Book Title: Mahakavi Bramha Raymal Evam Bhattarak Tribhuvan Kirti Vyaktitva Evam Krutitva
Author(s): Kasturchand Kasliwal
Publisher: Mahavir Granth Academy Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090269/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama puSpa mahAkavi brahma rAyamalla __ evaM bhaTTAraka tribhuvanakIrti ( vyaktitva evaM kRtitva ) lekhaka evaM sampAdaka 610 kastUracanda kAsalIvAla prakAzaka zrI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyakSa kI ora se zrI mahAvIra grantha akAdamI kI ora se prakAzita "mahAkavi brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIti" pustaka ko pAkA ke hAthoM : 27 hune mujhe bar3I prasannatA hai / prastuta pustaka mahAvIra grantha prakAdamI kA prathama prakAzana hai jo samUce hindI jaina sAhitya ko 20 bhAgoM meM prakAzita karane ke uddezya se sthApita kI gayI hai| hindI bhASA meM jaina kaviyoM dvArA nidhana vizAla sAhitya upalabdha hotA hai| zrI digambara jaina atizaya kSetra atizaya kSetra zrI mahAvIra jI ke sAhitya zodha vibhAga kI aora se DA0 kAsalIvAla ke sampAdana meM rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUciyoM ke pAMca bhAga prakAzita hue haiM unameM jana kaviyoM kI sekar3oM racanAoM kA ullekha milatA hai| DA* kAsalIvAla jI ne "rAjasthAna ke ana santa-vyaktitva evaM kRtisva" tathA "mahAkadhi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva" ina do pustakoM ke mAdhyama se jana kaviyoM ke mahatvapUrNa sAhitya kA paricaya prastuta kiyA hai jinakA sabhI aora se svAgata hapA hai| samAja meM kitanI hI uccastarIya prakAzana saMsthAya hai le kina hindI meM nibaca jaina kaviyoM ke sAhitya ke prakAzana kI kahIM koI yojanA nahIM dikhalAyI dI / DA. kAsalIvAla jI ne evaM unake vITe bhAI vaMdya prabhudayAla jI jaina ne jaba mujhe zrI mahAvIra grantha akAdamI kI pojanA ke bAre meM batalAyA to mujhe bar3I prasannatA huI aura maiMne tatkAla isa prora mAge kArya karane ke liye unase prAgraha kiyA / anya akAdamI kI sthApanA DA0 kAsalIvAla kI sUbhavUjha kA pratiphala hai / mujhe yaha likhate huye prasannatA hai ki bhakAdamI kI isa yojanA kA sabhI ora se svAgasa ho rahA hai| "mahAkavi brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka trimRbanakIti" manya akAdamI kA san 1978 kA prathama prakAzana hai jisameM 17 vIM zatAbdI ke prathama caraNa meM hone vAle dA pramukha kaviyoM kA paricaya evaM unakI mUla kRtiyoM ke pATha diye gaye haiN| isI varSa meM prakAdamI kI ora se do bhAga aura prakAzita kiye jAyeMge jinameM kavivara yuvarAja evaM mahAkavi brahmA jinadAsa tathA unake samakAlIna kaviyoM kI kRtiyAM evaM unakI / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( iv ) mulyAMkana rhegaa| ina pustakoM se vizvavidyAlayoM meM zodha karane vAle vidvAnoM evaM vidyArthiyoM ko isa dizA meM sAmagrI bhI upalabdha ho sakegI dhora unheM jaina graMtha bhaNDAroM meM kama bhAganA pddegaa| zrI mahAvIra grantha akAdamI kI yojanA ko saphala banAne ke liye yaha prAvazyaka hai ki usakI adhika se adhika saMkhyA meM saMcAlana mamiti ke sadasya evaM viziSTa sadasya ke rUpa meM samAja kA sahayoga prApta ho / yadi akAdamI ke 500 viziSTa sadasya evaM 51 sacAlana samiti sadasya rana jAveM to akAdamI kI apanI yojanA ke kriyAnvayana meM pUrNa saphalatA mila sakeMgI / mujhe pUrNa vizvAsa hai ki samAja ke sAhitya premI mahAnubhAvoM kA isa dizA meM pUrNa sahayoga prApta hogA / maiM samAja ko yaha avazya vizvAsa dilAnA cAhatA hUM ki jisa uddezya ko lekara gnantha akAdamI kI sthApanA huI hai usameM vaha barAbara bhAge bar3hatI rahegI tathA pA~ca varSa kI avadhi meM arthAt san 1982 taka hindI jana sAhitya ko 20 bhAgoM meM prastuta kiyA jA sakegA / mujhe yaha likhate hue prasannatA hai ki akAdamI ko sAhu azokakumArajI ana kA saMrakSaNa prApta hai| anta meM maiM DaoN0 kAsalIvAla jI kA prAbhArI haiM jinhoMne apanA samasta jIvana jaina sAhitya kI sevA meM samarpita kara rakhA hai| zrI mahAbIra grantha makAdamI kI sthApanA unhIM kI kalpanAmoM kA sAkAra rUpa hai| prastuta pustaka ke ve hI lekhaka evaM sampAdaka hai / isake atirikta sampAdaka maNDala ke sabhI vidvAnoM kA mAbhArI hU~ jinhoMne ise sarvopayogI banAne meM apanA yoga diyA hai| sAtha hI una sabhI mahAnubhAvoM kA bhI maiM prAbhArI hU~ jinhoMne akAdamI kI sadasyatA svIkAra karake sAhitya sevA kI isa sundara yojanA ko mUrta rUpa diyA hai| 236 TI. esa. ror3a kanhaiyAlAla jaina madrAsa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 lekhaka kI kalama se jaina kaviyoM dvArA nivaddha hindI sAhitya kitanA vizAla evaM vyApaka hai isakA anumAna ye hI kara sakate haiM jinhoMne zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta pANDulipiyoM ko dekhA hai tathA unake andara taka praveza kiyA hai| aba taka jitane bhI jaina kaviyoM se sambandhita grantha prakAzita huye haiM unameM mahAkavi banArasIdAsa, mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla, evaM mahA paMDita ToDaramala ke atirikta zeSa sabhI grantha paricayAtmaka haiM naura jinameM lekhaka kA sAmAnya paricaya evaM usakI racanAoM ke nAma ginA diye gaye hai| bar3I prasannatA kI bAta hai ki zrI mahAvIra grantha akAdamI kI sthApanA pacAsa se hindI sAhitya ke pratinidhiyoM evaM unakI racanAzroM bhI prathama puSpa hai jisameM ke prastutIkaraNa ke liye huI hai / prastuta grantha akAdamI kA saMvat 1601 se 1640 taka hone vAle pramukha do kaviyoM kA adhyayana prastuta kiyA gayA hai aura ye do kavi haiM brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIti / brahma rAyamalla DhUMDhADa pradeza ke kavi the jabaki tribhuvanakIrti vAgar3a evaM gujarAta pradeza meM adhika rahe the / -- brahma rAyamalla evaM tribhuvanakI donoM hI loka kavi the| ina kaviyoM ne apanI kRtiyoM kI racanA jana sAmAnya kI ruci evaM bhAvanA ke anusAra kI thI / brahma rAyamalla pUrNa rUpa se ghumakka kavi the jinhoMne DhUMDA pradeza ke pramukha nagaroM meM bihAra kiyA aura apane bihAra kI smRti meM kisI na kisI kAvya kI racanA karane meM saphala huye / kavi ne apane kAvyoM meM paurANika paramparA kA nirvAha karate huye tatkAlIna sAmAjika sthiti kA bhI bahuta hI spaSTa varNana kiyA haiN| brahma rAyamalla ke sabhI pramukha kAvya kisI na kisI navInatA ko liye huye haiM / kavi kI paramahaMsa caupa zrAdhyAtmika kRti hone para bhI sAmAjikatA se zrota prota hai / prastuta bhAga meM afa ke do kAvya pradyamnu rAsa evaM zrIpAla rAsa pUrNa rUpa se tathA paramahaMsa caupAI evaM bhaviSyadatta caupaI ke eka bhAga ko hI diyA gayA hai| zeSa racanAoM ke pAThoM ko pRSTha saMkhyA adhika ho jAne ke bhaya se nahIM diyA jA skaa| isI taraha bhaTTAraka tribhuvanakIti ke do kAvyoM meM se eka jambUsvAmI rAsa ke pATha ko hI diyA gayA hai / prastuta bhAga meM ukta do kaviyoM kA jIvana paricaya ke sAtha hI unake kAvyoM kA pradhyayana bhI prastuta kiyA hai jisake AdhAra para kAvyoM kI vizeSatAoM ke sAtha sAtha kavi kI kAvya zakti kA bhI paricaya prApta ho sakegA / donoM hI kavi saMgItajJa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) the isaliye unhoMne apane kAmoM ko kitanI hI rAma evaM DhAlI meM prastuta kiyA hai| vAstava meM unake kAvya mepa kAvya bana gaye haiM jinheM bhAva vibhora hokara zrotAoM ke sAmane prastuta kiyA jA sakatA hai / brahma rAyamalla ne apanA jIyana grantha lipika ke rUpa meM prArambha kiyA thaa| saubhAgya se unake svayaM dvArA lipibaddha guTakA ayapura ke hI pAzrvanAtha di. jaina mandira ke zAstra bhaNDAra meM upalabdha hai jisakA eka citra pAThakoM ke pravalokanArtha diyA gayA hai / isI taraha yadyapi svayaM bhaTTAraka nimuvanakIti dvArA lipibaddha pANDulipi prApta nahIM ho sakI hai lekina jisa guTake meM unake kAvyoM kA saMgraha hai vaha bhI unhIM kI paramparA meM hone vAle brahma sAmala dvArA lipibaddha hai| prastuta bhAga ke saMpAdana meM jina tIna anya vidvAnoM pAdaraNIya DA. satyendra jI, jA. mAhezvarI jI eva pa. apacanda : pArtha kA sahayoga milA hai usake liye maiM unakA hRdaya se prAbhArI huM / pAdaraNIya DA. satyendra jI ke prati kina zabdoM meM mAbhAra ghyakta karU', unhoMne pustaka ke sambandha meM 'do zabda' likhane kI mahatI kRpA kI hai| isa avasara para maiM zrImAn mA0 anUpacanda jI jaina dIvAna vyavasthApaka zAstra bhaNDAra pArzvanAtha di. jaina mandira jayapura evaM zrI premacanda jI saugANI vyavasthApaka zAstra bhaNDAra di. jaina bar3A terahapaMthI mandira jayapura kA bhI prAbhArI hai jinhoMne kavi kI mUla pANDulipiyAM upalabdha karAyo hai| zrI prakAzacanda jI baMda kA bhI AbhArI haiM jinhoMne 'paramahaMsa caupaI' kI prati upalabdha karAne meM sahayoga pradAna kiyA hai| inake atirikta zrI mahezacanda jI jaina kA bhI prAbhArI haM jinhoMne pustaka kI sAja-sajjA meM sahayoga diyA hai| DA. kastUracanda kAsalIvAla Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda maiM ise apanA saubhAgya mAnatA hUM ki zrI mahAvIra anya akAdamI ke isa 'prathama puSpa' ke lie mujha se 'do pAbda' likhane ko kahA gayA hai / zrI mahAvIra grantha prakAdamI jayapura ke isa prathama puSpa meM mahAkavi 'brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakIti" ke anya prakAzita kiye gaye haiN| ina granthoM kA vidvattApUrNa sampAdana 10 kAsalIvAla ne kiyA hai / hindI sAhitya ke anusaMdhAna ke kSetra meM DA0 kAsalIvAla kA sthAna mahatvapUrNa hai| inhoMne hindI jaina sAhitya ke yogadAna kI aitihAsika sthApamA kI hai| jaina grantha bhaNDAro ko grantha sUciyAM prakAzita kara ke ina bhaNDArI meM upalabdha granthoM ke nAma hastAmalakavat kara diye hai| isa bhagIratha prayatna meM inheM sapArU kA 'pradyumna barita' milA jisakA sampAdana karake bhI inhoMne paza pajana kiyA 1 yaha pradyumna carita sUra pUrva baja bhASA kA prathama mahAkAvya msanA jA sakatA hai| mahAvIra pranya prakAdamI, jayapura kI sthApanA meM bhI DA. kAsalIvAla kA hI pramukha hAtha rahA hai / isa akAdamI kI paMcavarSIya yojanA kA do sUtrI kAryakrama banAyA gayA hai / isa kA dvitIya sUtra isa prakAra hai1. 20 bhAgoM meM jaina kaviyoM dvArA nibaddha samasta hindI sAhitya kA prakAzana / yaha sUtra hI hindI sAhitya kI samRddhi ko prakAza meM lAne aura usake itihAsa kI kitanI hI acacita bhora upekSita kar3iyoM ko ubhAra kara sasaMdarma unheM pathAsthAna lagAne kA zlAdhya kArya karegA / mahAvIra grantha pakAdamI saMkalpabaddha hokara paMcavarSIya yojanA kA kArya sampAdita kara rahI hai. yaha isa 'prathama puSpa' se siddha hotA hai| __ Aja yaha 'prathama puSpa' pAThakoM ke sAmane hai aura isameM "brahma rAyamalla aura tribhuvanakIti" ke kRtitva kA prakAzana huA hai| yadi ina donoM kaviyoM ke andhoM kA pATha hI prakAzita karA diyA gayA hotA taba bhI isa kArya kI prazaMsA hotI aura akAdamI kA yogadAna aitihAsika mAnA jaataa| kintu sone meM sugandha ko bhAMti sA. kAsalIvAla ne parizramapUrvaka pATha sampAdita karake pranya to prakAzita kiye hI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) haiM, sAtha hI eka vizada paricayAtmaka aura vivecanAtmaka bhUmikA dekara ina granthoM ke sabhI pariyAzyoM kA udghATana kara diyA hai / brahma rAyamalsa sUra-tulasI ke yuga ke kavi haiM / isa yuga ke jaina kaviyoM ke sambandha meM isa 'prathama puSpa' ke vidvAn sampAdaka ke ye zabda mahatvapUrNa haiM : " barSoM meM janaji bhI pApa savAra hue prora ve bhI deza meM vyApta bhakti dhArA se pracate nahIM raha ske| unakI kRtiyAM bhI bhakti rasa meM prAplAkti hokara sAmane pAyI aura isa dRSTi se bhaTTAraka zubhacandra pANDe rAjamalla, bhaTTAraka vIracanda, sumatikoti, brahma vidyAbhUSaNa, brahma rAyamalla, upAdhyAya sAdhukoti, bhIkhama kavi, kanaka soma, vAcaka mAladeva, navaraMga, kuzala lAbha, sakalabhUSaNa, mAdi ke nAma ullekhanIya haiN| ina kaviyoM ne rAsa phAga, veli, caupAI evaM padoM ke mAdhyama se hindI sAhitya kI mahatI sevA kI hai| ina kaviyoM meM se hama sarvaprathama brahma rAyamalsa kA paricaya upasthita kara rahe haiM, kyoMki saMvat 1601 se 1640 taka kI avadhi meM brahma rAyamalla hindI ke pratinidhi kavi rahe hai|" DA kAsalIvAla ko ukta sUcI ko aura saMbaMdhita kiyA jA sakatA hai, una ullekhoM ke prAdhAra para jo jahAM tahAM hue haiM / aisI sUcI meM ye kavi sthAna pA sakate haiM : 1-tastamalla, 2-kalyAe deva, 3-banArasIdAsa, 4-mAladeva , 5-vijayavaMta sUri, sadayarAja, 7-RSabhadAsa, 8-rAyamalla brahmacArI (mizra baMdhunoM ke anusAra inake anya haiM : bhavidhyadatta caritra paura sItAcaritra tathA racanA kAla 1664, vibaraNasakalacandra bhaTTAraka ke ziSya the) / -rUpacanda, 10-hemavijaya, 11-vidyAkamala, 12-samaya sundara upAdhyAya / sUra-tulasI yuga ke ina jana kaviyoM kI sUcI meM nayI khoja riporToM se tathA anya khojoM se aura nAma bhI bar3hAye jA sakate haiN| hamane jo sUcI dI hai usameM rAyamalla brahmacArI kA nAma AyA hai| yaha mitra bandhu vinoda kI lekhaka saMkhyA 357 ke kavi hai| inheM mitha bandhuSoM ne 'sakasacandra bhaTTAraka kA ziSya batAyA hai / DA0 kAsalIvAla ne isa grantha kI bhUmikA meM so batA diyA ! ki brahma rAyamalla meM brahma kA abhiprAya 'brahmacArI' se hI hai| mataH rAyamalla brahmacArI aura brahmarAyamalla meM abheda vidita hotA hai| DA. kAsalIvAla ne isa bhUmikA meM vivRttApUrvaka yaha bhI siddha kara diyA hai ki ye brahma rAyamalla gujarAtI brahmarAyamalla se bhinna hai| gujarAtI brahma rAyamalla saMskRta ke vidvAna the| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ix) para mizra bandhu vinoda ke ukta kadhi kyA koI tIsare brahma rAyamalla hai ? saMbhava ho sakatA hai ki mitha bandhu vinoda ke TippaNIkAra ne 'sakalakIti' munivara guNavaMta ko 'sakalacandra' mAna liyA ho| 'bhaviSyadatta caritra' isa saMgraha meM dI gayI bhaviSyadatta copaI hI ho sakatI hai / dusarA grantha 'sItAparitra' bhI isa saMgraha kI 'hanumanta kathA' kA hI dUsarA nAma ho sakatA hai ? saMvat 1664 racanAkAla ke lie yA to galata par3ha liyA gayA hai yA sambhava hai ki yaha lipikAla hI ho ? phintu yahAM kaThinAI yaha hai ki mizravandhu vinoda ke ukta ullekha ke prAmANika srota kA patA lagAnA sambhava nahIM, mata: yahI kaha sakate hai ki 'DA0 kAsalIvAla ne apanI bhUmikA meM jitanA kucha likhA hai vaha prAmANika hai, aura isa andha ke dvArA do hindI ke mahatvapUrNa paura svalpajJAta kaviyoM kA udghATana ho rahA hai| brahma rAyamalla mahAkavi kezavadAsa ke- samakAlika haiM, aura inake kAvya meM jahAM-tahAM kezavadAsa se sAmya sAma giratA hai| brahma rAyamalla kA 'podanapura nagara varNana' kA eka udAharaNa yahAM denA upayukta hogA : mAraNa nAma na sunaje jahAM khelata sAri mAri je tahA~ hAtha pAI navi cheda kAna subhadra khAya se chedeM pAna / baMdhana nAsa phUla baMdhera baghana koI kisahA na dei / kAmaNi naiNa kAjala hoi hipar3e manusa na kAlo hoi / sapaNaM parAyo chidra ju mahe / koI krisakA chidra na khe| guMgo koI na dIsa suni / para apavAda rahe dhari mauna corI pora na dIse jahAM ghar3I nIra ne coroM jahAM daMDa nAma ko kisa hI na leI manavacakAi muni dar3a dei / / aura aise hI AsaMkArika zilpa meM kezava ne likhA thA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) mUlana hI kI jahA~ prayogati ke zava gAI / homa hatAsana ghUma nagara eka malinAI // durgati durjana hI ju kuTila gati saritana hI meM dhIphala kI abhilASa prakaTa kavikula ke jI meM ati caMcala jaha baladalai vidhavA banI na nAri mana mohyAM RSi rAja ko adbhuta nagara nihAri / DA* kAsalIvAla kA prayatna nizcaya hI svAgata yogya hai| unhoMne brahma rAyamalla ke granthoM kA hI uddhAra nahIM kiyA, varan vistRta bhUmikA meM kavi aura usake kAvya ke sabhI pakSoM para adhyavasAya pUrvaka prakAza DAlA hai| aisI bhUmikA se hI isa kavi ke gahana adhyayana ke lie ruci jAgrata hotI hai| __ isa mahAna prayatna meM sampAdaka maNDala meM mujhe bhI sammilita karake jo udAratA praura kRga dikhAyA hai, aura do zabda likhane kA avasara diyA hai, usake lie kRtajJatA vyakta kara sakane yogya zabda mere pAsa nhiiN| hAM, maiM prAzA karatA hUM ki mahAvIra grantha akAdamI ke prakAzanoM se samRddha jaina sAhitya kA pAnapUrNa prA bhAra te sa ha bhAvanA : maiM isa prayatna kI saphalatA hRdaya se sAhatA hUM / . DA. satyendra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura eka paricaya jainAcAryoM, bhaTTArakoM evaM vidvAnoM ne deza kI pratyeka bhASA meM vizAla sAhitya kI racanA karake dharma evaM saMskRti kI surakSA evaM usake vikAsa meM apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA hai / isI vizAla sAhitya ko prakAza meM lAne kI dRSTi se bhagavAna mahAvIra ke 2500 veM parinirvANa varSa meM sAhitya prakAzana kI kitanI hI yojanAeM banI / bhAratIya jJAnapITha dehalI, vidvat pariSad, sAhitya zodha vibhAga, jayapura, jana bisva bhAratI sADanU', zAstrI pariSada eva pacAsoM anya saMsthAoM ne aneka mahatvapUrNa pustakoM kA prakAzana bhI kiyA lekina itane prayAsoM ke uparAnta bhI hama hamAre vizAla sAhitya ko jana sAdhAraNa taka nahIM rakha pAye tathA vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM kArya karane vAle prophesaroM eva zodha chAtroM ko abhISTa pustakeM upalabdha nahIM karA sake / isaliye aba kabhI vidvAnoM, zodhAthiyoM evaM pAThakoM dvArA kisI prAcArya evaM vidvAn ko prathavA kisI viziSTa viSaya para uccastarIya pustaka kI mAMga kI jAtI hai to hama idhara udhara dekhane lagate haiM aura kabhI-kabhI eka do pustakoM ke nAma bhI nahIM batA pAte / isake atirikta prAjakala jisa prakAra sAhitya ke vividha pakSoM ke prastutIkaraNa kI navIna zailI apanAyI jA rahI hai usase hama apane pApako kosoM dUra pAte haiN| uttarI bhArata evaM vizeSataH rAjasthAna, uttarapradeza, madhyapradeza evaM dehalI meM sthApita jaina anyAgAroM meM lAkhoM pANDulipiyAM saMgrahIta hai| zrI mahAvIra kSetra ke sAhitya zodha vibhAga dvArA hastalikhita zAstroM kI jo pAMca bhAgoM meM anya suciyAM prakAzita huI hai unase hamAre vizAla sAhitya ke darzana ho sake hai tathA pacAsoM vidvAnoM ko sAhityika kSetra meM kArya karane kI preraNA milI hai| lekina prAkRta, apanaza, saMskRta evaM hindI meM jina prAcAryoM evaM vidvAnoM ne bhanekoM granthoM kI saMracanA kI hai unake viSaya meM sAmAnya paricaya ke atirikta unakA abhI taka na to hama mUlyAMkana kara pAye haiM aura na unakI mUla kRtiyoM ko prakAzita hI kara sake haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra grantha prakAdamI, jayapura eka paricaya jainAcAryoM, bhaTTArakoM evaM vidvAnoM ne deza kI pratyeka bhASA meM vizAla sAhitya kI racanA karake dharma evaM saMskRti kI surakSA evaM usake vikAsa meM apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| isI vizAla sAhitya ko prakAza meM lAne kI dRSTi se bhagavAna mahAvIra ke 2500 meM parinirvANa varSa meM sAhitya prakAzana kI kitanI hI yojanAeM banI / bhAratIya jJAnapITha dehalI, vidvat pariSad, sAhitya zodha vibhAga, jayapura, jana vizva bhAratI lADanU', zAstrI pariSad eva pacAsoM anya saMsthAoM ne dhaneka mahatvapUrNa pustakoM kA prakAzana bhI kiyA lekina itane prayAsoM ke uparAnta bhI hama hamAre vizAla sAhitya ko jana sAdhAraNa taka nahIM rakha pAye tathA vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM kArya karane vAle prophesaroM evaM zodha chAtroM ko abhISTa pustakeM upalabdha nahIM karA sake / isaliye jaba kabhI vidvAnoM, zodhArthiyoM evaM pAThakoM dvArA kisI prAcArya evaM vidvAn kI athavA kisI viziSTa viSaya para uccastarIya pustaka kI mAMga kI jAtI hai to hama idhara udhara dekhane lagate haiM para kabhI-kabhI eka do pustakoM ke nAma bhI nahIM batA paate| isake atirikta prAjakala jisa prakAra sAhitya ke vividha pakSoM ke prastutIkaraNa ko navIna zailI apanAyI jA rahI hai usase hama apane Apako kosoM dUra pAte haiM / uttarI bhArata evaM vizeSataH rAjasthAna, uttarapradeza, madhyapradeza evaM dehalI meM sthApita jaina granthAgAroM meM lAkhoM pANDulipiyAM saMgrahIta hai| zrI mahAvIra kSetra ke sAhitya zodha vibhAga dvArA hastalikhita zAstroM kI jo pAMca bhAgoM meM grantha suniyAM prakAzita huI hai unase hamAre vizAla sAhitya ke darzana ho sake haiM tathA pacAsoM vidvAnoM ko sAhityika kSetra meM kArya karane kI preraNA milI hai| lekina prAkRta, apabhraMza, saMskRta evaM hindI meM jina prAcAryoM evaM vidvAnoM ne anekoM granthoM kI saMracanA kI hai unake viSaya meM sAmAnya paricaya ke pratirikta unakA abhI taka na to hama mUlyAMkana kara pAye hai aura na unakI mUlakRtiyoM ko prakAzita ho kara sake haiM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xii ) gata kucha varSoM se aisI hI kisI eka saMsthA kI pAvazyakatA ko anubhava kimA jA rahA thA jo yojanA baddha DhaMga se samUce bhASAgata jana sAhitya kA prakAzana kara sake / asTUbara 76 meM akasmAta thI mahAvIra grantha akAdamI kA nAma sAmane pAyA aura saMsthA kA yahI nAma rakhanA ucita samajhA / nAmakaraNa ke sAtha hI eka paMcavarSIya yojanA bhI taiyAra kii| sarva prathama jana kaSiyoM dvArA nibaddha hindI sAhitya ko prakAzita karane kA vicAra sAmane AyA kyoMki saMvat 1401 se lekara 16... taka hindI evaM rAjasthAnI meM jisa prakAra ke vipula sAhitya kA nirmANa kiyA gayA vaha sabhI dRSTiyoM se matratvapUrNa hai aura usake vistRta paricaya kI mahatI pAvazyakatA hai 1 hindI bhASA meM jisa prakAra jAyasI, sUradAsa, mIrA, tulasIdAsa, rasakhAna, bihArI, dAdU, rajjava, jaise pacAsoM kavi huye sayoM ke vividha sAra hai. cukA Imora prAge bho hotA rahegA tathA jinake vyaktitva evaM kRtitva ko naye-naye prAyAmoM ke prAdhAra parakhA jA rahA hai lekina isa prakAra se prakAzita hone vAsI pustakoM meM jaina kaviyoM kA kahIM bhI ullekha nahIM milatA aura yadi kahIM milatA bhI hai to vaha ekadama saMkSipta evaM apUrNa hotA hai / jaina kaviyoM meM saghA, rAmasiMha, brahma jinadAsa, zAna. bhUSaNa, bUgharAja, brahma rAyamalla, vidyAbhUSaNa, tribhuvanakIti, samayasundara, yazodhara, rana kIrti, somasena, banArasIdAsa, bhagavatIdAsa, bhUdharadAsa, dhAnatarAya, budhajana, pacanda, bulAkIkAsa, kizanasiha, daulatarAma jaise kitane hI mahAkavi haiM jinhoMne hindI meM saikar3oM racanAyeM nibasa ko aura usake vikAsa meM apanA sarvAdhika yogadAna diyA lekina inameM saghAra rAjasiMha, banArasIdAsa evaM daulatarAma jaise kucha kaviyoM ko choDa meSa ke sambandha hama svayaM andhere meM hai / isaliye ina kaviyoM ke jIvana evaM vyaktitva ke adhyayana ke sAtha hI tathA unakI kRtiyoM ke mUla bhAga ko sampAdita evaM prakAzita karane kI atIva aAvazyakatA hai / mUla kRtiyoM ke dinA koI bhI vidvAn kaviyoM ke mUlyAMkana ke kArya meM prAge nahIM bar3ha sakatA / pora ne mAja zodhArthI vibhinna bhaNDAroM meM jAkara unakI mUla pANDulipiyoM ke adhyayana kA kaSTa sAdhya parizrama karanA cAhatA hai| isaliye prathama paMcavarSIya ke antargata 20 bhAgoM meM kama se kama pacAsa jaina vaviyoM kA jIvana paricaya tathA unake kRtitva kA sUkSma adhyayana prastuta karanA hI isa mahAvIra grantha akAdamI kI sthApanA kA mukhya uddezya nizcita kiyA gayA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina kaciyoM ke kAvyoM ke sUkSma adhyayana ke sAtha-sAtha unakI pramukha kRtiyo bhI prakAzita kI jAyeMgI / akAdamI ke prathama bhAga meM mahAkavi brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvanakoti ko liyA gayA hai / donoM hI kavi vikrama kI 17vIM zatAgdi ke prathama caraNa ke kavi hai aura jinakA sAhityika yogadAna bahuta hI mahatvapUrNa rahA hai / akAdamI dvArA paMcavarSIya yojanA ke antargata nimna prakAra pustakoM ke prakAzana kI saMkhyA rhegii| 9 pusamA 1676 1951 1952 isa yojanA ke antargata jina kaviyoM para prakAzana kArya hogA unake nAma nimna prakAra hai : 1. mahAkavi brahma rAyamalla evaM maTTAraka tribhuvanakoti 2. kavivara bucarAja evaM unake samakAlIna kavi 3. mahAkavi brahma hinadAsa evaM pratApakIrti 4. mahAkavi vIracanda evaM mAhicanda 5. vidyAbhUSaNa, mAnasAgara evaM jinadAsa pANDe / 6. brahma yazoSara evaM bhaTTAraka zAnabhUSaNa 7. bhaTTAraka ralakIrti evaM kumudacandra 8. kavivara rUpacanda, jagajIvana evaM brahma kapUrabanda 1. mahAkavi bhUdharadAsa evaM bulAkIdAsa 10. jodharAja godIkA evaM hemarAja Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. mahAkavi ghAnatarAya 12. bhagavatIdAsa evaM bhAtakavi 13. kari guNAlacanda mAnA jAto 14. kavivara kizanasiMha, nathamala vilAlA evaM pANDe lAlacanda 15. kavivara budhajana evaM unake samakAlIna kavi 16. kavivara nemicanda evaM SaMkIti 17, maiyA bhagavatIdAsa evaM unake samakAlIna kavi 18. kavivara daulatarAma evaM chattadAsa 16. manarAma, manAsAha evaM lohaTa 20. 20 vIM zatAbdi ke jaina kavi 20 bhAgoM meM ukta kaSiyoM ke vyaktitva evaM kRtitva kA samyak adhyayana prastuta kiyA jAvegA / isake atirikta pratyeka kavi kI mUla kRtiyoM ke pATha bhI una meM rheNge| aise kaviyoM evaM sAhitya nirmAtAoM kI saMkhyA kama se kama 50 hogii| ___ mahAbIra grantha akAdamI kI prathama paMcavarSIya yojanA karIba 2 lAkha rupaye kI anumAnita kI gayI hai jisake antargata 20 mAga prakAzita kiye jaayeNge| pratyeka bhAga 250 se 300 pRSTha kA hogaa| isa prakAra makAdamI 5-6 hajAra pRSThoM kA sAhitya prathama pAMca varSoM meM apane pAThakoM ko upalabdha kraayegii| isa yojanA kI kriyAnviti ke liye saMcAlana samiti ke 51 sadasya jinameM saMrakSaka, adhyakSa, kAryAdhyakSa upAdhyakSa evaM nidezaka sammilita haiM, hoge tathA kama se kama 500 viziSTa sadasya banAye jAyeMge / viziSTa sadasyoM se 201) ru. tathA saMcAlana samiti ke sadasyoM se (padAdhikAriyoM ke atirikta) kama se kama 501) ru0 liye jaavege| mujhe yaha likhate huye bar3I prasannatA hotI hai ki samAja meM sAhitya prakAzana kI isa yojanA kA svAgata humA hai tathA aba taka saMcAlana samiti kI sadasyatA ke liye evaM viziSTa sadasyatA ke liye 100 se adhika mahAnubhAvo kI svIkRti prApta ho cukI hai| isa prakAra prakAdamI kA kArya cala par3A hai| akAdamI kI saMrakSakatA ke liye maiMne zrAvaka ziromaNi sva0 sAhu zAntiprasAda jI jana se akAdamI kI yojanA bhejate huye jaba nivedana kiyA to ve yojanA se atyadhika prabhAvita huye aura eka saptAha meM hI unhoMne apanI svIkRti bheja dI / mujhaM bar3A kheda hai ki usake kucha mahIne pazcAt hI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA akasmAta svargavAsa ho gayA aura ve isake eka bhI prakAzana ko nahIM dekha sake lekina mujhe yaha likhate huye prasannatA hai unhIM ke suputra sAhU azoka kumAra jI jaina ne hamAre viziSTa yAgraha para prakAdamI kA saMrakSaka banane kI svIkRti de dI hai sAtha hI meM apanA pUrNa sahayoga dene kA AzvAsana bhI diyA hai| isI prakAra jaba maiMne zrImAna seTha gulAbacanda jI sAhaba gaMgavAla se upAdhyakSa banane kI svIkRti cAhI to unhoMne bhI tatkAla hI apanI svIkati bhijavAdI / isI taraha zrImAn lAlA ajItaprasAda jI jaina ThekedAra dehalI kA nAma ullekhanIya hai jinhoMne sarva prathama viziSTa sadasyatA ke liye paura phira vizeSa prAgraha karane para akAdamI ke upAdhyakSa ke liye apanI svIkRti bhijvaadii| akAdamI kI sthApanA ke sambandha meM jaba maine zrImAna seTha kanhaiyAlAla jI sA jaina pahADiyA,madrAsa vAloM se bAta calAyI aura unase usakI adhyakSatA svIkAra karane ke liye prAgraha kiyA to unhoMne apanI prasannatA prakaTa karate huye dUsare hI dina bAtacIta karane ke liye kahA / maiM evaM vaidya prabhudayAla jI kAsalIvAla bhiSagAcArya donoM hI dUsare dina unake pAsa pahuMce to unhoMne akAdamI ke kArya ko Age bar3hAne ke liye kahA aura usakA adhyakSa bananA bhI svIkAra kara liyaa| isI taraha zrImAn se kamalacanda jI kAsalIvAla evaM zrI kanhaiyAlAla jI seThI ne bhI upAdhyakSa banane kI jo svIkRti dI hai usake liye hama unake prAmArI haiN| prakAdamI ke sadasya banAne ke phArma meM mujhe jinakA vizeSa sahayoga milA unameM zrImatI sudarzanA devI jI chAbar3A, paidya prabhRdayAla jI bhiSagAcArya, zrImatI kokilA jI seThI, 50 amRtalAla jI darzanAcArya vArANasI evaM zrI gulAbacanda jI gaMgavAla, zrI mahezacanda jI jaina, DaoN0 cAndhamala jaina evaM DaoN. kamalacanda sogANI udayapura ke nAma vizeSata: ullekhanIya hai / maiM ina sabhI mahAnubhAvoM kA hRdaya se prAbhArI hUM jinhoMne saMcAlana samiti athavA viziSTa sadasyatA ke rUpa meM apanI svIkRti bhejI hai / mujhe pUrNa vizvAsa hai ki samAja ke sAhitya premI mahAnubhAva samUce hindI na sAhitya ke prakAzana meM bhAgIdAra banakara sahayoga dene kA kaSTa krge| sAhitya prakAzana ke isa kArya meM kitane hI vidvAnoM ne sampAdaka ke rUpa meM aura kitane hI vidvAnoM ne lekhaka ke rUpa meM apanA sahayoga dene kA prAzvAsana diyA hai| zrI mahAvIra prakAdamI kI isa yojanA meM hama adhika se adhika vidvAnoM kA sahayoga lenA caaheNge| abhI taka deza evaM samAja ke kama se kama 30 vidvAnoM kI vIkRti prApta ho cukI hai / aise vidvAnoM meM DA. satyendra jI jayapura, DA. rAmacandra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( xvi ) jI dvivedI udayapura, 10 darabArIlAla jI koThiyA bArANasI, DA. gaMgArAma garga, DA. mahendra sAgara pracaMDiyA, DA. premacanda rAMvakA jayapura, hA premacanda jaina, paM. aba jI kAya, asalI mahodo, ga. bhilApacanda jI zAstrI, paM. bhaMvaralAla jI nyAyattIthaM evaM DA. narendrabhAnAvata jayapura kA nAma vizeSataH ullekhanIya hai| DA. kastUrabanda kAsalIvAla nivezaka evaM pradhAna sampAdaka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI ili-iv -vi DaoN. satyendra vii-x xi-xvi 1. madhyakSa kI ora se 2. lekhaka kI kalama se 3. do zabda 4. akAdamI kA paricaya 5. mahAkavi brahma rAyamalla jIvana-paricaya evaM mUlyAMkana bhaviSyadasa caupaI 7. paramahaMsa caupaI 8. zrIpAlarAsa 6. pradyumna rAsa / kavivara ma0 tribhuvanakIti jIvana-paricaya evaM mUlyAMkana 11. jamyUsvAmIrAsa brahma rAyamalla 137-180 181-198 166-238 236-266 267-260 261-356 tribhuvanakIti Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pIThikA jainAcAryoM, bhaTTArakoM evaM vidvAnoM kA bhAratIya sAhitya ko samRddha evaM sapAkta banAne meM vizeSa yogadAna rahA hai| bhAratIya saMskRti ke svara meM svara milAkara unhoMne deza kI sabhI bhASAmoM meM vizAla sAhitya kA nirmANa kiyA aura usake vikAsa meM cAra cAMda lgaaye| unhoMne na kisI bhASA vizeSa se rAga kiyA maura na SaSadha kisI bhAratIya bhASA meM sAhitya nirmANa ko banda viyA / saMskRta, prAkRta, apabhraMpa evaM hindI jaisI rASTrabhASAoM tathA rAjasthAnI, gujarAtI, marAThI, tamila, telagU evaM kannar3a jaisI prAdezika bhASAoM ke vikAsa meM yoga diyA / jaina kaviyoM ne kAvya, purANa, siddhAnta, adhyAtma, kA, jyotiSa, prAyurveda, gaNita, chanda evaM alaMkAra jaise viSayoM para saiMkar3o grantha likhakara sAhitya sevA kA anupama udAharaNa prastuta kiyA / jana kavi jana-jana meM bauddhika netanA jAgRta karane meM kabhI pIche nahIM rahe aura kisI na kisI viSaya para sAhitya nirmANa karate rahe / deza ke jaMna granthAgAroM meM jo vizAla sAhitya upalabdha hotA hai vaha jaina prAcAryoM evaM vidvAnoM ke sAhitya prema kA spaSTa dyotaka hai / ina granthAgAroM meM saMgrahIta sAhitya atyadhika vyApaka evaM samRddha hai / yadyapi aba taka sakar3oM kRtiyoM prakAzita kI jA cukI haiM lekina yaha prakAzana to usa vizAla sAhitya kA eka aMza mAtra hai / vAstava meM jaina granthAgAra sAhitya ke vipula koSa haiM tayA unameM saMgrahIta sAhitya deza kI mahAn nidhi hai|| hindI meM bhI jaina vidvAnoM ne usa samaya likhanA prArambha kiyA jaba usameM likhanA pAMDitya se pare samajhA jAtA thA aura ve bhASA ke paMDita kahatAte the| yaha bhedabhAva to mahAkavi tulasIdAsa evaM banArasIdAsa ke bAda taka calatA rahA / hindI meM jaina kaviyoM ne rAsa saMjJaka racanAmoM se kAvya nirmANa prArambha kiyaa| jaba apana yA bhASA kA deza meM pracAra thA taba bhI ina kaviyoM ne apanI dUradarzitA ke kAraNa hindI meM bhI apanI lekhanI calAI aura sAhitya kI sabhI vidhAoM ko pallavita karate rahe aura unameM saMskRti evaM samAja kI manodazA kA yathArtha citraNa karane lage / jinadattacarita (saM0 1354) evaM pradyumnacarita (saM0 1411) jaisI kRtiyAM apane yuga kI khulI pustakeM haiN| jaina kaviyoM ne hindI kI sabase adhika evaM sabase lambe samaya taka saMvA kI tathA usameM avAca gati se sAhitya nirmANa karate rahe / lekina hindI vidvAno kI jaina granyAgAroM taka pahuMca nahIM hone ke kAraNa ve umavA mUlyAMkana nahIM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kAra sake aura jaba hindI sAhitya kA kramabaddha itihAsa likhA gayA taba jana bhaNDAroM meM saMgrahIta vizAla hindI sAhitya ko 'papandra zAma meM mAgin / yaha likha kara sAhitya kI paridhi se bAhara nikAla diyA ki vaha kevala dhArmika sAhitya hai aura usameM sAhityika tatva vidyamAna nahIM hai| rAmacandra zukla kI isa eka paMkti ne jaina vidvAnoM dvArA nirmita hindI sAhitya kA bar3A bhArI ahita kiyA / usakA phala mAja bhI use bhugatanA par3a rahA hai| samaya ne palTA lAyA / jaina granthAgAroM ke tAle khulane lage tathA vidvAnoM kA isa ora dhyAna jAne lagA / zanaiH zanaiH janAcAryoM kA vizAla sAhitya bAhara pAne lgaa| sarvaprathama apanA sAhitya para vidvAnoM kA dhyAna gayA aura dhanapAla ke 'bhavisayattacariu' kI pANDulipi prApta hote hI sAhityika jagata meM halacala maca gayI kyoMki isake pUrva hindI ke vidvAnoM meM samUce apabhraza sAhitya ko hI lupta prAyaH sAhitya ghoSita kara diyA thaa| apabhrA ke mahAkAvya paumacariu (svayaMbhu) riTuromicariu, mahAgurANa, jambUsAmicariu jaise mahAkAvyoM kA jaba patA calA to mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana ne rAmacandra zukla ke viruddha jhaNDe gAr3a diye aura mahAkavi svayaMbhU ke padamacariu ko hindI kA prathama mahAkAvya ghoSita kara diyaa| isake pazcAt aura bhI vidvAnoM kA usa ora dhyAna gayA aura unhoMne jaina kaviyoM ke nirmita kAvyoM kA mUlyAMkana karake unheM hindI ke zreSTha mahAkAvyoM ko koTi meM lA biThAyA / aise vidvAnoM meM svargIya DA. vAsudeva zaraNa agravAla, svargIya DA. mAtA prasAda gupta, DA rAmasiMha tomara, evaM DA0 hajArIprasAda dvivedI ke nAma ullekhanIya haiN| hindI ke vartamAna mUrdhanya vidvAnoM meM DA. hajArI prasAda dvivedI kA nAma isa dizA meM sarvAdhika ullekhanIya hai jinhoMne apanI pustaka "hindI sAhitya kA prAdikAla" meM hindI jaina sAhitya ke viSaya meM jo paMktiyAM likhI haiM ve nimna prakAra hai "idhara jaina apabhraza carita kAvyoM kI jo vipula sAmagrI upalabdha huI hai vaha sirpha dhArmika mampradAya ke muhara lagAne mAtra meM alaga kara dI jAne yogya nahIM hai| svayambhU, caturmukha, puSpadanta aura dhanapAla jaise kavi kevala jaina hone ke kAraNa hI kAnyakSetra se bAhara nahIM cale jAte / dhArmika sAhitya hone mAtra se koI racanA sAhitya koTi se alaga nahIM kI jA sktii| yadi aisA samajhA jAnA lage to tulasIdAsa kA rAmacaritamAnasa bhI sAhitya kSetra meM avivecya ho jAegA aura jAyasI kA padmAvata bhI sAhitya-sImA ke bhItara nahIM ghusa raakegaa|" zrI mahAvIra kSetra ke dvArA rAjasthAna ke jaina grandhAgAroM ke mucIkaraNa kArya se apanaza evaM hindI kRtiyoM ko prakAza meM lAne meM bahuta yoga milaa| isase . 1. hindI sAhitya kA prAdikAla-pRSTha 11 prathama saMskaraNa 165.2 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pIThikA kI pacAsoM kRtiyoM prakAza meM A sakI / san 1650 meM jaba isa kSetra kI ora se eka prazasti saMgraha prakAzita kiyA gayA to apabhraMpa ke vizAla sAhitya kI zrIra vidvAnoM kA dhyAna gayA aura hindI ke mUrddhanya vidvAnoM ne usa prajJAta sAhitya ko hindI ke liye varadAna mAnA / prazasti saMgraha' prakAzana ke pazcAt DA0 harivaMza kochaDa ne apabhraMza sAhitya para apanA zodha prabandha prastuta kiyA jisameM usake mahattva para prathama bAra acchA prakAza DAlA tathA apabhraMza sAhitya ko hindI kA hI pUrvakAlika sAhitya svIkAra kiyA / DA0 hIrAlAla jaina, evaM DA0 AdinAtha meminAtha upAdhye ne apabhraMza kI kRtiyoM ko prakAza meM lAne kI dRSTi se pratyadhika mahatI sevA kI aura mahAkavi puSpadanta ke tIna granthoM ko prakAza meM lAne meM saphalatA prApta kii| gata 25 varSoM meM hindI jaina kaviyoM evaM unake kAvyoM para deza ke vibhinna vividyAlayoM meM jo zodha kArya huA hai aura vartamAna meM ho rahA hai vaha yadyapi eka rUpa meM sarve kArya hI hai phira bhI isase jaina hindI vidvAnoM evaM unakI kRtiyoM ko prakAza meM Ane meM bahuta sahAyatA milI hai aura hindI ke zIrSastha vidvAn yaha anubhava karane lage haiM ki jaina vidvAnoM vikRtiyoM kI kevala dhArmika sAhitya ke bahAne sAhitya jagat se dUra rakhanA unake sAtha dhanyAya hogaa| sthAna prApta honA cAhiye jo anya hindI kaviyoM ke sAhitya ko prApta hai / sAhitya ko dekhate hue isaliye usako bhI vahI jo ma jaina kaviyoM ke A sake haiM ve to 'ghATe meM namaka' ke barAbara hI kahe jA sakate haiM / hindI jaina sAhitya vizAla hai aura usakI vizAlatA ke mUlyAMkana ke liye hajAroM pRSTha bhI kama rheNge| abhI to aise sakar3oM kavi hai jinakI kRtriyoM kA grantha sUciyoM ke pratirikta kahIM koI nAmollekha bhI nahIM huA hai / mUlyAMkana kI bAta kA prazna hI sAmane nahIM AyA / brahmajinadAsa jaise kaviyoM kI racanAoM ko prakAzita karane ke liye varSoM kI sAdhanA cAhiye aura hajAroM pRSThoM kA maiTara chApane ke liye cAhiye / brahma rAvamahala eka aise hI hindI kavi haiM jinakA vyaktitva evaM kRtitva donoM hI mahattvapUrNa hote huye bhI abhI taka ajJAta avasthA ko prApta haiN| prastuta pustaka meM hama unake evaM unake samakAlIna ( saMvat 1601 se 1640 taka) hone vAle grantha kaviyoM ke vyaktitva evaM kRtitva para sAmAnya rUpa se prakAza DAlane kA prayAsa kara rahe haiN| hamArA yaha prayAsa kitanA saphala rahatA hai isakA mUlyAMkana to vidvAn hI kara sakeMge / tatkAlIna yuga saMvat 1601 se 1640 taka kA yuga hindI sAhitya ke itihAsa ke kAla vibhAjana ko dRSTi se bhaktikAla meM AtA hai| mizrabandhu vinoda meM isa kAla ko A Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla praur3ha mAdhyamika kAla (saMvat 1561 se 1680 takI meM samAhita kiyA gayA hai / paM0 rAmacandra zukla isa kAla ko puNe madhyakAla-bhaktikAla (saMvat 1375 se 1700) ke rUpa meM abhivyakta kiyA hai| prAcArya zyAmasundaradAsa ne samvat 1400 se 1700 taka ke kAla ko bhakti yuga kA kAla svIkAra kiyA hai| inase dhAge hone vAle DA. sUryakAnta zAstrI ne isa kAla ko tAruNya kAla kaha kara sambodhita kiyA hai / hA0 rAmakumAra varmA ne hindI sAhitya kA prArambha saMvat 750 se mAnate hue sambat 1375 se 1700 taka ke kAla ko bhaktikAla kA yuga kahA hai| isake pazcAta hone vAle sabhI vidvAnoM ne saMvat 1700 taka ke kAla ko bhaktikAla kI saMjJA dI hai| 3 ta ya kA grAsota: kAla saMvat 1601 se 1640 taka kA rakhA gayA hai / jo bhaktikAla ke antargata prAtA hai / hindI sAhitya ke ye 40 varSa bhaktikAla ke svarNa varSa kahe jA sakate haiN| sagRgA bhanidhArA ke adhikAMza kaviyoM kA sAhityika jIvana inhIM varSoM meM nikharA aura unhoMne inhIM varSoM meM deza ko apanI maulika kRtiyA~ samarpita kii| mahAkavi sUradAsa, mIrAbAI, tulasIdAsa jaise bhakta kavi isI kAla kI bheMTa haiM / isaliye brahma rAyamalla ko hindI ke ina mahAna kaviyoM ke samakAlIna hone kA gaurava prApta hai| kavi kI racanAoM meM bhakti rasa kI jo chaTA dekhane ko milatI hai vaha saba usI yuga kA prabhAva hai| kyoMki mantra cAroM ora bhakti rasa kI vArA baha rahI ho taba usa dhArA se jaina kavi kaise achUte raha sakate the / saMvat 1601 se 1640 kI avadhi meM hone vAle prasiddha jainetara bhakta kaviyoM kA saMkSipta paricaya nimna prakAra haikumbhanadAsa ye praSTa chApa ke kavi the tathA ballabhAcArya ke pramukha ziSya the| inakI janma tithi sambat 1525 evaM mRtyu tithi samvat 1626 ke pAsa-pAsa mAnI jAtI hai| caurAsI vaiSNavoM kI vArtA meM likhA hai ki samrATa akabara ne kuMbhanadAsa ko phatehapura sIkarI bulagAyA thA / jisakA ullekha unhoMne apane eka pada meM kiyA hai| inake dvArA nibaddha bhakti rasa ke pada kIrtanasaMgraha, kIrtana ratnAkara, rAga kalpadrama Adi meM milate haiN| miznabandhu vinoda bhUmikA pRSTha-63 3. paM. rAmacandra zukla-hindI sAhitya kA itihAsa pRSTha-8 4. paM. zyAmasundararAma-hindI sAhitya pRSTha 26-21 5. hindI sAhitya kA pAlocanAtmaka itihAsa pRSTha 41, 43 5. bhaktana ko kahA sIkarI so kAma pAvata jAta panahiyA TUTI visari gayo hari nAma jAko mukha dekhe dukha lAge tAko karana parI pranAma / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva poThikA tulasIdAsa mahAkavi tulasIdAsa deza ke janakavi the| rAma kAnya ke sabave bar3e praNetA mahAkavi tulasIdAsa hI mAne jAte haiM / brajabhASA evaM avadhi donoM hI bhASAnoM meM inhoMne samAna rUpa se likhA hai / inakI janma tithi ke sambandha meM atyadhika matabheda hai lekina DA0 mAtAprasAda gusta ne inakA janma sambat 1586 bhAdavA zuklA 11 mAnA hai| inakI mRtyu tithi sambat 1680 mAnI jAtI hai / mahAkavi ne apanI kevala tIna racanAtroM meM racanA saMvat diyA hai vaha nimna prakAra hairAmacaritamAnasa vi0 saM0 1631 pArvatImaMgala kavitAvalI // 168 ke pUrva tulasIdAsa kI ukta racanAoM ke atirikta rAmagItAvalI, satasaI, jAnakI maMgala, kRSNagItAvanI, dohAvalI Adi 11 racanAe~ aura haiM / mahAkavi ne apane pApako jisa prakAra rAmabhakti meM samarpita kara diyA thA vaha jagata prasiddha hai| rAmacaritamAnama unakA sarvAdhika lokapriya grantha hai jisakA pratyeka zabda bhaktirasa se protaprota hai| nandadAsa namA pra NioM meM se mala kavi mAne jAte haiM / ye rAmapura grAma ke nivAsI the| inheM mahAkavi tulasIdAsa kA bhAI batAyA jAtA hai / DA. dInadayAla gupta nandadAsa kA janma saMvat 1560 ke lagabhaga evaM mRtyu saMvat 1643 ke lagabhaga mAnate haiN| inakI 26 racanAe~ batAyI jAtI hai jinameM rAsa paMcAdhyAyI, rUpamaMjarI, virahamaMjarI. rasamaMjarI, sudAmAcarita, rukmaNI maMgala, maMvara gIta, dAnalIlA Adi ke nAma ullekhanIya haiN| inake atirikta nandadAsa ke sphuTa pada bhI prApta hai| paramAnandadAsa ve bhI praSTachApa ke eka kavi the / DA. dInadayAla gupta ke anusAra ye jAti se kAnyakubja brAhmaNa the tathA inakA janma kannauja meM huA thA / inakI janma tithi saMvat 1550 tathA mRtyu tithi saMvat 164. mAnI jAtI hai| inakI do kRtiyA~ dAnalIlA evaM dhana paritra tathA bahuta se pada milate haiN|" 6. tulasIdAsa, pRSTha 106-11 .. mizra bandhu vinoda pRSTha 234 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. vi brahma nimAla sUradAsa mahAkavi sUradAsa bhaktiyuga ke mahAn kavi the / ye vallabhAcArya ke samakAlIna the| inakA janma saMvat 1535 vaizAkha sudI 5 ko tathA mRtyu saMvat 1638 ke lagabhaga huI thii| bAdazAha akabara ne inase mathurA meM meMTa kI thI / sUradAsa ke pada deza meM sarvAdhika lokapriya haiM aura ve hajAroM kI saMkhyA meM haiN| aba taka inakI 24 racanAoM kI prApti ho cukI hai jinameM se ullekhanIya racanAe~ nimna prakAra hai1. sUrasAgara 2. bhAgavata bhASA 3. dazamaskaMdha bhASA 4. sUradAsa ke pada 5. prANadhArI 6. maMvara gIta 7. sUra rAmAyaNa 8, nAgalIlA 6. govardhana lIlA 10. sUra paccIsI 11. sUrasAgara sAra 12, sUrasArAvalI 13. sAhitya laharI 14. sUrazataka 15. dAna lIlA 16. mAnalIlA mIrAbAI mIrAbAI rAjasthAnI mahilA bhakta kavi thii| mIrArAI ke pada jana-jana ko kaNThastha hai / "mIrA ke prabhu giradhara nAgara" paMktiyoM atyadhika lokapriya haiN| mIrAbAI kA janma sacada 1555 se 1573 taka tathA mRtyu savada 1620 se 1630 ke bIca huI thii| baMgalA bhaktamAlA aura siyArAma kI hindI bhaktamAlA kI TIkAmoM meM samrATa akabara aura tAnasena kA bhIrA ke darzanoM ko Ane kA tathA mIrAbAI kA vRndAbana jAkara rUpa gosvAmI ke darzana karane kA ullekha hai / ukta kucha pramukha kaviyoM ke atirikta prAsakaranadAsa, kallAnadAsa, kAnharadAsa, kRSNadAsa, kezavabhaTTa, giridhara, gopInAtha, caturabihArI, tAnasena, santa tukArAma, dAmodaradAsa, nAgarIdAsa, nArAyana bhaTTa, mAdhavadAsa, rAmadAsa, lAladAsa, viSNudAsa, mAdi pacAsoM kaviyoM ke nAma ullekhanIya haiN| ina kaviyoM ne hindI meM bhaktirasa kI racanAe~ nibaddha kara deza meM bhaktirasa kI dhArA pravAhita kI thI aura isake mAdhyama se sAre deza ko bhAvAtmaka ekatA meM nibaddha kiyA thaa| yahI nahI deza meM vargabheda, jAtibheda kI bhAvanA meM bhI parivartana lA diyA kA / jaina kavi ina varSoM meM jana kavi bhI paryApta saMkhyA meM hue aura ve bhI deza meM vyApta bhakti dhArA se praDUte nahIM raha ske| jamakI kRtiyAM bhI bhaktirasa meM prAplAvita Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana hokara sAmane AyI aura isa dRSTi se bhaTTAraka zubhacandra pANDe rAjamalla bhaTTAraka vIracandra, sumatikIrti, brahma vidyAbhUSaNa, brahma rAyamalla, upAdhyAya sAghukIrti bhIkhamakavi, kanakasoma, vAcaka mAladeva, navaraMga, kuzalalAbha, haribhUpaNa, sakalabhUSaNa Adi ke nAma ullekhanIya hai / ina kaviyoM ne rAsa, phAgu, beni, caupAI evaM padoM ke mAdhyama se hindI sAhitya kI mahanI rovA kI hai| ina kaviyoM meM se hama sarvaprathama brahma rAyamanDa kA paricaya upasthita kara rahe haiM kyoMki saMvat 1601 me 1640 taka kI avadhi meM brahma rAyamalla hindI ke pratinidhi kavi rahe haiM / brahma rAyamalla hamAre Alocya kavi ahma rAyamalla hindI ke isI svarasaMyuga ke pratinidhi kavi the / tatkAlIna janabhAvanAoM kA samAdara karake kavi ne apanI racanAe~ likhI aura unheM mukta rUpa se svAdhyAya premiyoM ko samarpita kiyA / kavi ne apane kAvyoM ko jana-jana ke kAvya banAne kA prayAsa kiyA aura loka pracalita zailI meM likhakara eka bahuta bar3I kabhI kI pUrti kI / brahma rAyamalla kI racanAe~ itanI adhika lokapriya rahI ki rAjasthAna ke adhikAMza granthAlayoM meM ve Aja bhI acchI saMkhyA meM milatI hai / jaina samAja meM brahma rAyamalla sadaiva bahucarcita kavi rahe aura unakI kRtiyoM kA svAdhyAya bar3I rucipUrvaka kiyA jAtA rhaa| brahma rAyamala kI adhikAMza racanAe~ rAsasaMjJaka racanAe~ haiM jinameM adhikatara kathAparaka haiM / kavi ne zrIpAla, sudarzana bhaviSyadatta, hanumAna, neminAtha jaise mahApuruSoM ke jIvana para prakhyAna paraka racanAe~ nivaddha karake tatkAlIna samAja ko eka nayI dizA pradAna kareM tathA una mahApuruSoM ke anukula apane jIvana nirmANa ko protsAhita kiyA, sAtha hI meM tIrthaMkaroM ke prati zraddhA evaM bhakti bhAvanA ko punarjIvita kiyA / yadyapi mahAkavi ne suradAsa evaM kabIra jaise pada nahIM likhe aura na nirguNa evaM saguNa jaisI bhakti dhArA meM bhe| unhoMne to apanI racanAoM ke mAdhyama se yahI siddha karane kA prayAsa kiyA ki tIrthaMkaroM kI pUjA, bhakti evaM stavana meM apAra puNya kI prApti hotI hai tathA duSkarmoM kA nAza hotA hai| zrIpAla, sudarzana, pradya umna, bhaviSyadatta, hanumAna jaise mahApuruSoM kA jIvana tIrthakaroM kI bhakti evaM zraddhA se upArjita puSpa kI khulI pustakeM haiN| unakA jIvana Age Ane vAlI santati ke liye preraNA srota hai / yahI kAraNa hai ki ina mahApuruSoM ke jIvana ko brahma rAyamalla ke pUrvavartI evaM uttaravartI sabhI kaviyoM ne apane-apane kAvyoM meM sarvAdhika sthAna diyA hai| 5. 7 bhAva bhagati jim dIyA ho, kari snAna pahare zubha cIra / jirA caraNa pUjA karI ho, bhAro hAtha laI bhari nIra // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla brahma rAyamalla kA janma kaba aura kahA~ huprA / ve kisa deza evaM jAti ke the aura kisa preraNA se unhoMne gRhatyAga kiyA isa sambandha meM hameM abhI taka koI sAmagrI upalabdha nahIM huii| inhoMne prArambhika zikSA kahA~ prApta kI tathA vivAha hone ke pazcAt gRha tyAga kiyA athavA vivAha ke pUrva hI brahmacArI bana gaye, isake sambandha meM bhI na to svayaM kavi ne apanI racanAoM meM ullekha kiyA hai aura na kisI anya vidvAn ne apanI racanA meM brahma rAyamalla kA smaraNa kiyA hai| inake nAma ke pUrva 'brahma' zabda milane se sambhavataH rAyamalla brahmacArI the aura antima samaya taka ye brahmacArI hI bane rahe isake atirikta hama adhika kucha nahIM kaha sakate / paM0 paramAnanda jI zAstrI evaM DA0 premasAgara jaina ne brahmA rAyamalla kA paricaya dete hue bhaktAmara stotra vRtti ke karttA brahma rAyamalla evaM rAsa granthoM ke nirmAtA brahma rAyamalla ko eka hI mAnA hai / 'bhaktAmara stoSa vRddhi' meM dUsare brahma rAyamalla ne jo apane mAtA-pitA Adi kA nAmollekha kiyA hai usI ko Alocya brahma rAyamalla ke mAtA pitA mAna liyA hai| 'bhaktAmara stotra vRtti' ke kartA brahma rAyamalla DuMbaDa yaza ke bhUSaNa the| inake pitA kA nAma mahya evaM mAtA kA nAma campA thA / ye jina caraNa kamaloM ke upAsaka the / inhoMne mahAsAgara taTabhAga meM samazrita mIyApura ke candraprabhu syAlaya meM varNI karmasI ke vacanoM se 'bhaktAmara stotra vRtti' kI racanA vikrama saMvat 1667 meM samApta kI thI / hamAre vicAra se bahA rAyamalla nAma vAle do bhinna bhinna vidvAn hue / prathama rAyamalla rAsa granthoM ke racayitA the jinhoMne hindI meM kAvya racanA kI tathA jinakI saMvat 1615 se saMvat 1636 taka nirmita eka do nahIM kintu pUrI 15 racanAe~ = 6. jaina grantha prazasti saMgraha - prastAvanA- pRSTha saMkhyA 51 10. jaina zodha aura samIkSA-- pRSTha saMkhyA 11. zrImad hUDa-vaMza-maMDaNamaNi jha eti nAmA vaNik tadbhAryA guNamaMDilA vratazrutA campAmitItAbhidhA ||6| tatputro jitapAdakaMjamadhupo rAyAdimallovratI / ca vRttimiyAM svasya nitarAM natvA zrI (su) bAdIdukaM ||7|| saptaSaThyaM kile varSe SoDazAkhye hi saMvate ( 1667 ) prASADha-vetapakSasya paMcamyAM budhavAra // // // // grIvApure mahA sindhostarabhAga samAzrite prota 'gadurga saMyuvate zrI candraprabhasadmani ||6|| vaNinaH karmasI nAmnaH vacanAt mayakA'raci / bhaktAmarasya sadvRttiH rAyamallena vaNinA / / 10 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya milatI haiN| sabhI kRtiyAM bhakti paraka hai tathA rAsa evaM kathA saMjhaka haiM sabhI meM unhoMne apanA samAna paricaya diyA hai| ina kutiyoM ke AdhAra para brahma rAyamalla muni anantavIti ke ziSya the jo bhaTTAraka ratnakIti ke paTTadhara ziSya the| ina donoM nAmoM ke atirikta hindI kI kisI bhI kRti meM unhoMne apanA dhika paricaya nahIM diyA / 12 apanI pratima kRti 'paramahaMsa caupaI' meM bhI brahma rAyamalla ne apane guru evaM dAdAgurU kA vahI nAmollekha kiyA hai kevala muni saphalakoti kA nAmollekha aura kiyA hai aura usIkA dUsarA nAma muni ralakIti thA jisako kavi ne amRtopama kahA hai| mUla saMgha jaga tAraNahAra, saraba gabacha garavo mAcAra / saphalakoli munivara gunabaMta, sA samAhi guna lahI na aMta // 640 / / siMha ko amRta nAMva prati caMga, ratanoti muni guNA abhaMga / anantaphIti tAsa siSa Ana, bole mukha te pramRta bAna / tAsa ziSya jina caraNA lona, brahma rAyamalla buSi ko homa / / ukta pramastiyoM ke AdhAra para mAlocya brahma rAyamalla mUlasaMgha evaM sarasvatI gancha ke bhaTTAraka ratnakIti ke praziSya evaM muni anantakIrti ke ziSya the 1 ye brahma rAyamalla rAjasthAnI vidvAn the tathA jinakA ikAhaDa pradeza pramukha kendra thA / dUsare brahma rAyamalla gujarAta ke santa the jo saMskRta ke vidvAn the| ye baMDa jAti ke the tathA jinake pitA mahma evaM mAtA campAdevI thii| bhaktAmara stotra vRtti inakI eka mAtra kRti hai jisako unhoMne saMvat 1667 meM grIvApura ke candraprabha vatyAlaya meM samApta kI thii| saMskRta ke vidvAn brahma rAyamalla ne na to apane gurU kA ullekha kiyA hai aura na mulasaMgha ke sarasvatI gaccha se apanA koI sambandha batalAyA hai / isa prakAra donoM rAyamalla bhinna bhinna vidvAn hai / eka 17vIM zatAbdi ke pUrvAddha ke haiM aura dUsare rAyamaranla usI zatAbdi ke uttarAdha ke vidvAn hai | hamAre mata kA eka aura sabala pramANa yaha hai ki prathama rAyamalla kI saMvat 1636 ke pazcAt koI racanA nahIM miltii| yadi donoM rAyamalloM ko eka hI mAna liyA jAve to to prathama rAyamalana 31 varSa taka sAhitya nirmANa se apane Apako alaga rakhe aura phira 31 varSa pazcAt 'bhaktAmara stotra vRtti' likhe ise hama sambhava nahIM mAna sakate / zrI mUlasaMgha muni sarasutI gacha, choDI hI cAri kapATha nibhaMcha / anantIti gurU viditI, tAsu taNau siSi kIyo jI bakhANa / brahma rAyamalla jagi jANiyo, svAmI jI pAzvanAtha ko jI thAna / --neminAtha rAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kyoMki jisa kavi ne pahile 31 varSoM meM 15 racanAeM nirmita kI ho vaha pAge 31 varSoM taka cupacApa baiThA rahe yaha saMbhava pratIta nahIM hotA / jIvana paricaya yA rAgamAla ke zAmila honA koI haniva- nahIM miltaa| kavi ne kisa avasthA meM sAdhu jIvana svIkAra kiyA isake bAre meM bhI hameM jAnakArI nahIM milatI lekina aisA mAlama par3atA hai ki kavi 10-12 varSa kI avasthA meM hI bhaTTArakoM athavA unake ziSya praziSyoM ke nirdezana meM cale gye| muni anantakIrti ko jaba bAvi kI vyutpannamati evaM zAstroM ke ucca adhyayana kI ni kA patA calA to unhoMne inheM apanA ziSya banA liyA aura apane pAma hI rakha kara inheM prAkRta, saMskRta evaM hindI kA adhyayana karAne lage / sAmAnya adhyayana ke pazcAt kavi ko zAstroM kA adhyayana karAyA gayA aura aise yogya ziSya ko pAkara ve svayaM gauravAnvita ho gye| muni anantakIti bhaTTAraka ratnakIrti ke paTTadhara ziSya the / bhaTTAraka ratlakIti nAgaura gAdI ke prathama bhadrArakoM meM se haiM jo bhaTrAraka jinacandra ke pazcAt hue the / yadi muni anantaphauti inhIM bhaTTAraka jI ke ziSya the taba to brahma rAyamalla kA sambandha nAgaura mAdI se honA caahiye| kavi ne jyeSThajinavara vrata kathA ko saMvat 1625 meM sAMbhara meM samApta kiyA thA / 3 lekina kavi saMgha meM nahIM raha kara svatantra rUpa se hI vihAra karate rahe, yaha nizcita hai| ukta saba lathyoM ke AdhAra para kavi kA janma saMvat 1580 ke prAsa-pAsa honA cAhiye / yadi 15 varSa kI avasthA meM bhI inakA bhaTTArakoM se samparka mAna liyA jAve to inheM granthoM ke gambhIra adhyayana meM kama se kama 10 varSa to laga hI gaye hoMge / 25 varSa kI avasthA meM ye eka acche vidvAn kI zreNI meM A gaye / prArambha meM inako prAcIna hastalikhita anyoM ke par3hane evaM lipi karane kA kAma diyA gayA aura yaha kArya brahma rAyamalla binA saMkoca ke tamA vidvattApUrNa tarIke se karane lage / saMvat 1613 meM kavi dvArA likhA huNA eka guTakA upalabdha huA hai jisase bhI mAlUma par3atA hai ki kavi ko sarvaprathama anyoM ke lekhana kA kArya diyA gayA thaa| isa guTake ke kucha pramukha pATha nimna prakAra haiM -..--.- - 13. mUlasaMgha bhava tAraNa hAra, sArada gala garayo saMsAra / ratnakIti muni adhika sujANa, tAsa pATimuni gRha nidhAna / / 71 / / anantakoti muni pragaTya nAma, kItti ananta vimtarI tAma | megha brUda je jAi na ginI, tAsa muni guga jAi na bharaNI / / 7 / / tAsa ziSya jimraraNA lIna, brahma rAyamala mati ko hIna / haNa kathA ko kriyo prakAsa, uttama kriyA muNIzvara dAsa ||73 / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya sAdhanA bIbIsa ThANA carcA 1.28 jIva samAsa 26-56 sugyaya dohA 6-67 paramAtma prakAza ratnakaraNDazrAvakAcAra ukta guTakaM meM pRSTha 60 para nimna prazasti dI huI hai - zrI / zrI saMvatu 1613 varSa jeSTa badi 8 mAnau vAre likhitaM brahma rAyamalla / / dehalI grAme / isI guTake ke pRSTha 66 para bhI brahma rAyamalla ne apanA nimna prakAra ullekha kiyA hai iti paramAtmaprakAza samApta / prabhudAsa kRta / / subhaM bhavatu // zrI / / cha / zrI // likhitaM brahma rAyamallu / / isa prakAra ukta guTakA brahma rAyamalla dvArA lipi baddha kiyA huA hai| isa samaya kavi dehalI meM the aura vahA~ granthoM kI pratilipi karane kA kArya karate the| kavi ne isa muTake ke pUrva evaM isake pazcAt aura kitane granthoM kI pratilipiyAM kI thI kA sabhI koI tallekha nahIM milA hai lekina itanA avazya hai ki kavi ne apanA sAhityika jIvana granthoM kI pratilipi karane ke sAtha prArambha kiyA thaa| ukta guTake meM kavi ne na to apane guru ke nAma kA ullekha kiyA hai aura na kisI zrAvaka ke nAma kA, jirAke anurodha para ukta guTakA likhA gayA thaa| isaliye yaha bhI kahA jA sakatA hai ki usane yaha guTakA svayaM apane pradhyayana ke liye likhA ho| sAhitya sAdhanA granthoM kI pratilipi karate-karate brahma rAyamalla sAhitya nirmANa kI ora pravRtta hue aura sarva prathama inhoMne namIzvararArA kI racanA ko hAtha meM liyA / sAhitya nirmANa kA kArya sambhavataH dehalI chor3ane ke bAda hI prArambha kiyA thaa| dehalI ke bAda ye svatantra rUpa se vihAra karane lage aura sarva prathama jhuMjhanU meM jAkara inhoMne grAnA svataMtra lekhana kArya prArambha kiyA / bhujhanu usa samaya sAhityika kendra thaa| dehalI ke pAsa hone se vahA~ jaina sAdhuoM kA prAnnA gamana barAbara rahatA thaa| kavi ne ukta nagara meM saMvat 1615 kI dhAvaraNa budI 13 budhavAra ke zubha dina namIzvararAsa' kA samApana divasa manAyA'5 tathA apanI prathama kRti ko vidvAnoM evaM svAdhyAya 14. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUtrI caturtha bhAga, pRSTha 765 15. ahA solAsa pandraha racyo rAga, sAvali terasi sAvaNa mAsA barata jI budhi vAso bhalau, aho jaisI jI budhi dInhIM avakAsa / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla premiyoM kI sevA meM samarpita kii| kavi ne 'nemIzvararAsa' ke anta meM vidvAnoM se vinaya pUrvaka itanA avazya nivedana kiyA ki jaisI usakI buddhi thI usI ke anusAra usane grantha racanA kI hai isaliye paMDitajana yadi kahIM truTi ho to usake liye kSamA kreN| 'namIzvararAsa' kAvya kRti kA acchA svAgata hA tathA kavi se isa bAra kI dUsarI racanA nibaddha karane ke liye cAroM ora se prAgraha kiyA jAne lgaa| eka ora kavi kA kAvya racanA ke prati utsAha, dUsarI aura janatA kA prAgraha, ina domoM ke kAraNa 6 mahine pazcAt hI vaizAkha kRSNA navamI zAnivAra ke zubha dina kavi ne "hanumanta kathA" ko chandobaddha karake dusarI kAvya racanA karane kA gaurava prApta kiyA / 16 hanumanta kathA eka vRhada racanA hai| isameM kavi ne hanumAna kI jIvana gAthA ko bahuta hI sundara DhaMga se prastuta kiyA hai| kAvya ke racanA sthAna bAlA pada kavi sambhavataH denA mUla gaye yA phira ise bhI jhaMjhanu nagara meM hI kavitA baddha karane ke kAraNa nagara kA nAma dubArA nahIM diyA / ukta donoM racanAmoM se kavi kI koti cAroM ghora phaila gayI aura zrAvaka gaNa unheM apane yahAM sAdara Amantrita karane lge| isake pazcAt 8-9 varSa ke dIrghakAla taka kapi kI koI bar3I racanA upalabdha nahIM hotI / jina laghu racanAoM meM saMvat nahI diyA huaA hai ho sakatA hai unameM se adhikAMza racanAeM isI samaya kI hoN| saMvat 1625 meM kavi kA sAMbhara nagara meM bihAra hone kA ullekha "jyeSTha jinavara kathA" kI prazasti se milatA hai| prastuta kRti sAMbhara pravAsa meM hI nibaddha kI gayI thii| yaha eka laghu kRti hai jisameM prAdinAtha ke jIvana para prakAza DAlA gayA hai / isakI eka mAtra prati ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra ke eka gUTake meM saMgrahIta hai / '7 sAMbhara nagara meM kavi ne jiraNalADU gIta kA aura nirmANa kiyA / yaha racanA bhI choTI hai jisameM kevala 17 padya haiM / 16 ukta saMvatollekhavAlI tRtIya racanA samApti ke pazcAt kavi kA sAMbhara se vihAra ho gayA aura ve mAravAr3a ke aMcala meM bihAra karane lage | nAgaura kI bhaTTAraka gAdI se sambandha hone ke kAraNa ve isa pradeza ko kaise bhulA sakate the| yadyapi brahma rAyamalla svAbhimAnI santa the aura bhaTTArakoM ke pUrNata: adhIna nahIM rahanA cAhate the phira bhI unhoMne zAkambharI pradeza evaM nAgaura pradeza ko apane upadezoM se pAvana kiyA aura saMvat 1628 meM ke harasoragar3ha pahuMca gaye jo nAgaura pradeza kA pramukha nagara thA / 17. dekhiye rAjasthAna ke jana zAstra bhaNDAroM ko anya sUcI paMcama bhAga, pRSTha saM.645 18. dekhiye rAjasthAna ke jana zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI tRtIya bhAga, pRSTha saM. 117 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya sAdhanA yahAM unhoMne 'pradyumna rAsa' ko samApta kiyA aura apanI racanA meM eka kaDI maura joDa dI 1 pradyumna rAsa kavi kI uttama kRtiyoM meM se haiN| yaha racanA 165 padyoM meM pUrNa hotI hai| prastuta rAsa meM kavi ne apanA jo paricaya diyA hai usakI kucha paMktiyAM nimna prakAra hai ho mUlasaMgha muni pramaTI loI, ho anantaphoti jANo saha koDa / sAsu taNo siSi jANijyau jI, ho brahma rAyamati koyau balAraNI / ho solahasai aThavIta vicAro, ho bhAvava muvI dutIyA pussvaaro| gar3ha harasaura mahAbhalA jI, tine bhalo jiraNesurayAno / zrIvaMta loga basa bhalA jI, ho veva sAstra gurU rAkha mAno / / 164 / / harasora nAgaura pradeza ke itihAsa evaM saMskRti donoM dRSTiyoM se mahattvapUrNa magara mAnA jAtA rahA hai / yaha nagara saMvat 1628 meM ajamera sUbA meM sammilita thA 1 hasora ke pazcAt mahAkavi kA kAvya racanA kI aura phira dhyAna gayA aura ve eka ke pazcAt dUsarI racanA nimita karane lage / saMvat 1626 meM ve mAravADa se vihAra kara dhaulapura A gaye / dhaulapura kA kSetra prAja ke samAna usa samaya bhI saMbhavataH DAkU AtaMkita kSetra thA isaliye santa rAyamalla ne isa pradeza ke logoM meM dhArmika bhAvanA jAgrata karane ke liye vihAra kiyA aura patha bhraSToM ko vApisa gale lagAyA / dhaulapura meM pAne ke pazcAt unhoMne "sudarzana rAsa" ko chandobaddha kiyA aura saMvat 1626 meM vaizAstra sudI saptamI ke zubha dina apanI navInatama kAvyakRti ko sAhitya jagat ko bheMTa kiyA / 20 dhaulapura para usa samaya bAdazAha akabara kA zAsana thA / 'sudarzanarAsa' kavi kI uttama kRtiyoM meM se haiM / dhaulapura ke bIhA kSetra meM vihAra karane ke pazcAt brahma rAyamalla bhAgarA, bharatapura evaM hiNDauna hote huye raNathambhaura pahuMce / yaha durga sadaiva vIratA evaM zaurya ke liye prasiddha gar3ha mAnA jAtA rahA tathA sAhitya evaM saMskRti kA bhI saikar3oM varSoM taka kendra rhaa| jaba rAyamalla ne isa kSetra meM praveza kiyA to usa samaya vahAM bAdazAha akabara kA zAsana thaa| cAroM ora zAMti thI / mahAkavi ne isa durga ko kitane mamaya taka apanI caraNa raja se pAvana kiyA isa viSaya meM to koI ullekha nahIM milatA lekina saMvat 1630 ke prArambha meM jaba isa durga meM praveza kiyA to jaina samAja ke sAtha-sAtha sabhI dugaM nivAsiyoM ne brahma rAyamalla kA bhAvabhInA svAgata kiyaa| kavi ne usa samaya ke durga kA jo varNana kiyA hai usase aisA lagatA hai ki vahAM ke nivAsI yuddhoM kI jvAlA ko bhUla cuke the 9EUR. Ancient Cities of Rajasthen page 329 20. aho solahasa guNatIse vaisAkhi, sAtai jI rAti ujAla jI pAkhi 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla aura aba zAMtipUrNa jIvana yApana karane lage the / 21 yahAM rahane ke kucha samaya pazcAta hI saMvat 1630 kI aSADha zuklA 13 zanivAra ko unhoMne zrIpAla rAsa kI racanA samApta karane kA gaurava prApta kiyaa| samApti ke dina aSTAnhikA parva thA isaliye usa dina samasta samAja ne milakara nayI rAsakRti kA svAgata kiyaa| zrIpAla rAsa kavi kI bar3I racanAoM meM se haiM tathA usameM 268 chanda haiN| raNathambhora hUMDhADa pradeza kA hI bhAga mAnA jAtA hai / isaliye kavi vahA~ se vihAra karake sAMgAnera kI ora cala par3e | mArga meM prAne vAle aneka nagaroM evaM grAmoM ke nAgarikoM ko sambodhita karate huye ve saMtrava 1633 meM sAMgAnera zrA pahuMce sAMgAnera tUMDhADa pradeza kA pramusna nagara thA tathA pradeza kI rAjadhAnI prAmera se kevala 14 mIla dUrI para sthita yA / sAMgAnera ko jaina sAhitya evaM saMskRti kA pramukha kendra rahne kA gaurava prApta rahA hai| usa samaya rAjA bhagavantadAsa ThUDhADa ke zAsaka the tathA apane yuvarAja mAnasiMha ke sAtha rAjya kA zAsana bhAra samhAlate the| sAMgAnera pAne ke pazcAt kavivara brahma rAyamalla ne apanI sabase baDI kRti bhaviSyadatta caupaI ko samApta karane kA zreya prApta kiyaa| saMyoga kI bAta hai ki bhaviSyadatta popaI kI samApti ke dina bhI bhraSTrAnhikA parva cala rahA thA / usa dina zanivAra thA tathA saMvat 1633 kI kArtika zuklA caturdazI kI pAvana tithi thii| nagara meM cAroM ora aSTAnhikA mahotsaba manAyA jA rahA thA / isaliye brahma rAyamalla kI ukta racanA kA vimocana samAroha bhI bar3e utsAha ke sAtha prAyojita kiyA gyaa| usa samaya taka taka brahma rAyamalla kI khyAti prAkAmA ko chune lagI thI aura sAhityika jagata meM unakA nAma prathama paMkti meM A cukA thA / ve krAvi se mahAkavi bana cuke the tathA unakI sabhI racanAyeM lokapriya ho cukI thii| sAMgAnera meM paryApta samaya taka Thaharane ke pazcAt mahAkavi brahma rAyamalla ghATasU kI ora vihAra kara gaye aura kAThADA bhAga ke kitane hI grAmoM ko apane pravacanoM kA lAbha pahuMcAte hue ve ToDArAyasiMha jA phuNce| ToDArAyasiMha kA dusarA nAma takSakagaDha bhI hai| yaha durga bhI rAjasthAna ke viziSTa durgoM meM se eka durga hai / 17 vIM zatAbdi meM ToDArAyasiMha jaina sAhitya evaM saMskRti kI dRSTi se khyAti prApta kendra rahA / dehalI evaM cATasU gAdI ke bhaTTArakoM kA yahAM khUba AvAgamana rahA / brahma rAyamalla yahA~ Ane ke pazcAt sAhitya saMracanA meM laga gaye aura kucha hI samaya pazcAt saMvat 1636 jyeSTha budI 13 zanivAra ke dina 'paramahaMsa caupaI' kI racanA samApta karake use svAdhyAya premiyoM ko svAdhyAya ke liye vimukta kara diyaa| 21. ho rapathabhramara soma kavi lAma, bharIyA nIra tAla cahuM pAsa / yAga vihari bADI ghaNI, ho dhana kae sampatti taNo nidhAna / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAe~ kavi kI yaha prAdhyAtmika kRti hai tathA rUpaka kAvya hai jisameM paramahaMsa paramAtmA kA vizada varzana kiyA gayA hai / saMvatollekha vAlI kavi kI yaha antima kRti hai| isameM 651 dohA caupaI chanda haiN| saMvat 1636 ke pazcAt brahma rAyamahala aura kitane varSoM taka jIvita rahe tathA unakI sAdhanA gira vidhAnasI kI isa gAna meM abhI taka koI ullekha nahIM mila sakA hai| kavi kI aba taka 15 racanAeM upalabdha ho cukI hai jinameM 8 racanAe~ saMvatollekha vAlI hai jinakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai zeSa 7 racanAoM meM racanA samApti kA koI ullekha nahIM milatA isaliye unakI koI nizcita racanA tithi ke bAre meM nahIM kahA jA sktaa| lekina ina sAta racanAmoM meM jambUsvAmirAsa ke atirikta sabhI racanAe~ laghu racanAe~ haiM isaliye hamArA anumAna hai ki ve sabhI kRtiyA~ saMvat 1615 se 1636 ke bIca meM kisI samaya racI gayI hogii| racanAeM mahAkavi kI aba sakra 15 kRtiyA~ upalabdha ho cukI hai jinake nAma nimna prakAra haiM 1. nemIzvararAsa racanA saMvata 1615 2. hanumanta nayA racanA saMvat 1616 3. jyeSThijinavara kathA racanA saMvat 1625 4, pradhumna rAsa racanA saMvat 1628 5. sudarzana rAsa racanA saMvat 1626 6. zrIpAla rAsa racanA saMvat 1630 7. bhaviSyadatta caupaI racanA saMvat 1633 8. paramahaMsa caupaI racanA saMvat 1636 binA saMvat vAlI racanAe~ hai. jambUsvAmI cauI 10. nidoSa saptamI kathA 11. cintAmariNa jayamAla 12. paMca gurU ko jayamAla 13. jinalAI gIta 14, neminirvANa 15. candragupta ke solaha svapna Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ukta sabhI racanAe~ hindI kI bahumUlya kRtiyA~ hai tathA bhASA, zalI evaM viSaya varNana Adi sabhI dRSTiyoM meM ullekhanIya hai / ina kRtiyoM kA sAmAnya paricaya nimna prakAra hai 1. nemIzvararAsa yaha kaSi kI upalabdha kRtiyoM meM prathama kRti hai / kAvya racanA meM praveza karane ke sAtha hI kavi ne neminAtha svAmI ke jIvana para rAsa kAvya sikha kara unhIM ke caraNoM meM use samarpita kiyA hai| isase yaha bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki kavi neminAtha ke atyadhika bhakta the / kavi ko usa samaya bhAyu kyA hogI isake bAre meM kucha nahIM kahA jA sakatA / vaise kavi kA sAhityika jIvana saMvat 1610 se 1640 taka kA rahA hai / ve apane pUre sAhityika jIvana meM brahmacArI hI rahe aura pratyeka kAvya ke anta meM unhoMne apane pApako pranantakIti ke ziSya ke rUpa meM prastuta kiyaa| anantakIti mUlasaMgha bhaTTAraka paramparA meM muni the aura unhIM ke ziSya the kaviyara rAyamalla jinhoMne apane gurU kA prastuta kAgya meM ullekha kiyA hai| nemIzvararAsa rAjasthAnI bhASA kI kRti hai / isameM neminAya kA jIvana carita aMkita hai| neminAya 22 veM tIrthakara the aura bhagavAna zrIkRSNa ke cacere bhAI the / neminAtha ko aitihAsika mahApuruSa ghoSita karane kI pora khoja jArI hai / nemi yaduvaMzI rAjakumAra the jinake pitA samudravijaya the| unakI mAtA kA nAma zivAdevI vA / eka rAtri ko mAtA ne solaha svapnoM dekhe / svapnoM kA phala pUchane para samudra vijaya ne apUrva lakSaNoM yukta putra hone kI bAta kahI / kArtika zuklA 6 ko devoM ne milakara garma kalyANaka manAyA / zrAvaNa zuklA aSTamI ke dina tIrthaMkara neminAtha kA janma huaa| nagara meM vibhinna utsava manAye gaye / pAratI utArI gayI aura mautiyoM kA cauka mAMDA gayA / svarga loka ke indra deva deviyoM ke sAtha nagara meM pAye aura bAla tIrthaMkara ko sumera parvata para le jAkara pANDaka zilA para abhiSeka kiyA / indra apane eka hajAra pATha kalazoM se jala bhara kara nemikumAra kA abhiSeka kiyA / dUdha-dahI, ghRta evaM rasa ke sAtha auSadhiyoM se mile huye jala se bhagavAna kA nhavaraNa kiyA / sAhasa aThotara ina ke hAyi, pravara bhari lIyA jo devatAM sAthi / jA ho jIU pari basiyA, aho dudha vahI dhUta rasa kojI dhAra / sAra sugaMdhI jI USadhI, graho nhavaraNa bhayo ziva devakumAra / / 2 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nebhizvararAsa 17 tIrthaMkara kA nAma nikumAra rakhA gayA isa sambandha meM kavi ke nimna pa likhA hai aho vA kI suisyo jo chediyA kAna, vastra AbharaNa vine banumAna / maho kiyA jI mahokhA pratiSaraNA, vaMdanA bhakti kari vAraM jI vAra // ho kara joDe surapati saraNI nAma diye tasu naimikumAra ||28|| nemikAra doja ke candramA ke samAna bar3hane lage / sukha evaM aizvarya meM samaya jAte dera nahIM lagatI / nemikumAra kaba yuvA ho gaye isakA kisI ko patA bhI nahIM claa| eka dina zrIkRSNA vana krIr3A ko jAne lage to nemakumAra unake sAtha ho gaye / aneka yAdava kumAra bhI sAtha meM the tathA ve sabhI hAthI ratha evaM pAlakI meM savAra the| yahI nahIM grantaHpura kA pUrA parivAra sAtha meM thA / be vana meM vividha prakAra kI kIr3A meM masta ho gye| eka yuvatI jhUlA jhUlane lagI to dUsarI hAtha meM DaNDA lekara use mArane lgii| eka yuvatI yaha dekha kara khilakhilAkara haMsane lagI to dUsarI apane pati kA nAma likhane meM hI masta ho gayI / eka tIyA bhula bhulagA, eka sakhI hA~ sATa se hAthi / eka sakhI hA hA kareM, graho eka sakhI lihi kaMta kaulAva / / vahIM para eka vizAla evaM gaharI bAvar3I thii| vaha gaMgA ke samAna nirmala pAnI se ota-prota thI / nemikumAra ne usa bAvar3I meM khUba snAna kiyaa| jaba ve snAna karake bAvar3I se bAhara nikale to apanA dupaTTA DAla diyA tathA apanI bhAvaja jAmavatI se use zIghra dhone kA nivedana kiyaa| jAmavatI ko vaha acchA nahIM lagA aura kahA ki yadi nArAyaNa zrIkRSNa aisI bAta suna leM to tumheM nagara se bAhara nikAla deN| nArAyaNa ke pAsa zaMkha eva dhanuSa jaise zastra hai tathA nAga yA para ve sote haiM / yadi tumhAre meM bhI bala ho, tathA inako prApta kara sako to vaha unake kapar3e dho sakatI haiN| nemikumAra ko jAmavatI kI bAta acchI nahIM lagI / vana krIDA se lauTane ke pazcAt nemi nArAyaNa ke ghara gaye aura vahAM unakA zaMkhapUra diyaa| zaMkhapUrane se tInoM lokoM meM khalabalI maca gayI / nemikumAra ne nArAyaNa ke dhanuSa ko bhI caDhA diyaa| vahIM zrIkRSNajI A gaye / ve bhodhita hokara nemikumAra ko DATane lge| donoM meM malla yuddha hone lagA / lekina zrIkRSNa inheM nahIM harA sake / P nArAyaNa ne samudra vijaya ke ghara prAkara zivAdevI ke carNa sparza kiye tathA kahA ki nemikumAra yuvA ho gaye haiM isaliye zIghra hI unakA vivAha karanA cAhiye tathA yaha bhI kahA ki ugrasena kI putrI nemikumAra ke yogya kanyA hai / mAtA ne zrIkRSNa ke kahane para apanI svIkRti de dii| isake pazcAda nArAyaNa ne sajA ugrasena ke samakSa rAjula ke vivAha kA prastAva rkhaa| unasena ne mAnA ki ghara para baiThe