુણરૂપી ચંદરવાથી જગને ઢાંકયું. યશ અને પ્રતાપરૂપી કેસરથી સમસ્ત જગતને આછો લેપ કર્યો-પીળું બનાવ્યું. આ પ્રમાણે યાત્સવ-યુદ્ધને ઉત્સવ કર્યો છતાં હજુ સિદ્ધરાજ વિરમત નથી ? શત્રુઓ ઉપર મીઠી નજર કેમ રાખતું નથી ? ” ઉત્સવમાં થાંભલા, ચંદરવા અને કેસરનો ઉપયોગ થાય છે. આ પદ્યમાં રૂપક બનાવી તે બધું ઘટાડ્યું છે. ઉક્ત પદ્યનો આવો અર્થ કરે મને ઠીક લાગે છે.
. બુલરની કલ્પનાથી “યાત્રાન ને અર્થ આપણે સેમેશ્વરની છેલ્લી યાત્રાનો અર્થ કરી હૈમવ્યાકરણની પૂર્તિ સં. ૧૧૯૭ પછી
For Private and Personal Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૦૮
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણના રચના સંવત્
માનીએ, તે આપણને અનેક શંકાએ અને મુશ્કેલીઓ નડે છે. તેમાંની
કેટલીક અહીં લખું છુંઃ—
-
૧ વ્યાકરણ અન્યા પછી સિદ્ધરાજે રાજપડિતો પાસે તેને સંપૂર્ણ વહેંચાવી તેની પરીક્ષા કરવામાં જે સમય કાઢયા તે ઘટી શકે નહિ કે જે પરીક્ષા કરાવવાની વાત આપણને સાવ સાચી જેવી જણાય છે.
૨ તેની સેંકડા નકલો કરાવવામાં અને પૂર્વોકત કાર્યમાં ત્રણ વર્ષ વીત્યાની પ્રભાવકરિત્રની વાત ઘટે નહિ, કેમકે સિદ્ધરાજનુ મૃત્યુ સ. ૧૧૯૯માં થયું છે, એમાં કાનો ય મતભેદ નથી.
૩ વ્યાકરણના પ્રચાર માટે સિદ્ધરાજે જે મદદ આપી, મહેનત લીધી, તેને માટે ચાર વર્ષથી ઓછે સમય માનવા પડે કે જે ઠીક નથી લાગતા.
૪ હેમચંદ્રાચાર્યની હાજરી સામેશ્વરની છેલ્લી યાત્રામાં બધા ગ્રંથા કહે છે, તેને કાઢી નાખવી પડે, કે જે કાઢવી ઇતિહાસથી વિરૂદ્ધ જણાય છે, અને ડા. ખુલ્લર પણ તે કાઢી નાખવી પસંદ ન જ કરે. એ બધી ખાતા જોતાં હું એવા વિચાર ઉપર આવ્યે છું કે સામેશ્વરની યાત્રાએ જતાં પહેલાં જ હેમાચાયે વ્યાકર્ણ પૂરું કર્યું” હતું.
તારણ
આ આખાય લેખનું તારણ એ છે કે માલવાના રાજા યશે વર્માને તીને આવ્યા પછી અને સામેશ્વર ગિરનાર તથા શત્રુંજયાદિ વૈદિક–જૈન તીર્થોની છેલ્લી યાત્રા કર્યાં પહેલાં ગુજરાતના રાજાધિરાજ
For Private and Personal Use Only
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સવંત્ ૫૦૦ સિદ્ધરાજ જયસિંહે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યને પ્રાર્થના કરી ગુજરાતના નૈરવને વધારવા માટે વિ. સં. ૧૧૯૩ ના છેડા ઉપર સિદ્ધહેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન નામનું વ્યાકરણ બનાવરાવ્યું અને વિ. સં. ૧૧૯૬ પછી સિદ્ધરાજે તેને અનેક રીતે પ્રચાર કર્યો. હમ–ન્યાસ વિગેરે વ્યાકરણની ટીકા પંથે તેની પાછળ બન્યા છે.
આ લેખમાં હૈમ બન્યાસ, હેમકાવ્યાનુશાસન અને દ્વયાશ્રય કાવ્યને પણ પ્રસંગે પાર વિચાર કરવામાં આવ્યો છે.
આ વિષય વિષમ છે. સાધનો ઓછાં છે, તેથી ઘણું ખરૂ કામ કલ્પનાથી લઈ મારી અત્ય૫ મતિથી મેં અહીં ટૂંકમાં વિચાર કર્યો છે. મારો મત દર્શાવ્યો છે, તે સંપૂર્ણ સાચો જ છે એમ હું દાવો નથી કરતા. સજ્જડ યુક્તિ અને પ્રમાણેથી મારા મતનું ખંડન કરવા હરકેઈને હું પ્રાર્થ છું; તેનું સાચી રીતે ખંડન થતાં હું મારા મતને ફેરવવા વિલંબ કે સંકેચ નહિ કરું એવી ખાત્રી આપું છું. ગુજરાતના સાક્ષરો એ વિષે વધુ મૌલિક અને સ્પષ્ટ વિચાર પ્રકટ કરે એમ ઈચ્છી વિરમું છું.
For Private and Personal Use Only
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૬૫: શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની
એક કૃતિ
(રાકેશ્વર પાશ્વનાથૉત્ર) કેટલાક તત્ત્વજ્ઞાની અને ભકત મહાકવિએ પિતામાં કાવ્યની સુન્દર અને અપૂર્વ શકિત હોવા છતાં કેાઈ કાવ્ય નથી બનાવતા અને પસંદ પણ નથી કરતા. આનાથી વર્તમાન પદ્ધતિના વિદ્યાને પિતાના વિકલ્પ દ્વારા પ્રમાણ વગર પણ એકદમ માની લ્ય છે અને તેને પણ મનાવવા પ્રયત્ન કરે છે કે “તે માણસ (કવિ) ને કાવ્ય વિષયને એકે ગ્રંથ બનાવેલે મલતે નથી, માટે તેમનામાં તે વિષયની પારંગતતા નહતી. તેઓને કાવ્યશાસ્ત્રને અભ્યાસ નહોતો. ” પરંતુ અમુક વિઠાને તે વિષયને ગ્રંથ નથી બનાવે, માટે તે વિષય (કાવ્યશાસ્ત્ર) થી અજ્ઞાત હતા, એમ કહેવું ભયંકર ભૂલ ભરેલું અને અન્યાય કરનારૂ છે. ઉદાહરણ તરીકે પહેલી શતાબ્દી પહેલાના અનેક ગણધરો આચાર્યો
૧ જૈનતિ , અષાડ વિ. સં. ૧૯૮૮, અંક ૧૦.
For Private and Personal Use Only
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
૫૧૧
વિદ્વાને થયા છે કે જેઓએ ચાવજીવ આત્મ કલ્યાણમાં રહી અથવા કર્યાદિની ઉપેક્ષાના કારણે એક વિષયનો ગ્રંથ લખ્યો નથી. વિક્રમ રાજાના સભા અલંકાર શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર જેઓમાં કાલિદાસ જેવી કાવ્યશકિત પણ વિકસ્વર હતી અને જેઓ માટે આખા ગુજરાતને નહિ પણ આખાયે ભારતવર્ષને પિતાની પ્રતિભાથી ચમત્કૃત કરનાર કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પણ સ્વપજ્ઞ વ્યાકરણ સૂત્રમાં
“અનુસદ્ધનં વેચ: - ઉદાહરણ આપી તેમને શ્રેષ્ઠતમ કવિ તરીકે ઓળખાવે છે, તે સિદ્ધસેન દિવાકરે કોઈનું કાવ્ય બનાવ્યું હોય તેમ જણાતું નથી. તે શું તેઓને કાવ્યશાસ્ત્રથી અજ્ઞાત કહેવા? ન્યાય (દર્શન) વિષયના અનેક છન્દમાં બનેલી તેઓની બ્રાન્દ્રા
બ્રિજા માંથી જે અત્યારે ૨૧ કરિાવાઓ મલી છે તથા શ્રી પાર્શ્વનાથનું ભક્તિમય બન્યામંદિર સત્ર મલે છે, તે બધાની રચના રસવત્તા તથા ચાતા જોઈને કોઈપણ સાચે વિદ્વાન કવિ કહેશે કે “તેઓમાં કવિત્વશકિતને ઘણેજ વિકાસ થયો હતો.” અને આચાર્ય હેમચંદ્રમહારાજે “અનુદ્ધિસેન :” કહીને શ્રીદિવાકરાચાર્યને ખરેખર આલેખ્યા છે. ન્યાયાચાર્ય શ્રીયશોવિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજ પણ ઉપર કહેલ કવિ વિદ્વાને પૈકીના એક હતા. તેઓ દર્શન-તર્ક શાસ્ત્રના ખૂબ રસિયા હોવાથી તેઓએ એકે મહા
१ हैमव्याकरण २-२-३९ की छपाएली हैमलघुवृत्ति नु: ५. ७२ ૨ આ ૨૧ ત્રિવિ, ગાયાવતાર અને સન્મતિત મૂલાળે શ્રસિદ્ધસેનવિવારકૃતિપ્રખ્યમારા ' પુસ્તકમાં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા ભાવનગરથી છપાયા છે.
૩ આ ૨૧ ત્રિશિકાગો ૩ જાતિ, વન્તતિા , પૃથ્વી, વૈતાવ, अनुष्टुप, आर्या, शालिनी, शिखरिणी कादि छन्दोमां छे.
For Private and Personal Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૧૨ શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ કાવ્ય બનાવ્યું હોય એવું જણાતું નથી. વજનવાદ્ય, વાયર, स्याद्वादकल्पलतोटीका, नयोपदेश, भाषापरिच्छेद, ज्ञानबिन्दु જેવા નવ્ય અને પ્રાચીન ન્યાય ગ્રંથના કર્તા તરીકે તેઓ પ્રસિદ્ધ છે, એટલે ઘણા લેકે સમજે છે કે તેઓ શુષ્ક દાર્શનિક પંડિતજ હતા, પરંતુ હમણાં થોડાં વર્ષો પહેલાં ઉપલબ્ધ થએલ તેમના રચેલા ત્રણ સ્તોત્રો-કે જેને ટુંકે પરિચય “ જૈન સાહિત્યની વાતો પત્ર લેખાંક ૪) “જૈનપત્ર માં હું આપી ચૂકયો છું. તે જેવાથી તેમની કાવ્યશકિત, અલંકાર, વિજ્ઞાન, રસપરિચય, અનુપ્રાસ કુશલતા શબ્દાર્થ ઘટના, શક્તિ અને ભકિતને ઘણો સારો પરિચય થાય છે. આ ત્રણે તેત્રો વાંચ્યા પછી તે શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકર પછી “મનુ વિલાં વ:” કહેવા-લખવા હૃદય અને લેખીની તત્પર થાય છે.
આ ત્રણે તેની એક પ્રેસ કાપી શાન્ત મૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજ પાસે કેટલાક વર્ષો પહેલાં મેં જોએલી, મને તે તેને બહુ ગમ્યાં, તેમની અનુમતિ મલવાથી મેં આ ત્રણે તેત્રની નકલ કરી લીધી. તેમની પાસેની નકલ ઘણું કરીને ન્યાય વ્યાકરણ તીર્થ શ્રીયુત પં. હરગોવિન્દ્રદાસ ત્રિકમદાસ શેઠના હાથે કરેલી છે, એવું સાંભળેલુ મારા સ્મરણમાં છે. આ સ્તોત્રો હજી સુધી કોઈ પ્રેસમાં છપાયા નથી. કેટલાક ભંડારમાં આની પ્રતિ મલે છે એમ સંભળાય છે. આજે ઘણા વર્ષે શ્રીજયંતવિજયજી મહારાજની આજ્ઞાથી આ ત્રણ તેત્રો સંબધી લખવા માટે વિચાર થયો છે. જેનોનું સ્તોત્ર સાહિત્ય ઘણું રસિક સુંદર અને ઉન્નત છે તેને કેટલેક પરિચય સાહિત્યસેવી મિત્રવર શ્રીયુશ ચતુરવિજયજી મહારાજે અનેકવાર અનેક પત્રમાં આપી જૈન સમાજનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે અને નાગ સમુચર' ગ્રન્થને સુંદર રીતે સંપાદિત કરી નિજ સાર છે
For Private and Personal Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યશવિજ્યજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ પ૧૩ થી પ્રકાશિત કરાવ્યું છે. બીજા સ્તોત્રોને તેઓ ખંતપૂર્વક સંગ્રહી તૈયાર કરી રહ્યા છે. મારી પાસેના પ્રસ્તુત ત્રણ સ્તોત્રોને પણ તેઓએ મંગાવ્યા છે. આ લેખમાં તે હું ત્રણ તેત્રો પૈકી પ્રથમ શ્રીજી ટargizશ્વનાથતેત્ર” ને પરિચય જ આપું છું
શ્રી શંખેશ્વરસ્તોત્રને પરિચય તેત્ર બનાવવાની પદ્ધતિ-પ્રથા ઘણા જુનાકાલથી પ્રચલિત થઈ છે. આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર કે જેઓ પ્રથમ વિક્રમ (વિક્રમ સવંત પ્રવર્તક ઉજયિનીના રાજા શકને હરાવનાર) ની પંડિતસભાના માનવતા સભ્ય હતા, તેમનું બનાવેલ શીવાસ્તિોત્ર જગત પ્રસિદ્ધ છે, તે પછી જ તમ વિદ્યાદામી, મદ, ફાવાયે, રામાનુજ્ઞાવાર્થ, વાવણૂરિ, ચંદ્ર, રમતમુનિ, ધનાઢ, વિનામસૂરિ આદિ વિદ્વાન ભક્ત કવિઓએ અનેક વિચિત્રતાવાલાં તેત્ર બનાવ્યાં છે. પ્રસ્તુત તેત્રાના કર્તા ન્યાયાચાર્ય શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ છે. મારી પ્રાસે શંખેશ્વર તેત્ર છે તેમાં મુખ્યતયા કીરિવિવાર અને આચાર્ય શ્રીમચની અસર સાફ જણાય છે. એ સ્તોત્રનો મંગલ લેક२ अनन्तविज्ञानमपास्तदोष महेन्द्रमान्यमहनीयवाचम् । गृहं महिम्नां महसां निधानं शंखेश्वरं पार्श्वजिनं स्तवीमि ॥१॥
૧ જુઓ “ઝન વિજ્ઞાનમતીતવમવસદ્ધાતમમર્થપૂણ્યમ્ | 1 / અન્યોગ વ્યવદિકા.
૨ અનન્તજ્ઞાનવાલા (રાગદ્વેષાદિ દોષોને નાશ કરનાર, મેટા ઇન્દ્રોથી પૂજવા યોગ્ય, પૂજનીય શ્રદ્ધેય વાણુવાલા, મહિનાના આસ્પદ, તેજના ધર શ્રીશ વરાર્થનાધ ને હું સ્તવું છું.
For Private and Personal Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૧૪ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
શ્રી હેમાચાકૃત અન્ય રચવ વિના પહેલા બ્લેકની સ્મૃતિ કરાવે છે.
આ તેત્રના કેટલાક કે શ્રી હૈમારિની ચાચરિકા અને ચોથવવિધ ગિરા ની જેમ અને કેટલાક કે મહામાન્ય શ્રી વિરવિવારની કિં. ફિાવો તથા વાચાળમંદિર, અમરત્રના શ્લેકની સદશ અનિંદ-ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે. કાવ્યદૃષ્ટિએ પણ આ સ્તોત્રમાં કણે ચમત્કાર છે. ખાસ કરીને પ્રસાદ ગુણની સાથે શબ્દાનુપ્રાસ ધ્યાન ખેંચનારે છે. બીજા સ્તોત્ર શ્રી પાર્શ્વનાથસ્તોત્ર માં તે પ્રથમ સ્તોત્ર કરતાં યે અનુકસાફર ને ન શ્રીહરિના કૈઘઉંચિની સ્મૃતિ કરાવે છે. પ્રાયઃ કરીને આ બ્લેકમાં અથરતાन्यास, दृष्टान्त, उपमा, उत्प्रेक्षा श्लेष, अनुप्रासादि अलंकारो પૈકી કઈને કઈ અલંકાર જરૂર મૂક્યો છે. ભગવાનની આજ્ઞા પાલવી કેટલી જરૂરની અને લાભકારી છે, તેનું દિગદર્શન ગ્લૅક ૧૧ થી ૨૦ સુધી ઘણી ખૂબી પૂર્વક કર્યું છે. સંધ સાથે સંબંધ રાખનારું વર્ણન શ્લેક ૬૩ થી ૬૮ સુધી ભવ્ય મનુષ્યને હર્ષઘેલા બનાવે તેવું છે. श्रीमेरुतुङ्गाचायें भक्तामरभां च्योतन्मदाविलविलोलकજોટમૂ—(શ્લેક ૩૮ મા) થી કાપવિમુશ્કટ્સપ્રિતા
૧ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી સિદ્ધસેનના અનુકરણથી श्रीमहावीरस्तुति ३५ मे द्वात्रिंशिकाओ अयोगव्यवच्छेदिका मने अन्ययोगવ્યવાિ નામથી બનાવેલી છે. બીજી તૂાશિ ઉપર શ્રીમળિભૂત ની જગપ્રસિદ્ધ ચારમારી ટીકા છે, નિર્ણાસાગર થી ઝાશિત સપ્તમગુરઝવાની પૃષ્ટ ૧૦૨ થી ઉપર્યુકત બને મૂલ દૂષિાઓ છપાણી છે.
