Nyayamanjari Part 4

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004626/1

Page #1

JAYANTA BHATTA'S
NYAYAMANJARI
[CATURTHA-PANCAMA AHNIKAJ
WITH GUJARATI TRANSLATION
L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAI
EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9
toneration

Page #2

JAYANTA BHATTA'S
NYAYAMANJARI
[CATURTHA-PANCAMA AHNIKA]
WITH GUJARATI TRANSLATION
L. D. SERIES 108 GENERAL EDITORS Y. S. SHASTRI R. S. BETAI
EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH. READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9

Page #3

Printed by Pitam ber J. Mishra : Tichut Printers 41, Meghpath Society Ranip, Ahmedabad-382480 Published by Y. S. Shastri Acting Director L.D. Institute of Indology Ahmedabad-380009.
FIRST EDITION May 1989
PAROLCE ROPEAN
Rerload Price 2 25

Page #4

जयन्तभट्टविरचिता
न्यायमञ्जरी [चतुर्थ-पश्चम आह्निक गूर्जरभाषानुवादसहिता
संपादक-अनुवादक नगीनं जी. गाई
प्रकाशक
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर अहमदाबाद-९

Page #5

Page #6

FOREWORD
Jayanta Bhatta is one of the first rank thinkers in the history of Indian Logic. His work Nyāyamañjart occupies a unique place among the Nyāya works on account of its intellectual height and ornamental style of its language. The entire ancient Nyaya system is in fact a development of the sutra philosophy of Gotama through a process of attack, counterattack and defence among the Naiyāyikas and their hard critics. Wellknown works on Nyaya school of thought, viz. Vátsyāyana's Nyāyabhāşya, Uddyotakara's Nyāyavārtika, Vācaspati Misra's Nyāyavārtikatātparyafikā, Udayana's Nyaya vārtikatātparyaparisuddhi and Kusumāñjali, and Nyāyamadjart of Jayanta explain and develop the ideas contained in the Nyayasūtra of Gotama and also defend them against the attacks of hostile critics Jayanta who was wellversed in various branches of learning launches an attack against the various schools, especially against Mimā. ssaka and Buddhist schools of thought. He reviews two well-known theories of Mimāṁsakas in connection with verbal knowledge, viz. Abhihitāovayavāda and Anvitabhidhānavada. He completely refutes the second theory and making certain amendment of the first theory establishes the doctrine of Tatparya. He also refutes the doctrines of almost all the major schools of Buddhism, viz. Vaibhāşika, Sautrântika (Hinay. āna schools) and Madhyamika and Yogācāra. He vehemently attacks the doctrines of Kşanabhangavāda, Apoha, Isvarabhanga and Sruti-aprāmānya of Buddhists. All this was possible because Jayanta came on the Indian philosophical scene when Mimāṁsā and Buddhist systems were well established. He inust have flourished in the end of 10th century A.D. He is quoted by Vādi Devasüri (10th A.D.) and Ratnaprabhasuri. So, certainly Jayanta is earlier than these two.
L. D. Series has already published critically edited with Gujarati translation of Nyāyamañjarī containing three Ahnikas, by the same editor. The present volumc.consists of 4th and 5th Āhnikas.
In the first Āhnika Jayanta gives definition of pramana and their numbers; discusses about postulation (arithāpatti) and non-perception or non-existeuce (abhava). The second Āhnika is completely devoted to the discussion of perception inference and analogy. The third Ahnika deals with verbal testimony, theory of crror, problem of God and cternality of word in detail.

Page #7

This present volume contains 4th and 5th Ahnikas. In the 4th Āhnika Jayanta refutes Mimāṁsaka's doctrine of impersonal nature (apauruşeyatva) of the Vedas. He also discusses about relation between words and their meanings. It is important to note that in this Ahnika Jayanta defends authoritativeness of Atharvaveda and proves the supre. macy of it among the four Vedas, with remarkable clarity. He also defends the authoritativeness of all kinds of Agamas i. e. Bauddha, Jaina, Saiv? and so on. The fifth Ahnika deals with Jāti, Āksti, padārtha, väkyärtha and so on, which are very important from the point of view of linguistics.
It is a well-known fact that translation of any Sanskrit philosophi. cal text into regional language is indeed very difficult task. But our present translator, Dr. N. J. Shah has achieved remarkable success in this direction. Dr. Shah tried to maintain original spirit at all cost.
L. D. Institute feels great pleasure in bringing out this edition. We hope this might be of help to students and scholars of Gujarat who are interested in Indian Philosophy. L. D. Institute of Indology
Y. S. Shastri Ahmedabad 38009
Acting Director 1 May 1989

Page #8

પ્રાસ્તાવિક
કાશ્મીરના રાજા શંકરવમના રાજ્યકાળમાં (ઈ. સ. ૮૮૫-૯૦૨ ) થઈ ગયેલા કાશ્મીરી
તની ન્યાયમંજરી સંસ્કત દાર્શનિક સાહિત્યન’ એક અણમોલ રત્ન છે. તે પ્રૌઢ કૃતિ છે. તેમાં મુખ્યત્વે મીમાંસા અને બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તોની આલોચના કરી તૈયાયિક સિદ્ધાન્તોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. તેની શૈલી વિશદ અને પ્રસન્ન છે. તેને વાંચતાં જાણે કોઈ સાહિીિક કૃતિ વાંચતા હોઈએ એ આલાદ થાય છે.
આ પૂર્વે અમે ગુજરાતી અનુવાદ સહિત ત્રણ આહ્નિકે ત્રણ અલગ અલગ પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કર્યા છે. પ્રસ્તુત ચેથા પુસ્તકમાં ચેથા અને પાંચમાં એમ બે આફ્રિકાને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે.
પ્રથમ આહ્નિકમાં પ્રમાણુનું લક્ષણ, પ્રમાણની સંખ્યા, અથપત્તિ અને અભાવની ચર્ચા પ્રધાનપણે છે. દ્વિતીય આહિકમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને ઉપમાન એ ત્રણ પ્રમાણેનું પ્રતિપાદન છે. તૃતીય આહનિકમાં શબ્દપ્રમાણ, ખ્યાતિવાદ, ઈશ્વર અને શખનિત્યત્વની વિચારણું છે.
જે બે આનિકોને સમાવેશ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં છે. તેમનામાં ચર્ચિત દાર્શનિક સમસ્યા એની ઝાંખી નીચે પ્રમાણે છે. ચોથા આહનિકમાં સૈપ્રથમ વેદામૈયત્વ વિરુદ્ધ વેદકતૃત્વની વિસ્તૃત ચર્ચા છે. પ્રસ્તૃત ચર્ચા પ્રસંગે શબ્દ-અર્થસંબંધની પણ વિચારણું કરવામાં આવી છે. ત્યાર પછી જયતે બહુ જ મન પડે એ રીતે અથવવેદના પ્રામાણ્યની સ્થાપના કરી છે અને તારવ્યું છે કે અથવવેદ ચાર વેદમાં શ્રેષ્ઠ છે. તે પછી બધી જ દશનશાખાઓના અને વિવિધ ધર્મસંપ્રદાયના અનુયાયીઓએ અવશ્ય વાંચવા જે ભાગ આવે છે. અહીં ધર્મશાસ્ત્રો, શૈવાગમ, બૌદ્ધાગ, જેનાગો, સંસારમેચકાગ, વગેરેના પ્રામાણ્યની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. જયંત કહે છે, “બધાં અાગમોમાં ઉપેય ( = સાથે ) તરીકે મોક્ષનો નિદેશ છે. તેના ઉપાય તરીકે બધાં આગમોમાં જ્ઞાનને ઉપદેશ દેવાયો છે. અલબત્ત, જ્ઞાનના વિષય પર આગમમાં વિવાદ છે. તે બાબતે પણ જ્ઞાનને વિષય આત્મા છે એમાં ઘણુને વિવાદ નથી. પ્રકૃતિ–પુરુષ વિવેકજ્ઞાનના સાંખ્ય પક્ષમાં પ્રકૃતિથી વિવિક્તરૂપે પુરુષ જ રેય છે. નરામ્યવાદી બૌદ્ધો આત્મપ્રહ ( = અહંકાગ્રન્થિ ) શિથિલ કરવા માટે “આત્મા નથી એ ઉપદેશ આપે છે પરંતુ સ્વછ જ્ઞાનતત્ત્વ જે તેઓ સ્વીકારે છે, તે સ્વતંત્ર છે, અનશ્ચિત છે એ કારણે આત્મા જેવું જ છે. કેવળ ટસ્થનિત્યતા અને પ્રવાહનિયતાની બાબતમાં ૧૮ ભિન્નતા છે. [ વૈદિક શાસ્ત્રોને માન્ય આત્મા કુટસ્થનિત્ય છે, જ્યારે બૌદ્ધોને માન્ય આત્મા પ્રવાહનિત્ય છે. ] આમ મુખ્ય ઉપાય અને ઉપયની બાબતમાં બધાં માગને કે વિવાદ નથી. ક્રિયા ભલે પ્રતિ આગમ ભિન્ન ભિન્ન છે. ભસ્મ લગાવો કે જો ધારણું કરે, ઠંડે પકડે કે કમંડળ પકડો, લાલ લૂગડુ પહેરો કે નગ્ન રહે – એમાં શે વિરોધ છે ? વેદમાં પણ સ્વગના, જુદી જુદી ઇતિકતવ્યતાથી સભર ઉપાય રા ઓછા ઉપદેશાય છે ? એટલે

Page #9

આગમોમાં પરસ્પર વિરોધ હોવા છતાં તેમને પ્રામાણ્યમાં વિરોધ નથી. તેથી, “જે કપિલમુનિ સર્વજ્ઞ હોય તે સુગત સવજ્ઞ નથી એમાં શું પ્રમાણ ? અને જે બન્ને સર્વજ્ઞ હોય તે તેમની વચ્ચે મતભેદ અર્થાત્ વિરોધ કેમ ?' એમ જે કહેવામાં આવે છે તેને નિરાસ ઉપર થઈ ગયો છે, કારણ કે જ્યારે મુખ્ય વિષયની વાત હોય છે ત્યારે તેમની વચ્ચે મતભેદ હેત નથી અને ક્યારેક મતભેદ હેય તે પણ તેમના પ્રામાણ્યમાં તેથી વિરોધ આવતો નથી... કેટલાક માને છે કે બધાં જ આગમન પ્રણેતા ઈશ્વર છે, કારણ કે સકળ પ્રાણીઓના અનેકવિધ કર્મવિપાકે દેખતા તેમ જ કરુણાથી તેમને અનુગ્રહ કરવા માટે મોક્ષપ્રાપ્તિના અનેકવિધ માગને દેખતા તે ઈશ્વર આશયાનુસાર ક્યારેક કેટલાંક પ્રાણીઓની અમુક કર્મમાં યેગ્યતા જાણીને તે તે ઉપાય તેમને ઉપદેશે છે. પિતાની વિભૂતિના મહિનાથી અનેક શરીરે ધારણ કર્યા હોવાને કારણે તે ઈશ્વર જ “અહંત, કપિલ', “સુગો વગેરે જુદાં જુદાં નામો પામે છે એમ માનવું ઉચિત છે કારણ કે અનેક સર્વજ્ઞા માનવામાં યત્નની અને ગૌરવની આપત્તિ આવે છે.” સર્વમતસમન્વય, ઉપાયકૌશલ અને અવતારવાદ એ ત્રણેના સ્વારસ્ય. દર્શન અહીં આપણને થાય છે. તદનન્તર વેદ ઉપર થયેલા અપ્રામાણ્યના આક્ષેપો જણાવી તેમનો સમુચિત પરિહાર કરવામાં આવ્યું છે. છેવટે, વેદનું પ્રામાણ્ય શેમાં છે ? – કાર્યમાં કે સિદ્ધાર્થમાં કે બન્નેમાં ? એ પ્રશ્નની ચર્ચા કરી નિષ્કર્ષ કાઢયો છે કે વેદનું પ્રામાણ્ય બનેમાં છે. આમ શુ આદનિક અનેક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનું છે. પાંચમું આહુનિક અપેહવાદનતિવાદના વિવાદથી શરૂ થાય છે. અહીં જાતિની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. આ ચર્ચા અતિ વિસ્તૃત છે. ત્યાર પછી શબ્દ શું આકૃતિનો વાચક છે કે વ્યક્તિને કે જાતિને ? આ પ્રશ્નને લઈને વિચારણું કરી છે. અહીં આકૃતિ અને જાતિ અને એક જ છે કે પૃથફ તેની વિચારણા પણ કરી છે. તે પછી વાકયાથ શો છે એની ચર્ચા વિસ્તારથી કરી છે. વાગ્યા વાસ્તવિક છે એ સ્થાપી વ્યવચ્છેદ, સંસ. કિયા ફળ, પુરુષ. ભાવના. વિધિ. નિગ. ઉદ્યોગ અને પ્રતિભાને વાકયાઈ માનનારના મતોની સમાલોચના કરી છે. છેલ્લે તૈયાયિક મતની સ્થાપના કરી છે કે સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો જ વાયા છે. જેમ અવયવરૂપ તંતુઓથી અવયવીરૂપ પટ જુદે છે તેમ પદાર્થોથી વાકયર્થ જુદે નથી, વાક્યર્થ અવયવી નથી આમ આ પાંચમું આહુનિક ભાષાશાસ્ત્રીઓને રસ પડે એવું અને ઉપયોગી છે.
| ગુજરાતી અનુવાદમાં મૂળ ગ્રંથને અર્થ બરાબર ઊતરી આવે અને અનુવાદ કિલષ્ટ ન બની જાય એનું સતત ધ્યાન રાખ્યું છે.
ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના ગુજરાતીભાષી અભ્યાસીઓને આ અનુવાદ ઉપયોગી બની રહેશે એમ હું માનું છું. લા. દ. ભા. સં. વિદ્યામંદિર
નગીન જી. શાહ અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૮ ૧ મે ૧૯૮૯

Page #10

વિષયનિર્દેશ
1-18
૨-૪૫
કે,
(
*
૬
&
-
મ
ઇ
જ
ચતુર્થ આહનિક વેદા પૌરુષેયવાદી મીમાંસક અને વેદકર્તવવાદી તૈયાયિક વચ્ચે વિવાદ વેદના કર્તાને પુરવાર કરવા આપેલો “રચના” હેતુ સહેતુ છે અનાદિતા સિદ્ધ કરવા સીમાંકે આપેલ “ગુરુઅધ્યયનપૂર્વકવ’ હેતુની પરીક્ષા અનાદિતા સિદ્ધ કરવા મીમાંસકે આપેલ અસ્મર્યમાણકર્તાક હેતુની સમીક્ષા વેદના કર્તાની સ્મૃતિ અશક્ય છે એ મીમાંસક મત મીમાંસકના “અસ્મય માણકર્તા કત્વ હેતુની સમીક્ષા રચના” હેતુમાં મીમાંસકદશિત દોષનો પરિહાર વેદની રચના વિલક્ષણ છે તેને કર્તા પણ વિલક્ષણ લેકપ્રસિદ્ધ નહિ એવા રૂપને આધારે કર્તાને અભાવ ન મનાય óઅસ્મરણ હેતુ અપ્રાજક કર્તાઅસ્મરણથી કર્તાની અનુપલબ્ધિ ઘટતી નથી વેદકર્તા નિયત શરીર ધારણ કરતા ન હોવાથી તેમનું અસ્મરણ વેદકર્તા અને જાણવા પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન મૂળપ્રમાણે છે પૃથિવ્યાદિને કર્તા અને વેદને કર્તા એક જ છે. વેદોને કતાં એક છે - કાવ્યસમસ્યા પૂરણમાં પણ એકકતૃત્વ શબ્દ-અર્થનો સંકેત ઈશ્વરકત છે શબ્દ-અર્થ વચ્ચેનો સંબંધ કર્યો ? સમયસંબંધનું મીમાંસકકૃત ખંડન નિત્યસંબંધ હોય તે અર્થવ્યભિચાર ન સંભવે એ આક્ષેપને મીમાંસકો ઉત્તર શબ્દ અર્થ વચ્ચેના મીમાંસકમાન્ય શકિતરૂપ સંબંધનું નૈયાયિકકૃત ખંડન સમયસંબંધમાં અવ્યવસ્થાના આક્ષેપ પરિહાર શબ્દની અર્થપ્રત્યાયક શક્તિ સ્વાભાવિક નથી શાશ્વ બોધ સમયાધીન હોવા છતા શબ્દ જ શબ્દ બેધનું કારણ અર્થસંદેહનું કારણું ચવાદિ વર્ણસામાન્ય છે, પદની સર્વશક્તિમત્તા નથી સર્ગની આદિમાં એક જ વાર સમય કરવામાં આવે છે મીમાંસક અને નૈયાયિક મતોની તુલના ઈશ્વરકૃત સંકેતસંબંધમાં અનવસ્થાષને પરિહાર વેદપ્રામાણ્યનું કારણ આપતપ્રણતત્વ છે, નિત્યત્વ નથી
ત
૨૦-૨૨
૨૬
२७ ૨૮

Page #11

10
४४
૯
-
B
આયોકતત્વહેતુની પક્ષધર્મતાનો નિશ્ચય આપતાકતવહેતુની પ્રમાણતા સાથેની વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ, આયુવેદવાકયોનું પ્રામાણ્ય અન્વયતિરેકમૂલક છે એ મીમાંસક મત આયુર્વેદવાક્યોનું પ્રામાણ્ય આપ્તકતત્વમૂલક છે એ નૈયાયિક મત આયુર્વેદસ્કૃતિ અનાદિ છે એ મીમાંસક પક્ષ આયુર્વેદ સવજ્ઞપ્રણીત છે એ નૈયાયિક પક્ષ વ્યભિચારનું કારણ કર્મક સાધનગુણ્ય છે, એટલે વ્યભિચારને લીધે શાસ્ત્ર અપ્રમાણ નથી ૩૮ આસ્તિકતત્વહત સહેતુનાં પાંચે લક્ષણોથી યુકત છે
: ૪૦ આપ્તવચનો હોવાથી વેદ પ્રમાણ છે એ યાયિક સ્થાપના મીમાંસક મતે વેદપ્રામાણ્યસ્થાપનાની અન્ય રીતિ
૪૨-૪૩ સંસાર અનાદિ છતાં વેદ ઈશ્વરકતૃક છે એ નૈયાયિક મત રાગની આદિમાં ઈશ્વર નવા વેદો રચે છે એ નૈયાયિક પક્ષ અથર્વવેદના પ્રામાયની સ્થાપના
૪૬-૬પ અથવવેદ ત્રયીબાહ્ય છે એ પક્ષ
૪૬ અથર્વવેદ ત્રયીબાહ્ય છે એ મતને સ્મૃતિનું સમર્થન ચારે વેદો સમકક્ષ છે એ જયંતને પણ અથર્વવેદ ગણવેદ નથી ઉપનિષદો, બ્રાહ્મણે, મન્ટો અથર્વવેદને અન્ય વેદોની સમકક્ષ ગણે છે સ્મૃતિઓ પણ અથર્વવેદને અન્ય વેદોની સમકક્ષ ગણે છે અથવવેદ ત્રયીબાહ્ય નથી અથર્વવેદ વ્યાત્મક છે અથવવેદ ત્રયીનું શુક્ર છે
૫૬ અથર્વવેદ જ બ્રહ્મવેદ છે
પ૭ અથર્વવેદમાં ત્રિવિધ મન્ત્રજાતિ છે. વ્યવહારમાં અથર્વવેદનું વેદપણું સ્વીકૃત છે શ્રૌત બ્રહ્મયજ્ઞવિધિ ચારે વેદને સમાપણે પશે છે ચાર વેદમાં અથવવેદ કોલ્ડ અથવવેદૈદેશપાડીને શ્રાદ્ધભોજનને અધિકાર અથવવેદ યજ્ઞોપયોગી છે
૬૩ ચારે વેદને ગક્ષેમ સમાન છે અન્ય આગમોના પ્રામાયનું સમર્થન અન્ય આગમ પ્રમાણ છે ? ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણ છે અને તેમનું પ્રામાણ્ય વેદમૂલક છે એ કુમારિલ મત શ્રુતિ સ્મૃતિના વિરોધ વખતે શ્રુતિનું પ્રાબલ્ય શ્રતિસ્મૃતિને વિરાધે વિકલ્પ સ્વીકાર કારણ કે સ્મૃતિ અનુમીયમાન વેદ છે
.
6
5
-
ક
૫૮

Page #12

11
૭૦
૭૧
છે.
*
*
*
સ્મૃતિ યોગિપ્રત્યક્ષમૂલક હાઈ પ્રમાણ છે એ નૈયાયિક મત વેદની જેમ ધર્મશાસ્ત્રોનું પ્રામાણ્ય આપ્તપ્રત્યક્ષમૂલક છે ચૌદ વિદ્યાસ્થાને પ્રમાણ છે શવાગામના પ્રામાણવની સિદ્ધિ
૭૨-૭૩ પંચરાત્રાગમને પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ બૌદ્ધોનાં અને સંસારમેચકોનાં આગમ ઉપર અંકમાણ્યને આક્ષેપ
જ્યાં આપ્તપ્રણીતત્વ હોય ત્યાં મહાજન પ્રસિદ્ધિ-અનુગ્રહ હોય જ મહાજન કેણ ? બૌદ્ધ આદિ આગમમાં મહાજનપ્રસિદ્ધિ ન હોવાથી ત્યાં આતપ્રણીતત્વ નથી બૌદ્ધ આદિ સહિત બધાં આગના પ્રામાણની સિદ્ધિ મુખ્ય ઉપાય અને ઉપરની બાબતમાં બધાં આગમનું અકમલે હિંસે દેશ સ સારચકાદિનાં આગમોના અપ્રામાણ્ય હેતુ નથી , નિષિદ્ધકર્મોપદેશ બૌદ્ધ આદિ આગમોના અપ્રામાણ્ય હેતુ નથી સર્વ આગમનો કર્તા ઈશ્વર છે એ મત વેદ અને આગમન કર્તા ઈશ્વર હોય તે તેમની વચ્ચે વિરોધ કેમ ? બૌદ્ધ આદિ આગમો વેદમૂલક છે એ મત
૮૩-૮૪ લેકાયતાગમ પૂર્વપક્ષમૂલક હેઈ અપ્રમાણ ગમે તે પુસ્તક આગમ નથી વેદ ઉપર અપ્રામાયનો આક્ષેપ અને તેનો પરિહાર
૮૭–૧૨૯ વેદ ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ વેદ ઉપર અસંવાદનો આક્ષેપ વેદોમાં વિસંવાદદેષને આક્ષેપ વેદોમાં વ્યાઘાતદોષને આક્ષેપ વેદમાં દર્શાવવામાં આવેલ દોષોને પરિહાર અવિગુણ કર્મનું ફળ ન દેખાવાનું કારણું પ્રતિબંધક અભુત કમ વિસંવાદ દોષનું નિવારણ ક્રિયાક્લ અને વિધિફલને ભેદ જે કર્મોનાં ફળ આ જન્મમાં નથી મળતાં તે કર્મોનાં ફળ જન્માન્તરમાં મળે છે એ મત ૯૫ કમના ત્રણ પ્રકારે પૂર્વજન્મકૃત ચિત્રાકર્મથી આ જન્મમાં પશુલાભ કર્મોનું નૈવિધ્ય નિષ્પમાણુક ચિત્રા-કારીરીનાં ફળોના અહિકત્વ-પારલૌકિકત્વની ચર્ચા
૯૯- ૧૦૦ કારીરીયજ્ઞનું ફળ પણ જન્માન્તરમાં સંભવે છે
૧૦૧ કમે આત્મામાં પાડેલે સંસ્કાર ક્ષેત્પત્તિ સુધી ટકે છે.
૧૦૨ પુણ્યપુદ્ગલ વગેરે પક્ષોનું ખંડન
૧૦૩

Page #13

12
યજ્ઞાયુધિવાકયમાં દર્શાવેલ વિસંવાદનો પરિહાર
૧૦૪ પુનરુકિતદોષને પરિહાર
૧૦૫ અર્થવાદ વાક ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ અને તેને પરિહાર
૧૦૬-૧૧૭ મન્ચવાકયેની વિચારણા
૧૧૮ મત્રવાકયો ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ
૧૧૯-૧૨૦ મત્રવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
- ૧૨૧-૧૨૫ નામધેયપ્રામાણ્ય પરીક્ષા
૧૨૬-૧૨૯ વેદનું પ્રામાણ્ય માં ? કાર્યાથમાં કે સિદ્ધાર્થ માં કે બન્ને માં ? ૧૩–૧૪૪ વેદ કાર્યાથમાં જ પ્રમાણ છે ?
૧૩ વેદ કાર્યાર્થમાં જ પ્રમાણ છે એ મીમાંસક મત
૧૩૧ વેદ સિદ્ધ અર્થમાં પણ પ્રમાણે છે એ નૈયાયિક મત
૧૩ર-૧૩૩ લૌકિક વાકયેનું કાર્ય પરત્વ અસંભવ
૧૩૪ સિદ્ધાર્યાભિધાયી લૌકિક વાની બાબતમાં વિધિની કલ્પના અન્ય
૧૩૫ પિરુષેય વચનને અર્થ વિવેક્ષા નથી
૧૩૬ સર્વત્ર શબ્દ કાર્યપરક નથી
૧૩૭ શબ્દ સિદ્ધાર્થ પ્રતિપાદક જ છે એ વેદાન્તમત
૧૩૮ શબ્દ કાર્યાથપ્રતિપાદક છે એ મીમાંસક મતે
૧૩૯ પરસ્પર સંબંધનું કારણ કાર્યાકાંક્ષા નથી
૧૪૦ સિદ્ધને સાધ્યને માટે કહેવામાં આવે છે એ મીમાંસક મતનું ખંડન
૧૪૧ આત્મા જાણુ જોઈએ” એ વાક્ય સિદ્ધાર્થ પરક છે
૧૪૨. સિદ્ધ અર્થમાં જ વેદની પ્રમાણતા છે એ વેદાન્તીમત
૧૪૩ વાણની પ્રમાણુતા સિદ્ધ અને કાર્ય અર્થમાં સમાનપણે છે એ યાયિક મત ૧૪૪ પંચમ આધુનિક
૧૪ ૫-૩૨૨ જાતિવાદ-અપેિહવાદ વિવાદ અને જાતિસ્થાપના શબ્દપ્રકાર અને પદપ્રકાર
૧૪૫ જાતિના વાગ્યાથ તિવિશિષ્ટ વ્યક્તિમાત્ર છે એ યાયિક મત
૧૪૬ કેઈ પ્રમાણથી જાતિ પુરવાર થતી નથી એ બોદ્ધ મત
૧૪૭ જાતિનું વ્યક્તિમાં રહેવું કોઈ રીતે ઘટતું નથી એ બૌદ્ધ મત
૧૪૮ જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે કોઈ સંબંધ ઘટ નથી એ બૌદ્ધ મત
૧૪-૧૫૦ સામાન્ય સવંસર્વાગત છે કે સ્વવ્યકિતસવગત છે ?
૧/૧ સવસવ ગતપક્ષ અને સ્વવ્યતિસવંગતપક્ષનું ખંડન
૧૫૨ પ્રત્યેક વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે એ કુમારિલમત
૧૫૩ વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે એ મતનું બોદ્ધ ખંડન
૧૫૪ સામાન્ય-વિશેષાત્મક વસ્તુ નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષને વિષય નથી એ બૌદ્ધ મત
૧૫૫ એકાકાર અનુવૃત્તપ્રત્યય પાધિક છે એ બૌદ્ધ મત
૧૫૬

Page #14

13
૧૫૭ ૧૫૮
૧૫૯
૧૬૧ ૧૬૨ ૧૬૩ ૧૬૪
૧૬૬ ૧૬૭
સામાન્ય વિના શબ્દ-અનુમાનની પ્રવૃત્તિ ન ઘટે એ યાયિક મત સામાન્યને માન્યા વિના શબ્દ-અનુમાનની પ્રવૃત્તિ ઘટે છે એ બૌદ્ધ મત શબ્દ-અનુમાનનો વિષય અન્યાહ છે એ બૌદ્ધ મત નૈયાયિકે કરેલું અપોહવાદનું ખંડન ગોસ્વલક્ષણેને સમુદાય પણ અગોવ્યાવૃત્તિને આશ્રય નથી શબ્દોને અપવાચક માનતાં બધા શબ્દો પર્યાય બની જાય અસ્થિભેદે અપહભેદ ઘટતે નથી અપહ્યો અનંત હેઈ તેમનું ગ્રહણ અશક્ય છે. અશ્વાદિનું અપહ્ય હોવું સંભવિત નથી નીલ-પલ” શબ્દને અપહરૂ૫ વાગ્યાથ* ઘટતું નથી ન વગેરે પનો વાચ્યાર્થી અપેહ ઘટતા નથી શબ્દને અર્થ પરમાર્થતઃ અસ્તિત્વ ધરાવતું નથી એ બૌદ્ધ મન વિકલ્પનો વિષય વ્યાવૃત્તિ અવસ્તુ છે વિકલ્પમાં વિજાતીય વ્યાવૃત્તાકારને જ ઉલ્લેખ સંવેકાય છે. વિકલ્પવિષય અથ અને બાહ્ય વસ્તુ વચ્ચેનો ભેદ વિકલ્પને વિષય અવસ્તુ હોય તો વિકલ્પ થતાં લોકે પ્રવૃત્તિ કેમ કરે છે ? દશ્ય અને વિકલયના ભેદના અગ્રહણને કારણે પ્રવૃત્તિ થાય છે અપેહવાદાપસંહાર જાતિ વગેરે સત છે નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષને વિષય સામાન્ય પણ છે પ્રત્યભિજ્ઞાને વિષય સામાન્ય છે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ સામાન્યને ગ્રહે છે સામાન્ય-વિશેષ બે રૂપે એક વસ્તુમાં ધટે છે જાતિ વ્યકિતમાં સમવાયસંબંધથી રહે છે વ્યકિત અને સામાન્યના ભેદની સ્થાપના પ્રતીતિ ભેદને આધારે જાતિ સર્વસર્વાગત છે એ પક્ષ જાતિ સ્વવ્યક્તિગત છે એ પક્ષ વિશેષની જેમ સામાન્ય પ્રત્યક્ષ છે વિષયાતિશય વિના. જ્ઞાનાતિશય સંભવતો નથી સામાન્યમાં થતી અનુવૃત્તિબુદ્ધિ પાષિક, વ્યક્તિઓમાં થતી વિષયક વિકલ્પનું એકત્વ ગ્રહે છે કે શું ? એક કાર્યકારિતા એકાકારબુદ્ધિને ખુલાસો ન કરી શકે વિકલ્પને વિષય અન્યાહ છે એ બૌદ્ધમતનું ખંડન વિકલ્પને વિષય આરેપિતાકાર નથી વ્યાત્તિની વાસ્તવિક્તાની વિચારણા
૧૬૯ ૧૭૦ ૧૭૧ ૧૭૨ ૧૭૩ ૧૭૪ ૧૭૫ ૧૭૬ ૧૭૭
૧૭૮ ૧૭-૧૮
૧૮૧ ૧૮૨
૧૮
૧૮૪ ૧૮૫
૧૮૭ ૧૮૮ '૧૮૯
૧૨

Page #15

14
૧૯૩ ૧૯૪
૧૯૪-૨૧૭
૧૯૭ : ૧૯૮ ૧૯૯-૨૦૪
૨૦૫
૨૦૭-૨૧૨
‘છે” “નથી પદેથી વા ભાવ-અભાવ સાથે સામાન્ય સંબંધ દશ્ય અને વિકના એકીકરણનું ખંડને શબ્દ શું આકૃતિનો વાચક છે કે વ્યક્તિના કે જાતિનો ? મીમાંસક મતે આકૃતિ જ જાતિ, નૈયાયિક મતે આકૃતિથી પૃથક જાતિ આકૃતિ વાગ્યાથ છે એ મત અને તેનું ખંડન આકૃતિ વાગ્યાથ’ છે એ મતનું ખંડન વ્યક્તિ વાગ્યાથું છે એ પક્ષ વ્યકિત વાગ્યા છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંહન વ્યકિત વાધ્યાર્થ છે એ પક્ષ વ્યક્તિ વાગ્યાથ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન તદ્દત વાચ્યાથ છે યાયિક પક્ષ દ્રવ્યશબ્દ અને ગુણશબ્દોને વાગ્યાર્થ ક્વિાર્શબ્દને વાચ્યાર્થ ઉપસર્ગોને વાચ્યા નિપાત અને કર્મપ્રવચનીયના અર્થ વિશે વાકયાય શે છે એની વિચારણા વાયાથ વિશે ભિન્ન મત વાક્યાથે વાસ્તવિક નથી એ મને વ્યવછેદ વાક્યર્થ છે એ મતને નિરાસ સંસગ વાયાથ* છે એ મતનું ખંડન પદાર્થથી જુદે વાયાઈ છે અને વાસ્તવિક પણ છે કિયા વાકયાથ છે એ મત ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચેનો વિવાદ પુરુષ વાકયાથ છે એ મતને નિરાસ વાક્યર્થ ભાવના છે એ મત વાક્ષાર્થ ભાવના છે એ મતનું ખંડન વાયાર્થ વિધિ છે એ મત વાયા નિગ છે એ મત ફલપ્રવર્તકત્વવાદી અને નિગવાયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ ફલ જ પ્રેરક છે એ તૈયાયિક મત નૈયાયિક.મતે વાઢ્યાર્થ સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થોને સમુદાય વાકયાથ છે એ નૈયાયિક મત ફલ વાકયાર્થ છે એ નૈયાયિક મત ઉદ્યોગ વાક્યર્થ છે એ મતની પરીક્ષા પ્રતિભા “વાયાર્થ છે એ મતની પરીક્ષા
૨૧૪-૨૧૫
૨૧૬
૨૧૭ (૨૧૮-૩૧૩ .૨૧૮-૨૧૯
૨૨૦ ૨૨૧ ૨૨૨
૨૨૩ ૨૨૪-૨૭૬ ૨૨૭-૨૩૨
* ૨૩૩ ૨૩૪-૨૦ - ૨૬૧-૨૬૨
1 મત
ર૬૪-૨૮૮ ૨૮૮-૩૦ ૭ -
૩૦૫-૩૦૭ - ૩૦૮ ૩૦૯-૩૧૦
૩૧૧ ૩૧૨-૩૩. 5

Page #16

ન્યા ય મેં જ રી

Page #17

Page #18

जयंतभट्टविरचित न्यायमंजरी
चतुर्थमाह्निकम्
1. एवं कृतकत्वे वर्णानां साधिते सति पुरुषस्य स्वातन्त्र्यं सिद्धं भवति ।
वर्णात्मनः पदात् प्रभृति
पदनित्यत्वपक्षेsपि वाक्ये तद्रचनात्मके । कर्तृत्वसम्भवात् पुंसो वेदः कथमकृत्रिमः ॥
तथा च वैदिक्यो रचना: कर्तृपूर्विकाः, रचनात्वात्, एष च पञ्चलक्षणो हेतुः प्रयोजकश्चेति गमक एव, न हेत्वाभासः ।
જય તભટ્ટવિરચિત ન્યાયમંજરી

सयंत्र
ચતુર્થાં આહ્નિક
1. નૈયાયિક આમ વર્ણો ઉત્પાદ્ય છે એ પુરવાર થતાં વર્ણાત્મક પદથી માંડી સર્વાંત્ર [વાકય આદિમાં] પુરુષની સ્વતંત્રતા પુરવાર થાય છે.
लौकिकरचनावत् ।
[વર્ણો અને] પદો નિત્ય છે એ પક્ષમાં પણ પદરચનાત્મક વાકયના કર્તા પુરુષ સંભવતા હાઈ, વેદના કોઈ કર્તા ન હોય એ કેમ બને ? અને [વેદના કર્તા કઈ છે એ પુરવાર કરતા આ રહ્યો અનુમાનપ્રયે!ગ—] વેદની પદરચના કતૃ`પૂર્ણાંક છે કારણ કે રચના છે, લૌકિક પદરચનાની જેમ. આ હેતુ [સહેતુનાં] પાંચે લક્ષણા ધરાવે છે અને પ્રયાજક પણ છે, એટલે તે સહેતુ જ છે, હેવાભાસ નથી.
2. न तावदयमसिद्धो हेतु:, 'शन्नो देवीरभिष्टये' [अथर्ववेद १.६.१] इत्यादिषु वेदवाक्य सन्दर्भेषु पदरचनायाः स्वरक्रमादिविशेषवत्याः प्रत्यक्षत्वेन पक्षे हेतोः वर्तमानत्वात् । नापि विरुद्धः, कर्तृपूर्वकत्ववति सपक्षे कुमारसम्भवादौ रचनात्वस्य विद्यमानत्वात् । नाप्यनैकान्तिकः, कर्तृरहितेषु गगनादिषु गगनकुसुमादिषु वा रचनाया अदृष्टत्वात् । नापि कालात्ययापदिष्टः, प्रत्यक्षेणागमेन वा वेदे वक्त्रभावनिश्चयानुत्पादात् ।
2. आ हेतु असिद्ध नथी, अरण में 'शन्नो देवीरभिष्टये' [अथ वेह १.१.१] वगेरे - વાકયોમાં સ્વર, ક્રમ, વગેરે વિશેષતાવાળી પદરચના પ્રત્યક્ષ દેખાતી હાઈ, પક્ષમાં હેતુતુ અસ્તિત્વ છે.

Page #19

२
વેદના કર્તાને પુરવાર કરવા આપેલે “રચના” હેતુ સહેતુ છે
આ હેતુ વિરુદ્ધ પણ નથી, કારણ કે કપૂવકતવ ધર્મવાળા કુમારસંભવ આદિ સપક્ષમાં રચના–ધમ અસ્તિત્વ ધરાવે છે
આ હેતુ અનૈકાન્તિક પણ નથી કારણ કે જેને કોઈ કર્તા નથી એવા ગગન વગેરેમાં કે આકાશકુસુમ વગેરેમાં રચના દેખાતી નથી.
આ હેતુ કાલાત્યયાદિષ્ટ પણ નથી કારણ કે પ્રત્યક્ષથી કે આગમથી વક્તાના [અર્થાત વેદના કર્તાના] અભાવને નિશ્ચય ઉત્પન્ન થતું નથી.
3. नापि सत्प्रतिपक्षः, प्रकरणचिन्ताहेतोः स्थाणुपुरुषविशेषानुपलब्धेरिव हेतुत्वेनानभिधानात् । नापि परमाण्वनित्यतायामिव मूर्तत्वमप्रयोजकमिदं साधनं, रचनाविशेषाणां कर्तृव्यापारसाध्यत्वावधारणात् , यथा धूमस्य ज्वलनाधीन आत्मलाभः, ज्ञप्तिस्तु धूमादग्नेः तथेह कधीना रचनानामभिनिर्वृत्तिः, प्रतीतिस्तु ताभ्यः कर्तुरिति । तस्मात् प्रयोजक एवायं हेतुः ।
3. આ હેતુ સ...તિપક્ષ પણ નથી, કારણ કે સ્થાણુ અને પુરુષના વિશેષ ધર્મોની અનુપલબ્ધિની જેમ પક્ષની બાબતમાં જે સંશયનું કારણ બને છે તેને હેતુ તરીકે [અહીં કહેવામાં આવેલ નથી.
પરમાણુની અનિત્યતા સિદ્ધ કરવા આપવામાં આવેલ “કારણ કે મૂત છે' એ હેતુ જેમ અપ્રાજક છે તેમ આ હેતુ અજક પણ નથી, કારણ કે વૈયક્તિક રચનાઓ ર્તાના વ્યાપારથી જ સાધ્ય છે એ નિશ્ચય છે, જેમ ધૂમની ઉત્પત્તિ અગ્નિને અધીન છે પણ અગ્નિની શક્તિ ધૂમ ઉપરથી થાય છે અર્થાત્ ધૂમને અધીન છે, તેમ રચનાઓની ઉત્પત્તિ
ધીન છે પરંતુ કર્તાની પ્રતીતિ( = જ્ઞતિ) રચનાઓ ઉપરથી થાય છે અર્થાત રચનાને અધીન છે. તેથી આ હેતુ પ્રયોજક જ છે. 4. નનું સબ્રતિપક્ષ વિવન્ત | તથા મીમાંસઃ પ્રતિકુરિટ્ટ જયતે |
वेदस्याध्ययनं सर्वं गुर्यध्ययनपूर्वकम् । वेदाध्ययनवाच्यत्वादधुनाऽध्ययनं यथा ॥ इति । [*लीवा० वाक्याधिक
नैतद्युक्तम् , एवंप्रायाणां प्रयोगाणांमप्रयोजकत्वात् । न हि तच्छब्दवाच्यत्वकृतमनादित्वमुपपद्यते । अनैकान्तिकश्चार्य हेतुः, भारतेऽप्येवममिधातुं शक्यत्वात भारताध्ययनं सर्व गुर्यध्ययनपूर्यकम् , भारताध्ययनवाच्यत्वात्, इंदानीतनभारताध्ययनવતિ |
4. શંકા-સપ્રતિપક્ષત્વની બાબતમાં વિવાદ છે. મીમાંસક વિરોધી સાખે(=વેનું અર્જાવ) સિદ્ધ કરતો સમબલ હેતુ અહીં જણાવે છે. “બધું જ વેદાધ્યયન ગુરુ પાસે અધ્યયન કરવાથી

Page #20

અનાદિતા સિદ્ધ કરવા મીમાંસકે આપેલ ગુરુઅધ્યયનપૂર્વક હેતુની પરીક્ષા કે જ થયેલ છે. [અથાત્ ગુરુશિષ્ય પરંપરાથી અનાદિ છે] કારણ કે તે “વેદાધ્યયનશખવાચ્ય છે, અત્યારના વેદાધ્યયનની જેમ”. [. વા વાક્યાધિ, ૩૬૬]
નૈયાયિક—આ વાત યોગ્ય નથી, કારણ કે આવાં અનુમાન અયોજક છે. “વેદાધ્યયન શgવાચવને કારણે અનાદિવ ઘટતું નથી. વળી, આ હેતુ અનૈકાતિક છે, કારણ કે મહાભારતની બાબતમાં આમ જ કહેવું શક્ય છે. “બધું મહાભારતનું અધ્યયન પણ ગુરુ પાસે અધ્યયન કરવાથી જ થાય છે, કારણ કે તે “મહાભારતધ્યયન શદવા છે, અત્યારે થતા મહાભારતના અધ્યયનની જેમ”.
5. ननु भारते कर्तस्मृतिरविगीता विद्यते । यद्येवं वेदेऽपि प्रजापतिः कर्ता स्मर्यते एव । अथ वैदिकमन्त्रार्थवादमूलेयं प्रजापतिकर्तृत्वस्मृतिः, 'प्रजापतिना चत्वारो वेदा असृज्यन्त चत्वारो वर्णाश्चत्वार आश्रमाः' इति तत्र पाठादिति ।
उच्यते, हन्त तर्हि भारतेऽपि तत्रत्यवचनमूलैव पाराशर्यस्मृतिरिति शक्यते वक्तुम् ।
5. મીમાંસક–મહાભારતની બાબતમાં તેના કર્તાની સ્મૃતિ વિવાદરહિત છે. તૈયાયિક–જો એમ હોય તે વેદની બાબતમાં પણ તેના કર્તા પ્રજાપતિ છે એવી સ્મૃતિ
મીમાંસક-આ પ્રજાપતિના કતૃત્વની સ્મૃતિ તો વૈદિક મન્વાર્થવાદમૂલક છે, કારણ કે પ્રજાપતિએ ચાર વેદોનું સર્જન કર્યું', ચાર વર્ણોનું સર્જન કર્યું, ચાર આશ્રમનું સર્જન કયું' એવો વેદમાં પાઠ છે. [અથાત્ પ્રજાપતિના વેદક વની સ્મૃતિને જે વૈદિક વાક્ય આધાર છે તે તો કેવળ પ્રશંસાવાક્ય છે. એટલે એ સ્મૃતિ પ્રજાપતિનું વેદકતૃત્વ સિદ્ધ ન કરી શકે.]
તૈયાયિક–અરે ! તે તે મહાભારતની બાબતમાં પણ મહાભારતવચનામૂલા જ પારાશર્યની સ્મૃતિ છે એમ કહી શકાય. [અથાત મહાભારતમાં વ્યાસને મહાભારતના કર્તા જણાવ્યા છે તે પણ પ્રશંસાવચનો જ ઠરે. એટલે પારાશર્યની સ્મૃતિ તે પ્રશંસાવચનોને આધારે વ્યાસને મહાભારતના કર્તા ગણે તે એગ્ય ન કહેવાય. અને આમ વ્યાસ મહાભારતના કર્તા ન ઠરે. પરંતુ આવું તારણ તે તમને મીમાંસકને પણ સ્વીકાર્ય નથી.]
6. यथा प्रजापतिर्वेदे तत्र तत्र प्रशस्यते । .
भारतेऽपि तथा व्यासस्तत्र तत्र प्रशस्यते ॥ अथ प्रणेता वेदस्य न दृष्टः केनचित् कचित् । द्वैपायनोऽपि किं दृष्टो भवपितृपितामहैः ॥ सर्वेषामविगीता चेत् स्मृतिः सत्यवतीसुते । प्रजापतिरपि स्रष्टा लोके सर्वत्र गीयते ॥

Page #21

અનાદિતા સિદ્ધ કરવા મીમાંસકે આપેલ “અસ્મર્યમાણકક' હેતુની સમીક્ષા
6. જેમ વેદમાં તે તે સ્થાને પ્રજાપતિની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે, તેમ મહાભારતમાં પણ તે તે સ્થાને વ્યાસની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. [જે વેદગત પ્રશંસાવચનોને આધારે પ્રજાપતિને વેદના કર્તા તરીકે ન સ્વીકારાય તો મહાભારતગત પ્રશંસાવચનોને આધારે વ્યાસને પણ મહાભારતને કર્તા તરીકે ન સ્વીકારાય.]
મીમાંસક– વેદના પ્રણેતાને કેઈએ કદી દેખે નથી એટલે પ્રજાપતિ વેદના પ્રણેતા નથી.]
નૈયાયિક –શું આપના બાપદાદા યા વડદાદાઓએ વ્યાસને જોયા છે ? મીમાંસક––ના, પરંતુ બધાંની અબાધિત સ્મૃતિ સત્યવતીપુત્ર વ્યાસની બાબતમાં છે. તૈયાયિક–લોકમાં સર્વત્ર પ્રજાપતિને પણ વેિદના સ્ત્રષ્ટા કહેવામાં આવે છે.
7. आः किमिति सदसद्विवेकविकलशाकटिकादिग्रवादविप्रलब्ध एवं भ्राम्यसि ? किल स्वल्पमपि कर्म पित्रा मात्रा वोपदिश्यमानं तद्वचनप्रत्ययादनुष्ठीयते । तदयमियाननेकक्लेशवित्तव्ययादिनिर्वयों वैदिकः कर्मकलाप एवमेव तदुपदेशिनमाप्तमस्मृत्वैव क्रियते इति महान् प्रमादः । एवं च सति उच्चावचकविरचितजरत्पुस्तकलिखितकाव्यवत् अस्मर्यमाणकर्तकेण वेदेन व्यवहारानुपपत्तेरवश्यस्मरणीयस्तत्र कर्ता स्यात् । न च कदाचन वेदेषु व्यवहारविच्छेदः संभाव्यते येन तत्कृतं जरत्कूपारामादिष्विव तेषु कर्चस्मरणं स्यात् । तस्मादवश्यं स्मर्यंत कर्ता ।
1. મીમાંસક-–સાચા ખોટાને વિવેક ન ધરાવતા, ગાડું હાંકનાર વગેરે જેવા, પામર માણમાં પ્રચલિત માન્યતાથી આપ છેતરાયેલા છે એવા કેમ ભમો છો ?
તૈયાયિક- માબાપે ચીંધેલું નાનું પણ કામ તેમનાં વચનમાં વિશ્વાસ હોવાથી બાળકો કરે છે. તે પછી ઘણુ બધા ક્લેશ અને ધનવ્યયથી પાર પડતાં અટલાં મોટાં વૈદિક યજ્ઞકર્મો, તેમને ઉપદેશ આપનાર આપ્તનું( વિશ્વસનીય વ્યકિતનું) સ્મરણ ક્યા વિના એમ જ, આપણે કરીએ તો મોટા પ્રમાદ (=ભૂલ) આપણે કર્યો કહેવાય. આમ હોઈ, નાનામોટા કવિઓએ રચેલાં, જૂનાં પુસ્તકમાં લખેલાં કાવ્યોની જેમ જેના કર્તાનું સ્મરણ કરાતું ના હોય એવા વેદ વડે કર્મવ્યવહાર ઘટતો ન હોવાથી ત્યાં (વેદની બાબતમાં તેના] કતાનું સ્મરણ અવશ્ય કરવું જ જોઈએ એવું ફલિત થાય છે. વેદની બાબતમાં વેદો પદિષ્ટ કર્મના વ્યવહારને વિચછેદ કદી સંભવતો નથી જેથી જૂના કૂવા, બાગ, વગેરેની જેમ વેદોની બાબતમાં વ્યહારછેદને પરિણમે કર્તાનું અસ્મરણ થાય. તેથી વેદના કર્તાનું સ્મરણ અવશ્ય કરવું જોઈએ.
8. न च संस्मर्यते स्मर्तुं शक्यते वा । स्मृतिर्हि भवन्ती तदनुभवमूला भवति । न च मूलेऽपि कनुभवः कस्यचिज्जातः सर्गादेरभावात् । भावे वा कर्तुरशरीरत्वेन दर्शनयोग्यत्वाभावात् ।
सशरीरत्वपक्षे वा पुरुषः कोऽपि तादृशः । . .. तदानीं दृश्यमानोऽपि वेदं कुर्यन्न दृश्यते ॥....

Page #22

વેદના કર્તાની સ્મૃતિ અશક્ય છે એ મીમાંસક મત
अधीयमाने दृष्टेऽस्मिँस्तदा संशेरते जनाः । किमेष रचयेद् वेदमुत वाऽन्यकृतं पठेत् ? ।। यत्कृतं वा पठेदेष तस्मिन्नपि हि संशयः । भङ्गया चेदमनादित्वमुन्मीलदिव दृश्यते ।। असत्यादिप्रमाणे च कतृताऽनुभवं प्रति । स्मृतिः प्रबन्धसिद्धाऽपि स्पृशत्यन्धपरम्पराम् ।। योगिभिर्ग्रहणं कर्तुरित्येतदपि दुर्यचम् । कर्तृता हृदि दुर्बोधा कथं गृह्येत तैरपि ? ।। योगिभिः सा गृहीतेति वयमेतत्न मन्महे । अमन्वानाश्च गच्छेम विस्रब्धास्तत्पथं कथम् ॥ वेदात् कर्बवबोधे तु स्पष्टमन्योन्यसंश्रयम् ।
ततो वेदप्रमाणत्वं वेदात् कर्तुश्च निश्चयः ।। 8. મીમાંસક – વેદના કર્તાનું સ્મરણ કરાતું નથી તેમ જ તેનું સ્મરણ કરવું શક્ય પણ નથી, કારણ કે સ્મૃતિ થાય છે ત્યારે તેના મૂળમાં જેની સ્મૃતિ હોય તેને અનુભવ રહેલો હોય છે અને અહીં તો મૂળમાંય કર્તાને અનુભવ કેઈને થયો નથી. કિર્તાને અનુભવ કોઈનેય નથી થય] કારણ કે સર્ગને આદિ જ નથી, અથવા સગને આદિ હોય તો પણ તેનો કર્તા અશરીરી હાઈ દશનોગ્ય નથી.
વેદનો ર્તા સશરીરી છે એ પક્ષમાં તે સિશરીરી] કેઈક પુરુષ તે વખતે સિગની શરૂઆતમાં હોવા છતાં વેદને કરતે (=રીતે) દેખાતો નથી. તે [સશરીર ] પુરુષને વેદનું અધ્યયન કરતા દેખવા છતાં તે વખતે સિગની શરૂઅાતમાં લેકે તેની બાબતમાં શંકા સેવે છે કે શું એ વેદની રચના કરે છે કે પછી અન્ય રચેલા વેદનું પઠન કરે છે ? જેણે રચેલા વેદનું આ પઠન કરે છે તેની બાબતમાં પણ સંશય થાય છે [ કે તેણે પણ પોતે વેદ રો હશે કે બીજાએ રચેલાનું તેણે પઠન જ કર્યું હશે. અને આ રીતે તે વેદનું અનાદિવ જાણે સ્ફટ થતું દેખાય છે. કતૃતાને અનુભવરૂપ આદિ પ્રમાણ ના હોય તે, સ્મૃતિ ભલેને વંશપરંપરાથી ચાલી આવતી હોય તે પણ અંધપરંપરા (જેમાં એક અંધ બીજા અંધને દોરે છે) જેવી જ છે. વેદના કર્તાનું ગ્રહણ યોગીઓ કરે છે એમ કહેવું પણ કઠિન છે કારણ કે જે તાને મનથી જાણવી મુશ્કેલ છે તેને તેઓ પણ કેવી રીતે ગ્રહણ કરી શકે ? વેદની કત્તા યોગીઓએ નાગલી છે એ મતને અમે મીમાંસક માનતા નથી. એને ન માનનારા અને વિશ્વાસપૂર્વક નૈયાયિકના માગે કેવી રીતે જઈશકીએ ? વેદમાંથી વેદકતાનું જ્ઞાન થાય છે એમ જે કહે તે અ ન્યાશ્રયદેવ સ્પષ્ટ છે. વેદના કર્તાને કારણે વેદ પ્રમાણે છે અને વેદમાંથી કર્તાનો નિશ્ચય થાય છે; [અથાત વેદ પ્રમાણ છે કારણ કે તેને કેતા (આપ્ત પુરુષ) છે. (આપ્તપુરુષ) વેદને કર્તા છે કારણ કે પ્રમાણભૂત વેદ કહે છે.]

Page #23

મીમાંસકના “અસ્મયમાણકર્તા કત્વ' હેતુની સમીક્ષા
9. तस्मात् पौर्वापर्यपर्यालोचनारहितयथाश्रुतमन्त्रार्थवादमूला भ्रान्तिरेषा,न पुनः परमार्थतः कश्चित् कञ्चिद् वेदस्य कर्तारं स्मरति । तस्मादकृतका वेदाः, अवश्यस्मरणीयस्यापि कर्तुरस्मरणात् । न च व्यधिकरणो हेतुः, अस्मर्यमाणकर्तृकत्वादित्येवं સાધનકયોાત |
. તેથી પિતૃપર્યાના વિકવિચાર વિના, જેવા સાંભળ્યા તેવા મન્નાથવાદ આ બ્રાન્તિના (=વેદકર્તાની સ્મૃતિના)મૂળમાં છે; પરમાર્થતઃ વેદના કઈ પણ કર્તાનું સ્મરણ કોઈને થતું નથી. તેથી, વેદ અકક છે [= કરાયેલો નથી, રચાયેલ નથી), કારણ કે જેનું સ્મરણ અવશ્ય થવું જોઈએ તે વેદકર્તાનું સ્મરણ થતું નથી. [ કારણ કે જેનું સ્મરણ અવશ્ય થવું જોઈએ તે વિદર્તાનું સ્મરણ થતું નથી’—] આ હેતુનું અધિકરણ અકૃતત્વ એ સાધ્યના અધિકારણથી જુદુ નથીકિંઈ કહે કે અકૃતકત્વરૂપ સાધ્ય વેદમાં છે, જ્યારે કર્તા સ્મરણુભાવરૂપ હેતુ વેદમાં નથી પણુ મનુષ્યમાં છે; આમ સાધ્ય અને હેતુના અધિકરણો જુદાં છે. આવી શંકાના સમાધાનમાં કહેવું પડયું છે કે ના, એવું નથી કારણ કે અહીં હેતુ છે અમર્યા માણતૃકત્વ [અથાત જેનું સ્મરણ ન કરાતું હોય એવા કર્તા વડે રચાયેલ હેવાપણું, અને નહિ કે વેદકર્તા વિષયક સ્મરણનો અભાવ.]
10. ગત્રોદયતે | પ તત્ અધ્યયનપૂર્વવાનું સાધનમુક્ષિત યાજ્ઞિ: ગયमभिनवो हेतुरस्मर्यमाणकर्तृकत्वादिति प्रयुक्तः । तस्मादस्तु नाम । नैनान् हेत्वन्तरोपन्यासिनो निगृह्णीमः । अक्षुद्रकथेयं प्रस्तुता ! अयमपि त्वस्मर्थमाणकर्तृकत्वादिति हेतुः किं स्वतन्त्र एवाकर्तृकत्वसिद्धये प्रयुज्यते उतास्मदुपरचितरचनात्वप्रतिघातायेति । तत्र न तावदनुमानमनुमानान्तरपरिपन्थि कथयितुमुचितम् ; प्रत्यक्षागमवदनुमानस्याप्यनुमानबाधकत्वानुपपत्तेः । न हि तुल्यबलयोरनुमानयोर्बाध्यबाधकभावस्तुल्यबलत्वादेव । अतुल्यबलत्वे तु यत्कृतमन्यतरस्य दौर्बल्यं तत एव तदप्रामाण्यसिद्धेः किमनुमानबाधया ।
10. નૈયાયિક– અહીં અમે ઉત્તર અપીએ છીએઃ વેદ અનાદિ છે એ પુરવાર કરવા પોતે આપેલ “ગુરુઅધ્યયનપૂર્વકત્વ' હેતુની મીમાંસકે ઉપેક્ષા કરે છે અને આ નવો અસ્મર્યમાણુર્નાક' હેતુ આપે છે. તો ભલે આ હેતુ હો. બીજો હેતુ આપનાર મીમાંસકને અમે નિગ્રહસ્થાનમાં નાખીશું નહિ. તેમણે બહુ મોટી વાત કરી ! “અસ્મર્યમાણનું કહેવાથી એ આ હેતુ પણ શું અકતૃત્વ પુરવાર કરવા સ્વતંત્ર જ પ્રયોજવામાં આવે છે કે અમે આપેલ “રચનારૂપ હોવાથી એ હેતુને પ્રતિઘાત કરવા પ્રયોજવામાં આવે છે ? તેમાં બીજા વિકપને અનુલક્ષી કહેવું જોઈએ કે ] બીજા અનુમાનનું વિરોધી અનુમાન કહેવું ઉચિત નથી, કારણ કે જેમ પ્રત્યક્ષ અને આગમમાં અનુમાનબાધવ ઘટે છે તેમ અનુમાનમાં અનુમાનબાધકત્વ ઘટતુ નથી; [અથાત્ પ્રત્યક્ષ અને આગમ અનુમાનના બાધક હોઈ શકે છે, પરંતુ અનુમાન અનુમાનનું બાધક હોઈ શકે નહિ. ] તુલ્યબળવાળાં બે અનુમાનો વચ્ચે બાધ્યબાધકભાવ નથી કારણ કે તે તુલ્યબળવાળાં છે. જે બે અનુમાનો તુલ્યબળવાળાં ન હોય તે જેને

Page #24

મીમાંસકના “અસ્મયમાણુકેતૃત્વ હેતુની સમીક્ષા
કારણે બેમાંથી એક અનુમાનનું દૌર્બલ્ય હોય તેને લઈને એ અનુમાનનું અપ્રામાણ્ય પુરવાર થઈ જતું હોઈ [પેલા બીજા] અનુમાન વડે આ અનુમાનના બાપની જરૂર જ કયાં રહે છે ?
1. તૃદ્ધિનાર્થ તમિધામિતિ ચેત તથઘુમ, વાત્ર ઘળિ યુનपदितरेतरविरोधिधर्मद्वयप्रयोजकहेतुद्वयोपनिपातायोगात् । न हि यात्मकानि वस्तूनि भवितुमर्हन्ति इत्यवश्यमन्यतरस्तत्राप्रयोजकहेतुः । अप्रयोजकत्वादेव तस्यागमकत्वे किं विडम्बनार्थेन हेत्वन्तरेण प्रयुक्तेन । विरुद्धाव्यभिचार्यपि नाम न कश्चिद्धेत्वाभास इति वक्ष्यामः । प्रकरणसमोऽपि न यः कश्चित् सत्प्रतिपक्षो हेतुरिष्यते, अपि तु संशयबीजभूतोऽन्यतरविशेषानुपलम्भी भ्रान्त्या हेतुत्वेन प्रयुज्यमानस्तथोच्यते इति दर्शयिष्यामः । तस्मात् परोदीरितं हेतुं निराचिकीर्षता वादिना तद्गतपक्षवृत्तितादिधर्मपरीक्षणे मनः खेदनीयम् । न हि प्रतिहेत्वन्वेषिणा वृथाऽटाट्या कर्तव्या ।
ii“રચનારૂપ હોવાથી' એ હેતુના વિડંબન માટે એને કહેવામાં આવ્યો છે એમ તમે મીમાંસકો કહેતા હો તો તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે એક ધમમાં એકબીજાના વિરોધી બે ધર્મોના પ્રજાક બે હેતુઓનું સમકાળે સાથે થવું ઘટતું નથી. બે સ્વભાવવાળી વસ્તુઓ હોવી શક્ય નથી એટલે બેમાંથી એક હેતુ ત્યાં અવશ્ય અ જક છે. અપ્રાજક હોવાને કારણે જ્યારે તે અગમક છે ત્યારે વિડંબનાથે બીજો હેતુ આપવાનો શો અર્થ ? વિરુદ્ધાવ્યભિચારી નામને કોઈ હેત્વાભાસ પણ નથી એ અમે (અગીઆરમા આહ્નિકમાં ] જણાવીશું. [ વિરુદ્ધાવ્યભિચારી હેવાભાસ દિમાગ સ્વીકારે છે હેતુબિંદુરીકામાં પૃ. ૭૦ ઉપર ચર્ચાટ કહે છે કે “પ્રમાણસમુચ્ચર્ય ગ્રંથમાં પરાર્ધાનુમાન પરિછેદમાં દિમાગે આ વિરુદ્ધાવ્યભિચારી હેત્વાભાસનું નિરૂપણ કર્યું છે. સદહેતુનાં લક્ષણોથી યુક્ત બે હેતુઓ એક ધમમાં વિરોધથી સાથે થતાં વિરદાવ્યભિચારી હત્વાભાસ થાય છે. પરંતુ ધર્મતિ આ હેત્વાભાસ સ્વીકારતા નથી (ન્યાયબિંદુ ૩.૧૧૦–૧૨).] [ અહીં જયંતે જે કહ્યું છે તે ઉપરથી તે એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જેને નાવિકે પ્રકરણસમ હવાભાસ ગણે છે અને જેનું બીજુ નામ સત્રતિપક્ષ છે તેને જયતે સ્વીકારતા નથી એટલે જ તે આગળ કહે છે કે ] જે કઈ હેવાભાસને સપ્રતિપક્ષ હેત્વાભાસ તરીકે તૈયાયિકે એ ઈ છે તે પ્રકરણસમ હેત્વાભાસ પણ સંભવતા નથી. પરંતુ બેમાંથી એક વિશેષનું સંશય બીજભૂત અગ્રહણ જ બ્રાન્તિને લીધે હેતુ તરીકે પ્રયોજાતાં પ્રકરણસમ કહેવાય છે એ અમે [અગીઆરમા આહ્નિકમાં દર્શાવીશું. તેથી, બીજાએ આપેલા હેતુનું ખંડન કરવાની ઈચ્છા ધરાવતા વાદીએ એ હેતુગત પક્ષવૃત્તિ વગેરે ધર્મોની પરીક્ષા કરવામાં મનને પરિશ્રમ આપ જોઈએ, પ્રતિહેતુ શોધવામાં વૃથા ભટકવું જોઈએ નહિ.
12. ननु कसरदनयोः साधनयोरप्रयोजक रचनात्वादस्मर्यमाणकर्तकत्वादिति च । उच्यते । रचनात्वमेव प्रयोजकम् , न हि पुरुषमन्तरेण कचिदक्षरविन्यासो

Page #25

રચનાત્વ” હેતુમાં મીમાંસકદર્શિત દેષને પરિહાર
भो भगवन्तः सभ्याः ! क्वेदं दृष्टं क वा श्रुतं लोके । यद्वाक्येषु पदानां रचना नैसर्गिकी भवति ॥ यदि स्वभाविकी वेदे पदानां रचना भवेत् । पटे हि हन्त तन्तूनां कथं नैसर्गिकी न सा ॥
‘शन्नो देवीरभिष्टये,' [अ० १.६.१] 'नारायणं नमस्कृत्य,' [म. भा. आ० १.१], 'अस्त्युत्तरस्यां दशि देवतात्मा' [कुमारसं०१.१] इति तुल्ये रचनात्वे कचित् कर्तपूर्वकत्वमपरत्र तद्विपर्यय इति महान् व्यामोहः । एवं धूमोऽपि कश्चिदनग्निक इत्यपि स्यात् ।
12. भीमांस-- 'स्यना३५ हावाने अरणे' 'भय भातृ डावाने २२' मा બેમાંથી કે હેતુ અપ્રોજક છે ?
વૈયાયિક –અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. રચનારૂપ હોવાથી એ હેતુ જ પ્રયોજક છે કારણ કે પુરુષ વિના ક્યારેય અક્ષરવિન્યાસ જે નથી. હે પૂજ્ય સભ્ય ! લોકમાં તમે ક્યાં જોયું કે સાંભળ્યું કે વાક્યગત પદોની રચના નૈસર્ગિકપણે [અર્થાત્ પુરુષની અપેક્ષા વિના] થાય છે ? જે વેદમાં પદોની રચના સ્વાભાવિક [ અર્થાત્ પુરુષનિરપેક્ષ ] હોય તો પટમાં તંતુઓની રચના तुभ स्वाभावि नथी ? "शन्नो देवीरभिष्टये[अथव. १.६.१], 'नारायणं नमस्कृत्य' [महामा. मा०१.१ 1. 'अत्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा' [भारस०१.१] सभा स्यनापार तुल्य हावा छता ક્યાંક તે કર્તા પૂર્વક છે અને બીજે એનાથી ઊલટું [અથાત્ કર્નાનિરપેક્ષ) છે એમ માનવું મોટી ભ્રાન્તિ છે. આ રીતે તો કોઈક ધૂમ અનગ્નિક છે એમ કહેવાનું થાય.
13. किमिदानी कुमारसम्भवतुल्योऽसौ वेदः सम्पन्नः । अहो ! सर्वास्तिकधुर्येण वेदप्रामाण्यं साधितं नैयायिकेन ! अलमुपहासेन । रचनामात्रमेव तुल्यं : वेदस्य कुमारसम्भवेन, नान्यत् । न चेयतोपहसितुं युक्तम् । किमस्य शब्दत्वसामान्य शङखशब्दसाधारणं नास्ति, सत्तासामान्यं वा सर्वसाधारणमिति ?। ।
13. भीमांस- शु. तो वे आवे भारसंभवतुल्य पनी गयो ? अहो ! सौ આસ્તિકામાં અગ્રેસર એવા તૈયાયિકે વેદપ્રામાણ્ય સિદ્ધ કર્યું !
તૈયાયિક- ઉપહાસ રહેવા દો. કુમારસંભવ સાથે વેદની કેવળ રચના જ સમાન છે, બીજુ કંઈ સમાન નથી; અને આટલા માત્રથી ઉપહાસ કરવો એગ્ય નથી. શું વેદગત શબ્દસ્વસામાન્ય શંખશબ્દમાં પણ સભાનપણે નથી ? શું વેદગત સત્તા સામાન્ય બધામાં સભાનપણે નથી ? 14. .. ननु याः कालिदासादिरचना: कर्तपूर्विकाः ।
ताभ्यो विलक्षणैवेयं रचना भाति वैदिकी । इहाध्ययनवेलायां रूपादेव प्रतीयते । अकृत्रिमत्वं वेदस्य भेदैस्तैस्तैरनन्यगः ॥

Page #26

વેદની રચના વિલક્ષણ તે તેને કર્તા વિલક્ષણ
नामाख्यातोपसर्गादिप्रयोगगतयो नवाः ।। स्तुतिनिन्दापुराकल्पपरकृत्यादिगीतयः । शाखान्तरोक्तिसापेक्षविक्षिप्तार्थोपवर्णना । इत्यादयो न दृश्यन्ते लौकिके सन्निबन्धने ।। तेनाध्येतृगणाः सर्वे रूपाद् वेदमकृत्रिमम् । मन्यन्त एव लोके तु पीतं मीमांसकैर्यशः ।। वेदा न पठिता यैस्तु त्वादृशैः कुण्ठबुद्धिभिः ।
कार्यत्वं ब्रुवते तेऽस्य रचनासाम्यमोहिताः ॥ - 14 મીમાંસક– કાલિદાસ વગેરેની રચનાઓ જે કર્તાપૂર્વક છે, તેમનાથી વિલક્ષણ આ વૈદિક રચના જણાય છે. અહીં વેદનું અધ્યયન કરતી વખતે રૂપ દ્વારા જ રિચનાગત વિલક્ષણતાની પ્રતીતિ થાય છે. બીજી કોઈ રચનામાં ન મળતા એવા તે તે ભેદો (= વિશેષ) દ્વારા વેનું અકૃત્રિમપણું (= નિત્યત્વ, અપૌરુષેયત્વ) પ્રતીત થાય છે. નામ, ક્રિયાપદ, ઉપસર્ગ વગેરેના નવીન પ્રવેગે; સ્તુતિ, નિન્દા, પુરાકલ્પ, પરકૃતિ વગેરે ગીતિઓ; અન્ય વેદશાખાના વચનને આધારે વિશિષ્ટપણે ક્ષિત અર્થનું વિસ્તૃત વર્ણન; વગેરે લૌકિક રચનામાં દેખાતાં નથી. તેથી વેદના બધા અધ્યેતાઓ રૂપ ઉપરથી વેદને અકૃત્રિમ માને છે જ, પરંતુ દિને અકૃત્રિમ માનવાને] યશ તે લેકમાં મીમાંસકો જ પીએ છે. વેદનું અધ્યયન ન કરનાર તમારા જેવા કુંઠિતબુદ્ધિવાળા રચનાતામ્યી છેતરાઈ વદને કાયર = પચ, અનિત્ય] કહે છે.
15. ૩યતે | મીમાંસમાં વેશ: પિવતુ, પયો વા વિસ્તુ, યુદ્ધિનાડ્યાનयनाय ब्राह्मीघृतं वा पिबन्तु, वेदस्तु पुरुषप्रणीत एव, नात्र भ्रान्तिः ।
यथा घटादिसंस्थानाद् भिन्नमप्यचलादिषु ।
संस्थानं कर्तृमत् सिद्धं वेदेऽपि रचना तथा ॥ यच्चात्र किचिद् वक्तव्यं तत् पूर्वमेव सविस्तरमुक्तम् । अपि च यद्विलक्षणेयं रचना तद्विलक्षण एवं कर्ताऽनुमीयताम् , न पुनस्तदपलापो युक्त इत्यप्युक्तम् ।
55. તૈયાયિક-અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. મીમંસક યશ પીઓ, કે દૂધ પીઓ, કે બુદ્ધિની જડતા દૂર કરવા બ્રાહ્મી ઘી પીએ, વેદ તો પુરપ્રણીત જ છે, એમાં કઈ બ્રાન્તિ નથી. જેમ ઘટના સંસ્થાનથી પર્વત આદિનું સંસ્થાન વિલક્ષણ હોવા છતાં તે વિલક્ષણ સંસ્થાન કતૃમત છે એ અમે પુરવાર કર્યું છે તેમ કાલિદાસ વગેરેની રચનાકી વેદની રચના વિલક્ષણ હોવા છતાં તે વિલક્ષણ વેદરચના પણ કતૃત્ છે એ પુરવાર થાય છે. જે કંઈ અહીં કહેવું જોઈએ તે અમે પહેલાં જ સવિસ્તર કહી દીધું છે. વળી, જેવી વિલક્ષણ આ રચના છે તેવા વિલક્ષણ જ તેનાં કર્તાનું અનુમાન કરે; પણ તેને અપલોપ કર યોગ્ય નથી એ પણ અમે કહ્યું છે.

Page #27

३०
લેકપ્રસિદ્ધ નહિ એવા પને આધારે કર્તાને અભાન મનાય
___16. याश्चैता निर्विवाद सिद्धकर्तृकाः कालिदासादिरचनाः चमत्कारिण्य: तासामन्योन्यविसदृशं रूपमुपलभ्यते एव ।
अमृतेनेव संसिक्ताश्चन्दनेनेव चर्चिताः ।
चन्द्रांशुभिरिवोन्मृष्टाः कालिदासस्य सूक्तयः ॥ प्रकटरसानुगुणविकटाक्षररचनाचमत्कारितसकलकविकुला बाणस्य वाचः । प्रतिकाव्यं च तानि तानि वैचित्र्याणि दृश्यन्ते एव । नामाख्यातादिवैचित्र्यमात्रोण काभावो वेदे रूपादेव प्रतीयते इति नूतनेयं वाचोयुक्तिः ।
16. નિર્વિવાદપણે જેના કર્તાઓ સિદ્ધ છે એવી કાલિદાસ વગેરેની આ જે ચમકારી રચનાઓ છે તેમનામાં એકબીજાથી વિદેશ રૂપ દેખાય છે જ. કાલિદાસની સૂક્તિઓ જણે અમૃતેથી સીંચાયેલી છે, જાણે ચંદનથી લિપ્ત છે અને જાણે ચંદ્રકિરણથી સંમાજિત છે. પ્રકટ રસને સહાયક ચાર અક્ષરરચનાવાળી બાણની વાણી શ કવિઓને આશ્ચર્યચક્તિ કરે છે. કાવ્ય કાવ્યું તે તે વિલણતાઓ દેખાય છે જ. નામ, ક્રિયાપદ આદિની વિલક્ષણતામાત્રના આધારે રૂપ દ્વારા કર્તાને અભાવે વેદની બાબતમાં જણાય છે એવી મીમંતની આ વાચોયુતિ નવીન છે.
17 अपि च यदि रूपे समाश्वसिति भवतो मनः तदा आदिमदर्थाभिधानमपि वेदस्य रूपं कथं न परीक्षसे । 'बबरः प्रावाहणिरकामयत' [तै.सं.७.१.१०], 'कुसुरविन्दः औद्दालकिः अकामयत' [तै.सं. ७.२.२], 'पुरूरवो मा मृथा' [ऋग्वेद १०.०५.१५] इति । प्रतिसगं पुनस्तेषां भावादनादित्वमिति चेत् प्रतिसगं तर्हि वेदान्यत्वमपि भविष्यति, यथोक्तम्-"प्रतिमन्वन्तरं चैषा श्रुतिरन्याऽभिधीयते” इति--
रूपादकृत्रिगत्वं च कल्पना कल्पितैव सा ।
आदिमद्वस्तुबुद्धिस्तु वाचकैरक्ष रैः स्फुटैः ।। तेषामन्यथा व्याख्यानं तु व्याख्यानमेव । पठन्त एव त्वंध्येतारस्तत आदिमतोऽर्थान् बहूनवगच्छन्तीति नानादिर्वेदः । तस्मान्न रचनात्वमप्रयोजकम् ।
17. વેદના રૂપમાં તમારું ચિત્ત વિશ્વાસ ધરાવતું હોય તો સાદિ અર્થોનું અભિયાન કરતું વેદનું રૂપ કેમ પરીલતા નથી ? [સાદિ અર્થોનું અભિધાન કરતાં વેદવાંકો આ રહ્યાં ---]“પ્રવહણના પુત્ર બબરે કામના કરી” તિ, સં. ૭૧ ૦], “ઉદ્દાલકના પુત્ર સુરવિન્દ अमना ७२' [२०६० ७.२.२], ९ पु३२५९ ! १२ न&ि [अर्थात् मापात ४२ भा [ ६ १०.८५.१५. [सही २५५२, सुरविन्द मने पु२२५५ अनित्य छ, आभिान् छ,
જેમની વાત વેદમાં કરવામાં આવી છે. જે વચન અનિત્ય વસ્તુની વાત કરતું હોય તે પિતે નિત્ય ક્યાંથી હોઈ શકે ? ] જો તમે મીમાંસકો કહેતા હો કે પ્રત્યેક સંગમાં

Page #28

અસ્મરણ” હેતુ અપ્રાજક તેઓનું અસ્તિત્વ હોવાથી તેમનું અદિત્વ છે તો પ્રતિસગ વેદ પણ જુદો બનશે; જેમકે કહ્યું છે કે “પ્રતિમન્વન્તર આ યુનિ જુદી જુદી કહેવાય છે'. રૂપ ઉપરથી અકૃત્રિમતાની (=સ્વાભાવિકતાની=બકતૃત્વની =નિત્યવની) કલ્પના જ કરવામાં આવી છે જ્યારે સ્પષ્ટ વારક અક્ષર દ્વારા તે સ:દિ વસ્તુઓનું જ્ઞાન થાય છે. તેમ ? (અર્થાત્ બબર પ્રાવાણિ” વગેરેની) સમજૂતી બીજી રીતે કરતાં તો તે કેવળ સમજૂતી જ બનશે. વેદનો અભ્યાસ કરનારાઓ તો તેમાંથી અનેક સાદિ અર્થોને જ જાણે છે, એટલે વેદ અનાદિ નથી. તેથી, “રચનાત્વ હેતુ અપ્રાજક નથી.
____18. कर्चस्मरणमेव त्वप्रयोजकमसिद्धत्वात् । सिद्धमपि वा वेदे कत्रस्मरणमन्यथासिद्धं वेदकरणकालस्यातिदवीयस्त्वात् , तत्प्रणेतुश्च पुंसः सकलपुरुषविलक्षणत्वानियतशरीरपरिग्रहाभावादिदन्तयाऽस्य पाणिनिपिङ्गलादिवत् स्मरणं नास्ति, न तु स नास्त्येव । अनुमानागमाभ्यां तदवगमात् कथं पक्षधर्मतया ग्रहीतुं शक्यते कञस्मरणम् ? तद्धयेकपुरुषसम्:न्धि व्यभिचरति । सर्वपुरुषसम्बन्धि तु दुरवगमम् । सर्वे पुमासः कर्तारं वेदस्य न स्मरन्तीति कथं जानाति भवान् ? न हि तत्र सकललोकहृदयानि प्रत्यक्षाणि, सर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् । न च यत् त्वं न जानासि तत् अन्योऽपि न जानातीति युक्तम् , अतिप्रसङ्गात् । तस्मादस्मर्यमाणकर्तृकत्वं दुर्बोधमेव ।
18. ‘કર્તાનું અસ્મરણું [હેતુ ] જ અપ્રાજક છે, કારણ કે તે અસિદ્ધ છે. સિદ્ધ હોય તો
વેદની બાબતમાં કોનું સ્મરણ અન્યથાસિદ્ધ છે. વેદને રચનાકાળ અત્યંત દૂર હોઈ અને તેના પ્રણેતા પુરુષ બધા પુરુષોથી વિલક્ષણ હોઈ તેમ જ નિયતશરીરને ધારણ કરતા ન હોઈ એ પુરુષનું “આ આને કર્તા છે' એ રીતે, પાણિનિ-પિંગલની જેમ, સ્મરણ થતું નથી, પરંતુ તેનું અસ્તિત્વ જ નથી એમ નહિ. અનુમાન અને આગમ દ્વારા તેનું જ્ઞાન થતું હોઈ કેવી રીતે જીં અસ્મરણને પક્ષધ તરીકે ગ્રહણ કરવું શક્ય બને ? એક પુરુષને કર્ના અસ્મા હોય તો વ્યભિચાર દેશ આવે અને બધા પુરુષોને કામરણ છે એ જાણવું દુષ્કર છે. વેદના કર્તાનું સ્મરણુ બધા પુરુષોને નથી એ આપ કેવી રીતે જાણે છે ? તમને બધા લોકનાં ચિત્ત તો પ્રત્યક્ષ નથી; જે કહે કે છે, તે સવજ્ઞત્વની આપત્તિ આવે. અને જેને તમે નથી જાણતા તેને બીજે પણ નથી જાણતો એમ માનવું યોગ્ય નથી, કારણ કે એમ માનતાં અતિપ્રસંગદેવ આવે છે. તેથી અસ્મયભાણુકતૃકત્વ દુધ છે.
19. gિ. ૨ રમર સતિ સુતરા વેઢાર્થીનુણા પ્રેક્ષાવત ફિથિસ્ટીમવેત્ | न ह्यकतृक एवोपदेशः सम्भवति । सम्भवन्नपि वा प्रामाण्य निश्चयनिमित्ताभावात् कथं विस्रम्भभूमिरसौ भवेत् ? बाधकाभावमात्राच्च म प्रामाण्यनिश्चयो वचसामित्युक्त प्राक् । तस्मादाप्तप्रत्ययादेव निर्विचिकित्सं वेदार्थानुष्ठानं सप्रतिष्ठानं सम्मवत्ति, नान्यथेति । तस्मान्न कत्रस्मरणस्य रचनात्वप्रतिपक्षतयोपन्यास उपपन्नः । - 19. વળી, વેદના કર્તાનું અસ્મરણ હોય તો વિદાર્થના અનુષ્ઠાનમાં બુદ્ધિમાનો શિથિલ બની જાય. તેનું કારણ એ કે અકર્નાક ઉપદેશ સંભવતો જ નથી. સંભવતો હોય તે પણ

Page #29

અસ્મરણથી કર્તાની અનુપલબ્ધિ ઘટતી નથી પ્રામાણ્યને નિશ્ચય કરવા માટેનું પછી કોઈ નિમિત્ત ન હોવાથી તે ઉપદેશ વિશ્વાસપાત્ર કેવી રીતે બને ? બાધકના અભાવમાત્રથી વચનના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય થાય છે એમ કહેવું અગ્ય છે એ અમે પહેલાં જણાવી ગયા છીએ. તેથી, તેને કતાં આપ્ત છે એવા જ્ઞાનથી નિઃશંક વેદાનુષ્ઠાન સ્થાપિત થાય, અન્યથા ન થાય. તેથી “રચનાત્વ હેતુના પ્રતિપક્ષ તરીકે “ક્ત અસ્મરણની રજૂઆત ઘટતી નથી.
20. नापि स्वतन्त्रमेवेदं कर्मभावसाधनं भवितुमर्हति । अनुपलब्धिरियमनेन प्रकारेण किलोच्यते । साऽनुपपन्ना, अनुमानेन कर्तुरुपलम्भात् । अनुमानेनापि यदुपलब्धं तदुपलब्धमेव भवति । ननु कञभावस्मरणबाधितत्वादनुमानमिदमयुक्तम् । [अनुपलब्धिरप्येषाऽयुक्ता] इतरेतराश्रयप्रसङ्गात्-अनुपलब्धौ सिद्धायामनुमाननिरासः, अनुमाननिरासे च सत्यनुपलब्धिसिद्धिः । अनुमानप्रामाण्येऽपि समानो दोष इति चेत्, न, तस्य प्रतिबन्धहिम्ना प्रामाण्यसिद्धेः, न हि तस्यानुपलब्धिनिरासापेक्ष प्रामाण्यम् ।
20. ન તે અસ્મરણ” સ્વતંત્રપણે જ કર્તાનો અભાવ પુરવાર કરી શકે છે. ખરેખર તો આ રીતે [અસ્મરણ દ્વારા ] કર્તાની અનુપલબ્ધિ જ કહેવામાં આવી છે, તે અનુપલબ્ધિ ઘટતી નથી કારણ કે અનુમાન દ્વારા કર્તાની ઉપલબ્ધિ થાય છે. અનુમાન દ્વારા જે ઉપલબ્ધ થાય તે ઉપલબ્ધ જ ગણુય. . મીમાંસક - કર્તાના અભાવના સ્મરણથી બાધિત થતું હોવાથી આ [ કતૃસાધક ] અનુમાન
અયોગ્ય છે. ' | મૈયાયિક— [કતની] આ અનુપલબ્ધિ પણ અયોગ્ય છે, કારણ કે તેમાં ઈતરેતરાશ્રયદેવની આપત્તિ આવે છે --- [કતાની ] અનુપલબ્ધિ સિદ્ધ થતાં કર્તા સાધક] અનુમાનને નિરાસ થાય છે અને [ ક–સાધક] અનુમાનને નિરાસ થતાં [ કતની] અનુપલધ્ધિ સિદ્ધ થાય છે.
મીમાંસક– [ક્ત સાધક ] અનુમાનના પ્રામાયની બાબતમાં એ જ (ઇતરેતરાશ્રય)દોષ આવે છે.
નિયાયિક-ના, (તે દેશ નથી આવતો, કારણ કે વ્યાપ્તિના બળે જ તેમાં પ્રામાણ્ય સિદ્ધ થાય છે, તેમાં પ્રામાણ્ય અનુપલબ્લિનિરાસસાપેક્ષ નથી. " BF:કાળી ચૈતરક્ષાત્ – ત્રયં માટે પ્રામાથે ઝૂમ: | સહ્યોપાર્થરૂળિો દિ મીમાંસા: | પરં તુ દ્રશ્ય ઉર્ષથતાં , વાળ ઘમ, પૃછામ:, तहास्य नास्तीति बलादनुपलब्ध्या तदभावनिश्चयो व्यवतिष्ठते इति । स्यादेतदेवं ययनुमानं न स्यात्, उक्तं च रचनात्त्रादित्यनुमानम् ।
21. મીમાંસક –- ત્યાં (અથાત્ અનુપલબ્ધિની બાબતમાં) આમ થશે. અમે કર્તાના અભાવમાં પ્રમાણુ જણાવતા નથી કારણ કે લેકમાન્ય સઘળા પદાર્થોને વ્યવહાર કરનારા અમે સીમાંસક છીએ. પરંતુ વેદ પુરુષપ્રણીત છે એમ કહેનારને અમે તે માટેનું પ્રમાણુ પૂછીએ

Page #30

વેદકર્તા નિયત શરીરને ધારણ કરતા ન હાવાથી તેમનુ અસ્મરણ છે
છીએ, અને તે પ્રમાણ તેની પાસે નથી એટલે સામર્થ્યથી અનુપલબ્ધિ દ્વારા તેના અભાવને નિશ્ચય સ્થાપિત થાય છે.
નૈયાયિક—જો કર્તાનું અનુમાન ન હોય તે! આમ થાય. પરંતુ ‘કર્તા છે, રચના હોવાથી’ એ અનુમાન અમે જણાવ્યુ છે.
22. यंत् पुनरवादि वेदेषु पुरुषस्य कर्तृत्वमशक्यं ग्रहीतुमिति तदप्यसाधु, परोक्षस्य कुविन्दादे!प अभिनवप्रावर कपटादी कार्ये कथं कर्तृताऽवगम्यते पटादिरचनां दृष्ट्वा तस्य चेत् साऽनुमीयते । वेदेऽपि रचनां दृष्ट्वा कर्तृत्वं तस्य गम्यताम् ॥
22. વળી, તમે જે કહ્યુ` કે વેદેની બાબતમાં પુરુષનું કર્તૃત્વ જાણુવું અશકય છે તે પણ બરાબર નથી. અભિનવ પ્રાવર, પટ વગેરે કાર્યોની બાબતમાં પરાક્ષ વણકર વગેરેનુ કતૃત્વ કેવી રીતે જણાશે ? પટ વગેરેની રચના દેખીને જે પરાક્ષ વણકર વગેરેની તૃતા અનુમાનથી તમે જાગુતા હૈ। તેા વેદની બાબતમાં પણ રચના દેખીને પુરુષનું કર્તૃત્વ અનુમાનથી જા.
૧૩
23. शरीरपरिग्रहमन्तरेण प्राणिनामुपदेशस्य कर्तुमशक्यत्वात् कदाचिदीश्वरः शरीरमपि गृह्णीयादिति कल्प्यते । नियतशरीरपरिग्रहाभावाच्च व्यासादिवदसौ न મયતે । તતશ્ર્વ
अद्य सद्यः कविः काव्ये यथा कर्तेति मीयते । तथा तत्कालजैः पुम्भिः सोऽपि कर्तेति मास्यते ॥ यथा परकृता शङ्का तस्मिन् काव्ये व्यपैति ते । वेदेऽयन्यकृता शङ्का तथा तेषां व्यपैष्यति ॥
23. શરીર ધારણ કર્યા વિના પ્રાણીઓને ઉપદેશ કરવા અશકય હેાઈ કેટલીક વાર ઈશ્વર પણુ શરીર ધારણ કરે છે એમ કલ્પવામાં આવ્યું છે. નિયત [=દૃશ્ય] શરીર તે ધારણ કરતા ન હેાવાથી બ્યાંસ વગેરેની જેમ તેમનું સ્મરણ થતું નથી. વળી જેમ આજ અત્યારે [રચાતા] કાવ્યની બાઅંતમાં કવિને કર્તા તરીકે [ તેના સમકાલીને ] તમે જાણે છે! તેમ [તે વખતે રચાયેલા વેદની બાબતમાં પણ] તે વખતે જન્મેલા પુરુષ! તેનેય [વેદના] કર્તા તરીકે જાણતા હશે. જેમ પેલા કાવ્યને અનુલક્ષી [તેના કર્તા બાબત જે શંકા ખીજા કરે તે શકા તમને થતી નથી તેમ વેદને અનુલક્ષી તેના કર્તા બાબત] જે શકા બીજા [વદરચનાસમકાલીન] પેલા પુરુષાને થશે નહિ.
કરે તે શંકા
24.

परोक्षमनुमानेन यच्च बुद्धयामहे वयम् । प्रत्यक्षं योगिनां तच्चेत्युक्तं प्रत्यक्षलक्षणे ॥

Page #31

૧૪
વેદકતાં પુરુષને જાણવા પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન મૂળપ્રમાણ છે
प्रत्यक्षमनुमानं च तदेवं कर्तृतामितौ । मूलप्रमाणमस्तीति स्मृतौ नान्धपरम्परा ।। मन्त्रार्थवादमूलत्वं तत एव न तत्स्मृतेः ।
यथोदितानुमानादिप्रमाणान्तरसम्भवात् ॥ . 24. જે પરોક્ષ વસ્તુને આપણે અનુમાન દ્વારા જાણીએ છીએ તે રોગીઓને પ્રત્યક્ષ છે એમ અમે પ્રત્યક્ષ ક્ષણમાં કહ્યું છે. તે જ પ્રમાણે વેદ પુર્વાક છે એ જાણવા માટે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન મૂલપ્રમાણ છે, એટલે વેદતૃસ્મરણમાં અંધપરંપરા નથી. તેથી જ વેદના કર્તા વિશેની રસ્મૃતિ મંત્ર. વાદમૂલક નથી, કારણ કે અગાઉ જણાવી ગયા એ પ્રમાણે અનુમાન વગેરે બીજા પ્રમાણેમાંથી તે સંભવે છે.
25. यदपीतरेतराश्रयमभाषि-पुरुषोत्ते वेदे प्रामाण्यं वेदप्रामाण्यात् पुरुषसिद्धिरिति – तदपि न सम्यक्, पूर्वं परिहृतत्वात् । अनुमानात् प्रसिद्धे कर्तरि वेदवाक्यैस्तत्प्रतीतेरुपोद्वलनमिष्यते, न त्वागमैकशरण एव कळवगमः । उक्तं च पूर्वमपि पृथिव्यादिना कार्येण कर्तुरनुमानम् ।
25. पुरुषोत पाथी वनु प्राभाय छ २५ने वे प्रभाय हावाथा [ तेना si] પુરુષ સિદ્ધ થાય છે એમ જે ઇતરેતરાશ્રયદોષ તમે આપે તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે તેને નિરાસ અમે પહેલાં કરી ગયા છીએ. અનુમાનથી વેદકર્તા પુરવાર થતાં વેદવાક વડે જ્ઞાત થયેલ વેદકર્તાનું સમર્થન જ અમને ઇષ્ટ છે, કેવળે વેદને આધારે જ વેદક્તનું જ્ઞાન અમને ઈષ્ટ નથી. પહેલાં પણ અમે જણાવી ગયા છીએ કે પૃથ્વી વગેરે કાર્યો ઉપરથી કર્તાનું અનુમાન થાય છે.
26 किं येनैव कर्ता पृथिव्यादि कार्य निर्मितं तेनैव वैदिक्यो रचना निर्मिता इति चेद् ओमित्युच्यते । किमत्र प्रमाणमिति चेत् --
उच्यते तर्हि सर्वज्ञः स्रष्टुं प्रभवतीदृशम् । . विचित्रां प्राणिभृत्कर्मफलभोगाश्रयं जगत् ॥ तत्कर्मफलसम्बन्धविदा तदुपदेशिनः । तेनैव वेदा रचिता इति नान्यस्य कल्पना ।। एकेनैव च सिद्धेऽर्थे द्वित्तीयं कल्पयेम किम् ।
अनेककल्पनाबीज न हिं किञ्चन विद्यते ।। 26. “શું જે કર્તાએ પૃથ્વી વગેરે કાર્યોનું નિર્માણ કર્યું તેણે જ વેદની રચના કરી ? –એમ જે તમે મીમાંસકે પૂછતા હો તો અમે તૈયાયિકે કહીએ છીએ કે “હા'. એમાં પ્રમાણ

Page #32

૧૫
પૃથિવ્યાદિને કર્તા અને વેદને કર્તા એક જ છે શું છે ?” એવો તમારે પ્રશ્ન હોય તો અમે ઉત્તર આપીએ છીએ કે પ્રાણીઓને કર્મફળ ભેગવવાના સ્થાનરૂપ વિચિત્ર વિશ્વ સર્જવા સર્વજ્ઞ સમર્થ છે. કર્મલને સંબંઘ ઉપદેશતા વેદોને તે કર્મનો સંબંધ જાણતા તેણે જ રચેલા છે, એટલે બીજાની કલ્પના કરવી વ્યર્થ છે. એકથી જ અર્થ સરતો હોય તો બીનની કલ્પના શા માટે કરીએ, કારણ કે એકથી વધારેની કલ્પના કરવા માટેનું કોઈ કારણ જ નથી.
27. મા તાવા રવર રૂધ્યતે ન ી વો વા | મિનામિનशयकल्पने एकत्र वैयर्थ्यादितरत्र व्यवहारवैशसप्रसङ्गेन तत एकस्येश्वरत्वविघातात् । તથા fટુ-~
अनेकेश्वरवादो हि नातीव हृदयङ्गमः । ते चेत् सदृशसङ्कल्पाः कोऽर्थो बहुभिरीश्वरः ।। सङ्कल्पयति यदेकः शुभमशुभं वा ऽपि सत्यसङ्कल्पः । तत्सिद्ध्यति तद्विभवादित्यपरस्तत्र किं कुर्यात् ॥ . . भिन्नाभिप्रायतायां तु कार्यविप्रतिषेधतः । नूनमेकः स्वसङ्कल्पविहत्याऽनीश्वरो भवेत् ।। एकस्य किल सङ्कल्पो राजाऽयं क्रियतामिति । ધ્રુજતામિતિ ચાન્યસ્થ રમવરાત: વાળમ્ II राज्यसङ्कल्पसाफल्ये विहता वधकामना । तस्याः सफलतायां वा राज्यसकल्पविष्लवः ।। तेन चित्रजगत्कार्यसंवाहानुगुणाशयः ।
एक एवेश्वरः स्रष्टा जगतामिति साधितम् ॥ 27. જગતના સર્જનમાં એક જ ઈશ્વર ઈકવામાં આવ્યો છે, બે કે બહુ ઇરછવામાં આવ્યા નથી. [ એકથી વધુ ઈશવર છે એ પક્ષમાં બે વિકલ્પ સંભવે છે–] તે ઈદવારોના આશય કાં તે ભિન્ન હોય કાં તે અભિનં. જે અભિને આશય હોય તે એકથી વધુ ઈશ્વર વ્યથ છે ને ભિન્ન આશય હેલ્થ તે બીજાને વ્યવહારના નાશના પ્રસંગથી તે બીજના ઈશ્વર તેને વિધાત થાય. બીજા શબ્દમાં નેકેશ્વરવાદ હદયંગમ નથી. તે અનેક સરખા સંકલ્પવાળા રાય તે અનેક ઈશ્વરનું શુ પ્રજન ? એક સત્યસંક૯પ ઈશ્વર શુભ કે અશુભને સંકલ્પ કરે છે અને તે તેની વિભૂતિથી (=ઐશ્વર્યથી) પાર પાડે છે, એટલે બીજો ઈશ્વર એમાં શું કરે ? [કઈ નહિ. અર્થાત બીજા ઈશ્વરની કોઈ આવશ્યકતા નથી.] ભિન્ન આયો હોય તો એકને સંકલ્પ બીજાના કાર્યને થવા ના દે એટલે પેલો બીજે પોતાના સંકલ્પના વિધાતને પરિણામે અનીરવર બને. એક સંકલ્પ કરે કે આને રાજી કરે અને બીજો સંકલ્પ કરે કે આ હણાઓ, બંને સંપ અથડાયા વિના કેમ રહે ? ‘આ રાજ થાઓ' એવો સંકલ્પ

Page #33

વેદનો કર્તા એક છે
સફળ થાય છે તે તેના વધની કામના ભાંગી પડે અને તે કામના સફળ થાય તે “રાજા થાઓ” એ સંકલ્પ ભાંગી પડે. તેથી વિચિત્ર જગતરૂપ કાર્યના માટે અનુરૂપ સંકલ્પવાળો એક જ ઈશ્વર જગતને સર્જનહાર છે એ પુરવાર થયું. - 28 एवं जगत्सर्गवत् स एव वेदानामप्येकः प्रणेता भवितुमर्हति, नानात्वकल्पनायां प्रमाणाभावात् कल्पनागौरवप्रसङ्गाच्च । तेन यदुच्यते-----
नन्वेकः सर्वशाखानां कर्ते त्यवगतं कुतः ।
बहवो बहुभिर्ग्रन्थाः कथं न रचिता इमे ॥ इति तत्परिहृतं भवति । अतश्चैककर्तृका वेदाः, यतः परस्परव्यतिषक्तार्थोपदेशिनो दृश्यन्ते । एकमेव हि कर्म वेदचतुष्टयोपदिष्टैः पृथग्भूतैरप्येकार्थसमवायिभिर ङगैरन्वितं प्रयुज्यते । तत्र हि होत्रमृग्वेदेन, यजुर्वेदेनाध्वर्यवम् , औद्गात्रां सामवेदेन, ब्रह्मत्वमथर्ववेदेन च क्रियते । पैप्पलादादिशाखाभेदोपदिष्टं च तत्तदङ्गजातं तत्र तत्रापेक्ष्यते । तत्र सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्मेत्याहुः । एतच्चादूर एवाग्रे निर्णेष्यते ।
एकाभिप्रायबद्धत्वं तेन सर्वत्र गम्यते ।
भवेद्भिन्नाशयानां हिं कथमेकार्थमीलनम् ।। [25. આમ જગતના સજનની જેમ વેદોનોય પ્રણેતા તે જ એક છે, કારણ કે અનેકની કલ્પના માટે પ્રમાણને ભાવ છે, તેમ જ કલ્પનાગૌરવની આપત્તિ આવે છે. તેથી, બધી જ વેદશાખાઓનો કર્તા એક છે એવું જ્ઞાન કયાંથી થયું ? નેકે આ અનેક ગ્રંથે શા માટે ન રચ્યા છે' એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તેનો નિરાસ થઈ જાય છે. તેને કર્તા એક છે, કારણ કે પરસ્પર સંબદ્ધ અને ઉપદેશ વેદમાં જણાય છે. ચાર વેદોએ ઉપદેશેલા એકાસરાવાયી જુદા જુદા અંગે વડે અન્વિત એક જ કર્યું પ્રયોજાય છે. એ મુખ્ય કર્મના અનુષ્ઠાનમાં હતા પિતાની ફરજો ઋગ્યેદ પ્રમાણે, અધ્વર્યુ પિતાની ફરજો યજુર્વેદ પ્રમાણે, ઉદ્દગાતા પોતાની ફરજો સામવેદ પ્રમાણે અને બ્રહ્મા પિતાની ફરજો અથર્વવેદ પ્રમાણે બજાવે છે. પૈ૫ક્ષાદ, આદિ વેદશાખાઓએ ઉપદેશેલા છે તે અંગભૂત કર્મોની તે તે મુખ્ય કર્મોમાં અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. એક કમની પ્રતીતિ (યા અને ઉત્પત્તિ) બધી વેદશાખાઓને અધીન છે એમ તેઓ કહે છે. આ વસ્તુ નજીકમાં જ આગળ ઉપર અમે નિર્ણત કરીશું. તેથી, સવ ત્ર એકાભિપ્રાયથી બધું સંબદ્ધ જણાય છે; ભિન્ન આશાવાળા એક અર્થ સાધવામાં સંયોજાય કેવી રીતે ?
29. કાવ્યસમસ્યા દૂર લ વાર્તેતિ જોતतत्रापि प्रथमस्यैव कवेस्तद्वस्तुदर्शनात् । तदभिप्रायवेदी तु सोऽन्यस्तमनुवर्तते ॥

Page #34

કાવ્યસમસ્યાપૂરણમાં પણ એકતૃત્વ
अन्यथाऽनन्वितं काव्यं स्याद्विश्ववसुकाव्यवत् । अन्वितत्वे तु सा नूनमाद्यस्यैव कवेर्मतिः ॥ इहाप्येकाशयाभिज्ञद्वितीयेश्वरकल्पने ।
एकाभिप्रायतैव स्यात् किं स्यात् तत्कल्पने फलम् ॥
तस्मादेक एव कर्ता सर्वशाखानां, काठकादिव्यपदेशस्तु प्रकृष्टाध्ययन निबन्धनो भविष्यतीति भवद्भिरप्युक्तम् ।
29. મીમાંસક— જો એમ હોય તે કાવ્યસમસ્યાપૂરણની બાબતમાં શું કહેશે ? [ત્યાં તા એક વ્યક્તિ એક પાદ રચે છે અને બાકીનાં પાો બીજી વ્યકિત રચે છે. ]
૧૭
નૈયાયિક—ત્યાં પણ પ્રથમ કવિની જ (અર્થાત્ તેના મનમાં રહેલી) પેલી [ પૂરણીય ] વસ્તુનું દન થવાને કારણે તેના અભિપ્રાયને હણનારા તે બીજો (અર્થાત્ પૂર્તિ કરનારા ) તેના અભિપ્રાયને અનુસરે છે. અન્યથા, વિશ્વવસુકાવ્યની જેમ કાવ્ય અનવૃિત-અસંબદ્ધુ-બની જાય. પ્રથમ પાદના અથ સાથે બાકીના પાના અર્થો અન્વિત હોય તે કાવ્યસમસ્યાપૂરણુ ખરેખર આદ્ય કવિની જ મતિ ગણાય. અહીં પણ એક ઈશ્વરના આશયને જાણનારા ખીજે ઈશ્વર કલ્પવામાં આવે તેા બધા વેઢેમાં પ્રથમ શ્વરને આશય જ વ્યાપ્ત રહે; વળી તે ખીજા ઈશ્વરને કલ્પવાનું ફળ શુ ? તેથી બધી વેદશાખાઓને કર્તા એક જ છે. કાર્ડક આદિ નામા તે પ્રકૃષ્ટ અધ્યયનને કારણે બનશે એમ આપે પણ કહ્યું છે.
30. अपि च यथा तरोर्विक्षिप्ताः शाखा भवन्ति, नं च कृत्स्नं पुष्पफलपत्रमेकस्यां शाखायां सन्निहितं भवति, किन्तु कस्याञ्चित्कस्याञ्चित्, एवं वेदस्यापि शाखा: पृथगङ्गकर्मोपदेशिन्यो विक्षिप्ताश्च ।

तासच वृक्षशाखानामेकस्माज्जन्म बीजतः । • तथैव सर्वशाखानामेकस्मात् पुरुषोत्तमात् ॥
· 30, વળી, જેમ વૃક્ષની શાખાઓ જુદી જુદી દિશાઓમાં ફેલાય છે, અને બધાં પુષ્પા, ફા અને પત્રો એક શાખામાં જ ભેગાં થઈ જતાં નથી પરંતુ કેટલાંક કોઈ ડાળીમાં તે કેટલાંક કોઈ અન્ય ડાળીમાં હાય છે તેમ વેદની શાખાએ જુદી જુદી દિશામાં ફેલાયેલી છે અને જુદાં જુદાં અંગ કાંતા ઉપદેશ' દેનારી છે. જેમ તે બધી વૃક્ષશાખાઓને જન્મ એક ખીજમાંથી થયા છે તેમ અધી વેદશાખાઓના ઉદ્ભવ એક ઈશ્વરમાંથી થયા છે.
31. कर्ता य एत्र जगतामखिलात्मवृत्ति
कर्मप्रपञ्च परिपाकविचित्रताज्ञः । विश्वात्मना तदुपदेशपराः प्रणीतास्तेनैव वेदरचना इति युक्तमेतत् ॥

Page #35

શબ્દ-અર્થને સંકેત ઈશ્વરકૃત છે आतं तमेव भगवन्तमनादिमीश__ माश्रित्य विश्वसिति वेदवचस्सु लोकः । तेषामकर्तृकतया न हि कश्चिदेवं
विस्रभम्मेति मतिमानिति वर्णितं प्राक् ॥ एवं च पदवाक्यरचनादौ तावद् वेदेषु पुरुषापेक्षित्वमुपपादितम् ।।
यदपि सम्बन्धकरणे पुरुषानपेक्षत्वमुच्यते, चित्रभानोरिव दहनशक्तिः शब्दस्य नैसर्गिकी वाचकशक्तिः, व्युत्पत्तिस्तु वृद्धभ्य एव व्यवहमाणेभ्य उपलभ्यते इति किमत्र पुरुषः करिष्यतीति, तदप्यघटमानम् , पुरुषपरिघटितसमयसम्बन्धव्यतिरेकेण शब्दादर्थप्रत्ययानुत्पत्तेः ।। | 31. બધા જીવાત્માઓનાં વિવિધ કર્મો અને તે કર્મોનાં વિવિધ ફળાની વિચિત્રતાને જાણનારે જગતને જે કર્તા છે તે વિશ્વાત્મા ઈશ્વરે જ પોતાના ઉપદેશપરક વેદની રચના કરી છે એમ યોગ્ય જ કહેવાયું છે. તે અનાદિ, ભગવાન, આપ્ત ઈશ્વરને -- કારણે લેકે વેદવચનમાં વિશ્વાસ કરે છે. વેદો તે ઈશ્વરની કૃતિ ન હોય તે કઈ બુદ્ધિમાન વેદોમાં વિશ્વાસ કરે નહિ એમ અમે પહેલાં જણાવી ગયા છીએ. આમ, વેદાની પદરચના, વાકયરચના, વગેરેમાં પુરુષાપેક્ષિતા ઘટાવવામાં આવી. “શબ્દનો અર્થ સાથે સંબધ કરવામાં ઈશ્વરની અપેક્ષા નથી સૂર્યની દહનશકિતની જેમ શબ્દની વાચકશકિત નૈસર્ગિક છે, અમુક શબ્દને અમુક અથ” છે એ જ્ઞાન તે વાતચીત કરતા વડીલો પાસેથી પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે એમાં ઈશ્વર શું કરશે ?” એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે પણ ઘટતું નથી, કારણ કે ઈશ્વરે કરેલા સંકેતસંબંધ વિના શબ્દમાંથી અર્થનું જ્ઞાન ન થાય,
32. ननु नैव शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः कश्चिदस्ति, कस्येदं पुरुषसापेक्षत्वं तन्निरपेक्षत्वं वा चिन्त्यते ? न हि शब्दार्थयोः कुण्डबदरयोरिव संयोगस्वभावः तन्तुपटयोरिव समवायात्मा वा सम्बन्धः प्रत्यक्षमुपलभ्यते। तन्मूलत्वाञ्च सम्बन्धान्तराण्यपि न सन्ति । तदुक्तं मुखे शब्दमुपलभामहे भूमावर्थमिति । नाप्यनुमीयते शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः, क्षुरमोदकशब्दोच्चारणे मुखस्य पाटनपूरणानुपलम्भात् । न च शब्ददेशे अर्थः सम्भवति, न चार्थदेशे शब्दः, स्थानकरणप्रयत्नानां लद्धेतूमां घटाद्यर्थदेशेऽनुपलम्भात् । व्यापकत्वं तु शब्दस्य प्रतिषिद्धमेव ।
32. શંકા – શબ્દનો અર્થ સાથે કોઈ સંબંધ જ નથી, તે પછી કેની બાબતમાં પુરુષ સાપેક્ષતા કે પુનિરપેક્ષતાનો વિચાર કરે છે ? કુંડા અને બેર વરચે સંગરૂપ સંબંધ જેમ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાત થાય છે તેમ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે સંગરૂપ સંબંધ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાત થત નથી. તેથી શબ્દ અને અથ વચ્ચે સંગસંબંધ નથી]. તંતુ અને પટ વચ્ચે સમવાયરૂપ સંબંધ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાત થાય છે તેમ શબ્દ અને અથ વચ્ચે સમવાયરૂપ સંબંધ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાત થતો નથી. તેથી શબ્દ અને અથ વચ્ચે સમવાય સંબંધ પણ નથી.] બીજા બધા સંબંધ

Page #36

શબ્દ-અર્થ વચ્ચે સંબંધ કર્યો છે
૧૯
સંગ અને સમવાયમૂલક હોવાથી, તે બીજા સંબંધો પણ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે નથી. તેથી કહ્યું છે કે આપણને મુખમાં શબ્દનું જ્ઞાન થાય છે અને ભૂમિ ઉપર અર્થનું જ્ઞાન થાય છે.” શબ્દનો અર્થ સાથે સંબંધ અનુમાનથી પણ જ્ઞાત થતો નથી, કારણ કે “અસ્ત્રો “લાડુ એ શબ્દો ઉચ્ચારતાં મુખ [અસ્ત્રાથી] કપાતું કે [લાડુથી ] પૂરાતું જણાતું નથી. શબ્દદેશમાં અર્થ સંભવતા નથી અને અર્થદેશમાં શબ્દ સંભવ નથી, કારણ કે શબ્દના હેતુભૂત સ્થાન, કરણ અને પ્રયત્ન ઘટ આદિ અર્થ જે દેશમાં હોય તે દેશમાં જણાતાં નથી. શબ્દની વ્યાપકતાનું તે તમે તૈયાયિકે એ ખંડન કર્યું છે જ.
33. ૩ીતે | ન હંક્ષા : શબ્દાર્થનમ્રોડક્ઝામરમ્યાખ્યતે | तत् किं कार्यकारणनिमित्तनैमित्तिकाश्रयाश्रयिभावादयः शब्दस्यार्थेन सम्बन्धाः । एतेऽपि नतराम् । न तर्हि तस्य कश्चिदर्थेन सम्बन्धः । न नास्ति शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः, प्रत्ययनियमहेतुत्वाद् धूमादिवत् । तत् किं शब्दार्थयोरविनाभावः सम्बन्धः । सोऽपि नास्ति, एवं हि शब्दोऽनुमानमेव स्यात् । વાસ્તર્દિ ? . समय इति ब्रूमः । कोऽयं समयो नाम ? अभिधानाभिधेयनियमनियोगः समय उच्यते । यद्येवं किमनाशङ्कनीयसंश्लेषपरिचोदनेन तदूषणेन च ? ।
उच्यते । शब्दार्थाभेदवादिनां हि वैयाकरणानामेष संश्लेषरूपः सम्बन्धो बलादापतति इति त एवं प्रतिक्षेप्यन्ते ।
33. Rયાયિક– અમે ઉત્તર આપીએ છીએ કે સંલેષરૂ૫ શબ્દાર્થસંબંધ અમે માનતા નથી.
મીમાંસક- તે શું કાર્યકારણુભાવ, નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવ, આશ્રયાશ્રવિભાવરૂપ સંબંધ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે માને છે ?
તૈયાયિક- આ સંબંધે પણ નથી માનતા. મીમાંસક-તે શું શબ્દનો અર્થ સાથે કોઈ સંબંધ જ નથી ?
યાયિક – શબ્દનો અર્થ સાથે સંબંધ નથી એમ નહિ, કારણ કે જેમ ધૂમ વગેરે [અગ્નિ વગેરેના જ્ઞાપક હેતુ છે તેમ [અમુક શબ્દ દ્વારા અમુક અર્થનું જ્ઞાન થવાને જે નિયમ છે તે શબ્દાર્થસંબંધને જ્ઞાપક હેતુ છે.

Page #37

સમયસંબંધનું મીમાંસકકૃત ખંડન
મીમાંસક–તો શું શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે અવિનાભાવસંબંધ છે ? નૈયાયિકતે પણ નથી કારણ કે એમ હોય તો શબ્દપ્રમાણુ અનુમાન પ્રમાણુ જ બની જાય. મીમાંસક-તે પછી ક સંબંધ છે ? તૈયયિક- સમયસંબંધ છે એમ કહીએ છીએ. મીમાંસક–આ સમયસંબંધ એ શું છે ?
નૈયાયિક – આ અભિધાન છે અને એનું આ અભિધેય છે એવા નિયમની [અછાપૂર્વક] સ્થાપના દ્વારા અમુક શબ્દનું અમુક અર્થ સાથે મનથી કરવામાં આવેલ જેડાણું એ સમય કહેવાય છે.
મીમાંસક–જે એમ હોય છે જેની શંકા ન કરવી જોઈએ એવા સંશ્લેષરૂપ સંબંધની શંકા કરી તે સંબંધના દૂધણ બતાવવાનો શું અર્થ ?
તૈયાયિક–અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. શબ્દ અને અર્થનો અભેદ માનનારા વૈયાકરણની ઉપર સંશ્લેષરૂપ આ સંબંધ, તેમની માન્યતામાંથી ફળબળે ફલિત થતું હોવાથી, આવી પડે છે એટલે તેમનું અમે ખંડન કર્યું છે.
34. શાદુ– વૈયાવળતો જ સંવ ૩૬પરિમાન, સમયોऽप्ययमनुपपन्न एव, स हि पुरुषकृत सङ्केतः । न च पुरुषेच्छया वस्तुनियमोऽवकल्पते, तदिच्छाया अव्याहतप्रसरत्वात् । अर्थोऽपि किमिति "वाचको न भवति, शब्दश्च वाच्यः ? न चैवमस्ति-दहनमनिच्छन्नपि पुरुषो धूमान्न तं प्रत्येति, जलं वा तत इच्छन्नपि प्रतिपद्यते । तत्र यथा धूमाग्न्योनैसर्गिक एवाविनाभावो नाम सम्बन्धः झप्तये तु भूयोदर्शनादि निमित्तमाश्रीयते, एवं शब्दार्थयोस्सासिद्धिक एव शक्त्यात्मा सम्बन्धः तद्व्युत्पत्तये तु वृद्धव्यवहारप्रसिद्धिसमाश्रयणम् ।
34. મીમાંસક –જે વૈયાકરણએ વર્ણવેલ સલેષરૂપ સંબંધ ઘટતો ન હોય તે સમયસંબંધ પણ અઘટમાન જ રહે છે, કારણ કે રામસંબંધ પુરુષકૃત સંકેત છે; અને પુરુષની ઇચ્છા પ્રમાણે વસ્તુનિયમ વર્તતો નથી, કારણ કે પુરુષની ઈચ્છા વ્યાઘાત પામ્યા વિના બધે જ પ્રસરે છે અર્થાત્ ઉછુંખલ છે. [પુરુષની ઈછા ઉછુંખલ હેઈ, પુરૂષની ઈચ્છા પ્રમાણે અથ પણ કેમ વાચક બનતો નથી અને શબ્દ કેમ વાચ્ય બનતો નથી ? અગ્નિને દૂધૂમ ઉપરથી જાણવા] ન ઇચ્છતા હોવા છતાં પુરુષ ધૂમ ઉપરથી અગ્નિને જાણે નહિ એવું બનતું નથી, કે જલને ધૂમ ઉપરથી જાણવા] ઈચ્છતો હોવા છતાં પુરુષ જેલને ધૂમ ઉપરથી જાણે એવું બનતું નથી. ત્યાં જેમ ધૂમ અને અગ્નિ વચ્ચે નૈસર્ગિક અવિનાભાવસંબંધ છે પરંતુ તે સંબંધને જાણવા ભૂદર્શન વગેરે નિમિત્તોને આશ્રય લેવાય છે. તેમ શબ્દ અને અથ વચ્ચે વાચવાચકશકિતરૂપ સંબંધ નૈસર્ગિક જ છે પરંતુ તેને જાણવા માટે વૃદ્ધ વ્યવહાર અને પ્રસિદ્ધિને આશરે લેવાય છે.
35. स्वाभाविके सम्बन्धे सति दीपादिवत् किं तद्व्युत्पत्त्यपेक्षणेनेति चेत् ,

Page #38

સમયસ`બ ધનુ` મીમાંસકૃત ખંડન
न, शब्दस्य ज्ञापकत्वात् । ज्ञापकस्य धूमादेरेतद्रूपं यत् सम्बन्धग्रहणापेक्ष स्वज्ञाप्यज्ञापकत्त्रम् । उद्योतादयस्तु प्रत्यक्ष सामग्रयन्तर्गतत्वान्न व्युत्पत्त्यपेक्षा भवन्ति । शक्तिस्तु नैसर्गिकी यथा रूपप्रकाशिनी दीपादेस्तथा शब्दस्यार्थप्रतिपादने । समयमात्रादर्थप्रतिपत्तिः 1
तस्मात् न
35, શબ્દ અને અથ વચ્ચે સ્વાભાવિક સંબંધ હોય તે! જેમ દીપ વગેરેના જ્ઞાનની અપેક્ષા ઘટાદિ અને જાણવા માટે નથી તેમ શબ્દાસ બુધના જ્ઞાનની અપેક્ષાની પણ અને જાણવા માટે શી જરૂર એમ તમે તૈયાયિકો કહેતા હો તે એ બરાબર નથી કારણ કે શબ્દ નાપક છે. જ્ઞાપક ધૂમ વગેરેને એ સ્વભાવ છે કે સંબંધગ્રહણની અપેક્ષાપૂર્વક જ તે પોતાના નાનું જ્ઞાન કરાવે છે. પ્રકાશ વગેરે પ્રત્યક્ષની કારણસામગ્રીમાં સમાવિષ્ટ હોવાથી તેમના જ્ઞાનની અપેક્ષા રહેતી નથી. જેમ દીપ વગેરેની રૂપને પ્રકાશિત કરવાની શક્તિ નૈસગિક છે તેમ શબ્દની અર્શીનુ પ્રતિષાદન કરવાની શક્તિ નૈસગિક છે. તેથી કેવળ સમયસંબંધ હોવા માત્રથી અર્થોનું જ્ઞાન થાય નહિ, [શબ્દ અને ' વચ્ચે સ્વાભાવિક સબંધ હાવે અનુ જ્ઞાન થવા માટે જરૂરી છે. ]
૨૧
36. अपि चाभिधानाभिधेयनियमनियोगरूपः समयो જ્ઞાનમેવ, ન તતોऽर्थान्तरम् । ज्ञानं, चात्मनि वर्तते, न च शब्दार्थयोरिति न तयोः सम्बन्धः स्यात् । 36. વળી, ‘આ અભિધાન છે અને આ એનું અભિધેય છે' એવા નિયમની ઇચ્છાપૂર્ણાંક સ્થાપના દ્વારા અમુક શબ્દને અમુક અ` સાથે મનથી કરવામાં આવેલા જોડાણુરૂપ સમયસ બંધ પાતે જ્ઞાન જ છે, જ્ઞાનથી અતિરિકત બીજી કોઈ વસ્તુ નથી અને જ્ઞાન તે આત્મામાં હોય છે, શબ્દ અને અમાં હાતુ નથી, એટલે શબ્દ અને અા સમયસ બંધ બનશે નહિ.
37. किञ्च समयः क्रियमाणः प्रत्युच्चारणं वा क्रियते प्रतिपुरुषं वा सर्गादौ वा सकृदीश्वरेणेति ? | प्रत्युच्चारणं प्राक्तन एव क्रियते नूतना वा ! नवस्य तावत् क्रियमाणस्य कथमर्थप्रत्यायनसामर्थ्यमवगभ्यते ? तदवगतौ वा किं तत्करणेन ? पूर्वकृतस्य तु कृतत्वादेव पुनः करणमनुपपन्नम् । एकस्य वस्तुना ज्ञप्तिरसकृदावर्तते, નેત્તિઃ ।
37. ઉપરાંત, સમયસ ંબંધ દરેક પુરુષે કરાય છે કે સ`ના . ઉચ્ચારણે સમયાબંધ કરાતા હોય છે ? [જો તે નવા જ કરતા હોય તે] નવા જ કરાતા સમયસંબંધનું અ જણાવવાનું સામર્થ્ય કેવી રીતે જ્ઞાત થાય છે? તે સમથ્ય" [પહેલેથી અર્થાત્ જૂના સમયસંબંધવખતથી જ] અવગત હોય તેના પછી [ ના ] સમયસંબંધ કરવાની શી જરૂર ? [ જૂતા તે જૂના

જ્યારે કરાય છે ત્યારે શબ્દના પ્રત્યેક ઉચ્ચારણે કરાય છે, આદિમાં એક વાર ઈશ્વર વડે કરાય છે ? શબ્દના પ્રત્યેક તે તે જૂના ને જૂના જ ફરી કરાય છે કે નવા
કરાય

Page #39

સમયસંબંધનું મીમાંસકૃત ખંડન
સમયસંબંધ ફરી કરાતો હોય તો ] પૂર્વકૃત સમયસંબંધ કરેલ હોઈ તેને જ ફરી કરવાનું ઘટે નહિ; એક વસ્તુ ના જ્ઞપ્તિ અનેક વાર ફરી ફરી થાય, ઉત્પત્તિ ન થાય.
38. प्रतिपुरुषमपि सम्बन्धो भिन्नोऽभिन्नो वा क्रियते ? भेदपक्षे कथमेकार्थसंज्ञानम् गोशब्दस्य सास्नादिमानर्थः, केसरादिमानश्वशब्दस्येति ? अभेदेऽपि तथैव कृतस्य करणायोगात् ज्ञानमेव सम्बन्धस्य करणम् ।. सर्गादावपि सकृत्सम्बन्धकरणमयुक्तं तथाविधकालासम्भवादेव, न हि शब्दार्थत्यवहाररहितः कश्चित्काल उपपद्यते । तस्मान्नित्यस्यैव सम्बन्धस्य लोकतो व्युत्पत्ति, न पुनः જનમ્ |
38. દરેક પુરુષે સમયસબધ કરાતો હોય તો તે સમયસંબંધ પુરુષે પુરુષે જુદા જુદા કરાય છે કે એકને એક ? જે પુરુષે પુરુષે જુદે જુદે કરાતું હોય તે “ગો શબ્દનો અર્થ ધાબળી વગેરે ધરાવતું પ્રાણી, “અશ્વ'શબ્દને અથ “કેશવાળી વગેરે ધરાવતું પ્રાણી’ એમ એિક શબ્દથી બધાંને એક અર્થનું જ્ઞાન કેમ થાય ? જે પુરુષે પુરુષે જુદો નહિ પણ એકને એક જ સમયસંબંધ કરાતો હોય તે કરેલાને કરવાનું ઘટતું ન હોઈ સંબંધને કરો એટલે સંબંધને જાણ એ જ.
સગના આદિમાં પણ એક વાર સમયસંબંધ કરવાનું તર્કસંગત નથી, કારણ કે તેવા કાળને સંભવ જ નથી. તેવા કાળનો સંભવ નથી કારણ કે શબ્દાર્થવ્યવહાર રહિત કેઈ કાળ જ ઘટતો નથી. તેથી લોકે પાસેથી નિત્ય સંબંધનું જ્ઞાન જ થાય છે, સંબંધની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
39. વ્યુત્પત્તિપક્ષે કારપક્ષમિશિતા કોષ: પૃત્તિ, પ્રત્યક્ષતિદ્રવાનું ! प्रत्यक्षं हीदमुपलभ्यते । वृद्धानां हि स्वार्थे व्यवहरमाणानामुपशृण्वन्तो बालास्ततस्ततः शब्दात्तं तमर्थं प्रतियन्ति । तेऽपि वृद्धा यदा बाला आसंस्तदाऽन्येभ्यो वृद्धेभ्यस्तथैव प्रलिपन्नवन्तस्तेऽप्यन्येभ्य इति नास्त्यादिस्संसारस्येति ।
39. ઉત્પત્તિપક્ષમાં જણાવેલા દેષ જ્ઞાનપક્ષને સ્પર્શતા નથી, કારણ કે જ્ઞાનપક્ષ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે; તે પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે કારણ કે આ પ્રત્યક્ષ ઉપલભ્ય છે. પોતાના અર્થને જણાવતા વૃદ્ધોને સાંભળતા બાળકે તે તે શબ્દમાંથી તે તે અર્થને સમજે છે. તે વૃદ્ધો પણ જ્યારે બાળકો હતા ત્યારે તેમણે અન્ય વૃદ્ધા પાસેથી તે રીતે જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તે અન્ય વૃદ્ધોએ પણ અન્ય પાસેથી [બાળપણમાં તે જ રીતે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું.] આમ સંસારને આદિ નથી.
40, પિ જ સમયમાત્રા: શરિફૂન્ય: શબ્દ સમક્ષિનિકોચસ્તરંજ્ઞदिभ्यो भिद्येत ? स हि तदानीं कशाङकुशप्रतोदाभिघातस्थानीय एव भवेत् । तथा च शब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे इति लौकिको व्यपदेशो बाध्येत, समयादर्थं प्रतिपद्यामहे

Page #40

નિત્ય સંબંધ હોય તે અર્થવ્યભિચાર ન સંભવે એ આક્ષેપને મીમાંસકને ઉત્તર ૨૩ इति स्यात् । समयपक्षे च यदृच्छाशब्दतुल्यत्वं सर्वशब्दानां प्राप्नोति । तेन गवाश्वादिशब्दानां नियतविषयत्वं न स्यात् ।
40. વળી, જે પોતે શકિતશૂન્ય છે અને કેવળ સમય જ જેનું શરણ છે તે શબ્દ કેવી રીતે આંખોં મચકાર, હાથની સંજ્ઞા વગેરેથી જુદા પડે ? કારણ કે ત્યારે તે તે ચાબુક અંકુશ આરના ફટકા જેવો જ બને, અને શબ્દ દ્વારા અથને અમે જાણીએ છીએ એ લૌકિક વાત બાધિત થાય, સમ્સ દ્વારા અને અમે જાણીએ છીએ એમ કહેવાનું થાય. વળી, સમયપક્ષમાં
છાશબ્દના જેવા બધા શબ્દો બની જાય, પરિણામે “ગો’ ‘અશ્વ' આદિ શબ્દનું નિયતવિષયવ ન રહે.
41. પુનરુથ્થતે “નાસ્તિવશે વાનિયમાનૂ' ન્યાયસૂત્ર ૨.૨.૫૭] समयरूपः सम्बन्ध' इति । जातिशब्देनात्र देशो विवक्षितः । किल कचिद्देशविशेषे कश्चिच्छब्दो देशान्तरप्रसिद्धमर्थमुत्सृज्य ततोऽर्थान्तरे वर्तते, यथा चौरशब्दस्तस्करवचन ओदने दाक्षिणात्यैः प्रयुज्यते । एतच्च समयपक्षे युज्यते, नित्ये तु सम्बन्धे कथं तदर्थव्यभिचार इति ? तदप्ययुक्तम् , सर्यशब्दानां सर्वार्थप्रत्यायनशक्तियुक्तत्वात् कचिद्देशे केनचिदर्थेन व्यवहारः । अत एव चानवगतसम्बन्धे श्रुते सति सन्देहो भवति 'कमर्थं प्रत्याययितुमनेनायं शब्दः प्रयुक्तः स्यात्' इति । असत्यां हि शक्तौ अकृतसमये निरवलम्बना प्रत्यायकत्वाशङ्केति । अथ वाऽऽर्यदेशप्रसिद्ध एव शब्दानामर्थः इतरस्तु म्लेच्छजनसम्मतो नादरणीय एव । तस्मात् समयपक्षस्यातिदौबल्यादकृत्रिम एव शब्दार्थयोः सम्बन्ध इति न तत्र पुरुषस्य प्रभविष्णुता । - 41. વળી, તમે યાયિકે કહે છે કે ભિન્ન ભિન્ન જાતિમાં એકનો એક શબ્દ એકના એક અર્થમાં પ્રયોજાતો ન હોવાથી શબ્દ અને અર્થ વચ્ચેનો સંબંધ સ્વિાભાવિક નથી પણ સમયરૂપ છે. ‘જાતિ' શબ્દથી અહીં પ્રદેશ વિવક્ષિત છે. કહેવાય છે કે કોઈક પ્રદેશમાં અમુક
પ્રદેશમાં તેને જે પ્રસિદ્ધ અર્થ હોય છે તે છેડી બીજા જ અર્થમાં પ્રયોજાય છે જેમકે “એરંશબ્દ જે [ઉત્તરમાં] તસ્કરવાચ્ય છે તેને દાક્ષિણા ભાત (=ચેખા) ના અર્થમાં પ્રયોજે છે. અને આ વસ્તુ સમયપક્ષમાં ઘટે છે; સંબંધ નિત્ય સ્વાભાવિક હોય તે શબ્દને આ અથવ્યભિચાર કૈવી રીતે હોય ? તૈિયાયિકનું આ કહેવું] બરાબર નથી, કારણ કે બધા શબ્દો (અર્થાત પ્રત્યેક શબ્દ) બધા અર્થોનું જ્ઞાન કરાવવા શક્તિમાન હોઈ કેઈક દેશમાં કઈક અર્થમાં પ્રયોજાય છે. તેથી જ સંબંધ અજ્ઞાત હોય છે ત્યારે શબ્દ સાંભળતાં સંદેહ થાય છે કે “કો અથ જણાવવા તેણે આ શબ્દ પ્રયેજ હશે ?' શબ્દમાં અથ જણાવવાની શકિત ન ડેય અને સમયસંબંધ કર્યો ન હોય તે પ્રત્યાયક્તાની શંકા નિર્વિષય બની જાય. અથવા, આદેશમાં પ્રસિદ્ધ હોય તે જ અર્થ શબ્દોને છે, મ્લેચ્છોને સંમત બીજો અર્થ અનાદરણીય જ છે. [આમ અર્થવ્યભિચાર છે જ નહિ એટલે નિત્ય સ્વાભાવિક સંબંધ માનવામાં બાધ આવતો નથી.] નિકષ એ કે સમયપક્ષ અતિ દુબલ હોઈ શબ્દાર્થ સંબંધ સ્વાભાવિક છે એટલે ત્યાં પુરુષનું પ્રભુત્વ નથી.

Page #41

૨૪
શબ્દ-અર્થ વચ્ચેના મીમાંસકમાન્ય શક્તિરૂપ સંબંધનું નાયિકકૃત ખંડન
42. अत्रोच्यते । न नित्यः सम्बन्ध उपपद्यते, शब्दवदर्थवच्च तृतीयस्य तस्य प्रत्यक्षादिना प्रमाणेनाप्रतीयमानत्वात् । . ननु शक्तिरूपः सम्बन्ध इत्युक्तम् । शक्तिश्च तदाश्रितेति कथं धर्म्यन्तरवत् पृथक्तया प्रतीयेत ।
42. नेयायि:-241 मतमा मे पाये छोय है नित्य स पटत नथा, કારણ કે શબ્દ અને અર્થની જેમ ત્રીજો પેલો નિત્ય સંબંધ પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણથી જ્ઞાત थती नथा. | મીમાંસક-સબંધ શક્તિરૂપ છે એમ અમે કહ્યું છે. અને શકિત શબ્દાશ્રિત છે, તો પછી જેમ અન્ય ધમ" શબ્દથી પૃથફરૂપે જણાય તેમ તે શકિત શબ્દથી પૃથરૂપે કેવી રીતે જણાય ?
43. नैतत् साम्प्रतम् , खरूपसहकारिव्यतिरिक्तायाः शक्तेः सूक्ष्मायाः प्रागेव विस्तरतः प्रतिक्षिप्तत्वात् । न च शक्तिः प्रत्यक्षगम्या, द्रव्यखरूपवदनुपलम्भात् । नानुमेया, कार्याणामन्यथाऽपि घटमानत्वात् । कल्पयित्वा च शक्तिमपरिहार्यः समयः, समयमन्तरेणार्थप्रतिपत्तेरसिद्धेः । सिद्धे च समये तत एवार्थसिद्धेः किं नित्य सम्बन्धाश्रयणेन ।
___43. नैयायि- 20 योग्य नथी, ४१२९१ ३ २१३५ आने साथी ही सूक्ष्म शतिना વિસ્તારથી નિરાસ અમે પહેલા જ કરી દીધો છે. શકિત પ્રત્યગમ્ય નથી, કારણ કે તે જેમ દવ્યસ્વરૂપ ઉપલબ્ધ છે તેમ ઉપલબ્ધ નથી. તે અનુમેય પણ નથી, કારણ કે કાર્યો શિકિત વિના] અન્યથા પણ ઘટી શકે છે. વળી શકિતની કલ્પના કરીને સમયને તે છેડી શકાય એમ છે જ નહિ, કારણ કે સમય વિના અર્થનું જ્ઞાન અસિદ્ધ રહે. [શકિતની કલ્પના કરીએ તોય, શકિત અતીન્દ્રિય હોઈ “આ શબ્દ આ અર્થમાં શકત છે એ સમય તો માનવો જ પડે, અન્યથા નિયત શબ્દથી નિયત અથનું જ્ઞાન થાય નહિ એથી ઊલટું સમય સિદ્ધ હોય તો તેમાંથી જ અર્થની સિદ્ધિ થતી હોવાને કારણે નિત્ય [સ્વાભાવિક સંબંધનો આશ્રય લેવાની શી જરૂર ?
44. यत्तुक्तं समयस्य पुरुषेच्छाधीनत्वात् तस्याश्चाव्याहतप्रसरत्वात् वाच्यवाचकव्यत्ययः स्यादिति, तदयुक्तम् , शक्त्यभावे शब्दस्यैव वाचकत्वे योग्यत्वात् । का पुनः शक्त्यभावे योग्यताऽस्येति चेत्, योऽयं गत्वादिजातियोगः क्रमविशेषोपकृतः । गत्वौत्वादिसामान्यसम्बन्धो हि यस्य भवति स वाचकत्वे योग्य · इति इतरस्तु वाच्यत्वे, यथा द्रव्यत्वाद्यविशेषेऽपि वीरणत्वादिसामान्यवतां कटनिष्पत्ती, तन्तुत्वादिसामान्यवतां च पटनिष्पत्तौ । न च तत्र शक्तिरस्तीत्युक्तम् । न च कारणे

Page #42

સમયસંબંધમાં અવ્યવસ્થાના આક્ષેપને પરિહાર
૨૫ कार्यः सदिति सांख्यैरिव भवद्भिरिष्यते । तस्यामसत्यामपि शक्ती सामान्यविशेषसम्बन्धस्य नियामकत्वान्न वाच्यवाचकयोर्व्यत्यय इति न शक्तिरूपः शब्दार्थयोः सम्बन्धः ।
- 41. સમયસંબંધ પુરુષેચ્છાધીન હોવાથી તેમ જ પુરુષેચ્છા વ્યાઘાત પામ્યા વિના પ્રસરતી હેવાથી વાય.વાચકને વ્યત્યય થાય એમ જે તમે કહ્યું તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે શક્તિના - અભાવમય શબ્દ જ વાચક બનવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. શકિતના અભાવમાં વળી શબ્દની
યોગ્યતા શી છે એમ જો તમે પૂછો તે અમારે ઉત્તર એ છે કે કમવિશેષથી ઉપકૃત જે આ - ગવાદિનતિગ છે તે જ શની ગ્યતા છે. ગત્વ, ત્વ, વગેરે સામાન્ય સાથે જેનો સંબંધ છે તે વાચક્ષણા માટે યોગ્ય છે, બીજો વાપણું માટે. ઉદાહરણાથ, દ્રવ્યત્વ. આદિ સામાન્ય સમાન પણે હોવા છતાંય વીરત્વ આદિ સામાન્ય સાથે જેમને સંબંધ છે તેઓ જ કટને ઉપન્ન કરવાની યોગ્યતા ધરાવે છે, જયારે તખ્તત્વ આદિ સામાન્ય સાથે જેમને સંબંધ છે તેઓ જ પટ ઉત્પન કરવાની જગ્યતા ધરાવે છે, ત્યાં શક્તિ નથી એ અમે કહ્યું છે. કારણમાં કાર્ય અસ્તિત્વ ધરાવે છે એવું સાંખ્યની જેમ તમે તો માનતા નથી. તે શકિતનું અસ્તિત્વ ન હોવા છતાંય સામાન્ય વિશેષ સાથે સંબંધ નિયામક હેઈ, વા–વાચકને વ્યત્યય થતો નથી. એટલે શબ્દ–અર્થ વચ્ચેનો સંબંધ શક્તિરૂપ નથી.
45. न च तयोरविनाभावो धूमाग्न्योरिव सम्बन्धः । तत्र हि सम्बन्धः प्रतीयमान एवं प्रतीयते - 'धूमोऽग्निं विना न भवति' इति । इह पुन: 'अयमस्मात प्रतीयते' इति । एतावत्येत्र व्युत्पत्तिपर्यवसानम् । अत एवावगतिपूर्विकैवावगतिरिहेत्यनुमानाच्छब्दस्य भेद उक्तः ।
45. વળી, ધૂમ અને અગ્નિ વચ્ચે જેમ અવિનાભાવસંબંધ છે તેમ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે અવિનાભાવસંબંધ નથી ત્યાં તે સંબંધ પ્રતીત થતાં આવા આકારની પ્રતીતિ થાય છે કે “ધૂમ અગ્નિ વિના હોતા નથી, જ્યારે અહીં “(=અથ) આમાંથી (= શબ્દમાંથી)
ય છે અને આટલામાં જ જ્ઞાનની સમાંત થાય છે. એટલે જ સમયનાનપૂર્વકનું અર્થજ્ઞાન અહીં છે. આમ અનુમાનથી શબ્દને ભેદ કહ્યો.
46. प्रकाशकत्वमपि शब्दस्य समयप्रसादोपनतमेव, न स्वाभाविकम् । सांसिद्धिके हि तथात्वे भ्रमित्वादिप्रयुक्तादन्यतो वा यतः कुतश्चिदभिनवादपि viવિ શાથર્વત: સ્થાત્ |
46. શબદનું પ્રકાશવ પણ સમયસંબંધની સહાયથી જ આવેલું છે. સ્વાભાવિક નથી. શબ્દનું પ્રકાશ સ્વાભાવિક હોય તો ભૂલથી કે બીજી કઈ રીતે પ્રજાયેલ કેઈક તદન નવા શદથી, દીપથી થાય છે તેમ, અર્થની પ્રતીતિ થાય.
.... 47.. यत्तु नैसर्गिकेऽपि प्रकाशकत्वे शब्दस्य धूमादेरिव ज्ञापकत्वात् सम्बन्धग्रहणसापेक्षत्वमुक्तं, स एष विषम उपन्यासः । न हि धूमादेः प्रत्यायकत्वं स्वाभा

Page #43

શબ્દની અપ્રત્યાયકવરૂપ શક્તિ સ્વાભાવિક નથી विकम् , अनलाविनाभावित्वं तु तस्य निजं बलम् । तत्र चागृहीते तस्मिन् प्रतीतिरेव न जायते इति युक्तं तद्ग्रहणं प्रतीत्यर्थम् । इह तु प्रतीतिशक्तिरेव स्वाभाविकी भवताऽभ्युपगम्यते । सा चेत् स्वाभाविकी, किं व्युत्पत्त्यपेक्षणेनेति ।
47. શબ્દનું પ્રકાશકત્વ સ્વાભાવિક છેવા છતાં શબ્દ ધૂમની જેમ જ્ઞાપક હોઈ તેનું પ્રકાશત્વ [ધૂમની જેમ જ] સંબંધગ્રહણસાપેક્ષ છે એમ જે તમે મીમાંસકોએ કહ્યું તેમાં ધૂમનું દૃષ્ટાન્ત વિષમ છે, કારણ કે ધૂમનું પ્રત્યાયકત્વ ( પ્રકાશકત્વ) સ્વાભાવિક નથી પરંતુ તેનું અગ્નિ સાથેનું અવિનાભાવિત્વ સ્વાભાવિક છે. અગ્નિ સાથેનું ધૂમનું અવિનાભાવિત્વ ગૃહીત ન કર્યું* હેય તો અવિનની પ્રતીતિ જ ન જન્મે, એ કારણે અગ્નિ સાથેના તેના અવિનાભાવિરાધન સહાણ અનિની પ્રતીતિ માટે જરૂરી છે. અહીં તે અર્થની પ્રતીતિ કરાવવાની શકિત જે તમે સ્વાભાવિક સ્વીકારે છે. તે જે સ્વાભાવિક હોય તે પછી સંબંધના જ્ઞાનની અપેક્ષાની જરૂર શી ?
48. વરિ ચોતે “પ્રાય તિ પ્રત્યય સાડવછામ:, = પ્રથમશ્રવણ રુતિ . વાવવ: શ્રતેજ “ સંજ્ઞાર્થ વૈજ્ઞી’ વારે તાવવ: શ્રતવમ ત્તિ શિવરમાધ્યમ ૨.૨.૫], શોથ સમયથોન ઇવ થિનો મવતિ | વિજ્ઞાજ્ઞિવશ્વन्धो हि समय एवोच्यसे । तदुपयोगमन्तरेण प्रत्यायकत्वानबगमान्न खाभाविकी શવિત: |
48. [આના ઉત્તરમાં] જે તમે મીમંસકો કહેશે કે લિમાં શબ્દપ્રયોગ પછી તરત જ ઉત્પન્ન થતા અજ્ઞાનને વારંવાર જોયા પછી શબ્દ અર્થને પ્રત્યાયક છે એ [અનુમિતિ રૂપો નિશ્ચય આપણે કરીએ છીએ, પહેલી જ વાર શબ્દને સાંભળી આપણને એવો નિશ્ચય થતો નથી: “આ સત્તા છે અને આ સંની છેએ નિશ્ચય થવા માટે જેટલીવાર અને સાંભળો જરૂરી છે તેટલી વાર સાંભળ્યા પછી જ શબ્દને સાંભળતાં અજ્ઞાન થાય છે, તો અમે તૈયાયિકે કહીશું કે આ તો તમે સમયને ઉપયોગ જ જણાવ્યું કારણ કે સંજ્ઞાસંગ્નિસંબંધને
અમે સમય કહીએ છીએ, તેના ઉપયોગ વિના (અર્થાત્ તેને જાણયા વિના) શબ્દનું અર્થ પ્રત્યાયત્વ (=અર્થપ્રકાશ7) અજ્ઞાત રહેતું હોઈ શબદની [અર્થપ્રત્યાયકવરૂ૫] શક્તિ સ્વાભાવિક નથી.
49. यत्त्वभ्यधायि समयस्य ज्ञानात्मकत्वादात्मनि वृत्तिः न शब्दार्थयोरित्येतदप्यचतुरश्रम् , तदाश्रयत्वाभावेऽपि ज्ञानस्य तद्विषयत्वोपपत्तेः । । ( 49. વળી, તમે મીમાંસકોએ જે કહ્યું કે સમય જ્ઞાનાત્મક હોઈ આત્મામાં રહે છે, શરદ અને અર્થમાં રહેતો નથી તે પણ બરાબર નથી કારણ કે જે કે જ્ઞાન શબ્દ કે અર્થમાં રહેતું નથી પરંતુ જ્ઞાનને શબ્દ અને અર્થ સાથે વિતા સંબંધ ઘટે છે.
50. यदप्यभाणि समयमात्रंशरणे सृणिप्रतोदनोदननिर्विशेषे शब्दे शब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे इति व्यपदेशो न स्यादिति, तदपि न किञ्चित् । नैसर्गिकशक्तिपक्षे

Page #44

શબ્દધ સમયાધીન હાવા છતાં શબ્દ જ શાબ્દધનુ કરણ છે
ઉપ ાતેથ પ્રતિપવામદે, નરાન્દ્રા' કૃતિ અપવેશ: સ્થાત્, 'अविनाभावादग्निं प्रतिपद्यामहे न धूमात्' इति स्यात् । तदङ्गत्वादविनाभावादेर्न तथा व्यपदेश इति चेत् तदितरत्रापि समानम् ।
धूमे हि व्याप्तिपूर्वस्वं शब्दे समयपूर्वता । - नानयोस्तदपेक्षायां करणत्वं विहन्यते ॥
52. ઉપરાંત, બે શબ્દ કેવળ સમય ઉપર આધાર રાખતા હોય તે અંકુશાભિધાત કે પ્રતોદાભિધાતથી શબ્દની કઈ વિશેષતા ન રહેતી હાઈ ‘શબ્દથી અનુજ્ઞાન અમને થાય છે,' એમ ન કહી શકાય એમ જે તમે મીમાંસકોએ કહ્યુ તે પણ અયેાગ્ય છે. શક્તિ સ્વાભાવિક છે એ મીમાંસક પક્ષમાં પણ ‘શકિતથી અ અમે જાણીએ છીએ, શબ્દથી નહિ' એમ કહેવું પ્રાપ્ત થાય; ‘અવિનાભાવસંબધથી અગ્નિને અમે જાણીએ છીએ, ધૂમથી નહિ' એમ કહેવું પ્રાપ્ત થાય. અવિનાભાવ વગેરે ધૂમ વગેરેનાં અંગ હોઈ તે પ્રમાણે આપણે કહેતા નથી એમ જે તમે મીમાંસકે કહેશે! તેા અમે કહીશુ કે ખીજે પણ સમાનણે એ જ લાગુ પડે. ધૂમની બાબતમાં [અર્થાત્ ધૂમ દ્વારા અગ્નિનું જ્ઞાન થવા માટે] ધૂમ-અગ્નિના અવિનાભાવસંબંધનું ગ્રહણ પહેલાં જરૂરી છે, શબ્દની ખાખતમાં [અર્થાત્ શબ્દ દ્વારા અનુ જ્ઞાન થવા માટે શબ્દા ના સમયનું ગ્રહણ પહેલાં જરૂરી છે. તે તે સંબધની અપેક્ષા રાખવાને લીધે તે તેનું (=ધૂમ અને શબ્દનુ) કરણત્વ હાનિ પામતું નથી. अपि च, लौकिको व्यपदेश: समयपक्षसाक्षितामेव भजते । “देवदत्तेनोक्तम् 'अमृतः शब्दादमुमर्थं प्रतिपथस्वेति' इत्येवं हि व्यपदिशति लोकः । तस्मात् समय एव । अतश्चैवं देशान्तरे सङ्केतवशेन तत एव शब्दादर्थान्तरप्रतिपत्तिः ।
51.
51. વળી, લામાં થતા વાકષપ્રયાગ સમયપક્ષનું સમ`ન જ કરે છે, કારણ કે દેવદત્તે ધુ` છે કે અમુક શબ્દમાંથી અમુક અથ` સમજ' આ પ્રમાણે જ લાક કહે છે. તેથી સમય છે જ. અને એટલે જ સ`કેતને લીધે તેના તે જ શબ્દમાંથી ખીજા દેશમાં બીજા અનુ
જ્ઞાન થાય છે.
52. नन्वत्रोक्तं सर्वशब्दाः सर्वार्थप्रत्यायनशक्तियुक्ता इति केनचिदर्थेन कचिद् व्यवहार इति, तदेतदयुक्तम्, शक्तीनां भेदाभेदविकल्पानुपपत्तेः । न शब्दखरूपाद्भिन्नाः शक्तयः, तथाऽनवभासात् । अव्यतिरेके चैकस्माच्छन्दादनव्यत्वात् परस्परमव्यतिरेकस्तासां स्यात् । न च भिन्नकार्यातुमेया भिन्नाः शक्तयः, कार्यभेदस्यान्यथाऽप्युपपत्तेः । सर्वशक्तियोगे च सर्वार्थप्रत्ययप्रसङ्गः । समयोपयोगो नियामक इति શ્વેત, તે વાસ્તુ શિક્તિમિ: ?
52. ઉપાંત, આ ચર્ચામાં તમે કહ્યું છે કે બધા શબ્દો (અર્થાત્ પ્રત્યેક શબ્દ) અધા અર્થાત જણાવવાની શક્તિ ધરાવે છે એટલે કોઈક વાર શબ્દના પ્રયોગ કાઈક અથ માં થાય છે, તે બરાબર નથી, કારણ કે શકિત શબ્દથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન એ બે વિ

Page #45

૨૮ અર્થસંહનું કારણ ગત્યાદિ વર્ણસામાન્ય છે, પદોની સર્વશક્તિમત્તા નથી ઘટતા નથી. શબ્દસ્વરૂપથી શકિતઓ ભિન્ન નથી, કારણ કે તેવું દેખાતું નથી. અભેદ માને તે એક શબ્દથી તેની શક્તિઓ અભિન્ન હોઈ એ બધી શક્તિઓ એકબીજાથી અભિન્ન બની જાય. ભિન્ન કાર્યો ઉપરથી ભિન્ન શક્તિઓનું અનુમાન થાય છે એમ ન કહી શકાય, કારણ કે કાર્યોને ભેદ બીજી રીતે પણ ઘટી શકે છે. પ્રત્યેક શબ્દમાં બધી શક્તિઓ હોય તો એક શબ્દ સાંભળતાં બધા અર્થોનું જ્ઞાન થવાની આપત્તિ આવે. ને કહે છે પ્રિત્યેક શબ્દમાં બધા અર્થોનું પાન કરાવવાની બધી શક્તિઓ હોવા છતાં એક શબ્દ સાંભળતાં બધા અર્થોનું જ્ઞાન થતું નથી કારણ કે ] સમયને ઉપયોગ માં નિયામક છે, તો તે સમયે જ હે, શક્તિઓની શી જરૂર છે ?
53. યથTrઃ શ્રા ત સર્વાર્થવિષયનાત સર્વત્ર તસ્ય શn: कल्यते इति तदप्यसारम् । नहि शक्तिकृतः सन्देह :, किन्तु गत्वादिवर्णसामान्यनिबन्धनः । तथा च गत्वादिजातिमतां वर्णानामर्थे वाचकत्वमवगतम् । 'अमा तजातियोगिनो वर्णाः कस्यार्थस्य वाचकाः स्युः' इति भवति सन्दहः ।
53, શબ્દ સાંભળતાં બધા અર્થો વિશે સંદેહ થતો હે ઈ બધા અર્થે જણાવવાની શબ્દની શક્તિ કપવામાં આવી છે એમ જે તમે કહ્યું તે પણ બરાબર નથી કારણ કે બધા અર્થોને જણાવવાની તેની શક્તિ હોવાને કારણે સંદેહ ઊભો નથી થતું પરંતુ [શબ્દગત ગ આદિ વર્ણને ગર્વ આદિ સામાન્યોને કારણે તે સંદેહ ઊભું થાય છે; અને ગત્વ આદિ સામાન્ય વાળા વણે અર્થના વાચક છે એ તો આપણે જાણીએ છીએ. “તે તે જતિવાળા આ વર્ષે કયા અર્થમાં વાચકે બને ?” એવો સંદેહ થાય છે.
54. यत्पुनरवादि स एव शब्दस्याओं यत्रैनमार्याः प्रयुञ्जते, न म्लेच्छजनप्रसिद्ध इति, तदेतत् कथमिव शपथमन्तरेण प्रतिपद्येमहि ! न हि म्लेच्छदेशेऽपि તો જ નાતે વાસ્થતે વા ર્િધો ત વ ન શકઢાઈ માસબ્રિવિતિ રેલ્ લાઇલિપિ સ્કેરસિદ્ધ કર્યું ન વાધિ ! કવચ विकल्प्यमानार्थोपपत्तेः व्यवस्थितविषय एव वृत्तिः भविष्यति । पिकनेमतामरसादिशशब्दानां च भवद्भिः म्लेच्छप्रयोगादर्थनिश्चय आश्रित एव । अवेष्टयधिकरणे जै० सू० २.३.३] च राजशब्दमान्ध्रप्रसिद्धेऽर्थे वर्णितवन्तो भवन्त इत्यलमवान्तरचिन्तनेन । तस्मात् समय एव सम्बन्ध इति युक्तम् । तदुक्तं 'जातिविशेपे જાનવરાત' ત [ગ્યાયસૂત્ર ૨. ૨.૧૭] |
54. વળી, તમે જે કહ્યું કે જે અર્થમાં આ શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે તે જ અશ શબ્દને છે, મ્લેચ્છપ્રસિદ્ધ અર્થ નથી જ, તે શપથ સિવાય કેવી રીતે અમે નએ ૪, કારણ કે પ્લે દેશમાં પણ શબ્દના અર્થનું રાાન જમે છે છે, તે બાધિત થતું નથી કે સંદિગ્ધ હોતું નથી. તે પછી તે અર્થ શબ્દનો અર્થ કેમ નહિ ? જે તમે કહે કે આ પ્રસિદ્ધિ તેમાં બાધક છે તો અમે કહીશું કે આર્યપ્રસિદ્ધિની બાધકે પ્લેચ્છપ્રસિદ્ધિ કેમ નહિ ? અા વગેરે જેવા શબ્દો વિકલ્પથી (= ક્રમથી) અનેક અર્થમાં ઘટતી હોવાથી દેિશ, પ્રકરણ, વગેરેને

Page #46

સગની આદિમાં એક જ વાર સમય કરવામાં આવે છે
આધારે] અમુક નિયત અર્થમાં જ તેનું વાચકવ બનશે. પિક, નેમ, તામરસ આદિ શબ્દોની બાબતમાં આપ મીમાંસકોએ પ્લે પ્રયોગને આધારે જ ધન નિશ્ચય કર્યો છે. અટિઅધિકરણમાં (મિનિસત્ર ૨. ૩. ૩ માં) અરજ' શબ્દને આલ્ટદેશપ્રસિદ્ધ અર્થમાં આપે સમજાવ્યું છે. વધુ અવાનાર ચિન્તન રહેવા દઈ એ. નિષ્કર્ષ એ કે સમય એ જ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચેનો સંબંધ છે એમ માનવું ઉચિત છે. એટલે જ કહ્યું છે કે “અતિવિશેષમાં અર્થાત અમુક ખાસ પ્રદેશમાં શબ્દનો અન્યથા અર્થ થતો હોઈ શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે સમય સંબંધ છે, સ્વાભાવિક स नथा."] [न्यायसूत्र २. १. ५७].
___55. अथ यदुक्तं समयः प्रत्युच्चारणं प्रतिपुरुषं सर्गादौ सकृत् क्रियते ? इति-प्रत्युच्चारणं प्रतिपुरुपं च तत्करणम् अनभ्युपगतमेव दूषितम् । सर्गादौ सकृदेव समयकरणमिति नः पक्षः । अत एव न सर्वशब्दानां यदृच्छाशब्दतुल्यत्वम् । केषाञ्चिदेव शब्दानामस्मदादिभिरद्यत्वे सङ्केतकरणात् तत एव यदृच्छाशब्दा उच्यन्ते । सर्गादिश्च समर्थित एव । ईश्वरसिद्भावयविकलमनुमानमुपन्यस्तम् ।
55. સમય પ્રત્યેક ઉચ્ચારણે કરવામાં આવે છે કે પ્રત્યેક પુ કરવામાં આવે છે કે સર્ગના આદિમાં એકવાર જ કરવામાં આવે છે એમ જે તમે મીમાંસકે. એ કહ્યું તેમાં પ્રત્યેક ઉચ્ચારણે સમય કરવામાં આવે છે કે પ્રતિ પુરુષ સમય કરવામાં આવે છે એ વસ્તુ તે અમે સ્વીકારી જ નથી જેના દેવ તમે દર્શાવ્યા છે. સર્ગની આદિમાં એક જ વાર સમય કરવામાં આવે છે એ અમારા પક્ષ છે. તેથી, બધા જ શબ્દો યદચ્છા શબ્દો જેવા નથી. કેિટલાક શબ્દ
થશબ્દો જેવા નથી. ટિલાક શબ્દોનો] સંકેત આપણે આજે કરીએ છીએ એ કારણે જ તે રા યદુછાશ કહેવાય છે. સૃષ્ટિને આદિ છે એનું અમે સમર્થન કર્યું છે જ. ઈશ્વરની સિદ્ધિ કરવા માટે પણ દોષરહિત પૂર્ણ અનુમાન અમે આપ્યું છે.
56 एष एव चावयाविशेषो यदेष शब्दार्थसम्बन्धव्यवहारस्तवानादिर्मम तु जगत्सर्गात् प्रभृति प्रवृत्त इति । अद्यत्वे तु शब्दार्थसम्बन्धव्युत्पत्ती तुल्य एवावयोः पन्थाः । तत्रापि स्वयं विशेषो यत्तव शक्तिपर्यन्ता व्युत्पत्तिर्मम तु तद्वर्जमिति । तथा चेयमियती व्युत्पत्तिः लोके दृश्यते यदयमस्य वाच्योऽयमस्य वाचक इति, न पुनः शक्तिपर्यन्ता व्युत्पत्तिरस्ति । तथा हि यत्र शृङ्गग्राहिकया शब्दमर्थं च निर्दिश्य सम्बन्धः क्रियते तत्रेयन्तमेवैनं क्रियमाणं पश्याम:-अयमस्य वाच्योऽयमस्य वाचक इति । यत्रापि च वृद्धेभ्यो व्यवहरमाणेभ्यो व्युत्पद्यते तत्रापीयदेवासी जानाति अयमर्थः अमुतः शब्दादनेन प्रतिपन्न इति, न त्वयाऽस्य काचिच्छक्तिरस्तीति । इयत्यैव च व्युत्पत्त्या शब्दादर्थप्रत्ययोपपत्तेरस्याश्चापरिहार्यत्वादधिककल्पनावीजाभावाच्च न नित्यः शब्दार्थसम्बन्धः । अत एव च 'सम्बन्धस्त्रिप्रमाणकः' इति [श्लोकवा. सम्ब. परिहार. १४१] यत् त्वयोच्यते तदस्माभिर्न मृष्यते । 'शब्द

Page #47

મીમાંસક અને નૈયાયિક મતાની તુલના
वृद्धाभिधेयांश्च प्रत्यक्षेगात्र पश्यति' इति [ श्लोकत्रा ० सम्ब० परिहार १४० | सत्यम् । 'श्रोतुश्च प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टया" [श्लोकवा० सम्ब० परिहार १४१] इत्येतदपि सत्यम् । “अन्यथाऽनुपपत्त्या तु वेति शक्ति द्वयाश्रिताम्' [ श्लोकवा ० सम्ब० परिहार १४१] इत्येतत्तु न सत्यम्, अन्यथाऽप्युपपत्तेरित्युक्तत्वात् । तस्माद् द्विप्रमाणकः सम्बन्धनिश्चयः, न त्रिप्रमाणकः । तदेवं शब्दस्य नैसर्गिक शक्त्यात्मकसम्बन्धाभावाद् ईश्वरविरचितसमयनिबन्धनः शब्दार्थव्यवहारः, नानांदिः ।
: 56 આ જ આપણુ! એ વચ્ચે ભેદ છે કે તમારા [મીમાંસક] મતે આ શબ્દ--અ સંબંધને આધારે ચાલતે વ્યવહાર અનાદિ છે, જયારે મારા [નૈયાયિક] મતે જગતની ઉત્પત્તિથી માંડી તે શરૂ થયેા છે. પરંતુ આજે શૐ અસધનું જ્ઞાન કરવાની બાબતમાં આપણા 'તેની રીત તુલ્ય જ છે. તેમ છતાં ત્યાં પણ આ ભેદ્ર તે [આપણા બે વચ્ચે] છે કે તમારા મતે શક્તિ સુધીનું જ્ઞાન થાય છે, જયારે મારા મતે શક્તિને છેડી [કેવળ અનુ જ] જ્ઞાન થાય છે. અને લેાકમાં પણ આટલું જ જ્ઞાન દેખાય છે—આ આના વાચ્ય છે, આ આને વાચક છે, પણ શક્તિ સુધી જ્ઞાનપ્રક્રિયા પહેચતી નથી; જેમકે જયાં સીધે સીધી રીતે શબ્દ અને અને નિર્દેશ કરીને સ ંકેત કરવામાં આવે છે ત્યાં આટલું જ એની બાબતમાં કરાતુ દેખાય છે આ આતે વાચ્ય છે, આ આને વાચક છે. અને વાતચીત કરતા વડીલો દ્વારા જ્યાં શબ્દાનું જ્ઞાન થાય છે ત્યાં પણ આટલું જ તે નણે છે—આ અ` આ શબ્દમાંથી એણે ાણ્યા, પરંતુ તેને એ જ્ઞાન થતું નથી કે શબ્દની તેનાથી જુદી કોઈ શક્તિ છે. આટલા જ જ્ઞાનથી શબ્દમાંથી અનુ જ્ઞાન ઘટતુ હોઈ અને એ જ્ઞાન અપરિહાય" હાઈ તેમ જ અધિક કલ્પના કરવા માટેનું કોઈ કારણ ન હૈ!ઈ રાદાસબંધ નિત્ય નથી. અને એટલે જ શબ્દા་સબંધને નિશ્રય ત્રણ પ્રમાણથી [—પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને અર્થાપત્તિથી] થય છે એમ જે તમે મીમાંસા કહા । તે અમે સ્વીકારતા નથી. શબ્દ, વડીલા અને અભિધેય વસ્તુને અહીં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે' એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે સાચુ છે. અને શ્રેાતા ચેષ્ટા દ્વારા અનુમાનથી જાણે છે કે સાંભળનાર વડીલ અમુક શબ્દના અમુક અર્થ સમજ્યા છે' એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે પણ સાચું છે. ‘અર્થાપત્તિથી શબ્દ અને અથ તેમાં રહેતી શક્તિને તે જાણે છે” એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે સાચું નથી, કારણ કે[અમુક શબ્દ અમુક અને વાચક કેમ છે એ વસ્તુ શક્તિની કલ્પના કર્યા વિના] ખીજી રીતે ઘટી શકે છે. તેથી શબ્દા་સબંધનો નિશ્ચય એ પ્રમાણુથી થાય છે, ત્રણ પ્રમાણથી નહિ. નિષ્ફ એ કે અ સ થે શબ્દને સ્વાભાવિક શકત્યાત્મકસંબંધ ન હોઈ ઈશ્વરે કરેલા સ કેતસમયના આધારે શબ્દ–અનેા વ્યવહાર છે, અનાદિ નથી.
57. नन्वीश्वरोऽपि सम्बन्धं कुर्वन्नवश्यं केनचिच्छब्देन करोति, तस्य केन कृतः सम्बन्ध: : शब्दान्तरेण चेत् तस्यापि केन कृतस्तस्यापि केनेति न कश्चिदवधिः । तस्मादवश्यमनेन सम्बन्धं कुर्वता वृद्धव्यवहारसिद्धाः केचिदकृतसम्बन्धा एव शब्दा अभ्युपगन्तव्याः । अस्ति चेत्, व्यवहारसिद्भिः; किमीश्वरेण किं वा तत्कृतेन समयेनेत्यनादिपक्ष एव श्रेयान् ।
';
૩૦

Page #48

ઈશ્વરકૃત સંકેતસંબંધમાં અનવસ્થાપન પરિહાર
૩૧ 51. મીમાંસક–સંકેતસંબંધ કરતે ઈશ્વર પણ તે સંબંધને અવશ્ય કોઈ શબ્દ દ્વારા કરતા હશે ને ? તે શબ્દનો સંકેતસંબંધ શેના દ્વારા તેમણે કર્યો હશે ? બીજા શબ્દ દ્વારા એમ કહે તો તે શબ્દનો ય સંકેતસંબંધ શેના દ્વારા કર્યો હશે ? એ પ્રશ્ન ઊઠશે. ત્રિીજ શબ્દ દ્વારા એમ કહે તે] તે શબ્દ નેય સંકેતસંબંધ તેમણે શેના દ્વારા કર્યો હશે ? એને એ પ્રશ્ન ફરી ઊઠશે. આમ કોઈ અંત આવશે જ નહિ. તેથી સકેતસંબંધ કરતાં તેણે જેને સંકેતસંબંધ તેણે કર્યો નથી એવા વૃદ્ધવ્યવહારસિદ્ધ કેટલાક શબ્દો સ્વીકારવા જોઈએ. અને જો આવા વૃદ્ધવ્યવહારસિદ્ધ શબ્દો હોય તો તેમના વડે વ્યવહારની સિદ્ધિ થાય; તે પછી ઈશ્વરની શી જરૂર ? અથવા ઈશ્વરકત સંકેતસમયની શી જરૂર ? આમ અનાદિપ [અર્થાત્ શબ્દાર્થસંબંધ અનાદિ છે, સ્વાભાવિક છે એ પહલ] વધુ સારો છે.
58. જયતે–
अस्त्रमायुष्मता ज्ञातं विषयस्तु न लक्षितः । अस्मदादिषु दोषोऽयमीश्वरे तु न युज्यते ।। नानाकर्मफलस्थानमिच्छयैवेदृशं जगत् ।
स्रष्टुं प्रभवतस्तस्य कौशलं को विकल्पयेत् ॥
इच्छामात्रेण पृथिव्यादेरियतः कार्यस्य करणमस्मदादीनां यन्मनोरथपदवीमपि नाधिरोहति तदपि यतः सम्पद्यते तस्य कियानयं प्रयासः । तदत्रेश्वरसद्भावे परं विप्रतिपत्तयः । तस्मिंस्तु सिद्धे क एवं विकल्पानामवसरः ? उक्तं च तत्सिद्धौ निरपवादमनुमानम् । वयं तु न कर्तार एव सम्बन्धस्य, यत एवमनुयुज्येमहि ।
58. Rયાયિક-- આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. આપ અસ્ત્રનું જ્ઞાન મેળવ્યું પણ એને પ્રયોગ કોના તરફ કરવાનું છે એ ન જાણ્યું. આ [ઉપર જણાવેલ] દોષ મારા, તમારા, વગેરેમાં આવે પરંતુ ઈશ્વરમાં ન ઘટે. વિવિધ કર્મોનાં ફળોને ભોગવવાના સ્થાનરૂપ આવું જગત પિતાના સંકલ્પમાત્રથી સજવાનું સામર્થ્ય ધરાવનાર ઈશ્વરના (શિક્ષા–કૌશલની કલ્પના કેણ કરી શકે ? અશ્વી આદિ આવડા મોટા કાર્યનું કેવળ ઇચ્છામાત્રથી જ સજન, જે આપણી કપનામાં પણ આવતું નથી તે, પણ જે તે ઈશ્વર કરતા હોય તો પછી આ શબ્દ-અને સતસંબંધ કરવાના પ્રયાસની તે શી વીસાત ? ઇવરના અસ્તિત્વની બાબતમાં મતભેદ હોઈ શકે પરંતુ એક વાર તે સિદ્ધ થઈ જાય પછી આ પ્રમાણે ઈશ્વરકૃત સંકેત બાબતે વિકલ્પો કરવાને અવસર જ કયાં રહે છે ? અને અમે તે ઈશ્વરના અસ્તિત્વને પુરવાર કરતું અકાટય અનુમાન અયું છે. અમે શબ્દાર્થ સંબંધના કરનારા નથી કે જેથી તમે અમને આમ દે
5
अङ्गुल्यग्रेण निर्दिश्य कञ्चिदर्थं पुरः स्थितम् । व्युत्पादयन्तो दृश्यन्ते बालानस्मद्विधा अपि ।।

Page #49

૩૨
વેદકાભાષ્યનું કારણ આપ્તપ્રણીતત્વ છે, નિત્ય નથી
तस्मादीश्वरविरचितसम्बन्धाधिगमोपायभूतबृद्धव्यवहारलब्धतद्व्युत्पत्तिसापेक्षः शब्दोऽर्थमवगमयतीति सिद्धम् । न च नित्यसम्बन्धाभावेऽपि शब्दस्यार्थासंस्पर्शित्वं, समयवलेनार्थप्रत्ययस्याबाधितस्य सिद्धरित्युक्तत्वाद् इत्यलं विस्तरेण ।
तस्मात् पदे च वाक्ये च सम्बन्धे च स्वतन्त्रता ।
पुरुषस्योपपन्नेति वेदानां तत्प्रणीतता ।। तस्मादाप्तोक्तत्वादेव वेदाः प्रमाणम् , न नित्यत्वात् ।
59. આપણા જેવા માણસે પણ સામે રહેલી કઈ વસ્તુ તરફ આંગળી ચીપીને બાળકોને શબ્દાર્થ સંબંધનું જ્ઞાન કરાવતા દેખાય છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ઈશ્વરવિરચિત શબ્દાર્થ, સંબંધને જાણવામાં ઉપાયભૂત વૃદ્ધ વ્યવહાર દ્વારા પ્રાપ્ત વ્યુત્પત્તિની (= જાણકારીની) સહાયથી શબ્દ અથનું જ્ઞાન કરાવે છે. શબ્દાર્થ સંબંધ નિત્ય ન હોવા છતાં શબ્દ અથથી અસ્કૃષ્ટ નથી, કારણ કે ઈરેવરકૃત સમયસંબંધના બળે અબાધિત અથજ્ઞાન થાય છે એ પુરવાર થઈ ગયું છે. હવે વધુ વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી નિષ્કર્ષ એ કે પદ, વાક્ય અને શબ્દાર્થ. સંબંધની બાબતમાં પુરુષની (= ઈશ્વરની) સ્વતંત્રતા ઘટતી હોઈ વેદ પુરુષપ્રણીત છે. પરિણામે, આપ્તપુરુષપ્રણીત હોવાથી તે પ્રમાણ છે, અને નહિ કે નિત્ય હોવાથી
60. नन्वाप्तोक्तत्वस्य हेतोः पक्षधर्मत्वं कथमवगम्यते ? न प्रत्यक्षेण क्षोणीधरधर्मत्वमिव धूमस्य वेदानामाप्तप्रणीतत्वमवगम्यते, श्रवणयुगलबललब्धजन्मनि प्रत्यये वेदाख्यस्य शब्दराशेरेव प्रतिभासात् , न चोदात्तादिवद्वर्णधर्मत्वेनाप्तोक्तत्वं गृह्यते । नाप्यनुमानमस्मिन्नर्थे सम्भवति लिङ्गाभावात् । प्रामाण्ये हि वेदस्याप्तोक्तत्वं लिङ्गम् । आप्तोक्तत्वानुमितौ तु न लिङ्गान्तरमुपलभामहे इति कुतस्त्यः पक्षधर्मत्वनिश्चयः ।
60 મીમાંસક–“આતતત્વ હેતુની પક્ષધર્મતા કેવી રીતે જાણશો ? ધૂમનું પવતમાં હોવું એ જેમ પ્રત્યક્ષથી જાણી શકાય છે તેમ આતપ્રણતત્વનું વેદોમાં હોવું પ્રત્યક્ષથી જાણી શકાતું નથી, કારણ કે બે કાનના બળે જન્મેલ જ્ઞાનમાં વેદ નામના શબ્દરાશિની જ પ્રતીતિ થાય છે, જેમાં વિદના] વર્ષોના ઉદાત્ત આદિ ધર્મોનું ગ્રહણ થાય છે તેમ તે વર્ણના આ તક્તત્વ ધર્મનું ગ્રહણ થતું નથી. [વેદના આ ક્તત્વરૂપ ધર્મના] વિષયમાં અનુમાન પણ પ્રવૃત્ત થતું નથી કારણ કે હેતુને અભાવ છે. વેદના પ્રામાણ્યને સિદ્ધ કરવા માટેનો હેતુ આપ્તકતત્વ છે. પરંતુ વેદના આપતાકતત્વને અનુમાનથી સિદ્ધ કરવા માટે કેઈ હેતુ અમને પ્રાપ્ત થતો નથી. તે પછી આ તક્તત્વ હેતુના પક્ષધર્મનો નિશ્ચય કયાંથી થાય ? /
61. ફક્ત | સરસ્વતૈક્ષોહેન | ૩ત્ત વ ાક્ષધર્મનિશ્ચયઃ | તથાહિ—

Page #50

આક્તત્વહેતુની પક્ષધર્માતાને નિશ્ચય
शब्दस्य साधितं तावदनित्यत्वं सविस्तरम् । रचनाः कर्तृमत्यश्च रचनात्वादिति स्थितम् ।।, कर्ता सर्वस्य सर्वज्ञः पुरुषोऽस्तीति साधितम् । कार्यणानुगुणं कल्प्यं निमित्तमिति च स्थितम् ।। प्रत्यक्षादिविसंवादो वेदे परिहरिष्यते । व्याघातपौनरुक्तयादिदोषाश्च वचनान्तरे ।। विध्यर्थवादमन्त्राणामुपयोगश्च वक्ष्यते । न मात्रामात्रमप्यस्ति वेदे किञ्चिदपार्थकम् ॥ शब्दब्रह्मविवादिकल्पनाश्च पुरोदिताः ।
सर्वाः परिहरिष्यन्ते कार्यत्वस्य विरोधिकाः ॥
इत्थं च स्थिते किमन्यदवशिष्टं वेदेष्वाप्तोक्ततानिश्चयस्य ? सोऽयं सकलशास्त्रार्थस्थितौ सत्यां पक्षधर्मत्वनिश्चयः हेतोराप्तोक्तत्वस्य गीयते ।
61. નૈયાયિક-આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. તમે વાણીને વ્યભિચાર રહેવા દે. આપ્તક્તત્વ હેતુની પક્ષમતા જાણવા ઉપાય અમે જણાવ્યું છે જ. તે આ પ્રમાણે– શબ્દની અનિત્યતા અને વિસ્તારથી પુરવાર કરી છે. (શ-)રચનાઓને તેમને કર્તા છે, કારણ કે તે રચના છે એ પણ સિદ્ધ થયું છે. બધાને કર્તા સર્વજ્ઞ પુરુષ છે એ પણ પુરવાર કર્યું છે. કાર્યને અનુરૂપ નિમિત્ત કલ્પવું જોઈએ એ ણુ પુરવાર કર્યું છે. વેદમાં પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણે સાથે સંવાદ નથી એ આક્ષેપ પરિહાર પછી કરીશું. વેદના અન્ય વચનમાં (વિવેચકોએ દર્શાવેલ) વ્યાઘાત, પુનરુક્તિ વગેરે દોષોને પરિવાર પણ કરીશું, વિધિવાળ્યો, અથવાદવાક્યો અને મંત્રવાળોનો ઉપયોગ પણ અમે જાણાવીશ. વેદમાં એક માત્રા પણ નિરર્થક નથી. વેદ કાય છે અર્થાત્ પુરુષે રચેલે છે. એનાથી વિરોધી કલ્પનાઓ જેવી કે વેદ શબ્દબ્રહ્મને વિવર્ત છે વગેરેને અમે નિરાસ કરીશું. આ કલ્પનાઓ અમે પહેલાં જણાવી ગયા છીએ. આ બધું જે પુરવાર થયેલું હોય તે વેદોમાં આતંક્તત્વ છે એ નિશ્ચય થવામાં બીજુ શું બાકી રહ્યું. જે વેદકથિત સકળ અર્થ અબાધિત અને સાચો પુરવાર થઈ ચૂક્યો હોય તે આંતક્તત્વ હેતુની પક્ષમતાનો નિશ્ચય અવશ્ય છે એમ અમે કહીએ છીએ .
62. यत्तु प्रत्यक्षमनुमानं वा तन्निश्चयनिमित्तमिति विकल्पितं तत्र प्रत्यक्षमास्ताम् । अनुमानानि तु यानि रचनात्वादीन्युक्तानि यानि च परदर्शनदिषि वक्ष्यन्ते तानि सर्वाण्याप्तोक्ततायाः पक्षधर्मतासिद्भयौपयिकानीत्यलं विस्तरेण । ....
62 આતૈક્તત્વ હેતુની પક્ષધમતાને નિશ્ચય પ્રત્યક્ષથી થાય છે કે અનુમાનથી એવો જે વિકલ્પ તમે ઉઠાવ્ય તેના ઉત્તરમાં અમે તૈયાયિકે કહીએ છીએ કે તે નિશ્ચય પ્રત્યક્ષથી

Page #51

આતૈક્તત્વહેતુની પ્રમાણુતા સાથેની વ્યાપ્તિનું ગ્રહેણું જ થાઓ. [“વેદના કતાં આપ્તપુરુષ છે, કારણ કે તે વેદો રચનારૂપ છે વગેરે અનુમાને અને પરપક્ષને અસંમત જે બીજા અનુમાન આપવામાં આવ્યાં છે તે બધાં આતંકતત્વ હેતુની પક્ષમતાની સિદ્ધિમાં સહાયક છે. આનો વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી.
63. व्याप्तिः पुनरस्य हेतोरायुर्वेदादिवाक्येषु निश्चीयते । पिप्पलीपटोलमूलादेरप्यौषधस्य इत्थमुपयोगादिदमभिमतमासाद्यते । अस्य च क्षीरचुक्रादिविरोध्यशनस्य परिहारादिदमनिष्टमुपशाम्यतीत्यादिष्वायुर्वेदशास्त्रेषु प्रत्यक्षेण तस्यार्थस्य तथा निश्चयादर्थाविसंवादित्वं नाम प्रामाण्यं प्रतिपन्नं, तच्चेदमाप्तवादप्रयुक्तम् । अतो यत्राप्तवादत्वं तत्र प्रामाण्यमिति व्याप्तिर्गह्यते । तथा मन्त्राणां प्रयोगे वृश्चिकभुजगदष्टस्य भक्षितविषस्य वा निर्विषत्वम् , अपस्मारपिशाचरूपिकागृहीतस्य तदुन्मोचनम् , अतिरभसोज्जिहानेषु दुष्टमेघेषु सस्यरक्षणमित्येवमुपलब्धम् । अतस्तेषां विषभूताशनिशमनकुशलानामाप्ता उपदेष्टार इति तत्रापि तथैव व्याप्तिनिश्चयः ।
63. આતોતવ હેતુની પ્રમાણતા સાથેની વ્યાતિ આયુર્વેદાદિવ કોમાં નિશ્ચિતપણે ગ્રહીત થાય છે. પિપલી, પટોલમૂલ, વગેરે ઔષધો આ રીતે ઉપયોગ કરવાથી આ ઇચ્છિત પ્રાપ્ત થાય છે અને આ ઔષધને વિરોધી ખોરાક ક્ષીર, યુક્ર વગેરે નહિ ખાવાથી અનિષ્ટ શમી જાય છે વગેરે વગેરે. આયુર્વેદશાસ્ત્રમાં જે કહ્યું છે તેને અર્થ બરાબર તે જ (અર્થાત સાચી છે એ નિશ્ચય પ્રત્યક્ષ દ્વારા થતો હોઈ અર્થાધિસંવાદિવ નામે પ્રામાણ્ય જ્ઞાત થાય છે, અને તે પ્રામાણ્ય આ ક્તત્વને કારણે છે. તેથી જ્યાં જ્યાં આ ક્તત્વ છે ત્યાં પ્રામાણ્ય છે એ વ્યક્તિનું ગ્રહણ થાય છે. વળી જ્યારે મંત્રોને પ્રવેશ કરવામાં આવે છે ત્યારે વીંછીથી કે સાપથી ડસાયેલી વ્યકિતનું કે ઝેર પી ગયેલ વ્યક્તિનું ઝેર ઊતરી જાય છે. અપસ્માર નામના દુષ્ટ પિશાચે જેને રહ્યો હોય છે તેને તેનાથી છૂટકારો થાય છે, અન્ય ત ઝડપથી ત્રાટક્તા દુષ્ટ મેઘમાં પાકનું રક્ષણ થાય છે– આ બધું દેખ્યું છે. તેથી વિષ, ભૂત અને વીજળીનું શમન કરવામાં કુશળ લોકોને ઉપદેશ આપનારા આત પુરુષે છે. આમ ત્યાં (= વેદની બાબતમાં પણ તે રીતે જ વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ થાય છે.
64. ननु आयुर्वेदादौ प्रामाण्यं प्रत्यक्षादिसंवादात् प्रतिपन्नम् , नाप्तोक्तत्वात् । अतः कथमाप्तोक्तत्वस्य तत्र व्याप्तिग्रहणम् ? नैतदेवम् , प्रत्यक्षादिसंवादात् तन्निश्चीयतां नाम प्रामाण्यम् । उत्थितं तु तदाप्तोक्तत्वात् । प्रत्यक्षादावप्यर्थक्रियाज्ञानसंवादात् प्रामाण्यस्य ज्ञप्तिः, उत्पत्तिस्तु गुणवत्कारककृतेत्युक्तम् । नद्यादिवाक्यानि च विप्रलम्भकपुरुषभाषितानि विसंवदन्ति लोके दृश्यन्ते । तेनाप्तप्रणीतत्वमेव तेषां प्रामाण्यकारणम् , कारणशुद्धिमन्तरेण सम्यक्प्रत्ययानुत्पादात् । निश्चयोपायस्तु प्रत्यक्षं भवतु, न तु तत्कृतमेव प्रामाण्यम् । अतः युक्तमाप्तोक्तताया आयुर्वेदादौ व्याप्तिग्रहणम् ।
64 મીમાંસક–-આયુર્વેદ વગેરેમાં પ્રામાણ્ય પ્રત્યક્ષ આદિની સાથેના સંવાદને કારણે જ્ઞાત થાય છે અને નહિ કે આતંકતત્વને કારણે. તેથી આતંકતત્વના પ્રામાણ્ય સાથેના વ્યાપ્તિસંબધનું ગ્રહણ કેવી રીતે થાય ?