gaMgA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla mA gayI aura unhoMne apane bhAgya ko mraahaa| jyotiSI ko bulAyA gayA tathA donoM ke nakSatra dene gaye / ugrasena evaM zrIkRSNa ne jyotiSI se nimna prakAra kahA aho leha zubha lagna jiva hoI kusalAta, roga vijogama sAMbarau / svAmi rAi sanizara TAli jai lAbha, zrI nemijinezvara pAya namU / / 4 / / jyotiSI ne donoM ke nimna prakAra lagna dekhAaho mAhi jI khaDahi kiyo barabANa, gyArahu sura gurU rAjala thAna | nemi nau sAta uravi lau, graho likhyau jI lagna gIraNI jyotigo yAM jJAna / ___ sambandha nizcita ho gayaH sapA tAnA bAMgala meM pAna mumArI haldI aura nAriyala samarpita kara dI gayI / bhagavAna zrIkRSNa jI dvArA supArI svIkAra karate hI cAroM aura harSa chA gayA / bAje bajane lage tathA ghara ghara meM badhAvA gAye jAne lge| paTa rasa yaMjana banAye gaye tathA sabhI rAjA eka paMkti meM bhojana karane lage / bhojana ke pacanAt tAMbUla diye gaye / vastrAbhUSaNa kA to boI rikAnA hI nahIM thA / anta meM kRSNA jI ko hAtha jor3a kara vidA kiyA gayA / lagana lekara jaba kRSNa jI vApisa pahuMce to zivAdevI meM nemimumAra ke vivAna kI taiyAriyAM karane ko kahA / eka aura sundariyAM gIta gAne lgii| tela itra chiDakA jAne lagA tathA kesara kastUrI tathA phaloM meM sArA rAjamahala sugandhita hone lgaa| dUsarI aura vizvasta sevakoM ko bulAkara mahiSa, suvara, sAMbhara, rojha, siyAla Adi ko eka bADA meM banda kiye jAne kA prAdeza diyA gayA / ' aho taba lagu phesau jo racyo ho upAu, sevaka prAparaNA lIyAjI bulAI / vega deva namo jI gama karau, graho cha lAho mahiSa haraNa suvarasAMbara rojha siyAla, vegi ho jAI bADI racau aho gauraNa ognajI seriNa bhovAla // 55 / / nemIkumAra kI bArAta meM sabhI yAdava parivAra ke atirikta kaurava, pAMDava bhI the| barAtI sabhI saja dhaja kara bhale / aAMkhoM meM phajala, mugala meM pAna, kejara candana tathA kucAma ke tilaka lage huye pAlakI, ratha evaM hAthiyoM para ve cale / lekina jaba bArAta calI to dAhinI pora rAsabha pukArane lagA, ratha kI dhvajA phaTa gayI, kutte ne kAna phar3aphar3AyA, tathA billI ne rAstA kATa diyaa| nemikUmAra ke seharA bAMdhA gayA unake motiyoM kI mAlA laTaka rahI thii| kAnoM meM kaMDala the tathA muphUTa meM hIre jar3e haye the / janake vastra dakSiNa deza se vizeSa rUpa se maMgAye gaye the| jaba barAta nagara meM pahuMcI to bAje bajane lge| zaMkha dhvani hone lgii| barAta kI aguvAnI huI tathA mahArAjA ugrasena ne nemikumAra se kupA rakhane ke liye nivedana kiyA / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemizvararAsa dUsare dina lagna kI tithi bhAyI to nemikumAra apane parijanoM ke sAtha toraNa ke liye phuNce| unake svAgata meM mahilAoM ne maMgala gIta gAye / rAjula ne bhI apanA pUrA zRMgAra kiyaa| praho maMdira rAjala karo jo siMgAra, sohai jI galI ratnAMDyau hAra / nAsikA motI jI ati baNyA, aho pAI nevara mahA sirahA maiha-maMda kAnA ho kula prati malA, maho merU duhu~ viso jima sUra para caMra / naimikumAra jaTa kA dvAra para pahuI meM unheM eka sthAna se aneka pazuNoM kI karuNa pukAra sunAI dii| unakI pukAra suna kara ve cupacAga nahIM raha sake aura usakA kAraNa pUchA / jaba nemikumAra ko mAlUma par3A ki ye pazu unhIM kI barAta meM pAye huye barAtiyoM ke liye haiM to ve cintita ho uThe aura sapatti ko pApa kA mUla jAna kara vivAha ke sthAna para vairAgma lene ko adhika ucita samajhA aura kaMkana soDa kara giranAra parvata para car3ha gaye-- svAmI jIva pasU saha zenA jI choDi, cAlyo jI pheri tapa nai raSa mohi| kAdha jI surAha lodhI pAlikI, aho jai jai kAra bhayo asamAna / surapati vinoM jI gole gharaNoM, sthAmi bAha baDhyo giranAri gar3ha pAni / / 73 / / kyoMki jahAM jIva dayA nahIM hai vahAM saba bekAra haijapa tapa saMjama pATha-saha, pUjA vidhi vyohAra / jIva dayA viraNa saha praphala, jyo durajana upagAra / lekina jaba rAjula ne nemikumAra dvArA vairAgya ghAraraNa karane kI bAta sunI to vaha mUrchita hokara gira par3I aho gai jI bacana muragatA murachAI, kATi jI ali basauM kumalAI / nATikA thAnaka chADiyA, aho mAta pitA jaba lAgho jI sAra / rUvana karau prati sira dhuNe, aho kInara jI sItala upacAra // 75 / / jaba rAjula ke mAtA pitA ne usakA dUsare kumAra ke sAtha vivAha karane kI bAta kahI to rAjula ne use bhAratIya saMskRti ke viruddha batalAmA tathA nemikumAra ke atirikta sabhI ko apane pitA evaM bhAI ke samAna mAnane kA apanA nizcaya prakaTa kiyaa| vaha apanI eka sahelI ko lekara giranAra parvata para gayI jahAM neminAtha muni dIkSA dhAraNa kara tapasyA meM lIna ho gaye the / rAjula ne neminAtha se vApisa ghara calane ko kahA, apane saundarya kI prazaMsA kI / vibhinna 12 mahiloM meM hone vAle Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAkavi brahma rAyamalla prAkRtika upadravoM kI bhayaMkaratA para prakAza DAlA evaM vividha prakAra se anunaya vinaya kriyA aho sA jo bAraha mAsa kumAra, riti rita bhoga kI pratisAra / mAtA janma kI ko gira, aho ghara me jI nAja khAvAja jo ho / pAri kari marau svAmI suvA ye lAkaDI beI na koI ||17|| neminAtha ne rAjula kI vedanA bar3e dhyAna se sunI lekina ve usase jarA bhI prabhAvita nahIM huye| unhoMne saMsAra kI prasAratA, manuSya jIvana kA mahatva, jagat ke pAravArika sambandhoM ke bAre meM vistRta prakAza DAlA tathA vairAgya lene ke nizcaya ko dohraayaa| rAjula neminAtha kI bAtoM se prabhAvita to huI lekina usane strIgata bhAvoM kA phira pradarzana kiyA 1 lekina neminAtha ko vaha prabhAvita nahIM kara sakI / neminAtha kI mAtA zivAdevI bhI vahIM mA gayI aura unheM ghara cala kara rAjya sampadA bhogane ke liye apanA anunaya kiyA / aho mAtA sivadevi jo nemi naM de upadesi putra sukamAla tuhu bAlaka besa 1 bina isa ghara meM jI thiti karau graho sukhasyo kI bhogavI pitA ko rAja ! diyA ho lega velA nahi svAmi dharya ho zrAzrami AtamA kAja // / 114 / / mAtA zivAdevI evaM neminAtha meM khUba vAda vivAda huaa| mAtA ne vividha dRSTAntoM se rAjya sampadA ke sukha bhogane kI bAta kahI jabaki neminAtha jagat ke sukhoM kI prasAratA ke bAre meM hRSTAnta diye / mAtA pitA ke pacAt balabhadra, zrIkRSNajI evaM anya parivAra ke mukhiyA neminAtha ko samajhAne Aye lekina neminAtha ne vairAgya lene kA dRr3ha nizcaya prakaTa kiyA aura anta meM sAvana zuklA 6 ko vairAgya le liyA tatkAla svarga se indroM / ne zrAkara neminAtha ke caraNoM kI pUjA, bhakti evaM vandanA kii| rAjula ne bhI vairAgya lene kA nizcaya kiyA aura apane AbhUSaNa evaM vastrAlaMkAra utAra diye tathA usane AyikA kI dIkSA le lii| vaha vividha vratoM evaM tapa meM lIna rahatI huI anta meM mara kara 16 veM svarga meM indra ho gayI / neminAtha ne kaivalya prApta kiyA aura deza meM saikar3oM varSo taka vihAra karake tathA ahisA anekAnta evaM anya siddhAntoM kA upadeza dekara deza meM ahiMsA dharma kA pracAra kiyA aura anta meM giranAra se hI mukti prApta kI / prastuta kAvya brahma rAyamalla kI prathama kRti / ise kavi ne saMvat 1615 sAvana kRSNA 13 budhavAra ke zubha dina samApta kiyA thA / nemIzvararAsa kI racanA jhujhunuM nagara meM huI zrI jahA~ cAroM ora bAga bagIce the| mahAjana loga jahAM paryApta Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumanta kathA saMkhyA meM the tathA jisameM 36 jAtiyoM rahatI thii| usa nagara ke zAmaka cauhAna jAti ke ye jo apane parivAra ke sAtha rAjya karate the| nagara meM thI pArzvanAtha di0 jaina mandira thA aura vahI nemizvararAsa kA racanA sthAna thaa| prazasti meM kavi ne apane pApako mUlasaMgha sarasvatI gacchA ke muni anantakauti kA ziSya honA likhA hai / pUrI prazasti mahatvapUrNa hai jo nimna prakAra hai bhI bhUsasaMgha muni sarasutI gacha, choDI ho vAri kavAya ni / manantakIti gurU viditau, sAsu saga siSi koyau jI btaae| brahma rAyamalla jagi AriNapa, svAmI jo pAzyanAtha ko mo yAni // 141 / / racanA kAla aho solAhase pandrAha racyo rAsa, sAvali terasi sAbaraNa mAsa / barasa jI Si pAso bhalo, graho aso jo budhi donhI pravakAsa / paMDita koI au mata hasau, taso jo yudhi kIyo paragAsa // 142 / / racanA sthAna bAgavAjI ghaNI nau jI ThAriNa, vase ho mahAmama namra jhAjhoriNa / poriNa chattIsa lIlA kara, gAma ko sAhiba jAti sauhAraNa / rAja karo parivAra syau, aho chaha varasana ko rAkho jI mAna / / 143 / / chaMda saMdhyA bhayo jI rAsI sivadevI kA bAlako, kar3avAho eka sau adhika paitAla / bhASa jI meda judA judhA, chaMca nAmA zaba subhavaNaM / kara jorDa kaviyaNa kahai, bhava bhava dharma jinesara sarNa 11144 / / zrI nemijigosara paya nreN| ukta prazasti ke anusAra rAma meM 145 kau baka chanda hone cAhiye / 2. hanumanta kathA prastuta kRti bhI kavi kI vistRta kRtiroM meM se hai| bhaviSyadatta caupaI ke samAna isa racanA ke bhI hanumantakathA, hanumanta rAsa evaM hanumanta caupaI pAdi nAma milate haiN| hanumAna paurANika puNya puruSoM meM se eka hai tathA unakI kathA kA pramukha udagama sthAna raviSeraNAcArya kA padma purANa hai jo saMskRta bhASA meM hai| hanumAna kA jIvana samAja meM lokapriya rahA hai isaliye hanumAna ke jIvana para prAdhArita kitanI hI racanAe~ milatI haiN| prastuta kuti bhI kavi kI aisI eka lokapriya kRti hai| jisakI kitanI hI pratiyA~ rAjasthAna ke vibhinna bhaNDAroM meM saMgrahIta hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla brahma rAyamalla ne kayA kA prArambha caubIsa tIrthaMkaroM kI vandanA se kiyA hai| usake pazcAt sarasvatI kA stavana diyA gayA hai tathA apanI nimna zabdoM meM laghutA prakaTa kI hai samarI sarasati sAmariNa pAya, hoi budhi samha taraNI pasAi / hauM mUrikha prati apADa prayANa, paMDita jana sohayA sa vihANa / / 15 / / prakSara pada navi pAU meda, laho na artha hoi bahu kheva / / ladhuM vIrgha jANu nahIM varNa, kariyA kahA~ kathA prAvaNaM / / 16 / / isake pazcAt prAcArya kundakunda kA namana karake kathA ko prArambha kiyA gayA hai| sumerU ke dakSiNa bhAga kI ora vidhAdharoM kI bastI cI / cAroM prora saghana hariyAlI thI vanoM meM cAroM ora vRkSa lage huye the / supArI bhI kamarasa thA tathA niMbu evaM Ama ke saghana vRkSa, loMga, akharoTa evaM jAyaphala meM lade huye vRkSa the| kuMjA, maravA evaM rAyacaMpA kI beliyAM juhI, pAila, bolanI, camelI, evaM mUcakaMda ke latA evaM vRkSa the| ghola supArI kamara ghaNo, niyamAM pAyAMphaNa saciciriNa / miri bidAma lauMga akharoTa, bahata jAiphala phale samATa / / / / kujo maravI sAdI jAi, desi siMhAlI caMpo rAi / aho pAula pAlanA , lA kanayara mubhava II Aditapura bahuta sundara nagara thA jisake rAjA kA nAma prahalAda thA / usake eka putra thA nAma thA pavanakumAra | bhAditapura nagara saba taraha se sampanna thaa| maMdira dhe, bAjAra the, bar3e bar3e vyApArI the / thAvaka gaNa dhana dhAnya se pUrNa the / eka dUsare meM IA nahIM thI / kahIM mallayuddha hotA thA to kahIM akhADA calatA thA / ghara ghara vivAha hote rahate the / nagara meM muniyoM kA pAhAra hotA rahatA thA / isI bharata kSetra meM merU ke pUrva dizA kI ora vasanta nagara thA usakA rAjA mahendra thA tathA rAnI kA nAma indradani thA / aMjanA usakI putro kA nAma thA / vaha bahuta rUpavatI thii| aMjanA jaba pUrNa yuvatI ho gaI to rAjA ne apane cAroM maMtriyoM se bulAkara aMjanA ke liye ucita vara kI talAza karane ko kahA / prathama mantrI ne rAvaNa se vivAha karane kA prastAva kiyaa| dUsare mantrI ne rAvaNa ke putra indrajIta evaM meghanAda meM se kisI eka ke sAtha vivAha karane ke liye kahA / tIsare mantrI ne hiraNAbha ke putra ariMda kumAra se karane kI salAha dI / cauthe mantrI ne pavanaMjaya ke sAtha vivAha karane kA prastAva rkhaa| sabhI sabhAsadoM ko antima prastAva acchA lgaa| kucha dinoM pazcAt praSTAnhikA parva mA gayA aura saba vidyAdhara aSTAnhikA pUjA ke nimitta nandIzvara dvIpa cale gaye / vahAM bhaktipUrvaka pUjA hone lgii| vahIM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumanta kathA para pavanakumAra ke pitA prahalAda A gye| dhonoM rAjA milakara atIva prasanna hue bahuta prAnanda buhu mana bhayo, tAko varNana jAi na khyo| kanaka silA sobhai ati bhalI, baiThA tahA~ bhUpati ati balI 1 rAjA mahendra ne apanI putrI aMjanA kA rAjA prahalAda ke sAmane prastAva rakhA bhaura kahale lagA - mujha putrI mundari aMjanI, epa viveka kalA baha bhaNI / vara prApti sA kanyA bhaI, nisa yAsari mujha nihA gii| cita adhika gaI , to do nArA dIra / rAja kubAra dekha saba Tohi, bAta vicAra na Aye koI // 56 // hama Upari pharidAra pasAba, rAkhau bona mAro rAva / bhAta tumhArai citta suhAi, pavana zrejanA vIja cyAhi // 66 // anta meM vivAha kA nizcaya ho gayA aura zubha mUharata meM donoM kA vivAha ho gayA / eka mahIne taka vahAM bArAta ThaharI / saMkA meM rAvaNa kA zAsana thA / vaha tInakhaMDa kA samrATa thA 1 cAroM dizAoM meM umakrI dhAka shrii| lekina puharIka nagara ke rAjA varuNa apane Apako adhika zaktizAlI mAnate the| isaliye rAvaNa ne usa para vijaya prApta karane kA nizcaya kiyA aura apanA dUta usake darabAra meM bhejA / isake pazcAt donoM kI senAmoM meM yuddha chiDA lekina rAvaNa jIta nahIM sakA / vaha vApima kA A gayA aura senA ekatrita karake yuddha ko punaH taiyArI karane lgaa| rAvaNa ne prahalAda rAjA ko bhI senA lekara bulAyA / patranakumAra ne apane pitA ke samakSa svayaM jAne kA prastAva rakhA aura pitA kI svIkRti se senA ko sAtha lekara cala diyaa| rAtri hone para sarobara ke pAma par3Ava DAla diyA / varhA pavanakumAra ne cakavI ke vigga ko dekhA / pavanakumAra ko aMjanA kI yAda A gayI jisako usane akAraNa hI 12 varSa se chor3a rakhA thA / anta meM vaha apane mitra kI sahAyatA se talAla usI rAtri ko aMjanA se milane gyaa| iMjanA se apane kiye para kSamA mAMgI aura donoM ne rAtri Ananda se vyatIta kI | aMjanA kI prArthanA para use eka mbargA graMgUThI dekara pavanaMjaya vApisa yuddha bhUmi ke liye cala diyaa| graMjanA garbhavatI ho gayI 1 cAroM ora carcA hone lgii| usakI sAma ko jaba mAlUma par3A to aMjanA ne apanA spaSTIkaraNa de diyA lekina kimI ne usa para vizvAsa nahIM kiyA aura usako apane pitA ke ghara bheja diyA / pitA ne bhI usake caritra para sandeha kiyA aura bahuta kucha samajhAne para bhI kisI bAta para bhI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mahAkavi brahma rAyamalla vizvAsa nahIM kiyA aura aMjanA ko deza nikAlA de diyaa| honahAra aisA hI thA / kavi ne aisI ghaTanAoM para apanI bahuta sundara TippaNI dI hai jA dina bhAI ApanA tA dina prota ma koi / mAtA pitA, kaTuMba sahu te phiri mero hoi / kaMta sAsu susarI pitA, ratha dala adhika anUpa / sunvarI nikalI ekalI, yo saMsAra sapa // 27 // apane pitA kI nagarI se aMjanA apanI eka dAsI ke sAtha bhayaMkara vana meM phuNcii| usI vana meM use eka muni ke darzana hue jisase usako bahuta kucha sAMtvanA milI / usane rAmokAra mantra kA uccAraNa kiyaa| muni ne bhI unheM upadeza diyA aura vipattI meM dhairya dhAraNa karane ke liye khaa| muni se aMjanA ne apanI vipatti apane pUrva saMcita pApa karmoM kA phala jAnane ke pazcAt rahane lgii| vahIM eka rAtri ko guphA meM aMjanA ne putra ko kA kAraNa pUchA / aMjanA ne bahU aura usakI dAsI vana janma diyaa| meM guphA madhya prati bhayo ujAsa jAgaki diNayara kiyo prakAsa / rUpa kalA guNa hai na pAra, parata SikAma avatAra // 76 // fare koTi didhai tasa beha, sola kalA candra mukha eva / tejA puraMga boje vara bora, mahAvA tasu khabhaM sarIra // 50 // usI guphA ke Upara se eka vidyAdhara vimAna dvArA sapatnIka jA rahA thA jaba use mAlUma huA to vaha guphA meM jAkara aMjanA evaM navajAta zizu ke sambandha meM ki vaha to usakA mAmA hI hai, bAlaka kA janmotsava manAyA / jAnanA cAhA / dAsI dvArA jaba bAta mAluma huI vaha tatkAla aMjanA ko apane sAtha le gayA aura jyotiSI ne janma kuMDalI banAyI aura kahA ki yaha bAlaka apUrva tejasvI hogA tathA anta meM nirvANa prApta karegA / mAmA ke vimAna meM pAMcoM baiTha kara cala diye| bAlaka mAmA ke hAtha meM thA / vimAna Upara calA jA rahA thA ki mAmA ke hAtha se chUTa kara baha nIce gira par3A / aMjanA para phira vipatti zrA gyii| nIce jaba vimAna ko utArA to dekhA bAlaka prasanna hokara aMgUThA cUla rahA hai| paMjanA kI prasannatA kA pAra nahIM rahA anta meM ve saba apane ghara A gye| aMjanA apane mAmA ke ghara rahane lagI / idhara pavanakumAra rAvaNa se sammAnita hone ke pazcAt vApisa apane deza lauTa AmA / vahAM Ane para jaba use bhaMjanA nahIM milI to vaha tatkAla apane sAthI ke sAtha rAjA mahendra ke yahAM gyaa| jaba vahAM bhI use aMjanA nahIM milI to vaha usake viraha meM unmatta hokara cAroM ora vana, parvata evaM guphAoM meM usakI talAza karane lagA / lekina phira bhI use aMjanA nahIM milI / anta meM usake pitA zvasura prAdi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumanta kathA 25 sabhI use khojate vahAM A gaye aura pavanaMjaya ko aMjanA milane kI khuzakhabarI sunAyI / kucha samaya pazcAt pavana kumAra usako sAtha lekara vApisa prAditapura calA gayA aura vahAM sukha pUrvaka rAjya karane lgaa| ___ bahuta varSoM pazvAt rAvaNa kA phira saMdeza lekara dUta pAyA aura zIghra hI senA lekara varuNa ko parAjita karane kA Adeza diyA / hanumAna ne apane pitA ke sAtha jAne kA prastAva rakhA / lekina pitA ne bAlaka hanumAna ko yuddha kI bhayAnakatA ke bAre meM batalAyA lekina usane eka bhI nahIM sunii| anta meM pitA ne use sammAna ke sAtha vidA kiyaa| hanumAna ko nagara se nikalate hI zubha zakuna huye / kavi ne unheM nimna zabdoM meM ginAyA hai bhaye sugaraNa sabha cAlata bAra, bAI veSyA kara ghokAra bAbo tItara bAI mAla, mAI sArasa sAMDa siyAla / / 11 // bAbo ghugha ghamaM ghaNoM, dehi mAna rASaraNa ghati ghnnoN| bhAvo suNaho Thoke kaMdha, begau kare zatru ko baMdha // 12 // mA sidha kara dokAra, mAtra rAsabha vAraMvAra / ADI phiri AI lauMgatI, yAMce zatru haNa sUpati // 13 / / hanumAna ne varuNa kI senA ko sahaja hI parAsta kara diyaa| isase cAroM mora usakI jaya jaya kAra hone lgii| eka dina hanumAna apane dIvAna ke sAtha baiThe huye the| eka dUta ne hanumAna ke hAtha meM patra diyA jisameM unase kokiMdA ke rAjA sugrIva kI atyadhika sundara putrI padmAvatI ke sAtha vivAha karane kI prArthanA kI gaI thii| kucha samaya pazcAt kharadUSaNa ke marane evaM saMvuka ke patana ke samAcAra sunakara hanumAna ko bhI duHkha huaa| paryApta samaya ke pazcAt hanumAna ke pAsa patra lekara phira eka dUta prAmA papa meM nimna paMktiyAM thI dUmA dina Ayo eka bUta, lilyo lekha bonau hanuvaMta / sItA haraNa kahI sahu mAta, rAma lakhamana ko kuzalAta / / 5 / / rAmacandra kInhIM upagAra, saha sugrIva saNyo vyohAra / rAma ca.AI Ai sutAra, suraNI sahu se bAta vidhAra // 6 // patra ko par3ha kara hanumAna zIghra hI rAma ke pAsa gye| rAma ne hanumAna kA svAgata kiNa aura sItA haraNa kI bAta batalAyI tathA latkAla laMkA meM jAkara sItA se milakara nimna saMdeza dene ke liye kahA kahi nai siyA cha DA tohi, saphala janma taba merau hoI liyA gaye so jo mAvi kare, tAsa bhAra dharatI para rahe // 25 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla hanumAna rAma kA zubhAzIrvAda lekara laMkA ke liye ravAnA huye / mArga meM do muniyoM ko saMkaTa meM dekha kara unakA upasarga zAnta kiyaa| vahIM para laMkA sundarI se vivAha kiyA aura use sItA ke sambandha meM bAta batalAyI / 26 hanumAna laMkA meM jAkara vibhISaNa se mile| vahAM unakA ucita svAgata huaa| hanumAna jahAM sItA rahatI thI vahAM gaye / hanumAna ne vahAM sItA ke darzana kiye| sarva prathama rAma nAma kI mudrikA ko Upara se sItA ke pAsa girA dii| mudrikA dekha kara sotA pramanna huii| udhara rAvaNa ko bhI mandodarI ne bahuta samajhAyA / usake pahale hI 18 hajAra rAziyA~ thI aura ve bhI eka se eka sundara thii| sItA kI bhI mandodarI ne nimna zabdoM meM prazaMsA kI-- tumha sama rUpa nahIM ko nAri saMyama saMmla varata AcAra / dhami pitA mAtA mihi jaraNI, dhani rAmacandra tasa kAminI ||36| hanumAna ne sItA se rAma ke samAcAra kaTTe tathA sItA ko chuDAne kA rAmacandra kA nizcaya ghoSita kiyaa| hanumAna evaM sItA ne eka dUsare kI bAta pUchI tathA kisa taraha sIlA kA haraNa kiyA gayA vaha batalAyA / sugrIva kA rAma se jAkara milanA tathA unheM apanI rAjadhAnI meM lAkara DhahAne kI bAta kahI / udhara mandodarI ne hanumAna ke Ane kI bAta rAvaNa se kahI to usane tatkAla use bAMdha kara lAne kA Adeza diyaa| hanumAna ne sabakA sAmanA kiyaa| rAvaNa ne apane putra indrajIta ko hanumAna ko bAMdha kara khAne ke liye bhejA / anta meM indrajIta hanumAna ko rAvaNa ke pAsa le jAne meM saphala ho gyaa| rAvaNa ne hanumAna ko bahuta samajhAyA, saMsAra kA svarUpa batalAyA, lekina rAvaNa ne eka bhI nahIM sunii| hanumAna se apane maraNa kI bAta batalAyI aura pUcha ke kapar3A rUI zrAdi bAMdhane tathA usa para tela DAlane ke liye khaa| hanumAna ne tatkAla apanI pUMcha cAroM aura ghumA dI jisase laMkA jalane lagI / isake pazcAt hanumAna vApisa rAma ke pAsa A gye| rAma ne hanumAna kA rAjasI svAgata kiyA / vApisa Ane ke pazcAt hanumAna ne laMkA kA pUrA vRttAnta sunAyA / isake pazcAt rAma ne laMkA vijaya ke liye senA taiyAra kI aura ve laMkA vijaya ke liye cala pdd'e| isake pahale ki ve rAvaNa para AkramaNa karate unhoMne rAvaNa ko samajhAne ke liye apanA dUta bhejA lekina rAvaNa ne dUta kI bAtoM para koI dhyAna nahIM diyA tathA usake nAka kAna kATane kA Adeza diyA 1 anta meM rAma ko laMkA para AkramaNa karanA pdd'aa| donoM kI senAoM meM ghora yuddha huA aura anta meM lakSmaNa ke hAtha se rAvaNa kA anta huaa| sItA ko lekara rAma vApisa ayodhyA lauTa Aye / hanumAna kuMDalapura para rAjya karane lage / bahuta Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumanta kathA 27 samaya taka rAjya karane ke pazcAt hanumAna ko jagat se udAsInatA ho gayI / unhoMne muni dIkSA dhAraNa kara lI aura mahAnirvANa prApta kiyA / racanA kAla kavi ne apane isa kAvya ko saMvat 1616 vaizAkha kRSNA 6 zanivAra ko samApta kiyA / usane namratApUrvaka apane laghu jJAna ke liye saba vidvAnoM se kSamA mAMgI hai| jisakA ullekha usane apanI prazasti meM kiyA hai| usane ratnakIti aura muni manantako kAmoM kA ullekha kiyA hai bAra apane Apako anantakauti kA ziSya svIkAra kiyA hai / mUlasaMgha bhava tAraNa hAra, sArada gaccha garavau saMsAra / ratnakoti muni adhika sujANa, tAsa pATi muni gurAhamidhAma | amantakI ti muni pragaTyo nAma, koti ananta vistarI tAma / megha va je jAi na ginI, tAsa muni guNa jAuna bhaNI / tAsa siSya jiraNa caraNAM loraNa, brahma rAumAla mati ko horaNa / hA kayA mau kiyau prakAsa, uttama kriyA muraNIzvara vAsa / kavi kI yaha saMvatoslekha vAlI yaha dUsarI racanA hai / kavi ne isakA rakhanA sthana nahIM likhA hai aura na tatkAlIna kisI zAsaka kA nAma hI likhA hai / kavi ne prArambha aura anta meM munisuvratAnAtha kA smaraNa kiyA hai jisase patA calatA hai ki isakI racanA munisuvratanAtha ke caityAlaya meM huI thI 11 prastuta rAma kAzya meM 757 padya haiM jo vastubandha, dohA aura caupaI chandoM meM vibhakta hai / rAsa kI bhASA rAjasthAnI hai / 1. bhaNI kraya mana maiM dhari harSa solAsa solA zubha varSa / riti vasaMta mAsa vaizAkha, naumi sanIsara karahiM pAsa / / 2. mUlasaMgha bhava tAraNa hAra, sArada gaccha garavI saMsAra / ratnaphIti muni adhika sujAraNa, tArA pAdi muni guNanidhAna / anantakIrti muni pragaTyo nAma, kIti ananta viztarI tAma | megha da je jAi na ginI, tAsa muni guNa jAsana bhaNI / tAsa siSya jiNa caraNAM lInA, brahma rAumala mati ko hIrA / haraNa kathA nau kiyo prakAsa, uttama kriyA muraNIzvara dAsa / 3. prastuta pAMDulipi eka guTake meM hai jo mahAvIra bhavana meM saMgrahIta hai / guTakA kA lakhanakAla saMvat 1716 pauSa sudI pratipadA hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla 3. jyeSTha jinavara kalA yaha kavi kI laghu racanA hai jisameM prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva kA jIvana caritra prakita hai| prathama tIrtha kara hone ke kAraNa ve sabase bar3e jina haiM, isaliye isa kathA kA nAma jeSThajinavara kathA rakhA gayA hai| isakA racanA kAla saMvat 1625 tathA racanA sthAna sAMbhara (rAjasthAna) hai| prastuta kathA kA ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra ajamera meM sNpr| samAjamA hai / 4. pradyumnarAsa paradavaNarAsa brahma rAyamalla kI rAsa saMjJaka kRtiyoM meM mahatvapUrNa kRti hai| rAjasthAnI bhASA meM nibaddha isa rAsa kAvya kA racanAkAla saMvat 1628 bhAdavA sudI 2 budhavAra hai|' gar3ha harasora isakA racanA sthAna hai| harasora jayapura rAjya kA hI eka ThikAnA thA jahAM jaina zrImantoM kI acchI bamsI thI / jinamandira thA tathA usameM pUjA batta vidhAna hote rahate the| kavi ne sambhavataH saMvat 1628 kA cAturmAsa yahIM dhyatIta kiyA thA aura vahIM zrAvakoM ke prAgraha se isa rAsa kI racanA samApta kI thii| pradya mna kI gaNanA 169 puNya puruSoM meM kI gayI hai tathA 24 kAmadevoM meM bhI pradya mna kA sammAnita sthAna hai| ye naveM nArAyaNa zrIkRSNA jI ke putra the / carama zarIrI the / jaina vADmaya meM pradyumna ke caritra kA mahatvapUrNa sthAna hai / aba taka saMskRta, apabhraMza hindI evaM rAjasthAnI meM vibhinna kaviyoM dvArA nibaddha pradyumna ke jIvana para 25 kRtiyAM khoja lI gayI haiN| bramha rAyamalla ke pUrva nibaddha 7 kRtiyAM milatI hai aura prastuta rAsa kAvya ke racanA ke pazcAt 17 kRtiyAM aura likhI gayI jinase pradyumna ke jIvana kI uttarottara lokapriyatA kA bhAna hotA hai| rAsa kAvya kA mUlyAMkana pradyumna rAsa kA prArambha tIrtha kara kI vandanA se hotA hai isake pazcAt jinavAraNI tathA phira nirgrantha gurU ko namaskAra kiyA gayA hai / kavi ne phira apanI alpajJatA kA nimna padya meM varNana kiyA hai ho ho mRti ati apaDha prayANa, bhAvameva jANoM nahIM jI ho ghoDI jI budhi kima karau bakhANa, rAsa bhaNI paravavaraNa ko jii| 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI paMcama bhAma-pRSTha saMkhyA 145 ho solahasai aThThavIsa vicAro, ho bhAdavA sudi dvitIyA budhvaaro| gaha harasora mahAbhalau jI ho timai bhalA jigosura thAnI / zrIvaMta loga basa bhalAjI, ho deva zAstra gurU rAkhai mAnau // 1943 2. dekhiye-lekhaka dvArA sampAdita prazca mna caritra kI prastAvanA, pR0 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa dvArikA ke varNana se rAsa prArambha hotA hai| vahAM praprakavaSTi rAjA the jo sampadRSTi zrAvaka the | kuntI isI kI putrI thI jisakA pAMDurAja se vivAha huA thA / imakA putra basudeva thA tathA usakI patnI kA nAma rohiNI thA jo rUpa saundarya meM prapsarA ke samAna thI (rUpakalA apasarA samAna) / inake do putra nArAyaNa evaM balibhadra the| donoM hI zalAkA puruSoM meM the tathA jaina dharma ke prati unakA vizeSa anurAga thA / eka dina nArAyaNa ke ghara para nArada RSi kA prAgamana humA / RSi kA svAgata satkAra karane ke pazcAt nArAyasa bArada hAI bIpakAgara kahane ke liye nivedana kiyA kyoMki nArada kA sabhI kSetroM evaM sthAnoM para AvAgamana rahatA thaa| nArada ne kahA ki pUrva aura pazcima donoM meM kevala jJAnI vicarate haiM aura usake mamavasaraNa meM prANI mAtra dharmalAbha lete haiN| isake pazcAt nArada mahaloM meM gaye jahAM zrIkRSNa kI rAnI satyabhAmA rahatI thI / satyabhAmA ne nArada kA svAgata nahIM kiyA aura apane hI zrRMgAra meM vyasta rhii| isa para nArada ne satyabhAmA ko garva nahIM karane kI bAta kahI kintu isa para vaha ulTe nArada ko mAna kaSAya tyAgane kA upadeza dene lagI / isa para nArada krodhita ho gaye aura nimna zabdoM meM usakI bhatsanA ko ho bhaNe raSIsura vevI abhAgI, ho hama ne jI sIkha dega tU lAgI / pApa dharma jANo nahIM jI, ho mujha na jI mAnavAna sahu Apa 1 sura bhara saha sevA kara jI, ho tomi loka mujha pe saha kaMpai / satyabhAmA ne usakA phira kaTAkSa rUpa meM uttara diyA jirAse nArada RSi aura bhI jala gaye / unhoMne nizcaya kiyA ki satyabhAmA apane rUpa lAvaNya ke mada meM cUra hai isaliye zrIkRSNa jI ke isase bhI sundara vadhu lAnI caahiye| isI vicAra se ve cAroM ora ghUmane lge| ye vidyAdharo kI nagarI meM gaye aura deza kI vibhinna rAjadhAniyoM meM gaye / anta meM cala kara ve kuNDalapura pahuMce jahAM bhISamarAja rAja karate the / zrImatI unakI paTarAnI thii| rUpa kumAra putra thA tathA zakmiNI putrI thI / eka muni ne nArada RSi ke Ane ke pUrva hI rukmiNI kA vivAha kRSNAjI ke sAtha hogA aisI bhaviSyavANI kara dI thI / jaba rukmiraNI kI muvA sumati ne muni kI bhaviSyavANI ke bAre meM batalAyA to bhISama rAjA ne zrIkRSNa jI ke sAtha vivAha karane kA virodha kiyA tathA zizupAla ke sAtha rukmiNI kA vivAha karanA nizcaya kiyaa| nArada RSi bhISama rAjA ke mahala meM gaye / vahAM rAniyoM ne namaskAra karake unheM ucita Adara satkAra diyA / rukmiNI ne Akara jaba nArada kI vandanA ko to use zrIkRSNa jI kI paTarAnI banane kA AzIrvAda diyaa| nArada vahIM se kRSNa jI kI sabhA meM gaye aura vahAM unhoMne nimna bAta kahI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mahAkavi brahma rAyamalla ho nArada bola harI nareso, ho usapura basa aseso / bhISama rAjA rAjaI jI, ho tihakai sutA kapiralI jANoM / sAsu rUpa likhi AriNayo jI, ho sobhe nArAINa ke rANI 1336 / / bhISama rAjA ne rukmiNI ke vivAha kI taiyAriyAM prArambha kara dii| lekina jaba usakI bhuvA ko mAlUma par3A to vaha atyadhika cintita huI aura patra ke dvArA zrIkRSNa jI ko 2-1 bheja mi pA vApara pare samAcArolika rUpa se kahe ki vivAha ke dina nAgapUjane ke bahAne se rukmiNI bAga meM pAvegI saba yahAM meMTa ho sakegI / pUrva nizcayAnusAra rukmiNI vahAM prAgayI aura kahane lagI ho tAhi ausari rUpariNa sahA AI, ho bhAga devatA kI pUja rcaaii| hAya joDi vinatI kare jo ho, je cha sakala devatA sAco / nArAharaNa aba Aijyo jI, ho phurijyo sahI tuhArI bAco // 42 / / rukmiNI haraNa kI nagara meM jaba khabara pahuMcI to yuddha kI taiyArI prArambha ho gayI ho kuMglapura meM lAdhI sAro, ThAI ThAiva paDi pukaaro| kapiriNa na hari le gayo jI, ho rAmA jI bhaSima bAhara lAgI / sAThi sahasa ratha jotiyA jI, ho tIni lAkha ghoga sura bAgA / / 45 / / rukmiNI senA dekha kara Dara gayI aura kRSNa jI se 'praba Age kyA hogA' kahane lagI / lekina zrIkRSNa jI ne zIghra hI dhanuSa bANa calAnA prArambha kara diyA aura sarvaprathama rUpakumAra ko gharAzAyI kara diyaa| zizupAla aura zrIkRSNa meM yuddha hone lagA / aura kRSNa jI ne bANa se usakA bhI sira cheda diyaa| usake pazcAt ve rUpakumAra ko sAtha meM lekara raMvata parvata para cale gaye vahAM rukmiNI ke sAtha vivAha kara liyA / dvArikA pahuMcane para unakA joradAra svAgata kiyA gayA / ho haladhara phisna dvArikA prAyA, ho jityAjI sama nisAraNa bajAyA eka dina kRSNa ne apanA eka dUta duryodhana ke pAsa bhejA aura kahalavAyA ki rukmiNI aura satyabhAmA donoM meM se jisa kisI ke prathama putra hogA vaha usakI sutA udaghimAlA se vivAha kregaa| idhara satyabhAmA evaM rUkmiNI meM yaha taya huaA ki jo donoM meM se prathama putra paidA karegI vaha duryodhana kI laDakI ke sAtha vivAha karane ke pazcAt dUsarI kA sira muNDana kregii| nau mahine ke pazcAt donoM ko putra ratna kI prApti huii| lekina kRSNajI ke pAsa rUkmiNI kA dUta pahile pahuMcA aura satyabhAmA kA duta pIche | putra utpanna hone para dvArikA meM khUba utsava manAye gaye ho manahArikA bhayo uchAho, ghari ghari gAgai kAmaNI zrI / / 67 // janma ke 6 dina pazcAt ghUmaketu nAmaka vidyAdhara pradya mna ko prAkAza mArga se ur3Akara le gayA aura mahAbhayAnaka bana meM eka silA ke nIce dabA kara calA gyaa| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumanta kathA isI avasara para vahAM kAnasaMvara kA vimAna pAyA / pradya mna ke Upara pAne para jaba vimAna ruka gayA to nIce uttara kara usane zilA ke nIce se zizu pradya mna ko uThA liyA aura apanI rAnI kaMcanamAlA ko le jAkara de diyaa| kAlasaMbara ke pahale hI pAMcaso puSa the irAliye usane kahA ho jo putra pAMnA sAmo, ho sahamAlakako kara prhaaro| te dukha jAIna meM sahayA jI, ho suriNa bolau saMbara nara nAhI / kAlasaMvara pradya mna ko meghakUTa durga para le gayA jahAM usakA rAjya thaa| vahAM pradya mna kI prApti para aneka utsava manAye gaye / ughara dvArikA meM zizu pradyumna ke haraNa para zoka chA gyaa| rukmiNI rone pITane lagI-- rudana karai hari kAmiNI jI, ho ghUrNa sIsa duvai kara poTe / / 76 // ho rAjA jo bhIkhama taNI kumArI, ho hire sira kaTe ati bhArI / vosa jI kharI arAghaNI jo, ho surapI bAta kisna ke divANi / / mukha bola hari rAlIyojI, ho hAhAkAra bhayo asamAne / / 77 // itane hI meM nArada jI kA dvArikA prAgamana huA 1 unase bhI rukmiragI ne rUdanapUrvaka pradya mna ke apaharaNa kI carcA kii| RSi ne rukmiNI ko sAntvanA dete huye zIghra hI AkAza mArga se videha kSetra meM jAkara sImanvara tIrtha kara se pradyumna haraNa ke bAre meM jAnane ke liye kahA 1 nArada RSi tatkAla vahAM se usI kSetra meM gaye jahAM sImandhara svAmI kA samavasaraNa lagA huA thA / nArada RSi vandanA karake samavasaraNa meM baiTha gaye / vahAM sImaMdhara svAmI ne pradyumna ke pUrvabhava, unake apaharaNa kA kAraNa evaM vartamAna meM usakA nivAsa sthAna prAdi ke bAre meM vistRta jAnakArI dI / nArada jI ne punaH dvArikA meM jAkara nimna bAteM kahI ho rUpiriNasyo muni bAta payAsI, ho solaha varaSa gayA ghari AsI rItI saravara jali bhare jI, ho sakA dhana phule asamAno / dUdha cira tumha graMcasA jI, ho to jAraNI sAnI saha nAgo / / 103|| udhara kAlasaMbara ke yahAM praca.mna dina prati baDhane lagA / eka bAra kAlamaMdara ne apane pAMca sau putroM ko apane zatra rAjA siMdha bhUpati ko parAjita karane ke liye bhejA lekina ve maphala nahIM ho sake / anta meM padma mna unase mAjA mAMga kara siMgharatha ko parAjita karAne ke liye gayA aura zIna hI use bAMdha kara kAlasaMvara ke pAsa le maayaa| isake pazcAt baha 16 guphAoM meM gayA jahAM se use kitanI hI siddhiyAM prApta huI / ghara para jAkara jaba vaha kaMcanamAlA se milA to vaha usake rUpa ko dekha kara mohita ho gayI aura usase dAsanA pUrti kI bAta karane lgii| apanI tIna vidhAeM' bhI usI ko DAlI / pradya mna ne kaMcanamAlA se vidyA to lelI lekina vaha use mAtA evaM gurANi kaha kara vahAM se cala diyaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla namaskAra kari bauna jI bo, Ika mAtA aha bhaI gurANI / vidyA bAna bIyo ghaNau jI, ho putra jogi so kAja bahANI // 117 / kaMcanamAlA ne tatkAla pAMcasI putroM ko bulA kara pradyumna ko mArane kI salAha dI tathA kAlasaMvara ke sAmane apanA yirUpa banAkara pradya mna ke dvArA apane zIlabhaMga ke bAre meM kahA / isa para kAlasaMvara atyadhika krodhita hokara pradhamna ko pakaDanA cAhA lekina pradyumna ke sAmane senA nahIM Tika sakI tathA apanI vidhAvala se kAlasaMbara ko bAMdha liyA / itane hI meM vahAM nArada RSi A gaye aura unhoMne kAlasaMvara se vAstavika bAta batalAkara paraspara ke manamuTAva ko zAnta kiyA ho saMbari bANa AI navi saMghiu, nAgapAti spau taMmaNa pNssit| kAmadeva riNa josiyo jI, ho taulaga mArava munivara prAyo / / 124 / / nArada ne pradya mna se dvArikA calane ko kahA / pradya mna ne dvArikA jAne ke pUrva sarva prathama kaMcanamAlA se kSamA mAMgI aura kAlasavara se prAjJA lekara vimAna dvArA nArada ke sAtha dvArikA ke lie prasthAna kiyA / dvArikA meM praveza karane ke pUrva pradya mna ne duryodhana se usakI lar3akI udadhimAlA ko chIna lI thA mAyA kA ghor3A banA kara bhAnukumAra ke dvArA ghuDasavArI karane para use khUba chakAyA tathA paTavA diyA pradyumna isa samaya vRddha brAmhaNa ke gheza meM the| ho pher2yA bI ghoDA ghAyuphA boyA, ADA ubhI rAsiyA jI / / 142! pradyumna satyabhAmA ke ghara gayA jahAM bhAnukumAra kA vivAha thA / vahAM usane vRddha brAmhaNa kA rUpa banAyA viSa rUpaDhau bhayoNI, ho chiTikyA hoTha nikasthA bNto| muhi hAtha Dagamaga kara jI, ho maMdo maMDapa mAhi hasaMtoM / pradya mna ne kahA ki brAmhaNa ko jo yadi bhara peTa jimAtA hai to vaha vAMchita phala prApta karatA hai / satyabhAmA ne yaha sunakara usako baiThane ko prAsana diyA aura thAla meM bhojana parosa divA / pradya mna sArA kA sArA bhojana khA gayA aura pAnI bhI khUba pI gayA / phira usane muha meM hAtha DAla kara ulTI kara dI jisase sArA mahala durgandha se bhara gyaa| isake pazcAt pradya mna ne bramhacArI kA rUpa dhAraNa kara liyaa| aura apanI mAtA rUkmiNI ke ghara calA gayA / mAtA se durbalatA evaM cintA ke samAcAra pUchane para rUkmiNI ne putra ke viyoga ke kAraNa hone vAlI dayA kI bAta kahI / pradyumna mapane vAstavika rUpa meM prakaTa ho gayA aura mAtA ke caraNa 'hae / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradya mnarAsa fly ho namaskAra kari caraNAM lAgau ho bhISama putrI ko dukha bhaagii| masurapAta prAnaMba kAjI, ho sUjha bAta hariSa kari maato| saha saMbara kA ghara taraNI mI, ho mayaNa mUla ko kajho batAto / / 55 / / prazna mna ne apane zaurya, parAkrama evaM vidyAbala' ko apane pitA svayaM zrIkRSNa jI ko bhI batalAne kI eka yukti rcii| usane rukmiNI kA haraNa kara liyA aura thokRSNa, balarAma nAdi sabhI ko yuddha ke lie lalakArA hai kahilyojI jI tumha balibhadra jhAro, ho bAnA ghAli hoI prasadhAro kapiriNa ne le calyo jo, ho poriSa cha to AI chaDA jaM / / 166 // pradya mna ne zrIkRSNa ke atirikta pAMcoM pANDayoM ko bhI yuddha ke liye salakArA / zrIkRSNa apanI samasta senA ke sAtha yuddha bhUmi meM prA DaTe / pradha mana ne bhI mAyAmayI senA taiyAra kii| kavi ne yuddha kA jo varNana kiyA hai vaha saMkSipta hote hue bhI mahatvapUrNa hai-- ho prasavArA mArai asavAro, ho ratha sethI ratha juI jhajhAro / hastIsyau hastI bhiDajI, ho ghaNaM kahI to hoI vistAro / / zrIkRSNa kI jaba senA naSTa hone lagI to unhoMne gadA uThAlI aura pradya mna para prAkramaNa karane ke lie daudd'| itane meM rUkmiNI ne nArada se vAstavika bAta prakaTa karane ke lie khaa| aba zrIkRSNa ne pradyumna ko apane putra ke rUpa meM pAyA to unakA dila bhara mAyA / yuddha banda kara diyA gayA / pradya mna ko samAroha ke sAtha dvArikA meM le jAyA gyaa| pradyumna kA udadhimAlA se vivAha ho gayA aura ve Ananda ke sAtha jIvana vyatIta karane lage / __kucha samaya pazcAt bhagavAna neminAtha kA udhara samavasaraNa praayaa| sabhI unakI vandanA ko gaye / samavasaraNa meM jaba zrIkRSNa jI ke rAjya kI avadhi pUchane para neminAtha ne bAraha varSa ke pazcAt dvArikA dahana kI bAta khii| pradyumna ne saMsAra kI bhAsAratA ko jAna kara vairAgya dhAraNa kara liyA aura ghora tapasyA karake karmoM ke bandhana ko kATa kara mokSa pada prApta kiyaa| kavi ne anta meM apanA paricaya nimna prakAra diyA haiho mUsasaMgha muni pragaTau loI, ho pranatakoti jArI saha koI / tAsu tapo siSi AriNajyotrI, ho pahmi rAimali kIyo bakhAe / / 163 mUlyAMkana pradyumna rAsa zuddha rAjasthAnI bhASA kI kRti hai / isameM tatkAlIna bola-cAla ke zabdoM kA evaM loka zailI kA sundaratA se prayoga kiyA gayA hai / pratyeka chaMda ke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mahAkavi brahma rAyamalla prArambha meM 'ho' zabda kA prayoga kiyA gayA hai jo sambhavataH apane pAThakoM ke dhyAna ko ekAgra rakhane ke liye athavA varNya viSaya para jora dene ke liye hai| dikhAvaNa (3) paraNI (6) bolyA (10) cAlpo (13) bhAsyo (15) pAiyo (40) cAlyo (41) jaisI kriyA padoM kA prayoga hiyarDa (16) bhUvA (24) kisna (25) vyAhu (37) harispI (51) jaise zukha rAjasthAnI zabdoM kA prayoga karake kavi ne rAjasthAnI bhASA ke prati apane prema ko pradarzita kiyA hai| pradya mnarAsa kA apanA hI chaMda hai| sAre kAvya meM eka hI rAsa chanda kA prayoga huprA hai / pratyeka chanda meM 6 pada hai jinameM 20 se 18, 17, 17 tathA 16, 16 mAtrAe' haiN| kavi ne ise kar3avA chanda likhA haiM / kavi ne purANoM meM variNata kathA ke prAdhAra para hI rAsa kAvya kI racanA kI hai / apanI ora se na to kathA meM koI parivartana kiyA hai aura na kisI naye kathAnaka ko sthAna diyA hai / hAM kathA kA vistAra evaM saMkSiptIkaraNa apane kAvya ke chandoM kI sImita saMkhyA ke anusAra kiyA hai| neminAya ke samavasaraNa meM kevala dvArikA dahana kI carcA hI hotI hai usameM jaina siddhAMtoM kA pratipAdana jo jana kaviyoM kI apanI zailI rahI hai kavi ne use isa kAvya meM sthAna nahIM diyA hai| sAmAjika tatvoM kI dRSTi se rAsa kAvya meM koI triyoSa varNana to nahIM pAyA kintu pradya mna ke vivAha ke samaya lagna likhanA, caurI maNDapa banAnA, vadhAvA gIta gAnA, vara kanyA ke tela caDhAnA, brAmhaNoM dvArA veda mantra kA pATha karAnA Adi kucha varNana tAtkAlIna samAja kI aora saMketa hai / rAsa sukhAMta kAvya hai / pradhamna rAjya sampadA kA sukha bhogane ke pazcAt gRha syAga kara dete haiM aura anta meM ghora tapasyA ke pazcAt nirvANa prApta karate haiM / kavi ne ise gar3ha harasora meM saMvat 1628 (san 1571) meM pUrNa kiyA thA / usa dina bhAdayA zuklA vitIyA budhavAra thA / harasora meM usa samaya zrAvakoM kI acchI bastI thii| vahAM bhavya jina mandira the tathA zrAvaka gaNa deva zAstra evaM murU kA sammAna karate the / 1 ho solahasI adRSIsa vIcAro, ho bhAvavA suci kusiyA puSavAro / gaDha harasaura mahA bhasI jI, ho timai bhalo jiNesura yAno / bhovata loga basa bhattA jI, ho deva zAstra gupha rAkhna mAno 1|194 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzana rAsa pUre rAsa meM 165 paca haiM jisakA kavi ne rAsa ke anta meM ullekha kiyA hai / 5 sudarzana rAsa prastuta kRti brahma rAyamalla kI eka mahatvapUrNa kRti hai| isameM apanI saccaritratA meM prasiddha se sudarzana kA jIvana vRta nibaddha hai| yaha eka rAsa kAma hai aura isakI bhI varNana zailI vahI hai jo kavi ne anya kAvyoM meM apanAyI hai| sarva prathama gama kA caubIsa tIrthAroM kI ko kiyA gayA hai jo 55 padyoM meM samApta hotA hai| rAsa kI kathA jambUdvIpa se prArambha hotI hai| bharatakSetra meM praga deza hai usakI rAjadhAnI caMpA nagarI hai| usake rAjA pAlIvAhana tathA rAnI kA nAma abhayA thA / nagara seTha the veSThi naSabhadAsa jo pUjA pATha evaM vandanA meM apAra vizvAsa rakhate the / seThAnI jinamatI bhI dhArmika pravRtti vAlI thii| eka rAtri ke pichale pahara meM seThAnI ne svapna dekhA aura muni dvArA svapna phala batalAye jAne para donoM pati pani atyadhika prasanna hue ki unheM zIghra hI suyutra ratna kI prApti hogI / seTha ne putra anma para khUba dAna diyA, utsava kiye evaM pUjA pATha kA prAyojana kiyaa| unhoMne putra kA nAma sudarzana rakhA / bAlaka bar3A humA / paDhane lagA aura jaba vaha yuvA ho gayA to mAtA-pitA ne eka sundara kanyA se usakA vivAha kara diyA / sudarzana ke mAtA-pitA ne use gRhasthI kA samasta bhAra sauMpa kara jina dIkSA dhAraNa karalI / kucha samaya pazcAt seTha sudarzana ke bhI putra ratna kI prApti huii| eka dina seTha sudarzana kapilA brAmhaNI ke ghara ke nIce hokara nikale / kapilA sudarzana ke rUpa evaM saundarya ko dekha kara usa para prAsakta ho gyii| use cAhane lagI / eka dina kapilA brAmhaNI ke pati ko kahIM bAhara jAnA par3A / kapilA ne apane peTa ke darda kA bahAnA liyA aura dukha se viha pala hokara cillAne lagI tathA mandira ke Upara jAkara Dhaka kara so gayI / seTha sudarzana Upara gaye aura brAmhaNI kI bImArI ke bAre meM jAnakArI caahii| jaba vaha apane mitra ke sAtha Upara gayA to brAhmaNI ne usakA hAtha pakar3a liyA aura kAma jabara kA nAma lene lagI / seTha sUdarzana brAhmaNI kA caritra dekhakara acambhita ho gayA aura prAnI strI manoramA ke atirikta sabhI striyoM ko mAtA, bahina evaM putrI ke samAna mAnane kI bAta kahane lagA / seTha ne mAmhaNI ko bahuta samajhAyA tathA zIla ke mahatva ko sAmane rakhA / anta meM vaha brAhmaNI ke caMgula se mukta hokara ghara phuNcaa| 2 ho kAyA ekaptau adhika paMcANU, ho rAsa rahasa paravamAna banAyo / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kucha dinoM pazcAt basanta Rtu paayii| cAroM ora puSpa mahakane lage / rAjA, rAnI, seTha sudarzana evaM usakI patnI evaM putra tathA kapila brAhmANI sabhI vana vihAra ke liye cale / jaba rAnI ne seTha sudarzana ko dekhA to vaha usakI apUrva sundaratA se prabhAvita ho gayI aura ugake bAre meM jAnakArI caahii| rAnI ke pAsa hI kapilA brAhmaNI thI / pahile to usane seTha ko napusaka batalAyA aura rAnI ko kahA ki yadi vaha seka ko apane jAla meM phAMsa sake taba usake cAturya ko samajhe / sanI ne para prAkAra apanI jAna ko mAta pAData jI se kahI / lekina paMDitajI ne rAnI kI bAta ko mAnane ke bajAya use zIla mahAtmya para khUba upadeza diyA / lekina rAnI ne kahA ki usane kapilA AmhaNI ko vacana de diyA hai ki vaha sudarzana ko apane vaza meM kara legI nahIM to kaTArI khAkara mara jAvegI / vamana kA nirvAha karanA prAcIna paramparA rahI hai| anta meM aneka upAya soce gaye / aSTAnhikA meM seTha sudarzana ghamazAna meM jAkara dhyAna lagAtA thaa| yaha bAta jaba rAnI kI dAsI ko mAluma humA to usane mahala ke rakSakoM ko bhulAve meM DAlane ke liye mAnavAkRti ke ATe ke putale ko pratidina lAne le jAne lagI / aura anta meM pAThaveM dina svayaM dhyAnastha seTha ko rAnI ke mahala meM lAkara palaMga para DAla diyA 1 aho seThi sudarzana rahyo dhari dhyAna, manu kiyo vacca kA yaMbha samAna / AyojI bhApa samISiyo, aho mana vacana kAyAjI liyo sanyAsa / mo upasagaM ye barI, aho hAvi bhojana karau vana meM jI vAsa / / 122 / / rAnI ne geTha ke sAtha saMbhoga karane kI kitanI hI bAleM clii| vividha hAva bhAva batalAye / lekina vaha seTha ko vaza meM nahIM kara sakI / anta meM nirAza hokara seTha ko bAhara nikAla diyA aura svayaM kapaDe phADa kara apane prANa kharoca kara cillAne lagI-- aho racyo jI prapaMca saha phAcojI caura, kAcuyo toDi visari sarIra / baMdhu bAhara kara pApaNI, aho seThi pApI mujha toDiyo aMga | rAti upasarga kiyA ghaNA, aho rAu syu kahI jima kara sira bhaMga 1 nagara meM rAnI kI bAta nAMdhI ke samAna phaila gyii| cAroM pora hAhAkAra hone lagA tathA kisI ne bhI seTha sudarzana ke caritra para zaMkA prakaTa nahIM kI / maho dhAvaka kriyA jI pAla ho sAra, vAna pUjA kareM para upakAra nagra nara nAri ne sIkha de aho, paMDita jANo jI jaina purAe / karma kukarma so kima kare, aho sIla na chor3e ho zAhi parANa / rAjA ne jaba rAnI kI bAta sunI to usake krodha kA pAra nahIM rahA aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzana rAsa usane tatkAla seTha ko sUlI lagAne kA prAdeza diyA / seThAraNI hAhAkAra vilApa karatI huI seTha ke pAsa pahuMcI to usane pUrva janma ke kiye haye pApoM kA phala batalA kara use sAntvanA denA cAhA / seTha ko zUlI para car3hAne ke liye le jAyA gayA aura jyoMhI. use zUlI para car3hAyA vaha zUlI siMhAsana bana gayI / yaha dekha kara sevaka vahAM se bhAge aura jAkara rAjA se nivedana kiyaa| rAjA ne usa para vizvAsa nahIM kiyA aura tatkAla senA lekara vahAM phcaa| devatAoM ne rAjA ko mAra bhgaayaa| rAjA naMge pAMva seTha ke pAsa gayA aura vinayapUrvaka apane aparAdha ke liye kSamA mAMgane lgaa| bhanta meM seTha ne devatAoM se rAjA ko kyoM mArate ho aisA kahA / devoM ne seTha ke caritra kI bahuna prazaMsA kI aura usakA khUba sammAna karake svarga loka cale gaye / ___ ne jada : vRtAnta na ho isane sattA kara liyA tathA paMDitA pADalIpura calI gayI aura vahAM vaizyA ke pAsa rahane lagI / seTha sudarzana ghara pAkara sukha se rahne lagA tathA apanA jIvana dharma kAryameM vyatIta karane lagA / eka dina vahAM munirAja pAye tathA jaba seTha ne zUlI vAlI ghaTanA kI bAta jAnanI cAhI to munirAja ne vistAra pUrvaka pUrva bhava kI bAtoM kA varNana kiyA / anta meM seTha ne muni dIkSA lI aura aneka upasargoM ko sahane ke pazcAt kaMvalya prApta karake anta meM nirdhAraNa prApta kiyaa| isa prakAra 201 padyoM meM nirmita sudarzana rAma kavi kI kathA pradhAna racanA hai isameM kathA kA bAhulya hai / sabhI padya eka hI chanda meM likhe huye haiM tathA unameM koI navInatA nahIM hai / kavi ne apanA paricaya dete huye apane pApako mUlasaMgha ke muni anantakIti kA ziSya likhA hai| / rAsa kA racanA kAla saMvat 1626 vaizAkha zuklA saptamI hai| usa samaya akabara kA zAsana thA jo sabhI chaha darzanoM kA sammAna karatA thA / racanA sthAna dhaulahara nagara likhA hai jo sambhavataH ghaulapura kA nAma ho / caulapura svarga ke samAna thA vahAM sabhI 36 jAtiyAM thI jo pratidina jina pUjA karatI thii| 1 graho zrI mUlasaMgha muni pragaTau gI loi, anaMtakauti cAraNo saha koI tAsa taNo sipi mANajyo, aho rAimalsa brahma mami bhayo uchAha / buddhi kari hINa Age nahIM, praho kNayo rAsa savarzana sAha ||19 // 2 ar3o solahasa guNatIsai vaisAkhi, sAta jI rAti ujAla jo paali| sAhi akabara rAjiyA, aho bhoga rAja ati indra samAna / cora lavAMDa rAkhaM nahIM, aho chaha vazaMga ko rAkhaM zrI mAna ||196 / / 3 aho dholahara na bana dehurA thAna, vebapura sobhai jo sarga samAna / pauNi chattIsa lIlA kara, aho kara pUjA nita japaM arahata / / 20 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla lIlA rAma jaina dharma meM zrIpAla evaM mainAsundarI kA jIvana atyadhika lokapriya hai / siddha cakra kI pUjA ke mahAtmya ko jana jIvana taka pahuMcAne kA pUrA zreya mainA sundarI ko hai jisane isa siddhacakra nata evaM pUjA ke mahAtmya se kuSTa roga se pIr3ita apane pati zrIpAla evaM usake 700 sAthiyoM kA kuSTaroga dUra kara diyA thA / isaliye jainAcAryoM evaM jaina vidvAnoM ne ina donoM ke jIvana ko lekara vividha kAvya likhe haiN| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, rAjasthAnI evaM hindI meM carita, rAsa, caupaI, veli saMjJaka racanAe nibaddha kI gayI aura unake mAdhyama se zrIpAla evaM manAsundarI kA jIvana AkarSaNa kA kendra bana gayA / racanA kAla prastuta rAsa kavivara brahma rAyamasla kI kAvya racanA hai jisameM unhoMne 265 padyoM meM zrIpAla evaM manAsundarI ke jIvana kA viSada varNana kiyA hai| yaha rAsa kavi ke kAvya jIvana kI paripakva avasthA kA kAma hai jise unhoMne saMvat 1630 aSADha sudI 13 zanivAra ko rAjasthAna ke prasiddha gar3ha raNathambhaura meM samApta kiyA thaa| aSTAnhikA parva meM vimocita yaha rAsa kAvya zrIpAla evaM manAsundarI ko samapita kAvya hai / raNathambhaura usa samaya dhana jana sampanna durga thA / bAdazAha akabara kA usa para zAsana thA / durga meM cAroM ora choTe-choTe sarovara, dAga evaM bagIce the| sarovara jala se aplAdita the tathA udyAna vRkSa aura latAoM se AcchAdita the / durga meM jaina dharmAvalambiyoM kI acchI saMkhyA thii| ve sabhI ghana sampatti me bharapUra the / sabhI dhAvaka cAra prakAra ke dAna-AhAradAna, auSadhidAna, zAnadAna evaM abhayadAna ke dene vAle the / yahI nahIM ve pratidina vrata, upavAsa, proSadha evaM sAmAyika karate the / brahma rAyamalla ko bhI aise hI durga meM zrAvakoM ke madhya kucha samaya ke liye rahanA par3A aura unhoMne nAnakoM ke Agraha se vahIM para zrIpAla rAsa kI racanA kI / 1. ho solara tIso subhavarSa, ho mAsa ASADha bhaNyo kari harSa / tithi terasi sita sobhanI, ho anurAdhA nakSatra subha sAra / karNa joga dIsaM bhalA, ho sobhana kAra zanizcaravAra / / 26 / / rAsa bhaNauM saripAla ko / ho raNathabhramara saumai kavi lAsa, bharIyA nIra tAla bahu pAsa / bAga vihara vADI ghaNI, ho dhana kaNa sampatti taraNoM nidhAna sAhi akabara rAja ho / saumai ghaNA jilosura thAna / / 266 / / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 36 - kavi ne kAvya ke anta meM 296 chandoM kA ullekha kiyA hai jabaki rAsa meM 268 chanda haiM / sambhavataH kavi ne antima do chandoM ko rAsa kAvya kI chanda saMkhyA maiM nahIM liyA hai 1 ___ho se pradhikA chinace chaMda, kadhiyaNa bhaNyA tAsu matimaMda / kAvya ke anta meM kavi ne apanI kAvya nirmANa ke prati anabhijJatA prakaTa karate huye vidvAnoM se zrIpAla rAsa ko par3ha kara haMsI nahIM uDAne kI prArthanA kI hai / pada akSara kI sudhi nahIM, ho jaisI mati bonI AkAsa / paMDisa koI mati hasI, saMso mati kIno parakAsa ||268 / / rAsa bhaNI zrIpAla ko| kathA bhAga zrIpAlarAsa caubIsa tIrtha karoM kI stuti se prArambha hotA hai| ujjayinI nagarI ke rAjA pApapAla ke do putriyAM thI / bar3I surasundarI evaM choTI mainAsundarI zrI / rAjA ne surasundarI ko somazarmA kI caTazAlA meM par3hane ko bhejaa| jahAM usane tarkazAstra, purANa, vyAkaraNa Adi grantha pddh'e| choTI lar3akI yamaghara nAmaka muni ke pAsa par3hane lgii| jisase manAsundarI ne bheda vijJAna kA marma jAnA / putriyoM ke vayaska hone para rAjA ne surasundarI se apanI icchAnusAra rAjA kA nAma batalAne ko kahA jisase usake sAtha usakA vivAha kiyA jA sake / surasundarI ne nAmachatrapura ke rAjA kA nAma liyA aura pahupapAla ne surasundarI kA tatkAla usase vivAha kara diyA / daheja meM rAjA ne hAthI, ghor3e, vastra, AbhUSaNa, dAsI dAsa Adi bahuta se diye / asva hastI bahudAijo, ho vastra paTambara baha AbharNa 1 vAsI vAsa diyA dhaNA, ho maNi mANika javyA sovarNa // 16 // eka dina mainAsundarI jaba prAtaH pUjA se nivRtta hokara pitA ke pAsa AyI to rAjA ne usase bhI apanI icchita vara kA nAma batAne ko kahA / mainA sundarI prArambha se hI dhArmika vicAroM kI thI isaliye usane uttara diyA ki jaisA bhAgya meM likhA hogA vahI pati milegaa| ho zrApaka loga basa dhanavaMta, pUjA karai janai arahata / dAna cAri subha sakatisyo, ho zrAvaka vrata pAle manalAi / posA sAmAdaka sadA, ho mata mithyAta na lagatA jAi / / 267 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla mAtA pitA kanyA kA jisake sAtha vivAha kara dete haiM, lar3akI usI ko apanA pati mAna letI hai tathA deha aura chAyA ke samAna abhinna hokara rahane lagatI hai| kula kamyA tahi ne baraM, kara sneha jisa deha rU choha / / 20 / / rAjA pArapAna ko apanI lar3akI kI gaTa bAta acchI nahIM lagI usa samaya to usane kucha nahIM kahA lekina eka dina jaba vaha vana krIDA ko gayA to use vahAM eka koDhI rAjakumAra milA jisake sAtha meM 700 kohI aura the / kavi ne kor3hiyoM kA jo varNana kiyA hai vaha nimna prakAra hai ho vaharI yocI koDa kujAti, khasaro kara te vA bhAti / sIla paparI boyarI, ho bagai bAu jahi baise nAka / koTa masUriu jANi je, ho baiThe gale jima kAka ||raas||25|| ho ko ubara seta sarIra, vAva koTha ati duHkha gahIra / khusambo pAla rahe nahIM ho, cAMdI kokha upaja saal| galata kA~ca aMguli cuvai, ho nikale hAra upara hAla / rAjA ne usI ke sAtha mainA sundarI kA vivAha kara diyA / kavi ne vivAha vidhi kA nimna prakAra varNana kiyA hai ho lagana maharata begi likhAI ghevo maMrapa sobhA lAha / vastra paTavara tAriNayAM, ho vara kanyA ne tela yahoDi / sola sigAra ju sAjiyA, ho baiThA bedI aMcala joDi / / 311 ho yAMbharae bhaga va jhaNakAra, kAmiNI gAgai gIta sudhAra / bhATa bhaNe viDavAvalI, ho vara kanyA dekhe napa rUpa / / mainA sundarI ne binA kucha virodha kiye koDhI zrIpAla ko apanA pati svIkAra kara liyA aura usI ke sAtha vana meM rahane ko cala dii| rAjA ne zrIpAla ko daheja meM bahuta dhana sampatti dAsI dAsa ke sAtha rahane ke liye vana meM bhavana bhI diyA / mainA sundarI zrIpAla ke sAtha rahane lagI / vaha pratidina bhagavAna jinendra kI pUjA karatI / eka dina saMyoga se usI vana meM eka ninantha sAghu Aye / mainAsundarI evaM zrIpAla ne unakI khUba sevA suaSA kii| muni ne zrAvaka dharma kA varNana kiyA aura jIvana meM use utArane para jora diyA / anta meM manAsundarI ne zrIpAla kI koLa mukti ke bAre meM pUchA / isa para munizrI ne aSTAnhikA meM ATha dina vrata karane evaM bhagavAna kI pUjA karane ko kahA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho munivara bole suraga kumAri, siddhacaka garI saMsAri / fears vrata tumha karau, ho bhATha divasa pUja mana lAI / ATha dravya le nirmalA ho koDhi kalesa vyAdhi saha jAi // 46 // siddhacakra vrata ke mahAtmya se zrIpAla evaM unake sAthiyoM kA koDa roga dUra ho gayA aura usake pArIra kI lAvaNyatA cAroM ora camakane lgii| zrIpAla ne nimna vrata aMgIkAra kiye-- ho siddhaca pUjA kari sAra, dvArA peSaNa dAna prahAra parcha Apa bhojana kareM, ho para kAminI dekheM nija mAsa 1 satya vacana khole sadA, ho tarasa jIu ko kareM meM ghAta // 60 // ho dravya parAyo lei na jAga parigraha to kare paramAza / kare vrata bhAvanA ho, guNavrata tInyo pAle sAra / 41 koDha dUra hone para pahile zrIpAla kI mAtA udhara thA gyii| isake pazcAda eka dina mainAsundarI ke pitA ne jaba zrIpAla ke atizaya sundara zarIra yukta dekhA to usane bhI karma ke prabhAva ko svIkAra kiyaa| zrIpAla kA usane bahuta satkAra kiyA aura apanA sAdhA rAjya bhI dene ke lie prastAva kiyA lekina zrIpAla ne use svIkAra zrIpAla ko vara ke ghara rahanA nahIM kiyA / ve donoM vahIM rahane lage 1 ucita nahIM lagA to vaha isI citA meM cintita rahane lagA / granta meM vaha mainAsundarI se 12 varSa kI zrAjJA lekara ratnadIpa jAne kA nizcaya kiyA / zrIpAla ke sAtha maiMnA ne jAne kI icchA pragaTa kI to usane sotA kA udAharaNa diyA jisake kAraNa rAma ko atyadhika kaSTa uThAne par3e the - phala lAgA je rAma ne ho sAthi siyA meM loyAM phira 1 zrIpAla apanI mA ke caraNa chU kara videza yAtrA ke liye prasthAna kiyA / mraguccha taTa para sAtha ratnadvIpa jAne aneka grAma, nagara vana evaM nadiyoM ko pAra karane ke pazcAt vaha phuNcaa| udhara samudra taTa para dhavala seTha pAMca sau vyApAriyoM ke kI taiyArI meM thA lekina usake jahAja cala hI nahIM rahe the| jaba kimI nimitta jAnI muni se jahAja na calane kA kAraNa pUchA to batalAyA gayA ki jaba taka battIsa lakSaNoM se yukta koI yuvaka jahAja meM nahIM baiThegA ne apane AdamiyoM ko cAroM zrora daudd'aayaa| seTha zrIpAla ko dekha kara atIva prasanna huA zrIpAla ko lekara dhavala seTha kA jahAjI ber3A taba taka jahAja nahIM calegA / seTha mArga meM inheM zrIpAla mila gayA / dhavala aura usakA khUba Adara satkAra kiyA / ravAnA huyA | jaba ve prAdhI dUra hI pahuMce the ki bIca meM unheM samudrI cora mila gaye aura dhavala seDa ko bandI banA kara Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla jahAjoM meM bhare hue sAmAna ko lUTa liyA / zrIpAla se jaba sabane kI to usane dhanuSa-bApa lekara luTeroM kA sAmanA kiyA aura una kii| zrIpAla ko vIratA se dhavala seTha evaM usake sAthI atyadhika seTha ne use apanA dharmaputra banA liyA / 42 mila kara prArthanA para vijaya prApta prabhAvita huye aura dohaDA - koTapAla variNavara kahyo, nAi mu............nara / etA mitra juto karoM se hoi savaM saMdhAra // / 66 / / zrIpAla kA jahAjI ber3A ratnadvIpa para thA pahuMcA 1 sarva prathama vaha yahAM ke jinamandira ke darzanArtha gyaa| vahAM sahastrakuTa caityAlaya yA / candramazikAnta kI jahAM pratimAe thii| svarNa ke stambha the / vedI meM pAca varSa kI maNiyAM jar3I huI thii| hoti kanaka bha vavisi vappA ho paMca vara maraNa vedo jabija / silA siMghAsana sobhitI ho jAgi vidhAtA prApaNa ghaDi / / usa sahasrakUTa caityAlaya ke vajra ke kapATa the lekina zrIpAla ke hAtha lagate hI ye khula gaye / zrIpAla ne bar3I bhakti bhAva se jinendra bhagavAna ke darzana kiye| I bhraSTa dravya se pUjA kI aura apane zrApako darzana karake dhanya samajhA 1 bhAva bhagati jiraNa diyA ho kari snAna pahare subha cIra / jirA caraNa pUjA kari ho bhArI hAtha lai bhari nIra / / 102 / / ho jala caMdana prakSata zubha mAla nevaja dvIpa dhUpa bhari dhAla / nAlikera phala bahu liyA ho puhapAMjali ravi joDyA hAtha / jiragavara guNa bhAsyA ghaNA ho je je svAmI tribhuvana nAtha / ratnadIpa ke vidyAdhara rAjA ke pAsa mandira ke kapATa khulane ke sacAcAra pahuMce to vaha tatkAla vahAM AyA aura zrIpAla ko apanA paricaya dekara apanI sarvaguNasampanna kanyA ratnamaMjUSA se vivAha karane kI prArthanA kii| vidyAdhara ne kisI avadhijJAnI muni dvArA vajra ke kapATa khulane vAle ke sAtha apanI putrI ke vivAha kI bhaviSyavANI kI bAta sunI thii| usane apanI putrI ko 'gusalAvaNya puNya kI khAti kahA / tatkAla vivAha maMDapa taiyAra kiyA gayA aura sAta pheroM ke pazcAt vaha zrIpAla kI dharmapatnI ho gyii| sAtha meM use apAra daheja bhI prApta huA / de vicAra DAi hastI, ghor3A kanaka apAra // 110 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa zrIpAla apanI patnI ke sAtha apane ber3e para gyaa| ghavala seTha aura unake sabhI sAthiyoM ne aisI sundara vadhu prApta karane para use badhAI dii| zrIpAla ne apane sAthiyoM ko bar3A bhoja diyA / ho nizhara madhya bhayo jaikAra, saurIpAla dono jyoNAra / tathA jugati saMtoSIyA ho kanaka vastra honA bahu vAna / hAtha joDi binatI karI, ho dhavala seTThi naM dIno mAna / / 113 / / eka dina ratnamaMjUSA ne zrIpAla se pUrA paricaya jAnanA caahaa| zrIpAla ne saMkSipta rUpa se apanA paricaya diyA aura videza yAtrA para zrAne kA nimna kAraNa batAyA ho hRmasyoM kahe bAla gopAla, rAja javAha iha sIropAla / nAma pitA kI phona leho, merA mana meM upajyo soga / kAraNa sevaka cafeyA ho, nakacha paTari saMjoga / / 118 // 43 ratnadIpastuoM ko sAtha lekara vala seTha ne vahAM se apane deza ko prasthAna kiyA / sAtha meM usake 500 jahAjoM kA ber3A thaa| zrIpAla evaM ratnamaMjUSA bhI sAtha the| ghavala seTha ratnamaMjUSA kA rUpa lAvaNya dekha kara Apa meM nahIM raha sakA / vaha dina pratidina usake sAtha sahavAsa kI icchA karane lagA / zrIpAla evaM ratnamaMjuSA ke hAsa parihAsa ko dekhakara vaha behAla ho jAtA aura usako prApta karane kA upAya socatA rahatA / ho aisA maMjUSA seve kaMsa, ghavasa seTThi prati pIsa daMta / nIMva sUkha tiraSA gai ho maMtrI jogya kahI sahu bAta suvari spau melI karo ho, ke hoM maroM karoM apaghAta / / 122|| usake mantrI ne seTha ko bahuta samajhAyA / kIcaka evaM rAvaNa ke udAharaNa diye / loka meM nindA hone kI bAta kahI tathA zrIpAla ko dharmaputra hone kI bAta batalAyI / lekina seTha ke mana para koI asara nahIM huA / granta meM seTha ne eka dAMva pheMkA aura use eka lAkha kA inAma dene kI bAta kahI hAtha jor3a vinatI kare ho lAkha TakA pahalI lyau roka / suMdara hama melo karo, ho jAya hamArA mana ko soka / / 127 / / lAkha Take kI bAta suna kara mantrI ko lobha yA gayA aura vaha zrIpAla ke bagha kI nAla socane lagA / usane jahAja ke cAlaka ( dhImara) se mila kara eka SaDayantra racA jisake phalasvarUpa jahAja ke dhImara (mallAha) cora-cora cillAne lage / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla zrIpAla' yaha suna kara jahAja ke Upara bar3ha kara cAroM ora dekhane lagA 1 dhokhe me usa dhImara ne rassI kATa do saMta zrIpAla samudra meM gira gyaa| cAroM ora dukha chA gayA / raNAmaMjUSA vilApa karane lgii| usane apane sabhI AbhUSaNa chor3a diye tathA dina rAta AMsU bahAne lgii| .........""ho raNa maMjUsA kare pukAra, sira kUTa hoyo hase ho kahago koDI bhaTa bharatAra // 13011 kAmAnya ghavalaseka ne apanI eka dUtI ko ratnamaMjUSA ke pAsa bheja kara use phusalAnA cAhA / dutI ne seTha ke vaibhava kI bAta kahI tathA manuSya janma kI sArthakatA "khAje pIje vilasIje ho, avara janama kI kahI na jAi" ina zabdoM meM batalAyI / ratnamaMjuSA ke zarIra meM usa patitA kI bAta suna pasInA A gayA aura usakI nimna zabdoM meM bhartsanA karake use apane yahAM se nikAla diyA ho suraNI sudarI kaNi bAta ho upano dukha pasIno gAta / koya karivi sA vInoM ho naraka the begi jAhi praba rAMga pApa vacana se bhAsiyA ho isA bola the hosI bhAMDa // 134 / / isake pazcAt vaha kAmAndha seTha svayaM usake pAsa calA gayA aura kahane lagA hApa joji bInatI kareM, ho hama upari kari kyA pasAu kAma agni tanu bAsIyo ho rAhaya bosa hamAro bhAu / 3135 // ratnamaMjUSA ne seTha ko anekoM yuktiyoM se patiyata dharma ke bAre meM kahA tathA duzcaritra hone para isa janma meM hI nahIM dUsare janma meM bhI jo naraka yAtanAeM bhoganI par3atI hai usake sambandha meM kitane hI udAharaNa prastuta kiye / lekina ghabala seTha ke eka bhI bAta samajha meM nahIM praayii| usane rasnamaMjuSA kA hAtha pakar3a liyA / itane meM hI eka daivI ghaTanA ghaTI aura ranamaMjUSA ke zIla kI rakSArtha jinazAsanadeva, jvAlA mAlinI devI, vAyu kumAra aura cakezvarI devI vahAM pragaTa hokara dhavala seTha kI burI taraha durgati kI / ho jyAlA mAliNI devI prAi, baunI mohariNa agni lagAi rohiNI paudhoM TaMkiyo ho viSTA mukha meM dInI si / lAta gharakA prati haraNa, ho sAMkala tauSa galA me meli / / 14 / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho pAtakumAra jaba taba prAi, dInau pradhiko pavana calAi / jala kolola bahU ucchala ho cakkesari prati konau kopa / prohaNa pherai cakra jyoM ho, aMdhakAra kariyo pATopa / / 142 / / ho aMvA tAte chur3ake teli, mUta nAsikA dono Theli / chedana bhedana vuHkha sahai ho maNibhadra prAyo tahi ThAu / mAra mAra mukhi uccara ho, dhavala seTha mukhi suheDasAi // 143 / / dhavala roTha cAroM ora vipatti ko dekhakara tathA amahAya vedanA jhela kara ratnamaMjUSA ke caraNoM meM gira par3A aura usase kSamA mAMgane lagA aura apane kiye para pazcAtApa karane lgaa| ratnamaMjUSA ko usa para dayA A gayI aura cakrezvarI prAdi debiyoM se use chor3a dene kI prArthanA kii| ughara zrIpAla ne samudra meM girane ke pazcAt NamokAra maMtra kA smaraNa kiyaa| kavi ne sAmokAra mantra kI prabhAvanA kA bhI varNana kiyA hai| anAyAsa hI eka lakar3I kA bar3A Tukar3A usake hAtha A gayA / zrIpAla usa para baiTha gayA aura samudra ke kinAre jA lagA ! kinAre para hI usa dvIpa ke rAjA ke do sevaka thIpAla kI hI pratIkSA kara rahe the| usa dvIpa kA nAma yA 'dalavaNapadaNa' tathA zAsaka kA nAma dhanapAla thA / guNamAlA usakI putrI thI / rAjA ne janna eka bAra muni se usake vivAha kI carcA kI to muni ne bhaviSyavANI kI thI ki zrIpAla isa samudra ko taira kara bhAvegA aura yahI guNamAlA kA pati hogaa| sevakoM ne jAkara tatkAla rAjA se nivedana kiyA / dhanapAla cira abhilASita kumAra ko pAkara atyadhika harNita huA aura kinAre para pAkara zrIpAla se meMTa kii| zrIpAla ke svAgata meM bAjA bajane lage tathA cAraNa visdAvAlo gAne lge| ho bhayo haraSa rAjA dhanapAla, gayo sAmuhI jahAM siraupAla / napA chADiu jurmAsasyau, ho merI naphero nAda misANa / sAhaNa senA sAkhatI ho cAraNa bole vijA bakhAe / / 112 // dhanapAla ne zrIpAla ko kaMTha lagAyA / kuzala kSema pUchI tayA use hAthI para biThalA kara 'dalapaTaNa' nagara meM praveza kiyA / satkAla vivAha maMgara mA usameM zrIpAla aura guNamAlA kA vivAha saMpanna humA / haja ya ga .. kitane hI gAMva diye - ho bhAvari sAta kirila baI bhAkima kiyA .... rAjA poto DAiko ho / . besa grAma bImA . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla zrIpAla aura guNamAlA sukha se vahIM rahane lge| itane meM hI dhavala seTha kA jahAja bhI saMyoga se usI dvIpa meM bhA gayA / rAjA ne seTha kA bahuta Adara satkAra kiyA tathA use rAjya sabhA meM Amantrita karake ucita sammAna kiyA / seTha ne zrIpAla ko bhI vahIM dekhA / nuptarUpa se zrIpAla ke bAre meM jAnakara seTha usase Dara gayA / aura eka bAra phira use rAjaddhAra se nikAlane kI mukti socI / vaha eka Drama ko bulA kara rAjya sabhA meM zrIpAla ko apanA sambandhI batalAne ko kahA / Drama aura DUmanI saparivAra rAjya sabhA meM prAkara vividha khela dikhAne lage aura zrIpAla ko bhI apane hI parivAra kA siddha karane meM saphala ho gaye / umA pAkhaMDa moDiyo ho rahyA subhaTa ne kaMThi lagAi / / 178 / / ho eka DramaDo uTThI roI, mero sagau bhatIjo hoi / eka umar3I bona ho iha merI putrI bharatAra / bahuta divasa the pAiyo ho kAmi taji kima gayo gavAra / pAli posi moTA kiyA ho karI saDAi bhojana joga 1 samUA mAjha lahuDara paDikha, ho sAdhau prAde karma ke joga // 10 // rAjA dhanapAla ne zrIpAla ko Drama kA putra mAna kara use tatkAla sUlI lagAne kA Adeza diyA / zrIpAla ne phira apane Upara prAmI huI vipatti dekha kara zAMta bhAva se use sahane kA nizcaya kiyA / use bure hAla meM sUlI para le jAyA gayA 1 rotI pITatI guNamAlA bhI vahIM bhA pahuMcI aura zrIpAla se vAstavika bAta jAnanI cahIM / zrIpAla ne ghavala seTha ke jahAja meM baiThI huI apanI patnI ralamaMjUSA se usake bAre meM patA lagAne ko kahA / guNamAlA dor3atI huI usake pAsa gaI aura zrIpAla kA jIvana vRtAMta jAna kara ratnamaMjUSA ko sAtha lekara rAjA ke pAsa praayii| ratnamaMjUSA ne zrIpAla ke bAre meM rAjA se pUrA vRtAMta kahA aura usake sAhasika kAryoM kI pUrI jAnakArI dI / tatkAla rAjA ne jAkara zrIpAla se kSamA mAMgI aura phira sasammAna use nagara meM ghumA kara rAjya darabAra meM lAyA gyaa| dhavala seTha ko jAla racane ke aparAdha meM tatkAla vandhana meM DAla diyA aura bahuta kurA hAla kiyaa| ho rAjA kiMphara paThAyA gharaNA, auraNo baMSi dhavala seTha takSaNA vadhi seTi le AiyA ho mArata bAra na sekA kareM / mata viyo mahu nAsikA ho praudhoM mula paga UMcA kareM // 16 lekina punaH zrIpAla ne roTha ko apanA dharma pitA batalA kara use chur3A diyaa| maha apane sAthiyoM se jAkara milA / usakA atyadhika sammAna kiyA gyaa| unheM sAmUhika bhojana karAyA aura pUrI taraha se unakA mAtithya kiyaa| zrIpAla ke pratyadhika Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 7 vinaya ko lekara pavana se apane jIvana ko dhikkArane lagA aura isI bIca vahIM usakI mRtyu ho gyii| yahAM kavi ne phira dRSTAntoM dvArA caritra hInatA ko naraka ghaMdha, apayaza evaM nIca gati kA pramukha kAraNa batalAyA hai / zrIpAla apanI donoM patniyoM ke sAtha sukha pUrvaka rahane lagA / dinoM ko jAte dera nahIM lagatI / kucha samaya pazcAt vahAM kukarA deza se eka dUta pAyA aura zrIpAla ko yahA~ ke rAjA kI pATha kanyAnoM ke praznoM kA samAdhAna karane ke pazcAt vivAha karane ke liye nidegana kiyaH ! zrIpAla ne kI bAta svIkAra karalI aura tatkAla kukaraNa deza ke liye ravAnA ho gayA | vahAM jAne para zrIpAla kA khUba svAgata kiyA gayA aura pATha kanyAoM se usakI meMTa karAyI gayI / zrIpAla se unakI samasyAmoM kA samAdhAna karane ke liye nivedana kiyA jise zrIpAla ne saharSa svIkAra kara liyA / pahile sabase bar3I rAja kumArI ne isa prakAra samasyA rakhI subhaga gauri gholI bar3I, ho koDIbhara suriNa mero yudhi / toni pavA bhAge kaho, ho sAhasa jahAM tahA~ ho siddi| zrIpAla ne isakA nimna prakAra samAdhAna kiyA ho suNyA vacana bola varavIra, sugaDu kumAri citta kari dhIra / satta sarIra hasyoM rahe ho cadai karma teso hI budhi / uvima tau na choDi je, ho sAhasa jahAM tahAM hI siddhi / somA devI ne apanI samasmA isa prakAra rakhI ho somA devI ko vidhAra koNa dharma jagi tAraNahAra / suriNa koDI bhaDa boliyA ho gyAraha pratimA zrAvaka sAra / teraha vidhi prata muni taNA, ho kuNa dharma jagi tAraNa hAra / eka rAjakumArI se pada kA prazna evaM zrIpAla kA uttara nimna prakAra thA ho saMpava bolo dhacana sumoThTha, so na saje virasA viTcha / sirIpAla uttara diyo, ho doSa maDhAi madhya paDadacha / durI parAi nA kahe ho so nara tauba viralA voTa / isa prakAra zrIpAla ne pAThoM rAja kanyAmoM ke praznoM kA samAdhAna kara diyaa| aura phira atyadhika harSa aura ullAsa ke madhya AThoM rAjakanyAoM se usakA vivAha ho gayA / zrIpAla vividha sukha sAdhanoM ke madhya rahane lge| dinoM ko jAte dera nahIM lagatI aura isa prakAra bAraha varSa vyatIta hone ko Ane lage / use vahAM manAsundarI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 mahAkavi brahma rAyamalla kA dhyAna prAyA / aura baha tatkAla apanI ATha hajAra rAgiyoM tathA ATha hajAra senA ghor3eM, hAthI ratha Adi ke sAtha vaha ujjayinI phuNcaa| ughara mainAsundarI apane priyatama kI pratIkSA kara rahI thii| usane eka eka dina gina kara bAraha varSa vyatIta kiye the| aura jaba zrIpAla ko avadhi samApta hone para bhI AtA huA nahIM dekhA to usane apanI sAsa se saba saMkalpa vikalpa chor3a kara prAtaH AryikA dIkSA lene kI bAta kahI / sAsa ne dasa dina taka aura pratIkSA karane ke lipe kahA / dasa dina manAra hone kehI kavisamAra zrIvAla kI pahuMca gyaa| sabase pahile usane mAtA ke caraNA chue aura phira mainAsundarI ne zrIpAla kI vandanA kI / bAraha varSoM kI ghaTanAmoM kI jAnakArI zrIpAba ne apanI mAtA evaM patnI ko dI / tatkAla vaha mAtA kaura maMnA ko apane sainyadala meM le gayA aura bAraha varSa meM jina jina vastuoM kI upalabdhi huI thI unheM dikhaayii| zrIpAla ne apanA eka dUta upinoM ke rAjA ke pAsa usakI adhInatA svIkAra karane ke liye bhejA tathA "kaMghi kuhADI kaMbala proDha kara" bheMTa karane ke lie kahA / pahile to rAjA ne dUta ko bhalA burA kahA lekina dUta ne jaba samajhAyA to rAjA ne bAta mAnalI aura hAthI para baiTha baha zrIpAla se milane aayaa| donoM jaba paraspara mile to cAroM aura atIva Ananda chA gyaa| nagara meM vibhinna utsava manAye gaye tathA zrIpAla' kA rAjA evaM nAgarikoM kI ora se vividha meMTa dekara sammAna kiyA gayA / zrIpAla ne ujjayinI meM kucha samaya vyatIta kiyA / anta usane apane deza lauTane kA nizcaya kimA / apane pUrNa sainyadala ke sAtha vaha campA ke liye ravAnA hugrA aura nagara ke samIpa Akara DerA DAla diyaa| zrIpAla ne apanA eka dUta vIra damana rAjA ke pAsa bhejA aura purAnI bAtoM kI yAda dilAte huye adhInatA svIkAra karane ke liye Adeza diyaa| vIradamana ne dUta kI kI bAra svIkAra nahIM kI aura yuddha ke lie dUta ko llkaaraa| donoM kI senAoM ne yuddha ke liye prayANa kiyA / ho bhATi mAniyo raNasaMgrAma, prAyo koDI bhA ke ThAma / bAta pAzviI saha kahI, .......... .""ho siMdhUDA vAjiyA nisAga | sUra kiraNi sUjha nahIM, ho uDo kheha sAgI asamAna / / 257 / / ho ghor3A mUmi khaNaM suratAla, ho jAriNaki jalaTina megha prakAsa ratha hastI bahu sAkhatI ho vaha pakSa ko senA clii| subhaga saMjoga saMbhAliyA ho azI buhaM rAjA ko milo / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 46 liye mahI nizcaya kiyA gayA ki donoM rAjAroM meM hI paraspara meM yuddha ho jAve aura usameM jo vijayI ho vahI rAjA bane / zrIpAla evaM vIradamana meM paraspara yuddha huA / zrIpAla ne sahaja meM hI use parAjita kara diyA / zrIpAla ne jItane para bhI apane vRddha kAkA se rAjya karane kA anurodha kiyaa| vIradamana ne zrIpAla ke isa prastAva ko svIkAra nahIM kiyA aura saMyama dhAraNa karane kA nizcaya kiyaa| zrIpAla ne lambe samaya taka deza kA zAsana kiyA aura prajA ko saba prakAra se sukhI rstraa| eka bAra nagara ke bAhara zrutasAgara muni kA Agamana huA / zrIpAla ne bhaktipUrvaka bandanA kI aura apane jIvana meM prAne vAlI vividha ghaTanAoM ke kAraNoM ke bAre meM munirAja se jAnanA cAhA / zrutasAgara ne vistAra pUrvaka zrIpAla ko usake pUrva bhava meM kiye huye acche bure kAryoM ke bAre meM batalAyA / zrIpAla phira sukha se rAjya karane lgaa| pratidina devadarzana, pUjana, sAmAyika evaM svAdhyAya usake dainika jIvana ke aMga bana gaye / eka dina jaba vaha vana krIr3A ke liye gayA to mArga meM kIcar3a meM phaMse hAthI ko dekha kara use vairAmya utpanna ho gayA aura usane digambarI dIkSA dhAraNa karalI / usake sAtha mainAsundarI sahita anya striyoM ne bhI AryikA dIkSA svIkAra kara lii| anta meM zrIpAla ne karma bandhana ko kATa kara mokSa prApta kiyA tathA manAsundarI sahita anya rAniyoM ko apane-apane tapa ke anusAra svarga kI prApti huii| kavi ne isa prakAra 266 chandoM meM zrIpAla evaM mainAsundarI ke jIvana para vistRta prakAza DAlA hai / usane anta ke 5 chandoM meM apanA paricaya diyA hai jo nimna prakAra hai . ho mUlasaMdha muni pragaTo jANi, kIrati anaMta sIsa ko vaoNriNa / tAsa taraNI siSya jAriNajyo, ho brahma rAyamalla diddha kari cisa / bhAu bheva jANe nahIM ho tahi viTTho siropAla caritta ||264 / / ho solahase tIsau subha varSa, ho mAsa asADha maNyo phari harSa / tithi terasi sipsa somamI, hI anurAdhA nakSatra zubha sAra | karaNaM joga bIse alA, ho somana bAra zanizcaravAra ||265 / / ho ragamabhramara sobha kavilAsa, bhariyA nIra tAla cahu pAsa / bAga vihari dhADI ghaNo ho, dhana karaNa saMpati taNoM nidhAna | sAhi aphavara rAja ho, so ghaNA jirAsura thAna / / 296|| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAmamalla ho zAvaka loka masa dhanayaMta, pUjA kara japa arahasa / dAna cAri bhubha sakatti spo ho zrAvaka vrata pAle mana lAi / posA sAmAika sabA ho, mata mithyAta na lagatA jAi || 167 / / ho haM se adhikA china chaMca, kariyaNa bhaNyau tAsu mati maMda / para prakSara kI sudhi nahIM, ho jaso mati baunI mokAsa | paMjita koI matti hasau, taisI mati kIno paragAsa / / 268 / / rAsa bharakho zrIpAla ko / / iti zrIgAla rAsa samAptA / bhopAla : rAjA kA kAvya I isa meM rAjasthAnI zabdoM kA pUrA prayoga huA hai / kavi ne 'zrIpAla' zabda kA bhI 'sIrIpAla' zabda ke rUpa meM pramoga karake use rAjasthAnI bhASA kA rUpa diyA hai| lahaDI (13) DAijo (16) jiNavara pUjaNa (17), jyoraNAra (113), javAi 1118), rAMDa (134), bhAMvari (166) jaise zabdoM ko rAsa kAvya meM bharamAra hai| yahI nahIM jugaliyoM, calyo, milyo, suNyA, bANyA, naiNA, regamaMjusA, jieko, bhaNaM jaise TheTha rAjasthAnI zabda kaSi ko atyadhika priya rahe haiN| saMvat 1630 meM yaha kAvya raNathambhaura meM likhA gayA thaa| akabara ke zAsana meM hone ke kAraNa usa samaya vahAM phArasI, arabI jaisI bhASAnoM kA jora avazya hogA / lekina isa kAvya meM unake eka bhI zalda kA prayoga nahIM honA kaSi kI apanI bhASA meM kAvya likhane kI kaTTaratA jAna paddhatI hai| itanA avazya hai ki usane kAvya ko tatkAlIna bolacAla kI bhASA meM likhA hai / kavivara kA dvADa pradeza se adhika sambandha rahane ke kAraNa vaha yahAM kI saudI sAdI bhASA kA premI thaa| isaliye rAsa ko durUha zabdoM ke prayoga se yathArAmbhava dura rakhA gayA hai| zrIpAla ke jIvana meM barAbara utAra caDhAva Ate haiN| kabhI vaha kuSTa roga se grasita hokara atyadhika durgandha yukta deha ko prApta karatA hai to kabhI usakA rUpa lAvaSaya aisA nimnara jAtA hai ki usakI kahIM upamA nahIM miltii| ratnadrA meM jAne para use pUrA rAjakIya sammAna prApta hotA hai rUpa lAvaNya' yukta ratnamaMjUSA jaisI sundara vadhu prApta hotI hai kintu yahI vadhu usako samudra meM girAne kA kAraNa banatI hai / samuda ko vaha pAra karane meM saphala hotA hai aura punaH dugare dvIpa meM pahuMca jAtA hai jahAM usakA rAjasI svAgata hI nahIM hotA krintu guNamAlA jaisI rAjakanyA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa bhI baMdhU ke rUpa meM prApta hotI haiM / yahAM bhI vipatti usakA sAtha nahIM chor3atI aura pavala seTha ke eka SaDayantra meM use hama putra siddha hone para sUlI kI sajA milatI hai lekina daiva yoga se usa vipatti se bhI vaha baca jAtA hai aura phira use rAjya sampadA prApta hotI hai / isake pazcAt usakI sampatti evaM aizvayaM meM dina pratidina vRddhi hotI rahatI hai / anta meM vaha svadeza lauTatA hai aura campA kA rAjya karane meM saphala hotA hai| zrIpAla kA jIvana vizeSatAoM se bharA par3A hai| vaha "bAva jiso tIsau laNI" meM pUrNa vizvAsa rakhatA hai / siddhacakra pUjA se usako kuSTa roga se mukti milatI hai| kavi ne usakA "gayo koha jima mAhi kaMculI" upamA se varNana kiyA hai / pratidina devadarzana karanA, pUjA karanA, AhAra dAna ke liye dvAra para khar3e honA, satya bhASaNa karanA, trasa jIvoM kA ghAta nahIM karanA, grAdi usake jIvana ke aMga the| vaha atyanta vinayI thA tathA kSamAzIla thaa| pavala seThaM dvArA nirantara usake sAtha dhokhA karane para bhI usane rAjA ke baMdhana se mukta karA diyA / bIradamana ko parAjita karane para bhI use rAjya kArya samhAlane ke liye nivedana karanA usake mahAn vyaktitva kA paricAyaka hai| kAvya kA nAyaka zrIpAla hai / mainAsundarI yadyapi pradhAna nAmikA hai lekina videza gamana se lekara vApisa svadeza lauTane taka vaha kAvya meM upekSita rahatI hai aura nAyikA kA sthAna le letI hai ratnamaMjUSA evaM guNamAlA / kAvya meM koI bhI pratinAyaka nahI hai / yadyapi kucha samaya ke liye dhavala seTha kA vyaktitva pratinAyaka ke rUpa meM ubharatA hai lekina kucha samaya pazcAt usakA nAmallekha bhI nahIM prAtA aura rAsa ke prArambhika evaM antima bhAga meM projhala rahatA hai|| brahma rAmamalla ne kAvya meM sAmAjika tatvoM ko bhI varNana kiyA hai| rAsa meM cAra bAra vivAha ke prasaMga pAte haiM aura yaha unakA prAyaH ekasA hI varNana karatA hai vivAha ke avasara para gIta gAye jAte the / lagana likhAte the| maMDapa evaM vedI kI racanA hotI thI / Ama ke pattoM kI mAlA bAMdhI jAtI thii| lagana ke liye brAhmaNa ko bulAyA jAtA thaa| vivAha agni aura brAhmaNa kI sAkSI se hotA thaa| daheja dene kI prathA thI / daheja meM svarNa, vastra, hAthI thor3e, dAsI-dAsa aura yahAM taka gAMva bhI diye jAte the / zubha avasaroM para jImanavAra hotI thii| svayaM zrIpAla ne do bAra apanI sAthiyoM ko jImaNa karAyA thaa| zrIpAsa rAsa meM eka dohA chanda ko chor3a kara zeSa saba padya rAsa chanda meM likhe huye haiM / yaha saMgIta pradhAna kAvya hai jisameM pratyeka chanda ke anta meM 'rAsa bhaNoM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.2 mahAkavi brahma rAyamalla zrIpAla ko yaha antarA AtA hai tathA chanda kI pratyeka paMkti meM 'ho' zabda kA prayoga huA hai jo bhI chanda kA sasvara pATha karane meM kAma AtA hai / bhaviSyadatta caupaI bhaviSyadatta kA jIvana jaina kaviyoM ke liye atyadhika priya rahA hai| prAkRta, apabhraMza, saMskRta evaM hindI sabhI meM bhaviSyadatta ke jIvana para aneka racanAeM milatI hai / hindI meM upalabdha hone vAlI kRtiyoM meM brahma jinadAsa, vidyAbhUSaNA evaM brahma rAyamalla kI kRtiyA~ ullekhanIya hai / brahma rAyamalla kI yaha kRti saMvat 1633 kI racanA hai jise usane sAMgAnera nagara meM mahArAjA bhagavantadAsa ke zAsana meM sampUrNa kI thI / kavi ne apanI kRti ko kahIM para rAsa, kahIM para kathA aura kahIM caupaI nAma se sambodhita kiyA hai / bhaviSyadatta papaI kavi kI mahatvapUrNa kRti hai / kathA kA prArambha maMgalAghara se huA hai / bharata kSetra meM karUjAMgala deza aura usI meM hastinApura nagara thA / tIrthaMkaroM ke kalyANaka hone ke kAraNa vahAM sabhI samRddha the| cAroM aura zAnti evaM zrAnanda vyApta thA / usI nagara meM dhanabai seTha rahatA thaa| usakA vivAha usI nagara ke dUsare seTha dhanazrI kI putrI kamalazrI ke sAtha huaa| eka dina usI nagara meM eka muni kA Agamana huA / dhanavaI seTha ne munizrI se santAna ke bAre meM pUchA to unhoMne kahA ki usake mUvogya putra hogA jo anta meM muni dIkSA dhAraNa karegA / kucha samaya pazcAt kamalazrI ne putra ko janma diyA / putra janma para vividha utsava kiye gaye tathA svayaM nagara ke rAjA ne Akara seTha ko badhAI dii| seTha ne bhI dila khola kara nRtya kharca kiyA | bAlaka kA nAma bhaviSyadatta rakhA gayA / sAta varSa kA hone para use par3hane biThA diyA gayA - bAlaka barasa sAta ko bhayo, paMDita Age paDho diyo / kIyA mahochA jiravari dhyAni, sajana jana bahu dInhA dAna / kucha samaya paNcAt seTha dhanavai ko akasmAt kamalazrI meghA ho gayI aura usane tatkAla apane ghara se cale jAne ko kaha diyaa| kamaladhI ne bahuta prArthanA kI lekina seTha ne eka bhI nahIM sunI aura anta meM vaha apane pitA ke pAsa gayI / kamalI ke acAnaka ghara Ane para usake mAtA-pitA ko usake caritra para sandeha lagA itane meM dhananada ke mantrI ne vyAkara sabakA bhrama dUra kara diyA / kamalabhI apane pitA ke ghara sukhacaina se rahane lgiiN| dhanavai kA dUsarA vivAha kamalazrI kI choTI bahina rUpA se ho gyaa| vivAha bahuta hI utsAha aura grAnanda ke sAtha huA / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI donoM pati-patni mukhapUrvaka rahane lage / sarUpA ke kucha varSoM pazcAt puSa huSA jisakA nAma bandhudatta rakhA gayA / vaha bar3A hunA aura ratnadIpa meM hamApAra ke liye jAne taiyAra ho gyaa| pitA kI prAjJA pAkara usane 500 anya sAthiyoM ko bhI le liyaa| jaba bhaviSyadatta ne apane bhAI ko vyApAra ke liye jAne kI bAta munI to urAne bhI bhI usake sAtha jAne kI icchA prakaTa kI aura apanI mAtA meM prAjJA lekara bhAI ke sAtha ho gayA / lekina sarUpA ne bandhudatta ko kahA ki vaha usakA bar3A bhAI hai isaliye saMpatti kA mAlika bhI vahI hogA / ataH acchA yahI hai ki mArga meM bhaviSyadatta kA kAma hI tamAma kara diyA jaaye| bandhudatta apane sAthiyoM ke sAtha vyApAra ke lie claa| sAtha meM kirAraNA evaM anya sAmagrI lii| ve samudra taTa para pahuMce aura zubha muharata dekha kara jahAja se ratnadvIpa ke liye prasthAna kiyA / ve dhIre-dhIre prAge bar3hane lge| jaba anukUla havA hotI taba hI ve prAge baDhate 1 bahuta dinoM ke pazcAn jana unhoMne madana dvIpa ko dekhA to atyadhika haSita hokara vahAM utara par3e aura vahAM kI zobhA nihArane lage / jaba bhaviSyadatta phUla cunane ke liye calA gayA to bandhudatta ke mana meM pApa upajA aura apane bhAI ko vahIM chor3a kara bhAge cala diyA / bhavasadata phala legA gayo, baMdhutta pApI dekhiyo / bAta vicArI mAtA taNo, mana meM kumati upajI prnnii||20|| bhaviSyadatta bahuta royA cillAyA lekina vahAM usakI kauna sunane vAlA thA / anta meM hAtha muMha dhokara eka zilA para gaMca parameSThI kA dhyAna karane lagA / rAtri ko vahIM zilAtala para so gyaa| prAtaH hone para vaha eka ujAi bana meM hokara nagara meM pahuMca gayA aura jina mandira dekha kara vaha usI meM calA gayA aura bhaktipUrvaka bhagavAna kI pUjA karane lgaa| usane atyadhika bhakti se jinendra kI pUjA kii| pUjA karane ke pazcAt vaha thaka kara so gayA / isI bIca pUrva videha kSetra meM yazodhara muni se acyuta svarga kA indra apane pUrva janma ke mitra camitra ke bAre meM pUchatA hai vaha kisa gati meM hai| munirAja indra ko pUrA vRttAnta sunAte haiM aura nA kahate haiM ki isa samaya vaha tilaka dvIpa ke nagara meM candraprabhu mandira meM hai / muni ke vacanoM ko suna kara devendra usa mandira meM gayA aura use motA huA dekhakara mandira kI dIvAla para usane likhA ki he mitra uttara dizA meM pAMcaveM ghara meM eka mRndara kumArI hai vaha usakI pratIkSA meM hai| vaha usase vivAha karale / usa indra ne maNibhadra ko yaha bhI kaha diyA ki vaha bhaviSyadatta kA samaya samaya para dhyAna rakhe / jaba vaha nidrA se uThA aura sAmane likhe hue prakSara Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mahAkavi brahma rAyamalla paDhe to vaha usI ke anusAra pAMcave makAna meM calA gyaa| jaba usane atyadhika rUpavatI kanyA ko dekhA to vaha vismaya karane lagA ko pAha surga apacharA koha, nAga kumAri parataSi hoi / bama devI liSTa iha pAni,bhavasakta mami bhayo gumiAna / / 55 / / kanyA dvArA bhaviSya datta kA bahuta sammAna kiyA gayA aura vividha prakAra ke vyaMjana bhojana ke lie taiyAra kiye gaye aura anta meM usa nagarI ke ujar3ane kA kAraNa bhI usane batalAyA aura kahA ki isa nagara kA rAjA yazodhana thaa| bhavadatta usake pitA the jo nagara seTha the / mAtA kA nAma madanavegA thaa| usakI vahI putrI kA nAma nAgazrI evaM choTI kA nAma thA bhaviSyAnurUpA, jo maiM huM / usane kahA ki eka vyaMtara ne sAre nagara ko ujADA / patA nahIM usane use kaise chor3a diyaa| viSyadatta ne apanA natAnta bhI bhaviSyAnurUpA se nimna prakAra kahA bharata kSetra kura jAMgala desa, hathiraNApura bhUpAla naresa / dhanapati seThi yaso tahi hAma, tAsu tIyA kamalazrI nAma / bhavisavata hoM tahi ko bAla, sukha meM jAtana jANe kAla / jo mAta sarUpariNa puna, paMDisa nAma viyo baMdhudatta / mohaNa pUri dIpa ne calyo, ho pariNa sAni tAsa ko milyo sI pApI mati dIgo bhayo, madana dIpa mujhe chADi vi gayo karma joga padaraNa pAviyo, ihi viSi tuma thAnaka aiyo / / 11 / / eka dUsare kA paricaya hone ke pazcAt jaba bhaviSyAnurUpA ne bhaviSpadatta se use strI ke rUpa meM aMgIgAra karane ke liye kahA to bhaviSyadatta ne binA kisI ke dI huI vastu ko lene meM asarthatA pragaTa kI tathA kahA ki yadi vaha vyaMtara deva use sauMpa degA to usako svIkAra karane meM koI prApatti nahIM hogii| kucha samaya pazcAt vahAM vyaMtara deva prAyA aura eka manuSya ko dekha kara atyadhika krodhita ho gayA / lekina bhaviSyadatta ne use laDane ke lie lalakArA / anta meM jaba use mAlUma par3A ki vaha usI kA pUrva bhava kA mitra hai to vaha usakA ghaniSTha mitra bana gayA / vyantara deva ne bhaviSyAnurUpA kA vivAha usake sAtha kara diyA aura bhaviSdatta ko madanadvIpa kA rAjya sauMpa kara vahAM se calA gyaa| bhaviSyadatta evaM bhaviSyAnurUpa yahAM para sukha se rahane lge| udhara bhaviSyadatta ke viyoga meM usakI mAtA kamalazrI cintita rahane lgii| eka dina vaha prAyikA ke pAsa gayI aura apane putra ke bAre meM jAnanA cAhA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 55 prAyikA ne use zrata paMcamI vrata pAlana kA upadeza diyaa| usane kahA ki AzaDha sudI paMcamI ko prathama bAra isa vrata ko grahANa karake kAnika, phAguna yA ASAr3ha kI pahalI zukla paMcamI ko vrata kA prArambha karake usa dina upavAsa karanA cAhiye tathA SaSThI ke dina eka bAra prahAra karanA cAhiye tathA jinendra deva kI pUjA karanI cAhiye / ina dinoM meM atyadhika saMyama pUrvaka jIvana bitAnA cAhiye / yaha vrata pAMca varSa evaM paci mahine taka hotA hai| usakI vAda udyAna karanA cAhiye / yadi udyApana karane kI sthiti nahIM ho to dugane samaya taka isa vrata kA pAlana karanA cAhiye / kamalathI ne zruta paMcamI ke vrata ko aMgIkAra kara liyA aura usakA udmApana bhI kara diyA isake pazcAt bhI jaba usakA putra nahIM pAyA to vaha prAyikA use muni zrI ke pAsa le gayI jo mandira meM virAje hue the| ve muni avadhijJAnI the| isaliye kamala zrI ke pUchane para muni mahArAja ne kahA ki usakA putra abhI jIvita hai / vaha dvIpAntara meM sukha se raha rahA hai / yahAM Ane para vaha prAdhe rAjya kA svAmI hogA / kamalazrI phira bhaviSyadatta ke pAne ke dina ginane lgii| eka dina bhaviSyarUpA meM bhaviSyadala se apanI sasurAla ke bAre meM phira puuchaa| tatkAla bhaviSyadatta ko apane mAtA ke dukhoM kA smaraNa yA gayA / vaha pachanAne lagA maura zIghna hI hastinApura jAne kI taiyArI karane lagA / ve bahuta se motI. mANika Adi lekara usI guphA meM hokara samudra taTa para A gaye aura hamtInApura jAne vAle jahAja kI pratIkSA karane lge| kucha dinoM pazcAt vahAM bandatta kA jahAja bhI pA gayA bandhudatta kA bahuta burA hAla thA / usake pAsa na khAne ko thA aura na pahinane ko / sarva prathama paha bhaviSyadatta ko pahicAna bhI nahI sakA / lekina phira donoM bhAI gale mile / bandhudatta ne apane bar3e bhAI se kSamA maaNgii| bhaviSyadatta ne sabakA yathocita sammAna kiyA aura jyoMhI vaha jahAz2a para baiTha kara calane ko huprA bhaviSyAnurUpA ko nAgazayyA evaM nAgamudrikA kI yAda mA gayo / bhaviSyadatta jaba nAgamudrikA lene ko gayA, bandhudatta ne jahAja ghAlabA diyA / bhaviSyadatta phira akelA raha gayA / bhaviSyadatta khUba royA cillAyA aura anta meM mUchita hokara gira pdd'aa| kucha dera bAda use hoza AyA to vaha uTha kara phira tilakadvIpa meM calA gayA / vahAM bhI vaha apane sUne makAna ko dekha kara rone lgaa| anta meM candraprabhu jinAlaya jAkara bhagavAna kI pUjA karane lgaa| idhara bandhudatta kA mana vArAnA meM bhara gayA aura vaha bhaviSyAnurUpA se manokAmanA pUrI karane ke liye kahane lgaa| kinnu vaha apane zola para dRDha raha kara use paramArtha kA upadeza dene lgii| jahAja anta meM taTa para A gayA / aura va hastinApura pahuMca gaye / bandhudatta ke pahuMcane para mAtA pitA harSita huye| lekina Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla jaba kamaladhI ne pariNAma ke bAre meM : cha po re moI unnA nahIM diyA 1 baha phira AyikA ke pAsa gayI aura usane usase bhaviSyadatta eka mAha meM prA jAvegA' yaha bAta khii| bandhudatta ne pAkara bhaviSyadatta ko apAra sampatti ko apanI batalA dii| aura sabako mAna sammAna kara apanA banA liyaa| bhaviSyAnurUpA ke liye kaha diyA ki yaha apane tilaka dvIpa ke rAjA dvArA meMTa meM dI gaI hai / vaha abhI kuArI hai| rAjA ko saba taraha se jhUTha bola kara apanA banA liyA aura apane vivAha kI tayArI karane lgaa| udhara bhaviSyadatta candrapramu bhagavAna kI bhakti arcanA karane lgaa| vahA~ eka deva vimAna para pAyA aura bhaviSyadatta se saba vRtAnta jAnane ke pazcAt usako vimAna para biThalA kara hastinApura le pAyA / bhaviSyadatta apanI mAtA kamalazrI ke pAsa gayA aura usakI bandanA kii| vaha saba parijanoM se milA aura pitA ko sAtha lekara rAjA se meMTa kI tathA meMTa meM bahuta sA sAmAna diyaa| bhaviSya datta ne rAjA se saba vRttAMta kahA / bandhudatta dvArA kiye gaye durvyavahAra kI darcA kii| bhayiSyAnurUpA ne bandhudatta dvArA apanI patnI batAye jAne kA virodha kiyaa| rAjasabhA meM rAjA se evaM sabhAsadoM se saba bItI bAtoM ko batAyA / rAjA ne vAstadhika bAta ko samajha kara bandhudatta ko mAranA cAhA lekina bhaviSyadatta ne rAjA ko aisA karane se rokA / bandhudatta hastinApura se nikAla diyA gayA / bandhudatta podanapura pahuMcA aura vahAM rAjA se kahA ki bhaviSyadatta ke pAsa siMghala deza kI padminI hai / vaha prattIya lAvaNyavatI hai| yaha rAjA ke bhogane yogya hai vaNika putra ke nahIM / podanapura kA rAjA vizAla senA lekara hastinApura AyA aura apanA dUta bheja kara rAjA se padminI ko dene ke liye kahA tathA prAjJA ke ullaMghana para nagara ko naSTa kara diyA jAyegA tathA rAjya para adhikAra kara liyA jAvegA aisA khaa| ho paThayo podanapura ghaNI, tahI ko senA na piNI / bhUpati bahuta bharai tasa vaMza, bhuja rAja nisaMka akhaMDa / tuma luha dInho upaveza, sukhasyo bhujo cAho desa / bhavasaranta ke jo pazmiNo, so tuma mokali jyo lakSaNI / bhaviSyadatta svayaM ne zatru rAjA kA cailenja svIkAra kiyA tathA senA lekara sar3ane ke liye bhAge bddh'aa| donoM senAoM meM ghamAsAna yuddha huA aura anta meM bhaviSya datta ne podanapura ke rAjA ko bAMdha liyA aura hastinApura le aayaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSNamaH gAI 57 bhaviSyadasa kI vIratA se rAjA prabhAvita ho gayA aura apanI kanyA kA bhI usase vivAha kara diyaa| jaina dharma niho kara, cAla mAraga nyAya / sasa sevA surapati kara aMti surga mAha / / bhaviSyadatta ko rAjya mukha bhogate huye kitane hI vaSaM vyatIta ho gye| kucha samaya pazcAt mAtA ke kahane se bhaviSyadatta ne pacamI vrata le liyA / bhaviSyAnurUpA ko dohalA huA aura usane tilakAdvIpa jAkara candraprabhu casmAlaya ke darzanArtha jAne kI icchA vyakta kI / usI samaya manovega nAma kA vidyAdhara vahAM A gayA aura vaha bhaviSyadatta ko vimAna meM baiThAkara tilakAdvIpa pahuMcA diyA / unhoMne cAraNa muni ke darzana kara zrAvaka dharma ko bhalIbhAMti sunA tathA candraprabha jinendra kI bhaktipUrvaka pUjA kii| munizrI ne svarga naraka kA bhI varNana kiyA / bhaviSyAnurUpA ke cAra putra suprabha, svarNaprabha, somaprabha, rUpaprabha tathA do putrI utpanna huii| bahata samaya pazcAt hastinApura meM vimala buddhi nAmaka mUni kA Agamana humA / bhaviSyadatta ne saparivAra unakI vandanA kii| muni ne vistArapUrvaka tatvoM kA vivecana kiyaa| anta meM bhaviSyadatta sasAra se virakta hokara saparivAra muni se saMyama prata dhAraNa kara liyA tathA apane putra ko rAjagaddI sauMpa kara muni dIkSA dhAraNa karalI paura pahile svarga meM tathA phira cauthe bhava meM nirvANa prApta kiyaa| bhaviSyadatta caupaI kazci kI bar3I racanAmI meM se hai| yadyapi kAzya meM pramukha rUpa meM kathA kA hI nirvAha huA hai lekina kavi ne bIca bIca meM ghaTanAoM kA vistRta varNana karake unheM kAvyAtmaka rUpa dene kA prayAsa kiyA hai| kAvya kI bhASA ekadama sarala aura bolacAla kI hai / use hama rAjasthAnI ke adhika nikaTa pAte haiM / kavi ne bhaviSyadatta caupaI kA nirmANa dUhADa pradeza ke prAcIna nagara sAMgAnera meM kiyA thA / racanA samApti kI nizcita tithi saMvat 1633 kAtika sudI catudarzI thii| sAMgAnera Amera ke zAsaka rAjA bhagavaMtadAsa ke pradhIna thA tathA ve apane parivAra ke sAtha sukhacaina se rAjya karate the / ' 1 desa hUDhAhar3a zobhA ghaNI, pUjai ta hA alI mana taNI / nirmala tala nadI bahuphiri, muvasa basa bahu sAMgAnerI / / 14 / / caI disi vaNyA bhalA bAjAra, bhare pATolA motI hAra / bhavana uttaMga jiNesura taNA, somai caMdavA toraNa ghaNA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla bhaviSyadatta paupaI rAjasthAnI bhASA kI ratnanA hai / isa kuti meM dastubaMdha, cIpaI evaM dohA chanda pramukha haiM / kavi ne bhaviSyadatta kI bahana kathA ko na gaMkSipta rUpa meM likhI hai aura na vistAra se / lekina itanA avazya hai ki kucha sthAnoM ko chor3a kara vaha usameM kAvya camatkAra utpanna nahIM kara sakA aura sAmAnya rUpa se apane pAtroM kA nirUpaNa karatA gayA / 8 paramahaMsa caupaI prastuta kRti brahma rAyamalla kI antima kRti hai| yaha eka rUpaka kAvya hai jisameM paramahaMsa prAtmA nAyaka hai / racanA ke prArambha meM 25 padyoM meM jIva ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / isake pazcAt kAvya prArambha hotA hai / paramahaMsa kI cetanA strI hai tathA usake cAra putra hai jisake nAma hai mukha, sattA boca aura cetana / eka bAra mAyA paramahaMsa ke pAsa gayI aura usakI strI banane ke liye nivedana kiyA / mAyA ne mIThI-mIThI bAta karake paramahaMsa ko rAjI kara liyA aura vaha usakI paTarAnI bana gyii| paramahaMsa sama kiyo vicAra, mAyA ku kara aMgIkAra / paTarANo rAmo kara bhAva, paramahaMsa ke mana pratIcAva / mAyA ne ghara meM praveza karate hI pAMcoM indriyoM para apanA adhikAra kara liyA / ve apane pati paramahaMsa ke vAtoM kI avahelanA karane lgii| pApI mana ne apane pitA ko bAMdha kara bandI-graha meM DAla diyaa| mana pApI ja pApa citayo, pitA bAMghi taba yadi mahi dyo| isake pazcAt mana rAjA rAjya karane lge| rAjakumAra bhana ne do nAriyoM ke sAtha vivAha kara liyaa| unake nAma the pravRtti evaM nivRtti / donoM ne bandI rAjA rAja kara bhagavatadAsa, rAjakaMvara rove bahu tAsa / parajA loga sulI sukhavAsa, duravI dalIdrI puravai prAsa / / solAhasa tetIsai sAra, kAtika sudi caudasi sanivAra / svAti nakSatra siddhi subha joga, pIDA dukha na vyApa roga / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa gaI khAne meM par3e hue paramahaMsa ke dukha dekhe / lekina ve use chuTakArA nahIM dilA sakI / mana kI eka strI pravRti ne moha putra ko janma diyA jo jagata meM pAroM prora nisara hokara phirane lgaa| so moha sagalo saMsAra, dhana kuTumba mAyo pasAra / pati cAra meM phirAva soI, ghAla jAla ma nikasa koI // 47!! mana kI dUsarI strI nivRtti thI / usane "viveka' nAma ke putra ko janma diyA / viveka apanI nIti ke anusAra kAma karane lgaa| saba jIvana kude upadeza, jiha the mApta roga balesa / kaha viveka su rAta vidhAra, sulaha ichA sukha saMsAra / mana rAjA apane pitA paramahaMsa ko choDa kara mAyA ke sAtha rahane lagA / eka dina mAyA ne mana se kaha kara viveka ko bhI bandI gRha meM DAla diyA kyoMki usase bhI mAyA ko Dara lagane laga gayA thaa| nivRtti ne apane zvasura paramahaMsa ko sArI sthiti samajhAyI aura viveka ko chur3Ane ke liye jora dene lagI / paramahaMsa ne apanI asamarthatA prakaTa kii| paramahaMsa japa suna bahuH paha parapaMca mAyA kA saha / nisacaM parana cha cetanA, siha ke pAsa jAhu saMkSInA / / 6 / / __ niyati rAnI cetanA ke pAsa gaI aura usase viveka putra chor3ane kI prArthanA karane lagI / pravRtti rAnI ne isakA virodha kiyA aura mana rAjA se nimna prakAra nivedana karane lgii| moha putra yAro para bIra, mAta pitA ko sevaka dhIra / svAmI deI moha ke rAja, sIro saba tumhAro kAja | mana bhI pravRtti rAnI ke bahakAve meM A gayA aura usane moha ko apanA uttarAdhikArI ghoSita kara diyaa| moha ne apanI nagarI basAI aura nimna sAthiyoM ke sAtha rAjya karane lagA - purI ajJAna koTa cahuM pAsa, trisanA khAI sotra tAsa / mAra' gati varavAjA baNyA, dIsa tahAM viSai mana ghaI / / 72 / / milyA barasana maMtrI tApta, sevaka ATha karama ko vAsa / krodha mAna uMbha parakhaMDa, lobha sahata tihAM nivasa paMca // 73 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla paMta pramAda maMtra tasu saraNA, tihasu moha kara raMga ghanA / rAta divasa te sevA kara moha sano caha ralyA karai / / 74 / / sAtoM visana subhra gatI rAja, jAna nahIM kAja akAja / niguNA saMdhi sabhA asamAna, sobha duragati siMghAsana yAna / / 7 / / cabara ila rita viprarasa barasAla, chintra parohita paThau phuspAla / kuDa kapaTa nana koTabAla, pAkhaMDI polpA rakhavAla 1|76 / / nagara meM sabhI vyasanoM kI caukar3I jamane lgii| sabhI taraha ke anaitika kArya hone lage / dUsarI ora kumati meM cetanA rAjA se nivRtti ke putra viveka ko chor3ane kA prAgraha kiyA / lekina vahAM usakI dAla nahIM galI / taba vaha mana ke pAsa gayI paura nimna prakAra paricaya diyA / bolI kumatI joDIyA hAtha, yaunatI suno hamArI nAtha / suraga taNo hu devAMganA, terA sujasa sunyA hama gharaNAM / / 8 / / merA mana bahu upano bhAva, bhalI mAta dekhana ko pAva / / chor3a deva AI tutha thAna, tuma dekhata sukha pAke jAna // 8 // mana rAjA ko kumAla kI bAteM bahuta ruci kara lagI aura use apanI paTarAnI banA lI / kumati ne sarva prathama mana se viveka ko chor3ane kA bhAgraha kiyA / mana ne tatkAla usake prastAva ko svIkAra kara liyA aura viveka ko bandhana mukta kara diyA / kAMmI puruSa ja koI hoI, kAmanI kajho na meTa koI / tiha ko chAMdo ghAva ghano, hi zubha kAha kAmI nara tano // 65| viveka baMdhana se mukta hokara cetanA mAtA ke pAsa gayA aura usake pAMva khue / viveka ko dekha kara cAroM ora harSa chA gyaa| eka dina cetanA ne nivRtti se kahA ki moha pApI hai duSTa svabhAva kA hai tathA usakA svabhAva' hI dUsare ko pIr3A denA hai isaliye moha ke deza ko hI chor3a kara calA jAnA cAhiye / nivRtti aura yiveka tatkAla vahAM se cala diye / jaba ve prAcI dura hI gaye to unheM hiMsA deza dikhAyI diyA jisameM sabhI taraha ke loTe bure kArya hote the / kavi ne usakA nimna prakAra varNana kiyA hai dosa taha ra vyohAra, uparI uparI mAra mAra / hAMsi nimA tihA patI hI hoha, mAra koI sarAhai loI 1101 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI vayAM rahata parajA paramAna, bATa baDhAuna laha ThAya 1 kara visAsa mAre sasu joga, hiMsA besa basa jo loga / / 102 / / bola jako prasabhAma, tiha sa spAgo tuma sani jAna / adhiu jhUTha eka bole vAca, jiha ye Tokara bhAra sAMca // 103 / / usameM sabhI taraha kI burAiyAM thii| hiMsA jhUTha corI karane vAloM kI prazaMsA hotI thii| yA to yahAM kasAI the yA phira atyadhika vipanna / nagara ko dekha kara donoM ko atyadhika vedanA huI / nivRtti evaM viveka phira bar3he | isake pazcAt ve 'mithyAta' nAmaka deza meM pahuMce / vahAM saba ulTI mAnyatA vAle loga the| andha vizvAsa aura micyA mAnyatAoM meM ve phaMse hue the| rAgasAhata so mAna veba, tArana samaratha tarana sue| kAmanI saMga sadA ho raha, tiha meM sukha devatA kaha / / 112 / / pIpala veva pUja bahu bhAI, tiharma pApI kATana jAI / leI kATha se bAlama joga, mahA mULa miNyAtI loga / / 121 // gaMgA tIrapa kaha saha koI, tiharka sanAMna mukati para hoI / tiha meM azuci soca te kara, mUDha loga beva vistara ||122saa pUja varaSa aMvasA tano, sakha saMpata svAmi ve dhno| mahAdeva kaha baMdamA jAya, tiha nai pApI tulita khAya / / 123|| kavi ne usa samaya meM vyApta loka mUDhatAnoM para vistAra se prakAza DAlA hai / jina devI devatAoM ke Age balidAna hotA thA. usakI bhI kadi ne gaharI nindA kI hai tathA jogiyoM kI bhasmI meM vizvAsa karane vAloM kI kabi majAka ur3AyI haiM / ve madya evaM mAMsa kA bhojana karane vAle gusAI janoM ko bhI midhyAtvI kahate haiM nivRtti aura viveka "mithyAta' nagara kI dayanIya sthiti dekha kara atyadhika dukhI huye aura ve donoM Age bar3he / ve jina zAsana ke deza pahuMce aura usakI sundaratA se prasanna hokara usameM praveza kiyaa| jina zAsana nagara ke nivAsiyoM ke sambandha meM nimna prakAra varNana kiyA hai ! liho bhalo vIsa saMjoga, pAnI choNyA pauSa saha loga / munIvara bahu pAla AcAra, pApa punya ko kara vicaar||132|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kyA batta tihA kara nISAsa, Asma citA mana ko vAsa / saMjama phUla te sagate ghanA, siMha kA sukha bhuje bhaSyaInA |1133 / / sabha bhAva koIla bolata, jima vANI tihI vAkha phalaMta / / sarasa vacana bola guna jAna, nipaja nAgavela ko pAna // 133 // pAna phUla tohAM bahu mahakAI, munI dhyAna madhu varata prpaaii| udyAna sarovara adhika gahIra, tiha ko thAga saha muni dhIra / / 134 / / jina zAsana nagara ke rAjA kA nAma vimala budha thaa| eka dina jaba vaha vana krIr3A ke liye gayA to usane niyatti evaM viveka donoM ko dekha liyaa| donoM ko usane bar3A g2ammAna diyA aura phira unheM apane ghara le gyaa| vaha donoM kA bhojana nAdi se sammAna kiyA / isake pazcAt rAjA ne nivRtti se :jasake putra viveka kI baDI bhArI prazaMsA kI aura kahA ki sumati ke sAtha viveka kA vivAha ho jAnA cAhiye / nitti ne viveka ke vivAha kA nimna zabdoM meM uttara diyA bhana nivRzya sano ho rAya, ne cha isI tumhAro bhAva / ika sono ipha hIrA jo, kaho vicAra na kola vAparo / / 144 / / donoM ke vivAha kI tayyArI hone lagI--- caurI maMDapa racyo visAla, sobha torana motyAM mAla / chApe vastra paTajara sAra caMdana thaMbha sugaMSa sucAra // 146 / / gAvaM zriyA phara bahu koDa, vara kanyA ko bAMSyo moDa / / lagana maharata bahuta uchAha, viveka samati ko bhayo vivAha / / 147 / / nivRtti sumati vadhU ko pAkara atyadhika prasanna huii| khUba dAna diyA / eka dina usane vimalavudha se jAne kI prAjJA caahii| vimalabudha ne kahA ki ve pravacana namara meM jAve aura vahAM sukha caina se jIvana vyatIta kreN| suma prabacana naga ma calo, hosI sahI tumhAro bhalo / baMbo jAya carana parahaMta, tihare sukha suvaso anaMta // 151 / / tihAM viveka bAI laha, bhalo puruSa sahu koI kaha / korata bahuta hota tuma tanI, sukha saMpato tohAM milatI ghanI // 152 // vimala budha kI bAta mAna kara nivRtti viveka evaM sumani tInoM prabacana nagara ke liye ravAnA ho gaye aura kitane hI dina calane ke pazcAt ve tInoM vahAM pahuMce / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papaIsa caupaI pravacana nagara bahuta vizAla thA / dayA dharma vahAM nivAsa karate the| sana jIvoM ko apane samAna samajhA jAtA thA / anAcAra ko svapna meM bhI nahIM jAnate the / tathA sarvadA vrata zIla saMyama kI pAlanA hotI thii| pravacana nagara ko varNana kavi ke zabdoM meM dekhiye - tihAM parihaMta deva ko vAsa, iMdra eka so seva tAsa / pAjA sAThA bArA koDa, sura nara khecara nama kara jor3a / / 156 / / mAraganAva loka saMcara, karamaSakoI nabI karai / / uparI uparI berana kAsa, jima sidhAlo siMghAbAsa / / 157 // usa nagara meM koTa the, sarovara the, jinameM kamala khile haye the| cAroM ora daravAje the tathA toraNa dvAra the| vahIM samosarana thA / tIrthakara ke darzana se hI puNya baMdha hotA thaa| tInoM nagara ke andara gaye aura unhoMne cAroM ora kalaza lage huye dekhe / jina mandira ke darzana kiye / unake prAnanda kI koI sImA nahIM rhii| vahIM jinendra kA samosarana thA / cAroM ora apAra zAnti thii| IrSyA, kaSAya evaM tuSa kA kahIM nAma bhI nahIM thA / nivRtti viveka evaM sumati ke sAtha mamaksarana meM gaye tathA sIna pradikSaNA dekara vahAM baiTha gye| jinendra kI bhAzIrvAdAtmaka divyadhvani nimna prakAra khirI rahI IhAM tuma mibhaMya thAna, mujo bahu sukha tanAM nidhAna / mana meM ciMtA mati koI karo, IhA thAnaka ko vuSTama harI // 225 / / isa prakAra viveka ne 'pApa nagara' kA vRttApta sunAyA 1 jahAM moha rAjA rAjya kara rahA hai vahAM kA burA hAla hai mibhyAto baha kara kukarma, jAma nahIM jinezvara dharma, 1 bahuta jAti pAkhaMDI phira, bhUTa loka tasa dezaza kare / / 230 // bhayolahA saMkana kara, ghana ke kAja sagA parahara / jai to mahA duSTa prAcAra, to saha moha rAva parivAra ||233 / / viveka ne apane Ane kA pUrA vanAMta kahA bImasa bodha kI sAMbhalI bAta, tuma thAnaka prAyA jina tAta / kIyo pAchalo saha paragAsa, dauTho jinavara pugI pAsa !" idhara moha ko putra lAbha hugrA jo caurAsI lAkha jIvoM kA zavu thaa| vaha jinendra kI bAta nahIM mAnatA thaa| usane bahuta se tapasviyoM ke tapa kA khaMDana kara Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla diyA yahAM taka ki brahmA, viSNu evaM indra ko bhI nahIM choDA / vaha deza mithyAta deza hai jahAM jaina dharma nahIM hai, kintu vahAM ekAnta mata kA pracAra hai / ' durArI pora satyagna nagara meM deva zAstra guru meM pUrI bhakti thI tathA vahAM samyagdarzana ke pATha aMgoM kI pAlanA hotI thI / tIrthaMkara ne viveka kI bahuta prazaMsA kI aura use puNya nagarI kA rAjya de diyaa| puNya nagarI meM pratidina bhagavAna kI pUjA hotI thI, cAroM prakAra ke dAna diye jAte the tathA zIlavata kI pAlanA hotI thI / viveka sadalabala puNya nagara meM nivAsa karane cale / tithaMkara jANyau guNAtAra, kohoM virA viveka kumaar| gharasana zAma varana tara sAra, ghara bidhi senyA calI ayAra ||270 / / upasama gaNa gar3ha calyo kumAra, tAsa chatra sira so bhavapAra | sAsa misAna vAja bahu bhAti, sama bama sajana sAtha paDhosa / / 271 / / puNya nagara ko viveka ne dekhA / tIna guptiyAM jisa nagara kA koTa thI, pAMca samitiyAM hI mandira thI tathA niyama rUpI kalaza jisake zikharoM para suzobhita thaa| dvAra para Ananda kA toraNa thA tathA kIti hI jisakI dhvajA ghI jo cAroM pora uchala rahI thii| cAra saMgha hI bhAvanA ke samAna the| puNya nagarI meM viveka sukha se rAjya karane lgaa| cAroM bhora sukha zAMti thI jo mukti bora evaM anta rAya the ve saba viveka se dUra raha gye| mukti kA sabake liye dvAra khula gayA-- viveka rAjA nikaMTa kara, jinako AgpA mama meM dharaM / sahata phuTaMga viveka bhovAsa, sukha meM jAtana jAna kAla / / 283 / / isake pazcAt dUsarA adhyAya prArambha hotA hai| kavi ne isa adhyAya kA nimna prakAra prArambha kiyA hai - bohA brahma rAhamAla baMdiyA ko sAstra guru sAra / gho ra kathA Age bhaI, siMha ko sumo vicAra / / 284 / / 1 rAja kara rAjA mithyAta, jAna nahIM jainI kI bAta / mata ekAMta tAsa ubaraM, bodha mahAbhA ati ho karai / / 254 / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candragupta ke solaha svapna vAMti kati sukha mitra || ji0|| lADU iri pari sodhiyo / / 13 / / jima pAmau niravAMNa |1ji0|| sAMbhari nayAra suhAmaNo || 14 || bhavya mahAjana loga kriyA bhagno bhAvakatalI / / 15 / / pAlau saba sukha hoi, brahma rAhamala hama bharaNau / / 16 / dhammaM jiNesara jilesara lADU ho sararaNa / / 17 / / 73 ukta racanA 'sAMbhara' meM racI gayI thii| sAMbhara meM kavi ne jeSTha jinavara kathA ko saMvat 1630 meM nivaddha kI thii| isaliye yaha racanA bhI usI samaya kI mAlUma detI hai / 12. candragupta ke solaha svapna jaina purANa sAhitya meM svapnoM kA atyadhika mahatva mAnA gayA hai| tIrthakara ke garbha meM Ane ke pUrva unakI mAtA ko solaha svapna Ate haiM aura ina svapnoM ke dhanusAra hI use tIrthaMkara putra hone kA bhAna hotA hai| bharata samrATa ke svapnoM kA bhI purANoM meM khUba varNana milatA hai / prastuta kRti meM samrATa candragupta ko Ane vAle solaha svapnoM kA varNana kiyA hai| candragupta hamAre deza ke samrATa the tathA jaina dharmAnuyAyI the| samrATa ko jaba svapna bhAye to unhoMne apane guru bhadrabAhu se unakA phala jAnanA cAhA / usa samaya bhadrabAhu ne jo unakA saMkSipta phala batalAyA usI kA kavivara rAyamana ne prastuta kRti meM varNana kiyA hai / 1. TUTI huI DAlI 2. asta hotA huA sUrya 5. ugate hue candramA meM aneka cheva 4. bAraha pharaNa bAlA sarpa 5. deva vimAna giratA huA 6. kUDe meM kamana ugatA huA kSatriya jAti ko dIkSA meM vizvAsa nahIM rahegA / dvAdazAMgata kA hrAsa hogA tathA use jAnane vAle kama raha jAyeMge / jina zAsana aneka bhAgoM meM baMTa jAvegA / bAraha varSa kA duSkAla par3egA sAdhu bhrapane prAcAra se vimukha hoMge ! bhaviSya meM cAraNa RddhidhArI muni nahIM hoMge / saMyama dharma kevala vaizya jAti meM rahegA / brAhmaNa aura kSatriya bhraSTa ho jAyeMge / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla 7. nAcate hue bhUta nIca jAti ke devo meM mAtra hoMge tathA jaina dharma kA hrAsa hogaa| +-6. sUkhA huA sarovara tathA dakSiNa jahAM-jahAM tIrthakaroM ke kalyANaka hue haiM dizA kI ora jala vahA~ vahAM ine gine jainadharmAvalambI raheMge / jaina dharma dakSiNa meM rahegA / 10, camakate hue kITa bhaviSya meM jaina dharma kama ho jAyegA tathA 'prazikSA nora diyA dharmoM kA se yana karate rheNge| 11. sone ke bartana meM dUdha pItA huaaa| UMcI jAti meM lakSmI nahIM hogI lekina kuttA / nIca jAti ke loga lakSmI kA upabhoga kreNge| 12. hAthI para baiThA huaA bandara nIca jAti ke hAtha meM zAsana hogA tathA kSAtriya usakI sevA kreNge| 13. sImA ko lAMghatA huaA samudra rAjA nyAya kA mArga chor3a degA tathA prajA ko sUTakara khaayegaa| 14, rayoM meM basoM ke sthAna para dhor3e muSA dIkSA leMge tathA vRddha mAyA meM phaMse 15. cUla se DhakI huI rasnoM kI rAzi paMcama kAla meM sAdhutroM meM paraspara meM virodha rhegaa| 16. jUjhate hue kAle hAthI paMcama kAla medina pratidina kaSTa baDheMge tathA samaya para vRSTi nahIM hogii| svapnoM kA phala jAna kara samrATa candragupta ko jagata se vairAmma ho gayA aura caitra sudI 11 ko apane putra ko rAjya bhAra sauMpa kara muni dIkSA dhAraNa kara lii| racanA kAla-kuti meM na racanAkAla diyA hamA hai aura na racanA kA sthAna / kevala kavi ne apane nAma kA nimna prakAra ullekha kiyA hai - jiNa purANa mAhi ima suNI, tAhi vidhi brahma rAyamala bhaNI // 25 // kRti meM 25 padya haiM unakI yaha prArambhika racanA lagatI hai| rAjasthAnI zailI kI isameM pramukhatA hai / 1. Amera zAstra bhaNDAra jayapura, guTakA saMkhyA 4, patra saMkhyA 84 se 86 saMvat 1724 likhita paM0 likhamIdAsa / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambU svAmI caupaI 13. jambU svAmI caupaI brahma rAyamalla kA yaha binA saMvat kAlA prabandha kAnya hai| isameM bhagavAn mahAvIra ke pazcAta hone vAle antima kevalI jamba svAmI ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai / jambU kumAra eka aMSTi ke putra the jinhoMne apanI nava vivAhita pATha patniyoM ko chor3a kara jina dIkSA ghAraga karalI thI aura anta meM ghora tapasyA ke pazcAta nirvANa prApta kiyA thaa| jambU svAmI kA jIvana jaina kaviyoM ke liye paryApta prAkarSaka rahA hai isaliye sabhI bhASAmoM meM inake jIvana para prAdhArita kAvya milate haiN| prastuta kRti kI eka mAtra pANDulipi jayapura ke di. jaina mandira saMghIjI ke zAstra bhaNDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai / lekhaka ne jaba san 1958-56 meM isa mandira ke zAstroM kI sUcI banAyI thI taba ukta racanA ko dekha kara usakA paricaya likhA thA / usa samaya guTake se vizeSa noTas nahIM liye jA sake lekina vartamAna meM vaha guTakA apane sthAna para kAphI khoja karane ke pazcAt bhI upalabdha nahIM ho skaa| isI khoja meM graMtha prakAzana kA kArya bhI kucha samaya ke liye banda rakhA gayA lekina use TUTane meM saphalatA nahIM mila sakI / isIliye yahA kRti ke nAmollekha ke atirikta vistRta paricaya nahIM diyA jA sakA / bhaviSya meM prastuta kRti yA to isI bhaNDAra meM athavA anyatra kisI bhaNDAra meM upalabdha ho gayI to usakA vistRta paricaya dene kA prayAsa kiyA jAvegA / 14. cintAmaNi jayamAla yaha stavana pradhAna kRti hai jisakI eka prati jayapura ke di. jaina mandira ke zAstra bhaNDAra ke guTake meM saMgrahIta hai / bharatapura ke paMcAyatI jaina mandira meM bhI usakI eka pANDulipi upalabdha hai| 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI caturtha bhAga pRSTha saMkhyA 710 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI caturtha bhAga pRSTha saMkhyA paMcama bhAga 1057 d Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GE mahAkavi brahma rAyamalla 15. neminirvANa yaha bhI laghukRti hai jisameM 22 veM tIrthakara neminAtha kA stavana mAtra hai| usakI eka prati ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| mUlyAMkana- isa prakAra mahAphavi brahma rAyamalla ne hindI jagat ko 15 kRtiyAM meMTa karake sAhitya sevA kA eka anupama udAharaNa prastuta kiyaa| rAjasthAna ke se bhArata pAroM meM mila rahI jamatoM meM ho sakatA hai aura bhI kRtiyA~ mila jAveM / zrI mahAvIra kSetra kI ora se prakAzita grantha suSiyoM meM brahma rAyamalla ke nAma se kucha racanAyeM aura bhI dI huI haiM lekina kRtiyoM ke gahana adhyayana ke pazcAt be brahmA rAyamalla kI nahIM nikalI / aisI kRtiyoM meM prAdityavAra kathA evaM chiyAlIsa ThANA carcA ke nAma ullekhanIya hai / mahAkavi ne apanI sabhI kRtiyAM svAnta ! sukhAya likhI thI kyoMki anya jana kaviyoM ke samAna kavi kI kRtiyoM meM na to kisI zreSTi ke prAgraha kA ulavekha hai aura na kisI bhaTTAraka ke upadeza kA smaraNa kiyA hai / naya prazastiyoM meM kavi ne apane gudha kA, racanA samApti kAla vAle nagara kA, nagara ke tatkAlIna zAsaka kA pora vahAM ke jaina samAja, mandira tathA vyApAra prAdi kI sthiti kA sAmAnya ullekha kiyA hai lekina baha atyadhika saMkSipta hone para mI itihAsa kI kar3iyoM ko jor3ane vAlA hai tathA tatkAlIna sAmAjika evaM Arthika dazA kI pora prakAza DAlatA hai / sAtha hI meM vaha kavi ke ghumakkar3a jIvana kA bhI dyotaka hai| mahAkavi kI sabhI racanAeM kucha sAmAnya antara liye huye ekasI ghaulI meM likhI gayI haiM / sAta laghu racanAoM ke viSaya meM to hameM kucha nahIM kahanA kyoMki ve racanAyeM prAyaH sAmAnya stara kI hai aura kAvya kI dRSTi se vizeSa mahattvapUraNaM bhI nahIM hai / zeSa bhATha racanAeM sabhI bar3I racanAyeM haiM aura ve kavi kI kAvya pratibhA kI paricAyaka hai / ye sabhI racanAyeM rAsa zailI meM likhI gayI haiM pAheM unake nAma ke Age rAsa likhA ho athavA caupaI evaM kathA lekina sabhI racanAmoM meM kavi ne pAThakoM kI svAdhyAya zakti kA adhika dhyAna rakhA hai aura apanI kAvya pratibhA lagAne kA kAma / ina sabhI kAthyoM ko dezA evaM samAja meM kAphI lokapriyatA prApta huI kyoMki rAjasthAna ke jaina graMthAgAroM meM brahma rAyamalla ke kAvyoM ko do cAra nahIM kintu pacAsoM pratiyAM milatI hai| sabase adhika pAMDulipiyAM bhaviSyadatta caupaI, 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI caturtha mAga pRSTha saMkhyA 712 vahIM pRSTha saMkhyA 765 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA kI dRSTi se 77 zrIpAlarAsa, evaM mizvararAsa kI milatI hai| jisase inakI lokapriyatA kA patA calatA hai / pATha bar3I racanAmoM meM 'jammU-svAmI rAsa' kI eka pAMDulipi jayapura ke saMdhIjI ke mandira meM saMgrahIta thI / lekhaka ne saMghIjI ke mandira ke zAstra bhaNDAra kI graMtha sUcI banAte samaya ukta rakhanA ko noTa kiyA thI aura usakA paricaya bhI diyA thA lekina paryApta prayAsa karane para bhI vaha pANDulipi prApta nahIM ho makI / paramahaMsa caupaI kI sAre rAjasthAna meM kevala do bhaNDAroM meM pAMDulipi prApta ho sakI haiN| ve bhaNDAra haiM dausA (jayapura) evaM ajamera kA bhaTTArakIya bhaNDAra / sabhI sadhu racanAyeM guTakoM meM anya pAThoM ke sAtha saMgrahIta haiM / bhASA kI dRSTi se bhASA kI dRSTi se mahAkavi brahma rAyamalla ko rAjasthAnI bhASA kA kavi kahA jAyegA / lekina yaha rAjasthAnI hUvAr3a pradeza kI bhASA hai mAravAra evaM mevAr3a bhASA kI nhiiN| isake atirikta yaha rAjasthAnI kAvyagata bhASA na hokara vAla kI 41 hai : pAramA enaM zilAna hokara badalate rahate haiN| kavi ne rAsa saMzaka, kathA saMjjaka evaM caupaI saMzaka sabhI kRtiyoM meM isI bolacAla kI bhASA kA prayoga kiyA hai / bhASA itanI madhura, svAbhAvika evaM sarala hai ki thoDA mI par3hA likhA vyakti kavi ke kAvyoM kA sahajatA se rasAsvAdana kara kara sakatA hai / padyoM ke nirmANa meM svAbhAvikatA hai / usakA eka udAharaNa pekhiye ho jAvo bolyA bhArava svAmo, ho tuma to jI cho prAkAsyAM gAmI / vIpa aAI saMcarau jI, ho pUraba pazcima kevala shaanii| cotho kAla sadA rahejI, ho tahako hamasyau~ kahiMjyo bAtoM / / 110 // isI taraha eka sthAna para 'ho hamane jI sIkha deNa na lAgI' rAjasthAnI bhASA pATha kA sundara udAraNa hai' / kavi ne zabdoM evaM phiyApadoM ko rAjasthAnI cholacAla kI bhASA meMparivartita karake unakA kAthyoM meM prayoga kiyA hai| aise kriyApadoM meM jANijyo (zrIpAla rAma 71) mANisyo (zrIpAla rAsa 73) lyAyo (pradyumna rAsa ) lyAyA (nemIzvara rAsa 23) prAiyo (zrIpAla 206) suNyA (zrIpAla 217) jaise pacAsoM kriyAyeM haiM / kavi ne isI taraha rAjasthAnI zabdoM kA prayoga 1. pradya mnarAsa padya saMkhyA 10 2. vahIM padya saMkhyA 16 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla mahulatA se kiyA hai jinake kAraNa kAmoM meM sarasatA mA gayI hai| kucha zabda nimna prakAra haihindI zabda rAjasthAnI zabda ujjayinI ujeNI daheja hAijo jinAlaya, jiNAne zrAvaka sarAyaka snAna. sanAna pIche strI, patnI bauvana jImanavAra jAmAtA. pa tIyA10 jobn| jyoNAra javAi3 roza vidhavA 3. ho tiha maiM mAsa~va deza visAla, ujeNI nagrI bhalI ||shriigaalaa 4. ho dIyo DAijo adhiku sudhAra ||shriipaal raas||40 5. gaDa jiNAle jaganAtha vahI 42 t. ho dharma sarAvaka jatI ko suNoM vahI 46 7. kareM samAma lae bhari nIra 8. caMdana pAhupa lagAe aMga ,53 #. parcha bhApa bhojana kare 10. ho tiyA sahita rAjA sirIpAla thIpAmarAma 70 11. sAthi tiyA subha jobana vAla 12. sirIpAla dInI jyoNAra 13. roja javAI ihu siripAla 14. ho dekhyau roDa taraNo vyavahAro 12 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNika jyotiSi sAsa pradya umna pRthvI svargaM bhASA kI dRSTi se bANyA jotigI 15. jo suNyA bacana je bAyA kahA 16. ho lIyo rAi jotigI bulAi 17. ho suMdari bAta sAlusyoM kahI 18. rAsa bhaNau paradavaraNa ko jI 16. nArada pIrathI sahu phirIjI 20-21. sugaM aparA sArikhI jI 22. ho rupi baharaNa je hoha kaMvArI 23. ho darajodhata ghari lekha paThAyo 24 vidyA bhujbha kiyo ghaNo jI sAsu paradeva porathI 17 sugaM aparA baharaNa 23 15 apsarA bahina cupake dhyAnaM 3 pra duryodhana darajodhana 24 yuddha bhujjha + karaNa kAraka meM 'se' ke sthAna 'syoM' kA prayoga kiyA gayA hai tathA hamasyau kalatrasyo, kaMtasyoM, bahusto, gurusyoM zrAdi kA prayoga kavi ko adhika priya rahA hai 1 saMkhyA vAcaka zabdoM meM pahalI, dUjA, tIjA, cauSA jaise zabda prayoga meM prAye hai / kavi ne apane kAvyoM meM kucha TheTha rAjasvAnI zabdoM kA prayoga kiyA hai jisase kAvya racanA meM evaM zabdoM ke cayana meM svAbhAvikatA AyI hai / kucha zabda nimna prakAra hai 1. savAsiNI - rAjasthAna meM isa zabda kA dUlhA dulhana kI vivAhita bahina " zrIpAlarAma 146 164 226 f, ku0 45 pradya umna rAsa 1 PP 35 17 " 76 21 32 60 132 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi banA rAyamalla ke liye prayoga kiyA jAtA hai / savAsiNI kA vizeSa sammAna hotA hai tathA use dulhina kI vizeSa samhAla karanI par3atI hai| 2. kukarau-yaha zabda kutte ke liye prayukta hotA hai| gAMvoM meM phutta ko Aja bhI kUkarA hI kahA jAtA hai / 3. chAne'--jo kArya dUsaroM ke dvArA binA dekhe kiyA jAtA hai use chAna-chAne kAma karanA kahA jAtA hai| 4. rAu--vidhavA strI rAjasthAna meM kisI mahilA ko roMDa kahanA mAnI dene ke barAbara hai| 5. ThokanA-namaskAra karanA" 6, lugAI-sthI mahilA 7, jyoNAra-sAmUhika bhojn| 8. bIsAI-billI12 __mahAkavi brahma rAyamalla ke kAvyoM ko hama nimna bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM - 1. paurANika 3. aitihAsika 3. prAdhyAtmika 4, sAmAjika 1. laghu kAvya 1. ho pahalau jI rAjA paMdhIka dhuSThi praya marAsa 5 2. ho dUjA jI paNau jiNa kI vANI 3. ho tIjA jI paNa guru miraMgayo 4. cautho kAla savA rahejI.......! 5. gAvaM ho gIta sarvAsiNI, nArtha jI apcharA karivi siMgAra ||nmiishvrraas||14|| 6. kukarI kAma te jhADiyA maho gaI jI vIlAI ||nemii||50 '7ho rANI bhara rAu Dara mAne, ho vidyA tIni leha yo chAne |padya mnraas||116 *. rAjA mana meM citaba jI, ho dekhau rAta taNA yohAro // 123: padya mmraapt|| 6. gharaNa mAtA kA DhokiyA jI 10. ho taulaga bhAmA mAri paTAI, ho gAye gIta DArikA lugAI / / prathama15 11. ho sapti bhAmA pari bhayo kumAro, bhAnukumAra myAha sporaNArI priya n||144 12. aho gaI jI bilAI mAraga kATi / / nemIzvara rAsa / / 60 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA adhyayana paurANika -- katri ke paurANika kAvyoM meM zrIpAlarAsa, nemIzvararAsa, hanumatakathA, prazca starAsa evaM sudarzanarAsa ke nAma liye jA sakate haiN| ina sabhI kAvyoM ke nAmaka paurANika hai aura jinakI kathA vastu kA AdhAra mahApurANa, padapurA aura harivaMzapurANa jaise purANa haiM lekina svayaM kavi ne apane kAvyoM meM kathA kA zrAdhAra nahIM hai| pramukha kathAko lokapriyatA kA honA hai / kavi ne kahIM kathA kA saMkSiptIkaraNa kara diyA hai to kahIM kathA ko vistRta rUpa dekara usameM kAvyAtmaka camatkAra paidA karanA cAhA hai / yadyapi ina kAvyoM meM kathA vasAMna kavi kA mukhya dhyeya rahA hai lekina apane kAvyoM ko lokapriya banAne ke liye unameM bhaktirasa, zRMgArarasa, evaM vIrarama kA puTa diyA hai aura usase sabhI kAvya zrAkarSaka bana gaye haiM / neminAtha 22 veM tIrthaMkara hai to nirvANa prApta karate hI haiM kintu zrIpAla, hanumAna, pradyamna evaM sudarzana sabhI nAyaka jIvana ke anta meM vairAgya vAraNa kara tathA ghora tapasyA karake nirvANa prApta karate haiM / ina sabhI ke jIvana meM aneka bAdhAeM zrAtI haiM / zrIpAla aura pradyumna ko to jIvana meM aneka vipattiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai lekina unakI jinendrabhakti meM prabala prasthA hone ke kAraNa unheM sabhI vipattiyoM se mukti milatI haiM / sudarzana kI to sUlI para car3hAne ke liye le jAyA jAtA hai lekina use bhI apane pUrvopArjita karmoM evaM jinendra bhakti ke kAraNa camatkArika rIti se sUlI ke sthAna para sihAsana milatA hai / yadyapi inakI kathA kA AdhAra purA hai lekina kAvya meM sabhI laukika evaM sAmAjika tatva vidyamAna haiM / 81 aitihAsika jambu svAmI bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM hone vAle antima kevalI haiM jinheM isa yuga meM nirvAraNa kI prApti huI thii| magadha pradeza kI rAjadhAnI rAjagRha ke eka zreSThI ke yahAM jambU kumAra kA bacapana meM hI sarmA svAmI ke upadeza se prabhAvita hokara virakta ho ke Agraha para unhoMne vivAha to kiyA lekina vivAha ke kucha hI samaya pazcAt unhoMne muni dIkSA le lI aura 40 varSa taka deza ke vibhinna bhAgoM meM vihAra karane ke pazcAt caurAsI mathurA se nirvANa prApta kiyaa| kavi ne apane isa rAsa kAvya meM tatkAlIna aitihAsika tathyoM kA ullekha nahIM kiyA hai / - janma huA / gaye / zrapane kuTumbiyoM AdhyAtmika -- paramahaMsa caupaI kavi kA sabase utkRSTa rUpaka kAvya hai jisake paramahaMsa nAyaka haiM tathA cetanA nAyikA hai| anya pAtroM meM mAyA, mana, pravRtti evaM nivRtti, viveka evaM jJAnAvaraNAdi aSTa karma haiM / kavi ne atyadhika vyavasthita rUpa se apane pAtroM ko prastuta kiyA hai kAvya kA pramukha uddezya mAnava ko prasata ko Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 mahAkavi brahma rAyamalla haTA kara sat kI ora le jAnA hai| yahI nahIM mithyAtva ke doSoM ko batalAnA bhI kavi kA uddezya rahA hai| pApa nagarI evaM puNya nagarI ke bheda ko kadhi ne bahuta hI spaSTa zabdoM meM prastuta kiyA hai| sAmAjika rAjA mahArAjAoM athavA tIrthaMkaroM ko kAsya kA nAyaka banA kara unake guNAnuvAda ke atirikta sAmAnya mAnava ke jIvana ko lekara kAya racanA karanA jaina kaviyoM kI vizeSatA rahI hai| ye varga vihIna kAvya racanA meM vizvAsa rakhate haiM tathA kisI bhI jAti evaM varga meM paidA hone para bhI yaha mAnava jIvana ke uccatama dhyeya ko prApta kara sakatA hai isakA digdarzana karAnA jaina kaviyoM ko abhISTa rahA hai| vaise to prAyaH sabhI kAnyoM meM samAja ke vAtAvaraNa, rIti-rivAja evaM paramparAnoM kA varNana rahatA hai, lekina kucha kAnyoM meM ukta bAtoM kA vistRta varNana milatA hai| bhaviSyadatta caupaI, jambUsvAmI caupaI jase kAvya isa zailI kI pramukha kRtiyAM haiN| kavi ne ina kAvyoM meM tatkAlIna sAmAjika vyavasthA kA jo spaSTa varNana kiyA haiM jasase yaha kAvya adhika lokapriyatA prApta kara sake haiN| sAmAjika kAvyoM ke atirikta inako hama jana sAmAnya ke kAnya bhI vaha mAnate hai / jaina kavi pratyeka grAtmA meM paramAtmA kA rUpa dekhate haiM aura pratyeka prAtmA se isI paramAtmA pada ko prApta karane kA prAhvAna karate haiM / vividha brahma rAyamalla ne prabandha kAvyoM ke atirikta kucha laghu kRtiyAM bhI nibara kI thI / aisI racanAoM kA viSaya eka hI taraha kA na hokara vividha hai / nidoSa saptamI kathA meM saptamI prata ke mahAtmya kA varNana hai to cintAmaNI jayamAla stuli paraka hai / candragupta ke solaha svapna ghaTanA paraka hai to paMca guru kI jayamAla pUjA saMjJaka racanA hai / kavi ne apanI laghu racanAoM ko vividha prAkhyAnoM se nibaddha kiyA hai isalie sabhI 6 laghu kutiyoM ko hama isa zreNI kI racanAoM meM rakha sakate haiN| bhakti paraka adhyayana mahAkavi bahma rAyamalla kA yuga bhaktikAla kA caramotkarSa guga mAnA jAtA hai| sUradAsa, mIrA, tulasIdAsa jaise bhakta kavi brahma rAyamalla ke samakAlIna kavi the| sabhI bhakta kavi usa yuga meM apanI lekhanI evaM vANI se jana-jana ko rAma evaM kRSNa bhakti meM Dubo rahe the tathA saguNa bhakti dhArA meM prAplAvita karake deza meM eka nayA vAtAvaraNa banA rahe the| una bhakta kaviyoM ne usa yuga meM aisA sabala evaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti parakha adhyayana bistRta pravAha saMcAlita kiyA ki usakI lapeTa meM na kevala vaiSNava evaM jaina hI pAye kinsu deza meM rahane vAle musalamAna evaM anya jAtiyoM ke sadasya bhI usI rAga meM alApa lagAne lage / jaina kaviyoM ne jinendra bhakti kI prora jina bhaktoM ko prAkRSTa kiyA tathA ve apanI kRtiyoM meM jina bhakti kI sAdhakatA ko siddha karane meM lage rhe| brahma rAyamalla ke atirikta bhaTTAraka ratanakoti. bhaTTAraka kumudacandra jaise saMtoM ne bhI jina bhakti ko dhArmika kriyAyoM meM sarvocca sthAna diyA / 17 vIM zatAbdI ke pazcAta jitane bhI jaina kavi huve sabhI ne kisI na kisI rUpa meM bhagavAna ke guNAnuvAda karane para bala diyA tathA bhakti rasa se prota prota padoM kI racanA kI / brahma rAyamalla pure bhakta kavi the| jinendra bhagavAna kI pUjA, stavana evaM guNAnuvAda karane meM unakI pUrNa zraddhA thI / jina bhakti ko prazita karane ke eka mAtra sAdhana kAvya racanA meM unakA aTUTa vizvAsa thaa| unhoMne apane kAzyoM ko tIrthaMkaroM kI stuti evaM vandanA se prArambha kriyA hai| yahI nahIM apane pApako apaha prayANa kaha-kara jina bhakti ke prasAda ko hI kAvya racanA meM bahAyaka batalAyA hai| brahma rAyamalla kahate haiM ki na to unhoMne purANa par3e haiM aura na ve tarka zAstra evaM vyAkaraNa par3ha sake hai| buddhi bhI alpa hai isalie vaha unake guNoM kA varNana kaise kara sakatA hai| ___kavi ne zrIpAla rAsa meM siddhacaka pUjA ke mAhAtmya kA vizada varNana kiyA hai / jina pUjA ko puNya kI khAna svIkAra kiyA hai| siddha cakra kI pUjA karane se kabhI roga nahIM hotA hai / pUjA se zoka svayameva vilIna ho jAtA hai| siddha cakra ko pATha dina taka bhakti evaM zraddhA pUrvaka jo pUjA karatA hai usako zrIpAla ke samAna hI uttama phala kI prApti hotI hai / zrIpAla jaba bAraha varSa kI videza yAtrA para jAne lagA to mainA sundarI ne use marihanta bhagavAna kA smaraNa karane kA hI parAmarza diyA thA , 1. svAmI guNaha tumhArA taNo vistAra, svara nara phariNa navi pAva ho pAra / te kima jAya maiM varNayA, svAmI hauM marikha prati apar3ha prayAga / nA maiM ho vIThA jI graMtha purANa, tarka byAkarNa meM nA bhnnyaa| svAmI thor3I jI budhi vima karo baslAmA / / 2. jievara pUja puNya kI khAni ||shriipaalraas|| 55 / / 3. siddha cakra pUjA karI, ho roga saMga navi vyA kAla / / 5 / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla po suta sIkhoI suriH sa na li je mAma arahapta / satya vacana arahaMta kA, ho guru vadijyo mahA niraMga 1 siddha cakra ta sevijyo ho saMjama gIta cAlijyI paMtha raas||7|| zrIpAla rAsa jina pUjA evaM bhakti ke suphala kA eka sundara kAdhya hai|' kAvya meM kavi ne samyaktva kI mahimA kA vistRta varNana kiyA hai tathA sabhya ratna ko hI vaibhava evaM aizvarya milane meM mUla kAraNa dalalAyA hai| sudarzana rAsa meM maMgalAcaraNa ke rUpa jo naubIsa tIrthakaroM ko vandanA kI gaI hai vaha bhaktirasa se aotaprota hai| seTha sudarzana ko sUlI se siMhAsana milanA seTha dvArA bhagavAna kI pUjA bhakti Adi kA spaSTa phala hai| isI taraha bhaviSyadatta cauSaI meM bhI prArambha meM sabhI tIrthakaroM kA smaraNa kiyA hai| madanadvIpa meM bhaviSyadatta ko jina mandira kyA milA mAnoM cintAmaNi ratna hI mila gayA / bhaviSyadatta ne pahile pUrNa manoyoga ne jineMdra stavana kiyA aura phira apane kaSToM ko dUra karane kI prArthanA kii| jaja svAmI jaga AdhAra, bhava saMsAra utArai pAra tuma chau saraNA sAdhAra, mujha saMsAra utAra pAra bhUlA paMtha dikhAvA hAra, tuma chau mukatI taraNA dAtAra / / 16 / / jinendra bhagavAna kI jo praSTa dravya se pUjA karatA hai usake janma janmAntara ke duHkha svayameva dUra ho jAte haiM / puSpoM ke sAtha pUjA karane se thAvaka janma kA vAstavika phala prApta hotA hai / isI prakAra kavi ne sabhI pATha dravyoM ke bAre meM kahA hai| bhaviSyadatta jaba madana dvIpa meM akelA raha jAtA hai to jinendra stavana karake hI dukhoM ko bhUla jAtA hai / bhaviSyadatta kI strI jaba garbhavatI ho jAtI hai to usake 1. ho pATa divasa kari pUjA lI, gayo koDa jima prahi kaMculI / kAmadeva kAyA bhai ho aMga rakSa rAjA sirIpAla / siddha cakra pUjA kari ho, roga soga na vyApa kAla / / 2. ho samikita sahita putra tuma Athi. iha vibhUti AI tuma sAthi / / 3. jATha dazya pUjyai jiNa pAi, janma janma ko dukha pulAi // 11:43 4. jipAvara caraNa pahapa pujivA, zrAvakA janma tamyA phala liyA / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRGgAra parakha varNana 85 tilakapura jAkara candraprabha jinendra kI pUjA karane kI icchA (dohA) hotI hai' | hanumata kathA meM pArambha meM covIsa loka stuti ke sAtha sthAna-sthAna para jina bhakti kI prazaMsA kI gayI hai| jinendra bhagavAna kI pUjA se zubha karma kA bandha evaM azubha karma kA kSaya hotA hai| rAjA mahendra naMdIzvara dvIpa jAkara jinendra bhagavAna se nirvANa patha kA pathika banane kI prArthanA karatA hai 1 bhagati baMdanA terI kareM, mukatI kAmaNI nizca varaM / nita uTha kara tumhArI seva tAkau pUrva surapati deva // 51 // jirAvara mopari karau saneha, kurgAta kuzAstra nivAraja eha / ora na kacha mAMgoM tumha pAsa, behu svAmi beku bAsa 52/74 lekina brahma rAyamalla ko jina bhakti kisI saMsArika svArtha ke liye nahIM hai| aura na hI usane apanI bhakti ke badale meM kucha mAMgA hai| jinendra bhakti to puNyotpAdaka hai aura puNya ke sahAre sabhI vipattiyAM svayameva dUra ho jAtI hai / prabhAva prApti meM badala jAtA hai / zrRMgAra paraka varNana jaina kAvyoM kA pramukha uddezya pAThakoM ko virakti kI ora le jAne kA rahA hai isalie hindI jaina kAvyoM meM prema kA paryavasAna vairAgya meM hotA hai yadyapi kAvyoM ke nAyaka evaM nAyikA kucha samaya ke liye gArhastha jIvana vyatIta karate haiM, yuddhoM meM vijaya prApta karate haiM, videza yAtrAeM karate haiM tathA rAjya sukha bhogate haiM lekina anta meM tIrthaMkara athavA muni kI zaraNa meM jAte haiM, unakA upadeza sunate haiM aura anta meM saMsAra se udAsIna bana kara vairAgya dhAraNa kara lete haiN| isaliye jaina kAvyoM kA pramukha lakSya na to prema darzana ko abhivyakta karanA hai aura na dAmpatya prema kI mahattA ko kAvya kA mukhya viSaya banAnA hai| ina kAvyoM meM prema vivAda aura kaThinAiyoM kA citraNa avazya milatA hai lekina anta meM prema kI kSaNabhaMguralA dikhalA kara vairAgya kI pratiSThA kI jAtI hai / 1. soga sabai chADiu tahi bAra jinavara caraNa kiyo juhAra / guNagrAma bhAsyA bahu bhAi, jahi the pApa karma kSo jAi // 18:30 2. svAmI merI a~so bhAu aso tilaka pura * paTTariNa jAu / mATha bheda pUjA vistarI, jiraNabara bhavaraNa mahIyau karI / / 28/46 2. kIjai pUja caraNa jinarAza, baMdha dharma azubha kSo jAi // 34 /72 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 mahAkavi brahma rAyamalla __ lekina hindI ana kAnyoM meM zRgAra paraka tattva aghavA varNana milatA hI nahI ho aisI bAta hama nahIM kaha sakate / jaina kavi prasaMgavaza apane kAvyoM meM zRgAra kA bhI varNana karate haiM aura kabhI kabhI ullekhanIya suTakI lete haiN| unake kAvya sayoga viyoga zRmA ra donoM se hI yukta hote haiM brahma rAyamalla ke sabhI kAnyoM meM zrRMgAra bhAvanA kA vikAla dekhA jA sakatA hai| kavi ne apane prathama kAvya zrIpAlarAsa se lekara antima rUpaka kAvya paramahaMsa caupaI taka kisI na kisI rUpa meM zRgArarasa kA varNana kiyA hai aura mAnavIya bhAvanAoM ko vyakta karane kA saphala prayAsa kiyA hai / isase eka ora kAvyoM meM sajIvattA pAyI hai to dUsarI ora mAnava pakSa ko prastuta karane meM bhI ve dUra nahIM rahe haiM zrIpAlarAsa meM dhavala seTa raNamaMjUSA ke rUpa evaM lAvaNya kI dekha kara usake sAtha bhoga bhogane kI to lAlasA se apane mantrI se nimna zabdoM meM vicAra vyakta mAratA hai ..... ho raNa maMjasA seve kata, varala se prati pIsa kta / nIMva bhula tirakhA gai, ho maMtrI jogya kahI saha bAta / mumbari syau melau karo, ho kahIM maro karo apaghAta / / 22 / / dhavala seTha kI dUtI bhI raiNamaMjUpA ko nimna zabdoM meM use samajhAne lagatI hai.--- bhoga bhogau mana taraNA, ho manuSya janma saMsArA paaii| pyAle pIje vilasone, ho pravara janma kI kahI na jAi / / 33 / / pavana jaya jaba majanA ke saundarya ke bAre meM sunatA haiM to vaha kAmAtura ho jAtA hai aura manna evaM jala kA tyAga kara baisatA hai|' pavana jaya kA ajanA ke sAtha vivAha to ho jAtA hai lekina 12 varSa taka eka dUsare se alaga rahate hai| eka rAtri ko jaba vaha cakavA ca kavI ke virahAlApa ko sunatA hai to use bhI aMjanA kA smaraNa ho pAtA hai aura vaha bhI birahAkula ho jAtA hai aura ajanA se milane ke liye tar3aphane lagatA hai| brahma rAyamalla ne kAmAturo kA usa kAvya meM bahuta hI 1 pavanaMjaya sRNi sudari rupa, sura kanyA the adhika anUpa / kAma bArA vedhiyoM sarIra, taja taMbola prazna aha nIra / / 2 / / 2 pavanaMjaya suni paMkha Ni bAta, kAma bArA tasa badhyo gAta / citA upanI bahupta zarIra, rahe na citta eka bhae dhIra ||4|| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRGgAra parakha varNana 87 sundara varAna vinyA hai / vAmI puruSoM ko acchA burA nahIM dekhatA / bar3e bar3e mRbhaTa bhI kAtara dazA ko prApta ho jAte haiM / vaha kAmajvara meM usI taraha jalane lagatA hai jaise agni meM ghI DAlane se agni prajvalita ho jAtI hai| une anna-jala jahara ke samAna lagane meM saura sapanI mamA tI dalAuse acchI lagatI hai| vaha kabhI mudhita ho jAtA hai aura kabhI usakA zarIra zoka saMtapta ho jAtA hai / jasakA mana eka kSaNa bhI sthira nahIM rahatA 1 vaha apane aMgoM ko maror3atA rahatA hai| kabhI vaha jaMbhAI letA hai to kabhI use nRtya evaM saMgIta sunane kI icchA hotI hai|' bAraha mAsA varNana anya jaina kaviyoM ke samAna brahma rAyamalla ne bhI rAjula ke zabdoM meM bAraha mAsA kA varNana kiyA hai / kavi kA yaha varNana kAphI svAbhAvika evaM prAkRtika kAma dazA ke anukUla hai 1 usakA bAraha mAsA zrAvaNa mAsa se prArambha hotA hai / zrAvaNa mAsa-zrAvaNa mAsa meM ghanaghora varSA hotI hai| meghoM kI tIvra garjanA honI rahatI hai / mora bhI nAcane lagatA hai| aisI sthiti meM rAjula neminAtha se kahanI hai pavana kumAra bhaNau taM kSaNI, sUni ho mantrI bacaha hama bhayo / bakaI eka hi rAta viyoga, bharai vilApa adhika dukha soga / / 50 // kahI aMjanA kima jIvasI, chAMrDa bhaye varSa dvAdagI / yati aparAdha bhayau hai mohi, mujha samAna mUrikha nahI koI // 51 // 1 jaba kAmI ne vyApa kAma, jugati prajugati na jANaM ThAma / cita upaja bahuta sarIra, kAtara hoi subhaTa baravIra / / 3 / / kAmaNi rUpa suNe je nAma, kAmI citta rahaiM navi ThAma | kAma bAra pIDai taM kSaNA, sAsa usAsa lei ati ghaNA || Ut kAma uvara nyApa tasu, eha, vaisvAnara jima dAjhai deha / ghar3I eka citta ghira nahi deha, mo. aMga jaMbhADI lei / / 5 / / janna kAmI kI hoi avAja. viSa sama choDe pANI nAja / jAke zarIra kAma ko vAsa, kAmagi kathA suhAvai tAsa / / 6 / / kAmani kAraji hi lage aMga, gIta natya bhAnai tiNa aMga - kAma bANa jau haNe zarIra, murchA grAi paI ghara bIra / / 7 / / cyApa kAma karai nara pApa, upaja deha moga saMtA" / dukha bhuje rovai nara jAma, jahi prAi kapa kAma // 8 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ki usake zarIra meM zvAsa kaise raha sakatI hai isIlie vaha bhI unhIM ke pAsa rhegii|" 86 mAdrapada mAsa bhAdrapada mAsa meM bhI khUba varSA hotI hai| nadI nAloM meM khUba pAnI bahatA hai / rAtriyAM DarAvanI lagatI hai / zravakagaraNa isa mAsa meM vrata evaM pUjA karate haiN| aise mahine meM haiM rAjula akelI kaise raha sakatI hai ?" 