For Private and Personal Use Only
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યરોોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
૫૧૫
( ૪૬ શ્લોક ) સુધી હાથી, સિ ંહ વગેરેના આઠ પ્રકારના ભયનું વર્ણન કરી ભગવત્ સ્તોત્રથી તેનું નિવારણ બતાવ્યું છે, તેમ પ્રસ્તુત સ્તોત્રમાં શ્રી યાવિજયજી મહારાજે મદ્દામ્બુહુચાટ્ત્રમાSSલેખ પ્રવૃદ્ધોષ નિતુિાયમ્ ( શ્લોક ૯૪) થી આપવવ
ખ્યાતિ” જૌથા પ્રહેવિશીનાં પ્રતિપાત્ર,રામ્ (૧૦૮ શ્લોક ) ઇત્યાદિ ૧૫ પદ્યોમાં વિસ્તારથી સુન્દરતા પૂર્વક વર્ણન કર્યું" છે, તે પછી જેમ ભકતામરમાં ઉપસđાર છે, તેમ આઠ પ્રકારના ભય નિવારણના ઉપસ ંહાર કર્યો છે. જીએ—
'इत्यष्टभीति
૧
दलनप्रथितप्रभावं
नित्यावबोधभरवुद्धसम
प्रभावम् ।
विश्वातिशायिगुणरत्न सम्हधाम !
त्वामेव દેવ ! वयमीश्वरमाश्रयामः ॥ ११० ॥
સ્તત્રકારની શાંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ઉપર એવી અનેરી ભકિત છે કે અનેક રીતે કલ્પના કરી તે ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે. ૯૩ મા શ્લોકમાં શ્રી શ ંખેશ્વર ભગવાનના નામેાલ્લેખ કર્યો છે તે શ્લોક આ પ્રમાણે છે— मूर्धानमधस्तपस्ययो किमुच्चमन्त्रव्रतशील
મ
विधाय
સીને:
१ सराव मत्तद्विपेन्द्रमृगराजदवानला हिसङ्ग्रामवारिधिमहोदरबन्धनोत्थ म् । तस्याऽऽशुनाशमुपयाति भयं भियेव यस्तावकं स्तवमिमं मतिमानधीते ॥ (ભકતામરસ્તેાત્ર લેાક ૪૭)
૨ શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનું પ્રસિદ્ધ નામ સાંભળ્યું નથી તેા નીચે માથું કરી (અને ઉંચા પગ કરી) તપ કરવાથી કે ઉંચા પ્રકારના મંત્ર વ્રત અને આચાર પાળવાથી યે શું ? તથા વિદ્યાસમૂહનું ઉજ્વલ ખીજ પણ શુ કામનું? અર્થાત્ શ ́ખેશ્વર પાર્શ્વનાથના નામ સ્મરણ સિવાય બધા અનુષ્ઠાને નકામા છે. નિયાત્રનવીનમુખ્વમ્ ને શ ંખેશ્વર નામનું વિશેષણ પણ બનાવી શકાય છે,
For Private and Personal Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યશવિજ્યજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ श्रुतं न बालेश्वरनाम विश्रुतं किमत्र विद्याव्रजबीजमु
जवलम् ॥ ९३ ॥ અન્તિમ પદ્યમાં સ્તોત્રકારે દારા પિતાને પરિચય આગે छे ते २ प्रमाणे:-- ___ इति जिनपतिर्भू योभक्त्या स्तुतः शामिनामिन-- 'स्त्रिदशहरिणीगीतस्फातस्फुरदगुणमण्डल: !
प्रणमदमरस्तोमः कुर्याजगजनवाज्छित--- प्रणयनपटुः पार्श्व: पूर्णा यशोविजयश्रियम् ॥:
- (शलेश्वरस्तोत्र ११३) આ સ્તોત્રમાં અનુપ્રાસ-શબ્દ રચના સારી છે. તેના થોડા ઉદાહરણ આપું છું— गुणास्त्वदीया अमिता इति स्तुताबुदासते देव ! नधीधना
जनाः ॥४॥ कलौ जलौघे बहुपङ्कसङ्करे खलैः किमेतैः कलिकाललालितः मूर्तिस्तव स्फुतिमती जनाति
૧ દેવાંગનાઓ વડે ગવાયો છે વિસ્તૃત વિકસિત ગુણુ સમૂહ જેને, દેવોથી પૂજિત મુનિઓના સ્વામી, જગતના લોકેના અભીષ્ટ પૂરવામાં સમર્થ શ્રી પાર્શ્વજિનેન્દ્રની આ પ્રમાણે ભકિતથી ઘણી રીતે સ્તુતિ કરી છે તે ભગવાન યશ અને વિજયની સંપૂર્ણ લક્ષમીને કરો-આપો. આમાં यशोविजयश्रीयम् म स्तोत्र पातानु नाम ५ जोडव्यु छे.
For Private and Personal Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યશવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ ૫૧૭ फगामणोनां धृणिभिर्भुवीश !
॥३१॥ पुष्पाणि पाणिर्न ललौ
॥४५॥ विशङ्कमङ्के दधते
॥४९॥ वृथा कथाऽसौःपरदोषघोपिण:
॥६१ ॥ जगजनानन्दनचन्दनद्रवैः समुन्नमन् मेघधिया
॥ ६८॥ तमालहिन्तालरसालतालविशालसालबजदाहधूमैः ॥९८ ॥ मिथो मिलजालजटालमूर्तिदेवानलो वायु जयात् करालः ॥ ९९ ॥ प्रतिभवं भवतो भवतात् कृपारसमये समये परमा रतिः ॥११॥
स्तोत्रना छन्दो. આ તેત્ર મંગલ બ્લેક ગારિઇન્દ્રમાં છે, તે પછી ૧૧૦ सुवा ४८३॥ ५ो 'वंशस्थविल छन्दमा भने ४४८॥ उपजाति वृत्तमा . 112 मुं५५ -तीविलम्बित वृत्तमा छे. ११3 मुं उहरिणी वृत्तमा छे.
૧ આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિ પ્રમુખ અને વૈરાથ જીર કહે છે. हैमछन्दोऽनुशासनमा भानु सक्षण जतना वंशस्थम् ॥ (अध्याय २) साये छ.
२ इन्द्रवज्रा ने उपेन्द्रवज्राना मिलतुं नाम उपजाति छ । -मानु सक्षण द्रुतविलम्बितमाह नभी भरौ ॥ (छन्दोमञ्जरी द्वितीयस्तवकभां) छे.
3 सोम्रो स्कौ गो हरीणी चधैः। हम छन्दोऽनुशासन अ २-२६३ ।
For Private and Personal Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૧૮ યશવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
ગુત માળ, આ સ્તોત્રની પ્રેસ કૅપી બીજી નકલ ઉપરથી મેં કરી છે એમ હું પહેલા લખી ચૂક છું. મેં આની હસ્તલિખિત મૂલ પ્રતિ જોઈ નથી. જેના ઉપરથી મેં નકલ કરી છે તે નકલ કરનાર મહાશયને પ્રતિ ઉપરથી નકલ કરતા કેટલેક ભાગ અશુદ્ધ કેટલેક ત્રુટિત અને કેટલેક ભાગ સંદિગ્ધ મલ્યો હશે, એટલે તેઓએ ત્રુટિત અને સંદિગ્ધ ભાગને છોડી દીધું હશે. તે નકલ ઉપરથી નકલ કરતા મને જે પાઠ અશુદ્ધ લાગે તે તે મેં અક્ષરશઃ લખી લીધે છે; પરંતુ જે ભાગ મને બરાબર નિશ્ચિત રીતે વંચાય નહી અને ત્રુટિત હો તે ભાગ મારી નકલમાં પણ નથી આવ્યો. એટલે લૅક નંબર ૮૫, ૧૦૬ તથા ૧૧ર, મારી નકલમાં મેં પૂરા લખ્યા નથી. બ્લેક નં. ૭૯, ૮૯, ૯ર, ૧૦૦, અને ૧૦૫ મા લૈકામાં કેટલેક ભાગ લખા નથી તે સિવાય કેટલાક વાક પદે શબ્દો એવા છે કે જેના અર્થો સંદિગ્ધ છે.
અંબાલા શહેર (પંજાબ)થી પ્રકાશિત થતા આત્મનિર” નામના હિન્દી માસિકમાં છપાએલ “કૌન સાહિત્ય : પ્રાની આવરચના” નામના મારા લેખમાં આ ફેશ્વરસ્તોત્ર વગેરે ત્રણે તે છપાવવા માટે ઉલ્લેખ કરેલો છે.
(તેત્રની કવિતાને નમૂને ) ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયજીના રણેશ્વરHચ્ચેનાથરતોને વિસ્તૃત પરિચય જૈનતિના ગત અંકમાં લખી ચુક છું. આ તેત્રની આટલી પ્રશંસા કર્યા પછી તેની કવિતાને નમૂન પાઠકે આગળ ન
૧ આ લેખ માત્માનને વર્ષ ૨ અંક ૯. ઈ. સ. ૧૯૩૧ સબટેમ્બરમાં છપાવે છે,
For Private and Personal Use Only
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
થશેવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ પ૧૯ મૂકે તે એક જાતને અન્યાય જ કહેવાય. એવા અન્યાયથી મુક્ત રહેવા માટે આ સ્તોત્રની થેલી કવિતા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત આ લેખમાં આપવા પ્રયત્ન કરું છું. મને આશા છે કે મારી આ પ્રવૃત્તિ સાહિત્યપ્રિય પાઠકને વિનેદકારક થશે–
महानुभावस्य जनुर्जनुष्मतां गुणस्तवैरेव दधाति हृद्यताम् । धनं वनं कान्तवसन्तसंपदाः पिकीरवैरेव समृद्धमीक्ष्यते ॥२॥
ભાવાર્થ- મહાપુરૂના ગુણની સ્તુતિથી પ્રાણિઓને જન્મ સુંદરતાને પામે છે. (સફલ બને છે.) [ કેમ કે ] સુંદર વસન્ત ઋતુની શોભાથી ભરેલું વન લીલાના મધુર શબ્દોથી–ગતેથી જ સમૃદ્ધ દેખાય છે- શોભિત થાય છે)
ભગવગુણ સ્તુતિથી કવિની વાણુની નિર્મલતા– अवर्ण्यअवर्णनकश्मलाऽऽविलः स्वकार्यरक्तस्य कवेगिरां रसः। गुणस्तवैर्दैव! तवाऽतिनिर्मलो भवत्यवश्यकतकोत्करोपमैः॥३॥
હે ભગવન્! નહીં વર્ણન કરવા ચોગ્ય (રાજા વગેરે અયોગ્ય–દેવી પુરૂષ)ના વણ (પ્રશંસાત્મક) કરવાના પાપથી મલીન થએલ સ્વાર્થી કવિની વાણુને રસ કતકૌષધીના સમૂહ જેવી તારા (પ્રભુના) ગુણની સ્તુતિથી નિશ્ચિત રીતે નિર્મલ બને છે–નિષ્પાપ બને છે.
આ પહેલાને પ્રથમ અનુવાદ સહિત ગયા લેખમાં આવ્યો હેવાથી ફરી અહીં આપે નથી.
૨ કતક નામની એક વનસ્પતિ છે, તે મેલા પાણીમાં નાખીએ તે પાણી સ્વચ્છ થઇ જાય છે. શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજે “શ્રી વિમરવામિનો વાવ: વર્તવણોદરા:” સવાઈન સ્તોત્રમાં તક શબ્દ પ્રયોગ કર્યો છે.
For Private and Personal Use Only
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર૦
યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
गुणात्वदीया अमिता इति स्तुतावुदासते देव ! नवीधना जना मणिवन्तेषु महोदधेरहो ! न किं प्रवृत्तेरुपलम्भसम्भवः ॥४॥
હે પ્રભા ! તારા ગુણા અસ ંખ્ય છે; છતાં પંડિત પુરુષો તે ગુણાની સ્તુતિમાં ઉદાસીન-હતાશ થતા નથી. સમુદ્રમાં અનન્ત રત્ન હોવા છતાં શું રહ્યો મેળવવા લોકેાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી ? (અર્થાત્ થાય છે.)
कलौ जलौधे बहुपङ्कङ्करे गुणव्रजे मज्जति सज्जानिर्जिते प्रभो वरीवर्ति शरीरधारिणां तरीव निस्तारकरी तव स्तुतिः ॥८॥
હે દેવ ! બહુ પાપ-કીચડથી ભરેલા ક્લીયુગરૂપી સમુદ્રમાં સત્પુરૂષોવડે પ્રાપ્ત કરાએલા ગુણો બાએ-નષ્ટ થએ છતે, તારી સ્તુતિ પ્રાણીએને માટે નાવની માફ્ક ભવ સમુદ્રથી પાર પમાડનારી છે.
खलैः किमेतैः कलिकालका लितैर्विपश्चितां नाथ ! यदि प्रसीदसि पराक्रमः कस्तमसां महीयसां तनोति भास महसां पतिर्यदि ॥९॥
હે પડિતાના સ્વામિન્ ! જે આપ પ્રસન્ન થાએ તે પછી કલિકાલના પ્રસાદથી વધેલા આ ખલપુરુષોની શી જરૂરત છે ? અથવા તેના મને શે! ભય છે ? [ કેમકે ] જે સૂર્ય પ્રકાશ કરે તે પછી મેટા અંધકારની શી શિકેત છે ? અર્થાત્ તે પોષણા (વૃદ્ધિ ) પામે નહીં. शमा दमेा दानमधीतिनिष्ठा वृथैव सर्वे तव भक्तिहीनम् । चमत्क्रियां नैव कविप्रवन्धो रसं विना यच्छति चारुबन्धः ।।
તારી ભક્તિ વગરની શાંતિ, ઇન્દ્રિયદમન, દાન અને અધ્યયન તતપરતા બધું વ્યર્થ નકામું છે; [ કેમકે ] સુંદર રચનાવાલો પણ કવિનો ગ્રંથ રસ ( શ્રૃંગારાદિ ) વિના ચમત્કારને પામતા જ નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
યોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
જ્ઞાનક્રિયા વિના કાયસિદ્ધિ નથી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પત્ર૧
न ज्ञानमात्रादपि कार्यसिद्धिविना 'चरित्र' त्वदागमेऽस्ति अपीक्षमाणः पदवीं न पङ्गुर्विना गतिं हन्त पुरं प्रयाति ॥ १८ ॥
તારા આગમમાં ચારિત્ર ( આચરણ વિના એકલા જ્ઞાનથી કાર્યસદ્ધિ ( મેક્ષ ) નથી કેમકે ] માર્ગને જોતે જાણતા છતા પણ પાંગળા માસ ગમન સિવાય ( ચાલ્યા સિવાય ) ઇષ્ટગામમાં પહોંચતા
નથી.
ભગવાનની આજ્ઞાની મહત્તા~~~
संसारसिन्धाविह नास्ति किञ्चिदालम्बनं देव ! विना स्वदाज्ञाम् तया विहोनाः परकष्टलीना हहा ! महामाहहताः पतन्ति ॥ १९ ॥
હે પ્રભો ! આ સસારરૂપી સમુદ્રમાં તારી આજ્ઞા સિવાય કંઇ પણ આલંબન-આધાર નથી, તે ( તારી આજ્ઞા ) સિવાય કઠીન કષ્ટમાં સાએલા માટા મેહથી હણાયેલા ખીચારા લોકેા પડે છે. અથવા મહા મેહથી હણાયેલા મેટા કષ્ટમાં ફસાઇને પડે છે.
महौषधिजन्मजराऽऽमयानां महागला दुर्गतिमन्दिरस्य खनिः सुखानां कृतकर्महानिराशा त्वदीयाऽस्ति जिनेन्द्रचन्द्र ! २० |
હું જિનેશ ! તારી આજ્ઞા જન્મ જરારૂપી રાગેને માટે મોટા ઔષધ તુલ્ય છે, નકાદિ દુર્ગતિને રાકવામાં મેરી અલા સમાન છે, સુખોની ખાણ છે. અને કરેલ કર્મોના નાશ કરનારી છે.
For Private and Personal Use Only
२ शास्त्रीत्याऽपि भवन्ति मूर्खा यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् ॥ संचिन्त्यतामौषधमातुरं हि न ज्ञानमात्रेण करोत्यरागम् ॥
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર યશોવિજ્યજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ ભગવાનમાં ગુણે શા માટે છે?—
परेषु दोषास्त्वयि देव ! सद्गुणा मिथोऽवलेपादिव नित्यमासते। स्फुरन्ति नेन्दावपतन्द्रचन्द्रिकास्तमाभराया किमु सिंहीकासुते।
હે ભગવન, બીજા દેશમાં (જેમતથી ભિન્નમતના-મનાતા આ પુમાં) દોષ (રાગષાદિ) અને તારામાં સારા ગુણ એકબીજાની ઈર્ષાથી હંમેશા રહે છે (અર્થાત ભગવાનમાં ગુણ છે એટલે ઈર્ષ્યા-દ્વેષથી દોષે ભગવાન પાસે ન ટકયા. ભગવાનના વિરોધી ઓમાં જઈને સ્થા) ચંદ્રમામાં સ્વનિકા (ચાંદની) અને રાહુમાં અંધકારનો સમૂહ નથી રહેતો શું ?
સંધને પ્રસંગ
अवेक्ष्य धूम तव चैत्यमूर्द्धनि प्रसपिकृष्णागुरुधूपस भवम् । समुन्नमन्मे घधिया कलापिनामुदेत्यविश्रान्तमकाण्डताण्डवम् ।।
તારા મંદિરના શિખર ઉપર ફેલાએલા કાલા અગુરૂ ધૂપથી ઉત્પન્ન થએલ ધૂમાડાને જોઈને ચડેલા મેઘની ભ્રાંતિથી અનવસરે (વર્ષાના સમય સિવાય) મયૂરનું નૃત્ય થાય છે.
