Nyayamanjari Part 4

SR No.: 004626
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1989
Total Pages: 332
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 311

૨૯૪
પ્રવર્તકવાદી અને નિયોગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ 279. નિયોગવાક્ષાર્થવાદી–ત્યાં આમ થાય નિયોગસિદ્ધિ એ આક્ષિપ્તલસિદ્ધિ છે. વિષય વગેરે અનુબંધથી વિશિષ્ટ નિયોગ અનુચ્છેય છે. ત્યાં જેમ તે તે કારકચક્ર અને ક્રિયા કલાપ વિના સંપત્તિ ન પામતો નિયોગ તે તે કારકચક્ર અને ક્રિયાકલાપને આક્ષેપ કરે છે, તેમ અધિકારાનુબંધરહિત પણ તે સંપત્તિ ન પામત અધિકારને પણ આક્ષેપ કરે છે; અને આ જે અધિકારાનુબ ધને આક્ષેપ છે તે જ આ ફલાક્ષેપ છે. વિધિ ખરેખર ફલાક્ષેપ કરતો નથી એ તે અમે કહ્યું છે અિધિકારાનુબંધના આક્ષે થી જ કલાક્ષેપ નથી અધિક બંધને આક્ષેપ એ જ ફલાક્ષેપ છે. અર્થાત્ ખરેખર અધિકારાનુબંધનો આક્ષેપ જ વિધિ કરે છે, ફલને આક્ષેપ વિધિ કરતો નથી.] 280. છતયુમ્ |
यो हि येन विना कामं न सिद्ध्येत् स तमाक्षिपेत् । - नियोज्यमात्राक्षेपे तु नियोगो न फलात्मकः ॥
नियोज्यश्चण्डालस्पर्शेनेव स्वर्गकामनोत्पादमात्रेण नियोज्यतां प्रतिपन्न इति कथं नियोज्याक्षेप एव फलाक्षेपः ? ।
ननु च खर्गकामोऽत्र नियोज्यो नान्यथा भवेत् ।
यदि स्वर्गस्य सम्पत्ति नाधिगच्छेत् स्वकर्मणः ।। 280. ફલપ્રવર્તકવાદી– આ મત બરાબર નથી. જે જેના વિના ખરેખર સિદ્ધ ન થતું હોય તે તેનો આક્ષેપ કરે. જે નિયોજ્ય પુરુષને =અધિકારાનુબંધને) જ માત્ર આક્ષેપ થતો હોય તે નિયોગ ફેલાત્મક નથી. જેમ [જાણતાં કે અજાણતા] ચાંડાલને સ્પર્શ થતાં સ્નાનનો અધિકાર (નિયોજ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે તેમ સ્વર્ગની કામના ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ યાગને અધિકાર ( નિયોજ્યતા) પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે નિયોનો આક્ષેપ જ ફળને આક્ષેપ કેવી રીતે બને ? અન્યથા અર્થાત્ જે સ્વગકામ પુરુષ પોતાના કર્મથી સ્વર્ગની સંપત્તિ ન પામતે હોય તે તે સ્વર્ગકામ પુરુષ નિયોજ્ય ન બને. 281. નૈતવમ્ -
नरेच्छामात्रमेवेदं न शब्दस्त्वियति क्षमः । .
नियोज्यः स्वर्गकामो हि भवेज्जीवनवानिव ॥ 21. નિયોગવાયાર્થવાદી ના, એમ નથી. આ નિયોજ્યત્વ (=અધિકારીપણું) પુરુષની ઇચછા ઉપર જ આધાર રાખે છે, ફળપ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખતું નથી. “સ્વર્ગકામ” શબ્દ આટલે સુધી સમર્થ નથી- અર્થાત તે સ્વગેછાને જ માત્ર જણાવે છે, સ્વર્ગોત્પત્તિને જણાવવા તે સમર્થ નથી. જીવનવાળો (પુરુષ) યજે’ એમાં પુરુષનું વિશેષણ “જીવનવાળા’ નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે. અહીં જીવન સાધ્ય ન હોવા છતાં તે નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે. તેવી જ રીતે સ્વર્ગકામના પણ સાધ્ય ન હોવા છતાં નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે