Book Title: Nyayamanjari Part 4
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004626/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [CATURTHA-PANCAMA AHNIKAJ WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAI EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 toneration Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [CATURTHA-PANCAMA AHNIKA] WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAI EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH. READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by Pitam ber J. Mishra : Tichut Printers 41, Meghpath Society Ranip, Ahmedabad-382480 Published by Y. S. Shastri Acting Director L.D. Institute of Indology Ahmedabad-380009. FIRST EDITION May 1989 PAROLCE ROPEAN Rerload Price 2 25 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracitA nyAyamaJjarI [caturtha-pazcama Ahnika gUrjarabhASAnuvAdasahitA saMpAdaka-anuvAdaka nagInaM jI. gAI prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda-9 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD Jayanta Bhatta is one of the first rank thinkers in the history of Indian Logic. His work Nyayamanjart occupies a unique place among the Nyaya works on account of its intellectual height and ornamental style of its language. The entire ancient Nyaya system is in fact a development of the sutra philosophy of Gotama through a process of attack, counterattack and defence among the Naiyayikas and their hard critics. Wellknown works on Nyaya school of thought, viz. Vatsyayana's Nyayabhasya, Uddyotakara's Nyayavartika, Vacaspati Misra's Nyayavartikatatparyafika, Udayana's Nyaya vartikatatparyaparisuddhi and Kusumanjali, and Nyayamadjart of Jayanta explain and develop the ideas contained in the Nyayasutra of Gotama and also defend them against the attacks of hostile critics Jayanta who was wellversed in various branches of learning launches an attack against the various schools, especially against Mima. ssaka and Buddhist schools of thought. He reviews two well-known theories of Mimamsakas in connection with verbal knowledge, viz. Abhihitaovayavada and Anvitabhidhanavada. He completely refutes the second theory and making certain amendment of the first theory establishes the doctrine of Tatparya. He also refutes the doctrines of almost all the major schools of Buddhism, viz. Vaibhasika, Sautrantika (Hinay. ana schools) and Madhyamika and Yogacara. He vehemently attacks the doctrines of Ksanabhangavada, Apoha, Isvarabhanga and Sruti-apramanya of Buddhists. All this was possible because Jayanta came on the Indian philosophical scene when Mimamsa and Buddhist systems were well established. He inust have flourished in the end of 10th century A.D. He is quoted by Vadi Devasuri (10th A.D.) and Ratnaprabhasuri. So, certainly Jayanta is earlier than these two. L. D. Series has already published critically edited with Gujarati translation of Nyayamanjari containing three Ahnikas, by the same editor. The present volumc.consists of 4th and 5th Ahnikas. In the first Ahnika Jayanta gives definition of pramana and their numbers; discusses about postulation (arithapatti) and non-perception or non-existeuce (abhava). The second Ahnika is completely devoted to the discussion of perception inference and analogy. The third Ahnika deals with verbal testimony, theory of crror, problem of God and cternality of word in detail. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ This present volume contains 4th and 5th Ahnikas. In the 4th Ahnika Jayanta refutes Mimamsaka's doctrine of impersonal nature (apauruseyatva) of the Vedas. He also discusses about relation between words and their meanings. It is important to note that in this Ahnika Jayanta defends authoritativeness of Atharvaveda and proves the supre. macy of it among the four Vedas, with remarkable clarity. He also defends the authoritativeness of all kinds of Agamas i. e. Bauddha, Jaina, Saiv? and so on. The fifth Ahnika deals with Jati, Aksti, padartha, vakyartha and so on, which are very important from the point of view of linguistics. It is a well-known fact that translation of any Sanskrit philosophi. cal text into regional language is indeed very difficult task. But our present translator, Dr. N. J. Shah has achieved remarkable success in this direction. Dr. Shah tried to maintain original spirit at all cost. L. D. Institute feels great pleasure in bringing out this edition. We hope this might be of help to students and scholars of Gujarat who are interested in Indian Philosophy. L. D. Institute of Indology Y. S. Shastri Ahmedabad 38009 Acting Director 1 May 1989 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kAzmIranA rAjA zaMkaravamanA rAjyakALamAM (I. sa. 885-902 ) thaI gayelA kAzmIrI tanI nyAyamaMjarI saMskata dArzanika sAhityana' eka aNamola ratna che. te prauDha kRti che. temAM mukhyatve mImAMsA ane bauddha siddhAntonI AlocanA karI taiyAyika siddhAntonI sthApanA karavAmAM AvI che. tenI zailI vizada ane prasanna che. tene vAMcatAM jANe koI sAhiIika kRti vAMcatA hoIe e AlAda thAya che. A pUrve ame gujarAtI anuvAda sahita traNa Ahnike traNa alaga alaga pustakamAM prakAzita karyA che. prastuta cethA pustakamAM cethA ane pAMcamAM ema be AphrikAne gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita karavAmAM Ave che. prathama AhnikamAM pramANunuM lakSaNa, pramANanI saMkhyA, athapatti ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. dvitIya AhikamAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramANenuM pratipAdana che. tRtIya AhanikamAM zabdapramANa, khyAtivAda, Izvara ane zakhanityatvanI vicAraNuM che. je be Anikone samAveza prastuta pustakamAM che. temanAmAM carcita dArzanika samasyA enI jhAMkhI nIce pramANe che. cothA AhanikamAM saiprathama vedAmaiyatva viruddha vedakatRtvanI vistRta carcA che. prastRta carcA prasaMge zabda-arthasaMbaMdhanI paNa vicAraNuM karavAmAM AvI che. tyAra pachI jayate bahu ja mana paDe e rIte athavavedanA prAmANyanI sthApanA karI che ane tAravyuM che ke athavaveda cAra vedamAM zreSTha che. te pachI badhI ja dazanazAkhAonA ane vividha dharmasaMpradAyanA anuyAyIoe avazya vAMcavA je bhAga Ave che. ahIM dharmazAstro, zaivAgama, bauddhAga, jenAgo, saMsAramecakAga, vagerenA prAmANyanI sthApanA karavAmAM AvI che. jayaMta kahe che, "badhAM aAgamomAM upeya ( = sAthe ) tarIke mokSano nideza che. tenA upAya tarIke badhAM AgamomAM jJAnane upadeza devAyo che. alabatta, jJAnanA viSaya para AgamamAM vivAda che. te bAbate paNa jJAnane viSaya AtmA che emAM ghaNune vivAda nathI. prakRti-puruSa vivekajJAnanA sAMkhya pakSamAM prakRtithI viviktarUpe puruSa ja reya che. narAmyavAdI bauddho Atmapraha ( = ahaMkAgranthi ) zithila karavA mATe "AtmA nathI e upadeza Ape che paraMtu svacha jJAnatattva je teo svIkAre che, te svataMtra che, anazcita che e kAraNe AtmA jevuM ja che. kevaLa TasthanityatA ane pravAhaniyatAnI bAbatamAM 18 bhinnatA che. [ vaidika zAstrone mAnya AtmA kuTasthanitya che, jyAre bauddhone mAnya AtmA pravAhanitya che. ] Ama mukhya upAya ane upayanI bAbatamAM badhAM mAgane ke vivAda nathI. kriyA bhale prati Agama bhinna bhinna che. bhasma lagAvo ke jo dhAraNuM kare, ThaMDe pakaDe ke kamaMDaLa pakaDo, lAla lUgaDu pahero ke nagna rahe - emAM ze virodha che ? vedamAM paNa svaganA, judI judI itikatavyatAthI sabhara upAya rA ochA upadezAya che ? eTale Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamomAM paraspara virodha hovA chatAM temane prAmANyamAM virodha nathI. tethI, "je kapilamuni sarvajJa hoya te sugata savajJa nathI emAM zuM pramANa ? ane je banne sarvajJa hoya te temanI vacce matabheda arthAt virodha kema ?' ema je kahevAmAM Ave che tene nirAsa upara thaI gayo che, kAraNa ke jyAre mukhya viSayanI vAta hoya che tyAre temanI vacce matabheda heta nathI ane kyAreka matabheda heya te paNa temanA prAmANyamAM tethI virodha Avato nathI... keTalAka mAne che ke badhAM ja Agamana praNetA Izvara che, kAraNa ke sakaLa prANIonA anekavidha karmavipAke dekhatA tema ja karuNAthI temane anugraha karavA mATe mokSaprAptinA anekavidha mAgane dekhatA te Izvara AzayAnusAra kyAreka keTalAMka prANIonI amuka karmamAM yegyatA jANIne te te upAya temane upadeze che. pitAnI vibhUtinA mahinAthI aneka zarIre dhAraNa karyA hovAne kAraNe te Izvara ja "ahaMta, kapila', "sugo vagere judAM judAM nAmo pAme che ema mAnavuM ucita che kAraNa ke aneka sarvajJA mAnavAmAM yatnanI ane gauravanI Apatti Ave che." sarvamatasamanvaya, upAyakauzala ane avatAravAda e traNenA svArasya. darzana ahIM ApaNane thAya che. tadanantara veda upara thayelA aprAmANyanA AkSepo jaNAvI temano samucita parihAra karavAmAM AvyuM che. chevaTe, vedanuM prAmANya zemAM che ? - kAryamAM ke siddhArthamAM ke bannemAM ? e praznanI carcA karI niSkarSa kADhayo che ke vedanuM prAmANya banemAM che. Ama zu Adanika aneka dRSTie mahattvanuM che. pAMcamuM Ahunika apehavAdanativAdanA vivAdathI zarU thAya che. ahIM jAtinI sthApanA karavAmAM AvI che. A carcA ati vistRta che. tyAra pachI zabda zuM AkRtino vAcaka che ke vyaktine ke jAtine ? A praznane laIne vicAraNuM karI che. ahIM AkRti ane jAti ane eka ja che ke pRthapha tenI vicAraNA paNa karI che. te pachI vAkayAtha zo che enI carcA vistArathI karI che. vAgyA vAstavika che e sthApI vyavaccheda, saMsa. kiyA phaLa, puruSa. bhAvanA. vidhi. niga. udyoga ane pratibhAne vAkayAI mAnanAranA matonI samAlocanA karI che. chelle taiyAyika matanI sthApanA karI che ke saMskRSTa padArtho ja vAyA che. jema avayavarUpa taMtuothI avayavIrUpa paTa jude che tema padArthothI vAkayartha jude nathI, vAkyartha avayavI nathI Ama A pAMcamuM Ahunika bhASAzAstrIone rasa paDe evuM ane upayogI che. | gujarAtI anuvAdamAM mULa graMthane artha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM satata dhyAna rAkhyuM che. bhAratIya tattvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIone A anuvAda upayogI banI raheze ema huM mAnuM chuM. lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira nagIna jI. zAha amadAvAda 380008 1 me 1989 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza 1-18 2-45 ke, ( * 6 & - ma i ja caturtha Ahanika vedA pauruSeyavAdI mImAMsaka ane vedakartavavAdI taiyAyika vacce vivAda vedanA kartAne puravAra karavA Apelo "racanA" hetu sahetu che anAditA siddha karavA sImAMke Apela "guruadhyayanapUrvakava' hetunI parIkSA anAditA siddha karavA mImAMsake Apela asmaryamANakartAka hetunI samIkSA vedanA kartAnI smRti azakya che e mImAMsaka mata mImAMsakanA "asmaya mANakartA katva hetunI samIkSA racanA" hetumAM mImAMsakadazita doSano parihAra vedanI racanA vilakSaNa che tene kartA paNa vilakSaNa lekaprasiddha nahi evA rUpane AdhAre kartAne abhAva na manAya oasmaraNa hetu aprAjaka kartAasmaraNathI kartAnI anupalabdhi ghaTatI nathI vedakartA niyata zarIra dhAraNa karatA na hovAthI temanuM asmaraNa vedakartA ane jANavA pratyakSa ane anumAna mULapramANe che pRthivyAdine kartA ane vedane kartA eka ja che. vedone katAM eka che - kAvyasamasyA pUraNamAM paNa ekakatRtva zabda-arthano saMketa Izvarakata che zabda-artha vacceno saMbaMdha karyo ? samayasaMbaMdhanuM mImAMsakakRta khaMDana nityasaMbaMdha hoya te arthavyabhicAra na saMbhave e AkSepane mImAMsako uttara zabda artha vaccenA mImAMsakamAnya zakitarUpa saMbaMdhanuM naiyAyikakRta khaMDana samayasaMbaMdhamAM avyavasthAnA AkSepa parihAra zabdanI arthapratyAyaka zakti svAbhAvika nathI zAzva bodha samayAdhIna hovA chatA zabda ja zabda bedhanuM kAraNa arthasaMdehanuM kAraNuM cavAdi varNasAmAnya che, padanI sarvazaktimattA nathI sarganI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che mImAMsaka ane naiyAyika matonI tulanA IzvarakRta saMketasaMbaMdhamAM anavasthASane parihAra vedaprAmANyanuM kAraNa ApatapraNatatva che, nityatva nathI ta 20-22 26 27 28 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 44 9 - B AyokatatvahetunI pakSadharmatAno nizcaya ApatAkatavahetunI pramANatA sAthenI vyAptinuM grahaNa, AyuvedavAkayonuM prAmANya anvayatirekamUlaka che e mImAMsaka mata AyurvedavAkyonuM prAmANya AptakatatvamUlaka che e naiyAyika mata AyurvedaskRti anAdi che e mImAMsaka pakSa Ayurveda savajJapraNIta che e naiyAyika pakSa vyabhicAranuM kAraNa karmaka sAdhanaguNya che, eTale vyabhicArane lIdhe zAstra apramANa nathI 38 Astikatatvahata sahetunAM pAMce lakSaNothI yukata che : 40 Aptavacano hovAthI veda pramANa che e yAyika sthApanA mImAMsaka mate vedaprAmANyasthApanAnI anya rIti 42-43 saMsAra anAdi chatAM veda IzvarakatRka che e naiyAyika mata rAganI AdimAM Izvara navA vedo race che e naiyAyika pakSa atharvavedanA prAmAyanI sthApanA 46-6pa athavaveda trayIbAhya che e pakSa 46 atharvaveda trayIbAhya che e matane smRtinuM samarthana cAre vedo samakakSa che e jayaMtane paNa atharvaveda gaNaveda nathI upaniSado, brAhmaNe, manTo atharvavedane anya vedonI samakakSa gaNe che smRtio paNa atharvavedane anya vedonI samakakSa gaNe che athavaveda trayIbAhya nathI atharvaveda vyAtmaka che athavaveda trayInuM zukra che 56 atharvaveda ja brahmaveda che pa7 atharvavedamAM trividha mantrajAti che. vyavahAramAM atharvavedanuM vedapaNuM svIkRta che zrauta brahmayajJavidhi cAre vedane samApaNe paze che cAra vedamAM athavaveda kolDa athavavedaidezapADIne zrAddhabhojanane adhikAra athavaveda yajJopayogI che 63 cAre vedane gakSema samAna che anya AgamonA prAmAyanuM samarthana anya Agama pramANa che ? dharmazAstro pramANa che ane temanuM prAmANya vedamUlaka che e kumArila mata zruti smRtinA virodha vakhate zrutinuM prAbalya zratismRtine virAdhe vikalpa svIkAra kAraNa ke smRti anumIyamAna veda che . 6 5 - ka 58 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 70 71 che. * * * smRti yogipratyakSamUlaka hAI pramANa che e naiyAyika mata vedanI jema dharmazAstronuM prAmANya AptapratyakSamUlaka che cauda vidyAsthAne pramANa che zavAgAmanA prAmANavanI siddhi 72-73 paMcarAtrAgamane prAmANyanI siddhi bauddhonAM ane saMsAramecakonAM Agama upara aMkamANyane AkSepa jyAM AptapraNItatva hoya tyAM mahAjana prasiddhi-anugraha hoya ja mahAjana keNa ? bauddha Adi AgamamAM mahAjanaprasiddhi na hovAthI tyAM AtapraNItatva nathI bauddha Adi sahita badhAM AganA prAmANanI siddhi mukhya upAya ane uparanI bAbatamAM badhAM AgamanuM akamale hiMse deza sa sAracakAdinAM AgamonA aprAmANya hetu nathI , niSiddhakarmopadeza bauddha Adi AgamonA aprAmANya hetu nathI sarva Agamano kartA Izvara che e mata veda ane Agamana kartA Izvara hoya te temanI vacce virodha kema ? bauddha Adi Agamo vedamUlaka che e mata 83-84 lekAyatAgama pUrvapakSamUlaka heI apramANa game te pustaka Agama nathI veda upara aprAmAyano AkSepa ane teno parihAra 87-129 veda upara aprAmANyane AkSepa veda upara asaMvAdano AkSepa vedomAM visaMvAdadeSane AkSepa vedomAM vyAghAtadoSane AkSepa vedamAM darzAvavAmAM Avela doSone parihAra aviguNa karmanuM phaLa na dekhAvAnuM kAraNuM pratibaMdhaka abhuta kama visaMvAda doSanuM nivAraNa kriyAkla ane vidhiphalane bheda je karmonAM phaLa A janmamAM nathI maLatAM te karmonAM phaLa janmAntaramAM maLe che e mata 95 kamanA traNa prakAre pUrvajanmakRta citrAkarmathI A janmamAM pazulAbha karmonuM naividhya niSpamANuka citrA-kArIrInAM phaLonA ahikatva-pAralaukikatvanI carcA 99- 100 kArIrIyajJanuM phaLa paNa janmAntaramAM saMbhave che 101 kame AtmAmAM pADele saMskAra kSetpatti sudhI Take che. 102 puNyapudgala vagere pakSonuM khaMDana 103 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yajJAyudhivAkayamAM darzAvela visaMvAdano parihAra 104 punarukitadoSane parihAra 105 arthavAda vAka upara aprAmANyane AkSepa ane tene parihAra 106-117 mancavAkayenI vicAraNA 118 matravAkayo upara aprAmANyane AkSepa 119-120 matravAnA prAmANyanI sthApanA - 121-125 nAmadheyaprAmANya parIkSA 126-129 vedanuM prAmANya mAM ? kAryAthamAM ke siddhArtha mAM ke banne mAM ? 13-144 veda kAryAthamAM ja pramANa che ? 13 veda kAryArthamAM ja pramANa che e mImAMsaka mata 131 veda siddha arthamAM paNa pramANe che e naiyAyika mata 13ra-133 laukika vAkayenuM kArya paratva asaMbhava 134 siddhAryAbhidhAyI laukika vAnI bAbatamAM vidhinI kalpanA anya 135 piruSeya vacanane artha vivekSA nathI 136 sarvatra zabda kAryaparaka nathI 137 zabda siddhArtha pratipAdaka ja che e vedAntamata 138 zabda kAryAthapratipAdaka che e mImAMsaka mate 139 paraspara saMbaMdhanuM kAraNa kAryAkAMkSA nathI 140 siddhane sAdhyane mATe kahevAmAM Ave che e mImAMsaka matanuM khaMDana 141 AtmA jANu joIe" e vAkya siddhArtha paraka che 142. siddha arthamAM ja vedanI pramANatA che e vedAntImata 143 vANanI pramANutA siddha ane kArya arthamAM samAnapaNe che e yAyika mata 144 paMcama Adhunika 14 5-322 jAtivAda-apeihavAda vivAda ane jAtisthApanA zabdaprakAra ane padaprakAra 145 jAtinA vAgyAtha tiviziSTa vyaktimAtra che e yAyika mata 146 keI pramANathI jAti puravAra thatI nathI e boddha mata 147 jAtinuM vyaktimAM rahevuM koI rIte ghaTatuM nathI e bauddha mata 148 jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTa nathI e bauddha mata 14-150 sAmAnya savaMsarvAgata che ke svavyakitasavagata che ? 1/1 savasava gatapakSa ane svavyatisavaMgatapakSanuM khaMDana 152 pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArilamata 153 vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e matanuM boddha khaMDana 154 sAmAnya-vizeSAtmaka vastu nirvikalpa pratyakSane viSaya nathI e bauddha mata 155 ekAkAra anuvRttapratyaya pAdhika che e bauddha mata 156 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 157 158 159 161 162 163 164 166 167 sAmAnya vinA zabda-anumAnanI pravRtti na ghaTe e yAyika mata sAmAnyane mAnyA vinA zabda-anumAnanI pravRtti ghaTe che e bauddha mata zabda-anumAnano viSaya anyAha che e bauddha mata naiyAyike kareluM apohavAdanuM khaMDana gosvalakSaNene samudAya paNa agovyAvRttine Azraya nathI zabdone apavAcaka mAnatAM badhA zabdo paryAya banI jAya asthibhede apahabheda ghaTate nathI apahyo anaMta heI temanuM grahaNa azakya che. azvAdinuM apahya hovuM saMbhavita nathI nIla-pala" zabdane apaharU5 vAgyAtha* ghaTatuM nathI na vagere pano vAcyArthI apeha ghaTatA nathI zabdane artha paramArthataH astitva dharAvatuM nathI e bauddha mana vikalpano viSaya vyAvRtti avastu che vikalpamAM vijAtIya vyAvRttAkArane ja ullekha saMvekAya che. vikalpaviSaya atha ane bAhya vastu vacceno bheda vikalpane viSaya avastu hoya to vikalpa thatAM loke pravRtti kema kare che ? dazya ane vikalayanA bhedanA agrahaNane kAraNe pravRtti thAya che apehavAdApasaMhAra jAti vagere sata che nivikalpa pratyakSane viSaya sAmAnya paNa che pratyabhijJAne viSaya sAmAnya che nirvikalpa pratyakSa sAmAnyane grahe che sAmAnya-vizeSa be rUpe eka vastumAM dhaTe che jAti vyakitamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che vyakita ane sAmAnyanA bhedanI sthApanA pratIti bhedane AdhAre jAti sarvasarvAgata che e pakSa jAti svavyaktigata che e pakSa vizeSanI jema sAmAnya pratyakSa che viSayAtizaya vinA. jJAnAtizaya saMbhavato nathI sAmAnyamAM thatI anuvRttibuddhi pASika, vyaktiomAM thatI viSayaka vikalpanuM ekatva grahe che ke zuM ? eka kAryakAritA ekAkArabuddhine khulAso na karI zake vikalpane viSaya anyAha che e bauddhamatanuM khaMDana vikalpane viSaya ArepitAkAra nathI vyAttinI vAstaviktAnI vicAraNA 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 17-18 181 182 18 184 185 187 188 '189 12 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 193 194 194-217 197 : 198 199-204 205 207-212 'che" "nathI padethI vA bhAva-abhAva sAthe sAmAnya saMbaMdha dazya ane vikanA ekIkaraNanuM khaMDane zabda zuM AkRtino vAcaka che ke vyaktinA ke jAtino ? mImAMsaka mate AkRti ja jAti, naiyAyika mate AkRtithI pRthaka jAti AkRti vAgyAtha che e mata ane tenuM khaMDana AkRti vAgyAtha' che e matanuM khaMDana vyakti vAgyAthuM che e pakSa vyakita vAgyA che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMhana vyakita vAdhyArtha che e pakSa vyakti vAgyAtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana taddata vAcyAtha che yAyika pakSa dravyazabda ane guNazabdone vAgyArtha kviArzabdane vAcyArtha upasargone vAcyA nipAta ane karmapravacanIyanA artha vize vAkayAya ze che enI vicAraNA vAyAtha vize bhinna mata vAkyAthe vAstavika nathI e mane vyavacheda vAkyartha che e matane nirAsa saMsaga vAyAtha* che e matanuM khaMDana padArthathI jude vAyAI che ane vAstavika paNa che kiyA vAkayAtha che e mata kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacceno vivAda puruSa vAkayAtha che e matane nirAsa vAkyartha bhAvanA che e mata vAkSArtha bhAvanA che e matanuM khaMDana vAyArtha vidhi che e mata vAyA niga che e mata phalapravartakatvavAdI ane nigavAyArthavAdI vacce vivAda phala ja preraka che e taiyAyika mata naiyAyika.mate vADhyArtha saMskRSTa padArthone samudAya vAkayAtha che e naiyAyika mata phala vAkayArtha che e naiyAyika mata udyoga vAkyartha che e matanI parIkSA pratibhA "vAyArtha che e matanI parIkSA 214-215 216 217 (218-313 .218-219 220 221 222 223 224-276 227-232 * 233 234-20 - 261-262 1 mata ra64-288 288-30 7 - 305-307 - 308 309-310 311 312-33. 5 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyA ya meM ja rI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaMtabhaTTaviracita nyAyamaMjarI caturthamAhnikam 1. evaM kRtakatve varNAnAM sAdhite sati puruSasya svAtantryaM siddhaM bhavati / varNAtmanaH padAt prabhRti padanityatvapakSespi vAkye tadracanAtmake / kartRtvasambhavAt puMso vedaH kathamakRtrimaH // tathA ca vaidikyo racanA: kartRpUrvikAH, racanAtvAt, eSa ca paJcalakSaNo hetuH prayojakazceti gamaka eva, na hetvAbhAsaH / jaya tabhaTTaviracita nyAyamaMjarI sayaMtra caturthAM Ahnika 1. naiyAyika Ama varNo utpAdya che e puravAra thatAM varNAtmaka padathI mAMDI sarvAMtra [vAkaya AdimAM] puruSanI svataMtratA puravAra thAya che. laukikaracanAvat / [varNo ane] pado nitya che e pakSamAM paNa padaracanAtmaka vAkayanA kartA puruSa saMbhavatA hAI, vedanA koI kartA na hoya e kema bane ? ane [vedanA kartA kaI che e puravAra karatA A rahyo anumAnapraye!ga--] vedanI padaracanA katR`pUrNAMka che kAraNa ke racanA che, laukika padaracanAnI jema. A hetu [sahetunAM] pAMce lakSaNA dharAve che ane prayAjaka paNa che, eTale te sahetu ja che, hevAbhAsa nathI. 2. na tAvadayamasiddho hetu:, 'zanno devIrabhiSTaye' [atharvaveda 1.6.1] ityAdiSu vedavAkya sandarbheSu padaracanAyAH svarakramAdivizeSavatyAH pratyakSatvena pakSe hetoH vartamAnatvAt / nApi viruddhaH, kartRpUrvakatvavati sapakSe kumArasambhavAdau racanAtvasya vidyamAnatvAt / nApyanaikAntikaH, kartRrahiteSu gaganAdiSu gaganakusumAdiSu vA racanAyA adRSTatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH, pratyakSeNAgamena vA vede vaktrabhAvanizcayAnutpAdAt / 2. A hetu asiddha nathI, araNa meM 'zanno devIrabhiSTaye' [atha veha 1.1.1] vagere - vAkayomAM svara, krama, vagere vizeSatAvALI padaracanA pratyakSa dekhAtI hAI, pakSamAM hetutu astitva che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vedanA kartAne puravAra karavA Apele "racanA" hetu sahetu che A hetu viruddha paNa nathI, kAraNa ke kapUvakatava dharmavALA kumArasaMbhava Adi sapakSamAM racanA-dhama astitva dharAve che A hetu anaikAntika paNa nathI kAraNa ke jene koI kartA nathI evA gagana vageremAM ke AkAzakusuma vageremAM racanA dekhAtI nathI. A hetu kAlAtyayAdiSTa paNa nathI kAraNa ke pratyakSathI ke AgamathI vaktAnA [arthAta vedanA kartAnA] abhAvane nizcaya utpanna thatuM nathI. 3. nApi satpratipakSaH, prakaraNacintAhetoH sthANupuruSavizeSAnupalabdheriva hetutvenAnabhidhAnAt / nApi paramANvanityatAyAmiva mUrtatvamaprayojakamidaM sAdhanaM, racanAvizeSANAM kartRvyApArasAdhyatvAvadhAraNAt , yathA dhUmasya jvalanAdhIna AtmalAbhaH, jJaptistu dhUmAdagneH tatheha kadhInA racanAnAmabhinirvRttiH, pratItistu tAbhyaH karturiti / tasmAt prayojaka evAyaM hetuH / 3. A hetu sa...tipakSa paNa nathI, kAraNa ke sthANu ane puruSanA vizeSa dharmonI anupalabdhinI jema pakSanI bAbatamAM je saMzayanuM kAraNa bane che tene hetu tarIke [ahIM kahevAmAM Avela nathI. paramANunI anityatA siddha karavA ApavAmAM Avela "kAraNa ke mUta che' e hetu jema aprAjaka che tema A hetu ajaka paNa nathI, kAraNa ke vaiyaktika racanAo rtAnA vyApArathI ja sAdhya che e nizcaya che, jema dhUmanI utpatti agnine adhIna che paNa agninI zakti dhUma uparathI thAya che arthAt dhUmane adhIna che, tema racanAonI utpatti dhIna che paraMtu kartAnI pratIti( = jJati) racanAo uparathI thAya che arthAta racanAne adhIna che. tethI A hetu prayojaka ja che. 4. nanuM sabratipakSa vivanta | tathA mImAMsaH pratikuriTTa jayate | vedasyAdhyayanaM sarvaM guryadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // iti / [*lIvA0 vAkyAdhika naitadyuktam , evaMprAyANAM prayogANAMmaprayojakatvAt / na hi tacchabdavAcyatvakRtamanAditvamupapadyate / anaikAntikazcArya hetuH, bhArate'pyevamamidhAtuM zakyatvAta bhAratAdhyayanaM sarva guryadhyayanapUryakam , bhAratAdhyayanavAcyatvAt, iNdaaniitnbhaartaadhyynvati | 4. zaMkA-sapratipakSatvanI bAbatamAM vivAda che. mImAMsaka virodhI sAkhe(=venuM arjAva) siddha karato samabala hetu ahIM jaNAve che. "badhuM ja vedAdhyayana guru pAse adhyayana karavAthI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAditA siddha karavA mImAMsake Apela guruadhyayanapUrvaka hetunI parIkSA ke ja thayela che. [athAt guruziSya paraMparAthI anAdi che] kAraNa ke te "vedAdhyayanazakhavAcya che, atyAranA vedAdhyayananI jema". [. vA vAkyAdhi, 366] naiyAyika--A vAta yogya nathI, kAraNa ke AvAM anumAna ayojaka che. "vedAdhyayana zagvAcavane kAraNe anAdiva ghaTatuM nathI. vaLI, A hetu anaikAtika che, kAraNa ke mahAbhAratanI bAbatamAM Ama ja kahevuM zakya che. "badhuM mahAbhAratanuM adhyayana paNa guru pAse adhyayana karavAthI ja thAya che, kAraNa ke te "mahAbhAratadhyayana zadavA che, atyAre thatA mahAbhAratanA adhyayananI jema". 5. nanu bhArate kartasmRtiravigItA vidyate / yadyevaM vede'pi prajApatiH kartA smaryate eva / atha vaidikamantrArthavAdamUleyaM prajApatikartRtvasmRtiH, 'prajApatinA catvAro vedA asRjyanta catvAro varNAzcatvAra AzramAH' iti tatra pAThAditi / ucyate, hanta tarhi bhArate'pi tatratyavacanamUlaiva pArAzaryasmRtiriti zakyate vaktum / 5. mImAMsaka-mahAbhAratanI bAbatamAM tenA kartAnI smRti vivAdarahita che. taiyAyika-jo ema hoya te vedanI bAbatamAM paNa tenA kartA prajApati che evI smRti mImAMsaka-A prajApatinA katRtvanI smRti to vaidika manvArthavAdamUlaka che, kAraNa ke prajApatie cAra vedonuM sarjana karyuM', cAra varNonuM sarjana karyuM, cAra AzramanuM sarjana kayuM' evo vedamAM pATha che. [athAt prajApatinA vedaka vanI smRtine je vaidika vAkya AdhAra che te to kevaLa prazaMsAvAkya che. eTale e smRti prajApatinuM vedakatRtva siddha na karI zake.] taiyAyika-are ! te te mahAbhAratanI bAbatamAM paNa mahAbhAratavacanAmUlA ja pArAzaryanI smRti che ema kahI zakAya. [athAta mahAbhAratamAM vyAsane mahAbhAratanA kartA jaNAvyA che te paNa prazaMsAvacano ja Thare. eTale pArAzaryanI smRti te prazaMsAvacanone AdhAre vyAsane mahAbhAratanA kartA gaNe te egya na kahevAya. ane Ama vyAsa mahAbhAratanA kartA na Thare. paraMtu AvuM tAraNa te tamane mImAMsakane paNa svIkArya nathI.] 6. yathA prajApatirvede tatra tatra prazasyate / . bhArate'pi tathA vyAsastatra tatra prazasyate // atha praNetA vedasya na dRSTaH kenacit kacit / dvaipAyano'pi kiM dRSTo bhavapitRpitAmahaiH // sarveSAmavigItA cet smRtiH satyavatIsute / prajApatirapi sraSTA loke sarvatra gIyate // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAditA siddha karavA mImAMsake Apela "asmaryamANakaka' hetunI samIkSA 6. jema vedamAM te te sthAne prajApatinI prazaMsA karavAmAM AvI che, tema mahAbhAratamAM paNa te te sthAne vyAsanI prazaMsA karavAmAM AvI che. [je vedagata prazaMsAvacanone AdhAre prajApatine vedanA kartA tarIke na svIkArAya to mahAbhAratagata prazaMsAvacanone AdhAre vyAsane paNa mahAbhAratane kartA tarIke na svIkArAya.] mImAMsaka- vedanA praNetAne keIe kadI dekhe nathI eTale prajApati vedanA praNetA nathI.] naiyAyika -zuM ApanA bApadAdA yA vaDadAdAoe vyAsane joyA che ? mImAMsaka--nA, paraMtu badhAMnI abAdhita smRti satyavatIputra vyAsanI bAbatamAM che. taiyAyika-lokamAM sarvatra prajApatine paNa veidanA straSTA kahevAmAM Ave che. 7. AH kimiti sadasadvivekavikalazAkaTikAdigravAdavipralabdha evaM bhrAmyasi ? kila svalpamapi karma pitrA mAtrA vopadizyamAnaM tadvacanapratyayAdanuSThIyate / tadayamiyAnanekaklezavittavyayAdinirvayoM vaidikaH karmakalApa evameva tadupadezinamAptamasmRtvaiva kriyate iti mahAn pramAdaH / evaM ca sati uccAvacakaviracitajaratpustakalikhitakAvyavat asmaryamANakartakeNa vedena vyavahArAnupapatteravazyasmaraNIyastatra kartA syAt / na ca kadAcana vedeSu vyavahAravicchedaH saMbhAvyate yena tatkRtaM jaratkUpArAmAdiSviva teSu karcasmaraNaM syAt / tasmAdavazyaM smaryaMta kartA / 1. mImAMsaka--sAcA khoTAne viveka na dharAvatA, gADuM hAMkanAra vagere jevA, pAmara mANamAM pracalita mAnyatAthI Apa chetarAyelA che evA kema bhamo cho ? taiyAyika- mAbApe cIMdheluM nAnuM paNa kAma temanAM vacanamAM vizvAsa hovAthI bALako kare che. te pachI ghaNu badhA kleza ane dhanavyayathI pAra paDatAM aTalAM moTAM vaidika yajJakarmo, temane upadeza ApanAra AptanuM( vizvasanIya vyakitanuM) smaraNa kyA vinA ema ja, ApaNe karIe to moTA pramAda (=bhUla) ApaNe karyo kahevAya. Ama hoI, nAnAmoTA kavioe racelAM, jUnAM pustakamAM lakhelAM kAvyonI jema jenA kartAnuM smaraNa karAtuM nA hoya evA veda vaDe karmavyavahAra ghaTato na hovAthI tyAM (vedanI bAbatamAM tenA] katAnuM smaraNa avazya karavuM ja joIe evuM phalita thAya che. vedanI bAbatamAM vedo padiSTa karmanA vyavahArane vicacheda kadI saMbhavato nathI jethI jUnA kUvA, bAga, vagerenI jema vedonI bAbatamAM vyahArachedane pariName kartAnuM asmaraNa thAya. tethI vedanA kartAnuM smaraNa avazya karavuM joIe. 8. na ca saMsmaryate smartuM zakyate vA / smRtirhi bhavantI tadanubhavamUlA bhavati / na ca mUle'pi kanubhavaH kasyacijjAtaH sargAderabhAvAt / bhAve vA karturazarIratvena darzanayogyatvAbhAvAt / sazarIratvapakSe vA puruSaH ko'pi tAdRzaH / . .. tadAnIM dRzyamAno'pi vedaM kuryanna dRzyate // .... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanA kartAnI smRti azakya che e mImAMsaka mata adhIyamAne dRSTe'smi~stadA saMzerate janAH / kimeSa racayed vedamuta vA'nyakRtaM paThet ? / / yatkRtaM vA paThedeSa tasminnapi hi saMzayaH / bhaGgayA cedamanAditvamunmIladiva dRzyate / / asatyAdipramANe ca katRtA'nubhavaM prati / smRtiH prabandhasiddhA'pi spRzatyandhaparamparAm / / yogibhirgrahaNaM karturityetadapi duryacam / kartRtA hRdi durbodhA kathaM gRhyeta tairapi ? / / yogibhiH sA gRhIteti vayametatna manmahe / amanvAnAzca gacchema visrabdhAstatpathaM katham // vedAt karbavabodhe tu spaSTamanyonyasaMzrayam / tato vedapramANatvaM vedAt kartuzca nizcayaH / / 8. mImAMsaka - vedanA kartAnuM smaraNa karAtuM nathI tema ja tenuM smaraNa karavuM zakya paNa nathI, kAraNa ke smRti thAya che tyAre tenA mULamAM jenI smRti hoya tene anubhava rahelo hoya che ane ahIM to mULamAMya kartAne anubhava keIne thayo nathI. kirtAne anubhava koIneya nathI thaya] kAraNa ke sargane Adi ja nathI, athavA sagane Adi hoya to paNa teno kartA azarIrI hAI dazanogya nathI. vedano rtA sazarIrI che e pakSamAM te sizarIrI] keIka puruSa te vakhate siganI zarUAtamAM hovA chatAM vedane karate (=rIte) dekhAto nathI. te [sazarIra ] puruSane vedanuM adhyayana karatA dekhavA chatAM te vakhate siganI zarUaAtamAM leke tenI bAbatamAM zaMkA seve che ke zuM e vedanI racanA kare che ke pachI anya racelA vedanuM paThana kare che ? jeNe racelA vedanuM A paThana kare che tenI bAbatamAM paNa saMzaya thAya che [ ke teNe paNa pote veda ro haze ke bIjAe racelAnuM teNe paThana ja karyuM haze. ane A rIte te vedanuM anAdiva jANe sphaTa thatuM dekhAya che. katRtAne anubhavarUpa Adi pramANa nA hoya te, smRti bhalene vaMzaparaMparAthI cAlI AvatI hoya te paNa aMdhaparaMparA (jemAM eka aMdha bIjA aMdhane dore che) jevI ja che. vedanA kartAnuM grahaNa yogIo kare che ema kahevuM paNa kaThina che kAraNa ke je tAne manathI jANavI muzkela che tene teo paNa kevI rIte grahaNa karI zake ? vedanI kattA yogIoe nAgalI che e matane ame mImAMsaka mAnatA nathI. ene na mAnanArA ane vizvAsapUrvaka naiyAyikanA mAge kevI rIte jaIzakIe ? vedamAMthI vedakatAnuM jJAna thAya che ema je kahe te a nyAzrayadeva spaSTa che. vedanA kartAne kAraNe veda pramANe che ane vedamAMthI kartAno nizcaya thAya che; [athAta veda pramANa che kAraNa ke tene ketA (Apta puruSa) che. (AptapuruSa) vedane kartA che kAraNa ke pramANabhUta veda kahe che.] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakanA "asmayamANakartA katva' hetunI samIkSA 9. tasmAt paurvAparyaparyAlocanArahitayathAzrutamantrArthavAdamUlA bhrAntireSA,na punaH paramArthataH kazcit kaJcid vedasya kartAraM smarati / tasmAdakRtakA vedAH, avazyasmaraNIyasyApi karturasmaraNAt / na ca vyadhikaraNo hetuH, asmaryamANakartRkatvAdityevaM sAdhanakayoAta | . tethI pitRparyAnA vikavicAra vinA, jevA sAMbhaLyA tevA mannAthavAda A brAntinA (=vedakartAnI smRtinA)mULamAM che; paramArthataH vedanA kaI paNa kartAnuM smaraNa koIne thatuM nathI. tethI, veda akaka che [= karAyelo nathI, racAyela nathI), kAraNa ke jenuM smaraNa avazya thavuM joIe te vedakartAnuM smaraNa thatuM nathI. [ kAraNa ke jenuM smaraNa avazya thavuM joIe te vidartAnuM smaraNa thatuM nathI'--] A hetunuM adhikaraNa akRtatva e sAdhyanA adhikAraNathI judu nathIkiMI kahe ke akRtakatvarUpa sAdhya vedamAM che, jyAre kartA smaraNubhAvarUpa hetu vedamAM nathI paNu manuSyamAM che; Ama sAdhya ane hetunA adhikaraNo judAM che. AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahevuM paDayuM che ke nA, evuM nathI kAraNa ke ahIM hetu che amaryA mANatRkatva [athAta jenuM smaraNa na karAtuM hoya evA kartA vaDe racAyela hevApaNuM, ane nahi ke vedakartA viSayaka smaraNano abhAva.] 10. gatrodayate | pa tat adhyayanapUrvavAnuM sAdhanamukSita yAjJi: gayambhinvo heturasmaryamANakartRkatvAditi prayuktaH / tasmAdastu nAma / nainAn hetvantaropanyAsino nigRhNImaH / akSudrakatheyaM prastutA ! ayamapi tvasmarthamANakartRkatvAditi hetuH kiM svatantra evAkartRkatvasiddhaye prayujyate utAsmaduparacitaracanAtvapratighAtAyeti / tatra na tAvadanumAnamanumAnAntaraparipanthi kathayitumucitam ; pratyakSAgamavadanumAnasyApyanumAnabAdhakatvAnupapatteH / na hi tulyabalayoranumAnayorbAdhyabAdhakabhAvastulyabalatvAdeva / atulyabalatve tu yatkRtamanyatarasya daurbalyaM tata eva tadaprAmANyasiddheH kimanumAnabAdhayA / 10. naiyAyika- ahIM ame uttara apIe chIeH veda anAdi che e puravAra karavA pote Apela "guruadhyayanapUrvakatva' hetunI mImAMsake upekSA kare che ane A navo asmaryamANurnAka' hetu Ape che. to bhale A hetu ho. bIjo hetu ApanAra mImAMsakane ame nigrahasthAnamAM nAkhIzuM nahi. temaNe bahu moTI vAta karI ! "asmaryamANanuM kahevAthI e A hetu paNa zuM akatRtva puravAra karavA svataMtra ja prayojavAmAM Ave che ke ame Apela "racanArUpa hovAthI e hetune pratighAta karavA prayojavAmAM Ave che ? temAM bIjA vikapane anulakSI kahevuM joIe ke ] bIjA anumAnanuM virodhI anumAna kahevuM ucita nathI, kAraNa ke jema pratyakSa ane AgamamAM anumAnabAdhava ghaTe che tema anumAnamAM anumAnabAdhakatva ghaTatu nathI; [athAt pratyakSa ane Agama anumAnanA bAdhaka hoI zake che, paraMtu anumAna anumAnanuM bAdhaka hoI zake nahi. ] tulyabaLavALAM be anumAno vacce bAdhyabAdhakabhAva nathI kAraNa ke te tulyabaLavALAM che. je be anumAno tulyabaLavALAM na hoya te jene Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakanA "asmayamANuketRtva hetunI samIkSA kAraNe bemAMthI eka anumAnanuM daurbalya hoya tene laIne e anumAnanuM aprAmANya puravAra thaI jatuM hoI [pelA bIjA] anumAna vaDe A anumAnanA bApanI jarUra ja kayAM rahe che ? 1. tRddhinArtha tamidhAmiti ceta tathaghuma, vAtra ghaLi yunapditretrvirodhidhrmdvypryojkhetudvyopnipaataayogaat / na hi yAtmakAni vastUni bhavitumarhanti ityavazyamanyatarastatrAprayojakahetuH / aprayojakatvAdeva tasyAgamakatve kiM viDambanArthena hetvantareNa prayuktena / viruddhAvyabhicAryapi nAma na kazciddhetvAbhAsa iti vakSyAmaH / prakaraNasamo'pi na yaH kazcit satpratipakSo heturiSyate, api tu saMzayabIjabhUto'nyataravizeSAnupalambhI bhrAntyA hetutvena prayujyamAnastathocyate iti darzayiSyAmaH / tasmAt parodIritaM hetuM nirAcikIrSatA vAdinA tadgatapakSavRttitAdidharmaparIkSaNe manaH khedanIyam / na hi pratihetvanveSiNA vRthA'TATyA kartavyA / ii"racanArUpa hovAthI' e hetunA viDaMbana mATe ene kahevAmAM Avyo che ema tame mImAMsako kahetA ho to te paNa yogya nathI, kAraNa ke eka dhamamAM ekabIjAnA virodhI be dharmonA prajAka be hetuonuM samakALe sAthe thavuM ghaTatuM nathI. be svabhAvavALI vastuo hovI zakya nathI eTale bemAMthI eka hetu tyAM avazya a jaka che. aprAjaka hovAne kAraNe jyAre te agamaka che tyAre viDaMbanAthe bIjo hetu ApavAno zo artha ? viruddhAvyabhicArI nAmane koI hetvAbhAsa paNa nathI e ame (agIAramA AhnikamAM ] jaNAvIzuM. [ viruddhAvyabhicArI hevAbhAsa dimAga svIkAre che hetubiMdurIkAmAM pR. 70 upara carcATa kahe che ke "pramANasamuccarya graMthamAM parArdhAnumAna parichedamAM dimAge A viruddhAvyabhicArI hetvAbhAsanuM nirUpaNa karyuM che. sadahetunAM lakSaNothI yukta be hetuo eka dhamamAM virodhathI sAthe thatAM viradAvyabhicArI hatvAbhAsa thAya che. paraMtu dharmati A hetvAbhAsa svIkAratA nathI (nyAyabiMdu 3.110-12).] [ ahIM jayaMte je kahyuM che te uparathI te e spaSTa thAya che ke jene nAvike prakaraNasama havAbhAsa gaNe che ane jenuM bIju nAma satratipakSa che tene jayate svIkAratA nathI eTale ja te AgaLa kahe che ke ] je kaI hevAbhAsane sapratipakSa hetvAbhAsa tarIke taiyAyike e I che te prakaraNasama hetvAbhAsa paNa saMbhavatA nathI. paraMtu bemAMthI eka vizeSanuM saMzaya bIjabhUta agrahaNa ja brAntine lIdhe hetu tarIke prayojAtAM prakaraNasama kahevAya che e ame [agIAramA AhnikamAM darzAvIzuM. tethI, bIjAe ApelA hetunuM khaMDana karavAnI IcchA dharAvatA vAdIe e hetugata pakSavRtti vagere dharmonI parIkSA karavAmAM manane parizrama Apa joIe, pratihetu zodhavAmAM vRthA bhaTakavuM joIe nahi. 12. nanu kasaradanayoH sAdhanayoraprayojaka racanAtvAdasmaryamANakartakatvAditi ca / ucyate / racanAtvameva prayojakam , na hi puruSamantareNa kacidakSaravinyAso Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAtva" hetumAM mImAMsakadarzita deSane parihAra bho bhagavantaH sabhyAH ! kvedaM dRSTaM ka vA zrutaM loke / yadvAkyeSu padAnAM racanA naisargikI bhavati // yadi svabhAvikI vede padAnAM racanA bhavet / paTe hi hanta tantUnAM kathaM naisargikI na sA // 'zanno devIrabhiSTaye,' [a0 1.6.1] 'nArAyaNaM namaskRtya,' [ma. bhA. A0 1.1], 'astyuttarasyAM dazi devatAtmA' [kumArasaM01.1] iti tulye racanAtve kacit kartapUrvakatvamaparatra tadviparyaya iti mahAn vyAmohaH / evaM dhUmo'pi kazcidanagnika ityapi syAt / 12. bhImAMsa-- 'syanA35 hAvAne araNe' 'bhaya bhAtR DAvAne 22' mA bemAMthI ke hetu aprojaka che ? vaiyAyika -ame uttara ApIe chIe. racanArUpa hovAthI e hetu ja prayojaka che kAraNa ke puruSa vinA kyAreya akSaravinyAsa je nathI. he pUjya sabhya ! lokamAM tame kyAM joyuM ke sAMbhaLyuM ke vAkyagata padonI racanA naisargikapaNe [arthAt puruSanI apekSA vinA] thAya che ? je vedamAM padonI racanA svAbhAvika [ arthAt puruSanirapekSa ] hoya to paTamAM taMtuonI racanA tubha svAbhAvi nathI ? "zanno devIrabhiSTaye[athava. 1.6.1], 'nArAyaNaM namaskRtya' [mahAmA. mA01.1 1. 'atyuttarasyAM dizi devatAtmA' [bhArasa01.1] sabhA syanApAra tulya hAvA chatA kyAMka te kartA pUrvaka che ane bIje enAthI UlaTuM [athAt karnAnirapekSa) che ema mAnavuM moTI bhrAnti che. A rIte to koIka dhUma anagnika che ema kahevAnuM thAya. 13. kimidAnI kumArasambhavatulyo'sau vedaH sampannaH / aho ! sarvAstikadhuryeNa vedaprAmANyaM sAdhitaM naiyAyikena ! alamupahAsena / racanAmAtrameva tulyaM : vedasya kumArasambhavena, nAnyat / na ceyatopahasituM yuktam / kimasya zabdatvasAmAnya zaGakhazabdasAdhAraNaM nAsti, sattAsAmAnyaM vA sarvasAdhAraNamiti ? / / 13. bhImAMsa- zu. to ve Ave bhArasaMbhavatulya panI gayo ? aho ! sau AstikAmAM agresara evA taiyAyike vedaprAmANya siddha karyuM ! taiyAyika- upahAsa rahevA do. kumArasaMbhava sAthe vedanI kevaLa racanA ja samAna che, bIju kaMI samAna nathI; ane ATalA mAtrathI upahAsa karavo egya nathI. zuM vedagata zabdasvasAmAnya zaMkhazabdamAM paNa sabhAnapaNe nathI ? zuM vedagata sattA sAmAnya badhAmAM sabhAnapaNe nathI ? 14. .. nanu yAH kAlidAsAdiracanA: kartapUrvikAH / tAbhyo vilakSaNaiveyaM racanA bhAti vaidikI / ihAdhyayanavelAyAM rUpAdeva pratIyate / akRtrimatvaM vedasya bhedaistaistairananyagaH // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanI racanA vilakSaNa te tene kartA vilakSaNa nAmAkhyAtopasargAdiprayogagatayo navAH / / stutinindApurAkalpaparakRtyAdigItayaH / zAkhAntaroktisApekSavikSiptArthopavarNanA / ityAdayo na dRzyante laukike sannibandhane / / tenAdhyetRgaNAH sarve rUpAd vedamakRtrimam / manyanta eva loke tu pItaM mImAMsakairyazaH / / vedA na paThitA yaistu tvAdRzaiH kuNThabuddhibhiH / kAryatvaM bruvate te'sya racanAsAmyamohitAH // - 14 mImAMsaka- kAlidAsa vagerenI racanAo je kartApUrvaka che, temanAthI vilakSaNa A vaidika racanA jaNAya che. ahIM vedanuM adhyayana karatI vakhate rUpa dvArA ja ricanAgata vilakSaNatAnI pratIti thAya che. bIjI koI racanAmAM na maLatA evA te te bhedo (= vizeSa) dvArA venuM akRtrimapaNuM (= nityatva, apauruSeyatva) pratIta thAya che. nAma, kriyApada, upasarga vagerenA navIna pravege; stuti, nindA, purAkalpa, parakRti vagere gItio; anya vedazAkhAnA vacanane AdhAre viziSTapaNe kSita arthanuM vistRta varNana; vagere laukika racanAmAM dekhAtAM nathI. tethI vedanA badhA adhyetAo rUpa uparathI vedane akRtrima mAne che ja, paraMtu dine akRtrima mAnavAne] yaza te lekamAM mImAMsako ja pIe che. vedanuM adhyayana na karanAra tamArA jevA kuMThitabuddhivALA racanAtAmyI chetarAI vadane kAyara = paca, anitya] kahe che. 15. 3yate | mImAMsamAM veza: pivatu, payo vA vistu, yuddhinADyAnaynaay brAhmIghRtaM vA pibantu, vedastu puruSapraNIta eva, nAtra bhrAntiH / yathA ghaTAdisaMsthAnAd bhinnamapyacalAdiSu / saMsthAnaM kartRmat siddhaM vede'pi racanA tathA // yaccAtra kicid vaktavyaM tat pUrvameva savistaramuktam / api ca yadvilakSaNeyaM racanA tadvilakSaNa evaM kartA'numIyatAm , na punastadapalApo yukta ityapyuktam / 55. taiyAyika-ame uttara ApIe chIe. mImaMsaka yaza pIo, ke dUdha pIo, ke buddhinI jaDatA dUra karavA brAhmI ghI pIe, veda to purapraNIta ja che, emAM kaI brAnti nathI. jema ghaTanA saMsthAnathI parvata AdinuM saMsthAna vilakSaNa hovA chatAM te vilakSaNa saMsthAna katRmata che e ame puravAra karyuM che tema kAlidAsa vagerenI racanAkI vedanI racanA vilakSaNa hovA chatAM te vilakSaNa vedaracanA paNa katRt che e puravAra thAya che. je kaMI ahIM kahevuM joIe te ame pahelAM ja savistara kahI dIdhuM che. vaLI, jevI vilakSaNa A racanA che tevA vilakSaNa ja tenAM kartAnuM anumAna kare; paNa tene apalopa kara yogya nathI e paNa ame kahyuM che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 lekaprasiddha nahi evA pane AdhAre kartAne abhAna manAya ___16. yAzcaitA nirvivAda siddhakartRkAH kAlidAsAdiracanAH camatkAriNya: tAsAmanyonyavisadRzaM rUpamupalabhyate eva / amRteneva saMsiktAzcandaneneva carcitAH / candrAMzubhirivonmRSTAH kAlidAsasya sUktayaH // prakaTarasAnuguNavikaTAkSararacanAcamatkAritasakalakavikulA bANasya vAcaH / pratikAvyaM ca tAni tAni vaicitryANi dRzyante eva / nAmAkhyAtAdivaicitryamAtroNa kAbhAvo vede rUpAdeva pratIyate iti nUtaneyaM vAcoyuktiH / 16. nirvivAdapaNe jenA kartAo siddha che evI kAlidAsa vagerenI A je camakArI racanAo che temanAmAM ekabIjAthI videza rUpa dekhAya che ja. kAlidAsanI sUktio jaNe amRtethI sIMcAyelI che, jANe caMdanathI lipta che ane jANe caMdrakiraNathI saMmAjita che. prakaTa rasane sahAyaka cAra akSararacanAvALI bANanI vANI za kavione Azcaryacakti kare che. kAvya kAvyuM te te vilaNatAo dekhAya che ja. nAma, kriyApada AdinI vilakSaNatAmAtranA AdhAre rUpa dvArA kartAne abhAve vedanI bAbatamAM jaNAya che evI mImaMtanI A vAcoyuti navIna che. 17 api ca yadi rUpe samAzvasiti bhavato manaH tadA AdimadarthAbhidhAnamapi vedasya rUpaM kathaM na parIkSase / 'babaraH prAvAhaNirakAmayata' [tai.saM.7.1.10], 'kusuravindaH auddAlakiH akAmayata' [tai.saM. 7.2.2], 'purUravo mA mRthA' [Rgveda 10.05.15] iti / pratisagaM punasteSAM bhAvAdanAditvamiti cet pratisagaM tarhi vedAnyatvamapi bhaviSyati, yathoktam-"pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA'bhidhIyate" iti-- rUpAdakRtrigatvaM ca kalpanA kalpitaiva sA / Adimadvastubuddhistu vAcakairakSa raiH sphuTaiH / / teSAmanyathA vyAkhyAnaM tu vyAkhyAnameva / paThanta eva tvaMdhyetArastata Adimato'rthAn bahUnavagacchantIti nAnAdirvedaH / tasmAnna racanAtvamaprayojakam / 17. vedanA rUpamAM tamAruM citta vizvAsa dharAvatuM hoya to sAdi arthonuM abhiyAna karatuM vedanuM rUpa kema parIlatA nathI ? [sAdi arthonuM abhidhAna karatAM vedavAMko A rahyAM ---]"pravahaNanA putra babare kAmanA karI" ti, saM. 71 0], "uddAlakanA putra suravinda amanA 72' [2060 7.2.2], 9 pu3259 ! 12 na&i [arthAt mApAta 42 bhA [ 6 10.85.15. [sahI 2552, suravinda mane pu2255 anitya cha, AbhiAn cha, jemanI vAta vedamAM karavAmAM AvI che. je vacana anitya vastunI vAta karatuM hoya te pite nitya kyAMthI hoI zake ? ] jo tame mImAMsako kahetA ho ke pratyeka saMgamAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asmaraNa" hetu aprAjaka teonuM astitva hovAthI temanuM aditva che to pratisaga veda paNa judo banaze; jemake kahyuM che ke "pratimanvantara A yuni judI judI kahevAya che'. rUpa uparathI akRtrimatAnI (=svAbhAvikatAnI=bakatRtvanI =nityavanI) kalpanA ja karavAmAM AvI che jyAre spaSTa vAraka akSara dvArA te sa:di vastuonuM jJAna thAya che. tema ? (arthAt babara prAvANi" vagerenI) samajUtI bIjI rIte karatAM to te kevaLa samajUtI ja banaze. vedano abhyAsa karanArAo to temAMthI aneka sAdi arthone ja jANe che, eTale veda anAdi nathI. tethI, "racanAtva hetu aprAjaka nathI. ____18. karcasmaraNameva tvaprayojakamasiddhatvAt / siddhamapi vA vede katrasmaraNamanyathAsiddhaM vedakaraNakAlasyAtidavIyastvAt , tatpraNetuzca puMsaH sakalapuruSavilakSaNatvAniyatazarIraparigrahAbhAvAdidantayA'sya pANinipiGgalAdivat smaraNaM nAsti, na tu sa nAstyeva / anumAnAgamAbhyAM tadavagamAt kathaM pakSadharmatayA grahItuM zakyate kaJasmaraNam ? taddhayekapuruSasam:ndhi vyabhicarati / sarvapuruSasambandhi tu duravagamam / sarve pumAsaH kartAraM vedasya na smarantIti kathaM jAnAti bhavAn ? na hi tatra sakalalokahRdayAni pratyakSANi, sarvajJatvaprasaGgAt / na ca yat tvaM na jAnAsi tat anyo'pi na jAnAtIti yuktam , atiprasaGgAt / tasmAdasmaryamANakartRkatvaM durbodhameva / 18. 'kartAnuM asmaraNuM [hetu ] ja aprAjaka che, kAraNa ke te asiddha che. siddha hoya to vedanI bAbatamAM konuM smaraNa anyathAsiddha che. vedane racanAkALa atyaMta dUra hoI ane tenA praNetA puruSa badhA puruSothI vilakSaNa hoI tema ja niyatazarIrane dhAraNa karatA na hoI e puruSanuM "A Ane kartA che' e rIte, pANini-piMgalanI jema, smaraNa thatuM nathI, paraMtu tenuM astitva ja nathI ema nahi. anumAna ane Agama dvArA tenuM jJAna thatuM hoI kevI rIte jIM asmaraNane pakSadha tarIke grahaNa karavuM zakya bane ? eka puruSane karnA asmA hoya to vyabhicAra deza Ave ane badhA puruSone kAmaraNa che e jANavuM duSkara che. vedanA kartAnuM smaraNu badhA puruSone nathI e Apa kevI rIte jANe che ? tamane badhA lokanAM citta to pratyakSa nathI; je kahe ke che, te savajJatvanI Apatti Ave. ane jene tame nathI jANatA tene bIje paNa nathI jANato ema mAnavuM yogya nathI, kAraNa ke ema mAnatAM atiprasaMgadeva Ave che. tethI asmayabhANukatRkatva dudha che. 19. gi. 2 ramara sati sutarA veDhArthInuNA prekSAvata phithisTImavet | na hyakatRka evopadezaH sambhavati / sambhavannapi vA prAmANya nizcayanimittAbhAvAt kathaM visrambhabhUmirasau bhavet ? bAdhakAbhAvamAtrAcca ma prAmANyanizcayo vacasAmityukta prAk / tasmAdAptapratyayAdeva nirvicikitsaM vedArthAnuSThAnaM sapratiSThAnaM sammavatti, nAnyatheti / tasmAnna katrasmaraNasya racanAtvapratipakSatayopanyAsa upapannaH / - 19. vaLI, vedanA kartAnuM asmaraNa hoya to vidArthanA anuSThAnamAM buddhimAno zithila banI jAya. tenuM kAraNa e ke akarnAka upadeza saMbhavato ja nathI. saMbhavato hoya te paNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asmaraNathI kartAnI anupalabdhi ghaTatI nathI prAmANyane nizcaya karavA mATenuM pachI koI nimitta na hovAthI te upadeza vizvAsapAtra kevI rIte bane ? bAdhakanA abhAvamAtrathI vacananA prAmANyane nizcaya thAya che ema kahevuM agya che e ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. tethI, tene katAM Apta che evA jJAnathI niHzaMka vedAnuSThAna sthApita thAya, anyathA na thAya. tethI "racanAtva hetunA pratipakSa tarIke "kta asmaraNanI rajUAta ghaTatI nathI. 20. nApi svatantramevedaM karmabhAvasAdhanaM bhavitumarhati / anupalabdhiriyamanena prakAreNa kilocyate / sA'nupapannA, anumAnena karturupalambhAt / anumAnenApi yadupalabdhaM tadupalabdhameva bhavati / nanu kaJabhAvasmaraNabAdhitatvAdanumAnamidamayuktam / [anupalabdhirapyeSA'yuktA] itaretarAzrayaprasaGgAt-anupalabdhau siddhAyAmanumAnanirAsaH, anumAnanirAse ca satyanupalabdhisiddhiH / anumAnaprAmANye'pi samAno doSa iti cet, na, tasya pratibandhahimnA prAmANyasiddheH, na hi tasyAnupalabdhinirAsApekSa prAmANyam / 20. na te asmaraNa" svataMtrapaNe ja kartAno abhAva puravAra karI zake che. kharekhara to A rIte [asmaraNa dvArA ] kartAnI anupalabdhi ja kahevAmAM AvI che, te anupalabdhi ghaTatI nathI kAraNa ke anumAna dvArA kartAnI upalabdhi thAya che. anumAna dvArA je upalabdha thAya te upalabdha ja gaNuya. . mImAMsaka - kartAnA abhAvanA smaraNathI bAdhita thatuM hovAthI A [ katRsAdhaka ] anumAna ayogya che. ' | maiyAyika-- [katanI] A anupalabdhi paNa ayogya che, kAraNa ke temAM ItaretarAzrayadevanI Apatti Ave che --- [katAnI ] anupalabdhi siddha thatAM kartA sAdhaka] anumAnane nirAsa thAya che ane [ ka-sAdhaka] anumAnane nirAsa thatAM [ katanI] anupaladhdhi siddha thAya che. mImAMsaka- [kta sAdhaka ] anumAnanA prAmAyanI bAbatamAM e ja (itaretarAzraya)doSa Ave che. niyAyika-nA, (te deza nathI Avato, kAraNa ke vyAptinA baLe ja temAM prAmANya siddha thAya che, temAM prAmANya anupalablinirAsasApekSa nathI. " BF:kALI caitarakSAt - trayaM mATe prAmAthe jhUma: | sahyopArtharULio di mImAMsA: | paraM tu drazya urSathatAM , vALa ghama, pRchAma:, tahAsya nAstIti balAdanupalabdhyA tadabhAvanizcayo vyavatiSThate iti / syAdetadevaM yayanumAnaM na syAt, uktaM ca racanAttrAdityanumAnam / 21. mImAMsaka -- tyAM (athAt anupalabdhinI bAbatamAM) Ama thaze. ame kartAnA abhAvamAM pramANu jaNAvatA nathI kAraNa ke lekamAnya saghaLA padArthone vyavahAra karanArA ame sImAMsaka chIe. paraMtu veda puruSapraNIta che ema kahenArane ame te mATenuM pramANu pUchIe Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedakartA niyata zarIrane dhAraNa karatA na hAvAthI temanu asmaraNa che chIe, ane te pramANa tenI pAse nathI eTale sAmarthyathI anupalabdhi dvArA tenA abhAvane nizcaya sthApita thAya che. naiyAyika--jo kartAnuM anumAna na hoya te! Ama thAya. paraMtu 'kartA che, racanA hovAthI' e anumAna ame jaNAvyu che. 22. yaMt punaravAdi vedeSu puruSasya kartRtvamazakyaM grahItumiti tadapyasAdhu, parokSasya kuvindAde!pa abhinavaprAvara kapaTAdI kArye kathaM kartRtA'vagamyate paTAdiracanAM dRSTvA tasya cet sA'numIyate / vede'pi racanAM dRSTvA kartRtvaM tasya gamyatAm // 22. vaLI, tame je kahyu` ke vedenI bAbatamAM puruSanuM kartRtva jANuvuM azakaya che te paNa barAbara nathI. abhinava prAvara, paTa vagere kAryonI bAbatamAM parAkSa vaNakara vagerenu katRtva kevI rIte jaNAze ? paTa vagerenI racanA dekhIne je parAkSa vaNakara vagerenI tRtA anumAnathI tame jAgutA hai| teA vedanI bAbatamAM paNa racanA dekhIne puruSanuM kartRtva anumAnathI jA. 13 23. zarIraparigrahamantareNa prANinAmupadezasya kartumazakyatvAt kadAcidIzvaraH zarIramapi gRhNIyAditi kalpyate / niyatazarIraparigrahAbhAvAcca vyAsAdivadasau na mayate / tatazrva adya sadyaH kaviH kAvye yathA karteti mIyate / tathA tatkAlajaiH pumbhiH so'pi karteti mAsyate // yathA parakRtA zaGkA tasmin kAvye vyapaiti te / vede'yanyakRtA zaGkA tathA teSAM vyapaiSyati // 23. zarIra dhAraNa karyA vinA prANIone upadeza karavA azakaya heAI keTalIka vAra Izvara paNu zarIra dhAraNa kare che ema kalpavAmAM AvyuM che. niyata [=dRzya] zarIra te dhAraNa karatA na heAvAthI byAMsa vagerenI jema temanuM smaraNa thatuM nathI. vaLI jema Aja atyAre [racAtA] kAvyanI bAaMtamAM kavine kartA tarIke [ tenA samakAlIne ] tame jANe che! tema [te vakhate racAyelA vedanI bAbatamAM paNa] te vakhate janmelA puruSa! teneya [vedanA] kartA tarIke jANatA haze. jema pelA kAvyane anulakSI [tenA kartA bAbata je zaMkA khIjA kare te zakA tamane thatI nathI tema vedane anulakSI tenA kartA bAbata] je zakA bIjA [vadaracanAsamakAlIna] pelA puruSAne thaze nahi. kare te zaMkA 24. parokSamanumAnena yacca buddhayAmahe vayam / pratyakSaM yoginAM taccetyuktaM pratyakSalakSaNe // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vedakatAM puruSane jANavA pratyakSa ane anumAna mULapramANa che pratyakSamanumAnaM ca tadevaM kartRtAmitau / mUlapramANamastIti smRtau nAndhaparamparA / / mantrArthavAdamUlatvaM tata eva na tatsmRteH / yathoditAnumAnAdipramANAntarasambhavAt // . 24. je parokSa vastune ApaNe anumAna dvArA jANIe chIe te rogIone pratyakSa che ema ame pratyakSa kSaNamAM kahyuM che. te ja pramANe veda purvAka che e jANavA mATe pratyakSa ane anumAna mUlapramANa che, eTale vedatRsmaraNamAM aMdhaparaMparA nathI. tethI ja vedanA kartA vizenI rasmRti maMtra. vAdamUlaka nathI, kAraNa ke agAu jaNAvI gayA e pramANe anumAna vagere bIjA pramANemAMthI te saMbhave che. 25. yadapItaretarAzrayamabhASi-puruSotte vede prAmANyaM vedaprAmANyAt puruSasiddhiriti - tadapi na samyak, pUrvaM parihRtatvAt / anumAnAt prasiddhe kartari vedavAkyaistatpratIterupodvalanamiSyate, na tvAgamaikazaraNa eva kaLavagamaH / uktaM ca pUrvamapi pRthivyAdinA kAryeNa karturanumAnam / 25. puruSota pAthI vanu prAbhAya cha 25ne ve prabhAya hAvAthA [ tenA si] puruSa siddha thAya che ema je itaretarAzrayadoSa tame Ape te paNa yogya nathI, kAraNa ke tene nirAsa ame pahelAM karI gayA chIe. anumAnathI vedakartA puravAra thatAM vedavAka vaDe jJAta thayela vedakartAnuM samarthana ja amane iSTa che, kevaLe vedane AdhAre ja vedaktanuM jJAna amane ISTa nathI. pahelAM paNa ame jaNAvI gayA chIe ke pRthvI vagere kAryo uparathI kartAnuM anumAna thAya che. 26 kiM yenaiva kartA pRthivyAdi kArya nirmitaM tenaiva vaidikyo racanA nirmitA iti ced omityucyate / kimatra pramANamiti cet -- ucyate tarhi sarvajJaH sraSTuM prabhavatIdRzam / . vicitrAM prANibhRtkarmaphalabhogAzrayaM jagat // tatkarmaphalasambandhavidA tadupadezinaH / tenaiva vedA racitA iti nAnyasya kalpanA / / ekenaiva ca siddhe'rthe dvittIyaM kalpayema kim / anekakalpanAbIja na hiM kiJcana vidyate / / 26. "zuM je kartAe pRthvI vagere kAryonuM nirmANa karyuM teNe ja vedanI racanA karI ? -ema je tame mImAMsake pUchatA ho to ame taiyAyike kahIe chIe ke "hA'. emAM pramANa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pRthivyAdine kartA ane vedane kartA eka ja che zuM che ?" evo tamAre prazna hoya to ame uttara ApIe chIe ke prANIone karmaphaLa bhegavavAnA sthAnarUpa vicitra vizva sarjavA sarvajJa samartha che. karmalane saMbaMgha upadezatA vedone te karmano saMbaMdha jANatA teNe ja racelA che, eTale bIjAnI kalpanA karavI vyartha che. ekathI ja artha sarato hoya to bInanI kalpanA zA mATe karIe, kAraNa ke ekathI vadhArenI kalpanA karavA mATenuM koI kAraNa ja nathI. 27. mA tAvA ravara rUdhyate na ii vo vA | minAminashyklpne ekatra vaiyarthyAditaratra vyavahAravaizasaprasaGgena tata ekasyezvaratvavighAtAt / tathA fTu-~ anekezvaravAdo hi nAtIva hRdayaGgamaH / te cet sadRzasaGkalpAH ko'rtho bahubhirIzvaraH / / saGkalpayati yadekaH zubhamazubhaM vA 'pi satyasaGkalpaH / tatsiddhyati tadvibhavAdityaparastatra kiM kuryAt // . . bhinnAbhiprAyatAyAM tu kAryavipratiSedhataH / nUnamekaH svasaGkalpavihatyA'nIzvaro bhavet / / ekasya kila saGkalpo rAjA'yaM kriyatAmiti / dhrujatAmiti cAnyastha ramavarAta: vALam II rAjyasaGkalpasAphalye vihatA vadhakAmanA / tasyAH saphalatAyAM vA rAjyasakalpaviSlavaH / / tena citrajagatkAryasaMvAhAnuguNAzayaH / eka evezvaraH sraSTA jagatAmiti sAdhitam // 27. jagatanA sarjanamAM eka ja Izvara IkavAmAM Avyo che, be ke bahu irachavAmAM AvyA nathI. [ ekathI vadhu Izavara che e pakSamAM be vikalpa saMbhave che-] te IdavAronA Azaya kAM te bhinna hoya kAM te abhinaM. je abhine Azaya hoya te ekathI vadhu Izvara vyatha che ne bhinna Azaya heltha te bIjAne vyavahAranA nAzanA prasaMgathI te bIjanA Izvara tene vidhAta thAya. bIjA zabdamAM nekezvaravAda hadayaMgama nathI. te aneka sarakhA saMkalpavALA rAya te aneka IzvaranuM zu prajana ? eka satyasaMka9pa Izvara zubha ke azubhane saMkalpa kare che ane te tenI vibhUtithI (=aizvaryathI) pAra pADe che, eTale bIjo Izvara emAM zuM kare ? [kaI nahi. arthAta bIjA IzvaranI koI AvazyakatA nathI.] bhinna Ayo hoya to ekane saMkalpa bIjAnA kAryane thavA nA de eTale pelo bIje potAnA saMkalpanA vidhAtane pariNAme anIravara bane. eka saMkalpa kare ke Ane rAjI kare ane bIjo saMkalpa kare ke A haNAo, baMne saMpa athaDAyA vinA kema rahe ? 'A rAja thAo' evo saMkalpa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedano kartA eka che saphaLa thAya che te tenA vadhanI kAmanA bhAMgI paDe ane te kAmanA saphaLa thAya te "rAjA thAo" e saMkalpa bhAMgI paDe. tethI vicitra jagatarUpa kAryanA mATe anurUpa saMkalpavALo eka ja Izvara jagatane sarjanahAra che e puravAra thayuM. - 28 evaM jagatsargavat sa eva vedAnAmapyekaH praNetA bhavitumarhati, nAnAtvakalpanAyAM pramANAbhAvAt kalpanAgauravaprasaGgAcca / tena yaducyate----- nanvekaH sarvazAkhAnAM karte tyavagataM kutaH / bahavo bahubhirgranthAH kathaM na racitA ime // iti tatparihRtaM bhavati / atazcaikakartRkA vedAH, yataH parasparavyatiSaktArthopadezino dRzyante / ekameva hi karma vedacatuSTayopadiSTaiH pRthagbhUtairapyekArthasamavAyibhira GagairanvitaM prayujyate / tatra hi hotramRgvedena, yajurvedenAdhvaryavam , audgAtrAM sAmavedena, brahmatvamatharvavedena ca kriyate / paippalAdAdizAkhAbhedopadiSTaM ca tattadaGgajAtaM tatra tatrApekSyate / tatra sarvazAkhApratyayamekaM karmetyAhuH / etaccAdUra evAgre nirNeSyate / ekAbhiprAyabaddhatvaM tena sarvatra gamyate / bhavedbhinnAzayAnAM hiM kathamekArthamIlanam / / [25. Ama jagatanA sajananI jema vedonoya praNetA te ja eka che, kAraNa ke anekanI kalpanA mATe pramANane bhAva che, tema ja kalpanAgauravanI Apatti Ave che. tethI, badhI ja vedazAkhAono kartA eka che evuM jJAna kayAMthI thayuM ? neke A aneka graMthe zA mATe na racyA che' ema je kahevAmAM AvyuM che teno nirAsa thaI jAya che. tene kartA eka che, kAraNa ke paraspara saMbaddha ane upadeza vedamAM jaNAya che. cAra vedoe upadezelA ekAsarAvAyI judA judA aMge vaDe anvita eka ja karyuM prayojAya che. e mukhya karmanA anuSThAnamAM hatA pitAnI pharajo Rgyeda pramANe, adhvaryu pitAnI pharajo yajurveda pramANe, uddagAtA potAnI pharajo sAmaveda pramANe ane brahmA pitAnI pharajo atharvaveda pramANe bajAve che. pai5kSAda, Adi vedazAkhAoe upadezelA che te aMgabhUta karmonI te te mukhya karmomAM apekSA rAkhavAmAM Ave che. eka kamanI pratIti (yA ane utpatti) badhI vedazAkhAone adhIna che ema teo kahe che. A vastu najIkamAM ja AgaLa upara ame nirNata karIzuM. tethI, sava tra ekAbhiprAyathI badhuM saMbaddha jaNAya che; bhinna AzAvALA eka artha sAdhavAmAM saMyojAya kevI rIte ? 29. kAvyasamasyA dUra la vArteti jotattraapi prathamasyaiva kavestadvastudarzanAt / tadabhiprAyavedI tu so'nyastamanuvartate // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyasamasyApUraNamAM paNa ekatRtva anyathA'nanvitaM kAvyaM syAdvizvavasukAvyavat / anvitatve tu sA nUnamAdyasyaiva kavermatiH // ihApyekAzayAbhijJadvitIyezvarakalpane / ekAbhiprAyataiva syAt kiM syAt tatkalpane phalam // tasmAdeka eva kartA sarvazAkhAnAM, kAThakAdivyapadezastu prakRSTAdhyayana nibandhano bhaviSyatIti bhavadbhirapyuktam / 29. mImAMsaka-- jo ema hoya te kAvyasamasyApUraNanI bAbatamAM zuM kaheze ? [tyAM tA eka vyakti eka pAda race che ane bAkInAM pAo bIjI vyakita race che. ] 17 naiyAyika--tyAM paNa prathama kavinI ja (arthAt tenA manamAM rahelI) pelI [ pUraNIya ] vastunuM dana thavAne kAraNe tenA abhiprAyane haNanArA te bIjo (arthAt pUrti karanArA ) tenA abhiprAyane anusare che. anyathA, vizvavasukAvyanI jema kAvya anavRita-asaMbaddhu-banI jAya. prathama pAdanA atha sAthe bAkInA pAnA artho anvita hoya te kAvyasamasyApUraNu kharekhara Adya kavinI ja mati gaNAya. ahIM paNa eka IzvaranA Azayane jANanArA khIje Izvara kalpavAmAM Ave teA badhA veDhemAM prathama zvarane Azaya ja vyApta rahe; vaLI te khIjA Izvarane kalpavAnuM phaLa zu ? tethI badhI vedazAkhAone kartA eka ja che. kArDaka Adi nAmA te prakRSTa adhyayanane kAraNe banaze ema Ape paNa kahyuM che. 30. api ca yathA tarorvikSiptAH zAkhA bhavanti, naM ca kRtsnaM puSpaphalapatramekasyAM zAkhAyAM sannihitaM bhavati, kintu kasyAJcitkasyAJcit, evaM vedasyApi zAkhA: pRthagaGgakarmopadezinyo vikSiptAzca / tAsaca vRkSazAkhAnAmekasmAjjanma bIjataH / * tathaiva sarvazAkhAnAmekasmAt puruSottamAt // * 30, vaLI, jema vRkSanI zAkhAo judI judI dizAomAM phelAya che, ane badhAM puSpA, phA ane patro eka zAkhAmAM ja bhegAM thaI jatAM nathI paraMtu keTalAMka koI DALImAM te keTalAMka koI anya DALImAM hAya che tema vedanI zAkhAe judI judI dizAmAM phelAyelI che ane judAM judAM aMga kAMtA upadeza' denArI che. jema te badhI vRkSazAkhAone janma eka khIjamAMthI thayA che tema adhI vedazAkhAonA udbhava eka IzvaramAMthI thayA che. 31. kartA ya etra jagatAmakhilAtmavRtti karmaprapaJca paripAkavicitratAjJaH / vizvAtmanA tadupadezaparAH praNItAstenaiva vedaracanA iti yuktametat // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-arthane saMketa IzvarakRta che AtaM tameva bhagavantamanAdimIza__ mAzritya vizvasiti vedavacassu lokaH / teSAmakartRkatayA na hi kazcidevaM visrabhammeti matimAniti varNitaM prAk // evaM ca padavAkyaracanAdau tAvad vedeSu puruSApekSitvamupapAditam / / yadapi sambandhakaraNe puruSAnapekSatvamucyate, citrabhAnoriva dahanazaktiH zabdasya naisargikI vAcakazaktiH, vyutpattistu vRddhabhya eva vyavahamANebhya upalabhyate iti kimatra puruSaH kariSyatIti, tadapyaghaTamAnam , puruSaparighaTitasamayasambandhavyatirekeNa zabdAdarthapratyayAnutpatteH / / | 31. badhA jIvAtmAonAM vividha karmo ane te karmonAM vividha phaLAnI vicitratAne jANanAre jagatane je kartA che te vizvAtmA Izvare ja potAnA upadezaparaka vedanI racanA karI che ema yogya ja kahevAyuM che. te anAdi, bhagavAna, Apta Izvarane -- kAraNe leke vedavacanamAM vizvAsa kare che. vedo te IzvaranI kRti na hoya te kaI buddhimAna vedomAM vizvAsa kare nahi ema ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. Ama, vedAnI padaracanA, vAkayaracanA, vageremAM puruSApekSitA ghaTAvavAmAM AvI. "zabdano artha sAthe saMbadha karavAmAM IzvaranI apekSA nathI sUryanI dahanazakitanI jema zabdanI vAcakazakita naisargika che, amuka zabdane amuka atha" che e jJAna te vAtacIta karatA vaDIlo pAsethI prApta thAya che, eTale emAM Izvara zuM karaze ?" ema je kahevAmAM AvyuM te paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke Izvare karelA saMketasaMbaMdha vinA zabdamAMthI arthanuM jJAna na thAya, 32. nanu naiva zabdasyArthena sambandhaH kazcidasti, kasyedaM puruSasApekSatvaM tannirapekSatvaM vA cintyate ? na hi zabdArthayoH kuNDabadarayoriva saMyogasvabhAvaH tantupaTayoriva samavAyAtmA vA sambandhaH prtykssmuplbhyte| tanmUlatvAJca sambandhAntarANyapi na santi / taduktaM mukhe zabdamupalabhAmahe bhUmAvarthamiti / nApyanumIyate zabdasyArthena sambandhaH, kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNAnupalambhAt / na ca zabdadeze arthaH sambhavati, na cArthadeze zabdaH, sthAnakaraNaprayatnAnAM laddhetUmAM ghaTAdyarthadeze'nupalambhAt / vyApakatvaM tu zabdasya pratiSiddhameva / 32. zaMkA - zabdano artha sAthe koI saMbaMdha ja nathI, te pachI kenI bAbatamAM puruSa sApekSatA ke punirapekSatAno vicAra kare che ? kuMDA ane bera varace saMgarUpa saMbaMdha jema pratyakSa jJAta thAya che tema zabda ane artha vacce saMgarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thata nathI. tethI zabda ane atha vacce saMgasaMbaMdha nathI]. taMtu ane paTa vacce samavAyarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thAya che tema zabda ane atha vacce samavAyarUpa saMbaMdha pratyakSa jJAta thato nathI. tethI zabda ane atha vacce samavAya saMbaMdha paNa nathI.] bIjA badhA saMbaMdha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-artha vacce saMbaMdha karyo che 19 saMga ane samavAyamUlaka hovAthI, te bIjA saMbaMdho paNa zabda ane artha vacce nathI. tethI kahyuM che ke ApaNane mukhamAM zabdanuM jJAna thAya che ane bhUmi upara arthanuM jJAna thAya che." zabdano artha sAthe saMbaMdha anumAnathI paNa jJAta thato nathI, kAraNa ke "astro "lADu e zabdo uccAratAM mukha [astrAthI] kapAtuM ke [lADuthI ] pUrAtuM jaNAtuM nathI. zabdadezamAM artha saMbhavatA nathI ane arthadezamAM zabda saMbhava nathI, kAraNa ke zabdanA hetubhUta sthAna, karaNa ane prayatna ghaTa Adi artha je dezamAM hoya te dezamAM jaNAtAM nathI. zabdanI vyApakatAnuM te tame taiyAyike e khaMDana karyuM che ja. 33. 3Ite | na haMkSA : zabdArthanamroDakjhAmaramyAkhyate | tat kiM kAryakAraNanimittanaimittikAzrayAzrayibhAvAdayaH zabdasyArthena sambandhAH / ete'pi natarAm / na tarhi tasya kazcidarthena sambandhaH / na nAsti zabdasyArthena sambandhaH, pratyayaniyamahetutvAd dhUmAdivat / tat kiM zabdArthayoravinAbhAvaH sambandhaH / so'pi nAsti, evaM hi zabdo'numAnameva syAt / vAstardi ? . samaya iti brUmaH / ko'yaM samayo nAma ? abhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH samaya ucyate / yadyevaM kimanAzaGkanIyasaMzleSaparicodanena tadUSaNena ca ? / ucyate / zabdArthAbhedavAdinAM hi vaiyAkaraNAnAmeSa saMzleSarUpaH sambandho balAdApatati iti ta evaM pratikSepyante / 33. RyAyika- ame uttara ApIe chIe ke saMleSarU5 zabdArthasaMbaMdha ame mAnatA nathI. mImAMsaka- te zuM kAryakAraNubhAva, nimittanaimittikabhAva, AzrayAzravibhAvarUpa saMbaMdha zabda ane artha vacce mAne che ? taiyAyika- A saMbaMdhe paNa nathI mAnatA. mImAMsaka-te zuM zabdano artha sAthe koI saMbaMdha ja nathI ? yAyika - zabdano artha sAthe saMbaMdha nathI ema nahi, kAraNa ke jema dhUma vagere [agni vagerenA jJApaka hetu che tema [amuka zabda dvArA amuka arthanuM jJAna thavAne je niyama che te zabdArthasaMbaMdhane jJApaka hetu che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasaMbaMdhanuM mImAMsakakRta khaMDana mImAMsaka-to zuM zabda ane artha vacce avinAbhAvasaMbaMdha che ? naiyAyikate paNa nathI kAraNa ke ema hoya to zabdapramANu anumAna pramANu ja banI jAya. mImAMsaka-te pachI ka saMbaMdha che ? taiyayika- samayasaMbaMdha che ema kahIe chIe. mImAMsaka-A samayasaMbaMdha e zuM che ? naiyAyika - A abhidhAna che ane enuM A abhidheya che evA niyamanI [achApUrvaka] sthApanA dvArA amuka zabdanuM amuka artha sAthe manathI karavAmAM Avela jeDANuM e samaya kahevAya che. mImAMsaka-je ema hoya che jenI zaMkA na karavI joIe evA saMzleSarUpa saMbaMdhanI zaMkA karI te saMbaMdhanA dUdhaNa batAvavAno zuM artha ? taiyAyika-ame uttara ApIe chIe. zabda ane arthano abheda mAnanArA vaiyAkaraNanI upara saMzleSarUpa A saMbaMdha, temanI mAnyatAmAMthI phaLabaLe phalita thatuM hovAthI, AvI paDe che eTale temanuM ame khaMDana karyuM che. 34. zAdu- vaiyAvaLato ja saMva 36parimAna, samayo'pyymnuppnn eva, sa hi puruSakRta saGketaH / na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalpate, tadicchAyA avyAhataprasaratvAt / artho'pi kimiti "vAcako na bhavati, zabdazca vAcyaH ? na caivamasti-dahanamanicchannapi puruSo dhUmAnna taM pratyeti, jalaM vA tata icchannapi pratipadyate / tatra yathA dhUmAgnyonaisargika evAvinAbhAvo nAma sambandhaH jhaptaye tu bhUyodarzanAdi nimittamAzrIyate, evaM zabdArthayossAsiddhika eva zaktyAtmA sambandhaH tadvyutpattaye tu vRddhavyavahAraprasiddhisamAzrayaNam / 34. mImAMsaka -je vaiyAkaraNae varNavela saleSarUpa saMbaMdha ghaTato na hoya te samayasaMbaMdha paNa aghaTamAna ja rahe che, kAraNa ke rAmasaMbaMdha puruSakRta saMketa che; ane puruSanI icchA pramANe vastuniyama vartato nathI, kAraNa ke puruSanI IcchA vyAghAta pAmyA vinA badhe ja prasare che arthAt uchuMkhala che. [puruSanI IchA uchuMkhala heI, purUSanI IcchA pramANe atha paNa kema vAcaka banato nathI ane zabda kema vAcya banato nathI ? agnine dUdhUma uparathI jANavA] na icchatA hovA chatAM puruSa dhUma uparathI agnine jANe nahi evuM banatuM nathI, ke jalane dhUma uparathI jANavA] Icchato hovA chatAM puruSa jelane dhUma uparathI jANe evuM banatuM nathI. tyAM jema dhUma ane agni vacce naisargika avinAbhAvasaMbaMdha che paraMtu te saMbaMdhane jANavA bhUdarzana vagere nimittone Azraya levAya che. tema zabda ane atha vacce vAcavAcakazakitarUpa saMbaMdha naisargika ja che paraMtu tene jANavA mATe vRddha vyavahAra ane prasiddhine Azare levAya che. 35. svAbhAvike sambandhe sati dIpAdivat kiM tadvyutpattyapekSaNeneti cet , Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasa`ba dhanu` mImAMsakRta khaMDana na, zabdasya jJApakatvAt / jJApakasya dhUmAderetadrUpaM yat sambandhagrahaNApekSa svajJApyajJApakattram / udyotAdayastu pratyakSa sAmagrayantargatatvAnna vyutpattyapekSA bhavanti / zaktistu naisargikI yathA rUpaprakAzinI dIpAdestathA zabdasyArthapratipAdane / samayamAtrAdarthapratipattiH 1 tasmAt na 35, zabda ane atha vacce svAbhAvika saMbaMdha hoya te! jema dIpa vagerenA jJAnanI apekSA ghaTAdi ane jANavA mATe nathI tema zabdAsa budhanA jJAnanI apekSAnI paNa ane jANavA mATe zI jarUra ema tame taiyAyiko kahetA ho te e barAbara nathI kAraNa ke zabda nApaka che. jJApaka dhUma vagerene e svabhAva che ke saMbaMdhagrahaNanI apekSApUrvaka ja te potAnA nAnuM jJAna karAve che. prakAza vagere pratyakSanI kAraNasAmagrImAM samAviSTa hovAthI temanA jJAnanI apekSA rahetI nathI. jema dIpa vagerenI rUpane prakAzita karavAnI zakti naisagika che tema zabdanI arzInu pratiSAdana karavAnI zakti naisagika che. tethI kevaLa samayasaMbaMdha hovA mAtrathI arthonuM jJAna thAya nahi, [zabda ane ' vacce svAbhAvika sabaMdha hAve anu jJAna thavA mATe jarUrI che. ] 21 36. api cAbhidhAnAbhidheyaniyamaniyogarUpaH samayo jJAnameva, na tato'rthaantrm / jJAnaM, cAtmani vartate, na ca zabdArthayoriti na tayoH sambandhaH syAt / 36. vaLI, 'A abhidhAna che ane A enuM abhidheya che' evA niyamanI icchApUrNAMka sthApanA dvArA amuka zabdane amuka a` sAthe manathI karavAmAM AvelA joDANurUpa samayasa baMdha pAte jJAna ja che, jJAnathI atirikata bIjI koI vastu nathI ane jJAna te AtmAmAM hoya che, zabda ane amAM hAtu nathI, eTale zabda ane aA samayasa baMdha banaze nahi. 37. kiJca samayaH kriyamANaH pratyuccAraNaM vA kriyate pratipuruSaM vA sargAdau vA sakRdIzvareNeti ? | pratyuccAraNaM prAktana eva kriyate nUtanA vA ! navasya tAvat kriyamANasya kathamarthapratyAyanasAmarthyamavagabhyate ? tadavagatau vA kiM tatkaraNena ? pUrvakRtasya tu kRtatvAdeva punaH karaNamanupapannam / ekasya vastunA jJaptirasakRdAvartate, nettiH / 37. uparAMta, samayasa MbaMdha dareka puruSe karAya che ke sa`nA . uccAraNe samayAbaMdha karAtA hoya che ? [jo te navA ja karatA hoya te] navA ja karAtA samayasaMbaMdhanuM a jaNAvavAnuM sAmarthya kevI rIte jJAta thAya che? te samathya" [pahelethI arthAt jUnA samayasaMbaMdhavakhatathI ja] avagata hoya tenA pachI [ nA ] samayasaMbaMdha karavAnI zI jarUra ? [ jUtA te jUnA jyAre karAya che tyAre zabdanA pratyeka uccAraNe karAya che, AdimAM eka vAra Izvara vaDe karAya che ? zabdanA pratyeka te te jUnA ne jUnA ja pharI karAya che ke navA karAya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasaMbaMdhanuM mImAMsakRta khaMDana samayasaMbaMdha pharI karAto hoya to ] pUrvakRta samayasaMbaMdha karela hoI tene ja pharI karavAnuM ghaTe nahi; eka vastu nA jJapti aneka vAra pharI pharI thAya, utpatti na thAya. 38. pratipuruSamapi sambandho bhinno'bhinno vA kriyate ? bhedapakSe kathamekArthasaMjJAnam gozabdasya sAsnAdimAnarthaH, kesarAdimAnazvazabdasyeti ? abhede'pi tathaiva kRtasya karaNAyogAt jJAnameva sambandhasya karaNam / . sargAdAvapi sakRtsambandhakaraNamayuktaM tathAvidhakAlAsambhavAdeva, na hi zabdArthatyavahArarahitaH kazcitkAla upapadyate / tasmAnnityasyaiva sambandhasya lokato vyutpatti, na punaH janam | 38. dareka puruSe samayasabadha karAto hoya to te samayasaMbaMdha puruSe puruSe judA judA karAya che ke ekane eka ? je puruSe puruSe jude jude karAtuM hoya te "go zabdano artha dhAbaLI vagere dharAvatuM prANI, "azva'zabdane atha "kezavALI vagere dharAvatuM prANI' ema eika zabdathI badhAMne eka arthanuM jJAna kema thAya ? je puruSe puruSe judo nahi paNa ekane eka ja samayasaMbaMdha karAto hoya te karelAne karavAnuM ghaTatuM na hoI saMbaMdhane karo eTale saMbaMdhane jANa e ja. saganA AdimAM paNa eka vAra samayasaMbaMdha karavAnuM tarkasaMgata nathI, kAraNa ke tevA kALane saMbhava ja nathI. tevA kALano saMbhava nathI kAraNa ke zabdArthavyavahAra rahita keI kALa ja ghaTato nathI. tethI loke pAsethI nitya saMbaMdhanuM jJAna ja thAya che, saMbaMdhanI utpatti thatI nathI. 39. vyutpattipakSe kArapakSamizitA koSa: pRtti, pratyakSatidravAnuM ! pratyakSaM hIdamupalabhyate / vRddhAnAM hi svArthe vyavaharamANAnAmupazRNvanto bAlAstatastataH zabdAttaM tamarthaM pratiyanti / te'pi vRddhA yadA bAlA AsaMstadA'nyebhyo vRddhebhyastathaiva pralipannavantaste'pyanyebhya iti nAstyAdissaMsArasyeti / 39. utpattipakSamAM jaNAvelA deSa jJAnapakSane sparzatA nathI, kAraNa ke jJAnapakSa pratyakSasiddha che; te pratyakSasiddha che kAraNa ke A pratyakSa upalabhya che. potAnA arthane jaNAvatA vRddhone sAMbhaLatA bALake te te zabdamAMthI te te arthane samaje che. te vRddho paNa jyAre bALako hatA tyAre temaNe anya vRddhA pAsethI te rIte ja jJAna prApta karyuM hatuM. te anya vRddhoe paNa anya pAsethI [bALapaNamAM te ja rIte jJAna prApta karyuM hatuM.] Ama saMsArane Adi nathI. 40, pi ja samayamAtrA: zariphUnya: zabda samakSinikocastaraMjJadibhyo bhidyeta ? sa hi tadAnIM kazAGakuzapratodAbhighAtasthAnIya eva bhavet / tathA ca zabdAdarthaM pratipadyAmahe iti laukiko vyapadezo bAdhyeta, samayAdarthaM pratipadyAmahe Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya saMbaMdha hoya te arthavyabhicAra na saMbhave e AkSepane mImAMsakane uttara 23 iti syAt / samayapakSe ca yadRcchAzabdatulyatvaM sarvazabdAnAM prApnoti / tena gavAzvAdizabdAnAM niyataviSayatvaM na syAt / 40. vaLI, je pote zakitazUnya che ane kevaLa samaya ja jenuM zaraNa che te zabda kevI rIte AMkhoM macakAra, hAthanI saMjJA vagerethI judA paDe ? kAraNa ke tyAre te te cAbuka aMkuza AranA phaTakA jevo ja bane, ane zabda dvArA athane ame jANIe chIe e laukika vAta bAdhita thAya, samsa dvArA ane ame jANIe chIe ema kahevAnuM thAya. vaLI, samayapakSamAM chAzabdanA jevA badhA zabdo banI jAya, pariNAme "go' 'azva' Adi zabdanuM niyataviSayava na rahe. 41. punaruththate "nAstivaze vAniyamAnU' nyAyasUtra 2.2.57] samayarUpaH sambandha' iti / jAtizabdenAtra dezo vivakSitaH / kila kaciddezavizeSe kazcicchabdo dezAntaraprasiddhamarthamutsRjya tato'rthAntare vartate, yathA caurazabdastaskaravacana odane dAkSiNAtyaiH prayujyate / etacca samayapakSe yujyate, nitye tu sambandhe kathaM tadarthavyabhicAra iti ? tadapyayuktam , saryazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt kaciddeze kenacidarthena vyavahAraH / ata eva cAnavagatasambandhe zrute sati sandeho bhavati 'kamarthaM pratyAyayitumanenAyaM zabdaH prayuktaH syAt' iti / asatyAM hi zaktau akRtasamaye niravalambanA pratyAyakatvAzaGketi / atha vA''ryadezaprasiddha eva zabdAnAmarthaH itarastu mlecchajanasammato nAdaraNIya eva / tasmAt samayapakSasyAtidaubalyAdakRtrima eva zabdArthayoH sambandha iti na tatra puruSasya prabhaviSNutA / - 41. vaLI, tame yAyike kahe che ke bhinna bhinna jAtimAM ekano eka zabda ekanA eka arthamAM prayojAto na hovAthI zabda ane artha vacceno saMbaMdha sviAbhAvika nathI paNa samayarUpa che. 'jAti' zabdathI ahIM pradeza vivakSita che. kahevAya che ke koIka pradezamAM amuka pradezamAM tene je prasiddha artha hoya che te cheDI bIjA ja arthamAM prayojAya che jemake "eraMzabda je [uttaramAM] taskaravAcya che tene dAkSiNA bhAta (=cekhA) nA arthamAM prayoje che. ane A vastu samayapakSamAM ghaTe che; saMbaMdha nitya svAbhAvika hoya te zabdane A athavyabhicAra kaivI rIte hoya ? taiiyAyikanuM A kahevuM] barAbara nathI, kAraNa ke badhA zabdo (arthAta pratyeka zabda) badhA arthonuM jJAna karAvavA zaktimAna hoI keIka dezamAM kaIka arthamAM prayojAya che. tethI ja saMbaMdha ajJAta hoya che tyAre zabda sAMbhaLatAM saMdeha thAya che ke "ko atha jaNAvavA teNe A zabda prayeja haze ?' zabdamAM atha jaNAvavAnI zakita na Deya ane samayasaMbaMdha karyo na hoya te pratyAyaktAnI zaMkA nirviSaya banI jAya. athavA, AdezamAM prasiddha hoya te ja artha zabdone che, mlecchone saMmata bIjo artha anAdaraNIya ja che. [Ama arthavyabhicAra che ja nahi eTale nitya svAbhAvika saMbaMdha mAnavAmAM bAdha Avato nathI.] nikaSa e ke samayapakSa ati dubala hoI zabdArtha saMbaMdha svAbhAvika che eTale tyAM puruSanuM prabhutva nathI. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zabda-artha vaccenA mImAMsakamAnya zaktirUpa saMbaMdhanuM nAyikakRta khaMDana 42. atrocyate / na nityaH sambandha upapadyate, zabdavadarthavacca tRtIyasya tasya pratyakSAdinA pramANenApratIyamAnatvAt / . nanu zaktirUpaH sambandha ityuktam / zaktizca tadAzriteti kathaM dharmyantaravat pRthaktayA pratIyeta / 42. neyAyi:-241 matamA me pAye choya hai nitya sa paTata nathA, kAraNa ke zabda ane arthanI jema trIjo pelo nitya saMbaMdha pratyakSa Adi pramANathI jJAta thatI nathA. | mImAMsaka-sabaMdha zaktirUpa che ema ame kahyuM che. ane zakita zabdAzrita che, to pachI jema anya dhama" zabdathI pRthapharUpe jaNAya tema te zakita zabdathI pRtharUpe kevI rIte jaNAya ? 43. naitat sAmpratam , kharUpasahakArivyatiriktAyAH zakteH sUkSmAyAH prAgeva vistarataH pratikSiptatvAt / na ca zaktiH pratyakSagamyA, dravyakharUpavadanupalambhAt / nAnumeyA, kAryANAmanyathA'pi ghaTamAnatvAt / kalpayitvA ca zaktimaparihAryaH samayaH, samayamantareNArthapratipatterasiddheH / siddhe ca samaye tata evArthasiddheH kiM nitya sambandhAzrayaNena / ___43. naiyAyi- 20 yogya nathI, 41291 3 2135 Ane sAthI hI sUkSma zatinA vistArathI nirAsa ame pahelA ja karI dIdho che. zakita pratyagamya nathI, kAraNa ke te jema davyasvarUpa upalabdha che tema upalabdha nathI. te anumeya paNa nathI, kAraNa ke kAryo zikita vinA] anyathA paNa ghaTI zake che. vaLI zakitanI kalpanA karIne samayane te cheDI zakAya ema che ja nahi, kAraNa ke samaya vinA arthanuM jJAna asiddha rahe. [zakitanI kalpanA karIe toya, zakita atIndriya hoI "A zabda A arthamAM zakata che e samaya to mAnavo ja paDe, anyathA niyata zabdathI niyata athanuM jJAna thAya nahi ethI UlaTuM samaya siddha hoya to temAMthI ja arthanI siddhi thatI hovAne kAraNe nitya [svAbhAvika saMbaMdhano Azraya levAnI zI jarUra ? 44. yattuktaM samayasya puruSecchAdhInatvAt tasyAzcAvyAhataprasaratvAt vAcyavAcakavyatyayaH syAditi, tadayuktam , zaktyabhAve zabdasyaiva vAcakatve yogyatvAt / kA punaH zaktyabhAve yogyatA'syeti cet, yo'yaM gatvAdijAtiyogaH kramavizeSopakRtaH / gatvautvAdisAmAnyasambandho hi yasya bhavati sa vAcakatve yogya * iti itarastu vAcyatve, yathA dravyatvAdyavizeSe'pi vIraNatvAdisAmAnyavatAM kaTaniSpattI, tantutvAdisAmAnyavatAM ca paTaniSpattau / na ca tatra zaktirastItyuktam / na ca kAraNe Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasaMbaMdhamAM avyavasthAnA AkSepane parihAra 25 kAryaH saditi sAMkhyairiva bhavadbhiriSyate / tasyAmasatyAmapi zaktI sAmAnyavizeSasambandhasya niyAmakatvAnna vAcyavAcakayorvyatyaya iti na zaktirUpaH zabdArthayoH sambandhaH / - 41. samayasaMbaMdha puruSecchAdhIna hovAthI tema ja puruSecchA vyAghAta pAmyA vinA prasaratI hevAthI vAya.vAcakane vyatyaya thAya ema je tame kahyuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke zaktinA - abhAvamaya zabda ja vAcaka banavAnI yogyatA dharAve che. zakitanA abhAvamAM vaLI zabdanI yogyatA zI che ema jo tame pUcho te amAre uttara e che ke kamavizeSathI upakRta je A - gavAdinatiga che te ja zanI gyatA che. gatva, tva, vagere sAmAnya sAthe jeno saMbaMdha che te vAcakSaNA mATe yogya che, bIjo vApaNuM mATe. udAharaNAtha, dravyatva. Adi sAmAnya samAna paNe hovA chatAMya vIratva Adi sAmAnya sAthe jemane saMbaMdha che teo ja kaTane upanna karavAnI yogyatA dharAve che, jayAre takhtatva Adi sAmAnya sAthe jemane saMbaMdha che teo ja paTa utpana karavAnI jagyatA dharAve che, tyAM zakti nathI e ame kahyuM che. kAraNamAM kArya astitva dharAve che evuM sAMkhyanI jema tame to mAnatA nathI. te zakitanuM astitva na hovA chatAMya sAmAnya vizeSa sAthe saMbaMdha niyAmaka heI, vA-vAcakane vyatyaya thato nathI. eTale zabda-artha vacceno saMbaMdha zaktirUpa nathI. 45. na ca tayoravinAbhAvo dhUmAgnyoriva sambandhaH / tatra hi sambandhaH pratIyamAna evaM pratIyate - 'dhUmo'gniM vinA na bhavati' iti / iha puna: 'ayamasmAta pratIyate' iti / etAvatyetra vyutpattiparyavasAnam / ata evAvagatipUrvikaivAvagatirihetyanumAnAcchabdasya bheda uktaH / 45. vaLI, dhUma ane agni vacce jema avinAbhAvasaMbaMdha che tema zabda ane artha vacce avinAbhAvasaMbaMdha nathI tyAM te saMbaMdha pratIta thatAM AvA AkAranI pratIti thAya che ke "dhUma agni vinA hotA nathI, jyAre ahIM "(=atha) AmAMthI (= zabdamAMthI) ya che ane ATalAmAM ja jJAnanI samAMta thAya che. eTale ja samayanAnapUrvakanuM arthajJAna ahIM che. Ama anumAnathI zabdane bheda kahyo. 46. prakAzakatvamapi zabdasya samayaprasAdopanatameva, na svAbhAvikam / sAMsiddhike hi tathAtve bhramitvAdiprayuktAdanyato vA yataH kutazcidabhinavAdapi vivi zAtharvata: sthAt | 46. zabadanuM prakAzava paNa samayasaMbaMdhanI sahAyathI ja AveluM che. svAbhAvika nathI. zabdanuM prakAza svAbhAvika hoya to bhUlathI ke bIjI kaI rIte prajAyela keIka tadana navA zadathI, dIpathI thAya che tema, arthanI pratIti thAya. .... 47.. yattu naisargike'pi prakAzakatve zabdasya dhUmAderiva jJApakatvAt sambandhagrahaNasApekSatvamuktaM, sa eSa viSama upanyAsaH / na hi dhUmAdeH pratyAyakatvaM svAbhA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI apratyAyakavarUpa zakti svAbhAvika nathI vikam , analAvinAbhAvitvaM tu tasya nijaM balam / tatra cAgRhIte tasmin pratItireva na jAyate iti yuktaM tadgrahaNaM pratItyartham / iha tu pratItizaktireva svAbhAvikI bhavatA'bhyupagamyate / sA cet svAbhAvikI, kiM vyutpattyapekSaNeneti / 47. zabdanuM prakAzakatva svAbhAvika chevA chatAM zabda dhUmanI jema jJApaka hoI tenuM prakAzatva [dhUmanI jema ja] saMbaMdhagrahaNasApekSa che ema je tame mImAMsakoe kahyuM temAM dhUmanuM dRSTAnta viSama che, kAraNa ke dhUmanuM pratyAyakatva ( prakAzakatva) svAbhAvika nathI paraMtu tenuM agni sAthenuM avinAbhAvitva svAbhAvika che. agni sAthenuM dhUmanuM avinAbhAvitva gRhIta na karyuM* heya to avinanI pratIti ja na janme, e kAraNe agni sAthenA tenA avinAbhAvirAdhana sahANa aninI pratIti mATe jarUrI che. ahIM te arthanI pratIti karAvavAnI zakita je tame svAbhAvika svIkAre che. te je svAbhAvika hoya te pachI saMbaMdhanA jJAnanI apekSAnI jarUra zI ? 48. vari cote "prAya ti pratyaya sADavachAma:, = prathamazravaNa ruti . vAvava: zrateja " saMjJArtha vaijJI' vAre tAvava: zratavama tti zivaramAdhyama 2.2.5], zotha samayathona iva thino mavati | vijJAjJivazvandho hi samaya evocyase / tadupayogamantareNa pratyAyakatvAnabagamAnna khAbhAvikI zavita: | 48. [AnA uttaramAM] je tame mImaMsako kaheze ke limAM zabdaprayoga pachI tarata ja utpanna thatA ajJAnane vAraMvAra joyA pachI zabda arthane pratyAyaka che e [anumiti rUpo nizcaya ApaNe karIe chIe, pahelI ja vAra zabdane sAMbhaLI ApaNane evo nizcaya thato nathI: "A sattA che ane A saMnI chee nizcaya thavA mATe jeTalIvAra ane sAMbhaLo jarUrI che teTalI vAra sAMbhaLyA pachI ja zabdane sAMbhaLatAM ajJAna thAya che, to ame taiyAyike kahIzuM ke A to tame samayane upayoga ja jaNAvyuM kAraNa ke saMjJAsaMgnisaMbaMdhane ame samaya kahIe chIe, tenA upayoga vinA (arthAt tene jANayA vinA) zabdanuM artha pratyAyatva (=arthaprakAza7) ajJAta rahetuM hoI zabadanI [arthapratyAyakavarU5] zakti svAbhAvika nathI. 49. yattvabhyadhAyi samayasya jJAnAtmakatvAdAtmani vRttiH na zabdArthayorityetadapyacaturazram , tadAzrayatvAbhAve'pi jJAnasya tadviSayatvopapatteH / / ( 49. vaLI, tame mImAMsakoe je kahyuM ke samaya jJAnAtmaka hoI AtmAmAM rahe che, zarada ane arthamAM raheto nathI te paNa barAbara nathI kAraNa ke je ke jJAna zabda ke arthamAM rahetuM nathI paraMtu jJAnane zabda ane artha sAthe vitA saMbaMdha ghaTe che. 50. yadapyabhANi samayamAtraMzaraNe sRNipratodanodananirvizeSe zabde zabdAdarthaM pratipadyAmahe iti vyapadezo na syAditi, tadapi na kiJcit / naisargikazaktipakSe Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdadha samayAdhIna hAvA chatAM zabda ja zAbdadhanu karaNa che upa Atetha pratipavAmade, narAndrA' kRti apaveza: sthAt, 'avinAbhAvAdagniM pratipadyAmahe na dhUmAt' iti syAt / tadaGgatvAdavinAbhAvAderna tathA vyapadeza iti cet taditaratrApi samAnam / dhUme hi vyAptipUrvasvaM zabde samayapUrvatA / - nAnayostadapekSAyAM karaNatvaM vihanyate // 52. uparAMta, be zabda kevaLa samaya upara AdhAra rAkhatA hoya te aMkuzAbhidhAta ke pratodAbhidhAtathI zabdanI kaI vizeSatA na rahetI hAI 'zabdathI anujJAna amane thAya che,' ema na kahI zakAya ema je tame mImAMsakoe kahyu te paNa ayeAgya che. zakti svAbhAvika che e mImAMsaka pakSamAM paNa 'zakitathI a ame jANIe chIe, zabdathI nahi' ema kahevuM prApta thAya; 'avinAbhAvasaMbadhathI agnine ame jANIe chIe, dhUmathI nahi' ema kahevuM prApta thAya. avinAbhAva vagere dhUma vagerenAM aMga hoI te pramANe ApaNe kahetA nathI ema je tame mImAMsake kaheze! teA ame kahIzu ke khIje paNa samAnaNe e ja lAgu paDe. dhUmanI bAbatamAM [arthAt dhUma dvArA agninuM jJAna thavA mATe] dhUma-agninA avinAbhAvasaMbaMdhanuM grahaNa pahelAM jarUrI che, zabdanI khAkhatamAM [arthAt zabda dvArA anu jJAna thavA mATe zabdA nA samayanuM grahaNa pahelAM jarUrI che. te te saMbadhanI apekSA rAkhavAne lIdhe te tenuM (=dhUma ane zabdanu) karaNatva hAni pAmatuM nathI. api ca, laukiko vyapadeza: samayapakSasAkSitAmeva bhajate / "devadattenoktam 'amRtaH zabdAdamumarthaM pratipathasveti' ityevaM hi vyapadizati lokaH / tasmAt samaya eva / atazcaivaM dezAntare saGketavazena tata eva zabdAdarthAntarapratipattiH / 51. 51. vaLI, lAmAM thatA vAkaSaprayAga samayapakSanuM sama`na ja kare che, kAraNa ke devadatte dhu` che ke amuka zabdamAMthI amuka atha` samaja' A pramANe ja lAka kahe che. tethI samaya che ja. ane eTale ja sa`ketane lIdhe tenA te ja zabdamAMthI khIjA dezamAM bIjA anu jJAna thAya che. 52. nanvatroktaM sarvazabdAH sarvArthapratyAyanazaktiyuktA iti kenacidarthena kacid vyavahAra iti, tadetadayuktam, zaktInAM bhedAbhedavikalpAnupapatteH / na zabdakharUpAdbhinnAH zaktayaH, tathA'navabhAsAt / avyatireke caikasmAcchandAdanavyatvAt parasparamavyatirekastAsAM syAt / na ca bhinnakAryAtumeyA bhinnAH zaktayaH, kAryabhedasyAnyathA'pyupapatteH / sarvazaktiyoge ca sarvArthapratyayaprasaGgaH / samayopayogo niyAmaka iti zveta, te vAstu ziktimi: ? 52. upAMta, A carcAmAM tame kahyuM che ke badhA zabdo (arthAt pratyeka zabda) adhA arthAta jaNAvavAnI zakti dharAve che eTale koIka vAra zabdanA prayoga kAIka atha mAM thAya che, te barAbara nathI, kAraNa ke zakita zabdathI bhinna che ke abhinna e be vi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 arthasaMhanuM kAraNa gatyAdi varNasAmAnya che, padonI sarvazaktimattA nathI ghaTatA nathI. zabdasvarUpathI zakitao bhinna nathI, kAraNa ke tevuM dekhAtuM nathI. abheda mAne te eka zabdathI tenI zaktio abhinna hoI e badhI zaktio ekabIjAthI abhinna banI jAya. bhinna kAryo uparathI bhinna zaktionuM anumAna thAya che ema na kahI zakAya, kAraNa ke kAryone bheda bIjI rIte paNa ghaTI zake che. pratyeka zabdamAM badhI zaktio hoya to eka zabda sAMbhaLatAM badhA arthonuM jJAna thavAnI Apatti Ave. ne kahe che prityeka zabdamAM badhA arthonuM pAna karAvavAnI badhI zaktio hovA chatAM eka zabda sAMbhaLatAM badhA arthonuM jJAna thatuM nathI kAraNa ke ] samayane upayoga mAM niyAmaka che, to te samaye ja he, zaktionI zI jarUra che ? 53. yathaTrH zrA ta sarvArthaviSayanAta sarvatra tasya zan: kalyate iti tadapyasAram / nahi zaktikRtaH sandeha :, kintu gatvAdivarNasAmAnyanibandhanaH / tathA ca gatvAdijAtimatAM varNAnAmarthe vAcakatvamavagatam / 'amA tajAtiyogino varNAH kasyArthasya vAcakAH syuH' iti bhavati sandahaH / 53, zabda sAMbhaLatAM badhA artho vize saMdeha thato he I badhA arthe jaNAvavAnI zabdanI zakti kapavAmAM AvI che ema je tame kahyuM te paNa barAbara nathI kAraNa ke badhA arthone jaNAvavAnI tenI zakti hovAne kAraNe saMdeha Ubho nathI thatuM paraMtu [zabdagata ga Adi varNane garva Adi sAmAnyone kAraNe te saMdeha UbhuM thAya che; ane gatva Adi sAmAnya vALA vaNe arthanA vAcaka che e to ApaNe jANIe chIe. "te te jativALA A varSe kayA arthamAM vAcake bane ?" evo saMdeha thAya che. 54. yatpunaravAdi sa eva zabdasyAoM yatrainamAryAH prayuJjate, na mlecchajanaprasiddha iti, tadetat kathamiva zapathamantareNa pratipadyemahi ! na hi mlecchadeze'pi to ja nAte vAsthate vA ridho ta va na zakaDhAI mAsabriviti rel lAilipi skerasiddha karyuM na vAdhi ! kavaca vikalpyamAnArthopapatteH vyavasthitaviSaya eva vRttiH bhaviSyati / pikanematAmarasAdizazabdAnAM ca bhavadbhiH mlecchaprayogAdarthanizcaya Azrita eva / aveSTayadhikaraNe jai0 sU0 2.3.3] ca rAjazabdamAndhraprasiddhe'rthe varNitavanto bhavanta ityalamavAntaracintanena / tasmAt samaya eva sambandha iti yuktam / taduktaM 'jAtivizepe jAnavarAta' ta [gyAyasUtra 2. 2.17] | 54. vaLI, tame je kahyuM ke je arthamAM A zabdano prayoga kare che te ja aza zabdane che, mlecchaprasiddha artha nathI ja, te zapatha sivAya kevI rIte ame nae 4, kAraNa ke ple dezamAM paNa zabdanA arthanuM rAAna jame che che, te bAdhita thatuM nathI ke saMdigdha hotuM nathI. te pachI te artha zabdano artha kema nahi ? je tame kahe ke A prasiddhi temAM bAdhaka che to ame kahIzuM ke AryaprasiddhinI bAdhake plecchaprasiddhi kema nahi ? aA vagere jevA zabdo vikalpathI (= kramathI) aneka arthamAM ghaTatI hovAthI deiza, prakaraNa, vagerene Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saganI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che AdhAre] amuka niyata arthamAM ja tenuM vAcakava banaze. pika, nema, tAmarasa Adi zabdonI bAbatamAM Apa mImAMsakoe ple prayogane AdhAre ja dhana nizcaya karyo che. aTiadhikaraNamAM (minisatra 2. 3. 3 mAM) araja' zabdane AlTadezaprasiddha arthamAM Ape samajAvyuM che. vadhu avAnAra cintana rahevA daI e. niSkarSa e ke samaya e ja zabda ane artha vacceno saMbaMdha che ema mAnavuM ucita che. eTale ja kahyuM che ke "ativizeSamAM arthAta amuka khAsa pradezamAM zabdano anyathA artha thato hoI zabda ane artha vacce samaya saMbaMdha che, svAbhAvika sa nathA."] [nyAyasUtra 2. 1. 57]. ___55. atha yaduktaM samayaH pratyuccAraNaM pratipuruSaM sargAdau sakRt kriyate ? iti-pratyuccAraNaM pratipurupaM ca tatkaraNam anabhyupagatameva dUSitam / sargAdau sakRdeva samayakaraNamiti naH pakSaH / ata eva na sarvazabdAnAM yadRcchAzabdatulyatvam / keSAJcideva zabdAnAmasmadAdibhiradyatve saGketakaraNAt tata eva yadRcchAzabdA ucyante / sargAdizca samarthita eva / IzvarasidbhAvayavikalamanumAnamupanyastam / 55. samaya pratyeka uccAraNe karavAmAM Ave che ke pratyeka pu karavAmAM Ave che ke sarganA AdimAM ekavAra ja karavAmAM Ave che ema je tame mImAMsake. e kahyuM temAM pratyeka uccAraNe samaya karavAmAM Ave che ke prati puruSa samaya karavAmAM Ave che e vastu te ame svIkArI ja nathI jenA deva tame darzAvyA che. sarganI AdimAM eka ja vAra samaya karavAmAM Ave che e amArA pakSa che. tethI, badhA ja zabdo yadacchA zabdo jevA nathI. keiTalAka zabda thazabdo jevA nathI. TilAka zabdono] saMketa ApaNe Aje karIe chIe e kAraNe ja te rA yaduchAza kahevAya che. sRSTine Adi che enuM ame samarthana karyuM che ja. IzvaranI siddhi karavA mATe paNa doSarahita pUrNa anumAna ame ApyuM che. 56 eSa eva cAvayAvizeSo yadeSa zabdArthasambandhavyavahArastavAnAdirmama tu jagatsargAt prabhRti pravRtta iti / adyatve tu zabdArthasambandhavyutpattI tulya evAvayoH panthAH / tatrApi svayaM vizeSo yattava zaktiparyantA vyutpattirmama tu tadvarjamiti / tathA ceyamiyatI vyutpattiH loke dRzyate yadayamasya vAcyo'yamasya vAcaka iti, na punaH zaktiparyantA vyutpattirasti / tathA hi yatra zRGgagrAhikayA zabdamarthaM ca nirdizya sambandhaH kriyate tatreyantamevainaM kriyamANaM pazyAma:-ayamasya vAcyo'yamasya vAcaka iti / yatrApi ca vRddhebhyo vyavaharamANebhyo vyutpadyate tatrApIyadevAsI jAnAti ayamarthaH amutaH zabdAdanena pratipanna iti, na tvayA'sya kAcicchaktirastIti / iyatyaiva ca vyutpattyA zabdAdarthapratyayopapatterasyAzcAparihAryatvAdadhikakalpanAvIjAbhAvAcca na nityaH zabdArthasambandhaH / ata eva ca 'sambandhastripramANakaH' iti [zlokavA. samba. parihAra. 141] yat tvayocyate tadasmAbhirna mRSyate / 'zabda Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka ane naiyAyika matAnI tulanA vRddhAbhidheyAMzca pratyakSegAtra pazyati' iti [ zlokatrA 0 samba0 parihAra 140 | satyam / 'zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayA" [zlokavA0 samba0 parihAra 141] ityetadapi satyam / "anyathA'nupapattyA tu veti zakti dvayAzritAm' [ zlokavA 0 samba0 parihAra 141] ityetattu na satyam, anyathA'pyupapatterityuktatvAt / tasmAd dvipramANakaH sambandhanizcayaH, na tripramANakaH / tadevaM zabdasya naisargika zaktyAtmakasambandhAbhAvAd IzvaraviracitasamayanibandhanaH zabdArthavyavahAraH, nAnAMdiH / : 56 A ja ApaNu! e vacce bheda che ke tamArA [mImAMsaka] mate A zabda--a saMbaMdhane AdhAre cAlate vyavahAra anAdi che, jayAre mArA [naiyAyika] mate jagatanI utpattithI mAMDI te zarU thayeA che. paraMtu Aje zaOM asadhanuM jJAna karavAnI bAbatamAM ApaNA 'tenI rIta tulya ja che. tema chatAM tyAM paNa A bhedra te [ApaNA be vacce] che ke tamArA mate zakti sudhInuM jJAna thAya che, jayAre mArA mate zaktine cheDI [kevaLa anu ja] jJAna thAya che. ane leAkamAM paNa ATaluM ja jJAna dekhAya che--A AnA vAcya che, A Ane vAcaka che, paNa zakti sudhI jJAnaprakriyA pahecatI nathI; jemake jayAM sIdhe sIdhI rIte zabda ane ane nirdeza karIne sa Mketa karavAmAM Ave che tyAM ATaluM ja enI bAbatamAM karAtu dekhAya che A Ate vAcya che, A Ane vAcaka che. ane vAtacIta karatA vaDIlo dvArA jyAM zabdAnuM jJAna thAya che tyAM paNa ATaluM ja te naNe che--A a` A zabdamAMthI eNe ANyA, paraMtu tene e jJAna thatuM nathI ke zabdanI tenAthI judI koI zakti che. ATalA ja jJAnathI zabdamAMthI anu jJAna ghaTatu hoI ane e jJAna aparihAya" hAI tema ja adhika kalpanA karavA mATenuM koI kAraNa na hai!I rAdAsabaMdha nitya nathI. ane eTale ja zabdA-sabaMdhane nizraya traNa pramANathI [--pratyakSa, anumAna ane arthApattithI] thaya che ema je tame mImAMsA kahA / te ame svIkAratA nathI. zabda, vaDIlA ane abhidheya vastune ahIM pratyakSa pramANathI grahaNa karavAmAM Ave che' ema je kahevAmAM AvyuM te sAcu che. ane zreAtA ceSTA dvArA anumAnathI jANe che ke sAMbhaLanAra vaDIla amuka zabdanA amuka artha samajyA che' ema je kahevAmAM AvyuM te paNa sAcuM che. 'arthApattithI zabda ane atha temAM rahetI zaktine te jANe che" ema je kahevAmAM AvyuM te sAcuM nathI, kAraNa ke[amuka zabda amuka ane vAcaka kema che e vastu zaktinI kalpanA karyA vinA] khIjI rIte ghaTI zake che. tethI zabdA-sabaMdhano nizcaya e pramANuthI thAya che, traNa pramANathI nahi. niSpha e ke a sa the zabdane svAbhAvika zakatyAtmakasaMbaMdha na hoI Izvare karelA sa ketasamayanA AdhAre zabda-aneA vyavahAra che, anAdi nathI. 57. nanvIzvaro'pi sambandhaM kurvannavazyaM kenacicchabdena karoti, tasya kena kRtaH sambandha: : zabdAntareNa cet tasyApi kena kRtastasyApi keneti na kazcidavadhiH / tasmAdavazyamanena sambandhaM kurvatA vRddhavyavahArasiddhAH kecidakRtasambandhA eva zabdA abhyupagantavyAH / asti cet, vyavahArasidbhiH; kimIzvareNa kiM vA tatkRtena samayenetyanAdipakSa eva zreyAn / '; 30 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarakRta saMketasaMbaMdhamAM anavasthApana parihAra 31 51. mImAMsaka-saMketasaMbaMdha karate Izvara paNa te saMbaMdhane avazya koI zabda dvArA karatA haze ne ? te zabdano saMketasaMbaMdha zenA dvArA temaNe karyo haze ? bIjA zabda dvArA ema kahe to te zabdano ya saMketasaMbaMdha zenA dvArA karyo haze ? e prazna UThaze. triIja zabda dvArA ema kahe te] te zabda neya saMketasaMbaMdha temaNe zenA dvArA karyo haze ? ene e prazna pharI UThaze. Ama koI aMta Avaze ja nahi. tethI saketasaMbaMdha karatAM teNe jene saMketasaMbaMdha teNe karyo nathI evA vRddhavyavahArasiddha keTalAka zabdo svIkAravA joIe. ane jo AvA vRddhavyavahArasiddha zabdo hoya to temanA vaDe vyavahAranI siddhi thAya; te pachI IzvaranI zI jarUra ? athavA Izvarakata saMketasamayanI zI jarUra ? Ama anAdipa [arthAt zabdArthasaMbaMdha anAdi che, svAbhAvika che e pahala] vadhu sAro che. 58. jayate- astramAyuSmatA jJAtaM viSayastu na lakSitaH / asmadAdiSu doSo'yamIzvare tu na yujyate / / nAnAkarmaphalasthAnamicchayaivedRzaM jagat / sraSTuM prabhavatastasya kauzalaM ko vikalpayet // icchAmAtreNa pRthivyAderiyataH kAryasya karaNamasmadAdInAM yanmanorathapadavImapi nAdhirohati tadapi yataH sampadyate tasya kiyAnayaM prayAsaH / tadatrezvarasadbhAve paraM vipratipattayaH / tasmiMstu siddhe ka evaM vikalpAnAmavasaraH ? uktaM ca tatsiddhau nirapavAdamanumAnam / vayaM tu na kartAra eva sambandhasya, yata evamanuyujyemahi / 58. RyAyika-- Ane uttara ame ApIe chIe. Apa astranuM jJAna meLavyuM paNa ene prayoga konA tarapha karavAnuM che e na jANyuM. A [upara jaNAvela] doSa mArA, tamArA, vageremAM Ave paraMtu IzvaramAM na ghaTe. vividha karmonAM phaLone bhogavavAnA sthAnarUpa AvuM jagata pitAnA saMkalpamAtrathI sajavAnuM sAmarthya dharAvanAra IzvaranA (zikSA-kauzalanI kalpanA keNa karI zake ? azvI Adi AvaDA moTA kAryanuM kevaLa icchAmAtrathI ja sajana, je ApaNI kapanAmAM paNa AvatuM nathI te, paNa je te Izvara karatA hoya to pachI A zabda-ane satasaMbaMdha karavAnA prayAsanI te zI vIsAta ? ivaranA astitvanI bAbatamAM matabheda hoI zake paraMtu eka vAra te siddha thaI jAya pachI A pramANe IzvarakRta saMketa bAbate vikalpo karavAne avasara ja kayAM rahe che ? ane ame te IzvaranA astitvane puravAra karatuM akATaya anumAna ayuM che. ame zabdArtha saMbaMdhanA karanArA nathI ke jethI tame amane Ama de 5 aGgulyagreNa nirdizya kaJcidarthaM puraH sthitam / vyutpAdayanto dRzyante bAlAnasmadvidhA api / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vedakAbhASyanuM kAraNa AptapraNItatva che, nitya nathI tasmAdIzvaraviracitasambandhAdhigamopAyabhUtabRddhavyavahAralabdhatadvyutpattisApekSaH zabdo'rthamavagamayatIti siddham / na ca nityasambandhAbhAve'pi zabdasyArthAsaMsparzitvaM, samayavalenArthapratyayasyAbAdhitasya siddharityuktatvAd ityalaM vistareNa / tasmAt pade ca vAkye ca sambandhe ca svatantratA / puruSasyopapanneti vedAnAM tatpraNItatA / / tasmAdAptoktatvAdeva vedAH pramANam , na nityatvAt / 59. ApaNA jevA mANase paNa sAme rahelI kaI vastu tarapha AMgaLI cIpIne bALakone zabdArtha saMbaMdhanuM jJAna karAvatA dekhAya che. tethI e siddha thAya che ke Izvaraviracita zabdArtha, saMbaMdhane jANavAmAM upAyabhUta vRddha vyavahAra dvArA prApta vyutpattinI (= jANakArInI) sahAyathI zabda athanuM jJAna karAve che. zabdArtha saMbaMdha nitya na hovA chatAM zabda athathI askRSTa nathI, kAraNa ke IrevarakRta samayasaMbaMdhanA baLe abAdhita athajJAna thAya che e puravAra thaI gayuM che. have vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI niSkarSa e ke pada, vAkya ane zabdArtha. saMbaMdhanI bAbatamAM puruSanI (= IzvaranI) svataMtratA ghaTatI hoI veda puruSapraNIta che. pariNAme, AptapuruSapraNIta hovAthI te pramANa che, ane nahi ke nitya hovAthI 60. nanvAptoktatvasya hetoH pakSadharmatvaM kathamavagamyate ? na pratyakSeNa kSoNIdharadharmatvamiva dhUmasya vedAnAmAptapraNItatvamavagamyate, zravaNayugalabalalabdhajanmani pratyaye vedAkhyasya zabdarAzereva pratibhAsAt , na codAttAdivadvarNadharmatvenAptoktatvaM gRhyate / nApyanumAnamasminnarthe sambhavati liGgAbhAvAt / prAmANye hi vedasyAptoktatvaM liGgam / AptoktatvAnumitau tu na liGgAntaramupalabhAmahe iti kutastyaH pakSadharmatvanizcayaH / 60 mImAMsaka-"Atatatva hetunI pakSadharmatA kevI rIte jANazo ? dhUmanuM pavatamAM hovuM e jema pratyakSathI jANI zakAya che tema AtapraNatatvanuM vedomAM hovuM pratyakSathI jANI zakAtuM nathI, kAraNa ke be kAnanA baLe janmela jJAnamAM veda nAmanA zabdarAzinI ja pratIti thAya che, jemAM vidanA] varSonA udAtta Adi dharmonuM grahaNa thAya che tema te varNanA A taktatva dharmanuM grahaNa thatuM nathI. [vedanA A ktatvarUpa dharmanA] viSayamAM anumAna paNa pravRtta thatuM nathI kAraNa ke hetune abhAva che. vedanA prAmANyane siddha karavA mATeno hetu Aptakatatva che. paraMtu vedanA ApatAkatatvane anumAnathI siddha karavA mATe keI hetu amane prApta thato nathI. te pachI A taktatva hetunA pakSadharmano nizcaya kayAMthI thAya ? / 61. phakta | sarasvataikSohena | 3tta va AkSadharmanizcayaH | tathAhi-- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AktatvahetunI pakSadharmAtAne nizcaya zabdasya sAdhitaM tAvadanityatvaM savistaram / racanAH kartRmatyazca racanAtvAditi sthitam / / , kartA sarvasya sarvajJaH puruSo'stIti sAdhitam / kAryaNAnuguNaM kalpyaM nimittamiti ca sthitam / / pratyakSAdivisaMvAdo vede parihariSyate / vyAghAtapaunaruktayAdidoSAzca vacanAntare / / vidhyarthavAdamantrANAmupayogazca vakSyate / na mAtrAmAtramapyasti vede kiJcidapArthakam // zabdabrahmavivAdikalpanAzca puroditAH / sarvAH parihariSyante kAryatvasya virodhikAH // itthaM ca sthite kimanyadavaziSTaM vedeSvAptoktatAnizcayasya ? so'yaM sakalazAstrArthasthitau satyAM pakSadharmatvanizcayaH hetorAptoktatvasya gIyate / 61. naiyAyika-Ane uttara ame ApIe chIe. tame vANIne vyabhicAra rahevA de. Aptaktatva hetunI pakSamatA jANavA upAya ame jaNAvyuM che ja. te A pramANe- zabdanI anityatA ane vistArathI puravAra karI che. (za-)racanAone temane kartA che, kAraNa ke te racanA che e paNa siddha thayuM che. badhAne kartA sarvajJa puruSa che e paNa puravAra karyuM che. kAryane anurUpa nimitta kalpavuM joIe e Nu puravAra karyuM che. vedamAM pratyakSa Adi pramANe sAthe saMvAda nathI e AkSepa parihAra pachI karIzuM. vedanA anya vacanamAM (vivecakoe darzAvela) vyAghAta, punarukti vagere doSone parivAra paNa karIzuM, vidhivALyo, athavAdavAkyo ane maMtravALono upayoga paNa ame jANAvIza. vedamAM eka mAtrA paNa nirarthaka nathI. veda kAya che arthAt puruSe racele che. enAthI virodhI kalpanAo jevI ke veda zabdabrahmane vivarta che vagerene ame nirAsa karIzuM. A kalpanAo ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. A badhuM je puravAra thayeluM hoya te vedomAM AtaMktatva che e nizcaya thavAmAM bIju zuM bAkI rahyuM. je vedakathita sakaLa artha abAdhita ane sAco puravAra thaI cUkyo hoya te AMtaktatva hetunI pakSamatAno nizcaya avazya che ema ame kahIe chIe . 