वनं यथा पुष्पभरेण पावन ग्रहवजैर्वा गगन प्रकाशिभिः।। तथा सदा सङ्घजनरलकृतैर्विराजते त्वद्भवनं श्रिया घनम् ॥६९॥
For Private and Personal Use Only
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ પર૩ જેમ પુલના સમૂહથી પવિત્ર વન શેભે છે, તેજસ્વી ગ્રહોના સમૂહથી આકાશ શાને છે, તેવી રીતે આભૂષણોથી યુક્ત સંધના માણસે વડે ભાથી ભરેલું તારું પવિત્ર મંદિર હંમેશા શેભે છે. ભગવતપ્રસાદ વર્ણન त्वत्तः प्रसीदन्ति हि कामधेनुकल्पद्रुचिन्तामणिकामकुम्भाः। त्वदप्रसत्तौ च तदप्रसित्तिरिति त्वमेवाऽस्य (सी ?) बुधैनिषेव्यः
તારાથી-(તારા પસાથી) કામધેનુ, કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિરન અને કામધેટ પ્રસન્ન થાય છે. (મલે છે-ફલ આપવા તત્પર થાય છે), તારી (પ્રભુની) અપ્રસન્નતામાં તેઓની (કામધેનુ વગેરેની) અપ્રસન્નતા (નારાજી) છે, એથી પંડિત વડે તું જ સેવવા-આરાધવા યોગ્ય છે. ભગવાનની સેવાથી મોક્ષ સાથે સાંસારિક સુખ પણ છે – त्वदीय सेवा विहीता शिवार्थ ददाति भोगानपि चानुषङ्गान् । कृषीबलाः शम्यकृते प्रवृत्ताः पलालजाल त्वनुषङ्गसङ्गि ॥७॥
મોક્ષના માટે કરાએલી તારી સેવા ભોગોને (સાંસારિક–વૈષયિક સુખને) સુતાં પ્રયત્ન વગર આપે છે. [ જેમ ] ધાન્યને માટે પ્રવૃત્ત થએલા કીસાનને પરાળ (ઘાસ વિશે ) તે આનુવંગિક જ મળે છે. ભગવાનની વાણી અનુપમ છે– रसैनिरस्ते नवभिर्मनारमाः सुधासुदृष्टा बहुधाऽपि षड् रसाः अतोऽनयोः कः समभावमुच्चरेद् १ वरेण्य हीनामितिविडम्बना
૧ ઊત્તમ વસ્તુ સાથે હીન-અધમ વસ્તુની ઉપમા આપવી તે સીવમાં નામને ૩પમાન છે, જેમકે “વિમિત્રાવના નાતहीनाधिकां च ताम् । निबध्नन्ति बुदाः क्वापि लिङ्ग-भेद तु मेनिरे ॥ (વામટાદાર વરિરછેદ ૪ સ્ટોક ૫૮) પ્રસ્તુતમાં “કાગડાના જેવી
For Private and Personal Use Only
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરજ યશોવિજ્યજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
નવરસે (કંગાર, વીર, કરૂણ, હાસ્ય અદ્ભુત, સ્થાનક, રક, બીભત્સ, શાંત,) કરતાં તારી વાણુ વધુ મનહર છે. [અને] અમૃતમાં તે વધારેમાં વધારે છે ર (મધુર કટુ તિકતાદિ) જોવાય છે – સંભળાય છે, એથી કરીને આ બે (મૃગરાદિ નવસ અને અમૃત સુધાની સાથે તારી વાણીની સદાતા (સરખામણ) કાણ કરી શકે કહે ? [ કેમકે તેમ કરવામાં ] અધિક હીનાપમાની મુશ્કેલી થાય છે.
અર્થાત્ તારી વાણી નવરસ અને અમૃત જેવી છે, એમ કહેવું તે હીપમાં દોષ છે.
બીજા દર્શનને ભગવાનના દર્શનમાં સમન્વય–
स्फुरन्ति सर्वे तव दर्शने नयाः पृथग नयेषु प्रथते न तत् पुन । कणा न राशौ किमु कुर्वते स्थिति ? कणेषु राशिस्तु पृथग न वर्तते
તારા (જૈન) દર્શનમાં બીજા બધા ના દર્શને (નૈગમ સંગ્રહ, વ્યવહાર ઋજુસુત્રાદિ ) દેખાય [ પરતુ ] ભિન્ન ભિન્ન નોમાં-દર્શનમાં (નૈયાયિકાદિ સ્વીકૃત નયાભાસમાં) તારું અપેક્ષાવાળું, (વસ્તુના અનન્તધર્મોને ખંડન નહીં કરના) દર્શન (જૈનદર્શન ) દેખાતું નથી. [ કેમકે ] [ અનાજના | સમૂહમાં [ અનાજના દાણા નથી રહેતા શું? અર્થાત્ રહે છે. અને અલગ દાણાઓમાં તે [ અનાજને ] સમૂહ ઢગલે રહેતું નથી.
તારી ચતુરાઈ છે” ની જેમ બધા રસ અને સુધા કરતા વિશિષ્ટ ગુણવાળી ભગવાનની વાણી અધિક છે અને તે હીન ગુણવાળા છે માટે તેનામાં વિશ્વના છે. ૧ મેળો શ્રી સિદ્ધસેનરિવાર ના પ્રથમદ્રાશિવા નો “દુનિશ્ચિત ન રતત્રવિતપુ ૩૦ મો કલેક.
For Private and Personal Use Only
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
થશેવિયજી ઉપાધ્યાયની એક કૃતિ
૫૨૫
માં જો
એક ગુણવાળું
तवोपदेश समवाप्य यस्माद विलीनमोहाः सुखिनो भवामः । नित्य तमोराहुसुदर्शनाय नमोऽस्तु तस्मै तव दर्शनाय ॥८६॥
જે (દર્શન) થી તારા ઉપદેશને પ્રાપ્ત કરીને [અમે મેહ વગરના સુખી થઈએ છીએ તે પાપ–અજ્ઞાનરૂપી રાહુને નાશ કરવા માટે સુદર્શન ચક્ર સમાન તારા દર્શન (જૈનદર્શન) ને હંમેશા નમસ્કાર હે |
આમાં મૂલ કર્તા ના ૧૧૩ કાવ્યો છે. જ્યારે “જૈન ગ્રંથાવલી માં ૧૨ કલેક લખ્યા છે; કદાચ છેલે શ્લેક પ્રશસ્તિરૂપ હેવાથી તે નહીં ગણીને તેમાં ૧૧૨ શ્લેક લખ્યા હશે.
આ તેત્ર સંપૂર્ણ થયા પછી પણ મારી નકલમાં એક બ્લેક નીચે પ્રમાણે છે – न्यायस्य वेत्तुर्मुनितल्लजस्य यशोविजेतुर्गुणयुक्तनाम्नः। इमां कृतिं भक्तिकवित्वयुक्तां प्रापं विलिख्याहमनल्पभाग्यम् ॥
મુનિઓમાં શ્રેષ્ઠ ગુણવાળું નામ જેનું; ન્યાયના પારગામી યશોવિજયજી ની ભક્તિ અને કવિત્વ યુકત આ કૃતિ (ગ્રંથ) ને લખીને—નકલ કરીને મેં મોટું પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું છે.
ઉપરના શ્વેકથી સાફ જણાય છે કે પ્રસ્તુત સ્તોત્રની નકલ કરનારે (છેલે) લેક બનાવ્યા છે.
उपसंहार મહાનુભાવો ! શીશa viનાથ સ્તોત્ર ને આંતરિક અને બાહ્ય પરિચય સંક્ષેપમાં મારી લધુશકિતથી આ લેખમાં આવ્યો છે. આ લેખથી પ્રસ્તુત કાવ્ય (સત્ર) અને કાવ્યકર્તાશ્રી યશોવિજ્યજી ઉપાધ્યાયને મહાકવિ તરીકે તમે ઓળખે. અને આ કાવ્ય સુંદર રીતે મુદ્રિત થઈ પ્રજાના હાથમાં છુટથી આવો એટલું ઈચ્છી વિરમવા પહેલાં આટલું કહેવું આવશ્યક સમજું છું કે આ સ્તોત્ર સિવાયના બીજા બે તે સંબધી વખત મલે થોડો પરિચય કાલાન્તરે આપવા જરૂર યત્ન કરીશ.
, પત આ કૃતિ "
For Private and Personal Use Only
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobaithong
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ ૧
મનુષ્ય જન્મે છે ત્યારે તેને ઘણી બાબતનું અજ્ઞાન હોય છે. તેની ઘણીખરી શકિતઓ અવિકસિત દશામાં હોય છે. બ્રાહ્મણ કે ક્ષત્રિય, ભારતીય કે ઇતર દેશીય, જૈન કે જનેતર તમામ પ્રાણીઓના જન્મ વખતે એકજ સરખા પ્રાયઃ હેય છે. પણ જેને ઉંચું શિક્ષણ મળે છે, તે ક્રમે ક્રમે પ્રગતિ કરતે જાય છે. અક્ષરજ્ઞાન મેળવવું એટલું શિક્ષણ નથી; તેના અનેક પ્રકાર અને વિધવિધ ઉપાય છે. પણ અહિં માત્ર અક્ષરજ્ઞાન શિક્ષણની વાત છે.
શિક્ષણથી ઘણું બાબતોનું અજ્ઞાન ટળે છે. આત્મામાં છુપાઈ રહેલી શકિતઓ વિકસે છે. આ લેક અને પરલોકને વિકાસ સધાય છે. થાવત ઈશ્વર સ્વરૂપી પણ શિક્ષણથી જ થવાય છે.
શિક્ષણનું ફળ ઘણું વિશાળ અને રમણીય છે. તેના પ્રકારે અનેક છે. તેના સ્વરૂપને ઉકેલ આણ ઘણે અધરે છે.
૧ સ્ત્રીબોધ. ઓગસ્ટ, ૧૯૭૪, અમદાવાદ.
For Private and Personal Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આજનું શિક્ષણ
પરેe શિક્ષણનું લક્ષણ મહારી નાનકડી મતિ પ્રમાણે તે શિક્ષણનું લક્ષણ “કર્તવ્યનું જ્ઞાન અને પરતંત્રતાથી મુકત થવું " છે હું ધારું છું કે આ લક્ષણમાં કઈ વા લઈ શકે તેમ નથી. પરતંત્રતાના ભેદો જુદી જુદી દૃષ્ટિએ અનેક પ્રકારના હોઈ શકે, તેમ તેના અનુકૂલ કે પ્રતિકૂલ કારણે પણ અનેકવિધ હેય; પરન્તુ શિક્ષણથી બંધન મુક્ત થવાની લાયકાત તે આવવી જ જોઈએ. પછી ભલે કોઈ જાણી જોઈને પરતંત્રતાથી મુક્ત ન થાય, તે માટે ઉપાય ન કરે, તે વાત જુદી છે. શિક્ષણથી કર્તાજ્ઞાન અને બંધનથી છૂટવાની લાયકાત નથી આવતી, તે શિક્ષણ શિક્ષણ નથી, તે જ્ઞાન જ્ઞાન નથી, તે તે ફકત શરીર, મન અને સમયને બરબાદ કરનારે, ધનનો નાશ કરનાર એક ભસમગ્રહ જ કહેવો જોઈએ. સૂર્ય ઉગ્યા પછી અંધારૂં ન મટે, અગ્નિથી ટાઢ ન ઓછી થાય અને શીતલ નીરથી શાંતિ ન મળે તે પછી ગજબ જ કહેવાય ને !
પ્રાચીનકાળનું શિક્ષણ શિક્ષણ સંબંધી ઉહાપોહ કરતાં આપણે પ્રાચીનકાળના શિક્ષણ તરફ દષ્ટિ તો જરૂર કરવી જોઈએ. દરેક વસ્તુમાં પૂર્વના કાળની થોડી ઘણી યોગ્ય મદદ જરૂર લેવી પડે છે, અથવા લેવી જોઈએ. જુના અને નવા બને કાળના ગુણદેષનો વિચાર કર્યા પછી જે પેજના ઘડાય છે તેમાં સંગીનતા અને સુંદરતા વધુ હોય છે, એમ મહારૂં માનવું છે.
એટલે જૂને રષ્ટિને ઇતિહાસ છે એટલે જ જુને લગભગ શિક્ષણને પણ છે. દરેક દેશ કે કાળમાં થોડા ઘણા અંશે શિક્ષણની
For Private and Personal Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર૮
આજનું સ્ત્રી શિક્ષણ જરૂર અવશ્ય પડે છે. ભારતમાં શિક્ષણની ઉત્પત્તિ અને પૂર્ણવૃદ્ધિ ઘણા લાંબા કાળથી થએલી. હવે મેહનો ડેરે અને હરપાની ધખોળેથી ઈતિહાસ પ્રમાણને જ સાચું માનનારા લેક પણ છ હજાર વર્ષના જુના કાળને ઈતિહાસકાળ ગણવા લાગ્યા છે. કારણ કે તે બંને શહેરેને અસ્તિત્વકાળ છ હજાર વર્ષ પહેલને છે. તે બન્ને શહેરમાં અનેક મુદ્રા, સિકકા અને બીજી અનેક એવી વસ્તુઓ મળી આવી છે. કે જેથી ૬૦૦૦ વર્ષ પહેલાનું હિંદ શિક્ષણ અને કળામાં બીજા દેશો કરતાં મોખરે હતું એમ સિદ્ધ થાય છે.
જુના કાળમાં શિક્ષણનું કાર્ય મુખ્યત્વે બે જણ કરતા હતા. એક ત્યાગીઓ અને બીજા રાજાઓ.
ગુરૂ શિષ્યને સબંધ
ત્યાગીઓમાં વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધોના અધિઓ, નિઈ ભિક્ષુઓ અને બ્રાહ્મણ સમાવેશ થાય છે. આ વર્ગ દેશકાળને લક્ષમાં લઈને શિક્ષણને ક્રમ ગોઠવો. જેથી પ્રજા પિતાને ગણકર્માનુસારે કર્તવ્ય, જ્ઞાન અને સ્વતંત્રતા મેળવી મહાન વિજયી અને વિશ્રત થતી. બહુ જુના સમયમાં જાતિભેદનું જોર ન હતું, દરેક જાતિના સભ્યો ભેગા કરી આ ત્યાગીઓ વિદ્યાર્થીઓને અનેક વિષયનું ઉર્દુ અને દીપનું જ્ઞાન આપતા. વિદ્યાર્થીઓ પણ હૃદયના ઉંડાણથી ઉત્પન્ન થએલી જિજ્ઞાસા અને સેવાવૃત્તિથી ગુરૂઓ પાસે જ્ઞાન મેળવી મનન અને નિદિધ્યાસન કરી આચરણમાં મૂકવા તરફ વધારે ચીવટ રાખતા. ગુરૂશિખ્ય બને પિતાની ફરજ ઉત્સાહપૂર્વક અદા કરતા. તે બને વચ્ચે મીઠો સંબંધ જોડાતો.
For Private and Personal Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરલ
આજનું સ્ત્રી શિક્ષણ વિદ્યાપીઠને કાળ
બહુ જુના કાળ પછી એટલે કે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધિના પછી ઇતિહાસ વિદ્યાપીઠના ઈતિહાસથી ભરેલું છે. આ જમાનામાં સાધારણ નાના મોટા આશ્રમે ઉપરાન્ત વ્યવસ્થિત અને મેટા પાયા ઉપર યોજાએલા મહાન વિશ્વવિદ્યાલય હતાં. તેની એજના ઘડનાર બહુશ્રત અને વિચારક પુરુષો હતા. તેમાં એક એક વિદ્યાપીઠમાં દશ દશ હજાર સુધી છાત્રો અને પંદર સુધી અધ્યાપકે સરસ્વતી દેવીની પવિત્ર ઉપાસના કરતા. હિન્દના દૂર દૂર પ્રાંતિનાજ નહિ, પણ ચીન, જાપાન, જાવા, અફઘાનીસ્તાન અને કાબૂલ જેવા દેશેથી પણ અનેક વિદ્યાર્થીઓ ભારતના આ વિદ્યાપીઠમાં અધ્યયન કરવા આવતા, અને ભણીને ગયા પછી પોતાનું મેટું ગૌરવ માનતા. ચીની યાત્રી હુએનસંગ અને ઇસંગ જેવા પણ આપણે આ વિદ્યાપીઠમાં ભણવા રહ્યા હતા. આ વિદ્યાલયની યોજના, તેની પદ્ધતિ, તેને પાઠ્યક્રમ, તેના વિષયે અને ફળો, ઓક્સફર્ડ કે કેમ્બ્રીજ યુનિવર્સિટી કરતાં વધારે ઉન્નત અને સુંદર હતા એમ કહેવામાં હું અતિશક્તિ જરા પણ કરતું નથી. તેવા મહાન વિદ્યાપીઠમાં નાલંદા, તક્ષશિલા, વિક્રમશિલા, ઘનકટક, મથુરા. ઉજજૈન, કાશી, જગદ્ મહાવિહાર, ઉદંતપુરી અને નવદીપના વિદ્યાપીઠ ખાસ ઉલ્લેખનીય છે, જે જુદા જુદા પ્રાંતમાં હતાં. આ આશ્રમે અને વિદ્યાલયને ઘણે ખરે અને ભાર રાજાઓ અને બૌદ્ધ, જૈન અને વૈદિક ધનીક ગૃહસ્થ ઉપાડતા. શ્રીમાન ગૌરીશંકર ઓઝાએ એક વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું છે કે “ નાલંદા વિશ્વવિદ્યાલયના અધિકારમાં બસોથી વધારે ગામે હતાં, જે અનેક રાજાઓએ દાનમાં આપ્યા હતાં ”ચીની યાત્રીઓના ઉલ્લેખેથી જણાય છે કે સાતમી સદીમાં પાંચ હજાર મઠો પણ ભારતમાં હતા. જેમાં ૨૧૨૧૩૦ વિદ્યાર્થીઓ અધ્યયન કરતા હતા. સત્તરમી સદી સુધી,
For Private and Personal Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૩૦
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ એકલા બંગાલમાં એંસી હજાર નાની મોટી પાઠશાળાઓ હતી; પણ ગ્રામ પંચાયત યોજના તેડી પાડ્યા પછી તેમાં ઘટાડે અને વિકાર થતે ગયો.