3 Aja mAsa - zrAsIje mAsa meM pAche basarato pAlA gatI lagatA hai| isa mAsa meM puruSa evaM strI ke TUTe huye sneha bhI jur3a jAte haiN| dazarAhe para puruSa aura strI bhakti bhAva se dUdha dahI aura ghRta kI dhArA se jinendra bhagavAna kI pUjA karate haiM / lekina he svAmin Apa mujhe kyoM duHkha de rahe ho / kArtika mAsa kArtika mAsa puruSa aura strI donoM ko udIpta karane vAlA hai / cAroM ora svaccha jala bharA rahatA hai jo svAdiSTa lagatA hai / ima mAsa meM striyAM apanA zrRMgAra karatI hai| isI mAsa meM devatA bhI sokara uTha jAte haiN| jinendra bhagavAna pUjA bhI kI jAtI hai / he svAmin hameM chor3a kara kyoM dukha de rahe ho / maMgasira mAsa- maMgasira mAsa meM apane pati ke sAtha meM patnI ko yAtrA karanI cAhiya / cAroM prakAra ke dAna dene caahiye| rAtriyAM bar3I hotI haiM aura dina choTe hote haiM rAjula neminAtha se kaha rahIM hai ki usakA dukha koI nahIM jAnatA hai / 1 aho sAvaragaDa vara suviyAra, gAjai ho megha ati ghora ghAra / zramalama lAve jI moraTA, zraho merI jI kAyA meM rahai na mAsu / nemi sevi rAjana marNe, svAmI chAr3a ho nahI jI tumhArI jI pAsa / / 85 2 aho bhAdavaDI vara asamAna, je tAhI vrata te tAta jI thAna / pUjA ho zrAvaka jana racI, nadI ho nAlA bhari cAnaM jo nIra | dIsa jI rAti rAvaNI, svAmI tumha binA kaisI ho rahe jI sarIra | graho kAliMga purima tIyA udamAda rimAlI pAna pAkhI ghaNA svAda 1 karo ho siMgAra te kAminI, graho uDDo jI deva jati taraNA joga / pUjA so kIrja jI jiyA tI svAmI hamaku jI dukha tumha to jo vijoga 188 kaMta ke sAthi / voLAjI hoi / hI mAgisirAM ika kIjaM jI jAta, tIratha parisi vivi dAna dorje sadA, aho rAti baDI dina nemi sethI rAjala bharaNaM, svAmi mero ho dukha na jANe jI koI || 86 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRGgAra paraka varNana 89 mAgha mArA poSa mAsa - poSa mAsa meM tIthaMkaroM ke kalyANaka hone ke kAraNa nara nArI pUjA karate haiM / motiyoM se cauka pUrA jAtA hai / striyAM ayanA gAra karake bhakti-bhAva se jinendra kI bhakti karatI haiM / lekina mujhe to vidhAtA ne duHkha hI diyA hai / / mAgha pArAbAla par3atA hai| isa kAraNa vRkSa aura paudhe barpha se jala jAte haiM tathA naSTa ho jAte haiM / he svAmina prApane to merI cintA kiye binA hI sAdhu-dIkSA dhAraNa kara lI / he svAmin ! praba mujha para bhI dayA karo / ' phAlguna mAsa-phAlguNa mAsa meM pichalo sardI par3atI hai| binA nemi ke yaha pApI jIva nikalatA hI nahIM hai, kyoMki donoM meM itanA pradhika moha ho gayA hai| tInoM lokoM kA sArabhUta aSTAlikA parva bhI isI mAsa meM prAtA hai , jaba devatAgaNa naMdIzvara dvIpa jAte haiM / phAguriMNa paI ho pachesA sou, nemi viNA nIkasI pApI pA joya / moha hamArA tumha sajyo, aho basa aSTAhikA tribhuvana sAra / dIpa bhavizvara sura karo, svAmi hamasyo jo praisI kari ho kumArI // 12 // paitra mAsa - jaba yaMtra ke mahIne meM basanta Rtu pAtI hai to vRkSA strI bhI yUvatI bana kara gIta gAne lagatI hai / bana meM sabhI pakSI krIr3A karate rahate haiM, kyoMki unheM cAroM aura saba phUla khile hue dikhate haiN| koyala madhura zabda sunAtI rahatI hai isa prakAra caitra mAsa pUrA mastI kA mahInA hai / aise mahIne meM rAjula binA nemi ke kaise raha skegii| 1. aho posa mai posa kalyANaka hoI, pUjA jI nAri racaM saha koI / pUrai jI coka morayAM taNA, aho kara jI siMgAra gAva naranAri / bhAvanA bhagati jinabara taNo, praho hamako jI duHkha dInhI karatAri / / aho mAgha mAMsa ghaNA par3a jI tusAra, banasapatI dAjhi sarva huI chAra / citta hamAro ghira kima rahai, graho tumha to jI joga dinho bana Ai / merI cintA jI paraharI, svAmi dayA ho kI aba jAdau jI rAI / 61 // aho caMta pAve jaba mAsa basaMta, buDhI ho taraNI bhI gAve ho gIta / chana meM jI paMkha krIDA kare, aho dIse jI saba phulI vnngi| karI ho sabada ati kokilA, aho tumha binA kima rahe jAdo jI rAya // 13 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla vaisAkha mAsa - vasAna mAsa pAne para puruSa aura strI meM vividha bhAva utpanna hote haiN| vana meM pakSIgaNa krIDA karate haiM tathA striyAM SaTrasa vyaMjana tayAra karatI haiM, lekina he svAmI ! pApa to ghara-ghara jAkara bhikSA mAMgate ho| yaha kaMjUsI Apane kabase sIstra lI ?' jeTha mAsa - mavase adhika garmI jeTha meM par3atI hai| he svAmI ! ghara meM zItala bhojana hai, svarNa ke thAla hai tathA pani bhaktipUrvaka khilAne ko taiyAra hai / ghara meM apAra sampatti hai lekina patA nahIM Apa dIna vacana kahate hue ghara-ghara kyoM phirate haiM / prApa' jaise vyakti ko kauna bhalA kahegA ?2 prASADha mAsa -prASADha pAte ho pazu-pakSI saba para banA kara rahane lagate haiM tathA paradeza meM rahane vAle ghara A jAte haiM, lekina prApane to prapanI jidda pakar3a lI hai| prApa para mana sanya kA bhI koI asara nahIM hotaa| isalie merI prArthanA apane citta meM dhAraNa kro| brahma rAyamalla ne rAjula kI vyathA ko bahuta hI saMpata bhASA meM chandobaddha kiyA hai| viraha-vedanA ke sAtha-sAtha rAjula ke zabdoM meM kavi ne jo anya dhArmika kriyAoM kA tathA neminAtha kI muni kriyA kA ullekha kiyA hai usase rAjula ke kathana meM svAbhAvikatA pA gaI hai / anta meM rAjula neminAtha se yahI prArthanA karatI hai ki isa janma meM jo kucha bhoga bhoganA hai unheM bhoga hI lenA cAhie kyoMki agalA janma kisane dekhA hai / vAstava meM jaba ghara meM khAne ko khUba anna hai to laMghana karake bhUkho 1. aho mAsi vaisAkha pAve jaba nAha, puriSa tIyA upaja bahu bhAu / vana meM ho paMkhi krIDA kara, aho chaha rasa bhojana sudari nAri / bhIkha mAMgata dhari dhari phira, svAmI yohu syANapa tumha koNa vicAra / 14 / 2. aho jeThi mAMsA prati tapati ko kAla, sItala bhojana sovana thAsa / karau ho bhagati prati kAminI, aho ghara maiM jo saMpadA bahuvidhi hoi| dIna vacana dhari dhari phira, svAmi tA narasyo bhalo kahai na koI / 15 / graho mAsa bhAsAddha prAvai jaba jAI, pasUho paMkhi rahai saba ghara chaaii| paradesI gharA mama phare, aho tumha nai jIdaI lagAI vaay| maMgha taMtrAnavi kalajI, svAmi bAta cita mai gharI jAdo jI rAI 166 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRGgAra paraka varNana marane se to ulTA pApa lagatA hai / isake atirikta usa taraha marane kA bhI kyA artha hai jisako koI lakar3I dene vAlA hI nhiiN| brahma rAyamalla ne apane kAvyoM meM zRGgAra rasa kI aura bhI cuTakiyAM lI hai| rukmiNI jaba nAga pUjA ke lie udyAna meM gayI to vahIM nAga biba ke pIche hI kRSNa jI baiThe hue the| donoM ke netra se netra milate hI eka-dUsare meM prema ho gayA / saMbhoga zRGgAra brahma rAyamalla ne apane kAbyoM meM saMbhoga dvAra kA bhI asahA varNana kiyA pradyumna kI sundaratA para kacanamAlA mugdha ho jAtI hai aura usake sAtha apanI kAma pipAsA pAna karanA cAhatI hai tathA use pAla kalA kara nilaMja bana kara saba kucha karane kI prArthanA karatI hai ho bharaNA mayaNasyauM ghoco larajo ho, kari kumAra mana vAchita kaajo| hama sari kAmaNi ko nahIM jI / dhyAna dharate hue seTha sudarzana ko prabhayA rAnI ke mahala meM le jAyA jAtA hai / vahAM abhayA rAnI vinayapUrvaka seTha se saMbhoga kI jisa taraha icchA prakaTa karatI hai yaha to lajjA kI sImA ko ho pAra karanA hai| prabhayA rAnI pahase to rAga-raMga karatI hai aura phira sudarzana se icchAnusAra kAma-krIr3A karane ke lie kahatI hai / maho pAI bhI prabhayA jau, baiThI ho pAsi, raMga kA vacana prati kahe jIvA sAsi / saphala janama svAbho tuma koyo, maho aba hama uparI kIje ho bhAu / sukha mana bA~chita bhogaU, svAmI mANasa janama ko lIje ho lAra 123 1. maho asA jI vArAha mAsa kumAra riti riti bhoga kIjai pratisAra / pAbatA janma ko ko giNa, maho ghara meM jI nAja nAvAne jI hoya / pApi lAMghaNa kari marI, svAmi muvA the lAkaDI deI na koI / 17 // -nemIzvararAsa 2. ho suNI bAta hasi taM khiNA uThiGa netra netrasyo mili gayA jI / 43 / ---pradhumnarAsa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla isI prakAra ke aura bhI prasaMga brahma rAyamarula ke kAvyoM meM milate haiM / yadyapi jana hindI kAvyoM kA pramukha uddezya zRGgAra rasa kA varNana karanA nahIM rahA hai aura unhoMne apane kAvyoM meM use vizeSa mahatva bhI nahIM diyA hai kintu prasaMgavaza saMyata zabdoM meM zrRMgAra rasa kA varNana yatra-tatra avazya milatA hai| vIra rasa varNana hindI jaina kAvya zAnta rasa pradhAna hai| unake nAyaka evaM nAyikA yuddha se madeva bapane kA prayAsa karate haiM / yadyapi zrIpAla, neminAtha, rAjula, hanumAna sabhI kSatriya kumAra haiM tathA neminAtha ke atirikta ve zAsana bhI karate haiM lekina ve yuddhapriya nahIM hote hue bhI yuddha se ghabarA kara bhAgate nahIM hai aura AvazyakatA par3ane para yuddha kA sahArA bhI lete haiM / ina kAvyoM meM aise prasaMga kitane hI sthAna para pAte haiM jahA~ kavi ko yuddha kA varNana karanA par3atA hai| bhaviSyavata to zreSTha putra hone para bhI yuddha meM vijaya prApta karatA hai / yuddha ke sabase adhika prasaMga pradyumna ke jIvana meM prAte haiM lekina pratyeka bAra hI nirNAmaka yuddha hone ke pUrva hI zAnti ho jAtI hai| lekina usase pradyumna ke yuddha kauzala athavA vIratA para koI bhAMca nahIM pAtI / vaha apane zatru ko usI prakAra lalakAratA hai tathA yuddha kI taiyArI karatA hai| pradyumna to apane pitA zrIkRSNa jI se bhI yuddha bhUmi meM hI apanI bIratA dikhAne ke pazcAt milatA hai| pradyumma zrIkRSNa sahita balarAma aura pAMcoM pANDavoM ko jina zabdoM meM yuddha ke liye lalakAratA hai ve vIra rasa se ota-prota hai ho parajana kahai ghanaSa gharA e, ho tehi vairATi chur3AI gAe / jabala cha to pAI jyo jI, ho bhIma malla tumha bar3A bhaarii| rUpiNi vAhara lAgi jyau mI, ho ke rAli gho gayA hthiyaaro|39| ho nikula kumbha sobha tumha hAthe, ho kahi jyo balI pADA saathe| aba bala dekho tumha taraNo jo, ho sahadeva jyotiga jAge saaro| kahiM rUpiNi kima chuTI mI jo, ho ihi jyoti ko kara vicaaroN| pradyumna kevala zatru ko lar3AI ke liye lalakAratA hI nahIM hai kintu ghanaghora yuddha ke liye bhI apane prApako prastuta karatA hai vidyA bala saha saMjoIyA jI, ho pahilo coTa payAvA paaii| pAche ghoDA ghAlIyA o, ho raDa muMbaprati bhaI lAI / 73 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra rasa varNana ha ho prasagaro mAra prasavAro, ho ratha sethI ratha jure jhujhaaro| hastI syo hastI bhiDe jo, ho ghagau kaho to hoI vistArau / 74 / -praya mnarAta zrIpAla ko bhI rAjya prApti ke lie apane hI kAkA vIradamana se yuddha kA sahArA lenA par3atA hai| donoM hAra meM eka kI mATI hotI hai jagI kA eka varNana dekhie ho bhATi mAniyo raNa saMgrAma, prAyo koDI bhaja ke ThAma | vAsa pAhilI saha kahI, ho siMghamA bajiyA nisAraNa / sara kiraNi ajha nahIM ho uDI kheya lAgI prasamAna 157 / ho ghoDA bhUmi khaNe khurasAla, ho jANiki ukhaTiza megha prakAla / ratha hastI bahu sAkhatI, ho gaI pakSa ko senA ghaalii| subhaTa saMjoga saMbhAliyA. ho paNI duI rAjA ko milI / / 8 / bhaviSyadatta to zreSTha putra thA / lekina usakI strI ko hI samapita karane ke lie podanapura ke rAjA ke dUta ne jaba jora diyA to yuddha ke atirikta koI cArA nahIM rahA / bhaviSyadatta svayaM raNabhUmi meM utarA aura mudra meM vijaya prApta kI / isa mukha kA eka varNana nimna prakAra hai mAta ra bahuta bhAji bI poti, vaMti tiso le chunau moThi / eka subhaTha raNa prAyo saraM, tUTo sira ThADo ghara phira / / eka subhaTa ke ihai subhAu, bhAgA moga na ghAla ghAra / jo prAMnI adhika asamAna, bhaha raNo hA gidha masAraNa / / brahma rAyamalla ke kAlyoM ke sabhI nAyaka bIra haiN| lekina kSamA, dharma unake jIvana meM utarA huppA hotA hai| zrIpAla bhI samudrI coroM ko binA dapara diye hI chor3a detA hai jo usake dayA bhAva udAharaNa hai ho choDyA ghora bino bahu koyo, dhayA bhAu kari bhojana boyo / mana paca kAya mA karI ho hAtha joDi bolyA saha pora / tuma samAna uttama nahIM, ho hama pApI lobhI ghaNa ghora / / 2 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla prakRti varNana jaina kaviyoM ko prakRti varNana rAdA abhISTa rahA hai / mahAkavi ralha ne apane jinadattacarita meM sthAna-sthAna para vRkSa, latA evaM puruSoM kA bahuta hI uttama varNana kiyA hai / brahma rAyamala ne bhI apane kAvyoM meM avasara milate hI prakRti kA jo citraNa kiyA hai usase kAvya kI mahattA meM to vRddhi huI hI hai sAtha hI vaha kavi ke vizAla jJAna kA bhI paricAyaka hai / kavi ne jina kAvyoM meM prakRti citraNa kiyA hai unameM bhaviSyadatta caupaI evaM hanumaMta kathA ye do pramukha kAvya hai / vidyAdharoM ke deza prAditapura ke cAroM ora ghanA jaMgala thaa| vividha prakAra ke vRkSa the / nadI aura sarovara the jinameM kamala khile hue the| kube aura bAvaDiyAM zrIM o jala se prota-prota thI / kavi ne kitane hI vRkSoM ke nAma ginAye hai jo usa nagara kI zobhA bar3hAta the| thana ko sobhA adhika vistAra, rAi Nimahu vAtI TUcAra / dhIla kaDaha dhokaM thakarIra, nauba ke bagula maNi gahora / / sAlari svaravAsa kAviDA, sosauM sAgavAna zraddhA / karpara dhAmaNa vera sucaMga, nIMbU, jAMbU para mAliga / / pramRtaphala kaTahala bahu keli, maMDapa caDhau vAsa ko kelI / dAra harada prAvalA pataMga, coca moca nAriMga suraMga / / dhola, supArI kamarakha dharaNI, niba jAM pAvA phANa saMciciNI / mirI bidAma lauMga prakharoTa bahata jAyaphala phalI samoTa / 7 / kujo parayo sATau jAI, celi siMhAlI caMpI rAha / juhI pADala baulazrI kaMda, caMboloka nayara sucakaMda / / sirakava karaNI kara bIra, caMdana agara taha bAla gahIra / ketakI kebaDhI bar3I sugaMdha, bhamara bAsa ramahi prati pradha / aMjanA ko garbha rahane para usakI sAsa ne ghara se nikAla diyA / pisA ke ghara gayI lekina vahAM bhI use sahArA nahIM milA / anta meM usane bana kI rAha lI / jo Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRti varNana atyadhika DarAvanA thA kavi ne usakA sundara varNana kiyA hai| kucha paMktiyAM nimna prakAra haiM- vana ati adhika mahA bhaibhota, sAvaja siMdha va priit| cItA roDa sthAla zukarI, tA vama maiM pahuMlI sundarI // 14 // 60 // -hanumata kathA kavi ne lagA meM sItA ke cAroM ora jo suramya udyAna thA usakA varNana bhI vibhina vRkSoM evaM phala-phUloM ke nAma dekara kiyA hai naMdanavana devare vyoSAda, phulita phuliti bhaI vanarASTra / kavalI coMca bhAMva nAriMga, dAla chahArI mAmatu liMga / kamarakha kaTahala kaMsa anAra, loMga bidAma supArI cAra |15| kuA~ maravau jUhI jAda, ketakI mahuvo mahakAi pADala bakula beli sevato, vana sobhA dIse bahu bhaMtI |16| EX vana meM kevala vanaspatti hI nahIM hotI yahAM vana jIva bhI hote haiM | mahAkavi ne bhaviSyadatta caupaI meM isI kA eka varNana nimna prakAra kiyA hai vana mai bhIta adhika prasarAla, suvara saMvara rojhanimAla / cItA siMgha bADA ghaNA, bA~dara raudra mahiSa sAkaraNA / 1241 hastI jaba phira prasarAla, sArabUla aSTApada bAla / ajagara sayaM haraNa saMcaraM bhavasavaMta tihi vana meM phiraM / 125 / // tine bana meM jAkara jinendra bhagavAna kI pUjA evaM vaMdanA kI / kavi ne usa pUjA ke lie jo bhraSTa maMgala dravyoM ke nAma ginAye haiM unameM prAkRtika varmana meM bahuta mAmyatA hai / isa prakAra aura bhI mahA rAyamalla ke kAvyoM meM prAkRtika varNana huA hai| jisase kAmoM meM svAbhAvikatA evaM sundaratA prAyI hai / 1. ghaNI kaho tI hoi vistAra, jAti lAkha daza vanaspati sAra | Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla rAjanaitika sthiti brahma rAyamalla ke jIvana kA utkarSa kAla saMvat 1601 se 1640 taka rahA / isa avadhi meM deza kI rAjanailika sthiti meM barAbara parivartana hotA rahA / ina 40 varSoM meM dehalI ke zAsana para eka ke bAda dusare bAdazAha hote gaye / kucha bAdazAhoM kI to svataH hI mRtyu ho gayI aura kucha ko yuddha meM parAjita honA par3A / prArambha ke 12 varSoM meM zerazAha sUri evaM salImazAha sUri kA zAsana to phira bhI sthira rahA lekina usake pazcAta deza meM agatA phaila gyii| sUda pAnahaipa kA udaya evaM prasta, humAyu dvArA dillI para punaH vijaya evaM kucha hI samaya pazcAda usakI mRtyu jaisI ghaTanAeM ghaTatI gayIM pora deza meM arAjakavA ke atirikta sthAyI zAsana sthApita nahIM ho skaa| saMvat 1613 (san 1556) meM akabara dehalI ke siMhAsana para baiThA lekina usane bhI apane bhApako musIbatoM se ghirA pAyA / cAroM mora prazAMti thI / choTe-choTe zAsana sthApita ho rahe the aura unameM bhI paraspara yuddha huA karate the / bAdazAha akabara ne deza meM sthira evaM sazakta zAsana sthApita karane meM saphalatA prApta kI aura baha dIrgha kAla taka deza ke bar3e bhAga para zAsana karatA rahA / rAjasthAna ke mevAr3a ke atirikta sabhI rAjAoM se akabara ne madhura saMbaMdha sthApita kiye| sarvaprathama usane bhAmera ke tatkAlIna rAjA bhAramalla se mitratA sthApita kI aura use pAMca hajArI kA mana saba kA pada diyA / bhAramalla ke pazcAt rAjA bhagavantadAsa ( 1574-1586 ) prAmera ke zAsaka bane / unakA bhI mugala darabAra se ghaniSTa saMbaMdha rahA / brahma rAyamalla ne rAjA bhagavanta ke zAsana kA apane kAvya 'bhaviSyadasta caupaI' meM ullekha kiyA hai| kavi usa samaya sAMgAnera meM the jahAM paraspara meM pUrNa sadbhAva evaM vyApArika smRddhi shrii| vahAM bahuta bar3I jaMna bastI thii| hU~DhAra pradeza ke pranya nagaroM meM bhI zAMti thI / jaba kavi ToDArAyasiMha, jhujhunU, raNathambhaura, sAMbhara evaM dholapura gaye to vahAM bhI kavi ko kisI prakAra kI kaThinAI kA sAmanA nahIM karanA par3A / kavi ne jhuMjhanU ke zAsaka ke nAma kA ullekha nahIM kiyA tathA sAMbhara ke zAsaka kA nAma bhI nahIM likhA jisase mAlUma par3atA hai ki ve donoM hI nagara ke sAmAnya zAsaka the| svayaM kavi ne apane kAmboM meM tatkAlIna rAjanaitika sthiti ke bAre meM koI vizeSa ullekha to nahIM kiyA jisase yaha to kahA jA sakatA hai ki svaya kavi ko kisI vizeSa arAjakatA athavA damana kA sAmanA nahIM karanA par3A tathA ve jahA~ bhI jAte rahe unheM zAnta evaM dhAmika vAtAvaraNa milatA rahA / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanaitika sthiti kavi ne apanI kRtiyoM meM jina-jina zAsakoM kA nAmollekha kiyA hai ve haiM samrATa akabara, rAjA bhagavantadAsa evaM rAjA jagannAtha / samrATa akabara deza ke madhyakAlIna itihAsa meM samrATa akabara kA nAma vizeSala : ullekhanIya hai| vaha eka zaktizAlI evaM dRr3ha vistAravAdI zAsaka thA / usane udAra nIti apanA kara hindu kAya jIvogA prtimaa| zora sopUrNa mAtA bhI milii| baha sabhI dharmoM kA prAdara karatA thA isaliye usane hinduoM para lagane vAlA tIrthapAtrI kara evaM jajiyA kara samApta karane kI ghoSaNA karake deza meM lokapriyatA prApta kii| vaha samaya-samaya dhAmika santoM kI vicAra goSThiyAM sAmantrita karatA thA aura unake pravacana sunatA thaa| jaMnAcArya hIravijayasUri, vijayasenasUri, bhAnucandra upAdhyAya bha0 jinacandra eva tatkAlIna anya bhaTTArakoM ne akabara ko jana dharma ke siddhAntoM kI mora prASita kiyaa| jainAcAryoM ke pramAva se usane piMjabje meM banda pakSiyoM ko mukta kara diyA evaM zikAra khelane para pAbandI lagAdI tathA svayaM ne mAMsa khAnA bhI banda kara diyaa|' mahAkaSi banArasIdAsa so makabara se itane prabhAvita pe ki jaba unhoMne akabara kI mRtyu ke samAcAra sune to ve eka dama behoza ho gaye / 2 ajha rAyamalla ne zrIpAla rAsa meM saMvat 1630 (san 1573) ke samrATa akabara ke zAsana kA sallekha karake raNathambhaura kI mukha zAnti kA varNana kiyA hai / pANDe jinadAsa ne bhI apane jambUsvAmI carita meM anabara ke muzAsana kA ullekha kiyA hai|4 rAjA bhagavantavAsa rAjA bhagavantadAsa mAmera ke saMvat 1631 se 1646 taka zAsaka rhe| ye akabara bAdazAha ke vizvAsa evaM kRpApAtra zAsakoM meM se the / rAjA bhagavantadhAsa saMvat 1636 se 1646 taka paMjAba ke gavarnara rahe aura lAhaura meM hI unakI mRtyU ho gayI / inake 15 varSa ke zAsanakAla meM tUMDhADa pradeza meM jana sAhitya eva jaina saMskRti ko zAsana kI ora se pratyadhika prazraya milaa| usa samaya pradeza meM bhaTTArakoM kA pUrNa prabhAva thA / pampAvatI (cATasU) meM saMvat 1632 meM jaba narasena kRna zrIpAlacarita kI - -- -- 1. akabara mahAna, pRSTha saMkhyA 200 2. ardha kathAnaka 3. zrIpAla rAsa-antima prazasti 4. prazasti saMgraha-sampAdaka DaoN. kAsalIvAla, pRSTha saMkhyA 213 " Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla pANDulipi huI thI to candrakIti lasa samaya bhaTTAraka the|' isa grantha kI pArzvanAtha ke mandira meM pratilipi huI thii| lipikAra ne prazasti meM rAjA bhagavantadAsa evaM bhaTTAraka candrakIti donoM kA ullekha kiyA hai| isake eka varSa pazcAt hI mAlapurA grAma meM jayamitrahala ke varSamAna kAvya (apabhraMza) kI pratilipi huI thii| vahA~ zrAvakoM kI pracchI bastI thii| __ brahma rAyamalla ne jaba sAMgAnera meM pravAsa kiyA to usa samaya rAjA bhagavantadAsa hI vahA~ ke zAsaka the| sAMgAnera usa samaya vyApAra kI dRSTi se pUrNa samRddha nagara pA / sabhI taraha kA vyApAra thA tathA nagara meM mukha zAnti vyApta thii| nidhana era muha samAja ke kArana hI na gada patA gitArI pii| saMvat 1635 meM mAlapurA grAma meM "dravya saMgraha vRtti" grantha ko pratilipi kI gayI thii| pratilipi karane vAle sAha karmA gaMgavAla ne likhA hai ki usa samaya yadyapi bhagavantAsa rAjA the lekina mAnasiMha hI unakI ora se rAjya kA zAsana calAte the|' rAjA jagannAtha rAva rAjA jagannAtha ToDArAyasiMha evaM raNathambhora ke zAsaka the| ye bhAmera ke kachAbA zAsako meM se the / bAdazAha akabara kI ina para pUrNa kRpA pii| inhoMne mahArANA pratApa ke viruddha kitane hI yuddhoM meM bhAga liyA thaa| brahma rAyamahala apanI rAjasthAna bihAra ke antima caraNa meM saMvat 1636 meM ToDArAyasiMha pahuMcA thA / yahIM para mahAkavi ne paramahaMsa caupaI kI racanA kI thii| prastuta caupaI unakI antima racanA hai / mahAkavi ne ToDArAyasiMha kA jaisA varNana kiyA hai usase patA calatA hai ki rAjA jagannAtha vIra evaM pratApI zAsaka the tathA dAna dene meM ve jarA bhI kaMjUsI nahIM karate the / rAjA jagannAtha ke zAsana kAla meM hI ToDArAyasiMha nagara ke AdinAtha caityAlaya meM puSpadanta ke AdipurANa kI pratilipi kI gayI thI / jo bhaTTAraka devendrakIti ko bheMTa dene ke liye likhI gayI thii| 1. prazasti saMgraha-pRSTha saMkhyA 158 2. vahI, pRSTha saMkhyA 170 3. parajA loga sukhI sukhI sukha, dukhI dalidrI purave pAsa / / 4, rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI caturtha bhAga, pRSTha saMkhyA 24 5. rAja kara rAjA jagannAtha, dAna deta na khIMce hAtha / 6. prazasti saMgraha-DaoN0 kAsalIvAla, pRSTha 89 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika sthiti rAjA jagannAtha ke nAma kA ullekha karane vAlI rAjasthAna ke jaina granthAgAroM meM prAja bhI pacAsoM grantha surakSita rakhe huye haiN| sAmAjika sthiti sAmAjika dRSTi se brahma rAyamalla kA samaya pratyadhika asthira thA deza meM muslima zAsana hone tathA dhArmika bidveSatA ko liye huye hone ke kAraNa sAmAja kI sthiti bhI sAmAnya nahIM thI | samAja para bhaTTArakoM kA prabhAva vyApta thA aura dhArmika evaM sAhityika kSetra meM unhIM kA nirdeza calatA thaa| dehalI ke bhaTTAraka paTTa para bhaTTAraka dharmacandra (1581-1603) bhaTTAraka lalita kIti evaM bhaTTAraka candrakIti virAjamAna the | mahAkavi kA sambandha yadyapi bhaTTArakoM se adhika rahA hogA lekina unhoMne apanA svatantra vyaktittva hI banAme rakhA / brahma rAyamalla ke samaya meM vivAha Adi avasaroM para bar3I-bar3I jImanabAra hotI thI 1 kavi ne aimI hI jImanavArI kA madhumna rAsa, bhaviSyadatta caupaI evaM zrIpAla rAsa meM varNana kiyA hai / jaba pradyumna satyabhAmA ke ghara gayA to vahA~ bhAnu kumAra ke vivAha kA jImana ho rahA thaa| / ho sati bhAmA ghari gayo kumArI, bhAnu kumAra jyA jyoNArI // 44 / 63 / bhaviSyadatta jaba bandhudatta se vApisa pAkara milA taba bhI milana kI khuzI meM bhaviSyadatta ne jahAja ke sabhI vaNika putroM ko sAmUhika bhojana diyA thaa| bANyA sahita karI jyauraNAra, pAma supArI vastra prapAra / / 44 / 26 / kavi ne usa samaya ke kucha svAdiSTa vyaMjanoM ke nAma bhI ginAye haiN| ye sabhI svAdiSTa bhojana kahalAte the aura usake khAne ke pazcAt tRpti ho jAtI thii| ghevara pacadhArI lApasI. nahi na jImata prati mana khusii| ujala bahuta miThAI bhalI. jahi ne jImana prati niramalI // 6 // khAya torai vijana bhAMti, melyA bahuta rAhatA jAti / maMga maMgorA khAni vAli, bhAta pakasyo sugaMdhI sAsi // 64 // surahi ghrita mahA miradoSa, jimata hoi bahuta saMtoSa / sisvaraNi dahI ghola baha khIra, bhavasavaMta mibhau gharavIra // 6 // 14 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mahAkavi brahma rAyamalla zrIgAla bhI jaba raNamaMjUkA vivAha karake apane jahAja para pAyA thA to usane bhI sabhI ko jimAyA thA he biuhara maSTaya bhayo jaikAra, siropAla vomI jyoNAra // 113 / 17 / / usa samaya bhI barAteM saja-dhaja ke sAtha car3hatI thii| barAta: loga prAsoM meM kajjala mukha meM pAna, kezara caMdana evaM kukama ke tilaka lagAkara nikalate the| barAta kabhI-kabhI eka-eka mahine taka rUkatI thii|' khulhA seharA lagAte, gale meM motiyoM kI mAlA pahinate / kAnoM aura hAthoM meM kuNDala pahinate / mahAkavi brahma rAyamalla ne zrIpAla rAsa, pradyumnarAsa, hanumanta kathA, bhaviSyadatta caupaI evaM nemIzvararAsa mabhI kAdhyoM meM eka se adhika bAra vivAha vidhi kA varNana kiyA hai / sabhI meM prAyaH eka mA varNana chupA hai| usake anusAra brAhmaNa phere karAyA karate the| bhagni, brAhmaNa evaM samAja ko sAkSI meM vivAha lagna sampanna hotA thaa| zrIpAlarAsa meM isI taraha kA varNana nimna prakAra hai ho lIyo rAi jItigI khuptAha, kanyA kero lagana likhAi / maNDapa bedI subha racI, ho aMva patra ko baMdhI mAlA kanaka kalasa bahu visI SaNpA, ho chAe nirmama vastra visAsa // 164 // ho gAve gIta tiyA kari koDa, bastra paThaMbara baMdhe modd| phUlamala sobhA ghaNI ho, coyA caMdana vAsa mahoDi // vedo vipra hulAiyo ho. jara kanyA baiThA kari jori // 16 // ho bhAvari sAta phirisa bhaI bASi, bhayo vivAha agni de saakhi| rAjA bInoM bAijo ho kanyA hasti kanaka ke kAga / vesa grAma bImA ghaNA ho, vinatI kari dono bahamAna // 166 // --zrIpAla rAsa rAjagharAne ke vivAha ke atirikta sAmAnya nAgarikoM ke yahA~ bhI vivAha usI taraha dhUmadhAma se sampanna hote the / daheja dene kI prathA usa samaya bhI khUba pracalita 1. ho mAsa eka tahA rahI barAto, bhojana bhagati karI ghaNA jI // 3|| 2. aho ghaDhiyau jI vyANa siva devi ho bAla, sobhA jI sehuge motyAM jI maal| kAnA mI kuDala jagamaga, aho mukaTa bagyo horA jI lAla miishvrraas|| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika sthiti thI / dhanapati aura kamalazrI ke vivAha kA varNana bhI isI prakAra kA hai medika bAta mana meM cisvaI, putrI dhanapati joga va daI // maNDapa vedI rathayA visAla, toraNa maMdhyA motI mAla / / 27 / / bahu pakSa bahu maMgaladhAra, kAmiNi gAve gIta sudhAra / vara kanyA koraho siMgAra, covA caMdana vastra apAra // 28 // 1 mA nimAra korabA kanyA ke bAMbhayo moja / vedI maMDapa vipra prAiyo, para kanyA hathalevo diyo / khuvai pakSa ra vaiTTA vAti, bhayo vivAha agni de sAli / / putro barana vinhI mAna, kaMcana vastra mAna sanamAnu | // 29 // samAja meM zikSA kA pracAra thA / sAta varSa ke bAlaka ko par3hane bheja diyA jAtA thaa| bhaviSyadatta caupaI meM sAta varSa ke bhaviSyadatta ko paDhane bhejane ke liyA likhA hai|' jaina samAja vyApArika samAja thA / vaha rAjya sevA meM jAne kI apekSA myApAra karanA adhika pasanda karatA thaa| 20 varSa se bhI kama Ayu ke mavayuvaka zyApArI deza evaM videza meM vyApAra ke liye nikala jAte the| ve samUhoM meM jaate| baMdhudatta evaM dhavala seTha ke kAphile meM saikaDoM myApArI navayuvaka the|' daheja vivAha meM kanyA pakSa kI ora se daheja dene kI prathA thii| daheja ko 'DAijA' kahA jAtA thA / zrIpAla, bhaviSyadatta, pavanaMjaya sabhI ko daheja meM apAra sampatti milI thii| daheja meM hAthI, ghor3A, svarNa, vastrAbhUSaNa, dAsa, dAsI aura kabhI-kabhI bhASA rAjya bhI de diyA jAtA thA / lekina yaha saba svata: hI diyA jAtA thA / bara pakSa kI ora se koI mAMga nahIM hotI thii| yaha avazya hai ki usa samaya bhI mAtApitA ko apanI laDakI ke liye acche vara prApta karane kI citA rahatI thI / aMjanA 1. bAlaka sAta varSa ko bhayo, paMDita mAge padaNI diyo / --bhaviSyadatta caupaI / 2. prasva hastI bahu DAijo ho, bastra paTavara bahu bhAbhaNe / dAsI dAsa dIyA dhaNA ho, maNi mANikya jacyA sovarNa / zrIpAla rAsa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mahAkavi brahma rAyamalla ke vivAha ko usake pitA ko bahuta cintA thI isake liye usane ana jala aura pAna bhI chor3a diye the / cintA adhika bhaI sarIra, rAjyA taMbola na bharU mIra / rAja kuMvAra deve saba tehi, bAta vicArana A koi || 54 / 74 / kabhI-kabhI ghara ke cayana ke liye rAjA loga apane maMtriyoM kI salAha liyA karate the aura unameM se kisI eka bara ke sAtha rAjakumArI kA vivAha kara diyA karate the| aMjanA ke liye pavanajaya kA cayana yAdityapura ke rAjA mahendra dvArA isI prakAra se kiyA gayA thA / bhaTTAcArakoM kA prabhutva samAja para bhaTTArakoM kA pUrNa prabhAva thA / utsava, vidhAna, paMcakalyANaka pratiSThA samAroha, vratodyApana Adi ke sampanna karAne meM unakA pramukha yogadAna rahatA / ina samArohoM meM yA to ve svayaM hI sammAnanIya zrAdhyAtmika santa ke rUpa meM sammilita hote yA phira unhIM ke nAma se samAroha kA Ayojana rahatA thaa| bhaTTArakoM ke pratirikta saMgha kI pramukha sAdhuoM meM maMDalAcArya, brahmacArI Adi ke nAma pramukha haiN| ne sabhI granthoM ko pratilipi karane kA kAma bhI karate the / savat 1630 aSAr3ha sudI 2 somavAra ko brahma rAyamalla ko bhaTTAraka sakalakIti viracita yazodhara caritra kI pANDulipi bheMTa kI gayI thii| bheMTakartA the ThAkurasI evaM unakI dharmapatnI lakSaNa rAjasthAna meM bhaTTAraka candrakIti saMvat 1622 se 1662 taka bhaTTAraka rhe| brahma rAyamalla dhIra bhaTTAraka candrakIti samakAlIna the / lekina vrata upavAsa evaM pratiSThA vidhAna ke atirikta samAja meM AdhyAtmika sAhitya kI bhI mAMga hone lagI thii| rAjasthAna meM DhUMDhADa pradeza aura usameM bhI satyaMjaya maMtrI hama kahe, uhi ne putro dIjaM nahIM / rAjA bAta suno hama tathI vara uttama mo jogya bhaMjanI / zrAditapura so subhamAla, kahai rAja prahalAda bhAMvAla | rAnI ketumatI ghara bhalo, indra sarosA joDI milI / pavanaMjaya tasu baDhaddha kumAra, dhammaMvaMta gupya samudra pAra 1 kAMti divAkara sobhe deha, solaha varanA candramukha || 2. prazasti saMgraha-sampAdaka DaoN0 kAsalIvAla, pRSTha 53 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika sthiti 103 bairATha evaM sAMgAnera evaM ToDArAyasiMha tathA uttara pradeza meM AgarA isake pramukha kendra ye / samayasAra evaM pravacana sAra jaise granthoM ke svAdhyAya kI aura logoM kI rUci utpanna ho rahI thI / bairATha meM paM0 rAjamalla ne samayasAra para TIkA likhane ke pazcAt brahma rAyamalla ne paramahaMsa caupAI kI racanA AdhyAtmika bhAvanA kI pracAra prasAra kI dRSTi se kI thI / I bhaTTArakoM ke protsAhana ke kAraNa rAjasthAna meM prativarSa kahIM na kahIM vimba pratiSThA samArohoM kA Ayojana hotA rahatA thaa| saMvat 1601 se 1640 tavaH rAjatIsa se huii| ina samArohoM ke do lAbha the / eka to samUcI samAja ke kAryakartA bhoM, vidvAnoM, sAdhu santoM evaM zrAvaka-zrAvi kAryoM kA parampara milanA ho jAtA thA / evaM tava mandiroM kA nirmANa karAyA jAtA thA / yaha isa bAta kA saMketa hai ki Ama janatA meM aise samArohoM ke prati kitanI rUci evaM zraddhA thii| samAja meM pratiSThA karAne vAloM kA vizeSa sammAna hotA thaa| isake atirikta granthoM kI pratilipi karAne kI zrAvakoM meM acchI lagana thI / saMvat 1601 se 1640 taka ke liye huye saikar3oM grantha rAjasthAna ke pratya bhaNDAroM meM grAma bhI saMgrahIta haiN| granthoM kI svAdhyAya karane vAloM, pratilipi karAne vAloM athavA svayaM karane vAloM kI banthoM ke anta meM prazaMsA kI jAtI thI / ' pramukha janajAtiyAM . brahma rAyamalla ke samaya meM DhUMDhAr3a pradeza meM khaNDelavAla evaM pragravAla jaina jAtiyoM kI pramukhatA thI / sAMgAnera, raNathambhaura sAMbhara, ToDAyasiMha dhaulapura jaise nagara inhIM jAti vizeSa jaina samAja se paripUrNa the lekina dehalI, raNathambhaura, sAMbhara jaise nagara khaNDelavAla jaina samAja ke liye evaM dehalI evaM bhUtu pravAla jaina samAja ke kendra the| svayaM kavi ne na to apanI jAti ke bAre meM kucha liyA aura na kisI jAti vizeSa kI prazaMsA ho kI / hanumaMta kathA meM kavi ne zrAvakoM ke sambandha meM jo varNana diyA hai vaha tatkAlIna samAja kA dyotaka hai zrAvaka loka base dhanavaMta, pUjA kare jayaM arihaMta / uparA UparI vayaM na kAsa, jima amareMdu svarga sukhavAsa / 1. lihai lihAvaI, paDha paDhAva | jo maNi bhAva, so NarUpAvara | bahuNiya pazya, sAsaya sepaya // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {04 mahAkavi brahma rAyamalla zra zAhI ThANa | Tho Tho yaha kathA purANa, ThAma ThAma ThAma ThAma dIne bahu, dAna deva sAstra gura rAkhe mArA // 21 // dhArmika tatva jaina kAvyo kA pramukha uddezya jIvana nirmANa kA rahA hai| jIvana kA antima lakSya nirvANa prApta karanA hai isaliye nirvANa prApti meM jo sAdhana hai unakA bhI varNana rahanA ina kAvyoM kI eka vizeSatA rahI hai| jaba taka mAnava dhArmika evaM saiddhAntika dRSTi se samunnata nahIM hogA taba taka vaha dizA vihIna hokara idhara udhara bhaTakatA rhegaa| yahI kAraNa hai ki adhikAMza jaina vidvAnoM ne apanI apanI kRtiyoM meM phira cAhe vaha kisI bhI bhASA meM nibaddha kyoM na ho, jaina siddhAnta kA varNana kiyA hai maura nAyaka nAyikA ke jIvana meM unheM pUrNa rUpa se utArane kA prayAsa kiyA haiM / brahma 'rAyamalla ne apane kAvyoM meM saMkSipta athavA vistAra se jaina siddhAntoM kA varNana kiyA hai / zrIpAla rAsa meM jaina siddhAnta kA vistRta varNana na karane para bhI zrIpAla dvArA muni dIkSA lene tathA ghora tapasyA karane kA varNana milatA hai|" isI taraha pradyumnarAsa meM bhI bhagavAna neminAtha dvArA kevalya prApti kA varNana karake dvArikA dahana kI bhaviSyavANI kA ullekha kiyA gayA hai / 2 bhaviSyadatta kathA meM cAroM gatiyoM (deva, nArako, manuSya aura tiryakca ) para vistRta prakAza DAlA gayA hai / kAvya meM isa varNana ko dharma kathA ke nAma se ullekha kiyA gayA hai / isI kAvya meM bhAge 'cala kara zrAvaka dharma kA varNana kiyA gayA hai| jisameM sapta tattva, navapadArtha, Sadravya, paMcAstikAya para samyak zraddhA honA, gyAraha pratimA, bAraha vrata, aNuvrata, paMca samiti tIna gupti, SaT grAvazyaka, aThAIsa mUlaguNa Adi kI vistRta carcA kI gayI hai / dharmopadeza sunane ke pazcAt siddhAntoM ke varNana karane kA pramukha uddezya nAyaka ke jIvana meM vairAgya utpanna karanA hai| bhaviSyadatta caupAI meM bhaviSyadatta nimna prakAra vicAra karane lagA -- I ho siripAlamuni tapa kari ghora tor3e karma dhAtiyA bora | ho jiNavara boleM kevalavANI, ho barasa bAra hai paralo jaNI / agni dAlisI dvArikA jI, ho dIpAMiNa va lAge Age / nagrI loga na Ubarai jI, ho haladhara kisna chUTi so bhAje ||8|| dharma kathA svAmI vistarI, munivara kI bahu kIrata karI ||31|| 58 || Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika tatva bhavasapasa mani bhAI, bolI disatI rhii| saha kuTumba sampacA sAra, jaiso bIja taraNo camakAra / / 2 / / mAI karma gaSi dhAla phaMda, rAkha na sakahI indra phrpiittaa| joya bahuta hI lIlA kara, baMdha karma su loyA phiraM // 26 / / ghara' gati jIva phira ekaso, nIca UMgha kusa pAvaM bhalo / sukha duHkha bATa mAhI koi, lA jisA phala bhUja soi // 27 // muni zrI ke upadeza ke prabhAva se bhaviSyadatta ne apane putra ko rAjya bhAra dekara svayaM ne vairAgya dhAraNa kara liyA / bhaviSyadapta ke sAtha usake parivAra ke aneka janoM ne bhI saMyama evaM vrata dhAraNa kiye| hanumanta kathA meM svayaM hanumANa rAvaNa ko bahuta hI zikSA prada evaM hitaprada bAte sunAte haiM aura sItA ko punaH rAma ko dene kA parAmarza dete haiM para nAro sau saMga jo kara, apajasa hoi naraka saMcaraM / sINa hamArI karo paramArisa, paThavau tiyA rAma ke dhAna // 56116 / / rAvaNa ko hanumAna kI zikSA acchI nahIM lagatI aura apanI zakti evaM vaibhava kI DIMga hokane lagatA hai / lekina hanumAna phira rAvaNa ko samajhAte hai sagai na koI putrI mAta, putra kAlanta mitra maratAta / sagau na koI kisako hoga, svAratha pApa kara saha koya // 661.0 // bhaye pramanta ca bhUpAla, te paNi bhayA kATana kI pAsa / bhUpa mamansa gayA va bAI, prAgaM jAha basApA gAi // 67 / / isI avasara para hanumAna bAraha anuprekSAoM ke mAdhyama se rAvaNa ko jagat kii| zarIra evaM dhana daulata kI asAratA evaM vinAzI svabhAva para prakAza DAlatA hai| isa taraha sabhI jaina kAmya apane nAyaka evaM nAyikA ke caritra ko samujvala evaM nirdoSa banA kara saMyama bhathavA gRha tyAga ke pazcAt samApta hote haiM / ina kAvyoM meM kathA ke sAtha sAtha bhI kabhI kabhI gahana carcA kI cuTakI le lI jAtI hai jo jaina siddhAntoM para AdhArita hotI hai / pradhumma rAsa meM nArada RSi pApa-puNya ke rahasya ke bAre meM jo bhIThI cuTakI lete haiM yaha dikhane meM sarala lekina gambhIra artha liye huye hai Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 mahAkavi brahma rAyamalla ho nArada jI sunahu kumAro, ho upaje viNAsa iti saMsArI / dukhi sukhi jIva sadA rahe jo, ho pApa puNya dve gaila na chADe / saha parisaha tapa kareM jo ho pahU ce mukati karma sahu tor3e ||80|| samyakatva kI mahimA sarvottama hai| usI ke sahAre deva evaM indra ke pada ko prApta kiyA jA sakatA hai / aneka RddhiyA~ prApta kI jA sakatI hai tathA sarvArthasiddhi evaM nirvANa bhI prApta kiyA jA sakatA hai isaliye mAnava ke samyagdarzana honA mahAn puNya kA sUcaka hai | ho samakita kebala sura dharaNaMda, samakita kevala uparja indra area bala bhaugarva ho, samakita ke asa upajaM ridhi / jIva sadA sukha bhogave ho. samakita bala sa za // 114 // - zrIpAla rAsa alaukika zakti varNana brahma rAyamalla ne apane prAyaH sabhI pramukha kAvyoM meM alaukika zaktiyoM kA varNana kiyA hai / ina zaktiyoM ko nAyaka svayaM apane puNya se upArjita karatA hai / athavA use puNyAtmA hone kI vajaha se 'dUsaroM ke dvArA de dI jAtI hai| kyA pradyumna aura kyA bhaviSyadatta evaM zrIpAla athavA hanumAna sabhI ko aneka Rddhi prApta haiM aura ke inhIM ke sahAre aneka vipattiyoM para vijaya prApta karate haiN| zrIpAla rAma meM bhraSTAnhikA vratAcaraNa se kuSTha roga dUra honA, samudra ko lAMgha jAnA, raMNa maMjUSA kI deviyoM dvArA satItva kI rakSA karanA zrAdi sabhI meM alaukikatA kA AbhAsa milatA hai / pradyumna ko to solaha guphAoM meM jAne para aneka RddhiyA~ prApta ho jAtI hai tathA kaMbanamAlA se tIna vidyAeM prApta hotI hai aura vaha inhIM vidyAoM ke balabUte para kAlasaMvara, satya mAmA evaM svayaM apane pitA zrIkRSNa jI ko apanA pauruSa dikhalAne meM saphala hotA hai / yuddha meM vidyA bala se zatrusenA ko mRtyu kI nIMda meM sulA denA tathA yApasa meM mitratA hone para use punaH jIvita kara denA eka sAdhAraNa sI bAta hai / isI prakAra bhaviSyadatta ko bhI RddhiyA~ prApta ho jAtI hai aura inhIM ke sahAre vimAna kA nirmANa karake nandIzvara dvIpa kI apanI patnI ke sAtha bandanA karane jAtA hai| seTha sudarzana kA sUlI se baca jAtA evaM sUnI kA siMhAsana bana jAnA camatkArika ghaTanAe~ hai jinheM par3hakara pAThaka Azcarya meM bhara jAtA hai aura svayaM bhI aisI alokika zakti prApta karane kA prayAsa karane lagatA hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukika zakti varNana 107 pradyumna ko solaha guphAnoM se jo aneka vidhA prApta huI thI ahA rAyamalla unakA nimna prakAra varNana kiyA hai ho kAmadeva ke punya prabhAe, ho bitara deva milyA sakSu prAe / karI maraNa kA vaMdanA jI, ho dInhA jI vidyA saNA bhaMDArI / chana siMhAsaNa pAlikA jo, ho satho dhanaSa khaDaga hathiyAroM / / 10 / 58|| ho rahana suvarNa kIyA bahubhAe, ho kara bInatI prAga pAe / hama sevaka tuma rAmaI nI, hau solaha guphA bhale pAyo / bitara deva saMtoSiyA jI, ho kaMdhaNa mAlA ke mani bhAyau / / 11 / / chanda brahma rAyamalla ne apane kAvyoM meM sImita kintu lokapriya chandoM kA hI prayoga kiyA hai| ye chanda 62., caupaI, zarabandha evaM nA! . rAsAyoM meM tathA pramukhataH zrIpAla rAsa , pradyumnarAsa, namIzvararAsa meM inhIM chanda kA prayoga huyA hai / memizvara rAsa meM svayaM brahma rAyamalla ne kahavAhA chanda ke prayoga kiye jAne kA ullekha kiyA hai bhaSyo jo rAso siyadevI kA bAlako / kaDavAhA eka sau pradhika patAla / bhAvajI bheva jurA-judA chaMda nAma iTTa samba zubha varNa / kara jo kaNiyarA kahai bhaSa bhava dharma jinesura sam / / 145 / / bhaviSyadatta caupaI meM caupaI chanda kA prayoga huA hai / kevala nAma mAtra ke liye kucha vastu baMdha chanda bhI pAyA hai / isI taraha hanumanta kathA meM bhI caupaI chanda kI hI pramukhatA hai / dUhA evaM vastubaMdha chanda kA bahuta hI kama prayoga ho sakA hai| paramahaMsa caupaI meM bhI kebala caupaI chanda meM pUrA kAvya nibaddha kiyA gayA hai / subhASita evaM lokoktiyAM brahma rAyamalla ne apane samaya meM pracalita lokoktiyoM evaM subhApitoM kA acchA prayoga kiyA hai| inake prayoga se kAvyoM meM sajIvatA mAyI hai / yahI nahIM tatkAlIna samAja evaM zrAcAra vyavahAra kA bhI patA calatA hai| yahAM kucha subhASitoM evaM lokoktiyoM ko prastuta kiyA jA rahA hai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 mahAkavi brahma rAyamalla 1-cA jisau tisau luNe zrIpAla rAsa 2-kAga galaM kima sobhai hAra 3.-gayo koDha jima mahi keMculI 4-mubA sAthi navi muvo koi 5-jIvata mAMkhI ko mala 6-Ayo ho nAma na pUje ho bhAI bAhari bAbI jI pUjaNa jAI madhumnarAsa // 18 // 7-chohila ko rAli kari karaM peTa kI prAsa | nemIzvararAsa / 122 // --puSya pAe tasa jaisA barva, tahi kA taisA phala bhogavaM / / bhaviSyadatta 113 // 23 // 9-suma aru asubha upAyo hoDa. tahi kA taisA phala nara muMje soi / 10-jaisA karma uda ho pAi, teso tahA~ baMdhi le jAI / 40 // 26 11-pApa puNya te sAthihi phira 42 / 26 12 ho so sahI burA ko buro 13-pote puNya hoi aba ghaNo, hoi saphala kArija iha taNoM / / hanumaMta kathA 14dAsa veli para prAMba car3hI, eka siMgha para pAkhara pddii|| . 6675 15-sukha dukha para jAmaNa maraNa jihI thAnaki likhyo hoI / ghaDI mahUrata eka khiNa rAkhi na sakpha koha / / , 14187 16-jA dina prAya prApadA tA dina mIta na koI / mAtA pitA kuTuMba sahu te phiri barI hoi / / // 26 // 86 17-aMso karma na kIje koi, baMdha pApa pradhiko dukha hoi|| jiNavara dharma jo nidyA karaM, saMsAra caturgati teI phirai / / , 5463 18-japa tapa saMyama pATha sahu pUjA vidhi tyauhAra / jIva dayA viSa saha praphala, jyo durajana upagAra / / nemIzvararAsa // 6 // 19--kAmaNI carita te giNyA na jAi ||8|| 20-jainI kI dIkSA khAMDA kI dhAra // 116 / / , Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyoM ke pramukha pAtra 106 kAyoM ke pramukha pAya jaina kAvyoM ke pramukha pAtroM meM 63 malAkA mahApuruSoM ke atirikta puNya puruSoM evaM sAmAnya puruSa evaM strI bhI pramukha pAtra ke rUpa meM prastuta hote haiN| nAyaka evaM nAyikAnoM ke sAtha hI jo dUsare pAtra pAte haiM ve bhI rAjA mahArAjA, vidyAdhara evaM parivAra ke dUsare sadasya bhI bArI-bArI se grAkara kAvya ko AkarSaka banAne meM sahayogI banate haiM / brahma rAyamalla ne apanI kRtiyoM meM pAtroM kI saMkhyA meM naM no vRddhi kI hai aura na jinA pAtroM ke kathAnaka ko lambA karane kA prayAsa kiyA gayA / ina sabhI pAtroM kA paricaya pratyanta Avazyaka hai jisase unake vyaktitva kI mahAnatA ko bhI pAThaka samajha sakeM aura vyartha kI UhApoha se baca sakeM / ava yahA~ kucha pramukha pAtroM kA paricaya diyA jA rahA hai zrIpAla rasa 1. zrIpAla-zrIpAla campApura ke rAjA aridamana ke putra the| ye koTibhaTa kahalAte the / kuSTha roga hone para inhoMne apanA rAjya apane cAcA ko sauMpa kara saM. anya kuTapiyoM ne sA5 cAnA pdd'aa| ra avasthA meM hI inakA mainA sundarI se vivAha hone para siddha cakra vidhAna ke gandhodaka se inheM kuSTha roga se mukti milii| videza meM eka vidyAdhara se jala taraMginI evaM zatru nivAriNI vidhA prApta kI / adala seTha ke ruke huye jahAjoM ko calAyA evaM unheM coroM se chur3AyA / reNa maMjUSA nAmaka rAjya kanyA se vivAha hone para inheM dhokhe se mamudra meM girA diyA gayA lekina lakar3I ke sahAre tarate hue eka dvIpa meM jA phuNce| vahAM usane guNamAlA kanyA se vivAha kiyA / dhavala seTha ke bhAToM dvArA inakI jAti bhASA batAne para inheM sUlI kI sajA dI gayI lekina raNa maMjUSA ne inako chur3avAyA / bAraha varSa videza meM ghUmane ke pazcAt mainA sundarI sahita aneka varSoM taka rAjya sukha prApta kiyA tathA anta meM dIkSA prApta kara nirvANa prApta kiyA / 2. mainA sundarI - magadha deza meM ujjanI ke rAjA kI rAjakumArI thii| pitA ne varma kI balavattA kA bakhAna karane para krodhita hokara kuSThI zrIpAla se vivAha kara diyaa| lekina siddhacakra vidhAna karake usake gandhodaka dvArA pati kA kuSTha roga dUra karane meM saphalatA prApta kI / kitane hI varSoM taka rAjya sukha bhogane ke pazcAt saMsAra se virakta hokara dIkSA dhAraNa kara solahaveM svarga meM deva ho gyii| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahAkara brahma racanA 3. raiNa manaSA -- haMsa dvIpa ke rAjA kanaka ketu kI putrI thii| sahasrakUTa calyAlaya ke kapATa kholane para zrIpAla se vivAha ho gyaa| dhavala seTha dvArA zIla maMga karane ke prayAsa meM vaha apane cAritra para dRr3ha rahI aura deviyoM dvArA upasarga dUra kiyA gayA / saikar3oM varSoM taka rAjya sapadA bhogane para anta meM dIkSA lekara svarga prApta kithA / 4. dhavala seTha-magukaccha paTTana kA bar3A vyApArI evaM vyApArika jahAjI ber3e kA svAmI / zrIpAla kI dUsarI strI raNamaMjUSA ke zIla bhaMga karane ke prayAsa karane para deviyoM dvArA ghavala seTha ko pratAr3ita kiyA gayA / lekina rAjA dhanapAla ke darabAra meM zrIpAla ko apane bhAToM dvArA bhANDa putra siddha karane ke prayatna meM phira nIcA dekhanA par3A / anta meM apane ghRNita pApoM ke kAraNa svameva mRtyu ko prApta hushraa| 5. guNamAlA - zrIpAla kI tIsarI patnI evaM rAjA dhanapAla kI putrI / isakA vivAha sAgara ra kara pAne ke pazcAt zrIpAla se huA / paryApta samaya taka rAjya sukha bhogage ke pazcAt dIkSA lekara svarga prApta kiyaa| 6, vauravamana-zrIpAla, kA caacaa| kuSTha roga hone para zrIpAla vIradamana ko rAjya bhAra sauMpa kara bideza calA gayA / zrIpAla ke vApasa Ane para jaba dhIradamana ne rAjya dene se inkAra kiyA to donoM meM yuddha huyA aura usameM zrIpAla kI vijaya huI 1 anta meM vIradhamana ne dIkSA grahaNa kI / pradya mnarAsa 7. pradya mna - rukmiNI kI kokha se paidA hone vAlA zrIkRSNa kA putra / janma ke chaThe dina apane pUrva janma ke zatru prasura ne use curA kara zilA ke nIce dabA diyA / kAlasaMvara vidyAdhara ne usakA lAlana-pAlana kiyA / yahAM use kitanI hI alaukika vidyAe~ prApta huI' / yuvA hone para kAlasavara kI strI kaMcanamAlA isa para mohita ho gaI lekina pradyumna ko apane jAla meM nahIM phaMsA skii| isa ghaTanA ke pazcAt kAlasaMvara evaM pradyumna meM yuddha huA / yuddha meM jIta kara nArada ke sAtha pradyumna dvArikA lauTa grAyA tathA apanI janma mAtA ko aneka kIDAoM me prasanna kiyA / kAphI samaya taka rAjya sukha bhogane ke pazcAt anta meM dIkSA dhAraNa kI paura giranAra parvata se mokSa prApta kiyA / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyoM ke pramukha pAtra 111 8. nArada -sabhI kSetroM evaM tIrthoM meM bhramaNa karane vAle RSi / satyabhAmA ke amimAna ko khaNDita karane ke lie zrIkRSNa ko rukmiNI se vivAha karane ke liye protsAhita kiyA / pradya mna ke apaharaNa hone para rukmiNI ko dharya baMdhAyA / kAlasaMbara ko evaM zrIkRSNa shur| ke zA5 pu hAne 3: sAvika ne paricita karA kara yuddha ko TAlane meM saphalatA prApna kii| 6. sakmiNI--kuNDalapura ke bhIma rAjA kI rUpanAvaNya yukta putrI thii| zrIkRSNa ne isakA haraNa karake vivAha kiyA thA / pradyumna isakA putra vA / rAjya sukha bhogane ke pazcAt nAyikA dIkSA grahaNa kara svarga prApta kiyaa| 1.. bhISmarAja -kuNDalapura ke rAjA evaM rukmiNI ke pitA / 11. zizupAla - pATalIputra kA rAjA thaa| pahale phakmiNI kA vivAha isI se nizcita huA thA / lekina zrIkRSNa dvArA hara liye jAne para donoM meM yuddha huprA aura anta meM zrIkRSNa ke hAthoM mArA gayA / 12. kAlasaMvara - vidyAdhara rAjA yA / zilA tase dabe huye pradyumna ko uThAkara use 16 varSa taka apane yahAM rakhA thaa| pradyumna ke sAtha yuddha meM kAlasaMvara parAjita huaa| 13. kaMcanamAlA - kAlasaMvara kI strI thI / prArambha meM pradyumna ko usI ne pAla-poSa kara bar3A kiyaa| 14. zrIkRSNa-nava nArAyaNoM meM eka nArAyaNa the| rukmiNI ko hara kara le pAye aura usake sAtha vivAha kara liyaa| pradyumna inhIM kA putra yA / tIrthara neminAtha ke ye cacere bhAI the / 15. satyabhAmA-zrI kRSNa kI patnI / 16. dhUmaketu-pradyumna kA pUrvaanma kA zatru / memIzvararAsa 17. samudavinaya neminAtha ke pitA the| inhoMne giranAra parvata se mokSa prApta kiyaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 mahAkavi brahnA rAyamalla 18. ugrasena-rAjula ke pitA the| 16. nemIzvara-- 23 ve tIrthaGkara neminAtha kA hI dUsarA nAma hai / ye zrI kRSNajI ke cacere bhAI the / jaba ye vivAha ke liye toraNa dvAra para pahuMce to unhoMne eka ora bahUta se pazu dekhe jo barAtiyoM ke lie khAne ke liye vahAM ekatrita kiye gaye the / neminAtha karuNA hokara toraNa dvAra se vairAgya lene cale gaye / dIrghakAla taka tapasyA karane ke pazcAt inhoMne giranAra se parinirvANa prApta kiyaa| 20. rAjula-rAjA ugrasena kI lar3akI thii| neyinAtha ne inake sAtha vivAha na karake bairAmya dhAraNa kara liyA thaa| rAjula ne bhI neminAtha ke saMgha meM dIkSA dhAraNa karalI aura anta meM ghora tapasyA karake svarga prApta kiyaa| bhaviSyadatta caupaI 21. dhanapati seTha--kurU jAgala deza ke hastinApura kA nagara seTa thA / 22. dhanezvara seTha- hastinApura nagara kA dUsarA dhanika zreSThi thA / ghanazrI utakI patnI thii| 23. kamaladhI-dhanezvara seTha kI suputrI evaM bhaviSyadatta kI mAtA thI / kucha samaya pazcAt dhanezvara seTha ne kamalazrI kA parityAga karake use dhanapati seTha ke yahAM bheja diyA / kramalazrI dhArmika vicAroM kI mahilA thii| bhaviSmadatta jaba videza calA gayA taba bhI vaha jita-bhakti meM lagI rahatI thii| anta meM prAyikA dIkSA lekara ghora tapa kiyA tathA strI paryAya se mukti prApta kara svarga prApta kiyA tathA phira dUsare bhava meM janma dhAraNa karake anta meM nirvANa prApta kiyaa| 24. sarUpA-dhanapati seTha kI dvitIya patni tathA bandhudatta kI mAtA / 25. bhaviSyarata - dhamapati seTha kA putra thaa| mAtA kA nAma kamalazrI thaa| gnapane choTe bhAI bandhudatta ke sAtha videza meM vyApAra ke lie gayA / mArga meM vandhudata use madana dvIpa meM akelA chor3akara bhAge calA gayA / bhaviSyadatta ko isI vIpa meM aneka vidyAe~, prapAra saMpatti evaM lAvaNyavatI bhaviSyAnurUpA vadhu milI / jaba bandhudatta kA jahAja punaH isI dvIpa meM pAyA to bhaviSyadatta evaM usakI patnI usake Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyoM ke pramukha pAtra 113 sAtha ho gaye lekina bhaviSyadatta jaba apanI mudrikA vApisa lene dvIpa meM gayA to bandhudatta usa chor3a kara bhAge bar3ha calA / bhaviSyadatta phira akelA raha gayA / phira eka deva use vimAna meM biThA kara hastinApura le graayaa| yahAM thAne para usane podanapura ke rAjA ko puddha meM harA diyA aura isa taraha hastinApura kA rAjya bhI use mila gayA / vapo taka rAjya sukha bhogane ke pazcAt bhaviSyadatta na muni dIkSA le lI aura anta meM tapasyA karake nirmANa prApta kiyA / 26. bhaviSyAnurUpA- bhaviSyadatta kI patnI jo tilaka dIpa se prApta huI thI] 27. bandhuvasa.-bhaviSyadatta kI dUsarI mAtA se utpanna huaA bhAI / bandhudatta me bhaviSyadatta ko do bAra dhokhA diyaa| use hastinApura ke rAjA ne deza se nirvAsita kara diyA thaa| hanumanta kathA 28. prahalA-prAdityapura ke zAsaka evaM padanajaya ke pitA the| 26. mahendra-sumarU kI pUrva kI bhora mahaMta deza kA zAsaka tathA prajanA kA pitA / 30. pavanajaya-vidyAdhara rAjA prahalAda kA putra eva prajanA kA pati / 14 varSa taka aMjanA se dUra rahane ke pazcAt jaba yaha rAvaNa kI sahAyatArtha senA sahita jA rahA thA to cakavI kaM viraha ko dekha kara unheM aMganA kI yAda mA gaI aura vaha apane sAthI ke sAtha usase milane cala diyA / zatru ronA para vijaya ke pazcAt jaba vAha vApisa AyA to usa aMjanA nahIM milI anta meM paryApta khAja ke pacAt aMjanA hanumAna sahita milii| 21. madhulatA-aMjanA kI sahelI evaM dAsI / 32. rAbaNa-laMkA kA svAmI tathA rAkSasoM kA adhipati / aneka vidhAnoM kA dhAraka / sItA kA haraNa karane ke kAraNa rAma ke sAtha yuddha huA jisameM vaha nasaNa dvArA mRtyu ko prApta huaa| 1. rahata tahA ke dina gayA, baMdhUdatta prohaNa paahgaa| damaDau eka na pUjI rayo, pApa joga sagalo boyo / 23 // phATA vastra prati burA hAla, dubala asti utarI svAla / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla 33. sugrIva-kokindApurI kA rAjA evaM rAma kA vizvasta sahAyaka / 34. hanumAna-aMjanA kA putra thA / sItA kI khoja meM laMkA jAte huye usane jaina muniyoM ko bacAyA thA / hanumAna rAma kA vizvasta sevaka thaa| sudarzanarAsa 65. ghADIvAhana---maMga neza ke rAjA the| rAnI ke bahakAne meM Akara rAjA ne seTha sudarzana ko mUlI kA prAdeza diyA thA / 36. abhayA-aMga deza ke rAjA ghADIvAhana kI rAnI thii| kapilA brAhmaNI ke cakkara meM Akara seTha sudarzana se apanI zArIrika pyAsa bujhAne kI dRSTi se use zmazAna meM sAmAyika karate hue uThA kara apane mahala meM maMgA liyaa| seTha sudarzana apane caritra para har3a rahA 1 lekina rAnI ne seTha sudarzana para zIlabhaMga kA lAMchana lagA diyaa| lekina java zIla ke mahAtmya se sulI kA siMhAsana bana gayA aura rAnI ko mAlUma huA to vaha apaghAta karake mara gayI / 37. kapilA-vaha brAhmaNI thii| seTha sudarzana kI sundaratA para mugdha thii| darda kA bahAnA banAkara seTha sudarNana ko apane yahAM banA liyA tathA kAma jvara kA nAma lekara seTha ko phusalAnA cAhA lekina sudarzana use bahuta samajhA kara kapilA ke caMgula se mukta ho gayA / anta meM kapilA nagara chor3akara pATalIputra calI gyii| 38. manoramA. -seTa sudarzana kI dharma pasti / 36. seTha suvarzana-sudarzana campA nagarI kA nagara saTha yA jo apane caritra ke liye baha nagara bhara meM prasiddha thaa| kapilA brAhmaNI evaM prabhayA rAnI donoM ke hI caMgula meM yaha nahIM phailA / rAjA ne rAnI ke bahakAve meM Akara jaba use sUlI kA prAdeza diyA to sudarzana ne saharSa svIkAra kara liyA / lekina usake zIla ke mahAtmya se vaha sUlI siMhAsana bana gyii| isake pazcAt kitane hI varSo taka ghara meM rahane ke pazcAt muni dIkSA dhAraNa karalI aura tapasyA karake nirvANa prApta kiyA / ___ jambUsvAmorAsa 40. ambUsvAmI-bhagavAna mahAvIra ke pazcAta hone vAle antima kevalI / inake pitA kA nAma zreSThi RSabhadatta evaM mAtA kA nAma pAriNI thA / yuvAvasthA meM inakA vivAha ATha kanyAznoM se ho gayA / lekina unakA mana saMsAra meM nahIM lagA / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza, grAma, nagara varNana 115 isaliye eka-eka patni kA parityAga karake unhoMne vairAgya le liyA tathA anta meM ghora tapasyA ke pazcAt pahile kaMvalya aura phira nirvANa prApta kiyA / jaina kaviyoM ke liye jambUsvAmI kA jIvana bahuta priya rahA hai isaliye sabhI bhASAoM meM unake jIvana se sambandhita racanAeM milI haiM / kAvyoM meM variNata pradeza, grAma evaM nagara brahma rAyamalla ne apane kAvyoM me aneka pradezoM, nagaroM, grAmoM evaM dvIpoM kA kA ullekha kiyA hai| kucha nagaroM ke sambandha meM vistRta varNana kiyA hai aura kucha kA kebala nAmollekha mAtra kiyA hai phira bhI grAma para nagaroM ke pragAna me kAvyoM meM rocakatA evaM utsukatA AyI hai| adhikAMza nagara aitihAsika evaM sAMskRtika nagara haiM jinhoMne deza kI saMskRti ke vikAsa meM bharapUra yogadAna diyA hai / brahma rAyamalsa meM bhagukacchapaTTaNa,' mAlavadeza, ujjayinI, ratnadvIpa,4 aMgadeza,5 campApura, balavahaNa, dalavaNapaTTaNa, dvArikA, kuNDalapura, hastInAmapura, puDarIka,10 magadha. deza, ayodhyA, 2 prAditapura, 13 basantanagara,14 laMkA,puNDarIka kokidA, kurUjAMgaladeza , " podanapura,18 evaM vArANasI zrAdi nagaroM evaM pradezoM kA ullekha ---. . ... .... 1. zrIpAla rAsa, 80 ! 2. vahI, h| 3. vahIM, / 4. vahIM, 83 / 5. vahI, 115 / 6. vahIM, 163 / 7. pradyumnarAsa, 5 / ne mIzvararAsa, 8 | 8. vahI, 21 / 36 / 9. bhaviSyadasa caupaI, 10-20 / 10, pradyumnarAsa, 82 / 11. vahIM, 86 / 12. vahIM, 63 / 16-16. hanumata kathA / 17. bhaviSyadatta caupaI, 10-20 / 18. vhii| 16. nirdoSa saptamI kathA / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kiyA hai tathA apane pAtroM kI jIvana ghaTanAoM kA varNana kiyA hai| kucha nagaroM kA vistRta paricaya nimna prakAra hai bhRgukacchapaTTaNa saurASTra prAnta ke vartamAna bhaDauca nagara kA nAma hI prAcIna kAla meM bhagukacchapaTTaNa thA / yaha nagara ana sAhitya, vyApAra evaM saMskRti kA pramukha kendra mAnA jAtA thaa|' zrIpAla evaM dhavala seTha kI prathama bAra isI nagara meM bheTa huI thii| seTha ke jahAjI ber3e meM 500 jahAja the| jinasAgara sUri ne aSTakam meM bhRgukaccha ko saurASTra kA nagara likhA hai / prAcArya candrako ti ne bhaDoca nagara meM apanI kitanI hI racanAoM ko samApta kiyA thaa| isI taraha brahma ajita ne bhugukacchapura ke neminAtha caityAlama meM hanumavacaritra kI racanA kI thii|5 vyavahAra bhASya meM nagara kA bar3A mahatva batalAyA hai|' kAlakAcArya ne bhI isa nagara meM vihAra kiyA thaa|" guNacandra gaNi ne prAta bhASA meM saMvat 1168 meM isI nagara meM pAsaNAhacarita kI racanA samApta kI thii| mAlavaveza mAlavA aura mAlava eka hI nAma hai| bhAratIya sAhityakAroM evaM vizeSataH jaina sAhityakAroM ke lie mAlava deza bahuta AkarSaNa kA deza rahA hai / jaina pAgama, 1. prAkRta sAhitya kA itihAsa, pRSTha saMkhyA 373 / 2. ho laghi desa bana giri nadI pAla / sAgara taTTa dADhIbhayo ho maga, kacchapaTaNa sucisAla / / 803 zrIpAlarAsa 3. dvIpe zrI bhagukancha bRddha nagare saurASTrake sarvata: / / 2 / / 4. rAjasthAna ke jaina saMta-~DA0 kAsalIvAla, pR0 157 / 5. vahI, pR. 165 / 1. prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 216 / 7. vahI, pR0 458 1 8. vahI, pR0546 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza, grAma, nagara varNana 117 purANa evaM kAdhya sAhitya meM isa pradeNa kA khUba ullekha milatA hai / prAcArya samaMtabhadra meM mAlavA ke vivAnoM ko zAstrArtha ke lie lalakArA thA / bhaTTAraka jJAnabhUraNa ne mAlava jana pada ke thAvakoM ko sambodhita kiyA thaa| zrIpAla mAlava deza kA rAjA yaa| ujjayinI ujjayinI nagarI saMkoM varSoM taka mAlava jana pada kI rAjadhAnI rahI 1 jaina sAhitya evaM itihAsa meM isa nagarI kA nAma sadaiva hI pramukha rUpa se liyA jAtA rahA / bhagavAna mahAvIra ne isI nagarI ke atimuktaka zmazAna meM rUdra dvArA kiye gaye ghora upasarga para vijaya prApta kI thii| nAgamoM evaM anya sAhitya meM ujjayinI se sambandhita aneka kathAe~ milatI hai / zrIpAla rAjA kI rAnapAnI kalAMga kI gyii| candragupta ke zAsanakAla meM ujjayinI usake rAjya kA aMga thI tathA isa nagarI se bhadrabAhu ke ziSya vizAkhAcArya apane saMgha ke sAtha prayAga gaye the| bhaTTArakoM kI bhI yaha nagarI kendra rahI thI / saMvat 1666 meM viSNukavi ne bhaviSyadatta caupaI kI yahIM racanA kI thii| ratnadvIpa zrIpAla evaM bhaviSyadatta apane samaya meM donoM hI vahAM vyApAra ke liye gaye the| yaha koI dakSiNa dizA kA choTA dvIpa mAlUma par3atA hai / aMgadeza evaM campAnagarI aMgadeza eka jana pada thA / campA nagarI irAkI rAjadhAnI thii| yaha prArya kSetra meM mAtA thA aura prAyoM ke 253 anapadoM meM isakA pramugna sthAna thA / zrIpAla rAsa meM aMgadeza evaM upakI rAjadhAnI campA kA nimna prakAra ullekha kiyA hai hA suNi koDIbhaDa kara balAga, aMgadesa campApuri thAna / tAsu dhiraya rAjai. ho kuvApara tasa tIyA sujANi / tAsu putra sirIpAla hA ho vacana hamArA jANi pramANi // 112 // 8. rAjasthAna ke jaina saMta-DA0 kAsalIvAla, pR. 40 / 6. saMpatu sorahasa hUM gaI, adhikI tApara chAsaThi bhaI / purI ujjainI kavini ko dAsu, viSNu tahAM kari rahyo nivAsu / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahAkavi brahma rAyamalla seTa sudarzana bhI aMgadeza kA hI thA / sudarzana rAsa meM aMgadeza ko dhana-dhAnyapUrNa evaM jina bhavanoM se yukta deza kahA hai / ' daza para dazapaTTaNa athavA dalavaNapaTTaNa dazapura ke hI dUsare nAma haiM / dazapura pahale mandasaura kA hI dUsarA nAma thA / kavi rAjazekhara ne dazapura kA ullekha paizASI bhASA ke bolane vAloM kA nagara batalAne ke liye kiyA hai / AvazyakacUNi meM dazapura kI utpatti kA ullekha AyA hai| prAcArya samantabhadra saMbhavataH dazapura meM kucha samaya taka rahe the| dvArikA yAdoM kI samudra taTa para sthita prasiddha paurANika nagarI / isI nagarI ke zAsaka samudravijaya, vAsudeva evaM halaSara the / 22 veM tIrthakara neminAtha kI janma nagarI bhI yahI thI / kavi ne dvArikA kA varNana nemIzvararAsa evaM pradyumnarAsa donoM meM kiyA hai / aho kSetra bharaNa para naMbU dIpo / mana vArAnImatI samada samIpa sobhA yAga pAro ghaNA / maho chapana jI koddhi jAvo to paaso| logati sukSIya lIsA kareM maho indrapurI jima karai ho vikAsa // 8 // nemIvara rAsa durvAsA RSi ke zApa se dvArikA jala kara naSTa ho gaI thii| 1. aho aMga desa prati bhalo jI pradhAnA, dhanakaNa saMpadA taNo jo nidhAna jina bhavaNa bana sarovara ghaNA yahA~ campA jo nagrI ho madhya subha dhAna munivara nibasa jI prati ghaNA 1 svAmI jI vAsupujya jI pahuMtI niravANa // 2. pamparAmAyaNa (7-35) / 3. prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 26 / 4. vahI, pR0 250 / 5. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 174 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza, grAma, magara varNana 116 pAditapura sumerU ke dakSiNa dizA kI ora sthita vidyAdharoM kA nagara thaa| nagara apanI prAkRtika saundarya ke liye vikhyAta thA / pavanakumAra kA pitA prahalAda isI nagara kA zAsaka thaa| basanta nagara sumerU ke pUrva dizA kI pora sthita vidyAgharoM kA dUsarA nagara / mahendra isI kA zAsaka thA / aMjanA usakI putrI thii| paDarIka videha kSetra kA nagara jahA~ sImandhara svAmI zAzvata virAja kara dharmopadeza kA pAna karAte rahate haiN| laMkA bhArata ke dakSiNa kI aora sthita laMkA dvIpa bahu cila dvIpa hai| rAvaNa yahA~ kA rAjA thaa| usane sItA kA apaharaNa karake isI dvIpa meM lAkara rasnA thA / hanumaMta kathA meM brahma rAyamalla ne laMkA varNana kiyA hai| yaha dvIpa trikuTAcala parva kI talahaTI meM sthita hai / ' hastinAgapura hastinApura kA hI dUsarA nAma hai / yaha nagara kurUjAMgala deza kI rAjadhAnI thii| brahma rAyamalla ne isa nagara ko svarga kI nagarI ke samAna liyA hai aura usakA nimna prakAra vistRta varNana kiyA hai| - uttama kura jaMgala ko desa, bhalI vasta sahU bhariu prasesa / vastu manohara lAhi je ghaNI, pujaM tahAM ralI mana saNI / taha maiM hastanAgapura thAna, sobhA jaisI surga dhimAna / bAga bAvaDI taho sobhA ghaNoM, vRkSa jAti bahu jAI na giNoM / munivara nAtha dhare tahAM imAma, jANe sono tiNo samAna / parigaha saMgata vA Isa, kara dhyAna prati mahA jagIsa / / 1116 1. padmapurANa 5.167 / 2. viSyadattacaupaI / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 mahAkavi brahma rAyamalla riddhivaMta munivara prati ghaNA, yama phalaM saha chaha riti taNA / kara ghora tapa mana baca kAya, upajo kevala mukti hau saai||12|| kSetrI dhAna avAra hoi, duSkhuzAla na jANe koh| soma bhalI sAla pokharI, vIsa nirmala pAmI bharI // 1 // paMyI gaNa tapsa bhUkha palAI, sItata nIra pakSa phala khAI // 14 // bhana mAhi jiga thAmaka ghaNA, mAhai biMba bhalA miNa taNA / va vidhi pUjA zrAvaka karai, gura kA baMdhana sa hoyA dharai / 15 // bAna cAri tihaM pAyAM dei, pAtra kupAtra parIkSA le|| biba pratiSThA mAtrA mAra, kharaca dravya prAparNa apAra // 16 // kaMghA maMbara pola , mAta mahira nisa:: kari ghari rasI badhASA hoi, kAna pariu mahi murisa ne koI // 17 / rANA rAja kara mUpAla, jaso svarga indra ghovAla / pAla prajA cAle nyAi, punyavaMta hapanApura rAi // 18 // pradyumna carita meM duryodhana ko hastinApura kA rAjA likhA hai / jaina granthoM meM hastinApura ko deza kI 1. prasiddha rAjadhAniyoM evaM tIthoM meM ginAyA hai / mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara brahma rAyamalla santa the isalie ve bhramaNa kiyA hI karate the / rAjasthAna unakA prabhusya pradeza thA jisake vibhinna nagaroM meM unhoMne vihAra kara ke sAhityanirmANa kA pavitra kArya saMpanna kiyA thaa| kavi ne una nagaroM kA racanA ke anta meM jo paricaya diyA hai vaha atyadhika mahattvapUrNa hai tathA yaha nagaroM ke vyApAra, prAkRtika saundarya evaM vahAM kI vyavasthA ke bAre meM paricaya dene vAlI hai| hama yahA~ una sabhI nagaroM kA sAmAnya paricaya prastuta kara rahe haiM --- raNathammaura dUDhAu pradeza meM raNathammaura kA kilA vIratA evaM balidAna kA pratIka hai| usake nAma se zoya evaM syAga kI kitanI hI kahAniyAM jur3I huI haiN| 11 vIM satAbdi se yaha durga zAmbharI ke cauhAna zAsakoM ke adhIna thaa| isake pazcAta raNathambhaura ne Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAdhya racanA ke pramukha nagara kitane hI utAra car3hAva dekhe / kabhI usaphe talavAroM evaM topoM kI khulI cunautI kA sAmanA kiyA to kamI usane rakSA ke lie hajAroM lAkhoM vIroM ko apanA khUna bahAte dekhA / hammIra rAjA ke sAtha hI raNathambhaura kA bhAgya ne palaTA khAyA aura kabhI yaha musalima bAdazAhoM kI adhIna rahA to kabhI rAjapUta mAsakoM ne usa para apanI patAkA phaharAyI / dehalI ke bAdazAhoM ke lie yaha kilA hamezA hI siradarda banA rahA / samrATa akabara isa pile para adhikAra kiyA to vahA~ kucha zAnti rahI manta meM mugala samrATa zAha Alama ne isa kile ko jayapura ke mahArAjA savAI mAdhosiMha ko de diyA / raNathambhaura jainadharma evaM saMskRti kA kendra rahA / yuddhoM evaM mArakATa ke madhya bhI vahA~ kabhI-kabhI sAMskRtika kArya hote rahe / 11 vIM zatAbdi meM zAkambharI ke samrATa pRthvIrAja (prathama) ne ana mandiroM meM svarNa kalaza car3hAyA thA / 'siddhasena sUri ne rAjasthAna ke jina pavitra sthAnoM kA ullekha kiyA hai unameM raNathambhaura kA nAma bhI sammilita hai| rAjA hammIra ke zAsana kAla meM bhatAraka dharmacandra ne kile meM vizAla pratiSThA samAroha kA prAyojana kiyA thA 2 aura mandira meM dhobIsI kI sthApanA karavAyI thI / usake zAsana meM jaina dharma kA cAroM ora acchA prabhAva sthApita thaa| hammIra ke pazcAt raNathambhaura musalima zAsakoM ke AkramaNa kA zikAra banatA rhaa| sakta J608 meM paM0 jinadAsa ne zerapura ke zAntinAtha caityAlaya meM holIreNukA caritra kI racanA kI thii| jinadAsa raNathambhaura ke nikaTa navalakSapura kA rahane vAlA thaa| isa anya kI pratilipi raNathambhaura meM hI sAha karamA dvArA karavAyI gaI thI aura prAcArya lalitakIti ko bheMTa meM dI gaI thI / isake eka varSa pazcAt saMvat 1609 meM zrIdhara 1. raNathaMbhapure prANAleheNaM jassa sariyega / hema dhapa dasa misana nicca naccAviyA kittI / / 3 / / --padamadeva kRta sadagurUpaddhati 2. savat mAgha di 5 zrI mUlasaMghe sarasvatI gacche bhaTTAraka zrI dharmacandra jI sAhamala pIlamala cAMdavADa bhAryA bharavata saharagaDha raNathaMbhAra zrI rAjA hammIra / 3. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM ko grantha sUcI caturtha bhAga, pR0 212, pacAyata mandira bharatapura / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mahAkavi brahma rAyamalla ke bhaviSyadatta carita kI pratilipi kI gii| bhaviSyadattarita prapana ko kRti hai| isI varSa eka aura graMtha jiNadattacariu kI pratilipi kI gii| prastuta pAMDulipi mAcArya lalitakIti ko bheMTa svarUpa dI gii| usa samaya sAha dulahA vahA~ ke pramukha zrAvaka the| saMvat 1630 meM yA isake pUrva brahma rAyamalla raNathambhaura pahuMce the / usa samaya kile para samrATa akabara kA zAsana thA / tathA vahA~ apekSAkRta zAnti thI / isI kAraNa kavi vahA~ zrIpAla rAsa kI racanA kara sake / brahma rAyamasla vahA~ kitane samaya taka rahe isa sambandha meM to koI ullekha nahIM milatA kintu kavi ne kile kI samRddhi kI prazaMsA kI hai tathA use dhana tathA sampatti kA khajAnA kahA hai / kile ke cAroM prora pAnI se bhare hue sarovara the / yahI nahIM vana upavana udyAna se vaha yukta thA / kile meM bahuta se jina mandira the jo atIva zobhAyamAna the / saMvata 1644 meM bhaTTAraka sakalabhUSaNa ke SaTakarmopadeza mAlA kI pratilipi zrImatI pAnaMtI ne sampanna kraayii| usa samaya yahA~ rAva jagannAtha kA zAsana thA / durga ke cAroM ora zAnsi thI tathA vahA~ ke nivAsiyoM kA dhyAna sAhitya pracAra kI ora jAne lagA thaa| isake pazcAt saMvat 1659 meM thI RSabhadeva jI agravAla ke Agraha se tatvArthasUtra kI prati kI gii| isase agravAla jana samAja meM pUrNa prabhAva thaa| rAjA jagatrAtha ne ToDA ke nivAsI khImasI ko apanA mantrI banAyA jinhoMne kile para eka jina mandira kA nirmANa karAyA thaa| harasora harasora kI rAjasthAna ke prAcIna nagaroM meM gaNanA kI jAtI hai / jo nAgaura jile meM puSkara se DegAnA jAne vAle basa sar3aka para sthita hai| 12 vIM zatAdidra meM yaha nagara prasiddhi pA cukA thaa| jisa prakAra zrImAla se zrImAlI tathA prosiyA se nosavAla, khaMDelA se khaNDelavAla jAti kA nikAsa huyA thA usI prakAra hara mora se harasUrA jAti kI utpatti huI thii| isI taraha harSapurIya gaccha kA bhI imI nagara se utpatti huI thii| harasora para prArambha meM zAkambharI ke cauhAnoM kA zAsana thaa| cauhAnoM ke pazcAt harasora para musalamAnoM kA adhikAra ho gayA / / 1. Ancient Cities and Town, of Rajasthan by Dr. K. C. Jain, Page 328. 2. Ibid, Page 330. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara 123 saMvat 1628 meM brahma rAyamalla harasora pahuMce aura kahIM para bhAdavA sRSTI 2 budhavAra saMvat 1628 ke dina pradhumnarAsa kI racanA samApta kI / kavi ne harasora kA bahuta hI saMkSipta paricaya diyA hai jo nimna prakAra hai-- ho solahasa paThavisa vicAro, ho bhAdava sudi dutIyA yudhivAro gaDha harasaura mahA bhalo jI, ho devazAstra gurU rAkhaM mAno / / 1941 17 vIM zatAbdi ke prathama caraNa meM harasora meM zrAvakoM kI acchI vastI thI aura ve devazAstra gurU tInoM ko hI bhakti karate the| jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMvat 1662 ko eka bhaviSyadatta caritra (zrIdharakRta) kI pAMDulipi hai jo jisakI lipi ajamera meM prajana jozI dvArA kI gayI thI isake dUsare pora likhA huA hai ki harasora meM rAjA sAMvaladAsa ke zAsana kAla meM khaNDelavAla deva evaM usakI patnI devalade vArA grantha kI pratilipi karAyI gayI thii| jhuMjhana jhujhunu zekhAvATI pradeza kA pramukha nagara hai / dehalI ke samIpa hone ke kAraNa yahA~ digambara jaina bhaTTArako kA barAbara AvAgamana banA rhaa| 15 vIM zatAbida meM hone vAle caritravarddhana kA jhujhanu ke pradeza hI pramukha kArya kSetra thaa| nagara meM digambara evaM prabetAmbara donoM hI kA jora thA / saMvat 1516 meM isI nagara meM bhaTTAraka jinacanda ke evaM muni sahastrakItti ke zipya tihuNA ne trailokyadIpaka (vAmadeva) kI pratilipi karake apane gurU jinacandra ko bheMTa kI / grantha kI pratilipi karAne vAle the khaNDelavAla jAti ke seThI gotra vAle saMdhI moTanA usakI patnI sAha eva usake parivAra ke anya sadasyagaNa / paMcamI prata ke udyApana ke upalakSa meM prastuta grantha pratilipi karavAkara tatkAlIna bhaTTAraka jina canda ko bheMTa svarUpa diyA gayA thA / __ saMvat 1615 meM brahma rAyamalla bhumunu pahu~ce / unakA vahA~ acchA svAgata kiyA gayA aura isI nagara meM nemIzvararAsa samApta kiyaa| kavi ne nagara kA jo saMkSipta 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI anya sUcI, caturtha bhAga, pR. 184 / 2. rAjasthAna ke jaina sAhitya, pR066| 3. svasti saM0 1516 barSe ........... ............sadgurUve pradatta / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAkavi brahma rAyamalla varNana kiyA hai usase patA calatA hai ki nagara meM cAroM ora bana upayana the / zrAvakoM kI saMkhyA nagara meM vizeSa thii| vaise vahA~ sabhI jAtiyoM ke loga rahate the / nagara kA rAjA cauhAna jAti kA thA jo udAra evaM kuzala zAsaka thA tathA sabhI dharmoM kA Adara karatA thaa| saMvat 1815 se pUrva pAhAga miSata TomAsa gijAmA mana proga meM hI sthita haiM / isase bhI patA calatA hai ki usa samaya taka yaha pradeza jaina dharmAvalambiyoM kA pramukha kSetra thA / dhaulapura gholapura pahile rAjasthAna kI eka choTI jATa riyAsata thii| vartamAna meM yaha mavAI mAdhopura kA upajilA hai| dhaulapura rAjasthAna evaM madhyapradeza kA sImAvartI pradeza hai / vaise dhaulapura kA prAcIna itihAsa rahA hai| 8 vIM zatAbdi se 17 vIM matAbdi tasA yahA~ cauhAna evaM tomara rAjapUtoM kA zAsana rhaa| kucha samaya ke lie sikandara lodI ne isa kSetra ko apane rAjya meM milA liyA / khAnuprA kI lar3AI ke pazcAt yaha pradeza mugaloM ke hAtha meM A gayA aura usake pazcAt marahaThAyoM ne isa para apanA adhikAra kara liyA / san 1800 meM dhonapura, bAr3I, rAjAkheDA tathA saramapurA ko milAkara eka nayI riyAsata ko janma diyA gayA use mahArAja rAnA vIratasiMha ko de diyA gyaa| unake pazcAt matsya pradeza nirmANa taka dhaulapura rAjya kA zAsana unhIM ke vaMzajoM ke hAthoM meM rahA / dhaulapura jaina dharma kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa pradeza rahA hai| apabhraza ke mahAkavi raidhu kA dhaulapura pradeza se vizeSa sambandha rahA thA aura unakA janma bhI isI pradeza meM huA thA / 2 thI jinahaMsasUri (saM. 1524-82) ne dhaulapura meM bAdazAha ko camatkAra dikhalA kara 500 kaidiyoM ko chur3avAyA thA / saMvat 1629 athavA isake pUrva se brahma rAyamalla svayaM dhaulapura pahuMce aura vahA~ ke zrAvaka zrAvikAnoM ko sAhitya evaM saMskRti ke prati jAgarUkatA ke lie preraNA do| brahma rAyamalla ne nagara kI sundaratA kA yadyapi adhika varNana nahIM kiyA lekina jo 1. aho solAha se pandraha racyorAsa................""rAzajI mAna / / 4 / / 2. rAjasthAna kA jana sAhitya, pR0 155 / 3. vahI, pR. 673 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara kucha kiyA hai umase jJAta hotA hai ki usa samaya nagara meM sabhI jAtiyoM rahatI thI sathA vaha vana, upavana, mandira evaM makAnoM kI dRSTi se nagara svarga samAna mAlUma hotA za / kavi ne dhaulapura ko gholaharanagra likhA hai|' janoM ko ghanI bastI thI aura unakI ruci pUjA pATha prAdi meM rahatI thii| zAkambharI vartamAna sAMbhara kA nAma hI zAkambharI rahA hai| zAkambharI kA ullekha saMskRta, prAkRta evaM apanaza ke vibhinna granthoM meM milatA hai| zAkambharI devI ke pITha ke rUpa meM vartamAna sAMbhara kI prAcInatA mahAbhArata kAla taka to calI hI jAtI hai : mahAbhArata (vanaparva) devI bhAgavatI 7128, zivapurANa (umAsaMhitA) mArkaNDeyapurANa aura mUrti rahasma prAdi paurANika anyoM meM zAkambharI ko avatAra kAyoM meM zatavArSikI anAvRSThi, cintAkuna RSiyoM para devI kA anugraha, jalavRSTi, zAkAdi prasAda dAna dvArA dharaNI ke bharaNa poSaNa yAdi kI kathAeM ullekhanIya haiN| vaiSNAva purANoM meM zAkambharI devI ke tInoM rUpoM meM zatAkSi, zAkambharI aura durgA kA vivecana milatA hai / deza meM zAkambharI ke sIna sAdhanA pIra hai / pahalA sahAranapura meM dUsarA sIkara ke pAsa evaM tIsarA sAMbhara meM sthita hai| yoM to sAMbhara ko zAkambharI kA prasiddha sAdhanA pITha hone kA gaurava prApta hai lekina isameM sthita prasiddha tIrthasthalI devadAnI (devayAnI) ke AdhAra para bhI isa nagara kI paramparA mahAbhArata kAla taka calI jAtI hai| jaina dharma aura jaina saMskRti kI dRSTi meM zAkambharI prArambha se hI mahattvapUrNa nagara rahA / mAravAr3a pradeza kA praveza dvAra hone ke kAraNa bhI isa nagara bA atyadhika mahattva rhaa| dehalI evaM prAgarA se Ane vAle janAcArma zAkambharI meM hokara hI 1. aho gholahara nagra vana dehurA thAna, devapura somaM jI sarva samAna poNi chattIsa lIlA kara aho kareM pUjA nita jaba parahaMta / 2. svAdani phalamUlAni bhakSaNArtha dadau zivA / zAkambharIti nAmApi taddhinAt samabhumlapa / devo bhAgavatI 7 / 28 bhAliyaM sa puravaM teSAM, zAkena phila bhArata / tataH zAkambharItyeva nAmA yasyAH pratiSThitam / mahAbhArata banaparva Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mahAkavi brahma rAyamalla mAravAr3a meM vihAra karate the| ajamera, cittor3a, cAkasU, nAgaura evaM prAmera meM hone vAle bhaTTArakoM ne sAMbhara ko apane bihAra se khUba pAcana kiyA thA / mahAkavi vIra prAzAdhara, ghanapAla evaM mahezvarasUri ne apanI kRtiyoM meM zAkambharI kA bar3I zraddhA ke sAtha ullekha kiyA hai| hindI ke prasiddha jaina kavi brahma rAyamalla ne saMvat 1625 meM jyeSTha jinavara kathA evaM jina lADUgIta bI racanA sAMbhara meM hI kI thii| donoM hI laghu racanAeM haiM / narAyanA se jo prAcIna pratimAe~ upalabdha huI hai ye isa pradeza evaM usakI rAjadhAnI sAMbhara meM jaina saMskRti kI vizAlatA para prakAza DAlatI haiM / saMvada 1524 meM yahAM jinacandrAcArya kRta siddhAntasAra saMgraha kI pratilipi kI gaI / ' saMvat 1750 meM yahA~ bhaTTAraka ratnakIti sAMbhara padhAre aura zrAvikA gogalade ne sUktamuktAvalI TIkA kI pAMDulipi likhavA kara unheM bheMTa kI thii| saMvat 1829 meM ajamera ke bhaTTAraka vijayakIti ke amnAya ke harinArAyaNa ne puSaNasAra kI prati karavA kara pa0 mANakacanda ko bheMTa meM dI thii| 19 vIM zatAbdI meM yahA~ zrI rAmalAla pahADamA hue jo apane samaya ke acche lipikAra the| vartamAna meM nagara meM 4 digambara jaina mandira haiM jina meM vizAla evaM prAcIna jina pratimAeM virAjamAna hai| nagara ke dhAna maNDI ke mandira ko jo prAcIna hastalikhita granthoM kA saMgraha hai vaha yahAM ke nivAsiyoM kI sAhityika ruci kI mora sameta karane vAlA hai| nagara meM isa yuga meM bhI jainoM kI acchI bastI hai aura ve apane prAcAra vyavahAra tathA zikSA prAdi kI dRSTi se pradeza meM pramukha mAne jAte haiN| ___ sAMgAnera rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura se 13 kilomITara para dakSiNa kI ora sthita sAMgAnera pradeza ke prAcIma nagaroM meM pramukha nagara mAnA jAtA hai / prAcIna granthoM meM isa nagara kA nAma saMgrAmapura bhI milatA hai / 10 vIM zatAbdI ke pUrva meM hI isa nagara ke kabhI apane vikAsa kI carama sImA para pahuMca kara prasannatA ke prasUna barasAye to kabhI patana kI ora dRSTi DAla kara use A~sU bhI bahAne pdd'e| 12 vIM zatAbdI taka yaha nagara apane pUrNa vaibhava para thA / vahA vizAla mandira the / dhavala evaM kalApurNa prAsAda the / vyApAra evaM udyoga thA / isake sAtha hI vahAM the-sabhya evaM -...