62. yattu pratyakSamanumAnaM vA tannizcayanimittamiti vikalpitaM tatra pratyakSamAstAm / anumAnAni tu yAni racanAtvAdInyuktAni yAni ca paradarzanadiSi vakSyante tAni sarvANyAptoktatAyAH pakSadharmatAsidbhayaupayikAnItyalaM vistareNa / .... 62 Ataiktatva hetunI pakSadhamatAne nizcaya pratyakSathI thAya che ke anumAnathI evo je vikalpa tame uThAvya tenA uttaramAM ame taiyAyike kahIe chIe ke te nizcaya pratyakSathI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtaiktatvahetunI pramANutA sAthenI vyAptinuM graheNuM ja thAo. ["vedanA katAM AptapuruSa che, kAraNa ke te vedo racanArUpa che vagere anumAne ane parapakSane asaMmata je bIjA anumAna ApavAmAM AvyAM che te badhAM AtaMkatatva hetunI pakSamatAnI siddhimAM sahAyaka che. Ano vistAra karavAnI jarUra nathI. 63. vyAptiH punarasya hetorAyurvedAdivAkyeSu nizcIyate / pippalIpaTolamUlAderapyauSadhasya itthamupayogAdidamabhimatamAsAdyate / asya ca kSIracukrAdivirodhyazanasya parihArAdidamaniSTamupazAmyatItyAdiSvAyurvedazAstreSu pratyakSeNa tasyArthasya tathA nizcayAdarthAvisaMvAditvaM nAma prAmANyaM pratipannaM, taccedamAptavAdaprayuktam / ato yatrAptavAdatvaM tatra prAmANyamiti vyAptirgahyate / tathA mantrANAM prayoge vRzcikabhujagadaSTasya bhakSitaviSasya vA nirviSatvam , apasmArapizAcarUpikAgRhItasya tadunmocanam , atirabhasojjihAneSu duSTamegheSu sasyarakSaNamityevamupalabdham / atasteSAM viSabhUtAzanizamanakuzalAnAmAptA upadeSTAra iti tatrApi tathaiva vyAptinizcayaH / 63. Atotava hetunI pramANatA sAthenI vyAti AyurvedAdiva komAM nizcitapaNe grahIta thAya che. pipalI, paTolamUla, vagere auSadho A rIte upayoga karavAthI A icchita prApta thAya che ane A auSadhane virodhI khorAka kSIra, yukra vagere nahi khAvAthI aniSTa zamI jAya che vagere vagere. AyurvedazAstramAM je kahyuM che tene artha barAbara te ja (arthAta sAcI che e nizcaya pratyakSa dvArA thato hoI arthAdhisaMvAdiva nAme prAmANya jJAta thAya che, ane te prAmANya A ktatvane kAraNe che. tethI jyAM jyAM A ktatva che tyAM prAmANya che e vyaktinuM grahaNa thAya che. vaLI jyAre maMtrone praveza karavAmAM Ave che tyAre vIMchIthI ke sApathI DasAyelI vyakitanuM ke jhera pI gayela vyaktinuM jhera UtarI jAya che. apasmAra nAmanA duSTa pizAce jene rahyo hoya che tene tenAthI chUTakAro thAya che, anya ta jhaDapathI trATaktA duSTa meghamAM pAkanuM rakSaNa thAya che- A badhuM dekhyuM che. tethI viSa, bhUta ane vIjaLInuM zamana karavAmAM kuzaLa lokone upadeza ApanArA Ata puruSe che. Ama tyAM (= vedanI bAbatamAM paNa te rIte ja vyAptinuM grahaNa thAya che. 64. nanu AyurvedAdau prAmANyaM pratyakSAdisaMvAdAt pratipannam , nAptoktatvAt / ataH kathamAptoktatvasya tatra vyAptigrahaNam ? naitadevam , pratyakSAdisaMvAdAt tannizcIyatAM nAma prAmANyam / utthitaM tu tadAptoktatvAt / pratyakSAdAvapyarthakriyAjJAnasaMvAdAt prAmANyasya jJaptiH, utpattistu guNavatkArakakRtetyuktam / nadyAdivAkyAni ca vipralambhakapuruSabhASitAni visaMvadanti loke dRzyante / tenAptapraNItatvameva teSAM prAmANyakAraNam , kAraNazuddhimantareNa samyakpratyayAnutpAdAt / nizcayopAyastu pratyakSaM bhavatu, na tu tatkRtameva prAmANyam / ataH yuktamAptoktatAyA AyurvedAdau vyAptigrahaNam / 64 mImAMsaka--Ayurveda vageremAM prAmANya pratyakSa AdinI sAthenA saMvAdane kAraNe jJAta thAya che ane nahi ke AtaMkatatvane kAraNe. tethI AtaMkatatvanA prAmANya sAthenA vyAptisaMbadhanuM grahaNa kevI rIte thAya ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedavAkonuM prAmANya anya vyatirekamUlaka che e mImAMsaka mata taiyAyika--evuM nathI. pratyakSa vagere sAthenA saMvAdathI tame prAmAyane nizcaya bhale karo, paraMtu prAmANyanI utpatti to ApTokatatvane kAraNe thaI che. pratyakSa vagerenI bAbatamAM paNa artha kriyAjJAna sAthenA saMvAdane AdhAre prAmANyanuM jJAna thAya che, jyAre utpatti to guNavALA kArathI thAya che ema ame kahyuM che. Thaga puruSe kahelAM "nadI tIre phaLa che vagere vAkaLa lokamAM bAdhita thatAM dekhAya che. tethI vAkayonA prAma yanuM utpAdaka kAraNa AptapraNava ja che, kAraNa ke kAraNuzuddhi vinA samyapha jJAna upa thatuM nathI. prAmANyanA nizcayane upAya pratyakSa bhale ho, paraMtu prAmANya pratyakSathI janya nathI ja. tethI AtaMkatavahetunI prAmANya sAthenI vyAptinuM grahaNa Ayurveda vageremAM thAya che e barAbara che. 65 nanvevamapi na yuktam , Aptoktatvasya tatra paricchettumazakyatvAt / anvayavyatirekamUlamevAyurvedavAkyAnAM prAmANyam , nAptakRtam / anvayavyatireko ca yAvatyeva dRzyete tAvatyevAyeM prAmANyam , yathA harItakyAdivAkyArthe / yatra tu tayoradarzanaM tatrAprAmANyam yathA somarAjyupayoge samAH sahasraM jIvyate iti / Apte tu kalpyamAne'rdhajaratIyaM syAt / ardhe tasyAptatvamardhe ca kathamanAptatvamiti / 65. mImAMsaka--ema [kahevu ] paNa barAbara nathI, kAraNa ke tyAM (= AyurvedavAkyomAM) AtAkatava che e jANavuM azakya che. AyurvedavAkyonuM prAmANya te anvaya vyatirekamUlaka che, Aptajanya nathI. jeTalA arthomAM anvaya-vyatireka dekhAya teTalA arthomAM AyurvedavAkyonuM prAmANya che, jema ke haraDe vizenAM vAkyonA arthanI bAbatamAM. paraMtu jyAM anvaya-vyatireka nA dekhAya tyAM aprAmANya che, jema ke "semarAjane upayoga karavAthI hajAra varSa jIvAya che e AyuvedavAkartha. jene AyuvedavAkonA kartA Apta che ema ka9pIe te ardhajaratIya thAya (arthAta amuka AyurvedavAkyone AkRta ane amukane anAmakRta mAnavAM paDe). aDadhA AyurvedamAM te kartAnuM Asava ane aDadhAmAM tenuM anAptatva evuM kema ? 66. tadidamanupapannam , anvayavyatirekayorgrahItumazakyatvAt / tau hi khAtmani vA grahItuM zakyete vyaktyantare vA ? vyaktyantare'pi sarvatra kacideva vA vyaktivizeSe ? sarvathA saMkaTo'yaM panthAH / vyAdhInAM tannidAnAnAM tadupacayApacayAnAM tadupazamopAyAnAmauSadhAnAM tatsaMyogaviyogavizeSANAM tatparimANAnAM tadrasavIryavipAkAnAM dezakAlapuruSadazAbhedena zaktibhedasya ekena janmanA grahItumazakyatvAt, janmAntarAnubhUtAnAM ca bhAvAnAmasmaraNAt / 66. naiyAyika--A ghaTatuM nathI, kAraNa ke anvaya-vyatirekanuM grahaNa azakya che. pitAnI AbatamAM ja anvaya-vyatirekane cahavA zakya che ke bIjI vyakitanI bAbatamAM paNa ? bIjI vyakitanI bAbatamAM zakya hoya to te amuka ja vyaktinI bAbatamAM zakya che ke badhe ja ? badhI rIte A mAga saMkaTathI gherAyelo che, kAraNa ke vyAdhi, vyAdhionAM kAraNe, vyAdhione Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyurvedavAkyanuM pramANa AoktatvamUlaka che e yAyika mata vadhAroghaTADe, vyAdhionA upazamanA upAye auSadhe, auSadhonA vividha saMga viyegA, auSadhanI mAtrAo, auSadhonA rasa, vaya ane vipAke, ane deza-kALa-puruSa-avasthAbhede auSane zakitabhedo-A badhAnuM grahaNa eka janmamAM karavuM azakya che, ane janmAntarama anubhavelI vastuonuM smaraNa azakya che 67. jano'nantastAvanniravadhiriha vyAdhinivaho ___ na saMkhyAtuM zakyA bahuguNarasadravyagatayaH / vicitrAH saMyogA: pariNatirapUrveti ca kutaH cikitsAyAH pAraM tarati yugalakSairapi naraH // 67. mANase anaMta che. vyAdhio ahIM niravadhi che. aneka guNa, rasa ane dravyonI asaro jANavI zakyA nahIM. auSadhinA saMyogo jAtajAtanA che. pariNati ( = zarIranI ane cittanI dazA) paNa apUrva hoya che. tethI cikitsAzAstramAM tarIne pAra javuM lAkho yugamAMya mANasa mATe kayAMthI zakya bane ? 68. yadeva dravyamekasya dhAtorbhavati zAntaye / yogAntarAttadevAsya punaH kopAya kalpate / / . yA dravyazaktirekatra puMsi nAsau narAntare / harItakyA'pi nodbhUtavAtakuSThe virecyata // zaradyudriktapittasya jvarAya dadhi kalpate / tadeva bhuktaM varSAsu jvaraM hanti dazAntare / na copalakSaNaM kiJcidasti tacchaktivedane / yenaikatra gRhItA'sau sarvatrAvagatA bhavet // yo vA jJAtuM prabhavati puruSaH tatsAmarthya niravadhiviSayam / syAt sarvajJaH sa iti na vimatistasminkAryA svavacanakathite / 68. je dravya amuka dhAtune zAMta kare che te ja dravya jyAre bIjAM dravyo sAthe saMga pAme che tyAre te dhAtuno pharI prakopa kare che. eka puruSa pratye je dravyanI zakita kAma kare che te ja dravyanI zakita bIjA puruSa pratye kAma karatI nathI. [kema ? prakRtibhedane lIdhe.] jene vAyune kAraNe baMdhakepa thayo hoya tene haraDethI paNa reca thato nathI. zaradaRtumAM pitta prakapa ra thato hovAthI tyAre dahIM khAvAthI tAva Ave che. varSARtumAM bIjI avasthAmAM te ja dahIM khAvAthI tAva UtarI jAya che. dravyanI zakitane jANavAnuM koI cihna nathI ke jenA vaDe eka ThekANe te zakita jaNAtAM te sarvatra jaNAI jAya. dravyanuM niravadhi viSa (= dardIe) pratyenuM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u7 AyurvedaskRti anAdi che e mImAMsaka pakSa sAmarthya jANavAne je puruSa samartha hoya te sarvajJa hoya. eTale tenA (= te puruSanA) potAnAM vacanathI je kahevAyeluM che temAM avizvAsa karazo nahi. 69. athocyeta / anAdirevaiSA cikitsakasmRtiH vyAkaraNAdismRtivat , saMkSepavistavivakSayaiva carakAdayaH kartAraH, na tu te sarvadarzinaH / na ca smRtAvandhaparamparAdoSaH samUlatvAt / yathA vyAkaraNasmRteH ziSTaprayogo mUlamevamihAnvayavyatireko / ziSTavirodhe sati yathA mUlavirodhinI pANinyAdismRtirapramANam , tathA cAhuH 'iha na bhavatyanabhidhAnAt' iti / evaM vaidya smRtirayanvayavyatirekaviruddhA na pramANamiti / 69. bhImAMsa--vyA42942mRtinI ma sAyuvarabhRti manAhi cha; va tenA saMkSepa vistAranI dRSTie ja caraka vagerene tenA rtA gaNavAmAM AvyA che, paraMtu teo savajJa nathI. vaLI, smRtinI bAbatamAM [sAkSAta draSTAno abhAva hovAthI aMdhaparaMparAno deva Ave che evuM paNa nathI, kAraNa ke temanuM mULa che. jema vyAkaraNasmRtinuM mULa zibdaprayoga che tema ahIM anvaya-vyatireka mULa che. ziSTavirodha thatAM mUlavidhinI pANini Adi smRti apramANa che. ane viAtikakAra kAtyAyane kahyuM paNa che ke ahIM (= vyAkaraNasmRtimAM) evuM rU5] thatuM nathI, kAraNa ke ziSTa ane prayoga karatA nathI. tevI ja rIte, AyurvedamRti paNa anvaya-vyatirekavidhinI jyAre hoya tyAre pramANu nathI. 70. tadetadayuktam , anvayavyatirekayoryathoktanayena paricchedAsambhavena tanmUlatvAnupapatteH / yadi hyanvayavyatirekAbhyAmazeSadravyazaktInizcitya carakAdibhiviracitaM zAstramitIdRzamanvayavyatirekitvamucyate tadapyapAkRtam / adyatve yAvantAvanvayavyatireko vayamupalabdhuM zaknumaH tAvadbhyAM tAbhyAmekadezasaMvAdAt prAmANyakalpanAt tatra pravartatAm , na tu tau tAvantau zAstrasya mUlaM bhavitumarhataH, sarvairasmadAdibhistAdRzazAstrapraNayanaprasaGgot / anAditvamapi zAstrANAM vedavadanupapannam , carakAdikartRsmRteH kAliMdAsAdismRtivadavigItatvAt / na ca cikitsAsmaraNaprabandha evAyamanAdiH, tathAtve andhaparamparA, kAraNAnevadhAraNAt / na ca tvaduktaM tanmUlaM bhavitumarhati, vyudastatvAt / tasmAt sarvajJapraNIta evAyurvedaH / 70. naiyAyi:--2mA madhumImAMsahAnu he] 52 / 052 nathI, a295 hai I ruii gayA te pramANe anvaya-vyatirekanuM jJAna saMbhavatuM na hoI anvaya-vyatireka AyurvedanuM mULa dhI zakatuM nathI. je kaho ke anvaya-vyatireka dvArA badhAM dravyonI badhI zakitaone nicatapaNe jANIne caraka vageree AyurvedazAstra racyuM che eTale A jAtanuM anvaya-vyatirekiTava che te kahevuM joIe ke tene paNa nIrAsa thaI gayo che. Aje jeTalA anvaya-vyatireka ApaNe 1 yathA kumbhaM karotIti kumbhakAra ityatra varmayaNa' [pANini 3.2 1] tathA himavantaM zRNotIti bhanna kamAnna bhavatIti codite satyAha-'iha na bhavati anabhidhAnAt' iti / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 Ayurveda sarvapraNIta che e yAyika palA jANavA samartha chIe teTalA anvaya-vyatireka dvArA AyurvedazAstranA amuka bhAgane pratyakSa sAthe saMvAda dekhI tene AdhAre te bhAganuM prAmANya kalpI temAM pravRtta bhale thAo. paraMtu teTalA ja anvaya-vyatireke zAstranuM mULa banavA yogya nathI kAraNa ke tema hotAM to ApaNe badhA evA zAstranA racayitA banI javAnI Apatti Ave. jema veda anAdi ghaTatA nathI tema zAstro paNa anAdi ghaTatAM nathI, kAraNa ke kAlidAsa vagerenA smaraNanI jema caraka vagere kartAonA smaraNanI bAbatamAM koI vivAda nathI. AyurvedazAstranA smaraNane pravAha ja anAdi che evuM nathI, kAraNa ke tema hoya to AyurvedazAstranA kartAnA anavadhAraNane lIdhe aMdhaparaMparAdoSa Ave. [Ama] tame jaNuM vela AyurvedazAstranuM te mULa dhaTatuM nathI kAraNa ke tene nIrAsa ame karyo che, eTale sarvajJapraNIta ja Ayurveda che. 6 71. nanu aviduSAmupadezA nAvakalpate iti vidvAMsaH carakAdayaH kalpyantAm / te tu pratyakSeNaiva sarva viditavanta ityatra kiM mAnam / 71. mImAMsaka-jANakAra na hoya e upadeza Ape e zakaya nathI eTale caraka vagerene jANakAra tame kalpa, paraMtu teo pratyakSa dvArA ja badhuM jANatA hatA ema mAnavAmAM zuM pramANuM che ? 72. ucyte| anvayavyatirekayonirAsAnnAnumAnasyaiSa viSayaH / vedamUlatvamapi manvAdismRtivadayuktaM kalpayituM kartasAmAnyAsambhavAdi ti varNayiSyAmaH / puruSAntaropadezapUrvakatve carakeNaiva kimaparAddham ? upamAnamanAzaGkanIyamevAsminnarthe / arthApattistu na pramANAntaram / aprAmANyaM tu nAsti, bahukRtvaH saMvAdadarzanAt / ataH parizeSAt [sthitaM pratyakSaNaiva te sarva viditavantaH iti / pratyakSIkRtadezakAlapuruSadazAbhedAnusArisamastavyastapadArthasArthazaktinizcayAzcarakAdaya iti yuktaM kalpayitum / 72. naiyAyika---ame uttara ApIe chIe. anvaya-vyatirekane nIrAsa karavAmAM Avyo hoI, anumAnane e viSaya nathI (arthAt anumAna dvArA teo badhuM jANI zake nahi) te manvAdiskRtinI jema vedamUlaka che ema mAnavuM paNa ayogya che. arthAt vedamUlaka hevAne kAraNe veda dvArA teo badhuM jANe che ema mAnavuM agya che, kAraNa ke jema manusmRtyu pahiTa kamane adhikArI kartA vedavihita karmanA adhikArI kartAthI abhinna che tema Ayuve. dopadiSTa kamano adhikArI kartA vedavihita karmanA adhikArI kartAthI abhinna nathI; A vAta AgaLa jaNAvIza. bIjA (vidvAna) puranA upadezanA kAraNe caraka badhuM jANatA hatA ema je kaI kahe te ame kahIzuM ke carake che aparAdha karyo hato ke te pote na jANI zakyA jyAre pelo bIje pu jANI zakyo ?] upamAna dvArA badhuM jANuvAne to prazna ja UThata nathI arthAta enI kaI saMbhAvane ja nathI. athapatti te pramANa ja nathI eTale enA dvArA jANavAnI vAta ja na hoya. ane AyurvedanuM aprAmANya to che ja nahi, kAraNa ke aneka vAra saMvAda dekhAya che arthAt Ayurvede kahyA pramANe prayoga karatAM roga maTate dekhAya che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyabhicAranuM kAraNa kama sAdhanaaguNa che, eTale vyabhicArane lIdhe zAstra apramANa nathI kaTa tethI parizeSa dvArA e nirNaya thAya che ke teo pratyakSa dvArA ja badhuM jANatA hatA. [arthAta anumAna Adi pramANe te badhAnuM jJAna karAvavA zaktimAna nathI ema eka pachI ekane laI jaNAvyA pachI bAkI rahela pratyakSa ja tenuM jJAna karAvI zake, e rIte parizeSa dvArA nizcaya thAya che ke teo pratyakSa dvArA baMdhu naNatA hatA.] pratyakSa karela deza, kAla, puSa, dazA, vagere bhedo anusAra samasta padArthonI ane temanAM mizraNanI zakitane nizcaya caraka vagerene hato ema mAnavuM yogya che. 73. yadyevaM kathaM tarhi sobharAjyAdivAkyeSu vyabhicAraH ? vyabhicAre cArdhajaratIyamityuktam / naiSa doSaH, karmakartRsAdhana vaiguNyAd eSu vyabhicAro bhaviSyati, vaidikeSu ca karmasu mImAMsakasya samAno doSaH / kArIryAdau kA te vArtA yasyAM na syAdiSTI vRSTiH / vaiguNyaM cet kAdInAmatrApyevaM zakyaM vaktam / / 73 mImAMsaka-je ema hoya to somarAjI vagere je rogane maTADatA kahevAmAM AvyA che te rogane maTADatA kema nathI ? e na maTADatA hoya to zAstrane amuka bhAga sAco ane amuka bhAga khoTo evuM Thare. taiyAyika-- A doSa nathI AvatuM. je rIte auSadhi levI joIe te rIte na levAI hAya, rogInI dazA jevI joIe tevI ne haya ke auSadhinA ghaTanI mAtrA barAbara na hoya te te auSadhi roga maToDe nahi. vaidika karmonI bAbatamAM mImAMsakanI sthiti paNa samAna che. jemanuM anuSThAna karavA chatAM vRSTi thatI nathI te kArIrI vagere yAne vize tamAre zuM kahevAnuM che ? je [kArIrI yajJa karavA chatAM vRSTi na thavAnuM kAraNa yajJa karanAra, yajJa karavAnI rIta tema ja yajJanAM sAdhanane doSa hoya to ahIM paNa e pramANe kahevuM zakaya che. 14. if vidhuramamurja mAM zAstrI maLyA ___phalavighaTanahetu : kalpyate so'pi tulyaH / kacidatha phalasaMpad dRzyate tatprayoge "tadiha dRDhazarIrAH santi dIrghAyu Sazca / / 14. je abhukta vaidika karmanuM [kahevAmAM AveluM] phaLa na thatuM hoya to te phaLanA na thavAnuM kAraNa kaMIka bIju che [arthAta karma, kartA ane sAdhananuM vaiguNya che]. phlAbhAvanuM kAraNe ahIM AyurvedamAM paNa te ja che. je koIka vAra vaidika karmanA anuSThAnathI saMpatti dekhAya che te ahIM AyurvedamAM paNa Ayuvedokta karmanA anudAnathI loko daDha zarIravALA ane cirAyu bane che. 15, Ayurvedazca tasmAdAptakRto nAnyamUla iti siddham / evaM phalavedAdau prakAzamAptapraNItatvam // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aktitvahetu sadbhutunAM pAMce lakSaNAthI yukta che 75. niSkA e ke Ayurveda Apta puruSe racela che, tenuM anya koI mULa nathI e puravAra thayuM. A rIte ja phleveda (= zasyazAstra) vagerenI AptapraNItatA spaSTa thAya che. 76 tasmAdAptoktatvasya siddhamAyurvedAdau vyAptigrahaNam / vyAptipradarzanAyaiva sUtrakRtA 'sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt' [ nyA. sU. 22.8] phlum | daTTA" gRhItA vinAbhAvamAptoktatvam adRSTArthe prAmANyaM sAdhayatIti 1 ata evoktam, 'mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAptaprAmANyAt' iti nyAyasUtra 2.o.6] ! 76. pariNAme Ayurveda vageremAM AproktatvanI prAmANya sAthenI vyAptinuM grahaNu siddha thayuM. vyApti darzAvavA ja sUtrakAre kahyu` che ke te (== zabdapramANu) e prakAranuM che, kAraNa ke tenA viSaya dRSTa ane adRSTa [ema be prakAranA] che. dRSTAmAM prAmANya sAthe Asoktatvane gRhIta thayelA vyAptisabaMdha adRSTAmAM paNa Amokta zabdanu prAmANya siddha kare che. eTale ja kahyuM che ke matra ane AyurvedanA prAmANyanI jema zabdanu puruSanA prAmANyane kAraNe che prAmANya Ama 40 77. nanvatrApi na vaidyakaM viracayan dRSTo muniH sarvavit tadvyAptigrahaNaM jane yadi vRthAssyurvedasaGkIrtanam | satyaM kintu dRDhA tathA'pi carakAdyAptasmRtirvaidya ke nAsau cAnyanibandhaneti kathitA tasyeha dRSTAntatA // 77. mImAMsaka-ahIM paNa [kAI e] satta munine vaidyaka zAstra racatA dekhyA nathI. jo Amoktatva ane prAmANya vaccenI vyAptinuM grahaNa leAkAmAM hoya teA pachI Ayurvedane dRSTAnta tarIke jaNAvavu vRthA che. naiyAyika-- sAcuM, paraMtu vaidyaka zAstranI bAbatamAM tenA raciyatA tarIke caraka vagere Apta puruSAnu smaraNu dRDha thayeluM che, te smaraNu anyanibaMdhana nathI. eTale Ayurvedane dRSTAnta tarIke ahIM jaNAvela che. 78. ityAyurvedavAkyaprabhRtiSu bhavati vyAptirAptoktatAyAH pUrvoktena krameNa sphuTamakathi tathA pakSadharmatvamasyAH / na pratyakSAgamAbhyAmapahRtaviSayA nAnumAnAntareNa vyAdhUtA veti saiSA bhajati gamakatAM paJcarUpopapatteH // 78. AyurvedanAM vacanA vageremAM AkhtAktatAnI prAmANya sAthenI] vyApti pUrvokta rIte ane che. AptAtatA pakSanA [ahIM Ayuvecane pakSa che] dhama che e spaSTapaNe jaNAvyuM che. pratyakSa ke AgamathI AptAtatA hetu Adhita nathI tema ja anya sapratipakSa anumAnathI te vyAdhUta paNa nathI. eTale AkhtAkatatAhetu [sAdhyanA prAmANyane] gamaka bane che, kAraNu ke sahetunAM pAMce lakSaNA temAM dhaTe che, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aptavacane levAthI veda pramANa che e naiyAyika sthApanA 41 29, navesatA na vevAvAM ghaTate niSpatina: pramANamava: | ka girAmayathArthatAnivRttiH puruSapratyayamantareNa dRSTA / 79. [vatAnA guNanI] apekSA vinA ja vedavacanonuM prAmANya hoya to tevA prAmANyanuM kaI dRSTAnta ja nahi maLe ane pariNAme vedavacanenuM prAmANya nahi ghaTe. puruSanI AtatA vinA vANInI ayathArthatAnI nivRtti kyAM joI ? 80, tapratyayAt vaMdutaradravidhyAtri sAdhyeSu karmasu tapaHsu ca vaidikeSu / yuktaM pravartanamabAdhanakena naiva tatsiddhiritya lamasammata eSa mArgaH / / tasmAdAptoktatvAdeva vedAH pramANamiti siddham / 80. ghaNuM dravyane vyaya vagerethI sAdhya vaidika karmo ane temAM puruSanI vizvasanIyatAne (= AptatAne) kAraNe pravRtta thavuM egya che. te vaidika karmo ane tapomAM pravartana, vedavacanone bAdhaka kaI jaNAto nathI eTalA mAtrathI ghaTatu nathI. vadhu carcAnI jarUra nathI. A mArga (= mImAMsane mata) asvIkArya che. tethI Akha puruSanAM vacane hovAthI ja vedo pramANe che e puravAra thayuM. 81. anye tvanyathA vedaprAmANyaM varNayanti / tasya hi prAmANye'bhyupagataparaloko'nabhyupagataparaloko vA paro vipratipadyate ? tatrAnabhyupagataparalokaM prati tAvadAtmanityatAdinyAyapUrvakaM paralokasamarthanameva vidheyam / 81. paraMtu bIjao (= mImAMsake) bIjI rIte vedanuM prAmANya puravAra kare che. paralokamAM mAnanAra ane nahi mAnanAra evA virodhIo vedanA prAmANya bAbata matabheda dharAve che. temAM jeo paraloka svIkAratA nathI temane uddezI AtmanityatA vagerene puravAra karatA tarkone AdhAre paralokanuM samarthana ja karavuM joIe. 82. paralokavAdinAM tu mate yadetat sukhiduHkhyAdibhedena jagato vaicitryaM dRzyate tadavazyaM karmavaicitryanibandhanameva / karmANi cAnanuSThitAni nAtmAnaM labhante, alabdhAtmanAM ca nabhaHkusumanibhAnAM kuto vicitrasukhaduHkhAdiphalasAdhanatvam ? tasmAdanuSThAnameSAmeSitavyam / anuSTAnaM ca nAviditasvarUpANAM karmaNAmupapannam , ajAnan puruSastapakhI kimanutiSThet ? tadavazyaM jJAtvA'nuSTheyAni karmANi / 82. paraMtu je paralekamAM mAne che temanA matamAM [amuka] sukhI, [amukI duHkhI vagere bhedane kAraNe jagatamAM je A vaicitrya dekhAya che te avazya karmavaiciyane kAraNe ja che anuSThAna vinA karmo astitvamAM AvatA nathI. nabha:kusuma jevAM astitvamAM na AvelAM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mImAMsaka mate vedaprAmANyasthApananI anya rIti karmo sukha, duHkha vagere vividha phaLe pedA kevI rIte karI zake? tethI karmonuM anuSThAna icchavuM joIe. karmonuM svarUpa ajJAta hoya to temanuM anuSThAna ghaTe nahi. karmonuM svarUpa na jANu bicAre puruSa zenuM anuSThAna kare ? tethI karmonuM svarUpa jANune ja karmonuM anuSThAna karavuM joIe. 83. tadidAnIM teSAM parijJAne ko'bhyupAyaH ? na . pratyakSamasmadAdInAM svargAdyadRSTapuruSArthasAdhanAni karmANi darzayituM prabhavati / __ nApyanumAnam , anvayavyatirekAbhyAM tRptibhojanayoriva svargayAgayoH sAdhyasAdhanasambandhAnavadhAraNAt / nApyarthApattiH, jagadvaicitryAnyathA'nupapattyA tu vicitraM kAraNamAtramanumIyate, na ca tAvatA'nuSThAnasiddhiH / uktaM ca adharme dharmarUpe vA'pyavibhakte phalaM prati / kimapyastIti vijJAnaM narANAM kopayujyate // iti [lo.vA.pratyakSa. 105] upamAnaM tvatra zaGkayamAnamapi na zobhate / 83. to have karmonAM svarUpone jANavAno upAya zo che ? svaga vagere adaSTa puruSArthanA sAdhanabhUta karmone darzAvavA ApaNuM pratyakSa samartha nathI. anumAna paNa samartha nathI, kAraNa ke jema tRpti ane bhejana vacce sAdhya-sAdhanabhAva anya vyatireka dvArA nizcita thAya che tema svarga ane yajJa vacceno sAdhya-sAdhanabhAva anvaya vyatireka dvArA nizcita thatA nathI. arthapatti paNa samartha nathI, kAraNa ke jagadde cinya anyathA ghaTatuM na hoI tenA kAraNamAtranuM (arthAta kamasAmAnyanuM ja) anumAna thAya che; ane teTalAthI ja anuSThAnanI siddhi thAya nahi. [arthAt karmasAmAnyanA jJAnathI anuSThAna thaI zake nahi.] ane kahyuM paNa che ke kamane dhama ane adharmamAM vibhakta na karavAmAM AvyuM hoya tyAre [arthAta prastuta kama dharma che ke adhama e jANyuM na hoya tyAre karmane vizenuM kaMIka [kama] che' evuM nirvikalpaka jJAna manuSyane icchita phaLanI prAptimAM kayAM upayogI che ? [icchita amuka phaLa prApta karavA mATe te phaLane utpanna karanAra kyuM vizeSa karma che e jANavuM joIe. game te karma karavAthI icchita viziSTa phaLa na maLe.] ahIM upamAna karmanA svarUpanuM jJAna karAvavA samartha che ke kema evI zaMkA uThAvavI paNa zobhatI nathI. arthAt te samatha nathI ja.] 84. nApi parasparamupadizanto laukikAH karmANi paralokaphalAni jAnIyuriti vaktuM yuktam , ajJAtvA upapAdayatAmAptatvAyogAt / jJAnaM tu laukikAnAM durghaTam , pramANAbhAvAd ityuktatvAt / evameva hi puruSopadezaparamparAkalpanAyAmandhaparamparAnyAyaH yAta | ta+AvarathamavuputaparasToau parasToTAni *kuTriH zAstrAnta karmAvabodho'bhyupagantavyaH / zAstraM ca vedA eveti siddhaM tatprAmANyam / 84. parasparane upadeza ApatA laukika jana [amuka] karmonuM phaLa paleka che ema jANa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka mate vedaprAmANyasthApananI anya rIti le che ema kahevuM paNa yogya nathI, kAraNa ke karmonuM svarUpa jANyA vinA karmo karavAne upadeza ApanAramAM Aptatva hotuM nathI. karmonA svarUpanuM jJAna laukika janane durghaTa che, kAraNa ke pratyakSa Adi pramANethI te jJAna thatuM nathI e ame jaNAvI gayA chIe. popadezaparaMparAnI kalpanA karavAmAM to AMdhaLo AMdhaLAne dore evo ghATa thaze. jemAM parale karU5 phaLa ApanArAM karmo kare che te paralekamAM mAnanArAoe zAstra dvArA kamanuM svarUpa jJAta thAya che e svIkAravuM joIe; ane zAstro vedo ja che. eTale vedanuM prAmANya siddha thayuM. 85. nanu lokaprasiddhita eva dharmAdharmasAdhanAni karmANi jJAsyante, kiM zAstreNa ? upakArApakArau hi dharmAdharmayorlakSaNamiti prasiddhamevaitat / tathA''ha gyAsa:-- idaM puNyamidaM pApamityetasmin padadvaye / AcaNDAlaM manuSyANAmalpaM zAstraprayojanam / / iti 85 zaMkAkAra-lekaprasiddhithI ja dharmasAdhana karmo ane adharmasAdhana karmo jJAta thAya che; te zAstranI zI jarUra ? upakAra dharmanuM lakSaNa che ane apakAra adharmanuM lakSaNa che e leprasiddhi to che ja. ane vyAse [paNa kahyuM che ke "A puNya che ane A pApa che ema A be pado [kahevAmAM] cAMDAla sudhInA badhA manuSyone zAstranI kaI khAsa AvazyakatA nathI." 86. naitadyuktaM, lokaprasiddhernirmalAyAH pramANatvAnupapatteH / lokaprasiddhirnAma laukikAnAmavicchinnA smRtiH / smRtizca prabhavantI pramANAntaramUlA bhavati, na svatantrotyavazyamasyA mUlamanveSaNIyam / tacca pratyakSAdi nopapadyate iti nUnaM zAstramUlaiva lokaprasiddhiH / viruddhAnekaprakAratvAcca lokaprasiddhena tasyAM svatantrAyAM samAzvasiti lokaH / na copakArApakArakamAtralakSaNAveva dharmAdhI vaktuM yujyete, japazIdhupAnAdau tadabhAvAt , gurudAragamanAdau ca viparyayAdityavazya zAstrazaraNAveva ____ api cedamiSTisatrAdikamevaMphalam , ayamasminnadhikRta iti, iyamitikartavyatA, gs 1:, gg :, be : rUlyADhi liM RsidhAnta rAvate ? tamAlvara zAtrAdhIna iva viziSaTAvavoI pavitabdhaH | zAa ja 9 yun ! atastasya nirvivAdasiddhameva prAmANyamiti / 86. mImAMsaka-A barAbara nathI, kAraNa ke lekaprasiddhi nimULa hoI tenuM prAmANya ghaTatuM nathI. lekaprasiddhi eTale laukika lokonI avicchinna [peDhI dara peDhI cAlatI AvelaiM . skRti ane smRti jyAre thAya tyAre tenuM mULa kaI pramANa hoya, te svataMtra te thAya ja Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 saMsAra anAdi chatAM veda Izvaramtaka e taiyAyika mata nahi, eTale enuM mULa zodhavuM joIe. te mULa pratyakSa vagere pramANe ghaTatAM nathI, eTale lekaprasiddhi zAstramUlaka che ei puravAra thAya che]. lekaprasiddhi aneka prakAranI parasparavirodhI hovAthI zAstramUlaka nahi evI svataMtra lekaprasiddhimAM leke vizvAsa mUkatA nathI. vaLI, dharmanuM lakSaNa kevaLa upakAra ane adhamanuM lakSaNa kevaLa apakAra che ema kahevu cogya nathI, kAraNa ke japa ane madyapAna vageremAM upakAra ke apakArano abhAva che[eTale te dhama ke adhama nahi gaNAya; vaLI gurupatnI sAthe vyabhicAra [upakAra karato haiI arthAta AnaMda ApatA hoI1 dhama banI jAya. eTale dharma ane adhamane zAstrane AdhAre ja nirNata thatA mAnavA joIe. vaLI, A dizapUrNamAsa vagere) ISTie ane [kAdazAha vagere sutro vagerenuM AvuM phaLa hoya che, A karmAnuSThAna karavAmAM Ano abrikAra che, karmAnuSThAnanI A prakriyA che, karmAnuSThAna mATe A deza che ane A kALa che, A Rtvije che vagerene zuM lekaprasiddhithI jANavAM zakya che ? tethI viziSTa prakAranA karmanuM jJAna zAstrAdhIna ja che ema avazyapaNe svIkAravuM joIe. ane zAstra e veda ja che ema kahevAmAM AvyuM che. tethI vedanuM prAmANya nirvivAdapaNe siddha ja thayuM. 87. evaM tu varNyamAne saMsArAnAditvaM tAvaduktaM syAt , vedasyAnAditvaM karmajJAnAnAditvAt / tatazca mImAMsakavarmanaiva pramANatA siddhayati, nAptavAdAt / tasmAdyathodAhRta eva mArgaH pramANatAyAmanuvartanIyaH / 87. A pramANe pratipAdana karatAM to ame mImAMsakoe saMsAranuM anAdi kahyuM gaNAya. veda anAdi che, kAraNa ke vividha karmonuM jJAna anAdi che, ane tethI amArI mImAMsakanI rIte ja vedanI pramANatA siddha thaze ane nahi ke AtanAM vacano hovAne kAraNe. pariNAme ame [mImAMsakee] je mArga darzAvyuM che te vedanI pramANutA siddha karavA mATe anusaravo joIe. - 88. vayamari na na zimoDanAdvisaMsArapakSe yugapada khilasargadhvaMsavAde tu bhedaH / akathi ca racanAnAM kAryatA tena sargAt prabhRti bhagavatedaM vedazAstraM praNItam / / anAdirezvaraloDa saraiva sabaskrAivazvaH | ... sargAntareSveva ca karmabodho vedAntarebhyo'pi janasya sidhyet // 88. niyAyika--ame paNa saMsAra anAdi che e pakSa nathI svIkAratA evuM nathI. paraMtu sava vastuonA yugapad sajana ane yugapad vaMsanI bAbate matabheda che. [ame taiyAyike paNa saMsArane anAdi mAnIe chIe paNa kyAreka sarvenI yugavad sRSTi ane savane yugapa6 vinAza mAnIe chIe, jyAre tame mImAMsako kramathI sarjana ane kramathI vinAza mAne cho.] tethI sagathI mAMDI racanAonuM kArya tema ja A vedazAstranuM IzvarapraNItatva ame jaNAvyuM che. saga ane pralayane pravAha IzvaratRka hovA chatAM sadaiva anAdi che. anyonya sargomAM karmonuM jJAna bIja vedomAMthI lokone maLe che e siddha thAya che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saganI AdimAM Izvare navA veda race che e taiyAyika pakSa 45 - 89. anyatve kiM pramANaM nanu tava sumate kiM tadaikye pramANa dhvastaM tAvat samastaM bhuvanamiti tadA vedanAzo'pyavazyam / ekastvIzo'vaziSTaH sa ca racayati vA prAktanaM saMsmaredvA vede svAtantryamasminniyatamubhayathA'pyasti candrArdhamaule: // ekasya tasya manasi pratibhAsamAno vedastadA hi kRtakAnna viziSyate'sau / pratyakSasaryaviSayasya tu nezvarasya yuktA smRtiH karaNameva tato'navadyam / / 89. mImAMsaka--[anya sargomAM vedo] judA hoya che ema mAnavAmAM tamArA taraphathI zuprabhAe cha ? naiyAyika- are e subuddhi ! teo e e ja hoya che ema mAnavAmAMya zuM pramANa che ? prilayamAM samasta jagatano nAza te thAya che eTale te vakhate vedane nAza paNa avazya thAya ja; ekamAtra Ivara ja bAkI rahe che ane te kAM to navA vede race che kAM te jUnAne yAda kare che. IzvaranuM vedamAM A bAbate baMne rIte svAtaMtrya niyata che. aditIya IzvaranA manamAM pratibhAsa pAmato e veda te vakhate kAyarUpa vedathI ja nathI. jene sava* viSayo pratyakSa che evA Izvarane smRti ucita nathI, tethI navA vedanI racanAno pakSa ja nirdoSa che. 90. tenAptanirmitatayaiva niratyayArtha- saMpratyayopajananAya janasya vede / zAstraM suvistaramapAstakutarkamUla mohaprapaJcamakaronmunirakSapAdaH / / - 90 niSkarSa e ke AptapuruSaracita hovAnA AdhAre ja vedamAM artha vize lokone atyaMta vizvAsa pedA karavA muni akSara de ajJAnarUpa vRkSanA kutarUpa mULane jaDathI ukheDanAruM suvistRta nyAyazAstra racyuM che. 9:. atra kazcidAha / yuktamitaretaravyatiSaktArthopadezitvenaikakatRkatvAnumAnadvArakaM trivedyAH prAmANyam / atharyavedasya tu trayyAmnAtadharmopayogAnupalabdhestrayIbAhyatvena na tatsamAnayogakSematvam / anapekSatvalakSaNaprAmANyapakSe'pi vikSiptazAkhAntaropadiSTaviziSTajyotiSTomAdyanekakarmAnupraviSTahautrAdhvaryavAdivyApAravyatiSaGgadarzanAt tadarthA trayyeva yathA pramANabhAvabhAginI bhavitumarhati, na tathA pRthagvyavahArA''tharyaNazratiH / / 91. ahIM koI kahe che-paraspara saMbaMdha dharAvatA ane upadeza ApatA hovAthI temanA (= Rda, yajurveda ane sAmavedano) kartA eka che evuM anumAna thAya che ane e Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahuM athava vedatrayIbAhya che e pakSa anumAna dvArA traNa vedenuM prAmANya teA barAbara che paraMtu trayImAM upadezela dharmAMnA upayoganu kaI athavavedamAM maLatu na heAI atha veDha trayIbAhya che ane te trayIbAhya hAvAthI trayIsamAna tenuM sthAna nathI, arthAt te pramANa nathI. prAmANyane puruSaguNanI apekSA nathI evA mImAMsakAnA pakSamAM paNa vividha zAkhAomAM upaSTi viziSTa prakAranA moTA jyoti Toma vagere karmAmAM samAviSTa, hetA, ayu vagerenA vya pArAnA paraspara sabaMdha dekhAtA hAI te arthAvALI trayI ja pramANubhAva dharAvavAne jeTalI yogya che teTalIyeAgya te vyApArAthI taddana asaMbaddha vyApArAvALI AtharvaNuzruti (= athavaveda) nathI. 92, tathA 6 joke patra imA vidyAH prANinAmanugrahAya pravRttA:AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItiriti prasiddhiH / zrutismRtI api tadanuguNA eva dRzyete / zrutistAvad 'RgbhiH prAtardivi deva Iyate / yajurvedena tiSThati madhye'hnaH 1 sAmavedenAstameti | vaDherAtiimarati sUrya:' [a. brA0 3.12.9] iti 1 tathA 'prajApatirakAmayata bahu syAM prajAyeyeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvemAMstrI lokAnasRjata pRthivImantarikSaM divamiti / tAMllokAnabhyatapat tebhyastrINi jyotIMSyajAyanta / agnireva pRthivyA ajAyata vAyurantarikSAdiva Aditya iti / tAni jyotIMSyabhyatapat / tebhyastrayo vedA ajAyanta agneRgvedo vAyoryajuveda AdityAt sAmaveda : ' [ zatapatha brA0 11.4.11 ] iti / tathA 'saiSA vidyA zrI sati' kRti [nArAyaLopa0 2.2] | 1 * 92. vaLI, AnvIkSikA, trI, vArtA ane daMDanIti-A cAra vidyAe veAnA anugraha mATe pravRtta che evu lokomAM prasiddha che. zruti ane smRti paNa tenu sama-na ja karatAM jaNAya che. 'Rgveda sAthe savAre AkAzamAM deva (= ^) cAle che. yajuveda sAthe madhyAhne UbhA rahe che, sAmaveda sAthe asta pAme che. traNa vedo sahita sUrya pAchA Ave AvI zruti [taizrAdeg 3-12-9] che, vaLI, 'prajApatie kAmanA karI ke huM bahu thAuM, [bhUta:bhArUpe] utpanna thAuM, teNe tapa kara tapa karI teNe A [traNa] lAkonu sarjana karyu.. pRthvI, antarikSa ane AkAza. teNe te lokone tapAvyA. temanAmAMthI traNa prakAzamAna cInte utpanna thaI. pRthvImAMthI agni ja pedA thayA, antarikSamAMthI vAyu pedA thayA ane AkAzamAMthI sUrya" pedA thayA. teNe te traNa prakAzamAna cIjone tapAvI. temAMthI traNa ve janmyA-- agnimAMthI Rgveda, vAyumAMthI yajuveda ane sUrya mAMthI sAmaveda.' [zatapatha brA. 11-4-11]. vaLI, 'A pelI vidyAyI tape che.' [nArA012-2]. 93. smRtirapi mAnavI prativedaM dvAdazavArSika brahmacaryopadezinI dRzyate - 'SatrizadvArSikaM caryaM gurau traivedikaM vratam' kRti [manusmRrU.2] | zrAdrapranetti--- yatnena bhojayecchrAddhe bahUvRcaM vedapAragam / zAkhAntagamathAdhvaryuM chandogaM vA samAptigam // iti [ manusmR0 3.145] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavaveda trayIbAhya che te pakSane smRtinuM samarthana 47 trivedapAragAneva zrAddhabhujo brAhmaNAn darzayati, nAtha vavedAdhyAyinaH / pratyuta niSedhaH kacidupadizyate-'tasmAdAtharvaNaM na pravRjyAt' iti [kalpasUtra] / 93, manue racelI smRti paNa pratyeka veda dITha bAra varSanA brahmacaryavAsano upadeza ApatI dekhAya che-"gurune tyAM chatrIsa varasa brahmacaryAvAsa e vedika vrata che.' zrAddhaprakaraNamAM paNa [kahyuM che ke "zrAddhamAM ghaNI RcAone jANanAra vedapAraMgatane, zAkhAonA aMtane pAmanAra adhvaryune ane chandone jANanArane ke samAptine jANanArane yatnapUrvaka bhojana karAvavuM.' Ama A sRti traNa vedanA pAraMgata brAhmaNone ja zrAddha tarIke darzAve che, atharvavedanA kArane darzAvatI nathI, ulaTa kayAMka te niSedha upadezavAmAM AvyuM che. "[trayImAM upadezavAmAM AvelAM karmone] atharvaveda padiSTa karma sAthe seLabheLa na karavA.' (kalpasUtra]. 94. vanave sati vidvAjate yadi yajJopayogitvaM nehAstyAtharvaNazruteH / / arthAntare pramANatvaM kenAsyAH pratihanyate // zAntipuSTayabhicArArthA ekabrahmaciMgAzritAH / kriyAstayA pramIyante trayyevAtmIyagocaraH // iti [tantravA0 1.3.2] 94 Avo AkSepa jyAre karavAmAM Ave che tyAre koI kahe ke--je atharvavedanuM ahIM [trayI upadiSTa karmomAM] yogIpaNuM na hoya to paNa anya arthamAM (= karmomAM) tenuM prAmANya koNa haNe che ? duSTa grahonI kharAba asarane zAnta karavA mATe, samRddhine vadhAravA | dumanane nAza karavA mATe eka ja brahmA RtvijanI sUcanA mujaba karAtAM karmomAM atharvavedanuM prAmANya che-jema trayInuM prAmANya pitAnA viSayamAM che tema. . 95. etatta sarvaM na sAdhvabhidhIyate / tathA hi 'tatpramANaM bAdarAyaNasyAnapekSatvAt' iti [jai0 sU01.1.5] ya eSa vedaprAmANyAdhigatau jaimininA niradezi panthAH, yo vA'kSapAdena kaNAdena ca prakaTita: 'tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam' iti vaize0 sU0 10.2,9], 'mantrAyurvedaprAmANyavacca tatpramANyamAptaprAmANyAt' iti [nyA0sU0 2.1.69], sa caturvapi vedeSu tulyaH / tatra vizeSatuSo'pi na kazcidatiprayatnenAnviSyamANaH prApyate / na hi mImAMsakapakSe evaM vaktuM zakyatetrayyevAnAdimatI, nAtharvaNazrutiH, tasyAM kartRsmaraNasambhavAditi / nApi naiyAyikAdipakSe evaM vaktuM zakyam-AptapraNItAstrayo vedAH, caturthastu nAptapraNIta iti / tena prAmANyAdhigamopAyAvizeSAt samAnayogakSematayA catvAro'pi vedAH pramANam / 95. jayaMtaA badhuM barAbara nathI kahevAyuM. bAdarAyaNane mate zabda pramANe che, kAraNa ke te potAnA prAmANya mATe bIjA koInI apekSA rAkhato nathI' ema jaiminie vedanA prAmANyane jANavA mATe je mAga nide che te, ke akSapade ane kaNade je pragaTa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAre vedo samakakSa che e jayatanA pakSa karyAM che--vedanuM vacana vAthI AmnAyanuM prAmANya che,' 'mantra-AyuvedanA prAmANyanI jema vedanuM prAmANya AptanA prAmANyane kAraNe che'--te cAreya vedmanI bAbatamAM ekasarakhA che. ati prayatna karI zeAdhAtA koI taNakhalA jevA tuccha vizeSa (= bheda yA taphAvata) paNa prApta thatA nathI. mImAMsakoe potAnA pakSe Ama kahevuM paNu zakaya nathI ke 'trayI ja anAdi che, athavaveda anAdi nathI, kAraNa ke tenI bAbatamAM tenA kartAnu smaraNu sabhave che'; naiyAyikAe potAnA pakSe Ama kahevuM zakaya nathI ke 'traNa vede ja AptapraNIta che, ceAthe veda AptapraNIta nathI. niSka e ke prAmANyane jANavAnA upAyonI AMbatamAM kaMI bheda na heAvAthI sama:na yogakSema dharAvatA heAvAne kAraNe cAreya vedo pramANu che. 96, vyavahAro'va sarveSAM sAretaravicAracaturacetasAM caturbhirapi varNAnAmAzramANAM catasRSu dikSu caturabdhimekhalAyAmavanau prasiddha iti x nyathAvakrama: ? 96. cAra varNo ane cAra AzrameAmAM sthita, sArAsArano vicAra karavAmAM catura manavALA sarvenA vyavahAra cAra samudrothI gherAyelI samagra pRthvI upara cAreya dizAomAM cAreya vedo vaDe cAlatA prasiddha che, te pachI athavavedane vize anyathAtvabhrama (arthAt te veda nathI, pramANa nathI evA bhrama) keve ? vedaizcatuNAM ko'yamatrA 97 zrutismRtimUlazcAryAvartanivAsinAM bhavati vyavahAraH / te ca zrutismRtI caturo'pi vedAn samAnakakSAnabhitradataH / RgyajuH sAmavedeSvapi atharvavedAzaMsIni bhUyAMsi cAMsi bhavanti / tadyathA zatapathe 'atha tRtIye'hani ' ityupakramya azvamedhe pAriplavAkhyAne [? rU.4.rU.7] soLanAthayaLo veva:' kRti brUyate / chAnvoyonivRti [7.2.4] 2 "saleTo thajhuveMdra: sAmaveva athaveLa: caturtha:" kRti paTathate / 97. AryAvartInA nivAsIonA vyavahAra zrutismRtimUlaka hAya che. ane te zruti ane smRti banne cAre vedone samAna kakSAnA jaNAve che. Rgveda, yajuveda ane sAmavedamAM athava vedanI apekSA rAkhatAM yA tene jaNAvatAM ghaNAM vacaneA che. udAharaNA, zatapathamAM 'tha tRnIyaDana' thI zarU karI azvamedhe pAriplavAkhyAne 'soDamAtharyo haeNvaH' ema kahevAmAM Avyu che. vaLI, chAMdAgya upaniSadbhAM 'Rgveda, yajuveMda, sAmaveda ane ceAtheA athavaveda' ema kahevAmAM AvyuM che. 98. nanu'tihAsapurAna pama:' kRti (chAM03107.6.4) taMtra vajjate eva / kiM cAtaH ? kiMmiyatA''tharvaNazcaturtho na bhavati veda: : caturthazabdopAdAnAd itihAsAditulyo'sau, na vedasamAnakakSa iti cet, keyaM kalpanA ? caturthazabdopAdAnAdaprAdhAnye 'yo vedA asRjyanta' [zata0 brA0 11.4.11] ityAdau tritvasaMkhyopAdAnAt tespi na pradhAnatAmadhigaccheyuH / itihAsAdibhirvA saha parigaNanamaprAdhAnyakAraNaM yaducyate, tadapi sarvavedasAdhAraNamiti yatkiJcidetat / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda gauNa veda nathI 49 98. zaMkAkAra- "itihAsapurANa pAMcamo veda che ema tyAM (= chAMdogya upaniSadamAM) kahevAmAM AvyuM che ja. jayaMta--tethI zuM ? zuM eTalA mAtrathI athavaveda cothe veda na bane ? zaMkAkAra-"caturtha 'zabda mUkyo hevAne kAraNe itihAsa vagere tulya e atharvaveda che, vedanI samAna kakSAne nathI. jayaMta--A kaMI kalpanA che ? "caturtha' zabda mUkyo hovAthI gauNa veda evo artha thata hoya te "traNa vada sajaryA' [zata brA011.4.11] vageremAM trivasaMkhyA mUkI devAthI te traNa vede paNa pradhAna arthamAM veda na gaNAya. itihAsa vagerenI sAthe tenI gaNanA karavAmAM AvI te tenA (= atharvavedanA) gauNa veda hovAnuM kAraNa je kahevAtuM hoya to te kAraNa paNa sarvavedasAdhAraNuM che eTale ene kaI artha nathI. 99. tathA rASyineDapi " vai HLaH prANA; rUkyupatrakhya "tho vai brahmaNaH samAnaH' iti paThyate / tathA 'ye'sya prAJco razmayaH tA evAsya prAyo madhunAdA:, 2 yu{ [chao350 rU.2.2 3pa 4i4 'atha ye'syodaJco razmayastA evAsyodIcyo madhunADayo'tharvAGgirasa eva madhukRtaH' iti [chAM0 upa0 3.4.1] / tathA taittirIye 'tasmAdvA etasmAt prANamayAdanyo'ntara AtmA manomayaH' iti [tai0 upa0 2.3] prastutya 'tasya yajureva ziraH / RgdakSiNaH pakSa. sAmottara: pakSaH | kAverA gAma ! atharvArita: puche pratiSThA iti paThyate / tathAnyatra 'RcAM prAcI mahatI digucyate, dakSiNAmAhurthajuSAM, saamnaamuttarAma, kathAmAirasAM pratI hatI dvimukhyatve ti [ta, grA0 rU.22.1] zatapathe brahmayajJavidhiprakrame madhyame 'payaAhutayo ha vA etA devAnAM yadRcaH' ityupakramya 'medaAhutayo ha vA etA devAnAM yadatharvADigarasaH sa ya evaM vidvAnatharvAGgiraso'harahaH svAdhyAyamadhIte medaAhutibhireva devAn sa tarpayati ta enaM tRptAstarpayanti' [zatAthatrI 02.6.7] rUti | 99. vaLI, zatAdhyayanamAM "RcAo brahmanA prANu che tyAMthI zarU karI aMte "AtharvaNa bahma samAna vAyu che " ema kahevAmAM AvyuM che. uparAMta, je AnI prAMca ramio che te ja AnI prAcya madhunADIo che, RcAo ja puSpa che' [ chAMTa u50 3.1.2 ] tyAMthI zarU karI aMte kahevAyuM che ke " ane je AnI udaMca mio che te ja AnI udIcca madhunADIo che, atharnAgirasa (= athavavedamaMtro) ja madhukRta che' [chAM upa03.4.1]. tathA taittirIyamAM "athavA A te prANamayathI anya Antara AtmA manamaya che ' tiu50 2.3] ema zarU karI chevaTe kahyuM che ke "yajurveda tenuM zira che, Rda tenI ( 9 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 upaniSada, brAhmaNe, manTo atharvavedane anya vedanI samakakSa gaNe che dakSiNa pAMkha che, sAmaveda tenI uttara pAMkha che. ["Aditya brahma che' evo rahasyavidhirUpa aMzavizeSa je] Adeza [kahevAya che te] AtmA che. atharnAgirasa pUchaDuM che, pratiSThA che." vaLI, anyatra kahyuM che, "maMtronI mahAdizA pUrva kahevAya che, yajurmanTonI dakSiNa kahevAya che, sAmamanTonI uttara [ane] atharvamaMtronI mahAdizA pazcima kahevAya che" tibrA 3.12.9]. zatapathamAM brahmayajJanI vidhinA madhyama prakramamAM "je RcAo che te de mATenI A dUdharUpa hutio che" ema zarU karI aMte kahyuM che ke "je athavabhanna che te deve mATenI bhedarUpa Ahutio che, je Ama samajIne athavamaMtrone jereja svAdhyAya kare che te medarUpa Ahutio dvArA pelA dene tRpta kare che ane tRpta thayelA teo ene tRpta kare che.' [zatapathabrA0 11.5.6.7] 100. mantrA api tadarthaprakAzanaparA anuzrUyante vAmagne puSkArAdadhyatharvA niramanthata' [tai0 saM03.5.11] ityAdayaH / na caiSAmatharvA nAma kazcidRSirityevaMprakAraM vyAkhyAnaM yuktam , anyatrApyasamAzvAsaprasaGgAt / ityevaMjAtIyakAstAvadudAhRtAH zrutivAcaH / 100, manTo paNa te arthane [arthAta atharvaveda trayI rAmakakSa che e arthane] jaNAvanArA saMbhaLAya che. "he agni ! Adhipatya dharAvatA atharvAe arthAta atharvavid brahmAe tane araNimAMthI utpanna karyo che, " vagere manTo. " atharvA nAmano keI RSi " evuM arthaghaTana A mantronuM yogya nathI, kAraNa ke bIje paNa arthAt bIja AvA zabdonI bAbatamAM paNa Avo artha kema na hoya evo] saMzaya jAgavAnI Apatti Ave. to Ama A jAtanAM zrutivAkaLyo TAMkaLyAM. 101. smRtivAni varSAvi | gustAvat "zratItharvAhiyArI: kutiyavicaaryn' [11.33] iti zrutizabdena trayIvadiha vyavaharati / yAjJavalkyaH caturdazavidyAsthAnAni gaNayan purANatarkamImAMsAdharmazAstrAgamizritAH / vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza // [1.3] iti catura evaM vedAnAvedayate / nAnyathA hi caturdazasaMkhyA pUryate / smRtyantare ca spaSTamevoktam --- aGagAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstraM ca vidyA hyetAzcaturdaza // iti anyatrApyuktam 'purANaM dharmazAstraM mImAMsA nyAyazcatvAro vedAH SaDaGgAnIti caturdaza.. vizvAsthAnAni ti | Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa1 smRtio paNa athavavedane anya venI samakakSa gaNe che - 101. kharekhara smRtivAkyo paNa che. manu "vicAra karavA aTakyA vinA atharvAgIrasI zrutio prayoje " [11.33] ema kahI zruti zabda dvArA trayInI jema athavavedane vyavahAra kare che. " purANa, taka, mImAMsA, dharmazAstra, [7] aMgo sahita cAra veda ema cauda vidyAonAM ane dharmanAM sthAne che," ema cauda vidyAsthAnone gaNavatAM yAjJavalkaya cAreya vedane jaNAve che, kAraNa ke anyathA caudanI saMkhyA pUrI thAya nahi. bIjI smRtimAM to spaSTapaNe kahyuM che ke " [7] aMge, cAra vedo, mImAMsA, vistRta nyAya, purANa ane dharmazAstra--A cauda vidyAo che." bIje sthAne paNa kahevAmAM AvyuM che ke " purANa, dharmazAstra, mImAMsA, nyAya, cAra vedo ane cha aMgo ema cauda vidyA sthAne che. " - 102. rAtAtaisdhyAhu RksAmayajuraGgAnAmatharvAGgirasAmapi / aNorapyasya vijJAnAd yo'nUcAnassa no mahAn // iti tathA'nyatra 'catvArazcatuNAM vedAnAM pAragA dharmajJA: pariSat' ityuktam / zaGkhalikhitau ca 'RgyajussAmAtharvavidaH SaDaGgavid dharmavid vAkyavid naiyAyiko naiSThiko brahmacArI paJcAgniriti dazAvarA pariSat' ityUcatuH / prAcetase 'catvAro vedavido dharmazAstraviditti paJcAvarA pariSat' ityuktam / 102. zAtApe paNa kahyuM che, " zveda, sAmaveda, yajurveda, vedAMge ane atharvavedanA A aNumAtranuM paNa vijJAna hovAne kAraNe je vidvAna tyAM vedavid [kahevAya che te amAre mana mahAna che.' vaLI anyatra kahyuM che ke " cAra vedamAM pAraMgata cAra dhamo e pariSada [kahevAya] che." zaMkha ane likhite kahyuM che ke "' (1) dane jANanAra (2) yajurvedane jaNanAra (3) sAmavedane jANanAra, (4) atharvavedane jANanAra, (5) vedAMgane jANanAra, (6) dharmazAstrane jANanAra, (7) mImAMsAne jANanAra, (8) naiyAyika, (9) naiSThika brahmacArI ane (14) paMcAgni (= dakSiNa Adi pAMca agnio rAkhanAra gRhastha athavA zarIragata pAMca agnione jANanAra) ema ochAmAM ochA dasanI paripada hoya che." prAcetasamAM kahyuM che ke "[cAra] vedanA cAra jANanArA ane dharmazAstrane jANanAre ema ochAmAM ochA pAMcanI pariSada hoya che." 103. tathA ca paGktipAvanaprastAve caturvedaSaDaGgavit jyeSThasAmago'tharvADgiraso'pyete paktipAvanA gaNyante / tadayamevamAdivedacatuSTayapratiSThApraguNa eva prAcuryeNa dharmazAstrakArANAM vyavahAraH / anye'pi zAstrakArAstathaiva vyavaharanto dRzyante / tathA ca mahAbhASyakAro bhagavAn pataJjaliratharvavedameva prathamamudAhRtavAn 'zanno devIrabhiSTaye' iti / mImAMsAbhASyakAreNApi vedAdhikaraNe [1.1.8] 'kAThakaM kAlApakaM maudgalaM paippalAdakam' iti yajurvedAdivadatharvavede'pi paipplaadkmudaajhe| sarvazAkhAdhikaraNe Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para atharvaveda trayIbAhya nathI zi0mAM 2..8]sfpa ventarAvAntaravat mITaughATuMdhei atharvazAle gaNuAdA vicAraH kRtaH / tathA ca 'prathamayajJo nAma caturpu vedeSu na kazcidasti' ityadhikaraNAnte eva likhitam / evaM zrutismRtiziSTAcAravyavahAravidAmatra vipratipattisambhAvanaiva - 103. vaLI, paMktipAvananI carcA vakhate cAra veda tathA pagane jANakAra, yeSTha sAmaga ane atharnAgirasa paNa e [badhA paMktipAvane gaNAya che. dharmazAstrakAre vedavyatyanI pratiSThAno A Avo sIdhe spaSTa vyavahAra (ullekha) pracurapaNe kare che. bIjA zAstrakAroya te pramANe ja vyavahAra karatA dekhAya che. mahAbhASyakAra pataMjalie atharvavedanuM ja prathama udAharaNa ApyuM che -"zano vIramie." mImAMsAbhASyakAre paNa vedAdhikaraNamAM [1.1.8] " kAThaka, kAlApaka, maLala [ane] pappalAdaka, ema kahI yajurveda vagerenI jema atharvavedanI bAbatamAM paNa paipalAdakanuM udAharaNa ApyuM che. savazAkhAdhikaraNamAM zAbara bhA0 2.4.8] paNa anya vedanI bIjI zAkhAonI jema atharvavedanI maudgala ane paippalAdaka e nAmanI be zAkhAo paNa jaNAvI vicAra karyo che. vaLI adhikaraNAne lakhyuM che ke "prathamayajJa nAmane kaI yajJa cAra vedomAM nathI." Ama ati, smRti, ziSTa AcAra ane vyavahAranA jANakAromAM ahIM matabhedanI saMbhAvanA ja nathI. - 104. - ghUmaH atharvaveddo na pramANamiti kintu trIvahiM ti | ucyate / yyapIyamatharvavedabAyaiva / na kevalamevaM, trayyAmapi parasparabAhyatvamastyeva / RksAmabAhyAni yajUMSi, yajuHsAmabAhyA RcaH, RgyajurbAhyAni sAmAnIti kiyAnayaM doSaH, sarvabhAvAnAmitaretarasAGkaryarahitatvAt / ye hi zabdAtmAno granthasaMdarbhasvabhAvAH, ye ca tadabhidheyA. arthasvAbhAvAH, te sarve'nyonyAsaMmizritAtmAna eva / na ca pareNAtmAnaM saMmizrayanto'pi te svarUpamapahArayantIti / 104. zaMkAkAra--atharvaveda pramANa nathI ema ame kahetA nathI, paraMtu te trayI bAhya che [ema kahIe chIe. jayaMta- A trayI paNa atharvavedabAhya che. mAtra evuM ja nathI, trayImAM paNa parasparabAhyatva che ja; veda-sAmavedathI bAhya yajurveda che, yajurveda sAmavedathI bAhya veda che, dayajurvedathI bAhya sAmaveda che, eTale A deSa keTale ? kAraNa ke badhI ja vastuo itaretarasAMkyarahita hoya che [arthAta ekane svabhAva bIjI dhAraNa karatI nathI). je zabdasvabhAva granthasaMdarbho che ane je asvabhAva abhidhe che te badhAM anyAsaMmizritAtma ja che. tio seLabheLa thAya che, paraMtu temane svabhAva teo cheDatA nathI ke bIjAne svabhAva dhAraNa karatA nathI je zabdasvabhAva che te zabdasvabhAva ja rahe che ane je artha svabhAva che te artha svabhAva ja rahe che arthAta] bIjAnI sAthe pitAne mizrita karatA hovA chatAM teo bIjAnuM svarUpa laI letA nathI, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda trabAhya nathI 105. athocyeta nedRzaM trayIbAhyatvamatharvavede vivakSitam , api tu yadeSa na trayIpratyayaM karmopadizati na tatsambaddhaM kiJciditi, tadasya trayIbAhyatvamiti / etadapi na sAdhUpadiSTam , iSTipazvekAhAhInasatrAdikarmaNAM tatropadezadarzanAt / sarvazAkhApratyayamekaM karmeti nyAyAt trayyupadiSTe'pi karmaNi sambaddhamatharvavedAt kimapi labhyata eva / ____105. ve ne vAmAM Ave , Ayu sImAsyatva atha vama vivakSita nathI, paraMtu trayIpratipAdita karma te upadeza nathI tema ja te karmasaMbaMdhI kaMI ja te upadeza nathI, A je lakSaNa che te ja tenuM trayI bAhyatva che, te e paNa barAbara kahyuM nahi gaNAya, kAraNa ke ISTi, pazu ekahA, ahIna satra vagere karmono tyAM (= athavavedamAM) upadeza dekhAya che. vaLI, "sarvazAkhApratipAdita eka kama che ' (arthAt badhA vedanI badhI zAkhAo eka karmA nuSThAnamAM sarakho mahattvano bhAga bhajave che) e niyamane kAraNe trayI upadiSTa karma sAthe saMbaddha evuM kaMIka atharvavedamAMthI prApta thAya che ja. 106. nanu bhavati sarvazAkhApratyayamekaM karma, tatpunaH trivedIsambaddhasarvazAkhApratyayameva, nAtharvazAkhApratyayam , yataH somayAgAdikarmaNAm Rgvedena hautraM, yajurvedenAdhvaryavaM, sAmavedenaudgAtraM kriyate, nAtharvavedena kiJciditi / 106. zaMkAkAra-sarvazAkhApratipAdita eka kama hoya che, paraMtu te karma kevaLa traNa vede sAthe saMbaMdha dharAvatI sarvazAkhAo vaDe pratipAdita, athavavedanI zAkhAo vaDe pratipAdita nahi, kAraNa ke semiyAga vagere karmomAM zrada hetAnI pharaje Ape che, yajurveda, azvayunI pha jaNAve che, sAmaveda uddagAtAnI pharajo jaNAve che, athavaveda kaMI jaNAvato nathI. ____107. tadayuktam , atharvavedena brahmatvasya karaNAt / tathA ca gopathabrAhmaNam 2.24]-'prajApatiH somena yakSyamANo vedAnuvAca ke vo hotAraM vRNIyam iti' iti prakramya 'tasmAd Rrivadameva hotAraM vRNISva, sa hi hotraM veda, yajurvidamevAdhvaryu vRNISva, sa hi AdhvaryavaM veda, sAmavidamevodgAtAraM vRNISva, sa hi audgAtraM veda, atharvAGgirovidameva brahmANaM vRNISva, sa hi brahmatvaM veda' iti evamabhidhAya 'punarAha 'atha cennaivaMvidhaM hotAramadhvaryumudgAtAraM brahmANaM vA vRNute purastAdeva vaiSAM yajJo riSyatIti / tasmAdRgvidameva hotAraM kuryAt, yajurvidamebAdhvaryu, sAmavidamevodgAtAram , atharvADigarasovidameva brahmANam' iti / tathA 'yadUnaM ca viriSTaM ca yAtayAmaM ca karoti tadatharvaNAM. tejasA pratyApyAyayet' iti [go0 brA0 1.22], narte bhRgvagirobhyaH somaH . pAtavyaH' iti go0 brA0 1.28] / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athava vedatrayIkhAdya nathI 107. jayaMta te barAbara nathI. athavaveda brahmAnI pharajo jaNAve che. " sAmayana karavAne pRcchatA prajApati vedone pUche che--amAre kone hotA tarIke pasaMda karavA joI e ?"thI zarU karI chevaTe gepathabhrAhmaNa [2.24] kahe che " tethI Rgvedane taNunArane hAtA tarIke pasaMda kara, kAraNa ke te heAtAnI pharate jANe che, yajuvedane jANanArane ayu tarIke pasaMda kara, kAraNa ke te ayu'nI pharajo jANe che, sAmavene jANanArane uddAtA tarIke pasaMda kara,kAraNa ke te udgAtAnI pharajo jANe che, athava`vene jaNanArane ja brahmA tarIke pasa Mda kara kAraNa ke te brahmAnI pharajo jANe che." Ama kahIne vaLI te kahe che ke "have jo Avo hAtA, ayu, udgAtA ke brahmA pasaMda karavAmAM na Ave te emanI AgaLa ja yajJa niSphaLa jAya che; Rgvedane jANanArane ja hotA karavo, yajuvedane jANanArane ja aUyu karavo, sAmavedane jANunArane ja udgAtA karavo ane athava vedane jANanArane ja brahmA karavo." [vaLI, te kahe che,] "[yajJakama'mAM] je adhUrApaNuM, vizeSa doSa, nirvIya tA lAvatu hAya tene athava ma`trAnA teja vaDe dUra karAya che' [l brA. 1.22]. [punaH te kahe che,] " [sAmayajJa pUro karIne sAmayana karanAra yajamAne athavavedanA jANakAra bhRgu ane aMgirasa vinA sAmarasa pIvo joI e nahi. '' [go. brA, 12] 54 108. nanvetAH zrutIratharvANa evAdhIyate, nAnye trayIvidaH / te tvevaM paThanti 'yadRcA hotraM kriyate, yajuSA''dhvaryavaM, sAmnA audgAtram, atha kena brahmatvaM kriyate iti, trayyA vidyayeti brUyAt' iti / tathA ca ' yaha caitra hautramakurvata, yajuSA''dhvaryavaM, sAmnaudgAtraM yadeva trayayai vidyAyai zukraM tena brahmatvam' iti / 108. zaMkAkAra-- A zrutivacana athava vedanA jANakAro ja bhaNe che, khInna arthAt trayAne jANanArA nahi. te (= trayIne jANanArA) teA AvuM bhaNe che, Rgveda hAtAnI pharo jaNAve che, yajuveda adhvaryu nI pharaLe jaNAve che, sAmaveda udgAtAnI pharajo jaNAve che. brahmAnI pharajo kayA veda jaNAve che ? kahevuM joIe ke trayInu jJAna [brahmAnI pharajo jaNAve che.] vaLI, [te bhaNe che,] " Rgvede ja hAtAnI pharajo jaNAvI, yajurvede adhvaryuM nI pharajo, sAmavede udgAtAnI pharate, je traNa vedonI vidyAnu sAratattva che te brahmAnI pharo jaNAve che.' 109. " yaMte / yamavyevamAni vAni na nAthIhi|trintu vAmayamevaarth:- atharvAGgirotrideva brahmeti / katham ? yato na trayI nAma kimapi vastvantaram api tu trayANAM vedAnAM samAhAra iti / samAhArazca samAhiyamANaniSTo bhavati / samAhiyamANAzca RgvedAdayastrayo hautrAdiparatvena caritArthAH, na punastatra bhedamarhanti / ekaikazaH caritArthAnAM samudAyospi caritArtha eva / samudAyabuddhau hi vibhajyamAnAyAM samudAyina eva prasphuranti, nAvayavivadarthAntaram, te cAnyAnyakSetra vyApRtAH / kiM nu khalu RgvedAdInAM brahmatvaM kurvatAmatibhAro na bhavati ? Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 athavaveda yAtmaka che 109: jayaMta-ame uttara ApIe chIe. ame paNa AvAM vAkyo nathI bhaNyA ema nahi, paraMtu temane A artha che : atharvavedano jANakAra ja brahmA che. kevI rIte ? kAraNuM ke trayI nAmanI kaIsvataMtra vastu (= veda) nathI, paraMtu traNa videne samUha ja trayI che. samUha to bhegI karavAmAM Avela vastuomAM ja rahelo hoya che. bhegA karavAmAM AvatA vRMda vagere traNa hatA vagerenI pharajo jaNAvavAmAM caritArtha che e bAbate temanAmAM judApaNuM yogya nathI. je veda eka eka vyakitazaH caritArtha che temane samudAya paNa caritArtha hoya ja. jyAre samudAyanI buddhine vibhAga karavAmAM Ave che tyAre buddhimAM samudAyanA ghaTake ja bhAse che, avayavInI jema samudAya svataMtra vastu nathI, ane te traNa vedo] anya anya kSetramAM vyApAra kare che. zuM kharekhara Rda vagerene ja brahmAnI pharajo jaNavatA mAnavAmAM Ave te temanA upara vadhu paDa beja na paDe ? 10. na jhUmaH gatimAna ti jitu cAramana grahmavArtavyatopadriA tryAtmakazcAnyatamo'pi tebhyo na bhavati vedaH / atharvavedastu tryAtmaka eva / tatra hi Rco yajUMSi sAmAni iti trINyapi santi / tena brahmatvaM kriyamANaM trayyA kRtaM bhavati / - 110. zaMkAkAra-ame kahetA nathI ke vadhu paDatA ja paDe, paraMtu tyAtmaka hovAthI teo ja brahmAnI pharaje upadeze che. te traNathI jude mAtmaka veda paNa nathI jayaMta atharvaveda vyAtmaka ja che. temAM maMtra, yajumatro ane sAmamaMtro traNeya che, tethI teNe jaNAvelI brahmAnI pharaje trayIe jaNavelI gaNAya che. 111. nanu yastrIn vedAnadhIte, tena ced brahmatvaM kriyeta, tatki trayyA na kRtaM bhavati ? bADhamityucyate / so'pi "ekasmai vA kAmAyAnye yajJakratavaH samAdhIyante' 'sarvebhyo jyotiSTomaH' 'sarvebhyo darzapUrNamAsau' iti zrutAvapi yogasiddhayadhikaraNanyAyena [jai : sU0 4.3.11] anyatamameva buddhAvAdAya vidadhyAt , na samudAyaM buddhAvAropayituM '. zaknuyAt ityekenaiva tatkRtaM bhavati, na trayyeti / - 111. zaMkAkAra-je traNa vedone bhaNe che (arthAt adhyayana kare che, te je brahmAnI pharajo je te zuM trayIe brahmAnI pharajo jaNAvI na kahevAya ? jyate-kahevAya. barAbara che ema ame kahIe chIe, paraMtu "jitima, daza ane pUrNamAsathI anya yaso eka ja kAmane mATe karavAmAM Ave che, " "badhI ja kAmanAo mATe jyotiSThoma karavAmAM Ave che, " badhI ja kAmanAo mATe daza ane pUrNamAsa karavAmAM Ave che' vagere zrutimAM paNa yogasiddhabhUdhikaraNanyAyathI aneka kAmanAomAMthI ekane ja manamAM dhArIne yajJa karavo joIe aneka kAmanAonA samudAyane manamAM lAvavo zakya nathI. eTale eka veda ja te pharajo jaNAve che ema kahevAya, traNa veda nahi. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavaveda trayInuM zuddha che 112. nanvanye'pi tryAtmakA vedAH / yadyevaM sutarAmatharvavedo na pRthakkaraNIyaH, sarveSAM rUpAvizeSAt / teSAM pRthakpratiSThaiH svaiH svaiH RgAdibhireva vyapadeza iti na te samudAyazabdavyapadezyAH / 112. N2-in a! 594 yAtma cha. jayaMta-je ema hoya to athavavedane bIjA vedathI alaga na karavo joIe, kAraNuM ke badhA vedonuM svarUpa ekasarakhuM che. alaga alaga pratiSThAvALA temanA potAnAM RgU vagere nAmo vaDe teo oLakhAya che eTale teo samudAyavAcaka zabdathI oLaMkhAtA nathI. ___113. yattu vAkyAntare 'trayyai vidyAyai zukraM tena brahmatvam' iti tatreyaM caturthI SaSThayAH sthAne prayuktA / zukramiti sAramAcakSate / tena trayIvidyAyAH sAreNa brahmatvaM kriyate ityuktaM bhavati / na ca trayyeva trayyAH zukraM. bhavati / na cAtyantaM tato'rthAntarameva / tenedamaryavedAtmakameva trayyAH zukraM iti manyAmahe / tryAtmakatvAditi manyAmahe / tryAtmakatvAditi zukramiti ca guhyamAhuH / atharvazabdo'pi rahasyavacanaH / 'yajJAtharvANaM vai kAmyA iSTayaH' iti / tena trayIzukrarUpeNAtharvavedena brahmatvamitItthamatharva vedasya na AyIbAhyatvam / itthaM sarvazAkhApratyayamekaM karme ti atra na sarvazabdaH saGkocito bhavati / ____113. bhI. me 14yamA thucha hai "mya vidyAyai zukram , tena brahmaratram ." tyAM chaThThInA sthAnamAM caturthIne pravega thayo che. "zukra" eTale sAra kahevAya che, tethI trayIvidyAnA zukra (= sAra) dvArA brahmAnI pharaje javAya che ema kahyuM kahevAya. ene artha e nahi ke trayI ja trayInuM zuka che. vaLI, te trayIthI atyaMta judI ja vastu che ema paNa nahi. tethI trInuM zukra A athavavedAtmaka ja che ema ame mAnIe chIe, kAraNa ke ame mAnIe chIe ke te yAtmaka che-trayInA sarvabhUta che. "vyAtmaka hovAthI' ema ane zukra che " ema kahIne rahasyane jaNAvyuM che. " athavuM ' zabdano artha rahasya che. " athavayajJo (arthAta rahasyayajJo) kharekhara kAmya ISTie che.'' tethI trayInA zukrarUpa athavavedathI brahmA pharaje jANe che. Ama atharvavedanuM trabAhyatva nathI ane Ama "sarvazAkhApratipAdita eka karma - sabhA 'sa' zamnA mathasahAya yatA nathI, - 114. ata eva brahmavedo'tharvaveda iti pUrvottarabrAhmaNe paThyate 'Rgvedo yajarvedaH sAmavedaH brahmavedaH' iti [go0 brA0 3.2.16] tathA ca kAThakazatAdhyayane brAhmaNe brahmaudane zrUyate 'brahmavAdino vadanti purodhA auddAlakirAruNiruvAca brahmaNe tvA prANAya juSTaM nirvapAmi brahamaNe tvA vyAnAya juSTaM nirvapAmi' ityupakramya 'atharvANo vai brahmaNaH samAno'tharvaNamevaitajjuSTaM nirvapati catuHzarAvo bhavati catvAro hIme vedAstAneva Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvaveda ja brahmaveda che. mAnaka joti, mUrNa vai trahmaLo : vevAnImetamUhuM patraka; kAranakti tat brahmaudanasya brahmaudanatvam' iti / / 114. tethI ja "veda, yajurveda, sAmaveda ane brahmaveda' ema kahI brahmaveda ja atharvaveda che ema pUrvottarabrAhmaNamAM sUcavavAmAM Avela che. vaLI, kAThakazatAMdhyayanabrAhmaNamAM brahmadanamAM "brahmavAdIo kahe che ke purohita auddAlakI AruNie kahyuM huM brahmarUpa prANune abhisayita evA tane ja karI mUkuM chuM, huM brahmarUpa vyAnane abhirucita evA tane judo karI mUkuM chuM" ema zarU karI chevaTe kahevAmAM AvyuM che, "athavaveda kharekhara brahmane samAna che, A abhirucita athavavedane ja te judo karI mUke che, [prati veda eka eka zarAvApekSAthI] te sAra zarAvavALo bane che, A cAra vedo che, temane ja te bhAgI kare che, brahmanuM mULa veda che, vedanuM mULa A che je Rtvije jame che, te brahmadananuM brahmodanatva che. " __ 115. tathA sAmavede pRSThayasya caturthe 'hanyAbhave pavamAne AtharvaNe sAmno gAnaM yat tavidhAme zrUyate 'caturNidhanamAtharvaNaM bhavati catUrAtrasya dhRtyai catuSpadAnuSTubhA'nuSTubhamevaitadaharyazcaturtha bheSajaM vA''tharvaNaM taddhi bhaiSajyameva tatkarotyAtharvaNAni yAgameSajAni' [ t2.1.8-20] rUzvetAruNvaye hatutiH | ta va pramuktam "jaze yadUnaM ca viriSTaM ca yAtAyamaM ca karoti tadatharvaNAM tejasA''pyAyayati' iti [go0 brA0 1.22] / tasmAdAtharvaNa eva brahmeti, etacca zAstrAntare vistareNAbhiyuktairyuktibhirupapAditamiti nehAtyantAya pratAyate / ( 115 vaLI sAmavedamAM pRSThanA cothA divase AvyuM pavamAnamAM athavavedane mATe sAmanuM je gAna karavAmAM Ave che te tenA vidhAnamAM saMbhaLAya che, athavadanA maMtro cAra gAnabhaMktivizavALA che. caturAtranI pratiSThA mATe cAra pAdavALo anuSNubha chaMda ahIM prayojIya che. A anuSTrabha ja caturtha divasa che. ane AtharvaNu bheSaja che. te AthavaNa chUjya ja che, te AthavaNa prAgabheSaje kare che.' atharvaveda viSayaka A stuti che. tethI ja A pahelAM kahyuM che ke "jJamAM nyUnatA, viriSTa (=hAni, nuksAna) ane yAyAma (niSphaLatA, nirapagitA) je kare che te ja athavamaMtronA tejathI pUrNatA lAve che.' tethI athavaveda ja brahma che. A vastu anya zAstromAM zAstroe vistArathI tarko dvArA dhaTAvI che, eTale ahIM ene vistAra karatA nathI. ( 116. yag "nAthana pravRnthAta ti tat vasUkvAyatrAd vevimitynaadRtm / athApi zrautamidaM vAkyaM tadApi prakaraNAdhItaM cet tatraiva kucitkarmaNi nivekSyate / anArabhyavAdapakSe'pi pUrvoktavAkyavisahazArthatvAdatharvavedasya ca trayyabAhyatvena samparkaparihArAnaItvAniyataviSayameva vyAkhyAsyate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavavedamAM trividha mantrajAti che. !! - - 116. "nAthane DhaMDhavAta ' [arthAt trayImAM upadezavAmAM Avela karmone athavavede padiSTa kama sAthe seLabheLa na karavA ema je kahevAmAM AvyuM che te to ka9patranuM vidhAna hoI, vedaviruddha che eTale tene Adara karavAmAM AvatA nathI. je A vAkya kRtinuM heta te paNa prakaraNavizeSamAM te adhIta hatAM tyAM ja kaIka yajJakarmamAM tene niveza karavAmAM Avata. anAravyavAdapakSamAM paNa (arthAta e kevaLa sAmAnya kathana che 'evA pakSa letAM) pUrvokta vAkayathI A vAkyane artha visadaza (= viruddha) banI jatuM hovAne kAraNe tema ja atharvaveda trayIbAi na hoI atharvaveda sAtheno saMparka duSparihara hovAnA kAraNe A niSedhane amuka kamane anulakSIne ja samajAvavAmAM Avaze. " . 17. vaghutte-trivate kacaisAnovAMzu yajuSA' itivadatharvadharmo'pi na kazcidAmnAta iti, tadapyasAram , mantradharmo hyayamupadizyate, na vedadharmaH / mantrabrAhmaNasamudAyasvabhAvA hi catvAra ime vedagranthAH / mantrAstu vastuto gadyapadyabhedAd dvividhaiva / gadmabandho yajurucyate, padyabandha Rgiti, gItinidhanaM tu bhedAntaraM sAmeti / ata eva jemininA mantravibhAgaM prastutya 'teSAmRgyatrArthavazena paTuvyavasthA. ti6 sAmAthA seve yaju:ndraH 'baiitU. 2.2.25] itthameva teSAM traividhyamupapAditam / teSAmeva cAyamuccaistvAdidharmaH, na vedazabdavAcyAnAM mantrabrAhmaNasamudAyAtmanAM granthAnAm / atharvavede'pIyaM trividhaiva mantrajAtiriti tatrApIdaM dharmajAtamupadiSTaM bhavati / 17. moTethI RcAo belavAmAM Ave che, sAmavedanA maMtro moTethI gAvAmAM Ave che ane yajurvedanA maMtro dhImethI bolavAmAM Ave che AnI jema athavavedane koI dharma jaNAvavAmAM nathI Avyo ema je kahevAmAM AvyuM te yogya nathI. [A vAkayamAM] maMtrane ja dhama upadezavAmAM AvyuM che, vedane dharma upadezavAmAM AvyuM nathI. A cAra vedagrantha mansa ane brAhmaNanA samudAyarUpa che. maMtro vastutaH gadya-padya bhede be prakAranA che. gadyabaMdha manTo yaja kahevAya che ane padyabaMdha mitro RcA kahevAya che. nItinibaMdhana manTo, je vadhArAne bheda che te, sAma kahevAya che. tethI ja jaiminie magnavibhAgane anulakSI temanuM nAma che jyAM arthane AdhAre pAkanI vyavasthA che', "gItiomAM sAmanAmane prayoga thAya che, bAkInAmAM yaju zabdano prayoga thAya che -A pramANe ja temanuM ( mengonuM) zaividhya dhaTAvyuM che. uccasva vagere dharma temane ja arthAta manTone ja che, vedazabdavAya mannabrAhmaNa samudAyarUpa granthanA nathI. atharvavedamAM paNa A trividha mannajAti che eTale temanI (= athavavedagata manTonI) bAbatamAM paNa A dharmo upadezAyelA gaNAya ja 118. mantravibhAgakRta evAyaM trayIvyapadeza iti / atazca 'saiSA trayI vidyA tapati' ityAdyapi na virotsyate / evaM Rgyaju:sAmasamudAyAtmakamantropabandhAt trayyantargatazca atharvavedaH / pRthagvyavasthitagranthasaMdarbhasvabhAvatvAcca bhinna iti sthitam / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vyavahAramAM atharvavedanuM vedapaNuM svIkRta che 18. manTanA vibhAgane AdhAre ja karAyelA A "trayI' nAmane vyavahAra che. ane eTale ja "A pelI trayI vidyA tape che' vagerene paNa virodha thato nathI. Ama gUyaju:-sAmanA samudAyarUpa manTo sAthe saMbaMdha hovAne kAraNe trayImAM athavavedano samAveza che."[ arthAta manTo, yaju:matro ane sAmamitro athavavedamAM hovAthI atharvavedane trayImAM samAveza che. ] ane jude vyavasthita grantha hevAne kAraNe tema ja viSayasaMdarbharUpa svabhAva jude hevAne kAraNe atharvaveda judo veda che e siddha thayuM. 119. bance puna: jhaghuravAr prarathanurvAnvata kayamAnatAnamatrataavshaacc RgvedamevAtharvavedamAcakSate / ayamapi pakSo'stu, na kazcidvirodhaH / 119. vaLI bIjAo kahe che-atharvavedamAM ghaNI badhI RcAo hovAne kAraNe, khUba ja jUja yaju:matro hovAne kAraNe ane gAyamAna sAma mo na levAne kAraNe athavaveda Rda ja che. A pakSa paNa bhale he , emAM koI virodha nathI. [ arthAta A pakSa atha. vavedanA vedapaNuM ane pramANapaNane virodhI nathI.] - 120. punamathI vezastrathameva vAvo caturthata, soyamtyutktto dveSaH / vRddhavyavahAro hyatra pramANam / vedo'yaM brAhmaNo'yamiti tatra tatra vedazabde uccArite catvAro'pi pratIyante / 'vedo mayA'dhItaH' iti vadantaM pRcchanti vyavahAraH 'katamastvayA'dhIto vedaH' iti / sa Aha 'atharvavedaH' iti / na tamevamAkSipanti 'nAsau vedaH yastvayA paThitaH' iti / 120. vaLI, je kahevAmAM AvyuM ke "veda" zabda traNa ja vAcaka che, cothAne nahi e Ti deva che, kAraNa ke AmAM (arthAta te cothAne paNa vAcaka che emAM) vRddha vyavahAra pramANa che. " A ve che " " A brAhmaNa che' ema jyAM jyAM "veda zabda jyAre paNa uccAravAmAM Ave che tyAre cAreyanI pratIti thAya che. "huM veda bha " ema kahenArane vidhAne pUche che, "ka veda bhaNyo ?" te kahe che, " atharvaveda'. [ A sAMbhaLI ] teo tenA upara AkSepa nathI karatuM ke je tuM bhaNyo che e veda nathI. - 12. zopasoDatharvaveDhe vedrAk ta ved veddAntareDyA tuTyatatva ; veDho yajurveH sAmave: ti | nidApakoDapi tevu verA pratyute ti cet taditaratrApi samAnamityuktam / caturvedAdhyAyI bharadvAja iti ca prasiddhameva / sarvathA tu sopapada evAyurvedAdiSu vedazabda iti na tattalyakakSatAdhikSepakSetratAmatharvavedo netavyaH / - 121. upapadasahitano "veda" zabda athavavedanI bAbatamAM vaparAya che ema je kaI dalIla kare te ame kahIzuM ke bIjA vedonI bAbatamAM paNa ema ja che - prathama ] kada , Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. zrauta brahmayajJavidhi cAre vedone samAnapaNe sparze che [ ditIya] yajurveda, [tRtIya] sAmaveda. je kahevAmAM Ave ke upapada vinAneya "veda" zabda temane mATe praye jAya che to kahevuM joIe ke anyatra (arthAta athavavedanI bAbatamAM paNa ema ja che. vaLI, e to prasiddha ja che ke bharadvAje cAra vedonuM adhyayana karyuM hatuM. Ayurveda vageremAM te "veda" zabda sarvathA upapada sahita ja prajAya che, eTale tenI samAna kakSAne gaNI adhikSepanI kSetratAe atharvavedane laI javo na joIe. 122. brahmayajJavidhizca zrautazcaturvapyaviziSTa ityuktam / smArto'pi tathAvidha evAsti; yathA''ha yAjJavalkya:---- medasA tarpayedevAnatharvAGgirasaH paThan / pitR'zca madhusarpiyA'manvahaM zaktito dvijaH // [yAjJa.smR.1.4 4] iti / sAmpradAyikamadhyApanAdhyayanAdi sarvamabhinnamevetyalaM prasaGgena / tena pramANatAyAM vedasvAdhyAyazabdavAcyatve puruSArthasAdhanavidhAvapi catvAraH samAM veDhAra / 122. brahmayajJa (= vedAdhyayana) vizena vadane vidhi (= Adeza) cAya vidone samAnapaNe sparze che, ema kahevAmAM AvyuM che. smRti paNa e ja jaNAve che, jemake yAjJavalkaya kahe che, "dararoja zakti pramANe athavavedane pATha karato dvija devone medathI ane pitRone madha ane ghIthI khuza kare che". adhyApana adhyayana vagere badhuM je maukhika paraMparAthI thAya che te cAreya vedanI bAbatamAM samAna ja che; eTale have enI carcA rahevA daIe. pramANutAnI bAbatamAM, "vedasvAdhyAya zabdanA vAgyA hovAnI bAbatamAM tema ja puruSArthasAdhananA vidhi(= Adeza)nI bAbatamAM cAreya vedo sarakhA che. 123. yadi punarauttarAdharyeNa vinA na parituSyate; tada tharvaveda eva prathamaH, tataH paramasya mantrasya brahmaNaH praNavasyAbhivyakteH / tathA ca zrutiH, 'brahma ha vA idamagra AsIt' [go.bA. 1.1] ityupakramya 'AtharvaNaM vedamabhyazrAmyadabhyatapat samatapat tasmAcchrAntAt taptAt santaptAdomiti mana evovamakSaramudakrAmat'[go.bA.1.5] ityAdi / tathA mahAvyAhRtInAM zAkhAntaraprasiddhAnAmaprasiddhAnAM ca bRhadityAdInAM 'tata evotthAnam / - 123. vaLI, je tamane pahele-pachI evA krama vinA satiSa na thatuM hoya te 'iame kahIe chIe ke] athavaveda ja prathama che, kAraNa ke tenI pachI ja brahmarUpa A parama maMtra praNavanI abhivyakti thaI che. AvI yuti che--"sau prathama A brahma hatuM " tyAMthI mAMDIne "arthavedane thakavya, tapa, barAbara tapA; thAkelA, tapelA tenAmAMthI "oma" arthAta mana ja UMce akSare vyakta thaye" vagere. tevI ja rIte anya zAkhAmAM prasiddha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra vedamAM atharvaveda zreSTha [ bhUla vagere ] mahAvyAhutionuM tema ja temAM aprasiddha bRhat vagere mahAvyAhationuM utthAna temAMthI ja (= atharvavedamAMthI ja) thayeluM che. J24. atharvavettopanAnajrArazya vettaradAyanamaviruddham | saMveddopniiymaansy tu naathrvnnopnynsNskaarmpraapitsyaathrvvedaadhyyne'dhikaarH| taduktam , 'bhRgvaGgirovidA saMskRto'nyAn vedAnadhIyIta, nAnyatra saMskRto bhRgvaGgiraso'dhIyIta' iti [go.bA. 1.29] / trayyekazaraNairapi caitadavazyAzrayaNIyam atharvavedavihitaM svakarmabhraMze prAyazcittamAcaradbhirityatharvaveda eva jyAyAn / 124. atharvaveda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmele bIjA vedonuM adhyayana kare te emAM kaMI virodha nathI. paraMtu bIjA veda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmele heya paNa atharvaveda bhaNavA mATe upanayana saMskAra pAmela na hoya tene atharvaveda bhaNavAne adhikAra nathI. eTale kahevAmAM AvyuM che, "atharvavedanA jANakAra dvArA upanayana saMskAra pAmele anya vedanuM adhyayana karI zake, paraMtu anyatra upanayana saMskAra pAmela hoya te atharvavedanuM adhyayana na zake " [azveda, yajurveda ane sAmaveda] A trayIne ja veda mAnI jeo emanuM zaraNa svIkAre che teo paNa jyAre svakarmamAM bhUla kare che tyAre atharvavedavihita prAyazcitta Acare che. eTale temaNe paNa avazya svIkAravuM joIe ke atharvaveda ja zreSTha che. 125. cA mAnavaM vAkyamuddADhad vIMtrazAddhiva, tatta triveddAdhyayana vaikalpikam / vedAnadhItya vedI vA vedaM vA'pi yathAkramam' iti [manusmRti 3.2] ekasmin vede dvAdazavarSANi vrataM, dvayozcaturviMzatiH, trayANAM SaTtriMzaditi / yastu caturo vedAnadhIte tasya 'aSTacatvAriMzadvarSa vedabrahmacaryamupAsIta' iti smRtyantaramasti, na ca tadA dRtam / tatra trivedAdhyAyinAmeva prativedaM SoDazavarSANi vrataM carediti vyAkhyAnamasaGgatam , upakramavirodhAd anupayogAcca / tena vedAntarAdhyayanakRta evAyaM vikalpavidhina dvAdazaSoDazavarSApekSa iti / anAdaro'pyasyAM smRtau 'kRSNakezo'gnInAdadhIta' iti zrutivirodhakRtaH, nAtharvavedAdhyayananiSedhagarbha iti / - 125. manusmRtimAMthI 36 varSa bAbatanuM je vAkya TAMkavAmAM AvyuM che te to traNa vedanA adhyayana vizenuM vaikalika vAkaya che. "vedone bhaNIne, be vedone bhaNIne ke pachI kramAnusAra eka vedane bhaNIne " ema eka vedanA adhyayanamAM bAra varSanuM vrata, be vedanA adhyayanamAM covIsa varSanuM vrata ane traNa vedanA adhyayanamAM chatrIsa varSanuM vrata che. paraMtu je cAra vedanuM adhyayana kare che tenI bAbatamAM anya smRtivAkya che ke "48 varSa sudhI vedAdhyayana mATe brahmacarya vrata pALavuM ", Aryoe tene anAdara nathI karyo. tyAM traNa venuM adhyayana karanArAo prativeda 16 varSanuM vrata Acare evuM vyAkhyAna asaMgata che, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atharvavekazapAThIne zrAddhabhajanane adhikAra kAraNa ke sAmAnyapaNe vedabrahmacaryane upakrama savavedaviSayaka che-kevaLa traNa veda viSayaka nathI--- eTale e upakrama sAthe virodha Ave; vaLI, AvuM vyAkhyAna upayogI paNa nathI. anyAnya vedanA [arthAt eka, be, traNa ke cAra vedanA adhyayanane lakSamAM rAkhI karavAmAM AveluM A vika vidhAna che ane nahi ke bAra varSa ke soLa varSanA samayagALAne lakSamAM rAkhIne. te smRtine anAdara paNa "" te kaNa kezavALe agnihotranA agninI sthApanA kare ? (arthAta jenA vALa dhoLA thavA nathI mAMDayA te (= yuvAna) gRhasthajIvana zarU karapanA grahaNa kare) e zrutinI vireAdhI hovAthI karavAmAM Ave che. [smati zrutivirodhI che kAraNuM ke 48 varSa brahmacarya vrata pALyA pachI tenA vALa kALA na hoI zake. e saMmatine anAdara atharvavedanA adhyayananA nidhanuM sUcana karatuM nathI. 126. aitrihmacaryavrataskRtirapi cam atharvaveddAdhyayanapAmeva viSayakroti, na ca vedAntarAdhyayananiSedhamiti atrApi na vizeSaheturasti / triSu vedeSvidaM vrataM, na punareSveva triSviti niyAmakaM vacanamasti / 26. traNa vedanA adhyayana mATenA brahmacaryavratane viSenI A smRti atharvavedathI anya traNa vedanuM adhyayana karavAnuM jaNAve che paraMtu athavavedanA adhyayana niSedha te karatI nathI. e niSedha karavA mATe] ahIM kaI khAsa kAraNa paNa nathI. [vaLI, keI paNa traNa vedanA adhyayanane mATenuM A vrata che. paraMtu A ja traNa vedane adhyayana mATenuM " evuM niyAmaka vacana nathI. 125. yadapi zrAddhaprakaraNe yatnena bhojayet' iti trivedapAragaparikIrtanaM tad vedapAragamiti zAkhAntaragamiti samAptigamiti vizeSaNapadaparyAlocanayA RgvedAdhekadezAdhyAyinAmanadhikArameva zrAddhe sUcayati / atharyaNastu atharyaziro'dhyayanamAtralabdhapaGaktipAvanabhAvasyaikadezapAThino'pi tatrAdhikAra upapadyate / darzitaM cAtharvaziro'dhyayanamAtrAdapi paGktapAvanatvam / paktipAvanazca zrAddhabhojane'nadhikRta iti tripratiSidram | 127. vaLI, zrAddhaprakaraNamAM 'yatnathI jamADavA e lekamAM traNa vedanA pAraMgatane jaNAvyA che ema tame kahyuM. paraMtu blekamAM AvelAM "vedapAraMgata', "zAkhAntaka" ane "samAptiga' e traNa vizeSaNarUpa padanI paryAcanA dvArA dAdi eka bhAganuM adhyayana karanArane zrAddhamAM adhikAra nathI ema sUcavavAmAM AyuM che. ethI UlaTuM, atharvavedanA adhyayananI paripATIvALA brAhmaNa kuTuMbamAM janmele atharvavedanA atharvazira tarIke jANItA bhAganA adhyayanamAtrathI paMktipAvanatva pAme che. ane pariNAme atharvavedanA eka bhAganuM adhyayana karanAraneya tyAM (zrAddhamAM nimaMtraNa pAmavAne1. adhikAra ghaTe che. Ama athavavedanA atharvaziras tarIke jANItA bhAganuM adhyayana karavA mAtrathI paMktipAvanatva prApta thAya che e jaNAvAyuM che. ane paMktipAvana che ane zrAddhajanamAM anadhikArI che e be vastu te paraspara virodhI che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " athavaveda yajJa pagI che 128. yatta 'jyeSThasAmagastrimadhustrisuparNikaH' iti vedAntarakaidezAdhyAyinAmapi zrAddhabhojanAbhyanujJAnaM tadanukalparUpamiva bhAti, prathamakalpena samagravedAdhyayanopadezAditi / tasmAt nAtharvaniSedhArthametadvAkyamiti 128, "yeSThasAmana ne jANanAre, trimadhune (arthAta vedanI trima tarIke prasiddha traNa cAone jANanAro, trisuparNane (arthAt alveda nI trisuparNa tarIke prasiddha RcAone) jANanAre' ema kahI koI vedanA eka bhAganuM adhyayana karanArA paNa zrAddhabhAjana karI zake ema je svIkAravAmAM AvyuM che te mukhya vikalpa pachI Avato ochA baLavALo gauNa vikalpa samajAya che, kAraNa ke mukhya vikapamAM to samagravedanA adhyayanane upadeza che. A uparathI e phalita thAya che ke A vAkaya athavaveda niSedha karavA mATe nathI. 129. tadevamavasthite yad vArttikakAreNa bhayAdiva dveSAdiva mohAdiva sAnukampamiva vA idamucyate 'yadi yajJopayogitvam' ityAdi tadahRdayaGgamam , atharvavede pUrvottarabrAhmaNe vispaSTamiSTipazvekAhAhInasatrANAmupadezAt / vedAntareSu taccodanAbhAvAt kimatharvavede tadupadezeneti cet subhASitamidam / evamapi hi vaktuM zakyam atharvavede taccodanAyA darzanAt kiM vedAntareSu tadupadezeneti / na ca jAne kasyaiSa paryanuyogaH ? kiM nityasya vedasya kiM vA tatpraNeturIzvarasyeti ? dvAvapi hi tAvaparyanuyojyAvityuktam / / - 129. te jyAre A Ama puravAra thaI sthira thayuM che tyAre tannavArtikakAra kumArila jANe ke bhayathI, jANe ke dveSathI, jANe ke mohathI, jANe ke anukammAthI je A kahe che ke "je yajJopayogitA na hoya te.' vagere te buddhine ce evuM nathI, kAraNa ke athavavedanA pUrvottara brAhmaNamAM (arthAta gepathanA pUrva ane uttara brAhmaNamAM) vizeSa spaSTapaNe ISTi, pazu, ekAha, ahIna ane satrane upadeza ApavAmAM Avela che. bIjA vedamAM paNa temano upadeza hoI atharvavedamAM temanA upadezane koI artha nathI ema je tame kahetA ho te, tame kharekhara bahu sAruM kahyuM ! e rIte te kahI zakAya ke atharvavedamAM temane upadeza dekhAto hAI bIjA vedomAM temanA upadezanuM zuM prajana ? amane samaja paDatI nathI ke A niMdA tame mImAMsake kenI kare che ?-nitya vedanI ke tenA praNetA IzvaranI ? baneya aniMdya che e te ame kahyuM che. 130. arthAntarazAntipuSTayabhicArAdi vedAntareSvapi na na dRzyate / zyeno hi sAmaveda utpannaH / adbhutazAntyAdayazca yajurveda iti tadapi samAnam / ekabrahmaviMgAzritA ityetadapi na satyam , yata evaM tatra paThyate dve yajJavRttI bhavato vaihArikI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAre verene gakSema samAna che ca pAkayajJavRttizceti / tatra vaihArikI nAmAnekaviMgAzritAnAmekakriyANAmupadezaH zrutau / ekabrahmaviMgAzritAstu zAntyAdi kriyAH smRtAvityabhUmijJoktireSA / 130. vaLI arthAntarazAnti, puSTi, abhicAra, vagere bIjA vedamAM nathI dekhAtA ema nahi. sAmavedamAM yajJa upadezAya che [jenA pariNAme yajamAnanA duzmano nAza pAme che. yajurvedamAM addabhuta zAnti vagerene upadeza che. eTale A dRSTie atharvaveda ane bIjA veda samAna che. atharvavedamAM AdiSTa kame ekalA Rtvim brahmanA nirdezanamAM thAya che ema je kumArile kahyuM te sAcuM nathI, kAraNa ke tyAM (athavavedamAM) A pramANe kahevAmAM AvyuM che- yApa be prakAra che : vahArika yajJa ane pAyajJa; vaihArika yo te che jemane upadeza zrutimAM che ane jeonI eka eka kriyA aneka RtvijonA nidarzananI apekSA rAkhe che; zAjyAdi kriyAo kevaLa eka brahmanA nirdezanathI thAya che ane temane upadeza smRtimAM che. tethI kumArinI ukti viSayane na jANanAranI ukita che. - 131. traccevALIyovA rUti itara paramAghara , na hAmAyA parakIyo vA kazcidasti vedArthaH, sarvazAkhApratyayatvAdekasya karmaNaH / tasmAt samAnayogakSematvAt sarvavedAnAmekasya tataH pRthakkaraNaM vedanindAprAyazcittanirbhayaghiyAmeva cetasi parisphurati, na sAdhUnAmityuparamyate / 131. traNa vedomAM dareka veda pitapotAnA karmaviSayaka upadeza Ape che ema kahevuM te paNa parama mAdhyastha che ! vedane pitAne pArake evo koI artha nathI kAraNa ke eka ja kamanuM kAraNa sava" zAkhAo che. tethI eka vedathI bIjA vedane judo pADavo yogya nathI kAraNuM ke temano yugakSema samAna che. eka vedathI bIjA vedane judA pADavAnuM to evAone skure ke jemane vedanindAprAyazcittane bhaya nathI, sajanenA cittamAM phure nahi. ATalAthI viramIe.. 132. Tuti tulyAmAvartivardhamAnotistavA vibudhAbhimatasphItaphalasaMpAdanodyatAH // catvAro'pi parAkSepaparihArasthirasthitim / bhajanti vedAH prAmANyalakSmI haribhujA iva / / 132. jema ekasarakhAM prabhAva ane Rddhine kAraNe dararoja vadhatI ucita prazaMsA pAmelI, devone ichita moTAM phaLa saMpAdana karAvI ApavAmAM tatpara evI viSNunI cAra bhujAe bIjAoe karelA [cAcalpanA] AkSepane dUra karI sthira sthitine pAmelI lakSmIne pAme che tema ekasarakhAM prabhAva ane Rddhine kAraNe dararoja vadhatI ucita prazaMsA pAmelA, vidhAne [upAya darzAvI) icchita moTAM phaLa saMpAdana karAvI ApavAmAM tatpara evA cAra vide bIjAoe karelA [aprAmANyanA] AkSepane dUra karI sthira sthitine pAmelI pramANutAne pAme che. 21 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya Agama pramANa che ? 133 catuHskandhopetaH prathitapRthagarthairavayavai: kRtAnyonyazleSairupacitavapurvedaviTapI / pratiskandhaM zAkhAH phalakusumasaMdarbhasubhagAH prakAzante tasya dvijamukhanipItottamarasAH // 133. veda eka vaTavRkSa che. vaDane jema cAra thaDa che tema vedane cAra saMhitAo che. jema vaDanuM zarIra prasiddha judA judA prajane vALA paNa paraspara saMbaddha [mULa, chAla, pAna, vagere ] avayavothI puSTa che tema vedanuM zarIra [vidhi, arthavAda, nAmadheya AdithI vAcya] prasiddha judA judA arthovALA paraspara saMbaddha privartana, stuti, prayAga Adi pratipAdaka] avayathI puSTa che. jema vaDanA pratyeka thaDane phaLa-phulathI yukta aneka zAkhAo zobhe che tema vedanI pratyeka saMhitAne vAkya vAkyAthaMyukta aneka zAkhAo zobhe che. jema vaDanI zAkhAo upara paMkhIo potAnI cAMcathI uttama rasa AsvAde che tema vedanI zAkhAomAM brAhmaNe potAnA mukhathI uttama rasa (= upaniSadArtha) AsvAde che. - ' 134. kimetaditthaM prAmANyaM vedAnAmeva sAdhyate / tantrAgamAntarANAM vA sarveSAmiyameva dik // kviAta: - Aye pakSe pareSvevaM avANeSu kimuttaram / uttaratra tu mithyA syuH sarve'nyonyavirodhinaH / / 134. zaMkAkAra - zuM A pramANe tame taiyAyike vedonuM ja prAmANya puravAra kare che ke pachI bIjAM badhAM tatra ane AgamonI bAbatamAM A ja paddhati apanAvo cho ? taiyAyika-ethI zuM che, vaLI ? zakAkAra-je tame prathama pakSa svIkAraze te jyAre virodhI vicArake A pramANe kaheze [ke amArA tantro ane Aga paNa IzvarapraNIta hAI pramANa che) te tene uttara zo Apaze ? bIjo pakSa svIkAratAM te badhAM ja mithyA banI jaze kAraNa ke badhA anyonyavirodhI che. ' 135. jAni punara mantarALi tari vidhAAa vasa: pRcchati ? purAtihaasdhrmshaastraanni vA zaivapAzupatapaJcarAtrabauddhAhataprabhRtIni vA ? tatra zaivAdIni tAvannirUpayiSyAmaH / manvAdipraNItAni dharmazAstrANi vedavat tadarthAnupraviSTaviziSTakarmoM padezIni pramANameva, kasteSu vicAraH ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dharmazAstro pramANa che ane temanuM prAmANya vedamUlaka che e kumArilamata 135. naiyAyika kayA bIjAM Agamane manamAM dhArI vatsa pUche che? purANa, itihAsa, dharmazAstrone ke zeva. pAzupata, pAMcarAtra, bauddha, AhaMta vagerene ? temAM zaiva vagere AgamanuM nirUpaNe to ame pachI karIzuM. manu vageree praNIta karelAM dharmazAstro anuTheya vedAthe sAthe saMbaddha viziSTa kane upadeza vedanI jema ApatA hoI pramANe ja che. temanI bAbatamAM vicAra kevo ? 136. tevAM tu pramALArdha velUkanaiva vidrAkSane | tathA dina tAvanmantrAdidezanA bhrAntimUlA: saMbhAvyante, bAdhakAbhAvAt, adyayAvadaparimlAnAdaraivedavidbhistadarthAnuSThAnAt / nApyanubhavamUlAH, pratyakSasya trikAlInavacchinnakAryarUpadharmaparicchedadazAsAmarthyAsaMbhavAt / na ca puruSAntaropadezamUlA:, puruSAntarasyApi tadavagame pramANAbhAvat / bhAve vA manunA kimaparAddham ? asati hi mUlapramANe puruSavacanaparamparAyAmeva kalpyamAnAyAmandhaparamparAsmaraNatulyatvaM durnivAram / na ca vipralambhakA eva bhavanto manvAdaya evamupadizeyuriti yuktA kalpanA, bAdhakAbhAvAt sAdhujanaparigrahAccetyuktam / tasmAt pArizeSyAd vedAkhyakAraNamUlA eva bhavitumarhanti maLyAzinA , taddayanukuLa samartha rimiti | tavA madaH-- nAnteranubhavAdvApi puMvAkyAdvipralambhakAt / dRSTAnuuthasImaravodramaitra strI nIti | tinnavA. 2.rU.2] 136. keTalAka, dharmazAstronuM prAmANya vedamUlatvane kAraNe gaNe che. temanuM vedamUlatva A pramANe puravAra thAya che -manu vagerenI dezanAe brAntimUlaka te saMbhavatI nathI, kAraNa ke temanA bAdhaka jJAnano abhAva che; vaLI, temanA prati jarA paNa A che Adara na dharAvatA vedoe atyAra sudhI temanA arthonuM anuSThAna karyuM che. te dezanA anubhavamUlaka paNa saMbhavatI nathI kAraNa ke traNeya kALathI para kartavyarUpa dhamane jANavAnuM sAmartha pratyakSamAM arthAt anubhavamAM nathI. bIjA puruSone upadeza te dezanAonA mULamAM nathI, kAraNa ke te bIjA puruSa pAse paNa tene (= dharmane jANavA mATenuM kaI pramANurUpa sAdhana nathI. tenI pAse pramANurUpa sAdhana che ema je mAnIe te manue che aparAdha karyo ke tenI pAse te nathI evuM ApaNe mAnIe ? ane mULa pramANa na hoya te puruSanA vacanonI paraMparA ka5. vAmAM aMdhaparaMparAsmaraNatulyatAne doSa dunivAra che vaLI, avazyapaNe Thaga evA manu vagere A upadeza Ape evI kalpanA paNa yogya nathI, kAraNa ke kahevAmAM AvyuM che ke temanA upadezanA bAdhaka jJAnane abhAva che tema ja sAghujane temanA upadezane svIkAre che. tethI [A badhA saMbhavita vikalpamAMthI eka pachI eka dUra thatAM bAkI rahela vikalpane AdhAre manuM vagerenI dezanAonuM mULa veda nAmanA kAraNamAM hovuM egya kare che, kAraNa ke te ja te dezanAonuM anukuLa ane samartha kAraNa che. ethI ja kumArika bhaTTa karyuM che ke "manu vagerenI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruti-smRtinA virodha vakhate zrutinuM prAbalya che dezanAonA mULa tarIke brAnti, anubhava, purAvAkya ane Thaga A ca ra karatAM codanAne ( = vedane) ja svIkAravAmAM lAghava che, kAraNa ke manu vagere smRti pramANenA vedajJAna daSTa anuSThAnonuM samarthana karavAnuM sAma codanAmAM ja che. ' taMtravA* 13.2] 137. tatra kecit paridRzyamAnamantrArthavAdabalonnItavidhimUlatvaM manyante / anye viprakIrNazAkhAmUlatvam / apare punarutsannazAkhAmUlatvamiti / anena ca vizeSavivaraNena na naH prayojanam / sarvathA yathopapatti veda eva tatra mUlaM prakalpyatAm , na mUlAntaram , apramANakatvAt / vedamUlatvapakSe'pi ceyamakhilajagadviditA smRtisamAkhyA'nugRhItA bhaviSyati / pratyakSamUlatve hi vedavadatrApi kaH smRtizabdArthaH ? 137. [jeo smRtine vedamUlaka mAne che] temAM keTalAka, dekhAtA maMtro ane arthavAdanA baLe anumita vidhi temanuM mULa che ema mAne che. bIjA keTalAka jude jude deze vikharAyelI zAkhAone temanuM mULa gaNe che. je zAkhAo sarvatra pati hoya te nahi paraMtu je zAkhAo amuka amuka pradezamAM ja paThita hoya te zAkhAo temanuM mULa che.] vaLI, bIjA keTalAka lupta thaI gayelI zAkha ane temanuM mULa gaNe che. AnuM vizeSa vivaraNa karavAnuM ApaNane prayojana nathI. sarvathA je rIte ghaTe te rIte veda ja temanuM mULa che ema mAne; bIjA mULane na mAne kAraNa ke tema mAnavAmAM kaI pramANu nathI. vaLI, veda RtionuM mULa che e pakSamAM, AkhAya jagatamAM jANItuM "Rti' nAma yathAtha banaze. je smRtinA mULa tarIke pratyakSane mAnavAmAM Ave te vedanI jema temAM paNa "smRti' zabdane athe kyAMthI rahe ? (arthAt veda jema sAkSAt dazanarUpa che tema smRti paNa sAkSAta darzanarUpa gaNAya, tenuM smRti nAma yathArtha na rahe). 138. kizca vedamUlatve sati smRteH zrutivirodhe sati tadatulyakakSatvAd bAdhyatvaM suvacaM bhavati / klaptamekatra mUlamitaratra kalyam / yAvadeva bhavAn smRteH zrutiM kalpayituM vyavasyati tAvadetadvirodhinI pratyakSazratA zrutiravatarati hRdayapathamiti kathaM tadA mUlakalpanAvai smRtiH prabhavet ? tadAha so'yamAbhANako loke yadazvena hRtaM purA / tata pazcAt naama: kAnuM noghAna zaranuSAt | ti [ta trA. 2.rU.2] * 138. vaLI, smRti vedamUlaka hatAM, jyAre veda sAthe smRtine virodha thAya tyAre te tenI samakakSa na hovAthI vedathI tenuM bAdhita thavuM yogya che ema kahevuM barAbara che. eka ThekANe mULa nizcita che jyAre bIje ThekANe te vicArIne zodhI kADhavAnuM che. jevA Apa smRtinI mUlarUpa zrutine zodhavAno nizcaya karo cho tevI ja tenI virodhI pratyakSa sAMbhaLeluM mRti cittamAM hure che, eTale te vakhate smRti pitAnuM mULa zodhI kaDhAvavAmAM kevI rIte Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kRti-smRtinA virodhe vikalpa svIkAro kAraNa ke smRti pote anumIyamAna veda che samartha bane ? tethI kahyuM che ke "lemAM A kahevata prasiddha che ke pahelAM je bhArane ghaDe upADI gayo hoya tene pAchaLathI prApta karavA gadheDe kyA upAyathI zaktimAna bane ?' 139: mAra mArda vinA vItra yui: I viru udbhavo vedra -zrayamALo'numiiymaanshc / zrUyamANazca zrutirityucyate anumIyamAnazca smRtiriti / dvAvapi caitAvanAdI iti kiM kena bAdhyate / vyaktAvyakto hi veda evAsI / ata eva na mantrArthavAdAdimUlakatvakalpanaM yuktam , smaryamANasya vedasyAnAditvAt / / - 139. bIjo kahe che - ahIM [jyAre zruti ane smRtine virodha jaNAya tyAre vikapa (= bemAMthI game te ekane svIkAra) ja egya che. kahevAya che ke veda be prakArano che -pratyakSa saMbhaLAto ane anumAnAto. pratyakSa saMbhaLAtA vedane ati kahevAmAM Ave che, jyAre anumAnathI jaNAtA vedane smRti kahevAmAM Ave che. baMneya anAdi che eTale koNa keno bAdha kare ? kAraNa ke [kRti ane smRti anukrame vyakta ane avyakata veda ja che. tethI ja smRtine mantra-athavAdAdimUlaka kapavI yogya nathI, kAraNa ke smarato (arthAt anumAnAto) veda anAdi che. 140. nanvevaM vedamUlatvena prAmANye'varNyamAne bAhyasmRtinAmapi prAmANyaM vadantaH prAvAdukAH kathaM prativaktavyAH ? ucyate / pratyuktA eva te tapakhinaH, uktaM hi bhagavatA jaimininA 'api vA kartRsAmAnyAt pramANamainumAnaM syAt' iti tri. sU. 2.rU.2] | vAtRsAmAvAhiti morcaH ? jAdhavAravAmAdviti | ya eva vedArthAnuSThAne'dhikRtAH kartAraste evaM smRtyarthAnuSThAne, AcamamAdismArtapadArthasaMvalitatayaiva vedistaraNAdivaidikapadArthaprayogadarzanAt / na tvevamekAdhikArAvagamo bAhyasmRtiSu vidyate / tasmAd manvAdismRtaya eva pramANaM, na bAhyasmRtayaH / - 140. zaMkA-je A pramANe smRtinuM prAmANya vedamUlaka hovAne kAraNe che ema na pratipAdana karavAmAM Ave te vedabAhya smRtionA prAmANyanuM pratipAdana karatA anya matavAdIono virodha kevI rIte karaze ? javAba ApIe chIe-te. bicArAone pratiSedha karavAmAM AvyuM che ja, kAraNa ke bhagavAna jaiminie kahyuM che ke "kartA sAmAnyane kAraNe anumAnarUpa veda (= smRti) pramANu bane." zaMkAkAra - 'knasAmAnyane kAraNe ema kahevAno zuM artha che ? - uttara-ekAdhikAra jaNAvAne kAraNe e artha. je vedavihita artha( = karma)nA anuSThAnanA adhikArI kartAo che te ja smRtiupadiSTa artha( = karma)nA anuSThAnanA adhikArI kartAo che, kAraNa ke Acamana Adi smRtiupadaSTi artha( = kama)nI sAthe saMvalitarUpe ja vedI upara kuzadhAsa pAtharavuM" vagere vedavihita artho(= karmono prayoga dekhAya che. paraMtu Avo ekAdhikArAvagama vedabAhyasmRtiomAM heta nathI. tethI manuM vagerenI smRtio ja pramANe che, vedabAhya smRtio pramANa nathI.' Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skRti pratyakSamUlaka hAI pramANa che e taiyAyika mata 69 _141. nanu manvAdismRtayo'pi vedamUlatvAt pramANaM, nAnyataH iti / atrocyate / tadetadvedamUlatayA prAmANyaM yogipratyakSaM dharmagrAhakamamRSyamANAH kilAcakSate bhavantaH, etacca na yuktam / yathA hi bhagavAnIzvaraH sarvasya kartA saryasyezitA saryadarzI sarvAnukampI ca vedAnAM praNetA samarthitaH tathA yogipratyakSamapi dharmagrahaNe nipuNamasmadAdipratyakSavilakSaNaM pratyakSalakSaNe samarthitameva / tasmAt tanmUlA eva manvAdidezanA bhavantu / _141. 12 (= bhAbhAsa) - manu yore-jI 2mRti| 555 65sa pAne 2 pramANa che, bIjA koI kAraNe nahi RyAyika ahIM ame uttaramAM jaNAvIe chIe ke dharmanA grAhaka tarIke gipratyakSane na sahana karanAra Apa mImAMsake vedamUlaka hovAne kAraNe smRtinuM prAmANya jaNAvo cho paraMtu A barAbara nathI kAraNa ke jema bhagavAna Izvara sarvanA kartA che, sarvanA Iza che, sarvadaza che, sarvAnumapI che ane vedanA praNetA tarIke samarthita che tema dhamane jANavA mATe nipuNa gipratyakSa-ApaNu pratyakSathI vilakSaNa pratyakSalakSaNamAM samarthita che ja. tethI manu vagerenI dezanA yogipratyakSamUlaka he 142. yatta trikAlAnavacchinnaH kathaM pratyakSagamyo dharmaH syAditi codanaiva tatra pramANamucyate / prativihitaM tadIzvarapratyakSasamarthanena / sAdhyasAdhanasambandhasya svargA'gnihotrAdigatasya yathA grAhakamIzvarapratyakSam evamaSTakAdigatasya tasya grAhakaM manvAdipratyakSa bhaviSyatIti kimatra trikAlAnavacchedena tadavacchedena vA kRtyam ? / ____142. bhImAMsa-traya thI 52 yevo dhama pratyakSathI // zata janA za14 ? eTale dharmane jANavAmAM vada ja pramANa che ema kahevAyuM che. naiyAyikateno pratiSedha IzvarapratyAnA samarthana dvArA ame karyo che. svarga ane agnihotra, vagere vaccenA sAdhyasAdhanasaMbaMdhana grAhaka jema IzvarapratyakSa che tema aTakA Adi karmo ane temanAM phaLe vaccenA sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM grAhaka manu vagerenuM pratyakSa banaze; emAM ahIM trikAlAnava de ane trikAlAvara de zuM karavAnuM che ? ___143. yadyevamaSTakAdikarmaNAM dharmatvAgrahaNAt asarvajJa IzvaraH syAt / jJAtvA vA'nupadizannakAruNiko bhavet / naiSa doSaH, sarva jAnAtyeva bhagavAn / kiJcit svayamupadizati kiJcit parAnupadezayati / te hi tasyAnugrAhyA bhagavataH, teSAM ca tadanugrahakRtaiva tathAvidhajJAnaprAptiH / manvAdInAM pratyakSo dharma iti vede'pi paThyate / 'sAkSAtkRtadharmANa RSayo babhUvuH / te parebhyo'sAkSAtkRtadharmabhya upadezena mantrAn saMprAduH' iti [nirukta 1.6.20] vede'pi paThyate / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanI jema dha zAstronuM prAmANya AptapratyakSamUlaka che 143, mImAMsako ema heya te aSTakA vagere kamenuM dharmAMpaNuM grahaNa na karyu hevAne kAraNe tamArA Izvara asana banI jAya. athavA, jANIneya upadeza na Apate te akAruNika banI javAnI Apatti Ave. maiyAyika-A dAva nathI AvatA. Izvara badhu ja jANe che. keTaluMka pote upadeze che ane keTaluMka khIta pAse upadezAve che, kAraNa ke te khIjAe te bhagavAnanA anugrAhyo che ane tenA anuyaDune kAraNe ja temane tadhAvidha jJAnanI prApti thAya che. manu vagerene dha' pratyakSa che ema vedamAM paNa ApaNe vAMcIe chIe '[viziSTa tapana prabhAve dharmAMnA sAkSAtkAra karanArA Rvie thayA hatA. temaNe uttarakAlIna, hInazaktivALA ane dharmAMnA sAkSAtkAra na karanArane matro - maMtronA zade ane arthe banne--upadeza vaDe sacI rIte ApyA' [nirukta 1.6.20] ema paNa ApaNe vedamAM vAMcIe chIe. 144. nanvevaM pratyakSamUlatvAvizeSAt zrutismRtyorvirodhe vikalpaH prApnoti bRhadraantaravivyoriva na bAdhyavAcakabhAvaH / na hIzvarapratyakSasya yogipratyakSasya ca prAmANye kazcidvizeSaH / naisargikAhAryatvakRtastu bhaviSyati / kiM tena ? ucyate / bhavatu trikalpaH / ko doSaH ? vedamUlatvavAdibhirapi kazcidvikalpo vyAkhyAta eva / viSayavibhAgena vA vikalpo vyAkhyAsyate / na ca zrutismRtivirodhodAharaNaM kiJcidastIti svAvyAyAbhiyuktAH / tasmAdAptapratyakSa mUlatvena vedAnAmiva dharmazAstrANAM prAmANyam / 144. mImAMsaka-Ama samAnapaNe pratyakSamUlaka hAvAne kAraNe, zruti ane smRti vacce jyAre virodha thAya tyAre, vikalpa (emAMthI koi ekane svIkAra) prApta thAya, bRhadnI ane rathantaranI be vidhienI jema. ['rR s pRSTha matta'na ane 'racantara dhRSTa mati'2 e me vidhiemAMthI eka vidhine svIkAra karavAmAM Ave che.] emanI vacce bAdhyabAdhakabhAva prApta na thAya, kAraNa ke IzvarapratyakSa ane yogipratyakSanA prAmANyamAM koI bheda nathI; alakhata, enu prAmANya naisagika che tyAre bIjAnuM tapanA prabhAvathI upalabdha thayeluM che, paraMtu tethI zuM? taiyAyika- ame uttara ApIe chIe ke bhale (zruti ane smRtino virodha hoya tyAre) vikalpa hA. emAM zuM doSa che? smRtinA prAmANyane vedamUlaka mAnanArAoe paNa [zrutismRtino virodha jaNAtAM koika vakhata koIka vikalpa samajA che athavA viSaya. vibhAga dvArA vikalpane samanvavavAmAM Ave che. svAdhyAyAbhiyukto te mAne che ke zruti ane smRti vaccenA virodhanuM kAi udAharaNa nathI. niksa e ke AptanuM pratyakSa mULamAM hovAne kAraNe jema velenu prAmANya che tema dha zAstronuM paNa prAmANya che. 145 etena itihAsapurANaprAmANyamapi nirNItaM veditavyam / itihAsapurANaM hi paJcamaM vedamAhuH / uktaM ca- 1. bRhat sAmathI sAdhya pRSThastotra thAya che. 2. rathantara sAmathI sAdhya pRSThastAtra thAya che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauda vidyAsthAne pramANa che itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRMhayet / bibhetyalpazrutAdvedo mAmayaM pratariSyati // iti [ mahA0 bhA0A0 1.265] 145. AnAthI (= uparanI carcA dvArA) itihAsa ane purANunu prAmANya paNa niNI ta thaI gayuM ema-samajI levuM, kAraNa ke itihAsa-purANane pAMcamo veda kahevAmAM AvyA che. [mahAbhAratamAM] kahevAmAM AvyuM che ke itihAsa ane purANa vaDe vedanI barAbara pUrti karavI joi e. alpanathI vaidane bhaya che ke mane te ullaMghaze, mArA para dveSa Apaze. 146. atha vA kimasmAkaM durabhinivezena ? vedamUlatvAt smRtivat purANAnAmapiM bhavatu prAmANyam / teSAM prAgANye tAvadavivAdaH / sadAcArasyApyanupanibaddhasya vedamUlatvAdeva bhavatu prAmANyam / 71 145. athavA amArA khATA pakSapAtathI zu ? vedamUlaka hAvAnA kAraNe smRtionI jema purANAnuM paNa prAmANya hai. purANe nA prAmANya bAbate koI vivAda nathI. smRtimAM nedhAyelA nahi evA sadAcAranuM prAmaNa vedamUlaka hovAne kAraNe ja bhale ho. 147. sarvathA tAvad vedAzcatvAraH purANaM smRtiriti SaDimAni vidyAsthAnAni sAkSAtpuruSArthasAdhanopadezIni pUrvoktarItyA pramANam / vyAkaraNAdIni SaDaGgAni aGgatvenaiva tadupayogIni, na sAkSAd dharmopadezIni / kalpasUtreSvapi vikSiptakaryakramaniyama saMgrahamAtram, nApUrvopadezaH / mImAMsA vedavAkyArthavicArAtmikA / vedaprAmANyanizcayahetuzca nyAyavistara ityAmukhe evoktam / tadimAni caturdazavidyAsthAnAni pramANam / kAnicit sAkSAdupadezIni kAnicit tadupayogIni iti siddham / 147. cAra veda, purANa ane smRti A cha, puruSArthanA upAyeAnA sAkSAt upadeza ApanAra vidyAsthAne pUrvokta rIte pramANa che. vyAkaraNa vagere cha aMge! aMga hovAne kAraNe ve, purANu ane smRtine samajavA mATe upayeAgI che; te dharmAMnA sAkSAt upadeza ApatA nathI. kalpasUtreAmAM paNa apUne (dhanA) upadeza nathI paraMtu krama vinA vedamAM jyAM tyAM vihita karmAMnA cegya kramane sagraha mAtra che. mImAMsA vedatA vAkayonA a^TanarUpa che. vedanA prAmANyanI sthApanA karavA mATe nyAyazAstrane vistAra che e ame AmukhamAM ja jaNAvI dIdhuM che. tethI A cauda vidyAsthAne pramANu che, keTalAMka dharmAMnA sAkSAt upadeza Ape che jyAre keTalAMka temane samajavA mATe upayogI che, e puravAra thayuM. 