આ રીતે હિતૈષી વિચારક ત્યાગીઓના હાથમાં જે વખતે શિક્ષણનું કાર્ય હતું, રાજા અને ધનાઢયેની જ્યારે દરેક રીતની જોઈતી સહાયતા હતી, ત્યારે ભારતદેશ સારો શિક્ષિત હતા. સુખી હતો અને બીજા દેશમાં પંકાતે હતો. ત્યારે જ આપણે ત્યાં ભ, રામ, કૃષ્ણ મહાવીર બુદ્ધ જેવા ધર્મોદ્ધારકે અવતરતા ભીમ, અર્જુન, પ્રતાપ, શિવાજી, તેજપાલ જેવા વીર પાકતાં; ગૌતમ, કણાદ, સિદ્ધસેન, મધવાદ, હરિભદ્ર, વિદ્યાનંદિવાદિ, દેવસૂરિ ગંગેશપાધ્યાય, રઘુ પાથ શિરોમણિ, પક્ષધર અને યશવિજ્યજી જેવા ન્યાયના પારગામીઓ જન્મતા; કાલિદાસ, ભવભૂતિ, હેમચંદ્ર, શ્રીહર્ષ જેવા કવિઓ; ભરત અને રામચંદ્ર જેવા નાટય તથા ચાણકય જેવા રાજનીતિ અસ્તિત્વમાં આવતા. જુદી જુદી વિદ્યા અને કળાઓના આવિષ્કાર થતા, રાજા અને પ્રજા તરફથી તેવા વિદ્વાનને મોટી સહાયતા મળતી, પ્રોત્સાશન મળતું, તેમની કીર્તિગાથાઓ ગવાતી. તેનું નિયમન કે વિશ્વ નહેતું થતું, તેમની બુદ્ધિ કે શક્તિ કુંતિ નહોતી કરાતી, તેમના ઓઝારો અને હસ્તાદિ અવયને નિર્દયતાપૂર્વક નાશ નહોતે કરા. જે દેશમાં તમે ગુણવાળા સ્વાર્થી રાજા અને વ્યાપારિઓ હોય છે તે દેશને ઉધાર કદી થાય જ નહિં. તે દેશમાં વિદ્યા, કળા અને હુન્નર ઉદ્યોગમાં પ્રગતિ થઈ શકે જ નહિ, એ લખી રાખવું જોઈએ.
સ્ત્રીશિક્ષણ પ્રાચીનકાળની શિક્ષા સંબંધી સર્વ સાધારણ લખ્યા છતાં સ્ત્રી
For Private and Personal Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આજનું સ્ત્રી શિક્ષણ
૫૩૧ શિક્ષણ સંબંધી કંઈક જુદું લખવું પણ જરૂરનું છે.
પૂર્વકાલમાં શિક્ષિત સિઓ જો કે વેદ મંત્રોમાં સ્ત્રી અને કોને ભણાવવાને નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ વેદોના કેટલાક મથી જ જણાય છે કે વેદકાળમાં પણ કેટલીક સ્ત્રીઓ વિદુષી હતી. વૈદિક સિવાય જૈને અને બૌદ્ધ હમેશાં સ્ત્રી શિક્ષણની તરફેણમાં રહ્યા છે. બહુ જૂના કાળમાં પણ બ્રાહ્મી સુંદરી જેવી અનેક સ્ત્રીઓ અઠંગ વિદુષીઓ હતી, તેવા ઉલ્લેખ જૈન શાસ્ત્રોમાં મળે છે. શકુંતલા, સીતાદિને હિન્દુ નાટકે પણ એજ પ્રમાણે જણાવે છે.
વેદકાળ પછી એટલે કે અઢી હજાર વર્ષના વચલા ગાળાની અંદર વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધોમાં અનેક સ્ત્રીઓ જુદા જુદા વિષયની પારંગત હતી, તે વાત કાળિદાસ, ભવભૂતિ, બાણના પ્ર-તિલકમંજરી, પાઈઅલછી નામમાળા, પરિશિષ્ટ પર્વ, અંજણસુંદરી ચરીય જેવા અનેક પુસ્તકોથી પુરવાર થાય છે. છેલ્લા અઢી હજાર વર્ષના ઇતિહાસકાળમાં થએલી વિધીઓ પૈકી કેટલીક આ છે –
વિદુષી સ્ત્રીઓ વિજ્રકા, સુભદ્રા, સુલસા, વિકટનિતંબ, યક્ષા, યાકિનીમહારા, ગુણમહત્ત, અવન્તિસુંદરી, તિલકમંજરી, સુંદરી, રાજેમતિ, મંડનમિત્રની સ્ત્રી, લીલાવતી, ઇન્દુલેખા, મદાલસા, મારૂલા, મેરિકા, શીલા, અકૂપા.
પહેલાં સ્ત્રીઓમાં સ્ત્રીઓને યોગ્ય શિક્ષણ અપાતું. કાવ્ય, સંગીત, શીલ, આરોગ્ય, પતિભક્તિ વિગેરે ઉપર ખાસ ભાર મૂકાતે.
For Private and Personal Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૩૨
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ જેથી સ્ત્રીઓ દેવીઓ થતી. પિતાનાં સંતાનને પણ સાચાં દેવદેવીઓ બનાવી ધર્મ અને દેશની સેવા કરતી.
વર્તમાન શિક્ષા
વર્તમાન શિક્ષા કેવી છે? તે વિષે વધુ લખવાની જરૂર જ નથી. આપણે બધા વર્તમાન શિક્ષા અને તેનાં ફળ નજરે જોઈએ છીએ. વર્તમાન શિક્ષણની દેરી અત્યારે રાજસત્તાના હાથમાં છે. રાજસત્તા જ જે-તમગુણવાળી હોય છે. લગભગ દોઢસો વર્ષમાં આપણે ફક્ત અક્ષર જ્ઞાન મેળવી આપણી બુદ્ધિ બગાડી છે, ધર્મને બેસે છે, નીતિ અને સદાચાર ઓછાં ક્યાં છે. આરોગ્ય અને ધનમાં મોટી હાની પહોંચાડી છે એમ મને લાગે છે.
વર્તમાન શિક્ષણનું ફળ
બહાર દેશમાંથી નિકળતા ગંગા નામના હિન્દી માસિકમાં રિક્ષા પરીક્ષા” નામના મહારા લેખમાં મેં એક ઠેકાણે લખ્યું છે કે “રાતદિવસ મહેનત અને શરીરને નષ્ટ કરવા છતાં આંખે અને માનસિક શકિતઓ કુંતિ કરવા છતાં, માટે ધન વ્યય થવા છતાં વિદ્યાર્થીઓને (વર્તમાનિક) શિક્ષણનું પરિણામ દુઃખ, દરિદ્રતા, રોગ અને અશાંતિમાં મળે છે.”
અનેક વર્ષો ભણ્યા પછી અનેક પદવી મેળવ્યા પછી પણ આપણને કર્તવ્ય જ્ઞાન અને સ્વતંત્રતાની પ્રાપ્તિ થતી નથી એ શિક્ષણ શિક્ષણ કહેવાય ખરૂં?
આ પરિસ્થિતિમાં એકલે રાજ્યને જ દોષ છે એમ પણ માનવા હું તૈયાર નથી. થોડે ઘણે પ્રજાને પણ દોષ છે કે જે ભાન ભૂલીને
For Private and Personal Use Only
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ
પ૩૩
વિપરીત શિક્ષા લે છે.
સ્ત્રીઓની યોગ્યતા
સાચા શિક્ષણથી પુરૂષ દેવ બને છે, સ્ત્રી દેવી બને છે. સ્ત્રીઓનું હાઈ કમળ અને પવિત્ર હેવાથી પુરૂષો કરતાં પણ સ્ત્રીઓ ઉપર શિક્ષણની અસર ઘણી વધારે પડી શકે છે. સ્ત્રી-શિક્ષાને સાચે ઉદ્દેશ તે તેઓમાં સાચું માતૃત્વ અને ગૃહિણુત્વ આવે એ જ હવે જોઈએ. જગતના ઉદ્ધારની જવાબદારી સ્ત્રીઓ ઉપર વધુ છે. સ્ત્રીઓ સાચી શિક્ષિતા હોય તે જ જગતને ઉદ્ધાર કરી શકે, પુરૂષોને પણ ઠેકાણે લાવી શકે. તેમને કોમળતાં શિષ્ટતા વિગેરે દૈવિક ગુણે કુદરતી બક્ષીસથી મળ્યા છે. તે પતિને કે પુત્રને, પિતાને કે સસરાને, નેકરને કે રાજાને, ગુરૂને કે અવતારી પુરૂષને પણ પિતાના ગુણથી સમજાવી શકે છે, કેમળ બનાવી શકે છે. પુરૂષ કરતાં સ્ત્રીના ઉપદેશની અસર ઘણી વધારે થાય છે. એટલે પુરૂષો કરતાં સ્ત્રીઓને વધારે સાવચેતીથી શિક્ષણ આપવાની જરૂર છે. સ્ત્રી શિક્ષિતા હોય તે આખું આલમ સહેલાઈથી સાચું શિક્ષણ મેળવી શકશે; એટલા માટે જ તે નેપોલીયન બેને પાટે કહ્યું છે કે–દેશને આબાદ કરવા સહુ પહેલાં માતાઓને જ્ઞાન આપવું.
વર્તમાન સ્ત્રીશિક્ષણ
ગમે તેવી સારી વસ્તુને ઉલટી રીતે ઉપયોગ કરવાથી તેનું પરિણામ પણ ઉલટું જ આવે છે; એ હિસાબે શિક્ષણ ગમે તેવું સારું છે પણ તે ઉલટી પદ્ધતિએ લેવાથી મહાન ભયંકર થાય છે. ધર્મ, દેશ સમાજ અને આત્માની ઉન્નતિને બદલે અવનતિ કરનારૂં થાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૩૪
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ વિપરીત શિક્ષણ લેનાર કરતાં અશિક્ષિત વધારે સારું હોય છે. સરલ અને પવિત્ર હોય છે એમ મને લાગે છે.
વર્તમાનનું લગભગ ઘણું ખરું શિક્ષણ રાજસત્તાના હાથમાં છે. તેની દષ્ટિ હિન્દુસ્તાન માટે જુદા પ્રકારની છે. એટલે શિક્ષણકાર પિતાની દૃષ્ટિએ વર્તમાન ર અને કોલેજોમાં પોતાના ઉદ્દેશ્યની પૂર્તિ કરાય છે એમ વિચારક શિષ્ટ પુરૂષને કેટલાક વર્ષોથી જણાયું છે. તેમાં સ્ત્રીઓના હૃદય કમળ અને કમજોર હોવાથી પુરૂષો કરતાં તેઓ ઉપર વર્તમાન શિક્ષણની અસર વધારે ખરાબ થાય છે. તેમના ઉપર સંસ્કારે જલ્દી પડે છે.
આપણે છાપા દ્વારા કે બીજી રીતે જાણે ખુશી થઈએ છીએ કે “વર્તમાનમાં સ્ત્રીઓ ઉચું (હાઇસ્કૂલે અને યુનિવર્સિટિઓનું) શિક્ષણ લેવા માંડી છે એટલે દેશને ઉદ્ધાર જલ્દી થશે. ભારતમાં સાચી દેવીઓ થશે.” પણ મને માફ કરવામાં આવે તે હું કહીશ કે આપણું આશા મૃગ વૃષ્ણિકા જેવી છે. આધુનિક શિક્ષણથી પુરૂષ કરતાં વધારે સ્ત્રીઓમાં અનારેગ્ય, દારિદ્રય, વિલાસિપણું અને અશાન્તિ આવે છે. તેમના જીવન ઉપર જે સદાચારને ધાર્મિક ભાવનાની અસર પડવી જોઈએ તેના કરતાં ઉલ્ટી અનિષ્ટ અસર પડે છે. તેમનામાં શિક્ષણથી માતૃત્વને વિકાસ, પતિ ભક્તિ, લજજાળુતા, અને બીજા સારા ગુણોના સંસ્કાર પડવા જોઈએ તે નથી પડતા.
આપણે જોઈએ છીએ કે મુંબઈ, સુરત, વડોદરા, અમદાવાદ જેવા અનેક ગામમાં વર્તમાનિક ઉચ શિક્ષણથી સ્ત્રીઓ ઉપર કેવી અસર પડે છે? આ શિક્ષણથી ઘણી ખરી સ્ત્રીઓ વિલાસી, આળસુ અને અસહિષ્ણુ નથી થતી શું ? તેમનામાં અનિચ્છનીય
For Private and Personal Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આજનુ સ્ત્રીશિક્ષણ
૫૩૫
સ્વચ્છંદતા નથી આવતી શું ? એટલો અનાવશ્યકીય ખર્ચા ભાર દેશને માટે ગરીબાઈ વધારનાર નથી થતો તે શુ? વર્તમાન શિક્ષણથી અમારી બહેને પિતા કે પતિ માટે પણ ભારભૂત નથી થતી શું ?
પદ્ધતિ ફેરવવી જોઇએ
કૉલેજો અને હાઇસ્કૂલમાં એમ. એ. સુધીનો કાસ પુરૂષો અને સ્ત્રીઓને માટે એક સરખા હોય છે. તેમાં પરિવર્તન કરવાની જરૂર છે. અમારી ભારતીય સ્ત્રીઓને માર્ટ ભૂમિતિ, ભૂગોળ, ગણિત અને એવા બીજા નકામા વિષયા કરતાં સ્ત્રીઓને માટે સ ંગીત કળા, સીવવા ગુંથવા ભરવાની કળા, સંતતિ શાસ્ત્ર આરોગ્ય શાસ્ત્ર, પુત્રપાલન કળા વિગેરે વિષયો ઘણા જરૂરના અને હિતકારી વિષયા છે. આ વિષયાનુ જ્ઞાન સ્ત્રીને પહેલાં આપવાની આવશ્યકતા છે. હું પહેલાં લખી ગયે! છુ તેમ સ્ત્રી શિક્ષાના મુખ્ય ઉદ્દેશ માતૃત્વ અને ગૃહિણીને વિકાસ હોવા જોઇએ. તેમનું મુખ્ય સ્થાન આ જ છે. તેમનામાં ભલે ફ્રાન્સની સ્ત્રી જેવી વિલાસિતા કે સ્વછન્દતા ન આવે, પુરૂષા સાથે છુટબોલ કે હાકી રમવાની શિત ન આવે, પણ ઉપરના ગુણા આવે તે તેમની શિક્ષા ફળવતી થાય. જે સ્ત્રી પતિની ભક્તા નથી, પુત્રની પ્રેમપૂર્વક પાલિકા નથી, સદાચારી નથી, વિનશ્રા નથી, ધર્મનિષ્ઠા નથી તે સાચી શિક્ષિતા કેમ કહેવાય ?
વર્તમાન શિક્ષા દૂષિત હોવાથી આપણે કૌશલ્યા, મરૂદેવી, ત્રિશલા, માયાદેવી, લક્ષ્મી અને દુર્ગાદેવી જેવી સાચી સ્ત્રીઓ જોઇ શકતા નથી, છતાં ખુશીની વાત એ છે કે આદૂષિત શિક્ષામાં પણ પોતાની જવાબદારી સમજી કેટલીક ધર્મ, દેશ અને સમાજની મહાન્ સેવિકાએ થઇ છે. પોતાના આચારને વધારે પવિત્ર બનાવનારી વિદુષી
સ્ત્રી
For Private and Personal Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૩૬
આજનું સ્ત્રીશિક્ષણ અને લેખિકાએ નિકળી છે. પણ તે અપવાદ સમાન છે. કેમકે તેમની સંખ્યા બહુજ ઓછી છે.
વર્તમાન શિક્ષાથી ઘણા થવાથી આર્યસમાજીઓ અને કેટલાક દક્ષિણીઓએ સ્ત્રીઓને સાચી શિક્ષા મળે, તેમનામાં પવિત્રતા આવે તે માટે કેટલાક પ્રયત્ન આદર્યા છે. પ્રાચીન અને નવીન સુધારાઓને એક સાથે મેળવી સ્ત્રીઓ માટે આદર્શ ગુરૂકુલે, સ્કૂલે અને વિદ્યાપીઠની ના થઈ છે એ એક સદ્ભાગ્યની નિશાની છે.
સરકારી સ્કૂલ અને યુનિવર્સિટીઓમાં સ્ત્રીઓને માટે તેમને ઉપયોગી અભ્યાસક્રમ બને, સ્ત્રીઓ માટે સ્વતંત્ર કલેજે ખુલે અને તેમના સ્વભાવ તથા ભારતીય રિવાજો પ્રમાણે બધે જુદી બંદબરત થાય એ માટે ભારતની સ્ત્રીઓએ અને નેતાઓએ હિલચાલ જરૂર ચલાવવી જોઈએ.
કહેવાય છે કે “આપણે દેશ સ્ત્રી-શિક્ષા તરફ હંમેશા બેદરકાર રહ્યો છે. પણ તે હવે ચાલે તેમ નથી.” આપણે સ્ત્રી શિક્ષા તરફ વધારે લક્ષ આપવું ઘટે. હું તે સ્ત્રી શિક્ષાને પક્ષપાતી છું. તેમનામાં સાચી શિક્ષાનું સારું જ ફળ આવવાનું. માટે આપણે સ્ત્રીઓને યોગ્ય સાચી શિક્ષાનાં સાધને ઉભાં કરવાં જ જોઈએ. રાજ્ય તેમાં પૂરો સોગ આપે તે ભારત દેશ કેટલે આગળ વધે? તે દિવસ જલ્દી આવો કે આપણા દેશના બધાં સ્ત્રી પુરૂષ શિક્ષિત બને. મનુષ્ય લેક સ્વર્ગલેક બને.