Page #52

આયુર્વેદવાકોનું પ્રામાણ્ય અન્ય વ્યતિરેકમૂલક છે એ મીમાંસક મત તૈયાયિક--એવું નથી. પ્રત્યક્ષ વગેરે સાથેના સંવાદથી તમે પ્રામાયને નિશ્ચય ભલે કરો, પરંતુ પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ તો આપ્ટોકતત્વને કારણે થઈ છે. પ્રત્યક્ષ વગેરેની બાબતમાં પણ અર્થ ક્રિયાજ્ઞાન સાથેના સંવાદને આધારે પ્રામાણ્યનું જ્ઞાન થાય છે, જ્યારે ઉત્પત્તિ તો ગુણવાળા કારથી થાય છે એમ અમે કહ્યું છે.
ઠગ પુરુષે કહેલાં “નદી તીરે ફળ છે વગેરે વાકળ લોકમાં બાધિત થતાં દેખાય છે. તેથી વાકયોના પ્રામ યનું ઉત્પાદક કારણ આપ્તપ્રણવ જ છે, કારણ કે કારણુશુદ્ધિ વિના સમ્યફ જ્ઞાન ઉપ થતું નથી. પ્રામાણ્યના નિશ્ચયને ઉપાય પ્રત્યક્ષ ભલે હો, પરંતુ પ્રામાણ્ય પ્રત્યક્ષથી જન્ય નથી જ. તેથી આતંકતવહેતુની પ્રામાણ્ય સાથેની વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ આયુર્વેદ વગેરેમાં થાય છે એ બરાબર છે.
65 नन्वेवमपि न युक्तम् , आप्तोक्तत्वस्य तत्र परिच्छेत्तुमशक्यत्वात् । अन्वयव्यतिरेकमूलमेवायुर्वेदवाक्यानां प्रामाण्यम् , नाप्तकृतम् । अन्वयव्यतिरेको च यावत्येव दृश्येते तावत्येवायें प्रामाण्यम् , यथा हरीतक्यादिवाक्यार्थे । यत्र तु तयोरदर्शनं तत्राप्रामाण्यम् यथा सोमराज्युपयोगे समाः सहस्रं जीव्यते इति । आप्ते तु कल्प्यमानेऽर्धजरतीयं स्यात् । अर्धे तस्याप्तत्वमर्धे च कथमनाप्तत्वमिति ।
65. મીમાંસક—એમ [કહેવુ ] પણ બરાબર નથી, કારણ કે ત્યાં (= આયુર્વેદવાક્યોમાં) આતાકતવ છે એ જાણવું અશક્ય છે. આયુર્વેદવાક્યોનું પ્રામાણ્ય તે અન્વય વ્યતિરેકમૂલક છે, આપ્તજન્ય નથી. જેટલા અર્થોમાં અન્વય-વ્યતિરેક દેખાય તેટલા અર્થોમાં આયુર્વેદવાક્યોનું પ્રામાણ્ય છે, જેમ કે હરડે વિશેનાં વાક્યોના અર્થની બાબતમાં. પરંતુ જ્યાં અન્વય-વ્યતિરેક ના દેખાય ત્યાં અપ્રામાણ્ય છે, જેમ કે “સેમરાજને ઉપયોગ કરવાથી હજાર વર્ષ જીવાય છે એ આયુવેદવાકર્થ. જેને આયુવેદવાકોના કર્તા આપ્ત છે એમ ક૯પીએ તે અર્ધજરતીય થાય (અર્થાત અમુક આયુર્વેદવાક્યોને આકૃત અને અમુકને અનામકૃત માનવાં પડે). અડધા આયુર્વેદમાં તે કર્તાનું આસવ અને અડધામાં તેનું અનાપ્તત્વ એવું કેમ ?
66. तदिदमनुपपन्नम् , अन्वयव्यतिरेकयोर्ग्रहीतुमशक्यत्वात् । तौ हि खात्मनि वा ग्रहीतुं शक्येते व्यक्त्यन्तरे वा ? व्यक्त्यन्तरेऽपि सर्वत्र कचिदेव वा व्यक्तिविशेषे ? सर्वथा संकटोऽयं पन्थाः । व्याधीनां तन्निदानानां तदुपचयापचयानां तदुपशमोपायानामौषधानां तत्संयोगवियोगविशेषाणां तत्परिमाणानां तद्रसवीर्यविपाकानां देशकालपुरुषदशाभेदेन शक्तिभेदस्य एकेन जन्मना ग्रहीतुमशक्यत्वात्, जन्मान्तरानुभूतानां च भावानामस्मरणात् ।
66. નૈયાયિક—આ ઘટતું નથી, કારણ કે અન્વય-વ્યતિરેકનું ગ્રહણ અશક્ય છે. પિતાની આબતમાં જ અન્વય-વ્યતિરેકને ચહવા શક્ય છે કે બીજી વ્યકિતની બાબતમાં પણ ? બીજી વ્યકિતની બાબતમાં શક્ય હોય તો તે અમુક જ વ્યક્તિની બાબતમાં શક્ય છે કે બધે જ ? બધી રીતે આ માગ સંકટથી ઘેરાયેલો છે, કારણ કે વ્યાધિ, વ્યાધિઓનાં કારણે, વ્યાધિઓને

Page #53

આયુર્વેદવાક્યનું પ્રમાણ આોક્તત્વમૂલક છે એ યાયિક મત વધારોઘટાડે, વ્યાધિઓના ઉપશમના ઉપાયે ઔષધે, ઔષધોના વિવિધ સંગ વિયેગા, ઔષધની માત્રાઓ, ઔષધોના રસ, વય અને વિપાકે, અને દેશ-કાળ-પુરુષ-અવસ્થાભેદે ઔષને શકિતભેદો–આ બધાનું ગ્રહણ એક જન્મમાં કરવું અશક્ય છે, અને જન્માન્તરમ અનુભવેલી વસ્તુઓનું સ્મરણ અશક્ય છે 67. जनोऽनन्तस्तावन्निरवधिरिह व्याधिनिवहो
___ न संख्यातुं शक्या बहुगुणरसद्रव्यगतयः । विचित्राः संयोगा: परिणतिरपूर्वेति च कुतः
चिकित्सायाः पारं तरति युगलक्षैरपि नरः ॥ 67. માણસે અનંત છે. વ્યાધિઓ અહીં નિરવધિ છે. અનેક ગુણ, રસ અને દ્રવ્યોની અસરો જાણવી શક્યા નહીં. ઔષધિના સંયોગો જાતજાતના છે. પરિણતિ ( = શરીરની અને ચિત્તની દશા) પણ અપૂર્વ હોય છે. તેથી ચિકિત્સાશાસ્ત્રમાં તરીને પાર જવું લાખો યુગમાંય માણસ માટે કયાંથી શક્ય બને ? 68.
यदेव द्रव्यमेकस्य धातोर्भवति शान्तये । योगान्तरात्तदेवास्य पुनः कोपाय कल्पते ।।. या द्रव्यशक्तिरेकत्र पुंसि नासौ नरान्तरे । हरीतक्याऽपि नोद्भूतवातकुष्ठे विरेच्यत ॥ शरद्युद्रिक्तपित्तस्य ज्वराय दधि कल्पते । तदेव भुक्तं वर्षासु ज्वरं हन्ति दशान्तरे । न चोपलक्षणं किञ्चिदस्ति तच्छक्तिवेदने ।
येनैकत्र गृहीताऽसौ सर्वत्रावगता भवेत् ॥ यो वा ज्ञातुं प्रभवति पुरुषः तत्सामर्थ्य निरवधिविषयम् । स्यात् सर्वज्ञः स इति न विमतिस्तस्मिन्कार्या स्ववचनकथिते ।
68. જે દ્રવ્ય અમુક ધાતુને શાંત કરે છે તે જ દ્રવ્ય જ્યારે બીજાં દ્રવ્યો સાથે સંગ પામે છે ત્યારે તે ધાતુનો ફરી પ્રકોપ કરે છે. એક પુરુષ પ્રત્યે જે દ્રવ્યની શકિત કામ કરે છે તે જ દ્રવ્યની શકિત બીજા પુરુષ પ્રત્યે કામ કરતી નથી. [કેમ ? પ્રકૃતિભેદને લીધે.] જેને વાયુને કારણે બંધકેપ થયો હોય તેને હરડેથી પણ રેચ થતો નથી. શરદઋતુમાં પિત્ત પ્રકપ ર થતો હોવાથી ત્યારે દહીં ખાવાથી તાવ આવે છે. વર્ષાઋતુમાં બીજી અવસ્થામાં તે જ દહીં
ખાવાથી તાવ ઊતરી જાય છે. દ્રવ્યની શકિતને જાણવાનું કોઈ ચિહ્ન નથી કે જેના વડે એક ઠેકાણે તે શકિત જણાતાં તે સર્વત્ર જણાઈ જાય. દ્રવ્યનું નિરવધિ વિષ (= દર્દીએ) પ્રત્યેનું

Page #54

उ७
આયુર્વેદસ્કૃતિ અનાદિ છે એ મીમાંસક પક્ષ સામર્થ્ય જાણવાને જે પુરુષ સમર્થ હોય તે સર્વજ્ઞ હોય. એટલે તેના (= તે પુરુષના) પોતાનાં વચનથી જે કહેવાયેલું છે તેમાં અવિશ્વાસ કરશો નહિ.
69. अथोच्येत । अनादिरेवैषा चिकित्सकस्मृतिः व्याकरणादिस्मृतिवत् , संक्षेपविस्तविवक्षयैव चरकादयः कर्तारः, न तु ते सर्वदर्शिनः । न च स्मृतावन्धपरम्परादोषः समूलत्वात् । यथा व्याकरणस्मृतेः शिष्टप्रयोगो मूलमेवमिहान्वयव्यतिरेको । शिष्टविरोधे सति यथा मूलविरोधिनी पाणिन्यादिस्मृतिरप्रमाणम् , तथा चाहुः 'इह न भवत्यनभिधानात्' इति । एवं वैद्य स्मृतिरयन्वयव्यतिरेकविरुद्धा न प्रमाणमिति ।
69. भीमांस--व्या४२९४२मृतिनी म सायुवरभृति मनाहि छ; व तेना સંક્ષેપ વિસ્તારની દૃષ્ટિએ જ ચરક વગેરેને તેના ર્તા ગણવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તેઓ સવજ્ઞ નથી. વળી, સ્મૃતિની બાબતમાં [સાક્ષાત દ્રષ્ટાનો અભાવ હોવાથી અંધપરંપરાનો દેવ આવે છે એવું પણ નથી, કારણ કે તેમનું મૂળ છે. જેમ વ્યાકરણસ્મૃતિનું મૂળ શિબ્દપ્રયોગ છે તેમ અહીં અન્વય-વ્યતિરેક મૂળ છે. શિષ્ટવિરોધ થતાં મૂલવિધિની પાણિનિ આદિ સ્મૃતિ અપ્રમાણ છે. અને વિાતિકકાર કાત્યાયને કહ્યું પણ છે કે અહીં (= વ્યાકરણસ્મૃતિમાં) એવું રૂ૫] થતું નથી, કારણ કે શિષ્ટ અને પ્રયોગ કરતા નથી. તેવી જ રીતે, આયુર્વેદમૃતિ પણ અન્વય-વ્યતિરેકવિધિની જ્યારે હોય ત્યારે પ્રમાણુ નથી.
70. तदेतदयुक्तम् , अन्वयव्यतिरेकयोर्यथोक्तनयेन परिच्छेदासम्भवेन तन्मूलत्वानुपपत्तेः । यदि ह्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामशेषद्रव्यशक्तीनिश्चित्य चरकादिभिविरचितं शास्त्रमितीदृशमन्वयव्यतिरेकित्वमुच्यते तदप्यपाकृतम् । अद्यत्वे यावन्तावन्वयव्यतिरेको वयमुपलब्धुं शक्नुमः तावद्भ्यां ताभ्यामेकदेशसंवादात् प्रामाण्यकल्पनात् तत्र प्रवर्तताम् , न तु तौ तावन्तौ शास्त्रस्य मूलं भवितुमर्हतः, सर्वैरस्मदादिभिस्तादृशशास्त्रप्रणयनप्रसङ्गोत् । अनादित्वमपि शास्त्राणां वेदवदनुपपन्नम् , चरकादिकर्तृस्मृतेः कालिंदासादिस्मृतिवदविगीतत्वात् । न च चिकित्सास्मरणप्रबन्ध एवायमनादिः, तथात्वे अन्धपरम्परा, कारणानेवधारणात् । न च त्वदुक्तं तन्मूलं भवितुमर्हति, व्युदस्तत्वात् । तस्मात् सर्वज्ञप्रणीत एवायुर्वेदः ।
70. नैयायि:--2मा मधुमीमांसहानु हे] ५२।०५२ नथी, अ२९५ है I ruी ગયા તે પ્રમાણે અન્વય-વ્યતિરેકનું જ્ઞાન સંભવતું ન હોઈ અન્વય-વ્યતિરેક આયુર્વેદનું મૂળ ધી શકતું નથી. જે કહો કે અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા બધાં દ્રવ્યોની બધી શકિતઓને નિચતપણે જાણીને ચરક વગેરેએ આયુર્વેદશાસ્ત્ર રચ્યું છે એટલે આ જાતનું અન્વય-વ્યતિરેકિટવ છે તે કહેવું જોઈએ કે તેને પણ નીરાસ થઈ ગયો છે. આજે જેટલા અન્વય-વ્યતિરેક આપણે १ यथा कुम्भं करोतीति कुम्भकार इत्यत्र वर्मयण' [पाणिनि ३.२ १] तथा हिमवन्तं शृणोतीति भन्न कमान्न भवतीति चोदिते सत्याह-'इह न भवति अनभिधानात्' इति ।

Page #55

૩૮
આયુર્વેદ સર્વપ્રણીત છે એ યાયિક પલા
જાણવા સમર્થ છીએ તેટલા અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા આયુર્વેદશાસ્ત્રના અમુક ભાગને પ્રત્યક્ષ સાથે સંવાદ દેખી તેને આધારે તે ભાગનું પ્રામાણ્ય કલ્પી તેમાં પ્રવૃત્ત ભલે થાઓ. પરંતુ તેટલા જ અન્વય-વ્યતિરેકે શાસ્ત્રનું મૂળ બનવા યોગ્ય નથી કારણ કે તેમ હોતાં તો આપણે બધા એવા શાસ્ત્રના રચયિતા બની જવાની આપત્તિ આવે. જેમ વેદ અનાદિ ઘટતા નથી તેમ શાસ્ત્રો પણ અનાદિ ઘટતાં નથી, કારણ કે કાલિદાસ વગેરેના સ્મરણની જેમ ચરક વગેરે કર્તાઓના સ્મરણની બાબતમાં કોઈ વિવાદ નથી. આયુર્વેદશાસ્ત્રના સ્મરણને પ્રવાહ જ અનાદિ છે એવું નથી, કારણ કે તેમ હોય તો આયુર્વેદશાસ્ત્રના કર્તાના અનવધારણને લીધે અંધપરંપરાદોષ આવે. [આમ] તમે જણું વેલ આયુર્વેદશાસ્ત્રનું તે મૂળ ધટતું નથી કારણ કે તેને નીરાસ અમે કર્યો છે, એટલે સર્વજ્ઞપ્રણીત જ આયુર્વેદ છે.
૬ 71. ननु अविदुषामुपदेशा नावकल्पते इति विद्वांसः चरकादयः कल्प्यन्ताम् । ते तु प्रत्यक्षेणैव सर्व विदितवन्त इत्यत्र किं मानम् ।
71. મીમાંસક–જાણકાર ન હોય એ ઉપદેશ આપે એ શકય નથી એટલે ચરક વગેરેને જાણકાર તમે કલ્પ, પરંતુ તેઓ પ્રત્યક્ષ દ્વારા જ બધું જાણતા હતા એમ માનવામાં શું પ્રમાણું છે ?
72. उच्यते। अन्वयव्यतिरेकयोनिरासान्नानुमानस्यैष विषयः । वेदमूलत्वमपि मन्वादिस्मृतिवदयुक्तं कल्पयितुं कर्तसामान्यासम्भवादि ति वर्णयिष्यामः । पुरुषान्तरोपदेशपूर्वकत्वे चरकेणैव किमपराद्धम् ? उपमानमनाशङ्कनीयमेवास्मिन्नर्थे । अर्थापत्तिस्तु न प्रमाणान्तरम् । अप्रामाण्यं तु नास्ति, बहुकृत्वः संवाददर्शनात् । अतः परिशेषात् [स्थितं प्रत्यक्षणैव ते सर्व विदितवन्तः इति । प्रत्यक्षीकृतदेशकालपुरुषदशाभेदानुसारिसमस्तव्यस्तपदार्थसार्थशक्तिनिश्चयाश्चरकादय इति युक्तं कल्पयितुम् ।
72. નૈયાયિક—-અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. અન્વય-વ્યતિરેકને નીરાસ કરવામાં આવ્યો હોઈ, અનુમાનને એ વિષય નથી (અર્થાત્ અનુમાન દ્વારા તેઓ બધું જાણી શકે નહિ) તે મન્વાદિસ્કૃતિની જેમ વેદમૂલક છે એમ માનવું પણ અયોગ્ય છે. અર્થાત્ વેદમૂલક હેવાને કારણે વેદ દ્વારા તેઓ બધું જાણે છે એમ માનવું અગ્ય છે, કારણ કે જેમ મનુસ્મૃત્યુ પહિટ કમને અધિકારી કર્તા વેદવિહિત કર્મના અધિકારી કર્તાથી અભિન્ન છે તેમ આયુવે. દોપદિષ્ટ કમનો અધિકારી કર્તા વેદવિહિત કર્મના અધિકારી કર્તાથી અભિન્ન નથી; આ વાત આગળ જણાવીશ. બીજા (વિદ્વાન) પુરના ઉપદેશના કારણે ચરક બધું જાણતા હતા એમ જે કઈ કહે તે અમે કહીશું કે ચરકે છે અપરાધ કર્યો હતો કે તે પોતે ન જાણી શક્યા જ્યારે પેલો બીજે પુ જાણી શક્યો ?] ઉપમાન દ્વારા બધું જાણુવાને તો પ્રશ્ન જ ઊઠત નથી અર્થાત એની કઈ સંભાવને જ નથી. અથપત્તિ તે પ્રમાણ જ નથી એટલે એના દ્વારા જાણવાની વાત જ ન હોય. અને આયુર્વેદનું અપ્રામાણ્ય તો છે જ નહિ, કારણ કે અનેક વાર સંવાદ દેખાય છે અર્થાત્ આયુર્વેદે કહ્યા પ્રમાણે પ્રયોગ કરતાં રોગ મટતે દેખાય છે.

Page #56

વ્યભિચારનું કારણ કમ સાધનāગુણ છે, એટલે વ્યભિચારને લીધે શાસ્ત્ર અપ્રમાણ નથી કટ તેથી પરિશેષ દ્વારા એ નિર્ણય થાય છે કે તેઓ પ્રત્યક્ષ દ્વારા જ બધું જાણતા હતા. [અર્થાત અનુમાન આદિ પ્રમાણે તે બધાનું જ્ઞાન કરાવવા શક્તિમાન નથી એમ એક પછી એકને લઈ જણાવ્યા પછી બાકી રહેલ પ્રત્યક્ષ જ તેનું જ્ઞાન કરાવી શકે, એ રીતે પરિશેષ દ્વારા નિશ્ચય થાય છે કે તેઓ પ્રત્યક્ષ દ્વારા બંધુ નણતા હતા.] પ્રત્યક્ષ કરેલ દેશ, કાલ, પુષ, દશા, વગેરે ભેદો અનુસાર સમસ્ત પદાર્થોની અને તેમનાં મિશ્રણની શકિતને નિશ્ચય ચરક વગેરેને હતો એમ માનવું યોગ્ય છે.
73. यद्येवं कथं तर्हि सोभराज्यादिवाक्येषु व्यभिचारः ? व्यभिचारे चार्धजरतीयमित्युक्तम् । नैष दोषः, कर्मकर्तृसाधन वैगुण्याद् एषु व्यभिचारो भविष्यति, वैदिकेषु च कर्मसु मीमांसकस्य समानो दोषः ।
कारीर्यादौ का ते वार्ता यस्यां न स्यादिष्टी वृष्टिः ।
वैगुण्यं चेत् कादीनामत्राप्येवं शक्यं वक्तम् ।। 73 મીમાંસક–જે એમ હોય તો સોમરાજી વગેરે જે રોગને મટાડતા કહેવામાં આવ્યા છે તે રોગને મટાડતા કેમ નથી ? એ ન મટાડતા હોય તો શાસ્ત્રને અમુક ભાગ સાચો અને અમુક ભાગ ખોટો એવું ઠરે.
તૈયાયિક-- આ દોષ નથી આવતું. જે રીતે ઔષધિ લેવી જોઈએ તે રીતે ન લેવાઈ હાય, રોગીની દશા જેવી જોઈએ તેવી ને હય કે ઔષધિના ઘટની માત્રા બરાબર ન હોય તે તે ઔષધિ રોગ મટોડે નહિ. વૈદિક કર્મોની બાબતમાં મીમાંસકની સ્થિતિ પણ સમાન છે. જેમનું અનુષ્ઠાન કરવા છતાં વૃષ્ટિ થતી નથી તે કારીરી વગેરે યાને વિશે તમારે શું કહેવાનું છે ? જે [કારીરી યજ્ઞ કરવા છતાં વૃષ્ટિ ન થવાનું કારણ યજ્ઞ કરનાર, યજ્ઞ કરવાની રીત તેમ જ યજ્ઞનાં સાધનને દોષ હોય તો અહીં પણ એ પ્રમાણે કહેવું શકય છે. 14. if વિધુરમમુર્જ માં શાસ્ત્રી મળ્યા
___फलविघटनहेतु : कल्प्यते सोऽपि तुल्यः । कचिदथ फलसंपद् दृश्यते तत्प्रयोगे
"तदिह दृढशरीराः सन्ति दीर्घायु षश्च ।। 14. જે અભુક્ત વૈદિક કર્મનું [કહેવામાં આવેલું] ફળ ન થતું હોય તો તે ફળના ન થવાનું કારણ કંઈક બીજુ છે [અર્થાત કર્મ, કર્તા અને સાધનનું વૈગુણ્ય છે]. ફ્લાભાવનું કારણે અહીં આયુર્વેદમાં પણ તે જ છે. જે કોઈક વાર વૈદિક કર્મના અનુષ્ઠાનથી સંપત્તિ દેખાય છે તે અહીં આયુર્વેદમાં પણ આયુવેદોક્ત કર્મના અનુદાનથી લોકો દઢ શરીરવાળા અને ચિરાયુ બને છે. 15,
आयुर्वेदश्च तस्मादाप्तकृतो नान्यमूल इति सिद्धम् । एवं फलवेदादौ प्रकाशमाप्तप्रणीतत्वम् ॥

Page #57

આક્તિત્વહેતુ સદ્ભુતુનાં પાંચે લક્ષણાથી યુક્ત છે
75. નિષ્કા એ કે આયુર્વેદ આપ્ત પુરુષે રચેલ છે, તેનું અન્ય કોઈ મૂળ નથી એ પુરવાર થયું. આ રીતે જ ફ્લેવેદ (= શસ્યશાસ્ત્ર) વગેરેની આપ્તપ્રણીતતા સ્પષ્ટ થાય છે. 76 तस्मादाप्तोक्तत्वस्य सिद्धमायुर्वेदादौ व्याप्तिग्रहणम् । व्याप्तिप्रदर्शनायैव सूत्रकृता 'स द्विविधो दृष्टादृष्टार्थत्वात्' [ न्या. સૂ. ૨૨.૮] ફ્લુમ્ | દટ્ટા” गृहीता विनाभावमाप्तोक्तत्वम् अदृष्टार्थे प्रामाण्यं साधयतीति 1 अत एवोक्तम्, 'मन्त्रायुर्वेदप्रामाण्यवच्च तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्यात्' इति न्यायसूत्र ૨.o.૬] !
76. પરિણામે આયુર્વેદ વગેરેમાં આપ્રોક્તત્વની પ્રામાણ્ય સાથેની વ્યાપ્તિનું ગ્રહણુ સિદ્ધ થયું. વ્યાપ્તિ દર્શાવવા જ સૂત્રકારે કહ્યુ` છે કે તે (== શબ્દપ્રમાણુ) એ પ્રકારનું છે, કારણ કે તેના વિષય દૃષ્ટ અને અદૃષ્ટ [એમ બે પ્રકારના] છે. દૃષ્ટામાં પ્રામાણ્ય સાથે આસોક્તત્વને ગૃહીત થયેલા વ્યાપ્તિસબંધ અદૃષ્ટામાં પણ આમોક્ત શબ્દનુ પ્રામાણ્ય સિદ્ધ કરે છે. એટલે જ કહ્યું છે કે મત્ર અને આયુર્વેદના પ્રામાણ્યની જેમ શબ્દનુ પુરુષના પ્રામાણ્યને કારણે છે
પ્રામાણ્ય આમ
૪૦
77. नन्वत्रापि न वैद्यकं विरचयन् दृष्टो मुनिः सर्ववित् तद्व्याप्तिग्रहणं जने यदि वृथाssयुर्वेदसङ्कीर्तनम् | सत्यं किन्तु दृढा तथाऽपि चरकाद्याप्तस्मृतिर्वैद्य के
नासौ चान्यनिबन्धनेति कथिता तस्येह दृष्टान्तता ॥
77. મીમાંસક–અહીં પણ [કાઈ એ] સત્ત મુનિને વૈદ્યક શાસ્ત્ર રચતા દેખ્યા નથી. જો આમોક્તત્વ અને પ્રામાણ્ય વચ્ચેની વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ લેાકામાં હોય તેા પછી આયુર્વેદને દૃષ્ટાન્ત તરીકે જણાવવુ વૃથા છે.
નૈયાયિક— સાચું, પરંતુ વૈદ્યક શાસ્ત્રની બાબતમાં તેના રચિયતા તરીકે ચરક વગેરે આપ્ત પુરુષાનુ સ્મરણુ દૃઢ થયેલું છે, તે સ્મરણુ અન્યનિબંધન નથી. એટલે આયુર્વેદને દૃષ્ટાન્ત તરીકે અહીં જણાવેલ છે.
78.
इत्यायुर्वेदवाक्यप्रभृतिषु भवति व्याप्तिराप्तोक्ततायाः
पूर्वोक्तेन क्रमेण स्फुटमकथि तथा पक्षधर्मत्वमस्याः । न प्रत्यक्षागमाभ्यामपहृतविषया नानुमानान्तरेण
व्याधूता वेति सैषा भजति गमकतां पञ्चरूपोपपत्तेः ॥
78. આયુર્વેદનાં વચના વગેરેમાં આખ્તાક્તતાની પ્રામાણ્ય સાથેની] વ્યાપ્તિ પૂર્વોક્ત રીતે અને છે. આપ્તાતતા પક્ષના [અહીં આયુવેચને પક્ષ છે] ધમ છે એ સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું છે. પ્રત્યક્ષ કે આગમથી આપ્તાતતા હેતુ આધિત નથી તેમ જ અન્ય સપ્રતિપક્ષ અનુમાનથી તે વ્યાધૂત પણ નથી. એટલે આખ્તાકતતાહેતુ [સાધ્યના પ્રામાણ્યને] ગમક બને છે, કારણુ કે સહેતુનાં પાંચે લક્ષણા તેમાં ધટે છે,

Page #58

આપ્તવચને લેવાથી વેદ પ્રમાણ છે એ નૈયાયિક સ્થાપના
૪૧ 29, નવેસતા ન વેવાવાં ઘટતે નિષ્પતિન: પ્રમાણમવ: |
क गिरामयथार्थतानिवृत्तिः पुरुषप्रत्ययमन्तरेण दृष्टा । 79. [વતાના ગુણની] અપેક્ષા વિના જ વેદવચનોનું પ્રામાણ્ય હોય તો તેવા પ્રામાણ્યનું કઈ દૃષ્ટાન્ત જ નહિ મળે અને પરિણામે વેદવચનેનું પ્રામાણ્ય નહિ ઘટે. પુરુષની આતતા વિના વાણીની અયથાર્થતાની નિવૃત્તિ ક્યાં જોઈ ?
80, તપ્રત્યયાત્ વંદુતરદ્રવિધ્યાત્રિ
साध्येषु कर्मसु तपःसु च वैदिकेषु । युक्तं प्रवर्तनमबाधनकेन नैव
तत्सिद्धिरित्य लमसम्मत एष मार्गः ।। तस्मादाप्तोक्तत्वादेव वेदाः प्रमाणमिति सिद्धम् ।
80. ઘણું દ્રવ્યને વ્યય વગેરેથી સાધ્ય વૈદિક કર્મો અને તેમાં પુરુષની વિશ્વસનીયતાને (= આપ્તતાને) કારણે પ્રવૃત્ત થવું એગ્ય છે. તે વૈદિક કર્મો અને તપોમાં પ્રવર્તન, વેદવચનોને બાધક કઈ જણાતો નથી એટલા માત્રથી ઘટતુ નથી. વધુ ચર્ચાની જરૂર નથી. આ માર્ગ (= મીમાંસને મત) અસ્વીકાર્ય છે. તેથી આખ પુરુષનાં વચને હોવાથી જ વેદો પ્રમાણે છે એ પુરવાર થયું.
81. अन्ये त्वन्यथा वेदप्रामाण्यं वर्णयन्ति । तस्य हि प्रामाण्येऽभ्युपगतपरलोकोऽनभ्युपगतपरलोको वा परो विप्रतिपद्यते ? तत्रानभ्युपगतपरलोकं प्रति तावदात्मनित्यतादिन्यायपूर्वकं परलोकसमर्थनमेव विधेयम् ।
81. પરંતુ બીજઓ (= મીમાંસકે) બીજી રીતે વેદનું પ્રામાણ્ય પુરવાર કરે છે. પરલોકમાં માનનાર અને નહિ માનનાર એવા વિરોધીઓ વેદના પ્રામાણ્ય બાબત મતભેદ ધરાવે છે. તેમાં જેઓ પરલોક સ્વીકારતા નથી તેમને ઉદ્દેશી આત્મનિત્યતા વગેરેને પુરવાર કરતા તર્કોને આધારે પરલોકનું સમર્થન જ કરવું જોઈએ.
82. परलोकवादिनां तु मते यदेतत् सुखिदुःख्यादिभेदेन जगतो वैचित्र्यं दृश्यते तदवश्यं कर्मवैचित्र्यनिबन्धनमेव । कर्माणि चाननुष्ठितानि नात्मानं लभन्ते, अलब्धात्मनां च नभःकुसुमनिभानां कुतो विचित्रसुखदुःखादिफलसाधनत्वम् ? तस्मादनुष्ठानमेषामेषितव्यम् । अनुष्टानं च नाविदितस्वरूपाणां कर्मणामुपपन्नम् , अजानन् पुरुषस्तपखी किमनुतिष्ठेत् ? तदवश्यं ज्ञात्वाऽनुष्ठेयानि कर्माणि ।
82. પરંતુ જે પરલેકમાં માને છે તેમના મતમાં [અમુક] સુખી, [અમુકી દુઃખી વગેરે ભેદને કારણે જગતમાં જે આ વૈચિત્ર્ય દેખાય છે તે અવશ્ય કર્મવૈચિયને કારણે જ છે અનુષ્ઠાન વિના કર્મો અસ્તિત્વમાં આવતા નથી. નભ:કુસુમ જેવાં અસ્તિત્વમાં ન આવેલાં

Page #59

૪૨
મીમાંસક મતે વેદપ્રામાણ્યસ્થાપનની અન્ય રીતિ
કર્મો સુખ, દુઃખ વગેરે વિવિધ ફળે પેદા કેવી રીતે કરી શકે? તેથી કર્મોનું અનુષ્ઠાન ઇચ્છવું જોઈએ. કર્મોનું સ્વરૂપ અજ્ઞાત હોય તો તેમનું અનુષ્ઠાન ઘટે નહિ. કર્મોનું સ્વરૂપ ન જાણુ બિચારે પુરુષ શેનું અનુષ્ઠાન કરે ? તેથી કર્મોનું સ્વરૂપ જાણુને જ કર્મોનું અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ.
83. तदिदानीं तेषां परिज्ञाने कोऽभ्युपायः ? न . प्रत्यक्षमस्मदादीनां स्वर्गाद्यदृष्टपुरुषार्थसाधनानि कर्माणि दर्शयितुं प्रभवति ।
__ नाप्यनुमानम् , अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तृप्तिभोजनयोरिव स्वर्गयागयोः साध्यसाधनसम्बन्धानवधारणात् । नाप्यर्थापत्तिः, जगद्वैचित्र्यान्यथाऽनुपपत्त्या तु विचित्रं कारणमात्रमनुमीयते, न च तावताऽनुष्ठानसिद्धिः । उक्तं च
अधर्मे धर्मरूपे वाऽप्यविभक्ते फलं प्रति । किमप्यस्तीति विज्ञानं नराणां कोपयुज्यते ॥ इति [लो.वा.प्रत्यक्ष. १०५] उपमानं त्वत्र शङ्कयमानमपि न शोभते । 83. તો હવે કર્મોનાં સ્વરૂપોને જાણવાનો ઉપાય શો છે ? સ્વગ વગેરે અદષ્ટ પુરુષાર્થના સાધનભૂત કર્મોને દર્શાવવા આપણું પ્રત્યક્ષ સમર્થ નથી. અનુમાન પણ સમર્થ નથી, કારણ કે જેમ તૃપ્તિ અને ભેજન વચ્ચે સાધ્ય–સાધનભાવ અન્ય વ્યતિરેક દ્વારા નિશ્ચિત થાય છે તેમ સ્વર્ગ અને યજ્ઞ વચ્ચેનો સાધ્ય-સાધનભાવ અન્વય વ્યતિરેક દ્વારા નિશ્ચિત થતા નથી. અર્થપત્તિ પણ સમર્થ નથી, કારણ કે જગદ્દે ચિન્ય અન્યથા ઘટતું ન હોઈ તેના કારણમાત્રનું (અર્થાત કમસામાન્યનું જ) અનુમાન થાય છે; અને તેટલાથી જ અનુષ્ઠાનની સિદ્ધિ થાય નહિ. [અર્થાત્ કર્મસામાન્યના જ્ઞાનથી અનુષ્ઠાન થઈ શકે નહિ.] અને કહ્યું પણ છે કે કમને ધમ અને અધર્મમાં વિભક્ત ન કરવામાં આવ્યું હોય ત્યારે [અર્થાત પ્રસ્તુત કમ ધર્મ છે કે અધમ એ જાણ્યું ન હોય ત્યારે કર્મને વિશેનું કંઈક [કમ] છે' એવું નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન મનુષ્યને ઇચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિમાં કયાં ઉપયોગી છે ? [ઇચ્છિત અમુક ફળ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે ફળને ઉત્પન્ન કરનાર ક્યું વિશેષ કર્મ છે એ જાણવું જોઈએ. ગમે તે કર્મ કરવાથી ઇચ્છિત વિશિષ્ટ ફળ ન મળે.] અહીં ઉપમાન કર્મના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવવા સમર્થ છે કે કેમ એવી શંકા ઉઠાવવી પણ શોભતી નથી. અર્થાત્ તે સમથ નથી જ.]
84. नापि परस्परमुपदिशन्तो लौकिकाः कर्माणि परलोकफलानि जानीयुरिति वक्तुं युक्तम् , अज्ञात्वा उपपादयतामाप्तत्वायोगात् । ज्ञानं तु लौकिकानां दुर्घटम् , प्रमाणाभावाद् इत्युक्तत्वात् । एवमेव हि पुरुषोपदेशपरम्पराकल्पनायामन्धपरम्परान्यायः યાત | ત+ાવરથમવુપુતપરસ્ટોૌ પરસ્ટોટાનિ *કુટ્રિઃ શાસ્ત્રાન્ત कर्मावबोधोऽभ्युपगन्तव्यः । शास्त्रं च वेदा एवेति सिद्धं तत्प्रामाण्यम् ।
84. પરસ્પરને ઉપદેશ આપતા લૌકિક જન [અમુક] કર્મોનું ફળ પલેક છે એમ જાણ

Page #60

મીમાંસક મતે વેદપ્રામાણ્યસ્થાપનની અન્ય રીતિ લે છે એમ કહેવું પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે કર્મોનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના કર્મો કરવાને ઉપદેશ આપનારમાં આપ્તત્વ હોતું નથી. કર્મોના સ્વરૂપનું જ્ઞાન લૌકિક જનને દુર્ઘટ છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી તે જ્ઞાન થતું નથી એ અમે જણાવી ગયા છીએ. પોપદેશપરંપરાની કલ્પના કરવામાં તો આંધળો આંધળાને દોરે એવો ઘાટ થશે. જેમાં પરલે કરૂ૫ ફળ આપનારાં કર્મો કરે છે તે પરલેકમાં માનનારાઓએ શાસ્ત્ર દ્વારા કમનું સ્વરૂપ જ્ઞાત થાય છે એ સ્વીકારવું જોઈએ; અને શાસ્ત્રો વેદો જ છે. એટલે વેદનું પ્રામાણ્ય સિદ્ધ થયું.
85. ननु लोकप्रसिद्धित एव धर्माधर्मसाधनानि कर्माणि ज्ञास्यन्ते, किं शास्त्रेण ? उपकारापकारौ हि धर्माधर्मयोर्लक्षणमिति प्रसिद्धमेवैतत् । तथाऽऽह ગ્યાસ:--
इदं पुण्यमिदं पापमित्येतस्मिन् पदद्वये ।
आचण्डालं मनुष्याणामल्पं शास्त्रप्रयोजनम् ।। इति 85 શંકાકાર–લેકપ્રસિદ્ધિથી જ ધર્મસાધન કર્મો અને અધર્મસાધન કર્મો જ્ઞાત થાય છે; તે શાસ્ત્રની શી જરૂર ? ઉપકાર ધર્મનું લક્ષણ છે અને અપકાર અધર્મનું લક્ષણ છે એ લેપ્રસિદ્ધિ તો છે જ. અને વ્યાસે [પણ કહ્યું છે કે “આ પુણ્ય છે અને આ પાપ છે એમ આ બે પદો [કહેવામાં] ચાંડાલ સુધીના બધા મનુષ્યોને શાસ્ત્રની કઈ ખાસ આવશ્યકતા નથી.”
86. नैतद्युक्तं, लोकप्रसिद्धेर्निर्मलायाः प्रमाणत्वानुपपत्तेः । लोकप्रसिद्धिर्नाम लौकिकानामविच्छिन्ना स्मृतिः । स्मृतिश्च प्रभवन्ती प्रमाणान्तरमूला भवति, न स्वतन्त्रोत्यवश्यमस्या मूलमन्वेषणीयम् । तच्च प्रत्यक्षादि नोपपद्यते इति नूनं शास्त्रमूलैव लोकप्रसिद्धिः । विरुद्धानेकप्रकारत्वाच्च लोकप्रसिद्धेन तस्यां स्वतन्त्रायां समाश्वसिति लोकः । न चोपकारापकारकमात्रलक्षणावेव धर्माधी वक्तुं युज्येते, जपशीधुपानादौ तदभावात् , गुरुदारगमनादौ च विपर्ययादित्यवश्य शास्त्रशरणावेव
____ अपि चेदमिष्टिसत्रादिकमेवंफलम् , अयमस्मिन्नधिकृत इति, इयमितिकर्तव्यता, gs 1:, gg :, બે : રૂલ્યાઢિ લિં ઋસિધાન્ત રાવતે ? તમાલ્વર શાત્રાધીન ઇવ વિશિષટાવવોઈ પવિતબ્ધઃ | શાä જ ૯ યુન્ ! अतस्तस्य निर्विवादसिद्धमेव प्रामाण्यमिति ।
86. મીમાંસક–આ બરાબર નથી, કારણ કે લેકપ્રસિદ્ધિ નિમૂળ હોઈ તેનું પ્રામાણ્ય ઘટતું નથી. લેકપ્રસિદ્ધિ એટલે લૌકિક લોકોની અવિચ્છિન્ન [પેઢી દર પેઢી ચાલતી આવેલૈં . સ્કૃતિ અને સ્મૃતિ જ્યારે થાય ત્યારે તેનું મૂળ કઈ પ્રમાણ હોય, તે સ્વતંત્ર તે થાય જ

Page #61

૪૪
સંસાર અનાદિ છતાં વેદ ઈશ્વરમ્તક એ તૈયાયિક મત
નહિ, એટલે એનું મૂળ શોધવું જોઈએ. તે મૂળ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણે ઘટતાં નથી, એટલે લેકપ્રસિદ્ધિ શાસ્ત્રમૂલક છે એિ પુરવાર થાય છે]. લેકપ્રસિદ્ધિ અનેક પ્રકારની પરસ્પરવિરોધી હોવાથી શાસ્ત્રમૂલક નહિ એવી સ્વતંત્ર લેકપ્રસિદ્ધિમાં લેકે વિશ્વાસ મૂકતા નથી. વળી, ધર્મનું લક્ષણ કેવળ ઉપકાર અને અધમનું લક્ષણ કેવળ અપકાર છે એમ કહેવુ ચોગ્ય નથી, કારણ કે જપ અને મદ્યપાન વગેરેમાં ઉપકાર કે અપકારનો અભાવ છે[એટલે તે ધમ કે અધમ નહિ ગણાય; વળી ગુરુપત્ની સાથે વ્યભિચાર [ઉપકાર કરતો હૈઈ અર્થાત આનંદ આપતા હોઈ1 ધમ બની જાય. એટલે ધર્મ અને અધમને શાસ્ત્રને આધારે જ નિર્ણત થતા માનવા જોઈએ. વળી, આ દિશપૂર્ણમાસ વગેરે) ઈષ્ટિએ અને [કાદશાહ વગેરે સુત્રો વગેરેનું આવું ફળ હોય છે, આ કર્માનુષ્ઠાન કરવામાં આનો અબ્રિકાર છે, કર્માનુષ્ઠાનની આ પ્રક્રિયા છે, કર્માનુષ્ઠાન માટે આ દેશ છે અને આ કાળ છે, આ ઋત્વિજે છે વગેરેને શું લેકપ્રસિદ્ધિથી જાણવાં શક્ય છે ? તેથી વિશિષ્ટ પ્રકારના કર્મનું જ્ઞાન શાસ્ત્રાધીન જ છે એમ અવશ્યપણે સ્વીકારવું જોઈએ. અને શાસ્ત્ર એ વેદ જ છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી વેદનું પ્રામાણ્ય નિર્વિવાદપણે સિદ્ધ જ થયું.
87. एवं तु वर्ण्यमाने संसारानादित्वं तावदुक्तं स्यात् , वेदस्यानादित्वं कर्मज्ञानानादित्वात् । ततश्च मीमांसकवर्मनैव प्रमाणता सिद्धयति, नाप्तवादात् । तस्माद्यथोदाहृत एव मार्गः प्रमाणतायामनुवर्तनीयः ।
87. આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરતાં તો અમે મીમાંસકોએ સંસારનું અનાદિ કહ્યું ગણાય. વેદ અનાદિ છે, કારણ કે વિવિધ કર્મોનું જ્ઞાન અનાદિ છે, અને તેથી અમારી મીમાંસકની રીતે જ વેદની પ્રમાણતા સિદ્ધ થશે અને નહિ કે આતનાં વચનો હોવાને કારણે. પરિણામે અમે [મીમાંસકેએ] જે માર્ગ દર્શાવ્યું છે તે વેદની પ્રમાણુતા સિદ્ધ કરવા માટે અનુસરવો જોઈએ. - 88. વયમરિ ન ન શિમોડનાદ્વિસંસારપક્ષે
युगपद खिलसर्गध्वंसवादे तु भेदः । अकथि च रचनानां कार्यता तेन सर्गात्
प्रभृति भगवतेदं वेदशास्त्रं प्रणीतम् ।। અનાદ્િરેશ્વરલોડ સરૈવ સબસ્ક્રાઇવશ્વઃ | ... सर्गान्तरेष्वेव च कर्मबोधो वेदान्तरेभ्योऽपि जनस्य सिध्येत् ॥
88. નિયાયિક—અમે પણ સંસાર અનાદિ છે એ પક્ષ નથી સ્વીકારતા એવું નથી. પરંતુ સવ વસ્તુઓના યુગપદ્ સજન અને યુગપદ્ વંસની બાબતે મતભેદ છે. [અમે તૈયાયિકે પણ સંસારને અનાદિ માનીએ છીએ પણ ક્યારેક સર્વેની યુગવદ્ સૃષ્ટિ અને સવને યુગપ૬ વિનાશ માનીએ છીએ, જ્યારે તમે મીમાંસકો ક્રમથી સર્જન અને ક્રમથી વિનાશ માને છો.] તેથી સગથી માંડી રચનાઓનું કાર્ય તેમ જ આ વેદશાસ્ત્રનું ઈશ્વરપ્રણીતત્વ અમે જણાવ્યું છે. સગ અને પ્રલયને પ્રવાહ ઈશ્વરતૃક હોવા છતાં સદૈવ અનાદિ છે. અન્યોન્ય સર્ગોમાં કર્મોનું જ્ઞાન બીજ વેદોમાંથી લોકોને મળે છે એ સિદ્ધ થાય છે.

Page #62

સગની આદિમાં ઈશ્વરે નવા વેદ રચે છે એ તૈયાયિક પક્ષ
૪૫
- 89. अन्यत्वे किं प्रमाणं ननु तव सुमते किं तदैक्ये प्रमाण
ध्वस्तं तावत् समस्तं भुवनमिति तदा वेदनाशोऽप्यवश्यम् । एकस्त्वीशोऽवशिष्टः स च रचयति वा प्राक्तनं संस्मरेद्वा वेदे स्वातन्त्र्यमस्मिन्नियतमुभयथाऽप्यस्ति चन्द्रार्धमौले: ॥ एकस्य तस्य मनसि प्रतिभासमानो
वेदस्तदा हि कृतकान्न विशिष्यतेऽसौ । प्रत्यक्षसर्यविषयस्य तु नेश्वरस्य
युक्ता स्मृतिः करणमेव ततोऽनवद्यम् ।। 89. મીમાંસક—[અન્ય સર્ગોમાં વેદો] જુદા હોય છે એમ માનવામાં તમારા તરફથી शुप्रभाए छ ?
નૈયાયિક– અરે એ સુબુદ્ધિ ! તેઓ એ એ જ હોય છે એમ માનવામાંય શું પ્રમાણ છે ? પ્રિલયમાં સમસ્ત જગતનો નાશ તે થાય છે એટલે તે વખતે વેદને નાશ પણ અવશ્ય થાય જ; એકમાત્ર ઈવર જ બાકી રહે છે અને તે કાં તો નવા વેદે રચે છે કાં તે જૂનાને યાદ કરે છે. ઈશ્વરનું વેદમાં આ બાબતે બંને રીતે સ્વાતંત્ર્ય નિયત છે. અદિતીય ઈશ્વરના મનમાં પ્રતિભાસ પામતો એ વેદ તે વખતે કાયરૂપ વેદથી જ નથી. જેને સવ* વિષયો પ્રત્યક્ષ છે એવા ઈશ્વરને સ્મૃતિ ઉચિત નથી, તેથી નવા વેદની રચનાનો પક્ષ જ નિર્દોષ છે.
90. तेनाप्तनिर्मिततयैव निरत्ययार्थ- संप्रत्ययोपजननाय जनस्य वेदे । शास्त्रं सुविस्तरमपास्तकुतर्कमूल
मोहप्रपञ्चमकरोन्मुनिरक्षपादः ।। - 90 નિષ્કર્ષ એ કે આપ્તપુરુષરચિત હોવાના આધારે જ વેદમાં અર્થ વિશે લોકોને અત્યંત વિશ્વાસ પેદા કરવા મુનિ અક્ષર દે અજ્ઞાનરૂપ વૃક્ષના કુતરૂપ મૂળને જડથી ઉખેડનારું સુવિસ્તૃત ન્યાયશાસ્ત્ર રચ્યું છે.
9:. अत्र कश्चिदाह । युक्तमितरेतरव्यतिषक्तार्थोपदेशित्वेनैककतृकत्वानुमानद्वारकं त्रिवेद्याः प्रामाण्यम् । अथर्यवेदस्य तु त्रय्याम्नातधर्मोपयोगानुपलब्धेस्त्रयीबाह्यत्वेन न तत्समानयोगक्षेमत्वम् । अनपेक्षत्वलक्षणप्रामाण्यपक्षेऽपि विक्षिप्तशाखान्तरोपदिष्टविशिष्टज्योतिष्टोमाद्यनेककर्मानुप्रविष्टहौत्राध्वर्यवादिव्यापारव्यतिषङ्गदर्शनात् तदर्था त्रय्येव यथा प्रमाणभावभागिनी भवितुमर्हति, न तथा पृथग्व्यवहाराऽऽथर्यणश्रतिः । ।
91. અહીં કોઈ કહે છે–પરસ્પર સંબંધ ધરાવતા અને ઉપદેશ આપતા હોવાથી તેમના (= ઋદ, યજુર્વેદ અને સામવેદનો) કર્તા એક છે એવું અનુમાન થાય છે અને એ

Page #63

જહું
અથવ વેદત્રયીબાહ્ય છે એ પક્ષ
અનુમાન દ્વારા ત્રણ વેદેનું પ્રામાણ્ય તેા બરાબર છે પરંતુ ત્રયીમાં ઉપદેશેલ ધર્માંના ઉપયોગનુ કઈ અથવવેદમાં મળતુ ન હેાઈ અથ વેઢ ત્રયીબાહ્ય છે અને તે ત્રયીબાહ્ય હાવાથી ત્રયીસમાન તેનું સ્થાન નથી, અર્થાત્ તે પ્રમાણ નથી. પ્રામાણ્યને પુરુષગુણની અપેક્ષા નથી એવા મીમાંસકાના પક્ષમાં પણ વિવિધ શાખાઓમાં ઉપષ્ટિ વિશિષ્ટ પ્રકારના મોટા જ્યોતિ ટોમ વગેરે કર્મામાં સમાવિષ્ટ, હેતા, અયુ વગેરેના વ્ય પારાના પરસ્પર સબંધ દેખાતા હાઈ તે અર્થાવાળી ત્રયી જ પ્રમાણુભાવ ધરાવવાને જેટલી યોગ્ય છે તેટલીયેાગ્ય તે વ્યાપારાથી તદ્દન અસંબદ્ધ વ્યાપારાવાળી આથર્વણુશ્રુતિ (= અથવવેદ) નથી.
92, તથા ૬ જોકે પત્ર इमा विद्याः प्राणिनामनुग्रहाय प्रवृत्ता:आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिरिति प्रसिद्धिः । श्रुतिस्मृती अपि तदनुगुणा एव दृश्येते । श्रुतिस्तावद् 'ऋग्भिः प्रातर्दिवि देव ईयते । यजुर्वेदेन तिष्ठति मध्येऽह्नः 1 सामवेदेनास्तमेति | વઢેરાતિિમરતિ સૂર્ય:' [â. ब्रा० ३.१२.९] इति 1 तथा 'प्रजापतिरकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति । स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वेमांस्त्री लोकानसृजत पृथिवीमन्तरिक्षं दिवमिति । तांल्लोकानभ्यतपत् तेभ्यस्त्रीणि ज्योतींष्यजायन्त । अग्निरेव पृथिव्या अजायत वायुरन्तरिक्षादिव आदित्य इति । तानि ज्योतींष्यभ्यतपत् । तेभ्यस्त्रयो वेदा अजायन्त अग्नेऋग्वेदो वायोर्यजुवेद आदित्यात् सामवेद : ' [ शतपथ ब्रा० ११.४.११ ] इति । तथा 'सैषा विद्या શ્રી સતિ' કૃતિ [નારાયળોપ૦ ૨.૨] |
1
*
92. વળી, આન્વીક્ષિકા, ત્રી, વાર્તા અને દંડનીતિ-આ ચાર વિદ્યાએ વેાના અનુગ્રહ માટે પ્રવૃત્ત છે એવુ લોકોમાં પ્રસિદ્ધ છે. શ્રુતિ અને સ્મૃતિ પણ તેનુ સમ་ન જ કરતાં જણાય છે. ‘ઋગ્વેદ સાથે સવારે આકાશમાં દેવ (= ^) ચાલે છે. યજુવેદ સાથે મધ્યાહ્ને ઊભા રહે છે, સામવેદ સાથે અસ્ત પામે છે. ત્રણ વેદો સહિત સૂર્ય પાછા આવે આવી શ્રુતિ [તૈશ્રા° ૩-૧૨-૯] છે, વળી, ‘પ્રજાપતિએ કામના કરી કે હું બહુ થાઉં, [ભૂત:ભારૂપે] ઉત્પન્ન થાઉં, તેણે તપ કર તપ કરી તેણે આ [ત્રણ] લાકોનુ સર્જન કર્યુ.. પૃથ્વી, અન્તરિક્ષ અને આકાશ. તેણે તે લોકોને તપાવ્યા. તેમનામાંથી ત્રણ પ્રકાશમાન ચીન્તે ઉત્પન્ન થઈ. પૃથ્વીમાંથી અગ્નિ જ પેદા થયા, અન્તરિક્ષમાંથી વાયુ પેદા થયા અને આકાશમાંથી સૂર્ય" પેદા થયા. તેણે તે ત્રણ પ્રકાશમાન ચીજોને તપાવી. તેમાંથી ત્રણ વે જન્મ્યા— અગ્નિમાંથી ઋગ્વેદ, વાયુમાંથી યજુવેદ અને સૂર્ય માંથી સામવેદ.' [શતપથ બ્રા॰ ૧૧-૪-૧૧]. વળી, ‘આ પેલી વિદ્યાયી તપે છે.' [નારા૦૧૨–૨].
93. स्मृतिरपि मानवी प्रतिवेदं द्वादशवार्षिक ब्रह्मचर्योपदेशिनी दृश्यते - 'षत्रिशद्वार्षिकं चर्यं गुरौ त्रैवेदिकं व्रतम्' કૃતિ [મનુસ્મૃ૰રૂ.૨] | શ્રાદ્રપ્રનેત્તિ--- यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे बहूवृचं वेदपारगम् ।
शाखान्तगमथाध्वर्युं छन्दोगं वा समाप्तिगम् ॥ इति [ मनुस्मृ० ३.१४५]

Page #64

અથવવેદ ત્રયીબાહ્ય છે તે પક્ષને સ્મૃતિનું સમર્થન
૪૭
त्रिवेदपारगानेव श्राद्धभुजो ब्राह्मणान् दर्शयति, नाथ ववेदाध्यायिनः । प्रत्युत निषेधः कचिदुपदिश्यते-'तस्मादाथर्वणं न प्रवृज्यात्' इति [कल्पसूत्र] ।
93, મનુએ રચેલી સ્મૃતિ પણ પ્રત્યેક વેદ દીઠ બાર વર્ષના બ્રહ્મચર્યવાસનો ઉપદેશ આપતી દેખાય છે-“ગુરુને ત્યાં છત્રીસ વરસ બ્રહ્મચર્યાવાસ એ વેદિક વ્રત છે.' શ્રાદ્ધપ્રકરણમાં પણ [કહ્યું છે કે “શ્રાદ્ધમાં ઘણી ઋચાઓને જાણનાર વેદપારંગતને, શાખાઓના અંતને પામનાર અધ્વર્યુને અને છન્દોને જાણનારને કે સમાપ્તિને જાણનારને યત્નપૂર્વક ભોજન કરાવવું.' આમ આ સૃતિ ત્રણ વેદના પારંગત બ્રાહ્મણોને જ શ્રાદ્ધ તરીકે દર્શાવે છે, અથર્વવેદના
કારને દર્શાવતી નથી, ઉલટ કયાંક તે નિષેધ ઉપદેશવામાં આવ્યું છે. “[ત્રયીમાં ઉપદેશવામાં આવેલાં કર્મોને] અથર્વવેદ પદિષ્ટ કર્મ સાથે સેળભેળ ન કરવા.' (કલ્પસૂત્ર]. 94. વનવે સતિ વિદ્વાજતે
यदि यज्ञोपयोगित्वं नेहास्त्याथर्वणश्रुतेः ।। अर्थान्तरे प्रमाणत्वं केनास्याः प्रतिहन्यते ॥ शान्तिपुष्टयभिचारार्था एकब्रह्मचिंगाश्रिताः ।
क्रियास्तया प्रमीयन्ते त्रय्येवात्मीयगोचरः ॥ इति [तन्त्रवा० १.३.२] 94 આવો આક્ષેપ જ્યારે કરવામાં આવે છે ત્યારે કોઈ કહે કે—જે અથર્વવેદનું અહીં [ત્રયી ઉપદિષ્ટ કર્મોમાં] યોગીપણું ન હોય તો પણ અન્ય અર્થમાં (= કર્મોમાં) તેનું પ્રામાણ્ય કોણ હણે છે ? દુષ્ટ ગ્રહોની ખરાબ અસરને શાન્ત કરવા માટે, સમૃદ્ધિને વધારવા
| દુમનને નાશ કરવા માટે એક જ બ્રહ્મા ઋત્વિજની સૂચના મુજબ કરાતાં કર્મોમાં અથર્વવેદનું પ્રામાણ્ય છે-જેમ ત્રયીનું પ્રામાણ્ય પિતાના વિષયમાં છે તેમ.
. 95. एतत्त सर्वं न साध्वभिधीयते । तथा हि 'तत्प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षत्वात्' इति [जै० सू०१.१.५] य एष वेदप्रामाण्याधिगतौ जैमिनिना निरदेशि पन्थाः, यो वाऽक्षपादेन कणादेन च प्रकटित: 'तद्वचनादाम्नायस्य प्रामाण्यम्' इति वैशे० सू० १०.२,९], 'मन्त्रायुर्वेदप्रामाण्यवच्च तत्प्रमाण्यमाप्तप्रामाण्यात्' इति [न्या०सू० २.१.६९], स चतुर्वपि वेदेषु तुल्यः । तत्र विशेषतुषोऽपि न कश्चिदतिप्रयत्नेनान्विष्यमाणः प्राप्यते । न हि मीमांसकपक्षे एवं वक्तुं शक्यतेत्रय्येवानादिमती, नाथर्वणश्रुतिः, तस्यां कर्तृस्मरणसम्भवादिति । नापि नैयायिकादिपक्षे एवं वक्तुं शक्यम्-आप्तप्रणीतास्त्रयो वेदाः, चतुर्थस्तु नाप्तप्रणीत इति । तेन प्रामाण्याधिगमोपायाविशेषात् समानयोगक्षेमतया चत्वारोऽपि वेदाः प्रमाणम् ।
95. જયંતઆ બધું બરાબર નથી કહેવાયું. બાદરાયણને મતે શબ્દ પ્રમાણે છે, કારણ કે તે પોતાના પ્રામાણ્ય માટે બીજા કોઈની અપેક્ષા રાખતો નથી' એમ જૈમિનિએ વેદના પ્રામાણ્યને જાણવા માટે જે માગ નિદે છે તે, કે અક્ષપદે અને કણદે જે પ્રગટ

Page #65

ચારે વેદો સમકક્ષ છે એ જયતના પક્ષ
કર્યાં છે—વેદનું વચન વાથી આમ્નાયનું પ્રામાણ્ય છે,' ‘મન્ત્ર-આયુવેદના પ્રામાણ્યની જેમ વેદનું પ્રામાણ્ય આપ્તના પ્રામાણ્યને કારણે છે'—તે ચારેય વેદ્મની બાબતમાં એકસરખા છે. અતિ પ્રયત્ન કરી શેાધાતા કોઈ તણખલા જેવા તુચ્છ વિશેષ (= ભેદ યા તફાવત) પણ પ્રાપ્ત થતા નથી. મીમાંસકોએ પોતાના પક્ષે આમ કહેવું પણુ શકય નથી કે ‘ત્રયી જ અનાદિ છે, અથવવેદ અનાદિ નથી, કારણ કે તેની બાબતમાં તેના કર્તાનુ સ્મરણુ સભવે છે'; નૈયાયિકાએ પોતાના પક્ષે આમ કહેવું શકય નથી કે ‘ત્રણ વેદે જ આપ્તપ્રણીત છે, ચેાથે વેદ આપ્તપ્રણીત નથી. નિષ્ક એ કે પ્રામાણ્યને જાણવાના ઉપાયોની આંબતમાં કંઈ ભેદ ન હેાવાથી સમ:ન યોગક્ષેમ ધરાવતા હેાવાને કારણે ચારેય વેદો પ્રમાણુ છે. 96, વ્યવહારોઽવ सर्वेषां सारेतरविचारचतुरचेतसां चतुर्भिरपि वर्णानामाश्रमाणां चतसृषु दिक्षु चतुरब्धिमेखलायामवनौ प्रसिद्ध इति
×
ન્યથાવક્રમ: ?
96. ચાર વર્ણો અને ચાર આશ્રમેામાં સ્થિત, સારાસારનો વિચાર કરવામાં ચતુર મનવાળા સર્વેના વ્યવહાર ચાર સમુદ્રોથી ઘેરાયેલી સમગ્ર પૃથ્વી ઉપર ચારેય દિશાઓમાં ચારેય વેદો વડે ચાલતા પ્રસિદ્ધ છે, તે પછી અથવવેદને વિશે અન્યથાત્વભ્રમ (અર્થાત્ તે વેદ નથી, પ્રમાણ નથી એવા ભ્રમ) કેવે ?
वेदैश्चतुणां कोऽयमत्रा
97 श्रुतिस्मृतिमूलश्चार्यावर्तनिवासिनां भवति व्यवहारः । ते च श्रुतिस्मृती चतुरोऽपि वेदान् समानकक्षानभित्रदतः । ऋग्यजुः सामवेदेष्वपि अथर्ववेदाशंसीनि भूयांसि चांसि भवन्ति । तद्यथा शतपथे 'अथ तृतीयेऽहनि ' इत्युपक्रम्य अश्वमेधे पारिप्लवाख्याने [? રૂ.૪.રૂ.૭] સોળનાથયળો વેવ:' કૃતિ બ્રૂયતે । છાન્વોયોનિવૃતિ [૭.૨.૪] ૨ “સલેટો થઝુવેંદ્ર: સામવેવ અથવેળ: ચતુર્થ:” કૃતિ પટથતે ।
97. આર્યાવર્તીના નિવાસીઓના વ્યવહાર શ્રુતિસ્મૃતિમૂલક હાય છે. અને તે શ્રુતિ અને સ્મૃતિ બન્ને ચારે વેદોને સમાન કક્ષાના જણાવે છે. ઋગ્વેદ, યજુવેદ અને સામવેદમાં અથવ વેદની અપેક્ષા રાખતાં યા તેને જણાવતાં ઘણાં વચનેા છે. ઉદાહરણા, શતપથમાં ‘થ તૃનીયડન’ થી શરૂ કરી અશ્વમેધે પારિપ્લવાખ્યાને ‘સોડમાથર્યો હૅવઃ' એમ કહેવામાં આવ્યુ છે. વળી, છાંદાગ્ય ઉપનિષદ્ભાં ‘ઋગ્વેદ, યજુવેંદ, સામવેદ અને ચેાથેા અથવવેદ' એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
98. નનુ‘તિહાસપુરાન પમ:' કૃતિ (છાં૦૩૧૦૭.૬.૪) તંત્ર વજ્જતે एव । किं चातः ? किंमियताऽऽथर्वणश्चतुर्थो न भवति वेद: : चतुर्थशब्दोपादानाद् इतिहासादितुल्योऽसौ, न वेदसमानकक्ष इति चेत्, केयं कल्पना ? चतुर्थशब्दोपादानादप्राधान्ये 'यो वेदा असृज्यन्त' [शत० ब्रा० ११.४.११] इत्यादौ त्रित्वसंख्योपादानात् तेsपि न प्रधानतामधिगच्छेयुः । इतिहासादिभिर्वा सह परिगणनमप्राधान्यकारणं यदुच्यते, तदपि सर्ववेदसाधारणमिति यत्किञ्चिदेतत् ।

Page #66

અથર્વવેદ ગૌણ વેદ નથી
૪૯ 98. શંકાકાર– “ઇતિહાસપુરાણ પાંચમો વેદ છે એમ ત્યાં (= છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં) કહેવામાં આવ્યું છે જ.
જયંત-–તેથી શું ? શું એટલા માત્રથી અથવવેદ ચોથે વેદ ન બને ?
શંકાકાર-“ચતુર્થ 'શબ્દ મૂક્યો હેવાને કારણે ઇતિહાસ વગેરે તુલ્ય એ અથર્વવેદ છે, વેદની સમાન કક્ષાને નથી.
જયંત--આ કંઈ કલ્પના છે ? “ચતુર્થ' શબ્દ મૂક્યો હોવાથી ગૌણ વેદ એવો અર્થ થત હોય તે “ત્રણ વદ સજર્યા’ [શત બ્રા૦૧૧.૪.૧૧] વગેરેમાં ત્રિવસંખ્યા મૂકી દેવાથી તે ત્રણ વેદે પણ પ્રધાન અર્થમાં વેદ ન ગણાય. ઇતિહાસ વગેરેની સાથે તેની ગણના કરવામાં આવી તે તેના (= અથર્વવેદના) ગૌણ વેદ હોવાનું કારણ જે કહેવાતું હોય તો તે કારણ પણ સર્વવેદસાધારણું છે એટલે એને કઈ અર્થ નથી.
99. તથા રાષ્યિનેડપિ “ વૈ Hળઃ પ્રાણા; રૂક્યુપત્રખ્ય “થો वै ब्रह्मणः समानः' इति पठ्यते । तथा 'येऽस्य प्राञ्चो रश्मयः ता एवास्य પ્રાયો મધુનાદા:, ૨ yu{ [છo૩૫૦ રૂ.૨.૨ ૩પ 4િ4 'अथ येऽस्योदञ्चो रश्मयस्ता एवास्योदीच्यो मधुनाडयोऽथर्वाङ्गिरस एव मधुकृतः' इति [छां० उप० ३.४.१] । तथा तैत्तिरीये 'तस्माद्वा एतस्मात् प्राणमयादन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः' इति [तै० उप० २.३] प्रस्तुत्य 'तस्य यजुरेव शिरः । ऋग्दक्षिणः પક્ષ. સામોત્તર: પક્ષઃ | કાવેરા ગામ ! અથર્વારિત: પુછે પ્રતિષ્ઠા इति पठ्यते । तथान्यत्र 'ऋचां प्राची महती दिगुच्यते, दक्षिणामाहुर्थजुषां, साम्नाમુત્તરામ, કથામાિરસાં પ્રતી હતી દ્વિમુખ્યત્વે તિ [ત, ગ્રા૦ રૂ.૨૨.૧] शतपथे ब्रह्मयज्ञविधिप्रक्रमे मध्यमे ‘पयआहुतयो ह वा एता देवानां यदृचः' इत्युपक्रम्य 'मेदआहुतयो ह वा एता देवानां यदथर्वाडिगरसः स य एवं विद्वानथर्वाङ्गिरसोऽहरहः स्वाध्यायमधीते मेदआहुतिभिरेव देवान् स तर्पयति त एनं तृप्तास्तर्पयन्ति' [શતાથત્રી ૦૨.૬.૭] રૂતિ |
99. વળી, શતાધ્યયનમાં “ઋચાઓ બ્રહ્મના પ્રાણુ છે ત્યાંથી શરૂ કરી અંતે “આથર્વણ બહ્મ સમાન વાયુ છે ” એમ કહેવામાં આવ્યું છે. ઉપરાંત, જે આની પ્રાંચ રમિઓ છે તે જ આની પ્રાચ્ય મધુનાડીઓ છે, ઋચાઓ જ પુષ્પ છે' [ છાંટ ઉ૫૦ ૩.૧.૨ ] ત્યાંથી શરૂ કરી અંતે કહેવાયું છે કે “ અને જે આની ઉદંચ મિઓ છે તે જ આની ઉદીચ્ચ મધુનાડીઓ છે, અથર્નાગિરસ (= અથવવેદમંત્રો) જ મધુકૃત છે' [છાં ઉપ૦૩.૪.૧]. તથા તૈત્તિરીયમાં “અથવા આ તે પ્રાણમયથી અન્ય આન્તર આત્મા મનમય છે ' તિઉ૫૦ ૨.૩] એમ શરૂ કરી છેવટે કહ્યું છે કે “યજુર્વેદ તેનું શિર છે, ઋદ તેની
(
9

Page #67

૫૦ ઉપનિષદ, બ્રાહ્મણે, મન્ટો અથર્વવેદને અન્ય વેદની સમકક્ષ ગણે છે દક્ષિણ પાંખ છે, સામવેદ તેની ઉત્તર પાંખ છે. [“આદિત્ય બ્રહ્મ છે' એવો રહસ્યવિધિરૂપ અંશવિશેષ જે] આદેશ [કહેવાય છે તે] આત્મા છે. અથર્નાગિરસ પૂછડું છે, પ્રતિષ્ઠા છે.” વળી, અન્યત્ર કહ્યું છે, “મંત્રોની મહાદિશા પૂર્વ કહેવાય છે, યજુર્મન્ટોની દક્ષિણ કહેવાય છે, સામમન્ટોની ઉત્તર [અને] અથર્વમંત્રોની મહાદિશા પશ્ચિમ કહેવાય છે” તિબ્રા ૩.૧૨.૯]. શતપથમાં બ્રહ્મયજ્ઞની વિધિના મધ્યમ પ્રક્રમમાં “જે ઋચાઓ છે તે દે માટેની આ દૂધરૂપ
હુતિઓ છે” એમ શરૂ કરી અંતે કહ્યું છે કે “જે અથવભન્ન છે તે દેવે માટેની ભેદરૂપ આહુતિઓ છે, જે આમ સમજીને અથવમંત્રોને જેરેજ સ્વાધ્યાય કરે છે તે મેદરૂપ આહુતિઓ દ્વારા પેલા દેને તૃપ્ત કરે છે અને તૃપ્ત થયેલા તેઓ એને તૃપ્ત કરે છે.' [શતપથબ્રા૦ ૧૧.૫.૬.૭]
100. मन्त्रा अपि तदर्थप्रकाशनपरा अनुश्रूयन्ते वामग्ने पुष्कारादध्यथर्वा निरमन्थत' [तै० सं०३.५.११] इत्यादयः । न चैषामथर्वा नाम कश्चिदृषिरित्येवंप्रकारं व्याख्यानं युक्तम् , अन्यत्राप्यसमाश्वासप्रसङ्गात् । इत्येवंजातीयकास्तावदुदाहृताः श्रुतिवाचः ।
100, મન્ટો પણ તે અર્થને [અર્થાત અથર્વવેદ ત્રયી રામકક્ષ છે એ અર્થને] જણાવનારા સંભળાય છે. “હે અગ્નિ ! આધિપત્ય ધરાવતા અથર્વાએ અર્થાત અથર્વવિદ્ બ્રહ્માએ તને અરણિમાંથી ઉત્પન્ન કર્યો છે, ” વગેરે મન્ટો. “ અથર્વા નામનો કેઈ ઋષિ ” એવું અર્થઘટન આ મન્ત્રોનું યોગ્ય નથી, કારણ કે બીજે પણ અર્થાત્ બીજ આવા શબ્દોની બાબતમાં પણ આવો અર્થ કેમ ન હોય એવો] સંશય જાગવાની આપત્તિ આવે. તો આમ આ જાતનાં શ્રુતિવાકળ્યો ટાંકળ્યાં.
101. સ્મૃતિવાનિ વર્ષાવિ | ગુસ્તાવત્ “શ્રતીથર્વાહિયારી: કુતિયविचारयन्' [११.३३] इति श्रुतिशब्देन त्रयीवदिह व्यवहरति । याज्ञवल्क्यः चतुर्दशविद्यास्थानानि गणयन्
पुराणतर्कमीमांसाधर्मशास्त्रागमिश्रिताः ।
वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥ [१.३] इति चतुर एवं वेदानावेदयते । नान्यथा हि चतुर्दशसंख्या पूर्यते । स्मृत्यन्तरे च स्पष्टमेवोक्तम् ---
अङगानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः ।
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ इति अन्यत्राप्युक्तम् 'पुराणं धर्मशास्त्रं मीमांसा न्यायश्चत्वारो वेदाः षडङ्गानीति चतुर्दश.. વિશ્વાસ્થાનાનિ તિ |

Page #68

પ૧
સ્મૃતિઓ પણ અથવવેદને અન્ય વેની સમકક્ષ ગણે છે - 101. ખરેખર સ્મૃતિવાક્યો પણ છે. મનુ “વિચાર કરવા અટક્યા વિના અથર્વાગીરસી શ્રુતિઓ પ્રયોજે ” [૧૧.૩૩] એમ કહી શ્રુતિ શબ્દ દ્વારા ત્રયીની જેમ અથવવેદને વ્યવહાર કરે છે. “ પુરાણ, તક, મીમાંસા, ધર્મશાસ્ત્ર, [૭] અંગો સહિત ચાર વેદ એમ ચૌદ વિદ્યાઓનાં અને ધર્મનાં સ્થાને છે,” એમ ચૌદ વિદ્યાસ્થાનોને ગણવતાં યાજ્ઞવલ્કય ચારેય વેદને જણાવે છે, કારણ કે અન્યથા ચૌદની સંખ્યા પૂરી થાય નહિ. બીજી સ્મૃતિમાં તો સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે “ [૭] અંગે, ચાર વેદો, મીમાંસા, વિસ્તૃત ન્યાય, પુરાણ અને ધર્મશાસ્ત્ર—આ ચૌદ વિદ્યાઓ છે.” બીજે સ્થાને પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે “ પુરાણ, ધર્મશાસ્ત્ર, મીમાંસા, ન્યાય, ચાર વેદો અને છ અંગો એમ ચૌદ વિદ્યા સ્થાને છે. ” - 102. રાતાતisધ્યાહુ
ऋक्सामयजुरङ्गानामथर्वाङ्गिरसामपि ।
अणोरप्यस्य विज्ञानाद् योऽनूचानस्स नो महान् ॥ इति तथाऽन्यत्र ‘चत्वारश्चतुणां वेदानां पारगा धर्मज्ञा: परिषत्' इत्युक्तम् । शङ्खलिखितौ च 'ऋग्यजुस्सामाथर्वविदः षडङ्गविद् धर्मविद् वाक्यविद् नैयायिको नैष्ठिको ब्रह्मचारी पञ्चाग्निरिति दशावरा परिषत्' इत्यूचतुः । प्राचेतसे 'चत्वारो वेदविदो धर्मशास्त्रविदित्ति पञ्चावरा परिषत्' इत्युक्तम् ।
102. શાતાપે પણ કહ્યું છે, “ શ્વેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ, વેદાંગે અને અથર્વવેદના આ અણુમાત્રનું પણ વિજ્ઞાન હોવાને કારણે જે વિદ્વાન ત્યાં વેદવિદ્ [કહેવાય છે તે અમારે મન મહાન છે.' વળી અન્યત્ર કહ્યું છે કે “ ચાર વેદમાં પારંગત ચાર ધમો એ પરિષદ [કહેવાય] છે.” શંખ અને લિખિતે કહ્યું છે કે “' (૧) દને જાણનાર (૨) યજુર્વેદને જણનાર (૩) સામવેદને જાણનાર, (૪) અથર્વવેદને જાણનાર, (૫) વેદાંગને જાણનાર, (૬) ધર્મશાસ્ત્રને જાણનાર, (૭) મીમાંસાને જાણનાર, (૮) નૈયાયિક, (૯) નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી અને (૧૪) પંચાગ્નિ (= દક્ષિણ આદિ પાંચ અગ્નિઓ રાખનાર ગૃહસ્થ અથવા શરીરગત પાંચ અગ્નિઓને જાણનાર) એમ ઓછામાં ઓછા દસની પરિપદ હોય છે.” પ્રાચેતસમાં કહ્યું છે કે “[ચાર] વેદના ચાર જાણનારા અને ધર્મશાસ્ત્રને જાણનારે એમ ઓછામાં ઓછા પાંચની પરિષદ હોય છે.”
103. तथा च पङ्क्तिपावनप्रस्तावे चतुर्वेदषडङ्गवित् ज्येष्ठसामगोऽथर्वाड्गिरसोऽप्येते पक्तिपावना गण्यन्ते । तदयमेवमादिवेदचतुष्टयप्रतिष्ठाप्रगुण एव प्राचुर्येण धर्मशास्त्रकाराणां व्यवहारः । अन्येऽपि शास्त्रकारास्तथैव व्यवहरन्तो दृश्यन्ते । तथा च महाभाष्यकारो भगवान् पतञ्जलिरथर्ववेदमेव प्रथममुदाहृतवान् ‘शन्नो देवीरभिष्टये' इति । मीमांसाभाष्यकारेणापि वेदाधिकरणे [१.१.८] 'काठकं कालापकं मौद्गलं पैप्पलादकम्' इति यजुर्वेदादिवदथर्ववेदेऽपि पैप्पलादकमुदाजहे। सर्वशाखाधिकरणे

Page #69

પર
અથર્વવેદ ત્રયીબાહ્ય નથી શિ૦માં ૨..૮]sfપ વેન્તરાવાન્તરવત્ મીટૌઘાટુંધેિ અથર્વશાલે ગણુાદા विचारः कृतः । तथा च 'प्रथमयज्ञो नाम चतुर्पु वेदेषु न कश्चिदस्ति' इत्यधिकरणान्ते एव लिखितम् । एवं श्रुतिस्मृतिशिष्टाचारव्यवहारविदामत्र विप्रतिपत्तिसम्भावनैव
- 103. વળી, પંક્તિપાવનની ચર્ચા વખતે ચાર વેદ તથા પગને જાણકાર, યેષ્ઠ સામગ અને અથર્નાગિરસ પણ એ [બધા પંક્તિપાવને ગણાય છે. ધર્મશાસ્ત્રકારે વેદવ્યત્યની પ્રતિષ્ઠાનો આ આવો સીધે સ્પષ્ટ વ્યવહાર (ઉલ્લેખ) પ્રચુરપણે કરે છે. બીજા શાસ્ત્રકારોય તે પ્રમાણે જ વ્યવહાર કરતા દેખાય છે. મહાભાષ્યકાર પતંજલિએ અથર્વવેદનું જ પ્રથમ ઉદાહરણ આપ્યું છે –“શનો વીરમિe.” મીમાંસાભાષ્યકારે પણ વેદાધિકરણમાં [૧.૧.૮] “ કાઠક, કાલાપક, મળલ [અને] પપ્પલાદક, એમ કહી યજુર્વેદ વગેરેની જેમ અથર્વવેદની બાબતમાં પણ પૈપલાદકનું ઉદાહરણ આપ્યું છે. સવશાખાધિકરણમાં શાબર ભા૦ ૨.૪.૮] પણ અન્ય વેદની બીજી શાખાઓની જેમ અથર્વવેદની મૌદ્ગલ અને પૈપ્પલાદક એ નામની બે શાખાઓ પણ જણાવી વિચાર કર્યો છે. વળી અધિકરણાને લખ્યું છે કે “પ્રથમયજ્ઞ નામને કઈ યજ્ઞ ચાર વેદોમાં નથી.” આમ અતિ, સ્મૃતિ, શિષ્ટ આચાર અને વ્યવહારના જાણકારોમાં અહીં મતભેદની સંભાવના જ નથી.
- 104. – ઘૂમઃ અથર્વવેદ્દો ન પ્રમાણમિતિ કિન્તુ ત્રીવહિં તિ | उच्यते । य्यपीयमथर्ववेदबायैव । न केवलमेवं, त्रय्यामपि परस्परबाह्यत्वमस्त्येव । ऋक्सामबाह्यानि यजूंषि, यजुःसामबाह्या ऋचः, ऋग्यजुर्बाह्यानि सामानीति कियानयं दोषः, सर्वभावानामितरेतरसाङ्कर्यरहितत्वात् । ये हि शब्दात्मानो ग्रन्थसंदर्भस्वभावाः, ये च तदभिधेया. अर्थस्वाभावाः, ते सर्वेऽन्योन्यासंमिश्रितात्मान एव । न च परेणात्मानं संमिश्रयन्तोऽपि ते स्वरूपमपहारयन्तीति ।
104. શંકાકાર—અથર્વવેદ પ્રમાણ નથી એમ અમે કહેતા નથી, પરંતુ તે ત્રયી બાહ્ય છે [એમ કહીએ છીએ.
જયંત– આ ત્રયી પણ અથર્વવેદબાહ્ય છે. માત્ર એવું જ નથી, ત્રયીમાં પણ પરસ્પરબાહ્યત્વ છે જ; વેદ-સામવેદથી બાહ્ય યજુર્વેદ છે, યજુર્વેદ સામવેદથી બાહ્ય વેદ છે,
દયજુર્વેદથી બાહ્ય સામવેદ છે, એટલે આ દેષ કેટલે ? કારણ કે બધી જ વસ્તુઓ ઇતરેતરસાંક્યરહિત હોય છે [અર્થાત એકને સ્વભાવ બીજી ધારણ કરતી નથી). જે શબ્દસ્વભાવ ગ્રન્થસંદર્ભો છે અને જે અસ્વભાવ અભિધે છે તે બધાં અન્યાસંમિશ્રિતાત્મ જ છે. તિઓ સેળભેળ થાય છે, પરંતુ તેમને સ્વભાવ તેઓ છેડતા નથી કે બીજાને સ્વભાવ ધારણ કરતા નથી જે શબ્દસ્વભાવ છે તે શબ્દસ્વભાવ જ રહે છે અને જે અર્થ સ્વભાવ છે તે અર્થ સ્વભાવ જ રહે છે અર્થાત] બીજાની સાથે પિતાને મિશ્રિત કરતા હોવા છતાં તેઓ બીજાનું સ્વરૂપ લઈ લેતા નથી,

Page #70

અથર્વવેદ ત્રબાહ્ય નથી 105. अथोच्येत नेदृशं त्रयीबाह्यत्वमथर्ववेदे विवक्षितम् , अपि तु यदेष न त्रयीप्रत्ययं कर्मोपदिशति न तत्सम्बद्धं किञ्चिदिति, तदस्य त्रयीबाह्यत्वमिति । एतदपि न साधूपदिष्टम् , इष्टिपश्वेकाहाहीनसत्रादिकर्मणां तत्रोपदेशदर्शनात् । सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्मेति न्यायात् त्रय्युपदिष्टेऽपि कर्मणि सम्बद्धमथर्ववेदात् किमपि लभ्यत एव ।
____105. वे ने वामां आवे , आयु सीमास्यत्व अथ वम विवक्षित नथी, પરંતુ ત્રયીપ્રતિપાદિત કર્મ તે ઉપદેશ નથી તેમ જ તે કર્મસંબંધી કંઈ જ તે ઉપદેશ નથી, આ જે લક્ષણ છે તે જ તેનું ત્રયી બાહ્યત્વ છે, તે એ પણ બરાબર કહ્યું નહિ ગણાય, કારણ કે ઈષ્ટિ, પશુ એકહા, અહીન સત્ર વગેરે કર્મોનો ત્યાં (= અથવવેદમાં) ઉપદેશ દેખાય છે. વળી, “સર્વશાખાપ્રતિપાદિત એક કમ છે ' (અર્થાત્ બધા વેદની બધી શાખાઓ એક કર્મા નુષ્ઠાનમાં સરખો મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે) એ નિયમને કારણે ત્રયી ઉપદિષ્ટ કર્મ સાથે સંબદ્ધ એવું કંઈક અથર્વવેદમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે જ.
106. ननु भवति सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्म, तत्पुनः त्रिवेदीसम्बद्धसर्वशाखाप्रत्ययमेव, नाथर्वशाखाप्रत्ययम् , यतः सोमयागादिकर्मणाम् ऋग्वेदेन हौत्रं, यजुर्वेदेनाध्वर्यवं, सामवेदेनौद्गात्रं क्रियते, नाथर्ववेदेन किञ्चिदिति ।
106. શંકાકાર–સર્વશાખાપ્રતિપાદિત એક કમ હોય છે, પરંતુ તે કર્મ કેવળ ત્રણ વેદે સાથે સંબંધ ધરાવતી સર્વશાખાઓ વડે પ્રતિપાદિત, અથવવેદની શાખાઓ વડે પ્રતિપાદિત નહિ, કારણ કે સેમિયાગ વગેરે કર્મોમાં શ્રદ હેતાની ફરજે આપે છે, યજુર્વેદ, અશ્વયુની ફ જણાવે છે, સામવેદ ઉદ્દગાતાની ફરજો જણાવે છે, અથવવેદ કંઈ જણાવતો નથી.
____107. तदयुक्तम् , अथर्ववेदेन ब्रह्मत्वस्य करणात् । तथा च गोपथब्राह्मणम् २.२४]-'प्रजापतिः सोमेन यक्ष्यमाणो वेदानुवाच के वो होतारं वृणीयम् इति' इति प्रक्रम्य 'तस्माद् ऋरिवदमेव होतारं वृणीष्व, स हि होत्रं वेद, यजुर्विदमेवाध्वर्यु वृणीष्व, स हि आध्वर्यवं वेद, सामविदमेवोद्गातारं वृणीष्व, स हि औद्गात्रं वेद, अथर्वाङ्गिरोविदमेव ब्रह्माणं वृणीष्व, स हि ब्रह्मत्वं वेद' इति एवमभिधाय ‘पुनराह 'अथ चेन्नैवंविधं होतारमध्वर्युमुद्गातारं ब्रह्माणं वा वृणुते पुरस्तादेव वैषां यज्ञो रिष्यतीति । तस्मादृग्विदमेव होतारं कुर्यात्, यजुर्विदमेबाध्वर्यु, सामविदमेवोद्गातारम् , अथर्वाडिगरसोविदमेव ब्रह्माणम्' इति । तथा 'यदूनं च विरिष्टं च यातयामं च करोति तदथर्वणां. तेजसा प्रत्याप्याययेत्' इति [गो० ब्रा० १.२२], नर्ते भृग्वगिरोभ्यः सोमः . पातव्यः' इति गो० ब्रा० १.२८] ।

Page #71

અથવ વેદત્રયીખાદ્ય નથી
107. જયંત તે બરાબર નથી. અથવવેદ બ્રહ્માની ફરજો જણાવે છે. “ સામયન કરવાને પૃચ્છતા પ્રજાપતિ વેદોને પૂછે છે—અમારે કોને હોતા તરીકે પસંદ કરવા જોઈ એ ?”થી શરૂ કરી છેવટે ગેપથભ્રાહ્મણ [૨.૨૪] કહે છે “ તેથી ઋગ્વેદને તણુનારને હાતા તરીકે પસંદ કર, કારણ કે તે હેાતાની ફરતે જાણે છે, યજુવેદને જાણનારને અયુ તરીકે પસંદ કર, કારણ કે તે અયુ'ની ફરજો જાણે છે, સામવેને જાણનારને ઉદ્દાતા તરીકે પસંદ કર,કારણ કે તે ઉદ્ગાતાની ફરજો જાણે છે, અથવ`વેને જણનારને જ બ્રહ્મા તરીકે પસ ંદ કર
કારણ કે તે બ્રહ્માની ફરજો જાણે છે.” આમ કહીને વળી તે કહે છે કે “હવે જો આવો હાતા, અયુ, ઉદ્ગાતા કે બ્રહ્મા પસંદ કરવામાં ન આવે તે એમની આગળ જ યજ્ઞ નિષ્ફળ જાય છે; ઋગ્વેદને જાણનારને જ હોતા કરવો, યજુવેદને જાણનારને જ અÜયુ કરવો, સામવેદને જાણુનારને જ ઉદ્ગાતા કરવો અને અથવ વેદને જાણનારને જ બ્રહ્મા કરવો.” [વળી, તે કહે છે,] “[યજ્ઞકમ'માં] જે અધૂરાપણું, વિશેષ દોષ, નિર્વીય તા લાવતુ હાય તેને અથવ મ`ત્રાના તેજ વડે દૂર કરાય છે' [l બ્રા॰ ૧.૨૨]. [પુનઃ તે કહે છે,] “ [સામયજ્ઞ પૂરો કરીને સામયન કરનાર યજમાને અથવવેદના જાણકાર ભૃગુ અને અંગિરસ વિના સામરસ પીવો જોઈ એ નહિ. ’' [ગો॰ બ્રા, ૧૨]
૫૪
108. नन्वेताः श्रुतीरथर्वाण एवाधीयते, नान्ये त्रयीविदः । ते त्वेवं पठन्ति 'यदृचा होत्रं क्रियते, यजुषाऽऽध्वर्यवं, साम्ना औद्गात्रम्, अथ केन ब्रह्मत्वं क्रियते इति, त्रय्या विद्ययेति ब्रूयात्' इति । तथा च ' यह चैत्र हौत्रमकुर्वत, यजुषाऽऽध्वर्यवं, साम्नौद्गात्रं यदेव त्रययै विद्यायै शुक्रं तेन ब्रह्मत्वम्' इति ।
108. શંકાકાર— આ શ્રુતિવચન અથવ વેદના જાણકારો જ ભણે છે, ખીન્ન અર્થાત્ ત્રયાને જાણનારા નહિ. તે (= ત્રયીને જાણનારા) તેા આવું ભણે છે, ઋગ્વેદ હાતાની ફરો જણાવે છે, યજુવેદ અધ્વર્યુ ની ફરળે જણાવે છે, સામવેદ ઉદ્ગાતાની ફરજો જણાવે છે. બ્રહ્માની ફરજો કયા વેદ જણાવે છે ? કહેવું જોઈએ કે ત્રયીનુ જ્ઞાન [બ્રહ્માની ફરજો જણાવે છે.] વળી, [તે ભણે છે,] “ ઋગ્વેદે જ હાતાની ફરજો જણાવી, યજુર્વેદે અધ્વર્યું ની ફરજો, સામવેદે ઉદ્ગાતાની ફરતે, જે ત્રણ વેદોની વિદ્યાનુ સારતત્ત્વ છે તે બ્રહ્માની
ફરો જણાવે છે.’
109.
"
યંતે । યમવ્યેવમાનિ વાનિ ન નાથીહિ।ત્રિન્તુ વામયमेवार्थ:- अथर्वाङ्गिरोत्रिदेव ब्रह्मेति । कथम् ? यतो न त्रयी नाम किमपि वस्त्वन्तरम् अपि तु त्रयाणां वेदानां समाहार इति । समाहारश्च समाहियमाणनिष्टो भवति । समाहियमाणाश्च ऋग्वेदादयस्त्रयो हौत्रादिपरत्वेन चरितार्थाः, न पुनस्तत्र भेदमर्हन्ति । एकैकशः चरितार्थानां समुदायोsपि चरितार्थ एव । समुदायबुद्धौ हि विभज्यमानायां समुदायिन एव प्रस्फुरन्ति, नावयविवदर्थान्तरम्, ते चान्यान्यक्षेत्र व्यापृताः । किं नु खलु ऋग्वेदादीनां ब्रह्मत्वं कुर्वतामतिभारो न भवति ?

Page #72

૫૫
અથવવેદ યાત્મક છે 109: જયંત-અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. અમે પણ આવાં વાક્યો નથી ભણ્યા એમ નહિ, પરંતુ તેમને આ અર્થ છે : અથર્વવેદનો જાણકાર જ બ્રહ્મા છે. કેવી રીતે ? કારણું કે ત્રયી નામની કઈસ્વતંત્ર વસ્તુ (= વેદ) નથી, પરંતુ ત્રણ વિદેને સમૂહ જ ત્રયી છે. સમૂહ તો ભેગી કરવામાં આવેલ વસ્તુઓમાં જ રહેલો હોય છે. ભેગા કરવામાં આવતા વૃંદ વગેરે ત્રણ હતા વગેરેની ફરજો જણાવવામાં ચરિતાર્થ છે એ બાબતે તેમનામાં જુદાપણું યોગ્ય નથી. જે વેદ એક એક વ્યકિતશઃ ચરિતાર્થ છે તેમને સમુદાય પણ ચરિતાર્થ હોય જ. જ્યારે સમુદાયની બુદ્ધિને વિભાગ કરવામાં આવે છે ત્યારે બુદ્ધિમાં સમુદાયના ઘટકે જ ભાસે છે, અવયવીની જેમ સમુદાય સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી, અને તે ત્રણ વેદો] અન્ય અન્ય ક્ષેત્રમાં વ્યાપાર કરે છે. શું ખરેખર ઋદ વગેરેને જ બ્રહ્માની ફરજો જણવતા માનવામાં આવે તે તેમના ઉપર વધુ પડ બેજ ન પડે ?
10. ન ઝૂમઃ ગતિમાન તિ જિતુ ચારમન ગ્રહ્મવાર્તવ્યતોપદ્રિા त्र्यात्मकश्चान्यतमोऽपि तेभ्यो न भवति वेदः । अथर्ववेदस्तु त्र्यात्मक एव । तत्र हि ऋचो यजूंषि सामानि इति त्रीण्यपि सन्ति । तेन ब्रह्मत्वं क्रियमाणं त्रय्या कृतं भवति ।
- 110. શંકાકાર–અમે કહેતા નથી કે વધુ પડતા જ પડે, પરંતુ ત્યાત્મક હોવાથી તેઓ જ બ્રહ્માની ફરજે ઉપદેશે છે. તે ત્રણથી જુદે માત્મક વેદ પણ નથી
જયંત અથર્વવેદ વ્યાત્મક જ છે. તેમાં મંત્ર, યજુમત્રો અને સામમંત્રો ત્રણેય છે, તેથી તેણે જણાવેલી બ્રહ્માની ફરજે ત્રયીએ જણવેલી ગણાય છે.
111. ननु यस्त्रीन् वेदानधीते, तेन चेद् ब्रह्मत्वं क्रियेत, तत्कि त्रय्या न कृतं भवति ? बाढमित्युच्यते । सोऽपि “एकस्मै वा कामायान्ये यज्ञक्रतवः समाधीयन्ते' 'सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोमः' 'सर्वेभ्यो दर्शपूर्णमासौ' इति श्रुतावपि योगसिद्धयधिकरणन्यायेन [जै : सू० ४.३.११] अन्यतममेव बुद्धावादाय विदध्यात् , न समुदायं बुद्धावारोपयितुं '. शक्नुयात् इत्येकेनैव तत्कृतं भवति, न त्रय्येति । - 111. શંકાકાર–જે ત્રણ વેદોને ભણે છે (અર્થાત્ અધ્યયન કરે છે, તે જે બ્રહ્માની ફરજો જે તે શું ત્રયીએ બ્રહ્માની ફરજો જણાવી ન કહેવાય ?
જ્યતે–કહેવાય. બરાબર છે એમ અમે કહીએ છીએ, પરંતુ “જિતિમ, દશ અને પૂર્ણમાસથી અન્ય યસો એક જ કામને માટે કરવામાં આવે છે, ” “બધી જ કામનાઓ માટે જ્યોતિષ્ઠોમ કરવામાં આવે છે, ” બધી જ કામનાઓ માટે દશ અને પૂર્ણમાસ કરવામાં આવે છે' વગેરે શ્રુતિમાં પણ યોગસિદ્ધભૂધિકરણન્યાયથી અનેક કામનાઓમાંથી એકને જ મનમાં ધારીને યજ્ઞ કરવો જોઈએ અનેક કામનાઓના સમુદાયને મનમાં લાવવો શક્ય નથી. એટલે એક વેદ જ તે ફરજો જણાવે છે એમ કહેવાય, ત્રણ વેદ નહિ.

Page #73

અથવવેદ ત્રયીનું શુદ્ધ છે 112. नन्वन्येऽपि त्र्यात्मका वेदाः । यद्येवं सुतरामथर्ववेदो न पृथक्करणीयः, सर्वेषां रूपाविशेषात् । तेषां पृथक्प्रतिष्ठैः स्वैः स्वैः ऋगादिभिरेव व्यपदेश इति न ते समुदायशब्दव्यपदेश्याः ।
112. N२-in a! ५९४ यात्म छ.
જયંત–જે એમ હોય તો અથવવેદને બીજા વેદથી અલગ ન કરવો જોઈએ, કારણું કે બધા વેદોનું સ્વરૂપ એકસરખું છે. અલગ અલગ પ્રતિષ્ઠાવાળા તેમના પોતાનાં ઋગૂ વગેરે નામો વડે તેઓ ઓળખાય છે એટલે તેઓ સમુદાયવાચક શબ્દથી ઓળંખાતા નથી.
___113. यत्तु वाक्यान्तरे 'त्रय्यै विद्यायै शुक्रं तेन ब्रह्मत्वम्' इति तत्रेयं चतुर्थी षष्ठयाः स्थाने प्रयुक्ता । शुक्रमिति सारमाचक्षते । तेन त्रयीविद्यायाः सारेण ब्रह्मत्वं क्रियते इत्युक्तं भवति । न च त्रय्येव त्रय्याः शुक्रं. भवति । न चात्यन्तं ततोऽर्थान्तरमेव । तेनेदमर्यवेदात्मकमेव त्रय्याः शुक्रं इति मन्यामहे । त्र्यात्मकत्वादिति मन्यामहे । त्र्यात्मकत्वादिति शुक्रमिति च गुह्यमाहुः । अथर्वशब्दोऽपि रहस्यवचनः । 'यज्ञाथर्वाणं वै काम्या इष्टयः' इति । तेन त्रयीशुक्ररूपेणाथर्ववेदेन ब्रह्मत्वमितीत्थमथर्व वेदस्य न ायीबाह्यत्वम् । इत्थं सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्मे ति अत्र न सर्वशब्दः सङ्कोचितो भवति ।
____113. भी. मे १४यमा थुछ है "म्य विद्यायै शुक्रम् , तेन ब्रह्मरत्रम् ." त्यां છઠ્ઠીના સ્થાનમાં ચતુર્થીને પ્રવેગ થયો છે. “શુક્ર” એટલે સાર કહેવાય છે, તેથી ત્રયીવિદ્યાના શુક્ર (= સાર) દ્વારા બ્રહ્માની ફરજે જવાય છે એમ કહ્યું કહેવાય. એને અર્થ એ નહિ કે ત્રયી જ ત્રયીનું શુક છે. વળી, તે ત્રયીથી અત્યંત જુદી જ વસ્તુ છે એમ પણ નહિ. તેથી ત્રીનું શુક્ર આ અથવવેદાત્મક જ છે એમ અમે માનીએ છીએ, કારણ કે અમે માનીએ છીએ કે તે યાત્મક છે–ત્રયીના સર્વભૂત છે. “વ્યાત્મક હોવાથી’ એમ અને શુક્ર છે ” એમ કહીને રહસ્યને જણાવ્યું છે. “ અથવું ' શબ્દનો અર્થ રહસ્ય છે. “ અથવયજ્ઞો (અર્થાત રહસ્યયજ્ઞો) ખરેખર કામ્ય ઈષ્ટિએ છે.'' તેથી ત્રયીના શુક્રરૂપ અથવવેદથી બ્રહ્મા ફરજે જાણે છે. આમ અથર્વવેદનું ત્રબાહ્યત્વ નથી અને આમ “સર્વશાખાપ્રતિપાદિત એક કર્મ – सभा 'स' शम्ना मथसहाय यता नथी,
- 114. अत एव ब्रह्मवेदोऽथर्ववेद इति पूर्वोत्तरब्राह्मणे पठ्यते 'ऋग्वेदो यजर्वेदः सामवेदः ब्रह्मवेदः' इति [गो० ब्रा० ३.२.१६] तथा च काठकशताध्ययने ब्राह्मणे ब्रह्मौदने श्रूयते 'ब्रह्मवादिनो वदन्ति पुरोधा औद्दालकिरारुणिरुवाच ब्रह्मणे त्वा प्राणाय जुष्टं निर्वपामि ब्रहमणे त्वा व्यानाय जुष्टं निर्वपामि' इत्युपक्रम्य 'अथर्वाणो वै ब्रह्मणः समानोऽथर्वणमेवैतज्जुष्टं निर्वपति चतुःशरावो भवति चत्वारो हीमे वेदास्तानेव

Page #74

અથર્વવેદ જ બ્રહ્મવેદ છે. માનક જોતિ, મૂર્ણ વૈ ત્રહ્મળો : વેવાનીમેતમૂહું પત્રક; કારનક્તિ તત્ ब्रह्मौदनस्य ब्रह्मौदनत्वम्' इति ।।
114. તેથી જ “વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને બ્રહ્મવેદ' એમ કહી બ્રહ્મવેદ જ અથર્વવેદ છે એમ પૂર્વોત્તરબ્રાહ્મણમાં સૂચવવામાં આવેલ છે. વળી, કાઠકશતાંધ્યયનબ્રાહ્મણમાં બ્રહ્મદનમાં “બ્રહ્મવાદીઓ કહે છે કે પુરોહિત ઔદ્દાલકી આરુણિએ કહ્યું હું બ્રહ્મરૂપ પ્રાણુને અભિસયિત એવા તને જ કરી મૂકું છું, હું બ્રહ્મરૂપ વ્યાનને અભિરુચિત એવા તને જુદો કરી મૂકું છું” એમ શરૂ કરી છેવટે કહેવામાં આવ્યું છે, “અથવવેદ ખરેખર બ્રહ્મને સમાન છે, આ અભિરુચિત અથવવેદને જ તે જુદો કરી મૂકે છે, [પ્રતિ વેદ એક એક શરાવાપેક્ષાથી] તે સાર શરાવવાળો બને છે, આ ચાર વેદો છે, તેમને જ તે ભાગી કરે છે, બ્રહ્મનું મૂળ વેદ છે, વેદનું મૂળ આ છે જે ઋત્વિજે જમે છે, તે બ્રહ્મદનનું બ્રહ્મોદનત્વ છે. ”
__ 115. तथा सामवेदे पृष्ठयस्य चतुर्थे ऽहन्याभवे पवमाने आथर्वणे साम्नो गानं यत् तविधामे श्रूयते 'चतुर्णिधनमाथर्वणं भवति चतूरात्रस्य धृत्यै चतुष्पदानुष्टुभाऽनुष्टुभमेवैतदहर्यश्चतुर्थ भेषजं वाऽऽथर्वणं तद्धि भैषज्यमेव तत्करोत्याथर्वणानि यागमेषजानि' [ t૨.૧.૮–૨૦] રૂશ્વેતારુણ્વયે હતુતિઃ | ત વ પ્રમુક્તમ્ “જશે यदूनं च विरिष्टं च यातायमं च करोति तदथर्वणां तेजसाऽऽप्याययति' इति [गो० ब्रा० १.२२] । तस्मादाथर्वण एव ब्रह्मेति, एतच्च शास्त्रान्तरे विस्तरेणाभियुक्तैर्युक्तिभिरुपपादितमिति नेहात्यन्ताय प्रतायते ।
( 115 વળી સામવેદમાં પૃષ્ઠના ચોથા દિવસે આવ્યું પવમાનમાં અથવવેદને માટે સામનું જે ગાન કરવામાં આવે છે તે તેના વિધાનમાં સંભળાય છે, અથવદના મંત્રો ચાર ગાનભંક્તિવિશવાળા છે. ચતુરાત્રની પ્રતિષ્ઠા માટે ચાર પાદવાળો અનુષ્ણુભ છંદ અહીં પ્રયોજીય છે. આ અનુષ્ટ્રભ જ ચતુર્થ દિવસ છે. અને આથર્વણુ ભેષજ છે. તે આથવણ છૂજ્ય જ છે, તે આથવણ પ્રાગભેષજે કરે છે.' અથર્વવેદ વિષયક આ સ્તુતિ છે. તેથી જ આ પહેલાં કહ્યું છે કે “જ્ઞમાં ન્યૂનતા, વિરિષ્ટ (=હાનિ, નુક્સાન) અને યાયામ (નિષ્ફળતા, નિરપગિતા) જે કરે છે તે જ અથવમંત્રોના તેજથી પૂર્ણતા લાવે છે.' તેથી અથવવેદ જ બ્રહ્મ છે. આ વસ્તુ અન્ય શાસ્ત્રોમાં શાસ્ત્રોએ વિસ્તારથી તર્કો દ્વારા ધટાવી છે, એટલે અહીં એને વિસ્તાર કરતા નથી. ( 116. યg “નાથન પ્રવૃન્થાત તિ તત્ વસૂક્વાયત્રાદ્ વેવિमित्यनादृतम् । अथापि श्रौतमिदं वाक्यं तदापि प्रकरणाधीतं चेत् तत्रैव कुचित्कर्मणि निवेक्ष्यते । अनारभ्यवादपक्षेऽपि पूर्वोक्तवाक्यविसहशार्थत्वादथर्ववेदस्य च त्रय्यबाह्यत्वेन सम्पर्कपरिहारानईत्वानियतविषयमेव व्याख्यास्यते ।

Page #75

અથવવેદમાં ત્રિવિધ મન્ત્રજાતિ છે.
!!
- - 116. “નાથને ઢંઢવાત ' [અર્થાત્ ત્રયીમાં ઉપદેશવામાં આવેલ કર્મોને અથવવેદે પદિષ્ટ કમ સાથે સેળભેળ ન કરવા એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે તો ક૯પત્રનું વિધાન હોઈ, વેદવિરુદ્ધ છે એટલે તેને આદર કરવામાં આવતા નથી. જે આ વાક્ય કૃતિનું હેત તે પણ પ્રકરણવિશેષમાં તે અધીત હતાં ત્યાં જ કઈક યજ્ઞકર્મમાં તેને નિવેશ કરવામાં આવત. અનારવ્યવાદપક્ષમાં પણ (અર્થાત એ કેવળ સામાન્ય કથન છે 'એવા પક્ષ લેતાં) પૂર્વોક્ત વાકયથી આ વાક્યને અર્થ વિસદશ (= વિરુદ્ધ) બની જતું હોવાને કારણે તેમ જ અથર્વવેદ ત્રયીબાઇ ન હોઈ અથર્વવેદ સાથેનો સંપર્ક દુષ્પરિહર હોવાના કારણે આ નિષેધને અમુક કમને અનુલક્ષીને જ સમજાવવામાં આવશે. ” . 17. વઘુત્તે–ત્રિવતે કચૈસાનોવાંશુ યજુષા' इतिवदथर्वधर्मोऽपि न कश्चिदाम्नात इति, तदप्यसारम् , मन्त्रधर्मो ह्ययमुपदिश्यते, न वेदधर्मः । मन्त्रब्राह्मणसमुदायस्वभावा हि चत्वार इमे वेदग्रन्थाः । मन्त्रास्तु वस्तुतो गद्यपद्यभेदाद् द्विविधैव । गद्मबन्धो यजुरुच्यते, पद्यबन्ध ऋगिति, गीतिनिधनं तु भेदान्तरं सामेति । अत एव जेमिनिना मन्त्रविभागं प्रस्तुत्य 'तेषामृग्यत्रार्थवशेन પટુવ્યવસ્થા. તિ૬ સામાથા સેવે યજુ:ન્દ્રઃ 'બૈિતૂ. ૨.૨.૨૫] इत्थमेव तेषां त्रैविध्यमुपपादितम् । तेषामेव चायमुच्चैस्त्वादिधर्मः, न वेदशब्दवाच्यानां मन्त्रब्राह्मणसमुदायात्मनां ग्रन्थानाम् । अथर्ववेदेऽपीयं त्रिविधैव मन्त्रजातिरिति तत्रापीदं धर्मजातमुपदिष्टं भवति ।
17. મોટેથી ઋચાઓ બેલવામાં આવે છે, સામવેદના મંત્રો મોટેથી ગાવામાં આવે છે અને યજુર્વેદના મંત્રો ધીમેથી બોલવામાં આવે છે આની જેમ અથવવેદને કોઈ ધર્મ જણાવવામાં નથી આવ્યો એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે યોગ્ય નથી. [આ વાકયમાં] મંત્રને જ ધમ ઉપદેશવામાં આવ્યું છે, વેદને ધર્મ ઉપદેશવામાં આવ્યું નથી. આ ચાર વેદગ્રન્થ મન્સ અને બ્રાહ્મણના સમુદાયરૂપ છે. મંત્રો વસ્તુતઃ ગદ્ય-પદ્ય ભેદે બે પ્રકારના છે. ગદ્યબંધ મન્ટો યજ કહેવાય છે અને પદ્યબંધ મિત્રો ઋચા કહેવાય છે. નીતિનિબંધન મન્ટો, જે વધારાને ભેદ છે તે, સામ કહેવાય છે. તેથી જ જૈમિનિએ મગ્નવિભાગને અનુલક્ષી તેમનું
નામ છે જ્યાં અર્થને આધારે પાકની વ્યવસ્થા છે', “ગીતિઓમાં સામનામને પ્રયોગ થાય છે, બાકીનામાં યજુ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે –આ પ્રમાણે જ તેમનું ( મેન્ગોનું) શૈવિધ્ય ધટાવ્યું છે. ઉચ્ચસ્વ વગેરે ધર્મ તેમને જ અર્થાત મન્ટોને જ છે, વેદશબ્દવાય મન્નબ્રાહ્મણ સમુદાયરૂપ ગ્રન્થના નથી. અથર્વવેદમાં પણ આ ત્રિવિધ મન્નજાતિ છે એટલે તેમની (= અથવવેદગત મન્ટોની) બાબતમાં પણ આ ધર્મો ઉપદેશાયેલા ગણાય જ
118. मन्त्रविभागकृत एवायं त्रयीव्यपदेश इति । अतश्च 'सैषा त्रयी विद्या तपति' इत्याद्यपि न विरोत्स्यते । एवं ऋग्यजु:सामसमुदायात्मकमन्त्रोपबन्धात् त्रय्यन्तर्गतश्च अथर्ववेदः । पृथग्व्यवस्थितग्रन्थसंदर्भस्वभावत्वाच्च भिन्न इति स्थितम् ।।

Page #76

પર
વ્યવહારમાં અથર્વવેદનું વેદપણું સ્વીકૃત છે 18. મન્ટના વિભાગને આધારે જ કરાયેલા આ “ત્રયી' નામને વ્યવહાર છે. અને એટલે જ “આ પેલી ત્રયી વિદ્યા તપે છે' વગેરેને પણ વિરોધ થતો નથી. આમ ગૂયજુ:–સામના સમુદાયરૂપ મન્ટો સાથે સંબંધ હોવાને કારણે ત્રયીમાં અથવવેદનો સમાવેશ છે."[ અર્થાત મન્ટો, યજુ:મત્રો અને સામમિત્રો અથવવેદમાં હોવાથી અથર્વવેદને ત્રયીમાં સમાવેશ છે. ] અને જુદે વ્યવસ્થિત ગ્રન્થ હેવાને કારણે તેમ જ વિષયસંદર્ભરૂપ સ્વભાવ જુદે હેવાને કારણે અથર્વવેદ જુદો વેદ છે એ સિદ્ધ થયું.
119. બન્ચે પુન: ઝઘુરવાર્ પ્રરથનુર્વાન્વત કયમાનતાનમત્રतावशाच्च ऋग्वेदमेवाथर्ववेदमाचक्षते । अयमपि पक्षोऽस्तु, न कश्चिद्विरोधः ।
119. વળી બીજાઓ કહે છે-અથર્વવેદમાં ઘણી બધી ઋચાઓ હોવાને કારણે, ખૂબ જ જૂજ યજુ:મત્રો હોવાને કારણે અને ગાયમાન સામ મો ન લેવાને કારણે અથવવેદ ઋદ જ છે. આ પક્ષ પણ ભલે હે , એમાં કોઈ વિરોધ નથી. [ અર્થાત આ પક્ષ અથ. વવેદના વેદપણું અને પ્રમાણપણને વિરોધી નથી.]
- 120. પુનમથી વેશસ્ત્રથમેવ વાવો ચતુર્થત, સોયमत्युत्कटो द्वेषः । वृद्धव्यवहारो ह्यत्र प्रमाणम् । वेदोऽयं ब्राह्मणोऽयमिति तत्र तत्र वेदशब्दे उच्चारिते चत्वारोऽपि प्रतीयन्ते । 'वेदो मयाऽधीतः' इति वदन्तं पृच्छन्ति व्यवहारः ‘कतमस्त्वयाऽधीतो वेदः' इति । स आह 'अथर्ववेदः' इति । न तमेवमाक्षिपन्ति 'नासौ वेदः यस्त्वया पठितः' इति ।
120. વળી, જે કહેવામાં આવ્યું કે “વેદ” શબ્દ ત્રણ જ વાચક છે, ચોથાને નહિ એ ટિ દેવ છે, કારણ કે આમાં (અર્થાત તે ચોથાને પણ વાચક છે એમાં) વૃદ્ધ વ્યવહાર પ્રમાણ છે. “ આ વે છે ” “ આ બ્રાહ્મણ છે' એમ જ્યાં જ્યાં “વેદ શબ્દ જ્યારે પણ ઉચ્ચારવામાં આવે છે ત્યારે ચારેયની પ્રતીતિ થાય છે. “હું વેદ ભ ” એમ કહેનારને વિધાને પૂછે છે, “ક વેદ ભણ્યો ?” તે કહે છે, “ અથર્વવેદ'. [ આ સાંભળી ] તેઓ તેના ઉપર આક્ષેપ નથી કરતું કે જે તું ભણ્યો છે એ વેદ નથી. - 12. શોપsોડથર્વવેઢે વેદ્રાક્ ત વેદ્ વેદ્દાન્તરેડ્યા તુટ્યતત્વ ;
વેઢો યજુર્વેઃ સામવે: તિ | નિદાપકોડપિ તેવુ વેરા પ્રત્યુતે તિ चेत् तदितरत्रापि समानमित्युक्तम् । चतुर्वेदाध्यायी भरद्वाज इति च प्रसिद्धमेव । सर्वथा तु सोपपद एवायुर्वेदादिषु वेदशब्द इति न तत्तल्यकक्षताधिक्षेपक्षेत्रतामथर्ववेदो नेतव्यः । - 121. ઉપપદસહિતનો “વેદ” શબ્દ અથવવેદની બાબતમાં વપરાય છે એમ જે કઈ દલીલ કરે તે અમે કહીશું કે બીજા વેદોની બાબતમાં પણ એમ જ છે – પ્રથમ ] કદ ,

Page #77

છે.
શ્રૌત બ્રહ્મયજ્ઞવિધિ ચારે વેદોને સમાનપણે સ્પર્શે છે [ દિતીય] યજુર્વેદ, [તૃતીય] સામવેદ. જે કહેવામાં આવે કે ઉપપદ વિનાનેય “વેદ” શબ્દ તેમને માટે પ્રયે જાય છે તો કહેવું જોઈએ કે અન્યત્ર (અર્થાત અથવવેદની બાબતમાં પણ એમ જ છે. વળી, એ તો પ્રસિદ્ધ જ છે કે ભરદ્વાજે ચાર વેદોનું અધ્યયન કર્યું હતું. આયુર્વેદ વગેરેમાં તે “વેદ” શબ્દ સર્વથા ઉપપદ સહિત જ પ્રજાય છે, એટલે તેની સમાન કક્ષાને ગણી અધિક્ષેપની ક્ષેત્રતાએ અથર્વવેદને લઈ જવો ન જોઈએ.
122. ब्रह्मयज्ञविधिश्च श्रौतश्चतुर्वप्यविशिष्ट इत्युक्तम् । स्मार्तोऽपि तथाविध एवास्ति; यथाऽऽह याज्ञवल्क्य:----
मेदसा तर्पयेदेवानथर्वाङ्गिरसः पठन् ।
पितृ॑श्च मधुसर्पिया॑मन्वहं शक्तितो द्विजः ॥ [याज्ञ.स्मृ.१.४ ४] इति । साम्प्रदायिकमध्यापनाध्ययनादि सर्वमभिन्नमेवेत्यलं प्रसङ्गेन ।
तेन प्रमाणतायां वेदस्वाध्यायशब्दवाच्यत्वे पुरुषार्थसाधनविधावपि चत्वारः સમાં વેઢાર /
122. બ્રહ્મયજ્ઞ (= વેદાધ્યયન) વિશેન વદને વિધિ (= આદેશ) ચાય વિદોને સમાનપણે સ્પર્શે છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. સ્મૃતિ પણ એ જ જણાવે છે, જેમકે યાજ્ઞવલ્કય કહે છે, “દરરોજ શક્તિ પ્રમાણે અથવવેદને પાઠ કરતો દ્વિજ દેવોને મેદથી અને પિતૃઓને મધ અને ઘીથી ખુશ કરે છે”. અધ્યાપન અધ્યયન વગેરે બધું જે મૌખિક પરંપરાથી થાય છે તે ચારેય વેદની બાબતમાં સમાન જ છે; એટલે હવે એની ચર્ચા રહેવા દઈએ. પ્રમાણુતાની બાબતમાં, “વેદસ્વાધ્યાય શબ્દના વાગ્યા હોવાની બાબતમાં તેમ જ પુરુષાર્થસાધનના વિધિ(= આદેશ)ની બાબતમાં ચારેય વેદો સરખા છે.
123. यदि पुनरौत्तराधर्येण विना न परितुष्यते; तद थर्ववेद एव प्रथमः, ततः परमस्य मन्त्रस्य ब्रह्मणः प्रणवस्याभिव्यक्तेः । तथा च श्रुतिः, 'ब्रह्म ह वा इदमग्र आसीत्' [गो.बा. १.१] इत्युपक्रम्य 'आथर्वणं वेदमभ्यश्राम्यदभ्यतपत् समतपत् तस्माच्छ्रान्तात् तप्तात् सन्तप्तादोमिति मन एवोवमक्षरमुदक्रामत्'[गो.बा.१.५] इत्यादि । तथा महाव्याहृतीनां शाखान्तरप्रसिद्धानामप्रसिद्धानां च बृहदित्यादीनां 'तत एवोत्थानम् ।
- 123. વળી, જે તમને પહેલે–પછી એવા ક્રમ વિના સતિષ ન થતું હોય તે 'િઅમે કહીએ છીએ કે] અથવવેદ જ પ્રથમ છે, કારણ કે તેની પછી જ બ્રહ્મરૂપ આ પરમ મંત્ર પ્રણવની અભિવ્યક્તિ થઈ છે. આવી યુતિ છે—“સૌ પ્રથમ આ બ્રહ્મ હતું ” ત્યાંથી માંડીને “અર્થવેદને થકવ્ય, તપ, બરાબર તપા; થાકેલા, તપેલા તેનામાંથી “ઓમ” અર્થાત મન જ ઊંચે અક્ષરે વ્યક્ત થયે” વગેરે. તેવી જ રીતે અન્ય શાખામાં પ્રસિદ્ધ

Page #78

ચાર વેદમાં અથર્વવેદ શ્રેષ્ઠ [ ભૂલ વગેરે ] મહાવ્યાહુતિઓનું તેમ જ તેમાં અપ્રસિદ્ધ બૃહત્ વગેરે મહાવ્યાહતિઓનું ઉત્થાન તેમાંથી જ (= અથર્વવેદમાંથી જ) થયેલું છે.
J24. અથર્વવેત્તોપનાનjરારશ્ય વેત્તરદાયનમવિરુદ્ધમ્ | સંવેદ્દોपनीयमानस्य तु नाथर्वणोपनयनसंस्कारमप्रापितस्याथर्ववेदाध्ययनेऽधिकारः। तदुक्तम् , 'भृग्वङ्गिरोविदा संस्कृतोऽन्यान् वेदानधीयीत, नान्यत्र संस्कृतो भृग्वङ्गिरसोऽधीयीत' इति [गो.बा. १.२९] । त्रय्येकशरणैरपि चैतदवश्याश्रयणीयम् अथर्ववेदविहितं स्वकर्मभ्रंशे प्रायश्चित्तमाचरद्भिरित्यथर्ववेद एव ज्यायान् ।
124. અથર્વવેદ ભણવા માટે ઉપનયન સંસ્કાર પામેલે બીજા વેદોનું અધ્યયન કરે તે એમાં કંઈ વિરોધ નથી. પરંતુ બીજા વેદ ભણવા માટે ઉપનયન સંસ્કાર પામેલે હેય પણ અથર્વવેદ ભણવા માટે ઉપનયન સંસ્કાર પામેલ ન હોય તેને અથર્વવેદ ભણવાને અધિકાર નથી. એટલે કહેવામાં આવ્યું છે, “અથર્વવેદના જાણકાર દ્વારા ઉપનયન સંસ્કાર પામેલે અન્ય વેદનું અધ્યયન કરી શકે, પરંતુ અન્યત્ર ઉપનયન સંસ્કાર પામેલ હોય તે અથર્વવેદનું અધ્યયન ન શકે ” [અશ્વેદ, યજુર્વેદ અને સામવેદ] આ ત્રયીને જ વેદ માની જેઓ એમનું શરણ સ્વીકારે છે તેઓ પણ જ્યારે સ્વકર્મમાં ભૂલ કરે છે ત્યારે અથર્વવેદવિહિત પ્રાયશ્ચિત્ત આચરે છે. એટલે તેમણે પણ અવશ્ય સ્વીકારવું જોઈએ કે અથર્વવેદ જ શ્રેષ્ઠ છે.
125. ચા માનવં વાક્યમુદ્દાઢd વીંત્રશાદ્ધિવ, તત્ત ત્રિવેદ્દાધ્યયન वैकल्पिकम् । वेदानधीत्य वेदी वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम्' इति [मनुस्मृति ३.२] एकस्मिन् वेदे द्वादशवर्षाणि व्रतं, द्वयोश्चतुर्विंशतिः, त्रयाणां षट्त्रिंशदिति । यस्तु चतुरो वेदानधीते तस्य 'अष्टचत्वारिंशद्वर्ष वेदब्रह्मचर्यमुपासीत' इति स्मृत्यन्तरमस्ति, न च तदा दृतम् । तत्र त्रिवेदाध्यायिनामेव प्रतिवेदं षोडशवर्षाणि व्रतं चरेदिति व्याख्यानमसङ्गतम् , उपक्रमविरोधाद् अनुपयोगाच्च । तेन वेदान्तराध्ययनकृत एवायं विकल्पविधिन द्वादशषोडशवर्षापेक्ष इति । अनादरोऽप्यस्यां स्मृतौ 'कृष्णकेशोऽग्नीनादधीत' इति श्रुतिविरोधकृतः, नाथर्ववेदाध्ययननिषेधगर्भ इति ।
- 125. મનુસ્મૃતિમાંથી ૩૬ વર્ષ બાબતનું જે વાક્ય ટાંકવામાં આવ્યું છે તે તો ત્રણ વેદના અધ્યયન વિશેનું વૈકલિક વાકય છે. “વેદોને ભણીને, બે વેદોને ભણીને કે પછી ક્રમાનુસાર એક વેદને ભણીને ” એમ એક વેદના અધ્યયનમાં બાર વર્ષનું વ્રત, બે વેદના અધ્યયનમાં ચોવીસ વર્ષનું વ્રત અને ત્રણ વેદના અધ્યયનમાં છત્રીસ વર્ષનું વ્રત છે. પરંતુ જે ચાર વેદનું અધ્યયન કરે છે તેની બાબતમાં અન્ય સ્મૃતિવાક્ય છે કે “૪૮ વર્ષ સુધી વેદાધ્યયન માટે બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળવું ”, આર્યોએ તેને અનાદર નથી કર્યો. ત્યાં ત્રણ વેનું અધ્યયન કરનારાઓ પ્રતિવેદ ૧૬ વર્ષનું વ્રત આચરે એવું વ્યાખ્યાન અસંગત છે,

Page #79

અથર્વવેકશપાઠીને શ્રાદ્ધભજનને અધિકાર કારણ કે સામાન્યપણે વેદબ્રહ્મચર્યને ઉપક્રમ સવવેદવિષયક છે-કેવળ ત્રણ વેદ વિષયક નથી--- એટલે એ ઉપક્રમ સાથે વિરોધ આવે; વળી, આવું વ્યાખ્યાન ઉપયોગી પણ નથી. અન્યાન્ય વેદના [અર્થાત્ એક, બે, ત્રણ કે ચાર વેદના અધ્યયનને લક્ષમાં રાખી કરવામાં આવેલું આ વિક વિધાન છે અને નહિ કે બાર વર્ષ કે સોળ વર્ષના સમયગાળાને લક્ષમાં રાખીને. તે સ્મૃતિને અનાદર પણ ““ તે કણ કેશવાળે અગ્નિહોત્રના અગ્નિની સ્થાપના કરે ? (અર્થાત જેના વાળ ધોળા થવા નથી માંડયા તે (= યુવાન) ગૃહસ્થજીવન શરૂ કરપના ગ્રહણ કરે) એ શ્રુતિની વિરેાધી હોવાથી કરવામાં આવે છે. [સ્મતિ શ્રુતિવિરોધી છે કારણું કે ૪૮ વર્ષ બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળ્યા પછી તેના વાળ કાળા ન હોઈ શકે. એ સંમતિને અનાદર અથર્વવેદના અધ્યયનના નિધનું સૂચન કરતું નથી.
126. ઐત્રિહ્મચર્યવ્રતસ્કૃતિરપિ ચમ્ અથર્વવેદ્દાધ્યયનપામેવ વિષયकरोति, न च वेदान्तराध्ययननिषेधमिति अत्रापि न विशेषहेतुरस्ति । त्रिषु वेदेष्विदं व्रतं, न पुनरेष्वेव त्रिष्विति नियामकं वचनमस्ति ।
26. ત્રણ વેદના અધ્યયન માટેના બ્રહ્મચર્યવ્રતને વિષેની આ સ્મૃતિ અથર્વવેદથી અન્ય ત્રણ વેદનું અધ્યયન કરવાનું જણાવે છે પરંતુ અથવવેદના અધ્યયન નિષેધ તે કરતી નથી. એ નિષેધ કરવા માટે] અહીં કઈ ખાસ કારણ પણ નથી. [વળી, કેઈ પણ ત્રણ વેદના અધ્યયનને માટેનું આ વ્રત છે. પરંતુ આ જ ત્રણ વેદને અધ્યયન માટેનું ” એવું નિયામક વચન નથી.
125. यदपि श्राद्धप्रकरणे यत्नेन भोजयेत्' इति त्रिवेदपारगपरिकीर्तनं तद् वेदपारगमिति शाखान्तरगमिति समाप्तिगमिति विशेषणपदपर्यालोचनया ऋग्वेदाधेकदेशाध्यायिनामनधिकारमेव श्राद्धे सूचयति । अथर्यणस्तु अथर्यशिरोऽध्ययनमात्रलब्धपङक्तिपावनभावस्यैकदेशपाठिनोऽपि तत्राधिकार उपपद्यते । दर्शितं चाथर्वशिरोऽध्ययनमात्रादपि पङ्क्तपावनत्वम् । पक्तिपावनश्च श्राद्धभोजनेऽनधिकृत इति ત્રિપ્રતિષિદ્રમ્ |
127. વળી, શ્રાદ્ધપ્રકરણમાં ‘યત્નથી જમાડવા એ લેકમાં ત્રણ વેદના પારંગતને જણાવ્યા છે એમ તમે કહ્યું. પરંતુ બ્લેકમાં આવેલાં “વેદપારંગત', “શાખાન્તક” અને “સમાપ્તિગ' એ ત્રણ વિશેષણરૂપ પદની પર્યાચના દ્વારા દાદિ એક ભાગનું અધ્યયન કરનારને શ્રાદ્ધમાં અધિકાર નથી એમ સૂચવવામાં આયું છે. એથી ઊલટું, અથર્વવેદના અધ્યયનની પરિપાટીવાળા બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં જન્મેલે અથર્વવેદના અથર્વશિર તરીકે જાણીતા ભાગના અધ્યયનમાત્રથી પંક્તિપાવનત્વ પામે છે. અને પરિણામે અથર્વવેદના એક ભાગનું અધ્યયન કરનારનેય ત્યાં (શ્રાદ્ધમાં નિમંત્રણ પામવાને1. અધિકાર ઘટે છે. આમ અથવવેદના અથર્વશિરસ્ તરીકે જાણીતા ભાગનું અધ્યયન કરવા માત્રથી પંક્તિપાવનત્વ પ્રાપ્ત થાય છે એ જણાવાયું છે. અને પંક્તિપાવન છે અને શ્રાદ્ધજનમાં અનધિકારી છે એ બે વસ્તુ તે પરસ્પર વિરોધી છે.

Page #80

" અથવવેદ યજ્ઞ પગી છે 128. यत्त 'ज्येष्ठसामगस्त्रिमधुस्त्रिसुपर्णिकः' इति वेदान्तरकैदेशाध्यायिनामपि श्राद्धभोजनाभ्यनुज्ञानं तदनुकल्परूपमिव भाति, प्रथमकल्पेन समग्रवेदाध्ययनोपदेशादिति । तस्मात् नाथर्वनिषेधार्थमेतद्वाक्यमिति
128, “યેષ્ઠસામન ને જાણનારે, ત્રિમધુને (અર્થાત વેદની ત્રિમ તરીકે પ્રસિદ્ધ ત્રણ ચાઓને જાણનારો, ત્રિસુપર્ણને (અર્થાત્ અલ્વેદ ની ત્રિસુપર્ણ તરીકે પ્રસિદ્ધ ઋચાઓને) જાણનારે' એમ કહી કોઈ વેદના એક ભાગનું અધ્યયન કરનારા પણ શ્રાદ્ધભાજન કરી શકે એમ જે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે તે મુખ્ય વિકલ્પ પછી આવતો ઓછા બળવાળો ગૌણ વિકલ્પ સમજાય છે, કારણ કે મુખ્ય વિકપમાં તો સમગ્રવેદના અધ્યયનને ઉપદેશ છે. આ ઉપરથી એ ફલિત થાય છે કે આ વાકય અથવવેદ નિષેધ કરવા માટે નથી.
129. तदेवमवस्थिते यद् वार्त्तिककारेण भयादिव द्वेषादिव मोहादिव सानुकम्पमिव वा इदमुच्यते 'यदि यज्ञोपयोगित्वम्' इत्यादि तदहृदयङ्गमम् , अथर्ववेदे पूर्वोत्तरब्राह्मणे विस्पष्टमिष्टिपश्वेकाहाहीनसत्राणामुपदेशात् । वेदान्तरेषु तच्चोदनाभावात् किमथर्ववेदे तदुपदेशेनेति चेत् सुभाषितमिदम् । एवमपि हि वक्तुं शक्यम् अथर्ववेदे तच्चोदनाया दर्शनात् किं वेदान्तरेषु तदुपदेशेनेति । न च जाने कस्यैष पर्यनुयोगः ? किं नित्यस्य वेदस्य किं वा तत्प्रणेतुरीश्वरस्येति ? द्वावपि हि तावपर्यनुयोज्यावित्युक्तम् ।। - 129. તે જ્યારે આ આમ પુરવાર થઈ સ્થિર થયું છે ત્યારે તન્નવાર્તિકકાર કુમારિલ જાણે કે ભયથી, જાણે કે દ્વેષથી, જાણે કે મોહથી, જાણે કે અનુકમ્માથી જે આ કહે છે કે “જે યજ્ઞોપયોગિતા ન હોય તે.' વગેરે તે બુદ્ધિને ચે એવું નથી, કારણ કે અથવવેદના પૂર્વોત્તર બ્રાહ્મણમાં (અર્થાત ગેપથના પૂર્વ અને ઉત્તર બ્રાહ્મણમાં) વિશેષ સ્પષ્ટપણે ઈષ્ટિ, પશુ, એકાહ, અહીન અને સત્રને ઉપદેશ આપવામાં આવેલ છે. બીજા વેદમાં પણ તેમનો ઉપદેશ હોઈ અથર્વવેદમાં તેમના ઉપદેશને કોઈ અર્થ નથી એમ જે તમે કહેતા હો તે, તમે ખરેખર બહુ સારું કહ્યું ! એ રીતે તે કહી શકાય કે અથર્વવેદમાં તેમને ઉપદેશ દેખાતો હાઈ બીજા વેદોમાં તેમના ઉપદેશનું શું પ્રજન ? અમને સમજ પડતી નથી કે આ નિંદા તમે મીમાંસકે કેની કરે છે ?-નિત્ય વેદની કે તેના પ્રણેતા ઈશ્વરની ? બનેય અનિંદ્ય છે એ તે અમે કહ્યું છે.
130. अर्थान्तरशान्तिपुष्टयभिचारादि वेदान्तरेष्वपि न न दृश्यते । श्येनो हि सामवेद उत्पन्नः । अद्भुतशान्त्यादयश्च यजुर्वेद इति तदपि समानम् । एकब्रह्मविंगाश्रिता इत्येतदपि न सत्यम् , यत एवं तत्र पठ्यते द्वे यज्ञवृत्ती भवतो वैहारिकी

Page #81

ચારે વેરેને ગક્ષેમ સમાન છે च पाकयज्ञवृत्तिश्चेति । तत्र वैहारिकी नामानेकविंगाश्रितानामेकक्रियाणामुपदेशः श्रुतौ । एकब्रह्मविंगाश्रितास्तु शान्त्यादि क्रियाः स्मृतावित्यभूमिज्ञोक्तिरेषा ।
130. વળી અર્થાન્તરશાન્તિ, પુષ્ટિ, અભિચાર, વગેરે બીજા વેદમાં નથી દેખાતા એમ નહિ. સામવેદમાં યજ્ઞ ઉપદેશાય છે [જેના પરિણામે યજમાનના દુશ્મનો નાશ પામે છે. યજુર્વેદમાં અદ્દભુત શાન્તિ વગેરેને ઉપદેશ છે. એટલે આ દૃષ્ટિએ અથર્વવેદ અને બીજા વેદ સમાન છે. અથર્વવેદમાં આદિષ્ટ કમે એકલા ઋત્વિમ્ બ્રહ્મના નિર્દેશનમાં થાય છે એમ જે કુમારિલે કહ્યું તે સાચું નથી, કારણ કે ત્યાં (અથવવેદમાં) આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે– યાપ બે પ્રકાર છે : વહારિક યજ્ઞ અને પાયજ્ઞ; વૈહારિક યો તે છે જેમને ઉપદેશ
શ્રુતિમાં છે અને જેઓની એક એક ક્રિયા અનેક ઋત્વિજોના નિદર્શનની અપેક્ષા રાખે છે; શાજ્યાદિ ક્રિયાઓ કેવળ એક બ્રહ્મના નિર્દેશનથી થાય છે અને તેમને ઉપદેશ સ્મૃતિમાં છે. તેથી કુમારિની ઉક્તિ વિષયને ન જાણનારની ઉકિત છે. - 131. ત્રચ્ચેવાળીયોવા રૂતિ ઇતર પરમાઘર , ન હામાયા परकीयो वा कश्चिदस्ति वेदार्थः, सर्वशाखाप्रत्ययत्वादेकस्य कर्मणः । तस्मात् समानयोगक्षेमत्वात् सर्ववेदानामेकस्य ततः पृथक्करणं वेदनिन्दाप्रायश्चित्तनिर्भयघियामेव चेतसि परिस्फुरति, न साधूनामित्युपरम्यते ।
131. ત્રણ વેદોમાં દરેક વેદ પિતપોતાના કર્મવિષયક ઉપદેશ આપે છે એમ કહેવું તે પણ પરમ માધ્યસ્થ છે ! વેદને પિતાને પારકે એવો કોઈ અર્થ નથી કારણ કે એક જ કમનું કારણ સવ" શાખાઓ છે. તેથી એક વેદથી બીજા વેદને જુદો પાડવો યોગ્ય નથી કારણું કે તેમનો યુગક્ષેમ સમાન છે. એક વેદથી બીજા વેદને જુદા પાડવાનું તો એવાઓને સ્કુરે કે જેમને વેદનિન્દાપ્રાયશ્ચિત્તને ભય નથી, સજનેના ચિત્તમાં ફુરે નહિ. આટલાથી વિરમીએ.. 132. ટુતિ તુલ્યામાવર્તિવર્ધમાનોતિસ્તવા
विबुधाभिमतस्फीतफलसंपादनोद्यताः ॥ चत्वारोऽपि पराक्षेपपरिहारस्थिरस्थितिम् ।
भजन्ति वेदाः प्रामाण्यलक्ष्मी हरिभुजा इव ।। 132. જેમ એકસરખાં પ્રભાવ અને ઋદ્ધિને કારણે દરરોજ વધતી ઉચિત પ્રશંસા પામેલી, દેવોને ઇછિત મોટાં ફળ સંપાદન કરાવી આપવામાં તત્પર એવી વિષ્ણુની ચાર ભુજાએ બીજાઓએ કરેલા [ચાચલ્પના] આક્ષેપને દૂર કરી સ્થિર સ્થિતિને પામેલી લક્ષ્મીને પામે છે તેમ એકસરખાં પ્રભાવ અને ઋદ્ધિને કારણે દરરોજ વધતી ઉચિત પ્રશંસા પામેલા, વિધાને [ઉપાય દર્શાવી) ઇચ્છિત મોટાં ફળ સંપાદન કરાવી આપવામાં તત્પર એવા ચાર વિદે બીજાઓએ કરેલા [અપ્રામાણ્યના] આક્ષેપને દૂર કરી સ્થિર સ્થિતિને પામેલી પ્રમાણુતાને પામે છે.
૨૧

Page #82

અન્ય આગમ પ્રમાણ છે ? 133
चतुःस्कन्धोपेतः प्रथितपृथगर्थैरवयवै:
कृतान्योन्यश्लेषैरुपचितवपुर्वेदविटपी । प्रतिस्कन्धं शाखाः फलकुसुमसंदर्भसुभगाः
प्रकाशन्ते तस्य द्विजमुखनिपीतोत्तमरसाः ॥ 133. વેદ એક વટવૃક્ષ છે. વડને જેમ ચાર થડ છે તેમ વેદને ચાર સંહિતાઓ છે. જેમ વડનું શરીર પ્રસિદ્ધ જુદા જુદા પ્રજને વાળા પણ પરસ્પર સંબદ્ધ [મૂળ, છાલ, પાન, વગેરે ] અવયવોથી પુષ્ટ છે તેમ વેદનું શરીર [વિધિ, અર્થવાદ, નામધેય આદિથી વાચ્ય] પ્રસિદ્ધ જુદા જુદા અર્થોવાળા પરસ્પર સંબદ્ધ પ્રિવર્તન, સ્તુતિ, પ્રયાગ આદિ પ્રતિપાદક] અવયથી પુષ્ટ છે. જેમ વડના પ્રત્યેક થડને ફળ-ફુલથી યુક્ત અનેક શાખાઓ શોભે છે તેમ વેદની પ્રત્યેક સંહિતાને વાક્ય વાક્યાથંયુક્ત અનેક શાખાઓ શોભે છે. જેમ વડની શાખાઓ ઉપર પંખીઓ પોતાની ચાંચથી ઉત્તમ રસ આસ્વાદે છે તેમ વેદની શાખાઓમાં બ્રાહ્મણે પોતાના મુખથી ઉત્તમ રસ (= ઉપનિષદાર્થ) આસ્વાદે છે. - ' 134.
किमेतदित्थं प्रामाण्यं वेदानामेव साध्यते । तन्त्रागमान्तराणां वा सर्वेषामियमेव दिक् ॥ ક્વિાત: – आये पक्षे परेष्वेवं अवाणेषु किमुत्तरम् ।
उत्तरत्र तु मिथ्या स्युः सर्वेऽन्योन्यविरोधिनः ।। 134. શંકાકાર – શું આ પ્રમાણે તમે તૈયાયિકે વેદોનું જ પ્રામાણ્ય પુરવાર કરે છે કે પછી બીજાં બધાં તત્ર અને આગમોની બાબતમાં આ જ પદ્ધતિ અપનાવો છો ?
તૈયાયિક-એથી શું છે, વળી ?
શકાકાર-જે તમે પ્રથમ પક્ષ સ્વીકારશે તે જ્યારે વિરોધી વિચારકે આ પ્રમાણે કહેશે [કે અમારા તન્ત્રો અને આગ પણ ઈશ્વરપ્રણીત હાઈ પ્રમાણ છે) તે તેને ઉત્તર શો આપશે ? બીજો પક્ષ સ્વીકારતાં તે બધાં જ મિથ્યા બની જશે કારણ કે બધા અન્યોન્યવિરોધી છે.
' 135. જાનિ પુનર મન્તરાળિ તરિ વિધાÀä વસ: પૃચ્છતિ ? પુરાतिहासधर्मशास्त्राणि वा शैवपाशुपतपञ्चरात्रबौद्धाहतप्रभृतीनि वा ? तत्र शैवादीनि तावन्निरूपयिष्यामः । मन्वादिप्रणीतानि धर्मशास्त्राणि वेदवत् तदर्थानुप्रविष्टविशिष्टकर्मों पदेशीनि प्रमाणमेव, कस्तेषु विचारः ?

Page #83

૬૬
ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણ છે અને તેમનું પ્રામાણ્ય વેદમૂલક છે એ કુમારિલમત
135. નૈયાયિક કયા બીજાં આગમને મનમાં ધારી વત્સ પૂછે છે? પુરાણ, ઇતિહાસ, ધર્મશાસ્ત્રોને કે શેવ. પાશુપત, પાંચરાત્ર, બૌદ્ધ, આહંત વગેરેને ? તેમાં શૈવ વગેરે આગમનું નિરૂપણે તો અમે પછી કરીશું. મનુ વગેરેએ પ્રણીત કરેલાં ધર્મશાસ્ત્રો અનુઠેય વેદાથે સાથે સંબદ્ધ વિશિષ્ટ કને ઉપદેશ વેદની જેમ આપતા હોઈ પ્રમાણે જ છે. તેમની બાબતમાં વિચાર કેવો ?
136. તેવાં તુ પ્રમાળાર્ધ વેલૂકનૈવ વિદ્રાક્ષને | તથા દિન तावन्मन्त्रादिदेशना भ्रान्तिमूला: संभाव्यन्ते, बाधकाभावात्, अद्ययावदपरिम्लानादरैवेदविद्भिस्तदर्थानुष्ठानात् । नाप्यनुभवमूलाः, प्रत्यक्षस्य त्रिकालीनवच्छिन्नकार्यरूपधर्मपरिच्छेददशासामर्थ्यासंभवात् । न च पुरुषान्तरोपदेशमूला:, पुरुषान्तरस्यापि तदवगमे प्रमाणाभावत् । भावे वा मनुना किमपराद्धम् ? असति हि मूलप्रमाणे पुरुषवचनपरम्परायामेव कल्प्यमानायामन्धपरम्परास्मरणतुल्यत्वं दुर्निवारम् । न च विप्रलम्भका एव भवन्तो मन्वादय एवमुपदिशेयुरिति युक्ता कल्पना, बाधकाभावात् साधुजनपरिग्रहाच्चेत्युक्तम् । तस्मात् पारिशेष्याद् वेदाख्यकारणमूला एव भवितुमर्हन्ति મળ્યાશિના , તદ્દયનુકુળ સમર્થ રિમિતિ | તવા મદઃ—
नान्तेरनुभवाद्वापि पुंवाक्याद्विप्रलम्भकात् । દૃષ્ટાનુuથસીમરવોદ્રમૈત્ર સ્ત્રી નીતિ | તિન્નવા. ૨.રૂ.૨]
136. કેટલાક, ધર્મશાસ્ત્રોનું પ્રામાણ્ય વેદમૂલત્વને કારણે ગણે છે. તેમનું વેદમૂલત્વ આ પ્રમાણે પુરવાર થાય છે -મનુ વગેરેની દેશનાએ બ્રાન્તિમૂલક તે સંભવતી નથી, કારણ કે તેમના બાધક જ્ઞાનનો અભાવ છે; વળી, તેમના પ્રતિ જરા પણ આ છે આદર ન ધરાવતા વેદોએ અત્યાર સુધી તેમના અર્થોનું અનુષ્ઠાન કર્યું છે. તે દેશના અનુભવમૂલક પણ સંભવતી નથી કારણ કે ત્રણેય કાળથી પર કર્તવ્યરૂપ ધમને જાણવાનું સામર્થ પ્રત્યક્ષમાં અર્થાત્ અનુભવમાં નથી. બીજા પુરુષોને ઉપદેશ તે દેશનાઓના મૂળમાં નથી, કારણ કે તે બીજા પુરુષ પાસે પણ તેને (= ધર્મને જાણવા માટેનું કઈ પ્રમાણુરૂપ સાધન નથી. તેની પાસે પ્રમાણુરૂપ સાધન છે એમ જે માનીએ તે મનુએ છે અપરાધ કર્યો કે તેની પાસે તે નથી એવું આપણે માનીએ ? અને મૂળ પ્રમાણ ન હોય તે પુરુષના વચનોની પરંપરા ક૫. વામાં અંધપરંપરાસ્મરણતુલ્યતાને દોષ દુનિવાર છે વળી, અવશ્યપણે ઠગ એવા મનુ વગેરે આ ઉપદેશ આપે એવી કલ્પના પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે કહેવામાં આવ્યું છે કે તેમના ઉપદેશના બાધક જ્ઞાનને અભાવ છે તેમ જ સાઘુજને તેમના ઉપદેશને સ્વીકારે છે. તેથી [આ બધા સંભવિત વિકલ્પમાંથી એક પછી એક દૂર થતાં બાકી રહેલ વિકલ્પને આધારે મનું વગેરેની દેશનાઓનું મૂળ વેદ નામના કારણમાં હોવું એગ્ય કરે છે, કારણ કે તે જ તે દેશનાઓનું અનુકુળ અને સમર્થ કારણ છે. એથી જ કુમારિક ભટ્ટ કર્યું છે કે “મનુ વગેરેની

Page #84

શ્રુતિ-સ્મૃતિના વિરોધ વખતે શ્રુતિનું પ્રાબલ્ય
છે
દેશનાઓના મૂળ તરીકે બ્રાન્તિ, અનુભવ, પુરાવાક્ય અને ઠગ આ ચ ર કરતાં ચોદનાને ( = વેદને) જ સ્વીકારવામાં લાઘવ છે, કારણ કે મનુ વગેરે સ્મૃતિ પ્રમાણેના વેદજ્ઞાન દષ્ટ અનુષ્ઠાનોનું સમર્થન કરવાનું સામ ચોદનામાં જ છે. ' તંત્રવા• ૧૩.૨]
137. तत्र केचित् परिदृश्यमानमन्त्रार्थवादबलोन्नीतविधिमूलत्वं मन्यन्ते । अन्ये विप्रकीर्णशाखामूलत्वम् । अपरे पुनरुत्सन्नशाखामूलत्वमिति । अनेन च विशेषविवरणेन न नः प्रयोजनम् । सर्वथा यथोपपत्ति वेद एव तत्र मूलं प्रकल्प्यताम् , न मूलान्तरम् , अप्रमाणकत्वात् । वेदमूलत्वपक्षेऽपि चेयमखिलजगद्विदिता स्मृतिसमाख्याऽनुगृहीता भविष्यति । प्रत्यक्षमूलत्वे हि वेदवदत्रापि कः स्मृतिशब्दार्थः ?
137. [જેઓ સ્મૃતિને વેદમૂલક માને છે] તેમાં કેટલાક, દેખાતા મંત્રો અને અર્થવાદના બળે અનુમિત વિધિ તેમનું મૂળ છે એમ માને છે. બીજા કેટલાક જુદે જુદે દેશે વિખરાયેલી શાખાઓને તેમનું મૂળ ગણે છે. જે શાખાઓ સર્વત્ર પતિ હોય તે નહિ પરંતુ જે શાખાઓ અમુક અમુક પ્રદેશમાં જ પઠિત હોય તે શાખાઓ તેમનું મૂળ છે.] વળી, બીજા કેટલાક લુપ્ત થઈ ગયેલી શાખ અને તેમનું મૂળ ગણે છે. આનું વિશેષ વિવરણ કરવાનું આપણને પ્રયોજન નથી. સર્વથા જે રીતે ઘટે તે રીતે વેદ જ તેમનું મૂળ છે એમ માને; બીજા મૂળને ન માને કારણ કે તેમ માનવામાં કઈ પ્રમાણુ નથી. વળી, વેદ ઋતિઓનું મૂળ છે એ પક્ષમાં, આખાય જગતમાં જાણીતું “ઋતિ’ નામ યથાથ બનશે. જે સ્મૃતિના મૂળ તરીકે પ્રત્યક્ષને માનવામાં આવે તે વેદની જેમ તેમાં પણ “સ્મૃતિ’ શબ્દને અથે ક્યાંથી રહે ? (અર્થાત્ વેદ જેમ સાક્ષાત્ દશનરૂપ છે તેમ સ્મૃતિ પણ સાક્ષાત દર્શનરૂપ ગણાય, તેનું સ્મૃતિ નામ યથાર્થ ન રહે).
138. किश्च वेदमूलत्वे सति स्मृतेः श्रुतिविरोधे सति तदतुल्यकक्षत्वाद् बाध्यत्वं सुवचं भवति । क्लप्तमेकत्र मूलमितरत्र कल्यम् । यावदेव भवान् स्मृतेः श्रुतिं कल्पयितुं व्यवस्यति तावदेतद्विरोधिनी प्रत्यक्षश्रता श्रुतिरवतरति हृदयपथमिति कथं तदा मूलकल्पनावै स्मृतिः प्रभवेत् ? तदाह
सोऽयमाभाणको लोके यदश्वेन हृतं पुरा । તત પશ્ચાત્ નáમ: કાનું નોઘાન શરનુષાત્ | તિ [ત ત્રા. ૨.રૂ.૨] * 138. વળી, સ્મૃતિ વેદમૂલક હતાં, જ્યારે વેદ સાથે સ્મૃતિને વિરોધ થાય ત્યારે તે તેની સમકક્ષ ન હોવાથી વેદથી તેનું બાધિત થવું યોગ્ય છે એમ કહેવું બરાબર છે. એક ઠેકાણે મૂળ નિશ્ચિત છે જ્યારે બીજે ઠેકાણે તે વિચારીને શોધી કાઢવાનું છે. જેવા આપ સ્મૃતિની મૂલરૂપ શ્રુતિને શોધવાનો નિશ્ચય કરો છો તેવી જ તેની વિરોધી પ્રત્યક્ષ સાંભળેલું મૃતિ ચિત્તમાં હુરે છે, એટલે તે વખતે સ્મૃતિ પિતાનું મૂળ શોધી કઢાવવામાં કેવી રીતે

Page #85

૬૪ કૃતિ-સ્મૃતિના વિરોધે વિકલ્પ સ્વીકારો કારણ કે સ્મૃતિ પોતે અનુમીયમાન વેદ છે
સમર્થ બને ? તેથી કહ્યું છે કે “લેમાં આ કહેવત પ્રસિદ્ધ છે કે પહેલાં જે ભારને ઘડે ઉપાડી ગયો હોય તેને પાછળથી પ્રાપ્ત કરવા ગધેડે ક્યા ઉપાયથી શક્તિમાન બને ?'
139: માર માર્દ વિના વીત્ર યુi: I વિરુ ઉદ્ભવો વેદ્ર –શ્રયમાળોऽनुमीयमानश्च । श्रूयमाणश्च श्रुतिरित्युच्यते अनुमीयमानश्च स्मृतिरिति । द्वावपि चैतावनादी इति किं केन बाध्यते । व्यक्ताव्यक्तो हि वेद एवासी । अत एव न मन्त्रार्थवादादिमूलकत्वकल्पनं युक्तम् , स्मर्यमाणस्य वेदस्यानादित्वात् ।। - 139. બીજો કહે છે – અહીં [જ્યારે શ્રુતિ અને સ્મૃતિને વિરોધ જણાય ત્યારે વિકપ (= બેમાંથી ગમે તે એકને સ્વીકાર) જ એગ્ય છે. કહેવાય છે કે વેદ બે પ્રકારનો છે -પ્રત્યક્ષ સંભળાતો અને અનુમાનાતો. પ્રત્યક્ષ સંભળાતા વેદને અતિ કહેવામાં આવે છે,
જ્યારે અનુમાનથી જણાતા વેદને સ્મૃતિ કહેવામાં આવે છે. બંનેય અનાદિ છે એટલે કોણ કેનો બાધ કરે ? કારણ કે [કૃતિ અને સ્મૃતિ અનુક્રમે વ્યક્ત અને અવ્યકત વેદ જ છે. તેથી જ સ્મૃતિને મન્ત્ર-અથવાદાદિમૂલક કપવી યોગ્ય નથી, કારણ કે સ્મરતો (અર્થાત્ અનુમાનાતો) વેદ અનાદિ છે.
140. नन्वेवं वेदमूलत्वेन प्रामाण्येऽवर्ण्यमाने बाह्यस्मृतिनामपि प्रामाण्यं वदन्तः प्रावादुकाः कथं प्रतिवक्तव्याः ? उच्यते । प्रत्युक्ता एव ते तपखिनः, उक्तं हि भगवता जैमिनिना 'अपि वा कर्तृसामान्यात् प्रमाणमैनुमानं स्यात्' इति ત્રિ. સૂ. ૨.રૂ.૨] | વાતૃસામાવાહિતિ મોર્ચઃ ? જાધવારવામાદ્વિતિ | ય एव वेदार्थानुष्ठानेऽधिकृताः कर्तारस्ते एवं स्मृत्यर्थानुष्ठाने, आचममादिस्मार्तपदार्थसंवलिततयैव वेदिस्तरणादिवैदिकपदार्थप्रयोगदर्शनात् । न त्वेवमेकाधिकारावगमो बाह्यस्मृतिषु विद्यते । तस्माद् मन्वादिस्मृतय एव प्रमाणं, न बाह्यस्मृतयः ।
- 140. શંકા–જે આ પ્રમાણે સ્મૃતિનું પ્રામાણ્ય વેદમૂલક હોવાને કારણે છે એમ ન પ્રતિપાદન કરવામાં આવે તે વેદબાહ્ય સ્મૃતિઓના પ્રામાણ્યનું પ્રતિપાદન કરતા અન્ય મતવાદીઓનો વિરોધ કેવી રીતે કરશે ?
જવાબ આપીએ છીએ-તે. બિચારાઓને પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યું છે જ, કારણ કે ભગવાન જૈમિનિએ કહ્યું છે કે “કર્તા સામાન્યને કારણે અનુમાનરૂપ વેદ (= સ્મૃતિ) પ્રમાણુ બને.”
શંકાકાર – ‘ક્નસામાન્યને કારણે એમ કહેવાનો શું અર્થ છે ? –
ઉત્તર-એકાધિકાર જણાવાને કારણે એ અર્થ. જે વેદવિહિત અર્થ( = કર્મ)ના અનુષ્ઠાનના અધિકારી કર્તાઓ છે તે જ સ્મૃતિઉપદિષ્ટ અર્થ( = કર્મ)ના અનુષ્ઠાનના અધિકારી કર્તાઓ છે, કારણ કે આચમન આદિ સ્મૃતિઉપદષ્ટિ અર્થ( = કમ)ની સાથે સંવલિતરૂપે જ વેદી ઉપર કુશધાસ પાથરવું” વગેરે વેદવિહિત અર્થો(= કર્મોનો પ્રયોગ દેખાય છે. પરંતુ આવો એકાધિકારાવગમ વેદબાહ્યસ્મૃતિઓમાં હેત નથી. તેથી મનું વગેરેની સ્મૃતિઓ જ પ્રમાણે છે, વેદબાહ્ય સ્મૃતિઓ પ્રમાણ નથી.'

Page #86

સ્કૃતિ
પ્રત્યક્ષમૂલક હાઈ પ્રમાણ છે એ તૈયાયિક મત
૬૯
_141. ननु मन्वादिस्मृतयोऽपि वेदमूलत्वात् प्रमाणं, नान्यतः इति । अत्रोच्यते । तदेतद्वेदमूलतया प्रामाण्यं योगिप्रत्यक्षं धर्मग्राहकममृष्यमाणाः किलाचक्षते भवन्तः, एतच्च न युक्तम् । यथा हि भगवानीश्वरः सर्वस्य कर्ता सर्यस्येशिता सर्यदर्शी सर्वानुकम्पी च वेदानां प्रणेता समर्थितः तथा योगिप्रत्यक्षमपि धर्मग्रहणे निपुणमस्मदादिप्रत्यक्षविलक्षणं प्रत्यक्षलक्षणे समर्थितमेव । तस्मात् तन्मूला एव मन्वादिदेशना भवन्तु ।
_141. १२ (= भाभास) - मनु योरे-जी २मृति। ५५५ ६५स पाने २ પ્રમાણ છે, બીજા કોઈ કારણે નહિ
Rયાયિક અહીં અમે ઉત્તરમાં જણાવીએ છીએ કે ધર્મના ગ્રાહક તરીકે ગિપ્રત્યક્ષને ન સહન કરનાર આપ મીમાંસકે વેદમૂલક હોવાને કારણે સ્મૃતિનું પ્રામાણ્ય જણાવો છો પરંતુ આ બરાબર નથી કારણ કે જેમ ભગવાન ઈશ્વર સર્વના કર્તા છે, સર્વના ઈશ છે, સર્વદશ છે, સર્વાનુમપી છે અને વેદના પ્રણેતા તરીકે સમર્થિત છે તેમ ધમને જાણવા માટે નિપુણ ગિપ્રત્યક્ષ-આપણુ પ્રત્યક્ષથી વિલક્ષણ પ્રત્યક્ષલક્ષણમાં સમર્થિત છે જ. તેથી મનુ વગેરેની દેશના યોગિપ્રત્યક્ષમૂલક હે
142. यत्त त्रिकालानवच्छिन्नः कथं प्रत्यक्षगम्यो धर्मः स्यादिति चोदनैव तत्र प्रमाणमुच्यते । प्रतिविहितं तदीश्वरप्रत्यक्षसमर्थनेन । साध्यसाधनसम्बन्धस्य स्वर्गाऽग्निहोत्रादिगतस्य यथा ग्राहकमीश्वरप्रत्यक्षम् एवमष्टकादिगतस्य तस्य ग्राहकं मन्वादिप्रत्यक्ष भविष्यतीति किमत्र त्रिकालानवच्छेदेन तदवच्छेदेन वा कृत्यम् ? । ____142. भीमांस-त्रय थी ५२ येवो धम प्रत्यक्षथी ॥ शत जना श14 ? એટલે ધર્મને જાણવામાં વદ જ પ્રમાણ છે એમ કહેવાયું છે.
નૈયાયિકતેનો પ્રતિષેધ ઈશ્વરપ્રત્યાના સમર્થન દ્વારા અમે કર્યો છે. સ્વર્ગ અને અગ્નિહોત્ર, વગેરે વચ્ચેના સાધ્યસાધનસંબંધન ગ્રાહક જેમ ઈશ્વરપ્રત્યક્ષ છે તેમ અટકા આદિ કર્મો અને તેમનાં ફળે વચ્ચેના સાધ્યસાધનસંબંધનું ગ્રાહક મનુ વગેરેનું પ્રત્યક્ષ બનશે; એમાં અહીં ત્રિકાલાનવ દે અને ત્રિકાલાવર દે શું કરવાનું છે ?
___143. यद्येवमष्टकादिकर्मणां धर्मत्वाग्रहणात् असर्वज्ञ ईश्वरः स्यात् । ज्ञात्वा वाऽनुपदिशन्नकारुणिको भवेत् । नैष दोषः, सर्व जानात्येव भगवान् । किञ्चित् स्वयमुपदिशति किञ्चित् परानुपदेशयति । ते हि तस्यानुग्राह्या भगवतः, तेषां च तदनुग्रहकृतैव तथाविधज्ञानप्राप्तिः । मन्वादीनां प्रत्यक्षो धर्म इति वेदेऽपि पठ्यते । 'साक्षात्कृतधर्माण ऋषयो बभूवुः । ते परेभ्योऽसाक्षात्कृतधर्मभ्य उपदेशेन मन्त्रान् संप्रादुः' इति [निरुक्त १.६.२०] वेदेऽपि पठ्यते ।

Page #87

વેદની જેમ ધ શાસ્ત્રોનું પ્રામાણ્ય આપ્તપ્રત્યક્ષમૂલક છે
143, મીમાંસકો એમ હેય તે અષ્ટકા વગેરે કમેનું ધર્માંપણું ગ્રહણ ન કર્યુ હેવાને કારણે તમારા ઈશ્વર અસન બની જાય. અથવા, જાણીનેય ઉપદેશ ન આપતે તે અકારુણિક બની જવાની આપત્તિ આવે.
મૈયાયિક-આ દાવ નથી આવતા. ઈશ્વર બધુ જ જાણે છે. કેટલુંક પોતે ઉપદેશે છે અને કેટલુંક ખીત પાસે ઉપદેશાવે છે, કારણ કે તે ખીજાએ તે ભગવાનના અનુગ્રાહ્યો છે અને તેના અનુયડુને કારણે જ તેમને તધાવિધ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. મનુ વગેરેને ધ' પ્રત્યક્ષ છે એમ વેદમાં પણ આપણે વાંચીએ છીએ ‘[વિશિષ્ટ તપન પ્રભાવે ધર્માંના સાક્ષાત્કાર કરનારા ઋવિએ થયા હતા. તેમણે ઉત્તરકાલીન, હીનશક્તિવાળા અને ધર્માંના સાક્ષાત્કાર ન કરનારને મત્રો – મંત્રોના શદે અને અર્થે બન્ને—ઉપદેશ વડે સચી રીતે આપ્યા' [નિરુક્ત ૧.૬.૨૦] એમ પણ આપણે વેદમાં વાંચીએ છીએ.
144. नन्वेवं प्रत्यक्षमूलत्वाविशेषात् श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे विकल्पः प्राप्नोति बृहद्रअन्तरविव्योरिव न बाध्यवाचकभावः । न हीश्वरप्रत्यक्षस्य योगिप्रत्यक्षस्य च प्रामाण्ये कश्चिद्विशेषः । नैसर्गिकाहार्यत्वकृतस्तु भविष्यति । किं तेन ? उच्यते । भवतु त्रिकल्पः । को दोषः ? वेदमूलत्ववादिभिरपि कश्चिद्विकल्पो व्याख्यात एव । विषयविभागेन वा विकल्पो व्याख्यास्यते । न च श्रुतिस्मृतिविरोधोदाहरणं किञ्चिदस्तीति स्वाव्यायाभियुक्ताः । तस्मादाप्तप्रत्यक्ष मूलत्वेन वेदानामिव धर्मशास्त्राणां प्रामाण्यम् ।
144. મીમાંસક-આમ સમાનપણે પ્રત્યક્ષમૂલક હાવાને કારણે, શ્રુતિ અને સ્મૃતિ વચ્ચે જ્યારે વિરોધ થાય ત્યારે, વિકલ્પ (એમાંથી કોઇ એકને સ્વીકાર) પ્રાપ્ત થાય, બૃહદ્ની અને રથન્તરની બે વિધિએની જેમ. [‘રૃ સ્ પૃષ્ઠ મત્ત’ન અને ‘રચન્તર ધૃષ્ટ મતિ'૨ એ મે વિધિએમાંથી એક વિધિને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે.] એમની વચ્ચે બાધ્યબાધકભાવ પ્રાપ્ત ન થાય, કારણ કે ઈશ્વરપ્રત્યક્ષ અને યોગિપ્રત્યક્ષના પ્રામાણ્યમાં કોઈ ભેદ નથી; અલખત, એનુ પ્રામાણ્ય નૈસગિક છે ત્યારે બીજાનું તપના પ્રભાવથી ઉપલબ્ધ થયેલું છે, પરંતુ તેથી શું?
તૈયાયિક- અમે ઉત્તર આપીએ છીએ કે ભલે (શ્રુતિ અને સ્મૃતિનો વિરોધ હોય ત્યારે) વિકલ્પ હા. એમાં શું દોષ છે? સ્મૃતિના પ્રામાણ્યને વેદમૂલક માનનારાઓએ પણ [શ્રુતિસ્મૃતિનો વિરોધ જણાતાં કોઇક વખત કોઈક વિકલ્પ સમજા છે અથવા વિષય. વિભાગ દ્વારા વિકલ્પને સમન્વવવામાં આવે છે. સ્વાધ્યાયાભિયુક્તો તે માને છે કે શ્રુતિ અને સ્મૃતિ વચ્ચેના વિરોધનું કાઇ ઉદાહરણ નથી. નિક્સ એ કે આપ્તનું પ્રત્યક્ષ મૂળમાં હોવાને કારણે જેમ વેલેનુ પ્રામાણ્ય છે તેમ ધ શાસ્ત્રોનું પણ પ્રામાણ્ય છે.
145 एतेन इतिहासपुराणप्रामाण्यमपि निर्णीतं वेदितव्यम् । इतिहासपुराणं हि पञ्चमं वेदमाहुः । उक्तं च-
૧. બૃહત્ સામથી સાધ્ય પૃષ્ઠસ્તોત્ર થાય છે.
૨. રથન્તર સામથી સાધ્ય પૃષ્ઠસ્તાત્ર થાય છે.

Page #88

ચૌદ વિદ્યાસ્થાને પ્રમાણ છે
इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् ।
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति ॥ इति [ महा० भा०आ० १.२६५]
145. આનાથી (= ઉપરની ચર્ચા દ્વારા) ઇતિહાસ અને પુરાણુનુ પ્રામાણ્ય પણ નિણી ત થઈ ગયું એમ-સમજી લેવું, કારણ કે ઇતિહાસ-પુરાણને પાંચમો વેદ કહેવામાં આવ્યા છે. [મહાભારતમાં] કહેવામાં આવ્યું છે કે ઇતિહાસ અને પુરાણ વડે વેદની બરાબર પૂર્તિ કરવી જોઇ એ. અલ્પનથી વૈદને ભય છે કે મને તે ઉલ્લંઘશે, મારા પર દ્વેષ આપશે.
146. अथ वा किमस्माकं दुरभिनिवेशेन ? वेदमूलत्वात् स्मृतिवत् पुराणानामपिं भवतु प्रामाण्यम् । तेषां प्रागाण्ये तावदविवादः । सदाचारस्याप्यनुपनिबद्धस्य वेदमूलत्वादेव भवतु प्रामाण्यम् ।
૭૧
145. અથવા અમારા ખાટા પક્ષપાતથી શુ ? વેદમૂલક હાવાના કારણે સ્મૃતિઓની જેમ પુરાણાનું પણ પ્રામાણ્ય હૈ. પુરાણે ના પ્રામાણ્ય બાબતે કોઈ વિવાદ નથી. સ્મૃતિમાં નેધાયેલા નહિ એવા સદાચારનું પ્રામણ વેદમૂલક હોવાને કારણે જ ભલે હો.
147. सर्वथा तावद् वेदाश्चत्वारः पुराणं स्मृतिरिति षडिमानि विद्यास्थानानि साक्षात्पुरुषार्थसाधनोपदेशीनि पूर्वोक्तरीत्या प्रमाणम् । व्याकरणादीनि षडङ्गानि अङ्गत्वेनैव तदुपयोगीनि, न साक्षाद् धर्मोपदेशीनि । कल्पसूत्रेष्वपि विक्षिप्तकर्यक्रमनियम संग्रहमात्रम्, नापूर्वोपदेशः । मीमांसा वेदवाक्यार्थविचारात्मिका । वेदप्रामाण्यनिश्चयहेतुश्च न्यायविस्तर इत्यामुखे एवोक्तम् । तदिमानि चतुर्दशविद्यास्थानानि प्रमाणम् । कानिचित् साक्षादुपदेशीनि कानिचित् तदुपयोगीनि इति सिद्धम् ।
147. ચાર વેદ, પુરાણ અને સ્મૃતિ આ છ, પુરુષાર્થના ઉપાયેાના સાક્ષાત્ ઉપદેશ આપનાર વિદ્યાસ્થાને પૂર્વોક્ત રીતે પ્રમાણ છે. વ્યાકરણ વગેરે છ અંગે! અંગ હોવાને કારણે વે, પુરાણુ અને સ્મૃતિને સમજવા માટે ઉપયેાગી છે; તે ધર્માંના સાક્ષાત્ ઉપદેશ આપતા નથી. કલ્પસૂત્રેામાં પણ અપૂને (ધના) ઉપદેશ નથી પરંતુ ક્રમ વિના વેદમાં જ્યાં ત્યાં વિહિત કર્માંના ચેગ્ય ક્રમને સગ્રહ માત્ર છે. મીમાંસા વેદતા વાકયોના અ^ટનરૂપ છે. વેદના પ્રામાણ્યની સ્થાપના કરવા માટે ન્યાયશાસ્ત્રને વિસ્તાર છે એ અમે આમુખમાં જ જણાવી દીધું છે. તેથી આ ચૌદ વિદ્યાસ્થાને પ્રમાણુ છે, કેટલાંક ધર્માંના સાક્ષાત્ ઉપદેશ આપે છે જ્યારે કેટલાંક તેમને સમજવા માટે ઉપયોગી છે, એ પુરવાર થયું.
148 यानि पुनरागमान्तराणि परिदृश्यन्ते तान्यपि द्विविधानि कानिचित् सर्वात्मना वेदविरोधेनैव प्रवर्तन्ते बौद्धादिवत्, कानिचित् तदविरोवेनैव कल्पितत्रतान्तरोपदेशीनि शैवादिवत् ।
-
148. જે ખીન્ન આગમે! ચારે બાજુ દેખાય છે તે બે પ્રકારના છે

કેટલાંક સવ થા

Page #89

૭૨
શિવાગમના પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ વેદવિધિ દ્વારા જ પ્રવૃત્ત થાય છે, જેમકે બૌદ્ધાગમ વગેરે; જ્યારે કેટલાંક વેદવિરોધ વિના જ, કપેલાં બીજાં ત્રતોને ઉપદેશ આપે છે, જેમકે શવાગમ વગેરે.
149. तत्र शैवागमानां तावत् प्रामाण्यं ब्रूमहे, तदुपजनितायाः प्रतीतेः संदेह-बाधकारण-कालुप्यकलापस्यानुपलम्भात् , ईश्वरकर्तृकत्वस्य तत्रापि स्मृत्यनुमानाभ्यां सिद्धत्वात् , मूलान्तरस्य लोभमोहादे: कल्पयितुमशक्यत्वात् । न हि तत्रोदंप्रथमता स्मर्यते । वेदवदेकदेशसंवादाश्च भूम्ना दृश्यन्ते इति कुतो मूलान्तरकल्पनाऽवकाशः । न च वेदप्रतिपक्षतया तेषामवस्थानम् , वेदप्रसिद्धचातुर्वर्ष्यादिव्यवहारापरित्यागात् ।
मन्वादिचोदनान्यायः स यद्यपि न विद्यते । शैवागमे तथाऽप्यस्य न न युक्ता प्रमाणता ।। सर्वोपनिषदामा निःश्रेयसपदस्पृशः । विविच्यमाना दृश्यन्ते ते हि तत्र पदे पदे ।। ये च वेदविदामग्रयाः कृष्णद्वैपायनादयः ।
प्रमाणमनुमन्यन्ते तेऽपि शैवादिदर्शनम् ।। 149. તેમાં શૈવ આગમોના પ્રામાણ્યનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ, કારણ કે તેમનાથી જન્ય જ્ઞાનની બાબતમાં સંદેહ, બાધક કારણ અને દે ઉપલબ્ધ નથી. વળી, સ્મૃતિ અને અનુમાન દ્વારા તેમનું ઈશ્વરકર્તવ સિદ્ધ છે. લોભ, મેહ વગેરે બીજ મૂળ તેમનાં કલ્પવાં શક્ય નથી. આ પ્રથમ છે' એવું એમની બાબતમાં સ્મરણ નથી (અર્થાત શૈવ આગમાં અનાદિ છે) વેદની જેમ આ આગમોના અમુક ભાગના, જગતમાં સંવાદો ઘણું દેખાય છે એટલે ઈશ્વર સિવાય બીજા મૂળની કલ્પનાને અવકાશ ક્યાં છે ? અને વેદના વિરોધી તરીકે તેઓ અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી કારણ કે ચાતુર્વણ્ય વગેરે વ્યવહારને તેઓ ત્યાગ કરતા નથી. મનું વગેરેને ઉપદેશની પ્રમાણતા પુરવાર કરવા આપમાં આવેલ તક જે કે શવાગામમાં લાગુ પડતો નથી તેમ છતાં તેમની પ્રમાણતા નથી એમ નહિ. બધા ઉપનિષદેના, નિઃશ્રેયસપદને સ્પર્શતા જે અર્થો છે તે શૈવાગમમાં પદે પદે વિવેચના પામતા દેખાય છે. વળી, વેદવિદોમાં મુખ્ય એવા કૃષ્ણ પાયન વગેરે શૈવાદિદશનના પ્રામાયને સ્વીકારે છે.
15 '. पञ्चरात्रोऽपि तेनैव प्रामाण्यमुपवर्णितम् ।
अप्रामाण्यनिमित्तं हि नास्ति तत्रापि किञ्चन ।। तत्र च भगवान् विष्णुः प्रणेता कथ्यये, स चेश्वर एव ।
एकस्य कस्यचिदशेषजगत्प्रसूति
हेतोरनादिपुरुषस्य महाविभूतेः ।

Page #90

શૈવાગમ અને પંચરાત્રાગમના પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ
૭૩ सृष्टिस्थितिप्रलयकार्यविभागयोगाद्
ब्रह्मेति विष्णुरिति रुद्र इति प्रतीतिः ।। वेदे च पदे पदे 'एक एव रुद्रोऽवतस्थे न द्वितीयः' [ अथ. ३ ] 'इदं विष्णुर्विचक्रमे ' [ ले. सं १.२.१३ ऋ. सं १.२२.७ ] इति रुद्रो विष्णुश्च पठ्यते । तद्योगाश्च तदाराधनोपाया वेदेऽपि चोदिता एव । शैवपंञ्चरात्रयोस्तु तद्योगा एवान्यथोपदिश्यन्ते । न चैष वेदविरोधः, वैकल्पिकत्वादुपायानाम् । अत आप्तप्रणीतत्वाद् वेदाविरुद्धत्वाच्च न तयोरप्रामाण्यम् । ___ 150. तेभो । (=पायने ५) ५५२ मनु प्रामा २५ पशु-यु छ, १२१५ અપ્રામાનું કંઈ પણ નિમિત્તે તેમાં નથી. વળી, તેના પ્રણેતા ભગવાન વિષ્ણુ છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે અને એ જ તો ઈશ્વર છે. સમગ્ર જગતની ઉત્પત્તિના કારણે એવા કોઈ એક મહાવિભૂતિરૂપ અનાદિપુરુષની – ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય એ ત્રણ કાર્યોના વિભાગને साधारे- ‘श्रमा', 'वि', '५' सेवा प्रतीति थाय छे अने. वेभा ५६ ५ २६ मने વિષગના ઉલ્લેખ છે. જેમ કે એક જ જ હતું, બીજો ન હતો ' “વિશુ એને ટપી ગયે દ્ધ અને વિષ્ણુના ચોગે” અર્થાત એમને આરાધવાના ઉપાયે વેદમાં પણ ઉપદેશાવ્યા છે જ. ૌવાગમ અને પંચરાત્રાગમમાં તે યોગને જ ઉપદેશ બીજી રીતે અપાયું છે અને આ વેદવિરોધ નથી કારણ કે ઉપાયોનો વિકલ્પ હોય છે. તેથી ઈશ્વરપ્રણીત હોવાને કારણે તેમ જ વેદવિરુદ્ધ ન હોવાને કારણે તે બંનેનું પ્રામાણ્ય છે.
151. ये तु सौगतसंसारमोचकागमाः पापकाचारोपदेशिनः, कस्तेषु प्रामाण्यमार्योऽनुमोदते ?।
बुद्धशास्त्रे हि विस्पष्टा दृश्यते वेदबाह्यता । जातिधर्मांचिताचारपरिहारावधारणात् । संसारमोचकाः पापा: प्राणिहिंसापरायणाः ।। मोहप्रवृत्ता एवेति न प्रमाणं तदागमः ।। निषिद्धसेवनप्रायं यत्र कर्मोपदिश्यते । प्रामाण्यकथने तस्य कस्य जिह्वा प्रवर्तते ? ।। ततो यद्यपि सिद्धिः स्यात् कदाचित् कस्यचित् क्वचित् । ब्रह्महत्यार्जितग्राम्यभोगवन्नरकाय सा ।। निषिद्धाचरणोपात्तं दुष्कृतं केन शाम्यति ? । अतः कालान्तरेणापि नरके पतनं पुनः ॥

Page #91

૭૪
બૌદ્ધોનાં અને સંસારચકોનાં આગ ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ
15. પરંતુ બૌદ્ધોનાં અને સંસારમેચકેનાં પાપાચારનો ઉપદેશ દેનારાં આગમોના મામાનું અનુમોદન કયે આય કરે ? બૌદ્ધ આગમમાં વેદબાહ્યતા (= વેદવિધિતા) ખૂબ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે, કારણ કે જાતિધર્મ પ્રમાણેના ઉચિત આચારનું ખંડન નિશ્ચિતપણે તેમાં જણાય છે. [અત્ય ત પીડા અનુભવતા પ્રાણીને તે પીડામાંથી મુક્ત કરવા પરોપકારબુદ્ધિથી સંસારમેચકો મારી નાખે છે. આમ] સંસારચકે પ્રાણિહિંસાપરાયણ પાપીઓ છે, મેહથી જ પ્રેરાયેલી તેમની પ્રવૃત્તિઓ છે. એટલે તેમનું આગમ પ્રમાણ નથી. જે કામ કરવાને નિષેધ હેય તે કર્મ કરવાને જેમાં ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો હોય એ શાસ્ત્ર પ્રમાણ છે એમ કહેવા કેની જીભ ઉપડે ? તેનાથી (= બૌદ્ધાદિ આગમોએ ઉપદેશેલા નિષિદ્ધ કર્મોથી) જો કેઈને ક્યારેય કોઈ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય તો પણ બ્રહ્મહત્યાથી પ્રાપ્ત ગ્રામ્યભોગની જેમ તે નરકને માટે છે. નિષિદ્ધ આચરણથી બંધાયેલું કર્મ શેનાથી શમે ? [કશાયથી નહિ.] તેથી કાલાન્તરેય ફરીથી નરકમાં પડવાનું થાય છે.
152. यत्त्वत्र चोदितं परेषु पूर्वोक्तक्रमेण बुद्धाद्याप्तकल्पनां कुर्वत्सु किं प्रतिविधेयमिति ? तत्रोच्यते । महाजनप्रसिद्ध्यनुग्रहे हि सति सुवचमाप्तोक्तत्वं भवति, नान्यथा । महाजनश्च वेदानां वेदार्थानुगामिनां च पुराणधर्मशास्त्राणां, वेदाविरोधिनां च केषाञ्चिदागमानां प्रामाण्यमनुमन्यते, न वेदविरुद्धानां बौद्धाद्यागमानाम् इति कुतस्तेषामाप्तप्रणीतत्वम् ? मूलान्तरं हि तत्र सुवचम् अज्ञानलोभादीत्येवमभिधाय बेदस्पर्धिनो बौद्धादयो निषेद्धव्याः ।
152. અહીં કોઈ શંકા કરે છે- બુદ્ધ વગેરેના આપ્ત હેવાની પૂર્વોક્ત ક્રમે કલ્પના કરનારાઓને આપ શે ઉત્તર આપશે ?
તૈયાયિક– તેને ઉત્તર આપીએ છીએ. મહાજનમાં પ્રસિદ્ધિ હોય અને મહાજનની અનુમતિ હોય ત્યારે જ અમુક વચન આ ક્ત છે એમ કહેવું યોગ્ય છે, અન્યથા નહિ. વેદે, વેદાનુસારી પુરાણે-ધર્મશાસ્ત્રો અને વેદાવિરોધી કેટલાંક આગના પ્રાધ્યાયની અનુમતિ મહાજન આપે છે; વેદવિરોધી બૌદ્ધાદિ આગમ પ્રામાણ્યની અનુમતિ આપતું નથી, એટલે તેમનું આપ્તપ્રણીતત્વ ક્યાંથી હોય ? અજ્ઞાન, લેભ વગેરે બીજુ જ મૂળ તેમનું છે એમ કહેવું બરાબર છે. આમ કહીને વેદની સ્પર્ધા કરનારા બૌદ્ધાદિ આગમન નિષેધ કા જોઈએ. 153. T
कोऽयं महाजनो नाम किमाकारः किमास्पदः ।
किंसंग्व्यः किंसमाचार इति व्याख्यातुमर्हसि ॥ अपि च, बौद्धादयो बुद्धादीनाप्तान स्वागमप्रामाण्यसिद्धये वदन्ति । ते महाजनमपि निजं तत्सिद्धये वन्दकादिकं वदेयुरेव । कस्तत्र प्रतीकारः ?

Page #92

७५
મહાજન કોણ છે ? 153. કોઈ કહે છે – આ મહાજન કોણ છે ? તેને આકાર કેવો છે ? તેની યોગ્યતા શી છે ? તેની સંખ્યા કેટલી છે ? તેનો ચોગ્ય આચાર શો છે ? –આની સમજણ તમારે આપવી જોઈએ. વળી બૌદ્ધો વગેરે બુદ્ધ વગેરે આતે છે એમ, પોતાના આગમના પ્રામા ષ્યની સિદ્ધિ કરવા કહે છે અને બુદ્ધ વગેરેની આતતા સિદ્ધ કરવા તેઓ પોતાના વંદકા વગેરે મહાજનને પણ જણાવશે જ. ત્યાં તમે કેવી રીતે પ્રતિકાર કરશો ?
154. उच्यते । चातुर्वण्यं चातुराश्रम्यं च यदेतदार्यदेशप्रसिद्ध स महाजन उच्यते । आकारस्तु तस्य कीदृशं पाणिपादं कीदृशं शिरोग्रीवं वा, कियती तस्य संख्येति पुरुषलक्षणानि गणयितुं न जानीमः । चातुवर्ण्य चातुराश्रम्यरूपश्चैष महाजनो वेदपथप्रवृत्त आगमान्तरवादिभिरप्रत्याख्येय एव । तथा चैते बौद्धादयोऽपि दुरात्मानो वेदप्रामाण्यनियमिता एव चण्डालादिस्पर्श परिहरन्ति । निरस्ते हि जातिवादावलेपे कः चाण्डालादिस्पर्शे दोषः ? ।
154. યાયિક – અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. જે ચાર વર્ણો અને ચાર આશ્રમ આર્યદેશમાં પ્રસિદ્ધ છે તે મહાજન કહેવાય છે. તેનો આકાર અર્થાત્ તેના હાથપગ કેવા છે, તેનું માથું કેવું છે, તેની ડેક કેવી છે, તેની સંખ્યા કેટલી છે– એમ પુરુષલક્ષણ, સંખ્યા વગેરે ગણાવવા માટેનું અમને જ્ઞાન નથી. ચાર વર્ષે અને ચાર આશ્રમરૂપ આ મહાજન વેદના જે માગને અનુસરે છે તે ભાગ બીજા આગમોમાં માનનારાઓ વડે અપ્રત્યાખ્યય (અપ્રતિધ્ય) જ છે. એટલે બૌદ્ધ વગેરે દુરાત્માઓ પણ વેદપ્રામાણ્યથી નિયત્રિત છે જ, તેથી તેઓ પણ ચંડાલ વગેરેને સ્પર્શતા નથી. જાતિવાદજન્ય અભિમાનનું ખંડન જે બૌદ્ધોએ કર્યું છે. તો પછી ચંડાલ વગેરેને સ્પર્શવામાં શો દોષ ?
___155. येऽपि अन्ये केचिदशुचिभक्षणागम्यागमनादिनिर्विकल्पदीक्षाप्रकारमकार्यमनुतिष्ठन्ति तेऽपि चातुर्वण्यादिमहाजनभीतास्तत् तत् कर्म रहसि कुर्वन्ति, न प्रकाशम् । निर्विशके हि तच्छास्त्रप्रत्यये किमिति चौर्यवत् तदर्थानुष्ठानम् ? अत एव न निजो महाजन उत्थापयितुं शक्यते वन्दकादिः, किन्तु अयमेव चातुर्वर्यादिमहाजनः, स चैष महाजन: वेदविरुद्धमागर्म परिहरत्येव, नानुमोदते ।
સંસારનો Úષ્ટ્ર ાિછા નત્તિ સવારસ: | बौद्धैरपि सहैतेषां व्यवहारो न कश्चन ॥ वेदधर्मानुवर्ती च प्रायेण सकलो जनः ।
वेदबाह्यस्तु यः कश्चिदागमो वञ्चनैव सा ॥ 155. અશુચિભક્ષણ, અગમ્યા સ્ત્રી (મા, બહેન, ગોત્રજા) સાથે સંગ વગેરે નિર્વિકલ્પદીક્ષા પ્રકારના અકાર્યોનું અનુદાન બીજા જે કંઈ કરે છે તેઓ પણ ચાર વરૂપ

Page #93

૭૬ બૌદ્ધ આદિ આગમમાં મહાજનપ્રસિદ્ધિ ન હોવાથી તેમનામાં આપ્તપ્રણતત્વ નથી
મહાજનથી ભય પામી તે કાર્યો એકાન્તમાં [પા] કરે છે, પ્રકટપણે કરતા નથી. જે તેમને તેમના શાસ્ત્રજ્ઞાનના પ્રામાણ્ય બાબત કોઈ શંકા ન હોય તે તેઓ શા માટે તે શાસ્ત્રોપદિષ્ટ
કાન ચોરની જેમ છૂપી રીતે કરે છે ? તેથી જ વન્દકા વગેરે તેમનું પોતાનું મહાજન છે એમ તેઓ સ્થાપી શકતા નથી, પરંતુ ચાર વર્ણ વગેરે જ મહાજન છે અને આ મહાજન વેદવિરોધી આગમોનો નિષેધ જ કરે છે, અનુમોદન કરતું નથી. સંસારમચકને સ્પશી શિષ્ટો પડાં સહિત સ્નાન કરે છે. બૌદ્ધોની સાથેય એમને કઈ વ્યવહાર નથી. પ્રાયઃ સકળ જનસમૂહ વેદધર્મને અનુસરે છે. વેદબાહ્ય જે કોઈ આગમ છે તે વંચના જ છે.
156. હૃદશરૂાયમનપસામાન્યમવો મહામાન વેઢનામ પ્રશ્વરાશિ, વધે बाह्यागमवादिन एवमेव स्पर्धन्ते । ते हि स्वागमप्रामाण्यमभिवदन्तो वेदरीत्याभिदधति । वेदे यथातथा प्रवेष्टुमीहन्ते । वैदिकानर्थानन्तरान्तरा स्वागमेषु निबध्नन्ति, वेदस्पर्शपूमिवात्मानं मन्यन्ते । तेषामप्यन्तहृदये ज्वलत्येव वेदप्रामाण्यम् । अत एवं विधाया महाजनप्रसिद्वेरागमान्तरेष्वदर्शनान्न तेषामाप्तप्रणीतत्वम् । - 156. બીજાના જે સામાન્ય વૈભવ ન ધરાવનાર (અથત વિશિષ્ટ અસામાન્ય વૈભવ ધરાવનાર) મહાભાગ વેદ નામનો આવો આ ગ્રંથરાશિ છે. તેથી બી' વેદબાહ્ય આગમને માનનારા આ રીતે જ તેની સ્પર્ધા કરે છે–તેઓ પિતાના આગમનું પ્રામાણ્ય
જ્યારે પુરવાર કરે છે ત્યારે વેદના પ્રામા સ્થાને જે રીતે પુરવાર કરવામ્સ આવે છે તે રીતે જ પુરવાર કરે છે. તેઓ જેમ તેમ કરીને વેદમાં પ્રવેશવા ઇછે છે. તેઓ વૈદિક અને (= વિષયને) વચ્ચે વચ્ચે પોતાના આગમોમાં શબ્દબદ્ધ કરી મૂકે છે અને વેદના સ્પર્શથી જણે કે પવિત્ર બનેલા પોતાને માને છે. તેમના હૃદયમાં વેદનું પ્રામાણ્ય પ્રકટ પ્રકાશે છે જ. નિષ્કર્ષ એ કે બીજાં બિૌદ્ધાદિ] આગમાં આ પ્રકારની મહાજનપ્રસિદ્ધિ દેખાતી ન હોઈ તેમનું આપ્તપ્રણીતત્વ નથી. 151. મહેં–
'महाजनप्रसिद्ध्यैव वेदप्रामाण्यनिश्चयात् ।
किमर्थः कण्ठशोषोऽयमियानार्येण संश्रितः ॥ वेदप्रामाण्यसिद्धयर्थं हि इदं शास्त्रमारब्धमिति गीयते । वेदप्रामाण्यस्य च महाजनप्रसिद्धयैव सिद्धत्वात् किं शास्त्रेण ? अलं क्षुद्रचोद्यैरीदृशैः ।
महाजनप्रसिद्धि हि केचिद्विप्लावयन्त्यपि ।
अतस्तदुपघाताय शास्त्रमत्र प्रयुज्यते ।।। तस्मात् पूर्वोक्तानामेव प्रामाण्यमागमानां, न वेदबाह्यानामिति स्थितम् । " 157. શંકાકાર કહે છે– મહાજનપ્રસિદ્ધિના આધારે જ વેદના પ્રામાણ્ય નિશ્ચય થતો હોઈ શા માટે આપ સજેજન આટલું ગળું સૂકવો છો ? વેદના પ્રામાણ્યને પુરવાર
- :

Page #94

બદ્ધ આદિ સહિત બધાં આગના પ્રામાયની સિદ્ધિ કરવા માટે આ ન્યાયશાસ્ત્ર આરંભાયું છે એમ તમે યાયિકો કહો છો વેદનું પ્રામાણ્ય મહાજનપ્રસિદ્ધિથી જ પુરવાર થઈ ગયેલું છે તો પછી આ ન્યાયશાસ્ત્રનું પ્રયોજન શું છે ?
યાયિક- - આવી ક્ષત્ર શક એ રહેવા દે, કારણ કે મહાજનપ્રસિદ્ધિનું કેટલાક ખંડન પણ કરે છે. એટલે તેમના ખંડનનું ખ ડન કરવા માટે ન્યાયશાસ્ત્રનો અહી યોગ કરવામાં આવ્યો છે. તેથી પૂર્વોક્ત આગમોનું જ પ્રામાય છે, વેદબાહ્ય આગમોનું નથી એ સ્થાપિત થયું. 158. : अन्ये सर्वांगमानां तु प्रामाण्यं प्रतिपेदिरे ।
सर्वत्र बाधसन्देहरहितप्रत्ययोदयात् ।। सर्वत्र वेदवत् कर्तुराप्तस्य परिकल्पना ।
दृष्टार्थे प्वेकदेशेषु प्रायः संवाददर्शनात् ॥ 158. બીજઓએ બધાં આગમોનું પ્રામાણ્ય પ્રતિપાદિત કર્યું છે, કારણ કે બાધરહિત અને સંદેહરહિત જ્ઞાન સર્વત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ વેદની બાબતમાં તેમ સર્વત્ર (અર્થાત્ બધાં જ આગમોની બાબતમાં) આત રચયિતાની કદ ના કરવામાં આવી છે, કારણ કે આગના જે થોડા ભાગે દટાર્થનું નિરૂપણ કરે છે તેમનો આદ્યાર્થ સાથે પ્રાયઃ સંવાદ દેખાય છે.
___159. यत् पुनरत्रोक्तं सर्व एवागमाः परस्परविरुद्धार्थोपदेशित्वादप्रमाणं स्युरिति तत्रोच्यते, आप्तप्रणीतत्वेन तुल्यकक्ष्यत्वादन्यतमदौर्बल्यनिमित्तानुपलम्भाच्च न कश्चिदागमः किञ्चिद् बाधते । विरोधमात्रं त्वकिञ्चित्कर, प्रमाणत्वाभिमतेषु वेदवाक्येष्वपि परस्परविरोधदर्शनात् । पुरुषशीर्षस्पर्शनसुराग्रहगवालम्भादिचादनासु वचनान्तरविरुद्धमर्थजातमुपदिष्टमेव । किञ्चागमानां विरोधोऽपि नातीव विद्यते, प्रमाणे पुरुषार्थे વાં સર્વે જ્ઞાર્નીવવાાત |
नानाविधैरागममार्गभेदैरादिश्यमाना बहवोऽभ्युपायाः ।
एकत्र ते श्रेयसि संपतन्ति सिन्धौ प्रवाहा इव जाह्नवीयाः ॥ 159. બધાં જ આગમે પરંપરવિદ્ધ અર્થોનો ઉપદેશ દેતા હોવાથી અપ્રમાણ છે એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તેના ઉત્તરમાં અમે કહીએ છીએ કે આપ્તપ્રણીત હોવાને કારણે બધાં આગમ સમકક્ષ હેવાથી તેમ જ અમુક આગમની દુર્બળતા ઠરાવનું કોઈ નિમિત્ત ઉપલબ્ધ ન હોવાથી કોઈ આગમ બીજા કેઈ આગમને બાધ કરતું નથી. કેવળ વિરોધ અપ્રમાણુત્વ સ્થાપવા શક્તિમાન નથી, કારણ કે તમારા વડે પ્રમાણુરૂપે રવીકૃત વેદવાક્યોમાં પણ પરસ્પરવિરોધ દેખાય છે. પુરુષશી સ્પશન, સુરાપાન, ગમારણ વગેરેનો આદેશ આપતાં વેદવાક્યોમાં બીજા વેદવાક્યોથી વિરુદ્ધ અર્થોને (Fકર્મોને ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે જ. વળી આગમને પરસ્પરવિરોધ પણ આત્યંતિક નથી કારણ કે પ્રમાણ

Page #95

૭૮ મુખ્ય ઉપાય અને ઉપેયની બાબતમાં બધાં આગમનું એકમસ્ય બાબતે કે પુરુષાર્થ બાબતે બધાનો અવિવાદ છે. આગમોએ દર્શાવેલા નાનાવિધ માર્ગો વડે [મુક્તિના ઘણા ઉપાએ આદેશાવ્યા છે જેમ ગંગાના પ્રવાહો છેવટે સમુદ્રમાં બરાબર એકઠા થાય છે તેમ પેલા બધા ઉપાયો સારૂપ નિઃશ્રેયસમાં છેવટે એક જગ્યાએ બરાબર એકઠા થાય છે.
16). તથા હૈ ૩યઃ સર્વશ્રેષુ નિફિત્તે / તદુપયઃ સર્વત્ર ज्ञानमुपदिश्यते । ज्ञानविषये तु विवदन्ते । तत्रापि प्रायश . आत्मविषयतायां बहूनामविप्रतिपत्तिः । प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानपक्षे तु प्रकृतेर्विविक्ततया पुरुष एव ज्ञेयः । नैरात्म्यवादिनस्तु आत्मग्रहशैथिल्यजननाय तथोपदिशन्ति । स्वच्छं तु ज्ञानतत्त्वं यतैरिष्यते तत् स्वातन्त्र्यादनाश्रितत्वादात्मकल्पमेव । कूटस्थनित्यत्वे प्रवाहनित्यत्वे च विशेषः । एवं प्रधानयोस्तावदुपायोपेययोरविवादः ।
160. બધાં આગમોમાં ઉપય (=સાધ્ય) તરીકે અપવર્ગને (=મોક્ષનો) નિર્દેશ છે. તેના ઉપાય તરીકે બધાં આગમાં જ્ઞાનનો ઉપદેશ દેવાયો છે. અલબત્ત, જ્ઞાનના વિષય પર આગમોમાં વિવાદ છે. તે બાબતે પણ જ્ઞાનને વિષય આત્મા છે એમાં ઘણને વિવાદ નથી. પ્રકતિ-પૂવિવેકાનના સાંખ્ય પક્ષમાં પ્રકૃતિથી વિવિક્તરૂપે પુરુષ જ રેય છે. નેરામ્યવાદી બૌદ્ધો આભગ્રહ ( અહંકાગ્રન્થિ) શિથિલ કરવા માટે “આમા નથી' એવો ઉપદેશ આપે છે. પરંતુ સ્વચ્છ જ્ઞાનતત્ત્વ જે તેઓ સ્વીકારે છે, તે સ્વતંત્ર છે, અનાશ્રિત છે એ કારણે આમા જેવું જ છે. કેવળ કુટીનિત્યતા અને પ્રવાહનિત્યતાની બાબતમાં જ ભિન્નતા છે. વેદિક શાસ્ત્રાને માન્ય આત્મા ફૂટનિત્ય છે જ્યારે બૌદ્ધોને માન્ય આત્મા પ્રવાહનિત્ય છે.] આમ મુખ્ય ઉપાય અને ઉપયની બાબતમાં બધાં આગમોને કઈ વિવાદ નથી.
16ી. ત્રિથી તું ચિત્રા ઘરા મવતુ નામ | મમ્રગટાપૂરિગ્રહો વા, दण्डकमण्डलुग्रहणं वा, रक्तपटधारणं वा, दिगम्बरता वाऽवलम्ब्यताम् । कोऽत्र विरोधः ? वेदेऽपि किमल्पीयांसः पृथगितिकर्तव्यताकलापखचिताः स्वर्गोपायाश्चोदिताः ? तस्मात् परस्परविरोधेऽपि न प्रामाण्यविरोधः । अतश्च यदुच्यते--
कपिला यदि सर्वज्ञः सुगतो नेति का प्रमा । . अथोभावपि सर्वज्ञौ मतभेदस्तयाः कथम् १ ॥ इति तदपास्तं भवति, प्रधाने सति भेदाभावात् , क्वचिच्च तद्भावे प्रामाण्याવિરોધાત |
161. ક્રિયા ભલે પ્રતિ આગમ ભિન્ન ભિન્ન છે. ભસ્મ લગા કે જટા ધારણ કરો, ઠંડે પકડે કે કમંડળ પકડે, લાલ લૂગડું પહેરે કે નગ્ન રહે ! એમાં શે વિરોધ છે ? વેદમાં પણ સ્વર્ગ, જુદી જુદી ઇતિકર્તવ્યતાથી સભર ઉપાયે શું ઓછા ઉપદેશાય છે ? એટલે આગમોમાં પરસપરવિરોધ હોવા છતાં તેમના પ્રામામાં વિરોધ નથી તેથી, ‘જે

Page #96

હિંસપદેશ સંસારમાંચકાદિનાં આગમોના અપ્રામાણ્ય હેતુ નથી
કપિલમુનિ સર્વજ્ઞ હેય તે સુગત સવજ્ઞ નથી એમાં શું પ્રમાણ છે ? અને જો બંને સવજ્ઞ હોય તો તેમની વચ્ચે મતભેદ અર્થાત વિરોધ કેમ? એમ જે કહેવામાં આવે છે તેને નિરાસ (ઉપર) થઈ ગયાં છે, કારણ કે જયારે મુખ્ય વિષયની વાત હોય છે ત્યારે તેમની વચ્ચે મતભેદ હોતો નથી અને ક્યારેક મતભેદ હોય તે પણ તેમના પ્રામાણ્યમાં તેથી વિરોધ આવતા નથી ,
162. न च हृदयक्रोशनहेतुकर्मोपदेशादागमान्तराणामप्रामाण्यम् , तस्याप्रमाणतायामप्रयोजकत्वात् ।
विचिकित्सा हि. नृशिरःकपालाद्यशनेषु या । साऽप्यन्यदर्शनाभ्यासभावनोपनिबन्धना ॥ तथा च शान्तचित्तानां सर्व भूतदयावताम् । वैदिकीष्वपि हिंसासु विचिकित्सा प्रवर्तते ॥
अभिचारादिहिंसायां वैदिक्यामपि भवतु हृदयोत्कम्पः । करणांशोपनिपातिनी हिंसेति लिसातत्तस्यां प्रवृत्तिः । या तु अनीमोनीयादिपशुहिंसा इतिकर्तव्यतांशस्था यस्यां क्रत्वर्थो हि शास्त्रादवगम्यते इति वैधी प्रवृत्तिः, तस्यामपि कारुणिको लोकः सविचिकित्सो भवति वदति च यत्र प्राणिवधो धर्मस्त्वधर्मस्तत्र कीदृशः' इति । न चैतावता वेदस्याप्रामाण्यम् , एवमागमान्तरेष्वापे भविष्यति ।
162. હૃદયમાં રુદન જગાડે એવા કર્મો ઉપદેશતા હોવાને કારણે તે ઉપદેશના અન્ય આગમનું અપ્રામાણ્ય નથી કારણ કે તે તેનું અપ્રામાણ પુરવાર કરનારો હેતુ નથી. મનુષ્યની ખોપરી વગેરેમાં ખાવું એ હૃદયમાં કંપારી, ક્ષોભ અને શંકાઓ જન્માવે છે તેનું કારણ અન્ય દર્શનને અભ્યાસ અને ભાવના છે. તેવી જ રીતે, શાન્ત ચિત્તવાળા અને સર્વપ્રાણુઓ પ્રતિ દયાળુઓને વૈદિક હિંસામાં પણ હૃદય કંપે છે. તમે કહેશો કે અભિચાર આદિમાં થતી વૈદિક હિંસામાં હૃદયપ ભલે થાઓ કારણ કે તે હિંસા કરણશગત હિંસા હાઈ લિપ્સાને કારણે તેમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. (અર્થાત્ શત્રહિંસાના સાધન તરીકે અહીં પશુહિંસા થાય છે.) આની સામે અમે કહીશું કે, પરંતુ અગ્નિષોમીય વગેરે પશુની જે હિંસા છે તે ઈતિકર્તવ્યતાન્તર્ગત છે તે ઇતિકતવ્યતામાં યજ્ઞને ઉપકારક [એવી અનીષોમીય પશુની હિંસા] વેદ દ્વારા જ જ્ઞાત થાય છે, એટલે અગ્નીમીય પશુની હિંસામાં થતી પ્રવૃત્તિ વેદાદિષ્ટ (=વૈધ) છે. [અભિચાર યા શત્રહિંસા કરવાને વેદનો આદેશ નથી પણ જેને અભિચાર કરે છેય તેને વેદ તેનો ઉપાય દર્શાવે છે; તે ઉપાય છે શ્યનયાગ, અર્થાત્ યેન-યાગ અને અભિચાર વચ્ચે ઉપાયોપેયભાવ છે એ જણાવવામાં જ વેદના વિધિવાકયને વ્યાપાર છે, પ્રવૃત્તિ કરાવવા બાબતે વિધિવક ઉદાસીન છે. અહી પ્રવૃત્તિ લિસાથી થાય છે. અભિચાર કે તેના સાધનભૂત

Page #97

નિષિદ્ધકર્મોપદેશ બૌદ્ધ આદિ આગમોના અપ્રામાયને હેતુ નથી
પશુહિંસા અવૈધ છે અર્થાત વેદવિહિત નથી. એથી ઊલટું વેદ યજ્ઞ કરવાનો આદેશ આપે છે અને તે કેમ કરો એ (= ઈતિકર્તવ્યતા) જણાવે છે. ઈતિકર્તવ્યતામાં અગ્નીમીય પશુને વધને યજ્ઞના કરણ તરીકે જણાવેલ છે. અહીં પશવધ કરવામાં ન આવે તો યજ્ઞ પૂણ ન થાય માટે પશવધ કરવામાં આવે છે, લિસાથી કરવામાં આવતો નથી. અહીં વેદ પ્રવર્તક છે. લિસા પ્રવર્તક નથી. માટે અહીં અગ્નીલોમીય પશુની હિંસા વૈધ છે, વેદવિહિત છે.] વેદવિહિત હિંસામાં થતી પ્રવૃત્તિમાં પણ કાણિક જનનું હૃદય કરે છે. તેઓ કહે છે ‘જ્યાં પ્રાણિવધ ધર્મ છે ત્યાં અધમ કેવો છે? પરંતુ એટલા માત્રથી વેદનું અપ્રામાણ્ય નથી થઈ જતુ. આવું જ બીજા આગમોની બાબતમાં બનશે.
: 63. यत्तु आगमान्तरेभ्यः कौलादिभ्यः खेचरताद्यर्थसिद्धावपि निषिद्धाचरणकृतः कालान्तरे प्रत्यवायोऽवश्यं भावीत्युक्तम् , तदपि न युक्तम् , तस्यार्थस्य तदागमनिषिद्धत्वाभावात् । आगमान्तरनिषिद्धत्वेऽपि वैकल्पिकत्वकल्पनोपपत्तेः । भवतु वा कालान्तरे प्रत्यवायः, तथाऽप्यधिकारिभेदेन तत्फले कर्मणि चोद्यमाने श्येनादाविव नागमप्रामाण्यमत्र हीयते । 'श्येनेनाभिचरन् यजेत' इत्यत्राभिचरन्निति शता लचिनिषेधमधिकारिणमाचष्टे । तस्य च श्येनयागश्चोदितः । स च तत्प्रयोगात् कृतवधः प्रत्य वैत्येव, न च वेदस्याप्रामाण्यम् । उक्तं च 'उभयमिह चोदनया लक्ष्यते अर्थोऽनर्थश्च' इति [સા. માં. ૨. ૨. ૨] ધામેઢાદરા વિચિત્રચોદ્રના નાનYપન્ના મરામસ્થ सर्वस्वारः चोदित :, आयुष्कामस्य कृष्णलचरुः । तस्मादेतदपि नाप्रामाण्यनिमित्तम् । यदपि बौद्धागमे जातिवादनिराकरणं, तदपि सर्वानुग्रहप्रवणकरुणातिशय. प्रशंसापरं, न च यथाश्रतमवगन्तव्यम् । तथा च ततत्पठ्यते 'न जातिकार्यदुष्टान् प्रव्राजयेत्' इति । तस्मात् सर्वेषामागमानामा तैः कपिलसुगतार्हत्प्रभृतिभिः प्रणीतानां प्रामाण्यमिति युक्तम् ।
163. કૌલ વગેરે બીજા આગમો દ્વારા આકાશગમન વગેરે અર્થની સિદ્ધિ થાય તો પણ નિષિદ્ધ આચરણને કારણે કાલાન્તરે અનર્થ અવશ્ય થશે એમ જે કહ્યું તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે તે કમનું નિષિદ્ધ તે આગમમાં નથી, બીજા ભાગમાં તે કર્મ નિષિદ્ધ હોય તે પણ તે કમનો વિકપ ઘટે છે. અથવા તે કાલાન્તરે તે કર્મથી અનર્થ ભલે થાઓ. તેમ છતાં અધિકારી મેથી (=તે કર્મથી જન્ય ફળની કામના કરનારની અપેક્ષાએ) તે ફળને આપનાર કર્મને ઉપદેશ જ્યારે આપવામાં આવે— ત્યાગ વગેરે કમની જેમ– ત્યારે અહી આગમકામાણ્યને હાનિ થતી નથી. શત્રને મારી નાખવા ઈછતે ચેત્યાગ કરે” એ વાક્યમાં ‘શત્રુને મારી નાખવા ઈછતો (=અમિન ' એ વર્તમાનકુદતના શતૃપ્રત્યય દ્વારા [‘પ્રાણીની હિંસા ન કરવી જોઈએ” એવા] નિષેધનું જેણે ઉલ્લંધન કરી નાખ્યું છે એવો

Page #98

સવ આગમોને કર્તા ઈશ્વર છે એ મત
અધિકારી જણાવાયું છે. તે અધિકારીને ત્યાગ કરવા પ્રેરવામાં આવ્યો છે અને તે તેના પ્રયોગથી પ્રાવધ કરીને અનર્થ નિમંત્રે છે જ, અને તેથી] વેદનું અપ્રામાણ્ય થતું નથી. કહેવામાં આવ્યું છે કે “વૈદિક ચેતના ( આદેશપ્રેરણા=વિધિ) દ્વારા અહીં અર્થ અને અનર્થ બંને લક્ષિત થાય છે.” અધિકારભેદથી ભિન્ન ભિન્ન કર્મો કરવા માટેની ચેદના (=વૈદિક આદેશ) ઘટતી નથી એમ નહિ. મરણની કામનાવાળી વ્યક્તિને સવરવાયજ્ઞ કરવાનો આદેશ વેદ આપે છે, જ્યારે આયુષ્યની કામનાવાળી વ્યક્તિને કૃષ્ણલચર્યજ્ઞને આદેશ વેદ આવે છે. તેથી ભિન્ન ભિન્ન કર્મો કરવાનો આદેશ આપવાથી અપ્રામાણ્ય નથી ? બૌદ્ધાગમમાં જાતિવાદનું જે નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે તે પણ સવને અનુગ્રહ કરવા તત્પર એવા કરુણતિશયની પ્રશંસા કરવાના આશયથી છે, તેને કેવળ વાર્થમાં સમજવાનું નથી. અને સાથે જ ત્યાં [બૌદ્ધ આગમમાં- વિનયપિટકમાં] કહેવામાં આવ્યું છે કે “જાતિદુષ્ટ ( હીતજાતિવાળી) અને કાયદુષ્ટ (=હીનકર્મવાળી) વ્યક્તિઓને પ્રવજ્યા આપવી નહિ.' નિષ્કર્ષ એ કે કપિલ, સુગત, અર્વત વગેરે આતોએ રચેલાં બધાં અગમ પ્રમાણ છે એમ માનવું ગ્ય છે.
164. ગજે મત્તે સનમાનારીશ્વર પુત્ર માનું છોત્તેતિ | સ ફ્રિ सकलप्राणिनां कर्मविपाकमनेकप्रकारमवलोकयन् करुणया ताननुग्रहीतुमपवर्गप्राप्तिमार्ग बहुविधमुत्पश्यन्नाशयानुसारेण केषांचित् कचित् कर्मणि योग्यतामवगम्य तं तमुपायमुपदिशति । स्वबिभूतिमहिम्ना च नानाशरीरपरिग्रहात् स एव संज्ञाभेदानुपगच्छति । अर्हन्निति कपिल इति सुगत इति स एवोच्यते भगवान् , नानासर्वज्ञकल्पनायां यत्नगौरवप्रसङ्गात् ।
164. બીજાઓ માને છે કે બધાં જ આગમોને પ્રણેતા ઈશ્વર છે, કારણ કે સફળ પ્રાણીઓના અનેકવિધ કર્મ વિપાકને દેખતા તેમ જ કરુણાથી તેમને અનુગ્રહ કરવા માટે અપવર્ગપ્રાપ્તિના અનેકવિધ માગને દેખતા તે ઈશ્વર આશયાનુસાર ક્યારેક કેટલાક પ્રાણીઓની અમક કમમાં ગ્યતા જાણીને તે તે ઉપાય તેમને ઉપદેશે છે. પોતાની વિભૂતિના મહિમાથી અનેક શરીરો ધારણ કર્યા હોવાને કારણે તે ઈશ્વર જ “અહંત', 'કપિલ”, “સુગત', વિગેરે] જુદાં જુદાં નામે પામે છે [એમ માનવું ઉચિત છે કારણ કે અનેક સવો માનવામાં યત્નની અને ગૌરવની આપત્તિ આવે છે.
165. નનું શુદ્ધ શુદ્રોનસ્ય જ્ઞોSTલ્ય, સ હાથમીશ્વર મહેતુ ? રતमेतद्भगवता कृष्णद्वैपायनेन ---
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ।। इति [गीता. ४.७]

Page #99

વેદ અને આગમાના કર્યાં ઈશ્વર હોય તે તેમની વચ્ચે વિરોધ કેમ ?
शरीरमेव शुद्धोदनस्यापत्यं नात्मा । अतः प्रतियुगं विष्णुरेव भगवान् धर्मरूपेणावतरतीत्यागमविदः प्रतिपन्नाः ।
15. શંકા-શુદ્ધોદન રાન્તના પુત્ર યુદ્ધ છે. તે કેવી રીતે ઈશ્વર હોય ?
ઉત્તર— [આ શંકાને] ભગવાન કૃષ્ણદ્વૈપાયને દૂર કરી છે, [કારણ કે] ‘જ્યારે જ્યારે ધની હાનિ થાય છે અને અધમની ચડતી થાય છે ત્યારે હું ભારત ! હું મારી જાતને સજુ છુ” એમ [ગીતામાં] તેમણે કહ્યું છે. શરીર જ શુદ્ધોદનના પુત્ર છે, આત્મા શુદ્ધોદનને પુત્ર નથી. તેથી પ્રત્યેક યુગે વિષ્ણુ ભગવાન જ ધર્માંરૂપે અવતરે છે એમ આગમેાના જાણકારોએ સ્વીકાયુ છે.
૮૨
"
166. ननु वेदसमानकर्तृकेष्वागमान्तरेषु कथं तादृशो महाजन संप्रत्ययो • नास्ति ? एवं नास्ति । तेन वर्त्मना भगवता कतिपये प्राणिनोऽनुगृहीताः येषां तादृश आशयो लक्षितः । वैदिकेन तु वर्त्मना निःसंख्यकाः प्राणिनोऽनुगृहीता इति तत्र महानादर:, आगमान्तरेषु कृश इति । एककर्तृके परस्परविरोधः कथमिति चेद् वेदैरेवात्र वर्णितः समाधिः, तेष्वपि भूम्नः परस्परविरोधस्य दर्शनादित्युक्तम् । तस्मादीश्वरप्रणीतत्वादेव सर्वागमानां प्रामाण्यम् ।
166. શંકા-જે વેદના કર્તા છે તે જ જો ખીજા આગમાના કર્તા છે તે મહાજનને સૌંપ્રત્યય (=આદર=શ્રદ્દા) જેવા વેદમાં છે તેવા બીજા આગમે!માં કેમ નથી ?
ઉત્તર— એવું નથી [આગમેામાં દર્શાવેલા] તે મા` વડે ભગવાને કેટલાંક પ્રાણીઓ ઉપર અનુગ્રહ કર્યાં, જે પ્રાણીઓને તેવા (=તે ભાગ'ને અનુરૂપ) આશય ઈશ્વરને જણાયેા. પરંતુ વૈદિક માગ દ્વારા ભગવાને અસંખ્ય પ્રાણીઓ ઉપર અનુગ્રહ કર્યાં એટલે મહાજનને વેદમાં મહાન આદર છે, અન્ય આગમેામાં એા છે.
'''' શંકા જો કર્તા એક જ છે તેા (વેદ અને આગમેા વચ્ચે) વિરોધ કેમ છે ?
#
ઉત્તર ~~ વેદોએ જ આ શંકાનું સમાધાન દર્શાવ્યું છે, કારણ કે તેમનામાં પણ ઘણુંા પરસ્પરરિવરોધ દેખાય છે. તેથી, ઈશ્વરપ્રણીત હોવાથી જ બધાં આગમાનું પ્રામાણ્ય છે. 167. પરે પુનર્વે મૂલ્વેનસર્યાનમન્નામાઘ્યમથ્થુપાળમન્ ! યો દિ મમ્નાदिदेशनानां वेदमूलतायां न्याय उक्तः -
भ्रान्तेरनुभवाद्वापि पुंवाक्याद्विप्रलम्भकात् ।
दृष्टानुगुण्यसामर्थ्याच्चोदनैव लघीयसी । [तन्त्रवा. १.३.२]
इति स सर्वागमेषु समानः । न च मन्वादिस्मृतीनां मूलभूता श्रुतिरुपलभ्यते । अनुमानेन तु तत्कल्पनमागमान्तरेष्वपि तुल्यम् ।
167. ખીજાએ વેદમૂલક હાવાને કારણે બધાં આગમાનું પ્રામાણ્ય સ્વીકારે છે. [મૂળ

Page #100

બૌદ્ધાદિ આગામે વેદમૂલક છે એ મત તરીકે] બ્રાન્તિ, અનુભવ, પુરુષવાર્થ અને ઠગ આ ચાર કરતાં ચેદનાને (=વેદને) જ સ્વીકારવામાં લાઘવ છે, કારણ કે પ્રસ્તુત સ્મૃતિ પ્રમાણેના દષ્ટ અનુકાનું સમર્થન કરવાનું સામગ્ધ ચાઇનામાં જ છે'- એવો જે તક મનુ વગેરેના ઉપદેશ વેદમૂલક છે એ પુરવાર કરવા આવ્યો છે તે બધાં આગમોની બાબતમાં સમાન છે. વળી, મનુ વગેરે સ્મૃતિઓના મૂળરૂપ શ્રુતિ ઉપલબ્ધ થતી નથી. અનુમાન દ્વારા એ શ્રુતિની કલ્પના કરવાનું તો બીજા આગમોની બાબતમાંય સમાન છે.
168. નનુ વોન્મ ‘વિ વા જતૃસામાન્યાહૂ પ્રમUાનનુમાનં સ્થા' રૂત જૈિ. सू . १.३.२], तच्चेह नास्तीति कथं श्रुत्यनुमानम् ? नैष दोषः
एकाधिकारावगमो न प्रामाण्ये प्रयोजकः ।।
मिश्रानुष्ठानसिद्धौ तु कामं भवतु कारणम् ।। न च पृथगनुष्ठीयमानमपि कर्म न प्रमाणमूलं भवति वर्णाश्रमभेदानुष्ठेय. વત !
कर्तृसामान्यशून्यत्वादथ मूलान्तरोदयः । . तदसत् बाधकाभावाद् भ्रान्त्यादिप्रतिषेधनात् ॥ प्रत्यक्षमूलतायां तु गुर्वी भवति कल्पना । वेदस्त्वनन्तशाखत्वात् मूलं तत्र सुसङ्गतम् ।।
नन्वत्र वेदमूलत्वे द्वषो वेदविदां कथम् ? । 168. શંકા- વળી, ‘જે વૈદિક કમના અધિકારી છે તે જ મૃત્યુ પદિષ્ટ કમના અધિકારી છે એ હેતુ વડે શ્રુતિની કલ્પના કરવામાં પ્રમાણ તો અનુમાન બને' એમ કહેવામાં આવ્યું છે પરંતુ આગમાન્તરની બાબતમાં તે હેતુ સંભવતા નથી તે તેના દ્વારા શ્રુતિનું અનુમાન કેવી રીતે થાય ?
ઉત્તર– જે વૈદિક કર્મને અધિકારી છે તે સ્મત્યુપદિષ્ટ કર્મને અધિકારી છે. એવું જ્ઞાન સ્મૃતિના પ્રામાણ્યનું ખરું કારણ નથી; વૈદિક અને સ્મત્યુપદિષ્ટ કર્મોના મિશ્ર અનુદાનોની સિદ્ધિમાં ભલે તેવું જ્ઞાન કારણ છે. [અર્થાત, એકાધિકારતા સ્મૃતિનું પ્રામાણ્ય સિદ્ધ કરતી નથી પરંતુ સ્માત કમનું વૈદિક કર્મો સાથે મિશ્ર અનુકાનમાત્ર સિદ્ધ કરે છે. વળી, વૈદિક કર્મના અનુષ્ઠાનથી જુદુ કર્મનું અનુષ્ઠાન થતું હોય છતાં તે કમ પ્રમાણુમૂલક મથી એમ ન કહેવાય. ઉદાહરણુથ, જુદા જુદા વર્ગોનાં અને આશ્રમનાં કર્મો. વૈદિક કર્મોના અધિકારીથી અન્ય આગમેએ ઉપદેશેલાં કર્મોનાં અધિકારી જુદા હેવાથી તે અન્ય આગમોનું મૂળ વિદથી બીજુ (અર્થાત બ્રાન્તિ વગેરે) બની જાય છે એમ માનવું ખોટું છે, કારણ કે તે અન્ય આગમનું કઈ બાધક નથી અને ભ્રાતિ વગેરેનો તેમના મૂળ તરીકે પ્રતિષેધ કરવામાં આવેલ છે. તેમને પ્રત્યક્ષમૂલક માનવામાં ગૌરવદેષ આવે છે. વેદની શાખાઓ અનન્ત હોઈ તેમનામાં તેમનું મૂળ માનવું સુસંગત છે. અહી [બૌદ્ધાદિ આગનું3 વેદમૂલકત્વ માનવામાં વેદવિદોને દ્વેષ

Page #101

બૌદ્ધાદિ આગને વેદમૂલક છે એ મત
169.
___ गत्वा त एव पुच्छ्यन्तां येषां द्वेषादि विद्यते ॥
गोवधे वा कथं तेषां द्वेषः सुस्पष्टवैदिके । प्रत्युक्तं च विरुद्धत्वं शाखानन्त्याच्च दुर्गमम् ॥ किमियद्वेदसर्वस्वं यावदस्मन्मुखे स्थितम् ।। शाखान्तराद्वा संवादो न लभ्येतेति का प्रमा ।।
तथा च सांख्यशास्त्रप्रसिद्धत्रिगुणात्मकप्रकृतिसूचनपरम् 'अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम्' इति [श्वेता० ४-५] वैदिकं लिङ्गमुपलभ्यते । निर्ग्रन्थकथिततपस्सचिवतत्त्वज्ञानशंसी चायमनुवादो दृश्यते 'मुनयो वातरशनाः' इति [ऋग्वेद १०.१३६.२] । एवं रक्तपटपरिग्रहभस्मकपालधारणादिमूलमप्यभियुक्ता लभन्ते एव ।
मन्वादिस्मृतिवत् कर्तृसाम्यस्यासम्भवेऽप्यतः । . प्रमाणं वेदमूलत्वाद्वाच्या: सर्वागमाः स्मृतिः ॥
ततश्च------
यः कश्चित् कस्यचिद्धर्मों मनु ना परिकीर्तितः । स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः ।।
इत्यत्र यथा मनुग्रहणं गौतमयमापस्तम्बसंवर्तकादिस्मृत्यन्तरोपलक्षणम् एवमहरकपिल. सुगताद्युपलक्षणपरमपि व्याख्येयम् ।
169. मी मागभाना प्रामायने। विशेषा-मन १५ कोरे छे ते मोहिनी પાસે જઈ તેમને જ પૂછે કે જે સ્પષ્ટપણે વૈદિક કર્મ છે તે ગોવધમાં તેમને દ્વેષ કેમ છે ?
ઉત્તર–વેદ સાથે તે બૌદ્ધાદિ આગમોના વિરોધનું અમે ખંડન યુ” છે; અને વેદની શાખાઓ અનત છે એટલે તે આગમોનો વેદ સાથે વિરોધ છે એ જાણવું જ કઠિન છે. આપણને કંઠસ્થ છે એટલે જ શું સમગ્ર વેદ છે ? શાખાન્તર સાથે આ આગમોને સંવાદ નહિ મળે એમ માનવામાં શું પ્રમાણ છે ? વળી, સાંખ્યશાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ ત્રિગુણાત્મક प्रतिनुसूयन ४२तु 'अजामेकां लोहित शुक्लकृष्णा' येवु वैहि लिग (=पाय) प्राप्त થાય છે. નિર્ચન્થાએ (=જૈનેએ) પ્રતિપાદિત કરેલ તપસહચરિત તત્ત્વજ્ઞાનને જણાવતો
मा वै िअनुवाद हेपाय छ –'मुनयो कतरशन:'. मे रीत २४१५टना परिभूत ભસ્મ લેપન, કમાલધારણું વગેરેનું મૂળ ૫ણ અભિયુકતોને (વેદના વિદ્વાનોને) વેદમાં મળે છે જ. તેથી, મનુ વગેરે સ્મૃતિની જેમ આ આગમેની બાબતમાં તૃસામ્ય

Page #102

લેકાયતાગમ પૂર્વપક્ષમૂલક હોઈ અપ્રમાણ
૮૫
(=એકાધિકારિતા) સંભવતું ન હોવા છતાં તેઓ વેદમૂલક હોઈ તેમને પ્રમાણે કહેવા જોઈએ અને તેમને સ્મૃતિ ગણવા જોઈએ. “મનુએ જે કેને જે ધમ જણવ્યો છે તે બધો વેદમાં કહેવાય છે, કારણ કે વેદ સર્વજ્ઞાનમય છે”-અહીં આ શ્લેકમાં જેમ મનુના નામનું ગ્રહણ ગૌતમ, યમ, આપસ્તબ્ધ, સંવર્તક, વગેરે બીજા ઋતિકારોનો નિર્દેશ કરે છે તેમ અહંત, કપિલ, સુગતનેય નિર્દેશ કરે છે એવી વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ.
170. નનું ઢોવાયતા મોબળેવં પ્રામાણ્યું ગ્રામોત, “વિજ્ઞાનઘન જીતે મુખ્ય સમુથાય તજોવાનુઘવિરાતિ, ન બેચરંજ્ઞાસ્તિ’ તિ વૃિ ૪.૪.૨૩] वेदमूलदर्शनात् । ततश्च लोकायतदर्शने प्रमाणभूते सति स्वस्ति सर्वांगमेभ्यः । ૩યતે–
न हि लोकायते किञ्चित् कर्तव्यमुपदिश्यते ।
वैतण्डिककथैवासी न पुनः कश्चिदागमः ॥ 170. શંકા–લેકાયતના આગમમાં પણ આ પ્રમાણે પ્રામાણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે ‘વિજ્ઞાનઘન (આત્મા) આ ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થઈ તેમાં જ પાછે પ્રવેશી જાય છે, પરક નથી એ વૈદિક વાક્યમાં તેનું મૂળ દેખાય છે. અને તેથી લોકાયતદર્શન પ્રમાણ બની જતાં બધાં આગમનું કલ્યાણ થઈ ગયું ! - સમાધાન -- આનો ઉતર આપીએ છીએ કાયતકશનમાં કંઈ કર્તવ્ય ઉપદેશાયું નથી. તે કેવળ વૈડિક કથા જ છે, પણ કોઈ આગમ નથી.
17. નનું ચ વર્ઝવં પુર્વ ની રૂતિ તત્રોપરિતે પર્વ ન, સ્વમાસિદ્त्वेनात्रोपदेशवैफल्यात् । 'धर्मो न कार्यः' 'तदुपदेशेषु न प्रत्येतव्यम्' इत्येवं वा यदुपदिश्यते तत् प्रतिविहितमेव, पूर्वपक्षवचनमूलत्वाल्लोकायतदर्शनस्य । तथा च तत्रोत्तरब्राह्मणं भवति 'न वा अरे अहं मोहं ब्रवीमि, अविनाशी वा अरेऽयमात्मा, માત્રાવસ્થ મવતિ ત [વૃા .૪.૪.૨૨–૨૩] . તવં પૂર્વપક્ષવનમૂછવા ल्लोकायतशास्त्रमपि न स्वतन्त्रम् । उत्तरवाक्यप्रतिहतत्वात्त तदनादरणीयम् । शास्त्रान्तराणां तु पूर्वपक्षवाक्यमूलकत्वकल्पनमयुक्तम् , समनन्तरमेव तत्प्रतिपक्षवचना नुपलब्धेरित्यतो वेदमूलत्वात् सर्वागमः प्रमाणम् ।
171 શંકા–“જ્યાં સુધી જીવે ત્યાં સુધી સુખેથી જીવો' એ ઉપદેશ લેકાયતદર્શનમાં અપાય છે.
ઉત્તર–એવું નથી; તે તો સ્વાભાવસિદ્ધ હોઈ તેને ઉપદેશ કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. ધર્મ ન કરવો જોઈએ” “વેદના ઉપદેશમાં શ્રદ્ધા ન રાખવી જોઈએ” આ અને આના જેવો જે ઉપદેશ તેમણે આપ્યો છે તેને પ્રતિષેધ થઈ ગયો જ છે, કારણ કે લેકાયતદર્શન વિદગત] પૂર્વ પામૂલક છે. અને ત્યાં પછી બ્રાહ્મણ છે “અરે ! હું ખોટું કહેતો નથી. અરે ! આ આત્મા અવિનાશી છે. એને માત્રા સંસર્ગ હોય છે. આમ પૂર્વપક્ષમૂલક હેવાથી લેકાયતશાસ્ત્ર

Page #103

ह
ગમે તે પુસ્તક આગમ નથી
સ્વતન્ત્ર નથી. ઉત્તરવાકચથી તે ખંડિત થયું હોઈ તે આદરણીય નથી. ખીન્ન [બૌદ્ધાદિ] આગમા પણ [વેદગત] પૂવ પક્ષમલક છે એમ કલ્પવું અયેાગ્ય છે, કારણ કે [તેમના મૂળરૂપ વૈદિક વાકયો પછી તરત જ પ્રતિપક્ષવચન ઉપલબ્ધ થતાં નથી. તેથી સવ` આગમા વેદभूल होई, प्रभाणु छे.
172.
सर्वागमप्रमाण नन्वेवमुपपादिते 1 अहमप्यद्य यं कञ्चिदागमं रचयामि चेत् ॥ तस्यापि हि प्रमाणत्वं दिनैः कतिपयैर्भवेत् । तस्मिन्नपि न पूर्वोक्तन्यायो भवति दुर्वचः ॥
जरत्पुस्तकलिखितं यदपि तदपि किञ्चिदिदानीं केनापि धूर्तेन प्रख्याप्यते 'महानयमागमः' इति । तत्राप्याप्त एव प्रणेता कल्प्यताम्, यादृशं तादृशं वचनमुच्यतां मूलभूतमिति ।
172. શંકા...જો આ રીતે બધા જ આગમાનું પ્રામાણ્ય ઘટાળ્યું તે હું પણ આજે જે કોઈ આગમ રચું તેનુય પ્રામાણ્ય કેટલાક દિવસે પછી થાય કારણ કે તેની બાબતમાં પણ પૂર્વક્તિ ન્યાય (=તર્ક) કહેવા મુશ્કેલ નથી. જૂના કોઈ પણ પુસ્તકમાં લખેલુ જે કઈ પણ હાય તેને કાઈ પણ ધૂત આ મહાન આગમ છે' એમ કહી ઓળખાવે; તેના પણ આપ્ત જ પ્રણેતા છે એમ કલ્પા, જેવુ તેવુ વૈદિક વચન તેના મૂળ તરીકે ઉચ્ચારો.
173.

नैतदत्यविगीतायां प्रसिद्धिं प्रापुरागमाः । कृतश्च बहुभिर्येषां शिष्टैरिह परिग्रहः ॥ अद्य प्रवर्तमानाश्च नापूर्वा इव भान्ति ये 1 येषां न मूलं लोभादि येभ्यो नोद्विजते जनः ॥ तेषामेव प्रमाणत्वमागमानामिहेष्यते । न मृते तु यत्किञ्चित् प्रमाणं कुट्टनीमतम् ॥ तथा हि-
अमितै कपटनिवीतानियतस्त्रीपुंसविहितबहुचेष्टम् । नीलाम्बरव्रतमिदं किल कल्पितमासीद्विटैः कैश्चित् ॥ तदपूर्वमिति विदित्वा निवारयामास धर्मतत्त्वज्ञः । राजा शङ्करवर्मा न पुनर्जेनादिमतमेवम् ॥
173. उत्तर—प्रेम नथी. ने भागभो निर्विवाह प्रसिद्धिने याग्या छे, मनो સ્વીકાર અહીં ધણા શિએ કર્યાં છે, જે અત્યારે પ્રવતમાન ઢાવા છતાં અપૂર્વ (=વેનિમૂ*લક)

Page #104

વેદ ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ
114.
જેવા જણાતા નથી, જેમનું મૂળ લોભ વગેરે નથી, જેમનાથી લોકોને ઉગ થતો નથી તે આગમનું જ પ્રામા અહી ઈછવામાં આવે છે. કુદનીમતનું જરાય પ્ર માણ્ય સ્વીકારાયું નથી. તે [કુનીમત] આ પ્રમાણે છે-કેટલાક વિટ એ આ નીલાબરકત કયું હતું એમ કહેવાય છે, જેમાં અમિત એક ૫ટ એટેલા સ્ત્રી અને પુરુષો ગમે તેની સાથે બહુ કામચેષ્ટાઓ કરતા. તેને અપૂવ” (દનિમ્લક) જાણીને ધર્મતત્વજ્ઞ રાજા શંકરવિર્માએ અટકાવ્યું, પરંતુ જેન આદિ મત આવો અપૂર્વ (વેદનિમૂલક) નથી.
इत्याप्तोक्तत्वहेतोः परिमुषितपरोदीरिताशेषदोषात्
एषां वेदागमानां सुदृढमुपगते मानभावे प्ररोहम् । तन्मूलत्वात्तथात्वं पुरुषवचनतो वाऽस्तु शास्त्रान्तराणां
तद्वारेणापि वक्तुं न खलु कल्लुपता शक्यते वेदवाचाम् ॥ 174 ઉપસંહારમાં કહેવાનું કે આપ્ત પુરુષે કહેલ હોવાને કારણે અને બીજાઓએ કહેલા બધા દોષો દૂર કરી દીધા હોવાને કારણે આ વેદાગમનું પ્રામાણ્ય સુદ પ્રરોહ પામ્યું છે ત્યારે વિદમૂલક હોવાને કારણે અથવા આપ્ત પુરૂષનાં વચને હેવાને કારણે અન્ય આગમનું પ્રામાણ્ય હો; આપ્ત પુરુષનું વચન હોવાને કારણે વેદવાણુની કલુષિતા (=અપ્રામાણ્ય) છે એમ કહેવું ખરેખર શક્ય નથી.
175. નાનુ નાચાર વેદ્રશ્ય પ્રામાર્થે સુવ્યવસ્થિતમૂ |
- खदेहसंभवै रेव दोषैरनृततादिभिः ॥
'चित्रया यजेत पशुकामः' 'पुत्रकामः पुत्रेष्टया यजेत' इति श्रूयते । चेष्टयनन्तरं पुत्रपश्वादिफलमुपलभ्यते । तस्मादसत्याः चित्रादिचोदनाः ।
ननु च यः पशुकामः स इष्टिं कुर्यादितीयानेव वाक्यार्थः । तत्र यागात् पशवो भवन्तीति : एतदेव दुरुपपादम् । ते च भवन्तोऽप्यनन्तरमेव भवन्तीति एतद् दुरुपपादतरम् । अतः कथं न सत्यार्थत्वं चित्रादिचोदनानाम् ।
175. શંકા–તેના પિતાના દેહમાં જ અમૃતતા વગેરે દેશે ઉત્પન્ન થયા હોવાને કારણે હજુય વેદનું પ્રામાણ્ય બરાબર સ્થિર થયું નથી. “પશુની કામનાવાળો ચિત્રાયાગ કરે પુત્રની કામનાવાળા પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ કરે’ એમ વેદમાં કહેવામાં આવ્યું છે. પરંતુ તે તે યજ્ઞ પછી પશુ, પુત્ર, વગેરે ફળ મળતાં નથી. તેથી ચિત્રાયાગ વગેરેને ઉપદેશ અસય છે.
ઉત્તર–જેને પશુની કામના હોય તે યજ્ઞ કરે' આટલે જ વાક્યને અર્થ છે. તેમાં યોગને કારણે પશુઓ થશે એવો અર્થ ઘટાવા જ મુશ્કેલ છે. અને તે થતાં હોય તે પણ યાગ પછી તરત જ થાય છે એ ઘટાવવું તો તેથી પણ વધારે મુશ્કેલ છે. તેથી, કેવી રીતે ચિત્રાયાગ વગેરેના ઉપદેશનું સત્યાર્થત્વ નથી ? (અર્થાત્ છે જ),
મીક

ર*

Page #105

વેદ ઉપર અસંવાદને આક્ષેપ 16. उच्यते । 'यावज्जीवं यजेत' 'यौवज्जीव जुहुयात्' इति जीवमवदसाध्यमानपशुकामनैव नाधिकारिविशेषणं भवितुमर्हति । पशूनां ततः कर्मणः सिद्धिमनवबुध्यमानस्य तत्राधिकार एव न सम्प्रवर्तते इति निर्णेष्यते एतत् । आनन्तर्यमपि कर्मखभावपर्यालोचनेनैव गम्यते, समनन्तरफलत्वेन कर्मणां दृष्टत्वात् । आह च 'कर्मकाले च फलेन भवितव्यम् , यत्कालं हि मर्दनं तत्कालं मर्दनसुखम्' इति [शा. भा. १.१.५] । अधिकार्यपि पश्चाद्यभावपरितप्यमानमानस एव कर्मण्यधिक्रियते यदि सद्य एव ततः फलमासादयेत् । कालान्तरे च कर्मणः प्रध्वंसात्कुतः फलम् ? आह च ‘यदा तावदियं विद्यमानाऽऽसीत् तदा फलं न दत्तवती, यदा फलमुत्पद्यते तदाऽसौ नास्ति, असती कथं फलं दास्यति' इति [शा. भा. १.१.५] । अपि च कालान्तरे फलस्यान्यत् प्रत्यक्ष कारणमुपलभ्यते सेवादि । तस्मिंश्च कारणे दृष्टे सति को नाम सूक्ष्मदृष्टि: अदृष्टं चित्रादिकारणं कल्पयेत् ? तस्मादसत्याश्चित्रादिचोदनाः, प्रत्यक्षादिप्रमाणपरिच्छेदयोग्यार्थोपदेशित्वे सत्यपि तत्संवादशून्यत्वात्, एवंविधविप्रलम्भकवाक्यवत् ।
चित्रादिवचसामेवमप चारस्य दर्शनात् । अनाश्वासोऽग्निहोत्रादिचोदनास्वपि जायते ॥
अग्निहोत्रचोदना मिथ्या, वेदैकदेशत्वाच्चित्रादिचोदनादिवत् । तदत्र तावदसंवादादप्रामाण्यम् । एवं 'पुत्रकामः पुत्रेष्ट्या यजेत' इत्येवमादावपि असंवादो द्रष्टव्यः ।
176 शा॥२-उत्तर यापीय छीगे. 'न्य सुधी व त्या सुधी यज्ञ शे' 'arni સુધી જો ત્યાં સુધી હેબ કરો’ એમ વનની જેમ જે સાધ્યમાન નથી એવી પશુકામના જ અધિકારીનું વિશે પણ બનતી નથી. તે યજ્ઞકર્મ દ્વારા થતી પશુઓની સિદ્ધિને ન જાણનારને તેમાં અધિકાર જ નથી એની સ્થાપના આગળ ઉપર કરીશું. કમને સ્વભાવની પર્યાચના દ્વારા જ આનન્તર્યું પણ જણાય છે, કારણ કે કર્મો બરાબર અનન્તર ફળ અાપતાં દેખાય છે અને કહ્યું પણ છે, “કમ (ક્રિયા) થતું હોય ત્યારે જ તે કમનું ફળ થવું જોઈએ; જે વખતે મદનક્રિયા થતી હોય છે તે વખતે જ મનક્રિયાજન્ય સુખ થાય છે. પશુઓના અભાવથી દુ:ખી મનવાળાને જ ચિત્રાયજ્ઞકર્મ કરવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે--અલબત્ત જે તે તત્કાલ જ કર્મમાંથી ફળ પ્રાપ્ત કરતે હોય . કાલાન્તરે તે કમ નાશ પામી ગયું હોઈ ફળ ક્યાંથી થાય ? અને કહ્યું પણ છે, જયારે આ ક્રિયા વિદ્યમાન હતી ત્યારે ફળ ન ખપ્યું; જ્યારે કળ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે નથી; અસ્તિત્વ ન ધરાવતી ક્રિયા કેવી રીતે ફળ આપશે ?”

Page #106

વેદોમાં વિસંવાદદેષતા આક્ષેપ
t
વળી, કાલાન્તરે ઉત્પન્ન થતા ફળનું બીજું પ્રત્યક્ષ કારણ ઉપલબ્ધ થાય છે, સેવા વગેરે, તે દૃષ્ટ કારણુ હોય તે કયે સૂક્ષ્મદષ્ટિવાળા અદૃષ્ટ ચિત્રાદિને કારણ તરીકે કલ્પે ? તેથી, ચિત્રાદિ ઉપદેશ અસત્ય છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી જાણી શકાય એવી વસ્તુને ઉપદેશ હોવા છતાં તે ઉપદેશને, પ્રવિત્ર ભક પુરુષના વાક્યની જેમ, તે પ્રમાણા સાથે સંવાદ નથી. ચિત્રદિ વિશેના વેદવાકચોનું ખેાટાપણું આ પ્રમાણે દેખાતું હોઈ, અગ્નિહોત્ર વગેરે વિશેના વેદ વાકયોમાં પણ અશ્રદ્ઘા જન્મે છે. અગ્નિહેાત્રવિષયક વૈવિધિવાક્ય ખાટું છે કારણ કે તે વૈદને જ એક ભાગ છે, ચિત્રાદિવિષયક વેદના વિધિવાકયની જેમ. તેથી, અહીં સંવાદ ન હોવાના કારણે અપ્રામાણ્ય છે. એવી જ રીતે પુત્રની કામનાવાળા પુત્રેષ્ટિ કરે' વગેરેમાં પણુ આ પ્રમાણે અસંવાદ સમજવા જોઈએ,
177. વિસમ્વાટોપિષિર્ દયતે | પ્રમીતે યજ્ઞમાને પાત્રયાસ્થ્ય માઁपदिश्यैवमादिदेश वेद: ' स एष यज्ञायुधी यजमानोऽञ्जसा खर्गं लोकं याति' इति । तत्र 'एष:' इति तावदात्मनो निर्देशः क्लिष्ट एव परोक्षत्वात्, स्फ्यकपालादियज्ञायुधसम्बन्धाभावाच्च । कायस्तु 'एष: ' पदेन निर्दिश्यते । स न स्वर्गं लोकं यातीति तद्विपरीतभस्मीभावोपलम्भादिति विसंवादः । एवं चासंवादविसंवादाभ्यामप्रमाणं वेद: ।
177. · ક્યાંક વિસંવાદ (ઊલટુ) પણુ દેખાય છે. જ્યારે યજમાન મરી ગયા ત્યારે પાત્ર ચયન (=યજમાને વિવાહથી માંડી પ્રજ્વલિત રાખેલ અગ્નિવાળે! ધડે! સ્મશાને લઈ જવા માટે લેવા તે) ક`ના ઉપદેશ આપી વેદે આ પ્રમાણે આદેશ આપ્યા, ‘આ તે યજમાન (જેણે અગ્નિહોત્રના અગ્નિ પ્રજ્વલિત રાખ્યા છે તે) યજ્ઞનાં સાધને સહિત સીધા સ્વર્ગલોકમાં નય છે.' અડ્ડી ‘આ' (વ) દ્વારા આત્માને નિર્દેશ કિષ્ટ છે કારણ કે આત્મા તે પરોક્ષ છે એટલે ય, કપાલ, વગેરે યજ્ઞનાં સાધને સાથે તેને સબધ છે જ નહિ, તેનાથી (=‘આ' થી) શરીરને નિર્દેશ થાય છે . એમ જો કહેવામાં આવે તે અમારે જણાવવુ જોઈએ કે] શ્રીર તે સ્વર્ગલોકમાં જતું નથી, ઊલટુ` ભસ્મરૂપ અવસ્થાને પામે છે. તેથી [અહી] વિસવાદ છે. આમ અસંવાદ અને વિસંવાદને કારણે વેદ અપ્રમાણ છે. [અસંવાદમાં કહ્યા પ્રમાણે ફળ મળતું નથી જ્યારે વિસંવાદમાં કર્યું હોય તેનાથી ઊલટું ફળ મળે છે.]
178. વ્યાવતાર્ । ‘ઢ઼િતે હોતત્ર્યમ્’‘અનુઢ઼િતે હોતત્ર્યમ્’‘સમયાવિતે होतव्यम्' इति होमकालत्रयमपि विवाय निन्दाऽर्थवादैः तदेव निषेधति, 'श्यामो वा अस्याहुतिमभ्यवहरति य उदिते जुहोति । शबलो वा अस्याहुतिमभ्यवहरति योऽनुदिते जुहोति । श्यामशबलावस्याहुतिमभ्यवहरतः, यः समयाध्युषिते जुहोति ।' न चार्थ - वादमात्रमेतदिति वक्तव्यम् । यतः
૧૨
.
विधानं कल्प्यते स्तुत्या निन्दया च निषेधनम् ।
विधिस्तुत्योः समावृत्तिस्तथा निन्दानिषेधयोः ||

Page #107

વેદોમાં વ્યાધાતદોષને આક્ષેપ
.. न हि निन्दा निन्दितुमुपादीयते, किन्तु निन्दितादितरत् प्रशंस्तुिमित्ययमपि
'प्रकारोऽत्र न सम्भवति, कालत्रयस्याप्यत्र निषेधात् कस्यान्यस्य तन्निन्दया प्रशंसा 'विधीयते । तस्मात् परस्परविरुद्धार्थोपदेशलक्षणाद् व्याघातादप्रमाणं वेदः ।
" 178, વ્યાઘાતને કારણે પણ વેદ પ્રમાણ છે], “સૂર્યોદયે હામ કર” “સૂર્યાય ન થયો હોય ત્યારે હોમ કરવો” “તારાઓ અને સૂર્ય ન દેખાતા હોય ત્યારે હોમ કરવો એમ હોમ કરવાના ત્રણ માળનું વિધાન કર્યા પછી નિન્દારૂપ અર્થવાદો દ્વારા તે વેદ જ તે ત્રણ કાળનો નિષેધ કરે છે જે સૂર્યોદયે હોમ કરે છે તેની આહુતિને કાળિયો (કૂતરી) ખાય છે. સૂર્યોદય ન થયો હોય ત્યારે જે હોમ કરે છે તેની આહુતિને કાબરો કૂતરો) ખાય છે. તારાઓ અને સૂર્ય ન દેખાતા હોય ત્યારે જે હોમ કરે છે તેની આહુતિને કાળિયો અને કાબરો ખાય છે.” આ કેવળ અથવાદ છે (અર્થાત્ તેને કોઈ અર્થ નથી) એમ કહેવું ન જોઈએ, કારણ કે રતિ ઉપરથી વિધાનની કલ્પના થાય છે અને નિન્દા ઉપરથી નિધની ક૯૫ના થાય છે. વિધિ અને સ્તુતિને વ્યાપાર સમાન છે, જ્યારે નિન્દા અને નિષેધનો વ્યાપાર સમાન છે. નિશ્વ વસ્તુની નિન્દા કરવા જ નિન્દાને આશરો લેવાતો નથી પરંતુ વિન્દિત વસ્તુથી ઇતર વસ્તુની પ્રશંસા માટે પણ તેનો આશરો લેવામાં આવે છે; આ પ્રકાર પણ અહીં સંભવતો નથી. ત્રણેય કાળને અહી' નિષેધ હોઈ યા અન્ય કાળની પ્રશંસા તેમની નિન્દા દ્વારા કરાઈ છે? તેથી, પરસ્પરવિરોધ જેનું લક્ષણ છે એવા વ્યાઘાતથી વેદ અપ્રમાણ છે.
179. નરુચારવા “ત્રિ: પ્રથમવા€ ત્રિરુમમ્' રૂખ્યાતનામાં प्रथमोत्तमयोः सामिधेन्योत्रिर्वचनात् पौनरुक्त्यम् । सकृदनुवचनेन तत्प्रयोजनसम्पत्ते: अनर्थकं त्रिवचनम् ।
179. પુનરુક્તિને કારણે પણ વેિદ અપ્રમાણે છે] “પ્રથમ ઋચા ત્રણ વાર બેલડી, છેલ્લી ઋચા ત્રણ વાર બોલવી’ એમ અભ્યાસવિષયક વેદવિધાનમાં સમિધેની સૂક્તની પ્રથમ અને અાિમ એ બે ઋચાઓને ત્રણ વાર બોલવાનું કહ્યું હોઈ પુનરુકિત છે. એક વાર બલવાથી પ્રયોજન પાર પડતું હોઈ ત્રણ વાર બોલવું અનર્થક (=નિરર્થક) છે.
180. तस्मादित्थमनृतव्याघातपुनरुक्तदोषकलुषितत्वादप्रमाणं वेदः । तदाह सूत्रकारः 'तदप्रामाण्यमनृतव्याघातपुनरुक्तदोषेभ्यः पुत्रकामेष्टिहवनाभ्यासेषु' इति [ ન્યાયસૂ૦ ૨.૨.૧૬ ] |
180. નિષ્કર્ષ એ કે આમ અવૃષ, વ્યાઘાતદોષ અને પુનરુક્તિદેવથી કલુષિત હોવાને કારણે વેદ અપ્રમાણ છે. તેથી સૂત્રકાર ગૌતમ કહે છે, “પુત્રકામેષ્ટિ, હવન અને અભ્યાસને લગતાં વેદવચનોમાં અનૃતદોષ, વ્યાઘાતષ અને પુનરુક્તિદેવ હોવાને કારણે વેદ અપ્રમાણ છે.”
181. શત્ર સમાધિમાહ બન શર્મસાધનાણા રૂતિ ન્યાયસૂ૦ ૨.. .૫૭] . અમારા – પ્રામાયસાધનમસૂતરā vજૈટ્રમ્ | અવૃત જ રા

Page #108

વેદમાં દર્શાવવામાં આવેલ દેને પરિહાર फलादर्शनम् । एतच्चानै कान्तिकम् , अन्यथाऽपि फलादर्शनोपपत्तेः । कि वेदस्यासत्यार्थत्वादत्र फलादर्शनम् उत कादिवैगुण्यादिति न विशेषहेतुरस्ति ।
181. અહીં શંકાનું સમાધાન કરતાં સૂત્રકાર ગૌતમ કહે છે, “ના, દિ અપ્રમાણ નથી કારણ કે તમે જે દાવો દર્શાવ્યા છે તેનું કારણુ અપ્રમાણ્ય નથી ૫ણુ યજ્ઞક્રિયાને અનુલક્ષી ક્રિયા કરનાર ક્રિયા પોતે અને ક્રિયાના સાધનમાં રહેલું અધુરાપણું (કવિ.લતા) એનું કારણું છે.' આ આશય છે-વિરોધીઓએ અમૃતત્વને અપ્રમાધ્યને હેતુ કહ્યો છે અને અનુતત્વમાં હેતુ છે ફળનું અદર્શન. અને આ [ફલાદર્શન તે અનૈકાન્તિક હેતુ છે કારણ કે [અવૃતત્વ વિના બીજી રીતેય ફલાદર્શન ઘટે છે. શું ફલાદર્શન વેદના અસત્યાર્થવને કારણે છે કે કર્તા વગેરેના વૈકલ્યને કારણે છે ? આમ ફલાદર્શન એ વિશેષ હેતુ નથી [પરંતુ અનૈકાન્તિક - હેતુ છે.]
___182. ननु न कदाचिदपि कर्मसमनन्तरमेव फलमुपलब्धमिति तदनुतत्वमेव तददर्शनकारणं, न कारकवैगुण्यमिति । तंदयुक्त.म् , अविगुणायां कारीयों प्रयुक्तायां सद्य एव वृष्टेर्दर्शनात् । न च तत् काकतालीयम् , आगमेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां च तत्कारणत्वदर्शनात् । पुत्रादिस्त्वाह कमपि पलं वस्तुस्वभावपर्यालोचनयैव न सद्यो भवितुमर्हति । न हि नभसस्तदानीमेव वृष्टिरिव निपतति पुत्रः, स्त्रीपुंसयोगकारणान्तरसव्यपेक्षत्वात् तदुत्पत्तेः । पश्वादिप्राप्तिस्तु कस्यचित् अदूरकालेऽपि दृश्यते प्रतिग्रहा. दिना । तथा ह्यस्मत्पितामह एव ग्रामकामः सांग्रहणीं कृतवान् । स इष्टिसमाप्तिसमनन्तरमेव गौरमूलकं ग्राममवाप ।
182. શંકા-ક્યારેય યજ્ઞકર્મ પછી તરત જ ફળ ઉપલબ્ધ થતું નથી, એટલે વેદનું અસત્યાર્થત્વ જ ફળના અદર્શનનું કારણ છે અને નહિ કે કારકોની વિકલતા.
ઉત્તર–આમ કહેવું યોગ્ય નથી, કારણ કે અવિકલકારીરી યજ્ઞને પ્રગ કરાતાં તરત જ વૃષ્ટિનું દર્શન થાય છે અને તે કાગનું બેસવુ અને ડાળનું ભાંગવું નથી, કારણ કે આગમ દ્વારા અને અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા વૃષ્ટિમાં કારીરીયજ્ઞની કારણુતા દેખાય છે. પુત્ર વગેરે ફળો ઐહિક હોવા છતાં તેમના વસ્તુસ્વભાવના વિચારથી જ લાગે છે કે તે ફળ તરત જ થવાને લાયક નથી. વૃષ્ટિની જેમ પુત્ર આકાશમાંથી તત્કાળ પડતું નથી, કારણ કે સ્ત્રીપુરુષના સંગરૂપ અન્ય કારણની અપેક્ષા તેની ઉત્પત્તિ માટે છે. પશુ વગેરેની પ્રાપ્તિ તે કોઈને તરત પણે થતી દેખાય છે, બક્ષિસ વગેરે દ્વારા. ઉદાહરણથ, ગામધણી થવાની ઈચ્છાવાળા અમારા દાદાએ સાંગ્રહણીયજ્ઞ કર્યો અને યજ્ઞ પછી તરત જ તેમને ગૌરમૂલક ગામ [બક્ષિસમાં મળ્યું.
183. નવેવં તહિં પ્રતિપ્રદાત્રિ દર્દ રમતુ પુરવા, પુત્રશ્ય જ स्त्रीपुंसयोगः, किमिष्टे: कारणत्वकल्पनयेति । मैवं वोचः, सत्स्वपि च दृष्टेषु कारणेषु
Jain Eõucation International

Page #109

હેર અવિગુણ કર્મનું ફળ ન દેખાવાનું કારણ પ્રતિબંધક અભક્ત કમ तददर्शनाद् , इष्टिप्रयोगानन्तरं चैतदर्शनादिष्टिकृतं स्त्रीपुंसयोगादिकारणत्वमिति નિય? | વિખ્ય–
सेवाध्ययनकृष्यादिसाम्येऽपि फलभेदतः ।। वक्तुं न युक्ता तत्प्राप्तिर्दृष्टकारणमात्रजा ॥. भूतस्वभाववादादि पुरस्तात् प्रतिषिष्यते । ।
तस्मान्नूनमुपेतव्यमत्रान्यदपि कारणम् ॥ તદુમ્ “તવૈવ હિં જાળું દવ' ર્તિ [શા મા૦ ૬..] | ચત્ર पुनरविगुणेऽपि कर्मणि प्रयुज्यमाने कालान्तरेऽपि पुत्रपश्वादिफलं न दृश्यते, तत्र तीनं किमपि प्राक्तनं कर्म प्रतिबन्धकं कल्पनीयम् । यथोक्तम्
फलति यदि न सर्वं तत् कदाचित् तदेव ।। ધ્રુવમપુરમમુt # શાસ્ત્રીયમાતે [શ્નો વાજિંત્રાપ૦િ૨૬] તિ |
कर्मादिवैगुण्यग्रहणमुपलक्षणार्थमृषिणा प्रयुक्तम् । न तु वेदस्याप्रामाण्यकल्पना साध्वी, साद्गुण्ये कर्मणः प्राचुर्येण फलदर्शनात् ।
( 183. શંકા-જે એમ હોય તો પશુ વગેરેની પ્રાપ્તિનું બક્ષિસ વગેરે દષ્ટ કારણ જ હે, અને પુત્રપ્રાપ્તિનું સ્ત્રી-પુરુષસંગ દૃષ્ટ કારણ હે; યજ્ઞને તેમના કારણ તરીકે કલ્પવાની શી જરૂર છે ?
ઉત્તર–આવું ન કહે. તે દૃષ્ટ કારણે હોવા છતાં તે ફળો થતાં ખાતાં નથી પણ યા પછી એ કળા દેખાય છે એ ઉપરથી નિશ્ચિત થાય છે કે યજ્ઞ પછી કરાયેલ ૨ વગેરેની [પુત્રાદિમાં] કારણુતા છે. વળી, [ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓએ કરેલ] ગુરુસેવા, અધ્યયન, ખેડ વગેરે સરખાં હોવા છતાં તેમનાં ફળોની બાબતમાં ભેદ હૈઈ તે ફળની પ્રાપ્તિ કેવળ દષ્ટકારણુજન્ય છે એમ કહેવું યોગ્ય નથી. ભૂતસ્વભાવવાદ વગેરેને પ્રતિષેધ આગળ ઉપર કરીશું. તેથી ખરેખર અહીં બીજુ [અદષ્ટ] કારણ પણ સ્વીકારવું જોઈએ. તેથી જ કહ્યું છે કે “ત્યાં (અર્થાત્ કાલાન્તરે થતાં પશુ વગેરે ફળોની બાબતમાં) તે [અદષ્ટરૂ૫ કારણ હોય છે જ અને શબ્દ (અર્થાત વેદવિધિ > વેદવિહિત યજ્ઞકર્મ) પણ કારણ છે.” [કોઈ અદષ્ટરૂપ કારણ તરીકે ઇશ્વરેચ્છાને માની વેદવિહિત કર્મને સ્વીકારવાને ઈનકાર કરે તે તેના પ્રતિકાર માટે કહ્યું છે કે શબ્દ> વેદવિધિ > વેદવિહિત યજ્ઞકર્મ પણ કારણ છે. તેથી નિષ્કર્ષ એ નીકળે છે કે ચિત્રાદિયજ્ઞકર્મજન્ય અદષ્ટ જ કાલાન્તરે જન્મતાં ફળનું કારણ છે.] વળી, જ્યાં અવિકલ અર્થાત્ પૂર્ણ યજ્ઞકર્મ નો પ્રયોગ થયો હોવા છતાં કાલાન્તરેય પુત્ર, પશુ વગેરે ફળે ન દેખાય ત્યાં કોઈ પ્રાફતન તાત્ર કમને પ્રતિબંધક કપવું જોઈએ; જેમકે કહેવામાં આવ્યું છે કે જે કોઈવાર સંપૂર્ણ યજ્ઞકમ ફળ આપતું ન હોય તે તેમાં પ્રતિબંધક તરીકે ન ભેગવાયેલું એવું બીજુ શાસ્ત્રીય કર્મ ચક્કસપણે હોય છે જ. કર્મ વગેરેના વૈગુણ્યને સ્વીકાર ઋષિઓએ

Page #110

વિસંવાદદાષનું નિવારણ
કેવળ ઉપલક્ષણાર્થે કર્યાં છે (અર્થાત્ વેદનું પ્રામાણ્ય છે જ એ સૂચવવા કર્યાં છે.) વેદના અપ્રામાણ્યની કલ્પના સારી નથી, કારણ કે કર્માંનુ સાક્રુણ્ય હાતાં પ્રચુરપણું ફળ દેખાય છે. 184 अपि च चित्रातः पशवो भवन्तीत्येतावानेव शास्त्रार्थः । आनन्तर्ये किञ्चित् प्रमाणमस्ति । अयं तु प्रत्यक्षादिविसंवाद आनन्तर्यविषयः । चित्रादिचोदना त्वनिर्दिष्टकालविशेषविषयेति विषयभेदान्न सा तेन बाध्यते I
तु न
तदाह भट्ट : -
आनन्तर्यविसंवादो नाविशेषप्रवर्तिनीम् ।
चोदनां बाधितुं शक्तः स्फुटाद्विषयभेदतः । इति [चित्राक्षेपपरि० श्लो० ४] यत्तु कर्मस्वभावपर्यालोचनया चित्रादेरनन्तरफलत्वमुक्तम् यत्कालं हि मर्दनं तत्काल मर्दन सुखमिति तदेतदत्यन्तमनभिज्ञस्याभिधानम्, विधिफलानां क्रियाफलतुल्यस्वानुपपत्तेः । इह किञ्चिद्विधिफलं भवति, किञ्चित् क्रियाफलम् । कृष्यादौ तु भूमिपाटनादि क्रियाफलं, सस्यसम्पत्तिस्तु विधिफलम् । कः पुनः कृष्यादौ विधि: ? अस्ति वार्ताविद्यायां वृद्धोपदेशो वा कश्चिद्विधिः । अन्वयव्यतिरेकौ वा तत्र विधिस्थानीयौ भविष्यतः । लोकेऽपि च ' वेतन कामः पचति' इत्यादौ पाकक्रियाफलमोदनः, विधिफलं तु वेतनम् । तत्र क्रियाफलानामेवैषनियमो यत् क्रियानन्तरभावित्वम् । विधिफलानां तु वेतनादीनां नास्ति कालनियमः । इष्टावपि हविर्विकारादि क्रियाफलं सद्यो भवति, पशुपुत्रादि तु विधिफलम् अनवच्छिन्नकालम् । अत एव मर्दन सुखं क्रियाफलमिति सद्यो भवति, मुद्नतस्तु पुसः सेवाफलमनियतफलम् । ग्रामकामो महीपालं सेवेतेत्येवमादिषु ।
लौकिकेषु विधिवस्ति न कालनियमः फले ॥ आयुर्वेदोपदिष्टानामप्यौषधविधीनां न क्रियावत् सद्य एव फलदर्शनम्, अपि तु. कालापेक्षमेवेति न फलानन्तर्ये किञ्चित् प्रमाणम् ।
184. उपरांत चित्रायज्ञथी पशुओं [आ] थाय छे भेटलो न शास्त्रो अर्थ, छे. આનન્તયની બાબતમાં તે। કઈ પ્રમાણુ નથી. પણ પ્રત્યક્ષ આદિ સાથેના આ વિસંવાદ તા આનન્તય વિષયક વિસંવાદ છે. ચિત્રા વગેરે વેદવિધિને વિષય તા અનિર્દિષ્ટકાલવિશેષ છે, એટલે એનાથી જુદા [અનન્તરકાલવિશેષરૂપ] વિષયવાળા વિસંવાદથી તેનેા ખાધ થાય નહિ. તેથી જ કુમારિલ ભટ્ટ કહે છે કે અવિશે કાલવિષયક વૈવિધિને ખાધ કરવા અનન્તરકાલવિષયક વિસંવાદ સમથ નથી કારણ કે સ્પષ્ટપણે તેમના વિષયેા જુદા છે. જેમ જે વખતે માલિસ કરાવીએ છીએ તે વખતે જ માલિસનું સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ ચિત્રાદિ યજ્ઞકનું ફળ પણ તરત જ મળે છે એમ જે કમના સ્વભાવની પર્યાલાચનાને આધારે કહેવાયું છે તે અત્યન્ત
मैं

Page #111

ક્રિયા
અને વિધિજ્યને ભેદ
અજ્ઞાનીનું વચન છે, કારણ કે વિધિનાં ફળની ક્રિયાનાં ફળે સાથે સમાનતા ઘટતી નથી. અહીં જગતમાં કોઈક ફળ વિધિનું હેય છે અને કેઈક ફળ ક્રિયાનું હોય છે. કૃષિ વગેરેમાં જમીનનું તૂટવું વગેરે ક્રિયાળ છે પરંતુ પાકની સમૃદ્ધિ એ વિધિળ છે. કૃષિ વગેરેમાં વળી ક વિધિ છે ? કૃષિશાસ્ત્ર(=વાર્તાવિદ્યા)માં તે વિધિ છે, અથવા વૃદ્ધોપદેશ તે વિધિ છે. અથવા અન્વય-વ્યતિરેક ત્યાં વિધિસ્થાનીય બનશે. જગતમાં પણ વતનની કામનાવાળે રાંધે છે' વગેરેમાં રાંધણક્રિયાનું ફળ ભાત (=ચડેલા ખા) છે, વિધિનું ફળ વેતન છે. તેમાં ક્રિયાનાં ફળોની બાબતમાં જ આ નિયમ છે કે ફળ ક્રિયા પછી તરત જ ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ વિધિના વેતન વગેરે ફળોની બાબતમાં કાળનો નિયમ નથી. યજ્ઞમાં પણ, હવિર્વિકાર વગેરે ક્રિયાળ તરત જ થાય છે, પરંતુ પશુ, પુત્ર, વગેરે વિધિફળો અમુક નિયત કાળે થતા નથી. તેથી જ, મનસુખ ક્રિયાફળ છે એટલે તરત જ થાય છે; પરંતુ મન કરનાર પુરુષને સેવાનું ફળ નિયત કાળે મળે એવું નથી. “ગામધણી થવા ઈચ્છતો માણસ રાજની સેવા કરે' એવી લૌકિક વિધિઓની બાબતમાં પણ વિધિફળ વિશે કઈ કાલનિયમ નથી. આયુર્વેદમાં ઉપદિષ્ટ
ઔષધની વિધિઓનાં ફળ પણ ક્રિયાનાં ફળની જેમ સદ્ય ઉત્પન્ન થતાં દેખાતાં નથી, પરંતુ કાળની અપેક્ષા રાખે છે જ. તેથી વિધિના ફળના આનર્યની બાબતમાં કંઈ પ્રમાણ નથી.
185. यत्त पशुविरहकृतकदशनादिदोदूयमानाधिकारिस्वरूपपर्यालोचनया सद्यःफलत्वमुच्यते तदपि न साम्प्रतम् , पुरुषेच्छामात्रमेतत् न प्रमाणवृत्तम् ।
अपि चैहिकत्वं फलस्य तावता सेत्स्यति, न पुनः क्रियाफलवत् सद्यस्त्वम् । सन्ति चैहिकफलान्यपि कालान्तरसव्यपेक्षाणि कर्माणि । यथा 'ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्यं विप्रस्य पञ्चमे' इति । न तत्र पंचमवर्षे उपनीतमात्र एव माणवको ब्रह्मवर्चससम्पन्नो भवति, कालान्तरे तु भवतीति । एवं वीर्यकामादिष्वपि द्रष्टव्यम् । तस्माद्विघिफलानामानन्तर्यनियमाभावान्न तद्विसंवादो दोषाय । कालान्तरेऽपि यत्र फलादर्शनं, तत्र क्रियावैगुण्यकर्मान्तरप्रतिबन्धादि कारणमित्युक्तम् ।
185. પશુના અભાવને લીધે ખરાબ ખોરાક ખાવો પડતો હોવાથી દુઃખ અનુભવતા અધિકારી પુરુષના સ્વરૂપની પર્યાલચનાને આધારે વિધિનું સ ત્વ જે કહેવાયું છે તે પણ બરાબર નથી કારણ કે તે પુ ચ્છામાત્ર છે, તે કઈ પ્રમાણવ્યાપારથી સિદ્ધ નથી. તેટલાથી તે (અર્થાત પુછામાત્રથી તો) આ જન્મમાં વિધિનું ફળ સિદ્ધ થઈ શકશે, પણ ક્રિયાના ફળની જેમ તેની તત્કાલોત્પત્તિ થઈ શકશે નહિ. આ જન્મમાં ફળનારાં કર્મો પણ કાલાન્તરની અપેક્ષા રાખે છે, અર્થાત તત્કાળ ફળતાં નથી; જેમ કે “બ્રહ્મવચની કામનાવાળા વિપ્રને પાંચમા વર્ષમાં ઉપનયન સંસ્કાર કરવો જોઈએ.” ત્યાં પાંચમા વર્ષે ઉપનયન સંસ્કાર કરવા માત્રથી તરત જ બક બ્રહ્મવર્ચસથી સંપન્ન બની જતો નથી પરંતુ કાલાન્તરે બને છે. વીયની કામના વગેરે માટે કરવાના કર્મોની બાબતમાં પણ આમ જ સમજવું જોઈએ. તેથી . વિધિનાં ફળોમાં આનર્યને નિયમ ન હોઈ, તેને વિસંવાદ દોષ માટે નથી. કાલાન્તરે પણ

Page #112

જે કર્મોનાં ફળ આ જન્મમાં નથી મળતાં તે કર્મોનાં ફળ જન્માક્તરમાં મળે છે એ મત ૮૫
જ્યાં ફળ ન દેખાય ત્યાં ક્રિયાપુણ્ય કે કર્માન્તરપ્રતિબંધ વગેરે તેનું કારણ છે એમ કહેવાયું છે. ___ 186. अन्ये कादिवैगुण्यकल्पनाननुमोदिनः ।
. इहाफलस्य चित्रादेः फलमामुत्रिकं जगुः ॥ __ सर्वाङ्गोपसंहारेण काम्यकर्मप्रयोगात् कोऽवसरः कर्मवैगुण्यकल्पनायाम् ? जन्मान्तरे तु तत्फलमिति युक्ता कल्पना ।
186. બીજા જેઓ ર્તા વગેરેના વૈગુણ્યની કલ્પનાને અનુમોદન નથી આપતા તેઓએ કહ્યું છે કે ચિત્રાયણ વગેરે જે કર્મનાં ફળો ઈહલોકમાં નથી મળતાં તેમનાં ફળો પરલેકમાં મળે છે. બધાં જ અંગો એકઠાં કરી કામ કર્મને પ્રયોગ કરાતો હોવાથી કમલૈગુણ્યની કપનાને અવસર જ ક્યાં છે ? જન્માન્તરમાં તેનું ફળ મળે છે એ કલ્પના યોગ્ય છે.
187. तथा च त्रिविधं कर्म-किञ्चिदैहिकफलमेव किञ्चिदामुष्मिकफलमेव किञ्चिदनियतफलमेव इहामुत्र वा तत्फलप्रदम् इति कल्पना । तत्र कार्यादि तावदैहिकफलमेव । तद्धि सकलजनपदसन्तापकारिणि महत्यवग्रहे प्रस्तूयते । वृष्टिलक्षणं च तत्फलं स्वभावत एव सकललोकसाधारणम् आसन्नतयैव तदभिलषणीयमिति सद्य एव भवितुमर्हति । वचनानि च तत्र तादृश्येव दृश्यन्ते 'यदि वर्षेत् तावत्येवेष्टि समापयेत् , यदि न वर्षेत् श्वोभूते जुहुयात्' इति । आमुष्मिकफलं तु कर्म ज्योतिष्टोमादि फलस्वभावमहिम्नैव पारलौकिकफलं भवति ।
___ स्वर्गो निरुपमा प्रीतिर्देशो वा तद्विशेषणः ।
- भोक्तुं नोभयथाऽप्येष देहेनानेन शक्यते ॥ चित्रादि त्वनियतफलं कर्म, तत्फलस्य पश्वादेरिह वा परत्र वा लोके सम्भवात् । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम् । तथा ह्यकृतचित्रायागानामपि इह जन्मनि पशवो दृश्यन्ते । ते परिदृश्यमानसेवाप्रतिग्रहादिकारणका एवेति कथ्यमाने कर्मनिमित्तत्वहानेः बृहस्पतिमतानुप्रवेशप्रसङ्गः । कर्मनिमित्तकत्वे तु तेषां पशूनामुत्पादकं किं कर्मेति निरूपणीयम् । न हि ब्रह्मवर्चसादिफलात् कर्मणः पशवो निष्पपद्यन्ते । चित्रा च पशुफला इह जन्मनि तैर्न कृतैव । पूर्वजन्मकृता तु तस्मिन्नेव जन्मनि फलं दत्तवतीति नियतैहिकफलाभ्युपगमादिति कुतः पशुसंपत् ?
__187. अने माम भ'ना त्र 10 छ-(१) is [ मनु ३१ ममा જ મળે છે. [ગભાષ્ય ૨.૧૨માં નિર્દિષ્ટ દૃષ્ટજન્મવેદનીય કર્મ અને અભિધમકેશભાખ્યનિર્દિષ્ટ દૃષ્ટધર્મવેદનીય કર્મ અને દસકાલિયસુત્ત–અગમ્યસિંહણિ (પૃ. ૫૭) માં નિર્દિષ્ટ ઇલેકવેદનીય કર્મ સાથે સરખાવે.] (૨) કેટલાંક કર્મો જેમનું ફળ જન્માન્તરમાં જ મળે છે.

Page #113

૯૬
કમ'ના ત્રણ પ્રકાશ
[ઉપર જણાવેલા ત્રણેય ગ્રંથમાં અનુક્રમે નિર્દિષ્ટ અદૃષ્ટજન્મવેદનીય, ઉપપદ્મવેદનીય–અપરપર્યાયવૈદનીય અને પરલેકવેદનીય કમ સાથે સરખાવે.] (૩) કેટલાંક કર્યાં જેમનું ફળ કયારે— આ જન્મમાં કે જન્માન્તરમાં–મળશે એ નિયત નથી. આ પ્રમાણે કલ્પના છે. તેમાં કારીરી આદિ કર્મોનું ફળ આ જન્મમાં જ મળે છે. સકળ લેકને સતાપ કરનારો મહાન દુકાળ શરૂ થયેા હેાય ત્યારે કારીરીયન કરવામાં આવે છે. વૃષ્ટિરૂપ તેનું ફળ સ્વભાવથી જ સવલાકસાધારણ છે, તરત જ વૃષ્ટિ થાય એ ઇચ્છનીય હોઈ વૃષ્ટિ તરત જ થાય એ યોગ્ય છે. તેવાં જ વચને વેદમાં દેખાય છે—જો વરસાદ આવે તે તેટલાથી જ [અર્થાત્ વરસાદથી જ યજ્ઞની સમાપ્તિ થાય. જો વરસાદ ન આવે તે બીજા દિવસે આહુતિ આપવી.' યે તિષ્ટમ વગેરે કમ જન્માન્તરમાં ફળ આપે છે કારણ કે તેમના ફળના સ્વભાવને મહિમા જ એવા છે કે તેમનું ફળ પરલોકમાં જ થાય. સ્વ' એ અનુપમ સુખ છે કાં તે આવા સુખાવાળુ સ્થાન છે. આ દેહુથી સ્વગના એમાંથી કોઈ પણ રૂપને ભાગવવુ શકય નથી. ચિત્રા વગેરે યજ્ઞકનું ફળ અનિયતકાલીન છે, કારણ કે તેમનાં ફળ પશુ વગેરે ઇહલેાકમાં કે પરલેાકમાં સંભવે છે. આને અવશ્ય પણે આમ સમજવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે—જેમણે ચિત્રાયજ્ઞ કર્યાં નથી તેમની પાસે પણુ આ જન્મમાં પશુએ દેખાય છે. સેવા, ભેટ, વગેરે દેખાતાં કારા જ તેમનાં કારણે છે એમ કહેતાં તેમના નિમિત્તકારરૂપ પ્રાચીન કની હાનિ થાય અને પરિણામે ચાર્વાંકમતમાં પ્રવેશની આપત્તિ આવી પડે. પશુ વગેરેનું નિમિત્તકારણ ક` હેય તા યું કર્યાં તેમનું નિમિત્તકારણ છે જે તેમને ઉત્પન્ન કરે છે એ જણાવવું જોઇ એ, કારણ કે બ્રહ્મવસ્ વગેરે જેમનું ફળ છે એ કર્મોંમાંથી પશુ ઉત્પન્ન થતાં નથી. અને જેનું ફળ પશુઓ છે તે ચિત્રાકમ`તે તે તેમણે આ જન્મમાં કર્યું જ નથી. પૂર્વજન્મમાં કરેલ ચિત્રાકમે તે! તે જ જન્મમાં તેનું ફ્ળ આપી દીધું છે કારણ કે ચિત્રાકને હલેકમાં (આ જન્મમાં) જ ફળ આપતું તમે સ્વીકાયુ`` છે. તો પછી તેમને પશુસંપત્તિ કયાંથી ?
188. ननु गौतमवचनप्रामाण्यात् पूर्वकृतमुक्तशिष्टज्योतिष्टोमादिकर्मनिमित्तकः स पशुलाभो भविष्यति । यथोक्तम् 'वर्णा आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः प्रेत्य कर्मफलमनुभूय पतन्तः ततश्शेषेण विशिष्ट देशश्रुतवृत्तवित्तादियुक्तं जन्म प्रतिपद्यन्ते' [गौ० घ० सू० ૨૨.૨૨] કૃતિ !
188. કોઈ કહે છે -[ગૌતમધમ સૂત્રના કર્તા] ગૌતમનું વચન આમાં પ્રમાણ હાઈ, પહેલાં કરેલાં જ્યોતિષ્ટામ વગેરે કર્માને [પછીના જન્મમાં] ભાગવ્યા પછી બાકી રહેલાં તે કરૂપ નિમિત્તકારણથી તે પશુપ્રાપ્તિ [જન્માન્તરમાં] થશે; જેમકે ગૌતમધમસૂત્રમાં કહ્યુ છે, “વર્ણો અને આશ્રમેામાં રહેલા પોતપાતાના વર્ષોં-આશ્રમને અનુરૂપ કર્માં નિષ્ઠાપૂર્વક કરે છે, તેએ મરીને પેાતાનાં કર્મોનાં ફ્ળ ભાગવીને પૃથ્વી પર પાછા અવતરતાં તે કર્મોંમાંથી ખાકીરહેલાં કર્મોને કારણે વિશિષ્ટ દેશ, શ્રુત, આચાર વગેરેથી યુક્ત એવેા જન્મ પામે છે” 189, નૈતચયાશ્રુતં વોટ્યું યુતમ્
नान्यफलकं कर्म दातुमीष्टे फलान्तरम् । साध्यसाधनभावो हि नियतः फलकर्मणाम् ॥

Page #114

પૂર્વજન્મકૃત ચિત્રાકર્મથી આ જન્મમાં પલાભ तस्मात् समूहापेक्षा शेषवाचोयुक्तिाख्येया-बहूनि हि कर्माणि वर्गा आश्रमाश्च कृतवन्तः, ततः कर्मसमूहाज्ज्योतिष्टोमादिफलं प्रेत्यानुभूयते । ततः शेषेण चित्रादिना कर्मणा विशिष्टं जन्म प्रतिपद्यन्ते इत्यर्थः । तस्मात् पूर्वजन्मकृतचित्रादिनिबन्धन इह जन्मनि पशुलाभः, नाकर्मनिमित्तकः, नान्यकर्मनिमित्तक इत्येवमनियतफलत्वाचित्रादेरिह जन्मनि फलादर्शनेऽपि नानृतत्वं तच्चोदनानां, जन्मान्तरे हि ता इष्टयः फलं दास्यन्तीति । ___189. [ीनी सामे भाले 15 -आने श६: वाच्या मां समायुं योग्य નથી. જે કર્મનું અમુક જ પિતાને અનુરૂપ ફળ હોય છે તે કમ બીજુ ફળ આપે એ ઈચ્છવામાં આવ્યું નથી, કારણ કે કર્મો અને તેમનાં ફળો વચ્ચે સાધ્યસાધનભાવ નિયત છે. તેથી કર્મસમૂહને અનુલક્ષી કર્મશેપની જે વાત કરવામાં આવી છે એ ની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરવી...વર્ગો અને આશ્રમમાં રહેલાઓએ ઘણાં બધાં કર્મો કરેલાં હોય છે. તે કમસમૂહમાંથી
જ્યોતિષ્ઠામ આદિ કર્મોનું ફળ તો જન્માન્તરમાં અનુભવાય છે અને પછી બાકી રહેલાં [અર્થાત જે અનિયત કાળે આ જન્મમાં કે જન્માન્તરમાં- ફળ આપે છે એવાં કર્મોમાંથી જેમણે આ જન્મમાં કળ નથી આપ્યાં એવાં] ચિત્રા વગેરે કર્મોને લીધે તેઓ વિશિષ્ટ જન્મ પામે છે એવો અર્થ છે. તેથી, પૂર્વજન્મમાં કરેલાં ચિત્રો વગેરે કર્મોને કારણે આ જન્મમાં પશુલાભ થાય છે, કર્મ કર્યા વિના થતું નથી કે બીજાં કર્મોને કારણે થતા નથી. આમ ચિત્રા વગેરે કર્મો અનિયત કાળે ફળતાં હાઈ ચિત્રાદિ કર્મનું ફળ આ જન્મમાં ન દેખાતું હોય તો પણ ‘ચિત્રાકર્મનું ફળ પશુલાભ છે' એવાં વૈદિક વિધિવાક્યો અસત્યાર્થ નથી, કારણ કે તે યો જન્માન્તરમાં ફળ આપશે. - 190. अत्रोच्यते । किं वाचनिकमेतत् कर्मणां त्रैविध्यम् अथ विधिवृत्तपरीक्षागम्यम् आहो फलस्वरूपपर्यालोचनया लभ्यम् उत पुरुषेच्छाधीनमिति ? तत्र वचनं तावत् त्रिविधविभागप्रतिपादकं नास्ति, ‘कारीरी निर्वपेद् वृष्टिकामः' 'ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' 'चित्रया पशुकामः' इत्येतावन्मात्रश्रवणम् । न ह्यत्रैहिकत्वं पारलौकिकत्वमनियतत्वं वा फलस्य कचित् पठितम् । विधिवृत्तमपीयदेव यत् सप्रत्ययप्रवर्तनं नाम । तत्रेदमेवंकामेन कर्तव्यमित्येतावान् लिङर्थः । अपुरुषार्थरूपे तु व्यापारे प्रवर्तकत्वलक्षणखंव्यापारनिर्वहणमनधिगच्छन्विधिरधिकारि विशेषणस्य कामस्य, काम्यमानस्य खर्गादेर्भावार्थस्य च यागादेः साध्यसाधनसम्बन्धमेवावबोधयति, न काम्यमानस्य सद्यः कालान्तरे वा निष्पत्तिमाक्षिपतीति । फलखरूपपर्यालोचनया तु सत्यं स्वर्गस्य पारलौकिकत्वम् अवगम्यते, न तु पश्वादेरनियमः । पुरुषेच्छा तु पुरुषेच्छैव, न तया शास्त्रार्थो व्यवस्थापयितुं शक्यः । तस्मान्निष्प्रमाणकं त्रीविष्यम् ।. ૧૩

Page #115

કર્માનુ ઐવિષ્ય નિપ્રમાણુક
190. અહી અમે મૈયાયિકો કહીએ છીએ—શું ની ત્રિવિધતા વેદેòક્ત છે કે વિધિના વ્યાપારની પરીક્ષા દ્વારા ગમ્ય છે કે ફળના સ્વરૂપની પર્યાલેાચના દ્વારા લભ્ય છે કે પછી માત્ર પુરુષેચ્છાને અધીન છે ? ત્યાં વેદમાં તે ત્રિવિધ વિભાગનું પ્રતિપાદક કેાઈ વચન નથી. વરસાદની ઇચ્છાવાળા કારીરીયજ્ઞ કરે' સ્વર્ગની ઇચ્છાવાળા જ્યોતિપ્ટેમ કરે' 'પશુની ઇચ્છાવાળા ચિત્રાયજ્ઞ કરે' કેવળ આટલું જ વેમાં કહેવામાં આવ્યું છે, અહીં વેદમાં [તે તે યજ્ઞના] ફળનુ ઐહિક, પારલૌકિકત કે અનિયતત્વ જણાવવામાં આવ્યું નથી. વિધિને વ્યાપ૨ આટલે જ છે કે શ્રદ્ઘાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરાવવી. ત્યાં વિધિમાં આવી કામનાવાળાએ આ કરવું જોઈએ એટલે જ ત્રિને અથ છે. અપુરુષાર્થરૂપ વ્યાપ રમાં, પ્રવ્રુત્ત કરવારૂપ પેાતાનાં વ્યાપારની પૂર્ણુતા નહિ પામતા વિધિ અધિકારીના વિશેષણભૂત કામ (=ઈચ્છા), કામ્યમાન સ્વગ વગેરે, ભાવાથ' (=ક્રિયાપદા) અને યાગ વગેરેના સાધ્યું-સાધનસંબધ જ જણાવે છે, પરંતુ કામ્યમાન [ફળની] નિષ્પત્તિ તરત જ થશે કે કાલાન્તરે તેનુ તે સૂચન પણ કરતા નથી. કિન્તુ ફળના સ્વરૂપની પર્યાલેચના દ્વારા સ્વર્ગનું પારલૌકિકત્વ જ્ઞાત થાય છે, પણ પશુ વગેરેની અનિયતતા જણાતી નથી. પુષેચ્છા તે પુરુષેચ્છા જ છે, તેનાથી શાસ્ત્રાની વ્યવસ્થા કરવી શકય નથી. તેથી કર્માનું વૈવિધ્ય નિપ્રમાણક છે.
191. यस्तु चित्रादीनामनियतफलत्वे न्याय उक्तः "चित्रादीनां फलं तावत् क्षीणं तत्रैव जन्मनि" [श्लोकवा ० चित्राक्षेपपरि० १५] इत्यादि स कार्यामपि निश्चितैहिकफलायां योजयितुं शक्यः ।
अद्याकृतायां कारीयों न हि देवो न वर्षति
जन्मान्तरकृता तत्र कारीरी किं न कारणम् ? ||
तस्मात् साऽप्यनियतफला भवतु ।
191, વળી, ચિત્રા વગેરે યાગાનાં ફ્ળ અનિયતકાલિક છે એ પુરવાર કરવા જે તર્ક આપવામાં આવ્યા છે—જેએ ચિત્રાને તે જ જન્મમાં ફળનાર માને છે. તેને ચિત્રાયાગ કર્યા વિના પશુલાભ થતે દેખાય ત્યાં તે પશુલાભ નિર્નિચિત્તક સ્વીકારવા પડશે કારણ કે પૂ જન્મમાં કરેલ ચિત્રયાગાનું ફળ તે તે તે જન્મમાં જ ક્ષીણુ થઈ ગયુ છે; અને પશુલાલને નિનિમિત્તક માનવા યે.ગ્ય નથી. એટલે ચિત્રાયાગનાં ફળ અનિયતકાલિક છે એમ માનવું જોઈ એતે તર્ક તે નિશ્રિત ઐહિક ફળવાળા કારીરીયજ્ઞને પણ લ ગુ કરી શકાય. આજે કારીરીયજ્ઞ ન કર્યાં હાય તે! દેવ વરસાદ મેકલતા નથી એમ નહિ. તે શું અહી જન્માન્તરમાં કરેલ કારીરીયજ્ઞ કારણુ નથી ? તેથી, કારીરીયજ્ઞ પશુ અનિયતવાળા બને.
192. अथ सस्यसम्पत्सम्पाद्य सुखसम्भोगसाधनभूतादृष्टनिमित्ता वृष्टिरद्याकृतायामपि कारीर्यामिति मन्यसे, तर्हि दधिक्षीरादिभक्षणसुखाक्षेपिकर्मनिमित्तकः पशुलाभो भविष्यति अकृतचित्रायागानाम् । कारीर्यधीन ओदनः, चित्राधीनं दधीति दध्योदन - भोजन सुखसाधनादृष्टकारिता पशुवृष्टिसृष्टिर्भवतु । अथ शृङ्गग्राहिकया पशुफला चित्रेष्टिरुपदिश्यते, तेन न सुखसामान्याक्षेपककर्मनिबन्धन: पशुलाभः । एवं वृष्टावपि शृङ्गग्राहिकया कारीरी पठ्यते एवेति वृष्टिरपिं सामान्यादृष्टनिबन्धना मा भूत्
1

Page #116

ચિત્રા-કારીરનાં ફળના ઐહિકત્વ-પારલૌકિકતની ચર્ચા 192. પાકની સમૃદ્ધિથી પ્રાપ્ય સુખના ભોગમાં સાધનભૂત અદષ્ટ, કારીરીયજ્ઞ કર્યો વિના અત્યારે થતી વૃષ્ટિનું કારણ છે એમ ને તું માનતા હોય તે દહીં, દૂધ વગેરેના ભજનથી પ્રાપ્ય સુખ આપનાર અદષ્ટ, ચિત્રાયાગ કર્યા વિના પશુ લાભ કરાવી આપશે. કારીરી. માગને અધીન છેદન છે ચિત્રાયાગને અધીન દહી છે, દહી અને એદનના ભોજનનું સુખ સાધી આપનાર અદષ્ટથી- જ પશુલાભ અને વર્યા થાઓ. [આમ યજ્ઞો નિરર્થક બની જવાની આપત્તિ આવે.] જે કહે કે સ્પષ્ટપણે નિર્દેશ કરી આદેશ આપવામાં આવ્યું છે કે આ ચિત્રાયાગનું ફળ પશલાભ છે એટલે સુખસામાન્યને દેનારું કમ પાલાભનું કારણ નથી, તે એ રીતે વૃષ્ટિની બાબતમાં પણ સ્પષ્ટપણે નિર્દેશ કરી કારીરીયાગને જ જણાવાયું છે એટલે વૃષ્ટિ પણ સુખસામાન્યના કારણભૂત અદષ્ટને કારણે ન થાઓ.
193. નથ “ વઢેિ વ્રત કaોમતે નતુ તુ યાદ્રિવચનનયા તથાमैहिकफलत्वमुच्यते । यद्येवं यत्र तादृशं वचनं नास्ति 'यो वृष्टिकामः स सौभरेण : स्तुवीत' 'यदि कामयेत वर्षे त् पर्जन्यः इति' 'नीचैः सदो मिनुयात्' इत्यादौ तत्र पारलौकिकफलत्वं स्यात् । 'यदि च योभूते जुहुयात्' इति वचनमहिम्नैव फले सद्यस्त्वमात्रमधिकं, भवतु, न तु तादृशवचनरहितानां कर्मणां विस्पष्टसिद्धमप्यैहिकफलत्वं નિવર્તિતે |
193. શંકાકાર- ન વરસે તે પછીના દિવસે હવિ હોમ' વગેરે વચનોની પર્યા. લોચના દ્વારા કારીરીનું ફળ આ જન્મમાં મળે છે એમ કહેવાયું છે.
તૈયાયિક-જે એમ હોય તો જ્યાં એવું વચન નથી જેમકે “જેને સૃષ્ટિની ઇચ્છા હોય તે સૌભરીમંત્રોથી સ્તુતિ કરે,” “જે કામના કરવામાં આવે તો પજન્યદેવ વરસે” (યાં હતા વગેરે ઋત્વિજે તેત્રાદિપાઠ કરવા બેસે છે તે સદે નામના સ્થાનને નીચા છૂણ થી બનાવે” વગેરેની બાબતમાં તેમનું ફળ પારલૌકિક થાય. જે ન વરસે તે પછીના દિને હવ્ય હોમવું એવા વચનના મહિમાથી જ જે ફળનું ઐહિકમાત્ર વધારે સમજાતું હોય તો લે સમજાય પરંતુ તેવા વચનથી રહિત કર્મોનું (યોનું) વિશેષરૂપે સ્પષ્ટપણે સિદ્ધ ઐહિકફલત્વ નિવૃત્ત થતું નથી.
194. વત્ પુનર્વદુતાવાર વેન ગૃષ્ટહિસવમુરાતે તપ પૂરવાઢી સમાનમ્, न ह्यात्मम्भरिरेव यजमानो भवति, तस्यापि खवासिनीकुमारातिथिभृत्यादिभोजनपूर्वकस्वभोजननियमोपदेशात् । बहुतरोपकारकत्वं तु वृष्टरित्यलं तुलया ।
194. બહુજનસાધારણ હેવાને કારણે વૃષ્ટિરૂપ ફળ વર્તમાન જન્મમાં જ મળે છે; એમ કહેવાય છે, તો તે બહુજનસાધારણ હોવાપણું તો પશુ વગેરે ફળોની બાબતમાં પણ સમાનયણે છે, કારણ કે ચિત્રાને યજમાન પિતાનું જ પેટ ભરનારે નથી; પિતાની પત્ની પુત્રો, અતિથિઓ, નેક, વગેરેને જમાડ્યા પછી પોતે જમવું એવા નિયમને ઉપદેશ ને

Page #117

२..
ચિત્રા-કારીરીનાં ફળના ઐહિકવ-પારલૌકિકત્વની ચર્ચા પણ આપવામાં આવ્યો છે. વૃષ્ટિ ઘણું વધારે જનોને ઉપકાર કરે છે એ વાત ખરી. વધુ તુલના કરવાની જરૂર નથી.
195. यदपि प्रत्यासन्नत्वेन काम्यमानत्वाद् वृष्टेरै हिकत्वं कथ्यते, तदपि तादृगेव, पश्वादेरपि तथैव काम्यमानत्वात् । तत्रावग्रहविहितसन्तापतया प्रत्यासन्नत्वेन वृष्टरभिलष्यते, इहापि दोर्गत्योद्वेगादासन्नतयैव पशवः काम्यन्ते । तस्मात् 'वारिदस्तुप्तिमाप्नोति सुखमक्षयमन्नदः' इत्यादिवचनोपदिष्टसामान्यसुखसाधनादृष्टनिबन्धनैयमिहाकृतकर्मणां वृष्टिपश्वादिसम्पदिति । न बृहस्पतिमतवदकर्मनिमित्तं फलम् , नापि कर्मफलसाध्यसाधनभावनियमव्यवहारोल्लङ्घनमिति ।
195. શંકાકાર–વૃષ્ટિનું અહિકત્વ કહેવાયું છે કારણ કે તે તરત જ થાય એવી કામના કરવામાં આવતી હોય છે.
તૈયાયિક-એમ તો પશુ વગેરે ફળો પણ ઐહિક થાય કારણ કે પશુ વગેરે પણ તરત જ મળે એવી કામના કરવામાં આવતી હોય છે.
શંકાકાર-ત્યાં (અર્થાત વૃષ્ટિની બાબતમાં) દુકાળે દીધેલ સંતાપને કારણે વૃષ્ટિ તરત જ થાય એવી ઈચ્છા કરવામાં આવે છે.
તૈયાચિક–એમ તો અહી પણ દુકાળના ઉદ્દેગને કારણે પશુઓ તરત જ મળે એવી કામના કરવામાં અાવે છે. તેથી પાણી આપનાર વૃદ્ધિ પામે છે. અન્ન આપનાર અક્ષય સુખ પામે છે.' 'યાદિ વચને દ્વારા ઉપદેશવામાં આવેલ સામાન્ય સુખના સાધનરૂ૫ અદષ્ટ જ આ જન્મમાં ન કરેલાં કર્મોનાં વૃષ્ટિ, પશ, વગેરે સંપત્તિરૂ૫ ફળનું કારણ છે; એટલે ચાક મતની જેમ અહીં ફળ કમ કર્યા વિના મળતું નથી, તેમ જ કર્મ અને ફળ વચ્ચેના સાધ્ય સાધનસંબંધરૂ૫ નિયમના વ્યવહારનું ઉલંધન પણ અહીં નથી. ___ 196. यच्च कार्याः क्वचित् फलविसंवादे समाधानमुक्तम्
"फलति यदि न सर्वं तत्कदाचित्तदेव । ध्रुवमपरमभुक्तं कर्म शास्त्रीयमास्ते ॥ इति [श्लोवा०चित्रा० परि० १.१.५]
तेन साऽप्यनियतफलैव स्यात् । न हि तत्कर्मान्तरमासंसारं प्रतिबन्धक भवति । फलोपभोगाद्धि तस्यावश्यं क्षयेण भवितव्यम् । प्रतिबन्धके च क्षीणे कारीर्या स्वफलं तदा दातव्यमेव । साऽप्यदत्तफला न क्षीयते एवेत्येवं जन्मान्तरे तत्फलसम्भवात् तस्या अपि अनियतफलत्वम् । अनेन च प्रकारेण चित्रादेरप्यनियतफलत्वमस्माभिरिष्यते एव, यत्र सम्यक् प्रयुक्तायामधीष्टौ कर्मान्तरप्रतिबन्धादेव पशूनामनुपलम्भः कल्प्यते । सर्वथा सद्य:फलत्वमात्रवज समानयोगक्षेमा कार्या चित्रोष्ठिः । .

Page #118

કોરીરીયજ્ઞનું ફળ પણ જેન્માન્તરમાં સંભવે છે
૧૦૧
i95. કારીરી યજ્ઞ ક્યારેક ફળ ન આપે તે તેનું સમાધાન એ કરવામાં આવ્યું છે કે કેટલાક કારીરીયજ્ઞ જે ક્યારેક ફળ ન આપતાં હોય તે અવશ્ય બીજુ ન ભોગવાયેલું શાસ્ત્રીય કમે તેનું પ્રતિબંધક હોય છે; આ સમાધાનથી કારીરીયજ્ઞ પણ અનિયત કાળે ફળ દેનાર બને છે પેલું બીજુ* કર્મ સંસારને અંત સુધી પ્રતિબંધક તરીકે રહે નહિ. તેના ફળનો ભોગ થઈ જતાં તેને પણ ક્ષય અવશ્ય થવો જોઈએ. જ્યારે પ્રતિબંધક કમ ક્ષય પામી જાય ત્યારે કારીરીકમે પોતાનું ફળ આપવું જ જોઈએ. તે કારીરીકર્મ પણ ફળ આપ્યા વિના શ્ય પામે જ નહિ. આમ જન્મ ન્તરમાં કારીરી યજ્ઞનું ફળ સંભવતું હોઈ તે પણ અનિયતકાળે ફળ આપનાર છે. અને આ જ રીતે ચિત્રા વગેરેનું અનિયતાપણું અમે ઇચ્છીએ છીએ જ; અહી પણ સમ્યફ રીતે યજ્ઞ કરવામાં આવ્યો હોય ત્યારે બીજા પ્રતિબંધક કમને કારણે જ પશુની પ્રાપ્તિ થતી નથી એવું ક૯પવામાં આવ્યું છે. સર્વથા અનન્તરદાયિત્વને છોડીને કારીરી અને ચિત્રા સમાન ગક્ષેમવાળા છે.
197. તેન ધ્રહ્મવસવીનાગ્રામહેતાને થોડપ ચાયતઃ | तस्मात् यथाश्रुतं गौतम बौद्धव्यम् ।
197. આ ચર્ચા દ્વારા બ્રહ્મવચ, વીર્ય, અન્ન, ગ્રામ વગેરેની કામન વાળા જે યો છે તેમની પણ સમજૂતી થઈ ગઈ. તેથી ગૌતમને ( = ગૌતમવચનને) યથાશ્રુત સમજવું જોઈએ.
__ 198. यदप्यभ्यधायि समग्राङ्गोपसंहारेण काम्यकर्मप्रयोगात् कुतः कर्मणो वैगुण्यावसर इति तदप्यसारम् , सर्वाङ्गोपसंहारेण प्रवृत्तावपि प्रमादादसंवेद्यमानवैगुण्यसम्भवात् । स च विचित्रः भाष्यकारेण प्रदर्शितः । तस्मात् पूर्वोक्त एव प्रतिसमाधानमार्गः श्रेयान् ।
198. કામ્ય કર્મો સમગ્ર અંગોને એકઠાં કરી કરવામાં આવતા હોઈ, કમેના ગુણ્યનો અવસર જ ક્યાં છે એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે બધાં અંગે એકઠાં કરીને યજ્ઞ કરવામાં આવે તો પણ ખ્યાલમાં ન આવતું એવું વૈગુણ્ય પ્રમાદને કારણે સંભવે છે. ઉતજાતનું વૈગુખ્ય ભાગકાર વાસ્યાયને દર્શાવ્યું છે. તેથી, પહેલા જણાવેલ ખુલાસાને માગ જ વધુ સારે છે.
199. यत् पुनः पूर्यपाक्षिकेण कथितं कालान्तरे कर्माभावात् कुतः फलमिति, तदपि न सम्यक्
यद्यप्याफलनिष्पत्तेः कर्मणो नास्त्यवस्थितिः । तथाऽप्यस्त्येव संस्कारः पुरुषस्य तदाहितः ।। कर्मजन्यो हि संस्कारः पुंसो बुद्धयादिवद्गुणः । तस्य चाफलसंयोगादवस्थितिरुपेयते ॥

Page #119

કમે આત્મામાં પાડેલે સંસ્કાર
ત્પત્તિ સુધી ટકે છે
यथेन्द्रियादिसंयोगादात्मनो बुद्धिसंभवः । तथा यागादिकर्मभ्यस्तस्य संस्कारसंभवः ।। बुद्विस्तु भङ्गुरा तस्य संस्कारस्तु फलावधिः । साध्यसाधनभावो हि नान्यथा फलकर्मणोः ।। स्मृतिबीजं तु संस्कारस्तस्यान्यैरपि मृष्यते । तथैव फलसंयोगबीजं सोऽस्य भविष्यति । स यागदानहोमादिजन्यो धर्मगिरोच्यते ।
'ब्रह्महत्यादिजन्यस्तु सोऽधर्म इति कथ्यते ।। 19. વળી પૂર્વપક્ષીએ જે કહ્યું કે કાલાન્તરે કર્મને અભાવ હોવાથી ફળ ક્યાંથી થાય , તે પણ યોગ્ય નથી. જો કે ફળ થાય ત્યાં સુધી કમ ટકતું નથી તે પણ કમેં પાડેલ સંસ્કાર પુરુષમાં હોય છે જ, કારણ કે કમજ સંસ્કાર પુરુષના બુદ્ધિ વગેરે ગુણે જે પુરુષને ગુણ છે, અને ફળની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી તેની સ્થિતિ સ્વીકારવામાં આવી છે. જેમ ઈન્દ્રિય વગેરેના સંયોગથી આત્મામાં બુદ્ધિ જન્મે છે તેમ યાગ વગેરે કર્મોથી આત્મામાં સંસ્કાર જન્મે છે. પરંતુ પુરુરાની બુદ્ધિ ભંગુર છે જ્યારે સંસ્કાર ફળની ઉત્પત્તિ સુધી ત્યાં રહે છે. અન્યથા, કર્મ અને ફળ વચ્ચેનો સાધ્યસાધનભાવ ઘટે નહિ. સ્મૃર્તિનું બીજ પુરુષગત સંસ્કાર છે એ બીજાઓ પણ સ્વીકારે છે; તે જ રીતે ફલસંગનું બીજ પુરુષગત સંસ્કાર બનશે યાગ, દાન, હેમ, વગેરેથી જન્ય તે સંસ્કાર “ધમ શબ્દથી જણાવાય છે. પરંતુ બ્રહ્મહત્યા, વગેરેથી જન્ય તે સંસ્કાર અધમ” કહેવાય છે.
20. ક્રાપિટાસુ અન્તઃસ્થ યુદ્ધવિશેવું ધર્મમાદુ: | સાઈતા: gogટાન ધન્વેન વ્યાદ્ધિશત્ત સમક્ષaફેરાવાસનાં ઘમાક્ષ | - मीमांसकाः यागादिकर्मनिर्वय॑मपूर्वं नाम धर्ममभिवदन्ति । यागादिकमैव शाबरा ब्रवते । वाक्यार्थ एव नियोगात्माऽपूर्वशब्दवाच्यः, धर्मशब्देन च स एवोच्यते इति प्राभाकराः कथयन्ति ।
20. કપિલમુનિના અનુયાયીઓ અતઃકરણભૂત બુદ્ધિની વિશિષ્ટ વૃત્તિને ધર્મ કહે છે. જેને પુણ્યપુદ્ગલેને ધમ કહે છે. બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ ચિત્તની વાસનાને ધર્મ કહે છે. વૃદ્ધ મીમાંસકો યાગ આદિ કર્મોથી જન્ય અપૂર્વને ધર્મ કહે છે. શબરના અનુયાયીઓ યાગ આદિ કમને જ ધમ કહે છે. “અપૂવ' શબ્દયાશ્ય નિયોગાત્મા વાગ્યાથ જ “ધમ શબ્દથી જણવાય છે એમ પ્રાભાકરે કહે છે.
201. तत्र पुण्यपुद्गलवृत्तिपक्षयोः कपिलार्हद्ग्रन्थकथितयोस्तन्मतनिरासादेव निरासः । आत्मनश्च समर्थयिष्यमाणत्वात् तस्यैव वासना, न चेतस इति सौगतपक्षो

Page #120

પુણ્યપુગલ વગેરે પક્ષેનું ખંડન ऽप्ययुक्तः । वायागान्तरालवर्तिनश्च स्थिरस्य निराधारस्यापूर्यस्य निष्प्रमाणकत्वात् जरज्जैमिनीयप्रवादोऽप्यपेशलः । अपि च फलस्य वा काचिदुत्पत्स्यमानदशा, यागस्य वा शक्तिरपूर्वशब्देनोच्यते । न च नियोगो वाक्यार्य एवापूर्वशब्दवाच्यः, सस्योपरिष्टादपाकरिष्यमाणत्वात् । नापि यो यागमनुतिष्ठति तं धार्मिक इत्याचक्षते इति यागादिसामानाधिकरण्येन प्रयोगात् स एव धर्मशब्दवाच्य इति युक्तं वक्तुम् , तस्य क्षणिकत्वेन कालान्तरे फलदातृत्वानुपपत्तेः । सामानाधिकरण्यप्रयोगोऽपि चैकान्ततो नास्त्येव ।।
यागदानादिना धर्मों भवतीत्यपि लौकिकाः । - प्रयोगाः सन्ति ते चामी संस्क्रियापक्षसाक्षिणः ।।
एवं 'यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन्' [तै०सं०३.५.३६] इति वैदिकोऽपि प्रयोगः तद्विषय एव व्याख्येयः, तस्य स्थायित्वेन कालान्तरे फलदानयोग्यतोपपत्तेः ।
संस्कारो नृगुणः स्थायी तस्माद्धर्म इति स्थितम् ।
तस्माच्च फलनिष्पत्तेने चित्रादौ मृषार्थता ।। 201. તેમાં જેન અને કપિલમુનિના અનુયાયીઓએ અનુક્રમે જણાવેલ પુણ્યપુગલપક્ષ અને વૃત્તિપક્ષને નિસસ તેમના મત નિરાસથી જ થઈ જશે અને આત્માનું સમર્થન કરવાના છીએ, એટલે તેને જ વાસના છે, ચિત્તને નહિ; અમ બૌદ્ધ પક્ષ પણ અગ્ય છે. યાગ અને વગ વચ્ચેના સમયગાળામાં રહેલ સ્થિર નિરાધાર અપૂવ માટે કોઈ પ્રમાણ ન હાઈ વૃદ્ધ મીમાંસકનો મત પણ ગ્ય નથી. વળી, કેટલાક મીમાંસકે ફળની કઈ ઉત્પન્ન થનારી દશાને તો કેટલાક યાગની શક્તિને “અપૂર્વ” શબ્દથી ઓળખાવે છે [પરંતુ “અપૂવ” શબ્દને આવો અર્થ ઘટતો નથી, એગ્ય નથી.] નિરરૂપ વાક્યર્થ જ “અપૂર્વ શવાય નથી, કારણ કે અમે તેનું ખંડન કરવાના છીએ. જે યાગનું અનુષ્ઠાન કરે છે તે ધાર્મિક છે' એમ કહેવાય છે, એટલે યાગ વગેરે સાથે સમાન અધિકારણમાં =વિભક્તિમ) ધર્મનો પ્રયોગ કરતો હોઈ યાગ વગેરે જ “ધમ શબ્દવા છે એમ કહેવું યોગ્ય નથી, કારણ કે તે યાગ વગેરે ક્ષણિક હોઈ તેમનું કાલાન્તરે ફલદાતૃત્વ ઘટતું નથી. વળી, યોગ વગેરે સાથે સમાન અધિકારણમાં ધર્મને પ્રયોગ એકાન્તપણે થતો નથી જ. “યાગ, દાન, વગેરેથી ધર્મ થાય છે' એવા પણ લૌકિક પ્રયોગો તો ધર્મ એ સંસ્કાર છે એ પક્ષના સાક્ષી છે, સમર્થક છે. “યત થશમયાન્ત દેવાદાનિ પ્રથaliાતન’ એમાં થયેલો ધર્મ' શબ્દનો વૈદિક પ્રયોગ સ્થાયી સંસ્કાર વિષયક છે એમ સમજાવવું જોઈએ. તે સંસ્કાર (Fધમ) સ્થાયી હાઈ કાલાન્તરે ફળ આપવાની તેની યેગ્યતા ઘટે છે. તેથી ધમ એ પુરુષને સ્થાયી ગુણ સંસ્કાર છે એ સ્થાપિત થયું, અને તેને કારણે ફળ કિાલાન્તરે પિન્ન થતું હોવાથી ચિત્રો વગેરે યજ્ઞકર્મનું ફળ મૃષા ફરતું નથી.

Page #121

૧૦૪
યજ્ઞાયુધિવાક્યમાં દર્શાવેલ વિસંવાદને પરિહાર
- 202. િયજ્ઞાયુધિવા ઝાક્ષવિરુદ્રવમુquતે # મરમાવો મત कायस्येति, तदप्यसमीचीनम् , एष इति शरीराभेदोपचारेणात्मन एव निर्देशात् तस्य च स्वर्गगमनं भवत्येव । गमनं च तदुपभोग एव तस्योच्यते यथा शरीरादियोगवियोगी जन्ममरणे इति । न तु व्यापिनः परिस्पन्दात्मकक्रियायोग उपपद्यते । ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नसमवायश्च तस्य कर्तृत्वमिति वर्णयिष्यते । यज्ञायुधसम्बन्धोऽपि स्वस्वामिभावादिस्तस्यैव व्यापकत्वाविशेषेऽपि व्यवस्थयोपपद्यते इति न कश्चिदत्र विरोधः । तस्मात् सर्वत्र निरवकाशमनृतत्वादिदूषणम् ।
202. યજ્ઞાયુધિરાજ્યમાં જે પ્રત્યક્ષવિરોધ ઘટાવ્યો-કારણ કે ભસ્મીભૂત શરીર ઉપલબ્ધ થાય છે, રિવર્ગમાં જતું દેખાતું નથી]--તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે “આ =Tg:) પદથી શરીરાભદપચાર દ્વારા આત્માને જ નિદેશ થયે છે, અને તેનું (આત્માન) સ્વર્ગગમન થાય છે જ. આત્માની બાબતમાં, જેમ શરીર વગેરે સાથેનો તેને સંગ જન્મ કહેવાય છે અને તેમનાથી તેને વિયેગ ભરણ કહેવાય છે તેમ તેના વડે સ્વગનો ઉપભોગ એ તેનું વગગમન કહેવાય છે. આત્મા વ્યાપક હોઈ તેનામાં ગામનરૂ૫ ક્રિયા ઘટતી નથી. જ્ઞાન, ઈરછા. પ્રયત્નનું સમવાયસંબંધથી અમામાં રહેવું એ આત્માનું કર્તુત્વ છે, એ અમે આગળ જણાવીશ યજ્ઞના સાધનો સાથેના આત્માને રાંબંધ પણ સ્વ-સ્વામિભાવ વગેરે રૂ૫ છે. બધા આત્માઓ વ્યાપક હાઈ બધાને તેમની સાથે સંગ હોવા છતાં ' અમુક આત્માને ધર્મથી જન્ય તેઓ હોઈ તે સાધને તે આત્માને છે, બીજના નથી એવી વ્યવસ્થા ઘટે છે. એટલે એમાં કોઈ વિરોધ નથી. તેથી વેદમાં અમૃતત્વ વગેરે દૂષણને કેઈ અવકાશ નથી.
203. યોગ િવનરસ્ટિવિઘ વ્યાઘાતો તિ: રોડપ ન તોષ ––
तत्रानुष्ठानभेदेन कालत्रितयचोदना । यो यस्य चोदितः कालो लञ्चनीयो न तेन सः ।। ततश्चान्यतमं कालमभ्युपेत्यैनमु ज्झतः ।।
निन्देति न विरोधोऽत्र कश्चिद्विधिनिषेधयोः ।। 203. હવનના કાળ બાબતની વિધિમાં જે વ્યાઘાતષ દર્શાવવામાં આવ્યો તે દોષ પણ નથી જ. અનુષ્ઠાનને (અર્થાત્ અધિકારીના) ભેદને અનુલક્ષી ત્રણ કાળની વિધિ છે. એકવાર જેની બાબતમાં જે કાળની વિધિ કરવામાં આવી હોય તેણે પછી તે કાળનું ઉલ્લંઘન કરવું ન જોઈએ. એ ત્રણ કાળમાંના કેઈ એક કાળને સ્વીકારી પછી તે કાળને છોડી દેનારની નિન્દા કરવામાં આવી છે, એટલે અહીં વિધિ અને નિષેધ વચ્ચે કઈ વિરોધ નથી. _204. અભ્યાસ ન ૨ વિદૂષણમ્ |
... संपाचं पाञ्चदश्यं हि सामिधेनीषु चोदितम् ॥

Page #122

પુનરુક્તિદેષપરિહાર
૧૦૫
'इममहं पञ्चदशारेण वज्रेणापबाधे योऽस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः इति श्रूयते । एकादशसामिधेन्य ऋचः पठ्यन्ते । तत्राभ्यासमन्तरेण पाञ्चदश्यं नावकल्पते इत्येवमवश्यकर्तव्यो ऽभ्यासः । स चायमनियमेन प्राप्तो वचनेन नियम्यते 'प्रथमोत्तमे ऋचौ त्रिरुच्चारणीये' इति । तस्मात् तत्प्रयोजनार्थत्वान पुन - रुक्ततादोषः ।
अभ्यासे फलरहिते हि पौनरुक्त्यं
दोषः स्यादिह तु न तस्य निष्फलत्वम् ।
व्याघाताऽनृतपुनरुक्ततादि तस्मात्
૧૪
वेदस्य श्लथयति न प्रमाणभावम् ॥ इयं च वाक्यार्थविचारणाऽपि
प्रामाण्यसिद्धयौपयिकीति मत्वा ।
204. અભ્યાસમાં પુનરુક્તિનું કોઈ કાય પ્રયોજન હોવાથી પુનરુક્તિ દ્વેષ નથી. સામિયેની મત્રોની બાબતમાં પંદરની સંખ્યા કરવી જોઈએ એવા આદેશ છે. જે અમારો દ્વેષ કરે છે અને જેને અમે દ્વેષ કરીએ છીએ એને હું પંદર અરવાળા વજ્રથી મારી નાખીશ' એવુ' વેદમાં કહેવામાં આવ્યું છે. અગીમાર સામિધેની ઋચાઓના પાડ કરવામાં આવે છે. ત્યાં અભ્યાસ વિના પંદરની સંખ્યા ઘટતી નથી એટલે અભ્યાસ અવશ્ય કતવ્ય છે. પરંતુ જેની બાબતમાં કોઈ નિયમ નથી એવા અભ્યાસને વચન વડે નિયમિત કરવામાં આવે छे, नेमडे 'प्रथम अने छेली ऋयाओ त्रयु वार उच्चारखी' तेथी तेनु' (=अभ्यासनु અર્થાત્ પુનરુક્તિનું) પ્રયેાજન હેાઈ પુનરુક્તિ દેષ નથી. જેનું કોઈ ફળ યા પ્રત્યેાજન . નથી તે અભ્યાસમાં જ પુનરુક્તિ" આવે. પરંતુ અહીં અભ્યાસ નિષ્પ્રયેાજન નથી. તેથી (દેખીતા) વ્યાઘાત, અનૃતતા, પુનરુતતા વગેરે વેદના પ્રામાણ્યને જરા પણ શિથિલ નથી કરતા. વેદના પ્રામાણ્યની સ્થાપના કરવાની દીક્ષા લેનાર ગૌતમ મુનિએ પોતાના આ ન્યાયશાસ્ત્રમાં વેદના પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ માટે ઉપાયભૂત ગણીને વૅના વાકયોના અથની આ વિચારણા પણુ કરી છે 205 ननु नाद्यापि वेदस्य भवद्भिर्निपुणैरपि ।

चक्रे स्वशास्त्रे मुनिंनेह वेदप्रामाण्यनिर्वाहण दीक्षितेन ॥
स्वदेहसंभवा दोषा निखिलाः परिपिञ्जिताः ॥
तथा हि 'सोऽरोदीद् यदरोदीत् तद्रुद्रस्य रुद्रत्वम्' [ तै०सं० १. ५.१], 'प्रजापतिरात्मनो वपामुदखिदत् तामग्नौ प्रागृह्णात् । ततोऽजस्तूपर उदगात् '

Page #123

१०९
અથવાદવાક ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ (ते०सं० २.१.१], 'देवा वै देवजयनमध्यवसाय दिशो न प्राजानन्' [ ०सं० ६.१.५] इत्येवमादीनामर्थवादानां किं यथाश्रतवस्तुपरत्वमुत तेभ्यः कार्यरूपार्थोंपदेशपरिकल्पनम् उत लिङादियुक्तवाक्यान्तरप्रतिपाद्यमानकार्यरूपार्थोपयिकत्वमिति चिन्त्यम् । सर्वथा च प्रमादः ।
205. શંકાકાર–તર્કશાસ્ત્રમાં નિપુણ હોવા છતાં આપે હજુ પણ વેદના પિતાન દેહમાંથી ઉદ્ભવતા બધા દોષને દૂર કર્યા નથી. તે દર્શાવીએ છીએ. તેણે (=) રુદન કર્યું તેણે રૂદન કર્યું એટલે જ રુદ્રમાં સ્વત્વ આપ્યું', “પ્રજાપતિએ પોતાના માંસને કાપી બહાર કાઢયું, પછી તેને અગ્નિમાં હેમ્યું, તેના પરિણામે તેમાંથી શિંગડા વિમાને અજ (બક) ઉપર આવ્ય, દેવ દેવયજનને ‘="જ્ઞસ્થાનને નિશ્ચિતપણે જાણ્યા પછી દિશાઓ ભૂલી ગયા” વગેરે અર્થવાદ શબ્દશઃ સાચા છે (અર્થાત વસ્તુ જેવી વર્ણવવામાં આવી છે તેવી જ છે એમ જણાવનાર છે) ?, કે તેમના દ્વારા કમરૂપ અર્થના ઉપદેશની (=વિધિની) કલ્પના થાય છે ? કે લિંગ વગેરેથી યુક્ત અન્ય વાક્ય દ્વારા પ્રતિપાદિત કમરૂપ અર્થને ઉપાયભૂત છે ? --मे वियान मे. सधी रात विय:२di ar argr] ..
205. स्वरूपपरत्वे तावत् प्रमाणान्तरविरुद्धार्थोपदेशादप्रामाण्यमेवावतरति, रोदनवपोखेदनदिङ्मोहादेरर्थस्य तथात्वे निश्चयाभावात् । किञ्च 'स्तेनं मनोऽनतवादिनी वाक्' इत्येवंजातीयकानामर्थवादवाक्यानां विस्पष्टमेव प्रमाणान्तरविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वम् । न हि निसर्गत एव सर्वप्राणिनामनृतवादिनी वाग्भवति, स्तेनं वा मनः । अपि च 'धूम एवाग्नेर्दिवा ददृशे नार्चिस्तस्मादर्चिरेवाऽग्नेर्नक्तं दृश्यते, न धूम:' तै० ब्रा० २.१.२] इति प्रत्यक्षविरुद्धमिदमभिधीयते, नक्तं दिनं द्वयोरपि. इन्द्रियार्थसन्निकर्षे सति ग्रहणात् । किञ्च ‘एतन्न विद्मो यदि ब्राह्मणा: स्मोऽब्राह्मणा वा' इति [गो० ब्रा० ५.२१] ब्राह्मणजातेरुपदेशसहायप्रत्यक्षगम्यत्वात् तद्विरुद्ध' एषोऽर्थवादः । शास्त्रविरोधोऽप्यस्ति 'को ह वै तद्वेद यदमुष्मिल्लोकेऽस्ति वा न ला' इति तै० सं० ६.१.१] । शास्त्रे स्वर्गादिफलानां ज्योतिष्टोमादिकर्मणामुपदेशात् केयमनवक्लप्तिः । अपि च गर्गत्रिरात्रब्राह्मणमधिकृत्य श्रूयते 'शोभतेऽस्य मुखं य . एवं वेद" इति [तां० ब्रा० २०.१६.६] । न हि कस्यचिदेवं विदत्तो मुखं शोभते इति प्रत्यक्षविरोधः । अन्यकर्मानर्थक्यशंसी च कश्चिदर्थवादो भवति. 'पूर्णाहुत्या सर्वान् कामानवाप्नोति' 'पशुबन्धयाजी सर्वान् लोकानभिजयति' 'तरति मृत्यु तरति पाप्मानं तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते यश्चैवं वेद' इति । यदि पूर्णाहुत्यैव सर्यकामावाप्तिः, पशुबन्धयागेनैव सर्वलोकजयः,अश्वमेघवेदनेनैव तत्फलावाप्तिः,तत्किमर्थमन्यकर्मोपदेशः ? उपदिष्टान्यपि तानि बहुक्लेशसाध्यानि कर्माणि व्यर्थानि भवेयुः, अनेनैव

Page #124

અથવાદવાક ઉપર અપ્રામાયને આક્ષેપ
૧૦૭ लघुनोपायेन तत्फलप्राप्तेर्दर्शनात् । अपि च 'न पृथिव्यामग्निश्चेतव्यो नान्तरिक्षे न दिवि' इति तै०सं०५.२.७] वेदे चयननिषेध एवात्र भङ्गया भवेत् । दिवि चान्तरिक्ष च तावच्चयनप्रयोग एव नास्ति, किं तनिषेधेन. ? पृथिवीचयननिषेधार्थ च यद्वाक्यं तच्चयनप्रतिषेधार्थमेव भवेत, अपृथिव्यधिकरणकस्य चयनस्यानुपपत्तेः । સવ ૨ “માનઃ પ્રસ્તર: તૈિä. ૨.૬.૫], “શાઢિયો ચૂપ: તૈિ૦ ગ્રા. २.१.५] इत्येवंजातीयकानां प्रत्यक्षविरुद्धार्थाभिधायिनामर्थवादानां का परिनिष्ठेति ? तस्मान्न स्वरूपपरत्वं तेषामुपपद्यते ।
(206. અર્થવાદ સ્વરૂપવર્ણન પરક છે (અર્થાત બનેલી ઘટનાઓનું વર્ણનમાત્ર કરે છે) એ પક્ષમાં, અન્ય પ્રમાણેએ જણાવેલ અર્થથી વિરુદ્ધ અને તે ઉપદેશ (=વર્ણન) આપતા હોઈ તેમનામાં અપ્રામાણ્ય જ આવે છે, કારણ કે રુદન કરવું, પોતાનું માંસ કાપવું, દિશાઓની બ્રાન્તિ થવી વગેરે અર્થોનો વગેરે સાથે સંબંધ ધરાવતા હોય એ રૂપે નિશ્ચય નથી. વળી, મન ચેર છે, વાણી અનુવાદિની છે’ આવી જાતના અથવાદવાળ્યો અન્ય પ્રમાણેએ જણાવેલ અર્થથી વિરુદ્ધ અથનું પ્રતિપાદન કરે છે એ સ્પષ્ટ છે, કારણ કે સ્વભાવથી જ બધાં પ્રાણીઓની વાણી અનુવાદિની નથી હોતી, મન ચેર નથી હેતુ. વળી ‘ચ નીકળતા ધૂમને દિવસે જે. અગ્નિની અચિંને ન જોઈ. તેથી, રાત્રે અગ્નિની અચિ જ દેખાય છે, ધૂમ દેખાતું નથી ”-–આ અર્થવાદવાક્ય પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ અર્થને જણાવે છે, કારણ કે ઇન્દ્રાર્થસનિકર્થ હતાં તે અને દિવસે બંનેયનું (=ધૂમ અને અર્ચાિનું) ગ્રહણ થાય છે. ઉપરાંત, “અમે જાણતા નથી કે અમે બ્રાહ્મણે છીએ કે અબ્રાહ્મણે’ –આ અર્થવાદવાર્થ પણું પ્રત્યક્ષવિદ્ધ છે કારણ કે બ્રાહ્મણ જાતિ તો ઉપદેશની સહાયથી પ્રત્યક્ષગમ્ય છે. અર્થ. વાદમાં શાસ્ત્રવિરોધ પણ છે. [ઉદાહરણુથ, એવું અર્થવાદવા આવે છે કે “પરલેકમાં તે (સ્વર્ગ) છે કે નહિ એને કોણ જાણે છે ?” સ્વગ વગેરે જેનું ફળ છે એવાં તિષ્યમ વગેરે કર્મોને શાસ્ત્રમાં ઉપદેશ હેવાથી આ શંકા કેવી ? વળી, ગાંત્રિરાત્રાહ્મણને અનુલક્ષી વેદમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે જે આવું જાણે છે તેનું મુખ શોભે છે. પરંતુ આવું જાણનાર કેઈનું મુખ શોભતું નથી એ પ્રત્યક્ષવિરોધ છે. બીજાં કર્મોનું આનર્થ જણાવ નાર પણ કઈ અર્થવાદ હોય છે, જેમકે “પૂર્ણાહુતિ આપવાથી તેની બધી કામનાઓ પૂર્ણ થાય છે,” “પશુબંધયાગ કરનાર સર્વે લેકને જીતે છે,” “જે અશ્વમેઘયજ્ઞ કરે છે અને જે અશ્વમેઘવિષયક ગ્રંથ જાણે છે તે મૃત્યુને તરી જાય છે, પાપને તરી જાય છે અને બ્રહ્મહત્યા(પાપ)ને તરી જાય છે. જે પૂર્ણાહુતિથી સર્વકામનાઓ પૂરી થતી હોય, પશુબંધયાગથી સર્વ લોક ઉપર જય મેળવાતો હોય અને અશ્વમેઘયજ્ઞ સંબંધી ગ્રંથ જાણવાથી જ તે કળ મળતું હોય તે શા માટે બીજા કર્મો કરવાને ઉપદેશ આપવામાં આવે છે ? ઉપદેશવામાં આવેલાં બહુકલેશસાધ્ય તે બીજાં કર્મો વ્યર્થ બની જાય, કારણ કે આ જ (પૂર્ણ આહુતિ વગેરે) સહેલા ઉપાયથી તે ફળની પ્રાપ્તિ થતી દેખાય છે [એમ અર્થવાદમાં કહ્યું છે.] ઉપરાંત, ‘અગ્નિ પૃથ્વી ઉપર પેટાવ નહિ, અંતરિક્ષમાં પેટાવ નહિ, આકાશમાં પિટાવા

Page #125

૧૦૮
અથવાદવાકયા ઉપર અપ્રામાણ્યના આક્ષેપ
નહિ' આ વેદવાકથમાં અહીં ચયનનિષેધ (અગ્નિ પેટાવવાના નિષેધ) જ અમુક ભંગીથી થાય આકાશમાં અને અંતરિક્ષમાં તે અગ્નિ પેટાવાતા જ નથી, તે તેને નિષેધ કરવાના શે અથ છે ? [પરિણામે] પૃથ્વી ઉપર અગ્નિ પેટાવવાના પ્રતિષેધ કરવા માટેનું જે વાકય છે તે કેવળ અગ્નિ પેટાવવાને પ્રતિષેધ કરવા માટેનું જ વાકય અને, કારણ કે જેનું અધિકરણ પૃથ્વી નથી એવુ ચયન તે ઘટતું જ નથી. વળી, યજમાન પાથરેલું કુશ દાસ છે,' ‘સૂ યૂપ છે' આ જાતનાં, પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ અંનું પ્રતિપાદન કરનારાં અ'વાદવાકયોની કઈ યર્થાથતા છે ? તેથી અથવાદવાકયો સ્વરૂપવનપરક છે એ ઘટતુ નથી
207, नापि तेभ्य एव कार्यरूपार्थपरिकल्पनमुपपन्नम् अशक्यत्वात् । 'सोऽरोदीद् यदरोदीत् तद्रुद्रस्य रुद्रत्वम्' इत्यत्र कार्यं कल्प्यमानमेवं कल्प्येत - रुद्रः रुरोद, अतोऽन्येनापि रोदितव्यमिति । तच्चशिक्यम्, प्रियविप्रयोगजनित संतापवशेन हिं वापमोचनं रोदनमुच्यते । न तच्चोदनोपदेशात् कर्तुं शक्यते । प्रजापतिरात्मनो बपामुच्चिखेद, तस्मादन्योऽप्येवमुत्विदेदात्मनो वपामिति दुरनुष्ठानोऽयमर्थः । को हिं. नामात्मनो वपामुखिदेत् ? कस्य वा पाहोमे सति समनन्तरमेव બન: पशुस्तूपर उद्गच्छेद् इति । देवा दिशो नाज्ञासिषुः, अतोऽन्योऽपि न जानीयादिति अशक्योपदेशः, न दिङ्मोहो नामोपदेशात् कर्तुं शक्यः । न च सर्वस्मादर्थवादाद्विधिः कल्पयितुं शक्यः इति मध्यमोऽपि न સપન્નઃ ।
207. અવાદ વડે જ કરૂપ અની (અર્થાત્ કમ`રૂપ કલ્પના પણ ઘટતી નથી, કારણ કે તે અશકય છે. તેણે રુદન કર્યુ. તેનામાં (=સ્ત્રમાં) અપણું આવ્યુ' એ ઉપરથી સૂચવાતુ` ક` અહીં ‘કહેવાય છે કે રુદ્રે રુદન કર્યુ હતું, તેથી ખીજાએ પણ રુદન કરવું અશકય છે. પ્રિયજનના વિયાગથી જન્મેલા સતાપને કારણે આંસુ સારવા છે અને વેદેપદેશથી તે કરવુ શક્ય નથી. ‘પ્રજાપતિએ પેાતાનું માંસ પણ પેાતાનું માંસ આમ કાપે’— આ અંનું અનુષ્ઠાન દુષ્કર છે, કારણ કે કાણુ પેાતાનુ માંસ કાપે ? અથવા તેા કેાના માંસને હામવામાં આવતાં તરત Y અગ્નિમાંથી શિંગડા વિનાનું પશુ ઉપર આવે ? દેવાએ દિશાએ ન જાણી, તેથી બીજો પણ દિશાએ ન જાણે’ એવા ઉપદેશ શકત્ર નથી, કારણ કે ઉપદેશ દ્વારા ાિન્તિ કરવી શકય નથી. બધાં અથવાદવાકયોમાંથી વિધિની કલ્પના કરવી શકય નથી, એટલે વચલા પક્ષ પણુ સાચેા નથી.
અર્થ વિષયક વિધિની) તેણે રુદન કર્યુ* એટલે આ રીતે કલ્પાય— જોઈએ.’ પરંતુ તે એ રુદન કહેવાય કાપ્યું, તેથી ખીજે
वाक्यान्तरविहितकार्यरूपार्थौपयि
208. નાપિ તૃતીય પક્ષ: સંમતિ |
कत्वं तदुपयोगिद्रव्यदेवतादिविधानद्वारकं भवति । यथा 'अग्निहोत्रं जुहोति' [तै०सं० १.५.९] इत्यत्र 'दध्ना जुहोति' 'पयसा जुहोति' इति द्रव्यविनियोगविधेः, 'यदग्नये च प्रजापतये च सायं जुहोति' इति देवताविधेर्वा । न चायमर्थवादेषु प्रकारः संभवति ।

Page #126

અર્થાલાંદવો
ઉપર અપ્રામાણ્ય આક્ષેપ
૧૮
न चैभिः 'वीहीनवहन्ति' 'नीहीन् प्रोक्षति' इतिवद् दृष्ठाऽदृष्टा वा. काचिदितिकर्तव्यतोपदिश्यते । तस्मान्न तेषां तदौपयिकत्वम् ।
ननु प्रेक्षावतां प्ररोचनातिशयकरणेन प्रवृत्त्युत्साहमावहन्तोऽर्थवादास्तदुपयोगिनो भविष्यन्ति । नैतदपि सम्यक्, प्रवृत्त्युत्साहो हि केषाञ्चिन्मते निरपेक्षशब्दप्रत्ययादेव सिद्धयति । अस्मन्मते तु तत्प्रणेतृपुरुषप्रत्ययादिति किं प्ररोचनया ? 'एवंकाम इदं कुर्यात्' इत्युक्ते यस्तत्र न प्रवर्तते, स प्ररोचनयापि न प्रवर्तेतै वेति यत्किશ્ચિતત ! - 208. ત્રીજો પક્ષ પણ સંભવ નથી. અન્ય વેદવાક્યથી વિહિત કર્મરૂપ અર્થમાં ઉપાયભૂત હોવાપણું તે તે કર્મ માટે ઉપયોગી દ્રવ્ય, દેવતા વગેરેના વિધાન દ્વારા હોય છે. ઉદાહરણાથ, “તે અગ્નિહોત્રયાગ કરે છે એમ કહ્યું છે; [આ વિધિવાથી અગ્નિહોત્રયાગ કમ વિહિત છે;] અહીં દહીં વડે યાગ કરે છે,’ ‘દૂધ વડે યાગ કરે છે. એ વિનિયોગવિધિ દ્વારા અને અગ્નિને માટે અને પ્રજાપતિને માટે સાંજે ત્યાગ કરે છે એ દેવતાવિધિ દ્વારા | ઉપાયભૂત હોવાપણું છે. આ રીત અર્થવાદોમાં સંભવતી નથી. કિઈ રીતે ? દ્રવ્ય, દેવતા વગેરેના વિધાન દ્વારા, અન્ય વાકયથી વિહિત કમમાં ઉપાયભૂત બનવાની રીત ] ઉપરાંત, ‘ત્રીહિને ખડે છે” “ત્રીહિ ઉપર પાણી છાંટે છે એ વાકો જેમ દષ્ટ કે અદષ્ટ ઇતિક્તવ્યતાને ઉપદેશ આપે છે તેમ અર્થવાદવાક્યો દષ્ટ કે અદષ્ટ કેઈ ઇતિકર્તવ્યતાને ઉપદેશ આપતા નથી તેથી અર્થવામાં વિહિત કર્મને ઉપાયભૂત બનવાપણું નથી.
શંકા—ખૂબ પ્રશંસા કરવા દ્વારા, પ્રવૃત્તિ કરવામાં બુદ્ધિમાનને ઉત્સાહ વધારતા અર્થવાદી પ્રવૃત્તિમાં ઉપયોગી બને છે.
પૂર્વપક્ષીનું સમાધાન –આ પણ બરાબર નથી. કેટલાકને મતે પ્રવૃત્તિ માટે ઉત્સાહ વેદમાં મૂકવામાં આવેલી શ્રદ્ધાથી જ સિદ્ધ થાય છે. અમારા મતે તો વેદના પ્રણેતા પુરુષમાં મૂકવામાં આવેલી શ્રદ્ધાથી જ તે સિદ્ધ થાય છે. તે પછી પ્રશંસાની શી જરૂર છે ? ‘આ કામનાવાળા આ કરે’ એમ કહેવામાં આવતાં, જે તેમાં પ્રવૃત્તિ નથી કરતો તે પ્રશંસા વડે પણ પ્રવૃત્ત થતું નથી જ. એટલે પ્રશંસાની વાત નિરર્થક છે.
209. तदेवं प्रकारत्रयेणाप्यर्थवादपदानामनन्वयात् एकदेशाक्षेपेण सर्वाक्षेप एव क्रियते इति अप्रमाणं वेदः ।
209, નિષ્કર્ષ એ કે આમ ત્રણેય રીતે અર્થવાદવાયગત પદોને અન્વય સંભવતે ન હેઈ, વેદના એક ભાગ (અર્થવાદભાગ) ઉપર આનર્થયના આક્ષેપ ઉપરથી સમગ્ર વેદ ઉપર જ આનર્થ કર્યાનો આક્ષેપ કરાય છે અને પરિણામે વેદ અપ્રમાણ કરે છે. .
_ 210. ननु यावत्येव प्रमाणान्तरविरुद्धत्वमुपलभ्यते तावत्येवाप्रामाण्यमस्तु, सर्वत्र तु कुतस्त्या तदाशङ्केति । मैवम्, तत्सामान्यादन्यत्राप्यनाश्वासः । मीमांसक

Page #127

११०
અર્થવાદવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના पक्षे हि अर्थवादरहितकेवलवेदग्रन्थानुपलम्भात् तदनुषङ्गेण सर्वत्र साक्षेपत्वमवतरति । नैयायिकमते तु वेदप्रणेतुरीश्वरस्य क्वचिद्वितथवादित्वे दृश्यमाने, कथमन्यत्र सत्यवादितायां दृढ : प्रत्ययो भवेदित्यप्रामाण्यं सर्वत्रेति ।
210. श-रेखामा प्रमाणान्तवि६५ प्राप्त थतु डाय तेजाम अप्रामाश्य હો, [વેદમાં બધે જ અપ્રામાણ્યની શંકા કયાંથી થઈ શકે ? - પૂર્વપક્ષીનો ઉત્તર–એવું નથી. પ્રમાણુન્તરવિરુદ્ધવ સમાન ધમ હોઈ, અન્યત્ર પણ આ શંકા બની રહે. મીમાંસપક્ષમાં અવાદરહિત કેવળ વેદગ્રન્થ ઉપલબ્ધ ન હોઈ અર્થ. વાદના સંસગને લીધે સર્વત્ર [આનર્થકને] આક્ષેપ વ્યાપે છે. નૈયાયિકના મતમાં વેદપ્રણેતા ઈશ્વરનું ક્યાંક વિતવાદિત જણાય તો બીજે તેની સત્યવાદિતામાં દઢ શ્રદ્ધા કેમ રહે? એટલે "वमा सर्वत्र सामा५५ छ. .
211. अत्राभिधीयते । विव्येकवाक्यतयैव भूम्ना तावदर्थवादपदानि पठयन्ते । 'वायव्यं श्वेतमालभेत भूतिकामः वायुबै क्षेपिष्ठा देवता वायुमेव स्वेन भागधेयेनोपधावति स एवैनं भूतिं गमयति' तै० सं० २.१.१] इति । तेषां तदेकवाक्यत्वादेव प्रामाण्यम् । 'वायुर्वै क्षेपिष्टा देवता' इत्यतो यद्यपि क्रिया नावगम्यते, नापि तत्सम्बद्धः कश्चिदर्थः, तथाऽपि विध्युद्देशेनैकवाक्यत्वं प्रतीयते । 'भूतिकाम:' इत्येवमन्तो विध्युदेशः । तेनैकवाक्यभूतो 'वायुर्वै क्षेपिष्ठा' इत्येवमादिः । ___211. 24डी म नैयापि डी छामे- विघि सायनी वाध्यता साथे या બધા અર્થવાદે વંચાય છે. “સમૃદ્ધિની કામનાવાળો વાયુદેવતાને ધરાવવાનું કત પશુ હશે. વાયુ ખરેખર ઝડપી દેવ છે, વાયુના પિતાના ભાગધેય (અર્થાત તેને ધરાવવાને પશુ) સહિત તે વાયુની પાસે જાય, તે (વાયુ) જ તેને સમૃદ્ધિ ભણું લઈ જાય છે.” અર્થવાદપદોનું પ્રામાણ્ય વિધિ સાથેની એકવાકથનાને કારણે છે. ‘વાયુ ખરેખર ઝડપી દેવતા છે એમ કહેતાં એમાંથી જે કે ક્રિયા કે ક્રિયા સાથે સંબંધ ધરાવતે અર્થ જ્ઞાત થતો નથી તો પણ વિષ્ણુ देश साथे तेनु सेवायत्त ते याय छे. 'भूतिकामः (=समृद्धिनी अमनावानी)' से शहे समाप्त थतो विध्युदेश छे. तेनी साथे मेवाच्यभूत छ 'वायुवै क्षेपिष्ठा (वायु भरे५२ पी) कोरे.
212. कथमेकवाक्यभावः ? पदानां साकाङ्क्षत्वात् । ननु ‘भतिकामः' इत्येवमन्तेन वाक्येन विधेयं विहितम् , उत्पादितं प्रतिपत्तुरनाकाङ्क्षत्वम् , कृतं च शब्दकर्तव्यमिति किमन्येन 'क्षेपिष्ठा' इत्यादिना प्रयोजनम् । तदर्थस्यैव स्तुतिरिति
ब्रूमः ।
ननु स्तुत्याऽपि किं प्रयोजनम् ? स्तुतोऽस्तुतश्च तावानेव सोऽर्थः । मैवम् , सस्तुतिपदे हि वाक्ये स्तुतिपदसहितं विधायकं विधायकं भवति । किमिदानी

Page #128

અથવાદવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
केवलं लिडादियुक्तं वाक्यं न विधायकमुच्यते ? यदि स्तुतिपदानि न अयन्ते तदू बाद भवति विधायकम् । एतेषु च सत्सु तत्सहितं तद्विघायकं भवति, न केवलम् , तथा प्रतीतेः । स्तुतिपदसम्बन्धे सति भिन्नवाक्यता मा भूदिति विधिपदेन. च स्तुतिपदेन च संभयार्थी विधीयते, तथाऽवगमात् । अन्यथा हि प्रतीयमानः पदार्थान्वय स्त्यज्येत वाक्यभेदो वा कल्प्येत । तस्मान्न स्तुतिपदानामानर्थक्यम् ।
212. २-वायता मछ? નૈયાયિક – કારણ કે પદ સાકાંક્ષ છે.
શંકા – મૂા .” શબ્દ સમાપ્ત થતા વાક્ય વડે વિધેય વિહિત થયું છે, પ્રતિપરામાં ( શ્રોતામાં) અનાકાંક્ષપણું ઉત્પન્ન થયું છે અને શબ્દદકર્તવ્ય પૂરું થયું છે, હવે બીજાનું अर्थात 'निष्ठा' कोरेन शु. प्रयोगान छ?
નૈયાયિક –તે અર્થની જ સ્તુતિ [એનું પ્રયોજન છે] એમ અમે કહીએ છીએ.
શંકા – સ્તુતિની પણ શી જરૂર છે ? સ્તુતિ કરાયેલે કે ન કરાયેલે તે અર્થ એટલે ४ २९ छे.
નૌયાયિક—સ્તુતિપદવાળા વાકયમાં, સ્તુતિપદ સહિતનું વિધિવાક્ય બને છે. શંકા – શું અત્યારે તમે કેવળ લિફ આદિ યુક્ત વાક્યને વિધિવાક્ય નથી કહેતા ?
નાવિક–જે સ્તુતિપદા શ્રમણ નથી હોતા તો અવશ્ય તેવું [કેવળ લિ આદિ યુક્ત વાક્ય] વિધિવાકય બને છે અને જ્યારે સ્તુતિપદે હોય છે ત્યારે તે સ્તુતિપદે સહિતનું વાક્ય વિધિવાકય બને છે, ત્યારે [તુતિ રહિતનું] કેવળ લિઃ આદિ યુક્ત વાક્ય વિધિવાક્ય બનતું નથી, કારણ કે તેની પ્રતીતિ છે. વિધિપદને સ્તુતિપદ સાથે સંબંધ થતાં ભિ-નવાકયતા ન થાવ એટલા ખાતર વિવિદ અને તૃતિપદ બંને સાથે મળીને અધનૂ विधाम' ४२ छ, ४.२५ ३ येता गुने थाय छे. सया, पात पहा-वय त्य। પડે અથ વાકયમેટ કપ પડે. નિષ્કર્ષ એ કે સ્તુતિપદ્યનું આર્થિકય નથી.
___213. ननु केवलस्यापि विधिवाक्यस्य सामर्थ्यात् किमर्थ स्तुतिपदानि प्रयुज्यन्त इति ? उच्यते । आर्यनुयोज्यो जैमिनीयानां मते शब्दः, अस्माकं च भगवानीश्वरः । उक्ते सति प्रतिर तारो वयं वेदस्य, न कर्तारः । प्रतिपत्ती च क्रमो दर्शितः । एवं च यद्यपि द्रव्यदेवतेतिकर्तव्यताविधानद्वारकमङ्गविधिवदर्थवादवाक्यानां कायै पयिकत्वं नास्ति, तथापि प्रतीत्यङ्गत्वं न निवार्यते । अत एव प्रमाणोपयोगेत्रमे नामाचक्षते, न प्रमेयोपयोगित्वम् । केबलविधिपदश्रवणे हि न तदाद्रियन्ते यज्वानः । तत्र विधिविभक्तिरवसीदति । तां निमजन्तीमिवार्थवादजनितकर्मप्राशस्त्यप्रत्यय उत्तभ्नाति । 'सर्वजिता यजेत' इत्यतो न तथाविधः श्रद्धाऽतिशयो भवति, यथाविधः 'सर्वजिता वै देवाः सर्वमजयन् सर्वस्याप्त्यै सर्वस्य जित्यै सर्वमेवैतेन सर्व

Page #129

૧૧૨.
અથવાદવાકયોના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
જાતિ' [તાં22 ૬.૭.૨] રૂવાટvમઃ | ત્રોડા “: લેતવ્યા' इत्यतो न तथा क्रेतारः प्रवर्तन्ते यथा 'एषा बहुस्निग्धक्षीरा सुश्लीला सापत्या अनघप्रजा च' इत्येवमादिभ्यः स्तुतिपदेभ्यः । स्वानुभवसाक्षिकोऽयमर्थः । अत एव केचिदश्रुतार्थवादकेऽपि विधिवाक्ये तत्कल्पनमिच्छन्ति, यथा क्वचिदर्थवादाद्विधिकल्पनमिति । यथोक्तम् (विधिस्तुत्योः सदा वृत्तिः समानविषयेष्यते' इति [तं० वा० १.४.१३] । अनधिगम्यमानविधिसम्बन्धाच्चार्थवादाद्विधिरुन्नीयतें, न गम्यमानविधिसम्बन्धात् ।
213. શંકા--સ્તુતિરહિત કેવળ વિધિવા સમર્થ છે તો પછી શા માટે સ્તુતિપદોને [વાક્યમાં] પ્રયોગ કરવામાં આવે છે ?
યાયિક –અમે ઉતર આપીએ છીએ. મીમાંસકોના મતે શબ્દ (અર્થાત વેદ) અપનોય છે (અર્થાત્ જેની બાબતમાં પ્રશ્ન જ ન કરી શકાય તેવો છે); અને અમારા ભગવાન ઈશ્વર અપર્યનુજ્ય છે. વેદ બોલાય ત્યારે વેદના આપણે પ્રતિપત્તા ( જ્ઞાતા, શ્રોતા) છીએ. કર્તા નથી. વેદની પ્રતિપત્તિને ક્રમ તો અમે દર્શાવી દીધું છે. અને આમ જો કે દ્રવ્ય, દેવતા, ઇતિકર્તવ્યતાના વિધાન દ્વારા અંગવિધિઓ જેમ કર્મમાં ઉપયોગી છે તેમ અર્થવાદવા ઉપયોગી નથી, તેમ છતાં સસ્તુતિક વિષયની પ્રતીતિનું તેઓ અંગ છે એ હકીક્ત ટાળી શકાય એવી નથી. જ્યારે સ્તુતિપદો નથી હોતાં ત્યારે સ્તુતિરહિત વિષયની પ્રતીતિ થાય છે. પરંતુ જ્યારે સ્તુતિપદે હોય છે ત્યારે તો સસ્તુતિક વિષયની જ પ્રતીતિ થાય છે. તેથી અર્થવાદો સસ્તુતિક વિષયની પ્રતીતિનું કારણ છે, અંગ છે. અલબત્ત, અહીં પ્રતીતિ સસ્તુતિક વિષયની થાય છે પરંતુ અનુદાન તો શુદ્ધ વિષયનું જ થાય છે.] એટલે જ અર્થવાદ પ્રમાણે પગી છે, પ્રમેય પયગી નથી એમ કહેવાય છે. કેવળ વિધિપદનું શ્રવણ થતાં યજ્ઞ કરનારાઓને તેના (=વિધિના) પ્રત્યે આદર જાગતું નથી. ત્યાં વિધિ પ્રત્યેની વિશેષ ભક્તિ કરવા પડે છે. તે પ્રબતી ભકિતને જાણે કે કર્મના પ્રાશનું અવાજનિત જ્ઞાન બચાવે છે, તારે છે. સર્વજિત્યા કરે' આ વિધિપદોમાંથી તે શ્રદ્ધાતિશય પેદા થતો નથી જે “સર્વજિયા વડે દેવોએ ખરેખર બધુ જીતી લીધું; સર્વની પ્રાપ્તિ માટે, સવની જીત માટે દેિવોએ સર્વજિત યુજ્ઞ કર્યો;] આ સર્વજિત યજ્ઞ વડે સૌ બધું છત છે' આ અર્થવાદપદોમાંથી પેદા થાય છે. જગતમાં પણ “આ ગાય ખરીદવી જોઈએ' એમ કહ્યું તેથી ખરીદનારા તેવા પ્રવૃત્ત થતા નથી જેવા તેઓ “આ બહુ સ્નિગ્ધ દૂધ આપનારી છે, શુકનિયાળ છે, વાછરડાવાળી છે અને નિર્દોષ પ્રજાવાળી છે' એ સ્તુતિપથી પ્રવૃત્ત થાય છે. એટલે જ, જેમ અવાદ ઉપરથી વિધિની કલ્પના કરવામાં આવે છે તેમ, કેટલાક જે વિધિવાકયમાં અથવાદ શ્રત-નથી તેમાં પણ અર્થવાદની કલ્પના કરવાનું ઈચ્છે છે. જેમ કે કહેવામાં આવ્યું છે કે વિધિ અને સ્તુતિની પ્રવૃત્તિ સદાય સમાનવિષયા ઈચ્છવામાં આવી છે.” [અછત અને પરિણામે જેનું જ્ઞાન નથી થતું એવી વિધિ સાથે જેને સંબંધ હોય એવા અર્થવાદ ઉપરથી વિધિની

Page #130

અથવાદવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
૧૧૩ કલ્પના કરવામાં આવે છે, અને નહિ કે જે [મૃત હાઈ] જ્ઞાત છે એવા વિધિ સાથે જેને સંબંધ છે એવા અર્થવાદ ઉપરથી.
214. ગત ga “રોકી રૂવમાદ્રિ 7 દ્વિતથ રહ્યાદ્રિविधिकल्पनमिष्यते । मुधैव पूर्वपक्षिणा तदाशङ्कितम् । विध्यन्तरेणैकवाक्यत्वं हि प्रत्यक्षमिहोपदिश्यते । 'बर्हिषि रजतं न देयम्' [तै ०सं०१.५.१]इत्यस्य विधेः शेषोऽयं 'सोऽरोदीत्' इत्यादिः । 'रुद्रो रुरोद, तस्य यदश्रु अशीर्यत तद्रजतमभवत्। यो हि बर्हिषि रजतं ददाति पुराऽस्य संवत्सराद् गृहे रोदनं भवति' इति । तस्माद् बर्हिषि रजतं न देयमिति । 'प्राजापत्यम तूपरमालभेत' तै० सं० २.१] इत्येतस्य विधेः शेषः 'प्रजापतिरात्मनो वपामुदखिदत्' इति । वपाहोममाहात्म्यप्रदर्शनार्थमुच्यते --अग्नौ वै प्रगृहीतमात्रायां वपायामजस्तूपर उदगादिति । 'आदित्यः प्रायणीय चरुः' [तै० सं० ६.१.५] इत्यस्य विधेः शेषोऽयं 'देवा वै देवजयनमध्यवसाय दिशो न प्राजानन्' इति । व्यामोहानामादित्यः चरु शयिता यथा दिङ्मोहस्येति । एवं तत्र तत्र विधिशेषत्वमर्थवादानां वेदितव्यम् ।
214. એટલે જ તેણે રુદન કર્યું' ઇત્યાદિ ઉપરથી “દન કરવું જોઈએ' ઇત્યાદિ વિધિની કલ્પના ઈચ્છવામાં નથી આવી. પૂવપક્ષીએ નકામી જ તે આશંકા કરી છે, કારણ કે અન્ય વિધિ સાથે [તે અર્થવાદની એકવાકયતા અહીં સીધી જણાવાઈ છે. “બહિંયામાં રજત ન આપવું જોઈએ' એ વિધિને શવભાગ તેણે રુદન કર્યું' વગેરે છે. [સમપ વાકય આ પ્રમાણે છે –] “ રુદન કર્યું, એનાં જે આંસુ પડ્યાં તે રજત બન્યાં; તેથી બહિષુયજ્ઞમાં જે રજત આપે છે તેના ઘરમાં સંવત્સર પહેલાં રડારોળ થાય છે; માટે બહિષ્ણુયજ્ઞમાં રજત ન દેવું. “પ્રજાપતિ માટેના શિંગડા વિનાના બેકડાને કાપવો.” આ વિધિને શેષભાગ છે “પ્રજાપતિએ પોતાનું માંસ કાપ્યું.' માંસ હોમવાનું માહાતમ્ય દર્શાવવા માટે કહેવાયું છે કે “જેવો અગ્નિ માંસને ગ્રહણ કરે છે કે તરત જ શિંગડા વિનાને બોકડો [આકાશમાં] ઉપર જાય છે.' યજ્ઞની શરૂઆત જેનાથી થાય છે તે ચર (=દધમાં રાંધેલે ભાત) અદિતિ દેવત માટે હોય છે આ વિધિનો શેષ ભાગ છે “દે(=ઋવિજે) ખરેખર યજ્ઞસ્થાનને નક્કી કર્યા પછી દિશાઓની ભ્રાન્તિ પામ્યા (અર્થાત્ ક્યા કમ પછી કયું કર્મ કરવું તે ક્રમવિશ્યક બ્રાતિ પામ્યા.)' જેમ દિમોહન નાશક [સૂય છે] તેમ વ્યાહોને (બ્રાન્તિઓનો નાશક અદિતિદેવતા માટેની છે. આમ તે તે સ્થાને અર્થવાદેનું વિધિશેષપણું સમજવું જોઈએ.
_215. શર્થ પુનરિદ્રમસરયમેવો તે દ્રઢિતાત્ જગતનાયત, નાપતિहोमसमिद्वादग्नेरजस्तूपर उदगादिति । उच्यते । नेदमसत्यम् । यदस्य वाक्यस्य प्रतिपाद्यं तत्र सत्यार्थमेवेदम् । न चास्य यथाश्रुतोऽर्थः प्रतिपाद्यः, किन्तु विधेयो निषेध्यो वा कश्चिदर्थः । इहान्वाख्याने द्वयमापतति-यच्च वृत्तान्तज्ञानं यच्च
૧૫

Page #131

૧૧૪
અથવાદવાકયોના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
कस्मिंश्चिदर्थे प्ररोचना द्वेषो वा। तत्र वृत्तान्तज्ञानं न प्रवर्तकं, न निवर्तकमिति प्रयोजनाभावादनर्थकमनादरणीयम् । प्ररोचनाद्वेषौ तु प्रवृत्तिनिवृत्त्यङ्गत्वात् तदर्थों गृहीत्वा प्ररोचनायाः प्रवर्तेत द्वेषान्निवर्तेतेति । तत्र तत्प्रतिपाद्यसत्यार्थ एवार्थवादः । - 215. શંકા—પણ “દ્ધના આંસુમાંથી રજત પેદા થયું' “પ્રજાપતિવપાહમને પ્રજવલિત અગ્નિમાંથી શિંગડા વિનાને બોકડો ઉપર [આકાશમાં] ગો” એવા આ અસત્યને જ શા માટે કહેવામાં આવે છે ?
યાયિક –ઉત્તર આપીએ છીએ. આ અસત્ય નથી. આ વાકયનું જે પ્રતિપાદ્ય છે તેમાં આ સત્યાર્થ છે જ. યથાશ્રમ (=વા) અર્થ આને પ્રતિપાદ્ય નથી, પરંતુ વિધેય કે નિષેધ્ય કઈક અર્થ પ્રતિપાદ્ય છે. અહી અનુવાદવાયરૂપ અથવાદમાં બેય આવી પડે છે. જે વૃત્તાન્તજ્ઞાન છે તે અને અમુક કઈ બાબતને અનુલક્ષી જે પ્રશંસા કે નિંદા તે, તેમાં વૃત્તાન્તજ્ઞાન પ્રવર્તક પણ નથી કે નિવર્તક પણ નથી; પ્રવર્તકત્વ કે નિવર્તકસ્વરૂપ) પ્રજનન અભાવ હોવાથી [વૃત્તાન્તજ્ઞાન] અનર્થક છે. અનાદરણીય છે. પ્રશંસા અને નિંદા [અનુક્રમે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિનાં કારણ હોઈ પ્રશંસા અને નિંદ્રાના અને પ્રહણ કરીને પ્રશંસાથી પ્રવૃત્તિ કરે અને નિંદાથી નિવૃત્ત થાય ત્યાં પ્રશંસા અને નિંદાથી પ્રતિપાદ્ય [વિધેય કે નિષેધ્ય અર્થ રૂપ સત્ય અર્થવાળા અર્થવાદ છે.
2 6. यत्त्वरुदति रुद्रे कथं तद्रोदनवचनम् ? अरोदनप्रभवे वा रजते कथं तदुद्भवताभिधानमिति । गुणवादमात्रम् । गौण एष वादः । श्वेतवर्णसारूप्यादिना रोदनप्रभवं रजतं निन्दितुमुच्यते । एवं पशुयागे वपाहामनशंसायै ‘प्रजापतिरात्मनो वपामुदखिदत्' इति वृत्तान्ताख्यानं योजनीयम् । आदित्यचरुप्रशंसायै ‘देवा देवयजनमध्यवसाय दिशो न प्राजानन्' इति ।
अथ वा नैयायिकानामनेकप्रकारपुरुषातिशयवादिनां यथाश्रतेऽप्यर्थे नात्यन्तमसंभवः । रुद्रस्य रुदिताद्रजतजन्म, प्रजापतेर्वपात्खेदः, तद्धोमात् तूपरपशूद्गम:, देवानां देवयजनाध्यवसाने दिङ्मोह इत्येवंजातीयकमपि सत्यमस्तु, को दोषः ? तत् सर्यथाऽर्थवादानां प्रामाण्यम् ।
216. શંકા ન રડતા રુદ્રની બાબતમાં પેલું સદનનું કથન કયાંથી ? રુદનમાંથી ન જન્મેલી રજતની બાબતમાં રૂદનભંથી તેના ઉદ્ભવનું કથન કેમ ? -
- નયાયિક—એ તો કેવળ ગૌણ (લક્ષ્યા) વચન છે. આ ગૌણ વચન છે. કતવણના સારૂ વગેરેને કારણે તેમ જ રજતની નિંદા કરવા માટે રજતને રુદનમાંથી જન્મેલું કર્યું છે. એ જ રીતે પશુયાગમાં માંસ હોમવાની પ્રશંસા કરવા ખાતર “પ્રજાપતિએ પિતાનું માંસ કાપ્યું' એવુ' વૃત્તાન્તવ્યાખ્યાન યોજવું જોઈએ. અદિતિદેવતા માટેના ચની પ્રશંસા માટે દેવ (ઋત્વિજો) ખરેખર યજ્ઞસ્થાનને નકકી કર્યા પછી દિશાઓની ભ્રાન્તિ પામ્યા' એમ કહ્યું

Page #132

અર્થવાદવાકયેના પ્રામાયની સ્થાપના
૧૧૫ છે. અથવા અનેક પ્રકારના પુજાતિ (=ધર્મો અને અધર્મો) માનનારા નૈયાયિકના મતે તે અથવાદને પ્રતિપાદ્ય અ યથાશ્રુત માન અત્યંત અસંભવ નથી. રુદ્રના આંસુઓમાંથી રજતનો જન્મ, પ્રજાપતિએ પોતાનું જ માંસ કાપવું, તે હોમમાંથી શિંગડારહિત પશુનું આકાશે ઊંચે ચઢવું', દેના યજ્ઞસ્થાનના નિશ્ચયમાં પછી યજ્ઞનાં કમે કયા ક્રમે કરવા એની દેવોને મુઝવણ થવી – આ જાતનું બધું સત્ય છે ! [એમાં] શે દેવ છે ? તેથી અર્થવાદ સર્વથા પ્રમાણ છે.
217. एवं स्तेनं मनाऽनृतवादिनी वागिति गौण एष वाद: । प्रच्छन्नतया स्तेनं मन उच्यते, बाहुल्याभिप्रायेण चानृतवादिनी वागिति ।।
'धूम एवाग्नेर्दिवा ददृशे नाचिरचिरेवाग्नेक्तं ददृशे न धूमः' इति दूरभूयस्त्वाभिप्रायेण कस्मैचित् प्रयोजनाय सायंप्रातौंमदेवतास्तुतये कथ्यते ।
'न चैतद्विद्मो यदि ब्राह्मणाः स्मोऽब्राह्मणा वा' इति प्रवरानुमन्त्रणप्रशंसायै संशय इव दर्शितः । अब्राह्मणोऽपि यजमानः प्रवरानुमन्त्रणेन ब्राह्मणः स्यादिति । 'को ह वै तद्वेद यदमुष्मिल्लोकेऽस्ति वा न वा' इति दृष्टफलं किमपि कर्म स्तोतुमुच्यते ।
217. એ જ રીતે મન એર છે, વાણી અસત્ય બેલનારી છે' આ વાક્ય ગૌણ ( લક્ષ્યાર્થવાળું) છે. ઢંકાયેલું રહેતું હોવાને કારણે મનને ચેર કહ્યું છે. બાહુલ્યાભિપ્રાયથી વાણીને અસત્ય બોલનારી કહી છે. અગ્નિમાંથી નીકળતો ધુમાડો દિવસે દેખાય, જ્વાળા ન દેખાઈ અગ્નિની જ્વાળા રાતે દેખાઈ, ધુમાડે દેખાયો નહિ' એમ તેમનું ઘણું અંતર જણાવવાના અભિપ્રાયથી કઈક ખાસ પ્રજનને લીધે સાયંકાલીન અને પ્રાતઃકાલીન હોમની સ્તુતિ કરવા માટે કહેવાયું છે. [ઘણે દૂર રહેલી વ્યક્તિને દિ સે ધુમાડો દેખાય પણ વાળા ન દેખાય જવારે રાતે જવાળા દેખાય પણ ધુમાડે ન દેખાય.] “અમે જાણતા નથી બ્રાહ્મણે છીએ કે અબ્રાહ્મણે’ એમ કહી, પ્રવરમંત્રોચ્ચારથી થતાં શુદ્ધિકમની પ્રશંસા માટે જાણે કે સંશય દર્શાવ્યો છે. યજમાન અબ્રાહ્મણ હોય તે પણ પ્રવરમ –ચ્ચારથી થતા શુદ્ધિકર્મથી બ્રાહ્મણ બને. કોણ જાણે છે કે પરલેકમાં તે (=સ્વર્ગાદિ ફળ) છે કે નહિ ?” એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે દષ્ટફળવાળા કઈ પણ કર્મની પ્રશંસાથે કહેવામાં આવ્યું છે.
218. મિતેશ્ય પુર્વ ય વે ત વિથા શસૈપા શામતે તિ શિăरुद्वीक्ष्यमाणस्य मुखमिति । सर्वान् कामानवाप्नोति इति सर्वत्वं प्रकृतापेक्षम् । स्तुत्यर्थ चाश्वमेधाध्ययनेऽपि तत्फलवचनम् ।
'हिरण्यं निधाय चेतव्यम्' इति स्तुत्यर्थतया दिव्यन्तरिक्षे पृथिव्यां च चयन प्रतिषिष्यते । अनुपहितहिरण्यायां पृथिव्यामग्निर्न चेतव्यो, न पुनर्न चेतव्य एव तस्यामिति ।

Page #133

4૧૬
અથવાદવાક્યોના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
'आदित्यो यूपः' इति अञ्जने सति तेजस्वितया यूपस्यादित्यरूपतास्तुतये कथ्यते । तत्कार्यकारित्वाच्च यजमानः प्रस्तर उच्यते । न हि मुख्ययैव वृत्त्या
છે. સદ્ગા: પ્રવર્તત્તે, શૌથા વૃાા વ્યવહારના | gવું વેઢે તેવાં तथा प्रयोगो भविष्यति । इत्थं च मन्त्रेष्वप्यैन्या गार्हपत्योपस्थानमविरुद्धम् ।
218. જે આ પ્રમાણે જાણે છે તેનું મુખ શોભે છે – આ વિદ્યાપ્રશંસા છે. જ્યારે [પ્રશંસા કરતા ઉત્કંઠિત] શિષ્ય ગુરુમુખ તરફ ઊંચે જુએ છે ત્યારે ગુમુખ શોભે છે એમ અથ છે. “સવ કામનાઓ પૂરી થાય છે એમાં “સવ–' પ્રકૃતની અપેક્ષાએ [સમજવાનું] છે. પ્રશંસા કરવા માટે અશ્વમેઘાધ્યયનમાં તેનું ફળ જણાવતું આ વાક્ય છે. “સુવર્ણ મૂકીને પછી અગ્નિ સળગાવો’ એમ કહી આ કર્મની સ્તુતિ કરવા માટે આકાશમાં, અન્તરિક્ષમાં અને પૃથ્વી ઉપર અવિન સળગાવવાનો પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. જેની અંદર સુવર્ણ મૂકવામાં આવ્યું નથી તે પૃથ્વી ઉપર અગ્નિ ન સળગાવવો જોઈએ અને નહિ કે પૃથ્વી ઉપર તેને સળગાવવો જ ન જોઈએ. [ઘીને] લેપ થતાં આવેલા ચળકાટને કારણે યૂપની જે આદિત્યરૂપતા થાય છે તેની સ્તુતિ માટે “ધૂપ આદિત્ય છે' એમ કહેવામાં આવ્યું છે. તેમ યજમાનનું') યિજ્ઞ પાર પાડવા રૂપ કાર્ય પ્રસ્તર કરતો હોઈ, યજમાન પ્રસ્ત છે. લેકમાં (અર્થાત લૌકિક વ્યવહારમાં) શબ્દો વાગ્યાથમાં જ પ્રવૃત્ત થતા નથી, કારણ કે ગણાર્થ(Eલક્ષ્યાથ)માં તે પ્રયોજાતા દેખાય છે. એ જ રીતે વેદમાં પણ તેમને તેવો પ્રયોગ થાય છે. આમ, ગોંપત્ય અગ્નિનું ઉપસ્થાન (=પૂજા) ઈન્દ્રના માનમાં રચાયેલી ઋચાઓ ઉચ્ચારી કરે છે તેમાં કઈ વિરોધ નથી. વેિદમાં શબ્દને લાથમાં પ્રયોગ થતો હોઈ, “ઈન્દ્ર' શબ્દ રૂઢિથી ઈન્દ્રને વાચક હોવા છતાં ઐશ્વર્યાવિશેષની વિવક્ષાને કારણે ગાઈપત્યને વાચક પણ બને.]
219. एवं स्तुतिनिन्दास्वरूपास्तावदर्थवादा: विध्येकवाक्यत्वेन प्रमाणम् । परकृतिपुराकल्पस्वरूपा अपि तथैव याज्याः ।
कचित्पुनरर्थवादेनैव कश्चिदंशः पूर्यते इति न तु प्रतीत्यङ्गत्वमेव, तस्य कार्याङ्गत्वमपि भवति । यथा 'प्रतितिष्ठन्ति ह वा य एता रात्रीरुपासते' [तै ०सं० ૭.રૂ.૨] રૂલ્યશ્રયમાણાધિકારી રાત્રિસવિધિનારાંશોથવાતાવ , શ્રખ્યત્તે | કથા “ટા નિર્દેશાત’ તિ બૈિ.સ્. ક.રૂ.૨૮] | તત્ર દિ તાવમાં सत्रमासीरन्नित्यर्थवादवशाद् गम्यते वाक्यार्थः ।
29. આમ, સ્તુતિરવરૂપ અને નિદાસ્વરૂપ અથવા વિધિ સાથે એકવાયત ધરાવતા હોઈ પ્રમાણ છે. પરકૃતિસ્વરૂપ અને પુરાકલ્પસ્વરૂપ અર્થવાદોને પણ તે પ્રમાણે જ જવા જોઈએ.