-... 1. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI, paMcama bhAga, pR0 83 / 2, vahI, pR0 706 / 3. vahIM, pR0 260 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAmya racalA ke pramukha kAra susaMskRta nAgarika / sAMgAnera (saMgrAmapura) ke samIpa hI campAvatI (cAkamU) takSakagar3ha (ToDArAyasiMha) evaM grAmragar3ha (yAmera) ke rAjya the jinheM usakI samRddhi evaM vaibhava para I ithii| kAlAntara meM nagara ke bhAgya ne palaTA khAyA aura dhIre-dhIre vaha vIrAna nagara-sA bana gyaa| jisameM saMdhI jI kA jana mandira evaM anya gharoM ke atirikta kucha bhI nahIM rahA / mandira ke uttuMga zikhara hI nagara ke vaibhava ke eka mAtra pratIka raha gye| 16 vIM zatAbdI meM bhAmera ke rAja siMhAsana para rAjA pRthvI siMha suzobhita the / ve vIra rAjapUta the tathA apane rAjya kI mImAe~ banAle ke tIghra icchuka the / unake 12 rAjakumAra the jinheM pRthvIsiMha ne bhAmera meM hI eka-eka koTaDo (kile ke rUpa meM) banAne kI svIkRti de dii| inhIM 12 rAjakumAroM meM se eka rAjakumAra ne sAMgA jo vIratA evaM sUjha vAle the / mahArAjA pRthvIsiMha ke pazcAt mahArAjA ratanasiMha dhAmera ke zAsaka bane / ratanasiMha kI aura rAjakumAra sAMgA kI adhika dina taka nahIM bana sakI / rAjakumAra sAMgA bIkAnera ke zAsaka jayasiMha ke pAsa cale gye| kucha hI samaya meM usane vahA~ senA ekatrita kI aura zastroM se pUrNa susajjita hokara mAmera kI bhora cala diyA / mArga meM mojamAbAda ke maidAna meM hI donoM senAoM meM jamakara lar3AI huI aura usa yuddha meM vijayazrI sAMgA ke hAtha lgii| rAjakumAra sAMgA pAmera kI ora cala par3e / mArga meM use eka ujar3I huI bastI dikhalAI dii| sAMgA jaina mandira kI kalA evaM usakI bhasmatA ko dekhakara prasanna ho gayA / mandira meM virAjamAna pAparvanAtha kI pratimA ke darzana kiye aura ujar3I huI bastI ko puna: basAne kA saMkalpa kiyA / yaha 16 vIM zatAbdI ke antima caraNa kI ghaTanA hai / bastI kA nAma sAMgA ke nAma se saMgrAmapura ke sthAna para sAMgAnera prasiddha ho gayA / kucha hI varSoM meM vaha puna: pracchA nagara bana gayA / san 1561 meM jaba mugala bAdazAha akabara ajamera ke lyAzA kI daragAha meM apanI bhakti pradarzita karane gaye to Amera ke rAjA bhAramalla ne unakA szagata sAMgAnera meM hI kiyA / mahArAjA bhagavantadAsa ke zAsana meM hindI ke prasiddha kavi brahma rAyamalla hue jinhoMne sAMgAnera meM hI san 1576 meM bhaviSyadasa caupaI kI racanA samApta kI / san 1582 meM jainAcArya hIrA vijaya sUri samrATa akabara ke nimantraNa para unake darabAra meM gaye the to be sAMgAnera hokara hI dehalI gaye the| sAMgAnera nivAsiyoM ne unakA hArdika svAgata kiyA thaa| isake pazcAt yaha nagara 16 vIM zatAbdi se 19 vIM zatAbdi taka vidvAnoM kA ullekhanIya kendra rahA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mahAkavi brahma rAyamalla sAMgAnera kA ullekha brahma rAyamalla ne to kiyA hI hai isa nagara meM khuzAlacanda kAlA (17 vIM zatAbdi), puNyakIti (saMvat 1660), jodharAjagodIkA (16 vIM17 vIM zatAbdi) hemarAja / / (17 vIM zatAbdi) tathA kizanasiMha jaise vidvAn hue / jayapura basane vo 50 varSa dAna na rAha nagara jaina mAdityakoM ke lie vizeSa prAkarSaNa kA kendra rahA / brahma rAyamalla ne sAMgAnera ke bAre meM jo varNana kiyA hai usase patA calatA hai ki usa samaya yaha nagara dhana-dhAnyapUrNa thA tathA cAroM ora pUrNa sukha zAnti thI / zrAvakoM kI yahA~ bastI kI ve sabhI dhana sampatti yukta the / sabase acchI bAta yaha thI ki unameM prApasa meM pUrNa matakya thaa| nagara meM jo jaina mandira the unake unnata zikhara prAkAma ko chUta the| bAjAra meM javAharAta kA vyApAra khUba hotA thaa| sAMgAnera vAiDa deza meM vizeSa zobhA yukta thaa| zahara ke pAsa hI nadI bahatI thI paura cAroM ora pUrNa sukha-zAnti vyApta thii| vidvAnoM ke kendra ke sAtha hI sAMgAnera bhaTTArakoM kA kendra bhI thA / prAmera gaddI hone ke pazcAt bhI ve barAbara sAMgAnera pAyA karate the| abhI taka jitanI bhI prazastiyo milI hai unameM sabhI meM bhaTTArakoM kA atyadhika zraddhA ke sAtha nAmollekha kiyA gayA hai / lekina bhaTTArakoM kA vizeSa vihAra bhaTTAraka candrakIti (saMvat 1622-62 taka) se bar3hA aura bhaTTAraka devendra kIti, bhaTTAraka narendrakIti bhaTTArata surendrakati, bhaTTAraka jagatkoti, bhaTTAraka mahendrakIti, bhaTTAraka sukhendrakIti Adi kA vizeSa AvAgamana rahA / terahapantha ke udaya ke samaya bhaTTAraka narendrakIti vahIM sAMgAnera meM the / ' khuzAlacanda kAlA lakSmIdAsa ke ziSya the jo svayaM bhaTTAraka devendrakIti ke pramukha ziSya the| desa DhUDhAi sobhA vaNI, pUje tavA prAli maNa taNo / nirmala tala nadI baha phira. sukha meM base baha sAMgAneri / / bahudizi baNyA bhalA bAjAra, bharai paTolA mAtI hAra / bhavana usuga jinezvara taNA. saubha caMdavA toraNA ghaNA / rAjA rAje bhagavantadAsa, rAjezvara sevAhi baDha tAsa / parajA loga susthI saba basau, duzI dalitrI purava paas| zrAvaka loga basai dhanavanta, pUjA karahi japahi parihanta / uparA UparI vaira na phAma, jihi ahiminda muza sunna nAma / / J. bhaTTAraka pravirike narendrakIrati nAma / yaha kupantha tinake samai nayo calyo agha dharama / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara! 126 bhaTTArakoM evaM vidvAnoM kA kendra hone ke sAtha hI yahA~ prAcIna sAhitya kA bhArI saMgraha yA / bar3e-bar3e zAstra bhaNDAra the 1 tayA unameM prAcIna granthoM ko pratilipi karane ke pUrNa sAdhana the| jayapura ke terahapanthI mandira (var3A), TholiyoM kA mandira, badhIcanda jI kA mandira evaM godhoM ke mandira meM jo zAstra bhaNDAra hai ve saba pahile sAMgAnera ke vibhinna zAstra bhaNDAroM meM the| isake atirikta yaha nagara sudhArakoM kA bhI kendra thA / digambara samAja ke terahapastha kA sabase adhika poSaNa yahI hazrA tathA isake mukhya netA amarA bhIsA ne jo hindI ke kavi jodharAja godIkA ke pitA the / mastarAma sAha ne apane grantha mithyAtva khaNDana pustaka meM terahapantha evaM amaracanda ke bAre meM vistRta jAnakArI dI hai| jisake anusAra apanA bhImA ko dhana kA atyadhika mumAna thA tathA vaha jinavANI kA avinaya karatA thA isalie usako vahA~ ke zrAvako ne jina mandira se nikAla diyA isake pazcAt usane terahapatha kA pracAra kiyA aura apanA eka nayA mandira banavA liyA / 2. yura nikaTi basa eka pora, sAMgAneri prAdi ta Thora / sabe sukhI tA nagarI mAhi. tina meM zrAvaka suvasa sAhi / bar3e-bar3e caityAlaya jahA, brahmacAra ika basa thaa| amaracanda hI tAko nAma, sobhita sakala gunani kA dhAma / tAke viMgI milI prAvata panca, kathA sunata taji ke parapanca / tini maiM amarA bhausA jAti, godIkA yaha vyoMka kahAti / dhanako garava adhika tina gharayo, jiravANA ko bhvinykryo| taba bAlo zrAvakani vicAri, jina mandira te dayA nikAri / jaba una kInho krodha anaMta, kahI cale ho nUnana pantha / taba vai adhyAtamI kiteka mile, hAdazA sarva yakase mile / banavo kachuyaka lAlaca deve, apane mata meM grAne cha cha / nayoM deharo ThAnyo aura, pUjA pATha race bara jo / satarahe meru niDosarai zAla, mata mAdho prasaM madha jAla / logani miti ke mato upAyo, terahapanya nAma tthhraayo| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla usa samaya sAMgAnera ke jaina samAja kI bahata khyAti bar3ha gayI thI tathA dhArmika evaM sAmAjika mAmaloM ko nibaTAne kI dRSTi se bhI vahAM ke pramukha zrAvakoM ke pAsa Ate aura unase mArga darzana cAhA jaataa| kavivara jodharAja godIkA ke kAraNa sAMgAnera ko aura bhI prasiddhi evaM lokapriyatA prApta huI / usane likhA hai ki hajAroM nagaroM meM sAMgAnera pramukha nagara thA / ' sAMgAnera sAhityika kendra ke atirikta vyApArika kendra thA / jayapura basane ke pUrva isa nagara kA bahuta mahattva thA / bAhara ke vidvAn evaM vyApArI yahA~ aAkara rahane lagate the / hindI ke vidvAn kizanasiMha (17-18 vIM zatAbdi) vyApAra ke lie hI rAmapurA chor3akara sAMgAnera pAkara rahane lage the| isI taraha brahma rAyamassa (16 vIM zatAbdi) ne bhI yahA~ kAphI samaya taka rahe the / hemarAja dvitIya sAMgAnera ke the lekina phira kAmA jAkara rahane lage the / __sAMgAnera meM bar3I bhArI saMkhyA meM granthoM kI pratilipiyoM kI gaI jisase yahA~ ke samAja kI sAhityika niyatA kA patA lagatA hai| saMvat 1600 meM sAMgA ke gAsana meM bhaTTAraka vardhamAna deva kRta varAMga caritra kI pratilipi kI gayI thI / usameM sAMgA ko 'rAva' kI upAdhi se sambodhita kiyA hai / ' sAMgAnera ke punasthApana ke pazcAt saMvatollekha vAlI yaha prathama pANDulipi hai| isI grandha kI punaH saMvat 1631 meM pratilipi kI gayI thii| usa samaya nagara para mahArAjAdhirAja bhagavantasiMha kA rAja thaa| isake pazcAt prAdinAtha caityAlaya meM saMskRta kI prasiddha purANa kRti harivaMzapurANa kI pratilipi kI gyii| usa samaya mahArAjA mAnasiMha kA zAsana thaa| saMvat 1712 meM prAdhikA candrazrI ne digambara jaina mandira Tholiyo meM cAturmAsa kiyA ! unakI ziSyA nAnhI ne usa samaya aSTAnhikA prata rakhA aura usake nimita 1. sAgAneri suyAna meM, deza DUDAhaDi sAra / tA sama nahi ko pora pura, dekhe sahara habAra / / 2. upanau saugAneri ko, aba kAmAgar3ha vAsa / pahA hema dohA race, svapara buddhi parakAsa || 1. grantha sUcI prathama bhAga- pRSTha saMkhyA 384 / 2. pantha sUvI tRtIya bhAga-pRSTa saMkhyA 75 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara 131 dharmaM parIkSA kI prati karavA kara mandira meM virAjamAna kI 18 vIM evaM 19 vIM zatAbdI meM yahA~ granthoM ko pratilipi karane kA kArya darAvara calatA rhaa| jayapura ke grantha bhaNDAroM se pacAsa se bhI adhika aisI pANDulipiyA~ hogI jinakA lekhana kArya isI nagara meM huA thaa| pratilipi karane vAle paNDitoM meM paM0 cokhananda, paM0 rAdAIrAma godhA evaM unake ziSya nAnagarAma kA nAma ullekhanIya hai / sAMgAnera jaina evaM vaiSNava mandiroM kI dRSTi se bhI ullekhanIya nagara hai / pUrva meM se yahA~ kA saMtrI jI kA jaina mandira rAjA ke prAcIna eka mandira hai| isa mandira kA nirmANa 10 vIM zatAbdi meM huA thaa| mandira ke saMvat 1001 kA eka lekha aMkita hai / 4 1001 ke pUrva hI honA cAhiye / cauka meM jo dedI hai usakI bAMdaravAla meM jisake anusAra mandira kA nirmANa sabat 17 mandira kA dvAra atyadhika kinnara - kizariyA vividha unake hAtha meM phUloM kI isa mandira kI kalA kI tulanA mAtra ke dilavADA ke jaina mandira se ko jA sakatI hai / jisakA nirmANa isake bAda meM huA thaa| kalA-pUrNa haiM aura cauka meM donoM ora stambhoM para vAdhya yantroM ke sAtha nRtya karatI huIM pradarzita kI gayI hai| mAlA hai tathA ve caMvara karate hue dikhalAye gaye hai| dUsare cauka meM jo vedI hai usake toraNadvAra evaM bA~daravAla atyadhika kalA pUrNa hai aura aisA lagatA hai jaise kalAkAra ne apanI sampUrNa kalA unhIM meM uDela dI hai / kalAkAra ke bhAva ekadama spaSTa hai aura jinheM dekhate hI darzaka bhAva vibhora ho jAtA hai| isI cauka ke dakSiNa kI ora garbhagRha me saMvat 1986 kI zveta pASANa ko bhagavAna pArzvanAtha kI bahuta hI manojJa pratimA hai jisake darzana mAtra se hI darzaka ke hRdaya meM apUrNa zraddhA utpanna hotI hai / mandira ke dvitIya cauka ke dvAra ke uttara kI prora 'DholAmArU' kA citra aMkita hai / jisase patA calatA hai ki 11 vIM zatAbdi meM bhI DholA mAru pratyadhika lokapriya thaa| mandira ke tIna zikhara samyak zraddhA, jJAna aura cAritra ke pratIka hai / jaina mandira ke pratirikta yahA~ vA sAMgA bAbA kA mandira bhI atyadhika lokapriya evaM itihAsa prasiddha mandira hai| jahA~ sAMgA bAbA ke citra ko pUjA kI jAtI hai / yahA~ eka sogezvara mahAdeva kA mandira hai jisakA nirmANa rAjakumAra sAMgA 3. 4. grantha sUcI paMcama bhAga - pRSTha saMkhyA 116. saMvat 1001 likhita paNDita tejA ziSya yAcAyaM pUrNacandra / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ne karAyA / eka janazruti ke anusAra rAjA mAnasiMha kI kahAnI jur3I huI hai tabhI se " sAMgAnera kA sAMgA bAbA lAye rAjA mAna" ke nAma se dohA bhI lokapriya bana gyaa| 132 sAMgAnera Aja bhI hAtha se bane kAgaja evaM viziSTa kapar3e kI chapAI ke liye prasiddha hai| nagara kA tejI se vikAsa ho rahA hai aura isakI Aja janasaMkhyA 16000 taka pahu~ca gayIM hai / takSakagar3ha (ToDArAyasiMha ) ToDArAyasiMha 'DADa pradeza ke prAcIna nagaroM meM ginA jAtA hai| zilAlekhoM, grantha prazastiyoM evaM mUrtilekhoM meM isa nagara ke ToDArAyattana, toDAgar3ha, takSakagar3ha, takSaka durga Adi nAma milate haiN| vartamAna meM yaha ToMka jile meM avasthita hai tathA jayapura se dakSiNa kI bhora 60 mIla hai| nagara ke cAroM ora parakoTA hai tathA parakoTe meM kitane hI khaNDahara bhavana haiM jinase patA calatA hai ki kabhI yaha nagara samRddhazAlI evaM rAjya kI rAjadhAnI rahA thaa| svayaM takSakagar3ha nAma hI isa bAta kA dyotaka hai ki yaha nagara nAga jAti ke zAsakoM kA nagara thaa| mathurA evaM padmAvatI meM nAga jAti kA bhI usI samaya basAyA gayA hogA / 7vIM zatAbdI meM ToDArAyasiMha cATasU ke guhila vaMzIya zAsakoM dvArA zAsita thA / 12 vIM zatAbdI meM yaha nagara ajamera ke cauhAnoM ke adhIna A gyaa| isake pazcAt ToDArAyasiMha vibhinna zAsakoM ke pradhIna calatA rahA isameM dehalI, AgarA evaM jayapura ke nAma ullekhanIya haiN| solaMkiyoM ke zAsana meM yaha nagara vikAsa kI ora bar3hane lagA | yaha akabara ne solaMkiyoM se ToDArAyasiMha ko jIta liyA aura Amera ke rAjA bhAramala ke choTe bhAI jagannAtha ko yahA~ kA zAsana bhAra samhalA diyaa| jagannAtha rAma ke zAsanakAla meM yahAM bAvaDiyoM kA nirmANa huaa| svayaM mahArAjA ne bhA apane nAma kI bAvaDI bnvaayii| isaliye ToDArAyasiMha bAvaDI, dAvaDI, gaTTI aura paTTI ke liye pradeza bhara prasiddha ho gayA / ToDArAyasiMha jaina sAhitya evaM saMskRti kI dRSTi se pratyadhika mahattvapUrNa nagara mAnA jAtA rhaa| rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM meM saiMkaDoM aisI pANDulipiyA~ prajAti saMgraha- - DA0 kAsalIvAla - pRSTha saMkhyA 113 / 1. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kI kAvya racanA ke pramukha nagara 133 haiM jinakI pratilipi isI nagara meM huI thI aura unake AdhAra para ise jaina sAhitya evaM saMskRti kA kendra mAnA jA sakatA hai| sabase adhika pratilipiyA~ 15 vIM zatAbdI se 18 vIM zatAbdI taka kI milatI hai| saMvat 1467 meM vahIM pravacanagAra kI prati kI gayI thii| saMvat 161ra meM rAva zrIrAmacandra ke sAsana kAla meM puSpadanta kRta kumAra caura' ko prazasti kI thI dhI, isI taraha saMvat 1664 meM janna yahA~ rAva jagannAtha kA zAsana thA, prAdipurANa (puSpadanta kRta) ko pANDulipi taiyAra kI gayI thii| ' saMvat 1636 meM hindI ke prasiddha kavi brahma rAyamala kA mAgamana humA pora unhoMne apanI AdhyAtmika kRti paramahaMsa caupaI kI racanA samApta kii| 18 vIM zatAbdI meM yahAM saMskRti ke do uccakoTi ke vidvAn huye / inameM prathama vidvAn pemarAja zreSThI ke putra vAdirAja the jinhoMne isI nagara meM saMvata 1729 meM vAgbhaTTAlaMkArAvacUri-kavi candrikA kI racanA kI thii| kavi vahA~ ke rAjA rAjasiMha ke mantrI the jo bhImasiMha ke putra the| bAdhirAja ke hI mAI jagatApa the| ye bhI saMskRta ke prakANDa vidvAn the| jagannAtha bhaTTAraka narendrakIti ke priya ziSya the aura unake samaya meM ToDarAyasiMha meM saMskRta granthoM kA acchA paThana pAThana thA / yahA~ kA prasiddha prAdhinAtha di. jaina mandira saMvat 1565 meM maMDalAcArya dharmacandra ke upadeza se straNDelavAla jAti ke zrApakoM ne nirmANa karAyA thaa| usa samaya nagara para mahArAjAdhirAja sUrya sena ke putra saudI sena tathA unake putra pRthvIrAja pUraNamala kA zAsana thaa| isI mandira meM AdinAtha kI jo mUlanAyaka pranimA hai usakI pratiSThA saMvat 1516 meM huI thii| isa mandira meM saMvat 1137 kI prAcInatama 1. vahI, pRSTa 6 2. solAmai chattIsa bakhAna, jyeSTha mAvalI terasa jAna / sobhaibAra sanImaravAra, graha nakSatra yoga zubhasAra / / 644 // desa bhAbo tiha nAgaravAla, takSikaga ati banyo visAla / sobha bADI nAga sucaMga, kUpa bAvar3I niramarana aMga / / 641 / / 3. zrI rAjasiMha napati jayasiMha evaM zrotakSakAkhya nagarI ahillatalpA / zrI bAdirAja vizudho Upara vAdirAja, zrI sUtravRttiriha naMdatu zArkacandraH / 4. AdinAtha ke mandira meM baMdI ke pIche kI aMkita zilAlekha | 5. nAdinAtha ke mandira meM tivAre meM dAyI yora vedI kA lekha / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla pratimA hai / yahA~ pAzrvanAtha kI do pAMca phITa UMcI pratimAe~ haiM jo atyadhika manoza haiM / inameM se eka mati mandira kI marammata karate samaya prApta huI thii| AdinAya ke samAna hI neminAtha kA mandira bhI vizAla evaM prAcIna hai| isameM neminAtha svAmI kI mUlanAyaka pratimA hai jo pratyAdhika manohara evaM manoja hai| grAma meM uttara-pazcima kI ora chatariyAM haiM vahA~ bhaTTArakoM kI niSedhikAeM haiN| bhaTTAraka prabhAcandra kI niSedhikA saMvat 15-6 meM sthApita kI gagI thii| dUsarI niSedhikA saMvat 1644 meM sthApita kI gayI thii| ina niSadhikAyoM se jJAta hotA hai ki ToDArAyasiMha kabhI bhaTTArakoM kI gatividhiyoM kA pramukha kendra rahA thA / yahIM pahAr3a para eka naziyA hai vo kabhI jana mandira thA tathA prAjakala sArvajanika sthAna banA huA hai / mandira ke dvAra para saMvat 1857 kA eka lekha prAja bhI upalabdha hai| savAI mAdhopura raNathambhaura durga kI chatrachAyA meM basA humA savAI mAdhopura mahArAjA savAI mAdhosiMha (1700-67) dvArA saMvat 1816 (1762) meM basAyA huA prAcIna nagara hai / bAjakarana yaha nagara jilA mukhyAlaya hai| cAroM aura ghane jaMgala evaM parvatamAlAmoM se ghirA humA savAI mAdhopura kI prAkRtika chaTA dekhata hI banatI hai| nagara ke pAsa hI ghane jaMgala meM zeragar3ha hai jo pahale acchI vastI thii| vaha kA jaina mandira apane prAcIna vaibhava kI yAda dilA rahe haiN| savAI mAdhopura jaina mandiroM evaM zAstra bhaNDAroM kI dRSTi se kabhI samRddha nagara rahA thA / yahA~ ke mandiroM meM prAcIna mUtiyAM pratiSThApita haiM murtiyA~ bhI vizAla evaM kalApUrNa haiM ghisase patA calatA hai ki kabhI yaha nagara jaina dharma evaM saskRti kA bar3A kendra yaa| saMvada 1826 meM sampanna paMcakalyANaka pratiSThA apane DhaMga kI mahattvapUrNa pratiSThA thI tathA jisameM hajAroM kI saMkhyA meM jaina pratimAyeM sudUra prAntoM se sAyI jAkara pratiSThApita kI gayI thii| isake pratiSThApaka ghe dIthAna saMdhI nandalAla pratiSThAkAraka bhaSTrAraka surendra kauti the / usa samaya yahA~ para jayapura ke mahArAjA savAI pRthvIsiha jI kA pAsana thA / bartamAna meM yahA~ raNathambhaura, zeragar3ha tathA camAtkAra zrI ke mandira ke atirikta 6 mandira evaM caityAlaya hai / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi ko kAvya racanA ke pramukha nagara digambara jaina mandira dIvAna jI kA vizAla mandira hai / mandira tIna zikharoM evaM cAra konoM meM cAra chatriyoM sahita hai / mandira meM eka bhauMharA hai jisameM mUrtiyAM virAjamAna haiN| yahI hastalikhita granthoM kA bhI acchA saMgraha hai| jisameM karIba 300 pAMDulipiyAM hoMgI / nagara kA dUsarA prasiddha mandira sAMvalA jI kA hai| sAMpalA bAbA kI mUti manojJa evaM camatkArika hai| isIlie jaba jayapura rAjya meM vaiSNava jaina upadrava huye usa samaya isa mandira ko lUTane kA prayAsa kiyA gayA thA lekina mUrti kI camatkAra se upadravI kucha bhI nahIM kara sake / isa mandira meM 13 vIM-14 vIM zatAbdI taka ko mUtiyA~ haiN| paMcAyatI digambara jaina mandira yahA~ kA navIna mandira hai| sAmpradAyika upadrava meM paMcAyatI mandira ko bhI lUTA gayA tathA naSTa kiyA gayA / usake sthAna para isa mandira kA nirmANa karAyA gayA / yaha paMcAyatI bar3A mandira pArzvanAtha jI kA hai isameM hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai| musAvaDiyoM ke mandira kA nirmANa sAmpradAyika upadrava ke bAda humA / yaha nagara seTha kA mandira hai / savAI bhoghopura meM jaina kavi campArAma hue jinhoMne saMvat 1864 meM bhadrabAhu carita bhASA TIkA listrI / campArAma hIrAlAla bhAvamA ke putra the|1 saMvat 1825 meM yahA~ dravya saMgraha kI pratilipi kI gyii| isI taraha pacAsoM mora bhI pratiyAM milatI hai jinakI yaha! pratilipi huI thii| dehalI gata saikar3oM varSoM se dehalI ko bhArata kA pramukha nagara rahane kA saubhAgya prApta hai / isaliye yahAM ke nAgarikoM ne yadi acche dina dekhna haiM to unheM aneka bAra bure dina bhI dekhane par3e haiN| taimUrasaMga, nAdirazAha jaise nuzaMsa prAkramaNakAriyoM meM yahAM ke nAgarikoM para jo atyAcAra kiye the vaha musalima yuga meM nagara kI saMskRti evaM sabhyatA ko miTAne ke jo barbara kArya kiye the unheM yAda karate hI pApANa hudaya bhI davita ho jAtA hai / lekina aneka pratyAcAroM, lUTa, khasoTa evaM vinAza kArya hone para 1. grantha sUcI bhAga-3, pRSTha 212 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 mahAkavi brahma rAyamalla bhI yahAM ke nAgarikoM ne kabhI himmata nahIM hArI aura apane sAhasa, sUjhabUjha se saMskRti evaM dhArmika vikAsa meM lage rhe| dehalI meM jana dharma kA prArambha se hI varcasva rahA / jainoM kI saMkhyA, sAhityanirmANa evaM dhArmika tathA sAMskRtika samArohoM kI dRSTi se isane deza kA mArgadarzana kiyA hai| rAjapUta kAla se bhI adhika sammAna jaina zreSThiyoM kA musalima kAla meM rahA / alAuddIna khilajI ke samaya (1266-1366) meM nagara seTha pUrNacandra nAmaka zrAvaka thA / bAdazAha kI usa para vizeSa kRpA thii| seTha pUrNacandra ke prAgraha vaza tatkAlIna digambara prAcArya mAdhavasena dehalI pAye zAstrArtha meM do brAhmaNa vidvAnoM ko hraayaa| phirojazAha tugalaka ke samaya dehalI meM bhaTTAraka gAdI kI sthApanA kI gii| isake bAda se dehalI maTTArakoM kA pramukha kendra-sthAna bana gayA / rAjasthAna ke vibhinna jana-praya bhaNDAroM meM 14vIM zatAbdI meM dehalI nagara meM hone vAlI pANDulipiyoM kA saMgnaha milatA hai| jayapura, udayapura mAdi nagaroM ke zAstra bhaNDAroM meM 14 vIM evaM 15 zrIM zatAbdI kI jo pANDulipiyAM upalabdha hotI haiM ve adhikAMza dehalI meM lipibaddha kI gaI thI / apanaza ke bhI kitAhIzI nihita ko / prathoM meM hI huI prazastiyoM ke prAdhAra para dehalI ke jainoM meM sAhityika prema kA patA lagatA hai / vibudha zrIdhara ne sabat 1186 ko dehalI meM naTTala sAhU kI preraNA se pAsaNATacariu kI racanA kI thii| usa samaya yahAM para tomarabaMzIya zAsaka anaMgapAla kA zAsana thaa| brahma rAyamalla ne 1613 meM prAcIna granthoM kI pratilipi karake apanA sAhityika jIvana dehalI meM hI prArambha kiyA thaa| usa samaya yahAM bhaTTArakoM kA caramotkarSa thaa| cAroM pora pAmikA, sAhityika evaM sAMskRtika kSetra meM unhIM kA zAsana calatA thA / mugala zAsana meM hI dehalI meM lAla mandira kA nirmANa huA jo janoM ke mahAn prabhAva kA dyotaka hai| briTiza yuga meM bhI jainadhamAMvambiyoM ne zAsana evaM sAMskRtika gatividhiyoM meM apanA prabhAva rakhA / Aja bhI dehalI kA jaina samAja sAhityika tathA sAMskRtika dRSTi se atyadhika jAgarUka mAnA jAtA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI bhaviSyadatta caupaI mahAkavi kI pramukha kRti hai| isakA racanA kAla saMvata 1633 kArtika sudi 14 zanivAra tathA racanA sthAna sAMgAnera hai / prastuta pATha kRti kA prArambhika aMza hai / jo tIna pANDulipiyoM ke prAdhAra para taiyAra kiyA gayA hai / ina pANDulipiyoM kA paricaya nimna prakAra hai ka prati - patra saMkhyA 66 / mAkAra Ex1 / / iJca / lipikAla saMvat 1796 pauSa zuklA pratipadA / prApti sthAna-sAhitya zodha vibhAga, di. jaina a. kSetra, zrI mahAvIrajI, ayapura / vizeSa-- prastuta pANDulipi eka guTake meM saMgrahIta hai jisameM brA rAyamalla kI dUsarI kati hanumaMta kathA kA bhI saMgraha hai / isake atirikta sIla rAsA evaM dAnasola-tapa-bhAvanA kI caupaI kA sagraha bhI hai lekina donoM kRtiyAM hI bhapUrNa hai| muTakA jIrNa avasthA meM hai| kha prati - patra saMkhyA 68 / AkAra 747 iTaca / lekhana kAla --- saMvat 1660 bhAdavA budi zukrabAra / prApti sthAna - sAhitya zodha vibhAga, mahAvIra niketana, jayapura / vizeSa - prastuta pANDulipi eka guTake meM saMgrahIta hai / jisameM prArambha ke 17 pRSTha nahIM hai / usameM caupaI ko padya sakhyA alaga-alaga na dekara eka sAtha dI gaI hai jinakI saMkhyA 615 dI huI hai| isa pANDulipi meM 115 vAM padya nimna prakAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 mahAkavi brahma rAyamalla diyA huA hai jisameM svayaM mahAkavi evaM sAtha meM unake guru kA smaraNa bhI kiyA gayA hai maMgala zrI arahata jiNida, maMgala anantakosi muNida / maMgala paDhai karaI akhANa, maMgala brahma rAimala sujANa ||15|| pANDulipi kI lekhaka prazasti bhI bahuta mahatvapUrNa hai| jisase patA calatA hai ki yaha guTakA prAgarA meM bAdazAha zAhajahA~ kI havelI meM likhA gayA thaa| usa havelI meM jautA pATaNI rahate the / vahA~ candraprabhu kA mandira thA / usa mandira meM chItara godIkA kI pANDulipi thI jise dekhakara prastuta pANDulipi taiyAra kI gayI thI / grantha prazasti mahattvapUrNa hai jo nimna prakAra hai - saMvat 1660 barSe bhAdavA vada 1 sukrabAra / pothI likhyate pothI sA, jautA pATaNI dAnukA ko likhI prAgarA madhye patisAhI thI sAhijahA~ kI holI zrI jalAkho voracI kI madhye vAma jautA paattnnii| subhaM bhavatu / zrI candraprabha ke deharaM / sA. chItara godIkA kI pothI dekhi likhI / manadhari kathA suNe koI, tAhi pari sukha saMpati suta hoI / thor3I mati kiyA balANa, bhavasavaMta pAyo nirvANa // 1 // prazotamAti gaMbhIra, vizva vidyA kRlagrahaM / bhavyaukasaraNaM jIyAta, zrImad sarvazakSAsana / / 1 // ga prati-patra saMkhyA 66 / prAkAra 1144 izca / lekhana kAla--saMvat 1784 jeTha badi 7 somavAra / prApti sthAna-mahAvIra bhavana, jayapura / prazasti-saMvada 1784 kA jo badi 7 somavAra / prAMbari nagare zrI mallinAtha jinAlaye | sAhAM kA deharAmadhye / bhaTTAraka jI zrI zrI zrI devendrakItti jI kA siSi pauDe dayArAma likhitaM jAti sonI narANA kA bAsI pothI likhI / prastuta pANDulipi meM prArambha meM maMgalAcaraNa evaM prArambhika meM padyoM kI samayA alaga-alaga dI gayI hai| isake pazcAt padyoM kI saMkhyA eka sAtha dI huI hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha bhaviSyadatta caupaI likhyate // maMgalAcaraNa || zrI vItarAgAya namaH // svAmI caMdraprabha jiNanAtha / ni SaNyau caMdramA tAsu / caubIsa tIrthaGkara stavana nama caraNa dhari mastaki hAtha // kAyA ujjala adhika ujAsu // 1 // prAdinAtha baMdau jiNadeva / sura nara phaNa mili pAe seba ajitanAtha je baMdau bhAdra / duHkha vAli roga sahaja || 2 || saMbhavanAtha nama guNavaMta bhae siddha sukha hai bhanaMta / prabhinantraNa praNama bahu bhAi / rakSA karo jIva chaha kAya // 3 // praNamu sumati sumati dAtAra / bhaviyaraNa bhava utAraNa pAra / maMdau prasaprabhu jiNarAi | baMdata asubha karma cha jAI || 4 || haritavarNa jiraNacaiva supAsa | baMdata puravaM bhaviyama prAsa / caMdraprabha kA praNamI pAha kamala varNa sanimmela kAya // 5 // praNama pahupadaMta jinanAtha / mukti ramaNisyoM konhau sAtha / nama deva sItala dhari dhyAma | maiNarAI ko moDijamAna || 6 || jisa zreyAMsa va vibhAta / svAmo karoM karama ko ghAsa | bAsapuji baMdau jagisAra / upa buddhi hoi bisatAra || Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mahAkavi brahma rAyamalla namo vimala jina tribhuvana deva / jasa pasAI vimala mati eva / praNamau jiraNa cIdaha gharmata | kATi kase pAtyo siva paMtha ||10| vaMdo vidhiyoM dharma jidi / karaha se mara va phuriMgada sAMti namo jiNa maga vaca kAya / nAma leta saha pAtiga jAI || 11 // kuMthanAtha je baMda koi / tihi ke dukha dalita na hoi / arahanAtha baMdu sudha bhAi / mena baka pUji ra sina para sAha ||12|| mahila namo te tahi tapa kIyo / kavari kAli tahi saMjama loyo / munisuvrata baMdI ghari dhIra somA sAMvala varga sarIra || 13 // kusamI maMdI naminAya / mukti emaNisyoM kInho sAtha / neminAtha va girinAri / taji kAyA patI sivahAra || 14 || pArasanAtha karo caMdanA | sahyA parisA vIranAtha jaMbo jagisAra / rAkhyo dhammaM taNaM sappA || phamaTha vyauhAra / / 15 / / jira caubIsa kahyA jirAdeva / huvA va chaM hoisI eva // tisaha namaH vacana mana kAya nAma lela sahu pAliMga bAi // 14 // birahmANa tithaMkara bIsa / mana baca kAyA nama je sausa huvA jetA mUDha kevalI / te sahu praNamau mAnaMda ralI // 15 // bahu vidhi praNamau sArada mAya / bhUlo pAkhara ANaM ThAI / karau i prasAba vRdhi je laho / bhavasavaMta ko na kaho // 16 // mana baca kAya namau gaNavIra / caudaha se trepana pratidhIra // dIpa DhAI cArita ghare te sahu namo vidhi vistaraM // 17 // deva sAstra guru baMbo bhAi / budhi harendra tamha tarNa pasAha / hI mUrikha navi jANau meda laho na ghathaM hoi bahu veda ||18|| deva sAstra guru ko de mAna deva sAstra guru kuMDa sahau / tihi nai upane vRdhi nidhAna / / vrata paMcami ko phala kaho // 16 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bastabaMdha bhaviSyadatta caupAI saha prathama baMdhA deva arahaMta / nAma leta dujA maraNamau sAradA naMgi pUrva ko bhrayaM munivara yA mana mai baha AnaMda I vrata paMcamI praNamau kamalI kau nanda // 20 // pApa nAsa / bhASe gaNadhara || viSaya praveza caupaI - jaMbudIpa prati kareM vikAsa | doSa asaMkhya phirayA cahuM pAsa | caMdra sUrya dvaMdvaM sAro jAti / zrAvAgamana kara dinarAti // 14 mera sudarsana jojana lAkha / tihi gajayaMta yA bahupAsi / rivara bhavaraNa sAsutA jahAM jinakA janma kalyA eka tahAM ||2|| podanapura nagara varNana meru bhAga subha dakSiNa vase / bharaNa kSetra tahAM uttama vasaM // caupa kAla subha hoi / puriva silAkA upaja loi ||3|| lihi mai subha kucha jaMgala besa / gaDha podanapura va prasesa // tahA jivara kalyANaka hoi / pAyI dukhau na dIse koi // 43 mAraNa nAma na sunaje jahAM hAtha pAIM navi chede kAna | khelata sAri mAri je tahAM / subhadra khAya te cheda pAna zara baMdhana nAi phUla baMdhera / baMdhana koI kisahA maM deha / / kAmaNi ne kAjala hoi / hiDe manukSa na kAlo hoi ||6|| sarpa parAyo chidra ju gahe / koI kisakA chidra na kahai / guMgo ko na do suni para apavAda rahe ghari mauni // 7 // corI cora na dIse jahA~ / ghaDI mIra ne coroM jahA~ nAsako kisI na le / mana baca kAi muni veha ||5|| 141 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla uttama kura jaMgala ko desa / bhalI vassa saha bhArata asesa / pasta manohara lahi je dhaNI / puje sahA ralo mana taNI // 6 // taha maiM hastanAgapura thAMna / sobhA jaisI surga bimAna / / bAga bAbar3I tahAM mobhA dhaNI / vRkSa jAti banna jAI na giNI // 10 // munivara nAtha dharai tahAM dhyAna / jANe sonoM tiNo samAna / parigahi saMga taje bAIsa / karaha dhyAna prati mahA jagIsa // 11 // rizipaMta munivara prtidhnnaa| vRkSa phale sahu chariti saraNA // kara ghora lapa mama baca kAya 1 upaje kevala mukti ho jAI // 12 // khetI dhyAna aTharA hoI / dupradu kAla na jANo koI // sobhe bhalI sAla pokharI / bosa nirmala pANI bharI 13|| mADi kamalaNo kara vikAsa / mANika ravi kimo pragAsa / paMthi jaga sasa bhUkha palAI / sItala mIra yasa phala sAI // 14 // nana mAhi jiNa thAnaka ghaNA / marahe viSa bhalA miNa taNA / pravidhi pujA zrAvaka karai / gura kA bacana hI dharaM // 15 // vAna yAra tiha pAtrA dei / pAtra mAtra parIkSA lei / ziva pratiSTA jAtrA sAra / kharacaM prakhya prAparaso apAra / / 16 / / UMcA maMdara paula pagAra / sApta bhUmi upari disatAra / dhari dhari ralI badhAbA hoI / kAni paDi naSi muNi je koI // 17 / / rAjA nAma rAja kara bhupAla / jaiso svarga iMca bhovAla / pAlai prajA vAle nyAI / pugyavaMta dhaNA pura rA // 1| cora bADana rAkhe ThAma / gA siMdha pIye baka ThAma / nema dharamma garaja prAcAra / puNya pApa ko kareM vicAra ||16 / / rANI pahapAvatI sujANi / guNa lArvANa rUpa kI khAni / duHkho dalita nai vevaM dhAna / deva sAstra gura rAkha mAna // 20 / / base eka tahAM dhanipati sAhu / jaina dharma napari bahu bhAu / pUjA rAna kara manalAI / prAThe causi anna na khAI // 21 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI posau sAmAika zubha phara 1 mata micyAta nAma pariharai / / mubha prAcAra saulasyoM rhe| puNya udai subha bhogasyo gahe / / 22 / / bujI seTha dhanesura bAsa / bahu laSamI taNe nivApta / seThino nAma tAsa dhamadhI / gaNa lAvaNya rUpa ghaTu bharI / / 23 / / seTha seThinI bhoga bhog| putrI bhaI pharma saMjoga / kamalathI subha tAko nAma / bANI sabai sAmodraka ThAma // 24 // rUpa kalA veveka cAturI / sobhai svarga taNo apacharI / jovanayaMta dekho tasu tAta / putrI bahu bicAra bAta // 25 // putrI thAna deha baha joi| kula subha vo (u) varAvari hoi // para para khoDidekhi vyopAI / putrI pitA vivAhai tAhi // 26 // kamalazrI vivAha varNana seTTi bAta mana maiM citavaI / putrI dhanapati jogava daI / maDapa bedhI racyA visAla / toraNa baMdhyA motI mAla / / 27 / / rahuM pakSa bahu maMgalacAra / kAmaNi gAvaM gIta sucAra / vara kanyA kInhI sigAra / covA caMdana basta apAra // 28 / / nAce tiyA kara baha koja / dara kanyA ke bAMdhyo moDa / bevo maMDapa vipra prAiyo / ghara kanyA hapalevo dIyo // 26 / / duvai pakSa nara vaTA vAkhi / bhayo bibAha agni de sAstri / putro varana donhI mAna / kaMcana bastra mAna sanamAnu / / 3 / / jAnI sajana saMtoSiyA / bastra kanaka tyAhana bahu vIyA // hAya joDi dhanapatiyoM khii| kamalazrI sujha dAsI naI // 31 / / choDiu mAna ghanesura kaho / putrI daI ' tihi hAriyo / prasau loka taraNoM kyohAra / moha jAla paDiyo saMsAra ||32 / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 mahAkavi brahma rAyamalla nAgA nAda nisAga dhAu / kamalazrI dhari lyAyo sAhu / tiyA puriSa bala bhuja bhoga | pahalI subha sAtA saMyoga // 33 // vastuvandha kamalanI sukha bahu kara, pUrva punya tasa uvai pAiyo / svakhamIvasa gaNanilo, seTha dhanapati ta pAIyo / lihi kA prakSira sira brahmA, bhayo vivAha saMjoga / pravara kA mArga bhaI se sahu ko payoga // 34 // kamalathI kA gArhastha jIvana sukhasyoM se seTuini batR lAu / bAna puNya mani pradhika uchAha / muni ekAcArya pAIyo / kamala zrI so parigAhiyo ||1|| pAI pakhAli gaMdhovika leI / UMcI prAsaNa saNa deI / mATha vrakhya sasu thAlI bhrii| munivara caraNa pujA karI // 2 // mana baca kAyA kari aMdanA / phAsU ana dIyo takhiNA / jaisI riti taise mAhAra / mihi pAhAre suni tapa visatAra / / leI AhAra de akSa vAma / sehunI sukha pAyo masamAna / dIyo sidhAsaNa mumivara joga / hAtha joDi bajhatasu bhoga // 4 // svAmI bAta eka supi kaho / pAjikA taNo vata kara saho / mana ko sAMso bhAnoM bApa / jAi hIyA ko sahu saMtApa // 5 // munivara vAta lahI mana taNI / muni bolyo kamalo bhaNI / putro mana rakhyA kari dhIra / thAra putra hosI barakhora / / 6 / / putra taraNA mukha sArA bhogasI / aMti kAla saMjama leIsI / muNyA babana mana hariSyo bhayo / dakSiNa munivara bana maiM gayo / / 7 / / kamalazrI mani mAnaMda bhayo / munivara vadhana gAThi bAdhiyo / pachima visa jai uge bhANa / mumivara jhUTha na kare vakhANi // 6 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 145 seTra eka dina seve tiyA , upano garbha ghanesvara ghiyA / upanau subha hohalo sucaMga , pujA dAna mahochA raMga // 6 // bhaviSyabala kA janma garbha mAsa nava pUre bhayo , kamalathI bAlaka prAiyo / putra mahochA dhanapati sAha , dani drava bahuta uchAha // 10 // mahAbhiSeka jinezvara pAna , dukhI dalidrI joge dAna / muNI bAta pAyo bhUpAla , kharacyo dravya dekhI bhUvAla / / 11 / / sajana loga badhAI karI , gAve gIta tiyA rasi bharI / ghanapati ke pari jAyo naMda , hastanAgapura bahu prAnaMda / / 12 / / mAyabhagati pUjA munigaya . hAya joDi bUjha subhAcha / svAmI bAlaka kAho nAma , pUrja mahA manoratha kAma // 13 // bolyo munivara kAhI vicAri , bhavisadaMta ihu nAma kumAra / punyavaMta ihu hosI vAla , durjana duSTa taNo sirisAla // 14 / / baMdyA munibara ghari aAjhyA , mAta pitA ne bahu sukha bhayA / ana pAna rasa pokhe bAla , dvaja caMdra jima badhe visAla // 15 // vAlaka barasa mAta ko bhayo , paDita mAga paThaNo dIpo / kIyA mahochA jiNavari thAni , sajana jana bahu dInhA dAna // 16 // gura ko vino adhika bahu kara , mati sabudhi adhika vistr| ghaNA sAstra kA jANyA bheda , mAnava baMdha karma ko cheda // 17 // kamalazrI kA parityAga eka dibasa karma ko bhAi , upano krodha seTa prakulAi / kamalazrIsyoM vinaya bhAva , merA ghara the ve giu jAu // 18|| bAra bAra tuma se thI kahUM . tumane dIThA sukha na lahUM / ghI kahA karije malApa , pUrabaloM ko prAyo pApa // 16 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 mahAkavi brahma rAyamalla tuma ne dekho jima sapiNI , he niralajja nikasi takSaNI / merI ghara the vegI jAha , upaje hIye bahuta visadAhu // 20 // kaThiNa bacana suNi svAmI taNA , kamalathI bolI kSiNA / koNa kukarma maiM kIyo ghaNau , jahi tama bahuta krodha upanau / / 21 / / svAmI mana mai dekhI joi , biNa aparAdha na kADhe koi / nAhaka pasa na ghAle ghAva' , tuma cho mANasa ko parijAu / / 22 / / svAmI z2A ko susmi ho sukhI , thAraM dukhi hUM gAr3hI dukhI / mAtA pitA tuma bAMSi bAhu , citta vicAra karau ho sAha / / 23 / / dhanapati se kaI suNi mAra , tuma sama liyA nahi saMsAra / koi maha muka karo vikAra , tahi the thAro kara nisAra / / 24 / / kamalazrI le sAsa usAsa , kaMta krodha chADiu gharabAsa ! neNA nIra kara asamAna , cAlI mAtapitA ke pAni / / 25 / / ghohar3A.- pApa punya baMdhana kara, tisA udI paM prAi / se taru mAlI sIMcahI , tisakA so phala khAi // 26 // jIvaDI baMdha subha asuma, phara hariSa visamAda / kusI pAlo kITa basyauM, paDaM moha pramAda / / 27 / / kammaha baMdhyo jIvaDau, mAr3o dhaNI pasAra / mana dohAvai pApaNI, pAva nahIM lagAra / / 2 / / pApaNa karma burA kara, ara parana de (ve) dosa / bAya tisoM jiso luNa, hIyA na kIje soma // 26 // kamalazrI kA mAtA-pitA ke ghara jAnA jopa- kamala mAtA dhari gaI , pauli dvAri TrAtI rahI / dekhi bilakhI mAta tasa tAta hoyaDA madhya vicAro bAta / / 3 / / jomaNa yAha nahI koi kAja , viNa kokI kima Ai prAji / kIyo kukarma ThANi mati vurI , tIha the seTa tajI sudarI / / 31 / / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI bhara kI sudari prANa prAdhAra , tahi ko putra mahA sukamAsa / mAtA pitA vicArai joI , viNa aparAdha na kADhe koI 4132 / / kara kukarama sutA suta koi , mAtA pitA ne bahu dukha hoi / rUnI mAtA ke gali lAgi , hUM piya kAhI karma prabhAgi // 33 // meM aparAdha na kIyo koi , viNa aparAdha diyo dukha moha / koI karma udai pAiyo , tAhi ye kroSa kaMta nai bhayo / / 3 / / kahai mAtA kamalazrI suNau , sudha citta rAkhI prApaNau / sAsU kaMta dukha de ghaNo , saraNAi ghara mAtA taNau // 35 // dukhi daliTrI ne diDa dAna , bhojana karI rahI thirathAna / suMdari mAta pitA pari bAsa , kara duskha prati sAsa usAsa // 36 // bahu suta maMtrI seTTha ko jAma , prAyo saTTa dhanezvara ThAma / paMDita pradhi mileka sujANa ho cintA pUrva prANDa ! 150!! kamalazrI tuma putrI jANi , sajama sola rUpa ko sAMni / nAhaka seThi nikAlo dIyo , pUrva asubha udai prAiyo / 3 / / tuma mana mAhi saMka mati gharI , sudari kA mana kIyo burI / haMdhamipati yo samajhA jAya , dina dasa pAMca tumhAraM thAya / / 3 / / bAta kahi maMtrI dhari gayo , mAta pitA ne bahu mukha bhahyo, / putrI ne bahu dInhIM mAna , kanaka bastra mubha sejyA thAMna / / 4 / / bhaviSyadatta kA nanihAla jAnA kaMvari bidA lInhI gura naNI , bhavasadaMta prAyo ghara bhaNI / dIdI pitA kUra bahu citta , krodha sarIra ha rAttA netra / / 41! / mavasardata diThina paDi mAta ., pAAsanisyoM bujhI bAta / byorI bAta sarva tahi bhanyo, jANi kahIyo vana ko haNyo // 42 // ... bAta vicAri kavara cAliyo , nAnA ke ghari ThADho bhayo / mAtA mAga huSo khaho , jahA~ gAi tahA~ bAchaDau // 43 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mahAkavi brahma rAyamalla bheTI mAtA rUdana baca kariu , bhavasadaMta hoyo gahi bhariu / mAta taNA AMsu pUchei / sItala vacana saMbodhana dei / / 44 / / mAtA merI jANo bAta . subha para asubha karama ke sAthi / kAtara bhUli citta mati kara , pApa ra punya bhogayA saraM / / 45. / vastubandha maMta krodha kIyo ghaNI, kamalazrI bahu sustra pAyo / hasi hasi karma ju vaMdhiyA, pUrva pApa tasu uda mAyo / / dukha sukha mani mA ghaNI, citta kara abhimAna / putra sahata sAraha sudarI, rahe pitA ke pAni / / dhanadatta seTha basa nana bANyo dhanadatta , dayA dAna prati komala citta / mata mithyAta sabai parihara , jaina dharma ko nihaco kara / / 4 / / timA manohara sIla sujANi , guNa lAvaNya rUpa ko khAni / sakati sahRti bahu vidhi de dAna , deva sAstra guru rAkhna mAna / / 47 / / vaNika viNANI bhoga bhoga , puSI bhaI kameM saMjoga / pugyau caMdra baNyau mukha sAsa , naNA sobha kamala vikAsa / / 4 / / sajana loga dekhi sasa rUpa , sura kanyA the adhika anUpa / jiNavara thAMna mahochA kIyo , tahi ko nAva sarUpa diyo // 46 // ja caMdra jima badhai mAri , dekhi rUpa tasu citta vicAri / vara vyohAra suputrI bhaI , nisa vAsari sahu nidrA gaI // 50 // maMtrI dhanapati ko prAiyo , vaNibara dhanadalasyo bonayo / putrI taNI karI jAcanA , mAna baDA dInhA ghaNA // 51 // svarUpA ke sAtha dhanapati seTha kA vivAha duvai barAbarI kula AcAra , kagai bibAhu na lAvo vAra / bAta suNI saha maMtrI taNI . ghanapati jogi daI sakSaNI / / 5 / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 143 lenA lera su maMtrI gayo , dhanadati baNisyau cinako / cyAha taNA hoI maMgalabAra , kanyA bara no banau bahuta sigAra // 5 // maDapa bedI kara vikAsa , kanaka kalasa melhA sahapAsi / vara kanyA ne bhayo sanAna , ghovA badana phokala pAna ||54 / / maI naphorI nAda nisANa , baMdI jana bahu kara bakhANa / dhanapati dhyAhu pahRto jahAM , kabIra sarUpa thAnaka tahAM / / 5 / / caurI mAMjhi vipra prAiyo , lagana maharata subha sAthiyo / kanyA vara kA joDyA hAtha , melhA pAna supArI kAya ||56 // bhAvAri cAri phirAyo subha sAhu, agni sAkhi de bhayo vivAhu / ghanadatta devadAIzI ghaNI, hAtha chuDAyo putrI tagI / / 5 / / bhayo byAhu bahu maMgalavAra , dAna mAna joNAra sucAra / jAnI sahu saMtoSiyA samAna , bastra paTaMbara phophala pAna 158 // sAthi sarUpA ghanapati le, prAyo dhari dAna chaha deva / sukha pAyo bahu pAnaMda bhayo , kamalazcI ne bIsari gayo // 56 / / bhogavi bhoga deva samAna , bhojana bastra supArI pAna / sukha sethI ke dina gayo , gabhaM sarUpara oge rahyo / / 6 / / bandhuvatta kA janma jaba purA huvA navamAsa , bhayo putra prati kara vikAsa / bAlaka janma mahocho kIyo , bahuta dAna baMdI jana dIyoM // 611 kIyo mahochau jiNavara thAna , deva sAstra gura dInhI mAna / gIta nAda ati maMgalavAra , baMdhudatta tamu nAma kumAra / / 62 / / anna pAna rasa pokhe bAla , guNa caturAi bahuta visAla / bAlaka paMDita prAge paDhiyo, gurU ko guNAha prati paDhiyo // 63 // sAthi mitrI badatta kumAra , mana krIDA kari bAta vicAri / bolyo mizra seTha kA neda , mitra manohara mani prAnaMda / / 64 / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ratnadIpa jA je vyApAri , dravya bihaje adhika apAra / dAna punya kIje iha loi , muniSa janma tasa saphalo hoi / / 65 / / pitA taNI lakhamI bhoga , tahi kA doSa kaho ko kii| lakhamI pitA mAta sama jANi, sevata lahai dukha kI sAni // 66 // bhUjI pApaNI barva dAma , tahi ko sara sabahi kAma / kharapha harasa parata sukha lei , mAna baDAi saha koI deva // 67 / / udima binA na lakhmI sAra , tahi the uddima karai kumAra / lakhmI jahA~ suddha byauhAra , lakhamI jahA~ satya prApAra ||6|| sati kI lIkhamI vidAI, tihi bha 25 haiAI. lakhamI sadA sazya ko dAsi , rAti divasa tisTa tahi pAsI // 6 // bAta hamArI hiyarDa gharau , ratna dIpa joga gama kro| suNyA vacana sahuM maMtrI taNA , mana meM prAdhiraja pAyo ghaNoM / / 70 // bhalI bAta tumha kahA vicAri , Tima kara mili cAri / baMdhUdaMta mitrIha karI bAta , pAe gharI pitA mAhA mAta / / 71 / baMdhUdatta pitA paM gayo , namaskAra kari so boliyo / bInatI suNoM hamArI bAta , tumasyoM kahA cita kI bAta // 72 // jhaTha boli je bir3hanau dAma , te saha kara prajugato kAma / / mana mai hariSe muta guvAra , tahi ko apajasa jAni saMsAra / / 73 / / baNika putra mArDa vyApAra , khetI karasaga kara gaMdhAra |74| bandhudata dvArA videza yAtrA kA prastAva merA viNA karaNa ko bhAu , ratnadIpa prohaNa paDi jAu / pANI dravya vigaja kari ghaNauM , dAna punya saracI pApaNau / / 7 / / pUjI prohaNa dIje tAsa , baNivara cAla hamAre sAthi / bar3o putra hoi biDavaM dAma , mAta pitA se jiNa kA nAma / / 6 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA kA parAmarza saMbhala seTha putra kI bAta. hariyo cita vikAsya gAta / ho putra tumha kula AdhAra, pAro kahiyA kI byauhAra / / 77 // bhaviSyadatta caupaI sIta bAta dukha vAri ghaNA narakati paMpa karAvari ko bandhudatta kA uttara 1 2 Age sAgara mahA viSAda, hama to bAta bar3I magaramacha bhAMti agAdha | suno, jAi na boDI punya koNI // 76 // kaSTa kaSTa karimevaM pAra, basta na mANaM lahe lagAra 1 lei basta pArcha bAhu, kammaM joga proNa sraDa bhaI ||80|| tomyo rati kA sukha vilAsa, bari baMDA sukha mujI tAsa / sIkha hamArI himaI gharI dAna punya dhari beThA karo ||1|| . baMdhudaMta hasi bohayo bAta, bonatI eka suNI hotAta / bApa tapI meM lakhamI sugI logA mAta barAbara giNI // 62 // , aba hama Upara karahu pasAu dhanapati suSau putra ko svAda bandhuvatta kI rAjA se bheMTa borA DariSa hare nAgaNI / tahi the yArau jugatau na ho // 78 // terA vacana sahI paramANa vaNika putra jahA~ paMcarsa bhayo, ratnadIpa naM mero bhAu | mana mAhe pAyo prahlAda ||3|| 7 ' lehu kirANa basta nivAna | baMdhudaMta kI sAthe diyA || 14 || " rAjA zrA cAlI bAta baMdhudaMta vyApArA jAta / rAjA bolaM mana mai joI, baNivara putra kulAkrama hoya ||25|| dhanapati baMzuSasa le gayo rAjA zrAmai ThADo bhayo / koyo juhAra bheMTa le gharI, hAtha joDiu banalI karI // 86 // 2 rAjA jI hama bhAgyA hoi, ratnadIpa cAle saha koI | rAjA mana meM kIyo vicAra kIyA seThThi baMdhudatta kumAra ||7|| 151 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 mahAkavi brahma rAyamalla bIDA kari zAma vaziyara madhya sAratha bAhu / na mAjhi paTa hai bAjiyo, baMdhudatta sAgaragama kI yo jahi ko mana cAlaNa ko hoi, leha basatra pAla sahu koI / suNi bAta mana hariyo bhayo, vANyA bahuta kirANA sIyo bhaviSyadatta dvArA mAtA ke sAmane videza yAtrA kA prastAva bhavasadaMta saha byaurA suNyo vegA jAya mAtAsyo bho / hamane duvo dIje mAta cAla baMdhudatta kA sAthi // 60 // . , kohar3A mohi dIpa dekhaNa ko bhAu, sAthi pAla paMca sau sAhu / manuSi janya saMsArA yAda, tAkI bastu dekhije mAI ||11|| kamalazrI ke vicAra kahai bAta sA mana meM ddrii| 1 baMdhudaMta tuma aiko tAta HERI putra vacana suNi kamalazrI hiya putra bicArI bAta , P duSTa bhAu tuma upari kareM baMdhudaMta saMga mati phira tumane baMrI kari kari giNaM, yaha to bAta putra navi varNaM // 3 // berI visahara sArikho, tihi nIDaM mata jAI / berI mAre DAvade, bisahara pe khAI // 164 // derI bisahara jaba maiM pa kareM mahaMta | bisahara maMtra uttaraM, berI taMtana maMta // 65 // bairI baTa pADo bAgusyo, nAhara ainA hoI na bhApaNA, nice kareM DAiNi cADa / vigAr3a || 16 | / ' copAI -- kamalazrI sA~jhalI bAta bhavasadeta bolyo suNi mAta / je koisyoM kareM uThAu, taba le berI dhAle dhAu ||37 // sudha nIti mAraga moharaM tahi ko durajana kAryoM kreN| jo hai sAthi pacasaM sAhu muTha soca ko karasI cyAu ||68 || RI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI hosI sahI burA ko burI , kahUM bAta ko Dara mana karI / bhala malAi hosI mAta , dekhi dIpa pAvu kusalAta Intell bhaviSyadatta dvArA viveza-prasthAna namasakari mAtA nai kari cAlyo , takSaNa baMdhUdatta na milyo / bhAsI laghu bhAIsyA bAta , hama paNa cAlA tumhAre sAthi // 10 // baMdhudatta mani prAnaMda bhayo , bhADa taNA caraNa baMdiyo / aba bala hama hRte anAtha, tuma cAlatA hama bahuta sunAtha / / 101 // tuma saha lAja gAja kA dhaNI . svAmI khibamata karisyA ghaNI / tuma sahu tADA kA pradhAna , merai pujya pitA ko pAni // 102 / / bandhudatta ko mAtA dvArA sikhAnA aisaha bAta suNI spaNI , sRta nai mIkha dei pApiNI / baDo putra iha ghanapati taNo , lasI dravya sabai prApaNau // 103 / / bhavasadatta ko karasI mbAsa , jahitheM hoi jIva ko nAma / dhaNI bAta ko kare pasAra , varI ko kIje saMghAra ||104|| viveza yAtrA para prasthAna suppA vacana je mAtA kaho , mana mai duSTAI kari rahyo / lIyo mahurata tithi subhavAra , cAlyo dIpa na baMdhudatta kumAra / / 105 / / dahI do vaNaki sAvala dIyA, sugana saba mana baMdita bhy|| pahuMcAvaNa nAlyA saha loga, dIyo nArela badhudatta joga / / 10 / / vaNivara cAlyA paMcasaM sAtha, majana loga milyA bhari bAtha / milyo putra ne seTha pari gayo, atara tara paravata bahu bhayo / / 10 / / laMdhI naMdI vAhAlA khala, vana parvata dIThA asarAla / cale bahuta divasa vara vIra, kama joga pakaDI jala tIra / / 10 / / koda vina lIyo visarAma, muskhasyoM samada naTi ThAma | lagna mahurata le subhavAra, iSTadeva kI pUjA sAra 10 / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 mahAkavi brahma rAyamalla dAma diyA ghovara ne ghaNA, khar3e kare prohaNa ApaNA / ghIvara mana mai hariSyo bhayo, vaNika basta prohaNa meM diyo / / 110 // baMda takSaNA, subhaTa calAulAnI ghaNA ! magaradhuja nAma paMca parameSTI lIyA, samada madhya prohaNa cAliyA / / 111 / / karma jogi bAjiyoM kubAba, mogara rAli rahyA sahi ThAma ! subha saMjoga bahuta dina gayo, duSTa subhAi pavana bAjiyo / / 112 / / lIyo mudagara vegi ucAi, cAlyo pola pavana ke bhAi / sabahI ke mana hariyo bhayo, Age madanadIpa dekhiyo / / 113 / madana dvIpa meM zrAgamana SaDa lAkaDI tahA~ uttama nIra, vRkSa jAti phala gahara gaMbhIra | dekhyo thAnaka sojhA bhalI, saba hI mana kI pujaM ratnI / / 114 / / vaNikaputra saba hI utare, mArga pANI vAsaNa bhare / mIThA phala lIyA bhari pUri, paDa lAkar3I bahu lIyA ThUra / / 115 / / bhavasadaMta phala levA gayo baMdhudaMnta pApI dekhiyo / bAta vicArI mAlA taNI, mana maiM kumati upajI ghaNI / / 116 / / loga bulAyA baDahara taNA, baMdhI dhujA bega yA | vaNika putra taba bolyA eva, bhadasadata nai mAtrA dei / / 117 / / bolyo pApI netra caDhAI, bhabasavaMta hamane na suhAi / pApI ne navi lesthA sAthi, parataza satru mAraM sAthi / / 118 / / bhaviSyabasa ko vana meM chor3akara Age bar3hanA bhavasadeta vana mai chADiyo, pApI seTha pA~ca prAMsu bhareM, jaisA kAma prohaNa ne ghAliyo / nIca navi karaM ||116 / / bhavasanta phala le prAimo dekhau pota na dukha pAiyo / mana mai hIM sareka kareM kumAna, kahIM vidhAtA bhUlyo yAna // 120 // // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI prohaNa dUri jAta dekhipA, kara ucau kari helA diyaa| mani pachitAvA karI pukAra, ho phala lebA gayo gaMvAra / / 121 // bhaviSyavatta dvArA pazcAtApa karanA masyau mAtA kahai thI vAta, ihi pApI ko na karasI sAthi / mAtA bacana aMgyUnyA soI, tihi kA phala lAgA mohi // 122 / / athavA karma hamArA dosa, jIvaDA mana meM na karI rosa / jesau karma upAce koi, taisoM lAbha tihIM nai hoi / / 123 // bana bhabhIta adhika asarAla, subara saMbara rojhani mAla / cItA siMgha dahADA ghaNA, bAMdara rIcha mahiSa mAkaNA // 24 // hastI tuma tira amarA, vArana prayAgara bAla / ajigara sappaM haraNa saMcara, bhavasadaMta tihi vana maiM phirai / / 12 / / murachI prAI bhUmi giri parDa, ceta usAsva vaha taDaphaDa / UMcA nIcA leI usAsa, saraNAda koi nabi tAsa / / 126 / / bhAkhata jhAMkhata kara dukha ghaNI, dITho thAnaka pANI taNo / vRkSa asoka sIlA ThAma, bhavasadaMta lIyo visarAma / / 127 / / choNi nIra dunai kari lIye, hasta pAi mukha prakhAliyo / nAma paMca paramaSTo lIyA, pratiSa prabhAgi tanauM phala meliyA / / 12 / / pAca phala ko koyau pAhAra, jala prAcamana lIyo kUmAra / dina gata gayo dhAyayo bhANa. pathI sabada kara asayAna ||126 / / bastubandha - bhAI bana maiM chADiyo, bhayasadatta baDha dugva pAiyo / mahA bharaNa DarAvaNI, pUrva karma tasR udai prAI / / paMca parama gura hIye dhari tihI lIyo joga abhinAsa / vRkha tale nidrA bhara bhayo bhAnu paragAsa // 130 / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mahAkavi brahma rAyamalla caupa:- gaI rani dinitA Ugiyo, meM kAra jamIna kIyo / hAtha pAi mukha prakhAliyo, nAma paMca parameSTI lIyo / / 13 / / Udima kari cAliyo kumAra, paMtha purANo dITho sAra / mana mAI so citA kara, gaganadeva vidyAdhara phira // 132 // vyApAra je pAvaM loga, te caDhi jAi pota saMjoga / bhavasadatta kIyo dRDha citta, cAlyo begi purANI paMtha / / 133 madana dvIpa kA dharNana bhAga parvata dekhi utaMga, upari sobhA koTi sunaMga / Age guptA dekhi ika bhalo, tihi mai bATa manohara calI / / 134 // cAlata cAlata prAgho gayo, prAgai utima vana dekhiyo / kuvA bAvaDI puhe karatAla, eka kSetra dekhi sukamA / 135 / / phulata phasata dekhi banarAi, bhayo hariSa prati aMgi na mAi / chAtrI maMDapa dekhI caubagAna, vaisaka mahA manohara thAna // 136 / / gaDha prAgai dekhyo nirvAsa, khAi koTa khaNyA pahuMpAsi / kholi kapATa bhItara gayo, mAnikha nagra suno dekhiyo / / 137 / / dekhyA maMdira pauli pagAra, dhana kaNa bhari tahA~ hATa bAjAra / basna padAratha bahulI joI, sUnI manikSa' na dosai koi / / 138 / / phirata phirata so prAgho gayo, rAjA ke maMdira dekhiyo / mahA siMghAsaNa sonA to, chatra camara dekhyA prati ghaNI // 13 // dravya taNI dIThA bhaMDAra, bastakapura prAbharaNa pAra / sadhyA thAna manohara sugha, covA caMdana chAsa sugaMdha // 14 // jina mandira soyana kalasa sinnara sobhaMti, upari mahAdhujA halamaMta / doTA bahuta aMna kA garA, hastI vAji pAigA kharA / / 141 // 1. manuSya / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupAI dekhita mAsI prAgho khaDiu, caMdraprabhu maMdira diThi paDiu / mahA sikhara bahuratna jaDiDa. jANi vidhAtA zrApaNa ghaDiu || 142 || caurI maMDapa vaNyA sucaMga, caMdavA toraNa nirmala raMga / sodhana thaMbha sabhA kA yAna, sobhA jaisI surga bImAna / / 1435 dekho bAvaDI uttama nIra, hAtha pAi mukha dhoye nIra / paMtha sodhamA kareM kumAra, paMtha hutI madhya ughADyo dvAra / / 144 / / jina stavana evaM pUjA jaya jayakAra kIyo jaganAtha nabhyA caraNa dhari mastaki hAtha / dInhI tIna ju paradakSaNA, guNa grAma bhAsthA jinataNA / / 145 / / je je svAmI jaga AdhAra bhaSa saMsAra utAraM pAra 1 suma ho saraNAi sAdhAra mujha saMsAra utAro pAra / / 146 / / + mUlyA paMtha dikhAvaNa hAra, tuma cho mUkati tathA dAtAra / ..--.1 / 147 // 1140099 - *4+++**--- caraNa jiNesura pujA kareM sugra acharA niha varaM / binatI suNe hamArI nAtha, kumatI kulAtra nirodho sAtha || 148 // kI vaMdanA sarasI gayo, dhotrati camatra samapana koyo / dhAge dravya ekaa koyA, caMdraprabha pUjA cAliyA // 146 // baMdhA jAI jiNesvara deva sanapane caraNa padhArayA eva / pAche pujA raci vistAra sovana bhArI nIra sucAra || 150 | " 1 mahAgaMna jala mAjhi kapUra sarva Upadha mile dUri phAmunila mahA subAri jinapada zrAgaM dInhI dhAra // / 151 / / P " * P kukama caMdana ghasi bAMvanI majhi kapUra milAye ghaNau / bAsa sugaMdhaka colI bharo jinavara caraNa caracA karI / / 152 / / garaDorAi bhoga subAsa, so dutiyA caMdra ujAsa / akhila vAsa bhamara se guMja, jiNapada Age kIyo puja / / 153 / / 15.7 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 caMpo juhI pADala jAha jAsa sugaMdha bhamara le bAsa J mahAkavi brahma rAyamalla bIlazrI karaNI mahI kAi / jijapada zrArge popa subAsa / / 154 / / nAlikera kA kAnchAkura mizrI dAkha bidAma khijurI / * sovana bhAla hAthi kari loyo jiNapatra zrAge nevaja dIyo // / 15500 J zrImaNi kapUra subAsa bhaI AratI bahuta ujAsa I ratna khitrita prAratI lIyo jiNa caraNa yA pheriyo / / 1561 agara mahA kisanAgara sAra caMdana subha bAvanI tuSAra / rahana dhopAInI bhari kheIyo, jiNa caraNa zrAgaM pheriyo / / 157 t 1 nAlikeri puMgI dADimI mAsUliMga nIbU nAriMgI I neNA dekhna vigAsa prapAra jina caraNa Age visatAra || 158 // . cala caMdana akSata subhamAla, nevaja dIpa dhUpa visAla upari nAlikera melhiyA, jina caraNa mA pheriyA / / 156 / / pracutendra dvArA prazna * bhavasaMdala kari pujA bhalI pUgI saba hI mana kI ralI / dITha maMDapa utima aMma sUta tahA~ liyau vizrAma / / 160 / / 1 paMtha zrama bahU nidrA bhaI, suNaDu kathA je zrA bhaI / pUrva videha s sAMbhAmalI jasodhara tiSTaM kevalI / / 161 / / kevalI bhagavAna dvArA utara . " suranara phaNi tamu AyA seva namaskAra kara baiThA eva / acyata iMdra tahi joiyA hAtha prasana eka durbha jinanAtha / / 162 // pahalau dhamizra (mizra) mujha ta J rahe kahA soyAka bhaNau / kevalI bhadra suNi bAta tahiko kahI sarva viratAMta / / 163 / / P kSetra bharatha kura jaMgala desa dhanapati seTha taNI tahA bAsa ' , hastanAgapura baseM asesa 1 bhavasadasa naMdana s tAsa / / 164 / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 156 proraNa ghadita karaNa vyApAra , madana dIpa dauTho atisAra / aura bhAva laghu bhAi kIyo , dhina dhina baM bhAI ko bIyo / / 12 / / paMtha purANo dekhyo bAla , dekhyo tIlakapura mahA visAla / caMdra prabha ko thAnaka jahAM , sItala maMDapa sUto tahAM // 166 / / kanyA bhavasAgara, dvAH jahA timsiI / kAmaNi saMpati vasta nidhAna , le pahuca sI pitA ke thAni / / 167 / / rAjAdesI bahu manamAna / arsarAja nasu kanyAdAna / paMti kAli so saMjama leisI , tapa kara subha thAnaka pahuMcasI / / 168 / / pUrva bhava ke mitra dvArA sahAyatA suNI vAta surapati sukha bhayo , namaskAra kari so cAniyo / bhavasadaMta sUto tahAM gayo , dekhata mana maiM bahu sukha bhayo / / 166 / / mana maiM indra vicAra bAta , suto nahI jagAuM bhrAna / paDahI Dalo hAthi kari lIyo , akSara bhIti lekha lekhiyo // 170 / / uddima kari jAgI ho mita , sAvadhAna hoi kaMcita / begauM utara disane jAhu , mandira mobhA bahuta uchAhu // 171!! paMca bhUmi utta'ga pravAsa | kanyA eka rahai tahA~ bAsa / sA bhavapANahava tasu nAma, vANI sarva sAmaudrIka ThAma / / 172 / / paraNoM bhoga kotohala karo , maMkA ko mana mai mata kro| pUrva punya pAyo tuma tau~ , ghoDo liAyI jANi jo ghaNauM / / 17 / / etau iMdra lisya yo lestra gabhASa', mANibhada meM donhI sAkha / tiyA saMpadA sahita kumAra , racyA bImANa bahuta visanAra / / 174 / / 1. ka mati-eto iMdra likhayo lekha sabhASa / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla kurajaMgala hathaNapura nAma , chADiu mAta pitA ko ThAma mA mANibhadra ko badhyo vAha , iMdra suragi mano bahuta uchAhu // 17 // nidrA taji kumara jAgiyoM, takSaNa bhIta disauM cita gayo / mana meM aciraja pAyo ghaNoM , vohapto lekha turata hI taNau // 17 // bhavasadatta nau bhayo gubhAna , Ayo koNa puruSa ihi yAna ! vAce lekha bahuta niratAi , tima tima mana ko sAMso jAi / / 17 / / abhiprAya lekha ko liyo , takSaNa sudari mandira gayo / bhUmi paMcamI caDhau kumAra, prArma aDyo dekhiyo dvAra ||1|| bhaviSyAnarUpA meM bheMTa bhAsadatta boliyo sujANa , kholi kapATa rUposANa / jana mAI ra bagara , hai / cI rItA // 176 / / suNI bAsa mAniyo gumAna , prAyo puriSa koNa ihi thAna / mana maiM citA upanI zraNI , saba sarIra cAlI kApiNI / 10 / / vana devI kahai tasa joga , puSI choDi hoyA kI soga / subha sAtA pAi tuma bhalI , to the jagati kaMta kI milI // 18 // kari bacana suNi devI taNA , jugala kapATa kholi taMkSiNa | bhavasadaMta bhitari cAliyo , sAca bacana tahisyoM UdhAriyo ||182saa siMghAsaNa dInho subhaThAma . thAmA aMsari ThAnI jAya / dekhi rUpa mana bhayo vikAsa , surya deva mubha yAyo pAsa // 153 / / athavA deva jotigo koi . aMsA rUpa manikSa nadi toi / / ko ihu bana devatA sucaMga , dIse sobhA nirmala aMga // 14 // sakasapa vikalapa mana maiM hAi , ko ihu kAmadeva cha koI / / bhavasarvatta dekhi sasa rUpa , sura kanyA the adhika anupa / / 18 / / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 161 koja pAha mugaM apadhArA koDa, nAga kumAri paratakhi hoi| bana bebI tiSTaM ihi mAna, bhavasavaMta mani bhaye gumAna / / 186 / / vaico naraNa na maTaka phox, tahi ko aMga paseva na hoI / malaspI bhUmi paryA paraNI, hi 4 mAha saha! sunila || tv / / bhavasavaMta boliyo vidyAri, begI behi pAcamana kumAri / mana maiM saMkA karo na kare , vighanA lihayo na meTa koha / / 186 / / sugari bhaNe surapI ho nApa , hama tuma barasaNa nau tana' bAta / gaiso kula kAyA ko sAma , pahalI hI kima chorI lAva ||186 / / se pragoTa Acamana diyo , bhavasarata mani haralo bhayo / uparA japarI dei sanamAna , sukhasyo tiSTa uttima thAna || 10|| supari mani citA upamo , kIje bhakti pAhaNa! taNI / bhojana vijana mahA rasAla , sanAna sugaMdhI pastra sukamAla ||161|| yovati paTTa kalI kI sAra , miNavara pa.jA kara kumAra / mA mAyo sudari pAna, pAva pakSAlibaha pInoM mAna / / 162 // gAvI ye ekAsIphA taNI, sovana choko saubhA ghaNI / sovana pAla kacAlA viyara, nirmala pANI lAliyA ||193|| ghevara pacadhArI lApasI, ahi ne jImata prati mana khusI / ujjala bahuta miAha bhatI, ahi ne jImata pati manaralI || 164:1 bATA tora bijana bhAti, meruvA bahasa rAitA jAti / muga maMgorA sAno zAla bhAta pahAyoM sugaMdhI sAli ||16|| 1. tama ka prati / 2. paTakula - sa prasi / 3. jIkA kaprati / 4. maMorAba prati / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla surahi nita mahA' niradoSa, jimata hoi bahata saMtoSa / sikharaNi bahI ghola banchu khIra, bhaSasavaMta jimI baravIra / / 196 / / pIyo bhAcamana bIDA pAna, coyA caMdana vAsa nidhAna / sauDi pAliko thAnaka sAra, samAdhAna kari vIyo prahAra / / 167 / / pAce prApaNa bhojana kIyo, uttima nIra prAcamama lIyo / phophala pAna sugaMdha caDhAi, bhavaplavaMta nakhi baiThI bAI' / / 19 / / vastubandha tilaka paTaNa dekhi suvisAla, caMdraprabha jina pUjA kInhI / ' pUrva mitresura prAyo, likho lekha subha sIkha dInhI / / " subha sAtA prAi udai, kanyA milI bhujAriMga / niza guNa poja di , nAharako ni 166 // caupaI - kabara bhaNe tuma sudari suraNI , bhAso mujha saMso mana taNI / / ujaDa base nana koNa saMjoga, basta bahupta navi darase loga // 20 // bhaviSyAnurUpA kA paricaya bola suMdara suNo kumAra, kahA~ pAchilo saha vyauhAra / / madana dIpa jANe sahu koi, bahu tilakapura paraNa hoi / / 201 // rAu jasona nagarI ko nAtha, durjana nara ko kara nipAta / baNivara asa nAma bhagadata, nidharma diza rAkhe citta / / 202 // tAphai nAgaseraNA kAmaNI, bhagati deva gurU bhAyaka taNI / hauM tasa putrI mahA sarUpa, nAma viyo bhausANaha' rUpa // 203 / / 1. ka prati sohA / 2. ja prati konii| 3. ga prati kono / 4. ka evaM ga prati bhAnau / 5. kha prati bhausAnasarUpa / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupa asanavega eka ' bitara suTa dayA rahita prati mahA nikaSTa / mana loga sAgara meM dIgho, pApI tau na kasakyo hoya || 204 / / cArA punya saNa parabhAta, hA~ rAkhI bitara kari bhAu / saha sanabadha pAchila jANi vyaMtara sahita rahA~ ihi dhAna ||20|| svAmI masyau karo yakhAga, koMNa desa paTTaNa tuma dhAna / kA nAma tuma pittA ru mAya, kaho bAsa hama se bAi ||206 // bhaviSyadasa kA paricaya bhavasavaMta bolyo suni nAri, kahA~ bAta sahu mani avadhAri / bharaya khetra kurajaMgala desa. hatharaNApura bhUpAla naresa // 207 // dhanapati seTha vasaMtahi ThAma, tAsu hIyA kamalazrI nAma | bhavasavaMta hA~ tahi ko bAla, sukha meM jAta na jANe kAla // 208 // dUjaM mAta sarUpaNa putta, paMDita nAma diyo baMdhutta / prahaNa pUri bIpa calyo ho paNa sAthi vAsu ke milyo / 206 // so pApI mati hINo bhayo, madana dIpa mujhe choTi gayo / karma jogi paTTaNa pAbiyo ihi vidhi tuma yAnaki grAiyo / / 210 // suMdari sugI phajara kI bAta hariyo citta bigAyaugAta / Ayo sabainAM vyauhAra, dou barAvara kula prAcAra / / 211 / / bhaviSyAna rUpA kA prastAva bolI kAmiNI suNI kumAra, karahu hamAre zragIkAra | bhoga binA nei dina jAi te dina ba na lekhe lAi / / 212 / / manukSa janma phala ko sAra bose saha saMsAra prasAra / bhogi vana jANe koi tenara pasU barAbara hoi / / 213.1 1. ka prati iva / 163 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla suNI bAta kholiyo kumAra, suSi kAmini vRtta ko vyohAra / bAna asA lIje phoi, zrAvaka janama avirthA hoi // 214 // bhaviSyadatta kA utsara hama jiNavara vrata citA gharA, dAna pradattA saMga na karA / gurU mujha aDiga pAkhar3I bai, mana bacha kAyA mAnie lai // 215 / / jo nara dAna avattA na lei, tahi ko kIti indra kre| bAna dhadattA kIyo tihyA saMga, satya dhoSa mari bhayo bhujaMga // 216 / / noM bitara tujha desI mohi, bhoga vilAsa sarva vidhi ho / vacana hamArA jANau sAra, zrApaka taNo kaho pAcAra // 217 // asanabega kA Agamana to laga prasanayegi pAiyo, bahuta krodha prAiMSara kiye| koNa puruSa pAyo mujha thAni, tahI pApI ko ghAlo ghAma // 218 / / deva' bAna saba mujha se ire, merA mana maiM ko na sacara / bhAvaM bahuta maniSi kI gaMdhi, sAgara ptahina rAloM baMdhi / / 21 / / bhavasavaMsa uThIyo kalikAri, pAra vaM bIca kAhi vAta vidhAri / ghaNo kahA kIje jhaMDAla, prAyo sahI tuhArI kAla / / 22 / / bhavasadaMta na dhannu yala bhayo, Thoki kaMgha so sanamukha bhayo / asanigi dekhiyo kumAra, krodha sabai mhAlo tahi vAra / / 221 / / dIyo asura pravadhi praya loi, mero mitra pUrvalo hoi / citara bole maNi ho mitta, kahauM bAta kima karo cita // 222 / / - - --- 1. ka kha prati - deva vAraNA-mujhavI gare / 2. kha prati jiivaal| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI ho sanyAsI tasa ghara mitta, seva hamArI karI bahuta / guNa tuma taNA cisa mujha rahyA, tuma voThA hami bahuta sukha sahA / / 223 / / mana vachita vara mAMgo dhIra, te sahu desyau gahara gahora 1 golo subhaTa bahuta de mAna, jyoM hamane donhI varadAna // 224 / / kanyA ratna dehu hama joga, hama tuma milsA karma saMjoga / vitara bhaNe na karo viSAda, mau tumane phIno parasAva / / 22 / / bandhudatta aura bhaviSyAnurUpA kA vivAha vyAhu taraNI sAmagarI phara, nagra taraNo bahu sobhA ghare / karIvi kurvaNa braha visadhAra, caurI maMbya racyA sobhAra // 226 / / gAvai apagharA kari bahu koDa, vara kanyA ke bAMdhyo mauDa / sAkSa vipra vaisAMdara bhayo, bhavasabaMta tIyA kara yahiyo 1227 / / cauthau phero karAyau kumAra, hAtha chur3AkaraNa ko prAcAra / vitari bhArI pANI lIyo, bhavasavaMta ke kari melhIyo // 22 // kanyA nagra dIyo saha sAja, dono madana dIpa ko rAja / basta padAratha bharita bhaMDAra, motI mANika sonI sAra / / 226 // bino bhagIna guNa bhAruyA ghaNA, bhabasavaMta sevA tuma saNA | namasakAra kari donoM mAna, vitara gayo prApaNa yAma // 230 // bhavasarvatta sukha sevo ghaNI, pUrva pUnya saMcyau prApaNoM / soyA sahita bana krIDA kare, deva sAsatra guru nizca dharai / / 2 / / indrapurI jima bhuje bhoga, pIr3A sunna na pANai roga / bhaksaksa ihi vidhi sukamAla, sukha maiM mAta na jANe kAla // 232 // 1. kaba kI / 1. sva pati sAstra / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 bastubandha kamalazrI uri uparaNau, hastamAgapura janma pAiyo / mAtA vacana bIsafriyo, satru sAthi vyApAriyo // madana dIpa maiM chADiyo, bhAi gayo pulAi ' / kAmani bahu saMpati sahI, sAtA use subhAi // 233 // mahAkavi brahma rAyamalla kamazrI kI dazA cIpaI - kamalazrI ghari bahu dukha kareM, putra viyoga vitta mani dhare / asura pAta za bilarAi, ghar3I ika mana rahe maThAi | 234|| putra dukha mAtA vina da rAta divasa rAti sIbhUta ho jAta / saha samajhA pura kA Ai, uparA uparI kahU~ subhAi ||25|| natra kAminI se grAha, uparA uparI kahU~ subhAi / mAtA putra vichohokIyo, tahi ko pAMpa udai thAiyo / / 236|| eka kAminI kahe haMsati, pUrva na lAbhyo jiNa prarahaMta / kamalazrI bahU pAvaM