For Private and Personal Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
: ૬૭ :
શિક્ષણ અને પાચ ક્રમ
સંસ્કૃતિની વિશુદ્ધિ
આ લોક અને પરલોકની ઉન્નતિ માટે અને માટે શિક્ષણનીજ જરૂર હંમેશાથી રહી છે અને સિદ્ધિમાં તેના પાઠ્યક્રમના માટે હિસ્સો રહે છે. પ્રજાને જેવી રીતે
રહેશે. શિક્ષણની
કુળવવી હોય, કે સંસ્કૃતિથી રાંગવી હોય, તેવી રીતનેા પાઠયક્રમ રચવેા જોઇએ. જેવા પાઠ્યક્રમ હોય છે તેવુ ફળ નીપજે છે. પાઠયક્રમની ઉપયોગિતા, અનુપયોગિતા અથવા પૂર્ણતા અને અપૂર્ણતાથી શિક્ષણના પરિણામમાં અપૂર્ણતા પૂર્ણતા થાય છે. લગભગ સેાએક વર્ષ પહેલાં જે વખતે વિદેશી પ્રજા ભારતમાં પોતાની સતાના પાયા નાંખવાના સ્વપ્નાં સેવતી હતી તે વખતે સૌ પહેલાં શિક્ષણના નિષ્ણાતો પાસેથી ભારતને ગુલામ બનાવા યોગ્ય પાયક્રમ ( Course ) બનાવી પોતાના ઢીંગની કાલેજો અને સ્કૂલે જારી કરી અને વખતો વખત તે ઉદ્દેશ્યની પૂર્તિ કરવા માટે પાઠ્યક્રમ-શિક્ષણના પ્રકાર વિગેરેમાં પરિવર્ત્તન કર્યાં
૧ જૈન જયેાતિ, વર્ષ ૨, અંક ૩૩.
For Private and Personal Use Only
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૩૮
શિક્ષણ અને પાઠયક્રમ જેથી લગભગ અર્ધી પિણી શતાબ્દીમાં તેમનું ધારેલું પરિણામ આવ્યું. ભારતીય લેકે નિર્બલ, વ્યસની, ધર્મદેશપ્રેમથી રહિત અને ધંધા ઉદ્યોગ વગરના થઈ ગયા.
આજે અમેરિકા જર્મન વિગેરે સ્વતંત્ર અને સ્વાભિમાની દેશોમાં પિતાની સંસ્કૃતિ અને ઉન્નતિને પુષ્ટ કરનારો પાઠયક્રમ થાય છે. દર વર્ષો કે બે વર્ષે તેમાં સુધારે વધારો થાય છે. ઉત્તમ પ્રકારના નવા સાહિત્યને પાઠ્યક્રમમાં સ્થાન મળે છે. પ્રતિભાશાળી લેખક ગ્રંથકારોને વાંચવાને પ્રસંગ વિદ્યાર્થીઓને પ્રાપ્ત થાય છે.
શિક્ષણ વિષયમાં હીન દશા
આપણે દેશ શતાબ્દીઓથી પરાધીન થયા છે ત્યારથી તેની બુદ્ધિ પણ બેર મારી છે. આપણે પ્રાચીન કાળને ઉલ્લેખ કરી અભિમાન કે સંતોષ ધારણ કર્યા વગર બીજું કાંઈ કરી શક્યા નથી. શિક્ષણના વિષયમાં હજીય આપણી નોંધવા લાયક પ્રગતિ થઈ નથી. તે વિષે વિચારે કે પ્રયોગે આપણે ક્યું નથી, તેમ કરવામાં આપણે લાભ પણ નથી સમજતા; તેજ કારણથી આપણી પ્રજા અક્ષરજ્ઞાન મેળવીને સાક્ષર (ડ) થવા ઉપરાન્ત કાંઈ વધુ કરી શકતી નથી. દિવસે દિવસે આપણી સંસ્કૃતિ ભૂસાતી જાય છે. ધર્મ ભૂલાતો જાય છે. સદાચાર અને નીતિનાં તત્વ વિસરાતાં જાય છે. ઉદ્યોગ અને કળા ઓસરતી જાય છે તથા સ્વતંત્રતાની ભાવના નિર્મુલ બનતી જાય છે.
શિક્ષણ માટે કેટલાક પ્રયાસે '
જમાનાના પ્રભાવથી કહે કે, કેટલાક શિક્ષણપ્રેમી સાધુ અને ગૃહસ્થના પ્રયાસથી કહો, ગમે તે કારણે ત્રણેક દશકાથી આપણી
For Private and Personal Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણ અને પાઠ્યક્રમ
પ૩૯
સમાજમાં શિક્ષણની આવશ્યકતાનું ભાન થયું છે. થોડા ઘણા તે માટે પ્રયોગો પણ થયા છે. પણ મને તો લાગે છે કે એથી આપણી સમાજમાં જૈન સંસ્કૃતિના સંસ્કારો દઢ નથી થતા. છાત્રોમાં ધર્મ પ્રેમ નથી જાગ. સ્વતંત્રતા, સદાચાર તથા સવિચારનું વાતાવરણ ઉભું નથી થતું. તેનું કારણ મને તો એજ લાગે છે કે આપણે પાઠ્યક્રમ સ્વતંત્ર નથી તથા અપૂર્ણ છે.
પાઠયક્રમ
જે સમાજને સુસંસ્કારી બનાવવી હોય તો પાઠ્યક્રમ બનાવવા બહુ જ કુશળતા, સાવચેતી અને જાગૃતિ રાખવી જોઈએ. પાઠયકમ એ કાંઈ આટા દાલ વેચવાવાળાથી કે દુકાને બેસી સેલ પંચા બીઆરસી ” અથવા “લીયા દયા કરી છકા પંચાના સટ્ટા ખેલનારથી બને નહિ, તેઓ તે સંસ્થાઓને જોઈતી આથિક મદદ આપીને જ છૂટા થવાને યોગ્ય છે. પાઠયક્રમ બનાવવા માટે તે જેઓ શિક્ષણના ઉંડા અનુભવી અને રસીયા હેય, તેના નિષ્ણાત કાર્યકર્તા હોય, તેવા તે તે વિષયના વિદ્યાને જ પસંદ કરવા જોઈએ. પાઠ્યક્રમ એક જ દિશાથી બનવું ન જોઈએ. તેમાં પ્રાચીનતા ભૂલાવી જોઈએ, તેમ અર્વાચીનતાના ઉપયોગી શિક્ષણ તરફ બેદરકારી જરાપણ હેવી ન જોઈએ. તેમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ આ ચારે પુસ્વાર્થની ભાવના (જુદા જુદા પાત્ર અધિકારીઓ માટે) સુસંસ્કારિત વ્યવસ્થિત રીતે વિકસિત થાય તે તરફ પૂરતું લક્ષ હોવું જોઈએ. એકાન્ત કેઈ પક્ષ કે દિશાના જ્ઞાનનો આગ્રહ છોડી દ્રવ્ય દેશ કાલ અને સંસ્કૃતિના પ્રવાહ સાથે પાઠયક્રમને શિક્ષણને પ્રવાહ બદલતાં રહેવું જોઈએ, જૂદા જૂદા દરેક જુના અને નવા વિદ્યાના ઉપયોગી વિષયના ગ્રંથને સ્થાન આપવું
For Private and Personal Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૪૦
શિક્ષણ અને પાયક્રમ
જોઇએ, જે નવીન ગ્રંથકારા દ્વારા ઉત્તમ-ઉપયોગી સાહિત્ય સર્જાય જેથી સમાજના પ્રતિભાશાલી મળે. વર્તમાન દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ ગ્રંથકારાને પણ ઉત્સાહ તથા
છે તેને પણ સ્થાન આપવુ જોઇએ, ગ્રંથકારાની બુદ્ધિના છાત્રાને લાભ ભાવને યાગ્ય નવીન પ્રેરણા થાય અને સમાજ પ્રત્યે પ્રેમની લાગણી ઉપજે.
પાયક્રમ કર્યાં પછી કુંભકર્ણની જેમ સચાલકાએ વર્ષો સુધી ધાર નિદ્રા ધારણ કરવી નહિ જોઇએ; પણ તેના પરિણામની તપાસ કરવી, છાત્રાની મુશ્કેલી, તેમની ફરીયાદો, તેમની રૂચ-અરૂચિ, પ્રથાની ઉપયેાગિતા કે અનુપયાગિતા ઇત્યાદિ અનેક બાબતો સબંધી સીધી કે આડકતરી રીતે તપાસ કરતાં રહેવુ જોઇએ અને પરિવર્તનની જરૂર જણાય તે એ વર્ષે કે ચાર્ વર્ષે પાયક્રમ ફેરવતાં રહેવું જોઇએ. તેમાં આલસ્ય કે બેદરકારી કરવાથી છાત્રસમાજ દુ:ખી થાય છે, નિ:શ્વાસ મૂકે છે, અને તેમની પ્રગતિ રૂંધાય છે.
પાઠયક્રમ ઘડતી વખતે પોતાના ધર્મની પદ્ધતિ, સમાજની સ ંસ્કૃતિ અને સ્વદેશના વાતાવરણ ઉપર પૂરતું ધ્યાન રાખવુ જોઇએ. જે દરજા કે છાત્રા માટે પાઠ્યક્રમ ઘડવા હાય, તેના માટે પાઠ્યક્રમ તેવા ધડવા કે જેથી તે પ્રમાણે ભણનારમાં પોતાના ધર્મના મજબૂત શુદ્ધ સંસ્કારો સ્થાન પામે, સદાચાર નીતિના તત્ત્વા ઉત્પન્ન થાય, સ્વતંત્રતાને ભાવ પેદા થાય અને યોગ્ય ઉદ્યોગ હુન્નર–કળા શિલ્પમાં કુશળતા આવે અર્થાત્ નૈતિક રીતે પોતાની બધી આવશ્યકતાને પૂરી કરી શકે.
કાર્સમાં પુસ્તકો કેવાં રાખવાં ?
પાઠયક્રમમાં પુસ્તકાની પસ ંદગી કસ્તી વેળાએ પુસ્તકના લેખકની યોગ્યતા, વિચારશકિત, પુસ્તકના વિષય, તેની કીંમત, તેની પદ્ધતિ,
For Private and Personal Use Only
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણ અને પાઠ્યક્રમ
૫૪૧ અને તેના આકાર પ્રકાર ઉપર પણ લક્ષ્ય પહેલાથી આપવું ઘટે, જે પુસ્તકે સારામાં સારા હોય, સરલ ભાષા અને સરલ પદ્ધતિનાં હોય, અને જેની કિંમત ગરીબ વિદ્યાર્થીને પણ પરવડી શકે તેવી હોય તેવાં પુસ્તકે પસંદ કરવાથી છાત્રોને લાભ અને તેને પ્રચાર પણ સારા પ્રમાણમાં થાય છે. પાઠયક્રમમાં સમય કાળના પ્રમાણમાં જ પુસ્તકે રાખવાં જોઈએ. વધારે રાખવાને મેહ કદી પણ રાખ ન જોઈએ. કાળના પ્રમાણમાં વધુ પુસ્તકે રાખવાથી છાત્રામાં મેગ્યતા વધારે આવશે એવી ભૂલ આપણે કરીએ છીએ તેમાં સુધારે કરે ઘટે.
વળી જે પુસ્તકની કીંમત પાંચથી વધારે રૂપિયા જેટલી છે તે પુસ્તકમાંથી થોડો ભાગ (પ્રકરણ) રાખવાથી થોડા ભાગ માટે મોટી કીંમતવાળું તે આખું પુસ્તક વિદ્યાર્થીને ખરીદવું પડે છે. ભારત દેશ ગરીબ છે અને દિવસે દિવસે વધુ કંગાલ થતું જાય છે. આવી દશામાં આ રાક્ષસી ખર્ચ અસહ્ય થઈ પડે છે, જેથી ઘણા ખરા શિક્ષણપ્રેમી છાત્રો પણ આ ખર્ચેલી કેળવણીથી મુક્ત થઈ શિક્ષણમાં આગળ વધતા અટકી પડે છે. ભારત વર્ષને પાઠયક્રમ તે સસ્તે સુંદર સરલ અને સાત્વિક હે જઈએ, તેમાં જ ભારતને ઉદ્ધાર હું સમજું છું.
જે પુસ્તકે વર્તમાનમાં ચાલુ કીંમતે મળતાં ન હોય તેવાં અલભ્ય કે દુર્લભ (Out of Stock) પુસ્તકે પાઠયક્રમમાં રાખવાં નહિ. પાઠયક્રમમાં પહેલાનાં હોય તે પણ તે કાઢી નાખી તે બદલે લભ્ય, યોગ્ય પુસ્તકે દાખલ કરી લેવાં. ઘણીવાર એવું બને છે કે અમુક પુસ્તક બહાર પાડવાનું છે એવા સમાચારથી પાઠયક્રમમાં તે દાખલ પહેલાથી કરી લેવાય છે. પણ ગમે તે કારણે જે તે પુસ્તક બહાર
For Private and Personal Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણ અને પાઠયક્રમ પડતાં ધારવા કરતાં ઘણું જ વિલંબ થાય છે તે છો તેની વાટ જોયા કરે છે. વારંવાર પુસ્તકના લેખક કે પ્રકાશક ઉપર પત્ર લખી પુછાવે છે. આથી નકામે, બીચારા છાત્રોને ખર્ચ કરવો પડે છે, વિષાદ-દુઃખ અનુભવવાં પડે છે, માટે પુસ્તક બહાર પડ્યા પછી જ તેને પાઠ્યક્રમમાં રાખવું વધારે સારું છે.
ઘણીવાર એમ પણ બને છે કે પાઠ્યક્રમ બનાવનાર-મહાનુભાવો ધન કે કીતિની ભૂખથી ગમે તેવાં લાયક કે નાલાયક પિતાનાં કે પિતાના લાગતા વળગતાનાં પુસ્તકને પાઠ્યક્રમમાં દાખલ કરી લે છે તે મહાન પાતક છે. વિદ્યાર્થીઓને તેમાં નકામે ખર્ચ મગજમારી અને દુઃખ સહવાં પડે છે. તેથી નિર્દોષ વિદ્યાર્થીએ દુઃખના નિસાસા મૂકે છે, કે જે પાઠ્યક્રમ બનાવનારના હિતમાં વિધન કરનાર નિવડે છે.
જે વિષય કે વર્ગને પાઠયક્રમ તૈયાર કરે હોય તે તે વિષયના કે વર્ગના માનસને પારખનાર વ્યકિતઓ પાસે જ તૈયાર કરાવે જોઈએ. એક વિષયમાં વિધાન કે અનુભવી થયો એટલે દરેક વિષયમાં તે ટાંગ લગાવવાને હકદાર છે એમ માનવા કે કરવામાં મોટી હાનિ થવાનો ભય રહે છે. દાખલા તરીકે પી. એચ. ડી. (P, H. D.) પરીક્ષામાં પાસ થયે એટલે તે ડેકટરી (દવાના) કામમાં કે ધારાશાસ્ત્રમાં તે વિદ્યાનું ન જ કહેવાય, એવી રીતે કાવ્યમાં નિષ્ણાત થયો એટલે દર્શન શાસ્ત્રનાં ગૂઢ રહસ્યમાં તે મૂર્ખ જ કહેવાય અને બાલશિક્ષણ ના કાર્યમાં પારંગત ન જ કહેવાય.
પાઠયક્રમ જે સમાજ, દેશ કે સંસ્કૃતિ માટે ઘડવો હોય તેના ઘડનાર તે જ સમાજ, દેશ કે સંસ્કૃતિના-નિષ્ણાત હિતધી માણસો
For Private and Personal Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણ અને પાઠયક્રમ
પ૪૩ હેવા જોઈએ. તેમ કરવાથી જ સાચો પાઠયક્રમ બની શકે અને તેથી શિક્ષણનું ઈચ્છિત પરિણામ નિપજી શકે.
શિક્ષણના વિષયમાં અહીં હું ખાસ લખતું નથી તે વિશે મેં મારા થડાક વિચારો કેળવણું અને પરીક્ષા ના લેખમાં રજુ કર્યા છે. કે જે લેખ “જૈન ધર્મ પ્રકાશ” ના સિલ્વર જ્યુબીલી અંકમાં પ્રકાશિત થયે છે.
પાઠયક્રમ એ ખરી મહત્વની વસ્તુ છે. દરેક ધર્મ-સમાજ કે દેશના લોકે પિતાની સંસ્કૃતિ માટે હિતકારી સ્વતંત્ર કેસે બનાવી સ્વતંત્ર બને એટલું હું ઈચ્છું છું.
Iક
For Private and Personal Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:૧૮:
શિક્ષણમાં ઘાર્મિક શિક્ષણનું સ્થાન
શિક્ષણ એ સંસ્કૃતિનું ઘડતર કરનાર છે, “સંસ્કૃતિ” એ પ્રજાનું જીવન છે. “જીવન ' તે માત્ર શ્વાસોશ્વાસ લેવા એટલું જ નથી પણ સાચી સ્મૃતિ અને ક્ષણે ક્ષણે પ્રગતિ સાધવામાં તથા પોતાનાં કર્તવ્યને અદા કરવામાં છે. એથી જ શિક્ષણનું મહત્વ સભ્ય દેશ, જાતિ અને સમાજમાં વધુ ને વધુ છે. જે પ્રજા, દેશ, જાતિ કે
વ્યકિત પોતાની તરક્કી કરવા ચાહે છે તે શિક્ષણને આદર અને વિકાસ કરવામાં અનેકાનેક પ્રયાસ કરે છે. તેનાં ઉદાહરણે વર્તમાન કાળથી પણ આપણે જોઈએ તેટલા સાંપડી શકે છે, માટે જૂના કાળનાં દષ્ટાંત ને તેના પુરાવા આપવાની જરૂરત જણાતી નથી.
બીજા શિક્ષણની અંદર ધાર્મિક શિક્ષણ પણ એક મોટે ભાગ ભજવે છે. આપણા નૈતિક-આત્મિક જીવનને સુધાર આલોક અને પરલેકની દષ્ટિએ બહુ જરૂર છે. આપણે પરલેક, પુણ્ય, પાપને
૧ જૈન, ભાવનગર, વર્ષ ૩૩, અંક ૩૮
For Private and Personal Use Only
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણમાં ધાર્મિક શિક્ષણનું સ્થાન ૫૪૫ માનનાર આસ્તિક હેઇએ તે આત્મિક સુધાર તરફ આંખમીંચામણાં કરી શકીએ નહિ. એથી તે શિક્ષણ પણ આપણી ઇષ્ટ સિદ્ધિ કરનાર વધુ ને વધુ સરલ નિવડે તેવા પ્રયાસ આસ્તિક સમાજ, તેના નેતાઓએ અવશ્ય કરવા જોઈએ.