Page #134

અથવાદવાકયેાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
૧૧૭
કેટલીક વાર વળી અ'વાદ જ કોઈક અંશની પૂર્તિ કરે છે, એટલે તે પ્રતીતિનું જ કારણ નથી, કા* (=')નું પણ કારણ છે. ઉદાહરણા', 'જેએ આ રાત્રિની ઉપાસના કરે છે તેએ પ્રતિષ્ઠા પામે છે' એ અવાદમાંથી જ અથ્યમાણુાધિકારવાળી રાત્રિસત્રવિધિને અધિકરાંશ પ્રાપ્ત થાય છે, જેમકે કહેવામાં આવ્યું છે કે આત્રેય આચાય'ને મતે [તેનુ] ફળ છે કારણ કે ફળને નિર્દેશ [અથવાદમાં] થયે છે, કારણ કે ત્યાં ‘જેમને પ્રતિષ્ડાની કામના હોય તે રાત્રિપુત્રની ઉષાસના કરે' એવા વાકા અથવાદને કારણે જ્ઞાત થાય છે. [૩૩ રાત્રિએની ઉપાસના કરે' એટલેા વિધિ છે, કઈ કામનાવાળા કરે એ કહેવામાં આવ્યું નથી, તે અંશની પૂર્તિ અ'વાદ કરે છે.]
220. क्वचिद्विधिवाक्यस्यार्थसंदेहेऽर्थवादात्मकाद् वाक्यशेषात् तनिश्चयो भवति । यथा ‘अक्ताः शर्करा उपदधाति' [तै० ब्रा० ३.१२.५] इत्यञ्जनद्रव्ये घृततैलवसादिभेदेन संदिह्यमाने 'तेजा वै घृतम्' [â મા૦ ३.१२.५] इति अर्थवादाद् घृतेनाक्ताः शर्करा उपधेया इति गम्यते ।
O
220. કેટલીક વાર જ્યારે વિધિવાકયના અેના સ ંદેહુ થાય છે ત્યારે અવાદરૂપ વાકયશેષથી તેના નિશ્ચય થાય છે. ઉદાહરણાથ, ચાપડેલી ઈંટો મૂકે છે' એમ કહેવામાં આવતાં ચોપડવાના દ્રવ્યો ઘી તેલ, ચરબી વગેરે બાબત સંદેહ લગતાં ખરેખર ઘી તેજ છે' એ અવાદ ઉપરથી ઘી વડે ચોપડેલી ઇંટો મૂકવી જોઈ એ એવા નિશ્ચય થાય છે.
221. इत्यर्थवादा विधिनैक्यभावात् तद्वत्प्रमाणत्वममी भजन्ते । अस्ति प्रतीत्यन्वयिता हिं तेषां कचिच्च कार्यान्वयिता तु दृष्टा ॥ यद्वा स्वरूपपरतामपि संस्पृशन्ति
प्रामण्यिवर्त्म त इमे न परित्यजन्ति । नैयायिका हि पुरुषातिशयं वदन्तो
वृत्तान्तवर्णनमपीह यथार्थमाहुः || आदित्ययूंपवचनादिषु तु स्वरूप
याथार्थ्य मित्थमुपपादयितुं न शक्यम् । गोणीं तु वृत्तिमवलम्ब्य कृता तदर्थ
व्याख्येति तेष्वपि न विप्लवनावकाशः ॥
221. નિષ્ક એ કે વિધિ સાથે એકવાકયતા હોવાથી આ અથવા વિધિની જેમ પ્રમાણ છે. તેમનામાં પ્રતીત્ય’ગત્વ તો છે જ, કેટલીકવાર કાર્યા ́ગત્વ પણ તેમનામાં દેખાય છે,

Page #135

૧૧૮
મન્નવાની વિચારણા અથવા તો સ્વરૂપપરતાને (=રાન્તને, હકીકતને) પતા તેઓ પ્રામાણ્ય ભાગ ત્યજતાં નથી, કારણ કે પુરુતિશયની વાત કરતા તૈયાયિકે વૃત્તાન્તવર્ણનને પણ અહીં યથાર્થ જ જણાવે છે. “ચૂપ આયિ છે જેમાં વચનોની બાબતમાં સ્વરૂપ યથાર્થતા ઘટાવવી શક્ય નથી, તેથી ગણવૃત્તિને આશરો લઈ તેના અર્થની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, એટલે તે વાક્યોમાં પણ ગોટાળાને અર્થાત અપ્રામાણ્યને અવકાશ નથી. '
222. अथेदानी मन्त्रा विचार्यन्ते । किमर्थप्रकाशनद्वारेण विध्यर्थोपयोगिता तेषामुतोच्चारणमात्रेणेति । ननूभयथाऽपि प्रामाण्याविशेषात् किं तद्विचारेण ? न हीदं शास्त्रं वेदस्यार्थविचाराय मीमांसावत् प्रवृत्तम् , अपि तु प्रामाण्यनिर्णयायैवेति । सत्यम् , : प्रामाण्यनिर्णयायेदं शास्त्रं प्रवृत्तम् । अविवक्षितार्थत्वे तु मन्त्राणामप्रतिपादकत्वलक्षणमप्रामाण्यमेव भवेत् । तत्सामान्याद्वेदब्राह्मणवाक्यानामपि तथाभावप्रसङ्ग इति वेदस्य कर्मावबोधार्थत्वं हीयते । न च संशयविपर्ययजननमेवाप्रामाण्यम् , अज्ञानजनकत्वमप्यप्रामाण्यमेव ।
222. હવે અમે મંત્રોનો વિચાર કરીએ છીએ. યજ્ઞકર્મમાં પ્રયોજ્ય પદાર્થોને પ્રકાશિત કરી અર્થાત યાદ કરાવી તે દ્વારા તે બે વિધ્યર્થને ઉપયોગી બને છે કે ઉચ્ચારણ માત્ર દ્વારા વિશ્ચર્થને ઉપયોગી બને છે ?
શંકા - બંને રીતે પ્રામાણ્ય સમાન૫ણે રહેતું હોઈ તેને વિચાર કરવાનું શું પ્રજન ? આ ન્યાયશાસ્ત્ર માંસ શાસ્ત્રની જેમ વેદના અર્થને વિચાર કરવા માટે પ્રવૃત્ત થયું નથી, પરંતુ વેદના પ્રામાણ્ય નિર્ણય કરવા માટે જ પ્રવૃત્ત થયું છે.
યાયિક . સાચુ. વેદના પ્રામાણયને નિર્ણય કરવા માટે જ આ ન્યાયશાસ્ત્ર પ્રવૃત્ત, થયું છે. મંત્રોનો અર્થ અવિવલિત હોય છે એમ માનતાં તે અપ્રતિપાદકવરૂપ અપ્રામાણ્ય જ થાય. [બીજ શબ્દોમાં, મંત્રોનો વિલિત કઈ અર્થ જ નથી એમ માનતાં મંત્રો કઈ અર્થનું પ્રતિપાદન કરતા નથી અને પરિણામે અપ્રમાણે છે એવી આપત્તિ આવી પડે ] વેદવાક્યો અને બ્રહ્માક્યોમાં વેદત્વ સામાન્ય હોવાથી તે બંનેમાં અપ્રામાણ્યની આપત્તિ આવે, એટલે વેદ કર્મનું જ્ઞાન કરાવે છે એ જાતનું તેનું કર્માવબોધાથત્વ પણ હાનિ પામે.
અને વિપર્યયને પેદા કરવાં તે જ અપ્રામાણ નથી, જ્ઞાનને ન ઉત્પન્ન કરવું એ પણ અપ્રામાણ્ય જ છે.
223. તદુષ્યતે | ૩રવારમાત્રોવરિનો મન્ના: ! કુતઃ ? તથા વિનિયોસાત | ‘૩૪ કથા ૩ર વ્રયસ્વ ત પુરો થયતિ’ [વા. સં. ૨.૨૨] તિ | यद्यर्थप्रकाशनोपकारिणो मन्त्राः, सामर्थ्यादेव प्रथनोपयोगी मन्त्रोऽयमिति, किमर्थं प्रथने विनियुज्यते वचनेन ? यथा साक्षः पुरुषः परेण चेन्नीयते, नूनमक्षिभ्यां न पश्यतीति गम्यते । 'अग्नीदग्नीन् विहर' इति च करोत्येवासी ऋत्विगग्निविहरणम्, किं वचनेन ? उच्चारणमात्रोपकारिणि मन्त्रे तदुच्चारणादेवादृष्टं किञ्चिदुपकारजातं कल्प्यते ।

Page #136

મન્ત્રવાકયા ઉપર અપ્રામાણ્યને આક્ષેપ
223. શંકાકાર—તેને ઉત્તર આપીએ છીએ. ઉચ્ચારણમાત્રથી વિથ ને મત્રો ઉપયોગી છે. કેમ ? કારણ કે તે પ્રમાણે (અર્થાત્ ઉચ્ચારમાત્રથી) મંત્રના વિનિયોગને ઉપદેશ છે, જેમ કે [હું પુરાડાશ !] વિસ્તીર્ગુ થઈ તે વિસ્તાર પામ એમ ઉચ્ચારી પુરેડાશને વિસ્તારે”. મત્રો પદાર્થાને પ્રકાશિત કરવામાં ઉપકારી હૈાય તે આ મંત્રના સામર્થ્યથી જ અર્થાત્ પોતાના અથથી જ મત્ર પ્રથતક્રિયામાં ઉપયાગી બને, તે પછી શા માટે પ્રથન ક્રિયામાં આ મંત્ર ઉપયાગી છે એમ જણાવી મત્રોચ્ચાર કરનારને (યજ્ઞકર્તાને) પ્રથનક્રિયામાં આ મંત્ર ખેલવાની સૂચના આપવામાં આવે છે ? ચક્ષુવાળે પુરુષ બીનથી દોરવાતા હોય તે ખરેખર તે ચક્ષુએ વડે દેખતા નથી એવું સમજાય. 'હું અગ્નિ સળગાવનાર ઋત્વિક્ ! તુ અગ્નિને લઈ ન્લ (મીનીસ્ વિટ્ટુ)' એ મંત્ર ખેલતે એ ઋત્વિક્ અગ્નિવિહરમ કરે છે જ; તે પછી ‘અગ્નિવિહરણકમાં આ મત્ર ઉપયોગી છે માટે તે કમ' કરતી વખતે તે મંત્ર એલે' એમ વચનથી સૂચવવાનું પ્રત્યેાજન જ કયાં રહ્યું ? મંત્ર ઉચ્ચારમાત્રથી વિષ્ય ને ઉપકાર કરતા હોય તેા ઉચ્ચારણથી કઈક અદૃષ્ટ ઉષકાર જન્મે છે એમ કલ્પવામાં આવે છે.
224. वाक्यक्रम नियमाच्चाविवक्षितार्थान् मन्त्रानवगच्छामः । नियतपदक्रमा हि मन्त्राः पश्यन्ते । यद्यर्थप्रतिपादनेनेोपकुर्युः नियतक्रमाश्रयणमनर्थकं स्यात्, क्रमान्तरेणापि तदर्थावगमसंपत्तेः ।
૧૧૯
224. મંત્રો વિવક્ષિત અર્થ ધરાવતા નથી એવું વાકયગત પદોના નિયત મના નિયમ ઉપરથી અમને જણાય છે. અમુક નિયત ક્રમમાં પદ્મ ધરાવતા મંત્રો ઉચ્ચારાય છે. જો મંત્રો અનું પ્રતિપાદન કરી તે દ્વારા વિધ્યને ઉપકાર કરતા હાત તે। નિયતક્રમને વળગી રહેવુ અ* વગરનું બની જાય, કારણુ કે બીજા ક્રમથી પણુ અર્થનું જ્ઞાન થાય છે.
225. इतश्चाविवक्षितार्था मन्त्राः । अविद्यमानार्थप्रकाशिना हि केचिदू दृश्यन्ते । यथा ' चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो मर्त्यानाविवेश' [ऋग्वेद ४.५८.३] इति । न हि चतुःशृङ्गं त्रिवादं द्विशिरस्कं सप्तहस्तं किञ्चिद् यज्ञसाधकमस्ति यदनेन प्रकाश्येत ।
225 અને આ કારણે પણ મંત્રો વિવક્ષિત અવાળા નથી —કેટલાક મત્રો અવિદ્યમાન પદ્મા'ને જણાવતા દેખાય છે, જેમકે ‘એને ચાર શિંગડાં છે, ત્રણ પગ છે, એ માથાં છે, સાત હાથ છે. ત્રણ પ્રકારે બધેલે બળદ મેાટા અવાજ કરે છે. મેટ દેવ મર્ત્યમાં પ્રવેશ્યા (વાશિકા વગેરે)' ચાર શિ ંગડાંવાળું, ત્રણ પગવાળું, એ માથાવાળુ અને સાત હાથ વાળું કે:ઈ યજ્ઞસાધન પશુ છે નહિ કે જેને આ મંત્ર પ્રકાશિત કરે (અર્થાત્ જણાવે)

Page #137

૧૨૦
મન્ચવાક ઉપર અપ્રામાણ્ય આક્ષેપ
226. સૂતવમ્ | ચેતનકૈપપ્રદર્શનાર્ વધે ત્રાયચૈન તિ तै० सं० १.१.२] । न ह्योषधिर्बुद्धयते त्राणाय नियुक्तास्मीति । 'शृणोत मावाणः' इति [तै०सं० १.३.१३] चोदाहरणम् । न ह्यचेतना ग्रावाणः श्रोतुं नियुज्यन्ते ।
226 અને આ કારણેય મંત્રો વિવક્ષિત અર્થવાળા નથી. મિત્રો વિવક્ષિત અર્થવાળા નથી] કારણ કે જડ વસ્તુઓને હુકમ કરવામાં આવતે દેખાય છે, જેમ કે હે ઓષધિ ! આને બચાવ'. ઓધિને જ્ઞાન થતું નથી કે આને બચાવવા માટે મને હુકમ કરવામાં આવ્યો છે. પત્થર સાંભળો' આ બીજુ ઉદાહરણ છે, કારણ કે અચેતન પત્થરને સાંભળવા માટે હુકમ કરાતો નથી.
221. લપિ જ “ટ્રિતિદ્વિતિન્તરિક્ષમ' રૂતિ તૈિ૦ લા૦ ૨.૨૩], विप्रतिषिद्धमभिवदन्ति मन्त्राः । कथं सैव द्यौस्तदेवान्तरिक्षं भवितुमर्हति ।
27. વળી, “અદિતિ આકાશ છે, અદિતિ અન્તરિક્ષ છે' એવી પરપરવિધી વાત મંત્રો કહે છે કેવી રીતે તે જ આકાશ તે જ અન્તરિક્ષ હોઈ શકે ? (અર્થાત્ જે આકાશ છે તે જ અન્તરિક્ષ કેવી રીતે હોઈ શકે ?)
223. केषाञ्चिच्च मन्त्राणामों ज्ञातुमेव न शक्यते । ते कथमर्थप्रकाનેનોપ ? “મ્યવસાત રૂ. 59:' રતિ [ સં. ૨.૮] “Hoથેવ ગમતુરતુ તિ [૪૦ સં૦ ૮..૨] “રૂદ્ર; નિસ્ય વાળુવા' [૬૦ સં. રૂ.રૂ.૧૨] ત ચ | તરમાવિર્નાક્ષતાથ મન્ના: |
228. કેટલાક મન્ટોનો અર્થ જાણવો જ શક્ય નથી. તો પછી તે મન્ત્રો કેવી રીતે પદાર્થને જણાવી (અર્થાત યાદ કરાવી) વિધ્યને ઉપકાર કરે ? એવા મંત્રોના ઉદાહરણો છે-“અધ્યક્ષા રદ્ર ટિઃ, “હથેવ મંતÉરત', સૂઃ તો શુ #'. તેથી, મંત્રો વિવક્ષિત અને જણાવતા નથી.
2.9. अपि चोच्चारणमुभयथाऽपि कर्तव्यं मन्त्राणामदृष्टाय वाऽर्थप्रत्याમનાવવાનાનુરાતા: શદ્વા: પ્રત્યાઘાતમુસદને તરHवश्यकर्तव्येऽस्मिन्नुच्चारणे तत एव यज्ञोपकारे सिद्धे किमर्थप्रतिपादनद्वारपरिग्रहेण प्रयोजनमिति ।
229. વળી, મંત્રનું ઉચ્ચારણ તે બેમાંથી કઈ પણ પક્ષ સ્વીકારે તોય કરવું જ પડવાનભલે તે મંત્રો અદૃષ્ટ માટે હોય કે અર્થ જણાવવા માટે હોય, કારણ કે અનુચરિત શબ્દો તો અર્થને જણુંવવા ઉત્સાહ ધરાવતા નથી. તેથી, એમનું ઉચ્ચારણ તે અવશ્ય કરવામાં આવે છે જ અને ઉચ્ચારમાત્રથી જ યજ્ઞોપકાર સિદ્ધ થઈ જાય છે, તે પછી અર્થપ્રતિપાદનરૂપ દ્વારા ગ્રહણથી શું પ્રજન ?

Page #138

મનવાકયાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
230. तत्रोच्यते । किं मन्त्रेभ्योऽर्थप्रतीतिरेव नास्ति, किं वा भवन्त्यपि सनिमित्ताऽपि ग्रहैकत्वप्रतीतिवदविवक्षितेति ।
निर्निमित्ताऽसौ, उत
230. આના ઉત્તરમાં અમે તૈયાયિક કહીએ છીએ— શું મત્રેમાંથી અથ પ્રતીતિ થતી જ નથી ? કે થતી હાવા છતાં તે નિîિમિત્ત (અર્થાત્ મ`ત્રટકપદેથી અજન્ય) છે ? કે સનિમિત્ત હૈાવા છતાં ગ્રહુના (=પાત્રતા, વાસણના) એકત્વની જેમ તે અવિક્ષિત છે ? [‘ગ્રહ સમ્માટિ’–પાત્રને સાફ કરો'. અહીં એકવચન વિવક્ષિત નથી, જો કે એકવચનની પ્રતીતિ થતી હાવા છતાં.]
231. न तावत् प्रतीतिरेव नास्ति, शब्दार्थसम्बन्धव्युत्पत्तिसंस्कृतमतीनां 'बर्हिर्दे"तदर्थप्रतीतेः वसदनं दामि' [ मै०सं० १.१.२] इत्येवमादिमन्त्रश्रवणे सति
स्वसंवेद्यत्वात् ।
231 મત્રોમાંથી અથ પ્રતીતિ થતી જ નથી એવુ' નથી, કારણ કે શબ્દા`સંબધના ज्ञानथी संस्कार पामेसी मुद्धिवाणामाने 'बर्देिव' दामि'' वगेरे मंत्र श्रवण थतां તેના અર્થની પ્રતીતિ સ્વસ વેદ્ય છે.
232. नाप्यसौ निर्निमित्ता, लोकवत् पदानामेवात्र निमित्तत्वात् । व्युत्पत्तिरपि न नास्ति, य एवं लौकिकाः शब्दास्ते एव वैदिकाः, त एव तेषामर्था इति लोकव्यवहारतस्तद्वयुत्पत्तिसम्भवात् ।
232. તે નિર્નિમિત્ત પણ નથી, જેમ લેાકમાં અથ પ્રતીતિ પદનિમિત્તક છે તેમ અહી (=वेहभां) स्मथ प्रतीति निमित्त छे. 'या शब्दन या अर्थ छे' खेषु ज्ञान नथी होतु એમ નહિ; જે લૌકિક શબ્દો છે તે જ વૈદિક શબ્દે છે, તે જ અર્થા છે, એટલે લેકવ્યવહાર દ્વારા આ શબ્દને આ અથ છે' એવુ' જ્ઞાન સંભવે છે.
233 नापि भवन्त्यपि मन्त्रेभ्योऽर्थप्रतीतिः ग्रहैकत्वप्रतीतिवदविवक्षिता
तथा
भवितुमर्हति अविवक्षानिबन्धनस्य कस्यचिदप्यभावात् । ग्रहादिवचनान्तरनिर्ज्ञातसंख्यत्वात् सोमावसेकनिईरणस्य च सम्मार्गकार्यस्य सर्वग्रह साधारणत्वाद् ग्रहमिति विभक्तेश्च कर्मकारकसमर्पणमात्रेणापि सार्थक्योपपत्तेः युक्तमेकत्वमविवक्षितमिति कथयितुम् । इहं तु 'बर्हिर्देवसदनं दामि' इत्येवमादिवाक्यक्रियमाणक्रतूपयोगिद्रव्यादिप्रकाशनस्य विष्यपेक्षितत्वान्मन्त्रेण स्मृतं कर्म करोति । भवति इति न यज्ञाङ्गप्रकाशनमत्रिवक्षितम् । अतो नोच्चारणमात्रोपकारिणो मन्त्राः । 233, મંત્રોમાંથી અ་પ્રતીતિ થવા છતાં ગ્રહેકત્વપ્રતીતિની જેમ તેનું અવિવક્ષિત હોવુ ઉચિત નથી, કારણ કે અવિવક્ષાના કારણનું કથાંય અસ્તિત્વ નથી. ગ્રહ આદિ વિશેના અન્ય જૅના ઉપર દેવતા બેસે છે તે કુશ ઘાસ હું કાપું છું.
क्रियमाणमभ्युदयकारि
१.
it
૧૨૧

Page #139

૧૨૨
મંગાવાકાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
વાકમાંથી ગ્રિહની સંખ્યા જ્ઞાત હાઈ સોમના અવલેપને બરાબર દૂર કરવારૂ૫ માંજવાનું કાય બધા જ ગ્રહોની બાબતમાં સાધારણ હોઈ અને “aહું’એ દ્વિતીયા] વિભક્તિ દ્વારા કમકારકના કરાયેલા સમપણમાત્રથી સાથથે ઘટતુ હોઈ, એકત્વ અવિવક્ષિત છે એમ કહેવું ઉચિત છે. પરંતુ અહીં “રેવ યામિ' આદિ વાક્ય વડે, કરાતા યજ્ઞમાં ઉપયોગી દ્રવ્ય વગેરેનું પ્રકાશન વિધિને અપેક્ષિત હોવાથી મંત્ર વડે સ્મૃત કર્મ તે કરે છે. તે પ્રમાણે કરાતું કમ અભ્યદયકારી બને છે. એટલે, યજ્ઞના અંગનું પ્રકાશન અવિવક્ષિત નથી. તેથી મંત્રો ઉચ્ચારણમાત્રથી ઉપકારી નથી.
234. ગામન્નાનાં તુ “gવાન ગત વૈવાં તિ વિઘનૈવ तावन्मात्राक्षेपणान्नार्थे न प्रकाशितेन प्रयोजनमिति । किं तत्र क्रियते, यत्र तु जपेदिति विधिन श्रूयते ? न तत्र तदर्थः प्रतीयमानोऽपेक्ष्यमाणश्योपेक्षितुं युक्तः ।
234. “પાવમાનીને જપ કરે “વૈષ્ણવીને જપ કરે' એ વિધિ વડે જમંત્રોના જપમાત્રનો આક્ષેપ (=સૂચન) થાય છે, એટલે અર્થને પ્રકાશિત થવાનું કોઈ પ્રયોજન નથી.
શંકા--- પરંતુ જ્યાં “જપ કરે' એ વિધિ શ્રત ન હોય ત્યાં શું કરવું ? નૈયાયિક–ત્યાં તેના પ્રતીયમાન અને અપેક્ષ્યમાણ અર્થની ઉપેક્ષા કરવી યોગ્ય નથી.
235. નનુ ઃિ નતિ વિધેયૅથાદ્ધિ નાથ વિવલય, તëિ “વાધ્યાયऽध्येतव्यः' इत्यक्षरग्रहणमात्रविधानात् सर्वस्यैव वेदस्याविविक्षितार्थत्वं स्यात् । मैवम् । स्वाध्यायाध्ययनविधेः दृष्टो हि तस्यार्थः कर्मावबोधनमिति, दृष्टार्थत्वेन विवक्षितार्थत्वात् । एतच्च शास्त्रान्तरे विस्तरतो निर्णीतम् । इह तु वितन्यमानमस्माकमवान्तरविचारवाचालतामाविष्करोतीति न प्रतन्यते ।
235. શંકા– જે જપ કરે' એ વિધિ દ્વારા વૈષ્ણવી વગેરે મંત્રોના અર્થની વિરક્ષા ન કરાતી હોય (અર્થાત “વૈષ્ણવીને જપ કરે' એ વિધિ દ્વારા વૈષ્ણવી મંત્રના અર્થનું ગ્રહણ જપમાં અપેક્ષિત ન હોય) તો “સ્વાધ્યાયનું અધ્યયન કરવું જોઈએ એ વિધિમાં વેદાક્ષરગ્રહણમાત્રને (અર્થાત્ વેદ મોઢે કરવાને જ) આદેશ હોઈ સમગ્ર વેદને અથ અવિવક્ષિત બની જાય (અર્થાત વેદના અર્થનું અધ્યયન કરવાની વાત અવિવક્ષિત બની જાય.)
તૈયાયિક– ના, એવું નથી સ્વાધ્યાયાધ્યયનવિધિમાંથી તેને કમવબોધરૂપ અર્થ દષ્ટ છે કારણ કે દૃષ્ટાર્થરૂપે તે વિક્ષિત છે. આ વસ્તુ અન્ય શાસ્ત્રમાં (અર્થાત મીમાંસામાં જેમિનિસૂત્ર ૧.૧.૧માં) વિસ્તારથી સ્થાપવામાં આવી છે. અહીં તેને વિસ્તાર કરવામાં આવતાં અવાક્તર બાબતે વિચારવામાં અમારી વાચાળતા પ્રગટ થાય, એટલે અમે તેને વિસ્તાર કરતા નથી.
236. यत्तु तदर्थविनियोगोपदेशादित्यविवक्षितार्थत्वमुक्तम् , तत्र 'उरु प्रथा उरु प्रथस्व' इति लिङ्गादेव मन्त्रस्य प्रथनविनियोगसिद्धेः कामं तद्विधायकं वचनमनर्थक भवतु, प्राप्तानुवादकत्वात् , न तु प्रतीयमानो मन्त्रादर्थस्त्यक्तुं युक्तः ।

Page #140

મંગવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
૧૨૩
236. તેના માટે વિનિયોગને આદેશ અપાતો હોવાથી મંત્રને અર્થ વિવક્ષિત નથી એમ જે કહ્યું તે બાબતમાં કહેવાનું કે ‘વિસ્તીણ થઈને વિસ્તાર પામ' એ લિંગ ઉપરથી જ પ્રથનકમમાં મંત્રને વિનિયોગ સિદ્ધ થતાં તેને વિનિયોગ કરવાનો આદેશ આપતું વાક્ય ભલે નિરર્થક બને, કારણ કે તે પ્રાપ્ત કેવળ અનુવાદ કરે છે; પરંતુ મંત્રમાંથી પ્રતીયમાન અથ ને ત્યજ યોગ્ય નથી,
237. તેં ફ્રિ વચનમર્થનમેવ ? નાનર્થમ, પ્રતિપનાવવયં તુ તા | अर्थवादार्थ वा तद्वचनम् 'यज्ञपतिमेव तत् प्रथयति' इति । यदनेन मन्त्रोण पुरोडाशं प्रथयति, तद्यज्ञपतिं यजमानमेव प्रजया पशुभिः प्रथयतीति । कचित्तु गुणार्थविधानं, यथा 'तां चतुर्भिरादत्ते' [तै० सं० ५.१.१] इति । एवम् 'अग्नीदग्नीन् विहर' इत्यादावपि द्रष्टव्यम् ।
237. શંકા– તે શું તે વાય અનર્થક જ છે ?
યાયિક અનર્થક નથી પરંતુ પ્રતિપન્નાથ વિષયક છે. અથવા, અથવાદ માટે તે વાકય .. છે – “યાપતિને જ તે વિસ્તારે છે' જે આ મંત્ર વડે પુરોડાશને વિસ્તારે છે તે યજ્ઞપતિને
અર્થાત યજમાનને જ પ્રજાથી અને પશુથી વિસ્તરે છે. કેટલીક વાર આવા આદેશવાક્યો ગુણર્થનું વિધાન કરે છે, જેમ કે ‘તાં ઘafમા' એ આદેશવાક્ય. “કેવસ્થ ar* આદાન સમર્થ મંત્રો છે. વેદિ માટે જે વડે માટી ખોદવામાં આવે છે તે અબ્રિ કહેવાય છે. તેનું આદાને તે મંત્રના લિંગથી પ્રાપ્ત છે. એટલે આદાનકર્મમાં તે મંત્રને વિનિયોગ કરવાનું મંત્રગત સિંગ ઉપરથી જ્ઞાત થાય છે. પરંતુ તેનું આદાન ચાર મંત્રના સમુચ્ચયથી થાય છે, એકે એક મંત્રથી નહિ. આ ચતુર્વ જે અપ્રાપ્ય છે તે ગૌણ અર્થ છે અને તેનું વિધાન “તi aafમરાજે એ આદેશવાક્યથી થાય છે.] એવી જ રીતે, “મનીનીન વિહર” ની બાબતમાં પણ એમ જ સમજવું. '' 238. ચત્ત નિવપદ્મવાતુરચારમાત્રોપોનિનો મન્ના તિ તદ્દઘસાધુ, मीमांसकानामनादित्वाद्वेदस्य, तत्क्रमलङ्घनानुपपत्तेः । यथोक्तम्
- “અન્યથારને ચાહ્ય દુખ્યઃ સ્થાનિવારણ7[ોવોદ્રના ૨૧૦] તિ | - अस्माकमपि यादृगीश्वरप्रणीतो वेदः, तदन्यथाकरणे किमध्येतृणां स्वातन्त्र्यमस्तिः ? तस्मान्नार्थविवक्षायै मन्त्रक्रमः प्रभवति ब्राह्मणवाक्यक्रमवत् ।
238. નિયત પદકમને કારણે મંત્રો કેવળ ઉચ્ચારણમાત્રથી ઉપયોગી છે એમ જે કહ્યું તે યોગ્ય નથી, કારણ કે મીમાંસકોને મતે વેદે નિત્ય હોવાથી પદકમનું ઉલ્લંધન ઘટતું નથી; જેમ કે [શ્વેકાર્તિકમાં કહ્યું છે કે તેને (પદક્રમને) કઈ વડે અન્યથા કરવામાં આવતાં અનેક [અધ્યેતાઓ] તેમ કરતાં તેને અટકાવે છે [અને કહે છે, “એમ પાઠ ન કર.”] અમારે

Page #141

૧૨૪
મંગવાકાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
તૈયાયિકને મને પણ વેદ ઈશ્વરપ્રણીત છે. તેમાં ફેરફાર કરવાની સ્વતંત્રતા શું અધ્યેતાઓને છે ? તેથી, બ્રાહ્મણવાક્યક્રમની જેમ મંત્રક્રમ અથવિચક્ષા માટે સમર્થ નથી.
239. ૫ “વારિ ?' રૂવથમાનાર્યવચનમાદિતમ્, ત મિજ્ઞतया, यज्ञस्य वैष गुणवादेन संस्तवः । चत्वारि शृङ्गा इति वेदा उक्ताः, त्रयोऽस्य पादा इति सवनानि, द्वे शीर्षे इति दम्पतीयजमानौ, सप्त हस्तास इति छन्दांसि, त्रिधा बद्ध इति मन्त्रब्राह्मणकल्पैर्निबद्धः, वृषभ इति कामान् वर्षति, रोरवीतीति स्तोत्रशस्त्रप्रयोगबाहुल्याच्छब्दायमानः, महो देवो मानाविवेशेति मनुष्यकर्तृकः, इत्येवमेष यज्ञः स्तुतो भवति । तद्यथा चक्रवाकमिथुनस्तनी हंसदन्तावली शैवालकेशी काशवसनीति नदी स्तूयते ।।
239. “Tarર જીં એ અવિદ્યમાન અર્થવાળાં વાક્યો છે એવી જે શંકા કરવામાં આવી તે પણ અજ્ઞાનતાને કારણે છે. આ તો ગુણવાદથી યજ્ઞની પ્રશંસા છે. ચાર ઇંગે' કહી ચાર વેદે જણાવાયા છે, “એના ત્રણ પાદો' એમ કહી [ત્રણ સવને, બે માથાં કહી યજમાનપતિપત્ની અને “સ 1 હાથ’ કહી સાત) છંદે જણવાયા છે, “ત્રણ રીતે બદ્ધ'ને અથ છે મંત્ર-બ્રાહ્મણ-કલ્પથી બદ્ધ. “વૃષભનો અર્થ છે સર્વ ઈચ્છાઓને પૂરનાર. ફોરવતિને અર્થ છે સ્તોત્રશસ્ત્રપ્રયાગના બાહુલ્યથી શબ્દાયમાન. “મો રે ગરાસિયેશ' એટલે મનુષ્યતૃક, આ પ્રમાણે આ યજ્ઞ સ્તુત (=પ્રશંસાપાત્ર) બને છે. જેમ “ચક્રવાકથિનસ્તની, હંસદંતાલી, શૈવાલકેશી, કાશવસના” એમ કહી નદીની સ્તુતિ કરાય છે તેમ [અહીં ‘નવરિ શં' વગેરેથી યજ્ઞની સ્તુતિ કરાય છે.]
240. “શોષવે ત્રાગટ્યૂન રૂતિ વેતનનયોગાસ્તાઃ સ્તુત્ય ! “ઋળોત ग्रावाणः' इति प्रातरनुवाकस्तुतिः । इत्थं नामैष प्रातरनुवाकः प्रशस्यः, यदचेतना ग्रावाणोऽपि शृणुयुः इति । 'अदितिौरदितिरन्तरिक्षम्' इति गुणवादादप्रतिषेधः। तद्यथा लोके-त्वमेव मे माता, त्वमेव मे पिता, त्वमेव भगिनी, त्वमेव मे भ्रातेति ।
240, “મોષ ગાલૈમૂ' હે ઓષધિ આને બચાવ') એમ કહી એષધિ ચેતન હોય તેમ તેને આદેશ આપવામાં આવ્યો છે, તેનું પ્રોજન ઓષધિની સ્તુતિ કરવાનું છે. “ઇનોત પ્રવાઃ ' એમ કહી પ્રાતરનુવાકની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. તે આ પ્રમાણે-ખરેખર આ ખાતરનુવાક પ્રશસ્ય છે કે અચેતન પથ્થરો પણ તેને સાંભળે તેિ પછી ચેતન વિદ્વાન બ્રાહ્મણે તે તેને સાંભળે જ ને] “ઢિતિથી પરિતિરમ્' એ ગુણવાદ (metaphorical description) હેઈ, તેમાં પરસ્પર વિરોધ નથી. લેકમાં પણ ‘તું જ મારી માતા છે, તું જ મારો પિતા છે, તું જ મારી બેન છે, તું જ મારો ભાઈ છે એમ કહેવાય છે.
241. यत्त केषाञ्चिन्मन्त्राणामर्थो न ज्ञायते इति स पुरुषापराधः संभवति, न मन्त्रापराधः । अर्थावगमोपायेषु बहुषु सत्खपि तदन्वेषणालसः पुरुषो नार्थमव

Page #142

મંગવાના પ્રામાણ્યની સ્થાપના
૧૨૫
गच्छति, न पुनमन्त्रोऽत्रापराध्यति, ब्राह्मणवाक्यवदुपायतस्तदर्थावगमदर्शनात् । उपायश्च प्रथमस्ताववृद्धव्यवहार एव, तुल्यत्वाल्लोकवेदशब्दार्थानाम् । य एव लौकिकाः शब्दास्त एव वैदिकास्त एव चैषामा इति । यद्यपिं च 'अग्निर्वत्राणि जङ्घनत्' इति तै० ब्रा० ३.५.६] वेदे कृतणत्वमग्निशब्दं पठन्ति । 'उत्ताना वै देवगवा वहन्ति' [ आ० श्रौ० सू० ११.७.६ ] 'वनस्पते हिरण्यपर्ण प्रदिवस्ते अर्थम्' इति लौकिकवैदिकयोः शब्दयोरर्थयोश्च नानात्वमिवाशक्यते, तथाऽपि तथात्वप्रत्यभिज्ञानेनावधार्य ईषद्विकृतास्त एव वेदे इति लौकिक्येव व्युत्पत्तिः । लोकप्रसिद्धिविप्रतिषेधे तु . शास्त्रवित्प्रसिद्धिः प्रमाणीक्रियते । यथा 'यवमयश्चरुः' वाराही उपानहौ' वैतसे कटे प्राजापत्यान् सञ्चिनोति' इति यववराहवेतसशब्दा दीर्घशूकसूकरवजुलकेषु शिष्ट प्रसिद्रा नियम्यन्ते, न प्रियगुकृष्णशकुनिजम्बूष्विति । यत्र तु शिष्टप्रसिद्धिः नास्ति, तत्र म्लेच्छेभ्योऽपि तदर्थव्युत्पत्तिराश्रीयते, यथा पिकनेमतामरसशब्देषु । म्लेच्छप्रसिद्धेरप्यभावे निगमनिरुक्तव्याकरणवशेन धातुतोऽर्थः परिकल्पनीयः । तेनाश्विनसूक्तप्रक्रमाज्जरणभरणनिमित्तौ 'जर्भ. रीतुर्फरीतू' इति द्विवचनान्तसरूपावेतौ शब्दावश्विनार्वाचकाविति गम्यते । एवमन्यत्राप्युत्प्रेक्षणीयम् । तदनेनापि निमित्तेन न मन्त्राणामविवक्षितार्थत्वं वक्तव्यम् ।
241. કેટલાક મંત્રનો અર્થ જ્ઞાત થતો નથી (=સમજાતું નથી એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તેને ઉત્તર એ છે કે તે તે પુરુષને દોષ છે. મંત્રને દેવા નથી. અથને જાણવાના ઘણું ઉપાયે હોવા છતાં તેની શોધ કરવામાં આળસુ પુરુષ અથ જાણતા નથી. અહીં મંત્ર દોષને પાત્ર નથી, કારણ કે બ્રાહ્મણવાક્યની જેમ વેદવાક્યને (=મંત્રનો) અથ ઉપાય દ્વારા સમજાતો દેખાય છે. પહેલે ઉપાય તો વૃદ્ધ વ્યવહાર જ છે, કારણ કે લોકન ( ભાષાના) અને વેદના શબ્દો તેમ જ તેમના અર્થો સમાન છે. જે લૌકિક શબ્દ છે તે જ वै िशहछे, ते तमना अर्थी छे. 'अग्मिर्व त्राणि अङ्घनत् ' मा ३वाय सौ. वहभां 'मनि' मा 'न' म 'Y' या२राय छे. 'उत्ताना वै देवगवा वहन्ति' वनस्पते हिरण्यपर्ण प्रतिवस्ते अर्थम' मा वायोसा मा सय वायो। साधा सोसिन વિદિક શબ્દ જાણે કે ભિન્ન છે અને તેમના અર્થો પણ જાણે કે ભિન્ન છે એવી આશંકા કરવામાં આવે છે, તેમ છતાં વેદમાં વપરાયેલા આ શબ્દો તે જ છે જે લેકમાં વપરાય છે એવી પ્રત્યભિના વડે નિશ્ચય કરી લોકમાં વપરાતા જે શબ્દ છે તે જ શબ્દ જરાક પરિવર્તન સાથે વેદમાં વપરાયા છે એમ સમજીએ છીએ એટલે વેદગત શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પણ લૌકિક જ છે. (અર્થાત્ વેદગત અમુક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ લેકમાં વપરાતા તે જ શબ્દની વ્યુત્પત્તિથી ભિન્ન નથી). [સામાન્ય રીતે વેદગત શબ્દને લોકપ્રસિદ્ધ અર્થ કરવામાં આવે છે.] પરંતુ અપાર લોક્મસિદ્ધ અર્થ બંધ બેસતું ન હોય ત્યારે, શાસ્ત્રોએ નક્કી કરેલું અર્થ

Page #143

૧૨૬
નામધેયપ્રામાણ્ય પરીક્ષા
પ્રમાણુ ગણું સ્વીકારવામાં આવે છે, જેમ કે “વનાશ્વઃ “વારાહી હવાની તિરે પાસે પ્રાગપર મન્નિતિ' આ વાક્યોમાં આવતા “ધવ' “વરાહ” અને “વેતસ' શબ્દના અર્થો શાસ્ત્રજ્ઞપ્રસિદ્ધિ વડે દીર્ઘશૂક, સૂકર અને વંજુલમાં નિયત થાય છે, અને લિકપ્રસિદ્ધિ વડે પ્રિયંગુ, કૃષ્ણશનિ અને જબૂમાં નહિ જ્યાં શાસ્ત્રજ્ઞપ્રસિદ્ધિ પણ નથી ત્યાં પ્લેચ્છો પાસેથી પણ તે શબ્દના અર્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે; જેમકે પિક, નેમ અને તામરસ શબ્દની બાબતમાં. જ્યાં સ્વેચ્છપ્રસિદ્ધિ પણ ન હોય ત્યાં નિગમ, નિરુક્ત અને વ્યાકરણને આધારે ધાતુ ઉપરથી અર્થ કપ જોઈએ. બે અશ્વિનના સૂક્તમાં પ્રયુક્ત, જરણ-ભરણ જેમના પ્રવેગનું નિમિત્ત છે તે “જભરીફરીવૂ' એ દિવચનમાં વપરાયેલા સમાનરૂપ ધરાવતા બે શબ્દ બે અશ્વિનના વાચક છે એમ સમજાય છે. આ પ્રમાણે બીજે પણ કલ્પી લેવું જોઈએ. તેથી, આ કારણે પણ મંત્ર વિવક્ષિત અર્થ ધરાવતા નથી એમ ન કહેવું જોઈએ. 242. કમી તમાદ્રપ્રટનમુનૈવ કુતિ
क्रियार्थत्वं मन्त्रा न तु पठनमात्रोण जपवत् । न तद्द्वारेणापि श्लथयितुमतः शक्यत इदं ।
__ प्रमाणत्वं वेदे सकलपुरुषार्थामृतनिधौ ॥ 242. નિષ્કર્ષ એ કે આ મંત્ર પિતાનો અર્થ પ્રગટ કરીને જ યજ્ઞક્રિયાને સહાયક બને છે, જપની જેમ કેવળ પડનથી નહિ. વેદમંગો પોતાને અર્થે પ્રગટ કરી તે દ્વારા ક્રિયામાં સહાય કરે છે એ હકીકત સકલ પુરુષાર્થરૂપી અમૃતના નિધિભૂત વેદના આ પ્રામાણ્યને શિથિલ કરવા શક્તિમાન નથી.
242. ઉમાની પરીક્યતે | ‘દ્વા નેત’ [તાં 2૦ ૨૧.૭.૨], 'चित्रया यजेत पशुकामः' [तै० सं० २.४.६], 'अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' 'श्येनेनाभिचरन् यजेत' [षइविं० ब्रा० ३.८], 'वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत' इति श्रयते । तत्र किमुद्भिदेति, चित्रयेति, अग्निहोत्रमिति, श्येनेनेति, वाजपेयेनेति गुणविधय एते, तत्तत्कर्मनामधेयानि वेति ? किमनेम परीक्षितेन प्रयोजनम् ? उभयत्रापि प्रामाण्यं नोपपद्यते इति तदर्थमेवेदं परीक्ष्यते । - 243. હવે આની પરીક્ષા કરીએ છીએ 'મિ1 થત” “જિત્રા વત વાસ, પરિકોz gટકાન્ત દવા : ', “નેના મિત્રનું જેત’ ‘વાનોયેન વાકાનો તિ' એમ વેદમાં કહેવાયું છે, તે ત્યાં “ઉમિયા’, ‘ચિત્રથા', અનિહોત્ર', ફનેન’, ‘
વાયેન’ એ શું ગુણવિધિઓ છે કે તે તે યજ્ઞકમનાં નામે છે ?
કાકાર--- આની પરીક્ષા કરવાનું પ્રયોજન શું છે? યાયિક – બંનેમાં પ્રામાણ્ય ધટતું નથી એ દર્શાવવા માટે પરીક્ષા કરીએ છીએ.
244. ચઢિ તાવત્ “ત્રીિિમત' “ના કુતિ' તિવદ્ ગુણ: સરિડું- द्भिदादिपदैविधीयते--- अनेन द्रव्यविशेषेण यागः कर्तव्य इति-तदाः, भावार्थस्य

Page #144

ઉમિદ્ આદિ પદો ઉપર અપ્રામાણ્યને આપ
૧૨૭ यज्यादेरन्यतोऽवगतिर्मग्या, अनवगते भावार्थे गुणविधानस्यानुपपन्नत्वात् । 'आग्नेयोऽष्टाकपालो भवति' 'अग्निहोत्रं जुहोति' इति विध्यन्तरेण भावार्थे चोदिते, तत्र 'नीहिभिर्यजेत' 'दध्ना जुहोति' इति ।।
244 ने 'व्रीहिभिर्यजेत' 'दधना जुहोति'नी म अ शुशनु विधान 'उद्भिदा' वगैरे પદેથી થતું હોય- અર્થાત્ આ દ્રવ્યવિશેષ વડે યાગ કરવો જોઈએ એવું વિધાન થતું હોયતો યજ્ઞ વગેરે ભાવાર્થનું ( ક્રિયાથનું) જ્ઞાન બીજેથી શોધવું જોઈએ, કારણ કે ભાવાર્થનું ज्ञान न युडाय त्यारे गुष्यतु विधान घटतु नथी. आग्नेयोऽष्टाकपालो भवति । 'अग्निहात्र जुहोति'२ से अन्य विधिमा ५ भावार्थ नी योजना (आहेश, प्रेक्ष्य) न्यारे शयेली हाय त्यारे 'व्रीहिभिर्यजेत 3 दिना जुहोति'४ से गुणविधि घटेछ, प्रवते.
245. ननु 'वाजपेयेन स्वाराज्यकामा यजेत' इत्यनेनैव वाक्येन यागाख्यो भावार्थः चादयिष्यते, गुणश्च तस्मिन् वाजपेयाख्यो विधास्यते इति को दोषः ? कथं न दोषः ? अर्थद्वयविधानेन वाक्यभेदप्रसङ्गात् । यागेन खाराज्यं कुर्यादित्येको ऽर्थः, वाजपेयेन गुणेन यागं कुर्यादिति द्वितीयोऽर्थः । न च सकृदुच्चरितं वाक्यमर्थद्वयविधानाय प्रभवति ।
___245. - 'वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत'५ से १४५ वडे यश नामना लावार्थની (ક્રિયાથની) ચોદના કરવામાં આવે અને વાજપેય નામના ગુણ (દ્રવ્ય)નું વિધાન કરવામાં આવે તે એમાં દોષ છે ?
સમાધાન– દોષ કેમ ન થાય ? બે અર્થના વિધાનને કારણે વાક્યભેદપ્રસંગને દેવ साव- 'स्वाराज्यकामो यान कुर्यात् ' से समथमने जपेयेन गुणेन याग कोत'७ એ બીજો અર્થ. એક વાર બેલાયેલું વાક્ય એ અર્થનું વિધાન કરવા સમર્થ નથી.
246. ननु यजेतेति रूपसाम्यादुभयत्रापि सम्बध्यते 'यजेत स्वाराज्यकामो वाजपेयेन च' इति तुल्यमस्याभयत्रापि रूपम् । न, रूपसाम्यस्यासिद्धत्वात् । स्वाराज्य प्रति यजिरप्राप्तत्वाद्विधीयते, गुणं च प्रति प्राप्तत्वादनूद्यते । अनवगते हि कर्मणि गुणविधानमघटमानमित्यवश्यं गुणविधिपक्षे गुणं प्रति यजिः प्राप्तत्वादुद्देश्यो भवति, प्रधानं च । स एव स्वाराज्यं प्रति विधेयत्वादुपादेयो गुणश्चेति विरुद्धरूपापत्तेन यजिरुभाभ्यां युगपत् सम्बधुमर्हति । यः स्वाराज्यं साधयितुमिच्छेत् स यजेतेत्यन्यद्रपम्, यद्यजेत तद्वाजपेयेनेत्यन्यद्रूपम् । तस्माद् भावार्थप्राप्ती प्रमाणान्तरापेक्षणाद् गुणविधिपक्षे तदप्रमाणं वचनम् ।
અગ્નિદેવતાના યજ્ઞને હવિ આઠ કલેમાં કરવામાં આવે છે.' ૨. તે અગ્નિહોત્ર होम ४२ छ.' 3. 'प्रीलि (योमा) वडे यश ४३.' ४. 'डी पडे होम ४२.' ५. ने સ્વર્ગને રાજ્યની કામના હોય તે વાગૂ વડે યજ્ઞ કરે. ૬. ‘જેને સ્વગના રાજ્યની अमना डाय ते यस ४२.' ७. 'यवाभू द्रव्य वडे यज्ञ ४२.'

Page #145

૧૨૮
ઉદ્દસિદ્ આદિ પદેનું નામધેયત્વ
2:46. શંકા – “ઘ' એને રૂપાસાઓને કારણે બંનેય સાથે જોડવામાં આવે છે ઘ11 ત્રાદિ : વાઝપેન – એમ. વતનું રૂ૫ બંને સ્થાને તુલ્ય છે.
સમાધાન– રૂપસામ્ય નથી, કારણ કે રૂ૫સામ્ય અસિદ્ધ છે. સ્વારાજ્યને અનુલક્ષી યજ્ઞક્રિયા અપ્રાપ્ત હે ઈ તેનું વિધાન કરવામાં આવે છે, જ્યારે ગુણને (અહીં વાજપેય દ્રવ્યને) અનુલક્ષી યજ્ઞક્રિયા પ્રાપ્ત હોઈ તેને અનુ વાદ કરવામાં આવે છે. યજ્ઞકર્મ અનવગત હોય ત્યારે ગણનું વિવાન ઘટતું નથી, એટલે અવશ્યપણે ગુગવિધિપક્ષમાં ગુણને અનુલક્ષી યજ્ઞક્રિયા પ્રાપ્ત હે ઈ ઉદ્દેશ્ય બનશે અને પ્રધાન પણ તે જ યજ્ઞક્રિયા સ્વરાજ્યને અનુલક્ષી વિધેય હેઈ ઉપાદેય અને ગુણ બનશે. આ રીતે યજ્ઞક્રિયામાં વિરુદ્ધ રૂપો આવી પડવાની આપત્તિ આવતી હાઈ યજ્ઞક્રિયાનું યુગપ બંને સાથે જોડાવું એગ્ય નથી જે સ્વર્ગનું રાજ્ય સાધવા ઈચ્છતા હોય તે યજ્ઞ કરે' એ જુદુ' રૂ૫ છે, તે જે યજ્ઞ કરે તે વાગૂથી કરે' એમ જુદુ રૂપ છે. નિષ્કર્ષ એ કે [‘૩ મિત્ર’ ત્તિzયા' “વ ” વગેરેને ગુણવિધિઓ માનતાં ભાવાર્થની (=ક્રિયાથની) પ્રાપ્તિ માટે તેમને પ્રમાણુન્તરની અપેક્ષા રહેશે અને પરિણામે તે વચન અપ્રમાણુ બનશે.
247. વૈષ કોષો ની મૂર્તિ નામપક્ષ શાસ્ત્રીયતે | તષામુfમાदिपदानां विस्पष्टमेवानर्थक्यम् । यावदेवोक्तं भवति यजेतेति तावदेव वाजपेयेनेति । एवमानर्थक्यादन्यत्राप्यसमाश्वासः ।
247 હવે આ દોષ ન થાઓ એમ ઈરછી નામધેયપક્ષને અશિરો લેવામાં આવે છે. [આ નામધેયપક્ષ સ્વીકારીએ ત્યારે ‘ઉદ્દિભદ્' વગેરે પદનું આનર્થક્ય અત્ય ત સ્પષ્ટ બને છે, કારણ કે નામનિદેશથી યાગના સ્વરૂપમાં કઈ અતિશય થતો નથી.1 “થન કરે' એમ કહેતાં જેટલું જણાવાય છે તેટલું જ “વાજપેય યજ્ઞ કરે એમ કહેતાં જણાવાય છે. આ પ્રમાણે આનર્થક્યને કારણે વિદમાં બીજા સ્થાનમાં પણ વિશ્વાસ નહિ રહે.
248. શત્રોને | મુળવિપક્ષે યથા મવાનાદું તથૈવ | નામ પક્ષ પર્વ तु श्रेयानित्यभ्युपगम्यते । तथा हि-भावार्थस्य फलं प्रति करणत्वात् तत्सामानाधिकरण्येन तृतीया प्रयुज्यते । तत्र वाजपेयेनेति, साध्यश्च भवन भावार्थः करणभावमनुभवतीति । साध्यत्वापेक्षया तत्सामानाधिकरण्येन क्वचिद् द्वितीयाऽपि प्रयुज्यते ગ્નિહોત્ર કુહોતિ” તિ |
2 8. અહીં અમે તૈયાયિક ઉત્તર આપીએ છીએ– ગુણવિધિપક્ષ બાબતે આપે જેવું કહ્યું તેવું જ છે. પરંતુ નામધેય પક્ષ વધુ સારો હોઈ અમે તેને સ્વીકાર કરીએ છીએ. તે આ પ્રમાણે - ભાવાર્થ(ત્રક્રિયાથ= યજ્ઞ) ફળ પ્રતિ કરણ હોઈ તેની યજ્ઞની સાથે સામાનાધિકરણ્યમાં હોવાથી તે તૃતીયા વિભક્તિમાં પ્રાય છે, જેમ કે “વા રવેચન (વાત)”. અને પોતે સાધ્ય બનતે ભાવાર્થ કરણભાવને અનુભવે છે; એટલે તેના સાધ્યત્વની દષ્ટિએ કેટલીકવાર ભાવાર્થ દ્વિતીયા વિભક્તિ લે છે અને તેના સામાનાધિકરણ્યમાં હોવાથી તેમાં પણ દ્વિતીયા વિભક્તિ પ્રજાય છે, “અગ્નિહોત્ર ગુફોતિ” (મનહોગ હોર્મ રોતિ).

Page #146

ઉદૂભિઃ વગેરે પદો યાગનાં નામે છે
૧૨૯ 249. ननु गुणवन्नामापि विधातव्यमेवानभिहितस्यानवगमात् । ततश्च गुणविधिपक्षस्पृशो वाक्यभेदादिदोषास्तदवस्था एव ।
249 શંકા- જેમ ગુણનું વિધાન કરવામાં આવે છે તેમ નામનું પણ વિધાન કરવું જોઈએ, કારણ કે જેનું વિધાન નથી થયું હતું તેનું જ્ઞાન નથી થતું અને તેથી ગુણવિધિ પક્ષને સ્પર્શતા વાક્યભેદ વગેરે દેશે [નામધેયપક્ષમાં પણ તેવા ને એવા જ રહે છે.
250. નૈતવમ્, ન હ્યસ્થ વાળ છૂટું નામ તિમિતિ સંજ્ઞાસંfજ્ઞાનૂધે वेदो विदधाति । योगेन तु केनचित् प्रवर्तमानं नामधेयमवगम्यते एव । उभेदनमनेन पशूनां क्रियते इत्युद्भिदिदम् । 'दधि मधु पयो घृतं धानास्तण्डुला उदकं तत्संसृष्टं प्राजापत्यम्' इति नानाविधविचित्रद्रव्यसाध्यत्वाच्चित्रा । अग्नये होत्रमस्मिन्नित्यग्निहोत्रां । 'यथैव श्येनो निपत्यादत्ते एवमनेन द्विषन्तं भ्रातृव्यमादते' [षड्वंश० ब्रा० ३.८] इत्यर्थवादात् श्येन इव श्येनो यागः । वाजमन्नं पीयतेऽस्मिन्निति वाजपेयो यागः । तस्मात् कर्मनामान्येतानि ।
_250. નૈયાયિક– ના, એવું નથી. “આ કર્મનું આ નાગ છે એ જાણવું જોઈએ એ જાતના સંજ્ઞાસંગ્નિસંબંધનું વિધાન વેદ કરતો નથી કેઈ વ્યુત્પત્તિ યા નિર્વાચન દ્વારા, પ્રવર્તતું નામધેય [અમુક કર્મનું છે એવું જ્ઞાત થાય છે જ. પશુઓની ઉત્પત્તિ (= ઉભેદન) આનાથી થાય છે એટલે આ (યાગ] ઉદ્ ભિદ્ છે. દહીં, મધ, દૂધ, ઘી, તળેલા જવ, ચોખા, ઉદક આ બધાને સમુચ્ચય પ્રાજાપત્ય ભાગ છે (અર્થાત પ્રાજાપત્ય યાગ માટે જરૂરી છે). એટલે નાનાવિધ ચિત્રવિચિત્ર દ્રવ્યોથી સાધ્ય હોવાથી એ ચિત્રા [ભાગ] છે. જે યાગમાં અગ્નિને માટે હવિ હોમવામાં આવે છે તે અગ્નિહોત્ર (હોમ) છે “જેમ યે (-બાજ તરાપ મારી શિકારને લઈ લે છે, તેમ આ ઠેષ કરતા દુશ્મનને લઈ લે છે (અર્થાત મારી નાખે છે' -આ અર્થવાદને આધારે સ્પેન જેવો શ્યન યોગ છે. વાજ અર્થાત અન્ન જે યાગમાં પીવાય છે તે વાજપેય યાગ. તેથી કર્મોનાં (ચાગેનાં) આ નામ છે.
251. ચા ના પક્ષે નૈશ્યમાનં તવ ન જાણું, “જાના TUTોપવન અર્થવત' રૂતિ [શા મા ૦૭.૪૨] મિથુતૈ: ઘરાવાત | નામે कर्मेत्यवगम्यते । तत्र गुणो द्रव्यदेवतादिः फलं च तस्य स्वर्ग: पश्चादवगम्यते इति । तस्मान्नामधेयपदानामविरुद्धोऽन्वयः।
251. નામધેયપક્ષમાં નિરર્થક્તાની જે આશંકા કરવામાં આવી છે તે યોગ્ય નથી, કારણ કે નામ પણ ગુણ અને ફળ સાથે સંબંધ ધરાવતું હોવાથી સપ્રયજન છે, સાર્થક છે એમ કહી અભિયુક્તોએ તેને નિરાસ કર્યો છે. આવા નામવાળું આ કર્મ છે એમ [સૌ પ્રથમ. જ્ઞાત થાય છે. ત્યાં દ્રવ્ય, દેવતા આદિ ગુણ અને કર્મનું ફળ સ્વગ પછીથી જ્ઞાત થાય છે. તેથી નામધેયપદને [ગુણ, ફળ આદિ સાથે અન્વય અવિરુદ્ધ છે
,
;
૧૭

Page #147

૧૩૦
વેદ કાર્યમાં જ પ્રમાણ છે ? 252. क्वचित् पुनरप्राप्ते भावार्थे सगुणमेव तत्कर्म चोद्यते । यथा 'आग्नेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां चाऽच्युतो भवति' इति [तै० सं० २.६.३] । यथा वा एतस्यैव रेवतीषु वारवन्तीयमग्निष्टोमसाम कृत्वा पशुकामो ह्येतेन यजेत' इति [ता० ब्रा० १७.७.१] । अलं शास्त्रान्तरोक्तगहनकथाविस्तरेण इति नास्ति नामधेयद्वारेणापि अप्रमाणताक्षेपः । सर्वप्रकारेणापि सिद्धं वेदप्रमाणत्वमिति ।
वेदप्रामाण्यसिद्धयर्थमित्थमेताः कथाः कृताः । ।
न तु मीमांसकच्छातपारं मिथ्याभिमानतः ॥ 252. या२६ लावाय' =ठियाथ) अप्राप्त होय त्यारे गुरसखितन भनु विधान थाय छ; नाय' 'आग्नेयोऽष्टाकालोमावास्यायां च पौर्णमास्यां चाफ्युतो भवति' अथवा 'एतस्यैन रेवतीषु यावन्तीयमग्निष्टोमसाम कृत्वा पशुकामो ह्यतेन यजेत'. अन्य शास्त्रमा (૩મીમાંસાશાસ્ત્રમાં) નિરૂપિત ગહન વાતોને વિસ્તાર અહીં જરૂરી નથી. નિષ્કર્ષ એ કે
ધેય દ્વારા પણ વદ ઉપર અપ્રમાણતાને આક્ષેપ થાય તેમ નથી: બધીય રીતે વેદની પ્રમાણતા પુરવાર થઈ. વેદના પ્રામાણ્યને પુરવાર કરવા માટે આ રીતે આ બધી વાત કરી છે અને નહિ કે વેદવિજ્ઞાન બાબતે મીમાંસની જે પારંગતતા છે તેને મિથા અભિમાન ધરી ખંડન કરવાના આશયથી.
253. नन्वेवं विध्यर्थवादमन्त्रनामधेयानां काग़पयिकत्वदर्शनात् कार्य एवार्थे वेदः प्रमाणमित्युक्तं स्यात् । ततः किम् ? सिद्धेऽर्थे तस्य प्रामाण्यं हीयते । ततोऽपि किम् ? भूयान्भूतार्थाभिधायिग्रन्थराशिरुपेक्षितो भवेत् । सकलस्य च वेदस्य प्रामाण्यं प्रतिष्ठापयितुमेतत् प्रवृत्तं शास्त्रम् ।
253. N २-आम विधि, अर्थवाह, भत्र अने नाभधेयनु अय"भां पायपा દેખાતું હોઈ કાર્યમાં જ વેદ પ્રમાણ છે એમ કહ્યું કહેવાય.
नैयायि तथा शु.? શંકાકાર- તેથી સિદ્ધ અર્થમાં તેના પ્રામાણ્યની હાનિ થાય. નૈયાયિક- તેથી પણ શું ?
શંકાકાર- તેથી સિદ્ધ અથનું નિરૂપણ કરતા વેદગ્રન્થનો મોટો ભાગ ઉપેક્ષા પામે અને આ ન્યિાયશાસ્ત્ર તે સકલ વેદના પ્રામાણ્યની સ્થાપના કરવામાં પ્રવૃત્ત છે.
254. अत्र केचिदाहुः-सर्वस्यैव वेदस्य कार्येऽर्थे प्रामाण्यम् । तथा हि-गृहीतसम्बन्धः शब्दोऽर्थमवगमयति । सम्बन्धग्रहणं चास्य वृद्धव्यवहारात् । वृद्धानां च व्यवहारः 'पानीयमानय,' 'गां बधान' 'ग्रामं गच्छ' इति कार्यप्रतिपादकैरेव शब्दैः प्रवर्तत इति तत्रौव व्युत्पद्यन्ते बालाः । प्रयोजनोद्देशेन हि वृद्धा वाक्यानि प्रयुञ्जते । न च सिद्धार्थाभिधायिना प्रवृत्तिनिवृत्ती अनुपदिशता शब्देन किञ्चित् प्रयोजनम

Page #148

વેદ કાર્યાર્થમાં જ પ્રમાણ છે એ મીમાંસક મત
૧૩૧
भिनिवर्तत इति तस्य न प्रयोगयोग्यत्वम् । अप्रयुज्यमानस्य च न सम्बन्धग्रहणम् । अगृहीतसम्बन्धस्य च न प्रतिपादकत्वम् । अप्रतिपादकस्य च न प्रामाण्यम् ।
254. અહીં કેટલાક અર્થાત મીમાંસકે કહે છે – સજ્જ વેદનું પ્રામાણ્ય કાર્યાથમાં છે. તે આ પ્રમાણે જે શબ્દનો અર્થ સાથે સંબંધ ગૃહીત થયેલું હોય છે તે શબ્દ અર્થનું જ્ઞાન કરાવે છે. શબ્દ અર્થસંબંધનું ૨ હણ વડીલેના વ્યવહાર દ્વારા થાય છે, અને વડીલેને વ્યવહાર “પાણી લાવ” “ગાયને બાંધ” ગામ જા” એવા કાર્યપ્રતિપાદક શબ્દોથી (=વાકથી ચાલે છે. એટલે તેમાં જ કાર્ય પ્રતિપાક શબ્દોમાં જ બાળકોને જ્ઞાન થાય છે. પ્રજનને દષ્ટિ સમક્ષ રાખીને વડીલે વાકયો બેસે છે. પરંતુ સિદ્ધ અથને જણાવતા, [પરિણામે પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિને ઉપદેશ ન દેતા શબ્દ (=વાક્યા વડે કઈ પ્રયોજન સધાતું નથી, એટલે સિદ્ધ અર્થને જણાવતે શબ્દ (=વાક) પ્રજાવાને ચગ્ય નથી, અને જે શબ્દ પ્રયોજાતો નથી તેને અર્થ સાથે સંબંધ ગૃહીત થતો નથી, અને જે શબ્દનો અર્થ સાથે સંબંધ ગૃહીત ન થયો હોય તે શબ્દ અર્થને પ્રતિપાદક બની શકતું નથી અને જે શબ્દ અથ પ્રતિપાદક ન હોય તે પ્રમાણ ન હોય.
255. अपि च आख्यातपदोच्चारणमन्तरेण निराकाङ्क्षप्रत्ययानुत्पादादवश्यमाख्यातयुक्तं वाक्यं प्रयोक्तव्यम् । आख्यातपदेन साध्यरूपोऽर्थ उच्यते, नामधेयपदेन च सिद्धः । भूतभव्यसमुच्चारणे भूतं भव्यायोपदिश्यते इति वाक्यस्य साध्यार्थनिष्ठतेति न भूतार्थविषये तस्य प्रामाण्यम् । अतश्च कार्येऽर्थे शब्दस्य प्रामाण्यम् । यतश्च कार्यरूपोऽर्थः शब्दस्यैव विषय इति तत्र शब्दः प्रमाणतां लभते । सिद्धोऽर्थः प्रसिद्धत्वादेव प्रमाणान्तरपरिच्छेदयोग्य इति तत्प्रतिपादने तत्प्रमाणान्तरसव्यपेक्षः शब्दो भवति । ततश्च तद्ग्राहिण: प्रमाणान्तरस्यैव તત્ર માગ્યું સ્થાન રહ્યુ | તપસ્થાપૂનમાત્રનg gવ સ્થાત | तस्माच्छब्दप्रामाण्यमिच्छता कार्ये एवार्थे तत्प्रामाण्यमङ्गीकर्तव्यमिति । - 255. વળી, આખ્યાતષદના (=ક્રિયાપદના ઉચ્ચારણ વિના નિરાકાંક્ષ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું ન હોઈ આખ્યાતવાળા વાક્યને જ પ્રયોગ કરવો જોઈએ. આખ્યાતપદ સાધ્યરૂપ અર્થને જણાવે છે, જ્યારે નામપદ સિદ્ધ અર્થને જણાવે છે. જ્યારે સિદ્ધ (=ભૂત) અને સામ=ભવ્ય, બંનેનું ઉચ્ચારણ સાથે કરવામાં આવે છે ત્યારે સિદ્ધને સાધ્યના માટે ઉપદેશવામાં આવે છે; આમ વાક્ય સાધ્યાર્થનિષ્ઠ હોઈ તેનુ સિદ્ધાર્થ રૂ૫ વિષયમાં પ્રામાણ્ય નથી, તેથી કાર્યરૂપ અર્થમાં શબ્દનું વાક્યનું) પ્રામાણ્ય છે કાર્યરૂ૫ અર્થ શબ્દને (=વાક્યનો) જ વિષય છે એટલે તેની બાબતમાં શબ્દ પ્રમાણતા પામે છે. સિદ્ધ અથ પ્રસિદ્ધ હોવાને કારણે જ અન્ય = શબ્દથી જુદા પ્રમાણ દ્વારા ગ્રહણ થવાને યોગ્ય છે, એટલે સિદ્ધ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવામાં પેલા અન્ય પ્રમાણુની અપેક્ષાવાળો શબ્દ બને છે, અને તેથી જ સિદ્ધ અર્થને ગ્રહણ કરનાર તે અન્ય પ્રમાણનું જ સિદ્ધ અર્થમાં પ્રામાણ્ય થાય, શબ્દનું

Page #149

૧૩૨
વેદ સિદ્ધ અર્થમાં પણ પ્રમાણે છે એ તૈયાયિક મત
ન થાય. શ" તે સિદ્ધ અથના ઉપસ્થાપનમાત્રમાં (અર્થાત સિદ્ધ એથની સ્મૃતિ જગાડવામાં જ) નિષ્ઠ બને. તેથી શબ્દનું પ્રામાણ્ય ઈચ્છનારે તે કાર્ય અર્થમાં જ શબ્દનું પ્રામાણ્ય સ્વીકારવું જોઈએ,
256. મત્રો| થર્ સૂવે વાર્થ વાળે વાયસ્થ વ્યુત્પત્તિપિતિ તદ્દગુરૂ I एवं हि 'सिद्धरूपोऽयं तस्यार्थ' इति कथं त्वयोच्यते ? न ह्यलब्धव्युत्पत्तेः शब्दादर्थप्रत्ययो युज्यते । अर्थप्रतीतिश्च ततो दृश्यते, व्युत्पत्तिश्चः तत्र नास्तीति चित्रम् । न च कार्यप रैरेव शब्दैः लोके व्यवहारः, वर्तमानोपदेशकेभ्योऽपि नद्यादिवाक्येभ्यः व्यवहारप्रवृत्तेस्तत्रापि व्युत्पत्तिर्भवत्येव ।
256. અહીં અમે તૈયાયિકો કહીએ છીએ – તમે જે કહો છો કે કાર્યમાં જ વાકથની વ્યુત્પત્તિ (=સામ, સમાપ્તિ) છે તે બરાબર નથી, કારણ કે એવું હોય તે સિદ્ધરૂપવાળો આ અર્થ એ છે” એમ કેવી રીતે કહી શકે ? [ન જ કહી શકો] કારણ કે જે અર્થમાં શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ન હોય તે અર્થનું જ્ઞાન શબ્દથી ઘટે નહિ. શબ્દથી [સિદ્ધ) અર્થનું જ્ઞાન થતું દેખાય છે છતાં તે [સિદ્ધી અર્થમાં શબ્દની વ્યુત્પત્તિ નથી એ તે વિચિત્ર! કાર્યોપદેશક શબ્દ વડે જ લેકમાં વ્યવહાર ચાલતું નથી, સિદ્ધોપદેશક શબ્દ વડે પણ લેકમાં વ્યવહાર ચાલે છે. “નદીકાંઠે ફળે છે એવાં વાક્યો વડે વ્યવહ ર ચાલતો હોઈ તેમાં ( સિદ્ધ અર્થમાં પણ વાક્યોનું સામર્થ્ય (=વ્યુત્પત્તિ) છે જ.
257. अपि चागुल्यादिना पुरोऽवस्थितमर्थं निर्दिश्य यदा कश्चित् कथयत्यस्येदं नामेति तदा कार्योपदेशमन्तरेणापि भवत्येव व्युत्पत्तिः । 'अस्माच्छब्दादयमर्थः प्रतिपत्तव्यः' इति कार्योपदेश एवासौ इति चेत् न, तादृशानामक्षराणामश्रवणात् । अस्येदं नामेति हि श्रूयते, नास्मादयं प्रतित्तव्य इति । अस्येदं नामेत्येषामेवाक्षराणामेषोऽर्थ इति चेद् न, अपदार्थस्य वाक्यार्थत्वायोगात् । न चैवं कल्पयितुमपि शक्यते, अस्येदं नामेत्येतावतैव च तत्प्रतिपत्तिसिद्धेः प्रतिपत्तिकर्तव्यताभिधानस्य निष्प्रयोजनत्वात् ।
_257. વળી, આંગળી વગેરે દ્વારા સામે રહેલા અને દર્શાવી જ્યારે કોઈ કહે “આનું આ નામ છે ત્યારે કાર્યોપદેશ વિના પણ વાક્યની] વ્યુત્પત્તિ હોય છે જ. “આ શબ્દમાથી આ અર્થ જાણું જોઈએ' એ કાર્યોપદેશ જ એ છે એમ જે તમે કહેતા હે તે અમે યાયિકે તેને પ્રતિષેધ કરીએ છીએ, કારણ કે તેવા અક્ષરે સંભળાયા નથી. આનું આ નામ છે એમ જ સંભળાયું છે, “આમાંથી આ નવું જોઈએ એમ સંભળાયું નથી. આનું આ નામ છે આ જ અક્ષરને એ અર્થ છે એમ જે તમે કહેતા હે તે તેને પણ અમે પ્રતિષેધ કરીએ છીએ, કારણ કે જે અર્થ પદોને ન હોય તે અથ વાકને

Page #150

વેદ સિદ્ધ અર્થમાં પણ પ્રમાણ છે એ તૈયાયિક મત
૧૭૩
અર્થ બને એ ઘટતું નથી; અને એવી કલ્પના કરવી પણ શક્ય નથી, કારણ કે “આનું આ નામ છે એટલાથી જ તેનું જ્ઞાન થઈ જતું હોઈ, “જ્ઞાન કરે” એ જાતનો જ્ઞાન કરવાને આદેશ નિપ્રયોજન છે.
258. कार्यपरादपि शब्दाद् व्युत्पत्तिर्भवन्ती न वाक्यार्थमात्रपर्यवसायिनी भवति, किन्त्वेकैकपदावापोद्वापद्वारकपदार्थपर्यन्ता सा भवति । पदार्थव्युत्पत्तिसंस्कृतमतेश्चाभिनवकविविरचितवर्त मानोपदेशश्लोकश्रवणेऽपि वाक्यार्थप्रतीतिश्यते एवेति नाव्युत्पत्तिकृतमप्रामाण्यम् । न चासी भूतार्थप्रतिपादकशब्दजनिता प्रतीतिबाध्यते संदिग्धा वा, तेन प्रत्यक्षादिप्रमाणान्तरकरणकप्रतीतिवत् प्रमाणफलमेव सा भवितुमर्हति ।
25. કાર્યપ્રતિપાદક શબ્દમાંથી થતી શક્તિ કેવળ વાર્થપર્યાવસાયિની નથી (અર્થાત ગાય બાંધ’ ‘ગાય લાવ જેવા કાર્યપ્રતિપાદક વાક્યમાંથી થતી શક્તિ-વ્યુત્પત્તિ કેવળ વાકક્ષાર્થમાં સમાપ્ત થતી નથી), પરંતુ એક એક પદને આવાપ-ઉર્વ પ દ્વારા પદાર્થ પયત તે પહોંચે છે. પદ સુધી પહોંચતી તે રાતથી જ બુદ્ધિવાળાને નિવકવિરચિત અને સિદ્ધને ઉપદેશ કરતા શ્લેકનું શ્રવણ થતાં વાર્થપ્રતીતિ થતી દેખાય છે જ, એટલે એમાં અશક્તિકૃત (=અવ્યુત્પત્તિકૃત) અપ્રામાણ્ય નથી. વળી, સિદ્ધ અર્થના પ્રતિપાદક શબ્દથી ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન બધા પામતું નથી કે સંદિગ્ધ હોતું નથી, તેથી પ્રત્યક્ષ વગેરે અન્ય પ્રમાણુરૂપ કરણથી ઉત્પન્ન થતા જ્ઞાનની જેમ તે (અર્થાત્ સિદ્ધ અર્થના પ્રતિપાદક શબ્દથી ઉત્પન્ન થતું જ્ઞાન પ્રમાણુફળ ( પ્રમા) જ બનવા લાયક છે.
259. यत्पुनरभ्यधायि कार्येऽर्थे प्रमाणान्तरनिरपेक्षतया प्रमाणं भवति , સિડળે પ્રાતરાપેક્ષવાદ્વિતિ, તા. , સાદ્રશ્ય માત્તરसापेक्षत्वानपायात् । प्रमाणान्तरेणानवगते ह्यर्थे शब्दः प्रवर्तयितुमेव न शक्नोति इत्यवोचाम वक्ष्यामश्च वाक्यार्थचिन्तायामपि । प्रमाणान्तरसापेक्षत्वं तस्य प्रत्युत प्रामाण्यमावहति, न प्रतिहन्ति ।
_259. તમે જે કહ્યું કે કાર્ય રૂપ અર્થમાં પ્રમાણાન્તરનિરપેક્ષતાને કારણે શબ્દ પ્રમાણ બને છે જ્યારે સિદ્ધ અર્થમાં પ્રમાણાન્તરસાપેક્ષતાને કારણે તે પ્રમાણું બનતું નથી તે ખેટું છે, કારણ કે [કાર્યાથમાં પણ શબ્દની પ્રમાણુનરસાપેક્ષતા ચાલી જતી નથી, કારણ કે પ્રમાણુન્તરથી ન જાણેલ અર્થમાં પ્રવૃત્ત થવા શબ્દ શક્ત નથી એ અમે કહ્યું છે, અને વળી તે જ વસ્તુ વાક્યર્થની વિચારણુ વખતે અમે કહેવાના છીએ. પ્રમાણ તરસાપેક્ષતા તો શબ્દમાં પ્રામાણ્ય લાવે છે, શબ્દના પ્રામાણ્ય નાશ નથી કરતી.
260. સિક્યૂટું સામતિ amષ્યમ્ | ( હિન્દ્રાથમિધામિનઃ शब्दस्योत्पत्तावेव प्रामाणान्तरापेक्षत्वम् , उत तद्विषयस्य प्रमाणान्तरपरिच्छेदयोग्यत्वमित्युभयथाऽतिप्रसङ्गः । उत्पती प्रमाणान्तरसव्यपेक्षतया यधप्रामाण्यं वयेते,

Page #151

૧૩૪
લૌકિક વિધિવાનું કાર્ય પરત્વ અસંભવ
हन्त हतमनुमानं, तस्योत्पत्तौ प्रत्यक्षादिसापेक्षत्वात् । वर्णितं च 'तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानम्' इति न्या०सू० १.१.५] । तद्विषयस्य प्रमाणान्तरग्रहणयोग्यतायां तु तदप्रामाण्ये प्रत्यक्षादीनां सर्वेषामप्रामाण्यं प्राप्नोति, प्रमाणसंप्लवस्य प्राक् प्रतिपादितत्वात् ।
260. વળી, આ સાપેક્ષના એ શું છે એ તમારે જણાવવું જોઈએ શું સિદ્ધ અથનું અભિધાન કરતા શબ્દને પોતાની ઉપત્તિમાં પ્રમાણુન્તરની અપેક્ષા એ પ્રમાણુત્તર સાપેક્ષતા છે કે તે શબ્દના વિષયની પ્રમાણુન્તર વડે જ્ઞાત થવાની યોગ્યતા એ પ્રમાણાન્તરસાપેક્ષતા છે ? બેય રીતે અતિપ્રસંગમાં આવે છેઉત્પત્તિમાં પ્રમાણાન્તરની અપેક્ષાને જે અપ્રામાણ્ય તરીકે તમે વર્ણવતા હો તો અરે ! અનુમાનને ઉચ્છેદ થઈ જાય કારણ કે અનુમાન પોતાની ઉ૫ત્તિ માટે પ્રત્યક્ષ વગેરેની અપેક્ષા રાખે છે, અને ‘ત્રિવિધ અનુમાન પ્રત્યક્ષપૂર્વક છે' એમ ન્યાયસૂત્રમાં વર્ણવવામાં આવ્યું છે. શબ્દના વિષયની બીજા પ્રમાણે વડે જ્ઞાત થવાની યોગ્યતા એ તેની અપ્રમાણતા હોય તે પ્રત્યક્ષ વગેરે બધાં અપ્રમાણ બની જાય; વળી, એકની એક વસ્તુ અનેક પ્રમાણેને વિષય બની શકે છે (=પ્રમાણુવિ ) એનું પ્રતિપાદન અમે અગાઉ કહ્યું છે.
260. મ િવ ૬ વાગ્યેષુ “ધી“જા વધાન “પ્રા છ યેવમઢિष्वन्वयव्यतिरेकाभ्यां हिताहितप्राप्तिपरिहारसाधनसामर्थ्यावगमेन प्रवृत्तिसिद्धेः विनियोगमात्रनिष्ठ एव विधिर्भवति । अप्रवृत्तप्रवर्तनात्मकनिरपेक्षनिजव्यापारवैधुर्यात् कार्यपरत्वानुपपत्तेः अनुवादमात्रं विधिवचनमिति कार्यार्थप्रामाण्यवादिनां सर्वमेव लौकिक वाक्यमप्रमाणं स्यात् ।
261. ઉપરાંત, ‘અધ્યયન કર” “ગાયને બાંધ’ ‘ગામ જા' આદિ લૌકિક વાક્યોની બાબતમાં અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા હિતપ્રાપ્તિ અને અહિત પરિહાર સાધી આપવામાં તેમનું (અર્થાત અધ્યયનકરણ, ગોબંધન વગેરેનું) સામર્થ્ય છે એવા જ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ સિદ્ધ થાય છે, એટલે વિધિ વિનિયોગમાત્ર નિષ્ઠ છે. [હિતપ્રાપ્તિ કે અહિ પરિહાર એ સાધ્ય છે અને સામગમન આદિ ક્રિયાઓ એ તેનું સાધન છે એ પ્રકારના સાધ્યસાધનસંબંધરૂપ લક્ષણવાળા વિનિયોગ છે.] પ્રવૃત્તિ ન કરનારને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરવારૂપ સાક્ષાત વ્યાપાર વિધિમાં ન હોવાથી વિધિનું કાર્યોપદેશકત્વ ઘટતું ન હોઈ વિધિવાકય કેવળ અનુવાદ છે પરિણામે કાર્યાર્થમાં જ શબ્દનું પ્રામાણ્ય માનનારાના પક્ષમાં બધાં જ લૌકિક વાક્યો અપ્રમાણ બની જશે. [પ્રવર્તાનાભિધાન દ્વારા લિડૂ આહ્નિ ( વિધિનું તાત્પર્ય પ્રવૃત્તિમાં છે; પરંતુ તે પ્રવૃત્તિ તે બીજાથી અર્થાત્ સુખસાધન તાજ્ઞાનથી પહેલેથી પ્રાપ્ત થયેલી છે, એટલે લિ. આદિ વિધિ તેને અનુવાદ કરે છે. અપૂર્વ પ્રવૃત્તિનું વિધાન કરતી નથી. હજાર વાર ભલેને પુરુષ વિધિનું શ્રવણ કરે પરંતુ જો તેને અષ્ટસાધનતા અને અનિષ્ટનિવારકતાનું જ્ઞાન ન હોય તો તે પ્રવૃત્તિ ન કરે. તેથી વિધિ સાક્ષાત પ્રવર્તક નથી, પરંતુ પેલા જ્ઞાન દ્વારા

Page #152

સિદધાથભિધાયી લૌકિક વાક્યની બાબતમાં વિધિની કલ્પના અગ્ય ૧૩૫ પ્રવર્તક છે, અને તેથી તે અનુવાદ છે. હકીકતમાં પેલું જ્ઞાન જ પ્રવર્તક છે. વિધિ પ્રવર્તક નથી પણ અનુવાદ છે.]
___ 262. ये तु भूतार्थवादिषु लौकिकवाक्येषु प्रवृत्तिनिवृत्तिकारिषु विधिनिषेधौ कल्पयन्ति ते नितरामृजवः । श्रूयमाणोऽपि विधिरनुवादीभवति यत्र, तत्राश्रतः कल्प्यते इति किमन्यदतःपरमार्जवम् ? प्रवृत्तौ तु तत्र विधिरप्रयोजक एव, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पुरुषार्थसाधनसामर्थ्यावगमात् पुरुषप्रत्ययाद्वा लोकेषु प्रवृत्तिसिद्धेः ।।
262. પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ કરાવનાર, સિદ્ધાર્થભિધાયી લૌકિક વાકયની બાબતમાં જેઓ વિધિ-નિષેધની કલ્પના કરે છે તેઓ અત્યંત સરલમતિ છે. [‘આ પ્રદેશ નિધિમાન છે” “આ માર્ગ પ્રતિરોધકવાન છે ઈત્યાદિ સિધાર્યાભિધાવી લોકિક વાની બાબતમાં જેઓ “ગ્રહણ કરે” “ન જાવ' ઇત્યાદિ વિધિ-નિષેધની કલ્પના કરે છે તેઓ મંદબુધ્ધિ છે. જ્યાં શ્રયમાણ વિધિ પણ અનુવાદ બનતો હોય ત્યાં અશ્રુત વિધિ કલ્પવામાં આવે એનાથી વધારે સરલમનિપાગુ બીજુ યુ ? અર્થાત અશ્રત વિધિની કલ્પના કરીને તેને અનુવાદ જ બનાવવા પડતો હોય તો તેની કલ્પના જ ન કરવી એ વધુ સારું છે. પરંતુ પ્રવૃત્તિમાં ત્યાં વિધિ પ્રાજક નથી જ, કારણ કે અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા પુરવાથ” (=હિતપ્રાપ્તિ અને અહિત પરિહાર) સાધી આપવાના સામર્થ્યના જ્ઞાનથી અથવા વક્તા પ્રત્યેના વિશ્વાસથી લેસ્માં પ્રવૃત્તિ સિદ્ધ છે.
263. તન્ત્રતયાત્ | સ્ટવિલાયાનાં વિજ્ઞાપરત્વાન વાવમ્ | यथोक्तम् -----'अपि च पौरुषेयाद्वचनादेवमयं पुरुषो वेदेति भवति प्रत्ययः, नैवमर्थઑતિ વૈહિલાનિ પુનરપૌથતયા પરાઇવેવ વાવયાનિ તિ [૦ માં ૦ ૨.૨.૨] ! एतदपि न पेशलम् , अपौरुषेयस्य वचसः प्रतिक्षिप्तत्वात , वेदेऽपि कर्तुः ईश्वरस्य સાથતવત્ |
263. મીમાંસક– ત્યાં આ થાય. લૌકિક વાક્યો વિવફા પરક હોઈ કાર્યાર્થવાચક નથી, જેમકે [શાબરભાષ્ય ૧.૧.૨માં કહેવામાં આવ્યું છે કે પૌરુષેય વચનમાંથી “આવું આ પુરુષનું જ્ઞાન છે” એમ આપણે જાણીએ છીએ અને નહિ કે “આવો અર્થ છે' એમ; પરંતુ વૈદિક વાક્યો અપૌરુષેય હોઈ કાર્યપરક જ છે.
તૈયાયિક – આ પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે અપરુષેય વચનોને અમે પ્રતિષેધ કર્યો છે, અને વેદની બાબતમાં પણ તેના કર્તા ઈશ્વરને સિદ્ધ કર્યો છે.
264. ન ર પુરુષવચનમણિ વિવેક્ષારીમતિ તિમ્ | તથા હિં– विवक्षा वाक्यार्थः, 'देवदत्त ! गामभ्याज कृष्णां दण्डेन' इति पदग्रामे विवक्षावाचिनः पदस्याश्रवणात्, अपदार्थस्य वाक्यार्थत्वानुपपत्तेः । न च विषभक्षणवाक्यस्येव परगृहे भोजननिवृत्तौ पौरुषेयवचसो विवक्षायां तात्पर्यशक्तिरपि

Page #153

૧૩૬
પૌરુષેય વચનાના અથ વિવક્ષા નથી
प्रभवति । न हि सर्वात्मनाऽभिधात्रीं
विवक्षापरत्वम् ।
शक्तिमवधीर्यैव तात्पर्यशक्तिः प्रसरतीति न
264. વળી, પુરુષવચન પણ વિવક્ષાપરક નથી એ અમે દર્શાવ્યું છે. તે આ પ્રમાણે વિવક્ષા વાકયને અર્થ નથી, કારણ કે હૈ! દેવદત્ત, કાળી ગાયને લાકડીથી હાંકી કાઢ' એ પદસમૂહમાં વિવજ્ઞાવાચક એક પણ પદ સંભળાતું નથી, અને જે અર્થ ૫૬ને ન હૈાય તે વાક્યને હાવા ઘટતા નથી, જેમ જા અને વિધ ખા' એવા વાકયની તાત્પ શક્તિ પરગૃહભાજનનિષેધને જણાવવા સમર્થ છે તેમ પૌસ્ત્રેય વચનાની તાત્કય શક્તિ વિવક્ષા જણાવવા સમ નથી સંપૂર્ણ પણે અભિધાશક્તિની અવગણુના કરી તાત્પર્ય શક્તિ કાર્ય કરતી નથી, એટલે પૌરુષેય વાકયેા વિવક્ષાપરક નથી.
265. कथं तर्हि पुरुषवचनादुच्चारिताद् विवक्षाऽवगम इति चेत्, अनुमानादिति ब्रूमः । कार्यत्वात् पदरचनायाः पुरुषेच्छापूर्वकत्वमनुमीयते । अर्थावगमपुरःसरं च पुरुषवचनाद्विवक्षानुमानम् - " एवमयं वेद' 'एवमयं विवक्षति' इति । अर्थोपरागरहितस्य विवक्षामात्रस्य जीवतां निसर्गत एव सिद्धेः । अयमर्थोऽस्य विवक्षित इत्यर्थो परज्यमाना तु विवक्षा न शक्याऽर्थेऽनवगतेऽत्रगन्तुम् । अर्थश्चत् प्रथममत्रगुतो वाक्यात् न तर्हि तद्विवक्षापरम्, अर्थपरमेव भवितुमर्हति । लोकवाक्यानां विवक्षापरत्वे વાહેसम्बन्धग्रहणासम्भवाद् वेदादपि वाक्यार्थावगमो न स्यादित्यलं प्रसङ्गेन । तस्मान्न कार्यपरत्वेनैव शब्दस्य प्रामाण्यम् ।
265. મીમાંસક તે પછી પુરુષે ઉચ્ચારેલ વચને દ્વારા વિવક્ષાનું જ્ઞાન કેવી રીતે
થશે ?

નૈયાયિક અનુમાનથી થશે એમ અમે કહીએ છીએ. પરચના એ કાય" હૈાઈ, તેના કારણરૂપ પુરુષેચ્છાનું અનુમાન થાય છે. અજ્ઞાન થયા પછી જ પુરુષના વચન દ્વારા આવું એ જાણે છે' ‘આવું એ કહેવા માગે છે' એ આકરે તેની વિક્ષાનું અનુમાન થાય છે, કારણ કે અ`ના પાસથી રંગાયા વિનાની કેવળ વિવક્ષા તે ચેતન પ્રાણીઆને નિસગથી જ સિદ્ધ છે એટલે એવી વિવક્ષાના અનુમાનની વાત વ્યં છે.] આ અને આ કહેવા માગે છે' એમ અર્થેના પાસી રંગાયેલી વિવક્ષા તે અથ જાણ્યા વિના જાણુવી શકશે નથી. હવે જો વાકયથી પ્રથમ અથ જ્ઞાત થતા હેય તે! તે વાક્ય વિવક્ષાપરક નહિ પણુ અથ પરક હાવાને લાયક છે. લૌકિક વાકયેા વિવક્ષાપરક છે એમ માનતાં બાઘામાં શબ્દઅથ સંબંધનું ગ્રહણ અસંભવ બની નય અને પરિણામે વેદ દ્વારા પણ ખાદ્યાનું જ્ઞાન થાય નહિ. વધુ દેષો જણાવવાનું પ્રયાજન નથી, [આટલા દોષો બસ છે.] નિષ્ફ' એ કે પેાતાની કાયપરકતાને કારણે જ શબ્દનું પ્રામાણ્ય નથી

Page #154

સર્વત્ર શબ્દ કાર્યપરક નથી
૧૩૭
1 266. પુનરમાળ નાહયાતશૂન્ય વાર્થે કોમ્, તેના વિના નૈરાक्ष्यानुपपत्तेः; आख्यातस्य च भव्यरूपोऽर्थो, न नाम्न इव भूतो, भूतभव्यसमुच्चारणे च भूतं भव्यायोपदिश्यते इति सर्वत्र कार्यपरत्वमिति, तदपि न सांप्रतम् , 'पुत्रस्ते जातः' 'कन्या ते गर्भिणी' इति सुखदुःखकारिणामनुपदिष्टप्रवृत्तिनिवृत्तिकानामनाख्यातानामपि वाक्यानां लोके प्राचुर्येण प्रयुज्यमानत्वात् ।।
- 266. તમે મીમાંસકોએ જે કહ્યું કે “આખ્યાતરહિત =ક્રિયાપદરહિત) વાક્ય પ્રયોગને યોગ્ય નથી, કારણ કે તેના વિના નિરાકાંક્ષતા ઘટતી નથી; વળી આખ્યાતને સાધ્યરૂપ અથ છે, નામની જેમ સિદ્ધ અર્થ નથી; સિદ્ધ અને સાધ્ય અર્થોના સહચારણમાં સિદ્ધ અર્થ સાધ્ય અને માટે ઉપદેશવામાં આવે છે, એટલે સર્વત્ર શબ્દનું કાર્યપરકત્વ છે' તે યોગ્ય નથી, કારણ કે ‘તને પુત્ર જન્મે છે' ‘તારી કન્યા ગર્ભિણી છે' એવાં સુખદુઃખત્પાદક. પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિનો ઉપદેશ ન આપનાર અને આખ્યાતશૂન્ય વાકયોને પ્રયોગ લોકમાં પ્રચુરપણે થાય છે.
267. વાઘ “પુણ્ય મ’ “દુરી મવ’ કૃતિ તત્ર વરä થાવાને, तदपि न युक्तम् , ईदृशानामक्षराणामश्रवणात् , कल्पनायाश्च निष्फलत्वात् । न हि 'सुखी भव' इत्युपदेशादसी सुखी भवति; सुखीभवितुं वा कचित् प्रवर्तते, उपाये पूर्वमेव प्रवृत्तत्वात् , उपेये च प्रवृत्त्यनुपपत्तेः, किन्तु पुत्रजन्मश्रवणत · एवासौ તુવીમવતિ |
257. જે ત્યાં (અર્થાત “તને પુત્ર જન્મે છે' 'ઈત્યાદિ વાકમાં) “સુખી થા' “દુઃખી થા'. એમ જ એ વાક્યો છે એ રીતે એ વાકયોનું કાર્ય પરત્વ સમજાવવામાં આવે છે તે પણ યોગ્ય નથી કારણ કે એવા અક્ષરનું અશ્રવણ છે. ઉપરાંત, એવા અક્ષરેની કલ્પના કરવી પણ નિષ્ફળ છે, કારણ કે “સુખી થા' એવા ઉપદેશથી તે સુખી થતો નથી; કે સુખી થવા માટે તે હવે પ્રવૃત્તિ કરતા નથી કારણ કે ઉપાયમાં (=પુત્રજનનાત્મક વ્યાપારમાં) તો તેણે પ્રવૃત્તિ કરી લીધી છે અને ઉપેયમાં (ત્રફળમાં તો તેની પ્રવૃત્તિ ઘટતી નથી (અર્થાત્ આપણે ફળને કરતા નથી પરંતુ ફળ માટેના કર્મને જ કરીએ છીએ. આ અર્થમાં ફળમાં પ્રવૃત્તિ ઘટતી નથી.) પરંતુ પુત્રજન્મશ્રવણથી જ તે સુખી થાય છે.
268. તા. વિદુરજીયાવકુતિતનોઃ નિદ્રામાણ્ય તિ શેનचित् केलिना रज्जुवेष्टितवपुषः पश्चात् प्रबोधसमये सहसा सरीसृपवलितमात्मानं मन्यमानस्य भयादनुन्मीलितचक्षुषः केनचित् प्रयुज्यमानं 'रज्वा वेष्टितोऽसि' इति वचः श्रवणपथमवतरति । तत् सिद्धार्थबोधकमपि प्रमाणम् । न च तत्र ‘मा भैषीः' इति प्रयोगकल्पनायाः प्रयोजनम् , रज्जुवेष्टनप्रत्ययादेव भयनिवृत्तेः सिद्धत्वात् ।

Page #155

૧૩૮
શબ્દ સિદ્ધાર્થ પ્રતિપાદક જ છે એ વેદાન્તમત
- 268. બીજુ દષ્ટાંત [રાત્રે કોઈ પુરુષ ઉત્તરીયથી આખું શરીર ઢાંકીને ગાઢ નિદ્રા ખેંચી રહ્યો હતો ત્યારે ક્યારેક કેઈએ ગમ્મતમાં તેના શરીર ફરતું દોરડું વીંટાળી દીધું હતું. પછી જ્યારે તે એકાએક જાગ્યો ત્યારે પિતાને સાપથી વી ટળાયેલો માનતા તેણે ભવથી આંખો ફાડી. તે જ વખતે કોઈથી બેલાયેલું ‘તું દોરડીથી વીંટળાયેલો છે એવું વાક્ય તેના કાને પડયુ. તે વાકય સિદ્ધ અર્થનું બોધક હોવા છતાં પ્રમાણ છે. ત્યાં બીશ માં' એવા વાક્યપ્રયોગની કલ્પના કરવાની કોઈ જરૂર નથી, કારણ કે દેરડી વીટળાયેલી છે એ જ્ઞાન થતાં જ ભયનિવૃત્તિ સિદ્ધ થઈ ગઈ છે.
269. તથા ૨ “વિષમવિષવરાષ્ટિતોડવદ્વા' “નિધિયુaોડથું મૂમ:' इति भूतार्थख्यापकं वचो दृश्यते, न च तदप्रमाणम् । न च तत्र ‘मा गास्त्वमनेनाध्वना' 'निधिं गृहाण' इति विधिनिषेधपरत्वं युक्तम् , एषां पदानामश्रवणात् । - 269. વળી, ભયંકર વિષધરો આ માર્ગમાં રહે છે “નિધિયુક્ત આ ભૂમિપ્રદેશ છે
એવાં સિદ્ધ અર્થને જણાવનારાં વાક દેખાય છે છતાં તે અપ્રમાણ નથી. ત્યાં (= તે વાની બાબતમાં તે માગે તું જઈશ મા નિધિ ગ્રહણ કર’ એવી વિધિ-નિષેધપરકના તે વાકાની નથી, કારણ કે તે પદોનું શ્રવણ નથી.
270. નg am: પ્રેક્ષાપૂર્વારિતા નિઇથોનનવનાનારદ્વર “ના : 'गृहाण' इति कार्याक्षराणि हृदये परिस्फुरन्ति । कथञ्चिदालस्यादिना नोच्चारितानीति ।
270. મીમાંસક – વક્તા જે કંઈ બેસે છે તે બુધિપૂર્વક બોલતે હાઈ નિમ્પ્રયોજન વાક ઉચ્ચારે નહિ. તેથી “ન જા “પ્રહણ કર” એ કાર્યપરક અક્ષરો વકતાના હૃદયમાં અવશ્ય ફુરે છે, પરંતુ કંઈક આળસ વગેરેને કારણે તે ઉચ્ચારતો નથી.
211. મૈતશુન્ , pક્ષાપૂર્વારિત્રાવ વાતુ: યથાવતવસ્તુશ્વરપત્રख्यापकवचनोच्चारणमेव युक्तम् , अर्थात् प्रवृत्तिनिवृत्त्योः सिद्धत्वात् , पराभिप्रायस्य चानवस्थितत्वेन नियतोपदेशानुपपत्तेः । सर्पबन्धजीविनो हि सपन्नगः एव पन्था उपादेयतयाऽवभाति । वीतरागस्य च ब्रह्मविदो वित्तेषणाव्युत्थितस्य गोविन्दखामिन इव निधिरपि हेयतया परिस्फुरतीति कस्मै किमुपदिश्यताम् ? वस्तुस्वरूपे तु कथिते यथाहृदयवर्तिरागद्वेषानुवर्तनेन कश्चित्तत्र प्रवर्ततां कश्चित्ततो निवर्ततामिति । भूतार्थकथनमेव लोके प्रेक्षावान् करोति, न विधिनिषेधौ प्रयोक्तुमर्हतीति । - 211. વેદાન્તી- ના, આ બરાબર નથી. વક્તા જે કંઈ લે છે તે બુદિધપૂર્વક બેલત હેઈ, યથાવસ્થિત વસ્તુનું સ્વરૂપમાત્ર જણાવવા માટે તેણે વચનનું ઉચ્ચારણ કરવું ચોગ્ય છે, કારણ કે તે [સિધ] અથમાંથી પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ ઘટે છે . અને પરાભિપ્રાય ( શ્રોતાઓને અભિપ્રાય) સ્થિર ન હોઈ નિયત ઉપદેશ ઘટતો નથી, જે ગારુડીઓ છે તેમને તે સપથી અધિણિત ભાગ જ ઉપાદેય લાગે છે અને વીતરાગ બ્રહ્મજ્ઞાની વિતેષણરહિત

Page #156

શબ્દ કાર્યાર્થ પ્રતિપાદક છે એ મીમાંસક મત
પુરુષને ગોવિંદસ્વામીની જેમ નિધિ પણુ હેય ભાસે છે, કોને શું ઉપદેશ દેવે ? સ્વરૂપને વ`વવામાં આવતાં હૃદયગત રાગ-દ્વેષ પ્રમાણે અનુસરણુ કરી કોઈ કરો અને કોઈ તેમાંથી નિવૃત્ત થાએ. આમ બુદ્ધિમાન સિદ્ધ અનુ કરે છે. વિધિ અને નિષેધના પ્રયોગ કરવા તેમને ઘટતે નથી.
प्रतिपत्तिकर्तव्यताविधानमेवादी
212. યે િવતે સર્વત્ર
वेदितव्यम्
अविधिकस्य वाक्यस्य प्रयोगानर्हत्वादिति तेऽपि न साधु बुध्यन्ते, विदितशब्दार्थसम्बन्धस्य पुंसः शब्दश्रवणे सति प्रतिपत्तेः स्वतः सिद्धत्वेनानुपदेश्यत्वात् । असिद्धायां वा प्रतिपत्तौ प्रतिपत्तिकर्तव्यतापि कुतः
૧૩
પર ંતુ વસ્તુ તેમાં પ્રવૃત્તિ ન જ લેકમાં
प्रतीयेत ।
272 ‘[સિદ્ધાર્થીના પ્રતિપાદક વાકયેામાં] બધે સ્થાને ‘અનું જ્ઞાન કરો એ રૂપ જ્ઞાનક ન્યતાના વિધિ જ શરૂઆતમાં જાણવા જોઈ એ કારણ કે વાકય વિધિરૂપ ન હોય તે પ્રયોજાવાને પાત્ર નથી' એમ જેએ કહે છે તે બરાબર સમજતા નથી, કારણ કે શબ્દાર્થસંબંધને જાણનારો માણસ જ્યારે શબ્દને સાંભળે છે ત્યારે તેને અર્થાંનું જ્ઞાન વતઃ (અર્થાત્ જ્ઞાનત વ્યતાના ઉપદેશ વિના જ) થાય છે, પરિણામે ‘અનું જ્ઞાન કરો. તે રૂપ જ્ઞાનકૃત વ્યતાના ઉપદેશ કરવા યેગ્ય નથી. જો શબ્દ સાંભળતાં તેને રવતઃ અથ ની પ્રતિપત્તિ નથી થતી એમ માનીએ તે ‘તે અનું જ્ઞાન કરો' એ જ્ઞાનવ્યતારૂપ ઉપદેશ પણ તેને
કેવી રીતે જ્ઞાત થશે ?
273. ननु कार्यार्थप्रतिपादकं पदमन्तरेण पदान्तराणि संसर्गमेव न भजन्ते, कार्याकाङ्क्षानिबन्धनत्वात् सम्बन्धस्य । तेन सर्वत्र कार्यपरत्वम् । उच्यते । नैष नियमः कार्याकाङ्क्षागर्भ एव सर्वत्र सम्बन्ध રૂતિ, वर्तमानापदेशकानामपि प्रेक्षापूर्वकारिवाक्यानामितरेतरसंसृष्टार्थप्रतीतिजनकत्वदर्शनात् । न हि दशदाडिमादिवाक्यसदृशि वर्तमानापदेशीनि वचांसि भवन्ति । कार्यनिबन्धने हि सम्बन्धे तद्रहितानामनन्वय एव स्यात् । दर्शितश्चान्वयः पूर्वोदाहृतवाक्यानाम् ।
273. મીમાંસક કાર્યાંના પ્રતિપાદક પ=ક્રિયાપદ્ય) વિના અન્ય પદો (= કારક પદે) સસગ રૂપ સંબધ પામતાં જ નથી, કારણ કે સસ་રૂપ સંબંધનું કારણુ કાર્યાંકાંક્ષા છે. તેથી સર્વત્ર વાય કાયપરક છે.
વેદાન્તી એવા નિયમ નથી કે સર્વત્ર પદેને! સબંધ એ કાર્યાકાંક્ષાનું જ કાર્ય છે કારણ કે વર્તમાનના (સિદ્ધના) ઉપદેશ આપનારાં, બુદ્ધિમાતાનાં વાયા પરસ્પર સસૃષ્ટ અથની પ્રતીતિ જન્માવતાં દેખાય છે. વમાનના (=સિદ્ધના) ઉપદેશ આપનારાં આ વાકય દાડમ આદિ વાયેા જેવાં નથી. જે કા*જન્ય સબંધ હોય તે કાય રહિત વા અન્વયરહિત સંબંધરહિત) જ બની જાય. પર ંતુ પહેલાં ઉદાહરણ તરીકે આપેલાં વાકયામાં અન્વય અને દર્શાવ્યા છે.
274. अपि च लिङन्तपदयुक्तेऽपि वाक्ये पदान्तरार्थानां परस्परमन्वयो

Page #157

: ૧૪ ૦
પરસ્પરપદસંબંધનું કારણ કાર્યાકાંક્ષા નથી दृश्यते एव । स कथं समर्थयिष्यते ? कार्याकाङ्क्षानिबन्धने हि [सम्बन्धे] कार्ये - सर्वेषामन्वयः, न परस्परमिति ।
__ अथ ब्रयात् सर्वदा कार्यसम्बन्धे प्रथममवगते सति पश्चादरुणैकहायनीन्यायेन वाक्यीयः परस्परान्वयोऽपि सेत्स्यतीति ।
- 274 વળી, લિડન્ત પદથી યુક્ત વાક્યમાં અન્ય પદાર્થોને (=પદોને પરસ્પર અન્વય દેખાય છે જ; તેનું સમર્થન કેવી રીતે કરશે ? કારણ કે સંબંધ કાર્યાકાંક્ષાજન્ય હતાં બધાં પદને અન્વય કાર્યમાં જ થશે, પરસ્પર નહિ થાય. અર્થાત અન્ય પદનો ક્રિયાપદ સાથે સંબંધ તે કાર્યાકાંક્ષાને કારણે છે એમ માનીએ તે પણ કારકપદોને પરસ્પર સંબંધ શેને કારણે છે એ સમજાવવાનું રહેશે, કારણ કે કારકપદો વચ્ચે પરસ્પર સંબંધ તો છે જ]
મીમાંસક– સર્વથા કાર્ય સાથે પદોને સંબંધ પ્રથમ અવગત થયા પછી અરુણકહાયનીન્યાય અનુસાર વાયગત પદોને પરસ્પર સંબંધ પણ સિદ્ધ થશે. [અરૂણેકહાયનીય ન્યાય : જ્યોતિ ટોમમાં ‘મેરુ વિજ્ઞાાવા નવા સે.મં દીતિ' એ વાક્ય આવે છે. એ ઠેકાણે દ્રવ્ય અને આણ્ય વગેરે ગુણે બંને યરૂપ ક્રિયાની સાથે અંગ તરીકે સાક્ષાત અન્વિત છે પરંતુ ગુણે તે અમૂર્ત હોવાથી એકલા પોતે ક્રિયા સાધન થઈ શકે હિ તેથી અપત્તિથી દ્રવ્યના પરિરછેદક હાઈ પાછળથી પરસ્પર અન્વિત થાય છે જેથી આફ્રિાથવિશિયા જવા મં × muત ૨ એમ અર્થ નીકળે છે].
215. સુન્ત તહિં ઘરઘુરાયે લાક્ષાગારમ્ | તાહિ –“રાયા पिङ्गाक्ष्या एकहायन्या सोमं क्रीणाति' इति द्रव्यगुणयोर्विभक्तया सोमक्रय प्रति युक्तत्वात् प्रथम क्रयसम्बन्ध एव तयोर्गम्यते । यश्च पाश्चात्यः परस्परान्वयस्तत्र कार्यपारतन्त्र्यापादिका विभक्तिरकारणम् , असत्यामपि तस्यां 'शुक्ल: पटः' इति सामानाधिकरण्यप्रयोगेणान्वयसिद्धेः । तस्मात् कार्येक्यनिबन्धनोऽन्वय इति नियमो य उच्यते स कल्पनामात्रप्रभवो, न प्रमाणवृत्तगम्य इति ।।
- 275. વેદાનતી–– અરે ! એમ હોય તો પરસ્પરપદરાબંધનું કારણું કાર્યાકાંક્ષા નથી ! તે આ પ્રમાણે –“અરુણ પિંગાક્ષી એકહાયની વડે તે સમ ખરીદે છે” એમાં દ્રવ્ય અને ગુણ બંને (તૃતીયા) વિભકિત દ્વારા સોમખરીદી પ્રત્યે પ્રયુકત હોઈ, પ્રથમ ખરીદક્રિયા સાથે સંબંધ જ્ઞાત થાય છે અને પછી (= પછીથી જ્ઞાત થતો) જે પરસ્પર સંબંધ છે તેમાં કાર્યપાતંત્ર્યપ્રતિપાદક વિભક્તિ (તૃતીયા) કારણ નથી, કારણ કે તૃતીયા વિભકિત દ્રવ્ય અને ગુણનું ખરીદકાર્ય ઉપરનું પારત ત્ર્ય પ્રતિપાદિત કરી ક્ષીણ થઈ ગઈ છે. તે (તૃતીયા વિભક્તિ ન હોવા છતાં “શુર: ce:” એવા સામાનાધિકરણ્યના પ્રયોગથી પણ ૧. “અરુણ પિંગાક્ષી એકહાયની ગાય વડે સમ ખરીદે છે. ૨. “આણ્યવિશિષ્ટ એકહાયની ગાય વડે સેમ ખરીદે છે.'

Page #158

સિદ્દઘને સાધ્યને માટે કહેવામાં આવે છે એ મીમાંસક મતનું ખંડન
૧૪૧
પરસ્પરસંબંધ સિદ્ધ થાય છે. તેથી, પરસ્પરપદસંબંધ એ કાર્ય કષજન્ય છે એ જે નિયમ કહેવાય છે તે કેવળ કલ્પનાની નીપજ છે, પ્રમાણગમ્ય નથી,
276. यत्तु भूतभव्यसमुच्चारणे भूतं भव्यायोपदिश्यत इत्ययमपि न सार्वत्रिको नियमः, विपर्ययस्यापि 'व्रीहीन् प्रोक्षति' इत्यादौ दर्शनात् । अलं वा दर्शपूर्णमासप्रकरणनिवेशानुज्झितकार्यमुखप्रेक्षणदैन्येन ब्रीहिप्रोक्षणोदाहरणेन ।
276. સિધ અને સાધ્યના સોચ્ચારણમાં સિદ્ધને સાધ્યના માટે કહેવામાં આવે છે એમ જે તમે કહો છો તે પણ સાર્વત્રિક નિયમ નથી, કારણ કે “ત્રોઢિન વૃક્ષતિ (‘ત્રીહિને પાણી છાંટે છે') વગેરેમાં ઊલટું દેખાય છે. પ્રિોક્ષણ એ સાધ્ય છે, ત્રી હિ એ સિદ્ધ છે અને પ્રેક્ષણ વ્રીહિને માટે છે.) અથવા દર્શપૂર્ણમાસયાગના પ્રકરણમાં આવવાને કારણે કાર્ય. મુખપ્રેક્ષણરૂપ હૈ જેણે ત્યાગ્યું નથી એવા વીહિપ્રક્ષણના ઉદાહરણને રહેવા દે, દિશપૂણમાસ યાગ એ પ્રધાન કમ છે, વહિ એ પ્રધાન કમ માટે છે અને પ્રેક્ષણ એ વ્રીહિ માટે છે, એટલે પ્રેક્ષણ પણ અંતે તો એ પ્રધાન કર્મ માટે જ ગણાય. એટલે વીહિપ્રેક્ષણના ઉદાહરણને રહેવા દઈ એ.]
277. “મારા જ્ઞાતિ: તિ તુ સિદ્ધપૂર ga સાથોશઃ | FUત્ર લાર્મ किञ्चित् साध्यं प्रधानमुपदिश्यते, अधिकाराश्रवणात् । न च विश्वजिदादिवदधिकारकल्पना काचिदुपपद्यते । न च कर्मप्रवृत्तिहेतुत्वमात्मज्ञानस्येति वक्ष्यामः ।
277, “આમા જ્ઞાત થવો જોઈ એ' એ સિદ્ધપરક સાપદેશ છે (અર્થાત્ સિદ્ધ માટે સાધ્યને ઉપદેશ છે), કારણ કે અહીં કેઈ પણ પ્રધાન કમને ઉપદેશ નથી. અહીં કોઈપણ પ્રધાન કમને ઉપદેશ નથી કારણ કે અહી ફલ જણાવનાર અધિકારવાનું સાક્ષાત શ્રવણ નથી અને વિશ્વજિત યાગમાં જેમ ફેલ જણાવનાર અધિકારવાયની કપ કરાય છે તેવી કલ્પના કરવી પણ ઘટતી નથી. વળી, આત્મજ્ઞાનનું કર્મ પ્રવૃત્તિમાં હેતુપણું નથી એ અમે જણાવીશું. [આત્મા નિત્ય છે એવું આત્મસ્વરૂપજ્ઞાન માણસને ન હોય તો તે યાગાદિકમમાં પ્રવૃત્ત ન થાય. માટે રમાત્મજ્ઞાન યાગાદિ કમ"પ્રવૃત્તિનું કારણ છે. આ માન્યતાન' ખંડન નવમા આહ્નિકમાં જયંતે કર્યું છે.]
" 278. થેવાત્સ્વગૅત્રાત્ gવ, રાધારિરપના પ્રમત | તમાપટ્ટतपाप्मत्वादिगुणयुक्तात्मवरूपनिष्ठत्वमेव तत्रावतिष्ठते । तस्मिन्नवगते पुरुषान्तरप्रार्थनान्यानुपपत्तेः स एव ह्युत्तमः पुरुषार्थः । स च सिद्ध एव, न साध्यः । यत्नस्तु कृतबुद्धीनामविद्योपरमायैवेति व्याचक्षते ।।
278. [મય મામા દયો નિરિત્રાતઃ ' થી માંડી ‘gવું વર્તન રાવસાચુs રોજmમિકંવર 8 ઉ1 Ta” છાંટો. ૮.૧પ-૧ એ અર્થવાદમાંથી અપુનરાવૃત્તિકામવાળ અધિકારી પ્રાપ્ત થાય છે એમ કહી શકાય નહિ, કારણ કે અર્થવાદ. એ અર્થવાદ જ છે તે અધિકારીની કલ્પના કરાવવા સમય નથી. નિષ્કર્થ એ કે અપહતભા આદિ

Page #159

૧૪૨
આત્મા જાણો જોઈ એ એ વાક્ય સિદ્ધાપરક છે
ગુણવાળા આત્માનું જ સ્વરૂપ છે તે સ્વરૂપપરક્તા જ તેમાં (અર્થાત “આત્મા જ્ઞાત થવો જોઈએ’ એ વાક્યમાં) રહેલી છે. આત્માનું જ્ઞાન થતાં અન્ય પુરુષાર્થ માટે પ્રાર્થના કરવા રૂપ દીનતા ઘટતી ન હોઈ તે આત્મા જ ઉત્તમ પુરુષાર્થ છે. આત્મા તે સિદ્ધ જ છે, સાધ્ય નથી [એટલે જ તો કહેવામાં આવ્યું છે કે ડાહ્યા માણસોને પ્રયત્ન અવિદ્યાના ઉપરમ માટે જ હોય છે.
279. “જ્ઞાતષ: કૃતિ પ્રતિપત્તિકર્તવ્યતાપોથે વિધિરિત પેન, પ્રતિપઃ प्रमितित्वात् प्रमितेश्च प्रमेयनिष्ठत्वात् । ज्ञातव्यः' इति कर्मणि च कृत्यप्रत्ययनिर्देशात् कर्मणश्चेप्सिततमत्वात् तत्परत्वमेवावगम्यते । विधिस्त्वत्र प्रसरन् क प्रसरेत् ? फलं तावद्विधेर्न विषय एव । यदाऽऽह भट्टः 'फलांशे भावनायाश्च प्रत्ययो न विधायकः' इति [लो०वा० चोदना०२२२] । उपायस्तु ज्ञानमेव । ज्ञानं च ज्ञेयनिष्ठमित्युक्तम् ।
यस्तु यमनियमादिप्रतिपत्तीतिकर्तव्यताप्रकारोपदेशः सोऽपि तथाविधात्मरूपाधिगतये सत्यासत्यखभावनामरूपप्रपञ्चप्रविलयनद्वारेण तत्रोपयुज्यते इति सिद्धतन्त्रमेव साध्यम् ।
279, “મારHT તથ:–આત્મા જ્ઞાત થવો જોઈએ એ વાકય જ્ઞાનકર્તવ્યતાપરક વિધિ છે એમ જે તમે કહેતા હો તે તે બરાબર નથી કારણ કે આત્મજ્ઞાન પ્રમિતિ છે અને પ્રમિતિ તે પ્રમેયનિષ્ટ હોય છે [‘મારને જ્ઞાતમ:' આ વાકય આત્મજ્ઞાન કરવાનો આદેશ આપે છે. આત્મજ્ઞાન કર્તવ્ય છે, જે કરવું જોઈએ, એ એ વાકયને અર્થ છે. આ મત યોગ્ય નથી. આત્મજ્ઞાન રૂપે કર્તવ્ય કરવાના ઉપદેશપરક આ વાક્ય વટાવી શક
આત્મજ્ઞાન પ્રમિતિરૂપ છે. પ્રમિતિને પુરુષ પિતાની ઇચ્છા મુજબ કરી શકતો નથી. પ્રમિતિ પુ છાને અનુસરતી નથી. તે પુરુષેચ્છાને અધીન નથી તે પ્રમેયને અધીન છે. પ્રમેય આત્મા છે તેથી તે આત્મનિષ્ઠ છે, કર્તવ્યતાનિક નથી.] “જ્ઞાતઃ' એમ કમણિપ્રયોગમાં તવ્ય પ્રત્યાયનો નિર્દેશ કરાયો હોઈ અને કર્મ સિતતમ હાઈ વાયનું કર્મપરત્વ અર્થાત આત્મપરત્વ સમજાય છે. વિધિને (=અહીં તથ્યનો) વ્યાપાર ફેલાતો હોય તોય ક્યાં ફેલાય ? ફળ તે વિધિને વિષય નથી જ. [ફળમાં તો પુરુષ લિસાથી સ્વતઃ પ્રવૃત્તિ કરે છે.] જેમ કે કુમારિલ ભટ્ટ કહ્યું છે કે “ભાવનાને અર્થાત વિધિને પ્રત્યય ફલાંશમાં વિધાયક નથી. પતિ કરણું (=ઉપાય) અને ઇતિકર્તવ્યતા (=ઉપાયને પ્રજવાની રીત યા પ્રક્રિયા) એ બેને જ વિધાયક છે. અર્થાત વિધિનો વિષય ઉપાય અને ઈતિકતવ્ય છે. પરંતુ અહીં તે ઉપાય જ્ઞાન જ છે, અને જ્ઞાન તે વનિ છે એ અમે જણાવી ગયા છીએ. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની પ્રક્રિયાઓ જેવી કે યમ, નિયમ આદિ વિશેને ઉપદેશ પણ સત્યાસત્યસ્વભાવવાળા નામરૂપ પ્રપંચના પ્રવિલય દ્વારા આત્મસ્વરૂપના સાક્ષાત્કાર માટે જ ત્યાં ઉપયુક્ત છે. આમ છેવટે એ સિદ્ધ થયું કે સાધ્ય સિદ્ધપરતન્ત્ર છે અર્થાત સિદ્ધ માટે છે. • - -

Page #160

સિદ્ઘ અર્થમાં જ વેદની પ્રમાણતા છે એ વેદાન્તીભત 280. तिष्ठतु वा यमनियमप्राणायामप्रत्याहारधारणाद्यात्मज्ञानोपयोगीतिकर्तव्यताविधिः, अन्येऽपि ज्योतिष्टोमा दिविधयस्तन्निष्ठा एवेति वेदान्तिनः । साध्यस्य सर्यस्य क्षयित्वेनानुपादेयत्वात् सिद्धस्य ब्रह्मण एवानाद्यविद्यातीतस्यानपायिनः पुरुषार्थत्वात्, स्तोकस्तोकप्रपञ्चप्रविळ्यनद्वारेणोत्तमाधिकारयोग्यत्वापादनाद् ब्रह्मप्राप्त्यौपयिका एव सर्वविधयः । तथा च मनु:----
खाध्यायेन व्रतैींमैस्त्रविद्येनेज्यया सुतैः । महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥ इति [ मनु० २.१५ ] तदेवं सिद्ध एवार्थे वेदस्याहुः प्रमाणताम् । सर्वा हि विधयो ब्रह्मप्राप्तिपर्यवसायिनः ॥
280. यम, नियम, प्रणयाभ, अत्याला२, धारणा कोरे यात्मज्ञानापयाठियामा કેમ કરવી તેને (=ઈતિકર્તવ્યતાનો) વિધિ તે બાજુએ રહે, બીજા પણ તિષ્ટમ આદિના વિધિએ આત્મનિષ્ઠ જ છે એમ વેદાન્તીઓ માને છે. સાધ્ય જે કંઈ છે તે બધું વિનશ્વર હોઈ અનુપાદેય હોવાથી તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત વિધિઓ ન હોય]; અનાદિઅવિદ્યાતીત અને નિત્ય એવું સિદ્ધ બ્રહ્મ ઉત્તમ પુસવાથ હોવાથી તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત વિધિઓ છે); ધીમે ધીમે પ્રપંચપ્રવિલય દ્વારા ઉતમાધિકારની યોગ્યતા લાવતા હોવાથી બ્રહ્મની પ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત સવ વિધિઓ છે. મનુ પણ કહે છે કે સ્વાધ્યાયથી, ત્રથી, હેમોથી, ત્રિવેદી, ध्ययनथी, ल्याथी (=शुरुशुअनाथी), पुत्रोथी पुत्रोत्पत्तिथी),[भूतयश वगेरे पाय] महायज्ञोथी અને [તિષ્ટોમ વગેરે યજ્ઞોથી આ શરીર બ્રહ્મપ્રાપ્તિયોગ્ય બનાવાય છે. નિષ્કર્ષ એ કે આ પ્રમાણે સિદ્ધ અર્થમાં જ વેદની પ્રમાણતા જણાવવામાં આવી છે, કારણ કે બધા જ વિધિઓ બ્રહ્મપ્રાતિપર્યવસાયી છે. આમ અહી મીમાંસક અને વેદાન્તીઓના પરસ્પર વિરુદ્ધ મતે જણવ્યા. મીમાંસકે વેદને કાર્યનિષ્ઠ કે સાધ્યનિષ્ઠ માને છે જ્યારે દાતીઓ વેદને सिधनिष्ठ माने छ.] -
281.
आस्तां वाऽयं विषयो बहु वक्तव्यः प्रमाणता तु गिराम् । सिद्ध कार्गे चार्थे तुल्यैव प्रमितितुल्यत्वात् ।। किंतन्त्रता भवति तस्य तयोरितीयं
चर्चा चिराय न महत्युपयुज्यते नः । सन्तोषवृत्तिमवलम्ब्य वयं हि वेद
प्रामाण्यमात्रकथनाय गृहीतयत्नाः ॥

Page #161

૧૪૪ વાણીની પ્રમાણતા સિઘ અને કાર્ય અર્થમાં સમાનપણે છે એ નૈયાયિક મત
प्रामाण्यसाधनविधावुपयोगि यच्च
वक्तव्यमत्र तदवादि यथोपयोगम् । वक्तव्यमिष्टमपि किञ्चिदिहाभिदध्मः
तच्छ्रयतां यदि न धीः परिखिद्यते वः ।। 281. અથવા, રહેવા દો [આ ચર્ચા, આ વિષય બહુવક્તવ્ય છે. વાણીની પ્રમાણતા સિદ્ધ અર્થમાં અને કાર્ય અર્થમાં સભાનપણે જ છે [એમ અમારે તૈયાયિકે ? કારણ કે વાણી પ્રમિતિતુલ્ય છે. [સિદ્ધ અને સાથે એ બેમાંથી શબ્દ શેના પરક છે એવી આ મેટી ચર્ચા લાંબા વખત સુધી કરવી અમારે માટે યોગ્ય નથી. તેથી સંતોષવૃત્તિને ધારીને અમે વેદના પ્રામાણ્યને જ જણાવવા માટે પ્રયત્ન કર્યો છે. વેદના પ્રામાણ્યને સિદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયામાં જે કહેવા જેવું ઉપયોગી હતું તે અમે અહીં કહ્યું. સૌને ઈષ્ટ એવું વક્તવ્ય પણું અમે હવે અહીં કરવાના છીએ, જે તમારી બુદ્િઘ થાક અનુભવતી ન હોય તો તે સાંભળો.
જયંત ભટ્ટ કૃત ન્યાય મંજરીનું ચેાથે આશિકી સમાપ્ત

Page #162

पंचममाह्निकम् 1. પ્રપન્નાથ વિપનાનાં દુઃવિતાનાં જુવામને ! सम्पूर्णाय दृढाशानां नमोऽकारणबन्धवे ॥
પંચમ આલિક 1. વિપત્તિમાં પડેલાઓ માટે જે શરણ છે, દુઃખીઓ માટે જે સુખરૂપ છે, [પૂર્ણને પામવાની] દઢ આશાવાળાઓને માટે જે પૂર્ણ છે અને કોઈ પણ કારણ વિના સીનો જે બંધું છે તેને નમસ્કાર.
2. अथ यदुक्तं वास्तवस्य शब्दार्थस्याविद्यमानत्वादर्थासंस्पर्शिनः शब्दा इति तत् प्रतिविधीयते ।
2. હવે, બૌદ્ધોએ જે કર્યું કે શબ્દને વાસ્તવિક અર્થ (=વસ્તુ) અસ્તિત્વ ધરાવતો ન હોઈ શબ્દો અને સ્પર્શતા નથી, તેનો અમે તૈયાયિક પ્રતિષેધ કરીએ છીએ.
3. વિઘઃ રાષ્ટ્ર –uહું વાત ર | તત્ર ઇક્વાર્થપૂર્વજવીદ્ધાવસ્ય પ્રથમ पदार्थों निरूप्यते ।
3. શબ્દના બે પ્રકાર છે – પદ અને વાક્ય. તેમાં વાક્યા પદાર્થપૂર્વક હેઈ, અમે વાક્યાથની પહેલાં પદાર્થનું નિરૂપણ કરીએ છીએ.
4 पदं च द्विविधं-नाम आख्यातं च । उपसर्गनिपातकर्मप्रवचनीयानामपि नामस्वेवान्तर्भावमाचक्षते। तदुक्तम् 'सुप्तिङन्तं पदम्' इति [पाणिनिसूत्र १.४.१४] । इहापि सूत्रकृदाह 'ते विभक्तयन्ताः पदम्' इति न्यायसूत्र २.२.६०] । तत्र तिङन्तपदार्थचिन्ता वाक्यार्थविचारावसरे एव करिष्यते, तदोपयिकत्वात् । सुबन्तानां त्वर्थोऽयमुच्यते ।
4. શબ્દના બે પ્રકાર છે-- નામ અને આખ્યાત (ક્રિયાપદ). ઉપસર્ગ, નિપાત અને કમ પ્રવચનીયને પણ નામમાં સમાવેશ થાય છે એમ જણાવવામાં આવ્યું છે. જેને છેડે સુખ પ્રત્યય (= વિભક્તિને પ્રત્યય) લાગેલો હોય કે તિ પ્રત્યય (= ક્રિયારૂપને પ્રત્યય) લાગેલ હોય તે પદ એમ [પાણિનિમૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે. અહી (= ન્યાયશાસ્ત્રમાં પણ સૂત્રકાર ગૌતમે કહ્યું છે કે વિભક્તિને પ્રત્યયે જેને છેડે લાગેલા હોય તે પદ છે. તેમાં તિ, ન્ત પદેના અથની વિચારણા વાયાથને વિચાર કરતી વખતે જ કરીશું, કારણ કે તેમાં તે ઉપયોગી છે. પરંતુ સુબત્ત પદોને અર્થ અત્યારે જ કહીએ છીએ.
5. તે જ ચતુર્વિધાઃ તુવન્તાક પવામાન ; શવ્વા મ7 – નાતિરાવા,

Page #163

૧૪૬
જાતિશબ્દોને વાગ્યાથે જાતિવિશિષ્ટ વ્યક્તિમાત્ર છે એ નૈયાયિક મત
क्रियाशब्दाः, गुणशब्दाः, द्रव्यशब्दाः इति । तत्र गवादिजातिशब्दानां गोत्वादिजात्यवच्छिन्नं व्यक्तिमात्रमर्थो यस्तद्वानिति नैयायिकगृहे गीयते ।।
5. सुमन्त पहे।३५ शहोना या२ ५२ छ - नतिश हो, यिाशही, गुणश અને દ્રવ્યશબ્દ. તેમાં ગાય આદિ જાતિ શબ્દનો અર્થ ગd આદિ જાતિથી વિશિષ્ટ વ્યક્તિમાત્ર છે. જેને તૈયાયિકો તદાન કહે છે.
6 ननु शुक्लादिगुणाधिकरणं क्रियाश्रयश्च द्रव्यं व्यक्तिः, सास्नाद्यवयवसन्निवेशात्मिका आकृतिः, शाबलेयादिसकलगोपिण्डसाधारणं रूपं जातिरिति व्यक्तयाकृतिजातिसन्निधाने समुच्चारित एष गोशब्दः कथमितरतिरस्कारेण तद्वन्मात्रवच' नतामवलम्बते ?
6. શંકા – શુકલ વગેરે ગુણોનું અધિકારણું તેમ જ ક્રિયાને આશ્રય દ્રવ્ય એ વ્યક્તિ છે. ગેરડી વગેરે અવયની રચનારૂપ સ્વભાવવાળી આકૃતિ છે. અને શાબલેય વગેરે બધા ગેપિડેમાં (=ોથતિઓમાં રહેલું સાધારણ રૂપ જાતિ છે. વ્યક્તિ, આકૃતિ અને જાતિ ત્રણેયનું અવિનાભાવી સાહચર્ય હોવા છતાં આ ગે' શબ્દ ઉચ્ચારાતાં તે બીજા બેને (આકૃતિ અને જાતિનો તિરસ્કાર કરી તમાત્રને વાચક કેમ બને છે ?
7. आह --वितता स्वियं कथा वर्तयिष्यते तावत् । इदं तु चिन्त्यताम्जातेरेव प्रमाणातीतत्वेन शशश्रृङ्गवदविद्यमानत्वात् कथं तद्वान् पदार्थों भविष्यति ? तथा हि न तावत् सामान्यग्रहणनिपुणमक्षजं ज्ञानं भवितुमर्हति, तस्य पूर्वापराननुस्यूतखलक्षणमात्रपरिच्छेदपरिसमाप्तव्यापारत्वात् ।
समानवृत्तिता नाम सामान्यस्य निजं वपुः ।
कथं स्पृशति सापेक्षमनपेक्षाऽक्षजा मतिः ॥ समानेष्वाकलितेषु तवृत्तिसाधारणरूपमवधार्य सामान्यं गृह्यते इति सापेक्ष तत्स्वरूपग्रहणम् । इयं च प्रथमनयनसन्निपातसमुद्भूता मतिः पूर्वापरानुसन्धानवन्ध्या निरपेक्षा कथं तद्ग्रहणाय प्रभवेत् ? तत्पृष्ठभाविनस्तु विकल्पाः स्वभावत एव वस्तुसंस्पर्शकौशलशून्यात्मान इति तद्विषयीकृतस्यापि सामान्यस्य न परमार्थसत्त्वं भवितुमर्हति । न चानुमानं शब्दो वा सामान्यस्वरूपवास्तवत्वव्यवस्थापनसामर्थ्य. मश्नुते, शब्दलिङ्गयोर्विकल्पविषयत्वेन वस्तुमाहित्वासम्भवात् । तत्प्राप्त्यादिव्यवहारस्तु प्रकारान्तरेण दर्शयिष्यते ।
7. मोई ४ छ- ॥ पात परे५२ सामी छ. परे ४ तेनी या ५छी शु. પરંતુ [અત્યારે તે] આ વિચાર– જાતિ પતે જ કઈ પ્રમાણથી ગૃહીત થતી ન હોઈ

Page #164

કઈ પ્રમાણથી જાતિ પુરવાર થતી નથી એ બૌદ્ધ મત
૧૪૭ શશશૃંગની જેમ અવિદ્યમાન છે, પરિણામે પદને અર્થ તદાન કેવી રીતે બનશે ? ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન સામાન્યનું ગ્રહણ કરી શકે નહિ કારણ કે તેને વ્યાપાર તો જે પૂર્વાપરમાં અનુસ્મૃત નથી એવા સ્વલક્ષણમાત્રને ગ્રહણ કરવામાં પૂરો થઈ જાય છે. [અમારે તે વસ્તુ ક્ષણિક અને નિરન્વયવિનાશી છે. તેનું અસ્તિત્વ કેવળ એક ક્ષણમાં સીમિત છે. પૂર્વ અને ઉત્તર ક્ષણે એ તેનું અસ્તિત્વ નથી. પરિણામે અનેક અવસ્થાઓમાં એકધારું ટકતું એવું કે દ્રવ્યરૂપ સામાન્ય નથી. આવી ક્ષણિક અને નિરન્વયવિનાશી વસ્તુને અમે બૌદ્ધો સ્વલણ કહીએ છીએ.] [અનેકમાં] સમાનપણે રહેવું એ સામાન્યનુ' પેતાનું શરીર અર્થાત રૂપ છે. જે બીજા ઉપર આધાર રાખ્યા વિના સાક્ષાત પેતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે તે ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન સાપેક્ષને અર્થાત
વ્યક્તિના જ્ઞાન દ્વારા જણાતા સામાન્યને કેવી રીતે પશે ? અકલન કરવામાં આવેલી સમાન વસ્તુઓમાં સામાનવના છેવા રૂપ સાધારણ રૂપને અવધારીને સામાન્યનું ગ્રહણું થતું હોઈ સામાન્યના સ્વરૂપનું ગ્રહણ સાપેક્ષ છે. ચક્ષુરિન્દ્રિય સાથે સંપર્કમાં આવતાં સૌપ્રથમ જે જ્ઞાન થાય છે તે પૂર્વોપરાનુસંધાનરહિત હોય છે, સ્વતંત્ર અર્થાત્ બીજા જ્ઞાનની અપેક્ષા ન રાખના') હોય છે; તે કેવી રીતે સામાન્યને ગ્રહણ કરવા શકિતમાન બને ? તેના પછી તરત જ ઉદ્ભવતા વિકપ (=સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષે તે સ્વભાવથી જ વસ્તુને સ્પર્શવાના કૌશલ રહિત સ્વભાવવાળા છે. એટલે તેમના વડે ગ્રહીત સામાન્યનું પરમાર્થ સત્વ ઘટતું નથી. વળી. અનુમાન કે શબ્દ સામાન્ય સ્વરૂપનું વાસ્તવપણું સ્થાપવા સમર્થ નથી, કારણ કે શબ્દ અને અનુમાનને વિષય વિકઃખ (અર્થાત્ જે કેટિને સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષને વિષય છે તે જ કેટિન) હોઈ, તેઓ વસ્તુને ગ્રહણ કરે એ અસંભવ છે. તેમના દ્વારા વસ્તુપ્રાપ્તિનો વ્યવહાર તે બીજી રીતે સમજાવીશું.
8. अतश्च न व्यक्तिव्यतिरिक्तं सामान्यं, भेदेनानुपलम्भात् । तथा हि, कुवलयामलकबिल्वादीनि करतलवर्तीनि पृथगवलोक्यन्ते, न जातिव्यक्ती इति न તયોગેંદ્ર |
8. તેથી, વ્યકિતથી જુદુ સામાન્ય નથી કારણ કે વ્યકિતથી જુદુ સામાન્ય દેખાતું નથી, હાથમાં રહેલા વલય, આમળું, બીલું વગેરે જુદાં જુદાં દેખાય છે [એટલે તેઓ એકબીજાથી જુદાં છે, પરંતુ જાતિ અને વ્યકિત જુદાં જુદાં દેખાતાં નથી એટલે તેઓ જુદાં નથી.
9. देशभेदस्य चाग्रहणाद्यत् । यत् खलु यतोऽतिरिक्तं तत् तदधिष्ठितदेशव्यतिरिक्तदेशाधिष्ठानमवधार्यते घटादिव पटः । न चैवं जातिव्यक्ती इति न तयोर्भेदः ।
9. તેઓ જુદી જુદી જગ્યામાં ગૃહીત થતાં ન હોવાથી જુદાં નથી. જેનાથી જે જુદુ હોય તે, તે જે દેશમાં હોય તે દેશથી જુદા દેશમાં જ હોય એવો નિશ્ચય છે; જેમકે ઘટથી પટ જુદે છે એટલે ઘટ જે જગાએ હોય તેનાથી જુદી જગાએ પટ હોય છે. એવી

Page #165

૧૪૮ જાતિનું વ્યક્તિમાં રહેવું કઈ રીતે ઘટતું નથી એ બૌદ્ધ મત રીતે જાતિ અને વ્યકિત જુદા જુદા દેશમાં ગૃહીત થતાં નથી, એટલે તેઓ જુદાં નથી (અર્થાત્ સામાન્ય વ્યક્તિથી જુદુ નથી).
10. अतश्चैवं तदग्रहे तबुद्धयभावात् । यद्धि यतो व्यतिरिक्तं तत् तस्मिन्नगृह्यमाणेऽपि गृहयते, घटादिव पटः । न च व्यक्तावनुपलभ्यमानायां जातिरुपलभ्यते । तस्मान्न ततोऽसौ भिद्यते ।
10. વળી, એકનું ગ્રહણ ન હોતાં બીજાનું જ્ઞાન પણ થતું ન હોવાથી તેઓ જુદાં નથી], કારણ કે જે જેનાથી જુદુ હોય તે, તેનું ગ્રહણ ન થવા છતાં ગૃહીત થાય છે, જેમકે ધટથી જુદા પટ. પરંતુ વ્યક્તિનું ગ્રહણ ન થયું હોય ત્યારે જાતિ ગૃહીત થતી નથી. તેથી જાતિ વ્યક્તિથી જુદી નથી.
11. तद्वृत्तित्वात् सामान्यस्य तदग्रहे तदनुपलब्धिरिति चेत्, न, वृत्त्यनुपपत्तेः । किं प्रतिपिण्डं कार्येन वर्तते जातिरुतैकदेशेनेति द्वयमपि चानुपपन्नम्
पिण्डे सामान्यमेकत्र यदि कात्स्न्येन वर्तते । तत्रैवास्य समाप्तत्वान्न स्यात्पिण्डान्तरे ग्रहः ।। एकदेशेन वृत्तौ तु गोवजातिर्न कुत्रचित् ।
समग्राऽस्तीति गोबुद्रिः प्रतिपिण्डं कथं भवेत् ।। जातेश्च निरवयवत्वान्न केचिदेकदेशाः सन्ति, यैरेषा प्रतिपिण्डं वर्तते । न चैकत्र पिण्डे समाप्त्या वर्तमाना पिण्डान्तरे समाप्त्यैव वर्तितुमर्हति, समाप्तस्य. पुनरुत्पत्तिं विना समाप्त्यन्तरानुपपतेः । तथाभूतस्य च वृत्तिप्रकारस्य क्वचिदप्यदर्शनात् ।
11. સામાન્ય વ્યકિતમાં રહેતું હોઈ વ્યકિતનું ગ્રહણ ન થયું હોય ત્યારે સામાન્યનું ગ્રહણ થતું નથી એમ જે તમે તૈયાયિકે કહેતા હો તો તે યોગ્ય નથી, કારણ કે સામાન્યનું વ્યકિતમાં રહેવું જ ઘટતું નથી. શું તે વ્યકિતમાં સમગ્રપણે રહે છે કે અંશતઃ રહે છે ? બને. વિક ઘટતા નથી. જે તે એક વ્યકિતમાં સમગ્રપણે રહેતું હોય તો તેમાં જ તે સમાપ્ત થઈ જશે અને પરિણામે અન્ય વ્યકિતમાં તેનું ગ્રહણ નહિ થાય. જે તે અંશતઃ રહેતું હોય તે સ્વસામાન્ય કેઈપણ વ્યક્તિમાં સમગ્રપણે નહિ મળે અને તે પછી પ્રત્યેક ગોવ્યકિતની બાબતમાં બુદ્ધિ કેવી રીતે જન્મશે ? વળી, સામાન્ય નિરંશ હોઈ તેને કઈ
અશ તો છે નહિ કે જે અંશે વડે તે પ્રત્યેક વ્યકિતમાં અંશતઃ રહે. એક વ્યકિતમાં સમાં. શત્ર ર" સામાન્ય બીજી વ્યક્તિમાં સમાપ્ત થઈ ને રહી શકે નહિ, કારણ કે જે સમાપ્ત થઈ ગયેલ હોય તેની બીજી સમાપ્તિ પુનઃ ઉત્પત્તિ વિના ઘટે નહીં. આ જાતનું રહેવું તે કહી પણ દેખ્યું નથી.

Page #166

If
જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે કોઈ સંબંધ ઘટતો નથી એ બૌદ્ધ મત ૧૪૯
12 या च समवायात्मिका पिण्डेषु वृत्तिः सामान्यस्यौलुक्यैरुच्यते तामपि न बुद्धियामहे वयम् । 'अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानां यः सम्बन्ध इहप्रत्ययहेतुः સ સમવાય ત્રિરાસ્ત મા દ્રવ્યે] રૂતિ વેક્યતે તદ્ધિપ્રતિષિદ્ધમ્ | ગયુતસિદ્ધતા च सम्बन्धश्चेति कथं सङ्गच्छते । पृथसिद्धे हि वस्तुनी कुण्डबदरवदन्योन्य सम्बध्येते स्त्रीपुंसर्वद्वा । अयुतसिद्धे तु तदेकत्वात् किं केन सम्बध्येत ? न हि अहं मयैव सम्बध्ये । - 12. વૈશેષિકે વ્યકિતમાં સામાન્યનું જે રહેવું સમવાય સંબંધરૂપ જણાવે છે તે સમવાયસંબંધરૂપ રહેવું પણ અમે સમજતા નથી. આધાર્યા અને આધારરૂપ અયુતસિદ્ધો વચ્ચે જે સંબંધ “આ અહી (=આમાં) છે' એવા જ્ઞાનનો જનક છે તે સમવાય છે એમ વૈશેષિકે જે કહે છે તેને અમે બરાબર પ્રતિષેધ કર્યો છે. અયુતસિદ્ધો અને સંબંધ એ બેને મેળ કેવી રીતે બેસે ? જે બે વસ્તુઓ પૃથફસિદ્ધ હોય તે જ એકબીજા સાથે સંબંધ ધરાવી શકે, જેમકે કુંડું- બોર, સ્ત્રી પુરુષ અયુતસિદ્ધ હતાં તો તે બેનું એકત્વ હોય અને તો પછી કેણ કેની સાથે સંબંધ ધરાવે ? હું મારી સાથે જ સંબંધ ન ધરાવું.
13 द्रव्यगुणयोरपृथसिद्धयोरपि सम्बन्धो विद्यते एवेति चेत्, तदिदमुन्मत्तस्योन्मत्तसंवर्णनम् , गुणिनोऽपि गुणव्यतिरिक्तस्यानुपलम्भात् । अयं गुणी रूपादिभ्योऽर्थान्तरत्वेन नात्मानमुपदर्शयति, व्यतिरेकं च तेभ्यो वाञ्छतीति ચિત્રમ્ |
13. દ્રવ્ય અને ગુણ અપૃથસિદ્ધ(=અયુતસિદ્ધ)હોવા છતાં તેમની વચ્ચે સંબંધ છે જ એમ જે તમે નૈયાયિકો કહેતા હો તો અમારે જણાવવું જોઈએ કે આ તો એક ગાંડો (=ીયાયિક) બીજા ગાંડાની (=વૈશેષિકની) પ્રશંસા કરે એના જેવું થયું, કારણ કે ગુણથી જુદા દ્રવ્યનું ગ્રહણ થતું નથી. રૂપ આદિ ગુણથી જુદા અર્થરૂપે આ દ્રવ્ય પોતાને દેખાતું નથી અને તેમ છતાં તેમનાથી જુદાઈ ઈચ્છે છે એ તો વિચિત્ર કહેવાય. [ નિષ્કર્થ એ કે ગુણથી પૃથક દ્રવ્ય નામનો કોઈ અર્થ નથી.]
. ય િનિયનત્યવિમાન યુનિ: સ્વરા પરિમાળ તન્ नित्यानां परमाणूनां पृथग्गतिमत्त्वं युतसिद्धिः । अनित्यानां तु युताश्रयसमवायित्वम् । विभूनां परस्परमाकाशादीनां सम्बन्ध एव नास्तीति, तदपि प्रक्रियामात्रम् । नानात्वेन सिद्धिनिष्पत्ति प्तिर्वा युतसिद्धिरित्युच्यते । तद्विपर्ययादयुतसिद्धिरै क्येन सिद्धिरवतिष्ठते । तथा च सति सम्बन्धो दुर्वचः । - 14. યુતસિદ્ધિની પારિભાષિક સમજૂતીમાં તેના બે વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે— નિત્યાની યુતસિદ્ધિ અને અનિત્યોની યુતસિદ્ધિ. નિત્ય પરમાણુઓનું પૃથફગતિમત્ત્વ યુતસિદ્ધિ છે. પરંતુ અનિત્યનું યુવાશ્રયસમાયિત્વ (પૃથગાશ્રયસમાયિત્વ) યુતસિદ્ધિ છે. [ તંતુ અને પટ પિતતાના ભિન્ન આશ્રયેમાં સમવાય સંબંધથી રહે છે. તંતુઓ અંશુઓમાં સમવાય

Page #167

૧૫૦
જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે કોઈ સંબંધ ઘટ નથી એ બૌધ મત
સંબંધથી રહે છે જ્યારે પટ તંતુઓમાં રમવાયસંબંધથી રહે છે આ છે પૃથગાશ્રયસમવાયત્વ. નિત્ય પરમાણુઓની યુતસિદ્ધિ પૃથગ્નતિમત્ત્વ અર્થાત પૃથગ્નમન ગ્રતા છે જ્યારે અનિત્ય પદાર્થોની યુતસિદ્ધિ યુતશ્રયસમાયિત્વ અર્થાત્ પૃથગાશ્રયાવસ્થિતિ છે.] આકાશ આદિ વિભુ દ્રોની વચ્ચે કોઈ સંબંધ જ નથી. પરંતુ આ પારિભાષિક સમજતી પણ પ્રક્રિયામાત્ર છે. પૃથક સ્વરૂપે સિદ્ધિ અર્થાત નિપત્તિ કે જ્ઞતિ એ યુતસિદ્ધિ છે એમ કહેવાય છે. તેનાથી ઊલટી અયુતસિદ્ધિ છે, એટલે એકરૂપે સિદ્ધિ છે, એમ સ્થિર થાય છે, અને તેમ હતાં સંબંધની વાત કરવી મુશ્કેલ છે.
15. अवयवावयविनोरपि समवायात्मा सम्बन्ध एवमेव परिहर्तव्यः, यथाऽऽह भट्टः 'नानिष्पन्नस्य सम्बन्धो निष्पत्तौ युतसिद्धता' इति [श्लो०वा० प्रत्यक्ष सू०
15. અવયવ અને અવયવી વચ્ચેના સમવાયરૂપ સંબંધનું ખંડન આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ; જેમકે કુમારિલ ભટ્ટ કહે છે કે–અનુત્પન્ન ( = અનુત્પન્ન અવયવીને) (અવય સાથે સંબંધ ન હોય. જ્યારે તે ( = અવયવી ) ઉપન્ન થઈ ગયું હોય ત્યારે તો (તે અને તેના અવયવો વચ્ચે) યુતસિદ્ધિ જ છે એમ કહેવું જોઈએ.
16 परमाण्वाकाशयोः परमाणुकालयोश्च सम्बन्ध इष्यते, नाकाशकालयोरन्योन्यमिति प्रक्रियै वेयमिति अलमवान्तरचिन्तनेन । तस्मान्न जातिव्यक्तयोः काचिद् वृत्तिरुपपद्यते ।
16. પરમાણુ અને આકાશ વચ્ચે, પરમાણુ અને કાળ વચ્ચે સંબંધ છવામાં આવ્યો છે. પરતુ આકાશ અને કાળ વરચે પરસ્પર સંબંધ છવામાં આવ્યું નથી. આ તે એક પ્રક્રિયા માત્ર છે. એટલે, અવાન્તર ચિંતન રહેવા દઈએ. નિષ્કર્ષ એ કે જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે કોઈ સંબંધ ઘટતો નથી.
17. सुशिक्षितास्तु रूपरूपिलक्षणमाचते. जातिव्यक्तयोः सम्बन्धं, सोऽपि नोपपद्यते । रूपशब्दः किं शुक्लादिवचनः आकारवचनः स्वभाववचनो वा ? शुक्लादिवचनत्वे नीरूपाणां पवनमनःप्रभृतीनां द्रव्याणां गुणकर्मणां च सामान्यशून्यता स्यात् । आकारवचनत्वेऽपि अवयवसन्निवेशरहितानां तेषामेव गुणादीनां सामान्यवत्ता न प्राप्नोति । स्वभाववचनत्वे तु जातिजातिमतोरव्यतिरेक एव भवेत् ।
अवभाति हि भेदेन स्वभावो न स्वभाविनः ।
બ્રાતિરિnતૈયું ન તુ વિિરતા || 17. રૂપ-રૂપિલક્ષણ સંબંધ જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે છે એમ પ્રાભાકરે કહે છે. તે સંબંધ પણ ઘટતું નથી. “રૂપ' શબ્દનો અર્થ શુકલ આદિ છે કે આકાર છે કે સ્વભાવ છે? જે “રૂપ” શબ્દને અર્થ શુકલ આદિ હોય તે રૂપરહિત પવન, મન વગેરે દ્રવ્ય, ગુણે અને કમે સામાન્યશૂન્ય બની જાય. જે “રુપ” શબ્દને અર્થ આકાર હોય તો અવયવરચનારહિત

Page #168

સામાન્ય સર્વસવંગત છે કે સ્વવ્યક્તિસર્વાગત છે ?
૧૫૧
પેલા જ ગુણ વગેરે સામાન્યવાળ ન પ્રાપ્ત થાય. જે રૂપ” શબ્દને અર્થ સ્વભાવ હોય તો જાતિ અને જાતિમાનનો અભેદ થઈ જાય. સ્વભાવવાળાથી ૨વભાવ જદે દેખાતો નથી આ તે શબ્દોની જુદાઈ છે; વસ્તુઓની જુદાઈ નથી.
18. किं चेदं रूपं नाम ? किं वस्त्वेव वस्तुधर्मो वस्त्वन्तरं वा ! वस्त्वन्तरं तावन्न प्रतिभातीव्युक्तम् । वस्तुधर्मोऽपि तद्व्यतिरिक्ततया स्थितो न चकास्त्येव, अव्यतिरेके च सम्बन्धवाचोयुक्तिरनुपपन्नेत्युक्तम् ।
18. વળી, આ રૂપ છે શું ? શું તે વસ્તુ ( =વ્યકિત) પોતે જ છે ? કે વસ્તુનો ધર્મ છે ? કે અન્ય વસ્તુ (અર્થાત વ્યક્તિથી જુદી કઈ વસ્તુ) છે ? વ્યતિરૂપ વસ્તુથી જુદી કોઈ વસ્તુ દેખાતી નથી એ તે અમે જણાવી ગયા છીએ. તે વ્યકિતરૂપ વસ્તુથી જુદો રહેલા તેને ધર્મ પણ દેખાતું નથી. તે વસ્તુધર્મ વસ્તુથી અતિરિકત હોય તે તેમની વચ્ચે સંબંધ છે એમ કહેવું ઘટતું નથી એ અમે જણાવી ગયા છીએ.
19. न च रूपरूपिलक्षणसम्बन्धः संयोगसमवायव्यतिरिक्तः कोऽपि श्रोत्रियैर्विविच्य व्याख्यातुं शक्यते, यथा ईदृगिति । तस्माद्वाचोयुक्तिनूतनतामात्रमिह कृतं, न त्वर्थः कश्चिदुत्प्रेक्ष्यते इत्यलं प्रसङ्गेन ।
19. સંગ અને સમવાયથી જુદા કેઈક રૂપ-રૂષિલક્ષણ સંબંધને પ્રાભાકર મીમાંસકે અલગ કરી, (આ સંબંધ) આવો છે એમ કહી સમજાવવા શક્તિમાન નથી. નિષ્કર્ષ એ કે કેવળ શબ્દરચનાની નવીનતા જ અહી કરવામાં આવી છે, કોઈ નવા) અથની ઉપ્રેક્ષા કરવામાં આવી નથી. માટે, આપત્તિઓ આપવાથી સયું.
अपि चेयं जातिः - सर्वसर्वगता वा स्यात् पिण्डसर्वगताऽपि वा । सर्वसर्वगतत्वे स्यात् कर्कादावपि गोमतिः ।। अश्वधीः शाबलेयादावुष्ट्रबुद्धिर्गजादिषु ।
पदार्थसंकरश्चैवमत्यन्ताय प्रसज्यते ॥ 20. વળી, આ જાતિ કાં તે સર્વસર્વગત (ન્સર્વવ્યાપી) હોય કાં તો વ્યકિતસવગત હોય. જે તે સર્વેસર્વગત હોય તો કર્ક આદિ અધોમાં પણ ગેબુદ્ધિ થાય, શાલેય આદિ થામાં અશ્વબુદ્ધિ થાય, ગજ વગેરેમાં ઉષ્ટ્રબુદ્ધિ થાય અને આમ પદાર્થોને અત્યંત સંકર થવાની આપત્તિ આવે.
21. મથાપિ સિમર્થનિયમ નૈષ સંભ: | -
न हि कर्कादिपिण्डानां गोत्वादिव्यक्तिकौशलम् ॥ 21. જિાતિને સર્વસવંગત માનનાર નીયાયિકજૂથ–જાતિને અભિવ્યક્ત કરવાનું સામર્થ્ય
20.