tukha, mIThA nahIM putra kA sukha // 237 // J bole eka gAli kari deI. bAda jisA lisA phala lei / mana bakAyA dAna na dIyo tahi yi putra vichorA bhayo / / 235|| I kamalajI kI bolI mAta, he putrI merI suNa bAta 'calokho' zrajikA ke ThAma, ghaDi pyAri lotho vizrAma / / 239 // kamalI kA aArthikA ke pAsa jAnaaa kamalazrI mana haraNI bhai mAta sahita prajikA pai gai / mAva bhagati bahu baMdhA pAha. baiThI yajikA mArga mA ||2403 1. kagaM prati pula / 1. cAlijo / 4 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI kusala samAdhi bujhI vyohAra, jaiso zrAvaga jati prAcAra / kamalazrI de mastaki hAtha, praNikA seyo ajhai bApta // 2413 // mAtA mohi karma saMjoga, pAje dukha putra hi joga / rAti vivasa jhokhata ho jAi, citta eka kSaraNa rahe na DAI / / 242 // bolI jikA suNo kumAri, dukha sukha duvai mizra saMsA ra / kabahI hoi subha saMjoga, kaba ho tihi ko hoi viyoga / / 243 / / sagara cakradhara atti balicaMDa, saha gharatI bhuje chahakhaMDa : sAThi sahala suta tAhika huvA, eka bAra sagalA hI muvA / / 244 / / kavahI nara suna lIlA kare, kapahI bhIkha mAMgato phiraM / kavahI jIvIDo khAi kapura, kavahI na lahai bali ko pUra / / 245 / / punya pApa taru jaisA boI, tahikA tasA phala bhogave / jhuThA jIva pasArA kare, karama phira se phireM / / 246 / / putrI mana maiM na karI soga, milasI pUtra karma saMjoe / mana maiM dukha na kIje koi, bhAvI' likhA na maiTa koi / / 247 // kamalazrI ajikAsvI bhaNe bInatI eka hamArI suNI / vrata dharma kara dikha upadema, mila putra sahU bAI kalesa / / 240 / / zruta paMcamI kA vrata mukhata ajikA kahai vicAri, vata upadesa suNoM dnnri| zrata paMcamI to tasAra, tahikoM kIje aMgIkAra / / 246 // saba kamalathI bolI eca, vrata paMcamI ko kahie bheva / koNa mAsa dina kahi vidhi noi, tahi ko usara doje mohi / / 20 / / 1. ka, g-bhyo| 2. ka ga prati-jainadharma diTha upadeza / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla bhaNa abhikA sudari suNo, kaho nithAra (tha) sadyo vrata tnnau| kAtiga phAguna subha prApAra, sudipAMce upavAsa su pATha // 25 // caudhi UjAptI karaM sanAna, dhovati pari jAi jiNa thAna / jiNa cauvIsa mhAyaNa karei, mAu dravya subha pUjA lei // 252 / / deva sAstra guru pUrja pAi, bhagati baMdanA kari ghari yAi / pAca pAtrAM deI dAna, miSTa manohara bhojana pAna // 253 / / eka bhagati subha kara AhAra, pAchai sabahI kara nivAra | rAti bhUmi subha sajyA kare, nAma jiNesura mana maiM dharai / / 25415 deva sAstra guru prAnyA lei, zrutaM pAMca upavAsa kare / / hAi pacamo ko parabhAta, puruSa khalAsA kI suNi bAta // 255 / / posau sAmAika dina gamai, prartha purANa madhya mana ramaiM / sahi dina barI mitra samAni, saunoM tiauM barAbari jAni / / 256 // kari jAgraNa gamai subha rAti' kare sanAna udai parabhati / jiNabara nhAyaNa pUjA vidhi kara, pAcha prAya ghari gama kareM / / 257 / / de pAtra joga mAhAra, mamAdhAna bAta vyauhAra / pArcha eka bhagati pAraNI, nirmala mana rAkhne prApaNoM / / 250 / seta paMcamI ko dina mAra, paMsaThI' mAsa kara vistAra / pUrai vrata udyApana kara, mahAbhiSaka pUjA vistara // 25 // phala phUla ne baja caMdanA, agara kapUra manohara ghaNA / bhAmara kalasa bheri kasAla. cadayAM toraNa ghyajA visAla / / 26 / / jiNavara bhaNi mahochA karaM, ghRta sAstra pUjA vistarai / dei jatIne sAstra likhAda, pATU baMdhana nimala bhAi / / 261 / / 1. ka ga --gati / 1. ka posahi kha prati posadi / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupAI 116 gura caraNA kari pUjA sAra, cahu vidhi saMgha joga AhAra / jithA jogi vastra subha dAna, covA caMdana phophala pAna // 262 / / udyApana kI sakati na hoi, dUNau ta kara saha koh| jaisI sakati taso vistAra, aSadha' sAstraprabha pAhAra // 263 / / bhAva mugha ahi vidhi vrata kara, so nA mukati kAmanI sukha lahai / pIr3A dukha na vyApaM roga, mila putra sahu jAi vijoga / / 264 / / suNI bAta prajikA taNI, upanI aMgi solAra ghaNI / namaskAra kari bArambAra, kIyo vrata ko aMgIkAra // 265 / / phrA hAna paritra sAra mari jAdA bhInanI cyAri // dukhI palidrI dehu dAna, vrata paMcamI ko bahu mAna / / 266 / / mApikA ko sAtha lekara muni ke pAsa jAnA ihi vidhi kAla gamai sudAra, putra taNI bahU' ciMtA bhaNI // eka dina le akhikA sAthi, gai jiNAla jAhA jaganAtha / / 267 / / jiNabara biba baMdyA bahu bhAi, ajikA sahita munivara meM jAi / karI baMdanA mastaki hAthi, vinatI eka suNau muninAtha / / 268 / / kamalazrI suta dIpAM gayo, tahiko bahuSTi na sodhau lahayo / putra vijoga bahuta akulAha, rAtri divasa mana rahe na ThAi // 266 / / svAmI tumhai avadhi kA jANa, bacana tumhArA mahA pramANa / bhavasa datta cha koNI thAni, hAni vRddhi tasu karau nakhANa / / 270 / / muni kA vacana munivara bhaNe avadhi ke bhAi, suNI bAta mana rAkhau ThAi / madana dIpa pahRto kusalAta, paTa tilaka mahA vikhyAta ||271 / / 1. ukhada kha prati / 2. ka ja prati zrI hIni buddhi / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bastubandha mahAkavi brahma rAyamalla sukarma jogi tahAM bAlaka gayo, suMdari eka taha melo bhayo / nagara sahita bahu saMpatti lahI, satya bacana tuma jANa sahI || 272 // sukhasya vArA barasa tahAM rahe, vasta padAratha bahu vidhi hai / ruti' basaMta gAsa vaisAkha, pAMca divasa ujAlo pAkha // 273 // rAti pAchilI vizva jANi, saMpatti kArmiNi bahuta sujANa / kusala prema tuma milisI zrAi loka tumhArA mana ko jAi / 1274 // munivara vacana suNyA mana lAi bhayo haraSa ati aMga na mAi / munivara prajikA baMdyA bahu bhAI, kamalazrI pahuMtI nija dAi / / 275 // prItama putra vijoga prati, kamalazrI bahu dukha pAiyo / pUrva karma kumAiyo, pAche suMdari ude bhaiyo / bacana suNyA munivara taNAM upano haraSa apAra / bhavadatta jahi dIpa the, tahi ko suNI vicAra / / 276 / / caupaI- kamalazrI dina giNatI jAha, barasa mAsa vaha re manalAI / yA to kathA hRyApuri raho, kahau kathA jo tilakapura bhaI // 277 // bhaviSyAnurUpA kA prazna eka dina bhosANaha saMta, bAta pAchilI bhAsI kaMta / pahalI bAta jake tuma kaho, te sahu svAmI vIsari gaI / / 278 // koNa desa namra tuma tAta, AyA dahAM koNa ke sAthi / / virAMta kahe ApaNI, jima saMsau bhAjaM mana to / / 276 / / bhaviSyadata dvArA mana meM pazcAttApa karanA avasadeta suNi kAmaNi bAta, pAya dukha pamInoM gAta / pApI tasu kIyo vizvAsa, mAtA kI navi pUrai zrasa ||20|| 1. pha ga prati rati / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 171 sIMce mAlI tara baha bhAi, tisa kA pAchai so phalu khaaii| bahu upagAra kIyo mujha mAta, sA' tihi kI visari gayo bAta / / 281 / / bAraha varSa bhoga maiM gayA, mAta pitA sahu visari gayA / dhana saMpati soi jagi sAra, krIja sajana tAta upagAra ||22|| hauM pApI mati hINauM bhayo, mAta pitA na vi sIdhI kIyo / koi kisako sago na hAi, svAratha zrApa kara sahu koi / / 286 / / pAbaM dravya tahI ko sAra, jo para jogya karai upagAra / jiNavara yAni patiSTA karei, dAna pAri tihuM pAtrAM dei / / 284 / / udima karibi IhAM the palI, sampati ne mAtA meM milii| bhavasadatta mani socI bAta, kAmiNIsyauM bhAsa ghiratAMta / / 285 // bhaviSyadatta dvArA apanA paricaya denA saha sanabaMdha suNoM kAmiNI, bidhisyoM bAta kahI pApaNI / bharatha kSetra hayaNApura thAna, dhanapati seTha dravya ko nidhAna / / 286 / kamalathI tihi ko kAminI, bhagati deva gura saastrotnnii| bhavasadaMta hai tAhi ko lAla, sukha maiM jAta na jANoM kAla / / 288 / / dUjI tIyA seThika jANi, rUpaNi nAma rUpa kI khAni / baMdhudasa sahi ko jAIyo, ratnadvIpa viNija hI cAliyo / / 288 / / hama paNi sAsu sAthi gama kIyo, madana dIpa sAthi hI prAiyo / baMdhudatta kari kUcha kubhASa, chADyoM bhadana dIpa vana ThAu // 286 / / pApI ApaNa gayo pasAhi, chAMDi gayo mujha vasa bana mAhi / karma jogi jurgoM paMtha laiyo, punya uda tuma melo bhayo / / 20 / / iha dharatAMta hamArI jANi, karma jogi prAyo ihi thAna / kAni hima kIje koi, jahi the hathaNApuri gama hoi // 26 // 1. kha prati-chADiu ho jada bAsanA mAhi / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mahAkavi brahma rAyamalla uddima magalI bAlA sAra, udima the pAvaM sivadvAra / uddima kara karma phala hoi, bAvaM jisA tasu phala joi / / 26 / / uhima karatA hama na koi, udima karatA sugati hoi / udima kari je cAritra ghara, toDe kameM siddha saMcaraM / / 263 / / sagalI bAtA uhima bhalo, saMpati lei jala tIrAM calI / paMthI prohaNa Avata jAta, hathaNApura jAje tahi sAthi / / 264 / / kAminI suNI kaMta kI bAta, mAnyo bacana vikAsyoM gAta / cAlI paMtha jahAM sAgara tIra, dAsa beli bana gahara gaMbhIra / / 265 / / maMDae dAkha su mahA uttaMga, baMdhI ghujA mubha adhika sucaMga / nagra madhya je basta nidhAna, mAgyo saca maMDapa ke thAna / / 266 / / motI mANika bahuta kapara, caMdana bisnAgara kI jura / jAti jAti kA mevA ghaNA, DhIgalI ANi kiyA tahi taNA / / 267 / / bhavasadattarU ubhausANa, sukhasyauM saM tiSTho' maMDapa thAna / / muja bhoga sahI mana saNA, muga deva jima devAMganA // 268 / / bandhudatta ke jahAja kA prAgamana rahitA tahAM kei dina gayA, baMdhUdatta prohaNa pAiyA / damaDI eka na pUjI rahayo, pApa joga sagalau khoiyo / // 26 // phaTA vastra ati burA hAla, durvala prasti utarI khAla / baMdhudatta dUri the joi. jaladhi tIra dhujI lahakAi / / 300 / / vANyA vAsyoM kara vakhANa, dehAyo jAi koNa tahi thAna / nAva vaisi vANyA vAliyA, bhavasadatta ke dhAnaki gayA / / 30 / / mana mAhai pAlo koi, Iha ko deva devAMganA hoi / namyA caraNa dharatI dhari sIsa, gauvari mahema visavAvIsa / / 302 / / 1. ka ga prati - nivasa / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhauvaSyadatta caupaI sakalapa vikalapa vAyA kara, uda dama mana maiM kima saMgharSa / taba laga vegi pota pAiyo, baMdhudatta utari dekhiyo / / 303 / / so ati mana maiM kara vicAra, iha devI iha nAga kumAra / cana mAMI bana krIDA kara, dRSTa jIva kI saMpha na dharai / / 304 / / ke nArANa likhamI hoDa, amo rUpa na dIsa koI / ihi paratasi gaurajyA mahesa, caMdra sahita jima sobhai sesa / / 305 // bANyA sahita bino bahU kIyA, bhavasadatta kA paga bNdiyaa| kamala zrI suta jAgI bAta, iha to baMdhudatta ko sAtha // 306 / / maviSyadatta baMdhudatta kA milana le' prAliMgana bAraMbAra, milyA bhAi harapa apAra / kusalakhema vujhI sahu sAra, jaso sajana ko pyohAra // 307 / / ho svAmI gati hINo bhayo, tu ekAkI bana maiM chADiyo / / presI nabi koI kara na vAta, kSimA karo hama upari bhrAta // 308 / / pAI hauM pachitAyo ghaNo, jANyo dhriga janama prApaNI / tuma vijoga upano bahu soga, viSa mama choDiye pava hI bhoga / / 306 / / rAti divasi mujha khIjata gayo viLatI koThI eka na lahayo / aMsA mana meM upanI bAta, je hauM cari jAsyoM kusalAta / / 310 / mAta pitA bujhauM karI mAna, bhavamadatta chADiu kahi thAna / mujha ne utara na pAsI koi, apana sahIsyokAlo hoi / / 311 mero dusTa basa ko hIyo, maiM ekAkI bana maiM vaadiyo| punya ghar3I aba prAi bhrAta, jAvata duvai milyA kusalAna / / 312 // bhrAta vacana mujha pAgai bhaNI, jima bhAja saMso mana tnnoN| koNa nama hI cha bisAla, kanyA rasma lahI sukamAla 11313 // 1. ka ga prati lIyA nArela / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 mahAkavi brahma rAyamalla basta anopama syAyA sAra, tihi ko svAmI karau vicAra / durjana suNe hoyo prati haGga, sajana suna sukIrati bhaSme / / 314 // bhaviSyadasa kA utsara mavasadaMrata suNi bhAI bAta, isi bolyo suNi ho tu mrAta / zubha para asubha upAyoM hoDa, tihi kA phala nara mujai. soi / / 315 / / karma binA nabi koya sAra, karma vinA nadi lahai lagAra / jAto karma uda hoya prAi, taso tAhA badhi le jAya / / 316 // hama pUrva sukrata saMgrahyo, malI basta ko melo bhayo / sukha dukha dAtA ko navi jAna, dIsa saha karma vinANa | // 317 / / du sukha datA ko nahIM pA ko naH shii| ghaTuMgati madhya jIva saMcarai, pApa punya te sAthi hi phira // 31 // lAdho bassa na karIje haraSa, gaI basna ko na karI dugna / bahu vAta madhyasthu ju rahe, tihi ko sujasa indra varNavai // 316, kAmaNi jogai duco dIyo, baMdhudatta ne bhojana kIyo / bANyA sahita karI jyoNAra, pAna supArI bastra apAra // 320 // saba dalidra tamu rAlphI cUri, prohaNa vasatra diyA bharapUri / bhavasadatta mani nahI gumAna, baMdhuvasana dIno mAna // 32 // bastubaMdha bhalI dITho tilakapura thAna, bhavasadatta bahu bhoga kInhA / candraprabha jina pUjA kInI, tiyA dravya sahu sAthi lInI / / sAgara taTi tahi thiti karaM, bhAi miliyo mAha / prabara kathA prAgaM bhara, sabai suNau~ mana lAi / / 322 / / caupaI- bhavasadatta bolyo suNi bhrAta, bhalI bhaI prAyAM kusalAta / bacana kahIM tuma bhAga bhalau, tIyA sahita hamane le calo // 323 / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I bhaviSyadatta cauparcha dvAdasa varSa bhoga meM gayA, mAta pitAna kI sudhi na lahayA / aba hamanaM iva dIje dAna. le cAlahU hamaNApura thAna / / 324 / / baMdhudata suNi bhAI bAta, haraSo cita vikAsyo gAta / svAmI hI sevaga tuma taNa, bhagati baMdanA karisthoM ghaNo / / 325 || bhaviSyadata evaM bhaviSyAnurUpA kA jahAja meM car3hanA bhavasata ko dUrva lIyo, sahu saMmadAu pola maiM sAmara tIra prahaNa khaDau, bhavasadaMta tiyA sAyihi caDhau bhavadattasya bhAsai tiyA, basta doha dhIsari bhAiyA | nAgasejjA kAmamUMdaDI, rahI dAkha maMDapa tuli par3I / / 327|| bhaviSyadatta kA punaH dvIpa meM jAnA dIyo / / / 326 // bregi jAnu le mAvo kaMta, jahi viNa kSaNa eka rahe na cita / mAnyo bacana tiy| je kahyo, bhagasavaMta tahAM uttari gayo || 328 || bandhuvatta dvArA punaH vizvAsaghAta baMzrudatta bahU kuDa kumAi, saMkSaNa proNa dIyo calAi / pApI socI mAhIM bAta, pUjA kIyo vizvAsaghAta || 326 / / sajyA nAgasUdaDI lIyo, bhaksadaMta tahi thAnaki gayo / viThi na paDe tahAM prohaNa yAMna, bhayo kumAri mana mAMhi gumAna // 330 / / ho vidhinA prati zraciraja bhayo, prohaNa thAnaka bIsari gayo / sAgara tIra phiriu tahi yAna, dIsaM nahI pAta sahinA ||3313 / unI cadi dekheM niratAya prohaNa cAle sAgara mAMhi / uca kara kari sabada karAi, proNa cAlyA tIraji mAi ||332 // bhaviSyadatta kA mUcchita honA citta eka kSaNa rahena saraNa nami dIkhe koi d dhIra, sUrachA bhAi par3I urabIra / paDhiyo bhUmi bharI jima hoi ||333 || Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahakavi brahma rAyamalla sItala bAi sarIra lAgIyo, gai mULa uchi jAgiyo / dAkha boli ko maMDapa jAhA, cyAlyo bhavasadatta gayo tAhA / / 334 // dekhi kavara tahAM sUno thAna, mana maiM dukha kara asamAna ! moha jaDiu bola bAulo, mAu kAmanI vegI milau / / 33 / / tahi the cAlI kamalazrI bAla, pasu jAti dii| dikagala / haraNa rojha sUbara sAMbarA, bhaisA rIcha mahiSa ati burA // 336 / / syAhasyau taNI vinoM kari ghaNau, kahai saMdeso kAma ma taNo / cAlyau begi nagna bhai gayo, tahAM sUno thAnaka dekhiyo / / 337 // karatA bhoga gAvatA gIta, te thAnaka dIThA bhabhIta / kAmiNi dhana te vidhanA dIyo, pAcha supano sau kari gayo / / 338) / sumara sukha kAmiNI taNA, timatima dukha upaja prati ghaNA / phiri phira sabai nagra dekhiyo, caMdraprabha jiNa mandira gayo / / 336 / / soga sabai chADiu tahivAra, jiNabara caraNA kI yo juhAra / guNagrAma bhAsyA bahu bhAi, jihi the pApa kama ho jAi / / 340 // vohar3A hiyaDA saMbara ghoyar3I, dukha na karI pratIca / karma nacAvai jima nace, tima tima nAcaM jIva // 34 / / sukha dukha jAmaNa maraNa prati, hi dhAnaki jo hoi| ghar3I maharata eka kSaNa, rAkha sake nahI koi // 342 / / caupaI bhavasadatta jiNavara ke yAna, bhAsa kathA rUpa bhausANa / kaMta vijoga bahuta dukha kara, asura dhAra netrA the jharaM // 343 // baMdhudattasyoM bola gAli, re pApI phiri mugva dikhAli / bhAI ne bahu saMkaTa dharai, aMsA karma nISa navi kare // 344 / / bhaviSyavatta dvArA cintana kara visAsaghAta ja koI, naraka taNA dukha muje soi / pApI nai nabi AI dayA, harata parata tujha tanyo gayA / / 345 / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 177 ke hauM vidhanA kInA dukhI, pApI rAkasi phAI na bhakhI / kArmAiNa kaMta bichoho kIyo, so pApa mujha udai pAiyo / / 346 / / ke bhavagAnyo jiNavara deva, ke mithAtI guru kI seva 1 ke kudAna dInA bahu dAti, ke meM bhojana kInau rAti / / 347 / / pUrva kaMta parAyo lIyo, tihi miSanA merI choniyo / mAtrA putra vichoho koi, viSanA sajA lagAI mohi / / 348 / / saha pAmaraNa dInhA rAli, to taMvola pAna saha phAli / kahai kaMta ko sodho koi, vastra kanaka saha mukato hoi // 346 / / vanmuktta kI nitajjatA baMdhudatta kuNa choDI lAja, jANoM nahI phAja prakAja / pApI ke mana rahe na ThAi, bhASaja ke nakhi baiThau mAha / / 350 // jima kUkara parakAvaM pUcha, bhAvaja hAya lagAvai muMcha / he kAmiNi kari dayA pasAva, rAkhI bola hamArI bhAu // 351 / / bhaviSyAna kyA kA virodha suNi bolI kulavaMtI nAri, re pApI kahi bAta vidhAri / baDA bhAsa kI kAmiNI hoi, mAtA jasI giNe saha koI / / 352 / / karma isA na kara kula dAla, bhAvaja ghara Drama ciMDAlu / re mUrakha mana rAtrI dAi, pApa japAi naraka gati jAi ||353 // pApI mada ko adhImayo, mAna nahIM bhAuja ko kmii| jima pApI mUDo mana kara, sima tima pota agho saMgharaM / / 354 / / satavaMtI ko sIla subhAi, buI pota vaNika bilalAi / uchala pavana jhakaula nIra, bUTa vANyA basta gahIra ||35|| risi kari prANyA bola bAta, tuma pApI saha bolyo sAtha / pAhi hAya duri le kI yo, bacana kahi bahu nijhaTiyo / / 356 / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 mahAkavi brahma rAyamalla mausANa-rUpasyau binatI karaM, tuma kopa sAthA saba maraM / tuma satarvatI nirmala bhAu, hama upari kari chamA pasAya // 357 / / je pachima disa Ugai bhAna, ko navibhAna sIla nidhAna / mAvA saMka citti mata karo, hosI sahI kurA ko burau / / 358 / / paNyaka putra saha rakhyA karaM, baMdhudatta navi nakha saMcaraM / bhavasadatta triyA kSamA karAi, tima tima prohaNa cAlyA jAi // 35 / / matI kara mana mAhai cita. mujha bijoga marisI suta kaMta / hauM paNi marispoM tAsu bijoga, aso bhayo karma saMjoga // 360 / / bhaviSyAnurupA ko spana raMNi samaM sUtI sata bhAi, supano ko devatA paaii| he sudari tuma na karo cita, mAsa eka milisI tujha kata // 361 // supano subha kAmiNI dekhiyo, subha mana dhIra pApaNo kIyo / milisI kaMta mAsa je mAda, prANa hamArA rahasI ThAi // 362 // jahAja kA samudra taTa para prAmamana calata calata kei dina gayo. prohaNa sumada tIra lAgiyo / baNika utara prohaNa bhAra, basta kirANA cIra bhaMDAra / 363 // bAladi bharI basta bahu sAra, baMdhudattasyoM vaNika kumAra / rasI raMga saba hI mani bhayA, hathaNApuri taMgaNa pahaciyA // 364 / / bandhuvatta evaM dhanapati meTha kA milana pahRtA nani badhAI hAra, baMdhudatta Agama nyauhAra / suNI bAta dhanapati sukha bhayo, le bAjA bahu sAmahu gayo // 365 / / bhedi putra bahu bhayo ullAha, bAjyA bahu nIsANa dhAva / vaNika putra bahu bhayo uchAha, putra nana meM lyAyo sAhu / / 366 / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyadatta caupaI 179 sajana loga bahu saMtoSiyA, durjana kA mana kAlA bhyaa| diyA saMbola seTha bahu bhAi, kAmaNi gIta vadhAvA gAi // 367 / / cAlyA thA je vANyA sAthi, kamalazrI tasu ghujhe bAta / baMdhudatta ko bahu DaraM kara, samAcAra navi ko ucara // 368 / / kamalI kA punaH prAyikA ke pAsa jAnA kamalathI mani bhayo gumAna, gava begi jikA ke dhAni / netra asarapAta bahu kara, putra vijoga dukha prati kare / / 36 // namasakAra kari bujha bAta, putra hamAge na pAyo mAta / rAma deha adhika akulAi, samAcAra kona kahai mAya / / 370 / / ajiphA holI mUNi sUdari, beTA ko tU nA hara karI / munivara avadhi divasa jo kahI, putra tumhArI mAtI sahI // 7 // pachima disa je uge bhANa, munivara bhUTa na kara bakhAMga / karma jogI parabata paNi phira, munivara mukha aThana nIsa // 372 / / ajikA bacana brahyo saMtoSa, jaiso munivara pAyo mokha / suNI bAta je arjikA kahI, kamalazrI nija thAnaki gaI // 373 / / baMdhUdatta milibA pAiyo, kamalazrI kA pada vaMdiyo / kusala nema sahu bujhI sAra, jaiso putra mAta vyauhAra / / 374 / / kamalazrI bujha ye mAna, bhavasadatta chADiu kahi dhAna 1 samAcAra sUta sAcA bhA~, jima saMsau bhArja mana taNo / / 375|| baMdhudatta bolyo suNi bhAi, kusala kSema tiSTaM tahi yAra / dhana saMpati tahi bahulI sahI, bego tumase milasI sahI // 376 / / hamane jaisI dekho ihAM, taso muta ne jAMNau tahAM / kamalabhI suNi bahu sukha bhayo, baMdhudatta nija mandira gamau // 377 / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahAkava brahma rAyamalla mantima pATha mUlasaMgha sArada subha gachi, choDi pAri phaSAi nirabhaMchi / anaMtakItti muni guNaha nidhAna, tAsa taNI siSi kIyo bakhANa / / 15 / / varahma rAimala thoDi budhi, prakhara pada ko na lahai sudhi / jaisI mati dIno aMkAsa, prata paMcamI ko pragAsa / / 16 / / bata paMcamI jaM ko karai, kevala usamatahi ne phurai / je yAha kathA suNa de kAna, kAla lahadi pAvaM nirvANa // 17 // solAhasa tesIsA sAra, kAtiga sUdi caudasi sanivAra / svAti nakSatra siddhi subha joga, pIDA dukha na vyApa roga // 18 // desa DhUDhAiDa sobhA ghaNI, pUrja tahAM alI mana taNI / nirmala tala nadI bahu phiri, subasa basa bahuta sAMgAneri // 1 // bahu disi bhalo vayo bAjAra, bhare paTolA motI hAra / bhavaNa uttaga jiNesura taNA. saubha caMdavo toraNa ghaNA // 20 // rAjA rAja kara bhagavaMtadAsa, rAjakaMbara sevai bahu tAsa / parajA loga sukhI sukha bAsa, dukhI dalidrI pUrai pAsa / / 2 / / zrAvaka loka basa dhanavaMta, pUjA kare jo arahaMta / uparA uparI baira na kAsa, jima iMdra surga sukhavAsa // 22 / / pAkhara mAta ja bhUlo hoi, paMDita jana saha kSabhijyo mohi / ati bhayANa mati thor3I bhaI, kathA paMcamI vrata kI kahI / / 23 / / bAra bAra navi bhaNI pasAra, jaga meM jIva dayA brata sAra / jo nara jIva dayA kI pAla, roga soga navi cyA kAla / / 24 / / iti zrI bhavasadaMta caupaha. saMpUrNa / 1. ka prati kathA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI racanA kAla saM0 1636 moTha rupaNa 13 zanivAra racanA sthAna takSakagaDha (ToDArAyasiMha) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI prArambha vohA- paramahaMsa pratI guNa nilo, jo baMda bahu bhAi tIha ko paragAha baraNaU, sunahu mavika mana lAI // 25 // jAha samarana TUTa saba kaSTa, karama tapA bahu bhAra / cahu gata madhya phIre nahIM, Utare bhava bala pAra // 27 // caupaI --- paramahaMsa rAjA subha kAja, gharaM catusaTaya sakhamI rAja / nIsacaya tIna loka paramANa, joma sovaraNa patI guna jANa // 28 // bahAlo siyAlA jAsoM, doluha madhi rahache tIsI / mora kadara patI DhUDhana jAI, ghara ghara bhItara rahyo samAI // 26 // paramahaMsa ke strI cetanA, nIramala guna pati sobha ghnaa| tIha kI mahImA jAI na kahI, paramahaMsa na mati bAlahI / / 30 / / putra cyAra so prati ghanA, sukha sattA bodha cetanA / paramahaMsa sukha muje eva, sakasapa vikalapa rahatasu deva / / 3 / / karata phirata mayA tihA~ gaI, paramahaMsa su bheMTa bhaI / mayA bhaNa bino kara ghano, svAmI sujasa sunyo tuma taNoM / / 32 / / korata pasarI tInu loka, guna anaMta tuma haraSa na soka / sudha subhAva tumhAro rUpa, nirAkAra sukha tIsaTa bhUpa // 33 // suna svAmI merI bInatI, bahu kAmaNI tina meM hUM satI / harihara yA da moha, tapa japa sIla choDa de soha // 34 // svAmi huM pratI catura sujAna, puraSa kupuraSa kahI paramAna / lobhI hrakara vRjha bAta, karai bIsAsa pache tasu ghAta // 3 // maiM mAyA bahu jaga dhiyo, ThAI sahata koI na vIgayo / mai hobA meM dekha vimAsa, mAI svAmI tumhAre pAsa :36 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mahAkavi brahma rAyamalla hAtha joDa vInatI karU ar3I, hama to aDaga laI bhASaDI / ke to paramahaMsa ne gharU, nahIM tara bhakata kavArI marUM // 37 // soTI vasata tU dIje rAla, jIha the pAche bhAva gAla / kharI basata ko kI naMgokAra, tihaM te suasA lahai saMsAra // 38 // paramahaMsa mAyA suna baina, upano haraSa vikAse naina / Iha sama bhoga bhogalaM ghaNo, saphala jamAroto hama taNo // 36 // paramahaMsa tava kiyo vicAra, mAyA kU kara maMgIkAra / paTarAMNI rAkhI kara bhAva, paramahasake mana pratI cAva // 40 // dasu' prANa suta mAyA taNAM, tyAMkA bheda bhAva hai ghaNI / kara kalola prApana raMga, jima aTavI kara phira sucaga // 41 / / sparsanA rasana ghAna ghara kAna, tyAMha kA virSe adhikaha bAna / pitA taNI navI mAna prAna, phira su icchA thAna kuthAna / / 42 // mana pApI ju pApa citayo, pitA bAMdhi taba baMdi mahi dayo / paramahaMsa savahI rAma bhayo, sakala tiSAI murakha hava gayo / / 3 / / rAjA mana ju rAja bhogave, iMdrI sahota jora-pratI havai / rAjakuvara paragI dava nArI, paravRtyaru niravasya kumArI / / 44 / / pAI kuri jaheM vaMdIkhAna, paramahaMsa dukha dekhe jAna / sakala darasana cArIta varane, tiha kA dukha baraNa kuna / / 4 / / mana kI tIyA pravRtya gahIra, moha putra jAyo gharavIra tIna loka meM tIha kI gAja, sattara kor3A koDI sAja // 46 / / so moha sagalo saMsAra, dhana kuTaMba mAMDyo pasAra / gati cAra meM phirAnai soI, pAla jAla na nikase koI 1147 / / dujI kAmanI so mana taNI / niravRspa nArI sulakhaNI / tIha ke putra bhayo pratI dhIra, nAMba viveka sugunaha gahIra / / 48 / / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI 185 bhAva nIta mAraga vyohAra, khoTo kharo parIsyA kreN| deva sAstra gurU jAna marama, zrAvaka yatI taNo sahu dharama ||4|| saba jIvana ku de upadesa, jiha the nAsa roga kalesa / kaha viveka su bAta vicAra, sulaha ichA sukha saMsAra / / 5 / / vastubaMdha-paramahaMsa baMdu prathama, jiha sumaraNa saha pApa nAsa / daMsana NANa gunanIlo. diSTa kevala praratha bhAsa // hira vighA ti kIyo. kara mAyA sasaMga / / tiha se mana suta upano. caMcala adhika sucaMga // 51 // dohA- mana ke dara suta upanA, moha vibeka sujANa / moha prajA ku pIDabai, viveka bhalo guNa jAna // 52 / / caupaI- mana rAjA aba beTo bahai, bhAyA joga dekhana sahai / cyAru putra cetanA tanAM, choDa gayA nIsaya pATaNI // 53 / / jANe sava kuTaMba kusaMga, mAyA taNo uchAha sucaMga / mana beTo dITho balavaMta, mana moha mAyA bihasaMta // 54 // .... ..... soka duvai mAyA cetanA. mosA masakA sokyA tAM / uparA uparI kara virudha ... ............... - // 55|| beTA pAsa gaI cetanA, paramahaMsa choDI ta khiNA / koI kisakA chidana kahai, putra sahita sutrI so rahe // 56 / / mAyA manasu kahai hasaMta muno bAna merI gunavata / thAro putra viveka kumAra, karapI ghara meM yakokAra / / 57 / / sIkha hamArI karajyo eka, vegA baMdI SAMna iha deza / TusaTa bhAba Iha dIsa vo, mAnya) sahI bacana tuma tanA / / 58 / / sunI bAta tava mAtA taNI, taba bahana saMkA upanI / mana prapaMca mAMDiyo aneka, tIna vAghyo sAdhu viveka |15.6 / / taba nivRlya su baha duSabharI, paramahaMma muvInatI karI / susarA mero puSa chur3AI, doSa vinA baMdhyo manarAI / / 6 / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mahAkavi brahma rAyamalla paramahaMsa japaM suna bahu, eha parapaMca mAyA kA sahu / nirAcaM paTana cha cetanAM, tiha ke pArA jAhu taMSInAM / / 61|| vyoro bAta hamArI kahI, thAro putra chaDAva sahI / tava nIvRtya gaI tInAM, nisace paTana jahA~ cetanA // 2 // sAsu sanA baMdIyA pAI, bAta kahI dukha kI vIratAI / rAjA mana baMdhyo mujha naMda, kavara viveka adhika gunavaMta // 633 // .. mahaMsa tuma nAkAra, kausyA bAta ho so bhalI / hamane mAta karo upagAra, chUTai jima viveka kumAra // 64 / / sunI dAta ju nivRttya tanI, pratI cetanA dayA upanI / nibRtya setI kaha subhAI, putra chuTAI karo upAI / / 6 / / pravati ko pratI haraSyo hIyo, mero rAja nikaMTaka bhayo / mana rAjA su kaha hasaMta, merI bAta suno guNavaMta / / 66 / / moha puva thAro vara pIra, mAtA pitA ko sevaka dhIra / svAmI dei mohana rAja, sIro saba tumhAro kAja / / 67 / / mana rAjA pravRtya vasa bhayo, rAlyo nahIM zrIyA ko kayo / rAja vibhUti tano saha sAja, moha bulA dIyo tihI rAja // 68|| pApa nagarI kA varNana moha rAva sakurAI kareM, durajana koI ghora na dharai // taha ko adhika teja prAtApa, jAu nagarI basAce pApa / / 66 // purI agyAna koTa cahu pAsa, trisanA pAI sobha tAsa / cyArU' gati daravAjA vayAM, dIsa tihAM viSavana ghaNAM // 70 / / jetA bahula asadha vara NAma, ucA maMdIra dIse ThAma / kuprAcAra taNo cahuM vAsa, koI kIsahI ko na vIsAsa // 71 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahala caupaI mithyA darasana maMtrI tAsa, sevaka pATha karama ko vAsa / krodha mAna DaMbha parapaMca, lobha rAhata tihA nIvase paMca / / 72 // paMdraha pramAda maMtra tasu taNAM, tiha su moha kara raMga dhanAM / rAta dIvasa te sevA kara, moha tanI bahu rakhyA kareM / / 7 / / sAtoM visana subhra gatI rAja, jAne nahI kAja akAja / niguNAM saghi sabhA asamAna, saubhai duragati siMghAsana dhAna // 74 / / cavara Dhala rita viparata vIsAla, chidra purohIta paThatu kusyAla / kUDa kapaTa nama koTavAla, pAkhaMDI polyA raSavAla // 7 // tihako kukavI ramoIdAra, cobIsu parigraha bhaMDAra / kaMdala kalaha anna koThAra, naMdI dehaha bola apAra / / 7 / / prasata chAgalyo pAvaroNa, cora khAsa tAsa varacaura / mahAkusIla payAdA tAsa, pApa nana meM tiha ko vAsa / / 77 / / paramaha savala kamAI pacIsa, pacapana moha tano manasosa / aiso pApa nana ko vAsa, bhalI vasta ko tohAM vinAsa // 78 / / nisace nagra putra cetanA, tIha kI bAta suno bhavIjanA / nivRtya putra kI vInatI pharI, tava cananA bAta mana dharI ||6|| jahA sumana rAjA cha valI, tila kumati mApa moklii| dInhI sIgantra bahuta nIratAra, dIje vega vibeka chur3AI tumaccho kumati ThagorI prasI, mana rAjA dIdai paghalasI / sohI kojyo cita vicAra, chuTa bega viveka kumAra / / 816 // lInhI sIkha kulasta taba gaI, mana dvArae AI ThADhI HI / polyA nabaha dIno mAna, pravRta mana rAjA ko thAna / / 2 / / hAva bhAva tIhAM koyA panA, bahutaka cirata kAmanI tanA / dekhata mana pratI bhayo vikAsa, bIno karI bahu cUDa tAsa / / 3 / / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. mahAga pada mAyAlA tuma cho kuna tumhAro nAma, dIso catura kena thita ThAMma / jiha kArana AI hama bhaNI, te saha bAta kaho mApaNI / / 84 // bolI kumati joDIyA hAtha. bInatI suno hamArI nAtha / / sUraga taMNIhuM devAMganA, terA sujasa sunyA hama ghaNAM / / 8 / / merA mana bahu upano bhAva, bhalI bAta dekhana ko cAva / chora deva prAI tuma thona, tuma dekhata sukha pAyo jAna // 86 / / mana rAjA tasu sAMbhalI bAta, upano haraSa vikAsyo gAta / pragana saMga luNI gala jAI, mana rAjA volo hasa bhAI / / 7 / / dIThI trIyA dhanI avaloI, tuma sama rUpana dITho koI / sudarI hama pe karo pasAva rAlo bola hamAro bhAva / / 8 / / karo hamAro aMgIkAra, paTarAnI sukha bhujo sAra / varAta vibhutI hamAraM dhano, tihakI suranu khasamaNI / / 88 // bolI kumati suno mana jona, kahyo hamAro aMgIkAra / paTato hama tuma ghara bA soI, hoI vidhanA likhyo na meTai koI IItail baMdhyo putra viveka kumAra, te loDo lyAvau matI bAra / biha dharI baMdI khAno hoI, bhalo manAva tihAM na koI ||11|| mana bolyo mata karo viSAda, yaha tumane dInhoM parasAda / sAkula kATa hoyo mukalAI, taSina gayo mAta paM jAI / / 2 / / kAmI puraSa ja koI hoI. kAmanI kaho na meTai koI / tiha ko chAMdo chAtra dhano, idaha zrubha kAha kAmI nara tano // 13 // pAyo nice paTana ThAda, mAta cetanA baMdyA pAva / kahyo pAlo saha vyohAra, sukhasu rahe vivekakumAra ||14|| vastu baMdha- dekha puna nivRtya sukamAsa, bahuta haraSa uchAha kInho / kImo upagAraja cetanA, tAsu bahuta sanamAMna dono / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupAI savahI tasa puralI upano nicaM paTTana meM rahe caupaI - nivRti suM jaM cetanA, sAMbhala bahu nivRtya pApI moha dusada subhAva, jAI je choDa moha ko raho jAI tuma nIke jAna, sukha abhAra / vivekakumAra // vacanA hama tanAM / para pIDA citavana suhAva // 66 // desa jAI tumhAro saba kalesa / jiTha cArItaha subha jAna ||67 // sAMbhalI bAta cetanA tanI, viveka tivRti cAlyA taMSitA / calata paMtha jaba prAdhA gayA, haMsA desa asubha de diyA ||8|| pApa nagarI bose taha rUdra byohAra uparA uparI mAra mAra hAMsi ni tihI pratI hI hoI, mAra koI sarAhe loI ||6|| dayA rahata parajA paramAna bATa baDhAu na lahe ThAMma / kara visAsa mAraM tasu joga, hiMsA desa vaseM jo loga // 11001 boleM jako mUMTha asamAna, tihasu tyAgo tuma suni jana / adhika jhUTha eha bolaM vAca, ji the TAMkara mAre mAMca / / 101 / / mukhAnaMda mana mohI gharaM, saci tihAM navi lagato khoTo parakha kharI jo leI, tihakI kIrata adhika kare phIra / / / 102 // corI kara bahu pArDa vATa dhunI muse kareM ghana ghATa I sirpha bino karaM pravicAra, tuma sama puruSa nahIM saMsAra / / 103 || sati anAdi bahuta vigataraM jaM koI nara corI kareM / seve varSa jU iMdrI tanAM, tIha ko kare bhagata baMdanA // 104 // seva vive je mULa gaMvAra, viha upara prAnaMda pAra / rudra dhyAna rAyoM dina jAI, kara prapaca ati mAre bhAI // 105 / / sukhana koI bar3I seI, tine mAra phAMsI deI / parajA yasai sAI raMka, mArata pApa kare nIka ||106 // 186 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mahAkavi brahma rAyamalla bAla grAma jIva bahu maraM pApI manameM saMka na kareM / rUdra dhyAna tIhAM bahuta sujAna mArai tahAM kIca ralI ghAMna // 107 // praji sicANAM siMgha tihAM phireM, jIvata prAMtI nahIM upare / aMso dIse haMsA desa, bhAta putra na bhayo kalesa // 108 // X X X X dohA - brahma -- X X rAImalla baMdiyA, kahyo sAstra bora kathA Age bhaI tiha ko caupaI kare rAje viveka sujAna, subha samakita maMtrI paradhAna / nIko malo deI upadesa, tihaye nArsa roga kalesa ||285 || samyakita maMtrI prati balavaMta, je vRjhate hoI nizcata / athi sIkha su deI vicAra, titheM bhojala utare pAra || 286 // X gurU sAra | suno vicAra || 284 // paTTana tano gyAna koTavAla, raNpA kareM vAla gopAla / cAra ghavAuna ko na saMcara, paTTana parajA lIlA karaM ||27| dukha soka navi jANo koI gyAna tanoM vala prati bisataraM dohA - vivekavi bhAMti saba pApa nagara vyohAra chaM, jaisI mukati purI sabha hoI durjana duSTana lagato phiraM / / 268 / / kahI, puna nagara vyohAra / / tina ko suno vicAra ||26|| moha rAva mana citiyo, maMtrI baiga bulAI / rAja hamArI diTha bhayo, kaMTaka gayo pulAI ||26|| kahai moha maMtrI suno, mere mana hI kalesa I rAta dIvati khaTako hIye, bhAgo nivRtya vAla / / 291 / / viveka berI hama tano, tihako hama ne dukha / chAMDi gayo so socakarI, kade na pAye sukha ||22|| aso kari IhI chADiyo, dAba ghAva so bahu kareM, pAche mana meM baMra na pAI / tiha nai pAI || 263 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI 161 sarpa je mari pu bhaja gayo, sodhyo nAhI tAsa / naMdI kaDADa rUSaDo, java tava hoI viNAsa // 264 / / sodhyo kojyo satru ko, maMtrI karo bicAra / dAva ghAva soI pharo, marahI viveka kumAra / / 26 / / mana rAjA bholo . chAMta mege gA ! mana meM dayA karI ghaNI, jAna mApano putra // 266 / / vairI visadhara sArasro, tiha ye rahai suceta / mUr3ha jake dolA bahai, tAsa marana ko deta // 267 / / mana rAjA kA putra , moha viveka sujAMna / pUrva prIta bhaI Iso, mUsA sarpa samAna // 26 // vegA cAkara mokalo, sIdhoM lAva jAI / desa gAMva paTTana phiro, bAta kaho niratAI // 26 // caupaI - kuDa kapaTa iMDI pAkhaMDa, vidA dIyA cyAro paracaMDa / desahI gharatI bahuta asesa, paTTana grAma gar3ha desa // 300 / / saba bAte bujha niratAI, rahe viveka kaho kihIM ThAI / bAta bheda koI navI kahai, cyArU manamaiM vahu dukha sahai // 3-1 / / paMthI eka milyo tiha Thoma, tiha ke bahuta sarala pariNAma / tiha na mAna bahuta kara dIyo, calatA bATa sarala bujhiyo / // 302 / / tuma paradesA phiratA raho, rAjA desa vAta bahu lho| kakara viveka rahai kihI thAna, tiha ko hama kaho vakhAna / / 303 / / volyo sarala suno ho mitta, kavara viveka tanA virataMta / paTTana punya mahA suvisAla, rAja kara viveka bhopAla / / 304 / / dAna punya cAla asamAna, coDa cavAI nahI tihAM pAMna / saha parajA jina zAsana bhakti, juvA bhAdi visana saha bhakti // 3.5 / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mahAkavi brahma rAyamalla sUNI bAta saha paMthI taNI, apanI aMgisI lAI ghaNI / mAna deI bujhI panahAra, koMna nagara bhAsa nara nAra 11306 / / kauna dharma cAla isa thAna, tiha ko hama su karI bakhAna / taba bolI paTana ko nAra. bAta suno ho paMthI cAra // 307 / / doSa aThArA rahatta sudeva, gurU niguSa sujAno eva / bANI sahItta ju jinavara kahI, aso dharma mana meM sahI // 308 / / pAkhaDI mithyAti hoI, jAna na heI nagara meM soI / bAta sunI tava phorayoM bheSa, lagA dena dharma ko peSa // 306 / / dhyAnI monI ati hI bhayA, taMpina nagara madhya cAliyA / vona ra sumadhurI zAna, kapa: rUpAtImo mana kA 22.!! dohA- pichI kamaMDala' hAtha le, bheSa digambara ghAra / iryA paMtha vahu sodhatA, pahutAM nagara maMjhAra | // 31 // caupaI- bhojana kAja nagara meM phira, tAsa bheda le loM saMcareM / koTavAla gyAno mana dhanI, ceSTA durI dekhI lida tanI / / 12 / / gyAMna subhaTa cArU bUjhiyA, bheya digambara phadi the lIyA / prAyA tuhai cora nyohAra, dIsa nahIM zuddha prAcAra / / 113 // vacana sunatta tava hI svala bhalyA, tapina nagna mojha the calyA / bhAgA duSTa DUma pAkhar3a, hatyA kUra pada paracaMDa / / 314 / / rAva biveka samA subha ghaNI, koTavAla prAyau tihAM maNau / svAmi eha to jatI ma hoI, kahI rASakA sezu joI / 6315 / / sAMbhalI vacana vivekakumAra, kuDa kapaTa volyA ti pAra / sAMcI bAta kahI niratAI, maTha pahUM to likapali jaaii||311|| phUDa kapaTa volyA taMpiNAM, mana bacana viveka hama tanAM / pApa nagara duSa tano nidhAna, rAjA moha basa tihaM pAna / / 310 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI tuma sodhai rAjA mokalyA, vidA leI tihAM the ghalyA / sodhyA desa nagara gaDha grAma, bahuta kaSTa pAyo tuma dhAma / / 318 / / sevaka jiha ko snAI garAsa, sodho kara rahe tiha pAsa / rAjA vidA jihAM na kareM, tihAM gayA sevaka ne saraM / / 316 / / suNi vibeka soma mana rAva, moha duSTa ko jAne bhAva / kUDa kapaTa taMSina baMdhiyA, vaMdISAnaM tihAna dIyA 1 // 320 // bahuta gyAnana dInhoM mAna, adhika bar3AI bahu de dAna / sabhA loga sahu kIrti kara, gmAMna ittI cora na saMgharaM // 321 / / bhI punya nagara meM rayo, pAkhaMDI pApa nagara pAIyo / moha rAva ne kIyo, juhAra, punya nagara bhAsyoM vyohAra / 322 / / suNI rAjA bInatI hama taNI, vikaTa nagara ati soma ghaNI / nahIM lagAva tahAM hama taNo, punya nagara phiri dauTho ghaNo / / 323 / / koTavAla gyAMna tihAM rahe, vAta parAye manakI lahai / kUDa kapaTa bAMdha taSiNA. tihare dukha dekhe ghaNAM 11324 // hama to bhAjapAIyA IhAM, ubhai subhaTa tihara ho rahA / moha bhane pAkhaMDa kumAra, tuja sadA ko bhAjana hAra / / 325 / / huMbhI phane cha bahuta upAIM, samAcAra saha kahamI AI / to laga ketaIka dina gayA, pApI nagara Dama AiyA / / 326 / / moha rAva na kIyo juhAra, kaho pAchelo saha vyohAra / svAmi hama tihAM mokalyA, tiha viveka ke sodhe calyA / / 327 / / desa ghanAM vazyA nirattAI, paMthI yaka milyo taba bhAI / samAcAra vyoro saha karo, punmanagara viveka ju tihA~ rahyo / / 328 / / jAI bheTayo deva jinaMda, deSi viveka bhayo prAnanda / dInhA vIDA vasta nighAna, punya nagara dIno zubha dhyAna / / 326 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mahAkavi brahma rAyamalla bAta sahI hama paMthI kahI. viveka punya nagara meM sahI 1 sunata sukha upano apAra, pahu~to tihAM vivekakumAra ||330 // koI dina bana mAMhI rahyo, punyanagara me chala kara laho / lInho gyAna koTavAla bulAI. bujhi bAta sabai niratAI / / 331 // praNavira loga jANA tihAM bAra, le gayo tihAM vivekakumAra / kUDa kapaTa tihAro piyA, hama to nagara mAjha hI rahyA / / 132 / / bhAgo pAkhaMDa pAyo IhA, hama to bheda lIyo sahu tihAM / doThA tihA~ kotuhala ghaNAM, dAva ghAva viveka tAM / / 333 / / bastubaMdha punyapaTana basa suvisAla, TAi ThAi bahu punya koje / deva puja gurU ko bino, sAmAika poso karIje / mana indI tihAM niroSa koje, rAje chaha vidhi proSa / vAhija bhitara tapa kareM, sagha sAgha dhyohAra suNIje // 334 / / dohA- zrAvaka muni bahucitavaM mahAmaMtra navakAra / vyaMba patiSThA jina bhavana, kharace dravya apAra / / 33 / / zrAvaka jAta kA bahu kahA, jetA bRtta vidhAMna / aticAra binA kara, mana rAkha suSa dhyAna // 336| jinavANI pragaTa phara, kathA je mahApurAMna / sapta tatva navapada kahmA, suno bhavya de kAna / / 337 / / dina prati punya kara ghaNoM, hoI pApa ko nAsa / parajA sarva sukhI rahai, punya nagara ko bAsa // 338 / / mithyA draSTI pAMca je, siMhAM na suNIje nAma / ghala duhAI jinataNI, desa nagara gaDha grAma // 336 // thoDA viNaja ghaNo napho, prAvaka bahu saMtoSa / mana meM soI cita, jiheM the pAje mola // 34 / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paramahaMsa caupaI punya nagara sobhA vaNI, rAjA ti hA~ vidheka / saMka meM mAne kAhu kI, vasta bhaMDAra bhaneka ||341 // bhane DaMbha muni mohajI, desa tumhAre bAta / dravya parAyo lahaje, kara disAsa sughAta // 342 / / beTI beca ra dravya le, saba chattIsoM pauMna / lobha sarava parajA kare, cita na rAkha jAna / / 343 / / kucha kapaTa cAla ghaNoM, ghara na kara saMtApa / prasugha kirANAM biNajaje, jiha the upaja pApa / / 344 / / saMso soga vijoga bahU, parajA kara pukAra / mArata rudra sadA rahai, na lahai sukha lagAra ||345 / / pApa nagara meM je basai, te tA sarpa samAna dama vAta sagalI kahI, moha suno de kAna / / 346 / / caupaI-- rAjA moSTha sumpo virataMta, rAba viveka taNI saha bAta / kaha viveka suno sahu koI, moha hamAro varI hoI / / 347 / / hama to moha koma dukha dIyoM, siMha ko varNana jAI na khyo| suhe pAMca mili kIyo vicAra, jiha the hoI bhalo vyohAra / / 348|| pAMca bhaNe vivekajI, suno jaM kAraja sAro bhApano / jinavara pAsa bega tuma jAhu, saMjama strI su kojyo byAhu / / 346 / / munivara pada laha mahA sucaMga, jithe vaDA mahala uttaga / pA, moha su mADo rADa, lUTadesa sahu karo ujAi // 350 / / mana rAjA pitA vasa korayo, subha dhyAna hIbaDA meM dhro| madana moha Ima mAro rAI, kAcI byAdhi TuTI saba jAI / / 351 / / samA viveka palI iha bAta, hama tuma mu bhAsa piratAMta / bhalo hoI tima karo naresa, tuma sukha lahI isa mahu desa // 352 / / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mahAni naha rAvata kahai DaMbha suna moha vicAra, sune ghiyaka tano paravAra / rAya viveka bhayo vairAga, mukta tano mukha jApyo mArga / / 353 / rAtI samati tAsa guravaMta, aggha siMghAsana somai saMta / caDI kaMvara sobhai varAga, dUjo saMjama moDe bhAga / / 354 / / lobha tIjo kaMvara vicAra, bAla mitra prAnaMda apAra / maMtrI karaNAM putrI tAsa, dUgi mulittA bahuta vikAsa / / 355 / / baDo subhaTa samikata paradhAna, sava hI sabhA caturAI jAna / tiha kA sevaga prati balava 4, pasama vinavaM sarala pracaDa / / 356 / / dvAdasa napa saMtoSa samAna, manyAM saubhai ati asamAMna / chatra vayo gurU ko upadeza, sati siMghAsana tAsu naresa / / 357 / / siddhi vudhi sudara aninAra, sobha caMvara lAvaNa hAra / sIla sanAha bhAgama prayohAra, krIyA kapAla, anna koThAra / :358 / / sapta tatva zubha rAja vibhUti, pAlaM catura bihu disi huNtii| rAja kareM viveka movAla, mukha maiM jAta na jAne kAla / / 356 / / pahI viveka vibhUti vicAra, DaMbha kahai moha sunihAra / sAli moha iMbha kI vAta, visamai bhayo pasIno gAta / / 367 / / rAjA moha kopara kahai, mujha prAge viveka kima rahai / tihaM maiM bana siMdha su IchA phiraM, tiha vanagaja kaseM saMcaraM // 361 / / jaile sUra kara pragAsa, tArA tano nahI tihA bAsa / moha tano barI jo hoI, jIvata phiratI na suNI koI / / 362 / / moha mahA jiha kohasAla, tihu~ ko pAyo thego kAla / mujha sama lIba nahI koI jAna, tIna loka phiri moha AMna / / 363 / / bahu senyAM le upara calyo, jIvata viveka satru pAkaSDo / makaradhuja suni ThADho bhayo, dekhyo pitA hamAro kIyo // 364 / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa caupaI mAna bAMdhi viveka gulAva, bahusa dIvasa na khAlU mAma / sAMbhali putra moha kI dhAta, tiva hI bahuta ulhAsyo gAta ||366 / / moha bhane suni madana kumAra, tero ThAMma nahIM vyohAra / nIMda bhUSa tisa jAI na sahI, vaya vAlaka tuma juma to nahIM // 366 // madana kumAra pitAsu kahai, merA bala ko bhedana lii| bAlaka sappa ise suphuraMta, tiha ko khAyo taSina maraMta // 367 // bAlaka ravi tihAM udo karAI, adhakAra saha jAI pulAI / graNTApara ko hoI javAla, te jAnajyo siMgha ko kAla // 36 // sAMbhali bacana moha mukha bhayo, putra hAya kara voDI dayo / madana' bacana terA paramAna, senyA le cAlo asamAna / / 366 // kaTaka eka Thokari taSinA, ajasa damAmA vAjaM ghanAM / moha pitA kA baMdhA pAI, madana viveka jItabA jAI / / 371 / x x x x x x x x aMtima pATha mUnasagha juga tArana hAra, sarava gacha garako prAcAra / sakala kIti munivara gunavaMta, tAsa mAM hI guna laho na aMta / / 641 // tiha ko amana nAva ati naMga ratanakIrata muni guNA abhaMga / anantakIti tAsa siSya jAna, bole mukha the amRta vAna 11642 / / tAsa siSya jina caraNAlIna, brahma rAimala budhi ko hIna / bhAya bheda tihAM thoDau lAho, paramahaMsa kI caupaI kayau / .643 / / aSiko vocho bhAnyo bhAva, tiha ko paMDita karo pasAba / sadI huI sanyAsA maNaM, bhava bhava dharma jinesura saNaM // 644 // solAsai yattIsa varSAna, jeSTa sAMvalI terasajAMna / soma vAra sanIsara bAra, graha nakSatra yoga subhasAra // 645 / / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mahAkavi brahma rAyamalla vimala lie ghara pAla rAta bhaja some bADInAga sucaMga, kUpa bAvaDI nirmala bhaMga cahuM disI vanyA adhika bAdhAra bhasyA paTaMbara mohatI hAra / jina calpAlA bahuta utaMga, caMdabA lorana dhujA sucaMga ||647 / / visAla / / / 636 / / zrAvaka loka va uparA uparI bairanaM kAsa, ghatavaMta pUjA kareM jarva arihaMta / jima yaha maMdira suraga nivAsa ||645|| * rAja karaM rAjA jaganAtha dAna deta navI se paMdarAse paiMtIsa sAra pArasanAha maMdira visatAra hAtha | ||646 / / khaMDelavAla chAbaDA gola, cAhaI saMgahI bahu punyavaMta / dAna puNya sAlA pratisAra kharace dravya bahuta apAra // 650 / / zrAvaka punya upAye dhano lAbha lauyo bahu motano / jo laga sura candramA aMsa, nAdI virakSo cAhaDa yaMsa // / 651 / / jo saga bharatI subha bhAkAsa to laga tISTo ToDo bAsa / rAjA parajA tiSTau caMga, jina sAsana ko dharma abhaMga / / 652 // iti zrI paramahaMsa caupaI brahma rAimala kRta saMpUrNaM / sumaM bhavatu kamyAMnamastu, pothI brahmajI sImasAgara jI paThAnAMthaM likhanta piM dayAcanda sArolA madhya saMvat 1844 varSe kArtika syAMma tithI sanIsaravAre madhyA velAyAM / 6 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa racanA kAla-saM. 1630 bhASADha zuklA 13 zanivAra racanA sthAna-raNathambhaura durga (rAja.) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 201 zrIpAla rAsa / racanA kAla saMvat 1630 aSAr3ha zuklA 13 1 padya saMkhyA 298 / lekhana kAla saMvat 18vIM zatAbdi / prApti sthAna-mahAvIra bhavana; ayapura / maMgalAcaraga ho svAmI praNamau prAdi jiNaMda, baMdI ajita doi prati ghaMga / saMbho baMdI jUganisyo, ho abhinaMdana kA prapau pAda / sumati namo svAmI sumati de, ho padamaprabha praNamo bahu bhAi / rAsa bhI sirIpAla kau||1|| ho kAyA mana bana namo supAsa. candraprabha saba puravI pAsa / puhapadaMta praNamI sadA, ho namo juganisyo sItala deva / zrIpAsa praNaMmo sadA, ho bAsupUji baMdI ghara vIra :2 / / ho vimalanAtha praNamo kari mAva, namo pranamusi bhuvana rAva 1 gharamanAtha jina baMdisyau, ho sAMti namata mani hoI vikAsa / yuthaM jinesvara vaidiyo, ho araha namala saha tUTai pApa / / rAsa bhaNau / / 3 / / ho malli namo jagi tribhuvanasAra, subata namata hoDa bhava pAra / nami praNamau ikisasa, ho neminAtha baMdI giranAri / pAsaNAha jiNa vadisyAM, ho namo vIra utarIu bhava pAra / / 4 / / ho sAraTamAtA namo mana lAi, kari prakAsa mati tribhuvana maai| kohI bhaha guNa bistagai, ho siddhana vrata kIno sAra / koTa kalesa sada gaye, ho ani pahutI bhava pAra / / 5 / / tihaNa nava koDi muNita, praNamau svAmI kari prANaMda / tirikSaNa vaMta je hyA, ho mani jina tArana nAva mmAna 1 kATi kama miva puri gayA, ho vacana jinesara kari paramAna |1611 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 mahAkavi brahma rAyamalla ho deva zAstra guru baMbA bhAi, budhi hoi tuma tanI pasA | kumati kase sana upajI, ho mainA suMdarI zubha zrIpAla / siddha cakra va seviyo, ho koDi guNI kari pUja visAya ||7|| ho jaMbU dIpa pratikaraM vikAsa, dIpa asaMkhyA phiriyA pAsa lUNa samadasyoM neDhIyo ho jojana lAkha varNo vistAra | merU madhi prati sobhitA ho bhoga bhUmi giri nadI pAra || rAjA pahupAla evaM unakA parivAra ho dakSaNa dizA merU kI jANi, bhagya kSetra ati nIkaM dANi / deza grAma paTTaNa ghaNA, ho tiha meM mAlava derA vizAla | ujeNo nagrI bhalI, rAja kareM rAjA puhapAla ||rAsa ||9|| hoTTatIyA tasa suMdara mAla sAmodrika guNa vaNI vizAla / rupa aparA sArikhI ho putrI doi tAsu ghari jANi / suradAra jehI sahI ho ma~NAsuMdari zIla mujANi // rAsa ||10|| ho eka dina rAjA guhapAla, sura suMdarI ghAlI soma vipra grAga~ bhane ho deva zAstra gurU la pachi purANa bhidhyAta kA, ho jaha the paT kAyA ko caTasAla / na bheda / rAsa / / 11 ho tarka zAstra paDhiyA bahu bhAya paDhata paDhana vyAkaraNa jAya / samarita sahita bahu bhaNyA ho tahi ye hoha jIva ko ghAta / mata midhyAta padeza de, ho jAeM nahIM jaini kI bAta || raas||12|| ho laDo meNAsuMdari jANi, deva zAstra gurU rAste mAna / samapara muni zrAge bharNa ho karma grATa taMzo prastAla | bhAva bheda jANyA sarva, ho zrAsraya kramaM jIvana kAla || rAsa / / 13 / surasuMdarI se icchita vara ke bAre meM pUchanA ho eka dina rAjA puhapAla, sura suMdarI sAjyI banavAla / dekha vicAra cita meM, ho putrIyoM jaye kari bhAva / mana vAMchita hamasyau kaho, ho so tumanaM hu vyAhe rAu |rAsa | 1 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surasundarI kA uttara vivAha zrIpAla rAsa ho sudari bolI suNi tAta, tumhasyo kahuM citta kI bAta / nAgachatra pura rAjaI, ho tihasyoM mero karije vyAha / ghaNI bAta kahaNI nahIM, ho tahi upari mero bahu bhAu ||s| 158 ho sUNi rAjA morAu bulAi, surasuMdari tasu donhI vyAhi / prasva hastI baDhna bAi ho vastra paTaMbara bahu prAbhavaM / dAsI dAsa dA ghaNA ho, maNi mANika jaDyA sovarNa // rAsa | 16 | I mainAsundarI se icchita vara ke liye pUchanA ho ekai dina ma~NAsuMdari ATha drazya le thAlI bharI / jiNavara pUjaNa sA calI ho jiNa gurU mana jiNavANI gurumukha suNI, ho haraSa nAsu ke zraMgina bhAi || rAma / 17 / 0 mainAsuMdarI kA uttara zrANyo varAM pitAne rAjA gaMdhodaka subha dei | baMdi 1 203 ho phUlamAla gaMdhodaka leI, lehu pitA suta zrAsikA ho laha grAsikA bhagatiyoM ho mana vaca kAya bahuta mAnAdi ||rAsa ! 18 // bhAi / ho laghu putrasya japa rAu, hau vyAhau vara jAko ho sutA bAta kahi mana haraNI, ho meNAsuMdarI jaMpaM tAta / vacana jugatA tumha kalA ho karma lieko so milisI kaMsa ||rAsa | 1638 ho subha arU azubha karma ke baMdhi, ghari le jAi jIva ne kaMdhi / rAvaNa hAro ko nahIM ho pilA mAta vardha phula kanyA tahinaM vare kareM sneha jima deharU cha su mA~ / |rAsa || 201 ho jIva karma ke bhayo subhAi karma granthyo cahuM gati jAi / jIva sau bala ko nahIM hI jIva vicArai prapau jAe / sakala vikalapa saha tabhI ho nirjara karma mukati pakSa hoha ||21|| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho manasthita ghara besyA lei, te sukha mahA naraka pada deI / kula kampA icha nahIM, ho subha praru asubha karma ke bhAi / yA jiso tiso luNa, ho ti kAli tasA phala khAi ||raasaa22|| pitA kA krodhita honA tathA apanI icchAnusAra vivAha karane kA nizcaya karanA ho hoe kopa kari subari tAta, putrI ho rAlI merI bAta / dekho karma kiso phalo, ho galala kor3ha hoi jAko aMga / maiNA sudhari vyAhisyo, hI kama sutA ko dekhoM raMga ||raasaa23|| ho rAjA mana meM matI upAi, aika vini vana phor3A jAi / sirIpAla tahi dekhiyo, ho rakSaka aMga sAtasai saath| kor3ha prahArA puriyA, ho turaMga bAla kA pIchI hAthi / / raas||24|| ho baharI vyauMcI koDa kujAti, khasarI kaMDU te yaha bhAMti / soila patharI bodarI, ho baDI bAu jahi baise mApha / koda masUri ujAriga je, ho baiMhai galaM jima kAka ||2|| ho koDha udaMbara seta sarIra. dAra koDa prati duHkha gahIra / khusanyau bAla rahai mahA~, bho codI kor3ha upaje mAla / galata kor3ha aMguli ghuvaM, ho nikala hADa upI khAla / / 26 / / ho ihi vidhi kor3ha rahyA bharapUri, koDhI eka bahAva tUra / eka saMkha dhuni uccara, ho bAvai ika sogI asamAna / eka vAthai ko karI, ho eka deha gharagU ko tAsa ||raapt|27|| ho kohI eka chatra siritANi, koDhI gAi na vida bakhANi / ika na kIva koDhI ghalA, ho lAThI kari le koDhI rk| mAra mAra ghuni unnara, ho kara na nIca kahUM ko saMka // 28 // ho isa vidhi kohI vaha vikarAla, besara diu rAja siripAla / prAvata rAnA dekhayo, ho mana mAha ati kare vicAra / putrI iharna vyAhismo ho, dekho karma taNo vyohAra / / 26 / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thopAla rAsa ho ta zrIsthI bolyo rAsa, ihate deha rAharapana hAu / vara sudari prAiyo, ho bana mAhai cha bhAno sarAi / maMtrI kahie subharasyo, ho Derau tAsu meM prAi // 30 // ho rAja bacana suNi maMtrI gayo, sirIpAlasyau tihi bInayo / vinI bhagati bhAsoNe ghaNo, ho dei utArI maMtrI jASTra / rAjAsyo bonasI kara. ho asau bujhatI hoina rAi // 31 / ho kahUM phahyo rAvala meM jAi, ho bhayo soka ati nAja na khAi / rAjA kI prati sahu gai, ho koDI ne kima suMdari baiii| apajasa jaga meM vistara, ho aMsA karma na nIca karai / / 3 / / ho bhaNe maMtrI puNi rAu vicAra, kAga garI kima saubha hAra / yAta pragatI tuma karo. ho kahAM maMgAsudari sukamAla / / kahAM koDhIvara tumha joDayo, ho rAnucaMdra par3hatara novAla : / 33 / / ho muNyA bacana apa pahapAla rAja vibhUti bhalI siropAla / rAjA ke ghoDA ghaNA, ho iharpha besara gadahA prAvi / rAjA ke sevaka ghaNA, ho koDhI ke bhalA sAta sai sAthi / / 34 / / zrIpAla ke sAya vivAha ho lagana maharata vegi likhAi, bedI maMDapa sobhA lAi / vastra paTaMbara tAriNayA, ho vara kanyA ne tela cahoDi / sola siMgAra ju sAniyA, ho baizA bedI naMmala joti // 32 // ho bAbhaNa bhaNe veba jhaNakAra, kAmiNo gAvaM gIta sucaar| bhATa bhaNe biDavAvalo. ho ra kanyA dekhe napa sapa / mani pachilAza bahu kara, ho maiM pApI ati karI virUpa / / 36 / / ho asA karma nIca navi kara, ho dekha rupa chipa prApta bhae~ / cose karma biTabanA ho, pharma rAma rAjaNa kari chAra / hari hara brahma vibiyA, ho karma kiyA karoM siMghAra / / 37 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 mahAkavi brahma rAyamalla yoga merI bInakarmI / 2 paMDi gahi bhUrala kareM. ho chatI vasta kau kare vijoga dUri va paMdA karaM, ho e sahakarma tathA saMyoga ||38|| ho koDhI upaNa koNa subesa, kahAM ujeraNI bhayo pravesa / karma joga hamane misyo, ho koThI suMdari bhayo vivAha ! samu simala juDI milaM, ho tima ihu bhayo pharma ko bhAu | 113 ho dIyo DAino adhika sudhAra, ghoDA hastI kamaka pravAra / vAsI dAsa dIyA ghaNA, ho chatra pAlikI bahuta jaDAu / nagarI bAhari ghara dIyA ho sorIvAla suMdari cha |||40|| ho aMgarakSa jetA yA sAtha dAna mAna de joDyA hAtha / jAtI saha saMtoSIyA ho bhai naphaMge nAva nilANa vidA karI saurIpAla ko ho le bhAyo suMdari nija yAna ||rAsa | 41 // ho suMdara bAta karUM paridhara, siropAla kI sevA karaM / mana Dola rAne sadA ho deva gurU kI bhakti kareM | mata mithyAta rAjya sabai ho dharma kudhamaM parIkSA lei ||rAsa | 42 || 1 maidA sundarI dvArA jina pUjA karanA ho eka dina piya ne le sAtha gaI jiNAle jaganAtha / deva zAstra gurU babiyA, ho jilavara caraNA pUja karaMDa ATha drazya lIyA malA, ho mana baca kAyA bhAu kare |rAsa | 43 // munirAja se koDha dUra hone kA upAya pUchanA ho pAche guru kA pUjyA pAu, hAtha joDi gurUsthau bhaNoM, ho ko udaMbara upana ho, kari upagAra jAr3a saha roga / rAsa / 44 / / munirAja kA uttara sirIpAla le baiThI bhAi / svAmI karma kaMna ke joga / pApaNau / ho munivara bhI suMdarI sukhI jIva karma bhuje ghAve jisau tIsau lugau, ho jinavara dharma eka mAdhAra / cahuM gati prANI buDatI ho, nAva samAna utAraNa pAra ||rAsa | 45 / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho dharma sarAvaka jato ko suro, thAvaka dharma sugaM sukha dhaNau / jato dharma zivaguri lahai, ho pATha mUla guNasyo samata / bAraha vrata ati ninalA, ho te pAsa kari sudhau khita // 46 // ghoSa aThArA rahita deSa, gurU niragaMya sujANoe / vANI jiNamukha nItarI ho etA ko vida nizcI phareM / sakalapa vikalaya saha same, ho mata mithyAta sarva parihara / / 7 / / ho suNI bAta haraSyA bhayA, ho samakita suba vrata saha layA / dharma jiNesura ko sahI, ho maisA supari japa sAta / vrata bhaloM upadesa dyo, ho jahiM the hoi roga kI dhAta ||4|| ho munivara bole supI kumAri, sinusakra garamo saMsAri / siddhacaka prata tumha karau, ho aATha divasa pUjo manasAi / pATha dvandha le nirmalA, ho koDha phalesa vyAdhi sahujAi / / 4 / / - . ho suNyA vacana bata le bahu bhAi, ho bhayo haraSa prati agi na mAI / munI vaMvi dhari mAiyA, ho kare sanAna lae bhari nIra / kaka caMdana vAcanA, ho pahare mahA paTavara vIra rAsa 50| . siddhacakra kI pUjA karanA - . . . ho siddhacakra thAlI lirila jaMga, vIjA akSara nirmala maMtra / paMcAmRta rasa ANIyA, ho jiNa cauvIsa nhAvaNa koi / pATha dravya jiNa pUjiyA, ho bhAu bhagati puhapAMjali dei / / 5 / / ho sita prAI phAguna dina sAra, siddhacakra ko racyo vicAra / bAvana koThA mAMDalI, ho jiNavara biba meli vaha pAma / pATha bheda pUmA karI, ho kesari madhma kapUra suvAsa / / 12 / / . 4 ho AThau divasi pUja prati raMga, caMdana pahapa lagAe grNg| agarakSa sirIpAlasyo ho jiNa gaMdhodaka sIni sarIra / asi pAUsA maMtra japi, ho brahmacarya pAlaM yaravIra |||| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 mahAkavi brahma rAyamalla ho navamI dIni dasa guNau vicAra, jiNa pUjA kari adhika sucAra / manomi pahalai karI, ho dazamI dini sau guNoM pasAra / caMdana gaMdhodaka layA, do deha sabhaTa lAvai pratisAra // 54 // ho gyArasi dini sahasa guNI jANi, jiNavara pUja puNya ko khAni / aMdana aMga lagAiyo, hI dasa sahama bArasi vistAra / terasi lAkha guNI kahI, ho pUjA kara roga saha chAra / / 5 / / ho pUjA lAkha dasa guNI jANA, ghaudapi vini pahala paramANi / koDi guNI punyo kahI, pATha divasa vAjitrA dAna / nRSi kara bahu kAminI ho, gAvaM jiyaguNa sarala sAda / / 16 / / kuSTha roga kA dUra honA ho pATha divasa kari pUjA ralI. gayo koDha jima ahi kaMculI / kAmadeva kAyA bhai, ho aMgarakSa rAjA sirIpAla / siddhacakra pUjA karI, ho rAga soga navi vyApaM kAla // 57 / / ho devazAstra gurU kari vadanA, sirIpAla muMdari takSaNA / sAthi aMgarakSaka sAtasaM, ho kari pUjA mAyA nija thAna / durvala dukhIti poSayA, ho pAtra tini cahuM vidhi de dAna / / 5 / / ho sudari bara rAjA siropAla, sukha maiM jAsana jANo kAla / iMdra jaima sukha moga ho deva mAstra gurU ko prati bhakta / mata mithyAta na maradahai, ho durAcAra visna saha tista / / 5 / / ho siddhacakra pUjA kari sAra, dvArApeSaNa dAna prahAra / pachaM Apa bhojana kare, ho para kAminI dekha nija mAta / satya vacana bole sadA, ho sarasa jIta ko kare na dhAta / / 60 // ho dabya parAyo lei na jANa, parigaha taNo kara paramANa / kara aNuvrata bhAvanA ho, guNavrata tInyau pAlai sAra / mAika posau kareM, ho atithibhAga saMjhekhana cAra / / 1 / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho ihi vidhi kAla garma dina rAti caurAsI lasa jIvaha jAti / mana vaca kAha kSamA kareM. ho jasa bolaM maMdI jana SaNA / dharma kathA meM dina garma ho dhIra citta rAkhe zrApaNI // 62 // maratA se milana ho putra gae se kuM dAmAda, AI sIrIpAla ke TAi 1 koDabhaDa mAtA milyo, ho meNAsu dari baMde sAsu / vastra kanaka dInhA ghaNA, ho mani haraSI prati bhayo vikAsa / / 63 // ho bhojana bhagata karI bahu bhAI, bUjhI bAta sabai niratAi / namra deva kula pachilo, ho sAsU kahIM bahusyo vAta saha sanayaMtra juM pATilI, ho suNyo suMdarI harasyo mAta / / 64 / / puhapAla dvArA zrIpAla ko dekhanA ho eka dina rAjA bana gayo, suMdari sahita subhaTa dekhIyo / mana maiM cintA upanI ho koNa puraSi hu putrI thAna / bAta jugatI prati maI, ho rAjA ke mani bhayo gumAna / / 65 / / ho rAjA mukha bilakho dekhiyo, abhiprAya maMtrI lekhiyo / ha.bha joDidita kareM. ho svAmI suMdari zIla mujANi / puraSa javAi tumha to ho gayo koDha puNya ke pramANi / / 66 / / ho suNI bAta mani bhayau vikAsa, gayo vega putrI ke pAsa / uThi koDibhaDa bheTiyo ho suMdari Ai sAta baMdiyo / rAjA putrIyoM bha, ho subha ko udo karma tuma diyo // 67 // lehi / ho bharAu sirIpAla suNahi grAmo rAja ugI hama upari kirapA karo, ho koDIbhaDa jape suNi mAma I rAja bhogaU bhASaNa ho, hamane nahIM rAjasyoM kAma ||68 || ho rAjA dInA vastra jAu, cinI bhagati kari nirmala bhAu / putrI puriSa satoSIyA ho, bhayo haraNa bhati aMgina mAi / karma suptA ko parakhIyo ho vaMkSaNa gayo ApaNa ThAra ||69 // 206 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mahAkavi brahma rAyamalla ho tIyA sahita rAjA sirIpAla, sukha meM jAtana jANe kAla / parva cAri posau kare, ho jasa bola baMdI jana ghaNo / pitA nAu koina le, nAma leha saba sasurA tagI // 70 / ho sRNa dukha pAgai zrIpAla, pitA nAma ko bhayau prajAna / mAma sasura ke jANijyo, ho dhana kalasyo nAhI kAma / pitA nyAsa ko nA sahai, ho nama ujeNI choDo bAsa // 71 // ho dekho vilakha badana sundarI, bhaNe kaMtasthau citA bhrii| svAmi bAta kahI mana taNI, ciMtA kavaNa bilakha mukha ehu / sahu sarIra durbala bhayo, ho kahI bAta jima jAi saMdehu / / 72 / / hai. maga punaHnigari bAla, aSTi ciMtA ve durbala gAta / nagra ujeNI the caloM, ho raladIpa subha dekhauM jAi / dravya prANisyo ati ghaNoM, ho dAna puNya slaracI mana lAi / / 7311 ho maNAsudari jaMpa kaMta, tumha dhiNu ika kSaNa rahai na citta / sAthi lei hamane calo, ho taka koDIbhaI hasi uvarai / / phala lAgA rAma ne, ho sAthi siyAna liyo phirai / / 74 / / ho maiNAsundari japa kaMta, svAmI avadhi karau paramANa / te dina hamasyau bInaja, ho bhaNaM subhaTa sudarI sujANi / varaSa bAraha pAiyo, ho bacana hamArA nizca jANi ||753 ho sudari sokha dei suNi kaMta, nAma rAkhi je mani arahata / satya bacana parahaMta kA, ho guru baMdijyoM mahA niragaMtha / siddhacakra vrata sevijyoM, ho saMjama zIla mAlijyoM paMca // 76 / / ho durAcAri dAsI kUDhaNI, masavAsI mithyA dRSTiNI / besyA parakAmimi tajI, ho puruSa parAyo jo prAcaraM / sAvadhAna rahijyau sadA, ho bhUli visAsa tAsu mata kara // 7 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 211 ho paNo kahA karije pAlApa, upaje buddhi sakIjyo pApa / mAtA nai mata vasirau ho hamasyau sneha taje mata kaMta / dharma jiNesara samarijyo, ho dina pUjA kIjI parahaMta // 78 / / ho koDIbhaDa bolyo suMdarI, mAtA kI bahu sevA karI / agarakSa je sAta sai, ho bhojana vastra dei bahu bhAi / vinI bhakti ko ghaNo, ho pUjA dAna karo mana lAi / / 7 / / ho mAtA dharaNa baMdi gharavIra, calyo dIpa ne sAhasa dhIra / mana mAhe saMkA nahIM. ho taMdhi desa vana giri nadi khAla / sAgara taTTa vADhau bhayo, ho bhRgakacha paTaNa suvisAla 30 // ho ghavagha seThita mAza bAha, pohaNa pUrti garI raam| ratnadIpa ne gama kIyo, do pota na cale karma ke maai| nimita jJAna muni bujhIyo, lakSaNa sahita nara ThelyA jAi / / 1 / / ho seTi bharNa nara lyAU joi, lakSaNa aMgi batIsa ju hoi / aNika putra lebA gayA, ho koTaubhaDa dIThauM barabIra / hoe haraSa upanau ghaNo, ho bolyA dhaNika suNo ho dhIra / / 2 / / ho ghabala seThi tahA~ vegA calo, sI meM kAma hoi saha bhalo / ratnadIpa prohaNa cala ho, sirIpAla mana cita bAta / ratnadIpa hama jAiyo, ho pAyo vaNika putra ke sAtha / / 3 / / ho dekhi seTi mana harakSo bhayo, ghasna dAna kaMcana baha diiyo| koDAbhaDasyauM vona, ho pota samUha Theli karavIra / sevA mAMgI ApamI, ho tumha prasAdi uttaro jala tIra IIEI ho bhAsaM subhaTa seTTi bhilo, subhaTa sahasa dasa mako jiivlo| eto hamanaM deijyo, ho vaNika bhaNe mAMgI niratAi / bAta pAjUgatI tuma kaho, ho bhUSaM daike dInhAM jAi / / 8 / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 mahAkavi brahma rAyamalla ho bhaNe subhaTa seTTi jI suNI, kArija sArI tumha taNI / sevA dIjyo hama taNI, ho gAi gala je ghaTA hoi / mola kara saba dUdha ko, ho eha bAta jANaM mahu koI / / 86 | ho nAma paMca parameTTI lIyA, koThIbhar3a prohaNa TheliyA / pANi gagana nArA dalyA, ho loDa ToparI siraha parAi / dhImara jatana kara ghaNo, ho na tu meraMDa pakSa le jAi ||7|| jaba prohaNa yA ghero calyA, lAla cora pApI bica milyA / lAgA pAi parohaNa, ho ghabala seThi taba sanmukha gayo / subhaTa' laDAi bahu kareM, ho bhAgA phAtara ko navi rahyo / / 8 / / ho dhavala seThi raNa jAi na sako, corI sehi baMdhi kari lyo| sumaTa lar3AI hArIyA, ho koDIbhaDasyau karI pukAra / seTi baMghi prohaNa layA, ho vIra abai kayau kari upagAra // 86 / / ho lei ghanaSa calyo sarIpAla, bANa vRSTi barasa asarAla / koDIbhaDa raNi prAgalo, ho bhAgA kahAM chuTisyo nIca / ho pAi sahI tumhArI mIca, rAsa bhaNI sirIpAla ko ||10 // ho vorA baNa rAli mahu jhADi, sirIpAlasyo mADI rADi / koDIbhaha raNa jIsiyo, ho uparo uparI cora baMdhAi / goSTi parohaNa prANiyA, ho jItyA satra nisANa bajAi // 1 // ho choDA cora bino bahu kIyo, dayA bhAu kari bhojana dIyo / mana vaca phAya kSamA karI, ho hAtha jAThi bolyA saha cora tuma samAna utsama nahIM ho hama pApI lobhI paNa ghora // 12 // ho sAta parohaNa lihu baravIra, maghi vasta prati gahara gahIra / tuma the sevA cUka cho, ho bahuDi seThisyo kari vyApAra / prApa disAvara kI lA, ho uparA uparI sneha sudhAra // 63|| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho sIrIpAla baMdyo bahu bhAu, patA cora pApaNaM TAi / ralI raMga biDa hari bhayA, ho seTThi subhaTa ne dIno mAna / bahu upagAra na bIsaro, ho hamane dIyau jIu ko dAna // 64|| ho vastra kanaka dInA kari bhAu, bolyo ghavala bino kari sAhu / dharmaputra cho hama taNA, ho ronA satra karau sata svara / / 65| dohabA--koTapAla baNivara kahyo, nAi mui sunAi / etA mitra junI pharI, je hoDa sarva saMdhAra // 9 // ho baMdhI dhujA bahuta vistAri, calyA parohaNa samadama jhAri / karma jogya taTa gahatiyo, ho dITTho raladIpa suma tugA / sahasakUTa tahAM sobhito, ho tAphI mahamA kahI na jAi // 7 // ho prohaNa se uttarI sirIpAla, gayo jahAM jiga bhavaNa visAla / gurU paM lInI prAnaDI, ho dekhauM jahAM jiNemura thAna / deva pUji bhojana karo, ho manuSya janma ko phala paramANa || E8|| ho sahamabUTa somA bahu bhAMti badhyo pITa candramaNi kAnti / kanaka yaMbha caha disI daNyA, plo pacayaNaM maNi vedI jarita 1 silA siMcAsaNi sobhito, hI jANi vidhAtA prApaNa ghaDi III ho padamAga maNi yAdalagAra, pAci panA vici vici vistAra | kanaka kalasa sikharAM Thayo, ho unale ghumA adhika prAkAza / dIdI somA prati ghaNI, ho sirzapAla mani bhayo vikAsa / / 10 // ho braja kapATa aDyA subha dI ra, maghi bhUmi jiNa bitra baTTa / takSaNa karasmo Te lIyo, ho prAli tUThi uDiu dvAra / jiNa pratimA delI bhalI ho putI madhi kIyo jai kAra // 10 // ho paradakSaNA dai tihu bAra, guNa grAma pani adhika vidhAra / bhAva bhagati jiNa baMdIyA, ho kari snAna pahane suma cIra / jigNa caraNa pUjA karI. ho jhArI hAtha lai bhari nIra / / 12 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho jala caMdana prakSana subha mAla, nevaja dIpa dhapa bharI thAla / nAlikera phala bahu lIyA, ho pahupAMjali raghi joDyA hAtha / jiNavara guNa bhAsyA ghaNA, ho jaija svAmI tribhuvana nAtha / / 1031 / ho jiNavara caraNa pUji bahubhAi baMdi jiNesura biDa hari jAi / vidyAdhara ika prAiyo, ho sirIpAlamyo japa tAma / hama upari kirapA karI, ho mana vAMchita saha pUrNa kAma // 14 // ho sirIpAsa bujha kari mAna, kauma nAma tumha koNa suthAna / koNa kAju hamasyoM kaho, ho vidyAdhara bola kari bhAu / viditaprabha mujha nAma cha, ho ratnadIpa subha merI saMta // 105 / / ho raiNamajumA putrI jANi, guNa lAvaNya puNya kI sAni / dekhi rUpa muni bujhIyo, ho putrI ko vara kahI vicAra / avadhi jANi muni boliyo, ho sahasakUTa ucAI dvAra / / 10 / / ho so tuma sUtA paraNisI prAI, sAca kvana saha jANI rAi / hama sevaka IhA choDiyo, ho dekhA tuma ati puSya nivAsa / jAi begi hamasyau~ kaha,yo, ho pAe subhaTa tumAraM pAsa / / 107 / / ho aba hama upari karaha pasAu, raMNamajUsA karo vivAha / muni kA vacana bhayA sahI, ho raci subha maNDapa caurI cAra / vastra paTaMbara chAiyA ho, kanaka kalasa melhA cahU bAra ||10|| ho aMva patra kI baMdhI mAla. harina basa ropiyA visAla / kanyA para siMgAriyA, ho cauvA caMdana tela cahIDi / vipra veda dhuni uccara, ho tIyA puripa baiTThA kara joDi ||106 ho 'raNamaMjUSA aru sirIpAla, bAra sAta phiriyo bhovAla / agni vipna sAkhI bhayo, ho bhayA mahochA maMgalAkAra / de vidyAdhara DAijo, ho hastI ghoDA kanaka prApAra / / 110 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thopAla rAsa ho bAjA baragU bheri nisANa, sahanAi jhAlari prasamAna / vara sudari le cAliyo ho, cAraNa bola vida bakhANa / ralI raMga te prati ghaNA, ho saMkSaNa gayo parohaNa thAna / / 11 / / ho ghavala seTTi dekhI sirIpAla, sAthi tIyA subha jovana bAla / mana meM haraSa bhayo ghaNauM, ho bANika putra saba bhayo pAnaMda / bara kAminI sobhA vaNI ho jANiki sobhai rahaNicanda // 112 / / ho viDahara mahama bhayo jaikAra, sirIpAla dIno jyoNAra / tathA jugati santoSIyA, ho kanake vastra dInA baha dAna / hAtha jori vinatI karI ho dhavala seTi nai dIno mAna / / 113 / / ho eka dini sirIpArasa haMsata, reNamajUsA bujhe kaMta / koNa desa the grAimA ho mAtA pitA koNa tuma dvAma / koNa jAti svAmI kaho, ho nica koNA tumhArI nAma // 11 // ho muNi koDImaDa kare. bakhANa, maMgadesa caMpApuri thAna / sAsa sidharatha rAjai, ho kudApaDa tasu tIyA sujANi / tAsa putra siropAla hoM, ho vacana hamArA jANi pramANi / / 115 // ho bhau migharatha rAjA tAta, rAja lIyo tasu nahuI bhrAta / bAlapaNa hama kADiyA, ho nisyo koDa karma ke bhAi / desa mAma chADyA ghaNA, ho nA ujeNI pahutA prAi / / 11 / / ho prajApAla rAjA ti yAni, maNAsundari mRtA sujANi / rAjA sA hamako daha, ho bhayo vivAha karma sajoya / siddhacakra pUjA karI, ho tAsu puNya bhAgau saGgha roga / / 117 / / ho hamasyau kahai bAna gopAla, rAja javAi ihu sirIpAla / nAma pitA ko ko na leho, merA mana meM upajyo soga / kAmaNi sevaka chADiyA, ho bhRgukacha paTaNi seTi saMjoga // 118| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 mahAkavi brahma rAyamalla ho pAe ihAM seDhi ke sAtha, sahasa kUTa dITThI jiNanAtha / pitA tumhAro pAiyo, ho hama tumha bhayo vivAha saMyoga / kahIM bAta sahu pAchilI, ho subha aru azubha karma ko joga / / 11 / / ho raiNAmaMjUsA sI bahu bAta, harasyA citra vikAsvA gAta / kaMta taNI sevA kara, ho nRti gIta gAne ati raMga / mana mAha bharatAra ko, ho chArDa nahIM eka kSaNa saMga // 12 // ho mohaNa pUri vasta bahu lei, dhavalaseTiTha ghara na calAI / sAthi parohaNa paMsa, ho deve raNamajusA raMga / dhavala seThThi mana cita, ho ihi kAminIsyoM kI maMga / / 11 / / ho raNamaMjUsA sege kaMta, ghavala seli ati pIse dasa / noMda muraba tiraSA gaI, ho maMtrI jogya kahI saha bAta / sadarisyau melau karo, ho kahIM marI kagai apaghAta / / 122 / / ho suNI bAta maMtrI de sIkha, paMva loka maiM thArI lIka / dhesI mani mata citana, ho kIcaka gau dropadI maMga / eha kathA jagi jANije, ho bhImarAya tasa kImo bhaMga / / 123 / / maka taNA dukha