148 yAni punarAgamAntarANi paridRzyante tAnyapi dvividhAni kAnicit sarvAtmanA vedavirodhenaiva pravartante bauddhAdivat, kAnicit tadavirovenaiva kalpitatratAntaropadezIni zaivAdivat / - 148. je khInna Agame! cAre bAju dekhAya che te be prakAranA che keTalAMka sava thA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zivAgamanA prAmANyanI siddhi vedavidhi dvArA ja pravRtta thAya che, jemake bauddhAgama vagere; jyAre keTalAMka vedavirodha vinA ja, kapelAM bIjAM tratone upadeza Ape che, jemake zavAgama vagere. 149. tatra zaivAgamAnAM tAvat prAmANyaM brUmahe, tadupajanitAyAH pratIteH saMdeha-bAdhakAraNa-kAlupyakalApasyAnupalambhAt , IzvarakartRkatvasya tatrApi smRtyanumAnAbhyAM siddhatvAt , mUlAntarasya lobhamohAde: kalpayitumazakyatvAt / na hi tatrodaMprathamatA smaryate / vedavadekadezasaMvAdAzca bhUmnA dRzyante iti kuto mUlAntarakalpanA'vakAzaH / na ca vedapratipakSatayA teSAmavasthAnam , vedaprasiddhacAturvarSyAdivyavahArAparityAgAt / manvAdicodanAnyAyaH sa yadyapi na vidyate / zaivAgame tathA'pyasya na na yuktA pramANatA / / sarvopaniSadAmA niHzreyasapadaspRzaH / vivicyamAnA dRzyante te hi tatra pade pade / / ye ca vedavidAmagrayAH kRSNadvaipAyanAdayaH / pramANamanumanyante te'pi zaivAdidarzanam / / 149. temAM zaiva AgamonA prAmANyanuM pratipAdana karIe chIe, kAraNa ke temanAthI janya jJAnanI bAbatamAM saMdeha, bAdhaka kAraNa ane de upalabdha nathI. vaLI, smRti ane anumAna dvArA temanuM Izvarakartava siddha che. lobha, meha vagere bIja mULa temanAM kalpavAM zakya nathI. A prathama che' evuM emanI bAbatamAM smaraNa nathI (arthAta zaiva AgamAM anAdi che) vedanI jema A AgamonA amuka bhAganA, jagatamAM saMvAdo ghaNuM dekhAya che eTale Izvara sivAya bIjA mULanI kalpanAne avakAza kyAM che ? ane vedanA virodhI tarIke teo astitva dharAvatA nathI kAraNa ke cAturvaNya vagere vyavahArane teo tyAga karatA nathI. manuM vagerene upadezanI pramANatA puravAra karavA ApamAM Avela taka je ke zavAgAmamAM lAgu paDato nathI tema chatAM temanI pramANatA nathI ema nahi. badhA upaniSadenA, niHzreyasapadane sparzatA je artho che te zaivAgamamAM pade pade vivecanA pAmatA dekhAya che. vaLI, vedavidomAM mukhya evA kRSNa pAyana vagere zaivAdidazananA prAmAyane svIkAre che. 15 '. paJcarAtro'pi tenaiva prAmANyamupavarNitam / aprAmANyanimittaM hi nAsti tatrApi kiJcana / / tatra ca bhagavAn viSNuH praNetA kathyaye, sa cezvara eva / ekasya kasyacidazeSajagatprasUti hetoranAdipuruSasya mahAvibhUteH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaivAgama ane paMcarAtrAgamanA prAmANyanI siddhi 73 sRSTisthitipralayakAryavibhAgayogAd brahmeti viSNuriti rudra iti pratItiH / / vede ca pade pade 'eka eva rudro'vatasthe na dvitIyaH' [ atha. 3 ] 'idaM viSNurvicakrame ' [ le. saM 1.2.13 R. saM 1.22.7 ] iti rudro viSNuzca paThyate / tadyogAzca tadArAdhanopAyA vede'pi coditA eva / zaivapaMJcarAtrayostu tadyogA evAnyathopadizyante / na caiSa vedavirodhaH, vaikalpikatvAdupAyAnAm / ata AptapraNItatvAd vedAviruddhatvAcca na tayoraprAmANyam / ___ 150. tebho / (=pAyane 5) 552 manu prAmA 25 pazu-yu cha, 1215 aprAmAnuM kaMI paNa nimitte temAM nathI. vaLI, tenA praNetA bhagavAna viSNu che ema kahevAmAM AvyuM che ane e ja to Izvara che. samagra jagatanI utpattinA kAraNe evA koI eka mahAvibhUtirUpa anAdipuruSanI - utpatti, sthiti ane laya e traNa kAryonA vibhAgane sAdhAre- 'zramA', 'vi', '5' sevA pratIti thAya che ane. vebhA 56 5 26 mane viSaganA ullekha che. jema ke eka ja ja hatuM, bIjo na hato ' "vizu ene TapI gaye ddha ane viSNunA coge" arthAta emane ArAdhavAnA upAye vedamAM paNa upadezAvyA che ja. auvAgama ane paMcarAtrAgamamAM te yogane ja upadeza bIjI rIte apAyuM che ane A vedavirodha nathI kAraNa ke upAyono vikalpa hoya che. tethI IzvarapraNIta hovAne kAraNe tema ja vedaviruddha na hovAne kAraNe te baMnenuM prAmANya che. 151. ye tu saugatasaMsAramocakAgamAH pApakAcAropadezinaH, kasteSu prAmANyamAryo'numodate ? / buddhazAstre hi vispaSTA dRzyate vedabAhyatA / jAtidharmAMcitAcAraparihArAvadhAraNAt / saMsAramocakAH pApA: prANihiMsAparAyaNAH / / mohapravRttA eveti na pramANaM tadAgamaH / / niSiddhasevanaprAyaM yatra karmopadizyate / prAmANyakathane tasya kasya jihvA pravartate ? / / tato yadyapi siddhiH syAt kadAcit kasyacit kvacit / brahmahatyArjitagrAmyabhogavannarakAya sA / / niSiddhAcaraNopAttaM duSkRtaM kena zAmyati ? / ataH kAlAntareNApi narake patanaM punaH // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bauddhonAM ane saMsAracakonAM Aga upara aprAmANyane AkSepa 15. paraMtu bauddhonAM ane saMsAramecakenAM pApAcArano upadeza denArAM AgamonA mAmAnuM anumodana kaye Aya kare ? bauddha AgamamAM vedabAhyatA (= vedavidhitA) khUba spaSTapaNe dekhAya che, kAraNa ke jAtidharma pramANenA ucita AcAranuM khaMDana nizcitapaNe temAM jaNAya che. [atya ta pIDA anubhavatA prANIne te pIDAmAMthI mukta karavA paropakArabuddhithI saMsAramecako mArI nAkhe che. Ama] saMsAracake prANihiMsAparAyaNa pApIo che, mehathI ja prerAyelI temanI pravRttio che. eTale temanuM Agama pramANa nathI. je kAma karavAne niSedha heya te karma karavAne jemAM upadeza ApavAmAM Avyo hoya e zAstra pramANa che ema kahevA kenI jIbha upaDe ? tenAthI (= bauddhAdi Agamoe upadezelA niSiddha karmothI) jo keIne kyAreya koI siddhi prApta thAya to paNa brahmahatyAthI prApta grAmyabhoganI jema te narakane mATe che. niSiddha AcaraNathI baMdhAyeluM karma zenAthI zame ? [kazAyathI nahi.] tethI kAlAntareya pharIthI narakamAM paDavAnuM thAya che. 152. yattvatra coditaM pareSu pUrvoktakrameNa buddhAdyAptakalpanAM kurvatsu kiM pratividheyamiti ? tatrocyate / mahAjanaprasiddhyanugrahe hi sati suvacamAptoktatvaM bhavati, nAnyathA / mahAjanazca vedAnAM vedArthAnugAminAM ca purANadharmazAstrANAM, vedAvirodhinAM ca keSAJcidAgamAnAM prAmANyamanumanyate, na vedaviruddhAnAM bauddhAdyAgamAnAm iti kutasteSAmAptapraNItatvam ? mUlAntaraM hi tatra suvacam ajJAnalobhAdItyevamabhidhAya bedaspardhino bauddhAdayo niSeddhavyAH / 152. ahIM koI zaMkA kare che- buddha vagerenA Apta hevAnI pUrvokta krame kalpanA karanArAone Apa ze uttara Apaze ? taiyAyika- tene uttara ApIe chIe. mahAjanamAM prasiddhi hoya ane mahAjananI anumati hoya tyAre ja amuka vacana A kta che ema kahevuM yogya che, anyathA nahi. vede, vedAnusArI purANe-dharmazAstro ane vedAvirodhI keTalAMka AganA prAdhyAyanI anumati mahAjana Ape che; vedavirodhI bauddhAdi Agama prAmANyanI anumati ApatuM nathI, eTale temanuM AptapraNItatva kyAMthI hoya ? ajJAna, lebha vagere bIju ja mULa temanuM che ema kahevuM barAbara che. Ama kahIne vedanI spardhA karanArA bauddhAdi Agamana niSedha kA joIe. 153. T ko'yaM mahAjano nAma kimAkAraH kimAspadaH / kiMsaMgvyaH kiMsamAcAra iti vyAkhyAtumarhasi // api ca, bauddhAdayo buddhAdInAptAna svAgamaprAmANyasiddhaye vadanti / te mahAjanamapi nijaM tatsiddhaye vandakAdikaM vadeyureva / kastatra pratIkAraH ? Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 mahAjana koNa che ? 153. koI kahe che - A mahAjana koNa che ? tene AkAra kevo che ? tenI yogyatA zI che ? tenI saMkhyA keTalI che ? teno cogya AcAra zo che ? -AnI samajaNa tamAre ApavI joIe. vaLI bauddho vagere buddha vagere Ate che ema, potAnA AgamanA prAmA SyanI siddhi karavA kahe che ane buddha vagerenI AtatA siddha karavA teo potAnA vaMdakA vagere mahAjanane paNa jaNAvaze ja. tyAM tame kevI rIte pratikAra karazo ? 154. ucyate / cAturvaNyaM cAturAzramyaM ca yadetadAryadezaprasiddha sa mahAjana ucyate / AkArastu tasya kIdRzaM pANipAdaM kIdRzaM zirogrIvaM vA, kiyatI tasya saMkhyeti puruSalakSaNAni gaNayituM na jAnImaH / cAtuvarNya cAturAzramyarUpazcaiSa mahAjano vedapathapravRtta AgamAntaravAdibhirapratyAkhyeya eva / tathA caite bauddhAdayo'pi durAtmAno vedaprAmANyaniyamitA eva caNDAlAdisparza pariharanti / niraste hi jAtivAdAvalepe kaH cANDAlAdisparze doSaH ? / 154. yAyika - ame uttara ApIe chIe. je cAra varNo ane cAra Azrama AryadezamAM prasiddha che te mahAjana kahevAya che. teno AkAra arthAt tenA hAthapaga kevA che, tenuM mAthuM kevuM che, tenI Deka kevI che, tenI saMkhyA keTalI che- ema puruSalakSaNa, saMkhyA vagere gaNAvavA mATenuM amane jJAna nathI. cAra varSe ane cAra AzramarUpa A mahAjana vedanA je mAgane anusare che te bhAga bIjA AgamomAM mAnanArAo vaDe apratyAkhyaya (apratidhya) ja che. eTale bauddha vagere durAtmAo paNa vedaprAmANyathI niyatrita che ja, tethI teo paNa caMDAla vagerene sparzatA nathI. jAtivAdajanya abhimAnanuM khaMDana je bauddhoe karyuM che. to pachI caMDAla vagerene sparzavAmAM zo doSa ? ___155. ye'pi anye kecidazucibhakSaNAgamyAgamanAdinirvikalpadIkSAprakAramakAryamanutiSThanti te'pi cAturvaNyAdimahAjanabhItAstat tat karma rahasi kurvanti, na prakAzam / nirvizake hi tacchAstrapratyaye kimiti cauryavat tadarthAnuSThAnam ? ata eva na nijo mahAjana utthApayituM zakyate vandakAdiH, kintu ayameva cAturvaryAdimahAjanaH, sa caiSa mahAjana: vedaviruddhamAgarma pariharatyeva, nAnumodate / saMsArano USTra AichA natti savArasa: | bauddhairapi sahaiteSAM vyavahAro na kazcana // vedadharmAnuvartI ca prAyeNa sakalo janaH / vedabAhyastu yaH kazcidAgamo vaJcanaiva sA // 155. azucibhakSaNa, agamyA strI (mA, bahena, gotrajA) sAthe saMga vagere nirvikalpadIkSA prakAranA akAryonuM anudAna bIjA je kaMI kare che teo paNa cAra varUpa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bauddha Adi AgamamAM mahAjanaprasiddhi na hovAthI temanAmAM AptapraNatatva nathI mahAjanathI bhaya pAmI te kAryo ekAntamAM [pA] kare che, prakaTapaNe karatA nathI. je temane temanA zAstrajJAnanA prAmANya bAbata koI zaMkA na hoya te teo zA mATe te zAstropadiSTa kAna coranI jema chUpI rIte kare che ? tethI ja vandakA vagere temanuM potAnuM mahAjana che ema teo sthApI zakatA nathI, paraMtu cAra varNa vagere ja mahAjana che ane A mahAjana vedavirodhI Agamono niSedha ja kare che, anumodana karatuM nathI. saMsAramacakane spazI ziSTo paDAM sahita snAna kare che. bauddhonI sAtheya emane kaI vyavahAra nathI. prAyaH sakaLa janasamUha vedadharmane anusare che. vedabAhya je koI Agama che te vaMcanA ja che. 156. hRdazarUAyamanapasAmAnyamavo mahAmAna veDhanAma prazvarAzi, vadhe bAhyAgamavAdina evameva spardhante / te hi svAgamaprAmANyamabhivadanto vedarItyAbhidadhati / vede yathAtathA praveSTumIhante / vaidikAnarthAnantarAntarA svAgameSu nibadhnanti, vedasparzapUmivAtmAnaM manyante / teSAmapyantahRdaye jvalatyeva vedaprAmANyam / ata evaM vidhAyA mahAjanaprasidverAgamAntareSvadarzanAnna teSAmAptapraNItatvam / - 156. bIjAnA je sAmAnya vaibhava na dharAvanAra (athata viziSTa asAmAnya vaibhava dharAvanAra) mahAbhAga veda nAmano Avo A graMtharAzi che. tethI bI' vedabAhya Agamane mAnanArA A rIte ja tenI spardhA kare che-teo pitAnA AgamanuM prAmANya jyAre puravAra kare che tyAre vedanA prAmA sthAne je rIte puravAra karavAmsa Ave che te rIte ja puravAra kare che. teo jema tema karIne vedamAM pravezavA iche che. teo vaidika ane (= viSayane) vacce vacce potAnA AgamomAM zabdabaddha karI mUke che ane vedanA sparzathI jaNe ke pavitra banelA potAne mAne che. temanA hRdayamAM vedanuM prAmANya prakaTa prakAze che ja. niSkarSa e ke bIjAM biauddhAdi] AgamAM A prakAranI mahAjanaprasiddhi dekhAtI na hoI temanuM AptapraNItatva nathI. 151. maheM- 'mahAjanaprasiddhyaiva vedaprAmANyanizcayAt / kimarthaH kaNThazoSo'yamiyAnAryeNa saMzritaH // vedaprAmANyasiddhayarthaM hi idaM zAstramArabdhamiti gIyate / vedaprAmANyasya ca mahAjanaprasiddhayaiva siddhatvAt kiM zAstreNa ? alaM kSudracodyairIdRzaiH / mahAjanaprasiddhi hi kecidviplAvayantyapi / atastadupaghAtAya zAstramatra prayujyate / / / tasmAt pUrvoktAnAmeva prAmANyamAgamAnAM, na vedabAhyAnAmiti sthitam / " 157. zaMkAkAra kahe che- mahAjanaprasiddhinA AdhAre ja vedanA prAmANya nizcaya thato hoI zA mATe Apa sajejana ATaluM gaLuM sUkavo cho ? vedanA prAmANyane puravAra - : Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha Adi sahita badhAM AganA prAmAyanI siddhi karavA mATe A nyAyazAstra AraMbhAyuM che ema tame yAyiko kaho cho vedanuM prAmANya mahAjanaprasiddhithI ja puravAra thaI gayeluM che to pachI A nyAyazAstranuM prayojana zuM che ? yAyika- - AvI kSatra zaka e rahevA de, kAraNa ke mahAjanaprasiddhinuM keTalAka khaMDana paNa kare che. eTale temanA khaMDananuM kha Dana karavA mATe nyAyazAstrano ahI yoga karavAmAM Avyo che. tethI pUrvokta AgamonuM ja prAmAya che, vedabAhya AgamonuM nathI e sthApita thayuM. 158. : anye sarvAMgamAnAM tu prAmANyaM pratipedire / sarvatra bAdhasandeharahitapratyayodayAt / / sarvatra vedavat karturAptasya parikalpanA / dRSTArthe pvekadezeSu prAyaH saMvAdadarzanAt // 158. bIjaoe badhAM AgamonuM prAmANya pratipAdita karyuM che, kAraNa ke bAdharahita ane saMdeharahita jJAna sarvatra utpanna thAya che. jema vedanI bAbatamAM tema sarvatra (arthAt badhAM ja AgamonI bAbatamAM) Ata racayitAnI kada nA karavAmAM AvI che, kAraNa ke AganA je thoDA bhAge daTArthanuM nirUpaNa kare che temano AdyArtha sAthe prAyaH saMvAda dekhAya che. ___159. yat punaratroktaM sarva evAgamAH parasparaviruddhArthopadezitvAdapramANaM syuriti tatrocyate, AptapraNItatvena tulyakakSyatvAdanyatamadaurbalyanimittAnupalambhAcca na kazcidAgamaH kiJcid bAdhate / virodhamAtraM tvakiJcitkara, pramANatvAbhimateSu vedavAkyeSvapi parasparavirodhadarzanAt / puruSazIrSasparzanasurAgrahagavAlambhAdicAdanAsu vacanAntaraviruddhamarthajAtamupadiSTameva / kiJcAgamAnAM virodho'pi nAtIva vidyate, pramANe puruSArthe vAM sarve jJArnIvavAAta | nAnAvidhairAgamamArgabhedairAdizyamAnA bahavo'bhyupAyAH / ekatra te zreyasi saMpatanti sindhau pravAhA iva jAhnavIyAH // 159. badhAM ja Agame paraMparaviddha arthono upadeza detA hovAthI apramANa che ema je kahevAmAM AvyuM che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke AptapraNIta hovAne kAraNe badhAM Agama samakakSa hevAthI tema ja amuka AgamanI durbaLatA TharAvanuM koI nimitta upalabdha na hovAthI koI Agama bIjA keI Agamane bAdha karatuM nathI. kevaLa virodha apramANutva sthApavA zaktimAna nathI, kAraNa ke tamArA vaDe pramANurUpe ravIkRta vedavAkyomAM paNa parasparavirodha dekhAya che. puruSazI spazana, surApAna, gamAraNa vagereno Adeza ApatAM vedavAkyomAM bIjA vedavAkyothI viruddha arthone (Fkarmone upadeza ApavAmAM Avyo che ja. vaLI Agamane parasparavirodha paNa AtyaMtika nathI kAraNa ke pramANa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 mukhya upAya ane upeyanI bAbatamAM badhAM AgamanuM ekamasya bAbate ke puruSArtha bAbate badhAno avivAda che. Agamoe darzAvelA nAnAvidha mArgo vaDe [muktinA ghaNA upAe AdezAvyA che jema gaMgAnA pravAho chevaTe samudramAM barAbara ekaThA thAya che tema pelA badhA upAyo sArUpa niHzreyasamAM chevaTe eka jagyAe barAbara ekaThA thAya che. 16). tathA hai 3yaH sarvazreSu niphitte / tadupayaH sarvatra jJAnamupadizyate / jJAnaviSaye tu vivadante / tatrApi prAyaza . AtmaviSayatAyAM bahUnAmavipratipattiH / prakRtipuruSavivekajJAnapakSe tu prakRterviviktatayA puruSa eva jJeyaH / nairAtmyavAdinastu AtmagrahazaithilyajananAya tathopadizanti / svacchaM tu jJAnatattvaM yatairiSyate tat svAtantryAdanAzritatvAdAtmakalpameva / kUTasthanityatve pravAhanityatve ca vizeSaH / evaM pradhAnayostAvadupAyopeyayoravivAdaH / 160. badhAM AgamomAM upaya (=sAdhya) tarIke apavargane (=mokSano) nirdeza che. tenA upAya tarIke badhAM AgamAM jJAnano upadeza devAyo che. alabatta, jJAnanA viSaya para AgamomAM vivAda che. te bAbate paNa jJAnane viSaya AtmA che emAM ghaNane vivAda nathI. prakati-pUvivekAnanA sAMkhya pakSamAM prakRtithI viviktarUpe puruSa ja reya che. nerAmyavAdI bauddho Abhagraha ( ahaMkAgranthi) zithila karavA mATe "AmA nathI' evo upadeza Ape che. paraMtu svaccha jJAnatattva je teo svIkAre che, te svataMtra che, anAzrita che e kAraNe AmA jevuM ja che. kevaLa kuTInityatA ane pravAhanityatAnI bAbatamAM ja bhinnatA che. vedika zAstrAne mAnya AtmA phUTanitya che jyAre bauddhone mAnya AtmA pravAhanitya che.] Ama mukhya upAya ane upayanI bAbatamAM badhAM Agamone kaI vivAda nathI. 16ii. trithI tuM citrA gharA mavatu nAma | mamragaTApUrigraho vA, daNDakamaNDalugrahaNaM vA, raktapaTadhAraNaM vA, digambaratA vA'valambyatAm / ko'tra virodhaH ? vede'pi kimalpIyAMsaH pRthagitikartavyatAkalApakhacitAH svargopAyAzcoditAH ? tasmAt parasparavirodhe'pi na prAmANyavirodhaH / atazca yaducyate-- kapilA yadi sarvajJaH sugato neti kA pramA / . athobhAvapi sarvajJau matabhedastayAH katham 1 // iti tadapAstaM bhavati, pradhAne sati bhedAbhAvAt , kvacicca tadbhAve praamaannyaavirodhAta | 161. kriyA bhale prati Agama bhinna bhinna che. bhasma lagA ke jaTA dhAraNa karo, ThaMDe pakaDe ke kamaMDaLa pakaDe, lAla lUgaDuM pahere ke nagna rahe ! emAM ze virodha che ? vedamAM paNa svarga, judI judI itikartavyatAthI sabhara upAye zuM ochA upadezAya che ? eTale AgamomAM parasaparavirodha hovA chatAM temanA prAmAmAM virodha nathI tethI, 'je Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsapadeza saMsAramAMcakAdinAM AgamonA aprAmANya hetu nathI kapilamuni sarvajJa heya te sugata savajJa nathI emAM zuM pramANa che ? ane jo baMne savajJa hoya to temanI vacce matabheda arthAta virodha kema? ema je kahevAmAM Ave che tene nirAsa (upara) thaI gayAM che, kAraNa ke jayAre mukhya viSayanI vAta hoya che tyAre temanI vacce matabheda hoto nathI ane kyAreka matabheda hoya te paNa temanA prAmANyamAM tethI virodha AvatA nathI , 162. na ca hRdayakrozanahetukarmopadezAdAgamAntarANAmaprAmANyam , tasyApramANatAyAmaprayojakatvAt / vicikitsA hi. nRziraHkapAlAdyazaneSu yA / sA'pyanyadarzanAbhyAsabhAvanopanibandhanA // tathA ca zAntacittAnAM sarva bhUtadayAvatAm / vaidikISvapi hiMsAsu vicikitsA pravartate // abhicArAdihiMsAyAM vaidikyAmapi bhavatu hRdayotkampaH / karaNAMzopanipAtinI hiMseti lisAtattasyAM pravRttiH / yA tu anImonIyAdipazuhiMsA itikartavyatAMzasthA yasyAM kratvartho hi zAstrAdavagamyate iti vaidhI pravRttiH, tasyAmapi kAruNiko lokaH savicikitso bhavati vadati ca yatra prANivadho dharmastvadharmastatra kIdRzaH' iti / na caitAvatA vedasyAprAmANyam , evamAgamAntareSvApe bhaviSyati / 162. hRdayamAM rudana jagADe evA karmo upadezatA hovAne kAraNe te upadezanA anya AgamanuM aprAmANya nathI kAraNa ke te tenuM aprAmANa puravAra karanAro hetu nathI. manuSyanI khoparI vageremAM khAvuM e hRdayamAM kaMpArI, kSobha ane zaMkAo janmAve che tenuM kAraNa anya darzanane abhyAsa ane bhAvanA che. tevI ja rIte, zAnta cittavALA ane sarvaprANuo prati dayALuone vaidika hiMsAmAM paNa hRdaya kaMpe che. tame kahezo ke abhicAra AdimAM thatI vaidika hiMsAmAM hRdayapa bhale thAo kAraNa ke te hiMsA karaNazagata hiMsA hAI lipsAne kAraNe temAM pravRtti thAya che. (arthAt zatrahiMsAnA sAdhana tarIke ahIM pazuhiMsA thAya che.) AnI sAme ame kahIzuM ke, paraMtu agniSomIya vagere pazunI je hiMsA che te ItikartavyatAntargata che te itikatavyatAmAM yajJane upakAraka [evI anISomIya pazunI hiMsA] veda dvArA ja jJAta thAya che, eTale agnImIya pazunI hiMsAmAM thatI pravRtti vedAdiSTa (=vaidha) che. [abhicAra yA zatrahiMsA karavAne vedano Adeza nathI paNa jene abhicAra kare cheya tene veda teno upAya darzAve che; te upAya che zyanayAga, arthAt yena-yAga ane abhicAra vacce upAyopeyabhAva che e jaNAvavAmAM ja vedanA vidhivAkayane vyApAra che, pravRtti karAvavA bAbate vidhivaka udAsIna che. ahI pravRtti lisAthI thAya che. abhicAra ke tenA sAdhanabhUta Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSiddhakarmopadeza bauddha Adi AgamonA aprAmAyane hetu nathI pazuhiMsA avaidha che arthAta vedavihita nathI. ethI UlaTuM veda yajJa karavAno Adeza Ape che ane te kema karo e (= ItikartavyatA) jaNAve che. ItikartavyatAmAM agnImIya pazune vadhane yajJanA karaNa tarIke jaNAvela che. ahIM pazavadha karavAmAM na Ave to yajJa pUNa na thAya mATe pazavadha karavAmAM Ave che, lisAthI karavAmAM Avato nathI. ahIM veda pravartaka che. lisA pravartaka nathI. mATe ahIM agnIlomIya pazunI hiMsA vaidha che, vedavihita che.] vedavihita hiMsAmAM thatI pravRttimAM paNa kANika jananuM hRdaya kare che. teo kahe che 'jyAM prANivadha dharma che tyAM adhama kevo che? paraMtu eTalA mAtrathI vedanuM aprAmANya nathI thaI jatu. AvuM ja bIjA AgamonI bAbatamAM banaze. : 63. yattu AgamAntarebhyaH kaulAdibhyaH khecaratAdyarthasiddhAvapi niSiddhAcaraNakRtaH kAlAntare pratyavAyo'vazyaM bhAvItyuktam , tadapi na yuktam , tasyArthasya tadAgamaniSiddhatvAbhAvAt / AgamAntaraniSiddhatve'pi vaikalpikatvakalpanopapatteH / bhavatu vA kAlAntare pratyavAyaH, tathA'pyadhikAribhedena tatphale karmaNi codyamAne zyenAdAviva nAgamaprAmANyamatra hIyate / 'zyenenAbhicaran yajeta' ityatrAbhicaranniti zatA laciniSedhamadhikAriNamAcaSTe / tasya ca zyenayAgazcoditaH / sa ca tatprayogAt kRtavadhaH pratya vaityeva, na ca vedasyAprAmANyam / uktaM ca 'ubhayamiha codanayA lakSyate artho'narthazca' iti [sA. mAM. 2. 2. 2] dhAmeDhAdarA vicitracodranA nAnaYpannA marAmastha sarvasvAraH codita :, AyuSkAmasya kRSNalacaruH / tasmAdetadapi nAprAmANyanimittam / yadapi bauddhAgame jAtivAdanirAkaraNaM, tadapi sarvAnugrahapravaNakaruNAtizaya. prazaMsAparaM, na ca yathAzratamavagantavyam / tathA ca tatatpaThyate 'na jAtikAryaduSTAn pravrAjayet' iti / tasmAt sarveSAmAgamAnAmA taiH kapilasugatArhatprabhRtibhiH praNItAnAM prAmANyamiti yuktam / 163. kaula vagere bIjA Agamo dvArA AkAzagamana vagere arthanI siddhi thAya to paNa niSiddha AcaraNane kAraNe kAlAntare anartha avazya thaze ema je kahyuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke te kamanuM niSiddha te AgamamAM nathI, bIjA bhAgamAM te karma niSiddha hoya te paNa te kamano vikapa ghaTe che. athavA te kAlAntare te karmathI anartha bhale thAo. tema chatAM adhikArI methI (=te karmathI janya phaLanI kAmanA karanAranI apekSAe) te phaLane ApanAra karmane upadeza jyAre ApavAmAM Ave-- tyAga vagere kamanI jema- tyAre ahI AgamakAmANyane hAni thatI nathI. zatrane mArI nAkhavA Ichate cetyAga kare" e vAkyamAM 'zatrune mArI nAkhavA Ichato (=amina ' e vartamAnakudatanA zatRpratyaya dvArA ['prANInI hiMsA na karavI joIe" evA] niSedhanuM jeNe ullaMdhana karI nAkhyuM che evo Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava Agamone kartA Izvara che e mata adhikArI jaNAvAyuM che. te adhikArIne tyAga karavA preravAmAM Avyo che ane te tenA prayogathI prAvadha karIne anartha nimaMtre che ja, ane tethI] vedanuM aprAmANya thatuM nathI. kahevAmAM AvyuM che ke "vaidika cetanA ( AdezapreraNA=vidhi) dvArA ahIM artha ane anartha baMne lakSita thAya che." adhikArabhedathI bhinna bhinna karmo karavA mATenI cedanA (=vaidika Adeza) ghaTatI nathI ema nahi. maraNanI kAmanAvALI vyaktine savaravAyajJa karavAno Adeza veda Ape che, jyAre AyuSyanI kAmanAvALI vyaktine kRSNalacaryajJane Adeza veda Ave che. tethI bhinna bhinna karmo karavAno Adeza ApavAthI aprAmANya nathI ? bauddhAgamamAM jAtivAdanuM je nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che te paNa savane anugraha karavA tatpara evA karuNatizayanI prazaMsA karavAnA AzayathI che, tene kevaLa vArthamAM samajavAnuM nathI. ane sAthe ja tyAM [bauddha AgamamAM- vinayapiTakamAM] kahevAmAM AvyuM che ke "jAtiduSTa ( hItajAtivALI) ane kAyaduSTa (=hInakarmavALI) vyaktione pravajyA ApavI nahi.' niSkarSa e ke kapila, sugata, arvata vagere Atoe racelAM badhAM agama pramANa che ema mAnavuM gya che. 164. gaje matte sanamAnArIzvara putra mAnuM chotteti | sa phri sakalaprANinAM karmavipAkamanekaprakAramavalokayan karuNayA tAnanugrahItumapavargaprAptimArga bahuvidhamutpazyannAzayAnusAreNa keSAMcit kacit karmaNi yogyatAmavagamya taM tamupAyamupadizati / svabibhUtimahimnA ca nAnAzarIraparigrahAt sa eva saMjJAbhedAnupagacchati / arhanniti kapila iti sugata iti sa evocyate bhagavAn , nAnAsarvajJakalpanAyAM yatnagauravaprasaGgAt / 164. bIjAo mAne che ke badhAM ja Agamone praNetA Izvara che, kAraNa ke saphaLa prANIonA anekavidha karma vipAkane dekhatA tema ja karuNAthI temane anugraha karavA mATe apavargaprAptinA anekavidha mAgane dekhatA te Izvara AzayAnusAra kyAreka keTalAka prANIonI amaka kamamAM gyatA jANIne te te upAya temane upadeze che. potAnI vibhUtinA mahimAthI aneka zarIro dhAraNa karyA hovAne kAraNe te Izvara ja "ahaMta', 'kapila", "sugata', vigere] judAM judAM nAme pAme che [ema mAnavuM ucita che kAraNa ke aneka savo mAnavAmAM yatnanI ane gauravanI Apatti Ave che. 165. nanuM zuddha zudronasya jJoSTlya, sa hAthamIzvara mahetu ? ratametdbhgvtaa kRSNadvaipAyanena --- yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadA''tmAnaM sRjAmyaham / / iti [gItA. 4.7] Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda ane AgamAnA karyAM Izvara hoya te temanI vacce virodha kema ? zarIrameva zuddhodanasyApatyaM nAtmA / ataH pratiyugaM viSNureva bhagavAn dharmarUpeNAvataratItyAgamavidaH pratipannAH / 15. zaMkA-zuddhodana rAntanA putra yuddha che. te kevI rIte Izvara hoya ? uttara-- [A zaMkAne] bhagavAna kRSNadvaipAyane dUra karI che, [kAraNa ke] 'jyAre jyAre dhanI hAni thAya che ane adhamanI caDatI thAya che tyAre huM bhArata ! huM mArI jAtane saju chu" ema [gItAmAM] temaNe kahyuM che. zarIra ja zuddhodananA putra che, AtmA zuddhodanane putra nathI. tethI pratyeka yuge viSNu bhagavAna ja dharmAMrUpe avatare che ema AgameAnA jANakAroe svIkAyu che. 82 " 166. nanu vedasamAnakartRkeSvAgamAntareSu kathaM tAdRzo mahAjana saMpratyayo * nAsti ? evaM nAsti / tena vartmanA bhagavatA katipaye prANino'nugRhItAH yeSAM tAdRza Azayo lakSitaH / vaidikena tu vartmanA niHsaMkhyakAH prANino'nugRhItA iti tatra mahAnAdara:, AgamAntareSu kRza iti / ekakartRke parasparavirodhaH kathamiti ced vedairevAtra varNitaH samAdhiH, teSvapi bhUmnaH parasparavirodhasya darzanAdityuktam / tasmAdIzvarapraNItatvAdeva sarvAgamAnAM prAmANyam / 166. zaMkA-je vedanA kartA che te ja jo khIjA AgamAnA kartA che te mahAjanane sauMpratyaya (=Adara=zraddA) jevA vedamAM che tevA bIjA Agame!mAM kema nathI ? uttara-- evuM nathI [AgameAmAM darzAvelA] te mA` vaDe bhagavAne keTalAMka prANIo upara anugraha karyAM, je prANIone tevA (=te bhAga'ne anurUpa) Azaya Izvarane jaNAyeA. paraMtu vaidika mAga dvArA bhagavAne asaMkhya prANIo upara anugraha karyAM eTale mahAjanane vedamAM mahAna Adara che, anya AgameAmAM eA che. '''' zaMkA jo kartA eka ja che teA (veda ane AgameA vacce) virodha kema che ? # uttara ~~ vedoe ja A zaMkAnuM samAdhAna darzAvyuM che, kAraNa ke temanAmAM paNa ghaNuMA paraspararivarodha dekhAya che. tethI, IzvarapraNIta hovAthI ja badhAM AgamAnuM prAmANya che. 167. pare punarve mUlvenasaryAnamannAmAghyamaththupALaman ! yo di mamnAdideshnaanaaN vedamUlatAyAM nyAya uktaH - bhrAnteranubhavAdvApi puMvAkyAdvipralambhakAt / dRSTAnuguNyasAmarthyAccodanaiva laghIyasI / [tantravA. 1.3.2] iti sa sarvAgameSu samAnaH / na ca manvAdismRtInAM mUlabhUtA zrutirupalabhyate / anumAnena tu tatkalpanamAgamAntareSvapi tulyam / 167. khIjAe vedamUlaka hAvAne kAraNe badhAM AgamAnuM prAmANya svIkAre che. [mULa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhAdi AgAme vedamUlaka che e mata tarIke] brAnti, anubhava, puruSavArtha ane Thaga A cAra karatAM cedanAne (=vedane) ja svIkAravAmAM lAghava che, kAraNa ke prastuta smRti pramANenA daSTa anukAnuM samarthana karavAnuM sAmagdha cAinAmAM ja che'- evo je taka manu vagerenA upadeza vedamUlaka che e puravAra karavA Avyo che te badhAM AgamonI bAbatamAM samAna che. vaLI, manu vagere smRtionA mULarUpa zruti upalabdha thatI nathI. anumAna dvArA e zrutinI kalpanA karavAnuM to bIjA AgamonI bAbatamAMya samAna che. 168. nanu vonma 'vi vA jatRsAmAnyAhU pramaUAnanumAnaM sthA' rUta jaii. sU . 1.3.2], tacceha nAstIti kathaM zrutyanumAnam ? naiSa doSaH ekAdhikArAvagamo na prAmANye prayojakaH / / mizrAnuSThAnasiddhau tu kAmaM bhavatu kAraNam / / na ca pRthaganuSThIyamAnamapi karma na pramANamUlaM bhavati varNAzramabhedAnuSTheya. vata ! kartRsAmAnyazUnyatvAdatha mUlAntarodayaH / . tadasat bAdhakAbhAvAd bhrAntyAdipratiSedhanAt // pratyakSamUlatAyAM tu gurvI bhavati kalpanA / vedastvanantazAkhatvAt mUlaM tatra susaGgatam / / nanvatra vedamUlatve dvaSo vedavidAM katham ? / 168. zaMkA- vaLI, 'je vaidika kamanA adhikArI che te ja mRtyu padiSTa kamanA adhikArI che e hetu vaDe zrutinI kalpanA karavAmAM pramANa to anumAna bane' ema kahevAmAM AvyuM che paraMtu AgamAntaranI bAbatamAM te hetu saMbhavatA nathI te tenA dvArA zrutinuM anumAna kevI rIte thAya ? uttara- je vaidika karmane adhikArI che te smatyupadiSTa karmane adhikArI che. evuM jJAna smRtinA prAmANyanuM kharuM kAraNa nathI; vaidika ane smatyupadiSTa karmonA mizra anudAnonI siddhimAM bhale tevuM jJAna kAraNa che. [arthAta, ekAdhikAratA smRtinuM prAmANya siddha karatI nathI paraMtu smAta kamanuM vaidika karmo sAthe mizra anukAnamAtra siddha kare che. vaLI, vaidika karmanA anuSThAnathI judu karmanuM anuSThAna thatuM hoya chatAM te kama pramANumUlaka mathI ema na kahevAya. udAharaNutha, judA judA vargonAM ane AzramanAM karmo. vaidika karmonA adhikArIthI anya Agamee upadezelAM karmonAM adhikArI judA hevAthI te anya AgamonuM mULa vidathI bIju (arthAta brAnti vagere) banI jAya che ema mAnavuM khoTuM che, kAraNa ke te anya AgamanuM kaI bAdhaka nathI ane bhrAti vagereno temanA mULa tarIke pratiSedha karavAmAM Avela che. temane pratyakSamUlaka mAnavAmAM gauravadeSa Ave che. vedanI zAkhAo ananta hoI temanAmAM temanuM mULa mAnavuM susaMgata che. ahI [bauddhAdi AganuM3 vedamUlakatva mAnavAmAM vedavidone dveSa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhAdi Agane vedamUlaka che e mata 169. ___ gatvA ta eva pucchyantAM yeSAM dveSAdi vidyate // govadhe vA kathaM teSAM dveSaH suspaSTavaidike / pratyuktaM ca viruddhatvaM zAkhAnantyAcca durgamam // kimiyadvedasarvasvaM yAvadasmanmukhe sthitam / / zAkhAntarAdvA saMvAdo na labhyeteti kA pramA / / tathA ca sAMkhyazAstraprasiddhatriguNAtmakaprakRtisUcanaparam 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAm' iti [zvetA0 4-5] vaidikaM liGgamupalabhyate / nirgranthakathitatapassacivatattvajJAnazaMsI cAyamanuvAdo dRzyate 'munayo vAtarazanAH' iti [Rgveda 10.136.2] / evaM raktapaTaparigrahabhasmakapAladhAraNAdimUlamapyabhiyuktA labhante eva / manvAdismRtivat kartRsAmyasyAsambhave'pyataH / . pramANaM vedamUlatvAdvAcyA: sarvAgamAH smRtiH // tatazca------ yaH kazcit kasyaciddharmoM manu nA parikIrtitaH / sa sarvo'bhihito vede sarvajJAnamayo hi saH / / ityatra yathA manugrahaNaM gautamayamApastambasaMvartakAdismRtyantaropalakSaNam evamaharakapila. sugatAdyupalakSaNaparamapi vyAkhyeyam / 169. mI mAgabhAnA praamaayne| vizeSA-mana 15 kore che te mohinI pAse jaI temane ja pUche ke je spaSTapaNe vaidika karma che te govadhamAM temane dveSa kema che ? uttara-veda sAthe te bauddhAdi AgamonA virodhanuM ame khaMDana yu" che; ane vedanI zAkhAo anata che eTale te Agamono veda sAthe virodha che e jANavuM ja kaThina che. ApaNane kaMThastha che eTale ja zuM samagra veda che ? zAkhAntara sAthe A Agamone saMvAda nahi maLe ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? vaLI, sAMkhyazAstraprasiddha triguNAtmaka pratinusUyana 42tu 'ajAmekAM lohita zuklakRSNA' yevu vaihi liga (=pAya) prApta thAya che. nircanthAe (=jainee) pratipAdita karela tapasahacarita tattvajJAnane jaNAvato mA vai ianuvAda hepAya cha -'munayo katarazana:'. me rIta 2415TanA paribhUta bhasma lepana, kamAladhAraNuM vagerenuM mULa 5Na abhiyukatone (vedanA vidvAnone) vedamAM maLe che ja. tethI, manu vagere smRtinI jema A AgamenI bAbatamAM tRsAmya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekAyatAgama pUrvapakSamUlaka hoI apramANa 85 (=ekAdhikAritA) saMbhavatuM na hovA chatAM teo vedamUlaka hoI temane pramANe kahevA joIe ane temane smRti gaNavA joIe. "manue je kene je dhama jaNavyo che te badho vedamAM kahevAya che, kAraNa ke veda sarvajJAnamaya che"-ahIM A zlekamAM jema manunA nAmanuM grahaNa gautama, yama, Apastabdha, saMvartaka, vagere bIjA RtikArono nirdeza kare che tema ahaMta, kapila, sugataneya nirdeza kare che evI vyAkhyA karavI joIe. 170. nanuM DhovAyatA mobaLevaM prAmANyuM grAmota, "vijJAnaghana jIte mukhya samuthAya tajovAnughavirAti, na becaraMjJAsti' ti vRi 4.4.23] vedamUladarzanAt / tatazca lokAyatadarzane pramANabhUte sati svasti sarvAMgamebhyaH / 3yate- na hi lokAyate kiJcit kartavyamupadizyate / vaitaNDikakathaivAsI na punaH kazcidAgamaH // 170. zaMkA-lekAyatanA AgamamAM paNa A pramANe prAmANya prApta thAya che, kAraNa ke 'vijJAnaghana (AtmA) A bhUtemAMthI utpanna thaI temAM ja pAche pravezI jAya che, paraka nathI e vaidika vAkyamAM tenuM mULa dekhAya che. ane tethI lokAyatadarzana pramANa banI jatAM badhAM AgamanuM kalyANa thaI gayuM ! - samAdhAna -- Ano utara ApIe chIe kAyatakazanamAM kaMI kartavya upadezAyuM nathI. te kevaLa vaiDika kathA ja che, paNa koI Agama nathI. 17. nanuM ca varjhavaM purva nI rUti tatroparite parva na, svamAsidtvenaatropdeshvaiphlyaat / 'dharmo na kAryaH' 'tadupadezeSu na pratyetavyam' ityevaM vA yadupadizyate tat prativihitameva, pUrvapakSavacanamUlatvAllokAyatadarzanasya / tathA ca tatrottarabrAhmaNaM bhavati 'na vA are ahaM mohaM bravImi, avinAzI vA are'yamAtmA, mAtrAvastha mavati ta [vRA .4.4.22-23] . tavaM pUrvapakSavanamUchavA llokAyatazAstramapi na svatantram / uttaravAkyapratihatatvAtta tadanAdaraNIyam / zAstrAntarANAM tu pUrvapakSavAkyamUlakatvakalpanamayuktam , samanantarameva tatpratipakSavacanA nupalabdherityato vedamUlatvAt sarvAgamaH pramANam / 171 zaMkA-"jyAM sudhI jIve tyAM sudhI sukhethI jIvo' e upadeza lekAyatadarzanamAM apAya che. uttara-evuM nathI; te to svAbhAvasiddha hoI tene upadeza karavAno koI artha nathI. dharma na karavo joIe" "vedanA upadezamAM zraddhA na rAkhavI joIe" A ane AnA jevo je upadeza temaNe Apyo che tene pratiSedha thaI gayo ja che, kAraNa ke lekAyatadarzana vidagata] pUrva pAmUlaka che. ane tyAM pachI brAhmaNa che "are ! huM khoTuM kaheto nathI. are ! A AtmA avinAzI che. ene mAtrA saMsarga hoya che. Ama pUrvapakSamUlaka hevAthI lekAyatazAstra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha game te pustaka Agama nathI svatantra nathI. uttaravAkacathI te khaMDita thayuM hoI te AdaraNIya nathI. khInna [bauddhAdi] AgamA paNa [vedagata] pUva pakSamalaka che ema kalpavuM ayeAgya che, kAraNa ke [temanA mULarUpa vaidika vAkayo pachI tarata ja pratipakSavacana upalabdha thatAM nathI. tethI sava` AgamA vedabhuul hoI, prabhANu che. 172. sarvAgamapramANa nanvevamupapAdite 1 ahamapyadya yaM kaJcidAgamaM racayAmi cet // tasyApi hi pramANatvaM dinaiH katipayairbhavet / tasminnapi na pUrvoktanyAyo bhavati durvacaH // jaratpustakalikhitaM yadapi tadapi kiJcididAnIM kenApi dhUrtena prakhyApyate 'mahAnayamAgamaH' iti / tatrApyApta eva praNetA kalpyatAm, yAdRzaM tAdRzaM vacanamucyatAM mUlabhUtamiti / 172. zaMkA...jo A rIte badhA ja AgamAnuM prAmANya ghaTALyuM te huM paNa Aje je koI Agama racuM tenuya prAmANya keTalAka divase pachI thAya kAraNa ke tenI bAbatamAM paNa pUrvakti nyAya (=tarka) kahevA muzkela nathI. jUnA koI paNa pustakamAM lakhelu je kaI paNa hAya tene kAI paNa dhUta A mahAna Agama che' ema kahI oLakhAve; tenA paNa Apta ja praNetA che ema kalpA, jevu tevu vaidika vacana tenA mULa tarIke uccAro. 173. naitadatyavigItAyAM prasiddhiM prApurAgamAH / kRtazca bahubhiryeSAM ziSTairiha parigrahaH // adya pravartamAnAzca nApUrvA iva bhAnti ye 1 yeSAM na mUlaM lobhAdi yebhyo nodvijate janaH // teSAmeva pramANatvamAgamAnAmiheSyate / na mRte tu yatkiJcit pramANaM kuTTanImatam // tathA hi- amitai kapaTanivItAniyatastrIpuMsavihitabahuceSTam / nIlAmbaravratamidaM kila kalpitamAsIdviTaiH kaizcit // tadapUrvamiti viditvA nivArayAmAsa dharmatattvajJaH / rAjA zaGkaravarmA na punarjenAdimatamevam // 173. uttara--prema nathI. ne bhAgabho nirvivAha prasiddhine yAgyA che, mano svIkAra ahIM dhaNA zie karyAM che, je atyAre pravatamAna DhAvA chatAM apUrva (=venimU*laka) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda upara aprAmANyane AkSepa 114. jevA jaNAtA nathI, jemanuM mULa lobha vagere nathI, jemanAthI lokone uga thato nathI te AgamanuM ja prAmA ahI IchavAmAM Ave che. kudanImatanuM jarAya pra mANya svIkArAyuM nathI. te [kunImata] A pramANe che-keTalAka viTa e A nIlAbarakata kayuM hatuM ema kahevAya che, jemAM amita eka 5Ta eTelA strI ane puruSo game tenI sAthe bahu kAmaceSTAo karatA. tene apUva" (danimlaka) jANIne dharmatatvajJa rAjA zaMkaravirmAe aTakAvyuM, paraMtu jena Adi mata Avo apUrva (vedanimUlaka) nathI. ityAptoktatvahetoH parimuSitaparodIritAzeSadoSAt eSAM vedAgamAnAM sudRDhamupagate mAnabhAve praroham / tanmUlatvAttathAtvaM puruSavacanato vA'stu zAstrAntarANAM tadvAreNApi vaktuM na khalu kallupatA zakyate vedavAcAm // 174 upasaMhAramAM kahevAnuM ke Apta puruSe kahela hovAne kAraNe ane bIjAoe kahelA badhA doSo dUra karI dIdhA hovAne kAraNe A vedAgamanuM prAmANya suda praroha pAmyuM che tyAre vidamUlaka hovAne kAraNe athavA Apta purUSanAM vacane hevAne kAraNe anya AgamanuM prAmANya ho; Apta puruSanuM vacana hovAne kAraNe vedavANunI kaluSitA (=aprAmANya) che ema kahevuM kharekhara zakya nathI. 175. nAnu nAcAra vedrazya prAmArthe suvyavasthitamU | - khadehasaMbhavai reva doSairanRtatAdibhiH // 'citrayA yajeta pazukAmaH' 'putrakAmaH putreSTayA yajeta' iti zrUyate / ceSTayanantaraM putrapazvAdiphalamupalabhyate / tasmAdasatyAH citrAdicodanAH / nanu ca yaH pazukAmaH sa iSTiM kuryAditIyAneva vAkyArthaH / tatra yAgAt pazavo bhavantIti : etadeva durupapAdam / te ca bhavanto'pyanantarameva bhavantIti etad durupapAdataram / ataH kathaM na satyArthatvaM citrAdicodanAnAm / 175. zaMkA-tenA pitAnA dehamAM ja amRtatA vagere deze utpanna thayA hovAne kAraNe hajuya vedanuM prAmANya barAbara sthira thayuM nathI. "pazunI kAmanAvALo citrAyAga kare putranI kAmanAvALA putreSTi yajJa kare' ema vedamAM kahevAmAM AvyuM che. paraMtu te te yajJa pachI pazu, putra, vagere phaLa maLatAM nathI. tethI citrAyAga vagerene upadeza asaya che. uttara-jene pazunI kAmanA hoya te yajJa kare' ATale ja vAkyane artha che. temAM yogane kAraNe pazuo thaze evo artha ghaTAvA ja muzkela che. ane te thatAM hoya te paNa yAga pachI tarata ja thAya che e ghaTAvavuM to tethI paNa vadhAre muzkela che. tethI, kevI rIte citrAyAga vagerenA upadezanuM satyArthatva nathI ? (arthAt che ja), mIka ra* Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda upara asaMvAdane AkSepa 16. ucyate / 'yAvajjIvaM yajeta' 'yauvajjIva juhuyAt' iti jIvamavadasAdhyamAnapazukAmanaiva nAdhikArivizeSaNaM bhavitumarhati / pazUnAM tataH karmaNaH siddhimanavabudhyamAnasya tatrAdhikAra eva na sampravartate iti nirNeSyate etat / Anantaryamapi karmakhabhAvaparyAlocanenaiva gamyate, samanantaraphalatvena karmaNAM dRSTatvAt / Aha ca 'karmakAle ca phalena bhavitavyam , yatkAlaM hi mardanaM tatkAlaM mardanasukham' iti [zA. bhA. 1.1.5] / adhikAryapi pazcAdyabhAvaparitapyamAnamAnasa eva karmaNyadhikriyate yadi sadya eva tataH phalamAsAdayet / kAlAntare ca karmaNaH pradhvaMsAtkutaH phalam ? Aha ca 'yadA tAvadiyaM vidyamAnA''sIt tadA phalaM na dattavatI, yadA phalamutpadyate tadA'sau nAsti, asatI kathaM phalaM dAsyati' iti [zA. bhA. 1.1.5] / api ca kAlAntare phalasyAnyat pratyakSa kAraNamupalabhyate sevAdi / tasmiMzca kAraNe dRSTe sati ko nAma sUkSmadRSTi: adRSTaM citrAdikAraNaM kalpayet ? tasmAdasatyAzcitrAdicodanAH, pratyakSAdipramANaparicchedayogyArthopadezitve satyapi tatsaMvAdazUnyatvAt, evaMvidhavipralambhakavAkyavat / citrAdivacasAmevamapa cArasya darzanAt / anAzvAso'gnihotrAdicodanAsvapi jAyate // agnihotracodanA mithyA, vedaikadezatvAccitrAdicodanAdivat / tadatra tAvadasaMvAdAdaprAmANyam / evaM 'putrakAmaH putreSTyA yajeta' ityevamAdAvapi asaMvAdo draSTavyaH / 176 shaa||2-uttr yApIya chIge. 'nya sudhI va tyA sudhI yajJa ze' 'arni sudhI jo tyAM sudhI heba karo' ema vananI jema je sAdhyamAna nathI evI pazukAmanA ja adhikArInuM vize paNa banatI nathI. te yajJakarma dvArA thatI pazuonI siddhine na jANanArane temAM adhikAra ja nathI enI sthApanA AgaLa upara karIzuM. kamane svabhAvanI paryAcanA dvArA ja AnantaryuM paNa jaNAya che, kAraNa ke karmo barAbara anantara phaLa aApatAM dekhAya che ane kahyuM paNa che, "kama (kriyA) thatuM hoya tyAre ja te kamanuM phaLa thavuM joIe; je vakhate madanakriyA thatI hoya che te vakhate ja manakriyAjanya sukha thAya che. pazuonA abhAvathI du:khI manavALAne ja citrAyajJakarma karavAno adhikAra prApta thAya che--alabatta je te tatkAla ja karmamAMthI phaLa prApta karate hoya . kAlAntare te kama nAza pAmI gayuM hoI phaLa kyAMthI thAya ? ane kahyuM paNa che, jayAre A kriyA vidyamAna hatI tyAre phaLa na khapyuM; jyAre kaLa utpanna thAya che tyAre te nathI; astitva na dharAvatI kriyA kevI rIte phaLa Apaze ?" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedomAM visaMvAdadeSatA AkSepa t vaLI, kAlAntare utpanna thatA phaLanuM bIjuM pratyakSa kAraNa upalabdha thAya che, sevA vagere, te dRSTa kAraNu hoya te kaye sUkSmadaSTivALA adRSTa citrAdine kAraNa tarIke kalpe ? tethI, citrAdi upadeza asatya che, kAraNa ke pratyakSAdi pramANathI jANI zakAya evI vastune upadeza hovA chatAM te upadezane, pravitra bhaka puruSanA vAkyanI jema, te pramANA sAthe saMvAda nathI. citradi vizenA vedavAkaconuM kheATApaNuM A pramANe dekhAtuM hoI, agnihotra vagere vizenA veda vAkayomAM paNa azradghA janme che. agniheAtraviSayaka vaividhivAkya khATuM che kAraNa ke te vaidane ja eka bhAga che, citrAdiviSayaka vedanA vidhivAkayanI jema. tethI, ahIM saMvAda na hovAnA kAraNe aprAmANya che. evI ja rIte putranI kAmanAvALA putreSTi kare' vageremAM paNu A pramANe asaMvAda samajavA joIe, 177. visamvATopiSir dayate | pramIte yajJamAne pAtrayAsthya mA~pdishyaivmaadidesh veda: ' sa eSa yajJAyudhI yajamAno'JjasA khargaM lokaM yAti' iti / tatra 'eSa:' iti tAvadAtmano nirdezaH kliSTa eva parokSatvAt, sphyakapAlAdiyajJAyudhasambandhAbhAvAcca / kAyastu 'eSa: ' padena nirdizyate / sa na svargaM lokaM yAtIti tadviparItabhasmIbhAvopalambhAditi visaMvAdaH / evaM cAsaMvAdavisaMvAdAbhyAmapramANaM veda: / 177. * kyAMka visaMvAda (UlaTu) paNu dekhAya che. jyAre yajamAna marI gayA tyAre pAtra cayana (=yajamAne vivAhathI mAMDI prajvalita rAkhela agnivALe! dhaDe! smazAne laI javA mATe levA te) ka`nA upadeza ApI vede A pramANe Adeza ApyA, 'A te yajamAna (jeNe agnihotranA agni prajvalita rAkhyA che te) yajJanAM sAdhane sahita sIdhA svargalokamAM naya che.' aDDI 'A' (va) dvArA AtmAne nirdeza kiSTa che kAraNa ke AtmA te parokSa che eTale ya, kapAla, vagere yajJanAM sAdhane sAthe tene sabadha che ja nahi, tenAthI (='A' thI) zarIrane nirdeza thAya che . ema jo kahevAmAM Ave te amAre jaNAvavu joIe ke] zrIra te svargalokamAM jatuM nathI, UlaTu` bhasmarUpa avasthAne pAme che. tethI [ahI] visavAda che. Ama asaMvAda ane visaMvAdane kAraNe veda apramANa che. [asaMvAdamAM kahyA pramANe phaLa maLatuM nathI jyAre visaMvAdamAM karyuM hoya tenAthI UlaTuM phaLa maLe che.] 178. vyAvatAr / 'r3hite hotatryam''anur3hite hotatryam''samayAvite hotavyam' iti homakAlatrayamapi vivAya nindA'rthavAdaiH tadeva niSedhati, 'zyAmo vA asyAhutimabhyavaharati ya udite juhoti / zabalo vA asyAhutimabhyavaharati yo'nudite juhoti / zyAmazabalAvasyAhutimabhyavaharataH, yaH samayAdhyuSite juhoti / ' na cArtha - vAdamAtrametaditi vaktavyam / yataH 12 . vidhAnaM kalpyate stutyA nindayA ca niSedhanam / vidhistutyoH samAvRttistathA nindAniSedhayoH || Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedomAM vyAdhAtadoSane AkSepa .. na hi nindA ninditumupAdIyate, kintu ninditAditarat prazaMstuimityayamapi 'prakAro'tra na sambhavati, kAlatrayasyApyatra niSedhAt kasyAnyasya tannindayA prazaMsA 'vidhIyate / tasmAt parasparaviruddhArthopadezalakSaNAd vyAghAtAdapramANaM vedaH / " 178, vyAghAtane kAraNe paNa veda pramANa che], "sUryodaye hAma kara" "sUryAya na thayo hoya tyAre homa karavo" "tArAo ane sUrya na dekhAtA hoya tyAre homa karavo ema homa karavAnA traNa mALanuM vidhAna karyA pachI nindArUpa arthavAdo dvArA te veda ja te traNa kALano niSedha kare che je sUryodaye homa kare che tenI Ahutine kALiyo (kUtarI) khAya che. sUryodaya na thayo hoya tyAre je homa kare che tenI Ahutine kAbaro kUtaro) khAya che. tArAo ane sUrya na dekhAtA hoya tyAre je homa kare che tenI Ahutine kALiyo ane kAbaro khAya che." A kevaLa athavAda che (arthAt tene koI artha nathI) ema kahevuM na joIe, kAraNa ke rati uparathI vidhAnanI kalpanA thAya che ane nindA uparathI nidhanI ka95nA thAya che. vidhi ane stutine vyApAra samAna che, jyAre nindA ane niSedhano vyApAra samAna che. nizva vastunI nindA karavA ja nindAne Azaro levAto nathI paraMtu vindita vastuthI itara vastunI prazaMsA mATe paNa teno Azaro levAmAM Ave che; A prakAra paNa ahIM saMbhavato nathI. traNeya kALane ahI' niSedha hoI yA anya kALanI prazaMsA temanI nindA dvArA karAI che? tethI, parasparavirodha jenuM lakSaNa che evA vyAghAtathI veda apramANa che. 179. narucAravA "tri: prathamavAEUR trirumam' rUkhyAtanAmAM prathamottamayoH sAmidhenyotrirvacanAt paunaruktyam / sakRdanuvacanena tatprayojanasampatte: anarthakaM trivacanam / 179. punaruktine kAraNe paNa veida apramANe che] "prathama RcA traNa vAra belaDI, chellI RcA traNa vAra bolavI' ema abhyAsaviSayaka vedavidhAnamAM samidhenI sUktanI prathama ane aAima e be RcAone traNa vAra bolavAnuM kahyuM hoI punarukita che. eka vAra balavAthI prayojana pAra paDatuM hoI traNa vAra bolavuM anarthaka (=nirarthaka) che. 180. tasmAditthamanRtavyAghAtapunaruktadoSakaluSitatvAdapramANaM vedaH / tadAha sUtrakAraH 'tadaprAmANyamanRtavyAghAtapunaruktadoSebhyaH putrakAmeSTihavanAbhyAseSu' iti [ nyAyasU0 2.2.16 ] | 180. niSkarSa e ke Ama avRSa, vyAghAtadoSa ane punaruktidevathI kaluSita hovAne kAraNe veda apramANa che. tethI sUtrakAra gautama kahe che, "putrakAmeSTi, havana ane abhyAsane lagatAM vedavacanomAM anRtadoSa, vyAghAtaSa ane punaruktideva hovAne kAraNe veda apramANa che." 181. zatra samAdhimAha bana zarmasAdhanANA rUti nyAyasU0 2.. .57] . amArA - prAmAyasAdhanamasUtaraa vjaiTram | avRta ja rA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedamAM darzAvavAmAM Avela dene parihAra phalAdarzanam / etaccAnai kAntikam , anyathA'pi phalAdarzanopapatteH / ki vedasyAsatyArthatvAdatra phalAdarzanam uta kAdivaiguNyAditi na vizeSaheturasti / 181. ahIM zaMkAnuM samAdhAna karatAM sUtrakAra gautama kahe che, "nA, di apramANa nathI kAraNa ke tame je dAvo darzAvyA che tenuM kAraNu apramANya nathI 5Nu yajJakriyAne anulakSI kriyA karanAra kriyA pote ane kriyAnA sAdhanamAM raheluM adhurApaNuM (kavi.latA) enuM kAraNuM che.' A Azaya che-virodhIoe amRtatvane apramAdhyane hetu kahyo che ane anutatvamAM hetu che phaLanuM adarzana. ane A [phalAdarzana te anaikAntika hetu che kAraNa ke [avRtatva vinA bIjI rIteya phalAdarzana ghaTe che. zuM phalAdarzana vedanA asatyArthavane kAraNe che ke kartA vagerenA vaikalyane kAraNe che ? Ama phalAdarzana e vizeSa hetu nathI [paraMtu anaikAntika - hetu che.] ___182. nanu na kadAcidapi karmasamanantarameva phalamupalabdhamiti tadanutatvameva tadadarzanakAraNaM, na kArakavaiguNyamiti / taMdayukta.m , aviguNAyAM kArIyoM prayuktAyAM sadya eva vRSTerdarzanAt / na ca tat kAkatAlIyam , AgamenAnvayavyatirekAbhyAM ca tatkAraNatvadarzanAt / putrAdistvAha kamapi palaM vastusvabhAvaparyAlocanayaiva na sadyo bhavitumarhati / na hi nabhasastadAnImeva vRSTiriva nipatati putraH, strIpuMsayogakAraNAntarasavyapekSatvAt tadutpatteH / pazvAdiprAptistu kasyacit adUrakAle'pi dRzyate pratigrahA. dinA / tathA hyasmatpitAmaha eva grAmakAmaH sAMgrahaNIM kRtavAn / sa iSTisamAptisamanantarameva gauramUlakaM grAmamavApa / 182. zaMkA-kyAreya yajJakarma pachI tarata ja phaLa upalabdha thatuM nathI, eTale vedanuM asatyArthatva ja phaLanA adarzananuM kAraNa che ane nahi ke kArakonI vikalatA. uttara-Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke avikalakArIrI yajJane praga karAtAM tarata ja vRSTinuM darzana thAya che ane te kAganuM besavu ane DALanuM bhAMgavuM nathI, kAraNa ke Agama dvArA ane anvaya-vyatireka dvArA vRSTimAM kArIrIyajJanI kAraNutA dekhAya che. putra vagere phaLo aihika hovA chatAM temanA vastusvabhAvanA vicArathI ja lAge che ke te phaLa tarata ja thavAne lAyaka nathI. vRSTinI jema putra AkAzamAMthI tatkALa paDatuM nathI, kAraNa ke strIpuruSanA saMgarUpa anya kAraNanI apekSA tenI utpatti mATe che. pazu vagerenI prApti te koIne tarata paNe thatI dekhAya che, bakSisa vagere dvArA. udAharaNatha, gAmadhaNI thavAnI IcchAvALA amArA dAdAe sAMgrahaNIyajJa karyo ane yajJa pachI tarata ja temane gauramUlaka gAma [bakSisamAM maLyuM. 183. navevaM tahiM pratipradAtri darda ramatu puravA, putrazya ja strIpuMsayogaH, kimiSTe: kAraNatvakalpanayeti / maivaM vocaH, satsvapi ca dRSTeSu kAraNeSu Jain Eoucation International Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hera aviguNa karmanuM phaLa na dekhAvAnuM kAraNa pratibaMdhaka abhakta kama tadadarzanAd , iSTiprayogAnantaraM caitadarzanAdiSTikRtaM strIpuMsayogAdikAraNatvamiti niya? | vikhya- sevAdhyayanakRSyAdisAmye'pi phalabhedataH / / vaktuM na yuktA tatprAptirdRSTakAraNamAtrajA // . bhUtasvabhAvavAdAdi purastAt pratiSiSyate / / tasmAnnUnamupetavyamatrAnyadapi kAraNam // tadum "tavaiva hiM jALuM dava' rti [zA mA0 6..] | catra punaraviguNe'pi karmaNi prayujyamAne kAlAntare'pi putrapazvAdiphalaM na dRzyate, tatra tInaM kimapi prAktanaM karma pratibandhakaM kalpanIyam / yathoktam phalati yadi na sarvaM tat kadAcit tadeva / / dhruvamapuramamut # zAstrIyamAte [zno vAjiMtrApa0i26] ti | karmAdivaiguNyagrahaNamupalakSaNArthamRSiNA prayuktam / na tu vedasyAprAmANyakalpanA sAdhvI, sAdguNye karmaNaH prAcuryeNa phaladarzanAt / ( 183. zaMkA-je ema hoya to pazu vagerenI prAptinuM bakSisa vagere daSTa kAraNa ja he, ane putraprAptinuM strI-puruSasaMga dRSTa kAraNa he; yajJane temanA kAraNa tarIke kalpavAnI zI jarUra che ? uttara-AvuM na kahe. te dRSTa kAraNe hovA chatAM te phaLo thatAM khAtAM nathI paNa yA pachI e kaLA dekhAya che e uparathI nizcita thAya che ke yajJa pachI karAyela 2 vagerenI [putrAdimAM] kAraNutA che. vaLI, [bhinna bhinna vyaktioe karela] gurusevA, adhyayana, kheDa vagere sarakhAM hovA chatAM temanAM phaLonI bAbatamAM bheda haiI te phaLanI prApti kevaLa daSTakAraNujanya che ema kahevuM yogya nathI. bhUtasvabhAvavAda vagerene pratiSedha AgaLa upara karIzuM. tethI kharekhara ahIM bIju [adaSTa] kAraNa paNa svIkAravuM joIe. tethI ja kahyuM che ke "tyAM (arthAt kAlAntare thatAM pazu vagere phaLonI bAbatamAM) te [adaSTarU5 kAraNa hoya che ja ane zabda (arthAta vedavidhi > vedavihita yajJakarma) paNa kAraNa che." [koI adaSTarUpa kAraNa tarIke izvarecchAne mAnI vedavihita karmane svIkAravAne InakAra kare te tenA pratikAra mATe kahyuM che ke zabda> vedavidhi > vedavihita yajJakarma paNa kAraNa che. tethI niSkarSa e nIkaLe che ke citrAdiyajJakarmajanya adaSTa ja kAlAntare janmatAM phaLanuM kAraNa che.] vaLI, jyAM avikala arthAt pUrNa yajJakarma no prayoga thayo hovA chatAM kAlAntareya putra, pazu vagere phaLe na dekhAya tyAM koI prAphatana tAtra kamane pratibaMdhaka kapavuM joIe; jemake kahevAmAM AvyuM che ke je koIvAra saMpUrNa yajJakama phaLa ApatuM na hoya te temAM pratibaMdhaka tarIke na bhegavAyeluM evuM bIju zAstrIya karma cakkasapaNe hoya che ja. karma vagerenA vaiguNyane svIkAra RSioe Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visaMvAdadASanuM nivAraNa kevaLa upalakSaNArthe karyAM che (arthAt vedanuM prAmANya che ja e sUcavavA karyAM che.) vedanA aprAmANyanI kalpanA sArI nathI, kAraNa ke karmAMnu sAkruNya hAtAM pracurapaNuM phaLa dekhAya che. 184 api ca citrAtaH pazavo bhavantItyetAvAneva zAstrArthaH / Anantarye kiJcit pramANamasti / ayaM tu pratyakSAdivisaMvAda AnantaryaviSayaH / citrAdicodanA tvanirdiSTakAlavizeSaviSayeti viSayabhedAnna sA tena bAdhyate I tu na tadAha bhaTTa : - AnantaryavisaMvAdo nAvizeSapravartinIm / codanAM bAdhituM zaktaH sphuTAdviSayabhedataH / iti [citrAkSepapari0 zlo0 4] yattu karmasvabhAvaparyAlocanayA citrAderanantaraphalatvamuktam yatkAlaM hi mardanaM tatkAla mardana sukhamiti tadetadatyantamanabhijJasyAbhidhAnam, vidhiphalAnAM kriyAphalatulyasvAnupapatteH / iha kiJcidvidhiphalaM bhavati, kiJcit kriyAphalam / kRSyAdau tu bhUmipATanAdi kriyAphalaM, sasyasampattistu vidhiphalam / kaH punaH kRSyAdau vidhi: ? asti vArtAvidyAyAM vRddhopadezo vA kazcidvidhiH / anvayavyatirekau vA tatra vidhisthAnIyau bhaviSyataH / loke'pi ca ' vetana kAmaH pacati' ityAdau pAkakriyAphalamodanaH, vidhiphalaM tu vetanam / tatra kriyAphalAnAmevaiSaniyamo yat kriyAnantarabhAvitvam / vidhiphalAnAM tu vetanAdInAM nAsti kAlaniyamaH / iSTAvapi havirvikArAdi kriyAphalaM sadyo bhavati, pazuputrAdi tu vidhiphalam anavacchinnakAlam / ata eva mardana sukhaM kriyAphalamiti sadyo bhavati, mudnatastu pusaH sevAphalamaniyataphalam / grAmakAmo mahIpAlaM sevetetyevamAdiSu / laukikeSu vidhivasti na kAlaniyamaH phale // AyurvedopadiSTAnAmapyauSadhavidhInAM na kriyAvat sadya eva phaladarzanam, api tu. kAlApekSameveti na phalAnantarye kiJcit pramANam / 184. uparAMta citrAyajJathI pazuoM [A] thAya che bheTalo na zAstro artha, che. AnantayanI bAbatamAM te| kaI pramANu nathI. paNa pratyakSa Adi sAthenA A visaMvAda tA Anantaya viSayaka visaMvAda che. citrA vagere vedavidhine viSaya tA anirdiSTakAlavizeSa che, eTale enAthI judA [anantarakAlavizeSarUpa] viSayavALA visaMvAdathI teneA khAdha thAya nahi. tethI ja kumArila bhaTTa kahe che ke avize kAlaviSayaka vaividhine khAdha karavA anantarakAlaviSayaka visaMvAda samatha nathI kAraNa ke spaSTapaNe temanA viSayeA judA che. jema je vakhate mAlisa karAvIe chIe te vakhate ja mAlisanuM sukha prApta thAya che tema citrAdi yajJakanuM phaLa paNa tarata ja maLe che ema je kamanA svabhAvanI paryAlAcanAne AdhAre kahevAyuM che te atyanta maiM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA ane vidhijyane bheda ajJAnInuM vacana che, kAraNa ke vidhinAM phaLanI kriyAnAM phaLe sAthe samAnatA ghaTatI nathI. ahIM jagatamAM koIka phaLa vidhinuM heya che ane keIka phaLa kriyAnuM hoya che. kRSi vageremAM jamInanuM tUTavuM vagere kriyALa che paraMtu pAkanI samRddhi e vidhiLa che. kRSi vageremAM vaLI ka vidhi che ? kRSizAstra(=vArtAvidyA)mAM te vidhi che, athavA vRddhopadeza te vidhi che. athavA anvaya-vyatireka tyAM vidhisthAnIya banaze. jagatamAM paNa vatananI kAmanAvALe rAMdhe che' vageremAM rAMdhaNakriyAnuM phaLa bhAta (=caDelA khA) che, vidhinuM phaLa vetana che. temAM kriyAnAM phaLonI bAbatamAM ja A niyama che ke phaLa kriyA pachI tarata ja utpanna thAya che. paraMtu vidhinA vetana vagere phaLonI bAbatamAM kALano niyama nathI. yajJamAM paNa, havirvikAra vagere kriyALa tarata ja thAya che, paraMtu pazu, putra, vagere vidhiphaLo amuka niyata kALe thatA nathI. tethI ja, manasukha kriyAphaLa che eTale tarata ja thAya che; paraMtu mana karanAra puruSane sevAnuM phaLa niyata kALe maLe evuM nathI. "gAmadhaNI thavA Icchato mANasa rAjanI sevA kare' evI laukika vidhionI bAbatamAM paNa vidhiphaLa vize kaI kAlaniyama nathI. AyurvedamAM upadiSTa auSadhanI vidhionAM phaLa paNa kriyAnAM phaLanI jema sadya utpanna thatAM dekhAtAM nathI, paraMtu kALanI apekSA rAkhe che ja. tethI vidhinA phaLanA AnaryanI bAbatamAM kaMI pramANa nathI. 185. yatta pazuvirahakRtakadazanAdidodUyamAnAdhikArisvarUpaparyAlocanayA sadyaHphalatvamucyate tadapi na sAmpratam , puruSecchAmAtrametat na pramANavRttam / api caihikatvaM phalasya tAvatA setsyati, na punaH kriyAphalavat sadyastvam / santi caihikaphalAnyapi kAlAntarasavyapekSANi karmANi / yathA 'brahmavarcasakAmasya kAryaM viprasya paJcame' iti / na tatra paMcamavarSe upanItamAtra eva mANavako brahmavarcasasampanno bhavati, kAlAntare tu bhavatIti / evaM vIryakAmAdiSvapi draSTavyam / tasmAdvighiphalAnAmAnantaryaniyamAbhAvAnna tadvisaMvAdo doSAya / kAlAntare'pi yatra phalAdarzanaM, tatra kriyAvaiguNyakarmAntarapratibandhAdi kAraNamityuktam / 185. pazunA abhAvane lIdhe kharAba khorAka khAvo paDato hovAthI duHkha anubhavatA adhikArI puruSanA svarUpanI paryAlacanAne AdhAre vidhinuM sa tva je kahevAyuM che te paNa barAbara nathI kAraNa ke te pu cchAmAtra che, te kaI pramANavyApArathI siddha nathI. teTalAthI te (arthAta puchAmAtrathI to) A janmamAM vidhinuM phaLa siddha thaI zakaze, paNa kriyAnA phaLanI jema tenI tatkAlotpatti thaI zakaze nahi. A janmamAM phaLanArAM karmo paNa kAlAntaranI apekSA rAkhe che, arthAta tatkALa phaLatAM nathI; jema ke "brahmavacanI kAmanAvALA viprane pAMcamA varSamAM upanayana saMskAra karavo joIe." tyAM pAMcamA varSe upanayana saMskAra karavA mAtrathI tarata ja baka brahmavarcasathI saMpanna banI jato nathI paraMtu kAlAntare bane che. vIyanI kAmanA vagere mATe karavAnA karmonI bAbatamAM paNa Ama ja samajavuM joIe. tethI . vidhinAM phaLomAM Anaryane niyama na hoI, tene visaMvAda doSa mATe nathI. kAlAntare paNa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je karmonAM phaLa A janmamAM nathI maLatAM te karmonAM phaLa janmAktaramAM maLe che e mata 85 jyAM phaLa na dekhAya tyAM kriyApuNya ke karmAntarapratibaMdha vagere tenuM kAraNa che ema kahevAyuM che. ___ 186. anye kAdivaiguNyakalpanAnanumodinaH / . ihAphalasya citrAdeH phalamAmutrikaM jaguH // __ sarvAGgopasaMhAreNa kAmyakarmaprayogAt ko'vasaraH karmavaiguNyakalpanAyAm ? janmAntare tu tatphalamiti yuktA kalpanA / 186. bIjA jeo rtA vagerenA vaiguNyanI kalpanAne anumodana nathI ApatA teoe kahyuM che ke citrAyaNa vagere je karmanAM phaLo IhalokamAM nathI maLatAM temanAM phaLo paralekamAM maLe che. badhAM ja aMgo ekaThAM karI kAma karmane prayoga karAto hovAthI kamalaiguNyanI kapanAne avasara ja kyAM che ? janmAntaramAM tenuM phaLa maLe che e kalpanA yogya che. 187. tathA ca trividhaM karma-kiJcidaihikaphalameva kiJcidAmuSmikaphalameva kiJcidaniyataphalameva ihAmutra vA tatphalapradam iti kalpanA / tatra kAryAdi tAvadaihikaphalameva / taddhi sakalajanapadasantApakAriNi mahatyavagrahe prastUyate / vRSTilakSaNaM ca tatphalaM svabhAvata eva sakalalokasAdhAraNam Asannatayaiva tadabhilaSaNIyamiti sadya eva bhavitumarhati / vacanAni ca tatra tAdRzyeva dRzyante 'yadi varSet tAvatyeveSTi samApayet , yadi na varSet zvobhUte juhuyAt' iti / AmuSmikaphalaM tu karma jyotiSTomAdi phalasvabhAvamahimnaiva pAralaukikaphalaM bhavati / ___ svargo nirupamA prItirdezo vA tadvizeSaNaH / - bhoktuM nobhayathA'pyeSa dehenAnena zakyate // citrAdi tvaniyataphalaM karma, tatphalasya pazvAderiha vA paratra vA loke sambhavAt / avazyaM caitadevaM vijJeyam / tathA hyakRtacitrAyAgAnAmapi iha janmani pazavo dRzyante / te paridRzyamAnasevApratigrahAdikAraNakA eveti kathyamAne karmanimittatvahAneH bRhaspatimatAnupravezaprasaGgaH / karmanimittakatve tu teSAM pazUnAmutpAdakaM kiM karmeti nirUpaNIyam / na hi brahmavarcasAdiphalAt karmaNaH pazavo niSpapadyante / citrA ca pazuphalA iha janmani tairna kRtaiva / pUrvajanmakRtA tu tasminneva janmani phalaM dattavatIti niyataihikaphalAbhyupagamAditi kutaH pazusaMpat ? __187. ane mAma bha'nA tra 10 cha-(1) is [ manu 31 mamA ja maLe che. [gabhASya 2.12mAM nirdiSTa dRSTajanmavedanIya karma ane abhidhamakezabhAkhyanirdiSTa dRSTadharmavedanIya karma ane dasakAliyasutta-agamyasiMhaNi (pR. 57) mAM nirdiSTa ilekavedanIya karma sAthe sarakhAve.] (2) keTalAMka karmo jemanuM phaLa janmAntaramAM ja maLe che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 kama'nA traNa prakAza [upara jaNAvelA traNeya graMthamAM anukrame nirdiSTa adRSTajanmavedanIya, upapadmavedanIya-aparaparyAyavaidanIya ane paralekavedanIya kama sAthe sarakhAve.] (3) keTalAMka karyAM jemanuM phaLa kayAre-- A janmamAM ke janmAntaramAM-maLaze e niyata nathI. A pramANe kalpanA che. temAM kArIrI Adi karmonuM phaLa A janmamAM ja maLe che. sakaLa lekane satApa karanAro mahAna dukALa zarU thayeA heAya tyAre kArIrIyana karavAmAM Ave che. vRSTirUpa tenuM phaLa svabhAvathI ja savalAkasAdhAraNa che, tarata ja vRSTi thAya e icchanIya hoI vRSTi tarata ja thAya e yogya che. tevAM ja vacane vedamAM dekhAya che--jo varasAda Ave te teTalAthI ja [arthAt varasAdathI ja yajJanI samApti thAya. jo varasAda na Ave te bIjA divase Ahuti ApavI.' ye tiSTama vagere kama janmAntaramAM phaLa Ape che kAraNa ke temanA phaLanA svabhAvane mahimA ja evA che ke temanuM phaLa paralokamAM ja thAya. sva' e anupama sukha che kAM te AvA sukhAvALu sthAna che. A dehuthI svaganA emAMthI koI paNa rUpane bhAgavavu zakaya nathI. citrA vagere yajJakanuM phaLa aniyatakAlIna che, kAraNa ke temanAM phaLa pazu vagere ihaleAkamAM ke paraleAkamAM saMbhave che. Ane avazya paNe Ama samajavuM joIe. te A pramANe--jemaNe citrAyajJa karyAM nathI temanI pAse paNu A janmamAM pazue dekhAya che. sevA, bheTa, vagere dekhAtAM kArA ja temanAM kAraNe che ema kahetAM temanA nimittakArarUpa prAcIna kanI hAni thAya ane pariNAme cArvAMkamatamAM pravezanI Apatti AvI paDe. pazu vagerenuM nimittakAraNa ka` heya tA yuM karyAM temanuM nimittakAraNa che je temane utpanna kare che e jaNAvavuM joi e, kAraNa ke brahmavas vagere jemanuM phaLa che e karmoMmAMthI pazu utpanna thatAM nathI. ane jenuM phaLa pazuo che te citrAkama`te te temaNe A janmamAM karyuM ja nathI. pUrvajanmamAM karela citrAkame te! te ja janmamAM tenuM phLa ApI dIdhuM che kAraNa ke citrAkane halekamAM (A janmamAM) ja phaLa ApatuM tame svIkAyu`` che. to pachI temane pazusaMpatti kayAMthI ? 188. nanu gautamavacanaprAmANyAt pUrvakRtamuktaziSTajyotiSTomAdikarmanimittakaH sa pazulAbho bhaviSyati / yathoktam 'varNA AzramAzca svakarmaniSThAH pretya karmaphalamanubhUya patantaH tatazzeSeNa viziSTa dezazrutavRttavittAdiyuktaM janma pratipadyante' [gau0 gha0 sU0 22.22] kRti ! 188. koI kahe che -[gautamadhama sUtranA kartA] gautamanuM vacana AmAM pramANa hAI, pahelAM karelAM jyotiSTAma vagere karmAne [pachInA janmamAM] bhAgavyA pachI bAkI rahelAM te karUpa nimittakAraNathI te pazuprApti [janmAntaramAM] thaze; jemake gautamadhamasUtramAM kahyu che, "varNo ane AzrameAmAM rahelA potapAtAnA varSoM-Azramane anurUpa karmAM niSThApUrvaka kare che, tee marIne peAtAnAM karmonAM phLa bhAgavIne pRthvI para pAchA avataratAM te karmoMmAMthI khAkIrahelAM karmone kAraNe viziSTa deza, zruta, AcAra vagerethI yukta eveA janma pAme che" 189, naitacayAzrutaM voTyuM yutam nAnyaphalakaM karma dAtumISTe phalAntaram / sAdhyasAdhanabhAvo hi niyataH phalakarmaNAm // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanmakRta citrAkarmathI A janmamAM palAbha tasmAt samUhApekSA zeSavAcoyuktiAkhyeyA-bahUni hi karmANi vargA AzramAzca kRtavantaH, tataH karmasamUhAjjyotiSTomAdiphalaM pretyAnubhUyate / tataH zeSeNa citrAdinA karmaNA viziSTaM janma pratipadyante ityarthaH / tasmAt pUrvajanmakRtacitrAdinibandhana iha janmani pazulAbhaH, nAkarmanimittakaH, nAnyakarmanimittaka ityevamaniyataphalatvAcitrAderiha janmani phalAdarzane'pi nAnRtatvaM taccodanAnAM, janmAntare hi tA iSTayaH phalaM dAsyantIti / ___189. [InI sAme bhAle 15 -Ane za6: vAcyA mAM samAyuM yogya nathI. je karmanuM amuka ja pitAne anurUpa phaLa hoya che te kama bIju phaLa Ape e IcchavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke karmo ane temanAM phaLo vacce sAdhyasAdhanabhAva niyata che. tethI karmasamUhane anulakSI karmazepanI je vAta karavAmAM AvI che e nI vyAkhyA A pramANe karavI...vargo ane AzramamAM rahelAoe ghaNAM badhAM karmo karelAM hoya che. te kamasamUhamAMthI jyotiSThAma Adi karmonuM phaLa to janmAntaramAM anubhavAya che ane pachI bAkI rahelAM [arthAta je aniyata kALe A janmamAM ke janmAntaramAM- phaLa Ape che evAM karmomAMthI jemaNe A janmamAM kaLa nathI ApyAM evAM] citrA vagere karmone lIdhe teo viziSTa janma pAme che evo artha che. tethI, pUrvajanmamAM karelAM citro vagere karmone kAraNe A janmamAM pazulAbha thAya che, karma karyA vinA thatuM nathI ke bIjAM karmone kAraNe thatA nathI. Ama citrA vagere karmo aniyata kALe phaLatAM hAI citrAdi karmanuM phaLa A janmamAM na dekhAtuM hoya to paNa 'citrAkarmanuM phaLa pazulAbha che' evAM vaidika vidhivAkyo asatyArtha nathI, kAraNa ke te yo janmAntaramAM phaLa Apaze. - 190. atrocyate / kiM vAcanikametat karmaNAM traividhyam atha vidhivRttaparIkSAgamyam Aho phalasvarUpaparyAlocanayA labhyam uta puruSecchAdhInamiti ? tatra vacanaM tAvat trividhavibhAgapratipAdakaM nAsti, 'kArIrI nirvaped vRSTikAmaH' 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' 'citrayA pazukAmaH' ityetAvanmAtrazravaNam / na hyatraihikatvaM pAralaukikatvamaniyatatvaM vA phalasya kacit paThitam / vidhivRttamapIyadeva yat sapratyayapravartanaM nAma / tatredamevaMkAmena kartavyamityetAvAn liGarthaH / apuruSArtharUpe tu vyApAre pravartakatvalakSaNakhaMvyApAranirvahaNamanadhigacchanvidhiradhikAri vizeSaNasya kAmasya, kAmyamAnasya khargAderbhAvArthasya ca yAgAdeH sAdhyasAdhanasambandhamevAvabodhayati, na kAmyamAnasya sadyaH kAlAntare vA niSpattimAkSipatIti / phalakharUpaparyAlocanayA tu satyaM svargasya pAralaukikatvam avagamyate, na tu pazvAderaniyamaH / puruSecchA tu puruSecchaiva, na tayA zAstrArtho vyavasthApayituM zakyaH / tasmAnniSpramANakaM trIviSyam / . 13 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAnu aiviSya nipramANuka 190. ahI ame maiyAyiko kahIe chIe--zuM nI trividhatA vedeokta che ke vidhinA vyApAranI parIkSA dvArA gamya che ke phaLanA svarUpanI paryAleAcanA dvArA labhya che ke pachI mAtra puruSecchAne adhIna che ? tyAM vedamAM te trividha vibhAganuM pratipAdaka keAI vacana nathI. varasAdanI icchAvALA kArIrIyajJa kare' svarganI icchAvALA jyotipTema kare' 'pazunI icchAvALA citrAyajJa kare' kevaLa ATaluM ja vemAM kahevAmAM AvyuM che, ahIM vedamAM [te te yajJanA] phaLanu aihika, pAralaukikata ke aniyatatva jaNAvavAmAM AvyuM nathI. vidhine vyApa2 ATale ja che ke zradghApUrvaka pravRtti karAvavI. tyAM vidhimAM AvI kAmanAvALAe A karavuM joIe eTale ja trine atha che. apuruSArtharUpa vyApa ramAM, pravrutta karavArUpa peAtAnAM vyApAranI pUrNutA nahi pAmatA vidhi adhikArInA vizeSaNabhUta kAma (=IcchA), kAmyamAna svaga vagere, bhAvAtha' (=kriyApadA) ane yAga vagerenA sAdhyuM-sAdhanasaMbadha ja jaNAve che, paraMtu kAmyamAna [phaLanI] niSpatti tarata ja thaze ke kAlAntare tenu te sUcana paNa karatA nathI. kintu phaLanA svarUpanI paryAlecanA dvArA svarganuM pAralaukikatva jJAta thAya che, paNa pazu vagerenI aniyatatA jaNAtI nathI. puSecchA te puruSecchA ja che, tenAthI zAstrAnI vyavasthA karavI zakaya nathI. tethI karmAnuM vaividhya nipramANaka che. 191. yastu citrAdInAmaniyataphalatve nyAya uktaH "citrAdInAM phalaM tAvat kSINaM tatraiva janmani" [zlokavA 0 citrAkSepapari0 15] ityAdi sa kAryAmapi nizcitaihikaphalAyAM yojayituM zakyaH / adyAkRtAyAM kArIyoM na hi devo na varSati janmAntarakRtA tatra kArIrI kiM na kAraNam ? || tasmAt sA'pyaniyataphalA bhavatu / 191, vaLI, citrA vagere yAgAnAM phLa aniyatakAlika che e puravAra karavA je tarka ApavAmAM AvyA che--jee citrAne te ja janmamAM phaLanAra mAne che. tene citrAyAga karyA vinA pazulAbha thate dekhAya tyAM te pazulAbha nirnicittaka svIkAravA paDaze kAraNa ke pU janmamAM karela citrayAgAnuM phaLa te te te janmamAM ja kSINu thaI gayu che; ane pazulAlane ninimittaka mAnavA ye.gya nathI. eTale citrAyAganAM phaLa aniyatakAlika che ema mAnavuM joI ete tarka te nizrita aihika phaLavALA kArIrIyajJane paNa la gu karI zakAya. Aje kArIrIyajJa na karyAM hAya te! deva varasAda mekalatA nathI ema nahi. te zuM ahI janmAntaramAM karela kArIrIyajJa kAraNu nathI ? tethI, kArIrIyajJa pazu aniyatavALA bane. 192. atha sasyasampatsampAdya sukhasambhogasAdhanabhUtAdRSTanimittA vRSTiradyAkRtAyAmapi kArIryAmiti manyase, tarhi dadhikSIrAdibhakSaNasukhAkSepikarmanimittakaH pazulAbho bhaviSyati akRtacitrAyAgAnAm / kArIryadhIna odanaH, citrAdhInaM dadhIti dadhyodana - bhojana sukhasAdhanAdRSTakAritA pazuvRSTisRSTirbhavatu / atha zRGgagrAhikayA pazuphalA citreSTirupadizyate, tena na sukhasAmAnyAkSepakakarmanibandhana: pazulAbhaH / evaM vRSTAvapi zRGgagrAhikayA kArIrI paThyate eveti vRSTirapiM sAmAnyAdRSTanibandhanA mA bhUt 1 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrA-kArIranAM phaLanA aihikatva-pAralaukikatanI carcA 192. pAkanI samRddhithI prApya sukhanA bhogamAM sAdhanabhUta adaSTa, kArIrIyajJa karyo vinA atyAre thatI vRSTinuM kAraNa che ema ne tuM mAnatA hoya te dahIM, dUdha vagerenA bhajanathI prApya sukha ApanAra adaSTa, citrAyAga karyA vinA pazu lAbha karAvI Apaze. kArIrI. mAgane adhIna chedana che citrAyAgane adhIna dahI che, dahI ane edananA bhojananuM sukha sAdhI ApanAra adaSTathI- ja pazulAbha ane varyA thAo. [Ama yajJo nirarthaka banI javAnI Apatti Ave.] je kahe ke spaSTapaNe nirdeza karI Adeza ApavAmAM AvyuM che ke A citrAyAganuM phaLa pazalAbha che eTale sukhasAmAnyane denAruM kama pAlAbhanuM kAraNa nathI, te e rIte vRSTinI bAbatamAM paNa spaSTapaNe nirdeza karI kArIrIyAgane ja jaNAvAyuM che eTale vRSTi paNa sukhasAmAnyanA kAraNabhUta adaSTane kAraNe na thAo. 193. natha " vaDhei vrata kaaomate natu tu yAdrivacananayA tathAmaihikphltvmucyte / yadyevaM yatra tAdRzaM vacanaM nAsti 'yo vRSTikAmaH sa saubhareNa : stuvIta' 'yadi kAmayeta varSe t parjanyaH iti' 'nIcaiH sado minuyAt' ityAdau tatra pAralaukikaphalatvaM syAt / 'yadi ca yobhUte juhuyAt' iti vacanamahimnaiva phale sadyastvamAtramadhikaM, bhavatu, na tu tAdRzavacanarahitAnAM karmaNAM vispaSTasiddhamapyaihikaphalatvaM nivartite | 193. zaMkAkAra- na varase te pachInA divase havi homa' vagere vacanonI paryA. locanA dvArA kArIrInuM phaLa A janmamAM maLe che ema kahevAyuM che. taiyAyika-je ema hoya to jyAM evuM vacana nathI jemake "jene sRSTinI icchA hoya te saubharImaMtrothI stuti kare," "je kAmanA karavAmAM Ave to pajanyadeva varase" (yAM hatA vagere Rtvije tetrAdipATha karavA bese che te sade nAmanA sthAnane nIcA chUNa thI banAve" vagerenI bAbatamAM temanuM phaLa pAralaukika thAya. je na varase te pachInA dine havya homavuM evA vacananA mahimAthI ja je phaLanuM aihikamAtra vadhAre samajAtuM hoya to le samajAya paraMtu tevA vacanathI rahita karmonuM (yonuM) vizeSarUpe spaSTapaNe siddha aihikaphalatva nivRtta thatuM nathI. 194. vat punarvadutAvAra vena gRSTahisavamurAte tapa pUravADhI samAnam, na hyAtmambharireva yajamAno bhavati, tasyApi khavAsinIkumArAtithibhRtyAdibhojanapUrvakasvabhojananiyamopadezAt / bahutaropakArakatvaM tu vRSTarityalaM tulayA / 194. bahujanasAdhAraNa hevAne kAraNe vRSTirUpa phaLa vartamAna janmamAM ja maLe che; ema kahevAya che, to te bahujanasAdhAraNa hovApaNuM to pazu vagere phaLonI bAbatamAM paNa samAnayaNe che, kAraNa ke citrAne yajamAna pitAnuM ja peTa bharanAre nathI; pitAnI patnI putro, atithio, neka, vagerene jamADyA pachI pote jamavuM evA niyamane upadeza ne Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.. citrA-kArIrInAM phaLanA aihikava-pAralaukikatvanI carcA paNa ApavAmAM Avyo che. vRSTi ghaNuM vadhAre janone upakAra kare che e vAta kharI. vadhu tulanA karavAnI jarUra nathI. 195. yadapi pratyAsannatvena kAmyamAnatvAd vRSTerai hikatvaM kathyate, tadapi tAdRgeva, pazvAderapi tathaiva kAmyamAnatvAt / tatrAvagrahavihitasantApatayA pratyAsannatvena vRSTarabhilaSyate, ihApi dorgatyodvegAdAsannatayaiva pazavaH kAmyante / tasmAt 'vAridastuptimApnoti sukhamakSayamannadaH' ityAdivacanopadiSTasAmAnyasukhasAdhanAdRSTanibandhanaiyamihAkRtakarmaNAM vRSTipazvAdisampaditi / na bRhaspatimatavadakarmanimittaM phalam , nApi karmaphalasAdhyasAdhanabhAvaniyamavyavahArollaGghanamiti / 195. zaMkAkAra-vRSTinuM ahikatva kahevAyuM che kAraNa ke te tarata ja thAya evI kAmanA karavAmAM AvatI hoya che. taiyAyika-ema to pazu vagere phaLo paNa aihika thAya kAraNa ke pazu vagere paNa tarata ja maLe evI kAmanA karavAmAM AvatI hoya che. zaMkAkAra-tyAM (arthAta vRSTinI bAbatamAM) dukALe dIdhela saMtApane kAraNe vRSTi tarata ja thAya evI IcchA karavAmAM Ave che. taiyAcika-ema to ahI paNa dukALanA uddegane kAraNe pazuo tarata ja maLe evI kAmanA karavAmAM aAve che. tethI pANI ApanAra vRddhi pAme che. anna ApanAra akSaya sukha pAme che.' 'yAdi vacane dvArA upadezavAmAM Avela sAmAnya sukhanA sAdhanarU5 adaSTa ja A janmamAM na karelAM karmonAM vRSTi, paza, vagere saMpattirU5 phaLanuM kAraNa che; eTale cAka matanI jema ahIM phaLa kama karyA vinA maLatuM nathI, tema ja karma ane phaLa vaccenA sAdhya sAdhanasaMbaMdharU5 niyamanA vyavahAranuM ulaMdhana paNa ahIM nathI. ___ 196. yacca kAryAH kvacit phalavisaMvAde samAdhAnamuktam "phalati yadi na sarvaM tatkadAcittadeva / dhruvamaparamabhuktaM karma zAstrIyamAste // iti [zlovA0citrA0 pari0 1.1.5] tena sA'pyaniyataphalaiva syAt / na hi tatkarmAntaramAsaMsAraM pratibandhaka bhavati / phalopabhogAddhi tasyAvazyaM kSayeNa bhavitavyam / pratibandhake ca kSINe kArIryA svaphalaM tadA dAtavyameva / sA'pyadattaphalA na kSIyate evetyevaM janmAntare tatphalasambhavAt tasyA api aniyataphalatvam / anena ca prakAreNa citrAderapyaniyataphalatvamasmAbhiriSyate eva, yatra samyak prayuktAyAmadhISTau karmAntarapratibandhAdeva pazUnAmanupalambhaH kalpyate / sarvathA sadya:phalatvamAtravaja samAnayogakSemA kAryA citroSThiH / . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ korIrIyajJanuM phaLa paNa jenmAntaramAM saMbhave che 101 i95. kArIrI yajJa kyAreka phaLa na Ape te tenuM samAdhAna e karavAmAM AvyuM che ke keTalAka kArIrIyajJa je kyAreka phaLa na ApatAM hoya te avazya bIju na bhogavAyeluM zAstrIya kame tenuM pratibaMdhaka hoya che; A samAdhAnathI kArIrIyajJa paNa aniyata kALe phaLa denAra bane che peluM bIju* karma saMsArane aMta sudhI pratibaMdhaka tarIke rahe nahi. tenA phaLano bhoga thaI jatAM tene paNa kSaya avazya thavo joIe. jyAre pratibaMdhaka kama kSaya pAmI jAya tyAre kArIrIkame potAnuM phaLa ApavuM ja joIe. te kArIrIkarma paNa phaLa ApyA vinA zya pAme ja nahi. Ama janma ntaramAM kArIrI yajJanuM phaLa saMbhavatuM hoI te paNa aniyatakALe phaLa ApanAra che. ane A ja rIte citrA vagerenuM aniyatApaNuM ame icchIe chIe ja; ahI paNa samyapha rIte yajJa karavAmAM Avyo hoya tyAre bIjA pratibaMdhaka kamane kAraNe ja pazunI prApti thatI nathI evuM ka9pavAmAM AvyuM che. sarvathA anantaradAyitvane choDIne kArIrI ane citrA samAna gakSemavALA che. 197. tena dhrahmavasavInAgrAmahetAne thoDapa cAyataH | tasmAt yathAzrutaM gautama bauddhavyam / 197. A carcA dvArA brahmavaca, vIrya, anna, grAma vagerenI kAmana vALA je yo che temanI paNa samajUtI thaI gaI. tethI gautamane ( = gautamavacanane) yathAzruta samajavuM joIe. __ 198. yadapyabhyadhAyi samagrAGgopasaMhAreNa kAmyakarmaprayogAt kutaH karmaNo vaiguNyAvasara iti tadapyasAram , sarvAGgopasaMhAreNa pravRttAvapi pramAdAdasaMvedyamAnavaiguNyasambhavAt / sa ca vicitraH bhASyakAreNa pradarzitaH / tasmAt pUrvokta eva pratisamAdhAnamArgaH zreyAn / 198. kAmya karmo samagra aMgone ekaThAM karI karavAmAM AvatA hoI, kamenA guNyano avasara ja kyAM che ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa barAbara nathI, kAraNa ke badhAM aMge ekaThAM karIne yajJa karavAmAM Ave to paNa khyAlamAM na AvatuM evuM vaiguNya pramAdane kAraNe saMbhave che. utajAtanuM vaigukhya bhAgakAra vAsyAyane darzAvyuM che. tethI, pahelA jaNAvela khulAsAne mAga ja vadhu sAre che. 199. yat punaH pUryapAkSikeNa kathitaM kAlAntare karmAbhAvAt kutaH phalamiti, tadapi na samyak yadyapyAphalaniSpatteH karmaNo nAstyavasthitiH / tathA'pyastyeva saMskAraH puruSasya tadAhitaH / / karmajanyo hi saMskAraH puMso buddhayAdivadguNaH / tasya cAphalasaMyogAdavasthitirupeyate // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kame AtmAmAM pADele saMskAra tpatti sudhI Take che yathendriyAdisaMyogAdAtmano buddhisaMbhavaH / tathA yAgAdikarmabhyastasya saMskArasaMbhavaH / / budvistu bhaGgurA tasya saMskArastu phalAvadhiH / sAdhyasAdhanabhAvo hi nAnyathA phalakarmaNoH / / smRtibIjaM tu saMskArastasyAnyairapi mRSyate / tathaiva phalasaMyogabIjaM so'sya bhaviSyati / sa yAgadAnahomAdijanyo dharmagirocyate / 'brahmahatyAdijanyastu so'dharma iti kathyate / / 19. vaLI pUrvapakSIe je kahyuM ke kAlAntare karmane abhAva hovAthI phaLa kyAMthI thAya , te paNa yogya nathI. jo ke phaLa thAya tyAM sudhI kama TakatuM nathI te paNa kameM pADela saMskAra puruSamAM hoya che ja, kAraNa ke kamaja saMskAra puruSanA buddhi vagere guNe je puruSane guNa che, ane phaLanI prApti thAya tyAM sudhI tenI sthiti svIkAravAmAM AvI che. jema Indriya vagerenA saMyogathI AtmAmAM buddhi janme che tema yAga vagere karmothI AtmAmAM saMskAra janme che. paraMtu pururAnI buddhi bhaMgura che jyAre saMskAra phaLanI utpatti sudhI tyAM rahe che. anyathA, karma ane phaLa vacceno sAdhyasAdhanabhAva ghaTe nahi. smRrtinuM bIja puruSagata saMskAra che e bIjAo paNa svIkAre che; te ja rIte phalasaMganuM bIja puruSagata saMskAra banaze yAga, dAna, hema, vagerethI janya te saMskAra "dhama zabdathI jaNAvAya che. paraMtu brahmahatyA, vagerethI janya te saMskAra adhama" kahevAya che. 20. krApiTAsu antaHstha yuddhavizevuM dharmamAdu: | sAItA: gogTAna dhanvena vyAddhizatta samakSaapherAvAsanAM ghamAkSa | - mImAMsakAH yAgAdikarmanirvaya'mapUrvaM nAma dharmamabhivadanti / yAgAdikamaiva zAbarA bravate / vAkyArtha eva niyogAtmA'pUrvazabdavAcyaH, dharmazabdena ca sa evocyate iti prAbhAkarAH kathayanti / 20. kapilamuninA anuyAyIo ataHkaraNabhUta buddhinI viziSTa vRttine dharma kahe che. jene puNyapudgalene dhama kahe che. bauddha bhikSuo cittanI vAsanAne dharma kahe che. vRddha mImAMsako yAga Adi karmothI janya apUrvane dharma kahe che. zabaranA anuyAyIo yAga Adi kamane ja dhama kahe che. "apUva' zabdayAzya niyogAtmA vAgyAtha ja "dhama zabdathI jaNavAya che ema prAbhAkare kahe che. 201. tatra puNyapudgalavRttipakSayoH kapilArhadgranthakathitayostanmatanirAsAdeva nirAsaH / Atmanazca samarthayiSyamANatvAt tasyaiva vAsanA, na cetasa iti saugatapakSo Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapugala vagere pakSenuM khaMDana 'pyayuktaH / vAyAgAntarAlavartinazca sthirasya nirAdhArasyApUryasya niSpramANakatvAt jarajjaiminIyapravAdo'pyapezalaH / api ca phalasya vA kAcidutpatsyamAnadazA, yAgasya vA zaktirapUrvazabdenocyate / na ca niyogo vAkyArya evApUrvazabdavAcyaH, sasyopariSTAdapAkariSyamANatvAt / nApi yo yAgamanutiSThati taM dhArmika ityAcakSate iti yAgAdisAmAnAdhikaraNyena prayogAt sa eva dharmazabdavAcya iti yuktaM vaktum , tasya kSaNikatvena kAlAntare phaladAtRtvAnupapatteH / sAmAnAdhikaraNyaprayogo'pi caikAntato nAstyeva / / yAgadAnAdinA dharmoM bhavatItyapi laukikAH / - prayogAH santi te cAmI saMskriyApakSasAkSiNaH / / evaM 'yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan' [tai0saM03.5.36] iti vaidiko'pi prayogaH tadviSaya eva vyAkhyeyaH, tasya sthAyitvena kAlAntare phaladAnayogyatopapatteH / saMskAro nRguNaH sthAyI tasmAddharma iti sthitam / tasmAcca phalaniSpattene citrAdau mRSArthatA / / 201. temAM jena ane kapilamuninA anuyAyIoe anukrame jaNAvela puNyapugalapakSa ane vRttipakSane nisasa temanA mata nirAsathI ja thaI jaze ane AtmAnuM samarthana karavAnA chIe, eTale tene ja vAsanA che, cittane nahi; ama bauddha pakSa paNa agya che. yAga ane vaga vaccenA samayagALAmAM rahela sthira nirAdhAra apUva mATe koI pramANa na hAI vRddha mImAMsakano mata paNa gya nathI. vaLI, keTalAka mImAMsake phaLanI kaI utpanna thanArI dazAne to keTalAka yAganI zaktine "apUrva" zabdathI oLakhAve che [paraMtu "apUva" zabdane Avo artha ghaTato nathI, egya nathI.] nirarUpa vAkyartha ja "apUrva zavAya nathI, kAraNa ke ame tenuM khaMDana karavAnA chIe. je yAganuM anuSThAna kare che te dhArmika che' ema kahevAya che, eTale yAga vagere sAthe samAna adhikAraNamAM =vibhaktima) dharmano prayoga karato hoI yAga vagere ja "dhama zabdavA che ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke te yAga vagere kSaNika hoI temanuM kAlAntare phaladAtRtva ghaTatuM nathI. vaLI, yoga vagere sAthe samAna adhikAraNamAM dharmane prayoga ekAntapaNe thato nathI ja. "yAga, dAna, vagerethI dharma thAya che' evA paNa laukika prayogo to dharma e saMskAra che e pakSanA sAkSI che, samarthaka che. "yata thazamayAnta devAdAni prathaaliAtana' emAM thayelo dharma' zabdano vaidika prayoga sthAyI saMskAra viSayaka che ema samajAvavuM joIe. te saMskAra (Fdhama) sthAyI hAI kAlAntare phaLa ApavAnI tenI yegyatA ghaTe che. tethI dhama e puruSane sthAyI guNa saMskAra che e sthApita thayuM, ane tene kAraNe phaLa kiAlAntare pinna thatuM hovAthI citro vagere yajJakarmanuM phaLa mRSA pharatuM nathI. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yajJAyudhivAkyamAM darzAvela visaMvAdane parihAra - 202. iyajJAyudhivA jhAkSavirudravamuqute # maramAvo mata kAyasyeti, tadapyasamIcInam , eSa iti zarIrAbhedopacAreNAtmana eva nirdezAt tasya ca svargagamanaM bhavatyeva / gamanaM ca tadupabhoga eva tasyocyate yathA zarIrAdiyogaviyogI janmamaraNe iti / na tu vyApinaH parispandAtmakakriyAyoga upapadyate / jJAnacikIrSAprayatnasamavAyazca tasya kartRtvamiti varNayiSyate / yajJAyudhasambandho'pi svasvAmibhAvAdistasyaiva vyApakatvAvizeSe'pi vyavasthayopapadyate iti na kazcidatra virodhaH / tasmAt sarvatra niravakAzamanRtatvAdidUSaNam / 202. yajJAyudhirAjyamAM je pratyakSavirodha ghaTAvyo-kAraNa ke bhasmIbhUta zarIra upalabdha thAya che, rivargamAM jatuM dekhAtuM nathI]--te paNa yogya nathI, kAraNa ke "A =Tg:) padathI zarIrAbhadapacAra dvArA AtmAne ja nideza thaye che, ane tenuM (AtmAna) svargagamana thAya che ja. AtmAnI bAbatamAM, jema zarIra vagere sAtheno tene saMga janma kahevAya che ane temanAthI tene viyega bharaNa kahevAya che tema tenA vaDe svagano upabhoga e tenuM vagagamana kahevAya che. AtmA vyApaka hoI tenAmAM gAmanarU5 kriyA ghaTatI nathI. jJAna, IrachA. prayatnanuM samavAyasaMbaMdhathI amAmAM rahevuM e AtmAnuM kartutva che, e ame AgaLa jaNAvIza yajJanA sAdhano sAthenA AtmAne rAMbaMdha paNa sva-svAmibhAva vagere rU5 che. badhA AtmAo vyApaka hAI badhAne temanI sAthe saMga hovA chatAM ' amuka AtmAne dharmathI janya teo hoI te sAdhane te AtmAne che, bIjanA nathI evI vyavasthA ghaTe che. eTale emAM koI virodha nathI. tethI vedamAM amRtatva vagere dUSaNane keI avakAza nathI. 203. yoga ivanarasTivigha vyAghAto ti: roDapa na toSa -- tatrAnuSThAnabhedena kAlatritayacodanA / yo yasya coditaH kAlo laJcanIyo na tena saH / / tatazcAnyatamaM kAlamabhyupetyainamu jjhataH / / nindeti na virodho'tra kazcidvidhiniSedhayoH / / 203. havananA kALa bAbatanI vidhimAM je vyAghAtaSa darzAvavAmAM Avyo te doSa paNa nathI ja. anuSThAnane (arthAt adhikArInA) bhedane anulakSI traNa kALanI vidhi che. ekavAra jenI bAbatamAM je kALanI vidhi karavAmAM AvI hoya teNe pachI te kALanuM ullaMghana karavuM na joIe. e traNa kALamAMnA keI eka kALane svIkArI pachI te kALane choDI denAranI nindA karavAmAM AvI che, eTale ahIM vidhi ane niSedha vacce kaI virodha nathI. _204. abhyAsa na 2 vidUSaNam | ... saMpAcaM pAJcadazyaM hi sAmidhenISu coditam // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaruktideSaparihAra 105 'imamahaM paJcadazAreNa vajreNApabAdhe yo'smAn dveSTi yaM ca vayaM dviSmaH iti zrUyate / ekAdazasAmidhenya RcaH paThyante / tatrAbhyAsamantareNa pAJcadazyaM nAvakalpate ityevamavazyakartavyo 'bhyAsaH / sa cAyamaniyamena prApto vacanena niyamyate 'prathamottame Rcau triruccAraNIye' iti / tasmAt tatprayojanArthatvAna puna - ruktatAdoSaH / abhyAse phalarahite hi paunaruktyaM doSaH syAdiha tu na tasya niSphalatvam / vyAghAtA'nRtapunaruktatAdi tasmAt 14 vedasya zlathayati na pramANabhAvam // iyaM ca vAkyArthavicAraNA'pi prAmANyasiddhayaupayikIti matvA / 204. abhyAsamAM punaruktinuM koI kAya prayojana hovAthI punarukti dveSa nathI. sAmiyenI matronI bAbatamAM paMdaranI saMkhyA karavI joIe evA Adeza che. je amAro dveSa kare che ane jene ame dveSa karIe chIe ene huM paMdara aravALA vajrathI mArI nAkhIza' evu' vedamAM kahevAmAM AvyuM che. agImAra sAmidhenI RcAonA pADa karavAmAM Ave che. tyAM abhyAsa vinA paMdaranI saMkhyA ghaTatI nathI eTale abhyAsa avazya katavya che. paraMtu jenI bAbatamAM koI niyama nathI evA abhyAsane vacana vaDe niyamita karavAmAM Ave che, nemaDe 'prathama ane chelI RyAo trayu vAra uccArakhI' tethI tenu' (=abhyAsanu arthAt punaruktinuM) prayeAjana heAI punarukti deSa nathI. jenuM koI phaLa yA pratyeAjana . nathI te abhyAsamAM ja punarukti" Ave. paraMtu ahIM abhyAsa niSprayeAjana nathI. tethI (dekhItA) vyAghAta, anRtatA, punarutatA vagere vedanA prAmANyane jarA paNa zithila nathI karatA. vedanA prAmANyanI sthApanA karavAnI dIkSA lenAra gautama munie potAnA A nyAyazAstramAM vedanA prAmANyanI siddhi mATe upAyabhUta gaNIne vaeNnA vAkayonA athanI A vicAraNA paNu karI che 205 nanu nAdyApi vedasya bhavadbhirnipuNairapi / cakre svazAstre muniMneha vedaprAmANyanirvAhaNa dIkSitena // svadehasaMbhavA doSA nikhilAH paripiJjitAH // tathA hi 'so'rodId yadarodIt tadrudrasya rudratvam' [ tai0saM0 1. 5.1], 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat tAmagnau prAgRhNAt / tato'jastUpara udagAt ' Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 athavAdavAka upara aprAmANyane AkSepa (te0saM0 2.1.1], 'devA vai devajayanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' [ 0saM0 6.1.5] ityevamAdInAmarthavAdAnAM kiM yathAzratavastuparatvamuta tebhyaH kAryarUpArthoMpadezaparikalpanam uta liGAdiyuktavAkyAntarapratipAdyamAnakAryarUpArthopayikatvamiti cintyam / sarvathA ca pramAdaH / 205. zaMkAkAra-tarkazAstramAM nipuNa hovA chatAM Ape haju paNa vedanA pitAna dehamAMthI udbhavatA badhA doSane dUra karyA nathI. te darzAvIe chIe. teNe (=) rudana karyuM teNe rUdana karyuM eTale ja rudramAM svatva ApyuM', "prajApatie potAnA mAMsane kApI bahAra kADhayuM, pachI tene agnimAM hemyuM, tenA pariNAme temAMthI ziMgaDA vimAne aja (baka) upara Avya, deva devayajanane '="jJasthAnane nizcitapaNe jANyA pachI dizAo bhUlI gayA" vagere arthavAda zabdazaH sAcA che (arthAta vastu jevI varNavavAmAM AvI che tevI ja che ema jaNAvanAra che) ?, ke temanA dvArA kamarUpa arthanA upadezanI (=vidhinI) kalpanA thAya che ? ke liMga vagerethI yukta anya vAkya dvArA pratipAdita kamarUpa arthane upAyabhUta che ? --me viyAna me. sadhI rAta viya:2di ar argr] .. 205. svarUpaparatve tAvat pramANAntaraviruddhArthopadezAdaprAmANyamevAvatarati, rodanavapokhedanadiGmohAderarthasya tathAtve nizcayAbhAvAt / kiJca 'stenaM mano'natavAdinI vAk' ityevaMjAtIyakAnAmarthavAdavAkyAnAM vispaSTameva pramANAntaraviruddhArthapratipAdakatvam / na hi nisargata eva sarvaprANinAmanRtavAdinI vAgbhavati, stenaM vA manaH / api ca 'dhUma evAgnerdivA dadRze nArcistasmAdarcirevA'gnernaktaM dRzyate, na dhUma:' tai0 brA0 2.1.2] iti pratyakSaviruddhamidamabhidhIyate, naktaM dinaM dvayorapi. indriyArthasannikarSe sati grahaNAt / kiJca 'etanna vidmo yadi brAhmaNA: smo'brAhmaNA vA' iti [go0 brA0 5.21] brAhmaNajAterupadezasahAyapratyakSagamyatvAt tadviruddha' eSo'rthavAdaH / zAstravirodho'pyasti 'ko ha vai tadveda yadamuSmilloke'sti vA na lA' iti tai0 saM0 6.1.1] / zAstre svargAdiphalAnAM jyotiSTomAdikarmaNAmupadezAt keyamanavaklaptiH / api ca gargatrirAtrabrAhmaNamadhikRtya zrUyate 'zobhate'sya mukhaM ya . evaM veda" iti [tAM0 brA0 20.16.6] / na hi kasyacidevaM vidatto mukhaM zobhate iti pratyakSavirodhaH / anyakarmAnarthakyazaMsI ca kazcidarthavAdo bhavati. 'pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnoti' 'pazubandhayAjI sarvAn lokAnabhijayati' 'tarati mRtyu tarati pApmAnaM tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate yazcaivaM veda' iti / yadi pUrNAhutyaiva saryakAmAvAptiH, pazubandhayAgenaiva sarvalokajayaH,azvameghavedanenaiva tatphalAvAptiH,tatkimarthamanyakarmopadezaH ? upadiSTAnyapi tAni bahuklezasAdhyAni karmANi vyarthAni bhaveyuH, anenaiva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAdavAka upara aprAmAyane AkSepa 107 laghunopAyena tatphalaprApterdarzanAt / api ca 'na pRthivyAmagnizcetavyo nAntarikSe na divi' iti tai0saM05.2.7] vede cayananiSedha evAtra bhaGgayA bhavet / divi cAntarikSa ca tAvaccayanaprayoga eva nAsti, kiM taniSedhena. ? pRthivIcayananiSedhArtha ca yadvAkyaM taccayanapratiSedhArthameva bhaveta, apRthivyadhikaraNakasya cayanasyAnupapatteH / sava 2 "mAnaH prastara: taiia. 2.6.5], "zADhiyo cUpa: taii0 grA. 2.1.5] ityevaMjAtIyakAnAM pratyakSaviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM kA pariniSTheti ? tasmAnna svarUpaparatvaM teSAmupapadyate / (206. arthavAda svarUpavarNana paraka che (arthAta banelI ghaTanAonuM varNanamAtra kare che) e pakSamAM, anya pramANee jaNAvela arthathI viruddha ane te upadeza (=varNana) ApatA hoI temanAmAM aprAmANya ja Ave che, kAraNa ke rudana karavuM, potAnuM mAMsa kApavuM, dizAonI brAnti thavI vagere arthono vagere sAthe saMbaMdha dharAvatA hoya e rUpe nizcaya nathI. vaLI, mana cera che, vANI anuvAdinI che' AvI jAtanA athavAdavALyo anya pramANee jaNAvela arthathI viruddha athanuM pratipAdana kare che e spaSTa che, kAraNa ke svabhAvathI ja badhAM prANIonI vANI anuvAdinI nathI hotI, mana cera nathI hetu. vaLI 'ca nIkaLatA dhUmane divase je. agninI aciMne na joI. tethI, rAtre agninI aci ja dekhAya che, dhUma dekhAtuM nathI "--A arthavAdavAkya pratyakSaviruddha arthane jaNAve che, kAraNa ke indrArthasanikartha hatAM te ane divase baMneyanuM (=dhUma ane arcAinuM) grahaNa thAya che. uparAMta, "ame jANatA nathI ke ame brAhmaNe chIe ke abrAhmaNe' -A arthavAdavArtha paNuM pratyakSaviddha che kAraNa ke brAhmaNa jAti to upadezanI sahAyathI pratyakSagamya che. artha. vAdamAM zAstravirodha paNa che. [udAharaNutha, evuM arthavAdavA Ave che ke "paralekamAM te (svarga) che ke nahi ene koNa jANe che ?" svaga vagere jenuM phaLa che evAM tiSyama vagere karmone zAstramAM upadeza hevAthI A zaMkA kevI ? vaLI, gAMtrirAtrAhmaNane anulakSI vedamAM kahevAmAM Avyu che ke je AvuM jANe che tenuM mukha zobhe che. paraMtu AvuM jANanAra keInuM mukha zobhatuM nathI e pratyakSavirodha che. bIjAM karmonuM Anartha jaNAva nAra paNa kaI arthavAda hoya che, jemake "pUrNAhuti ApavAthI tenI badhI kAmanAo pUrNa thAya che," "pazubaMdhayAga karanAra sarve lekane jIte che," "je azvameghayajJa kare che ane je azvameghaviSayaka graMtha jANe che te mRtyune tarI jAya che, pApane tarI jAya che ane brahmahatyA(pApa)ne tarI jAya che. je pUrNAhutithI sarvakAmanAo pUrI thatI hoya, pazubaMdhayAgathI sarva loka upara jaya meLavAto hoya ane azvameghayajJa saMbaMdhI graMtha jANavAthI ja te kaLa maLatuM hoya te zA mATe bIjA karmo karavAne upadeza ApavAmAM Ave che ? upadezavAmAM AvelAM bahukalezasAdhya te bIjAM karmo vyartha banI jAya, kAraNa ke A ja (pUrNa Ahuti vagere) sahelA upAyathI te phaLanI prApti thatI dekhAya che [ema arthavAdamAM kahyuM che.] uparAMta, 'agni pRthvI upara peTAva nahi, aMtarikSamAM peTAva nahi, AkAzamAM piTAvA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 athavAdavAkayA upara aprAmANyanA AkSepa nahi' A vedavAkathamAM ahIM cayananiSedha (agni peTAvavAnA niSedha) ja amuka bhaMgIthI thAya AkAzamAM ane aMtarikSamAM te agni peTAvAtA ja nathI, te tene niSedha karavAnA ze atha che ? [pariNAme] pRthvI upara agni peTAvavAnA pratiSedha karavA mATenuM je vAkaya che te kevaLa agni peTAvavAne pratiSedha karavA mATenuM ja vAkaya ane, kAraNa ke jenuM adhikaraNa pRthvI nathI evu cayana te ghaTatuM ja nathI. vaLI, yajamAna pAthareluM kuza dAsa che,' 'sU yUpa che' A jAtanAM, pratyakSaviruddha aMnuM pratipAdana karanArAM a'vAdavAkayonI kaI yarthAthatA che ? tethI athavAdavAkayo svarUpavanaparaka che e ghaTatu nathI 207, nApi tebhya eva kAryarUpArthaparikalpanamupapannam azakyatvAt / 'so'rodId yadarodIt tadrudrasya rudratvam' ityatra kAryaM kalpyamAnamevaM kalpyeta - rudraH ruroda, ato'nyenApi roditavyamiti / taccazikyam, priyaviprayogajanita saMtApavazena hiM vApamocanaM rodanamucyate / na taccodanopadezAt kartuM zakyate / prajApatirAtmano bapAmuccikheda, tasmAdanyo'pyevamutvidedAtmano vapAmiti duranuSThAno'yamarthaH / ko hiM. nAmAtmano vapAmukhidet ? kasya vA pAhome sati samanantarameva bana: pazustUpara udgacched iti / devA dizo nAjJAsiSuH, ato'nyo'pi na jAnIyAditi azakyopadezaH, na diGmoho nAmopadezAt kartuM zakyaH / na ca sarvasmAdarthavAdAdvidhiH kalpayituM zakyaH iti madhyamo'pi na sapannaH / 207. avAda vaDe ja karUpa anI (arthAt kama`rUpa kalpanA paNa ghaTatI nathI, kAraNa ke te azakaya che. teNe rudana karyu. tenAmAM (=stramAM) apaNuM Avyu' e uparathI sUcavAtu` ka` ahIM 'kahevAya che ke rudre rudana karyu hatuM, tethI khIjAe paNa rudana karavuM azakaya che. priyajananA viyAgathI janmelA satApane kAraNe AMsu sAravA che ane vedepadezathI te karavu zakya nathI. 'prajApatie peAtAnuM mAMsa paNa peAtAnuM mAMsa Ama kApe'-- A aMnuM anuSThAna duSkara che, kAraNa ke kANu peAtAnu mAMsa kApe ? athavA teA keAnA mAMsane hAmavAmAM AvatAM tarata Y agnimAMthI ziMgaDA vinAnuM pazu upara Ave ? devAe dizAe na jANI, tethI bIjo paNa dizAe na jANe' evA upadeza zakatra nathI, kAraNa ke upadeza dvArA Ainti karavI zakaya nathI. badhAM athavAdavAkayomAMthI vidhinI kalpanA karavI zakaya nathI, eTale vacalA pakSa paNu sAceA nathI. artha viSayaka vidhinI) teNe rudana karyu* eTale A rIte kalpAya-- joIe.' paraMtu te e rudana kahevAya kApyuM, tethI khIje vAkyAntaravihitakAryarUpArthaupayi 208. nApi tRtIya pakSa: saMmati | katvaM tadupayogidravyadevatAdividhAnadvArakaM bhavati / yathA 'agnihotraM juhoti' [tai0saM0 1.5.9] ityatra 'dadhnA juhoti' 'payasA juhoti' iti dravyaviniyogavidheH, 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' iti devatAvidhervA / na cAyamarthavAdeSu prakAraH saMbhavati / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAlAMdavo upara aprAmANya AkSepa 18 na caibhiH 'vIhInavahanti' 'nIhIn prokSati' itivad dRSThA'dRSTA vA. kAciditikartavyatopadizyate / tasmAnna teSAM tadaupayikatvam / nanu prekSAvatAM prarocanAtizayakaraNena pravRttyutsAhamAvahanto'rthavAdAstadupayogino bhaviSyanti / naitadapi samyak, pravRttyutsAho hi keSAJcinmate nirapekSazabdapratyayAdeva siddhayati / asmanmate tu tatpraNetRpuruSapratyayAditi kiM prarocanayA ? 'evaMkAma idaM kuryAt' ityukte yastatra na pravartate, sa prarocanayApi na pravartetai veti ytkizcitata ! - 208. trIjo pakSa paNa saMbhava nathI. anya vedavAkyathI vihita karmarUpa arthamAM upAyabhUta hovApaNuM te te karma mATe upayogI dravya, devatA vagerenA vidhAna dvArA hoya che. udAharaNAtha, "te agnihotrayAga kare che ema kahyuM che; [A vidhivAthI agnihotrayAga kama vihita che;] ahIM dahIM vaDe yAga kare che,' 'dUdha vaDe yAga kare che. e viniyogavidhi dvArA ane agnine mATe ane prajApatine mATe sAMje tyAga kare che e devatAvidhi dvArA | upAyabhUta hovApaNuM che. A rIta arthavAdomAM saMbhavatI nathI. kiI rIte ? dravya, devatA vagerenA vidhAna dvArA, anya vAkayathI vihita kamamAM upAyabhUta banavAnI rIta ] uparAMta, 'trIhine khaDe che" "trIhi upara pANI chAMTe che e vAko jema daSTa ke adaSTa itiktavyatAne upadeza Ape che tema arthavAdavAkyo daSTa ke adaSTa keI itikartavyatAne upadeza ApatA nathI tethI arthavAmAM vihita karmane upAyabhUta banavApaNuM nathI. zaMkA--khUba prazaMsA karavA dvArA, pravRtti karavAmAM buddhimAnane utsAha vadhAratA arthavAdI pravRttimAM upayogI bane che. pUrvapakSInuM samAdhAna -A paNa barAbara nathI. keTalAkane mate pravRtti mATe utsAha vedamAM mUkavAmAM AvelI zraddhAthI ja siddha thAya che. amArA mate to vedanA praNetA puruSamAM mUkavAmAM AvelI zraddhAthI ja te siddha thAya che. te pachI prazaMsAnI zI jarUra che ? 'A kAmanAvALA A kare' ema kahevAmAM AvatAM, je temAM pravRtti nathI karato te prazaMsA vaDe paNa pravRtta thatuM nathI ja. eTale prazaMsAnI vAta nirarthaka che. 209. tadevaM prakAratrayeNApyarthavAdapadAnAmananvayAt ekadezAkSepeNa sarvAkSepa eva kriyate iti apramANaM vedaH / 209, niSkarSa e ke Ama traNeya rIte arthavAdavAyagata padone anvaya saMbhavate na heI, vedanA eka bhAga (arthavAdabhAga) upara AnarthayanA AkSepa uparathI samagra veda upara ja Anartha karyAno AkSepa karAya che ane pariNAme veda apramANa kare che. . _ 210. nanu yAvatyeva pramANAntaraviruddhatvamupalabhyate tAvatyevAprAmANyamastu, sarvatra tu kutastyA tadAzaGketi / maivam, tatsAmAnyAdanyatrApyanAzvAsaH / mImAMsaka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 arthavAdavAnA prAmANyanI sthApanA pakSe hi arthavAdarahitakevalavedagranthAnupalambhAt tadanuSaGgeNa sarvatra sAkSepatvamavatarati / naiyAyikamate tu vedapraNeturIzvarasya kvacidvitathavAditve dRzyamAne, kathamanyatra satyavAditAyAM dRDha : pratyayo bhavedityaprAmANyaM sarvatreti / 210. za-rekhAmA pramANAntavi65 prApta thatu DAya tejAma aprAmAzya ho, [vedamAM badhe ja aprAmANyanI zaMkA kayAMthI thaI zake ? - pUrvapakSIno uttara-evuM nathI. pramANuntaraviruddhava samAna dhama hoI, anyatra paNa A zaMkA banI rahe. mImAMsapakSamAM avAdarahita kevaLa vedagrantha upalabdha na hoI artha. vAdanA saMsagane lIdhe sarvatra [Anarthakane] AkSepa vyApe che. naiyAyikanA matamAM vedapraNetA IzvaranuM kyAMka vitavAdita jaNAya to bIje tenI satyavAditAmAM daDha zraddhA kema rahe? eTale "vamA sarvatra sAmA55 cha. . 211. atrAbhidhIyate / vivyekavAkyatayaiva bhUmnA tAvadarthavAdapadAni paThayante / 'vAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmaH vAyubai kSepiSThA devatA vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati sa evainaM bhUtiM gamayati' tai0 saM0 2.1.1] iti / teSAM tadekavAkyatvAdeva prAmANyam / 'vAyurvai kSepiSTA devatA' ityato yadyapi kriyA nAvagamyate, nApi tatsambaddhaH kazcidarthaH, tathA'pi vidhyuddezenaikavAkyatvaM pratIyate / 'bhUtikAma:' ityevamanto vidhyudezaH / tenaikavAkyabhUto 'vAyurvai kSepiSThA' ityevamAdiH / ___211. 24DI ma naiyApi DI chAme- vighi sAyanI vAdhyatA sAthe yA badhA arthavAde vaMcAya che. "samRddhinI kAmanAvALo vAyudevatAne dharAvavAnuM kata pazu haze. vAyu kharekhara jhaDapI deva che, vAyunA pitAnA bhAgadheya (arthAta tene dharAvavAne pazu) sahita te vAyunI pAse jAya, te (vAyu) ja tene samRddhi bhaNuM laI jAya che." arthavAdapadonuM prAmANya vidhi sAthenI ekavAkathanAne kAraNe che. 'vAyu kharekhara jhaDapI devatA che ema kahetAM emAMthI je ke kriyA ke kriyA sAthe saMbaMdha dharAvate artha jJAta thato nathI to paNa viSNu deza sAthe tenu sevAyatta te yAya che. 'bhUtikAmaH (=samRddhinI amanAvAnI)' se zahe samApta thato vidhyudeza che. tenI sAthe mevAcyabhUta cha 'vAyuvai kSepiSThA (vAyu bhare52 pI) kore. 212. kathamekavAkyabhAvaH ? padAnAM sAkAGkSatvAt / nanu 'bhatikAmaH' ityevamantena vAkyena vidheyaM vihitam , utpAditaM pratipatturanAkAGkSatvam , kRtaM ca zabdakartavyamiti kimanyena 'kSepiSThA' ityAdinA prayojanam / tadarthasyaiva stutiriti brUmaH / nanu stutyA'pi kiM prayojanam ? stuto'stutazca tAvAneva so'rthaH / maivam , sastutipade hi vAkye stutipadasahitaM vidhAyakaM vidhAyakaM bhavati / kimidAnI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAdavAnA prAmANyanI sthApanA kevalaM liDAdiyuktaM vAkyaM na vidhAyakamucyate ? yadi stutipadAni na ayante tadU bAda bhavati vidhAyakam / eteSu ca satsu tatsahitaM tadvighAyakaM bhavati, na kevalam , tathA pratIteH / stutipadasambandhe sati bhinnavAkyatA mA bhUditi vidhipadena. ca stutipadena ca saMbhayArthI vidhIyate, tathA'vagamAt / anyathA hi pratIyamAnaH padArthAnvaya styajyeta vAkyabhedo vA kalpyeta / tasmAnna stutipadAnAmAnarthakyam / 212. 