Page #169

૧૫૨
સર્વસવંગતપક્ષ અને
વ્યક્તિસવંગતપક્ષનું ખંડન
અમુક વ્યક્તિઓમાં જ છે. એટલે આ સંકર થતું નથી. કર્ક અધ વગેરે વ્યક્તિઓમાં ગોત્વને અભિવ્યક્ત કરવાનું સામર્થ્ય નથી. 22. નૈવં વાકામિથ નોમનૈશમ્ |
सर्वत्रैव प्रतीयेत न वा. सर्यगतं भवेत् ॥ तद्देशग्रहणे तस्य न हि किञ्चिन्नियामकम् । હીવત્ ચન્નકઃ વિટ્ટો તુ તuિnહરિ સંત | सर्वत्रागृह्यमाणं च सर्वत्रास्तीति को नयः ।
सर्वसर्वगतं तस्मान्न गोत्वमुपपद्यते ॥ 22. બૌદ્ધ -એમ ન હોય. ખંડ ગોવ્યક્તિથી અભિવ્યક્ત થયેલું ગીત નિરંશ હેવાથી સર્વત દેખાય અથવા તે સર્વસવગત ન હોય. તે દેશમાં જ (અર્થાત ખંડગે આદિ ગોવ્યક્તિઓમાં જ) ગોત્વનું ગ્રહણ થાય અને અન્ય દેશમાં (અર્થાત અશ્વવ્યક્તિ, ગજવ્યક્તિ, વગેરેમાં તેનું ગ્રહણ ન થાય એનું કોઈ નિયામક કારણ નથી. જેમ દીપક [ધટ આદિનો અભિવ્યંજક છે પરંતુ ધટ આદિ દીપકમાં રહેતા નથી તેમ વ્યક્તિ સામાન્યની અભિવ્યંજક હોય તો તે પણ વ્યક્તિમાં રહે નહિ. સામાન્યનું સર્વત્ર ગ્રહણ થતું નથી અને છતાં તે સર્વત્ર છે એ તે કેવો ન્યાય ? નિષ્કર્ષ એ કે ગત્વ સર્વસવંગત ઘટતું નથી. 23. uિહતિ તુ મતદૂપમ્ |
किन्तु नैवाद्यजातायां गवि गोप्रत्ययो भवेत् ॥ . पिण्डे नासीदसंजाते जातिर्जाते च विद्यते । संक्रामति न चान्यस्मात्पिण्डादन्यत्र निष्क्रिया ॥ आयात्यपि न तं पिण्डमपोज्झति पुरातनम् ।
न चांशैर्यर्तते तत्र कष्टा व्यसनसन्ततिः ।। 23. [જાતિને સ્વવ્યકિતસવંગત માનનાર યાયિક જૂથ–પરંતુ સામાન્યને રવ. વ્યકિતસવંગત માનતાં ખરેખર આ દૂષણ રહેતું નથી - બૌદ્ધ - પરંતુ [આ મત અનુસાર અત્યારે જન્મેલી ગાયમાં ગેજ્ઞાન ન જ થાય. ન જન્મેલી વ્યક્તિમાં સામાન્ય હતું નહિ અને જન્મતાં જ તેનામાં સામાન્ય હોય છે. અન્ય વ્યકિતમાંથી અન્યત્ર (અર્થાત્ અત્યારે જન્મેલી વ્યકિતમાં) નિષ્ક્રિય સામાન્ય સંક્રમણ કરતું નથી. સામાન્ય [અત્યારે જન્મેલી વ્યકિતમાં આવતું નથી અને જૂની વ્યકિતને છોડતું નથી. તે તો સામાન્ય અંશતઃ ત્યાં (જૂની વ્યકિતમાં રહે છે. આપત્તિઓની હારમાળા કષ્ટદાયક છે.
24. भाट्टास्तु बवते भिन्नाभिन्नमेकं वस्तु अनुयायि च व्यावृत्तं च । यत् तस्यानुयायि रूपं तत् सामान्यम् । यत् व्यावृत्तं स विशेषः। तथा हि

Page #170

૧૫૩
પ્રત્યેક વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે એ કુમારિક્ષમતા सर्यवस्तुषु बुद्धिश्च व्यावृत्त्यनुगमात्मिका ।
जायते यात्मकत्वेन विना सा च न सिद्ध्यति ॥ श्लो.वा.आकृति ५] केवलविशेषात्मकपदार्थपक्षे सामान्यप्रतीते लम्बनत्वं, सामान्यमात्रवादे विशेषबुद्धेरनुपपत्तिः ।
न चाप्यन्यतरा भ्रान्तिरुपचारेण वेष्यते । दृढत्वात् सर्वदा बुद्धेम॒न्तिस्तद् भ्रान्तिवादिनाम् ।। [श्लो.वा.आकृति ७]
न हि मिहिरमरीचिनिचयनीरप्रतीतिवत् सामान्य प्रत्ययोपमन विशेषप्रतीतिः, विशेषप्रत्ययोपमर्दैन वा सामान्यप्रतीतिरुदेति, किन्तु अविरोधेनैव युगपदुभयावभासः । अत एव निर्विकल्पबोधेन द्वयात्मकस्यापि वस्तुनो ग्रहणमुपेयते ।
24. કુમારિલ ભટ્ટના અનુયાયીઓ કહે છે–એક વસ્તુ ભિન્ન પણ છે અને અભિન્ન પણ છે અન્વયી પણ છે અને વ્યાવ્રત પણ છે. તેનું જે અન્વયી રૂપ છે તે સામાન્ય છે, જે વ્યાવૃત્ત રૂ૫ છે તે વિશેષ છે. વળી સવ વસ્તુઓમાં અનુસ્યાત્મક અને વ્યાજ્યાત્મિક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. વસ્તુ પોતે કંથાત્મક ન હોય તે આવું જ્ઞાન ન ઘટે. વસ્તુ કેવળ વિશેષાત્મક છે એ પક્ષમાં સામાન્યપ્રતીતિ વિષયરહિત બનશે અને વસ્તુ કેવળ સામાન્યાત્મક છે એ પક્ષમાં વિશેષબુદ્ધિ ઘટશે નહિ. બેમાંથી એક બુદ્ધિ બ્રાતિરૂપ પણ નથી; અથવા તે બેમાંથી એક બુધિ ગૌણ પણ નથી, કારણ કે સામાન્યબુદ્ધિ અને વિશેષબુદ્ધિ બંનેય સર્વદા દઢપણે રહે છે જે (અર્થાત બાધિત થતી નથી.) એટલે, બેમાંથી એક બુદ્ધિને ભ્રાન્તિ ગણનારાઓને જ ભ્રાન્તિ છે. સૂર્યકિરણોમાં થતી જલની પ્રતીતિની જેમ સામાન્યની પ્રતીતિને
શેષની પ્રતીતિ થતી નથી કે વિશેષની પ્રતીતિને દબાવીને સામાન્યની પ્રતીતિ થતી નથી; પરંતુ અવિરોધથી બંને એક સાથે પ્રતીત થાય છે. તેથી જ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ પણ यात्म (सामान्यविशेषात्म) व२तुनु अहए ४२ छ. 25. तदेतदभिधीयमानमेव न मनोज्ञमिवाभाति ।
नानारूपं त्वयैकस्य विरुद्धं वदता स्वयम् ।
दूषणादानमौखर्यमस्माकमपवारितम् ।। . तदेव सामान्यं स एव विशेषः, तदेवैकं तदेव नाना, तदेव नित्यं तदेवानित्य, तदेवास्ति तदेव नास्ति इति जैनोच्छिष्टमिदमुच्यते । उच्यमानमपि न शोभते ।
दृष्टत्वान्न विरोधश्चेन्न तथा तदवेदनात् । उक्तं हि नानुवृत्तार्थग्राहिणी नेत्रधीरिति ॥

Page #171

૧૫૪
વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે એ કુમારિલમતનું બદ્ધ ખંડન
विचित्रविकल्पप्रबन्धविप्रलब्धबुद्धयः खल्वेवं मन्यन्ते । भवन्तु ते, न स्वेकं वस्तु बहुरूपं भवितुमर्हति ।
एकं हि वस्तुनो रूपमितरत् कल्पनामयम् । नानुवृत्तविकल्पेषु विस्रम्भ उचितः सताम् ॥ प्रागितो ह्यन्यसंस्पर्शनैरपेक्ष्येण दृश्यते । :: स्वलक्षणमतो भेदस्तात्त्विकोऽनुगमो मृषा । दृढादृढत्वमक्षुण्णमपरीक्ष्यैव संविदाम् । द्वयप्रतीतिमात्रेण द्वयाभ्युपगमो भ्रमः ॥ न नेति प्रत्ययादेव मिथ्यात्वं केवलं धियाम् । किन्तु युक्तिपरीक्षाऽपि कर्तव्या सूक्ष्मदर्शिभिः ॥
25. બૌધ ભાટ મીમાંસકો આ જે કહે છે તે બુદ્િધને રુચે એવું નથી. એક વસ્તુનાં અનેક વિરુદ્ધ સ્વરૂપોની વાત કરતા મીમાંસકે પતે દેવા જણાવવાની અમારી મુખરતા ઢાંકી દીધી છે (અર્થાત દે એટલા સ્પષ્ટ છે કે દેષ દર્શાવવાની અમારી મુખરતાને કોઈ અવકાશ જ રહેતા નથી.) તે જ સામાન્ય છે અને તે જ વિશેષ છે. તે જ એક છે એને તે જ અનેક છે, તે જ નિત્ય છે અને તે જ અનિત્ય છે, તે જ સત છે અને તે જ અસત છે એમ મીમાંસકે જેનેનું બોલેલું બોલે છે. તેઓ બોલે છે પણ તે તેમને શોભતું નથી. જે તમે મીમાંસકો કહેતા છે કે એક વસ્તુનાં બે સ્વરૂપો] દેખાય છે એટલે તે બે
રૂપમાંd વિરોધ નથી તે અમે કહીએ છીએ કે તેમ નથી કારણ કે એક વસ્તુનાં બે સ્વરૂપને અનુભવ આપણને નથી. અનેકમાં એક અનુસ્મૃત અને (=સામાન્યને ગ્રહણ કરનાર નિવિકલ્પક ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ નથી એમ કહ્યું છે. નિર્વિકલ્પક ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ પછી તરત જ ઉત્પન્ન થનાર “ગાય” “ગાય” “એવા એકાકાર]વિવિધ સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષથી છેતરાયેલી બુદ્િધવાળાઓ ખરેખર આમ માને છે (અર્થાત્ અનેકમાં અનુસ્મૃત એક સામાન્યને નિર્વિકલ્પક ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ ગ્રહણ કરે છે એમ માને છે.) ભલે સામાન્ય અને વિશેષ બે હો; પરંતુ એક વસ્તુ અનેક સ્વભાવવાળી હોઈ શકે નહિ, કારણ કે વસ્તુને એક સ્વરૂપ (=વિશેષ હોય છે, બીજું સ્વરૂપ (= સામાન્ય) તો કલ્પનામય છે. એકાકાર સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષેમાં ડાહ્યા માણસોએ વિશ્વાસ રાખવો ઉચિત નથી. આની (= સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષની) અનન્તર પૂર્વે અન્યસંસ્પર્શનિરપેક્ષપણે
સ્વલક્ષણ(વિશેષ)નું પ્રત્યક્ષ થાય છે. તેથી વિશેષ તાવિક છે, સત છે જ્યારે સામાન્ય મૃષા છે, મિથ્યા છે. જ્ઞાનેના દહત્વ અદઢત્વની પરીક્ષા કર્યા વિના જ, કેવળ એની પ્રતીતિને લીધે જ. બેને સ્વીકાર કરો એ શ્રમ છે “સ નથી' એવી પ્રતીતિને અધારે જ વિષયક બુદ્ધિ બ્રાન્ત છે એમ ન કહેવાય પરંતુ તે બુદ્ધિના ભ્રાન્તાબ્રાન્તવને નિર્ણય માટે સૂમદશીઓએ તર્કથી પરીક્ષા કરવી જોઈએ.

Page #172

સામાન્ય-વિશેષાત્મક વસ્તુ નિવિકલ્પ પ્રત્યાનો વિષય નથી એ બૌદધ મત
૧૫૫
26. ન વૈજં શરું વતુ નિર્વિવાહFોવર: |
व्यक्त्यन्तरानुसंधानाद्विनाऽनुगमधीः कुतः ॥
येष्वनुगतं तत्सामान्यं तेषु बुद्धयाननुसंधीयमानेषु तद्वृत्तिसामान्यग्रहणासम्भवात्, न चानुसंधानसामर्थ्य बुद्धरस्ति ।
अत एव न ते सम्यगक्षजज्ञानवेदिनः ।
अभेदवृत्तिप्रत्यक्षमागुरद्वैतवाञ्छया ।। ___ तस्माद् भेदविषयत्वात् प्रत्यक्षस्य न तद्गम्यं सामान्यम् ।
26. અનેકાત્મક (= સામાન્ય-વિશેષાત્મક એક વસ્તુ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષને વિષય નથી. [અમારે મતે નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ જ ખરેખર પ્રત્યક્ષ છે. સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ તે પ્રત્યક્ષ જ નથી.] બીજી વ્યક્તિઓ સાથે પ્રસ્તુત વ્યકિતના અનુસંધાન વિના અનુગમબુદ્ધિ (= એકાકાર બુદ્ધિ, અનુવૃત્તબુધિ) ક્યાંથી થાય? કારણ કે જે વ્યકિતઓમાં એક અનુસ્મૃત સામાન્ય હોય છે તે વ્યકિતઓનું બુદ્િધથી અનુસંધાન કરવામાં ન આવે તો તે વ્યકિતઓમાં રહેતા સામાન્યનું ગ્રહણ સંભવત નથી; અને અનુસંધાન કરવાનું સામર્થ્ય નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષમાં નથી. તેથી જ. અદેતની ઇરછાથી જેઓ નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષને અભેદમાં (=સામાન્યમાં પ્રવૃત્ત થનાર ગણે છે તેઓ નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષરૂપ જ્ઞાનને બરાબર સમજતા નથી. નિષ્કર્ષ એ કે નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષને વિષય ભેદ (=સ્વલક્ષણ અર્થાત વિશેષ) હોઈ, સામાન્ય નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વડે ગ્રાહ્ય નથી.
27. नन्वेवमपह् नूयमाने सामान्ये गौॉरिति शाबलेयादिषु यो ऽयमनुवृत्तः प्रत्ययः स कथं समर्थयिष्यते ?
27. નૈયાયિક – આમ સામાન્યને પ્રતિષેધ કરશે તે ગાય” “ગાય” એવાં જે એકાકાર પ્રતીતિ શાબલેય આદિ ગોયકિતઓમાં થાય છે તેને ખુલાસે તમે કેવી રીતે કરશે ?
28. उक्तमत्र विकल्पमात्रमेष प्रत्ययः, विकल्पाश्च नार्थाधीनजन्मान इति । तथा च परपरिकल्पितेषु सत्तादिसामान्येष्वपि 'सामान्यम्' 'सामान्यम्' इत्यनवृत्तविकल्पाः प्रवर्तन्त एव । न च सामान्येषु सामान्यान्तराणि सम्भवन्ति, निःसामान्यानि सामान्यानीत्यभ्युपगमात् ।
" 28, બૌધ––અહીં (આના ઉત્તરમાં) અમે જણાવ્યું જ છે કે આ પ્રતીતિ તે કેવળ વિકલ્પરૂપ છે અને વિકપે અથને અધીન રહી જન્મતા નથી. વળી, વૈશેષિકેએ માનેલાં સત્તા વગેરે સામાન્યમાં “સામાન્ય” “સામાન્ય એવા એકાકાર વિક (ન્સવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ) ઊઠે જ છે છતાં સામાન્યમાં બીજા સામાન્ય છે. સંભવતા નથી કારણ કે સામાન્ય સામાન્યરહિત છે એવું વૈશેષિકે એ સ્વીકાર્યું છે.

Page #173

- એકાકાર અનુવૃત્તપ્રત્યય ઔપાધિક છે એ બૌધ મત
29. औपाधिक एष सामान्येष्वनु गतविकल्प इति चेत् , आयुप्मन् ! गवादिष्वपि कञ्चिदुपाधिविशेषमवलम्ब्य गौरीरित्यनुस्यूतविकल्पो भविष्यति ।
29. નૈયાયિક--- સામાન્યમાં થતા “સામાન્ય સામાન્ય એવો એકાકાર વિકલ્પ પાધિક છે.
બધ-- આયુમન ! ગોવ્યકિતઓમાં પણ કોઈ ઉપાધિવિશેષને અવલંબીને “ગો’ ગે' એ એકાકાર વિકલ્પ પશે; ગિવ સામાન્ય માનવાની કોઈ જરૂર નથી.] 30. : પુનરાવુપITઘરિતિ રેવાબેત્રિાયાવરિત્નનિતિ ટ્રમ: |
यदेव वाहदोहादि कार्यमेकेन जन्यते ।
गोपिण्डेन तदेवान्यैरिति तेष्वन वृत्तिधीः ।। [30. નૈયાયિક–આ ઉપાધિ કઈ ?
બૌદ્ધ-એક કાર્ય કરવું તે એમ અમે કહીએ છીએ. એક ગવ્યક્તિ જે વાહહ આદિ કાર્ય કરે છે તે જ કાય અન્ય ગવ્યક્તિઓ કરે છે, એટલે તે બધી વ્યકિતઓમાં એકાકાર બુદ્ધિ થાય છે.
31 नन प्रतिव्यक्ति कार्यं भिन्नमेव । सत्यम् , भेदबुद्धयभावात् तदेकमित्युपचर्यते ।
कर्कादिकार्यादन्यत्वं यथा ह्येतस्य दृश्यते । . न तथा खण्डकार्यस्य मुण्डकार्याद्विभिन्नता ।।
31. નૈયાયિક –કાય તો પ્રતિવ્યકિત ભિન્ન જ હોય છે.
બૌદ્ધ–[તમારું કહેવું] સાચું છે, પરંતુ ભેદબુદ્ધિ થતી ન હોવાથી તેનું (= કાર્યનું) એકત્વ ઉપચારથી છે. જેમ કેક વગેરે અશ્વવ્યકિતઓના કાર્યથી આ કાર્યનું અન્યત્વ દેખાય છે તેમ ખંડ ગવ્યકિતના કાર્યથી મુંડ ગોવ્યક્તિના કાર્યનું અન્યત્વ દેખાતું નથી.
32. નનું તથા મ ભૂત | ન સ્વમન્નમેવ વ મુuહયો: ના વઢિમ્ ! दर्शनमेव तर्हि तयोरेकं भविष्यति, तच्चाभिन्नम् । । ।
- 32. નૈયાયિક – ભલે ખંડ ગવ્યકિતના કાર્યથી મુંડ ગોવ્યકિતના કાર્યની ભિન્નતાનું ધન (= નિર્વિકલ્પક પ્રત્યકા) ન હો, પરંતુ ખંડ ગોનું કાર્ય અને મુંડ ગોનું કાર્ય અભિન્ન તો નથી જ.
ઔધ–બરાબર તે બે કાર્યોનાં દર્શને જ એક થશે; અને તે દર્શને અભિન્ન છે. તે બે કાર્યો અભિન્ન નથી.)
33 જૂન ટુરીના પ્રતિવ્ય િમિનમેવ | , તg સ્થgઝમાંप्रत्यवमख्यिकार्यं क्यादेकमित्युच्यते । यथैव शाबलेयादिपिण्डदर्शने सति गौरित्पनन्तर

Page #174

સામાન્ય વિના શબ્દ-અનુમાનની પ્રવૃત્તિ ન ઘટે એ નૈયાયિક મત ૧૫૭ मवमर्शः तथैव बाहुलेयपिण्डदर्शनेऽपि गौरित्येवावमर्श इति तदेकत्वमुच्यते । तदुक्तम्
एकप्रत्यवमर्शस्य हेतुत्वाद्धीरभेदिनी ।
gધાતુમાન વ્યક્ત નામથમિજતા / રૂતિ [.વા.૨.૨૨ ૦ तस्मादौपाधिकत्वादनुवृत्तबुद्धेर्न सामान्य किञ्चिद्वास्तवमस्तीति । 33. નૈયાયિક– દર્શન પણ પ્રતિવ્યકિત ભિન્ન જ છે.
બૌદ્ધ--[તમારું કહેવું] સાચું છે, પરંતુ દર્શને ( નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ કે પછી તરત જ ઉત્પન્ન થતાં તેમનાં કારૂપ પ્રત્યવમર્શોનું (= સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષેનું) એકત્વ હોઈ, તે દશનેને પણ એકરૂપ કહેવાયાં છે. જેમ શાબલેય ગવ્યકિતનું દર્શન થયા પછી તરત જ “ગૌ' એ પ્રત્યવમર્શ થાય છે તેમ બાહુલે ગોવ્યકિતનું દર્શન થયા પછી તરત જ ‘ગૌ’ એ જ પ્રત્યવશ થાય છે એટલે જ [ધમંકીએ કહ્યું છે કે પ્રત્યવમર્શોના એકત્વને લીધે તેમના હેતુભૂત દશનેનું એકત્વ છે અને દર્શનેના એકત્વને લીધે તેમના હેતુભૂત વ્યકિતઓનું પણું એકત્વ છે. નિષ્ણ એ કે એકાકાર બુદ્ધિ-અનુવૃત્તિબુદ્ધિ પાધિક હોઈ સામાન્ય એ કઈ વાસ્તવિક [પદાર્થ] નથી.
34 સત્રદિ
अनिष्यमाणे सामान्ये ननु शब्दानमानयोः । कथं प्रवृत्तिः सम्बन्धग्रहणाधीनजन्मनोः ।। न हि व्यक्तिषु सम्बन्धो ग्रहीतुमिह शक्यते ।
स हि व्यक्तिषु गृह्येत सर्वास्वेकत्र वा क्वचित् ।। न तु सर्वासु, देशकालादिभेदेन तदानन्त्यादशक्यत्वात् । नैकस्यां, व्यभिचारात्, ततोऽन्यत्रापि स शब्दः प्रवर्तमानो दृश्यते । अगृहीतसम्बन्धे च न शब्दलिने तत्प्रतीतिमुत्पादयितुमुत्सहेते इति ।
34. તૈયાયિક –સામાન્યને ઇછવામાં ન આવે તો શબ્દ અને અનુમાનની પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે થશે ? કારણ કે તે બંનેની ઉત્પત્તિને આધાર સંબંધગ્રહણ ઉપર છે. [વ્યાપ્તિ. સંબંધને ગ્રહણ વિના અનુમાન શક્ય નથી અને વાયવાચíબંધના ગ્રહણ વિના શબ્દ પ્રવૃત્ત થતો નથી . વ્યકિતઓમાં સંબંધનું ગ્રહણ શકય નથી. ધારો કે વ્યકિતઓમાં સબંધનું ગ્રહણ થાય છે એમ માનીએ તો પ્રશ્ન ઊઠે કે તે સંબંધનું ગ્રહણ બધી વ્યકિતઓમાં થાય છે કે કેઈ એક વ્યકિતમાં ? બધી વ્યકિતઓમાં તે સંબધનું ગ્રહણ થાય નહિ કારણ કે દેશ કાળ વગેરે ભેદે વ્યકિતઓ અનંત હોઈ તે અશક્ય છે. કેઈ એક વ્યકિતમાં સંબંધનું ગ્રહણ થાય છે એમ માનતાં વ્યભિચારો આવે છે, [કારણ કે, જે વ્યકિતની બાબતમાં સંબંધનું ગ્રહણ થયું હોય તેનાથી અન્ય વ્યકિતમાં પણ તે શબદ

Page #175

૧૫૮
સામાન્યને માન્યા વિના શબ્દ-અનુમાનની પ્રવૃત્તિ ઘટે છે એ બૌદ્ધ મત
પ્રવ્રુત્ત થતા દેખાય છે. અને જેમની બાબતમાં સંબંધતું ગ્રહણ ન થયું હોય તેમને વિશે શબ્દ અને લિંગ નાન ઉત્પન્ન કરવામાં ઉત્સાહ દર્શાવતા નથી,
35. उच्यते । स्यादेतदेवं यदि प्रत्यक्षविषये स्वलक्षणे शब्दलिङ्गयोः प्रवृत्तिः યત્ ।
35. બૌદ્ધ—આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ, જે પ્રત્યક્ષને વિષય છે તે સ્વલક્ષણુમાં બે શબ્દ અને લિંગ (=અનુમાન) પ્રવ્રુત્ત થતાં હાય તે! આવું બને.
36. ननु प्रत्यक्षविषये तयोर्वृत्तावनिष्यमाणायामनवस्थादिदोषोपघातादप्रवृत्तिरेव स्यात् । मैवं वोचः । कथमसकृदभिहितमपि न बुद्ध्यसे । ;
36. નૈયાયિક——પ્રત્યક્ષના વિષયમાં તે બેની પ્રવૃત્તિ ઇચ્છવામાં ન આવે તે અનવસ્થા આદિ દોષાના હુમલાથી તેમની પ્રવૃત્તિ જ નહિ થાય.
विकल्पविषये वृत्तिरिष्टा शब्दानुमानयोः । अवस्तुविषयाश्चैते विकल्पा इति वर्णितम् ॥
બૌધ્દ - એમ ન કહેા. શું અમે જે વારંવાર કહ્યું છે તે પણ તમે સમજતા નથી ? શબ્દ અને અનુમાનની પ્રવૃત્તિ વિકલ્પને (= સવિકલ્પ પ્રત્યક્ષના) જે વિષય છે તેમાં અમે ઇચ્છી છે, અને આ વિકલ્પાના વિષય અવસ્તુ છે (અર્થાત્ વસ્તુ નથી) એ અમે જણાવી ગયા છીએ,
37. ननु विकल्पानामपि विषयो यद्यनुगामी कश्चिन्नेष्यते तदुत्सीदेतामेव शब्दानुमाने । बाढमस्ति विकल्पानामनुस्यूतो विषयः । स तु न वास्तवः । कः पुनरसाविति चेत् —
37. નૈયાયિક—બે વિકલ્પોનેય અનુસ્મૃત કોઈક વિષય ઈચ્છવામાં ન આવે તે શબ્દ અને અનુમાનના ઉચ્છેદ જ થઈ જાય
બૌદ્ધ—બરાબર, વિકલ્પોને અનુસ્મૃત કાઈક વિષય છે, પરંતુ તે વાસ્તવિક નથી,
સત્ નથી.
નૈયાયિક—તે વિષય કયા છે ?
38. કય .

अतद्रूपपरावृत्तिस्वभावमबहिर्गतम् ।
बहिःस्थमिव सामान्यमालम्बन्ते हि निश्चयाः । या च भूमिर्विकल्पानां स एव विषयो गिराम् । अत एव हि शब्दार्थमन्यापोहं प्रचक्षते ॥
तथा हि न विकल्पा वस्तु स्पृशन्ति । कुतः ?

Page #176

શબ્દ-અનુમાનને વિષય અન્યાહ છે એ બૌદ્ધ મત
૧પ૯
38 બૌદ્ધ–અમે જણાવીએ છીએ. અતદ્રુપ વાવૃત્તિ એ સ્વભાવવાળું, બહાર જિગતમાં] અસ્તિત્વ ન ધરાવતું હોવા છતાં બહાર અસ્તિત્વ ધરાવતું હોય એવું લાગતું સામાન્ય નિશ્ચયરૂપ જ્ઞાનેને (સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષનો) વિષય છે, અને જે વિકલ્પનો વિષય છે તે જ શબ્દને વિષય છે. એટલે જ શબ્દાર્થ અન્યાપોહ છે એમ વિદ્વાનો કહે છે. આ કારણે [કહેવામાં આવ્યું છે કે] વિકલ્પ વસ્તુને સ્પર્શતા નથી તૈયાયિક -- કેમ ? 39. ઇસ્પાર્થસ્જમાવશ્ય પ્રત્યક્ષ સત: સ્વયમ્ | कोऽन्यो न दृष्टो भागः स्याद्यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ।।
[ પ્રમાાવા ૦ ૨.૪ ૪ ] तस्माद् भ्रमनिमित्तसमारोपिताकारान्तरनिषेधाय तेषां प्रवृत्तिः । यथा रूपसाधर्म्यसमारोपितरजताकारनिवारणाय शुक्ती प्रमाणान्तरं प्रवर्तते 'नेदं रजतम्' इति तथेहापि शाबलेयादिस्वलक्षणे निर्विकल्पकेन सर्वात्मना परिच्छिन्ने कुतश्चिन्निमित्ता दारोपितमगोरूपमिव व्यवच्छिन्दन्ति विकल्पा: 'अगौर्न भवति' इति, न तु गोः स्वलक्षणग्रहणे तेषां व्यापारः, प्रागेव गृहीतत्वात् ।
39. બૌદ્ધ –વસ્તુને સ્વભાવ એકજ છે તે સ્વભાવ સ્વયં નિર્વિકપક પ્રત્યક્ષ વડે ગૃહીત થતાં તેને કયે બીજો ભાગ (અંશ) ને ગ્રહાયે કે જેનું ગ્રહણ બીજ પ્રમાણે કરે ? [વસ્તુ નિરંશ છે, એક અખંડ છે, તેને એક જ સ્વભાવ છે. નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ આવી વસ્તુને જ્યારે ગ્રહણ કરે ત્યારે તે વસ્તુનું કંઈ ગ્રહણ થયા વિનાનું બાકી રહે નહિ કે જેને ગ્રહણ કરવા બીજા પ્રમાણેની જરૂર રહે. તે પછી બીજ પ્રમાણેનું પ્રયોજન શું? નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષે વસ્તુનું સંપૂર્ણ ગ્રહણ કરી લીધું છે:] તેથી બ્રમને નિમિત્તને લીધે વસ્તુ ઉપર આરોપાયેલા અન્ય આકારને ( =સ્વભાવને ) નિષેધ કરવામાં તે બીકન પ્રમાણેની પ્રવૃત્તિ છે રૂપના સાધમ્મને લીધે છીપ ઉપર આરોપવામાં આવેલા રજતના આકારને દૂર કરવા અન્ય પ્રમાણ પ્રવૃત્ત થાય છે જેને આકાર છે “આ રજત નથી'. તેવી જ રીતે અહીં પણ નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષથી સંપૂર્ણ પણે ગૃહીત શાલેય ગોસ્વલક્ષણ ઉપર કઈક નિમિત્તને લીધે આપવામાં આવેલ અગેપની જ વ્યાવૃત્તિ વિકલ્પ કરે છે જેમને આકાર હેય છે “આ અગો નથી'; વિકલ્પોને વ્યાપાર ગોસ્વલક્ષણનું ગ્રહણ કરવામાં નથી કારણ કે તેનું ગ્રહણ તો પૂર્વે નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ કરી લીધું છે.
40. अथ ब्रूयात् नानाविशेषणनिकरकल्माषितवपुषस्तस्यार्थस्य किञ्चिद्विशेषणं प्रागगहीतं विकल्पैर्गद्यते इति तदप्ययुक्तम्, नानाविशेषणनिकररुषितस्यापि वस्तुनः तद्विशेषणोपकारशक्तिव्यतिरिक्तात्मनोऽनुपलाम्भात् । तदभेदे सति तद्विशेषणोपकार्यवस्तुस्वरूपग्रहणवेलायामेव तत्खचितग्रहणसिद्धेर्विकल्पान्तराणामानर्थक्यमेव । तदुक्तम् ----

Page #177

નૈયાયિકોએ કરેલું અપવાદનું ખંડને यस्यापिं नानोपाधे(हिकाऽर्थस्य भेदिनः। तस्यापि नानोपाध्यात्तशक्तिर्न यतिरिच्यते ॥ नानोपाध्युपकाराङ्गशक्त्यभिन्नात्मनो ग्रहे । सर्वात्मानोपकार्यस्य को भेदः स्यादनिश्चितः ।। इति
ઝિ૦વા ૦રવો પૂરિ૦ ૬૪–] 40. જો તમે તૈયાયિકો કહે કે અનેક વિશેષણોથી રંગાયેલ પિંડવાળી વસ્તુના જે કેટલાક વિશેષણનું પહેલાં [ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષથી ] ગ્રહુણ થયું નથી હતું તેમનું ગ્રહણ પછી વિકપે કરે છે તે તે બરાબર નથી, કારણ કે તે વિશેષણોએ વસ્તુ ઉપર કરેલ ઉપકારરૂપ શક્તિથી અનેક વિશેષણોથી રંગાયેલી તે વસ્તુ ભિન્ન હોય એવું જણાતું નથી. તે ઉપકારરૂપ શક્તિથી તે વસ્તુનો અભેદ હોતાં તે વિશેણેથી ઉપકાર પામેલી તે વસ્તુનું ગ્રહણ થતાં જ તે વિશે રણેથી ખચિત વસ્તુનું ગ્રહણ પુરવાર થતું હોઈ ( અર્થાત તે વિશેષણ સહિત વસ્તુનું ગ્રહણ પુરવાર થતું હોઈ ) [ તે વિશેણેને ગ્રહણ કરવા માટે ] વિકલ્પની કઈ જરૂર રહેતી નથી. એટલે કહ્યું છે કે જેઓ એમ માને છે કે ભેદવાળી ( = વિશેષસ્વભાવ) વસ્તુની અનેક ઉપાધિઓનું ( = વિશેનું ) ગ્રહણ વિકલ્પબુદ્ધિ કરે છે, તેમને અમે પૂછીએ છીએ કે અનેક ઉપાધિઓ ઉપર કરવામાં આવેલ ઉપકારરૂપ આશ્રયશક્તિ છે જેને સ્વભાવ છે એવી એક અખંડવસ્તુનું ગ્રહણ સર્વાત્મ થતાં ઉપકાર્ય ઉપાધિઓમાંથી કઈ ઉપાધિ ગૃહીત રહી જાય ? તેથી, શબ્દ અને વિકલ્પને વિષય અહિ ( = વ્યાવૃત્તિ ) છે.
41. नन्वपोहवादविषये महतीं दूषणवृष्टिमुत्ससर्ज भट्टः । तथा हि-अपोहो नाम व्यावृत्तिरभाव इण्यते । न चाभावः स्वतन्त्रतया घटवदगम्यते । तदयमन्याश्रितो वक्तव्यः । कश्च तस्याश्रयः इति चिन्त्यम् । न तावद् गोस्वलक्षणमाश्रयः, तस्य विकल्पभूभित्वाभावात् । नाप्यवान्तरसामान्यं शाबलेयत्वादि तस्याश्रयः, तस्यापि हि सामान्यात्मत्वेन अपोहस्वभावत्वात् अभावस्य चाभावाश्रयत्वानुपपत्तेः । न च शाबलेयसामान्यमगोनिवृत्तेराश्रयः, तद्धि अशाबलेयनिवृत्तेराश्रयतां प्रतिपद्येत । न ह्येवमुपपद्यते 'अशाबलेयो न भवतीति गौः' किन्तु 'शाबलेयः अशाबलेयः न भवति' રુતિ, સાવથવ્યવૃત્તિર્ટિ નોવ્રુપ વાટુયાપુ નાસ્તિ !
41 યાયિક-અપેહવાદ ઉપર કુમારિલ ભટ્ટ દૂષણોનો મોટો વરસાદ વરસાવ્યો છે તે આ પ્રમાણે છે. અરે હું એ વ્યાવૃત્તિ અર્થાત અભાવ છે એમ બૌદ્ધો સ્વીકારે છે. પરંતુ ઘટ જેમ સ્વતંત્રપણે જ્ઞાત થાય છે તેમ અભાવ સ્વતંત્રપણે જ્ઞાત થતો નથી. એટલે અભાવને અન્યાશ્રિત કહેવો જોઈએ. તેને આશ્રય કર્યો છે તે વિચારવું જોઈએ. ગોસ્વલક્ષણ અભાવને આશ્રય નથી કારણ કે તે વિકલ્પને વિષય નથી. શાબલેયત્વ જેવું અવાન્તર સામાન્ય તેને આશ્રય નથી, કારણ કે તે પોતે પણ સામાન્ય સ્વરૂપ હોઈ અહેસ્વભાવ અર્થાત અંભાવ

Page #178

ગેસ્વલક્ષણાને સમુદાય પણુ અગાવ્યાત્તિના આશ્રય નથી
૧૬૧
સ્વભાવ છે અને અભાવને આશ્રય અભાવ તો ધટતા નથી. [ધારા કે અભાવને અભાવને આશ્રય માનીએ તે પણ] અગાવ્યાવૃત્તિના આશ્રય શાખલેયત્વ સામાન્ય અને નહિ, કારણ કે તે શાલેયત્વ સામાન્ય તે અશાલેયવ્યાવૃત્તિને આશ્રય અની શકે; એનું કારણુ એ કે ‘અશાલેય નથી એટલે ગૌ છે' એમ ઘટતુ નથી પર ંતુ આશાલેય નથી એટલે શાલેય છે' એમ ઘટે છે, કારણ કે અશાબલેયવ્યાવૃત્તિ તે બહુધેય વગેરે ગાયા હોવા છતાં તેમનામાં નથી.
42. अथ शाबलेयादिस्वलक्षणसमुदाय मगोव्यावृत्तेराश्रयं ब्रूयुः 1: સોડવ્યઘટનાન, समुदायिव्यतिरेकेण तस्यानुपलम्भात् । समुदायिनां च स्वलक्षणानां देशकालादिभेदेनानन्त्याद् वर्गीकरणं पुरुषायुषशतेनापि न शक्यक्रियमिति समुदायोऽपि न तदाश्रयः । तस्मात् सर्वसाधारणं प्रतिपिण्डं परिसमाप्तं किमपि नूतनमगोव्यावृत्तेरधिकरणमभिघातव्यम् । तच्च गोत्वमेव । तस्मिन्नङ्गीकृते वा किमगोव्यावृत्तिकल्पनाऽऽयासेन ।
42. હવે, શાખલેય વગેરે ગાસ્વલક્ષાના સમુદાય અગેયાવૃત્તિના આશ્રય છે એમ જો તમે કહેા તે તે સમુદાય પણ તેને આશ્રય ધટતા નથી, કારણ કે ઘટકોથી અતિરિક્ત સમુદાય દેખાતો નથી. વળી ઘટકભૂત સ્વલક્ષણે દેશ, કાલ, વગેરે ભેદે અનન્ત હાઈ તે બધાને એક વર્ગ માં ( = સમુદાયમાં ) મૂકવા સે આયખાએમાંય શક્ય નથી નિષ્ક એ કે સમુદાય પણ તેને આશ્રય નથી. તેથી સસાધારણ, પ્રતિ વ્યક્તિમાં સંપૂર્ણ પણે રહેલુ કોઇક નૂતન અધિકરણુ અગાવ્યાવૃત્તિનું જણાવવું જોઈ એ અને તે અધિકરણ ગેાત્વસામાન્ય જ છે. તેને સ્વીકારતાં અગાવ્યાવૃત્તિની કલ્પનાનું કષ્ટ કરવાની જરૂર જ કથાં રહે છે?
43. अपि च न केवलमाश्रयाभावात् तदग्रहणम्, किन्तु य एव ते केचिदपोह्या अगोरूपास्तुरगादयः तदग्रहणेऽपि तदपोहो दुर्ग्रह एव । न च तेषामानन्त्यात् ग्रहणं सम्भवति । नापि वर्गीकरणनिमित्तमेषां किञ्चिदस्ति । अश्वादयश्च विधिरूपतया भवन्मते न गृह्यन्ते, किन्त्वन्यव्यवच्छेदेनैवेति तेषामपि व्यवच्छेदग्रहणे सैव वार्तेति नेदानीं विकल्पैः क्वचिदपा विषयीकर्तुं शक्यते । निर्विकल्पेन च न कश्चिद् व्यवहार इति सकलयात्रोत्सादप्रसङ्गः । किञ्च ये एते शावलेयादिशब्दाः ते सर्वे एवा पोहवाचित्वाविशेषात् पर्यायाः स्युः ॥
43. વળી, કેવળ આશ્રયના અભાવને કારણે અગાવ્યાવૃત્તિનું (=અગાઅપેાહન) ગ્રહણ નથી થતું એમ નહિ પરંતુ અગેરૂપ તુરંગ વગેરે જે કોઈ અપેાદ્યો છે તેમના ગ્રહણ વિનાય અગાઅપેાહ મણ કરવા કિન છે અને તે અપેાહ્યો અન ંત હોઇ તેમનું ગ્રહણુતા સભવતુ જ નથી. ઉપરાંત, તે અપેાદ્યોના વગીકરણનુ` કોઈ નિમિત્ત પશુ નથી. અશ્ર્વ વગેરે વિધિરૂપે તમારા મતમાં ગૃહીત થતા નથી, પરંતુ અન્યષ્યાવૃત્તિથી જ ગૃહીત થાય છે, આ- અન્યન્યાવૃત્તિમા . હ્યુની બાબતમાં એની એ જ વાત આવીને ખડી થાય છે, એટલે વિકલ્પેથી

Page #179

શબ્દોને અપેહવાચક માનતાં બધા શબ્દો પર્યાય બની જાય
ક્યારેય અહને (વ્યાવૃત્તિને ગ્રહણ કરે શક્ય નથી અને નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષથી તો કોઈ વ્યવહાર શક્ય નથી. પરિણામે સલ લેકવ્યવહારના ઉછેદની આપત્તિ આવે છે. તે ઉપરાંત, આ જે શાબલેય વગેરે શબ્દો છે તે બધા એક સરખી રીતે અપેહવાચક હોઈ પર્યાય બની જાય.
44. अपोहयभेदाददोष इति चेन्न, अपोहानां भेदाभावात्, भिद्यमानत्वे वा स्वलक्षणवदेषां वस्तुत्वप्रसक्तिः । भवत्पक्षेऽपि सामान्यमात्रवाचित्वाविशेषात् पर्यायत्वं समानो दोष इति चेन्न, सामान्यानां विधिरूपत्वात् परस्परविरहितस्वभावतया नानात्वावगमात्, अपोहस्तु अभावमात्ररूपाविशेषान्न परस्परं भिद्यते । कर्कादिशाबलेयाद्याधारभेदादपोहभेद इति चेन्न, तेषामाधारत्वस्य निरस्तत्वात् । आधारभेदेन वा तद्भेदाभ्युपगमे प्रतिस्वलक्षणमपोहभेदप्रसङ्गः । ततश्च सामान्यात्मताऽस्य हीयेत ।
44. બૌદ્ધ–આ દોષ નથી આવતો કારણ કે અહ્ય વસ્તુઓ જુદી જુદી છે - નિયાયિક–ના, [અપહ્યભેદે અપોહોને ભેદ સંભવ નથી. જે અપાહે એકબીજાથી જુદા પડતાં હોય તે સ્વલક્ષણની જેમ તેઓ વસ્તુ બની જવાની આપત્તિ આવે.
બૌદ્ધ– આપના પક્ષમાં પણ બધા શબ્દો સભાનપણે સામાન્યમાત્રના વાચક હોઈ તે શબ્દ પર્યાય બની જવાને દેવ આપણે બંનેના પક્ષમાં સમાન છે. .
નૈયાયિક-ના, અમારા મતે સામાન્ય વિધિરૂપ હોઈ અને એક સામાન્ય સ્વભાવ બીજ' સામાન્ય ન ધરાવતું હોવાથી તેમનું અનેકત્વ જ્ઞાત થતુ હોઈ. અમારા પક્ષમાં એ દેવ આવતો નથી. પરંતુ અપહે તો સમાનપણે અભાવમાત્રરૂપ હોઈ એકબીજાથી જુદા નથી.
કર્ક વગેરે [અશ્વવ્યક્તિઓ] અને શાબલેય વગેરે વ્યક્તિઓ]રૂપ આધારના ભેદે અપોહને ભેદ થાય છે એમ જે તમે બૌદ્ધો કહેતા હૈ તો તે યોગ્ય નથી, કારણ કે તેઓ અપેહના આધાર છે એ પક્ષને નિરાસ અમે કરી દીધો છે. તે આધારેના ભેદે અપહાન ભેદ માનતાં પ્રતિસ્વલક્ષણ અપડના ભેદની આપત્તિ આવે પરિણામે અપેહની સામાન્યાત્મતા દૂર થઈ જાય.
45. अथापोहयभेदेनापोहभेदमवधार्य पर्यायता पराणुद्यते तदप्यसारम् , तदापि अपोहयभेदाभेदो न पर्यायत्वमपहन्ति, भाक्तो ह्यसौ न मुख्यः । न चापोह्यभेदा
भेदोऽपि अपोहस्यावकल्पते । यो हि सम्भाव्यमानसंसर्गराधारैरपि न भेत्तुं पार्यते स दूरवर्तिभिरलब्धसम्बन्धैरतिबारिपाहयैः कथं भिद्येत ।
45. હવે જે તમે બૌદ્ધો અપદ્યના ભેદે અપેહોને ભેદ કરી “શાબલેય આદિ શબ્દોની પર્યાયતાની આપત્તિ દૂર કરતા હે તો એ યોગ્ય નથી, કારણ કે અસ્થિભેદે અપહને ભેદ પણ “શાબલેય” આદિ શબ્દોની પર્યાયતા હણતા નથી, કારણ કે અપેહોને ભેદ ગૌણુ છે, મુખ્ય નથી (અર્થાત અથભેદને કારણે અપેહમાં ભેદ આપવામાં આવેલ

Page #180

અપાણભેદે અપેાહભેદ ઘટતા નથી
૧૬૩
છે). વળી, અપેાદ્યભેદે અપેાડાના ભેદ ઘટતા પણ નથી કારણ કે જે અપેાહાના ભેદ અપેાહા સાથે સંબંધ ધરાવતા સંભવિત આધારે। વડે પણ કરવા શકય નથી તે અપોહેને ભેદ અપોહા સાથે સબંધ ન ધરાવતા દુરવતી અતિભાર્થે અપોદ્દો વડે કેવી રીતે થાય ? [અપોદ્ઘો અનંત છે. દેશ અને કાળની દૃષ્ટિએ દૂર છે, જ્ઞાનની પહેાંચ ત્યાં નથી; આવા અષોદ્યોના સબંધ અપોહ સાથે છે જ નહિ. પરિણામે અપોથભેદ અપોાતા ભેદ કરી શકે નહિ.]
46. अभ्युपगम्यापि ब्रूमः यद्यपोह्यभेदादपोहमिन्नत्वमपो क्यात् तर्हि तदैक्येनापि भवितव्यम् । अतश्च गवाश्वयोरन्यापोहेन व्यवस्थाप्यमानयेोरगावोऽनश्वाश्च हस्त्यादयोपोह्यास्तुल्या भूयांसो भवन्ति । असाधारणस्तु एको गौरश्वे, गवि चाश्वोऽतिरिच्यते । तत्रैकापोह्यभेदादू गवाश्वयोर्भेदा भवतु, भूयसामपोह्यानामभेदादभेदा वा भवत्विति विचारणायां 'विप्रतिषिद्धधर्मसमावाये भूयसां स्यात् सधर्मत्वम्' इत्यभेद एव न्याय्यो भवेत् ।
46. અપોથભેદે અપોહાના ભેદ દલીલ ખાતર માનીનેય અમે કહીએ છીએ કે તે પછી અપોથ્યને આધારે અપોહનું એકત્ર પણ થવુ' જોઈએ. એ અન્યાપોહા વડે જે ગાય અને અશ્વની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે તેમના અંગેા અને અનધ એવા હસ્તી વગેરે તુલ્ય અપોદ્યો ણા છે. બે અપોહાના જે એ અપોદ્ઘસમુદાયા છે તેમાં કેવળ એક ગૌ અશ્વશબ્દના અપોદ્ઘોમાં અસાધારણ હેાઈ જુદું પડે છે જ્યારે કેવળ એક અશ્રુગાશબ્દના અષોદ્યોમાં અસાધારણ હાઈ જુદું પડે છે. ત્યાં એક અપોદ્ઘના ભેદને કારણે અપોહેાનેા ભેદ થાય કે ધણા બધા અપોદ્યોના અભેદથી પોહાના અભેદ થાય ? એ વિચારણામાં ‘પરસ્પર જુદી એ વસ્તુઓના એ ધમસમુદાયામાં ઘણા બધા ધર્મમાં સરખા હોય તે તે બે વસ્તુ સમાનધ વાળી બને' એ નિયમને આધારે અપોહાના અભેદ જ ન્યાય્ય ઠરે. [બૌદ્દો કહે છે કે અગેઅપોહ અને અનાપહ આ એ અપોહેને ભેદ અપોદ્ઘના ભેદના આધારે ઘટે છે. પરંતુ આ બે અષોહાના એ અપોદ્ઘોમાં ભેદ કેટલેા છે અને અભેદ કેટલે છે એને તા જરા વિચાર કરી જુએ. અગાઅપોહતુ અપોદ્ઘ અગે છે અર્થાત્ ગે સિવાયની અનંત વસ્તુએ છે, અનવાપોહેનું અષોઘ અશ્વ સિવાયની અન ત વસ્તુ છે. આમ એ અપોહાના એ અપોઘસમુદાયામાં કેવળ એક એક અપોહ્ય વસ્તુ જુદી છે જ્યારે અનંત અપોદ્ય વસ્તુ એની એ જ છે. એ અપોઘસમુદાયાને જુદા માનવા કરતાં તે! એ અપોઘસમુદાયામાં અનત અપોથ વસ્તુએ એની એ જ હોવાથી એ અપોઘસમુદાયાને અભિન્ન યા તુલ્ય માનવા વધુ ઉચિત લાગે છે. આમ બે અપોહાના અોથોના અભેદ પુરવાર થતાં અપોદ્યોના અભેદ્દે અપેાહાને અભેદ તમારે બૌદ્ધાએ માનવા પડશે.]
47. अथ असाधारणत्वादश्वोऽपोह्य एवागोऽपोहेन इष्यते, स तर्हि सिंहादावप्यस्तीति सोऽपीदानीं गौर्भवेत् ।

Page #181

અપહ્યો અનંત હે ઈ તેમનું ગ્રહણ અશકય છે 43. જે અસાધારણપણાને કારણે અગઅપહને પોહ્ય અવ જ છે એમ ઇચ્છવામાં આવે તો એ રીતે તે [અશ્વ અને સિંહ શબ્દોને લેતાં] અસિંહાપોહને અપોથ પણ અશ્વ જ હતાં સિંહ પણ ગો બની જશે.
" 48. બથારવવિપેપરહિતમાઉં વ્યવર્ઝામુદતે તત્વ પ્રત્યે પ્રીतुमशक्यमानन्त्यात् । वर्गरूपेणापि तेषां ग्रहणं न शक्यम् । कस्मात् ? वर्गी करणकारणं च किञ्चिन्नास्त्येव । न हि सर्वेषामगवामश्वादिनामेकदेशत्वमेककालत्वं वा समस्ति ।
48. જે કહો કે અશ્વ આદિ વિશેષોને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યા વિના અગરૂપ અપોહ્ય કહેવાયું છે તો અમારે કહેવું જોઈએ કે પ્રત્યેક વિશેષને ગ્રહણું કરવો શક્ય જ નથી કારણ કે તે વિશે અનંત છે. અર્થાત અસાધારણ અશ્વમાત્ર 'પદનું અપહ્ય નથી પરંતુ અગેરૂપ સિહ આદિ બધા જ અપહ્યું છે. એટલે અશ્વ આદિ બધા વિશેષોને ઉલ્લેખ કર્યા વિના અગરૂપ અશ્વ આદિ બધા અપોહ્ય છે એમ કહેવાયું છે. આમ બૌદ્ધ કહે તો કહેવું જોઈએ કે બધા જ વિશેષોને એકે એકે ગ્રહણ કરવા શક્ય જ નથી, કારણ કે તેઓ અનંત છે અને તે પછી તેઓ અપોઘ છે એમ કેમ કહેવાય ?] સમુદાયરૂપે કે વગરૂપે પણ તે બધા વિશેનું ગ્રહણ શક્ય નથી, કારણ કે તેમને એક વર્ગ યા સમુદાય બનાવવા માટેનું કેઈ નિમિત્તકારણ નથી. અગોરૂ૫ અશ્વ વગેરેમાં નથી એકદેશતા કે નથી એકકાલતા કે જેને આધારે તેમને એક વર્ગ કે સમુદાય બની શકે
__49. अथ गोप्रतिषेध एवं वर्गीकरणहेतुरिष्यते, हन्त तर्हि गौः पूर्वसिद्ध एषितव्यः, यत्प्रतिषेधेनागावः प्रतीयेरन् । पूर्वसिद्धे च गवि लब्धे किमगोभिः किं वा तदपोहेन प्रयोजनम् । पूर्वसिद्धं गोस्वलक्षणमस्त्येवेति चेन्न, तेन व्यवहाराभावत्, गोसामान्ये तु पूर्वसिद्धे मुधाऽपोहप्रयत्न इत्युक्तम् । अथ गोसामान्यमगोप्रतिषेधेन सिद्धयति, तदा दुस्तरमितरेतराश्रयत्वम्-अगोनिषेधेन गोसिद्धिः गोसिद्धया चागोनिषेधसिद्धिरति । तस्मादपोहयस्यैव निरूपयितुमशक्यत्वान्न त दादपोहभेदः सिद्धयति ।
49. બૌદ્ધ— અગરૂપ અશ્વ વગેરેનો વર્ગ યા સમુદાય થવા માટેનું નિમિત્ત ગોપ્રતિષેધ (અર્થાત “ગો નથી' ગે નથી' એ ગોપ્રતિષેધ) ઇચ્છવામાં આવ્યો છે.
યાયિક- અરે ! એમ હતાં તેને પ્રથમથી સિદ્ધ ઈચ્છવો જોઈએ કે જેના પ્રતિષેધથી અગોરૂ૫ વસ્તુઓની પ્રતીતિ થાય. જે ગો પૂર્વસિદ્ધ હોય તો પછી અગરૂપ વસ્તુઓનું શું પ્રજન કે અગરૂપ વસ્તુઓના અપોહનું શું પ્રયોજન ઃ જો તમે બૌદ્ધો કહો કે પૂર્વ સિદ્ધ ગોસ્વલક્ષણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે જ તો અમારે કહેવું જોઈએ કે તેનું પણ કઈ પ્રશ્ન સ્થી, કારણ કે તેનાથી વ્યવહાર સંભવતા નથી; અને ગેરમાન્યને પૂવસિદ્ધ માનતાં અગઅપોને પ્રયત્ન નિરર્થક બની રહે છે એ તે અમે કહી ગયા છીએ. હવે જે

Page #182

અવાદિનું અપહય હોવું સંભવિત નથી
સામાન્ય અંગે પ્રતિષધથી સિદ્ધ થાય છે એમ તમે માને તો તમારે ઇતરેતરાશ્રયને પાર કરવો મુશ્કેલ છે. અગનિષેધથી ગેની સિદ્ધિ થાય અને ગાસિદ્ધિ દ્વારા અગનિષેધની સિદ્ધિ થાય. આમ અપોથને જ સમજાવવું અશક્ય હોઈ તેના ભેદે અપોહને ભેદ પુરવાર ન થાય
50. अपि चाश्वादयः सामान्यरूपेण वाऽपोह्येरन् विशेषात्मना वा? न विशेपात्मना । तदनन्तत्वादशब्दवाच्यत्वाच्च । सामान्यात्मना तु तेषामप्यपोहरूपत्वादभावत्वम् । कथं चाभावस्यैवाभावः क्रियेत ? करणे वा प्रतिषेधद्वययोगाद्विधिरवतिठते इति विधिरूपः शब्दार्थ: स्यात् ।
50. વળી, અશ્વ વગેરેને સામાન્યરૂપે અપહ (=નિષેધ થાય છે કે વિશેષરૂપે ? વિશેષરૂપે અપોહ ન થઈ શકે કારણ કે વિશેષો અનંત છે અને શબ્દવાચ્ય નથી. સામાન્યરૂપે તેમને અપોહ માનતાં, તેઓ (=અશ્વ વગેરે) અપહરૂપ બની જાય અને પરિણામે અભાવ. રૂપ થાય અભાવને જ અભાવ કેવી રીતે કરાય ૪ કરે તો બે પ્રતિષેધના મેગે વિધિ સ્થિર થઈ ને રહે અને પરિણામે શબ્દાર્થ વિધિરૂપ બની જાય.
51. अपाहात्मनश्च तुरगादेयोऽपोहः स तस्माद्विलक्षण अन्यथा वा ? वैलक्षण्ये तस्य भावात्मता भवेत् , अवैलक्षण्ये तु यादृश एव अपोह्य : तादृश, एव तदपोह इति गौरप्यगौः स्यात् ।
51. અભાવાત્મક અશ્વ વગેરેને (=અગેનો) જે અપોહ તે તેમનાથી વિલક્ષણ છે કે અવિલક્ષણ ? વિલક્ષણ માનતાં, તે અહિ ભાવાત્મક બની જાય. અવિલક્ષણ માનતાં જે અપદ્ય (=અગો) તે જ અહિ (અગેઅપોત=ગે) એમ થાય અને પરિણામે ગે પણ અગ બની જાય.
52. વિશ્વાપોદરાદ્ધાર્થપણે નસ્ટમુઘટ્યસ્થા વિશે વિશેષ્યમાલસામાનधिकरण्यादिव्यवहारो विलुप्येरन् । न ह्येकस्मिन्नर्थे द्वयोरपोहयोर्वत्तिरुपपद्यते । न चैकः कश्चिदर्थोऽस्ति यत्र तयोर्वत्तिः, स्खलक्षणस्याशब्दार्थत्वादन्यस्य चासम्भवात् । न च वृत्तिरपि काचिदस्ति ।
52. ઉપરાંત, શબ્દનો અર્થ અપોહ છે એ પક્ષમાં નીલેલ્પલ વગેરેની બાબતમાં વિશેષણ-વિશેષ્યભાવ, સામાનાધિકરણ્ય વગેરે વ્યવહારને લોપ થઈ જાય, કારણ કે એક વસ્ત સાથે બે અપેહેનો સંબંધ ધટતો નથી. વળી, એવી કઈ વસ્તુ કે નથી જેની સાથે બે અપહને સંબંધ હોય કારણ કે સ્વલક્ષણ પોતે તે શબ્દને અર્થ નથી. સ્વલક્ષણ સિવાય બીજો કોઈ વાસ્તવિક અર્થ (=વસ્તુ નથી અને કોઈ સંબંધ પણ અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી. “નીલેલ્પલ' શબ્દથી અભિધેય શબલ અર્થની બાબતમાં વિશેષણવિશેષ્યભાવની અને સામાનાધિકરણ્યની સિદ્ધિ થઈ શકશે નહિ. નીલ”શબ્દને અથ અનીલાપોહ અને ઉત્સવ’

Page #183

૧૬૬
નીલેલ્પલ’ શબ્દને અપહરૂ૫ વાગ્યાથ ઘટતો નથી
શબ્દનો અર્થ અનુત્પલાપોહ છે. અનીલાહને અનુલાપોહ સાથે સમવાયરસંબંધ હોય જ નહિ, પરિણામે તેમની વચ્ચે વિશેષણવિશેષ્યભાવ પણ ન જ હોય તેમની વચ્ચે સામા. નાધિકરણ્ય પણ નહિ ઘટે કારણ કે બે અપહો એકબીજાથી તદ્દન ભિન્ન છે. અનીલાપોહ અનુપલાહથી ભિન્ન છે, અનીલાપણું ઉત્પલને અપહ કરે છે જ્યારે અનુત્પલાહ નીલને અહિ કરે છે, પરિણામે તે બંને અપનું સામાનાધિકરણ્ય કેમ બને ? માની લઈએ કે તે બંને અપેહેનો એક અર્થ સાથે સ બંધ છે, તે પ્રશ્ન ઊઠે કે તે અર્થ શું છે ? તે પોતે સ્વલક્ષણરૂપ તે હોઈ શકે નહિ કારણ કે સ્વલક્ષણ અવિકલ્પરૂપ ઈ શબ્દ દ્વારા તેનું જ્ઞાન ન થાય. વળી, વાસ્તવિક સામાન્યરૂપ અર્થને તે બૌદ્ધો સ્વીકારતા જ નથી. એટલું જ નહિ, તેઓ સંબંધની પણ વાસ્તવિક્તા સ્વીકારતા નથી.]
53. सज्ज्ञेयादिशब्दानामपोहयनिरूपणासम्भवान्नापोहवाचित्वम् । न हयसदज्ञेयं वा किञ्चिदवगतं यद् व्यवच्छिद्येत । ज्ञातं चेत् सदेव तत् ज्ञेयं चेति । अतः कथं સજીન્ટેન રહેવ, શેરાન ના શેયમેવાપોતે | અજ્ઞાતં તુ નિતરામનોચમ્ | कल्पितं तु तद्वक्तुमशक्यं, कल्पनयैव सत्त्वाज्ज्ञेयत्वाच्च ।।
53. “સત ય' શબ્દોના અપહ્યો અસત, અયનું નિરૂપણ સંભવતું ન હોઈ, તે શબ્દ અપોહવાચી ઘટતા નથી. અને કે અમને કદી જાણી શકાતું જ નથી કે જેથી તેને વ્યવછેદ (=અપહ! થાય જે અસતને જાણ્યું તો તે સત્ જ બની જાય અને ય પણ બની જાય, [જે અણેયને જાણ્યું તો તે ય જ બની જાય છે, પરિણામે “સત્' શબ્દથી સતનો અને ય’ શબ્દથી રેયના અપહ કેમ થાય ? અપહ્ય કઈ રીતે પણ એ જ નહિ. કલ્પિત અત્ અને અજ્ઞેય પણ અનુક્રમે “સ” અને “ત્તેય’ શબ્દના અપહ્ય ન કહેવાય, કારણ કે કલ્પના દ્વારા તેમનું સત્ત્વ અને જ્ઞયત્વ બની ગયેલું છે. કલ્પના દ્વારા જે સત બનેલ છે તેને અપહ “સત’ શબ્દ કેવી રીતે કરી શકે ? ક૯પના દ્વારા જે ય બનેલ છે તેને અપોહ ય” શબ્દ કેવી રીતે કરી શકે ?]
54. अपोहशब्दस्य च किं वाच्यमिति चिन्त्यम् । अनपोहो न भवतीत्यपोहः । कश्चायमनपोहः । कथं वाऽसौ न भवति । अभवन्वा किमवशिष्यते इति सर्वमवाचकम् ।
54. “અહિ શબ્દનું વાચ્ય શું છે એને વિચાર કરવો જોઈએ. ‘અપહશબ્દને અથ છે “અનપહ નથી. આ અનહિ શું છે ? અને તે કેમ નથી ? તે અનપહ નહોતાં શું બાકી રહે ? આ રીતે વિચારતાં બધા શબ્દો અવાચક બની જાય છે.
55. प्रतिषेधवाचिनां च ननादिशब्दानां का वार्ता ? अत्र न भवतीति नेति कोऽर्थः ? उपसर्गनिपातानां च कथमपोहविषयत्वम् ? आख्यातशब्दानां च पचतीत्यादीनामपोहो दुरुपपादः ।

Page #184

નઝ વગેરે પદોને વાગ્યાથ અહિ ઘટતે નથી 55 પ્રતિષેધવાચી “ગ” વગેરે પદોની તો વાત જ શી કરવી ? અહીં નથી=ન મરd, = મવતિ”માં “ન'નો અર્થ શું છે ? ઉપસર્ગો અને નિપાતોના વિષય અપોહ કેવી રીતે હોય ? અને “પત્તિ' (રાંધે છે) વગેરે ક્રિયાપદની બાબતમાં અપોહ ઘટાવવો દુષ્કર છે.
56. नाम्नामेव जातिशब्दानामपोहविषयत्वमिष्यते येषां भवन्तो जातिबाचित्वं तद्वद्वाचित्वं वा प्रतिपद्यन्ते इति चेत्, ततोऽन्येषां तहिं का वार्ता ? वाहयार्थवाचिल्वे जातिशब्देषु को द्वेषः ? निरालम्बनत्वे ज्ञानांशालम्बनत्वे वा जातिशब्दानामपि तदेवास्तु, किमपोहवादप्रमादेन !
56. નિતિશબ્દોને અર્થાત્ નામનો જ વિષય અહ છે, અર્થાત જે શબ્દને વિશે તેઓ જાતિવાચક છે કે જાતિમતવાચક છે એવું આપ નૈયાયિકો પ્રતિપાદન કરે છે તે શબ્દોને જ વિષય અહ છે એમ જો તમે બૌદ્ધો કહેના હે તે અમે મૈયાયિકે પૂછીએ છીએ કે તેમનાથી અન્ય પદ્યની બાબતમાં તમારે બૌદ્ધોએ શું કહેવાનું છે ? તે પદે જે બાહ્યાવાચી હોય તો પછી જાતિશો તરફ હેપ કેવો ? જે કહો કે તે પદોને કઈ બાહ્ય વિષય જ નથી કે જ્ઞાનાંશ જ તેમનો વિષય છે તો જાતિ શબ્દોની બાબતમાં પણ તેમ છે, અપવાદ રૂપ ગાંડપણનું શું પ્રયોજન ?
यथैव प्रतिभामात्रं वाक्यार्थ उपकल्पितः । पदार्थोऽपि तथैवास्तु किमपोहाग्रहेण वः ।। इत्यादि दूषणौदार्यमपोहे बहुदर्शितम् ।
તઃ દાર્થતામસ્થ યુ: સૌ તા: રથમ ? || 57. જેમ વાક્યર્થને પ્રતિભામાત્રરૂપ કલ્પવામાં આવ્યો છે તેમ પદાર્થ પણ તેવો જ હા; અપોહના આગ્રહનું તમારે શું પ્રયોજન છે ? --- વગેરે દૂષણે આપવાનું ઔદાર્ય અહમાં અમે બહુ દર્શાવ્યું છે. તેથી શબ્દનો અર્થ અપોહ છે એમ સૌગતો કેમ કહે ? 58. ૩ત્ત | તતત્વરિતસિદ્ધાન્તાનામમિયાન . .
अपोहा यदि भावात्मा बहिरभ्युपगम्यते ।
ततो भवति भावत्कं वाग्जालं न त्वसी तथा ॥ किन्तु खल्वयमान्तरो ज्ञानात्मा सौगतानामपोहः सम्मतः । तथाऽभ्युपगमे. केयमपाहवाचोयुक्तिः ? स्वांशविषयं पदार्थज्ञानमित्येतावदेव वक्तुमुचितम् । एतदपि नास्ति, नायमान्तरो, न बाहयोऽपाह:, किन्तु ज्ञानार्थाभ्यामन्य एव ।
58. બૌદ્ધ – અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. જેઓ બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તને સમજતા નથી તેઓ આ કહે છે. જે અપોહને ભાવાત્મક બાહ્ય વસ્તુ તરીકે અમે સ્વીકારતા હોઈએ તે તમારી વાજાળ અસર કરે. પરંતુ અપોહ તે નથી. બૌદ્ધ મતે અપોહ જ્ઞાનરૂપ આંતર વસ્તુ છે. હવે જે અપોહને અમે આવો માનતા હોઈએ, તે તમારી દલીલેની કેવી દશા ?

Page #185

૬૮ શબ્દને અથ પરમાર્થતઃ અસ્તિત્વ ધરાવતો નથી એ બૌદ્ધ મત શબ્દાર્થજ્ઞાનનો વિષય જ્ઞાનને પોતાને અંશ જ છે એમ એટલું જ કહેવું ઉચિત છે. [બીજા કેટલાક બૌદ્ધો કહે છે કે ના, એમ કહેવું ઉચિત નથી; અહ આંતર પણ નથી કે બાહ્ય પણ નથી, પરંતુ જ્ઞાન અને બાઘા બંનેથી અન્ય જ છે. - 59.
ननु यद्विद्यते नान्तर्न बहिः परमार्थतः । तन्न विद्यत एवेति कथं शब्दार्थ उच्यते ।। पारमार्थिकशब्दार्थसमर्थनपिपासिताः । .
नेहागताः स्मो येनैवमनुयुज्येमहि त्वया ।।
यत एव तन्नान्तर्बहिरस्ति तत एव मिथ्येति काल्पनिकमिति च गीयते । किं पुनस्तत् । आरोपितं किञ्चिदाकारमात्र विकल्पोपरञ्जकम् । ननु बाहयार्थव्यतिरेकेण किमीय आकारः आन्तरस्य ज्ञानस्योपरञ्जकः । 0 59, નૈયાયિક–. જે અંદર કે બહાર પરમાર્થથી અસ્તિત્વ ધરાવતા ન હોય તે હોય જ નહિ, એટલે તેને શબ્દાર્થ કેવી રીતે કહેવાય ?
બૌદ્ધ– શબ્દાર્થ પારમાર્થિક છે એવું સમર્થન કરવા માટે તરસતા અમે અહીં આવ્યા નથી કે જેથી તમે અમને આમ પૂછો છે. કારણ કે તે અંદર પણ નથી કે બહાર પણ નથી એટલે જ તે મિશ્યા છે કાલ્પનિક છે એમ અમે કહીએ છીએ.
નૈયાયિક – તો તે છે શું ? બૌદ્ધ વિકલ્પરૂપ જ્ઞાનને રંગનાર કાઈક આરેપિત આકારમાત્ર છે. નૈયાયિક— બાઘાર્થ સિવાય આ કયો આકાર છે જે આંતર જ્ઞાનને રંગનાર હોઈ
શકે ?
- 60. ઉજજો | દાઝાવૈવાનુષ્કા વિરપાનાં, ન દફથોડર્થ / દયાવૃત્ત हि वस्तु दर्शनानां विषयः । तच्च स्प्रष्टुमक्षमा विकल्पा इत्युक्तम् । अथ तच्छायामवलम्बमाना विकल्पा व्यावृत्तस्याग्रहणाद् व्यावृत्तिविषया उच्यन्ते ।
- 60. બૌદ્ધ- આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. દશ્ય વસ્તુની છાયા જ વિકલ્પોને રંગે છે, દશ્ય વસ્તુ પોતે વિકલ્પને રંગતી નથી, કારણ કે સિજાતીય-વિજાતીયથી] વ્યાવૃત્ત વસ્તુ (=સ્વલક્ષણ દર્શનને વિષય છે અને તે વ્યાવૃત્ત વસ્તુને સ્પર્શવા વિકલ્પ શક્તિમાન નથી એમ અમે બૌદ્ધોએ અગાઉ કહ્યું છે. હવે તે વ્યાવૃત્ત વસ્તુની છાયાનું અવલંબન કરતા વિકલ્પ વ્યાવત્ત વસ્તુને પ્રહણ ન કરતા હોવાને કારણે વ્યાવૃત્તિવિષયક કહેવાયા છે.
61. ननु व्यावृत्तितद्वतोरभेदाद् या व्यावृत्तिर्यच्च व्यावृत्तं स्वलक्षणं तदेकमेनेति व्यावृत्तिग्राहिभिर्विकल्पैावृत्तमपि गृहीतं स्यादिति दर्शनतुल्या एव ते भवेयुः ।
61. Rયાયિક- વ્યાવૃત્તિ અને વ્યાવૃત્તિવત એ બેને અભેદ હોઈ, વ્યાવૃત્તિ અને

Page #186

વિકલ્પને વિષય વ્યાવૃત્તિ અવસ્તુ છે વ્યાવ્રત સ્વલક્ષણ તે બંને એક જ છે, એટલે વ્યાવૃત્તિને ગ્રહણ કરનાર વિકલ્પોથી વ્યાવૃત્ત (સ્વલક્ષણ) પણ ગૃહીત થઈ જાય, પરિણામે વિકલ્પો દર્શનgય બની જાય.
62. नैतदेवम् । न विकल्पैावृत्तं वस्तु गृहयते । न च पारमार्थिकी व्यावृत्तिरपि तु कश्चिदारोपित आकारः । वास्तवत्वे हि व्यावृत्तेः, वस्तुसंस्पर्शिन एते दोषाः प्रादुष्युः । न त्वसौ तथेत्युक्तम् ।
62. બૌદ્ધ ના એવું નથી. વિક વ્યાવણ વસ્તુને ગ્રહણ કરતા નથી. વ્યાવૃત્તિ વાસ્તવિક ( બાહ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતી ચીજ) નથી, પરંતુ એ તો કોઈ આરેપિત આકાર છે. વ્યાવૃત્તિ વાસ્તવિક હોય તે વિકલ્પ વસ્તુસંસ્કશી બની જાય વગેરે પેલા દેશે પ્રાદુર્ભાવ પામે. પરંતુ વ્યવૃત્તિ તેવી (=વાસ્તવિક) નથી એ અમે જણાવી ગયા છીએ.
63. अत एव यत् केचन पर्यचूचुदन् किल व्यावृत्तग्रहणपक्षे त्रितयग्रहणं प्राप्नोति-यद् व्यावृत्तं, येन निमित्तेन व्यावृत्तं, यतश्च व्यावृत्तमिति; न च त्रितयग्रहणमस्तीत्यतः कथं व्यावृत्तग्रहणमिति, तदप्यपास्तं भवति । यदि हि व्यावृत्तं गृह्णीम इति एवमुल्लेखो भवेद् व्यवहर्तजनस्य, तदेवमसौ पर्यनुयुज्येत, न त्वेवमस्तीत्यचोद्यमेतत् ।
63 એટલે જ, કેટલાકે જે આપત્તિ આપી છે કે દર્શન વ્યાવૃત્તને ગ્રહણ કરે છે એ પક્ષમાં ત્રણનું ગ્રહણ પ્રાપ્ત થાય છે- જે વ્યાવૃત્ત છે તેનું, જે નિમિત્ત વડે તે વ્યાવૃત્ત થયું હોય તેનું અને જેનાથી વ્યાવૃત્ત હોય તેનું; અને આ ત્રશુનું ગ્રહણ તે દર્શનમાં હેતું નથી, તેથી કેવી રીતે વ્યાવૃત્ત વસ્તુનું ગ્રહણ થાય, એ આપત્તિ પણ દૂર થાય છે, કારણ કે જે વ્યવહાર કરનાર “હું વ્યાવૃત્તને ગ્રહણ કરું છું' એવો ઉલ્લેખ કરતો હોય તો જ તેને આ પ્રશ્ન પૂછી શકાય પરંતુ એવું તે છે નહિ, એટલે આ આપત્તિ આપી શકાય
64. નવેવમાતાપિયા ઇવ વિકલ્પ ૩ મર્યાન્તિ , વ્યાત્તિવષયत्ववाचो पुक्तिरनन्वितेत्युक्तम् । समाहितमेतद् । दर्शनपृष्ठभात्रिभिर्गौरित्यादिविकल्पैरतकार्यपरावृत्ता आकारा उल्लिख्यन्ते । न हि गोविकल्पैरतत्कार्याणामश्वादीनामुल्लेखः, स्खलक्षणं च न स्पृश्यते, सामान्यं च वास्तवं नास्ति । तस्मादतत्कार्यपरावृत्तिविषयत्वमेव विकल्पानामवतिष्ठते इत्येवं युक्त्या तेषामपाहविषयत्वमुच्यते, न प्रतिपत्तितः। - 64 યાયિક - વિકિપોને વિષય આરેપિત આકાર જ છે એમ તમે બૌદ્ધોએ કહ્યું છે. તેથી, વિકને વિષય વ્યાવૃત્તિ છે એવું પ્રતિપાદન વિસંવાદી છે, તકરહિત છે, એમ અમારું તૈયાયિકોનું કહેવું છે. - બૌદ્ધ- આનું સમાધાન આ રહ્યું, ‘આ ગાય છે વગેરે દર્શનyભાવી વિકલ્પ વડે અતત્કાયવ્યાવૃત્તિરૂપ આકારને ઉલેખ થાય છે. [અહી અતcકાર્યવ્યારિ=અગકાર્ય વ્યાવૃત્તિ;
૨૨, ૨૩

Page #187

વિકલ્પમાં વિજાતીયષ્યામૃત્તાકારને જ ઉલ્લેખ સવેદાય છે
ગાયના કાર્યો સિવાયના કાર્યોની વ્યાવૃત્તિ. ગોવિકલ્પ વડે અતત્કા (=ગાયનું જે કાર્ય છે તે કા` જેમનું નથી તે) અશ્વ વગેરેને ઉલ્લેખ થતા નથી કે ગોસ્વલક્ષણના સ્પર્શ થતા નથી; અને સામાન્ય તેા વાસ્તવિક નથી. તેથી વિકલ્પે વિષય અતત્કાય વ્યાવૃત્તિ જ સ્થિર થાય છે. આવી દલીલ વડે વિકલ્પોનું અપેાહવિષયક હોતાપણું કહેવાયું છે; 'પ્રતિપત્તિને આધારે કહેવાયું નથી.
૧૭૦
65. नन्वतत्कार्यपरावृत्तमित्र सजातीयव्यावृत्तमपि दृश्यरूपम् । तत्र सजातीयविजातीयव्यावृत्तमप्याकारमुल्लिखेयुः । न हि सजातीयविजातीयव्यावृत्तीः स्वलक्षणं चान्यत् । न चैकतराकारोल्लेखन नियम हेतुमुत्पश्यामः । धीमन् मैत्रं मंस्थाः — निश्चयात्मनो निर्विकल्पाः सजातीयविजातीयव्यावृत्ताकारोल्लेखे च सर्वात्मना तन्निश्चयाद्विकल्पान्तराणां शब्दान्तराणां चाप्रवृत्तिः स्यात् । तथा च गौरिति शब्दादुत्पद्य - मानो विजातीयव्यावृत्ताकारोल्लेख्येव विकल्पः संवेद्यते, न सजातीयव्यावृत्तोल्लेखी । तुल्यविषयाश्च विकल्पैः शब्दा इत्यन्यापोहविपयास्त उच्यन्ते ।
65. નૈયાત્રિક—દશ્યનુ સ્વરૂપ જેમ અતકાવ્યાત્રા (અર્થાત્ વિજાતીય-વ્યાઘ્રા) છે તેમ સજાતીયવ્યવૃત્ત પણ છે તેથી વિકલ્પમાં સર્જાતીયવ્યાવૃત્ત આકાર અને વિજાતીયવ્યાવ્રુત્ત આકાર તેના ઉલ્લેખ થવા જોઈએ, કારણ કે સજાતીય-વિસ્તૃતીયવ્યાવૃત્તિ અને દૃશ્ય (=રવલક્ષણ) એ જુદાં નથી. વળી, બેમાંથી એક જ આકારને ઉલ્લેખ થાય એનું નિયમન કરતે કોઇ હેતુ (=નિમિત્ત) અમને દેખાતા નથી.
બૌદ્ધ– હે મુહિમાના ! એમ ન માને કે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષો નિશ્ચયસ્વરૂપ છે અને સા તીય-વિજાતીયવ્યાવૃત્ત આકારના ઉલ્લેખ થતાં સવરૂપે વસ્તુને નિશ્ચય થઈ જવાથી વિકલ્પે અને શબ્દોની પ્રવૃત્તિ નહિ થાય. વળી, ગાય શબ્દથી ઉત્પન્ન થતા વિસ્તૃતીયવ્યાવૃત્તાકારના ઉલ્લેખવાના વિકલ્પ સ વેદાય છે, સજાતીયવ્યાવૃત્ત કાર ૫ ઉલ્લેખવાળા સવેદ્યતા નથી. વિકાના વિષય જેવા જ શબ્દોને વિષય છે એટલે શબ્દો પણ અન્યાપાહવિષયક કહેવાય છે.
66 સોડયમારોવિતાારો નહિ, બારોપિતસ્ત્રાવેલ, નાન્ત: અયોધરૂપत्वात् । अतश्चासौ न किञ्चिदेव । न किंञ्चिदपि भवन्नपोह इति फलत उपचर्यते 1 अतश्च बाह्यमपोहमाश्रित्य दूषणोपन्यासे कण्ठशोषमनुभवन्नस्थाने क्लिष्टो देवानांप्रियः ।
66 આ આરેષિત આકાર બહાર જગતમાં નથી કારણ કે તે આરેાપિત છે. તે આંતર નથી, કારણ કે તે બેધરૂપ નથી, તેથી તે કાંઇ છે જ નહિ. કંઈ પણ ન હાવા છતાં તે, અપેાહ' એમ ફ્લતઃ ઉપચારથી કહેવાય છે. [દનપૃષ્ઠભાવી વિકલ્પે વિજાતીયવ્યાવૃત્તિમાં જ યવસાન પામતા હોવાથી, કઈ પણ ન હાતા તે આકાર અપેાહ' એમ ઉપચારથી

Page #188

- વિપવિષય અર્થ અને બાહ્ય વસ્તુ વચ્ચે ભેદ
કહેવાય છે ] તેથી, બાહ્ય અપેહને આશ્રીને દૂષણ આપવામાં કંઠશેષ અનુભવતા આપ દેવાનાં પ્રિય ખાટા કલેશને પામો છે.
67. अपि च विकल्पभूमिरर्थो विकल्पान्तरसन्निधापितभावाभावाक्षेपी नियतरूपो बाह्यसदृशश्च प्रतीयते । न चेदं रूपत्रयमपि बाहये वस्तुनि युज्यते । बाह्यस्य हि वस्तुनः स्वरूपेणावगतस्य न विकल्पान्तरोपनीतभावसम्बन्ध उपपद्यते, वैयर्थ्यात्, नाप्यभावसम्बन्धो विप्रतिषेधात , नियतरूपता च विकल्पविषयस्य ‘गोरेव नाश्वः' इत्येवमवगम्यमाना वस्त्वन्तरव्यवच्छेदमन्तरेण नावकलपते इति बलाद् व्यवच्छेदविषयत्वम् । अन्यथा नियमपरिच्छेदासम्भवात् सन्दिग्धं च वस्तु न गृह्यते । .
67. વળી, વિકત વિષયક અર્થ ‘છે' થી' એવા બે વિકલ્પોમાંથી કોઈ એકે પ્રસ્તુત કરેલા ભાવ કે અભાવની અપેક્ષા રાખવાવાળે, નિયત રૂપવાળો અને બાહ્ય વસ્તુ જેવો દેખાય છે. આ ત્રણ રૂપે બાહ્ય વસ્તુમાં ધટતાં નથી; પેતા વરૂપથી જ્ઞાત બાહ્ય વસ્તુની બાબતમાં “છે એવા વિકલ્પ પ્રસ્તુત કરેલ ભાવ સાથે તેને સંબંધ ઘટ નથી, કારણ કે તેમાં વ્યર્થતા છે; “નથી એવા વિકલ્પ પ્રસ્તુત કરેલ અભાવ સાથે પણ તેને સબંધ ઘટતો. નથી, કારણ કે તેને પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યું છેઅને નિયતરૂપતા તે વિક૯ ના વિષયને હોય છે, બાહ્ય વિષયને હેતી નથી), ‘ગાય જ છે, અશ્વ નથી' આ સંતે જણાતી રૂપતા અન્ય વસ્તુના વ્યવદ વિના ઘટતી નથી એટલે ન છૂટકે નિવતરૂપતા બીજુ કંઈ નહિ પણ વ્યવચ્છેદને વિષય હોવાપણું છે. વ્યવચ્છેદને અન્યથા બર્થાત અન્ય વસ્તુના વ્યવછેદ વિના નિયત વસ્તુનું જ્ઞાન સંભવે નહિ, અને સંદિગ્ધ વસ્તુનું ગ્રહણ તો થતું નથી.
68 एवं बाह्यवस्तुविषयत्वे च निरस्ते - विकल्पानामेकस्यार्थखभावस्येति न्यायेन पौनरुक्त्यादबाह्यविषयत्वं न्याय्यम् । अबाह्य चारोपितं रूपं, तच्च बाह्यवदवभासते । न च व्यावृत्तिच्छायमपहाय बाह्यारोपितयोः सादृश्यमन्यदस्तीति व्यावृत्तिविषया एव विकल्पाः फलतो भवन्ति ।
68. આમ વિકલ્પનું બાહ્યવિષયત્વ નિરસ્ત થઈ ગયું છે ત્યારે “એક સ્વભાવવાળી વસ્તુનું દર્શન થતાં તેનો બીજો કયે ભાગ દર્શનથી અગૃહીત રહી ગયે કે જે બીજ પ્રમાણે વડે ગૃહીત થાય ?' એ ન્યાયે, વિકલ્પોને વિષય બાહ્ય વસ્તુ માનતાં પુનરુક્તિદોષ આવત હોઈ વિકલ્પનું બાહ્યવિષયત્વ ને હોવુ ન્યાય છે. આ રેપિત રૂપ (=આકાર) બાહ્ય નથી છતાં જાણે બાહ્ય હોય એવું ભાસે છે વ્યાવૃત્તિરૂપ છાયા સિવાય બાહ્ય આકાર અને અરેપિત આકાર વચ્ચે બીજુ કોઈ સામ્ય નથી. આમ ફલતઃ વિકલ્પોના વિષયે વ્યાવૃત્તિઓ બને છે.
- 69. यद्यपि विधिरूपेण गौरश्व इति तेषां प्रवृत्तिस्तथापि नीतित्रिदोऽन्यापोहः विषयानेव तान् व्यवस्थापयन्ति, यथोक्तं 'व्याख्यातारः खल्वेवं विवेचयन्ति न વ્યવર્તારા રૂતિ [s. વ. સ્ત્રો. . પૃ. ૨૫] | સોડ્ય નાન્સર:, ન વાહ્યા,

Page #189

૧ર વિકલ્પને વિષય અવસ્તુ હોય તે વિકલ્પ થતાં લેકે પ્રવૃત્તિ કેમ કરે છે ?
अन्य एव कश्चिदारोपित आकारो व्यावृत्तिच्छायायोगादपाहशब्दार्थ उच्यते । इतीय मसत्ख्यातिवादगर्भा सरणिः I
69. જો કે [સામાન્ય જનેા અનુસાર] ‘ગાય' ‘અશ્વ' એમ વિધિરૂપે વિકલ્પોની પ્રવૃત્તિ હેવા છતાં વિકલ્પોના વિષય અપોહ છે એવી સ્થાપના તકશાસ્ત્રના જાણુકારા કરે છે, જેમકે કહેવામાં આવ્યું છે કે વ્યાખ્યાતાઓ- વિવેચકે- ખરેખર આમ [દશ્ય અને વિકલ્પ્ય] વિવેક કરે છે, વ્યવહર્તાએ ખેલનારા સામાન્ય જને- કરતા નથી.' આ આકાર આંતર પણ નથી કે ખાદ્ય પણ નથી પરંતુ કોઈક આરેપિત આકાર છે, જે વ્યાવૃત્તિની છાયાના સબંધને લીધે !હરૂપ શબ્દાથ કહેવાય છે. આ અસખ્યાતિવાદગલ વ્યાખ્યામાગ છે. [અર્થાત્ અસત્ આકાર જ વિકલ્પમુદ્ધિમાં પ્રતિભાસ પામે છે. અસત્ કાર જ વિકલ્પને વિષય છે.
70 अथ वा विकल्पप्रतिबिम्बकं ज्ञानाकारमात्रकमेव तदबाह्यमपि विचिवासनाभेदोपहित रूपभेदं बाह्यवदवभासमानं लोकयात्रां बिभर्ति | व्यावृत्तिच्छायायोगाच्च तदपोह इति व्यवह्रियते । सेयमात्मख्यातिगर्भा सरणिः ।
70. અથવા, વિકલ્પબુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબરૂપ જ્ઞાનાકારમાત્ર વિકલ્પના વિષય છે. તે બાહ્ય વસ્તુરૂપ ન હોવા છતાં વિચિત્ર વારાનાના ભેદોએ પ્રસ્તુત કરેલ ભિન્ન ભિન્ન રૂપ ધરાવતા ખાદ્ય વસ્તુ જેવા ભાસતે। તે જ્ઞાનાકાર લેયાત્રાને ધારે છે; વ્યાવૃત્તિની છાયાના યેાગે તે નાનાકારને અપેાહ કહેવામાં આવે છે. આ વ્યાખ્યામાગ આત્મખ્યાતિગભ છે.
71. ननूभयथाऽपि वस्तुविषयत्वाभावे विकल्पानां कथं वस्तुनि व्यवहर्तारः प्रवर्तन्ते ? दृष्टेऽपि कचिद्वस्तुनि तृणादौ प्रवृत्त्यभावात् । अर्थित्वं तु પ્રવૃત્ત: कारणम् । ननु अर्थितावत् दर्शनमपि कारणमेव । अर्थिनाऽप्यपश्यतस्तत्र प्रवृत्त्यभावात् । अपोहपक्षे च प्रवृत्तस्य वस्तुप्राप्तिः कथमिति वक्तव्यम् ।
71. નૈયાયિક બંનેય રીતે વિકાને વિષય વસ્તુ ન હેાવાથી વ્યવહર્તાઓ વસ્તુમાં કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરે ?
બૌદ્ધ કોઈવાર તા તૃણુ આદિ [તુચ્છ] દૃષ્ટ વસ્તુમાં પણ પ્રવૃત્તિના છે. (તેથી વસ્તુદર્શીન પ્રવૃત્તિનું કારણ નથી.) પ્રવૃત્તિનું કારણુ તા અર્થિવ છે.
-
વૈયાયિક– અર્થિવની જેમ દર્શીન પણ કારણ છે જ. [ઘટના] અથી એ હુાવા છતાં [ઘટતું] દÖન ન કરતા હોય તેઓની ચિટ વિશે] પ્રવ્રુત્તિ ન થાય. એટલે અપેાહપક્ષમાં, પ્રવૃત્ત થનારને વસ્તુની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય એ સમજાવવું પડશે, [કારણુ કે તેને વસ્તુનું
ન તા હોતુ નથી].

અભાવ હોય
· 123યતે। પ્રવૃત્તિસ્તાવવું દરતિવ્યયારેી રળનિવધના | દયાનાनन्तरमुत्पन्ने त्रिकल्पे विकल्प्यतया न प्रतिपद्यते प्रमाता । दर्शनानन्तर्य विप्रलब्धस्तु

Page #190

દૃશ્ય અને વિકણ્યના ભેદના અગ્રહણને કારણે પ્રવૃત્તિ થાય છે
दृश्यमेव गृहीतं मन्यते तदभिमानेन च प्रवर्तते । इदं तदेकीकरणमाहुः - दृश्यविकल्प्ययोर्भे देन वस्तुनो दृश्यात् विकल्प्यो यन्न गृह्यते । न पुनभिन्नयोरभेदाध्यवसाय एकीकरणमिष्यते, दृश्याद् विभिन्नस्य विकल्प्यस्य शुक्तेरिव रजतस्यं निर्देष्टुमशक्यत्वादभेदाध्यवसाये चौपायाभावात् । नाभेदाध्यवसाये दर्शनमुपायों विकल्प्याविषयत्वात्, न विकल्पो दृश्याविषयत्वात् । तस्माद् भेदानध्यवसायादेव પ્રવૃત્તિઃ |
72. બૌદ્ધ- અમે ઉત્તર આપીએ છીએ દર્શનના વિષય અને વિકલ્પના વિષયના એકીકરણને કારણે પ્રવૃત્તિ થાય છે. દર્શનનો જે વિષય છે તેના (સ્વલક્ષણના) દર્શન પછી તરત જ ત્યારે વિક૯૫ ઉપન્ન થાય છે ત્યારે વિક૯ષ વિષયને વિક૯પના વિષય તરીકે પ્રમાતા જાણતો નથી – સમજ નથી. દર્શન અને વિકલ્પ વચ્ચે કાળનું કઈ અંતર ન હોવાથી છેતરાયેલે પ્રમાતા પિતે દશ્યને જ ગ્રહણ કર્યું છે એમ માને છે અને એ અભિમાનથી પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમનું એકીકરણ અને કહે છે – દશ્ય અને વિકષ એ બેમાં, દય વસ્તુથી વિકણ્યના ભેદના અગ્રહણને. પરંતુ ભિન્ન એવાં તે બેના અભેદ્રના અધ્યવસાયને એકીકરણ નથી ઈચ્છવામાં આવ્યું, કારણ કે શુક્તિથી ભિન્ન રજતનો નિર્દેશ કરવાનું જેમ બ્રિાન્તજ્ઞાનમાં) અશક્ય છે તેમ અહી દયથી ભિન્ન વિકટયનો નિર્દેશ કરવાનું અશક્ય છે. અને વળી અભેદાધ્યવસાયને કોઈ ઉપાય નથી. અમેદાધ્યવસાયમાં દર્શન ઉપાય નથી, કારણ કે વિકપ્યા દર્શનને વિષય નથી; વિકલ્પ પણ ઉપાય નથી, કારણ કે દશ્ય વિકલ્પનો વિષય નથી. તેથી ભેદના અધ્યવસાયથી જ પ્રત્તિ થાય છે.
73. प्राप्तिरपि दृश्यस्यैवार्थक्रियाकारिणो वस्तुनः पारम्पर्येण, तन्मूलत्वात् कार्यप्रबन्धस्य । दृश्याद् दर्शनं, ततेा विकल्पः, ततः प्रवृत्तिरिति । अर्थ हि मूलवतिनमुपलभ्य प्रवर्तमानस्तमाप्नोति, अपवरकनिहितमणिप्रसृतायां कुञ्चिकाविवरनिर्गतायामिव प्रभायां मणिबुद्धया प्रवर्तमानः । यत्र तु मूलेऽप्यों नास्ति तत्र व्यामोहात् प्रवर्तमानो विप्रलभ्यते, दीपप्रभायामिव तथैव मणिबुद्धया प्रवर्तमानः ।
73. અર્થ ક્રિયાકારી દશ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ પણ પરંપરાથી થાય છે કારણ કે કાર્યોની હારમાળાનું મૂળ તે વસ્તુમાં છે. દરય વસ્તુથી દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે, દશનથી વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે, વિક૫થી પ્રવૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ ઓરડામાં મૂકેલા મણિમાંથી ફેલાતી જે પ્રભા કચી નાખવાના કાણામાંથી બહાર નીકળે છે તે પ્રભાને મણિ માની પ્રવૃત્ત થતો પ્રમાતા મણિને પ્રાપ્ત કરે છે તેમ વિકને મૂળમાં રહેલું અર્થ માની પ્રવૃત્તિ કરતો પ્રમાતા વસ્તુને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ જ્યાં વિકલપના વિષયના મૂળમાં અર્થ વસ્તુ) ન હોય ત્યાં વ્યામોહથી પ્રવૃત્તિ કરતો પ્રમાતા છેતરાય છે (અર્થાત તેની પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ જાય છે, જેમકે દીપપ્રભામાં તે પ્રમાણે જ મણિ માની પ્રવૃત્તિ કરે તે પ્રમાતા.

Page #191

१७४.
અપવાદો પસંહાર
. . 74. एवं च बाह्यवस्तुसंस्पर्शशून्येष्वपि विकल्पेषु समुल्लसितेषु . 'बाह्योऽर्थो मया प्रतिपन्न:' 'तत्र चाहं प्रवृत्तः' ‘स च मया प्राप्तः' इत्यभिमानो भवति लौकिकानाम् । न त्वयमर्थाध्यवसायमूलः । तदुक्तं 'यथाऽध्यवसायमतत्त्वात्, यथातत्त्वं चानध्यवसायात्' इति । खप्रतिभासेऽनर्थे ऽर्थाध्यवसायात् प्रवृत्रिरित्यत्रापि ग्रन्थेऽर्थाध्यवसायो भेदानव्यवसाय एव व्याख्येयः । एवं दृश्यविकल्प्यावर्थावेकीकृत्य प्रवर्तते प्राप्नोति चार्थमिति ।
14. અને આમ બાહ્ય વસ્તુના સંપર્શથી રહિત વિકલ્પ જ્યારે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે મેં બાહ્ય અર્થને જાયો’ ‘તેમાં હું પ્રવૃત્ત થયો” “અને તેને મેં પ્રાપ્ત કર્યો' આવું અભિમાન સામાન્ય લેકને થાય છે. આ અભિમાનનું મૂળ અર્થનો (=વસ્તુનો) અધ્યવસાય નથી. એટલે જ કહ્યું છે કે કારણ કે અધ્યવસાય પ્રમાણેનું તત્ત્વ (=વસ્તુ નથી અ પ્રમાણેને અધ્યવસાય નથી. (અર્થાત્ અબહીરૂપનો બહીરૂપ તરીકે અવ્યવસાય છે. પરંતુ અબડીરૂપને અનહીરૂપ તરીકે અવ્યવસાય નથી.)’ ‘વિકઃપગનું પ્રતિભાસ (= પ્રાધાકાર, જે અથરૂ૫ નથી તેમાં અને અધ્યવસાય થવાથી પ્રવૃત્તિ થાય છે – આ વાકયમાં પણ ‘અર્થનો અધ્યવસાય” એ જે પદે છે તેની વ્યાખ્યા “ભેદને અધ્યવસાય' એવી જ કરવી જોઈ એ. આમ સામાન્ય જન દશ્ય અને વિક અર્થોને એક કરીને પ્રવૃત્તિ કરે છે અને આ વસ્તુને પ્રાપ્ત કરે છે.
तदेवमेष लोकस्य व्यवहारोऽवकल्पते । विवेकिनापि वोढव्या लोकयात्राऽथ लोकवत् ॥ तस्माद्विकल्पप्रतिबिम्बकस्य .. शब्दार्थतामाहुरपोहनाम्नः । प्रतीतिमार्गस्त्वविविच्यमाना
जनस्य जातिभ्रममातनोति ।। यावांश्च कश्चिन्नियमप्रकारः
__ प्रवर्तते जातिषु वृत्त्यवृत्त्याः । तावानपोहेष्वपि तुल्य एव
भवत्यवस्तुत्वकृतस्तु भेदः ॥ तुल्येऽपि भेदे शमने ज्वरादेः
. काश्चिद्यथैवौषधयः समर्थाः । सामान्यशून्या अपि तद्वदेव

Page #192

જાતિ વગેરે સત છે.
યુ ચ: સવિશેષરશ: || विशेषणादिव्यवहारक्लूप्तिः
- તુચ્છેડણવોદે ન ગુરૂ નઃ | अतश्च मा कारि भवद्भिरेषा
. जात्याकृतिव्यक्तिपदार्थचिन्ता । 75. આ રીતે આ લેકવ્યવહાર ઘટે છે. વિવેકીએ ( તાર્કિકે) પણ લેયાત્રા સામાન્ય લેકની જેમ ચલાવવી જોઈએ. વિકલાગત પ્રતિબિંબ (=ગ્રાહ્યાકાર) જેનું નામ અપહ છે તે શબ્દનો અર્થ છે એમ કહ્યું છે. વિચિત ન થતે પ્રતીતિમા લેકમાં જાતિનો ભ્રમ પેદા કરે છે. બીજુ કેઈ નિમિત્ત માન્યા વિના જ અમુક વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય સિમવાયસંબંધથી] રહે અને બીજી વ્યક્તિઓમાં ન રહે એવો તમારે તૈયાયિકે નિયમ જેટલું સામાન્યની બાબતમાં પ્રવર્તે છે તેટલો જ અપહની બાબતમાં પણ તુલ્યપણે પ્રવર્તે છે; ભેદ માત્ર એટલે જ છે કે તમે સામાન્યને વાસ્તવિક માને છે જ્યારે અમે અપહને અવાસ્તવિક માનીએ છીએ. [પરસ્પર] ભેદ બધી ઔષધિઓમાં તુલ્ય હોવા છતાં કેટલીક જ ઔષધિઓ જવર આદિને શમાવવા સમર્થ છે. તેવી જ રીતે ગવ્યક્તિઓમાં સામાન્ય ન હોવા છતાં તે વ્યક્તિઓ અમુક એક જ વિશિષ્ટ કાર્ય કરે છે. વળી, તુ અહમાં વિશેષણ આદિ વ્યવહારની કલ્પના નથી ઘટતી એમ નહિ. તેથી પદને અર્થ જાતિ છે, આકૃતિ છે કે વ્યક્તિ છે તેની આ વિચારણા આપે ન કરવી જોઈએ.
76. अत्राभिधीयते । किं जात्यादेबर्बाह्यस्य शब्दार्थस्य असत्वादपोहपक्षपातः उत प्रतीतिबलादेवेति । प्रतीतिस्तावदपोहविषया भवद्भिरेव नाङ्गीकृतेति किमत्र હેન .
76. યાયિક– અહીં અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. શું શબ્દના અર્થો બાહ્ય જાતિ વગેરે અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી એટલે અપને પક્ષપાત કરો છો કે પ્રતીતિના બળે અપેહના પક્ષપાત કરે છે? અપોહ જેને વિષય છે. એવી પ્રતીતિને તો આપ જ પ્રિમાણરૂપે. સ્વીકારતા નથી, એટલે એની બાબતમાં અહીં કલહ કરવાની જરૂર નથી.
---27. नापि जात्यादेरसत्त्वमिन्द्रियार्थ कर्पोत्पन्न बाधसन्देहरहितप्रत्ययगम्यत्वात् ક્ષાવતુ !
आद्यमेव हि विज्ञानमर्थसंस्पर्शि चाक्षुषम् । न तदुत्तरभावीति किमिदं राजशासनम् ॥ तदेवास्तु प्रमाणं वा तेनापि त्ववगम्यते । व्यावृत्तं वस्तुना रू नानुगामीति का प्रमा ॥

Page #193

૧d*
નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષનો વિષય સામાન્ય પણ છે
तथा हि-निर्विकल्पककालस्यातिसूक्ष्मत्वात् किं प्रतिभासते किं न प्रतिभासते इति कथमेष कलिरावयोरुपशाम्यतु ? भवान् ब्रूते-व्यावृत्तमेवावभातीति । अहं ब्रुवे - अनुवृत्तमपि प्रतिभातीति । एवं कलहायमानयोरावयोः- कः परिच्छेदः ? न खलु शपथस्य कोशपानस्य वैष विषयः । तस्मान्निर्विकल्पकानन्तरोत्पन्नस्थूलकालकार्यपर्यालोचनया तव्यवस्था कर्तव्या ।
- -- 77. જાતિ વગેરેનું અસત્ત્વ પણ નથી, કારણ કે ઇન્દ્રિયાસનિકત્પન્ન બાધસંશયરહિત જ્ઞાનથી તે ગય છે, સ્વલણની જેમ. પ્રથમ તેણે ઉત્પન્ન થનારું ચાક્ષુષ જ્ઞાન જ વસ્તુગ્રાહી છે, તે જ્ઞાન પછી થનારું જ્ઞાન વસ્તુગ્રાહી નથી એવી આ રાજ્ઞા કઈ ? અથવા ભલે તે [પ્રથમ ક્ષણે ઉપન્ન થનારું ચાક્ષુષ જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે પરંતુ તેનાથી વસ્તુનું વ્યાવૃત્ત રૂપ જ જ્ઞાત થાય છે પણ અનુગત રૂપ જ્ઞાત થતું નથી એમાં શું પ્રમાણુ છે ? નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષને કાળ અતિ સૂમ (=ર્કે) હોઈ ત્યારે જ્ઞાનમાં શું ભાસે છે અને શું નથી ભારતું એ બાબતે આપણા બેને આ કલહ કેવી રીતે શાંત થાય ? આપ કહે છે કે વ્યાવૃત્ત રૂપ જ જ્ઞાનમાં ભાસે છે હું કહું છું કે અનુવૃત્ત રૂપ પણ ભાસે છે. આમ ઝઘડતા આપણે એને નિર્ણાયક કેણ ? ખરેખર, શપથ કે કેશપાનને આ વિષય નથી તેથી નિવિક૯૫ પ્રત્યક્ષ પછી તરત જ ઉત્પન્ન થતા અને સ્થૂળ કાળવાળા (અર્થાત સ્મરણ આદિ સાપેક્ષ હોવાને કારણે લાંબા કાળ ચાલનાર સવિકપક પ્રત્યક્ષરૂપ કાર્યની પર્યાચના દ્વારા તેની (અર્થાત નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષના વિષયની) વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. 78. તત્ર –
भवेद्यदि विशेषैकविपयं निर्विकल्पकम् ।
सामान्याध्यवसायोऽयमकस्मात् कथमुद्भवेत् ।। शाब्द एप विकल्प इति चेत् , मैवम् ---
पश्यत्यनुगत रूपमविज्ञातेऽपि वाचके ।
दाक्षिणात्य इवाकस्मात् पश्यन्नुष्ट्रपरम्पराम् ।। अनवगतशब्दार्थसंबन्धोऽप्यभिनवानेकपदार्थसन्निधाने तेषामनुगतं च व्यावृत्तं च पश्यत्येव रूपम् । अपि च प्रथमाक्षसन्निपाते एवाङ्गुलिचतुष्टयमवलोक्यमानमन्योन्यगामिना च रूपेणावगम्यते । तत्कथं केवलविशेषावलम्बी चाक्षुषः प्रत्ययः ?
18. વળી, જે નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષને વિષય એક વિશેષ જ હોય તો સામાન્યને આ અધ્યવસાય અકસ્માત કેવી રીતે ઉદ્ભવે ? આ વિકલ્પ (=સવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ) શાબ્દ છે (અર્થાત શબ્દવિષયક છે, વસ્તુવિષયક નહિ) એમ જે તમે કહેતા હે તો અમારે કહેવું જોઈએ કે એમ નથી. આ પશુનો વાચક શબ્દ “ઊંટ છે એવું જેને જ્ઞાન નથી એવા] દક્ષિણ ભારત

Page #194

પ્રત્યભિજ્ઞાન વિષય સામાન્ય છે
૧૭૭
વાસી પુરુષને એકાએક પ્રથમવારે ઊંટોની હાર દેખતાં અનુગત રૂપનું દર્શન થાય છે, તેમ વાચક શબ્દ અજ્ઞાત હોય ત્યારે પણું અનુગત રૂપનું આપણને દર્શન થાય છે. [દક્ષિણ ભારતવાસીએ પૂ* કદી ફટ દેખ્યા નથી, તે પ્રથમવાર જ ઊંટ દેખે છે, તેને જ્ઞાન નથી કે આ પશુને “ઊંટ' નામ અપાય છે, એટલે તેને જે જ્ઞાન થાય છે તેમાં ‘ઊંટ’ શબ્દ વિષય તરીકે નથી]. જેને શબ્દાર્થસંબંધનું જ્ઞાન નથી તે, અભિનવ અનેક પદાર્થોનું સન્નિધાન હોતાં, તે પદાર્થોનું અનુગત રૂપ અને વ્યાવૃત્ત રૂપ બંને દેખે છે જ. વળી, પહેલી નજર પડતાં જ દર્શનનો વિષય બનતી ચાર આંગળીઓ અન્ય ગામી (=અનુગત) રૂપ સહિત દેખાય છે. તો પછી ચાક્ષુષ નિવિક પ્રત્યક્ષ કેવળ વિશેષવિષયક કેવી રીતે ?
79. अपि च पुराणशाबलेयपिण्डमवलोकयतः कालान्तरे बाहुलेयं पिण्डं पश्यतः पूर्वदृष्टशाबलेयपिण्डविषयं स्मरणमुत्पद्यमानं संवेद्यते । तस्मात् सामान्यानवगमो नोपपद्यते । अन्यस्मिन्नसाधारंणे स्वलक्षणे दृष्टेऽन्यस्मरणस्य किं वर्तते ? अस्ति च तत् । तेन मन्यामहे दृष्टमुभयानुगतरूपमिति ।
79 ઉપરાંત, પહેલાં જેણે શાબલેય ગોવ્યક્તિ દેખી છે તે પછી અન્ય વખતે બાહુલેય ગોવ્યક્તિને દેખતાં જ પૂર્વદષ્ટ શાબલેય ગોવ્યક્તિનું સ્મરણ ઉત્પન્ન થતું અનુભવે છે. આ કારણે સામાન્યના જ્ઞાનનો અભાવ [દશનકળે ઘટતો નથી. જ્યારે બીજા અસાધારણ સ્વલક્ષણને દેખીએ છીએ ત્યારે અન્ય સ્વલક્ષણનું સ્મરણ કરાવનાર શું હોય છે ? તે અનુગત રૂ૫ અર્થાત સામાન્ય હોય છે. તેથી, અમે માનીએ છીએ કે ઉભયાનુગત રૂપ અર્થાત સામાન્ય દર્શનને વિષય છે.
80. किञ्च व्यक्त्यन्तरदर्शनेऽपि ‘स एवायं गौः' इति प्रत्यभिज्ञायते । तस्याश्च प्रामाण्यं दर्शितं दर्शयिष्यते च विस्तरतः क्षणभङ्गभङ्गे । तस्मादनुगतरूपविषयैव सा प्रत्यभिज्ञा, व्यक्तिभेदस्य विस्पष्टसिद्धत्वात् ।
80. ઉપરાંત, [એક સંતતિગત] બીજી ગોવ્યક્તિનું દર્શન થતાં પણ “આ તે જ ગાય છે' એવું પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. પ્રત્યભિજ્ઞાનું પ્રામાણ્ય અમે દર્શાવ્યું છે, વળી ક્ષણભંગવાદના ખંડનમાં તે વિસ્તારથી દર્શાવીશું. નિષ્કર્ષ એ કે તે પ્રત્યભિજ્ઞાને વિષય અનુગત રૂપ જ છે, કારણ કે વ્યક્તિભેદ અર્થાત વ્યક્તિવિશેષ તો વિશદ નિર્વિકલ્પ ] પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે.
81. यत्र च लघुतरपरिमाणतिलमुद्गादिप्रचयसन्निधाने विच्छिन्नसिक्थस्वलक्षणग्रहणं नास्ति, तत्रानुवृत्तमेव रूपमिन्द्रियेण गृह्यते । अतः निर्विकल्पकवेलायामेव व्यावृत्तवदनुगतरूपावभासान्न सामान्यापह्नवो युक्तः । प्रथमाक्षसन्निपातेऽपि तुल्यत्वमवगम्यते नानात्वं चेति सामान्यभेदी द्वावपि वास्तवौ ।
81. વળી, જ્યાં અતિ નાના પરિમાણવાળા તલ કે મગના ઢગલાઓ ઇન્દ્રિયસનિકૃષ્ટ

Page #195

૧૦૮
નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ સામાન્યને ગ્રહે છે
હોય ત્યાં ભિન્ન ભિન્ન કણના વ્યાવૃત્ત રૂપનું ગ્રહણ ઇન્દ્રિય વડે થતું નથી, ત્યાં તે અનુવૃત્ત રૂપનુ જ ગ્રહણ ઇન્દ્રિય વડે થાય છે. તેથી નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ વખતે જ વ્યાવૃત્ત રૂપની જેમ અનુગત રૂપને જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસ થાય છે, એટલે સામાન્ય પ્રતિષેધ કરે યોગ્ય નથી. પ્રથમ નજર પડતી વખતે પણ તુલ્યવનું (સામાન્યનું) અને નાનાત્વનું (=વિશેનું) જ્ઞાન થાય છે, એટલે સામાન્ય અને વિશેષ બંને વાસ્તવિક છે.
82.
सामान्यमिदमित्येवं कुतस्तत्रानुपग्रहः । . व्यावृत्तमिदमित्येवं किं वा बुद्धिः खलक्षणे ? ।। समानवृत्तिसापेक्षं न च सामान्यवेदनम् । ... तत्र सन्निहितत्वात्तु .. व्यक्तिवन्नानुपग्रहः ॥ समानवृत्त्यपेक्षत्वात् सामान्यस्यानुपग्रहे । विशेषोऽपि हि मा ग्राहि व्यावृत्तिं स ह्यपेक्षते ॥ अनुवृत्तिहिं येष्वस्य का तेषां ग्रहणे गतिः । व्यावृत्तिरपि येभ्योऽस्य का तेषां ग्रहणे गतिः ? ॥
- 82. બદ્ધ જેિ નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષથી સામાન્ય ગૃહીત થયું હોય તે] “આ સામાન્ય છે' એવું સવિકપ પ્રત્યક્ષ કેમ નથી થતું ?
યાયિક – [તમારા મતમાં નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષથી સ્વલક્ષણ ગૃહીત થયું હોવા છતાં સ્વલક્ષણ વિશે આ વ્યાવૃત્ત છે એવું સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ થાય છે કે સામાન્યનું જ્ઞાન “ગૌ’ ગી એવી અનુવૃત્તિની અપેક્ષા રાખનારું નથી એવી અનુવૃત્તિની અપેક્ષા વિના], વ્યક્તિની જેમ ઇન્દ્રિયસન્નિકૃષ્ટ હોવાથી નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષમાં સામાન્ય ગૃહીત થાય છે જ..
બદ્ધ– ' ગૌ' એવી અનુવૃત્તિની અપેક્ષા રાખનારું સામાન્યનું જ્ઞાન છે અને નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વખતે તો એવી અનુવૃત્તિ હેતી નથી એટલે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વડે સામાન્યનું ગ્રહણ થતું નથી.
: યાયિક – જે એમ હોય તે “અશ્વ નથી” “હાથી નથી' એવી વ્યવૃત્તિની અપેક્ષા રાખનારું વિશેષનું જ્ઞાન છે અને નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વખતે તો એવી વ્યાવૃત્તિ હોતી નથી, એટલે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વડે વિશેષનું પણ ગ્રહણ ન થાઓ. "
બૌદ્ધ- જે વ્યક્તિઓમાં સામાન્યની અવૃત્તિ છે તે બધી વ્યકિતઓનું ગ્રહણ કેવી રીતે થશે ?
યાયિક- જેમનાથી વિશેષની (=સ્વલક્ષાણુની) વ્યાવૃત્તિ છે તે બધાનું ગ્રહણ કેવી રીતે થશે ?

Page #196

83.
સામાન્ય-વિશેષ એ રૂપે એક વસ્તુમાં ધટે છે
अथानुवृत्तिव्यावृत्तिनैरपेक्ष्येण
केवलम् |
वस्त्वेव गृह्यते कामं कीदृक् तदिति कथ्यताम् ॥ निर्विकल्पकत्रेलायां निर्देष्टुं तन्न शक्यते । तदुत्थास्तूभयत्रापि साक्ष्यं ददति निश्चयाः || वस्तुनोऽङ्गीकृता प्राज्ञैरत एवोभयात्मता । यौ ब्रूतस्त्वेकरूपत्वं तावुभावपि बालिशौ ॥
83. અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિની અપેક્ષા વિના કેત્રળ વસ્તુ જ નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષામાં ગૃહીત થતી હોય તે ભલે થાઓ, પરંતુ તે વસ્તુ કેવી છે તે કહો. નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ વખતે તે તે વસ્તુ કેવી છે. એને નિર્દેશ કરવા શકય નથી. નિવિકલ્પ પ્રત્યક્ષામાંથી ઉત્પન્ન થયેલા નિશ્રયા (=સવિકલ્પ પ્રત્યક્ષે!) તે બંને તરફની સાક્ષી આપે છે, એટલે જ બુદ્ધિમાને વસ્તુની ઉભયાત્મકતા (=સામાન્ય વિસઁધાત્મકતા સ્વીકારે છે. જે એકરૂપતાની (સામાન્યાત્મકતા કે વિશેષાત્મક્તાની) વાત કરે છે તે બંને બાલિશ છે.
84. यदप्यभिहितम् इतरेतरविरुद्धरूपसमावेश एकत्र वस्तुनि नोपपद्यते इति, तदपि न सम्यक् ।
परस्परविरोधोऽपि नास्तीह तदवेदनात् । एकबाधेन नान्यत्र घी : शुक्तिरजतादिवत् ॥
यत्र हि विरोधो भवति तत्रैकतररूपोपमर्देन रूपान्तरमुपलभ्यते, प्रकृते तु नै को विरोधार्थ : ? छायातपावपि यद्येकत्र दृश्येते किं केन अदर्शनात्तु तद्विरुद्धमुक्तम् । न चैवमिहादर्शनमित्यविरोधः ।
विरुद्धमभिधीयेत ! |
अत एवेह मिथ्यात्वमेति नान्यतरा मतिः । न ह्यन्योन्योपमर्देन बुद्धिद्वितयसम्भवः ॥ तथा चाह --
यथा कल्माषवर्णस्य यथेष्टं वर्णनिश्चयः ।
चित्रत्वाद्वस्तुनोऽप्येवं भेदाभेदावधारणम् ॥ [ श्लो. वा. आकृति. ५७] इत्येवमविरोधेन भेदाभेदावधारणात् ।
उभयात्मकतै वास्तु वस्तूनां भट्टपक्षवत् ॥
૧૭૯

84. પરસ્પર વિરુદ્ધ રૂપાના એક વસ્તુમાં સમાવેશ ઘટતા નથી એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે પણુ યોગ્ય નથી. પરસ્પરવિરોધ પણ અહીં નથી કારણ કે પરસ્પરવરધનુ વેન

Page #197

૧૮૦
સામાન્ય-વિશેષ બે રૂપે એક વસ્તુમાં ઘટે છે
નથી રજતજ્ઞાનના બાધથી શુકિતનું જ્ઞાન થાય છે તેમ અહીં એક રૂપના જ્ઞાનના બાધથી બીજા રૂપનું જ્ઞાન થતું નથી. ત્યાં વિરોધ હોય છે ત્યાં બેમાંથી એક રૂપને દબાવી બીજુ રૂપ જ્ઞાનને વિષય બને છે પણ અહી: એવું નથી એટલે વિરોધાથ કયે છે ? તડકે અને છાયા પણ એક સ્થાને જે દેખાય છે તે શું શેનાથી વિરુદ્ધ કહેવાય ?
બૌદ્ધ- [બે રૂપો] એકત્ર દેખાતા નથી એ કારણે વિરુદ્ધ કહેવાયા છે.
યાયિક- એ પ્રકારનું એકત્રદર્શન અહીં નથી, એટલે અવિરોધ છે. એટલે જ અહીં બેમાંથી એક બુદ્ધિ મિથ્યાત્વ અર્થાત બાધ પામતી નથી, કારણ કે પરસ્પર ઉપમ દ્વારા બે બુદ્ધિઓનું દેવું સંભવે નહીં. [અહીં બે બુદ્ધિઓ - સામાન્યની બુદ્ધિ અને વિશેની બુદ્ધિ – છે. એક બુદ્ધિ બીજી બુદ્ધિને દબાવતી નથી. અર્થાત એક બુદ્ધિ બીજી બુદ્ધિનો: બાધ કરતી નથી. જે એક બીજી બાધ કરતી હેત તે બે બુદ્ધિએ શક્ય બનતું નહિ. અને કુમારિક ભટ્ટે કહ્યું છે કે “જેમ ચિત્રરૂપમાંથી યથેષ્ટ વર્ણને તારવી જ કરી તેને નિશ્ચય કરીએ છીએ તેમ વસ્તુની બાબતમાં પણ તે સામાન્ય, વિશેષ વગેરે] અનેક રૂપે ધરાવતી હોઈ ભેદભેદને નિશ્ચય કરાય છે. (અર્થાત્ વસ્તુમાં બે રૂપ હોય તો બે રૂપ હોવા છતાં તે બેમાંથી ઈષ્ટ રૂપને જુદું તારવી તેનું ગ્રહણ કરીએ છીએ. આમ વસ્તુને તે બે રૂપથી ભેદ પણ છે અને અભેદ પણ છે–જ્યારે તેમને જુદા તારવી ગ્રહીએ ત્યારે ભેદ અન્યથા અભેદ. આ રીતે વિરોઘથી ભેદભેદને નિશ્ચય થતો હોવાથી ભરપક્ષની ઉભયાભક્તા (=સામાન્યવિશેષાત્મક્તા) હે
85. एतत्तु वृत्तिविकल्पादिभ्यो बिभ्यतेवाभ्युपगतं तत्रभवतेति तिष्ठतु तावत् किमत्र विमर्दैन । व्यतिरिक्तैव जातिः व्यक्तिषु वर्तते इति ब्रूमः -
यच्च वृत्तिविकल्पादिदूषणं तत्र वर्णितम् ।
तत् प्रत्यक्षमहिम्नैव सर्व प्रतिहतं भवेत् ॥ 85. વ્યક્તિમાં સામાન્ય કૃત્નપણે રહે છે કે એકદેશપણે રહે છે એ વિકલ્પથી અને એવી બીજી દલીલોથી ભયભીત બનીને પૂજ્ય કુમારિલ ભટ્ટે આ ભેદ લંદનું તૂત સ્વીકાર્યું છે, ભલે તે તૂત રહે, અહીં તેનું ખંડન કરવાથી શું ?
વ્યક્તિથી ભિન્ન જ એવી જાતિ વ્યક્તિઓમાં રહે છે એમ અમે કહીએ છીએ અને જે વૃત્તિવિકલ્પ વગેરે દૂષણે ત્યાં જણાવ્યા છે તે બધા પ્રત્યહાના મહિમાથી પ્રતિહત થઈ જશે.
86. यत्तावदवादि भेदेन कुवलयामलकादिवदनवभासनादिति, तत्र प्रतीतिभेदो दार्शत एव । यत्तु देशभेदेनाग्रहणात् तदग्रहे तबुद्ध्यभावादिति, तत्र तदाश्रितत्वं कारणं जातेः, न त्वसत्त्वम् । व्यक्तिवृत्तित्वाज्जातेः पृथग्देशतयाऽनुपलम्भः, तदग्रहे तवग्रहो वा, न पुनस्तदतिरिक्ताया अभावादेवेति ।

Page #198

જાતિ વ્યકિતમાં સમવાય સંબંધથી રહે છે
86. જેમ કુવા, આમળું વગેરે જ્ઞાનમાં ભિન્ન ભાસે છે તેમ સામાન્ય વ્યક્તિથી ભિન્નપણે ભાસ નથી થતે એમ જે કહેવામાં આવ્યું તેના ઉત્તરમાં ત્યાં અમે પ્રતીતિભેદ દર્શાવે છે. વ્યક્તિ જે દેશમાં હોય તે દેશથી ભિન્ન દેશમાં સામાન્યનું ગ્રહણ થતું ન હોવાથી તેમ જ વ્યક્તિનું અપ્રહણ હતાં સામાન્યનું જ્ઞાન ન થતું હોવાથી [સામાન્ય વ્યક્તિથી ભિન્ન નથી] એમ જે તમે કહ્યું તેના ઉત્તરમાં ત્યાં અમે જણાવ્યું છે કે તે પરિસ્થિતિનું કારણ જાતિ વ્યક્તિમાં સમવાયસંબંધથી આશ્રિત છે એ છે અને નહિ કે જાતિનું અસત્ત્વ માં જાતિ સમવાયસંબંધથી રહેતી હે ઈ વ્યક્તિ જે દેશમાં હોય તેનાથી જુદા દેશમાં જાતિનું ગ્રહણ થતું નથી કે વ્યકિતનું અગ્રહણ હોતાં સામાન્યનું ગ્રહણ થતું નથી. જુદાં દેશમાં જાતિનું ગ્રહણ ન થવાનું કે વ્યક્તિનું અગ્રહણ હેતાં સામાન્યનું અગ્રહણ થવાનું કારણ એ નથી કે વ્યકિતથી ભિન્ન જતિનું અસ્તિત્વ નથી.
87. यदप्युक्तं वृत्त्यनुपपत्तेरिति तत्राप्युच्यते - प्रतिपिण्डं कात्न्येनैव जातिवर्तते इति । पिण्डान्तरे तदुपलम्भो न स्यादिति चेत् किं कुर्मः ? कमुपलभामहे ? पिण्डान्तरेऽपि तदुपलम्भोऽस्त्येव । कथं च भवन्तमेनं निहनुमहे ? एकदेशास्तु जातेन सन्त्येव यैरस्या वर्तनं ब्रूमः ।
क्वेदमन्यत्र दृष्टं चेद् अहो निपुणता तव । दृष्टान्तं याचसे यस्त्वं प्रत्यक्षेऽप्यनुमानवत् ॥
किंनामधेयैषा वृत्तिरिति चेद् न नामधेयम् अस्या जानीमः, पिण्डसमवेता जातिरित्येतावदेव प्रचक्ष्महे ।
. વ્યક્તિમાં જાતિનું રહેવું ઘટતું નથી, એટલે જાતિ નથી એમ જે તમે કહ્યું તેના ઉત્તરમાં પણ અમે કહીએ છીએ કે પ્રત્યેક વ્યકિતમાં જાતિ સંપૂર્ણ પણે રહે છે “જો એમ હોય તો અન્ય વ્યકિતમાં જાતિનું જ્ઞાન ન થાય” એવી આપત્તિ જો તમે આપશો તે અમે જણાવીશું કે [અન્ય વ્યકિતમાં પણ જાતિનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય તે એમાં અમે શું " કરીએ ?- એિના સિવાય બીજા કેતુ જ્ઞાન કરીએ ? અન્ય વ્યકિતમાં પણ જાતિનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય છે જ. ઉત્પન્ન થતા જાતિના પ્રત્યક્ષનો પ્રતિષેધ અમે કેમ કરીએ ? એકદેશે (=અંશે, અવયવો તે જતિને છે જ નહિ કે જેમના દ્વારા જાતિ વ્યકિતમાં રહે છે એમ અમે કહીએ. આવું બીજે ક્યાં છે એમ જે તમે પૂછતા હે તો અમે જણાવીશું કે અહો ! તમારી નિપુણતા કે તમે પ્રત્યક્ષમાં પણ અનુમાનની જેમ દષ્ટાંત માગો છે. જો તમે પૂછશે.
તિનું વ્યકતમાં જ રહેવું કયા નામે ઓળખાય છે તે અમે ઉત્તર આપીશુ કે અમે નામ જાણતા નથી; જાતિ વ્યકિતમાં સમેત છે એટલું જ અમે કહીએ છીએ.
88. નવયુતાસક્રયઃ સવશ્વઃ સમવાય તે જ વિપ્રતિવેધવ નિરસ્ત: न शक्यते निरसितुम्

Page #199

- ૧૮૨
વ્યક્તિ અને સામાન્યના ભેદની સ્થાપના પ્રતીતિભેદને આધારે
प्रतीतिभेदाझेदोऽस्ति देशभेदस्तु नेष्यते ।
तेनात्र कल्प्यते वृत्तिः समवायः स उच्यते ।। अवयवावयविनोर्गुणगुणिनोश्चेयमेव वृत्ति । तयोरर्थान्तरत्वमुपरिष्टादर्शयिष्यते। दर्शितं चामुनैव मार्गेण देशभेदश्च तयोर्नास्तीति विस्पष्टमयुतसिद्धत्वम् । - 88. બૌદ્ધ– બે અયુતસિદ્ધો વચ્ચે સમવાયસંબંધ છે એમ તમે કહો છો અને અમે તે સમવાયસંબંધનો અનિષેધ કર્યો હોઈ તેને નિરાસ થઈ ગયે છે. તે
તૈયાયિક – તેનો નિરસ કર શક્ય નથી. પ્રતીતિભદે ભેદ છે, દેશભદે ભદ અમે ઈચ્છતા નથી. અહીં વ્યકિત અને સામાન્ય વચ્ચે અમે જે સંબંધ કયે છે તેને અમે સમવાય કહીએ છીએ. અવયવ અને અવયવી વચ્ચે તેમ જ ગુણ અને ગુણી વચ્ચે પણ આ જ બંધ છે. વ્યકિત અને સામાન્ય અવયવ અને અવયવી તેમ જ ગુણ અને ગુણી એ બે જુદા જુદા અર્થો છે એ અમે આગળ ઉપર દર્શાવીશુ. તે બે વચ્ચે દેશભેદ નથી એટલે તેઓ અયુતસિદ્ધ છે એ આ પદ્ધતિએ જ અમે સ્પષ્ટપણે દર્શાવ્યું છે.
89 यदप्युच्यते 'नानिष्पन्नस्य सम्बन्धो निष्पत्तौ युतसिद्धता' इति तदपि परिहृतमाचार्यैः ‘जातं च सम्बद्धं चेत्येकः कालः' इति वदद्भिः । सर्वं चैतदबाधि. तप्रतीतिबलात् कल्प्यते, न स्वशास्त्रपरिभाषया । विभूनामपि सम्बन्धः परस्परमसम्भवादेव नेष्यते, न स्वशास्त्रपरिभाषणात् । न संयोगः, तेषामप्राप्तेरभावात्, अप्राप्तिपूर्विका हि प्राप्तिः संयोगः । न च समवायः, तदाश्रितस्य तस्यानुपलम्भादित्यलं प्रसङ्गेन ।
89, જે ઉત્પન્ન થયું નથી તેને કોઈની સાથે સંબંધ ન હોય અને જે ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે તેની બાબતમાં તો યુતસિદ્ધતા હે વ એમ જે કહેવામાં આવ્યું તેને પણ આચા - એમ કહીને પરિહાર કર્યો છે કે “ઉત્પત્તિ થવી અને સંબંધ થ એ બંને એક કાળે થાય - છે.' આ બધુ' અબાધિત પ્રતીતિના બળે અમે કયું છે, અમારા શાસ્ત્રની પરિભાષાને
આધારે કરાયું નથી. વિભુ દ્રવ્યો વચ્ચે પરસ્પર સંબંધ અમે એ કારણે નથી કે તે સંબંધ સંભવતો નથી, એ કારણે નહિ કે અમારા શાસ્ત્રની પરિભાષાની દષ્ટિએ તેને ન ઈચ્છવો જરૂરી છે. વિભુ દ્રવ્ય વચ્ચે સંયોગસંબંધ નથી કારણ કે તેમની અપ્રાપ્તિને અભાવ છે. અપ્રાપ્તિપૂર્વકની પ્રાપ્તિ સંગ છે. તેમની વચ્ચે સમવાયસંબંધ નથી, કારણ કે બે વિભુ દ્રવ્યને આશ્રિત સમવાયસંબંધનું ગ્રહણ નથી; જેમ “તંતુઓમાં પટ છે' અર્થાત “અહી આ છે એવી પ્રતીતિનું કારણ તંતુ-પટ આશ્રિત સમવાયસંબંધ છે, તેમ ‘આ વિભુદ્રવ્યમાં આ વિભુ દ્રવ્ય છે' એવી પ્રતીતિ જ થતી નથી. આમ વિભુદ્રવ્યાશ્રિત સમવાયસંબંધ માનવાને કઈ પ્રતીતિનો આધાર જ નથી, એટલે બે વિભુદ્રાશ્રિત સમવાયસંબંધ છે જ નહિ.] માટે, તમે આપત્તિઓ આપવી રહેવા દે. 90.
ये चेह वृत्ती स्रक्सूत्रभूतकण्ठगुणादिषु । जात्यादीनामनंशत्वात् ताभ्यां वृत्तिर्विलक्षणा ॥ तस्माद् वृत्त्यनुपपत्तेरित्यदूषणम् ।

Page #200

૧૮૩
જાતિ સર્વસવગત છે એ પક્ષ 90. માળા અને સૂત્ર, ભૂતોની મૂર્તિઓનાં ગળાં અને તેમને હેરાવેલી સૂતરની આંટીઓ વગેરે વચ્ચે જે સંબંધે છે તેનાથી વિલક્ષણ નીતિ અને વ્યકિત, અવયવ અને અવયવી, વગેરે વચ્ચેનો સંબંધ છે, કારણ કે તિ, અવયવી વગેરે નિરંશ છે. નિષ્કર્ષ એ કે જાતિ અને વ્યકિત વચ્ચે સંબંધ ઘટતો નથી એ તમે આપેલું દૂષણ ઘટતું નથી.
91. यदपि सर्यगतत्वं पिण्डगतत्वं च विकल्प्य दूषितं तदपि यत् किञ्चित् । यथा प्रतीतिरादिशति भगवती तथा वयमप्युपगच्छामः ।
91. જાતિ સર્વગત છે કે પિંડગત છે એ વિક ઊભા કરી જે દેવ દર્શાવ્યા છે તે પણ સારહીન છે. ભગવતી પ્રતીતિ જે પ્રમાણે આજ્ઞા કરે છે તે પ્રમાણે અમે સ્વીકારીએ છીએ. (અર્થાત અમે તો પ્રતીતિને જ અનુસરીએ છીએ.) 92, સર્વત્તાતા કાતરતિ ત ત્તે |
सर्वत्राग्रहणं तस्या व्यञ्जकव्यक्त्यसन्निधेः ।। व्यक्तिय॑ञ्जकतामेति जातेष्टैव नान्यथा । दृष्टिर्यत्र यदा व्यक्तेस्तदा तत्रैव तन्मतिः ।। सर्वत्र विद्यते जातिन तु सर्वत्र दृश्यते । ।
तदभिव्यजिका यत्र व्यक्तिस्तत्रैव दृश्यते ॥ 92. જતિ સર્વસર્વગત છે એમ અમે સ્વીકારીએ છીએ. (અર્થાત ગત્વ જાતિ અશ્વ, હાથી વગેરે બધી જ વ્યકિતઓમાં તેમ જ સર્વ દેશોમાં પણ છે) છતાં જાતિનું સર્વત્ર ગ્રહણ થતું નથી કારણ કે ત્યાં તેનું ગ્રહણ થતું નથી ત્યાં ભેજક વ્યકિતની સન્નિધિના અભાવ છે. [
ગ તિ અશ્વ, હાથી વગેરે વ્યકિતઓમાં અને સર્વ દેશમાં હોવા છતાં તેનું અભિવ્યંજક કારણ ગવ્યકિત જ હોવાથી જ્યાં ગોવ્યકિત નથી હોતી ત્યાં ગત જાતિ અભિવ્યકત નથી થતી અને પરિણામે ત્યાં તેનું ગ્રહણ પણ નથી થતું. બંજક વ્યકિત ત્યારે જ જાતિની વ્યંજક બને છે જયારે તે વ્યંજક વ્યકિત દર્શન વડે- પ્રત્યકા વડે– ગૃહીત થાય છે, અન્યથા નહિ. જ્યારે અને જ્યાં વ્યંજક વ્યક્તિનું દર્શન થાય છે ત્યારે જ અને ત્યાં જ જતિનું જ્ઞાન થાય છે. એટલે જ જાતિ સર્વત્ર હોવા છતાં સર્વત્ર દેખાતી નથી. તેની અભિવ્યંજક વ્યક્તિ જ્યાં હોય ત્યાં જ જાતિ દેખાય છે. -
93
व्यक्तरन्यत्र सवे स्यात् किं प्रमाणं तदुच्यते । इहाप्यानीयमानायां गवि गोत्वोपलम्भनम् ।। गोपिण्डेन सहैतस्या. न चागमनसंभवः ।
देहेनेवात्मनस्तस्मादिहाप्यस्तित्वमिष्यताम् ॥ 93. વ્યક્તિથી અન્યત્ર દેશમાં જાતિ હોય છે એમાં શું પ્રમાણ છે ? તેને ઉત્તર અમે

Page #201

જાતિ સ્વવ્યકિતસગત છે એ પક્ષ
આપીએ છીએ. અહીં લવાતી ગાયમાં ગેાત્વ અતિનું જ્ઞાન થાય છે. ગવ્યક્તિ સાથે ગાત્વ. જાતિના આગમનને સ ંભવ નથી; જેમ દેહની સાથે આત્મા ગતિ કરતા નથી તેમ વ્યકિત સાથે જાતિ ગતિ કરતી નથી. [આત્મા વિભુ છે એટલે તેને ગતિ નથી, જાતિ પશુ સ`ગત છે એટલે તેને પણ ગતિ નથી.] એટલે અહી [જયાં ગાય લવાય છે ત્યાં] પશુ ગેહ્વજાતિનુ અસ્તિત્વ તમે માના. 94.
૧૮૪
अभिव्यक्तिस्तु तत्काला यत्कालं व्यक्तिदर्शनम् । तस्मात् सकृदभिव्यक्ता नान्यदापि प्रतीयते ॥ अभिव्यक्तिश्च तद्देशा यद्देशा व्यक्तिरीक्ष्यते । तस्मात्तस्मादभिव्यक्ता न देशेऽन्यत्र दृश्यते ॥
થયેલી
95.
94. જેટલે કાળ અભિવ્યજક વ્યકિતનું દર્શીન હેાય છે તેટલે કાળ જાતિની અભિવ્યક્તિ હૈાય છે. તેથી એક વાર અર્થાત્ અમુક કાળે) અભિવ્યકત થયેલી જાતિ અન્ય કળે દેખાતી નથી (અર્થાત્ સદા દેખાતી નથી) જે દેશમાં વ્યંજક વ્યક્તિનુ ં દર્શન થાય છે તે દેશમાં જ જાતિની અભિવ્યકિત થાય છે. તેથી તે તે વ્યકિતથી આંભવ્યક્ત જાતિ અન્યત્ર દેશમાં (અર્થાત્ સર્વાંત્ર) દેખાતી નથી. व्यक्तिसर्वगतत्वेऽपि स्वयूथ्यैः कैश्चिदाश्रिते । भविष्यत्यद्य जातायां गवि गोधीस्तथा ग्रहात् ॥ जायमानैव हि व्यक्तिर्जायते प्रतियोगिनी । एक एव हि कालोsस्या जातेः सम्बन्धजन्मनोः ॥ नेह जातेः पुरास्तित्वं न च संक्रान्तिरन्यतः । किन्तु खहेतोः सा व्यक्तिस्तादृश्येवोपजायते ॥
95, અમારા નૈયાયિકાનું એક જૂથ જાતિને સ્વવ્યકિતસ`ગત માને છે. [અર્થાત્ ગાત્વજાતિ બધી ગેાવ્યકિતઓમાં જ છે, બીજે નથી.] તે માન્યતામાં, અત્યારે જન્મતી ગોવ્યકિતમાં ગામુદ્ઘિ, (જે ગત્વજ્ઞતિવિષયક છે), થાય છે કારણુ કે તે પ્રમાણે અર્થાત ગાત્વજાતિની વ્યક્તિ તરીકે, ગાત્વન્નતિસમ્બદ્ધ વ્યકિત તરીકે, તેનું ગ્રહણ- થાય છે. જ્યારે વ્યકિત ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે જાતિસ’બહુ જ ઉત્પન્ન થાય છે. વ્યકિતની ઉત્પત્તિ અને [જાતિ સાથે તેને] સબંધ એક જ કાળે થાય છે. અહીં જાતિનું પહેલાં અસ્તિત્વ નથી હે।તું તેમ જ અન્ય સ્થાનેથી જાતિનુ સંક્રમણુ પણ નથી થતું પરંતુ પોતાના કારણમાંથી જ તે વ્યકિત તેવી (અર્થાત્ ગાત્વાતિયુક્ત) જ ઉત્પન્ન થાય છે.
96.
कथमेतदितीं च ये वा पर्यनुयुञ्जते । इदमप्यपरं हन्त तेन पर्यनुयुज्यताम् ॥ વૃષ: વિરાજ્ઞો નૌ: ળા સા ૨ નીતુબાશિની !

Page #202

વિશેષની જેમ સામાન્ય પ્રત્યક્ષ છે
ताभ्यामुत्पादितो वत्सः कथं भवति पाण्डुरः ॥ यथा रूपादिसम्बद्धा सा व्यक्तिरुपलभ्यते । तथैव जातियुक्तेति का ते व्यसनसन्ततिः ।। अगोव्यावृत्ततायां वा नैष प्रश्नो निवर्तते । कस्मादगोनिवृत्तं तदद्य जातं स्खलक्षणम् ।। तस्माद्वस्तुस्वभावेऽस्य विदित्वाऽननुयोज्यताम् ।
चोधचुञ्चुत्वमुत्सृज्य प्रतिपत्तिनिरूप्यताम् ।। प्रतिपत्तिश्च विशेषेष्विव सामान्येषु च निरपवादा दर्शितैव । तस्माद्विशेषवदप्रत्याख्येयं सामान्यम् ।
96. “આ કેવી રીતે બને ? એમ જેઓ પ્રશ્ન કરે છે તેમને અમે કહીએ છીએ કે અરે ! તે પછી આ બીજો પ્રશ્ન પણ તમે પૂછે કે આખલે પિશંગ છે, ગાય કાળી છે અને તે લીલા રંગનું ઘાસ ખાય છે, તે પછી તે આખલા અને ગાયથી પેદા થતો વાડે પાંડર ૨ ગન કેમ બને છે ? જેમ [ઉત્પત્તિ વખતે જો રૂપ વગેરેથી સંબદ્ધ તે વ્યક્તિ ઉપલબ્ધ થાય છે તેમ જાતિથી સંબદ્ધ પણ તે વ્યકિત ઉપલબ્ધ થાય છે. એટલે આપત્તિઓની તમે જણાવેલી હારમાળા કઈ છે ? અગાવ્યાવૃત્તતાની બાબતમાં પણ આ પ્રશ્ન ઊભો નથી થતો એમ નહિ. અત્યારે જન્મેલુ તે સ્વલક્ષાણ કયા કારણે અને વ્યાવૃત્ત છે ? માટે. વસ્તના સ્વભાવ બાબત પ્રટન ઉઠાવ કે વસ્તુને સ્વભાવ એવો કેમ છે એ ઘટતું નથી એમ સમજીને આપત્તિઓ આપવાનું કૌશલ છોડી તમે પ્રતિપત્તિનું નિરૂપણ કરે. વિશેષમાં થતી પ્રતિપત્તિની જેમ સામાન્યોમાં પણ નિરપવાદપણે પ્રતિપત્તિ થાય છે એ અમે દર્શાવ્યું જ છે. તેથી, વિશેષની જેમ સામાન્ય પણુ અપ્રતિષેધ્ય છે.
97. તàતત સ્માત– વિશેષામન gવ વસ્તુન: સામાન્યજ્ઞાન નનનયુિक्तत्वात् किं सामान्यकल्पनयेति । तदयुक्तम् । विशेषवत् प्रत्यक्षत्वात् सामान्यस्य कः कल्पनार्थः ? यदि हि कार्यानुमेयं सामान्य कल्पयेम, तत एवमनुयुज्येमहि कार्यस्याप्यन्यथा सिद्धेः कि तत् कल्पनयेति । प्रत्यक्षे तु सामान्ये कोऽयमनुयोगः ?
97. બૌદ્ધ-- ત્યાં આ આપત્તિ થાય- વિશેષ રવભાવ જ ધરાવતી વસ્તુ પોતે જ સામાન્યજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવાની શકિતવાળી છે, એટલે સામાન્યની કલ્પના કરવાની જરૂર જ ક્યાં છે ? ' ' મૈમાયિક- આ આપત્તિ અયોગ્ય છે. તેનું એક કારણ એ કે વિશેષની જેમ સામાન્ય પ્રત્યક્ષ હેઈ સામાન્યની કલ્પના કરવાનું અમારે શું પ્રયોજન ? [અમે સામાન્યની કલ્પના કરતાં જ નથી.] તેનું બીજુ કારણ એ કે જો અમે સામાન્યને કાયર (જ્ઞાન) ઉપરથી અનુમેય માનતા હોઈએ તે તમે આમ પ્રથન કરી શકે કે કાર્ય હૈ બીજી રીતેય ઘટે છે ૨૪-૨૫

Page #203

વિષયાતિશય વિના જ્ઞાનતિશય સભવતા નથી
તે સામાન્યની કલ્પનાનું શું પ્રયે.જન ? પરંતુ જ્યારે સામાન્ય પ્રત્યક્ષ છે ત્યારે
शो प्रश्न ?
૧૮૬
આ તે
98. का चेयमनुवृत्तिज्ञानोत्पादिका शक्तिः ? विशेषेभ्योऽव्यतिरिक्ता व्यतिरिक्ता वा नित्याऽनित्या वा तदाश्रिता स्वतन्त्रा वा प्रत्यक्षा परोक्षा वेति विकल्प्यमाना वाचोयुक्त्यन्तरेण जातिरेव कथिता भवति न वा किञ्चिदिति यत् किञ्चिदेतत् ।
98. વળી, અનુવૃત્તિનાનને ઉત્પન્ન કરનારી આ રાકિત શુ છે ? વિશેષોથી તે ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે ? તે નિત્ય છે કે અનિત્ય છે ? તે વિશેબાશ્રિત છે કે સ્વતંત્ર છે ? પ્રત્યક્ષ છે કે પરોક્ષ છે ? આ વિકલ્પે! કરી વિચારાતી તે શક્તિ વાણીની અન્ય ભંગી યા યુકિતથી જાતિ જ કહેવાઈ છે અથવા તે તે કશું જ નથી અર્થાત્ તુચ્છ છે.
99. ननु यथा गोत्वादिजातिर्नियतास्वेव व्यक्तिषु वर्तते नासामञ्जस्येन तथा काभिश्चिदेव व्यक्तिभिः काचिद् गवादिबुद्धिर्जन्यते इति । नैतदेवम्, विषयातिशयव्यतिरेकेण प्रत्ययातिशयानुपपत्तेः । उपायातिशये तु प्रत्ययातिशयकारिणीष्यमाणे विषयातिशयं प्रति को द्वेषः ? सिद्धे च विषयातिशये दुरपह्नव
सामान्यम् ।
99. मौद्ध - प्रेम गोल लति नियत व्यक्तियां (अर्थात गोव्यक्तिसमां ०८) હાય છે, અંધાધૂ ધપણે ગમે તે વ્યક્તિમાં હાતી નથી, તેમ અમુક 01 વ્યક્તિઆ વડે (અર્થાત્ ગેાવ્યક્તિઓ વડે જ) અમુક જ બુદ્ધિ અર્થાત્ ગેબુદ્ધિ) ઉત્પન્ન થાય છે. [તાપ એ કે અમુક જ વ્યક્તિએ ગામુદ્ઘિ ઉત્પન્ન કરે છે તેનેા ખુલાસા કરવા તે વ્યકિતઓમાં ગેઞત્વ જાતિ માનવાની શી જરૂર છે ?]
નૈયાયિક——ના એવું નથી, કારણ કે વિષયાતિશય વિના જ્ઞાનાતિશય સભવે જ નહિ. ઉપાયના અતિશયથી જ્ઞાનના અતિશય તમે ો છે ત્યારે વિષયાતિશય પ્રત્યે દ્વેષ શા ? વિષયાતિશય સિદ્ધ થતાં સામાન્યને પ્રતિષેધ દુષ્કર છે.
.. 100. ननु अनुवृत्तिबुद्धिः विनापि सामान्यान्तरेण सामान्यान्तरेषु दृश्यते एवेति कोऽत्र विस्रम्भः ? उच्यते । न चाशेषेण पञ्चाशद्भवितुमर्हति । यदि हि सेनावनादिप्रत्ययाः करितुरगधवखदिरादिव्यतिरिक्तमर्थमनपेक्ष्य जायमाना मिथ्या भवन्ति, किमेतावता घटादिप्रत्ययैरपि मिथ्या भवितव्यम् । बाधकसदसद्भावनिबन्धना हि वैतथ्यावैतथ्यस्थितिः प्रत्ययानाम् । तत्र सत्तादौ समान्यान्तरविरहान्मिथ्या प्रत्ययाः, उपाधिना केनचित् प्रवर्तन्ते, न त्वेवं गवादाविति यत् किञ्चिदेतत् । यदुक्तम्तस्मादेकस्य भिन्नेषु या वृत्तिस्तन्निबन्धनः ।
सामान्यशब्दः सत्तादावेकधीकरणेन वा ॥ इति [ श्लो. वा. आकृति, २४].

Page #204

સામાન્યામાં થતી અનુવૃત્તિબુદ્ધિ પાધિક, ગવ્યક્તિઓમાં થતી ગેલ્વવિધયક ૧૮૭
100. બૌદ્ધ– સામાન્યમાં સામાન્ય ન હોવા છતાં પણ તેમનામાં અનુવૃત્તિબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી દેખાય છે એમ જે તમે તૈયાયિકાએ કહ્યું તેમાં શે વિશ્વાસ ?
નયાયિક – અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. “પચાસ” સંખ્યા પિચાસ વ્યકતમાંથી પ્રત્યેકમાં] સંપૂર્ણપણે હોવી ધટતી નથી. આિમ ‘પચાસ' સંખ્યા ગેવ્યકિતમાં ન હોવા છતાં ગેસમુદાયમાં આપણે “પચાસ’ સંખ્યાવાચક શબ્દને વ્યવહાર કરીએ છીએ, સમુદાય એ ગોવ્યક્તિઓથી ભિન્ન કોઈ ચીજ નથી, એટલે સમદાયમાં પચાસ’ શબ્દને વ્યવહાર એ
વ્યકિતઓમાં “પચાસ’ શબ્દના વ્યવહાર બરાબર જ ગણાય. આમ જ્યાં “પચાસ” સંખ્યા નથી ત્યાં “પચાસ” શબ્દનો વ્યવહાર થાય છે.] હાથી, ઘેડા, વગેરેથી અતિરિકત એવા કેઈ અથની અપેક્ષા રાખ્યા વિના એના પ્રતીતિ થાય છે; ધવ, ખદિર વગેરેથી અતિરિત એવા કઈ અર્થની અપેક્ષા રાખ્યા વિના “વન પ્રતીતિ થાય છે. અર્થનિરપેક્ષ થતાં હોવાથી સેનેજ્ઞાન, વિજ્ઞાન વગેરે જ્ઞાન મિથ્યા છે. પરંતુ તેથી શું ઘટજ્ઞાન વગેરે જ્ઞાનોએ પણ મિથ્યા બની જવું જોઈએ ? જ્ઞાનનું વૈશ્ય કે અવૈશ્ય તો બાધકજ્ઞાનના અભાવ–સભાવ ઉપર આધાર રાખે છે. ત્યાં સત્તા વગેરે સામાન્યમાં બીજું સામાન્ય ન હોવાથી સત્તા વગેરે સામાન્યમાં થતી અનત્તિબુદ્ધિ ( = સામાન્યપ્રતીતિ ) મિથ્યા છે, કેઈક ઉપાધિને લીધે તે ઉપન્ન થાય છે, પરંતુ એવું ગ વગેરેની બાબતમાં નથી. એટલે કુમારિલ ભટ્ટે કહ્યું છે કે અનેક ભિન્ન ભિન્ન વ્યકિતઓમાં (દા. ત. વ્યકિતઓમાં) એક સામાન્ય (દા. ત. ગેવ સામાન્ય) હોવાને કારણે તે વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય શબ્દનો (દા.ત “ગએ સામાન્ય શબ્દનો) પ્રયોગ કરવામાં આવે છે પરંતુ સત્તા વગેરે સામાન્ય સામાન્ય” “સામાન્ય' એવી એકાકાર બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરતા હોવાથી તે સત્તા વગેરે સામાન્યમાં સામાન્ય” શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
____ 101. नन्विहाप्येकार्थक्रियाकारित्वोपाधिनिबन्धन एकाकारप्रत्ययः सेत्स्यतीत्युक्तम् । सत्यमुक्तमयुक्तं तु, एकार्थक्रियाकारित्वस्यैवासिद्धेः । यत्तक्तम् 'एकप्रत्यવમ0 દેતુવાદ્ધીમેટ્રિની’ તિ [.વી. ૨.૨૨૦] તદ્દામ્પ્રતમ્ , યવમસ્યાથેकत्वानुपपत्तेः । न हि बहुभिर्दर्शनैरेको विकल्पः सम्भूय साध्यते, अपि तु नानादर्शनानन्तरं तत्सामर्थ्य लब्धजन्मानो विकल्पा अपि भेदेनैवोल्लसन्ति । न च तेषां 'किमपि कार्यान्तरमस्ति येन ते एकतामधिगच्छेयुः ।
101. બૌદ્ધ-જેમ સત્તા વગેરે સામાન્યની બાબતમાં કઈક ઉપાધિને લીધે એકાકાર બુદ્ધિ થાય છે તેમ] અહીં [વ્યક્તિઓમાં] પણ એકાથક્રિયાકારિત્વરૂપ ઉપાધિને કારણે એકાકાર બુદ્ધિ ધટે છે એમ અમે કહ્યું છે.
નૈયાયિકસાચે જ તમે કહ્યું છે પરંતુ તમારું તે કહેવું બરાબર નથી, કારણ કે એકાથક્રિયાકારિત્વ પોતે જ અસિદ્ધ છે. તમે જે કહ્યું કે એક વિકલ્પના જનક હોવાથી દર્શને પણ અભેદ પામે છે એ ગ્ય નથી, કારણ કે વિક૫નું એકત્વ ધટતું નથી; કેમ ? કારણ કે "ઘણું દશને મળી એક વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરતાં નથી પરંતુ જુદાં જુદાં દશને પછી તરત

Page #205

૧૮૮
વિકલ્પનું એક પ્રહે છે કે શું ? જ તે દશનેના સામર્થ્યથી ઉત્પન્ન થતા વિકલ્પ પણ ભેદ સહિત જે ઉલસે છે; વળી આ વિકલ્પોનું કઈ એક કાર્ય નથી જેને આધારે તેઓ (= વિક) એત્વ પામે.
102 મેન ૨ વિવલ્પાનામેવં ગુહ્યને ? ર્શન, તસ્ય દરવષયत्वात् । न विकल्पान्तरेण, सर्वविकल्पानामारोपितार्थपर्यवसितत्वेन खाकारविषयत्वेन वा परस्परभेदाभेदपरिच्छेदसामर्थ्यासम्भवात् ।
102. ઉપરાંત, વિકલ્પોનું એકત્વ ગ્રહે છે કે ? દર્શન નથી ગ્રહતું, કારણ કે તેને વિષય દશ્ય છે અર્થાત સ્વલક્ષણ છે. વિકલ્પાન્તર તે એકત્વને નથી ગ્રહતો કારણ કે બધા જ વિકલ્પનો વિષય આરેપિત અર્થ છે અથવા પોતાને જ આકાર (વિજ્ઞાનાકાર) છે. એટલે વિકલ્પના પરસ્પરના ભેદ કે અભેદનું જ્ઞાન કરવાનું સામર્થ્ય તેમનામાં સંભવતું નથી.
103. ૩થ ગૂંથાત્ વિક્વોન્ટિયાનાકારમેઢાનવમદિવાનાઐયમ્ ! यादृशमेव एकशाबलेयादिखलक्षणदर्शनान्तरभुवाऽपि विकल्पेनोल्लिखित आकारो गौरिति तादृशमेव गोपिण्डान्तरदर्शनान्तरजन्मनाऽपीति विषयाभेदात्तदैक्यमुच्यते । तदुल्लिख्यमानेऽपि विषये भेदो हि न प्रतिभासते इत्यत एप विकल्पो भिन्नान्यपि दर्शनानि मिश्रीकरोति दर्शनोपारूढस्य भेदस्याग्रहणादिति । .
- 103. બદ્ધ વિકલ્પમાં ઉલિખિત થતા આકારના ભેદોના અગ્રહણને કારણે જ નિકન કર્યું છે. જેમ એક શાલેય ગોસ્વલક્ષણને દશન પછી તરત જ ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પ છે” એવા આકારનો ઉલ્લેખ કરે છે તેમ જ બીજી ગે વ્યક્તિના દર્શન પછી તરત ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પ તેવા જ આકારનો ઉલ્લેખ કરે છે, એટલે વિષયાભેદના કારણે વિકલ્પની એક્તા કહેવાઈ છે. જ્યારે આ એક વિકલ્પમાં વિષય ઉલિખિત થાય છે ત્યારે ભેદને પ્રતિભાસ થતો નથી, એટલે આ વિકલ્પ ભિન્ન દંશંનેનું પણ એકીકરણ કરે છે કારણ કે વિકલ્પ દર્શનમાં ઉપારૂઢ થયેલા ભેદનું ગ્રહણ કરતો નથી.
14. તવેતર ન હૃચંગમમમિયતે | વિકલ્પસ્તાર્વજ્ઞાનક્ષશ્વિમાંत्वादन्योन्यं भिन्ना एव भवन्ति । यस्तु विकल्पोल्लिखित आकारोऽनुपलभ्यमानभेदः स तेभ्यो व्यतिरिक्तोऽव्यतिरिक्तो वा ? व्यतिरिक्तश्चेत् , सामान्यमेवेदं नामान्तरेणोक्तं भवति । अवास्तवत्वकृतो विशेष इति चेत् , न, अवास्तवत्वे युक्त्य भावात् । अव्यतिरिक्तश्चेत् स आकारस्तर्हि विकल्पखरूपवद् भिद्यते एवेति कथं तदैक्यं, कथं वा तदैक्येन भिन्नानामपि दर्शनानां मिश्रीकरणमवकल्पते ? = 104 યાયિક–આ પણ તમે હૃદયને રુચે એવું ન કહ્યું. વિકલ્પ વિજ્ઞાનક્ષણસ્વભાવ હાઇ પરસ્પર ભિન્ન જ હોય છે. વિકલ્પોમાં ઉલિખિત આકાર, જેને ભેદ ચહાતા નથી તે વિકપથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? ભિન્ન હોય તો બીજા નામે સામાન્ય જ કહેવાયું

Page #206

એક કાર્યકારિતા એકાકાર બુદ્ધિને ખુલાસે ન કરી શકે
૧૮૯
કહેવાય. સામાન્યથી તેની વિલક્ષણતા એ છે કે તે અવાસ્તવિક છે એમ જે તમે કહો તે અમારે ઉત્તર છે કે ના, તેને અવાસ્તવિક માનવા માટે કઈ તક નથી. જે તે આકાર વિકલ્પથી અભિન્ન હોય તો વિકલ્પના સ્વરૂપની જેમ તે પણ ભેદ પામે જ, એટલે વિકલ્પમાં ઉલિખિત તે આકારની એક્તા કેવી રીતે ઘટે, અથવા તેની એકતા દ્વારા ભિન્ન દર્શનેનું એકીકરણ પણ કેવી રીતે ઘટે ?
105. પિ મર રે મૂઢ ! વામાવાન ગ્રુપને કુતરા પાવાવોत्पाद इति पर्यनुयुक्तेन त्वया यदि कार्यक्याद् इत्युच्यते तदेतरेतराश्रयं भवति-- कार्यक्याच्च विकल्पैक्यं, विकल्पैक्याच्च कार्यै क्यमिति । विकल्पैक्यं कार्यैक्यमिति तु सुतराम् आत्माश्रयः विकल्पैक्यं विकल्पैक्यादेवेत्युक्तं भवति । कथं चैवमनुन्मत्तो ब्रूयात् । तस्मादेकप्रत्यवमर्शस्य हेतुत्वाद्धीरभेदिनीति व्यामूढभाषितम् ।
105. વળી, અરે ઓ મૂખ ! સામાન્ય સ્વીકાર્યા વિના ક્યાંથી ગો” ગો” એવા એક આકારવાળા વિકલ્પની ઉત્પત્તિ સંભવે – આમ તમને પૂછવામાં આવતાં જે તમે કહે કે એક કાર્યકારિતાને લીધે સંભવે તે ઇતરેતરાશ્રયદોપ આવે--કાર્યકારિતાને લીધે વિકલ્પોની એકતા અને વિકલ્પની એક્તાને લીધે એક કાર્યકારિતા વિકપૈકય એ જ કાર્યો કર્યો છે અર્થાત વિષયાભેદને લીધે જે આ એક વિકત્પાદ છે તે જ કાયેંક્ય છે) એમ કહેતાં તે આત્માશ્રયદેષ આવે અર્થાત્ વિકપૈકી વિકઐક્યને કારણે છે એમ કહ્યું કહેવાય ડાહ્યો માણસ આવું કેવી રીતે બેલે ? તેથી, એક વિકપના જનક હોવાથી દર્શને પણ અભેદ પામે છે એ તો મૂMવચન છે.
106. यदपि विकल्पानां शब्दानां चान्यापोहविषयत्वसिद्धये प्रलपितम् 'एकस्यार्थस्वभावस्य' इत्यादि तदपि यत्किञ्चित् ।
सर्वात्मना हि दृष्टोऽर्थः पुनर्न हि न दृश्यते । प्रदर्शितं हि प्रामाण्यं गृहातग्राहिणामपि ॥ क्षणभङ्गे निरस्ते च देशकालादिभेदतः । गृहीतस्यापि भावस्य ग्रहणं न न युज्यते ॥ अपि चास्मन्मते भिन्नैधभैर्युक्तस्य धर्मिणः । धर्मोऽस्य केनचित् कश्चित् प्रत्ययेन ग्रहीष्यते ।। विचित्रसहकार्यादिशक्तिभेदश्च धर्मिणः ।
नानोपाध्युपकाराङ्गशक्त्यभिन्नात्मता कुतः ? ।। 106. સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષે અને શબ્દને વિષય અન્યાહ છે એ સિદ્ધ કરવા તમે જે કહ્યું કે “એક સ્વભાવવાળી વસ્તુનું દર્શન થતાં તેને બીજે ક ભાગ દર્શનથી અગૃહીત રહી ગયો કે જે બીજા પ્રમાણે વડે ગૃહીત થાય ?' તે પણ તુચ્છ છે, કારણ કે સંપૂર્ણપણે

Page #207

૧૮૦
વિકલ્પનો વિષય બન્યા છે એ બૌદ્ધ મતનું ખંડન દટ અ ફરી દેખાય એવું નથી. ગૃહીતશાહી જ્ઞાનેનું પણ પ્રામાણ્ય અમે પુરવાર કર્યું છે. વળી, જ્યારે ક્ષણિકવાદને નિરાસ થઈ ગયો છે ત્યારે ગૃહીત વસ્તુનું દેશ, કાલ વગેરે ભેદથી ગ્રહણ ઘટતુ નથી એમ નહિ. ઉપરાંત, અમારે મતે ભિન્ન ધર્મોથી યુકત ધમીને કોઈક ધર્મ કેઈક જ્ઞાનથી ગૃહીત થશે. સહકારિશક્તિ આદિ જુદા જુદા પ્રકારની ભિન્ન ભિન્ન શકિતઓ ધમીમાં છે. ઉપાયભૂત અનેક સહકારીઓ ધમીને અનેક ઉપકાર કરે છે; આ ઉપકારરૂપ ગણુ શક્તિઓ સાથે ધમીને અભેદ ક્યાંથી હોય ? [પરિણામે ધમીના ગ્રહણ સાથે તેની બધી શકિતઓનું ગ્રહણ થઈ જતું નથી ]
107. થી 4 નામ નિર્વિકલ્પો સર્વાત્મના પરિછિન વસ્તુ પુન: परिच्छिन्दन्ति विकल्पान्तराणि वैफल्यमश्नुवीरन् , किमेतावता तेषामप्रतीयमानार्थग्राहिता कल्पयितुं शक्यते ? न हि विरतपिपासस्य हिमकरपटलमफलमिति तदेव रजतमिति कल्पयितुं पार्यताम् । तस्माद् दुराशामात्रमेतत् ।
107. ઉપરાંત, જે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષે સંપૂર્ણપણે જાણેલી વસ્તુને ફરી જાણુતા વિકલ્પો ( = સવિકલ્પ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન) વિફળતા પામતા હોય તો શું એટલા માત્રથી ( = તે વિફળતા ન પામે એટલા ખાતર જ) જે અર્થ પ્રતીયમાન નથી એનું તેઓ ગ્રહણ કરે છે એવી કલ્પના કરવી શકય છે ? જેની તરસ છીપાઈ છે એ વ્યક્તિને કપુરની ગોટીનુ કંઈ પ્રયોજન નથી
જ કારણસર તે કપુરની ગણી જ રજત છે એવી કલ્પના કરવી શક્ય નથી. તેથી, એ તે દુરાશમાત્ર છે.
108. इत्थं चान्यापोह इति निषेधात्मनि बाह्ये विकल्पानां शब्दानां च विषये इष्यमाणे भट्टकुमारिलोपन्यस्तदुस्तरदूषणानामावरणकरणं न किञ्चित्पश्यामः ।
108. આમ વિકલ્પ અને શબ્દોને વિષય અન્યાહુ અર્થાત નિષેધાત્મક બાહ્ય છે અમ જ્યારે બૌદ્ધો ઈચ્છે છે ત્યારે ભદ્ર કુમારિલે રજૂ કરેલા દુસ્તર દૂષણના પૂરને ખાળવાનો કેઈ ઉપાય અમે જતા નથી.
109. यदपि तदूषणापनिनीषया विकल्पप्रतिबिम्बकमारोपिताकारमात्रव्यावृत्तिच्छायोपरक्तं किमपि परिकल्पितं तदपि न व्यवहारपदवीमवतरितुमुत्सहते ।
विकल्पो नाम बोधात्मा स च खच्छः स्वभावतः । नासावितरसंपर्काढते कलुषतामियात् ।। नूनमभ्युपगन्तव्यं किञ्चिदस्योपरकम् । आन्तरं वासनारूपं बाह्यं वा विषयात्मकम् ॥ यत्पुनर्विद्यते नान्तर्न बहिस्तेन रज्यते । विज्ञानमिति मायैषा महती धूर्तनिर्मिता ॥

Page #208

- વિકલ્પનો વિષય આશિપિતાકાર નથી
-૧૯૧
विषया एव बुद्धीनामाञ्जस्येनोपस्काः ॥
वासना विषयज्ञानजन्यत्वान्न तथोदिताः ॥ तस्मात् तत्र देशान्तरादौं वसता केनचिदर्थेन बुद्धयो रज्यन्ताम् । एकान्तासता तु केनचिदारोपितेन तदुपरञ्जनमघटमानं मनोरथप्रायम् । न चैकान्तासन्नाकार आरोपयितुमपि शक्यते ।
- 109. તે દૂષણો દૂર કરવાની ઇચ્છાથી વિકલ્પગત પ્રતિબિંબરૂપ જ્ઞાનાકાર અથવા આરેપિત આકારમાત્ર જે વ્યાવૃત્તિની છાયાથી રંગાયેલું કંઈક તમે કયું છે તે પણ વ્યવહારની યેગ્યતામાં આવવાને ઉત્સાહ ધરાવતું નથી. વિકલ્પ ખરેખર વિજ્ઞાનરૂપ છે, તે સ્વભાવથી સ્વછ છે, તે બીજાના સંપર્ક વિના મલીનતા પામે નહિ. માટે, ખરેખર તેને રંગનારું કંઈક સ્વીકારવું જોઈએ-આંતર વાસનારૂપ કે બાહ્ય વિષયરૂપ. તે રંગનારું કંઈક આંતર પણ નથી કે બાહ્ય પણ નથી અને તેનાથી વિજ્ઞાન રંગાય છે–આ તે ધૂર્ત બોદ્ધોએ નિમેંલી મોટી માયા છે. વિષયે જ સીધેસીધા જ્ઞાનના ઉપરંજક છે. વાસના પિતે વિષયજ્ઞાનજન્ય હોઈ તેને જ્ઞાનની સીધેસીધી ઉપરંજક નથી કહી. નિષ્કર્થ એ કે દેશાન્તર આદિમાં રહેતા કઈક "[ બાહ્ય ] અર્થ = સામાન્ય ) વડે જ્ઞાને રંગાઓ પરંતુ એકાન્તપણે અસત કઈ આરેપિત આકાર વડે જ્ઞાનનું રંગાવું ઘટતું નથી, એ તો મનને ઠાલે મરથ છે. અરે ! એકાન્ત અસત આકારને આરેપ પણ શક્ય નથી.
110. अपि च दर्शनपृष्ठभाविनो विकल्पास्तव्यापारकारिणो व्यावृत्तं स्प्रष्टमसमर्था व्यावृत्तिमात्रमवलम्बन्ते इति यदुच्यते तत्र दृश्यस्य सजातीयविजातीयव्यावृत्तत्वात् उभयव्यावृत्तिरस्तीति तां स्पृशन्तो विकल्पाः कथं विजातीयव्यावृत्तिमेव સ્કૃોયુઃ |
10. વળી, દર્શન પછી તરત જ ઉત્પન્ન થતા અર્થ ક્રિયાકારી (વ્યવહારસમથ) વિક વ્યાવૃત્ત વસ્તુને સ્પર્શવા અસમર્થ છે, તેઓ કેવળ વ્યાવૃત્તિને જ વિષય કરે છે એમ જે તમે કહ્યું તે બાબત અમે જણાવીએ છીએ કે દશ્ય વસ્તુ સજાતીય-વિજાતીય વ્યાવૃત્ત હોઈ, બે વ્યાવૃત્તિઓ છે, એટલે વ્યાવૃત્તિને સ્પર્શતા વિકલ્પ કેવળ વિજાતીયધ્યાવૃત્તિને જ કેમ સ્પર્શે [અને સજાતીયવ્યાવૃત્તિને કેમ ન સ્પશે ?].
aiા. મથાવમ સત્યેવાં નવદ્વાનર્થમિતિ ચેત, નાનર્થવયમ્ | प्रमाणवर्गे निपतन्तः काममनर्थका भवन्तु, अर्थान्तरं वावलम्बन्ताम्, व्यावृत्तिं त्ववलम्बमाना अंशत अवलम्बन्ते अंशतो नेति न श्रद्दध्महे ।। .
सजातीयविजातीयव्यावृत्योर्न च भिन्नता । यतोऽन्यतरसंस्पर्शो विकल्पे न प्रकल्पते ।

Page #209

૧૯
વ્યાવૃત્તિની વાસ્તવિકતાની વિચારણું
सजातीयविजातीयव्यावृत्तिविमर्श तु दर्शनवदसाधारणमाहिग एव विकल्पाः स्युरिति सामान्यनिबन्धनग्रहणादिव्यवहाराभावाच्छब्दानुमाने प्रलयं प्रतिपद्येयाताम् । व्यावृत्तिरपि बाह्या चेत् तदवस्था कौमारिलदूषणाशनिः । आन्तरत्वे तु न तया विकल्पोपरागः कर्तुं शक्यते । नान्तने बहिरिति तु भणितिभङ्गीमात्रम् ।
111. બંનેય વ્યાવૃત્તિને વિકલ્પ ગ્રહણ કરે છે એમ માનતાં વિકલ્પ દશને ગ્રહણ કરેલાને ફરી ગ્રહણ કરે અને પરિણામે વિકપનું આનર્થ થાય એમ જે તમે કહેતા હૈ તે અમારે કહેવું જોઈએ કે ના, તેમનું આનાથક્ય થતું નથી. પ્રમાણમાં પડતા વિકલ્પ ભલે અનર્થક છે અથવા તે અર્થાન્તરને વિષય કરો પરંતુ વ્યાવૃત્તિને વિષય કરતા તેઓ અંશતઃ વ્યાવૃત્તિને વિષય કરે (અર્થાત વિજાતીય વ્યાવૃત્તિને ગ્રહણ કરે) અને અંશતઃ ન કરે (અર્થાત સજાતીયવ્યાવૃત્તિને ગ્રહણ ન કરે, એમાં અમને શ્રદ્ધા નથી સજતી વ્યાવૃત્તિ અને વિજાતીય વ્યાવૃત્તિ બે ભિન્ન નથી; તેથી બેમાંથી એકનો જ સંસ્પર્શ વિકલ્પમાં ઘટતું નથી.
ને વિક સજાતીયવ્યાવૃત્તિ અને વિજાતીય વ્યાવૃત્તિ બંનેયને ગ્રહણ કરે તે દર્શનની જેમ તેઓ પણ અસાધારણગ્રાહી (સ્વલક્ષણગ્રાહી) જ બની જાય અને પરિણામે સામાન્યને લીધે થતા વ્યાપ્તિસંબંધનું ગ્રહણ વગેરે વ્યવહારને અભાવ થઈ જતાં શદ અને અનુમાન ઉદ તમારે કહેવો પડે. જે વ્યાવૃત્તિ બાહ્ય હોય તો કુમારિલે દર્શાવેલ દૂષણોનું વજી તેવું ને તેવું જ ધમકીરૂપ રહે છે. જે વ્યાવૃત્તિ આંતર [ વિજ્ઞાનરૂપ ] હોય તો તેના વડે વિકલ્પરૂપ વિજ્ઞાનને ઉપરાગ થવો શક્ય નથી. વ્યાવૃત્તિ આંતર પણ નથી અને બાહ્ય પણ નથી, એ તે તુચ્છ શબ્દો માત્ર છે, વાણીની ભંગીમાત્ર છે.
તત્તાદશ વિશ્વ ન નિષ્યિદ્રા ? ન ક્રિશ્વિન, તેના વિચાપनामनुरञ्जनस्योपपादयितुमशक्यत्वात् , अत्यन्तमसतश्च शशविषाणादेर्व्यवहारविषयत्वाभावात् । असख्यातिनिरसननीतिमेवात्रोत्तरं करिष्यामः । किञ्चिच्चेन्नूनमन्तबहिर्वा तेन भवितव्यमेव । अतः कुमारिलादिष्टदूषणापनिनीपया योऽयमुत्प्रेक्षित: पन्था नूतनः सोऽपि सङ्कटः । तस्माद् यथाऽभ्यवसायमेव तत्त्वमिति युक्तम् । .' ' ' li2. વ્યાવૃત્તિ એ કંઈક વાસ્તવિક વરતુ જેવી છે કે જરાય વાસ્તવિક વસ્તુ જેવી નથી ? તે જરાય વાસ્તવિક વસ્તુ જેવી નથી એમ જે તમે કહો તો અમે કહીએ છીએ કે ને, કારણ કે તુચ્છ વ્યાવૃત્તિ વડે વિકલ્પોનો ઉપરાગ ઘટાવવો શક્ય નથી, વળી અત્યન્ત અસત શશશૃંગ વગેરે વ્યવહારના વિષય નથી. અસખ્યાતિના ખંડનના તકને જ અહીં અમે ઉત્તરરૂપે આપીશું. જે તે કંઈક વાસ્તવિક વસ્તુ જેવી હોય તે ખરેખર આન્તર કે બાહ્ય તેનું વાસ્તવિક અસ્તિત્વ હોવું જોઈએ. તેથી, કુમારિલે દર્શાવેલ દુષણોને દૂર કરવાની ઇચ્છાથી જે ન માગ તમે વિચાર્યું છે તે પણ સંકટરૂપ છે. માટે યથાધ્યવસાય જ વસ્તુતત્વ છે એમ માનવું એગ્ય છે. '
, , , ,

Page #210

છે “નથી’ પદોથી વાચ્ય ભાવ-અભાવ સાથે સામાન્ય સંબંધ
૧૯૩ 113. बा च वस्तुनि शब्दान्तरोपनीयमानभावाभावसम्बन्धाद्यपि न न युज्यते । सर्वस्य गौरित्यादिशब्दजनितस्य ज्ञानस्यास्तित्वाचनपेक्ष्य सामान्यमात्रविषयत्वादाकाङ्क्षानिराकरणायास्ति नास्तीति पदान्तरं प्रयुज्यमानं सम्बध्यते । नियतरूपता निश्चितनिजरूपे वस्तुनि वस्त्वन्तरस्य व्यवच्छेदनिबन्धना सिध्यति एव---- 'घटो घट एव, न- पटः' इति । नैतावता तदपोह एव प्रत्याय्यो भवति इत्यलमतिक्षोदेन ॥
____113 [2' नथी' वा अन्य शोथी वाय भाव अभाव साधना समय, વગેરે પણ બાહ્ય વસ્તુમાં નથી ઘટતા એમ નહિ. ગો' શબ્દ સાંભળી સૌને થતું જ્ઞાન અસ્તિત્વ આદિની અપેક્ષા રાખ્યા વિના કેવળ સામાન્ય વિષયનું હોય છે. આકાંક્ષાના નિરાકરણ માટે “છે: “નથી’ એવાં અન્ય પદ પ્રયોજાતાં સામાન્ય ભાવ કે અભાવ સાથે સંબંધ થાય છે. નિશ્ચિત સ્વરૂપવાળી વસ્તુમાં અન્ય વસ્તુની વ્યાવૃત્તિને કારણે નિયતરૂપતા સિદ્ધ થાય છેઘટ ઘટ જ છે, પટ નથી” એ રીતે. પરંતુ એટલા માત્રથી અન્ય વસ્તુની વ્યાવૃત્તિ જ જ્ઞાનને વિષય બને છે એવું નથી, વિશેષ ચર્ચા કરવી રહેવા દઈએ. 114. वाह्यार्थविषय एवं व्यवहारो घटत इत्ययं कस्मात् ।
दृश्य विकल्प्यावर्थावेकीकृत्य प्रवर्तते पुरुषः ॥ - 114. मो-ले विषय माय अर्थ जाय तो व्या घटेछे सेवा ॥ तभा२। मत કેમ ? [અમારે મને તો ] દશ્ય અને વિક૯ય છે અને એક કરીને એક માનીને–પુરુષ प्रवृत्ति रेछ. . 115. एकीकारश्च कीदृग्यदि पृथगमतिस्तर्हि मूर्छाद्यवस्था- ..
साम्यं तत्र प्रवृत्तिः कथमथ किमपि प्रस्फुरत्यर्थरूपम् ।। तद् दृश्यं चेदपोहव्यवहृतिरफलाऽथ द्वितीयं चकास्ति
स्वेनाकारेण तस्मिन्सति सुनिपतिते चेष्टते कः सचेताः। स्फुरति यदि विकल्प्यं दृश्यरूपेण कामं.............
स भवति विपरीतप्रत्ययो नाविवेकः ।.. न वितथमतिबीजं विद्यते ह्यत्र किञ्चित्
न च रविकरनीरज्ञप्तिवद्वाधिका धीः ॥ अर्थप्राप्तिरत: सदर्थविषयज्ञानप्रवन्धोद्गता
साक्षादेव मणिप्रभामणिमतिन्यायेन किं कथ्यते । प्रामाण्ये सविकल्पकस्य कथिते वाह्यार्थसिद्धिः स्थिता
तव्यक्त्याकृतिजातिवाच्यकलने तावत्प्रवर्तामहे ।।