શિક્ષણ' ને આધાર તેના પાઠ્યક્રમ (કર્સ) ઉપર રહેલે છે, તેથી પાઠયક્રમનું મહત્વ કેટલું છે ? તેના ઘડનાર કેવા જોઈએ ? તેમાં પુસ્તકે કેવાં રાખવાં જોઈએ? વિગેરે બાબતે સંબંધી હું મારા શિક્ષણ અને પાઠયક્રમ' નામના પૂર્વના લેખમાં બતાવી ચુક્યો છું, જે લેખ “મુંબઈ સમાચાર” અને “જૈન જ્યોતિમાં તા. ૨૦-૭-૩૫ ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયો છે.
જૈનસમાજ પૂર્વકાલમાં હરેક રીતે ઉન્નત હો એમ આપણને ઈતિહાસ અનેક વાકથી કહે છે, પણ છેલ્લા બે ત્રણ સૈકાઓની આપણુ કારકીર્દી, આપણી પ્રવૃત્તિ તે અસતિષ ઉપજાવે એવી હતી અને છે. શિક્ષણના વિષયમાં આપણે આ મુદતમાં બહુ જ કંગાળ રહ્યા છીએ. ધાર્મિક સંસ્કારે આપણામાં સદીઓથી જે કે ચાલ્યા આવ્યા છે, છતાં તેમાં જોઈએ તેટલી દઢતા યુક્તિ કે વિવેક ઘણાં જ જુજ રહ્યાં છે અને હવે ફરી જલ્દી વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ આપણે ધાર્મિક શ્રદ્ધાને મજબુત નહિં કરીશું તે મને પૂરો ભય છે કે એક બાજુ સ્પષ્ટ રીતે આપણે સમાજ સંખ્યાબળમાં જેમ વેગથી નિર્બળ થઈ રહ્યો છે તેમ બીજી બાજુ બાહ્ય ક્રિયા ને ચિહ્ન કે ભાષાપૂરતું જ જૈનત્વ, અવશિષ્ટ સંખ્યામાં રહેવા પામશે. અમદાવાદ, સુરત, મુંબઈ, ભાવનગર જેવી કહેવાતી જૈનપુરીઓમાં રહેનાર ધર્મના ઠેકેદાર કુટુંબમાં પણ આજે ક્યાં સાચા જૈનવર્ય છે? ક્યાં સાચી અનન્ય જૈનત ઉપર (સુલસા જેવી) શ્રદ્ધા છે? કયાં સ્યાદાદ, નય નિક્ષેપ અને
છ બાજુ બાહ્ય શિર જેમ વેગથી નિર્મળ
જૈનેતર
For Private and Personal Use Only
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૪૬ શિક્ષણમાં ધાર્મિક શિક્ષણનું સ્થાન સમભંગીનું જ્ઞાન છે ? કયાં બીજા અસત તનું યુતિપૂર્વક ખંડન કરવામાં વૃત્તિ છે? આ બધું કાનું પરિણામ છે? આપણા ધાર્મિક સંસ્કારે ઢીલા પડ્યા છે તેનું, આપણું જ્ઞાન દબાઈ ગયું છે તેનું, આપણું તત્વજ્ઞાનની રૂચિ મટી છે તેનું. ધર્મનાં તત્વ તે સાધુ મહારાજ જ જાણે, તેઓ પ્રચાર કરે, આપણે તે સામાયિક-પડિક્રમણ કરવા સિવાય બીજું કશું કર્તવ્ય નથી, એવી પરાવલંબી ભાવના આપણા શ્રાવકમાં ઘર ઘાલી બેઠી છે તેનું. આ ભાવનાથી આપણા સમાજમાં ગૃહસ્થ વર્ગ જૈન ધર્મના મૌલિક ગહન તથી પરાગમુખ રહે છે, તેથી સામાન્ય રીતે પણ ધર્મ પ્રચારમાં તે કામ આવતું નથી. બીજી બાજુ, જે સાધુઓની બધી આશા રખાય છે, તે પણ દાવકાવસ્થાના પોતાના નબળા સંસ્કારે સાથે લઈને સાધુ અવસ્થામાં આવે છે, તેથી તેમાં ઘણાખરા સતત મહેનત, અનવરત પ્રયત્ન અને સાચી મહત્વાકાંક્ષા વગરના હોય છે, એટલે તેમનામાં પણ સ્વયરશાસ્ત્રનું પારંગતપણુ, ન્યાય વ્યાકરણ, કાવ્ય, કે, અલંકાર,
તિબ, અધ્યાત્મકલા, વિજ્ઞાનાદિનું ઉડું તાતવિક જ્ઞાન આવતું નથી. તેના પરિણામે તેઓ શિક્ષિત બુદ્ધિમાન જૈન જૈનેતર વર્ગમાં જોઈએ તે ધર્મપ્રચાર નથી કરી શકતા, એમ આપણે અનુભવીએ છીએ.
આમ સાધુ અને શ્રાવક વર્ગ બને તરફથી ધામિક જ્ઞાન સંસ્કાર માટે પૂરે અસંતોષ છે. પુરૂપ જાતિની આવી કડી દશા છે તે સ્ત્રી જાતિમાં સાધ્વી અને શ્રાવિકા વર્ગમાં તે કહેવું જ શું ? દિવસે દિવસે સાધ્વીઓ વધતી જાય છે અને તેઓ ધારે તે સ્ત્રી સમાજમાં ધર્મપ્રચારનું, નીતિ સમજાવવાનું, કુરૂઢિઓનું નિકંદન કરવાનું માલ કાર્ય કરી શકે, બલકે વર્તમાનકાળની દેશસેવિકાઓની જેમ પુરૂષ સમાજમાં પણ પિતાના ઉંડા જ્ઞાન, ચારિત્ર અને શીલના તેજથી ધણાખરા સુધારા કરી શકે, પણ વર્તમાનમાં નિરાશા ઉત્પન્ન કરનારી
For Private and Personal Use Only
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શિક્ષણમાં ધાર્મિક શિક્ષણનું સ્થાન ૫૪૭ ઉલ્ટી દશા છે. તેમની પોતાની દશા હીયમાન છે. શ્રાવિકા વર્ગમાં ઘણે ભાગે તે અક્ષરજ્ઞાન પણ (મારવાડ-મેવાડ-માલવ વિગેરે દેશમાં) નથી અને જે થોડી ઘણી સંખ્યામાં (ગુજરાત વિગેરેમાં) અક્ષરજ્ઞાન થયું છે તેનું ફલ ફેશનમાં, ઘાસલેટી સાહિત્ય વાંચનમાં કે બીજા નકામાં કામો કરવામાં આવ્યું હોય એમ લાગે છે.
જે જૈનધર્મ ભવિષ્યમાં હજારો વર્ષ જીવતો જાગતો રાખ હેય, જે પાંચમા આરાના છેલ્લા સમય સુધી જૈનધર્મની સત્તા ટકાવવી હેય, જે દેશવિદેશમાં જૈનધર્મને પ્રચાર કરે , જે જૈનધર્મ પ્રવર્તક જૈનશાસન-સાહિત્યને મહિમા જગમાં ફેલાવો હેય તે આપણી સમાજમાં ધાર્મિક શ્રદ્ધા મજબૂત થાય, તેના સંસ્કારો પેઢી સુધી ચાલી શકે, બુદ્ધિશાળી શિક્ષિતવર્ગમાં પણ જેનતની સભ્યતા ઘર કરે તેવી ઢબનાં શિલાલ, છાત્રાલયે કે ગુરૂકુલે સ્થાપી તેમાં વૈજ્ઞાનિક ઢબથી ધામિક શિક્ષણ દાખલ કરી નાનપણથી જ પ્રજાને ધર્મચુસ્ત બનાવવી જોઈએ. જેનસમાજમાં શિક્ષણ સંસ્થાઓ ઘણી છે, ગુરૂકુલે પણ (નામથી) થયાં છે, છાત્રાલયે પણ સ્થપાયાં છે, શ્રાવિકાશાળાઓ પણ હસ્તીમાં આવી છે, ધાર્મિક પાઠશાળાઓ પણ ઘણી છે, પણ તેમાં જોઈએ તેવા ધાર્મિક તાત્ત્વિક જૈનધર્મના સંસ્કારો નથી મળતા. ધર્મને અભ્યાસ વિસરાઈ જવાય છે, સંસ્કારો ભૂંસાઈ જાય છે. કર્મગ્રંથ સુધી ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ પણ સાચી શ્રદ્ધાથી, સાચા આચરણથી વંચિત દેખાય છે.
એટલે સમાજે હવે પછી આપણી તાત્વિક શ્રદ્ધા પોષાય, તેમાં વધારે થતું રહે તેવું શિક્ષણ મળે તેવી દરેક રીતે પ્રવૃત્તિ કરવી જરૂરી છે. આપણું લેખકે એ, નેતાઓએ આ વિષયમાં પિતાની શકિત વાપરતાં શીખવું જોઈએ.
For Private and Personal Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધાર્મિક શિક્ષણ અને તેની પરીક્ષા
અત્યારે શિક્ષણને પ્રશ્ન બધાયને મુંઝવી રહ્યો છે. તેમાં પણ ધાર્મિક શિક્ષણને પ્રશ્ન તે વધુ વિકટ થઈ ગયે હેવાથી વધુ મુંઝવી રહ્યો છે. કેઈપણ દેશમાં કે સમાજમાં ધર્મની જરૂર છે, એમાં બે-મત નથી. ધર્મની વ્યાખ્યામાં અનેક મત ભેદો છે, પણ ધર્મની સાદી અને સરલ વ્યાખ્યા એ છે કે જીવનને સદાચારી બનાવવું, સાદું કરવું, પરોપકાર તથા નૈતિક તત્વોથી ઓતપ્રત કરવું. આ વ્યાખ્યાથી ધર્મના શિક્ષણની દરેક દેશ, જાતિ કે રાષ્ટ્રમાં એક મતે જરૂરીયાત સ્વીકારાય છે, અર્થાત્ આ વ્યાખ્યામાં હું ધારું છું કે કોઈને મતભેદ નથી.
ધર્મ એ એક આત્માને સ્વભાવ-ગુણ છે. આર્યદષ્ટિથી આત્મા રૂપ વગરને છે, એટલે તેના ગુણધર્મનું પણ રૂપ નથી તેથી તેના પરિણામ-ફળથી તે જાણી શકાય છે અર્થાત જેમ સંસારના લાડી- ,
૧ જૈન ભાવનગર, વર્ષ ૩૩, અંક ૪૪
For Private and Personal Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધાર્મિક શિક્ષણ અને તેની પરીક્ષા ૫૪૯ વાડી-ગાડી વિગેરે રૂપી પદાર્થો પ્રત્યક્ષ થઈ જીવોને મેહમાં નાંખે છે તેમ ધર્મ પ્રત્યક્ષથી–આંખ વગેરે ઈદ્રિયોથી-જોઈ શકાતો નથી એટલે રાજસિક, તામસિક કેટીના જીવોને ધર્મ તરફ સાચું આકર્ષણ થતું નથી.
જેમાં અત્યારે ધાર્મિક શિક્ષણ જે પ્રદ્ધતિથી અપાઈ રહ્યું છે તે ઘણું ખામીઓવાળું છે. સમજણ શકિત વિનાનું છે, હૃદયની સાથે સ્પર્શ કરનારૂં નથી. બીજી તરફ વર્તમાનની ઘણીખરી પ્રજા બાલ્યકાળથી તરૂણાવસ્થા સુધી ઘણેભાગે સરકારી સ્કૂલે માં જે કેળવણી મેળવે છે ત્યાં કોઈ પણ જાતનું ધાર્મિક શિક્ષણ કે તેનું વાતાવરણ હોતું નથી અને ત્યાંનું શિક્ષણ માટે ભાગે ભારત માટે અનિતિ-અધર્મ-દરિદ્રતા-લેશ તથા નબળાઈ વધારનારૂં છે એમ આપણને અંગ્રેજી રાજ્યના પ્રારંભથી અત્યાર લગીને અર્થાત લગભગ સવા વર્ષને ઇતિહાસ તથા અનુભવ આંકડા તથા તેના અનિષ્ટ પરિણામોથી પિકારીને કહી રહ્યો છે. આથી જ ધાર્મિક શિક્ષણને પ્રશ્ન ઘણે વિકટ થઈ રહ્યો છે.
જૈનમાં છેલ્લા વીસેક વર્ષથી આ સ્થિતિ ઉપર કેટલાકનું ધ્યાન ગયું છે, જેના પરિણામે જૈનેના ત્રણે કિકાના આગેવાન સાધુ તથા શ્રાવકેના ઉદ્યોગથી કેટલીક સંસ્થાઓ હસ્તિમાં આવી છે. યોગ્ય બહેશ તથા સાચી લાગણીઓવાળા સંચાલકોની ખામી, આદર્શ ઉચ્ચ શિક્ષકની ઉણપ તથા બીજી કેટલીક ન્યૂનતાઓના કારણે તે સંસ્થાઓ ખર્ચના પ્રમાણમાં તથા સમયના પ્રમાણમાં કદાચ કાર્ય નહિ કરી શકી હોય, પણ તેમને ઉદ્દેશ સારે છે, તેમને રાહ ઉત્તમ છે અને સારું ફળ થાય એવી તેમની મહત્ત્વાકાંક્ષા પણ છે; માટે તે વસ્તુને મૂળથી ઉખેડી નાખવી કઈ રીતે ઊચિત નથી; પણ સમાજે
For Private and Personal Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૫૦ ધાર્મિક શિક્ષણ અને તેની પરીક્ષા સારે રાહ બતાવી, પ્રગતિકારક ઉત્તમ જનાઓ ઘડી, સાધને પૂરાં પાડી, તેમની માંગણીઓ પૂરી કરી તે સંસ્થાઓને મદદગાર-આલંબનરૂપ થવું ઘટે. એમ થવાથી ભવિષ્યમાં આપણને જોઈતું ફળ મળી શકે બાકી અત્યારે શિક્ષણનું પરિણામ સારૂં નથી એમ લખવાથી, કે બરાડા પાડવાથી સેંકડો વર્ષો પછી પણ સારું ફળ મળવાનું નથી. એકલી કલ્પના જનાઓથી કે લખવા-બેસવાથી કોઈ પણ કાર્ય સાધી શકાતું નથી.
બીજી બાજુ આપણામાં એવી સંસ્થાઓ પણ સમાજની પ્રગતિ સાધવા-ધાર્મિક અભ્યાસ અને તેની સંસ્કૃતિના વિકાસ અર્થે સ્થપાઈ છે કે જેના નિયત કરેલ, ધામિક પાઠ્યક્રમ (Course) પ્રમાણે છાત્રો અન્યત્ર-ગમે ત્યાં અભ્યાસ કરી નિયત સમયમાં તેની પરીક્ષા આપી શકે છે. જેમાં સંસ્કૃતના અભ્યાસ માટે કલકત્તા સંસ્કૃત એસોશીએશન તથા બનારસની પરીક્ષાઓ છે, તે પદ્ધતિથી ધાર્મિક પરીક્ષા લેનારી ત્રણે ફિરકામાં થોડીક સંસ્થાઓ હરિતમાં આવી છે. જેમ દિગંબરોમાં મુંબઈ, સોલાપુર, બિજનોર, બનારસ, મુરેના વિગેરે સ્થાનકવાસીએમાં મુંબઇ, રતલામ વિગેરે તથા મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બરમાં મુંબઈમાં જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન બેડ વિગેરે. જૈન મૂ૦ ૦ એજ્યુકેશન બોર્ડ એ ધાર્મિક પરીક્ષા માટે આપણું મુખ્ય સંસ્થા છે કે જેના નિયત પાઠયક્રમ પ્રમાણે અધ્યયન કરી દેશના હજારે વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષામાં બેસે છે. આ સંસ્થાને ઉદ્દેશ ધાર્મિક ગ્રંથની પરીક્ષા લેવાને છે. વર્ષોથી આ સંસ્થા દરવર્ષે પરીક્ષા લઈ–લેવરાવી ઉચે નંબરે ઉત્તીર્ણ થયેલા છાત્ર-છાત્રીઓને યોગ્ય ઇનામ આપે છે, જેથી તેમના ઉત્સાહમાં સારો વધારે થાય છે. સદર સંસ્થાની મુખ્ય ઓફીસ મુંબઈમાં છે ને તેનાં દરેક પ્રાંતમાં અનેક સેંટરે છે અને નવા ઉધતાં જાય છે, જેથી સંસ્થાની જવાબદારી વધી છે, એમ
For Private and Personal Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધાર્મિક શિક્ષણ અને તેની પરીક્ષા પપ૧ ધારી સંસ્થાના સંચાલકોએ એના પાઠ્યક્રમમાં પરિવર્તન કરવાને વિચાર કર્યો છે.
ક. જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડ એ આપણી સમાજમાં મહત્ત્વની અજોડ સંસ્થા છે, તે પ્રમાણે આ સંથાથી લેકેની દૃષ્ટિમાં આવે, સમાજને સ્પષ્ટ રીતે મદદગારી નિવડે તેવા વિદ્વાને તૈયાર થઈ શકયા નથી. એટલે ધન તથા સમયને વ્યય થયે તેટલે લાભ મળે નથી એ વાત સ્પષ્ટ છે, પણ તેથી તે સંસ્થાના સંચાલકેએ નાસી પાસ થવાની જરૂર નથી. હવે પછી સારા સાધને મેળવી, સારો પાઠ્યક્રમ કરી બેવડા ઉત્સાહથી કામ ચાલુ રાખવું જોઈએ જેથી થોડા વર્ષોમાં જૈન વિદ્વાનોના ટોળે-ટોળા ફરતા દેખાય અને સમાજ સાહિત્ય-ધર્મની સારી જાહોજલાલી થતી આપણું સગી આંખે આપણે જોઈ શકીએ. વાત એ છે કે સદર સંસ્થાના તમામ સંચાલકોએ પિતાના માથે રહેલી જવાબદારી ભૂલવી જોઈએ નહિ. તેને સફલ બનાવવા રાતદિવસ તન-મન-ધનથી પ્રયાસ કરતાં રહીએ તે ફળ જરૂર પ્રાપ્ત થાય જ. સમાજની પણ ફરજ છે કે આ ઉપયોગી સંસ્થાને જોઈતી દરેક જાતની મદદ કરવામાં પાછીપાની ન કરે. આમ ઉભયની મદદથી,ઈચ્છાથી કાર્ય થઈ શકે. એક હાથે તાળી વાગે નહિ, એક પૈડે ગાડું ચાલે નહિ, તેમ એકલા ધનની મદદ કરનારથી કઈ પણ કાર્ય પૂરું પાડે નહિ.