2-vAyatA macha? naiyAyika - kAraNa ke pada sAkAMkSa che. zaMkA - mUA ." zabda samApta thatA vAkya vaDe vidheya vihita thayuM che, pratiparAmAM ( zrotAmAM) anAkAMkSapaNuM utpanna thayuM che ane zabdadakartavya pUruM thayuM che, have bIjAnuM arthAta 'niSThA' korena zu. prayogAna cha? naiyAyika -te arthanI ja stuti [enuM prayojana che] ema ame kahIe chIe. zaMkA - stutinI paNa zI jarUra che ? stuti karAyele ke na karAyele te artha eTale 4 29 che. nauyAyika--stutipadavALA vAkayamAM, stutipada sahitanuM vidhivAkya bane che. zaMkA - zuM atyAre tame kevaLa lipha Adi yukta vAkyane vidhivAkya nathI kahetA ? nAvika-je stutipadA zramaNa nathI hotA to avazya tevuM [kevaLa li Adi yukta vAkya] vidhivAkaya bane che ane jyAre stutipade hoya che tyAre te stutipade sahitanuM vAkya vidhivAkaya bane che, tyAre [tuti rahitanuM] kevaLa liH Adi yukta vAkya vidhivAkya banatuM nathI, kAraNa ke tenI pratIti che. vidhipadane stutipada sAthe saMbaMdha thatAM bhi-navAkayatA na thAva eTalA khAtara vivida ane tRtipada baMne sAthe maLIne adhanU vidhAma' 42 cha, 4.25 3 yetA gune thAya che. sayA, pAta pahA-vaya ty| paDe atha vAkayameTa kapa paDe. niSkarSa e ke stutipadyanuM Arthikaya nathI. ___213. nanu kevalasyApi vidhivAkyasya sAmarthyAt kimartha stutipadAni prayujyanta iti ? ucyate / Aryanuyojyo jaiminIyAnAM mate zabdaH, asmAkaM ca bhagavAnIzvaraH / ukte sati pratira tAro vayaM vedasya, na kartAraH / pratipattI ca kramo darzitaH / evaM ca yadyapi dravyadevatetikartavyatAvidhAnadvArakamaGgavidhivadarthavAdavAkyAnAM kAyai payikatvaM nAsti, tathApi pratItyaGgatvaM na nivAryate / ata eva pramANopayogetrame nAmAcakSate, na prameyopayogitvam / kebalavidhipadazravaNe hi na tadAdriyante yajvAnaH / tatra vidhivibhaktiravasIdati / tAM nimajantImivArthavAdajanitakarmaprAzastyapratyaya uttabhnAti / 'sarvajitA yajeta' ityato na tathAvidhaH zraddhA'tizayo bhavati, yathAvidhaH 'sarvajitA vai devAH sarvamajayan sarvasyAptyai sarvasya jityai sarvamevaitena sarva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112. athavAdavAkayonA prAmANyanI sthApanA jAti' [tAM22 6.7.2] rUvATavmaH | troDA ": letavyA' ityato na tathA kretAraH pravartante yathA 'eSA bahusnigdhakSIrA suzlIlA sApatyA anaghaprajA ca' ityevamAdibhyaH stutipadebhyaH / svAnubhavasAkSiko'yamarthaH / ata eva kecidazrutArthavAdake'pi vidhivAkye tatkalpanamicchanti, yathA kvacidarthavAdAdvidhikalpanamiti / yathoktam (vidhistutyoH sadA vRttiH samAnaviSayeSyate' iti [taM0 vA0 1.4.13] / anadhigamyamAnavidhisambandhAccArthavAdAdvidhirunnIyateM, na gamyamAnavidhisambandhAt / 213. zaMkA--stutirahita kevaLa vidhivA samartha che to pachI zA mATe stutipadone [vAkyamAM] prayoga karavAmAM Ave che ? yAyika -ame utara ApIe chIe. mImAMsakonA mate zabda (arthAta veda) apanoya che (arthAt jenI bAbatamAM prazna ja na karI zakAya tevo che); ane amArA bhagavAna Izvara aparyanujya che. veda bolAya tyAre vedanA ApaNe pratipattA ( jJAtA, zrotA) chIe. kartA nathI. vedanI pratipattine krama to ame darzAvI dIdhuM che. ane Ama jo ke dravya, devatA, itikartavyatAnA vidhAna dvArA aMgavidhio jema karmamAM upayogI che tema arthavAdavA upayogI nathI, tema chatAM sastutika viSayanI pratItinuM teo aMga che e hakIkta TALI zakAya evI nathI. jyAre stutipado nathI hotAM tyAre stutirahita viSayanI pratIti thAya che. paraMtu jyAre stutipade hoya che tyAre to sastutika viSayanI ja pratIti thAya che. tethI arthavAdo sastutika viSayanI pratItinuM kAraNa che, aMga che. alabatta, ahIM pratIti sastutika viSayanI thAya che paraMtu anudAna to zuddha viSayanuM ja thAya che.] eTale ja arthavAda pramANe pagI che, prameya payagI nathI ema kahevAya che. kevaLa vidhipadanuM zravaNa thatAM yajJa karanArAone tenA (=vidhinA) pratye Adara jAgatuM nathI. tyAM vidhi pratyenI vizeSa bhakti karavA paDe che. te prabatI bhakitane jANe ke karmanA prAzanuM avAjanita jJAna bacAve che, tAre che. sarvajityA kare' A vidhipadomAMthI te zraddhAtizaya pedA thato nathI je "sarvajiyA vaDe devoe kharekhara badhu jItI lIdhuM; sarvanI prApti mATe, savanI jIta mATe deivoe sarvajita yujJa karyo;] A sarvajita yajJa vaDe sau badhuM chata che' A arthavAdapadomAMthI pedA thAya che. jagatamAM paNa "A gAya kharIdavI joIe' ema kahyuM tethI kharIdanArA tevA pravRtta thatA nathI jevA teo "A bahu snigdha dUdha ApanArI che, zukaniyALa che, vAcharaDAvALI che ane nirdoSa prajAvALI che' e stutipathI pravRtta thAya che. eTale ja, jema avAda uparathI vidhinI kalpanA karavAmAM Ave che tema, keTalAka je vidhivAkayamAM athavAda zrata-nathI temAM paNa arthavAdanI kalpanA karavAnuM Icche che. jema ke kahevAmAM AvyuM che ke vidhi ane stutinI pravRtti sadAya samAnaviSayA IcchavAmAM AvI che." [achata ane pariNAme jenuM jJAna nathI thatuM evI vidhi sAthe jene saMbaMdha hoya evA arthavAda uparathI vidhinI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAdavAnA prAmANyanI sthApanA 113 kalpanA karavAmAM Ave che, ane nahi ke je [mRta hAI] jJAta che evA vidhi sAthe jene saMbaMdha che evA arthavAda uparathI. 214. gata ga "rokI rUvamAdri 7 dvitatha rahyAdrividhiklpnmissyte / mudhaiva pUrvapakSiNA tadAzaGkitam / vidhyantareNaikavAkyatvaM hi pratyakSamihopadizyate / 'barhiSi rajataM na deyam' [tai 0saM01.5.1]ityasya vidheH zeSo'yaM 'so'rodIt' ityAdiH / 'rudro ruroda, tasya yadazru azIryata tdrjtmbhvt| yo hi barhiSi rajataM dadAti purA'sya saMvatsarAd gRhe rodanaM bhavati' iti / tasmAd barhiSi rajataM na deyamiti / 'prAjApatyama tUparamAlabheta' tai0 saM0 2.1] ityetasya vidheH zeSaH 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat' iti / vapAhomamAhAtmyapradarzanArthamucyate --agnau vai pragRhItamAtrAyAM vapAyAmajastUpara udagAditi / 'AdityaH prAyaNIya caruH' [tai0 saM0 6.1.5] ityasya vidheH zeSo'yaM 'devA vai devajayanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' iti / vyAmohAnAmAdityaH caru zayitA yathA diGmohasyeti / evaM tatra tatra vidhizeSatvamarthavAdAnAM veditavyam / 214. eTale ja teNe rudana karyuM' ityAdi uparathI "dana karavuM joIe' ityAdi vidhinI kalpanA IcchavAmAM nathI AvI. pUvapakSIe nakAmI ja te AzaMkA karI che, kAraNa ke anya vidhi sAthe [te arthavAdanI ekavAkayatA ahIM sIdhI jaNAvAI che. "bahiMyAmAM rajata na ApavuM joIe' e vidhine zavabhAga teNe rudana karyuM' vagere che. [samapa vAkaya A pramANe che -] " rudana karyuM, enAM je AMsu paDyAM te rajata banyAM; tethI bahiSuyajJamAM je rajata Ape che tenA gharamAM saMvatsara pahelAM raDAroLa thAya che; mATe bahiSNuyajJamAM rajata na devuM. "prajApati mATenA ziMgaDA vinAnA bekaDAne kApavo." A vidhine zeSabhAga che "prajApatie potAnuM mAMsa kApyuM.' mAMsa homavAnuM mAhAtamya darzAvavA mATe kahevAyuM che ke "jevo agni mAMsane grahaNa kare che ke tarata ja ziMgaDA vinAne bokaDo [AkAzamAM] upara jAya che.' yajJanI zarUAta jenAthI thAya che te cara (=dadhamAM rAMdhele bhAta) aditi devata mATe hoya che A vidhino zeSa bhAga che "de(=Rvije) kharekhara yajJasthAnane nakkI karyA pachI dizAonI bhrAnti pAmyA (arthAt kyA kama pachI kayuM karma karavuM te kramavizyaka brAti pAmyA.)' jema dimohana nAzaka [sUya che] tema vyAhone (brAntiono nAzaka aditidevatA mATenI che. Ama te te sthAne arthavAdenuM vidhizeSapaNuM samajavuM joIe. _215. zartha punaridramasarayamevo te draDhitAt jagatanAyata, nApatihomsmidvaadgnerjstuupr udagAditi / ucyate / nedamasatyam / yadasya vAkyasya pratipAdyaM tatra satyArthamevedam / na cAsya yathAzruto'rthaH pratipAdyaH, kintu vidheyo niSedhyo vA kazcidarthaH / ihAnvAkhyAne dvayamApatati-yacca vRttAntajJAnaM yacca 15 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 athavAdavAkayonA prAmANyanI sthApanA kasmiMzcidarthe prarocanA dveSo vaa| tatra vRttAntajJAnaM na pravartakaM, na nivartakamiti prayojanAbhAvAdanarthakamanAdaraNIyam / prarocanAdveSau tu pravRttinivRttyaGgatvAt tadarthoM gRhItvA prarocanAyAH pravarteta dveSAnnivarteteti / tatra tatpratipAdyasatyArtha evArthavAdaH / - 215. zaMkA--paNa "ddhanA AMsumAMthI rajata pedA thayuM' "prajApativapAhamane prajavalita agnimAMthI ziMgaDA vinAne bokaDo upara [AkAzamAM] go" evA A asatyane ja zA mATe kahevAmAM Ave che ? yAyika -uttara ApIe chIe. A asatya nathI. A vAkayanuM je pratipAdya che temAM A satyArtha che ja. yathAzrama (=vA) artha Ane pratipAdya nathI, paraMtu vidheya ke niSedhya kaIka artha pratipAdya che. ahI anuvAdavAyarUpa athavAdamAM beya AvI paDe che. je vRttAntajJAna che te ane amuka kaI bAbatane anulakSI je prazaMsA ke niMdA te, temAM vRttAntajJAna pravartaka paNa nathI ke nivartaka paNa nathI; pravartakatva ke nivartakasvarUpa) prajanana abhAva hovAthI [vRttAntajJAna] anarthaka che. anAdaraNIya che. prazaMsA ane niMdA [anukrame pravRtti ane nivRttinAM kAraNa hoI prazaMsA ane niMdrAnA ane prahaNa karIne prazaMsAthI pravRtti kare ane niMdAthI nivRtta thAya tyAM prazaMsA ane niMdAthI pratipAdya [vidheya ke niSedhya artha rUpa satya arthavALA arthavAda che. 2 6. yattvarudati rudre kathaM tadrodanavacanam ? arodanaprabhave vA rajate kathaM tadudbhavatAbhidhAnamiti / guNavAdamAtram / gauNa eSa vAdaH / zvetavarNasArUpyAdinA rodanaprabhavaM rajataM ninditumucyate / evaM pazuyAge vapAhAmanazaMsAyai 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat' iti vRttAntAkhyAnaM yojanIyam / AdityacaruprazaMsAyai 'devA devayajanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' iti / atha vA naiyAyikAnAmanekaprakArapuruSAtizayavAdinAM yathAzrate'pyarthe nAtyantamasaMbhavaH / rudrasya ruditAdrajatajanma, prajApatervapAtkhedaH, taddhomAt tUparapazUdgama:, devAnAM devayajanAdhyavasAne diGmoha ityevaMjAtIyakamapi satyamastu, ko doSaH ? tat saryathA'rthavAdAnAM prAmANyam / 216. zaMkA na raDatA rudranI bAbatamAM peluM sadananuM kathana kayAMthI ? rudanamAMthI na janmelI rajatanI bAbatamAM rUdanabhaMthI tenA udbhavanuM kathana kema ? - - nayAyika--e to kevaLa gauNa (lakSyA) vacana che. A gauNa vacana che. katavaNanA sArU vagerene kAraNe tema ja rajatanI niMdA karavA mATe rajatane rudanamAMthI janmeluM karyuM che. e ja rIte pazuyAgamAM mAMsa homavAnI prazaMsA karavA khAtara "prajApatie pitAnuM mAMsa kApyuM' evu' vRttAntavyAkhyAna yojavuM joIe. aditidevatA mATenA canI prazaMsA mATe deva (Rtvijo) kharekhara yajJasthAnane nakakI karyA pachI dizAonI bhrAnti pAmyA' ema kahyuM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdavAkayenA prAmAyanI sthApanA 115 che. athavA aneka prakAranA pujAti (=dharmo ane adharmo) mAnanArA naiyAyikanA mate te athavAdane pratipAdya a yathAzruta mAna atyaMta asaMbhava nathI. rudranA AMsuomAMthI rajatano janma, prajApatie potAnuM ja mAMsa kApavuM, te homamAMthI ziMgaDArahita pazunuM AkAze UMce caDhavuM', denA yajJasthAnanA nizcayamAM pachI yajJanAM kame kayA krame karavA enI devone mujhavaNa thavI - A jAtanuM badhuM satya che ! [emAM] ze deva che ? tethI arthavAda sarvathA pramANa che. 217. evaM stenaM manA'nRtavAdinI vAgiti gauNa eSa vAda: / pracchannatayA stenaM mana ucyate, bAhulyAbhiprAyeNa cAnRtavAdinI vAgiti / / 'dhUma evAgnerdivA dadRze nAciracirevAgnektaM dadRze na dhUmaH' iti dUrabhUyastvAbhiprAyeNa kasmaicit prayojanAya sAyaMprAtauMmadevatAstutaye kathyate / 'na caitadvidmo yadi brAhmaNAH smo'brAhmaNA vA' iti pravarAnumantraNaprazaMsAyai saMzaya iva darzitaH / abrAhmaNo'pi yajamAnaH pravarAnumantraNena brAhmaNaH syAditi / 'ko ha vai tadveda yadamuSmilloke'sti vA na vA' iti dRSTaphalaM kimapi karma stotumucyate / 217. e ja rIte mana era che, vANI asatya belanArI che' A vAkya gauNa ( lakSyArthavALuM) che. DhaMkAyeluM rahetuM hovAne kAraNe manane cera kahyuM che. bAhulyAbhiprAyathI vANIne asatya bolanArI kahI che. agnimAMthI nIkaLato dhumADo divase dekhAya, jvALA na dekhAI agninI jvALA rAte dekhAI, dhumADe dekhAyo nahi' ema temanuM ghaNuM aMtara jaNAvavAnA abhiprAyathI kaIka khAsa prajanane lIdhe sAyaMkAlIna ane prAtaHkAlIna homanI stuti karavA mATe kahevAyuM che. [ghaNe dUra rahelI vyaktine di se dhumADo dekhAya paNa vALA na dekhAya javAre rAte javALA dekhAya paNa dhumADe na dekhAya.] "ame jANatA nathI brAhmaNe chIe ke abrAhmaNe' ema kahI, pravaramaMtroccArathI thatAM zuddhikamanI prazaMsA mATe jANe ke saMzaya darzAvyo che. yajamAna abrAhmaNa hoya te paNa pravarama -ccArathI thatA zuddhikarmathI brAhmaNa bane. koNa jANe che ke paralekamAM te (=svargAdi phaLa) che ke nahi ?" ema je kahevAmAM AvyuM che te daSTaphaLavALA kaI paNa karmanI prazaMsAthe kahevAmAM AvyuM che. 218. mitezya purva ya ve ta vithA zasaipA zAmate ti ziarudviikssymaannsy mukhamiti / sarvAn kAmAnavApnoti iti sarvatvaM prakRtApekSam / stutyartha cAzvamedhAdhyayane'pi tatphalavacanam / 'hiraNyaM nidhAya cetavyam' iti stutyarthatayA divyantarikSe pRthivyAM ca cayana pratiSiSyate / anupahitahiraNyAyAM pRthivyAmagnirna cetavyo, na punarna cetavya eva tasyAmiti / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 athavAdavAkyonA prAmANyanI sthApanA 'Adityo yUpaH' iti aJjane sati tejasvitayA yUpasyAdityarUpatAstutaye kathyate / tatkAryakAritvAcca yajamAnaH prastara ucyate / na hi mukhyayaiva vRttyA che. sadgA: pravartatte, zauthA vRAA vyavahAranA | gvuM veDhe tevAM tathA prayogo bhaviSyati / itthaM ca mantreSvapyainyA gArhapatyopasthAnamaviruddham / 218. je A pramANe jANe che tenuM mukha zobhe che - A vidyAprazaMsA che. jyAre [prazaMsA karatA utkaMThita] ziSya gurumukha tarapha UMce jue che tyAre gumukha zobhe che ema atha che. "sava kAmanAo pUrI thAya che emAM "sava-' prakRtanI apekSAe [samajavAnuM] che. prazaMsA karavA mATe azvameghAdhyayanamAM tenuM phaLa jaNAvatuM A vAkya che. "suvarNa mUkIne pachI agni saLagAvo' ema kahI A karmanI stuti karavA mATe AkAzamAM, antarikSamAM ane pRthvI upara avina saLagAvavAno pratiSedha karavAmAM Avyo che. jenI aMdara suvarNa mUkavAmAM AvyuM nathI te pRthvI upara agni na saLagAvavo joIe ane nahi ke pRthvI upara tene saLagAvavo ja na joIe. [ghIne] lepa thatAM AvelA caLakATane kAraNe yUpanI je AdityarUpatA thAya che tenI stuti mATe "dhUpa Aditya che' ema kahevAmAM AvyuM che. tema yajamAnanuM') yijJa pAra pADavA rUpa kArya prastara karato hoI, yajamAna prasta che. lekamAM (arthAta laukika vyavahAramAM) zabdo vAgyAthamAM ja pravRtta thatA nathI, kAraNa ke gaNArtha(ElakSyAtha)mAM te prayojAtA dekhAya che. e ja rIte vedamAM paNa temane tevo prayoga thAya che. Ama, goMpatya agninuM upasthAna (=pUjA) IndranA mAnamAM racAyelI RcAo uccArI kare che temAM kaI virodha nathI. veidamAM zabdane lAthamAM prayoga thato hoI, "Indra' zabda rUDhithI Indrane vAcaka hovA chatAM aizvaryAvizeSanI vivakSAne kAraNe gAIpatyane vAcaka paNa bane.] 219. evaM stutinindAsvarUpAstAvadarthavAdA: vidhyekavAkyatvena pramANam / parakRtipurAkalpasvarUpA api tathaiva yAjyAH / kacitpunararthavAdenaiva kazcidaMzaH pUryate iti na tu pratItyaGgatvameva, tasya kAryAGgatvamapi bhavati / yathA 'pratitiSThanti ha vA ya etA rAtrIrupAsate' [tai 0saM0 7.rU.2] rUlyazrayamANAdhikArI rAtrisavidhinArAMzothavAtAva , zrakhyatte | kathA "TA nirdezAta' ti baii.s. ka.rU.28] | tatra di tAvamAM satramAsIrannityarthavAdavazAd gamyate vAkyArthaH / 29. Ama, stutiravarUpa ane nidAsvarUpa athavA vidhi sAthe ekavAyata dharAvatA hoI pramANa che. parakRtisvarUpa ane purAkalpasvarUpa arthavAdone paNa te pramANe ja javA joIe. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAdavAkayeAnA prAmANyanI sthApanA 117 keTalIka vAra vaLI a'vAda ja koIka aMzanI pUrti kare che, eTale te pratItinuM ja kAraNa nathI, kA* (=')nuM paNa kAraNa che. udAharaNA', 'jee A rAtrinI upAsanA kare che tee pratiSThA pAme che' e avAdamAMthI ja athyamANuAdhikAravALI rAtrisatravidhine adhikarAMza prApta thAya che, jemake kahevAmAM AvyuM che ke Atreya AcAya'ne mate [tenu] phaLa che kAraNa ke phaLane nirdeza [athavAdamAM] thaye che, kAraNa ke tyAM 'jemane pratiSDAnI kAmanA hoya te rAtriputranI uSAsanA kare' evA vAkA athavAdane kAraNe jJAta thAya che. [33 rAtrienI upAsanA kare' eTaleA vidhi che, kaI kAmanAvALA kare e kahevAmAM AvyuM nathI, te aMzanI pUrti a'vAda kare che.] 220. kvacidvidhivAkyasyArthasaMdehe'rthavAdAtmakAd vAkyazeSAt tanizcayo bhavati / yathA 'aktAH zarkarA upadadhAti' [tai0 brA0 3.12.5] ityaJjanadravye ghRtatailavasAdibhedena saMdihyamAne 'tejA vai ghRtam' [a mA0 3.12.5] iti arthavAdAd ghRtenAktAH zarkarA upadheyA iti gamyate / O 220. keTalIka vAra jyAre vidhivAkayanA aenA sa Mdehu thAya che tyAre avAdarUpa vAkayazeSathI tenA nizcaya thAya che. udAharaNAtha, cApaDelI IMTo mUke che' ema kahevAmAM AvatAM copaDavAnA dravyo ghI tela, carabI vagere bAbata saMdeha lagatAM kharekhara ghI teja che' e avAda uparathI ghI vaDe copaDelI iMTo mUkavI joI e evA nizcaya thAya che. 221. ityarthavAdA vidhinaikyabhAvAt tadvatpramANatvamamI bhajante / asti pratItyanvayitA hiM teSAM kacicca kAryAnvayitA tu dRSTA // yadvA svarUpaparatAmapi saMspRzanti prAmaNyivartma ta ime na parityajanti / naiyAyikA hi puruSAtizayaM vadanto vRttAntavarNanamapIha yathArthamAhuH || AdityayUMpavacanAdiSu tu svarUpa yAthArthya mitthamupapAdayituM na zakyam / goNIM tu vRttimavalambya kRtA tadartha vyAkhyeti teSvapi na viplavanAvakAzaH // 221. niSka e ke vidhi sAthe ekavAkayatA hovAthI A athavA vidhinI jema pramANa che. temanAmAM pratItya'gatva to che ja, keTalIkavAra kAryA gatva paNa temanAmAM dekhAya che, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mannavAnI vicAraNA athavA to svarUpaparatAne (=rAntane, hakIkatane) patA teo prAmANya bhAga tyajatAM nathI, kAraNa ke purutizayanI vAta karatA taiyAyike vRttAntavarNanane paNa ahIM yathArtha ja jaNAve che. "cUpa Ayi che jemAM vacanonI bAbatamAM svarUpa yathArthatA ghaTAvavI zakya nathI, tethI gaNavRttine Azaro laI tenA arthanI vyAkhyA karavAmAM AvI che, eTale te vAkyomAM paNa goTALAne arthAta aprAmANyane avakAza nathI. ' 222. athedAnI mantrA vicAryante / kimarthaprakAzanadvAreNa vidhyarthopayogitA teSAmutoccAraNamAtreNeti / nanUbhayathA'pi prAmANyAvizeSAt kiM tadvicAreNa ? na hIdaM zAstraM vedasyArthavicArAya mImAMsAvat pravRttam , api tu prAmANyanirNayAyaiveti / satyam , : prAmANyanirNayAyedaM zAstraM pravRttam / avivakSitArthatve tu mantrANAmapratipAdakatvalakSaNamaprAmANyameva bhavet / tatsAmAnyAdvedabrAhmaNavAkyAnAmapi tathAbhAvaprasaGga iti vedasya karmAvabodhArthatvaM hIyate / na ca saMzayaviparyayajananamevAprAmANyam , ajJAnajanakatvamapyaprAmANyameva / 222. have ame maMtrono vicAra karIe chIe. yajJakarmamAM prayojya padArthone prakAzita karI arthAta yAda karAvI te dvArA te be vidhyarthane upayogI bane che ke uccAraNa mAtra dvArA vizcarthane upayogI bane che ? zaMkA - baMne rIte prAmANya samAna5Ne rahetuM hoI tene vicAra karavAnuM zuM prajana ? A nyAyazAstra mAMsa zAstranI jema vedanA arthane vicAra karavA mATe pravRtta thayuM nathI, paraMtu vedanA prAmANya nirNaya karavA mATe ja pravRtta thayuM che. yAyika . sAcu. vedanA prAmANayane nirNaya karavA mATe ja A nyAyazAstra pravRtta, thayuM che. maMtrono artha avivalita hoya che ema mAnatAM te apratipAdakavarUpa aprAmANya ja thAya. [bIja zabdomAM, maMtrono vilita kaI artha ja nathI ema mAnatAM maMtro kaI arthanuM pratipAdana karatA nathI ane pariNAme apramANe che evI Apatti AvI paDe ] vedavAkyo ane brahmAkyomAM vedatva sAmAnya hovAthI te baMnemAM aprAmANyanI Apatti Ave, eTale veda karmanuM jJAna karAve che e jAtanuM tenuM karmAvabodhAthatva paNa hAni pAme. ane viparyayane pedA karavAM te ja aprAmANa nathI, jJAnane na utpanna karavuM e paNa aprAmANya ja che. 223. taduSyate | 3ravAramAtrovarino mannA: ! kutaH ? tathA viniyosAta | '34 kathA 3ra vrayasva ta puro thayati' [vA. saM. 2.22] ti | yadyarthaprakAzanopakAriNo mantrAH, sAmarthyAdeva prathanopayogI mantro'yamiti, kimarthaM prathane viniyujyate vacanena ? yathA sAkSaH puruSaH pareNa cennIyate, nUnamakSibhyAM na pazyatIti gamyate / 'agnIdagnIn vihara' iti ca karotyevAsI RtvigagniviharaNam, kiM vacanena ? uccAraNamAtropakAriNi mantre taduccAraNAdevAdRSTaM kiJcidupakArajAtaM kalpyate / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantravAkayA upara aprAmANyane AkSepa 223. zaMkAkAra--tene uttara ApIe chIe. uccAraNamAtrathI vitha ne matro upayogI che. kema ? kAraNa ke te pramANe (arthAt uccAramAtrathI) maMtranA viniyogane upadeza che, jema ke [huM purADAza !] vistIrgu thaI te vistAra pAma ema uccArI pureDAzane vistAre". matro padArthAne prakAzita karavAmAM upakArI haiAya te A maMtranA sAmarthyathI ja arthAt potAnA athathI ja matra prathatakriyAmAM upayAgI bane, te pachI zA mATe prathana kriyAmAM A maMtra upayAgI che ema jaNAvI matroccAra karanArane (yajJakartAne) prathanakriyAmAM A maMtra khelavAnI sUcanA ApavAmAM Ave che ? cakSuvALe puruSa bInathI doravAtA hoya te kharekhara te cakSue vaDe dekhatA nathI evuM samajAya. 'huM agni saLagAvanAra Rtvik ! tu agnine laI nla (mInIs viTTu)' e maMtra khelate e Rtvik agniviharama kare che ja; te pachI 'agniviharaNakamAM A matra upayogI che mATe te kama' karatI vakhate te maMtra ele' ema vacanathI sUcavavAnuM pratyeAjana ja kayAM rahyuM ? maMtra uccAramAtrathI viSya ne upakAra karatA hoya teA uccAraNathI kaIka adRSTa uSakAra janme che ema kalpavAmAM Ave che. 224. vAkyakrama niyamAccAvivakSitArthAn mantrAnavagacchAmaH / niyatapadakramA hi mantrAH pazyante / yadyarthapratipAdaneneopakuryuH niyatakramAzrayaNamanarthakaM syAt, kramAntareNApi tadarthAvagamasaMpatteH / 119 224. maMtro vivakSita artha dharAvatA nathI evuM vAkayagata padonA niyata manA niyama uparathI amane jaNAya che. amuka niyata kramamAM padma dharAvatA maMtro uccArAya che. jo maMtro anuM pratipAdana karI te dvArA vidhyane upakAra karatA hAta te| niyatakramane vaLagI rahevu a* vagaranuM banI jAya, kAraNu ke bIjA kramathI paNu arthanuM jJAna thAya che. 225. itazcAvivakSitArthA mantrAH / avidyamAnArthaprakAzinA hi kecidU dRzyante / yathA ' catvAri zRGgA trayo asya pAdAH dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA baddho vRSabho roravIti maho devo martyAnAviveza' [Rgveda 4.58.3] iti / na hi catuHzRGgaM trivAdaM dviziraskaM saptahastaM kiJcid yajJasAdhakamasti yadanena prakAzyeta / 225 ane A kAraNe paNa maMtro vivakSita avALA nathI --keTalAka matro avidyamAna padmA'ne jaNAvatA dekhAya che, jemake 'ene cAra ziMgaDAM che, traNa paga che, e mAthAM che, sAta hAtha che. traNa prakAre badhele baLada meATA avAja kare che. meTa deva martyamAM pravezyA (vAzikA vagere)' cAra zi MgaDAMvALuM, traNa pagavALuM, e mAthAvALu ane sAta hAtha vALuM ke:I yajJasAdhana pazu che nahi ke jene A maMtra prakAzita kare (arthAt jaNAve) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 mancavAka upara aprAmANya AkSepa 226. sUtavam | cetanakaipapradarzanAr vadhe trAyacaina ti tai0 saM0 1.1.2] / na hyoSadhirbuddhayate trANAya niyuktAsmIti / 'zRNota mAvANaH' iti [tai0saM0 1.3.13] codAharaNam / na hyacetanA grAvANaH zrotuM niyujyante / 226 ane A kAraNeya maMtro vivakSita arthavALA nathI. mitro vivakSita arthavALA nathI] kAraNa ke jaDa vastuone hukama karavAmAM Avate dekhAya che, jema ke he oSadhi ! Ane bacAva'. odhine jJAna thatuM nathI ke Ane bacAvavA mATe mane hukama karavAmAM Avyo che. patthara sAMbhaLo' A bIju udAharaNa che, kAraNa ke acetana pattharane sAMbhaLavA mATe hukama karAto nathI. 221. lapi ja "TritidvitintarikSama' rUti taii0 lA0 2.23], vipratiSiddhamabhivadanti mantrAH / kathaM saiva dyaustadevAntarikSaM bhavitumarhati / 27. vaLI, "aditi AkAza che, aditi antarikSa che' evI paraparavidhI vAta maMtro kahe che kevI rIte te ja AkAza te ja antarikSa hoI zake ? (arthAt je AkAza che te ja antarikSa kevI rIte hoI zake ?) 223. keSAJcicca mantrANAmoM jJAtumeva na zakyate / te kthmrthprkaanenopa ? "myavasAta rU. 59:' rati [ saM. 2.8] "Hotheva gamaturatu ti [40 saM0 8..2] "rUdra; nisya vALuvA' [60 saM. rU.rU.12] ta ca | taramAvirnAkSatAtha mannA: | 228. keTalAka manTono artha jANavo ja zakya nathI. to pachI te mantro kevI rIte padArthane jaNAvI (arthAta yAda karAvI) vidhyane upakAra kare ? evA maMtronA udAharaNo che-"adhyakSA radra TiH, "hatheva maMtaErata', sUH to zu #'. tethI, maMtro vivakSita ane jaNAvatA nathI. 2.9. api coccAraNamubhayathA'pi kartavyaM mantrANAmadRSTAya vaa'rthprtyaamanAvavAnAnurAtA: zadvA: pratyAghAtamusadane taraHvshykrtvye'sminnuccaarnne tata eva yajJopakAre siddhe kimarthapratipAdanadvAraparigraheNa prayojanamiti / 229. vaLI, maMtranuM uccAraNa te bemAMthI kaI paNa pakSa svIkAre toya karavuM ja paDavAnabhale te maMtro adRSTa mATe hoya ke artha jaNAvavA mATe hoya, kAraNa ke anucarita zabdo to arthane jaNuMvavA utsAha dharAvatA nathI. tethI, emanuM uccAraNa te avazya karavAmAM Ave che ja ane uccAramAtrathI ja yajJopakAra siddha thaI jAya che, te pachI arthapratipAdanarUpa dvArA grahaNathI zuM prajana ? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manavAkayAnA prAmANyanI sthApanA 230. tatrocyate / kiM mantrebhyo'rthapratItireva nAsti, kiM vA bhavantyapi sanimittA'pi grahaikatvapratItivadavivakSiteti / nirnimittA'sau, uta 230. AnA uttaramAM ame taiyAyika kahIe chIe-- zuM matremAMthI atha pratIti thatI ja nathI ? ke thatI hAvA chatAM te niiimitta (arthAt ma`traTakapadethI ajanya) che ? ke sanimitta haiAvA chatAM grahunA (=pAtratA, vAsaNanA) ekatvanI jema te avikSita che ? ['graha sammATi'-pAtrane sApha karo'. ahIM ekavacana vivakSita nathI, jo ke ekavacananI pratIti thatI hAvA chatAM.] 231. na tAvat pratItireva nAsti, zabdArthasambandhavyutpattisaMskRtamatInAM 'barhirde"tadarthapratIteH vasadanaM dAmi' [ mai0saM0 1.1.2] ityevamAdimantrazravaNe sati svasaMvedyatvAt / 231 matromAMthI atha pratIti thatI ja nathI evu' nathI, kAraNa ke zabdA`saMbadhanA jJAnathI saMskAra pAmesI muddhivANAmAne 'bardeiva' dAmi'' vagere maMtra zravaNa thatAM tenA arthanI pratIti svasa vedya che. 232. nApyasau nirnimittA, lokavat padAnAmevAtra nimittatvAt / vyutpattirapi na nAsti, ya evaM laukikAH zabdAste eva vaidikAH, ta eva teSAmarthA iti lokavyavahAratastadvayutpattisambhavAt / 232. te nirnimitta paNa nathI, jema leAkamAM atha pratIti padanimittaka che tema ahI (=vehabhAM) smatha pratIti nimitta che. 'yA zabdana yA artha che' kheSu jJAna nathI hotu ema nahi; je laukika zabdo che te ja vaidika zabde che, te ja arthA che, eTale lekavyavahAra dvArA A zabdane A atha che' evu' jJAna saMbhave che. 233 nApi bhavantyapi mantrebhyo'rthapratItiH grahaikatvapratItivadavivakSitA tathA bhavitumarhati avivakSAnibandhanasya kasyacidapyabhAvAt / grahAdivacanAntaranirjJAtasaMkhyatvAt somAvasekaniIraNasya ca sammArgakAryasya sarvagraha sAdhAraNatvAd grahamiti vibhaktezca karmakArakasamarpaNamAtreNApi sArthakyopapatteH yuktamekatvamavivakSitamiti kathayitum / ihaM tu 'barhirdevasadanaM dAmi' ityevamAdivAkyakriyamANakratUpayogidravyAdiprakAzanasya viSyapekSitatvAnmantreNa smRtaM karma karoti / bhavati iti na yajJAGgaprakAzanamatrivakSitam / ato noccAraNamAtropakAriNo mantrAH / 233, maMtromAMthI a-pratIti thavA chatAM grahekatvapratItinI jema tenuM avivakSita hovu ucita nathI, kAraNa ke avivakSAnA kAraNanuM kathAMya astitva nathI. graha Adi vizenA anya jaeNnA upara devatA bese che te kuza ghAsa huM kApuM chuM. kriyamANamabhyudayakAri 1. it 121 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 maMgAvAkAnA prAmANyanI sthApanA vAkamAMthI grihanI saMkhyA jJAta hAI somanA avalepane barAbara dUra karavArU5 mAMjavAnuM kAya badhA ja grahonI bAbatamAM sAdhAraNa hoI ane "ahuM'e dvitIyA] vibhakti dvArA kamakArakanA karAyelA samapaNamAtrathI sAthathe ghaTatu hoI, ekatva avivakSita che ema kahevuM ucita che. paraMtu ahIM "reva yAmi' Adi vAkya vaDe, karAtA yajJamAM upayogI dravya vagerenuM prakAzana vidhine apekSita hovAthI maMtra vaDe smRta karma te kare che. te pramANe karAtuM kama abhyadayakArI bane che. eTale, yajJanA aMganuM prakAzana avivakSita nathI. tethI maMtro uccAraNamAtrathI upakArI nathI. 234. gAmannAnAM tu "gvAna gata vaivAM ti vighanaiva tAvanmAtrAkSepaNAnnArthe na prakAzitena prayojanamiti / kiM tatra kriyate, yatra tu japediti vidhina zrUyate ? na tatra tadarthaH pratIyamAno'pekSyamANazyopekSituM yuktaH / 234. "pAvamAnIne japa kare "vaiSNavIne japa kare' e vidhi vaDe jamaMtronA japamAtrano AkSepa (=sUcana) thAya che, eTale arthane prakAzita thavAnuM koI prayojana nathI. zaMkA--- paraMtu jyAM "japa kare' e vidhi zrata na hoya tyAM zuM karavuM ? naiyAyika-tyAM tenA pratIyamAna ane apekSyamANa arthanI upekSA karavI yogya nathI. 235. nanu Hi nati vidheyaeNthAddhi nAtha vivalaya, taei "vAdhyAya'dhyetvyH' ityakSaragrahaNamAtravidhAnAt sarvasyaiva vedasyAvivikSitArthatvaM syAt / maivam / svAdhyAyAdhyayanavidheH dRSTo hi tasyArthaH karmAvabodhanamiti, dRSTArthatvena vivakSitArthatvAt / etacca zAstrAntare vistarato nirNItam / iha tu vitanyamAnamasmAkamavAntaravicAravAcAlatAmAviSkarotIti na pratanyate / 235. zaMkA- je japa kare' e vidhi dvArA vaiSNavI vagere maMtronA arthanI virakSA na karAtI hoya (arthAta "vaiSNavIne japa kare' e vidhi dvArA vaiSNavI maMtranA arthanuM grahaNa japamAM apekSita na hoya) to "svAdhyAyanuM adhyayana karavuM joIe e vidhimAM vedAkSaragrahaNamAtrane (arthAt veda moDhe karavAne ja) Adeza hoI samagra vedane atha avivakSita banI jAya (arthAta vedanA arthanuM adhyayana karavAnI vAta avivakSita banI jAya.) taiyAyika- nA, evuM nathI svAdhyAyAdhyayanavidhimAMthI tene kamavabodharUpa artha daSTa che kAraNa ke dRSTArtharUpe te vikSita che. A vastu anya zAstramAM (arthAta mImAMsAmAM jeminisUtra 1.1.1mAM) vistArathI sthApavAmAM AvI che. ahIM tene vistAra karavAmAM AvatAM avAktara bAbate vicAravAmAM amArI vAcALatA pragaTa thAya, eTale ame tene vistAra karatA nathI. 236. yattu tadarthaviniyogopadezAdityavivakSitArthatvamuktam , tatra 'uru prathA uru prathasva' iti liGgAdeva mantrasya prathanaviniyogasiddheH kAmaM tadvidhAyakaM vacanamanarthaka bhavatu, prAptAnuvAdakatvAt , na tu pratIyamAno mantrAdarthastyaktuM yuktaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgavAnA prAmANyanI sthApanA 123 236. tenA mATe viniyogane Adeza apAto hovAthI maMtrane artha vivakSita nathI ema je kahyuM te bAbatamAM kahevAnuM ke 'vistINa thaIne vistAra pAma' e liMga uparathI ja prathanakamamAM maMtrane viniyoga siddha thatAM tene viniyoga karavAno Adeza ApatuM vAkya bhale nirarthaka bane, kAraNa ke te prApta kevaLa anuvAda kare che; paraMtu maMtramAMthI pratIyamAna atha ne tyaja yogya nathI, 237. teM phri vacanamarthanameva ? nAnarthama, pratipanAvavayaM tu tA | arthavAdArtha vA tadvacanam 'yajJapatimeva tat prathayati' iti / yadanena mantroNa puroDAzaM prathayati, tadyajJapatiM yajamAnameva prajayA pazubhiH prathayatIti / kacittu guNArthavidhAnaM, yathA 'tAM caturbhirAdatte' [tai0 saM0 5.1.1] iti / evam 'agnIdagnIn vihara' ityAdAvapi draSTavyam / 237. zaMkA- te zuM te vAya anarthaka ja che ? yAyika anarthaka nathI paraMtu pratipannAtha viSayaka che. athavA, athavAda mATe te vAkaya .. che - "yApatine ja te vistAre che' je A maMtra vaDe puroDAzane vistAre che te yajJapatine arthAta yajamAnane ja prajAthI ane pazuthI vistare che. keTalIka vAra AvA AdezavAkyo guNarthanuM vidhAna kare che, jema ke 'tAM ghaafmA' e AdezavAkya. "kevastha ar* AdAna samartha maMtro che. vedi mATe je vaDe mATI khodavAmAM Ave che te abri kahevAya che. tenuM AdAne te maMtranA liMgathI prApta che. eTale AdAnakarmamAM te maMtrane viniyoga karavAnuM maMtragata siMga uparathI jJAta thAya che. paraMtu tenuM AdAna cAra maMtranA samuccayathI thAya che, eke eka maMtrathI nahi. A caturva je aprApya che te gauNa artha che ane tenuM vidhAna "tai aafmarAje e AdezavAkyathI thAya che.] evI ja rIte, "manInIna vihara" nI bAbatamAM paNa ema ja samajavuM. '' 238. catta nivapadmavAturacAramAtroponino mannA ti taddaghasAdhu, mImAMsakAnAmanAditvAdvedasya, tatkramalaGghanAnupapatteH / yathoktam - "anyathArane cAhya dukhyaH sthAnivAraNa7[ovodranA 210] ti | - asmAkamapi yAdRgIzvarapraNIto vedaH, tadanyathAkaraNe kimadhyetRNAM svAtantryamastiH ? tasmAnnArthavivakSAyai mantrakramaH prabhavati brAhmaNavAkyakramavat / 238. niyata padakamane kAraNe maMtro kevaLa uccAraNamAtrathI upayogI che ema je kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke mImAMsakone mate vede nitya hovAthI padakamanuM ullaMdhana ghaTatuM nathI; jema ke [zvekArtikamAM kahyuM che ke tene (padakramane) kaI vaDe anyathA karavAmAM AvatAM aneka [adhyetAo] tema karatAM tene aTakAve che [ane kahe che, "ema pATha na kara."] amAre Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 maMgavAkAnA prAmANyanI sthApanA taiyAyikane mane paNa veda IzvarapraNIta che. temAM pheraphAra karavAnI svataMtratA zuM adhyetAone che ? tethI, brAhmaNavAkyakramanI jema maMtrakrama athavicakSA mATe samartha nathI. 239. 5 "vAri ?' rUvathamAnAryavacanamAditam, ta mijJatyaa, yajJasya vaiSa guNavAdena saMstavaH / catvAri zRGgA iti vedA uktAH, trayo'sya pAdA iti savanAni, dve zIrSe iti dampatIyajamAnau, sapta hastAsa iti chandAMsi, tridhA baddha iti mantrabrAhmaNakalpairnibaddhaH, vRSabha iti kAmAn varSati, roravItIti stotrazastraprayogabAhulyAcchabdAyamAnaH, maho devo mAnAvivezeti manuSyakartRkaH, ityevameSa yajJaH stuto bhavati / tadyathA cakravAkamithunastanI haMsadantAvalI zaivAlakezI kAzavasanIti nadI stUyate / / 239. "Tarra jIM e avidyamAna arthavALAM vAkyo che evI je zaMkA karavAmAM AvI te paNa ajJAnatAne kAraNe che. A to guNavAdathI yajJanI prazaMsA che. cAra iMge' kahI cAra vede jaNAvAyA che, "enA traNa pAdo' ema kahI [traNa savane, be mAthAM kahI yajamAnapatipatnI ane "sa 1 hAtha' kahI sAta) chaMde jaNavAyA che, "traNa rIte baddha'ne atha che maMtra-brAhmaNa-kalpathI baddha. "vRSabhano artha che sarva IcchAone pUranAra. phoravatine artha che stotrazastraprayAganA bAhulyathI zabdAyamAna. "mo re garAsiyeza' eTale manuSyatRka, A pramANe A yajJa stuta (=prazaMsApAtra) bane che. jema "cakravAkathinastanI, haMsadaMtAlI, zaivAlakezI, kAzavasanA" ema kahI nadInI stuti karAya che tema [ahIM 'navari zaM' vagerethI yajJanI stuti karAya che.] 240. "zoSave trAgaTyUna rUti vetananayogAstAH stutya ! "RLota grAvANaH' iti prAtaranuvAkastutiH / itthaM nAmaiSa prAtaranuvAkaH prazasyaH, yadacetanA grAvANo'pi zRNuyuH iti / 'aditiauraditirantarikSam' iti gunnvaadaadprtissedhH| tadyathA loke-tvameva me mAtA, tvameva me pitA, tvameva bhaginI, tvameva me bhrAteti / 240, "moSa gAlaimU' he oSadhi Ane bacAva') ema kahI eSadhi cetana hoya tema tene Adeza ApavAmAM Avyo che, tenuM projana oSadhinI stuti karavAnuM che. "inota pravAH ' ema kahI prAtaranuvAkanI stuti karavAmAM AvI che. te A pramANe-kharekhara A khAtaranuvAka prazasya che ke acetana paththaro paNa tene sAMbhaLe tei pachI cetana vidvAna brAhmaNe te tene sAMbhaLe ja ne] "DhitithI paritiram' e guNavAda (metaphorical description) heI, temAM paraspara virodha nathI. lekamAM paNa 'tuM ja mArI mAtA che, tuM ja mAro pitA che, tuM ja mArI bena che, tuM ja mAro bhAI che ema kahevAya che. 241. yatta keSAJcinmantrANAmartho na jJAyate iti sa puruSAparAdhaH saMbhavati, na mantrAparAdhaH / arthAvagamopAyeSu bahuSu satkhapi tadanveSaNAlasaH puruSo nArthamava Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgavAnA prAmANyanI sthApanA 125 gacchati, na punamantro'trAparAdhyati, brAhmaNavAkyavadupAyatastadarthAvagamadarzanAt / upAyazca prathamastAvavRddhavyavahAra eva, tulyatvAllokavedazabdArthAnAm / ya eva laukikAH zabdAsta eva vaidikAsta eva caiSAmA iti / yadyapiM ca 'agnirvatrANi jaGghanat' iti tai0 brA0 3.5.6] vede kRtaNatvamagnizabdaM paThanti / 'uttAnA vai devagavA vahanti' [ A0 zrau0 sU0 11.7.6 ] 'vanaspate hiraNyaparNa pradivaste artham' iti laukikavaidikayoH zabdayorarthayozca nAnAtvamivAzakyate, tathA'pi tathAtvapratyabhijJAnenAvadhArya ISadvikRtAsta eva vede iti laukikyeva vyutpattiH / lokaprasiddhivipratiSedhe tu . zAstravitprasiddhiH pramANIkriyate / yathA 'yavamayazcaruH' vArAhI upAnahau' vaitase kaTe prAjApatyAn saJcinoti' iti yavavarAhavetasazabdA dIrghazUkasUkaravajulakeSu ziSTa prasidrA niyamyante, na priyagukRSNazakunijambUSviti / yatra tu ziSTaprasiddhiH nAsti, tatra mlecchebhyo'pi tadarthavyutpattirAzrIyate, yathA pikanematAmarasazabdeSu / mlecchaprasiddherapyabhAve nigamaniruktavyAkaraNavazena dhAtuto'rthaH parikalpanIyaH / tenAzvinasUktaprakramAjjaraNabharaNanimittau 'jarbha. rIturpharItU' iti dvivacanAntasarUpAvetau zabdAvazvinArvAcakAviti gamyate / evamanyatrApyutprekSaNIyam / tadanenApi nimittena na mantrANAmavivakSitArthatvaM vaktavyam / 241. keTalAka maMtrano artha jJAta thato nathI (=samajAtuM nathI ema je kahevAmAM AvyuM che tene uttara e che ke te te puruSane doSa che. maMtrane devA nathI. athane jANavAnA ghaNuM upAye hovA chatAM tenI zodha karavAmAM ALasu puruSa atha jANatA nathI. ahIM maMtra doSane pAtra nathI, kAraNa ke brAhmaNavAkyanI jema vedavAkyane (=maMtrano) atha upAya dvArA samajAto dekhAya che. pahele upAya to vRddha vyavahAra ja che, kAraNa ke lokana ( bhASAnA) ane vedanA zabdo tema ja temanA artho samAna che. je laukika zabda che te ja vai izahache, te tamanA arthI che. 'agmirva trANi aGghanat ' mA 3vAya sau. vahabhAM 'mani' mA 'na' ma 'Y' yA2rAya che. 'uttAnA vai devagavA vahanti' vanaspate hiraNyaparNa prativaste arthama' mA vAyosA mA saya vaayo| sAdhA sosina vidika zabda jANe ke bhinna che ane temanA artho paNa jANe ke bhinna che evI AzaMkA karavAmAM Ave che, tema chatAM vedamAM vaparAyelA A zabdo te ja che je lekamAM vaparAya che evI pratyabhinA vaDe nizcaya karI lokamAM vaparAtA je zabda che te ja zabda jarAka parivartana sAthe vedamAM vaparAyA che ema samajIe chIe eTale vedagata zabdanI vyutpatti paNa laukika ja che. (arthAt vedagata amuka zabdanI vyutpatti lekamAM vaparAtA te ja zabdanI vyutpattithI bhinna nathI). [sAmAnya rIte vedagata zabdane lokaprasiddha artha karavAmAM Ave che.] paraMtu apAra lokmasiddha artha baMdha besatuM na hoya tyAre, zAstroe nakkI kareluM artha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nAmadheyaprAmANya parIkSA pramANu gaNuM svIkAravAmAM Ave che, jema ke "vanAzvaH "vArAhI havAnI tire pAse prAgapara manniti' A vAkyomAM AvatA "dhava' "varAha" ane "vetasa' zabdanA artho zAstrajJaprasiddhi vaDe dIrghazUka, sUkara ane vaMjulamAM niyata thAya che, ane likaprasiddhi vaDe priyaMgu, kRSNazani ane jabUmAM nahi jyAM zAstrajJaprasiddhi paNa nathI tyAM pleccho pAsethI paNa te zabdanA arthanuM jJAna prApta karavAmAM Ave che; jemake pika, nema ane tAmarasa zabdanI bAbatamAM. jyAM svecchaprasiddhi paNa na hoya tyAM nigama, nirukta ane vyAkaraNane AdhAre dhAtu uparathI artha kapa joIe. be azvinanA sUktamAM prayukta, jaraNa-bharaNa jemanA praveganuM nimitta che te "jabharIpharIvU' e divacanamAM vaparAyelA samAnarUpa dharAvatA be zabda be azvinanA vAcaka che ema samajAya che. A pramANe bIje paNa kalpI levuM joIe. tethI, A kAraNe paNa maMtra vivakSita artha dharAvatA nathI ema na kahevuM joIe. 242. kamI tamAdrapraTanamunaiva kuti kriyArthatvaM mantrA na tu paThanamAtroNa japavat / na taddvAreNApi zlathayitumataH zakyata idaM / __ pramANatvaM vede sakalapuruSArthAmRtanidhau // 242. niSkarSa e ke A maMtra pitAno artha pragaTa karIne ja yajJakriyAne sahAyaka bane che, japanI jema kevaLa paDanathI nahi. vedamaMgo potAne arthe pragaTa karI te dvArA kriyAmAM sahAya kare che e hakIkata sakala puruSArtharUpI amRtanA nidhibhUta vedanA A prAmANyane zithila karavA zaktimAna nathI. 242. umAnI parIkyate | 'dvA neta' [tAM 20 21.7.2], 'citrayA yajeta pazukAmaH' [tai0 saM0 2.4.6], 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' 'zyenenAbhicaran yajeta' [SaiviM0 brA0 3.8], 'vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta' iti zrayate / tatra kimudbhideti, citrayeti, agnihotramiti, zyeneneti, vAjapeyeneti guNavidhaya ete, tattatkarmanAmadheyAni veti ? kimanema parIkSitena prayojanam ? ubhayatrApi prAmANyaM nopapadyate iti tadarthamevedaM parIkSyate / - 243. have AnI parIkSA karIe chIe 'mi1 thata" "jitrA vata vAsa, parikoz gTakAnta davA : ', "nenA mitranuM jeta' 'vAnoyena vAkAno ti' ema vedamAM kahevAyuM che, te tyAM "umiyA', 'citrathA', anihotra', phanena', ' vAyena' e zuM guNavidhio che ke te te yajJakamanAM nAme che ? kAkAra--- AnI parIkSA karavAnuM prayojana zuM che? yAyika - baMnemAM prAmANya dhaTatuM nathI e darzAvavA mATe parIkSA karIe chIe. 244. caDhi tAvat "trIiimata' "nA kuti' tivad guNa: sariDuM- dbhidAdipadaividhIyate--- anena dravyavizeSeNa yAgaH kartavya iti-tadAH, bhAvArthasya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umid Adi pado upara aprAmANyane Apa 127 yajyAderanyato'vagatirmagyA, anavagate bhAvArthe guNavidhAnasyAnupapannatvAt / 'Agneyo'STAkapAlo bhavati' 'agnihotraM juhoti' iti vidhyantareNa bhAvArthe codite, tatra 'nIhibhiryajeta' 'dadhnA juhoti' iti / / 244 ne 'vrIhibhiryajeta' 'dadhanA juhoti'nI ma a zuzanu vidhAna 'udbhidA' vagaire padethI thatuM hoya- arthAt A dravyavizeSa vaDe yAga karavo joIe evuM vidhAna thatuM hoyato yajJa vagere bhAvArthanuM ( kriyAthanuM) jJAna bIjethI zodhavuM joIe, kAraNa ke bhAvArthanuM jJAna na yuDAya tyAre guSyatu vidhAna ghaTatu nathI. Agneyo'STAkapAlo bhavati / 'agnihAtra juhoti'2 se anya vidhimA 5 bhAvArtha nI yojanA (Aheza, prekSya) nyAre zayelI hAya tyAre 'vrIhibhiryajeta 3 dinA juhoti'4 se guNavidhi ghaTecha, pravate. 245. nanu 'vAjapeyena svArAjyakAmA yajeta' ityanenaiva vAkyena yAgAkhyo bhAvArthaH cAdayiSyate, guNazca tasmin vAjapeyAkhyo vidhAsyate iti ko doSaH ? kathaM na doSaH ? arthadvayavidhAnena vAkyabhedaprasaGgAt / yAgena khArAjyaM kuryAdityeko 'rthaH, vAjapeyena guNena yAgaM kuryAditi dvitIyo'rthaH / na ca sakRduccaritaM vAkyamarthadvayavidhAnAya prabhavati / ___245. - 'vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta'5 se 145 vaDe yaza nAmanA laavaarthnI (kriyAthanI) codanA karavAmAM Ave ane vAjapeya nAmanA guNa (dravya)nuM vidhAna karavAmAM Ave te emAM doSa che ? samAdhAna- doSa kema na thAya ? be arthanA vidhAnane kAraNe vAkyabhedaprasaMgane deva sAva- 'svArAjyakAmo yAna kuryAt ' se samathamane japeyena guNena yAga kota'7 e bIjo artha. eka vAra belAyeluM vAkya e arthanuM vidhAna karavA samartha nathI. 246. nanu yajeteti rUpasAmyAdubhayatrApi sambadhyate 'yajeta svArAjyakAmo vAjapeyena ca' iti tulyamasyAbhayatrApi rUpam / na, rUpasAmyasyAsiddhatvAt / svArAjya prati yajiraprAptatvAdvidhIyate, guNaM ca prati prAptatvAdanUdyate / anavagate hi karmaNi guNavidhAnamaghaTamAnamityavazyaM guNavidhipakSe guNaM prati yajiH prAptatvAduddezyo bhavati, pradhAnaM ca / sa eva svArAjyaM prati vidheyatvAdupAdeyo guNazceti viruddharUpApattena yajirubhAbhyAM yugapat sambadhumarhati / yaH svArAjyaM sAdhayitumicchet sa yajetetyanyadrapam, yadyajeta tadvAjapeyenetyanyadrUpam / tasmAd bhAvArthaprAptI pramANAntarApekSaNAd guNavidhipakSe tadapramANaM vacanam / agnidevatAnA yajJane havi ATha kalemAM karavAmAM Ave che.' 2. te agnihotra homa 42 cha.' 3. 'prIli (yomA) vaDe yaza 43.' 4. 'DI paDe homa 42.' 5. ne svargane rAjyanI kAmanA hoya te vAgU vaDe yajJa kare. 6. 'jene svaganA rAjyanI amanA DAya te yasa 42.' 7. 'yavAbhU dravya vaDe yajJa 42.' Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uddasid Adi padenuM nAmadheyatva 2:46. zaMkA - "gha' ene rUpAsAone kAraNe baMneya sAthe joDavAmAM Ave che gha11 trAdi : vAjhapena - ema. vatanuM rU5 baMne sthAne tulya che. samAdhAna- rUpasAmya nathI, kAraNa ke rU5sAmya asiddha che. svArAjyane anulakSI yajJakriyA aprApta he I tenuM vidhAna karavAmAM Ave che, jyAre guNane (ahIM vAjapeya dravyane) anulakSI yajJakriyA prApta hoI tene anu vAda karavAmAM Ave che. yajJakarma anavagata hoya tyAre gaNanuM vivAna ghaTatuM nathI, eTale avazyapaNe gugavidhipakSamAM guNane anulakSI yajJakriyA prApta he I uddezya banaze ane pradhAna paNa te ja yajJakriyA svarAjyane anulakSI vidheya heI upAdeya ane guNa banaze. A rIte yajJakriyAmAM viruddha rUpo AvI paDavAnI Apatti AvatI hAI yajJakriyAnuM yugapa baMne sAthe joDAvuM egya nathI je svarganuM rAjya sAdhavA IcchatA hoya te yajJa kare' e judu' rU5 che, te je yajJa kare te vAgUthI kare' ema judu rUpa che. niSkarSa e ke ['3 mitra' ttizyA' "va " vagerene guNavidhio mAnatAM bhAvArthanI (=kriyAthanI) prApti mATe temane pramANuntaranI apekSA raheze ane pariNAme te vacana apramANu banaze. 247. vaiSa koSo nI mUrti nAmapakSa zAstrIyate | taSAmufmAdipdaanaaN vispaSTamevAnarthakyam / yAvadevoktaM bhavati yajeteti tAvadeva vAjapeyeneti / evamAnarthakyAdanyatrApyasamAzvAsaH / 247 have A doSa na thAo ema IrachI nAmadheyapakSane aziro levAmAM Ave che. [A nAmadheyapakSa svIkArIe tyAre 'uddibhad' vagere padanuM Anarthakya atya ta spaSTa bane che, kAraNa ke nAmanidezathI yAganA svarUpamAM kaI atizaya thato nathI.1 "thana kare' ema kahetAM jeTaluM jaNAvAya che teTaluM ja "vAjapeya yajJa kare ema kahetAM jaNAvAya che. A pramANe Anarthakyane kAraNe vidamAM bIjA sthAnamAM paNa vizvAsa nahi rahe. 248. zatrone | muLavipakSe yathA mavAnAduM tathaiva | nAma pakSa parva tu zreyAnityabhyupagamyate / tathA hi-bhAvArthasya phalaM prati karaNatvAt tatsAmAnAdhikaraNyena tRtIyA prayujyate / tatra vAjapeyeneti, sAdhyazca bhavana bhAvArthaH karaNabhAvamanubhavatIti / sAdhyatvApekSayA tatsAmAnAdhikaraNyena kvacid dvitIyA'pi prayujyate gnihotra kuhoti" ti | 2 8. ahIM ame taiyAyika uttara ApIe chIe- guNavidhipakSa bAbate Ape jevuM kahyuM tevuM ja che. paraMtu nAmadheya pakSa vadhu sAro hoI ame tene svIkAra karIe chIe. te A pramANe - bhAvArtha(trakriyAtha= yajJa) phaLa prati karaNa hoI tenI yajJanI sAthe sAmAnAdhikaraNyamAM hovAthI te tRtIyA vibhaktimAM prAya che, jema ke "vA ravecana (vAta)". ane pote sAdhya banate bhAvArtha karaNabhAvane anubhave che; eTale tenA sAdhyatvanI daSTie keTalIkavAra bhAvArtha dvitIyA vibhakti le che ane tenA sAmAnAdhikaraNyamAM hovAthI temAM paNa dvitIyA vibhakti prajAya che, "agnihotra guphoti" (manahoga horma roti). Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udUbhiH vagere pado yAganAM nAme che 129 249. nanu guNavannAmApi vidhAtavyamevAnabhihitasyAnavagamAt / tatazca guNavidhipakSaspRzo vAkyabhedAdidoSAstadavasthA eva / 249 zaMkA- jema guNanuM vidhAna karavAmAM Ave che tema nAmanuM paNa vidhAna karavuM joIe, kAraNa ke jenuM vidhAna nathI thayuM hatuM tenuM jJAna nathI thatuM ane tethI guNavidhi pakSane sparzatA vAkyabheda vagere deze [nAmadheyapakSamAM paNa tevA ne evA ja rahe che. 250. naitavam, na hyastha vALa chUTuM nAma timiti saMjJAsaMfjJAnUdhe vedo vidadhAti / yogena tu kenacit pravartamAnaM nAmadheyamavagamyate eva / ubhedanamanena pazUnAM kriyate ityudbhididam / 'dadhi madhu payo ghRtaM dhAnAstaNDulA udakaM tatsaMsRSTaM prAjApatyam' iti nAnAvidhavicitradravyasAdhyatvAccitrA / agnaye hotramasminnityagnihotrAM / 'yathaiva zyeno nipatyAdatte evamanena dviSantaM bhrAtRvyamAdate' [SaDvaMza0 brA0 3.8] ityarthavAdAt zyena iva zyeno yAgaH / vAjamannaM pIyate'sminniti vAjapeyo yAgaH / tasmAt karmanAmAnyetAni / _250. naiyAyika- nA, evuM nathI. "A karmanuM A nAga che e jANavuM joIe e jAtanA saMjJAsaMgnisaMbaMdhanuM vidhAna veda karato nathI keI vyutpatti yA nirvAcana dvArA, pravartatuM nAmadheya [amuka karmanuM che evuM jJAta thAya che ja. pazuonI utpatti (= ubhedana) AnAthI thAya che eTale A (yAga] ud bhid che. dahIM, madha, dUdha, ghI, taLelA java, cokhA, udaka A badhAne samuccaya prAjApatya bhAga che (arthAta prAjApatya yAga mATe jarUrI che). eTale nAnAvidha citravicitra dravyothI sAdhya hovAthI e citrA [bhAga] che. je yAgamAM agnine mATe havi homavAmAM Ave che te agnihotra (homa) che "jema ye (-bAja tarApa mArI zikArane laI le che, tema A TheSa karatA duzmanane laI le che (arthAta mArI nAkhe che' -A arthavAdane AdhAre spena jevo zyana yoga che. vAja arthAta anna je yAgamAM pIvAya che te vAjapeya yAga. tethI karmonAM (cAgenAM) A nAma che. 251. cA nA pakSe naizyamAnaM tava na jANuM, "jAnA TUTopavana arthavata' rUti [zA mA 07.42] mithutai: gharAvAta | nAme karmetyavagamyate / tatra guNo dravyadevatAdiH phalaM ca tasya svarga: pazcAdavagamyate iti / tsmaannaamdheypdaanaamviruddho'nvyH| 251. nAmadheyapakSamAM nirarthaktAnI je AzaMkA karavAmAM AvI che te yogya nathI, kAraNa ke nAma paNa guNa ane phaLa sAthe saMbaMdha dharAvatuM hovAthI saprayajana che, sArthaka che ema kahI abhiyuktoe tene nirAsa karyo che. AvA nAmavALuM A karma che ema [sau prathama. jJAta thAya che. tyAM dravya, devatA Adi guNa ane karmanuM phaLa svaga pachIthI jJAta thAya che. tethI nAmadheyapadane [guNa, phaLa Adi sAthe anvaya aviruddha che , ; 17 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 veda kAryamAM ja pramANa che ? 252. kvacit punaraprApte bhAvArthe saguNameva tatkarma codyate / yathA 'Agneyo'STAkapAlo'mAvAsyAyAM paurNamAsyAM cA'cyuto bhavati' iti [tai0 saM0 2.6.3] / yathA vA etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSTomasAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' iti [tA0 brA0 17.7.1] / alaM zAstrAntaroktagahanakathAvistareNa iti nAsti nAmadheyadvAreNApi apramANatAkSepaH / sarvaprakAreNApi siddhaM vedapramANatvamiti / vedaprAmANyasiddhayarthamitthametAH kathAH kRtAH / / na tu mImAMsakacchAtapAraM mithyAbhimAnataH // 252. yA26 lAvAya' =ThiyAtha) aprApta hoya tyAre gurasakhitana bhanu vidhAna thAya cha; nAya' 'Agneyo'STAkAlomAvAsyAyAM ca paurNamAsyAM cAphyuto bhavati' athavA 'etasyaina revatISu yAvantIyamagniSTomasAma kRtvA pazukAmo hyatena yajeta'. anya zAstramA (3mImAMsAzAstramAM) nirUpita gahana vAtone vistAra ahIM jarUrI nathI. niSkarSa e ke dheya dvArA paNa vada upara apramANatAne AkSepa thAya tema nathI: badhIya rIte vedanI pramANatA puravAra thaI. vedanA prAmANyane puravAra karavA mATe A rIte A badhI vAta karI che ane nahi ke vedavijJAna bAbate mImAMsanI je pAraMgatatA che tene mithA abhimAna dharI khaMDana karavAnA AzayathI. 253. nanvevaM vidhyarthavAdamantranAmadheyAnAM kAg2apayikatvadarzanAt kArya evArthe vedaH pramANamityuktaM syAt / tataH kim ? siddhe'rthe tasya prAmANyaM hIyate / tato'pi kim ? bhUyAnbhUtArthAbhidhAyigrantharAzirupekSito bhavet / sakalasya ca vedasya prAmANyaM pratiSThApayitumetat pravRttaM zAstram / 253. N 2-Ama vidhi, arthavAha, bhatra ane nAbhadheyanu aya"bhAM pAyapA dekhAtuM hoI kAryamAM ja veda pramANa che ema kahyuM kahevAya. naiyAyi tathA zu.? zaMkAkAra- tethI siddha arthamAM tenA prAmANyanI hAni thAya. naiyAyika- tethI paNa zuM ? zaMkAkAra- tethI siddha athanuM nirUpaNa karatA vedagranthano moTo bhAga upekSA pAme ane A nyiAyazAstra te sakala vedanA prAmANyanI sthApanA karavAmAM pravRtta che. 254. atra kecidAhuH-sarvasyaiva vedasya kArye'rthe prAmANyam / tathA hi-gRhItasambandhaH zabdo'rthamavagamayati / sambandhagrahaNaM cAsya vRddhavyavahArAt / vRddhAnAM ca vyavahAraH 'pAnIyamAnaya,' 'gAM badhAna' 'grAmaM gaccha' iti kAryapratipAdakaireva zabdaiH pravartata iti tatrauva vyutpadyante bAlAH / prayojanoddezena hi vRddhA vAkyAni prayuJjate / na ca siddhArthAbhidhAyinA pravRttinivRttI anupadizatA zabdena kiJcit prayojanama Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda kAryArthamAM ja pramANa che e mImAMsaka mata 131 bhinivartata iti tasya na prayogayogyatvam / aprayujyamAnasya ca na sambandhagrahaNam / agRhItasambandhasya ca na pratipAdakatvam / apratipAdakasya ca na prAmANyam / 254. ahIM keTalAka arthAta mImAMsake kahe che - sajja vedanuM prAmANya kAryAthamAM che. te A pramANe je zabdano artha sAthe saMbaMdha gRhIta thayeluM hoya che te zabda arthanuM jJAna karAve che. zabda arthasaMbaMdhanuM 2 haNa vaDIlenA vyavahAra dvArA thAya che, ane vaDIlene vyavahAra "pANI lAva" "gAyane bAMdha" gAma jA" evA kAryapratipAdaka zabdothI (=vAkathI cAle che. eTale temAM ja kArya pratipAka zabdomAM ja bALakone jJAna thAya che. prajanane daSTi samakSa rAkhIne vaDIle vAkayo bese che. paraMtu siddha athane jaNAvatA, [pariNAme pravRtti ke nivRttine upadeza na detA zabda (=vAkyA vaDe kaI prayojana sadhAtuM nathI, eTale siddha arthane jaNAvate zabda (=vAka) prajAvAne cagya nathI, ane je zabda prayojAto nathI tene artha sAthe saMbaMdha gRhIta thato nathI, ane je zabdano artha sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te zabda arthane pratipAdaka banI zakatuM nathI ane je zabda atha pratipAdaka na hoya te pramANa na hoya. 255. api ca AkhyAtapadoccAraNamantareNa nirAkAGkSapratyayAnutpAdAdavazyamAkhyAtayuktaM vAkyaM prayoktavyam / AkhyAtapadena sAdhyarUpo'rtha ucyate, nAmadheyapadena ca siddhaH / bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyate iti vAkyasya sAdhyArthaniSThateti na bhUtArthaviSaye tasya prAmANyam / atazca kArye'rthe zabdasya prAmANyam / yatazca kAryarUpo'rthaH zabdasyaiva viSaya iti tatra zabdaH pramANatAM labhate / siddho'rthaH prasiddhatvAdeva pramANAntaraparicchedayogya iti tatpratipAdane tatpramANAntarasavyapekSaH zabdo bhavati / tatazca tadgrAhiNa: pramANAntarasyaiva tatra mAgyuM sthAna rahyu | tapasthApUnamAtranag gva sthAta | tasmAcchabdaprAmANyamicchatA kArye evArthe tatprAmANyamaGgIkartavyamiti / - 255. vaLI, AkhyAtaSadanA (=kriyApadanA uccAraNa vinA nirAkAMkSa jJAna utpanna thatuM na hoI AkhyAtavALA vAkyane ja prayoga karavo joIe. AkhyAtapada sAdhyarUpa arthane jaNAve che, jyAre nAmapada siddha arthane jaNAve che. jyAre siddha (=bhUta) ane sAma=bhavya, baMnenuM uccAraNa sAthe karavAmAM Ave che tyAre siddhane sAdhyanA mATe upadezavAmAM Ave che; Ama vAkya sAdhyArthaniSTha hoI tenu siddhArtha rU5 viSayamAM prAmANya nathI, tethI kAryarUpa arthamAM zabdanuM vAkyanuM) prAmANya che kAryarU5 artha zabdane (=vAkyano) ja viSaya che eTale tenI bAbatamAM zabda pramANatA pAme che. siddha atha prasiddha hovAne kAraNe ja anya = zabdathI judA pramANa dvArA grahaNa thavAne yogya che, eTale siddha arthanuM pratipAdana karavAmAM pelA anya pramANunI apekSAvALo zabda bane che, ane tethI ja siddha arthane grahaNa karanAra te anya pramANanuM ja siddha arthamAM prAmANya thAya, zabdanuM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 veda siddha arthamAM paNa pramANe che e taiyAyika mata na thAya. za" te siddha athanA upasthApanamAtramAM (arthAta siddha ethanI smRti jagADavAmAM ja) niSTha bane. tethI zabdanuM prAmANya IcchanAre te kArya arthamAM ja zabdanuM prAmANya svIkAravuM joIe, 256. matro| thar sUve vArtha vALe vAyastha vyutpattipiti taddagurU I evaM hi 'siddharUpo'yaM tasyArtha' iti kathaM tvayocyate ? na hyalabdhavyutpatteH zabdAdarthapratyayo yujyate / arthapratItizca tato dRzyate, vyutpattizcaH tatra nAstIti citram / na ca kAryapa raireva zabdaiH loke vyavahAraH, vartamAnopadezakebhyo'pi nadyAdivAkyebhyaH vyavahArapravRttestatrApi vyutpattirbhavatyeva / 256. ahIM ame taiyAyiko kahIe chIe - tame je kaho cho ke kAryamAM ja vAkathanI vyutpatti (=sAma, samApti) che te barAbara nathI, kAraNa ke evuM hoya te siddharUpavALo A artha e che" ema kevI rIte kahI zake ? [na ja kahI zako] kAraNa ke je arthamAM zabdanI vyutpatti na hoya te arthanuM jJAna zabdathI ghaTe nahi. zabdathI [siddha) arthanuM jJAna thatuM dekhAya che chatAM te [siddhI arthamAM zabdanI vyutpatti nathI e te vicitra! kAryopadezaka zabda vaDe ja lekamAM vyavahAra cAlatuM nathI, siddhopadezaka zabda vaDe paNa lekamAM vyavahAra cAle che. "nadIkAMThe phaLe che evAM vAkyo vaDe vyavaha ra cAlato hoI temAM ( siddha arthamAM paNa vAkyonuM sAmarthya (=vyutpatti) che ja. 257. api cAgulyAdinA puro'vasthitamarthaM nirdizya yadA kazcit kathayatyasyedaM nAmeti tadA kAryopadezamantareNApi bhavatyeva vyutpattiH / 'asmAcchabdAdayamarthaH pratipattavyaH' iti kAryopadeza evAsau iti cet na, tAdRzAnAmakSarANAmazravaNAt / asyedaM nAmeti hi zrUyate, nAsmAdayaM pratittavya iti / asyedaM nAmetyeSAmevAkSarANAmeSo'rtha iti ced na, apadArthasya vAkyArthatvAyogAt / na caivaM kalpayitumapi zakyate, asyedaM nAmetyetAvataiva ca tatpratipattisiddheH pratipattikartavyatAbhidhAnasya niSprayojanatvAt / _257. vaLI, AMgaLI vagere dvArA sAme rahelA ane darzAvI jyAre koI kahe "AnuM A nAma che tyAre kAryopadeza vinA paNa vAkyanI] vyutpatti hoya che ja. "A zabdamAthI A artha jANuM joIe' e kAryopadeza ja e che ema je tame kahetA he te ame yAyike tene pratiSedha karIe chIe, kAraNa ke tevA akSare saMbhaLAyA nathI. AnuM A nAma che ema ja saMbhaLAyuM che, "AmAMthI A navuM joIe ema saMbhaLAyuM nathI. AnuM A nAma che A ja akSarane e artha che ema je tame kahetA he te tene paNa ame pratiSedha karIe chIe, kAraNa ke je artha padone na hoya te atha vAkane Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda siddha arthamAM paNa pramANa che e taiyAyika mata 173 artha bane e ghaTatuM nathI; ane evI kalpanA karavI paNa zakya nathI, kAraNa ke "AnuM A nAma che eTalAthI ja tenuM jJAna thaI jatuM hoI, "jJAna kare" e jAtano jJAna karavAne Adeza niprayojana che. 258. kAryaparAdapi zabdAd vyutpattirbhavantI na vAkyArthamAtraparyavasAyinI bhavati, kintvekaikapadAvApodvApadvArakapadArthaparyantA sA bhavati / padArthavyutpattisaMskRtamatezcAbhinavakaviviracitavarta mAnopadezazlokazravaNe'pi vAkyArthapratItizyate eveti nAvyutpattikRtamaprAmANyam / na cAsI bhUtArthapratipAdakazabdajanitA pratItibAdhyate saMdigdhA vA, tena pratyakSAdipramANAntarakaraNakapratItivat pramANaphalameva sA bhavitumarhati / 25. kAryapratipAdaka zabdamAMthI thatI zakti kevaLa vArthaparyAvasAyinI nathI (arthAta gAya bAMdha' 'gAya lAva jevA kAryapratipAdaka vAkyamAMthI thatI zakti-vyutpatti kevaLa vAkakSArthamAM samApta thatI nathI), paraMtu eka eka padane AvApa-urva pa dvArA padArtha payata te pahoMce che. pada sudhI pahoMcatI te rAtathI ja buddhivALAne nivakaviracita ane siddhane upadeza karatA zlekanuM zravaNa thatAM vArthapratIti thatI dekhAya che ja, eTale emAM azaktikRta (=avyutpattikRta) aprAmANya nathI. vaLI, siddha arthanA pratipAdaka zabdathI utpanna thayeluM jJAna badhA pAmatuM nathI ke saMdigdha hotuM nathI, tethI pratyakSa vagere anya pramANurUpa karaNathI utpanna thatA jJAnanI jema te (arthAt siddha arthanA pratipAdaka zabdathI utpanna thatuM jJAna pramANuphaLa ( pramA) ja banavA lAyaka che. 259. yatpunarabhyadhAyi kArye'rthe pramANAntaranirapekSatayA pramANaM bhavati , siDaLe prAtarApekSavAdviti, tA. , sAdrazya mAttarasaapeksstvaanpaayaat / pramANAntareNAnavagate hyarthe zabdaH pravartayitumeva na zaknoti ityavocAma vakSyAmazca vAkyArthacintAyAmapi / pramANAntarasApekSatvaM tasya pratyuta prAmANyamAvahati, na pratihanti / _259. tame je kahyuM ke kArya rUpa arthamAM pramANAntaranirapekSatAne kAraNe zabda pramANa bane che jyAre siddha arthamAM pramANAntarasApekSatAne kAraNe te pramANuM banatuM nathI te kheTuM che, kAraNa ke [kAryAthamAM paNa zabdanI pramANunarasApekSatA cAlI jatI nathI, kAraNa ke pramANuntarathI na jANela arthamAM pravRtta thavA zabda zakta nathI e ame kahyuM che, ane vaLI te ja vastu vAkyarthanI vicAraNu vakhate ame kahevAnA chIe. pramANa tarasApekSatA to zabdamAM prAmANya lAve che, zabdanA prAmANya nAza nathI karatI. 260. sikyUTuM sAmati amSyam | ( hindrAthamidhAminaH zabdasyotpattAveva prAmANAntarApekSatvam , uta tadviSayasya pramANAntaraparicchedayogyatvamityubhayathA'tiprasaGgaH / utpatI pramANAntarasavyapekSatayA yadhaprAmANyaM vayete, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laukika vidhivAnuM kArya paratva asaMbhava hanta hatamanumAnaM, tasyotpattau pratyakSAdisApekSatvAt / varNitaM ca 'tatpUrvakaM trividhamanumAnam' iti nyA0sU0 1.1.5] / tadviSayasya pramANAntaragrahaNayogyatAyAM tu tadaprAmANye pratyakSAdInAM sarveSAmaprAmANyaM prApnoti, pramANasaMplavasya prAk pratipAditatvAt / 260. vaLI, A sApekSanA e zuM che e tamAre jaNAvavuM joIe zuM siddha athanuM abhidhAna karatA zabdane potAnI upattimAM pramANuntaranI apekSA e pramANuttara sApekSatA che ke te zabdanA viSayanI pramANuntara vaDe jJAta thavAnI yogyatA e pramANAntarasApekSatA che ? beya rIte atiprasaMgamAM Ave cheutpattimAM pramANAntaranI apekSAne je aprAmANya tarIke tame varNavatA ho to are ! anumAnane uccheda thaI jAya kAraNa ke anumAna potAnI u5tti mATe pratyakSa vagerenI apekSA rAkhe che, ane 'trividha anumAna pratyakSapUrvaka che' ema nyAyasUtramAM varNavavAmAM AvyuM che. zabdanA viSayanI bIjA pramANe vaDe jJAta thavAnI yogyatA e tenI apramANatA hoya te pratyakSa vagere badhAM apramANa banI jAya; vaLI, ekanI eka vastu aneka pramANene viSaya banI zake che (=pramANuvi ) enuM pratipAdana ame agAu kahyuM che. 260. ma iva 6 vAgyeSu "dhI"jA vadhAna "prA cha yevamaDhissvnvyvytirekaabhyaaN hitAhitaprAptiparihArasAdhanasAmarthyAvagamena pravRttisiddheH viniyogamAtraniSTha eva vidhirbhavati / apravRttapravartanAtmakanirapekSanijavyApAravaidhuryAt kAryaparatvAnupapatteH anuvAdamAtraM vidhivacanamiti kAryArthaprAmANyavAdinAM sarvameva laukika vAkyamapramANaM syAt / 261. uparAMta, 'adhyayana kara" "gAyane bAMdha' 'gAma jA' Adi laukika vAkyonI bAbatamAM anvaya-vyatireka dvArA hitaprApti ane ahita parihAra sAdhI ApavAmAM temanuM (arthAta adhyayanakaraNa, gobaMdhana vagerenuM) sAmarthya che evA jJAnathI pravRtti siddha thAya che, eTale vidhi viniyogamAtra niSTha che. [hitaprApti ke ahi parihAra e sAdhya che ane sAmagamana Adi kriyAo e tenuM sAdhana che e prakAranA sAdhyasAdhanasaMbaMdharUpa lakSaNavALA viniyoga che.] pravRtti na karanArane pravRtti karavA preravArUpa sAkSAta vyApAra vidhimAM na hovAthI vidhinuM kAryopadezakatva ghaTatuM na hoI vidhivAkaya kevaLa anuvAda che pariNAme kAryArthamAM ja zabdanuM prAmANya mAnanArAnA pakSamAM badhAM ja laukika vAkyo apramANa banI jaze. [pravartAnAbhidhAna dvArA liDU Ahni ( vidhinuM tAtparya pravRttimAM che; paraMtu te pravRtti te bIjAthI arthAt sukhasAdhana tAjJAnathI pahelethI prApta thayelI che, eTale li. Adi vidhi tene anuvAda kare che. apUrva pravRttinuM vidhAna karatI nathI. hajAra vAra bhalene puruSa vidhinuM zravaNa kare paraMtu jo tene aSTasAdhanatA ane aniSTanivArakatAnuM jJAna na hoya to te pravRtti na kare. tethI vidhi sAkSAta pravartaka nathI, paraMtu pelA jJAna dvArA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sidadhAthabhidhAyI laukika vAkyanI bAbatamAM vidhinI kalpanA agya 135 pravartaka che, ane tethI te anuvAda che. hakIkatamAM peluM jJAna ja pravartaka che. vidhi pravartaka nathI paNa anuvAda che.] ___ 262. ye tu bhUtArthavAdiSu laukikavAkyeSu pravRttinivRttikAriSu vidhiniSedhau kalpayanti te nitarAmRjavaH / zrUyamANo'pi vidhiranuvAdIbhavati yatra, tatrAzrataH kalpyate iti kimanyadataHparamArjavam ? pravRttau tu tatra vidhiraprayojaka eva, anvayavyatirekAbhyAM puruSArthasAdhanasAmarthyAvagamAt puruSapratyayAdvA lokeSu pravRttisiddheH / / 262. pravRtti-nivRtti karAvanAra, siddhArthabhidhAyI laukika vAkayanI bAbatamAM jeo vidhi-niSedhanI kalpanA kare che teo atyaMta saralamati che. ['A pradeza nidhimAna che" "A mArga pratirodhakavAna che ItyAdi sidhAryAbhidhAvI lokika vAnI bAbatamAM jeo "grahaNa kare" "na jAva' ityAdi vidhi-niSedhanI kalpanA kare che teo maMdabudhdhi che. jyAM zrayamANa vidhi paNa anuvAda banato hoya tyAM azruta vidhi kalpavAmAM Ave enAthI vadhAre saralamanipAgu bIju yu ? arthAta azrata vidhinI kalpanA karIne tene anuvAda ja banAvavA paDato hoya to tenI kalpanA ja na karavI e vadhu sAruM che. paraMtu pravRttimAM tyAM vidhi prAjaka nathI ja, kAraNa ke anvaya-vyatireka dvArA puravAtha" (=hitaprApti ane ahita parihAra) sAdhI ApavAnA sAmarthyanA jJAnathI athavA vaktA pratyenA vizvAsathI lesmAM pravRtti siddha che. 263. tantratayAt | sTavilAyAnAM vijJAparatvAna vAvam | yathoktam -----'api ca pauruSeyAdvacanAdevamayaM puruSo vedeti bhavati pratyayaH, naivmrthoNti vaihilAni punarapauthatayA parAiveva vAvayAni ti [0 mAM 0 2.2.2] ! etadapi na pezalam , apauruSeyasya vacasaH pratikSiptatvAta , vede'pi kartuH Izvarasya sAthatavat | 263. mImAMsaka- tyAM A thAya. laukika vAkyo vivaphA paraka hoI kAryArthavAcaka nathI, jemake [zAbarabhASya 1.1.2mAM kahevAmAM AvyuM che ke pauruSeya vacanamAMthI "AvuM A puruSanuM jJAna che" ema ApaNe jANIe chIe ane nahi ke "Avo artha che' ema; paraMtu vaidika vAkyo apauruSeya hoI kAryaparaka ja che. taiyAyika - A paNa yogya nathI, kAraNa ke aparuSeya vacanone ame pratiSedha karyo che, ane vedanI bAbatamAM paNa tenA kartA Izvarane siddha karyo che. 264. na ra puruSavacanamaNi vivekSArImati tim | tathA hiM- vivakSA vAkyArthaH, 'devadatta ! gAmabhyAja kRSNAM daNDena' iti padagrAme vivakSAvAcinaH padasyAzravaNAt, apadArthasya vAkyArthatvAnupapatteH / na ca viSabhakSaNavAkyasyeva paragRhe bhojananivRttau pauruSeyavacaso vivakSAyAM tAtparyazaktirapi Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pauruSeya vacanAnA atha vivakSA nathI prabhavati / na hi sarvAtmanA'bhidhAtrIM vivakSAparatvam / zaktimavadhIryaiva tAtparyazaktiH prasaratIti na 264. vaLI, puruSavacana paNa vivakSAparaka nathI e ame darzAvyuM che. te A pramANe vivakSA vAkayane artha nathI, kAraNa ke hai! devadatta, kALI gAyane lAkaDIthI hAMkI kADha' e padasamUhamAM vivajJAvAcaka eka paNa pada saMbhaLAtuM nathI, ane je artha 56ne na haiAya te vAkyane hAvA ghaTatA nathI, jema jA ane vidha khA' evA vAkayanI tAtpa zakti paragRhabhAjananiSedhane jaNAvavA samartha che tema paustreya vacanAnI tAtkaya zakti vivakSA jaNAvavA sama nathI saMpUrNa paNe abhidhAzaktinI avagaNunA karI tAtparya zakti kArya karatI nathI, eTale pauruSeya vAkayeA vivakSAparaka nathI. 265. kathaM tarhi puruSavacanAduccAritAd vivakSA'vagama iti cet, anumAnAditi brUmaH / kAryatvAt padaracanAyAH puruSecchApUrvakatvamanumIyate / arthAvagamapuraHsaraM ca puruSavacanAdvivakSAnumAnam - " evamayaM veda' 'evamayaM vivakSati' iti / arthoparAgarahitasya vivakSAmAtrasya jIvatAM nisargata eva siddheH / ayamartho'sya vivakSita ityartho parajyamAnA tu vivakSA na zakyA'rthe'navagate'tragantum / arthazcat prathamamatraguto vAkyAt na tarhi tadvivakSAparam, arthaparameva bhavitumarhati / lokavAkyAnAM vivakSAparatve vAhesmbndhgrhnnaasmbhvaad vedAdapi vAkyArthAvagamo na syAdityalaM prasaGgena / tasmAnna kAryaparatvenaiva zabdasya prAmANyam / 265. mImAMsaka te pachI puruSe uccArela vacane dvArA vivakSAnuM jJAna kevI rIte thaze ? naiyAyika anumAnathI thaze ema ame kahIe chIe. paracanA e kAya" haiAI, tenA kAraNarUpa puruSecchAnuM anumAna thAya che. ajJAna thayA pachI ja puruSanA vacana dvArA AvuM e jANe che' 'AvuM e kahevA mAge che' e Akare tenI vikSAnuM anumAna thAya che, kAraNa ke a`nA pAsathI raMgAyA vinAnI kevaLa vivakSA te cetana prANIAne nisagathI ja siddha che eTale evI vivakSAnA anumAnanI vAta vyaM che.] A ane A kahevA mAge che' ema arthenA pAsI raMgAyelI vivakSA te atha jANyA vinA jANuvI zakaze nathI. have jo vAkayathI prathama atha jJAta thatA heya te! te vAkya vivakSAparaka nahi paNu atha paraka hAvAne lAyaka che. laukika vAkayeA vivakSAparaka che ema mAnatAM bAghAmAM zabdaatha saMbaMdhanuM grahaNa asaMbhava banI naya ane pariNAme veda dvArA paNa khAdyAnuM jJAna thAya nahi. vadhu deSo jaNAvavAnuM prayAjana nathI, [ATalA doSo basa che.] niSpha' e ke peAtAnI kAyaparakatAne kAraNe ja zabdanuM prAmANya nathI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatra zabda kAryaparaka nathI 137 1 266. punaramALa nAhayAtazUnya vArthe kom, tenA vinA nairAkssyaanupptteH; AkhyAtasya ca bhavyarUpo'rtho, na nAmna iva bhUto, bhUtabhavyasamuccAraNe ca bhUtaM bhavyAyopadizyate iti sarvatra kAryaparatvamiti, tadapi na sAMpratam , 'putraste jAtaH' 'kanyA te garbhiNI' iti sukhaduHkhakAriNAmanupadiSTapravRttinivRttikAnAmanAkhyAtAnAmapi vAkyAnAM loke prAcuryeNa prayujyamAnatvAt / / - 266. tame mImAMsakoe je kahyuM ke "AkhyAtarahita =kriyApadarahita) vAkya prayogane yogya nathI, kAraNa ke tenA vinA nirAkAMkSatA ghaTatI nathI; vaLI AkhyAtane sAdhyarUpa atha che, nAmanI jema siddha artha nathI; siddha ane sAdhya arthonA sahacAraNamAM siddha artha sAdhya ane mATe upadezavAmAM Ave che, eTale sarvatra zabdanuM kAryaparakatva che' te yogya nathI, kAraNa ke 'tane putra janme che' 'tArI kanyA garbhiNI che' evAM sukhaduHkhatpAdaka. pravRtti ke nivRttino upadeza na ApanAra ane AkhyAtazUnya vAkayone prayoga lokamAM pracurapaNe thAya che. 267. vAgha "puNya ma' "durI mava' kRti tatra varaa thAvAne, tadapi na yuktam , IdRzAnAmakSarANAmazravaNAt , kalpanAyAzca niSphalatvAt / na hi 'sukhI bhava' ityupadezAdasI sukhI bhavati; sukhIbhavituM vA kacit pravartate, upAye pUrvameva pravRttatvAt , upeye ca pravRttyanupapatteH, kintu putrajanmazravaNata * evAsau tuvImavati | 257. je tyAM (arthAta "tane putra janme che' 'ItyAdi vAkamAM) "sukhI thA' "duHkhI thA'. ema ja e vAkyo che e rIte e vAkayonuM kArya paratva samajAvavAmAM Ave che te paNa yogya nathI kAraNa ke evA akSaranuM azravaNa che. uparAMta, evA akSarenI kalpanA karavI paNa niSphaLa che, kAraNa ke "sukhI thA' evA upadezathI te sukhI thato nathI; ke sukhI thavA mATe te have pravRtti karatA nathI kAraNa ke upAyamAM (=putrajananAtmaka vyApAramAM) to teNe pravRtti karI lIdhI che ane upeyamAM (traphaLamAM to tenI pravRtti ghaTatI nathI (arthAt ApaNe phaLane karatA nathI paraMtu phaLa mATenA karmane ja karIe chIe. A arthamAM phaLamAM pravRtti ghaTatI nathI.) paraMtu putrajanmazravaNathI ja te sukhI thAya che. 268. tA. vidurajIyAvakutitanoH nidrAmANya ti zenacit kelinA rajjuveSTitavapuSaH pazcAt prabodhasamaye sahasA sarIsRpavalitamAtmAnaM manyamAnasya bhayAdanunmIlitacakSuSaH kenacit prayujyamAnaM 'rajvA veSTito'si' iti vacaH zravaNapathamavatarati / tat siddhArthabodhakamapi pramANam / na ca tatra 'mA bhaiSIH' iti prayogakalpanAyAH prayojanam , rajjuveSTanapratyayAdeva bhayanivRtteH siddhatvAt / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zabda siddhArtha pratipAdaka ja che e vedAntamata - 268. bIju daSTAMta [rAtre koI puruSa uttarIyathI AkhuM zarIra DhAMkIne gADha nidrA kheMcI rahyo hato tyAre kyAreka keIe gammatamAM tenA zarIra pharatuM doraDuM vIMTALI dIdhuM hatuM. pachI jyAre te ekAeka jAgyo tyAre pitAne sApathI vI TaLAyelo mAnatA teNe bhavathI AMkho phADI. te ja vakhate koIthI belAyeluM 'tuM doraDIthI vIMTaLAyelo che evuM vAkya tenA kAne paDayu. te vAkaya siddha arthanuM bodhaka hovA chatAM pramANa che. tyAM bIza mAM' evA vAkyaprayoganI kalpanA karavAnI koI jarUra nathI, kAraNa ke deraDI vITaLAyelI che e jJAna thatAM ja bhayanivRtti siddha thaI gaI che. 269. tathA 2 "viSamaviSavarASTitoDavadvA' "nidhiyuaoDathuM mUma:' iti bhUtArthakhyApakaM vaco dRzyate, na ca tadapramANam / na ca tatra 'mA gAstvamanenAdhvanA' 'nidhiM gRhANa' iti vidhiniSedhaparatvaM yuktam , eSAM padAnAmazravaNAt / - 269. vaLI, bhayaMkara viSadharo A mArgamAM rahe che "nidhiyukta A bhUmipradeza che evAM siddha arthane jaNAvanArAM vAka dekhAya che chatAM te apramANa nathI. tyAM (= te vAnI bAbatamAM te mAge tuM jaIza mA nidhi grahaNa kara' evI vidhi-niSedhaparakanA te vAkAnI nathI, kAraNa ke te padonuM zravaNa nathI. 270. nag am: prekSApUrvAritA niithonanavanAnAradvara "nA : 'gRhANa' iti kAryAkSarANi hRdaye parisphuranti / kathaJcidAlasyAdinA noccAritAnIti / 270. mImAMsaka - vaktA je kaMI bese che te budhipUrvaka bolate hAI nimprayojana vAka uccAre nahi. tethI "na jA "prahaNa kara" e kAryaparaka akSaro vakatAnA hRdayamAM avazya phure che, paraMtu kaMIka ALasa vagerene kAraNe te uccArato nathI. 211. maitazun , pkSApUrvAritrAva vAtu: yathAvatavastuzvarapatrakhyaapkvcnoccaarnnmev yuktam , arthAt pravRttinivRttyoH siddhatvAt , parAbhiprAyasya cAnavasthitatvena niyatopadezAnupapatteH / sarpabandhajIvino hi sapannagaH eva panthA upAdeyatayA'vabhAti / vItarAgasya ca brahmavido vitteSaNAvyutthitasya govindakhAmina iva nidhirapi heyatayA parisphuratIti kasmai kimupadizyatAm ? vastusvarUpe tu kathite yathAhRdayavartirAgadveSAnuvartanena kazcittatra pravartatAM kazcittato nivartatAmiti / bhUtArthakathanameva loke prekSAvAn karoti, na vidhiniSedhau prayoktumarhatIti / - 211. vedAntI- nA, A barAbara nathI. vaktA je kaMI le che te budidhapUrvaka belata heI, yathAvasthita vastunuM svarUpamAtra jaNAvavA mATe teNe vacananuM uccAraNa karavuM cogya che, kAraNa ke te [sidha] athamAMthI pravRtti ane nivRtti ghaTe che . ane parAbhiprAya ( zrotAone abhiprAya) sthira na hoI niyata upadeza ghaTato nathI, je gAruDIo che temane te sapathI adhiNita bhAga ja upAdeya lAge che ane vItarAga brahmajJAnI viteSaNarahita Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kAryArtha pratipAdaka che e mImAMsaka mata puruSane goviMdasvAmInI jema nidhi paNu heya bhAse che, kone zuM upadeza deve ? svarUpane va`vavAmAM AvatAM hRdayagata rAga-dveSa pramANe anusaraNu karI koI karo ane koI temAMthI nivRtta thAe. Ama buddhimAna siddha anu kare che. vidhi ane niSedhanA prayoga karavA temane ghaTate nathI. pratipattikartavyatAvidhAnamevAdI 212. ye ivate sarvatra veditavyam avidhikasya vAkyasya prayogAnarhatvAditi te'pi na sAdhu budhyante, viditazabdArthasambandhasya puMsaH zabdazravaNe sati pratipatteH svataH siddhatvenAnupadezyatvAt / asiddhAyAM vA pratipattau pratipattikartavyatApi kutaH 13 para Mtu vastu temAM pravRtti na ja lekamAM pratIyeta / 272 '[siddhArthInA pratipAdaka vAkayeAmAM] badhe sthAne 'anuM jJAna karo e rUpa jJAnaka nyatAnA vidhi ja zarUAtamAM jANavA joI e kAraNa ke vAkaya vidhirUpa na hoya te prayojAvAne pAtra nathI' ema jee kahe che te barAbara samajatA nathI, kAraNa ke zabdArthasaMbaMdhane jANanAro mANasa jyAre zabdane sAMbhaLe che tyAre tene arthAMnuM jJAna vataH (arthAt jJAnata vyatAnA upadeza vinA ja) thAya che, pariNAme 'anuM jJAna karo. te rUpa jJAnakRta vyatAnA upadeza karavA yegya nathI. jo zabda sAMbhaLatAM tene ravataH atha nI pratipatti nathI thatI ema mAnIe te 'te anuM jJAna karo' e jJAnavyatArUpa upadeza paNa tene kevI rIte jJAta thaze ? 273. nanu kAryArthapratipAdakaM padamantareNa padAntarANi saMsargameva na bhajante, kAryAkAGkSAnibandhanatvAt sambandhasya / tena sarvatra kAryaparatvam / ucyate / naiSa niyamaH kAryAkAGkSAgarbha eva sarvatra sambandha rUti, vartamAnApadezakAnAmapi prekSApUrvakArivAkyAnAmitaretarasaMsRSTArthapratItijanakatvadarzanAt / na hi dazadADimAdivAkyasadRzi vartamAnApadezIni vacAMsi bhavanti / kAryanibandhane hi sambandhe tadrahitAnAmananvaya eva syAt / darzitazcAnvayaH pUrvodAhRtavAkyAnAm / 273. mImAMsaka kAryAMnA pratipAdaka pa=kriyApadya) vinA anya pado (= kAraka pade) sasaga rUpa saMbadha pAmatAM ja nathI, kAraNa ke sasa-rUpa saMbaMdhanuM kAraNu kAryAMkAMkSA che. tethI sarvatra vAya kAyaparaka che. vedAntI evA niyama nathI ke sarvatra padene! sabaMdha e kAryAkAMkSAnuM ja kArya che kAraNa ke vartamAnanA (siddhanA) upadeza ApanArAM, buddhimAtAnAM vAyA paraspara sasRSTa athanI pratIti janmAvatAM dekhAya che. vamAnanA (=siddhanA) upadeza ApanArAM A vAkaya dADama Adi vAyeA jevAM nathI. je kA*janya sabaMdha hoya te kAya rahita vA anvayarahita saMbaMdharahita) ja banI jAya. para Mtu pahelAM udAharaNa tarIke ApelAM vAkayAmAM anvaya ane darzAvyA che. 274. api ca liGantapadayukte'pi vAkye padAntarArthAnAM parasparamanvayo Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14 0 parasparapadasaMbaMdhanuM kAraNa kAryAkAMkSA nathI dRzyate eva / sa kathaM samarthayiSyate ? kAryAkAGkSAnibandhane hi [sambandhe] kArye - sarveSAmanvayaH, na parasparamiti / __ atha brayAt sarvadA kAryasambandhe prathamamavagate sati pazcAdaruNaikahAyanInyAyena vAkyIyaH parasparAnvayo'pi setsyatIti / - 274 vaLI, liDanta padathI yukta vAkyamAM anya padArthone (=padone paraspara anvaya dekhAya che ja; tenuM samarthana kevI rIte karaze ? kAraNa ke saMbaMdha kAryAkAMkSAjanya hatAM badhAM padane anvaya kAryamAM ja thaze, paraspara nahi thAya. arthAta anya padano kriyApada sAthe saMbaMdha te kAryAkAMkSAne kAraNe che ema mAnIe te paNa kArakapadone paraspara saMbaMdha zene kAraNe che e samajAvavAnuM raheze, kAraNa ke kArakapado vacce paraspara saMbaMdha to che ja] mImAMsaka- sarvathA kArya sAthe padone saMbaMdha prathama avagata thayA pachI aruNakahAyanInyAya anusAra vAyagata padone paraspara saMbaMdha paNa siddha thaze. [arUNekahAyanIya nyAya : jyoti TomamAM 'meru vijJAAvA navA se.maM dIti' e vAkya Ave che. e ThekANe dravya ane ANya vagere guNe baMne yarUpa kriyAnI sAthe aMga tarIke sAkSAta anvita che paraMtu guNe te amUrta hovAthI ekalA pote kriyA sAdhana thaI zake hi tethI apattithI dravyanA parirachedaka hAI pAchaLathI paraspara anvita thAya che jethI AphriAthaviziyA javA maM x muta 2 ema artha nIkaLe che]. 215. sunta tahiM gharaghurAye lAkSAgAram | tAhi -"rAyA piGgAkSyA ekahAyanyA somaM krINAti' iti dravyaguNayorvibhaktayA somakraya prati yuktatvAt prathama krayasambandha eva tayorgamyate / yazca pAzcAtyaH parasparAnvayastatra kAryapAratantryApAdikA vibhaktirakAraNam , asatyAmapi tasyAM 'zukla: paTaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayogeNAnvayasiddheH / tasmAt kAryekyanibandhano'nvaya iti niyamo ya ucyate sa kalpanAmAtraprabhavo, na pramANavRttagamya iti / / - 275. vedAnatI-- are ! ema hoya to parasparapadarAbaMdhanuM kAraNuM kAryAkAMkSA nathI ! te A pramANe -"aruNa piMgAkSI ekahAyanI vaDe te sama kharIde che" emAM dravya ane guNa baMne (tRtIyA) vibhakita dvArA somakharIdI pratye prayukata hoI, prathama kharIdakriyA sAthe saMbaMdha jJAta thAya che ane pachI (= pachIthI jJAta thato) je paraspara saMbaMdha che temAM kAryapAtaMtryapratipAdaka vibhakti (tRtIyA) kAraNa nathI, kAraNa ke tRtIyA vibhakita dravya ane guNanuM kharIdakArya uparanuM pArata trya pratipAdita karI kSINa thaI gaI che. te (tRtIyA vibhakti na hovA chatAM "zura: ce:" evA sAmAnAdhikaraNyanA prayogathI paNa 1. "aruNa piMgAkSI ekahAyanI gAya vaDe sama kharIde che. 2. "ANyaviziSTa ekahAyanI gAya vaDe sema kharIde che.' Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddaghane sAdhyane mATe kahevAmAM Ave che e mImAMsaka matanuM khaMDana 141 parasparasaMbaMdha siddha thAya che. tethI, parasparapadasaMbaMdha e kArya kaSajanya che e je niyama kahevAya che te kevaLa kalpanAnI nIpaja che, pramANagamya nathI, 276. yattu bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyata ityayamapi na sArvatriko niyamaH, viparyayasyApi 'vrIhIn prokSati' ityAdau darzanAt / alaM vA darzapUrNamAsaprakaraNanivezAnujjhitakAryamukhaprekSaNadainyena brIhiprokSaNodAharaNena / 276. sidha ane sAdhyanA soccAraNamAM siddhane sAdhyanA mATe kahevAmAM Ave che ema je tame kaho cho te paNa sArvatrika niyama nathI, kAraNa ke "troDhina vRkSati ('trIhine pANI chAMTe che') vageremAM UlaTuM dekhAya che. priokSaNa e sAdhya che, trI hi e siddha che ane prekSaNa vrIhine mATe che.) athavA darzapUrNamAsayAganA prakaraNamAM AvavAne kAraNe kArya. mukhaprekSaNarUpa hai jeNe tyAgyuM nathI evA vIhiprakSaNanA udAharaNane rahevA de, dizapUNamAsa yAga e pradhAna kama che, vahi e pradhAna kama mATe che ane prekSaNa e vrIhi mATe che, eTale prekSaNa paNa aMte to e pradhAna karma mATe ja gaNAya. eTale vIhiprekSaNanA udAharaNane rahevA daI e.] 277. "mArA jJAti: ti tu siddhapUra ga sAthozaH | FUtra lArma kiJcit sAdhyaM pradhAnamupadizyate, adhikArAzravaNAt / na ca vizvajidAdivadadhikArakalpanA kAcidupapadyate / na ca karmapravRttihetutvamAtmajJAnasyeti vakSyAmaH / 277, "AmA jJAta thavo joI e' e siddhaparaka sApadeza che (arthAt siddha mATe sAdhyane upadeza che), kAraNa ke ahIM keI paNa pradhAna kamane upadeza nathI. ahIM koIpaNa pradhAna kamane upadeza nathI kAraNa ke ahI phala jaNAvanAra adhikAravAnuM sAkSAta zravaNa nathI ane vizvajita yAgamAM jema phela jaNAvanAra adhikAravAyanI kapa karAya che tevI kalpanA karavI paNa ghaTatI nathI. vaLI, AtmajJAnanuM karma pravRttimAM hetupaNuM nathI e ame jaNAvIzuM. [AtmA nitya che evuM AtmasvarUpajJAna mANasane na hoya to te yAgAdikamamAM pravRtta na thAya. mATe ramAtmajJAna yAgAdi kama"pravRttinuM kAraNa che. A mAnyatAna' khaMDana navamA AhnikamAM jayaMte karyuM che.] " 278. thevAtsvagaeNtrAt gva, rAdhArirapanA pramata | tamApaTTatpaapmtvaadigunnyuktaatmvruupnisstthtvmev tatrAvatiSThate / tasminnavagate puruSAntaraprArthanAnyAnupapatteH sa eva hyuttamaH puruSArthaH / sa ca siddha eva, na sAdhyaH / yatnastu kRtabuddhInAmavidyoparamAyaiveti vyAcakSate / / 278. [maya mAmA dayo niritrAtaH ' thI mAMDI 'gvuM vartana rAvasAcus rojammikaMvara 8 u1 Ta" chAMTo. 8.1pa-1 e arthavAdamAMthI apunarAvRttikAmavALa adhikArI prApta thAya che ema kahI zakAya nahi, kAraNa ke arthavAda. e arthavAda ja che te adhikArInI kalpanA karAvavA samaya nathI. niSkartha e ke apahatabhA Adi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 AtmA jANo joI e e vAkya siddhAparaka che guNavALA AtmAnuM ja svarUpa che te svarUpaparaktA ja temAM (arthAta "AtmA jJAta thavo joIe' e vAkyamAM) rahelI che. AtmAnuM jJAna thatAM anya puruSArtha mATe prArthanA karavA rUpa dInatA ghaTatI na hoI te AtmA ja uttama puruSArtha che. AtmA te siddha ja che, sAdhya nathI [eTale ja to kahevAmAM AvyuM che ke DAhyA mANasone prayatna avidyAnA uparama mATe ja hoya che. 279. "jJAtaSa: kRti pratipattikartavyatApothe vidhirita pena, pratipaH pramititvAt pramitezca prameyaniSThatvAt / jJAtavyaH' iti karmaNi ca kRtyapratyayanirdezAt karmaNazcepsitatamatvAt tatparatvamevAvagamyate / vidhistvatra prasaran ka prasaret ? phalaM tAvadvidherna viSaya eva / yadA''ha bhaTTaH 'phalAMze bhAvanAyAzca pratyayo na vidhAyakaH' iti [lo0vA0 codanA0222] / upAyastu jJAnameva / jJAnaM ca jJeyaniSThamityuktam / yastu yamaniyamAdipratipattItikartavyatAprakAropadezaH so'pi tathAvidhAtmarUpAdhigataye satyAsatyakhabhAvanAmarUpaprapaJcapravilayanadvAreNa tatropayujyate iti siddhatantrameva sAdhyam / 279, "mAraHT tatha:-AtmA jJAta thavo joIe e vAkaya jJAnakartavyatAparaka vidhi che ema je tame kahetA ho te te barAbara nathI kAraNa ke AtmajJAna pramiti che ane pramiti te prameyaniSTa hoya che ['mArane jJAtama:' A vAkaya AtmajJAna karavAno Adeza Ape che. AtmajJAna kartavya che, je karavuM joIe, e e vAkayane artha che. A mata yogya nathI. AtmajJAna rUpe kartavya karavAnA upadezaparaka A vAkya vaTAvI zaka AtmajJAna pramitirUpa che. pramitine puruSa pitAnI icchA mujaba karI zakato nathI. pramiti pu chAne anusaratI nathI. te puruSecchAne adhIna nathI te prameyane adhIna che. prameya AtmA che tethI te AtmaniSTha che, kartavyatAnika nathI.] "jJAtaH' ema kamaNiprayogamAM tavya pratyAyano nirdeza karAyo hoI ane karma sitatama hAI vAyanuM karmaparatva arthAta Atmaparatva samajAya che. vidhine (=ahIM tathyano) vyApAra phelAto hoya toya kyAM phelAya ? phaLa te vidhine viSaya nathI ja. [phaLamAM to puruSa lisAthI svataH pravRtti kare che.] jema ke kumArila bhaTTa kahyuM che ke "bhAvanAne arthAta vidhine pratyaya phalAMzamAM vidhAyaka nathI. pati karaNuM (=upAya) ane itikartavyatA (=upAyane prajavAnI rIta yA prakriyA) e bene ja vidhAyaka che. arthAta vidhino viSaya upAya ane Itikatavya che. paraMtu ahIM te upAya jJAna ja che, ane jJAna te vani che e ame jaNAvI gayA chIe. AtmajJAna prApta karavAnI prakriyAo jevI ke yama, niyama Adi vizene upadeza paNa satyAsatyasvabhAvavALA nAmarUpa prapaMcanA pravilaya dvArA AtmasvarUpanA sAkSAtkAra mATe ja tyAM upayukta che. Ama chevaTe e siddha thayuM ke sAdhya siddhaparatantra che arthAta siddha mATe che. * - - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sidgha arthamAM ja vedanI pramANatA che e vedAntIbhata 280. tiSThatu vA yamaniyamaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdyAtmajJAnopayogItikartavyatAvidhiH, anye'pi jyotiSTomA dividhayastanniSThA eveti vedAntinaH / sAdhyasya saryasya kSayitvenAnupAdeyatvAt siddhasya brahmaNa evAnAdyavidyAtItasyAnapAyinaH puruSArthatvAt, stokastokaprapaJcapraviLyanadvAreNottamAdhikArayogyatvApAdanAd brahmaprAptyaupayikA eva sarvavidhayaH / tathA ca manu:---- khAdhyAyena vrataiIMmaistravidyenejyayA sutaiH / mahAyajJaizca yajJaizca brAhmIyaM kriyate tanuH // iti [ manu0 2.15 ] tadevaM siddha evArthe vedasyAhuH pramANatAm / sarvA hi vidhayo brahmaprAptiparyavasAyinaH // 280. yama, niyama, praNayAbha, atyAlA2, dhAraNA kore yAtmajJAnApayAThiyAmA kema karavI tene (=ItikartavyatAno) vidhi te bAjue rahe, bIjA paNa tiSTama AdinA vidhie AtmaniSTha ja che ema vedAntIo mAne che. sAdhya je kaMI che te badhuM vinazvara hoI anupAdeya hovAthI tenI prAptinA upAyabhUta vidhio na hoya]; anAdiavidyAtIta ane nitya evuM siddha brahma uttama pusavAtha hovAthI tenI prAptinA upAyabhUta vidhio che); dhIme dhIme prapaMcapravilaya dvArA utamAdhikAranI yogyatA lAvatA hovAthI brahmanI prAptinA upAyabhUta sava vidhio che. manu paNa kahe che ke svAdhyAyathI, trathI, hemothI, trivedI, dhyayanathI, lyAthI (=zuruzuanAthI), putrothI putrotpattithI),[bhUtayaza vagere pAya] mahAyajJothI ane [tiSToma vagere yajJothI A zarIra brahmaprAptiyogya banAvAya che. niSkarSa e ke A pramANe siddha arthamAM ja vedanI pramANatA jaNAvavAmAM AvI che, kAraNa ke badhA ja vidhio brahmaprAtiparyavasAyI che. Ama ahI mImAMsaka ane vedAntIonA paraspara viruddha mate jaNavyA. mImAMsake vedane kAryaniSTha ke sAdhyaniSTha mAne che jyAre dAtIo vedane sidhaniSTha mAne cha.] - 281. AstAM vA'yaM viSayo bahu vaktavyaH pramANatA tu girAm / siddha kArge cArthe tulyaiva pramititulyatvAt / / kiMtantratA bhavati tasya tayoritIyaM carcA cirAya na mahatyupayujyate naH / santoSavRttimavalambya vayaM hi veda prAmANyamAtrakathanAya gRhItayatnAH // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vANInI pramANatA sigha ane kArya arthamAM samAnapaNe che e naiyAyika mata prAmANyasAdhanavidhAvupayogi yacca vaktavyamatra tadavAdi yathopayogam / vaktavyamiSTamapi kiJcidihAbhidadhmaH tacchrayatAM yadi na dhIH parikhidyate vaH / / 281. athavA, rahevA do [A carcA, A viSaya bahuvaktavya che. vANInI pramANatA siddha arthamAM ane kArya arthamAM sabhAnapaNe ja che [ema amAre taiyAyike ? kAraNa ke vANI pramititulya che. [siddha ane sAthe e bemAMthI zabda zenA paraka che evI A meTI carcA lAMbA vakhata sudhI karavI amAre mATe yogya nathI. tethI saMtoSavRttine dhArIne ame vedanA prAmANyane ja jaNAvavA mATe prayatna karyo che. vedanA prAmANyane siddha karavAnI prakriyAmAM je kahevA jevuM upayogI hatuM te ame ahIM kahyuM. saune ISTa evuM vaktavya paNuM ame have ahIM karavAnA chIe, je tamArI budigha thAka anubhavatI na hoya to te sAMbhaLo. jayaMta bhaTTa kRta nyAya maMjarInuM ceAthe AzikI samApta Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamamAhnikam 1. prapannAtha vipanAnAM duHvitAnAM juvAmane ! sampUrNAya dRDhAzAnAM namo'kAraNabandhave // paMcama Alika 1. vipattimAM paDelAo mATe je zaraNa che, duHkhIo mATe je sukharUpa che, [pUrNane pAmavAnI] daDha AzAvALAone mATe je pUrNa che ane koI paNa kAraNa vinA sIno je baMdhuM che tene namaskAra. 2. atha yaduktaM vAstavasya zabdArthasyAvidyamAnatvAdarthAsaMsparzinaH zabdA iti tat pratividhIyate / 2. have, bauddhoe je karyuM ke zabdane vAstavika artha (=vastu) astitva dharAvato na hoI zabdo ane sparzatA nathI, teno ame taiyAyika pratiSedha karIe chIe. 3. vighaH rASTra -uhuM vAta ra | tatra ikvArthapUrvajavIddhAvasya prathama padArthoM nirUpyate / 3. zabdanA be prakAra che - pada ane vAkya. temAM vAkyA padArthapUrvaka heI, ame vAkyAthanI pahelAM padArthanuM nirUpaNa karIe chIe. 4 padaM ca dvividhaM-nAma AkhyAtaM ca / upasarganipAtakarmapravacanIyAnAmapi naamsvevaantrbhaavmaacksste| taduktam 'suptiGantaM padam' iti [pANinisUtra 1.4.14] / ihApi sUtrakRdAha 'te vibhaktayantAH padam' iti nyAyasUtra 2.2.60] / tatra tiGantapadArthacintA vAkyArthavicArAvasare eva kariSyate, tadopayikatvAt / subantAnAM tvartho'yamucyate / 4. zabdanA be prakAra che-- nAma ane AkhyAta (kriyApada). upasarga, nipAta ane kama pravacanIyane paNa nAmamAM samAveza thAya che ema jaNAvavAmAM AvyuM che. jene cheDe sukha pratyaya (= vibhaktine pratyaya) lAgelo hoya ke ti pratyaya (= kriyArUpane pratyaya) lAgela hoya te pada ema [pANinimUtramAM kahevAmAM AvyuM che. ahI (= nyAyazAstramAM paNa sUtrakAra gautame kahyuM che ke vibhaktine pratyaye jene cheDe lAgelA hoya te pada che. temAM ti, nta padenA athanI vicAraNA vAyAthane vicAra karatI vakhate ja karIzuM, kAraNa ke temAM te upayogI che. paraMtu subatta padone artha atyAre ja kahIe chIe. 5. te ja caturvidhAH tuvantAka pavAmAna ; zavvA ma7 - nAtirAvA, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jAtizabdone vAgyAthe jAtiviziSTa vyaktimAtra che e naiyAyika mata kriyAzabdAH, guNazabdAH, dravyazabdAH iti / tatra gavAdijAtizabdAnAM gotvAdijAtyavacchinnaM vyaktimAtramartho yastadvAniti naiyAyikagRhe gIyate / / 5. sumanta phe|35 zahonA yA2 52 cha - natiza ho, yiAzahI, guNaza ane dravyazabda. temAM gAya Adi jAti zabdano artha gad Adi jAtithI viziSTa vyaktimAtra che. jene taiyAyiko tadAna kahe che. 6 nanu zuklAdiguNAdhikaraNaM kriyAzrayazca dravyaM vyaktiH, sAsnAdyavayavasannivezAtmikA AkRtiH, zAbaleyAdisakalagopiNDasAdhAraNaM rUpaM jAtiriti vyaktayAkRtijAtisannidhAne samuccArita eSa gozabdaH kathamitaratiraskAreNa tadvanmAtravaca' natAmavalambate ? 6. zaMkA - zukala vagere guNonuM adhikAraNuM tema ja kriyAne Azraya dravya e vyakti che. geraDI vagere avayanI racanArUpa svabhAvavALI AkRti che. ane zAbaleya vagere badhA gepiDemAM (=othatiomAM raheluM sAdhAraNa rUpa jAti che. vyakti, AkRti ane jAti traNeyanuM avinAbhAvI sAhacarya hovA chatAM A ge' zabda uccArAtAM te bIjA bene (AkRti ane jAtino tiraskAra karI tamAtrane vAcaka kema bane che ? 7. Aha --vitatA sviyaM kathA vartayiSyate tAvat / idaM tu cintyatAmjAtereva pramANAtItatvena zazazrRGgavadavidyamAnatvAt kathaM tadvAn padArthoM bhaviSyati ? tathA hi na tAvat sAmAnyagrahaNanipuNamakSajaM jJAnaM bhavitumarhati, tasya pUrvAparAnanusyUtakhalakSaNamAtraparicchedaparisamAptavyApAratvAt / samAnavRttitA nAma sAmAnyasya nijaM vapuH / kathaM spRzati sApekSamanapekSA'kSajA matiH // samAneSvAkaliteSu tavRttisAdhAraNarUpamavadhArya sAmAnyaM gRhyate iti sApekSa tatsvarUpagrahaNam / iyaM ca prathamanayanasannipAtasamudbhUtA matiH pUrvAparAnusandhAnavandhyA nirapekSA kathaM tadgrahaNAya prabhavet ? tatpRSThabhAvinastu vikalpAH svabhAvata eva vastusaMsparzakauzalazUnyAtmAna iti tadviSayIkRtasyApi sAmAnyasya na paramArthasattvaM bhavitumarhati / na cAnumAnaM zabdo vA sAmAnyasvarUpavAstavatvavyavasthApanasAmarthya. maznute, zabdaliGgayorvikalpaviSayatvena vastumAhitvAsambhavAt / tatprAptyAdivyavahArastu prakArAntareNa darzayiSyate / 7. moI 4 cha- // pAta pare52 sAmI cha. pare 4 tenI yA 5chI zu. paraMtu [atyAre te] A vicAra- jAti pate ja kaI pramANathI gRhIta thatI na hoI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI pramANathI jAti puravAra thatI nathI e bauddha mata 147 zazazRMganI jema avidyamAna che, pariNAme padane artha tadAna kevI rIte banaze ? indriyajanya jJAna sAmAnyanuM grahaNa karI zake nahi kAraNa ke tene vyApAra to je pUrvAparamAM anusmRta nathI evA svalakSaNamAtrane grahaNa karavAmAM pUro thaI jAya che. [amAre te vastu kSaNika ane niranvayavinAzI che. tenuM astitva kevaLa eka kSaNamAM sImita che. pUrva ane uttara kSaNe e tenuM astitva nathI. pariNAme aneka avasthAomAM ekadhAruM TakatuM evuM ke dravyarUpa sAmAnya nathI. AvI kSaNika ane niranvayavinAzI vastune ame bauddho svalaNa kahIe chIe.] [anekamAM] samAnapaNe rahevuM e sAmAnyanu' petAnuM zarIra arthAta rUpa che. je bIjA upara AdhAra rAkhyA vinA sAkSAta petAnA viSayane grahaNa kare che te indriyajanya jJAna sApekSane arthAta vyaktinA jJAna dvArA jaNAtA sAmAnyane kevI rIte paze ? akalana karavAmAM AvelI samAna vastuomAM sAmAnavanA chevA rUpa sAdhAraNa rUpane avadhArIne sAmAnyanuM grahaNuM thatuM hoI sAmAnyanA svarUpanuM grahaNa sApekSa che. cakSurindriya sAthe saMparkamAM AvatAM sauprathama je jJAna thAya che te pUrvoparAnusaMdhAnarahita hoya che, svataMtra arthAt bIjA jJAnanI apekSA na rAkhanA') hoya che; te kevI rIte sAmAnyane grahaNa karavA zakitamAna bane ? tenA pachI tarata ja udbhavatA vikapa (=savikalpaka pratyakSe te svabhAvathI ja vastune sparzavAnA kauzala rahita svabhAvavALA che. eTale temanA vaDe grahIta sAmAnyanuM paramArtha satva ghaTatuM nathI. vaLI. anumAna ke zabda sAmAnya svarUpanuM vAstavapaNuM sthApavA samartha nathI, kAraNa ke zabda ane anumAnane viSaya vikaHkha (arthAt je keTine savikalpaka pratyakSane viSaya che te ja keTina) hoI, teo vastune grahaNa kare e asaMbhava che. temanA dvArA vastuprAptino vyavahAra te bIjI rIte samajAvIzuM. 8. atazca na vyaktivyatiriktaM sAmAnyaM, bhedenAnupalambhAt / tathA hi, kuvalayAmalakabilvAdIni karatalavartIni pRthagavalokyante, na jAtivyaktI iti na tayogeMdra | 8. tethI, vyakitathI judu sAmAnya nathI kAraNa ke vyakitathI judu sAmAnya dekhAtuM nathI, hAthamAM rahelA valaya, AmaLuM, bIluM vagere judAM judAM dekhAya che [eTale teo ekabIjAthI judAM che, paraMtu jAti ane vyakita judAM judAM dekhAtAM nathI eTale teo judAM nathI. 9. dezabhedasya cAgrahaNAdyat / yat khalu yato'tiriktaM tat tadadhiSThitadezavyatiriktadezAdhiSThAnamavadhAryate ghaTAdiva paTaH / na caivaM jAtivyaktI iti na tayorbhedaH / 9. teo judI judI jagyAmAM gRhIta thatAM na hovAthI judAM nathI. jenAthI je judu hoya te, te je dezamAM hoya te dezathI judA dezamAM ja hoya evo nizcaya che; jemake ghaTathI paTa jude che eTale ghaTa je jagAe hoya tenAthI judI jagAe paTa hoya che. evI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jAtinuM vyaktimAM rahevuM kaI rIte ghaTatuM nathI e bauddha mata rIte jAti ane vyakita judA judA dezamAM gRhIta thatAM nathI, eTale teo judAM nathI (arthAt sAmAnya vyaktithI judu nathI). 10. atazcaivaM tadagrahe tabuddhayabhAvAt / yaddhi yato vyatiriktaM tat tasminnagRhyamANe'pi gRhayate, ghaTAdiva paTaH / na ca vyaktAvanupalabhyamAnAyAM jAtirupalabhyate / tasmAnna tato'sau bhidyate / 10. vaLI, ekanuM grahaNa na hotAM bIjAnuM jJAna paNa thatuM na hovAthI teo judAM nathI], kAraNa ke je jenAthI judu hoya te, tenuM grahaNa na thavA chatAM gRhIta thAya che, jemake dhaTathI judA paTa. paraMtu vyaktinuM grahaNa na thayuM hoya tyAre jAti gRhIta thatI nathI. tethI jAti vyaktithI judI nathI. 11. tadvRttitvAt sAmAnyasya tadagrahe tadanupalabdhiriti cet, na, vRttyanupapatteH / kiM pratipiNDaM kAryena vartate jAtirutaikadezeneti dvayamapi cAnupapannam piNDe sAmAnyamekatra yadi kAtsnyena vartate / tatraivAsya samAptatvAnna syAtpiNDAntare grahaH / / ekadezena vRttau tu govajAtirna kutracit / samagrA'stIti gobudriH pratipiNDaM kathaM bhavet / / jAtezca niravayavatvAnna kecidekadezAH santi, yaireSA pratipiNDaM vartate / na caikatra piNDe samAptyA vartamAnA piNDAntare samAptyaiva vartitumarhati, samAptasya. punarutpattiM vinA samAptyantarAnupapateH / tathAbhUtasya ca vRttiprakArasya kvacidapyadarzanAt / 11. sAmAnya vyakitamAM rahetuM hoI vyakitanuM grahaNa na thayuM hoya tyAre sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI ema je tame taiyAyike kahetA ho to te yogya nathI, kAraNa ke sAmAnyanuM vyakitamAM rahevuM ja ghaTatuM nathI. zuM te vyakitamAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che ? bane. vika ghaTatA nathI. je te eka vyakitamAM samagrapaNe rahetuM hoya to temAM ja te samApta thaI jaze ane pariNAme anya vyakitamAM tenuM grahaNa nahi thAya. je te aMzataH rahetuM hoya te svasAmAnya keIpaNa vyaktimAM samagrapaNe nahi maLe ane te pachI pratyeka govyakitanI bAbatamAM buddhi kevI rIte janmaze ? vaLI, sAmAnya niraMza hoI tene kaI aza to che nahi ke je aMze vaDe te pratyeka vyakitamAM aMzataH rahe. eka vyakitamAM samAM. zatra ra" sAmAnya bIjI vyaktimAM samApta thaI ne rahI zake nahi, kAraNa ke je samApta thaI gayela hoya tenI bIjI samApti punaH utpatti vinA ghaTe nahIM. A jAtanuM rahevuM te kahI paNa dekhyuM nathI. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ If jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTato nathI e bauddha mata 149 12 yA ca samavAyAtmikA piNDeSu vRttiH sAmAnyasyaulukyairucyate tAmapi na buddhiyAmahe vayam / 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAya trirAsta mA dravye] rUti vekyate taddhipratiSiddham | gayutasiddhatA ca sambandhazceti kathaM saGgacchate / pRthasiddhe hi vastunI kuNDabadaravadanyonya sambadhyete strIpuMsarvadvA / ayutasiddhe tu tadekatvAt kiM kena sambadhyeta ? na hi ahaM mayaiva sambadhye / - 12. vaizeSike vyakitamAM sAmAnyanuM je rahevuM samavAya saMbaMdharUpa jaNAve che te samavAyasaMbaMdharUpa rahevuM paNa ame samajatA nathI. AdhAryA ane AdhArarUpa ayutasiddho vacce je saMbaMdha "A ahI (=AmAM) che' evA jJAnano janaka che te samavAya che ema vaizeSike je kahe che tene ame barAbara pratiSedha karyo che. ayutasiddho ane saMbaMdha e bene meLa kevI rIte bese ? je be vastuo pRthaphasiddha hoya te ja ekabIjA sAthe saMbaMdha dharAvI zake, jemake kuMDuM- bora, strI puruSa ayutasiddha hatAM to te benuM ekatva hoya ane to pachI keNa kenI sAthe saMbaMdha dharAve ? huM mArI sAthe ja saMbaMdha na dharAvuM. 13 dravyaguNayorapRthasiddhayorapi sambandho vidyate eveti cet, tadidamunmattasyonmattasaMvarNanam , guNino'pi guNavyatiriktasyAnupalambhAt / ayaM guNI rUpAdibhyo'rthAntaratvena nAtmAnamupadarzayati, vyatirekaM ca tebhyo vAJchatIti citram | 13. dravya ane guNa apRthasiddha(=ayutasiddha)hovA chatAM temanI vacce saMbaMdha che ja ema je tame naiyAyiko kahetA ho to amAre jaNAvavuM joIe ke A to eka gAMDo (=IyAyika) bIjA gAMDAnI (=vaizeSikanI) prazaMsA kare enA jevuM thayuM, kAraNa ke guNathI judA dravyanuM grahaNa thatuM nathI. rUpa Adi guNathI judA artharUpe A dravya potAne dekhAtuM nathI ane tema chatAM temanAthI judAI Icche che e to vicitra kahevAya. [ niSkartha e ke guNathI pRthaka dravya nAmano koI artha nathI.] . ya iniyanatyavimAna yuni: svarA parimALa tan nityAnAM paramANUnAM pRthaggatimattvaM yutasiddhiH / anityAnAM tu yutAzrayasamavAyitvam / vibhUnAM parasparamAkAzAdInAM sambandha eva nAstIti, tadapi prakriyAmAtram / nAnAtvena siddhiniSpatti ptirvA yutasiddhirityucyate / tadviparyayAdayutasiddhirai kyena siddhiravatiSThate / tathA ca sati sambandho durvacaH / - 14. yutasiddhinI pAribhASika samajUtImAM tenA be vibhAga karavAmAM AvyA che-- nityAnI yutasiddhi ane anityonI yutasiddhi. nitya paramANuonuM pRthaphagatimattva yutasiddhi che. paraMtu anityanuM yuvAzrayasamAyitva (pRthagAzrayasamAyitva) yutasiddhi che. [ taMtu ane paTa pitatAnA bhinna AzrayemAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. taMtuo aMzuomAM samavAya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTa nathI e baudha mata saMbaMdhathI rahe che jyAre paTa taMtuomAM ramavAyasaMbaMdhathI rahe che A che pRthagAzrayasamavAyatva. nitya paramANuonI yutasiddhi pRthagnatimattva arthAta pRthagnamana gratA che jyAre anitya padArthonI yutasiddhi yutazrayasamAyitva arthAt pRthagAzrayAvasthiti che.] AkAza Adi vibhu dronI vacce koI saMbaMdha ja nathI. paraMtu A pAribhASika samajatI paNa prakriyAmAtra che. pRthaka svarUpe siddhi arthAta nipatti ke jJati e yutasiddhi che ema kahevAya che. tenAthI UlaTI ayutasiddhi che, eTale ekarUpe siddhi che, ema sthira thAya che, ane tema hatAM saMbaMdhanI vAta karavI muzkela che. 15. avayavAvayavinorapi samavAyAtmA sambandha evameva parihartavyaH, yathA''ha bhaTTaH 'nAniSpannasya sambandho niSpattau yutasiddhatA' iti [zlo0vA0 pratyakSa sU0 15. avayava ane avayavI vaccenA samavAyarUpa saMbaMdhanuM khaMDana A pramANe karavuM joIe; jemake kumArila bhaTTa kahe che ke-anutpanna ( = anutpanna avayavIne) (avaya sAthe saMbaMdha na hoya. jyAre te ( = avayavI ) upanna thaI gayuM hoya tyAre to (te ane tenA avayavo vacce) yutasiddhi ja che ema kahevuM joIe. 16 paramANvAkAzayoH paramANukAlayozca sambandha iSyate, nAkAzakAlayoranyonyamiti prakriyai veyamiti alamavAntaracintanena / tasmAnna jAtivyaktayoH kAcid vRttirupapadyate / 16. paramANu ane AkAza vacce, paramANu ane kALa vacce saMbaMdha chavAmAM Avyo che. paratu AkAza ane kALa varace paraspara saMbaMdha chavAmAM AvyuM nathI. A te eka prakriyA mAtra che. eTale, avAntara ciMtana rahevA daIe. niSkarSa e ke jAti ane vyakti vacce koI saMbaMdha ghaTato nathI. 17. suzikSitAstu rUparUpilakSaNamAcate. jAtivyaktayoH sambandhaM, so'pi nopapadyate / rUpazabdaH kiM zuklAdivacanaH AkAravacanaH svabhAvavacano vA ? zuklAdivacanatve nIrUpANAM pavanamanaHprabhRtInAM dravyANAM guNakarmaNAM ca sAmAnyazUnyatA syAt / AkAravacanatve'pi avayavasannivezarahitAnAM teSAmeva guNAdInAM sAmAnyavattA na prApnoti / svabhAvavacanatve tu jAtijAtimatoravyatireka eva bhavet / avabhAti hi bhedena svabhAvo na svabhAvinaH / brAtirintaiyuM na tu viiratA || 17. rUpa-rUpilakSaNa saMbaMdha jAti ane vyakti vacce che ema prAbhAkare kahe che. te saMbaMdha paNa ghaTatuM nathI. "rUpa' zabdano artha zukala Adi che ke AkAra che ke svabhAva che? je "rUpa" zabdane artha zukala Adi hoya te rUparahita pavana, mana vagere dravya, guNe ane kame sAmAnyazUnya banI jAya. je "rupa" zabdane artha AkAra hoya to avayavaracanArahita Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sarvasavaMgata che ke svavyaktisarvAgata che ? 151 pelA ja guNa vagere sAmAnyavALa na prApta thAya. je rUpa" zabdane artha svabhAva hoya to jAti ane jAtimAnano abheda thaI jAya. svabhAvavALAthI 2vabhAva jade dekhAto nathI A te zabdonI judAI che; vastuonI judAI nathI. 18. kiM cedaM rUpaM nAma ? kiM vastveva vastudharmo vastvantaraM vA ! vastvantaraM tAvanna pratibhAtIvyuktam / vastudharmo'pi tadvyatiriktatayA sthito na cakAstyeva, avyatireke ca sambandhavAcoyuktiranupapannetyuktam / 18. vaLI, A rUpa che zuM ? zuM te vastu ( =vyakita) pote ja che ? ke vastuno dharma che ? ke anya vastu (arthAta vyaktithI judI kaI vastu) che ? vyatirUpa vastuthI judI koI vastu dekhAtI nathI e te ame jaNAvI gayA chIe. te vyakitarUpa vastuthI judo rahelA tene dharma paNa dekhAtuM nathI. te vastudharma vastuthI atirikata hoya te temanI vacce saMbaMdha che ema kahevuM ghaTatuM nathI e ame jaNAvI gayA chIe. 19. na ca rUparUpilakSaNasambandhaH saMyogasamavAyavyatiriktaH ko'pi zrotriyairvivicya vyAkhyAtuM zakyate, yathA IdRgiti / tasmAdvAcoyuktinUtanatAmAtramiha kRtaM, na tvarthaH kazcidutprekSyate ityalaM prasaGgena / 19. saMga ane samavAyathI judA keIka rUpa-rUSilakSaNa saMbaMdhane prAbhAkara mImAMsake alaga karI, (A saMbaMdha) Avo che ema kahI samajAvavA zaktimAna nathI. niSkarSa e ke kevaLa zabdaracanAnI navInatA ja ahI karavAmAM AvI che, koI navA) athanI uprekSA karavAmAM AvI nathI. mATe, Apattio ApavAthI sayuM. api ceyaM jAtiH - sarvasarvagatA vA syAt piNDasarvagatA'pi vA / sarvasarvagatatve syAt karkAdAvapi gomatiH / / azvadhIH zAbaleyAdAvuSTrabuddhirgajAdiSu / padArthasaMkarazcaivamatyantAya prasajyate // 20. vaLI, A jAti kAM te sarvasarvagata (nsarvavyApI) hoya kAM to vyakitasavagata hoya. je te sarvesarvagata hoya to karka Adi adhomAM paNa gebuddhi thAya, zAleya Adi thAmAM azvabuddhi thAya, gaja vageremAM uSTrabuddhi thAya ane Ama padArthone atyaMta saMkara thavAnI Apatti Ave. 21. mathApi simarthaniyama naiSa saMbha: | - na hi karkAdipiNDAnAM gotvAdivyaktikauzalam // 21. jiAtine sarvasavaMgata mAnanAra nIyAyikajUtha-jAtine abhivyakta karavAnuM sAmarthya 20. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sarvasavaMgatapakSa ane vyaktisavaMgatapakSanuM khaMDana amuka vyaktiomAM ja che. eTale A saMkara thatuM nathI. karka adha vagere vyaktiomAM gotvane abhivyakta karavAnuM sAmarthya nathI. 22. naivaM vAkAmitha nomanaizam | sarvatraiva pratIyeta na vA. saryagataM bhavet // taddezagrahaNe tasya na hi kiJcinniyAmakam / hIvat cannakaH viTTo tu tauinhari saMta | sarvatrAgRhyamANaM ca sarvatrAstIti ko nayaH / sarvasarvagataM tasmAnna gotvamupapadyate // 22. bauddha -ema na hoya. khaMDa govyaktithI abhivyakta thayeluM gIta niraMza hevAthI sarvata dekhAya athavA te sarvasavagata na hoya. te dezamAM ja (arthAta khaMDage Adi govyaktiomAM ja) gotvanuM grahaNa thAya ane anya dezamAM (arthAta azvavyakti, gajavyakti, vageremAM tenuM grahaNa na thAya enuM koI niyAmaka kAraNa nathI. jema dIpaka [dhaTa Adino abhivyaMjaka che paraMtu dhaTa Adi dIpakamAM rahetA nathI tema vyakti sAmAnyanI abhivyaMjaka hoya to te paNa vyaktimAM rahe nahi. sAmAnyanuM sarvatra grahaNa thatuM nathI ane chatAM te sarvatra che e te kevo nyAya ? niSkarSa e ke gatva sarvasavaMgata ghaTatuM nathI. 23. uihati tu matadUpam | kintu naivAdyajAtAyAM gavi gopratyayo bhavet // . piNDe nAsIdasaMjAte jAtirjAte ca vidyate / saMkrAmati na cAnyasmAtpiNDAdanyatra niSkriyA // AyAtyapi na taM piNDamapojjhati purAtanam / na cAMzairyartate tatra kaSTA vyasanasantatiH / / 23. [jAtine svavyakitasavaMgata mAnanAra yAyika jUtha-paraMtu sAmAnyane rava. vyakitasavaMgata mAnatAM kharekhara A dUSaNa rahetuM nathI - bauddha - paraMtu [A mata anusAra atyAre janmelI gAyamAM gejJAna na ja thAya. na janmelI vyaktimAM sAmAnya hatuM nahi ane janmatAM ja tenAmAM sAmAnya hoya che. anya vyakitamAMthI anyatra (arthAt atyAre janmelI vyakitamAM) niSkriya sAmAnya saMkramaNa karatuM nathI. sAmAnya [atyAre janmelI vyakitamAM AvatuM nathI ane jUnI vyakitane choDatuM nathI. te to sAmAnya aMzataH tyAM (jUnI vyakitamAM rahe che. ApattionI hAramALA kaSTadAyaka che. 24. bhATTAstu bavate bhinnAbhinnamekaM vastu anuyAyi ca vyAvRttaM ca / yat tasyAnuyAyi rUpaM tat sAmAnyam / yat vyAvRttaM sa vishessH| tathA hi Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArikSamatA saryavastuSu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / jAyate yAtmakatvena vinA sA ca na siddhyati // zlo.vA.AkRti 5] kevalavizeSAtmakapadArthapakSe sAmAnyapratIte lambanatvaM, sAmAnyamAtravAde vizeSabuddheranupapattiH / na cApyanyatarA bhrAntirupacAreNa veSyate / dRDhatvAt sarvadA buddhema'ntistad bhrAntivAdinAm / / [zlo.vA.AkRti 7] na hi mihiramarIcinicayanIrapratItivat sAmAnya pratyayopamana vizeSapratItiH, vizeSapratyayopamardaina vA sAmAnyapratItirudeti, kintu avirodhenaiva yugapadubhayAvabhAsaH / ata eva nirvikalpabodhena dvayAtmakasyApi vastuno grahaNamupeyate / 24. kumArila bhaTTanA anuyAyIo kahe che-eka vastu bhinna paNa che ane abhinna paNa che anvayI paNa che ane vyAvrata paNa che. tenuM je anvayI rUpa che te sAmAnya che, je vyAvRtta rU5 che te vizeSa che. vaLI sava vastuomAM anusyAtmaka ane vyAjyAtmika jJAna utpanna thAya che. vastu pote kaMthAtmaka na hoya te AvuM jJAna na ghaTe. vastu kevaLa vizeSAtmaka che e pakSamAM sAmAnyapratIti viSayarahita banaze ane vastu kevaLa sAmAnyAtmaka che e pakSamAM vizeSabuddhi ghaTaze nahi. bemAMthI eka buddhi brAtirUpa paNa nathI; athavA te bemAMthI eka budhi gauNa paNa nathI, kAraNa ke sAmAnyabuddhi ane vizeSabuddhi baMneya sarvadA daDhapaNe rahe che je (arthAta bAdhita thatI nathI.) eTale, bemAMthI eka buddhine bhrAnti gaNanArAone ja bhrAnti che. sUryakiraNomAM thatI jalanI pratItinI jema sAmAnyanI pratItine zeSanI pratIti thatI nathI ke vizeSanI pratItine dabAvIne sAmAnyanI pratIti thatI nathI; paraMtu avirodhathI baMne eka sAthe pratIta thAya che. tethI ja nirvikalpaka pratyakSa paNa yAtma (sAmAnyavizeSAtma) va2tunu ahae 42 cha. 25. tadetadabhidhIyamAnameva na manojJamivAbhAti / nAnArUpaM tvayaikasya viruddhaM vadatA svayam / dUSaNAdAnamaukharyamasmAkamapavAritam / / . tadeva sAmAnyaM sa eva vizeSaH, tadevaikaM tadeva nAnA, tadeva nityaM tadevAnitya, tadevAsti tadeva nAsti iti jainocchiSTamidamucyate / ucyamAnamapi na zobhate / dRSTatvAnna virodhazcenna tathA tadavedanAt / uktaM hi nAnuvRttArthagrAhiNI netradhIriti // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che e kumArilamatanuM baddha khaMDana vicitravikalpaprabandhavipralabdhabuddhayaH khalvevaM manyante / bhavantu te, na svekaM vastu bahurUpaM bhavitumarhati / ekaM hi vastuno rUpamitarat kalpanAmayam / nAnuvRttavikalpeSu visrambha ucitaH satAm // prAgito hyanyasaMsparzanairapekSyeNa dRzyate / :: svalakSaNamato bhedastAttviko'nugamo mRSA / dRDhAdRDhatvamakSuNNamaparIkSyaiva saMvidAm / dvayapratItimAtreNa dvayAbhyupagamo bhramaH // na neti pratyayAdeva mithyAtvaM kevalaM dhiyAm / kintu yuktiparIkSA'pi kartavyA sUkSmadarzibhiH // 25. baudha bhATa mImAMsako A je kahe che te budidhane ruce evuM nathI. eka vastunAM aneka viruddha svarUponI vAta karatA mImAMsake pate devA jaNAvavAnI amArI mukharatA DhAMkI dIdhI che (arthAta de eTalA spaSTa che ke deSa darzAvavAnI amArI mukharatAne koI avakAza ja rahetA nathI.) te ja sAmAnya che ane te ja vizeSa che. te ja eka che ene te ja aneka che, te ja nitya che ane te ja anitya che, te ja sata che ane te ja asata che ema mImAMsake jenenuM boleluM bole che. teo bole che paNa te temane zobhatuM nathI. je tame mImAMsako kahetA che ke eka vastunAM be svarUpo] dekhAya che eTale te be rUpamAMd virodha nathI te ame kahIe chIe ke tema nathI kAraNa ke eka vastunAM be svarUpane anubhava ApaNane nathI. anekamAM eka anusmRta ane (=sAmAnyane grahaNa karanAra nivikalpaka cAkSuSa pratyakSa nathI ema kahyuM che. nirvikalpaka cAkSuSa pratyakSa pachI tarata ja utpanna thanAra "gAya" "gAya" "evA ekAkAra]vividha savikalpaka pratyakSathI chetarAyelI budidhavALAo kharekhara Ama mAne che (arthAt anekamAM anusmRta eka sAmAnyane nirvikalpaka cAkSuSa pratyakSa grahaNa kare che ema mAne che.) bhale sAmAnya ane vizeSa be ho; paraMtu eka vastu aneka svabhAvavALI hoI zake nahi, kAraNa ke vastune eka svarUpa (=vizeSa hoya che, bIjuM svarUpa (= sAmAnya) to kalpanAmaya che. ekAkAra savikalpaka pratyakSemAM DAhyA mANasoe vizvAsa rAkhavo ucita nathI. AnI (= savikalpaka pratyakSanI) anantara pUrve anyasaMsparzanirapekSapaNe svalakSaNa(vizeSa)nuM pratyakSa thAya che. tethI vizeSa tAvika che, sata che jyAre sAmAnya mRSA che, mithyA che. jJAnenA dahatva adaDhatvanI parIkSA karyA vinA ja, kevaLa enI pratItine lIdhe ja. bene svIkAra karo e zrama che "sa nathI' evI pratItine adhAre ja viSayaka buddhi brAnta che ema na kahevAya paraMtu te buddhinA bhrAntAbrAntavane nirNaya mATe sUmadazIoe tarkathI parIkSA karavI joIe. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya-vizeSAtmaka vastu nivikalpa pratyAno viSaya nathI e baudadha mata 155 26. na vaijaM zaruM vatu nirvivAhaFovara: | vyaktyantarAnusaMdhAnAdvinA'nugamadhIH kutaH // yeSvanugataM tatsAmAnyaM teSu buddhayAnanusaMdhIyamAneSu tadvRttisAmAnyagrahaNAsambhavAt, na cAnusaMdhAnasAmarthya buddharasti / ata eva na te samyagakSajajJAnavedinaH / abhedavRttipratyakSamAguradvaitavAJchayA / / ___ tasmAd bhedaviSayatvAt pratyakSasya na tadgamyaM sAmAnyam / 26. anekAtmaka (= sAmAnya-vizeSAtmaka eka vastu nirvikalpaka pratyakSane viSaya nathI. [amAre mate nivikalpa pratyakSa ja kharekhara pratyakSa che. savikalpaka pratyakSa te pratyakSa ja nathI.] bIjI vyaktio sAthe prastuta vyakitanA anusaMdhAna vinA anugamabuddhi (= ekAkAra buddhi, anuvRttabudhi) kyAMthI thAya? kAraNa ke je vyakitaomAM eka anusmRta sAmAnya hoya che te vyakitaonuM budidhathI anusaMdhAna karavAmAM na Ave to te vyakitaomAM rahetA sAmAnyanuM grahaNa saMbhavata nathI; ane anusaMdhAna karavAnuM sAmarthya nivikalpaka pratyakSamAM nathI. tethI ja. adetanI irachAthI jeo nivikalpaka pratyakSane abhedamAM (=sAmAnyamAM pravRtta thanAra gaNe che teo nivikalpaka pratyakSarUpa jJAnane barAbara samajatA nathI. niSkarSa e ke nivikalpa pratyakSane viSaya bheda (=svalakSaNa arthAta vizeSa) hoI, sAmAnya nivikalpa pratyakSa vaDe grAhya nathI. 27. nanvevamapah nUyamAne sAmAnye gauoNriti zAbaleyAdiSu yo 'yamanuvRttaH pratyayaH sa kathaM samarthayiSyate ? 27. naiyAyika - Ama sAmAnyane pratiSedha karaze te gAya" "gAya" evAM je ekAkAra pratIti zAbaleya Adi goyakitaomAM thAya che tene khulAse tame kevI rIte karaze ? 28. uktamatra vikalpamAtrameSa pratyayaH, vikalpAzca nArthAdhInajanmAna iti / tathA ca paraparikalpiteSu sattAdisAmAnyeSvapi 'sAmAnyam' 'sAmAnyam' ityanavRttavikalpAH pravartanta eva / na ca sAmAnyeSu sAmAnyAntarANi sambhavanti, niHsAmAnyAni sAmAnyAnItyabhyupagamAt / " 28, baudha--ahIM (AnA uttaramAM) ame jaNAvyuM ja che ke A pratIti te kevaLa vikalparUpa che ane vikape athane adhIna rahI janmatA nathI. vaLI, vaizeSikee mAnelAM sattA vagere sAmAnyamAM "sAmAnya" "sAmAnya evA ekAkAra vika (nsavikalpa pratyakSa) UThe ja che chatAM sAmAnyamAM bIjA sAmAnya che. saMbhavatA nathI kAraNa ke sAmAnya sAmAnyarahita che evuM vaizeSike e svIkAryuM che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ekAkAra anuvRttapratyaya aupAdhika che e baudha mata 29. aupAdhika eSa sAmAnyeSvanu gatavikalpa iti cet , Ayupman ! gavAdiSvapi kaJcidupAdhivizeSamavalambya gaurIrityanusyUtavikalpo bhaviSyati / 29. naiyAyika--- sAmAnyamAM thatA "sAmAnya sAmAnya evo ekAkAra vikalpa pAdhika che. badha-- Ayumana ! govyakitaomAM paNa koI upAdhivizeSane avalaMbIne "go' ge' e ekAkAra vikalpa paze; giva sAmAnya mAnavAnI koI jarUra nathI.] 30. : punarAvupaITghariti revAbetriAyAvaritnaniti Trama: | yadeva vAhadohAdi kAryamekena janyate / gopiNDena tadevAnyairiti teSvana vRttidhIH / / [30. naiyAyika-A upAdhi kaI ? bauddha-eka kArya karavuM te ema ame kahIe chIe. eka gavyakti je vAhaha Adi kArya kare che te ja kAya anya gavyaktio kare che, eTale te badhI vyakitaomAM ekAkAra buddhi thAya che. 31 nana prativyakti kAryaM bhinnameva / satyam , bhedabuddhayabhAvAt tadekamityupacaryate / karkAdikAryAdanyatvaM yathA hyetasya dRzyate / . na tathA khaNDakAryasya muNDakAryAdvibhinnatA / / 31. naiyAyika -kAya to prativyakita bhinna ja hoya che. bauddha-[tamAruM kahevuM] sAcuM che, paraMtu bhedabuddhi thatI na hovAthI tenuM (= kAryanuM) ekatva upacArathI che. jema keka vagere azvavyakitaonA kAryathI A kAryanuM anyatva dekhAya che tema khaMDa gavyakitanA kAryathI muMDa govyaktinA kAryanuM anyatva dekhAtuM nathI. 32. nanuM tathA ma bhUta | na svamannameva va muuhayo: nA vaDhim ! darzanameva tarhi tayorekaM bhaviSyati, taccAbhinnam / / / - 32. naiyAyika - bhale khaMDa gavyakitanA kAryathI muMDa govyakitanA kAryanI bhinnatAnuM dhana (= nirvikalpaka pratyakA) na ho, paraMtu khaMDa gonuM kArya ane muMDa gonuM kArya abhinna to nathI ja. audha-barAbara te be kAryonAM darzane ja eka thaze; ane te darzane abhinna che. te be kAryo abhinna nathI.) 33 jUna TurInA prativya iminameva | , tag sthagjhamAMprtyvmkhyikaaryN kyAdekamityucyate / yathaiva zAbaleyAdipiNDadarzane sati gauritpanantara Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya vinA zabda-anumAnanI pravRtti na ghaTe e naiyAyika mata 157 mavamarzaH tathaiva bAhuleyapiNDadarzane'pi gaurityevAvamarza iti tadekatvamucyate / taduktam ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI / gdhAtumAna vyakta nAmathamijatA / rUti [.vA.2.22 0 tasmAdaupAdhikatvAdanuvRttabuddherna sAmAnya kiJcidvAstavamastIti / 33. naiyAyika- darzana paNa prativyakita bhinna ja che. bauddha--[tamAruM kahevuM] sAcuM che, paraMtu darzane ( nivikalpa pratyakSa ke pachI tarata ja utpanna thatAM temanAM kArUpa pratyavamarzonuM (= savikalpaka pratyakSenuM) ekatva hoI, te dazanene paNa ekarUpa kahevAyAM che. jema zAbaleya gavyakitanuM darzana thayA pachI tarata ja "gau' e pratyavamarza thAya che tema bAhule govyakitanuM darzana thayA pachI tarata ja 'gau' e ja pratyavaza thAya che eTale ja [dhamaMkIe kahyuM che ke pratyavamarzonA ekatvane lIdhe temanA hetubhUta dazanenuM ekatva che ane darzanenA ekatvane lIdhe temanA hetubhUta vyakitaonuM paNuM ekatva che. niSNa e ke ekAkAra buddhi-anuvRttibuddhi pAdhika hoI sAmAnya e kaI vAstavika [padArtha] nathI. 34 satradi aniSyamANe sAmAnye nanu zabdAnamAnayoH / kathaM pravRttiH sambandhagrahaNAdhInajanmanoH / / na hi vyaktiSu sambandho grahItumiha zakyate / sa hi vyaktiSu gRhyeta sarvAsvekatra vA kvacit / / na tu sarvAsu, dezakAlAdibhedena tadAnantyAdazakyatvAt / naikasyAM, vyabhicArAt, tato'nyatrApi sa zabdaH pravartamAno dRzyate / agRhItasambandhe ca na zabdaline tatpratItimutpAdayitumutsahete iti / 34. taiyAyika -sAmAnyane ichavAmAM na Ave to zabda ane anumAnanI pravRtti kevI rIte thaze ? kAraNa ke te baMnenI utpattine AdhAra saMbaMdhagrahaNa upara che. [vyApti. saMbaMdhane grahaNa vinA anumAna zakya nathI ane vAyavAcaibaMdhanA grahaNa vinA zabda pravRtta thato nathI . vyakitaomAM saMbaMdhanuM grahaNa zakaya nathI. dhAro ke vyakitaomAM sabaMdhanuM grahaNa thAya che ema mAnIe to prazna UThe ke te saMbaMdhanuM grahaNa badhI vyakitaomAM thAya che ke keI eka vyakitamAM ? badhI vyakitaomAM te saMbadhanuM grahaNa thAya nahi kAraNa ke deza kALa vagere bhede vyakitao anaMta hoI te azakya che. keI eka vyakitamAM saMbaMdhanuM grahaNa thAya che ema mAnatAM vyabhicAro Ave che, [kAraNa ke, je vyakitanI bAbatamAM saMbaMdhanuM grahaNa thayuM hoya tenAthI anya vyakitamAM paNa te zabada Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sAmAnyane mAnyA vinA zabda-anumAnanI pravRtti ghaTe che e bauddha mata pravrutta thatA dekhAya che. ane jemanI bAbatamAM saMbaMdhatuM grahaNa na thayuM hoya temane vize zabda ane liMga nAna utpanna karavAmAM utsAha darzAvatA nathI, 35. ucyate / syAdetadevaM yadi pratyakSaviSaye svalakSaNe zabdaliGgayoH pravRttiH yat / 35. bauddha--Ane uttara ame ApIe chIe, je pratyakSane viSaya che te svalakSaNumAM be zabda ane liMga (=anumAna) pravrutta thatAM hAya te! AvuM bane. 36. nanu pratyakSaviSaye tayorvRttAvaniSyamANAyAmanavasthAdidoSopaghAtAdapravRttireva syAt / maivaM vocaH / kathamasakRdabhihitamapi na buddhyase / ; 36. naiyAyika----pratyakSanA viSayamAM te benI pravRtti icchavAmAM na Ave te anavasthA Adi doSAnA humalAthI temanI pravRtti ja nahi thAya. vikalpaviSaye vRttiriSTA zabdAnumAnayoH / avastuviSayAzcaite vikalpA iti varNitam // baudhda - ema na kaheA. zuM ame je vAraMvAra kahyuM che te paNa tame samajatA nathI ? zabda ane anumAnanI pravRtti vikalpane (= savikalpa pratyakSanA) je viSaya che temAM ame icchI che, ane A vikalpAnA viSaya avastu che (arthAt vastu nathI) e ame jaNAvI gayA chIe, 37. nanu vikalpAnAmapi viSayo yadyanugAmI kazcinneSyate tadutsIdetAmeva zabdAnumAne / bADhamasti vikalpAnAmanusyUto viSayaH / sa tu na vAstavaH / kaH punarasAviti cet -- 37. naiyAyika--be vikalponeya anusmRta koIka viSaya IcchavAmAM na Ave te zabda ane anumAnanA uccheda ja thaI jAya bauddha--barAbara, vikalpone anusmRta kAIka viSaya che, paraMtu te vAstavika nathI, sat nathI. naiyAyika--te viSaya kayA che ? 38. kaya . atadrUpaparAvRttisvabhAvamabahirgatam / bahiHsthamiva sAmAnyamAlambante hi nizcayAH / yA ca bhUmirvikalpAnAM sa eva viSayo girAm / ata eva hi zabdArthamanyApohaM pracakSate // tathA hi na vikalpA vastu spRzanti / kutaH ? Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-anumAnane viSaya anyAha che e bauddha mata 1pa9 38 bauddha-ame jaNAvIe chIe. atadrupa vAvRtti e svabhAvavALuM, bahAra jigatamAM] astitva na dharAvatuM hovA chatAM bahAra astitva dharAvatuM hoya evuM lAgatuM sAmAnya nizcayarUpa jJAnene (savikalpaka pratyakSano) viSaya che, ane je vikalpano viSaya che te ja zabdane viSaya che. eTale ja zabdArtha anyApoha che ema vidvAno kahe che. A kAraNe [kahevAmAM AvyuM che ke] vikalpa vastune sparzatA nathI taiyAyika -- kema ? 39. ispArthasjamAvazya pratyakSa sata: svayam | ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate / / [ pramAAvA 0 2.4 4 ] tasmAd bhramanimittasamAropitAkArAntaraniSedhAya teSAM pravRttiH / yathA rUpasAdharmyasamAropitarajatAkAranivAraNAya zuktI pramANAntaraM pravartate 'nedaM rajatam' iti tathehApi zAbaleyAdisvalakSaNe nirvikalpakena sarvAtmanA paricchinne kutazcinnimittA dAropitamagorUpamiva vyavacchindanti vikalpA: 'agaurna bhavati' iti, na tu goH svalakSaNagrahaNe teSAM vyApAraH, prAgeva gRhItatvAt / 39. bauddha -vastune svabhAva ekaja che te svabhAva svayaM nirvikapaka pratyakSa vaDe gRhIta thatAM tene kaye bIjo bhAga (aMza) ne grahAye ke jenuM grahaNa bIja pramANe kare ? [vastu niraMza che, eka akhaMDa che, tene eka ja svabhAva che. nirvikalpaka pratyakSa AvI vastune jyAre grahaNa kare tyAre te vastunuM kaMI grahaNa thayA vinAnuM bAkI rahe nahi ke jene grahaNa karavA bIjA pramANenI jarUra rahe. te pachI bIja pramANenuM prayojana zuM? nivikalpaka pratyakSe vastunuM saMpUrNa grahaNa karI lIdhuM che:] tethI bramane nimittane lIdhe vastu upara AropAyelA anya AkArane ( =svabhAvane ) niSedha karavAmAM te bIkana pramANenI pravRtti che rUpanA sAdhammane lIdhe chIpa upara AropavAmAM AvelA rajatanA AkArane dUra karavA anya pramANa pravRtta thAya che jene AkAra che "A rajata nathI'. tevI ja rIte ahIM paNa nivikalpaka pratyakSathI saMpUrNa paNe gRhIta zAleya gosvalakSaNa upara kaIka nimittane lIdhe ApavAmAM Avela agepanI ja vyAvRtti vikalpa kare che jemane AkAra heya che "A ago nathI'; vikalpone vyApAra gosvalakSaNanuM grahaNa karavAmAM nathI kAraNa ke tenuM grahaNa to pUrve nirvikalpaka pratyakSa karI lIdhuM che. 40. atha brUyAt nAnAvizeSaNanikarakalmASitavapuSastasyArthasya kiJcidvizeSaNaM prAgagahItaM vikalpairgadyate iti tadapyayuktam, nAnAvizeSaNanikararuSitasyApi vastunaH tadvizeSaNopakArazaktivyatiriktAtmano'nupalAmbhAt / tadabhede sati tadvizeSaNopakAryavastusvarUpagrahaNavelAyAmeva tatkhacitagrahaNasiddhervikalpAntarANAmAnarthakyameva / taduktam ---- Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyikoe kareluM apavAdanuM khaMDane yasyApiM nAnopAdhe(hikA'rthasya bhedinH| tasyApi nAnopAdhyAttazaktirna yatiricyate // nAnopAdhyupakArAGgazaktyabhinnAtmano grahe / sarvAtmAnopakAryasya ko bhedaH syAdanizcitaH / / iti jhi0vA 0ravo pUri0 64-] 40. jo tame taiyAyiko kahe ke aneka vizeSaNothI raMgAyela piMDavALI vastunA je keTalAka vizeSaNanuM pahelAM [ nirvikalpaka pratyakSathI ] grahuNa thayuM nathI hatuM temanuM grahaNa pachI vikape kare che te te barAbara nathI, kAraNa ke te vizeSaNoe vastu upara karela upakArarUpa zaktithI aneka vizeSaNothI raMgAyelI te vastu bhinna hoya evuM jaNAtuM nathI. te upakArarUpa zaktithI te vastuno abheda hotAM te vizeNethI upakAra pAmelI te vastunuM grahaNa thatAM ja te vize raNethI khacita vastunuM grahaNa puravAra thatuM hoI ( arthAta te vizeSaNa sahita vastunuM grahaNa puravAra thatuM hoI ) [ te vizeNene grahaNa karavA mATe ] vikalpanI kaI jarUra rahetI nathI. eTale kahyuM che ke jeo ema mAne che ke bhedavALI ( = vizeSasvabhAva) vastunI aneka upAdhionuM ( = vizenuM ) grahaNa vikalpabuddhi kare che, temane ame pUchIe chIe ke aneka upAdhio upara karavAmAM Avela upakArarUpa Azrayazakti che jene svabhAva che evI eka akhaMDavastunuM grahaNa sarvAtma thatAM upakArya upAdhiomAMthI kaI upAdhi gRhIta rahI jAya ? tethI, zabda ane vikalpane viSaya ahi ( = vyAvRtti ) che. 41. nanvapohavAdaviSaye mahatIM dUSaNavRSTimutsasarja bhaTTaH / tathA hi-apoho nAma vyAvRttirabhAva iNyate / na cAbhAvaH svatantratayA ghaTavadagamyate / tadayamanyAzrito vaktavyaH / kazca tasyAzrayaH iti cintyam / na tAvad gosvalakSaNamAzrayaH, tasya vikalpabhUbhitvAbhAvAt / nApyavAntarasAmAnyaM zAbaleyatvAdi tasyAzrayaH, tasyApi hi sAmAnyAtmatvena apohasvabhAvatvAt abhAvasya cAbhAvAzrayatvAnupapatteH / na ca zAbaleyasAmAnyamagonivRtterAzrayaH, taddhi azAbaleyanivRtterAzrayatAM pratipadyeta / na hyevamupapadyate 'azAbaleyo na bhavatIti gauH' kintu 'zAbaleyaH azAbaleyaH na bhavati' ruti, sAvathavyavRttirTi novrupa vATuyApu nAsti ! 41 yAyika-apehavAda upara kumArila bhaTTa dUSaNono moTo varasAda varasAvyo che te A pramANe che. are huM e vyAvRtti arthAta abhAva che ema bauddho svIkAre che. paraMtu ghaTa jema svataMtrapaNe jJAta thAya che tema abhAva svataMtrapaNe jJAta thato nathI. eTale abhAvane anyAzrita kahevo joIe. tene Azraya karyo che te vicAravuM joIe. gosvalakSaNa abhAvane Azraya nathI kAraNa ke te vikalpane viSaya nathI. zAbaleyatva jevuM avAntara sAmAnya tene Azraya nathI, kAraNa ke te pote paNa sAmAnya svarUpa hoI ahesvabhAva arthAta aMbhAva Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gesvalakSaNAne samudAya paNu agAvyAttinA Azraya nathI 161 svabhAva che ane abhAvane Azraya abhAva to dhaTatA nathI. [dhArA ke abhAvane abhAvane Azraya mAnIe te paNa] agAvyAvRttinA Azraya zAkhaleyatva sAmAnya ane nahi, kAraNa ke te zAleyatva sAmAnya te azAleyavyAvRttine Azraya anI zake; enuM kAraNu e ke 'azAleya nathI eTale gau che' ema ghaTatu nathI para Mtu AzAleya nathI eTale zAleya che' ema ghaTe che, kAraNa ke azAbaleyavyAvRtti te bahudheya vagere gAyA hovA chatAM temanAmAM nathI. 42. atha zAbaleyAdisvalakSaNasamudAya magovyAvRtterAzrayaM brUyuH 1: soDavyaghaTanAna, samudAyivyatirekeNa tasyAnupalambhAt / samudAyinAM ca svalakSaNAnAM dezakAlAdibhedenAnantyAd vargIkaraNaM puruSAyuSazatenApi na zakyakriyamiti samudAyo'pi na tadAzrayaH / tasmAt sarvasAdhAraNaM pratipiNDaM parisamAptaM kimapi nUtanamagovyAvRtteradhikaraNamabhighAtavyam / tacca gotvameva / tasminnaGgIkRte vA kimagovyAvRttikalpanA''yAsena / 42. have, zAkhaleya vagere gAsvalakSAnA samudAya ageyAvRttinA Azraya che ema jo tame kaheA te te samudAya paNa tene Azraya dhaTatA nathI, kAraNa ke ghaTakothI atirikta samudAya dekhAto nathI. vaLI ghaTakabhUta svalakSaNe deza, kAla, vagere bhede ananta hAI te badhAne eka varga mAM ( = samudAyamAM ) mUkavA se AyakhAemAMya zakya nathI niSka e ke samudAya paNa tene Azraya nathI. tethI sasAdhAraNa, prati vyaktimAM saMpUrNa paNe rahelu koika nUtana adhikaraNu agAvyAvRttinuM jaNAvavuM joI e ane te adhikaraNa geAtvasAmAnya ja che. tene svIkAratAM agAvyAvRttinI kalpanAnuM kaSTa karavAnI jarUra ja kathAM rahe che? 43. api ca na kevalamAzrayAbhAvAt tadagrahaNam, kintu ya eva te kecidapohyA agorUpAsturagAdayaH tadagrahaNe'pi tadapoho durgraha eva / na ca teSAmAnantyAt grahaNaM sambhavati / nApi vargIkaraNanimittameSAM kiJcidasti / azvAdayazca vidhirUpatayA bhavanmate na gRhyante, kintvanyavyavacchedenaiveti teSAmapi vyavacchedagrahaNe saiva vArteti nedAnIM vikalpaiH kvacidapA viSayIkartuM zakyate / nirvikalpena ca na kazcid vyavahAra iti sakalayAtrotsAdaprasaGgaH / kiJca ye ete zAvaleyAdizabdAH te sarve evA pohavAcitvAvizeSAt paryAyAH syuH // 43. vaLI, kevaLa AzrayanA abhAvane kAraNe agAvyAvRttinuM (=agAapeAhana) grahaNa nathI thatuM ema nahi paraMtu agerUpa turaMga vagere je koI apeAdyo che temanA grahaNa vinAya agAapeAha maNa karavA kina che ane te apeAhyo ana Mta hoi temanuM grahaNutA sabhavatu ja nathI. uparAMta, te apeAdyonA vagIkaraNanu` koI nimitta pazu nathI. azrva vagere vidhirUpe tamArA matamAM gRhIta thatA nathI, paraMtu anyaSyAvRttithI ja gRhIta thAya che, A- anyanyAvRttimA . hyunI bAbatamAM enI e ja vAta AvIne khaDI thAya che, eTale vikalpethI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdone apehavAcaka mAnatAM badhA zabdo paryAya banI jAya kyAreya ahane (vyAvRttine grahaNa kare zakya nathI ane nirvikalpa pratyakSathI to koI vyavahAra zakya nathI. pariNAme sala lekavyavahAranA uchedanI Apatti Ave che. te uparAMta, A je zAbaleya vagere zabdo che te badhA eka sarakhI rIte apehavAcaka hoI paryAya banI jAya. 44. apohayabhedAdadoSa iti cenna, apohAnAM bhedAbhAvAt, bhidyamAnatve vA svalakSaNavadeSAM vastutvaprasaktiH / bhavatpakSe'pi sAmAnyamAtravAcitvAvizeSAt paryAyatvaM samAno doSa iti cenna, sAmAnyAnAM vidhirUpatvAt parasparavirahitasvabhAvatayA nAnAtvAvagamAt, apohastu abhAvamAtrarUpAvizeSAnna parasparaM bhidyate / karkAdizAbaleyAdyAdhArabhedAdapohabheda iti cenna, teSAmAdhAratvasya nirastatvAt / AdhArabhedena vA tadbhedAbhyupagame pratisvalakSaNamapohabhedaprasaGgaH / tatazca sAmAnyAtmatA'sya hIyeta / 44. bauddha-A doSa nathI Avato kAraNa ke ahya vastuo judI judI che - niyAyika-nA, [apahyabhede apohone bheda saMbhava nathI. je apAhe ekabIjAthI judA paDatAM hoya te svalakSaNanI jema teo vastu banI javAnI Apatti Ave. bauddha- ApanA pakSamAM paNa badhA zabdo sabhAnapaNe sAmAnyamAtranA vAcaka hoI te zabda paryAya banI javAne deva ApaNe baMnenA pakSamAM samAna che. . naiyAyika-nA, amArA mate sAmAnya vidhirUpa hoI ane eka sAmAnya svabhAva bIja' sAmAnya na dharAvatuM hovAthI temanuM anekatva jJAta thatu hoI. amArA pakSamAM e deva Avato nathI. paraMtu apahe to samAnapaNe abhAvamAtrarUpa hoI ekabIjAthI judA nathI. karka vagere [azvavyaktio] ane zAbaleya vagere vyaktio]rUpa AdhAranA bhede apohane bheda thAya che ema je tame bauddho kahetA hai to te yogya nathI, kAraNa ke teo apehanA AdhAra che e pakSane nirAsa ame karI dIdho che. te AdhArenA bhede apahAna bheda mAnatAM pratisvalakSaNa apaDanA bhedanI Apatti Ave pariNAme apehanI sAmAnyAtmatA dUra thaI jAya. 45. athApohayabhedenApohabhedamavadhArya paryAyatA parANudyate tadapyasAram , tadApi apohayabhedAbhedo na paryAyatvamapahanti, bhAkto hyasau na mukhyaH / na cApohyabhedA bhedo'pi apohasyAvakalpate / yo hi sambhAvyamAnasaMsargarAdhArairapi na bhettuM pAryate sa dUravartibhiralabdhasambandhairatibAripAhayaiH kathaM bhidyeta / 45. have je tame bauddho apadyanA bhede apehone bheda karI "zAbaleya Adi zabdonI paryAyatAnI Apatti dUra karatA he to e yogya nathI, kAraNa ke asthibhede apahane bheda paNa "zAbaleya" Adi zabdonI paryAyatA haNatA nathI, kAraNa ke apehone bheda gauNu che, mukhya nathI (arthAta athabhedane kAraNe apehamAM bheda ApavAmAM Avela Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANabhede apeAhabheda ghaTatA nathI 163 che). vaLI, apeAdyabhede apeADAnA bheda ghaTatA paNa nathI kAraNa ke je apeAhAnA bheda apeAhA sAthe saMbaMdha dharAvatA saMbhavita AdhAre| vaDe paNa karavA zakaya nathI te apohene bheda apohA sAthe sabaMdha na dharAvatA duravatI atibhArthe apoddo vaDe kevI rIte thAya ? [apodgho anaMta che. deza ane kALanI dRSTie dUra che, jJAnanI paheAMca tyAM nathI; AvA aSodyonA sabaMdha apoha sAthe che ja nahi. pariNAme apothabheda apoAtA bheda karI zake nahi.] 46. abhyupagamyApi brUmaH yadyapohyabhedAdapohaminnatvamapo kyAt tarhi tadaikyenApi bhavitavyam / atazca gavAzvayoranyApohena vyavasthApyamAnayeoragAvo'nazvAzca hastyAdayopohyAstulyA bhUyAMso bhavanti / asAdhAraNastu eko gaurazve, gavi cAzvo'tiricyate / tatraikApohyabhedAdU gavAzvayorbhedA bhavatu, bhUyasAmapohyAnAmabhedAdabhedA vA bhavatviti vicAraNAyAM 'vipratiSiddhadharmasamAvAye bhUyasAM syAt sadharmatvam' ityabheda eva nyAyyo bhavet / 46. apothabhede apohAnA bheda dalIla khAtara mAnIneya ame kahIe chIe ke te pachI apothyane AdhAre apohanuM ekatra paNa thavu' joIe. e anyApohA vaDe je gAya ane azvanI vyavasthA karavAmAM Ave che temanA aMgeA ane anadha evA hastI vagere tulya apodyo NA che. be apohAnA je e apodghasamudAyA che temAM kevaLa eka gau azvazabdanA apodghomAM asAdhAraNa heAI juduM paDe che jyAre kevaLa eka azrugAzabdanA aSodyomAM asAdhAraNa hAI juduM paDe che. tyAM eka apodghanA bhedane kAraNe apoheAneA bheda thAya ke dhaNA badhA apodyonA abhedathI pohAnA abheda thAya ? e vicAraNAmAM 'paraspara judI e vastuonA e dhamasamudAyAmAM ghaNA badhA dharmamAM sarakhA hoya te te be vastu samAnadha vALI bane' e niyamane AdhAre apohAnA abheda ja nyAyya Thare. [bauddo kahe che ke ageapoha ane anApaha A e apohene bheda apodghanA bhedanA AdhAre ghaTe che. paraMtu A be aSohAnA e apodghomAM bheda keTaleA che ane abheda keTale che ene tA jarA vicAra karI jue. agAapohatu apodgha age che arthAt ge sivAyanI anaMta vastue che, anavApohenuM aSogha azva sivAyanI ana ta vastu che. Ama e apohAnA e apoghasamudAyAmAM kevaLa eka eka apohya vastu judI che jyAre anaMta apodya vastu enI e ja che. e apoghasamudAyAne judA mAnavA karatAM te! e apoghasamudAyAmAM anata apotha vastue enI e ja hovAthI e apoghasamudAyAne abhinna yA tulya mAnavA vadhu ucita lAge che. Ama be apohAnA aothonA abheda puravAra thatAM apodyonA abhedde apeAhAne abheda tamAre bauddhAe mAnavA paDaze.] 47. atha asAdhAraNatvAdazvo'pohya evAgo'pohena iSyate, sa tarhi siMhAdAvapyastIti so'pIdAnIM gaurbhavet / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apahyo anaMta he I temanuM grahaNa azakaya che 43. je asAdhAraNapaNAne kAraNe agaapahane pohya ava ja che ema icchavAmAM Ave to e rIte te [azva ane siMha zabdone letAM] asiMhApohane apotha paNa azva ja hatAM siMha paNa go banI jaze. " 48. bathAravavipeparahitamAuM vyavarjhAmudate tatva pratye prItumshkymaanntyaat / vargarUpeNApi teSAM grahaNaM na zakyam / kasmAt ? vargI karaNakAraNaM ca kiJcinnAstyeva / na hi sarveSAmagavAmazvAdinAmekadezatvamekakAlatvaM vA samasti / 48. je kaho ke azva Adi vizeSone spaSTa ullekha karyA vinA agarUpa apohya kahevAyuM che to amAre kahevuM joIe ke pratyeka vizeSane grahaNuM karavo zakya ja nathI kAraNa ke te vize anaMta che. arthAta asAdhAraNa azvamAtra 'padanuM apahya nathI paraMtu agerUpa siha Adi badhA ja apahyuM che. eTale azva Adi badhA vizeSone ullekha karyA vinA agarUpa azva Adi badhA apohya che ema kahevAyuM che. Ama bauddha kahe to kahevuM joIe ke badhA ja vizeSone eke eke grahaNa karavA zakya ja nathI, kAraNa ke teo anaMta che ane te pachI teo apogha che ema kema kahevAya ?] samudAyarUpe ke vagarUpe paNa te badhA vizenuM grahaNa zakya nathI, kAraNa ke temane eka varga yA samudAya banAvavA mATenuM keI nimittakAraNa nathI. agorU5 azva vageremAM nathI ekadezatA ke nathI ekakAlatA ke jene AdhAre temane eka varga ke samudAya banI zake __49. atha gopratiSedha evaM vargIkaraNaheturiSyate, hanta tarhi gauH pUrvasiddha eSitavyaH, yatpratiSedhenAgAvaH pratIyeran / pUrvasiddhe ca gavi labdhe kimagobhiH kiM vA tadapohena prayojanam / pUrvasiddhaM gosvalakSaNamastyeveti cenna, tena vyavahArAbhAvat, gosAmAnye tu pUrvasiddhe mudhA'pohaprayatna ityuktam / atha gosAmAnyamagopratiSedhena siddhayati, tadA dustaramitaretarAzrayatvam-agoniSedhena gosiddhiH gosiddhayA cAgoniSedhasiddhirati / tasmAdapohayasyaiva nirUpayitumazakyatvAnna ta dAdapohabhedaH siddhayati / 49. bauddha-- agarUpa azva vagereno varga yA samudAya thavA mATenuM nimitta gopratiSedha (arthAta "go nathI' ge nathI' e gopratiSedha) icchavAmAM Avyo che. yAyika- are ! ema hatAM tene prathamathI siddha Icchavo joIe ke jenA pratiSedhathI agorU5 vastuonI pratIti thAya. je go pUrvasiddha hoya to pachI agarUpa vastuonuM zuM prajana ke agarUpa vastuonA apohanuM zuM prayojana H jo tame bauddho kaho ke pUrva siddha gosvalakSaNa astitva dharAve che ja to amAre kahevuM joIe ke tenuM paNa kaI prazna sthI, kAraNa ke tenAthI vyavahAra saMbhavatA nathI; ane geramAnyane pUvasiddha mAnatAM agaapone prayatna nirarthaka banI rahe che e te ame kahI gayA chIe. have je Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avAdinuM apahaya hovuM saMbhavita nathI sAmAnya aMge pratiSadhathI siddha thAya che ema tame mAne to tamAre itaretarAzrayane pAra karavo muzkela che. aganiSedhathI genI siddhi thAya ane gAsiddhi dvArA aganiSedhanI siddhi thAya. Ama apothane ja samajAvavuM azakya hoI tenA bhede apohane bheda puravAra na thAya 50. api cAzvAdayaH sAmAnyarUpeNa vA'pohyeran vizeSAtmanA vA? na vizepAtmanA / tadanantatvAdazabdavAcyatvAcca / sAmAnyAtmanA tu teSAmapyapoharUpatvAdabhAvatvam / kathaM cAbhAvasyaivAbhAvaH kriyeta ? karaNe vA pratiSedhadvayayogAdvidhiravatiThate iti vidhirUpaH zabdArtha: syAt / 50. vaLI, azva vagerene sAmAnyarUpe apaha (=niSedha thAya che ke vizeSarUpe ? vizeSarUpe apoha na thaI zake kAraNa ke vizeSo anaMta che ane zabdavAcya nathI. sAmAnyarUpe temane apoha mAnatAM, teo (=azva vagere) apaharUpa banI jAya ane pariNAme abhAva. rUpa thAya abhAvane ja abhAva kevI rIte karAya 4 kare to be pratiSedhanA mege vidhi sthira thaI ne rahe ane pariNAme zabdArtha vidhirUpa banI jAya. 51. apAhAtmanazca turagAdeyo'pohaH sa tasmAdvilakSaNa anyathA vA ? vailakSaNye tasya bhAvAtmatA bhavet , availakSaNye tu yAdRza eva apohya : tAdRza, eva tadapoha iti gaurapyagauH syAt / 51. abhAvAtmaka azva vagerene (=ageno) je apoha te temanAthI vilakSaNa che ke avilakSaNa ? vilakSaNa mAnatAM, te ahi bhAvAtmaka banI jAya. avilakSaNa mAnatAM je apadya (=ago) te ja ahi (ageapota=ge) ema thAya ane pariNAme ge paNa aga banI jAya. 52. vizvApodarAddhArthapaNe nasTamughaTyasthA vize vizeSyamAlasAmAnadhikrnnyaadivyvhaaro vilupyeran / na hyekasminnarthe dvayorapohayorvattirupapadyate / na caikaH kazcidartho'sti yatra tayorvattiH, skhalakSaNasyAzabdArthatvAdanyasya cAsambhavAt / na ca vRttirapi kAcidasti / 52. uparAMta, zabdano artha apoha che e pakSamAM nIlelpala vagerenI bAbatamAM vizeSaNa-vizeSyabhAva, sAmAnAdhikaraNya vagere vyavahArane lopa thaI jAya, kAraNa ke eka vasta sAthe be apeheno saMbaMdha dhaTato nathI. vaLI, evI kaI vastu ke nathI jenI sAthe be apahane saMbaMdha hoya kAraNa ke svalakSaNa pote te zabdane artha nathI. svalakSaNa sivAya bIjo koI vAstavika artha (=vastu nathI ane koI saMbaMdha paNa astitva dharAvatA nathI. "nIlelpala' zabdathI abhidheya zabala arthanI bAbatamAM vizeSaNavizeSyabhAvanI ane sAmAnAdhikaraNyanI siddhi thaI zakaze nahi. nIla"zabdane atha anIlApoha ane utsava' Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nIlelpala' zabdane apaharU5 vAgyAtha ghaTato nathI zabdano artha anutpalApoha che. anIlAhane anulApoha sAthe samavAyarasaMbaMdha hoya ja nahi, pariNAme temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva paNa na ja hoya temanI vacce sAmA. nAdhikaraNya paNa nahi ghaTe kAraNa ke be apaho ekabIjAthI taddana bhinna che. anIlApoha anupalAhathI bhinna che, anIlApaNuM utpalane apaha kare che jyAre anutpalAha nIlane ahi kare che, pariNAme te baMne apanuM sAmAnAdhikaraNya kema bane ? mAnI laIe ke te baMne apeheno eka artha sAthe sa baMdha che, te prazna UThe ke te artha zuM che ? te pote svalakSaNarUpa te hoI zake nahi kAraNa ke svalakSaNa avikalparUpa I zabda dvArA tenuM jJAna na thAya. vaLI, vAstavika sAmAnyarUpa arthane te bauddho svIkAratA ja nathI. eTaluM ja nahi, teo saMbaMdhanI paNa vAstaviktA svIkAratA nathI.] 53. sajjJeyAdizabdAnAmapohayanirUpaNAsambhavAnnApohavAcitvam / na hayasadajJeyaM vA kiJcidavagataM yad vyavacchidyeta / jJAtaM cet sadeva tat jJeyaM ceti / ataH kathaM sajInTena raheva, zerAna nA zeyamevApote | ajJAtaM tu nitarAmanocam | kalpitaM tu tadvaktumazakyaM, kalpanayaiva sattvAjjJeyatvAcca / / 53. "sata ya' zabdonA apahyo asata, ayanuM nirUpaNa saMbhavatuM na hoI, te zabda apohavAcI ghaTatA nathI. ane ke amane kadI jANI zakAtuM ja nathI ke jethI tene vyavacheda (=apaha! thAya je asatane jANyuM to te sat ja banI jAya ane ya paNa banI jAya, [je aNeyane jANyuM to te ya ja banI jAya che, pariNAme "sat' zabdathI satano ane ya' zabdathI reyanA apaha kema thAya ? apahya kaI rIte paNa e ja nahi. kalpita at ane ajJeya paNa anukrame "sa" ane "tteya' zabdanA apahya na kahevAya, kAraNa ke kalpanA dvArA temanuM sattva ane jJayatva banI gayeluM che. kalpanA dvArA je sata banela che tene apaha "sata' zabda kevI rIte karI zake ? ka9panA dvArA je ya banela che tene apoha ya" zabda kevI rIte karI zake ?] 54. apohazabdasya ca kiM vAcyamiti cintyam / anapoho na bhavatItyapohaH / kazcAyamanapohaH / kathaM vA'sau na bhavati / abhavanvA kimavaziSyate iti sarvamavAcakam / 54. "ahi zabdanuM vAcya zuM che ene vicAra karavo joIe. 'apahazabdane atha che "anapaha nathI. A anahi zuM che ? ane te kema nathI ? te anapaha nahotAM zuM bAkI rahe ? A rIte vicAratAM badhA zabdo avAcaka banI jAya che. 55. pratiSedhavAcinAM ca nanAdizabdAnAM kA vArtA ? atra na bhavatIti neti ko'rthaH ? upasarganipAtAnAM ca kathamapohaviSayatvam ? AkhyAtazabdAnAM ca pacatItyAdInAmapoho durupapAdaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ najha vagere padone vAgyAtha ahi ghaTate nathI 55 pratiSedhavAcI "ga" vagere padonI to vAta ja zI karavI ? ahIM nathI=na marad, = mavati"mAM "na'no artha zuM che ? upasargo ane nipAtonA viSaya apoha kevI rIte hoya ? ane "patti' (rAMdhe che) vagere kriyApadanI bAbatamAM apoha ghaTAvavo duSkara che. 56. nAmnAmeva jAtizabdAnAmapohaviSayatvamiSyate yeSAM bhavanto jAtibAcitvaM tadvadvAcitvaM vA pratipadyante iti cet, tato'nyeSAM tahiM kA vArtA ? vAhayArthavAcilve jAtizabdeSu ko dveSaH ? nirAlambanatve jJAnAMzAlambanatve vA jAtizabdAnAmapi tadevAstu, kimapohavAdapramAdena ! 56. nitizabdone arthAt nAmano ja viSaya aha che, arthAta je zabdane vize teo jAtivAcaka che ke jAtimatavAcaka che evuM Apa naiyAyiko pratipAdana kare che te zabdone ja viSaya aha che ema jo tame bauddho kahenA he te ame maiyAyike pUchIe chIe ke temanAthI anya padyanI bAbatamAM tamAre bauddhoe zuM kahevAnuM che ? te pade je bAhyAvAcI hoya to pachI jAtizo tarapha hepa kevo ? je kaho ke te padone kaI bAhya viSaya ja nathI ke jJAnAMza ja temano viSaya che to jAti zabdonI bAbatamAM paNa tema che, apavAda rUpa gAMDapaNanuM zuM prayojana ? yathaiva pratibhAmAtraM vAkyArtha upakalpitaH / padArtho'pi tathaivAstu kimapohAgraheNa vaH / / ityAdi dUSaNaudAryamapohe bahudarzitam / taH dArthatAmastha yu: sau tA: rathama ? || 57. jema vAkyarthane pratibhAmAtrarUpa kalpavAmAM Avyo che tema padArtha paNa tevo ja hA; apohanA AgrahanuM tamAre zuM prayojana che ? --- vagere dUSaNe ApavAnuM audArya ahamAM ame bahu darzAvyuM che. tethI zabdano artha apoha che ema saugato kema kahe ? 58. 3tta | tatatvaritasiddhAntAnAmamiyAna . . apohA yadi bhAvAtmA bahirabhyupagamyate / tato bhavati bhAvatkaM vAgjAlaM na tvasI tathA // kintu khalvayamAntaro jJAnAtmA saugatAnAmapohaH sammataH / tathA'bhyupagame. keyamapAhavAcoyuktiH ? svAMzaviSayaM padArthajJAnamityetAvadeva vaktumucitam / etadapi nAsti, nAyamAntaro, na bAhayo'pAha:, kintu jJAnArthAbhyAmanya eva / 58. bauddha - ame uttara ApIe chIe. jeo bauddha siddhAntane samajatA nathI teo A kahe che. je apohane bhAvAtmaka bAhya vastu tarIke ame svIkAratA hoIe te tamArI vAjALa asara kare. paraMtu apoha te nathI. bauddha mate apoha jJAnarUpa AMtara vastu che. have je apohane ame Avo mAnatA hoIe, te tamArI dalIlenI kevI dazA ? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zabdane atha paramArthataH astitva dharAvato nathI e bauddha mata zabdArthajJAnano viSaya jJAnane potAne aMza ja che ema eTaluM ja kahevuM ucita che. [bIjA keTalAka bauddho kahe che ke nA, ema kahevuM ucita nathI; aha AMtara paNa nathI ke bAhya paNa nathI, paraMtu jJAna ane bAghA baMnethI anya ja che. - 59. nanu yadvidyate nAntarna bahiH paramArthataH / tanna vidyata eveti kathaM zabdArtha ucyate / / pAramArthikazabdArthasamarthanapipAsitAH / . nehAgatAH smo yenaivamanuyujyemahi tvayA / / yata eva tannAntarbahirasti tata eva mithyeti kAlpanikamiti ca gIyate / kiM punastat / AropitaM kiJcidAkAramAtra vikalpoparaJjakam / nanu bAhayArthavyatirekeNa kimIya AkAraH Antarasya jJAnasyoparaJjakaH / 0 59, naiyAyika-. je aMdara ke bahAra paramArthathI astitva dharAvatA na hoya te hoya ja nahi, eTale tene zabdArtha kevI rIte kahevAya ? bauddha- zabdArtha pAramArthika che evuM samarthana karavA mATe tarasatA ame ahIM AvyA nathI ke jethI tame amane Ama pUcho che. kAraNa ke te aMdara paNa nathI ke bahAra paNa nathI eTale ja te mizyA che kAlpanika che ema ame kahIe chIe. naiyAyika - to te che zuM ? bauddha vikalparUpa jJAnane raMganAra kAIka Arepita AkAramAtra che. naiyAyika-- bAghArtha sivAya A kayo AkAra che je AMtara jJAnane raMganAra hoI zake ? - 60. ujajo | dAjhAvaivAnuSkA virapAnAM, na daphathoDartha / dayAvRtta hi vastu darzanAnAM viSayaH / tacca spraSTumakSamA vikalpA ityuktam / atha tacchAyAmavalambamAnA vikalpA vyAvRttasyAgrahaNAd vyAvRttiviSayA ucyante / - 60. bauddha- Ane uttara ame ApIe chIe. dazya vastunI chAyA ja vikalpone raMge che, dazya vastu pote vikalpane raMgatI nathI, kAraNa ke sijAtIya-vijAtIyathI] vyAvRtta vastu (=svalakSaNa darzanane viSaya che ane te vyAvRtta vastune sparzavA vikalpa zaktimAna nathI ema ame bauddhoe agAu kahyuM che. have te vyAvRtta vastunI chAyAnuM avalaMbana karatA vikalpa vyAvatta vastune prahaNa na karatA hovAne kAraNe vyAvRttiviSayaka kahevAyA che. 61. nanu vyAvRttitadvatorabhedAd yA vyAvRttiryacca vyAvRttaM svalakSaNaM tadekameneti vyAvRttigrAhibhirvikalpaiAvRttamapi gRhItaM syAditi darzanatulyA eva te bhaveyuH / 61. RyAyika- vyAvRtti ane vyAvRttivata e bene abheda hoI, vyAvRtti ane Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpane viSaya vyAvRtti avastu che vyAvrata svalakSaNa te baMne eka ja che, eTale vyAvRttine grahaNa karanAra vikalpothI vyAvRtta (svalakSaNa) paNa gRhIta thaI jAya, pariNAme vikalpo darzanagya banI jAya. 62. naitadevam / na vikalpaiAvRttaM vastu gRhayate / na ca pAramArthikI vyAvRttirapi tu kazcidAropita AkAraH / vAstavatve hi vyAvRtteH, vastusaMsparzina ete doSAH prAduSyuH / na tvasau tathetyuktam / 62. bauddha nA evuM nathI. vika vyAvaNa vastune grahaNa karatA nathI. vyAvRtti vAstavika ( bAhya astitva dharAvatI cIja) nathI, paraMtu e to koI Arepita AkAra che. vyAvRtti vAstavika hoya te vikalpa vastusaMskazI banI jAya vagere pelA deze prAdurbhAva pAme. paraMtu vyavRtti tevI (=vAstavika) nathI e ame jaNAvI gayA chIe. 63. ata eva yat kecana paryacUcudan kila vyAvRttagrahaNapakSe tritayagrahaNaM prApnoti-yad vyAvRttaM, yena nimittena vyAvRttaM, yatazca vyAvRttamiti; na ca tritayagrahaNamastItyataH kathaM vyAvRttagrahaNamiti, tadapyapAstaM bhavati / yadi hi vyAvRttaM gRhNIma iti evamullekho bhaved vyavahartajanasya, tadevamasau paryanuyujyeta, na tvevamastItyacodyametat / 63 eTale ja, keTalAke je Apatti ApI che ke darzana vyAvRttane grahaNa kare che e pakSamAM traNanuM grahaNa prApta thAya che- je vyAvRtta che tenuM, je nimitta vaDe te vyAvRtta thayuM hoya tenuM ane jenAthI vyAvRtta hoya tenuM; ane A trazunuM grahaNa te darzanamAM hetuM nathI, tethI kevI rIte vyAvRtta vastunuM grahaNa thAya, e Apatti paNa dUra thAya che, kAraNa ke je vyavahAra karanAra "huM vyAvRttane grahaNa karuM chuM' evo ullekha karato hoya to ja tene A prazna pUchI zakAya paraMtu evuM te che nahi, eTale A Apatti ApI zakAya 64. navevamAtApiyA iva vikalpa 3 maryAnti , vyAttivaSayatvvaaco puktirananvitetyuktam / samAhitametad / darzanapRSThabhAtribhirgaurityAdivikalpairatakAryaparAvRttA AkArA ullikhyante / na hi govikalpairatatkAryANAmazvAdInAmullekhaH, skhalakSaNaM ca na spRzyate, sAmAnyaM ca vAstavaM nAsti / tasmAdatatkAryaparAvRttiviSayatvameva vikalpAnAmavatiSThate ityevaM yuktyA teSAmapAhaviSayatvamucyate, na prtipttitH| - 64 yAyika - vikipone viSaya Arepita AkAra ja che ema tame bauddhoe kahyuM che. tethI, vikane viSaya vyAvRtti che evuM pratipAdana visaMvAdI che, takarahita che, ema amAruM taiyAyikonuM kahevuM che. - bauddha- AnuM samAdhAna A rahyuM, 'A gAya che vagere darzanaybhAvI vikalpa vaDe atatkAyavyAvRttirUpa AkArane ulekha thAya che. [ahI atackAryavyAri=agakArya vyAvRtti; 22, 23 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpamAM vijAtIyaSyAmRttAkArane ja ullekha savedAya che gAyanA kAryo sivAyanA kAryonI vyAvRtti. govikalpa vaDe atatkA (=gAyanuM je kArya che te kA` jemanuM nathI te) azva vagerene ullekha thatA nathI ke gosvalakSaNanA sparza thatA nathI; ane sAmAnya teA vAstavika nathI. tethI vikalpe viSaya atatkAya vyAvRtti ja sthira thAya che. AvI dalIla vaDe vikalponuM apeAhaviSayaka hotApaNuM kahevAyuM che; 'pratipattine AdhAre kahevAyuM nathI. 170 65. nanvatatkAryaparAvRttamitra sajAtIyavyAvRttamapi dRzyarUpam / tatra sajAtIyavijAtIyavyAvRttamapyAkAramullikheyuH / na hi sajAtIyavijAtIyavyAvRttIH svalakSaNaM cAnyat / na caikatarAkArollekhana niyama hetumutpazyAmaH / dhIman maitraM maMsthAH -- nizcayAtmano nirvikalpAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttAkArollekhe ca sarvAtmanA tannizcayAdvikalpAntarANAM zabdAntarANAM cApravRttiH syAt / tathA ca gauriti zabdAdutpadya - mAno vijAtIyavyAvRttAkArollekhyeva vikalpaH saMvedyate, na sajAtIyavyAvRttollekhI / tulyaviSayAzca vikalpaiH zabdA ityanyApohavipayAsta ucyante / 65. naiyAtrika--dazyanu svarUpa jema atakAvyAtrA (arthAt vijAtIya-vyAghrA) che tema sajAtIyavyavRtta paNa che tethI vikalpamAM sarjAtIyavyAvRtta AkAra ane vijAtIyavyAvrutta AkAra tenA ullekha thavA joIe, kAraNa ke sajAtIya-vistRtIyavyAvRtti ane dRzya (=ravalakSaNa) e judAM nathI. vaLI, bemAMthI eka ja AkArane ullekha thAya enuM niyamana karate koi hetu (=nimitta) amane dekhAtA nathI. bauddha- he muhimAnA ! ema na mAne ke nirvikalpa pratyakSo nizcayasvarUpa che ane sA tIya-vijAtIyavyAvRtta AkAranA ullekha thatAM savarUpe vastune nizcaya thaI javAthI vikalpe ane zabdonI pravRtti nahi thAya. vaLI, gAya zabdathI utpanna thatA vistRtIyavyAvRttAkAranA ullekhavAnA vikalpa sa vedAya che, sajAtIyavyAvRtta kAra 5 ullekhavALA savedyatA nathI. vikAnA viSaya jevA ja zabdone viSaya che eTale zabdo paNa anyApAhaviSayaka kahevAya che. 66 soDayamArovitAAro nahi, bAropitastrAvela, nAnta: ayodharUpatvaat / atazcAsau na kiJcideva / na kiMJcidapi bhavannapoha iti phalata upacaryate 1 atazca bAhyamapohamAzritya dUSaNopanyAse kaNThazoSamanubhavannasthAne kliSTo devAnAMpriyaH / 66 A AreSita AkAra bahAra jagatamAM nathI kAraNa ke te AreApita che. te AMtara nathI, kAraNa ke te bedharUpa nathI, tethI te kAMi che ja nahi. kaMI paNa na hAvA chatAM te, apeAha' ema phlataH upacArathI kahevAya che. [danapRSThabhAvI vikalpe vijAtIyavyAvRttimAM ja yavasAna pAmatA hovAthI, kaI paNa na hAtA te AkAra apeAha' ema upacArathI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vipaviSaya artha ane bAhya vastu vacce bheda kahevAya che ] tethI, bAhya apehane AzrIne dUSaNa ApavAmAM kaMThazeSa anubhavatA Apa devAnAM priya khATA kalezane pAmo che. 67. api ca vikalpabhUmirartho vikalpAntarasannidhApitabhAvAbhAvAkSepI niyatarUpo bAhyasadRzazca pratIyate / na cedaM rUpatrayamapi bAhaye vastuni yujyate / bAhyasya hi vastunaH svarUpeNAvagatasya na vikalpAntaropanItabhAvasambandha upapadyate, vaiyarthyAt, nApyabhAvasambandho vipratiSedhAta , niyatarUpatA ca vikalpaviSayasya 'goreva nAzvaH' ityevamavagamyamAnA vastvantaravyavacchedamantareNa nAvakalapate iti balAd vyavacchedaviSayatvam / anyathA niyamaparicchedAsambhavAt sandigdhaM ca vastu na gRhyate / . 67. vaLI, vikata viSayaka artha 'che' thI' evA be vikalpomAMthI koI eke prastuta karelA bhAva ke abhAvanI apekSA rAkhavAvALe, niyata rUpavALo ane bAhya vastu jevo dekhAya che. A traNa rUpe bAhya vastumAM dhaTatAM nathI; petA varUpathI jJAta bAhya vastunI bAbatamAM "che evA vikalpa prastuta karela bhAva sAthe tene saMbaMdha ghaTa nathI, kAraNa ke temAM vyarthatA che; "nathI evA vikalpa prastuta karela abhAva sAthe paNa tene sabaMdha ghaTato. nathI, kAraNa ke tene pratiSedha karavAmAM AvyuM cheane niyatarUpatA te vika9 nA viSayane hoya che, bAhya viSayane hetI nathI), 'gAya ja che, azva nathI' A saMte jaNAtI rUpatA anya vastunA vyavada vinA ghaTatI nathI eTale na chUTake nivatarUpatA bIju kaMI nahi paNa vyavacchedane viSaya hovApaNuM che. vyavacchedane anyathA barthAta anya vastunA vyavacheda vinA niyata vastunuM jJAna saMbhave nahi, ane saMdigdha vastunuM grahaNa to thatuM nathI. 68 evaM bAhyavastuviSayatve ca niraste - vikalpAnAmekasyArthakhabhAvasyeti nyAyena paunaruktyAdabAhyaviSayatvaM nyAyyam / abAhya cAropitaM rUpaM, tacca bAhyavadavabhAsate / na ca vyAvRtticchAyamapahAya bAhyAropitayoH sAdRzyamanyadastIti vyAvRttiviSayA eva vikalpAH phalato bhavanti / 68. Ama vikalpanuM bAhyaviSayatva nirasta thaI gayuM che tyAre "eka svabhAvavALI vastunuM darzana thatAM teno bIjo kaye bhAga darzanathI agRhIta rahI gaye ke je bIja pramANe vaDe gRhIta thAya ?' e nyAye, vikalpone viSaya bAhya vastu mAnatAM punaruktidoSa Avata hoI vikalpanuM bAhyaviSayatva ne hovu nyAya che. A repita rUpa (=AkAra) bAhya nathI chatAM jANe bAhya hoya evuM bhAse che vyAvRttirUpa chAyA sivAya bAhya AkAra ane arepita AkAra vacce bIju koI sAmya nathI. Ama phalataH vikalponA viSaye vyAvRttio bane che. - 69. yadyapi vidhirUpeNa gaurazva iti teSAM pravRttistathApi nItitrido'nyApohaH viSayAneva tAn vyavasthApayanti, yathoktaM 'vyAkhyAtAraH khalvevaM vivecayanti na vyavartArA rUti [s. va. stro. . pR. 25] | soDya nAnsara:, na vAhyA, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra vikalpane viSaya avastu hoya te vikalpa thatAM leke pravRtti kema kare che ? anya eva kazcidAropita AkAro vyAvRtticchAyAyogAdapAhazabdArtha ucyate / itIya masatkhyAtivAdagarbhA saraNiH I 69. jo ke [sAmAnya janeA anusAra] 'gAya' 'azva' ema vidhirUpe vikalponI pravRtti hevA chatAM vikalponA viSaya apoha che evI sthApanA takazAstranA jANukArA kare che, jemake kahevAmAM AvyuM che ke vyAkhyAtAo- vivecake- kharekhara Ama [dazya ane vikalpya] viveka kare che, vyavahartAe khelanArA sAmAnya jane- karatA nathI.' A AkAra AMtara paNa nathI ke khAdya paNa nathI paraMtu koIka Arepita AkAra che, je vyAvRttinI chAyAnA sabaMdhane lIdhe !harUpa zabdAtha kahevAya che. A asakhyAtivAdagala vyAkhyAmAga che. [arthAt asat AkAra ja vikalpamuddhimAM pratibhAsa pAme che. asat kAra ja vikalpane viSaya che. 70 atha vA vikalpapratibimbakaM jJAnAkAramAtrakameva tadabAhyamapi vicivAsanAbhedopahita rUpabhedaM bAhyavadavabhAsamAnaM lokayAtrAM bibharti | vyAvRtticchAyAyogAcca tadapoha iti vyavahriyate / seyamAtmakhyAtigarbhA saraNiH / 70. athavA, vikalpabuddhimAM pratibiMbarUpa jJAnAkAramAtra vikalpanA viSaya che. te bAhya vasturUpa na hovA chatAM vicitra vArAnAnA bhedoe prastuta karela bhinna bhinna rUpa dharAvatA khAdya vastu jevA bhAsate| te jJAnAkAra leyAtrAne dhAre che; vyAvRttinI chAyAnA yeAge te nAnAkArane apeAha kahevAmAM Ave che. A vyAkhyAmAga AtmakhyAtigabha che. 71. nanUbhayathA'pi vastuviSayatvAbhAve vikalpAnAM kathaM vastuni vyavahartAraH pravartante ? dRSTe'pi kacidvastuni tRNAdau pravRttyabhAvAt / arthitvaM tu pravRtta: kAraNam / nanu arthitAvat darzanamapi kAraNameva / arthinA'pyapazyatastatra pravRttyabhAvAt / apohapakSe ca pravRttasya vastuprAptiH kathamiti vaktavyam / 71. naiyAyika baMneya rIte vikAne viSaya vastu na heAvAthI vyavahartAo vastumAM kevI rIte pravRtti kare ? bauddha koIvAra tA tRNu Adi [tuccha] dRSTa vastumAM paNa pravRttinA che. (tethI vastudarzIna pravRttinuM kAraNa nathI.) pravRttinuM kAraNu tA arthiva che. - vaiyAyika- arthivanI jema darzIna paNa kAraNa che ja. [ghaTanA] athI e huAvA chatAM [ghaTatuM] daOna na karatA hoya teonI ciTa vize] pravrutti na thAya. eTale apeAhapakSamAM, pravRtta thanArane vastunI prApti kevI rIte thAya e samajAvavuM paDaze, [kAraNu ke tene vastunuM na tA hotu nathI]. abhAva hoya * 123yate| pravRttistAvavuM darativyayAreI raLanivadhanA | dayAnAnntrmutpnne trikalpe vikalpyatayA na pratipadyate pramAtA / darzanAnantarya vipralabdhastu Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRzya ane vikaNyanA bhedanA agrahaNane kAraNe pravRtti thAya che dRzyameva gRhItaM manyate tadabhimAnena ca pravartate / idaM tadekIkaraNamAhuH - dRzyavikalpyayorbhe dena vastuno dRzyAt vikalpyo yanna gRhyate / na punabhinnayorabhedAdhyavasAya ekIkaraNamiSyate, dRzyAd vibhinnasya vikalpyasya zukteriva rajatasyaM nirdeSTumazakyatvAdabhedAdhyavasAye caupAyAbhAvAt / nAbhedAdhyavasAye darzanamupAyoM vikalpyAviSayatvAt, na vikalpo dRzyAviSayatvAt / tasmAd bhedAnadhyavasAyAdeva pravRttiH | 72. bauddha- ame uttara ApIe chIe darzananA viSaya ane vikalpanA viSayanA ekIkaraNane kAraNe pravRtti thAya che. darzanano je viSaya che tenA (svalakSaNanA) darzana pachI tarata ja tyAre vika95 upanna thAya che tyAre vika9Sa viSayane vika9panA viSaya tarIke pramAtA jANato nathI - samaja nathI. darzana ane vikalpa vacce kALanuM kaI aMtara na hovAthI chetarAyele pramAtA pite dazyane ja grahaNa karyuM che ema mAne che ane e abhimAnathI pravRtti kare che. temanuM ekIkaraNa ane kahe che - dazya ane vikaSa e bemAM, daya vastuthI vikaNyanA bhedanA agrahaNane. paraMtu bhinna evAM te benA abhedranA adhyavasAyane ekIkaraNa nathI IcchavAmAM AvyuM, kAraNa ke zuktithI bhinna rajatano nirdeza karavAnuM jema briAntajJAnamAM) azakya che tema ahI dayathI bhinna vikaTayano nirdeza karavAnuM azakya che. ane vaLI abhedAdhyavasAyane koI upAya nathI. amedAdhyavasAyamAM darzana upAya nathI, kAraNa ke vikapyA darzanane viSaya nathI; vikalpa paNa upAya nathI, kAraNa ke dazya vikalpano viSaya nathI. tethI bhedanA adhyavasAyathI ja pratti thAya che. 73. prAptirapi dRzyasyaivArthakriyAkAriNo vastunaH pAramparyeNa, tanmUlatvAt kAryaprabandhasya / dRzyAd darzanaM, tateA vikalpaH, tataH pravRttiriti / artha hi mUlavatinamupalabhya pravartamAnastamApnoti, apavarakanihitamaNiprasRtAyAM kuJcikAvivaranirgatAyAmiva prabhAyAM maNibuddhayA pravartamAnaH / yatra tu mUle'pyoM nAsti tatra vyAmohAt pravartamAno vipralabhyate, dIpaprabhAyAmiva tathaiva maNibuddhayA pravartamAnaH / 73. artha kriyAkArI dazya vastunI prApti paNa paraMparAthI thAya che kAraNa ke kAryonI hAramALAnuM mULa te vastumAM che. daraya vastuthI darzana utpanna thAya che, dazanathI vikalpa utpanna thAya che, vika5thI pravRtti utpanna thAya che. jema oraDAmAM mUkelA maNimAMthI phelAtI je prabhA kacI nAkhavAnA kANAmAMthI bahAra nIkaLe che te prabhAne maNi mAnI pravRtta thato pramAtA maNine prApta kare che tema vikane mULamAM raheluM artha mAnI pravRtti karato pramAtA vastune prApta kare che. paraMtu jyAM vikalapanA viSayanA mULamAM artha vastu) na hoya tyAM vyAmohathI pravRtti karato pramAtA chetarAya che (arthAta tenI pravRtti niSphaLa jAya che, jemake dIpaprabhAmAM te pramANe ja maNi mAnI pravRtti kare te pramAtA. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174. apavAdo pasaMhAra . . 74. evaM ca bAhyavastusaMsparzazUnyeSvapi vikalpeSu samullasiteSu . 'bAhyo'rtho mayA pratipanna:' 'tatra cAhaM pravRttaH' 'sa ca mayA prAptaH' ityabhimAno bhavati laukikAnAm / na tvayamarthAdhyavasAyamUlaH / taduktaM 'yathA'dhyavasAyamatattvAt, yathAtattvaM cAnadhyavasAyAt' iti / khapratibhAse'narthe 'rthAdhyavasAyAt pravRtrirityatrApi granthe'rthAdhyavasAyo bhedAnavyavasAya eva vyAkhyeyaH / evaM dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya pravartate prApnoti cArthamiti / 14. ane Ama bAhya vastunA saMparzathI rahita vikalpa jyAre utpanna thAya che tyAre meM bAhya arthane jAyo' 'temAM huM pravRtta thayo" "ane tene meM prApta karyo' AvuM abhimAna sAmAnya lekane thAya che. A abhimAnanuM mULa arthano (=vastuno) adhyavasAya nathI. eTale ja kahyuM che ke kAraNa ke adhyavasAya pramANenuM tattva (=vastu nathI a pramANene adhyavasAya nathI. (arthAt abahIrUpano bahIrUpa tarIke avyavasAya che. paraMtu abaDIrUpane anahIrUpa tarIke avyavasAya nathI.)' 'vikaHpaganuM pratibhAsa (= prAdhAkAra, je atharU5 nathI temAM ane adhyavasAya thavAthI pravRtti thAya che - A vAkayamAM paNa 'arthano adhyavasAya" e je pade che tenI vyAkhyA "bhedane adhyavasAya' evI ja karavI joI e. Ama sAmAnya jana dazya ane vika arthone eka karIne pravRtti kare che ane A vastune prApta kare che. tadevameSa lokasya vyavahAro'vakalpate / vivekinApi voDhavyA lokayAtrA'tha lokavat // tasmAdvikalpapratibimbakasya .. zabdArthatAmAhurapohanAmnaH / pratItimArgastvavivicyamAnA janasya jAtibhramamAtanoti / / yAvAMzca kazcinniyamaprakAraH __ pravartate jAtiSu vRttyavRttyAH / tAvAnapoheSvapi tulya eva bhavatyavastutvakRtastu bhedaH // tulye'pi bhede zamane jvarAdeH . kAzcidyathaivauSadhayaH samarthAH / sAmAnyazUnyA api tadvadeva Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti vagere sata che. yu ca: savizeSaraza: || vizeSaNAdivyavahAraklUptiH - tuccheDaNavode na gurU naH | atazca mA kAri bhavadbhireSA . jAtyAkRtivyaktipadArthacintA / 75. A rIte A lekavyavahAra ghaTe che. vivekIe ( tArkike) paNa leyAtrA sAmAnya lekanI jema calAvavI joIe. vikalAgata pratibiMba (=grAhyAkAra) jenuM nAma apaha che te zabdano artha che ema kahyuM che. vicita na thate pratItimA lekamAM jAtino bhrama pedA kare che. bIju keI nimitta mAnyA vinA ja amuka vyaktiomAM sAmAnya simavAyasaMbaMdhathI] rahe ane bIjI vyaktiomAM na rahe evo tamAre taiyAyike niyama jeTaluM sAmAnyanI bAbatamAM pravarte che teTalo ja apahanI bAbatamAM paNa tulyapaNe pravarte che; bheda mAtra eTale ja che ke tame sAmAnyane vAstavika mAne che jyAre ame apahane avAstavika mAnIe chIe. [paraspara] bheda badhI auSadhiomAM tulya hovA chatAM keTalIka ja auSadhio javara Adine zamAvavA samartha che. tevI ja rIte gavyaktiomAM sAmAnya na hovA chatAM te vyaktio amuka eka ja viziSTa kArya kare che. vaLI, tu ahamAM vizeSaNa Adi vyavahAranI kalpanA nathI ghaTatI ema nahi. tethI padane artha jAti che, AkRti che ke vyakti che tenI A vicAraNA Ape na karavI joIe. 76. atrAbhidhIyate / kiM jAtyAdebarbAhyasya zabdArthasya asatvAdapohapakSapAtaH uta pratItibalAdeveti / pratItistAvadapohaviSayA bhavadbhireva nAGgIkRteti kimatra hena . 76. yAyika- ahIM ame uttara ApIe chIe. zuM zabdanA artho bAhya jAti vagere astitva dharAvatA nathI eTale apane pakSapAta karo cho ke pratItinA baLe apehanA pakSapAta kare che? apoha jene viSaya che. evI pratItine to Apa ja primANarUpe. svIkAratA nathI, eTale enI bAbatamAM ahIM kalaha karavAnI jarUra nathI. ---27. nApi jAtyAderasattvamindriyArtha karpotpanna bAdhasandeharahitapratyayagamyatvAt kSAvatu ! Adyameva hi vijJAnamarthasaMsparzi cAkSuSam / na taduttarabhAvIti kimidaM rAjazAsanam // tadevAstu pramANaM vA tenApi tvavagamyate / vyAvRttaM vastunA rU nAnugAmIti kA pramA // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1d* nirvikalpa pratyakSano viSaya sAmAnya paNa che tathA hi-nirvikalpakakAlasyAtisUkSmatvAt kiM pratibhAsate kiM na pratibhAsate iti kathameSa kalirAvayorupazAmyatu ? bhavAn brUte-vyAvRttamevAvabhAtIti / ahaM bruve - anuvRttamapi pratibhAtIti / evaM kalahAyamAnayorAvayoH- kaH paricchedaH ? na khalu zapathasya kozapAnasya vaiSa viSayaH / tasmAnnirvikalpakAnantarotpannasthUlakAlakAryaparyAlocanayA tavyavasthA kartavyA / - -- 77. jAti vagerenuM asattva paNa nathI, kAraNa ke indriyAsanikatpanna bAdhasaMzayarahita jJAnathI te gaya che, svalaNanI jema. prathama teNe utpanna thanAruM cAkSuSa jJAna ja vastugrAhI che, te jJAna pachI thanAruM jJAna vastugrAhI nathI evI A rAjJA kaI ? athavA bhale te [prathama kSaNe upanna thanAruM cAkSuSa jJAna ja pramANa che paraMtu tenAthI vastunuM vyAvRtta rUpa ja jJAta thAya che paNa anugata rUpa jJAta thatuM nathI emAM zuM pramANu che ? nirvikalpaka pratyakSane kALa ati sUma (=rke) hoI tyAre jJAnamAM zuM bhAse che ane zuM nathI bhAratuM e bAbate ApaNA bene A kalaha kevI rIte zAMta thAya ? Apa kahe che ke vyAvRtta rUpa ja jJAnamAM bhAse che huM kahuM chuM ke anuvRtta rUpa paNa bhAse che. Ama jhaghaDatA ApaNe ene nirNAyaka keNa ? kharekhara, zapatha ke kezapAnane A viSaya nathI tethI nivika95 pratyakSa pachI tarata ja utpanna thatA ane sthULa kALavALA (arthAta smaraNa Adi sApekSa hovAne kAraNe lAMbA kALa cAlanAra savikapaka pratyakSarUpa kAryanI paryAcanA dvArA tenI (arthAta nirvikalpaka pratyakSanA viSayanI) vyavasthA karavI joIe. 78. tatra - bhavedyadi vizeSaikavipayaM nirvikalpakam / sAmAnyAdhyavasAyo'yamakasmAt kathamudbhavet / / zAbda epa vikalpa iti cet , maivam --- pazyatyanugata rUpamavijJAte'pi vAcake / dAkSiNAtya ivAkasmAt pazyannuSTraparamparAm / / anavagatazabdArthasaMbandho'pyabhinavAnekapadArthasannidhAne teSAmanugataM ca vyAvRttaM ca pazyatyeva rUpam / api ca prathamAkSasannipAte evAGgulicatuSTayamavalokyamAnamanyonyagAminA ca rUpeNAvagamyate / tatkathaM kevalavizeSAvalambI cAkSuSaH pratyayaH ? 18. vaLI, je nivikalpa pratyakSane viSaya eka vizeSa ja hoya to sAmAnyane A adhyavasAya akasmAta kevI rIte udbhave ? A vikalpa (=savikalpa pratyakSa) zAbda che (arthAta zabdaviSayaka che, vastuviSayaka nahi) ema je tame kahetA he to amAre kahevuM joIe ke ema nathI. A pazuno vAcaka zabda "UMTa che evuM jene jJAna nathI evA] dakSiNa bhArata Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAna viSaya sAmAnya che 177 vAsI puruSane ekAeka prathamavAre UMTonI hAra dekhatAM anugata rUpanuM darzana thAya che, tema vAcaka zabda ajJAta hoya tyAre paNuM anugata rUpanuM ApaNane darzana thAya che. [dakSiNa bhAratavAsIe pU* kadI phaTa dekhyA nathI, te prathamavAra ja UMTa dekhe che, tene jJAna nathI ke A pazune "UMTa' nAma apAya che, eTale tene je jJAna thAya che temAM 'UMTa' zabda viSaya tarIke nathI]. jene zabdArthasaMbaMdhanuM jJAna nathI te, abhinava aneka padArthonuM sannidhAna hotAM, te padArthonuM anugata rUpa ane vyAvRtta rUpa baMne dekhe che ja. vaLI, pahelI najara paDatAM ja darzanano viSaya banatI cAra AMgaLIo anya gAmI (=anugata) rUpa sahita dekhAya che. to pachI cAkSuSa nivika pratyakSa kevaLa vizeSaviSayaka kevI rIte ? 79. api ca purANazAbaleyapiNDamavalokayataH kAlAntare bAhuleyaM piNDaM pazyataH pUrvadRSTazAbaleyapiNDaviSayaM smaraNamutpadyamAnaM saMvedyate / tasmAt sAmAnyAnavagamo nopapadyate / anyasminnasAdhAraMNe svalakSaNe dRSTe'nyasmaraNasya kiM vartate ? asti ca tat / tena manyAmahe dRSTamubhayAnugatarUpamiti / 79 uparAMta, pahelAM jeNe zAbaleya govyakti dekhI che te pachI anya vakhate bAhuleya govyaktine dekhatAM ja pUrvadaSTa zAbaleya govyaktinuM smaraNa utpanna thatuM anubhave che. A kAraNe sAmAnyanA jJAnano abhAva [dazanakaLe ghaTato nathI. jyAre bIjA asAdhAraNa svalakSaNane dekhIe chIe tyAre anya svalakSaNanuM smaraNa karAvanAra zuM hoya che ? te anugata rU5 arthAta sAmAnya hoya che. tethI, ame mAnIe chIe ke ubhayAnugata rUpa arthAta sAmAnya darzanane viSaya che. 80. kiJca vyaktyantaradarzane'pi 'sa evAyaM gauH' iti pratyabhijJAyate / tasyAzca prAmANyaM darzitaM darzayiSyate ca vistarataH kSaNabhaGgabhaGge / tasmAdanugatarUpaviSayaiva sA pratyabhijJA, vyaktibhedasya vispaSTasiddhatvAt / 80. uparAMta, [eka saMtatigata] bIjI govyaktinuM darzana thatAM paNa "A te ja gAya che' evuM pratyabhijJAna thAya che. pratyabhijJAnuM prAmANya ame darzAvyuM che, vaLI kSaNabhaMgavAdanA khaMDanamAM te vistArathI darzAvIzuM. niSkarSa e ke te pratyabhijJAne viSaya anugata rUpa ja che, kAraNa ke vyaktibheda arthAta vyaktivizeSa to vizada nirvikalpa ] pratyakSathI siddha che. 81. yatra ca laghutaraparimANatilamudgAdipracayasannidhAne vicchinnasikthasvalakSaNagrahaNaM nAsti, tatrAnuvRttameva rUpamindriyeNa gRhyate / ataH nirvikalpakavelAyAmeva vyAvRttavadanugatarUpAvabhAsAnna sAmAnyApahnavo yuktaH / prathamAkSasannipAte'pi tulyatvamavagamyate nAnAtvaM ceti sAmAnyabhedI dvAvapi vAstavau / 81. vaLI, jyAM ati nAnA parimANavALA tala ke maganA DhagalAo indriyasanikRSTa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nirvikalpa pratyakSa sAmAnyane grahe che hoya tyAM bhinna bhinna kaNanA vyAvRtta rUpanuM grahaNa indriya vaDe thatuM nathI, tyAM te anuvRtta rUpanu ja grahaNa indriya vaDe thAya che. tethI nivikalpaka pratyakSa vakhate ja vyAvRtta rUpanI jema anugata rUpane jJAnamAM pratibhAsa thAya che, eTale sAmAnya pratiSedha kare yogya nathI. prathama najara paDatI vakhate paNa tulyavanuM (sAmAnyanuM) ane nAnAtvanuM (=vizenuM) jJAna thAya che, eTale sAmAnya ane vizeSa baMne vAstavika che. 82. sAmAnyamidamityevaM kutastatrAnupagrahaH / . vyAvRttamidamityevaM kiM vA buddhiH khalakSaNe ? / / samAnavRttisApekSaM na ca sAmAnyavedanam / ... tatra sannihitatvAttu .. vyaktivannAnupagrahaH // samAnavRttyapekSatvAt sAmAnyasyAnupagrahe / vizeSo'pi hi mA grAhi vyAvRttiM sa hyapekSate // anuvRttihiM yeSvasya kA teSAM grahaNe gatiH / vyAvRttirapi yebhyo'sya kA teSAM grahaNe gatiH ? // - 82. baddha jei nirvikalpa pratyakSathI sAmAnya gRhIta thayuM hoya te] "A sAmAnya che' evuM savikapa pratyakSa kema nathI thatuM ? yAyika - [tamArA matamAM nirvikalpa pratyakSathI svalakSaNa gRhIta thayuM hovA chatAM svalakSaNa vize A vyAvRtta che evuM savikalpaka pratyakSa thAya che ke sAmAnyanuM jJAna "gau' gI evI anuvRttinI apekSA rAkhanAruM nathI evI anuvRttinI apekSA vinA], vyaktinI jema indriyasannikRSTa hovAthI nirvikalpa pratyakSamAM sAmAnya gRhIta thAya che ja.. baddha- ' gau' evI anuvRttinI apekSA rAkhanAruM sAmAnyanuM jJAna che ane nivikalpa pratyakSa vakhate to evI anuvRtti hetI nathI eTale nirvikalpa pratyakSa vaDe sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI. : yAyika - je ema hoya te "azva nathI" "hAthI nathI' evI vyavRttinI apekSA rAkhanAruM vizeSanuM jJAna che ane nivikalpa pratyakSa vakhate to evI vyAvRtti hotI nathI, eTale nirvikalpa pratyakSa vaDe vizeSanuM paNa grahaNa na thAo. " bauddha- je vyaktiomAM sAmAnyanI avRtti che te badhI vyakitaonuM grahaNa kevI rIte thaze ? yAyika- jemanAthI vizeSanI (=svalakSANunI) vyAvRtti che te badhAnuM grahaNa kevI rIte thaze ? Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83. sAmAnya-vizeSa e rUpe eka vastumAM dhaTe che athAnuvRttivyAvRttinairapekSyeNa kevalam | vastveva gRhyate kAmaM kIdRk taditi kathyatAm // nirvikalpakatrelAyAM nirdeSTuM tanna zakyate / tadutthAstUbhayatrApi sAkSyaM dadati nizcayAH || vastuno'GgIkRtA prAjJairata evobhayAtmatA / yau brUtastvekarUpatvaM tAvubhAvapi bAlizau // 83. anuvRtti-vyAvRttinI apekSA vinA ketraLa vastu ja nivikalpa pratyakSAmAM gRhIta thatI hoya te bhale thAo, paraMtu te vastu kevI che te kaho. nivikalpa pratyakSa vakhate te te vastu kevI che. ene nirdeza karavA zakaya nathI. nivikalpa pratyakSAmAMthI utpanna thayelA nizrayA (=savikalpa pratyakSe!) te baMne taraphanI sAkSI Ape che, eTale ja buddhimAne vastunI ubhayAtmakatA (=sAmAnya visa~dhAtmakatA svIkAre che. je ekarUpatAnI (sAmAnyAtmakatA ke vizeSAtmaktAnI) vAta kare che te baMne bAliza che. 84. yadapyabhihitam itaretaraviruddharUpasamAveza ekatra vastuni nopapadyate iti, tadapi na samyak / parasparavirodho'pi nAstIha tadavedanAt / ekabAdhena nAnyatra ghI : zuktirajatAdivat // yatra hi virodho bhavati tatraikatararUpopamardena rUpAntaramupalabhyate, prakRte tu nai ko virodhArtha : ? chAyAtapAvapi yadyekatra dRzyete kiM kena adarzanAttu tadviruddhamuktam / na caivamihAdarzanamityavirodhaH / viruddhamabhidhIyeta ! | ata eveha mithyAtvameti nAnyatarA matiH / na hyanyonyopamardena buddhidvitayasambhavaH // tathA cAha -- yathA kalmASavarNasya yatheSTaM varNanizcayaH / citratvAdvastuno'pyevaM bhedAbhedAvadhAraNam // [ zlo. vA. AkRti. 57] ityevamavirodhena bhedAbhedAvadhAraNAt / ubhayAtmakatai vAstu vastUnAM bhaTTapakSavat // 179 84. paraspara viruddha rUpAnA eka vastumAM samAveza ghaTatA nathI ema je kahevAmAM AvyuM te paNu yogya nathI. parasparavirodha paNa ahIM nathI kAraNa ke parasparavaradhanu vena Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sAmAnya-vizeSa be rUpe eka vastumAM ghaTe che nathI rajatajJAnanA bAdhathI zukitanuM jJAna thAya che tema ahIM eka rUpanA jJAnanA bAdhathI bIjA rUpanuM jJAna thatuM nathI. tyAM virodha hoya che tyAM bemAMthI eka rUpane dabAvI bIju rUpa jJAnane viSaya bane che paNa ahI: evuM nathI eTale virodhAtha kaye che ? taDake ane chAyA paNa eka sthAne je dekhAya che te zuM zenAthI viruddha kahevAya ? bauddha- [be rUpo] ekatra dekhAtA nathI e kAraNe viruddha kahevAyA che. yAyika- e prakAranuM ekatradarzana ahIM nathI, eTale avirodha che. eTale ja ahIM bemAMthI eka buddhi mithyAtva arthAta bAdha pAmatI nathI, kAraNa ke paraspara upama dvArA be buddhionuM devuM saMbhave nahIM. [ahIM be buddhio - sAmAnyanI buddhi ane vizenI buddhi - che. eka buddhi bIjI buddhine dabAvatI nathI. arthAta eka buddhi bIjI buddhino: bAdha karatI nathI. je eka bIjI bAdha karatI heta te be buddhie zakya banatuM nahi. ane kumArika bhaTTe kahyuM che ke "jema citrarUpamAMthI yatheSTa varNane tAravI ja karI tene nizcaya karIe chIe tema vastunI bAbatamAM paNa te sAmAnya, vizeSa vagere] aneka rUpe dharAvatI hoI bhedabhedane nizcaya karAya che. (arthAt vastumAM be rUpa hoya to be rUpa hovA chatAM te bemAMthI ISTa rUpane juduM tAravI tenuM grahaNa karIe chIe. Ama vastune te be rUpathI bheda paNa che ane abheda paNa che-jyAre temane judA tAravI grahIe tyAre bheda anyathA abheda. A rIte viroghathI bhedabhedane nizcaya thato hovAthI bharapakSanI ubhayAbhaktA (=sAmAnyavizeSAtmaktA) he 85. etattu vRttivikalpAdibhyo bibhyatevAbhyupagataM tatrabhavateti tiSThatu tAvat kimatra vimardaina / vyatiriktaiva jAtiH vyaktiSu vartate iti brUmaH - yacca vRttivikalpAdidUSaNaM tatra varNitam / tat pratyakSamahimnaiva sarva pratihataM bhavet // 85. vyaktimAM sAmAnya kRtnapaNe rahe che ke ekadezapaNe rahe che e vikalpathI ane evI bIjI dalIlothI bhayabhIta banIne pUjya kumArila bhaTTe A bheda laMdanuM tUta svIkAryuM che, bhale te tUta rahe, ahIM tenuM khaMDana karavAthI zuM ? vyaktithI bhinna ja evI jAti vyaktiomAM rahe che ema ame kahIe chIe ane je vRttivikalpa vagere dUSaNe tyAM jaNAvyA che te badhA pratyahAnA mahimAthI pratihata thaI jaze. 86. yattAvadavAdi bhedena kuvalayAmalakAdivadanavabhAsanAditi, tatra pratItibhedo dArzata eva / yattu dezabhedenAgrahaNAt tadagrahe tabuddhyabhAvAditi, tatra tadAzritatvaM kAraNaM jAteH, na tvasattvam / vyaktivRttitvAjjAteH pRthagdezatayA'nupalambhaH, tadagrahe tavagraho vA, na punastadatiriktAyA abhAvAdeveti / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti vyakitamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che 86. jema kuvA, AmaLuM vagere jJAnamAM bhinna bhAse che tema sAmAnya vyaktithI bhinnapaNe bhAsa nathI thate ema je kahevAmAM AvyuM tenA uttaramAM tyAM ame pratItibheda darzAve che. vyakti je dezamAM hoya te dezathI bhinna dezamAM sAmAnyanuM grahaNa thatuM na hovAthI tema ja vyaktinuM aprahaNa hatAM sAmAnyanuM jJAna na thatuM hovAthI [sAmAnya vyaktithI bhinna nathI] ema je tame kahyuM tenA uttaramAM tyAM ame jaNAvyuM che ke te paristhitinuM kAraNa jAti vyaktimAM samavAyasaMbaMdhathI Azrita che e che ane nahi ke jAtinuM asattva mAM jAti samavAyasaMbaMdhathI rahetI he I vyakti je dezamAM hoya tenAthI judA dezamAM jAtinuM grahaNa thatuM nathI ke vyakitanuM agrahaNa hotAM sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI. judAM dezamAM jAtinuM grahaNa na thavAnuM ke vyaktinuM agrahaNa hetAM sAmAnyanuM agrahaNa thavAnuM kAraNa e nathI ke vyakitathI bhinna jatinuM astitva nathI. 87. yadapyuktaM vRttyanupapatteriti tatrApyucyate - pratipiNDaM kAtnyenaiva jAtivartate iti / piNDAntare tadupalambho na syAditi cet kiM kurmaH ? kamupalabhAmahe ? piNDAntare'pi tadupalambho'styeva / kathaM ca bhavantamenaM nihanumahe ? ekadezAstu jAtena santyeva yairasyA vartanaM brUmaH / kvedamanyatra dRSTaM ced aho nipuNatA tava / dRSTAntaM yAcase yastvaM pratyakSe'pyanumAnavat // kiMnAmadheyaiSA vRttiriti ced na nAmadheyam asyA jAnImaH, piNDasamavetA jAtirityetAvadeva pracakSmahe / . vyaktimAM jAtinuM rahevuM ghaTatuM nathI, eTale jAti nathI ema je tame kahyuM tenA uttaramAM paNa ame kahIe chIe ke pratyeka vyakitamAM jAti saMpUrNa paNe rahe che "jo ema hoya to anya vyakitamAM jAtinuM jJAna na thAya" evI Apatti jo tame Apazo te ame jaNAvIzuM ke [anya vyakitamAM paNa jAtinuM pratyakSa jJAna thAya te emAM ame zuM " karIe ?- einA sivAya bIjA ketu jJAna karIe ? anya vyakitamAM paNa jAtinuM pratyakSa jJAna thAya che ja. utpanna thatA jAtinA pratyakSano pratiSedha ame kema karIe ? ekadeze (=aMze, avayavo te jatine che ja nahi ke jemanA dvArA jAti vyakitamAM rahe che ema ame kahIe. AvuM bIje kyAM che ema je tame pUchatA he to ame jaNAvIzuM ke aho ! tamArI nipuNatA ke tame pratyakSamAM paNa anumAnanI jema daSTAMta mAgo che. jo tame pUchaze. tinuM vyakatamAM ja rahevuM kayA nAme oLakhAya che te ame uttara ApIzu ke ame nAma jANatA nathI; jAti vyakitamAM sameta che eTaluM ja ame kahIe chIe. 88. navayutAsakrayaH savazvaH samavAya te ja viprativedhava nirasta: na zakyate nirasitum Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 182 vyakti ane sAmAnyanA bhedanI sthApanA pratItibhedane AdhAre pratItibhedAjhedo'sti dezabhedastu neSyate / tenAtra kalpyate vRttiH samavAyaH sa ucyate / / avayavAvayavinorguNaguNinozceyameva vRtti / tyorrthaantrtvmuprissttaadrshyissyte| darzitaM cAmunaiva mArgeNa dezabhedazca tayornAstIti vispaSTamayutasiddhatvam / - 88. bauddha- be ayutasiddho vacce samavAyasaMbaMdha che ema tame kaho cho ane ame te samavAyasaMbaMdhano aniSedha karyo hoI tene nirAsa thaI gaye che. te taiyAyika - teno nirasa kara zakya nathI. pratItibhade bheda che, dezabhade bhada ame IcchatA nathI. ahIM vyakita ane sAmAnya vacce ame je saMbaMdha kaye che tene ame samavAya kahIe chIe. avayava ane avayavI vacce tema ja guNa ane guNI vacce paNa A ja baMdha che. vyakita ane sAmAnya avayava ane avayavI tema ja guNa ane guNI e be judA judA artho che e ame AgaLa upara darzAvIzu. te be vacce dezabheda nathI eTale teo ayutasiddha che e A paddhatie ja ame spaSTapaNe darzAvyuM che. 89 yadapyucyate 'nAniSpannasya sambandho niSpattau yutasiddhatA' iti tadapi parihRtamAcAryaiH 'jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH' iti vadadbhiH / sarvaM caitadabAdhi. tapratItibalAt kalpyate, na svazAstraparibhASayA / vibhUnAmapi sambandhaH parasparamasambhavAdeva neSyate, na svazAstraparibhASaNAt / na saMyogaH, teSAmaprApterabhAvAt, aprAptipUrvikA hi prAptiH saMyogaH / na ca samavAyaH, tadAzritasya tasyAnupalambhAdityalaM prasaGgena / 89, je utpanna thayuM nathI tene koInI sAthe saMbaMdha na hoya ane je utpanna thaI gayuM che tenI bAbatamAM to yutasiddhatA he va ema je kahevAmAM AvyuM tene paNa AcA - ema kahIne parihAra karyo che ke "utpatti thavI ane saMbaMdha tha e baMne eka kALe thAya - che.' A badhu' abAdhita pratItinA baLe ame kayuM che, amArA zAstranI paribhASAne AdhAre karAyuM nathI. vibhu dravyo vacce paraspara saMbaMdha ame e kAraNe nathI ke te saMbaMdha saMbhavato nathI, e kAraNe nahi ke amArA zAstranI paribhASAnI daSTie tene na Icchavo jarUrI che. vibhu dravya vacce saMyogasaMbaMdha nathI kAraNa ke temanI aprAptine abhAva che. aprAptipUrvakanI prApti saMga che. temanI vacce samavAyasaMbaMdha nathI, kAraNa ke be vibhu dravyane Azrita samavAyasaMbaMdhanuM grahaNa nathI; jema "taMtuomAM paTa che' arthAta "ahI A che evI pratItinuM kAraNa taMtu-paTa Azrita samavAyasaMbaMdha che, tema 'A vibhudravyamAM A vibhu dravya che' evI pratIti ja thatI nathI. Ama vibhudravyAzrita samavAyasaMbaMdha mAnavAne kaI pratItino AdhAra ja nathI, eTale be vibhudrAzrita samavAyasaMbaMdha che ja nahi.] mATe, tame Apattio ApavI rahevA de. 90. ye ceha vRttI sraksUtrabhUtakaNThaguNAdiSu / jAtyAdInAmanaMzatvAt tAbhyAM vRttirvilakSaNA // tasmAd vRttyanupapatterityadUSaNam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 jAti sarvasavagata che e pakSa 90. mALA ane sUtra, bhUtonI mUrtionAM gaLAM ane temane herAvelI sUtaranI AMTIo vagere vacce je saMbaMdhe che tenAthI vilakSaNa nIti ane vyakita, avayava ane avayavI, vagere vacceno saMbaMdha che, kAraNa ke ti, avayavI vagere niraMza che. niSkarSa e ke jAti ane vyakita vacce saMbaMdha ghaTato nathI e tame ApeluM dUSaNa ghaTatuM nathI. 91. yadapi saryagatatvaM piNDagatatvaM ca vikalpya dUSitaM tadapi yat kiJcit / yathA pratItirAdizati bhagavatI tathA vayamapyupagacchAmaH / 91. jAti sarvagata che ke piMDagata che e vika UbhA karI je deva darzAvyA che te paNa sArahIna che. bhagavatI pratIti je pramANe AjJA kare che te pramANe ame svIkArIe chIe. (arthAta ame to pratItine ja anusarIe chIe.) 92, sarvattAtA kAtarati ta tte | sarvatrAgrahaNaM tasyA vyaJjakavyaktyasannidheH / / vyaktiya'JjakatAmeti jAteSTaiva nAnyathA / dRSTiryatra yadA vyaktestadA tatraiva tanmatiH / / sarvatra vidyate jAtina tu sarvatra dRzyate / / tadabhivyajikA yatra vyaktistatraiva dRzyate // 92. jati sarvasarvagata che ema ame svIkArIe chIe. (arthAta gatva jAti azva, hAthI vagere badhI ja vyakitaomAM tema ja sarva dezomAM paNa che) chatAM jAtinuM sarvatra grahaNa thatuM nathI kAraNa ke tyAM tenuM grahaNa thatuM nathI tyAM bhejaka vyakitanI sannidhinA abhAva che. [ ga ti azva, hAthI vagere vyakitaomAM ane sarva dezamAM hovA chatAM tenuM abhivyaMjaka kAraNa gavyakita ja hovAthI jyAM govyakita nathI hotI tyAM gata jAti abhivyakata nathI thatI ane pariNAme tyAM tenuM grahaNa paNa nathI thatuM. baMjaka vyakita tyAre ja jAtinI vyaMjaka bane che jayAre te vyaMjaka vyakita darzana vaDe- pratyakA vaDe- gRhIta thAya che, anyathA nahi. jyAre ane jyAM vyaMjaka vyaktinuM darzana thAya che tyAre ja ane tyAM ja jatinuM jJAna thAya che. eTale ja jAti sarvatra hovA chatAM sarvatra dekhAtI nathI. tenI abhivyaMjaka vyakti jyAM hoya tyAM ja jAti dekhAya che. - 93 vyaktaranyatra save syAt kiM pramANaM taducyate / ihApyAnIyamAnAyAM gavi gotvopalambhanam / / gopiNDena sahaitasyA. na cAgamanasaMbhavaH / dehenevAtmanastasmAdihApyastitvamiSyatAm // 93. vyaktithI anyatra dezamAM jAti hoya che emAM zuM pramANa che ? tene uttara ame Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti svavyakitasagata che e pakSa ApIe chIe. ahIM lavAtI gAyamAM geAtva atinuM jJAna thAya che. gavyakti sAthe gAtva. jAtinA Agamanane sa Mbhava nathI; jema dehanI sAthe AtmA gati karatA nathI tema vyakita sAthe jAti gati karatI nathI. [AtmA vibhu che eTale tene gati nathI, jAti pazu sa`gata che eTale tene paNa gati nathI.] eTale ahI [jayAM gAya lavAya che tyAM] pazu gehvajAtinu astitva tame mAnA. 94. 184 abhivyaktistu tatkAlA yatkAlaM vyaktidarzanam / tasmAt sakRdabhivyaktA nAnyadApi pratIyate // abhivyaktizca taddezA yaddezA vyaktirIkSyate / tasmAttasmAdabhivyaktA na deze'nyatra dRzyate // thayelI 95. 94. jeTale kALa abhivyajaka vyakitanuM darzIna heAya che teTale kALa jAtinI abhivyakti haiAya che. tethI eka vAra arthAt amuka kALe) abhivyakata thayelI jAti anya kaLe dekhAtI nathI (arthAt sadA dekhAtI nathI) je dezamAM vyaMjaka vyaktinu N darzana thAya che te dezamAM ja jAtinI abhivyakita thAya che. tethI te te vyakitathI AMbhavyakta jAti anyatra dezamAM (arthAt sarvAMtra) dekhAtI nathI. vyaktisarvagatatve'pi svayUthyaiH kaizcidAzrite / bhaviSyatyadya jAtAyAM gavi godhIstathA grahAt // jAyamAnaiva hi vyaktirjAyate pratiyoginI / eka eva hi kAlossyA jAteH sambandhajanmanoH // neha jAteH purAstitvaM na ca saMkrAntiranyataH / kintu khahetoH sA vyaktistAdRzyevopajAyate // 95, amArA naiyAyikAnuM eka jUtha jAtine svavyakitasa`gata mAne che. [arthAt gAtvajAti badhI geAvyakitaomAM ja che, bIje nathI.] te mAnyatAmAM, atyAre janmatI govyakitamAM gAmudghi, (je gatvajJativiSayaka che), thAya che kAraNu ke te pramANe arthAta gAtvajAtinI vyakti tarIke, gAtvannatisambaddha vyakita tarIke, tenuM grahaNa- thAya che. jyAre vyakita utpanna thAya che tyAre jAtisa'bahu ja utpanna thAya che. vyakitanI utpatti ane [jAti sAthe tene] sabaMdha eka ja kALe thAya che. ahIM jAtinuM pahelAM astitva nathI he|tuM tema ja anya sthAnethI jAtinu saMkramaNu paNa nathI thatuM paraMtu potAnA kAraNamAMthI ja te vyakita tevI (arthAt gAtvAtiyukta) ja utpanna thAya che. 96. kathametaditIM ca ye vA paryanuyuJjate / idamapyaparaM hanta tena paryanuyujyatAm // vRSa: virAjJo nau: LA sA 2 nItubAzinI ! Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSanI jema sAmAnya pratyakSa che tAbhyAmutpAdito vatsaH kathaM bhavati pANDuraH // yathA rUpAdisambaddhA sA vyaktirupalabhyate / tathaiva jAtiyukteti kA te vyasanasantatiH / / agovyAvRttatAyAM vA naiSa prazno nivartate / kasmAdagonivRttaM tadadya jAtaM skhalakSaNam / / tasmAdvastusvabhAve'sya viditvA'nanuyojyatAm / codhacuJcutvamutsRjya pratipattinirUpyatAm / / pratipattizca vizeSeSviva sAmAnyeSu ca nirapavAdA darzitaiva / tasmAdvizeSavadapratyAkhyeyaM sAmAnyam / 96. "A kevI rIte bane ? ema jeo prazna kare che temane ame kahIe chIe ke are ! te pachI A bIjo prazna paNa tame pUche ke Akhale pizaMga che, gAya kALI che ane te lIlA raMganuM ghAsa khAya che, te pachI te AkhalA ane gAyathI pedA thato vADe pAMDara 2 gana kema bane che ? jema [utpatti vakhate jo rUpa vagerethI saMbaddha te vyakti upalabdha thAya che tema jAtithI saMbaddha paNa te vyakita upalabdha thAya che. eTale ApattionI tame jaNAvelI hAramALA kaI che ? agAvyAvRttatAnI bAbatamAM paNa A prazna Ubho nathI thato ema nahi. atyAre janmelu te svalakSANa kayA kAraNe ane vyAvRtta che ? mATe. vastanA svabhAva bAbata praTana uThAva ke vastune svabhAva evo kema che e ghaTatuM nathI ema samajIne Apattio ApavAnuM kauzala choDI tame pratipattinuM nirUpaNa kare. vizeSamAM thatI pratipattinI jema sAmAnyomAM paNa nirapavAdapaNe pratipatti thAya che e ame darzAvyuM ja che. tethI, vizeSanI jema sAmAnya paNu apratiSedhya che. 97. taatata smAta- vizeSAmana gva vastuna: sAmAnyajJAna nananayuikttvaat kiM sAmAnyakalpanayeti / tadayuktam / vizeSavat pratyakSatvAt sAmAnyasya kaH kalpanArthaH ? yadi hi kAryAnumeyaM sAmAnya kalpayema, tata evamanuyujyemahi kAryasyApyanyathA siddheH ki tat kalpanayeti / pratyakSe tu sAmAnye ko'yamanuyogaH ? 97. bauddha-- tyAM A Apatti thAya- vizeSa ravabhAva ja dharAvatI vastu pote ja sAmAnyajJAnane utpanna karavAnI zakitavALI che, eTale sAmAnyanI kalpanA karavAnI jarUra ja kyAM che ? ' ' maimAyika- A Apatti ayogya che. tenuM eka kAraNa e ke vizeSanI jema sAmAnya pratyakSa heI sAmAnyanI kalpanA karavAnuM amAre zuM prayojana ? [ame sAmAnyanI kalpanA karatAM ja nathI.] tenuM bIju kAraNa e ke jo ame sAmAnyane kAyara (jJAna) uparathI anumeya mAnatA hoIe te tame Ama prathana karI zake ke kArya hai bIjI rIteya ghaTe che 24-25 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAtizaya vinA jJAnatizaya sabhavatA nathI te sAmAnyanI kalpanAnuM zuM praye.jana ? paraMtu jyAre sAmAnya pratyakSa che tyAre zo prazna ? 186 A te 98. kA ceyamanuvRttijJAnotpAdikA zaktiH ? vizeSebhyo'vyatiriktA vyatiriktA vA nityA'nityA vA tadAzritA svatantrA vA pratyakSA parokSA veti vikalpyamAnA vAcoyuktyantareNa jAtireva kathitA bhavati na vA kiJciditi yat kiJcidetat / 98. vaLI, anuvRttinAnane utpanna karanArI A rAkita zu che ? vizeSothI te bhinna che ke abhinna che ? te nitya che ke anitya che ? te vizebAzrita che ke svataMtra che ? pratyakSa che ke parokSa che ? A vikalpe! karI vicArAtI te zakti vANInI anya bhaMgI yA yukitathI jAti ja kahevAI che athavA te te kazuM ja nathI arthAt tuccha che. 99. nanu yathA gotvAdijAtirniyatAsveva vyaktiSu vartate nAsAmaJjasyena tathA kAbhizcideva vyaktibhiH kAcid gavAdibuddhirjanyate iti / naitadevam, viSayAtizayavyatirekeNa pratyayAtizayAnupapatteH / upAyAtizaye tu pratyayAtizayakAriNISyamANe viSayAtizayaM prati ko dveSaH ? siddhe ca viSayAtizaye durapahnava sAmAnyam / 99. mauddha - prema gola lati niyata vyaktiyAM (arthAta govyaktisamAM 08) hAya che, aMdhAdhU dhapaNe game te vyaktimAM hAtI nathI, tema amuka 01 vyaktiA vaDe (arthAt geAvyaktio vaDe ja) amuka ja buddhi arthAt gebuddhi) utpanna thAya che. [tApa e ke amuka ja vyaktie gAmudghi utpanna kare che teneA khulAsA karavA te vyakitaomAM geJatva jAti mAnavAnI zI jarUra che ?] naiyAyika----nA evuM nathI, kAraNa ke viSayAtizaya vinA jJAnAtizaya sabhave ja nahi. upAyanA atizayathI jJAnanA atizaya tame o che tyAre viSayAtizaya pratye dveSa zA ? viSayAtizaya siddha thatAM sAmAnyane pratiSedha duSkara che. .. 100. nanu anuvRttibuddhiH vinApi sAmAnyAntareNa sAmAnyAntareSu dRzyate eveti ko'tra visrambhaH ? ucyate / na cAzeSeNa paJcAzadbhavitumarhati / yadi hi senAvanAdipratyayAH karituragadhavakhadirAdivyatiriktamarthamanapekSya jAyamAnA mithyA bhavanti, kimetAvatA ghaTAdipratyayairapi mithyA bhavitavyam / bAdhakasadasadbhAvanibandhanA hi vaitathyAvaitathyasthitiH pratyayAnAm / tatra sattAdau samAnyAntaravirahAnmithyA pratyayAH, upAdhinA kenacit pravartante, na tvevaM gavAdAviti yat kiJcidetat / yaduktamtasmAdekasya bhinneSu yA vRttistannibandhanaH / sAmAnyazabdaH sattAdAvekadhIkaraNena vA // iti [ zlo. vA. AkRti, 24]. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyAmAM thatI anuvRttibuddhi pAdhika, gavyaktiomAM thatI gelvavidhayaka 187 100. bauddha- sAmAnyamAM sAmAnya na hovA chatAM paNa temanAmAM anuvRttibuddhi utpanna thatI dekhAya che ema je tame taiyAyikAe kahyuM temAM ze vizvAsa ? nayAyika - ame uttara ApIe chIe. "pacAsa" saMkhyA picAsa vyakatamAMthI pratyekamAM] saMpUrNapaNe hovI dhaTatI nathI. Aima 'pacAsa' saMkhyA gevyakitamAM na hovA chatAM gesamudAyamAM ApaNe "pacAsa' saMkhyAvAcaka zabdane vyavahAra karIe chIe, samudAya e govyaktiothI bhinna koI cIja nathI, eTale samadAyamAM pacAsa' zabdane vyavahAra e vyakitaomAM "pacAsa' zabdanA vyavahAra barAbara ja gaNAya. Ama jyAM "pacAsa" saMkhyA nathI tyAM "pacAsa" zabdano vyavahAra thAya che.] hAthI, gheDA, vagerethI atirikata evA keI athanI apekSA rAkhyA vinA enA pratIti thAya che; dhava, khadira vagerethI atirita evA kaI arthanI apekSA rAkhyA vinA "vana pratIti thAya che. arthanirapekSa thatAM hovAthI senejJAna, vijJAna vagere jJAna mithyA che. paraMtu tethI zuM ghaTajJAna vagere jJAnoe paNa mithyA banI javuM joIe ? jJAnanuM vaizya ke avaizya to bAdhakajJAnanA abhAva-sabhAva upara AdhAra rAkhe che. tyAM sattA vagere sAmAnyamAM bIjuM sAmAnya na hovAthI sattA vagere sAmAnyamAM thatI anattibuddhi ( = sAmAnyapratIti ) mithyA che, keIka upAdhine lIdhe te upanna thAya che, paraMtu evuM ga vagerenI bAbatamAM nathI. eTale kumArila bhaTTe kahyuM che ke aneka bhinna bhinna vyakitaomAM (dA. ta. vyakitaomAM) eka sAmAnya (dA. ta. geva sAmAnya) hovAne kAraNe te vyaktiomAM sAmAnya zabdano (dA.ta "gae sAmAnya zabdano) prayoga karavAmAM Ave che paraMtu sattA vagere sAmAnya sAmAnya" "sAmAnya' evI ekAkAra buddhi utpanna karatA hovAthI te sattA vagere sAmAnyamAM sAmAnya" zabda prayoga karavAmAM Ave che. ____ 101. nanvihApyekArthakriyAkAritvopAdhinibandhana ekAkArapratyayaH setsyatItyuktam / satyamuktamayuktaM tu, ekArthakriyAkAritvasyaivAsiddheH / yattaktam 'ekprtyvama0 detuvAddhImeTrinI' ti [.vI. 2.220] taddAmpratam , yavamasyAthektvaanupptteH / na hi bahubhirdarzanaireko vikalpaH sambhUya sAdhyate, api tu nAnAdarzanAnantaraM tatsAmarthya labdhajanmAno vikalpA api bhedenaivollasanti / na ca teSAM 'kimapi kAryAntaramasti yena te ekatAmadhigaccheyuH / 101. bauddha-jema sattA vagere sAmAnyanI bAbatamAM kaIka upAdhine lIdhe ekAkAra buddhi thAya che tema] ahIM [vyaktiomAM] paNa ekAthakriyAkAritvarUpa upAdhine kAraNe ekAkAra buddhi dhaTe che ema ame kahyuM che. naiyAyikasAce ja tame kahyuM che paraMtu tamAruM te kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke ekAthakriyAkAritva pote ja asiddha che. tame je kahyuM ke eka vikalpanA janaka hovAthI darzane paNa abheda pAme che e gya nathI, kAraNa ke vika5nuM ekatva dhaTatuM nathI; kema ? kAraNa ke "ghaNuM dazane maLI eka vikalpane utpanna karatAM nathI paraMtu judAM judAM dazane pachI tarata Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vikalpanuM eka prahe che ke zuM ? ja te dazanenA sAmarthyathI utpanna thatA vikalpa paNa bheda sahita je ulase che; vaLI A vikalponuM kaI eka kArya nathI jene AdhAre teo (= vika) etva pAme. 102 mena 2 vivalpAnAmevaM guhyane ? rzana, tasya daravaSayatvaat / na vikalpAntareNa, sarvavikalpAnAmAropitArthaparyavasitatvena khAkAraviSayatvena vA parasparabhedAbhedaparicchedasAmarthyAsambhavAt / 102. uparAMta, vikalponuM ekatva grahe che ke ? darzana nathI grahatuM, kAraNa ke tene viSaya dazya che arthAta svalakSaNa che. vikalpAntara te ekatvane nathI grahato kAraNa ke badhA ja vikalpano viSaya Arepita artha che athavA potAne ja AkAra (vijJAnAkAra) che. eTale vikalpanA parasparanA bheda ke abhedanuM jJAna karavAnuM sAmarthya temanAmAM saMbhavatuM nathI. 103. 3tha gUMthAt vikvonTiyAnAkArameDhAnavamadivAnAaiyam ! yAdRzameva ekazAbaleyAdikhalakSaNadarzanAntarabhuvA'pi vikalpenollikhita AkAro gauriti tAdRzameva gopiNDAntaradarzanAntarajanmanA'pIti viSayAbhedAttadaikyamucyate / tadullikhyamAne'pi viSaye bhedo hi na pratibhAsate ityata epa vikalpo bhinnAnyapi darzanAni mizrIkaroti darzanopArUDhasya bhedasyAgrahaNAditi / . - 103. baddha vikalpamAM ulikhita thatA AkAranA bhedonA agrahaNane kAraNe ja nikana karyuM che. jema eka zAleya gosvalakSaNane dazana pachI tarata ja utpanna thayela vikalpa che" evA AkArano ullekha kare che tema ja bIjI ge vyaktinA darzana pachI tarata utpanna thayela vikalpa tevA ja AkArano ullekha kare che, eTale viSayAbhedanA kAraNe vikalpanI ektA kahevAI che. jyAre A eka vikalpamAM viSaya ulikhita thAya che tyAre bhedane pratibhAsa thato nathI, eTale A vikalpa bhinna daMzaMnenuM paNa ekIkaraNa kare che kAraNa ke vikalpa darzanamAM upArUDha thayelA bhedanuM grahaNa karato nathI. 14. tavetara na hRcaMgamamamiyate | vikalpastArvajJAnakSazvimAMtvaadnyonyN bhinnA eva bhavanti / yastu vikalpollikhita AkAro'nupalabhyamAnabhedaH sa tebhyo vyatirikto'vyatirikto vA ? vyatiriktazcet , sAmAnyamevedaM nAmAntareNoktaM bhavati / avAstavatvakRto vizeSa iti cet , na, avAstavatve yuktya bhAvAt / avyatiriktazcet sa AkArastarhi vikalpakharUpavad bhidyate eveti kathaM tadaikyaM, kathaM vA tadaikyena bhinnAnAmapi darzanAnAM mizrIkaraNamavakalpate ? = 104 yAyika-A paNa tame hRdayane ruce evuM na kahyuM. vikalpa vijJAnakSaNasvabhAva hAi paraspara bhinna ja hoya che. vikalpomAM ulikhita AkAra, jene bheda cahAtA nathI te vikapathI bhinna che ke abhinna ? bhinna hoya to bIjA nAme sAmAnya ja kahevAyuM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka kAryakAritA ekAkAra buddhine khulAse na karI zake 189 kahevAya. sAmAnyathI tenI vilakSaNatA e che ke te avAstavika che ema je tame kaho te amAre uttara che ke nA, tene avAstavika mAnavA mATe kaI taka nathI. je te AkAra vikalpathI abhinna hoya to vikalpanA svarUpanI jema te paNa bheda pAme ja, eTale vikalpamAM ulikhita te AkAranI ektA kevI rIte ghaTe, athavA tenI ekatA dvArA bhinna darzanenuM ekIkaraNa paNa kevI rIte ghaTe ? 105. pi mara re mUDha ! vAmAvAna grupane kutarA pAvAvotpaad iti paryanuyuktena tvayA yadi kAryakyAd ityucyate tadetaretarAzrayaM bhavati-- kAryakyAcca vikalpaikyaM, vikalpaikyAcca kAryai kyamiti / vikalpaikyaM kAryaikyamiti tu sutarAm AtmAzrayaH vikalpaikyaM vikalpaikyAdevetyuktaM bhavati / kathaM caivamanunmatto brUyAt / tasmAdekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinIti vyAmUDhabhASitam / 105. vaLI, are o mUkha ! sAmAnya svIkAryA vinA kyAMthI go" go" evA eka AkAravALA vikalpanI utpatti saMbhave - Ama tamane pUchavAmAM AvatAM je tame kahe ke eka kAryakAritAne lIdhe saMbhave te itaretarAzrayadopa Ave--kAryakAritAne lIdhe vikalponI ekatA ane vikalpanI ektAne lIdhe eka kAryakAritA vikapaikaya e ja kAryo karyo che arthAta viSayAbhedane lIdhe je A eka vikatpAda che te ja kAyeMkya che) ema kahetAM te AtmAzrayadeSa Ave arthAt vikapaikI vikaaikyane kAraNe che ema kahyuM kahevAya DAhyo mANasa AvuM kevI rIte bele ? tethI, eka vikapanA janaka hovAthI darzane paNa abheda pAme che e to mUMvacana che. 106. yadapi vikalpAnAM zabdAnAM cAnyApohaviSayatvasiddhaye pralapitam 'ekasyArthasvabhAvasya' ityAdi tadapi yatkiJcit / sarvAtmanA hi dRSTo'rthaH punarna hi na dRzyate / pradarzitaM hi prAmANyaM gRhAtagrAhiNAmapi // kSaNabhaGge niraste ca dezakAlAdibhedataH / gRhItasyApi bhAvasya grahaNaM na na yujyate // api cAsmanmate bhinnaidhabhairyuktasya dharmiNaH / dharmo'sya kenacit kazcit pratyayena grahISyate / / vicitrasahakAryAdizaktibhedazca dharmiNaH / nAnopAdhyupakArAGgazaktyabhinnAtmatA kutaH ? / / 106. savikalpaka pratyakSe ane zabdane viSaya anyAha che e siddha karavA tame je kahyuM ke "eka svabhAvavALI vastunuM darzana thatAM tene bIje ka bhAga darzanathI agRhIta rahI gayo ke je bIjA pramANe vaDe gRhIta thAya ?' te paNa tuccha che, kAraNa ke saMpUrNapaNe Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 vikalpano viSaya banyA che e bauddha matanuM khaMDana daTa a pharI dekhAya evuM nathI. gRhItazAhI jJAnenuM paNa prAmANya ame puravAra karyuM che. vaLI, jyAre kSaNikavAdane nirAsa thaI gayo che tyAre gRhIta vastunuM deza, kAla vagere bhedathI grahaNa ghaTatu nathI ema nahi. uparAMta, amAre mate bhinna dharmothI yukata dhamIne koIka dharma keIka jJAnathI gRhIta thaze. sahakArizakti Adi judA judA prakAranI bhinna bhinna zakitao dhamImAM che. upAyabhUta aneka sahakArIo dhamIne aneka upakAra kare che; A upakArarUpa gaNu zaktio sAthe dhamIne abheda kyAMthI hoya ? [pariNAme dhamInA grahaNa sAthe tenI badhI zakitaonuM grahaNa thaI jatuM nathI ] 107. thI 4 nAma nirvikalpo sarvAtmanA parichina vastu puna: paricchindanti vikalpAntarANi vaiphalyamaznuvIran , kimetAvatA teSAmapratIyamAnArthagrAhitA kalpayituM zakyate ? na hi viratapipAsasya himakarapaTalamaphalamiti tadeva rajatamiti kalpayituM pAryatAm / tasmAd durAzAmAtrametat / 107. uparAMta, je nirvikalpa pratyakSe saMpUrNapaNe jANelI vastune pharI jANutA vikalpo ( = savikalpa pratyakSa, anumAna) viphaLatA pAmatA hoya to zuM eTalA mAtrathI ( = te viphaLatA na pAme eTalA khAtara ja) je artha pratIyamAna nathI enuM teo grahaNa kare che evI kalpanA karavI zakaya che ? jenI tarasa chIpAI che e vyaktine kapuranI goTInu kaMI prayojana nathI ja kAraNasara te kapuranI gaNI ja rajata che evI kalpanA karavI zakya nathI. tethI, e te durAzamAtra che. 108. itthaM cAnyApoha iti niSedhAtmani bAhye vikalpAnAM zabdAnAM ca viSaye iSyamANe bhaTTakumArilopanyastadustaradUSaNAnAmAvaraNakaraNaM na kiJcitpazyAmaH / 108. Ama vikalpa ane zabdone viSaya anyAhu arthAta niSedhAtmaka bAhya che ama jyAre bauddho Icche che tyAre bhadra kumArile rajU karelA dustara dUSaNanA pUrane khALavAno keI upAya ame jatA nathI. 109. yadapi tadUSaNApaninISayA vikalpapratibimbakamAropitAkAramAtravyAvRtticchAyoparaktaM kimapi parikalpitaM tadapi na vyavahArapadavImavataritumutsahate / vikalpo nAma bodhAtmA sa ca khacchaH svabhAvataH / nAsAvitarasaMparkADhate kaluSatAmiyAt / / nUnamabhyupagantavyaM kiJcidasyoparakam / AntaraM vAsanArUpaM bAhyaM vA viSayAtmakam // yatpunarvidyate nAntarna bahistena rajyate / vijJAnamiti mAyaiSA mahatI dhUrtanirmitA // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vikalpano viSaya AzipitAkAra nathI -191 viSayA eva buddhInAmAJjasyenopaskAH // vAsanA viSayajJAnajanyatvAnna tathoditAH // tasmAt tatra dezAntarAdauM vasatA kenacidarthena buddhayo rajyantAm / ekAntAsatA tu kenacidAropitena taduparaJjanamaghaTamAnaM manorathaprAyam / na caikAntAsannAkAra Aropayitumapi zakyate / - 109. te dUSaNo dUra karavAnI icchAthI vikalpagata pratibiMbarUpa jJAnAkAra athavA Arepita AkAramAtra je vyAvRttinI chAyAthI raMgAyeluM kaMIka tame kayuM che te paNa vyavahAranI yegyatAmAM AvavAne utsAha dharAvatuM nathI. vikalpa kharekhara vijJAnarUpa che, te svabhAvathI svacha che, te bIjAnA saMparka vinA malInatA pAme nahi. mATe, kharekhara tene raMganAruM kaMIka svIkAravuM joIe-AMtara vAsanArUpa ke bAhya viSayarUpa. te raMganAruM kaMIka AMtara paNa nathI ke bAhya paNa nathI ane tenAthI vijJAna raMgAya che-A te dhUrta boddhoe nimeMlI moTI mAyA che. viSaye ja sIdhesIdhA jJAnanA uparaMjaka che. vAsanA pite viSayajJAnajanya hoI tene jJAnanI sIdhesIdhI uparaMjaka nathI kahI. niSkartha e ke dezAntara AdimAM rahetA kaIka "[ bAhya ] artha = sAmAnya ) vaDe jJAne raMgAo paraMtu ekAntapaNe asata kaI Arepita AkAra vaDe jJAnanuM raMgAvuM ghaTatuM nathI, e to manane ThAle maratha che. are ! ekAnta asata AkArane Arepa paNa zakya nathI. 110. api ca darzanapRSThabhAvino vikalpAstavyApArakAriNo vyAvRttaM spraSTamasamarthA vyAvRttimAtramavalambante iti yaducyate tatra dRzyasya sajAtIyavijAtIyavyAvRttatvAt ubhayavyAvRttirastIti tAM spRzanto vikalpAH kathaM vijAtIyavyAvRttimeva skRoyuH | 10. vaLI, darzana pachI tarata ja utpanna thatA artha kriyAkArI (vyavahArasamatha) vika vyAvRtta vastune sparzavA asamartha che, teo kevaLa vyAvRttine ja viSaya kare che ema je tame kahyuM te bAbata ame jaNAvIe chIe ke dazya vastu sajAtIya-vijAtIya vyAvRtta hoI, be vyAvRttio che, eTale vyAvRttine sparzatA vikalpa kevaLa vijAtIyadhyAvRttine ja kema sparze [ane sajAtIyavyAvRttine kema na spaze ?]. aiaa. mathAvama satyevAM navadvAnarthamiti ceta, nAnarthavayam | pramANavarge nipatantaH kAmamanarthakA bhavantu, arthAntaraM vAvalambantAm, vyAvRttiM tvavalambamAnA aMzata avalambante aMzato neti na zraddadhmahe / / . sajAtIyavijAtIyavyAvRtyorna ca bhinnatA / yato'nyatarasaMsparzo vikalpe na prakalpate / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 vyAvRttinI vAstavikatAnI vicAraNuM sajAtIyavijAtIyavyAvRttivimarza tu darzanavadasAdhAraNamAhiga eva vikalpAH syuriti sAmAnyanibandhanagrahaNAdivyavahArAbhAvAcchabdAnumAne pralayaM pratipadyeyAtAm / vyAvRttirapi bAhyA cet tadavasthA kaumAriladUSaNAzaniH / Antaratve tu na tayA vikalpoparAgaH kartuM zakyate / nAntane bahiriti tu bhaNitibhaGgImAtram / 111. baMneya vyAvRttine vikalpa grahaNa kare che ema mAnatAM vikalpa dazane grahaNa karelAne pharI grahaNa kare ane pariNAme vikapanuM Anartha thAya ema je tame kahetA hai te amAre kahevuM joIe ke nA, temanuM AnAthakya thatuM nathI. pramANamAM paDatA vikalpa bhale anarthaka che athavA te arthAntarane viSaya karo paraMtu vyAvRttine viSaya karatA teo aMzataH vyAvRttine viSaya kare (arthAta vijAtIya vyAvRttine grahaNa kare) ane aMzataH na kare (arthAta sajAtIyavyAvRttine grahaNa na kare, emAM amane zraddhA nathI sajatI vyAvRtti ane vijAtIya vyAvRtti be bhinna nathI; tethI bemAMthI ekano ja saMsparza vikalpamAM ghaTatuM nathI. ne vika sajAtIyavyAvRtti ane vijAtIya vyAvRtti baMneyane grahaNa kare te darzananI jema teo paNa asAdhAraNagrAhI (svalakSaNagrAhI) ja banI jAya ane pariNAme sAmAnyane lIdhe thatA vyAptisaMbaMdhanuM grahaNa vagere vyavahArane abhAva thaI jatAM zada ane anumAna uda tamAre kahevo paDe. je vyAvRtti bAhya hoya to kumArile darzAvela dUSaNonuM vajI tevuM ne tevuM ja dhamakIrUpa rahe che. je vyAvRtti AMtara [ vijJAnarUpa ] hoya to tenA vaDe vikalparUpa vijJAnane uparAga thavo zakya nathI. vyAvRtti AMtara paNa nathI ane bAhya paNa nathI, e te tuccha zabdo mAtra che, vANInI bhaMgImAtra che. tattAdaza vizva na niSyidrA ? na krizvina, tenA vicApanaamnurnyjnsyoppaadyitumshkytvaat , atyantamasatazca zazaviSANAdervyavahAraviSayatvAbhAvAt / asakhyAtinirasananItimevAtrottaraM kariSyAmaH / kiJciccennUnamantabahirvA tena bhavitavyameva / ataH kumArilAdiSTadUSaNApaninIpayA yo'yamutprekSita: panthA nUtanaH so'pi saGkaTaH / tasmAd yathA'bhyavasAyameva tattvamiti yuktam / .' ' ' li2. vyAvRtti e kaMIka vAstavika varatu jevI che ke jarAya vAstavika vastu jevI nathI ? te jarAya vAstavika vastu jevI nathI ema je tame kaho to ame kahIe chIe ke ne, kAraNa ke tuccha vyAvRtti vaDe vikalpono uparAga ghaTAvavo zakya nathI, vaLI atyanta asata zazazRMga vagere vyavahAranA viSaya nathI. asakhyAtinA khaMDananA takane ja ahIM ame uttararUpe ApIzuM. je te kaMIka vAstavika vastu jevI hoya te kharekhara Antara ke bAhya tenuM vAstavika astitva hovuM joIe. tethI, kumArile darzAvela duSaNone dUra karavAnI icchAthI je na mAga tame vicAryuM che te paNa saMkaTarUpa che. mATe yathAdhyavasAya ja vastutatva che ema mAnavuM egya che. ' , , , , Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che "nathI' padothI vAcya bhAva-abhAva sAthe sAmAnya saMbaMdha 193 113. bA ca vastuni zabdAntaropanIyamAnabhAvAbhAvasambandhAdyapi na na yujyate / sarvasya gaurityAdizabdajanitasya jJAnasyAstitvAcanapekSya sAmAnyamAtraviSayatvAdAkAGkSAnirAkaraNAyAsti nAstIti padAntaraM prayujyamAnaM sambadhyate / niyatarUpatA nizcitanijarUpe vastuni vastvantarasya vyavacchedanibandhanA sidhyati eva---- 'ghaTo ghaTa eva, na- paTaH' iti / naitAvatA tadapoha eva pratyAyyo bhavati ityalamatikSodena // ____113 [2' nathI' vA anya zothI vAya bhAva abhAva sAdhanA samaya, vagere paNa bAhya vastumAM nathI ghaTatA ema nahi. go' zabda sAMbhaLI saune thatuM jJAna astitva AdinI apekSA rAkhyA vinA kevaLa sAmAnya viSayanuM hoya che. AkAMkSAnA nirAkaraNa mATe "che: "nathI' evAM anya pada prayojAtAM sAmAnya bhAva ke abhAva sAthe saMbaMdha thAya che. nizcita svarUpavALI vastumAM anya vastunI vyAvRttine kAraNe niyatarUpatA siddha thAya cheghaTa ghaTa ja che, paTa nathI" e rIte. paraMtu eTalA mAtrathI anya vastunI vyAvRtti ja jJAnane viSaya bane che evuM nathI, vizeSa carcA karavI rahevA daIe. 114. vAhyArthaviSaya evaM vyavahAro ghaTata ityayaM kasmAt / dRzya vikalpyAvarthAvekIkRtya pravartate puruSaH // - 114. mo-le viSaya mAya artha jAya to vyA ghaTeche sevA // tbhaa2| mata kema ? [amAre mane to ] dazya ane vika9ya che ane eka karIne eka mAnIne-puruSa pravRtti recha. . 