Page #211

૧૯૪
દૃશ્ય અને વિકલયના એકીકરણનું ખંડને
''115. યાયિક–આ એકીકરણ કેવું છે ? જે તે બે પૃથફ છે એ હકીક્તનું અજ્ઞાન એ એકીકરણ હોય તે છ વગેરે અવસ્થા જેવું તે કહેવાય; તેમાં પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે સંભવે ? જે એકીકરણમાં કંઈક અર્થરૂપ ભાસે છે એમ કહે છે-જે તે દશ્ય હોય તો તેને “અપહ નામ આપવું નિષ્ફળ બને અને જે બીજુ વિકટપ્પ, વ્યાવૃત્તિ) પિતાના વ્યાવૃત્તિરૂપ આકારથી ભાસતું હોય તે તેમ હોતાં કેણુ બુદ્ધિમાન પ્રવૃત્તિ કરે ? જે વિકષ્ય દશ્યરૂપે ભાસતું હોય તો તે વિપરીત જ્ઞાન થયું, અવિવેક (યા ભેદાગ્રહણ ન થયું; અને અહીં વિપરીત જ્ઞાનનું કઈ બીજ તે છે નહિ. સૂર્યકિરણેમાં જળની જે બુદ્ધિ થાય છે તેની બાધક બુદ્ધિ છે. તે પ્રમાણે આ એકીકરણનું કઈ બાધક જ્ઞાન નથી. અિટલે આ એકીકરણ વિપરીત જ્ઞાન પણ નથી ] નિષ્કર્ષ એ કે સત્ અને વિષય તરીકે ગ્રહણ કરનાર જ્ઞાનની પરંપરાથી અર્થની સાક્ષાત જ પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પછી આ અર્થપ્રાપ્તિને મણિપ્રભામાં મણિબુદ્ધિ ધરાવનારે પ્રવૃત્તિ કરી મણિને પ્રાપ્ત કરે છે એ ન્યાયે અર્થપ્રાપ્તિ કેમ ગણે છે ? સવિકલપક પ્રત્યક્ષનું પ્રામા કહેતાં તેના વિષય તરીકે બાહ્યાની સિદ્ધિ સ્થિર થઈ. તેથી, હવે શબ્દને વાચ્ય અથ છે ?—વ્યક્તિ છે, આકૃતિ છે કે જાતિ છે–એને નિર્ણય કરવા માટે અમે પ્રવૃત્ત થઈએ છીએ.
116. एवं सिद्धे बाह्येऽथै, निरस्तेषु तदपहारिषु तथागततस्करेषु, अधुना विचार्यते गोशब्दः किमाकृतेर्वाचकः उत व्यक्तेः अथ जातेरिति ॥ - 16 આમ જ્યારે શબ્દને વિષય બાહ્યા છે એ પુરવાર થયું છે અને વળી જ્યારે તેને ચેરી જનાર બૌદ્ધ એરેને પરાજય થયો છે ત્યારે હવે અમે વિચારીએ છીએ કે ગેશબ્દ શું આકતિનો વાચક છે કે વ્યક્તિને કે જાતિનો ? 17. તત્રાકૃતિપને સંસ્થાનમમિથી તે .
सूत्रे पथगुपादानान्न जातिजैमिनीयवत् ।। जैमिनिर्हि 'आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात्' [जै.सू.१.३.३३] इत्याकृति जातिमुपદ્વિતિ | માણવા રોડ “વાનાઢિવિશિષ્ટાડડતિ [.મા.૨.૨.૧] તિ પ્રવાઃ तथैव व्यवहरति । वार्तिककृताऽपि तद्वयाख्यातम्
जातिमेवाकृति प्राहुर्व्यक्तिराक्रियते यया । ।
सामान्यं तच्च पिण्डानामेकबुद्धिनिबन्धनम् ॥इति [श्लो.वा.आकृति.३] इह तु 'व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थः' न्या.सू.२.२.६८] इति सूत्रकारो जातेः पृथगाकृतिम् अवोचदिति संस्थानमेवाकृति मन्यते । लोकोऽपि अवयवसन्निवेशात्मिकामाकृति व्यपदिशति 'यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति' इति । तस्मादवयवसन्निवेश एवाकृतिरुच्यते ।

Page #212

મીમાંસક મતે આકૃતિ જ જતિ, નૈયાયિક મતે આકૃતિથી પૃથફ જાતિ ૧લ્મ
17. “આકૃતિ' શબ્દથી અહીં શરીરનું સંસ્થાન કહેવાયું છે. ન્યાયસૂત્ર ૨.૨.૬૮)માં આકવિ શબ્દ “જાતિ શબ્દથી જ મૂકાયે હોઈ જેમ મીમાંસકે આકતિને છે તેમ ન્યાયસૂત્રકાર આકૃતિને જ જાતિ ગણતા નથી. “શબ્દને વાચ્ય અર્થ આકૃતિ છે, કારણ કે તેમ માનવાથી જ [શ્વેનીયન ]ક્રિયા થઈ શકે છે[૧.૩.૩૩] એમ કહી જૈમિનિ આકૃતિને જ જાતિ કહે છે. “આકૃતિ ગોદડી વગેરેથી વિશિષ્ટ છે એમ અમે કહીએ છીએ [૧.૧૫] એમ જણાવતા ભાષ્યકાર શબર પણ આકૃતિને જ જાતિ કહે છે વાતિકકાર કુમારિલ પણ સમજાવે છે કે જેના વડે વ્યકિતનું નિરૂપણ થાય છે તે આકૃતિને જ જાતિ કહે છે, તે જ વ્યકિતઓનું અનુવૃત્તિબુદ્ધિજનક સામાન્ય છે. પરંતુ અહીં [ ન્યાયદર્શનમાં ] “વ્યકિત, આકૃતિ અને જાતિ એ પદના વાર્થો છે' [ ન્યાયસૂત્ર ૨.૨.૬૮] એમ કહી સૂત્રકાર ગૌતમે જનિથી પૃથફ આકૃતિને જણાવી છે. તે શરીરસંસ્થાનને જ આકૃતિ માને છે. જોકે પણ આકૃતિને અવયવસન્નિવેશાત્મક જણાવે છે અને કહે છે કે જ્યાં સુિંદર આકૃતિ છે ત્યાં ગુણો વસે છે (અર્થાત્ સુંદર આકૃતિવાળી વ્યકિત સગુણ હોય છે)'. તેથી, અવયવસન્નિવેશ જ આકૃતિ કહેવાય છે.
118. तस्याश्च शब्दार्थतोपपद्यते न वेति परीक्षाहत्वमस्त्येव, न जैमिनीयवदुपेक्षितुं सा युक्तेति । तद्व्यक्त्याकृतिजातिसन्निधौ प्रयोगाद् गोशब्दस्य कोऽर्थ इति विचार्यते ।
08. આકૃતિનું શબ્દના વાગ્યાથ હોવું ઘટે છે કે નહિ એની પરીક્ષા કરવા લાયક છે જે, મીમાંસકોની જેમ તેની ( =આકતિની ) ઉપેક્ષા કરવી ઉચિત નથી. વ્યકિત, આકૃતિ અને જતિની સન્નિધિમાં શબ્દનો પ્રયોગ થતો હોઈ, “ શબ્દને શું અર્થ છે એની વિચારણા કરવામાં આવે છે,
119. તત્રાકૃતિવાનિસ્તાવાદુ –પ્રોતાાિમ્ય વિસ્ટ શાર્થનિશ્ચયઃ | वृद्धाः खार्थे व्यवहरन्तो यस्मिन्नर्थे गोशब्दं प्रयुञ्जते, श्रोतारश्च यमर्थं ततः प्रतिपद्यन्ते, स तस्यार्थः । तत्र यदि गोशब्द: केसरादिमति न प्रयुज्यते, सास्नादिमति च प्रयुज्यते, तदसाधारणसन्निवेशविषय एवावगम्यते । प्रत्यक्षविषये गौरित्यादि पदं प्रयुज्यते । प्रत्यक्षं चाकृतिविषयम् , अश्वपिण्डसन्निवेशाद्विलक्षणो हि गोपिण्डसन्निवेश इन्द्रियेण प्रतीयते । तत्कृतमेव वस्तुष्वितरेतरवैलक्षण्यम् । अतः प्रत्यक्षविषये पदं प्रवर्तमानमाकृतावेव वर्तितुमर्हति । प्रेषणादिक्रियायोगश्च व्यक्तिद्वारक आकृतेर्भविष्यतीति ।
119. શબ્દનો વાચ્યાર્થી આકૃતિ છે એમ માનનારાઓ કહે છે કે શબ્દપ્રયોગ અને શબ્દ દ્વારા થતું જ્ઞાન એ બેને આધારે શબ્દાર્થનો નિશ્ચય થાય છે. શબ્દના પિતાના અથમાં વ્યવહાર કરતા વૃદ્ધો જે અર્થમાં ‘શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે અને શ્રોતાઓ તે શબ્દમાંથી જે અર્થ જાણે છે તે અર્થ તે શબ્દને છે. જે ગે' શબ્દ કેસર વગેરે ધરાવનારમાં ન પ્રયોજાતો હોય અને ગેરડી વગેરે ધરાવનારમાં પ્રજાતે હોય તે તે “ગ” શબ્દને વિષય

Page #213

૧૯૬
આકૃતિ વાગ્યા છે એ મત અને તેનું ખંડન
( = અર્થ , અસાધારણ અવયવસન્નિવેશ જ સમજાય. ગ” વગેરે પદે પ્રત્યક્ષના વિષયમાં
જળ્યું છે. આકતિ એ પ્રત્યક્ષને વિષય છે. અશ્વવ્યકિતના અવયવસન્નિવેશથી વિલક્ષણ ગેવ્યકિતનો, અવયવસન્નિવેશ ઇન્દ્રિય વડે જ્ઞાત થાય છે. વસ્તુઓની પરસ્પરવિલક્ષણતા સન્નિવેશને કારણે જ છે, તેથી પ્રત્યક્ષના વિષયમાં પ્રવર્તતું પદ આકૃતિમાં જ પ્રજાવા લાયક છે. પ્રેષણ વગેરે ક્રિયાઓને વેગ વ્યકિત દ્વારા આકૃતિને થશે.
120. યમ્ –
नदयुक्तं प्रतिव्यक्ति भिन्नसंस्थानदर्शनात् ।।
आनन्यव्यभिचाराभ्यां सम्बन्धज्ञप्त्यसम्भवात् ।। न नियतस्य शाबलेयसन्निवेशस्य गोशब्दो वाचकः, तदभावेऽपि बाहुलेयसन्निवेशदर्शनात् । न च त्रैलोक्यान्तर्गतसकलगोपिण्डसन्निवेशवचनत्वमवगन्तुं शक्यम्, आनन्त्यात् । ततश्च नाकृतिः शब्दार्थः, तस्यां क्रियाऽनुपपत्तेः । न हि प्रेषणादिक्रियासाधनं सन्निवेशः, अपि तु व्यक्तिः ।
- न च गामानयेत्युक्तः सत्यामपि तथाकृती ।
चित्रपिष्टमयं कंचिद् गामानयति बुद्धिमान् ।। - 120. આકૃતિવાદીઓએ આ જે કહ્યું તે અગ્ય છે, કારણ કે પ્રતિવ્યકિત શરીરસંસ્થાન જુદું જુદું દેખાય છે, પરિણામે આનન્ય અને વ્યભિચારને લીધે શબ્દાર્થ સંબંધનું જ્ઞાન અસંભવ બની જશે. શાબલેય ગેના નિયત અવયવસન્નિવેશનો વાચક ગે'શબ્દ નથી કારણ કે શાલેય ગોના અવયવસન્નિવેશના અભાવમાં પણ બાહુલેય ગાના અવયવસન્નિવેશમાં ગો” શબ્દનો પ્રયોગ થતે દેખાય છે. આ વ્યભિચારદેવ છે.] ત્રણેય લેકની અંદર રહેલી બધી જ વ્યકિતઓના સન્નિવેશ ' શબ્દ વાચ્ય છે એ જાણવું શક્ય નથી કારણ કે તે સંન્નિવેશે અનન્ય છે. તેથી, આકૃતિ શબ્દાર્થ નથી. આકૃતિમાં ક્રિયા ઘટતી નથી. પ્રેષણ વગેરે ક્રિયાનું સાધન સન્નિવેશ નથી, પણ વ્યકિત છે. “ગાયને લાવએમ કઈ બુદ્ધિમાનને કહેવામાં આવતાં ચિત્રમાં દોરેલી ગાય કે લેટની બનાવેલી ગાયમાં ગે આકૃતિ હોવા છતાં તે કોઈ તેવી ગાય લાવતો નથી. 0 121. નનું જ્ઞાતિવાચક્ષેડપિ ગોવનાતે તાતત્વ વિામિતિ મૃકવાનयनं नानुष्ठीयते ? उच्यते । हस्ती किं नानीयते सर्वगतत्वाज्जातेः। अथ सर्वत्रास्तित्वेऽपि व्यञ्जकव्यक्तिनियमेनापहनूयते । हन्त ! तर्हि सास्नादिमत्प्राणी गोत्वजातेरभिव्यञ्जको न मृद्गव इति नातिप्रसङ्गः । सन्निवेशस्य च तत्र भावात् तद्वाच्यत्ववादिनः नैनमतिप्रसङ्गमतिकामन्ति । किञ्चाकृतिवचनत्वे गोशब्दस्य शुक्लादिगुणवाचिभिः पदान्त : सामानाधिकरण्यं न प्राप्नोति । न हि शुक्लादिगुणा

Page #214

આકૃતિ વાગ્યાથ છે એ મતનું ખંડન आकृतिवृत्तयः, अपि तु व्यक्तिवृत्तयः । तत्सामानाधिकरण्यादिबलवत्तया वरं व्यक्तिः शब्दार्थ इष्यताम् ।
121, આકૃતિવાદી–શબ્દનો વાયા જાતિ છે એ પક્ષમાં પણ ગવજાતિ સર્વગત હોઈ, [‘ગાય લાવ” એમ કહેવામાં આવતાં ] કેઈ માટીની બનાવેલી ગાય કેમ નથી લાવતું ?
જાતિવાદી- ઉત્તર આપીએ છીએ. જાતિ સવંગત હોઈ [‘ગાય લાવ” એમ કહેવામાં આવતાં તે હાથી કેમ નથી લાવતો ?
આકૃતિવાદી- જાતિનું સર્વત્ર અસ્તિત્વ હોવા છતાં અભિવ્યંજક વ્યક્તિનો જે નિયમ છે તેના કારણે હાથી બહિષ્કૃત થઈ જાય છે.
જાતિવાદી - અરે ! તે ગોદડીવાળું પ્રાણી ગેdજાતિનું અભિવ્યંજક છે, માટીની ગાય તેની અભિવ્યંજક નથી, એટલે અતિપ્રસ આવતો નથી. સન્નિવેશ તે માટીની ગાયમાં પણ હોઈ જેઓ સન્નિવેશને શબ્દને વાચ્યાર્થ માને છે તેઓ આ અતિપ્રસંગો માંથી મુક્ત રહી શકતા નથી.
તે વ્યક્તિવાચ્યાર્થવાદી–વળી, આકૃતિ વાગ્યાર્થ છે એ પક્ષમાં ગે' શબ્દનું “શુલ” આદિ ગુણવાચક પદો સાથે સામાનાધિકરણ્ય નહિ થાય કારણ કે શુકલ આદિ ગુણે આકૃતિમાં રહેતા નથી પણ વ્યક્તિમાં રહે છે તેથી, વ્યક્તિ સામાનાધિકરણ્ય વગેરે બળથી યુક્ત હોઈ પદના વાગ્યાથ તરીકે તે (=વ્યક્તિ) વધુ યોગ્ય છે એમ ઈ છે. 122.
व्यक्ती तावक्रियायोगो जातौ सम्बन्धसौष्ठवम् । नाकृती द्वयमप्येतदिति तद्वाच्यता कुतः ॥ जातिव्यक्त्योरतः कार्या वाच्यत्वे संप्रधारणा ।
तत्र व्यक्त्यभिधेयत्ववादिभिस्तावदुच्यते ।। જોવોઢનાણામશ્નાર્ : રાર્થઃ | ગાઢમાસનબોક્ષTIfોના જ્ઞાતાवसंगता भवन्ति । न हि जातिरालभ्यते विशस्यते प्रोक्ष्यते वा । अपि च ‘षड् તેવા “બ્રાદ્રશ હેયા: “ચતુર્વિતિહુઁા. ત ન જ્ઞાતિ પઢિયામણું રે, अपि तु व्यक्तिः । तस्मात् सैव शब्दार्थः । अपि च 'यदि पशुरुपाकृतः पलायेતાર્થ તળે તયરમામેત ત ાઢ જ્ઞાતિ દ્વાર્થ સ્થાપેસ્યાસ્ટો નવल्पेत, अन्यस्यानीयमानस्य पशुव्यस्य सैव जातिः । तत्रान्यत्वसम्बन्धो व्यक्तेरवकल्पते, न जातेरित्यतोऽपि व्यक्तिः शब्दार्थः ।
चयापचयसंघातस्वस्वामित्वादिकल्पनाः । यान्ति व्यक्त्यभिधेयत्वपक्षे झडिति संगतिम् ॥

Page #215

વ્યક્તિ વાગ્યાથ છે એ પક્ષ
न व्यक्तिलक्षणाद्वारमियत्कार्य च युज्यते । वक्रः पन्था न गन्तव्यः प्रष्ठे वहति वर्मनि ।। उपलक्षणमाश्रित्य जातिसम्बन्धवेदनम् । प्रसेत्स्यतीति नानन्त्यव्यभिचारकृतो ज्वरः ॥ લિ – प्रत्यक्षविषये वृत्तिः पदस्येष्टा परैरपि । निष्कृष्टं न च सामान्यमानं प्रत्यक्षगोचरः । व्यक्तेरेव पदार्थत्वं तस्मादभ्युपगम्यताम् ।
तथा च बुद्धिस्तत्रैव श्रुतशब्दस्य जायते ॥ 122. વ્યક્તિને ક્રિયા સાથે સંબંધ છે (અર્થાત્ ક્રિયા વ્યક્તિ કરે છે), જાતિમાં શબ્દાર્થસંબંધ સુલભ છે, આકૃતિમાં તે બંનેય નથી, એટલે આકૃતિ શબ્દને વાચ્યાર્થ કયાંથી હોય ? માટે, જાતિ અને વ્યક્તિ એ બેમાંથી વાચ્યા કોને ગણવી એને નિશ્ચય કરો જોઈએ. પ્રયોગ અને વેદને અમુક કર્મ કરવા માટે આદેશ એ બેને વ્યક્તિ સાથે સંવાદ ઘટત હોઈ વ્યક્તિ શબ્દાર્થ છે. કાપવું (આલ ભન), મારી નાખવું (વિશસન), છાંટવું(પ્રોક્ષણ) વગેરે કામ કરવા માટેની વેદના આદેશ જાતિમાં સંગત થતા નથી, કારણ કે જાતિ કપાતી નથી, મરાતી નથી કે છંટતી નથી. વળી, “છ આપવી જોઈએ’, ‘બાર આપવી જ
વીસ આપવી જોઈએ” એમ જ્યારે કહેવામાં આવે છે ત્યારે છ વગેરે સંખ્યા સાથે જાતિ જેડાતી નથી, પણ વ્યક્તિ જોડાય છે. તેથી વ્યક્તિ જ શબ્દાર્થ છે. ઉપરાંત, પકડી લાવેલું પશુ જે ભાગી જાય તો તે જ રંગનું અને તે જ વયનું બીજુ (પશુ) યજ્ઞમાં કાપવું' આમ કહેવામાં આવ્યું છે. હવે જે જાતિ શબ્દાર્થ હોય તો અન્યને કાપવાનું ઘટે નહિ, કારણ કે લાવવામાં આવતા બીજા પશુદવ્યની એ જ જતિ છે, [બીજી જાતિ નથી] અન્યત્વ સાથે સંબંધ વ્યકિતમાં ઘટે છે, જતિમાં ઘટતો નથી એ કારણે પણ વ્યક્તિ શબ્દાર્થ છે. ચયાપચય, સંધાત, સ્વસ્વામિત્વસંબંધ આદિ કલ્પનાઓની સંગતિ વ્યકિતવા. વપક્ષમાં ઝટ થાય છે. વ્યકિતને ગૌણ માની આટલાં કાર્યો ઘટાવવા શક્ય નથી. જે સીધે રસ્તે હોય તે વાંકા રસ્તે ન જવું જોઈએ. ઉપલાણની - (= અર્થપત્તિની, લાણાની કે ગણવૃત્તિની) સહાય લઈ જાતિ શબ્દસંબંધનું જ્ઞાન સિદ્ધ થઈ જશે, એટલે આનન્ય અને વ્યભિચારને કારણે આવતો દોષ રહેશે નહિ. બીજાઓ પણ પદને વ્યાપાર (=અભિધાવૃત્તિ). પ્રત્યક્ષા વિષયમાં ઇચ્છે છે. [બધી વ્યકિતઓમાંથી મન વડે જ તારવેલું કેવળ સામાન્ય પ્રત્યક્ષાનો વિષય નથી. તેથી વ્યકિતને જ શબ્દના વાગ્યાથતરીકે સ્વીકારો. શબ્દ સાંભળતાં માણસને વ્યકિતનું જ જ્ઞાન થાય છે.
123. तदेतज्जैमिनीयैर्न क्षम्यते । तथा हि-व्यक्तिमानं
वा शब्दार्थ

Page #216

વ્યક્તિ વાગ્યાથ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન ૧૯૯ इष्यते विशिष्टा वा व्यक्तिः ? न तावद् व्यक्तिमात्रम् । न हि यस्यां कस्यांचिद् व्यक्तौ गोशब्दं वक्तारः प्रयुञ्जते, न च यां कांचिद् व्यक्ति गोशब्दाच्छ्रोतारः प्रतिपद्यन्ते । अंथ गोत्वविशिष्टव्यक्तिः शब्दार्थ इत्युच्यते, गोत्वमेव हि तहिं गोशब्दार्थः, न व्यक्तिः । कथम् ? श्रृयताम् - यदि हि व्यक्तिः शब्दार्थो भवेद् व्यक्त्यन्तरे न प्रयुज्येत । अथ व्यक्त्यन्तरेऽपिं प्रयुज्यते सर्वव्यक्तिसाधारणस्तार्ह तस्यार्थः, न
કવિતા |
123. આને મીમાંસકો સહન કરી શકતા નથી. તેથી તેઓ આ પ્રમાણે પૂછે છેશબ્દાર્થ કેવળ વ્યક્તિ છે કે જાતિવિશિષ્ટ વ્યકિત છે? કેવળ વ્યકિત શબ્દાર્થ ન હોઈ શકે, કારણું કે ગમે તે વ્યકિતમાં (દા.ત. અશ્વવ્યકિતમાં) વકતા ગે શબ્દનો પ્રયોગ કરતો નથી અને ગમે તે વ્યક્તિનું જ્ઞાન શ્રોતા 'શદમાંથી કરતા નથી. જે કહો કે ગવવિશિષ્ટ વ્યકિત ગે શબ્દને વાચ્યાર્થ છે તો ગત્વ જ શબ્દાર્થ થયો, વ્યકિત નહિ. કેવી રીતે ? સાંભળે- જે [ગે”]શબ્દને વાગ્યાથે ગિ–]વ્યક્તિ હોય તે બીજી –]વ્યકિતઓમાં તે –િ શબ્દ ન પ્રજાય. હવે જે [ગે-શબ્દ બીજી ગિ-] વ્યકિતઓમાં પણ પ્રયોજાતો હોય તો બધી [ગે-વ્યકિતઓમાં સભાનપણે રહેલ અર્થ જ તે શબ્દને વાગ્યાથ બને, વ્યક્તિ નહિ.
124. નનું વ્યવસ્થત્તરમણિ કવિતવ | નોર્થ વ્યવર્ત ગોરાદ્ધ પ્રયુવત્તા, न सामान्ये । मैवम् , व्यक्ती चेद् गोशब्दः प्रयुज्यते, कर्कादिव्यक्तावपि प्रयुज्येत । यत्र प्रयोगोऽस्य दृष्टस्तत्र प्रयुज्यते इति चेत् , अद्य जतायां गवि मा प्रयोजि, न हिं तत्र प्रयोगोऽस्य दृष्ट इति । तस्मात् दर्शनमकारणम् , प्रतिव्यक्ति तस्यासમવાત | થવસ્તી જ રાબ્દાર્થ “ર્થ વા કૌ “ઉર્થ વ ગ ત પ્રતિત્તિ स्यात्, न तु 'इयमपि गौः' इति, भवति चैवं प्रतीतिः । न चायमविद्यमाननियन्तृक एव यदृच्छाशब्दप्रयोगः प्रवर्तते इति नियामकमस्य चिन्त्यम् ।
i24. વ્યકિતવાર્થવાદી- બીજી ગવ્યકિત પણ વ્યક્તિ જ છે. તેથી ગોશબ્દ ગવ્યકિતમાં જ પ્રયોજાયેલે ગણાય સામાન્યમાં નહિ
મીમાંસક એવું નથી. જે [કેવળ] વ્યક્તિમાં “ગ” શબ્દ પ્રજાત હોય તો કક નામની અશ્વવ્યક્તિ વગેરેમાં પણ ગો” શબ્દ પ્રયોજાય.
વ્યકિતવાચાર્યવાદી- જ્યાં તેનો પ્રયોગ દેખાયું હોય ત્યાં તે શબ્દ પ્રયોજાય છે.
મીમાંસક- એમ હોય તો આજે જન્મેલી ગેમાં ગો” શબ્દ પ્રયોગ ન કરો કારણ કે તેમાં તેને પ્રયોગ દેખે નથી. તેથી, શબ્દને વ્યકિતમાં પ્રયોગ થવાનું કારણ પૂર્વે થયેલું પ્રગનું દર્શન નથી, કારણ કે પ્રત્યેક વ્યકિતમાં પૂર્વ પ્રગનું દર્શન સંભવિત નથી. વ્યકિત શબ્દાર્થ હોય તો આ (વ્યકિત) ગાય છે કે આ વ્યકિત) ગાય છે એવું જ્ઞાન થાય પણ આ (વ્યકિત) પણ ગાય છે એવું જ્ઞાન ન થાય. પરંતુ આપણને તો એવું જ્ઞાન થાય છે.

Page #217

૨૦
વ્યક્તિ વાચાર્યું છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન વળી, “ગો’ શબ્દપ્રયોગ નિયામક વિનાને, પિતાની ઇચ્છા મુજબ વક્તાથી કરાતો નથી. એટલે એ શબ્દપ્રયોગનું નિયામક શું છે એ વિચારવું જોઈએ. [ગશબ્દપ્રયોગ અમુક જ વ્યકિતઓમાં ( વ્યકિતઓમાં જ) થાય છે અન્ય વ્યકિતઓમાં ( અશ્વ આદિ વ્યકિતઓમાં) થતો નથી, તેનું કંઈક નિયામક હોવું જોઈએ. નિયામક વિના પિતાની ઇચ્છા મુજબ વતા શબ્દપ્રવેગ કરતો નથી. એટલે શબ્દપ્રયોગનું નિયામક શું છે એ વિચારવું જોઈએ]
125. રોમેત્ર નિયામમિત વેત, બાયુમન ! સાધુ શુધ્ધ, વિજુ તોत्वमवगतमनवगतं वेति वक्तुमर्हसि । नानवगतम् , अतिप्रसङ्गात् । अवगतं चेत्, कुतस्तदવાછામઃ ? રાજાન્યતો વા ? નાન્યત:, પ્રમાનિત્તરાન્નિધાનાત શરદ્વાજેત, तर्हि शब्दः प्रथमतरं गोत्वे वर्तितुमर्हति, 'नागृहीतविशेषणा विशिष्टे बुद्धिः' इति ચાથાત ..
125. વ્યક્તિવાચ્યવાદી–ગોત્વ જ નિયામક છે. | મીમાંસક–હે આયુષ્મન ! તમે બરાબર સમજે છે પરંતુ જ્ઞાત ગે– નિયામક છે કે અજ્ઞાત ગોત્વ એ તમારે કહેવું જોઈએ. અજ્ઞાત ગવને નિયામક માનતાં અતિપ્રસંગદેશની આપત્તિ આવે. જ્ઞાત ગોત્વ જે નિયામક હોય તો પ્રશ્ન થાય કે તે ત્વને આપણે જાણીએ છીએ શેનાથી ? શબ્દથી કે અન્યથી ? અન્યથી જાણતા નથી, કારણ કે અન્ય પ્રમાણેની ત્યાં ઉપસ્થિતિ નથી જે શબ્દથી ગેને જાણીએ છીએ એમ કહે તો શબ્દ સૌપ્રથમ ગોત્વમાં પ્રજાવા યોગ્ય છે એમ સ્વીકારવું પડે, કારણ કે ‘વિશેષણનું ગ્રહણ કર્યા વિના બુદ્ધિ વિશિષ્ટમાં પ્રવર્તતી નથી' એવો નિયમ છે
126. નનુ કાર્તિ વિશેષ ન ત ચ વિધ્યન વહત નોરાદ્ધઃ | न शक्नोति वक्तुम् , अतिभारप्रसङ्गात् । न च व्यक्त्यवगती गतिरन्याऽस्ति यत इयन्तं शब्दे भारमारोपयेम । न हि वयं व्यक्तिप्रतीति भवन्तीमपहनुमहे, नापि भवन्ती जातिप्रतीतिमपहनुमहे, उभयप्रतीतेः प्रत्यात्मवेदनीयत्वात् । उभयत्र चाभिधात्री शक्तिरतिभारा शब्दस्य, अन्यतरप्रतीत्या चान्यतरप्रतीतिसिद्धेः । तत्र गोशब्दः किं जातौ वर्तमानः व्यक्तिमाहोखिद् व्यक्तौ वर्तमानो जातिमाक्षिपत्विति विचारणायां जातेर्विशेषणत्वात् पूर्यतरं प्रतिपत्तिरिति सैव शब्दार्थों भवितुमर्हति । तस्यां च शब्दादवगतायां तत एव व्यक्त्यवगमः सेत्स्यतीति नोभयत्र शाब्दो व्यापारः ।
126. વ્યકિતવાર્થવાદી- ગોશબ્દ ગોત્વજાતિનું વિશેષણરૂપે અને વ્યક્તિનું વિશેષ્યરૂપે અભિધાન કરે છે : ' મીમાંસક – ગોશબ્દ ( એ રીતે બેનું) અભિધાન કરવા સમર્થ નથી કારણ કે તેથી તેના ઉપર વધુ પડતો બેજ લાદવાની આપત્તિ આવે

Page #218

વ્યકિત વાર્થ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન ૨૦૧ વ્યકિતવાચ્યાર્થવાદી વ્યકિતને જાણવા માટે બીજો કોઈ રસ્તો ન હોવાને કારણે શબ્દ ઉપર આટલે ભાર લાદીએ છીએ. | મીમાંસક.અમે નથી તો વ્યક્તિના થતા જ્ઞાનને પ્રતિષેધ કરતા, કે નથી તે જાતિના થતા જ્ઞાનને પ્રતિષેધ કરતા, કારણ કે બંનેનું જ્ઞાન પ્રત્યેકને અનુભવમાં આવે છે. પરંતુ વ્યકિત અને જાતિ બંનેમાં શબ્દની અભિધાનશકિત માનતાં તે શકિત પર વધુ પડતે બેજ પડે છે; તે બોજ માન્યા વિના ચાલી શકે છે, કારણ કે એકના જ્ઞાન ઉપરથી બીજાનું જ્ઞાન સિદ્ધ થઈ શકે છે. આ બાબતે શું જાતિમાં પ્રયુકત શબ્દ વ્યકિતનો આક્ષેપ કરે છે કે વ્યકિતમાં પ્રયુત શબ્દ જાતિને આક્ષેપ કરે છે એ વિચારણુમાં જાતિ વિશેષણ હોઈ તેનું જ પહેલું જ્ઞાન થાય, એટલે જાતિ જ શબ્દને વાર્થી બનવા છે. શબ્દથી જાતિનું જ્ઞાન થતાં તે જાતિજ્ઞાનમાંથી જ વ્યકિતનું જ્ઞાન સિદ્ધ થશે તેથી બનેમાં શબ્દનો અભિધાવ્યાપાર નથી.
121. શિવ વિરપ ચ નાä વિશેડ્યાં જ વ્યક્તિ નોરાब्दादेव प्रतिपत्स्यामहे, कोऽस्यातिभारः ? विषमोऽयं दृष्टान्तः । तत्र हि प्रकृतिप्रत्ययविभागेन द्वयप्रतीतिरवकल्पते । दण्डशब्दः प्रकृतिर्विशेपणमभिवदति, मत्वर्थीयप्रत्ययश्च विशेष्यमिति । गोशब्दे तु नैष न्यायः सम्भवति । तत्र न विशेषणे दण्डिशब्दो वर्तते, न च विशेष्ये दण्डशब्दः । इह तु गोशब्द एक एव विशेषणे विशेष्ये वा वर्तते । विशेष्ये वर्तमानो विशेषणे प्रमाणान्तरमपेक्षते । विशेषणे तु वर्तमानस्तदवगमय्य विशेष्यमप्याक्षिपतीति न कश्चिद्दोषः ।
127. વ્યકિતવાર્થવાદી- જેમ દંડી' શબ્દથી દંડ વિશેષણ અને પુરુષ વિશેષ્ય બંનેનું જ્ઞાન આપણે કરીએ છીએ તેમ શબદથી જ વિશેષણ ગત્વજાતિ અને વિશેષ્ય ગોવ્યકિત બંનેનું જ્ઞાન અમે કરીશું. એમાં એને કયો વધુ પડતો બોજ પડવાને ? | મીમાંસક - આ દૃષ્ટાન્ત વિષમ છે કારણ કે 'દંડી' શબ્દની બાબતમાં પ્રકૃતિ (‘દડ') અને પ્રત્યય (ઈન ) એવા વિભાગ દ્વારા બેની પ્રતીતિ ઘટે છે. “દંડ' શબ્દ પ્રકૃતિ છે, તે વિશેષણને જણાવે છે. મત્વથીય પ્રત્યય ઇન વિશેષ્યને જણાવે છે. ગોશબ્દમાં આ ન્યાય સંભવત નથી ત્યાં (૧૬ડી” શબ્દની બાબતમાં) દંડી શબ્દ વિશેષણમાં પ્રવર્તતો નથી અને દડ શબ્દ વિશેષ્યમાં પ્રવર્તત નથી, જ્યારે અહીં ( ગે’ શબ્દની બાબતમાં) એક જ ગોશબ્દ વિશેષણમાં કે વિશેષ્યમાં પ્રવર્તે છે, જ્યારે વિશેષમાં પ્રવર્તે છે (અર્થાત વિશેષ્યનું અભિધાન કરે છે, ત્યારે વિશેષણનું જ્ઞાન કરાવવા તે પ્રમાણાન્તરની અપેક્ષા રાખે છે; પરંતુ જ્યારે વિશેષણમાં પ્રવર્તે છે ત્યારે તે વિશેષણનું અભિધાન કરી, વિશેષ્યને પણ તે આક્ષેપ કરે છે, એટલે કેઈ દોષ નથી આવતું.
128. તઢિમામાક્ષ છત્વે ૩રિતે વિખ્યત્તે તિ | સ ફ્રિ રાદાત્ત નાિિત વિવેવા ન પ્રત્યક્ષઃ | ત યુવાડવાસે | સૂવા૨૬- ૨૭

Page #219

૨૦૨ વ્યકિત વાગ્યાથ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખૂન भिधाने यत्नगौरवाद्विरम्य व्यापारस्य चासंवेदनात् , अन्तरेणापि च शब्दं जात्यवगमे व्यक्तिप्रतीतिदर्शनाज जातित एवैषा व्यक्तिप्रतीति: जातिप्रतीतिश्च शब्दादिति निश्चीयते । भवद्भिरपि च विशेषणज्ञानपूर्विका विशेष्यावगतिरङ्गीकृतैव, यथाऽऽह कणवतः “समवायिनः श्वैत्याच्छवैत्यबुद्धेश्च श्वेते बुद्धिस्ते कार्यकारणभूते” इति [ā.ફૂ.૮.૨.૧] |
1 8. એ તો બધાંને સ્વાનુભવથી જ્ઞાત છે કે જ્યારે શs બોલવામાં આવે છે ત્યારે વ્યક્તિનું જ્ઞાન થાય છે. તે વ્યક્તિનું જ્ઞાન શબ્દથી થાય છે કે જાતિથી એ વિવેક પ્રત્યક્ષથી થતો નથી તે વિવેક તર્કથી જ્ઞાત થાય છે એનું (એક સાથે અભિધાન કરવામાં શબ્દને યત્નગૌરવને દોષ લાગતો હોઈ, પ્રથમને જણાવ્યા પછી જેનો વ્યાપાર અટકી જાય છે તે પછી બીજાને જણાવે એવું તો અનુભવમાં આવતું ન હોઈ અને વળી શબ્દ વિના જ
જ્યારે જાતિનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે પણ વ્યકિતનું જ્ઞાન થતું દેખાતું હોઈ વ્યકિતનું આ જ્ઞાન જાતિથી જ થાય છે અને જાતિનું જ્ઞાન શબ્દથી થાય છે એ નિશ્ચય થાય છે. આપે પણ વિશેષજ્ઞાન થતાં પહેલાં વિશેષણજ્ઞાન સ્વીકાર્યું છે જ, જેમ કે કણાદે કહ્યું છે કે [ દ્રવ્યમાં ] સમવાયસંબંધથી રહેતા હૈત્યને કારણે તેમ જ ધંત્યની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ છે એ કારણે વેતની ( ત દ્રવ્યની) બુદ્ધિ થાય છે, [દ્રવ્યમાં સમવાય સંબંધથી જે ચૈત્ય છે તેની બુદ્ધિ અને તે દ્રવ્યની બુદ્ધિ] એ બે વચ્ચે કારણ-કાર્યને સંબંધ છે વૈ. સૂ. ૮.૧.૯]. શંખ શ્વેત છે' એ બુદ્ધિ થવામાં બે કારણે છે- (૧) શંખદ્રવ્યમાં સમવાયસંબધથી રહેતે હૈત્યગુણ (૨) તે ચૈત્યગુણનું જ્ઞાન. ત્યગુણજ્ઞાન કારણ છે અને ત્યગુણવિશિષ્ટ શંખનું જ્ઞાન કાર્ય છે. આમ તે બે વચ્ચે કારણકાર્યને સંબંધ છે. વિશેષજ્ઞાન વિશેષજ્ઞાનનું કારણ હોઈ પહેલાં વિશેષણજ્ઞાન થાય છે અને પછી જ વિશેષ્યનું જ્ઞાન થાય છે.1
- 129. યત પુનમતિન્ ગામનવરાતનોક્ષનક્રિયાથી દૂર: इति, तदप्यनैकान्तिकम् , जातावपि कचित् क्रियायोगदर्शनात् 'श्येनचितं ચિન્વીત' તિ |
129. વળી, તમે જે કહ્યું કે આલંભન, વિશસન, પ્રાણુ વગેરે ક્રિયાઓ સાથે વ્યકિતનો સંબંધ હોવાથી વ્યકિત શબ્દાર્થ છે એ પણ અકાનિતકોથી દૂષિત છે, કારણ કે ક્રિયાઓ સાથે જતિને સંબંધ પણ કવચિત દેખાય છે, દાખલા તરીકે “શ્યનવેદી બનાવવી જોઈએ એ વેદના આદેશમાં વેદી બનાવવાની ક્રિયાને (=ચયનક્રિયાને સંબંધ નત્વ જાતિ સાથે છે, ચેનવ્યક્તિ સાથે નથી.
- 130. નવંત્રાવ વ્યક્વેરેવ વાતા , નાકૂર્તાવા નાતઃ | મૈત્રમ્, ન ह्यत्र श्येनः साधनत्वेन निर्दिश्यते ‘पशुना यजेत' इतिवत् । 'कर्मण्यग्न्याख्यायाम्' इति [पाणिनिसू० ३.२.९२] त्वभियुक्तस्मरणात् चयननिर्यर्त्यः श्येन इति शब्दार्थोऽवगम्यते । न च श्येनव्यक्तिश्चयनेन निर्वर्तयितुं पार्यते । 'अग्न्याख्यायाम्'

Page #220

વ્યક્તિ વાચ્યા છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન
इति स्मर्यते । न हीष्टकानिचयेन पतत्री अभिनिर्वर्तते, तदाकारस्त्वग्निरभिनिर्वर्त्यते इत्यत्र जातेः क्रियाङ्गत्वं, न व्यक्तेः ।
130. व्यक्तिवाभ्यार्थवाही - अहीं पशु व्यक्ति अर्थ साधन छे, अभूत ति કાર્યનું સાધન નથી .
२०३
મીમાંસક તા, એવું નથી. પશુ વડે યાગ કરવા' એમાં જેમ યાગના સાધન તરીકે पशुना निदेश छे ते ही श्येननो साधन तरीडे निर्देश नथी. 'कर्मणि अग्न्याख्यायाम्' [अर्थात् "चि' धातुना अनन्तर पूर्वे ना अर्थमा २ होय त्यारे 'चिं' धातुने क्वि પ્રત્યય લાગે છે અને ધાતુ, અનન્તર પૂર્વ પદ્મ અને પ્રત્યય ત્રણેયને સમુદાય અગ્નિનુ (=અગ્નિના આધારરૂપ સ્થાન અર્થાત્ વેદીનુ) રૂઢ નામ જણાવે છે]'' એ વિદ્વાનેાની વ્યાકરણરૂપ સ્મૃતિ ઉપરથી ચયનક્રિયાથી બનાવાતા ચેન' એવા ચેનચિત્’શબ્દના અર્થ સમજાય छे. श्येनव्यडित तो ययनष्ठियाथी मनावव। राज्य नथी. 'अग्न्याख्यायाम् मेवु व्याश्णुस्मृतिमां કહ્યું છે ઈંટાના ચયનથી સ્પેનપક્ષી બનતુ નથી, તેના (સ્પેનના) આકારના અગ્નિ (અર્થાત્ અગ્નિનું સ્થાન વેદી) બને છે એટલે અહીં ક્રિયાનું સાધન જાતિ (ચેનાકૃતિ) છે, વ્યકિત ( श्येनपक्षी व्यक्ति) नथी.
131. ननु व्यक्त्या सादृश्यं सम्पादयिष्यते । न शक्यते सम्पादयितुम्, व्यक्तयन्तरवैसादृश्यस्यापि सम्भवात्, यो ह्येकया व्यक्त्या सदृशः सोऽन्यविसदृशोऽपिभवति ।
यत्वमूर्तत्वाज्जातेः न क्रियाङ्गत्वमिति, नैष दोष:, अमूर्तानामपि गुणकर्मणां साधन भावोपपत्तेः, 'अरुणया क्रीणाति' 'अभिक्रामन् जुहोति' इति । व्यक्त्याक्षेपद्वारेण चालम्भन विशसनप्रोक्षणादिप्रयोगचोदनासु साधनत्वं जातेरुपपत्स्यते ।
लक्षितव्यक्तिसाध्यं तु तत्साध्यं कार्यमिष्यते ।
यथा भूतेन्द्रियोत्पाद्यमात्मकर्तृकमुच्यते ॥
आत्मा तावत्सर्वकर्मस्वधिकृतः कर्ता च । स चामूर्तत्वाद् देहेन्द्रियद्वारेण औदुम्बरीसंमार्जनाज्यावेक्षणादीनि कार्याणि निर्वर्तयन् कर्ता तेषु भवति । एवं जातिरपि व्यक्तिवर्त्मना तन्निर्वर्तयन्ती साधनतां लप्स्यते ।
अतश्च जातिरेवाङ्गमिति मीमांसका जगुः । तस्याश्चें क्रियाङ्गत्वमन्यद्वारकमात्मवत् ॥
एवं 'षड् देया:' इति 'अन्यं तद्वर्णमालभेत' इति च तद्द्वारकमेव योज्यम् । एतेनोपचयापचयसंघाताद्यपि व्याख्यातम् । सम्बन्धग्रहणादिकार्यं च जातिपक्षे एव सूपपादम्, आनन्त्यव्यभिचारादिचोद्यानवकाशात् । यत्पुनरभ्यधायि प्रत्यक्षविषये

Page #221

૨૦૪
વ્યકિત વાસ્વાર્થ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલું ખંડન
पदं वर्तते, न च प्रत्यक्षस्य सामान्यमानं विषय इति परिहृतं तद्वार्तिककृता । प्रत्यक्षस्य हि चित्रात्मकं वस्तु विषयः ।
न च तत्तादृशं किञ्चित् शब्दः शक्नोति भाषितुम् । આ સામાન્યજ્ઞાનાપોદ્રા પટું સર્વ પ્રવર્તતે છે રૂતિ [ો.વા.વાતિ. ૬૪] न हि नानाधर्मनिचयखचितचित्राकारवस्तुसमर्पणनिपुणमेकं किमपि पदमुपपद्यते । न च तत्र सम्बन्धग्रहणं सुकरमिति सामान्यांशनिष्ठमेव पदं युक्तम् । तस्माज्जातिरेव સાથે તિ |
131વ્યકિતવાચ્યાર્થવાદી- વેદીનું સદશ્ય નવ્યકિત સાથે બનશે, (શ્યનજાતિ સાથે નહિ). - | મીમાંસક- વેદીનું સદશ્ય ચેનવ્યકિત સાથે નહિ બની શકે, કારણ કે અન્ય ચેનવ્યક્તિ સાથે તેનું =વેદીનુ) વૈસાદશ્ય પણ સંભવે છે. જે એક યેન વ્યકિત સાથે સદશ છે તે અન્ય યેન વ્યતિથી વિસદશ પણ છે. વળી, અમૂર્ત હેઈ, જાતિ ક્રિયાનું સાધન નથી એમ તમે કહ્યું છે; પરંતુ તે દેબ પણ નથી કારણ કે અમૂર્ત ગુણે અને કર્મોમાં પણ સાધનપણું ઘટે છે, જેમ કે અરુણ ગાય) વડે સમ) ખરીદે છે' પ્રદક્ષિણ કરતો તે આહુતિ આપે છે'. આલંભન, વિશસન, પ્રોક્ષણ વગેરે કરવાના આદેશમાં જાતિનું સાધનપણું વ્યકિતના આક્ષેપ દ્વારા ઘશે. જેમ ભૂતેન્દ્રિયથી ઉત્પાઘ કમ આત્મા વડે ઉત્પાદ્ય કહેવાય છે તેમ જાતિથી લક્ષિત (=આલિપ્ત વ્યકિત વડે સાધ્ય કાર્ય જાતિ વડે સાધ્ય મનાયું છે. આત્મા બધાં કર્મોનાં ફળ ભેગવે છે અને તે બધાં કર્મોને કર્તા છે. તે અમૂર્ત હોવાથી દેહ અને ઇન્દ્રિયો દ્વારા ઉદુબરનાં લાકડાં બરાબર સાફ કરતો, વજ્ઞમાં હોમવાના ઘીને બરાબર તપાસતો અને આવાં બીજાં કાર્યો કરતો તે યજ્ઞકર્મને કર્તા બને છે. એવી જ રીતે વ્યકિત દ્વારા કાર્ય પાર પાડતી જાતિ પણ કાર્યનું સાધનપણું પામે છે અને તેથી જાતિ જ ક્રિયાનું સાધન છે એમ મીમાંસકેએ કહ્યું છે; જેમ આત્માનું ‘તૃત્વ અન્ય દ્વારા છે તેમ જાતિનું આ ક્રિયા સાધનપણું અન્ય =વ્યકિત) દ્વારા છે. એવી જ રીતે, “છ આપવી અને અન્ય તેના જેવા રંગવાળાને કાપવું એ પણ વ્યક્તિ મારફત જ (જાતિમાં) ઘટાવવું. આનાથી ઉપચયાપચય, સંધાત વગેરેને પણ ખુલાસે થઈ જાય છે. ઉપરાંત, વ્યાપ્તિસંબંધગ્રહણ, શબ્દાર્થ સંબંધગ્રહણ વગેરે પણ જાતિપામાં જ સહેલાઈથી ઘટે છે, કારણ કે એમાં આનન્યદોષ, વ્યભિચારદોષ વગેરેને કોઈ અવકાશ નથી. વળી, જે કહેવામાં આવ્યું કે પદ પ્રત્યક્ષના વિષયમાં જ પ્રવર્તે છે અને સામાન્ય માત્ર તે પ્રત્યક્ષને વિષય નથી તેને પરિહાર શ્લેકવાર્તિકકારે કર્યો છે. પ્રત્યક્ષને વિષય (જાતિ, ગુણ, કર્મ વગેરે ધરાવતી) શબલ વસ્તુ છે અને તેવી શબલ વસ્તુને કહેવા માટે શબ્દ જરાય શકિતમાન નથી. તેથી સામાન્ય અંશને જુદા તારવીને તેમનામાં સર્વ પદ પ્રવર્તે છે (શ્લેકવાર્તિક આકૃતિ ૬૪). અનેક ધર્મોના સમુદાયથી ખચિત શબલ વસ્તુને જણાવવામાં કોઈ પણ પદ નિપુણ હોય એ ઘટતુ નથી અને તેવી શબલ વસ્તુમાં સબંધગ્રહણુ સુકર નથી. એટલે સામાન્યશનિષ્ઠ જ પદ ઉચિત છે. તેથી જાતિ જ શબ્દાર્થ છે.

Page #222

વ્યક્તિ વાસ્યાર્થ છે એ પક્ષ
132. अत्राभिधीयते । न जाति: पदस्यार्थो भवितुमर्हति । पदं हि विभक्त्यन्तो वर्णसमुदायो, न प्रातिपदिकमात्रम् । तत्र च प्रकृतिप्रत्ययावितरेमरान्त्रितमर्थमभिधत्त इति स्थितम् । द्वितीयादिश्च विभक्तिः प्रातिपदिकादुच्चरन्ती प्रातिपदिकार्थगतत्वेन स्वार्थमाचष्टे । युगपच्च त्रितयं विभक्त्यर्थः कारकं लिङ्ग संख्या च । न चैतत् त्रितयं प्रातिपदिकार्थे जातावन्वेति । न जातिः कारकम् । न च जातेः स्त्रीपुंनपुंसकविभागः । न चास्या द्वित्वादियोग इति ।
132 व्यक्तिवास्यार्थवाही- मानो उत्तर समे आपछी पहनो अर्थ ति ઘટતા નથી, કારણ કે પદ એ છેડે વિભકિતના પ્રત્યયવાળા વર્ણાના સમુદાય છે, કેવળ પ્રાતિપદિક (=વિભકિતના પ્રત્યય વિનાના વર્ણના સમુદાય) નથી અને ત્યાં એકબીજા સાથે જોડાયેલા પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય અન્વિત અનુ` અભિધાન કરે છે એ સ્થિર થયુ છે પ્રાતિપકિમાંથી સંભળાતી દ્વિતીયા વગેરે વિભકિત પ્રાતિપર્દિકના અથ સાથે જોડાયેલારૂપે પોતાના અને જણાવે છે. વિભક્તિના ત્રિતયરૂપ અર્થ – કારક લિંગ અને સંખ્યા યુગત્ છે. પ્રાતિપદિકના અરૂપ જાતિમાં આ ત્રિતય નથી, જાતિ કારક નથી. જાતિમાં સ્ત્રી પુ–નપુંસક એવા વિભાગ નથી, જાતિને દ્વિવ આદિ સંખ્યા સાથે સંબંધ નથી.
133. ननु व्यक्तिलक्षणया सर्वमुपपत्स्यते इत्युक्तम् । न च युक्तमुक्तम् । सकृत्प्रयुक्तं पदमंशेन कञ्चिदर्थमभिदधाति, ततोऽर्थान्तरं लक्षयति, तद्गतत्वेन पुनः लिङ्गसंख्याद्यभिधत्ते इति न प्रातीतिकोऽयं क्रमः ।
२०५
133. भांति उपरथी सक्षणा द्वारा व्यक्ति ज्ञात थशे, पछी व्यक्ति द्वारा व्यधु ઘટશે એમ જાતિપાના પક્ષકારે કહ્યું છે પણ તે ઉચિત કહ્યું નથી. એકવાર પ્રયાજાયેલુ यह संशथी ४६ अर्थने (नातिने) अलिघाथी नावे छे, पछी अर्थान्तरने (= व्यक्तिने) લક્ષણાથી જણાવે છે, ફરી વળી વ્યક્તિમાં રહેતા હોવાના કારણે લિંગ, સંખ્યા અભિધાથી જણાવે છે- આ ક્રમ પ્રતીતિમાં જાતે, નથી,
વગેરેને તે
134. साक्षात्तदन्वितत्वेन कथ्यमानं त्वसङ्गतम् । तद्भवेदग्निना सिञ्चेदित्यादिविधिसन्निभम् ॥
ननु पुंसीव सामान्ये कारकत्वं भविष्यति । व्यक्त्यन्तरितमित्येष युक्तो वैभक्तिकोऽन्वयः ॥
प्रातिपदिकार्थसामान्यगतत्वेनैव विभक्त्या स्वार्थोऽभिधीयते, न लक्षितव्यक्तिवृत्तित्वेन, यतोऽभिधान वैशसं स्यात् । स च विभक्त्यर्थो जातौ साक्षादसम्भवन् व्यक्त्यन्तरितो भविष्यति ।

Page #223

વ્યક્તિ વાચ્યાર્થ છે એ પક્ષનું મીમાંસકે કરેલુ ખ`ડન
134. જાતિ સાથે સાક્ષાત્ અન્વિત તરીકે કારક વગેરેને જણાવતું પદ અસંગત છે. તે તે અગ્નિથી સિંચે એવા આદેશવાકય જેવું બની જાય.
૨૦૬
મીમાંસક– જેમ દેહ-ઇન્દ્રિય દ્વારા આત્મામાં ત્વ છે તેમ વ્યક્તિ દ્વારા સામાન્યમાં કારકતા વગેરે છે. એટલે જાતિ સાથે વિભક્તિના અન્વયસંબંધ વ્યક્તિ દ્વારા ઘટે છે. પ્રાતિપર્દિકના અથ' સામાન્ય છે, સામાન્ય સાથે સંબદ્ધ તરીકે જ પેાતાના અને વિભક્તિ અભિહિત કરે છે અને નહિ કે લક્ષિત વ્યક્તિમાં રહેનાર તરીકે, કારણુ કે જો તે પેાતાના અને લક્ષિત વ્યક્તિમાં રહેનાર તરીકે અભિહિત કરે તે વિભક્તિ પેાતાના અનુ અભિધાન નથી કરતી એવુ થાય, તે વિભકિતના અને સાક્ષાત્ અન્વય જાતિમાં સંભવતા ન હૈાઈ, વ્યક્તિ દ્વારા તે અન્વય જાતિમાં બનશે.
135. नैतत्, आत्मनो ज्ञानप्रयत्नादियोगित्वेन कारकत्वोपपत्तेः । जातु साक्षान्न मनागपि व्यापारलेशसंस्पर्श इति खतो दुर्लभं तस्याः कारकत्वम् । अतः कथं तंत्र विभक्त्यर्थान्वयः ?
135, વ્યક્તિવાચ્યા વાદી ના, એવું નથી. આત્માને જ્ઞાન, પ્રયત્ન વગેરે સાથે સબંધ હોઈ આત્મામાં કારકત્વ ધટે છે. પરંતુ જાતિમાં સાક્ષાત્ જરા પણુ વ્યાપારના લેશ માત્રના સંસ્પર્શી નથી એટલે જાતિમાં બધી રીતે કારકત્વ દુ ભ છે. તેથી કેવી રીતે તિમાં વિભકિતના અથ ને અન્વય હાય ?
136.
यदन्वितं च संख्यादि तत्स्थत्वेन न कथ्यते । कथ्यते यद्गतत्वेन न तत्तेन समन्वितम् ॥ न च व्यवहितव्यक्तिप्रतीतिं मन्यते जनः । नाऽन्यथानुपपत्त्यापि क्रमसम्वेदनं कचित् ॥ जनयन्तीं च पश्यामो व्यक्ति जात्यनुरञ्जिताम् । संख्यादियोगिनीं चेति सा वै धत्ते पदार्थताम् ।।
136. સંખ્યા વગેરે જેમાં (જાતિમાં) અન્વિત છે તેમાં રહેનાર તરીકે તેમને જણાવવામાં આવતા નથી. જેમાં (વ્યકિતમાં) રહેનાર તરીકે તેમને જણવાય છે તેમાં તે અન્વિત નથી. કોઈ ને એવી પ્રતીતિ થતી નથી કે સખ્યા વગેરે વ્યક્તિના માધ્યમ દ્વારા તિ સાથે અન્વય ધરાવે છે. જે સંખ્યા આદિ વ્યકિત સાથે પહેલાં સબધ ન હોય તે જાતિ સાથે તેમને પછી અન્વય ઘટતા નથી એ અન્યથાનુષપત્તિ વડે પણુ કદી ક્રમસંવેદન થતું નથી- અર્થાત્ પ્રથમ વ્યક્તિસંબદ્દ તરીકે અને પછી જાતિસ ́બદ્ધ તરીકે. અમે તે જાતિ વડે ર'ગાયેલી અને સંખ્યા આથિી યુક્ત વ્યકિતને ખેાધ ઉત્પન્ન કરતી દેખીએ છીએ અને તેથી તે જ પદના અથ છે.

Page #224

२०७
તદ્દત વાર્થ છે એ નૈયાયિક પક્ષ 131. નાતેઃ કાવઃ નતિમિરખ્યાયિ થતા
तत्र संस्थाननिर्देशान्न जातेः काचिदङ्गता ॥ श्येनव्यक्त्या चेत् सादृश्यमिष्टकाकूटस्य नास्ति व्यक्त्यन्तरेण व्यभिचारात् , नितराममूर्तया जात्या सादृश्यमाकाशेनेव न तस्यावकल्पते इति स्पर्धोदाहरणमात्रमेतत् ।
137. જાતિને ક્રિયા સાથે અન્વયસંબંધ છે એના સમર્થનમાં જે ઉદાહરણ આપ્યું છે-“યેનદી કરવી જોઈએ'...તે ઉદાહરણમાં સંસ્થાનને ર્દેિશ હોઈ કઈ જાતિ ક્રિયાનું સાધન નથી. જે સ્પેન વ્યક્તિ સાથે ઈટેની વેદીનું સદશ્ય નથી, કારણ કે બીજી સ્પેનક્તિથી વેદીનું પૈસાદશ્ય છે, તે જેમ અમૂર્ત આકાશ સાથે ઈટોની વેદીનું સાદશ્ય નથી ઘટતું તેમ અમૂત જાતિ સાથે વેદીનું સદશ્ય વિશેષે ન ઘટે. એટલે આ તે વિરોધી ઉદાહરણમાત્ર છે. 138.
ગg તુ કયો નાં તેદીવમાgિ | तद्वतोऽर्थक्रियायोगात्तस्यैवाहुः पदार्थताम् ।। पदं तद्वन्तमेवार्थमाञ्जस्येनाभिजल्पति । न च व्यवहिता बुद्धिर्न च भारस्य गौरवम् ।। सामानाधिकरण्यादिव्यवहारोऽपि मुख्यया ।
वृत्त्योपपद्यमानः सन्नान्यथा योजयिष्यते ॥ तस्मात् तद्वानेव पदार्थः ।
138. તતવાદી (નૈયાયિક)-ગાય આપો” એના જેવા બીજા પ્રયોગોમાં જાતિમતને અર્થક્રિયા સાથે સંબંધ હોવાથી તે જાતિમત્ જ પદને અર્થ છે એમ કહ્યું છે. પદ તદ્દત (= જાતિમત્ ૦ અર્થનું જ સાક્ષાત્ અભિધાન કરે છે. અહીં ન તો વ્યવહિત બુદ્ધિ છે, ન
ગૌરવ છે. સામાનાધિકરણ્ય વગેરે વ્યવહાર પણ મુખ્ય વૃત્તિથી (= અભિધાશક્તિથી) ઘટતે હે ઈ તેને અન્યથા સમજાવવું પડતું નથી. તેથી પદને અર્થ તદાન છે.
139. નનોર્થ તન્નાજામ ? તદ્દસ્યાસ્તીતિ તાનિતિ વિશેષ પ્રવ सामान्यवानुच्यते । विशेषवाच्यत्वे चानन्त्यव्यभिचारौ तदवस्थौ । सामान्यं तु शब्देनानुच्यमानं नोपलक्ष्यमाणं भवति । उभयाभिधाने च शब्दस्यातिभार इत्युक्तम् ।
139. શંકાકાર (મીમાંસક – આ તદ્વાન એ શું છે ?
તકવાદી (નૈયાયિક) (=સામાન્ય) જેને હોય તે તાન ; વિશેષ જ સામાન્યવાન કહેવાય છે.
શંકાકાર (મીમાંસક)–વિશેષ વાચ્ય હોતાં આનન્યદોષ અને વ્યભિચારોષ એમના એમ રહે છે. શબ્દથી ન કહેવાયેલું સામાન્ય તો આક્ષિપ્ત [પણ] થતું નથી. વિશેષ અને સામાન્ય બંનેનું અભિધાન માનતાં શબ્દ ઉપર વધુ પડતો બોજ પડે એમ અગાઉ કહેવાયું છે.

Page #225

२०८
તત વાચ્યાર્થ છે એ નૈયાયિક પક્ષ __ 140. उच्यते । नेदन्तानिर्दिश्यमानशाबलेयादिविशेषः तद्वान् । न च सर्वस्त्रैलोक्यवर्ती व्यक्तिवातस्तद्वान् । किन्तु सामान्याश्रयः कश्चिदनुल्लिखितशाबलेयादिविशेषस्तद्वानित्युच्यते । सामान्याश्रयत्वाच्च नानन्त्यव्यभिचारयोस्तत्रावसरः ।
. 140. तत्वाही (यायि-त्तर सापाये छीये. 'माथी निशात शमलेय आदि વિશેષ તદાન નથી. ન તો ત્રણેય લેકમાં રહેલી બધી ગ વ્યક્તિઓને સમુદાય દ્વાન છે પરંતુ સામાન્યના આશ્રયરૂપ અને શાલેય આદિના ઉલ્લેખ વિનાનો એ કઈ વિશેષ તદાન કહેવાય છે. સામાન્યને આશ્રય હોવાને કારણે તેમાં આનત્યદોષ અને વ્યભિચારદોષને अवसर नथी.
_ 141. न च विशेषणमभिधाय विशेष्यमभिदधाति शब्द इत्यभ्युपगच्छामः येनैनमतिभारेण पीडयेमहि । सामान्याश्रयमात्रे सङ्केतग्रहणात् तावन्मात्र वदतः शब्दस्य कोऽतिभारः ? एवं 'तद्वतो नाखतन्त्रत्वात्' इत्यादि [प्र.समु.अपोह. ४] दूषणं परिहृतं भवति । किञ्च
प्रत्यक्षं न हि निष्कृष्टजात्यंशपरिवेष्टितम् ।
तद्गोचरप्रवृत्तश्च शब्दस्तं कथयेत् कथम् ।। तस्मात् प्रत्यक्षविषये प्रवर्तमानं तत्समानविषयमेव भवितुमर्हति पदं, न सामान्यमात्रनिष्ठम् ।
141. વળી વિશેષણનું અભિધાન કરીને શબ્દ વિશેષ્યનું અભિધાન કરે છે એમ અમે માનતા નથી કે જેથી શબ્દને અમારે અતિ ભારથી પીડવો પડે. સામાન્યના આશ્રયમાત્રમાં સંકેતનું ગ્રહણ થતું હોવાને કારણે સામાન્યના આશ્રયમાત્રનું અભિધાન કરતા શબ્દને
અતિ ભાર કેવો ? આમ જાતિ શબ્દ તદ્દતને વાચક નથી કારણ કે તે જાતિ ઉપર આધાર રાખીને જ તકતનું અભિધાન કરે છે, સ્વતંત્રપણે–સાક્ષાત કરતા નથી' ઇત્યાદિ દૂષણને પરિહાર થઈ જાય છે. વળી, નિષ્કાસિત (abstracted) જાતિરૂપ અંશ પ્રત્યક્ષને વિષય નથી, તો પછી પ્રત્યક્ષના વિષયમાં પ્રવૃત્ત થત શબ્દ તેનું (= નિષ્કાસિત જાતિરૂપ અંશનું) અભિધાન કેમ કરે ? તેથી, પ્રત્યક્ષના વિષયમાં પ્રવૃત્ત થતા શબ્દ વિષય પણ પ્રત્યક્ષના વિષય સમાન જ હોવો ઘટે, તેને વિષય સામાન્યમાત્ર ન હોવો ઘટે. 142.
युगपन्ननु संवित्तिविशेषणविशेष्ययोः । प्रत्यक्षेऽपि न दृष्टैव न च युष्माभिरिष्यते ।। कार्यकारणभावो हि तद्धियोर्भवतां मते । तस्माद्विशेषणे जातौ पूर्वमिन्द्रियजा मतिः ॥ पदादपि तदायत्तसम्बन्धज्ञप्त्यपेक्षिणः । तत्रौव बुद्धिरित्येव न व्यक्तेरपि वाच्यता ॥

Page #226

તદત વાચ્યાર્થ છે એ તૈયાયિક પક્ષ
૨૦૯
142. શંકાકાર (મીમાંસક)–વિશેષણ અને વિશેષ્ય બંનેનું યુગપત જ્ઞાન પ્રત્યક્ષમાં પણ અનુભવ્યું નથી જ; અને તમે ઈચ્છતા પણ નથી; કારણ કે તમારા મતે તે તે બંને જ્ઞાને વચ્ચે કાય કારણભાવસંબંધ છે. તેથી વિશેષણભૂત જાતિનું ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન પ્રથમ થાય છે [અને પછી વિશેષ્યરૂપ વ્યક્તિનું (વિશેષનું) ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન થાય છે. જાતિ સાથેના શબ્દના સંબંધનાં જ્ઞાનની સહાયથી પદ જાતિનું જ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે; એટલે વ્યક્તિ પણ વાઓ છે એ ઘટતું નથી.
- 43. jતે . પ્રત્યક્ષે તાવત્ હૂયોર વિશેષ વિશેષ્યથોરિદ્રિવિષયસ્ત્રમ્ सामान्येऽपि संयुक्तसमवायादिन्द्रियं प्रवर्तमानं विशेषणवद् विशेष्यमपि विषयीकरोति । न हि सामान्य प्रत्यक्ष विशेषोऽनुमेय इति व्यवहारः । एवं गुणमात्रग्राहिणीन्द्रिये गुणिनोऽनुमेयत्वं स्यात्, न चैवमस्ति । तस्माद्विशेष्यपर्यन्तं प्रत्यक्षम् । तथा पदमपि तत्तल्यविषयं, न तु सामान्यमात्रनिष्ठमिति युक्तम् । यत्त 'सामान्यांशानपोद्धत्य पदं सर्व प्रवर्तते' इति [श्लो.वा. आकृति ६२] तत् केवलव्यक्त्यभिधाने सति आनन्त्यव्यभिचारभयादुच्यते । तद्वदभिधाने तु तद्भयं नास्तीति न शुद्धजात्यभिधातृतया शब्दः संकोचनीयः ।
143. તકતવાદી (નૈયાયિક –આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. પ્રત્યક્ષમાં વિશેષણ અને વિશેષ્ય બંનેય ઇન્દ્રિયના વિષયે છે. સંયુક્ત સમવાયરૂપ સનિકઈને કારણે સામાન્યને ગ્રહણ કરતી ઇન્દ્રિય વિશેષણની જેમ વિશેષ્યને પણ ગ્રહણ કરે છે, કારણ કે સામાન્ય પ્રત્યક્ષ છે અને વિશેષ અનુમેય છે એમ કહેવાતું નથી. સામાન્ય પ્રત્યકા છે અને વિશેષ અનુમેય છે એમ માનીએ તે ગુણમાત્રને ગ્રહણ કરનાર ઇન્દ્રિય હોતાં ગુણી (=દ્રવ્ય) અનુમય બની જવાની આપત્તિ આવે, પરંતુ એવું તે નથી. તેથી, વિશેષ્યના ગ્રહણ સુધી પ્રત્યક્ષા છે (= પ્રત્યક્ષને વ્યાપાર છે). અને પદને વિષય પણ પ્રત્યાના વિષય તુલ્ય છે; પદનો વિષય સામાન્ય માત્ર છે એમ કહેવું એગ્ય નથી. “અનેક ધર્મોવાળી શબલ વસ્તુમાંથી સામાન્યાંશને જુદા તારવી તેમનું અભિધાન પદ કરે છે એ તમે જે કહ્યું તે કેવળ વ્યક્તિનું અભિધાન માનતાં આનર્દોષ અને વ્યભિચારદોષ આવે એ ભયથી કહ્યું છે. પરંતુ તકતના અભિધાનમાં તો એ ભય છે નહિ, એટલે શુદ્ધ જાતિના અભિધાનમાં શબ્દને સંકેચ કરે જોઈએ નહિ (અર્થાત તદ્દતનું અભિધાન કરતો હોવાથી બહુવિષય શબ્દને જાતિમાત્રનું અભિધાન કરતો કરી- અલ્પવિષય કર જોઈએ નહિ.)
144. નનું જ સર્વાત્મના પ્રત્યક્ષતુલ્યવિષય: રા:, પ્રતિપત્તિશાખ્યપ્રસન્નતૂ I न च शब्दाद् इन्द्रियाच्च तुल्ये प्रतिपत्ती भवतः । तदुक्तम् 'अन्यथैवाग्निसम्बन्धाद् दाहं दग्धोऽभिमन्यते' इत्यादि ।
उच्यते । पूर्वमेवैतत् परिहृतं सकलविशेषग्रहणाग्रहणाभ्यां प्रतिपत्तिविशेषसिद्धेः, धर्म्यभिप्रायेण च संप्लवस्योक्तत्वात् । नैतावता सामान्यमांत्रनिष्ठः शब्दों भवति ।

Page #227

૨૧૦
તદત વાચાર્યું છે એ નૈયાયિક પક્ષ 144 શંકાકાર (મીમાંસક) --- શબ્દને વિષય પ્રત્યક્ષાના વિષય સાથે સર્વથા તુલ્ય નથી, કારણ કે એમ હોય તો શબ્દ દ્વારા થતું જ્ઞાન અને ઇન્દ્રિય દ્વારા થતું જ્ઞાન તુય બની જાય. પરંતુ શબ્દ દ્વારા થતું જ્ઞાન અને ઇન્દ્રિય દ્વારા થતું જ્ઞાન તુલ્ય હેતું નથી. એટલે જ કહ્યું છે કે અગ્નિને અડવાથી દાઝેલે માણસ અગ્નિને [અનુમિત કે શ્રત અગ્નિથી] અન્યથા અનુભવે છે, વગેરે.”
તકવાદી તૈયાયિક)–આને નિરાસ તો અમે પહેલાં કરી દીધું છે, કારણ કે સકળ વિશેષ ધર્મોના ગ્રહણ અને અગ્રહણને આધારે આ બે જ્ઞાનને (= પ્રમાણે) ભેદ સિદ્ધ છે; કેવળ ધણીને અનુલક્ષીને જ એ જ્ઞાનના ( = પ્રમાણેના ) સંપ્લવની વાત કરી છેઅર્થાત કેવળ ધર્મને અનુલક્ષીને જ બે જ્ઞાનેને વિષય એક જ છે એમ કહ્યું છે. સિકલ વિશેષ ધર્મોના ગ્રહણ-અગ્રહણને આધારે ઇન્દ્રિય દ્વારા થતા જ્ઞાન અને શબ્દ દ્વારા થતા જ્ઞાન વચ્ચે ભેદ થાય છે] એટલા માત્રથી શબ્દને વિષય સામાન્યમાત્ર બતે નથી.
145. ઉપર જ નિષ્ઠસામાન્યાંરાવન vસ્થમા નોશાર્દૂ ગોસ્વब्दाच्च तुल्ये प्रतिपत्ती स्याताम् , 'गौः शुक्लः' इतिवच्च 'गोत्वं शुक्लम्' इति बुद्धिः स्यात् , चातुर्वर्यादिवच्च स्वार्थ एव गोशब्दाद्भावप्रत्ययस्त्वतलादिः स्यात् ।
145. વળી, નિકૃષ્ટ સામાન્યાંશ જ પદને વાગ્યાથ છે એમ ઈચ્છવામાં આવે તો શબ્દથી થતું જ્ઞાન અને ત્વ'શબ્દથી થતુ જ્ઞાન એ બે જ્ઞાને તુલ્ય થાય અને “શુકલ ગ”ની જેમ શુકલ ગોત્વ એવી બુદ્ધિ થાય અને “ચાતુવર્યા વગેરેની જેમ “ગે” શબ્દને લાગે ત્વ, ત , વગેરે ભાવવાચક પ્રત્યય સ્વાર્થમાં જ (અર્થાત પ્રાતિ પદિકના અર્થમાં જ) લાગેલ બની જાય.
146. अथ मन्येथाः आक्षिप्तव्यक्तिका जातिं गोशब्दो वक्ति, भावप्रत्ययान्तस्तु निष्कृष्टस्वरूपमात्रनिष्ठामिति, तदनुपपन्नम् , अनाक्षिप्तव्यक्तिकाया जातेः कदाचिदप्यदर्शनात् ।
146. જો તમે એમ માને કે વ્યક્તિનો આક્ષેપ જે કરે તે જાતિ “ગ”શબ્દને વાગ્યાથ છે અને નિકૃષ્ટ સ્વરૂપમાત્રનિષ્ઠ જાતિ ( જે વ્યક્તિનો આક્ષેપ નથી કરતી તે) ભાવપ્રત્યયાત શબ્દ “ત્વને વાચ્યાર્થ છે, તે તમારી આ માન્યતા ઘટતી નથી, કારણ કે વ્યક્તિને આક્ષેપ ન કરતી હોય એવી જાતિનું કદીય કોઈને દર્શન નથી.
147. રથ નોરાજ્વશ્રવાજામાં વ્યnિgવતી જ્ઞાતિવ, માવચयान्ते तु गोशब्दे श्रुते तच्छ्रन्याऽसौ प्रतीयते इति । यद्येवमागतोऽसि मदीयं पन्थानम् । आश्रयवती चेज्जातिरुच्यते शब्देन जात्याश्रय उक्त एव भवति, नान्यथा साश्रयवत्युक्ता स्यात् । तदाश्रयपरिहारेणाश्रयिसामान्यमात्रविवक्षायां त्वतलादय. प्रयुज्यन्ते । तथा चाहुः 'यस्य गुणस्य हि भावाद् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने त्वतलादयः' [महाभाष्य पू.१.२.११९] 'यस्य गुणस्य हि भावाद् द्रव्ये

Page #228

તદ્દત વાર્થ છે એનૈયાયિક પક્ષ
૨૧૧ शब्दनिवेशः' इति तद्वद्वाच्यत्वपक्षसाक्षीण्यक्षराणि । सामानाधिकरण्यं च तत्रैवोपपद्यते રૂમેતત્ | તસ્માત–
यथा विध्यन्तपर्यन्तो वाक्यव्यापार इष्यते ।
तथैव व्यक्तिपर्यन्तः पदव्यापार इष्यताम् ।। अनुपरतव्यापारे शब्दे तदवगमात् । 147. શંકાકાર (મીમાંસક ) – જયારે “ગ” શબ્દ સાંભળીએ છીએ ત્યારે વ્યકિત સાથે સંબદ્ધ એવી જાતિ જ્ઞાત થાય છે, પરંતુ જ્યારે ભાવપ્રત્યયાત “ગો શબ્દ. (અર્થાત ગોત્વ શબ્દો સાંભળીએ છીએ ત્યારે વ્યકિતરહિત શુદ્ધ જાતિ જ્ઞાત થાય છે.
તકવાદી (નૈયાયિક )- એમ હોય તો તમે મારા માર્ગે આવ્યા. જે શબ્દ આશ્રયવાળી જાતિનું અભિધાન કરતો હોય તે જાતિના આશ્રયનું પણ અભિધાન થઈ જ ગયું ગણાય, એ સિવાય આશ્રયવાળી જાતિનું અભિધાન ન થાય. તેથી આશ્રયને દૂર કરી શુદ્ધ જાતિનું અભિધાન કરવાની ઇચ્છા હોય ત્યારે ભાવવાચક પ્રત્ય] ત્વ, તલૂ વગેરેનો પ્રયોગ થાય છે. એટલે કહ્યું છે કે જે ગુણને ( = અપ્રધાનના અર્થાત્ જાતિ-ગુણ-ક્રિયાના) હોવાથી દ્રવ્યમાં શબ્દને પ્રવેગ કરાતું હોય, તે ગુણનું અભિધાન કરવા ત્વ, તલ્ વગેરેને પ્રયોગ થાય છે.” [પાતંજલ મહાભાષ્ય ૫ ૧-૨-૧૧૯].. “ગુણના (= અપ્રધાનના) હોવાથી દ્રવ્યમાં શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે.—આ તતપકાના સમથક સાક્ષી રૂપ અક્ષરે છે અને સામાનાધિકરણ્ય પણ તપક્ષમાં જ ઘટે છે એ તે અમે કહ્યું છે. તેથી જેમ તમે મીમાંસકો વાક્યનો વ્યાપાર વિધ્યન્તનું જ્ઞાન થાય ત્યાં સુધી ઈચ્છે છે તેમ શબ્દને વ્યાપાર પણ તમે વ્યકિતનું જ્ઞાન થાય ત્યાં સુધી ઈચ્છ, કારણ કે જેનો વ્યાપાર અટકી નથી ગમે એવા શબ્દથી વ્યકિતનું જ્ઞાન થાય છે.
148..
येनान्विताभिधानं च पदानामभ्युपेयते । सुतरां तेन वक्तव्या व्यक्त्यन्ता पदतो मतिः ॥ न हि व्यक्त्यनपेक्षाणां जातीनामितरेतरम् । अन्वयोऽनन्वितानां च नाभिधानमिति स्थितिः ।। गङ्गायां घोष इत्यादौ यथा सामीप्यलक्षणा । नैवं गौः शुक्ल इत्यादौ गम्यते व्यक्तिलक्षणा ॥ प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यां वृद्धेभ्योऽध्यवसीयते । तस्मात् गवादिशब्दानां तद्वानर्थ इति स्थितम् ॥

Page #229

૨૧૨
તદ્દત વાગ્યાથ છે એ નૈયાયિક પક્ષ - 148 પદે અન્વિત અથનું અભિધાન કરે છે એમ જે માને છે તેણે તે વધુ ભાર દઈને કહેવું જોઈએ કે પદ દ્વારા થતું જ્ઞાન વ્યકિતનું જ્ઞાન કરાવીને જ અટકે છે. વ્યકિતરહિત શુદ્ધ જાતિઓને એકબીજા સાથે અન્વય હોતો નથી અને અન્વિત ન હોય તેમનું અભિધાન થતું નથી એ સ્થિતિ છે. જેમ 'ગંગામાં ઘો છે' વગેરેમાં સામીલક્ષણું જ્ઞાત થાય છે તેમ “ગાય શુકલ છે' વગેરેમાં વ્યકિતલક્ષાણુ જ્ઞાત થતી નથી, (અથોત જેમ ‘ગ ગામોના લક્ષણથી “ગંગાસમીપ’ એ ગૌણ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ “ગાયને લક્ષણથી વ્યક્તિ એ ગૌણ અર્થ પ્રાપ્ત થતો નથી.) શબ્દપ્રયોગ અને જ્ઞાન એ બે ધારા વૃદ્ધા પાસેથી શબ્દના અર્થને નિશ્ચય કરીએ છીએ. તેથી, ગાય વગેરે શબ્દોને અર્થ તદાનું છે એ પુરવાર થયું.
149. તરિદ્રમુક્ત સૂત્રતા જાતિનાતવસ્તુ પાર્થ ત [ન્યાયसूत्र २.२.६८] । 'तु' शब्दो विशेषणार्थः । किं विशिष्यते ? गुणप्रधानभावस्यानियमेन शब्दार्थत्वम् । स्थितेऽपि तद्वतो वाच्यत्वे कचित्प्रयोगे जातेः प्राधान्यं, व्यक्तेरङ्गभावः, यथा 'गौर्न पदा स्प्रष्टव्या' इति सर्वगवीषु प्रतिषेधो गम्यते, क्वचिद्वयक्तेः प्राधान्यं जातेरङ्गभावः, यथा 'गां मुञ्च' गां बधान' इति नियतां काञ्चिद्व्यक्ति'मुद्दिश्य प्रयुज्यते, कचिदाकृतेः प्राधान्यं व्यक्तेरङ्गभावो जाति स्त्येव, यथा 'पिष्टमय्यो गावः क्रियन्ताम्' इति सन्निवेशचिकीर्षया प्रयोग इति । सर्वसर्वगतत्वेऽपि जातेन मृद्गवादी वृत्तिरित्युक्तम् । तदेवं गवाश्वादिशब्दानां तावत् तद्वानर्थ इति सिद्धम् ।
येषामर्थेषु सामान्यं न सम्भवति तैः पुनः । उच्यते केवला व्यक्तिराकाशादिपदैरिव ॥ एवं डित्थादिशब्दानां संज्ञात्वविदितात्मनाम् ।
अभिधेयस्य सामान्यशून्यत्वाद् व्यक्तिवाचिता ।। अत एव हि द्रव्यशब्दा इत्युच्यते । 149. એટલે જ સૂત્રકાર ગૌતમે કહ્યું છે કે “ત્તિ-આકૃતિ-જ્ઞાતવસ્તુ પાર્થ” (વ્યક્તિ, આકૃતિ અને જાતિ પદાર્થ છે.) સૂત્રગત તુ’ શબ્દ વિશેષણના અર્થમાં વપરાય છે, (અર્થાત તે વિશેષતાદર્શક પદ છે) તે શી વિશેષતા દર્શાવે છે ? શબ્દાર્થના ઘટકની અનિયતપણે ગુણ-પ્રધાન હેવારૂપ વિશેષતા તે દર્શાવે છે. તદ્દત વાચ્યા છે એ સ્થિર થયું છે ત્યારે ક્યારેક શબ્દપ્રયોગમાં જાતિનું પ્રાધાન્ય હોય છે અને વ્યકિત ગૌણ હોય છે. જેમકે “ગાયને પગ વડે સ્પર્શવું જોઈએ નહિ' એ વાકયમાં બધી ગાયોને અનુલક્ષી પ્રતિષેધ સમજાય છે; કયારેક વ્યકિતનું પ્રાધાન્ય હોય છે અને જાતિ ગૌણ હેય છે, જેમકે “ગાયને બાંધ” “ગાયને છેડ’ એ વાકયમાં નિયત કઈક ગાય વ્યકિતને ઉદ્દેશીને “ગાય”શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે; કયારેક આકૃતિનું પ્રાધાન્ય હોય છે, વ્યકિત ગૌણ હેય છે અને જાતિ તો હતી જ નથી, જેમકે લેટની ગાય બના' એ વાકયમાં સન્નિવેશ (= રચના ) કરવાની ઈચ્છાથી “ગાય”

Page #230

દ્રવ્યશબ્દો અને ગુણાબ્દને વાચાર્ય
૨૩ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે. જાતિ સર્વસવંગત હોય તે પણ માટીની ગાયમાં સમવાય સંબંધથી ગેત્વજતિ રહેતી નથી એ અમે કહ્યું છે. તેથી આમ બતાવ્યા પ્રમાણે ગાય, અશ્વ, વગેરે શબ્દોને વાગ્યાથ તઠાન છે એ પુરવાર થયું. જે પદોના અર્થોમાં સામાન્ય ન સંભવતું હોય તે પદો કેવળ વ્યકિતનું અભિધાન કરે છે, જેમકે “આકાશ” વગેરે પદે. તે જ રીતે, જે પદોને સ્વભાવ સંજ્ઞા ( = વિશેષનામ ) હોવાપણું છે તે “ડિત્ય” વગેરે પદોને અભિધેય સામાન્ય ચૂન્ય હોઈ તેમને વાગ્યાથે વ્યક્તિ છે. એટલે જ તેમને દ્રવ્યશબ્દો કહેવામાં આવે છે. 150, પુનઃ +રિવતાનેમેરિા |
वाच्यं तत्रापि सामान्यमतीव ग्राहिंकास्तु ते ॥ न हि डित्थत्वसामान्यं दृश्यते गगनत्ववत् ।
कल्पनायास्तु नो भूमिः काचिदस्ति विपश्चिताम् ॥ 150. જેમાં એક વ્યકિતમાં ( દા. ત. આકાશમાં અનેક ભેદો કલ્પી તે ભેદમાં સામાન્ય માને છે અને ત્યાં પણ સામાન્યને વાચ્ય કહે છે તેઓ વધુ પડતું ગ્રહણ કરે છે. જેમ આકાશવ સામાન્ય દેખાતું નથી તેમ ડિસ્થત્વ સામાન્ય પણ દેખાતું નથી. અહીં બુદ્ધિમાનોને કલ્પના કરવા માટે કેઈ આધાર જ નથી.
151. गुणशब्दास्तु केचित् स्वजात्यवच्छिन्नं गुणमभिधाय तावत्येव विरमन्ति; केचिद् गुणमभिधाय द्रव्यमाक्षिपन्ति, तत्सामानाधिकरण्यप्रयोगदर्शनात् ।
· गुणैकनियतास्तावद् गन्धरूपरसादयः । गन्धत्वादिव्यवच्छिन्नगन्धादिगुणवाचिनः ॥ तेषां न द्रव्यपर्यन्ता वृत्तिः कचन दृश्यते ।
न गन्धः पद्म इत्यस्ति सामानाधिकरण्यधीः । न ह्येवं केचन वक्तारो भवन्ति 'चन्दनं गन्धः' 'आनं रसः' इति ।
गुणं शुक्लादिशब्दास्तु कथयन्तस्तदाश्रयं ।
द्रव्यमप्याक्षिपन्त्येव शुक्लोऽशुरिति दर्शनात् ।। 151. કેટલાક ગુણશબ્દો સ્વજાતિવિશિષ્ટ ગુણનું અભિધાન કરીને તેટલામાં જ અટકી જાય છે; જ્યારે કેટલાક ગુણશબ્દો ગુણનું અભિધાન કરી દ્રવ્યને પણ આક્ષેપ કરે છે કારણ કે તે ગુણશબ્દને દ્રવ્યશબ્દ સાથે સામાનાધિકરણ્યને પ્રયોગ દેખાય છે. જે ગુણશબ્દ ગુણનું
ભિધાન કરીને અટકી જ જાય છે તે ગુણશબ્દ છે “ગંધ”, “રૂપ”, “રસ', વગેરે. તેઓ ગધવ વગેરે સામાન્યથી વિશિષ્ટ ગબ્ધ આદિ ગુણોના વાચક છે. તેઓને વ્યાપાર દ્રવ્ય સધી માંય દેખાતો નથી. ગંધ પદ્મ છે એવી સામાનાધિકરણયની બુદ્ધિ થતી નથી. વકતાઓ એમ

Page #231

૨૧૪
ક્રિયાશબ્દોને વાચ્યાર્થ કહેતા નથી કે “ચંદન ગંધ છે” “કેરી રસ છે.” પરંતુ “શુકલ વગેરે શબ્દ ગુણનું અભિધાન કરતા કરતા તે ગુણના આશ્રયભૂત દ્રવ્યનો આક્ષેપ કરે છે, કારણ કે ‘શુકલ અંશુ” એવી સામાનાધિકરણ્યની બુદ્ધિ થતી દેખાય છે.
152. રાઠોડ દ્રા: ગુITો વાતચિંતા માવાન્તપદ્રવત્ गुणमात्राभिधाने एव पर्यवस्यन्ति, 'शुक्लो गुणोऽश्वः' 'शोल्क्यमश्वः' इति सामानाधिकरण्यप्रयोगादर्शनात् ।
152. ગુણ પદ સમીપમાં પ્રજાવાથી જેમની શક્તિ સંકેચાઈ ગઈ છે તે “શુકલ’ વગેરે ગુણશબ્દો ભાવપ્રત્યયાત પદની જેમ (“શફલ્ય' જેવા ગુણપદની જેમ) ગુણમાત્રનું અભિધાન કરવામાં જ પર્યવસાન પામે છે, કારણ કે “શુકલ ગુણ અશ્વ' (અહીં “શુકલ’ની સમીપમાં ગુણ પદને પ્રયોગ છે) “શરૂલ્ય અશ્વ' એ સામાનાધિકરણ્યને પ્રયોગ થતો દેખાતું નથી.
153. क्रियाशब्दाश्च द्विविधा भवन्ति । केचित् कर्तरि कर्मणि करणे वा प्रयुज्यन्ते, केचिद्भावमात्रवचना एव । कादिवाचिनस्तावन्निमित्तीकृत्य काञ्चन क्रियां तद्योगिनि द्रव्ये वर्तन्ते, पाचकादयः ।
यत्रापि तस्क्रियायोगस्तदानीं नोपलभ्यते ।
तत्रापि योग्यतां दृष्ट्वा शब्दं तज्ज्ञाः प्रयुञ्जते ॥ न हि 'पाचकः' 'लावकः' इति प्रवृत्तक्रिय एवोच्यते, अन्यदाऽपि तथा तथा व्यवहारात् ।
अन्ये पूर्वापरीभूतस्वभावपरिहारतः ।
सिद्धरूपतया प्राहुः शब्दाः पाकादयः क्रियाम् ॥ तदुक्तम् 'कृदभिहितो भावो द्रव्यवद्भवति क्रियावच्च' इति [महाभाष्य । न चैकान्तेन परिहृतसाध्यमानावस्थैव तैः क्रियोच्यते, यत आह-क्रियावच्चेति ।
153. ક્રિયાશબ્દો બે પ્રકારના છે. કેટલાક ક્રિયાશબ્દો ર્તાના અર્થમાં, કેટલાક કર્મના અથમાં અને બીજા કેટલાક કરણના અર્થમાં પ્રયોજાય છે; જ્યારે કેટલાક માત્ર ભાવના જ વાચક છે. કર્તા વગેરેના વાચક ક્રિયાશબ્દો કેઈક ક્રિયાને નિમિત્ત કરી તે ક્રિયાવાળા દ્રવ્યમાં પ્રયોજાય છે, જેમકે “પાચક' વગેરે ક્રિયાશો. જ્યાં તે ક્રિયાને સંબંધ તે વખતે દેખાતે ન હોય ત્યાં પણ ગ્યતા જોઈને તજજ્ઞો ક્રિયાશબ્દ પ્રયોજે છે, કારણ કે જ્યારે પાચક કે

Page #232

ક્રિયા શબ્દોને વાચ્યાર્થ
૨૧૫ લાવકને વ્યવસાય કરતો માણસ પાકક્રિયા કરતો હોય કે લણત હોય ત્યારે જ પાચક', ‘લાવક' કહેવાતું નથી, અન્ય સમયે પણ તેને “પાચક' લાવક' કહેવામાં આવે છે. બીજા પ્રકારના પાક વગેરે [ભાવમાત્રના વાચક ?] ક્રિયાશબ્દ, પૂર્વઅપર એવો ક્રમરૂપ સાધ્યસ્વભાવ छाडी सिप स्वभावने पामेली छियानु समिधान अरेछ. तेथी [पाणिनिसूत्र 'गतिकारकोपपदात् कृत् ।' १.२.१3८५२ना काव्यमा थुछे त प्रत्यय व अभिधान पामेला धारवथ' દ્રવ્ય જેવો અને ક્રિયા જે સમજાય છે.” જેણે એકાન્તપણે સાધ્યમાન અવસ્થા છેડી દીધેલી છે એવી ક્રિયાને તેઓ ( = વૈયાકરણ) ક્રિયા કહેતા નથી [ અર્થાત સાધ્યરૂપ અવસ્થાવાળી छियाने । तमे लिया गरी छ ], मेटले । [ अडी] यु छ 'डिया न्वा.'
154.
अन्यत्प्रवृत्तौं शब्दस्य निमित्तमवगम्यते ।
अभिधेयं तु तस्यान्यदित्ययं प्रथमः क्रमः ॥ पाचकादिशब्दानां हि प्रवृत्तिनिमित्तं क्रिया, अभिधेयास्तु कादयः ।।
कचित्पुनर्यदेवास्य स्यात्प्रवृत्तिनिबन्धनम् । तस्यैव वाच्यता भावप्रत्ययान्तपदेष्विव ॥ इत्येवं लेशतस्तावन्नाम्नां वृत्तिरुदाहृता । आख्यातानां तु वाच्योऽर्थः पुरस्ताचर्चयिष्यते ।
154. शम्नु प्रतिनिमित्त अन्य काय छ भने तेनु मलिधेय अन्य होय छ એ આ પ્રથમ ક્રમ છે. “પાચક વગેરે શબ્દોનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ક્રિયા છે અને તેમના અભિધેય કર્તા વગેરે છે. વળી, કેટલીક વાર શબ્દનું જે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોય છે તે જ અભિધેય હોય છે; ઉદાહરણર્થ ભાવપ્રત્યયાત શબ્દોમાં જે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોય છે તે જ અભિધેય હોય છે. આમ સંક્ષેપમાં નામોની અભિધાવૃત્તિ જણાવી. પરંતુ આખ્યાતના (verbs) पास्यायनी या मामण ५२ ४२Y.
___155. उपसर्गनिपातानां नाम्नामिव विभागतः ।
_ प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यामनेकार्थोऽवगम्यते ।। उपसर्गाः प्राचुर्येण क्रियायोगे वर्तन्ते, 'उपसर्गाः क्रियायोगे' इति [पाणिनि ९.८.५९] स्मरणात् । केचित्त नामभिरभिसम्बन्ध्यन्ते, यथा ईषदर्थवाचिन: 'आपिशंग' इत्यादयः । अन्ये क्रियागर्भतया नाम्ना सम्बध्यन्ते यथा 'प्रगतं वयो यस्य स प्रवयाः' इति । अन्ये धातोर्विचित्रार्थतामापादयन्तस्तद्विशेषणतया सम्बध्यन्ते । यथोक्तम्
उपसर्गवशाद्भातुरर्थान्तरविलासकृत् । विहाराहारसंहारप्रहारपरिहारवत् ॥

Page #233

ઉપસર્ગોને વાગ્યાથ 155. નામોની જેમ વિભાગાનુસાર, ઉપસર્ગો અને નિપાતના અનેક અર્થો પ્રયોગ અને પ્રતિપત્તિ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે. ઉપસર્ગો પ્રચુરપણે ક્રિયાના સંબંધમાં હોય છે કારણ કે વ્યાકરણસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે ઉપસર્ગો ક્રિયાના સંગમાં હોય છે. અર્થાત ઉપસર્ગો ક્રિયાપદો verbs સાથે જોડાયેલા હોય છે. ] કેટલાક ઉપસર્ગો નામ સાથે જોડાય છે. જેમકે
આપિશંગ માં અવેલે ઈદ અર્થનો વાચક “આ ઉપરાગ. બીજા ઉપસર્ગો ક્રિય રાખી નામ સાથે જોડાય છે, જેમકે પ્રવયમાં રહેલે “પ્ર” ઉપસગ–પ્રગત છે વય ( = ઉંમર )
જેની તે પ્રવય. એક જ ધાતુના વિવિધ અર્થો પ્રસ્તુત કરતા બીજા ઉપસર્ગો તે ધાતુના વિશેષણ રૂપે તે ધાતુ સાથે જોડાય છે; આના સમર્થનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે “ઉપસર્ગને લીધે એકને એક ધાતુ બીજા અનેક અર્થોમાં વિકસે છે, પ્રકાશે છે; ઉદાહરણર્થ પ્રહાર, આહાર, સંહાર, વિહાર. પરિવારમાં રહેલો એક જ ધાતુ “હ'. *
- 156. નનું દ્રુિપ વાવથમેવ વાપમાન દત્ત, યથા “થિત: તિ गतिनिवृत्तिवाची धातुः प्रवृत्तगतिवचनतां नीतः प्रशब्देन । न चेदृशं विशेषणं भवितुमर्हति ।
येन स्वार्थाविरोधेन विशेष उपजन्यते ।
विशेषणं तदेवेष्टं न तु यत्स्वार्थनाशनम् ॥इति. 156 શંકા–કેટલીક વાર ઉપસગ ધાતુના પિતાના અને બાધ કરતો દેખાય છે, જેમકે “પ્રસ્થિતિમાં રહેલે “પ્ર ઉપસર્ગ; ગતિની નિવૃત્તિના વાચક “સ્થા ધાતુને “પ્ર' ઉપસર્ગ શરૂ થયેલી ગતિની વાચકતા ભણી લઈ જાય છે. વિશેષણ આવું હોય એ ઘટતું નથી. સ્વના (અર્થાત જેનું તે વિશેષણ હોય તેના પિતાન) અર્થના બાધક બન્યા વિના તેનામાં વિશેષતા પેદા કરે તે જ વિશેષણ છે એમ ઈચ્છવામાં આવ્યું છે, જે સ્વના અર્થને નાશ કરનાર હોય તેને તેનું વિશેષણ ઇચ્છવામાં આવ્યું નથી.
157. મૈષ ઢોષ, ગતરામધાનસામર્થાપનમેવ ધાતોર્ઘિદ્રષદુપર विशेषणं भवितुमर्हति । अनेकार्थाभिधानशक्तिश्च धातुरुपसर्गेण नियतेऽर्थेऽवस्थाप्यते इति तस्य तद्विशेषणता ।
157. નૈયાયિકને ઉત્તર-આ દોષ આવતો નથી. અર્થાન્તરનું અભિધાન કરવાનું સામર્થ્ય ધાતુમાં પ્રગટાવવાનું કાર્ય કરતાં ઉપસર્ગ ધાતુનું વિશેષણ બનવાને લાયક છે. અનેક અર્થનું અભિધાન કરવાની ધાતુની અભિધાનશક્તિ ઉપસર્ગ વડે નિયત અર્થમાં બરાબર સ્થાપિત થાય છે, એટલે ઉપસર્ગ ધાતુનું વિશેષણ છે. - 158 उपसर्गाः किमर्थस्य वाचका द्योतका इति ।
प्रकृतानुपयोगित्वादिहैतन्न विचार्यते ।। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदर्थो ह्यवधार्यते । तदागमे तत्प्रतीतेस्तदभावे तदग्रहात् ॥

Page #234

નિપાત અને કર્મપ્રવચનીયના અથ વિશે
૨૧૭
ते तु किं वाचकाः सन्तः तदवगतिमुपदधति, किं वा द्योतकाः ? इति । किमनेन ?
158 શું ઉપસર્ગો અચના વાચક છે કે દ્યોતક છે એ પ્રશ્ન અહીં પ્રસ્તુત ચર્ચામાં ઉપયોગી નથી. એટલે એને અમે અહીં વિચાર કરતા નથી, અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા ઉપગના અને નિર્ણય થાય છે, કારણ કે ઉપસર્ગ હતાં તે અર્થની પ્રતીતિ થાય છે, તે ન હતાં તે અર્થનું ગ્રહણ થતું નથી. શું ઉપસર્ગો તે અર્થના વાચક છે માટે તે અર્થનું જ્ઞાન કરાવે છે ? કે પછી ઉપસર્ગો તે અથના દ્યોતક છે ? – એ પ્રશ્નનું અમારે શું પ્રયોજન ?
159. एवं समुच्चयादिवाचिनां चादिनिपातानां 'वृक्ष प्रति द्योतते' इति कर्मप्रवचनीयानामर्थः प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यामवधारणीय इत्यलं प्रसङ्गन ।
159 એ જ રીતે સમુચ્ચય વગેરેના વાચક “જ” ( = 'અને') વગેરે નિપાતશબ્દોને અને વૃક્ષ પ્રતિ ચોત” ( = “વૃક્ષ તરફ પ્રકાશે છે' ) એ વાકયમાં ક્રિયાપદથી સ્વતંત્ર વપરાયેલ પ્રતિ’ જેવા કર્મપ્રવચનીને અથ પ્રયોગ અને પ્રતિપત્તિ દ્વારા નક્કી કરો જોઈ એ વધુ ચર્ચાની આવશ્યક્તા નથી.
160. રથમધૂ દ્રિસ્થાઈ વિક્લેિન વા |
योऽर्थः प्रतीयते यस्मात् स तस्यार्थ इति स्थितिः ।। स्पष्टामपि तु ये बुद्धिं निरूपयितुमक्षमाः । तां बोधयितुमस्माभिर्दिङ्मात्रमुपदर्शितम् ॥ इति प्रमाणत्वसमर्थनाय शब्दस्य किञ्चिद्वयमुक्तवन्तः। पदाभिधेयार्थनिरूपणं तु शास्त्रान्तरे विस्तरतः प्रणीतम् ।। तत्क्षोदेन न नः प्रयोजनमतिद्राघीयसी सा हि भूरन्यामेव दिशं परीक्षितुमतोऽस्माभिर्गहीतः क्षणः । जात्याद्यर्थसमर्थनेन कथिता बाह्यार्थसंस्पर्शिता
शब्दानामियतैव नवसरेऽमुष्मिन् कृतार्था वयम् ॥ 160. અથવા “આ પદને આ અર્થ છે' એમ વિચારવાની શી જરૂર છે ? જે પદમાંથી જે અર્થ જ્ઞાત થાય તે પદને તે અર્થ છે એ વસ્તુસ્થિતિ છે. પોતાને થતા સ્પષ્ટ જ્ઞાનની વિચારણા કરવા જે અસમર્થ છે તેમને સમજાવવા અમે કેવળ દિશા બતાવી છે. આમ શબ્દની પ્રમાણુતાનું સમર્થન કરવા માટે અમે કંઈક કહ્યું છે બાકી પદના અભિધેયાથનું ૨૮-૨૯

Page #235

૨૧૮
વાકયાર્થ વિશે ભિન્ન મતે
નિરૂપણ તે અન્ય શાસ્ત્રમાં ! = વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં , વિસ્તારથી કરવામાં આવ્યું છે. તેનું ખેડાણ કરવાનું અમારું પ્રયજન નથી તે ક્ષેત્ર અતિ વિસ્તૃત છે. એટલે અન્ય દિશાની પરીક્ષા કરવા માટે અમે સમય ફાળવીએ છીએ | શબ્દના ] જાતિ વગેરે અર્થનું સમર્થન કરવા દ્વારા શબ્દો બાહ્ય અર્થને સ્પર્શે છે, ગ્રહે છે એ અમે જણાવી દીધું. આ અવસરે એટલાથી જ અમે કૃતાર્થ છીએ.
161. एवं पदार्थे निर्णीते वाक्यार्थश्चिन्त्यतेऽधुना ।
तत्र विप्रतिपत्तिश्च बहुरूपा विपश्चिताम् ॥ केचिदाचक्षते ---बाह्यस्य वाक्यार्थस्यासम्भवात् पदार्थसंसर्गनिर्भासं ज्ञानमेव वाक्यार्थ इति ।
अन्ये तु–वास्तवः पदार्थानां परस्परसंसर्गों बाह्य एव वाक्यार्थ इत्याहुः ।
अन्यव्यवच्छेदो वाक्यार्थ इत्यपरे, शुक्लादिपदान्तरोच्चारणे कृष्णादिनिवृत्तेरवगमात् ।
अपरे सङ्गिरन्ते- संसर्गस्य दुरपह्नवत्वात् तस्य च गुणप्रधानभावगर्भत्वाद् गुणीभूतकारकनिकरनिर्या प्रधानभूता क्रिया वाक्यार्थ इति ।
अन्ये मन्यन्ते --- भाव्यनिष्ठः पुरुषव्यापारः करोत्यर्थो भावनाशब्दवाच्यो वाक्यार्थः । लिङादिशब्दव्यापारवाच्यस्तु शब्दभावनाख्यः पुरुषार्थभावनाऽनुष्ठाने प्रवर्तकः स एव विधिरुच्यते ।
अन्ये ब्रवते द्वयाभिधाने लिङादेः प्रत्ययस्य भारगौरवाद्विधिरेव वाक्यार्थः. स एवानुष्ठेयः प्रवर्तकश्चेति । तत्रापि द्वयी विमतिः। कैश्चित् प्रेषणात्मकत्वं शब्दस्याभ्युपगतं, लिडादिशब्दैस्तथा तदवगमात् कार्यान्तरानवगमाद् भावार्थमात्रकार्यत्वपक्षस्य चातिदौर्बल्याद्विधिरेवानुष्ठेय इत्यर्थात् तस्य कार्यत्वम् । अन्यैस्तु कार्यत्वेन नियोगप्रतीतेरर्थात् तस्य प्रेरकत्वमिति संश्रितम् । कार्यमवगतं खसिद्धये पुरुषं नियुङ्क्ते, ममेदं कार्यमित्यवगते हि तत्सिद्धये पुरुषः प्रवर्तते इति ।
अन्ये पुनः अभिनवं वाक्यार्थमुद्योगं नाम वर्णयांबभूवुरित्यनेकशाखा विप्रतिपत्तिः । तदत्र किं तत्त्वमिति ।

Page #236

વાક્યર્થ વિશે ભિન્ન મતે
૨૧૯
161, આમ પદના અને નિર્ણય થઈ ગયા પછી હવે વાક્ષાર્થની વિચારણું કરવામાં આવે છે. તેમાં બુદ્ધિમાનના વિવિધ મતભેદે અનેક છે. કેટલાક કહે છે કે બાહ્ય વાક્યર્થ સંભવત ન હોઈ, પદોના અર્થોના અવાસ્તવિક સંસર્ગસંબંધના પ્રતિભાસવાળું જ્ઞાન જ વાકયાર્થ છે. પરંતુ બીજા કહે છે કે પદોના અર્થોને વાસ્તવિક સંસર્ગ એ વાક્ષાર્થ છે, આમ વાયાથ બાહ્ય જ છે. બીજા કેટલાક માને છે કે અન્યને વ્યવછેદ ( = વ્યાવૃત્તિ છે એ વાક્યા છે, કારણ કે “ શુકલ” વગેરે પદોનું ઉચ્ચારણ થતાં જ કૃષ્ણ વગેરેની વ્યાવૃત્તિનું જ્ઞાન થાય છે. બીજાઓ કહે છે કે સંસર્ગને પ્રતિષેધ દુષ્કર હોઈ અને સંસર્ગ પદોના અર્થોના ગુણપ્રધાન ભાવમાંથી નિષ્પન્ન થતું હોઈ ગૌણ બની ગયેલા કાકેથી થતી પ્રધાનભૂત ક્રિયા વાયા છે. બીજા કેટલાક માને છે કે [ યાગ આદિ ] કર્મવિષયક પુરુષને વ્યાપાર જે હોતિ ( = “કરે છે” ) એવા સામાન્ય ક્રિયાપદનો અર્થ ધરાવે છે તેમજ જે “અર્થભાવના' શબ્દથી વાચ્ય છે તે વાક્યર્થ છે. [ નેત = યાર જેતિ સામાન્ય ક્રિયાપદ + લિડ; આમાં યોગવિષયક “કતિ' સામાન્ય ક્રિયાપદનો અર્થ એ વાયાર્થ; લિડ પ્રત્યયના અર્થને વાયાર્થમાં સમાવેશ નથી ] લિડ આદિ શબ્દના વ્યાપારથી વાચ્ય શબ્દભાવના નામને, પુરુષની અર્થભાવનાના = કર્મવિષયક પુરુષવ્યાપારના) અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તક જે છે તે વિધિ કહેવાય છે. વળી બીજા કેટલાક કહે છે કે [ અર્થભાવના અને શબ્દભાવના 1 બંનેનું ધાન લિડ આદિ પ્રત્યય કરે છે એમ માનતાં લિડ આદિ પ્રત્યય ઉપર વધુ ભાર લાદવાની આપત્તિ આવતી હોઈ કેવળ [શબ્દભાવના નામને ] વિધિ જ વાકયાર્થ છે, તે વિધિ જ અનુઠેય પણ છે અને પ્રવર્તક પણ છે. તેમાં પણ બે વિરુદ્ધ મત છે કેટલાક લિડ આદિ શબ્દોનું પ્રેરણાત્મક્રુત્વ સ્વીકારે છે, કારણ કે લિડ આદિ શબ્દોમાંથી તેવું તેનું જ્ઞાન થાય છે; બીજા કેઈ કાર્યનું ? = અનુષ્ઠયનું) જ્ઞાન ન થતું હોવાથી તેમ જ કાર્યસામાન્યરૂપ કાર્યત્વપક્ષ અતિ દુર્બલ હોવાથી વિધિ જ અનુદ્ધેય છે એમ અર્થાત વિધિનું કાર્ય પ્રાપ્ત થાય છે. બીજા કેટલાક માને છે કે [ લિડ આદિ શબ્દનું કાર્ય છે. ] કાર્યવ દ્વારા નિગની (આજ્ઞાની–પ્રેરકત્વની પ્રતીતિ થતી હેવાથી અર્થાત્ જ, [ સાક્ષાત નહિ ], લિડ આદિ શબ્દનઃ પ્રેરકત્વ છે એમ રવીકારાયું છે. જ્ઞાત થયેલું કાર્ય પિતાની સિદ્ધિને માટે પુરુષને પ્રેરે છે “આ મારું કાર્ય ( = અનુદ્ધેય) છે' એમ જ્ઞાત થતાં તેને પાર પાડવા પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે છે. બીજા કેટલાક ઉદ્યોગ નામના નવા જ વાકયાથનું વર્ણન કરે છે આમ અનેક શાખાઓમાં મતભેદો ફંટાયેલા છે તો અહીં ખરેખર શું તત્વ છે ? અર્થાત ખરેખર વાયાર્થે શે છે ?
162. રાત્રે તાવા€ –વાના નામ પરમાર્થિો વહ્નિફ્લેવ ! સ હૈિ पदार्थेभ्यो व्यतिरिक्तो वा स्यादव्यतिरिक्तो वा ? न व्यतिरिक्तः, भेदानुपलम्भात् । 'गौः शुक्ला आनीयताम्' इत्यत्र पदग्रामे जातिगुणक्रियादिपदार्थव्यतिरेकेण कोऽसौ वाक्यार्थः ? स न दर्शयितुं शक्यते। अव्यतिरेके तु पदार्था एव वाक्यार्थः प्रत्येकं वा स्यात् सामस्त्येन वा ? न प्रत्येकं, तथाऽनवगमात्, न हि गौंरिति पदार्थ एव वाक्यार्थों भवति । सामस्त्यं तु न तेषामस्ति । तद्धि सत्तया भवेत् प्रतीत्या

Page #237

૨ ૨૦
વાયાઈ વાસ્તવિક નથી એ મત वा ? सत्तया सामत्यमशेषपदार्थराशेरस्तीति न नियतः कश्चन वाक्यर्थोऽवधार्यते । प्रतीत्या तु सामस्त्यमघटमानमयुगपद्भावित्वेन ज्ञानानामेकपदार्थप्रतीतिसमये पदार्थान्तरप्रतीत्यसम्भवात् । पदार्थप्रतीत्युपायाश्च वर्णाः, तेऽपि न युगपद्भाविनः । कुतः प्रतीतिकृतं सामस्त्यम् ?
162. અહીં કેટલાક કહે છે-વાક્યોથે પારમાર્થિક નથી, વાસ્તવિક નથી, બાહ્ય જગતમાં અસ્તિત્વ જ ધરાવતો નથી. માની લે કે તે બાહ્ય જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે ]; તે પ્રશ્ન ઉઠે કે તે પદાર્થોથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? તે પદાર્થોથી ભિન્ન નથી કારણ કે તે પદાર્થોથી ભિન્ન દેખ તે નથી. “શુકલ ગાયને લાવો’ એવા આ પલ્સમૂહમાં વનતિ, ક્રિયા વગેરે પદાર્થોથી જદે કયે વાકયા છે ? તેને દેખાડ શક્ય નથી. તે પદાર્થોથી અભિન્ન હોય તે પદાર્થો જ વાક્યાથ બને અહીં પ્રશ્ન ઊઠે છે કે સમસ્ત (સાથે ભેગા મળેલા) પદાર્થો વાકવાથ છે કે પ્રત્યેક પદાર્થ વાકયા છે ? પ્રત્યેક પદાર્થ વાક્યર્થ નથી કારણ કે આપણને એવી પ્રતીતિ નથી. ગાય એ પદનો અર્થ વાકયાથ નથી. [ સમસ્ત પદાર્થો વાકયાથ નથી કારણ કે ] પદાર્થોનું સામર્સ્ટ ( = સાથે હોવું ) શક્ય નથી. શું તેઓ સત્તાના માધ્યમથી સાથે મળેલા છે કે જ્ઞાનના માધ્યમથી ? [ સત્તા વ્યાપક છે અને પદાર્થોમાં અનુસ્મૃત છે એટલે તેના માધ્યમથી પદાર્થોનું સામત્ય ઘટે છે એમ તમે કહે તે એ બરાબર નથી, કારણ કે સત્તા તો અશેષ અન ત પદાર્થોમાં અનુસ્મૃત છે એટલે ] સત્તાના માધ્યમથી અશેષ અનત પદાર્થોનું સામય બનશે અને એને પરિણામે કોઈ નિયત વાકયાથને નિર્ણય નહિ થાય જ્ઞાનના માધ્યમથી પણ તેમનું સામસ્ય ધટતુ નથી, કારણ કે જ્ઞાન ક્રમભાવી હોવાથી એક પદાથના જ્ઞાન વખતે બીજા પદાર્થનું જ્ઞાન સંભવતું નથી. વળી, એક પદાથના જ્ઞાનના ઉપાયે વણે છે. તે વણે પોતે યુગપદ્ ઉત્પન્ન થતા નથી, તો પછી જ્ઞાનના ભાગ્યમથી પદાર્થોનું સામસ્ય કયાંથી ઘટે ?
163. अपि च पदार्थसमुदायः किंमितरेतरसंसृष्टो वाक्यार्थः अन्यथा वा ? न तावदन्यथा 'गौरश्वः पुरुषो हस्ती' इत्येवमादावदर्शनात् । संसर्गस्तु दुरुपपादः । स ह्यपेक्षागर्भो भवति । न चार्थोऽर्थान्तरमाकाङ्क्षति, अचेतनत्वात् । बुद्धीनामपि क्षणिकत्वादन्योन्यं नाकाङ्क्षा न च तत्कृतः सम्बन्धः । अत एव न संसर्गों वाक्यार्थः । न ह्यसावर्थानां ज्ञानानां वा यथोक्तनीत्याऽवकल्पते ।
163. વળી, જેમાં પદાર્થો એકબીજા સાથે સંસર્ગસંબંધ ધરાવતા હોય એવો પદાર્થોને સમદાય વાયા છે કે જેમાં પદાર્થો એકબીજા સાથે સંસગ ન ધરાવતા હોય એ પદાર્થોનો સમુદાય વાક્યોથ છે કે જેમાં પદાર્થો એકબીજા સાથે સંસર્ગ ન ધરાવતા હોય એ પદાર્થોને સમુદાય વાક્યર્થ ન ધટે, “ગાય અશ્વ પુરુષ હાથી' આવા પદાર્થ સમુદાયમાં વાક્યાથ દેખાતે નથી, જેમાં પદાર્થો એકબીજા સાથે સંસગ ધરાવતા હોય એ પદાર્થને સમુદાય વાકયાથ” છે એ પક્ષ પણ ઘટતે નથી કારણ કે પદાર્થોની પરસ્પરની ] અપેક્ષા દ્વારા સંસગ પ્રાપ્ત
16.

Page #238

વ્યવચ્છેદ વાક્યર્થ છે એ મતને નિરાસ
૨૨૧ થાય પરંતુ પદાર્થો અચેતન હોઈ એક પદાર્થ બીજા પદાર્થની અપેક્ષા તે કરતા નથી, આકાંક્ષા તો રાખતા નથી. પદાર્થોના જ્ઞાને પણ એકબીજાની અપેક્ષા રાખતા નથી કારણ કે તેઓ ક્ષણિક છે; અને તેથી તે જ્ઞાન વચ્ચે પણ અપેક્ષા જન્ય સંસર્ગસંબંધ નથી. એટલે જ સંસર્ગ વાક્યા નથી. સંસર્ગરૂપ સંબંધ પદાર્થો વચ્ચે કે પદાર્થોના જ્ઞાન વચ્ચે ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે ઘટતો નથી.
164. व्यवच्छेदोऽप्येवमेव निराकार्यः । सोऽपि हि न ज्ञानानामुपपद्यते । તદુર્મુ–
यदि ध्रियेत गोबुद्धिः शुक्लबुद्धिजनिक्षणे ।।
ततोऽन्याभ्यो निवर्तेत संसृज्येताथ वा तया ।। इति [श्लो.वा.वाक्या.२०] न चापेक्षायां सत्यामपि सम्बन्धः कश्चिदुपलभ्यते, यथोक्तम्---
अपेक्षणेऽपि सम्बन्धः नैव कश्चित् प्रतीयते । कार्यकारणसंयोगसमवायादिलक्षणः ।।
વાર્થવૃત્તિપ્રાયતુ સસ્વઘોતિગ્રસયેતે ! [ો.વા.વાયા. ૨૪] 164. વ્યવરછેદ પણ આ રીતે જ નિરાસ કરવે જોઈએ પદાર્થોના જ્ઞાનને વ્યવહેદ પણ ઘટતું નથી. એટલે કહેવામાં આવ્યું છે કે, “શુકલની બુદ્ધિની ઉત્પત્તિની ક્ષણે ગાયની બુદ્ધિ ટકી રહેતી હોત તો કૃષ્ણ આદિ અન્ય ગવ્યક્તિઓની બુદ્ધિઓથી શુકલ ગોવ્યક્તિની બુદ્ધિને વ્યવરછેદ થાત અથવા ગાયની બુદ્ધિનો શુકલની બુદ્ધિ સાથે સ સગા સંબંધ થાત. [ શ્લોક વા વાકયા ૨૦] ઉપરાંત પદાર્થોના જ્ઞાનોને એકબીજાની અપેક્ષા હોવા છતાં પણ તે જ્ઞાનની વચ્ચે કોઈ સંબંધ દેખાતો નથી, જેમકે કહ્યું છે કે તેમને એકબીજાની અપેક્ષા હોવા છતાં તેમની વચ્ચે કાર્યકારણ, સંયેગ, સમવાય આદિ લક્ષણવાળો કઈ સંબંધ દેખાતો નથી. પદાર્થોનાં જ્ઞાનો એક અર્થમાં અર્થાત આત્મામાં સમવાયસબંધથી રહેતા હોઈ તે નાના વચ્ચે એકાસમવાય૩૫ સંબંધ માનતાં અતિપ્રસંગદેષ આવે’ [ કારણ કે ગાય અશ્વ પર હાથી” એ પાને અર્થોનાં જ્ઞાન પણ એક આ ત્મામાં સમવાયસંબંધથી રહેતાં હોઈ તેમની વચ્ચે એકર્થસમવાયરૂપ સંબંધ છે જ અને પરિણામે આ અવાક્ષાર્થ વાકયે થે બની જાય.] [ શ્લેક વા૦ વાક્યા ૧૪]
165. ડાથનાં તુ વિદ્યા મંત્રનું સઃ સ્વૈરમિધીયમાનવાદ્રसत्कल्प एव, न च भेदसंसर्गयोर्वाचकं किञ्चित् पदमस्ति अश्रवणात् । असति च तद्वाचिनि पदे न तयोः पदार्थत्वम् । अपदार्थस्य च न वाक्यार्थत्वम् । श्रतेऽपि तद्वाचिनि पदे सुतरामसङ्गतिः- ‘गौः शुक्ला आनीयतां संसर्गः' इति कोऽर्थः ? तस्माद् बाह्यस्य वाक्यार्थस्य सर्वप्रकारमसम्भवात् पदार्थसंसर्गनिर्भासं ज्ञानमात्रं वाक्यार्थी भवितुमर्हति, तेनैव च लोकव्यवहार इति ।

Page #239

સસ
વાકયાથ છે એ મતનું ખંડન
165. પદોના અર્થાના કદાચ સંસરૂપ સબંધ હાય તે। પશુ તે સંબંધ શબ્દથી વાસ્થ્ય ન હેાઈ, અસત્ જેવા જ છે. ભેદનું ( = વ્યવસ્થેનું ) વાચક અને સસ્પેંસનું વાચઢ કોઈ પદ [વાકયમાં ] નથી, કારણ કે એવું પદ કોઇ એ [ વાકયમાં ] સાંભળ્યું નથી. [ વાકયમાં ] ભેદનું વાચક પદ અને સંસનું વાચક પદ ન હુવાથી ભેદ અને સંસગ પદાર્થા નથી, અને જે પદાર્થોં ન હોય તેમાં વાયા પણું પણ ન હેાય. સંસ`વાચી પદ સ’સગ’ [ વાક્યમાં ] સંભળાયું હોય તેા વળી વધુ અસંગતિ ઊભી થશે; શુકલ ગાય લાવા સંસગ’ આને શે! અથ થશે ? તેથી બાહ્ય વાસ્તવિક વાકયા ને બધી રીતે અસ ંભવ હાઈ, પદાર્થોના અવાસ્તવિક સ ંસ`સંબંધના પ્રતિભાસવાળું જ્ઞાન જ વાક્યા છે, તેના વડે જ લેાકવ્યવહાર ચાલે છે.
૨૨૨
166. तदिदमनुपपन्नम्, बाह्यार्थस्यानन्तरमेव विस्तरेण प्रसाधितत्वात् । न संसर्गनिर्भासं ज्ञानं वाक्यार्थो भवितुमर्हति । स्थापयित्वा हि बाह्यमर्थं वाक्यार्थचिन्ता
। ન च
मुपक्रान्तवन्तो वयम्, अतः कोऽवसरो विज्ञानमात्रवाक्यार्थत्ववर्णनस्य
पदार्थव्यतिरिक्तो नास्ति वाक्यार्थः ।
166. નૈયાયિક વાકયાથ ખાદ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતા નથી એ ઘટતુ' નથી, કારણ કે વાક્યા ખાદ્ય અસ્તિત્વ ધરાવે છે જ એને હવે પછી તરત જ વિસ્તારથી પુરવાર કરવામાં આવ્યું છે. અવાસ્તવિક સંસગના નિર્ભ્રાસવાળું જ્ઞાન વાકયાથ બનવાને લાયક નથી. બાહ્ય વાસ્તવિક અથની સ્થાપન, કર્યાં પછી, વાકયા છે તેની વિચારણા અમે શરૂ કરી છે. તેથી, વિજ્ઞાનમાત્રરૂપ વાકયા છે એ મતના વનને અવસર જ ક્યાં છે ? પદાથથી જુદો વાક્યાય નથી એમ નહિ.
g
167. इदं तावद् भवान् पृष्टो व्याचष्टाम् । किं गौरिति पदादू यादृशी प्रतिपत्तिस्तादृश्येव 'गौंः शुक्ला आनीयताम्' इति वाक्यादुत भिन्ने एते प्रतिपत्ती इति । तत्र तुल्यत्वं तावत् प्रतिपत्त्योरनुभवविरुद्धम् । वैलक्षण्ये तु प्रतीत्योर्विषय वैलक्षण्यमपि बलादुपनतम्, असति विषयभेदे प्रतीतिभेदानुपपत्तेः । यश्च तदतिरिक्तो विषयः स वाक्यार्थः । एवं केवलगुणक्रियापदोच्चारणेऽपि योजनीयम् । तदुक्तं 'यदाधिक्यं સવાયાર્થ:' કૃતિ !
167. શ’કાકાર-તા અમે આપને એને વિશે પૂછીએ છીએ, આપ એને સમજાવે. નૈયાયિક—શું ‘ગાય' પદ્મથી જેવું જ્ઞાન થાય છે તેવું જ જ્ઞાન શુકલ ગાયને લાવા' એ વાક્યથી થાય છે ! કે આ બંને નાના વિલક્ષણ છે ? આ બંને જ્ઞાનાની તુલ્યતા અનુભવવિરુદ્ધ છે. જો બંને જ્ઞાનાવિલક્ષણ છે એમ માનો તે ના છૂટકે તેમના વિષયેાની વિલક્ષણતા આવી પડે છે, કારણ કે વિષયેાની વિલક્ષણતા વિના જ્ઞાનાની વિલક્ષણુતા ધટતી નથી. ગા’દજન્ય જ્ઞાનના વિષયથી જુદો શુકલ ગાયને લાવે!' એ વાક્યજન્ય જ્ઞાનના જે

Page #240

પદાર્થથી જુદો વાકયાઈ છે અને વાસ્તવિક પણ છે
૨૨ ૩ વિષય છે તે વાક્યર્થ છે. આ જ પ્રમાણે કેવળ ગુણપદ કે કેવળ ક્રિયાપદના ઉચ્ચારણમાં
જવું જોઈએ. [ અર્થાત કેવળ દ્રવ્યપદ “ગાય લઈને પ્રશ્ન કર્યો તેમ કેવળ ગુણ દ લઈને અને કેવળ ક્રિયાપદ લઈને પણ પ્રશ્ન કરવો જોઈએ અને તે પ્રશ્નનો ઉત્તર પણ તે પ્રમાણે આપ જોઈએ. ] તેથી, કહેવામાં આવ્યું છે કે કેવળ પદેથી અન્ય જ્ઞાનના વિષય કરતાં વાક્યજન્ય જ્ઞાનના વિષયમાં જે આધિકર્યો છે તે વાકયાથ છે.
168. સંસળsfપ પાર્થાનાં ન ન કરતે / ર દિ “ૌરવ પુરુષો हस्ती' इत्यसंसृष्टपदार्थप्रतीतिवद् ‘गौः शुक्ला आनीयताम्' इति प्रतीतिः । यथा च संसर्गः प्रतीयते यश्च प्रतीत्युपायस्तत्सर्वं विस्तरतो निर्णेष्यते । तस्माद् बाह्य एव वाक्यार्थः ।
168. પદાર્થોને સંસર્ગ પણ જ્ઞાત થતો નથી એમ નહિ, કારણ કે “ગાય અશ્વ પુરુષ હાથી’ એ સંસર્ગ નહિ ધરાવતા પદાર્થોના જ્ઞાનના જેવું “શુકલ ગાય લાવો’ એ પદાર્થોનું જ્ઞાન નથી. કેવી રીતે સંસર્ગનું જ્ઞાન થાય છે, સંસગના જ્ઞાનનો ઉપાય કયો છે, એ બધાને વિસ્તારથી નિર્ણય કરીશું. નિષ્કર્ષ એ કે વાયાથ બાહ્ય અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
169. નાહ્ય પત્ર મવન ચત્ર છેઃો વાવયાર્થ, વિહિપનાવમાત, संसर्गमन्तरेण चान्यव्यच्छेदस्यापि दुरुपपादत्वात् । न हि शुक्लपदार्थेनासंसृष्टो गोपदार्थः कृष्णादिभ्यो व्यावृत्त इत्यवगम्यते ।
169. વાક્યાથ બાહ્ય જ હોવા છતાં તે વ્યવચ્છેદ ( = વ્યાવૃત્તિ) રૂપ નથી, કારણ કે વાયાર્થ વિધિરૂપે જ્ઞાત થાય છે અને સંસગ વિના અન્ય વ્યવચ્છેદનું પણ ઘટવું મુશ્કેલ છે. શુલપદાર્થ સાથે સંસર્ગસંબંધ ન ધરાવતો ગોપદાર્થ કૃષ્ણ વગેરે ગોવ્યક્તિઓથી વ્યાવૃત્ત છે એવું જ્ઞાન આપણને થતુ નથી.
___170. गोशब्दात् सर्वगवीषु बुद्धिरुपसर्पन्ती पदजनिता शुक्लपदसन्निधानादन्यतः कृष्णादेरपसर्पतीति व्यवच्छेदो वाक्यार्थ इति चेत् , मैवम् , तत्सम्बन्धावगमपूर्यकत्वात् तदितरव्यावृत्तः । तत्सम्बन्धावबोधेन सिद्धे वाक्यस्यार्थवत्त्वे पाश्चात्यः कृष्णादिव्यवच्छेदावगमो यदि भवति, भवतु कामं, न त्वसौ वाक्यार्थ इति ।
170. ‘ગાય' પદથી જન્મેલી બુદ્ધિ બધી ગાયોમાં જતી, “શુક્લપદના સામીને કારણે, કૃષ્ણ આદિ ગોવ્યક્તિઓમાંથી પાછી વળે છે એટલે વ્યવછેદ વાકયા છે એમ જે તમે કહેતા હો તો અમે કહીએ છીએ કે ના, એવું નથી, કારણ કે “ગો પદાર્થ અને શુકલપદાર્થના સંબંધનું જ્ઞાન થયા પછી જ કૃષ્ણગોવ્યક્તિઓની વ્યાવૃત્તિ થાય છે. પદાર્થોના સંબંધના જ્ઞાનથી જ તે પદાર્થોની વાક્યર્થવત્તા પુરવાર થયા પછી કૃષ્ણ આદિ ગવ્યક્તિઓની વ્યાવૃત્તિનું જ્ઞાન જ થતું હોય તો ભલે થાઓ, પરંતુ વ્યાવૃત્તિ ( = વ્યવચ્છેદ ) વાયાઈ નથી.

Page #241

२२४
ક્રિયા વાક્યર્થ છે એ મત 171. तदेवं विधिरूपे बाह्ये च शब्दार्थे ऽवस्थिते सति क्रियामेव केचिद् बाक्यार्थं वर्णयन्ति । अयं तेषामाशयः--
पदार्थाः किल वाक्यार्थभावमायान्ति संहताः ।
अपेक्षाऽनुगुणान्योन्यव्यतिषङ्गविशेषतः ।। न च गुणप्रधानभावमन्तरेण संसर्गः पदार्थानामवकल्पते। न चांख्यातरहितं वाक्यं किञ्चित् प्रयोगयोग्यम् । अनुच्चारिते तस्मिन्नाकाङ्क्षाया अनिवृत्तिः । श्रोत्राकाङ्क्षानिवृत्तये च वाक्यानां लोके प्रयोगः । लोकवच्च वेदादप्यर्थोऽवसीयते । आख्याताच्च पूर्वापरीभूतः साध्यरूपोऽर्थोऽवगम्यते, न सिद्धरूपः । सिद्धसाध्यसमुच्चारणे कस्य कितन्त्रतेति चिन्तायां साध्यसिद्धये सिद्धमुपात्तमिति प्रतीयते ।
साध्यं च साध्यमानत्वात् प्रधानमवगम्यते ।
तस्मात्तदेव वाक्याथें: क्रियातो नापरं च तत् ॥ 171. આમ વાક્યર્થ વિધિરૂપ બાહ્ય છે એવું પુરવાર થયા પછી હવે કેટલાક ક્રિયા જ વાક્યા છે એમ જણાવે છે. તેમને આશય આ છે–ખાસ તે આકાંક્ષાને લીધે અન્યન્યની સાથે સંબંધવિશેષને પામેલા હેઈ, સંહત ( = સંબદ્ધ ) બનેલા પદાર્થો વાયાર્થભાવ પામે છે. ગુણપ્રધાનભાવ વિના પદાર્થોને આ સંસગરૂપ સંબંધ ઘટ નથી, અને આખ્યાત ( = यिा५६ - verb) विनानु वाध्य प्रयोगवाने यारावाने ४२ ५९ योग्य नथी. વાય ન ઉચ્ચારાય તો આકાંક્ષાની નિવૃત્તિ થતી નથી. શ્રોતાની આકાંક્ષાની નિવૃત્તિને માટે તો વાકાને લેકમાં પ્રયોગ ૬ = ઉચ્ચારણ) થાય છે જે રીતે લેકમાં લૌકિક વાક્યના અર્થને નિર્ણય થાય છે તે રીતે જ વેદમાં વૈદિક વાક્યના અને નિર્ણય થાય છે. આખ્યાતથી પહેલા-પછી એવો ક્રમ ધરાવતી અવસ્થાઓવાળો સાધ્યરૂ૫ અથ જ્ઞાત થાય છે. સિદ્ધ૩૫ અર્થ જ્ઞાત થતું નથી સિદ્ધ અને સાધ્ય બંનેનું વાકયમાં સમુચારણું હોવાથી કે કેને અધીન છે એની વિચારણું કરતાં સાધ્યની સિદ્ધિને માટે સિદ્ધનું વાક્યમાં પ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે એમ જણાય છે. સાધ્યને પાર પાડવાનું હોઈ તે પ્રધાન છે એવું જ્ઞાન થાય છે તેથી, સાધ્ય જ વાકયાર્થ છે, અને સાધ્ય એ ક્રિયાથી બીજુ કંઈ નથી.
172. क्रिया हि प्रतीयमाना स्वनिष्पत्तये साधनान्याक्षिपति, तैश्च योग्यैः संबव्यते । तानि च कानिचित् पदान्तरोपात्तानि भवन्ति, कानिचिद्वाक्यान्तरोपात्तानि, कानिचित् प्रकरणपाठलभ्यानि, कानिचिदारादुपकारकाणि, कानिचित् सन्निपत्त्योपकारकाणि । कानिचिदन्तिकोपनिपतितान्यपि योग्यताविरहात् परिहरति । कानिचिदतिदूरवीन्यपि योग्यानि वसम्पत्त्यर्थमाहरति । इत्येवं दृष्टादृष्टोपकारकानेककारककलापसम्पाद्यमानस्वरूपा क्रियैव वाक्यार्थः ।.

Page #242

ક્રિયા વાક્યર્થ છે એ મત
૨૨૫ 172. જ્ઞાત થતાં ક્રિયા પિતાની નિષ્પત્તિને માટે સાધનોનો આક્ષેપ કરે છે અને તે યોગ્ય સાધનો સાથે પોતે જોડાય છે. તેમાં કેટલાંક સાધને [વાગત ] અન્ય પદેથી પ્રાપ્ત થાય છે. કેટલાંક સાધને અન્ય વાક્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. ઉદાહરણાર્થ, “નહોä gોતિ” ( = “અગ્નિહોત્ર હોમ કરે છે આ વિધિવાક્ય અગ્નિહોત્ર હોમનું વિધાન કરે છે. “સદના ગુફોતિ' (= દહીં વડે હામ કરે છે...) આ બીજુ વિધિવાક્ય દહીંનું વિધાન કરે છે કારણું કે હોમનું વિધાન તો થઈ ગયેલું હોઈ અહીં હમને કેવળ અનુવાદ છે “ઢનાં એ વિધિવા દહીંરૂપ સાધનનું વિધાન કરે છે. આમ અહીં ‘નહોત્ર શુદ્ધોતિ' એ વાક્યની ક્રિયાનું સાધન દહીં અન્ય વાક્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. ] કેટલાંક સધનો પ્રકરણપાઠથી પ્રાપ્ત થાય છે. [ ઉદાહરણથ, “ રજૂર્ણમાસાખ્યાં રહ્યાનો ત” ( = દશ અને પૂર્ણમાસ એ બે યાગો દ્વારા, જેને સ્વર્ગની કામના હોય તે યાગ કરે આ વિધિવાય છે અહીં ક્રિયા પિતાનાં સાધનો, ‘ધિ ગતિ” અને “ત્રીહીનવન્તિ’ એ પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં આવતા અને વિહિતઅનુવાદરહિત એવા આ બે વાકયોથી પ્રયાજ અને અવઘાત એ સાધને, પ્રાપ્ત કરે છે. ] કેટલાંક સાધને પરંપરાથી ઉપકારક હોય છે અને કેટલાંક સાક્ષ – ઉપકારક હોય છે. [અદષ્ટ ઉપકાર દ્વારા ઉપકારક હોય છે તે પ્રયાજ આદિ પરંપરાથી ઉપકારક સાધન છે અને જે દૃષ્ટ તુવકણ– વિકમેક્ષ વગેરે ઉપકાર દ્વારા ઉપકારક હોય છે તે અવધાત વગેરે સાક્ષાત ઉપકારક સાધન છે.] કેટલાંક સાધને નજીકમાં અર્થાત્ પ્રકરણમાં પડેલાં હોવા છતાં તેમનામાં યોગ્યતા ન હોવાથી છોડી દેવામાં આવે છે. ઉદાહરણાથ, દશ માસ પ્રકરણમાં પદિત પૂષાનુમન્ત્રણ વગેરેને છોડી દેવામાં આવે છે કારણ કે પૂવાદિદેવતાને પાઠ ત્યાં ન હઈ તેને ત્યાં ઉપયોગ નથી ] કેટલાંક સાધન અનિરવતી અર્થાત અન્ય પ્રકરણમાં પડેલાં હોવા છતાં એગ્ય હોવાથી સ્વસ પત્યર્થે ખેંચી લાવવામાં આવે છે. [ ઉદાહરણર્થ, દશપૂર્ણમા પ્રકરણમાં પઠિત પૂષાનુમન્ત્રણ વગેરે સાધનને દૂરસ્થ અર્થાત અન્યપ્રકરણુપતિ @ચરુકર્મમાં ખેંચી લાવવામાં આવે છે] આમ દેષ્ટ અને અદૃષ્ટ ઉપકાર કરનાર અનેક કારકોથી પૂર્ણ થવાના સ્વરૂપવાળી ક્રિયા જ વાક્યાયં છે. 173. વેગેત ચાકggવાપીવીત વોદ્વિતઃ
क्रियां साध्यतया वेत्ति तां च लोकोऽनुतिष्ठति ॥ अधिकारिपदमपि क्रियापेक्षितकर्तृसमर्पणेन तदुपयोगितामेवावलम्बते- अस्यां क्रियायामेष कर्ता, अनेनेय क्रिया सम्पद्यते इति । तत्र च न क्रिया स्वप्राधान्यमुज्झति । न हि क्रिया कर्थाऽपि तु कर्ता क्रियार्थः । स हि तां निर्वर्तयन्नुपलभ्यते । शब्दोऽपि तथैवोपदिशति 'एष इदं कुर्यात्' इति ।
173, “યજ્ઞ કરે” “આપ” “હામ કરે” “અધ્યયન કરે' એવા આદેશ પામેલા માણસો ક્રિયાને જ સાખ તરીકે સમજે છે અને તેનું અનુષ્ઠાન કરે છે. અધિકારીનું વાચક પદ [ ઉદાહરણાર્થ, “ગકામ” પદ ] ક્રિયાને જેની અપેક્ષા છે તે કર્તાને રજૂ કરીને ક્રિયામાં પોતાની ઉપગિતાનું જ અવલંબન કરે છે; “આ ક્રિયામાં આ કર્તા છે, આના વડે આ કિયા પાર પડે છે એમ તે જણાવે છે. ત્યાં ક્રિયા પિતાનું પ્રાધાન્ય છોડતી નથી કારણ કે

Page #243

૨૨૬
ક્રિયા વાયાર્થ છે એ મત
ક્રિયા કર્તા માટે નથી પરંતુ ક ક્રિયા માટે છે. ક્રિયાને કરતો કર્યા જ કર્તા તરીકે જ્ઞાત થાય છે, [ ક્રિયાને ન કરતે હોય ત્યારે તે કર્તા તરીકે જ્ઞાત થતો નથી.] શબ્દ પણ તે પ્રમાણે જ ઉપદેશ આપે છે–“આ ( = પુરૂષ) આને (= ક્રિયાને) કરે'
:.4. किमर्थं पुनरसौ क्रियामनुतिष्ठतीति चेत् शब्दप्रामाण्यादेवेति ब्रूमः । शब्देन हि चोदितः 'त्वयेदं कर्तव्यम्' इति । स चेन्नियुक्तो नानुतिष्ठेत् चोदनामतिक्रामेत् । शास्त्रप्रत्ययाच्च क्रियामनुतिष्ठति । विरतफलाभिलाषः कर्मसंस्कारादेव परिपक्ककषायः स्तोकस्तोकप्रपञ्चविलापनद्वारेणोत्तमाधिकारमारूढस्तत एव ज्ञाताखादस्तमेव परमपुरुषार्थमासादयतीति दीर्घा सा कथा, तिष्ठतु । किमनया ? सर्वथा, क्रियाप्राधान्यात् सैव वाक्यार्थ इति । तदुक्तम् 'द्रव्यगुणसंस्कारेषु बादरिः' इति બૈિ. ટૂ. ૩..] . તટુર્ત મતિ–દ્રવ્યહીનામેવ બિયાં પ્રતિ વરવવખ્યતે, न हि क्रियाया अन्यशेषत्वमिति ।
174. શા માટે તે ( = પુરુષ) ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન કરે છે એમ જે પૂછવામાં આવે તો એના ઉત્તરમાં અમે કહીશું કે શબ્દપ્રામાણ્યને કારણે પુરૂષ ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન કરે છે. શબ્દ તેને આજ્ઞા કરે છે કે તારે આ કરવું જોઈએ. જે આજ્ઞા પામ્યા અનુષ્ઠાન તે ન કરે તે આજ્ઞાનું ઉલ્લ ધન તે કરે છે. શાસ્ત્રના જ્ઞાનના કારણે પુરૂષ ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન કરે છે. જેની ફ્લેચ્છા વિરત થઈ ગઈ છે, કર્મસંસ્કાર દ્વારા જ જેના કપાયો પરિપકવ થઈ ક્ષીણ થયા છે તે ધીરે ધીરે પ્રપંચને વિલય કરી અર્થાત ધીરે ધીરે ચિત્ત. ક્ષોભની નિવૃત્તિ કરી ઉત્તમ અધિકાર પામી તેનાથી (= ચિત્તક્ષોભનિવૃત્તિથી ) પરમ સુખને સ્વાદ લઈ તે પરમ સુખ રૂપ પુરુષાથને પ્રાપ્ત કરે છે, એ કથા લાંબી છે, પણ તે કથાનું અહીં શું પ્રયેાજન ? ક્રિયા સવથા પ્રધાન હોઈ, તે જ વાક્યા છે. એટલે જ [જૈમિનિએ કહ્યું છે કે [ “પરાઈ હેવાના કારણે ગૌમુત્વ છે અને] દ્રવ્ય, ગુણ અને સંસ્કાર પરાથ હોઈ ગૌણ છે એમ બાદરિ આચાર્ય માને છે' [જૈમિનિસૂત્ર ૩. ૧. ૩ ]. આને આશય એ કે દ્રવ્ય વગેરે ક્રિયાને અનુલક્ષી ગૌણ છે એમ જ્ઞાત થાય છે, નહીં કે ક્રિયા કેઈ અન્યને અનુલક્ષી ગણુ છે.
175. શત્રોન્ત– લુકત રૂટું વિયાયા: પ્રાધાન્યમુખે તે વસ્તુવૃન વ शब्दप्रत्ययमहिना वा ?
फलस्य वस्तुतस्तावत् प्राधान्यमवगम्यते । न सचेताः क्रियां काञ्चिदनुतिष्ठति निष्फलाम् ।। વેઢાત્ મુનિવોદ્ધિા શાસના મહામુન: 1. न वै फलमपश्यन्तः क्रियां विदधते जनाः ।। जडो माणवकोऽप्येष चपेटापातहानये । मोदकाद्याप्तये वापि करोति गुरुशासनम् ।।

Page #244

ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૨૭ 175. અહીં કોઈ પૂછે છે કે ક્રિયાનું આ પ્રાધાન્ય શેનાથી સ્વીકારવામાં આવ્યું છે— વસ્તુસ્વરૂપથી કે શબ્દજન્ય પ્રતીતિને માહામ્યથી ?
વસ્તુતઃ તો ફળનું પ્રાધાન્ય જણાય છે, [ક્રિયાનું નહિ ] જેનું કેઈ ફળ ન હોય એવી કઈ ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન સચેતન પ્રાણી કરતું નથી. જે લેકે ક્રિયાનું કંઈ ફળ ન જોતા હોય તો વેદને કારણે ગુરુની આજ્ઞાને કારણે કે રાજાની આજ્ઞાને કારણે તેઓ ક્રિયા કરતા નથી. આ નાનું અબુધ બાળક પણું લપડાક પડતી ટાળવા માટે કે મોદકની પ્રાપ્તિ માટે ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે કરે છે.
176. શત્રોથરે | ન વસ્તુત: પ્રાધાન્યમgrશ્રીતે, રિ તુ રાતઃ | शब्दप्रमाणका वयम् । यच्छब्द आह तदेवास्माकं प्रमाणम् । तद्यथा 'राजपुरुषः' इति । वस्तुवृत्तेन राजा जगतामीशिता प्रधानम् , पुरुषस्तपस्वी तदिच्छाऽनुवर्तनेन जीवति । शब्दस्तु पुरुषप्राधान्यमाचष्टे, उतरपदार्थप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्येति । एवमिहापि 'यजेत' 'दद्यात्' 'जुहुयात्' इति क्रियां प्राधान्येनोपदिशति शब्दः । 'स्वर्गकामः' इत्यपि क्रियां प्रति कर्तुरुपदेशः । वस्तुवृत्तेन तु कर्मणि क्रियमाणे कर्मखाभाव्यात् फलं ચંદ્રવતિ, મવતુ તત્વ, પુરુષોડષ દ્રીયતાં નામ સેન, ન તુ રાક્ટ છોપાનB: ગાદ જ “ર્તામતુ સ્વયમેવ તદ્મવતિ' તિ [આ.મ. રૂ.૨.૨] I શ્વમેત कोऽर्थः १ न शब्दः फलपारतन्त्र्यं क्रियायाः प्रतिपादयतीति ।
176. યિાપ્રાધાન્યવાદી–અમે કહીએ છીએ કે વસ્તુતઃ ક્રિયાનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારાયું નથી, પરંતુ શબ્દતઃ ક્રિયાનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારાયું છે. અમે તો શબ્દને પ્રમાણ માનનારા છીએ. શબ્દ જે કહે તે જ અમારે મન પ્રમાણ છે. ઉદાહરણથ, “રાજપુરુષ” શબ્દ લો. વસ્તુત રાજા જગતનો માલિક હાઈ પ્રધાન છે, પુરુષ તે બિચારે તેની ઇચ્છાને અનુકૂળ થઈ જીવે છે પરંતુ આ શબ્દ પુરુષને પ્રધાન કહે છે, કારણ કે તપુરુષ સમાસમાં ઉત્તર પદનો અર્થ પ્રધાન હોય છે. એ રીતે અહીં પણ “ને ન્યજ્ઞ કરે “ઢra -આપે” “
ગુર્ હમ કરે' એ શબ્દ ક્રિયાને પ્રધાનપણે ઉપદેશે છે. “સ્વગની ઇચ્છાવાળો ( = રામ)' એ શબ્દ પણ ક્રિયાને અનુલક્ષી કર્તાને ઉપદેશ આપે છે. વસ્તુતઃ કમ કરતાં કમના સ્વભાવના બળે ફળ જે થતું હોય તે તે ભલે થાઓ; પુરુષ પણ ફળથી ખુશ થાઓ, પરંતુ શબ્દ ફળનો ઉપદેશ આપતો નથી શબર પણ કહે છે કે તે ( = કર્મ) પૂર્ણ થતાં તે (= ફળ) પોતાની મેળે. જ થાય છે પિતાની મેળે જ' ને શું અર્થ ? ફળ ઉપર ક્રિયાના પાતંત્ર્યનું પ્રતિપાદન શબ્દ કરતા નથી [અર્થાત ક્રિયા ફળને માટે છે એવું પ્રતિપાદન શબ્દ કરતા નથી. જે ક્રિયા ફળને માટે છે એવું પ્રતિપાદન તે કરતે હેય તે ફળ પ્રધાન અને ક્રિયા ગૌણ બને ].
- 177. तदेतदयुक्तम् । एवं वर्ण्यमाने 'स्वर्गकामो यजेत' इति वर्गकामपदस्यान्वयो दुरुपपादः । ननु कर्तृपदमेतत् , कर्ता च क्रियार्थः, न की क्रियेत्युक्तम् ।

Page #245

૨૨૮
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચે વિવાદ " 177. ફળપ્રાધાન્યવાદી—આ કહેવું અયોગ્ય છે. આમ નિરૂપણ કરતાં “સ્વગકામ યજ્ઞ કરે” એ વાક્યમાં સ્વર્ગકામ પદને અન્વય ઘટ અત્યંત મુશ્કેલ બનશે.
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી–સ્વર્ગકામ કદ્રુપદ છે, કર્તા ક્ષિા માટે છે, ક્રિયા કર્તા માટે નથી એમ તો અમે કહ્યું છે. '
178. न कर्तृपदं खर्गकाम इति, किन्त्वधिकारिपदमेतत् । न हि जात्यैव कश्चित् स्वर्गकामो नाम कुत्रचित् पुरुषोऽवगम्यते, योऽत्र कर्तृत्वेन नियुज्येत । स्वर्गे कामो यस्यासौ वर्गकामः, स्वर्ग वा कामयति वर्गकामः । उभयथाऽपि वर्गकामनाविशिष्टः पुरुषः एव तस्मात्पदादवगम्यते । तदत्र काम्यमानः स्वर्गः कथं यागक्रियया सम्बध्यते-दृष्टेनादृष्टेन वोपकारेण ?
178. ફળપ્રાધાન્યવાદી –‘સ્વગકામ ઝૂંપદ નથી, પરંતુ અધિકારીવાચક ૫દ છે. ક્યાંય જાતિ ઉપરથી કોઈ પુરુષ સ્વર્ગકામ છે એવું જણાતું નથી કે જેને કર્તા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવે. જેને સ્વર્ગની ઈચ્છા છે તે સ્વગકામ, અથવા સ્વગન જે ઈચ્છે છે તે સ્વર્ગકામ. બંને રીતે સ્વર્ગકામનાવિશિષ્ટ પુરુષ સ્વર્ગકામ’ પદ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે તે અહીં ઇછવામાં આવતું સ્વર્ગ કેવી રીતે યાગક્રિયા સાથે સંબંધમાં આવે છે ? – દૃષ્ટ ઉપકાર દ્વારા કે અદષ્ટ ઉપકાર દ્વારા ?
179. ચઢિ ઢિ ચન્દ્રનું સ્વર્ગ, વોલાવશીયા બના: ર રૂતિ વન્દનાનાદ્રિવ્યમાનrfથ રથયાત્ થરાદ્ધઃ સ્વાદ્ધ, તા “સ્થાપનાં શર્મसंयोगे गुणत्वेनाभिसम्बन्धः' [जै. सू. ६.१.१] इति दध्यादिवत् साधनत्वेन वर्ग उपकरोति क्रियाम् । कामनाऽपि द्रव्याहरणाङ्गत्वादुपकारिणी, यत् तया द्रव्यमानेतुं यतते इति दृष्टोपकारित्वम् ।
179 ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી -“ચંદન સ્વગ છે” “સેળ વર્ષની અંગના સ્વર્ગ છે એમ ચંદન, અંગના વગેરે દ્રવ્ય સાથે “સ્વર્ગ શબ્દને સામાનાધિકરણ્યમાં પ્રયોગ થતો હોવાથી
સ્વગ' શબ્દ દ્રવ્યશબ્દ ( = દ્રવ્યવાચક શબ્દ) છે. તેથી, ભાગરૂપ કમેના સંબંધમાં કોને ગુણરૂપે અર્થાત્ ગૌણરૂપે અંગરૂપે સંબંધ છે' એ જૈમિનિસૂત્ર ( ૬ ૧ ૧ ) માં કહ્યા પ્રમાણે દહીં વગેરેની જેમ સ્વર્ગ સાધનરૂપે ક્રિયાને ઉપકાર કરે છે. કામના પણ દ્રવ્ય ( = ચંદન વગેરે દ્રય ) ભેગુ કરવામાં અંગભૂત હેઈ યાગકમને ઉપકારી છે કારણ કે તે કામનાને કારણે દ્રવ્ય ( = ચંદન વગેરે દ્રવ્ય) લાવવા માટે તે પ્રયત્ન કરે છે. આમ કામ્યમાન સ્વર્ગ ક્રિયાને ( = યોગકર્મને ) દૃષ્ટ ઉપકાર કરે છે.
180. તસ્વૈતવારમ્, રાજ્સ્ય શ્વવારિત્રામાવત તિવચનો ह्येष स्वर्गशब्दः, न द्रव्यवचनः । तदेव चन्दनं शीतातुरेण अग्रीष्मोपहतेन वा

Page #246

ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળધાન્યવાદ વચ્ચે વિવાદ
૨૨૯ न स्वर्ग इति व्यपदिश्यते । सैवाङ्गना विरतायां सुरततृषि न स्वर्ग इत्युच्यते । तदेवमेष स्वर्गशब्दः प्रीतिं न व्यभिचरति, द्रव्यं तु व्यभिचरति । एवमद्रव्यत्वात् स्वर्गस्य न क्रियाङ्गत्वम् । अथाऽपि निरतिशयसुखप्रतीत्यन्यथानुपपत्तितः परिकल्पितः कनकगिरिशिखरादिर्देशः स्वर्गः । सुतरां तस्य न क्रियासाधनत्वमवकल्पते, दध्यादिवदुपादातुमशक्यत्वात् ।
180 ફળપ્રાધાન્યવાદી–આ જે તમે કહ્યું તે તુચ્છ છે, કારણ કે “સ્વપદ દ્રવ્યવાચક નથી. “સ્વ”પદ પ્રીતિનું ( = સુખનું ) વાચક છે, દ્રવ્યનું વાચક નથી. તે જ ચંદનને ઠંડીથી પીડાતે કે ગ્રીષ્મથી પીડિત ન થયેલે “સ્વ” એવું નામ આપતા નથી. સુરતની તૃગણ વિરત થતાં તે જ અંગના “સ્વગ” કહેવાતી નથી. આ રીતે “સ્વગ' શબ્દ દ્રવ્યને વાચક ન હોય એવા પ્રસંગે તે અનેક છે જ્યારે “સ્વર્ગ શબ્દ પ્રીતિનો વાચક ન હોય એવા એક પણ પ્રસંગ નથી. આમ સ્વર્ગ એ દ્રવ્ય ન હેઈ, તે ક્રિયાનું અંગ નથી
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી – નિરતિશય સુખની પ્રતીતિ અન્યથા ઘટતી ન હેઈ, મેરુપર્વતના શિખર આદિ દેશને સ્વર્ગ કયું છે. અર્થાત નિરતિશય સુખ સ્વર્ગ નથી પરંતુ મેરુશિખર આદિ દેશ સ્વગ છે, અને મેરુશિખર આદિ દેશ તે દ્રવ્ય છે જ, અને દ્રવ્ય એ યોગક્રિયાનું અંગ છે. આમ સ્વર્ગ એ યોગક્રિયાનું સાધન છે. ]
ફળપ્રાધાન્યવાદી – મેરુશિખર આદિ દેશનું તે ક્રિયાના સાધન તરીકે ઘટવું વધુ દુષ્કર છે, કારણ કે દહીં વગેરેની જેમ તેને લાવવું અશક્ય છે.
181. अथाप्यदृष्टेनैव द्वारेण समुद्रं मनसा ध्यायेत' इतिवत् स्वर्गकामना तत्रोपकारिणीति तदपि क्लिष्टकल्पनामात्रम् । प्रीतिर्हि निरतिशया वर्गः । प्रीतेश्च नान्यार्थत्वं युक्तम् । प्रीत्यर्थमन्यत्, नान्यार्थी प्रीतिः । तस्मान्न यागाय स्वर्गोऽपि तु स्वर्गाय यागः । इत्थं च क्रियासाधनानुपदेशान्न कर्तृसमर्पणेन वर्गकामपदं समन्वेति ।
18J. ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી - જેમ[ રથન્તર પ્રસ્તાવમાં ] સમુદ્રનું મન દ્વારા કરાતું ધ્યાન અદૃષ્ટ ઉપકાર કરે છે તેમ મેરુશિખર રૂપ સ્વર્ગની ઇચ્છા ત્યાં (= યોગકર્મમાં) અદષ્ટ ઉપકાર કરે છે. [અર્થાત મેરુશિખરને યાગર્મમાં દહીંની જેમ લાવવાની જરૂર નથી.]
ફળપ્રાધાન્યવાદી – તે પણ કેવળ કિલષ્ટ કલ્પના છે. નિરતિશય પ્રીતિ ( = સુખ ) જ સ્વર્ગ છે. પ્રીતિ કઈ બીજા માટે હોય તે યોગ્ય નથી. બીજુ પ્રીતિ માટે હોય છે, પ્રીતિ બીજા માટે હોતી નથી. તેથી ભાગક્રિયા માટે સ્વર્ગ નથી, પરંતુ સ્વગમાટે યોગક્રિયા છે. આ રીતે ‘સ્વર્ગકામ’પદ કિયા સાધનને જણાવતું ન હોઈ તે પદ કર્તાને રજૂ કરવા દ્વારા ક્રિયા સાથે અન્વય પામતું નથી.

Page #247

२३०
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચે વિવાદ 182. कथं तस्यान्वयः ? अधिकारिवाचित्वेन ब्रूमः । कोऽयमधिकारी नाम ? कर्मणः स्वामी । ईश्वरवचनो ह्यधिकृतशब्दः । ननु कतैव कर्मणः स्वामी, नान्यः । मैवम् , स्वामी सन् कर्ता, न कर्ता सन् स्वामीति । ननु क्रियाकारकसम्बन्धव्यतिरिक्तः कोऽन्यः कर्मणः पुरुषस्य च सम्बन्धः ? उच्यते । 'ममेदं कर्तव्यम्' 'अहमत्र स्वामी' इति खखामिभावमवगत्य पाश्चात्यः क्रियाकारकसम्बन्धोऽवगम्यते । _18 . याप्राधान्यवाही - तो पछी ते '
२म' ५४ना लिया साथे अवय ४ी રીતે થશે ?
ફળપ્રાધાન્યવાદી – તે પદ અધિકારીવાચક રૂપે ક્રિયા સાથે અન્ય પામશે એમ અમે કહીએ છીએ. ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી–આ અધિકારી કેણું છે ?
प्राधान्यवाही ... भन ( = हियाना) स्वाभी. 'मधित' श६२वाय छे. ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી કર્તા જ કમને સ્વામી છે બીજે કઈ કર્મને સ્વામી નથી. ફળપ્રાધાન્યવાદી—ના, એવું નથી. સ્વામી હતાં તે કર્તા છે, કર્તા હતાં તે સ્વામી નથી.
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી - ક્રિયાકારકસ બંધ સિવાય બીજે કયો સંબંધ કર્મ અને પુરુષ વચ્ચે હોય ?
प्राधान्यवाही - अमे उत्तर आपामे छीये. 'मा भाउ तव्य [भ] छ' 'मही [ આ કર્મને ] હું સ્વામી છું' એવો સ્વસ્વામીભાવરૂપ સંબંધ જાણીને પછી ઉત્તરકાલીન ક્રિયાકારકસંબંધને પુરુષ જાણે છે.
183. ननु त्वयाऽपि क्रियाकारकसम्बन्धो नापहनूयते जातिवादिनेव व्यक्तिंप्रतीतिः । स तु पाश्चात्य इत्यत्र किं प्रमाणम् ? उक्तमत्र 'अनुपादेयविशेषणविशिष्टस्य पुंसो निर्देशात्' इति । कारकत्वानुगुणविशेषणयोगिनो ह्यस्य कर्तृतया योग्यः सम्बन्धः । तद्विपर्यये त्वधिकारित्वेनेति । तस्मादधिकृतस्य कर्तृत्वं, न कर्तुरधिकारः । इत्थं च स्वर्गकामस्याधिकृतत्वं निर्वहति । 'यदि हि तत्कर्म स्वयं स्यात्, स्वर्गों मे भोग्यो भवेत् । कथमहं स्वर्गं प्राप्नुयाम्' इत्येवं साध्यत्वेन वर्गमिच्छन् स्वर्गकाम इत्युच्यते । यदि न स्वर्गसाधनं तत्कर्म, तद्विरुद्धमेवेदमापतति- स्वर्ग कामयते, यागं करोतीति, अन्यदिच्छति अन्यत् करोतीति स्यात् । अतः कर्मणः काम्यमानसाधनतामप्रतिपद्यमानः स्वर्गकामस्तत्र नैवाधिक्रियते, न चानधिक्रियमाणस्तत्र सम्बध्यते। तदेवमधिकृतत्वेन स्वर्गकामस्य कर्मणि सम्बन्धात् स्वर्गयागयोश्च साध्यसाधनभावावगममन्तरेण तस्याधिकारनिर्वाहासम्भवादवश्यं क्रियायाः साधनत्वं, स्वर्गस्य च साध्यत्वमभ्युपगन्तव्यम् । अतश्च क्रियायाः फलं प्रति गुणभावान्न प्राधान्यम् , अप्राधान्याच्च न वाक्यार्थत्वम् । तदुक्तम् 'कर्माण्यपि जैमिनिः फलार्थत्वात्' इति [जै. सू. ३.१.५] ।

Page #248

ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૩ ૧ 183 ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી – જેમ જાતિવાદી વ્યક્તિની પ્રતીતિને પ્રતિષેધ નથી કરતા તેમ તમે પણ ક્રિયાકારકસંબંધને પ્રતિષેધ નથી કરતા. પરંતુ ક્રિયાકારકસંબંધ ઉત્તરકાલીન છે એમ માનવામાં શું પ્રમાણ છે ?
ફળપ્રાધાન્યવાદી - અમે અહીં કહ્યું છે કે યોગકર્મના સાધન તરીકે અનુપાદેય ( ગ્રહણ કરવા યોગ્ય ન હોય એવા) વિશેષણથી વિશિષ્ટ પુરુષને નિદેશ હોવાથી. [ યોગકર્મના સાધન તરીકે જેને ગ્રહણ કરવું યોગ્ય હોય તેનાથી વિશિષ્ટ કર્તા હોય છે. પરંતુ યાગકર્મના સાધન તરીકે જેને પ્રહણું કરવું યોગ્ય ન હોય તેનાથી વિશિષ્ટ અધિકારી હોય છે. પ્રથમનું ઉદાહરણ ‘હિતોળીબાર પ્રક્વરત્તિ છે જ્યારે બીજાનું ઉદાહરણ “વાવ શીવં જુદુત્ત' છે. લેહિતેચ્છુષોને યાગના સાધન તરીકે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે, તેથી તેમનાથી વિશિષ્ટ પુરુ કર્તા કહેવાય, અધિકારી ન કહેવાય. એથી ઊલટું જીવનને પુરુષપ્રયત્નથી યાગના સાધન તરીકે ગ્રહણ કરવું શકય નથી, તે તો સ્વતઃ સિદ્ધ છે, તેથી અહીં તેનાથી વિશિષ્ટ પુરુષ અધિકારી કહેવાય. યોગના સાધન તરીકે સ્વર્ગને ગ્રહણ કરવું એગ્ય નથી, એટલે સ્વર્ગની ઇચ્છાને પણ યાગના સાધન તરીકે ગ્રહની યોગ્ય નથી. પરિણામે સ્વગકામનાથી વિશિષ્ટ પુરુષ અધિકારી છે ] કારકત્વને અનુકુળ વિશેષણ ધરાવનાર પુરુષને કર્તાતા સાથે સંબંધ હોય છે. એનાથી ઊલટું હોય ત્યારે પુરુષને અધિકારિતા સાથે યોગ્ય સંબંધ હોય છે. [ વિશેષણ સાથે સંબંધ હોતાં વિશેષણથી વિશિષ્ટ પુરુષ કર્તા બને છે. હવે વિશેષણ ઉપાદેય હોય તો જ તે વિશેષણને પુરુષ સાથે સંબંધ થાય; લહિત ઉષ્ણ ઉપાદેય હોવાથી લોહિત ઉષ્ણુને પુરુષો સાથે સંબધ થાય છે. લોહિત ઉષ્ણુથી વિશિષ્ટ પુરુષ બને છે. હવે જે વિશેષણમાં ઉપાદેયત્વ જ ન હોય તો વિશેષણવિશેષ્યત્વ સંબંધ જ ન થાય, પરિણામે વિશેષણથી વિશિષ્ટ કર્તાને પણ અભાવ પ્રાપ્ત થાય. તેથી, જે વિશેષણ અનુપાદેય છે તે વિશેષણુ કારત્વને અનુકૂળ નથી. ] તેથી, કર્મમાં જે અધિકૃત હોય છે તેનામાં કર્મનું કર્તવ પણ હોય છે, પરંતુ કમને જે કર્તા હોય છે તેને કર્મમાં અધિકાર હોય છે જ એવું નથી. આ પ્રમાણે સ્વર્ગકામ પુરુષનું અધિકૃતત્વ ( = અધિકારી પણું ) સિદ્ધ થાય છે. જે તે કર્મ સ્વર્ગો માટે હેય તે સ્વર્ગ મારું ભાગ્ય બને; હું કેવી રીતે સ્વર્ગ પામું ?” –– આમ સાધ્ય તરીકે સ્વર્ગને ઈચ્છતો પુરુષ સ્વર્ગકામ કહેવાય છે. જે તે કમ સ્વર્ગનું સાધન ન હોય તો આ વિરોધ આવી પડે છે--અછા કરે છે સ્વર્ગની અને કરે છે યાગ; અન્યને ઈચ્છે છે અને અન્યને કરે છે એમ થાય. તેથી કામ્યમાન (સ્વગ)ના સાધન તરીકે યાગકમને સ્વીકાર ન કરનાર સ્વર્ગકામ પુરૂષ યાગમને અધિકારી નથી અને જે અધિકારી ન હોય તેને તે કર્મમાં સબંધ ન થાય આમ સ્વર્ગકામ પુરુષને અધિકૃત તરીકે ( = અધિકારી તરીકે તે યાગકર્મ સાથે સંબંધ હોઈ અને સ્વર્ગ અને યોગકર્મની વચ્ચેના સાયસાધનભાવના જ્ઞાન વિના તેને અધિકારી તરીકે નિર્વાહ સંભવ ન હોઈ, ક્રિયા ( = યાગકર્મ) અવશ્યપણે સાધન છે અને સ્વર્ગ સાધ્ય છે એમ સ્વીકારવું જોઈએ. તેથી ફળને અનુલક્ષી ક્રિયા ગૌણ હેઈ, તેનું પ્રાધાન્ય નથી, અને અપ્રાધાન્યને કારણે ક્રિયા વાક્યર્થ નથી એટલે જ કહ્યું છે કે કમ પણ ફળ માટે હેવાથી તે (કર્મો ) પણ ગૌણ છે એમ જૈમિનિ આચાર્ય માને છે.” (જેમિનિસત્ર ૩.૧.૪)

Page #249

૨૩૨
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચેનો વિવાદ
___184. का चेय क्रिया वाक्यार्थ इत्युच्यते ? य एष यागादिर्भावार्थों धातुवाच्य उत प्रत्ययार्थः कश्चित् तदतिरिक्त इति ? तत्र भावार्थस्य काम्यमानसाधनवादप्राधान्यमुक्तमेव । प्रत्ययार्थोऽपि काम्यमानभावार्थगतसाध्यसाधनभावापरित्यागेनैव प्रतीयमानो वाक्यार्यतामेति, नान्यथेति । स चायं परेषामपि पक्षः । तस्मान्न क्रियामात्रपर्यवसायी वाक्यार्थ इति सिद्धम् ।
184 જેને વાક્ષાર્થ કહેવામાં આવે છે તે આ કઈ ક્રિયા છે ? –- શું તે ધાતુવાઓ યાગ વગેરે ભાવાર્થ છે કે પછી ભાવાર્થથી જુદો કેઈ પ્રત્યયાર્થ ( = આથભાવના અને શાદી ભા ના) ? તેમાં ભાવાર્થ ( = વાગ) કમ્પમાનનું = સ્વર્ગનું) સાધન હોઈ ભાવાર્થનું અપ્રાધાન્ય જણાવાયું છે. [તેથી તે વાક્યા નથી. ] પ્રત્યાર્થ પણ, કામ્યમાન(સ્વ)ભા વાર્થ યાંગ) વચ્ચે સઘસાધનભાવને ત્યાગ કર્યા વિના જ પ્રતીત થત, વાક્યાથ બને છે. અન્યથા વાકયર્થ બનતો નથી; અને બીજાઓને પણ આ પલ છે. તેથી વાક્યર્થ ક્રિયામાત્રપર્યવસાયી નથી એ પુરવાર થયું
185. વિમાનીમ્ ? ચૈત્ર વાક્ષાર્થર્વ પ્રદેશ તન્દ્ર પ્રધાને સાધ્યમ્ | एतदर्थो ह्यखिलः श्रमः । एतदपि नास्ति । क्रियायाः तावद् वाक्यार्थत्वं कथमुत्सृष्टम् ? अप्राधान्यादिति चेत्, फलेऽपि समानम् । फलमपि पुरुषार्थत्वादप्रधानम् । न हि 'स्वर्गः खतन्त्र एवं सत्तां लभताम्' इति — यतते पुरुषः, किन्तु स्वोपभोग्यतयैव सर्वमभिलवतीति । अतस्तस्थापि तदर्थत्वान्न प्राधान्यम् । आह च “કઈ પુરુષાથેવાત' ત નૈિતૂ. રૂ૨.] |
185. ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી – તે હવે શું [ કહેવા માગો છે ] ?
ફળપ્રાધાન્યવાદી - ફળ જ વા કથાર્થ છે એમ અમે કહીએ છીએ. કારણ કે તે પ્રધાન સાધ્ય છે. આ બધે શ્રમ એના ખાતર જ છે.
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી - ફળ પણ વાકયાર્થ નથી. ક્રિયાનું વાક્યર્થપણું કેમ છોડી દીધું ? ફળપ્રાધાન્યવાદી – કારણ કે તે અપ્રધાન હતી.
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદીફળની બાબતમાં પણ તેમ જ છે ફળ પણ પુરુષને માટે હાઈ અપ્રધાન છે. “સ્વ” સ્વતંત્ર સત્તા પામો' એમ વિચારી પુરુષ પ્રયત્ન કરતો નથી, પરંતુ પિતાના ઉપભોગના વિષય તરીકે જ સૌ સ્વર્ગને ઇરછે છે. એટલે આમ સ્વર્ગ પણ પુરુષ માટે હોઈ પ્રધાન નથી અને કહ્યું પણ છે કે “અને ફળ [ પણ ગૌણ ગણાય છે] કારણ કે ફળ પુરુષને માટે હોય છે.” [જૈમિનિસૂત્ર ૩.૧.૫]
- 186. દુન્ત ! તર્દિ પુરુષ gવ વાવસ્થાથ મવતુ . સાનન્યનિષ્ઠ:, સ્વતંત્રવાત ! उच्यते । पुरुषोऽप्यौटुम्बरी संमानादिषु विनियुज्यते एव । यजमानसंमिता औदुम्बरी । મિત્રતીતિ તસ્થાપિ તરવમ્ | ૩ ૨ “પુરુષ% મંથવા રૂતિ [ગૈ.ફૂ. રૂ..૬] .