સમાજને ઘણાં કાર્ય કરવાનાં છે. એક કાર્ય પૂરું કરતાં જવું જોઈએ. હવે ભૂતકાળની વાત કરી બેસી રહેવાથી કામ સરે તેમ નથી. જે કાંઈ થઈ શકે તેણે તે કામ પૂરું કરી સમાજ, ધર્મ અને દેશના ચરણે પિતાની ફલ-પુષ્પ સમ સેવા ચઢાવી કૃતજ્ઞ થવું એ સિદ્ધિ અને ડહાપણને માર્ગ છે.
For Private and Personal Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
:00:
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજ્યુકેશન માની ધાર્મિક પરીક્ષા
મુંબઇમાં જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડ નામની જૈ. શ્વે. મૂ. કાન્ફરન્સની અંદર પ્રસિદ્ધ અને ઉપયોગી સંસ્થા છે. તેને ટુંક પરિચય હું પહેલાં આપી ગયે! છું, જે વર્તમાનપત્રમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે.
સદર સંસ્થાના સંચાલકાએ સમયને ઓળખી ચાલુ જમાનાને ઉપયોગી ધાર્મિક કાસ નવા બનાવવાના વિચાર કર્યો
હું જ્યારે ગયા વર્ષોંમાં વૈશાખ મહિનામાં આખુ ( દેલવાડા ) માં હતો ત્યાં મારા ઉપર જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન એર્ડના કાર્યવાહકોએ સદર સંસ્થાના પાયક્રમમાં ઘટતા સુધારા વધારા કરી નવા કાસ
૧ જૈન, ભાવનગર, પું. ૩૩, અ’* ૫૫,
For Private and Personal Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજ્યુકેશન એડની ધાર્મિક પરીક્ષા પપ૩ બનાવવા સંબંધી મને સૂચના કરી હતી. કેટલાંક વર્ષોથી હું કેળવણીના વિષયમાં થોડેઘણે રસ લઈ રહ્યો છું. મારા પ્રિય વિષયો પૈકી કળવણી પણ એક વિષય છે, તેથી મેં આ સૂચનાને સ્વીકારી લીધી.
જૂનો પાઠ્યક્રમ અને સમાજની આવશ્યકતા તથા સંસ્કૃતિ જોતાં મને લાગ્યું કે હવે તેમાં પરિવર્તન કરવું જરૂરનું છે, પહેલાં જેટલી જિજ્ઞાસા હતી તે કરતાં હવે વધી છે અને વધતી જશે, તેથી જ્ઞાનની દિશા ગ્રહણ કરવાની શકિતમાં પણ વધારે થયો છે. પહેલાં એવો જમાનો હતો કે લેકે બે પડિકદમણમાં સ્તવન, સજઝા અને ભજનો ભણવાથી પણ સંતોષ માનતા અથવા વધારેમાં વધારે પાંચ સુધી કે માર્ગોપદેશિકાના બે ભાગ, હિતોપદેશ, રઘુવંશથી પિતાને સંસ્કૃતના નિષ્ણાત સમજતા; પણ હવે તે તે બિલકુલ સાધારણ વાત થઈ છે.
એટલા જ્ઞાનથી જરાય ચાલે નહિ. દશ-દશ કે બાર-બાર વર્ષના છાત્રો પણ તે કરતાં વધુ યોગ્યતા મેળવે છે અથવા મેળવવાની ભાવના રાખે છે. બીજી વાત એ છે કે જૈન સમાજમાં શિક્ષણ સંસ્થા, ગ્રંથ પ્રકાશન સંશોધન સંસ્થાઓ પણ પહેલાં કરતાં ઘણું વધી છે, અને તેમાં દરવર્ષે સારો સરખો વધારો થતો જાય છે. મુનિરાજે કે જેઓ પહેલાં સારસ્વત જેવું વ્યાકરણ ભણી એક-બે ગદ્ય-પદ્ય ચત્રિ કાવ્ય વાંચી ઘણો સંતોષ માનતા અને પજુસણમાં કલ્પસૂત્રની સુબાધિકા જેવી ટીકા વાંચી અભિમાન ધારણ કરતા, તેમનામાં સમયના પ્રભાવે હૈમવ્યાકરણ, તેની લઘુ-બહવૃત્તિ, સન્મતિતર્ક, સ્યાદ્વાદરત્નાકર જેવા વ્યાકરણ-ન્યાયના ગ્રંથ, કાવ્યાનુશાસન, હીરસૌભાગ્ય જેવા કાવ્યો વાંચવા-ભણવાની તથા જનેતર દર્શન-કાવ્યના ગ્રંથ ભણવાની તમન્ના જાગી છે. વિદ્વાનોને સમાગમ કરવાની, શાસ્ત્રાર્થો કરવાની વૃત્તિ ઉદ્ભવી છે. એ બધું જોતાં આપણી સમાજમાં સારા સારા સંસ્કૃત પ્રાકૃત જેન જૈનેતર દર્શનના પ્રથે ભણાવી શકે, તેનું
For Private and Personal Use Only
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૫૪ જેન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા સંશોધન કરી શકે, સારા ભાષાન્તર-વિવેચને, ભાષ્યો ચી શકે તેવા શાસ્ત્રી-ધાર્મિક વિદ્વાન શિક્ષકે તૈયાર કરવાની નિતાંત આવશ્યકતા મને જણાય છે. ચારે બાજુથી જન વિકાનની માંગ છે. આપણું પાસે તેવા વિદ્વાન શિક્ષકે નહિ તેવાથી આપણી સંસ્થાઓમાં તથા મુનિરાજેને ભણાવવામાં આપણને અર્જુન પંડિતે રોકવા પડે છે જેથી ઘણી વખત આપણી સંસ્કૃતિને ધકે પહોંચે છે, આપણને ઘણું સહન કરવું પડયું છે અને હજીય સહન કરવું પડે છે. તેનું સ્પષ્ટ ભાન હજીય આપણને થતું નથી, કારણ કે આપણી જૈન સમાજને ઘણે ખરો વર્ગ વ્યાપારની વિચારણામાં જ રહી ધર્મનાં કાર્યમાં નાની-મોટી રકમની મદદ આપ્યા વગર કોઈપણ સક્રિય ભાગ કે તેનું પરિણામ જાણવા તરફ લગભગ બેદરકાર રહે છે. સાધુઓમાં મેટે ભાગે કેળવણીના કાર્યમાં ભાગ લેવાની રૂચિ ઘણીજ ઓછી છે, બધે કેટલાક સાધુઓ તે કેળવણીને વિરોધ કરવામાં, તેની સારી-નરસી સંસ્થાઓને તેડી પાડવામાં ઉત્સાહથી ભાગ લે છે અને પિતાના ભકતોને ઉશ્કેરે છે.
સદર પાઠ્યક્રમ વખતે જૂના પાઠયક્રમને જોઈને મેં જૈન સંસ્કૃતિ જેનેની આવશ્યકતા. વર્તમાન કાળને દૃષ્ટિમાં રાખીને ન ક્રમ ઘડયો છે. આ હજી પૂર્ણ કેસ નથી, તેમાં ઘણી ખામીઓ હશે. મેં જે દૃષ્ટિથી આ કોર્સ ઘડે છે તે દૃષ્ટિથી બીજાએ પણ પિતાના વિચાર પ્રગટ કરે એમ હું ચાહું છું.
પુરૂષ ધેરણ પહેલાથી છઠ્ઠા ઘેરણ સુધીને આ પાઠયક્રમ ( Course) છે. પરીક્ષાના કેટલાક નિયમ તથા પદવીઓ લખી મેં સદર પાઠ્યક્રમને એજ્યુકેશન એર્ડની ઓફીસ ઉપર મોકલી આપે હતે. બીજી કેટલીક સૂચનાઓ લખી મોકલવા મેં ઉકત સંસ્થાને વચન આપ્યું
For Private and Personal Use Only
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા પપપ હતું. જે કાર્સ મેં ઘડે છે તે સમસ્ત પ્રજાની જાણ માટે અહીં આપ સમુચિત લાગે છે. પાછળથી કેટલીક સૂચનાઓ પણ લખીશ.
છે. જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડને ન અભ્યાસ ક્રમ
૧ પુરુષ ધારણું પહેલું.
૧ પંચ પ્રતિક્રમણ-મૂલ, અર્થ, વિધિ તથા મેટા અતિ ચારે સાથે કંઠસ્થ)
૨ ધર્મબિંદુનાં ત્રણ પ્રકરણે. (ભાષાન્તર) ૩ સામાયિકના પ્રયોગો (સંપૂર્ણ ) જ ભક્તામર સ્તોત્ર સંપૂર્ણ (કંઠસ્થ)
પ બે સ્તવન, બે સઝાય અને બે થેય વાંચન માટે ભલામણ:- બ્રહ્મચર્ય દિગ્દર્શન ૨ જગશેઠ (ધીરજલાલ
ટોકરશીવાળું) નોટ –જનરલ જ્ઞાન વધારવા માટે દરેક ધોરણમાં વાંચનના પુરતી મરજીયાત રાખવામાં આવ્યા છે.
૨ પુરુષ ઘેરણ બીજું ૧ જીવવિચાર સંપૂર્ણ (અર્થ સાથે) ૨ નવતત્વ સંપૂર્ણ ( , ) ૩ ત્રણ ભાષ્ય ( , )
૪ ધર્મબિન્દુ સંપૂર્ણ ( ભાષાન્તર) વાંચન માટે – નમેકકાર કરેમિ ભંતે ૨ ધર્મોપદેશ.
For Private and Personal Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri
પપ૬ જૈન એજ્યુકેશન બેડની ધાર્મિક પરીક્ષા ધર્ષ વિમાન ૩ પુરુષ ઘારણ ત્રીજું.
૧ કર્મગ્રંથ પહેલે (અર્થ સાથે) ૨ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર સંપૂર્ણ (અર્થ સાથે પં સુખલાલજીવાળું ) ૩ જૈનદર્શન જ જ્ઞાનસારના બાર અષ્ટક (અર્થ સાથે)
પ દંડક અને સંગ્રહણી પ્રકરણ (સંપૂર્ણ) साहित्य विभाग (संस्कृत) ૧ હૈમલઘુપ્રક્રિયા પૂર્વાર્ધ
અથવા સિદ્ધાન્તકિ પૂર્વાર્ધ
અથવા સંસ્કૃત માર્ગો પદેશિકા ભાગ પહેલે
૨ ધનંજય નામમાળાના ૧૦૦ શ્લોક (કંઠસ્થ) વાચન માટે – ૧ મહાવીરના દશ ઉપાશ. ૨ જૈનતત્ત્વજ્ઞાન.
૩ મહાવીર ચિત્રિ દશમું પર્વ (ભાષાન્તર) નેટ –૧ આ ધરણમાં સંસ્કૃતને પ્રારંભ થયો છે. આ પ્રશા ' અથવા પ્રથમ પરીક્ષા કહેવાશે. ૨ આ ધરણથી તત્વજ્ઞાન અને સાત્રિ એમ બે વિભાગ રાખ્યા છે.
૪ પુરુષ ઘારણ .
(ધર્મરત્ન પરીક્ષા) तत्त्वज्ञान विभाग
૧ કર્મગ્રંથ ૨-૩-૪ (અર્થસહિત) ૨ ગુણસ્થાનકમારહ (સંપૂર્ણ અર્થ સાથે)
For Private and Personal Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પપ૭
જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા ૩ જેની સપદાર્થી સંપૂર્ણ ( ન્યાય)
૪ પદ્રવ્ય વિચાર साहित्य विभाग (संस्कृत) ૧ હેમલધુપ્રક્રિયા સંપૂર્ણ
અથવા સિદ્ધાન્તરનિકા સંપૂર્ણ
અથવા
સંસ્કૃત માર્ગોપદેશક બીજો ભાગ ૨ હિતોપદેશ-મિત્ર લાભ સુધી ૩ યશોધર ચરિત્ર સંપૂર્ણ (ગદ્ય) ૪ ધનંજયનામમાળા સંપૂર્ણ (બસો શ્લેકને કેષ છે )
૫ સંસ્કૃત ભાષાના ૨૫ શ્લેકે વાંચન માટે -૧ પરિશિષ્ટ પર્વ સંપૂર્ણ ૨ અર્પણ, ૩ જિનવાણું નેટ-૧ આ રણમાં ઈચ્છા હશે તે સિદ્ધાન્તરનિકા ભણી લકત્તાની જૈન વે. વ્યાકરણ પ્રથમ પરીક્ષા આપી શકાશે.
૨ આ રણમાં ન્યાય અને કાવ્યોનો અભ્યાસ શરુ થયે છે. ૩ આ રણમાં પાસ થયેલને ધર્મરત્નની પદવી આપવી.
૫ પુરુષ ઘેરણ પાંચમું तत्त्वज्ञान विभाग
૧ કર્મગ્રંથ ૫-૬ (અર્થે સાથે) ૨ યોગશાસ્ત્ર પાંચમાંથી ૧૨ માં પ્રકાશ સુધી ૩ જૈન દૃષ્ટિએ વેગ ૪ સપ્તભંગી પ્રદીપ
For Private and Personal Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પપ૮
જૈન એજ્યુકેશન બેડની ધામિક પરીક્ષા
- ૫ ન્યાયાવતાર ભૂલ
૬ પ્રમાણનયતત્ત્વાલક સંપૂર્ણ (પં. રામગોપાલાચાર્યની વાધિની ટિપ્પણી સાથે) साहित्य विभाग
૧ સિદ્ધહેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન લઘુત્તિ, સાત અધ્યાય (શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીથી પ્રકાશિત) ૨ સંસ્કૃત દયાશ્રય કાવ્ય સર્ગ થી નવ સુધી
અથવા ભકિાવ્ય સર્ગ ૧થી નવ સુધી ૩ વૃત્તબોધ સંપૂર્ણ
અથવા છતબંધ સંપૂર્ણ ૪ ભતૃહરી નીતિશતક અથવા સંસ્કૃતના ૧૦૦ કે પ સત્ય હરિશ્ચન્દ્ર નાટક ૬ નેમિનાથ મહાકાવ્ય સર્ગ થી પાંચ સુધી (કતિરાજપાધ્યા
યકૃત) છ હૈમપ્રાકૃત વ્યાકરણ અષ્ટમાધ્યાયના પાદ બે વાંચન માટેન–૧ સન્મતિ તર્ક ભાગ છો. (૫ સુખલાલજી કૃત
ભાષાન્તરવાળે) ૨ મહાવીર ચરિત્ર દશમું પર્વ. ૩ જૈનિઝમ (જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાવાળું) ૪
૪ વક્તા બને. નોટઃ- આ રણમાં બે વર્ષમાં કોર્સ પૂરો કરવાને છે. ૨ આ રણમાં પાસ થએલને સાત્ય વિરાર નું પદ
આપવું.
For Private and Personal Use Only
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
વર્ષ પહેલું
तत्वज्ञान
www.kobatirth.org
જૈન એજ્યુકેશન એર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા
૫પ
૩ આ ધારણનો અભ્યાસ કર્યાં પછી ઇચ્છા હશે તે કલકત્તાની જૈન વે. વ્યાકરણ ધ્યમા પરીક્ષા અથવા જૈન શ્વે. ન્યાયની પ્રથમ પરીક્ષા આપી શકાશે.
૪ આ ધોરણથી પ્રાકૃત-અર્ધમાપ્તિ ના અભ્યાસ શરૂ થયા છે. ૬ પુષ, ધારણ છઠ્ઠું
( સાહિત્ય સ્નાતક પરીક્ષા )
साहित्य विभाग
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧ સ્યાદ્વાદમાંજરી સંપૂર્ણ
૨ ૧ગ્દર્શન સમુન્થય સ ંપૂર્ણ ( શ્રી મણિરત્નની ટીકા સહિત )
૩ પ્રમેય રત્નકાપ
૪ કમ્મપયટી ( અર્થ સહિત )
૧ ક્રિયારત્નસમુચ્ચય સ ંપૂર્ણ ( વ્યાકરણ ) ૨ હૈમપ્રાકૃત વ્યાકરણના છેલ્લા બે પાદ
૩ પ્રબુદ્ધ રહિણેય ( નાટક )
૪ વાગ્ભટાલંકાર ( અલ કારશાસ્ત્ર) ૫ કુમારપાલ ચરિત્ર ( પ્રાકૃત ઢંયાય ) સર
૬ ચન્દ્રપ્રભ ચરિત્ર સર્ગ ૮-૯-૧૦-૧૩-૧૫
૭ જૈન ગુર્જર કવિઓ ( ભાગ ૧ ) ની પ્રસ્તાવના
For Private and Personal Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૬૦
જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા ઘેરણ છઠું :: વર્ષ બીજું
तत्त्वज्ञान
૧ પ્રમાણુમીમાંસા લો અધ્યાય ૨ ગૌતમસૂત્ર વિશ્વનાથ વૃત્તિ (સંપૂર્ણ ) ૩ સાંખ્યતત્ત્વકોમુદી , જ પાતંજલોગસૂત્ર મૂલ ,, પ વિશતિવિંશિકા સંપૂર્ણ (પ્ર. અત્યંકરસંપાદિત) ૬ અષ્ટસહસ્ત્રી (અધ)
साहित्य
૧ કુમારપાલસ્ત્રિ (પ્રાકૃતયાશ્રય કાવ્ય) સર્ગ ૫-૮ ૨ અમરાઈકહા ચાર ભવ સુધી ૩ પાઈઅલછીનામમાળા સંપૂર્ણ જ કુમ્માપુખ્તચાયિં સંપૂર્ણ પ પઉમચરિત્ર બે સર્ગ ૬ નળવિલાસ નાટક સંપૂર્ણ ૭ વાગુભકાવ્યાનુશાસન મૂલ સંપૂર્ણ ૮ જૈન મેઘદૂત સંપૂર્ણ ૯ અભિજ્ઞાનશાકુંતલ ૧૦ ઉત્તરધ્યયનસૂત્ર ભૂલ, અધ્યયન ૨૧ થી ૨૬ ૧૧ જિનાગમ કથાસંગ્રહ (પ્ર. બેચરદાસ સંપાદિત)
For Private and Personal Use Only
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
વાંચન માટે—
જૈન અજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા
સંસ્કૃત પ્રાકૃતમાં લખવા-ખેલવાના અભ્યાસ:—
૧ કાતાર્જુનીય કાવ્ય સ
૨ વીતરાગસ્તત્ર
૩ મેહુપરાજય નાટક
૪ મુદ્રારાક્ષસ નાટક ૫ દિત્ર
૬ જૈનતત્ત્વાખ્યાન પૂર્વાર્ધ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ
નેટ:—
૧ આ ધારણના અભ્યાસ ઓછામાં ઓછા બે વર્ષમાં પૂરા કરવાનો છે.