115. ekIkArazca kIdRgyadi pRthagamatistarhi mUrchAdyavasthA- .. sAmyaM tatra pravRttiH kathamatha kimapi prasphuratyartharUpam / / tad dRzyaM cedapohavyavahRtiraphalA'tha dvitIyaM cakAsti svenAkAreNa tasminsati sunipatite ceSTate kaH scetaaH| sphurati yadi vikalpyaM dRzyarUpeNa kAmaM............. sa bhavati viparItapratyayo nAvivekaH / .. na vitathamatibIjaM vidyate hyatra kiJcit na ca ravikaranIrajJaptivadvAdhikA dhIH // arthaprAptirata: sadarthaviSayajJAnapravandhodgatA sAkSAdeva maNiprabhAmaNimatinyAyena kiM kathyate / prAmANye savikalpakasya kathite vAhyArthasiddhiH sthitA tavyaktyAkRtijAtivAcyakalane tAvatpravartAmahe / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dRzya ane vikalayanA ekIkaraNanuM khaMDane ''115. yAyika-A ekIkaraNa kevuM che ? je te be pRthapha che e hakIktanuM ajJAna e ekIkaraNa hoya te cha vagere avasthA jevuM te kahevAya; temAM pravRtti kevI rIte saMbhave ? je ekIkaraNamAM kaMIka artharUpa bhAse che ema kahe che-je te dazya hoya to tene "apaha nAma ApavuM niSphaLa bane ane je bIju vikaTappa, vyAvRtti) pitAnA vyAvRttirUpa AkArathI bhAsatuM hoya te tema hotAM keNu buddhimAna pravRtti kare ? je vikaSya dazyarUpe bhAsatuM hoya to te viparIta jJAna thayuM, aviveka (yA bhedAgrahaNa na thayuM; ane ahIM viparIta jJAnanuM kaI bIja te che nahi. sUryakiraNemAM jaLanI je buddhi thAya che tenI bAdhaka buddhi che. te pramANe A ekIkaraNanuM kaI bAdhaka jJAna nathI. aiTale A ekIkaraNa viparIta jJAna paNa nathI ] niSkarSa e ke sat ane viSaya tarIke grahaNa karanAra jJAnanI paraMparAthI arthanI sAkSAta ja prApti thAya che, te pachI A arthaprAptine maNiprabhAmAM maNibuddhi dharAvanAre pravRtti karI maNine prApta kare che e nyAye arthaprApti kema gaNe che ? savikalapaka pratyakSanuM prAmA kahetAM tenA viSaya tarIke bAhyAnI siddhi sthira thaI. tethI, have zabdane vAcya atha che ?--vyakti che, AkRti che ke jAti che-ene nirNaya karavA mATe ame pravRtta thaIe chIe. 116. evaM siddhe bAhye'thai, nirasteSu tadapahAriSu tathAgatataskareSu, adhunA vicAryate gozabdaH kimAkRtervAcakaH uta vyakteH atha jAteriti // - 16 Ama jyAre zabdane viSaya bAhyA che e puravAra thayuM che ane vaLI jyAre tene cerI janAra bauddha erene parAjaya thayo che tyAre have ame vicArIe chIe ke gezabda zuM Akatino vAcaka che ke vyaktine ke jAtino ? 17. tatrAkRtipane saMsthAnamamithI te . sUtre pathagupAdAnAnna jAtijaiminIyavat / / jaiminirhi 'AkRtistu kriyArthatvAt' [jai.sU.1.3.33] ityAkRti jaatimupdviti | mANavA roDa "vAnADhiviziSTADaDati [.mA.2.2.1] ti pravAH tathaiva vyavaharati / vArtikakRtA'pi tadvayAkhyAtam jAtimevAkRti prAhurvyaktirAkriyate yayA / / sAmAnyaM tacca piNDAnAmekabuddhinibandhanam ||iti [zlo.vA.AkRti.3] iha tu 'vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH' nyA.sU.2.2.68] iti sUtrakAro jAteH pRthagAkRtim avocaditi saMsthAnamevAkRti manyate / loko'pi avayavasannivezAtmikAmAkRti vyapadizati 'yatrAkRtistatra guNA vasanti' iti / tasmAdavayavasanniveza evAkRtirucyate / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsaka mate AkRti ja jati, naiyAyika mate AkRtithI pRthapha jAti 1lma 17. "AkRti' zabdathI ahIM zarIranuM saMsthAna kahevAyuM che. nyAyasUtra 2.2.68)mAM Akavi zabda "jAti zabdathI ja mUkAye hoI jema mImAMsake Akatine che tema nyAyasUtrakAra AkRtine ja jAti gaNatA nathI. "zabdane vAcya artha AkRti che, kAraNa ke tema mAnavAthI ja [zvenIyana ]kriyA thaI zake che[1.3.33] ema kahI jaimini AkRtine ja jAti kahe che. "AkRti godaDI vagerethI viziSTa che ema ame kahIe chIe [1.15] ema jaNAvatA bhASyakAra zabara paNa AkRtine ja jAti kahe che vAtikakAra kumArila paNa samajAve che ke jenA vaDe vyakitanuM nirUpaNa thAya che te AkRtine ja jAti kahe che, te ja vyakitaonuM anuvRttibuddhijanaka sAmAnya che. paraMtu ahIM [ nyAyadarzanamAM ] "vyakita, AkRti ane jAti e padanA vArtho che' [ nyAyasUtra 2.2.68] ema kahI sUtrakAra gautame janithI pRthapha AkRtine jaNAvI che. te zarIrasaMsthAnane ja AkRti mAne che. joke paNa AkRtine avayavasannivezAtmaka jaNAve che ane kahe che ke jyAM suiMdara AkRti che tyAM guNo vase che (arthAt suMdara AkRtivALI vyakita saguNa hoya che)'. tethI, avayavasanniveza ja AkRti kahevAya che. 118. tasyAzca zabdArthatopapadyate na veti parIkSAhatvamastyeva, na jaiminIyavadupekSituM sA yukteti / tadvyaktyAkRtijAtisannidhau prayogAd gozabdasya ko'rtha iti vicAryate / 08. AkRtinuM zabdanA vAgyAtha hovuM ghaTe che ke nahi enI parIkSA karavA lAyaka che je, mImAMsakonI jema tenI ( =AkatinI ) upekSA karavI ucita nathI. vyakita, AkRti ane jatinI sannidhimAM zabdano prayoga thato hoI, " zabdane zuM artha che enI vicAraNA karavAmAM Ave che, 119. tatrAkRtivAnistAvAdu -protAAimya visTa zArthanizcayaH | vRddhAH khArthe vyavaharanto yasminnarthe gozabdaM prayuJjate, zrotArazca yamarthaM tataH pratipadyante, sa tasyArthaH / tatra yadi gozabda: kesarAdimati na prayujyate, sAsnAdimati ca prayujyate, tadasAdhAraNasannivezaviSaya evAvagamyate / pratyakSaviSaye gaurityAdi padaM prayujyate / pratyakSaM cAkRtiviSayam , azvapiNDasannivezAdvilakSaNo hi gopiNDasanniveza indriyeNa pratIyate / tatkRtameva vastuSvitaretaravailakSaNyam / ataH pratyakSaviSaye padaM pravartamAnamAkRtAveva vartitumarhati / preSaNAdikriyAyogazca vyaktidvAraka AkRterbhaviSyatIti / 119. zabdano vAcyArthI AkRti che ema mAnanArAo kahe che ke zabdaprayoga ane zabda dvArA thatuM jJAna e bene AdhAre zabdArthano nizcaya thAya che. zabdanA pitAnA athamAM vyavahAra karatA vRddho je arthamAM 'zabdano prayoga kare che ane zrotAo te zabdamAMthI je artha jANe che te artha te zabdane che. je ge' zabda kesara vagere dharAvanAramAM na prayojAto hoya ane geraDI vagere dharAvanAramAM prajAte hoya te te "ga" zabdane viSaya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 AkRti vAgyA che e mata ane tenuM khaMDana ( = artha , asAdhAraNa avayavasanniveza ja samajAya. ga" vagere pade pratyakSanA viSayamAM jaLyuM che. Akati e pratyakSane viSaya che. azvavyakitanA avayavasannivezathI vilakSaNa gevyakitano, avayavasanniveza indriya vaDe jJAta thAya che. vastuonI parasparavilakSaNatA sannivezane kAraNe ja che, tethI pratyakSanA viSayamAM pravartatuM pada AkRtimAM ja prajAvA lAyaka che. preSaNa vagere kriyAone vega vyakita dvArA AkRtine thaze. 120. yam - nadayuktaM prativyakti bhinnasaMsthAnadarzanAt / / AnanyavyabhicArAbhyAM sambandhajJaptyasambhavAt / / na niyatasya zAbaleyasannivezasya gozabdo vAcakaH, tadabhAve'pi bAhuleyasannivezadarzanAt / na ca trailokyAntargatasakalagopiNDasannivezavacanatvamavagantuM zakyam, AnantyAt / tatazca nAkRtiH zabdArthaH, tasyAM kriyA'nupapatteH / na hi preSaNAdikriyAsAdhanaM sannivezaH, api tu vyaktiH / - na ca gAmAnayetyuktaH satyAmapi tathAkRtI / citrapiSTamayaM kaMcid gAmAnayati buddhimAn / / - 120. AkRtivAdIoe A je kahyuM te agya che, kAraNa ke prativyakita zarIrasaMsthAna juduM juduM dekhAya che, pariNAme Ananya ane vyabhicArane lIdhe zabdArtha saMbaMdhanuM jJAna asaMbhava banI jaze. zAbaleya genA niyata avayavasannivezano vAcaka ge'zabda nathI kAraNa ke zAleya gonA avayavasannivezanA abhAvamAM paNa bAhuleya gAnA avayavasannivezamAM go" zabdano prayoga thate dekhAya che. A vyabhicAradeva che.] traNeya lekanI aMdara rahelI badhI ja vyakitaonA sanniveza ' zabda vAcya che e jANavuM zakya nathI kAraNa ke te saMnniveze ananya che. tethI, AkRti zabdArtha nathI. AkRtimAM kriyA ghaTatI nathI. preSaNa vagere kriyAnuM sAdhana sanniveza nathI, paNa vyakita che. "gAyane lAvaema kaI buddhimAnane kahevAmAM AvatAM citramAM dorelI gAya ke leTanI banAvelI gAyamAM ge AkRti hovA chatAM te koI tevI gAya lAvato nathI. 0 121. nanuM jJAtivAcakSeDapi govanAte tAtatva viAmiti mRkavAnaynN nAnuSThIyate ? ucyate / hastI kiM nAnIyate srvgttvaajjaateH| atha sarvatrAstitve'pi vyaJjakavyaktiniyamenApahanUyate / hanta ! tarhi sAsnAdimatprANI gotvajAterabhivyaJjako na mRdgava iti nAtiprasaGgaH / sannivezasya ca tatra bhAvAt tadvAcyatvavAdinaH nainamatiprasaGgamatikAmanti / kiJcAkRtivacanatve gozabdasya zuklAdiguNavAcibhiH padAnta : sAmAnAdhikaraNyaM na prApnoti / na hi zuklAdiguNA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkRti vAgyAtha che e matanuM khaMDana AkRtivRttayaH, api tu vyaktivRttayaH / tatsAmAnAdhikaraNyAdibalavattayA varaM vyaktiH zabdArtha iSyatAm / 121, AkRtivAdI-zabdano vAyA jAti che e pakSamAM paNa gavajAti sarvagata hoI, ['gAya lAva" ema kahevAmAM AvatAM ] keI mATInI banAvelI gAya kema nathI lAvatuM ? jAtivAdI- uttara ApIe chIe. jAti savaMgata hoI ['gAya lAva" ema kahevAmAM AvatAM te hAthI kema nathI lAvato ? AkRtivAdI- jAtinuM sarvatra astitva hovA chatAM abhivyaMjaka vyaktino je niyama che tenA kAraNe hAthI bahiSkRta thaI jAya che. jAtivAdI - are ! te godaDIvALuM prANI gedjAtinuM abhivyaMjaka che, mATInI gAya tenI abhivyaMjaka nathI, eTale atiprasa Avato nathI. sanniveza te mATInI gAyamAM paNa hoI jeo sannivezane zabdane vAcyArtha mAne che teo A atiprasaMgo mAMthI mukta rahI zakatA nathI. te vyaktivAcyArthavAdI-vaLI, AkRti vAgyArtha che e pakSamAM ge' zabdanuM "zula" Adi guNavAcaka pado sAthe sAmAnAdhikaraNya nahi thAya kAraNa ke zukala Adi guNe AkRtimAM rahetA nathI paNa vyaktimAM rahe che tethI, vyakti sAmAnAdhikaraNya vagere baLathI yukta hoI padanA vAgyAtha tarIke te (=vyakti) vadhu yogya che ema I che. 122. vyaktI tAvakriyAyogo jAtau sambandhasauSThavam / nAkRtI dvayamapyetaditi tadvAcyatA kutaH // jAtivyaktyorataH kAryA vAcyatve saMpradhAraNA / tatra vyaktyabhidheyatvavAdibhistAvaducyate / / jovoDhanANAmaznAr : rArthaH | gADhamAsanabokSaTIfonA jJAtAvsNgtaa bhavanti / na hi jAtirAlabhyate vizasyate prokSyate vA / api ca 'SaD tevA "brAdraza heyA: "caturvitihu~A. ta na jJAti paDhiyAmaNuM re, api tu vyaktiH / tasmAt saiva zabdArthaH / api ca 'yadi pazurupAkRtaH plaayetArtha taLe tayaramAmeta ta ADha jJAti dvArtha sthApesyAsTo navalpet, anyasyAnIyamAnasya pazuvyasya saiva jAtiH / tatrAnyatvasambandho vyakteravakalpate, na jAterityato'pi vyaktiH zabdArthaH / cayApacayasaMghAtasvasvAmitvAdikalpanAH / yAnti vyaktyabhidheyatvapakSe jhaDiti saMgatim // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAgyAtha che e pakSa na vyaktilakSaNAdvAramiyatkArya ca yujyate / vakraH panthA na gantavyaH praSThe vahati varmani / / upalakSaNamAzritya jAtisambandhavedanam / prasetsyatIti nAnantyavyabhicArakRto jvaraH // li - pratyakSaviSaye vRttiH padasyeSTA parairapi / niSkRSTaM na ca sAmAnyamAnaM pratyakSagocaraH / vyaktereva padArthatvaM tasmAdabhyupagamyatAm / tathA ca buddhistatraiva zrutazabdasya jAyate // 122. vyaktine kriyA sAthe saMbaMdha che (arthAt kriyA vyakti kare che), jAtimAM zabdArthasaMbaMdha sulabha che, AkRtimAM te baMneya nathI, eTale AkRti zabdane vAcyArtha kayAMthI hoya ? mATe, jAti ane vyakti e bemAMthI vAcyA kone gaNavI ene nizcaya karo joIe. prayoga ane vedane amuka karma karavA mATe Adeza e bene vyakti sAthe saMvAda ghaTata hoI vyakti zabdArtha che. kApavuM (Ala bhana), mArI nAkhavuM (vizasana), chAMTavuM(prokSaNa) vagere kAma karavA mATenI vedanA Adeza jAtimAM saMgata thatA nathI, kAraNa ke jAti kapAtI nathI, marAtI nathI ke chaMTatI nathI. vaLI, "cha ApavI joIe', 'bAra ApavI ja vIsa ApavI joIe" ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre cha vagere saMkhyA sAthe jAti jeDAtI nathI, paNa vyakti joDAya che. tethI vyakti ja zabdArtha che. uparAMta, pakaDI lAveluM pazu je bhAgI jAya to te ja raMganuM ane te ja vayanuM bIju (pazu) yajJamAM kApavuM' Ama kahevAmAM AvyuM che. have je jAti zabdArtha hoya to anyane kApavAnuM ghaTe nahi, kAraNa ke lAvavAmAM AvatA bIjA pazudavyanI e ja jati che, [bIjI jAti nathI] anyatva sAthe saMbaMdha vyakitamAM ghaTe che, jatimAM ghaTato nathI e kAraNe paNa vyakti zabdArtha che. cayApacaya, saMdhAta, svasvAmitvasaMbaMdha Adi kalpanAonI saMgati vyakitavA. vapakSamAM jhaTa thAya che. vyakitane gauNa mAnI ATalAM kAryo ghaTAvavA zakya nathI. je sIdhe raste hoya te vAMkA raste na javuM joIe. upalANanI - (= arthapattinI, lANAnI ke gaNavRttinI) sahAya laI jAti zabdasaMbaMdhanuM jJAna siddha thaI jaze, eTale Ananya ane vyabhicArane kAraNe Avato doSa raheze nahi. bIjAo paNa padane vyApAra (=abhidhAvRtti). pratyakSA viSayamAM icche che. [badhI vyakitaomAMthI mana vaDe ja tAraveluM kevaLa sAmAnya pratyakSAno viSaya nathI. tethI vyakitane ja zabdanA vAgyAthatarIke svIkAro. zabda sAMbhaLatAM mANasane vyakitanuM ja jJAna thAya che. 123. tadetajjaiminIyairna kSamyate / tathA hi-vyaktimAnaM vA zabdArtha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAgyAtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 199 iSyate viziSTA vA vyaktiH ? na tAvad vyaktimAtram / na hi yasyAM kasyAMcid vyaktau gozabdaM vaktAraH prayuJjate, na ca yAM kAMcid vyakti gozabdAcchrotAraH pratipadyante / aMtha gotvaviziSTavyaktiH zabdArtha ityucyate, gotvameva hi tahiM gozabdArthaH, na vyaktiH / katham ? zrRyatAm - yadi hi vyaktiH zabdArtho bhaved vyaktyantare na prayujyeta / atha vyaktyantare'piM prayujyate sarvavyaktisAdhAraNastArha tasyArthaH, na kavitA | 123. Ane mImAMsako sahana karI zakatA nathI. tethI teo A pramANe pUche chezabdArtha kevaLa vyakti che ke jAtiviziSTa vyakita che? kevaLa vyakita zabdArtha na hoI zake, kAraNuM ke game te vyakitamAM (dA.ta. azvavyakitamAM) vakatA ge zabdano prayoga karato nathI ane game te vyaktinuM jJAna zrotA 'zadamAMthI karatA nathI. je kaho ke gavaviziSTa vyakita ge zabdane vAcyArtha che to gatva ja zabdArtha thayo, vyakita nahi. kevI rIte ? sAMbhaLe- je [ge"]zabdane vAgyAthe gi-]vyakti hoya te bIjI -]vyakitaomAM te -i zabda na prajAya. have je [ge-zabda bIjI gi-] vyakitaomAM paNa prayojAto hoya to badhI [ge-vyakitaomAM sabhAnapaNe rahela artha ja te zabdane vAgyAtha bane, vyakti nahi. 124. nanuM vyavasthattaramaNi kavitava | northa vyavarta gorAddha prayuvattA, na sAmAnye / maivam , vyaktI ced gozabdaH prayujyate, karkAdivyaktAvapi prayujyeta / yatra prayogo'sya dRSTastatra prayujyate iti cet , adya jatAyAM gavi mA prayoji, na hiM tatra prayogo'sya dRSTa iti / tasmAt darzanamakAraNam , prativyakti tsyaasmavAta | thavastI ja rAbdArtha "rtha vA kau "urtha va ga ta pratitti syAt, na tu 'iyamapi gauH' iti, bhavati caivaM pratItiH / na cAyamavidyamAnaniyantRka eva yadRcchAzabdaprayogaH pravartate iti niyAmakamasya cintyam / i24. vyakitavArthavAdI- bIjI gavyakita paNa vyakti ja che. tethI gozabda gavyakitamAM ja prayojAyele gaNAya sAmAnyamAM nahi mImAMsaka evuM nathI. je [kevaLa] vyaktimAM "ga" zabda prajAta hoya to kaka nAmanI azvavyakti vageremAM paNa go" zabda prayojAya. vyakitavAcAryavAdI- jyAM teno prayoga dekhAyuM hoya tyAM te zabda prayojAya che. mImAMsaka- ema hoya to Aje janmelI gemAM go" zabda prayoga na karo kAraNa ke temAM tene prayoga dekhe nathI. tethI, zabdane vyakitamAM prayoga thavAnuM kAraNa pUrve thayeluM praganuM darzana nathI, kAraNa ke pratyeka vyakitamAM pUrva praganuM darzana saMbhavita nathI. vyakita zabdArtha hoya to A (vyakita) gAya che ke A vyakita) gAya che evuM jJAna thAya paNa A (vyakita) paNa gAya che evuM jJAna na thAya. paraMtu ApaNane to evuM jJAna thAya che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vyakti vAcAryuM che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana vaLI, "go' zabdaprayoga niyAmaka vinAne, pitAnI icchA mujaba vaktAthI karAto nathI. eTale e zabdaprayoganuM niyAmaka zuM che e vicAravuM joIe. [gazabdaprayoga amuka ja vyakitaomAM ( vyakitaomAM ja) thAya che anya vyakitaomAM ( azva Adi vyakitaomAM) thato nathI, tenuM kaMIka niyAmaka hovuM joIe. niyAmaka vinA pitAnI icchA mujaba vatA zabdapravega karato nathI. eTale zabdaprayoganuM niyAmaka zuM che e vicAravuM joIe] 125. rometra niyAmamita veta, bAyumana ! sAdhu zudhdha, viju totvmvgtmnvgtN veti vaktumarhasi / nAnavagatam , atiprasaGgAt / avagataM cet, kutstdvAchAmaH ? rAjAnyato vA ? nAnyata:, pramAnittarAnnidhAnAta zaradvAjeta, tarhi zabdaH prathamataraM gotve vartitumarhati, 'nAgRhItavizeSaNA viziSTe buddhiH' iti cAthAta .. 125. vyaktivAcyavAdI-gotva ja niyAmaka che. | mImAMsaka-he AyuSmana ! tame barAbara samaje che paraMtu jJAta ge- niyAmaka che ke ajJAta gotva e tamAre kahevuM joIe. ajJAta gavane niyAmaka mAnatAM atiprasaMgadezanI Apatti Ave. jJAta gotva je niyAmaka hoya to prazna thAya ke te tvane ApaNe jANIe chIe zenAthI ? zabdathI ke anyathI ? anyathI jANatA nathI, kAraNa ke anya pramANenI tyAM upasthiti nathI je zabdathI gene jANIe chIe ema kahe to zabda sauprathama gotvamAM prajAvA yogya che ema svIkAravuM paDe, kAraNa ke 'vizeSaNanuM grahaNa karyA vinA buddhi viziSTamAM pravartatI nathI' evo niyama che 126. nanu kArti vizeSa na ta ca vidhyana vahata norAddhaH | na zaknoti vaktum , atibhAraprasaGgAt / na ca vyaktyavagatI gatiranyA'sti yata iyantaM zabde bhAramAropayema / na hi vayaM vyaktipratIti bhavantImapahanumahe, nApi bhavantI jAtipratItimapahanumahe, ubhayapratIteH pratyAtmavedanIyatvAt / ubhayatra cAbhidhAtrI zaktiratibhArA zabdasya, anyatarapratItyA cAnyatarapratItisiddheH / tatra gozabdaH kiM jAtau vartamAnaH vyaktimAhokhid vyaktau vartamAno jAtimAkSipatviti vicAraNAyAM jAtervizeSaNatvAt pUryataraM pratipattiriti saiva zabdArthoM bhavitumarhati / tasyAM ca zabdAdavagatAyAM tata eva vyaktyavagamaH setsyatIti nobhayatra zAbdo vyApAraH / 126. vyakitavArthavAdI- gozabda gotvajAtinuM vizeSaNarUpe ane vyaktinuM vizeSyarUpe abhidhAna kare che : ' mImAMsaka - gozabda ( e rIte benuM) abhidhAna karavA samartha nathI kAraNa ke tethI tenA upara vadhu paDato beja lAdavAnI Apatti Ave Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakita vArtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana 201 vyakitavAcyArthavAdI vyakitane jANavA mATe bIjo koI rasto na hovAne kAraNe zabda upara ATale bhAra lAdIe chIe. | mImAMsaka.ame nathI to vyaktinA thatA jJAnane pratiSedha karatA, ke nathI te jAtinA thatA jJAnane pratiSedha karatA, kAraNa ke baMnenuM jJAna pratyekane anubhavamAM Ave che. paraMtu vyakita ane jAti baMnemAM zabdanI abhidhAnazakita mAnatAM te zakita para vadhu paDate beja paDe che; te boja mAnyA vinA cAlI zake che, kAraNa ke ekanA jJAna uparathI bIjAnuM jJAna siddha thaI zake che. A bAbate zuM jAtimAM prayukata zabda vyakitano AkSepa kare che ke vyakitamAM prayuta zabda jAtine AkSepa kare che e vicAraNumAM jAti vizeSaNa hoI tenuM ja paheluM jJAna thAya, eTale jAti ja zabdane vArthI banavA che. zabdathI jAtinuM jJAna thatAM te jAtijJAnamAMthI ja vyakitanuM jJAna siddha thaze tethI banemAM zabdano abhidhAvyApAra nathI. 121. ziva virapa ca nAa vizeDyAM ja vyakti norAbdaadev pratipatsyAmahe, ko'syAtibhAraH ? viSamo'yaM dRSTAntaH / tatra hi prakRtipratyayavibhAgena dvayapratItiravakalpate / daNDazabdaH prakRtirvizepaNamabhivadati, matvarthIyapratyayazca vizeSyamiti / gozabde tu naiSa nyAyaH sambhavati / tatra na vizeSaNe daNDizabdo vartate, na ca vizeSye daNDazabdaH / iha tu gozabda eka eva vizeSaNe vizeSye vA vartate / vizeSye vartamAno vizeSaNe pramANAntaramapekSate / vizeSaNe tu vartamAnastadavagamayya vizeSyamapyAkSipatIti na kazciddoSaH / 127. vyakitavArthavAdI- jema daMDI' zabdathI daMDa vizeSaNa ane puruSa vizeSya baMnenuM jJAna ApaNe karIe chIe tema zabadathI ja vizeSaNa gatvajAti ane vizeSya govyakita baMnenuM jJAna ame karIzuM. emAM ene kayo vadhu paDato boja paDavAne ? | mImAMsaka - A dRSTAnta viSama che kAraNa ke 'daMDI' zabdanI bAbatamAM prakRti ('daDa') ane pratyaya (Ina ) evA vibhAga dvArA benI pratIti ghaTe che. "daMDa' zabda prakRti che, te vizeSaNane jaNAve che. matvathIya pratyaya ina vizeSyane jaNAve che. gozabdamAM A nyAya saMbhavata nathI tyAM (16DI" zabdanI bAbatamAM) daMDI zabda vizeSaNamAM pravartato nathI ane daDa zabda vizeSyamAM pravartata nathI, jyAre ahIM ( ge' zabdanI bAbatamAM) eka ja gozabda vizeSaNamAM ke vizeSyamAM pravarte che, jyAre vizeSamAM pravarte che (arthAta vizeSyanuM abhidhAna kare che, tyAre vizeSaNanuM jJAna karAvavA te pramANAntaranI apekSA rAkhe che; paraMtu jyAre vizeSaNamAM pravarte che tyAre te vizeSaNanuM abhidhAna karI, vizeSyane paNa te AkSepa kare che, eTale keI doSa nathI AvatuM. 128. taDhimAmAkSa chatve 3rite vikhyatte ti | sa phri rAdAtta nAiita vivevA na pratyakSaH | ta yuvADavAse | sUvA26- 27 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vyakita vAgyAtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khUna bhidhAne yatnagauravAdviramya vyApArasya cAsaMvedanAt , antareNApi ca zabdaM jAtyavagame vyaktipratItidarzanAja jAtita evaiSA vyaktipratIti: jAtipratItizca zabdAditi nizcIyate / bhavadbhirapi ca vizeSaNajJAnapUrvikA vizeSyAvagatiraGgIkRtaiva, yathA''ha kaNavataH "samavAyinaH zvaityAcchavaityabuddhezca zvete buddhiste kAryakAraNabhUte" iti [a.phU.8.2.1] | 1 8. e to badhAMne svAnubhavathI jJAta che ke jyAre zas bolavAmAM Ave che tyAre vyaktinuM jJAna thAya che. te vyaktinuM jJAna zabdathI thAya che ke jAtithI e viveka pratyakSathI thato nathI te viveka tarkathI jJAta thAya che enuM (eka sAthe abhidhAna karavAmAM zabdane yatnagauravane doSa lAgato hoI, prathamane jaNAvyA pachI jeno vyApAra aTakI jAya che te pachI bIjAne jaNAve evuM to anubhavamAM AvatuM na hoI ane vaLI zabda vinA ja jyAre jAtinuM jJAna thAya che tyAre paNa vyakitanuM jJAna thatuM dekhAtuM hoI vyakitanuM A jJAna jAtithI ja thAya che ane jAtinuM jJAna zabdathI thAya che e nizcaya thAya che. Ape paNa vizeSajJAna thatAM pahelAM vizeSaNajJAna svIkAryuM che ja, jema ke kaNAde kahyuM che ke [ dravyamAM ] samavAyasaMbaMdhathI rahetA haityane kAraNe tema ja dhaMtyanI buddhi utpanna thaI che e kAraNe vetanI ( ta dravyanI) buddhi thAya che, [dravyamAM samavAya saMbaMdhathI je caitya che tenI buddhi ane te dravyanI buddhi] e be vacce kAraNa-kAryane saMbaMdha che vai. sU. 8.1.9]. zaMkha zveta che' e buddhi thavAmAM be kAraNe che- (1) zaMkhadravyamAM samavAyasaMbadhathI rahete haityaguNa (2) te caityaguNanuM jJAna. tyaguNajJAna kAraNa che ane tyaguNaviziSTa zaMkhanuM jJAna kArya che. Ama te be vacce kAraNakAryane saMbaMdha che. vizeSajJAna vizeSajJAnanuM kAraNa hoI pahelAM vizeSaNajJAna thAya che ane pachI ja vizeSyanuM jJAna thAya che.1 - 129. yata punamatin gAmanavarAtanokSanakriyAthI dUra: iti, tadapyanaikAntikam , jAtAvapi kacit kriyAyogadarzanAt 'zyenacitaM cinvIta' ti | 129. vaLI, tame je kahyuM ke AlaMbhana, vizasana, prANu vagere kriyAo sAthe vyakitano saMbaMdha hovAthI vyakita zabdArtha che e paNa akAnitakothI dUSita che, kAraNa ke kriyAo sAthe jatine saMbaMdha paNa kavacita dekhAya che, dAkhalA tarIke "zyanavedI banAvavI joIe e vedanA AdezamAM vedI banAvavAnI kriyAne (=cayanakriyAne saMbaMdha natva jAti sAthe che, cenavyakti sAthe nathI. - 130. navaMtrAva vyakvereva vAtA , nAkUrtAvA nAtaH | maitram, na hyatra zyenaH sAdhanatvena nirdizyate 'pazunA yajeta' itivat / 'karmaNyagnyAkhyAyAm' iti [pANinisU0 3.2.92] tvabhiyuktasmaraNAt cayananiryartyaH zyena iti zabdArtho'vagamyate / na ca zyenavyaktizcayanena nirvartayituM pAryate / 'agnyAkhyAyAm' Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAcyA che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana iti smaryate / na hISTakAnicayena patatrI abhinirvartate, tadAkArastvagnirabhinirvartyate ityatra jAteH kriyAGgatvaM, na vyakteH / 130. vyaktivAbhyArthavAhI - ahIM pazu vyakti artha sAdhana che, abhUta ti kAryanuM sAdhana nathI . 203 mImAMsaka tA, evuM nathI. pazu vaDe yAga karavA' emAM jema yAganA sAdhana tarIke pazunA nideza che te hI zyenano sAdhana tarIDe nirdeza nathI. 'karmaNi agnyAkhyAyAm' [arthAt "ci' dhAtunA anantara pUrve nA arthamA 2 hoya tyAre 'ciM' dhAtune kvi pratyaya lAge che ane dhAtu, anantara pUrva padma ane pratyaya traNeyane samudAya agninu (=agninA AdhArarUpa sthAna arthAt vedInu) rUDha nAma jaNAve che]'' e vidvAneAnI vyAkaraNarUpa smRti uparathI cayanakriyAthI banAvAtA cena' evA cenacit'zabdanA artha samajAya che. zyenavyaDita to yayanaSThiyAthI mnaavv| rAjya nathI. 'agnyAkhyAyAm mevu vyAzNusmRtimAM kahyuM che IMTAnA cayanathI spenapakSI banatu nathI, tenA (spenanA) AkAranA agni (arthAt agninuM sthAna vedI) bane che eTale ahIM kriyAnuM sAdhana jAti (cenAkRti) che, vyakita ( zyenapakSI vyakti) nathI. 131. nanu vyaktyA sAdRzyaM sampAdayiSyate / na zakyate sampAdayitum, vyaktayantaravaisAdRzyasyApi sambhavAt, yo hyekayA vyaktyA sadRzaH so'nyavisadRzo'pibhavati / yatvamUrtatvAjjAteH na kriyAGgatvamiti, naiSa doSa:, amUrtAnAmapi guNakarmaNAM sAdhana bhAvopapatteH, 'aruNayA krINAti' 'abhikrAman juhoti' iti / vyaktyAkSepadvAreNa cAlambhana vizasanaprokSaNAdiprayogacodanAsu sAdhanatvaM jAterupapatsyate / lakSitavyaktisAdhyaM tu tatsAdhyaM kAryamiSyate / yathA bhUtendriyotpAdyamAtmakartRkamucyate // AtmA tAvatsarvakarmasvadhikRtaH kartA ca / sa cAmUrtatvAd dehendriyadvAreNa audumbarIsaMmArjanAjyAvekSaNAdIni kAryANi nirvartayan kartA teSu bhavati / evaM jAtirapi vyaktivartmanA tannirvartayantI sAdhanatAM lapsyate / atazca jAtirevAGgamiti mImAMsakA jaguH / tasyAzceM kriyAGgatvamanyadvArakamAtmavat // evaM 'SaD deyA:' iti 'anyaM tadvarNamAlabheta' iti ca taddvArakameva yojyam / etenopacayApacayasaMghAtAdyapi vyAkhyAtam / sambandhagrahaNAdikAryaM ca jAtipakSe eva sUpapAdam, AnantyavyabhicArAdicodyAnavakAzAt / yatpunarabhyadhAyi pratyakSaviSaye Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 vyakita vAsvArtha che e pakSanuM mImAMsake kareluM khaMDana padaM vartate, na ca pratyakSasya sAmAnyamAnaM viSaya iti parihRtaM tadvArtikakRtA / pratyakSasya hi citrAtmakaM vastu viSayaH / na ca tattAdRzaM kiJcit zabdaH zaknoti bhASitum / A sAmAnyajJAnApodrA paTuM sarva pravartate che rUti [o.vA.vAti. 64] na hi nAnAdharmanicayakhacitacitrAkAravastusamarpaNanipuNamekaM kimapi padamupapadyate / na ca tatra sambandhagrahaNaM sukaramiti sAmAnyAMzaniSThameva padaM yuktam / tasmAjjAtireva sAthe ti | 131vyakitavAcyArthavAdI- vedInuM sadazya navyakita sAthe banaze, (zyanajAti sAthe nahi). - | mImAMsaka- vedInuM sadazya cenavyakita sAthe nahi banI zake, kAraNa ke anya cenavyakti sAthe tenuM =vedInu) vaisAdazya paNa saMbhave che. je eka yena vyakita sAthe sadaza che te anya yena vyatithI visadaza paNa che. vaLI, amUrta heI, jAti kriyAnuM sAdhana nathI ema tame kahyuM che; paraMtu te deba paNa nathI kAraNa ke amUrta guNe ane karmomAM paNa sAdhanapaNuM ghaTe che, jema ke aruNa gAya) vaDe sama) kharIde che' pradakSiNa karato te Ahuti Ape che'. AlaMbhana, vizasana, prokSaNa vagere karavAnA AdezamAM jAtinuM sAdhanapaNuM vyakitanA AkSepa dvArA ghaze. jema bhUtendriyathI utpAgha kama AtmA vaDe utpAdya kahevAya che tema jAtithI lakSita (=Alipta vyakita vaDe sAdhya kArya jAti vaDe sAdhya manAyuM che. AtmA badhAM karmonAM phaLa bhegave che ane te badhAM karmone kartA che. te amUrta hovAthI deha ane indriyo dvArA udubaranAM lAkaDAM barAbara sApha karato, vajJamAM homavAnA ghIne barAbara tapAsato ane AvAM bIjAM kAryo karato te yajJakarmane kartA bane che. evI ja rIte vyakita dvArA kArya pAra pADatI jAti paNa kAryanuM sAdhanapaNuM pAme che ane tethI jAti ja kriyAnuM sAdhana che ema mImAMsakee kahyuM che; jema AtmAnuM 'tRtva anya dvArA che tema jAtinuM A kriyA sAdhanapaNuM anya =vyakita) dvArA che. evI ja rIte, "cha ApavI ane anya tenA jevA raMgavALAne kApavuM e paNa vyakti mAraphata ja (jAtimAM) ghaTAvavuM. AnAthI upacayApacaya, saMdhAta vagerene paNa khulAse thaI jAya che. uparAMta, vyAptisaMbaMdhagrahaNa, zabdArtha saMbaMdhagrahaNa vagere paNa jAtipAmAM ja sahelAIthI ghaTe che, kAraNa ke emAM AnanyadoSa, vyabhicAradoSa vagerene koI avakAza nathI. vaLI, je kahevAmAM AvyuM ke pada pratyakSanA viSayamAM ja pravarte che ane sAmAnya mAtra te pratyakSane viSaya nathI tene parihAra zlekavArtikakAre karyo che. pratyakSane viSaya (jAti, guNa, karma vagere dharAvatI) zabala vastu che ane tevI zabala vastune kahevA mATe zabda jarAya zakitamAna nathI. tethI sAmAnya aMzane judA tAravIne temanAmAM sarva pada pravarte che (zlekavArtika AkRti 64). aneka dharmonA samudAyathI khacita zabala vastune jaNAvavAmAM koI paNa pada nipuNa hoya e ghaTatu nathI ane tevI zabala vastumAM sabaMdhagrahaNu sukara nathI. eTale sAmAnyazaniSTha ja pada ucita che. tethI jAti ja zabdArtha che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAsyArtha che e pakSa 132. atrAbhidhIyate / na jAti: padasyArtho bhavitumarhati / padaM hi vibhaktyanto varNasamudAyo, na prAtipadikamAtram / tatra ca prakRtipratyayAvitaremarAntritamarthamabhidhatta iti sthitam / dvitIyAdizca vibhaktiH prAtipadikAduccarantI prAtipadikArthagatatvena svArthamAcaSTe / yugapacca tritayaM vibhaktyarthaH kArakaM liGga saMkhyA ca / na caitat tritayaM prAtipadikArthe jAtAvanveti / na jAtiH kArakam / na ca jAteH strIpuMnapuMsakavibhAgaH / na cAsyA dvitvAdiyoga iti / 132 vyaktivAsyArthavAhI- mAno uttara same ApachI pahano artha ti ghaTatA nathI, kAraNa ke pada e cheDe vibhakitanA pratyayavALA varNAnA samudAya che, kevaLa prAtipadika (=vibhakitanA pratyaya vinAnA varNanA samudAya) nathI ane tyAM ekabIjA sAthe joDAyelA prakRti ane pratyaya anvita anu` abhidhAna kare che e sthira thayu che prAtipakimAMthI saMbhaLAtI dvitIyA vagere vibhakita prAtipardikanA atha sAthe joDAyelArUpe potAnA ane jaNAve che. vibhaktinA tritayarUpa artha - kAraka liMga ane saMkhyA yugat che. prAtipadikanA arUpa jAtimAM A tritaya nathI, jAti kAraka nathI. jAtimAM strI pu-napuMsaka evA vibhAga nathI, jAtine dviva Adi saMkhyA sAthe saMbaMdha nathI. 133. nanu vyaktilakSaNayA sarvamupapatsyate ityuktam / na ca yuktamuktam / sakRtprayuktaM padamaMzena kaJcidarthamabhidadhAti, tato'rthAntaraM lakSayati, tadgatatvena punaH liGgasaMkhyAdyabhidhatte iti na prAtItiko'yaM kramaH / 205 133. bhAMti uparathI sakSaNA dvArA vyakti jJAta thaze, pachI vyakti dvArA vyadhu ghaTaze ema jAtipAnA pakSakAre kahyuM che paNa te ucita kahyuM nathI. ekavAra prayAjAyelu yaha saMzathI 46 arthane (nAtine) alighAthI nAve che, pachI arthAntarane (= vyaktine) lakSaNAthI jaNAve che, pharI vaLI vyaktimAM rahetA hovAnA kAraNe liMga, saMkhyA abhidhAthI jaNAve che- A krama pratItimAM jAte, nathI, vagerene te 134. sAkSAttadanvitatvena kathyamAnaM tvasaGgatam / tadbhavedagninA siJcedityAdividhisannibham // nanu puMsIva sAmAnye kArakatvaM bhaviSyati / vyaktyantaritamityeSa yukto vaibhaktiko'nvayaH // prAtipadikArthasAmAnyagatatvenaiva vibhaktyA svArtho'bhidhIyate, na lakSitavyaktivRttitvena, yato'bhidhAna vaizasaM syAt / sa ca vibhaktyartho jAtau sAkSAdasambhavan vyaktyantarito bhaviSyati / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti vAcyArtha che e pakSanuM mImAMsake karelu kha`Dana 134. jAti sAthe sAkSAt anvita tarIke kAraka vagerene jaNAvatuM pada asaMgata che. te te agnithI siMce evA AdezavAkaya jevuM banI jAya. 206 mImAMsaka- jema deha-indriya dvArA AtmAmAM tva che tema vyakti dvArA sAmAnyamAM kArakatA vagere che. eTale jAti sAthe vibhaktinA anvayasaMbaMdha vyakti dvArA ghaTe che. prAtipardikanA atha' sAmAnya che, sAmAnya sAthe saMbaddha tarIke ja peAtAnA ane vibhakti abhihita kare che ane nahi ke lakSita vyaktimAM rahenAra tarIke, kAraNu ke jo te peAtAnA ane lakSita vyaktimAM rahenAra tarIke abhihita kare te vibhakti peAtAnA anu abhidhAna nathI karatI evu thAya, te vibhakitanA ane sAkSAt anvaya jAtimAM saMbhavatA na haiAI, vyakti dvArA te anvaya jAtimAM banaze. 135. naitat, Atmano jJAnaprayatnAdiyogitvena kArakatvopapatteH / jAtu sAkSAnna manAgapi vyApAralezasaMsparza iti khato durlabhaM tasyAH kArakatvam / ataH kathaM taMtra vibhaktyarthAnvayaH ? 135, vyaktivAcyA vAdI nA, evuM nathI. AtmAne jJAna, prayatna vagere sAthe sabaMdha hoI AtmAmAM kArakatva dhaTe che. paraMtu jAtimAM sAkSAt jarA paNu vyApAranA leza mAtranA saMsparzI nathI eTale jAtimAM badhI rIte kArakatva du bha che. tethI kevI rIte timAM vibhakitanA atha ne anvaya hAya ? 136. yadanvitaM ca saMkhyAdi tatsthatvena na kathyate / kathyate yadgatatvena na tattena samanvitam // na ca vyavahitavyaktipratItiM manyate janaH / nA'nyathAnupapattyApi kramasamvedanaM kacit // janayantIM ca pazyAmo vyakti jAtyanuraJjitAm / saMkhyAdiyoginIM ceti sA vai dhatte padArthatAm / / 136. saMkhyA vagere jemAM (jAtimAM) anvita che temAM rahenAra tarIke temane jaNAvavAmAM AvatA nathI. jemAM (vyakitamAM) rahenAra tarIke temane jaNavAya che temAM te anvita nathI. koI ne evI pratIti thatI nathI ke sakhyA vagere vyaktinA mAdhyama dvArA ti sAthe anvaya dharAve che. je saMkhyA Adi vyakita sAthe pahelAM sabadha na hoya te jAti sAthe temane pachI anvaya ghaTatA nathI e anyathAnuSapatti vaDe paNu kadI kramasaMvedana thatuM nathI- arthAt prathama vyaktisaMbadda tarIke ane pachI jAtisa baddha tarIke. ame te jAti vaDe ra'gAyelI ane saMkhyA AthiI yukta vyakitane kheAdha utpanna karatI dekhIe chIe ane tethI te ja padanA atha che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 taddata vArtha che e naiyAyika pakSa 131. nAteH kAvaH natimirakhyAyi thatA tatra saMsthAnanirdezAnna jAteH kAcidaGgatA // zyenavyaktyA cet sAdRzyamiSTakAkUTasya nAsti vyaktyantareNa vyabhicArAt , nitarAmamUrtayA jAtyA sAdRzyamAkAzeneva na tasyAvakalpate iti spardhodAharaNamAtrametat / 137. jAtine kriyA sAthe anvayasaMbaMdha che enA samarthanamAM je udAharaNa ApyuM che-"yenadI karavI joIe'...te udAharaNamAM saMsthAnane rdeiza hoI kaI jAti kriyAnuM sAdhana nathI. je spena vyakti sAthe ITenI vedInuM sadazya nathI, kAraNa ke bIjI spenaktithI vedInuM paisAdazya che, te jema amUrta AkAza sAthe ITonI vedInuM sAdazya nathI ghaTatuM tema amUta jAti sAthe vedInuM sadazya vizeSe na ghaTe. eTale A te virodhI udAharaNamAtra che. 138. gag tu kayo nAM tedIvamAgi | tadvato'rthakriyAyogAttasyaivAhuH padArthatAm / / padaM tadvantamevArthamAJjasyenAbhijalpati / na ca vyavahitA buddhirna ca bhArasya gauravam / / sAmAnAdhikaraNyAdivyavahAro'pi mukhyayA / vRttyopapadyamAnaH sannAnyathA yojayiSyate // tasmAt tadvAneva padArthaH / 138. tatavAdI (naiyAyika)-gAya Apo" enA jevA bIjA prayogomAM jAtimatane arthakriyA sAthe saMbaMdha hovAthI te jAtimat ja padane artha che ema kahyuM che. pada taddata (= jAtimat 0 arthanuM ja sAkSAt abhidhAna kare che. ahIM na to vyavahita buddhi che, na gaurava che. sAmAnAdhikaraNya vagere vyavahAra paNa mukhya vRttithI (= abhidhAzaktithI) ghaTate he I tene anyathA samajAvavuM paDatuM nathI. tethI padane artha tadAna che. 139. nanortha tannAjAma ? taddasyAstIti tAniti vizeSa prava sAmAnyavAnucyate / vizeSavAcyatve cAnantyavyabhicArau tadavasthau / sAmAnyaM tu zabdenAnucyamAnaM nopalakSyamANaM bhavati / ubhayAbhidhAne ca zabdasyAtibhAra ityuktam / 139. zaMkAkAra (mImAMsaka - A tadvAna e zuM che ? takavAdI (naiyAyika) (=sAmAnya) jene hoya te tAna ; vizeSa ja sAmAnyavAna kahevAya che. zaMkAkAra (mImAMsaka)-vizeSa vAcya hotAM AnanyadoSa ane vyabhicAroSa emanA ema rahe che. zabdathI na kahevAyeluM sAmAnya to AkSipta [paNa] thatuM nathI. vizeSa ane sAmAnya baMnenuM abhidhAna mAnatAM zabda upara vadhu paDato boja paDe ema agAu kahevAyuM che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tata vAcyArtha che e naiyAyika pakSa __ 140. ucyate / nedantAnirdizyamAnazAbaleyAdivizeSaH tadvAn / na ca sarvastrailokyavartI vyaktivAtastadvAn / kintu sAmAnyAzrayaH kazcidanullikhitazAbaleyAdivizeSastadvAnityucyate / sAmAnyAzrayatvAcca nAnantyavyabhicArayostatrAvasaraH / . 140. tatvAhI (yAyi-ttara sApAye chIye. 'mAthI nizAta zamaleya Adi vizeSa tadAna nathI. na to traNeya lekamAM rahelI badhI ga vyaktione samudAya dvAna che paraMtu sAmAnyanA AzrayarUpa ane zAleya AdinA ullekha vinAno e kaI vizeSa tadAna kahevAya che. sAmAnyane Azraya hovAne kAraNe temAM AnatyadoSa ane vyabhicAradoSane avasara nathI. _ 141. na ca vizeSaNamabhidhAya vizeSyamabhidadhAti zabda ityabhyupagacchAmaH yenainamatibhAreNa pIDayemahi / sAmAnyAzrayamAtre saGketagrahaNAt tAvanmAtra vadataH zabdasya ko'tibhAraH ? evaM 'tadvato nAkhatantratvAt' ityAdi [pra.samu.apoha. 4] dUSaNaM parihRtaM bhavati / kiJca pratyakSaM na hi niSkRSTajAtyaMzapariveSTitam / tadgocarapravRttazca zabdastaM kathayet katham / / tasmAt pratyakSaviSaye pravartamAnaM tatsamAnaviSayameva bhavitumarhati padaM, na sAmAnyamAtraniSTham / 141. vaLI vizeSaNanuM abhidhAna karIne zabda vizeSyanuM abhidhAna kare che ema ame mAnatA nathI ke jethI zabdane amAre ati bhArathI pIDavo paDe. sAmAnyanA AzrayamAtramAM saMketanuM grahaNa thatuM hovAne kAraNe sAmAnyanA AzrayamAtranuM abhidhAna karatA zabdane ati bhAra kevo ? Ama jAti zabda taddatane vAcaka nathI kAraNa ke te jAti upara AdhAra rAkhIne ja takatanuM abhidhAna kare che, svataMtrapaNe-sAkSAta karatA nathI' ityAdi dUSaNane parihAra thaI jAya che. vaLI, niSkAsita (abstracted) jAtirUpa aMza pratyakSane viSaya nathI, to pachI pratyakSanA viSayamAM pravRtta thata zabda tenuM (= niSkAsita jAtirUpa aMzanuM) abhidhAna kema kare ? tethI, pratyakSanA viSayamAM pravRtta thatA zabda viSaya paNa pratyakSanA viSaya samAna ja hovo ghaTe, tene viSaya sAmAnyamAtra na hovo ghaTe. 142. yugapannanu saMvittivizeSaNavizeSyayoH / pratyakSe'pi na dRSTaiva na ca yuSmAbhiriSyate / / kAryakAraNabhAvo hi taddhiyorbhavatAM mate / tasmAdvizeSaNe jAtau pUrvamindriyajA matiH // padAdapi tadAyattasambandhajJaptyapekSiNaH / tatrauva buddhirityeva na vyakterapi vAcyatA // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadata vAcyArtha che e taiyAyika pakSa 209 142. zaMkAkAra (mImAMsaka)-vizeSaNa ane vizeSya baMnenuM yugapata jJAna pratyakSamAM paNa anubhavyuM nathI ja; ane tame IcchatA paNa nathI; kAraNa ke tamArA mate te te baMne jJAne vacce kAya kAraNabhAvasaMbaMdha che. tethI vizeSaNabhUta jAtinuM indriyajanya jJAna prathama thAya che [ane pachI vizeSyarUpa vyaktinuM (vizeSanuM) indriyajanya jJAna thAya che. jAti sAthenA zabdanA saMbaMdhanAM jJAnanI sahAyathI pada jAtinuM ja jJAna utpanna kare che; eTale vyakti paNa vAo che e ghaTatuM nathI. - 43. jte . pratyakSe tAvat hUyora vizeSa vizeSyathoridriviSayastram sAmAnye'pi saMyuktasamavAyAdindriyaM pravartamAnaM vizeSaNavad vizeSyamapi viSayIkaroti / na hi sAmAnya pratyakSa vizeSo'numeya iti vyavahAraH / evaM guNamAtragrAhiNIndriye guNino'numeyatvaM syAt, na caivamasti / tasmAdvizeSyaparyantaM pratyakSam / tathA padamapi tattalyaviSayaM, na tu sAmAnyamAtraniSThamiti yuktam / yatta 'sAmAnyAMzAnapoddhatya padaM sarva pravartate' iti [zlo.vA. AkRti 62] tat kevalavyaktyabhidhAne sati AnantyavyabhicArabhayAducyate / tadvadabhidhAne tu tadbhayaM nAstIti na zuddhajAtyabhidhAtRtayA zabdaH saMkocanIyaH / 143. takatavAdI (naiyAyika -Ano uttara ame ApIe chIe. pratyakSamAM vizeSaNa ane vizeSya baMneya indriyanA viSaye che. saMyukta samavAyarUpa sanikaIne kAraNe sAmAnyane grahaNa karatI indriya vizeSaNanI jema vizeSyane paNa grahaNa kare che, kAraNa ke sAmAnya pratyakSa che ane vizeSa anumeya che ema kahevAtuM nathI. sAmAnya pratyakA che ane vizeSa anumeya che ema mAnIe te guNamAtrane grahaNa karanAra indriya hotAM guNI (=dravya) anumaya banI javAnI Apatti Ave, paraMtu evuM te nathI. tethI, vizeSyanA grahaNa sudhI pratyakSA che (= pratyakSane vyApAra che). ane padane viSaya paNa pratyAnA viSaya tulya che; padano viSaya sAmAnya mAtra che ema kahevuM egya nathI. "aneka dharmovALI zabala vastumAMthI sAmAnyAMzane judA tAravI temanuM abhidhAna pada kare che e tame je kahyuM te kevaLa vyaktinuM abhidhAna mAnatAM AnardoSa ane vyabhicAradoSa Ave e bhayathI kahyuM che. paraMtu takatanA abhidhAnamAM to e bhaya che nahi, eTale zuddha jAtinA abhidhAnamAM zabdane saMkeca kare joIe nahi (arthAta taddatanuM abhidhAna karato hovAthI bahuviSaya zabdane jAtimAtranuM abhidhAna karato karI- alpaviSaya kara joIe nahi.) 144. nanuM ja sarvAtmanA pratyakSatulyaviSaya: rA:, pratipattizAkhyaprasannatU I na ca zabdAd indriyAcca tulye pratipattI bhavataH / taduktam 'anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate' ityAdi / ucyate / pUrvamevaitat parihRtaM sakalavizeSagrahaNAgrahaNAbhyAM pratipattivizeSasiddheH, dharmyabhiprAyeNa ca saMplavasyoktatvAt / naitAvatA sAmAnyamAMtraniSThaH zabdoM bhavati / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tadata vAcAryuM che e naiyAyika pakSa 144 zaMkAkAra (mImAMsaka) --- zabdane viSaya pratyakSAnA viSaya sAthe sarvathA tulya nathI, kAraNa ke ema hoya to zabda dvArA thatuM jJAna ane indriya dvArA thatuM jJAna tuya banI jAya. paraMtu zabda dvArA thatuM jJAna ane indriya dvArA thatuM jJAna tulya hetuM nathI. eTale ja kahyuM che ke agnine aDavAthI dAjhele mANasa agnine [anumita ke zrata agnithI] anyathA anubhave che, vagere." takavAdI taiyAyika)-Ane nirAsa to ame pahelAM karI dIdhuM che, kAraNa ke sakaLa vizeSa dharmonA grahaNa ane agrahaNane AdhAre A be jJAnane (= pramANe) bheda siddha che; kevaLa dhaNIne anulakSIne ja e jJAnanA ( = pramANenA ) saMplavanI vAta karI chearthAta kevaLa dharmane anulakSIne ja be jJAnene viSaya eka ja che ema kahyuM che. sikala vizeSa dharmonA grahaNa-agrahaNane AdhAre indriya dvArA thatA jJAna ane zabda dvArA thatA jJAna vacce bheda thAya che] eTalA mAtrathI zabdane viSaya sAmAnyamAtra bate nathI. 145. upara ja niSThasAmAnyAMrAvana vsthamA nozArdU gosvabdaacc tulye pratipattI syAtAm , 'gauH zuklaH' itivacca 'gotvaM zuklam' iti buddhiH syAt , cAturvaryAdivacca svArtha eva gozabdAdbhAvapratyayastvatalAdiH syAt / 145. vaLI, nikRSTa sAmAnyAMza ja padane vAgyAtha che ema IcchavAmAM Ave to zabdathI thatuM jJAna ane tva'zabdathI thatu jJAna e be jJAne tulya thAya ane "zukala ga"nI jema zukala gotva evI buddhi thAya ane "cAtuvaryA vagerenI jema "ge" zabdane lAge tva, ta , vagere bhAvavAcaka pratyaya svArthamAM ja (arthAta prAti padikanA arthamAM ja) lAgela banI jAya. 146. atha manyethAH AkSiptavyaktikA jAtiM gozabdo vakti, bhAvapratyayAntastu niSkRSTasvarUpamAtraniSThAmiti, tadanupapannam , anAkSiptavyaktikAyA jAteH kadAcidapyadarzanAt / 146. jo tame ema mAne ke vyaktino AkSepa je kare te jAti "ga"zabdane vAgyAtha che ane nikRSTa svarUpamAtraniSTha jAti ( je vyaktino AkSepa nathI karatI te) bhAvapratyayAta zabda "tvane vAcyArtha che, te tamArI A mAnyatA ghaTatI nathI, kAraNa ke vyaktine AkSepa na karatI hoya evI jAtinuM kadIya koIne darzana nathI. 147. ratha norAjvazravAjAmAM vyanigvatI jJAtiva, mAvacayaante tu gozabde zrute tacchranyA'sau pratIyate iti / yadyevamAgato'si madIyaM panthAnam / AzrayavatI cejjAtirucyate zabdena jAtyAzraya ukta eva bhavati, nAnyathA sAzrayavatyuktA syAt / tadAzrayaparihAreNAzrayisAmAnyamAtravivakSAyAM tvatalAdaya. prayujyante / tathA cAhuH 'yasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdanivezaH tadabhidhAne tvatalAdayaH' [mahAbhASya pU.1.2.119] 'yasya guNasya hi bhAvAd dravye Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddata vArtha che enaiyAyika pakSa 211 zabdanivezaH' iti tadvadvAcyatvapakSasAkSINyakSarANi / sAmAnAdhikaraNyaM ca tatraivopapadyate rUmetat | tasmAta- yathA vidhyantaparyanto vAkyavyApAra iSyate / tathaiva vyaktiparyantaH padavyApAra iSyatAm / / anuparatavyApAre zabde tadavagamAt / 147. zaMkAkAra (mImAMsaka ) - jayAre "ga" zabda sAMbhaLIe chIe tyAre vyakita sAthe saMbaddha evI jAti jJAta thAya che, paraMtu jyAre bhAvapratyayAta "go zabda. (arthAta gotva zabdo sAMbhaLIe chIe tyAre vyakitarahita zuddha jAti jJAta thAya che. takavAdI (naiyAyika )- ema hoya to tame mArA mArge AvyA. je zabda AzrayavALI jAtinuM abhidhAna karato hoya te jAtinA AzrayanuM paNa abhidhAna thaI ja gayuM gaNAya, e sivAya AzrayavALI jAtinuM abhidhAna na thAya. tethI Azrayane dUra karI zuddha jAtinuM abhidhAna karavAnI icchA hoya tyAre bhAvavAcaka pratya] tva, talU vagereno prayoga thAya che. eTale kahyuM che ke je guNane ( = apradhAnanA arthAt jAti-guNa-kriyAnA) hovAthI dravyamAM zabdane pravega karAtuM hoya, te guNanuM abhidhAna karavA tva, tal vagerene prayoga thAya che." [pAtaMjala mahAbhASya 5 1-2-119].. "guNanA (= apradhAnanA) hovAthI dravyamAM zabdano prayoga thAya che.--A tatapakAnA samathaka sAkSI rUpa akSare che ane sAmAnAdhikaraNya paNa tapakSamAM ja ghaTe che e te ame kahyuM che. tethI jema tame mImAMsako vAkyano vyApAra vidhyantanuM jJAna thAya tyAM sudhI Icche che tema zabdane vyApAra paNa tame vyakitanuM jJAna thAya tyAM sudhI Iccha, kAraNa ke jeno vyApAra aTakI nathI game evA zabdathI vyakitanuM jJAna thAya che. 148.. yenAnvitAbhidhAnaM ca padAnAmabhyupeyate / sutarAM tena vaktavyA vyaktyantA padato matiH // na hi vyaktyanapekSANAM jAtInAmitaretaram / anvayo'nanvitAnAM ca nAbhidhAnamiti sthitiH / / gaGgAyAM ghoSa ityAdau yathA sAmIpyalakSaNA / naivaM gauH zukla ityAdau gamyate vyaktilakSaNA // prayogapratipattibhyAM vRddhebhyo'dhyavasIyate / tasmAt gavAdizabdAnAM tadvAnartha iti sthitam // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 taddata vAgyAtha che e naiyAyika pakSa - 148 pade anvita athanuM abhidhAna kare che ema je mAne che teNe te vadhu bhAra daIne kahevuM joIe ke pada dvArA thatuM jJAna vyakitanuM jJAna karAvIne ja aTake che. vyakitarahita zuddha jAtione ekabIjA sAthe anvaya hoto nathI ane anvita na hoya temanuM abhidhAna thatuM nathI e sthiti che. jema 'gaMgAmAM gho che' vageremAM sAmIlakSaNuM jJAta thAya che tema "gAya zukala che' vageremAM vyakitalakSANu jJAta thatI nathI, (athota jema 'ga gAmonA lakSaNathI "gaMgAsamIpa' e gauNa artha prApta thAya che tema "gAyane lakSaNathI vyakti e gauNa artha prApta thato nathI.) zabdaprayoga ane jJAna e be dhArA vRddhA pAsethI zabdanA arthane nizcaya karIe chIe. tethI, gAya vagere zabdone artha tadAnuM che e puravAra thayuM. 149. taridramukta sUtratA jAtinAtavastu pArtha ta [nyAyasuutr 2.2.68] / 'tu' zabdo vizeSaNArthaH / kiM viziSyate ? guNapradhAnabhAvasyAniyamena zabdArthatvam / sthite'pi tadvato vAcyatve kacitprayoge jAteH prAdhAnyaM, vyakteraGgabhAvaH, yathA 'gaurna padA spraSTavyA' iti sarvagavISu pratiSedho gamyate, kvacidvayakteH prAdhAnyaM jAteraGgabhAvaH, yathA 'gAM muJca' gAM badhAna' iti niyatAM kAJcidvyakti'muddizya prayujyate, kacidAkRteH prAdhAnyaM vyakteraGgabhAvo jAti styeva, yathA 'piSTamayyo gAvaH kriyantAm' iti sannivezacikIrSayA prayoga iti / sarvasarvagatatve'pi jAtena mRdgavAdI vRttirityuktam / tadevaM gavAzvAdizabdAnAM tAvat tadvAnartha iti siddham / yeSAmartheSu sAmAnyaM na sambhavati taiH punaH / ucyate kevalA vyaktirAkAzAdipadairiva // evaM DitthAdizabdAnAM saMjJAtvaviditAtmanAm / abhidheyasya sAmAnyazUnyatvAd vyaktivAcitA / / ata eva hi dravyazabdA ityucyate / 149. eTale ja sUtrakAra gautame kahyuM che ke "tti-AkRti-jJAtavastu pArtha" (vyakti, AkRti ane jAti padArtha che.) sUtragata tu' zabda vizeSaNanA arthamAM vaparAya che, (arthAta te vizeSatAdarzaka pada che) te zI vizeSatA darzAve che ? zabdArthanA ghaTakanI aniyatapaNe guNa-pradhAna hevArUpa vizeSatA te darzAve che. taddata vAcyA che e sthira thayuM che tyAre kyAreka zabdaprayogamAM jAtinuM prAdhAnya hoya che ane vyakita gauNa hoya che. jemake "gAyane paga vaDe sparzavuM joIe nahi' e vAkayamAM badhI gAyone anulakSI pratiSedha samajAya che; kayAreka vyakitanuM prAdhAnya hoya che ane jAti gauNa heya che, jemake "gAyane bAMdha" "gAyane cheDa' e vAkayamAM niyata kaIka gAya vyakitane uddezIne "gAya"zabdano prayoga karavAmAM Ave che; kayAreka AkRtinuM prAdhAnya hoya che, vyakita gauNa heya che ane jAti to hatI ja nathI, jemake leTanI gAya banA' e vAkayamAM sanniveza (= racanA ) karavAnI IcchAthI "gAya" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyazabdo ane guNAbdane vAcArya 23 zabdano prayoga thayo che. jAti sarvasavaMgata hoya te paNa mATInI gAyamAM samavAya saMbaMdhathI getvajati rahetI nathI e ame kahyuM che. tethI Ama batAvyA pramANe gAya, azva, vagere zabdone vAgyAtha taThAna che e puravAra thayuM. je padonA arthomAM sAmAnya na saMbhavatuM hoya te pado kevaLa vyakitanuM abhidhAna kare che, jemake "AkAza" vagere pade. te ja rIte, je padone svabhAva saMjJA ( = vizeSanAma ) hovApaNuM che te "Ditya" vagere padone abhidheya sAmAnya cUnya hoI temane vAgyAthe vyakti che. eTale ja temane dravyazabdo kahevAmAM Ave che. 150, punaH +rivatAnemeriA | vAcyaM tatrApi sAmAnyamatIva grAhiMkAstu te // na hi DitthatvasAmAnyaM dRzyate gaganatvavat / kalpanAyAstu no bhUmiH kAcidasti vipazcitAm // 150. jemAM eka vyakitamAM ( dA. ta. AkAzamAM aneka bhedo kalpI te bhedamAM sAmAnya mAne che ane tyAM paNa sAmAnyane vAcya kahe che teo vadhu paDatuM grahaNa kare che. jema AkAzava sAmAnya dekhAtuM nathI tema Disthatva sAmAnya paNa dekhAtuM nathI. ahIM buddhimAnone kalpanA karavA mATe keI AdhAra ja nathI. 151. guNazabdAstu kecit svajAtyavacchinnaM guNamabhidhAya tAvatyeva viramanti; kecid guNamabhidhAya dravyamAkSipanti, tatsAmAnAdhikaraNyaprayogadarzanAt / * guNaikaniyatAstAvad gandharUparasAdayaH / gandhatvAdivyavacchinnagandhAdiguNavAcinaH // teSAM na dravyaparyantA vRttiH kacana dRzyate / na gandhaH padma ityasti sAmAnAdhikaraNyadhIH / na hyevaM kecana vaktAro bhavanti 'candanaM gandhaH' 'AnaM rasaH' iti / guNaM zuklAdizabdAstu kathayantastadAzrayaM / dravyamapyAkSipantyeva zuklo'zuriti darzanAt / / 151. keTalAka guNazabdo svajAtiviziSTa guNanuM abhidhAna karIne teTalAmAM ja aTakI jAya che; jyAre keTalAka guNazabdo guNanuM abhidhAna karI dravyane paNa AkSepa kare che kAraNa ke te guNazabdane dravyazabda sAthe sAmAnAdhikaraNyane prayoga dekhAya che. je guNazabda guNanuM bhidhAna karIne aTakI ja jAya che te guNazabda che "gaMdha", "rUpa", "rasa', vagere. teo gadhava vagere sAmAnyathI viziSTa gabdha Adi guNonA vAcaka che. teone vyApAra dravya sadhI mAMya dekhAto nathI. gaMdha padma che evI sAmAnAdhikaraNayanI buddhi thatI nathI. vakatAo ema Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kriyAzabdone vAcyArtha kahetA nathI ke "caMdana gaMdha che" "kerI rasa che." paraMtu "zukala vagere zabda guNanuM abhidhAna karatA karatA te guNanA AzrayabhUta dravyano AkSepa kare che, kAraNa ke 'zukala aMzu" evI sAmAnAdhikaraNyanI buddhi thatI dekhAya che. 152. rAThoDa drA: guITo vAtaciMtA mAvAntapadravat guNamAtrAbhidhAne eva paryavasyanti, 'zuklo guNo'zvaH' 'zolkyamazvaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayogAdarzanAt / 152. guNa pada samIpamAM prajAvAthI jemanI zakti saMkecAI gaI che te "zukala' vagere guNazabdo bhAvapratyayAta padanI jema ("zaphalya' jevA guNapadanI jema) guNamAtranuM abhidhAna karavAmAM ja paryavasAna pAme che, kAraNa ke "zukala guNa azva' (ahIM "zukala'nI samIpamAM guNa padane prayoga che) "zarUlya azva' e sAmAnAdhikaraNyane prayoga thato dekhAtuM nathI. 153. kriyAzabdAzca dvividhA bhavanti / kecit kartari karmaNi karaNe vA prayujyante, kecidbhAvamAtravacanA eva / kAdivAcinastAvannimittIkRtya kAJcana kriyAM tadyogini dravye vartante, pAcakAdayaH / yatrApi taskriyAyogastadAnIM nopalabhyate / tatrApi yogyatAM dRSTvA zabdaM tajjJAH prayuJjate // na hi 'pAcakaH' 'lAvakaH' iti pravRttakriya evocyate, anyadA'pi tathA tathA vyavahArAt / anye pUrvAparIbhUtasvabhAvaparihArataH / siddharUpatayA prAhuH zabdAH pAkAdayaH kriyAm // taduktam 'kRdabhihito bhAvo dravyavadbhavati kriyAvacca' iti [mahAbhASya / na caikAntena parihRtasAdhyamAnAvasthaiva taiH kriyocyate, yata Aha-kriyAvacceti / 153. kriyAzabdo be prakAranA che. keTalAka kriyAzabdo rtAnA arthamAM, keTalAka karmanA athamAM ane bIjA keTalAka karaNanA arthamAM prayojAya che; jyAre keTalAka mAtra bhAvanA ja vAcaka che. kartA vagerenA vAcaka kriyAzabdo keIka kriyAne nimitta karI te kriyAvALA dravyamAM prayojAya che, jemake "pAcaka' vagere kriyAzo. jyAM te kriyAne saMbaMdha te vakhate dekhAte na hoya tyAM paNa gyatA joIne tajajJo kriyAzabda prayoje che, kAraNa ke jyAre pAcaka ke Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA zabdone vAcyArtha 215 lAvakane vyavasAya karato mANasa pAkakriyA karato hoya ke laNata hoya tyAre ja pAcaka', 'lAvaka' kahevAtuM nathI, anya samaye paNa tene "pAcaka' lAvaka' kahevAmAM Ave che. bIjA prakAranA pAka vagere [bhAvamAtranA vAcaka ?] kriyAzabda, pUrvaapara evo kramarUpa sAdhyasvabhAva chADI sipa svabhAvane pAmelI chiyAnu samidhAna arecha. tethI [pANinisUtra 'gatikArakopapadAt kRt / ' 1.2.13852nA kAvyamA thuche ta pratyaya va abhidhAna pAmelA dhAravatha' dravya jevo ane kriyA je samajAya che." jeNe ekAntapaNe sAdhyamAna avasthA cheDI dIdhelI che evI kriyAne teo ( = vaiyAkaraNa) kriyA kahetA nathI [ arthAta sAdhyarUpa avasthAvALI chiyAne / tame liyA garI cha ], meTale / [ aDI] yu cha 'DiyA nvA.' 154. anyatpravRttauM zabdasya nimittamavagamyate / abhidheyaM tu tasyAnyadityayaM prathamaH kramaH // pAcakAdizabdAnAM hi pravRttinimittaM kriyA, abhidheyAstu kAdayaH / / kacitpunaryadevAsya syAtpravRttinibandhanam / tasyaiva vAcyatA bhAvapratyayAntapadeSviva // ityevaM lezatastAvannAmnAM vRttirudAhRtA / AkhyAtAnAM tu vAcyo'rthaH purastAcarcayiSyate / 154. zamnu pratinimitta anya kAya cha bhane tenu malidheya anya hoya cha e A prathama krama che. "pAcaka vagere zabdonuM pravRttinimitta kriyA che ane temanA abhidheya kartA vagere che. vaLI, keTalIka vAra zabdanuM je pravRttinimitta hoya che te ja abhidheya hoya che; udAharaNartha bhAvapratyayAta zabdomAM je pravRttinimitta hoya che te ja abhidheya hoya che. Ama saMkSepamAM nAmonI abhidhAvRtti jaNAvI. paraMtu AkhyAtanA (verbs) pAsyAyanI yA mAmaNa 52 42Y. ___155. upasarganipAtAnAM nAmnAmiva vibhAgataH / _ prayogapratipattibhyAmanekArtho'vagamyate / / upasargAH prAcuryeNa kriyAyoge vartante, 'upasargAH kriyAyoge' iti [pANini 9.8.59] smaraNAt / kecitta nAmabhirabhisambandhyante, yathA ISadarthavAcina: 'ApizaMga' ityAdayaH / anye kriyAgarbhatayA nAmnA sambadhyante yathA 'pragataM vayo yasya sa pravayAH' iti / anye dhAtorvicitrArthatAmApAdayantastadvizeSaNatayA sambadhyante / yathoktam upasargavazAdbhAturarthAntaravilAsakRt / vihArAhArasaMhAraprahAraparihAravat // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargone vAgyAtha 155. nAmonI jema vibhAgAnusAra, upasargo ane nipAtanA aneka artho prayoga ane pratipatti dvArA jJAta thAya che. upasargo pracurapaNe kriyAnA saMbaMdhamAM hoya che kAraNa ke vyAkaraNasmRtimAM kahyuM che ke upasargo kriyAnA saMgamAM hoya che. arthAta upasargo kriyApado verbs sAthe joDAyelA hoya che. ] keTalAka upasargo nAma sAthe joDAya che. jemake ApizaMga mAM avele Ida arthano vAcaka "A uparAga. bIjA upasargo kriya rAkhI nAma sAthe joDAya che, jemake pravayamAM rahele "pra" upasaga-pragata che vaya ( = uMmara ) jenI te pravaya. eka ja dhAtunA vividha artho prastuta karatA bIjA upasargo te dhAtunA vizeSaNa rUpe te dhAtu sAthe joDAya che; AnA samarthanamAM kahevAmAM AvyuM che ke "upasargane lIdhe ekane eka dhAtu bIjA aneka arthomAM vikase che, prakAze che; udAharaNartha prahAra, AhAra, saMhAra, vihAra. parivAramAM rahelo eka ja dhAtu "ha'. * - 156. nanuM druipa vAvathameva vApamAna datta, yathA "thita: ti gatinivRttivAcI dhAtuH pravRttagativacanatAM nItaH prazabdena / na cedRzaM vizeSaNaM bhavitumarhati / yena svArthAvirodhena vizeSa upajanyate / vizeSaNaM tadeveSTaM na tu yatsvArthanAzanam ||iti. 156 zaMkA-keTalIka vAra upasaga dhAtunA pitAnA ane bAdha karato dekhAya che, jemake "prasthitimAM rahele "pra upasarga; gatinI nivRttinA vAcaka "sthA dhAtune "pra' upasarga zarU thayelI gatinI vAcakatA bhaNI laI jAya che. vizeSaNa AvuM hoya e ghaTatuM nathI. svanA (arthAta jenuM te vizeSaNa hoya tenA pitAna) arthanA bAdhaka banyA vinA tenAmAM vizeSatA pedA kare te ja vizeSaNa che ema IcchavAmAM AvyuM che, je svanA arthane nAza karanAra hoya tene tenuM vizeSaNa icchavAmAM AvyuM nathI. 157. maiSa DhoSa, gatarAmadhAnasAmarthApanameva dhAtorghidraSadupara vizeSaNaM bhavitumarhati / anekArthAbhidhAnazaktizca dhAturupasargeNa niyate'rthe'vasthApyate iti tasya tadvizeSaNatA / 157. naiyAyikane uttara-A doSa Avato nathI. arthAntaranuM abhidhAna karavAnuM sAmarthya dhAtumAM pragaTAvavAnuM kArya karatAM upasarga dhAtunuM vizeSaNa banavAne lAyaka che. aneka arthanuM abhidhAna karavAnI dhAtunI abhidhAnazakti upasarga vaDe niyata arthamAM barAbara sthApita thAya che, eTale upasarga dhAtunuM vizeSaNa che. - 158 upasargAH kimarthasya vAcakA dyotakA iti / prakRtAnupayogitvAdihaitanna vicAryate / / anvayavyatirekAbhyAM tadartho hyavadhAryate / tadAgame tatpratItestadabhAve tadagrahAt // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAta ane karmapravacanIyanA atha vize 217 te tu kiM vAcakAH santaH tadavagatimupadadhati, kiM vA dyotakAH ? iti / kimanena ? 158 zuM upasargo acanA vAcaka che ke dyotaka che e prazna ahIM prastuta carcAmAM upayogI nathI. eTale ene ame ahIM vicAra karatA nathI, anvaya-vyatireka dvArA upaganA ane nirNaya thAya che, kAraNa ke upasarga hatAM te arthanI pratIti thAya che, te na hatAM te arthanuM grahaNa thatuM nathI. zuM upasargo te arthanA vAcaka che mATe te arthanuM jJAna karAve che ? ke pachI upasargo te athanA dyotaka che ? - e praznanuM amAre zuM prayojana ? 159. evaM samuccayAdivAcinAM cAdinipAtAnAM 'vRkSa prati dyotate' iti karmapravacanIyAnAmarthaH prayogapratipattibhyAmavadhAraNIya ityalaM prasaGgana / 159 e ja rIte samuccaya vagerenA vAcaka "ja" ( = 'ane') vagere nipAtazabdone ane vRkSa prati cota" ( = "vRkSa tarapha prakAze che' ) e vAkayamAM kriyApadathI svataMtra vaparAyela prati' jevA karmapravacanIne atha prayoga ane pratipatti dvArA nakkI karo joI e vadhu carcAnI AvazyaktA nathI. 160. rathamadhU dristhAI vikleina vA | yo'rthaH pratIyate yasmAt sa tasyArtha iti sthitiH / / spaSTAmapi tu ye buddhiM nirUpayitumakSamAH / tAM bodhayitumasmAbhirdiGmAtramupadarzitam // iti pramANatvasamarthanAya zabdasya kinycidvymuktvntH| padAbhidheyArthanirUpaNaM tu zAstrAntare vistarataH praNItam / / tatkSodena na naH prayojanamatidrAghIyasI sA hi bhUranyAmeva dizaM parIkSitumato'smAbhirgahItaH kSaNaH / jAtyAdyarthasamarthanena kathitA bAhyArthasaMsparzitA zabdAnAmiyataiva navasare'muSmin kRtArthA vayam // 160. athavA "A padane A artha che' ema vicAravAnI zI jarUra che ? je padamAMthI je artha jJAta thAya te padane te artha che e vastusthiti che. potAne thatA spaSTa jJAnanI vicAraNA karavA je asamartha che temane samajAvavA ame kevaLa dizA batAvI che. Ama zabdanI pramANutAnuM samarthana karavA mATe ame kaMIka kahyuM che bAkI padanA abhidheyAthanuM 28-29 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vAkayArtha vize bhinna mate nirUpaNa te anya zAstramAM ! = vyAkaraNazAstramAM , vistArathI karavAmAM AvyuM che. tenuM kheDANa karavAnuM amAruM prayajana nathI te kSetra ati vistRta che. eTale anya dizAnI parIkSA karavA mATe ame samaya phALavIe chIe | zabdanA ] jAti vagere arthanuM samarthana karavA dvArA zabdo bAhya arthane sparze che, grahe che e ame jaNAvI dIdhuM. A avasare eTalAthI ja ame kRtArtha chIe. 161. evaM padArthe nirNIte vAkyArthazcintyate'dhunA / tatra vipratipattizca bahurUpA vipazcitAm // kecidAcakSate ---bAhyasya vAkyArthasyAsambhavAt padArthasaMsarganirbhAsaM jJAnameva vAkyArtha iti / anye tu-vAstavaH padArthAnAM parasparasaMsargoM bAhya eva vAkyArtha ityAhuH / anyavyavacchedo vAkyArtha ityapare, zuklAdipadAntaroccAraNe kRSNAdinivRtteravagamAt / apare saGgirante- saMsargasya durapahnavatvAt tasya ca guNapradhAnabhAvagarbhatvAd guNIbhUtakArakanikaraniryA pradhAnabhUtA kriyA vAkyArtha iti / anye manyante --- bhAvyaniSThaH puruSavyApAraH karotyartho bhAvanAzabdavAcyo vAkyArthaH / liGAdizabdavyApAravAcyastu zabdabhAvanAkhyaH puruSArthabhAvanA'nuSThAne pravartakaH sa eva vidhirucyate / anye bravate dvayAbhidhAne liGAdeH pratyayasya bhAragauravAdvidhireva vAkyArthaH. sa evAnuSTheyaH pravartakazceti / tatrApi dvayI vimtiH| kaizcit preSaNAtmakatvaM zabdasyAbhyupagataM, liDAdizabdaistathA tadavagamAt kAryAntarAnavagamAd bhAvArthamAtrakAryatvapakSasya cAtidaurbalyAdvidhirevAnuSTheya ityarthAt tasya kAryatvam / anyaistu kAryatvena niyogapratIterarthAt tasya prerakatvamiti saMzritam / kAryamavagataM khasiddhaye puruSaM niyuGkte, mamedaM kAryamityavagate hi tatsiddhaye puruSaH pravartate iti / anye punaH abhinavaM vAkyArthamudyogaM nAma varNayAMbabhUvurityanekazAkhA vipratipattiH / tadatra kiM tattvamiti / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha vize bhinna mate 219 161, Ama padanA ane nirNaya thaI gayA pachI have vAkSArthanI vicAraNuM karavAmAM Ave che. temAM buddhimAnanA vividha matabhede aneka che. keTalAka kahe che ke bAhya vAkyartha saMbhavata na hoI, padonA arthonA avAstavika saMsargasaMbaMdhanA pratibhAsavALuM jJAna ja vAkayArtha che. paraMtu bIjA kahe che ke padonA arthone vAstavika saMsarga e vAkSArtha che, Ama vAyAtha bAhya ja che. bIjA keTalAka mAne che ke anyane vyavacheda ( = vyAvRtti che e vAkyA che, kAraNa ke " zukala" vagere padonuM uccAraNa thatAM ja kRSNa vagerenI vyAvRttinuM jJAna thAya che. bIjAo kahe che ke saMsargane pratiSedha duSkara hoI ane saMsarga padonA arthonA guNapradhAna bhAvamAMthI niSpanna thatuM hoI gauNa banI gayelA kAkethI thatI pradhAnabhUta kriyA vAyA che. bIjA keTalAka mAne che ke [ yAga Adi ] karmaviSayaka puruSane vyApAra je hoti ( = "kare che" ) evA sAmAnya kriyApadano artha dharAve che temaja je "arthabhAvanA' zabdathI vAcya che te vAkyartha che. [ neta = yAra jeti sAmAnya kriyApada + liDa; AmAM yogaviSayaka "kati' sAmAnya kriyApadano artha e vAyArtha; liDa pratyayanA arthane vAyArthamAM samAveza nathI ] liDa Adi zabdanA vyApArathI vAcya zabdabhAvanA nAmane, puruSanI arthabhAvanAnA = karmaviSayaka puruSavyApAranA) anuSThAnamAM pravartaka je che te vidhi kahevAya che. vaLI bIjA keTalAka kahe che ke [ arthabhAvanA ane zabdabhAvanA 1 baMnenuM dhAna liDa Adi pratyaya kare che ema mAnatAM liDa Adi pratyaya upara vadhu bhAra lAdavAnI Apatti AvatI hoI kevaLa [zabdabhAvanA nAmane ] vidhi ja vAkayArtha che, te vidhi ja anuTheya paNa che ane pravartaka paNa che. temAM paNa be viruddha mata che keTalAka liDa Adi zabdonuM preraNAtmakrutva svIkAre che, kAraNa ke liDa Adi zabdomAMthI tevuM tenuM jJAna thAya che; bIjA keI kAryanuM ? = anuSThayanuM) jJAna na thatuM hovAthI tema ja kAryasAmAnyarUpa kAryatvapakSa ati durbala hovAthI vidhi ja anuddheya che ema arthAta vidhinuM kArya prApta thAya che. bIjA keTalAka mAne che ke [ liDa Adi zabdanuM kArya che. ] kAryava dvArA niganI (AjJAnI-prerakatvanI pratIti thatI hevAthI arthAt ja, [ sAkSAta nahi ], liDa Adi zabdanaH prerakatva che ema ravIkArAyuM che. jJAta thayeluM kArya pitAnI siddhine mATe puruSane prere che "A mAruM kArya ( = anuddheya) che' ema jJAta thatAM tene pAra pADavA puruSa pravRtti kare che. bIjA keTalAka udyoga nAmanA navA ja vAkayAthanuM varNana kare che Ama aneka zAkhAomAM matabhedo phaMTAyelA che to ahIM kharekhara zuM tatva che ? arthAta kharekhara vAyArthe ze che ? 162. rAtre tAvAEUR -vAnA nAma paramArthio vahniphleva ! sa haii padArthebhyo vyatirikto vA syAdavyatirikto vA ? na vyatiriktaH, bhedAnupalambhAt / 'gauH zuklA AnIyatAm' ityatra padagrAme jAtiguNakriyAdipadArthavyatirekeNa ko'sau vAkyArthaH ? sa na darzayituM shkyte| avyatireke tu padArthA eva vAkyArthaH pratyekaM vA syAt sAmastyena vA ? na pratyekaM, tathA'navagamAt, na hi gauMriti padArtha eva vAkyArthoM bhavati / sAmastyaM tu na teSAmasti / taddhi sattayA bhavet pratItyA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 20 vAyAI vAstavika nathI e mata vA ? sattayA sAmatyamazeSapadArtharAzerastIti na niyataH kazcana vAkyartho'vadhAryate / pratItyA tu sAmastyamaghaTamAnamayugapadbhAvitvena jJAnAnAmekapadArthapratItisamaye padArthAntarapratItyasambhavAt / padArthapratItyupAyAzca varNAH, te'pi na yugapadbhAvinaH / kutaH pratItikRtaM sAmastyam ? 162. ahIM keTalAka kahe che-vAkyothe pAramArthika nathI, vAstavika nathI, bAhya jagatamAM astitva ja dharAvato nathI. mAnI le ke te bAhya jagatamAM astitva dharAve che ]; te prazna uThe ke te padArthothI bhinna che ke abhinna ? te padArthothI bhinna nathI kAraNa ke te padArthothI bhinna dekha te nathI. "zukala gAyane lAvo' evA A palsamUhamAM vanati, kriyA vagere padArthothI jade kaye vAkayA che ? tene dekhADa zakya nathI. te padArthothI abhinna hoya te padArtho ja vAkyAtha bane ahIM prazna UThe che ke samasta (sAthe bhegA maLelA) padArtho vAkavAtha che ke pratyeka padArtha vAkayA che ? pratyeka padArtha vAkyartha nathI kAraNa ke ApaNane evI pratIti nathI. gAya e padano artha vAkayAtha nathI. [ samasta padArtho vAkayAtha nathI kAraNa ke ] padArthonuM sAmarsTa ( = sAthe hovuM ) zakya nathI. zuM teo sattAnA mAdhyamathI sAthe maLelA che ke jJAnanA mAdhyamathI ? [ sattA vyApaka che ane padArthomAM anusmRta che eTale tenA mAdhyamathI padArthonuM sAmatya ghaTe che ema tame kahe te e barAbara nathI, kAraNa ke sattA to azeSa ana ta padArthomAM anusmRta che eTale ] sattAnA mAdhyamathI azeSa anata padArthonuM sAmaya banaze ane ene pariNAme koI niyata vAkayAthane nirNaya nahi thAya jJAnanA mAdhyamathI paNa temanuM sAmasya dhaTatu nathI, kAraNa ke jJAna kramabhAvI hovAthI eka padAthanA jJAna vakhate bIjA padArthanuM jJAna saMbhavatuM nathI. vaLI, eka padAthanA jJAnanA upAye vaNe che. te vaNe pote yugapad utpanna thatA nathI, to pachI jJAnanA bhAgyamathI padArthonuM sAmasya kayAMthI ghaTe ? 163. api ca padArthasamudAyaH kiMmitaretarasaMsRSTo vAkyArthaH anyathA vA ? na tAvadanyathA 'gaurazvaH puruSo hastI' ityevamAdAvadarzanAt / saMsargastu durupapAdaH / sa hyapekSAgarbho bhavati / na cArtho'rthAntaramAkAGkSati, acetanatvAt / buddhInAmapi kSaNikatvAdanyonyaM nAkAGkSA na ca tatkRtaH sambandhaH / ata eva na saMsargoM vAkyArthaH / na hyasAvarthAnAM jJAnAnAM vA yathoktanItyA'vakalpate / 163. vaLI, jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsargasaMbaMdha dharAvatA hoya evo padArthone samadAya vAyA che ke jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsaga na dharAvatA hoya e padArthono samudAya vAkyotha che ke jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsarga na dharAvatA hoya e padArthone samudAya vAkyartha na dhaTe, "gAya azva puruSa hAthI' AvA padArtha samudAyamAM vAkyAtha dekhAte nathI, jemAM padArtho ekabIjA sAthe saMsaga dharAvatA hoya e padArthane samudAya vAkayAtha" che e pakSa paNa ghaTate nathI kAraNa ke padArthonI parasparanI ] apekSA dvArA saMsaga prApta 16. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavaccheda vAkyartha che e matane nirAsa 221 thAya paraMtu padArtho acetana hoI eka padArtha bIjA padArthanI apekSA te karatA nathI, AkAMkSA to rAkhatA nathI. padArthonA jJAne paNa ekabIjAnI apekSA rAkhatA nathI kAraNa ke teo kSaNika che; ane tethI te jJAna vacce paNa apekSA janya saMsargasaMbaMdha nathI. eTale ja saMsarga vAkyA nathI. saMsargarUpa saMbaMdha padArtho vacce ke padArthonA jJAna vacce upara darzAvyA pramANe ghaTato nathI. 164. vyavacchedo'pyevameva nirAkAryaH / so'pi hi na jJAnAnAmupapadyate / tadurmu- yadi dhriyeta gobuddhiH zuklabuddhijanikSaNe / / tato'nyAbhyo nivarteta saMsRjyetAtha vA tayA / / iti [zlo.vA.vAkyA.20] na cApekSAyAM satyAmapi sambandhaH kazcidupalabhyate, yathoktam--- apekSaNe'pi sambandhaH naiva kazcit pratIyate / kAryakAraNasaMyogasamavAyAdilakSaNaH / / vArthavRttiprAyatu sasvaghotigrasayete ! [o.vA.vAyA. 24] 164. vyavaracheda paNa A rIte ja nirAsa karave joIe padArthonA jJAnane vyavaheda paNa ghaTatuM nathI. eTale kahevAmAM AvyuM che ke, "zukalanI buddhinI utpattinI kSaNe gAyanI buddhi TakI rahetI hota to kRSNa Adi anya gavyaktionI buddhiothI zukala govyaktinI buddhine vyavaracheda thAta athavA gAyanI buddhino zukalanI buddhi sAthe sa sagA saMbaMdha thAta. [ zloka vA vAkayA 20] uparAMta padArthonA jJAnone ekabIjAnI apekSA hovA chatAM paNa te jJAnanI vacce koI saMbaMdha dekhAto nathI, jemake kahyuM che ke temane ekabIjAnI apekSA hovA chatAM temanI vacce kAryakAraNa, saMyega, samavAya Adi lakSaNavALo kaI saMbaMdha dekhAto nathI. padArthonAM jJAno eka arthamAM arthAta AtmAmAM samavAyasabaMdhathI rahetA hoI te nAnA vacce ekAsamavAya35 saMbaMdha mAnatAM atiprasaMgadeSa Ave' [ kAraNa ke gAya azva para hAthI" e pAne arthonAM jJAna paNa eka A tmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetAM hoI temanI vacce ekarthasamavAyarUpa saMbaMdha che ja ane pariNAme A avAkSArtha vAkaye the banI jAya.] [ zleka vA0 vAkyA 14] 165. DAthanAM tu vidyA maMtranuM saH svairamidhIyamAnavAdrastklp eva, na ca bhedasaMsargayorvAcakaM kiJcit padamasti azravaNAt / asati ca tadvAcini pade na tayoH padArthatvam / apadArthasya ca na vAkyArthatvam / zrate'pi tadvAcini pade sutarAmasaGgatiH- 'gauH zuklA AnIyatAM saMsargaH' iti ko'rthaH ? tasmAd bAhyasya vAkyArthasya sarvaprakAramasambhavAt padArthasaMsarganirbhAsaM jJAnamAtraM vAkyArthI bhavitumarhati, tenaiva ca lokavyavahAra iti / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasa vAkayAtha che e matanuM khaMDana 165. padonA arthAnA kadAca saMsarUpa sabaMdha hAya te| pazu te saMbaMdha zabdathI vAsthya na heAI, asat jevA ja che. bhedanuM ( = vyavasthenuM ) vAcaka ane saspeMsanuM vAcaDha koI pada [vAkayamAM ] nathI, kAraNa ke evuM pada koi e [ vAkayamAM ] sAMbhaLyuM nathI. [ vAkayamAM ] bhedanuM vAcaka pada ane saMsanuM vAcaka pada na huvAthI bheda ane saMsaga padArthA nathI, ane je padArthoM na hoya temAM vAyA paNuM paNa na heAya. saMsa`vAcI pada sa'saga' [ vAkyamAM ] saMbhaLAyuM hoya teA vaLI vadhu asaMgati UbhI thaze; zukala gAya lAvA saMsaga' Ane ze! atha thaze ? tethI bAhya vAstavika vAkayA ne badhI rIte asa Mbhava hAI, padArthonA avAstavika sa Msa`saMbaMdhanA pratibhAsavALuM jJAna ja vAkyA che, tenA vaDe ja leAkavyavahAra cAle che. 222 166. tadidamanupapannam, bAhyArthasyAnantarameva vistareNa prasAdhitatvAt / na saMsarganirbhAsaM jJAnaM vAkyArtho bhavitumarhati / sthApayitvA hi bAhyamarthaM vAkyArthacintA / na ca mupakrAntavanto vayam, ataH ko'vasaro vijJAnamAtravAkyArthatvavarNanasya padArthavyatirikto nAsti vAkyArthaH / 166. naiyAyika vAkayAtha khAdya astitva dharAvatA nathI e ghaTatu' nathI, kAraNa ke vAkyA khAdya astitva dharAve che ja ene have pachI tarata ja vistArathI puravAra karavAmAM AvyuM che. avAstavika saMsaganA nirbhrAsavALuM jJAna vAkayAtha banavAne lAyaka nathI. bAhya vAstavika athanI sthApana, karyAM pachI, vAkayA che tenI vicAraNA ame zarU karI che. tethI, vijJAnamAtrarUpa vAkayA che e matanA vanane avasara ja kyAM che ? padAthathI judo vAkyAya nathI ema nahi. g 167. idaM tAvad bhavAn pRSTo vyAcaSTAm / kiM gauriti padAdU yAdRzI pratipattistAdRzyeva 'gauMH zuklA AnIyatAm' iti vAkyAduta bhinne ete pratipattI iti / tatra tulyatvaM tAvat pratipattyoranubhavaviruddham / vailakSaNye tu pratItyorviSaya vailakSaNyamapi balAdupanatam, asati viSayabhede pratItibhedAnupapatteH / yazca tadatirikto viSayaH sa vAkyArthaH / evaM kevalaguNakriyApadoccAraNe'pi yojanIyam / taduktaM 'yadAdhikyaM savAyArtha:' kRti ! 167. za'kAkAra-tA ame Apane ene vize pUchIe chIe, Apa ene samajAve. naiyAyika--zuM 'gAya' padmathI jevuM jJAna thAya che tevuM ja jJAna zukala gAyane lAvA' e vAkyathI thAya che ! ke A baMne nAnA vilakSaNa che ? A baMne jJAnAnI tulyatA anubhavaviruddha che. jo baMne jJAnAvilakSaNa che ema mAno te nA chUTake temanA viSayeAnI vilakSaNatA AvI paDe che, kAraNa ke viSayeAnI vilakSaNatA vinA jJAnAnI vilakSaNutA dhaTatI nathI. gA'dajanya jJAnanA viSayathI judo zukala gAyane lAve!' e vAkyajanya jJAnanA je Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthathI judo vAkayAI che ane vAstavika paNa che 22 3 viSaya che te vAkyartha che. A ja pramANe kevaLa guNapada ke kevaLa kriyApadanA uccAraNamAM javuM joIe. [ arthAta kevaLa dravyapada "gAya laIne prazna karyo tema kevaLa guNa da laIne ane kevaLa kriyApada laIne paNa prazna karavo joIe ane te praznano uttara paNa te pramANe Apa joIe. ] tethI, kahevAmAM AvyuM che ke kevaLa padethI anya jJAnanA viSaya karatAM vAkyajanya jJAnanA viSayamAM je Adhikaryo che te vAkayAtha che. 168. saMsaLasfpa pArthAnAM na na karate / ra di "aurava puruSo hastI' ityasaMsRSTapadArthapratItivad 'gauH zuklA AnIyatAm' iti pratItiH / yathA ca saMsargaH pratIyate yazca pratItyupAyastatsarvaM vistarato nirNeSyate / tasmAd bAhya eva vAkyArthaH / 168. padArthone saMsarga paNa jJAta thato nathI ema nahi, kAraNa ke "gAya azva puruSa hAthI' e saMsarga nahi dharAvatA padArthonA jJAnanA jevuM "zukala gAya lAvo' e padArthonuM jJAna nathI. kevI rIte saMsarganuM jJAna thAya che, saMsaganA jJAnano upAya kayo che, e badhAne vistArathI nirNaya karIzuM. niSkarSa e ke vAyAtha bAhya astitva dharAve che. 169. nAhya patra mavana catra cheHo vAvayArtha, vihipanAvamAta, saMsargamantareNa cAnyavyacchedasyApi durupapAdatvAt / na hi zuklapadArthenAsaMsRSTo gopadArthaH kRSNAdibhyo vyAvRtta ityavagamyate / 169. vAkyAtha bAhya ja hovA chatAM te vyavaccheda ( = vyAvRtti) rUpa nathI, kAraNa ke vAyArtha vidhirUpe jJAta thAya che ane saMsaga vinA anya vyavacchedanuM paNa ghaTavuM muzkela che. zulapadArtha sAthe saMsargasaMbaMdha na dharAvato gopadArtha kRSNa vagere govyaktiothI vyAvRtta che evuM jJAna ApaNane thatu nathI. ___170. gozabdAt sarvagavISu buddhirupasarpantI padajanitA zuklapadasannidhAnAdanyataH kRSNAderapasarpatIti vyavacchedo vAkyArtha iti cet , maivam , tatsambandhAvagamapUryakatvAt taditaravyAvRttaH / tatsambandhAvabodhena siddhe vAkyasyArthavattve pAzcAtyaH kRSNAdivyavacchedAvagamo yadi bhavati, bhavatu kAmaM, na tvasau vAkyArtha iti / 170. 'gAya' padathI janmelI buddhi badhI gAyomAM jatI, "zuklapadanA sAmIne kAraNe, kRSNa Adi govyaktiomAMthI pAchI vaLe che eTale vyavacheda vAkayA che ema je tame kahetA ho to ame kahIe chIe ke nA, evuM nathI, kAraNa ke "go padArtha ane zukalapadArthanA saMbaMdhanuM jJAna thayA pachI ja kRSNagovyaktionI vyAvRtti thAya che. padArthonA saMbaMdhanA jJAnathI ja te padArthonI vAkyarthavattA puravAra thayA pachI kRSNa Adi gavyaktionI vyAvRttinuM jJAna ja thatuM hoya to bhale thAo, paraMtu vyAvRtti ( = vyavaccheda ) vAyAI nathI. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kriyA vAkyartha che e mata 171. tadevaM vidhirUpe bAhye ca zabdArthe 'vasthite sati kriyAmeva kecid bAkyArthaM varNayanti / ayaM teSAmAzayaH-- padArthAH kila vAkyArthabhAvamAyAnti saMhatAH / apekSA'nuguNAnyonyavyatiSaGgavizeSataH / / na ca guNapradhAnabhAvamantareNa saMsargaH pdaarthaanaamvklpte| na cAMkhyAtarahitaM vAkyaM kiJcit prayogayogyam / anuccArite tasminnAkAGkSAyA anivRttiH / zrotrAkAGkSAnivRttaye ca vAkyAnAM loke prayogaH / lokavacca vedAdapyartho'vasIyate / AkhyAtAcca pUrvAparIbhUtaH sAdhyarUpo'rtho'vagamyate, na siddharUpaH / siddhasAdhyasamuccAraNe kasya kitantrateti cintAyAM sAdhyasiddhaye siddhamupAttamiti pratIyate / sAdhyaM ca sAdhyamAnatvAt pradhAnamavagamyate / tasmAttadeva vAkyAtheM: kriyAto nAparaM ca tat // 171. Ama vAkyartha vidhirUpa bAhya che evuM puravAra thayA pachI have keTalAka kriyA ja vAkyA che ema jaNAve che. temane Azaya A che-khAsa te AkAMkSAne lIdhe anyanyanI sAthe saMbaMdhavizeSane pAmelA heI, saMhata ( = saMbaddha ) banelA padArtho vAyArthabhAva pAme che. guNapradhAnabhAva vinA padArthone A saMsagarUpa saMbaMdha ghaTa nathI, ane AkhyAta ( = yiA56 - verb) vinAnu vAdhya prayogavAne yArAvAne 42 59 yogya nathI. vAya na uccArAya to AkAMkSAnI nivRtti thatI nathI. zrotAnI AkAMkSAnI nivRttine mATe to vAkAne lekamAM prayoga 6 = uccAraNa) thAya che je rIte lekamAM laukika vAkyanA arthane nirNaya thAya che te rIte ja vedamAM vaidika vAkyanA ane nirNaya thAya che. AkhyAtathI pahelA-pachI evo krama dharAvatI avasthAovALo sAdhyarU5 atha jJAta thAya che. siddha35 artha jJAta thatuM nathI siddha ane sAdhya baMnenuM vAkayamAM samucAraNuM hovAthI ke kene adhIna che enI vicAraNuM karatAM sAdhyanI siddhine mATe siddhanuM vAkyamAM prahaNa karavAmAM AvyuM che ema jaNAya che. sAdhyane pAra pADavAnuM hoI te pradhAna che evuM jJAna thAya che tethI, sAdhya ja vAkayArtha che, ane sAdhya e kriyAthI bIju kaMI nathI. 172. kriyA hi pratIyamAnA svaniSpattaye sAdhanAnyAkSipati, taizca yogyaiH saMbavyate / tAni ca kAnicit padAntaropAttAni bhavanti, kAnicidvAkyAntaropAttAni, kAnicit prakaraNapAThalabhyAni, kAnicidArAdupakArakANi, kAnicit sannipattyopakArakANi / kAnicidantikopanipatitAnyapi yogyatAvirahAt pariharati / kAnicidatidUravInyapi yogyAni vasampattyarthamAharati / ityevaM dRSTAdRSTopakArakAnekakArakakalApasampAdyamAnasvarUpA kriyaiva vAkyArthaH / . Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA vAkyartha che e mata 225 172. jJAta thatAM kriyA pitAnI niSpattine mATe sAdhanono AkSepa kare che ane te yogya sAdhano sAthe pote joDAya che. temAM keTalAMka sAdhane [vAgata ] anya padethI prApta thAya che. keTalAMka sAdhane anya vAkyathI prApta thAya che. udAharaNArtha, "nahoa goti" ( = "agnihotra homa kare che A vidhivAkya agnihotra homanuM vidhAna kare che. "sadanA guphoti' (= dahIM vaDe hAma kare che...) A bIju vidhivAkya dahIMnuM vidhAna kare che kAraNuM ke homanuM vidhAna to thaI gayeluM hoI ahIM hamane kevaLa anuvAda che "DhanAM e vidhivA dahIMrUpa sAdhananuM vidhAna kare che. Ama ahIM 'nahotra zuddhoti' e vAkyanI kriyAnuM sAdhana dahIM anya vAkyathI prApta thAya che. ] keTalAMka sadhano prakaraNapAThathI prApta thAya che. [ udAharaNatha, " rajUrNamAsAkhyAM rahyAno ta" ( = daza ane pUrNamAsa e be yAgo dvArA, jene svarganI kAmanA hoya te yAga kare A vidhivAya che ahIM kriyA pitAnAM sAdhano, 'dhi gati" ane "trIhInavanti' e prastuta prakaraNamAM AvatA ane vihitaanuvAdarahita evA A be vAkayothI prayAja ane avaghAta e sAdhane, prApta kare che. ] keTalAMka sAdhane paraMparAthI upakAraka hoya che ane keTalAMka sAkSa - upakAraka hoya che. [adaSTa upakAra dvArA upakAraka hoya che te prayAja Adi paraMparAthI upakAraka sAdhana che ane je dRSTa tuvakaNa- vikamekSa vagere upakAra dvArA upakAraka hoya che te avadhAta vagere sAkSAta upakAraka sAdhana che.] keTalAMka sAdhane najIkamAM arthAt prakaraNamAM paDelAM hovA chatAM temanAmAM yogyatA na hovAthI choDI devAmAM Ave che. udAharaNAtha, daza mAsa prakaraNamAM padita pUSAnumantraNa vagerene choDI devAmAM Ave che kAraNa ke pUvAdidevatAne pATha tyAM na haI tene tyAM upayoga nathI ] keTalAMka sAdhana aniravatI arthAta anya prakaraNamAM paDelAM hovA chatAM egya hovAthI svasa patyarthe kheMcI lAvavAmAM Ave che. [ udAharaNartha, dazapUrNamA prakaraNamAM paThita pUSAnumantraNa vagere sAdhanane dUrastha arthAta anyaprakaraNupati @carukarmamAM kheMcI lAvavAmAM Ave che] Ama deSTa ane adRSTa upakAra karanAra aneka kArakothI pUrNa thavAnA svarUpavALI kriyA ja vAkyAyaM che. 173. vegeta cAkaggvApIvIta vodvitaH kriyAM sAdhyatayA vetti tAM ca loko'nutiSThati // adhikAripadamapi kriyApekSitakartRsamarpaNena tadupayogitAmevAvalambate- asyAM kriyAyAmeSa kartA, aneneya kriyA sampadyate iti / tatra ca na kriyA svaprAdhAnyamujjhati / na hi kriyA karthA'pi tu kartA kriyArthaH / sa hi tAM nirvartayannupalabhyate / zabdo'pi tathaivopadizati 'eSa idaM kuryAt' iti / 173, "yajJa kare" "Apa" "hAma kare" "adhyayana kare' evA Adeza pAmelA mANaso kriyAne ja sAkha tarIke samaje che ane tenuM anuSThAna kare che. adhikArInuM vAcaka pada [ udAharaNArtha, "gakAma" pada ] kriyAne jenI apekSA che te kartAne rajU karIne kriyAmAM potAnI upagitAnuM ja avalaMbana kare che; "A kriyAmAM A kartA che, AnA vaDe A kiyA pAra paDe che ema te jaNAve che. tyAM kriyA pitAnuM prAdhAnya choDatI nathI kAraNa ke Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kriyA vAyArtha che e mata kriyA kartA mATe nathI paraMtu ka kriyA mATe che. kriyAne karato karyA ja kartA tarIke jJAta thAya che, [ kriyAne na karate hoya tyAre te kartA tarIke jJAta thato nathI.] zabda paNa te pramANe ja upadeza Ape che-"A ( = purUSa) Ane (= kriyAne) kare' :.4. kimarthaM punarasau kriyAmanutiSThatIti cet zabdaprAmANyAdeveti brUmaH / zabdena hi coditaH 'tvayedaM kartavyam' iti / sa cenniyukto nAnutiSThet codanAmatikrAmet / zAstrapratyayAcca kriyAmanutiSThati / virataphalAbhilASaH karmasaMskArAdeva paripakkakaSAyaH stokastokaprapaJcavilApanadvAreNottamAdhikAramArUDhastata eva jJAtAkhAdastameva paramapuruSArthamAsAdayatIti dIrghA sA kathA, tiSThatu / kimanayA ? sarvathA, kriyAprAdhAnyAt saiva vAkyArtha iti / taduktam 'dravyaguNasaMskAreSu bAdariH' iti baii. TU. 3..] . taTurta mati-dravyahInAmeva biyAM prati varavavakhyate, na hi kriyAyA anyazeSatvamiti / 174. zA mATe te ( = puruSa) kriyAnuM anuSThAna kare che ema je pUchavAmAM Ave to enA uttaramAM ame kahIzuM ke zabdaprAmANyane kAraNe purUSa kriyAnuM anuSThAna kare che. zabda tene AjJA kare che ke tAre A karavuM joIe. je AjJA pAmyA anuSThAna te na kare te AjJAnuM ulla dhana te kare che. zAstranA jJAnanA kAraNe purUSa kriyAnuM anuSThAna kare che. jenI phlecchA virata thaI gaI che, karmasaMskAra dvArA ja jenA kapAyo paripakava thaI kSINa thayA che te dhIre dhIre prapaMcane vilaya karI arthAta dhIre dhIre citta. kSobhanI nivRtti karI uttama adhikAra pAmI tenAthI (= cittakSobhanivRttithI ) parama sukhane svAda laI te parama sukha rUpa puruSAthane prApta kare che, e kathA lAMbI che, paNa te kathAnuM ahIM zuM prayeAjana ? kriyA savathA pradhAna hoI, te ja vAkyA che. eTale ja [jaiminie kahyuM che ke [ "parAI hevAnA kAraNe gaumutva che ane] dravya, guNa ane saMskAra parAtha hoI gauNa che ema bAdari AcArya mAne che' [jaiminisUtra 3. 1. 3 ]. Ane Azaya e ke dravya vagere kriyAne anulakSI gauNa che ema jJAta thAya che, nahIM ke kriyA keI anyane anulakSI gaNu che. 175. zatronta- lukata rUTuM viyAyA: prAdhAnyamukhe te vastuvRna va zabdapratyayamahinA vA ? phalasya vastutastAvat prAdhAnyamavagamyate / na sacetAH kriyAM kAJcidanutiSThati niSphalAm / / veDhAt munivoddhiA zAsanA mahAmuna: 1. na vai phalamapazyantaH kriyAM vidadhate janAH / / jaDo mANavako'pyeSa capeTApAtahAnaye / modakAdyAptaye vApi karoti guruzAsanam / / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 227 175. ahIM koI pUche che ke kriyAnuM A prAdhAnya zenAthI svIkAravAmAM AvyuM che-- vastusvarUpathI ke zabdajanya pratItine mAhAmyathI ? vastutaH to phaLanuM prAdhAnya jaNAya che, [kriyAnuM nahi ] jenuM keI phaLa na hoya evI kaI kriyAnuM anuSThAna sacetana prANI karatuM nathI. je leke kriyAnuM kaMI phaLa na jotA hoya to vedane kAraNe gurunI AjJAne kAraNe ke rAjAnI AjJAne kAraNe teo kriyA karatA nathI. A nAnuM abudha bALaka paNuM lapaDAka paDatI TALavA mATe ke modakanI prApti mATe gurunI AjJA pramANe kare che. 176. zatrothare | na vastuta: prAdhAnyamagrzrIte, ri tu rAtaH | zabdapramANakA vayam / yacchabda Aha tadevAsmAkaM pramANam / tadyathA 'rAjapuruSaH' iti / vastuvRttena rAjA jagatAmIzitA pradhAnam , puruSastapasvI tadicchA'nuvartanena jIvati / zabdastu puruSaprAdhAnyamAcaSTe, utarapadArthapradhAnatvAt tatpuruSasyeti / evamihApi 'yajeta' 'dadyAt' 'juhuyAt' iti kriyAM prAdhAnyenopadizati zabdaH / 'svargakAmaH' ityapi kriyAM prati karturupadezaH / vastuvRttena tu karmaNi kriyamANe karmakhAbhAvyAt phalaM caMdravati, mavatu tatva, puruSoDaSa drIyatAM nAma sena, na tu rAkTa chopAnaB: gAda ja "rtAmatu svayameva tadmavati' ti [A.ma. rU.2.2] I zvameta ko'rthaH 1 na zabdaH phalapAratantryaM kriyAyAH pratipAdayatIti / 176. yiAprAdhAnyavAdI-ame kahIe chIe ke vastutaH kriyAnuM prAdhAnya svIkArAyuM nathI, paraMtu zabdataH kriyAnuM prAdhAnya svIkArAyuM che. ame to zabdane pramANa mAnanArA chIe. zabda je kahe te ja amAre mana pramANa che. udAharaNatha, "rAjapuruSa" zabda lo. vastuta rAjA jagatano mAlika hAI pradhAna che, puruSa te bicAre tenI icchAne anukULa thaI jIve che paraMtu A zabda puruSane pradhAna kahe che, kAraNa ke tapuruSa samAsamAM uttara padano artha pradhAna hoya che. e rIte ahIM paNa "ne nyajJa kare "Dhara -Ape" " gur hama kare' e zabda kriyAne pradhAnapaNe upadeze che. "svaganI icchAvALo ( = rAma)' e zabda paNa kriyAne anulakSI kartAne upadeza Ape che. vastutaH kama karatAM kamanA svabhAvanA baLe phaLa je thatuM hoya te te bhale thAo; puruSa paNa phaLathI khuza thAo, paraMtu zabda phaLano upadeza Apato nathI zabara paNa kahe che ke te ( = karma) pUrNa thatAM te (= phaLa) potAnI meLe. ja thAya che pitAnI meLe ja' ne zuM artha ? phaLa upara kriyAnA pAtaMtryanuM pratipAdana zabda karatA nathI [arthAta kriyA phaLane mATe che evuM pratipAdana zabda karatA nathI. je kriyA phaLane mATe che evuM pratipAdana te karate heya te phaLa pradhAna ane kriyA gauNa bane ]. - 177. tadetadayuktam / evaM varNyamAne 'svargakAmo yajeta' iti vargakAmapadasyAnvayo durupapAdaH / nanu kartRpadametat , kartA ca kriyArthaH, na kI kriyetyuktam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda " 177. phaLaprAdhAnyavAdI--A kahevuM ayogya che. Ama nirUpaNa karatAM "svagakAma yajJa kare" e vAkyamAM svargakAma padane anvaya ghaTa atyaMta muzkela banaze. kriyAprAdhAnyavAdI-svargakAma kadrupada che, kartA kSiA mATe che, kriyA kartA mATe nathI ema to ame kahyuM che. ' 178. na kartRpadaM khargakAma iti, kintvadhikAripadametat / na hi jAtyaiva kazcit svargakAmo nAma kutracit puruSo'vagamyate, yo'tra kartRtvena niyujyeta / svarge kAmo yasyAsau vargakAmaH, svarga vA kAmayati vargakAmaH / ubhayathA'pi vargakAmanAviziSTaH puruSaH eva tasmAtpadAdavagamyate / tadatra kAmyamAnaH svargaH kathaM yAgakriyayA sambadhyate-dRSTenAdRSTena vopakAreNa ? 178. phaLaprAdhAnyavAdI -'svagakAma jhUMpada nathI, paraMtu adhikArIvAcaka 5da che. kyAMya jAti uparathI koI puruSa svargakAma che evuM jaNAtuM nathI ke jene kartA tarIke niyukta karavAmAM Ave. jene svarganI IcchA che te svagakAma, athavA svagana je Icche che te svargakAma. baMne rIte svargakAmanAviziSTa puruSa svargakAma' pada dvArA jJAta thAya che te ahIM ichavAmAM AvatuM svarga kevI rIte yAgakriyA sAthe saMbaMdhamAM Ave che ? - dRSTa upakAra dvArA ke adaSTa upakAra dvArA ? 179. caDhi Dhi candranuM svarga, volAvazIyA banA: ra rUti vandanAnAdrivyamAnarftha rathayAt tharAddhaH svAddha, tA "sthApanAM zarmasNyoge guNatvenAbhisambandhaH' [jai. sU. 6.1.1] iti dadhyAdivat sAdhanatvena varga upakaroti kriyAm / kAmanA'pi dravyAharaNAGgatvAdupakAriNI, yat tayA dravyamAnetuM yatate iti dRSTopakAritvam / 179 kriyAprAdhAnyavAdI -"caMdana svaga che" "seLa varSanI aMganA svarga che ema caMdana, aMganA vagere dravya sAthe "svarga zabdane sAmAnAdhikaraNyamAM prayoga thato hovAthI svaga' zabda dravyazabda ( = dravyavAcaka zabda) che. tethI, bhAgarUpa kamenA saMbaMdhamAM kone guNarUpe arthAt gauNarUpe aMgarUpe saMbaMdha che' e jaiminisUtra ( 6 1 1 ) mAM kahyA pramANe dahIM vagerenI jema svarga sAdhanarUpe kriyAne upakAra kare che. kAmanA paNa dravya ( = caMdana vagere draya ) bhegu karavAmAM aMgabhUta heI yAgakamane upakArI che kAraNa ke te kAmanAne kAraNe dravya ( = caMdana vagere dravya) lAvavA mATe te prayatna kare che. Ama kAmyamAna svarga kriyAne ( = yogakarmane ) dRSTa upakAra kare che. 180. tasvaitavAram, rAjsya zvavAritrAmAvata tivacano hyeSa svargazabdaH, na dravyavacanaH / tadeva candanaM zItAtureNa agrISmopahatena vA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLadhAnyavAda vacce vivAda 229 na svarga iti vyapadizyate / saivAGganA viratAyAM suratatRSi na svarga ityucyate / tadevameSa svargazabdaH prItiM na vyabhicarati, dravyaM tu vyabhicarati / evamadravyatvAt svargasya na kriyAGgatvam / athA'pi niratizayasukhapratItyanyathAnupapattitaH parikalpitaH kanakagirizikharAdirdezaH svargaH / sutarAM tasya na kriyAsAdhanatvamavakalpate, dadhyAdivadupAdAtumazakyatvAt / 180 phaLaprAdhAnyavAdI-A je tame kahyuM te tuccha che, kAraNa ke "svapada dravyavAcaka nathI. "sva"pada prItinuM ( = sukhanuM ) vAcaka che, dravyanuM vAcaka nathI. te ja caMdanane ThaMDIthI pIDAte ke grISmathI pIDita na thayele "sva" evuM nAma ApatA nathI. suratanI tRgaNa virata thatAM te ja aMganA "svaga" kahevAtI nathI. A rIte "svaga' zabda dravyane vAcaka na hoya evA prasaMge te aneka che jyAre "svarga zabda prItino vAcaka na hoya evA eka paNa prasaMga nathI. Ama svarga e dravya na heI, te kriyAnuM aMga nathI kriyAprAdhAnyavAdI - niratizaya sukhanI pratIti anyathA ghaTatI na heI, meruparvatanA zikhara Adi dezane svarga kayuM che. arthAta niratizaya sukha svarga nathI paraMtu meruzikhara Adi deza svaga che, ane meruzikhara Adi deza te dravya che ja, ane dravya e yogakriyAnuM aMga che. Ama svarga e yogakriyAnuM sAdhana che. ] phaLaprAdhAnyavAdI - meruzikhara Adi dezanuM te kriyAnA sAdhana tarIke ghaTavuM vadhu duSkara che, kAraNa ke dahIM vagerenI jema tene lAvavuM azakya che. 181. athApyadRSTenaiva dvAreNa samudraM manasA dhyAyeta' itivat svargakAmanA tatropakAriNIti tadapi kliSTakalpanAmAtram / prItirhi niratizayA vargaH / prItezca nAnyArthatvaM yuktam / prItyarthamanyat, nAnyArthI prItiH / tasmAnna yAgAya svargo'pi tu svargAya yAgaH / itthaM ca kriyAsAdhanAnupadezAnna kartRsamarpaNena vargakAmapadaM samanveti / 18J. kriyAprAdhAnyavAdI - jema[ rathantara prastAvamAM ] samudranuM mana dvArA karAtuM dhyAna adRSTa upakAra kare che tema meruzikhara rUpa svarganI icchA tyAM (= yogakarmamAM) adaSTa upakAra kare che. [arthAta meruzikharane yAgarmamAM dahIMnI jema lAvavAnI jarUra nathI.] phaLaprAdhAnyavAdI - te paNa kevaLa kilaSTa kalpanA che. niratizaya prIti ( = sukha ) ja svarga che. prIti kaI bIjA mATe hoya te yogya nathI. bIju prIti mATe hoya che, prIti bIjA mATe hotI nathI. tethI bhAgakriyA mATe svarga nathI, paraMtu svagamATe yogakriyA che. A rIte 'svargakAma'pada kiyA sAdhanane jaNAvatuM na hoI te pada kartAne rajU karavA dvArA kriyA sAthe anvaya pAmatuM nathI. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 182. kathaM tasyAnvayaH ? adhikArivAcitvena brUmaH / ko'yamadhikArI nAma ? karmaNaH svAmI / Izvaravacano hyadhikRtazabdaH / nanu kataiva karmaNaH svAmI, nAnyaH / maivam , svAmI san kartA, na kartA san svAmIti / nanu kriyAkArakasambandhavyatiriktaH ko'nyaH karmaNaH puruSasya ca sambandhaH ? ucyate / 'mamedaM kartavyam' 'ahamatra svAmI' iti khakhAmibhAvamavagatya pAzcAtyaH kriyAkArakasambandho'vagamyate / _18 . yAprAdhAnyavAhI - to pachI te ' 2ma' 54nA liyA sAthe avaya 4ii rIte thaze ? phaLaprAdhAnyavAdI - te pada adhikArIvAcaka rUpe kriyA sAthe anya pAmaze ema ame kahIe chIe. kriyAprAdhAnyavAdI-A adhikArI keNuM che ? prAdhAnyavAhI ... bhana ( = hiyAnA) svAbhI. 'madhita' za62vAya che. kriyAprAdhAnyavAdI kartA ja kamane svAmI che bIje kaI karmane svAmI nathI. phaLaprAdhAnyavAdI--nA, evuM nathI. svAmI hatAM te kartA che, kartA hatAM te svAmI nathI. kriyAprAdhAnyavAdI - kriyAkArakasa baMdha sivAya bIje kayo saMbaMdha karma ane puruSa vacce hoya ? prAdhAnyavAhI - ame uttara ApAme chIye. 'mA bhAu tavya [bha] cha' 'mahI [ A karmane ] huM svAmI chuM' evo svasvAmIbhAvarUpa saMbaMdha jANIne pachI uttarakAlIna kriyAkArakasaMbaMdhane puruSa jANe che. 183. nanu tvayA'pi kriyAkArakasambandho nApahanUyate jAtivAdineva vyaktiMpratItiH / sa tu pAzcAtya ityatra kiM pramANam ? uktamatra 'anupAdeyavizeSaNaviziSTasya puMso nirdezAt' iti / kArakatvAnuguNavizeSaNayogino hyasya kartRtayA yogyaH sambandhaH / tadviparyaye tvadhikAritveneti / tasmAdadhikRtasya kartRtvaM, na karturadhikAraH / itthaM ca svargakAmasyAdhikRtatvaM nirvahati / 'yadi hi tatkarma svayaM syAt, svargoM me bhogyo bhavet / kathamahaM svargaM prApnuyAm' ityevaM sAdhyatvena vargamicchan svargakAma ityucyate / yadi na svargasAdhanaM tatkarma, tadviruddhamevedamApatati- svarga kAmayate, yAgaM karotIti, anyadicchati anyat karotIti syAt / ataH karmaNaH kAmyamAnasAdhanatAmapratipadyamAnaH svargakAmastatra naivAdhikriyate, na cAnadhikriyamANastatra smbdhyte| tadevamadhikRtatvena svargakAmasya karmaNi sambandhAt svargayAgayozca sAdhyasAdhanabhAvAvagamamantareNa tasyAdhikAranirvAhAsambhavAdavazyaM kriyAyAH sAdhanatvaM, svargasya ca sAdhyatvamabhyupagantavyam / atazca kriyAyAH phalaM prati guNabhAvAnna prAdhAnyam , aprAdhAnyAcca na vAkyArthatvam / taduktam 'karmANyapi jaiminiH phalArthatvAt' iti [jai. sU. 3.1.5] / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacce vivAda 23 1 183 kriyAprAdhAnyavAdI - jema jAtivAdI vyaktinI pratItine pratiSedha nathI karatA tema tame paNa kriyAkArakasaMbaMdhane pratiSedha nathI karatA. paraMtu kriyAkArakasaMbaMdha uttarakAlIna che ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? phaLaprAdhAnyavAdI - ame ahIM kahyuM che ke yogakarmanA sAdhana tarIke anupAdeya ( grahaNa karavA yogya na hoya evA) vizeSaNathI viziSTa puruSane nideza hovAthI. [ yogakarmanA sAdhana tarIke jene grahaNa karavuM yogya hoya tenAthI viziSTa kartA hoya che. paraMtu yAgakarmanA sAdhana tarIke jene prahaNuM karavuM yogya na hoya tenAthI viziSTa adhikArI hoya che. prathamanuM udAharaNa 'hitoLIbAra prakvaratti che jyAre bIjAnuM udAharaNa "vAva zIvaM judutta' che. lehitecchuSone yAganA sAdhana tarIke grahaNa karavA yogya che, tethI temanAthI viziSTa puru kartA kahevAya, adhikArI na kahevAya. ethI UlaTuM jIvanane puruSaprayatnathI yAganA sAdhana tarIke grahaNa karavuM zakaya nathI, te to svataH siddha che, tethI ahIM tenAthI viziSTa puruSa adhikArI kahevAya. yoganA sAdhana tarIke svargane grahaNa karavuM egya nathI, eTale svarganI icchAne paNa yAganA sAdhana tarIke grahanI yogya nathI. pariNAme svagakAmanAthI viziSTa puruSa adhikArI che ] kArakatvane anukuLa vizeSaNa dharAvanAra puruSane kartAtA sAthe saMbaMdha hoya che. enAthI UlaTuM hoya tyAre puruSane adhikAritA sAthe yogya saMbaMdha hoya che. [ vizeSaNa sAthe saMbaMdha hotAM vizeSaNathI viziSTa puruSa kartA bane che. have vizeSaNa upAdeya hoya to ja te vizeSaNane puruSa sAthe saMbaMdha thAya; lahita uSNa upAdeya hovAthI lohita uSNune puruSo sAthe saMbadha thAya che. lohita uSNuthI viziSTa puruSa bane che. have je vizeSaNamAM upAdeyatva ja na hoya to vizeSaNavizeSyatva saMbaMdha ja na thAya, pariNAme vizeSaNathI viziSTa kartAne paNa abhAva prApta thAya. tethI, je vizeSaNa anupAdeya che te vizeSaNu kAratvane anukULa nathI. ] tethI, karmamAM je adhikRta hoya che tenAmAM karmanuM kartava paNa hoya che, paraMtu kamane je kartA hoya che tene karmamAM adhikAra hoya che ja evuM nathI. A pramANe svargakAma puruSanuM adhikRtatva ( = adhikArI paNuM ) siddha thAya che. je te karma svargo mATe heya te svarga mAruM bhAgya bane; huM kevI rIte svarga pAmuM ?" -- Ama sAdhya tarIke svargane Icchato puruSa svargakAma kahevAya che. je te kama svarganuM sAdhana na hoya to A virodha AvI paDe che--achA kare che svarganI ane kare che yAga; anyane Icche che ane anyane kare che ema thAya. tethI kAmyamAna (svaga)nA sAdhana tarIke yAgakamane svIkAra na karanAra svargakAma purUSa yAgamane adhikArI nathI ane je adhikArI na hoya tene te karmamAM sabaMdha na thAya Ama svargakAma puruSane adhikRta tarIke ( = adhikArI tarIke te yAgakarma sAthe saMbaMdha hoI ane svarga ane yogakarmanI vaccenA sAyasAdhanabhAvanA jJAna vinA tene adhikArI tarIke nirvAha saMbhava na hoI, kriyA ( = yAgakarma) avazyapaNe sAdhana che ane svarga sAdhya che ema svIkAravuM joIe. tethI phaLane anulakSI kriyA gauNa heI, tenuM prAdhAnya nathI, ane aprAdhAnyane kAraNe kriyA vAkyartha nathI eTale ja kahyuM che ke kama paNa phaLa mATe hevAthI te (karmo ) paNa gauNa che ema jaimini AcArya mAne che." (jeminisatra 3.1.4) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kriyAprAdhAnyavAdI ane phaLaprAdhAnyavAdI vacceno vivAda ___184. kA ceya kriyA vAkyArtha ityucyate ? ya eSa yAgAdirbhAvArthoM dhAtuvAcya uta pratyayArthaH kazcit tadatirikta iti ? tatra bhAvArthasya kAmyamAnasAdhanavAdaprAdhAnyamuktameva / pratyayArtho'pi kAmyamAnabhAvArthagatasAdhyasAdhanabhAvAparityAgenaiva pratIyamAno vAkyAryatAmeti, nAnyatheti / sa cAyaM pareSAmapi pakSaH / tasmAnna kriyAmAtraparyavasAyI vAkyArtha iti siddham / 184 jene vAkSArtha kahevAmAM Ave che te A kaI kriyA che ? -- zuM te dhAtuvAo yAga vagere bhAvArtha che ke pachI bhAvArthathI judo keI pratyayArtha ( = AthabhAvanA ane zAdI bhA nA) ? temAM bhAvArtha ( = vAga) kampamAnanuM = svarganuM) sAdhana hoI bhAvArthanuM aprAdhAnya jaNAvAyuM che. [tethI te vAkyA nathI. ] pratyArtha paNa, kAmyamAna(sva)bhA vArtha yAMga) vacce saghasAdhanabhAvane tyAga karyA vinA ja pratIta thata, vAkyAtha bane che. anyathA vAkayartha banato nathI; ane bIjAone paNa A pala che. tethI vAkyartha kriyAmAtraparyavasAyI nathI e puravAra thayuM 185. vimAnIm ? caitra vAkSArtharva pradeza tandra pradhAne sAdhyam | etadartho hyakhilaH zramaH / etadapi nAsti / kriyAyAH tAvad vAkyArthatvaM kathamutsRSTam ? aprAdhAnyAditi cet, phale'pi samAnam / phalamapi puruSArthatvAdapradhAnam / na hi 'svargaH khatantra evaM sattAM labhatAm' iti -- yatate puruSaH, kintu svopabhogyatayaiva sarvamabhilavatIti / atastasthApi tadarthatvAnna prAdhAnyam / Aha ca "kaI puruSAthevAta' ta naiitU. rU2.] | 185. kriyAprAdhAnyavAdI - te have zuM [ kahevA mAgo che ] ? phaLaprAdhAnyavAdI - phaLa ja vA kathArtha che ema ame kahIe chIe. kAraNa ke te pradhAna sAdhya che. A badhe zrama enA khAtara ja che. kriyAprAdhAnyavAdI - phaLa paNa vAkayArtha nathI. kriyAnuM vAkyarthapaNuM kema choDI dIdhuM ? phaLaprAdhAnyavAdI - kAraNa ke te apradhAna hatI. kriyAprAdhAnyavAdIphaLanI bAbatamAM paNa tema ja che phaLa paNa puruSane mATe hAI apradhAna che. "sva" svataMtra sattA pAmo' ema vicArI puruSa prayatna karato nathI, paraMtu pitAnA upabhoganA viSaya tarIke ja sau svargane irache che. eTale Ama svarga paNa puruSa mATe hoI pradhAna nathI ane kahyuM paNa che ke "ane phaLa [ paNa gauNa gaNAya che] kAraNa ke phaLa puruSane mATe hoya che." [jaiminisUtra 3.1.5] - 186. dunta ! tardi puruSa gva vAvasthAtha mavatu . sAnanyaniSTha:, svataMtravAta ! ucyate / puruSo'pyauTumbarI saMmAnAdiSu viniyujyate eva / yajamAnasaMmitA audumbarI / mitratIti tasthApi taravam | 3 2 "puruSa% maMthavA rUti [gai.phU. rU..6] . Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa vAkyartha che e matane nirAsa 233 _186. [ keI kahe che ]- are ema hoya to puruSa ja vAkyartha bane, kAraNa ke te svataMtra he I bIjA keI para AdhAra rAkhato nathI. kriyAprAdhAnyavAdI- Ane uttara ApIe chIe. puruSane paNa audumbarIsaMmAna vageremAM upayoga karAya che ja. "yajamAnanI UMcAInA mApanI udubaranA lAkaDAnI lAkaDI heya che' e vAkya darzAve che ke puruSa paNa gauNa che kAraNa ke te kAma mATe che. ane kahyuM paNa che ke ane puruSa paNa gaNu che kAraNa ke te karma mATe che ' jaiiminisUtra 3.1.6] 187. e saMgha putatA: rama: | vimaH urjA vikrama triya hi phalArthA, phalaM ca puruSArtham , puruSazca kriyArtha iti parivartamAne cakre kasya prAdhAnya ziSma:, 2 vAkSArtham ? 187 kriyAprAdhAnyavAdI, phaLaprAdhAnyavAdI ane puruSaprAdhAnyavAdI-je ema hoya to ApaNe saMkaTamAM paDayA. ApaNe nathI jANatA ke ApaNe zuM kahIe, kAraNa ke kiyA phaLa mATe che, phaLa puruSa mATe che ane puruSa kriyA mATe che -- Ama pharatA cakramAM kenuM prAdhAnya ApaNe jaNAvIe kone vAkyotha kahIe ? 188. kathate ! puruSastAva vAvayA: | bAlyAvavA gva taya vivadante, kA kathA vAkyArthatvasya ? nanu 'kartari lakAraH' iti smaraNAt kathaM nAkhyAtavAcyaH kartA ? ko'yaM lakAro nAma ? sa hi 'vartamAne laTa' iti vidhAya ri rAju' "gupamaDhi mama:' "maghuttama:' "zere prathama:" "tipUtaI ti "vahupu bahuvacanam' 'vyekayordvivacanaikavacane' iti vAkyAntaraiH vibhajya vivRtaH / tadetAni kArakasaMkhyAvibhaktividhAyIni sUtrANyekavAkyatayA vyAkhyeyAni, ekArthaviSayatvAt / eko hi 'pacati' ityAdizabdastaiAkriyate / tadevameSa vAkyArtho bhavati-karturekatve ekavacanaM tipa, kartRdvi tve dvivacanaM tas , kartubaha tve bahuvacanaM jhi iti / seyaM kartasaMkhyA''khyAtavAcyA bhavati, na kerteti kutastasya vAkyArthatvam ? alaM cAnayA zAstrAntaragarbhayA drAdhIyasyA kathayA / puruSastAvanna vAkyArthaH / 188. keI kahe che]- Ano uttara ApIe chIe. puruSa te vAkyartha nathI. vAkyagata AkhyAtane vAcyArtha puruSa che ke nahi e bAbata ja vidvAnomAM matabheda che, to puruSanA vAyArthe hovAnI te vAta ja zI karavI ? kartAne AkhyAtavA mAnanAra- "lakAra kartAnA arthamAM che' evI vyAkaraNasmRti heI, kartA AkhyAtavAcya kema nahi ? kartAne AkhyAtavAcya na mAnanAra- A lakAra e zuM che? 30-31 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vArtha bhAvanA che e mata kartAne AkhyAtavAca mAnanAra- 'vartamAnakALanA arthamAM lanuM vidhAna karI, "kartAnA arthamAM zapa', "yubrahnA arthamAM madhyamapuruSa', "ammadanA arthamAM uttamapuruSa', bAkI badhAmAM prathama puruSa, rtAnA ekatvamAM tipapratyaya, dhitvamAM tasupratyaya ane bahutvamAM jhipratyaya lAge che, "bahumAM bahuvacana'. emAM divacana ane ekamAM ekavacana - Ama A bIjAM vAko vaDe pRthakkaraNa karI lakArane ( = AkhyAta sAmAnyane) samajAvyo che. kartAne AkhyAtavA na mAnanAra- kAraka, saMkhyA, vibhaktine jaNAvatAM A sUtro ekavAkayatA dvArA samajAvavA joIe, kAraNa ke temane viSaya eka ja artha che. "gvRtti ( = "rAMdhe che) vagere eka eka AkhyAta zabda te sUtro vaDe samajAvAyuM che. eTale A pramANe vAsthAI thaze - "jyAre kartAnuM ekatva hoya tyAre ekavacanane pratyaya tig lAge che. tyAre kartAnuM dhitva hoya tyAre dvivacanane pratyaya tat lAge che. jyAre kartAnuM bahatva hoya tyAre bahuvacanane pratyaya kSi lAge che. A katRsaMkhyA AkhyAtavAcya bane che, kartA AkhyAtavAcya nathI, eTale rtA vAkyA kyAMthI hoya ? [ saMkhyA AdithI rahita kevaLa kartA kriyA dvArA AkSipta thAya che, jyAre tenI saMkhyA vagere kriyAthI AkSipta na hoI AkhyAtavAcya che.] niyAyika - zAstrAntaragata A lAMbI carcA rahevA daIe. niSkarSa e ke puruSa vAkyartha nathI. 