Page #250

પુરુષ વાક્યર્થ છે એ મતને નિરાસ
૨૩૩ _186. [ કેઈ કહે છે ]– અરે એમ હોય તો પુરુષ જ વાક્યર્થ બને, કારણ કે તે સ્વતંત્ર હે ઈ બીજા કેઈ પર આધાર રાખતો નથી.
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી- આને ઉત્તર આપીએ છીએ. પુરુષને પણ ઔદુમ્બરીસંમાન વગેરેમાં ઉપયોગ કરાય છે જ. “યજમાનની ઊંચાઈના માપની ઉદુબરના લાકડાની લાકડી હેય છે' એ વાક્ય દર્શાવે છે કે પુરુષ પણ ગૌણ છે કારણ કે તે કામ માટે છે. અને કહ્યું પણ છે કે અને પુરુષ પણ ગણુ છે કારણ કે તે કર્મ માટે છે ' જૈિમિનિસૂત્ર ૩.૧.૬]
187. એ સંઘ પુતતા: રમ: | વિમઃ ઉર્જા વિક્રમ ત્રિય હિ फलार्था, फलं च पुरुषार्थम् , पुरुषश्च क्रियार्थ इति परिवर्तमाने चक्रे कस्य प्राधान्य શિષ્મ:, ૨ વાક્ષાર્થમ્ ?
187 ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી, ફળપ્રાધાન્યવાદી અને પુરુષપ્રાધાન્યવાદી–જે એમ હોય તો આપણે સંકટમાં પડયા. આપણે નથી જાણતા કે આપણે શું કહીએ, કારણ કે કિયા ફળ માટે છે, ફળ પુરુષ માટે છે અને પુરુષ ક્રિયા માટે છે -- આમ ફરતા ચક્રમાં કેનું પ્રાધાન્ય આપણે જણાવીએ કોને વાક્યોથ કહીએ ?
188. કથતે ! પુરુષસ્તાવ વાવયા: | બાલ્યાવવા gવ તય विवदन्ते, का कथा वाक्यार्थत्वस्य ? ननु 'कर्तरि लकारः' इति स्मरणात् कथं नाख्यातवाच्यः कर्ता ? कोऽयं लकारो नाम ? स हि 'वर्तमाने लट' इति विधाय
રિ રાજુ' “ગુપમઢિ મમ:' “મઘુત્તમ:' “શેરે પ્રથમ:” “તિપૂતÍ તિ “વહુપુ बहुवचनम्' 'व्येकयोर्द्विवचनैकवचने' इति वाक्यान्तरैः विभज्य विवृतः । तदेतानि कारकसंख्याविभक्तिविधायीनि सूत्राण्येकवाक्यतया व्याख्येयानि, एकार्थविषयत्वात् । एको हि 'पचति' इत्यादिशब्दस्तैाक्रियते । तदेवमेष वाक्यार्थो भवति-कर्तुरेकत्वे एकवचनं तिप, कर्तृद्वि त्वे द्विवचनं तस् , कर्तुबह त्वे बहुवचनं झि इति । सेयं कर्तसंख्याऽऽख्यातवाच्या भवति, न केर्तेति कुतस्तस्य वाक्यार्थत्वम् ? अलं चानया शास्त्रान्तरगर्भया द्राधीयस्या कथया । पुरुषस्तावन्न वाक्यार्थः ।
188. કેઈ કહે છે]– આનો ઉત્તર આપીએ છીએ. પુરુષ તે વાક્યર્થ નથી. વાક્યગત આખ્યાતને વાચ્યાર્થ પુરુષ છે કે નહિ એ બાબત જ વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે, તો પુરુષના વાયાર્થે હોવાની તે વાત જ શી કરવી ?
કર્તાને આખ્યાતવા માનનાર– “લકાર કર્તાના અર્થમાં છે' એવી વ્યાકરણસ્મૃતિ હેઈ, કર્તા આખ્યાતવાચ્ય કેમ નહિ ?
કર્તાને આખ્યાતવાચ્ય ન માનનાર– આ લકાર એ શું છે? ૩૦-૩૧

Page #251

૨૩૪
વાર્થ ભાવના છે એ મત કર્તાને આખ્યાતવાચ માનનાર- ‘વર્તમાનકાળના અર્થમાં લનું વિધાન કરી, “કર્તાના અર્થમાં શપ', “યુબ્રહ્ના અર્થમાં મધ્યમપુરુષ', “અમ્મદના અર્થમાં ઉત્તમપુરુષ', બાકી બધામાં પ્રથમ પુરુષ, ર્તાના એકત્વમાં તિપપ્રત્યય, ધિત્વમાં તસુપ્રત્યય અને બહુત્વમાં ઝિપ્રત્યય લાગે છે, “બહુમાં બહુવચન'. એમાં દિવચન અને એકમાં એકવચન – આમ આ બીજાં વાકો વડે પૃથક્કરણ કરી લકારને ( = આખ્યાત સામાન્યને) સમજાવ્યો છે.
કર્તાને આખ્યાતવા ન માનનાર– કારક, સંખ્યા, વિભક્તિને જણાવતાં આ સૂત્રો એકવાકયતા દ્વારા સમજાવવા જોઈએ, કારણ કે તેમને વિષય એક જ અર્થ છે. “gવૃત્તિ ( = “રાંધે છે) વગેરે એક એક આખ્યાત શબ્દ તે સૂત્રો વડે સમજાવાયું છે. એટલે આ પ્રમાણે વાસ્થાઈ થશે – “જ્યારે કર્તાનું એકત્વ હોય ત્યારે એકવચનને પ્રત્યય તિg લાગે છે. ત્યારે કર્તાનું ધિત્વ હોય ત્યારે દ્વિવચનને પ્રત્યય તત્ લાગે છે. જ્યારે કર્તાનું બહત્વ હોય ત્યારે બહુવચનને પ્રત્યય ક્ષિ લાગે છે. આ કતૃસંખ્યા આખ્યાતવાચ્ય બને છે, કર્તા આખ્યાતવાચ્ય નથી, એટલે ર્તા વાક્યા ક્યાંથી હોય ? [ સંખ્યા આદિથી રહિત કેવળ કર્તા ક્રિયા દ્વારા આક્ષિપ્ત થાય છે, જ્યારે તેની સંખ્યા વગેરે ક્રિયાથી આક્ષિપ્ત ન હોઈ આખ્યાતવાચ્ય છે.]
નિયાયિક – શાસ્ત્રાન્તરગત આ લાંબી ચર્ચા રહેવા દઈએ. નિષ્કર્ષ એ કે પુરુષ વાક્યર્થ નથી.
189. ટપિ ન વાવાર્થ, સિદ્ભાસિવિરપાનુug: સિદ્ધક્ય તાવ फलस्याभिधानमेव नास्ति, साध्यमानत्वेन निर्देशात् ।
साध्यमानत्वपक्षे तु साक्षात्तत्सिद्धयवेदनात् । व्यापार एष तन्निष्ठस्तर्हि वाक्यार्थ उच्यताम् ॥ अत एव हि वाक्यार्थ भावनां प्रतिजानते ।
यथोचितफलाढयां च त्रयसम्बन्धबन्धुराम् ॥ - 189. ભાવનાવાયાર્થવાદી– ફળ પણ વાક્યર્થ નથી, કારણ કે સિદ્ધ ફળ વાયાર્થ છે કે અસિદ્ધ ફળ એવા એ વિક ઘટતા નથી. સિદ્ધ ફળને તો ફળ” નામ જ હોતું નથી, કારણ કે સાધ્યમાન રૂપે ફળના નિદેશ છે. ફળ અસિદ્ધ અર્થાત સાયમાન છે એ પક્ષમાં સાક્ષાત અર્થાત વ્યાપાર વિના ફળની સિદ્ધિ થતી જણાતી નથી અને વ્યાપાર જ ફળને કરવામાં લાગેલો હોય છે, એટલે વ્યાપારને જ વાક્યોથ કહે. તેથી જે યથોચિત ફળ સાથે અત્યંતપણે જોડાયેલી, [સાધ્ય-સાધન-ઈતિકર્તવ્યતા એ ત્રણ સાથેના સંબંધથી સારી દેખાતી ભાવના વાક્યર્થ છે એમ તેઓ દૃઢતાથી કહે છે.
___190. केयं भावना नाम ? भाव्यनिष्ठो भावकव्यापारी भावना । भाव्यं हि स्वर्गादि फलं, साध्यमानत्वात् , साध्यत्वं चास्य भवनक्रियाकर्तृत्वात् । भवनक्रियायां च कर्तृत्वमुत्पत्तिधर्मकस्य वस्तुनो दृष्टम् , न नित्यं भूतस्य, नापि नित्यमभूतस्य । यथाऽऽह

Page #252

૨૩૫
વાયાથ ભાવના છે એ મત नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता ।
ન તસ્ય ત્રિમાણä પુષ્પરાયોરિવ છે [તત્રા. ૨.૨.૨] खर्गादिश्च काम्यरूपोऽर्थः खतत्पुष्पाभ्यां विलक्षण इति भाव्यो भवति । तनिष्ठस्तदुत्पादकश्च पुरुषव्यापारो यः, स भावना । सा ण्यन्तेन भवतिनोच्यते । प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता यः स्वर्गादिः स एव ण्यन्तस्य तस्य कर्मतां प्रतिपद्यते । कर्ता त्वस्य प्रयोजकः पुरुषः । णेश्चार्थः प्रयोजकव्यापारः । पुरुषो हि भवन्तं स्वर्गादिमर्थ स्वव्यापारेण भावयति सम्पादयति । स तत्संपादको व्यापारो भावनेत्युच्यते ।
190 શંકાકાર– આ ભાવના એ શું છે ?
ભાવનાવાયાર્થવાદી– ભાવ્યનિષ્ઠ, ભાવકનો વ્યાપાર ભાવના છે. સ્વર્ગ આદિ ફળ ભાવ્ય છે, કારણ કે તે સાધ્યમાન છે. તેનું સાધ્યપણું ભવનક્રિયાના (="થવું” એ ક્રિયાના) ક્તત્વને કારણે છે. ભવનક્રિયાનું કર્તુત્વ ઉત્પત્તિપમ વાળી વસ્તુમાં દેખ્યું છે, હમેશાં ભૂત (=અસ્તિત્વ ધરાવતી) વસ્તુમાં કે હમેશાં અભૂત (=અસ્તિત્વ ન ધરાવતી વસ્તુમાં દેખ્યું નથી, જેમ કે કહેવામાં આવ્યું છે કે આકાશકુસુમની જેમ જે કદી અસ્તિત્વમાં આવતા નથી કે આકાશની જેમ જે સદા અસ્તિત્વમાં જ છે તેનું ક્રિયમાણત્વ (=સાધ્યમાનત્વ) છે નહિ સ્વગ વગેરે કામ્ય અર્થ આકાશકુસુમ અને આકાશથી વિલક્ષણ છે એટલે તે ભાવ્ય (=સાધ્ય) બને છે. ભાવ્યનિષ્ઠ અને ભાવ્યત્પાદક એવો પુરુષને જે વ્યાપાર તે ભાવના. યન્ત “ભવતિ’ શબ્દ ભાવનાનો વાચક છે. પ્રકૃત્યથ “ભવતિને કર્તા જે સ્વર્ગ વગેરે છે તે જ શ્યન્ત ભવતિનું કમ બને છે અને તેને કર્તા તે પ્રયોજક પુરુષ છે. ‘ણિને અર્થ છે પ્રજકને વ્યાપાર, કારણ કે થતા ( = ભવન્ત) સ્વગ વગેરે અર્થને પુરુષ પિતાના વ્યાપારથી કરે છે ( = ભાવયતિ – સંપાદયતિ છે. તે સ્વર્ગ આદિ અને કરનારે પુરુષને વ્યાપાર ભાવના છે એમ કહેવાય છે.
191. નનું યથાર: ચૈિવ, તતિરિશ્ય વ્યાપારમવાર | क्रियावाक्यार्थपक्षश्च प्रतिक्षिप्तः । उच्यते । न क्रियामात्रं भावना, अपि तु परिदृश्यमानपूर्वापरीभूतयज्यादिभावस्वरूपातिरिक्तः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयमानो માવના | યથાવડ–
न- सा केनचिदुत्पाद्या जनिका सा न कस्यचित् ।
केवलं जननी ह्यषा जन्यस्य जनकस्य च ॥ इति क्रियाकारकादिविलक्षणैव सा शब्दात् प्रतीयते इत्यर्थः ।। 19. શંકાકાર-વ્યાપાર ક્રિયા જ છે, કારણ કે ક્રિયાથી જુદો વ્યાપાર સંભવ નથી, અને ક્રિયા વાક્યર્થ છે એ પક્ષને તે તમે પ્રતિષેધ કર્યો છે.

Page #253

૨૬
વાકયાથ ભાવના છે એ મત ભાવનાવાક્યર્થવાદી – આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. કેવળ ક્રિયા એ ભાવના (= પુરુષવ્યાપાર ) નથી, પરંતુ પૂત્તર ક્રમમાં થતી દેખાતી સાધ્યરૂપ યજયા આદિના ભાવસ્વરૂપથી ( = કેવળ ક્રિયાના સ્વરૂપથી ) જુદે પ્રત્યય દ્વારા [ –પ્રકૃતિ દ્વારા નહિ- ] જણાત પુરુષવ્યાપાર ભાવના છે. [ કેવળ ક્રિયા એ ધાત્વથ છે અને પ્રકૃતિ દ્વારા જણાય છે. પુરુષવ્યાપાર લકારાર્થ છે અને પ્રત્યય દ્વારા જણાય છે. ]
ભાવના ( = પુરુષવ્યાપાર) કોઈથી ઉત્પાદ્ય નથી. [ અર્થાત જેમ ભાવાર્થ ( =ધાત્વર્થ= પ્રકૃત્યથ=કર્મ=ક્રિયા) કાર વડે ઉત્પાદ્ય છે તેમ ભાવના કેઈ વડે ઉત્પાદ્ય નથી. ] ભાવના કોઈની ઉત્પાદક પણ નથી. [ અર્થાત્ જેમ કારકે ધાત્વના ઉત્પાદક છે તેમ ભાવના કેઈની ઉત્પાદક પણ નથી. ] પરંતુ જન્ય અને જનક બંનેની તે કેવળ જવની છે. [ અર્થાત જેના કારણે ફળ જન્ય કહેવાય છે અને ભાવાર્થ જનક કહેવાય છે તે આ ભાવના છે, એટલે આ અર્થમાં તે જન્ય અને જનક બંનેની કેવળ જનની – પ્રાણપ્રદાત્રી છે જન્યની જન્યતા અને જનકની જનતા તેના ઉપર આધાર રાખે છે. અથવા, ભાવાર્થ ( = કમ )નું ઉત્પાદ્યત્વ અને કારકેનું ઉત્પાદકત્વ બંને પુરુષવ્યાપાર ( = ભાવના) ઉપર આધાર રાખે છે, એટલે પુરવ્યાપારરૂપ ભાવનાને જન્ય અને જનક બનની કેવળ જનની કહી છે. 1 આમ ક્રિયા (= ભાવાર્થ= ધાત્વર્થ=પ્રકૃત્યર્થ) અને કારકથી વિલક્ષણ એવી આ ભાવના શબ્દ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે એવો અર્થ છે.
192. ननु च यजेतेत्यत्र प्रकृत्यर्थों यागादिक्रिया, प्रत्ययार्थस्तु प्रेरणारूपो विधिः कर्तृसंख्यादिश्च । न तु धात्वभिधीयमानव्यापारव्यतिरिक्तो भावनाख्यः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयते । न हि भावनावाचिनी काञ्चिद् विभक्तिं स्मरति पाणिनिः, लिडादिमिव विध्यादौ । तस्मान्न भावना वाक्यार्थः ।
192. શંકાકાર – ‘ત ( = યજ્ઞ કરે') એમાં પ્રકૃત્યર્થ (= ધાત્વર્થ = ભાવાર્થ) યોગક્રિયા છે, પરંતુ પ્રત્યયાર્થ પ્રેરણારૂપ વિધિ અને કર્તાની સંખ્યા વગેરે છે. ધાતુથી અભિહિત થતા વ્યાપારથી જુદો ભાવના નામને પુરુષને વ્યાપાર પ્રત્યયમાંથી જ્ઞાત થતો નથી.
મ પાણિનિ વ્યાકરણસ્મૃતિમાં લિડ વગેરેને વિધિ વગેરેના વાચક જણાવે છે તેમ તે ત્યાં ભાવનાની વાચક કેઈ વિભક્તિને જણાવતા નથી. તેથી ભાવના વાક્યાથ નથી.
193. उच्यते । भावनाऽपि प्रतीयते एवाख्याताद् यदि नैपुण्येन शाब्दी प्रमितिरवमृश्यते ।
आस्तां विधिपदं तावद्वर्तमानोपदेशिनः ।
शब्दाद् यजत इत्यादेर्भावना न न गम्यते ।। 'पचति' 'गच्छति' इति अतो यथा पाकादिर्धात्वर्थः प्रतीयते, तथा सर्वानुगतः - कर्तव्यापारोऽपि, पाकाद्युपजननापायेऽपि व्यापारप्रतीतेरनपायात् । यथा हि 'औपगवः'

Page #254

વાયાર્થ ભાવના છે એ મત
૨૩.
'कापटवः' 'औपमन्यवः' इत्युपगुप्रभृतीनामुद्धारे च निक्षेपे च प्रत्ययार्थोऽनुवर्तते तद्धितान्तेषु, तथाऽऽख्यातेष्वपि सोऽनुवर्तमानो दृश्यते । अपि च 'पचति' इत्याख्यातपदस्य यदार्थों व्याचिख्यासितो भवति, तदा 'पाकं करोति' इति वाक्यं व्याख्यातारः प्रयुञ्जते । ‘पचति' इति कोऽर्थः ? 'पाकं करोति' इति पाकशब्देन द्वितायान्तेन साध्यं धात्वर्थ व्याचक्षते । कर्तव्यापारात्मकं प्रत्ययार्थं करोतीति पदेन । किश्च 'किं करोति देवदत्तः' इति पृष्टाः सन्तो द्वये वक्तारो भवन्ति 'करोति पाकम्' इति ‘पचति' इति वा । तदिदमुभयरूपमप्युत्तरमेकार्थम् , अन्यथा न तेन प्रष्टा प्रत्याय्येत । तस्मात् पाकं करोतीति पदद्वयस्य योऽर्थः स एवार्थ एकस्य पचतीति पदस्य । अत्रापि पचत्यर्थादन्यः करोत्यर्थः प्रतीयते एव । योऽसावन्यः करोत्यर्थः, स भावना ।
193, ભાવનાવાશ્વાર્થવાદી – આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. જે શાબ્દ પ્રમિતિ (= જ્ઞાન] ઉપર બરાબર વિચાર કરશે તે જણાશે કે ભાવના ( = પુર્વવ્યાપાર) પણ આખ્યાતમાંથી જ્ઞાત થાય છે. હમણું વિધિપદને રહેવા દે. વર્તમાનને જવનાર “તે' ( = યજ્ઞ કરે છે') વગેરે શબ્દમાંથી ભાવનાનું જ્ઞાન નથી થતું એમ નહિ. “તિ' “Tછત્તિ
એ શબ્દોમાંથી પાક વગેરે ધાત્વર્થ ( = ભાવાર્થ = પ્રકૃત્યર્થ = ક્રિયા = કમ )નું જ્ઞાન થાય છે; તથા સર્વ આખ્યામાં ( અર્થાત દશે લકારમાં) સાધારણ એવા આખ્યાતત્વરૂપ કર્તવ્યાપારનું (= કૃતિનું = પ્રવૃત્તિનું ) પણ જ્ઞાન થાય છે કારણ કે પાક આદિમાંથી ક્રમશઃ એક એક લઈ લેવામાં આવે અને એને સ્થાને બીજો ઉમેરવામાં આવે તે પણ વ્યાપારની પ્રતીતિ દર થતી નથી, જેમ તદ્ધિતાન્ત “ પગવઃ' “કાપટવ ” “ઔપમન્યવઃ' વગેરે શબ્દોમાંથી ઉપરા” વગેરેમાંથી એક એક લઈ લઈએ અને એને સ્થાને બીજો ઉમેરીએ તો પણ તદ્ધિતાન્ત શબ્દોમાં પ્રત્યયાર્થ” તે બધામાં એને એ જ રહે છે જ તેમ બધા આખ્યાતોમાં પણ કવ્યાપારરૂપ ભાવના અનુગત દેખાય છે. વળી, જ્યારે “વૃતિ' ( = “પકવે છે') એ આખ્યાતપદને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે ત્યારે સમજાવનાર “grશં શોતિ ( = “પાકને કરે છે એ વાકયને પ્રયોગ કરે છે. “gવતિ' એ આ ખ્યાતપદને શું અર્થ છે ? “grછું તિ' એ અર્થ છે. અહી સાયરૂપ ધાવથને દિતીયાન્ત ‘પાક' શબ્દ વડે સ્પષ્ટપણે જણાવવામાં આવેલ છે. કતૃવ્યાપારાત્મક પ્રત્યયાથને “ઋત્તિ (= “કરે છે, એ પદથી સ્પષ્ટપણે જણાવવામાં આવેલ છે. ઉપરાંત, f% જતિ હેવત્તઃ' (= “દેવદત્ત શુ કરે છે') એમ પૂછવામાં આવતાં ઉત્તર આપનારા બે ઉત્તર આપે છે - “ોતિ ' કે 'પૂરિ'. તેથી, જુદા જુદા બે રૂપ ધરાવતા આ બે ઉત્તરેનો અર્થ તે એક જ છે, અન્યથા તે ઉત્તર પ્રશ્ન કરનારને સમજાત નહિ તેથી ‘ા કરોતિ' એ બે પદોનો જે અર્થ છે તે જ અર્થ એક “gવતિ પદને છે. અહીં પણ પ્રતિ’ના અર્થથી તિ’ને અર્થ જુદે જણાય છે જ. “ગ્રતિના અર્થથી જુદે ‘રોતિ' ને આ જે અર્થ છે તે ભાવના છે.

Page #255

વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
194. आह न कर्तृसंख्यादिव्यतिरेकेण प्रत्ययात् धात्वर्थातिरिक्तं व्यापारं प्रतिपद्यन्ते । प्रतिपद्येरन् चेत् करोतीत्यतोऽपि शब्दात् प्रतिपद्येरन् । न च करोतीत्यत्र प्रकृतिप्रत्ययवाच्ये क्रिये विभज्य दर्शयितुं शक्येते ।
૨૮
અલગ
194. શંકાકાર- કહે છે કે પ્રત્યય દ્વારા કર્તાની સ ંખ્યા વગેરેથી અલગ એવા તેમ જ ધાત્વથથી જુદો પુરુષવ્યાપાર જણાવાતા નથી. [અર્થાત્ પ્રત્યય વ્યાપાર જણાવે છે પરંતુ તે વ્યાપાર કર્તાની સખ્ય. વગેરેથી અત્યંત વિખૂટો પડેલેા હાતા નથી. વળી, વ્યાપાર ધાત્વથથી અત્યંત જુદો પડેલા પણ હાતા નથી.] જો કર્તાની સંખ્યા વગેરેથી પડેલા અને ધાવથી તદ્દન જુદો એવા વ્યાપાર પ્રત્યયથી જણાવાતા હાત તેા રોતિ’ એ શબ્દથી પણ જણાવાત. અહીં ‘રોતિ' એ શબ્દમાં પ્રકૃતિવાસ્થ્ય અને પ્રત્યયવાચ્ય એવી એ ક્રિયાઓ જુદી પાડી દર્શાવી શકાતી નથી.
195. હન્યતે । નૈં સાધુ વ્રુઘ્નસે |
यश्च पाकम् करोतीति व्यवहारो विभागतः । स एव समुदायेन प्रोक्तः पचतिना यथा ॥ तथा कार्य करोतीति प्रतीतिर्नास्ति लौकिकी । प्रत्ययार्थः करोत्यर्थे पचत्यादौ तु वर्तते । कर्तृसंख्याप्रतीतौ च न विवादोऽस्ति कस्यचित् । तावता निह्नवः कार्यों न તુ વ્યાપારવિદ્: || यजतीत्यादिशब्देभ्यश्च यथा यागादिकर्मविशिष्टेभ्यः तत्प्रतीतिरिष्यते, न तथा
સર્વેભ્યઃ ।
195. ભાવનાવાકયા વાદી– આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. આને તમે બરાબર સમજતા નથી. ‘વા રોત' એ પ્રમાણે વિભાગ કરી જે કહેવામાં આવ્યું છે તે જ પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના સમુદાયરૂપ ‘વતિ’ વડે કહેવામાં આવ્યું છે. વળી, ‘કાર્યં ોતિ' (= કાને કરે છે”) એવી લૌકિક પ્રતીતિ થતી નથી. ‘વ્રુતિ’ વગેરેમાં તે પ્રત્યયેના ‘રોતિ' અથ” હોય છે. [અર્થાત્ ‘તિ' વગેરેમાં પ્રત્યયભાગથી પ્રતિપાદ્ય જે પુરુષવ્યાપાર (=ભાવના) છે તે જ પુરુષવ્યાપાર ‘રોતિમાં પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય બંનેથી પ્રતિપાદ્ય છે.] કર્તાની સંખ્યાની પ્રતીતિ બાબતે કોઈ ને વિવાદ નથી. [અર્થાત્ તે તે પ્રત્યય વડે પ્રતિપાદ્ય છે એમ સૌ સ્વીકારે છે.] પરંતુ તેટલાથી પુરુષવ્યાપારના જ્ઞાનનેા પ્રતિષેધ ન કરવા જોઈએ
જેમ યાગ આદિ કમ વિશેષોથી વિશિષ્ટ ‘- જ્ઞતિ' વગેરે શબ્દોમાંથી પુરુષવ્યાપારની પ્રતીતિ જીવામાં આવે છે, તેમ બધા શબ્દોમાંથી તેની પ્રતીતિ "વામાં
આવતી નથી.

Page #256

વાગ્યાથ ભાવના છે એ મત
૨૩૯ ( 196. જે પુનત્તે વિાિણાઃ રાાં જે ભાવનામમિત ? કુત્તે—
भावार्थाः कर्मशब्दाः ये तेभ्यो गम्येत भावना ।
यजेतेत्येवमादिभ्यः स एवार्थो विघीयते ।। 196. શંકાકાર– તે વિશિષ્ટ શબ્દો ક્યા છે જે ભાવનાનું અભિધાન કરે છે ?
ભાવનાવાક્ષાર્થવાદી- આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ જે શબ્દોને અર્થ ભાવ ( = પુરુષવ્યાપારરૂપ ક્રિયા = ભાવયતિક્રિયા ) છે તેમ જ જે શબ્દો સાથે સાથે કમ શબ્દો ( = કમવિશેષવાચક શબ્દ ) પણ છે તે શબ્દોમાંથી આપણને ભાવના જણાય. ‘વત’ ( = “યાગ કરે') વગેરે ભાવાર્થ કર્મ શબ્દો તે જ અર્થનું ( = ભાવનાનું ) વિધાન કરે છે. [વગતિ અને બંને ભાવાર્થ કર્મશબ્દ છે તેમ છતાં વનતિ ભાવનાનું પ્રતિપાદન કરે છે જ્યારે અંત ભાવનાનું વિધાન કરે છે].
197. વનિત ચિદ્રાવાથી, ન ચાર્માદા, માવો મને મૂર્તાિરિતિ | भवन्ति च केचित् कर्मशब्दाः, न भावार्थाः, यथा श्येनैकत्रिकादयः कर्मनामधेयतया प्राक समर्थिताः । ये तु भावार्थाः कर्मशब्दाः यजते ददाति जुहोति इत्येवमादयस्तेभ्यो भावनाख्या क्रिया गम्यते। तैरेव लिडादिविभक्त्यन्तैः सोऽर्थोऽभिधीयते यजेत दद्याજુહુયાતિ | તi “થાશ્ચાતોડવાન્ય માિિત રુતિ [.મા.૨.૨.૨] करोतिशब्दादपि केवलात् कर्तृव्यापारो न चासावगम्यते, स च यागादिकर्मणाऽननुरक्तो न प्रयोगयोग्यतां प्रतिपद्यते इति विशिष्टेभ्य एव यजत्यादिशब्देभ्यो भावनाख्यो ऽनुष्ठेयः पुरुषव्यापारः प्रतीयते इति सिद्धम् ।
197. કેટલાક શબ્દોનો અર્થ ભાવ ( = પુરુષવ્યાપારરૂપ ક્રિયા = ભાવયતિક્રિયા) છે પરંતુ તેઓ કર્મશબ્દો (= કમં વિશેષવાચક શબ્દો) નથી, જેમ કે ભાવ, ભવન અને ભૂતિ. કેટલાક શબ્દ શબ્દો (= કર્મ વિશેષવાચક શબ્દો છે પરંતુ તેઓને અથ ભાવ ( પુરુષવ્યાપારરૂપ ક્રિયા = ભાવયતિ ક્રિયા) નથી જેમ કે જેમને યાગકમનાં નામોરૂપે અમે પુરવાર કરેલાં છે તે સ્પેન, એકત્રિક વગેરે. પરંતુ જે શબ્દોને અર્થ ભાવ (= પુરુષવ્યાપારરૂપ ક્રિયા= ભાવયતિ ક્રિયા) છે અને સાથે સાથે જે કર્મશબ્દો પણ છે તે ભાવાર્થ કશબ્દો વગતે (= યજ્ઞ કરે છે), ઢઢત (= દાન કરે છે), gોતિ (= હેમ કરે છે) વગેરે વડે ભાવના નામની ક્રિયા જણાય છે પરંતુ લિડ આદિ વિભત્યન્ત તે જ ભાવાર્થ કર્મશબ્દો નેત (= યજ્ઞ કરે) ચાતુ (= દાન કરે) gar7 (= હમ કરે) વડે જ તે ભાવના નામની ક્રિયા અભિહિત થાય છે. તેથી, કહ્યું છે કે તેમાંથી યજ્યા વગેરે અથ ( અર્થાત્ કર્મ વિશેષરૂપ અર્થ) અને માવત્' (= “કરે એ અર્થ (અર્થાત્ પુરુષવ્યાપારરૂપ ક્રિયા = ભાવના) બંને અથ જ્ઞાત થાય છે.' 'શાબર ભા. ૨.૧.૧]

Page #257

૨૪૦
વાયાર્થ ભાવના છે એ મત કેવળ ગતિ (= "કરે છે') શબ્દથી પણ કવ્યાપાર ( =પુરુષવ્યાપાર =ભાવ૫) જ્ઞાત થતા નથી, કારણ કે યાગ આદિ કમવિશેષથી અનનુરક્ત (= વિશિષ્ટ નહિ એવો) તે “કતિ” શબ્દ પ્રયોજાવાની યોગ્યતા પામતું નથી. એટલે, યાગ આદિ કર્મોથી વિશિષ્ટ એવા યતિ વગેરે શબ્દો વડે જ ભાવના નામને અનુઠેય પુરુષવ્યાપાર જ્ઞાત થાય છે એ પુરવાર થયું. 198. ત્રિયવિશેષ gવાથે થાર જ્ઞાતુરન્તર: |
स्पन्दात्मकबहिर्भूतक्रियाक्षणविलक्षणः ॥ इत्येवं केचित् । 198 આ પુરુષવ્યાપાર (= ભાવના) જ્ઞાતાની વિશેષ પ્રકારની આંતરિક ક્રિયારૂપ છે, તેથી તે જ્ઞાતાની પૂંદાત્મક બાહ્ય ક્રિયાથી વિલક્ષણ છે એમ કેટલાક કહે છે. 199. gવસ્થ પ્રયત્નો વા માવનેયfમધીતે |
औदासीन्यदशापायं पुमान् येन प्रपद्यते ।। स यत्नो यागहोमादिक्रियानिर्वत्तिकारणम् । तस्य तद्यतिरिक्तत्वं प्रायः सर्वोऽनुमन्यते ॥ स चायमात्मधर्मोऽपि न विभुत्वादिसन्निभः ।। साध्यरूपाभिसम्बन्धात् धत्ते विषयतां विधेः ॥ રૂપરે
199. અથવા જેના લીધે પુરુષની દાસીન્ય અવસ્થા દૂર થાય છે તે પુરુષપ્રયત્ન ભાવના કહેવાય છે. આ પુરુષપ્રયત્ન યાગ, હેમ વગેરે ક્રિયાઓને પાર પાડવાનું કારણ છે. તેથી પ્રાયઃ સૌ પુરુષપ્રયત્નરૂપ ક્રિયાને યાગ, હેમ વગેરે રૂપ ક્રિયાથી જુદી ગણે છે. આ પુરુષપ્રયત્ન આત્માનો ધર્મ હોવા છતાં પણ તે આત્માના વિભુત્વ વગેરે ધર્મો જેવો નથી. તે સાધ્યસ્વરૂપ હોઈ વિધિને વિષય બને છે. આવું બીજુઓ માને છે. [લિડને પ્રેરણારૂપ વ્યાપાર વિધિ કહેવાય છે. આ પ્રેરણું પુરુષવ્યાપારની જનની છે. પ્રેરણાથી પ્રેરાઈ પુરુષ યાગ આદિ કર્મમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. આ કારણે પુરુષવ્યાપારને [ ભાવનાને સાધ્યસ્વરૂપ અને વિધિને વિષય કહ્યો છે. 200 જો ધાવસ્થામાળે માવનામપ્પમન્ |
यागदानावनुस्यूतं रूपं गोत्वादिजातिवत् ॥ यथा हि शाबलेयादिष्वनुगतं गोरूपमवभासते, व्यावृत्तं च शावलेयादिरूपम् , एवमिहापि यागादिकर्मणामनुगतं च व्यापाररूपं प्रतिभासते परस्परविभक्तं च

Page #258

વાક્યા ભાવના છે એ મત
यागादिरूपम् । यत् तदनुगतं व्यापाररूपं सा भावना । यथा च शाबलेयाद्यननुरक्तं पृथक्त्वेन गोत्वं दर्शयितुमशक्यम्, एवमिहापि शुद्धं यज्याद्यननुरक्तं व्यापाररूपं दर्शयितुमशक्यम्, तदुपरक्तत्वेन तस्य सर्वदाऽवगमात् । न चैतावता तस्य नास्तित्वं सुखदुःखाद्यवस्थानुगतस्येवात्मन: । तथा च किं करोतीत्यनवगतविशेषव्यापारसामान्यप्रश्ने सति, पचति पठति इति तद्विशेषोत्तरवचनमनुगुणं भवतीति । तश्च सामान्यरूपमपि न गोत्वादिवत् क्रियात्ववद्वा सिद्धतयाऽवभासते येन विधेरविषयः स्यात् । अपि च यजेत दद्याज्जुहुयादिति सर्वत्र पूर्वापरीभूतस्वभाव तव्यापारसामान्यमवगम्यते । तेन विधैश्च विषयतां प्रतिपद्यते । तदिदं सकलधात्वर्थसाधारणं साध्यमानावस्थं व्यापारसामान्यं भावनेत्युच्यते ।
૨૪૧
अस्मिंश्च पक्षे धातुवाच्यत्वमपि भावनाया वक्तुं शक्यते । पाकादिशब्देभ्यो धातौ सत्यपि तदप्रतीतेर्न धातुवाच्यत्वं भावनाया इति चेत्, भवत्यादौ सत्यपि तर्हि प्रत्यये तदप्रतीतेः प्रत्ययवाच्यत्वमपि न स्यात् । तदलमनेन निर्धारणप्रयत्नेन । सर्वथा धातोर्वा प्रत्ययाद्वा भावनाऽवगम्यते इति सिद्धम् ।
યાગ, દાન
200. ખીજા કેટલાક ધાવાંમાં રહેલા સામાન્યને ભાવના તરીકે સ્વીકારી વગેરેમાં રહેલા, ગત્વ વગેરે જાતિ જેવા અનુસ્મૃત રૂપને ભાવના કહે છે જેમ શાખલેય વગેરે ગેાવ્યક્તિએમાં રહેલું સામાન્ય ગેરૂપ અને અન્ય ગેાવ્યક્તિએમાં ન હોય એવું શાખલેય આદિ વિશેષરૂપ દેખાય છે, તેમ અહીં પણ યાગ આદિ કર્મામાં સમાનપણે રહેલું સામાન્યરૂપ પુરુષવ્યાપાર અને તે કર્માનું પરસ્પર જુદુ વિશેષરૂપ યાગ વગેરે દેખાય છે. યાગ આદિ કર્મામાં સમાનપણે રહેલું સામાન્ય રૂપ પુરુબ્યાપાર એ ભાવના છે.
જેમ શાખલેય આદિ વિશેષરૂપથી અનનુરક્ત ગે!ત્વ સામાન્યને સાવ અલગરૂપે દેખાડવુ અરાકય છે કારણ કે શાખલેય આદિ વિશેષ રૂપથી ઉપરક્તરૂપે =વિશિષ્ટરૂપે) જ તેનું સદા જ્ઞાન થાય છે, પણ એટલા માત્રથી ગાત્વનું અસ્તિત્વ નથી એમ નહિ, અને જેમ સુખ, દુઃખ વગેરે અવસ્થામાં અનુગત એવા આત્માનું જ્ઞાન તે તે અવસ્થાથી અવિશિષ્ટ રૂપે કેવળ રૂપે થતું ન હોવા છતાં તે અવસ્થાએથી જુદા આત્માનું અસ્તિત્વ છે, તેમ યાગ આદિ વિશેષરૂપેામાં અનુગત એવા પુરુષવ્યાપાર રૂપ સામાન્ય રૂપનું જ્ઞાન યાગ આદિ વિશેષરૂપાથી અનનુરક્ત ( = અવિશિષ્ટ, કેવળ ) રૂપે થતું ન હેાવા છતાં તે યાગ આદિ વિશેષરૂપેાથી જુદા પુરુષવ્યાપાર રૂપ સામાન્ય રૂપનુ અસ્તિત્વ છે જ. વળી, ‘વિ રોતિ’ (=‘તે શું કરે છે”) એવા, વિશેષવ્યાપારનું જેમાં જ્ઞાન નથી એવા, સામાન્ય પ્રશ્ન પૂછવામાં આવતાં ‘પતિ’ (=રાંધે છે', ‘પતિ' ( = 'વાંચે છે' ) એ વિશેષવ્યાપારને જણાવતા ઉત્તર સામાન્ય પ્રશ્નને અનુકૂળ છે. અને તે પુરુષ્ણવ્યાપાર સામાન્ય રૂપ હોવા છતાં ગોત્ય આદિની જેમ કે ક્રિયાત્વ આદિની જેમ સિદ્ધરૂપે જ્ઞાત થતા નથી કે જેથી તે વિધિને વિષય ન બને. વળી, ‘નેત’ ‘ઘાત’ ‘જીદુયાત્' એમ કહેતાં સર્વાંત્ર પૂર્વાપર ક્રમિક અવસ્થા
ધરાવવાના સ્વભાવવાળુ

Page #259

૨૪૨
વાક્ષાર્થ ભાવના છે એ મત
(અર્થાત્ સાધ્યરૂપ) તે પુરુષવ્યાપાર નામનું સામાન્ય જ્ઞાત થાય છે. તેથી તે વિધિનો વિષય બને છે. નિષ્કર્ષ એ કે બધા ધાર્થોમાં સમાનપણે રહેલું, સાધ્યભાન અવસ્થાવાળું વ્યાપારસામાન્ય ભાવના છે એમ કહેવાય છે.
આ પક્ષમાં ભાવના ધાતુવાચ્ય છે એમ પણ કહેવું શક્ય છે. પાક' આદિ શબ્દોમાં ધાતુ હોવા છતાં “પાક' આદિ શબ્દોમાંથી ભાવનાની ( = વ્યાપારસામાન્યની = પુરુષવ્યાપારની) પ્રતીતિ થતી ન હોઈ, ભાવના ધાતુવાચ્ય નથી એમ જે કહેશે તે અમે કહીશું કે “મતિ ( = થાય છે') વગેરે શબ્દમાં પ્રત્યય હોવા છતાં “મવતિ' આદિ શબ્દોમાંથી ભાવનાની ( = વ્યાપારસામાન્યની = પુરુષવ્યાપારની ) પ્રતીતિ થતી ન હોઈ, ભાવના પ્રત્યયવાગ્યે પણ ન બને. [ “મવતિ' શબ્દમાં રહેલો પ્રત્યય, જે થાય છે (મવતિ ) તેને અર્થાત યાગ આદિન વ્યાપાર જણાવે છે, જે યાગને કરે છે (માવતિ ) તેને અર્થાત પુરુષને વ્યાપાર જણાવતા નથી. ]
ભાવના ધાતુવાચ્ય છે કે પ્રત્યયવાચ્ય તેને નિશ્ચય કરવાને આ પ્રયત્ન રહેવા દઈ એ. સર્વથા ધાતુ દ્વારા કે પ્રત્યય દ્વારા ભાવના જ્ઞાત થાય છે એ પુરવાર થયું.
21. સા ઘાતો પ્રથયાબાડપિ માવનાવતા સર્વ |
__ अपेक्षतेंऽशत्रितयं किं केन कथमित्यदः ॥ .
'भावयेत्' इत्यवगते नूनमपेक्षात्रयं भवति-किं भावयेत् ? केन भावयेत् ? कथं भावयेत् ? इति । तत्र किमित्यपेक्षा वर्गकामपदेन पूर्यते-किं भावयेत् ? રચનાત | , 201, ધાતુ દ્વારા કે પ્રત્યય દ્વારા જ્ઞાત થયેલી ભાવના ( પુરૂષ વ્યાપાર = પ્રવૃત્તિ કૃતિ ) ત્રણ અંશોની અપેક્ષા રાખે છે–સાધ્ય ( શું કરવું ), સાધન ૧ કેનાથી કરવું ) અને કથંભાવ ( કઈ રીતે કરવું ). “કરે એ જ્ઞાત થતાં ખરેખર ત્રણ અપેક્ષા થાય છે– “શું કરે ? શેનાથી કરે ? કેવી રીતે ? શું કરે ? એ અપેક્ષા “સ્વર્ગકામ” ( = સ્વગેરછુક ) એ પદથી પૂરી થાય છે. “શું કરે ?” “સ્વર્ગ.
202. નનુ રામ કૃતિ પુરુષનિર્દેશોડયં, ન નિર્દેશક સત્યમ્, વાવ નિર્દેશઃ | ૩ નિતિશયતિવચન: રાજ્’ | પ્રતિ नान्यार्थे त्यप्युक्तम् । साध्यत्वेन च स्वर्गः काम्यते इति स एव हि किमित्यंशे निपतति 'स्वर्ग भावयेत्' इति । 'खगं कामयते' इति च व्युत्पत्ती विस्पष्ट मेव तस्य साध्यत्वम् । बहुव्रीहावपि तस्यैव साध्यत्वं विधिवृत्तपर्यालोचनयाऽवधार्यते । एवं 'स्वर्ग भावयेत्' इत्यवगते 'केन भावयेत्' इत्यपेक्षायां 'यागेन' इति सम्बध्यते ।

Page #260

વિાકયાર્થી ભવના છે એ મત
૨૪૦ 202. શંકાકાર-સ્વર્ગકામ પદ તે પુરુષને નિર્દેશ કરે છે, ફળને નિર્દેશ કરતું નથી [યાગ કેણ કરે ? એને ઉત્તર “સ્વગકામ પ આપે છે, શું કરે ? એને ઉત્તર આ પદ આપતું નથી. ]
ભાવનાવાશ્વાર્થવાદી – સાચું, પરંતુ આ પુરુષનિદેશ સ્વગપરક છે. કહેવામાં આવ્યું છે કે સ્વગ' શબ્દ નિતિશય સુખને વાચક છે. સુખ બીજા કેઈના માટે નથી એ પણ કહેવામાં આવ્યું છે. સાધ્ય તરીકે સ્વગની કામના પૂર્ણ કરે છે એટલે સ્વર્ગ જ સાધ્યાંશમાં પડે છે – “સ્વગન કરે' એમ સ્વગની કામના કરે છે' એ વ્યુત્પત્તિમાં સ્વર્ગનું સાધ્યપણું સ્પષ્ટ જ છે. બહુવી હિસાસમાં પણ સ્વર્ગનું સાધ્યપણું સ્પષ્ટ છે. સ્વર્ગનું જ સાધ્યપણું છે એ વિધિના વ્યાપારની પલેચના દ્વારા નિશ્ચિત થાય છે.
આમ “સ્વર્ગને કરે એ જ્ઞાત થતાં “શેનાથી કરે ? એ અપેક્ષા જાગતાં ભાગ વડે એમ સંબંધ થાય છે.
203. નનું “પાન' રૂતિ ન ઋત્તેિ, જિતુ “ત' રતિ | તાહથાપવું प्रकृतिप्रत्ययात्मकसमुदायरूपम् । तत्र लिङः प्रत्ययस्य भावना वाच्येत्युक्तम् । 'यज' इति तु धातुमात्रमवशिष्टम् । तस्य कृदन्तस्य तृतीयान्तस्य यागेनेति योऽर्थः स कथमेकाकिना तेन प्रत्याय्येत ?
203. શંકાકાર – ‘વાન” (= "યાગ વડે ) એમ તો કહેવામાં આવ્યું નથી. પરંતુ “ત ( = “યજ્ઞ કરે છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે અને તે આખ્યાતપ૯ “પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના સમુદાયરૂપ છે. ત્યાં (= “તમાં ) લિડ પ્રત્યયની વાચ્ય ભાવના છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. હવે બાકી રહે છે ધાતુમાત્ર “યજ્ઞ’ પિલા તૃતીયાત કૃદંત “ન’ને જે અર્થ છે તે (કોઈ પણ પ્રત્યય કે વિભક્તિ વિનાના ) એકાકી એવા પેલા “વત્' ધાતુમાત્ર વડે કેવી રીતે જ્ઞાત થાય. ?
204. કયતે | ભાવના વેત પ્રત્યથાર્થ ત સોઢમાણુતા, ચામसम्बन्धः सोढव्य एव । यो हि तस्यां यथा सम्बन्धु योग्यः तमसौं तथा प्रतीक्षते, नान्यथेति । करणाकाङ्क्षापरिपूरणेन सम्बन्धयोग्यो यजिरिति तथैवेष भावनयाऽभिसम्बष्यते ।।
अप्रातिपदिकत्वाद्धि तृतीया तत्र मा स्म भूत् ।
शब्दसामर्थ्यलभ्या तु नूनं करणता यजेः ॥ 204. ભાવનાવાયાર્થવાદી-અને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. પ્રત્યયને અર્થ ભાવના છે એ વાતને જે આપે સહન કરી તે “યોન (= યાગ વડે )' એવા ભાવના સાથેના [ભાગના સાધનરૂપ ] સંબંધને આપે સહન કરવો જોઈએ, કારણ કે ભાવનામાં જે રીતે સંબંધ પામવાને ગ્ય જે છે તે રીતે તેની એ પ્રતીક્ષા ( = આકાંક્ષા) કરે છે, અન્ય રીતે

Page #261

૨૪૪
વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
. " =
કરતી નથી; આમ સાધનની આકાંક્ષા પૂર્ણ કરવા દ્વારા “' ભાવનામાં સંબંધ પામવાને યોગ્ય છે એટલે એ રીતે જ એ “' ધાતુ ભાવના સાથે જોડાય છે. “વજ્ઞ' ધાતુ પ્રાતિ પદિક ન હોઈ ત્યાં તૃતીયા વિભક્તિ ભલે ન હે, પરંતુ “ – ધાતુની કરણુતા ( = સાધનતા ) ખરેખર શબ્દસામર્થ્યથી લભ્ય છે. - 205. ના પુનઃ રાદદ્રશ્ય સામત ? માવનાવાચિન ત ઝૂમ: | तृतीययैव करणत्वमभिधानीयमिति नेयं राजाज्ञा । ततस्तदवगतेस्तथाऽभ्युपगम्यते । एवमिहापि 'स्वर्गकामो यजेत' इति तथाऽवगतिर्भवन्ती किमिति न मृष्यते ।
आख्यातात् साध्यता या च धात्वर्थस्यावगम्यते ।
द्वितीया श्रयते तत्र किं वा तदभिधायिनी ॥ 205. શંકાકાર – કયા શબ્દના સામર્થ્યથી ? " ભાવનાવાયાર્થવાદી – ભાવનાવાચક શબ્દને સામર્થ્યથી લભ્ય છે એમ અમે કહીએ છીએ તૃતીયા વિભક્તિ વડે જ કરણુતાનું અભિધાન કરવું જોઈએ એવી આ રાજાજ્ઞા નથી.
શંકાકાર - તૃતીયાન્ત પદથી કરણતાનું જ્ઞાન થતું હોવાથી તૃતીયાન્ત પદથી કરતા લભ્ય છે એવું માનવામાં આવ્યું છે.
ભાવનાવાક્યર્થવાદી – એ પ્રમાણે અહીં પણ “afજાનઃ નેત' એ વાક્યગત “ઘ” ધાતુમાંથી - કરણતાનું સાન થતું હોવાથી “યજ્ઞ’ ધાતુમાત્રમાંથી ભાવનાવાચક શબ્દના સામર્થ્ય દ્વારા કરણતા લભ્ય છે એવું કેમ માનતા નથી ?
“ઘતિ' એ આખ્યાતમાંથી ધાત્વર્થ (પાક) ની સાધ્યતા જ્ઞાત થાય છે; શું ત્યાં સાધ્યતાવાચક દ્વિતીયા વિભક્તિ કહેવાયેલી છે ?
- 206. નવૅ તારું પાર્વર્થસ્ય વાસ્થતાડવઃ મિશે વનિના તિષ્યમ્ | किं भावयेत् ? यागमिति । केनेत्यपेक्षिते वाक्यान्तरसमर्पितं व्रीहिभिरित्यादि सम्बध्यताम् , न पुनर्यजिः साध्यरूपां व्यापाराभिधायिप्रत्ययोपसर्जनीभूतकर्मतामतिप्रत्यासन्नामनारुह्य दूरवर्तिनी करणतामधिरोढुमर्हति ।
206. શંકાકાર – જે એમ છે, તે એ પ્રમાણે ધાત્વર્થની સાધ્યતાનું જ્ઞાન થતું હોઈ, સાયાંશમાં વાગે પડવું જોઈએ. “શેને કરે ? યાગને. “શેના વડે ? એ અપેક્ષા થતાં બીજા વાકયે આપેલ “ત્રીહિ વડે વગેરેને એની સાથે જોડે પરંતુ પુરુષવ્યાપારરૂપ ભાવનાના વાચક પ્રત્યયને ગૌણ થઈ રહેલી સાધ્યરૂપ કમંતા, જે અત્યંત સમીપ છે, તેને છોડીને યોગ દૂર રહેલી કરણતાને ધારણ કરવા લાયક નથી. ૧. ત્રીમિત = ત્રાહિ વડે યાગ કરે.

Page #262

વાકયાર્થ ભાવના છે એ મત
२४५
__207. उच्यते । स्यादेतदेवं यदि हि ‘स्वर्गकामः' इति न श्रूयेत । तस्मिस्तु श्रुते नैवं भवितुमर्हति । कुतः ?
खर्गे साध्यत्वसम्बन्धादलब्ध्वा साध्यताऽन्वयम् ।
यजिस्तदानुगुण्येन करणांशेऽवतिष्ठति ॥ वर्गस्य हि काम्यमानत्वात्, प्रीत्यात्मकत्वेन चानन्यार्थत्वात्, साध्यतायां योग्यत्वात्, किमित्यंशोपनिपाते सिद्धे तत्रालब्धनिवेशो यजिस्तदपेक्षितां करणतामेव योग्यत्वादवलम्बते ।
सामानाधिकरण्यं च ज्योतिष्टोमादिभिः पदैः ।
एवं सत्युपपद्येत करणत्वानुवादिभिः ।। कर्मनामधेयत्वं च ज्योतिष्टोमादीनां शब्दानामुक्तम् । 207. मानवाच्या काही - मानो उत्तर अमे यापीये छीये न्ने 'राम' पह વાકયમાં ન કહેવાયું હોય તો આમ બને. પરંતુ “સ્વર્ગકામ ૫૬ વાક્યમાં કહેવાયેલું હોઈ આમ બનવું યોગ્ય નથી.
श५२ - शायी ?
ભાવનાવાશ્વાર્થવાદી- [પ્રત્યયાર્થ ભાવના અથત પુરુષવ્યાપાર સાથે સાથત્વનો સંબંધ સ્વગમાં હેવાને કારણે સાધ્યત્વને અન્વયસંબંધ [પ્રત્યયાર્થ ભાવના સાથે] ન પામીને જિ (યાગ) સ્વર્ગને અનુગણરૂપે (=અનુકૂળ સહાયકરૂપે) કરણાંશમાં સ્થિર થાય છે. સ્વગ કામ્યમાન હોવાને કારણે તેમ જ સુખાત્મક હોવાને કારણે બીજી કોઈ માટે ન હોઈ સાધ્યતાની યોગ્યતા ધરાવે છે અને સાધ્યતાની યોગ્યતા ધરાવતું હોઈ સાયાંશમાં પડે છે એ સિદ્ધ થતાં સાધ્યતામાં પ્રવેશ ન પામતો ચાગ સ્વર્ગને અપેક્ષિત કરણુતાને જ યોગ્યતાને કારણે ગ્રહે છે. આવું હેતાં કરણવાનુવાદી તિક્ટોમ વગેરે પદો સાથે યાગનું સામાનાધિકરણ્ય ઘટે છે. [ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत = ज्योतिष्टोमेन यागेन स्वर्ग भा येत् । ज्योतिष्टोम पडे સ્વગકામ જે= જયેતિમ યાગ વડે તે સ્વગને કરે.] જ્યોતિષ્ઠોમ વગેરે શબ્દો યાગ આદિ કર્મોનાં નામે છે એ અમે જણાવી ગયા છીએ.
208. ननु साध्यत्वपक्षसाक्षितामपि कर्मनामधेयानि भजन्ते, 'अग्निहोत्रं जुहोति' इति । नैष दोषः । साध्य एव भवन् भावार्थ : साधनतामवलम्बते । तत्रापि हि स्वर्गभावनायामग्निहोत्राख्यो हामः करणमेव, अन्यथा स्वर्गकामपदानन्वयप्रसङ्गादित्युक्तम् । नामधेयपदं तु किञ्चित् कर्मतामनुवदति अग्निहोत्रमित्यादि, किञ्चित् करणतां ज्योतिष्टोमेनेति । तस्मात् यजे: करणत्वेनैवान्वय इति सिद्धम् । यत्तु प्रत्यासन्नत्वात्

Page #263

વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
साध्यांशोपनिपातितेत्युच्यते तदयुक्तम् , योग्यत्वाविरोधिनी प्रत्यासत्तिः सम्बन्धकारणं, न तद्विपरीता । योग्यत्वं च वर्गस्यैव साध्यतायां, यजेश्च करणतायामित्युक्तम् ।
_208. શંકાકાર- ધાત્વર્થ સાધ્ય છે એ પક્ષના પણ યાગ આદિ કર્મોનાં નામે સમર્થક છે; ઉદાહરણથે નિરાં કુત્તિ', અહીં અનિહેાત્ર એ હોમનું નામ છે, તેથી મ નહોત્ર જુતિ = નહોત્ર નં મા યતિ (= તિ) થાય. પરિણામે ધાર્થ હોમ અહી સાધ્ય છે.
ભાવનાવાકથાથવાદી- આ દોષ નથી આવતો. ધાત્વથ સાથ બનીને જ સાધનતાને ગ્રહે છે, પામે છે. ત્યાં સ્વર્ગભાવનામાં (= સ્વર્ગ માટેના પુરુષવ્યાપારમાં પણ અગ્નિહોત્ર નામને હોમ સાધન જ છે. કારણ કે અન્યથા અગ્નિહોત્રનો “સ્વગ કામ” પદ સાથે અન્વય ન બેસવાની આપત્તિ આવે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. કોઈક નામધેય પદ કર્મતાને અનુવાદ કરે છે, જેમ કે “મનહોત્ર’ વગેરે અને કેઈક નામધેય પદ કરણુતાને અનુવાદ કરે છે, જેમ કે “કો તૈોમેન'. તેથી ધાત્વર્થ યાગનો કરણતારૂપે સ્વર્ગ સાથે અન્વયસંબંધ છે એ સિદ્ધ થાય છે. ધાત્વથ યોગ સાધ્યાંશમાં પડે છે કારણ કે તે [કરશ કરતાં નજીક છે એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે અયોગ્ય છે કારણ કે યોગ્યતાનુ અવિરોધી નજીકપણું અન્વયસંબંધમાં કારણ છે અને નહિ કે યેગ્યતાનું વિરોધી નજીકપણું, સ્વર્ગની જ સાધ્યપણુમાં ગ્યતા છે, જયારે યાગની કરણતામાં યોગ્યતા છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
209. एवं 'यागेन भावयेत्' इत्यवगते कथमित्यपेक्षायामितिकर्तव्यता तद्वाक्यपठिता वाक्यान्तरनिवेशिता वा सम्बध्यते । तद्वाक्योपात्ता तावद्यथा 'एतस्यैव रेवतीषु वारवन्तीयमग्निष्टोम साम कृत्वा पशुकामो ह्येतेन यजेत' इति तां.बा.१७.१.७] वाक्यान्तरोपात्ता 'ब्रीहीनवहन्ति' 'तण्डुलान् पिनष्टि' 'समिधो यजति' 'तनूनपातं વનંતિ રતિ |
इतिकर्तव्यता हीष्टा दृष्टादृष्टप्रयोजना । प्रायः सर्वत्र भावार्थे कथमंशोपपादिनी ।। दृष्टोपकारद्वारेण सम्बद्धा प्रेषणादिका । इतिकर्तव्यता ज्ञेया सन्निपत्योपकारिणी ॥ भावार्थमनुगृह्णाति या त्वदृष्टेन वर्मना ।
समिदाद्यामिकामाहुस्तामारादुपकारिणीम् ॥ 209. આમ “યાગ વડે કરે' એમ જ્ઞાત થતાં કેવી રીતે ?એ અપેક્ષા જાગતાં તે વાક્યમાં કે અન્ય વાક્યમાં જણાવેલી ઈનિકર્તવ્યતા ( = કરવાની રીત)ને તેની ( =ભાવનાની) સાથે અન્વયસંબંધ જોડવામાં આવે છે. તે જ વાક્યમાંથી પ્રાપ્ત થતી ઇતિક્ત વ્યતાનું ઉદાહરણ છે પતવ રેવતીષ વારવન્તીયમ્ અનિષ્ટોમસામ રવા વાનો તેન ત (અર્થાત

Page #264

વાકયાથ ભાવના છે એ મત
રેવતી' પદવાળા મ ત્રમાં વારવન્તીય અગ્નિટોમ સામ ગાઇને પશુની કામનાવાળે અગ્નિોમ યાગ કરે.) [ અહીં “રેવતી' પદવાળા મંત્રમાં વારવન્તીય અગ્નિટોમ સામ ગાઇને એ ઇતિકતવ્યતા એ જ વાકચમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. તે અન્ય વાક્યોમાંથી પ્રાપ્ત થતી ઇતિકત. વ્યતાનું ઉદાહરણ — “શ્રી હેનવરિત’ ( = “વ્રીહિને ઝૂડે છે' ), “તçાન પિનg” ( =તંડલને ખાંડે છે), સમિધો વગતિ ( = સમિધૂને = વસંતઋતુને પ્રયાજ (fore-offering) આપે છે ), નિતિ ( = બહિંને = શરદઋતુને પ્રયાજ આપે છે), તન્નપત્તિ વનતિ (eતનૂનપાતને = ગ્રીષ્મને પ્રયાજ આપે છે. આ બધાં વાક્યો દશપૂર્ણમાસયાગના પ્રકરણમાં આવતાં હોઈ દર્શપૂર્ણમાસયાગે કેવી રીતે કરવા તે, તે વાક્યોમાંથી જ્ઞાત થાય છે. દુષ્ટ કે અદષ્ટ પ્રોજન ધરાવતી ઇતિકર્તવ્યતા ઇચ્છવામાં આવી છે. ભાવાર્થ માં ( = ધાત્વર્થમાં) પ્રાયઃ સર્વત્ર તે કર્થભાવ અંશને સમજાવે છે. દષ્ટ ઉપકાર દ્વારા ભાવાર્થ ( = ધાર્થ ) સાથે સંબદ્ધ પ્રેપણું આદિરૂપ ઇતિકર્તવ્યતાને સન્નિપત્યોપકારિણી જાણવી. પરંતુ જે અદષ્ટ રીતે ભાવાર્થને ઉપકાર કરે છે તે સમે આદિપ ઇતિકર્તવ્યતાને આરાદુપકારિણી કહેવામાં આવે છે
210. gવશત્રણારૂqધાનEાનપોષતામ્ |
. भावनामीदृशीं प्राप्य वृत्तिविधिनिषेधयोः ॥ - 'दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत वर्गकामः' 'ज्योतिष्टोमेन वर्गकामो यजेत' इत्यत्रानन्तरोक्तनीत्यैष वाक्यार्थो जात:--दर्शपूर्णमासेन यागेन खर्ग भावयेत्, अनयाऽग्न्याधानादिकयेतिकर्तव्यतयेति ।
210. આમ સાધ્ય, સાધન અને કર્થભાવ આ ત્રણ અંશો સાથેના સંબંધને કારણે અનુષ્ઠાનની એગ્યતાને પામેલી આવી ભાવનાને પામીને વિધિ અને નિષેધ પિતાનું કાર્ય કરે છે. [ “દવાનો ત’ ( == સ્વગે*છુક યાગ કરે ) નો અર્થ છે બસ વાન દ્વ: માવત' ( = ‘તે યાગ વડે સ્વગને કરે ). અહી ક્રૂિ માવચેત ન માયત અને જથ માવતરોને કરે ? શેનાથી કરે ? અને કેવી રીતે કરે ? એ ત્રણ અને ઉદભવે છે. શેને કરે ? સ્વગને કરે. સ્વગને શેનાથી કરે ? સ્વગને યાગથી કરે. ત્યાર પછી “સ્વગને કેવી રીતે કરે ? એમ નથી પૂછવાનું. પરંતુ “યાગને કેવી રીતે કરે ?” એમ પૂછવાનું છે. આ વસ્તુ અહીં સ્પષ્ટ થાય છે કારણ કે અહીં જણાવાયું છે કે ઇતિકર્તવ્યતા ભાવાર્થને ( = ધાવથને, યાગને, સાધનને ) ઉપકારક છે, સ્વગને (સાધ્યને) નહિ. ] “પૂર્ણ
पूर्णमासाभ्यां ચત વર્તનઃ “થોતિષોમેન સ્વજનો વત'–અહીં ઉપર તરત જ જણાવેલી રીત પ્રમાણે [પ્રથમ વાક્યને ] આ વાકયાથે થયે કે “દશપૂર્ણમાસ યાગ વડે સ્વર્ગ કરે અને અન્યાધાન વગેરે રૂપ ઇતિકર્તવ્યતા દ્વારા દર્શપૂર્ણમાસ યાગ ] કરે.
211. किमर्थं पुनर्विधिराश्रीयते ? वर्तमानोपदेशिष्वप्याख्यातेषु भावना प्रतीयते इति दर्शितवान् भवान् । अतः किं विधिना ? तस्य ह्याश्रयणं वगैयागयोः साध्यसाधनभावबोधनाय प्रवृत्तिनिवृत्तिसिद्धये वा ? साध्यसाधनसम्बन्धस्तावदाकाङ्क्षा

Page #265

૨૪૮
વાકયા ભાવના છે એ મત
सन्निधिं योग्यतापर्यालोचनया वर्तमानोपदेशिनोऽप्याख्याताद् भावनावगमे सति भवत्येवान्तरेणापि विधिम् । प्रवृत्तिरपि पुरुषेच्छानिबन्धना । स्वर्गस्य साध्यत्वे यागस्य च साधनत्वेऽवधारिते यः स्वर्गमिच्छेत् स तत्सिद्धये प्रवर्तेत एव । यस्तु नेच्छेत् तस्य विधिरपि किं कुर्यात् ? न ह्यप्रवर्तमानस्य पुंसो विधिर्गले पाशं निदधाति रवा वा बाहू बध्नाति । निषेधाधिकारेऽपि सुरापान ब्राह्मणहननादेः प्रत्यवायसाधनत्वाबधारणात् तत्परिजिहीर्षया पुरुषो निवर्तते, न विधितः । यस्तु प्रत्यवायान्न बिभेति, स विधावपि श्रुते न निवर्तत एवेति । तस्मात् प्रवृत्तिनिवृत्त्यर्न कारणं विधिरिति तदर्थमपि विधिपदाश्रयणमसांप्रतम् ।
कश्चायं विधिर्नामेत्येतदपि न विद्मः ।
211, શંક કાર- શા માટે વિધિના આશરા લે છે ? વર્તમાનને ઉપદેશ આપનાર આખ્યાતામાં પણ ભાવના (પુરુષવ્યાપાર પ્રતીત થાય છે એમ આપે દર્શાવ્યું છે, તે પછી વિધિનું શું પ્રયેાજન ? શુ' સ્વર્ગ' અને યાગ વચ્ચેના સાધ્યસાધનભાવ સંબંધને જણ વવા માટે કે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિની સિદ્ધિ માટે તેને આશા આપ લે છે ?આકાંક્ષા, યોગ્યતા અને સન્નિધિની પર્યાલાચના દાગ વમાનાપદેશી આખ્યાતમાંથી પણ ભાવનાનું જ્ઞાન થતાં વિધિ વિના જ સાધ્યસાધનભાવ સંબધનું જ્ઞાન થાય છે જ. પ્રવૃત્તિ પણ પુરુષની ઇચ્છા ઉપર આધાર રાખનારી છે, અર્થાત્ પ્રવૃત્તિનું કારણ પુરુષેચ્છા છે. સ્વર્ગ" સાધ્ય છે અને યાગ તેનુ સાધન છે એવું ચોક્કસ જ્ઞાન હાતાં, જે સ્વર્ગ તે ઇચ્છતા હાય તે તેની સિદ્ધિ માટે પ્રવૃત્તિ કરે જ. જે સ્વ'ને ચ્છતા ન હોય તેને વિધિ પણ શુ કરવાના હતા ? પ્રવૃત્તિ ન કરતા પુરુષના ગળામાં વિધિ પાશ નાખતો નથી કે તેના બે હાથ રાંઢવાથી બાંધતે નથી. નિષેધને જ્યાં ફરજ તરીકે આદેશ આપવામાં આવે છે ત્યાં પણ સુરાપાન, બાહ્મણનન વગેરે પ્રત્યવાયનાં ( = વિઘ્નનાં ) કારણા છે એવા નિશ્ચય થવાથી તેમના ત્યાગની ચ્છાને કારણે પુરુષ તે બધા ાંથી નિવૃત્ત થાય છે, વિધિને કારણે નિવૃત્ત થતા નથી. પર તુ જે પુરુષ પ્રત્યવાયથી ખીતા નથી તે વિધિને સાંભળવા છતાં તે બધામાંથી નિવૃત્ત થતા જ નથી. તેથી પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિનું કારણ વિધિ નથી, એટલે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ માટે વિધિને અારા લેવાનું અયેાગ્ય છે. આ વિધિ શુ છે એ પણુ અમે તે જાણતા નથી.
212. નનુ ચાહ્યું: -- विधेर्लक्षणमेतावदप्रवृत्तप्रवर्त्तनम् ।
अतिप्रसङ्गदोषेण नाज्ञातज्ञापनं विधिः ।।
212, ભાવનાવાકયા વાદી વિદ્વાનેએ કહ્યું છે કે જે પ્રવૃત્તિ પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરવા એટલું જ વિધિનું લક્ષણ છે. પરંતુ અજ્ઞાતને કરવું) એ વિધિનું લક્ષણુ નથી, કારણ કે તેને વિધિનું લક્ષણુ માનતાં છે. [અજ્ઞાતને જણાવવું એને જો વિધિનું લક્ષણુ માનવામાં આવે તે મળશે’ એવુ` સામુદ્રિકવિદ્યાનું વ્યાખ્યાન ણુ વિધિ બની જાય. ]

-

ન કરતા હોય તેને જણાવવું. ( = પ્રગટ અતિપ્રસ ગદોષ આવે તમને ગામ દાનમાં

Page #266

વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
૨૪૯ 213. बाढं श्रुतोऽयं श्लोकः । किन्तु कोऽसावप्रवृत्तप्रवर्तक इति न जानीमः । प्रवर्तकखरूपे हिं संशेरते प्रवादुका इति । किं लिङादिः शब्द एव प्रवर्तकः, तद्व्यापारो वा, तदर्थो वा नियोगः, फलं वा स्वर्गादि, श्रेयःसाधनत्वं वा, रागादिर्वा ? प्रवर्तकखरूपाऽनवधारणाद् विधेरप्यनवधारणमिति ।
_213. શંકાકાર - હા, અમે આ ગ્લૅક સાંભળ્યો છે. પરંતુ પ્રવૃત્તિ ન કરતા પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરનાર ( = પ્રવર્તક) આ કેણ છે એ અમે જાણતા નથી. પ્રવર્તકના સ્વરૂપ પર ચિતકને શંકા છે. શ લિડ શબ્દ જ પ્રવતક છે કે તે શબ્દને વ્યાપાર પ્રવર્તક છે કે તે શબ્દનો અર્થ નિયોગ પ્રવર્તક છે ? કે પછી સ્વગ” વગેરે ફળ પ્રવર્તક છે ? કે શ્રેયસૂનું સાધનપણું ( = કારણ પણું ) પ્રવર્તક છે ? કે રાગ વગેરે પ્રવર્તક છે ? પ્રવર્તકના સ્વરૂપના નિર્ણયના અભાવમાં વિધિને (અર્થાત વિધિ શું છે તેને નિર્ણય થતો નથી. 214. છત્તાવંતુ વિશ્વાશ્રયનેતિ, તત્રોબ્લે—
यदयं साधनत्वेन यजेरभिहितोऽन्वयः ।
वर्गस्य च फलत्वेन स एव महिमा विधेः ।। विधिवचनमन्तरेण हि ‘स्वर्गकामो यजेत' इति पुरुषलक्षणार्थः खर्गकामशब्द: शुक्लो होतेतिवत् स्यात् । ततश्चैकपदोपादानलक्षणप्रत्यासत्तिसंबन्धनिसर्गघटितपूर्वापरीभूतखभावधात्वर्थसाध्यताऽतिक्रमेण दूरात् वर्गस्य साध्यत्वमन्यत्रोपसर्जनीभूतस्य कथं कल्पयितु शक्यते ? तस्मादेष विशिष्टः साध्यसाधनसम्बन्धी विधिप्रसादलभ्य एव भवति, नान्यथेति विधिराश्रयणीयः ।
214. ભાવનાવાયાર્થવાદી તમે જે પૂછયું કે વિધિને આશરે લેવાનું પ્રયોજન છે, તેના ઉત્તરમાં અમે કહીએ છીએ કે યાગને સાધન તરીકે અને સ્વર્ગને ફળ તરીકે જે અન્વય અભિહિત થયું છે તે અન્વયે જ વિધિને મહિમા છે, [ અર્થાત તે અન્વયે વિધિના મહિમાને લીધે છે. ] વિધિવચન વિના, ‘eaછાનો ત’ એમાં “સ્વર્ગકામ” શબ્દ પુરુષના લક્ષણરૂપ અર્થને વાચક બને – જેમ “ તા' (= હેતા શુકલ હોય છે') એમાં શુલ’ શબ્દ હતાના લક્ષણરૂપ અર્થને વાચક છે તેમ [ જેમ ઋત્વિમાં હતાને ધમ શુકલગુણ છે તેમ સ્વગની કામના પુરુષનો ધર્મ છે. | નિસર્ગધટિત પૂર્વાપર ક્રમિક અવસ્થાએ રૂપ સ્વભાવવાળા ધાવથ = ભાવાથ, યાગ ની [ ‘ત’ એ ] એક જ પદમાં મૂકાવારૂપ સામીયસંબંધથી પ્રાપ્ત સાધ્યતાનું ઉલ્લંધન કરી દૂર રહેલા સ્વર્ગોની જે સ્વર્ગ અન્યત્ર ( = કામનામાં છે ઉપસજ*નીભૂત ( == અંગભૂત ) છે તેની, સાધ્યતા ક૯૫વી, વિધિ વિના કેવી રીતે શકય છે ? નિષ્કળ એ કે આ વિશિષ્ટ સાધ્ય સાધનભાવ સ બંધ વિધિની કપાથી જ લભ્ય બને છે. અન્યથા લભ્ય બનતું નથી, એટલે વિધિને આશરે લેવો જોઈએ. ૨-૩૩ : :

Page #267

૨૫૦
વાક્યર્થ ભાવના છે એ મત 215. શર્થ પુનર્વેિદિર ઘણું સાથસાધનમાવૈ વો યતિ : રૂલ્થ વોતિ – स हि सप्रत्ययप्रवर्तकखमावः । न चापुरुषार्थरूपे व्यापारे पुरुषः प्रयत्नशतप्रेर्यमाणोऽपि सप्रत्ययः प्रवर्तते । प्रवर्तमानेऽपि पुंसि प्रवर्तकत्वाख्यनिजस्वरूपसंकोचमाशङ्क. मानो विधिः पुरुषार्थस्वभावं स्वर्ग साध्यतया व्यवस्थापयति, यागं चास्य साधनतया इति । एवं ह्यवबोधयतोऽस्य प्रवर्तकत्वं निर्वहति ।
_215. શંકાકાર – પરંતુ વિધિ આ સાધ્યસાધનભાવરૂપ સંબંધને બોધ કેવી રીતે કરાવે છે ?
ભાવનાવાકયાર્થવાદી – તે આવી રીતે બંધ કરાવે છે – વિધિને રવભાવ જ્ઞાનવાળા પુરુષના પ્રવર્તક બનવાનું છે. અપુરુષાર્થરૂપ વ્યાપારમાં જ્ઞાનવાળા પુરુષને સેંકડે પ્રયત્ન કરી પ્રેરવામાં આવે તો પણ તે તેમાં પ્રવૃત્ત થતો નથી. [ વિધિની પ્રેરણાથી ] જ્યારે પુરુષ પ્રવતતે હેય ત્યારે પ્રવર્તકત્વ નામના પિતાના સ્વરૂપના સંકેચની આશંકા ધરાવતો વિધિ પુરુષાર્થ સ્વભાવ સ્વર્ગને સાધ્યરૂપે અને ત્યાગને સાધનરૂપે ચક્કસપણે સ્થાપે છે. આ રીતે પુરુષને સાધ્યસાધનભાવને બંધ કરાવીને વિધિ પિતાના પ્રવર્તકત્વને નિર્વાહ કરે છે.
216. ચત્ત ૪ લેડર રવી જે જ પ્રવર્તતે વેત્ પુરુષઃ ઉર્જા વિધિઃ कुर्यादिति, तदप्ययुक्तम् । न हि वाय्वादिवत् पुरुषस्य प्रवर्तको विधिः । वाय्वादिः खलु सप्रत्ययमपि तदितरमपि प्रवर्तयति । विधिस्तु सप्रत्ययस्यैव प्रवर्तकः । सप्रत्ययस्य चैतावत् प्रवर्तनं यत् प्रवति तोऽहमिति ज्ञानजननम् । न च फलमदर्शयता विधिना सप्रत्ययस्येदृशं ज्ञानं जनयितुं शक्यम् । फले तु दशि ते सति तदस्य ज्ञानं जनितमेव । अनेन जनितं चेत् ज्ञानं प्रमाणवृत्तेन प्रवति त एवासौ विधिना पुरुषः । आलस्यादिनाऽनर्थित्वेन वा बहिःप्रवृत्तिपर्यन्ततया चेन्न प्रवर्तत, मा प्रवति ष्ट । विधिना तु खकर्तव्यं कृतं, 'प्रवर्तितः अहम्' इति ज्ञानजननात् । अन्यो हि प्रवर्तनावगमः, अन्यश्च बाह्यो व्यापारः ।
26. “સ્વર્ગ વગેરે ફળને દેખાડવામાં આવ્યું હોવા છતાં પુરુષ જે [તેને માટે] પ્રવૃત્તિ ન કરે, તે વિધિ શું કરે ? એમ જે તમે કહ્યું તે યોગ્ય નથી, કારણ કે જેમ વાયુ વગેરે પ્રવર્તક છે તેમ વિધિ પુરુષને પ્રવર્તક નથી. વાયુ વગેરે જ્ઞાનવાળાને અને જડને પણ પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરે છે, પરંતુ વિધિ તે જ્ઞાનવાળાને જ પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરે છે. જ્ઞાનવાળાને કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિ કરવાની પ્રેરણા તેનામાં “મને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરણા કરાયેલી છે' એવા જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવામાં જ પર્યાવસાન પામે છે ફળને ન દેખાડતા વિધિ વડે જ્ઞાનવાળામાં આવું જ્ઞાન ઉત્પન કરવું શક્ય નથી. તેને ફળ દેખાડવામાં આવતાં તરત જ તેનામાં આવું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. જે પ્રમાણરૂપ વિધિએ આ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું તો તેણે આ

Page #268

વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
૨૫૧
પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરણા આપી જ (પ્રવૃત્ત કર્યો જ). આળસ કે અનર્થિત્વને કારણે બાહ્ય પ્રવૃત્તિ પયન્ત તે પુરૂષ પ્રવૃત્તિ ન કરે તે ભલે ન કરે, વિધિએ તે પોતાનું કાર્ય કર્યું છે કારણ કે તેણે તે “મને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરવામાં આવ્યો છે' એ જ્ઞાન તેનામાં ઉત્પન્ન કર્યું છે પ્રવૃત્તિ કરવા માટે જે પ્રેરણું કરવામાં આવે છે તે પ્રેરણારૂપ વ્યાપારનું (= પ્રવતનાનું) જ્ઞાન એ જુદી વસ્તુ છે અને બાહ્ય પ્રવૃત્તિ એ જુદી વસ્તુ છે.
217. gવે વિવિāરાવ સાથસાધનમાવથીઃ |
__ सा हि प्रथमनिर्वृत्तप्रेरणाज्ञानपूवि का ।।
'यजेत' इति प्रेरणा प्रतीयमाना साध्यसाधनसम्बन्धमनवबोधयति विद्या न निर्वहतीति तत्कृतस्तदवबोध उच्यते । निषेधे 'न हन्यात्' इति निषेध्यमानस्य भावार्थस्यानर्थतामनवबोधयन् विधिर्न रागतः प्रवर्तमानं पुमांसं निरोद्धमुत्सहते इति विधेयवन्निषेध्येऽपि तस्यैव व्यापार इत्यवश्याश्रयणीयो विधिः ।
27. આમ વિધિથી જ સાધ્યસાધનભાવનું જ્ઞાન થાય છે [અને] આ સાધ્યસાધનતાવના જ્ઞાન પહેલાં પ્રથમ પ્રેરણાનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોય છે. “ત' ='યજ્ઞ કરે').
થી જણાતી પ્રેરણા. જ્યાં સુધી વિધિ સાથસાધનસંબંધનું જ્ઞાન ન કરાવે ત્યાં સુધી નિર્વાહ પામતી નથી. એટલે પ્રેરણાના નિર્વાહ માટે સાધ્યસાધનસંબંધનું જ્ઞાન જરૂરી છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. “ન દાતુ' (રહણવું' ન જોઈએ એ નિષેધમાં જેનો નિષેધ કરવામાં આવી રહ્યો છે તે ભાવાર્થ (હનન)ની અનતાને જણાવ્યા વિના વિધિ રાગથી તેમાં પ્રવૃત્તિ કરતા પુરુષને અટકાવવા ઉત્સાહિત થતો નથી. આમ વિધેય ( ભાવાર્થ યાગ ની જેમ નિષેધ્ય (ભાવાર્થ હનન)માં વિધિને જ વ્યાપાર છે, એટલે વિધિને આશરે અવશ્ય લેવો જોઈએ.
218. यश्चैष पर्यनुयोगः किमर्थं विधिराश्रित इति, स खलु सरलमतिकृत इव लक्ष्यते । न हि वयमद्यकृतं विधिमाश्रयेम जहीमो वा । प्रतिपत्तारो हि वयं वेदस्य, न कर्तारः। तत्र च सविधिकानि 'यजेत वर्गकामः' इति प्रभृतीनि વાવાનિ ઋત્તેિ ! તેવાં મીમાંસ્થમાનોર્થ ઈંવતeતે– : સાડ, થાઃ साधनमिति । स चायं विधिसामर्थ्यलभ्य इति युक्तं विधेराश्रयणम् ।
218. શા માટે વિધિને આશરો લે છે ? એ આ જે પ્રશ્ન છે તે તો બુદ્ધિ વિનાનાએ જાણે પૂછ્યું હોય એમ લાગે છે. અમે અત્યારે કરવામાં આવેલી વિધિને આશરે લેતા નથી કે તેને ત્યજતા નથી. અમે તે વેદના જ્ઞાતા છીએ, કર્તા નથી; અને ત્યાં “ક્રેત સ્વામ:' વગેરે વિધિસહિતના વાક્યો અમે સાંભળીએ છીએ. તે વાક્યોના અર્થની મીમાંસા કરતાં આ પ્રમાણે સ્થિર થાય છે - સ્વગ સાધ્ય છે અને યોગ સાધન છે; અને આ વિધિના સામર્થથી લભ્ય છે. એટલે વિધિને આશરે તે યોગ્ય છે.

Page #269

૨૫૨
વાક્ષાર્થ ભાવના છે એ મત
219. यत्तु प्रवर्तकखरूपानिश्चयाद्विधरनिश्चय इति तत्राप्युच्यते--फलं तावन्न प्रवर्तकं, सिद्धासिद्धविकल्पानुपपत्तेः । सिद्धस्य फलस्याप्रवर्तकत्वं सिद्धत्वादेव । न हिं यद्यस्यास्ति, स तदर्थ यतते । नाप्यसिद्धस्य खरविंषाणप्रख्यस्य फलस्य प्रवर्तकत्वं युक्तम् , अदृष्टत्वात् ।
अथ कामनाविषयीकृतं फलं प्रवर्तकमिष्यते, सेयं कामनैव प्रवर्ति कोक्ता भवति, न फलम् । तस्माद् रागादिः प्रवर्तक इत्याहुः । एतदपि न पेशलम् , उपजातप्रवृद्धतररागस्यापि काम्यमानोपायपरिच्छेदमन्तरेण प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । न हि खर्गकामः सांग्रहिणीमनुतिष्ठति । तद्वरं श्रेयस्साधनत्वं प्रवर्तकम् । लोकेऽपि चैवमेव व्यवहारो दृश्यते । हरीतक्यादीनामारोग्यसाधनतां वैद्याचार्यचोदनातोऽवगत्य तदुपयोगादावातुरो जनः प्रवर्तते, तृप्तिसाधनतामोदनस्य मन्यमानः तद्भक्षणाय बुभुक्षितः प्रवर्तते इति श्रेयःसाधनत्वमेव प्रवर्तकम् । एतदपि न चतुरस्रम् । श्रेयःसाधनत्वं ह्यनवगतमवगतं वा प्रवर्तकं भवेत् ? नानवगतम् , अव्युत्पन्नस्य प्रवृत्तेरदर्शनात् । यो हि हरीतकीनामारोग्यहेतुतां न कुतश्चिदधिगतवान्, नासौ तदर्थ्यपि तामुपयुक्ते । तस्मात् तद्बोधहेतुः प्रवर्तकः । स च दृष्टे विषयेऽन्वयव्यतिरेकादेरपि सम्भवति । किन्तु अदृष्टे तु विषये श्रेयःसाधनाधिगमः शब्दैकनिबन्धन इति तदधिगमोपायः शब्द एव प्रवर्तकः । अत एव शब्दोऽपि न स्वरूपमात्रेण प्रवर्तकः, वाय्वादितुल्यत्वप्रसङ्गात् । यदि पवन इव, पिशाच इव, कुनृप इव शब्दः प्रवर्तका भवेत्, अनवगतशब्दार्थसम्बधोऽपि श्रवणपरवशः प्रवर्तेत, न चैवमस्ति । तस्मादर्थप्रतीतिमुपजनयतः शब्दस्य प्रवर्तकत्वम् ।
219. પ્રવર્તકના સ્વરૂપને નિશ્ચય થતો ન હોવાથી વિધિ એ શું એને નિશ્ચય પણ થતું નથી એમ જે તમે કહ્યું તેને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. ફળ પ્રવર્તક નથી કારણ કે સિદ્ધ ળ પ્રવર્તક છે કે અસિદ્ધ ફળ પ્રવર્તક છે ? એ બે વિકલ્પમાંથી એક પણ વિકલ્પ ઘટતો નથી સિદ્ધ ફળનું પ્રવર્તકત્વ ઘટતું નથી કારણ કે તે સિદ્ધ છે. જે વસ્તુ માણસ પાસે હોય તે વસ્તુને માટે માણસ પ્રયત્ન કરતો નથી. ગધેડાના શિંગડા જેવા અસિહ ફળનું પણ પ્રવર્તકત્વ યોગ્ય નથી, કારણ કે તેવું અસિદ્ધ ફળ કેઈએ દીઠું નથી. જે કહે કે કામનાને વિષય બનેલું ફળ પ્રવર્તક છે એમ ઈચ્છવામાં આવ્યું છે, તો આ કામના જ પ્રવર્તક બને, ફળ નહિ. તેથી રાગ વગેરે પ્રવર્તક છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. રાગ વગેરે પ્રવર્તક છે એ મત પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે જેનામાં રાગ ઘણું બધું વધી ગયું છે એવી વ્યક્તિ પણ પોતે જે વસ્તુને ઇચ્છતી હોય તે વસ્તુને મેળવવાના ઉપાયને જાણ્યા વિના તે

Page #270

વાક્ષાર્થ ભાવના છે એ મત
૨૫ વસ્તુને માટે પ્રવૃત્તિ કરે એ ઘટતું નથી, સ્વર્ગની ઇચ્છા કરતી વ્યક્તિ સગ્રહણુયાગ કરતી નથી. તેથી રાગ કરતાં શ્રેય સાધનતાને પ્રવતક માનવી એ વધુ સારું છે. લેકમાં પણ આવો જ વ્યવહાર દેખાય છે. વૈદ્યાચાયના ઉપદેશથી હરડે વગેરેની આયેગ્યસાધનતા જાણીને તેમને ઉપયોગ કરવામાં રોગી માણસ (અર્થાત આરોગ્યને ઇચ્છતો માણસ) પ્રવૃત્ત થાય છે. એટલે શ્રેયસાધનતા જ પ્રવર્તક છે. આ મત પણ બરાબર નથી. જ્ઞાત શ્રેય:સાધનતા પ્રવર્તક છે કે અજ્ઞાત શ્રેય સાધનતા ? અજ્ઞાત શ્રેય સાધનતા પ્રવર્તક બનતી નથી, કારણ કે શ્રેયસાધનતાને ન જાણતી વ્યક્તિ પ્રવૃત્તિ કરતી દેખાતી નથી. હરડે આરોગ્યનું સાધન છે એ કોઈકની પાસેથી જે જાણી લેતા નથી તે આરોગ્યને છતું હોવા છતાં હરડેનો ઉપયોગ કરતા નથી. તેથી શ્રેય સાધનતાના જ્ઞાનને જે ઉપાય છે તે પ્રવર્તક છે. [કામનાના દષ્ટ વિષયની બાબતમાં, તેની સાધનતાના જ્ઞાનને ઉપાય અન્વય-વ્યતિરેક વગેરે પણ સંભવે છે; પરંતુ [ કામનાના ]. અદષ્ટ વિષયની બાબતમાં, તેની સાધનતાનું જ્ઞાન એકલા શબ્દ દ્વારા જ થાય છે, એટલે શ્રેયસાધનતાના જ્ઞાનને ઉપાય શબ્દ જ પ્રવર્તક છે. તેથી જ શબ્દ પણ પિતાના સ્વરૂપમાત્રથી પ્રવર્તક નથી. જો તે પોતાના સ્વરૂપમાત્રથી પ્રવર્તક હોય તે વાયુ વગેરે પ્રવર્તક તુલ્ય તે બની જવાની આપત્તિ આવે. જે પવનની જેમ, પિશાચની જેમ, કુપની જેમ શબ્દ સ્વરૂપમાત્રથી પ્રવર્તક હોય તો શ-દાર્થસંબંધ ન જાણનારો પણ શબ્દ સાંભળતાં પરવશ બની પ્રવૃત્તિ કરવા માંડે, પરંતુ એવું થતું નથી. તેથી અર્થની પ્રતીતિ જન્માવીને જ શબ્દ પ્રવર્તક બને છે.
0 220. ૧ ૨ નામ વર્તમાનોવેશન થાતા પાર્વતી સત્ય સાચો प्रवर्तमानः कश्चिद् दृश्यते इति लिडादिरेव शब्दः प्रवर्तनाभिधानद्वारेण प्रवर्तको भवितुमर्हति । शब्दस्य च ज्ञापकत्वात् चक्षुरादिकारकवैलक्षण्ये सत्यपि प्रतीतिजन्मनि करणत्वमपरिहार्यम् । करणं च कारक, कारकं च न निर्व्यापार स्वकार्यनिवृत्तिक्षममिति व्यापारस्तस्यावश्यम्भावी । लिङादेः शब्दस्य न प्रतीतिजन्ममात्रो व्यापारः, किन्तु पुरुषप्रवृत्तावपि, तथावगमात् । लिङा अर्थावगमे सति प्रवृत्तिदृ श्यते इति तत्रापि लियापारः प्रभवति । स चायं लिङादिव्यापारः शब्दभावनानामधेयो विधिरित्युच्यते । स एव च प्रवर्तकः ।
_220. વર્તમાનનો ઉપદેશ કરનાર આખ્યાતમાંથી પદ અને તેના અર્થની પ્રતીતિ થતાં જ્ઞાનવાળા કેઈ પણ પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરતે દેખાતું નથી, એટલે લિ આદિ શબ્દ જ પ્રવતના (પ્રેરણા)નું અભિધાન કરીને તે દ્વારા પ્રવર્તક બનવા લાયક છે. શબ્દ જ્ઞાપક હોવાથી, તે ચક્ષુ વગેરે કારકેથી વિલક્ષણ છે છતાં પણ અર્થની પ્રતીતિની ઉત્પત્તિમાં શબ્દનું કરણવ અપરિહાય છે. કરણ પોતે કારક છે અને કારક વ્યાપાર કર્યા વિના પોતાનું કાર્ય પાર પાડવા સમથ નથી એટલે તે કરણને (શબ્દને વ્યાપાર અવશ્ય થવાનો જ. અને લિડ આદિ શબ્દને વ્યાપાર અર્થની પ્રતીતિ ઉત્પન્ન કરવામાં જ નથી પરંતુ પુરુષની પ્રવૃત્તિમાં પણ છે, કારણ કે તેવું જણાય છે. લિડ દ્વારા અર્થનું જ્ઞાન થતાં પ્રવૃત્તિ દેખાય છે એટલે ત્યાં પ્રવૃત્તિમાં પણ લિડને વ્યાપાર જણાય છે. આ લિ આદિ શબ્દનો વ્યાપાર, જેનું નામ શબ્દભાવના છે, તેને વિધિ કહેવામાં આવે છે. તે જ પ્રવર્તક છે.

Page #271

૨૫૪
વાક્યાથ ભાવના છે એ મત 221. इह हि लिडादियुक्तेषु वाक्येषु द्वे भावने प्रतीयेते-शब्दभावना अर्थभावना चेति ।
तत्रार्थभावना तावद्धात्वर्थातिरिक्तप्रयोजकव्यापारात्मिका दर्शितैव । यो भवनक्रियाकर्तविषयः प्रयोजकव्यापारः पुरुषस्थः, यत्र भवनक्रियायाः कर्ता स्वर्गादिः कर्मतामापद्यते, सोऽर्थभावनाशब्देनोच्यते व्याख्यातश्चासौ ।
यस्तु शब्दगतः प्रयोजकव्यापारः, यत्र पुरुषप्रवृत्तिः साध्यतां प्रतिपद्यते, सा સમાવના / તથા દુશમ્ ‘મિધામાવનામાદુરન્યામે ઝિરાય:' [તન્નવા૨૨]તિ !
लिडन्तशब्दश्रवणे हि यथा यज्याद्यवच्छिन्नं स्वयापारं पुरुषोऽधिगच्छति तथा 'तदनुष्ठाने प्रेरितोऽहम्' इत्यपि प्रतिपद्यते । तेनानुष्ठेयार्थप्रतिपादने इव प्रेरणायामपि शब्दस्य सामर्थ्याद् भावनाद्वयप्रतिपादकं लिङादियुक्तं वाक्यमिष्यते ।
___ ततः पुरुषव्यापारश्चार्थभावना शब्दव्यापारश्च शब्दभावनाऽवगम्यते । शब्दव्यापारात्मकत्वाच्च शब्दभावना शब्देनाभिधीयते, अनवगता च सती न कार्याङ्गનિતિ રાન્ટેન સમિધીત્તેવિ | તટુન્ “મિત્તે રાતિ a” તિ |
[22. અહીં લિ આદિ યુક્ત વાકમાં બે ભાવના દેખાય છે – શબ્દભાવના અને અથભાવના. તેમાં, ધાત્વથ ( = ભાવાર્થ, યોગકર્મ)થી અતિરિક્ત એ [ઉત્પાદ સ્વગ ના ] પ્રાજકને (=ઉપાદકને વ્યાપાર ( = પ્રવૃત્તિ = કતિ એ જેનું સ્વરૂપ છે તે અર્થોભાવનાને તે અમે દર્શાવી – સમજાવી – ગયા જ છીએ. ભવનક્રિયાને કર્તા (=સ્વગ વગેરે જેને વિષય ( = કમ) છે એ પ્રજાને (= સ્વર્ગના ઉત્પાદકને જે વ્યાપાર પુરુષગત છે તે, અર્થાત્ જે વ્યાપારમાં ભવનક્રિયાને સ્વર્ગ વગેરે ર્તા કમ બને છે તે વ્યાપાર અર્થભાવના શબ્દથી ઓળખાય છે. તેની સમજૂતી અમે આપી ગયા છીએ. [ “સ્વરામઃ વત' આ વાકયમાં જે ત છે તેમાં ધાત્વથ યાગકમ છે. આખ્યાતત્વ સામાન્યથી અર્થાત લકારથી જે પ્રાપ્ત છે તે છે પુરુષ પ્રવૃત્તિ. આમ અહી જે કત્યર્થ છે તે પુરુષપ્રવૃત્તિ છે. “ગ્રામ
ત’ ( = “સ્વગેછુક યજે ને ખરે અથ છે “જન સ્વર્જ મા યે' ( = “યાગ વડે વગને કરે ?) અહીં ભવનયા ( = થવાની ક્રિયા —becoming ) સ્વર્ગમાં થાય છે, અર્થાત્ ભવનક્રિયાને કર્તા સ્વર્ગ છે ( aઃ મવતિ, સ્વર્ગ થાય છે. પરંતુ પુરુષપ્રવૃત્તિ ( = "રતિ-કરે છે ) જે પુરુષમાં છે તેનું તે સ્વર્ગ કમં છે. અર્થાત્ સ્વગ તો પુરુષ પ્રવૃત્તિનું કર્મ છે એટલે જ કહ્યું છે કે ભવનક્રિયાને કર્તા જેને વિષય છે તે પુરુષ વ્યાપાર ( = પ્રકપ્રવૃત્તિ, અર્થાત્ ભવનક્રિયાને સ્વર્ગ વગેરે કર્તા જેનું કર્મ બને છે તે પુરુષવ્યાપાર, આથી ભાવના છે. ] પરંતુ જે પ્રયોજક વ્યાપાર ( = ઉત્પાદક વ્યાપાર ) [ પુરુષગત નથી પણ ] શબ્દગત છે અને સાથે સાથે જે પ્રાજકવ્યાપારમાં પુરુષપ્રવૃત્તિ કમ બને છે તે પ્રજવ્યાપાર શબ્દભાવના છે. એટલે જ કહેવામાં આવ્યું છે કે લિ આદિ શબ્દ બીજી ભાવનાને જણાવે છે

Page #272

વાકયાથ ભાવના છે એ મત
૨૫૫
જેનું નામ છે અભિધાભાવના ( = શાબ્દીભાવના). લિન્ત શબ્દને ( = ચત શબ્દને) સાંભળતાં જેમ યાગ આદિ સાધનથી વિશિષ્ટ એવા પિતાના વ્યાપારને પણ જાણે છે તેમ યાગરૂપ સાધનના અનુષ્ઠાનમાં અને પ્રેરવામાં આવ્યું છે એ પણ તે જાણે છે. તેથી જેમ અનુચ્છેય અર્થના પ્રતિપાદનમાં શનું સામર્થ્ય છે તેમ પ્રેરણામાં પણ શબ્દનું સામર્થ્ય છે. પરિણામે લિડ' આદિ યુક્ત વાક્ય બે ભાવનાઓનું પ્રતિપાદક છે એમ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. તે વાક્યમાંથી પુરુષવ્યાપારરૂપ અર્થભાવના અને શબ્દવ્યાપારરૂપ શબ્દભાવના જ્ઞાત થાય છે. શબ્દવ્યાપારરૂપ હોઈ શબ્દભાવના શબ્દ વડે અભિહિત થાય છે. શબ્દભાવના અજ્ઞાત હોય તે તે કાર્યાગ બનતી નથી, એટલે શબ્દ વડે તેનું અભિધાન ઈચ્છવામાં આવ્યું છે. એટલા માટે કહ્યું છે કે “શબ્દ શબ્દભાવનાને ( = પ્રેરણને, જે શબ્દવ્યાપારરૂપ છે) અભિહિત કરે છે અને ઉત્પન્ન પણ કરે છે.
222. ननु शब्दभावनाऽपि भावनाऽऽत्मकत्वादर्थभावनावदंशत्रयमपेक्षते एवेति तदस्या दर्शयितव्यम् । उच्यते । भाव्यांशे तावदस्याः पुरुषप्रवृत्तिरुपनिपततीति उक्तमेव । पुरुषप्रेरणात्मको हि विधिः शब्दभावनेति तत्साध्या पुरुषप्रवृत्तिरेव तत्र भाव्यतां प्रतिपद्यते । करणांशे तु तस्या नियोज्यविषयसमर्पकपदव्यापारो निविशते । यथा हि यज्यादिना स्वर्गादिर्भाव्यः सम्पद्यते इत्यर्थभावनायामसौ तत्करणतामवलम्बते, एवमिहापि नियोज्यपुरुषप्रवृत्तिविषयाद्यवगमात् संपद्यते इति तदभिधायकशब्दव्यापारस्तत्र करणतां प्रतिपद्यते । इतिकर्तव्यतांशे तु अर्थवादपदव्यापारोऽस्या अवतिष्ठते । केवलं विधिपदश्रवणे हि सति न तथा प्रवर्तयितुमुत्सहन्ते श्रोतारो यथा अर्थवादजनितबहुप्रकारकर्मप्राशस्त्यज्ञानपरितोषितहृदयाः सन्त इत्यर्थवादाः प्रवृत्त्यतिशयहेतवः । तेन तद्व्यापार इतिकर्तव्यतांशमस्याः पूरयतीति । एवं नियोज्यव्यापारो भाव्यः, विषयादिसमर्पकपदव्यापारः करणम् , अर्थवादपदव्यापार इतिकर्तव्यतेति सेयं त्र्यंशा शब्दभावना । सैव च विधिः ।
222. શંકાકા–શબ્દભાવના પણ ભાવનાત્મક હોઈ અર્થભાવનાની જેમ ત્રણ અંશની અપેક્ષા રાખે જ, એટલે એના ત્રણ અંશે દર્શાવવા જોઈએ.
ભાવનાવાયાર્થવાદી – અમે જણાવીએ છીએ. તેના ભાવ્યાંશમાં ( = સાધ્યાંશમાં ) પુરુષપ્રવૃત્તિ પડે છે એ તે અમે જણાવી દીધું છે જ. પુરુષ પ્રેરણાત્મક વિધિ શબ્દભાવના છે. એટલે શબ્દભાવના વડે સાધ્ય પ્રરુષપ્રવૃત્તિ જ શબ્દભાવનામાં ભાવ્યતા ( = સાથેતા ) પામે છે. શબ્દભાવનાના કરણશમાં ( = સાધનાંશમાં ) પડે છેનિયાજય પુરુષની પ્રવૃત્તિના વિષયનું ( = આજ્ઞાનું) પ્રતિપાદન કરતા પદને ! = લિડૂ આદિને ) વ્યાપાર. જેમ યાગ વગેરે વડે સ્વર્ગ આદિ સાયનું સંપાદન કરવામાં આવે છે એટલે અથભાવનામાં એ યાગ વગેરે સ્વગ આદિનું સાધનપણું ( = કરણુતા ) પામે છે, તેમ અહી પુરુષપ્રવૃત્તિના વિષય (આજ્ઞા)

Page #273

૨૫૬
વાકયાથ ભાવના છે એ મત વગેરેના જ્ઞાન દ્વારા નિજય પુરુષની પ્રવૃત્તિનું સંપાદન કરવામાં આવે છે એટલે તે વિષય ( = આજ્ઞા) વગેરેનું અભિધાન કરનાર શબ્દને 1 લિડ આદિને , વ્યાપાર સાધનપણું ( = કરતા ) પામે છે. શબ્દભાવનાના કર્થભાવાંશમાં ( = પ્રતિકર્તવ્યતાંશમાં ) અર્થાવાદપદને વ્યાપાર સ્થિર થઈ રહેલ છે. કેવળ વિધિપદનું શ્રવણ થતાં શ્રોતા પ્રવૃત્તિ કરવા એટલે ઉત્સાહિત થતો નથી જેટલું કમની અનેક પ્રકારે અથવાદે કરેલ પ્રશસ્તિના, અથવા જન્માવેલા જ્ઞાનથી બરાબર સંપુક્ત થયેલા મનવાળે શ્રોતા પ્રવૃત્તિ કરવા ઉત્સાહિત થાય છે. તેથી અથવાદપરના વ્યાપાર શબ્દભાવનાના ઇતિર્તાવ્યાંશને પૂરે છે. આમ નિજ્ય પુરુષને વ્યાપાર ( = પ્રવૃત્તિ, કૃતિ ) એ સાધ્ય છે, વિષય ૧ = આજ્ઞા ) વગેરેનું પ્રતિપાદન કરનાર પદને વ્યાપાર ( લિંડ' આદિ પદને વ્યાપાર) સાધન છે, અને અર્થવાદપદને વ્યાપાર ઇતિક્તવ્યતા છે, એટલે આ શબ્દભાવના પણ ત્રણ અંશેવાળી છે. અને આ શબ્દભાવના તે જ વિધિ છે.
Tલૌકિક વાક્ય લઈ આ વિષય સમજીએ. શેઠ નેકરને પાણી લાવવા આજ્ઞા કરે છે– ષટપ્રૂ માનવ” (=“પાણી લાવ). એ સાંભળી ને કરને જ્ઞાન થાય છે કે શેઠ મને પાણી લાવવા પ્રેરે છે. અર્થાત શેઠગત પ્રેરણું નામના વ્યાપારનું જ્ઞાન નોકરને થાય છે. આવું જ્ઞાન નેકરને થવાથી તે પાણી લાવવા માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે અન્વય-વ્યતિરેકને આધારે નિશ્ચય થાય છે કે પ્રેરણુજ્ઞાન પ્રવૃત્તિનું કારણ છે. પ્રસ્તુત ઉદાહરણમાં, જલપદનું, અવિભક્તિનું (દ્વિતીયા વિભક્તિનું કે આ પૂર્વક ની (આ+ની ધાતુનું શ્રવણ કરવાથી આ પ્રેરણાજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી પરંતુ લિ (=વિધ્યથ), લેટું (આજ્ઞાથ) વગેરેનું શ્રવણ કરવાથી જ ઉત્પન્ન થાય છે એમ માનવું જોઈએ, કારણ કે “ઘરું માનથતિ' (= પાછું લાવે છે. એ વાક્યમાં જલપદ, અમવિભક્તિ આ+ની ધાતુ હોવા છતાં તેઓનું શ્રવણ કરવાથી પ્રેરણજ્ઞાન ઉપ થતું નથી જ્યારે “ગસ્ટન્ માનવ” જેવાં લિડૂ લોન્ આદિ ધરાવતા વાક્યો સાંભળવાથી પ્રેરણાસ્તાન ઉપન થાય છે નિષ્કર્ષ એ કે લિડ, લેના જ્ઞાનની સાથે પ્રેરણુજ્ઞાનને અન્વય-વ્યતિરેક હેઈ લિ લેટુ દ્વારા પ્રેરણું વાચ્ય છે એટલે કે લિ, લેની પ્રેરણમાં શક્તિ છે એમ નિશ્ચિત થાય છે. '
ઉપરાંત, લિ આખ્યાત સામાન્ય તરીકે ( લકાર તરીકે કે પ્રવૃત્તિનો પણ વાચક છે. માન' એ સાંભળવાથી સાંભળનાર નેકરને ‘આનયનરૂ૫ ફળનું કારણ પ્રવૃત્તિ છે અને પ્રવૃત્તિરૂપ ફળનું કારણ પ્રેરણારૂપ વ્યાપ ર છે એવું જ્ઞાન થાય છે તેમાં, આ+ની ધાતુથી તે આનયન જ જણાય છે એટલે બાકી રહેલા અર્થ પ્રવૃત્તિ વ્યાપાર તથા પ્રેરણાવ્યાપારને જણાવનાર પ્રત્યયાંશ જ હોય. લિ તરીકે પ્રત્યયાંશથી વાચ્ચે જે ઉક્ત પ્રેરણા નામને વ્યાપાર તે જ વિધિ કહેવાય છે જ્યારે આખ્યાત સામાન્ય તરીકે (=લકાર તરીકે પ્રત્યયાંશથી વાગ્યે પ્રવૃત્તિ નામના વ્યાપાર કતિ કહેવાય છે પ્રવૃત્તિ ( કૃતિ) પ્રેરણનું ફળ છે. પ્રસ્તુત ઉદાહરણમાં બે પુરુષો છે-શેઠ અને નેકર. શેઠમાં પ્રેરણારૂપ વ્યાપાર છે અને એકરમાં પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપાર છે. પ્રેરણારૂપ વ્યાપારનું ફળ પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપાર છે અને પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપારનું ફળ આનયન છે. પ્રેરણા વ્યાપાર જેનામાં હોય તેને પ્રવર્તક કહેવામાં આવે છે. પ્રવૃત્તિ રૂપ વ્યાપાર જેનામાં હોય તેને પ્રત્યે કહેવામાં આવે છે. પ્રેરણવ્યાપારને પ્રવતના વ્યાપાર પણ કહેવામાં આવે છે. “વચમ્ માનવઅહી લાવનાર નોકર લાવવા માટે પ્યાલે, કે વગેરેને સાધન તરીકે

Page #274

વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
૨૫૭ ઉપયોગ કરે છે જ્યારે લાવવા પ્રેરનાર શેઠ નોકરમાં જલાયન માટે પ્રવૃત્તિ ઉતપન્ન કરવા સાધન તરીકે લિ આદિના જ્ઞાનને ઉપયોગ કરે છે, મતલબ કે લિ આદિ શબદધટિત વાક્ય સંભળાવી લિનું જ્ઞાન કરાવી નેકરમાં (ગ્રેષ્ય પુરુષમાં પ્રવૃત્તિને પેદા કરે છે. પાણું લાવનાર નોકર ફ્રીજ પાસે જવું, તેને ઉઘાડવું, તેમાંથી ઠંડા પાણીને બાટલે કે, પ્યાલામાં ઠંડુ પાણી રેડવું વગેરે રીતને અપનાવે છે જ્યારે પ્રેરણા કરનાર શેઠ “પાણી લાવવું જરૂરી છે' એવું પ્રાગટ્યજ્ઞાન નોકરને થાય એવી રીત અપનાવે છે.
ઉત્પદ્યમાન ફળની ઉત્પત્તિને જનક એ ઉપાદકને વ્યાપાર ભાવના કહેવાય છે. આથી, ઉપદ્યમાન પ્રવૃત્તિની ઉત્પત્તિનો જનક એવો ઉપાદકને (અહીં ઉપદક પ્રવર્તક= પ્રવયિતા છે) પ્રેરણા નામને વ્યાપાર ભાવના કહેવાય. તે જ રીતે ઉપદ્યમાન આનયનરૂપ ફળની ઉપત્તિને જનક એ ઉત્પાદનો ( અહી ઉત્પાદક ચિજય પુરુષ છે | પ્રવૃત્તિરૂ૫
વ્ય પાર પણ ભાવના કહેવાય. આમ પ્રેરણું વ્યાપાર અને પ્રવૃત્તિ વ્યાપાર બંને ભાવના કહેવાય. - હવે આ જ પ્રમાણે ૩થતિ 1 થત' વગેરે વૈદિક વાક્યો લે. અહીં વત'માં વન્ ધાતુ ઉપરને જે તે પ્રત્યય છે તે લિડર તરીકે પ્રેરણાનો વાચક છે તથા તે જ ત પ્રત્યય લકાર ( = આખ્યાત સામાન્ય તરીકે પ્રેરણુજન્ય પ્રવૃત્તિનો વાચક છે. પરંતુ લોકમાં અને વેદમાં ફરક આટલે જ છે કે લેકમાં ‘મ્ મા ય’ જેવા લૌકિક વાકયને પ્રયોક્તા પુરુષ હોવાથી પ્રેરણુવ્યાપાર પ્રવર્તાક પુરુગમાં હોય છે, ‘નમ્ માન’ એ વાક્યને પ્રયોક્તા પુરુ ( = શેઠ ) જ પ્રવર્તક છે; લાકમાં પ્રેરણારૂપ વ્યાપાર વાક્યપ્રયોક્તા પુરુષમાં છે. જયારે વેદમાં ‘રિમેન દ્વાને ત’ જેવાં વૈદિક વાકયેનો પ્રયોક્તા પણ ન હોવાથી, અર્થાત વેદ અનાદિ હોઈ અપષય હોવાથી, લિડ' આદિ શબ્દમાં જ પ્રેરણારૂપ વ્યાપારને તાદામ્યસંબંધથી અભિધારૂપે મીમાંસકે સ્વીકારે છે. આથી પ્રેરણારૂપ વ્યાપારને તેઓ શાબ્દી ભાવના તરીકે ઓળખે છે. આખ્યાત સામાન્ય તરીકે લિડથી વાચ પુરુષપ્રવૃત્તિ, જે શબ્દભાવનાજન્ય ( = પ્રેરણુખ્ય વ્યાપારજન્ય છે, તેને તેઓ આથીભાવના કહે છે, કારણ કે તે અ( = પ્રયોજન ને લઈ થનારી હોય છે. પ્રજનની ઇચ્છાથી પેદા થએલે ક્રિયવિષયક એક પ્રકારને જે વ્યાપાર તે આથી ભાવના કહેવાય. સ્વામી ને ”માં પ્રોજન વગરૂપ ફળ છે. તે સ્વર્ગની ઈચછાથી ( = રાગથી ) પેદા થયેલ. સ્વગરૂ૫ ફળનું સાધન એવી યાગાદિદિયા જેનું કર્મ ( = વિષય) છે એવો પુરુષ પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપાર તે આથભાવના. જો કે શાબ્દી ભાવનાને ( = પ્રેરણા વ્યાપારને ) પણ પ્રવૃત્તિરૂપ પ્રજન ( = ફળ ) છે છતાં જે સુખરૂપ હોય તે જ મુખ્ય ફળ ગણવ, નહીં કે તેનાં સાધને પણ; એ દષ્ટિએ સુખરૂપ સ્વર્ગાદિ ફળની જનક પ્રવૃત્તિને જ તેઓ “અર્થભાવન’ શબ્દથી ઓળખે છે. અથવા, પુરુષ વગેરે અર્થમાં રહેતી હોવાથી પ્રવૃત્તિ આધીભાવના તરીકે ઓળખાય છે. ,
ભાવના સાથ, સાધન અને ઇતિકર્તવ્યતા એ ત્રણ અંશથી યુક્ત હોય છે. આથી, “ચેરિટેજમેન વામ વત’ એ ઠેકાણે શબ્દભાવના નીચે પ્રમાણે ત્રણ અંશથી યુક્ત છે. પુરૂષ પ્રવૃત્તિરૂપ અર્થભાવના સાધ્ય તરીકે, લિડ આદિનું જ્ઞાન સાધન તરીકે અને અર્થવાદથી જન્ય પ્રાશર્યજ્ઞાન ઇતિક્ત-યતા તરીકે શબ્દભાવના સાથે અન્વિત થાય છે. તે જ રીતે આ જ વાક્યમાં અભાવના પણ ત્રણ અંશથી યુક્ત છે. સ્વગ” સાધ્ય તરીકે, યોગ સાધન તરીકે અને પ્રયાજ વગેરે અંગસમૂહ ઇતિકર્તવ્યતા તરીકે અર્થભાવના સાથે અન્વિત થાય છે. ]

Page #275

૨૫૮
વાક્યર્થ ભાવના છે એ મત 223. ચ વિધેયાનન્વયક્ષનો ટોપ ગારાનીયા, પાયોपादानलक्षणया प्रत्यासत्या तदन्वितत्वावगमात् , आहुश्च .....
विधिभावनयोस्त्वेकप्रत्ययग्राह्यताकृतः ।
धात्वर्थात् प्रथमं तावत् सम्बन्धोऽध्यवसीयते ।। इति [श्लो०वा०वाक्या०७९] विधिर्भावनायां पुरुषं नियुङ्क्ते । यथाऽऽह
स्वव्यापारे हि पुरुषः कर्तृत्वेन नियुज्यते इति । [तन्त्रवा० २.१.१ ] 223. વિધિને ( = પ્રેરણવ્યાપારને શબ્દભાવનાને) વાક્યર્થ ( આથભાવના ) સાથે અન્વયસંબંધ ઘટતો નથી એ દોષ ક૫ જોઈએ નહિ, કારણ કે એક પ્રત્યય દ્વારા તેમનું ગ્રહણ થવારૂપ પ્રત્યાત્તિને = સામીને) લીધે વિધિનું ભાવના સાથે અન્વિત હોવાપણું જણાય છે. કહેવામાં પણ આવ્યું છે કે વિધિ અને ભાવના બંને એક પ્રત્યય વડે ગ્રાહ્ય હેવાને લીધે, ધાત્વર્થને ભાવના સાથે અન્વયે થાય તે પહેલાં વિધિને ભાવના સાથે અન્વયસંબંધ નિશ્ચિત થાય છે વિધિ ( = લિડ = પ્રેરણવ્યાપાર ) ભાવનામાં ( = પ્રવૃત્તિમાં = કૃતિમાં) પુરુષને નિયુક્ત કરે છે, જેડે છે, પ્રેરે છે; જેમકે, કહ્યું છે કે “પિતાના વ્યાપારમાં કર્તા તરીકે પુરુષ વિધિ વડે નિયુક્ત કરાય છે, જેડાય છે, પ્રેરાય છે.”
224. તયો: મન્વય થાત ? | ननु च त्वयैवोक्तं धात्वर्थात् पूर्वतरं तावद् भावनाया विधेश्च सम्बन्धोऽवगम्यते । एकपदोपादानेऽपि धात्वर्थस्तावत् प्रकृत्यंशाभिधेयः । विधिभावने तु द्वे अपि प्रत्ययांशेनाभिधीयते इति । अतश्च स्वच्छैव भावना विधिना स्पृश्यते, न विषयानुरक्ता । स्वच्छा च न प्रयोगयोग्या भवति । या च फलकरणेतिकर्तव्यतांशपरिपूर्तिप्रस्थिता प्रयोगयोग्या, न तां विधिः स्पृष्टवान् । अविधिस्पृष्टेषु च धात्वर्थकारकादिषु किमिति सचेताः पुरुषः प्रवर्ते तेति ? ।
_224. શંકાકાર–તેમને ( = વિધિ અને ભાવનાને ) અન્વય કેવી રીતે થાય ? તમે જ કહ્યું છે કે ધાર્થને ભા ને સાથે સંબંધ થાય તે પહેલાં ભાવનાને અને વિધિને સંબધ જ્ઞાત થાય છે. એક પદમાં હોવા છતાં ધાર્યું તે પ્રકૃત્યથી અભિહિત થાય છે. પરત વિધિ અને ભાવના બંને પ્રત્યયાંશથી અભિહિત થાય છે. [ ધાત્વર્થ કરતાં વિધિ ભાવનાની વધુ સમીપ હોઈ વિધિને ભાવના સાથે વહેલા સંબંધ થાય છે, પછી જ ધાત્વર્થના ભાવના સાથે સંબંધ થાય છે. ] તેથી, તદ્દન સ્વચ્છ ( = ધાવથંથી ન રંગાયેલી) ભાવના ૧ જ્યારે વિધિ અને ભાવના એ બે શબ્દો પ્રયુક્ત થયા હોય ત્યારે ભાવનાથી અ.થી
ભાવના સમજવી, કારણ કે વિધિ શબ્દ શાબ્દીભાવના માટે છે.

Page #276

વાકયાર્થ ભાવના છે એ મત
૨૫૯ વિધિ વડે સ્પર્શાય છે, વિષય(યાગ ધાત્વર્થ )થી રંગાયેલી ભાવના વિધિ વડે સ્પર્શતી નથી. ધાત્વથ વિધ્ય–વાગ)થી ન રંગાયેલી સ્વચ્છ ભાવના ( = પુરુષપ્રવૃત્તિ =કૃતિ ) પ્રયોગને
ગ્ય નથી. [ વિષય વિનાની પ્રવૃત્તિ થવી શક્ય જ નથી. ] ફળ ( = સ્વગ). કરણ યાગ) અને ઈતિકર્તવ્યતા ( = પ્રયાજ આદિ . આ ત્રણ અંશોથી પરિપૂર્ણ બનેલી ભાવના ( = પુરુષપ્રવૃત્તિ) પ્રયોગને યોગ્ય છે, પણ તેમને તો વિધિ સ્પર્યો નથી. વિધિ જેને સ્પ નથી એવા ધાત્વર્થ અને કારક હોય ત્યારે શું સચેતન પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે ? [ન જ કરે.]
225. કયતે | વાપિ વિધિનાતવાવનુરાતા સ્વરછામેવ માવનાमेकाभिधानत्वात् प्रथममाक्रामति, तथापि तादृशि तस्यां सप्रत्ययप्रवर्तनात्मकनिजस्वरूपनिर्वहणमलभमानो न तावत्येव विरमति, किन्तु परिणीतबालकन्यको वर इव तावद्विलम्बमानः प्रसारितहस्त आस्ते यावत् सर्वाङ्गसुन्दरी प्रयोगयोग्या भावना भवति ।
यद्यप्यशैरसंस्पृष्टां विधिः स्पृशति भावनाम् । तथाप्यशक्तितो नासौ तन्मात्रो पर्यवस्यति । अनुष्ठेये हि विषये विधिः पुंसां प्रवर्तकः ।
રાત્રણ વાપૂ નાનુતિzત માવનામ્ . तस्मात् प्रक्रान्तरूपोऽपि विधिस्तावत् प्रतीक्षते । यावद्योग्यत्वमापन्ना भावनाऽन्यानपेक्षिणी ।। इति ।
[ો. વા વાયા. ૨૭૪-૨૭૬ ] 225. ભાવનાવાયાર્થવાદી–આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. ભાવના અને વિધિ અનેન અભિધાન એકથી અર્થાત એક પ્રત્યયથી થતું હોવાને કારણે ધાવથ નો (=પ્રવૃત્તિના વિષયને, યાગનો ) અનુરાગ પ્રાપ્ત ન કર્યો હોવાથી સ્વચ્છ જ રહેલી ભાવના પાસે સોપ્રથમ વિધિ જાય છે, તેમ છતાં સચેતન પુરુષને પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરવા રૂપ પોતાના સ્વરૂપનું નિર્વહણ તેવી (= સ્વચ્છ ) ભાવનામાં ન પામતો તે વિધિ તેટલા માત્રથી અટકી જતું નથી, પરંતુ બાળકન્યાને પરણેલા વરની જેમ ત્યાં સુધી હાથ પહોળા કરી ઊભું રહે છે ત્યાં સુધી ભાવના પ્રગને માટે યોગ્ય એવી સર્વાંગસુંદરી ન બને. અને કહ્યું પણ છે કે જે કે ત્રણ અંશથી અસંસ્કૃષ્ટ એવી ભાવનાને વિધિ સ્પર્શ કરે છે, તેમ છતાં સ્પર્શમાત્રમાં જ અશક્તિને કારણે અટકી જતો નથી. અન્ય વિષમાં ( = યાગમાં ) જ પુને પ્રવૃત્તિ કરવા વિધિ પ્રેરે છે છતાં જ્યાં સુધી ભાવના ( = પ્રવૃત્તિ ) અંશત્રયથી પૂર્ણ ન બને ત્યાં સુધી ભાવનાને ( = પ્રવૃત્તિને ) વિધિ પ્રયોગ માટે ફરજ પાડતા નથી તેથી, સ્વચ્છ ભાવનાને સ્પર્શવા રૂપ પ્રક્રમ કરનાર વિધિ ત્યાં સુધી પ્રતીક્ષા કરે છે જ્યાં સુધી ભાવના બીજા કેઈની અપેક્ષા ન રાખનારી અને પ્રયોગને યોગ્ય બને [ ક વા૦ વાક્યા૦ ૨૭૪ ૨૭૬ ].

Page #277

२६०
વાક્યર્થ ભાવના છે એ મત
226. सा हि वाक्यान्तरोपात्तमप्यपेक्षते, प्रकरणान्तराधीतमपि वाञ्छति, प्रकृतिवद्भावलभ्यमपि याचते, अर्थसामर्थ्यगम्यमपि स्पृहयति इत्येवंविध एष शब्दप्रमाणमहिमेति । स चायं व्युत्पादनक्रम ईदृशो व्याख्यातृभिरुपदिश्यते-- इत्थमस्यान्वयः, इत्थमस्येति वाक्यार्थः पुनर्भावनात्माऽवगम्यमानः एकयैव बुद्ध्याऽनेकजातिगुणद्रव्यक्रियाद्यङ्गकलापकल्माषिततनुरवगम्यते । तादृश्येकैवेयं वाक्याद्वाक्यार्थबुद्धिः ।
आह च
भावनैव हि वाक्यार्थः सर्वत्राख्यातवत्तया । अनेकगुणजात्यादिकारकार्थानुरञ्जिता ॥ एकयैव च बुद्ध्याऽऽसौ गृह्यते चित्ररूपया ।
पदार्थाहितसंस्कारचित्रपिण्डप्रसूतया ॥” इति [श्लो.वा.वाक्या.३३०-३३१] 226. ते भावना वास्यान्तरथी यात्त ( = प्राप्त)नी अपेक्षा राणे छ, अन्य प्रमा અધીન = જ્ઞાત)ને પણ વાંછે છે, પ્રકૃતિની જેમ ભાવલભ્યની પણ યાચના કરે છે અને અર્થ સામર્થથી ગમ્યની પણ સ્પૃહા કરે છે આવો છે આ શબ્દપ્રમાણને મહિમા.
વ્યાખ્યાતાઓ આ વ્યુત્પાદનક્રમને આવો જણાવે છે–આ પ્રમાણે આને અન્વય છે, આ પ્રમાણે આને અન્વય છે એ રીતે જ્ઞાત થતા ભાવનાસ્વરૂપ વાયાથ જાતિ દ્ર ય ગુણ ક્રિયા વગેરે અંગોથી રંજિત-મિશ્રિત એવો એ એક જ બુદ્ધિથી જ્ઞાત થાય છે વાક્યમાંથી જન્મતી આ વાક્યાર્થબુદ્ધિ પણ તેવી એક જ છે અને કહ્યું પણ છે કે જે ભાવના સર્વત્ર આખ્યાતવત્તાને કારણે ગુણ જાતિ આદિ અનેક કારકીર્થોથી અનુરંજિત છે તે ભાવના જ વાક્યર્થ છે. પદના અર્થોએ પાડેલા સંસ્કારોથી ઘટિત ચિત્રપિંડમાંથી જન્મેલી ચિત્રરૂપ એક भुद्धि वडे भावना (ो पायार्थ छ ते) गडीत थाय छे. [आवा पाया. 330-331]
227. एक एवायमतिदीर्घः क्रमविकस्वरः सकलाङ्गपरिपूरितभावनातत्त्वविषयः प्रतिभासः । यथा हि स्थाल्यधिश्रयणात् प्रभृति आ निराकाङ्क्षौदननिष्पत्तेरेकैवेयं पाकक्रिया सलिलावसेकतण्डुलावपनदीविघटनास्रावणाधनेकक्षणसमुदायस्वभावा, तथा प्रथमपदज्ञानात् प्रभृति आ निराकाङ्क्षवाक्यार्थपरिच्छेदादेकैवेयं शाब्दी प्रमितिः । आह च
पदात् प्रभति या चैषा प्रज्ञा ज्ञातुर्विजम्भते ।
पुष्पिता सा पदार्थेषु वाक्यार्थेषु फलिष्यति ॥ तन्त्रवा० १.३.९] इति कृतमतिविस्तरेण ।

Page #278

વાક્યા ભાવના છે એ મતનું ખંડન
૨૬૧ 227. ક્રમે ક્રમે વિકસનારે, સકલ અંગેથી પરિપૂરિત ભાવનાતત્ત્વને વિષય કરનારે અને અતિદીધ એવો આ એક જ પ્રતિભાસ છે. જેમ તપેલી ચૂલે ચડાવવાથી માંડી છેવટે બીજી કઈ ક્રિયાની અપેક્ષા ન રાખનારી ચડેલા ભાતની નિષ્પત્તિ સુધીની એક જ આ પાકક્રિયા છે જે અનેક નાની નાની ક્રિયાઓ જેવી કે તપેલીમાં આંધણ મૂકવું, ચેખા એરવા, ચમચાથી હલાવવુ, આસાવવું વગેરેના સમુદાયરૂપ સ્વભાવવાળી છે- તેમાં પ્રથમ પદના જ્ઞાનથી માંડી આકાંક્ષા રહિત વાક્યાથજ્ઞાન થાય ત્યાં સુધીની આ એક જ શાબ્દી પ્રમિતિ છે અને કહ્યું પણ છે કે પદથી માંડી જ્ઞાતાની આ જે પ્રજ્ઞા વિકસે છે તે પદાર્થોમાં પુષિત થઈ વાક્યર્થોમાં ફળે છે. વધુ વિસ્તાર રહેવા દઈએ 228. રોડઘે વાયા: મવિનાનામા:
कर्तव्यापारः स्वर्गयागादिरथः । यस्तु व्यापारः प्रैषरूपो लिडादे
र्वाच्यः कार्यो वा तं विधि सङ्गिरन्ते ॥
228. આ વાક્યાથ ભાવના નામને છે, જે કર્તાને સ્વર્ગ, યાગ વગેરે વિષયક વ્યાપાર છે. પરંતુ લિડ આદિ શબ્દથી વાગ્ય અને જન્ય એવો જે પૈષરૂપ ( = પ્રેરણારૂપ) વ્યાપાર છે તેને વિધિ ( = શબ્દભાવના ) કહેવામાં આવે છે.
229. તદ્નનુમન્યમાના બળે ક્ષત્તેિ–ચોડલી રાબ્દમાવનાથ: વ્યાપાર: शब्दस्य कार्योऽभिधेयश्च, तमभिदधतः कुर्वतो वा शब्दस्य व्यापारान्तरमस्ति न वा ? यदि तावनास्ति, तदेष व्यापारान्तरनिरपेक्षस्वव्यापारमिवार्थमपि वदतु, विश्राम्यतु व्यापारकल्पना । अस्ति चेदस्य तदभिधाने व्यापारान्तरं, तदाऽनवस्थाप्रतीकारः कश्चिदन्वेष्यः, न चासो दूरादपि लभ्यते । भूतपरिस्पन्दव्यतिरिक्तव्यापार निरासश्च प्रमाणसामान्यलक्षणे विस्तरेण कृत इत्यसौ मार्ग इहाप्यनुसरणीयः ।
229. આને ન સ્વીકારનાર બીજાઓ કહે છે' શબ્દભાવના નામનો આ જે શબ્દ વ્યાપાર શબ્દનું કાર્ય (effect) પણ છે અને અભિધેય પણ છે, તે શબ્દવ્યાપારને પેદા કરતા કે અભિહિત કરતા શબ્દને બીજો કોઈ વ્યાપાર છે કે નહિ? જે કહે કે નથી તે જેમ શબ્દ વ્યાપારાન્તરની અપેક્ષા રાખ્યા વિના સ્વવ્યાપારનું અભિધાન કરે છે તેમ અથનું પણ સ્વવ્યાપારની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અભિધાન કરે, વ્યાપારની કલ્પનાથી અટકો. અને જે સ્વવ્યાપારનું અભિધાન કરવા વ્યાપારાન્તરની અપેક્ષા શબ્દ રાખતા હોય તે અનવસ્થા
૧. આ વિધિવાયાર્થવાદીઓ છે. વિધિ = શબ્દનો પ્રેરણું નામને વ્યાપાર = શબ્દભાવના

Page #279

૨૬૨
વાક્યર્થ ભાવના છે એ મતનું ખંડન
દેષ આવી પડે એટલે તે અનવસ્થાષને પ્રતીકાર કરવાને કોઈ ઉપાય શોધવો જોઈએ. આ ઉપાય [નજીક તે શું] દૂર દૂર પણ ઉપલબ્ધ નથી. પ્રાણીના પરિસ્પદથી અતિરિક્ત વ્યાપારને નિરાસ અમે પ્રમાણસામાન્ય લક્ષણપ્રસંગે વિસ્તારથી કર્યો છે, એટલે એ નિરાસ કરવાની રીતનું અનુસરણ અહીં પણ કરવું જોઈએ.
230. यश्चासौ व्यापारः क्रियते चाभिधीयते च, स किं पूर्वमभिधीयते ततः क्रियते, पूर्व वा क्रियते पश्चादभिधीयते, युगपदेव वाऽस्य करणाभिधाने इति ? न तावत् पूर्वममिधीयते ततः क्रियते, अनुत्पन्नस्याभिधानानुपपत्तेः । न ह्यजाते पुत्रो नामधेयकरणम् । अर्थासंस्पर्शी च तथा सति शब्द: स्यात् । तत एव न युगपदुभयम् , अनुत्पन्नत्वानपायात् प्रयत्नगौरवप्रसङ्गाच्च । नापि कृत्वाऽभिधानं, विरम्य व्यापारासंवेदनात् ।
230. આ જે શબ્દવ્યાપારને પેદા કરવામાં આવે છે અને અભિહિત કરવામાં આવે છે તે શબ્દવ્યાપારને શું પહેલાં અભિહિત કરવામાં આવે છે અને પછી પેદા કરવામાં આવે છે કે પહેલાં પેદા કરવામાં આવે છે અને પછી અભિહિત કરવામાં આવે છે, કે અભિધાન અને ઉત્પત્તિ સાથે કરવામાં આવે છે. પહેલાં તેનું અભિધાન કરવામાં આવે છે અને પછી તેની ઉત્પત્તિ કરવામાં આવે છે એ પક્ષ યોગ્ય નથી કારણ કે અનુપત્નનું અરિધાન ઘટતું નથી. ન જન્મેલા પુત્રનું નામ પાડવામાં આવતું નથી, અનુત્પન્નનું અભિધાન માનતાં શબ્દ અર્વાસ રૂશ બની જાય. તેથી જ અભિધાન અને ઉત્પત્તિ બંને સાથે કરાય છે એ પક્ષ બરાબર નથી, કારણ કે અનુત્પન્મના અભિયાનને દોષ તે આ પક્ષમાં પણ રહે છે. ઉપરાંત પ્રયનગૌરવના દોષ પણ આ પક્ષમાં આવે છે. ઉત્પત્તિ કરીને પછી અભિધાન કરે છે એ પક્ષ પણ યોગ્ય નથી કારણ કે શબ્દ સ્વવ્યાપારની ઉત્પત્તિ કરીને પછી તેનું અભિધાન કરતે હોય એવો અનુભવ આપણને નથી.
23. ગપિ સાથે તપસ્વી બ્રિટાઢિ પ્રયા: સાવિ જોવ્રુન્દાલવે જયमुमतिबृहन्तं भारं वहति ? कर्तारं च तत्संख्यां चाख्यास्यति, अर्थभावनामभिधास्यते, शब्दभावनां च करिष्यति, तां च वदिष्यतीति दुर्वहाऽयं भारः । कश्चायं शब्दभावनानामधेयस्य विधेर्वाक्यार्थे भावनायामन्वय इति वक्तव्यम् ।
231 વળી, આ બિચારો લિડ આદિ પ્રત્યય શદશ્રેય (શ્લેષથી વૃષભશ્રેષ્ઠ) હોવા છતાં કેવી રીતે ઘણે મેટો ભાર વહે ? કર્તાને અને તેની સંખ્યાને જણાવે, અર્થભાવનાનું અભિધાન કરે અને શબ્દભાવનાને ઉત્પન્ન કરે તેમ જ અભિહિત કરે ? આ ભાર તો વહન કરવો મુશ્કેલ છે. જેનું નામ શબ્દભાવના છે એ વિધિને વાક્યાથ રૂ૫ ભાવના સાથે અન્વયસંબંધ કર્યો છે એ જણાવવું જોઈએ.

Page #280

વાક્યાથ વિધિ છે એ મત
૨૬૩ 232. નનૂ તૈપ્રત્યયામિયત્વટ્ઝક્ષા: સન્ત ત ા ન ઝૂમ ગામિधानिकः सम्बन्धो नोक्त इति, किन्तु पुरुषव्यापारात्मिकाया अर्थभावनायाः प्रधानत्वेन वाक्यार्थत्वात् तदपेक्ष्यमाणफलकरणेतिकर्तव्यतांशपूरणेन वर्गकामादिपदान्तराभिधेयोऽर्थः समन्वेति गुणत्वेन । शब्दव्यापारस्तु तदपेक्षितमन्यतममपि नांश पूरयितुमलमिति तत्र न गुणतामवलम्बते, न च द्वयोः प्रधानयोर्घटः पट इतिवद्वा पचति पठतीतिवद्वा सम्बन्ध उपलभ्यते ।।
232. ભાવનાવાક્યર્થવાદી- એકપ્રત્યયાભિધેયત્વરૂ૫ અન્વયસંબંધ છે એમ અમે જણાવ્યું છે જ.
વિધિવક્વાર્થવાદી- અમે એમ નથી કહેતા કે તમે આ આભિધાનિક સંબંધ કહ્યો નથી. પરંતુ પુરુષપ્રવૃત્તિરૂપ અથંભાવના પ્રધાન હાઈ વાક્ષાર્થ છે અને વાક્યર્થ હોવાને કારણે તે જેની અપેક્ષા કરે છે તે ફલાંશ, કરણુશ અને ઇતિકર્તવ્યતાંશનું પૂરણ કરી સ્વર્ગકામ વગેરે બીજા પદને અભિધેય અર્થ તેની સાથે ગુણરૂપે (=અંગરૂપે) બરાબર અન્વય પામે છે. શવ્યાપ ૨ =વિધિ=શબ્દભાવના) તે અથભાવના જેમની અપેક્ષા રાખે છે તે આ ત્રણ અંશેમાંના એક પણ અંશને પૂરવા સમર્થ નથી એટલે તે અર્થભવનાને અંગ બનતો નથી અને બે પ્રધાન વચ્ચે તો સબંધ ઉપલબ્ધ થતો નથી, જેમ કે, 'ઘટઃ પરઃ” (ઘટ છે. પટ છે), “gવતિ દત્તિ' (eતે રાંધે છે. તે વાંચે છે. એમાં ધટ અને પેટ કે પતિ અને પઠતિ વચ્ચે કેઈ સંબંધ નથી કારણ કે તે બંને પ્રધાન છે
233. અથાર્થમાવના શમાવનાથસ્થ વિધેર્વિષયનળ કુળતામરુખ્યત્તે, विधिः तर्हि वाक्यार्थः, न भावना, तस्या अप्राधान्यात् । अतो भावनाद्वयं प्रत्ययार्थ इति न हृदयङ्गममेतत् । एकाभिधानाभिधेयत्वं च न भावनयोरन्योन्यसमन्वये વાળમ, કક્ષા: પાતા માવા રૂાાવનાત્ | વિશ્વ સ્થાન ન દે માવને प्रत्ययवाच्ये इष्यते । उच्यते । लिङ्गादिशब्द श्रवणे सति कार्ये च प्रेरणायां च ગુદ્ધિપૂતે રૂતિ | 3
233. અર્થભાવના (પુરુષપ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપાર) શબ્દભાવના નામની વિધિના (=પ્રેરણુંરૂપ વ્યાપારના) વિષયનું પ્રતિપાદન કરીને શબ્દભાવનાનું અંગ બને છે. તેથી વિધિ વાક્યર્થ છે, ભાવના વાક્યા નથી, કારણ કે ભાવના ગૌણ છે. માટે, બંને ભાવના પ્રત્યયાથ છે એ વાત હૃદયને રૂચે એવી નથી. એકબીજાના અન્વયસંબંધમાં કારણભૂત એકપ્રત્યયાભિધેયત્વ નથી. [અર્થાત એકપ્રત્યયાભિધેયત્વ બંને ભાવનાના અન્વયનું કારણ નથી.] ઉદાહરણથ, અક્ષ, પાદ અને માષ આમાને પ્રત્યેક શબ્દ અનેક અર્થોને વાચક છે, પણ તેથી તે અર્થે વચ્ચે અન્વય દેખાતું નથી. અને અર્થ પાસાં પણ છે અને ઇન્દ્રિય પણ છે આમ તે બે અર્થો એકઠાભિધેય છે છતાં તેમની વચ્ચે અન્વય નથી. વળી, કેના અનુરોધથી બે ભાવનાને પ્રત્યયવાઓ ઈચ્છવામાં આવી છે ?

Page #281

२१४
વાકયાથ નિગ છે એ મત
ભાવનાવાક્ષાર્થવાદી અને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. લિ આદિ શબ્દ સાંભળતાં કાર્યનું (પ્રવૃત્તિનું) અને પ્રેરણાનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે
2:4. यद्येवमेक एव तादृशोऽसौ लिङर्थो भवतु । तदेकत्वाच्च न परस्परसमन्वयः चिन्तयिष्यते । न च प्रत्ययेऽप्यतिभार आरोपयिष्यते ।
नन्वेकस्यापि लिङर्थस्य यदि शब्दः कार्यत्वं प्रेरणां च ब्रवीति ततस्तदवस्थ एवातिभारः । कश्चासावेकः कार्यात्मा प्रेरणात्मा च तस्यार्थः ? ।
. 31. નિગવાક્યર્થવાદી – જે એમ હોય તો તેવો આ એક જ લિડર્થ છે. [ભાવના અને વિધિ એમ બે લિડ ન હૈ.] તે લિડર્થ એક હાઈ પરસ્પર અન્વયને વિચાર કરવાનું રહેશે નહિ અને પ્રત્યય ઉપર અતિભારને આરેપ કરવાને પણ નહિ રહે
શંકાકાર એક જ લિડર્થના કાર્યવાશ ( પ્રવૃવંશ) અને પ્રેરણાંશને શબ્દ ( વિડ પ્રત્યય) જણાવતે હેય તે અતિભાર તે એમનો એમ રહ્યો તે લિડ પ્રત્યયને, કાર્યસ્વભાવ અને પ્રેરણાસ્વભાવ ધરાવતો એ આ એક અર્થ કર્યો છે ?
235. ૩યતે | વો બ્રિટાઢિયાત્વાખ્યત્વે, ચમમિવતો તસ્થતિમાર:, यत्र न तव्यतिरेकेण प्रमाणान्तरं क्रमते, स नियोगो नाम वाक्यार्थः । तथा हिवृद्धव्यवहारतः शब्दानामर्थे व्युत्पत्तिरित्यत्र तावदविवाद एव । व्यवहारे च वाक्यार्थे वाक्यस्य व्युत्पत्तिः, वाक्येन सर्वत्र व्यवहारात् । तत्र यजेतेत्यादितिङन्तपदयुक्तेषु वाक्येषु पदान्तराणामर्थः तावदास्ताम् , आख्यातार्थेऽह्यवगते तदानुगुण्येनासौ स्थास्यति । आख्यातस्य च यजेतेत्येवमादेरर्थः परीक्ष्यमाणः प्रेरणात्मक एवावतिष्ठते, यतः पदान्तरसन्निधाने सत्यपि न प्रेरणाबुद्धिरुपजायते, आख्यातपदश्रवणे सति सा जायते, तस्मात् तस्यैव प्रेरणात्मकोऽर्थः । तत्रापि तु जुहोत्यादिधात्वन्तरो. पजननापायपर्यालोचनया धातोस्तत्प्रतीतौ व्यभिचारात् प्रत्ययस्य चाव्यभिचारात् तस्यैव सोऽर्थ इति गम्यते ।
235. નિગાથાર્થવાદી– આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. જે લિડ આદિ પ્રત્યયથી જ્ઞાત થાય છે, જેને જણાવતાં પ્રત્યયને અતિભાર લાગતો નથી, જ્યાં તેનાથી (=લિડ આદિ પ્રત્યયથી જુદુ બીજુ પ્રમાણ ચાલતું નથી તે નિગ નામને વાક્યા છે. તે આ પ્રમાણે વૃદ્ધોના વ્યવહાર દ્વારા શબ્દોના અર્થોનું જ્ઞાન થાય છે એ તો નિર્વિવાદ જ છે વૃદ્ધવ્યવહારમાં વાક્ય વાક્યાથનું જ્ઞાન કરાવે છે, કારણ કે સર્વ વાક્ય વડે જ વૃદ્ધવ્યવહાર ચાલે છે. ત્યાં “નેત' વગેરે તિડ ન્ત પદેથી યુક્ત વાકમાં બીજા પદને અથ ભલે છે, પરંતુ આખ્યાતને અથ” જ્ઞાત થતાં તેને અનુકૂળપણે તે બીજા પદોનો અર્થ

Page #282

વાકયાર્થ નિગ છે એ મત સ્થિર થશે. આખ્યાતના અર્થની પરીક્ષા કરાતાં તે અર્થ પ્રેરણાત્મક જ સ્થિર થાય છે, કારણ કે બીજાં પદ્યનું સન્નિધાન હોવા છતાં પ્રેરણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી નથી જ્યારે આખ્યાતપદને સાંભળતાં જ પ્રેરણાની બુદ્ધિ જન્મે છે તેથી આખ્યાતને જ અર્થ પ્રેરણાત્મક છે. પરંતુ ત્યાં પણ ગુફોતિ વગેરે બીજા ધાતુઓના અન્વય અને વ્યતિરેકની પર્યાલોચના દ્વારા, ધાતુમાંથી પ્રેરણાનું જ્ઞાન માનવામાં વ્યભિચાર આવતો હોઈ અને પ્રત્યયમાંથી પ્રેરણુંનું જ્ઞાન માનવામાં વ્યભિચારદોષ ન આવતે હે ઈ પ્રત્યયને જ અર્થ પ્રેરણા છે એમ સમજાય છે. [લિ, લેટુ પ્રત્યયમાંથી જ પ્રેરણાનું જ્ઞાન થાય છે, બીજા પ્રત્યમાંથી નહિ અને કેઈ પણ ધાતુમાંથી તો નહિ જ.]. - 236. : પુનરાવર્થઃ ? મિન્ તિ “નિયુaોડ૬મત્ર' સૂતિ પ્રતિપથ પુરુષ, सोऽसावर्थः । स एव विधिरित्युच्यते, विधौ हि लिडादिप्रत्ययं स्मरति पाणिनिः, न धात्वर्थे यागादौ, न कर्तृव्यापारे भावनायाम् । विधिश्च नाम प्रेरणात्मक एव । अत एव वर्तमानोपदेशिकाख्यातजनितप्रतीतिविलक्षणेयं प्रतीतिः । यजेतेति अत्र हि प्रैषप्रैष्ययोः सम्बन्धोऽवगम्यते । अन्य एवार्य क्रियाकतसम्बन्धात् प्रैषप्रैष्यसम्बन्धः ।
236. શંકાકાર– આ [પ્રેરણારૂપો અર્થ શું છે ?
નિગવાડ્યાર્થવાદી– જેના હોતાં હું અહીં (=આ કાર્યમાં નિયુક્ત થયો છું” એવું પુરુષને જ્ઞાન થાય, તે આ [પ્રેરણારૂપ અર્થ છે. તે જ વિધિ કહેવાય છે, કારણ કે વ્યાકરણમૃતિમાં વિધિમાં (=વિધિ અર્થમાં) લિડાદિ પ્રત્યય છે, ધાત્વથ યાગાદિમાં લિડાદિ. પ્રત્યય નથી. કે - કર્તાના વ્યાપારરૂ૫ ભાવનામાં પણ નથી. વિધિ પ્રેરણાત્મક જ છે. તેથી જ વર્તમાનને ઉપદેશ કરનાર આખ્યાતમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રતીતિથી આ પ્રતીતિ વિલક્ષણ છે, કારણ કે “ત' એમ સાંભળતાં પ્રેષ–શ્રેષ્ય ( = પ્રેરણ–પ્રેય)ને સંબંધ જ્ઞાત થાય છે. ક્રિયા-કનુંસંબંધથી જુદો જ આ પ્રે–પૃષ્ય સંબંધ છે.
237. ‘ત રૂતિ વિશ્ચાત્ર ત્રિયાસપૂવો નવકારે ન ब्रूमः नावगम्यते इति किन्तु प्रैषप्रेष्यलक्षणोऽपि सम्बन्धः प्रथममवगभ्यते । प्रेषितो हि क्रियां कर्तुमुद्यच्छतीति ।
237. શંકાકાર- ‘જો એમ સાંભળતાં બીજે ક્રિયાક્નસંબંધ પણ શું જ્ઞાત નથી થતો ?
નિયોગવાયાર્થવાદી- અમે એમ નથી કહેતા કે તે જ્ઞાત થતો નથી પરંતુ એમ કહીએ છીએ કે ષ–શ્રેષ્યસંબંધ પ્રથમ જ્ઞાત થાય છે, કારણ કે પ્રેષિત (=પ્રેરિત વ્યક્તિ ક્રિયા કરવા તત્પર થાય છે.
૩૪-૫

Page #283

વાયા નિયેાગ છે એ મત
238. નવુ યિાસમ્બન્ધિતથૈવાસૌ શ્રેષ્ટતે ‘ચનતાં માન્' કૃતિ । સત્યમ્, क्रियासम्बन्धितयैव प्रेष्यते । प्रेष्यते तु सः । प्रेष्यते चेदयमन्यस्तर्हि सम्बन्धः क्रियाकर्तृसम्बन्धात् तु । उभयसम्बन्धितामस्य राजगवीक्षीरवदवगमिष्यामः । यथा गौ राज्ञा च सम्बध्यते क्षीरेण च, या राजसम्बन्धिनी सा क्षीरसम्बन्धिनी, या क्षीरसम्बन्धिनी सा राजसम्बन्धिनीति, एवमिहापि पुरुषः प्रेषेण च सम्भन्त्स्यते क्रियया च यः प्रेष्यते स करोति, अथ यः करोति प्रेष्यतेः स इति ।
ક્રિયાના સંબંધી તરીકે જ અને પ્રેરવામાં આવે છે- 'આપ યો’
૨૬
238, શકાકાર (= ‘યગતાં માન' )
નિયે ગવાકયાથ વાદી સાચુ, ક્રિયાના સંબંધી તરીકે જ એને પ્રેરવામાં આવે છે. પરંતુ એને પ્રેરવામાં તે! આવે જ છે. તે એને ઘેરવામાં આવતા હોય તેા ક્રિયાકતૢસબ ધથી જુદો આ ખીજો સબંધ હાવા જોઈએ રાજગવીક્ષીરની જેમ એ ઉભયના (=ઐષ અને ક્રિયા બન્નેને સબધી છે એમ આપણે જાણીશું, જેમ ગાય ાજા સાથે પણ સંબધ ધરાવે છે અને ક્ષીર સાથે પણુ સબંધ ધરાવે છે જે રાજસ ંબંધિની છે તે ક્ષીરસ ંબંધિની છે, જે ક્ષીરસંબંધિની છે તે રાજસંબંધિની છે, તેમ અહીં પણ પુરુષ પ્રેષ (પ્રેરણા) સાથે સંબંધમાં આવશે અને ક્રિયા સાથે પણુ - જેને પ્રેરવામાં આવે છે તે કરે છે, જે કરે છે તેને પ્રેરવામાં આવે છે.
239. નનુ નેટ્મુમર્થ મતિ । ત્રૈષોઽવિ વિચૈત્ર । પ્રવર્તન હિત્ત્વનું પ્રવર્ત यतीत्युच्यते । सोऽयं क्रियासम्बन्ध एव भवति । न ततोऽन्यः प्रेषप्रैष्य सम्बन्ध इति । स्यादेतदेवं यदि वाय्वादिवत् प्रवर्तने कर्ता लिङादिः स्यात् । 'प्रेरितोऽहमत्र ' इति तु ज्ञानजनकत्वं विधेः प्रवर्तकत्वम् । स एष प्रवर्तनं ज्ञापयति न करोतीत्यन्य एवायं क्रियाकर्तृसम्बन्धात् प्रैषण्यसम्बन्धः ।
239. શ’કાકાર– આ એ નથી. [અર્થાત્ ત્રૈષ અને ક્રિયા એ જુદાં નથી]. મૈષ પશુ ક્રિયા જ છે, કારણ કે પ્રવતનને (=પ્રેરાને) કરતા ‘પ્રવતકૃતિ' (=‘ખીજાને પ્રવૃત્તિ કરાવે છે”) એમ કહેવાય છે. આ ક્રિયા તુ સબંધ જ બને છે. એનાથી જુદો પ્રેષકૈષ્યસ ંબધ નથી.
નિયેાગવાકયા વાદી—જો વાયુ વગેરેની જેમ થાત. હું અહી પ્રેરિત છું' એવું જ્ઞાન પેદા કરવુ પ્રવર્તનને જણાવે છે, પ્રવર્તનને કરતા નથી એટલે
સબંધ છે

લિયાદિ પ્રવતનના કર્તા હૈાત તે આમ એ વિધિનું પ્રવકત્વ છે. લિાદિ ક્રિયા-તૃ સંબંધથી જુદા જ ત્રૈષ-પ્રેષ્ય

Page #284

વાક્યાથ નિગ છે એ મત
२६७
240. ननु ज्ञानमपि क्रियैव । तत्करणे च पुनरपि स एवायं क्रियाकतसम्बन्धः । मैवम् , कारकज्ञापकयोर्भेदस्य सुप्रसिद्धत्वात् । इह च योऽयं यागपुरुषयोः क्रियाकर्तसम्बन्धः, ततोऽन्यं प्रैषप्रैष्यसम्बन्धमुपदर्शयितुं प्रवृत्ताः स्मः । स ततो विलक्षणः , प्रदर्शित एव । वैलक्षण्येऽपि तस्य यथाकथञ्चित् नाम क्रियमाणं न वारयामः ।
240. ॥२- ज्ञान पर लिया । छे. तेने ४२वामा ३री ५९य सा सोना हिया-त'समध छ.
નિગવાકયાર્થવાદી-ના, એવું નથી, કારણ કે કારક-જ્ઞાપકને ભેદ તે સુપ્રસિદ્ધ છે. અને અહીં યાગ અને પુરુષ વચ્ચે જે ક્રિયા કર્તૃસંબંધ છે તેનાથી જુદા પ્ર–કૈષ્યસંબંધને દર્શાવવા અમે પ્રવૃત્ત થયા હતા. તે પૃષ–ષ્યસંબંધને ક્રિયા-કતૃસંબંધથી વિલક્ષણ અમે દર્શાવી જ દીધે તે શ્રેષ-પ્રેગ્યસંબંધ ક્રિયા-કર્તાસંબંધથી વિલક્ષણ હોવા છતાં તેને કોઈ પણ નામ આપતાં તમને અમે રેતા નથી.
241. भवत्वयमन्यः प्रैषप्रैष्यसम्बन्धः, स तु प्रथममवगम्यते इत्येष कुतो निश्चयः ? उक्तमत्र 'प्रेषितोऽहम्' इति हि विदित्वा क्रियायां प्रवर्तते । 'आचार्यचोदितः करोमि' इति हि दृश्यते । यजेतेति श्रते नियुक्तोऽह मिति प्रथममवगच्छति, ततो यजते । तेनायमाद्यः सम्बन्धः, पाश्चात्यस्तु क्रियाकर्तृसम्बन्धः । तद्योऽयं लिङर्थः प्रथममवगम्यते प्रैषो नाम, सा प्रेरणा, स नियोगः, स वाक्यार्थः ।
241. २२ प प्रेयसन लो या घी नु। है। परंतु ते पडसा નાત થાય છે એવો નિશ્ચય તમે ક્યાંથી કર્યો?
નિગવાક્ષાર્થવાદી અહી અમે કહીએ છીએ કે “મને પ્રેરવામાં આવેલ છે' એમ જાણીને તે ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. “આચાર્યથી પ્રેરાયેલે હું કહું છું' એમ કહે તે સંભળાય છે. “યુજે' એમ સાંભળતાં “હું નિયુક્ત થયો છું' એમ એ પ્રથમ જાણે છે પછી યોગક્રિયા કરે છે. તેથી આ પ્રેષ-ઐષ્યસંબંધ આદ્ય છે, ક્રિયા-ક્નસંબંધ પછીને છે. તેથી આ જે લિડ પ્રથમ જ્ઞાત થાય છે, જેનું નામ પૈષ છે, તે પ્રેરણું છે, તે નિયોગ छे, ते वायाथ छे.
242. ननु विधाविव निमन्त्रणादिषु लिङ्लोटावपि स्मर्येते एव । सत्यम् , ते तु प्रेरणाया एव औपाधिका अवान्तरभेदाः । समहीनज्यायोविषयप्रयोगोपाधिनिवन्धन एष प्रेषणाध्येषणादिभेदव्यवहारः । प्रेरणा तु सर्वानुस्यूताऽवगम्यते । तदुक्तम् "प्रवर्तकत्वं तु शब्दार्थः, सर्वत्रापरित्यागात्" इति । स चाय लिङादीनामर्थः प्रैषो णिजर्थविलक्षणः प्रतीयते ।

Page #285

વાકયાથ નિયેાગ છે એ મત
242. શંકાકાર- વિધિની જેમ નિમ...ત્રણ વગેરેમાં પણુ લિ·૧ અને લેફ્ વપરાય છે, એમ વ્યાકરણુસ્મૃતિ કહે છે જ.
૨૮
નિયાગવાકથા વાદી- તે સાચું છે, પરંતુ તે નિમંત્રણ વગેરે પ્રેરણાના જ ઉપાધિને કારણે થયેલા અવાન્તર ભેદે છે. સમ, હીન અને જયાયસ (મેટી) વ્યક્તિ વિષયક પ્રયાગા રૂપ ઉપાધિએને કારણે આ પ્રણા, અધ્યેષણા વગેરે ભેદના વ્યવહાર થાય છે, પરંતુ પ્રેરણા તેા બધામાં અનુસ્મૃત રહેલી જણાય છે. તેથી કહ્યુ` છે કે ‘પ્રવત કત્વ એ શબ્દા છે, કારણ કે ક્યાંય તે છેાડી દેવાયું નથી'. [આ પ્રેરણા જેવું નામ પ્રવર્તોના પણુ છે તે નિકૃષ્ટ ઉત્કૃષ્ટ અને ખરાખરીના એમ ત્રણ પ્રકારના માણસેાને ઉદ્દેશીને હેઈ પ્રેષણા, અધ્યેષણા અને અનુજ્ઞા એમ ત્રણ ભેવાળી છે. પ્રેત્રના વ્યેવાડનુજ્ઞા ત્રિવિધા સ્થા પ્રવર્તના । અષક્ષ જોધ્વંશ સમક્ષ નર' પ્રતિ ।।] લિડૂ આદિના આ પ્રેષ અથ એ ણિના અથી વિલક્ષણુ જણાય છે. 243. ननु प्रयोजक व्यापारे णिज विधीयते । प्रयोजकव्यापारश्च प्रैषः । प्रेषे च लोडादयो विधीयन्ते इति णिजर्थ एव लोडर्थः । तथा च ' कुरु कुरु' इति यो ब्रूते, સ ારતીયુતે । ન, પ્રતિમવાત્। અન્યા દિ‘રાતુ’ ‘વુર્થાત્’ કૃતિ પ્રતીતિ:, अन्या च ' कारयति' इति प्रतीतिः । प्रयोजकव्यापारो हि णिजर्थः, ज्ञापकव्यापारस्तु लिडर्थः । प्रवृत्तक्रियाविषयश्च प्रयोजकव्यापारो णिजर्थः, इह तु तद्विपरीतः । तत्र हि कार्य पश्यतः प्रवर्तनम्, इह तु प्रवर्तितस्य कार्यदर्शनमिति महान् भेदः ।
243. શંકાકાર પ્રયાજકના વ્યાપારના અર્થમાં ણનું વિધાન કરવામાં આવે છે અને પ્રયાજકના વ્યાપાર એ જ ચૈત્ર છે. વળી પ્રંષના અથમાં લેત્ વગેરેનું વિધાન કરવામાં આવે છે, એટલે ણિના અથ જ લાનાના અથ` છે. ઉપરાંત, ‘કર કર(= )' એમ જે ખેલે છે તે કરાવે છે (=ાવૃત્તિ)' એમ કહેવાય છે.
નિયેાગવાકથા વાદી- ના, (બંને એક ની), કારણુ કે તેની પ્રતીતિ ભિન્ન છે. ‘આપ કરે. ( =રોતુ), તે કરે (તુર્થાત )' એ પ્રતીતિ જુદી છે અને ‘તે કરાવે છે(હારયત્તિ)’ એ પ્રતીતિ જુદી છે. પ્રયોજકને વ્યાપાર એણિજૂના અથ છે, જ્યારે જ્ઞાપકના વ્યાપાર એ લિડ્` (-લેદ્ન) ને અથ છે. પ્રયોજકના વ્યાપાર પ્રવૃત્તક્રિયાવિષયક છે અને તે જ જ઼િને અથ છે. (અર્થાત્ જે વ્યક્તિ ક`માં પ્રવૃત્ત થયેલ છે કે ક્રમ' કરવાનું વિચારી રહેલ છે તેને જ્યાં *માં યેાજવામાં આવે છે ત્યાં ણિજૂના પ્રયાગ કરવામાં આવે છે. પરંતુ અહીં તે તેનાથી ઊલટું છે. ( અર્થાત્ જે કર્માંમાં પ્રવૃત્ત થયેલ નથી કે કમ કરવાનું વિચારતે નથી તેને જ્યાં કમાં યાજવામાં આવે છે ત્યાં લિડ્ । પ્રયાગ કરવામાં આવે છે. જ્યાં અભૂતપૂર્વ ક્રિયાસંબધ જણાવવામાં આવે છે અને અકારકના તૃ་તાસંબંધ જણાવવામાં આવે છે ત્યાં લિવ્ડના પ્રયાગ થાય છે.) ત્યાં (=ણિજૂની ખાખતમાં) કાર્યને દેખીને પ્રવર્તન (=પ્રેરણા) કરાય છે, જ્યારે અહીં (=લિની બાબતમાં, પ્રવતન કર્યાં પછી કાયનું દન થાય છે, એ એ બંને વચ્ચે મોટા ભેદ છે.
૧. લિક વિધ્યર્થ છે. ૨. લેર્ આજ્ઞાર્થ છે. ૩. શિલ્ પ્રેરક છે.

Page #286

२६८
વોક્યાથ નિયોગ છે એ મત 244. तत्र यथा कुर्वन्तं कारयति, तथैवेहापि प्रैषः प्रवर्तमानं प्रेरयति, नाप्रवर्तमान स्थावरमिति । न हि वनस्पतिरुच्यते यजस्वेति । न, स्थावरादेरयोग्यत्वात् । ब्राह्मणादिस्तुः यः प्रेर्यते असावप्रवृत्तक्रिय एव, न हि यजमान एव यजेतेति चोधते, किन्तु अप्रवृत्तक्रिय एवेति सर्वथा णिजद् विलक्षणो लिङर्थः । 244. १२- म त्यां (
शिनी यासतमा) ते ४२ताशव छ, तभ न ही (લેી બાબતમાં પણ ઝેષ પ્રવર્તમાનને પ્રેરે છે, અપ્રવર્તમાન સ્થાવરને પ્રેરતું નથી, કારણ કે તું યજ્ઞ કર’ એમ વનસ્પતિને કઈ કહેતું નથી.
નિગવાક્ષાર્થવાદી- ના, થાવર વગેરે પ્રેરાવાને યોગ્ય નથી. પરંતુ જે બ્રાહ્મણ વગેરેને પ્રેરવામાં આવે છે તે કર્મમાં પ્રવૃત્ત હોતા નથી જ, કારણ કે યોગકર્મા માં પ્રવૃત્ત થયેલાને “યજ્ઞ કરે' એમ કહી પ્રેરવામાં આવતા નથી પરંતુ યોગકર્મમાં પ્રવૃત્ત ન થયેલાને જ “યજ્ઞ કરે' એમ કહી પ્રેરવામાં આવે છે. એટલે ણિજના અર્થથી લિડને અર્થ સર્વથા विलक्षण छ.
245. आह भवत्वयं विलक्षणोऽर्थः । स तु प्रमाणान्तरावगम्यश्चेत्, तदुपदर्यताम् । अयम् असौ एवंरूप इति प्रमाणान्तरानवगम्यश्चेत्, कथं शब्दैकगोचरे तत्र सम्बन्धव्युत्पत्तिः ? उच्यते । शब्दैकगोचरस्तु नियोगो, व्युत्पत्तिश्च तत्र सूपपादैव । यो हि यजेत दद्याज्जुहुयादिति लिडादिभ्यो विधिः प्रतीयते, कथमसौ लिङादीनामगम्य इण्येत ? व्युत्पत्तिश्चास्य व्यवहारादवकल्पते । 'गच्छ' 'अधीष्व' इति शृणवन्वृद्धः चेष्टमानो दृश्यते । चेष्टा च स्वात्मनि प्रवर्तनाऽवगमपूर्वि का दृष्टा । प्रत्यक्षदृष्टे चाम्रादौ सुखसाधनतया अन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगते, तदनुस्मरणात् प्रवर्तमानः कस्मिंश्चिदात्माकूते समुपजाते सति भौतिक व्यापारमारभते । स चात्मधर्म आत्मेव स्वसंवेद्यः । अहेम्प्रत्ययगम्यो ह्यात्मा, नासौ परस्मै दर्शयितुं शक्यते । न च दर्शयितुं न शक्यते एतावता नानुभूयते इति शक्यते वक्तुम् । परोऽपि ह्येनमहम्प्रत्ययेनानुभवत्येव । तथाऽयमपि भौतिकव्यापारहेतुरात्माकूतविशेषो न प्रमाणान्तरवेद्यो भवति, न च न वेद्यते, तत्संवेदने सति चेष्टाया दृष्टत्वात् । तस्मात् परमपि 'गच्छ' 'अधीष्व' इति शब्दश्रवणे सति चेष्टापन्नं दृष्ट्वा तस्यापि तादृक्प्रेरणाऽवगमोऽनुमीयते । स च शब्दान्तरश्रवणे सत्यप्यदृश्यमानो लिङादिश्रवणे च सति दृश्यमानस्तदर्थे एवेत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते इतीयतीयं व्युत्पत्तिः ।

Page #287

૨૭
વાક્યાય નિયોગ છે એ મત
245 શંકાકાર–- ભલે લિડને અર્થ હિજૂના અર્થથી વિલક્ષણ રહ્યો, પરંતુ તે લિથું લિડ શબ્દથી જુદા બીજા પ્રમાણથી-( = શબ્દથી ) જ્ઞાત થતો હોય તે તે દર્શાવે. “આ લિડર્થ આવા સ્વરૂપવાળો છે એમ બીજ પ્રમાણુથી (= શબ્દથી ) જ્ઞાત થતું ન હોય તો લિડ શબ્દને જ જે વિષય છે એવા લિડ ની બાબતમાં સંબંધનુ ( લિડ શબ્દ અને લિડ વચ્ચેના સંબંધનું) જ્ઞાન કેવી રીતે થશે ?
નિગવાયાર્થવાદી—આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. [ લિડ ] નિગ લિડશબ્દને જ વિષય છે, [ બીજા કેઈ પ્રમાણનો કે શબદને વિષય નથી, ] અને ત્યાં ( = નિગમાં) સબંધનું (=લિડ -લિથ સંબંધનું) જ્ઞાને સહેલાઈથી ઘટે છે. ‘ય’ ‘દાન કરે” હમ કરે' એમ લિ વગેરે દ્વારા વિધિની પ્રતીતિ થાય છે, તે પછી લિ વગેરેનો તે વિષય નથી એમ કેમ સ્વીકરાય ? એનુ ( = લિસ અને લિથે નિયોગને સંબંધનું ) જ્ઞાન તે વડીલેના વ્યવહાર દ્વારા ઘટે છે. જા “અધ્યયન કર’ એમ સાંભળીને વડીલને શરીરની અમક ચેષ્ટાઓ કરતા તે દેખે છે અને પોતાની જાતમાં ચેષ્ટા પ્રવર્તમાના ( = પ્રેરણાના ) જ્ઞાનપૂર્વક થતી તેણે દેખી છે. વળી, પ્રત્યક્ષથી દેખલી કેરી વગેરેમાં સુખસાધનતાને સંબંધ અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા જ્ઞાત થઈ ગયેલ હોય ત્યારે તેનું (= તે સંબંધનું ) અનુસ્મરણ થવાને લીધે પ્રવર્તમાન માણસ આ કેરી મારા વડે પ્રહાવાને ચગ્ય છે એ જાતને આકૃત =પ્રેરણાજ્ઞાન ) પ્રથમ પોતાના આત્મામાં જાગતાં ભૌતિક વ્યાપાર આરંભે છે તે ( આકૃત = નાન ) આત્માને ધમ હાઈ આત્માની જેમ સ્વસદ્ય છે. આત્મા અહ પ્રત્યય દ્વારા ગમ્ય છે; બીજાને આત્મા દેખાડવા શકયું નથી. દેખાડ શક્ય નથી એટલા માત્રથી અનુભવાત નથી એમ ન કહી શકાય. બીજો પણ આત્માને અહપ્રત્યય દ્વારા અનુભવે છે જ. તેવી જ રીતે ભૌતિક વ્યાપારના હેતુભૂત આત્માને આકૃતવિશેષ ૬ -- પ્રેરણીજ્ઞા ) સ્વસંવેદનથી અન્ય બીજા કોઈ પણ પ્રમાણથી વેદા નથી, પરંતુ પ્રમાણાન્તરવેદ્ય ન હોવાથી તે અનુભવાતે થી એમ નહિ, કારણ કે તેનું સંવેદન થતાં ચેષ્ટા થતી દેખાય છે. તેથી, “જા” “અધ્યયન કર” એવા શબ્દોને સાંભળીને ચેષ્ટા કરતા પુરુષને જોઈને તે પુરુષને પણ તેવું પ્રેરણજ્ઞાન થયું છે એવું આપણે અનુમાન કરીએ છીએ. તે પ્રેરણાનું જ્ઞાન બીજા શબ્દોને સાંભળવા છતાં ઉત્પન્ન થતું દેખાતું નથી અને લિડ આદિ શબ્દોને સાંભળતાં જ ઉત્પન્ન થતું દેખાય છે, એટલે લિ આદિ શબ્દોને એ ( = પ્રેરણું ) જ અર્થ છે એવું અન્વય-વ્યતિરેક ઉપરથી જ્ઞાત થાય છે. આટલી છે લિવૂ અને લિથેના સંબંધના જ્ઞાનની પ્રક્રિયા
246. તવેતામછરાક્ષમ / શિશ્રવને સતિ વેળાવતઃ મત ! प्रथमश्रुताच्च लिङादेरसौं न भवति । न च प्रमाणान्तरेण सोऽर्थो दर्शयितुं शक्यते । कुर्यादित्यस्यार्थः कुर्यादित्यनेनैव प्रतिपाद्यते, न प्रमाणान्तरेणेत्येवं व्युत्पत्तौ सम्भवत्यामपि पैरगृहीतसम्बन्ध एव लिडादिः स्वरूपसामथ्र्येनैव प्रेरक इण्यते, तेऽत्यन्तभीरव इत्युपेक्षणीयाः ।

Page #288

વાયા
નિયોગ છે એ મત
૨૭૧
246. તેથી તે પ્રેરણાનાન આત્મપ્રત્યક્ષ છે. લિ' વગેરેનું શ્રવણુ થતાં પ્રેરણાનું જ્ઞાન થાય છે. પરંતુ પહેલી જ વાર લિ આદિનું શ્રવણ થતાં પ્રેરણાનું ન.ન થતું નથી. [અર્થાત્ લિહૂ અને લિડ` પ્રેરણાના સંબંધનુ ગ્રહણુ જરૂરી છે, પછી જ્યારે જ્યારે લિનુ શ્રવણ થાય ત્યારે લિડ' પ્રેરણાનું જ્ઞાન અચૂક થાય છે. ] પ્રમાણાન્તરથી ( અર્થાત લિડ આદિ શબ્દથી અન્ય ખીજા શબ્દથી -ણિજ આદિ શબ્દથી ) તે અથ` =પ્રેરણા) દેખાડવેા શકય નથી, ‘કરે’તા અથ† ( =નિયેાગ ) ‘કરે' શબ્દથી જ જણાવાય છે. બીજી કોઈ રીતે કે ખીજા કોઈ પ્રમાણથી ( શબ્દથી ) જણાવાતા નથી, એટલે આમ [લિશબ્દ અને લિડ નિયેાગના સ ંબંધનું ] જ્ઞાન સંભવતું હોવા છતાં પણુ જે લિઙ આદિ શબ્દ અગૃહીતસંબધવાળા જ છે અને પરિણામે સ્વરૂપસામર્થ્યથી જ પ્રેરક છે એવું સ્વીકારે છે તે અત્યંત ભીરુ હાઈ ઉપેક્ષાને
પાત્ર છે.
247. ननु यदि लिडादिव्यतिरेकेण नान्यतो नियोगोऽवगम्यते, कथमसौ नियोगशब्दात् प्रतीयते ? कथं वा नियोगशब्दस्य नाम्नोऽप्यर्थः प्रमाणान्तरागोचरः स्यात् ? अयि साधो ! न नियोगो निपूर्वेण युजिना घञन्तेन बोधयितुं शक्यते । व्यवहारमात्रमेतत् स्वरूपमाख्यातुमाश्रीयते, यथा तु यजेतेत्येवमादिभ्यः शब्देभ्यः सोऽवगम्यते तथा नान्यत इत्यत एव न प्रमाणान्तरगोचरो धर्म इत्याहुः । लिङ हि नियोगो वाक्यार्थः । स एव धर्म । स च न प्रमाणान्तरगम्य इति ।
247. શંકાકાર- લિક્ આદિ શબ્દ સિવાય ખીજા કોઈ શબ્દથી નિયેાગનું જ્ઞાન થતું ન હાય તા પછી ‘નિયેાગ' શબ્દથી તેનુ (=નિયેાગતુ)જ્ઞાન કેમ થાય છે? અને ‘નિયાગ’ શબ્દરૂપ નામના વ્યુ અથ ખીન્ન કોઈ શબ્દના વિષય કેમ બને છે ?
નિયેાગવાકયા વાદી અરે આ ભલાભાઈ ! ‘નિ' ઉપસગ` અને ધન્ અન્તવાળા યુજ વડે નિયેાગતું જ્ઞાન કરાવવું શક્ય નથી. એ તે વ્યવહાર માત્ર છે, જેને આશરે તે શબ્દનુ સ્વરૂપ જણાવવા લેવામાં આવે છે. [ અર્થાત્ ‘નિ’ ઉપસ` અને ‘ધ પ્ અન્તવાળા યુજ એ તેા વ્યવહારમાત્ર છે- વ્યુત્પત્તિ etymology છે જેને આશરે! શબ્દનુ ં સ્વરૂપ જણાવવા લેવામાં આવે છે.] પરંતુ જેમ યજે' વગેરે શબ્દો વડે નિયેગ જ્ઞાત થાય છે તેમ ખીમ્ન કેાઈ શબ્દથી (= ભુિજ વગેરે શબ્દથી) જ્ઞાત થતા નથી. એટલે જ કહ્યું છે કે ધમ" ખીજા કોઈ શબ્દના (૬- લિ. આદિથી અન્ય ખીı કોઈ શબ્દને) વિષય નથી. લિડ ને અથ` નિયેગ વાકચાથ છે. તે (=નિયોગ જ ધર્મ છે, તે ધર્મ (=નિયોગ) લિ' આ શબ્દથી અન્ય શબ્દ વડે નાત થતે નથી.
248. નનુ હિર્ષ: ÀળામÀડિય વ્યાયાત:, ાયાત્મા ચાયમનુઝેયો ધર્મ:, સ एव च वाक्यार्थी युक्तः, कार्ये ऽर्थे वेदस्य प्रामाण्यमिति हि मीमांसकाः । तस्मात् पुनरपि भाट्टपक्षवद् द्वयमापतति - प्रेरकश्च विधिः, कार्यरूपश्चानुष्ठेयोऽर्थ इति । सुखैधितो निरनुसन्धान इवायुष्मानेवं व्यवहरति । न ह्यन्यः प्रेरकोऽन्यश्चानुष्ठेय इत्युक्तम् । नियोग एव प्रेरको नियोग एव चानुष्ठेयः ।

Page #289

૨૭૨
વાયા નિગ છે એ મત
248. શંકાકાર– આ પ્રેરણાત્મક લિડરથ તમે સમજાવ્યું, અને કાર્યાત્મક [લિડથી એ અનુચ્છેદ્ય ધમ છે, અને તે [કાર્યાત્મક લિથું] જ વાક્યર્થ તરીકે યોગ્ય છે કારણ કે કાર્ય અર્થમાં વેદનું પ્રામાણ્ય છે એમ મીમાંસકે માને છે. તેથી ફરીથી પણ ભાદપક્ષની જેમ બે આવી પડે છે – પ્રેરક વિધિ અને કાયરૂપ અનુઠેય અર્થ.
નિગવાયાવાદી– [ગુરૂપાસના આદિ કર્યા વિના] સુખેથી ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારા અવિચારકની જેમ આ૫ આમ કહે છે; પ્રેરક અન્ય છે અને અનુષ્ક્રય અન્ય છે એવું કહેવામાં આવ્યું નથી. નિગ જ પ્રેરક છે અને નિગ જ અનુષ્ઠય છે.
249. વયમર્યા શબ્દો વતત ચેત, ઔર્વમ્, શેરવવમેવ શાર્થ, आर्थं तु कार्यत्वम् , यतो विधिरनुष्ठेयतयाऽवगम्यते 'आचार्याज्ञां करोमि' 'राजाज्ञां करोमि' इति । किमर्थं तर्हि विषयानुष्ठानमिति चेत्, न ह्याज्ञा घटादिवत् स्वरूपेण कर्तुं शक्याऽपि तु विषयद्वारकं तत्सम्पादनम् । 'कमण्डुलं बिभृहि' इत्याचार्येणाज्ञप्तः कमेण्डुलं भत्वाऽऽचार्याज्ञां कृतां मन्यते । 'कटकं गच्छ' इति राज्ञाऽऽज्ञप्तः कटकं गत्वा राजाज्ञां कृतां मन्यते । सोऽयं नियोग एवानुष्ठेयः ।
249. શંકાકાર– નિગના પ્રેરણાત્મક અને કાર્યાત્મક બે રૂપને એક શબ્દ કેવી રીતે જણાવે ?
નિગવાક્ષાર્થવાદી- ના, એવું નથી. પ્રેરકત્વ જ શબ્દાર્થ છે,. કાર્યવ તે આર્થ છે, કારણ કે વિધિ અનુચ્છેયરૂપે જ જ્ઞાત થાય છે, જેમ કે “હું રાજાજ્ઞાને કરું છું' અર્થાત હું રાજાજ્ઞાનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરું છું, હું આચાર્યની આજ્ઞાને કરું છું.'
શંકાકાર- તો પછી વિષયનુષ્ઠાનનું પ્રયોજન શું ?
નિયોગવાક્યાથવાદી- જેમ ઘટ આદિને વરૂપથી કરવા શક્ય છે, તેમ આજ્ઞાને સ્વરૂપથી કરવી શક્ય નથી. આજ્ઞાને તે વિષય દારા જ કરવી શક્ય છે. “કમંડળ ધારણ કર” એ પ્રમાણે આચાર્યની આજ્ઞા પામેલે માણસ કમંડળને ધારણ કરીને “પોતે આચાર્યની આજ્ઞાને પાર પાડી” એમ માને છે. “કટકગર જ એ પ્રમાણે રાજાની આજ્ઞાને પામેલે માણસ કટકનગર જઈને પોતે રાજાની આજ્ઞાને પાર પાડી' એમ માને છે. આમ આ નિયોગ જ અનુષ્ઠય છે.
250. નનુ “રાનાજ્ઞયા શરામ' રૂલ્યવિ વ્યgશો દરયતે | સ વાનનુòયામેવાજ્ઞાં दर्शयति । मैवम् , तत्राप्याज्ञैवानुष्ठेया । प्रेषणाभिप्रायेण तृतीयानिर्देश इत्येवं केचित् ।
250. શંકાકાર - "સજાઝ.થી કરું છું” એ પણ પ્રગ દેખાય છે અને આ પ્રયોગ આજ્ઞા અનનુદ્ધેય જ છે એવું દર્શાવે છે.
નિગવાક્ષાર્થવાદી- ના, એવું નથી. ત્યાં પણ આજ્ઞા જ અનુષ્ઠય છે, પ્રેરણાના અભિપ્રાયથી તૃતીયા વિભક્તિને પ્રયોગ થયે છે એમ કેટલાક માને છે. [રાજાજ્ઞાથી પ્રેરાયેલો હું કરું છું' એની વિવક્ષા હોય ત્યારે તૃતીયાવિભક્તિને પ્રયોગ થાય છે; કરણ (અનુદાન તો રાજાજ્ઞાનું જ છે, કારણ કે તાત્પર્યતઃ પુરુષની પ્રવૃત્તિ રાજાજ્ઞામાં થાય છે.]