૨ આ ધારણમાં ઉત્તીર્ણ થનારને સંસ્થા તરફથી ‘સાહિત્ય સ્નાતકનું” પદ આપવામાં આવશે.
૩ આ ધોરણના પાઠયક્રમમાં અર્ધમાગધી-પ્રાકૃત જૈનેતર દર્શનના સાહિત્ય-કાવ્યના અભ્યાસ તરફ વધુ લક્ષ્ય આપવામાં આવ્યું છે.
કેટલાક સાધારણ નિયમા માટે સૂચનાઃ—
For Private and Personal Use Only
૧ આ ધારામાં પરીક્ષા આપનાર પુરૂષે પહેલાના ધોરણની પરીક્ષા આપેલી હશે તે જ આગળના ધોરણમાં તેને બેસાડવામાં આવશે.
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પર
જૈન એજ્યુકેશન એડ ની ધાર્મિક પરીક્ષા
૨ એક સાથે એક વર્ષમાં બે ધારણની પરીક્ષા આપી શકાશે નહિં, પાંચમા તથા છઠ્ઠા ધારણની પરીક્ષા એક જ સાથે આપી શકાશે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩ ચોથા ધોરણથી છઠ્ઠા સુધી સંસ્કૃત અને માતૃભાષામાં અનુવાદ ફરજ્યાત રહેશે.
૪ પાંચમા ધોરણથી છઠ્ઠા ધોરણના બીજા વર્ષ સુધી પ્રાકૃતમાં પણ અનુવાદ ફઝ્યાત રહેશે.
૫ છઠ્ઠા ધોરણના બીજા વર્ષીમાં મૌખિક પરીક્ષા પણ આપવી જોઇએ.
૬ પરીક્ષાના પેપરા ગુજરાતી કે હિન્દીમાં કાઢવા જોઇએ.
૭ પ્રશ્નપેપરાના ઉત્તર ગુજરાતી, હિન્દી કે સંસ્કૃતમાં લખી શકાશે.
અપવાદ
૧ જેણે કલકત્તા કે કાશીની પ્રથમા પરીક્ષા આપી હશે તે ચેાથા ધારણથી ( પહેલાના ધોરણમાં પરીક્ષા આપ્યા વગર પણ) પરીક્ષામાં બેસી શકશે અને મધ્યમા આપી હશે તે પાંચમા ધોરણથી પરીક્ષા આપી શકશે; પણ પ્રાકૃત કાર્સ પૂરા કરવા પડશે.
૨ કોઇપણ મુનિરાજ કે યુતિ ચોથા ધારણથી પરીક્ષા આપી શકશે. તેમના આચારને ખાધા ન આવે તેવી ગોઠવણુ કરવામાં આવશે.
ૐ કાઇપણ સંસ્થાના ધાર્મિક શિક્ષક કે સ ંસ્કૃત તથા અર્ધમાગધી લને એફ એ પરીક્ષામાં પાસ થયેલને પણ ચોથા ધોરણથી સીધા પરીક્ષામાં બેસવા માટે અનુમતિ મળી શકશે.
For Private and Personal Use Only
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા પ૬૩ - ૪ આ સંસ્થાના કેઈપણ રણમાં પાસ થએલ સાધુ, યતિ કે ગૃહસ્થને નિર્ણિત થયેલી ઉપાધિ તથા યોગ્યતા મુજબ ઇનામ આપવામાં આવશે.
પ કોઈપણ મુનિરાજ-પતિ, શિક્ષક કે ગ્રેજ્યુએટ એક જ વર્ષમાં બે રણની પરીક્ષા આપવાની સંમતિ મેળવી શકશે, તે માટે સંસ્થાને અરજી કરવી જરૂરી છે.
૬ છઠ્ઠા ધોરણમાં બે વર્ષને કેસ છે તે તેની દર વર્ષે જુદી પરીક્ષા આપવી હશે તે પણ આપી શકાશે. પણ સાહિત્ય સ્નાતકની પદવી તથા ઇનામ તે બીજા વર્ષની પરીક્ષામાં પાસ થયા પછી જ મળી શકશે.
કેસમાં નવીનતા તથા સૂચનાઓ,
સદરહુ સંસ્થાને પહેલા જે પાઠ્યક્રમ હવે તેમાં પાંચ ધોરણે પુરૂષવિભાગના હતા. પાંચ ધોરણમાં ગ્રંથ એટલા બધા હતા કે તે એક વર્ષમાં કદી પણ પૂરા થઈ શકે નહિ. ખાલી મેટા મોટા ગ્રંથના નામથી કામ ચાલી શકતું નથી. શકય અને આવશ્યક છે કે નહિ તેને વિચાર પણ પાઠ્યક્રમ વખતે કરે જરૂર છે.
આ નવા કોર્સમાં તે ગ્રંથમાં કેટલાક ઓછા કરી બે વર્ષમાં હેંચી નાંખ્યા છે, તથા સમયની આવશ્યકતા ઉપર લક્ષ્ય આપી કેટલાક વિષયો અને ગ્રંથે નવા ઉમેર્યા હેવાથી પુરૂષવિભાગના પાંચને બદલે છ ધારણ રાખ્યાં છે, તેમ પાંચમાં અને છઠ્ઠામાં બે વર્ષ રાખ્યાં છે.
જે ગ્રંથે વાંચન માટે લખ્યાં છે તે ફક્ત ભલામણ તરીકે જ લખ્યાં છે, જેથી તે તે ધરણના વિષય અને પ્રાથને ઉપયોગી
For Private and Personal Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૬૪ જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા હોવાથી તેવા ગ્રંથી વિકાસ થાય અર્થાત તેનું અધ્યયન, વાંચન જાણનારની મરજી ઉપર જ રાખ્યું ; આવશ્યક નથી.
સદર સંસ્થાની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થનાર સંસ્કૃત પ્રાકૃતાદિ ભાષાના જૈન-જૈનેતર દર્શન, કાવ્યાદિ ગ્રંથને મધ્યમ કરીને તે સર્વદેશીય વિદ્વાન થાય એ હેતુથી આ કેર્સ બનાવ્યા છે જેથી સંસ્થાની પણ શેભા વધી શકે, પરીક્ષા આપનારાઓ માન મેળવી શકે અને સમાજને પણ લાભ મળે, એ દષ્ટિબિંદુ રાખવું જરૂરનું છે. એ હિસાબે તે મારા ધારવા પ્રમાણે તે હજુ એક ધોરણ વધારી તેમાં સિદ્ધાન્ત, ન્યાય, કાવ્ય પ્રાકૃતાદિના આકરગ્રંથો રાખી પરીક્ષા લેવી જોઈએ, જેની પહેલાંને અભ્યાસ સંપૂર્ણ પાકે થાય, પણ દરેક કામમાં વ્યાપારિક દષ્ટિ રાખનારી આપણી સમાજમાં આટલી ધીરતા અને મહત્વકાંક્ષા ક્યાંથી હોય એમ ધારી મેં છ ધારણ જ રાખ્યાં છે.
ચાલુ વાતાવરણને લીધે કોઈ જાતના પ્રલેભન વગર મનુષ્ય આવા સાત્વિક કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થતા નથી એટલે ત્રીજા ધરણથી છઠ્ઠા સુધી પાસ થનારને મેં જુદી જુદી પદવીઓ આપવાની સૂચના કરી છે. છેલ્લા બંધારણમાં પાસ થનારને સારૂ સરખું ઇનામ આપવાની ગોઠવણ કરવી જોઈએ. | જૈન કેમ મોટે ભાગે વ્યાપાર કરનારી છે. કેટલાક લેકે અંગ્રેજી ભણવામાં આળસ કરે છે કે જેની થેડી ઘણી જરૂર વ્યવહારમાં પ્રાયઃ દરેકને પડે છે, એટલે આ કેસમાં એક એક ધેરણમાં એક એક પુસ્તક યોગ્યતા મુજબ રખાય તે સારું. જો કે આ ધાર્મિક કેર્સ છે પણ આમાં અંગ્રેજી રાખવાથી કેટલાક એકાંતવેદીયા ચૌદમી સદાના લકેપ ઈંગ્લીશથી પણ કાંઇક જાગૃત થશે.
For Private and Personal Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજયુકેશન બોર્ડની ધામિક પરીક્ષા
૫૬૫
દરેક ધારણ ( પુરૂ તથા સ્ત્રી બન્ને ધરણેામાં) અથવા ત્રીજા ધોરણથી છઠ્ઠા સુધી ગુજરાતી-સ’સ્કૃત-પ્રાકૃતમાં યાગ્યતા મુખ્ ખેલવા -લખવાની પ્રેકટીસ રખાય અથવા પરીક્ષાલય તરફથી તે માટે થોડેક નિયમ થાય તે ભણનારા જ્ઞાન ખાલતું-લખતું થઇ શકે તે વિનાનું જ્ઞાન સમાજ, ધર્મ કે દેશને માટે જરાય કામ આવતું નથી.
તેવાં મે... ભાગવવી પડે છે.
જે પુસ્તકા ઉપલબ્ધ નથી કિવા છ રૂપીયાથી વધુ કિંમતના છે આ પાઠ્યક્રમમાં રાખ્યાં નથી, કેમકે તેથી છાત્રાને હાડમારી
સદર સ ંસ્થામાં પહેલાં પુરૂષ તથા સ્ત્રીઓ માટે પાંચ ધેારણ (કક્ષા) હતાં. બાલ વિભાગ માટે એ ધારણ છે મેં અહીં પુરૂષ ધોરણના જ પાઠયક્રમ લખ્યા છે. સ્ત્રી ધારણુ તથા બાળધારણના પાઠયક્રમ મેં અહીં લખ્યા નથી, કારણ કે તેમાં મારા ખાસ અનુભવ નથી, તેથી તે વિષયના ખાસ અભ્યાસીએની મૌલિક સલાહ તથા મદદથી તેમાં પણ સમય-આવશ્યકતાને ધ્યાનમાં લઇ જરૂર ફેરફાર કરવા. હવે સ્ત્રીઓની પણ બુદ્ધિ તથા જીજ્ઞાસા પહેલાં કરતાં ઘણી વધી છે. સ્ત્રીધારણમાં પાઠયક્રમ કે વાંચન માટે મંજૂર કરવા યોગ્ય થોડાક પ્રથા મારી જાણમાં છે તે અહીં લખું છું: ૧ સતી ચેલણા, ૨ શાણી સુલસા, ૩ સતી સુરસુંદરી ચરિત્ર, ૪ જૈનેાનાં સ્ત્રીરત્ના, ૫ મહિલા મહાદય, ૬ સ્ત્રી આરોગ્ય દીપક, ૭ ધર્મોપદેશક, ૮ બ્રહ્મચર્યં દિગ્દર્શન ૯ સામયિકના પ્રયાગે ૧૦ જૈન ગરબાવળી ( ૫. ચંદુલાલવાળી ) ૧૧ ભવકથા ૧૨ વિજયધમ સૂરિનાં વચનકુસુમ, ૧૩ અર્પણું ૧૪ જૈન બાલગ્રંથાળીનાં ઉપયોગી પુસ્તકા ( ધીરજલાલ ટોકરશી શાહવાળા,) ૧૫ ગૃહશિક્ષા ૧૬ પાકશાસ્ત્ર ૧૭ સ્ટવનું શાસ્ત્ર ૧૮ તરંગવતી વિગેરે.
For Private and Personal Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૬ જૈન એજ્યુકેશન બેની ધાર્મિક પરીક્ષા
પુરૂષ ધોરણની જેમ સ્ત્રી ધેરણ માટે ત્રીજાથી ઠેઠ સુધી કરિા, વિલા, ઘમ્પuri એવી અથવા બીજી સારી પદવીઓ રાખવી જોઈએ તથા પાંચને બદલે છે ધરણની પરીક્ષા રાખવી.
છઠ્ઠા પુરૂષ ધારણમાં દાર્શનિક (ન્યાય તથા આગમન) ની પરીક્ષા એક દિવસ માટે મૌખિક લેવાનો નિયમ થાય છે તેમાં નકકરતા વધુ આવશે. અર્થાત તે વિષય સંબંધી પાંચ મિનીટ કઈ પરીક્ષક પ્રશ્ન કરે, તેનો ઉત્તર પણ તે જ વખતે મોટેથી જ આપ. પણ તેમ કરવાથી તેવા પરીક્ષકે પરીક્ષાના સ્થાનમાં મોકલવા જોઈએ. આ કાર્ય ચાલુ સ્થિતિ જોતાં જૈન સંસ્થા માટે દુઃશક્ય છે, તેથી એમ પણ કહી શકાય કે છેલ્લા ધોરણની છેલ્લી પરીક્ષા મુંબઈ તથા અમુક જ સેંટરોમાં લેવાય. જો આમ થાય તે શકય અને લાભકારી છે.
જૈનધર્મને પ્રચાર ગુજરાત ઉપરાંત મારવાડ, મેવાડ, માલવા, પંજાબ, દક્ષિણ વિદેશમાં પણ છે. તે દેશમાં પણ એજ્યુકેશન બેન સેંટરે ઉઘડતા જાય છે તથા ત્યાંના લેકે પરીક્ષામાં ઉત્સાહથી બેસવા લાગ્યા છે. તે સદર સંસ્થાના કાર્યો, નિયમાવાળીએ તથા પ્રશ્નપેપર હિન્દી ભાષામાં છપાવવામાં આવે તો તે દેશના લોકોને વધુ ઉપયોગી થઈ પડે એમ મને લાગે છે.
ઘણીવાર આગળ ભણું ગએલા વિદ્યાર્થીઓ તથા માસ્તરે ઇનામ લેવાની વૃત્તિથી સદર સંસ્થાની પહેલાં બીજા વિગેરે નાના ઘેરણાની પરીક્ષામાં બેસી વધુ માર્કસ મેળવી પાસ થાય છે અને ઇનામ મેળવી લે છે, તેથી બીજા લેકને લાભ મળતો નથી તેમ
For Private and Personal Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડની ધાર્મિક પરીક્ષા પ૬૭ સંસ્થાને ઉદ્દેશ સરતો નથી તે દરેક ધરણની યોગ્યતા મુજબ પરીક્ષા આપનારની ઉંમર નક્કી કરવામાં આવે તો સારું થાય.
આ લેખમાં સૂચનાઓ કરી છે તે કેટલીક એજ્યુકેશન બોર્ડને, કેટલાક સમાજને, કેટલીક વિદ્યાર્થીઓને લક્ષમાં રાખી તેમના માટે લખી છે. દરેકે પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે ગ્રહણ કરવી.
આ પાઠ્યક્રમ વર્તમાનકાળ, સમાજ, તેની જીજ્ઞાસા, શકિત, સંસ્કૃતિ અને ધીરતાને અનુસરીને લખી છે. સમય કરતાં બધું ફેરવવું પડે છે. . એજ્યુકેશનના સંચાલકે ઉપરાંત જૈનના શિક્ષા વિદ્યાલય, મંડળો, ગુરૂકુળે અને સ્થાનકવાસી પરીક્ષાલના સંચાલકે પણ આ કેર્સ તરફ સાવધાન દષ્ટિ રાખી પિતાને યોગ્ય લાગે તે ગ્રહણ કરે એમ ઈચ્છી આ લેખને અહીં સમાપ્ત કરૂં છું.
'
ક
13
૨
*
For Private and Personal Use Only
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હિમાંશુવિજયજીનાં પુસ્તકો
૧ મહાકવિ શોભન અને તેમની કૃતિ
(ગુજરાતી)
–૩-૦
(સંસ્કૃત)
૦–૨-૦
૦–૧૪-૦
૨ ધર્મવિયેગમાલા ૩ પ્રમાણ નયતાલેક (સપાદિત) જ જયન્ત પ્રબંધ ૫ જૈની સપ્ત પદાર્થો , ૬ શ્રી પર્વ કથા સંગ્રહ ,
0-3-0
—- ૫-૦
[.
૦–૬–૦
૦–૬-૦
૭ શ્રી બારવ્રત કથા , ૮ પ્રમાણનયતત્વાક પ્રસ્તાવના ૯ શ્રી હિમાંશુવિજયજીના લેખે
–૩-૦
મિશ્રિત
૨– ૦-૦
લખે—
શ્રી વિજયધર્મસુરિ જૈન ગ્રંથમાળા
છેટા સરાફા, ઉજ્જૈન (માલવા)
For Private and Personal Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
For Private and Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving Jin Shasan 044267 gyanma sir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only