189. Tapi na vAvArtha, sidbhAsivirapAnuug: siddhakya tAva phalasyAbhidhAnameva nAsti, sAdhyamAnatvena nirdezAt / sAdhyamAnatvapakSe tu sAkSAttatsiddhayavedanAt / vyApAra eSa tanniSThastarhi vAkyArtha ucyatAm // ata eva hi vAkyArtha bhAvanAM pratijAnate / yathocitaphalADhayAM ca trayasambandhabandhurAm // - 189. bhAvanAvAyArthavAdI- phaLa paNa vAkyartha nathI, kAraNa ke siddha phaLa vAyArtha che ke asiddha phaLa evA e vika ghaTatA nathI. siddha phaLane to phaLa" nAma ja hotuM nathI, kAraNa ke sAdhyamAna rUpe phaLanA nideza che. phaLa asiddha arthAta sAyamAna che e pakSamAM sAkSAta arthAta vyApAra vinA phaLanI siddhi thatI jaNAtI nathI ane vyApAra ja phaLane karavAmAM lAgelo hoya che, eTale vyApArane ja vAkyotha kahe. tethI je yathocita phaLa sAthe atyaMtapaNe joDAyelI, [sAdhya-sAdhana-ItikartavyatA e traNa sAthenA saMbaMdhathI sArI dekhAtI bhAvanA vAkyartha che ema teo dRDhatAthI kahe che. ___190. keyaM bhAvanA nAma ? bhAvyaniSTho bhAvakavyApArI bhAvanA / bhAvyaM hi svargAdi phalaM, sAdhyamAnatvAt , sAdhyatvaM cAsya bhavanakriyAkartRtvAt / bhavanakriyAyAM ca kartRtvamutpattidharmakasya vastuno dRSTam , na nityaM bhUtasya, nApi nityamabhUtasya / yathA''ha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 vAyAtha bhAvanA che e mata nityaM na bhavanaM yasya yasya vA nityabhUtatA / na tasya trimANaa puSparAyoriva che [tatrA. 2.2.2] khargAdizca kAmyarUpo'rthaH khatatpuSpAbhyAM vilakSaNa iti bhAvyo bhavati / taniSThastadutpAdakazca puruSavyApAro yaH, sa bhAvanA / sA Nyantena bhavatinocyate / prakRtyarthasya bhavateH kartA yaH svargAdiH sa eva Nyantasya tasya karmatAM pratipadyate / kartA tvasya prayojakaH puruSaH / NezcArthaH prayojakavyApAraH / puruSo hi bhavantaM svargAdimartha svavyApAreNa bhAvayati sampAdayati / sa tatsaMpAdako vyApAro bhAvanetyucyate / 190 zaMkAkAra- A bhAvanA e zuM che ? bhAvanAvAyArthavAdI- bhAvyaniSTha, bhAvakano vyApAra bhAvanA che. svarga Adi phaLa bhAvya che, kAraNa ke te sAdhyamAna che. tenuM sAdhyapaNuM bhavanakriyAnA (="thavuM" e kriyAnA) ktatvane kAraNe che. bhavanakriyAnuM kartutva utpattipama vALI vastumAM dekhyuM che, hamezAM bhUta (=astitva dharAvatI) vastumAM ke hamezAM abhUta (=astitva na dharAvatI vastumAM dekhyuM nathI, jema ke kahevAmAM AvyuM che ke AkAzakusumanI jema je kadI astitvamAM AvatA nathI ke AkAzanI jema je sadA astitvamAM ja che tenuM kriyamANatva (=sAdhyamAnatva) che nahi svaga vagere kAmya artha AkAzakusuma ane AkAzathI vilakSaNa che eTale te bhAvya (=sAdhya) bane che. bhAvyaniSTha ane bhAvyatpAdaka evo puruSane je vyApAra te bhAvanA. yanta "bhavati' zabda bhAvanAno vAcaka che. prakRtyatha "bhavatine kartA je svarga vagere che te ja zyanta bhavatinuM kama bane che ane tene kartA te prayojaka puruSa che. 'Nine artha che prajakane vyApAra, kAraNa ke thatA ( = bhavanta) svaga vagere arthane puruSa pitAnA vyApArathI kare che ( = bhAvayati - saMpAdayati che. te svarga Adi ane karanAre puruSane vyApAra bhAvanA che ema kahevAya che. 191. nanuM yathAra: caiiva, tatirizya vyApAramavAra | kriyAvAkyArthapakSazca pratikSiptaH / ucyate / na kriyAmAtraM bhAvanA, api tu paridRzyamAnapUrvAparIbhUtayajyAdibhAvasvarUpAtiriktaH puruSavyApAraH pratyayAt pratIyamAno mAvanA | yathAvaDa- na- sA kenacidutpAdyA janikA sA na kasyacit / kevalaM jananI hyaSA janyasya janakasya ca // iti kriyAkArakAdivilakSaNaiva sA zabdAt pratIyate ityarthaH / / 19. zaMkAkAra-vyApAra kriyA ja che, kAraNa ke kriyAthI judo vyApAra saMbhava nathI, ane kriyA vAkyartha che e pakSane te tame pratiSedha karyo che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vAkayAtha bhAvanA che e mata bhAvanAvAkyarthavAdI - Ane uttara ame ApIe chIe. kevaLa kriyA e bhAvanA (= puruSavyApAra ) nathI, paraMtu pUttara kramamAM thatI dekhAtI sAdhyarUpa yajayA AdinA bhAvasvarUpathI ( = kevaLa kriyAnA svarUpathI ) jude pratyaya dvArA [ -prakRti dvArA nahi- ] jaNAta puruSavyApAra bhAvanA che. [ kevaLa kriyA e dhAtvatha che ane prakRti dvArA jaNAya che. puruSavyApAra lakArArtha che ane pratyaya dvArA jaNAya che. ] bhAvanA ( = puruSavyApAra) koIthI utpAdya nathI. [ arthAta jema bhAvArtha ( =dhAtvartha= prakRtyatha=karma=kriyA) kAra vaDe utpAdya che tema bhAvanA keI vaDe utpAdya nathI. ] bhAvanA koInI utpAdaka paNa nathI. [ arthAt jema kArake dhAtvanA utpAdaka che tema bhAvanA keInI utpAdaka paNa nathI. ] paraMtu janya ane janaka baMnenI te kevaLa javanI che. [ arthAta jenA kAraNe phaLa janya kahevAya che ane bhAvArtha janaka kahevAya che te A bhAvanA che, eTale A arthamAM te janya ane janaka baMnenI kevaLa jananI - prANapradAtrI che janyanI janyatA ane janakanI janatA tenA upara AdhAra rAkhe che. athavA, bhAvArtha ( = kama )nuM utpAdyatva ane kArakenuM utpAdakatva baMne puruSavyApAra ( = bhAvanA) upara AdhAra rAkhe che, eTale puravyApArarUpa bhAvanAne janya ane janaka bananI kevaLa jananI kahI che. 1 Ama kriyA (= bhAvArtha= dhAtvartha=prakRtyartha) ane kArakathI vilakSaNa evI A bhAvanA zabda dvArA jJAta thAya che evo artha che. 192. nanu ca yajetetyatra prakRtyarthoM yAgAdikriyA, pratyayArthastu preraNArUpo vidhiH kartRsaMkhyAdizca / na tu dhAtvabhidhIyamAnavyApAravyatirikto bhAvanAkhyaH puruSavyApAraH pratyayAt pratIyate / na hi bhAvanAvAcinI kAJcid vibhaktiM smarati pANiniH, liDAdimiva vidhyAdau / tasmAnna bhAvanA vAkyArthaH / 192. zaMkAkAra - 'ta ( = yajJa kare') emAM prakRtyartha (= dhAtvartha = bhAvArtha) yogakriyA che, paraMtu pratyayArtha preraNArUpa vidhi ane kartAnI saMkhyA vagere che. dhAtuthI abhihita thatA vyApArathI judo bhAvanA nAmane puruSane vyApAra pratyayamAMthI jJAta thato nathI. ma pANini vyAkaraNasmRtimAM liDa vagerene vidhi vagerenA vAcaka jaNAve che tema te tyAM bhAvanAnI vAcaka keI vibhaktine jaNAvatA nathI. tethI bhAvanA vAkyAtha nathI. 193. ucyate / bhAvanA'pi pratIyate evAkhyAtAd yadi naipuNyena zAbdI pramitiravamRzyate / AstAM vidhipadaM tAvadvartamAnopadezinaH / zabdAd yajata ityAderbhAvanA na na gamyate / / 'pacati' 'gacchati' iti ato yathA pAkAdirdhAtvarthaH pratIyate, tathA sarvAnugataH - kartavyApAro'pi, pAkAdyupajananApAye'pi vyApArapratIteranapAyAt / yathA hi 'aupagavaH' Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyArtha bhAvanA che e mata 23. 'kApaTavaH' 'aupamanyavaH' ityupaguprabhRtInAmuddhAre ca nikSepe ca pratyayArtho'nuvartate taddhitAnteSu, tathA''khyAteSvapi so'nuvartamAno dRzyate / api ca 'pacati' ityAkhyAtapadasya yadArthoM vyAcikhyAsito bhavati, tadA 'pAkaM karoti' iti vAkyaM vyAkhyAtAraH prayuJjate / 'pacati' iti ko'rthaH ? 'pAkaM karoti' iti pAkazabdena dvitAyAntena sAdhyaM dhAtvartha vyAcakSate / kartavyApArAtmakaM pratyayArthaM karotIti padena / kizca 'kiM karoti devadattaH' iti pRSTAH santo dvaye vaktAro bhavanti 'karoti pAkam' iti 'pacati' iti vA / tadidamubhayarUpamapyuttaramekArtham , anyathA na tena praSTA pratyAyyeta / tasmAt pAkaM karotIti padadvayasya yo'rthaH sa evArtha ekasya pacatIti padasya / atrApi pacatyarthAdanyaH karotyarthaH pratIyate eva / yo'sAvanyaH karotyarthaH, sa bhAvanA / 193, bhAvanAvAzvArthavAdI - Ano uttara ame ApIe chIe. je zAbda pramiti (= jJAna] upara barAbara vicAra karaze te jaNAze ke bhAvanA ( = purvavyApAra) paNa AkhyAtamAMthI jJAta thAya che. hamaNuM vidhipadane rahevA de. vartamAnane javanAra "te' ( = yajJa kare che') vagere zabdamAMthI bhAvanAnuM jJAna nathI thatuM ema nahi. "ti' "Tchatti e zabdomAMthI pAka vagere dhAtvartha ( = bhAvArtha = prakRtyartha = kriyA = kama )nuM jJAna thAya che; tathA sarva AkhyAmAM ( arthAta daze lakAramAM) sAdhAraNa evA AkhyAtatvarUpa kartavyApAranuM (= kRtinuM = pravRttinuM ) paNa jJAna thAya che kAraNa ke pAka AdimAMthI kramazaH eka eka laI levAmAM Ave ane ene sthAne bIjo umeravAmAM Ave te paNa vyApAranI pratIti dara thatI nathI, jema taddhitAnta " pagavaH' "kApaTava " "aupamanyavaH' vagere zabdomAMthI uparA" vageremAMthI eka eka laI laIe ane ene sthAne bIjo umerIe to paNa taddhitAnta zabdomAM pratyayArtha" te badhAmAM ene e ja rahe che ja tema badhA AkhyAtomAM paNa kavyApArarUpa bhAvanA anugata dekhAya che. vaLI, jyAre "vRti' ( = "pakave che') e AkhyAtapadane artha samajAvavAmAM Ave che tyAre samajAvanAra "grzaM zoti ( = "pAkane kare che e vAkayane prayoga kare che. "gvati' e A khyAtapadane zuM artha che ? "grchuM ti' e artha che. ahI sAyarUpa dhAvathane ditIyAnta 'pAka' zabda vaDe spaSTapaNe jaNAvavAmAM Avela che. katRvyApArAtmaka pratyayAthane "Rtti (= "kare che, e padathI spaSTapaNe jaNAvavAmAM Avela che. uparAMta, f% jati hevattaH' (= "devadatta zu kare che') ema pUchavAmAM AvatAM uttara ApanArA be uttara Ape che - "oti ' ke 'pUri'. tethI, judA judA be rUpa dharAvatA A be uttareno artha te eka ja che, anyathA te uttara prazna karanArane samajAta nahi tethI 'aa karoti' e be padono je artha che te ja artha eka "gvati padane che. ahIM paNa prati'nA arthathI ti'ne artha jude jaNAya che ja. "gratinA arthathI jude 'roti' ne A je artha che te bhAvanA che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 194. Aha na kartRsaMkhyAdivyatirekeNa pratyayAt dhAtvarthAtiriktaM vyApAraM pratipadyante / pratipadyeran cet karotItyato'pi zabdAt pratipadyeran / na ca karotItyatra prakRtipratyayavAcye kriye vibhajya darzayituM zakyete / 28 alaga 194. zaMkAkAra- kahe che ke pratyaya dvArA kartAnI sa MkhyA vagerethI alaga evA tema ja dhAtvathathI judo puruSavyApAra jaNAvAtA nathI. [arthAt pratyaya vyApAra jaNAve che paraMtu te vyApAra kartAnI sakhya. vagerethI atyaMta vikhUTo paDeleA hAtA nathI. vaLI, vyApAra dhAtvathathI atyaMta judo paDelA paNa hAtA nathI.] jo kartAnI saMkhyA vagerethI paDelA ane dhAvathI taddana judo evA vyApAra pratyayathI jaNAvAtA hAta teA roti' e zabdathI paNa jaNAvAta. ahIM 'roti' e zabdamAM prakRtivAsthya ane pratyayavAcya evI e kriyAo judI pADI darzAvI zakAtI nathI. 195. hanyate / naiM sAdhu vrughnase | yazca pAkam karotIti vyavahAro vibhAgataH / sa eva samudAyena proktaH pacatinA yathA // tathA kArya karotIti pratItirnAsti laukikI / pratyayArthaH karotyarthe pacatyAdau tu vartate / kartRsaMkhyApratItau ca na vivAdo'sti kasyacit / tAvatA nihnavaH kAryoM na tu vyApAravid: || yajatItyAdizabdebhyazca yathA yAgAdikarmaviziSTebhyaH tatpratItiriSyate, na tathA sarvebhyaH / 195. bhAvanAvAkayA vAdI- Ane uttara ame ApIe chIe. Ane tame barAbara samajatA nathI. 'vA rota' e pramANe vibhAga karI je kahevAmAM AvyuM che te ja prakRti ane pratyayanA samudAyarUpa 'vati' vaDe kahevAmAM AvyuM che. vaLI, 'kAryaM oti' (= kAne kare che") evI laukika pratIti thatI nathI. 'vruti' vageremAM te pratyayenA 'roti' atha" hoya che. [arthAt 'ti' vageremAM pratyayabhAgathI pratipAdya je puruSavyApAra (=bhAvanA) che te ja puruSavyApAra 'rotimAM prakRti ane pratyaya baMnethI pratipAdya che.] kartAnI saMkhyAnI pratIti bAbate koI ne vivAda nathI. [arthAt te te pratyaya vaDe pratipAdya che ema sau svIkAre che.] paraMtu teTalAthI puruSavyApAranA jJAnaneA pratiSedha na karavA joIe jema yAga Adi kama vizeSothI viziSTa '- jJati' vagere zabdomAMthI puruSavyApAranI pratIti jIvAmAM Ave che, tema badhA zabdomAMthI tenI pratIti "vAmAM AvatI nathI. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgyAtha bhAvanA che e mata 239 ( 196. je punatte viAiNAH rAAM je bhAvanAmamita ? kutte-- bhAvArthAH karmazabdAH ye tebhyo gamyeta bhAvanA / yajetetyevamAdibhyaH sa evArtho vighIyate / / 196. zaMkAkAra- te viziSTa zabdo kyA che je bhAvanAnuM abhidhAna kare che ? bhAvanAvAkSArthavAdI- Ano uttara ame ApIe chIe je zabdone artha bhAva ( = puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvayatikriyA ) che tema ja je zabdo sAthe sAthe kama zabdo ( = kamavizeSavAcaka zabda ) paNa che te zabdomAMthI ApaNane bhAvanA jaNAya. 'vata' ( = "yAga kare') vagere bhAvArtha karma zabdo te ja arthanuM ( = bhAvanAnuM ) vidhAna kare che. [vagati ane baMne bhAvArtha karmazabda che tema chatAM vanati bhAvanAnuM pratipAdana kare che jyAre aMta bhAvanAnuM vidhAna kare che]. 197. vanita cidrAvAthI, na cArmAdA, mAvo mane mUrtAiriti | bhavanti ca kecit karmazabdAH, na bhAvArthAH, yathA zyenaikatrikAdayaH karmanAmadheyatayA prAka samarthitAH / ye tu bhAvArthAH karmazabdAH yajate dadAti juhoti ityevamAdayastebhyo bhAvanAkhyA kriyA gmyte| taireva liDAdivibhaktyantaiH so'rtho'bhidhIyate yajeta ddyaajuhuyAti | tai "thAzcAtoDavAnya mAiita ruti [.mA.2.2.2] karotizabdAdapi kevalAt kartRvyApAro na cAsAvagamyate, sa ca yAgAdikarmaNA'nanurakto na prayogayogyatAM pratipadyate iti viziSTebhya eva yajatyAdizabdebhyo bhAvanAkhyo 'nuSTheyaH puruSavyApAraH pratIyate iti siddham / 197. keTalAka zabdono artha bhAva ( = puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvayatikriyA) che paraMtu teo karmazabdo (= kamaM vizeSavAcaka zabdo) nathI, jema ke bhAva, bhavana ane bhUti. keTalAka zabda zabdo (= karma vizeSavAcaka zabdo che paraMtu teone atha bhAva ( puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvayati kriyA) nathI jema ke jemane yAgakamanAM nAmorUpe ame puravAra karelAM che te spena, ekatrika vagere. paraMtu je zabdone artha bhAva (= puruSavyApArarUpa kriyA= bhAvayati kriyA) che ane sAthe sAthe je karmazabdo paNa che te bhAvArtha kazabdo vagate (= yajJa kare che), DhaDhata (= dAna kare che), goti (= hema kare che) vagere vaDe bhAvanA nAmanI kriyA jaNAya che paraMtu liDa Adi vibhatyanta te ja bhAvArtha karmazabdo neta (= yajJa kare) cAtu (= dAna kare) gar7 (= hama kare) vaDe ja te bhAvanA nAmanI kriyA abhihita thAya che. tethI, kahyuM che ke temAMthI yajyA vagere atha ( arthAt karma vizeSarUpa artha) ane mAvat' (= "kare e artha (arthAt puruSavyApArarUpa kriyA = bhAvanA) baMne atha jJAta thAya che.' 'zAbara bhA. 2.1.1] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vAyArtha bhAvanA che e mata kevaLa gati (= "kare che') zabdathI paNa kavyApAra ( =puruSavyApAra =bhAva5) jJAta thatA nathI, kAraNa ke yAga Adi kamavizeSathI ananurakta (= viziSTa nahi evo) te "kati" zabda prayojAvAnI yogyatA pAmatuM nathI. eTale, yAga Adi karmothI viziSTa evA yati vagere zabdo vaDe ja bhAvanA nAmane anuTheya puruSavyApAra jJAta thAya che e puravAra thayuM. 198. triyavizeSa gvAthe thAra jJAturantara: | spandAtmakabahirbhUtakriyAkSaNavilakSaNaH // ityevaM kecit / 198 A puruSavyApAra (= bhAvanA) jJAtAnI vizeSa prakAranI AMtarika kriyArUpa che, tethI te jJAtAnI pUMdAtmaka bAhya kriyAthI vilakSaNa che ema keTalAka kahe che. 199. gvastha prayatno vA mAvaneyafmadhIte | audAsInyadazApAyaM pumAn yena prapadyate / / sa yatno yAgahomAdikriyAnirvattikAraNam / tasya tadyatiriktatvaM prAyaH sarvo'numanyate // sa cAyamAtmadharmo'pi na vibhutvAdisannibhaH / / sAdhyarUpAbhisambandhAt dhatte viSayatAM vidheH // rUpare 199. athavA jenA lIdhe puruSanI dAsInya avasthA dUra thAya che te puruSaprayatna bhAvanA kahevAya che. A puruSaprayatna yAga, hema vagere kriyAone pAra pADavAnuM kAraNa che. tethI prAyaH sau puruSaprayatnarUpa kriyAne yAga, hema vagere rUpa kriyAthI judI gaNe che. A puruSaprayatna AtmAno dharma hovA chatAM paNa te AtmAnA vibhutva vagere dharmo jevo nathI. te sAdhyasvarUpa hoI vidhine viSaya bane che. AvuM bIjuo mAne che. [liDane preraNArUpa vyApAra vidhi kahevAya che. A preraNuM puruSavyApAranI jananI che. preraNAthI prerAI puruSa yAga Adi karmamAM pravRtta thAya che. A kAraNe puruSavyApArane [ bhAvanAne sAdhyasvarUpa ane vidhine viSaya kahyo che. 200 jo dhAvasthAmALe mAvanAmappaman | yAgadAnAvanusyUtaM rUpaM gotvAdijAtivat // yathA hi zAbaleyAdiSvanugataM gorUpamavabhAsate, vyAvRttaM ca zAvaleyAdirUpam , evamihApi yAgAdikarmaNAmanugataM ca vyApArarUpaM pratibhAsate parasparavibhaktaM ca Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyA bhAvanA che e mata yAgAdirUpam / yat tadanugataM vyApArarUpaM sA bhAvanA / yathA ca zAbaleyAdyananuraktaM pRthaktvena gotvaM darzayitumazakyam, evamihApi zuddhaM yajyAdyananuraktaM vyApArarUpaM darzayitumazakyam, taduparaktatvena tasya sarvadA'vagamAt / na caitAvatA tasya nAstitvaM sukhaduHkhAdyavasthAnugatasyevAtmana: / tathA ca kiM karotItyanavagatavizeSavyApArasAmAnyaprazne sati, pacati paThati iti tadvizeSottaravacanamanuguNaM bhavatIti / tazca sAmAnyarUpamapi na gotvAdivat kriyAtvavadvA siddhatayA'vabhAsate yena vidheraviSayaH syAt / api ca yajeta dadyAjjuhuyAditi sarvatra pUrvAparIbhUtasvabhAva tavyApArasAmAnyamavagamyate / tena vidhaizca viSayatAM pratipadyate / tadidaM sakaladhAtvarthasAdhAraNaM sAdhyamAnAvasthaM vyApArasAmAnyaM bhAvanetyucyate / 241 asmiMzca pakSe dhAtuvAcyatvamapi bhAvanAyA vaktuM zakyate / pAkAdizabdebhyo dhAtau satyapi tadapratIterna dhAtuvAcyatvaM bhAvanAyA iti cet, bhavatyAdau satyapi tarhi pratyaye tadapratIteH pratyayavAcyatvamapi na syAt / tadalamanena nirdhAraNaprayatnena / sarvathA dhAtorvA pratyayAdvA bhAvanA'vagamyate iti siddham / yAga, dAna 200. khIjA keTalAka dhAvAMmAM rahelA sAmAnyane bhAvanA tarIke svIkArI vageremAM rahelA, gatva vagere jAti jevA anusmRta rUpane bhAvanA kahe che jema zAkhaleya vagere geAvyaktiemAM raheluM sAmAnya gerUpa ane anya geAvyaktiemAM na hoya evuM zAkhaleya Adi vizeSarUpa dekhAya che, tema ahIM paNa yAga Adi karmAmAM samAnapaNe raheluM sAmAnyarUpa puruSavyApAra ane te karmAnuM paraspara judu vizeSarUpa yAga vagere dekhAya che. yAga Adi karmAmAM samAnapaNe raheluM sAmAnya rUpa purubyApAra e bhAvanA che. jema zAkhaleya Adi vizeSarUpathI ananurakta ge!tva sAmAnyane sAva alagarUpe dekhADavu arAkaya che kAraNa ke zAkhaleya Adi vizeSa rUpathI uparaktarUpe =viziSTarUpe) ja tenuM sadA jJAna thAya che, paNa eTalA mAtrathI gAtvanuM astitva nathI ema nahi, ane jema sukha, duHkha vagere avasthAmAM anugata evA AtmAnuM jJAna te te avasthAthI aviziSTa rUpe kevaLa rUpe thatuM na hovA chatAM te avasthAethI judA AtmAnuM astitva che, tema yAga Adi vizeSarUpeAmAM anugata evA puruSavyApAra rUpa sAmAnya rUpanuM jJAna yAga Adi vizeSarUpAthI ananurakta ( = aviziSTa, kevaLa ) rUpe thatuM na heAvA chatAM te yAga Adi vizeSarUpeAthI judA puruSavyApAra rUpa sAmAnya rUpanu astitva che ja. vaLI, 'vi roti' (='te zuM kare che") evA, vizeSavyApAranuM jemAM jJAna nathI evA, sAmAnya prazna pUchavAmAM AvatAM 'pati' (=rAMdhe che', 'pati' ( = 'vAMce che' ) e vizeSavyApArane jaNAvatA uttara sAmAnya praznane anukULa che. ane te puruSNavyApAra sAmAnya rUpa hovA chatAM gotya AdinI jema ke kriyAtva AdinI jema siddharUpe jJAta thatA nathI ke jethI te vidhine viSaya na bane. vaLI, 'neta' 'ghAta' 'jIduyAt' ema kahetAM sarvAMtra pUrvApara kramika avasthA dharAvavAnA svabhAvavALu Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 vAkSArtha bhAvanA che e mata (arthAt sAdhyarUpa) te puruSavyApAra nAmanuM sAmAnya jJAta thAya che. tethI te vidhino viSaya bane che. niSkarSa e ke badhA dhArthomAM samAnapaNe raheluM, sAdhyabhAna avasthAvALuM vyApArasAmAnya bhAvanA che ema kahevAya che. A pakSamAM bhAvanA dhAtuvAcya che ema paNa kahevuM zakya che. pAka' Adi zabdomAM dhAtu hovA chatAM "pAka' Adi zabdomAMthI bhAvanAnI ( = vyApArasAmAnyanI = puruSavyApAranI) pratIti thatI na hoI, bhAvanA dhAtuvAcya nathI ema je kaheze te ame kahIzuM ke "mati ( = thAya che') vagere zabdamAM pratyaya hovA chatAM "mavati' Adi zabdomAMthI bhAvanAnI ( = vyApArasAmAnyanI = puruSavyApAranI ) pratIti thatI na hoI, bhAvanA pratyayavAgye paNa na bane. [ "mavati' zabdamAM rahelo pratyaya, je thAya che (mavati ) tene arthAta yAga Adina vyApAra jaNAve che, je yAgane kare che (mAvati ) tene arthAta puruSane vyApAra jaNAvatA nathI. ] bhAvanA dhAtuvAcya che ke pratyayavAcya tene nizcaya karavAne A prayatna rahevA daI e. sarvathA dhAtu dvArA ke pratyaya dvArA bhAvanA jJAta thAya che e puravAra thayuM. 21. sA ghAto prathayAbADapi mAvanAvatA sarva | __ apekSateM'zatritayaM kiM kena kathamityadaH // . 'bhAvayet' ityavagate nUnamapekSAtrayaM bhavati-kiM bhAvayet ? kena bhAvayet ? kathaM bhAvayet ? iti / tatra kimityapekSA vargakAmapadena pUryate-kiM bhAvayet ? racanAta | , 201, dhAtu dvArA ke pratyaya dvArA jJAta thayelI bhAvanA ( purUSa vyApAra = pravRtti kRti ) traNa aMzonI apekSA rAkhe che-sAdhya ( zuM karavuM ), sAdhana 1 kenAthI karavuM ) ane kathaMbhAva ( kaI rIte karavuM ). "kare e jJAta thatAM kharekhara traNa apekSA thAya che- "zuM kare ? zenAthI kare ? kevI rIte ? zuM kare ? e apekSA "svargakAma" ( = svagerachuka ) e padathI pUrI thAya che. "zuM kare ?" "svarga. 202. nanu rAma kRti puruSanirdezoDayaM, na nirdezaka satyam, vAva nirdezaH | 3 nitizayativacana: rAj' | prati nAnyArthe tyapyuktam / sAdhyatvena ca svargaH kAmyate iti sa eva hi kimityaMze nipatati 'svarga bhAvayet' iti / 'khagaM kAmayate' iti ca vyutpattI vispaSTa meva tasya sAdhyatvam / bahuvrIhAvapi tasyaiva sAdhyatvaM vidhivRttaparyAlocanayA'vadhAryate / evaM 'svarga bhAvayet' ityavagate 'kena bhAvayet' ityapekSAyAM 'yAgena' iti sambadhyate / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viAkayArthI bhavanA che e mata 240 202. zaMkAkAra-svargakAma pada te puruSane nirdeza kare che, phaLane nirdeza karatuM nathI [yAga keNa kare ? ene uttara "svagakAma pa Ape che, zuM kare ? ene uttara A pada ApatuM nathI. ] bhAvanAvAzvArthavAdI - sAcuM, paraMtu A puruSanideza svagaparaka che. kahevAmAM AvyuM che ke svaga' zabda nitizaya sukhane vAcaka che. sukha bIjA keInA mATe nathI e paNa kahevAmAM AvyuM che. sAdhya tarIke svaganI kAmanA pUrNa kare che eTale svarga ja sAdhyAMzamAM paDe che - "svagana kare' ema svaganI kAmanA kare che' e vyutpattimAM svarganuM sAdhyapaNuM spaSTa ja che. bahuvI hisAsamAM paNa svarganuM sAdhyapaNuM spaSTa che. svarganuM ja sAdhyapaNuM che e vidhinA vyApAranI palecanA dvArA nizcita thAya che. Ama "svargane kare e jJAta thatAM "zenAthI kare ? e apekSA jAgatAM bhAga vaDe ema saMbaMdha thAya che. 203. nanuM "pAna' rUti na Rttei, jitu "ta' rati | tAhathApavuM prakRtipratyayAtmakasamudAyarUpam / tatra liGaH pratyayasya bhAvanA vAcyetyuktam / 'yaja' iti tu dhAtumAtramavaziSTam / tasya kRdantasya tRtIyAntasya yAgeneti yo'rthaH sa kathamekAkinA tena pratyAyyeta ? 203. zaMkAkAra - 'vAna" (= "yAga vaDe ) ema to kahevAmAM AvyuM nathI. paraMtu "ta ( = "yajJa kare che ema kahevAmAM AvyuM che ane te AkhyAtapa9 "prakRti ane pratyayanA samudAyarUpa che. tyAM (= "tamAM ) liDa pratyayanI vAcya bhAvanA che ema kahevAmAM AvyuM che. have bAkI rahe che dhAtumAtra "yajJa' pilA tRtIyAta kRdaMta "na'ne je artha che te (koI paNa pratyaya ke vibhakti vinAnA ) ekAkI evA pelA "vat' dhAtumAtra vaDe kevI rIte jJAta thAya. ? 204. kayate | bhAvanA veta pratyathArtha ta soDhamANutA, cAmasmbndhH soDhavya eva / yo hi tasyAM yathA sambandhu yogyaH tamasauM tathA pratIkSate, nAnyatheti / karaNAkAGkSAparipUraNena sambandhayogyo yajiriti tathaiveSa bhAvanayA'bhisambaSyate / / aprAtipadikatvAddhi tRtIyA tatra mA sma bhUt / zabdasAmarthyalabhyA tu nUnaM karaNatA yajeH // 204. bhAvanAvAyArthavAdI-ane uttara ame ApIe chIe. pratyayane artha bhAvanA che e vAtane je Ape sahana karI te "yona (= yAga vaDe )' evA bhAvanA sAthenA [bhAganA sAdhanarUpa ] saMbaMdhane Ape sahana karavo joIe, kAraNa ke bhAvanAmAM je rIte saMbaMdha pAmavAne gya je che te rIte tenI e pratIkSA ( = AkAMkSA) kare che, anya rIte Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 vAkyAtha bhAvanA che e mata . " = karatI nathI; Ama sAdhananI AkAMkSA pUrNa karavA dvArA "' bhAvanAmAM saMbaMdha pAmavAne yogya che eTale e rIte ja e "' dhAtu bhAvanA sAthe joDAya che. "vajJa' dhAtu prAti padika na hoI tyAM tRtIyA vibhakti bhale na he, paraMtu " - dhAtunI karaNutA ( = sAdhanatA ) kharekhara zabdasAmarthyathI labhya che. - 205. nA punaH rAdadrazya sAmata ? mAvanAvAcina ta jhUma: | tRtIyayaiva karaNatvamabhidhAnIyamiti neyaM rAjAjJA / tatastadavagatestathA'bhyupagamyate / evamihApi 'svargakAmo yajeta' iti tathA'vagatirbhavantI kimiti na mRSyate / AkhyAtAt sAdhyatA yA ca dhAtvarthasyAvagamyate / dvitIyA zrayate tatra kiM vA tadabhidhAyinI // 205. zaMkAkAra - kayA zabdanA sAmarthyathI ? " bhAvanAvAyArthavAdI - bhAvanAvAcaka zabdane sAmarthyathI labhya che ema ame kahIe chIe tRtIyA vibhakti vaDe ja karaNutAnuM abhidhAna karavuM joIe evI A rAjAjJA nathI. zaMkAkAra - tRtIyAnta padathI karaNatAnuM jJAna thatuM hovAthI tRtIyAnta padathI karatA labhya che evuM mAnavAmAM AvyuM che. bhAvanAvAkyarthavAdI - e pramANe ahIM paNa "afjAnaH neta' e vAkyagata "gha" dhAtumAMthI - karaNatAnuM sAna thatuM hovAthI "yajJa' dhAtumAtramAMthI bhAvanAvAcaka zabdanA sAmarthya dvArA karaNatA labhya che evuM kema mAnatA nathI ? "ghati' e AkhyAtamAMthI dhAtvartha (pAka) nI sAdhyatA jJAta thAya che; zuM tyAM sAdhyatAvAcaka dvitIyA vibhakti kahevAyelI che ? - 206. navaeN tAruM pArvarthasya vAsthatADavaH mize vaninA tiSyam | kiM bhAvayet ? yAgamiti / kenetyapekSite vAkyAntarasamarpitaM vrIhibhirityAdi sambadhyatAm , na punaryajiH sAdhyarUpAM vyApArAbhidhAyipratyayopasarjanIbhUtakarmatAmatipratyAsannAmanAruhya dUravartinI karaNatAmadhiroDhumarhati / 206. zaMkAkAra - je ema che, te e pramANe dhAtvarthanI sAdhyatAnuM jJAna thatuM hoI, sAyAMzamAM vAge paDavuM joIe. "zene kare ? yAgane. "zenA vaDe ? e apekSA thatAM bIjA vAkaye Apela "trIhi vaDe vagerene enI sAthe joDe paraMtu puruSavyApArarUpa bhAvanAnA vAcaka pratyayane gauNa thaI rahelI sAdhyarUpa kamaMtA, je atyaMta samIpa che, tene choDIne yoga dUra rahelI karaNatAne dhAraNa karavA lAyaka nathI. 1. trImita = trAhi vaDe yAga kare. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha bhAvanA che e mata 245 __207. ucyate / syAdetadevaM yadi hi 'svargakAmaH' iti na zrUyeta / tasmistu zrute naivaM bhavitumarhati / kutaH ? kharge sAdhyatvasambandhAdalabdhvA sAdhyatA'nvayam / yajistadAnuguNyena karaNAMze'vatiSThati // vargasya hi kAmyamAnatvAt, prItyAtmakatvena cAnanyArthatvAt, sAdhyatAyAM yogyatvAt, kimityaMzopanipAte siddhe tatrAlabdhanivezo yajistadapekSitAM karaNatAmeva yogyatvAdavalambate / sAmAnAdhikaraNyaM ca jyotiSTomAdibhiH padaiH / evaM satyupapadyeta karaNatvAnuvAdibhiH / / karmanAmadheyatvaM ca jyotiSTomAdInAM zabdAnAmuktam / 207. mAnavAcyA kAhI - mAno uttara ame yApIye chIye nne 'rAma' paha vAkayamAM na kahevAyuM hoya to Ama bane. paraMtu "svargakAma 56 vAkyamAM kahevAyeluM hoI Ama banavuM yogya nathI. za52 - zAyI ? bhAvanAvAzvArthavAdI- [pratyayArtha bhAvanA athata puruSavyApAra sAthe sAthatvano saMbaMdha svagamAM hevAne kAraNe sAdhyatvane anvayasaMbaMdha [pratyayArtha bhAvanA sAthe] na pAmIne ji (yAga) svargane anugaNarUpe (=anukULa sahAyakarUpe) karaNAMzamAM sthira thAya che. svaga kAmyamAna hovAne kAraNe tema ja sukhAtmaka hovAne kAraNe bIjI koI mATe na hoI sAdhyatAnI yogyatA dharAve che ane sAdhyatAnI yogyatA dharAvatuM hoI sAyAMzamAM paDe che e siddha thatAM sAdhyatAmAM praveza na pAmato cAga svargane apekSita karaNutAne ja yogyatAne kAraNe grahe che. AvuM hetAM karaNavAnuvAdI tikToma vagere pado sAthe yAganuM sAmAnAdhikaraNya ghaTe che. [jyotiSTomena svargakAmo yajeta = jyotiSTomena yAgena svarga bhA yet / jyotiSToma paDe svagakAma je= jayetima yAga vaDe te svagane kare.] jyotiSThoma vagere zabdo yAga Adi karmonAM nAme che e ame jaNAvI gayA chIe. 208. nanu sAdhyatvapakSasAkSitAmapi karmanAmadheyAni bhajante, 'agnihotraM juhoti' iti / naiSa doSaH / sAdhya eva bhavan bhAvArtha : sAdhanatAmavalambate / tatrApi hi svargabhAvanAyAmagnihotrAkhyo hAmaH karaNameva, anyathA svargakAmapadAnanvayaprasaGgAdityuktam / nAmadheyapadaM tu kiJcit karmatAmanuvadati agnihotramityAdi, kiJcit karaNatAM jyotiSTomeneti / tasmAt yaje: karaNatvenaivAnvaya iti siddham / yattu pratyAsannatvAt Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata sAdhyAMzopanipAtitetyucyate tadayuktam , yogyatvAvirodhinI pratyAsattiH sambandhakAraNaM, na tadviparItA / yogyatvaM ca vargasyaiva sAdhyatAyAM, yajezca karaNatAyAmityuktam / _208. zaMkAkAra- dhAtvartha sAdhya che e pakSanA paNa yAga Adi karmonAM nAme samarthaka che; udAharaNathe nirAM kutti', ahIM aniheAtra e homanuM nAma che, tethI ma nahotra juti = nahotra naM mA yati (= ti) thAya. pariNAme dhArtha homa ahI sAdhya che. bhAvanAvAkathAthavAdI- A doSa nathI Avato. dhAtvatha sAtha banIne ja sAdhanatAne grahe che, pAme che. tyAM svargabhAvanAmAM (= svarga mATenA puruSavyApAramAM paNa agnihotra nAmane homa sAdhana ja che. kAraNa ke anyathA agnihotrano "svaga kAma" pada sAthe anvaya na besavAnI Apatti Ave ema kahevAmAM AvyuM che. koIka nAmadheya pada karmatAne anuvAda kare che, jema ke "manahotra' vagere ane keIka nAmadheya pada karaNutAne anuvAda kare che, jema ke "ko taiomena'. tethI dhAtvartha yAgano karaNatArUpe svarga sAthe anvayasaMbaMdha che e siddha thAya che. dhAtvatha yoga sAdhyAMzamAM paDe che kAraNa ke te [karaza karatAM najIka che ema je kahevAmAM AvyuM che te ayogya che kAraNa ke yogyatAnu avirodhI najIkapaNuM anvayasaMbaMdhamAM kAraNa che ane nahi ke yegyatAnuM virodhI najIkapaNuM, svarganI ja sAdhyapaNumAM gyatA che, jayAre yAganI karaNatAmAM yogyatA che ema kahevAmAM AvyuM che. 209. evaM 'yAgena bhAvayet' ityavagate kathamityapekSAyAmitikartavyatA tadvAkyapaThitA vAkyAntaranivezitA vA sambadhyate / tadvAkyopAttA tAvadyathA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSToma sAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' iti tAM.bA.17.1.7] vAkyAntaropAttA 'brIhInavahanti' 'taNDulAn pinaSTi' 'samidho yajati' 'tanUnapAtaM vanaMti rati | itikartavyatA hISTA dRSTAdRSTaprayojanA / prAyaH sarvatra bhAvArthe kathamaMzopapAdinI / / dRSTopakAradvAreNa sambaddhA preSaNAdikA / itikartavyatA jJeyA sannipatyopakAriNI // bhAvArthamanugRhNAti yA tvadRSTena varmanA / samidAdyAmikAmAhustAmArAdupakAriNIm // 209. Ama "yAga vaDe kare' ema jJAta thatAM kevI rIte ?e apekSA jAgatAM te vAkyamAM ke anya vAkyamAM jaNAvelI InikartavyatA ( = karavAnI rIta)ne tenI ( =bhAvanAnI) sAthe anvayasaMbaMdha joDavAmAM Ave che. te ja vAkyamAMthI prApta thatI itikta vyatAnuM udAharaNa che patava revatISa vAravantIyam aniSTomasAma ravA vAno tena ta (arthAta Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha bhAvanA che e mata revatI' padavALA ma tramAM vAravantIya agniToma sAma gAine pazunI kAmanAvALe agnioma yAga kare.) [ ahIM "revatI' padavALA maMtramAM vAravantIya agniToma sAma gAine e itikatavyatA e ja vAkacamAMthI prApta thAya che. te anya vAkyomAMthI prApta thatI itikata. vyatAnuM udAharaNa -- "zrI henavarita' ( = "vrIhine jhUDe che' ), "tacAna pinag" ( =taMDalane khAMDe che), samidho vagati ( = samidhUne = vasaMtaRtune prayAja (fore-offering) Ape che ), niti ( = bahiMne = zaradaRtune prayAja Ape che), tannapatti vanati (etanUnapAtane = grISmane prayAja Ape che. A badhAM vAkyo dazapUrNamAsayAganA prakaraNamAM AvatAM hoI darzapUrNamAsayAge kevI rIte karavA te, te vAkyomAMthI jJAta thAya che. duSTa ke adaSTa projana dharAvatI itikartavyatA icchavAmAM AvI che. bhAvArtha mAM ( = dhAtvarthamAM) prAyaH sarvatra te karthabhAva aMzane samajAve che. daSTa upakAra dvArA bhAvArtha ( = dhArtha ) sAthe saMbaddha prepaNuM AdirUpa itikartavyatAne sannipatyopakAriNI jANavI. paraMtu je adaSTa rIte bhAvArthane upakAra kare che te same Adipa itikartavyatAne ArAdupakAriNI kahevAmAM Ave che 210. gvazatraNArUqdhAnaEAnapoSatAm | . bhAvanAmIdRzIM prApya vRttividhiniSedhayoH // - 'darzapUrNamAsAbhyAM yajeta vargakAmaH' 'jyotiSTomena vargakAmo yajeta' ityatrAnantaroktanItyaiSa vAkyArtho jAta:--darzapUrNamAsena yAgena kharga bhAvayet, anayA'gnyAdhAnAdikayetikartavyatayeti / 210. Ama sAdhya, sAdhana ane karthabhAva A traNa aMzo sAthenA saMbaMdhane kAraNe anuSThAnanI egyatAne pAmelI AvI bhAvanAne pAmIne vidhi ane niSedha pitAnuM kArya kare che. [ "davAno ta' ( == svage*chuka yAga kare ) no artha che basa vAna dva: mAvata' ( = 'te yAga vaDe svagane kare ). ahI krUi mAvaceta na mAyata ane jatha mAvatarone kare ? zenAthI kare ? ane kevI rIte kare ? e traNa ane udabhave che. zene kare ? svagane kare. svagane zenAthI kare ? svagane yAgathI kare. tyAra pachI "svagane kevI rIte kare ? ema nathI pUchavAnuM. paraMtu "yAgane kevI rIte kare ?" ema pUchavAnuM che. A vastu ahIM spaSTa thAya che kAraNa ke ahIM jaNAvAyuM che ke itikartavyatA bhAvArthane ( = dhAvathane, yAgane, sAdhanane ) upakAraka che, svagane (sAdhyane) nahi. ] "pUrNa pUrNamAsAbhyAM cata vartanaH "thotiSomena svajano vata'-ahIM upara tarata ja jaNAvelI rIta pramANe [prathama vAkyane ] A vAkayAthe thaye ke "dazapUrNamAsa yAga vaDe svarga kare ane anyAdhAna vagere rUpa itikartavyatA dvArA darzapUrNamAsa yAga ] kare. 211. kimarthaM punarvidhirAzrIyate ? vartamAnopadeziSvapyAkhyAteSu bhAvanA pratIyate iti darzitavAn bhavAn / ataH kiM vidhinA ? tasya hyAzrayaNaM vagaiyAgayoH sAdhyasAdhanabhAvabodhanAya pravRttinivRttisiddhaye vA ? sAdhyasAdhanasambandhastAvadAkAGkSA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vAkayA bhAvanA che e mata sannidhiM yogyatAparyAlocanayA vartamAnopadezino'pyAkhyAtAd bhAvanAvagame sati bhavatyevAntareNApi vidhim / pravRttirapi puruSecchAnibandhanA / svargasya sAdhyatve yAgasya ca sAdhanatve'vadhArite yaH svargamicchet sa tatsiddhaye pravarteta eva / yastu necchet tasya vidhirapi kiM kuryAt ? na hyapravartamAnasya puMso vidhirgale pAzaM nidadhAti ravA vA bAhU badhnAti / niSedhAdhikAre'pi surApAna brAhmaNahananAdeH pratyavAyasAdhanatvAbadhAraNAt tatparijihIrSayA puruSo nivartate, na vidhitaH / yastu pratyavAyAnna bibheti, sa vidhAvapi zrute na nivartata eveti / tasmAt pravRttinivRttyarna kAraNaM vidhiriti tadarthamapi vidhipadAzrayaNamasAMpratam / kazcAyaM vidhirnAmetyetadapi na vidmaH / 211, zaMka kAra- zA mATe vidhinA AzarA le che ? vartamAnane upadeza ApanAra AkhyAtAmAM paNa bhAvanA (puruSavyApAra pratIta thAya che ema Ape darzAvyuM che, te pachI vidhinuM zuM prayeAjana ? zu' svarga' ane yAga vaccenA sAdhyasAdhanabhAva saMbaMdhane jaNa vavA mATe ke pravRtti ane nivRttinI siddhi mATe tene AzA Apa le che ?AkAMkSA, yogyatA ane sannidhinI paryAlAcanA dAga vamAnApadezI AkhyAtamAMthI paNa bhAvanAnuM jJAna thatAM vidhi vinA ja sAdhyasAdhanabhAva saMbadhanuM jJAna thAya che ja. pravRtti paNa puruSanI icchA upara AdhAra rAkhanArI che, arthAt pravRttinuM kAraNa puruSecchA che. svarga" sAdhya che ane yAga tenu sAdhana che evuM cokkasa jJAna hAtAM, je svarga te icchatA hAya te tenI siddhi mATe pravRtti kare ja. je sva'ne cchatA na hoya tene vidhi paNa zu karavAnA hatA ? pravRtti na karatA puruSanA gaLAmAM vidhi pAza nAkhato nathI ke tenA be hAtha rAMDhavAthI bAMdhate nathI. niSedhane jyAM pharaja tarIke Adeza ApavAmAM Ave che tyAM paNa surApAna, bAhmaNanana vagere pratyavAyanAM ( = vighnanAM ) kAraNA che evA nizcaya thavAthI temanA tyAganI cchAne kAraNe puruSa te badhA AMthI nivRtta thAya che, vidhine kAraNe nivRtta thatA nathI. para tu je puruSa pratyavAyathI khItA nathI te vidhine sAMbhaLavA chatAM te badhAmAMthI nivRtta thatA ja nathI. tethI pravRtti ane nivRttinuM kAraNa vidhi nathI, eTale pravRtti nivRtti mATe vidhine aArA levAnuM ayeAgya che. A vidhi zu che e paNu ame te jANatA nathI. 212. nanu cAhyuM: -- vidherlakSaNametAvadapravRttapravarttanam / atiprasaGgadoSeNa nAjJAtajJApanaM vidhiH / / 212, bhAvanAvAkayA vAdI vidvAnee kahyuM che ke je pravRtti pravRtti karavA preravA eTaluM ja vidhinuM lakSaNa che. paraMtu ajJAtane karavuM) e vidhinuM lakSaNu nathI, kAraNa ke tene vidhinuM lakSaNu mAnatAM che. [ajJAtane jaNAvavuM ene jo vidhinuM lakSaNu mAnavAmAM Ave te maLaze' evu` sAmudrikavidyAnuM vyAkhyAna Nu vidhi banI jAya. ] - na karatA hoya tene jaNAvavuM. ( = pragaTa atiprasa gadoSa Ave tamane gAma dAnamAM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 249 213. bADhaM zruto'yaM zlokaH / kintu ko'sAvapravRttapravartaka iti na jAnImaH / pravartakakharUpe hiM saMzerate pravAdukA iti / kiM liGAdiH zabda eva pravartakaH, tadvyApAro vA, tadartho vA niyogaH, phalaM vA svargAdi, zreyaHsAdhanatvaM vA, rAgAdirvA ? pravartakakharUpA'navadhAraNAd vidherapyanavadhAraNamiti / _213. zaMkAkAra - hA, ame A glaeNka sAMbhaLyo che. paraMtu pravRtti na karatA puruSane pravRtti karavA preranAra ( = pravartaka) A keNa che e ame jANatA nathI. pravartakanA svarUpa para citakane zaMkA che. za liDa zabda ja pravataka che ke te zabdane vyApAra pravartaka che ke te zabdano artha niyoga pravartaka che ? ke pachI svaga" vagere phaLa pravartaka che ? ke zreyasUnuM sAdhanapaNuM ( = kAraNa paNuM ) pravartaka che ? ke rAga vagere pravartaka che ? pravartakanA svarUpanA nirNayanA abhAvamAM vidhine (arthAta vidhi zuM che tene nirNaya thato nathI. 214. chattAvaMtu vizvAzrayaneti, tatroble-- yadayaM sAdhanatvena yajerabhihito'nvayaH / vargasya ca phalatvena sa eva mahimA vidheH / / vidhivacanamantareNa hi 'svargakAmo yajeta' iti puruSalakSaNArthaH khargakAmazabda: zuklo hotetivat syAt / tatazcaikapadopAdAnalakSaNapratyAsattisaMbandhanisargaghaTitapUrvAparIbhUtakhabhAvadhAtvarthasAdhyatA'tikrameNa dUrAt vargasya sAdhyatvamanyatropasarjanIbhUtasya kathaM kalpayitu zakyate ? tasmAdeSa viziSTaH sAdhyasAdhanasambandhI vidhiprasAdalabhya eva bhavati, nAnyatheti vidhirAzrayaNIyaH / 214. bhAvanAvAyArthavAdI tame je pUchayuM ke vidhine Azare levAnuM prayojana che, tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke yAgane sAdhana tarIke ane svargane phaLa tarIke je anvaya abhihita thayuM che te anvaye ja vidhine mahimA che, [ arthAta te anvaye vidhinA mahimAne lIdhe che. ] vidhivacana vinA, 'eachAno ta' emAM "svargakAma" zabda puruSanA lakSaNarUpa arthane vAcaka bane - jema " tA' (= hetA zukala hoya che') emAM zula' zabda hatAnA lakSaNarUpa arthane vAcaka che tema [ jema RtvimAM hatAne dhama zukalaguNa che tema svaganI kAmanA puruSano dharma che. | nisargadhaTita pUrvApara kramika avasthAe rUpa svabhAvavALA dhAvatha = bhAvAtha, yAga nI [ 'ta' e ] eka ja padamAM mUkAvArUpa sAmIyasaMbaMdhathI prApta sAdhyatAnuM ullaMdhana karI dUra rahelA svargonI je svarga anyatra ( = kAmanAmAM che upasaja*nIbhUta ( == aMgabhUta ) che tenI, sAdhyatA ka95vI, vidhi vinA kevI rIte zakaya che ? niSkaLa e ke A viziSTa sAdhya sAdhanabhAva sa baMdha vidhinI kapAthI ja labhya bane che. anyathA labhya banatuM nathI, eTale vidhine Azare levo joIe. 2-33 : : Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vAkyartha bhAvanA che e mata 215. zartha punarveidira ghaNuM sAthasAdhanamAvai vo yati : rUltha voti - sa hi sapratyayapravartakakhamAvaH / na cApuruSArtharUpe vyApAre puruSaH prayatnazatapreryamANo'pi sapratyayaH pravartate / pravartamAne'pi puMsi pravartakatvAkhyanijasvarUpasaMkocamAzaGka. mAno vidhiH puruSArthasvabhAvaM svarga sAdhyatayA vyavasthApayati, yAgaM cAsya sAdhanatayA iti / evaM hyavabodhayato'sya pravartakatvaM nirvahati / _215. zaMkAkAra - paraMtu vidhi A sAdhyasAdhanabhAvarUpa saMbaMdhane bodha kevI rIte karAve che ? bhAvanAvAkayArthavAdI - te AvI rIte baMdha karAve che - vidhine ravabhAva jJAnavALA puruSanA pravartaka banavAnuM che. apuruSArtharUpa vyApAramAM jJAnavALA puruSane seMkaDe prayatna karI preravAmAM Ave to paNa te temAM pravRtta thato nathI. [ vidhinI preraNAthI ] jyAre puruSa pravatate heya tyAre pravartakatva nAmanA pitAnA svarUpanA saMkecanI AzaMkA dharAvato vidhi puruSArtha svabhAva svargane sAdhyarUpe ane tyAgane sAdhanarUpe cakkasapaNe sthApe che. A rIte puruSane sAdhyasAdhanabhAvane baMdha karAvIne vidhi pitAnA pravartakatvane nirvAha kare che. 216. catta 4 leDara ravI je ja pravartate vet puruSaH urjA vidhiH kuryAditi, tadapyayuktam / na hi vAyvAdivat puruSasya pravartako vidhiH / vAyvAdiH khalu sapratyayamapi taditaramapi pravartayati / vidhistu sapratyayasyaiva pravartakaH / sapratyayasya caitAvat pravartanaM yat pravati to'hamiti jJAnajananam / na ca phalamadarzayatA vidhinA sapratyayasyedRzaM jJAnaM janayituM zakyam / phale tu dazi te sati tadasya jJAnaM janitameva / anena janitaM cet jJAnaM pramANavRttena pravati ta evAsau vidhinA puruSaH / AlasyAdinA'narthitvena vA bahiHpravRttiparyantatayA cenna pravartata, mA pravati STa / vidhinA tu khakartavyaM kRtaM, 'pravartitaH aham' iti jJAnajananAt / anyo hi pravartanAvagamaH, anyazca bAhyo vyApAraH / 26. "svarga vagere phaLane dekhADavAmAM AvyuM hovA chatAM puruSa je [tene mATe] pravRtti na kare, te vidhi zuM kare ? ema je tame kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke jema vAyu vagere pravartaka che tema vidhi puruSane pravartaka nathI. vAyu vagere jJAnavALAne ane jaDane paNa pravRtti karavA prere che, paraMtu vidhi te jJAnavALAne ja pravRtti karavA prere che. jJAnavALAne karavAmAM AvatI pravRtti karavAnI preraNA tenAmAM "mane pravRtti karavA preraNA karAyelI che' evA jJAnane utpanna karavAmAM ja paryAvasAna pAme che phaLane na dekhADatA vidhi vaDe jJAnavALAmAM AvuM jJAna utpana karavuM zakya nathI. tene phaLa dekhADavAmAM AvatAM tarata ja tenAmAM AvuM jJAna utpanna thaI jAya che. je pramANarUpa vidhie A jJAna utpanna karyuM to teNe A Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 251 puruSane pravRtti karavA preraNA ApI ja (pravRtta karyo ja). ALasa ke anarthitvane kAraNe bAhya pravRtti payanta te purUSa pravRtti na kare te bhale na kare, vidhie te potAnuM kArya karyuM che kAraNa ke teNe te "mane pravRtti karavA preravAmAM Avyo che' e jJAna tenAmAM utpanna karyuM che pravRtti karavA mATe je preraNuM karavAmAM Ave che te preraNArUpa vyApAranuM (= pravatanAnuM) jJAna e judI vastu che ane bAhya pravRtti e judI vastu che. 217. gve viviarAva sAthasAdhanamAvathIH | __ sA hi prathamanirvRttapreraNAjJAnapUvi kA / / 'yajeta' iti preraNA pratIyamAnA sAdhyasAdhanasambandhamanavabodhayati vidyA na nirvahatIti tatkRtastadavabodha ucyate / niSedhe 'na hanyAt' iti niSedhyamAnasya bhAvArthasyAnarthatAmanavabodhayan vidhirna rAgataH pravartamAnaM pumAMsaM niroddhamutsahate iti vidheyavanniSedhye'pi tasyaiva vyApAra ityavazyAzrayaNIyo vidhiH / 27. Ama vidhithI ja sAdhyasAdhanabhAvanuM jJAna thAya che [ane] A sAdhyasAdhanatAvanA jJAna pahelAM prathama preraNAnuM jJAna utpanna thaI gayuM hoya che. "ta' ='yajJa kare'). thI jaNAtI preraNA. jyAM sudhI vidhi sAthasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna na karAve tyAM sudhI nirvAha pAmatI nathI. eTale preraNAnA nirvAha mATe sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna jarUrI che ema kahevAmAM AvyuM che. "na dAtu' (rahaNavuM' na joIe e niSedhamAM jeno niSedha karavAmAM AvI rahyo che te bhAvArtha (hanana)nI anatAne jaNAvyA vinA vidhi rAgathI temAM pravRtti karatA puruSane aTakAvavA utsAhita thato nathI. Ama vidheya ( bhAvArtha yAga nI jema niSedhya (bhAvArtha hanana)mAM vidhine ja vyApAra che, eTale vidhine Azare avazya levo joIe. 218. yazcaiSa paryanuyogaH kimarthaM vidhirAzrita iti, sa khalu saralamatikRta iva lakSyate / na hi vayamadyakRtaM vidhimAzrayema jahImo vA / pratipattAro hi vayaM vedasya, na krtaarH| tatra ca savidhikAni 'yajeta vargakAmaH' iti prabhRtIni vAvAni Rttei ! tevAM mImAMsthamAnortha IMvataete- : sADa, thAH sAdhanamiti / sa cAyaM vidhisAmarthyalabhya iti yuktaM vidherAzrayaNam / 218. zA mATe vidhine Azaro le che ? e A je prazna che te to buddhi vinAnAe jANe pUchyuM hoya ema lAge che. ame atyAre karavAmAM AvelI vidhine Azare letA nathI ke tene tyajatA nathI. ame te vedanA jJAtA chIe, kartA nathI; ane tyAM "kreta svAma:' vagere vidhisahitanA vAkyo ame sAMbhaLIe chIe. te vAkyonA arthanI mImAMsA karatAM A pramANe sthira thAya che - svaga sAdhya che ane yoga sAdhana che; ane A vidhinA sAmarthathI labhya che. eTale vidhine Azare te yogya che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vAkSArtha bhAvanA che e mata 219. yattu pravartakakharUpAnizcayAdvidharanizcaya iti tatrApyucyate--phalaM tAvanna pravartakaM, siddhAsiddhavikalpAnupapatteH / siddhasya phalasyApravartakatvaM siddhatvAdeva / na hiM yadyasyAsti, sa tadartha yatate / nApyasiddhasya kharaviMSANaprakhyasya phalasya pravartakatvaM yuktam , adRSTatvAt / atha kAmanAviSayIkRtaM phalaM pravartakamiSyate, seyaM kAmanaiva pravarti koktA bhavati, na phalam / tasmAd rAgAdiH pravartaka ityAhuH / etadapi na pezalam , upajAtapravRddhatararAgasyApi kAmyamAnopAyaparicchedamantareNa pravRttyanupapatteH / na hi khargakAmaH sAMgrahiNImanutiSThati / tadvaraM zreyassAdhanatvaM pravartakam / loke'pi caivameva vyavahAro dRzyate / harItakyAdInAmArogyasAdhanatAM vaidyAcAryacodanAto'vagatya tadupayogAdAvAturo janaH pravartate, tRptisAdhanatAmodanasya manyamAnaH tadbhakSaNAya bubhukSitaH pravartate iti zreyaHsAdhanatvameva pravartakam / etadapi na caturasram / zreyaHsAdhanatvaM hyanavagatamavagataM vA pravartakaM bhavet ? nAnavagatam , avyutpannasya pravRtteradarzanAt / yo hi harItakInAmArogyahetutAM na kutazcidadhigatavAn, nAsau tadarthyapi tAmupayukte / tasmAt tadbodhahetuH pravartakaH / sa ca dRSTe viSaye'nvayavyatirekAderapi sambhavati / kintu adRSTe tu viSaye zreyaHsAdhanAdhigamaH zabdaikanibandhana iti tadadhigamopAyaH zabda eva pravartakaH / ata eva zabdo'pi na svarUpamAtreNa pravartakaH, vAyvAditulyatvaprasaGgAt / yadi pavana iva, pizAca iva, kunRpa iva zabdaH pravartakA bhavet, anavagatazabdArthasambadho'pi zravaNaparavazaH pravarteta, na caivamasti / tasmAdarthapratItimupajanayataH zabdasya pravartakatvam / 219. pravartakanA svarUpane nizcaya thato na hovAthI vidhi e zuM ene nizcaya paNa thatuM nathI ema je tame kahyuM tene uttara ame ApIe chIe. phaLa pravartaka nathI kAraNa ke siddha La pravartaka che ke asiddha phaLa pravartaka che ? e be vikalpamAMthI eka paNa vikalpa ghaTato nathI siddha phaLanuM pravartakatva ghaTatuM nathI kAraNa ke te siddha che. je vastu mANasa pAse hoya te vastune mATe mANasa prayatna karato nathI. gadheDAnA ziMgaDA jevA asiha phaLanuM paNa pravartakatva yogya nathI, kAraNa ke tevuM asiddha phaLa keIe dIThuM nathI. je kahe ke kAmanAne viSaya baneluM phaLa pravartaka che ema IcchavAmAM AvyuM che, to A kAmanA ja pravartaka bane, phaLa nahi. tethI rAga vagere pravartaka che ema kahevAmAM AvyuM che. rAga vagere pravartaka che e mata paNa yogya nathI, kAraNa ke jenAmAM rAga ghaNuM badhuM vadhI gayuM che evI vyakti paNa pote je vastune icchatI hoya te vastune meLavavAnA upAyane jANyA vinA te Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkSArtha bhAvanA che e mata 25 vastune mATe pravRtti kare e ghaTatuM nathI, svarganI icchA karatI vyakti sagrahaNuyAga karatI nathI. tethI rAga karatAM zreya sAdhanatAne pravataka mAnavI e vadhu sAruM che. lekamAM paNa Avo ja vyavahAra dekhAya che. vaidyAcAyanA upadezathI haraDe vagerenI AyegyasAdhanatA jANIne temane upayoga karavAmAM rogI mANasa (arthAta Arogyane icchato mANasa) pravRtta thAya che. eTale zreyasAdhanatA ja pravartaka che. A mata paNa barAbara nathI. jJAta zreya:sAdhanatA pravartaka che ke ajJAta zreya sAdhanatA ? ajJAta zreya sAdhanatA pravartaka banatI nathI, kAraNa ke zreyasAdhanatAne na jANatI vyakti pravRtti karatI dekhAtI nathI. haraDe ArogyanuM sAdhana che e koIkanI pAsethI je jANI letA nathI te Arogyane chatuM hovA chatAM haraDeno upayoga karatA nathI. tethI zreya sAdhanatAnA jJAnane je upAya che te pravartaka che. [kAmanAnA daSTa viSayanI bAbatamAM, tenI sAdhanatAnA jJAnane upAya anvaya-vyatireka vagere paNa saMbhave che; paraMtu [ kAmanAnA ]. adaSTa viSayanI bAbatamAM, tenI sAdhanatAnuM jJAna ekalA zabda dvArA ja thAya che, eTale zreyasAdhanatAnA jJAnane upAya zabda ja pravartaka che. tethI ja zabda paNa pitAnA svarUpamAtrathI pravartaka nathI. jo te potAnA svarUpamAtrathI pravartaka hoya te vAyu vagere pravartaka tulya te banI javAnI Apatti Ave. je pavananI jema, pizAcanI jema, kupanI jema zabda svarUpamAtrathI pravartaka hoya to za-dArthasaMbaMdha na jANanAro paNa zabda sAMbhaLatAM paravaza banI pravRtti karavA mAMDe, paraMtu evuM thatuM nathI. tethI arthanI pratIti janmAvIne ja zabda pravartaka bane che. 0 220. 1 2 nAma vartamAnovezana thAtA pArvatI satya sAco pravartamAnaH kazcid dRzyate iti liDAdireva zabdaH pravartanAbhidhAnadvAreNa pravartako bhavitumarhati / zabdasya ca jJApakatvAt cakSurAdikArakavailakSaNye satyapi pratItijanmani karaNatvamaparihAryam / karaNaM ca kAraka, kArakaM ca na nirvyApAra svakAryanivRttikSamamiti vyApArastasyAvazyambhAvI / liGAdeH zabdasya na pratItijanmamAtro vyApAraH, kintu puruSapravRttAvapi, tathAvagamAt / liGA arthAvagame sati pravRttidR zyate iti tatrApi liyApAraH prabhavati / sa cAyaM liGAdivyApAraH zabdabhAvanAnAmadheyo vidhirityucyate / sa eva ca pravartakaH / _220. vartamAnano upadeza karanAra AkhyAtamAMthI pada ane tenA arthanI pratIti thatAM jJAnavALA keI paNa puruSa pravRtti karate dekhAtuM nathI, eTale li Adi zabda ja pravatanA (preraNA)nuM abhidhAna karIne te dvArA pravartaka banavA lAyaka che. zabda jJApaka hovAthI, te cakSu vagere kArakethI vilakSaNa che chatAM paNa arthanI pratItinI utpattimAM zabdanuM karaNava aparihAya che. karaNa pote kAraka che ane kAraka vyApAra karyA vinA potAnuM kArya pAra pADavA samatha nathI eTale te karaNane (zabdane vyApAra avazya thavAno ja. ane liDa Adi zabdane vyApAra arthanI pratIti utpanna karavAmAM ja nathI paraMtu puruSanI pravRttimAM paNa che, kAraNa ke tevuM jaNAya che. liDa dvArA arthanuM jJAna thatAM pravRtti dekhAya che eTale tyAM pravRttimAM paNa liDane vyApAra jaNAya che. A li Adi zabdano vyApAra, jenuM nAma zabdabhAvanA che, tene vidhi kahevAmAM Ave che. te ja pravartaka che. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vAkyAtha bhAvanA che e mata 221. iha hi liDAdiyukteSu vAkyeSu dve bhAvane pratIyete-zabdabhAvanA arthabhAvanA ceti / tatrArthabhAvanA tAvaddhAtvarthAtiriktaprayojakavyApArAtmikA darzitaiva / yo bhavanakriyAkartaviSayaH prayojakavyApAraH puruSasthaH, yatra bhavanakriyAyAH kartA svargAdiH karmatAmApadyate, so'rthabhAvanAzabdenocyate vyAkhyAtazcAsau / yastu zabdagataH prayojakavyApAraH, yatra puruSapravRttiH sAdhyatAM pratipadyate, sA samAvanA / tathA duzam 'midhAmAvanAmAduranyAme jhirAya:' [tannavA22]ti ! liDantazabdazravaNe hi yathA yajyAdyavacchinnaM svayApAraM puruSo'dhigacchati tathA 'tadanuSThAne prerito'ham' ityapi pratipadyate / tenAnuSTheyArthapratipAdane iva preraNAyAmapi zabdasya sAmarthyAd bhAvanAdvayapratipAdakaM liGAdiyuktaM vAkyamiSyate / ___ tataH puruSavyApArazcArthabhAvanA zabdavyApArazca zabdabhAvanA'vagamyate / zabdavyApArAtmakatvAcca zabdabhAvanA zabdenAbhidhIyate, anavagatA ca satI na kaaryaanggniti rAnTena samidhIttevi | taTun "mitte rAti a" ti | [22. ahIM li Adi yukta vAkamAM be bhAvanA dekhAya che - zabdabhAvanA ane athabhAvanA. temAM, dhAtvatha ( = bhAvArtha, yogakarma)thI atirikta e [utpAda svaga nA ] prAjakane (=upAdakane vyApAra ( = pravRtti = kati e jenuM svarUpa che te arthobhAvanAne te ame darzAvI - samajAvI - gayA ja chIe. bhavanakriyAne kartA (=svaga vagere jene viSaya ( = kama) che e prajAne (= svarganA utpAdakane je vyApAra puruSagata che te, arthAt je vyApAramAM bhavanakriyAne svarga vagere rtA kama bane che te vyApAra arthabhAvanA zabdathI oLakhAya che. tenI samajUtI ame ApI gayA chIe. [ "svarAmaH vata' A vAkayamAM je ta che temAM dhAtvatha yAgakama che. AkhyAtatva sAmAnyathI arthAta lakArathI je prApta che te che puruSa pravRtti. Ama ahI je katyartha che te puruSapravRtti che. "grAma ta' ( = "svagechuka yaje ne khare atha che "jana svarja mA ye' ( = "yAga vaDe vagane kare ?) ahIM bhavanayA ( = thavAnI kriyA --becoming ) svargamAM thAya che, arthAt bhavanakriyAne kartA svarga che ( aH mavati, svarga thAya che. paraMtu puruSapravRtti ( = "rati-kare che ) je puruSamAM che tenuM te svarga kamaM che. arthAt svaga to puruSa pravRttinuM karma che eTale ja kahyuM che ke bhavanakriyAne kartA jene viSaya che te puruSa vyApAra ( = prakapravRtti, arthAt bhavanakriyAne svarga vagere kartA jenuM karma bane che te puruSavyApAra, AthI bhAvanA che. ] paraMtu je prayojaka vyApAra ( = utpAdaka vyApAra ) [ puruSagata nathI paNa ] zabdagata che ane sAthe sAthe je prAjakavyApAramAM puruSapravRtti kama bane che te prajavyApAra zabdabhAvanA che. eTale ja kahevAmAM AvyuM che ke li Adi zabda bIjI bhAvanAne jaNAve che Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha bhAvanA che e mata 255 jenuM nAma che abhidhAbhAvanA ( = zAbdIbhAvanA). linta zabdane ( = cata zabdane) sAMbhaLatAM jema yAga Adi sAdhanathI viziSTa evA pitAnA vyApArane paNa jANe che tema yAgarUpa sAdhananA anuSThAnamAM ane preravAmAM AvyuM che e paNa te jANe che. tethI jema anuccheya arthanA pratipAdanamAM zanuM sAmarthya che tema preraNAmAM paNa zabdanuM sAmarthya che. pariNAme liDa' Adi yukta vAkya be bhAvanAonuM pratipAdaka che ema svIkAravAmAM AvyuM che. te vAkyamAMthI puruSavyApArarUpa arthabhAvanA ane zabdavyApArarUpa zabdabhAvanA jJAta thAya che. zabdavyApArarUpa hoI zabdabhAvanA zabda vaDe abhihita thAya che. zabdabhAvanA ajJAta hoya te te kAryAga banatI nathI, eTale zabda vaDe tenuM abhidhAna IcchavAmAM AvyuM che. eTalA mATe kahyuM che ke "zabda zabdabhAvanAne ( = preraNane, je zabdavyApArarUpa che) abhihita kare che ane utpanna paNa kare che. 222. nanu zabdabhAvanA'pi bhAvanA''tmakatvAdarthabhAvanAvadaMzatrayamapekSate eveti tadasyA darzayitavyam / ucyate / bhAvyAMze tAvadasyAH puruSapravRttirupanipatatIti uktameva / puruSapreraNAtmako hi vidhiH zabdabhAvaneti tatsAdhyA puruSapravRttireva tatra bhAvyatAM pratipadyate / karaNAMze tu tasyA niyojyaviSayasamarpakapadavyApAro nivizate / yathA hi yajyAdinA svargAdirbhAvyaH sampadyate ityarthabhAvanAyAmasau tatkaraNatAmavalambate, evamihApi niyojyapuruSapravRttiviSayAdyavagamAt saMpadyate iti tadabhidhAyakazabdavyApArastatra karaNatAM pratipadyate / itikartavyatAMze tu arthavAdapadavyApAro'syA avatiSThate / kevalaM vidhipadazravaNe hi sati na tathA pravartayitumutsahante zrotAro yathA arthavAdajanitabahuprakArakarmaprAzastyajJAnaparitoSitahRdayAH santa ityarthavAdAH pravRttyatizayahetavaH / tena tadvyApAra itikartavyatAMzamasyAH pUrayatIti / evaM niyojyavyApAro bhAvyaH, viSayAdisamarpakapadavyApAraH karaNam , arthavAdapadavyApAra itikartavyateti seyaM tryaMzA zabdabhAvanA / saiva ca vidhiH / 222. zaMkAkA-zabdabhAvanA paNa bhAvanAtmaka hoI arthabhAvanAnI jema traNa aMzanI apekSA rAkhe ja, eTale enA traNa aMze darzAvavA joIe. bhAvanAvAyArthavAdI - ame jaNAvIe chIe. tenA bhAvyAMzamAM ( = sAdhyAMzamAM ) puruSapravRtti paDe che e te ame jaNAvI dIdhuM che ja. puruSa preraNAtmaka vidhi zabdabhAvanA che. eTale zabdabhAvanA vaDe sAdhya praruSapravRtti ja zabdabhAvanAmAM bhAvyatA ( = sAthetA ) pAme che. zabdabhAvanAnA karaNazamAM ( = sAdhanAMzamAM ) paDe cheniyAjaya puruSanI pravRttinA viSayanuM ( = AjJAnuM) pratipAdana karatA padane ! = liDU Adine ) vyApAra. jema yAga vagere vaDe svarga Adi sAyanuM saMpAdana karavAmAM Ave che eTale athabhAvanAmAM e yAga vagere svaga AdinuM sAdhanapaNuM ( = karaNutA ) pAme che, tema ahI puruSapravRttinA viSaya (AjJA) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vAkayAtha bhAvanA che e mata vagerenA jJAna dvArA nijaya puruSanI pravRttinuM saMpAdana karavAmAM Ave che eTale te viSaya ( = AjJA) vagerenuM abhidhAna karanAra zabdane 1 liDa Adine , vyApAra sAdhanapaNuM ( = karatA ) pAme che. zabdabhAvanAnA karthabhAvAMzamAM ( = pratikartavyatAMzamAM ) arthAvAdapadane vyApAra sthira thaI rahela che. kevaLa vidhipadanuM zravaNa thatAM zrotA pravRtti karavA eTale utsAhita thato nathI jeTaluM kamanI aneka prakAre athavAde karela prazastinA, athavA janmAvelA jJAnathI barAbara saMpukta thayelA manavALe zrotA pravRtti karavA utsAhita thAya che. tethI athavAdaparanA vyApAra zabdabhAvanAnA itirtAvyAMzane pUre che. Ama nijya puruSane vyApAra ( = pravRtti, kRti ) e sAdhya che, viSaya 1 = AjJA ) vagerenuM pratipAdana karanAra padane vyApAra ( liMDa' Adi padane vyApAra) sAdhana che, ane arthavAdapadane vyApAra itiktavyatA che, eTale A zabdabhAvanA paNa traNa aMzevALI che. ane A zabdabhAvanA te ja vidhi che. Tlaukika vAkya laI A viSaya samajIe. zeTha nekarane pANI lAvavA AjJA kare che- SaTaprU mAnava" (="pANI lAva). e sAMbhaLI ne karane jJAna thAya che ke zeTha mane pANI lAvavA prere che. arthAta zeThagata preraNuM nAmanA vyApAranuM jJAna nokarane thAya che. AvuM jJAna nekarane thavAthI te pANI lAvavA mATe pravRtti kare che anvaya-vyatirekane AdhAre nizcaya thAya che ke preraNujJAna pravRttinuM kAraNa che. prastuta udAharaNamAM, jalapadanuM, avibhaktinuM (dvitIyA vibhaktinuM ke A pUrvaka nI (A+nI dhAtunuM zravaNa karavAthI A preraNAjJAna utpanna thatuM nathI paraMtu li (=vidhyatha), leTuM (AjJAtha) vagerenuM zravaNa karavAthI ja utpanna thAya che ema mAnavuM joIe, kAraNa ke "gharuM mAnathati' (= pAchuM lAve che. e vAkyamAM jalapada, amavibhakti A+nI dhAtu hovA chatAM teonuM zravaNa karavAthI preraNajJAna upa thatuM nathI jyAre "gasTan mAnava" jevAM liDU lon Adi dharAvatA vAkyo sAMbhaLavAthI preraNAstAna upana thAya che niSkarSa e ke liDa, lenA jJAnanI sAthe preraNujJAnane anvaya-vyatireka heI li leTu dvArA preraNuM vAcya che eTale ke li, lenI preraNamAM zakti che ema nizcita thAya che. ' uparAMta, li AkhyAta sAmAnya tarIke ( lakAra tarIke ke pravRttino paNa vAcaka che. mAna' e sAMbhaLavAthI sAMbhaLanAra nekarane 'AnayanarU5 phaLanuM kAraNa pravRtti che ane pravRttirUpa phaLanuM kAraNa preraNArUpa vyApa ra che evuM jJAna thAya che temAM, A+nI dhAtuthI te Anayana ja jaNAya che eTale bAkI rahelA artha pravRtti vyApAra tathA preraNAvyApArane jaNAvanAra pratyayAMza ja hoya. li tarIke pratyayAMzathI vAcce je ukta preraNA nAmane vyApAra te ja vidhi kahevAya che jyAre AkhyAta sAmAnya tarIke (=lakAra tarIke pratyayAMzathI vAgye pravRtti nAmanA vyApAra kati kahevAya che pravRtti ( kRti) preraNanuM phaLa che. prastuta udAharaNamAM be puruSo che-zeTha ane nekara. zeThamAM preraNArUpa vyApAra che ane ekaramAM pravRttirUpa vyApAra che. preraNArUpa vyApAranuM phaLa pravRttirUpa vyApAra che ane pravRttirUpa vyApAranuM phaLa Anayana che. preraNA vyApAra jenAmAM hoya tene pravartaka kahevAmAM Ave che. pravRtti rUpa vyApAra jenAmAM hoya tene pratye kahevAmAM Ave che. preraNavyApArane pravatanA vyApAra paNa kahevAmAM Ave che. "vacam mAnavaahI lAvanAra nokara lAvavA mATe pyAle, ke vagerene sAdhana tarIke Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha bhAvanA che e mata 257 upayoga kare che jyAre lAvavA preranAra zeTha nokaramAM jalAyana mATe pravRtti utapanna karavA sAdhana tarIke li AdinA jJAnane upayoga kare che, matalaba ke li Adi zabadadhaTita vAkya saMbhaLAvI linuM jJAna karAvI nekaramAM (greSya puruSamAM pravRttine pedA kare che. pANuM lAvanAra nokara phrIja pAse javuM, tene ughADavuM, temAMthI ThaMDA pANIne bATale ke, pyAlAmAM ThaMDu pANI reDavuM vagere rItane apanAve che jyAre preraNA karanAra zeTha "pANI lAvavuM jarUrI che' evuM prAgaTyajJAna nokarane thAya evI rIta apanAve che. utpadyamAna phaLanI utpattine janaka e upAdakane vyApAra bhAvanA kahevAya che. AthI, upadyamAna pravRttinI utpattino janaka evo upAdakane (ahIM upadaka pravartaka= pravayitA che) preraNA nAmane vyApAra bhAvanA kahevAya. te ja rIte upadyamAna AnayanarUpa phaLanI upattine janaka e utpAdano ( ahI utpAdaka cijaya puruSa che | pravRttirU5 vya pAra paNa bhAvanA kahevAya. Ama preraNuM vyApAra ane pravRtti vyApAra baMne bhAvanA kahevAya. - have A ja pramANe 3thati 1 thata' vagere vaidika vAkyo le. ahIM vata'mAM van dhAtu uparane je te pratyaya che te liDara tarIke preraNAno vAcaka che tathA te ja ta pratyaya lakAra ( = AkhyAta sAmAnya tarIke preraNujanya pravRttino vAcaka che. paraMtu lokamAM ane vedamAM pharaka ATale ja che ke lekamAM 'm mA ya' jevA laukika vAkayane prayoktA puruSa hovAthI preraNuvyApAra pravartAka purugamAM hoya che, 'nam mAna' e vAkyane prayoktA puru ( = zeTha ) ja pravartaka che; lAkamAM preraNArUpa vyApAra vAkyaprayoktA puruSamAM che. jayAre vedamAM 'rimena dvAne ta' jevAM vaidika vAkayeno prayoktA paNa na hovAthI, arthAta veda anAdi hoI apaSaya hovAthI, liDa' Adi zabdamAM ja preraNArUpa vyApArane tAdAmyasaMbaMdhathI abhidhArUpe mImAMsake svIkAre che. AthI preraNArUpa vyApArane teo zAbdI bhAvanA tarIke oLakhe che. AkhyAta sAmAnya tarIke liDathI vAca puruSapravRtti, je zabdabhAvanAjanya ( = preraNukhya vyApArajanya che, tene teo AthIbhAvanA kahe che, kAraNa ke te a( = prayojana ne laI thanArI hoya che. prajananI icchAthI pedA thaele kriyaviSayaka eka prakArane je vyApAra te AthI bhAvanA kahevAya. svAmI ne "mAM projana vagarUpa phaLa che. te svarganI IcachAthI ( = rAgathI ) pedA thayela. svagarU5 phaLanuM sAdhana evI yAgAdidiyA jenuM karma ( = viSaya) che evo puruSa pravRttirUpa vyApAra te AthabhAvanA. jo ke zAbdI bhAvanAne ( = preraNA vyApArane ) paNa pravRttirUpa prajana ( = phaLa ) che chatAM je sukharUpa hoya te ja mukhya phaLa gaNava, nahIM ke tenAM sAdhane paNa; e daSTie sukharUpa svargAdi phaLanI janaka pravRttine ja teo "arthabhAvana' zabdathI oLakhe che. athavA, puruSa vagere arthamAM rahetI hovAthI pravRtti AdhIbhAvanA tarIke oLakhAya che. , bhAvanA sAtha, sAdhana ane itikartavyatA e traNa aMzathI yukta hoya che. AthI, "ceriTejamena vAma vata' e ThekANe zabdabhAvanA nIce pramANe traNa aMzathI yukta che. purUSa pravRttirUpa arthabhAvanA sAdhya tarIke, liDa AdinuM jJAna sAdhana tarIke ane arthavAdathI janya prAzaryajJAna itikta-yatA tarIke zabdabhAvanA sAthe anvita thAya che. te ja rIte A ja vAkyamAM abhAvanA paNa traNa aMzathI yukta che. svaga" sAdhya tarIke, yoga sAdhana tarIke ane prayAja vagere aMgasamUha itikartavyatA tarIke arthabhAvanA sAthe anvita thAya che. ] WWW.jainelibrary.org Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 vAkyartha bhAvanA che e mata 223. ca vidheyAnanvayakSano Topa gArAnIyA, pAyopaadaanlkssnnyaa pratyAsatyA tadanvitatvAvagamAt , Ahuzca ..... vidhibhAvanayostvekapratyayagrAhyatAkRtaH / dhAtvarthAt prathamaM tAvat sambandho'dhyavasIyate / / iti [zlo0vA0vAkyA079] vidhirbhAvanAyAM puruSaM niyuGkte / yathA''ha svavyApAre hi puruSaH kartRtvena niyujyate iti / [tantravA0 2.1.1 ] 223. vidhine ( = preraNavyApArane zabdabhAvanAne) vAkyartha ( AthabhAvanA ) sAthe anvayasaMbaMdha ghaTato nathI e doSa ka5 joIe nahi, kAraNa ke eka pratyaya dvArA temanuM grahaNa thavArUpa pratyAttine = sAmIne) lIdhe vidhinuM bhAvanA sAthe anvita hovApaNuM jaNAya che. kahevAmAM paNa AvyuM che ke vidhi ane bhAvanA baMne eka pratyaya vaDe grAhya hevAne lIdhe, dhAtvarthane bhAvanA sAthe anvaye thAya te pahelAM vidhine bhAvanA sAthe anvayasaMbaMdha nizcita thAya che vidhi ( = liDa = preraNavyApAra ) bhAvanAmAM ( = pravRttimAM = kRtimAM) puruSane niyukta kare che, jeDe che, prere che; jemake, kahyuM che ke "pitAnA vyApAramAM kartA tarIke puruSa vidhi vaDe niyukta karAya che, jeDAya che, prerAya che." 224. tayo: manvaya thAta ? | nanu ca tvayaivoktaM dhAtvarthAt pUrvataraM tAvad bhAvanAyA vidhezca sambandho'vagamyate / ekapadopAdAne'pi dhAtvarthastAvat prakRtyaMzAbhidheyaH / vidhibhAvane tu dve api pratyayAMzenAbhidhIyate iti / atazca svacchaiva bhAvanA vidhinA spRzyate, na viSayAnuraktA / svacchA ca na prayogayogyA bhavati / yA ca phalakaraNetikartavyatAMzaparipUrtiprasthitA prayogayogyA, na tAM vidhiH spRSTavAn / avidhispRSTeSu ca dhAtvarthakArakAdiSu kimiti sacetAH puruSaH pravarte teti ? / _224. zaMkAkAra-temane ( = vidhi ane bhAvanAne ) anvaya kevI rIte thAya ? tame ja kahyuM che ke dhArthane bhA ne sAthe saMbaMdha thAya te pahelAM bhAvanAne ane vidhine saMbadha jJAta thAya che. eka padamAM hovA chatAM dhAryuM te prakRtyathI abhihita thAya che. parata vidhi ane bhAvanA baMne pratyayAMzathI abhihita thAya che. [ dhAtvartha karatAM vidhi bhAvanAnI vadhu samIpa hoI vidhine bhAvanA sAthe vahelA saMbaMdha thAya che, pachI ja dhAtvarthanA bhAvanA sAthe saMbaMdha thAya che. ] tethI, taddana svaccha ( = dhAvathaMthI na raMgAyelI) bhAvanA 1 jyAre vidhi ane bhAvanA e be zabdo prayukta thayA hoya tyAre bhAvanAthI a.thI bhAvanA samajavI, kAraNa ke vidhi zabda zAbdIbhAvanA mATe che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha bhAvanA che e mata 259 vidhi vaDe sparzAya che, viSaya(yAga dhAtvartha )thI raMgAyelI bhAvanA vidhi vaDe sparzatI nathI. dhAtvatha vidhya-vAga)thI na raMgAyelI svaccha bhAvanA ( = puruSapravRtti =kRti ) prayogane gya nathI. [ viSaya vinAnI pravRtti thavI zakya ja nathI. ] phaLa ( = svaga). karaNa yAga) ane ItikartavyatA ( = prayAja Adi . A traNa aMzothI paripUrNa banelI bhAvanA ( = puruSapravRtti) prayogane yogya che, paNa temane to vidhi sparyo nathI. vidhi jene spa nathI evA dhAtvartha ane kAraka hoya tyAre zuM sacetana puruSa pravRtti kare ? [na ja kare.] 225. kayate | vApi vidhinAtavAvanurAtA svarachAmeva mAvanAmekaabhidhaantvaat prathamamAkrAmati, tathApi tAdRzi tasyAM sapratyayapravartanAtmakanijasvarUpanirvahaNamalabhamAno na tAvatyeva viramati, kintu pariNItabAlakanyako vara iva tAvadvilambamAnaH prasAritahasta Aste yAvat sarvAGgasundarI prayogayogyA bhAvanA bhavati / yadyapyazairasaMspRSTAM vidhiH spRzati bhAvanAm / tathApyazaktito nAsau tanmAtro paryavasyati / anuSTheye hi viSaye vidhiH puMsAM pravartakaH / rAtraNa vApU nAnutizta mAvanAm . tasmAt prakrAntarUpo'pi vidhistAvat pratIkSate / yAvadyogyatvamApannA bhAvanA'nyAnapekSiNI / / iti / [o. vA vAyA. 274-276 ] 225. bhAvanAvAyArthavAdI-Ano uttara ame ApIe chIe. bhAvanA ane vidhi anena abhidhAna ekathI arthAta eka pratyayathI thatuM hovAne kAraNe dhAvatha no (=pravRttinA viSayane, yAgano ) anurAga prApta na karyo hovAthI svaccha ja rahelI bhAvanA pAse soprathama vidhi jAya che, tema chatAM sacetana puruSane pravRttimAM preravA rUpa potAnA svarUpanuM nirvahaNa tevI (= svaccha ) bhAvanAmAM na pAmato te vidhi teTalA mAtrathI aTakI jatuM nathI, paraMtu bALakanyAne paraNelA varanI jema tyAM sudhI hAtha pahoLA karI UbhuM rahe che tyAM sudhI bhAvanA pragane mATe yogya evI sarvAMgasuMdarI na bane. ane kahyuM paNa che ke je ke traNa aMzathI asaMskRSTa evI bhAvanAne vidhi sparza kare che, tema chatAM sparzamAtramAM ja azaktine kAraNe aTakI jato nathI. anya viSamAM ( = yAgamAM ) ja pune pravRtti karavA vidhi prere che chatAM jyAM sudhI bhAvanA ( = pravRtti ) aMzatrayathI pUrNa na bane tyAM sudhI bhAvanAne ( = pravRttine ) vidhi prayoga mATe pharaja pADatA nathI tethI, svaccha bhAvanAne sparzavA rUpa prakrama karanAra vidhi tyAM sudhI pratIkSA kare che jyAM sudhI bhAvanA bIjA keInI apekSA na rAkhanArI ane prayogane yogya bane [ ka vA0 vAkyA0 274 276 ]. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 vAkyartha bhAvanA che e mata 226. sA hi vAkyAntaropAttamapyapekSate, prakaraNAntarAdhItamapi vAJchati, prakRtivadbhAvalabhyamapi yAcate, arthasAmarthyagamyamapi spRhayati ityevaMvidha eSa zabdapramANamahimeti / sa cAyaM vyutpAdanakrama IdRzo vyAkhyAtRbhirupadizyate-- itthamasyAnvayaH, itthamasyeti vAkyArthaH punarbhAvanAtmA'vagamyamAnaH ekayaiva buddhyA'nekajAtiguNadravyakriyAdyaGgakalApakalmASitatanuravagamyate / tAdRzyekaiveyaM vAkyAdvAkyArthabuddhiH / Aha ca bhAvanaiva hi vAkyArthaH sarvatrAkhyAtavattayA / anekaguNajAtyAdikArakArthAnuraJjitA // ekayaiva ca buddhyA''sau gRhyate citrarUpayA / padArthAhitasaMskAracitrapiNDaprasUtayA // " iti [zlo.vA.vAkyA.330-331] 226. te bhAvanA vAsyAntarathI yAtta ( = prApta)nI apekSA rANe cha, anya pramA adhIna = jJAta)ne paNa vAMche che, prakRtinI jema bhAvalabhyanI paNa yAcanA kare che ane artha sAmarthathI gamyanI paNa spRhA kare che Avo che A zabdapramANane mahimA. vyAkhyAtAo A vyutpAdanakramane Avo jaNAve che-A pramANe Ane anvaya che, A pramANe Ane anvaya che e rIte jJAta thatA bhAvanAsvarUpa vAyAtha jAti dra ya guNa kriyA vagere aMgothI raMjita-mizrita evo e eka ja buddhithI jJAta thAya che vAkyamAMthI janmatI A vAkyArthabuddhi paNa tevI eka ja che ane kahyuM paNa che ke je bhAvanA sarvatra AkhyAtavattAne kAraNe guNa jAti Adi aneka kArakIrthothI anuraMjita che te bhAvanA ja vAkyartha che. padanA arthoe pADelA saMskArothI ghaTita citrapiMDamAMthI janmelI citrarUpa eka bhuddhi vaDe bhAvanA (o pAyArtha cha te) gaDIta thAya che. [AvA pAyA. 330-331] 227. eka evAyamatidIrghaH kramavikasvaraH sakalAGgaparipUritabhAvanAtattvaviSayaH pratibhAsaH / yathA hi sthAlyadhizrayaNAt prabhRti A nirAkAGkSaudananiSpatterekaiveyaM pAkakriyA salilAvasekataNDulAvapanadIvighaTanAsrAvaNAdhanekakSaNasamudAyasvabhAvA, tathA prathamapadajJAnAt prabhRti A nirAkAGkSavAkyArthaparicchedAdekaiveyaM zAbdI pramitiH / Aha ca padAt prabhati yA caiSA prajJA jJAturvijambhate / puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliSyati // tantravA0 1.3.9] iti kRtamativistareNa / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyA bhAvanA che e matanuM khaMDana 261 227. krame krame vikasanAre, sakala aMgethI paripUrita bhAvanAtattvane viSaya karanAre ane atidIdha evo A eka ja pratibhAsa che. jema tapelI cUle caDAvavAthI mAMDI chevaTe bIjI kaI kriyAnI apekSA na rAkhanArI caDelA bhAtanI niSpatti sudhInI eka ja A pAkakriyA che je aneka nAnI nAnI kriyAo jevI ke tapelImAM AMdhaNa mUkavuM, cekhA eravA, camacAthI halAvavu, AsAvavuM vagerenA samudAyarUpa svabhAvavALI che- temAM prathama padanA jJAnathI mAMDI AkAMkSA rahita vAkyAthajJAna thAya tyAM sudhInI A eka ja zAbdI pramiti che ane kahyuM paNa che ke padathI mAMDI jJAtAnI A je prajJA vikase che te padArthomAM puSita thaI vAkyarthomAM phaLe che. vadhu vistAra rahevA daIe 228. roDaghe vAyA: mavinAnAmA: kartavyApAraH svargayAgAdirathaH / yastu vyApAraH praiSarUpo liDAde rvAcyaH kAryo vA taM vidhi saGgirante // 228. A vAkyAtha bhAvanA nAmane che, je kartAne svarga, yAga vagere viSayaka vyApAra che. paraMtu liDa Adi zabdathI vAgya ane janya evo je paiSarUpa ( = preraNArUpa) vyApAra che tene vidhi ( = zabdabhAvanA ) kahevAmAM Ave che. 229. tadnanumanyamAnA baLe kSattei-coDalI rAbdamAvanAtha: vyApAra: zabdasya kAryo'bhidheyazca, tamabhidadhataH kurvato vA zabdasya vyApArAntaramasti na vA ? yadi tAvanAsti, tadeSa vyApArAntaranirapekSasvavyApAramivArthamapi vadatu, vizrAmyatu vyApArakalpanA / asti cedasya tadabhidhAne vyApArAntaraM, tadA'navasthApratIkAraH kazcidanveSyaH, na cAso dUrAdapi labhyate / bhUtaparispandavyatiriktavyApAra nirAsazca pramANasAmAnyalakSaNe vistareNa kRta ityasau mArga ihApyanusaraNIyaH / 229. Ane na svIkAranAra bIjAo kahe che' zabdabhAvanA nAmano A je zabda vyApAra zabdanuM kArya (effect) paNa che ane abhidheya paNa che, te zabdavyApArane pedA karatA ke abhihita karatA zabdane bIjo koI vyApAra che ke nahi? je kahe ke nathI te jema zabda vyApArAntaranI apekSA rAkhyA vinA svavyApAranuM abhidhAna kare che tema athanuM paNa svavyApAranI apekSA rAkhyA vinA abhidhAna kare, vyApAranI kalpanAthI aTako. ane je svavyApAranuM abhidhAna karavA vyApArAntaranI apekSA zabda rAkhatA hoya te anavasthA 1. A vidhivAyArthavAdIo che. vidhi = zabdano preraNuM nAmane vyApAra = zabdabhAvanA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vAkyartha bhAvanA che e matanuM khaMDana deSa AvI paDe eTale te anavasthASane pratIkAra karavAne koI upAya zodhavo joIe. A upAya [najIka te zuM] dUra dUra paNa upalabdha nathI. prANInA parispadathI atirikta vyApArane nirAsa ame pramANasAmAnya lakSaNaprasaMge vistArathI karyo che, eTale e nirAsa karavAnI rItanuM anusaraNa ahIM paNa karavuM joIe. 230. yazcAsau vyApAraH kriyate cAbhidhIyate ca, sa kiM pUrvamabhidhIyate tataH kriyate, pUrva vA kriyate pazcAdabhidhIyate, yugapadeva vA'sya karaNAbhidhAne iti ? na tAvat pUrvamamidhIyate tataH kriyate, anutpannasyAbhidhAnAnupapatteH / na hyajAte putro nAmadheyakaraNam / arthAsaMsparzI ca tathA sati zabda: syAt / tata eva na yugapadubhayam , anutpannatvAnapAyAt prayatnagauravaprasaGgAcca / nApi kRtvA'bhidhAnaM, viramya vyApArAsaMvedanAt / 230. A je zabdavyApArane pedA karavAmAM Ave che ane abhihita karavAmAM Ave che te zabdavyApArane zuM pahelAM abhihita karavAmAM Ave che ane pachI pedA karavAmAM Ave che ke pahelAM pedA karavAmAM Ave che ane pachI abhihita karavAmAM Ave che, ke abhidhAna ane utpatti sAthe karavAmAM Ave che. pahelAM tenuM abhidhAna karavAmAM Ave che ane pachI tenI utpatti karavAmAM Ave che e pakSa yogya nathI kAraNa ke anupatnanuM aridhAna ghaTatuM nathI. na janmelA putranuM nAma pADavAmAM AvatuM nathI, anutpannanuM abhidhAna mAnatAM zabda arvAsa rUza banI jAya. tethI ja abhidhAna ane utpatti baMne sAthe karAya che e pakSa barAbara nathI, kAraNa ke anutpanmanA abhiyAnane doSa te A pakSamAM paNa rahe che. uparAMta prayanagauravanA doSa paNa A pakSamAM Ave che. utpatti karIne pachI abhidhAna kare che e pakSa paNa yogya nathI kAraNa ke zabda svavyApAranI utpatti karIne pachI tenuM abhidhAna karate hoya evo anubhava ApaNane nathI. 23. gapi sAthe tapasvI briTADhi prayA: sAvi jovrundAlave jayamumtibRhntN bhAraM vahati ? kartAraM ca tatsaMkhyAM cAkhyAsyati, arthabhAvanAmabhidhAsyate, zabdabhAvanAM ca kariSyati, tAM ca vadiSyatIti durvahA'yaM bhAraH / kazcAyaM zabdabhAvanAnAmadheyasya vidhervAkyArthe bhAvanAyAmanvaya iti vaktavyam / 231 vaLI, A bicAro liDa Adi pratyaya zadazreya (zleSathI vRSabhazreSTha) hovA chatAM kevI rIte ghaNe meTo bhAra vahe ? kartAne ane tenI saMkhyAne jaNAve, arthabhAvanAnuM abhidhAna kare ane zabdabhAvanAne utpanna kare tema ja abhihita kare ? A bhAra to vahana karavo muzkela che. jenuM nAma zabdabhAvanA che e vidhine vAkyAtha rU5 bhAvanA sAthe anvayasaMbaMdha karyo che e jaNAvavuM joIe. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha vidhi che e mata 263 232. nanU taipratyayAmiyatvaTjhakSA: santa ta aa na jhUma gAmidhaanikH sambandho nokta iti, kintu puruSavyApArAtmikAyA arthabhAvanAyAH pradhAnatvena vAkyArthatvAt tadapekSyamANaphalakaraNetikartavyatAMzapUraNena vargakAmAdipadAntarAbhidheyo'rthaH samanveti guNatvena / zabdavyApArastu tadapekSitamanyatamamapi nAMza pUrayitumalamiti tatra na guNatAmavalambate, na ca dvayoH pradhAnayorghaTaH paTa itivadvA pacati paThatItivadvA sambandha upalabhyate / / 232. bhAvanAvAkyarthavAdI- ekapratyayAbhidheyatvarU5 anvayasaMbaMdha che ema ame jaNAvyuM che ja. vidhivakvArthavAdI- ame ema nathI kahetA ke tame A AbhidhAnika saMbaMdha kahyo nathI. paraMtu puruSapravRttirUpa athaMbhAvanA pradhAna hAI vAkSArtha che ane vAkyartha hovAne kAraNe te jenI apekSA kare che te phalAMza, karaNuza ane itikartavyatAMzanuM pUraNa karI svargakAma vagere bIjA padane abhidheya artha tenI sAthe guNarUpe (=aMgarUpe) barAbara anvaya pAme che. zavyApa 2 =vidhi=zabdabhAvanA) te athabhAvanA jemanI apekSA rAkhe che te A traNa aMzemAMnA eka paNa aMzane pUravA samartha nathI eTale te arthabhavanAne aMga banato nathI ane be pradhAna vacce to sabaMdha upalabdha thato nathI, jema ke, 'ghaTaH paraH" (ghaTa che. paTa che), "gvati datti' (ete rAMdhe che. te vAMce che. emAM dhaTa ane peTa ke pati ane paThati vacce keI saMbaMdha nathI kAraNa ke te baMne pradhAna che 233. athArthamAvanA zamAvanAthastha vidherviSayanaLa kuLatAmarukhyatte, vidhiH tarhi vAkyArthaH, na bhAvanA, tasyA aprAdhAnyAt / ato bhAvanAdvayaM pratyayArtha iti na hRdayaGgamametat / ekAbhidhAnAbhidheyatvaM ca na bhAvanayoranyonyasamanvaye vALama, kakSA: pAtA mAvA rUAAvanAt | vizva sthAna na de mAvane pratyayavAcye iSyate / ucyate / liGgAdizabda zravaNe sati kArye ca preraNAyAM ca guddhipUte rUti | 3 233. arthabhAvanA (puruSapravRttirUpa vyApAra) zabdabhAvanA nAmanI vidhinA (=preraNuMrUpa vyApAranA) viSayanuM pratipAdana karIne zabdabhAvanAnuM aMga bane che. tethI vidhi vAkyartha che, bhAvanA vAkyA nathI, kAraNa ke bhAvanA gauNa che. mATe, baMne bhAvanA pratyayAtha che e vAta hRdayane rUce evI nathI. ekabIjAnA anvayasaMbaMdhamAM kAraNabhUta ekapratyayAbhidheyatva nathI. [arthAta ekapratyayAbhidheyatva baMne bhAvanAnA anvayanuM kAraNa nathI.] udAharaNatha, akSa, pAda ane mASa AmAne pratyeka zabda aneka arthone vAcaka che, paNa tethI te arthe vacce anvaya dekhAtuM nathI. ane artha pAsAM paNa che ane indriya paNa che Ama te be artho ekaThAbhidheya che chatAM temanI vacce anvaya nathI. vaLI, kenA anurodhathI be bhAvanAne pratyayavAo IcchavAmAM AvI che ? Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vAkayAtha niga che e mata bhAvanAvAkSArthavAdI ane uttara ame ApIe chIe. li Adi zabda sAMbhaLatAM kAryanuM (pravRttinuM) ane preraNAnuM jJAna utpanna thAya che 2:4. yadyevameka eva tAdRzo'sau liGartho bhavatu / tadekatvAcca na parasparasamanvayaH cintayiSyate / na ca pratyaye'pyatibhAra AropayiSyate / nanvekasyApi liGarthasya yadi zabdaH kAryatvaM preraNAM ca bravIti tatastadavastha evAtibhAraH / kazcAsAvekaH kAryAtmA preraNAtmA ca tasyArthaH ? / . 31. nigavAkyarthavAdI - je ema hoya to tevo A eka ja liDartha che. [bhAvanA ane vidhi ema be liDa na hai.] te liDartha eka hAI paraspara anvayane vicAra karavAnuM raheze nahi ane pratyaya upara atibhArane Arepa karavAne paNa nahi rahe zaMkAkAra eka ja liDarthanA kAryavAza ( pravRvaMza) ane preraNAMzane zabda ( viDa pratyaya) jaNAvate heya te atibhAra te emano ema rahyo te liDa pratyayane, kAryasvabhAva ane preraNAsvabhAva dharAvato e A eka artha karyo che ? 235. 3yate | vo briTADhiyAtvAkhyatve, camamivato tasthatimAra:, yatra na tavyatirekeNa pramANAntaraM kramate, sa niyogo nAma vAkyArthaH / tathA hivRddhavyavahArataH zabdAnAmarthe vyutpattirityatra tAvadavivAda eva / vyavahAre ca vAkyArthe vAkyasya vyutpattiH, vAkyena sarvatra vyavahArAt / tatra yajetetyAditiGantapadayukteSu vAkyeSu padAntarANAmarthaH tAvadAstAm , AkhyAtArthe'hyavagate tadAnuguNyenAsau sthAsyati / AkhyAtasya ca yajetetyevamAderarthaH parIkSyamANaH preraNAtmaka evAvatiSThate, yataH padAntarasannidhAne satyapi na preraNAbuddhirupajAyate, AkhyAtapadazravaNe sati sA jAyate, tasmAt tasyaiva preraNAtmako'rthaH / tatrApi tu juhotyAdidhAtvantaro. pajananApAyaparyAlocanayA dhAtostatpratItau vyabhicArAt pratyayasya cAvyabhicArAt tasyaiva so'rtha iti gamyate / 235. nigAthArthavAdI- Ano uttara ame ApIe chIe. je liDa Adi pratyayathI jJAta thAya che, jene jaNAvatAM pratyayane atibhAra lAgato nathI, jyAM tenAthI (=liDa Adi pratyayathI judu bIju pramANa cAlatuM nathI te niga nAmane vAkyA che. te A pramANe vRddhonA vyavahAra dvArA zabdonA arthonuM jJAna thAya che e to nirvivAda ja che vRddhavyavahAramAM vAkya vAkyAthanuM jJAna karAve che, kAraNa ke sarva vAkya vaDe ja vRddhavyavahAra cAle che. tyAM "neta' vagere tiDa nta padethI yukta vAkamAM bIjA padane atha bhale che, paraMtu AkhyAtane atha" jJAta thatAM tene anukULapaNe te bIjA padono artha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayArtha niga che e mata sthira thaze. AkhyAtanA arthanI parIkSA karAtAM te artha preraNAtmaka ja sthira thAya che, kAraNa ke bIjAM padyanuM sannidhAna hovA chatAM preraNAnI buddhi utpanna thatI nathI jyAre AkhyAtapadane sAMbhaLatAM ja preraNAnI buddhi janme che tethI AkhyAtane ja artha preraNAtmaka che. paraMtu tyAM paNa guphoti vagere bIjA dhAtuonA anvaya ane vyatirekanI paryAlocanA dvArA, dhAtumAMthI preraNAnuM jJAna mAnavAmAM vyabhicAra Avato hoI ane pratyayamAMthI preraNuMnuM jJAna mAnavAmAM vyabhicAradoSa na Avate he I pratyayane ja artha preraNA che ema samajAya che. [li, leTu pratyayamAMthI ja preraNAnuM jJAna thAya che, bIjA pratyamAMthI nahi ane keI paNa dhAtumAMthI to nahi ja.]. - 236. : punarAvarthaH ? min ti "niyuaoDa6matra' sUti pratipatha puruSa, so'sAvarthaH / sa eva vidhirityucyate, vidhau hi liDAdipratyayaM smarati pANiniH, na dhAtvarthe yAgAdau, na kartRvyApAre bhAvanAyAm / vidhizca nAma preraNAtmaka eva / ata eva vartamAnopadezikAkhyAtajanitapratItivilakSaNeyaM pratItiH / yajeteti atra hi praiSapraiSyayoH sambandho'vagamyate / anya evArya kriyAkatasambandhAt praiSapraiSyasambandhaH / 236. zaMkAkAra- A [preraNArUpo artha zuM che ? nigavADyArthavAdI- jenA hotAM huM ahIM (=A kAryamAM niyukta thayo chuM" evuM puruSane jJAna thAya, te A [preraNArUpa artha che. te ja vidhi kahevAya che, kAraNa ke vyAkaraNamRtimAM vidhimAM (=vidhi arthamAM) liDAdi pratyaya che, dhAtvatha yAgAdimAM liDAdi. pratyaya nathI. ke - kartAnA vyApArarU5 bhAvanAmAM paNa nathI. vidhi preraNAtmaka ja che. tethI ja vartamAnane upadeza karanAra AkhyAtamAMthI utpanna thayelI pratItithI A pratIti vilakSaNa che, kAraNa ke "ta' ema sAMbhaLatAM preSa-zreSya ( = preraNa-preya)ne saMbaMdha jJAta thAya che. kriyA-kanuMsaMbaMdhathI judo ja A pre-pRSya saMbaMdha che. 237. 'ta rUti vizcAtra triyAsapUvo navakAre na brUmaH nAvagamyate iti kintu praiSapreSyalakSaNo'pi sambandhaH prathamamavagabhyate / preSito hi kriyAM kartumudyacchatIti / 237. zaMkAkAra- 'jo ema sAMbhaLatAM bIje kriyAknasaMbaMdha paNa zuM jJAta nathI thato ? niyogavAyArthavAdI- ame ema nathI kahetA ke te jJAta thato nathI paraMtu ema kahIe chIe ke Sa-zreSyasaMbaMdha prathama jJAta thAya che, kAraNa ke preSita (=prerita vyakti kriyA karavA tatpara thAya che. 34-5 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA niyeAga che e mata 238. navu yiAsambandhitathaivAsau zreSTate 'canatAM mAn' kRti / satyam, kriyAsambandhitayaiva preSyate / preSyate tu saH / preSyate cedayamanyastarhi sambandhaH kriyAkartRsambandhAt tu / ubhayasambandhitAmasya rAjagavIkSIravadavagamiSyAmaH / yathA gau rAjJA ca sambadhyate kSIreNa ca, yA rAjasambandhinI sA kSIrasambandhinI, yA kSIrasambandhinI sA rAjasambandhinIti, evamihApi puruSaH preSeNa ca sambhantsyate kriyayA ca yaH preSyate sa karoti, atha yaH karoti preSyateH sa iti / kriyAnA saMbaMdhI tarIke ja ane preravAmAM Ave che- 'Apa yo' 26 238, zakAkAra (= 'yagatAM mAna' ) niye gavAkayAtha vAdI sAcu, kriyAnA saMbaMdhI tarIke ja ene preravAmAM Ave che. paraMtu ene preravAmAM te! Ave ja che. te ene gheravAmAM AvatA hoya teA kriyAkatlRsaba dhathI judo A khIjo sabaMdha hAvA joIe rAjagavIkSIranI jema e ubhayanA (=aiSa ane kriyA bannene sabadhI che ema ApaNe jANIzuM, jema gAya AjA sAthe paNa saMbadha dharAve che ane kSIra sAthe paNu sabaMdha dharAve che je rAjasa MbaMdhinI che te kSIrasa MbaMdhinI che, je kSIrasaMbaMdhinI che te rAjasaMbaMdhinI che, tema ahIM paNa puruSa preSa (preraNA) sAthe saMbaMdhamAM Avaze ane kriyA sAthe paNu - jene preravAmAM Ave che te kare che, je kare che tene preravAmAM Ave che. 239. nanu neTmumartha mati / traiSo'vi vicaitra / pravartana hittvanuM pravarta yatItyucyate / so'yaM kriyAsambandha eva bhavati / na tato'nyaH preSapraiSya sambandha iti / syAdetadevaM yadi vAyvAdivat pravartane kartA liGAdiH syAt / 'prerito'hamatra ' iti tu jJAnajanakatvaM vidheH pravartakatvam / sa eSa pravartanaM jJApayati na karotItyanya evAyaM kriyAkartRsambandhAt praiSaNyasambandhaH / 239. za'kAkAra- A e nathI. [arthAt traiSa ane kriyA e judAM nathI]. maiSa pazu kriyA ja che, kAraNa ke pravatanane (=prerAne) karatA 'pravatakRti' (='khIjAne pravRtti karAve che") ema kahevAya che. A kriyA tu sabaMdha ja bane che. enAthI judo preSakaiSyasa Mbadha nathI. niyeAgavAkayA vAdI--jo vAyu vagerenI jema thAta. huM ahI prerita chuM' evuM jJAna pedA karavu pravartanane jaNAve che, pravartanane karatA nathI eTale sabaMdha che liyAdi pravatananA kartA haiAta te Ama e vidhinuM pravakatva che. liAdi kriyA-tR saMbaMdhathI judA ja traiSa-preSya Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha niga che e mata 267 240. nanu jJAnamapi kriyaiva / tatkaraNe ca punarapi sa evAyaM kriyAkatasambandhaH / maivam , kArakajJApakayorbhedasya suprasiddhatvAt / iha ca yo'yaM yAgapuruSayoH kriyAkartasambandhaH, tato'nyaM praiSapraiSyasambandhamupadarzayituM pravRttAH smaH / sa tato vilakSaNaH , pradarzita eva / vailakSaNye'pi tasya yathAkathaJcit nAma kriyamANaM na vArayAmaH / 240. // 2- jJAna para liyA / che. tene 42vAmA 3rI 59ya sA sonA hiyA-ta'samadha cha. nigavAkayArthavAdI-nA, evuM nathI, kAraNa ke kAraka-jJApakane bheda te suprasiddha che. ane ahIM yAga ane puruSa vacce je kriyA kartRsaMbaMdha che tenAthI judA pra-kaiSyasaMbaMdhane darzAvavA ame pravRtta thayA hatA. te pRSa-SyasaMbaMdhane kriyA-katRsaMbaMdhathI vilakSaNa ame darzAvI ja dIdhe te zreSa-pregyasaMbaMdha kriyA-kartAsaMbaMdhathI vilakSaNa hovA chatAM tene koI paNa nAma ApatAM tamane ame retA nathI. 241. bhavatvayamanyaH praiSapraiSyasambandhaH, sa tu prathamamavagamyate ityeSa kuto nizcayaH ? uktamatra 'preSito'ham' iti hi viditvA kriyAyAM pravartate / 'AcAryacoditaH karomi' iti hi dRzyate / yajeteti zrate niyukto'ha miti prathamamavagacchati, tato yajate / tenAyamAdyaH sambandhaH, pAzcAtyastu kriyAkartRsambandhaH / tadyo'yaM liGarthaH prathamamavagamyate praiSo nAma, sA preraNA, sa niyogaH, sa vAkyArthaH / 241. 22 pa preyasana lo yA ghI nu| hai| paraMtu te paDasA nAta thAya che evo nizcaya tame kyAMthI karyo? nigavAkSArthavAdI ahI ame kahIe chIe ke "mane preravAmAM Avela che' ema jANIne te kriyAmAM pravRtta thAya che. "AcAryathI prerAyele huM kahuM chuM' ema kahe te saMbhaLAya che. "yuje' ema sAMbhaLatAM "huM niyukta thayo chuM' ema e prathama jANe che pachI yogakriyA kare che. tethI A preSa-aiSyasaMbaMdha Adya che, kriyA-knasaMbaMdha pachIne che. tethI A je liDa prathama jJAta thAya che, jenuM nAma paiSa che, te preraNuM che, te niyoga che, te vAyAtha che. 242. nanu vidhAviva nimantraNAdiSu liGloTAvapi smaryete eva / satyam , te tu preraNAyA eva aupAdhikA avAntarabhedAH / samahInajyAyoviSayaprayogopAdhinivandhana eSa preSaNAdhyeSaNAdibhedavyavahAraH / preraNA tu sarvAnusyUtA'vagamyate / taduktam "pravartakatvaM tu zabdArthaH, sarvatrAparityAgAt" iti / sa cAya liGAdInAmarthaH praiSo NijarthavilakSaNaH pratIyate / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niyeAga che e mata 242. zaMkAkAra- vidhinI jema nima...traNa vageremAM paNu li*1 ane leph vaparAya che, ema vyAkaraNusmRti kahe che ja. 28 niyAgavAkathA vAdI- te sAcuM che, paraMtu te nimaMtraNa vagere preraNAnA ja upAdhine kAraNe thayelA avAntara bhede che. sama, hIna ane jayAyasa (meTI) vyakti viSayaka prayAgA rUpa upAdhiene kAraNe A praNA, adhyeSaNA vagere bhedanA vyavahAra thAya che, paraMtu preraNA teA badhAmAM anusmRta rahelI jaNAya che. tethI kahyu` che ke 'pravata katva e zabdA che, kAraNa ke kyAMya te cheADI devAyuM nathI'. [A preraNA jevuM nAma pravartonA paNu che te nikRSTa utkRSTa ane kharAkharInA ema traNa prakAranA mANaseAne uddezIne heI preSaNA, adhyeSaNA ane anujJA ema traNa bhevALI che. pretranA vyevADanujJA trividhA sthA pravartanA / aSakSa jodhvaMza samakSa nara' prati / / ] liDU AdinA A preSa atha e NinA athI vilakSaNu jaNAya che. 243. nanu prayojaka vyApAre Nija vidhIyate / prayojakavyApArazca praiSaH / preSe ca loDAdayo vidhIyante iti Nijartha eva loDarthaH / tathA ca ' kuru kuru' iti yo brUte, sa AratIyute / na, pratimavAt| anyA di'rAtu' 'vurthAt' kRti pratIti:, anyA ca ' kArayati' iti pratItiH / prayojakavyApAro hi NijarthaH, jJApakavyApArastu liDarthaH / pravRttakriyAviSayazca prayojakavyApAro NijarthaH, iha tu tadviparItaH / tatra hi kArya pazyataH pravartanam, iha tu pravartitasya kAryadarzanamiti mahAn bhedaH / 243. zaMkAkAra prayAjakanA vyApAranA arthamAM NanuM vidhAna karavAmAM Ave che ane prayAjakanA vyApAra e ja caitra che. vaLI praMSanA athamAM let vagerenuM vidhAna karavAmAM Ave che, eTale NinA atha ja lAnAnA atha` che. uparAMta, 'kara kara(= )' ema je khele che te karAve che (=AvRtti)' ema kahevAya che. niyeAgavAkathA vAdI- nA, (baMne eka nI), kAraNu ke tenI pratIti bhinna che. 'Apa kare. ( =rotu), te kare (turthAta )' e pratIti judI che ane 'te karAve che(hArayatti)' e pratIti judI che. prayojakane vyApAra eNijUnA atha che, jyAre jJApakanA vyApAra e liD` (-ledna) ne atha che. prayojakanA vyApAra pravRttakriyAviSayaka che ane te ja z2ine atha che. (arthAt je vyakti ka`mAM pravRtta thayela che ke krama' karavAnuM vicArI rahela che tene jyAM *mAM yeAjavAmAM Ave che tyAM NijUnA prayAga karavAmAM Ave che. paraMtu ahIM te tenAthI UlaTuM che. ( arthAt je karmAMmAM pravRtta thayela nathI ke kama karavAnuM vicArate nathI tene jyAM kamAM yAjavAmAM Ave che tyAM liD / prayAga karavAmAM Ave che. jyAM abhUtapUrva kriyAsaMbadha jaNAvavAmAM Ave che ane akArakanA tR-tAsaMbaMdha jaNAvavAmAM Ave che tyAM livDanA prayAga thAya che.) tyAM (=NijUnI khAkhatamAM) kAryane dekhIne pravartana (=preraNA) karAya che, jyAre ahIM (=linI bAbatamAM, pravatana karyAM pachI kAyanuM dana thAya che, e e baMne vacce moTA bheda che. 1. lika vidhyartha che. 2. ler AjJArtha che. 3. zil preraka che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vokyAtha niyoga che e mata 244. tatra yathA kurvantaM kArayati, tathaivehApi praiSaH pravartamAnaM prerayati, nApravartamAna sthAvaramiti / na hi vanaspatirucyate yajasveti / na, sthAvarAderayogyatvAt / brAhmaNAdistuH yaH preryate asAvapravRttakriya eva, na hi yajamAna eva yajeteti codhate, kintu apravRttakriya eveti sarvathA Nijad vilakSaNo liGarthaH / 244. 12- ma tyAM ( zinI yAsatamA) te 42tAzava cha, tabha na hI (leI bAbatamAM paNa jheSa pravartamAnane prere che, apravartamAna sthAvarane preratuM nathI, kAraNa ke tuM yajJa kara' ema vanaspatine kaI kahetuM nathI. nigavAkSArthavAdI- nA, thAvara vagere prerAvAne yogya nathI. paraMtu je brAhmaNa vagerene preravAmAM Ave che te karmamAM pravRtta hotA nathI ja, kAraNa ke yogakarmA mAM pravRtta thayelAne "yajJa kare' ema kahI preravAmAM AvatA nathI paraMtu yogakarmamAM pravRtta na thayelAne ja "yajJa kare' ema kahI preravAmAM Ave che. eTale NijanA arthathI liDane artha sarvathA vilakSaNa cha. 245. Aha bhavatvayaM vilakSaNo'rthaH / sa tu pramANAntarAvagamyazcet, tadupadaryatAm / ayam asau evaMrUpa iti pramANAntarAnavagamyazcet, kathaM zabdaikagocare tatra sambandhavyutpattiH ? ucyate / zabdaikagocarastu niyogo, vyutpattizca tatra sUpapAdaiva / yo hi yajeta dadyAjjuhuyAditi liDAdibhyo vidhiH pratIyate, kathamasau liGAdInAmagamya iNyeta ? vyutpattizcAsya vyavahArAdavakalpate / 'gaccha' 'adhISva' iti zRNavanvRddhaH ceSTamAno dRzyate / ceSTA ca svAtmani pravartanA'vagamapUrvi kA dRSTA / pratyakSadRSTe cAmrAdau sukhasAdhanatayA anvayavyatirekAbhyAmavagate, tadanusmaraNAt pravartamAnaH kasmiMzcidAtmAkUte samupajAte sati bhautika vyApAramArabhate / sa cAtmadharma Atmeva svasaMvedyaH / ahempratyayagamyo hyAtmA, nAsau parasmai darzayituM zakyate / na ca darzayituM na zakyate etAvatA nAnubhUyate iti zakyate vaktum / paro'pi hyenamahampratyayenAnubhavatyeva / tathA'yamapi bhautikavyApAraheturAtmAkUtavizeSo na pramANAntaravedyo bhavati, na ca na vedyate, tatsaMvedane sati ceSTAyA dRSTatvAt / tasmAt paramapi 'gaccha' 'adhISva' iti zabdazravaNe sati ceSTApannaM dRSTvA tasyApi tAdRkpreraNA'vagamo'numIyate / sa ca zabdAntarazravaNe satyapyadRzyamAno liGAdizravaNe ca sati dRzyamAnastadarthe evetyanvayavyatirekAbhyAmavagamyate itIyatIyaM vyutpattiH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vAkyAya niyoga che e mata 245 zaMkAkAra-- bhale liDane artha hijUnA arthathI vilakSaNa rahyo, paraMtu te lithuM liDa zabdathI judA bIjA pramANathI-( = zabdathI ) jJAta thato hoya te te darzAve. "A liDartha AvA svarUpavALo che ema bIja pramANuthI (= zabdathI ) jJAta thatuM na hoya to liDa zabdane ja je viSaya che evA liDa nI bAbatamAM saMbaMdhanu ( liDa zabda ane liDa vaccenA saMbaMdhanuM) jJAna kevI rIte thaze ? nigavAyArthavAdI--Ano uttara ame ApIe chIe. [ liDa ] niga liDazabdane ja viSaya che, [ bIjA keI pramANano ke zabadane viSaya nathI, ] ane tyAM ( = nigamAM) sabaMdhanuM (=liDa -litha saMbaMdhanuM) jJAne sahelAIthI ghaTe che. 'ya' 'dAna kare" hama kare' ema li vagere dvArA vidhinI pratIti thAya che, te pachI li vagereno te viSaya nathI ema kema svIkarAya ? enu ( = lisa ane lithe niyogane saMbaMdhanuM ) jJAna te vaDIlenA vyavahAra dvArA ghaTe che. jA "adhyayana kara' ema sAMbhaLIne vaDIlane zarIranI amaka ceSTAo karatA te dekhe che ane potAnI jAtamAM ceSTA pravartamAnA ( = preraNAnA ) jJAnapUrvaka thatI teNe dekhI che. vaLI, pratyakSathI dekhalI kerI vageremAM sukhasAdhanatAne saMbaMdha anvaya-vyatireka dvArA jJAta thaI gayela hoya tyAre tenuM (= te saMbaMdhanuM ) anusmaraNa thavAne lIdhe pravartamAna mANasa A kerI mArA vaDe prahAvAne cagya che e jAtane AkRta =preraNAjJAna ) prathama potAnA AtmAmAM jAgatAM bhautika vyApAra AraMbhe che te ( AkRta = nAna ) AtmAne dhama hAI AtmAnI jema svasadya che. AtmA aha pratyaya dvArA gamya che; bIjAne AtmA dekhADavA zakayuM nathI. dekhADa zakya nathI eTalA mAtrathI anubhavAta nathI ema na kahI zakAya. bIjo paNa AtmAne ahapratyaya dvArA anubhave che ja. tevI ja rIte bhautika vyApAranA hetubhUta AtmAne AkRtavizeSa 6 -- preraNIjJA ) svasaMvedanathI anya bIjA koI paNa pramANathI vedA nathI, paraMtu pramANAntaravedya na hovAthI te anubhavAte thI ema nahi, kAraNa ke tenuM saMvedana thatAM ceSTA thatI dekhAya che. tethI, "jA" "adhyayana kara" evA zabdone sAMbhaLIne ceSTA karatA puruSane joIne te puruSane paNa tevuM preraNajJAna thayuM che evuM ApaNe anumAna karIe chIe. te preraNAnuM jJAna bIjA zabdone sAMbhaLavA chatAM utpanna thatuM dekhAtuM nathI ane liDa Adi zabdone sAMbhaLatAM ja utpanna thatuM dekhAya che, eTale li Adi zabdone e ( = preraNuM ) ja artha che evuM anvaya-vyatireka uparathI jJAta thAya che. ATalI che livU ane lithenA saMbaMdhanA jJAnanI prakriyA 246. tavetAmacharAkSama / zizravane sati veLAvataH mata ! prathamazrutAcca liGAderasauM na bhavati / na ca pramANAntareNa so'rtho darzayituM zakyate / kuryAdityasyArthaH kuryAdityanenaiva pratipAdyate, na pramANAntareNetyevaM vyutpattau sambhavatyAmapi pairagRhItasambandha eva liDAdiH svarUpasAmathryenaiva preraka iNyate, te'tyantabhIrava ityupekSaNIyAH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA niyoga che e mata 271 246. tethI te preraNAnAna AtmapratyakSa che. li' vagerenuM zravaNu thatAM preraNAnuM jJAna thAya che. paraMtu pahelI ja vAra li AdinuM zravaNa thatAM preraNAnuM na.na thatuM nathI. [arthAt lihU ane liDa` preraNAnA saMbaMdhanu grahaNu jarUrI che, pachI jyAre jyAre linu zravaNa thAya tyAre liDa' preraNAnuM jJAna acUka thAya che. ] pramANAntarathI ( arthAta liDa Adi zabdathI anya khIjA zabdathI -Nija Adi zabdathI ) te atha` =preraNA) dekhADaveA zakaya nathI, 'kare'tA atha+ ( =niyeAga ) 'kare' zabdathI ja jaNAvAya che. bIjI koI rIte ke khIjA koI pramANathI ( zabdathI ) jaNAvAtA nathI, eTale Ama [lizabda ane liDa niyeAganA sa MbaMdhanuM ] jJAna saMbhavatuM hovA chatAM paNu je liGa Adi zabda agRhItasaMbadhavALA ja che ane pariNAme svarUpasAmarthyathI ja preraka che evuM svIkAre che te atyaMta bhIru hAI upekSAne pAtra che. 247. nanu yadi liDAdivyatirekeNa nAnyato niyogo'vagamyate, kathamasau niyogazabdAt pratIyate ? kathaM vA niyogazabdasya nAmno'pyarthaH pramANAntarAgocaraH syAt ? ayi sAdho ! na niyogo nipUrveNa yujinA ghaJantena bodhayituM zakyate / vyavahAramAtrametat svarUpamAkhyAtumAzrIyate, yathA tu yajetetyevamAdibhyaH zabdebhyaH so'vagamyate tathA nAnyata ityata eva na pramANAntaragocaro dharma ityAhuH / liGa hi niyogo vAkyArthaH / sa eva dharma / sa ca na pramANAntaragamya iti / 247. zaMkAkAra- lik Adi zabda sivAya khIjA koI zabdathI niyeAganuM jJAna thatuM na hAya tA pachI 'niyeAga' zabdathI tenu (=niyeAgatu)jJAna kema thAya che? ane 'niyAga' zabdarUpa nAmanA vyu atha khInna koI zabdanA viSaya kema bane che ? niyeAgavAkayA vAdI are A bhalAbhAI ! 'ni' upasaga` ane dhan antavALA yuja vaDe niyeAgatuM jJAna karAvavuM zakya nathI. e te vyavahAra mAtra che, jene Azare te zabdanu svarUpa jaNAvavA levAmAM Ave che. [ arthAt 'ni' upasa` ane 'dha p antavALA yuja e teA vyavahAramAtra che- vyutpatti etymology che jene Azare! zabdanu N svarUpa jaNAvavA levAmAM Ave che.] paraMtu jema yaje' vagere zabdo vaDe niyega jJAta thAya che tema khImna keAI zabdathI (= bhuija vagere zabdathI) jJAta thatA nathI. eTale ja kahyuM che ke dhama" khIjA koI zabdanA (6- li. AdithI anya khIi koI zabdane) viSaya nathI. liDa ne atha` niyega vAkacAtha che. te (=niyoga ja dharma che, te dharma (=niyoga) li' A zabdathI anya zabda vaDe nAta thate nathI. 248. nanu hirSa: ALAmaADiya vyAyAta:, AyAtmA cAyamanujheyo dharma:, sa eva ca vAkyArthI yuktaH, kArye 'rthe vedasya prAmANyamiti hi mImAMsakAH / tasmAt punarapi bhATTapakSavad dvayamApatati - prerakazca vidhiH, kAryarUpazcAnuSTheyo'rtha iti / sukhaidhito niranusandhAna ivAyuSmAnevaM vyavaharati / na hyanyaH prerako'nyazcAnuSTheya ityuktam / niyoga eva prerako niyoga eva cAnuSTheyaH / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vAyA niga che e mata 248. zaMkAkAra- A preraNAtmaka liDaratha tame samajAvyuM, ane kAryAtmaka [liDathI e anucchedya dhama che, ane te [kAryAtmaka lithuM] ja vAkyartha tarIke yogya che kAraNa ke kArya arthamAM vedanuM prAmANya che ema mImAMsake mAne che. tethI pharIthI paNa bhAdapakSanI jema be AvI paDe che - preraka vidhi ane kAyarUpa anuTheya artha. nigavAyAvAdI- [gurUpAsanA Adi karyA vinA] sukhethI Rddhi prApta karanArA avicArakanI jema A5 Ama kahe che; preraka anya che ane anuSkraya anya che evuM kahevAmAM AvyuM nathI. niga ja preraka che ane niga ja anuSThaya che. 249. vayamaryA zabdo vatata ceta, aurvam, zeravavameva zArtha, ArthaM tu kAryatvam , yato vidhiranuSTheyatayA'vagamyate 'AcAryAjJAM karomi' 'rAjAjJAM karomi' iti / kimarthaM tarhi viSayAnuSThAnamiti cet, na hyAjJA ghaTAdivat svarUpeNa kartuM zakyA'pi tu viSayadvArakaM tatsampAdanam / 'kamaNDulaM bibhRhi' ityAcAryeNAjJaptaH kameNDulaM bhatvA''cAryAjJAM kRtAM manyate / 'kaTakaM gaccha' iti rAjJA''jJaptaH kaTakaM gatvA rAjAjJAM kRtAM manyate / so'yaM niyoga evAnuSTheyaH / 249. zaMkAkAra- niganA preraNAtmaka ane kAryAtmaka be rUpane eka zabda kevI rIte jaNAve ? nigavAkSArthavAdI- nA, evuM nathI. prerakatva ja zabdArtha che,. kAryava te Artha che, kAraNa ke vidhi anuccheyarUpe ja jJAta thAya che, jema ke "huM rAjAjJAne karuM chuM' arthAta huM rAjAjJAnuM anuSThAna-pAlana karuM chuM, huM AcAryanI AjJAne karuM chuM.' zaMkAkAra- to pachI viSayanuSThAnanuM prayojana zuM ? niyogavAkyAthavAdI- jema ghaTa Adine varUpathI karavA zakya che, tema AjJAne svarUpathI karavI zakya nathI. AjJAne te viSaya dArA ja karavI zakya che. "kamaMDaLa dhAraNa kara" e pramANe AcAryanI AjJA pAmele mANasa kamaMDaLane dhAraNa karIne "pote AcAryanI AjJAne pAra pADI" ema mAne che. "kaTakagara ja e pramANe rAjAnI AjJAne pAmele mANasa kaTakanagara jaIne pote rAjAnI AjJAne pAra pADI' ema mAne che. Ama A niyoga ja anuSThaya che. 250. nanu "rAnAjJayA zarAma' rUlyavi vyagzo darayate | sa vAnanuoyAmevAjJAM darzayati / maivam , tatrApyAjJaivAnuSTheyA / preSaNAbhiprAyeNa tRtIyAnirdeza ityevaM kecit / 250. zaMkAkAra - "sajAjha.thI karuM chuM" e paNa praga dekhAya che ane A prayoga AjJA ananuddheya ja che evuM darzAve che. nigavAkSArthavAdI- nA, evuM nathI. tyAM paNa AjJA ja anuSThaya che, preraNAnA abhiprAyathI tRtIyA vibhaktine prayoga thaye che ema keTalAka mAne che. [rAjAjJAthI prerAyelo huM karuM chuM' enI vivakSA hoya tyAre tRtIyAvibhaktine prayoga thAya che; karaNa (anudAna to rAjAjJAnuM ja che, kAraNa ke tAtparyataH puruSanI pravRtti rAjAjJAmAM thAya che.] Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 vAkyA niyeAga che e mata 251. anya tu zALuM zAryaeniyoya, prerakatvaM tvarthAdityAcakSate / anuSTheyatA hi tasya nijaM rUpam / svasiddhaye sa tu niyojyaM niyuJjAnaH preraka ityucyate / tadidaM kAryatvamaparityaktaprerakabhAvamasyAvagamyate, prerakatvaM cAparityaktakAryabhAvamiti anyataradatra zAbdaM rUpam, anyataraccArthe rUpamiti na bhATTairivAsmAbhiH pratyaye gurubhIra AropitaH / 251. khIjA keTalAka kahe che ke--niyeAganuM kAya va zAbda che- zabdamAMthI sAkSAt prApta thAya che, paraMtu niyAganuM prerakatva arthAt prApta thAya che. kAOtva (=anuyatva) ja niyeAganuM peAtAnu svarUpa che. paraMtu potAnI siddhine mATe niyeAjaya puruSane niyeAjatA [kAryAtmA] niyoga preraka kahevAya che. tethI, jenI sAthe prerakabhAva joDAyelA ja che evu enu kAtva ane jenI sAthe kA bhAva joDAyele ja che evu enuM prerakatva jJAta thAya che. ahI zAkharUpa judu che ane A rUpa juduM che. eTale bhATTonI jema ame pratyaya upara guru bhAra lAdatA nathI 252. sa cAyaM niyogaH pratIyamAnaH 'yajeta svargakAmaH' ityanubandhadvayAvacchinnaH pratIyate / yajyAdinA'sya viSayAnubandho ghAtunocyate, 'svargakAma:' ityadhikArAnubandhaH padAntareNAyate / tatra ca svargakAmasyaivamadhikAro nirvahati / yadi bhAvArtha svargaM prati sAdhanatvamavagamyate, evaM tarhi svargakAmenaivAsau kRto bhavatIti svargakAmapadAnvaye prAktana eva mArgo'numantavyaH / na punaH svargAdiphalapradarzanapUrvakaM vidheH pravartakatvam, asvAtantryaprasaGgAt / na hIdRzaM zAstrasya dainyaM yat phalaM vinA puMsaH pravartayituM na zaknoti / anyathA 'yAvajjIvaM yajeta' ityAdAvapravartakaM zAstra syAt / 252. niyeAga jyAre pratIta thatA hAya che tyAre svAmaH yaneta' (='svagakAma yaje) ema e anubaMdheAthI viziSTa te pratIta thAya che. yaja Adi dhAtu vaDe eneA viSayAnubaMdha jaNAvAya che. 