Page #290

૨૭૩
વાક્યા નિયેાગ છે એ મત
251. અન્ય તુ શાળું શાર્યėનિયોય, प्रेरकत्वं त्वर्थादित्याचक्षते । अनुष्ठेयता हि तस्य निजं रूपम् । स्वसिद्धये स तु नियोज्यं नियुञ्जानः प्रेरक इत्युच्यते । तदिदं कार्यत्वमपरित्यक्तप्रेरकभावमस्यावगम्यते, प्रेरकत्वं चापरित्यक्तकार्यभावमिति अन्यतरदत्र शाब्दं रूपम्, अन्यतरच्चार्थे रूपमिति न भाट्टैरिवास्माभिः प्रत्यये गुरुभीर आरोपितः ।
251. ખીજા કેટલાક કહે છે કે—નિયેાગનું કાય વ શાબ્દ છે- શબ્દમાંથી સાક્ષાત્ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ નિયાગનું પ્રેરકત્વ અર્થાત્ પ્રાપ્ત થાય છે. કાÖત્વ (=અનુયત્વ) જ નિયેાગનું પેાતાનુ સ્વરૂપ છે. પરંતુ પોતાની સિદ્ધિને માટે નિયેાજય પુરુષને નિયેાજતા [કાર્યાત્મા] નિયોગ પ્રેરક કહેવાય છે. તેથી, જેની સાથે પ્રેરકભાવ જોડાયેલા જ છે એવુ એનુ કાત્વ અને જેની સાથે કા ભાવ જોડાયેલે જ છે એવુ એનું પ્રેરકત્વ જ્ઞાત થાય છે. અહી શાખરૂપ જુદુ છે અને આ રૂપ જુદું છે. એટલે ભાટ્ટોની જેમ અમે પ્રત્યય ઉપર ગુરુ
ભાર લાદતા નથી
252. स चायं नियोगः प्रतीयमानः 'यजेत स्वर्गकामः' इत्यनुबन्धद्वयावच्छिन्नः प्रतीयते । यज्यादिनाऽस्य विषयानुबन्धो घातुनोच्यते, 'स्वर्गकाम:' इत्यधिकारानुबन्धः पदान्तरेणायते । तत्र च स्वर्गकामस्यैवमधिकारो निर्वहति । यदि भावार्थ स्वर्गं प्रति साधनत्वमवगम्यते, एवं तर्हि स्वर्गकामेनैवासौ कृतो भवतीति स्वर्गकामपदान्वये प्राक्तन एव मार्गोऽनुमन्तव्यः । न पुनः स्वर्गादिफलप्रदर्शनपूर्वकं विधेः प्रवर्तकत्वम्, अस्वातन्त्र्यप्रसङ्गात् । न हीदृशं शास्त्रस्य दैन्यं यत् फलं विना पुंसः प्रवर्तयितुं न शक्नोति । अन्यथा 'यावज्जीवं यजेत' इत्यादावप्रवर्तकं शास्त्र स्यात् ।
252. નિયેાગ જ્યારે પ્રતીત થતા હાય છે ત્યારે સ્વામઃ યનેત’ (=‘સ્વગકામ યજે) એમ એ અનુબંધેાથી વિશિષ્ટ તે પ્રતીત થાય છે. યજ આદિ ધાતુ વડે એનેા વિષયાનુબંધ જણાવાય છે. ‘સ્વગ કામ એ બીજા પુથી અધિકારાનુબંધ જણાવાય છે ત્યાં સ્વ કામને જ અધિકાર નિર્વાહ પામે છે . જે ભાવાથ' (=ધાત્વા, યાગ)નું સ્વર્ગ ને અનુલક્ષી સાધનણું સાત થાય છે તે એ રીતે સ્વર્ગ કામ પુરુષ વડે જ એ સ્વ` કૃત બને છે-અર્થાત્ રવગ કામ પુરુષ એ સ્વગ ના અધિકારી કર્તા છે, એટલે ‘સ્વગ કામ` પદના અન્વયની બાબતમાં પહેલાં જણાવેલે માગ જ સ્વીકારવા જોઈએ. વળી, સ્વગ આદિ ને દર્શાવીને પછી વિધિ પ્રવતક બનતા નથી, કારણ કે એમાં વિધિ અસ્વતંત્ર (=ફળપરતંત્ર) બની જવાની આપત્તિ આવે છે. શાસ્ત્રનું આવુ' દૈન્ય નથી કે ફળ વિના તે પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરવા શક્તિમાન ન બને. અન્યથા ‘વાવ ઝીવ ખેત’-જીવનપર્યન્ત યજે) વગેરે સ્થળે શાસ્ત્ર અપ્રવક ખની જાય, [કારણ કે અહી ફળને નિર્દેશ નથી.]

Page #291

૨૭૪
વાયાથે નિયોગ છે એ મત
253. જિં વાળીવમાત્ર ના : ઇન્ટરફૂક્યા gવ ? શોમિયુચરે | हि विधिः फलमाकाङ्क्षति अपि तु नियोज्यं विषयं च---कस्य नियोगः ? कुत्र नियोग ? इति । ते एते उभे अपि आकाङ्क्षे परिपूर्णे । तत्र जीवतो नियोगः, यागे च नियोग इति । अतः परं फलकल्पनं पुरुषबुद्धिप्रभवं भवति, न शास्त्रीयम् । कामाधिकारे तु. नियोज्यतैवान्यथा स्वर्गकामस्य नोपपद्यते इति स्वर्गस्य साध्यत्वमभ्युपगतं, न पुनर्विधेः फलार्थत्वात् । अत एव न तत्र वैधी प्रवृत्तिः, लिप्सयैव प्रवृत्तत्वात् । आह च 'तस्य लिप्सार्थलक्षणा' इति[जै० सू० ४.१.२] । साध्यसाधनभावप्रतिपादनपर्यवसितो हि तत्र विधिव्यापारः, न प्रयोगपर्यवसित इति । अत एव श्येनादेरधर्मत्वम् । तत्र ह्यभिचरन्निति शत्रा शत्रु वैदिकेनोपायेन जिघांसुरधिकारी दर्शितः तस्य । न તત્ર શાસ્ત્ર પ્રવર્તમ્ | નાનાલ્યવાણી “તાર્તY ૩પાર્થ તુ ન વેચેવમ્ | उपायमात्रमस्योपदिश्यते । श्येनं कुर्विति न विधिः प्रभवति, जिघांसाया एव तत्र प्रवर्तकत्वात् । अतः श्येनादेरधर्मत्वात् तद्व्युदासार्थमर्थपदोपादानम् , 'चोदनालक्षणोऽर्थी વર્ષ [ રૈ- ફૂ૦ ૨.૨.૨ ] રૂતિ |
253. શંકાકાર- શું ‘વવં ચત’ વગેરે આજ્ઞાઓ ફળંશુન્ય જ છે ?
નિયોગવાકયાર્થવાદી-- “હા એમ અમે કહીએ છીએ. વિધિ ફળની આકાંક્ષા રાખતો નથી, પરંતુ નિ જય પુરુષની અને વિષયની આકાંક્ષા રાખે છે, જેમ કે “કયા પુરુષને નિગ છે ?” “કયા વિષયમાં નિગ છે ? આ બ ને આકાંક્ષાઓ અહીં (=વાવડ
નેતમાં) પરિપૂર્ણ થાય છે. જીવતા પુરુષને નિયોગ છે અને યોગવિષયમાં નિએ ગ છે. આનાથી આગળ ફળની કપને એ તો પુરુષની બુદ્ધિની નીપજ છે. ફળકલ્પને શાસ્ત્રીય નથી, કામાધિકારમાં તો રવગકામ પુરુષની નિયતા જ અન્યથા (અર્થાત ફળ વિના) ઘટતી નથી એટલે સ્વર્ગને સાધ્ય =ફળ) તરીકે સ્વીકાર્યું છે —- અને નહિ કે વિધિને ફળની અપેક્ષા છે માટે. તેથી જ ત્યાં વધી પ્રવૃત્તિ નથી, કારણ કે સ્વર્ગ આદિની ઈચ્છાથી જ તે પ્રવૃત્ત થયું છે અને કહ્યું પણ છે કે સ્વર્ગ આદિની ઈચ્છા શાસ્ત્રની પ્રેરણા વિના સ્વાભાવિક થાય છે (જેમિનિસુત્ર ૪ ૧.૨). ત્યાં વિધિને વ્યાપાર સાધ્યસાધનસ બંધના પ્રતિપાદનમાં જ સમાપ્ત થાય છે તેથી આગળ વધી પ્રગમાં (=પ્રવૃત્તિમાં) સમાપ્ત થતું નથી. એટલે જ શ્યત્યાગ વગેરે અધમ છે. અર્થાત વિધિને વ્યાપાર જે પ્રવૃત્તિમાં પર્યાવસાન પામતે હેત તે સ્પેનાગવિષયક પ્રવૃત્તિ પણ ધમ બની જાત ] ત્યાં “’ એ શતૃપ્રત્યયાનું પદ દ્વારા તે, શત્રુને વૈદિક ઉપાય વડે મારવાને ઇચ્છુક દર્શાવાય છે. તેમાં શાસ્ત્ર પ્રવર્તક-પ્રેરણા આપનારું નથી. તે પુરુષ જાણે જ છે કે મારું આ કર્તવ્ય છે પરંતુ તેને ઉપાય તે જાણતો નથી. શાસ્ત્ર તો માત્ર ઉપાયને દર્શાવે છે – ત્યાગને દર્શાવે છે. શત્રુવધવિષયક પ્રવૃત્તિની પ્રવર્તનામાં (પ્રેરણમાં) અર્થાત્ “કર' એ અર્થમાં (કલિ-લેટુ અર્થમાં) વિધિ કામ

Page #292

વાયા નિયેાગ છે અ મત
૨૦૧
કરતા નથી, કારણ કે જિત્રાંસા (=હવાની ઇચ્છા) જ તે પ્રવૃત્તિની પ્રેરક (=પ્રવત ક—ઉત્પાદક) છે. તેથી, સ્પેનયાગ વગેરે અધર્મ (=અનથ હોઈ તેમની વ્યાવૃત્તિ કરવા માટે સૂત્રમાં ‘અ’’ પદ મૂકવામાં આવ્યુ છે- પોનાક્ષબોડર્થઃ ધર્મઃ [=વૈદિક પ્રવર્તક વાક્ય (ચાદનાજ જેને નાપક હેતુ (“લક્ષણ) છે એવા જે અથ તેનુ નામ ધમ'. અહી ધર્માંનાં એ વિશેષણે આપ્યાં છે. એક તા તે વેદનાં વિધિવાકયેા વડે જ જ્ઞાત થાય છે, બીજું તે અર્થ' છે (=સુખતુ' કે શ્રેયનું સાધન છે), અનથ નથી].
254. कामाधिकारेषु हीतिकर्तव्यतांशे शास्त्रीया प्रवृत्ति:, यथोक्तं 'क्रत्वर्थी हि શાશ્ત્રાવક્ષ્યતે' [શા૦ મા૦.૨.૨]તિ | માત્રાર્થમાત્રસ્ય હિ રળવમયનતમ્, કૃતિकर्तव्यतांशस्तु न करणत्वावगतिवेलायामुपनिपतित इति तत्र लिप्साया अभावाच्छास्त्रमेव प्रवर्तकम् । अतएवाग्नीषोमीयहिंसाया नाधर्मत्वम् ।
254. કામાધિકારામાં આવતા પ્રતિતવ્યાંશમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે શાસ્ત્રીય (= વૈધી) છે, જેમ કે કહ્યું છે કે 'યજ્ઞ ( *તુ)ના ઉપકારક અંગ શાસ્ત્રથી [ક્ત વ્યરૂપે] જ્ઞાત થાય છે.' ભાવા માત્રનું કેવળ ધાવતું–યાગનું) કરણત્વ તે પહેલેથી જ્ઞાત થયેલુ છે, પરંતુ જ્યારે કરણત્વનુ જ્ઞાન થયું ત્યારે પ્રતિક બ્યતાંશ આવી પડયા ન હતેા =જ્ઞાત થયા ન હતા), એટલે લિાના અભાવે શાસ્ત્ર જ પ્રતિકતવ્યતાંશમા પ્રવતક છે. [ફળનું સાધન કરણ હાઈ, તે કરણવિષયક પ્રવૃત્તિ લેાને કારણે થાય છે, ફ્લેચ્છા તે પ્રવૃત્તિનો પ્રવત"ક છે, વિધિ તેના પ્રત્રક નથી, પ્રતિકતાશ કરણને ઉપકાર કરતા હાઈ તે ઈતિકતા ઋતાંશ પણ ફળનું પરંપરાથી સાધન ગણાય, પરિણામે પ્રતિકર્તવ્યતાંશમાં પણ લેાને કારણે પ્રવૃત્તિ કેમ ન થાય ? આના ઉત્તરમાં કેટલાક જણાવે છે કે કરણ ફ્લસિદ્ધિને વચ્ચે લાવાને નિયેાગને સાધે છે એટલે કરણના ફળ સાથે સંબંધ છે, ઇતિવ્યતાને ફળ સાથે સંબધ નથી. બીજા કેટલાક જણાવે છે કે પ્રયાગકાળે ( પ્રવૃત્તિકાળે ) કરણ ઋતિકતવ્યતાની અપેક્ષા કરે છે. પ્રતિપત્તિકાળે તે તેની અપેક્ષા કરતું નથી. અધિકારાવસ્થામાં પ્રતિપત્તિકાળે તે ફ્લસિદ્ધિ માટેની કરણની જ કપાયતાનું જ્ઞાન થાય છે. પ્રયોજાતા શુદ્ધ અનુપકૃત યાગ (કરણુ) ફળની (સ્વ'ની) સિદ્ધિ માટે સમય નથી, એટલે યેાગક.બે પ્રવૃત્ત થયેલા યાગને (કરને, પ્રતિકત બ્યતાની અપેક્ષા છે- પહેલેથી થી, નિષ્કર્ષી એ કે લેચ્છાથી જેમ કરણમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે તેમ પ્રતિકર્તવ્યાંશમાં ફલેચ્છાથી પ્રવૃત્તિ થતી નથી, કામાધિકારામાં ફળની સાધન ( =કરણ ) વિષયક પ્રવૃત્તિ Àછાથી થાય છે, વિધિ તે ફ્ળનુ સાધન માત્ર દર્શાવે છે સાધ્યસાધનસ બંધનું પ્રતિપાદન કરે છે, પરંતુ સાધનવિષયક પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે કરવી તેમાં વિધિ પ્રવતક છે—લિપ્સા પ્રવક નથી. અર્થાત્ મુખ્ય સાધનના અંગા વિષયક જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે પ્રવૃત્તિના પ્રવક વિધિ છે. ‘સ્વČકામ યજે' અહીં ફળ સ્વર્ગ છે. યાગ એ સ્વગ નુ મુખ્ય સાધન । કરણ) છે. પુરુષને યાગવિષયક પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરનાર સ્વર્ગે છા છે, વિધિ નથી. વિધિ તો સ્વર્ગ અને યાગ વચ્ચેના સાધ્યું-સાધનસ ંબધનું જ માત્ર પ્રતિપાદન કરે છે, પરંતુ યાગના ઉપકારક અંગોમાં પુરુષની જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તેના પ્રવકતા વિધિ

Page #293

२७६
વાકયાથ નિગ છે એ મત
જ છે, લિપ્સા નહિ.] તેથી જ [અગ્નિષ્ટોમયાગની જયોતિષ્ણમયાગની - ઇતિતવ્યતાભૂત] અનિષોમીય હિંસા અધર્મ નથી. [અગ્નિષ્ણમયાગની પ્રતિક્તવ્યતામાં અગ્નિષોમીય પશુને મારી તેના માંસપિંડને અગ્નિ-સમ માટે હોમવાનું અને તે પશુના અંગેના ભાગોથી મિશ્રિત પુડાશે બનાવી અગ્નિ-સોમ માટે હોમવાનું આવે છે. અગ્નિષોમીય પશુ બોકડો છે.]
255. 'न हिंस्यात् सर्वा भूतानि' इति निषेधः सामान्यशास्त्रम् । सामान्यशास्त्र च विशेषशास्त्रक्रोडीकृतविषयपरिहारेण प्रवर्तते इति अग्नीषोमीयहिंसायाः शास्त्रीयत्वात् न निषेधविधिरनर्थतां बोधयेदिति ।
255. [ શંકાકાર– અગ્નિષોમીય હિંસા અધમ થાય કારણ કે “કઈ પણું પ્રાણીની હિંસા ન કરે” એ વેદને આદેશ છે.]
નિગવાક્ષાર્થવાદી– કોઈ પણ પ્રાણુની હિંસા ન કરે” એ નિષેધ તે સામાન્ય શાસ્ત્ર છે. વિશેષશાસ્ત્રના વિષયને છોડીને સામાન્યશાસ્ત્ર પ્રવર્તે છે. અગ્નિષોમીય હિંસા એ વિશેષશાસ્ત્રને વિષય હેઈ, સામાન્યશાસ્ત્રમાં કરવામાં આવેલ નિષેધવિધિ અગ્નિષોમીય હિંસાની અનર્થતાને બેધક નથી.
256. ननु श्येनेऽपि शास्त्रीया प्रवृत्तिः । प्रवर्तकत्वं हि विधेः स्वरूपं प्रमाणान्तरविलक्षणम् । नान्वयव्यतिरेकवत् साध्यसाधनप्रतीतिमात्रपर्यन्तो हि विधिव्यापारी भवितुमर्हति इति सर्वत्र विधेः प्रयोक्तृत्वानपायात् । एवमेव चेयं प्रवृत्तिः श्येयेन यजेतेति । उच्यते । प्रवर्तितोऽहमिति ज्ञानजननं विधेः प्रेरकत्वम् । तत् सत्यं सर्वत्र तुल्यं करणे श्येने इतिकर्तव्यतायामग्नाषोमीये च । बाह्ये तु प्रवृत्तिलक्षणे भौतिके व्यापारे यत्र लिप्सादि प्रवर्तकान्तरमस्ति, तत्र भवन्त्यपि विधेः प्रयोक्तृशक्तिरुदास्ते, पशुपुरोडाशप्रयाजवत् । तत्रोदासीने विधौं निषेधशास्त्रमवतरति 'न हिंस्यात्' इति । यदि तु सर्वत्र प्रयोक्तृशक्तिरनुदासीना भवेत् तदा ज्योतिष्टोमान्न . विशिष्येत श्येन:, શાસ્ત્રીવાયાં પ્રવૃત્તાવાનોમીય રૂવ નિષેઘરાત્રાનવેરાત | -
26. શંકાકાર– ચેનયાગમાં થતી પ્રવૃત્તિ પણ શાસ્ત્રીય છે, કારણ કે પ્રવર્તકત્વ એ વિધિનું સ્વરૂપ છે જે પ્રમાણુન્તરના (=અન્ય શબ્દના) સ્વરૂપથી વિલક્ષણ છે. અન્વયવ્યતિરેકની જેમ વિધિને વ્યાપાર સાધ્ય–સાધનની પ્રતીતિમાત્ર સુધી જ હવે ઘટતો નથી, કારણ કે વિધિનું પ્રવકત્વ સર્વત્ર હાજર હોય છે જ. આમ જ આ [શ્યનયાગમાં થતી] પ્રવૃત્તિ “ન ત” (“શ્કેનયાગ કરે) એ વિધિથી જ ઉત્પન્ન થાય છે.

Page #294

વાક્યાથ નિયોગ છે એ મત
૨૭૭
નિયોગવાક્ષાર્થવાદી -... આને ઉત્તર આપીએ છીએ. “મને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરવામાં આવ્યો છે એ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ જ વિધિનું પ્રેરકત્વ છે. તે સાચે જ સર્વત્ર તુલ્ય છે -- [શત્રુઘાતના] શ્યનયાગરૂપ કરણમાં અને [અગ્નિટોમની] ઈતિકર્તા બતામાં પડતા અગ્નિમીયમાં, પરંતુ બાહ્ય પ્રવૃત્તિલક્ષણ ભતિક વ્યાપારમાં, જ્યાં લિસા વગેરે અન્ય પ્રવર્તક છે ત્યાં વિધિમાં પ્રાતૃશક્તિ હૈોવા છતાં તે શક્તિ ત્યાં ઉદાસીન બની જાય છે, પશુપુરડાશપ્રયાજ એ એનું ઉદાહરણ છે. વિધિ ત્યાં ઉદાસીન થતાં હિંસા ન કરવી” એ નિષેધશાસ્ત્ર ત્યાં ઊતરે છે જે સર્વત્ર જ વિધિની પ્રાતૃશક્તિ અનુદાસીન બને તો તિષ્ઠોમથી (=અષ્યિોમથી યેનયાગને કંઈ વિશેષ ન રહે, કારણ કે શાસ્ત્રીય પ્રવૃત્તિમાં અગ્નિોમયની જેમ નયાગમાં પણ નિષેધશાસ્ત્રને કંઈ અવક્રાશ ન રહે.
__257. ज्योतिष्टोमेऽनुल्लङियतनिषेधोऽधिकारी, स्वर्गस्यानिषिद्धत्वात् । श्येने तु हि सायाः प्रतिषिद्धत्वाद् उत्क्रान्तनिषेधोऽधिकारीति चेत् , मैवम् , अधिकारिदशायामपि भवन्मते विधेः प्रयोक्तृत्वानंपायात् न निषेधशास्त्रमवकाशं लभते इति श्येनेऽपि नावधीरितनिषेधोऽधिकारी स्यात् ।
257. શંકાકાર- જયોતિક્ટોમમાં, જેણે નિષેધનું ઉલ્લંધન નથી કર્યું તે અધિકારી છે, કારણ કે સ્વગ નિષિદ્ધ નથી. પરંતુ યેનયાગમાં તો, હિંસા પ્રતિષિદ્ધ હોઈ નિષેધનું ઉલ્લંધન કરનાર અધિકારી છે.
નિચોગવાકષાથવાદી- ના, એવું નથી. અધિકારીદશામાં પણ આપના મતે વિધિનું પ્રયતૃત્વ ચાલ્યું જતું નથી એટલે નિષેધશાસ્ત્રને અવકાશ મળતું નથી, પરિણામે શ્યનયાગમાં પણ નિષેધને જેણે અનાદર કર્યો છે તે અધિકારી બને નહિ.
___ 258. ननु न विधिः फले प्रयोज्यं प्रेरयति फलं कुर्विति, कर्मणि त्वेनं 'प्रवर्तयति यजस्वेति । तेनाधिकारिदशायामप्रतिहतो निषेधशास्त्रावकाशः । आयुष्मन् ! अस्मत्पक्षमाश्रितोऽसि । फले चेन्न प्रवर्तयति विधिः पुरुषं, फलार्थित्वादेवैनमुपाये प्रवर्तमानं तत्रापि न प्रेरयेत्, उपायानभिज्ञस्य तूपायमेव दर्शयेत्, यावदप्राप्त हि विधेः विषयः । तदुक्तम्--जानात्येवासौ मयैतत्कर्तव्यमुपायं तु न वेदेति । प्रतीतिरपीयमीदृशी 'अभिचरन् यजेत' इति । यदि त्वं शास्त्रीयेनोपायोन वैरिणं हन्तुमुद्यतः, श्येनेन जहि, श्येनस्तवोपाय इत्यर्थः । तदलमतिप्रसङ्गेन । कामाधिकारेषु तावन्न फलाकाङ्क्षो विधिः, फलं त्वधिकारे हेतुरिति स्थितम् ।
प्रतिषेधाधिकारेऽपि प्रत्यवायो न कल्पते । निषेध्यविषयादेव लघत्वादधिकारिणः ।।

Page #295

૨૭૮
વાક્યાથ નિગ છે એ મત
तत्रासा कल्प्यमानोऽपि नरकादिफलोदयः । अवैधत्वं प्रपद्येत न ह्याकाङ्क्षडशी विधेः ॥ विधेरपेक्षे द्वे एव नियोज्यविषयौ प्रति । तत्पूरणेन तृप्तस्तु न वाञ्छति ततोऽधिकम् ॥ नियोज्यस्तावदेतावान्क्रुद्धोऽरिहननोद्यतः ।
विषयस्तन्निवृत्तिश्च नियोगो यत्र गम्यते ।। 258. શંકાકાર- વિધિ પ્રયોજ્ય પુરુષને ફળમાં “ફળ કર’ એમ પ્રેરતો નથી. પરંતુ વિધિ તેને કમમાં યજ્ઞ કરે’ એમ પ્રેરે છે. તેથી અધિકારીદશામાં નિષેધશાસ્ત્રને અવકાશ અપ્રતિહત છે.
નિયોગવાળ્યાવાદી - હે આયુશ્મન ! તે અમારા પક્ષનો આશરો લીધો છે. જે વિધિ પુરુષને ફળમાં પ્રેરતો ન હોય તે, ફળની ઈચછાથી જ ફળના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં પુરુષને વિધિ ઉપાયમાં પણ પ્રેરે નહિ, વિધિ તે ઉપાય ન જાણનારને ઉપાય જ દર્શાવે, કારણ કે જે અસામ છે તે વિધિનો વિષય છે. એટલે જ કહ્યું છે કે “પુરપ જાણે છે કે આ માટે કરવાનું છે, પરંતુ તે ઉપાય જાણ નથી. ‘નેન અમિરન ત” ( = શત્રુને મારવા તત્પર થનારે એનયાગ કરે' એની આ પ્રતીતિ પણ આવી છે. જે તુ શાસ્ત્રીય ઉપાયથી વિરીને હણવા ઉદ્યત થયે હેય તે યેનયગથી હણ, નયાગ તારો ઉપાય છે એ એને અથ છે. વધુ વિસ્તાર કરવાનું પ્રજન નથી. કામાધિકારોમાં વિધિને ફળની આકાંક્ષા નથી કારણ કે નિયોજય પુરૂષ અને વિપય (યાગ, એ બેને જણાવનાર એ પદેથી જ તે નિરાકાંક્ષ બની જાય છે.] ફળ તો અધિકારનું કારણ છે એમ સ્થિર થયું છેપ્રતિધાધિકારમાં પણ પ્રત્યવાય (=અનર્થ; ધટતો નથી. [અર્થાત વિધિને તેની કેઈ અપેક્ષા નથી.] [ ‘ન ન્યા સન્ન મત્તાનિ કોઈ પણ પ્રાણીની હત્યા - કરે' આ પ્રતિષેધવાક્ય છે. તેમાં નિષેધ્ય વિષય હનન છે, તેમાંથી જ અધિકારીની - હનનપ્રવૃત્ત (અરિહનનપ્રવૃત્ત) પુરુષની પ્રાપ્તિ થતી હોઈ પ્રતિષેધાધિકારમાં પણ પ્રત્યવાય અનર્થ ઘટતું નથી. પ્રતિધાધિકારમાં બરક વગેરે ફળની ઉત્પત્તિ કલ્પવામાં આવે તે પણ તે ફત્પત્તિ અવૈધપણું પામે છે, કારણ કે વિધિની આવી આકાંક્ષા નથી. અર્થાત વિધિને ફળની આકાંક્ષા નથી. વિધિને નિજ્ય પુરુષની અને વિષયની એ એની જ આકાંક્ષા છે. તે આકાંક્ષા પુરાવાથી તૃત બનેલે -વિધિ એથી અધિક કંઈ વાંછતો નથી (અર્થાત તે ફળની આકાંક્ષા રાખતું નથી). પ્રતિષેધાધિકારમાં નિય પુરુષ આટલે જ છે- ફુદ્ધ અને અરિહનનોદ્યત અને વિષય છે હનનનિવૃત્તિ જેને અનુલક્ષી નિગ (આજ્ઞા) જ્ઞાત થાય છે.
259. નન્વેતાવન વિવુથાર નિધેિઃ જો વિષય હૃતિ | “માવ: कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयते' इति [जै० सू० २.१.१ ] स्थिते भावार्थस्तावत् पूर्वापरीभूतत्वाभावान्न विधेविषयः । नञर्थोऽपि न विधेविषयः, अनन्विताभिधानाच्च ।

Page #296

વાક્યર્થ નિગ છે એ મત
૨૭૮ न हि नञोऽनन्तरं लिड्विभक्तिः श्रयते, अपि तु हन्तेः । हननमपि न विधेविषयः, तस्य धर्मत्वप्रसङ्गात् , नप्रयोगस्य वैयर्थप्रसक्तेः, हनने च पुरुषस्य स्वतः प्रवृत्तेः । नञ्चिशिष्टोऽपि न हन्त्यर्थोऽस्य विषयः, तयोवि शेषणविशेष्यभावाभावात् ।
युक्तं दध्ना जुहातीति हेामे दध्यनुरक्तता ।
हन्तेः स्वरूपनाशात्तु न नअर्थानुरक्तता ।। पुरुषप्रयत्नोऽपि न केवलो विधेविषयः, स्वतः सिद्धत्वात् । नापि नञर्थानुरक्तः, हन्तिवत् तत्रापि नबर्थस्य विशेषणत्वानुपपत्तेः ।।
259. શંકાકાર– આટલું અમને સમજાતું નથી કે નિષેધવિધિને વિષય કહે છે? જે ભાવાર્થ (=ધાવથી કર્મશબ્દો છે તે કર્મશબ્દોથી ક્રિયા જણાય છે. આવું સ્થિર થઈ ગયું હોઈ ભાવાર્થ વિધિને વિષય નથી, કારણ કે તેમાં વિધિના વિષયમાં) પૂર્વાપરીભૂતત્વ[જે યાગાદિ ક્રિયાનું લક્ષણ છે તે]- નથી. ઉપરાંત, નગ્ન વિધિને વિષય નથી, કારણ કે તે પ્રત્યયાથ સાથે અન્વિત થયા વિના જ પિતાના અર્થનું અભિધાન કરે છે. ન– પછી તરત જ લિવિભક્તિ સંભળાતી નથી, પરંતુ હત્ ધાતુ પછી તરત જ લિવિભક્તિ સંભળાય છે; [આમ ન–ાને લિડ વિભકિત સાથે અન્વય નથી.] હનન પણ વિધિનો વિષય નથી કારણ કે તેમ માનતાં (અર્થાત હનનને વિધિને વિષય માનતાં) હનન ધમ બની જવાની આપત્તિ આવે: વળી, નાના વયથ્યની પણ આપત્તિ આવે; અને હનનમાં તે પુરુષ સ્વતઃ પ્રવૃત્તિ કરે છે એિટલે હનનવિષયક વિધિની કોઈ આવશ્યકતા નથી.] ન–વિશિષ્ટ હધાવથી પણ વિધિ વિષય નથી કારણ કે તેમની વચ્ચે વિશેષણવિશેષ્યભાવ જ નથી. તેમની વચ્ચે વિશેષણવિશેષ્યભાવ કેમ નથી તે સમજાવીએ છીએ–] “દહીં વડે હોમ કરે છે અહી હેમ દહીંથી
અનુરક્ત (વિશિષ્ટ છે, પરંતુ હત્પાવથ નન્થથી અનુરક્ત નથી કારણ કે નિર્થ સાથે હધાવથે સંબંધ થતાં જ] હનધાત્વના સ્વરૂપને નાશ થઈ ગયો છે. કેવળ પુરુષપ્રયત્ન પણ વિધિને વિશ્વ નથી, કારણ કે તે સ્વતઃ સિદ્ધ છે. અર્થાત કેવળ પપ્રયત્ન પિતાની ઉત્પત્તિ માટે બીજા કશા ઉપર આધાર રાખતા નથી.] નર્થથી અનુરક્ત પુરુષપ્રયત્ન પણ વિધિને વિષય નથી, કારણ કે નથી જેમ હનધાત્વર્થનું વિશેષણ ઘટી શકતું નથી તેમ પુરુષપ્રયત્નનું પણ ઘટી શકતું નથી.
260. अथायमब्राह्मणादिन्यायेन हन्ता पर्युदस्ते भावार्थान्तरे नियोगः कल्प्यते । न हन्यादिति कोऽर्थः ? अन्यत्किमपि कुर्यादिति । तहि किं तद्भावान्तरमिति न विचारयितुं शक्यते । यत्किञ्चिदिति चेन्न, तस्य स्वतः सिद्धत्वेन विध्यनहत्वात् । अवश्यं जीवन् पुमान् किञ्चित् करोति पठति गच्छति भुक्ते च ।

Page #297

વાયા નિયેાગ છે એ મત
260. [કાઈ કહે કે] અબ્રાહ્મણુ વગેરેની જેમ ન-થી હાત્વથ" પર્યું દસ્ત થતાં અન્ય ભાવાથમાં (=ધાત્વ માં) નિયેાગની (=આજ્ઞાની) કલ્પના કરાય છે. ‘ન હન્યા-ન હણે' એને શા અથ ? ‘ખીજુ કંઈ પણ કરે' એ અથં ો એમ હુંય તે તે અન્ય ભાવાથ' (=ધાત્વ') મ્યા છે એ વિચારવું શકય નથી. જો કહા કે કોઈ પણ ભાવા, તા તે બરાબર નથી, કારણુ કે તે તા સ્વતઃ સિદ્ધ હાઈ વિધિના વિષય બનવાને યોગ્ય નથી. જીવતા પુરુષ અવશ્ય કંઈ ને કંઈ કરે જ છે- પાન કરે છે, ગમન કરે છે, ભેાજન કરે છે.
261. अथ विषयांशं परिहृत्य प्रमाणांशे नञ् निविशते स हि प्रवर्तमानं पुमांसं रुणद्धि, यद्धन्यात्तन्नेति । तदप्यनुपपन्नम्, अन्विताभिधानेन विधिविभक्तेर्ह - न्तिनावरुद्धत्वात् । प्रेरणशक्तिस्वभावो विधिः સ્થિતઃ यस्तु निषेधात्मा नञ पार्श्वे स्थितः तत्र न विधिः संक्रामति | संक्रान्तावपि ननश्च विधेश्व सम्बन्धे सति विधेः स्वरूपनाशोऽवगम्यते । स्वभावो ह्येष नजो यदयं येन येन सम्बध्यते तस्य तस्याभावं बोधयतीति । अतो विधिसम्बन्धे नत्र इष्यमाणे एतावान् वाक्यार्थीsaतिष्ठते हननविधिर्नास्तीति । ततश्च हननस्य विधित्वं च स्यात् ।
261. કાઈ કહે છે કે] વિયાંશને (=ધાત્વય યાગને છોડી પ્રમાણાંશ =લિ') સાથે ન-ત્ જોડાય છે, તે પ્રવર્તમાન પુરુષને અટકાવે છે, જેને હશે તેને ન હણે એમ. પર ંતુ આ પક્ષ પણ ધટતે નથી, કારણ કે [પ્રકૃતિ સાથે અન્વિત થઈ વિધિવિભક્તિ (=લિડ') પેાતાના અર્થાત્ અભિધાન કરતી હાવાથી હન =પ્રકૃતિ-ધાતુ) વડે વિધિવિભક્તિ (=લિફૅ) અવરૂદ્ધ થઈ જાય છે. પ્રેરણાશક્તિરૂપ સ્વભાવવાળા વિધિ સ્થિર થયા છે. જે નિષેધાત્મા ન-ત્ બાજુમાં રહેલ છે ત્યાં વિધિ (=લિ') સંક્રમણુ કરતા નથી. ત્યાં વિધિ સક્રમણુ કરે તે પણ નગ્ના અને વિધિને સંબંધ થતાં વિધિના સ્વરૂપને નાશ સાત થાય, કારણ કે નને એવા સ્વભાવ છે કે તે જેની સાથે જોડાય તેના અભાવનુ જ્ઞાન તે કરાવે. ન-ન્ને વિધિ સાથે સંબંધ ધરાવતા ઈચ્છવામાં આવતાં આટલે જ વાકયાથ સ્થિર થાય હનવિધિ નથી' અને પરિણામે હનનનું વિધિપણું થાય.
૨૮૦
262. अत्रोच्यते दध्ना जुहातीति होमस्य वचनान्तरचोदितत्वाद् विधिविभक्तिशक्तिरुपपदं संक्रामतीति यथावर्णितम्, एवमिहापि हनने स्वतः प्रवृत्तत्वेन विधिवैफल्यात् ननश्च श्रूयमाणस्यानर्थक्यप्रसङ्गाद् विधायिका शक्तिः नञर्थमेव स्पृशति इति किं नेष्यते ? 262. નિયેાગવાકયાથવાદી ઉત્તર આપીએ છીએ‘દહીં વડે હામ કરે છે એ વાકયમાં, હેમવિષયક વિધિ ખીજા વાકયથી (‘અગ્નિહોત્ર જીદ્દોતિ’ એ વાકયથી) થઈ ગયેલી હાઈ, વિધિવિતિની (=લિની શકિત ઉપપદમાં (= હેમ'પદ પહેલાં આવેલા ‘હી...' પદમાં) સક્રાન્ત થાય છે એમ જે વર્ણવ્યુ છે તેવી જ રીતે અહીં પણુ હનનમાં પુરુષની સ્વતઃ પ્રવૃત્તિ થતી હાઈ હનનવિષયક વિધિનું વૈયથ્ય થતું હોવાથી ક્ષમાણુ નગ્ના આન કયની આપત્તિ આવે એટલે વિધાયિકા શક્તિ ( = પ્રેરણાશકિત ) ના ને સ્પર્શે છે. એમ કેમ નથી માનતા ? ( ‘નાઝુદ્દોતિ' = વધ્ના હોર્ન જોતિ. અહી` ‘ના' પદ ‘જ્ઞમં’ની પૂર્વે આવેલું છે એટલે તેને ઉપપદ કહ્યું છે).

Page #298

વાક્યર્થ નિગ છે એ મત
२८१
263. ननूक्तमत्र 'भावार्थाः कर्मशब्दाः' इति । तत्र दध्यनुरक्तो होम एव विधीयते इति फलतो दधि विहितं भवति, न प्रमाणतः । इह तु नत्रस्तदुपमर्दस्वभावत्वात् न केनचित् संसर्गो दध्यादेरिव कल्पते । मैवम्, निवृत्तिमेव कुर्वन् नत्र विशेषणीभवति । सेयं नजुपहिते हन्तौ श्रूते हनननिवृत्तिर्गम्यते । यथा सिद्धरूपदध्यनुप्रवेशेऽपि न होमस्य साध्यमानावस्था विवर्तते, तथा नजनुविद्धहन्त्यर्थावगतौं न पूर्वापरीभावबुद्धिनिवर्तते । न ह्यब्राह्मणवत् 'न हन्यात्' इति सिद्धरूपबुद्धिः । सोऽयं हनननिवृत्तिरूपः पूर्वापरीभूतोऽर्थो विधिविषयो भविष्यति । अथवा विभक्त्यर्थेन नन सम्भन्स्यति । शुद्धस्य लिङादेरर्थः प्रवर्तकः, नबुपहितस्य तस्यार्थो निवर्तक इति शब्दशक्तिरेवैषा अपर्यनुयोज्येति । यत्त साक्षत् नञोऽनन्तरं विधिविभक्तिर्नोत्पद्यते, तत् तस्याधातुत्वाद्धातोः परे तिङादयः प्रत्यया भवन्ति, नान्यस्मादिति । योग्यतया तु नत्रणेन सम्बन्धः । न च तत्रायमर्थोऽवतिष्ठते हननविधिर्नास्तीति, किन्तु नजुपहितो विधिरौदासीन्ये पुरुषं नियुक्ते । तदवच्छेदकश्च हन्तिः, अन्यथा सर्वक्रियौदासीन्यं प्रतीयेतेत्यलमतिविमर्दैन । निषेधविधेरपि सिद्धोऽनुबन्धद्वययोगः ।
एवं नियोगव्यापारे समाप्ते फलकल्पना । नृबुद्धिप्रभवैवं स्यादतः नापेक्षता भवेत् ॥
263 श॥२-- सा सहभां घुछ है भश होना पथ भाव , ठिया छे. ત્યાં દહીંથી અનુરક્ત હમ વિહિત થાય છે. એટલે ફલત: દહીં વિહિત થાય છે એમ
वाय. मात: (=सिथी डी विलित यतु नथी. ५२ तु सही ना-ना २वभाव ઉપમદન કરવાને હાઈ, નન્ને કેઈની પણ સાથે સંસગ ઘટતો નથી–જેમ દહીં વગેરેને સંસગ બીજાની સાથે ઘટે છે તેમ,
નિગવાક્યાWવાદી–એવું નથી. નિવૃત્તિને જ કરો ન- વિશેષણ બને છે. નાની સામણમાં જ હવની ઍતિ થતાં આ પેલી હનનનિવૃત્તિ જ્ઞાત થાય છે. જેમ સિદ્ધરૂપ દહીને અનુપ્રવેશ થવા છતાં હેમની સાધ્યમાન અવસ્થા નિવૃત્ત થતી નથી, તેમ નથી અનુવિદ્ધ હનધાત્વર્થનું જ્ઞાન થવા છતાં હનધાર્થના પૂર્વાપરીભાવની બુદ્ધિ નિવૃત્ત થતી નથી જેમ 'मधाम सोना सिं३५नी शुद्धियाय छे तेम 'न हन्यात्-न ' साना सि३पनी भुद्धि થતી નથી. આ હનનનિવૃત્તિરૂપ પૂર્વાપરીભૂત અર્થ વિધિને વિષય બને છે. અથવા વિધિવિયર્થ સાથે (લિડ સાથે) નગ્ન સંબંધમાં આવે છે. શુદ્ધ લિ આદિને અર્થ પ્રવર્તક છે, નથી ઉપહિત લિડ આદિને અર્થ નિવર્તક છે, આવી શબ્દની અપર્યનુજ્ય શકિત જ છે. ને પછી તરત જ સાક્ષાત વિધિવિભક્તિ (લિંડ આદિ આવતી નથી એનું કારણ તો એ
३६-३७

Page #299

૨૮૨
વાક્યા નિગ છે એ મત છે કે ન ધાતુ નથી અને ધાતુને જ અંતે તિડ આદિ જેમાં લિડને સમાવેશ છે, લાગે છે, બીજાને લાગતા નથી. યોગ્યતાને કારણે વિધિવિભકિતને નાર્થ સાથે સંબંધ છે અને ત્યાં આ અર્થ થતો નથી કે “હનનવિધિ નથી, પરંતુ નગ્નથી ઉપહિત વિધિ પુરુષને ઔદારીન્યમાં પ્રેરે છે. તે ઔદાસીન્સને અવરચ્છેદક હનધાત્વર્થ છે, અન્યથા સર્વક્રિયાવિષયક ઔદાસીન્ય પ્રતીત થાય. વધુ ખંડન કરવાથી સર્યું. નિષેધવિધિના પણ બે અનુબંધે પુરવાર થયા– એક નિયાનુબંધ અને બીજે વિષયાનુબંધ.
આ પ્રમાણે નિયોગવ્યાપાર સમાપ્ત થતાં માણસની બુદ્ધિ ફળની કલ્પના કરે છે. આમ ફળકલ્પના મનુષ્યબુદ્ધિજન્ય જ બને એથી નિગવ્યાપાર ફળસાપેક્ષ બને નહિ. 264. વાર્થ ન નિત પ્રવમયદ્ધિના !
मा निवतिष्ट विधिना तावदुक्तं निवर्तनम् ।। प्रवृद्धतररागान्धः प्रत्यवायेऽपि कल्पिते । न निवर्तत इत्येवं किं विधेरप्रमाणता ।। फलं भवतु मा वा भूत् पुरुषोऽपि प्रवर्तताम् ।
मा प्रवर्ति ष्ट वा स्वे तु नास्त्य थे खण्डना विधेः ॥ प्रवर्तनावगमजनने हि विधिव्यापार इति असकृदुक्तम् । तत्र तस्य न किश्चिद् वैफल्यम् ।
264. શંકાકાર- પ્રત્યવાય (અનર્થ ના ભય વિના પુરુષ નિવૃત્ત કેમ થાય ?
નિયોગવાળ્યાથંવાદી-– ભલે તે નિવૃત્ત ન થાઓ. વિધિ તે કેવળ નિવૃત્તિ માટેની પ્રેરણને જ જણાવે છે. પ્રત્યાયની કલ્પના કરવામાં આવે તો પણ અત્યંત વધેલા રાગથી અંધ બનેલે માણસ [વિધિ છતાં] નિવૃત્ત થતો નથી, એટલે શું આમ વિધિ અપ્રમાણ છે? [નથી જ.] ફળ થાઓ કે ન થાઓ, પુરુષ પણ પ્રવૃત્ત થાઓ કે ન થાઓ, પરંતુ પિતાના અર્થમાં વિધિ તૂટી પડતો નથી. પ્રેરણાના જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવામાં વિધિને વ્યાપાર છે એમ અમે વારંવાર જણાવ્યું છે. તેમાં વિધિની જરા પણ નિષ્ફળતા નથી.
265. ननु विधेः फलापेक्षता नास्ति चेत्, किं तहिं अश्रूयमाणफलेषु विश्वजिदादिषु स्वर्गादिफलं कल्प्यते ? उच्यते । अनभिज्ञो देवानांप्रियः । न तत्र विधेः फलापेक्षा । न च तत्र फलं कल्प्यते । किन्तु अश्रूयमाणत्वादधिकारानुबन्धस्य, . निरधिकारस्य च विधेर्विधित्वानिर्वाहादधिकारानुबन्धः कल्प्यते । तत्र सर्वान् प्रति अविशिष्टत्वात् स्वर्गकामः चोदनाशेषभावेन नियोग्यः कल्प्यते । न चेयं पौरुषी कल्पना, श्रत्येकदेशः स इति हि तद्विदः । तदियमधिकारानुबन्धकल्पना, न फलकल्पना इति सोऽयमनुबन्धद्वयावच्छिन्नो नियोगो वाक्यार्थः ।

Page #300

વાયાઈ નિગ છે એ મત
૨૮૩ - 265. શંકાકાર– જે વિધિને કળની અપેક્ષા ન હોય તો જેમનું ફળ જણાવાયું નથી તે વિશ્વજિત આદિ યાગેમાં સ્વગ” આદિ ફળની કલ્પના કેમ કરે છે ?
- નિગવાડ્યાર્થવાદી અને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. આપ જાણતા નથી. ત્યાં વિધિને ફળની અપેક્ષા નથી અને બીજી વાત એ કે ત્યાં ફળની કલ્પના કરવામાં આવતી નથી. પરંતુ અધિકારાનુબંધ =પ્રજ્યાનુબંધ) ત્યાં જણવાયો ન હોવાથી અને અધિકાર (નિયોન્ય પુરુષ) વિનાની વિધિનું વિધિપણું નિર્વાહ પામતું ન હોવાથી અધિકારાનુબંધની (= નિયાનુબંધની) કલ્પના કરવામાં આવે છે. ત્યાં સ્વર્ગકામ પુરુષને વિધિને અંગરૂપે નિયોજ્ય તરીકે કલ્પવામાં આવે છે કારણ કે તે બધાં કર્મો પ્રત્યે સાધારણું છે. આ અધિકારાનુબંધની કલ્પના પુરુષબુદ્ધિજન્ય નથી પરંતુ શ્રુતિને જ એક ભાગ છે એમ વેદવિદે કહે છે. તેથી આ અધિકારાનુબંધની કે૯૫ના છે, ફળની કલ્પના નથી, એટલે આ એ અનુબંધોથી (
નિયાનુબંધ અને વિષયાનુબંધથી) વિશિષ્ટ એ નિગ વાક્યર્થ છે,
- 266. વાવાર્થ વાક્ય પ્રધાન વાત | કન્ય હિ વળ્યાદ્રિથsaખ્યમાનस्तदनुप्रवेशेन प्रतीयते इति गुणो भवति । नियोगस्तु स्वमहिमाक्षिप्तदृष्टोपकारानेकक्रियाकारककलापोपबृंहितस्वरूपः प्रतीयते इति प्राधान्यमवलम्बते । कार्य चेतू प्रधानमुच्यते नियोग एव कार्यम् । फलं चेत् प्रधानमुच्यते तदपि न सिद्धम् , अपि तु साध्यं, साध्यत्वं चास्य नियोगाधीनमिति नियोग एव प्रधानम् । पुरुषस्तु नियोज्यमानत्वादप्रधानमिति । एवं नियोग एव प्रधानत्वाद्वाक्यार्थः ।
266. નિગ વાક્યા છે કારણ કે નિયોગ પ્રધાન છે. બીજો યાગ વગેરે અર્થ જ્યારે જ્ઞાત થાય છે ત્યારે નિગને અનુકૂળ બનીને (અર્થાત નિગને વિષય બનીને) જ્ઞાત થાય છે. એટલે તે ગૌણ છે. પરંતુ નિયોગ તે પિતાના મહિમાથી આક્ષિપ્ત દષ્ટ ઉપકારવાળી અનેક ક્રિયાઓ અને દૃષ્ટ ઉપકારવાળા અનેક કારકોથી પુષ્ટ થયેલા સ્વપવાળા જ્ઞાત થાય છે, એટલે તે પ્રધાન છે. જે કાર્યને પ્રધાન કહેતા હૈ તો નિયોગ જ કાર્ય છે. જે ફળને પ્રધાન કહેતા હે તો ફળ પણ સિદ્ધ નથી પણ સાધ્ય છે અને ફળનું સાધ્યપણું નિયોગને અધીન છે, એટલે નિગ જ પ્રધાન છે. પુરુષ તો નિયુજ્યમાન હોઈ અપ્રધાન છે. આમ નિગ જ વાક્યાથ છે, કારણ કે તે પ્રધાન છે
267. સ ચ પ્રતીતિમેપટોચના ચતુરવ જયતે–ત્પત્તિવિધિ, विनियोगविधिः, प्रयोगविधिः, अधिकारविधिरिति । उत्पत्तिविधिः 'अग्निहोत्रं जुहोति' इति, अग्निहोत्राख्यकर्मस्वरूपोत्पादव्यतिरेकेणार्थान्तरानवगमात् ।
.. विनियोगविधिः 'दध्ना जुहोति' इति, उत्पत्तिविधितः प्रतिपन्ने भावेऽर्थे तत्र दध्यादिगुणविनियोगाऽवगमात् ।

Page #301

२८४
વાયા નિયોગ છે એ મત
अधिकारविधिः 'अग्निहोत्रां जुहुयात् स्वर्गकामः' इति, निर्माते कर्मणि तत्राधिकृतस्य पुंसस्ततोऽवगमात् ।
प्रयोगविधिस्तु यः क्रमपर्यन्तं प्रयोगे पदार्थानवगमयति । अयं चाधिकारविधेरेव व्यापारविशेष इति तदेवास्योदाहरणम् 'अग्निहोत्रां जुहुयात् स्वर्गकामः' इति ।
क्वचिदेकस्मिन्नेव वाक्ये रूपचतुष्टयं विधेरवगम्यते, नं तत्र पृथगुदाहरणम् अपेक्ष्यते, यथा 'एतस्यैव रेवतीषु वारवन्तीयमग्निष्टोम साम कृत्वा पशुकामो ह्येतेन વત' રૂતિ |
267. [નિગ એક જ છે પણ પ્રતીતિઓના ભેદની પર્યાચના દ્વારા તે ચાર અવસ્થાએવાળે કહેવાય છે–પત્તિવિધિ, વિનિયોગવિધિ, પ્રગવિધિ અને અધિકારવિધિ
[ઉત્પત્તિને અર્થ છે સાધનસ્વરૂપ તેને બેધક વિધિ ઉત્પત્તિવિધિ કહેવાય છે. ત્તિર્નાન સાધનઘવમ્, તોય લિધપત્તિવિધિ ! ] ઉત્પત્તિવિધિનું ઉદાહરણ છે–
નહોત્ર ગુફોતિ' (=અગ્નિક્ષેત્ર હેમ કરે છે, કારણ કે અહીં અગ્નિહોત્રહમ નામના કર્મના સ્વરૂપરૂપ ઉત્પાદ સિવાય બીજા અર્થોનું જ્ઞાન થતું નથી. આ ઉત્પત્તિવિધિમાં કર્મને કરણ તરીકે અન્વય થાય છે. એટલે ઉપયુક્ત વાક્યને “અનિહોત્રોમેન ફ્રેષ્ઠ મા (= “અગ્નિહત્રહમથી ઈસ્ટ-સ્વગ- કરવું' એમ અર્થ થશે. આ ઉત્પત્તિવિધિનું બીજુ ઉદાહરણ છેસોમેન નેત'. ઉત્પત્તિવિધિ ફક્ત દ્રવ્યદેવતારૂપ કર્મસ્વરૂપનો બેધક હોવાથી તેને ઉત્પત્તિવિધિ નામ અપાયું છે.]
રના કુતિ' (=“દહી વડે હમ કરે છે) એ વિનિયોગવિધિ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિવિધિ દ્વારા કમનું ( ધાર્થનું) સ્વરૂપ જ્ઞાત થતાં ત્યાં ( તે કમમાં) દહીં વગેરે અંગને ( ગુનો) વિનિયોગ જ્ઞાત થાય છે. [અંગને પ્રધાનની સાથે (=ઉત્પત્તિવિધિથી વિહિત પ્રધાન કર્મની સાથે જે સંબંધ, તેને જણાવનાર વિધિ વિનિયોગવિધિ કહેવાય છે. અર્થાત જે વિધિથી અંગ અને અંગીનો અંગગીભાવરૂપ સંબંધ જ્ઞાત થાય તે વિનિગવિધિ. વિનિયોગ એટલે અંગ તરીકે અન્વયસંબંધ, આમાં અ ગી ઉદેશ્ય હોય છે અને અંગ વિધેય હોય છે, જેમ કે “ના ઝુહોરિ’ = “બ હોનું માવત'. તૃતીયાવિભક્તિથી પ્રતિપન્ન છે અંગભાવ જેને તેવા દહી ન હોમની સાથે સંબંધ આ વિધિથી વિહિત છે. આ ગુણવિધિ યા વિનિગવિધિમાં ધાત્વથને સાષ્ય તરીકે અન્વય હોય છે. -ઉત્પત્તિવિધિમાં અને અધિકારવિધિમાં ધાત્વર્થને સાધન તરીકે અન્વય હોય છે.]
નિધો– દુવાન સ્વામી (=“સ્વર્ગકામ પુરુષ અગ્નિહોત્રહમ કરે') એ અધિકારવિધિ છે, કારણ કે કમનું જ્ઞાન થતાં તે કર્મમાં અધિકૃત પુરુષનું જ્ઞાન તેમાંથી થાય છે.
- પ્રવેગમાં (કર્મપ્રયોગમાં) કર્મના અંત સુધીના ક્રમમાં પદાર્થોને અવગમ કરાવનાર પ્રગવિધિ છે. આ પ્રગવિધિ અધિકારવિધિને જ એક વિશેષ વ્યાપાર છે, એટલે તેનું ઉદાહરણ પણ તે જ છે- “અનિહોત્ર કુદુયાન ચાર” |

Page #302

વાયા નિયેાગછે એ મત
પ
કેાઈક વાર એક જ વાકયમાં વિધિનાં આ ચારે રૂપે જાય છે, ત્યાં જુદાં જુદાં ઉદાહરણની અપેક્ષા નથી, જેમકે ‘તયૈત્ર વતીપુ યાવન્તીયમનિોમ સામ રૃા. વામો હતેન યનેત' (=અગ્નિદ્ભુત્ યજ્ઞમાં વારવન્તીય નામની અગ્નિની સ્તુતિ રેવતી નામથી ઓળખાતી ઋચાઓમાં દાખલ કરવી; ઉકત યનને ગૌણુ કાઁથી પૂરા કરવા, જે ઉપરના મંત્રાથી શરૂ થયેા હતેા; જે પશુકામ હોય તેણે આ યજ્ઞ કરવા.)
268. अन्यान्यपि नियोगस्य रूपाणि व्यापारभेदादवगम्यन्ते । स हि भावार्थसिद्ध्यर्थं तत्समर्थमर्थमाक्षिपतीति तत्प्रयोजक उच्यते, यथा माणवकस्थस्याध्ययनस्याचार्यकरणविधिः ।
क्वचिदन्याक्षिप्ते वस्तुनि लब्धे सति तत्राप्रयोजको विधिर्भवति, यथा क्रयनियुक्तैकहायन्या लाभ सति न पादपांसुग्रहणार्थमन्यामेकहायनीमाक्षिपति विधिरिति, प्रकरणपरिपठितपदार्थपटलपरिग्रहाच ग्राहक इति विधिरुच्यते ।
268. વ્યાપારભેદને આધારે નિયેાગનાં અન્ય રૂપા પણ જણાય છે. ભાવા (=ધાત્વ')ની સિદ્ધિ માટે તે ભાવાની સિદ્ધિ કરવા સમ હેાય એવા અર્થના આક્ષેપ નિયોગ કરે છે, એટલે તેને તે પ્રયેાજક કહેવાય છે જેમકે. [‘આઠ વર્ષના બ્રાહ્મણને આચાય પાસે લઈ જવાય' એવી] આચાય*વિધિ બટુક્સ્થ અધ્યયનના આક્ષેપ કરે છે. [ટુક પાસે સાદડી અનાવડાવવા માટે બટુકને આચાય` પાસે લઈ જવાતા નથી પરંતુ બટુકને ભણાવવા માટે આચાર્ય પાસે લઈ જવાય છે, એટલે આમ અધ્યાપનવિધિનું નાન થયું. આચાય કરણવિધિ અધ્યાપનની સિદ્ધિ દ્વારા પોતાની સિદ્ધિ દેખી અધ્યાપનના આક્ષેપ કરે છે અને અધ્યાપનને! આક્ષેપ કરતા તે જેના વિના અધ્યાપન સિદ્ધ ન થાય તેના (અધ્યયનના) પણ આક્ષેપ કરે છે અર્થાત્ તે અવિનિયુકત બટુકાવ્યયનના પણ આક્ષેપ કરે છે.]
ક્યારેક અન્ય વિધિ વડે આક્ષિપ્ત વસ્તુ લખ્યું અને ત્યારે પ્રસ્તુત વિધિ તે વસ્તુના આક્ષેપ ન કરતા હાઈ અપ્રયાજક વિધિ બને છે. ઉદાહરણાં, જ્યાતિષ્ટામ યાગમાં ‘બાચૈહાયન્યા સોમં કીતિ’ (=‘અરુણુર્ગી એકહાયની ગાય વડે સેમને ખરીદે છે’) એ વિધિથી સામની ખરીદીમાં નિયુક્ત એકહાયની ગાયના લાભ ખીજી વિધિ ‘પૂર્વનિ અનુનિ ાનતિ સપ્તમં મિજ્ઞાતિ અત્ર દ્દેિ નિર્ધાને પ્રવર્તયચુસ્તદ્િ તેનાભ્રમુવાડ્યાત્' ને થતાં ગાયના પગની રેતી લેવા માટે બીજી એકહાયની ગાયને આક્ષેપ આ બીજી વિધિ કરતી નથી, પર તુ પ્રકરણમાં પતિ પદાર્થનુ (એકહાયની ગાયનું). ગ્રહણમાત્ર કરે છે, તેથી આ બીજી વિધિને ગ્રાહકવિધિ કહેવાય છે. [ગાયના સાતમા પગલા વખતે તેના પગે લાગેલી ધૂળ ગ્રહેણુ કરી તે ધૂળથી હવિર્ધાનના ગાડાના અક્ષનું સમાજ'ન કરે એવું આ ખીજી વિધિમાં વિહિત થયું છે.] प्रकरणपरिपठितस्यापि तेनागृहीतस्य द्वादशोपसदादेः 269. ઋપિત प्रकरणादुत्कर्षदर्शनादत एव नियोगगर्भो विनियोग इत्याचक्षते ।

-

Page #303

૨૮૬ * વાકયાથ નિગ છે એ મત ___क्वचिद्विनियोजकश्रुत्यादिप्रमाणविरहेऽपि पश्वेकत्वाधुपादानं शेषीकुर्वन्नुपादायक इत्युच्यते । पशुना यजेतेति विभक्त्या प्रातिपदिकार्थो विनियुक्तः, तत्स्थमेकत्वम् उक्तमेव, न विनियुक्तम् , 'एकेन' इत्यश्रवणात् । पशुरुपादीयमानो न सङ्ख्यारहित उपादातुं शक्यते श्रुतसख्यापरित्यागकारणाभावाच्चैकत्वविशिष्टः पशुरुपादीयते इत्युपादानशेषीकृतमेकत्वम् ।
वैकृतस्तु सौर्यादिविधिः प्राकृतमितिकर्तव्यताजातमाकर्षन् चोदक इत्युच्यते। 269. કોઈક વાર પ્રકરણપતિનું પણ વિધિ અગ્રહણ કરે છે, કારણ કે અગૃહીત બાદશાપસદ વગેરેને અન્ય પ્રકરણમાં સંબંધ (=ઉકર્ષ) દેખાય છે, આ પ્રકરણમાં દેખાતો નથી ] એટલે જ નિગને જેની અપેક્ષા છે તે વિનિયોગ છે એમ કહેવાય છે “િસાહ્ન
તિથ્થોમને ત્રણ જ ઉપસદ્ હોય છે' એ વાકયથી “સ્વર્ગકામ પુરુષ જ્યોતિષ્ઠોમ યાગ કરે” એ વિધિ નિરાકાંક્ષ બની ગઈ છે. એટલે “અહીનને બાર ઉપસંદ હોય છે એ વાકથની તેને અપેક્ષા નથી, જે અપેક્ષા હોત તો “અહી” શબ્દને એવી રીતે સમજાવત કે તે શબ્દ
તિથ્યોમને વાચક બને અને એ રીતે વાકયસમન્વય થાય પરંતુ અપેક્ષા ન હોવાથી અહીન શબ્દને જે રૂઢ અર્થ અહણસાધ્ય તું છે તે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે અને તેથી તે ક્રતુના પ્રકરણમાં “અહીનને બાર ઉપસદ્દ હોય છે' એ વાયને ઉત્કર્ષ (=અન્યત્ર સંબંધ) સમજાય છે એટલે તિક્ટોમના પ્રકરણમાં પઠિત હોવા છતાં “તિષ્ઠમ યાગ કરે એ વિધિ તેને છોડી દે છે. દીક્ષાદિવસથી લઈ સોમાભિધવના દિવસ પહેલાં કરવા ગ્ય જે હોમ કહ્યા છે તે ઉપસદ હામ’ કહેવાય છે. એક દિવસમાં સાધ્ય હોવાથી તિક્ટોમન સાહ્ન' એવું યૌગિક નામ છે. ઉત્કર્ષને અર્થ છે “અન્યત્ર સંબંધ હોવો તે', જુઓ મીમાંસા સૂત્ર ૩.૩.૨૫]
કોઈકવાર વિનિયોજક શ્રુતિ વગેરે પ્રમાણેના અભાવમાં પણ પશુના એકત્વ વગેરેને ઉપાદીયમાન પશુ વગેરેના અંગ બનાવી ગ્રહણ કરતો વિધિ ઉપાદાયક કહેવાય છે. “શુના થત” (=ઉપશુથી યજે'), એમાં તૃતીયા વિભકિત વડે પ્રતિદિકાથે પશુ વિનિયુકત છે, પરંતુ વિભકિતગત એકત્વ કેવળ ઉકત જ છે, વિનિયુક્ત નથી. કારણ કે “ન (એક (પશુ) વડે એમ વાક્યમાં સ્પષ્ટ કહ્યું નથી. જ્યારે પશુનું ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે પશુ સંખ્યારહિત તો ગ્રહણ કરવું શક્ય નથી અને વિભકિતમાં રહેલા એકવચનને ત્યાગ કરવાનું કઈ કારણ નથી, એટલે એકત્વવિશિષ્ટ પશુનું ગ્રહણ કરવામાં આવે છે આમ અહીં પશુગ્રહણના અંગભૂત એકત્વ છે.
સૌય આદિ વિકૃતિરૂપ (=ગણ) યાગોને વિધિ પ્રકૃતિરૂ૫ (=મૂળ, મુખ્ય) યાગની સઘળી ઇતિક્તવ્યતાને ખેંચી લાવતે ચેદક કહેવાય છે.
270. तदिदमेकस्यैव भगवतो लिङर्थस्य प्रयोक्तृशक्तिखचितात्मनः प्रचुरव्यापारवैचित्र्यमुपदर्शितमित्यलमनया महामतिमानसविलासवत्या मीमांसार्थकथया । सोऽयमीहशो नियोगो वाक्यार्थः । ।

Page #304

વાકયાથ નિગ છે એ મત
૨૮૭
तस्य द्वादशलक्षण्यां तत्तद्रूपं प्रकाशितम् । तन्नेह लिख्यतेऽस्माभिग्रन्थगौरवभीरुभिः ।। दिङमात्रं त्वेतदाख्यायि नियोगस्य यथागमम् । अमुष्मिन्नपि वाक्यार्थे विवदन्ते मनीषिणः ॥
270. પ્રકતૃશકિત (=પ્રેરણુશક્તિથી સંપૂર્ત સ્વરૂપવાળા, એક જ ભગવાન લિડર્થના વ્યાપારની ઘણી વિવિધતા જણાવી. એટલે હવે અત્યંત બુદ્ધિમાનના માનસમાં વિલાસ કરનારી એવી મીમાંસાશાસ્ત્રના વિષયની ચર્ચાને રહેવા દઈએ. આ આ નિગ વાયા છે. જેને દ્વાદશલક્ષણીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે તે બાર અધ્યાયવાળા મીમાંસાસૂત્ર નામના ગ્રંથમાં નિગના તે તે રૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે નિરૂપણને અમે ગ્રંથ ઘણે મટે થઈ જવાના ભયે લખતા નથી. પરંતુ આગમને અનુસરીને અમે તે નિયોગનું દિડમાત્ર વ્યાખ્યાન (=સમજૂતી) આપ્યું છે. આ વાક્યર્થની બાબતમાં પણ બુદ્ધિમાને મતભેદ ધરાવે છે.
271. સ્ટિકારવામ્પમાન વાર્થિવ પ્રેરણાત્મા = વાવવાથ નિયોના इत्युक्तम् । न चासवेवरूपोऽपि परिदृश्यमानभावार्थव्यतिरिक्तोऽवगम्यते ।
क्रियैव तावत्कार्यात्मा प्रेरणात्मा फलार्थिता ।
प्रतीयते ततोऽन्यस्तु नियोगो नोभयात्मकः ॥ - .नन्वन्य एव क्रियाकर्तसम्बन्धात् प्रैषप्रैष्यसम्बन्धो दर्शितः । अयुक्तोऽसौ ।
कुर्यादित्यादिशब्देभ्यः क्रियादिव्यतिरेकिणः ।
नार्थान्तरस्य संवित्तिः कस्यचित् प्रेरणात्मनः ।। किमिदानी करोतीति कुर्यादित्यादिं च तुल्ये एते प्रतिपत्ती ? 27. શંકાકાર–લિડ વગેરેમાંથી જાતે કાર્યરૂપ અને પ્રેરણારૂપ નિગ વાક્યા છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. પરંતુ દેખાતા ભાવાર્થથી (ધાર્થથી) જુદે આવા રૂપવાળે નિયોગ જણાતો નથી ક્રિયા જ કાર્યરૂપ છે અને ફલાયિંતા જ પ્રેરણારૂપ છે. ક્રિયા અને ફલાર્થિતાથી જુદો ઉભયાંત્મક નિગ દેખાતો નથી.
નિયોગવાક્ષાર્થવાદી – ક્રિયા-કતૃ સંબંધથી જુદો જ શ્રેષ-ષ્ય (પ્રેરક-પ્રેય) સંબંધ અમે દર્શાવ્યો છે.
શંકાકાર– તે સંબંધ ઉચિત નથી “કુ (=કર) વગેરે શબ્દોથી ક્રિયા વગેરેથી જુદા બીજા પ્રેરણારૂપ એવા કેઈ અર્થનું જ્ઞાન થતું નથી.

Page #305

२८८
વાક્યર્થ નિગ છે એ મત नियोगाच्या वाही- शु सी 'करोति' १४२ छ') मने 'कुर्यात्' (="४३)था यता બે પ્રતીતિઓ તુલ્ય છે?'
___ 272. अभिनवमिदं शब्दज्ञत्वमायुष्मतः । न ब्रूमो न भिन्ने एते प्रतिपत्ती इति । करोतीति प्रवृत्तक्रिय उच्यते वर्तमानकालावच्छिन्नश्च, किन्त्वसौं प्रैषस्ततोऽवगम्यमानोऽपि प्रेरकेा न भवति, न च कार्य इति ब्रूमः।
ननु प्रेरकत्वेनैवावगम्यमानः कथं प्रेरको न भवेत् । एतदेवास्य प्रेषत्वं यत् प्रेरकत्वम् ।
272. શંકાકાર– આપ આયુષ્યમાનનું આ શબ્દાપણું અભિંનવ છે અમે એમ उता नथी ते मे प्रतीतिमा लिन्न नथा. 'करोति' मेम तां हियामा प्रवृत्त येले भने त भानासविशिष्ट पुरुष चाय छ, परंतु प्रे५ (१२४-प्रेरणा। 'करोति'थी रात હોવા છતાં પ્રેરક બનતા નથી અને કાર્ય પણ બનતો નથી, એમ અમે કહીએ છીએ.
- નિગવાક્ષાર્થવાદી– પ્રેરકરૂપે જ જણ તે ( ૧) પ્રેરક કેમ ન બને ? જે એનું ઐષત્વ છે તે જ એનું પ્રેરકવ છે.
273. सत्यम् , प्रेरकत्वेनैवासौ गम्यते । न त्वसौ तथा भवति । व्यवहारमात्रमेतत् 'राजाज्ञया करोमि' इति । कार्यत्वमप्यस्य प्रक्रियामात्रां 'राजाज्ञां करोमि' इति ।
आज्ञा हि नाम नैवान्या सम्पाद्यत्वेन गम्यते । नानुष्ठातुरियं बुद्धिराज्ञा सम्पाद्यतामिति ॥ एवं हिं यस्य कस्यापि प्रवर्तेत स आज्ञया । न चेह बालोन्मत्तादिवचनात् फलयर्जितात् ॥ सत्यपि प्रेरणाज्ञाने प्रवर्तन्ते सचेतसः । भयं नाशक्यते यस्मात् फलं वाऽपि समीहितम् ।। तथाविधस्य राज्ञोऽपि नाज्ञानुष्ठीयते जनैः । वर्तमानोपदेशेऽपि फलं यत्रावगम्यते ॥ तत्र प्रवर्तते लोको लिडादिष्वश्रुतेष्वपि । भवत्यारोग्यसम्पत्तिर्भुञ्जानस्य हरीतकीम् ॥ तत्कामो भक्षयेच्चेति को विशेषः प्रवर्तने ? । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदेवमनुमन्यते ।। प्रेरकत्वं फलस्यैव न नियोगात्मनः पुनः ।

Page #306

ફલપ્રવર્તકવવાદી અને નિયોગવાકયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૮
273. ફલપ્રવર્તકત્વવાદી– સાચું, પ્રેરકરૂપે જ તે જણાય છે, પરંતુ એ પ્રેરક બનતો નથી. [આજ્ઞાનું =નિગનું પ્રેરણારૂપ દર્શાવતું વાક્ય–] “રાજાજ્ઞાથી હું કરું છું' એ તો બેલવાને વ્યવહારમાત્ર છે. રાજાશાને કરું છું' એ વાક્યથી દર્શાવાતું [
નિગનું] કાર્યરૂપ પણ પ્રક્રિયા માત્ર છે. આના સંપાદ્યરૂપે જ્ઞાત થતી જ નથી આજ્ઞાનું અનુષ્ઠાન કરનારને “આજ્ઞા પાર પડાવી જોઈએ એવી બુદ્ધિ થતી નથી. એમ હોય તે ગમે તેની આજ્ઞાથી તે પ્રવૃત્તિ કરે. પ્રેરણાનું જ્ઞાન હોવા છતાં બાલ, ઉન્મત્ત વગેરેનાં ફલરહિત વચનોથી બુદ્ધિમાને પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. જે રાજા તરફથી ભયની આશંકા ન હોય કે જે રાજા પાસેથી ઇચ્છિત ફળ મળવાની સંભાવના ન હોય તેવા રાજાની પણ આજ્ઞાનું અનુષ્ઠાન લોકો કરતા નથી. એનાથી ઊલટું, વર્તમાનને ઉપદેશ હોય છતાં જ્યાં ફળનું જ્ઞાન થતું હોય ત્યાં લેકે પ્રવૃત્તિ કરે છે - લિ આદિ શબ્દો સાંભળ્યા ન હોવા છતાં. “હરડે ખાનારને આરોગ્ય પત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. એ સાંભળી આરોગ્યસંપત્તિ છનાર હરડે ખાય છે. એટલે પ્રવૃત્તિ કરાવવાની બાબતમાં “તિ અને‘કુત” એ બેની બે પ્રતીતિઓમાં શો ભેદ છે ? [કંઈ જ નહિ.] અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા અનુમાનથી એ જ નિશ્ચય થાય છે કે ફળ પ્રેરક છે, નિગ પ્રેરક નથી.
- 274. તરત સ્થાત–ઢો. મવતુ સ્ટાર્થત્યાત પ્રવર્તન, શરિરાધિપતે प्रेरकाशयानुवर्तने वा तस्य पारम्पर्गेण फलहेतुत्वात् । वेदे तु वक्तुरभावात् प्रेरणावगमादेव प्रवृत्तिः । उन्मत्तवाक्यादपि लिडादियुक्ताद् न प्रेरणावगमो नास्ति । भवन्नपि दोषदर्शनादुपेक्ष्यते उन्मत्त एवं प्रलपतीति । वेदे पुनर्यजेतेत्यत्र प्रेरणाऽवगमात् परित्यागकारणामावात् तत एव प्रवर्तनम् । प्रवर्तनाऽभावेऽपि न वेदस्याप्रामाण्यम् , प्रमाणव्यापारस्य तेन निर्यति तत्वादित्युक्तम् ।
274 નિગવાક્ષાર્થવાદી – ત્યા આમ થાય, લેકમાં ભલે ફળની ઈચ્છાથી પ્રવૃત્તિ થાય, કારણ કે પ્રેરક પુરુષને આરાધવા ઈચ્છનાર તે પ્રેરક પુસની ઈચ્છા પ્રમાણે જ્યારે પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે પણ તેની પ્રવૃત્તિને હેતુ પરંપરાથી ફળ છે. પરંતુ વેદમાં તે વેદના વક્તા (=ર્તા) પુરુષને અભાવ હાઈ પ્રેરણાના જ્ઞાનથી જ પ્રવૃત્તિ થાય છે. ઉન્મત્તના લિડ આદિ યુક્ત વાક્યથી પ્રેરણાનું જ્ઞાન નથી થતું. એમ નહિ. પ્રેરણાનું જ્ઞાન થવા છતાં દોષ દેખાવાથી “ઉન્મત્ત આમ પ્રલાપ કરે છે' એમ કહી તેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે. વેદમાં “ત” એમ સાંભળી અહીં પ્રેરણાનું જ્ઞાન થવાથી અને તે પ્રેરણુના જ્ઞાનને ત્યાગ કરવાનું કેઈ કારણ ન હોવાથી પ્રેરણુજ્ઞાનથી જ પ્રવૃત્તિ થાય છે. “ખેત સાંભળીને કઈ પ્રવૃત્તિ ન કરે તો પણ તેથી વેદમાં અપ્રામાણ્ય નથી આવતું કારણ કે પ્રમાણને વ્યાપાર તે તેણે પૂરો કર્યો છે
275. ૩ણે | વેટેડ વસ્તિ | તંદ્રાશયવશેન તન્ના િથિનાં प्रवर्तनमिति सम्भवदपीदमुत्तरं नाचक्ष्महे, कथान्तरप्रसङ्गात् । किं त्विदं ब्रूमःप्रेषणावगमादेव प्रवृत्तिसिद्धी स्वर्गकामपदं बादरिवदन्यथा व्याख्यायताम् । अधिकारा

Page #307

p
.
5
૨૯૦ ફલપ્રવર્તકત્વવાદી અને નિગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ नुबन्धाभिधाने पुरुषविशेषणमात्रमेतद्भवतु, किं स्वर्गसाध्यत्वकल्पनया । विशेषणत्वमेवान्यथा न निर्वहतीति चेत् , आयातं तर्हि फलस्य साध्यत्वम् । तच्चेत् साध्यत्वेनावगम्यते, तस्यैव सामर्थ्यसिद्धं लोकानुगुणमव्यभिचारि च प्रवर्तकत्वमुत्सृज्य न प्रेरणावगमस्य तद्वक्तुमर्हसीति ।
नियोगादथ निष्पत्तिः फलस्येत्यभिधीयते ।
फलं प्रत्यङ्गभूतत्वादवाक्यार्थत्वमापतेत् ॥ 1275. ફલપ્રવર્તકત્વવાદી-આને ઉત્તર આપીએ છીએ. વેદને પણ વક્તા ( કર્તા) છે તેના આશયને વશ થઈને ત્યાં પણ ફળને ઈચ્છનારાઓ પ્રવૃત્તિ કરે છે એમ અમારે ઉત્તર હવા છતાં અમે એમ કહેતા નથી કારણ કે એમ કહીએ તે ચર્ચાનો વિષય બદલી નાખવાની આપત્તિ આવે પરંતુ અમે આ તે કહીએ છીએ કે જે પ્રેરણાના જ્ઞાનથી જ પ્રવૃતિ સિદ્ધ થતી હોય તે ‘સ્વર્ગકામ પદને બદરિ આચાયની જેમ બીજી રીતે સમજાવ, તે “સ્વર્ગકામ પદ અધિકારાનુબંધને જણાવવામાં પુરુષનુ વિશેષણમાત્ર બને, સ્વગને સાધ્ય ગણવાની કલ્પના રહેવા દે. દુનિવિશેષણ પુરુષ અધિકારી બનતો નથી. તેથી પહેલા જણાવેલી રીતે વગેછા ગમે તેમ પુરુષનું વિશેષણ બનશે. આમ સ્વગળ ન હોવા છતાં અધિકારાનુબંધની પ્રાપ્તિ થશે. સ્વગને સાથે માનવું ન જોઈએ. અને સાધ્ય ગણવાનું છોડી દઈએ તે સ્વગ પુરુષનું વિશેષણ ન બની શકે એમ જે તમે કહેતા હે તો ફળ સાધ્ય છે એ આવી પડે છે. ફળ જે સાધ્ય તરીકે જ્ઞાત થતું હોય તો તેનું જ સામર્થ્યથી પુરવાર થયેલું, કાનુસારી અને અભિચારી પ્રવર્તકપણું છોડી પ્રેરણજ્ઞાનનું પ્રવકપણું જણાવવું તમને શોભતું નથી. જે નિયોગ દ્વારા ફળની નિષ્પત્તિ થાય છે એમ તમે કહેતા હો તો આ પક્ષમાં ફળ પ્રતિ નિયોગ અંગ (=ગૌણ) બની ગયો હઈ, નિગ વાક્યર્થ નથી એવું આવી પડે
276. નનું વિશ્વ ન માવાર્થવત સર, નાહ્ય તક સ્થાત ! आक्षेपकत्वात्तु तस्य फलार्थत्वमुच्यते । प्रयोक्तृत्वं हि तस्य निजं रूपम् । यद्येवं भावार्थ एव साध्यो भवतु, विध्यर्थस्य तु किमनुष्ठेयत्वमुच्यते ? । सोऽपि भावार्थसिद्धया सम्पद्यते 'कृतो मया स्वामिनियोगः' इति व्यवहारादिति चेत् ।
276 નિગવાયાર્થવાદી–જેમ ભાવાર્થ ( = ધાત્વર્થ ) ફળમાં ( = ફત્પત્તિમાં ) કરણ છે તેમ વિધ્યર્થ ( = નિગ) ફળમાં ( = ઉત્પત્તિમાં ) કરણ નથી કે જેથી વિધ્યર્થ ફળનું અંગ બને. [ભાવાર્થ ત્પત્તિ માટે કરણું છે. વિધ્યર્થ ફત્પત્તિ માટે કરણું નથી, તેથી ભાવાર્થ ફળનું અંગ છે પણ વિધ્યથ ફળનું અંગ નથી ] વિધ્યર્થ ફળને આક્ષેપક હેઈવિધ્યર્થ ફળને માટે છે એમ કહેવાય છે પ્રયુક્તાપણું એ વિધ્યાર્થીનું પિતાનું રૂપ છે
લપ્રવકત્વવાદી– જે એમ હોય તે ભાવાર્થ (5ધાર્થ=પ્રકૃત્યર્થ) જ સાધ્ય (=અનુચ્છેય બને, વિધ્યર્થને (નિયેગને) શા માટે અનુદ્ધેય કહો છો ?

Page #308

લપ્રવકત્વવાદી અને નિગવાકયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
२८1 નિયે ગવાક્યાર્થવાદી– કારણ કે તે વિધ્યર્થ પણ ભાવાર્થની સિદ્ધિ દ્વારા નિષ્પન્ન થાય છે, અને આપણે બોલીએ પણ છીએ કે મેં સ્વામીને નિગ કર્યો' (મેં સ્વામીની याज्ञा पार पाडी'). 277. भावार्थात् तर्हि निष्पत्तिनियोगस्य फलस्य च ।
इत्येकत्र पदग्रामे वाक्यार्थद्वयमापतेत् ॥ किं चान्विताभिधानेन विषयत्वावधारणात् । नियोगस्यैव भावार्थनिष्पाद्यत्वं प्रतीयते ।। स तु भावार्थतः सिद्धो फलाय यदि कल्प्यते । परार्थत्वादवाक्यार्थों भवेदित्युपवर्णितम् ॥ भावार्थस्तु द्वयं कुर्यात् युगपद्वा क्रमेण वा ।
युगपन्नास्य सामर्थ्य समत्वं च द्वयोर्भवेत् ।। नियोगश्च शब्दैकगोचरत्वात् मा दर्शि, फलं तु स्वर्गपश्वादि तेन सह निष्पद्यमानं किमिति न गृह्यते ? । क्रमपक्षे पूर्व वा नियोगः, पश्चात् फलं, पूर्व वा फलं, पश्चाद्वा नियोगः सिद्धयेदिति ? यदि पूर्व नियोगः, तदा नियोगस्यासंपाद्यत्वात् तद्विषयाया लिप्साया अनुपपत्तेः करणांशेऽपि वैधी प्रवृत्तिः स्यात् ।
यथा नियोगनिष्पत्तिः प्रयाजादिकृतेन तु ।।
तत्र प्रवृत्तिः शास्त्रीया भावार्थेऽपि तथा भवेत् ॥ इष्यते इति चेत् ।
नन्वेवं तस्य लिप्सार्थलक्षणेत्यभ्यधायि यत् ।
श्येनादीनामधर्मत्वं वर्णितं तद्विरुध्यते ॥ अथ पूर्व फलसिद्धिः, ततो नियोगसिद्धिः, तहिं फलस्य तदानीं दर्शनं भवेत् सिद्धत्वात् ।
न च भावार्थवेलायां पुत्रपश्वादि दृश्यते ।
अदृश्यमानमप्येतत् सिद्धमित्यतिविस्मयः । अतश्च यत् कैश्चिदुच्यते स्वर्गसिद्धिमवान्तरव्यापारीकृत्य नियोगमेव भावार्थः सम्पादयतीति, तदप्यपास्तम् , अवान्तरस्य व्यापारस्य ज्वलनादेरिव प्रधानव्यापारात् पूर्व दर्शनप्रसङ्गादिति ।

Page #309

લપ્રવત કત્વવાદી અને નિયોગવાક્યાવાદી વચ્ચે વિવાદ
277. ફ્લપ્રવકત્વવાદી—તેા પછી ભાવા દ્વારા જ નિયોગની અને ફળની 'તેની નિષ્પત્તિ થતાં પદસમૂહમાં એક સ્થાને બે વાકયો આવી પડશે. [અર્થાત્ વાકયભેદ નામને દેખ આવી પડશે.] વળી, પ્રકૃત્યથ (ભાવાથ =ધાત્વથી અનુરક્ત (અન્વિત) નિયેાગના અભિધાન દ્વારા નિયેાગના વિષયનું નિશ્ચયજ્ઞાન થતું હોઈ, નિયેાગનું જ (ફ્ળનુ નહિ) ભાવાથ નિષ્પાદ્યત્વ પ્રતીત થાય છે. [વનામો યનેત’માં નેત”માં પ્રકૃત્યથ” યાગ છે. આ પ્રકૃત્યથ વાગ નિયોગના (=વિષ્યથ'ને=આજ્ઞાના) વિષય છે. નિયોગ સદા પેાતાના વિષયથી અનુરક્ત (અન્વિત) જ હોય છે. વિાયથી અનુરક્ત નિયોગ સંભવતા નથી. એટલે નિયોગ જ ભાવાથી (=પ્રકૃત્ય થી) નિષ્પાદ્ય છે, ફળ ભાવાથી નિષ્પાદ્ય નથી.] હવે, ભાવાથ દ્વારા સિદ્ધ થયેલો નિયોગ જે ફ્ળને માટે કલ્પવામાં આવતા હોય. તેા તે પરા હાઈ વાયા' ન બને એમ અમે જણાવ્યું છે. [માની લો કે ભાવાથ' નિયોગ અને ફળ બનેને કરે છે તેા પ્રશ્ન ઊઠે છે કે] ભાવાથ તે એને યુગપ ્ કરે છે કે ક્રમથી કરે છે ? તે એને યુગપદ્ કરવાનુ તેનું સામર્થ્ય નથી. વળી, બંનેને તે યુગપદ્ કરે તે તે બંને તુલ્ય બની જાય, [પરિણામે એક વાકયામાં તેમના ગુણપ્રધાનભાવ અભાવ થતાં અનન્વય આવી પડે.] ઉપરાંત યુગપતપક્ષમાં, નિયોગ કેવળ શબ્દના જ વિષય હોઈ ભલે ન દેખાય પરંતુ નિયોગની સાથે નિષ્પન્ન થતું ળ સ્વગ, પશુ વગેરે કેમ ગૃહીત થતા નથી (અર્થાત્ દેખાતા નથી) ? ક્રમપક્ષમાં પ્રશ્ન ઊઠે છે કે પહેલાં નિયોગ અને પછી ફળ નિષ્પન્ન થાય છે કે પહેલાં ફળ અને પછી નિયોગ નિષ્પન્ન થાય છે? જો કહા કે પહેલાં નિયોગ નિષ્પન્ન થાય છે તે નિયોગની નિષ્પત્તિ પછી તે સપાદ્ય રહે નહિ, પરિણામે નિયોગના વિષયમાં (=યાગમાં) લિપ્સા ઘટે નહિ, એટલે કરણાંશમાં (=યાગમાં) પણ વૈધી પ્રવૃતિ થાય. જેમ પ્રયાજ આદિ તિકતવ્યતા દ્વારા નિયોગની નિષ્પત્તિ થાય છે ત્યાં (=પ્રયાજ આદિ પ્રતિકભ્યતામાં) વૈધી પ્રવૃત્તિ છે, તેમ ભાવામાં ( = ધાત્વમાં) પણ વૈધી પ્રવૃત્તિ થાય. જો તમે કહેા કે અમે તે ઇચ્છીએ છીએ તે તેની પુચ્છા શાસ્ત્રની પ્રેરણા વગર સ્વાભાવિક થાય છે' એમ સૂત્રમાં [મી.સૂ ૪.૧.૨માં] જે જણાવ્યું છે તે અને ચેન વગેરે યાગનું અધ પણું જે વર્ણવવામાં આવ્યું છે તે બંનેના તમારી આ ઇચ્છાથી વિરાધ થાય. [ ખંતિકતવ્યતામાં શાસ્ત્રની પ્રેરણાથી પ્રવૃત્તિ થાય છે, અર્થાત્ પ્રતિકતવ્યતામાં-પ્રયાજ આદિમાં થતી પ્રવૃત્તિ વૈષી છે. એનાથી ઊલટું કરાંશમાં-ધાવ'માં અર્થાત્ સ્વગં આદિનાકરણ યાગ આદિમાં શાસ્ત્રની પ્રેરણાથી નહિ પણ ફ્ળની લિપ્સાથી પ્રવૃત્તિ થાય છે. જો ધાત્વમાં પણ શાસ્ત્રની પ્રેરણાથી પ્રવૃત્તિ માનવામાં આવે તે શ્યુનયાગમાં થતી પ્રવૃત્તિ પણ વૈધી પ્રવૃત્તિ બની જાય અને પરિણામે સ્પેનયાગનું અધમ ત્વ ન રહે, ચેનયાગ ધ' બની જાય.] જો કહા કે પહેલાં ફળની નિષ્પત્તિ થાય છે અને પછી નિયોગની નિષ્પત્તિ થાય છે, તે તે વખતે (ભાવાથ' વખતે ધાત્વ વખતે અર્થાત્ યાગકાળે) ફળનું દર્શન થાય, કારણ કે તે નિયોગ પહેલાં જ નિષ્પન્ન થઈ ગયું છે. પર ંતુ ભાવાથ' વખતે પુત્ર, પશુ વગેરે દેખાતાં નથી. ફ્ળ દેખાતું ન હોવા છતાં નિષ્પન્ન થઈ ગયેલું હાય છે એ તે અતિ વિસ્મયકારક છે. એટલે કેટલાક કહે છે કે ભાવાથ (=ધાતથ) સ્વગ સિદ્ધિને અવાન્તર વ્યાપાર બનાવીને નિયોગનું જ સપાદન કરે છે. પરંતુ આ મતને નિરાસ અમે કરી નાખ્યો છે, કારણુ કે એમ માનતાં જ્વલન આદિની જેમ અવાન્તર વ્યાપાર પ્રધાન વ્યાપારની પહેલાં દેખાવાની આપત્તિ આવે.
www.
૨૯૨

Page #310

२६७
ફલપ્રવકત્વવાદી અને નિયોગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ 278. अथोच्यते स्वर्गकामस्य वर्ग साधयितुमुद्यच्छतो यागेन नियोगः यः सम्पाद्यः श्रूयते, स चेत् सम्पन्नः शब्दवृत्तेन फलमपि सम्पन्नमेव, आनुभाविकी तु स्वर्गसिद्धिः कालान्तरे भविष्यतीति । एतदयुक्तम् , सिद्धिद्वयानुपलम्भात् । न ह्येका शाब्दी सिद्धिरन्या चानुभाविकी नामेति । कालान्तरे चानुभाविकी सिद्धिः कुतस्त्येति चिन्त्यम् ।
कालान्तरे च भावार्थः क्षणिकत्वान्न विद्यते ।
शक्त्यादिरूपं चापूर्व न भवद्भिरुपेयते ॥ भवन्तो ह्यपूर्वशब्देन धर्मशब्देन च नियोगमेवोपचरन्ति । न च नियोगः शक्तिवदात्मसंस्कारवद्वा कालान्तरस्थायी भवति । स हि प्रेरणात्मकः कार्यरूपो वा । नोभयथाऽपि स्थैर्यमवलम्बते ।
278, નિયોગવાક્યાથવાદી- સ્વર્ગની ઈચ્છાવાળા અર્થાત સ્વગને સાધવા તત્પર માણસ માટે યાગ વડે જે નિયોગ સંપાદ્ય સંભળાય છે, તે જે સિદ્ધ થઈ ગયું હોય તે ફળ પણ શબ્દવ્યાપારથી સિદ્ધ થઈ ગયું જ હોય, કાલાન્તરે તે કેવળ આનુભાવિકી સ્વર્ગની સિદ્ધિ થશે. [ઉદાહરણથ, કેઈ અમાત્યને “રાજાએ તમને કુલપુર ગામ આપ્યું છે એમ
જ્યારે કહેવામાં આવે છે ત્યારે જ તેનું સાધ્ય સિદ્ધ થઈ ગયું છે, તે ગામ તેને ત્યારે જ મળી ચૂકયું છે, કાલાન્તરે તે સ્વીકાર આદિ ઔપચારિક (આનુભાવિકી સિદ્ધિ થશે ]
ફલપ્રવર્તકત્વવાદી – આ બરાબર નથી, કારણ કે બે સિદ્ધિની ઉપલબ્ધિ નથી. એક શાબ્દી સિદ્ધિ અને બીજી આનુભાવિકી સિદ્ધિ નથી. વિચારવું જોઈએ કે કાલાન્તરે આનુભાવિકી સિદ્ધિ ક્યાંથી હોય ? ક્ષણિક હેઈ, ભાવાર્થ કાલાન્તરે અસ્તિત્વ ધરાવતો નથી અને શકિત વગેરે રૂ૫,અપૂવને આપ સ્વીકારતા નથી. આપ “અપૂર્વ' શબ્દથી અને “ધર્મ” શબ્દથી નિયોગને જ સત્કારે છે અને નિયોગ તે જેમ શક્તિ કે આત્મસંસ્કાર કાલાન્તર
સ્થાયી છે તેમ કાલાન્તરસ્થાયી નથી, કારણ કે તે પ્રેરણારૂપ કે કાયરૂપ છે અને બંનેમાંથી કોઈ પણ રૂપે તે સ્થિરતા ધરાવતા નથી.
269. तत्रैत् स्याद्-नियोगसिद्धिराक्षिप्तफलसिद्धिर्भवति । विषयाद्यनुबन्धावच्छिन्नो ह्यसावेवानुष्ठेयः । तत्र यथा तेन तेन कारकचक्रेण क्रियाकलापेन विना सम्पत्तिमलभमानः सत्तदाक्षिपति, तथाऽधिकारानुबन्धवन्ध्योऽपि नासी सम्पत्तिमधिगच्छतीति तमप्याक्षिपति । यश्चायमधिकारानुबन्धाक्षेपः स एवायं फलाक्षेपः । न तु विधेः फलापेक्षितेत्युक्तम् ।

Page #311

૨૯૪
પ્રવર્તકવાદી અને નિયોગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ 279. નિયોગવાક્ષાર્થવાદી–ત્યાં આમ થાય નિયોગસિદ્ધિ એ આક્ષિપ્તલસિદ્ધિ છે. વિષય વગેરે અનુબંધથી વિશિષ્ટ નિયોગ અનુચ્છેય છે. ત્યાં જેમ તે તે કારકચક્ર અને ક્રિયા કલાપ વિના સંપત્તિ ન પામતો નિયોગ તે તે કારકચક્ર અને ક્રિયાકલાપને આક્ષેપ કરે છે, તેમ અધિકારાનુબંધરહિત પણ તે સંપત્તિ ન પામત અધિકારને પણ આક્ષેપ કરે છે; અને આ જે અધિકારાનુબ ધને આક્ષેપ છે તે જ આ ફલાક્ષેપ છે. વિધિ ખરેખર ફલાક્ષેપ કરતો નથી એ તે અમે કહ્યું છે અિધિકારાનુબંધના આક્ષે થી જ કલાક્ષેપ નથી અધિક બંધને આક્ષેપ એ જ ફલાક્ષેપ છે. અર્થાત્ ખરેખર અધિકારાનુબંધનો આક્ષેપ જ વિધિ કરે છે, ફલને આક્ષેપ વિધિ કરતો નથી.] 280. છતયુમ્ |
यो हि येन विना कामं न सिद्ध्येत् स तमाक्षिपेत् । - नियोज्यमात्राक्षेपे तु नियोगो न फलात्मकः ॥
नियोज्यश्चण्डालस्पर्शेनेव स्वर्गकामनोत्पादमात्रेण नियोज्यतां प्रतिपन्न इति कथं नियोज्याक्षेप एव फलाक्षेपः ? ।
ननु च खर्गकामोऽत्र नियोज्यो नान्यथा भवेत् ।
यदि स्वर्गस्य सम्पत्ति नाधिगच्छेत् स्वकर्मणः ।। 280. ફલપ્રવર્તકવાદી– આ મત બરાબર નથી. જે જેના વિના ખરેખર સિદ્ધ ન થતું હોય તે તેનો આક્ષેપ કરે. જે નિયોજ્ય પુરુષને =અધિકારાનુબંધને) જ માત્ર આક્ષેપ થતો હોય તે નિયોગ ફેલાત્મક નથી. જેમ [જાણતાં કે અજાણતા] ચાંડાલને સ્પર્શ થતાં સ્નાનનો અધિકાર (નિયોજ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે તેમ સ્વર્ગની કામના ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ યાગને અધિકાર ( નિયોજ્યતા) પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે નિયોનો આક્ષેપ જ ફળને આક્ષેપ કેવી રીતે બને ? અન્યથા અર્થાત્ જે સ્વગકામ પુરુષ પોતાના કર્મથી સ્વર્ગની સંપત્તિ ન પામતે હોય તે તે સ્વર્ગકામ પુરુષ નિયોજ્ય ન બને. 281. નૈતવમ્ -
नरेच्छामात्रमेवेदं न शब्दस्त्वियति क्षमः । .
नियोज्यः स्वर्गकामो हि भवेज्जीवनवानिव ॥ 21. નિયોગવાયાર્થવાદી ના, એમ નથી. આ નિયોજ્યત્વ (=અધિકારીપણું) પુરુષની ઇચછા ઉપર જ આધાર રાખે છે, ફળપ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખતું નથી. “સ્વર્ગકામ” શબ્દ આટલે સુધી સમર્થ નથી- અર્થાત તે સ્વગેછાને જ માત્ર જણાવે છે, સ્વર્ગોત્પત્તિને જણાવવા તે સમર્થ નથી. જીવનવાળો (પુરુષ) યજે’ એમાં પુરુષનું વિશેષણ “જીવનવાળા’ નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે. અહીં જીવન સાધ્ય ન હોવા છતાં તે નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે. તેવી જ રીતે સ્વર્ગકામના પણ સાધ્ય ન હોવા છતાં નિયોજ્યને આક્ષેપ કરે છે

Page #312

ફલપ્રવકત્વવાદી અને નિયોગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૯૫
282. નનુ ઢોળે માન સાથ દઈ, “દરતાં મક્ષઢાયામ:' इति । तेन वेदेऽपि 'यजेत स्वर्गकामः' इति स्वर्गस्य साध्यत्वमवभोत्स्यामहे । साधो ! लोकेऽपि कथमेतदवगतम् आयुष्मता - नियोज्यसमर्पकपदवाच्यपर्यालोचनेन _વિધિવૃત્તપરીયા વા ?
पदार्थस्तावदेतावान् एवंकामो ह्यसाविति ।
इदं तु सिद्ध्यत्येतस्मादिति तस्य न गोचरः ।। 282. ફલપ્રવકત્વવાદી- લોકમાં તો જેની કામના કરવામાં આવે છે તેનું (=કામ્યમાનનું) સાપણું દેખાય છે, જેમકે “આરોગ્યની કામનાવાળો (=આરોગ્યકામ) હરડે ખાય'. તેથી વેદમાં પણ “સ્વર્ગની કામનાવાળા (સ્વર્ગકામ) યજે’ એમાં સ્વર્ગનું સાધ્યપણું છે એમ કહીએ છીએ
નિયોગવાયાવાદી- હે સાજન ! આપ આયુષ્માને લેકમાં પણ આને (કામ્યમાનના સાધ્યત્વને) કેવી રીતે જાણયું? નિયોજ્યનું પ્રતિપાદન કરતા પદનું (દા.ત. “આરોગ્યકામ’ પદનું) વાચ્ય શું છે તેની પર્યાચના દ્વારા કે વિધિવ્યાપારની પરીક્ષા દ્વારા ? પદને અર્થે તે આટલે જ છે કે “આવી કામનાવાળો આ છે. સાધ્યત્વની સિદ્ધિ તે એનાથી (=વિધિવ્યાપારથી) થાય છે. સાધ્યત્વ પદનો વિષય (=વાય નથી. 283. વિશેષ માવાયુમન ! સાપુ ગુ .
भाटै: किमपराद्धं ते नित्येऽपि फलवादिभिः ।। अधिकार्यनुपादेयविशेषणविशेषितः । जीवन् वा स्वर्गकामो वा समानः काम्यनित्ययोः ।। विधिवीर्यप्रभावस्तु द्वयोरपि तथाविधः ।
सप्रत्ययप्रेरकतां विधिर्नोपैति निष्फलः ।। 283, લકવતંકવવાદી–- જે આ (સાધ્યત્વને જણાવવું એ વિધિને સ્વભાવ હોય તે હે આયુષ્મન ! તમે બરાબર સમજ્યા. તો પછી નિત્યમાં (=નિત્ય કર્મોમાં પણ [પ્રત્યવાયપરિહારરૂપ ફળ છે એમ માનનારા ભાદો એ તમારે શું અપરાધ કર્યો ?
કામ્ય કમ અને નિત્ય કર્મ બંનેને અધિકારી એ અર્થમાં સમાન છે કે તે અનુપાદેય ( :અસાધ્ય સિદ્ધ વિશેષણથી વિશેષિત છે. નિત્ય કર્મના અધિકારીના વિશેષણ તરીકે જીવતો” છે અને કામ્ય કર્મના અધિકારીના વિશેષણ તરીકે “સ્વર્ગની ઇચ્છાવાળો' છે. જીવન અને ઇચ્છી બંને સિદ્ધ છે, સાધ્ય નથી. કામ્ય કર્મ અને નિત્ય કર્મ બંનેના અધિકારીઓ ઉપર વિધિના વીર્યને પ્રભાવ સમાન છે. ફળરહિત વિધિ જ્ઞાનવાળાની પ્રેરતાએ પહોંચતા નથી.

Page #313

લપ્રવત કત્વવાદી અને નિયેાગવાયા વાદી વચ્ચે વિવાદ
284. નનુ ામાધિારે સ્વ: બ્રૂયતે, નિત્યાધિારે તુ ગલી ન છૂટતે, अश्रुयमाणः कस्यानुरोधेन कल्प्यते ? विधेरेवेति ब्रूमः । स्वर्गेन श्रुतेनापि किं करिष्यति, यद्यसौ विधिना नापेक्ष्यते, 'घृतकुल्या अस्य भवन्ति' इत्यादिवत् । अश्रुतोऽपि चासौं विधिनाऽऽकृष्यते एव । तस्मात् विधिरेवात्र प्रमाणं, न श्रवणाश्रवणे इति । काम्यवन्नित्येऽपि फलमभ्युपगन्तव्यं, न वा क्वचिदपीति
।
૨૬
284. નિયોગવાકયા વાદી- કામનાધિકારમાં સ્વર્ગને જણાવવામાં આવ્યું છે, જ્યારે નિત્યાધિકારમાં તેને (=પ્રત્યવાયપરિહારને) જણાવવામાં આવ્યો નથી, જે જણાવાયું નથી તેની કલ્પના કાના અનુરાધથી કરવામાં આવે છે?
ફળપ્રવત કત્વવાદી- અમે કહીએ છીએ કે વિધિના અનુરાધથી જો વિધિને તેની (=જણાવાયેલ સ્વગ"ની) અપેક્ષા ન હોય તેા જણાવાયેલ હોવા છતાં સ્વર્ગથી તે શું કરશે ? ‘તેને ત્યાં ઘીની નીકે વહેશે' આ જણાવાયેલ છે પરંતુ ['જૂદ યોઽવ્યેતįઃ'-‘સ્વાધ્યાયનુ (=વેદનું) અધ્યયન કરવું જોઇએ' આ] વિધિને [ફળ તરીકે] તેની અપેક્ષા નથી, એથી ઊલટું પ્રત્યવાયપરિહાર જગુાવાયેલ ન હોવા છતાં વિધિ તેને ખેંચી લાવે છે જ [કારણ કે વિધિને ફળ તરીકે તેની અપેક્ષા છે.] તેથી, વિધિ જ ફળની (=સાષ્યની) બ્રાખતમાં પ્રમાણુ છે અને નહિ કે તે ફ્ળ જણાવાયું છે કે નથી જણાવાયું તે. એટલે કામ્ય કમ'ની જેમ નિત્ય કમમાં પણુ ફળ સ્વીકારવું જોઈએ, અથવા કયાંય પશુ ફળ ન સ્વીકારવું જોઇ એ.
285.
प्रतिषेधाधिकारेऽपि विधिवृत्तपरीक्षया । एवं नरकपातादिफलयोगो न दुर्भणः ॥
न हि दुर्विषहक्लेशद्वेषकलुषितमनसा ब्राह्मणहननं सुखसाधनमिति कर्तव्यमिति गृहीतं, निरर्गलरागरसिकेन सुरापानं सुखसाधनमिति कर्तव्यमिति गृहीतं, सततो विधिना वार्यते, यदि तदसुखसाधनमिति ज्ञाप्यते । तस्मान्नित्येषु प्रत्यवायपरिहार इव उपात्तदुरितक्षय इव वा प्रतिषिध्यमानेषु कर्मसु नरकपातः फलमित्यम्युपगमनीयम् । इतरथा ह्यर्थानर्थविवेको न सिद्ध्यति ॥

एवं च ब्रह्महत्यादेरपि नैवास्त्यधर्मता 1 किं पुनः श्येनवज्रादेरित्यर्थग्रहणं वृथा ||
285. પ્રતિષેધાધિકારમાં પણ વિધિના સ્વરૂપની પરીક્ષા દ્વારા જણાય છે કે નરકપાત વગેરેની પ્રાપ્તિરૂપ ફ્ળને સંબધ અહીં મુશ્કેલ નથી. વિષહુ કલેશરૂપ દ્વેષથી ક્લુષિત મનવાળા જે માણસે બ્રહ્મહત્યાને સુખનું સાધન માની તેને કર્તવ્ય તરીકે સ્વીકારેલ છે, અત્યંત રાગમાં રસિક જે માશુસે સુરાપાનને સુખનું સાધનમાની તેને કભ્ય તરીકે સ્વીકારેલ

Page #314

ફલપ્રવર્તકવવાદી અને નિયેગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૯૭
છે તે માણસને વિધિ તો જ વારી શકે જે બ્રહ્મહત્યા અને સુરાપાન સુખનાં સાધન નથી એમ તે માણસને જણાવવામાં આવે. તેથી જેમ નિત્ય કર્મોની બાબતમાં પ્રત્યાયપરિહારને કે ઉપાદુરિતક્ષયને ફળ તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે તેમ જે કર્મોને પ્રતિષેધ કરવામાં આવે છે તે કર્મોની બાબતમાં નરપાત ફળ છે એમ સ્વીકારવું જોઈએ, અન્યથા અર્થ-અનર્થને વિવેક સિદ્ધ નહિ થાય- ઘટશે નહિ અને બ્રહ્મહત્યા વગેરે પણ જે અધમ ન હોય તે પછી
નયાગ, વજી વગેરે અધમ કેમ? પરિણમે, સૂત્રમાં મૂકવામાં આવેલું “અર્થ' પદ નિષ્ણયોજન બની જાય. 286, ; करणांशेऽपि लिप्सातः प्रवृत्तिर्यधुपेयते ।
इतिकर्तव्यतांशे तु शास्त्रायदि तदप्यसत् ॥ . न हि तत्करणं शुद्धं स्वफलायोपकल्पते ।
सेतिकर्तव्यताकं हि करणं करणं विदुः ॥ अवान्तरविभाग एवैष करणेतिकर्तव्यतालक्षणः । सकलाङ्गो बंहितखरूपस्तु . भावार्थः काम्यमानोपायतां प्रतिपद्यते, नैकेनाप्यंशेन न्यूनः । अत एव काम्यानां कर्मणां सर्वाङ्गोपसंहारेण प्रयोगमिच्छन्ति । तस्मात् करणवदितिकर्तव्यतायामपि लिप्सात gવ પ્રવૃત્તિ સ્થાત ! .
उभयत्रापि लिप्सातः सति चैवं प्रवर्तने ।
अग्नीषोमीयहिंसादेः श्येनादिवदधर्मता ॥ 286. કરણશમાં (ધાત્વર્થમાં માગમાં પ્રવૃત્તિ લિપ્સાને લીધે થાય છે પરંતુ ઇતિક્તવ્યતાંશમાં (=પ્રયાજ વગેરે અંગસમૂહમાં) પ્રવૃત્તિ શાસ્ત્રના લીધે થાય છે એમ જે સ્વીકારવામાં આવે તો તે પણ ખોટું છે, કારણ કે શુદ્ધ કરણ પોતાના ફળને [ઉત્પન્ન કરવા] માટે યોગ્ય નથી. ઇતિકર્તવ્યતાથી યુકત કરણને જ કરણ સમજવામાં આવે છે. વળી, આ કરણું છે અને આ ઈતિકર્તવ્યતા છે એવો આ વિભાગ તો અવાન્તર વિભાગ છે. બધા જ અંગેથી યુકત, પુષ્ટ સ્વરૂધ્ધ ધરાવતો ભાવાર્થ (=ધાવથ યાગ આદિ) કાપમાનનું (=સ્વગ આદિનું) સાધનપણું પામે છે, એક પણ અંગથી ન્યૂન ભાવાર્થ તેનું સાધનપણું (કરણપાણ પામતો નથી. તેથી જ તે તે કર્મના બધાં જ અંગોને બરાબર એકઠા કરીને કામ્ય કર્મોને પ્રયોગ કરવાનું તેઓ ઇચ્છે છે. તેથી, કરણની જેમ ઇતિકર્તવ્યતામાં પણ લિસાથી જ પ્રવૃત્તિ થાય. બંનેમાં આ પ્રમાણે લિસાથી પ્રવૃત્તિ થતાં અગ્નિોમીય હિંસા આદિ પણ થ્રેન વગેરેની જેમ અધમ બની જાય.
287. यदप्युक्तं कामाधिकारेषु काम्यमानभावार्थयोरुपायोपेयभावमात्रप्रतिपादनपर्यत्रसितो विधिव्यापार इति तदपि न सम्यक्, विधिपुरुषयोर्हि प्रेर्यप्रेरकलक्षण: - ૩૮-૩૯

Page #315

ફ્લપ્રવત કત્વવાદી અને નિયાગવાકયા વાદી વચ્ચે વિવાદ
संबन्धः । तत्र यागादयो विषयत्वेन प्रतीयन्ते, नेष्यमाणोपायत्वेन । साध्यसाधनमात्रप्रतिपादनपर्यवसितव्यापारस्तु विधिर्विनियोगपर एव स्यात् । ततश्चाप्रवृत्तप्रवर्तकत्वं नाम निजं रूपं जह्यात् ।
૨૯૮
विधेश्चतुरवस्थत्वं फलतः किल कथ्यते । प्रेरकत्वं च तद्रूपं सर्वावस्थानुगामि यत् ॥ कार्यात्मताऽपि विध्यर्थे प्रेरणाज्ञप्तिपूर्विका । प्रेर्येणैव सता पुंसा तत्कार्यमवधार्यते ॥ लिडादिश्रुतितश्चादौ प्रेरणैव प्रतीयते । साध्यसाधनसंबन्ध बुद्धिस्तद्बुद्धिपूर्विका
11
287. કાનાધિકારોમાં કામ્યમાન (=સ્વર્ગ આદિ) અને ભાવથ" (=ધાત્વ યાગ આદિ) એ ખતે વચ્ચેના માત્ર ઉપાયોપેયભાવનુ' (=સાધ્યસાધનભાવનું) પ્રતિપાદન કરવામાં જ વિધિને વ્યાપાર પવસિત સમાપ્ત—થાય છે એ જે તમે કહ્યું તે પણ બરાબર નથી, વિધિ (=પ્રેરક) અને પુરુષ (=પ્રેય) એ બે વચ્ચે પ્રેય પ્રેરકભાવરૂપ સંબધ છે, તેમાં યાગ વગેરે વિષયરૂપે પ્રતીત થાય છે, કામ્યમાનના (=સ્વર્ગ આદિના) ઉપાય (=સાધન) તરીકે પ્રતીત થતા નથી. સાધ્યસાધનભાવમ:ત્રના પ્રતિપાદનમાં વસિત વ્યાપારવાળા વિધિ વિનિયોગપર જ બને, અને તેથી તે। તે અપ્રવૃત્તપ્રવતકસ્વરૂપ પેાતાનું સ્વરૂપ જ ત્યજી દે,
[વિધિની ચાર અવસ્થાએ છે- ઉત્પત્તિવિધિ, વિનિયોગવિધિ, અધિકારવિધિ અને પ્રયોગવિધિ.] વિધિ ચાર અવસ્થાવાળા લતઃ (=સાક્ષાત્ નહિ, અર્થાત્ કહેવાયો છે. પરંતુ તેનું પ્રેરકત્વ સ્વરૂપ ગા બધી અવસ્થાઓમાં અનુસ્મૃત છે. તેનુ કાÖરૂપ પણ પ્રેરણાજ્ઞાનપૂર્વ ક છે. અસ્તિત્વ ધરાવતા પ્રે` પુરુષ વડે જ તે કાય છે, એવું નિશ્ચિત થાય છે. લિ આદિ શબ્દ સાંભળતાં સૌપ્રથમ શરૂઆતમાં પ્રેરણા જ પ્રતીત થાય છે, સાધ્યસાધનનાન તા પ્રેરણાના જ્ઞાન પછી જ થાય છે.
288. नन्वेवं काम्येषु कर्मसु विधितः प्रवृत्ताविष्यमाणायामप्रवर्तमानः प्रत्यवेयात्, विध्यतिक्रमात् । मैवम्, स्वर्गं संसिषाधयिषास्तत्राधिकारात् । अन्यस्त्वनधिकृत एव, क्षत्रियादिरिव वैश्यस्तोमे । नासावकुर्वन् प्रत्यवायमर्हति । स्वर्गार्थी तु विधितः प्रवर्तते एव । लिप्सया तु करणांशे प्रवृत्तिरिष्यमाणा क्रत्वर्थमितिकर्तव्यतांशमपि सैव स्पृशेत् । ऋतूपकारकामो हि तत्र प्रवर्तते इत्येवं सर्वत्र विधिरुत्सीदेदेवेत्यलं प्रसङ्गेन ।
288. નિયોગવાયા વાદી- આ પ્રમાણે કામ્ય કર્માંમાં વિધિથી પ્રવ્રુત્તિ ઈચ્છવામાં આવતાં, પ્રવ્રુત્તિ ન કરનારા પ્રત્યવાય પામે કારણ કે તેણે વિધિનું ઉલ્લંધન કર્યુ છે.
ફ્લપ્રવકત્વવાદી- ના. એવું નથી, કારણ કે સ્વ”ને સાધવાની ઇચ્છાવાળાનેા જ પ્રવૃત્તિમાં અધિકાર છે, ખીજાને અધિકાર જ નથી- જેમ ક્ષત્રિયોને વયસ્તામે ઉચારવાના

Page #316

ફલપ્રવકત્વવાદી અને નિગવાક્ષાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૯૯
અધિકાર નથી તેમ. તેથી કર્મ ન કરતો તે પ્રત્યાયને પાત્ર બનતો નથી. પરંતુ સ્વર્ગાથી વિધિથી કમ માં પ્રવૃત્ત થાય છે જ. કરણશમાં ત્યાગમાં, તૂમાં) લિસાથી પ્રવૃત્તિ ઈછવામાં આવે છે તે જ લિસા કન્તુ માટે જે ઇતિકત વ્યાંશ છે તેને પણ સ્પશે, કારણ કે ક્રતૂને ઉપકાર કરવાની ઈરછાવાળે ઈતિકર્તવ્યતાંશમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. એટલે આ પ્રમાણે સર્વત્ર વિધિનો ઉર છેદ જ થઈ જાય. વધારે દેવ દર્શાવવા જરૂરી નથી.
289. અપ ---
प्रमाणान्तरसम्पर्कविकले भवतः कथम् ।
नियोगात्मनि वाक्यार्थे व्युत्पत्तिर्व्यवहारतः ।। ननूक्तमाकूतविशेषपूर्वि कां चेष्टामात्मनिष्ठां दृष्ट्वा परत्रापि तथाऽनुमानमित्ययुक्तमिदम् , स्वात्मन्यपि प्रेरणावगमनिमित्ताभावात् । न हि संविदिव स्वप्रकाशा प्रेरणा । न स्वप्रकाशेति चेत् तदुत्पादे तहि निमित्तं मृग्यम् । न तावच्छब्दः, तदानी व्युत्पत्त्यभावात् । स्वात्मनि प्रेरणावगमपूर्वि कां हि चेष्टामुपलब्धवतः ते परत्र चेष्टादर्शनात् तदनुमान सेत्स्यति, तन्निमित्तं लिडादिशब्द इति भोत्स्यते । स पुनयुत्पत्तिकाले स्वात्मन्येव प्रेरणावगमः चिन्त्यो वर्तते । प्रमाणान्तरात्त तदवगम इति चेत्, उत्तिष्ठ, असिद्ध शब्दैकगोचरत्वम् ।
(259. વળી, લિડ આદિ શબ્દથી અન્ય બીજા કોઈ પ્રમાણને (=શબ્દને સંપર્ક - ધરાવતા, નિયોગરૂપ વાકયાથેનું જ્ઞાન વ્યવહાર દ્વારા આપનાં મતમાં કેવી રીતે સંભવે ? પિતાનામાં પ્રેરણા પૂર્વક ચેષ્ટા જોઈ બીજા પુરુષમાં પણ ચેષ્ટા ઉપરથી પ્રેરણાનું અનુમાન થાય છે એમ જે કહ્યું તે બરાબર નથી, કારણ કે પોતાનામાં પણ પ્રેરણાનું જ્ઞાન થવાના નિમિત્તનો અભાવ છે. જેમ જ્ઞાન પતે સ્વપ્રકાશ નથી તેમ પ્રેરણું પણ સ્વપ્રકાશ નથી.
, જે પ્રેરણું સ્વપ્રકાશ ન હોય તો પ્રેરણુના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું નિમિત્ત શોધવું જોઈએ. પ્રેરણાના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું નિમિત્ત લિડ આદિ શબદ નથી કારણ કે તે વખતે અર્થાત પહેલી વખત તમે પોતે જ્યારે લિ આદિ શબ્દ સાંભળો છો ત્યારે) આ શબ્દનો અર્થ પ્રેરણા છે એ જ્ઞાન તમને હેતું નથી, તો પછી લિડ આદિ શબ્દ સાંભળી તે શબ્દના અર્થ પ્રેરણાનું જ્ઞાન તમને કયાંથી થાય ? પિતાનામાં પ્રેરણાનપૂર્વક ચેષ્ટા છે એ જેણે જાણી લીધું છે તે બીજા પુરુષમાં ચેષ્ટા જોઈ તે બીજા પુરુષને પ્રેરણનું જ્ઞાન થયું છે એવું અનુમાન કરે તે ઘટે છે અને તે બીજા પુરુષને થયેલા પ્રેરણાના જ્ઞાનનું નિમિત્ત લિડ શબ્દ છે એમ કહેવાશે. પરંતુ પેલા પહેલા પુરુષને લિડ આદિ શબ્દ પહેલીવાર સાંભળી તે શબ્દને અર્થ પ્રેરણું છે એવું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે એ તો વિચારણીય જ રહે છે બીજા કઈ પ્રમાણથી (= શબ્દથી એવું જ્ઞાન થાય છે એમ જે તમે કહો તો અમારે કહેવું” જોઈએ કે ઊઠે ! પ્રેરણુ લિ આદિ શબ્દનો જ વિષય છે એ તમારી વાત અસિદ્ધ કરી.

Page #317

3.०
લપ્રવર્તકત્વવાદી અને નિગવાયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
290. या चेयं पूर्वावधारितसुखसाधनभावे कपित्थादी स्वात्मनि प्रवृत्तिरुपलब्धा, तत्र प्रेरकत्वेन फलार्थिता निर्माता, नान्या काचित् प्रेरणा । तदुक्तम्--
स्मरणादभिलाषेण व्यवहारः प्रवर्तते । इति [प्र० वा० भा० २. ४. १८३] फलविषया हीच्छा तत्र स्वसंवेद्या ।
अतश्च प्रेरिकाज्ञानं शब्दादपि परस्य यत् ।
कल्प्यते कल्प्यतां तत्र प्रेरिका सैव सुन्दरी ॥ ' 290. પૂવે જેમને સુખના સાધનરૂપે નિશ્ચિતપણે જાણ્યા છે તે કપિત્થ વગેરેમાં પિતાની પ્રવૃત્તિ થાય છે એ આપણે જાણીએ છીએ; ત્યાં ફળની ઈચ્છા પ્રેરકરૂપે જ્ઞાત થાય છે. બીજી કોઈ પ્રેરણું પ્રેરકરૂપે વાત થતી નથી. તેથી કહેવામાં આવ્યું છે કે “સ્મરણ દ્વારા અને ઈચછા દ્વારા વ્યવહાર ચાલે છે ત્યાં લવિયક ઈરછા શ્વસંવેદ્ય છે. તેથી, બીજા પુરુષને લિડ આદિ શબ્દ દ્વારા પ્રેરિકા પ્રેરણાનું જ્ઞાન થાય છે એમ જે કલ્પવામાં આવ્યું છે ત્યાં પણ પ્રેરિકા તરીકે તે જ ઈચ્છાસુંદરીને કો. 291. चपेटापरिहाराय मोदकप्राप्तयेऽपि वा । ।
प्रवर्तते बटुर्नासौ जुहुधीति नियोगतः ॥ . कथं तडॅबमाचष्टे 'आचार्यचोदितोऽहं जुहोमि' इति । अस्त्ययं व्यपदेशः, आचार्यचोदना तु न तत्र कारणम् , अपि तु हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थित्वमेवेति । अतः फलं प्रवर्तकं युक्तम , अनुभवसाक्षिकत्वात् ।
291. तमायाने राणवा भाटे माह भगवा भाटे ५६५ मा प्रवृत्ति रे छे. लाभ કર’ એ નિયોગથી =આશાથી એ પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. તો પછી શા માટે તે એમ કહે છે કે “આચાર્ય દ્વારા આજ્ઞા પામેલે હું હેમ કરું છું ?' આ પ્રમાણે શબ્દપ્રયોગ થાય છે પરંતુ આચાર્યની આજ્ઞા ત્યાં કારણું નથી, પણ હિતની પ્રાપ્તિની અને અહિતના પરિવારની ઇચ્છા જ ત્યાં કારણ છે. એટલે ફળ પ્રવર્તક છે એ મત યોગ્ય છે, કારણ કે તેમાં અનુભવ સાક્ષી छे.
292. येऽप्याहुः प्रयोक्त्राशयस्य प्रवर्तकत्वं, यतोऽननुविधेयस्य वचनात् न प्रवर्तमानः कश्चिद् दृश्यते । अनुविधेयस्य पुंसः किञ्चिब्रुवतोऽपि भूभङ्गादिनाऽऽशयमवगम्य प्रवर्तते इति ।
एतदप्ययुक्तम्, यतः प्रयोक्त्राशयानुमानेन स्वार्थसम्भावनया लोकः प्रवर्तते, न पुनः प्रयोक्तैव प्रीयतामिति । तत्प्रीतिरपि स्वप्रीतिहेतुत्वेनार्यते, न तत्प्रीतित्वेन । बुद्धोऽपि हि नाम सकलसत्त्वहितप्रतिपन्नः परार्थ स्वप्रयोजनायैव सम्पादयति, परार्थ

Page #318

ફૂલપ્રવત કત્વવાદી અને નિયેાગવાક્યાથવાદી વચ્ચે વિવાદ
सम्पादनद्वारकं तु तत् । तस्मात् स्वप्रीतिरेव प्रवर्तिका । प्रयोक्त्राशयस्य च प्रवर्तकत्वे वेदार्थप्रयोक्त्राशयानवधारणादप्रवृत्तिरेव प्राप्नोति । तस्मात् फलमेव प्रवर्तकम् ।
292. કેટલાક કહે છે કે, પ્રયોક્તાના આશય (=ઇચ્છા પ્રવતક છે, કારણ કે જેની આરાધના કરવાથી કંઈ મળતું નથી એવા પુરુષના વચનથી કોઈ પ્રવૃત્તિ કરતા દેખાતા નથી. જેની આરાધના કરવાથી પોતાનું કાર્ય પાર પડે એવા તે પુરુષ કંઈ ખેલતા પણ ન હોય તા પણ તેનાં ભ્રભંગ વગેરે ઉપરથી તેને આશય (=ઇચ્છા) જાણી માણસ તેના આશયને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
આ મત પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે પ્રયોકતાના આશયનું ભ્રભંગ વગેરે ઉપરથી અનુમાન કરી પેાતાના સ્વા` સાધવાની સભાવના હોય તે જ પ્રયોતાના આશયને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ માણસ કરે છે, ‘પ્રયોકતાને જ સુખ થા' એમ વિચારી માણુસ પ્રયોકતાના આશયને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. યોકતાનું સુખ પોતના સુખને હેતુ છે માટે તેને માણસ ઇચ્છે છે, કેવળ પ્રયોકતાના સુખને ખાતર જ પ્રયોકતાના સુખને માણસ ઇચ્છતા નથી. સકલ પ્રાણીઓના હિતની જેણે પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે મુદ્દે પણ સ્વાથને ખાતર પરા તે સાધે છે; પરાના સપાદન દ્વારા સ્વાતું સંપાદન થાય છે, તેથી પેાતાનુ સુખ જ પ્રવત ક છે. પ્રયોતાના આશય (=ઇચ્છા) પ્રવર્તીક હોય તો વેદારૂપ પ્રયોતાના આશયને નિશ્ચય થતા ન હોવાથી અપ્રવ્રુત્તિ જ પ્રાપ્ત થાય. વૈદ્રાČરૂષ પ્રયોકતા નિત્ય હોય તે તેના આશય હૈાય જ નહિ, પરિણામે આશયના અનિશ્ચય પ્રાપ્ત થાય, વેદા રૂપ પ્રયોકતા અનિત્ય હૈાય તે જ્યોતિામ આદિ ક લોક કરે' એ પ્રકારના તેને આશય હાય પરંતુ લાકા જ્યોતિટોમ આદિ ક` ન કરે તેા વેદની આજ્ઞાનો ભંગ થવાથી વેદ સ્વામીની જેમ કેપે છે એવા નિશ્ચય થતા નથી.] તેથી, ફળ જ પ્રવક છે.
૩૦૧
293. यंत् पुनः फलस्य प्रेरकत्वे दूषणमभ्यधायि सिद्धासिद्धविकल्पानुपपत्तेरिति तदप्ययुक्तम्, इच्छाविषयीकृतस्य प्रवर्तकत्वाभ्युपगमात् । असिद्धे कथं कामनेति चेत्, असिद्धत्वादेव । इदानीं च तदसिद्धं, नैकान्तासिद्धस्वरूपमेव खपुष्पवत् ।
सुखे दुःखनिवृत्तौ वा पुंसां भवति कामना | न पुनव्यमपुष्पादि कश्चित् कामयते नरः ॥

293. વળી, ફળ પ્રેરક છે એ મતમાં ‘આ મત અયોગ્ય છે, કારણ કે સિદ્ધ ફળ કે અસિદ્ધ ફળ એ એય વિકલ્પે ઘટતા ની' એવું જે દૂષણુ તમે જણાવ્યું તે બરાબર નથી, કારણ કે ઇચ્છાનેા વિષય બનેલા ફ્ળને પ્રવતક તરીકે અમે સ્વીકાર્યું છે.
નિયોગવાકયા વાદી-- અસિદ્ધુની ઈચ્છા કેમ થાય?
ફલપ્રવતકવાદી અસિદ્ધ હોવાને કારણે જ. અત્યારે તે અસિદ્ધ છે, જેમ આકાશકુસુમ એકાન્તપણે અસિદ્ધ સ્વરૂપવાળુ છે તેમ તે એકાન્તપણે અસિદ્ધ સ્વરૂપવાળુ નથી, સુખ પ્રાપ્ત કરવાની અને દુઃખ દૂર કરવાની પુરુષોને ઇચ્છા હોય છે, પર`તુ. આકાશકુસુમને કાઈ પુરુષ ઇચ્છતા નથી.

Page #319

૩૦૨
ફલપ્રવકત્વવાદી અને નિગવાયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ 294. येऽपि रागादेः प्रवर्तकत्वमभ्युपगतवन्तः तैरपि कामनाविषयीकृतं फलमेव प्रवर्तकमभ्युपगतम् । इच्छाविशेषा एव हि रागादयः ।
यदपि श्रेयस्साधकं प्रवर्तकमुच्यते तदपि न चारु, सत्यामपि श्रेयःसाधनतायामर्थित्वेन प्रवृश्यभावात् ।
नवर्थिनोऽपि नानियतविषया प्रवृत्तिः, अपि तु नितिश्रेयःसाधनभावे भावार्थे । तस्मात् साधनावगमः प्रवर्तकः । सत्यम् , द्वये सत्यपीच्छैव प्रवर्तिका वक्तुं युक्ता, तस्यां सत्यामेव प्रवृत्तिदर्शनात् । प्रवृत्तिहिं नाम प्रयत्नः । प्रयत्नश्चेच्छाकार्य इति काणादाः । विषयनियमे तु श्रेयस्साधनत्वं कारणं, न प्रवृत्त्युत्पादे ।
294. જેઓ રાગ વગેરેને પ્રવર્તક તરીકે સ્વીકારે છે તેઓએ પણ ઈચ્છાને વિષય બનેલા ફળને જ પ્રવર્તક તરીકે સ્વીકાર્યું ગણાય કારણ કે રાગ વગેરે વિશેષ પ્રકારની ઇચ્છા
જેઓ શ્રેયસ સાધી આપનારને પ્રવર્તક કહે છે તેમનો મત બરાબર નથી કારણ કે શ્રેયસ્ સાધી આપનાર હોવા છતાં શ્રેયસૂની ઇચ્છા જ જે ન હોય તે પ્રવૃત્તિ થતી નથી.
નિયોગવાક્યાથ વાદી– શ્રેયસની ફળની] ઇચ્છાવાળા પણ ગમે તે વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી પરંતુ જેની શ્રેયસૂસાધનતા જ્ઞાત છે એવા ભાવાર્થમાં (ધાત્વર્થ યાગ આદિ કમમાં) પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેથી શ્રેયનું અમુક સાધન છે એવું જ્ઞાન પ્રવર્તક છે.
ફલપ્રવર્તકત્વવાદી – તમારી વાત સાચી છે. પરંતુ ઇછા અને શ્રેયસૂસાધનતાશાન બંને હોવા છતાં ઇચ્છાને જ પ્રવતક કહેવી એગ્ય છે, કારણ કે તેના હોતાં જ પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. પ્રવૃત્તિ જ પ્રયત્ન છે. પ્રયત્ન ઇચ્છાનું કાર્ય છે એમ વૈશેષિકો કહે છે. પ્રવૃત્તિના વિષયને નિયત કરવામાં શ્રેયસાધનત્વજ્ઞાન કારણ છે. પ્રવૃત્તિની ઉત્પત્તિમાં તે કારણ નથી.
295. શિષ્ય માવનાવાતં શ્રેયસાધનવં પ્રવર્તવામિષ્યતે તૈઃ તદ ર પૃથTमिधातं युक्तम् , भावनायाः व्यशत्वेन तत्स्वरूपावगमसमये एतदंशयोः स्वर्गयागयो. साध्यसाधनभावावगतिसिद्धेः । न चांशद्वयावच्छिन्नस्य व्यापारस्य श्रेयस्साधनत्वं रूपं वक्तुमुचितम्, अनिष्पन्नस्य तस्य ताद्रूप्याभावात् । न ह्यनिष्पन्ने गवि तदेकदेशे सास्नादौं गोत्वरूपं सामान्यं निविशते । न चांशत्रयपूरणमन्तरेण भावनाख्यव्यापारनिष्पत्तिरिति ।
295. વળી, તેઓ ભાવના (=આથી ભાવના પુરુષનો પ્રવૃત્તિરૂપ વ્યાપાર જે આખ્યાતસામાન્યને– લકારને વાચ છે તે) દ્વારા જણાયેલ શ્રેયસસાધનતાને પ્રવર્તક ગણે છે. અને તેને (શ્રેયસૂસાધનતાને ભાવનાથી પૃથફ જણાવવી યોગ્ય નથી, કારણ કે ત્યાત્મકરૂપે ભાવનાના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે એના બે અંશે સ્વર્ગ અને યોગના સાધ્યસાધનસંબંધના જ્ઞાનની સિદ્ધિ થઈ જ જાય છે. કિરણ અને ઇતિકર્તવ્યતા એ બે અંશથી

Page #320

ફલપ્રવર્તકત્વવાદી અને નિયોગવાયાવાદી વચ્ચે વિવાદ . વિશિષ્ટ વ્યાપાર શ્રેયસૂસાધન સ્વરૂપ ધરાવે છે એમ કહેવું ઉચિત નથી કારણ કે [ફળની અપેક્ષાએ અનિષ્પન્ન (=અપરિપૂર્ણ) વ્યાપારમાં શ્રેયસૂસાધનત્વને અભાવ છે. ગાય ઉત્પન્ન ન થઈ હોય ત્યારે તેના એક દેશ સાસ્નાદિમાં ગેસ્વરૂપ સામાન્ય રહેતું નથી. ત્રણેય અંશને પરિપૂર્ણ કર્યા વિના ભાવના નામના વ્યાપારની નિષ્પત્તિ થતી નથી.
296. यत्तु लिडादेः शब्दस्य तव्यापारस्य वा प्रेरकत्वमुच्यते तत् प्रागेव ત્તિક્ષપ્તમ્ |
विधिरपि स्वमहिम्ना वा प्रेरकः स्यात् साध्यसाधनभावावबोधनेन वा ? स्वमहिम्ना प्रेरकत्वमस्य पूर्वमेव निरस्तम् । साध्यसाधनसम्बन्धावबोधनपुरस्सरे तु तस्य प्रवर्तकत्वे फलस्यैव प्रवर्तकत्वमिदमनक्षरमभिहितं भवति ।
296. લિડ આદિ શબ્દ કે તેનો વ્યાપાર પ્રેરક છે એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તેને તો પહેલાં જ નિરાશ કરી દીધું છે. વિધિ (=લિવુંપણ પિતાના મહિમાથી પ્રેરક
વ્યસાધનસંબંધન જ્ઞાન કરાવીને પ્રેરક બને છે ? એ પિતાના મહિમાથી પ્રેરક બને છે એ મતને નિરાસ તે પહેલાં જ કરી દીધો છે. સાધ્યસાધનસંબંધનું જ્ઞાન કરાવી તે પ્રેરક બને છે એમ કહેતાં તો વગર કહે ફળનું જ પ્રવર્તકપણું તમે જણાવી દીધું. 297. સ્વાદ htવે વેત્ કરું દ્રા વિધે? |
प्रत्यक्षादिसमानत्वात् स्वातन्त्र्यं तस्य . हीयते ॥ स वाच्यः फलशून्यत्वे सुतरामस्वतन्त्रता ।
यदिक्तमर्थं मूढोऽपि न कश्चिदनुतिष्ठति ॥ का हि नाम निष्फलमर्थ प्रेक्षावाननुतिष्ठेत् । 297. કોઈક કહે છે કે જે ફળને દર્શાવતા વિધિ પ્રવર્તક છે, તે તે વિધિ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણુ જે બની જાય છે, પરિણામે વિધિના સ્વાતંત્ર્યની હાનિ થાય છે. [પ્રત્યક્ષપ્રમાણ અનેક વસ્તુ દર્શાવે છે, પર તુ તે બધામાંથી જેને તે વસ્તુની ઇચ્છા હોય છે તે પ્રવૃત્તિ કરે છે. એ જ રીતે વિધિ અનેકને ફળ દર્શાવે છે, પરંતુ તે બધામાંથી જેને તે ફળની ઇચ્છા હોય છે તે પ્રવૃત્તિ કરે છે.] તેને =વિધિ ફળ દર્શાવે છે તેની સ્વતંત્રતાની હાનિ થાય એમ કહેનારને કહેવું જોઈએ કે ફળ ન હતાં વિધિ વધુ અસ્વતંત્ર બની જાય, કારણ કે ફળરહિત ઠાલા અર્થનું મૂર્ખ માણસ પણ અનુસરણ નથી કરતો. કયે બુદ્ધિમાન માણસ ફળરહિત અર્થનું અનુષ્ઠાન કરે ?
298. ननु फलेऽपि दशिते केचित् तत्र न प्रवर्तन्ते एव । किं चातः ? कामं मा प्रवत्तिषत । न हि कारको विधिः, अपि तु ज्ञापक इत्युक्तम् । ननु फलमप्रदर्शयन्नपि ज्ञापयेत् । न ज्ञापयितुमुत्सहते, प्रेक्षावान् हि ज्ञाप्यते, न च फलं विनाऽसौ तथा ज्ञापितो भवति, इत्यलं बहुभाषितया ।।

Page #321

૩૦૪
ફળ જ પ્રેરક છે એ તૈયાયિક મત
298. નિગવાક્યાર્થવાદી– વિધિએ ફળ દર્શાવ્યા છતાં કેટલાક તેમાં પ્રવૃત્ત થતા જ નથી.
ફળપ્રવકત્વવાદી– તેથી શું ? ભલે ન પ્રવર્તે, કારણ કે વિધિ કારક નથી પણ જ્ઞાપક છે એમ અમે કહ્યું જ છે.
નિગવાક્યર્થવાદી– ફળ દર્શાવ્યા વિના પણ વિધિ જ્ઞાન કરાવે.
ફળપ્રવર્તકત્વવાદી– ના, ફળને દર્શાવ્યા વિના વિધિ જ્ઞાન કરાવવા ઉત્સાહિત થતું. નથી બુદ્ધિમાનને જ વિધિ જ્ઞાન કરાવે છે અને ફળ વિના બુદ્ધિમાન તથા (=તે પ્રકારે વિધિ દ્વારા જ્ઞાન પામતો નથી. વધુ ચર્ચા કરવાનું પ્રયોજન નથી, 299. સ્પષ્યમાનસ્થ ઘરનું રક્ષતામતઃ |
यमर्थमधिकृत्येति सूत्रं व्यधित सूत्रकृत् ।। तस्मात् पुंसः प्रवृत्तौं प्रभवति न विधिर्नापि शब्दो लिङ्गादि
र्व्यापारोऽप्येतदीयो न हि पटुरभिधाभावनानामधेयः । न श्रेयस्साधनत्वं विधिविषयगतं नापि रागादिरेवं
तेनाख्यत् काम्यमानं फलममलमतिः प्रेरक- सूत्रकारः ।। 299, ઈચ્છવામાં આવતું ફળ [અમુક કર્મમાંથી નિષ્પન્ન થાય છે એમ દેખવામાં આવતાં જ તે ફળ [તે કર્મ કરવામાં પુરુષને પ્રેરક બને છે. એટલે જ સૂત્રકાર ગૌતમે “મર્થનધિકૃત્ય પુરુષઃ પ્રવર્તતે તત્ પ્રયોગન[– “જે અર્થને માટે પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે પ્રયોજન છે' એવું સૂત્ર રચ્યું છે. તેથી પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં ન તો વિધિ સમર્થ છે કે ન તો લિડ: આદિ શબ્દ કે ન તે લિ આદિ શબ્દને વ્યાપાર જેનું નામ અભિધાભાવના છે. વિધિના વિષયનું (=કર્મનું) શ્રેયસાધનપણું પણ પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં શક્તિમાન નથી, તેમ જ રાગ આદિ પણ એ જ પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં શક્તિમાન નથી. એટલે વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળા સૂત્રકાર ગૌતમે કામ્યમાન ફળને જ પ્રેરક કહ્યું છે. 300. માત્—
परपक्षान् प्रतिक्षिप्य प्रेरकं कथितं फलम् । -
एवं परमतद्विष्टैक्यिार्थः स्वयमुच्यताम् ॥ .. उच्यते । 'यमर्थमधिकृत्य पुरुषः प्रवर्तते तत् प्रयोजनम्न्यासू०१.१.२४] इति वदता सूत्रकृता फलं प्रवर्तकमिति प्रदर्शि तम् । 'प्रमाणेनायं खलु ज्ञाताऽर्थमुपलभ्य तमीप्सति जिहासति वा । तस्येप्साजिहासाप्रयुक्तस्य समीहा प्रवृत्तिरुच्यते । सामर्थ्य पुनररथाः फलेनाभिसम्बन्धः' न्या०भा०] इति च ब्रुवाणो भाष्यकारोऽपि

Page #322

રૈયાયિક મતે વાયા
फलेप्सां प्रवर्तिकां प्रादीदृशदिति तदीयां सरणिमनुसरद्भिरस्माभिरपि तथैव तत् થિતમ્ ।
300, શ’કાકાર્~ પરપક્ષના દ્વેષ કરનાર તમે તૈયાયિકાએ આ પ્રમાણે ખીજાએના પક્ષાનું ખંડન કરી ફળ પ્રેરક છે એમ કહ્યું હવે તમે પોતે જ વાકથા'ને જણાવે.
નૈયાયિક— અમે જણાવીએ છીએ. જે અર્થ મા પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે પ્રયોજન છે' એમ કહેતાં સૂત્રકાર ગૌતમે ફળ પ્રક્તક છે એમ દર્શાવી દીધું. ‘આ જ્ઞાતા પ્રમાણ દ્વારા અને જાણી તે અને મેળવવા ઇચ્છે છે કે ત્યજવા ઇચ્છે છે અને મેળવવાની કે તજવાની ઇચ્છાવાળા તે પુરુષને પ્રયત્ન પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. પ્રવૃત્તિનું સામર્થ્ય (=સાફલ્ય) એ તેને ફળ સાથે સંબધ થવા એ છે”— આ પ્રમાણે ખેાલતા ભાષ્યકાર વાત્સ્યાયને પણુ ફળની ઈચ્છાને પ્રવર્તીક તરીકે દર્શાવેલ છે. તેમની વિચારસરણીને અનુસરતા અમે પણ તેમ જ કહ્યું છે.
૩૦૫
30. वाक्यार्थस्तु न क्वचिदपि सूत्रकारभाष्यकाराभ्यां सूचित इति । अतः शिक्षित्वा वाक्यार्थस्वरूपं वयमाचक्ष्महे । किमिति ताभ्यामसौ न सूचितः इति चेत् पृथक्प्रस्थाना इमा विद्याः । प्रमाणविद्या चेयमान्वीक्षिकी, न वाक्यार्थविद्येति ।
301. સૂત્રકાર અને ભાષ્યકાર બંનેએ કયારેય વાકયને સૂચવ્યા નથી, એટલે અભ્યાસ કરીને વાકયા'નું સ્વરૂપ અમે જણાવીએ છીએ.
શકાકાર શા માટે તેમણે એએ વાકયાને સૂચવ્યો નથી ?
નૅયાયિક - આ [ચૌદ] વિદ્યાઓના વિષય જુદા જુદા છે. આન્વીક્ષિકા પ્રમાણવિદ્યા છે, વાકયાથ વિદ્યા નથી.
302. यद्येवं पदार्थोऽपि कस्मादिह दर्शितः 'व्यक्त्याकृतिजातयस्तुः पदार्थ : ' કૃતિ ન્યાયસૂત્ર ર્. ૨. ૬] | સ્થાને પ્રન: । સ તુ શબ્દાનામર્થાસશિતાં वदन्तं रुदन्तं च शमयितुं शब्दप्रामाण्यसिद्धये सूत्रकृता यत्नः कृतः ।
302, શકાકાર- જો અથ”) છે' એમ કહી પદના
એમ હાય તા વ્યક્તિ, આકૃતિ અને જાતિ પદાર્થ (=પદના અર્થાંને શા માટે અહીં (=આન્વીક્ષિકીમાં દર્શાવ્યો છે ? નૈયાયિક - તમારા પ્રશ્ન યોગ્ય છે. શબ્દોની અર્થાસ સ્પેશિતને જણાવતા અને પાકાર કરતા બૌદ્ધોને શાંત કરવા માટે અને શબ્દના પ્રામાણ્યને પુરવાર કરવા માટે સૂત્રકારે પ્રયત્ન કર્યા છે.
303. यद्येवं वाक्यार्थमपि बाह्यं वास्तवमन्तरेण शास्त्रस्य प्रमाणता न प्रतिष्ठां लभते इति तत्रापि प्रयत्नः कर्तव्य एव । सत्यम्, पदार्थप्रतिपादन यत्नेनैव तु कृतेन तत्र यत्नं कृतं मन्यते सूत्रकारः, यदयं पृथकपदार्थेभ्यो न वाक्यार्थमुपदिशति स्म । तस्माद

Page #323

૩૦૬
નયાયિક મતે વાયા यमस्याशयः – पदार्थ एव वाक्यार्थ इति । तत्किममुमेव पक्षमनुमोदामहे पदार्थ एव वाक्यार्थ इति । बाढं ब्रूमः । किन्तु नैकपदार्थो वाक्यार्थः, अनेकस्तु पदार्थो वाक्यार्थः ।
- 03. શંકાકાર – જે એમ હોય તો બાહ્ય વાસ્તવિક વાકથાર્થ વિના પણ શાસ્ત્રની (=વેદની) પ્રમાણુતા પ્રતિષ્ઠા ન પામે, એટલે વાકથાથને જણાવવા માટે પણ સૂત્રકારે પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ.
તૈયાયિક- સાચું, પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરવાને યત્ન કરાતાં વાક્યાનું પ્રતિપાદન કરવાને યત્ન પણ થઈ જ ગમે છે એમ સૂત્રકાર માને છે, એ કારણે જ આ સૂત્રકારે પદાર્થોથી પૃથફ વાયાનો ઉપદેશ આપ્યો નથી. એટલે એમને આશય એ છે કે પદાર્થ જ વાકયાથે છે.
શંકાકાર– તો શું આપણે પદાર્થ જ વાક્યાથ છે એ પક્ષનું જ અનુમોદન કરીએ છીએ ?
યાયિક ચોકકસપણે અમે હા કહીએ છીએ. પરંતુ એક પદાર્થ વાકયાર્થ નથી, પણ અનેક પદાર્થો વાકયાથ છે.
304. नन्वनेकोऽपि भवन् पदार्थ एवासौ, न च पदार्थो वाक्यार्थी भवितुमर्हति । सामान्ये हि पदं वर्तते, विशेषे वाक्यम् । अन्यच्च सामान्यम् , अन्यो विशेषः । अन्यत्राप्युक्तम् ‘यदत्राधिक्यं स वाक्यार्थः' इति । तस्मादन्यः पदार्थः, अन्यश्च वाक्यार्थः ।
304. શંકાકાર– અનેક હોવા છતાં એ પદાર્થ જ છે અને પદાર્થ વાક્યર્થ બનવાને લાયક નથી. પદ સામાન્યને જણાવે છે, વાકય વિશેષને જણાવે છે અને સામાન્ય જુદું છે અને વિશેષ જુદું છે. બીજું પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે “અહીં જે આધિકર્યો છે તે વાક્યર્થ છે. તેથી પદાર્થ જુદો છે અને વાક્યર્થ જુદે છે. | 305. ૩રાતે તત્મ સ્મfમ: “લને પાળે વાસ્થાળે, ન પુન: તિ तन्न गृहीतमायुष्मता । एतदुक्तं भवति–परस्परसंसृष्टपदार्थसमुदाया वाक्यार्थ इति । संसर्ग एवाधिक इति यदत्राधिक्यमित्युच्यते । न चानाक्षिप्तविशेषत्वेन संसर्ग उपपद्यते इति विशेषो वाक्यार्थ इत्युच्यते ।
305. યાયિક - અમે ઉત્તર આપીએ છીએ. અમે જે કહ્યું કે “અનેક પદાર્થ વાક્યર્થ છે, પણ એક પદાર્થ વાક્યાથ નથી તેને આપ આયુષ્માન સમજ્યા નથી. એનાથી આ કહ્યું કહેવાય કે પરસ્પર સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થોનો સમુદાય વાક્યોથ છે. -
સંસગવાયાવાદી- અહીં સંસસંબંધ જ અધિક છે એટલે જે અહીં આધિય છે એ વાકયાર્થ છે' એમ અમે કહીએ છીએ.
વિશેષવાક્યાWવાદી– વિશેષને આક્ષેપ કર્યા વિના સંસર્ગસંબંધ ઘટતો નથી [કારણ કે સંસર્ગ વ્યકિતવિશેષમાં રહે છે], એટલે વિશેષ વાકયાથ છે એમ અમે કહીએ છીએ.

Page #324

નયાયિક મતે વાક્યા
उ०७
306. ससंगैस्तु स्वरूपतो न वाक्यार्थः, अपदार्थत्वात् , 'गौः शुक्ल आनीयताम्' इति पदार्थग्रामे संसर्गवाचिनः पदस्याश्रवणात्, श्रवणेऽपि सुतरामनन्वयात् । गौः शुक्ल आनीयतां संसर्गः' इति कोऽस्यार्थः ? तस्मात् संसृष्टो वाक्यार्थी, न संसर्गः । तदुक्तम् 'व्यतिषक्ततोऽवगतेय॑तिषङ्गस्य' इति[बृहती१.१.७] । न च तन्तुभिरिव पटः, वीरणैरिव कटः तदतिरिक्तोऽवयविस्थानीयः पदार्थनिर्वय॑मानो वाक्यार्थ उपलभ्यते, जातिगुणक्रियावगमेऽपि अवयविबुद्धेरभावात् । न च पदार्थावयवी वाक्यार्थः । तेन पृथग् वाक्यार्थं नोपदिष्टवानाचार्यः । 306. नैयायि:- ५२तु सस. २१३५तः वाया नथी, ४२११३ ते पार्थ नथी,
લાવ' આ પદસમૂહમાં સ સર્ગસંબંધનું વ ચક પદ સંભળાતુ નથી અર્થાત્ એવું પદ છે નહિ, સ સર્ગસંબંધનું વાચક પદ સંભળાતું હોય તો પણ તે પદને અત્યંત અનન્વય છે જેમ કે “શુકલ ગાય લાવ સંસર્ગ' એનો શો અર્થ તેથી સંસૃષ્ટ પદાર્થો વાક્યર્થ છે, સંસર્ગ વાકયાર્થ નથી. એટલે જ કહ્યું છે કે “સંબદ્ધ ઉપરથી સબંધનું જ્ઞાન થતું હોવાથી [સંબંધ વાકયાથ નથી.] [અર્થાત્ સંબદ્ધ પદાર્થો ઉપરથી સબંધનું જ્ઞાન અથપત્તિથી અન્યથાનુપપત્તિથી થાય છે, તેથી સંસર્ગસંબંધ પદાર્થ નથી કે વાક્યર્થ નથી– પદવા નથી કે વાચવાચ્ય નથી. જેમ તંતુઓ વડે તંતુઓથી ભિન્ન પટ અને વીરણે વડે વીરણોથી ભિન્ન કટ ઉપન્ન થતો જણાય છે તેમ પદાર્થો વડે પદાર્થોથી ભિન્ન અવયવસ્થાનીય વાક્યા ઉત્પન્ન થતો જણાતો નથી કારણ કે જાતિ ગુણ ક્રિયાનું જ્ઞાન થવા છતાં તે પદાર્થોના બનેલા અવયવીનું જ્ઞાન થતું નથી. અને પદાર્થોને બનેલે અવયવી વાક્યર્થ નથી તેથી વાક્યર્થને પૃથફ ઉપદેશ (પદાર્થના ઉપદેશથી જુદે વાક્યાથને ઉપદેશ) मायाय गौतभे आध्यो नथी.
___307. ननु गुणप्रधानभावमन्तरेण न संसर्गोऽवकल्पते । न चैकस्मिन् वाक्ये बहूनि प्रधानानि भवन्ति । प्राधान्यमेव हि तथा सति न स्यात् । गुणास्तु बहतो भवन्ति । यदिदमनेकगुणोपरक्तमेकं किञ्चित् प्रधानं स वाक्यार्थ इति तद्विषयेयमेकस्वभावा बुद्धिः । सत्यम् , तथाऽपि ते एव संसृष्टाः पदार्था अवभासन्ते, न तदारब्धः कश्चिदेकः । संसर्गसिद्धिकृतस्तु गुणप्रधानभावोऽभ्युपेयते । स च गुणप्रधानभावो न नियतः, येनैकमेवेदं प्रधानमिति व्यवस्थाप्येत । क्वचित् क्रिया प्रधानं, कारकः गुणः; व्रीहिभिर्यजेतेति । क्वचित् कारकः प्रधान, क्रिया गुणः, द्रव्यस्य चिकीर्षितत्वेनावगमात् , व्रीहीन् प्रेक्षतीति ।
सिद्धतन्त्रां क्वचित् साध्यं तत्तन्त्रमितरत् क्वचित् । शब्दप्रयोगतात्पर्यपर्यालोचनया भवेत् ॥

Page #325

૩૦૮
સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થોને સમુદાય વાક્યા છે એ નૈયાયિક મત तस्माद् गुणप्रधानभावानियमादन्योन्यसंसृष्टः पदार्थसमुदायो वाक्यार्थ इति एतावदेव श्रेयः । संसर्गावगमे च सर्ववादिनामविवादः ।
वाक्यार्थं मन्वते येऽपि नियोग भावनां क्रियाम् ।
तैरप्यन्योन्यसंसृष्टः पदार्थग्राम इण्यते ।। 307. શંકાકાર– ગૌણપ્રધાનભાવ વિના સંસર્ગસંબંધ ઘટતો નથી. અને એક વાક્યમાં બહુ પદાર્થો પ્રધાન હોતા નથી, જે બહુ પદાર્થો પ્રધાન હોય તે પ્રાધાન્ય જ ન બને. ગણ પદાર્થો બહુ હોય છે. અનેક ગણુ પદાર્થોથી ઉપરક્ત (વિશેષિત) જે કોઈ એક પ્રધાન પદાર્થ હોય છે તે વાક્યર્થ છે, એટલે તેને વિષય કરનારી આ બુદ્ધિ એકસ્વભાવવાળી છે.
યાયિક – સાચું, તેમ છતાં તે સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો જ્ઞાનમાં ભાસે છે, તે પદાર્થોથી ઉત્પન્ન થયેલે કઈ એક અવયવીરૂપ વાક્યર્થ જ્ઞાનમાં ભાસતું નથી. પદાર્થો વચ્ચેના સંસર્ગસંબંધની સિદ્ધિમાંથી નિષ્પન્ન થતા પદાર્થોને ગુણપ્રધાનભાવ અમે સ્વીકારીએ છીએ. તે ગુણપ્રધાનભાવ નિયત નથી કે જેથી આ એક જ પદાર્થ પ્રધાન છે એમ સ્થાપના કરાય. કેટલીક વાર ક્રિયા પ્રધાન છે અને કારક ગૌણ છે, જેમકે “ત્રીહિ વડે યજ્ઞ કરે, જ્યારે કેટલીક વાર કારક પ્રધાન છે અને ક્રિયા ગૌણ છે, કારણ કે ત્યાં ક્રિયા દ્રવ્યના સંસ્કારક તરીકે જ્ઞાત થાય છે, જેમકે “ત્રીહિને તે છાંટે છે. કેટલીક વાર ક્રિયા (=સાધ્ય) કારકને =સિદ્ધને અધીન હોય છે જ્યારે કેટલીક વાર કારક (સિદ્ધ) ક્રિયાને (=સાધ્યને અધીન હોય છે. શબ્દપ્રયોગના તાત્પર્યની પર્યાલોચના દ્વારા આ નિર્ણય થાય. તેથી, ગુણપ્રધાનભાવ અનિયત હોઈ અન્ય સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થોને સમુદાય વાયાથે છે એટલું જ માનવું સારું છે. સંસર્ગનું જ્ઞાન થાય છે એ બાબતે સર્વ વાદીઓ સંમત છે. જેઓ નિયોગને, ભાવનાને કે ક્રિયાને વાયાઈ માને છે તેઓ પણ અન્ય સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થોના સમુદાયને તે ઈચછે છે.
308. ननु संसर्गवदन्यव्यवच्छेदोऽपि गम्यते, 'गौः शुक्ल आनीयताम्' इति श्रुते कृष्णाश्वादिव्यवच्छेदप्रतीतिदर्शनात् । सत्यम् , संसर्गपूर्वकस्तु व्यवच्छेदः । शुक्ल . गुणसंसृष्टो हि गौ: कृष्णादिभ्यो व्यवच्छिद्यते । अन्यापेाहस्तु न पदार्थ इत्युक्तम् । तस्मान्न भेदो वाक्यार्थः ।
308, શંકાકાર – સંસગની જેમ અન્ય વ્યવછેર ( ભેદ) પણ જ્ઞાત થાય છે, કારણ કે “શુકલ ગાય લાવ એમ સાંભળતાં કૃષ્ણ, અશ્વ વગેરેના વ્યવચ્છેદની પ્રતીતિ થતી દેખાય છે.
નૈયાયિક- સાચું, પરંતુ વ્યવચછેદ પહેલાં સંસગ થાય છે. શુકલ ગુણથી સંરષ્ટ ગાય કૃષ્ણ વગેરેથી વ્યાવૃત્ત (=વ્યવછિન્ન) થાય છે. અન્યાહ (=અન્ય વ્યાવૃત્તિ) એ પદાર્થ (=શબ્દાર્થ નથી એ અમે કહ્યું છે. તેથી અન્ય વ્યવચ્છેદ (=અન્યાહ=ભેદ) વાયા નથી.
309. નનું રાંડપિ ન રદ્ધાર્થ ! સત્યમ્ , સ હિ શત્રુશ્યામ ન भवति, न तु ततो न प्रतीयते । अनभिधेयः कथं प्रतीयते इति चेत्, एतदने

Page #326

ફળ વાક્યા છે એ નૈયાયિક મત
३०४
निर्णेष्यते । व्यवच्छेदे तु न सा गतिः । तस्मात् संसृष्टाः पदार्था वाक्यार्थ इति स्थितम् ।
309. १२- ससा ५५ शाय नथी.
નૈયાયિક સાચું, સંસર્ગ શબ્દને વાચ્ય નથી બનતે પરંતુ તેની પ્રતીતિ નથી થતી એમ નહિ.
કાકાર - જે શબ્દવા નથી તેની પ્રતીતિ કેવી રીતે થાય ? ' '
નૈયાયિક- તેને નિર્ણય આગળ ઉપર કરીશું. પરંતુ વ્યવચછેદની બાબતમાં જુદી પરિસ્થિતિ છે. [અર્થાત વ્યવછેદ શબ્દને વાચ્ય નથી એટલું જ નહિ પણ તેની પ્રતીતિ પણ થતી નથી તેથી, સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો વાયા છે એ સ્થિર થયું.
____310. अथ वा गुणीभूतेतरपदार्थानुगृहीत एक एव प्रधानभूतः पदार्थो वाक्यार्थ इत्येकाकारप्रतीतिबलादुपेयताम् । एकस्त्वयमसावर्थ इति न निर्णेतं शक्यते । यदि त्ववश्यमेकस्य कस्यचिदभिषेककलशो दातव्यः तत् फलस्यैव दीयताम् । न हि निष्प्रयोजनम् किश्चिद्वाक्यमुच्चार्यते ।
क्वचित् साक्षात् पदोपात्तं कचित् प्रकरणागतम् ।
क्वचिदालोचनालभ्यं फलं सर्वत्र गम्यते ॥ सकलेन च कारककलापेन क्रिया निर्वय॑ते, क्रियया च फलम् । न तु फलेनान्यत् किमपि निर्वय॑ते इति प्रधानत्वात् फलमेव वाक्यार्थः ।
__310. शार अथवा मोर मनी गयेसा पानामा पार्थाथा अनुडीत (=84त) બનેલે એક જ પ્રધાનભૂત પદાર્થ વાયાથે છે એમ એક આકારવાળી પ્રતીતિને બળે સ્વીકારે.
નૈયાયિક–પરંતુ એક પ્રધાનભૂત અર્થ આ છે એ નિર્ણય કરવો શક્ય નથી. તેમ છતાં જે કઈ એક ઉપર અભિષેકનો કળશ ઢોળ હોય તે તે કળશ ફળ ઉપર જ ઢોળવો જોઈએ. કઈ પણ વાય નિપ્રયોજન બેલાતું નથી. ફળ કેટલીક વાર સાક્ષાત પદ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે, કેટલીક વાર પ્રકરણ ઉપરથી ફલિત થ ય છે, કેટલીક વાર વિધિસ્વરૂપની પર્યાચના દ્વારા જ્ઞાત થાય છે, ફળ સર્વત્ર જ્ઞાત થાય છે. સકલ કારકસમૂહ વડે ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે, ક્ષિાથી ફળ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ ફળથી પછી બીજુ કંઈ ઉત્પન્ન થતું નથી, એટલે પ્રધાન હોવાથી ફળ જ વાકયાર્થ છે.
311. ननु फलमपि पुरुषार्थमिति पुरुषः प्रधानं स्यात् । नैतदेवम् , फलं सुखात्मकत्वात् पुरुषाश्रितं भवति, सुखादीनामात्मगुणत्वात् । न चेतावता पुरुषः प्रधानम् । सोऽपि हि फलार्थमेव यतते । भावना तावत् फलनिष्ठ एव व्यापारः । नियोगस्यापि फलं विना न प्रवर्तकत्वमित्युक्तम् । क्रियाया अपि केवलाया वाक्यार्थत्वमपास्तम् ।
तस्मात् फलस्य साध्यत्वात् सर्वत्र तदवर्जनात् । क्रियादीनां च तादात् तस्य वाक्यार्थतेष्यते ॥

Page #327

મૂળ વાક્યાથ છે એ નૈયાયિક મત
311. શંકાકાર- ફળ પણુ પુરુષ માટે છે એટલે પુરુષ પ્રધાન બને.
વૈયાયિક- એમ નથી, ફળ સુખ!ત્મક હાઈ પુષરૂપ આશ્રયમાં હોય છે, કારણ કે સુખ વગેરે આત્માના ગુણ છે. એટલામાત્રથી પુરુષ પ્રધાન નથી. પુરુષ પાતે પશુ ફળ માટે જ પ્રયત્ન કરે છે. ભાવના એ ફલનિક જ [પુરુષના પ્રવ્રુત્તિરૂપ] વ્યાપાર છે. ફળ વિના નિયેાગતું પણ પ્રવત કત્વ નથી એ અમે જણવી ગયા છીએ. કેવળ ક્રિયાનુ વાકયાથ હોવાપણું. અમે નિરસ્ત કર્યું છે. તેથી, ફળ સાજ્ય હોવાથી, તેને સર્વાંત અત્યાગ હોવાથી અને ક્રિયા વગેરે તેને માટે હાવાથી, ફ્ળને વાક્યાથ તરીકે અમે ઇચ્છીએ છીએ.
૩૧૦
?
312. ननु फलस्य स्वर्गादे: निसर्गतः सिद्धरूपत्वात् कारकैः सह सम्बन्धो न प्राप्नोति । सिद्धस्य च कः संबन्धः १ क्रियागर्भ इति चेत् तर्हि फलमपि कारकाण्यपि क्रियया सम्बध्यन्ते, को विशेषः ? सत्यम्, परं तु कारकाणि साधनत्वेन, फलं तु साध्यत्वेन । क्रियया हि फलं साध्यते, न फलेन क्रियेत्यतः फलस्यैव प्राधान्यमिति सिद्धम् ।
1
312. શંકાકાર સ્વગ વગેરે ફળ સ્વાભાવિકપણે સિદ્ધરૂપ હાઈ કારા સાથે ફળ સંબધ પામતું નથી. સિદ્ધને કયા સંબંધ હોય ? જો કડ્ડા કે ક્રિયાગભ` =ક્રિયા પર આધારિત) સંબંધ, તેા ફળ પણ અને કારકે પણ ક્રિયા સાથે સંબધ ધરાવે છે, તે પછી ફળના ક્રિયા સાથેના સબંધ અને કારકાના ક્રિયા સાથેના સંબધ વચ્ચે શું ફરક?
નૈયાયિક - તમારી વાત સાચી, પર ંતુ કારકા સાધનરૂપે અને ફ્ળ સાધ્યરૂપે ક્રિયા સાથે સંબધ ધરાવે છે. ક્રિયા વડે ફળ સાધ્ય બને છે, ફળ વડે ક્રિયા સાધ્ય બનતી નથી, એટલે ફળનું જ પ્રાધાન્ય છે એ સિદ્ધ થયુ.
313.
अन्योन्य संगतिविशेषित एव यस्मा
द्वाक्यार्थभावमुपयाति पदार्थपुञ्जः । एतच्च चेतसि निधाय ततो न भिन्नं
वाक्यार्थमभ्यधित कञ्चन सूत्रकारः ॥ प्राधान्ययोगादथ वा फलस्य
वाक्यार्थता तत्र सतां हि यत्नः । प्रयोजनं सूत्रकृता तदेव
प्रवर्तकत्वेन किलोपदिष्टम् ॥
313. અન્યોન્ય સ ંસગ સંબધથી વિશેષિત પદાર્થાના સમુદાય જ વાકયા પણું પામે છે. આ વસ્તુ મનમાં ધારીને પદાથી પૃથક્ કોઈ વાકયા સૂત્રકાર ગૌતમે કહ્યો નથી. અથવા, ફ્ળનુ પ્રાધાન્ય હેવાથી ફળ વાકયાથ છે, ફળને માટે જ સજ્જને પ્રયત્ન કરે છે. ફળ એ જ પ્રયેાજન છે. સૂત્રકાર ગૌતમે પ્રયેાજન પ્રવક છે એમ ઉપદેશ આપ્યા છે.

Page #328

ઉદ્યોગ વાદ્યાર્થ છે એ મતની પરીક્ષા
૩૧૧ 314. अपरे पुनर्लिङ्गादिशब्दश्रवणे सति समुपजायमानमात्मस्पन्दविशेषमुद्योगं नाम वाक्यार्थमाचक्षते । तत्स्वरूपं तु वयं न जानीमः, कोऽयमात्मस्पन्दो नामेति ? बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारा हि नव आत्मनो गुणा विशेषगुणा भवन्ति, नान्ये । तत्रायमात्मस्पन्दो बुद्धिर्वा स्यात् प्रयत्नो वा इच्छाद्वेषयोरन्यतरो वा ? अन्ये तु विकल्पयितुमपि न युक्ताः । तत्र यदि बुद्धिरात्मस्पन्द उच्यते, तर्हि प्रतिभा वाक्यार्थ इत्युक्तं भवति, न नूतनं किञ्चिदुत्प्रेक्षितमेतत् । अथ प्रयत्न आत्मस्पन्दः, तर्हि भाबनाया नामान्तरकरणमुद्योग इति । अथेच्छाद्वेषयोरन्यतरोऽसौ, तर्हि सुखेच्छा दुःखजिहासा वा वाक्यार्थ इत्यक्षपादपक्ष एवायं, नापूर्व किञ्चित् । अथापि भाट्टपरिकल्पितो व्यापार आत्मस्पन्दः, सोऽपि भावनैव, नार्थान्तरम् । अथानुष्ठेयः प्रेरकः कश्चिदर्थ उद्योगः, स तहि नियोग एव, उपसर्गान्यत्वमिदं, न वस्तु अन्यत् ।
__तस्मादश्रुतपूर्वेण कृतमुद्योगपर्वणा ।
स भारतमनुष्याणां गोचरो न तु मादृशाम् ॥ 314. વળી બીજાએ લિ આદિ સાંભળતાં ઉત્પન્ન થતા ઉદ્યોગ નામને આત્માને વિશેષ પ્રકારનો પરિસ્પદ વાક્યર્થ છે એમ કહે છે. તે આત્મપરિસ્પંદનું સ્વરૂપ અમે જાણુતા નથી, આ આત્મપરિસ્પદ શું છે ? બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ અને સંસ્કાર એ નવ આત્માના ગુણે આત્મા ના વિશેષ ગુણે છે, બીજી કોઈ વિશેષ ગુણે આત્માના નથી. તે નવ વિશેષ ગુણામાં શું બુદ્ધિ આ આત્મપરિસ્પદ છે કે પ્રયત્ન આત્મ પરિસ્પદ છે કે ઈચ-દ્વેષ બેમાંથી કેઈ એક આત્મપરિસ્પદ છે ? બાકીના ગુણેની બાબતમાં તે આત્મપરિસ્પદ હવાને વિકલ્પ ઊઠાવવો પણ એગ્ય નથી. ત્યાં જે બુદ્ધિને આત્મપરિસ્પદ કહેવામાં આવે તે પ્રતિભા વાકયાથ છે એમ કહ્યું કહેવાય. આમ આ કેઈ નવા પક્ષની કલ્પના નથી. હવે જે પ્રયત્નને આત્મપરિસ્પદ માનવામાં આવે તો ભાવનાને નવું નામ ઉદ્યોગ” આપવામાં આવ્યું એમ જ થશે. જે ઇરછા–દેપમાંથી કોઈ એકને આત્મપરિસ્પદ ગણવામાં આવે તો સુખની ઇરછા કે દુ:ખને છોડવાની ઈછા વાકયાય છે એ અક્ષપાદ ગૌતમને પક્ષ જ આ બની જશે, કેઈ અપૂવ પક્ષ નહિ રહે. જો ભાદોએ માનેલે વ્યાપાર આત્મપરિસ્પદ હોય તે તે આત્મપરિસ્પદ પણ ભાવના જ બને, અન્ય કઈ નહિ જે અનુઠેય અને પ્રેરક એવો કોઈ અર્થ ઉદ્યોગ હોય તે તે નિગ જ હોય, ઉદ્યોગ અને નિયોગ વચ્ચે કેવળ ઉપસર્ગોનું (ઉત અને “નિનું) જુદાપણું છે, વસ્તુનું જુદાપણું નથી. તેથી કદી પહેલાં ન સાંભળેલી ઉદ્યોગની ચર્ચાથી ર્યું, તે ઉદ્યોગ [મિથ્યા] છાયામાં રત મનુષ્યોને ગોચર છે, મારા જેવાને ગોચર નથી.
315. अन्यैस्तु प्रतिभा वाक्यार्थ इध्यते । तत्पक्षस्तु संसर्गनिर्भासज्ञाननिराकरणेन प्रागेव प्रतिक्षिप्तः ।

Page #329

૧૨
પ્રતિભા વાયાર્થ છે એ મતની પરીક્ષા
प्रतिभा खल्लु विज्ञानं तच्च शब्देन जन्यते ।
न तु शब्दस्य विषयो रूपधीरिव चक्षुषः ।। बाह्यस्य विषयस्याभावात् सैव विषय इति चेत्, न, तस्य समर्थितत्वात् । योऽपि 'व्याघ्र आयातः' इत्युक्ते शूरकातरनराधिकरणनानाप्रकारकार्योत्पादः, स बाह्येऽर्थे व्याघ्रागमनादौं प्रतिपन्ने वासनानुसारेण भवन् न प्रतिभामात्रहेतुका भवति । तस्य हि ज्ञायमानोऽर्थः कारणं, न तज्ज्ञानमात्रम् । अर्थस्तद्वानी नास्तीति चेत् , विप्रलम्भकवाक्यमिदम् असत्यार्थं भविष्यति, न त्वबाह्यविषयम् तत् । यथाऽवहिते वनितात्मनि बाह्येऽर्थे वासनानुसारेण कुणप इति कामिनीति भक्ष्यमिति प्रतिभा भवन्ति, तथा शब्दार्थेऽपि व्याघ्रागमनेऽवगते शूराणामुत्साहः कातराणां भयमित्यादि कार्य भवति । न त्वेतावता प्रतिमा शब्दार्थो भवितुमर्हति । तस्मात् वाक्यप्रयोजनत्वेन वा यदि प्रतिभा वाक्यार्यः कथ्यते, कथ्यतां नाम, न त्वसौ शब्दस्याभिधेया। अनभिधेयाऽपि संसर्गवद्वाक्यार्थ इति चेत्, तत्राप्युक्तम् संसृष्टा अर्था वाक्यार्थः, न संसर्गः, एवमिहापि प्रतिभान्तोऽर्थाः वाक्यार्थः, न प्रतिभेति । शब्दस्य च प्रत्यक्षवत् वर्तमानार्थनिष्ठत्वाभावाद् अनागताद्यर्थाभिधायिनोऽर्थासन्निधानेन प्रतिभापरत्वम् यदुच्यते तदप्ययुक्तम् , अनागतादिविषयत्वेऽपि तस्यार्थविषयत्वं प्रसाधितमिति कृतं विस्तरेण ।
315. બીજાએ પ્રતિભાને વાકયા તરીકે ઇચ્છે છે. સંસર્ગસંબંધનું જ્ઞાન વાયાર્થ છે એવા પક્ષના નિરાકરણ દ્વારા આ પક્ષ પહેલેથી જ નિરસ્ત થઈ ગયો છે. પ્રતિભા વિજ્ઞાન છે. તે પ્રતિભા રૂપે વિજ્ઞાન શબ્દથી ઉત્પન્ન થાય છે પણ શબ્દનો વિષય નથી - જેમ રૂપજ્ઞાન ચક્ષુથી ઉત્પન્ન થાય છે પણ ચક્ષુને વિષય નથી તેમ. બાહ્ય વિષયને અભાવ હોવાથી વિજ્ઞાન જ શબ્દને વિષય છે એમ જે કહો તો અમે કહીશ કે ના, તે બરાબર નથી, કારણ કે બાહ્ય વિષયનું અમે સ ન કર્યું છે. “વાઘ આવ્યો’ એમ કહેવામાં આવતાં તે ખાંભળનાર ઘર, કાયર -રામાં જે જુદા જુદા પ્રકારનાં કાર્યો પેદા થાય છે તે કાર્યો વધઆગમન આદિ બાહ્ય અર્થ જ્ઞાત થયા પછી વાસના અનસાર પેદા થાય છે, એટલે એ કાર્યોની ઉત્પત્તિનું કારણ પ્રતિભામાત્ર =વિજ્ઞાનમાત્ર) નથી. તે કાર્યોની ઉત્પત્તિનું કારણ તે જ્ઞાત થતો અર્થ છે અને નહિ કે તે અર્થનું જ્ઞાનમાત્ર.જ્યારે કહેવામાં આવે છે કે “વાઘ આવ્યો” ત્યારે વાધઆગમનરૂ૫ બાહ્ય અર્થ જ ન હોય તે છેતરનાર માણસના આ વાક્યને અર્થે અસત્ય છે, પરંતુ તે વાક્યનો બાહ્ય વિષય નથી એમ નહિ. જેમ વનિતારૂપ બાહ્ય અથg જ્ઞાન થતાં વાસના અનુસાર આ અસ્પૃશ્ય શરીર છે' “આ ભેગને વિષય છે', “આ ભક્ષ્ય છે' એવાં જ્ઞાન ( પ્રતિભાઓ જન્મે છે તેમ શબ્દાર્થરૂપ વાઘઆગમન જ્ઞાત થતાં શૂરને ઉત્સાહ કાયરને ભય વગેરે કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ એટલા માત્રથી પ્રતિભા શબ્દાર્થ (=વાકયાર્થ) બનવા યોગ્ય નથી. તેથી, વાક્યના પ્રયોજનરૂપે જે પ્રતિભાને વાક્યર્થ કહેતા

Page #330

પ્રતિભા વાકયાર્થ છે એ મતની પરીક્ષા
૩૧૩ હે તો કહે, પરંતુ તે શબ્દની અભિધેય નથી– વાક્યની વાસ નથી. અભિધેય ન હોવા છતાં સંસર્ગની જેમ તે વાકયાર્થ છે એમ જો કહો તો જેમ ત્યાં પણ અમે કહ્યું છે કે સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો વાક્ષાર્થ છે, સસંગ વાયાયં નથી તેમ અહીં પણ અમે કહીએ છીએ કે પ્રતિભાને (=વાયાથજ્ઞાનનો વિષય બનેલા અર્થો વાગ્યાથ છે, પ્રતિભા (=વામાર્થજ્ઞાન) વાયાથ નથી. જેમ પ્રત્યક્ષ વર્તમાન અર્થને વિષય કરે છે તેમ શબ્દ વતમાન અર્થને
તે ન હોઈ અનાગત વગેરે અથનું અભિધાન કરતા શબદનું અથના અસન્નિધાનને કારણે પ્રતિભાપરત્વ-પ્રતિભાવિષયકત્વ જે કહેવાયું છે તે પણ બરાબર નથી. શબ્દનો વિષય અનામત વગેરે હોવા છતાં શબ્દનો વિષય અર્થ જ છે, [વિજ્ઞાન અર્થાત પ્રતિભા નથી], એ અમે પુરવાર કર્યું છે, એટલે વધુ વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી. 16. વાર્થઃ પરમાર્થ gવ તત્યં ને હવનનિમિત:
तद्वानप्युदितः पदस्य विषयस्तेनार्थसंस्पर्शिता । अप्रामाण्यमतश्च बाह्यविषयाभावेन यद्वर्ण्यते तच्छब्दस्य निरस्तमित्यकलुषं प्रामाण्यमस्य स्थितम् ।।
____ इति न्यायमञ्जर्यापञ्चममाह्निकम् ॥ 316. વાયાર્થ પરમાર્થ જ છે ( બાહ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતો વાસ્તવિક જ છે. તેથી આ વાક્ષાર્થ કલ્પનાની નીપજ નથી પદને વિષય તષ્ઠાન (= જાતિ ) છે એ અમે સિદ્ધ કર્યું છે. તેથી શબ્દ બાહ્ય અર્થોને સ્પર્શે છે એ સિદ્ધ થાય છે. બાહ્ય વિષયના અભાવને કારણે શબ્દનું જે અપ્રામાણ્ય બૌદ્ધો વર્ણવે છે તેને અમે નિરાસ કર્યો છે. આમ શબ્દનું અકલુષિત પ્રામાણ્ય સ્થિર થયું છે.
જયંત ભટ્ટ કૃત ન્યાયમંજરીનું પાંચમું આદિક સમાપ્ત

Page #331

Page #332
Jain Education natione