'svaga kAma e bIjA puthI adhikArAnubaMdha jaNAvAya che tyAM sva kAmane ja adhikAra nirvAha pAme che . je bhAvAtha' (=dhAtvA, yAga)nuM svarga ne anulakSI sAdhanaNuM sAta thAya che te e rIte svarga kAma puruSa vaDe ja e sva` kRta bane che-arthAt ravaga kAma puruSa e svaga nA adhikArI kartA che, eTale 'svaga kAma` padanA anvayanI bAbatamAM pahelAM jaNAvele mAga ja svIkAravA joIe. vaLI, svaga Adi ne darzAvIne pachI vidhi pravataka banatA nathI, kAraNa ke emAM vidhi asvataMtra (=phaLaparataMtra) banI javAnI Apatti Ave che. zAstranuM Avu' dainya nathI ke phaLa vinA te puruSane pravRtti karavA preravA zaktimAna na bane. anyathA 'vAva jhIva kheta'-jIvanaparyanta yaje) vagere sthaLe zAstra apravaka khanI jAya, [kAraNa ke ahI phaLane nirdeza nathI.] Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 vAyAthe niyoga che e mata 253. jiM vALIvamAtra nA : inTaraphUkyA gva ? zomiyucare | hi vidhiH phalamAkAGkSati api tu niyojyaM viSayaM ca---kasya niyogaH ? kutra niyoga ? iti / te ete ubhe api AkAGkSe paripUrNe / tatra jIvato niyogaH, yAge ca niyoga iti / ataH paraM phalakalpanaM puruSabuddhiprabhavaM bhavati, na zAstrIyam / kAmAdhikAre tu. niyojyataivAnyathA svargakAmasya nopapadyate iti svargasya sAdhyatvamabhyupagataM, na punarvidheH phalArthatvAt / ata eva na tatra vaidhI pravRttiH, lipsayaiva pravRttatvAt / Aha ca 'tasya lipsArthalakSaNA' iti[jai0 sU0 4.1.2] / sAdhyasAdhanabhAvapratipAdanaparyavasito hi tatra vidhivyApAraH, na prayogaparyavasita iti / ata eva zyenAderadharmatvam / tatra hyabhicaranniti zatrA zatru vaidikenopAyena jighAMsuradhikArI darzitaH tasya / na tatra zAstra pravartam | nAnAlyavANI "tArtaY 3pArtha tu na vecevam | upAyamAtramasyopadizyate / zyenaM kurviti na vidhiH prabhavati, jighAMsAyA eva tatra pravartakatvAt / ataH zyenAderadharmatvAt tadvyudAsArthamarthapadopAdAnam , 'codanAlakSaNo'rthI varSa [ rai- phU0 2.2.2 ] rUti | 253. zaMkAkAra- zuM 'vavaM cata' vagere AjJAo phaLaMzunya ja che ? niyogavAkayArthavAdI-- "hA ema ame kahIe chIe. vidhi phaLanI AkAMkSA rAkhato nathI, paraMtu ni jaya puruSanI ane viSayanI AkAMkSA rAkhe che, jema ke "kayA puruSane niga che ?" "kayA viSayamAM niga che ? A ba ne AkAMkSAo ahIM (=vAvaDa netamAM) paripUrNa thAya che. jIvatA puruSane niyoga che ane yogaviSayamAM nie ga che. AnAthI AgaLa phaLanI kapane e to puruSanI buddhinI nIpaja che. phaLakalpane zAstrIya nathI, kAmAdhikAramAM to ravagakAma puruSanI niyatA ja anyathA (arthAta phaLa vinA) ghaTatI nathI eTale svargane sAdhya =phaLa) tarIke svIkAryuM che --- ane nahi ke vidhine phaLanI apekSA che mATe. tethI ja tyAM vadhI pravRtti nathI, kAraNa ke svarga AdinI IcchAthI ja te pravRtta thayuM che ane kahyuM paNa che ke svarga AdinI IcchA zAstranI preraNA vinA svAbhAvika thAya che (jeminisutra 4 1.2). tyAM vidhine vyApAra sAdhyasAdhanasa baMdhanA pratipAdanamAM ja samApta thAya che tethI AgaLa vadhI pragamAM (=pravRttimAM) samApta thatuM nathI. eTale ja zyatyAga vagere adhama che. arthAta vidhine vyApAra je pravRttimAM paryAvasAna pAmate heta te spenAgaviSayaka pravRtti paNa dhama banI jAta ] tyAM "' e zatRpratyayAnuM pada dvArA te, zatrune vaidika upAya vaDe mAravAne icchuka darzAvAya che. temAM zAstra pravartaka-preraNA ApanAruM nathI. te puruSa jANe ja che ke mAruM A kartavya che paraMtu tene upAya te jANato nathI. zAstra to mAtra upAyane darzAve che - tyAgane darzAve che. zatruvadhaviSayaka pravRttinI pravartanAmAM (preraNamAM) arthAt "kara' e arthamAM (kali-leTu arthamAM) vidhi kAma Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA niyeAga che a mata 201 karatA nathI, kAraNa ke jitrAMsA (=havAnI icchA) ja te pravRttinI preraka (=pravata ka--utpAdaka) che. tethI, spenayAga vagere adharma (=anatha hoI temanI vyAvRtti karavA mATe sUtramAM 'a'' pada mUkavAmAM Avyu che- ponAkSaboDarthaH dharmaH [=vaidika pravartaka vAkya (cAdanAja jene nApaka hetu ("lakSaNa) che evA je atha tenu nAma dhama'. ahI dharmAMnAM e vizeSaNe ApyAM che. eka tA te vedanAM vidhivAkayeA vaDe ja jJAta thAya che, bIjuM te artha' che (=sukhatu' ke zreyanuM sAdhana che), anatha nathI]. 254. kAmAdhikAreSu hItikartavyatAMze zAstrIyA pravRtti:, yathoktaM 'kratvarthI hi zAztrAvakSyate' [zA0 mA0.2.2]ti | mAtrArthamAtrasya hi raLavamayanatam, kRtikrtvytaaNshstu na karaNatvAvagativelAyAmupanipatita iti tatra lipsAyA abhAvAcchAstrameva pravartakam / ataevAgnISomIyahiMsAyA nAdharmatvam / 254. kAmAdhikArAmAM AvatA pratitavyAMzamAM je pravRtti thAya che te zAstrIya (= vaidhI) che, jema ke kahyuM che ke 'yajJa ( *tu)nA upakAraka aMga zAstrathI [kta vyarUpe] jJAta thAya che.' bhAvA mAtranuM kevaLa dhAvatuM-yAganuM) karaNatva te pahelethI jJAta thayelu che, paraMtu jyAre karaNatvanu jJAna thayuM tyAre pratika byatAMza AvI paDayA na hateA =jJAta thayA na hatA), eTale liAnA abhAve zAstra ja pratikatavyatAMzamA pravataka che. [phaLanuM sAdhana karaNa hAI, te karaNaviSayaka pravRtti leAne kAraNe thAya che, phlecchA te pravRttino pravata"ka che, vidhi tenA pratraka nathI, pratikatAza karaNane upakAra karatA hAI te ItikatA RtAMza paNa phaLanuM paraMparAthI sAdhana gaNAya, pariNAme pratikartavyatAMzamAM paNa leAne kAraNe pravRtti kema na thAya ? AnA uttaramAM keTalAka jaNAve che ke karaNa phlasiddhine vacce lAvAne niyeAgane sAdhe che eTale karaNanA phaLa sAthe saMbaMdha che, itivyatAne phaLa sAthe saMbadha nathI. bIjA keTalAka jaNAve che ke prayAgakALe ( pravRttikALe ) karaNa RtikatavyatAnI apekSA kare che. pratipattikALe te tenI apekSA karatuM nathI. adhikArAvasthAmAM pratipattikALe te phlasiddhi mATenI karaNanI ja kapAyatAnuM jJAna thAya che. prayojAtA zuddha anupakRta yAga (karaNu) phaLanI (sva'nI) siddhi mATe samaya nathI, eTale yeAgaka.be pravRtta thayelA yAgane (karane, pratikata byatAnI apekSA che- pahelethI thI, niSkarSI e ke lecchAthI jema karaNamAM pravRtti thAya che tema pratikartavyAMzamAM phalecchAthI pravRtti thatI nathI, kAmAdhikArAmAM phaLanI sAdhana ( =karaNa ) viSayaka pravRtti AchAthI thAya che, vidhi te phLanu sAdhana mAtra darzAve che sAdhyasAdhanasa baMdhanuM pratipAdana kare che, paraMtu sAdhanaviSayaka pravRtti kevI rIte karavI temAM vidhi pravataka che--lipsA pravaka nathI. arthAt mukhya sAdhananA aMgA viSayaka je pravRtti thAya che te pravRttinA pravaka vidhi che. 'svaCkAma yaje' ahIM phaLa svarga che. yAga e svaga nu mukhya sAdhana / karaNa) che. puruSane yAgaviSayaka pravRtti karavA preranAra svarge chA che, vidhi nathI. vidhi to svarga ane yAga vaccenA sAdhyuM-sAdhanasa MbadhanuM ja mAtra pratipAdana kare che, paraMtu yAganA upakAraka aMgomAM puruSanI je pravRtti thAya che tenA pravakatA vidhi Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vAkayAtha niga che e mata ja che, lipsA nahi.] tethI ja [agniSTomayAganI jayotiSNamayAganI - ititavyatAbhUta] aniSomIya hiMsA adharma nathI. [agniSNamayAganI pratiktavyatAmAM agniSomIya pazune mArI tenA mAMsapiMDane agni-sama mATe homavAnuM ane te pazunA aMgenA bhAgothI mizrita puDAze banAvI agni-soma mATe homavAnuM Ave che. agniSomIya pazu bokaDo che.] 255. 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni' iti niSedhaH sAmAnyazAstram / sAmAnyazAstra ca vizeSazAstrakroDIkRtaviSayaparihAreNa pravartate iti agnISomIyahiMsAyAH zAstrIyatvAt na niSedhavidhiranarthatAM bodhayediti / 255. [ zaMkAkAra- agniSomIya hiMsA adhama thAya kAraNa ke "kaI paNuM prANInI hiMsA na kare" e vedane Adeza che.] nigavAkSArthavAdI- koI paNa prANunI hiMsA na kare" e niSedha te sAmAnya zAstra che. vizeSazAstranA viSayane choDIne sAmAnyazAstra pravarte che. agniSomIya hiMsA e vizeSazAstrane viSaya heI, sAmAnyazAstramAM karavAmAM Avela niSedhavidhi agniSomIya hiMsAnI anarthatAne bedhaka nathI. 256. nanu zyene'pi zAstrIyA pravRttiH / pravartakatvaM hi vidheH svarUpaM pramANAntaravilakSaNam / nAnvayavyatirekavat sAdhyasAdhanapratItimAtraparyanto hi vidhivyApArI bhavitumarhati iti sarvatra vidheH prayoktRtvAnapAyAt / evameva ceyaM pravRttiH zyeyena yajeteti / ucyate / pravartito'hamiti jJAnajananaM vidheH prerakatvam / tat satyaM sarvatra tulyaM karaNe zyene itikartavyatAyAmagnASomIye ca / bAhye tu pravRttilakSaNe bhautike vyApAre yatra lipsAdi pravartakAntaramasti, tatra bhavantyapi vidheH prayoktRzaktirudAste, pazupuroDAzaprayAjavat / tatrodAsIne vidhauM niSedhazAstramavatarati 'na hiMsyAt' iti / yadi tu sarvatra prayoktRzaktiranudAsInA bhavet tadA jyotiSTomAnna . viziSyeta zyena:, zAstrIvAyAM pravRttAvAnomIya rUva niSegharAtrAnaverAta | - 26. zaMkAkAra- cenayAgamAM thatI pravRtti paNa zAstrIya che, kAraNa ke pravartakatva e vidhinuM svarUpa che je pramANuntaranA (=anya zabdanA) svarUpathI vilakSaNa che. anvayavyatirekanI jema vidhine vyApAra sAdhya-sAdhananI pratItimAtra sudhI ja have ghaTato nathI, kAraNa ke vidhinuM pravakatva sarvatra hAjara hoya che ja. Ama ja A [zyanayAgamAM thatI] pravRtti "na ta" ("zkenayAga kare) e vidhithI ja utpanna thAya che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyAtha niyoga che e mata 277 niyogavAkSArthavAdI -... Ane uttara ApIe chIe. "mane pravRtti karavA preravAmAM Avyo che e jJAnanI utpatti ja vidhinuM prerakatva che. te sAce ja sarvatra tulya che -- [zatrughAtanA] zyanayAgarUpa karaNamAM ane [agniTomanI] ItikartA batAmAM paDatA agnimIyamAM, paraMtu bAhya pravRttilakSaNa bhatika vyApAramAM, jyAM lisA vagere anya pravartaka che tyAM vidhimAM prAtRzakti haiovA chatAM te zakti tyAM udAsIna banI jAya che, pazupuraDAzaprayAja e enuM udAharaNa che. vidhi tyAM udAsIna thatAM hiMsA na karavI" e niSedhazAstra tyAM Utare che je sarvatra ja vidhinI prAtRzakti anudAsIna bane to tiSThomathI (=aSyiomathI yenayAgane kaMI vizeSa na rahe, kAraNa ke zAstrIya pravRttimAM agniomayanI jema nayAgamAM paNa niSedhazAstrane kaMI avakrAza na rahe. __257. jyotiSTome'nullaGiyataniSedho'dhikArI, svargasyAniSiddhatvAt / zyene tu hi sAyAH pratiSiddhatvAd utkrAntaniSedho'dhikArIti cet , maivam , adhikAridazAyAmapi bhavanmate vidheH prayoktRtvAnaMpAyAt na niSedhazAstramavakAzaM labhate iti zyene'pi nAvadhIritaniSedho'dhikArI syAt / 257. zaMkAkAra- jayotikTomamAM, jeNe niSedhanuM ullaMdhana nathI karyuM te adhikArI che, kAraNa ke svaga niSiddha nathI. paraMtu yenayAgamAM to, hiMsA pratiSiddha hoI niSedhanuM ullaMdhana karanAra adhikArI che. nicogavAkaSAthavAdI- nA, evuM nathI. adhikArIdazAmAM paNa ApanA mate vidhinuM prayatRtva cAlyuM jatuM nathI eTale niSedhazAstrane avakAza maLatuM nathI, pariNAme zyanayAgamAM paNa niSedhane jeNe anAdara karyo che te adhikArI bane nahi. ___ 258. nanu na vidhiH phale prayojyaM prerayati phalaM kurviti, karmaNi tvenaM 'pravartayati yajasveti / tenAdhikAridazAyAmapratihato niSedhazAstrAvakAzaH / AyuSman ! asmatpakSamAzrito'si / phale cenna pravartayati vidhiH puruSaM, phalArthitvAdevainamupAye pravartamAnaM tatrApi na prerayet, upAyAnabhijJasya tUpAyameva darzayet, yAvadaprApta hi vidheH viSayaH / taduktam--jAnAtyevAsau mayaitatkartavyamupAyaM tu na vedeti / pratItirapIyamIdRzI 'abhicaran yajeta' iti / yadi tvaM zAstrIyenopAyona vairiNaM hantumudyataH, zyenena jahi, zyenastavopAya ityarthaH / tadalamatiprasaGgena / kAmAdhikAreSu tAvanna phalAkAGkSo vidhiH, phalaM tvadhikAre heturiti sthitam / pratiSedhAdhikAre'pi pratyavAyo na kalpate / niSedhyaviSayAdeva laghatvAdadhikAriNaH / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 vAkyAtha niga che e mata tatrAsA kalpyamAno'pi narakAdiphalodayaH / avaidhatvaM prapadyeta na hyAkAGkSaDazI vidheH // vidherapekSe dve eva niyojyaviSayau prati / tatpUraNena tRptastu na vAJchati tato'dhikam // niyojyastAvadetAvAnkruddho'rihananodyataH / viSayastannivRttizca niyogo yatra gamyate / / 258. zaMkAkAra- vidhi prayojya puruSane phaLamAM "phaLa kara' ema prerato nathI. paraMtu vidhi tene kamamAM yajJa kare' ema prere che. tethI adhikArIdazAmAM niSedhazAstrane avakAza apratihata che. niyogavALyAvAdI - he Ayuzmana ! te amArA pakSano Azaro lIdho che. je vidhi puruSane phaLamAM prerato na hoya te, phaLanI IcachAthI ja phaLanA upAyamAM pravRtti karatAM puruSane vidhi upAyamAM paNa prere nahi, vidhi te upAya na jANanArane upAya ja darzAve, kAraNa ke je asAma che te vidhino viSaya che. eTale ja kahyuM che ke "purapa jANe che ke A mATe karavAnuM che, paraMtu te upAya jANa nathI. 'nena amirana ta" ( = zatrune mAravA tatpara thanAre enayAga kare' enI A pratIti paNa AvI che. je tu zAstrIya upAyathI virIne haNavA udyata thaye heya te yenayagathI haNa, nayAga tAro upAya che e ene atha che. vadhu vistAra karavAnuM prajana nathI. kAmAdhikAromAM vidhine phaLanI AkAMkSA nathI kAraNa ke niyojaya purUSa ane vipaya (yAga, e bene jaNAvanAra e padethI ja te nirAkAMkSa banI jAya che.] phaLa to adhikAranuM kAraNa che ema sthira thayuM chepratidhAdhikAramAM paNa pratyavAya (=anartha; dhaTato nathI. [arthAta vidhine tenI keI apekSA nathI.] [ 'na nyA sanna mattAni koI paNa prANInI hatyA - kare' A pratiSedhavAkya che. temAM niSedhya viSaya hanana che, temAMthI ja adhikArInI - hananapravRtta (arihananapravRtta) puruSanI prApti thatI hoI pratiSedhAdhikAramAM paNa pratyavAya anartha ghaTatuM nathI. pratidhAdhikAramAM baraka vagere phaLanI utpatti kalpavAmAM Ave te paNa te phatpatti avaidhapaNuM pAme che, kAraNa ke vidhinI AvI AkAMkSA nathI. arthAta vidhine phaLanI AkAMkSA nathI. vidhine nijya puruSanI ane viSayanI e enI ja AkAMkSA che. te AkAMkSA purAvAthI tRta banele -vidhi ethI adhika kaMI vAMchato nathI (arthAta te phaLanI AkAMkSA rAkhatuM nathI). pratiSedhAdhikAramAM niya puruSa ATale ja che- phuddha ane arihananodyata ane viSaya che hanananivRtti jene anulakSI niga (AjJA) jJAta thAya che. 259. nanvetAvana vivuthAra nidheiH jo viSaya hRti | "mAva: karmazabdAstebhyaH kriyA pratIyate' iti [jai0 sU0 2.1.1 ] sthite bhAvArthastAvat pUrvAparIbhUtatvAbhAvAnna vidheviSayaH / naJartho'pi na vidheviSayaH, ananvitAbhidhAnAcca / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha niga che e mata 278 na hi naJo'nantaraM liDvibhaktiH zrayate, api tu hanteH / hananamapi na vidheviSayaH, tasya dharmatvaprasaGgAt , naprayogasya vaiyarthaprasakteH, hanane ca puruSasya svataH pravRtteH / naJciziSTo'pi na hantyartho'sya viSayaH, tayovi zeSaNavizeSyabhAvAbhAvAt / yuktaM dadhnA juhAtIti heAme dadhyanuraktatA / hanteH svarUpanAzAttu na naarthAnuraktatA / / puruSaprayatno'pi na kevalo vidheviSayaH, svataH siddhatvAt / nApi naJarthAnuraktaH, hantivat tatrApi nabarthasya vizeSaNatvAnupapatteH / / 259. zaMkAkAra- ATaluM amane samajAtuM nathI ke niSedhavidhine viSaya kahe che? je bhAvArtha (=dhAvathI karmazabdo che te karmazabdothI kriyA jaNAya che. AvuM sthira thaI gayuM hoI bhAvArtha vidhine viSaya nathI, kAraNa ke temAM vidhinA viSayamAM) pUrvAparIbhUtatva[je yAgAdi kriyAnuM lakSaNa che te]- nathI. uparAMta, nagna vidhine viSaya nathI, kAraNa ke te pratyayAtha sAthe anvita thayA vinA ja pitAnA arthanuM abhidhAna kare che. na- pachI tarata ja livibhakti saMbhaLAtI nathI, paraMtu hat dhAtu pachI tarata ja livibhakti saMbhaLAya che; [Ama na-Ane liDa vibhakita sAthe anvaya nathI.] hanana paNa vidhino viSaya nathI kAraNa ke tema mAnatAM (arthAta hananane vidhine viSaya mAnatAM) hanana dhama banI javAnI Apatti Ave: vaLI, nAnA vayathyanI paNa Apatti Ave; ane hananamAM te puruSa svataH pravRtti kare che eiTale hananaviSayaka vidhinI koI AvazyakatA nathI.] na-viziSTa hadhAvathI paNa vidhi viSaya nathI kAraNa ke temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva ja nathI. temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva kema nathI te samajAvIe chIe-] "dahIM vaDe homa kare che ahI hema dahIMthI anurakta (viziSTa che, paraMtu hatpAvatha nanthathI anurakta nathI kAraNa ke nirtha sAthe hadhAvathe saMbaMdha thatAM ja] hanadhAtvanA svarUpane nAza thaI gayo che. kevaLa puruSaprayatna paNa vidhine vizva nathI, kAraNa ke te svataH siddha che. arthAta kevaLa paprayatna pitAnI utpatti mATe bIjA kazA upara AdhAra rAkhatA nathI.] narthathI anurakta puruSaprayatna paNa vidhine viSaya nathI, kAraNa ke nathI jema hanadhAtvarthanuM vizeSaNa ghaTI zakatuM nathI tema puruSaprayatnanuM paNa ghaTI zakatuM nathI. 260. athAyamabrAhmaNAdinyAyena hantA paryudaste bhAvArthAntare niyogaH kalpyate / na hanyAditi ko'rthaH ? anyatkimapi kuryAditi / tahi kiM tadbhAvAntaramiti na vicArayituM zakyate / yatkiJciditi cenna, tasya svataH siddhatvena vidhyanahatvAt / avazyaM jIvan pumAn kiJcit karoti paThati gacchati bhukte ca / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA niyeAga che e mata 260. [kAI kahe ke] abrAhmaNu vagerenI jema na-thI hAtvatha" paryuM dasta thatAM anya bhAvAthamAM (=dhAtva mAM) niyeAganI (=AjJAnI) kalpanA karAya che. 'na hanyA-na haNe' ene zA atha ? 'khIju kaMI paNa kare' e athaM o ema huMya te te anya bhAvAtha' (=dhAtva') myA che e vicAravuM zakaya nathI. jo kahA ke koI paNa bhAvA, tA te barAbara nathI, kAraNu ke te tA svataH siddha hAI vidhinA viSaya banavAne yogya nathI. jIvatA puruSa avazya kaMI ne kaMI kare ja che- pAna kare che, gamana kare che, bheAjana kare che. 261. atha viSayAMzaM parihRtya pramANAMze naJ nivizate sa hi pravartamAnaM pumAMsaM ruNaddhi, yaddhanyAttanneti / tadapyanupapannam, anvitAbhidhAnena vidhivibhakterha - ntinAvaruddhatvAt / preraNazaktisvabhAvo vidhiH sthitaH yastu niSedhAtmA naJa pArzve sthitaH tatra na vidhiH saMkrAmati | saMkrAntAvapi nanazca vidhezva sambandhe sati vidheH svarUpanAzo'vagamyate / svabhAvo hyeSa najo yadayaM yena yena sambadhyate tasya tasyAbhAvaM bodhayatIti / ato vidhisambandhe natra iSyamANe etAvAn vAkyArthIsatiSThate hananavidhirnAstIti / tatazca hananasya vidhitvaM ca syAt / 261. kAI kahe che ke] viyAMzane (=dhAtvaya yAgane choDI pramANAMza =li') sAthe na-t joDAya che, te pravartamAna puruSane aTakAve che, jene haze tene na haNe ema. para Mtu A pakSa paNa dhaTate nathI, kAraNa ke [prakRti sAthe anvita thaI vidhivibhakti (=liDa') peAtAnA arthAt abhidhAna karatI hAvAthI hana =prakRti-dhAtu) vaDe vidhivibhakti (=liphaeN) avarUddha thaI jAya che. preraNAzaktirUpa svabhAvavALA vidhi sthira thayA che. je niSedhAtmA na-t bAjumAM rahela che tyAM vidhi (=li') saMkramaNu karatA nathI. tyAM vidhi sakramaNu kare te paNa nagnA ane vidhine saMbaMdha thatAM vidhinA svarUpane nAza sAta thAya, kAraNa ke nane evA svabhAva che ke te jenI sAthe joDAya tenA abhAvanu jJAna te karAve. na-nne vidhi sAthe saMbaMdha dharAvatA IcchavAmAM AvatAM ATale ja vAkayAtha sthira thAya hanavidhi nathI' ane pariNAme hanananuM vidhipaNuM thAya. 280 262. atrocyate dadhnA juhAtIti homasya vacanAntaracoditatvAd vidhivibhaktizaktirupapadaM saMkrAmatIti yathAvarNitam, evamihApi hanane svataH pravRttatvena vidhivaiphalyAt nanazca zrUyamANasyAnarthakyaprasaGgAd vidhAyikA zaktiH naJarthameva spRzati iti kiM neSyate ? 262. niyeAgavAkayAthavAdI uttara ApIe chIe'dahIM vaDe hAma kare che e vAkayamAM, hemaviSayaka vidhi khIjA vAkayathI ('agnihotra jIddoti' e vAkayathI) thaI gayelI hAI, vidhivitinI (=linI zakita upapadamAM (= hema'pada pahelAM AvelA 'hI...' padamAM) sakrAnta thAya che ema je varNavyu che tevI ja rIte ahIM paNu hananamAM puruSanI svataH pravRtti thatI hAI hananaviSayaka vidhinuM vaiyathya thatuM hovAthI kSamANu nagnA Ana kayanI Apatti Ave eTale vidhAyikA zakti ( = preraNAzakita ) nA ne sparze che. ema kema nathI mAnatA ? ( 'nAjhuddoti' = vadhnA horna joti. ahI` 'nA' pada 'jJamaM'nI pUrve AveluM che eTale tene upapada kahyuM che). Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha niga che e mata 281 263. nanUktamatra 'bhAvArthAH karmazabdAH' iti / tatra dadhyanurakto homa eva vidhIyate iti phalato dadhi vihitaM bhavati, na pramANataH / iha tu natrastadupamardasvabhAvatvAt na kenacit saMsargo dadhyAderiva kalpate / maivam, nivRttimeva kurvan natra vizeSaNIbhavati / seyaM najupahite hantau zrUte hanananivRttirgamyate / yathA siddharUpadadhyanupraveze'pi na homasya sAdhyamAnAvasthA vivartate, tathA najanuviddhahantyarthAvagatauM na pUrvAparIbhAvabuddhinivartate / na hyabrAhmaNavat 'na hanyAt' iti siddharUpabuddhiH / so'yaM hanananivRttirUpaH pUrvAparIbhUto'rtho vidhiviSayo bhaviSyati / athavA vibhaktyarthena nana sambhansyati / zuddhasya liGAderarthaH pravartakaH, nabupahitasya tasyArtho nivartaka iti zabdazaktirevaiSA aparyanuyojyeti / yatta sAkSat naJo'nantaraM vidhivibhaktirnotpadyate, tat tasyAdhAtutvAddhAtoH pare tiGAdayaH pratyayA bhavanti, nAnyasmAditi / yogyatayA tu natraNena sambandhaH / na ca tatrAyamartho'vatiSThate hananavidhirnAstIti, kintu najupahito vidhiraudAsInye puruSaM niyukte / tadavacchedakazca hantiH, anyathA sarvakriyaudAsInyaM pratIyetetyalamativimardaina / niSedhavidherapi siddho'nubandhadvayayogaH / evaM niyogavyApAre samApte phalakalpanA / nRbuddhiprabhavaivaM syAdataH nApekSatA bhavet // 263 sh||2-- sA sahabhAM ghucha hai bhaza honA patha bhAva , ThiyA che. tyAM dahIMthI anurakta hama vihita thAya che. eTale phalata: dahIM vihita thAya che ema vAya. mAta: (=sithI DI vilita yatu nathI. 52 tu sahI nA-nA 2vabhAva upamadana karavAne hAI, nanne keInI paNa sAthe saMsaga ghaTato nathI-jema dahIM vagerene saMsaga bIjAnI sAthe ghaTe che tema, nigavAkyAWvAdI-evuM nathI. nivRttine ja karo na- vizeSaNa bane che. nAnI sAmaNamAM ja havanI eNti thatAM A pelI hanananivRtti jJAta thAya che. jema siddharUpa dahIne anupraveza thavA chatAM hemanI sAdhyamAna avasthA nivRtta thatI nathI, tema nathI anuviddha hanadhAtvarthanuM jJAna thavA chatAM hanadhArthanA pUrvAparIbhAvanI buddhi nivRtta thatI nathI jema 'madhAma sonA siM35nI zuddhiyAya che tema 'na hanyAt-na ' sAnA si3panI bhuddhi thatI nathI. A hanananivRttirUpa pUrvAparIbhUta artha vidhine viSaya bane che. athavA vidhiviyartha sAthe (liDa sAthe) nagna saMbaMdhamAM Ave che. zuddha li Adine artha pravartaka che, nathI upahita liDa Adine artha nivartaka che, AvI zabdanI aparyanujya zakita ja che. ne pachI tarata ja sAkSAta vidhivibhakti (liMDa Adi AvatI nathI enuM kAraNa to e 36-37 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vAkyA niga che e mata che ke na dhAtu nathI ane dhAtune ja aMte tiDa Adi jemAM liDane samAveza che, lAge che, bIjAne lAgatA nathI. yogyatAne kAraNe vidhivibhakitane nArtha sAthe saMbaMdha che ane tyAM A artha thato nathI ke "hananavidhi nathI, paraMtu nagnathI upahita vidhi puruSane audArInyamAM prere che. te audAsInsane avaracchedaka hanadhAtvartha che, anyathA sarvakriyAviSayaka audAsInya pratIta thAya. vadhu khaMDana karavAthI saryuM. niSedhavidhinA paNa be anubaMdhe puravAra thayA- eka niyAnubaMdha ane bIje viSayAnubaMdha. A pramANe niyogavyApAra samApta thatAM mANasanI buddhi phaLanI kalpanA kare che. Ama phaLakalpanA manuSyabuddhijanya ja bane ethI nigavyApAra phaLasApekSa bane nahi. 264. vArtha na nita pravamayaddhinA ! mA nivatiSTa vidhinA tAvaduktaM nivartanam / / pravRddhatararAgAndhaH pratyavAye'pi kalpite / na nivartata ityevaM kiM vidherapramANatA / / phalaM bhavatu mA vA bhUt puruSo'pi pravartatAm / mA pravarti STa vA sve tu nAstya the khaNDanA vidheH // pravartanAvagamajanane hi vidhivyApAra iti asakRduktam / tatra tasya na kizcid vaiphalyam / 264. zaMkAkAra- pratyavAya (anartha nA bhaya vinA puruSa nivRtta kema thAya ? niyogavALyAthaMvAdI-- bhale te nivRtta na thAo. vidhi te kevaLa nivRtti mATenI preraNane ja jaNAve che. pratyAyanI kalpanA karavAmAM Ave to paNa atyaMta vadhelA rAgathI aMdha banele mANasa [vidhi chatAM] nivRtta thato nathI, eTale zuM Ama vidhi apramANa che? [nathI ja.] phaLa thAo ke na thAo, puruSa paNa pravRtta thAo ke na thAo, paraMtu pitAnA arthamAM vidhi tUTI paDato nathI. preraNAnA jJAnane utpanna karavAmAM vidhine vyApAra che ema ame vAraMvAra jaNAvyuM che. temAM vidhinI jarA paNa niSphaLatA nathI. 265. nanu vidheH phalApekSatA nAsti cet, kiM tahiM azrUyamANaphaleSu vizvajidAdiSu svargAdiphalaM kalpyate ? ucyate / anabhijJo devAnAMpriyaH / na tatra vidheH phalApekSA / na ca tatra phalaM kalpyate / kintu azrUyamANatvAdadhikArAnubandhasya, . niradhikArasya ca vidhervidhitvAnirvAhAdadhikArAnubandhaH kalpyate / tatra sarvAn prati aviziSTatvAt svargakAmaH codanAzeSabhAvena niyogyaH kalpyate / na ceyaM pauruSI kalpanA, zratyekadezaH sa iti hi tadvidaH / tadiyamadhikArAnubandhakalpanA, na phalakalpanA iti so'yamanubandhadvayAvacchinno niyogo vAkyArthaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyAI niga che e mata 283 - 265. zaMkAkAra- je vidhine kaLanI apekSA na hoya to jemanuM phaLa jaNAvAyuM nathI te vizvajita Adi yAgemAM svaga" Adi phaLanI kalpanA kema kare che ? - nigavADyArthavAdI ane uttara ame ApIe chIe. Apa jANatA nathI. tyAM vidhine phaLanI apekSA nathI ane bIjI vAta e ke tyAM phaLanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. paraMtu adhikArAnubaMdha =prajyAnubaMdha) tyAM jaNavAyo na hovAthI ane adhikAra (niyonya puruSa) vinAnI vidhinuM vidhipaNuM nirvAha pAmatuM na hovAthI adhikArAnubaMdhanI (= niyAnubaMdhanI) kalpanA karavAmAM Ave che. tyAM svargakAma puruSane vidhine aMgarUpe niyojya tarIke kalpavAmAM Ave che kAraNa ke te badhAM karmo pratye sAdhAraNuM che. A adhikArAnubaMdhanI kalpanA puruSabuddhijanya nathI paraMtu zrutine ja eka bhAga che ema vedavide kahe che. tethI A adhikArAnubaMdhanI ke95nA che, phaLanI kalpanA nathI, eTale A e anubaMdhothI ( niyAnubaMdha ane viSayAnubaMdhathI) viziSTa e niga vAkyartha che, - 266. vAvArtha vAkya pradhAna vAta | kanya hi vaLyAdrithasakhyamAnastdnuprveshen pratIyate iti guNo bhavati / niyogastu svamahimAkSiptadRSTopakArAnekakriyAkArakakalApopabRMhitasvarUpaH pratIyate iti prAdhAnyamavalambate / kArya cetU pradhAnamucyate niyoga eva kAryam / phalaM cet pradhAnamucyate tadapi na siddham , api tu sAdhyaM, sAdhyatvaM cAsya niyogAdhInamiti niyoga eva pradhAnam / puruSastu niyojyamAnatvAdapradhAnamiti / evaM niyoga eva pradhAnatvAdvAkyArthaH / 266. niga vAkyA che kAraNa ke niyoga pradhAna che. bIjo yAga vagere artha jyAre jJAta thAya che tyAre nigane anukULa banIne (arthAta nigane viSaya banIne) jJAta thAya che. eTale te gauNa che. paraMtu niyoga te pitAnA mahimAthI AkSipta daSTa upakAravALI aneka kriyAo ane dRSTa upakAravALA aneka kArakothI puSTa thayelA svapavALA jJAta thAya che, eTale te pradhAna che. je kAryane pradhAna kahetA hai to niyoga ja kArya che. je phaLane pradhAna kahetA he to phaLa paNa siddha nathI paNa sAdhya che ane phaLanuM sAdhyapaNuM niyogane adhIna che, eTale niga ja pradhAna che. puruSa to niyujyamAna hoI apradhAna che. Ama niga ja vAkyAtha che, kAraNa ke te pradhAna che 267. sa ca pratItimepaTocanA caturava jayate-tpattividhi, viniyogavidhiH, prayogavidhiH, adhikAravidhiriti / utpattividhiH 'agnihotraM juhoti' iti, agnihotrAkhyakarmasvarUpotpAdavyatirekeNArthAntarAnavagamAt / .. viniyogavidhiH 'dadhnA juhoti' iti, utpattividhitaH pratipanne bhAve'rthe tatra dadhyAdiguNaviniyogA'vagamAt / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vAyA niyoga che e mata adhikAravidhiH 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti, nirmAte karmaNi tatrAdhikRtasya puMsastato'vagamAt / prayogavidhistu yaH kramaparyantaM prayoge padArthAnavagamayati / ayaM cAdhikAravidhereva vyApAravizeSa iti tadevAsyodAharaNam 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti / kvacidekasminneva vAkye rUpacatuSTayaM vidheravagamyate, naM tatra pRthagudAharaNam apekSyate, yathA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSToma sAma kRtvA pazukAmo hyetena vata' rUti | 267. [niga eka ja che paNa pratItionA bhedanI paryAcanA dvArA te cAra avasthAevALe kahevAya che-pattividhi, viniyogavidhi, pragavidhi ane adhikAravidhi [utpattine artha che sAdhanasvarUpa tene bedhaka vidhi utpattividhi kahevAya che. ttirnAna sAdhanaghavam, toya lidhapattividhi ! ] utpattividhinuM udAharaNa che- nahotra guphoti' (=agnikSetra hema kare che, kAraNa ke ahIM agnihotrahama nAmanA karmanA svarUparUpa utpAda sivAya bIjA arthonuM jJAna thatuM nathI. A utpattividhimAM karmane karaNa tarIke anvaya thAya che. eTale upayukta vAkyane "anihotromena phreSTha mA (= "agnihatrahamathI IsTa-svaga- karavuM' ema artha thaze. A utpattividhinuM bIju udAharaNa chesomena neta'. utpattividhi phakta dravyadevatArUpa karmasvarUpano bedhaka hovAthI tene utpattividhi nAma apAyuM che.] ranA kuti' (="dahI vaDe hama kare che) e viniyogavidhi che, kAraNa ke utpattividhi dvArA kamanuM ( dhArthanuM) svarUpa jJAta thatAM tyAM ( te kamamAM) dahIM vagere aMgane ( guno) viniyoga jJAta thAya che. [aMgane pradhAnanI sAthe (=utpattividhithI vihita pradhAna karmanI sAthe je saMbaMdha, tene jaNAvanAra vidhi viniyogavidhi kahevAya che. arthAta je vidhithI aMga ane aMgIno aMgagIbhAvarUpa saMbaMdha jJAta thAya te vinigavidhi. viniyoga eTale aMga tarIke anvayasaMbaMdha, AmAM a gI udezya hoya che ane aMga vidheya hoya che, jema ke "nA jhuhori' = "ba honuM mAvata'. tRtIyAvibhaktithI pratipanna che aMgabhAva jene tevA dahI na homanI sAthe saMbaMdha A vidhithI vihita che. A guNavidhi yA vinigavidhimAM dhAtvathane sASya tarIke anvaya hoya che. -utpattividhimAM ane adhikAravidhimAM dhAtvarthane sAdhana tarIke anvaya hoya che.] nidho- duvAna svAmI (="svargakAma puruSa agnihotrahama kare') e adhikAravidhi che, kAraNa ke kamanuM jJAna thatAM te karmamAM adhikRta puruSanuM jJAna temAMthI thAya che. - pravegamAM (karmaprayogamAM) karmanA aMta sudhInA kramamAM padArthone avagama karAvanAra pragavidhi che. A pragavidhi adhikAravidhine ja eka vizeSa vyApAra che, eTale tenuM udAharaNa paNa te ja che- "anihotra kuduyAna cAra" | Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA niyeAgache e mata pa keAIka vAra eka ja vAkayamAM vidhinAM A cAre rUpe jAya che, tyAM judAM judAM udAharaNanI apekSA nathI, jemake 'tayaitra vatIpu yAvantIyamanioma sAma rRA. vAmo hatena yaneta' (=agnidbhut yajJamAM vAravantIya nAmanI agninI stuti revatI nAmathI oLakhAtI RcAomAM dAkhala karavI; ukata yanane gauNu kA~thI pUrA karavA, je uparanA maMtrAthI zarU thayeA hateA; je pazukAma hoya teNe A yajJa karavA.) 268. anyAnyapi niyogasya rUpANi vyApArabhedAdavagamyante / sa hi bhAvArthasiddhyarthaM tatsamarthamarthamAkSipatIti tatprayojaka ucyate, yathA mANavakasthasyAdhyayanasyAcAryakaraNavidhiH / kvacidanyAkSipte vastuni labdhe sati tatrAprayojako vidhirbhavati, yathA krayaniyuktaikahAyanyA lAbha sati na pAdapAMsugrahaNArthamanyAmekahAyanImAkSipati vidhiriti, prakaraNaparipaThitapadArthapaTalaparigrahAca grAhaka iti vidhirucyate / 268. vyApArabhedane AdhAre niyeAganAM anya rUpA paNa jaNAya che. bhAvA (=dhAtva')nI siddhi mATe te bhAvAnI siddhi karavA sama heAya evA arthanA AkSepa niyoga kare che, eTale tene te prayeAjaka kahevAya che jemake. ['ATha varSanA brAhmaNane AcAya pAse laI javAya' evI] AcAya*vidhi baTukstha adhyayananA AkSepa kare che. [Tuka pAse sAdaDI anAvaDAvavA mATe baTukane AcAya` pAse laI javAtA nathI paraMtu baTukane bhaNAvavA mATe AcArya pAse laI javAya che, eTale Ama adhyApanavidhinuM nAna thayuM. AcAya karaNavidhi adhyApananI siddhi dvArA potAnI siddhi dekhI adhyApananA AkSepa kare che ane adhyApanane! AkSepa karatA te jenA vinA adhyApana siddha na thAya tenA (adhyayananA) paNa AkSepa kare che arthAt te aviniyukata baTukAvyayananA paNa AkSepa kare che.] kyAreka anya vidhi vaDe AkSipta vastu lakhyuM ane tyAre prastuta vidhi te vastunA AkSepa na karatA hAI aprayAjaka vidhi bane che. udAharaNAM, jyAtiSTAma yAgamAM 'bAcaihAyanyA somaM kIti' (='aruNurgI ekahAyanI gAya vaDe semane kharIde che') e vidhithI sAmanI kharIdImAM niyukta ekahAyanI gAyanA lAbha khIjI vidhi 'pUrvani anuni Anati saptamaM mijJAti atra ddei nirdhAne pravartayacustadi tenAbhramuvADyAt' ne thatAM gAyanA paganI retI levA mATe bIjI ekahAyanI gAyane AkSepa A bIjI vidhi karatI nathI, para tu prakaraNamAM pati padArthanu (ekahAyanI gAyanuM). grahaNamAtra kare che, tethI A bIjI vidhine grAhakavidhi kahevAya che. [gAyanA sAtamA pagalA vakhate tenA page lAgelI dhULa graheNu karI te dhULathI havirdhAnanA gADAnA akSanuM samAja'na kare evuM A khIjI vidhimAM vihita thayuM che.] prakaraNaparipaThitasyApi tenAgRhItasya dvAdazopasadAdeH 269. Rpita prakaraNAdutkarSadarzanAdata eva niyogagarbho viniyoga ityAcakSate / - Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 * vAkayAtha niga che e mata ___kvacidviniyojakazrutyAdipramANavirahe'pi pazvekatvAdhupAdAnaM zeSIkurvannupAdAyaka ityucyate / pazunA yajeteti vibhaktyA prAtipadikArtho viniyuktaH, tatsthamekatvam uktameva, na viniyuktam , 'ekena' ityazravaNAt / pazurupAdIyamAno na saGkhyArahita upAdAtuM zakyate zrutasakhyAparityAgakAraNAbhAvAccaikatvaviziSTaH pazurupAdIyate ityupAdAnazeSIkRtamekatvam / vaikRtastu sauryAdividhiH prAkRtamitikartavyatAjAtamAkarSan codaka ityucyte| 269. koIka vAra prakaraNapatinuM paNa vidhi agrahaNa kare che, kAraNa ke agRhIta bAdazApasada vagerene anya prakaraNamAM saMbaMdha (=ukarSa) dekhAya che, A prakaraNamAM dekhAto nathI ] eTale ja nigane jenI apekSA che te viniyoga che ema kahevAya che "isAhna tiththomane traNa ja upasad hoya che' e vAkayathI "svargakAma puruSa jyotiSThoma yAga kare" e vidhi nirAkAMkSa banI gaI che. eTale "ahInane bAra upasaMda hoya che e vAkathanI tene apekSA nathI, je apekSA hota to "ahI" zabdane evI rIte samajAvata ke te zabda tithyomane vAcaka bane ane e rIte vAkayasamanvaya thAya paraMtu apekSA na hovAthI ahIna zabdane je rUDha artha ahaNasAdhya tuM che te svIkAravAmAM AvyuM che ane tethI te kratunA prakaraNamAM "ahInane bAra upasadda hoya che' e vAyane utkarSa (=anyatra saMbaMdha) samajAya che eTale tikTomanA prakaraNamAM paThita hovA chatAM "tiSThama yAga kare e vidhi tene choDI de che. dIkSAdivasathI laI somAbhidhavanA divasa pahelAM karavA gya je homa kahyA che te upasada hAma' kahevAya che. eka divasamAM sAdhya hovAthI tikTomana sAhna' evuM yaugika nAma che. utkarSane artha che "anyatra saMbaMdha hovo te', juo mImAMsA sUtra 3.3.25] koIkavAra viniyojaka zruti vagere pramANenA abhAvamAM paNa pazunA ekatva vagerene upAdIyamAna pazu vagerenA aMga banAvI grahaNa karato vidhi upAdAyaka kahevAya che. "zunA thata" (=upazuthI yaje'), emAM tRtIyA vibhakita vaDe pratidikAthe pazu viniyukata che, paraMtu vibhakitagata ekatva kevaLa ukata ja che, viniyukta nathI. kAraNa ke "na (eka (pazu) vaDe ema vAkyamAM spaSTa kahyuM nathI. jyAre pazunuM grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te pazu saMkhyArahita to grahaNa karavuM zakya nathI ane vibhakitamAM rahelA ekavacanane tyAga karavAnuM kaI kAraNa nathI, eTale ekatvaviziSTa pazunuM grahaNa karavAmAM Ave che Ama ahIM pazugrahaNanA aMgabhUta ekatva che. sauya Adi vikRtirUpa (=gaNa) yAgone vidhi prakRtirU5 (=mULa, mukhya) yAganI saghaLI itiktavyatAne kheMcI lAvate cedaka kahevAya che. 270. tadidamekasyaiva bhagavato liGarthasya prayoktRzaktikhacitAtmanaH pracuravyApAravaicitryamupadarzitamityalamanayA mahAmatimAnasavilAsavatyA mImAMsArthakathayA / so'yamIhazo niyogo vAkyArthaH / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha niga che e mata 287 tasya dvAdazalakSaNyAM tattadrUpaM prakAzitam / tanneha likhyate'smAbhigranthagauravabhIrubhiH / / diGamAtraM tvetadAkhyAyi niyogasya yathAgamam / amuSminnapi vAkyArthe vivadante manISiNaH // 270. prakatRzakita (=preraNuzaktithI saMpUrta svarUpavALA, eka ja bhagavAna liDarthanA vyApAranI ghaNI vividhatA jaNAvI. eTale have atyaMta buddhimAnanA mAnasamAM vilAsa karanArI evI mImAMsAzAstranA viSayanI carcAne rahevA daIe. A A niga vAyA che. jene dvAdazalakSaNInA nAmathI oLakhavAmAM Ave che te bAra adhyAyavALA mImAMsAsUtra nAmanA graMthamAM niganA te te rUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. te nirUpaNane ame graMtha ghaNe maTe thaI javAnA bhaye lakhatA nathI. paraMtu Agamane anusarIne ame te niyoganuM diDamAtra vyAkhyAna (=samajUtI) ApyuM che. A vAkyarthanI bAbatamAM paNa buddhimAne matabheda dharAve che. 271. sTikAravAmpamAna vArthiva preraNAtmA = vAvavAtha niyonA ityuktam / na cAsavevarUpo'pi paridRzyamAnabhAvArthavyatirikto'vagamyate / kriyaiva tAvatkAryAtmA preraNAtmA phalArthitA / pratIyate tato'nyastu niyogo nobhayAtmakaH // - .nanvanya eva kriyAkartasambandhAt praiSapraiSyasambandho darzitaH / ayukto'sau / kuryAdityAdizabdebhyaH kriyAdivyatirekiNaH / nArthAntarasya saMvittiH kasyacit preraNAtmanaH / / kimidAnI karotIti kuryAdityAdiM ca tulye ete pratipattI ? 27. zaMkAkAra-liDa vageremAMthI jAte kAryarUpa ane preraNArUpa niga vAkyA che ema kahevAmAM AvyuM che. paraMtu dekhAtA bhAvArthathI (dhArthathI) jude AvA rUpavALe niyoga jaNAto nathI kriyA ja kAryarUpa che ane phalAyiMtA ja preraNArUpa che. kriyA ane phalArthitAthI judo ubhayAMtmaka niga dekhAto nathI. niyogavAkSArthavAdI - kriyA-katR saMbaMdhathI judo ja zreSa-Sya (preraka-preya) saMbaMdha ame darzAvyo che. zaMkAkAra- te saMbaMdha ucita nathI "ku (=kara) vagere zabdothI kriyA vagerethI judA bIjA preraNArUpa evA keI arthanuM jJAna thatuM nathI. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 vAkyartha niga che e mata niyogAcyA vAhI- zu sI 'karoti' 142 cha') mane 'kuryAt' (="43)thA yatA be pratItio tulya che?' ___ 272. abhinavamidaM zabdajJatvamAyuSmataH / na brUmo na bhinne ete pratipattI iti / karotIti pravRttakriya ucyate vartamAnakAlAvacchinnazca, kintvasauM praiSastato'vagamyamAno'pi prerakeA na bhavati, na ca kArya iti bruumH| nanu prerakatvenaivAvagamyamAnaH kathaM prerako na bhavet / etadevAsya preSatvaM yat prerakatvam / 272. zaMkAkAra- Apa AyuSyamAnanuM A zabdApaNuM abhiMnava che ame ema utA nathI te me pratItimA linna nathA. 'karoti' mema tAM hiyAmA pravRtta yele bhane ta bhAnAsaviziSTa puruSa cAya cha, paraMtu pre5 (124-prernnaa| 'karoti'thI rAta hovA chatAM preraka banatA nathI ane kArya paNa banato nathI, ema ame kahIe chIe. - nigavAkSArthavAdI- prerakarUpe ja jaNa te ( 1) preraka kema na bane ? je enuM aiSatva che te ja enuM prerakava che. 273. satyam , prerakatvenaivAsau gamyate / na tvasau tathA bhavati / vyavahAramAtrametat 'rAjAjJayA karomi' iti / kAryatvamapyasya prakriyAmAtrAM 'rAjAjJAM karomi' iti / AjJA hi nAma naivAnyA sampAdyatvena gamyate / nAnuSThAturiyaM buddhirAjJA sampAdyatAmiti // evaM hiM yasya kasyApi pravarteta sa AjJayA / na ceha bAlonmattAdivacanAt phalayarjitAt // satyapi preraNAjJAne pravartante sacetasaH / bhayaM nAzakyate yasmAt phalaM vA'pi samIhitam / / tathAvidhasya rAjJo'pi nAjJAnuSThIyate janaiH / vartamAnopadeze'pi phalaM yatrAvagamyate // tatra pravartate loko liDAdiSvazruteSvapi / bhavatyArogyasampattirbhuJjAnasya harItakIm // tatkAmo bhakSayecceti ko vizeSaH pravartane ? / anvayavyatirekAbhyAM tadevamanumanyate / / prerakatvaM phalasyaiva na niyogAtmanaH punaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravartakavavAdI ane niyogavAkayArthavAdI vacce vivAda 28 273. phalapravartakatvavAdI- sAcuM, prerakarUpe ja te jaNAya che, paraMtu e preraka banato nathI. [AjJAnuM =niganuM preraNArUpa darzAvatuM vAkya-] "rAjAjJAthI huM karuM chuM' e to belavAne vyavahAramAtra che. rAjAzAne karuM chuM' e vAkyathI darzAvAtuM [ niganuM] kAryarUpa paNa prakriyA mAtra che. AnA saMpAdyarUpe jJAta thatI ja nathI AjJAnuM anuSThAna karanArane "AjJA pAra paDAvI joIe evI buddhi thatI nathI. ema hoya te game tenI AjJAthI te pravRtti kare. preraNAnuM jJAna hovA chatAM bAla, unmatta vagerenAM phalarahita vacanothI buddhimAne pravRtti karatA nathI. je rAjA taraphathI bhayanI AzaMkA na hoya ke je rAjA pAsethI icchita phaLa maLavAnI saMbhAvanA na hoya tevA rAjAnI paNa AjJAnuM anuSThAna loko karatA nathI. enAthI UlaTuM, vartamAnane upadeza hoya chatAM jyAM phaLanuM jJAna thatuM hoya tyAM leke pravRtti kare che - li Adi zabdo sAMbhaLyA na hovA chatAM. "haraDe khAnArane Arogya patti prApta thAya che. e sAMbhaLI ArogyasaMpatti chanAra haraDe khAya che. eTale pravRtti karAvavAnI bAbatamAM "ti ane'kuta" e benI be pratItiomAM zo bheda che ? [kaMI ja nahi.] anvaya-vyatireka dvArA anumAnathI e ja nizcaya thAya che ke phaLa preraka che, niga preraka nathI. - 274. tarata sthAta-Dho. mavatu sTArthatyAta pravartana, zarirAdhipate prerakAzayAnuvartane vA tasya pArampargeNa phalahetutvAt / vede tu vakturabhAvAt preraNAvagamAdeva pravRttiH / unmattavAkyAdapi liDAdiyuktAd na preraNAvagamo nAsti / bhavannapi doSadarzanAdupekSyate unmatta evaM pralapatIti / vede punaryajetetyatra preraNA'vagamAt parityAgakAraNAmAvAt tata eva pravartanam / pravartanA'bhAve'pi na vedasyAprAmANyam , pramANavyApArasya tena niryati tatvAdityuktam / 274 nigavAkSArthavAdI - tyA Ama thAya, lekamAM bhale phaLanI IcchAthI pravRtti thAya, kAraNa ke preraka puruSane ArAdhavA IcchanAra te preraka pusanI IcchA pramANe jyAre pravRtti kare che tyAre paNa tenI pravRttine hetu paraMparAthI phaLa che. paraMtu vedamAM te vedanA vaktA (=rtA) puruSane abhAva hAI preraNAnA jJAnathI ja pravRtti thAya che. unmattanA liDa Adi yukta vAkyathI preraNAnuM jJAna nathI thatuM. ema nahi. preraNAnuM jJAna thavA chatAM doSa dekhAvAthI "unmatta Ama pralApa kare che' ema kahI tenI upekSA karavAmAM Ave che. vedamAM "ta" ema sAMbhaLI ahIM preraNAnuM jJAna thavAthI ane te preraNunA jJAnane tyAga karavAnuM keI kAraNa na hovAthI preraNujJAnathI ja pravRtti thAya che. "kheta sAMbhaLIne kaI pravRtti na kare to paNa tethI vedamAM aprAmANya nathI AvatuM kAraNa ke pramANane vyApAra te teNe pUro karyo che 275. 3Ne | veTeDa vasti | taMdrAzayavazena tannA ithinAM pravartanamiti sambhavadapIdamuttaraM nAcakSmahe, kathAntaraprasaGgAt / kiM tvidaM brUmaHpreSaNAvagamAdeva pravRttisiddhI svargakAmapadaM bAdarivadanyathA vyAkhyAyatAm / adhikArA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ p . 5 290 phalapravartakatvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda nubandhAbhidhAne puruSavizeSaNamAtrametadbhavatu, kiM svargasAdhyatvakalpanayA / vizeSaNatvamevAnyathA na nirvahatIti cet , AyAtaM tarhi phalasya sAdhyatvam / taccet sAdhyatvenAvagamyate, tasyaiva sAmarthyasiddhaM lokAnuguNamavyabhicAri ca pravartakatvamutsRjya na preraNAvagamasya tadvaktumarhasIti / niyogAdatha niSpattiH phalasyetyabhidhIyate / phalaM pratyaGgabhUtatvAdavAkyArthatvamApatet // 1275. phalapravartakatvavAdI-Ane uttara ApIe chIe. vedane paNa vaktA ( kartA) che tenA Azayane vaza thaIne tyAM paNa phaLane IcchanArAo pravRtti kare che ema amAre uttara havA chatAM ame ema kahetA nathI kAraNa ke ema kahIe te carcAno viSaya badalI nAkhavAnI Apatti Ave paraMtu ame A te kahIe chIe ke je preraNAnA jJAnathI ja pravRti siddha thatI hoya te 'svargakAma padane badari AcAyanI jema bIjI rIte samajAva, te "svargakAma pada adhikArAnubaMdhane jaNAvavAmAM puruSanu vizeSaNamAtra bane, svagane sAdhya gaNavAnI kalpanA rahevA de. dunivizeSaNa puruSa adhikArI banato nathI. tethI pahelA jaNAvelI rIte vagechA game tema puruSanuM vizeSaNa banaze. Ama svagaLa na hovA chatAM adhikArAnubaMdhanI prApti thaze. svagane sAthe mAnavuM na joIe. ane sAdhya gaNavAnuM choDI daIe te svaga puruSanuM vizeSaNa na banI zake ema je tame kahetA he to phaLa sAdhya che e AvI paDe che. phaLa je sAdhya tarIke jJAta thatuM hoya to tenuM ja sAmarthyathI puravAra thayeluM, kAnusArI ane abhicArI pravartakapaNuM choDI preraNajJAnanuM pravakapaNuM jaNAvavuM tamane zobhatuM nathI. je niyoga dvArA phaLanI niSpatti thAya che ema tame kahetA ho to A pakSamAM phaLa prati niyoga aMga (=gauNa) banI gayo haI, niga vAkyartha nathI evuM AvI paDe 276. nanuM vizva na mAvArthavata sara, nAhya taka sthAta ! AkSepakatvAttu tasya phalArthatvamucyate / prayoktRtvaM hi tasya nijaM rUpam / yadyevaM bhAvArtha eva sAdhyo bhavatu, vidhyarthasya tu kimanuSTheyatvamucyate ? / so'pi bhAvArthasiddhayA sampadyate 'kRto mayA svAminiyogaH' iti vyavahArAditi cet / 276 nigavAyArthavAdI-jema bhAvArtha ( = dhAtvartha ) phaLamAM ( = phatpattimAM ) karaNa che tema vidhyartha ( = niga) phaLamAM ( = utpattimAM ) karaNa nathI ke jethI vidhyartha phaLanuM aMga bane. [bhAvArtha tpatti mATe karaNuM che. vidhyartha phatpatti mATe karaNuM nathI, tethI bhAvArtha phaLanuM aMga che paNa vidhyatha phaLanuM aMga nathI ] vidhyartha phaLane AkSepaka heIvidhyartha phaLane mATe che ema kahevAya che prayuktApaNuM e vidhyArthInuM pitAnuM rUpa che lapravakatvavAdI- je ema hoya te bhAvArtha (5dhArtha=prakRtyartha) ja sAdhya (=anuccheya bane, vidhyarthane (niyegane) zA mATe anuddheya kaho cho ? Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lapravakatvavAdI ane nigavAkayArthavAdI vacce vivAda 281 niye gavAkyArthavAdI- kAraNa ke te vidhyartha paNa bhAvArthanI siddhi dvArA niSpanna thAya che, ane ApaNe bolIe paNa chIe ke meM svAmIne niga karyo' (meM svAmInI yAjJA pAra pADI'). 277. bhAvArthAt tarhi niSpattiniyogasya phalasya ca / ityekatra padagrAme vAkyArthadvayamApatet // kiM cAnvitAbhidhAnena viSayatvAvadhAraNAt / niyogasyaiva bhAvArthaniSpAdyatvaM pratIyate / / sa tu bhAvArthataH siddho phalAya yadi kalpyate / parArthatvAdavAkyArthoM bhavedityupavarNitam // bhAvArthastu dvayaM kuryAt yugapadvA krameNa vA / yugapannAsya sAmarthya samatvaM ca dvayorbhavet / / niyogazca zabdaikagocaratvAt mA darzi, phalaM tu svargapazvAdi tena saha niSpadyamAnaM kimiti na gRhyate ? / kramapakSe pUrva vA niyogaH, pazcAt phalaM, pUrva vA phalaM, pazcAdvA niyogaH siddhayediti ? yadi pUrva niyogaH, tadA niyogasyAsaMpAdyatvAt tadviSayAyA lipsAyA anupapatteH karaNAMze'pi vaidhI pravRttiH syAt / yathA niyoganiSpattiH prayAjAdikRtena tu / / tatra pravRttiH zAstrIyA bhAvArthe'pi tathA bhavet // iSyate iti cet / nanvevaM tasya lipsArthalakSaNetyabhyadhAyi yat / zyenAdInAmadharmatvaM varNitaM tadvirudhyate // atha pUrva phalasiddhiH, tato niyogasiddhiH, tahiM phalasya tadAnIM darzanaM bhavet siddhatvAt / na ca bhAvArthavelAyAM putrapazvAdi dRzyate / adRzyamAnamapyetat siddhamityativismayaH / atazca yat kaizciducyate svargasiddhimavAntaravyApArIkRtya niyogameva bhAvArthaH sampAdayatIti, tadapyapAstam , avAntarasya vyApArasya jvalanAderiva pradhAnavyApArAt pUrva darzanaprasaGgAditi / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lapravata katvavAdI ane niyogavAkyAvAdI vacce vivAda 277. phlapravakatvavAdI--teA pachI bhAvA dvArA ja niyoganI ane phaLanI 'tenI niSpatti thatAM padasamUhamAM eka sthAne be vAkayo AvI paDaze. [arthAt vAkayabheda nAmane dekha AvI paDaze.] vaLI, prakRtyatha (bhAvAtha =dhAtvathI anurakta (anvita) niyeAganA abhidhAna dvArA niyeAganA viSayanuM nizcayajJAna thatuM hoI, niyeAganuM ja (phLanu nahi) bhAvAtha niSpAdyatva pratIta thAya che. [vanAmo yaneta'mAM neta"mAM prakRtyatha" yAga che. A prakRtyatha vAga niyoganA (=viSyatha'ne=AjJAnA) viSaya che. niyoga sadA peAtAnA viSayathI anurakta (anvita) ja hoya che. viAyathI anurakta niyoga saMbhavatA nathI. eTale niyoga ja bhAvAthI (=prakRtya thI) niSpAdya che, phaLa bhAvAthI niSpAdya nathI.] have, bhAvAtha dvArA siddha thayelo niyoga je phLane mATe kalpavAmAM AvatA hoya. teA te parA hAI vAyA' na bane ema ame jaNAvyuM che. [mAnI lo ke bhAvAtha' niyoga ane phaLa banene kare che teA prazna UThe che ke] bhAvAtha te ene yugapa kare che ke kramathI kare che ? te ene yugapad karavAnu tenuM sAmarthya nathI. vaLI, baMnene te yugapad kare te te baMne tulya banI jAya, [pariNAme eka vAkayAmAM temanA guNapradhAnabhAva abhAva thatAM ananvaya AvI paDe.] uparAMta yugapatapakSamAM, niyoga kevaLa zabdanA ja viSaya hoI bhale na dekhAya paraMtu niyoganI sAthe niSpanna thatuM La svaga, pazu vagere kema gRhIta thatA nathI (arthAt dekhAtA nathI) ? kramapakSamAM prazna UThe che ke pahelAM niyoga ane pachI phaLa niSpanna thAya che ke pahelAM phaLa ane pachI niyoga niSpanna thAya che? jo kahA ke pahelAM niyoga niSpanna thAya che te niyoganI niSpatti pachI te sapAdya rahe nahi, pariNAme niyoganA viSayamAM (=yAgamAM) lipsA ghaTe nahi, eTale karaNAMzamAM (=yAgamAM) paNa vaidhI pravRti thAya. jema prayAja Adi tikatavyatA dvArA niyoganI niSpatti thAya che tyAM (=prayAja Adi pratikabhyatAmAM) vaidhI pravRtti che, tema bhAvAmAM ( = dhAtvamAM) paNa vaidhI pravRtti thAya. jo tame kaheA ke ame te icchIe chIe te tenI pucchA zAstranI preraNA vagara svAbhAvika thAya che' ema sUtramAM [mI.sU 4.1.2mAM] je jaNAvyuM che te ane cena vagere yAganuM adha paNuM je varNavavAmAM AvyuM che te baMnenA tamArI A icchAthI virAdha thAya. [ khaMtikatavyatAmAM zAstranI preraNAthI pravRtti thAya che, arthAt pratikatavyatAmAM-prayAja AdimAM thatI pravRtti vaiSI che. enAthI UlaTuM karAMzamAM-dhAva'mAM arthAt svagaM AdinAkaraNa yAga AdimAM zAstranI preraNAthI nahi paNa phLanI lipsAthI pravRtti thAya che. jo dhAtvamAM paNa zAstranI preraNAthI pravRtti mAnavAmAM Ave te zyunayAgamAM thatI pravRtti paNa vaidhI pravRtti banI jAya ane pariNAme spenayAganuM adhama tva na rahe, cenayAga dha' banI jAya.] jo kahA ke pahelAM phaLanI niSpatti thAya che ane pachI niyoganI niSpatti thAya che, te te vakhate (bhAvAtha' vakhate dhAtva vakhate arthAt yAgakALe) phaLanuM darzana thAya, kAraNa ke te niyoga pahelAM ja niSpanna thaI gayuM che. para Mtu bhAvAtha' vakhate putra, pazu vagere dekhAtAM nathI. phLa dekhAtuM na hovA chatAM niSpanna thaI gayeluM hAya che e te ati vismayakAraka che. eTale keTalAka kahe che ke bhAvAtha (=dhAtatha) svaga siddhine avAntara vyApAra banAvIne niyoganuM ja sapAdana kare che. paraMtu A matane nirAsa ame karI nAkhyo che, kAraNu ke ema mAnatAM jvalana AdinI jema avAntara vyApAra pradhAna vyApAranI pahelAM dekhAvAnI Apatti Ave. www. 292 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 phalapravakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 278. athocyate svargakAmasya varga sAdhayitumudyacchato yAgena niyogaH yaH sampAdyaH zrUyate, sa cet sampannaH zabdavRttena phalamapi sampannameva, AnubhAvikI tu svargasiddhiH kAlAntare bhaviSyatIti / etadayuktam , siddhidvayAnupalambhAt / na hyekA zAbdI siddhiranyA cAnubhAvikI nAmeti / kAlAntare cAnubhAvikI siddhiH kutastyeti cintyam / kAlAntare ca bhAvArthaH kSaNikatvAnna vidyate / zaktyAdirUpaM cApUrva na bhavadbhirupeyate // bhavanto hyapUrvazabdena dharmazabdena ca niyogamevopacaranti / na ca niyogaH zaktivadAtmasaMskAravadvA kAlAntarasthAyI bhavati / sa hi preraNAtmakaH kAryarUpo vA / nobhayathA'pi sthairyamavalambate / 278, niyogavAkyAthavAdI- svarganI IcchAvALA arthAta svagane sAdhavA tatpara mANasa mATe yAga vaDe je niyoga saMpAdya saMbhaLAya che, te je siddha thaI gayuM hoya te phaLa paNa zabdavyApArathI siddha thaI gayuM ja hoya, kAlAntare te kevaLa AnubhAvikI svarganI siddhi thaze. [udAharaNatha, keI amAtyane "rAjAe tamane kulapura gAma ApyuM che ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre ja tenuM sAdhya siddha thaI gayuM che, te gAma tene tyAre ja maLI cUkayuM che, kAlAntare te svIkAra Adi aupacArika (AnubhAvikI siddhi thaze ] phalapravartakatvavAdI - A barAbara nathI, kAraNa ke be siddhinI upalabdhi nathI. eka zAbdI siddhi ane bIjI AnubhAvikI siddhi nathI. vicAravuM joIe ke kAlAntare AnubhAvikI siddhi kyAMthI hoya ? kSaNika heI, bhAvArtha kAlAntare astitva dharAvato nathI ane zakita vagere rU5,apUvane Apa svIkAratA nathI. Apa "apUrva' zabdathI ane "dharma" zabdathI niyogane ja satkAre che ane niyoga te jema zakti ke AtmasaMskAra kAlAntara sthAyI che tema kAlAntarasthAyI nathI, kAraNa ke te preraNArUpa ke kAyarUpa che ane baMnemAMthI koI paNa rUpe te sthiratA dharAvatA nathI. 269. tatrait syAd-niyogasiddhirAkSiptaphalasiddhirbhavati / viSayAdyanubandhAvacchinno hyasAvevAnuSTheyaH / tatra yathA tena tena kArakacakreNa kriyAkalApena vinA sampattimalabhamAnaH sattadAkSipati, tathA'dhikArAnubandhavandhyo'pi nAsI sampattimadhigacchatIti tamapyAkSipati / yazcAyamadhikArAnubandhAkSepaH sa evAyaM phalAkSepaH / na tu vidheH phalApekSitetyuktam / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 pravartakavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 279. niyogavAkSArthavAdI-tyAM Ama thAya niyogasiddhi e AkSiptalasiddhi che. viSaya vagere anubaMdhathI viziSTa niyoga anuccheya che. tyAM jema te te kArakacakra ane kriyA kalApa vinA saMpatti na pAmato niyoga te te kArakacakra ane kriyAkalApane AkSepa kare che, tema adhikArAnubaMdharahita paNa te saMpatti na pAmata adhikArane paNa AkSepa kare che; ane A je adhikArAnuba dhane AkSepa che te ja A phalAkSepa che. vidhi kharekhara phalAkSepa karato nathI e te ame kahyuM che aidhikArAnubaMdhanA AkSe thI ja kalAkSepa nathI adhika baMdhane AkSepa e ja phalAkSepa che. arthAt kharekhara adhikArAnubaMdhano AkSepa ja vidhi kare che, phalane AkSepa vidhi karato nathI.] 280. chatayum | yo hi yena vinA kAmaM na siddhyet sa tamAkSipet / - niyojyamAtrAkSepe tu niyogo na phalAtmakaH // niyojyazcaNDAlasparzeneva svargakAmanotpAdamAtreNa niyojyatAM pratipanna iti kathaM niyojyAkSepa eva phalAkSepaH ? / nanu ca khargakAmo'tra niyojyo nAnyathA bhavet / yadi svargasya sampatti nAdhigacchet svakarmaNaH / / 280. phalapravartakavAdI- A mata barAbara nathI. je jenA vinA kharekhara siddha na thatuM hoya te teno AkSepa kare. je niyojya puruSane =adhikArAnubaMdhane) ja mAtra AkSepa thato hoya te niyoga phelAtmaka nathI. jema [jANatAM ke ajANatA] cAMDAlane sparza thatAM snAnano adhikAra (niyojyatA prApta thAya che tema svarganI kAmanA utpanna thavA mAtrathI ja yAgane adhikAra ( niyojyatA) prApta thAya che. eTale niyono AkSepa ja phaLane AkSepa kevI rIte bane ? anyathA arthAt je svagakAma puruSa potAnA karmathI svarganI saMpatti na pAmate hoya te te svargakAma puruSa niyojya na bane. 281. naitavam - narecchAmAtramevedaM na zabdastviyati kSamaH / . niyojyaH svargakAmo hi bhavejjIvanavAniva // 21. niyogavAyArthavAdI nA, ema nathI. A niyojyatva (=adhikArIpaNuM) puruSanI icachA upara ja AdhAra rAkhe che, phaLaprApti upara AdhAra rAkhatuM nathI. "svargakAma" zabda ATale sudhI samartha nathI- arthAta te svagechAne ja mAtra jaNAve che, svargotpattine jaNAvavA te samartha nathI. jIvanavALo (puruSa) yaje' emAM puruSanuM vizeSaNa "jIvanavALA' niyojyane AkSepa kare che. ahIM jIvana sAdhya na hovA chatAM te niyojyane AkSepa kare che. tevI ja rIte svargakAmanA paNa sAdhya na hovA chatAM niyojyane AkSepa kare che Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravakatvavAdI ane niyogavAkSArthavAdI vacce vivAda 295 282. nanu DhoLe mAna sAtha daI, "daratAM makSaDhAyAma:' iti / tena vede'pi 'yajeta svargakAmaH' iti svargasya sAdhyatvamavabhotsyAmahe / sAdho ! loke'pi kathametadavagatam AyuSmatA - niyojyasamarpakapadavAcyaparyAlocanena _vidhivRttaparIyA vA ? padArthastAvadetAvAn evaMkAmo hyasAviti / idaM tu siddhyatyetasmAditi tasya na gocaraH / / 282. phalapravakatvavAdI- lokamAM to jenI kAmanA karavAmAM Ave che tenuM (=kAmyamAnanuM) sApaNuM dekhAya che, jemake "ArogyanI kAmanAvALo (=ArogyakAma) haraDe khAya'. tethI vedamAM paNa "svarganI kAmanAvALA (svargakAma) yaje' emAM svarganuM sAdhyapaNuM che ema kahIe chIe niyogavAyAvAdI- he sAjana ! Apa AyuSmAne lekamAM paNa Ane (kAmyamAnanA sAdhyatvane) kevI rIte jANayuM? niyojyanuM pratipAdana karatA padanuM (dA.ta. "ArogyakAma' padanuM) vAcya zuM che tenI paryAcanA dvArA ke vidhivyApAranI parIkSA dvArA ? padane arthe te ATale ja che ke "AvI kAmanAvALo A che. sAdhyatvanI siddhi te enAthI (=vidhivyApArathI) thAya che. sAdhyatva padano viSaya (=vAya nathI. 283. vizeSa mAvAyumana ! sApu gu . bhATai: kimaparAddhaM te nitye'pi phalavAdibhiH / / adhikAryanupAdeyavizeSaNavizeSitaH / jIvan vA svargakAmo vA samAnaH kAmyanityayoH / / vidhivIryaprabhAvastu dvayorapi tathAvidhaH / sapratyayaprerakatAM vidhirnopaiti niSphalaH / / 283, lakavataMkavavAdI-- je A (sAdhyatvane jaNAvavuM e vidhine svabhAva hoya te he AyuSmana ! tame barAbara samajyA. to pachI nityamAM (=nitya karmomAM paNa [pratyavAyaparihArarUpa phaLa che ema mAnanArA bhAdo e tamAre zuM aparAdha karyo ? kAmya kama ane nitya karma baMnene adhikArI e arthamAM samAna che ke te anupAdeya ( :asAdhya siddha vizeSaNathI vizeSita che. nitya karmanA adhikArInA vizeSaNa tarIke jIvato" che ane kAmya karmanA adhikArInA vizeSaNa tarIke "svarganI icchAvALo' che. jIvana ane icchI baMne siddha che, sAdhya nathI. kAmya karma ane nitya karma baMnenA adhikArIo upara vidhinA vIryane prabhAva samAna che. phaLarahita vidhi jJAnavALAnI preratAe pahoMcatA nathI. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lapravata katvavAdI ane niyeAgavAyA vAdI vacce vivAda 284. nanu AmAdhiAre sva: brUyate, nityAdhiAre tu galI na chUTate, azruyamANaH kasyAnurodhena kalpyate ? vidhereveti brUmaH / svargena zrutenApi kiM kariSyati, yadyasau vidhinA nApekSyate, 'ghRtakulyA asya bhavanti' ityAdivat / azruto'pi cAsauM vidhinA''kRSyate eva / tasmAt vidhirevAtra pramANaM, na zravaNAzravaNe iti / kAmyavannitye'pi phalamabhyupagantavyaM, na vA kvacidapIti / 26 284. niyogavAkayA vAdI- kAmanAdhikAramAM svargane jaNAvavAmAM AvyuM che, jyAre nityAdhikAramAM tene (=pratyavAyaparihArane) jaNAvavAmAM Avyo nathI, je jaNAvAyuM nathI tenI kalpanA kAnA anurAdhathI karavAmAM Ave che? phaLapravata katvavAdI- ame kahIe chIe ke vidhinA anurAdhathI jo vidhine tenI (=jaNAvAyela svaga"nI) apekSA na hoya teA jaNAvAyela hovA chatAM svargathI te zuM karaze ? 'tene tyAM ghInI nIke vaheze' A jaNAvAyela che paraMtu ['jUda yo'vyetaiH'-'svAdhyAyanu (=vedanuM) adhyayana karavuM joie' A] vidhine [phaLa tarIke] tenI apekSA nathI, ethI UlaTuM pratyavAyaparihAra jaguAvAyela na hovA chatAM vidhi tene kheMcI lAve che ja [kAraNa ke vidhine phaLa tarIke tenI apekSA che.] tethI, vidhi ja phaLanI (=sASyanI) brAkhatamAM pramANu che ane nahi ke te phLa jaNAvAyuM che ke nathI jaNAvAyuM te. eTale kAmya kama'nI jema nitya kamamAM paNu phaLa svIkAravuM joIe, athavA kayAMya pazu phaLa na svIkAravuM joi e. 285. pratiSedhAdhikAre'pi vidhivRttaparIkSayA / evaM narakapAtAdiphalayogo na durbhaNaH // na hi durviSahaklezadveSakaluSitamanasA brAhmaNahananaM sukhasAdhanamiti kartavyamiti gRhItaM, nirargalarAgarasikena surApAnaM sukhasAdhanamiti kartavyamiti gRhItaM, satato vidhinA vAryate, yadi tadasukhasAdhanamiti jJApyate / tasmAnnityeSu pratyavAyaparihAra iva upAttaduritakSaya iva vA pratiSidhyamAneSu karmasu narakapAtaH phalamityamyupagamanIyam / itarathA hyarthAnarthaviveko na siddhyati // evaM ca brahmahatyAderapi naivAstyadharmatA 1 kiM punaH zyenavajrAderityarthagrahaNaM vRthA || 285. pratiSedhAdhikAramAM paNa vidhinA svarUpanI parIkSA dvArA jaNAya che ke narakapAta vagerenI prAptirUpa phLane saMbadha ahIM muzkela nathI. viSahu kalezarUpa dveSathI kluSita manavALA je mANase brahmahatyAne sukhanuM sAdhana mAnI tene kartavya tarIke svIkArela che, atyaMta rAgamAM rasika je mAzuse surApAnane sukhanuM sAdhanamAnI tene kabhya tarIke svIkArela Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravartakavavAdI ane niyegavAkSArthavAdI vacce vivAda 297 che te mANasane vidhi to ja vArI zake je brahmahatyA ane surApAna sukhanAM sAdhana nathI ema te mANasane jaNAvavAmAM Ave. tethI jema nitya karmonI bAbatamAM pratyAyaparihArane ke upAduritakSayane phaLa tarIke svIkAravAmAM Avela che tema je karmone pratiSedha karavAmAM Ave che te karmonI bAbatamAM narapAta phaLa che ema svIkAravuM joIe, anyathA artha-anarthane viveka siddha nahi thAya- ghaTaze nahi ane brahmahatyA vagere paNa je adhama na hoya te pachI nayAga, vajI vagere adhama kema? pariName, sUtramAM mUkavAmAM AveluM "artha' pada niSNayojana banI jAya. 286, ; karaNAMze'pi lipsAtaH pravRttiryadhupeyate / itikartavyatAMze tu zAstrAyadi tadapyasat // . na hi tatkaraNaM zuddhaM svaphalAyopakalpate / setikartavyatAkaM hi karaNaM karaNaM viduH // avAntaravibhAga evaiSa karaNetikartavyatAlakSaNaH / sakalAGgo baMhitakharUpastu . bhAvArthaH kAmyamAnopAyatAM pratipadyate, naikenApyaMzena nyUnaH / ata eva kAmyAnAM karmaNAM sarvAGgopasaMhAreNa prayogamicchanti / tasmAt karaNavaditikartavyatAyAmapi lipsAta gva pravRtti sthAta ! . ubhayatrApi lipsAtaH sati caivaM pravartane / agnISomIyahiMsAdeH zyenAdivadadharmatA // 286. karaNazamAM (dhAtvarthamAM mAgamAM pravRtti lipsAne lIdhe thAya che paraMtu itiktavyatAMzamAM (=prayAja vagere aMgasamUhamAM) pravRtti zAstranA lIdhe thAya che ema je svIkAravAmAM Ave to te paNa khoTuM che, kAraNa ke zuddha karaNa potAnA phaLane [utpanna karavA] mATe yogya nathI. itikartavyatAthI yukata karaNane ja karaNa samajavAmAM Ave che. vaLI, A karaNuM che ane A ItikartavyatA che evo A vibhAga to avAntara vibhAga che. badhA ja aMgethI yukata, puSTa svarUdhdha dharAvato bhAvArtha (=dhAvatha yAga Adi) kApamAnanuM (=svaga AdinuM) sAdhanapaNuM pAme che, eka paNa aMgathI nyUna bhAvArtha tenuM sAdhanapaNuM (karaNapANa pAmato nathI. tethI ja te te karmanA badhAM ja aMgone barAbara ekaThA karIne kAmya karmone prayoga karavAnuM teo icche che. tethI, karaNanI jema itikartavyatAmAM paNa lisAthI ja pravRtti thAya. baMnemAM A pramANe lisAthI pravRtti thatAM agniomIya hiMsA Adi paNa threna vagerenI jema adhama banI jAya. 287. yadapyuktaM kAmAdhikAreSu kAmyamAnabhAvArthayorupAyopeyabhAvamAtrapratipAdanaparyatrasito vidhivyApAra iti tadapi na samyak, vidhipuruSayorhi preryaprerakalakSaNa: - 38-39 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phlapravata katvavAdI ane niyAgavAkayA vAdI vacce vivAda saMbandhaH / tatra yAgAdayo viSayatvena pratIyante, neSyamANopAyatvena / sAdhyasAdhanamAtrapratipAdanaparyavasitavyApArastu vidhirviniyogapara eva syAt / tatazcApravRttapravartakatvaM nAma nijaM rUpaM jahyAt / 298 vidhezcaturavasthatvaM phalataH kila kathyate / prerakatvaM ca tadrUpaM sarvAvasthAnugAmi yat // kAryAtmatA'pi vidhyarthe preraNAjJaptipUrvikA / preryeNaiva satA puMsA tatkAryamavadhAryate // liDAdizrutitazcAdau preraNaiva pratIyate / sAdhyasAdhanasaMbandha buddhistadbuddhipUrvikA 11 287. kAnAdhikAromAM kAmyamAna (=svarga Adi) ane bhAvatha" (=dhAtva yAga Adi) e khate vaccenA mAtra upAyopeyabhAvanu' (=sAdhyasAdhanabhAvanuM) pratipAdana karavAmAM ja vidhine vyApAra pavasita samApta--thAya che e je tame kahyuM te paNa barAbara nathI, vidhi (=preraka) ane puruSa (=preya) e be vacce preya prerakabhAvarUpa saMbadha che, temAM yAga vagere viSayarUpe pratIta thAya che, kAmyamAnanA (=svarga AdinA) upAya (=sAdhana) tarIke pratIta thatA nathI. sAdhyasAdhanabhAvama:tranA pratipAdanamAM vasita vyApAravALA vidhi viniyogapara ja bane, ane tethI te| te apravRttapravatakasvarUpa peAtAnuM svarUpa ja tyajI de, [vidhinI cAra avasthAe che- utpattividhi, viniyogavidhi, adhikAravidhi ane prayogavidhi.] vidhi cAra avasthAvALA lataH (=sAkSAt nahi, arthAt kahevAyo che. paraMtu tenuM prerakatva svarUpa gA badhI avasthAomAM anusmRta che. tenu kAOrUpa paNa preraNAjJAnapUrva ka che. astitva dharAvatA pre` puruSa vaDe ja te kAya che, evuM nizcita thAya che. li Adi zabda sAMbhaLatAM sauprathama zarUAtamAM preraNA ja pratIta thAya che, sAdhyasAdhananAna tA preraNAnA jJAna pachI ja thAya che. 288. nanvevaM kAmyeSu karmasu vidhitaH pravRttAviSyamANAyAmapravartamAnaH pratyaveyAt, vidhyatikramAt / maivam, svargaM saMsiSAdhayiSAstatrAdhikArAt / anyastvanadhikRta eva, kSatriyAdiriva vaizyastome / nAsAvakurvan pratyavAyamarhati / svargArthI tu vidhitaH pravartate eva / lipsayA tu karaNAMze pravRttiriSyamANA kratvarthamitikartavyatAMzamapi saiva spRzet / RtUpakArakAmo hi tatra pravartate ityevaM sarvatra vidhirutsIdedevetyalaM prasaGgena / 288. niyogavAyA vAdI- A pramANe kAmya karmAMmAM vidhithI pravrutti IcchavAmAM AvatAM, pravrutti na karanArA pratyavAya pAme kAraNa ke teNe vidhinuM ullaMdhana karyu che. phlapravakatvavAdI- nA. evuM nathI, kAraNa ke sva"ne sAdhavAnI icchAvALAneA ja pravRttimAM adhikAra che, khIjAne adhikAra ja nathI- jema kSatriyone vayastAme ucAravAnA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravakatvavAdI ane nigavAkSArthavAdI vacce vivAda 299 adhikAra nathI tema. tethI karma na karato te pratyAyane pAtra banato nathI. paraMtu svargAthI vidhithI kama mAM pravRtta thAya che ja. karaNazamAM tyAgamAM, tUmAM) lisAthI pravRtti IchavAmAM Ave che te ja lisA kantu mATe je itikata vyAMza che tene paNa spaze, kAraNa ke kratUne upakAra karavAnI IrachAvALe ItikartavyatAMzamAM pravRtta thAya che. eTale A pramANe sarvatra vidhino ura cheda ja thaI jAya. vadhAre deva darzAvavA jarUrI nathI. 289. apa --- pramANAntarasamparkavikale bhavataH katham / niyogAtmani vAkyArthe vyutpattirvyavahArataH / / nanUktamAkUtavizeSapUrvi kAM ceSTAmAtmaniSThAM dRSTvA paratrApi tathA'numAnamityayuktamidam , svAtmanyapi preraNAvagamanimittAbhAvAt / na hi saMvidiva svaprakAzA preraNA / na svaprakAzeti cet tadutpAde tahi nimittaM mRgyam / na tAvacchabdaH, tadAnI vyutpattyabhAvAt / svAtmani preraNAvagamapUrvi kAM hi ceSTAmupalabdhavataH te paratra ceSTAdarzanAt tadanumAna setsyati, tannimittaM liDAdizabda iti bhotsyate / sa punayutpattikAle svAtmanyeva preraNAvagamaH cintyo vartate / pramANAntarAtta tadavagama iti cet, uttiSTha, asiddha zabdaikagocaratvam / (259. vaLI, liDa Adi zabdathI anya bIjA koI pramANane (=zabdane saMparka - dharAvatA, niyogarUpa vAkayAthenuM jJAna vyavahAra dvArA ApanAM matamAM kevI rIte saMbhave ? pitAnAmAM preraNA pUrvaka ceSTA joI bIjA puruSamAM paNa ceSTA uparathI preraNAnuM anumAna thAya che ema je kahyuM te barAbara nathI, kAraNa ke potAnAmAM paNa preraNAnuM jJAna thavAnA nimittano abhAva che. jema jJAna pate svaprakAza nathI tema preraNuM paNa svaprakAza nathI. , je preraNuM svaprakAza na hoya to preraNunA jJAnanI utpattinuM nimitta zodhavuM joIe. preraNAnA jJAnanI utpattinuM nimitta liDa Adi zabada nathI kAraNa ke te vakhate arthAta pahelI vakhata tame pote jyAre li Adi zabda sAMbhaLo cho tyAre) A zabdano artha preraNA che e jJAna tamane hetuM nathI, to pachI liDa Adi zabda sAMbhaLI te zabdanA artha preraNAnuM jJAna tamane kayAMthI thAya ? pitAnAmAM preraNAnapUrvaka ceSTA che e jeNe jANI lIdhuM che te bIjA puruSamAM ceSTA joI te bIjA puruSane preraNanuM jJAna thayuM che evuM anumAna kare te ghaTe che ane te bIjA puruSane thayelA preraNAnA jJAnanuM nimitta liDa zabda che ema kahevAze. paraMtu pelA pahelA puruSane liDa Adi zabda pahelIvAra sAMbhaLI te zabdane artha preraNuM che evuM jJAna kevI rIte thAya che e to vicAraNIya ja rahe che bIjA kaI pramANathI (= zabdathI evuM jJAna thAya che ema je tame kaho to amAre kahevuM" joIe ke UThe ! preraNu li Adi zabdano ja viSaya che e tamArI vAta asiddha karI. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.0 lapravartakatvavAdI ane nigavAyArthavAdI vacce vivAda 290. yA ceyaM pUrvAvadhAritasukhasAdhanabhAve kapitthAdI svAtmani pravRttirupalabdhA, tatra prerakatvena phalArthitA nirmAtA, nAnyA kAcit preraNA / taduktam-- smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate / iti [pra0 vA0 bhA0 2. 4. 183] phalaviSayA hIcchA tatra svasaMvedyA / atazca prerikAjJAnaM zabdAdapi parasya yat / kalpyate kalpyatAM tatra prerikA saiva sundarI // ' 290. pUve jemane sukhanA sAdhanarUpe nizcitapaNe jANyA che te kapittha vageremAM pitAnI pravRtti thAya che e ApaNe jANIe chIe; tyAM phaLanI IcchA prerakarUpe jJAta thAya che. bIjI koI preraNuM prerakarUpe vAta thatI nathI. tethI kahevAmAM AvyuM che ke "smaraNa dvArA ane IcachA dvArA vyavahAra cAle che tyAM laviyaka IrachA zvasaMvedya che. tethI, bIjA puruSane liDa Adi zabda dvArA prerikA preraNAnuM jJAna thAya che ema je kalpavAmAM AvyuM che tyAM paNa prerikA tarIke te ja IcchAsuMdarIne ko. 291. capeTAparihArAya modakaprAptaye'pi vA / / pravartate baTurnAsau juhudhIti niyogataH // . kathaM taDaeNbamAcaSTe 'AcAryacodito'haM juhomi' iti / astyayaM vyapadezaH, AcAryacodanA tu na tatra kAraNam , api tu hitAhitaprAptiparihArArthitvameveti / ataH phalaM pravartakaM yuktama , anubhavasAkSikatvAt / 291. tamAyAne rANavA bhATe mAha bhagavA bhATe 565 mA pravRtti re che. lAbha kara' e niyogathI =AzAthI e pravRtti karato nathI. to pachI zA mATe te ema kahe che ke "AcArya dvArA AjJA pAmele huM hema karuM chuM ?' A pramANe zabdaprayoga thAya che paraMtu AcAryanI AjJA tyAM kAraNuM nathI, paNa hitanI prAptinI ane ahitanA parivAranI icchA ja tyAM kAraNa che. eTale phaLa pravartaka che e mata yogya che, kAraNa ke temAM anubhava sAkSI che. 292. ye'pyAhuH prayoktrAzayasya pravartakatvaM, yato'nanuvidheyasya vacanAt na pravartamAnaH kazcid dRzyate / anuvidheyasya puMsaH kiJcibruvato'pi bhUbhaGgAdinA''zayamavagamya pravartate iti / etadapyayuktam, yataH prayoktrAzayAnumAnena svArthasambhAvanayA lokaH pravartate, na punaH prayoktaiva prIyatAmiti / tatprItirapi svaprItihetutvenAryate, na tatprItitvena / buddho'pi hi nAma sakalasattvahitapratipannaH parArtha svaprayojanAyaiva sampAdayati, parArtha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phUlapravata katvavAdI ane niyeAgavAkyAthavAdI vacce vivAda sampAdanadvArakaM tu tat / tasmAt svaprItireva pravartikA / prayoktrAzayasya ca pravartakatve vedArthaprayoktrAzayAnavadhAraNAdapravRttireva prApnoti / tasmAt phalameva pravartakam / 292. keTalAka kahe che ke, prayoktAnA Azaya (=icchA pravataka che, kAraNa ke jenI ArAdhanA karavAthI kaMI maLatuM nathI evA puruSanA vacanathI koI pravRtti karatA dekhAtA nathI. jenI ArAdhanA karavAthI potAnuM kArya pAra paDe evA te puruSa kaMI khelatA paNa na hoya tA paNa tenAM bhrabhaMga vagere uparathI tene Azaya (=icchA) jANI mANasa tenA Azayane anukULa pravRtti kare che. A mata paNa yogya nathI, kAraNa ke prayokatAnA AzayanuM bhrabhaMga vagere uparathI anumAna karI peAtAnA svA` sAdhavAnI sabhAvanA hoya te ja prayotAnA Azayane anurUpa pravRtti mANasa kare che, 'prayokatAne ja sukha thA' ema vicArI mANusa prayokatAnA Azayane anurUpa pravRtti karatA nathI. yokatAnuM sukha potanA sukhane hetu che mATe tene mANasa icche che, kevaLa prayokatAnA sukhane khAtara ja prayokatAnA sukhane mANasa icchatA nathI. sakala prANIonA hitanI jeNe pratijJA karI che te mudde paNa svAthane khAtara parA te sAdhe che; parAnA sapAdana dvArA svAtuM saMpAdana thAya che, tethI peAtAnu sukha ja pravata ka che. prayotAnA Azaya (=icchA) pravartIka hoya to vedArUpa prayotAnA Azayane nizcaya thatA na hovAthI apravrutti ja prApta thAya. vaidrACrUSa prayokatA nitya hoya te tenA Azaya haiAya ja nahi, pariNAme AzayanA anizcaya prApta thAya, vedA rUpa prayokatA anitya haiAya te jyotiAma Adi ka loka kare' e prakAranA tene Azaya hAya paraMtu lAkA jyotiToma Adi ka` na kare teA vedanI AjJAno bhaMga thavAthI veda svAmInI jema kepe che evA nizcaya thatA nathI.] tethI, phaLa ja pravaka che. 301 293. yaMt punaH phalasya prerakatve dUSaNamabhyadhAyi siddhAsiddhavikalpAnupapatteriti tadapyayuktam, icchAviSayIkRtasya pravartakatvAbhyupagamAt / asiddhe kathaM kAmaneti cet, asiddhatvAdeva / idAnIM ca tadasiddhaM, naikAntAsiddhasvarUpameva khapuSpavat / sukhe duHkhanivRttau vA puMsAM bhavati kAmanA | na punavyamapuSpAdi kazcit kAmayate naraH // 293. vaLI, phaLa preraka che e matamAM 'A mata ayogya che, kAraNa ke siddha phaLa ke asiddha phaLa e eya vikalpe ghaTatA nI' evuM je dUSaNu tame jaNAvyuM te barAbara nathI, kAraNa ke icchAneA viSaya banelA phLane pravataka tarIke ame svIkAryuM che. niyogavAkayA vAdI-- asiddhunI IcchA kema thAya? phalapravatakavAdI asiddha hovAne kAraNe ja. atyAre te asiddha che, jema AkAzakusuma ekAntapaNe asiddha svarUpavALu che tema te ekAntapaNe asiddha svarUpavALu nathI, sukha prApta karavAnI ane duHkha dUra karavAnI puruSone icchA hoya che, para`tu. AkAzakusumane kAI puruSa icchatA nathI. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 phalapravakatvavAdI ane nigavAyArthavAdI vacce vivAda 294. ye'pi rAgAdeH pravartakatvamabhyupagatavantaH tairapi kAmanAviSayIkRtaM phalameva pravartakamabhyupagatam / icchAvizeSA eva hi rAgAdayaH / yadapi zreyassAdhakaM pravartakamucyate tadapi na cAru, satyAmapi zreyaHsAdhanatAyAmarthitvena pravRzyabhAvAt / navarthino'pi nAniyataviSayA pravRttiH, api tu nitizreyaHsAdhanabhAve bhAvArthe / tasmAt sAdhanAvagamaH pravartakaH / satyam , dvaye satyapIcchaiva pravartikA vaktuM yuktA, tasyAM satyAmeva pravRttidarzanAt / pravRttihiM nAma prayatnaH / prayatnazcecchAkArya iti kANAdAH / viSayaniyame tu zreyassAdhanatvaM kAraNaM, na pravRttyutpAde / 294. jeo rAga vagerene pravartaka tarIke svIkAre che teoe paNa IcchAne viSaya banelA phaLane ja pravartaka tarIke svIkAryuM gaNAya kAraNa ke rAga vagere vizeSa prakAranI icchA jeo zreyasa sAdhI ApanArane pravartaka kahe che temano mata barAbara nathI kAraNa ke zreyas sAdhI ApanAra hovA chatAM zreyasUnI icchA ja je na hoya te pravRtti thatI nathI. niyogavAkyAtha vAdI- zreyasanI phaLanI] icchAvALA paNa game te viSayamAM pravRtti karatA nathI paraMtu jenI zreyasUsAdhanatA jJAta che evA bhAvArthamAM (dhAtvartha yAga Adi kamamAM) pravRtti kare che. tethI zreyanuM amuka sAdhana che evuM jJAna pravartaka che. phalapravartakatvavAdI - tamArI vAta sAcI che. paraMtu ichA ane zreyasUsAdhanatAzAna baMne hovA chatAM icchAne ja pravataka kahevI egya che, kAraNa ke tenA hotAM ja pravRtti dekhAya che. pravRtti ja prayatna che. prayatna icchAnuM kArya che ema vaizeSiko kahe che. pravRttinA viSayane niyata karavAmAM zreyasAdhanatvajJAna kAraNa che. pravRttinI utpattimAM te kAraNa nathI. 295. ziSya mAvanAvAtaM zreyasAdhanavaM pravartavAmiSyate taiH tada ra pRthaTmidhaatN yuktam , bhAvanAyAH vyazatvena tatsvarUpAvagamasamaye etadaMzayoH svargayAgayo. sAdhyasAdhanabhAvAvagatisiddheH / na cAMzadvayAvacchinnasya vyApArasya zreyassAdhanatvaM rUpaM vaktumucitam, aniSpannasya tasya tAdrUpyAbhAvAt / na hyaniSpanne gavi tadekadeze sAsnAdauM gotvarUpaM sAmAnyaM nivizate / na cAMzatrayapUraNamantareNa bhAvanAkhyavyApAraniSpattiriti / 295. vaLI, teo bhAvanA (=AthI bhAvanA puruSano pravRttirUpa vyApAra je AkhyAtasAmAnyane- lakArane vAca che te) dvArA jaNAyela zreyasasAdhanatAne pravartaka gaNe che. ane tene (zreyasUsAdhanatAne bhAvanAthI pRthapha jaNAvavI yogya nathI, kAraNa ke tyAtmakarUpe bhAvanAnA svarUpanuM jJAna thAya che tyAre enA be aMze svarga ane yoganA sAdhyasAdhanasaMbaMdhanA jJAnanI siddhi thaI ja jAya che. kiraNa ane itikartavyatA e be aMzathI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalapravartakatvavAdI ane niyogavAyAvAdI vacce vivAda . viziSTa vyApAra zreyasUsAdhana svarUpa dharAve che ema kahevuM ucita nathI kAraNa ke [phaLanI apekSAe aniSpanna (=aparipUrNa) vyApAramAM zreyasUsAdhanatvane abhAva che. gAya utpanna na thaI hoya tyAre tenA eka deza sAsnAdimAM gesvarUpa sAmAnya rahetuM nathI. traNeya aMzane paripUrNa karyA vinA bhAvanA nAmanA vyApAranI niSpatti thatI nathI. 296. yattu liDAdeH zabdasya tavyApArasya vA prerakatvamucyate tat prAgeva ttikSaptam | vidhirapi svamahimnA vA prerakaH syAt sAdhyasAdhanabhAvAvabodhanena vA ? svamahimnA prerakatvamasya pUrvameva nirastam / sAdhyasAdhanasambandhAvabodhanapurassare tu tasya pravartakatve phalasyaiva pravartakatvamidamanakSaramabhihitaM bhavati / 296. liDa Adi zabda ke teno vyApAra preraka che evuM je kahevAmAM AvyuM che tene to pahelAM ja nirAza karI dIdhuM che. vidhi (=livuMpaNa pitAnA mahimAthI preraka vyasAdhanasaMbaMdhana jJAna karAvIne preraka bane che ? e pitAnA mahimAthI preraka bane che e matane nirAsa te pahelAM ja karI dIdho che. sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM jJAna karAvI te preraka bane che ema kahetAM to vagara kahe phaLanuM ja pravartakapaNuM tame jaNAvI dIdhuM. 297. svAda htve vet karuM drA vidhe? | pratyakSAdisamAnatvAt svAtantryaM tasya . hIyate // sa vAcyaH phalazUnyatve sutarAmasvatantratA / yadiktamarthaM mUDho'pi na kazcidanutiSThati // kA hi nAma niSphalamartha prekSAvAnanutiSThet / 297. koIka kahe che ke je phaLane darzAvatA vidhi pravartaka che, te te vidhi pratyakSa vagere pramANu je banI jAya che, pariNAme vidhinA svAtaMtryanI hAni thAya che. [pratyakSapramANa aneka vastu darzAve che, para tu te badhAmAMthI jene te vastunI icchA hoya che te pravRtti kare che. e ja rIte vidhi anekane phaLa darzAve che, paraMtu te badhAmAMthI jene te phaLanI icchA hoya che te pravRtti kare che.] tene =vidhi phaLa darzAve che tenI svataMtratAnI hAni thAya ema kahenArane kahevuM joIe ke phaLa na hatAM vidhi vadhu asvataMtra banI jAya, kAraNa ke phaLarahita ThAlA arthanuM mUrkha mANasa paNa anusaraNa nathI karato. kaye buddhimAna mANasa phaLarahita arthanuM anuSThAna kare ? 298. nanu phale'pi dazite kecit tatra na pravartante eva / kiM cAtaH ? kAmaM mA pravattiSata / na hi kArako vidhiH, api tu jJApaka ityuktam / nanu phalamapradarzayannapi jJApayet / na jJApayitumutsahate, prekSAvAn hi jJApyate, na ca phalaM vinA'sau tathA jJApito bhavati, ityalaM bahubhASitayA / / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 phaLa ja preraka che e taiyAyika mata 298. nigavAkyArthavAdI- vidhie phaLa darzAvyA chatAM keTalAka temAM pravRtta thatA ja nathI. phaLapravakatvavAdI- tethI zuM ? bhale na pravarte, kAraNa ke vidhi kAraka nathI paNa jJApaka che ema ame kahyuM ja che. nigavAkyarthavAdI- phaLa darzAvyA vinA paNa vidhi jJAna karAve. phaLapravartakatvavAdI- nA, phaLane darzAvyA vinA vidhi jJAna karAvavA utsAhita thatuM. nathI buddhimAnane ja vidhi jJAna karAve che ane phaLa vinA buddhimAna tathA (=te prakAre vidhi dvArA jJAna pAmato nathI. vadhu carcA karavAnuM prayojana nathI, 299. spaSyamAnastha gharanuM rakSatAmataH | yamarthamadhikRtyeti sUtraM vyadhita sUtrakRt / / tasmAt puMsaH pravRttauM prabhavati na vidhirnApi zabdo liGgAdi rvyApAro'pyetadIyo na hi paTurabhidhAbhAvanAnAmadheyaH / na zreyassAdhanatvaM vidhiviSayagataM nApi rAgAdirevaM tenAkhyat kAmyamAnaM phalamamalamatiH preraka- sUtrakAraH / / 299, IcchavAmAM AvatuM phaLa [amuka karmamAMthI niSpanna thAya che ema dekhavAmAM AvatAM ja te phaLa [te karma karavAmAM puruSane preraka bane che. eTale ja sUtrakAra gautame "marthanadhikRtya puruSaH pravartate tat prayogana[- "je arthane mATe puruSa pravRtti kare che te prayojana che' evuM sUtra racyuM che. tethI puruSane pravRtti karAvavAmAM na to vidhi samartha che ke na to liDa: Adi zabda ke na te li Adi zabdane vyApAra jenuM nAma abhidhAbhAvanA che. vidhinA viSayanuM (=karmanuM) zreyasAdhanapaNuM paNa pravRtti karAvavAmAM zaktimAna nathI, tema ja rAga Adi paNa e ja prakAre pravRtti karAvavAmAM zaktimAna nathI. eTale vizuddha buddhivALA sUtrakAra gautame kAmyamAna phaLane ja preraka kahyuM che. 300. mAt-- parapakSAn pratikSipya prerakaM kathitaM phalam / - evaM paramatadviSTaikyiArthaH svayamucyatAm // .. ucyate / 'yamarthamadhikRtya puruSaH pravartate tat prayojanamnyAsU01.1.24] iti vadatA sUtrakRtA phalaM pravartakamiti pradarzi tam / 'pramANenAyaM khalu jJAtA'rthamupalabhya tamIpsati jihAsati vA / tasyepsAjihAsAprayuktasya samIhA pravRttirucyate / sAmarthya punararathAH phalenAbhisambandhaH' nyA0bhA0] iti ca bruvANo bhASyakAro'pi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raiyAyika mate vAyA phalepsAM pravartikAM prAdIdRzaditi tadIyAM saraNimanusaradbhirasmAbhirapi tathaiva tat thitam / 300, za'kAkAr~ parapakSanA dveSa karanAra tame taiyAyikAe A pramANe khIjAenA pakSAnuM khaMDana karI phaLa preraka che ema kahyuM have tame pote ja vAkathA'ne jaNAve. naiyAyika-- ame jaNAvIe chIe. je artha mA puruSa pravRtti kare che te prayojana che' ema kahetAM sUtrakAra gautame phaLa praktaka che ema darzAvI dIdhuM. 'A jJAtA pramANa dvArA ane jANI te ane meLavavA icche che ke tyajavA icche che ane meLavavAnI ke tajavAnI icchAvALA te puruSane prayatna pravRtti kahevAya che. pravRttinuM sAmarthya (=sAphalya) e tene phaLa sAthe saMbadha thavA e che"-- A pramANe kheAlatA bhASyakAra vAtsyAyane paNu phaLanI IcchAne pravartIka tarIke darzAvela che. temanI vicArasaraNIne anusaratA ame paNa tema ja kahyuM che. 305 30. vAkyArthastu na kvacidapi sUtrakArabhASyakArAbhyAM sUcita iti / ataH zikSitvA vAkyArthasvarUpaM vayamAcakSmahe / kimiti tAbhyAmasau na sUcitaH iti cet pRthakprasthAnA imA vidyAH / pramANavidyA ceyamAnvIkSikI, na vAkyArthavidyeti / 301. sUtrakAra ane bhASyakAra baMnee kayAreya vAkayane sUcavyA nathI, eTale abhyAsa karIne vAkayA'nuM svarUpa ame jaNAvIe chIe. zakAkAra zA mATe temaNe ee vAkayAne sUcavyo nathI ? naeNyAyika - A [cauda] vidyAonA viSaya judA judA che. AnvIkSikA pramANavidyA che, vAkayAtha vidyA nathI. 302. yadyevaM padArtho'pi kasmAdiha darzitaH 'vyaktyAkRtijAtayastuH padArtha : ' kRti nyAyasUtra r. 2. 6] | sthAne prana: / sa tu zabdAnAmarthAsazitAM vadantaM rudantaM ca zamayituM zabdaprAmANyasiddhaye sUtrakRtA yatnaH kRtaH / 302, zakAkAra- jo atha") che' ema kahI padanA ema hAya tA vyakti, AkRti ane jAti padArtha (=padanA arthAMne zA mATe ahIM (=AnvIkSikImAM darzAvyo che ? naiyAyika - tamArA prazna yogya che. zabdonI arthAsa spezitane jaNAvatA ane pAkAra karatA bauddhone zAMta karavA mATe ane zabdanA prAmANyane puravAra karavA mATe sUtrakAre prayatna karyA che. 303. yadyevaM vAkyArthamapi bAhyaM vAstavamantareNa zAstrasya pramANatA na pratiSThAM labhate iti tatrApi prayatnaH kartavya eva / satyam, padArthapratipAdana yatnenaiva tu kRtena tatra yatnaM kRtaM manyate sUtrakAraH, yadayaM pRthakapadArthebhyo na vAkyArthamupadizati sma / tasmAda Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nayAyika mate vAyA yamasyAzayaH - padArtha eva vAkyArtha iti / tatkimamumeva pakSamanumodAmahe padArtha eva vAkyArtha iti / bADhaM brUmaH / kintu naikapadArtho vAkyArthaH, anekastu padArtho vAkyArthaH / - 03. zaMkAkAra - je ema hoya to bAhya vAstavika vAkathArtha vinA paNa zAstranI (=vedanI) pramANutA pratiSThA na pAme, eTale vAkathAthane jaNAvavA mATe paNa sUtrakAre prayatna karavo ja joIe. taiyAyika- sAcuM, padArthanuM pratipAdana karavAne yatna karAtAM vAkyAnuM pratipAdana karavAne yatna paNa thaI ja game che ema sUtrakAra mAne che, e kAraNe ja A sUtrakAre padArthothI pRthapha vAyAno upadeza Apyo nathI. eTale emane Azaya e che ke padArtha ja vAkayAthe che. zaMkAkAra- to zuM ApaNe padArtha ja vAkyAtha che e pakSanuM ja anumodana karIe chIe ? yAyika cokakasapaNe ame hA kahIe chIe. paraMtu eka padArtha vAkayArtha nathI, paNa aneka padArtho vAkayAtha che. 304. nanvaneko'pi bhavan padArtha evAsau, na ca padArtho vAkyArthI bhavitumarhati / sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / anyacca sAmAnyam , anyo vizeSaH / anyatrApyuktam 'yadatrAdhikyaM sa vAkyArthaH' iti / tasmAdanyaH padArthaH, anyazca vAkyArthaH / 304. zaMkAkAra- aneka hovA chatAM e padArtha ja che ane padArtha vAkyartha banavAne lAyaka nathI. pada sAmAnyane jaNAve che, vAkaya vizeSane jaNAve che ane sAmAnya juduM che ane vizeSa juduM che. bIjuM paNa kahevAmAM AvyuM che ke "ahIM je Adhikaryo che te vAkyartha che. tethI padArtha judo che ane vAkyartha jude che. | 305. 3rAte tatma smafma: "lane pALe vAsthALe, na puna: ti tanna gRhItamAyuSmatA / etaduktaM bhavati-parasparasaMsRSTapadArthasamudAyA vAkyArtha iti / saMsarga evAdhika iti yadatrAdhikyamityucyate / na cAnAkSiptavizeSatvena saMsarga upapadyate iti vizeSo vAkyArtha ityucyate / 305. yAyika - ame uttara ApIe chIe. ame je kahyuM ke "aneka padArtha vAkyartha che, paNa eka padArtha vAkyAtha nathI tene Apa AyuSmAna samajyA nathI. enAthI A kahyuM kahevAya ke paraspara saMskRSTa padArthono samudAya vAkyotha che. - saMsagavAyAvAdI- ahIM saMsasaMbaMdha ja adhika che eTale je ahIM Adhiya che e vAkayArtha che' ema ame kahIe chIe. vizeSavAkyAWvAdI- vizeSane AkSepa karyA vinA saMsargasaMbaMdha ghaTato nathI [kAraNa ke saMsarga vyakitavizeSamAM rahe che], eTale vizeSa vAkayAtha che ema ame kahIe chIe. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAyika mate vAkyA u07 306. sasaMgaistu svarUpato na vAkyArthaH, apadArthatvAt , 'gauH zukla AnIyatAm' iti padArthagrAme saMsargavAcinaH padasyAzravaNAt, zravaNe'pi sutarAmananvayAt / gauH zukla AnIyatAM saMsargaH' iti ko'syArthaH ? tasmAt saMsRSTo vAkyArthI, na saMsargaH / taduktam 'vyatiSaktato'vagateya'tiSaGgasya' iti[bRhatI1.1.7] / na ca tantubhiriva paTaH, vIraNairiva kaTaH tadatirikto'vayavisthAnIyaH padArthanirvaya'mAno vAkyArtha upalabhyate, jAtiguNakriyAvagame'pi avayavibuddherabhAvAt / na ca padArthAvayavI vAkyArthaH / tena pRthag vAkyArthaM nopadiSTavAnAcAryaH / 306. naiyAyi:- 52tu sasa. 2135taH vAyA nathI, 42113 te pArtha nathI, lAva' A padasamUhamAM sa sargasaMbaMdhanuM va caka pada saMbhaLAtu nathI arthAt evuM pada che nahi, sa sargasaMbaMdhanuM vAcaka pada saMbhaLAtuM hoya to paNa te padane atyaMta ananvaya che jema ke "zukala gAya lAva saMsarga' eno zo artha tethI saMsRSTa padArtho vAkyartha che, saMsarga vAkayArtha nathI. eTale ja kahyuM che ke "saMbaddha uparathI sabaMdhanuM jJAna thatuM hovAthI [saMbaMdha vAkayAtha nathI.] [arthAt saMbaddha padArtho uparathI sabaMdhanuM jJAna athapattithI anyathAnupapattithI thAya che, tethI saMsargasaMbaMdha padArtha nathI ke vAkyartha nathI- padavA nathI ke vAcavAcya nathI. jema taMtuo vaDe taMtuothI bhinna paTa ane vIraNe vaDe vIraNothI bhinna kaTa upanna thato jaNAya che tema padArtho vaDe padArthothI bhinna avayavasthAnIya vAkyA utpanna thato jaNAto nathI kAraNa ke jAti guNa kriyAnuM jJAna thavA chatAM te padArthonA banelA avayavInuM jJAna thatuM nathI. ane padArthone banele avayavI vAkyartha nathI tethI vAkyarthane pRthapha upadeza (padArthanA upadezathI jude vAkyAthane upadeza) mAyAya gautabhe Adhyo nathI. ___307. nanu guNapradhAnabhAvamantareNa na saMsargo'vakalpate / na caikasmin vAkye bahUni pradhAnAni bhavanti / prAdhAnyameva hi tathA sati na syAt / guNAstu bahato bhavanti / yadidamanekaguNoparaktamekaM kiJcit pradhAnaM sa vAkyArtha iti tadviSayeyamekasvabhAvA buddhiH / satyam , tathA'pi te eva saMsRSTAH padArthA avabhAsante, na tadArabdhaH kazcidekaH / saMsargasiddhikRtastu guNapradhAnabhAvo'bhyupeyate / sa ca guNapradhAnabhAvo na niyataH, yenaikamevedaM pradhAnamiti vyavasthApyeta / kvacit kriyA pradhAnaM, kArakaH guNaH; vrIhibhiryajeteti / kvacit kArakaH pradhAna, kriyA guNaH, dravyasya cikIrSitatvenAvagamAt , vrIhIn prekSatIti / siddhatantrAM kvacit sAdhyaM tattantramitarat kvacit / zabdaprayogatAtparyaparyAlocanayA bhavet // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 saMskRSTa padArthone samudAya vAkyA che e naiyAyika mata tasmAd guNapradhAnabhAvAniyamAdanyonyasaMsRSTaH padArthasamudAyo vAkyArtha iti etAvadeva zreyaH / saMsargAvagame ca sarvavAdinAmavivAdaH / vAkyArthaM manvate ye'pi niyoga bhAvanAM kriyAm / tairapyanyonyasaMsRSTaH padArthagrAma iNyate / / 307. zaMkAkAra- gauNapradhAnabhAva vinA saMsargasaMbaMdha ghaTato nathI. ane eka vAkyamAM bahu padArtho pradhAna hotA nathI, je bahu padArtho pradhAna hoya te prAdhAnya ja na bane. gaNa padArtho bahu hoya che. aneka gaNu padArthothI uparakta (vizeSita) je koI eka pradhAna padArtha hoya che te vAkyartha che, eTale tene viSaya karanArI A buddhi ekasvabhAvavALI che. yAyika - sAcuM, tema chatAM te saMskRSTa padArtho jJAnamAM bhAse che, te padArthothI utpanna thayele kaI eka avayavIrUpa vAkyartha jJAnamAM bhAsatuM nathI. padArtho vaccenA saMsargasaMbaMdhanI siddhimAMthI niSpanna thatA padArthone guNapradhAnabhAva ame svIkArIe chIe. te guNapradhAnabhAva niyata nathI ke jethI A eka ja padArtha pradhAna che ema sthApanA karAya. keTalIka vAra kriyA pradhAna che ane kAraka gauNa che, jemake "trIhi vaDe yajJa kare, jyAre keTalIka vAra kAraka pradhAna che ane kriyA gauNa che, kAraNa ke tyAM kriyA dravyanA saMskAraka tarIke jJAta thAya che, jemake "trIhine te chAMTe che. keTalIka vAra kriyA (=sAdhya) kArakane =siddhane adhIna hoya che jyAre keTalIka vAra kAraka (siddha) kriyAne (=sAdhyane adhIna hoya che. zabdaprayoganA tAtparyanI paryAlocanA dvArA A nirNaya thAya. tethI, guNapradhAnabhAva aniyata hoI anya saMskRSTa padArthone samudAya vAyAthe che eTaluM ja mAnavuM sAruM che. saMsarganuM jJAna thAya che e bAbate sarva vAdIo saMmata che. jeo niyogane, bhAvanAne ke kriyAne vAyAI mAne che teo paNa anya saMskRSTa padArthonA samudAyane te Icache che. 308. nanu saMsargavadanyavyavacchedo'pi gamyate, 'gauH zukla AnIyatAm' iti zrute kRSNAzvAdivyavacchedapratItidarzanAt / satyam , saMsargapUrvakastu vyavacchedaH / zukla . guNasaMsRSTo hi gau: kRSNAdibhyo vyavacchidyate / anyApeAhastu na padArtha ityuktam / tasmAnna bhedo vAkyArthaH / 308, zaMkAkAra - saMsaganI jema anya vyavachera ( bheda) paNa jJAta thAya che, kAraNa ke "zukala gAya lAva ema sAMbhaLatAM kRSNa, azva vagerenA vyavacchedanI pratIti thatI dekhAya che. naiyAyika- sAcuM, paraMtu vyavacacheda pahelAM saMsaga thAya che. zukala guNathI saMraSTa gAya kRSNa vagerethI vyAvRtta (=vyavachinna) thAya che. anyAha (=anya vyAvRtti) e padArtha (=zabdArtha nathI e ame kahyuM che. tethI anya vyavaccheda (=anyAha=bheda) vAyA nathI. 309. nanuM rAMDapi na raddhArtha ! satyam , sa hi zatruzyAma na bhavati, na tu tato na pratIyate / anabhidheyaH kathaM pratIyate iti cet, etadane Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaLa vAkyA che e naiyAyika mata 304 nirNeSyate / vyavacchede tu na sA gatiH / tasmAt saMsRSTAH padArthA vAkyArtha iti sthitam / 309. 12- sasA 55 zAya nathI. naiyAyika sAcuM, saMsarga zabdane vAcya nathI banate paraMtu tenI pratIti nathI thatI ema nahi. kAkAra - je zabdavA nathI tenI pratIti kevI rIte thAya ? ' ' naiyAyika- tene nirNaya AgaLa upara karIzuM. paraMtu vyavacachedanI bAbatamAM judI paristhiti che. [arthAta vyavacheda zabdane vAcya nathI eTaluM ja nahi paNa tenI pratIti paNa thatI nathI tethI, saMskRSTa padArtho vAyA che e sthira thayuM. ____310. atha vA guNIbhUtetarapadArthAnugRhIta eka eva pradhAnabhUtaH padArtho vAkyArtha ityekAkArapratItibalAdupeyatAm / ekastvayamasAvartha iti na nirNetaM zakyate / yadi tvavazyamekasya kasyacidabhiSekakalazo dAtavyaH tat phalasyaiva dIyatAm / na hi niSprayojanam kizcidvAkyamuccAryate / kvacit sAkSAt padopAttaM kacit prakaraNAgatam / kvacidAlocanAlabhyaM phalaM sarvatra gamyate // sakalena ca kArakakalApena kriyA nirvaya'te, kriyayA ca phalam / na tu phalenAnyat kimapi nirvaya'te iti pradhAnatvAt phalameva vAkyArthaH / __310. zAra athavA mora manI gayesA pAnAmA pArthAthA anuDIta (=84ta) banele eka ja pradhAnabhUta padArtha vAyAthe che ema eka AkAravALI pratItine baLe svIkAre. naiyAyika-paraMtu eka pradhAnabhUta artha A che e nirNaya karavo zakya nathI. tema chatAM je kaI eka upara abhiSekano kaLaza DhoLa hoya te te kaLaza phaLa upara ja DhoLavo joIe. kaI paNa vAya niprayojana belAtuM nathI. phaLa keTalIka vAra sAkSAta pada dvArA jJAta thAya che, keTalIka vAra prakaraNa uparathI phalita tha ya che, keTalIka vAra vidhisvarUpanI paryAcanA dvArA jJAta thAya che, phaLa sarvatra jJAta thAya che. sakala kArakasamUha vaDe kriyA utpanna thAya che, kSiAthI phaLa utpanna thAya che, paraMtu phaLathI pachI bIju kaMI utpanna thatuM nathI, eTale pradhAna hovAthI phaLa ja vAkayArtha che. 311. nanu phalamapi puruSArthamiti puruSaH pradhAnaM syAt / naitadevam , phalaM sukhAtmakatvAt puruSAzritaM bhavati, sukhAdInAmAtmaguNatvAt / na cetAvatA puruSaH pradhAnam / so'pi hi phalArthameva yatate / bhAvanA tAvat phalaniSTha eva vyApAraH / niyogasyApi phalaM vinA na pravartakatvamityuktam / kriyAyA api kevalAyA vAkyArthatvamapAstam / tasmAt phalasya sAdhyatvAt sarvatra tadavarjanAt / kriyAdInAM ca tAdAt tasya vAkyArthateSyate // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa vAkyAtha che e naiyAyika mata 311. zaMkAkAra- phaLa paNu puruSa mATe che eTale puruSa pradhAna bane. vaiyAyika- ema nathI, phaLa sukha!tmaka hAI puSarUpa AzrayamAM hoya che, kAraNa ke sukha vagere AtmAnA guNa che. eTalAmAtrathI puruSa pradhAna nathI. puruSa pAte pazu phaLa mATe ja prayatna kare che. bhAvanA e phalanika ja [puruSanA pravruttirUpa] vyApAra che. phaLa vinA niyeAgatuM paNa pravata katva nathI e ame jaNavI gayA chIe. kevaLa kriyAnu vAkayAtha hovApaNuM. ame nirasta karyuM che. tethI, phaLa sAjya hovAthI, tene sarvAMta atyAga hovAthI ane kriyA vagere tene mATe hAvAthI, phLane vAkyAtha tarIke ame icchIe chIe. 310 ? 312. nanu phalasya svargAde: nisargataH siddharUpatvAt kArakaiH saha sambandho na prApnoti / siddhasya ca kaH saMbandhaH 1 kriyAgarbha iti cet tarhi phalamapi kArakANyapi kriyayA sambadhyante, ko vizeSaH ? satyam, paraM tu kArakANi sAdhanatvena, phalaM tu sAdhyatvena / kriyayA hi phalaM sAdhyate, na phalena kriyetyataH phalasyaiva prAdhAnyamiti siddham / 1 312. zaMkAkAra svaga vagere phaLa svAbhAvikapaNe siddharUpa hAI kArA sAthe phaLa saMbadha pAmatuM nathI. siddhane kayA saMbaMdha hoya ? jo kaDDA ke kriyAgabha` =kriyA para AdhArita) saMbaMdha, teA phaLa paNa ane kArake paNa kriyA sAthe saMbadha dharAve che, te pachI phaLanA kriyA sAthenA sabaMdha ane kArakAnA kriyA sAthenA saMbadha vacce zuM pharaka? naiyAyika - tamArI vAta sAcI, para Mtu kArakA sAdhanarUpe ane phLa sAdhyarUpe kriyA sAthe saMbadha dharAve che. kriyA vaDe phaLa sAdhya bane che, phaLa vaDe kriyA sAdhya banatI nathI, eTale phaLanuM ja prAdhAnya che e siddha thayu. 313. anyonya saMgativizeSita eva yasmA dvAkyArthabhAvamupayAti padArthapuJjaH / etacca cetasi nidhAya tato na bhinnaM vAkyArthamabhyadhita kaJcana sUtrakAraH // prAdhAnyayogAdatha vA phalasya vAkyArthatA tatra satAM hi yatnaH / prayojanaM sUtrakRtA tadeva pravartakatvena kilopadiSTam // 313. anyonya sa Msaga saMbadhathI vizeSita padArthAnA samudAya ja vAkayA paNuM pAme che. A vastu manamAM dhArIne padAthI pRthak koI vAkayA sUtrakAra gautame kahyo nathI. athavA, phLanu prAdhAnya hevAthI phaLa vAkayAtha che, phaLane mATe ja sajjane prayatna kare che. phaLa e ja prayeAjana che. sUtrakAra gautame prayeAjana pravaka che ema upadeza ApyA che. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyoga vAdyArtha che e matanI parIkSA 311 314. apare punarliGgAdizabdazravaNe sati samupajAyamAnamAtmaspandavizeSamudyogaM nAma vAkyArthamAcakSate / tatsvarUpaM tu vayaM na jAnImaH, ko'yamAtmaspando nAmeti ? buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA hi nava Atmano guNA vizeSaguNA bhavanti, nAnye / tatrAyamAtmaspando buddhirvA syAt prayatno vA icchAdveSayoranyataro vA ? anye tu vikalpayitumapi na yuktAH / tatra yadi buddhirAtmaspanda ucyate, tarhi pratibhA vAkyArtha ityuktaM bhavati, na nUtanaM kiJcidutprekSitametat / atha prayatna AtmaspandaH, tarhi bhAbanAyA nAmAntarakaraNamudyoga iti / athecchAdveSayoranyataro'sau, tarhi sukhecchA duHkhajihAsA vA vAkyArtha ityakSapAdapakSa evAyaM, nApUrva kiJcit / athApi bhATTaparikalpito vyApAra AtmaspandaH, so'pi bhAvanaiva, nArthAntaram / athAnuSTheyaH prerakaH kazcidartha udyogaH, sa tahi niyoga eva, upasargAnyatvamidaM, na vastu anyat / __tasmAdazrutapUrveNa kRtamudyogaparvaNA / sa bhAratamanuSyANAM gocaro na tu mAdRzAm // 314. vaLI bIjAe li Adi sAMbhaLatAM utpanna thatA udyoga nAmane AtmAne vizeSa prakArano parispada vAkyartha che ema kahe che. te AtmaparispaMdanuM svarUpa ame jANutA nathI, A Atmaparispada zuM che ? buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra e nava AtmAnA guNe AtmA nA vizeSa guNe che, bIjI koI vizeSa guNe AtmAnA nathI. te nava vizeSa guNAmAM zuM buddhi A Atmaparispada che ke prayatna Atma parispada che ke Ica-dveSa bemAMthI keI eka Atmaparispada che ? bAkInA guNenI bAbatamAM te Atmaparispada havAne vikalpa UThAvavo paNa egya nathI. tyAM je buddhine Atmaparispada kahevAmAM Ave te pratibhA vAkayAtha che ema kahyuM kahevAya. Ama A keI navA pakSanI kalpanA nathI. have je prayatnane Atmaparispada mAnavAmAM Ave to bhAvanAne navuM nAma udyoga" ApavAmAM AvyuM ema ja thaze. je irachA-depamAMthI koI ekane Atmaparispada gaNavAmAM Ave to sukhanI irachA ke du:khane choDavAnI IchA vAkayAya che e akSapAda gautamane pakSa ja A banI jaze, keI apUva pakSa nahi rahe. jo bhAdoe mAnele vyApAra Atmaparispada hoya te te Atmaparispada paNa bhAvanA ja bane, anya kaI nahi je anuTheya ane preraka evo koI artha udyoga hoya te te niga ja hoya, udyoga ane niyoga vacce kevaLa upasargonuM (uta ane "ninuM) judApaNuM che, vastunuM judApaNuM nathI. tethI kadI pahelAM na sAMbhaLelI udyoganI carcAthI ryuM, te udyoga [mithyA] chAyAmAM rata manuSyone gocara che, mArA jevAne gocara nathI. 315. anyaistu pratibhA vAkyArtha idhyate / tatpakSastu saMsarganirbhAsajJAnanirAkaraNena prAgeva pratikSiptaH / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pratibhA vAyArtha che e matanI parIkSA pratibhA khallu vijJAnaM tacca zabdena janyate / na tu zabdasya viSayo rUpadhIriva cakSuSaH / / bAhyasya viSayasyAbhAvAt saiva viSaya iti cet, na, tasya samarthitatvAt / yo'pi 'vyAghra AyAtaH' ityukte zUrakAtaranarAdhikaraNanAnAprakArakAryotpAdaH, sa bAhye'rthe vyAghrAgamanAdauM pratipanne vAsanAnusAreNa bhavan na pratibhAmAtrahetukA bhavati / tasya hi jJAyamAno'rthaH kAraNaM, na tajjJAnamAtram / arthastadvAnI nAstIti cet , vipralambhakavAkyamidam asatyArthaM bhaviSyati, na tvabAhyaviSayam tat / yathA'vahite vanitAtmani bAhye'rthe vAsanAnusAreNa kuNapa iti kAminIti bhakSyamiti pratibhA bhavanti, tathA zabdArthe'pi vyAghrAgamane'vagate zUrANAmutsAhaH kAtarANAM bhayamityAdi kArya bhavati / na tvetAvatA pratimA zabdArtho bhavitumarhati / tasmAt vAkyaprayojanatvena vA yadi pratibhA vAkyAryaH kathyate, kathyatAM nAma, na tvasau shbdsyaabhidheyaa| anabhidheyA'pi saMsargavadvAkyArtha iti cet, tatrApyuktam saMsRSTA arthA vAkyArthaH, na saMsargaH, evamihApi pratibhAnto'rthAH vAkyArthaH, na pratibheti / zabdasya ca pratyakSavat vartamAnArthaniSThatvAbhAvAd anAgatAdyarthAbhidhAyino'rthAsannidhAnena pratibhAparatvam yaducyate tadapyayuktam , anAgatAdiviSayatve'pi tasyArthaviSayatvaM prasAdhitamiti kRtaM vistareNa / 315. bIjAe pratibhAne vAkayA tarIke icche che. saMsargasaMbaMdhanuM jJAna vAyArtha che evA pakSanA nirAkaraNa dvArA A pakSa pahelethI ja nirasta thaI gayo che. pratibhA vijJAna che. te pratibhA rUpe vijJAna zabdathI utpanna thAya che paNa zabdano viSaya nathI - jema rUpajJAna cakSuthI utpanna thAya che paNa cakSune viSaya nathI tema. bAhya viSayane abhAva hovAthI vijJAna ja zabdane viSaya che ema je kaho to ame kahIza ke nA, te barAbara nathI, kAraNa ke bAhya viSayanuM ame sa na karyuM che. "vAgha Avyo' ema kahevAmAM AvatAM te khAMbhaLanAra ghara, kAyara -rAmAM je judA judA prakAranAM kAryo pedA thAya che te kAryo vadhaAgamana Adi bAhya artha jJAta thayA pachI vAsanA anasAra pedA thAya che, eTale e kAryonI utpattinuM kAraNa pratibhAmAtra =vijJAnamAtra) nathI. te kAryonI utpattinuM kAraNa te jJAta thato artha che ane nahi ke te arthanuM jJAnamAtra.jyAre kahevAmAM Ave che ke "vAgha Avyo" tyAre vAdhaAgamanarU5 bAhya artha ja na hoya te chetaranAra mANasanA A vAkyane arthe asatya che, paraMtu te vAkyano bAhya viSaya nathI ema nahi. jema vanitArUpa bAhya athag jJAna thatAM vAsanA anusAra A aspRzya zarIra che' "A bhegane viSaya che', "A bhakSya che' evAM jJAna ( pratibhAo janme che tema zabdArtharUpa vAghaAgamana jJAta thatAM zUrane utsAha kAyarane bhaya vagere kAryo utpanna thAya che. paraMtu eTalA mAtrathI pratibhA zabdArtha (=vAkayArtha) banavA yogya nathI. tethI, vAkyanA prayojanarUpe je pratibhAne vAkyartha kahetA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA vAkayArtha che e matanI parIkSA 313 he to kahe, paraMtu te zabdanI abhidheya nathI- vAkyanI vAsa nathI. abhidheya na hovA chatAM saMsarganI jema te vAkayArtha che ema jo kaho to jema tyAM paNa ame kahyuM che ke saMskRSTa padArtho vAkSArtha che, sasaMga vAyAyaM nathI tema ahIM paNa ame kahIe chIe ke pratibhAne (=vAyAthajJAnano viSaya banelA artho vAgyAtha che, pratibhA (=vAmArthajJAna) vAyAtha nathI. jema pratyakSa vartamAna arthane viSaya kare che tema zabda vatamAna arthane te na hoI anAgata vagere athanuM abhidhAna karatA zabadanuM athanA asannidhAnane kAraNe pratibhAparatva-pratibhAviSayakatva je kahevAyuM che te paNa barAbara nathI. zabdano viSaya anAmata vagere hovA chatAM zabdano viSaya artha ja che, [vijJAna arthAta pratibhA nathI], e ame puravAra karyuM che, eTale vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. 16. vArthaH paramArtha gva tatyaM ne havananimita: tadvAnapyuditaH padasya viSayastenArthasaMsparzitA / aprAmANyamatazca bAhyaviSayAbhAvena yadvarNyate tacchabdasya nirastamityakaluSaM prAmANyamasya sthitam / / ____ iti nyAyamaJjaryApaJcamamAhnikam // 316. vAyArtha paramArtha ja che ( bAhya astitva dharAvato vAstavika ja che. tethI A vAkSArtha kalpanAnI nIpaja nathI padane viSaya taSThAna (= jAti ) che e ame siddha karyuM che. tethI zabda bAhya arthone sparze che e siddha thAya che. bAhya viSayanA abhAvane kAraNe zabdanuM je aprAmANya bauddho varNave che tene ame nirAsa karyo che. Ama zabdanuM akaluSita prAmANya sthira thayuM che. jayaMta bhaTTa kRta nyAyamaMjarInuM pAMcamuM Adika samApta Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education natione