bhogane, ho jo nara zIla na pAle sAra / harata parata dUnyo gama, ho mare pravaTI munDa gavAra 124 / / ho rAvaNa gayo siyA parasaMga, larathamaNi tAsu kIyo sira bhaMga / ho gharama pRta thAro sirgapAla, parataSi mAyA upari kAla / tAsu gharaNi kima sevisyau, ho putra ghaNi putrI sama jANi / parakAiiNa mAtA gama, ho bhaviyaNa te pahacaM niravANi / / 12 / / ho dina prati kalaha karAvata jAi, nArada sIdhI sIla subhAva / kama toDi zivapuri gayo, ho sItA rAkho dida kara sIla / pagni kuDa pANI bhayA, ho bhavijaNa sola ma karijyo dola / / 126|| hai seTiDa muNo maMtrI kI bAta, pAyo duHkha pasIjyo mAta / hAtha jocci yinatI kara, ho lAkha TakA pahalI tyo geka / sari hama melau karo. ho jAya hamArA mana ko soka / 127 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho maMtrI bhayo lobha ko bhAu, sutraTa maraNa ko raSyoM upAu / dhImara sahu samajhAiyo, ho chala kari ghImara kareM pukAra / cora parohaNa bhaiyA, ho uchala moTA macha mapAra / / 126 / / ho suSi pukAra prati gahara gahIra, dekhaNa lAgo daha disA | ho pApI pApamA pArita prINanI / ho paDiu subhaTa sAgara meM jAi rAsa bhaNo sirIpAla ko / / 126 // ho je thA prohaNi vaNika visAla, sAgara paDiu dekhi sirIpAla / mana meM duHkha pAyo ghaNa ho raiNamaMjUsA kare pukAra / sira kUTa hIyo harNe, ho kahagI koDI bhaDa bharatAra // 130 // ho suMdarI duHkha lAgI bahu karNa, tajyA taMbola prata zrAbharaNa | neNA nIra bhureM ghaNo ho dhavala seTThi taba maMtra upAi / kSaNa paddaTha kuTaNI, ho raiNamaMjusAsyo kahi jAi / / 131 / / ho gai [ kUTaNI suMdari pAsi kahe kapaTa kari bAta visAsi / sutA bAta merI suNI, ho muvA sAthi navi bhUSo koI / jAmaNa maraNa anAdi ko, ho ko kisakI sabhI na koI / / 132 / / ho mana ko chAMDi suMdarI soga, ghavala seTThi melo tuma joga / bhoga bhogaU mana taNA, ho manuSya janma saMsArA 6 | vAje pIje bilasIje, ho gravara janama kI kahIM na jAi / / 133 / / ho suNi suMdarI kUTaNi bAta ho upano duHkha pasIno gAta | kopa karibi sA cInavI ho natra the vegi jAhi aba roDa / pApa bacana teM bhAsiyA, ho isA bola the hosI bhAMi // / 134 / / ho nakha ye kuTaNI da uThAI grAma seTTi sudarI TTAi / hAtha joDi vInatI kareM, ho hama upari kari dayA pasAu / kAma agni tanu bAlIyo ho rAkhyaM bola hamAro bhAu || 13|| 217 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 mahakavi brahma rAyamalla ho muNi bolI koDI'bhaDa nAri, putra gharaNi putrI jisI ho / iha to khara sUvara prAcAra, mAtA bhagani ghiyA nA giNe / ho pApI karaM saMga vyohAra, ho rAma bhaNa sirIpAla ko // 136 / / ho jahi ke mAta vahaNa priya hoi, tiha kAe paraNAta mana ho / tu suhaNA vara sAriyo, ho deva dharma kula choDI lAja / hala parata dUjyoM gayA, ho soce nAhIM kAja bhakAja 11371 // ho jahi nara nArI sIkha subhAu, tAsa hoi surgI le chAu / sura nara pada pUjA kareM, ho kraurati pasara tInyo loka / mukati taNA sukha bhoganI, ho pAvAgavaNa na vyAnai roga / / 13 / / ho je nara nAri zola kara hoNa, te nara naraka duHkha kari khINa / tAtI pusalI loha kI, ho sasura deva tumu kaThi lagAi / kura vacana muva the kahai, ho para kAmini iha seU pAha / / 136 / / ho pApI seTTi na mAne bAta. raNamaMjUnA ko gahi hAtha / pApa karata sAkai nahIM, ho mAyA taba jiNa sAsaNa deva / ghavala seTi diTha baMdhIyo, ho kopa karivi bahu bolyA eva / / 14 / / ho jvAlAmAliNI devI prAi, dInI prohaNa agni lagAi / rohiNi praudhau TaMkiyo, ho viSTA mukha mai dInI Theli / khAta dhamukA prati haNe, ho sAMkala tauSa galA meM meli / / 141 / / ho vAtakumAra jaba taba pAi, dIno adhiko pavana calAi / jala kanola vahu uchala, ho dhakkesari prati kIno kopa / prohaNa pherai cakrAyo, ho aMdhakAra kariyo pAropa // 142 / / ho aMcA tAta chaDakai teli, mUta nAsikA dIno Thuli / chedana bhedana duHkha sahai, ho maNibhadra bhAyo tiha ThAI / mAra mAra mukhi uccaraM, ho ghapala seTThi mukhi lAi // 14|| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho dekhi seTTi kaMpibi saha loga, ho gAlI deha japa tamu joga / pApI prajuti te karA, samudi prANi bolyo saha sAtha / sudari caraNA Dhoka gho, ho dhInati kari bahu joDo hAtha / / 144 // ho dhavala seTThi taba joDyA hAtha, kSamA karo hama upari mAta / hama aparAca kIyo ghaNoM, ho prohaNa meM je vaNika kumAra / caraNa baMdi vinatI karo, ho mAtA tuma ye hor3a bAra ||15|| ho suNyA bacana je bANyA.. kamA, raNamajUsA upaNI dayA / kopa viSAda sabai tajyo, ko dIyo devato sundari mAna / pUjA kari caraNA taNI, ho takSaNa gayA pApaNaM thAna // 146 // ho paDija subhaTa jo sabhuda majhAri, kahA~ kathA subha bAta vicAri / namokAra mani samarIyo, ho upaharI uccAlyo baravIra / namasakAra mukha the kahe, ho sAgara mujaha tiraM atti dhIra / / 147 / / ho jiNa ko mAma varSa pratisAra, jiNa ke nAma tiraM bhavapAra / siMgha sarpa pII nahIM, ho jiNa ke nAma jAi saha roga / sUla saphodara zAkinI, ho pAca sUrga taNA bahu bhAga / / 14 / / ho miNa ke nAi agni hoi nIra, biNa ke nAI hoi visakhIra / satra mitra hoina paraNa, ho gUja nAhi bhUta pimAgha / rAja cora pII nahIM, ho jiNi ke nAma sAsuto vAu / / 146 / / ho jima ke nAi hoi dhari riddhi, jiSya ke nAma kAja saha siddhi / sura nara sahu sevA kare, ho mAgara prati gahIra hai pAI / / parabata bAMbI sArikho, ho jiNa ke nAma hoi subha lAi / / 151 / / ho jina ke nAma pApa the chUTiya, khoTA beDI sakula sUTi / sarpa mAla hoi paraNavaM, ho majana loga kara saha kANi / jiNa ke nAma guNAM car3ha, ho jiNa ke nAma + meM ko hoi hANi // 152 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho sirIpAla jiNavara samadeva, nIra bhujaha bali pAcho de / saMka bha mAna cita meM, ho subhaTa jAI sAgara meM calyo / kATha eka pAna paDiDa, ho jANika mitra pUrvilo milyau / / 153 // ho pauDa kATha beSTo barabIra, jasa kalola ucalaM mahIra / paMca parama guru muddhi kahai, ho magaramacha bahu phira samIpa / khAI na sake hI subhaTa nai, ho karma joga ika dImo dIpa // 154 / / ho puNya baMdha prati sAhasa ghora, kama jogi pAi jalatIra / utari samudra TADhI bhayo, ho rAjA sevaka rAkSA tIra / koDIbhaDa tahi dekhIyo, ho jaladhi mujaha bali utarIu dhIra // 15 // ho sirIpAla kA baMdyA pAca, bhayo haraSa prati maMgi na mAha / vino bhagati gADhI karI, tyAMha syo subhaTa bhaga de mAna / sAca vacana hamasyau kaho, ho sa Na koNa purayAna ! / 15 / / ho volyA kiMkara sugi sirIpAla, dalavaNapaTaNa suvisAla / sobhA iMdrapurI jisI, ho rAja kara rAjA ghanapAma / gunamAla tasu kAminI, ho kaMTha sukaMTha putra sakamAla // 15 // ho guNamAlA ika putrI jANi, guNa lAvaNya rUpa ko khAni / rAjA munivara bujhIyo, ho svAmI guNamAlA bharatAra / nimitI kahi koNa taNI, ho jina mana ko saha jAi vikAra / / 158 / / ho munivara bhaNaM avadhi ko jANa, tira samudda mAvaM tuma thAna / nAma tAsa sirIpAla kahai, ho guNamAlA so paraNaM mAi / koDI bhaDa puNi hI milI, ho ihI kAdaso bhukatihi jAi // 156 / / ho rAjA sRNi muni kA bhASIyA, hama to samada tIra rAkhIyA / pharma joga tuma AiyA, ho darasaNa bhayo tumhArI pAju / samudda muSaha bali parIyo, ho mana vAMchita saha pUge kAja / / 16 / / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAla rAsa 221 ho kahi sanabaMdha rAu pa gayo, namaskAra kari tahi dhInayo / svAmI so nara prAiyo, ho samuha bhuaha bala uttari pAra / muni kA vacana bhayA sahI, ho ANaDa begi malAutAhi // 161 / / ho bhayo dRzSa ghanapAla, gayo sAmuhI jahA~ sirIpAla / nanau chADiu jugatisyoM, he bheri na pherI nAda nisANa / sAhaNa senA sAkhatI, ho cAraNa bole viDada bakhANa // 16 // ho bheTiDa kaMTha lagAi nariMda, ho vaha rAu mani bhayo AnaMda / kusala dinau bubha SaNI, ho uparA upari dInI mAna / koDIbhaDa kuMjara ghaDhiu, ho gayA begi dalapaTTaNa thAna // 163 / / ho lIyo rAi jotigI khulAi, kanyA kerI lagana likhAi / maMDapa bedI subha racI ho maMca patra ko baMdhI mAla / kanaka kalasa cahUM disi vaNyA, ho chAe nirmala bastha visAla / / 16 / / ho gAvaM gIta tiyA kari koDa, bastra paTebara baMdhye moDa / phala mAla momA ghaNI, ho codA caMdana vAsa pahoDi / bedI vipra bulAiyo, ho vara kanyA baMTavA kara joti // 16 // ho bhAMbari sAta phiriu cahu~ vAkhi, bhayo vivAha magni de sAkhi / rAjA dInau DAijo, ho kanyA hasti kanaka ke kANa / desa grAma dInA ghaNA, ho vinatI kari dInI bahumAna / / 166 // ho dinatI kari jaMpe dhanapAla, mero bacana mAni sirIpAla / rAba hamArI bhogaU, ho koDIbhau bola muNi mAma / rAjA tumAro bhogaU. ho hamane nahIM rAjasyo kAma // 167 / / ho cino kari japaM naranAtha, sabai bhaMDAra sumhAre hAtha / dAna puNya pUjA karo, ho susara bacana mAnyo siropAla / timA sahita sula bhogavaM, ho sukha meM jAsa na jAyaM kAla / / 168 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho karma joga ke dina gayA, dhavala seThi mohaNa mAviyA / jaladhi tIra taha thiti karI, ho lai bheTa bahu rAjA joga / vastra kanaka hIrA layA, ho seThi sahita khiDahara kA loga ||16 // ho par3hatA jahAM rAu dhanapAla, prAga melhi bheTa bhari thAla / rAjA caraNa juhAriyA, ho donI rAha dhaNerau mAna / kusala kSema bujhI sake, ho baiTThA seTThi sabhA ke dhAna / / 17 / / ho taba japa rAjA dhanapAla, bheTi uThAi le hu sarIpAla / ghavala seThi saMbola yo, ho subhaTa taMbola de sura bhAra / baNika jake prohaNa taNA, ho bakla meTri dekheM niratAi / / 171 // momeTrika taNo pati kasammohImo, pirolamAga meM diiyo| iha thAnaka kima mAiyo, ho vidA leha thAnaki cAliyA / uparA uparI bInavaM, ho ihu to sirIpAla prAviyA / / 172 // ho purUSa eka rAvala mahilo, bUjha sahu vitAMta pAzcilo / sirIpAla ihu koNa cha, ho rAjA sevaka bolyo kocha / sAgara tiri iha prAdhiyo, ho rAjA taNo javAi hoi / / 13 / ho bAta suNata mana maiM kopiyA, takSaNa prohaNa thAnaka gyaa| vaNikaputra caMThA mata, ho aba koI ciMtaka UpAi / maraNa hoi sirIpAla ko, ho kAcI vyAdhi duTi saha jAi / / 174 / / ho mana mai mato seTuiU TrANiyo, ma eka kSaNa prANiyA / rAja sabhA suma gama karo, ho nAcahu gAvahu piMgasa chada / bhagala sAMga kojyau ghaNA, ho rAjA ke mAna hoi AnaMda / / 17 / / ho rAjA sumana dAna karei, sirIpAla nai duU deha / taka prapaMca tuma udviNIcyo, ho sirIpAlasyo kari jyo saMga / bahata sagAI kAhiSyo, ho lAsa dAma desyo tuma joga // 17 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 223 so seTi vacana suNi harasara bhayA, rAjA sabhA DUma sA gayA / asara mAMgamo saurpha, ho gAne gAye gIra hu : svAMga manohara prati kara, ho vidyA mayala kara sira caMga / / 177 / / ho rAjA dekhi bahuta haripIyo, sisepAla meM duka dIyo / dhuma joga dAna dyo, ho sirIpAla dAna bulAi / DumA pAkhaMDa moDiyo, ho rahA subhaTa nai kaThi lagAi / / 18 / / ho eka DramahI uTThI roI, merI sagI bhattaujI hoi / eka DUmabI bInaba, ho iha merI putrI bharatAra / bahuta divasa the pAiyo, ho kAmi taji kima gayo yAra // 17 // ho eka Dumar3I kara pukAra, puSa doi jAyA ika bAra / zAli posi moTA kiyA, ho karI laDAi bhojana joga / samuda mAjha lahuna paDija, ho lAgho prAveM karma ke joya // 1 // ho chUma eka bola bisaMta, ihu merI mAgajI kaMta / bahuta divasa milibo bhayo, ho eka DUmaThI bhaNe risAda / sirIpAla prAvaha milI, ho merI bahaNa putra tu prAhi // 18 // ho eka DumaDI tojha gAla, choDi kahA~ bhAgA sirIpAla / bAlapaNe mujha dukha dIyo, ho paraNI nArina choDe koha / bAta prajugatI te karI, ho para na jIca to choDau tohi / / 12 / / ho suNi rArA DUma ko zata, upanI dukha pasIno gAta / koTapAla sethI bhaNI, ho sirIpAla ne sUsI dehU / bAta ajugatI bahu karI, ho baMdhI begi vastra saha mehu // 153 // ho koTapAla suNi rAjA bAta, baMdhi subhaSTa ke muko lAta / sUtrI jona calAiyo, ho guNamAlA taba lAdhI sAra / sdana kara mastaka ghuNe. ho taMbhana rAsyA saha siMgAra // 14 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mahAkavi brahma rAyamalla ho yaha begi thI jahAM bharatAra ho kaMta kaMta kahike pukAra / caraNa baMdi bInatI kareM ho svAmI kaho koNa viratAMta / jahi kAraNa tuma bIyA, ho koNa dopa the terI ghAta / / 165 // ho phoDIbhara bolaM suNi nAri, jIva karma mithata saMsAri / pApa puNya lAgA phireM, ho jaiso karma u hoi bAi | jIva bahuta lAlaca kareM, ho nahi taM tahAM dhi le jAI / / 1860 ho guNamAlA japa suNi kaMta, dorsa subhaTa mahA balavaMta gota jAti kahi prANI, ho bolyA subhaTa jUma hama jAta / maru jAti kaisI kahIM, ho rAjA ke pati apanI bhrAMti / / 187 / / ho tava guNamAlA kareM bakhANa, kahI jAti ke najo parANa / saMtrI bhAjaM mana taNa, koDIbhaDa jaMpa tuNi nAri / saMsI bArI bhAMnimI. ho tIyA eka proma mAri / / 168 / / ho vacana supata tahAM gai guNamAla, raMNamajUtA mohani vAla / namasakAra kari bIna, hAM sakhI mokalI ho sirIyala | jAti gota tahi kI kaho, ho sAgara tiri Ayo sukumAna ||1= 60 ho raiNamaMjUsA jaMpa bhakhI, sirIpAla ke dukhi huM dukhI / sirIpAla kI kAminI, ho calahu vegi jahAM ke rAja saMso bhAna mana taNI, ho manavaMchita saha pUrga kAja / / 160 / / I ho gaI dutraM ghau jahAM naranAtha, namaskAra kari joDyA hAtha / raiNamaMjUsA bInavaM, ho sirIpAla ko gota uttaga rAu sitraratha putra yo ho aMga desa caMpApura F laga / / 161 / / nAma vakhaNi 1 ho ratnadIpa vidyAghara jANi viditaprabha tasu iMdra jema sukha bhogave, ho raiNamaMjUmA lihU kI ghIyA / sirIpAla ho vyAhi do, ho kaMcana ratna |ijI TImA / / 16239 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 225 ho kari biSAharSi lyAiyo, dhavala seTTi parana paniyo / rUpa hamAro dekhiyo, ho pApI seTTi raphayo bhani kUja / sirIpAla jali rAliyo, ho kAmI seThi bikala mati mUDha // 193| ho saha viratAMta pAchilA kAhayA, sedi jake prapaMca ThAliyA / bAta vicAro citta meM, ho sahU sanamaMgha pAchilo sunyo / mani pachitAvA bahu kara, ho jANiki bhayo vana ko hapo IIII ho takSaNa gayo rAu dhanapAla, kari uchAha pANyo sirIpAla / govali gUDhI uchalI, ho nayaja chADiu ghujA visAla / durya tiyA mana haraSi bhaI, ho reNamaMjUsA prarU suNamAla ||16|| rAjA dvArA zrIpAla se kSamA yAcanA karanA ho rAjA krodha mAna saha choTa, sirIpAla mAge kara josi / dvAhI rahi vinatI kara, ho kSamA karo hamasyo gharadhIra / / hama pApI jANo nahIM, ho tuma kulavaMta subhada baravIra // 16 // ho suNi jaMpa koDIbhaDa jANa, rAjA vikala biveka prayAna / hIe bAta socI nahI, ho kahI huma kima sAgara tira / rAjA putrI kyubarai, ho muni kA vacana pratIti na kara // 17 // ho raNamaMjasA haraSa na bhAi, sirIpAla kA baMdhA pAha / rAja loka meM gama koyo, ho rANyA kIyo bahuta sammAna / bhojana dInI bhagati syo, ho vastra jar3Au paTaMbara dAna ||1t-It ghacala seTha ko bandI banAnA ho rAjA kiMkara paThayA ghaNA, bhANI iMghi ghavala seThi takSaNA / caMdhi seThi le prAiyA, ho mArata rAjana saMkA kareM / bhUsa dIyo bahu nAsikA, ho pradhio mukha paga UMcA karai // 26 // hai bhaNe subhaTa suNi rAjA bAta, mero seThi dharma ko tAta / hama upari kirapA karo, ho choDatu seTTi dayA kari bhAra / bAthai jiso luNe, ho rAkhau bAla hamArI rAu // 20 / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 mahAzi rujha rAyagaDa ho vacana suNata bAMNyA choDiyo, mirIpAla sahu lekho lIyo / am wifi fon, i her.. - En ko / : ma tapo rAkho nahIM, ho dharma nIti bhAraga vyavahAra // 20 // ho 'prohaNa jetA sahu kumAra, sirIpAna dInI jyu NAra / bhojana bhagati karI ghaNI. ho vastra taMbola dIyA bahu bhAi / hAtha joDi vinatI karai ho merI kSamA bacana mana phAya / / 202 / / ghavala seTha kA maraNa ho subhaTa binau z2aba dIThI ghaNI, jANi dhigasta janma ApaNo / hImo phATi vANyo musro, ho paradhana paratIya iMche kopU / naraka duHstra dekhe ghaNA, ho kevali kahyo suNahu saha koi / / 203 / / ho satyakoSa paraghana ke saMga, gayo dravya mAra bhayo bhujaMga / naraga taNA dukha bhogayA, ho rAvaNa paratIya mAMDogrA / naraka tIsara upano, ho saba kuTUba ko bhayo viNAsa // 204 // ho kIcaka kIyo dropadI saMga, bhImarAi jhIyo sasu bhaMga / brahma viTaMbi tilotamA, ho koDhaNi rAva jasoghara mAri / nIta kubaDau sevIyo, ho pA kI saraki kana nai mAri / / 205 / / ho bahuta jake nara nArI bhayA, paraghana parakAminI the gayA / paTa darasana meM sahu kahai, ho je nara paradhana paratima tikta / sagaM mukta sukha bhogave, ho sura nara vidyA ghaTata subhakta // 206 / / ho raNamaMjUsA syo guNamAla, ho mahAsukha bhU sirIpAla / kAla jAta jANe nahIM, ho to laga dUla prAiyo / koDIbhaDa taha vaMdiyo, ho kukuNa desa nAma subha kasA // 207 / / he rAjA tahAM basai asarAsi, durjana duSTi na dose pAsi / jasa mAlA tasu kAminI, ho putrI pATha mahA sukupAla 1 icchA purai mana taNI ho tAsu joga paraNaM siropAla | // 20 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAma 22 / ho cAlahu vegi na khAvaha vAra, hastI paisi hoi asavAra / rAjA nimitti bujhIyo, ho dalavaTaNa rAjA dhanapAla / suputri jo paraNisI, ho e putrI paraNa sirIpAla // 206 / / zrIpAla kA kukaraNa deza ko gamana ho sadhyA bacana mani haraSo bhayo, kUkaNa demi vegi mo gayo / rAjA sanmukha bhAiyo, ho baragU nAda nisANA ghAu / nagra makta sobhA kI, he bheTa gharaha la pahagata / 200 / / prAThoM kanyAnoM dvArA samasyA rakhanA evaM zrIpAla dvArA unako pUrti karanA ho mAThauM kAyA sAhI bhAi, mamasyA judI judI mahi khii| subhaga gori bolI baDo, ho koDIpaDa suNi merI budhi / tIna padA prAga kaho, ho sAhasa jahAM tahAM hI siddhi // 211 / / ho suNyA bacana bola varavIra, suNa kumAri citta kari dhIra / sasa sarIra hasyau raho, sarda kama tasI hI budhi / udima tau na choDi je, ho sAhasa jahAM tahA hI niddhi / / 212 / / ho gauri siMgAra bhaNe muNi bhava, mayo sarva pekhatAM mazca / koDibhaDa suNi boliyo, hA muNahu kumari mana rAkho hAi / tIni padA Amai kahA~ ho mana pArA ko saMso jAi / / 2131 ho dAna pUjanavi para upagAra, bhoga pabhAga na bhujyA pAra / me meM karatAM janama go, ho ihi virodha krimaNa sagho dancha / jUna rAja pasavaNo, ho gayA tAsu paMkhenA samva // 214. / ho polomI bhAmbiyo gaDhi. tega kamI miyApta sumiThTha / suNi koDI bhaDa holiyo, ho polo bhI kAna 6 mugyo / tIni padA bhAme kaho, ho jAi samva saMsaM mana taNa / / 21 / / ho deva zAstra gurU lahayo na bhena, ahi ye hoi kama ko cheda / mata midhyAsa ju saradaha, ho samakti sajho nahIM utktti| ana dharma rasa nA piyo, ho tiha narato mithyAta sumiTTa / / 216 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mahAkavi brahma rAyamalla ho raNA devI bhaNe mabIha, te nara to paMcAiNa sIha / suNi koThIbhara voliyo, ho zIla bihaNA leha maloha / je cAritA nirmalA, te nara to paMcAiNa sIha / / 217 / / ho somA devI kahai vicAra, kogha dharma jaga tAraNa hAra / supi koDhImaDa boliyo, ho gyAraha pratimA prAvaka sAra / teraha viSi pata muni taNA, ho kuNa dhamma jagi tAraNa hAra // 21 / / ho saMpada bAlo vacana subhAg, so sI tiratA big / sirIpAla uttara dIyo, ho dIpa bhavAi madhya paTu / burI parAi nA kahai ho so nara tauja viralA daTTi // 216 / / ho caMdra lekha subha SaNa bhaNeha, so nara to tiha kAI kare / subhaTa pheri uttara dIyo, ho varaSa ikyAsI ko nara hoi / cauda baraSa kanyA baraM, sau mara to tahi koi kare / / 220 // ho bolo padamA deSi subhaga, etA kAraNa kahaM na laga / suNi koDIbhaDa gholiyo, ho kAyara lIyo hAya khaDaga 1 duhagI jobana sUka sara, etau kAraNa kahUM na laga / / 221 // pATha kanyAoM kA zrIpAla ke sAtha vivAha ho sirIpAsa jaba uttara dIyo, pAThI kA mana haraNyo bhayo / rAjA lagana likhAiyo, ho vedI maMDapa bahuta uchAha / vipna agni sAkhI dIyA, ho koDIbhaDa ko bhayo vivAha / / 222 / / ho ATha sahasa paraNI sirIpAla, tahi ko kauNa kara bagajAla / ghoDA hastI ko giNa, ho seva kara ThADA bho bAla / indra jema sukha bhogavaM, ho sukha meM jAtama jANa kAla // 223 / / ho eka divasa cita sirIpAla, sukha meM bAra barasa go kAla / maNAsudari bIsariu, ho dukha karisI kudApahu mAi / su'dari saMjama leisI, ho tajauM pramAda milI aba jAi / / 224 / / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 226 ho pATha sahasa rANI lI sAtha, pATha sahasa seve naranAtha / prasU hastI ratha pAlikI, ho bheri nAda nisANAM ghAu / prA vici 'a, do bar3atI nA legI dAra !!225 / / mainAsuvarI ko cintA ho sudari bAta sAsusyo kahI, bArA barasa avadhi ko gii| koDIbhar3a navi pAiyo, ho iha bAi prAji kI rAti / bikalapa sakasama sahu tajo, ho nizca dodhyA lyau parabhAtti / / 226 / / ho ku'dApahaja suNi bahu. nana prAi debiu cha kaha / koNa karma dhAvai udai, ho dina isa cita ghora kari rAkhi / dhIra saha kArija sarai, ho putrI mero kahyo na nAsi / 227 // ho senA sai chADI tahi TAi, ho gayo subhaTa jaha kudA mAcha / mAtA sethI cInayo, ho mAtA vego kholo dvAri / sirIpAla ho pAiyo, ho dAMDahu sahu mana taNA vikAra // 228 / / manAsa darI se milana ho suNyA vacana jaba sAsU bahu, mana kA vaMchita pUgA saha / degi kapAdi udhADiyA, ho sirIpAla ghara bhitari paai| caraNa mAta kA DhokiyA, ho bhayo haraSa prati aMgi na mAi / / 22 / / hai maNAsudarI baMdyo kaMta, sAsu pAsi baiTThI vihasaMta / phusala sneha bujhI sabai, ho japa subhaTa pAchilI bAta / jasI vidhi saMpati lahI, te to kahyo sabai viratAMta / / 230 // ho maNAsudari kudA mAi, saMkSaNa lyAyo senA TAi / rAja loka meM le gayo, ho pATha saphasa thI je bara nAri / sAsu taNA pada baMdiyA, ho castra jaDAu bheTa bho dhAri / / 23 / / ho parcha baMdi maNAsudarI, vastra praneka bheTa le dharI / bhakti vino kInA gho, ho kanaka hasti ratha tiyA ke kAga / mAtA jogya dikhAliyAM, ho dUra desa kI basta nidhAna ||132 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 mahAkavi brahma rAyamalla ho kSamA tapa mana harapo bhage, subha sAtA tahi tuma na diyo / sirIpAla syauM vinave, ho puSa puNya the suragati hoi / kiti ika rAja vibhUtiyA, ho mukti dharma the pahuMce loI / / 233 / / samyakatva kI mahimA ho samakita ke bala sura gharaNeda, samakita kaMbala upaje iMdra / cakravati bala bhogavaM, ho samakita kevala upaje ridhi ! jIva sadA sukha bhogavaM, ho samikita bali maravAratha siddhi / / 23 / / ho samakita sudha brata pAlei, tAko mukati tiyA paraNei / surapati kiMkara sArikhA, ho doSa paThArA rahita su deva / sati vacana jinavara taNA, ho gura niragaMtha su jANI eka // 235 / / ho samikina sahita putra tuma prAthi, iha vibhUti pAI tuma mAyi / ghaNI acaMbhI ko nahI, ho suNyA vacana mAtA kA sAra / mana maiM sukha pAyo ghaNo, ho namasakAra kari bAraMbAra / / 236 / / ujjayino ke rAjA dvArA zrIpAla ko parAdhInatA svIkAra karanA ho paThayo duta sUsara ke pAsi, choSThi ujeNI jIva le nhAsi / vegi bhAi caraNA paDI, ho tala beTTaNI kaMvala bNdhi| tiNa pUlo dAtAM gaho, ho pAu dhAli kuhADI kadhi / / 137 // ho subha bacana suNi cAlyo dUta, paMhato rAjA pAmi turatu / namasakAra kari boliyo, ho baMdha kUhADI kabala proti / vegi bAli sevA karo, ho ke tU bhAji ujeNI choDi // 238 / / ho vacana suNyA rAjA para jalyo, jANiki vaisAdara dhita Dhalyo / ahaMkAra mari boliyo, ho svAmI tero koNa guTeka / bar3I bAta mukha the kahe, ho mujhako patakSo jAi kSaNa ka / / 236 / / ho dUta rAusyo vinatI kara, isau ke garva mata hiyaiha ghara / prahaMkAra nIko nahIM. ho ahaMkAra the rAvaNa gayo / lakhamaNa rAma nipAtiyo, ho laMkA rAja bhabhISaNa diyo / / 240 / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa jurAsitha ati karato mAna, nArANa tamu hAlyo ghANa / prahaMkAra kI nahIM, ho bharaNa garva ati karato paNo / cakravati pada bhogave, ho bAholi mAnyo tihi taNau / / 241 / / do maMtrI kahe para da. paDakA mobhI ho deza / balI sahita joDI kiso, dalabala dIsa adhika apAra | mAno vacana basIha ko ho, ho sIsa hI nana saMghAra / / 242 // ho suNyA bacana maMtrI kA rAi. dAna bhAna de dUta bulaaii| bosIgaDasyo bInika, ho mAnyo pacana tumhAro kalo / seka sAthi hi dIyo, ho saMkSaNa sirIpAla pe gayo / 24 // ho bheTa subhaTa ke prAga dharI, nagarIpati kI vinatI karI / gapana tumArA mAniyA, ho sevaka bacana suNata sukha bhayo / bahuDi tAsu uttara diyo, ho kujara cahi milibA pAvijyo / / 244 / / ho takSaNa jAi svAmityo kahyA, suNyA vacana taba bahu sukha lahyo / aMrApati cadi cAliyo, ho milyA durva mani bhayo prAnaMda / duvai eka gaja vaiTThiyA, ho jima mAkAsa sura sumapanda / / 24 / / ho vAjA bAji nisANA ghAu, padbhuta duvaM nana meM rAu / ghari ghari baghAvaNo, ho nati kara bahu jovana bAla / sajana loga anaMdiyo, ho bhAlI bhaI prApI sirIpAla // 246 / / ho aMgarakSa pahalAsaM sAta, dAna mAna bujho kusalAta / vastra kanaka dInA paNA, ho madana sudarI kudA mAi / maNi mANikya dInA ghaNA, agaNita vastra sukahIna jAi / / 247 / / ho jathA jogi namI ko loga, vastra jaDAudI baha bhoga / saha mana meM harasA bhayA, ho kari jyoNAra sadeha takaula / 'vino bhagati kari boliyo, ho pAna supArI kUka rola // 24 // ho sukha maiM kitauka botaM kAla, mamama bhUmi samaro sirIyala / susara tamo duvo lAyo, ho chor3A hasto pare palAna / rapa vaivi rANI calo, ho magaNi bole viSa khAe // 246 / / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 mahAkavi brahma rAyamalla zrIpAla kA campApurI pahuMcanA ho pA sahasa nupa sevA kara, durjana koDa dhIra na kreN| gagana sUra sUjha nahI, ho bAje nAva misAgA pAu / kAni paDiu suriNa je nahIM, ho sampApurI pahuM to rAja // 250 / / ho kAko vIraramama taha rahe, durjana ko tapa dekhina sake / bhATa basITTha ju mokalyo, ho jAikaho pAyo sirIpAla / bAla paNa tuma kAThiyo, ho pATha sahasa seve bhovAla // 25 // ho choDi namra sevA kari prAu, pAma bodaTThA ho khAu / rAjaroti saha paraharI, ho koI nA na sevA kareM / to hamane dUsaraNa nahIM, nizca jaurA mukhi saMcara // 252 / / ho suNI bAta gau bhATa basoTTha, rAja sabhA prati suMdara doTha / kara Ucara kari boliyo ho pAI baMsi bhayA mobAla / bAna viuva akhANiyA, ho pArcha kahyo rAu siropAla / / 253 / / ho bAta suNata nani kasakyo sAla, kahira mATa koNa siropAla / yasiMha mAra ko nahIM, ho bhaNe bhATa tuma muNoM naresa / bAlapaNo tuma kAdiyo, ho pAyo phiri bahalo paradesa / / 254 / / ho to laga coha ju corI kara, so laga dhanI nAi saMcara / jIvata mAstrI ko gila, ho aba rAba ko choDo bhAu / calahu begi sevA karo, ho kheta ghI kA hari hAu // 25 // ho vIravamana bolai suriMga bhAra, te kAyo ho doho jATa / mukha saMbhAli bolo nahIM, ho dharaNI ApaNAsyoM kahi jAi / rAti begi tU bhAji je, ke raNa saMgrAma karau baDhi pAi / / 256 // ho bhAdi mAniyo raNa saMgrAma, prAyo koDobhA ke ThAma / yAta pAchilI saha kaho, ho siDA bAjiyA nisAraNa / sura kiraNa sI mahIM, ho sakI kheha sAgo asamAna / / 257 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAsa rAma 233 ho ghor3A bhUmi khaNa khuratAla, ho mANiki usaTiu megha pakAla | raya hastI bahu sAkhatI, ho bhanu pakSa ko senA clii| subhaTa saMjoga saMbhAliyA, ho maNI duI rAjA ko milI // 258 / / hai basi mataM bola paradhAna, senA hoi nircasI ghApa / iha to bAta varNa nahIM, ho rAjA duvai karisI judha / jo jIte so hama dhaNI, ho viNasai sagalI bAta viruddha / / 256 / / zrIpAla evaM vIradamana ke bIca yuddha ho bAta vicArI musyo phahI, hA dahUM bhUpatI mAniAMva laai| duvai subhaTa joDau karaM, ho bahuvidhi juddha malla ko bhayo / siripAla raNi mAgalo, ho vIra damana takSiNa baMdhiyo / / 26 // ho kari juhAra sevaka mahu prAi, liyo rAja caMpApuri lAI / vIra damasa tava choDiyo, ho uttama kSamA karI kara joDi / pUji pitA ihu rAjalyo, ho badha saha dhUka hamArI khoDi // 26 // ho vIra damana jape taji mAna, puNyavaMta tuma guNaha nidhAma / rASa bhoga mujI ghaNI, ho hamasau lesyA saMjama bhAra / rAja vibhUti na sAmuto, hI so bIja taNo camakAra ||26 ho uttama kSamA sabana syau karI, vIra damana jina dIkSA dhrii| bAraha vidhi tapa bahu kareM, ho teraha vidhi pAla cAritta / dasa vidhi dharma guNA caDhiu, ho tiNa sonI sama nAThayo vitta / / 263 / / ho kara rAja rAjA zrIpAla, sukha mai jAsana ANa kAma / indra jema sukha bhogavaM, ho cora caghAI na rAkhai nAma / dhAvaka prata pAla sadA, ho gAI siMdha pAtra ika ThAma / / 264 / / ho sabhA thAna baiTho sirIpAla, mAlI melhi kUla kI mAla : nasyA gharaNa vinatI karI, ho svAmI thAraM puNya prabhAi / zruta sAgara muni pAiyo, ho vana kI sobhA kahI na jAi // 265 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 mahAkavi brahma rAyamalla dhutasAgara muni dvArA zrIpAla ke parva janma kA varNana ho muNI bAta mana haraSo bhayo, dAna mAna mAlI ne diyo / munivara baMdana cAliyoM, ho rAja loka cAlmo saha sAtha / ba9 AuMbari bana gayo, ho nayA caraNa de mastika hAtha // 266 / / ho dharmavRddhi muni dInI bhAra, jahi the pApa sarva kSo jAi / hU~ vidhi dharma payAsiyo, ho zrAvaka dharmasarga sukha dei / jatI dharma zivapuri lahai ho bahuDi na pAvAgamaNa kareha / / 267 / / ho hAthi joDi japa tami mAna, svAmI tuhe avadhi ke jANa / kahau bhavatira pAchilA, ho rAja praSTi kaNi pApahi bhayo / koDa udevara nIkampo, ho pravala seTThi sAgara mai dIyo 1 / 26 / / ho koNa pApa the Drama ju phahyo, pAcha rAja pitA ko lahyo / gAgara hirilu , ho ma jAri gAu / koDha kalaMka sabai gayo, ho te saha bAta kaho munirAu // 266 / / ho suNI bAta atasAgara bhaNe, sAvadhAna hoi rAja suNaM / kahIM bhavAMtara pachilA, ho bharata kSetra vidyAdhara seNi / ratnasaMcapura sobhito, ho basa rAu zrIkAMta suteriNa // 270 / / ho para toyA tApha zrImatI, dAna puNya vrata sobhai satau / janadharma nizcau karaM, ho rAjA vikala virSa rasa lUcha / dharma bheda jANa nahIM, ho sukhasyo kAla garma piya mUgha / / 271 / / ho rAu eka bini bama maiM gayo, gupti samadhi muni dekhoyo / bhAva bhagati kari baMdiyo, ho bidhi dharma sUpayo kari bhAu / bana loyA nAyaka taNA, ho ,di muni dhari pahutau rAu / / 272 / / ho bahuta vinasa bata pAli prabhaMga, mithyA tyAMpho koyo saMga / bhraSTa bhayo vrata chADiyA, ho rAja bhraSTa tihi pApihi bhayo / muniyara rAlyo tAla maiM, ho teriNa pApi sAmara maiM piyo // 273 / / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa ho koTI munivara sethI kahAre, tAsu pAva the koDhI bhayo / munivara jala the kAThiyo ho nahi samudra pairi nokalyo / nIca nIca munisyoM ko ho sahi the DramA mA milyo // 274 // / ho sevaka hUtA sAtase sAtha, koDhI tyaha bhArayau bhumi nAtha | agarakSa e sAta saM, ho pAyeM jiso tisA phala khAi mana meM prArati mata karo, ho aMtakAla teso gati jAi / / 275 // ho zrImatI suragI kala kI bAta, pAya dukha pasInoM gAta / kAlo mukha bharatAra kI ho pAli vrata kApI kari bhaMga / atI jogya bAdhA karo, ho mithyA tArka paDiyoM saMga / / 276 // ho kahUM kaho rAjAsyo jAI, rANI zrapAna navi lAI / tuma maracAra sarva subyA taMkSaNa rAja tiyApaM jAi / niyA kari bahu prApaNI, ho nAhaka munI virAdhyA jA6 / / 277 / / ho phari dilAsA rANI tazI daMDa lekha saMkSaNa jina maMdira gayA, ho deva zAstra guru baMdhA pATha dravya pUjA karI, ho munivara pAsi baIThThA cAlyA muni bhaNI / mAjha | 6 / / 276 / / jati nAya / ho bole rAja joDiyA hAtha, binatI eka su hama the cUka paDhau caraNI, ho Avaka vrata ko konoM bhaMga | munivara ne bAdhA karI ho bhayo pApa midhyAtI saMga ||27|| ho hA~ pApI bhati holo bhayo, pApa puNya ko sevana lahyau / vikala varNa vrata chAMDiyA ho yahi vrata the sahu hArsa pApa / to vrata subha upavesi je, ho merA mana ko jAi saMtApa ||20|| ho sumi bharNa suNi rAu vicAra, siddha patra vrata tribhuvaNi sAra / pUrva pApa sahU ko kareM, ho kAliMga phAguNa subha prASASTa / grA vivasa pUjA kara, ho bhane jiNesura mukha ko pATha || 251|| 235 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 mahAkavi brahma rAyamalla ho rAgo saha rAjA vrata liyo, atIyAra rahita vrata kiyo / mata miSyAta sarva tabhyo, ho maraNa kAla lIyo sanyAsa / / sajiyA prArA samAdhispo, ho surapati svarga gyArahavaM vAsa // 22 // hare se sanyAsa zrImatI muI. paMta iMdra indrAko bhai / iMdra pAu sara bhogada, ho subharaNA mata hRSi bhayo / kuvApa suna pravatariu. ho iha siropAla rAutU bhayo / / 28311 ho zrImatI rANI phirI baha kAla, maiNA nagari bhaI visAla / iMdrANI pada bhogayo, ho rAjA eka bhayAMtara lAgi / pApa puNya byorI kaho. ho sneha ra pUrvila pramANi / / 24 / / ho sugyau bhavAMtara harayo bhayo, namasakAra kari dharane gayo / sukhasyo kAla garbha sabA, ho veva sAstra gurU pUjA kareM / samAyakA poso dharai, ho vacana jiNesura hiya dharai // 285 / / zrIpAla kA varAgya honA ho sukhasyo kita taka bItau kAla, vana zrIDA cAnyo sirIpAla / rAja loka saha sAdhi le, ho hastI koca galyo dekhiyo / mana maiM saMkA upanI, ho janma hamArI nAhaka gayo // 286 / / ho tyo nahIM virSa rasa ruda, kAmiNI mIca galyo matimUTha / madirA moha viTaMgiyo, ho me me phara jhAlA paData / sahyA nahIM sukha sAsutA, ho phiriu mUDa bahugati mai paDiu // 287 / / ho dIsa jamyo saMpadA rAsi, te sAhu dila moha ko pAsi / jIvana chUTa mApuDI, ho koi ghaya citi je upAu / baMdharaNa tUTa kama kA, ho le tapa bhAja prAtama bhAu // 28 // ho parigaha bhAra putra nai diyo, kSaNa jAi muni baMdiyo / hAtha joDi vinatI karaM, ho svAmI rakSA karahu pasAu | jIva sAsuptA sukha lahai, ho pA praNAma sadA tuma bhAu // 286 / / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla rAsa 237 ho pradAIsa mUsa guNAsAra, sana parigaha ko koyo nivAra / bheSa digambara dhAriyo, ho maNAsudari taji ghara bhAra / vata lIyA prajikA tathA, ho jANyo sabai pathira saMsAra / / 260 / / ho siripAla muni tapa kari ghora, lorDa karma dhAtimA ghora / nimala kebala rAnI, jo jJAna ko kura : pUjA kari caraNa taNI, ho saMkSaNa gayo pApaNaM ThAi // 261 / / ho ta jyA munI caudA guNabANa, bhayo siTa pahato nirvANa / sukha saMve prati sAsutA, ho jAmaNa maraNa nahI jurA bAla / roga vijogana saMghara, ho joti sarUpa na gyApa kAla // 262 / / ho maNAsudari tapa kari muI, dasamai sa surapati bhaI / liMga kAmiNI chediyo, ho avaha jake muni prajikA bhayA / gahi jaisI taya kiyo, ho tahi tahi taisA sukha pAviyA ||26|| anya prazasti ho mUlasaMdha muni pragaTI jANi, kIrati anaMta sIla kI khAni / tAsa taNo siSya jANijyo, ho brahma rAyamalla diDhakari citta / bhAu bheda jAna nahIM, ho tahi dITho sirIpAla caritra 264|| ho solaha tIsau subha varSa, ho mAsa prasAda bhaNyau kari harSa / tithi terami sita sobhanI, ho anurAdhA nakSatra subha sAra / karNa joga dIse bhalA, ho sobhanavAra zanizcara bAra // 265 / / ho raNatha samara sobha kavilAsa, marIyA nIra tAla pahuM pAsa / mAga bihari bADI dhaNI, ho dhana kaNa saMpati taNo nidhAna / sAhi akabara rAja ho, sobhai ghaNA jiNesura thAna // 266 / / ho zrAvaka loga base dhanavaMta, pUjA kara jayaM prarahata / dAna cAri subha sakratisyau, ho zrAvaka vrata pAla mana lAi / posA sAmAika sadA, ho mata mithyAta na lagatA jA 267 / / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 mahAkavi brahma rAyamalla ho ise adhika chitave chaMda, kavipaNa tAsu prati maMda | pada akSara kI sudhi nahI ho jaisI mati dono zrIkAsa / paMDita koi mati isI taisI mati kono paragAsa // 265 // rAsa bhaNI siropAla ko 11 iti zrIpAla rAsa samApta Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa racanAkAla saMvata 1628 bhAdavA sudI 2 budhavAra racanAsthAna-irasoragar3ha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa maMgalAcaraNa ho tIrthakara baMdyo jaginAho, ho jiha samiraNa mani hoI umA ho / hUSA pravacha hoisyajI, ho tyAha ko mAna rahyo bhari pUre / guNa chiyala mobha bhalA jI, ho doSa aTThAraha kIyA dUre / / rAsa maNo paradavaNako jo // 1 // ho dujA jI paNau jiNa kI vANI, ho tonyau jI loka naNI thiti jAnI marikha the paMDita kara jI, ho mata mithyAta kIyo tahi dre| hAdasAMga guNa prati bhalA jI, ho pralyA bacana jahi ralyA dUre // 22 // ho tIjAjI paNau gurU niraMgayo, ho bhUlA jI bhAva dikhAvaNa paMtho / tihaUNa nava koDi cha jI, ho bhajaNa tAraNa nAva samAno / tiriyayaMtA je kahmA jI, ho jiNavara vANI kara bakhANa // 3 // ho deva sAhaba gurU vaMdyA bhAe, ho bhUlojI grAkhara praNo hAya / kAmadeva guNa vistaro jI, ho ho mUrakha prati apana prayANa / bhAva bheda jAgau nahI jI, ho ghoDI jI budhi kima karo bakhANa / / / prArambha ho kSetra bharatha iha jaMbu dIpo, ho nana dvArikA samada samIyo / sA niramApI devatA jI, ho jojana bArAha ke bistAre / sobhA iMdrapurI jisI jI, ho rAja kara jAdamA kumAra // 5 / / rAsa ho pAhalI jI rAjI adhIka vRSTi, ho jaina sarAvaka samikita dRSTi / isa kumAra dhari prati bhalI jI, ho sUtA eka kutA sukamAlA 1 rUpi apacharA sArikhI jI, ho pAMDurAya sA paraNI bAlA // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 mahAkavi brahma rAyamalla ho lahuDo jI putra tAsu basudeva, ho deva sAstra gura jANaM seU / rohiNI devI kAmiNI jI, ho rUpakalA apalarA samAnI / minana niyo ko, ha tyAnA tribhuvana jApI 117 / / ho nArAyaNa balibhadrati putro, ho duvai mahAbhau duvai mitro / puriSa salAkA mai giNyA jI, ho jaina dharama upari bahubhAu / mana mithpAta na saradaha jI, ho durgana duSTa na rAkhaM dvAU ||8|| nArada RSi kA prAgamana ho eka dina te kisna divANo, ho nArada riSi prAyo tiha thAne / karI jAdamA baMdanI jI, ho dInhI adhika jAmA mAno / hAtha joDi ThADhA bhayA jI, ho kanaka siMghAsana UcI jI thAnI 116 / / ho jAdo kolyA nArada svAmI, ho tumha to jI cho prAkAsAM gAmI / 'dIpa aDhAI saMcarI jI, ho pUrva pachima kevala jAnI / cautho kAla sadA rahai jI,ho taha kI hamasyau kahi jyo bAto / / 1 / / ho nArada kholyo jAdau rAU, suNo kathA kari nirmala bhAU / subha ko saMvo hai sahI jI, ho gUraba pachima kevala jaannii| samosaraNa bArA sabhA jI, ho bhaviyaNa surNa jiNesura vANI // 11 // ho jahi bhabi ko mana parTa viyAMsa, vANI suNatAM sAsI nAsa / 'sabhA loga saMtoSi jaM jI, ho jatI sarAbaga daha vidhi dharma / mAgama pradhyAtama kajhA jI, ho kathA suNata mAja sahu bho // 12 / / ho suNI jAdamA nArada bAto, ho hariyo citta vikAsyo gaato| sabhA loga saMtoSiyA jI, ho nArada rAja loka meM cAlyo / satibhAmA dhari saMcarI jI, ho gavaMtI tihi disa nahAlyo / // 13 // ho riSi bhAsa sati bhAmA rANI, ho kari siMgAra tu prati mrvaannii| garaba pahArI cha daI jI, ho deva gurA kI bhagati na jANI / madi moha sUjha nahIM jo, ho mUrikha prApo pApa bakhANe ||14|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyabhAmA kA uttara pradyumna rAsa ho devi marNa muni tapa lIje, ho tapa kari cAri kaSAyana kIjeM | mAna karata tapa phala nahI jI, ho mAna vinA jiNavari tapa bhAsyo / tumha sau mAna tajI nahIM jI, ho kahine jo mukati kimI parijAsyau / 15 / ho bha riSisura devi abhAgI ho hamane jI sokha deNa tu lAgI / pApa dharma jANaM nahI jo, hI mukta ne jI mAna dAna sahu bhA 1 sura nara saha sevA kareM jI. ho sIni loka mujha me saha karpa ||16| ho munisyo bhaNe nArAyaNa dharaNI, ho upasama dharma jatI ko karaNI / satru mitra sama kari giNe jI, sono tino barAbara jANo / ANaI chou bhojana kare jI hAM so munivara pahuMcaM nirvANi // 17 // ho suNI bAta nArada para jaliyo, ho jANiki ta agnisthoM miliyauM / mana meM citA ati kareM jo ho bhAmA leI samada meM rAlI / kAmiNa hatyA the Daro jI, ho ke iha agni machi parijAlI ||18 // ho nAradi hiyaI bAta vitrArI, ho nArAiga ANI nArI / ihi the rUpi ju bhagalI jo ho soki ta dukhi dharNa viraM / rAti divasa kudi vo karaM jI. ho bahuDi parAyA maramana nUrI || 1 nArada RSi kA prasthAna 243 ho bAta vicAra riSIsura cAlyo, ho vidyAdhara ko desa nihAl bhAmA sama kA miNI nahI jI, ho mana meM bhayo pradhika abhimAno | hiyarDa citA bahu kareM jI, ho tajI nIMda yasa pANI chAno 20 ho bhUmi gocarI rAjA ThAmo, ho paTaNa desa namra gaDha zamI / nArada parithI saGgha phirI jI, bhAyo cali kuMDalapura ThAe / doDI somA namra ko jI, ho rAja kareM tahA bhISama rAe ||21|| ho zrImatI paTi tiyA ghari sohai, ho rUpa kalA sura suMdari moha | rUpa putra rUpahi bhalo jo ho sutA rutrimaNI rUpi apAro / sugaM prapacarA sArikhI jo ho, so bhISama ke parivAre / / 22 / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 mahAkavi brahma rAyamalla ho bhISama bhagata sumati hi pArTI ho Ayo jI munivara bhikSA kAle / bhojana dInhe bhagatiyau jI, ho tihi ausAra rukamiNI padhArI / munivara baMdho bhAumyo, ho mubAjI jovana dekhi kumArI ||23|| ho munivara rUNi mujA bujhe, ho svAmI jI jJAna tIni tumha sU / koNa rUpiNI paraNisI jI, ho munivara bha avadhi tahi jANo / kina loyA yAha hoI sI jI, ho solA sahasa Upara paTarANI // 24 // polsyo kahiyo / ho bAta kahI to rUpiNi vara hari muni kahyo jI, ho bhaSima haMsa bola suNi bAI / kisna nIca ghari poliyo jI, ho bhava laga vAle mAI carAI ||25|| ) ho somalapura sobhai sabisAlo, ho rAjakareM bheSaja bhovAlo | madrIrANI tihi ta jI, ho tihi ke putra bhalo sipAlo / tIni cakhisyo jAiyoM jo ho dutiyA jI caMdra jima baMdhe kumAro ||26|| ? ho bheSaja rAjA munivara bU, hosI jo jJAna tIni susU / varSa tIja kima jAr3a sojI, ho munivara bAta rAvasyo bhAgau / ti ke hAthi maraNa sahajI ho hAtha chivata cakhi tIjI jAsI ||27|| ho madrI ke mani upanI saMkA, ho cAlI jI putra lIyo kari zaMkA ! bAlaka ne lIyo phiraM jI, ho AI jI calI dvArikA |e / hAtha lagAmo kisna kI jI, ho tIjI netra so gayo palAe ||2rAra ho hADhI sama jor3e hAthoM, ho putra bhIkha diha jAdInAtha / isi nArAINa boliyo jI, ho gunahu ekasau choDI mAtI / bola hamArI che sahI jI, ho pArTI karI sahIsyo dhAto // 26 // ho putra leI maMdI ghari AI ho tine putrI dInhIM ho bAI / bola hamArI kima cale jI, ho mahAbalI so sisapAlo | rUpakalA guNa cAturI jI, ho durjana duSTa taNe sira sAlo ||30|| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa 245 nArada kA kualapura prAgamana ho tahi posari tahAM nArada gaIyo, ho bhISama vaMdi vinI bahu kIyo / siMghAsaNa thAnaka dIyo jI. ho rUpa kumAra munIvari dITThI / mana meM sukha pAyo ghaNo jI, ho asau rUpa navi dharaNI doho // 31 // ho nAradi mana meM bAta vicArI, ho rUpi bahaNa jai hoi kNbaarii| kAja hamArA saha sara jI, ho khiNa eka bhISama rAvali giiyo| namaskAra rANyA koyau jI, ho kanaka sipAsaNa saNo dIyo / / 3 / / ho nArada prAi rUpiNi besyo, ho dekhi rUpa hiyarDa prAnayo / nAradi dInhI pAsikA jI, ho hoje kisna taNI paTarANI / solA sahasa sevA kara jI, ho suNI rUpaNI nArada dhANI // 33 // ho muni vicAra mana mAhi kIyo, ho rUpiNI taNo rUpa likhi lIyo / kisna sabhA takSaNa gayo jI, ho nArAyaNa baMdyo munirAja / manI lekha harine dIyo, ho dekhi lekha mani bhayo uchAho / / 34 / / nArada dvArA zrIkRSNa ke sAmane prastAva ho nArAyaNa munisyo hasi bAla, ho nahI kAmiNI ihi ke tole / nAri prasI navi ravi tale jI, ho Isyau sapa hoza deva maarii| nAga apacharA sArigvI jI, ho ke yauha rUpa jotimA nArI // 35 // ho nArada hola harI nareso, ho kuDalapura zubha basa aseso / bhISama rAjA rAjaI jI, ho taha ke sutA rUpiNI jANa / tAsu rUpa likhi prANiyo jI, ho sobha nArAyaNa ke rANi // 36 ho to laga bhISami lagana likhAyau, ho kanyA kerI vyAha racAyo / ho rUpiNi piti cinA bhaI jI. bhUvA jANi kari ko bhAu / vadhana munIsura kI sahI jI, ho kisna bulAvaNa raccI upAu // 37 // ho samAcAra sahu chAna likhiyA, ho gUr3ha bacana te mukha the kahiyA / jAhu dUta dvArAmatI jI, ho lekha hAthi nArAINa dejyo / rUpiNi citA bahu kara jI, ho vyoro mukhA khAni sahu kahilyo // 6 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho corI se so calyo bamoTTho, ho nana dvArikA suMdari dIThI / nArAINa dhari saMcarou jI, ho cIrI deI bino bahakIyo / samAcAra kahyA mukha taNAjI, ho vAcata lekha hariSiyo ho yo / / 36 // ho mAgha ujAlI mAI jANo, ho goghalaka subha lagna paNAstrau / begA ho badhana meM prAIjyo jI, ho nAgi pUjiyA rUpiNi pApa / se kari gharaha padhArijyo jI, aMbAta tumhare mani bhAve / / 4 / / ho lagna divasa ko prAyau kAlI, ho vyAha karaNa cAlyo sisapAnI / sajana senA sAkhatI jI, ho bASi sekha hari bana meM prAyo / nAgadeva thAnaka jahAM jI, ho harI mApaNa rUpa chipAyo / / 41 / / ho tAhi prosari rupiNi tahA pAI. ho nAga deva kI pUja racAI 1 hAtha joDi vinatI karai jI, ho je cha sakasa devatA saaco| nArAiNa aba bhAijyo jI, ho phurijyo sahI tumhArI vAco / / 4 / / rUkmiNI haraNa ho nAga bidha pAchai hari bachauM, ho suNI bAta hasi takhiNa uThiU / netra netrasyau milI gayA jI, ho uparA uparI bahuta saneho / rathi basANI rUpiNI jI, ho calyo dvArikA narahari deu // 43 // 1 ho meSaja putra pahiu sisapAlo, ho jANiki ulaTila megha akAlo / sUra kiriNi sUjha nahIM jI, ho bakhatara jIna raMgAvali ttopo|| hokA hAki subhaTa karaM jI, ho rUpiNi haraNa bhayo apti kIyo / / 4 / / ho kuDalapura meM lAcI sAro, ThAi ThAi vapaDi pukAro / rUpiNi ne hari le gayo jI, ho rAjA jI bhISama bAhara saagau| sAThi sahasa ratha jotiyA jI, ho tIni lAkha ghor3A bura bAgI // 45 / / ho sAThi sahasa rAja ghaMTA bAgo, ho bAhara sabala puThi bahu laagii| rUpiNi nai Dara UpanI jI, ho nArAiNa syo bhaNe kumaarii| dala bala sAhaNa prAIyAjI, ho svAmI kima hoIsI ubAro // 46 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa 247 ho suNI bAta hasi phisna kaslANo, ho merA jo bala ko marama na jANo / dekhi tamAsA hama taNA jI, ho tADa viSa dekhiu paracaMDau / hari bANasyo chediyojI, ho paDiU bhUmi bhayo satakhaMDo / / 47|| ho rUpiNi vAta harisyau bhAsI, ho bhAI rUpa hamArI rAkhI / iha pasAU hamanaM karo jI, ho mAnyo jI kisni tIyA ko bolo| prabha dAna donhI sahI jI, ho rUpiNi ko mana bhayo bhaDolo // 4 // ho tAlaga bAhara nIDI pAI, ho rUpiNi disi tuha para bhaaii| sisipAlA disi ho phirau jI, ho harisyau bhaNe pAra sisipaalo| khATo mITho aba lahai jI, ho bhAgau kahAM chuTisI gvAlo 46|| ho kisna bhaNaM tU jAha simapAlo, ho tero dhAta na karasyu baalo| bola hamAro nA cala jI, ho mAtA madrI bola bulAyo / gunaha ekasau choSThisyo bI, ho pAcha jI maraNa tumhAro bhAyo // 50 // ho harisyo bhaNe bahuDi sisapAla, ho prAyojI sahI tumhAro kAla / hA hA kIyA na chuTisi jo, tU cha nIca gvAla ko gvAsI / dema desa ko kAtriyau jI, ho siMgha guphA kyo paise syAlo // 51 / / ho bola ekasaU giNyA aseso, ho khacyo dhanadha kAna laga so| sira chero sisapAla ko jI, ho ma kumAra sAthi kari liiyo| revata parvati te gayA jI, ho byAhu rUpiNi kasau kIyo // 12 / / dvArikA prAgamana ho haladhara kisna dvArikA prAyA, ho jIsyA jI satru nisA ga bajAyA / halapara ke pAnaki gayA jI, ho kisni lIyo rupiNi ugAlo / mahA sugaMdha suhAuNI jI, ho gayo jahA~ satimAmA thAno // 53 / / ho baMdhitaM vo misyA kari soye, ho kAsa sugaMdha bhramara mana mauho / ho bhAmA A~cala choSThiyo jI, ho hAthi ugAla leI bahu vAso / hama ye kAI chipAyo jI, ho jAgyo kisna kIyo bahu hAsI / / 4 / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 mahAkavi brahma rAyamalla ho sasibhAmA kesosyo risAI, ho gvAla pANa kI bAta na jAI / mabhiprAhu mani jANiyo jI, ho ja tumha prANI paraNi kumaarii| hamanaM tiyA divAli jyau jI, ho je cha tumhana adhika piyArI / / 55 / / ho bola kisna bhalI yaha bAto, ho bana mai calaGga deviko jAto / rUpiNi pUjA prAIsI jI, ho pAcha kesI maMtra upAyau / bana mai rUpiNi le gayo jI, ho gholo khIrodaka phaharAyo 1556 // ho baiNI devI ke thAna, ho Upari phUla dIyA asamAne / satibhAmA prAgama bhayo jI, ho vevI bhole gharagA lAgI / pUjA karisA vInave jI, hamanai hari ke karau suhAgI // 57 / / ho hasi bola hari suNi satimAmA, ho manAchita tumha puravaM kAmau / sakala dedhi iha sukha kara jI, ho jANi kUDa sahibhAmA syau| e prapaMca sahu sumha taNA jI, ho hADa hamArA jIbhA ne hAsa / / 58 / / ho rUpiNi namasakAra uThi kIyo, ho gaurA taNa mAmA ne dIyo / duvaM soki sAyAM milI jI, ho bhAmA kA maMdira ke kArcha / maMdira mahA karAIyo jI, ho rahe rUpiNI dInhIM mAno // 16 // ho eka divasi hari maMtra UpAyo, ho darajodhana ghari lekha pAyo / jAha dUta hazraNApuri jAho, thAraM jI putrI cha daSi mAlA / rUpiNI bhAmA suta bharNa jI, ho tihana iha paramAjyo jAlA / / 6 / / ho dUta cAlyau hathaNApuri gaIyo, ho lekha hAthi darajodhana diiyaa| tumha chau moTA rAjaIjI, ho mAnyau vacana bhayo prhlaado| rAjA dUta saMtoSiyau jI, ho vacana harI kA mahA prasAdau / / 6 / / ho mAMgI jI bidA dUta ghari Ayo, ho nArAINa na lekha vnaayo| nArAINa mani hariSIyau jI, ho harI dUta paThayo tiyA thAne / rUpiNi bhAmAtyo kahyo jI, ho kama prApaNI tumha pativANI // 62 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa ho jo pahalI tiyA puna jaNesI, so pUjI ko sira muMDesI / darajodhana dhivA paraNisIjI, ho mAnI bAta harI kI bhAvI / saukyAM hoDa IsI par3I jI, ho halaghara jeTTa dIyo ta hA sAkhI / / 63 / / ho cautho stAna rUpiNIyo, ho riti ko dAna kimni jI dIyo / rahika garbha bhISama sutA jI, ho bhAmA garma rahyo tihi baarii| dahUM sauki mana haripiyo jI, ho bhayA mahochA maMgaladhAro // 64 / / ho garma taNA pUrA nava mAso, ho rUpiNi pUgI mana kI mAso / putra mahAbhaDa jIyaujI, ho sUtau jahAM devakI kumAro / Teba dar3I thAlI bharI jI do khiA gayo badhAta mAro !!65 / / satyabhAmA eka rUkmiNI ke putrotpatti ho satibhAmA jAyau suta bhAnau, ho gayau badhAU hari ke pAne / rUpiNi sevaka didi gaI jI, ho sebaki hari nai dahI bNdaayo| putra rUpiNI ke bhamau jI, ho dAna mAna sevaka ne dIyA / / 66 // ho pAche sati mAmA ke Ayo, ho dAna mAna tihina paNi dIyo / ralI raMga havA ghaNA jI, ho nana dvArikA bhayo uchAho / ghari ghari gAvai kAmaNI jI, ho mani harikSA saha jAdo rAu / / 6 / / ho dhUmaketa ko khalyau vimAno, ho ganana paMthi dvAramati thaano| svapiNi mandira Uparai jI, ho rahya sUci navi cAlo prAyo / satra mitra muni cha sahI jI, hI bitara cittAha binAra baato||68|| pradyumna kA haraNa ho utari bhUmi dekhiyo kumArI, ho mana mAhai so kara bicaaro| satru hamArI ihu mahI jI, ho mAta kalhA so lIyo ucAe / gagana paMthi le saMcAraka jI, ho bAlaka rAlyo sAgara mAye // 66 / ho pArcha citti vicArI bAto, ho mAMsa pira baha karI na BAto / bana bhai bhIta siMgha ghaNA syAlo, tAkSika silA tali caMpiyogI / ho bintara gayo jahAM nija praalii...................||7|| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 mahAkavi brahma rAyamalla kAla saMvara ko bAlaka kI prApti ho tihi mausari kAla sajara prAyo, ho khalmau vimAna na cale calAyo / saMkSaNa dharalI Utarau jI, dIThI jI sIlA bahu leI uumaaso| karasyo upa harI karI jI, ho mAhe bAlaka kara vikAso // 1 // ho vidyAdhara so bAlaka lIyo, ho jima nidhi lAMcA hariSa hIyo / sAmodrika guNa AgalI jI, ho kaMcaNa mAlA bulAI raannii|| bAlaka lau hu tumha nai domo jI, hI rANI bAle nirmala vANI / / 72 / / ho thAra jo putra pAMca sAro, ho ihi bAsaka ko kara prhaaro| te dukha jAIna meM sahyA jI, ho sUNi bolo saMbara naranAhIM / hama pAchai iha rAjaI jI, ho jANI jI sahI hamArI bolo / / 73 / ho kaMcana mAlA bAlaka lIyo ho pari cAlaNa ko dima kiiyo| raci bimANa sobhA dhaNI jI, ho vaMTA buvara motI maalaa| bAlaka ne le cAlIyA jI. ho meghakUTa gar3ha adhika rasAno // 74 / / ho rAjA jo bAlaka madiri prANyau, ho bAlaka janma mahocho kApyo / dIna dukhI yo dekSA ghaNA jI, hA rAjA jI mana meM kara vicaaro| kAmadeva autAra cha jI, ho nAma dIyo paradamana kumArI 75 // hA iha to kathA ihAM ho jAmo, ho namra dvArikA bAta vastrANo / je dukha pAyA rUpiNI jI, ho bAlaka sejyA dhAni na dI / rUdana karai hari kAmiNI jI, ho ghUrNa sIsa duvaM kara pITa / 176 / / ho rAjA jI bhIkhama taNI kumArI, ho hiiDau sira kUTa prati bhaarii| dosa jI kharI irAkSaNI jI, ho sugI bAta kisna ke divANi / mukha taMbola hari rAlIyojI. ho hAhAkAra bhayo asamAne / / 7 / / ho hari jI bAna vicaura joI, tIna khaMDa meM banI na koii| putra hamArI jo hara jI, ho hari rUpANi ke mandira prAyo / sAMta vacana pratibodha de jI, ho ThAI ThAI likhi lekha paThAyo 78 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa nArada RSi kA zrAgamana ho to laga nArada munivara prAyo ho suNI bAta tihi bahu dukha pAyo / rUpiNa maMdira saMcariujI, ho muni Agama suni hari tiyA jAgI | namasakAra vidhi spoM kIyau jI, ho svAmI ho vidhanA jI kI prabhA // 176 // ho nArava jape subahu kumArI, ho uparja bigarma hi saMsArI | dukhi sukhi jIva sadA rahe jI, ho pApa puNya dvaM gala saha parIsAha tapa kara jI, ho pahuMce mukati karma sahu na khoDe / torDa ||5| ho putrI ho zrAkAsAM gAmI, ho bubhisI bAda kelI svAmI / dIpa DhAI hI phirI jI, ho mani visamAI kareM patarANI / bAlaka sodhI ho karujI, ho nArada nAma sahIsyo jANI / / 81|| nArada kA prasthAna ho bAta kahI muni giganAhavaDiyo ho jApiki sugi garaba paMuiDiyau nadI namra chAMyA ghaNA jI ho pUrva videha pulI dekho / puMDarIka prati bhalo jI, ho nAka namI kI yo pravesI !! sabhA loka pravirija bhayo jI, ho padamanAma pucha cakemo / ho zrImaMdhara tahAM jiNavara nAtho. ho vaMdyA caraNa ke siri hAtho / iha sarUpa mANasa taNo bhI ho phoTa samAna nara koNa sudeso // 83 // ho suno sura kevala bANI, ho dakhiNa dilA mera ko jANI / bharaya kSetra dvArAmatI jI, ho navamI hari tihi ke suta bAyA~ / dhUmaketa hari le gayo jI, ho tAsu gae se bUjhaNadhAya // 4 // 251 ho padama nAma va modAlo ho kauNa bera the hariyo bAlo / pUrvabhavAMtara sahu kaho jI, ho bhaNaM kevalI suno| nakha baiTThau nArada sugaM jo ho kaho pachilo saDDU sanabadho // 65 // pradyumna ke pUrva bhAvoM kA varNana ho magaha desa tahA sAlIgrAmo ho vipra somadatta se muTumAM / agni bAI suta tihi tathA jI, ho vidyA garda kareM pratibhArI // munivarasyo bheTA maI jI, ho munivara bhAsa avadhi vicArI // 86 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 mahakavi brahma rAyamalla ho vidyA garva na kIja bAlo, ho ihi nagarI vani thA tumhasyalo / carma jota bhaviNa kIyau jI, ho maha vedanA maraNaha pAyo / somadatta ghari upanA jo, ho vAla jATa dhari dekho pAe / / 07 / / ho choSThi piNyAta aNunata lIyA, ho dAna cAri tiha pAtrA dIyA / karUNA samikita pAliyau jI, ho maraNa samai taji yAsI mno| prANa samAdhisyo choDiyAjI, ho huA devate sugi upano // 8 // ho pUrI prAU tahAM the prAyA, ho sAgara seTTi taNe suta jAyA / setra bharatha amarApurI jI, ho pUraNa maNibhadra tasu nAmo / ata pAlyA zrAvaka taNAjI, ho chUTA prANa gayA surakSAmo ||86 // ho pUrI prAU tahAM the bhaIyA, ho nana ajodhyA te avatAriyA / hema nAma rAjA basa jI, ho madhU kITa upanA tasu naMdo / rAjA ho mani hariSiU bhayojI, ho rUpakalA guNa pUnyo caMdo |180 || ho hema bhapatI dikSA lInI, ho rAja vibhUti manu ne dInhI / rAjA pitA ko bhogavajI, ho eka divasi bani krIDA jaae| bhIma mahAbali basi kIyau jI, ho baTapura bIraseni ke dvagae / / 61 // hI vIrasena donhI vaha mAno, ho bhojana vastra siMghAsana thaano| madhukoTaka saMtopiyA jI, ho madhu rAjA caMdrAbhA rANI / vIraseNi kI hari laI jI, ho madhu prativAta ajugatA ThANI // 62) ho vIraseNi taba bahu duHkha pAyo, ho kAminI kAja ajodhyA aayo| tArana mele kAmiNIjI, ho vIraseNi mani kara vicaaro|| tApasa kA vrata prAcaramA jI, ho dhriga dhiga japa ihu saMsAro / / 5 / / ho madhu prati prANiyo baMdhi anyAI, ho talavara bola suNahu gusAI / parakAmiNi ihu bhogave jo, ho madhu rAjA jo tali yAro / ihi nai sUli pAIjyo jI, ho bhanAI ko eha vicAro // 6411 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pradyumna rAsa ho caMdrAbhA madhu se thI jaM, ho bAta suNata mujha hiDokaM 1 bAta vicAro ApaNI jI, ho hamane kahaita kima harilyAyo / para kArmiNi tumha bhogavI jI, ho koI abhyAsUnI dyo je ||15|1 ho tIyA vacana suNi madhuvara vIro, ho calI kaMpaNI adhika sarIro / karma ajugato hama koyo jI, ho putra bulAi dIyo rAhu rAjo | bhAU mukha saMjama lIyo jI, ho kareM ghora tapu mAtama kAja // 66 // 253 ho eka mAsa ko dhari sanyAsI ho upanoM sagaM solahai bAso | iMdra vibhUti subhogavaMjI, ho, rUpiNi ke suta upanojI, ho tihi grAu tahAM the cAhayau / pUrI ghUmaketa le gaIyA~ 1167 ho vitari prANi silAtali caMpika, ho tihi pApI ko hIyo na kaMpila | Apa thAnaki gayo jI, do karma jogi kAla saMvara prAyau / dekhi milA UsAsa le jI, ho silA tali the bAlaka gharI lyAyo // 68 // ho kaMcanamAlA bAlaka lIyo, ho pUrvasneha mahodhI kIyo / caMdrAbhAsI kaMcaNAjI, ho madhu ko jIva rUpiNI bAlo / pUrvavairi tihi hari liyo jI, ho bittara vIrasena bhovAlI // 66 // ho rUpiNi bAlaka mukati gAmI, ho solAha guphA jIti hoI svAmI / pAche dvArikA pahucirAjI ho mAta pitA ne milisI jAi / solaha varSa parcha sahI jI, ho darajovana dhii paraNI jAe / 10 ho saha sanabaMdha jiNesuri kahiyo, ho nAdi suNyo bahuta sukha lahiyo / namasakAra kari cAlIyo jI, ho medhakUTa gaDha saMvara rAU / kaMcanamAlA kAmiNI jI, ho dekhi kabara muni bhayo uchAho // 101 // nArada kA punaH dvArikA bAkara samajhanA ho Ni muni dvArikA gaIyo, ho rUpiNi maMdira saMcarI jI / ho samAcAra byoro ko jI, rUpiNi ghasaMha bhayau AnaMdo | stafa guDI uchalI jI, ho mani harisA sahu nAdI naMda // 102 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi brahma rAyamalla ho rUpiNisyo suni bAta payAsI, ho solaha barasa gayAM dhari paasii| rItA saravara ali bharai jI, ho sUkA bana phUla pasamAno / dudha pira tumha aMcalA jI, ho to jANI sAcI mahANa / / 103 / / ho bAta suNI prati harikSo hoyo, ho namasakAra nArada ne kIyo / saphala janma mero koyau jI, ho iha to kathA vArikA jaannii|| kAmadeva saMvara gharI jI, hI suNau tAsu kI kathA bakhANI / / 104 / / kAla saMghara ke yahAM pradyumna kA baDA honA ho siMgha bhUpatIsyo kari khati, hI saMvari rAjA mAMDI gate / putra paMcarsa mokalyA jI, ho jAha begi siMgha bhUpati maarii| dekho poriSa tumha taNo jI, ho le bIDI caDhi calyA kumAro // 105 / ho saMgha bhUpatI Age hArayA, ho keI bhAgA ke riNa meM mArayA / saMbara dukha pAyo ghaNo jI, ho cAlyau rAka damAmo jhyo| kAmadeva prADI phiriujI, ho dekho pitA hamAro kIyo // 106 / / ho garyo kAma jahAM siMgha nareso, ho para subhaTa jhiDipaI prasesA / kAmadeva riNi prAgalo jI, ho nAgapAsi se rAlI kAmo / siMdha bhUpatI baMdhiyo jI, ho taMkhiNa gayau pitA ke gAmo / / 10 / / ho namamakAra saMbara nai kIyo, ho rAjA siMdha baMSi kari dIyo / saMvara varAMha baghAvaNo jI, ho jANyo putri kIyA je kaajo| parajA loka bulAIyA jI, ho sAkhi deI dInho jugarAjo // 108 / / cho putra paMcasaM saMbara kerA, ho duSTa bhau pati kare dhaNerA / meNasarisa jIte nahIM jI, ho solAha guphA tahAM se dIyo / bitara nivasa ati ghaNA jI, ho kAtara nara ko phATa hIyau / / 106 // ho kAmadeva ke punya prabhAe, ho bitara deva milyA saha pAe / karI maiA kI baMdanA jI, ho dInhA jI midyA taNA bhaMDArI / chatra siSAsana pAlikIjI, ho methI ghanaSa khaDaga hathiyAroM // 10 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 pradyumna rAsa ho ratna suvarNa dIyA bahu bhAe, ho kara vInatI mArga prAe / hama saMvA tumha rAjaI jI, ho sosAha guphA bhale praayo| bitara deva saMtopiyA jI, ho kaMghaNamAlA ke mani bhAyau // 11 // ho namasakAra mAtA ne koyo, ho rANI ajarAmara suta kahyio / rUpa mayaNa ko dekhiyo jI, ho mana mAhai sA karai vicaaro| IsA purisa nai bhogava jI, ho tihi kAmaNi ko phala jamArau // 112 / / ho bhaNe mayaNasyau choDI lAjo, ho kari kumAra mana baMchita kAjo / hama sari kAmiNi ko nahIM jo, ho bhaNaM bhayaNa ihu bacana ajugato / mahA naraka ko kAraNo jI, mAtA ne kima se putto // 11 // ho rANI sahu sanabaMdha bakhAyo, ho rAjA tU silatali the praannyo| choli hamArI thAliyo jI, ho isI bAta ko doSa na kIjai / kuti hamArI ko nahI jI, ho manuSya janma ko lAhI bIjaM // 11 // ho Utara donhI rUpiNi bAlo, ho rAjA jI mastaki apari kaalo| jIvata mAstrI ko gile jI, ho jihi ko khAje lUNa rUpAgI / tihi ko bUro na citija jI, ho kahA bacana ima kevala vANI 115| ho rANI bhagai rAu Dara mAna, ho viSA tIni lehu po chana / rAU na tumhasyo nItisI jo, maiyaNa bhaNe suNi mAta vicAro / jugatI hoI suho karo jI, ho jhUTha na jANo dhola hamAro // 115|| ho vidyA caDhI kAma ke hAtho, ho ho bAlaka sumha rANI mAtI / namasakAra kari bInava jI, ho Ika mAtA arU bhaI bhurANI / vidyA dAna dIyau ghaNau jI, ho putra jogi so kAja bakhANI // 117 / / ho kaMcaNamAlA bahu dukha kariyo, ho vidyA donhI kAmana sariyo / bAta duhu~ vidhi bogaTIjI, hI pasnI pitti ra bAta vicArI / harata parata dUgyo gayo jI, kUkAra khAdhI TAkara mArI // 11 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mahAkavi brahma rAmamalla ho putra paMcarsa lIyA bulAi, ho sAra begi kAma taM jAe / te mana meM haraSA bhayA jI, ho mayaNa seI bana krIDA catyA / mAMjhibAuDI caMgiyo jI, ho Upari moTA pAthara rAjyA / / 11 / / ho kAmadeva te saha pAkaDiyA, mayaNa namra meM Aiyo jI / ho rANI netra rUbira ati cUrve, kari prapaMca tanu paDiyoM jI / ho hama ne pApI meNA bigo rAsa bhaNau paradavaNa ko jI // 120 // 2 ho rAjA mArga bhaI pukAro, ho koTI bhayo paradamana kumArI / mero aMga vilUriyo jI, ho saMbari rAi kopa bahU koyau / mAta karo paradamana ko jI, ho saha sevaka naM dUSau dIyoM / / 121 / / ho sevaka jAI maiyaNasyo lAgA, ho keI jI bhAgA ke riNI mArayA | Apa rAja saMbara caDhiujI ho kAmadeva saMvara bahu miDiyA / vidyA jyu koyo ghaNIjI, ho jANiki mAtA kuMjara juDiyA / / 122 // ho jaba rAjA kI senA bhAgo, ho vidyA tIni tIyA pe maaNgii| vidyA to le garyo kumArI / rAta taNA vyohAro // 123 // rANI mani bilakhI bhaI jo ho rAjA mana meM ti jI, ho dekhI ho saMbAra bANa jAI navi saMghiu, nAgapAsi syau taMkSaNa baMdhiu / kAmadeva riNi jItI jI, ho to laga nArada munivara prAyo / mairyANi munI kA pada namyA jI, ho hariSa duhuM ke aMgina bhAve / / 124 // 3 ho nArada bhaNe mayaNa suNi kate ho tumha to jo kariyo kAma ajugatI / svAmI guru krima baMdhi jaM jI, ho pAli posi jahi kIyA ThATho | rAma caraNa nisa baMdi jaMjI, ho bino bhagati prati kIje gADhI / / 125 / / ho suNI bAta rAjA choDita, ho namasakAra kari kara joDiu / hama the cUka ghaNI par3I jI, ho saMcara rAI bahuta sukha pAyo / samAcAra nArada kahai jI, ho kAmadeva ne levA bhAyo / / 126 / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa 257 ho ghara na gamana kara hari bAlo, ho gayau jahAM thI kaMcaNamAlI / caraNa mAta kA DhokiyA jI, ho hamisyau karijye khimA pasAu / hama bAlaka tumha poSiyA jI, ho hamane calaNa dvArikA bhAu / / 327 / / ho namasakAra rAjA ne kIyo, ho mAna bahuta baha lau dIyo / hama bAlaka thA tumha taNAjI, ho hama dvArikA calaNa ko bhAu / bhalA prasAda su tumha taNA jI, hI pUrva sneha to mata rAU / / 12 / / ho racau vimANa muni bahu maNi jaDiyo, ho toDa mayaNa bhUmi giri paDiyo / bahuDi racyo tihi toDiyo jI, ho nArada bhaNa na karahu upA / bilaMba karaNa belA nahIM jI, ho barI tumhArI bhAna vibaho / / 126 / / vimAna para caDhakara dvArikA ke liye prasthAna ho racyo vimANa mahAmaNi jaDiyo, ho nArada sahita mayaNa cadi pliye| namasakAra bhavadhAri jyo jI, ho baDhi vimAna gani asmaano| nama desa sAgara nadI jI, ho paracata dIpa mahAgar3ha thAno // 10 // ho Age karo dekhi barAto, iha narAta koNe tagI jii| ho eka bhaNaM darodhana jAno, namra dvArikA jAIsI jI / ho dadhimAlA ne yAhai bhAno, rAsa bhaNI parakSmaNa kosajI / / 13 / / pradyumna dvArA kautuka karanA ho bhIla rUpa kari vADhI prAgaM, ho paukI dANa hamArA lAge / iha caukI bhIlA taNI jI, ho karo loga bhaNaM kari hAsI / koNa bAta ghANaki kahI jI, ho iha to jI jAna harI ke jAsI / / 13 / / ho hari ko eka dvArikA gAMu, ho hama ghANaka bana khaMDa kA rAja / so the hama rAjaI jI, ho jAnI bola kAyau lAge / sAcA vacana tumha bhAkhi jyo jI, ho damaDI eka adhika mata mAMgI / 133 / ho TAu~ vasta bhalI hoI sAro, ho so syAM iha lAga hamAro / taba tumha meM pahacAI syAM jI, ho jAnI bolyA kari baha riiso| bhalI basta iha lAhilI jI, ho kahane jI kisna putra tiyA lesyau / 134. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25.8 mahAkavi brahma rAyamalla ho mIlarUpa bola balivaMto ho lesyau jI lADI sAhI turaMto / suNi kairo ne risa bhaI jI ho jAta loga ghANaka syo lAgA / bhala laDAi jI kIyo jI, ho bADI taji sahi kairo bhAgA // 135 // hotAta basaNe hotaMkSaNa gayo dvArikA thAne / bAhari bana meM gama kauyo jI, ho bhane mayaza kahi mAlAkarI | ihu bana kuNakarAIyo jI, ho vana satibhAmA kisna piyArI // 136 // ho mAyA kA ghor3A kari mayaNo, ho mAlIsyau bole subha baiNo / lahu sonA ko do jI, ho ghoDA doI carAUNa dejare / bhUkhA dina duhuhuMNA jI, ho dAma vAri zradhike rAle jo // 137 // ho ghoDa toDi koryoM bana chAro, ho mAlI rAdali gayo pukaaro| bhAna kuvarasyo bonavaM jI, ho ghoDA dekhaNa Ayo bhAno ! mayaNa vipra bUDho bhayo jI, ho ghoDA le bADhI caugAno // 138 || ho ma mAna vaMbhaNa kahi molo, ho yAha ghoDA kI kAryoo bholo / bUDho baMbhaNa boliyo jI, ho bAra eka tU caDhi doDAvaM / TATa tAjI parakhije jI, ho mola kaho jaM tumha mani bhAve |||36|| hI bhAnakumAra caDhyau hasi ghoTe, ho paDiu bhUmi jaba ghoDI dorDa / yUko baMbhaNa boliyo, ho tumha to kahijyau kisna kumAro / gadaho ko prasavAra chaM jI, ho ghoDA taNI na jANaM sAro / / 140 / / ho bhAna bharNa suNi vipra vicAro ho pherI dhor3A kari asavArI | vitra bAta haMsi boliyo jI, ho nause baraSa vimAsI lAgA / kahi jajamAna kisI karo jI, ho deha tathA sagalA vala bhAgA / / 141 / / ho bhaNe bhAna kiM mere ho kari masavArI ghoDA phero | kaMdhe paga de so caDhika jI, ho pherayA jI ghoDA cAbakA dIyA | bhASA UbhI rAliyo jI, ho mAyA kA ghoDA dUri kIyA // 142 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa ho gayo jatI hoI jahAM paNihArI, ho kamaMDala bharaNa deha jAdau maage| pANI sahu kamaMDali gilmo jI. ho paNihArI bahu kara pukaarii| prANi pohaTa phoDiyo bhI, ho cAsyA khAla nIrakI dhAro / 143 / / ho satibhAmA pari gayo kumAro, bhAnakumAra dhyAna nyaupAro / vita kara bUko bhayo jo, ho chiTikyA hoTha nikasyA sNto| muMjihAtha ugamaga kara jI, ho maMTho maMDapa mAha haMsato // 144 ho bhaNe viSa suriNa bhAmA bAto, ho mUkhA DAso sUTa mAtI / bhojana yAra ghari ghaNoM jI, ho baMbhaNa maji pradhAI jiraaii| iMdrI pokhaM vina kA jI. ho to mana paMDita bhArga pAye // 145 / / ho namasakAra satibhAmA kIyo, pApo cAsa basaNaM diiyo| paMsi vipra bhojana karI jI, ho sAli vAli prita ghaNA pase / bhojana saha mizAra ko jI, ho thAlI bhojana TAkana vose / / 146 / / ho pANI le sagalau pauyojo, ho pAcha vina sarAphaja bIyA / lahU bhojana tU pApI vIreM, ho ghAli aMgulI karI akArI / ghara progasya chAvihi bharayo jo, ho bhanna gadhA na jAI sahArI / / 14 / / ho pAchapa brahmacArI koyA, ho dIragha daMta thara harai hoyo| sthAmavagaM bUDho bhayau , ho pAyo vegi rUpiNI thAne / namasakAra mAtA kAyau jo, ho paMcasi bAlyo dUdha prAsamAne / / 148 / / ho nato bhaNe mujha Dole kAyA. ho gADhI bhojana Upari mAyA / mAtA bhojana begi gho jI, ho bAli hI jIvana jogo / khAhai pAgi bala nahI jI, ho rUpi dukha putra ko bijogo / / 14 / / ho lA nArAyaNa ne koyA, ho pAI voI jatI nai gaiyA / bhUkha jAi chaha mAsa kI jo, ho jatI bhaNe mujha bhUskha dhaNerI / lA cyAri bahuSTi bIyA jI, ho mAtA muSa na jAI hamArI / / 150 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 mahAkavi brahma rAyamalla ho bhane jo kima silI mAto. ho kuNa vukha ye durbala gAto / hivaDA kI ciMtA kaho jo, ho rUpiNI mana ko bhaNe sattApo / citrAsaha hiyA tarI jo ho subaha bAta svAmI guru bApare / / 151 // " ho jAyA putra asura haDi loyo, ho nAravi jAI gaesI koyo / zrImaMdhara jirA bujhiyo jI. ho jinavari saMbara gharoha batAyo / vidyAdhana rojI ho sola155 ho svAmI prAji avadhi bina kero ho zrajauha na prAyau bAlaka mero / paripUra bina bAji ko jI, ho tahi the chitA durbala gato / prANa jAhi sau prati bhalA jo ho sakyo taMbola prazna sahu nIro / / 153 / / ho jatI ma kha ma kari prayAgI ho hamane jo putra zrAvaNo jAlo / karo kAju jo tumha kahau jI, ho rUpiNi mana meM kare vicArI / prahINa vIse jatI jI, ho IsI putra kima hoI hamAro / / 154 / / ho bAta rUpiNI mana maiM ANI ho muni vacana pugI saha nAlI | dUdha aMcaloM vAlIyI jI, ho kAmadeva mani kare vicAroM / mAtA dukha pArne ghaNau jo ho pragaTa rUpa taba bhayo kumArI |1155 // ho namaskAra kari caraNAM lAgau ho bhISama putrI ko dukha bhAgau / asuravAta AnaMda kA jo ho bujheM bAta hariSa kari mAto / sahasaMbara kA ghara to ko, ho mayaNa mUla ko kahyo vilAMsa / / 156 // ho bharNa mAta pani kaMcanamAlo, ho bAlaka sukha dIThA bahu kAlo / maira rUpa bAlaka bhayo kI, hI ghAI mAta kA zrAMcala cUkhe / kSiNa ThAkau kSiNi giri paI jI, ho roba haMsa kSaNa meM rUse / / 157 // ho araNa eka hUM ko Dole, ho vacana suhAvA totalA bole | dhati bharika mAtA mile jI. ho rUpili ke mani bhayo vikAso / bAlaka kA sukha bhogayA jo ho mayaNa mAta kI pUrI Aso || 15vA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa 261 ho to laga bhAmA nAri paThAI, ho gANe gota dvArikA lgaaii| sira pUNa rupiNi to jo ho mayaNa bhaNaM mAM koSa vicaaro| gAvata mauta kisI jI, ha ra ki hamArA 56 // ho pahalI jI putra sauya jaNesI, ho sA jI ko sira bhUsI / putra hoja pahalI par3I jI, ho kAmadeva saba maMtra upAyau / mAyA ko kari rUpiNI jI, ho pauli dvAraNa baDo jI // 16 // ho uparA UparI mUdhi sira bAlo, ho nAka kAna luNi le bhathAlo / gAvata ghAlI cauhaTa mo, ho tAlI poTi hasa saha logo / nAka kAna sira muMDiyA jo, ho kuraNa vidhAtA bhayo vijogo // 11 / / ho sati mAmA dekhyo vyohAro, ho jeTu zlosyo kara pukAro / dekhi bAta rUpiNi ghari jAya, ho desi balI rUpiNi ghari gaiyo / ho deNa baha ne bolasyA jI, ho vina rUpa prADhI pachi rahiyo // 12 // ho halaghara bhaNaM vipra suNi bhAI, ho choDi dvAra prAdherau jAI / haladhara syau baMbhaNa bhaNaM jI, he deva bhUkha hama pare saMtAe / rUpiNI ghaNau jimAImau jI, ho maiMDa eka mujha gayo na jAI / / 163 / / ho haladhara baMbhaNa sethI lAgau, ho uTi vipra ko tANyo pAgo / baibhaNi paga pasAriyo jI, ho gayau halI ke sAthi hi lAgo / / 164 // ho choDi paga balibhadra vivAsaM, ho ihu aciraja mujhana bahu bhAsa / iha dIsa koI balI jI, ho mayaNa prapaMca eka taba kIyo / rUpiNi ne haDile calyo jI, ho pAsti vimAni gagani saMgariyo // 16 // ho baMTA jAdI sabhA divANo, ho kAmadeva japa kari mAno / kisna tIyA haDi le calyo jI, ho tumha sahu rAjA visva bulAyo / nejA bAMdha camara kAjI, ho je bala cha to mAi chuDAyo / / 16 / / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mahAkavi brahma rAyamalla ho kahilyo jI tumha balibhadra jhujhAro, ho bAnA pAli hoi asvaaro| rUpaNi nai huM le calyo jI, ho poriSa cha to mAI chuddhAjaM / ka bAnA saha rAli yo jI, ho pAcha zrI mukha tu kiso dikhAsau // 16 // - ho tumha basadeva kahai raNistarA, ho vidyAdhara jItiyA dhaNerA / dekho pauriSa tumha saNojI, ho mArAiNa cha putra tumhAroM / tAsu tIyA k le calyo jI, ho dekho jI bala I kitau eka thaaro||198| ho gharajana kaI ghanaSadhara rAe, ho tahi bairATi chuTAI gAe / je bala cha to bhAI jyo jI, ho bhIma malla tumha bar3A bhubhaaro| rUpiNi bAhara lAgi jyau jI, ho ke rAli dyo gadA hathiyAroM // 166 / / ho nikula kuta sobhe tumha hAthe, ho kahi jyo bali pAMDavAM sAtha / aba bala dekho tumha taNo jI, ho sahadeva jyotiga jANaM saaro| kahi rUpiNi krima chuTi sI jI, ho ihi jyotiga ko karahu vicAroM / 170 ho nArAiNa tiha baDA rANI, ho rAjA mAna saha tumha grANa / kahi jyo moTA rAjaI jI, ho jihi kI kAmiNi haDi le jAje / pAMcI maiM pati kima lahai au, ho poriSa chai to pAI churAje / / 171 / / ho suNI bAta jAdo saha kodyA, ho thara hari merU kulAcala kaMgyA / nArAiNa bahara baDhiU jI, ho chapana koDi kI senA caalii| ghuraiha damAmA riNa taNA jI, ho DasyA nAga saha gharatI hAlo / / 172 / / ho dekhi mayaNa mati bAhara gADhI, ho rUpiNi nArada kI naya choDI / vidyAdala saha saMjoIyA jI, ho pahilo coTa payAMdA paaii| pAcha ghoDA ghAlIyA jI, ho rUsa mUDa prati bhaI laDAI / / 173 / / ho prasavArA mAraM masavArA, ho ratha sethI ratha juI mujhAro / hastIsyo hastI bhiDejI, ho ghaNo kahIM to hoI vistaaro| kista taNo saha dala haNyaujI, ho nArAiNa mani kara vidhAro // 14 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa 263 ho kari dAhiNa gadA jaba lIyo, ho taba rUpiNi ko dhamakyau hoyo / nArada seyI bInavajI, ho 5 putra uhA~ bharatAro / duhaM mAhi kAi bharaM jI, ho bAta duI ghara jAI hamAro / / 17 / / ho nArada prAda kisnasyo bolyo, ho kahi nai gadA kiSi upari tola / iha paradamana kumAra jI, ho pAI AI mavaga samajhAe / mAyudha sagalA rAli dho jI, ho caraNa pitA kA Dhoko gAe // 176 / / ho hari paradamana rAli hathiyAro, ho milyA durva prANaMda prpaaro| kusala samAdhi duhu kahI jI, ho dhAjaM nAda nisAgA ghAu / mayaNa kaTaka ThADhI koyau jI, ho putra sahita dhari pahatI rAU // 177 // ho hari rUpiNi na miliyo naMdo, ho saha jAdau na bhayo mAnayo / dvArAmatI baghAvaNI jI, ho baMdhyA toraNa motI mAlA / dhari dhari gAvaM kAminI jI, ho dhari pari nAce bahu uMdi kAlA // 17 // ho giNyo mahurta lagana sikhAyau, ho kAmadeva ko dhyAha rcaayo| paurI maMDapa ati daNyA jI, ho rUpiNi maMviri hoI aSAvA / satibhAmA bilakhI gaI jI, ho gAvI kAmiNI gIta suhAvA // 17 // ho darajodhana kanyA paraNAce, ho sajana samAI lekha palAyA / udadhimAsa ko mADa ho jI, ho medhakUTa tihA lekha paThAyo / vinoM bhagati likhi jumati syo, ho kaMcaNa mAlA saMbara prAyo // 10 // ho kanyA vara ke lesa lagAyo, ho ghovA caMdana vastra paharAyA / caurI vipra khulAIyo jI, ho baMbhaNa bhaga beda jhuNakArI / vesAMdara sAkhI bhayo jI, ho udadhimAla bara bhayaNa kumAro // 18 // ho vara kanyA bhAvari phiri cAre, ho darajodhana kari gahi tI jhArI / hAtha chur3AvaNa dhIya taNo jI, ho rapa hastI kaMcaNa ke kaano| chatra babara dAsI ghaNI jI, hI karamadeva ne donhI dAno / / 12 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mahAkavi brahma rAyamalla ho kAmadeva jayamAlA dhyAhyo, ho sajana loka milyA tihi ThAe / athA jogi pahirAIyA jI, ho mAsa eka tahA rahI braato| bhojana bhagati karI ghaNI jI ho saha ko dhari pahato kusalAto / / 15 / / ho kAmadeva ko bhayo vibAho, ho rUpiNi ke mani bhayo uchAho / bahudala ANI hariSasmau jI, ho durjana duSTa na bAta suhAI / sajana pAte hariSIyA jI, ho rUpiNi AnaMda agina mAI / / 14 / / hA loga dArikA hari bho vAlo, ho sukha meM jAtana jANyo kAlo / iMdra jema sukha bhogavaijI, ho nemikUmAra bhayau bairAgI / baMdhyA para chuTAIyA jI, ho saMyama lImo vyAhu ghe bhAgau / / 185 / / ho kevala NANI bhayo jiNaMdo, ho kevali pUjA vidhisyau iMdo / samosaraNa bAraha sabhA jI, ho suranara vidyAdhara sahu bhAyA / vANI upalI kebalI jI, ho zrAvaka dharma suNo saha prAe II || he halo bhaNa de mastika hAtho, ho prasna eka bUjho jiNanAtho / saMsau bhAje mana taNo jI, ho dvArAmatI kisna kI raajo| keto kAla sukhI rahe jI, ho chapanna koDi jAdo sahu sAjI / / 187 / / ho jiNavara bola kevala vANI, ho barasa bArahai paralI jANI / pagni dAjhi sI dvArikA jI, ho dIpAiNa the lAgaM pAye / napI loga na UbaraM jI, ho haladhara kisna chUTisI bhAje . / 18 / / ho jANi kevalI sAcI jAto, ho pAyA dukha pasIjyo gAto / kevala bhAkhyo te sahI, ho keso bhaNaM dharma saTTa kiijyo| ahi ko mana barAgi cha jI, ho choDi mohanI dakSA lIjyo / / 186 / ho kAmadeva aru saMbu kumAro, ho jANyo sahu saMsArU asaaro| mAMgI sIkha pitA taNo jI, ho nemIsura 4 saMjama lIyo / moha vikalpa saha tajyA jI, ho saha parigaha ne pANI dIyo / 160 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyumna rAsa ho adhira saMpadA rUpiNi jANI, ho jaba sAMbhalI jiNesura vANI / nArANa hUnI lIyonI ho tathA lIyA vrata sAro / sADI eka mukkato kIyo jI, ho saha parigraha ko kIyoM nivAro // 161 // 265 ho mayaka munIsura tapa kari ghoro, ho ghAti zraghAti kamme hRNi sUro / siddhatA sukha bhogavaM jI, ho sau rUpiNi marato bhanna niSedhyo / sugi solaiha devatA jI, ho samiti ke bali strIliMga chedyo / / 162 || prantha prazasti hI mUlasaMgha muni pragaTI loI, ho anaMtakIrti jANaM saha koi / tAsu taNo siSi jANijya jI, ho brahma rAddamali kIyo bakhANI // 163 // ho solaha aThabIsa vicAro ho bhAdavA sudi dutIyA budhavArI / gaDha harasaura mahAbhalo jI, ho time bhalo jiNesura thAno / zrIvaMta loga base bhalA jI ho deva sAstra gurU rAkha mAno / / 164 / / ho kaDacA ekasI adhika paMcANU ho rAsa rahasa paradamana bakhANo / bhAva bheda juvAjI ho, jaisI mati donhI prakAso | paMDita koI mata haMsI jI, ho jaMsI mati kInhI paramAso ||16|| rAsa bhaNau paradavaNa ko jI / iti zrI paradamanarAsa samApta / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara bhaTTAraka tribhuvana kIrti vyaktitva evaM kRtitva Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakIrti jIvana paricaya evaM mUlyAMkana vikrama kI 17vIM zatAbdI ke prathama pAda meM hone vAle hindI jaina kaviyoM meM nimuvana kIti dUsare kavi haiM jinakA paricaya prastuta bhAga meM diyA jA rahA hai| satrahavIM zatAbdI hindI ke bIsoM jaina kavi hue haiM jinhoMne hindI meM kAvya racanA karake usake pracAra prasAra meM sarvAdhika yoga diyaa| bAstaba meM isa zatAbdI ke jaina kavi bhI prAkRta, saMskRta evaM praprabhraNa meM kAvya racanA banda karake hindI kI ora bhApita ho rahe the| yahI kAraNa meM e. meM jAne kAdhi huye jinakA nAmoslekha bhI hindI ke itihAsa meM nahIM ho sakA hai| unake vistRta paricaya kA to prazna hI paidA nahIM hotA / tribhuvanakIrti bhI aise hI eka ajAta kavi haiM jinake sambandha meM kyA hindI jagat aura kyA jaina jagada donoM hI aparicita se haiN| tribhuvanakIli jana paramparA ke santa kavi the| lekina unake janma, mAtApitA, adhyayana evaM dIkSA ke bAre meM koI paricaya upalabdha nahIM hotaa| vaise jaina santa kA jIvana apanAne ke pazcAt eka zrAvaka ko dUsarA hI janma milatA hai| vaha apane prathama jIbana ko pUrNataH bhulA detA hai tathA mAtA-pitA, sambandhI prAdi usake parAye bana jAte haiM / yahI nahIM usakA nAma bhI parivartita ho jAtA hai| usakA uddezya kevala AtmaciMtana mAtra raha jAtA hai / sAhitya saMracanA bhI gauNa ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki jainAcAryo, bhaTTArakoM evaM anya santa kaviyoM kA hameM vizeSa pariyama nahIM milatA / tribhuvanakIrti bhI aise hI santa kavi haiM jinakI gRhasthAvasthA ke sambandha meM hameM bhabhI taka koI jAnakArI upalabdha nahIM huI hai| vibhuvanakoti bhaTTArakIya paramparA ke rAmasenAnvaya bhaTTAraka udayasena ke ziSya the| isI paramparA meM bhaTTAraka somakIti, bhaTTAraka vijayasena, bhaTTAraka kamalakIrti evaM bhaTTAraka yaza kIti jaise bhaTTAraka hue the jinakA ullekha svaya trimudhanakIti ne apanI kRtiyoM meM kiyA hai|' 1. naMdiyaha gaccha majhAra, rAyasenAnvayi huyA 1 zrIsomakIti viSayasena, kamalakIrati pazakIrati hvs| jIpaMdhara rAsa / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakoti 1 bhaTTAraka somakIrti acche vidvAna evaM sAhitya nirmAtA the / saMskRta evaM hindI denoM meM hI unakI kRtiyAM upalabdha hotI hai / " svayaM tribhuvanakIrti ne unheM "jJAna vijJAna, prAgalA sAntra tathA bhaNDAra" ke vizeSaNa se pralaMkRta kiyA hai / somakIti ke ziSya the vijayasena jo pUrNataH prAdhyAtmika saMta the tathA Atma sAdhanA meM paMDita amAzIna evaM guNoM ke rAzi the yahI kAraNa hai ki unakA yazaH cAroM ora phaila gayA thA / 3 vijayasena kA anyatra vIrasena bhI nAma milatA hai| vijayasena ke pazcAt mazaH kIrti e aura unake pazcAt udayasena / udayasena tribhuvanakIrti ke guru the / tribhuvanakIti ne apane guru ko cAritra-bhAra-dhuraMdhara, vAdIra bhaMjana evaM vANI jana mana mohaka" zrAdi vizeSaNoM se sambodhita kiyA hai| udayasena apane samaya ke prakhyAta bhaTTAraka the / ve zAstrArtha karate aura apane madhura vANI se sabakA apanI mora prAkRSTa kara lete the / yahI kAraNa hai ki svayaM kavi ne bhI svataH hI inake caraNoM meM rahakara apane jIvana nirmANa kI icchA vyakta kI thii| 270 tribhuvanakIrti ne udayasena kA ziSyatva kaba svIkAra kiyA isake bAre meM koI ullekha nahIM milatA lekina unhoMne apane guru ke samIpa hI vidyAdhyayana kiyA hogA tathA zAstroM kA marma samajhA hogA / brahma kRSNadAsa ne apane munisuvrata purANa meM udayasena eva tribhuvanakoti kA nimna padya meM paricaya diyA hai kamalapatirivAbhUtmadudayAdyaM tasena / udita vizadapaTTe sUryazailena tulye / tribhuvanapatinAtha hyadayAsaktacetA / tribhuvanakIrtirnAma tatpaTTadhArI / / 12 / / 1. vistRta paricaya ke lie dekhiye rAjasthAna ke jaina santa vyaktitva evaM kRtisva, pR0 31 se 40 / 2. grantha prazasti jambU svAmI rAsa / 3. tasU paTTi prati rUyaDA vijayasena jayavaMta / tapa japa dhyAnaM maMDiyA, kSamAvaMta, guNavaMta // mahI maMDala mahimA ghaNA, mahIyali moTu nAma || jambUsvAmI rAta 4. eka paTTAvalI meM vijayasena ko yazaH kIrti batalAyA gayA hai / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAbana paricaya eva malyAkana 271 ukta paricaya se jJAta hotA hai ki tribhuvanakoti udayasena ke pazcAda bhaTTArakA gAdI para suzAbhita hue the| tribhuvanakIti kI prabhA taka do kRtiyAM upalabdha huI hai| ye donoM hI hindI kI racanAyeM haiM / nimabanakIti ke nAma se eka aura saMskRta racanA tha taskaMdha pUjA di. jana mandira sambhavanAtha udayapura ke grantha bhaNDAra meM saMgrahIta hai / pUjA bahuta choTo hai lekina yaha inhIM tribhuvanakIti kI hai athavA anya kisI tribhuvanakIti kI isake bAre meM koI nizcita jAnakArI nahIM miltii| tribhUvanakIti bhaTTAraka ye / sAhitya evaM saMskRti ke pracAra prasAra ke lie ve barAbara siMhAra karate rahate the / gujarAta, rAjasthAna, paMjAba, hariyANA, usara pradeza evaM dehalI bhAdi pradeza inake vihAra ke mukhya pradeza the / yahI kAraNa hai inake kAsyoM kI bhASA pUrNata: rAjasthAnI athavA gujarAtI na hokara gujarAtI prabhAdita rAjasthAnI hai| mAvandhara rAsa tribhUvanakIti kI prathama racanA "jIvaMdhara sa" hai| yaha eka prabandha kAgya hai jisameM 'jIbaMdhara' ke jIvana ko prastuta kiyA gayA hai| jIvaghara kA jIvana jaina phabiyoM ko bahuta priya rahA hai / apabhraMza, saMskRta evaM hindI ke kitane hI kaviyoM ne usake jIvana ko apane apane kAma meM zandobaddha kiyA hai / aise kRtiyoM meM mahAkavi haricandra kA jIvaMgharacampU, bhaTTAra ke zubhacandra kA jIvaMdhara caritra, mahAkavi rAghU kA jIvaghara cariu (apabhraMza) pra. jina dAsa kA jIvaghara rAta, bhaTTAraka yaza kIti kA jIvaMdhara prabandha, daulatarAma kAsalIvAva kA jIvathara caritra (samI hindhI) ke nAma ullekhanIya hai / tribhuvana kIti kA jIvaMdhara rAsa bhI usI 'khalA' meM nibaddha eka prabandha kAdhya hai| jIvandhara rAsa saMvata 1606 kI racanA hai|' racanA sthAna kalpavallI magara 1. zrI kalpavallInagare gariSTha, zrIbahmacArIzvara eva kRSNaH / kaMThAvalamyUjitapuramAla. pravarddhamAno hitamAtatAni / / 68 / / munisuvrata purAma Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kAvavara tribhuvana katti hai jo 16 vI 17 vI zatAbdI meM sAhitya nirmANa kA pramukha kendra thaa| 2. kRSNadAsa ne bhI kalpavallI nagara meM hI munisutrata purANa kI racanA kI thii| jIvaMdhara rAsa prabandha kAlpa hai| jIvaMdhara usakA nAyaka hai / jIbaMdhara rAjaputra hai lekina unakA janma zamazAna meM hotA hai| usakA lAlana pAlana usakI svayaM mAtA dvArA na hokara dUsarI mahilA dvArA hotA hai / yuvA hone para jIvaghara parAkrama ke aneka kArya karatA hai / anta meM apanA rAjya prApta karane meM bhI saphala hotA hai / kAphI samaya taka rAjya sukha bhogane ke pazcAt vaha vairAgya dhAraNa karatA hai aura pransa meM kaMdhalya prApta karake nivAMNa jhA yaka bana AtA hai / pUrI kathA nimna prakAra hai kathA bhAga eka bAra jaba mahAdhIra rAjagRha prAye to pAye to rAjA zreNika apane prajAjanoM ke sAtha unake darzanArtha gaye / mArga meM jaba rAjA zreNika ne eka guphA meM samAghisya muni ke sambandha meM jAnanA cAhA to bhagavAna mahAvIra ne usa muni ko jIvaMdhara kahA tathA usake jIvana kA nimna prakAra varNana kiyA--- jambUdvIpa meM bharata kSetra ke hemAgar3ha deza kI rAjadhAnI thI rAjapurI nagarI / usake rAjA kA nAma satsaMghara evaM rANI kA nAma vijayA thaa| unake do mantrI the| eka kAlAgAra evaM dUsarA dharmadasa / eka bAra vahA~ eka avadhimAnI muni kA prAgamana huyA / ve saba unakI vaMdanA ke lie gaye muni ne sabhI ko niyama diye / eka bhAravAha ne bhI muni se ana dene kI yAcanA kii| muni dhI use pUrNimA ke dina brahmacarya vrata pAlana kA niyama diyaa| usI nagara meM do gaizyAeM thI eka padmAvatI evaM dUsarI deva dattA thI / eka dina jaba vaha lakar3I kA bhArA lekara jA rahA thA to padmAvatI use dekhakara krodhita ho gayo dhaura usa para thU ke diyA / tathA kahA ki usake zarIra kA mola pAMca dInAra hai / bhAravAha garIba thA lekina vezyA ke kahane ko sahana nahIM kara sakA / usane pAMca dInAroM kA saMgraha kiyA aura vezyA ke pAsa palA gayA / usa dina pUrNimA thI isaliye usakA liyA huyA vrata bhaMga ho gyaa| 2. kalpavallI majhAra saMvata solachahottari / rAma racyau manohAra riddha hayo saMghahari / / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya eva malyAMkana 273 eka bAra rAnI ne pAMca svapna dene / prAtaH kAla hone para rAjA ne jaba svapnoM kA phala' batalAyA aura kahA ki rAnI ke putra hogA kintu usakA pitA padi usakA mukha dekha le to tatkAla usakI mRtyu ho jAyegI / isase rAnI evaM rAjA donoM ko hI gambhIra cintA utpanna huI / garbha bahane lagA paura rAnI ko prakAza bhramaNa kI invA huI / rAjA ne mayUra yaMtra kI racanA karake rAnI kI icchA pUrI kI / rAjA rAmI ke prema meM hI rahane lagA aura samasta rAjya kASTAMgAra ko sauMpa diyaa| lekina kASTAMgAra ko itane se hI santoSa nahIM huA / usane dharmadatta mantrI ko bandIgraha meM DAla diyA pora vaha senA lekara rAjA ke ghAta ke lie bhAge bar3hA / rAjA ko jaba mantrI kI kuTilatA kA bhAna humA to usane garbhavatI sanI ko mayUra yaMtra meM biThAkara prAphAza meM uDA diyA aura svayaM vairAgya cAraNa kara dhyAna karane lagA liyA lekina kASThAgAra ko yaha bhI sahana nahI huprA / zubha dhyAna meM lavalIna rAjA kI hatyA kara dI gayI / udhara rAnI kA vimAna pramazAna meM utara gayA aura vahIM usake putra utpanna ho gayA / usI dina nagara kI seThAnI sunandA ke mRta putra utpanna huaa| jaba use dAha saMskAra ke lie zmazAna meM lAyA gayA to rAnI ne apanA putra use de diyA / seTha gaMdhotkaTa ne putra prApti para khUba utsava manAyA aura usakA nAma jIyapara rkhaa| sanI siddhArtha sahAyatA se apane bhAI ke pAsa calI gii| meghamura meM becaroM kA nivAsa thA / vahA~ sabhI jinadharma kA pAlana karate the / vahAM kA rAjA lokapAla thA / mana paTala ko dekhane ke pazcAt rAjA ko vairAgya ho gayA paura usane muni dIkSA dhAraNa kara lI / eka bAra jaba muni zrAhAra ko ye to dahI eva cUrNa kA prAhAra lene se unheM bhasma vyApi ho gayI / myAdhi ke prabhAva se ve bhAhAra ke lie nirantara ghUmane lge| eka bAra ve gaMdhotkaTa seTha ke yahA~ gaye / unakI kSughA bahuta sA kaccA pakkA pAhAra karane para bhI zAnta nahIM huii| lekina jIvandhara ke hAtha se pAhAra lete hI usakI vyAdhi dUra ho gayI / isase vaha muni jIvandhara se bar3A prabhAvita huyA aura vahIM Thahara kara use chaMda purANa, nATaka, jyotiSa prAyurveda mAdi sabhI vidhAe~ sikhalA dii| muni ne jIvaghara ko usake mAtA-pitA ke sambandha meM vAstavikatA se paricaya karAyA / anta me be muni vahAM se apane guru ke pAsa prAcita lene ke liye pala diye| isake pazcAta. jIvandhara ke parAkrama kI kahAnI prArambha hotI hai| sarva prathama usane bhIloM kA utpAta zAnta kiyA aura unase gAyoM ko chuDA kara rAjA ko vApisa Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kavivara tribhuvanakIti lauTA dI / isase vaha gopa bar3A prasatrahamA aura usane apanI lar3akI ke sAtha jIvandhara kA vivAha kara diyaa| isake pazcAda bIvandhara ne sughoSa vINA bajA kara gaMdharSadatA se vivAha kiyA / isake pazcAt usane marate hue svAna ko NamokAra maMtra sunAyA jisase marane ke bAda vaha yakSa humA / unmatta hAthI ko vaza meM karane ke pazcAt use suramaMjarI jaisI sundara kanyA prApta huii| sahastrakUTa caityAlaya ke kapATa khosakara rAjakanyA se vivAha kiyaa| padmAvatI kA viSa utAra kara usakA varaNa kiyA / evaM prAdhA rAjya mI prApta kiyaa| isake pazcAt usane mora bhI kitanI hI sundara kanyAmoM se vivAha kiyA aura apanI zakti kA pradarzana kiyaa| apane pitA ke zatru kASTAMgAra ko mAra diyA / apanA khoyA hA rAjya prApta kara eka dIrgha samaya taka rAjya kA sukha bhogA / anta meM vairAgya dhAraNa karake nirvANa prApta kiyaa| kAvya kalA jIvandhara carita eka prabandha kAvya hai / isakA nAmaka jIvandhara hai lekina pratimAyaka eka nahIM kaI haiM jo pAte hai aura cale jAte haiN| prastuta rAsa sargoM meM vibhakta nahIM hai kintu jaba kathA ko moDa denA par3atA hai to "eha kathA iho rahI" kaha diyA jAtA hai| isase pAThakoM kA ghor3A dhyAna baTa jAtA hai| ___ rAsa ke sabhI varNana acche haiM / kavi ne apane kAvya ko sarasa banAne ke liye kabhI prakRti kA, kabhI mAnava kA, aura kabhI vanya pradezoM kA sahArA liyA hai| jIvandhara kI mAtA vijayA kA jaba kavi saundarya kA varNana karane lagatA hai to vaha pUrNa dhaMgArI kavi bana jAtA hai mastaka veNI sobhatue, jANa sakhI maar| siMthaha siMdUra pUratIe, kaMThA khaDA hAra / kAne kuMDala jhalakAe, phiDi kaTi meskhala / caraNe neura pihiratIe, dIsaMtA nirmala / raMbhAstaMbha sarI khaDIe, vinyai chibaMdha / haMsagati cAlai sadA e, madhyai jasI saMgha // 44 // tRSNA kA kabhI anta nahIM / samuda kA jala sUkha sakatA hai lekina tRSNA kA panta phira bhI nahIM ho sakatA / isI ko kavi ne kitane hI udAharaNa dekara samajhAyA hai-- Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jIvana paricaya evaM mUlyAMkana samudra jala navai mAjai, tirasA napA bidi kima thA virasa / viSayA zakta prAmaha nara nAma, anukrami kAyA vinAsa / / 15 / / moTI kAyA hastI taNI, mana dava sathAi re vgii| khAI SaDyu sahi bahu duHkha, tehani pAmai lavalesa nu sukha ||1|| jihavA lolapa macha dula sahI, kAMdi bodhyu lohI bahi / parU para taDapha uku marai, teha jora kAyA navi ghaTai / / 175 / badhi ke samaya meM jina vidyAmoM kA paThana-pAThana hotA thA unhIM kA usane jIpaMdhara ko zikSA ke prasaMga meM varNana kiyA hai jo nimna prakAra hai kuNa kuNa zAstra bhaNAvImAe, vRtta naI chaMda purANa / nATaka yotika baMdaka e, bharaha nA tarka pramANa / maMtra vidyA nara lakSaNAe, rAjanIti amaMkAra / prazvaparIkSA gaja ratnae sA bhaSyu chi lippi paThAra 31 / veda vidyA bhaNAbIue, mAvyu tAtani pAsa vinoda karai gurU ziSya su, bhogavai bhoga nivAsa / / 32 // vasaMta Rtu mAtI hai to cAroM ora phUla khila jAte haiM bhaureM gujArate haiM tathA zIlata manda sugandha havA calane lagatI hai / isI varNana ko kavi ke zabdoM meM dekhiye. sakhI ekadA mAsa basata, prAdhyu mananI prati ralIe / majarI AMje rasAla, kesUyo rAtI kalIe / / 1 / / sakhI ketakI parimala sAra, mogarA phelA tihAM ati dhaNIe / sakhI daDima maMDapa dAsa, raMbhAstaMbha rAGgaNa ghagIe / / 2 / / sakhI kamala kamala prapasaMga, prAsvAdana madhukara krie| makhI kokilA susvara nAda, haMsa haMsI zabda gharaie ||3|| sakhI malayAcala saMbhUta. zItala pavana vAMda paNAe / . sukha karaI kAmIya kAya, smRsa tu rAtri divasa suNalae / / 4 / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 * kavivara tribhuvanakoti jovaMdhara ko dekha kara guNamAlA usake viraha meM khAna-pAna snAna pAdi sabhI bhUla jAtI hai maMdira pAyI tAma, snAna majjana nabi dharahae / rajanI na dharai nIdra, divasa bhoja navi karadae / // 37 // na ghara sAra 'gAra, AbhUSaNa te navi dharie / navi yAmada kAya nivRtti, zItopacAra ghaNA karaIe / / 3 / / isa taraha rAsa ke sabhI varNama sundara hai / tathApi yaha eka kathAtmaka kAvya hai lekina zailI meM AkarSaNa hai tathA vaha prabhAvayukta hai| chandoM ke parivartana se rAma ke adhyayana meM rocakatA AtI hai| yaha eka geya kAvya hai jise maMca para gAyA jA sakatA hai 1 kavi kA bhI rAsa kAvya likhane kA saMbhavata: yahI uddezya rahA hai / rAsa meM dUhA, caupA evaM vastu baMdha chanda ke atirikta DhAla yazodharanI, DhAna ANadAnI, DhAla sudarInI, DhAla sAhelonI, rAga ghanpAsI, rAga rAjavallabha, dAla sakhInI, dAla sahInI-rAga guDI, DhAla naurasUpAnI, dAla bhAmAhUlInI, DhAla vaNajAra rAnI kA upayoga humA hai / isa kAvya meM svarNa mudrA ke liye 'dInAra' zabda kA prayoga huA hai / ' isI taraha anya zabdoM kA prayoga nimna prakAra humA haimAyA-prAvyure (23 / 132) prAvI (25) pAyA-prAmI (36) prAmIya "tumhArI--tumha paMca dInAra dIdhA mana raMga, bhoga ichA tamaha mana raMga / mastaMgata prAbhyu taba sUra, kAmIni sunna karavA pUra / / 10 / / 2. puruSa na Ayu sAmAra 3, rAya taNu prAmI sanamAna // 31 // prAmIya ziSyA ati manohAra 4. durbala dIsaha tumha kAya / / 2 / 1133 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 jIvana paricaya evaM mUlyAMkana "vinaya kiyA-bonamyu 2usa, usakA, usakI-viNI, teha, tehanI zabdoM ke pAge 'nI' 'nu' bhagA kara unakA prayoga kiyA gayA hai / jaise karmani, putranu, nAthanu, puSInu ityAdi / isa prakAra jIvaMdhara rAsa 17vIM zatAbdi ke prathama pAva meM race jAne vAle kAvyoM kA pratinidhi kAvya hai jisameM tatkAlIna zailI ke sabhI rUpa dekhe jA sakate haiN| rAjasthAnI, gujarAtI evaM hindI ina tInoM kA mizrita rUpa kahIM dekhanA ho to hama trimuvana kIrti ke rAsa kAmoM meM dekha sakate haiN| rAsa kA prAdi prAta mAma nimna prakAra hai mAvi bhAga Adi viSavara prAdi viSavara prathama ke nAma muga mAdi ne avatA , juga prAdi bhaNasaroya dIkSA / juga prAdi je prAmImA kebala jJAna saNIya, zikSA yuga prAdi jiNi pragaToyu / ghammAdharma vicAra tAsa caraNa praNamI. raca rAsa jIvaMdhara sAra / ajita pAdi sIrthakarA, je machi triNini pIsa / karma kaThora save khapI, hayA te muktinA Iza / / 2 / / kevasa vANI sarasatI, bhagavatI karU pasAu / nirmala mati mujha pApayo, praNamu sumha ghI pAu / / 3 / / siddha prAcArya jehavA, upAdhyAya valI sAdhu ||4|| nija nija muNe alaMkarA, te mujha dejyo sAdhu / thI udagrasena sUrI pAe namI, racara kakti vizAla / jIvaMdhara muni svAminu, maurupa taNu guNamAla ||5|| 1. sarasaMghara jAI vonabyu / 2, timI nagarI vANijya vasai, gaMdhotkaTa teha nAma / sunaMdA strI tehanI, mUDa putra jaNa tAma // 37 / / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 kavivara tribhuvanakoti mantima mAga sAta tatva puNya pApa, kAla nirNaya tihAM karai / trisaThi puraSAkSAna, paMpAstikAya uccarai / / 42 / / zrAvaka niyatI dharmA, bhedAbheda saha kahI / vihArI taNI icchAi, desa videsa jAi sahI / / 13 / / droNa magadha tilaMga, mAlaba drAvaDa gujjara / paMcAla mAhobhoTa, karNAda phoboja kasmIra / / 4 / / tihAM rahI akSara paMca, te prakRti kSaya karI / prAmyA siddha nau ThAma, aSTa guNA malA varI ||5|| tihAM nahIM roga viyoga, rUpa varNa gaMdha nahIM / jihAM nahIM bAmaga maNaM, nArIya putra jihAM nahIM / / 46 // jihAM nahIM roga viyoga, rAgadeSa jihAM nahIM / jIvaMdhara mUni rAya, se sthAnika prAmyu sahI / / 47 / / je munisadda paMca, tapya karI svagi gayA / tapa karI save nAri, strI liga chedI deva humA / / 4ati mahIpali pAI nara, cAritra naI balI prAmasaha / karIya karmA nau kSaya, sesa vimukti jAya saha / / 4 / / nIMbaI gacha majhAra, rAmasenAnvayi havA / zrI somakIrati vijayasena, kamalakIrati yazakIrati havau / / 5 / / teha pATi prasiddha, caritra bhAra dhuridharo / vAdIya bhaMjana vIra, zrI udayasena sUrIzvaro // 51 // praNamIya te gurU pAtha, tribhuvana kIrati ima bInavai / deyo tamha guNagrAma, anerI kAI vADA nahIM / / 52 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya evaM mUlyAMkana 276 kalpavallI majhAra saMvata solamahottarI / rAsa racata manohAri, riddhi hayo saMghaha pari / / 5 / / jIvaMdhara muni tapa karI, pahuptu zivapada ThAma / vimuvana kIrati ema vInavara, demo tumha guNagrAma // 54 / / iti jIvaMdhara rAsa samAptaH 2. jamyUsvAmI rAsa kavivara tribhuvanakoti ko yaha dUsarI kAgya kRti hai jo rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM upalabdha huI hai / prastuta kRti bhI usI guTake meM lipi basa hai jisameM kavi kI prathama kRti jIvaghara rAsa saMgrahIta hai| jambUsvAmI rAsa usakI saMvata 1625 kI racanA hai arthAt prathama kRti ke 19 varSa pazcAt sandobasa kI huI hai| 16 varSa kI avadhi meM tribhuvanakoti ne sAhitya jagata ko aura kauna-kauna sI kRtiyAM bheMTa kI isa viSaya meM vizeSa khoja kI AvazyakatA hai| kyoMki koI bhI kavi itane lambe samaya taka cupacApa nahIM baiTha sktaa| lekina lekhaka dvArA rAjasthAna ke bana grantha bhaNDAroM ke jo vistRta khoja kI hai usameM bhI abhI taka kavi kI do kRtiyAM hI mila sakI hai| jambUsvAmI rAsa eka prabandha kAvya hai jisame jaina dharma ke antima kevalI bambUsvAmI kA caritra nibasa hai| pUrA kAdhya rAsa zailI meM likhA hupA hai tathA bhASA evaM zailI kI dRSTi se jIvaMdhara rAsa se jambUsvAmI rAsa adhika nikharA humA hai| prastuta rAsa dUhA, caupaI evaM vibhinna rAgoM meM nibaddha hai| kabA kA vibhAjana sagoM meM nahIM huA hai kintu usameM bhI usI prAcIna zailI ko apanAyA gayA hai / jambU svAmI ke vartamAna jIvana kA varNana karane ke pUrva unake pUrva bhavoM kA varNana kiyA gayA hai / kavi yadi pUrva bhavoM ke varNana ko choDa mI jAtA to bhI kAvya kI garimA meM koI vizeSa antara nahIM prAtA / lekina kyoMki prAya pratyeka jaina kAvya meM nAyaka ke vartamAna ke sAtha-sAtha pUrva bhavoM ke varNana karane kI paramparA rahI hai isaliye kavi ne usa paramparA se apane Apako alaga nahIM kara sakA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. kavivara tribhuvanakIti kavi ne kAvya kA prArambha bhagavAna mahAvIra ko vandanA se kiyA gayA hai / siddha, prAcArya, upAdhyAya evaM sarvasAdhu parameSThI kA smaraNa karane ke pazcAt apane gurU udayasena ko namaskAra kiyA hai / ' bambUdvIpa meM bharata kSetra aura usameM magadha deza tathA usakI rAjadhAnI rAmaha thI / rAjAgira rAmagRtI kA samrAH / / celanA usakI paTarAnI thI / celanA lAvaNyavatI evaM rUpa kI khAna thI kavi ne usakA varNana karate hume likhA hai--- te dhari rANI pelanA kahI, satI saromaNi jANu sahI / sakita bhUkSau tAsa sarIra, dharma dhyAna dhari manadhIra / / 1 / / haMsagati cAli camakatI, rupi raMbhA jANau satI / mastaka veNI sohi sAra, kaMTha sohie kADala hAra // 20 // kAMne kuDala razne jaDyA, caraNe neura sovana ghar3ayA / madhura kyA boli suvicAra, maMga anaupama dIsi sAra / / 11 / / eka dina vipulAcala parvata para bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa AyA / rAjA zreNika pUrI zraddhA ke sAtha saparivAra unake darzanArtha gaye / rAjA zreNika ne bhagavAna mahAvIra se nimna zabdoM meM nivedana kiyA-- rAI, jinavara pUchIyA jI, kaha svAmI kuNa eha / vidyunmAlI devatA jI, jina jIi kaha saha heta ho svAmI / / bhagavAna mahAvIra ne rAjA zreNika ke prazna kA uttara dete huye kahA ki varddhamAnapura meM bhaSavatsa aura bhAvadeva do brAhmaNa vidvAna the| nagara meM kuSTha roga phailane ke kAraNa bhaneka loga mAre gaye / eka bAra vahAM sudharmA svAmI padhAre / unhoMne tatvajJAna evaM puNya-pApa ke bAre meM sabako btlaayaa| bhavadasa ne unase vairAgya dhAraNa kara liyaa| kucha samaya ke pazcAt bhavadatta ne bhavadeva ke sambandha meM vicAra kara yaha ghara 1. zrI udayasena sUrI vara namI, tribhuvana korti kahi sAra / rAsa kaI ralIyA maNu', prakSara rayaNa bhaMDAra / / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakoti bhAyA / bhavadatta ke upadeza se bhavadeva ne bho vairAgya dhAraNa kara liye lekina upakA mana apanI strI kI aora se nahIM haTa sakA / strI ne muni se apanI vyathA kahI / isa avasara para nArI ke prati kavi ne ve hI vicAra prakaTa kiye haiM jo anya jana kaviyoM imA rahita prati lobhaNI, dharma na jANi sAra / dayAmaNI dIsi sahI, rUThI kara apAra ||12 // nArI rUpa na rAcIya, guNa rAcara sahu koi / je nara nArI mohIyA, te navi jANi loya / / 13 / / bhavadatta ne tapasyA karake svarga prApta kiyA aura phira vahAM se puNDaroka nagarI ke rAjA ke yahAM sAgaracandra nAmaka rAjakumAra hmaa| tathA bhavadeva ne bItazokA nagarI ke zivakumAra rAjakumAra ke rUpa meM janma liyA / rAjA ke nAma para mahApadama thA / mavadeva ne zAstroM kA jJAna arjana kiyA / eka bAra saMyogavaza usI nagara meM eka pravadhijJAtI muni kA Agamana huaa| sabhI loga unake darzanArtha gaye / ziva. kumAra ko muni ko dekhate hI pUrva bhava kA smaraNa ho gyaa| isase use vairAgya ho gayA aura ghora tapasyA karane ke pazcAt vaha mRtyu ke pazcAt chaThe svarga meM vidyunmAlI nAmaka deva humA / sAgaracandra ko bhI ghora tapasmA ke pazcAt tIsare svarga kI prArita huI / vahI vidyunmAlI sAta dina pazcAt rAjagRha nagara ke se ahaMdAsa ke jambUkumAra nAma se putra rUpa meM utpanna huprA / magadha deza rAjagrahi ahaMdApta ghira sAra / jinamatI kUli atiri jaMbUkUmara bhavatAra / / 3 / / jambU kumAra kI mAtA kA nAma jinamati thA jo pratyadhika lAvanyavatI zIlavatI evaM pInapayodharA thii| eka rAtri ko jinamati ne pAMca svapna dekhe jinakA timna prakAra phala batalAyA gayA-- jaMbU phanna dekhya u samheva nAri, putra hasi ghira jaMbUkumAra / 10 // niradhUma agni dekhya u tamhe suNau kSaya karasi save karama mahaMtaNu / zAla kSetra dekhya abhirAma, lakSmIpati hosi guNadhAma // 11 / / jala pUrayu sara dIThalaM sAra, pApa taNu karasi parihAra // ratnAkAra dekhyu tiNivAra. jana bodhI bhava tarasi pAra // 12 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jovana paricaya evaM mUlyAMkana jambUkumAra kA janma prANa zuklA aSTamI ke zubha dina humA / sAre nagara meM utsava manAye gaye / bAje bAje / mandiroM meM pUjA kI gayI / kavi ne janmotsava kA vistRta varNana kiyA hai tRta kari kari nRtyaMganAe, gIta gAi ramAla / dhAjita vAji ani ghaNAe, hola dadAmA kamAla 116 / / tivalI tara mAdala ghaNAeM, bhera vAji vara caga / iNI parijana mahotsavAe, theSThi ghirahuu raMga / / 7 / / bacapana meM ho jambukumAra ne vividha zAstra, eva vidyAeM sIkhalI tathA kalA meM vaha pAragata ho gayA / javRkumAra kI sundaratA dekhate hI banatI thI / jo bhI kumArI use dekhatI vahI umako cAhanA karane lagatI tathA mAtA-pitA ke bhAgya kA sarAhanA karatI ki jinake yahAM aisA putraratna utpanna hupA hai / umI nagara meM sAgaradatta, ghanadatta, vaizravaNa evaM vaNikadatta zreSThi ratna the / cAroM ke hI eka eka kanyA thI jinake nAma padmAvatI, kanakadhI, vinayazrI evaM lakSmI thii| cAroM hI sundaratA kI khAna thI cyAra kAnyA achi prati bhalIe, rUpa sobhAganI khANi / pRthu pInapayoSarA. boli amRna vANi / / 32 / / kaTiyaMtra ati rUDIe mRga nayaNI guNavaMta / akSaya tRtIyA ke dina jambukumAra kA vivAha ina cAroM kanyAnoM se nidhicata ho gyaa| bamanta Rtu Ane para sajA zreNika, nagara seTha jambukumAra evaM unakI hone vAlI pasniyAM sabhI vana krIDA ke liye gye| usa samaya rAjA theNika kA hAyo bigaDa gayA aura karAla kAla bana kara cAroM ora utpAta karane lgaa| hAthI ne aneka vRkSoM ko tor3a DAlA, phUloM ko roda DAlA / usako dekha kara sabhI prANa bacAkara bhAgane lge| lekina jambukumAra ne ume mahaja hI vaNa meM kara liyaa| isase usakI vIratA ko cAroM ora prazaMsA hone lgii| kucha samaya pazcAt eka vidyAdhara rAjA zreNika ke pAsa prAyA tathA kahane lagA ki bhaviSya vANI ke anusAra kerala deza ke rAjA kI rAjakumArI ke prApa pati hoMge / lekina haMsI ke rAjA ne usa rAjakumArI ko lene ke liye usa para car3hAI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavitara vibhuvanakIrti 283 kara dI / isa vipatti meM vaha rAjA zreNika kI mahAyanA cAhatA hai| jaba kumAra vahIM rAja sabhA meM the| unhoMne vidyAdhara ke prastAva ko svIkAra karake rAjA theNika kI anumati mAMgI / tayA mainya dala ke sAtha dakSiNa kI pora cara pdd'e| jabakumAra ke vidhyAcala para Aye aura vahAM kI zobhA kA avalokana kiyA-- sainya sahita tihAM prAbIu, vidhyAMcala uttaMga 1 jIva ghaNA tihAM dekhIyA, vismaya pAmyu mana caMga / / 36 // pika kekI vArAhani, haraNa rojha gaumAu / haMsa dhyAna gama sAMbarA, mRga vaSa mahipa na kAya / / 37 / / millI bhillaja dekhIyA, te prAyugha mahita apAra / sainya hAya desI karI, nAThA te tiNI vAra ||38 prAge cala kara unhoMne jina madiroM kI vandanA kii| anta meM javRkumAra menA ke sAtha kerala pahuMce / nagara meM dUra hI unhone paDAva kiyA aura pratidvandI lacUla vidyAdhara ko samajhAne ke liye apanA dUta bhejaa| dUna ne rAjA ko vibhinna prakAra se samajhAyA lekina samajha nahIM sakA / donoM kI senA proM meM ghora yuddha humaa| kavi ne rAsa kAvya meM yuddha kA kA varNana kiyA hai 1 yuddha meM sabhI taraha ke bANoM kA prayoga humA, hAthI, ghoDa, ratha eva paMdala sabhI senAyeM eka dUsare se khUba ldd'ii| tihA krodha karIni UThIyA, muki bANa apAra / tihA~ megha taNI dhArA pari, barami tiNI vAra / tihAM siMdha taNI pari gAjatA, neha lai nahIM ThAma / tihAM chatrIsa prAyudha le ni, rAi kari saMgrAma / anta meM yuddha meM jambukumAra kI vijaya huI / cAroM aura usakI jaya jaya hone lagI / nagara praveza para jAtrukumAra kA joradAra svAgata hugrA / rAI nagara saNagAraja. nagara kITa prabesa / nagara strI joi dhaNu, karatI nava navA vesa / 12 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jovana paricaya evaM mUlyAMkana kAma rUpa dekhI bhalu, vismaya prAmI nAra / dhana jananI dhana e pitA, je ghara eha kumAra // 13 / / isake pazcAt ratnacUla vidyAdhara ne jambUkumAra ko evaM rAjA aMgika ko mapane yahAM prAmaMtrita kiyaa| rAjA zreNika ne jaMbUkumAra kI khUba prazaMsA kI tathA usakA sampAna kiyA / khecara putrI ke sAtha vivAha hone para aMgika evaM jambUkumAra donoM hI vahAM se lauTa gaye aura vidhyAMcala pAra karake svadeza A gaye 1 mArga meM unheM sudharmAcArya ke darzana huye / zreNika evaM jambUkumAra donoM hI unake caraNoM meM vaiTa gaye / tatvopadeza sunA rAnta meM ganA ne '-II pUjA / sudarbhAgArya ne usake pUrva bhava kA pUrA citra usake sAmane rakha diyaa| usase 'jambUkumAra ko vairAgya ho gayA lekina sudharmAcArya ne ghara para jAkara prAjJA lene kI bAta khii| jammU kumAra ne mAtA-pitA ke sAmane jaba vairAgya lene kA prastAva rakhA to ve donoM hI mUcchita ho gaye / ' jambUkumAra ko bahuta samajhAyA gayA / svarga sukha ke samAna ghara ko chor3ane ke vicAra kA parityAga karane ko khaa| lekina jambU kumAra ne kisI ko nahIM sunii| cAra kanyAoM ko jambukumAra ke nizcaya kI sUcanA dI gayI to ve bhI bilApa karane lagI / anta meM yaha taya hayA ki jambukumAra cAroM kanyAoM ke sAtha vivAha karegA tathA eka-eka dina meM ghara meM raha kara phira dIkSA grahaNa karegA / jambUkumAra ke vivAha kI joradAra tayArI kI gayI / baje baje / gIta gAye gaye / bandI janoM ne prazaMsA gIta gaaye| jambukumAra caMcala ghor3e para savAra hokara -- -- - 1. bacana suNI mugiti huI, nAmbI vAya te vidI thaI / rUdana kari dukha ANi ghaNau, putra prasaMsi mAtA suNau / / eka rAtri eka divasa paraNAni valI eha / brahma samIpi tu rahitu, naSi zAMhi geha / / 17 / / vacana suNI kanyA taNAM, kanyA nAvali nAta / prahadAsa ghira pAbIyA, kumara prati kahi bAta // 18 / / eka divasa paraNI karI, ghira rahu eka dina | pachi dIkSA leya jo, ju tuhma huI mana / .16 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvana kotti toraNa ke liye gaye / vivAha meM vividha prakAra ke pakavAna banAye gye| vivAha sampanna huA aura jambUkumAra cAroM patniyoM ke sAtha apane ghara calA / rAtri Ayo / nava vivAhita patniyoM ke hAva-bhAva se jambUkumAra kA mana lubhAnA cAhA lekina ve kicita bhI saphala nahIM ho skii| jambUkumAra ne eka-eka patnI ko samajhAyA / pratyeka strI me kathAeM kahI aura gRhasthI kA sukha bhogane ke pazcAt vairAgya lene kI bAta kahI lekina jambUkumAra ne sabakA prativAda kiyA aura vairAgya lene kI bAta ko ho usama svIkAra kiyA / usI rAtri ko jamnukumAra ke ghara vidyuta cora corI karane ke vicAra se AyA | nagara koTavAla evaM daNDanAyaka ke bhaya se vaha jambUkumAra ke palaMga ke nIca jAkara leTa gayA / eka zrora jambUkumAra jaba apanI nava-vivAhita patniyoM ko samajhA rahA thA to usa cora ne bhI unake uttara pratyuttara ko sunane meM masta ho gayA / vidyuta cora bhI jambUkumAra se atyadhika prabhAvita ho gayA aura usake bhI jagat ko nissAra jAna kara vairAgya dhAraNa karane kI icchA ho gayI / 285 prAtaHkAla hote hI jambUkumAra ko navIna vastrAbhUSaNa pahinAye gaye / pAlakI meM baiTha kara vaha dIkSA lene cala diyaa| nagara meM hajAroM nara-nArI jambUkumAra ke darzanArtha upasthita huye aura usakI jaya jayakAra karane lage / usakI mAtA jinamatI bhAkara rone lagI / vaha mUcchita ho gayI / sa SArA bahane lagI putra Agita mAtA rahI, kari rUdana apAra / bAra bAra dukha dhari kari moha bhapAra || jala viNa kima rahi mAchalI, tima tujha viNa putra / mujha mehalI bIsAsoni koi jAMu vana suta // lekina jambUkumAra apane nizcaya para dRDha thaa| vaha mAtA ko kahane lagA putra kahi mAtA suNu e saMsAra asAra 1 dikSA sevA mujha deu, kAMI karU aMtarAya / / 19 / / r Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakIti . panta meM mAtA-pitA, sAsa-zvasura saba se prAjJA lekara jammAra sudhIsvAmI ke caraNoM meM jA pahu~cA tathA unase dobhA dene kI prArthanA kI / jambUkumAra ninya bana gye| unake sAtha vidhu prama evaM usake sAthI, ahadAsa eva upakI mAtA jinamatI, padmazrI mAdi usakI cArI patniyoM ne bhI jina dIkSA dhAraNa karalI / kucha varSoM ke pazcAt jambU umI nagara meM prAye / muni jambUsvAmI ke darzanArtha hajAroM nara nArI ekatrita ho gaye / seTha jinadAsa ke yahAM munizrI kA prAhAra huzrA / mAhAra ke prabhAva se ratnoM kI varSA huii| kucha samaya pazcAda sudharmAsvAmI ko nirvANa prApti huI aura usI dina jambUsvAmI ko kaMvalya ho gayA / inda ne gandhakuTI kI racanA kI / jambUsvAmI ne sabhI ko samyagdarzana, sampajJAna evaM samyakacAritra kI jIvana ko utArane, bAraha vrata, bhojana kriyA, aSTamUlaguNa, dazadharma, SaT Avazyaka kArya prAdi para vistRta prakAza ddaalaa| paryApta vihAra karane ke pazcAt jambUsvAmo eka dina vipulAcala parvata para bhAye saura vahIM se nirmANa prApta kiyaa| indrAdika devoM ne jambUsvAmI kA nirvANa mahotsava maanaayaa| jambUsvAmI ke pitA prarha dAsa ne chaTaThA svarga prApta kiyaa| unakI mAtA jinamatI strI paryAya ko choDa kara brahmottara svarga meM indra huI / jambUsvAmI kI cAroM sjiyoM meM bhI isI prakAra strI paryAya kA vinAza kara svarga meM jAkara deva huI / vidya ccora ne ghora tapa kara savArthasiddhi prApti kii| isa prakAra kavi ne jambUsvAmI rAsa meM jambUsvAmI kA jisa vyavasthita polI meM jIvana caritra prastuta kiyA hai, vaha atyadhika prazaMsanIya hai / kavi kA prastuta kAvya kathA pradhAna hai| isalie isameM kahIM-kahIM kathA bhAga adhika hai to kahIM-kahIM usameM kAvya pradhAna aMza bhI dekhane ko bhI milatA hai| mUlyAMkana jambUsvAmI rAsa kA racanA kAla saMvat 1625 hai / usa samaya taka bahuta se rAsa kAvya likhe jA cuke the / aura rAlo kAvya kI dRSTi se vaha usakA svarNa yuga thA / brahma jinadAsa jaise mahAkaviyoM ne pacAsoM gama likha kara rAsa zailI kA nirmANa kiyA thA / brahma jinadAsa ke pazcAt bhaTTAraka jJAna bhUSaNa, vidyAbhUSaNa evaM rAyamalma ne jisa paramparA ko janma diyA thA usI para trimuyana kIni ne apane donoM rAsa kAtroM kI racanA kI / ina rAsa kAnyoM meM kathA pravAha barAbara calatA rahatA haiM / aura usI pravAha se kavi kabhI kabhI kAvyamaya varNana bhI prastuta karane meM saphala hotA hai Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya eva mUlyAMkana 287 rAjA kI sahAyatArtha jambUsvAmI rAsa kA nAyaka hai jambUkumAra jo rAjagur3I ke nagara seTa zra dAsa kA putra hai / jambUkumAra ke jIvana meM vIrarasa, zRMgAra evaM zAnta rasa kA samAveza hai / vaha bacapana meM hI mahArAjA zramika ke unmata hAthI ko sahaja hI vaza meM kara letA hai / 15-16 varSa kI Ayu meM vaha senA lekara kerala ke jAtA hai aura usameM apanI apUrva vIratA se vijaya prApta kara letA hai| eka bhora vidyAdharoM kI senA dUsarI ora jambUkumAra kI senA / donoM meM ghanaghora yuddha hotA hai / svayaM jambUkumAra vibhinna prakAra ke zastroM kA prayoga karatA hai| aura pranta meM meM yuddha bijaya prApta karatA hai| vaha vIra haiM aura kisI bhI zatru ko harAne meM samartha hai / jambUkumAra kA jIvana zrRMgAra rasa se bhI prota-prota hai| bacapana meM vaha basantotsava manAne ke lie nagara ke bAhara udyAna meM jAtA hai aura vahA~ basantotsava kA Ananda letA hai / hai / varAya lene se pUrva apane mAtA pitA ke anurodha para cAra kanyAoM se vivAha baMdhana meM vakta hai| suhAko nayA thI svarga sundariyAM thI jo vibhinna hAva-bhAva me evaM apane tarkoM se jambUkumAra se gRhastha jIvana paripAlana prAgraha karatI hai / " sabhI pattiyAM eka eka karake jambukumAra se vibhinna dRSTAntoM se gRhastha jIvana kI upayogitA para prakAza DAlatI haiM to jo bhaviSya ke sukha kA tyAga karate haiM vaha unakI dRSTi meM prazaMsanIya kArya nahIM hai / 2 jambUkumAra eka eka patnI kI apane akAraNa pramANoM meM nirUttara kara detA hai| isI bIca use vidyuccora milatA hai / vaha bhI jamdUkumAra ko vairAgya lene meM sahAyaka banatA hai / -- 1. 2. 3. kAmAkula te kAminI kari te vividha prakAra devADi prApaNAM balI valI jambUkumAra gIta gAna gAhe karI, kumara upAI ra 205 nispala phala mUkI karI je phala vaTi dhanya / te mukha kAM navi lahI, citavi prAvaNi mana // 3 // 130 // manaralIya bhamI uttara dakSaNa pUraba pazcima e diza e / karaNATa sila dvIpa kerala deza cINaka e dizi / kuMtala desa vidarbha janapada sahya parvata prAmI // 1 // bhasapaca pATaNa grahIra kuMkaNa deza kachiyAvIu / saurASTa desi kiSkaMdha nagarI giranAra parvata bhAvIu || Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jovana paricaya evaM mUlyAMkana jamyUkumAra yauvana prApti ke pUrva hI vairAgya dhAraNa kara letA hai aura anta meM kaMvalya prApta kara nirvANa kA mahApathika banalA hai| usakA adhikAMza jIvana zAnta rasa se samAviSTa rahatA hai bhASA rAsa kI bhASA gujarAtI prabhAvita rAjasthAnI hai| kriyA evaM kiyA eka kriyApadoM meM donoM eka sAtha calatI haiM / kriyA padoM meM prApyu (33 / 163) ghAlyu (5 / 163) puchIyA (6163) pAyImA (10 / 164) pAmyu (36 / 173) pAbIu 16164) jAi, prAvi (15164) lIghA doghAM (201165) kA prayoga kAzya meM pramukha rUpa se huA hai / vaise rAsa kI bhASA, atyadhika sarala evaM sahaja rUpa se likhI huI hai / usameM kRtrimatA kA prabhAva hai| zabdo ko tor3a maror3a kara prayoga karane meM kavi ko jarA bhI ruci nahIM hai / chanda rAsa geya kAvya haiM / sabhI chanda gema hai paura kavi ne use geya kAvya banAne kA pUrA prayAsa kiyA hai / rAsa ke mukhya chanda, hA, cupaI, rAga, guDI DhAla sAhelInI, bAla yazodharanI, DhAla miyAmonI, DhAla mAlaMjaDAnI DAla sakhInI, DhAla sahInI, rAga prAsAurI, rAga sanyAso, rAga virADI, hAla damayaMtInI, DhAla mohaparAjatanI, rAga sAmerI, DhAla bhavadevanI, DhAla biyAulAnI, dvAla hiMgolAnI rAga dezAla, DhAla ANaMdAnI, hAla raNajArAtI, hAla dazamI yazodharanI prAdi vividha DhAloM, rAgoM kA prayoga kiyA gayA haiN| ina rAgoM se prastuta rAsa pUrNataH meya kAvya bana gayA hai / sAmAjikatA prastuta rAsa meM tatkAlIna sAmAjika prathAnoM kA bhI varNana upalabdha hotA hai| nema nirvANa jihAM pAmyA, rAjImatIi tapa grhii| tiho AvI jiNavara pAya praNamI, mAnava bhava saphala nahIM / / 2 / / prabaMdAcala mevADa desa lAi marahaTha pAmIu / citrakoTa gujarAti desa mAlava sidhu dezi kAmIu / kAzamIra karahATa desa virATa hu' bhramya prati ghaNau / paribhramaNa kIdhI dravya kAraNI pAra na pAmyu teha taNu / / 3 / / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya evaM mUlyAMkana 289 putra janmotsava para aneka prakAra ke prAyojanoM kA sampanna honA, upAdhyAya ke yahA~ vidhArthiyoM kA pradhyayana, sabhI taraha kI vidyApoM, kalA evaM anya vidyAmoM meM pAraMgatA prApta karanA, vivAha ke avasara para bAoM kA bajanA, striyoM dvArA maMgala gIta gAnA, nRtya karanA, bandIjanoM dvArA guNAnuvAda karanA, ghor3e para car3hakara vivAha ke liye prasthAna karanA, daheja meM sonA cAMdI, ratnoM ke AbhaSaNa denA, vivAhotsava para vividha prakAra ke vyajana taiyAra karanA, Adi prathAnoM ke nAma ullekhanIya hai / isake tatkAlIna samAja kA kucha kucha paricaya prApta kiyA jA sakatA hai| nArI ko tyAgane ke prati baMna kAvyoM meM utmAhna vardhaka aMza rahatA hai / nArI ke tyAgane para mukti mila sakatI hai / kyoMki nArI zora gRhasthI kA tArAtmya sambandha hai hai / yadi kisI ke jIvana meM nArI hai no varAma kA prabhAva hai / sAdhu ke jIvana meM praveza karane ke pUrva nArI kA parityAga nitAnta Avazyaka hai isaliye pratyeka jana kavi ne apane kAvyoM meM nArI kI prazaMsA ke sAtha sAtha usakI nindA bhI use saMsAra paribhramaNa kA kAraNa mAna kara kI hai / prastuna kAvya bhI isa se achUtA nahIM bacA aura yahAM bhI vibhuvanakIti ne nArI ke prati nimna vicAra prastuta kiye hai --- krUDa kapaTanI kothalI, nArI nIThara jAti / nasaki degI rUpAna, kari piyArI tAta // 10 // sIyala rayaNa navi teha gami, hIya DA sudharI moh| rasa sUrami aneraDI, anya baDAdhi doha // 11 // dayA rahita prati lomaNI, dharma na ANi sAra / dayAmaNI dIsi, sahI rUThI krUra apAra // 12 // nArI ke saundarbha ke prati aruci paidA karake mAnava meM varAgya kI bhAvanA utpanna karanA hI jana kAvyoM kA mukhya uddezya rahA hai| kAvyoM ke racayitA svayaM janAcAryoM evaM santoM ne irAko pahale apane jIvana meM utArA hai aura vahI bAta kAvyoM meM prastuta kI hai| jambUsvAmI bhI apanI navaviAhita aisI pattiyoM kA tyAga karate haiM jinake vivAha kI meMhadI bhI nahIM sUnI thI tathA vivAha kA kaMkaNa hAthoM meM hI baMdhA thA / lekina yadi nirvANa patha kA pathika bananA hai to ina sabakA parityAga karanA par3egA / isI tyAga ke kAraNa eka 'sAdhu samrATa dvArA pUjita hotA haiM indroM eva devoM dvArA nArAmya hotA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakoti bhaTTAraka tribhuvanakIti jaina santa ye / tyAga unake jIvana meM utarA huA thA / ima prakAra ke santa jala meM kamalayata rahate haiM / ve apane bhaktoM ko pApa ke kAryoM kA tyAga karane evaM puNya ke kAryoM ko apanAne ke lie kahA karate haiN| yadyapi pApa evaM puNya donoM hau saMsAra kA kAraNa hai lekina puSdha se uttama gati uttama deha, aizvarya evaM mabhyatti sabhI to milatI hai / isalie aise kAryoM ko karate rahanA cAhie jisase satata puNya kA upArjana hotA rhe| prastuta kAvya meM kavi puNya kI prazaMsA bhI isIliye nimna zab maiM karate haiM h 260 puNya dhari ghoDA nIlAsa puSyi vira lakSmI nu vAsa / puSyi thiri riSi pravisAra, esa puNya taNu vistAra ||24|| 1 meM prastuta kAvya javAcha nagara ke zAntinAtha caityAlaya meM racA gayA thA isakI eka mAtra pAMDulipi jayapura ke digambara jaina teraha paMthI bar3A mandira ke zAstra bhaMDAra guTakA saMkhyA 255 ke patra saMkhyA 161 se 160 taka saMgrahIta hai| prastuta pAMDulipi saMvat 1644 phAguNa zuklA aSTamI kI likhI huI hai| lipi sthAna baDavAla nagara kA AdinAtha jinAlaya thaa| lipikarttA the 0 sAmala jo kASThA saMgha meM nandItaTagaccha ke vidyAgaNa ke bhaTTAraka vizvabhUSaNa ke ziSya the / " 1. saMvat 16 44 varSe phAguNa mAse zukla pakSe bhraSTamyAM zukravAsare baDavAla nagare zrAdinAtha caityAlaye zrImatkASThAsaM naMdItaTagacche vidyAgaNe bhaTTAraka vizvabhUSaNa tat ziSya bra0 sAmala likhyate / * Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa racanAkAla saMvana 1625 racanAsthAna-javAcha nagara Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha jambUsvAmI rAsa likhyate maMgalAcaraNa vIra jiNara 2 namate sAra / tIrthakara cubIsamudA~chita phala bahu dAna dAtAra / bAlapaNi ridhi pariharI, varIya sayama bhAra mAra / rudra pUrIsaha prati sahI, karI valI tapa pracAra / hUyA te mugati nArAjIyA kamahaNI kaTora // 1 // hA- tIrthakara vIsa je pUrzava hUyA te sAra / tAsa caraNa praNamI karI, kavita karU' manohAra / / 2 / / siddha sUri uvajjhAyanA, praNamI sAdhu munida / hRdaya kamala bikAsavA, jANa abhinava cada / / 3 / / kevala vANI rUpahI, manadharI sArada mAya / nirmala mati mujha prApajyoM, praNayutamacA pAya / / 4 // zrI udayasena sUrI vara namI, tribhuvanakotti kahi sAra / rAsa kahu~ ralIyAmaNu, akSara rayaNa bhaMDAra / / 5 / / bhavIyaNa jana same sAMbhalu, caritra jambUkumAra / sAra sokSa jama lahu, bA~chita fala bahu sAra / / 6 / / magadha deza kI rAjadhAno rAjagRhI kA varNana cupaI-sAyara dvIpa prasaMkhyA jANa, teha madhya jaMbU dvIpa bagyANa / lakSa yojana kuDala bhAkAra, triguNI paridhi pachi vistAra |1911 mera sudarzana madhyi kA , sahazra navANu' rakSu / saica yojana bhU madhyi jANa, paMgha varNa ratna miva basyAga / / 8 / / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 kavivara tribhuvanakIti mera thakI dikSaNa vibhAga, bharata kSetra bami tihAM lAga / paMtrasi yojana chatrIsa. chaha kalAvara jANa Iza |6|| magadha deza achi tihAM caMga, savihU deza mAhi mana raMga / rAiNa kela anisahakAra, dADima drAva taNata nahIM para / / 10 / / ThAma dAma dIsi prAsAda, jhAlari haoNla dAdAMmA nAda / kanaka kalasa dhvajA lahakaMta, ThAma ThAma munibara mahata / / 11 / / maTaMba dhokha karabaTa chipaNA, pura pATaNa nagara nahIM maNA / TAma ThAma parvata utsaga, munivara dhyAna dhari rahI zraga / / 12 // deza madhya manohara grAma, nayara rAjagraha uttama ThAma / gar3ha mar3ha madira pola pagAra, parahaTo hATa taNu nahIM pAra / / 1311 dhanayaMta loga dIsi tihAM ghaNA, sajjana loka taNI nahIM maNA / durjana loka na dIsi ThAma, cora caraDa nahIM tihAM tAma / / 14 / / dhari pari vAjinna vAji caMga, ghira ghira nArI ri mana raMga / dhira dhira uchadha dIsi sAra, eha sahU puNya taNa vistAra / / 1 / / rAjA dheNika evaM celanA rAnI kA varNana tiNi mayara zreNika chi rAya, savi bhUpatI jItA bhaDavAya / zana karI sura vRkSa samAna, yAcakani deha bahudAna / / 16 / / dharma ta rAya kari vistAra, pApa taNu kari parihAra / samakita rayaNa bhUkSa pArIra. kAmadeva sama rupi dhIra / / 17 / / jJAna vijJAna jANi savi bhUpa, jIvA jIvA jANi svarUpa / prathama tIrthakara manAgata sAra, karma tANuu kari parihAra / / 1 / / se dhari rANI celanA kahI, salI saromaNa jANu saho / samakita bhUkSau tAsa sarIra, dharma dhyAna ghari mana dhIra / / 16 / / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 265 isa gati cAli camakatI, rUpi bhA jANau mtii| mastaka veNI sohi sAra. kaMTha sohie kA usa DAra / / 20 / kAne kucala ratne jaDayAM, caraNe nejara sovana dhazA / madhura vayaNa boli suvicAra, aga anopam dIsi sAra / / 21 / / rAya taNI rANI chi iso, sukha vilAsa te hama ulhamI / teha sarasu bhogavaha sukha bhoga, teha sarasu bhavi lahi viyoga / / 22 / / kAla gau navi jANi rAya, rAjyapAli jina pUji pAya / cihu prakAra deha bahu dAna, mana ahiGkAra na dhari mAna / / 2 / / puNyi dhari ghor3A nIlAma, puNyi ghira lakSmI tu vAma / puNya pira righi avisAra, e sahU puNya taNu vistAra // 24 // bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa kA Agamana dahA-eka divasa vipulAcali. prAdhyA vIra jiNaMda / samosaraNa dhanadi racau sIkha lei ta ba da / / 25 / / rayaNa suvarNa rUpayAmi, ghUlI gar3ha e cyAra gaDha gaDha prati sobhati pola achicyAra cyAra ||26 / / mAnastaMbha ati rUmaDA sohi cyAra uttaMga / yAyava siddha jA saha lahi, mAhavAnana kari caMga // 27 // nimaya prAdi prati bhalI, bAra sabhA mAIta / caturnikAI devatA, tihAM achi anaMta / / 28 / / madhya siMghAsaNa visaNi, viThA jinapara bhANa / sapta bhaMgI vANI huI, gojana eka pramANa // 26 // bhAmaMDala pUThi bhalu . dinakara koDi samAna / chatra aya ati rUyaDA paMca, pari balI jJAna / / 30 / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 kavivara tribhuvanakIti eka divasa vanapAlaka, pAThyu vanaha makAra chaha ranAM phala dekhInaH mana mAhi kari vicAra ||32|| zroNika dvArA bha. mahAvIra kI vaMdanA samosaraNa jina bIranu, Avyu vipulagiri rAya / haraSa gharI mana ApaNa deva paMcAga pasAya ||33|| siMghAsana zrI AnaMda bhera dei 7 utarI, te diza namoja rAya I karI, vorani vaMdana jAya ||34|| vastu - tipriya 2 rAjA bhAva tarI manapANi snAna karI / vastrAMga piharI sAmagrI savi saja karI / nirmala bhAva mana mAhi gharI / rAga guDI DhAla sAhelaDonI. paTa hastI nagarIni cAlyu savi parivAra | praSTa prakAra pUjA leI karatu jaya jaya kAra ||1|| ||35|| vIra jiNesara vAMdavA jI, cAlyu zreNika bhUpa / bhAva dharI mana ApaNe jI, jANa tu tasya svarUpa | ho svAmIya gurU baMdaNa jAI, vIra tappA guNa gAI re sAhelaDI || 1 || ||26| gaja bisI rAjA bAlIu jI, sAthi sahU parivAra | vAjitra vAji ati ghaNA jI, saMkhyA rahita apAra / ho svAmI ||2|| ||37|| maigala mAtA prati ghaNA jI, rAjavAhana cakrar3osa | vAya vega turaMgamAjI, teh zradhi bahU mUla hI svAmI || jaga||3||38|| mastaka chatra sohrAmaNu jI, camara Dhali biTTa pAsa / dAna deva rAjA ati ghaNuM jI. yAcaka pUri Asa ho svAmI || jana ||4||31|| mAna gharaMtu prati dhaNu jI, lAgU jinavara pAsa / traNa pradakSaNA deInijI, pAMdi mana ulhAsa ho svAmI || jaga || 5 // 40 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambUsvAmI rAsa 267 asTa prakArI pUjA karI jI, stavana kari re nariMda 1 jaga gurU jaMga munu rAjIujI, jagapraya sevi jirNada ho / svaamii||6||1|| jina jIi pama prakAsIu jI, kar3Iu tatva svarUpa / cihagati nAM sugna dukha kahAM jI, se mavi suNIyAM bhUpa ho svAmI / / 7 / / 42 / / deba eka tihA~ prApI jI, apaharA cyAra saheta / dekhI mana mAhi camakou jI, puci deva na deta ho vAmI // 143 / rAjA zreNika ko jijJAsA rAI jinavara pUchIyA jI, kaha svAmI kuNa eha / vidyunmAlI devatA jI, jinajIi kaha saha heta ho svAmI ||jm 4| kAja yakI dina sAtami jI, casi ehaja deva / pana mAhi saMdeha prAmitra jI, pUchi theNika heva ho svAmI ||jy||10|45 pUravi tamo ima kahU jI, paTa mAsa iha ja prAyu / ThaMmAlA mlanija hui jI, teha hada sucha Ayu ho svAmI jg||11||46|| baiMka bhAvI pUjA karI jI, viThau savi parivAra / etali rAha pUchI jI, devanu sahuI vicAra ho svAmI / jm||12||11 sAMbhala rAjA tujha kada jI, devanu sahUi vicAra / eka manAM mahU sAMbhalu jI, jima lahU sokhya apAra ho svAmI ||jg|13|4|| bha0 mahAvIra dvArA samAdhAna bastu vaMdha-tuNu rAjana suNa rAjana deva cariSa / bhavadasta bhavadevanu kaha caritra, mana pANaMda prANI / napa japa saMyama prAcarI gharIya dhyAna mana jJAna bANI / prAja thakI dina sAtami svarga thakI cavI sAra / deva devI sumsa bhogavI, madhya loka pravatAra ||14 // 46 / / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vartamAnapura nagara varNana hAla yazodharanI kavivara tribhuvanakoti sahi jaMbU dvIpa bharaha kSetra varddhamAnapura nAma sAra bhatrI mana mohi // 1 // 50 // midhyAtva dvija pratiSaNAeM, teha nayara makAra | veda smRti yajJa karIe haNi jIva apAra ||2||11|| svaraMga mAraga lipi kAraNi e. kari dharmaja eha / jIva tatva ajIva tatva navi jANi te / / 3 / / 52 / / mithyAtvI dvija eka vami, teha nayara makAra I Aryavasu tasu nAma maMju, soma sarmA nAra // 4 // 13 // tazya taNI kukhi upanIe, bhavadatta sAstra save bhaNAvIyAe. pAmyA yojana te bhavadeva 1 / / 5 / / 54 / / praSTAdasa arasaha taNu e. huu bhAvadeva bAra varasa taNo ulaMghae, huu bhavadeva / / 6 / / 54 / / 1 1 eka divasa zrAryavasU e. pApaha paribhAva kuSTa ghaNu teha nIsarayuDa pAmyu dukha dAba // 7 / / 56 / / bIvata asthA paraharIe, kASTaha ghaNAM melI / bihA karo praveza kIu, sAthi strI sahelI // 8 // 57 // pit ta dukha putra kari, navi jANi samaM / dhira rahyAM sukha bhogavie, navi jANi dharma ||6|| 58 || ekadA munivara AvIyAe, saum svAma I jJAnavaMta yakSI nAyaku e teja taNu dhAma // 10 // 56 // daza lakSaNa ghura dharma ghari praNa razna bhaNDAra / kyAri kaSAyana RNa saranya, te rahita saMsAra || 11 || 6 || Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambasvAmI bAsa bhavadattAdika nagara loka, prAgyA teNi ThAma || munibara vAMdI pAya pUjI, viThA sacitAma // 12 // 61 // munibara bolyu bihuya pari, zrAvaka yatI dharma / sAta tasva puNya pApa bheda, kaha tehaz2a mamaM // 13 // 6 // dharma prabhAvi jIva, lahi svaraga avatAra / pAma prabhAvi naraka mAhi, chedana dukha apAra // 14 // 6 // jAi prAvi jIva ekalue, cihaM gati majhAra / e kalu sukha dukha bhogavi e, jIva iNi saMsAra // 15 / / 64 // munivara bAMgo sanilI, mAyadeva banA / bairAga pAmya bhati ghaNu e, saMsAra dhI saMkyu / / 16 / 165 dikSA lIdhI jiNa taNI e, savi mUkI sNg| cAritra pAsi nirmalue, mana gharIya savega // 17 // 66 // ekadA munivara citavie, bhrAtA bhavadeya / mithyAtva mata mAhi paDyu e. pratibodhu heva // 18 // 67 / / gurU vAdI eka zivya lei, cAlyu muni teha 1 bhava deva ghira prAvIu, dITha taca geha // 16 // 6 / / uchana dekhI ati ghaNue, pUchi bhAvadeva / kara kaMkaNa kuNa kAragie, boli bhavadeva // 20 // 66 // maddhamAna pura mAhi dvija, durmakha nAgadevI / tera saNI ghI nAgalae, svajane paraNAvI // 21470 / / mAbhalI munikara kama kamyue, soli bacha bAta / ghamaM binA jIva nadhi lahie, iMdrAdika tA tau // 22 // 7 // vacana suNI ati bIhanue, zrAvaka vrata loghAM / sakiti lIghanirmalae, mUlaguNa dIyAM // 23 // 72 / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakIti mujha dhira svAmI prAhAra saI, visa meha : mAhAra leI munivara kahie. akhaya annaM eha // 24 // 73 // mAhAra leI dharma vRdhi kahI, cAlyu tala raveva / / kamaDala leI pUTha thakI, cAlyu bhayadeva / / 25 / / 74 / / mAraga jAto citavie, kima jAu geha / kaMkaNa kerA kAja savi, kima karUya teha / / 26 / / 7 / / mAraga jAto dekhadie, maroca nara vana vRkSa svAmI jANau mujha geha. mubha maMDapa dakSa // 27 // 76 / / kholi mUnivara sUNa vaSTha, nahIM maMDapa geha / cAlini muni mAyIyae, bikA tihAM seha / / 28 // 7 // dekhI munipara boliyA e, bhAI prati bodhI / dikSA lebA lyAbIu, bhavadevaha sodhI // 26 // 78|| vacana suNI mana citavie, havi kara kema / vAgha dotara vici paDyau, e jIva gharU phema // 30 // 79 // lAja' ANI mana pANie, mAMgi vrata heva / sasi dikSA munivarie, dIdhI bhava deva // 31 // 8011 kAmika tapa pratighaNu e kari mana prANI / nAgalA rUpa saubhAgya kalA, mana mAhi jANi // 32 / / 1 / / barddhamAna pura saMgha sahita, pAbyA muni tAma / dhyAna gharI munivara sahue, biThA nija ThAma / / 33 / / 2 / / mAhAra levA nagara maNI, cAlyU bhavadeva / caityAlu sama dekhI e saMsi hau heva // 34 // 83 / / vastu-teha munivara teha munivara prAvyu pura madhya neha gharI mana prApaNi, nAgalA nArI upari apAra / nagara mAhi ghalI pisaMtA, dezu caitya nava udhAra | dekhI pramAda syAu, mana citi munirAya 1 cAlInI tihA AvIu, dIThI tihAM eka nAri / / 35 / / 4 / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa vohA mINa gAtra prati dUbalI. jovAni nahI lAga / munivara vAMdI nAgalA, biThI amevi bhAga / / 15 / / dhamaM vRddhi bhuni ima kahI, pUchi pUrva vicAra / bhavadatta bhavadeva dvija, kisa kAra byApAra / / 2 / / 6 / / vamana suNI kahi nAgalA, muni hUyA bhavatAra / mAmalI ki kAlI, mAmalA nAri vicAra // 4 // pauvana pAyI prati ghaNu, paraNyu bhavadeva / nAri teha baDA kisu kari, kima rahati prAdhAra ||5|| vapana alApiu lakSu, jANyu e bhavadeva / sthitikaraNa karU paNu, pratiboSaM muni heva ||1|| pacana suNI munivara taNA, chodhi nAgalA nAri / re re munithara tujha kahu sAmali bacana udAra // 6 // 10 // jina dikSA jina darzana, prAmI gharama saMyoga / viSaya sukha mana mAhi gharI, kuNa ichi vara moga ||7||6|| samakita citAmaNi samu, prAmIni mamahAra / viSaya sukha durgAti taNA, duHkha dei apAra // 2 // svaraga mugati sukha dAyanI, prANI dikSA sAra / nayarataNI dAtA sahI, kuSa I chie nAri // 6 // 63|| kUDa kapaTanI kothalI, nArI mahira jAti / nasaki dekhI syAu, kari piyArI tAta // 10|| sImala rayaNa navi teha gami, hIyADA sudharI moha / rasa surami ane raDI, anya cAvi doha / / 11 / / 15 / / dayA rahita prati lomaNI, dharma na jANi sAra / dayA maNI dIsi sahI, rUThI krUra apAra // 12|6 / / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kavivara tribhuvanakItti nArI rUpa na rAtrIya, guNa rAu sa koDa janara nArI mohIyA, ho ni jAgi loya / / 13 / / 67 / / nave dvAre prazuci cavimala pusyu tasa deha | satya bhASi sadA satya na boli teha || 14 // 68 / / itho bacana ja samilI mAsyu munivara lAja / avo mukha jo ghau, navi sarayuddha sujha kAja // 136 // je pUchiti nAgalA, te mujhani tu ANa 1 deha kuchita mujha dekhIni mama kara moha prayANa / / 16 / / 100 / / mohi nara durgati sahi, prAmI dukhanI khANi moha kari je prANIyA, kari savi jIva nauhANi // 17 // 1010 dravya hatu je tAharU, kharacIni manohAra | cirayakarAcyu rUpau, puNya taNu AdhAra // / 15 / 10231 parigraha sahUi pariharI zrAvaka vrata gharI sAra 1 haNi sthAnika tapa japa kari, rahatI jina zrAdhAra / / 16 / / 13 / / ehavI mujhani jANIti, caMcala citta mama thAya / nizcala mana kare zrApaNu, sevi jinavara pAya // 20 // 104 // vacana suNI nArI taNAM lAja lahI apAra / nAva samAna mujha tu huI, uttArakhA bhava pAra / / 21 / / 105 / / je nArI sahUi kahi te e nArana hoi / svaraga mugati sukha dAyanI, eha samAna na koi / / 25 / / 106 / / kSamA kSamatabhya kahI, zrAvyu dhanaha makAra guru caraNe praNamI karI, mAMgi saMyama bhAra // 23 // / 107 // bhAva cAritra leI karo, tapa japa kari pradhora / rAga dveSa sahU parihari, viSaya nivAri cora / / 24 / / 108 / / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambU svAmI gasa 303 vi munivara ati rUpar3A, dhyAna dhari bana mAhi / saMyama pAli nirmala, gharIsa te mana uchAha // 25 // 10611 pavamAni vipulAcali, yAvyA ne munirAya / aNamaNa leI dhyAna mU. bhUmi ke munikAya / / 26 // 11 // bastu beha munivara betU munivara karI napa ghora / sappa sAgarani prAyu khi tRtIya svaraga avatAra / prAmI mamakita pAli nirmalu cAritra bhAvi / svaraga gAMmIya sukha bhogAMba ba prati ghaNu kIDA kari pAra / kAla gau jANi nahIM bhoga lahI sukha sAra // 27 // 11 // DhAla-midhAmotI jaMbU dvIpi bhati bhalu e, pUrva videha vikSAta tu / utsarpaNI abasapIe, kAla tagI nahIM bAta tu // 1 // 1123 // salAkA puruSaha upajie, aMtara nahIM tihA~ hetatu / koDa pUralu nu mAyukhue, paca siMgha nu dehatu // / // 113 / / abdha mithyAtva tihAM nahIe, dIsi sAsvata kAla tu| paMca jJAna tihA~ sAsvatAeM, sAsvatAM tatva rasAla tu // 3 // 114|| bidehI munibara pratiSaNAe, muni dIsi ridhilaMta tu / mokSa mAraga esa jAhae, saMdhi saukhya anaMta tu // 4 // 11 // vyasana eka tihAM nahIM, eka navi dosi tIhAM kurIti tu / satya bhASi nara ati ghaNAe, navi dosi tihA~ Ita tu / / 5 / / 116 // tasa maThiya desaha malajae, pukalAbatI sasu nAma tu / maTava ghoSa karabaTa bharaghu e. nagara dIsi ThAma ThAma tu / / 6 / / 117 / / puDarIkaNI nagarI bhalora, dezaha teha majhAratu | paitya tyAlA prati ghaNA e, bana upavana apAra tu / / 7 / / 11 / / dhyAna dhari muni prati ghaNAe, svaraga mukti taNi hetu tu / puNyavaMta nara mati bhalAe, nArI nara bhIlavaMta tu / / 11 / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kavivara tribhuvanakAti teha nagarI nu rAjIu e, bramadaMta teha nAma tu / ghora pratApI prati bhalue, sohi abhinavu kAma tu // 20 // tasa paTa rANI syaDIe, vizAlAkSI tasa nAri tu / bhavadattu jIva je pachie, zrIjA svaraga majhAra tu / / 10 // 12 // tihAM thako cabI upanue. tAsa yapari avatAra tu / sAgaracandra nAmi bhalue, dina dina vAni apAra tu / / 11 / 122 / / pItazIkA nagarI bhalI e, teha desa mAhi jANa tu / maNi mANika purI achie ratna taNI te khANi tu // 12 // 123 // teha nagarI nu rAjIuga, cakradhara mahA padma tu / ghaTa khaNDa te bhogavie pauda ratna teda chadma su / / 131124 // nayaha nidhi ghira prati masIe, sahasra bIsa rAya tu / chan sahama ate gharIe, sevi teha na pAya tu / / 14 / / 12 / / aThAra koDa turaMgamAe, lakSa caurAsI nAga tu / etalA ratha caMdana taNA e, pAyadala taNu gahIM bhAga tu // 15 // 126 / / chana upa kokhi prAma achie, sahama bosaha desa tu / paNa koddhi gokala ahie, eka koci hala hesatu / / 16 / / 120 // rAja riddhi sukha bhogavie, putra rahita rAya tu| putranI bochA jaba karie, sevi jinavara pAya tu / / 17|128 // maSadeva paraje achie, svaraga thakI cavI he tatu / ziva kumAra narami bhalu e, putra huDa tasa geha // 12 // bIja caMda taNI parie, dina dina vAghi deha tu / mATha barasa jaba vu loyA e, bhaNayA mukyu teha tu // 1 // 30 // zAstra save bhaNAvIue, prAmmu jJAnanu saMca tu / vivAha melI paraNAvIe, kanyA subhasi paMca tu // 20 // 13 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa tihuM sarasAM sukha bhogavie, krIDA kari apAra tu / eha kathA havi ihAM rahI e, pravara suNu vicAra tu // 21 // 132 / / sAgaracaMdra nAmi bhalu e, sukha bhogavi samAna tu / bhavadhi jJAnI muni bhAvIyAe, prAvyu nagara udyAna tu / / 22 / / 133 // nagara loka kumArasu e, bAlyA saba parivAra tu / muni vAMdI dharma sAMbhalIe, pUchi nija bhavasAra tu // 23 // 134 / / pUrava maba muni para kaha yA, e prAmyu prati bairAgya tu / dikSA leI muni tapa karie, karatu jIvanu mAga tu // 24 // 135 / / vihAra karaMtu prAvIu e, pItazoka munizaya tu / rAja dvAra pAsi bhAvIu e, seTi praNamyA pAya tu // 25 // 136 / / paDaghAI ghira prANIu e, prahAra dIu apAra tu / razna vRSTi tihAM huI e hau tihA jayakAra tu / / 26 / / 13 / / kolAhala huja ghaNA ue. kumAra suNIu tAma tu / muni sAhamu jaba joI e, jAti samara tiNi ThAma tu / / 27 / / 13 / / pUrada vRtAMta ha jANIu e, Apyu munidhara pAsa na / dekhI munivara mUra chayu e, ceta rahita nIsAsa tu / / 2 / / 136 / / svajana milI tihA prAvIyAe. pUSThi mAtani sAta nU / kuNa kAraNa tu mUrachayu e, amhani kaha sahU vAta nU // 26 / / 140. / dikSA leu brahmo rUpahIe, tapa karatUM brahmo mAya tu / sugIya vacana bilakhI huI e, kuza mAnasI prani rAya tu // 30 // 14 // tAtta bhivAri pRvani e, dikSA nu nahIM kAla tu / jina dikSA dohilI achie, ghira rahI vrata pAlatu / / 31 / / 142 / / suNI vacana tAta taNAe, ghira rahu kumAra tu / tapa kari tihA prati ghaNu e, nIrasa lei mAhAra tu / / 32 / / 14 / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 kavivara tribhuvanakoti viSaya sukha sahU pariharie, parihari nArI saMga tu / sahU pariharie, dhyAna dhari manaraMga tu / / 33 / / 144 / / rAma barasa urAmo sahazra lagi tapa kara anta kAla dikSA gharIe, saMyama pAlI sAra tu apAra tu / ||34|| 145 / / subha dhvAni kAla karIe chaTThA sgaraMga majhAra tu / smAnI deva hue, idra taNu avatAra tu // 35 // 146 // sAgara darzana bhASie, nathi bAgi gata kAla tu / pyAra devIsa mala ralIe, bhogavi saulya rasAla tu / / 16 / / 147 / / sAgaracandra tapa karIe, pAlI ghaNasaNa sAra tu / viNi sthaga prete hue, bhogathi sokSa apAra tu // 37 // 146 // bastu sRNu zreNika suNu zroNika eD kathA sAra / vidyunmAlI devatA cyAra nAri iha bhAyyu | Aja kI dina sAtami cacIya bhavaha avatAra / pAni magadha deza rAjahi zrahaMdAsa ghira sAra + janamatI kavi avatAra jaMbUkumAra bhavatAra // 38 // 146 // cupaI - jaMbUdvIpa bharata majhAra, nayara rAjagraha uttama ThAra / rAjakAri tihAM zreNika rAya, sabi bhUpati prathami ta pAya / / 1 / 1 nayara ghuraMdhara zreSThI vasa, madAsa nAmi ulhasi / dharmadhurA ghari mana vIra, samakita bhUkhyau tAsa zarIra / / 2 / / 151 / / dAtA gharamIni guNavaMta, rAjya mAna prati zIlavata / pyAra prahAra deha bahU dAna, mana ahikAra na dhari mAna / / 3 / / 15 // tasa vira rANI zIli satI, caMdra vadanA nAmi jinamatI / pona payodhara madanAvAsa, vibAdhara kokila saMkAsa // 4 // 153 // 3 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAma nava yovana pUri se nAra, kaMTha sohie kAula hAra 1 zIlAbharaNa bhUkhya tasa deha, dina dina pani yi // 5 // / 124 / / eka divasa sUtI janamatI, pazcima rayaNI dekhi satI / paMca svapana dekSAM prabhirAma nayaNe nIMdra na mAvi tAma / / 6 / / 15500 pahili duniyA rahita pAta phUla rasAla / bIji niraghUma prati aMgITha, zAla kSetra trIji ghagau mITha ||7|| 156 // sarovara cudhi dIThau jAna ta mArasa krIDA kari tAma / paMcami samudra dIva tihosAra, u prabhAta jAgI tiNi vAraM / / 8 / / 157 // arhadAsa prAli ko bAta, paMca svapana dekhyA vikSAta / sujI vacana bana jAI nAha, munivara praNamI pUchi sAhU / / 6 / / 15 / sukhI vacana boli muni rahI, svapana phalAphala jANau sahI / jaMbU phala dekhyau tadeva nAri, pusi cira jaMbU kumAra / / 10 / / 156 / niradhUma pani dekhyau tamhe suNau, kSaya karani sarva karamaha tanu / zIla kSetra dekhyA abhirAma, lakSmIpati hosa guNadhAma / / 11 / / 160 // 307 jala pUrayu sara dITha sAra, pApa taNu karasi parihAra | ratnAkara dekhyu tiNi bAra, jana bodhI bhava tarasi pAra / / 12 / / 161 / / barasa sole tyajI para vAra, vyAri nAri chaMDI parivAra | dIkSA leI tapa karasi sAra, carama dehI hosi bhavatAra / / 13 / / 162 / / suNI vacana haraSyu pravAsa svajana mahita prAbyu bhAvAsa / subalasi nArIni nAha, kAla gaye navi jANi sAhU / / 14 / / 163 / / bhAu prati taDiramAlI deva, svaraga thakI payo te leva / jinamatI upanu garbha, dina dina bAdhi teja daMbha / / 15 / / 164 / / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 1 kavivara tribhuvanakIti garbhakarI sohi jinapatI uttama DohalA dharatI satI / vinaya bhaMga na pAni de, surita gehU~ / / 16 / / 165 // mana bachita pUri bharatAra e sahU puNya taNu vistAra | r puSyi nara pAmi dhaNI rivi, puyi viri hui sahU sidhi | 1166 / mAsa nava pUrA yayA jali, putra janama huu ghira tami zrASADha ghira bhaju pAli pAkha, prATima dina jANana e mAtha ||101.167 / vastu - putra janma putra janma pati manohAra | dhira vira uchva prati ghaNA, dhira dhira vartiya maMgala cyAra | svajana jana sahU haraSIu, nayara loka prati apAra / baMdI jina vidAvalI, boli prati ghaNo sAra / haraSa kUDa hIiDi SaNu prazasa tama nAri / / 16 / / 168 / / I hAla mAtAtI dhira ghira ucca prati ghaNAe, mAlaMtaDe dhira dhiramaMgalacyAra suNu sudare / nayara loka saha harapIue / ma u kari re apAra // 1 // dhira ghira guDI uchalIe / ma talIyA toraNa sAra / baMdI jina bolie mA0 viudA calIya kumAra ||2|| 170 // jaya jaya zabda kari dhaNu e / mA0 prAkAsi rahI deva / dubhinAda kari bhraNu e mA0 ratana vRSThi kariva / / 3 / / 101 / / nAri akSAMNA leI leI e mA0 Avi zra eSTha vyAvAsa / taraifa ima kahIe | mA0 jIva je koDi varasa ||4|| 172|| nayara sahU saNagArIie / mA0 klIya visekhi hATa / cAM sabai sagArIe / mA0 ghira gavAkSani vATa / 5 / / 173 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa nana kari kari nazyaMganAe |maa0| gIta gAi ratAla' ! vAjiva vAji pratiSaNA emaa0| bola dadAMmAM kamAla // 6 // 17 // nivalo tUramA dala ghaNArA maa0| bheri vAji vara caMga / iNI pari janama mahotsavae |maa0| theSTi hiu raMga // 7 // 17 / / jina mara gUgA / "cama kapUra mivAva : caviha dAna deza ghaNAue |maa0| sadagurUnI kari seva / / 8 / / 176|| iNI paridaza vAsarahUyAe |maa ch| uchiva mahitaprapAra / soyaSA aNasAri pharU e |maa0| jaMbUya nAma kumAra / / 6 / / 177 // bIjanA caMdra taNI parie mA0 dina dina vAdhi bAla / eNI pari praSTavara sahUyAe mA0 sudara siguNa mAkha 10|17|| jinavara biMba pUjI karI e mA / bhaNAvA melyu kumaar| jaina upAdhyAya 'bhaNAvatAe |maa prAmIna bhaNavA pAra / / 11 / 17 / / kuNa kuNa mAstraja joIyAe |maa| kuNa kuNa graMthanI jAti / kuNa kuNa bhAsaja joIyAM e |maa| kuNa kuNa jANi bAta // 12 // 176 / vyAkarNa zAstraja yatI bhaNyu emaa0| sAhitya tarka pramANa / yotika vaidika te bhaNyu emA0 chaMdani kAvya purANa / / 13 / 180 // caudaha vidyA nara lakSaNAe maa0| jANi lina paThArA / sarva kalAvatI sIkhIu e mA ANi sAstra vivAra // 14||11|| ghira AbI krIr3A karie maal| rAyanA putra saMdhAta / rAja lIlA kari ghaNI e maa0| gharma tagI kari bAta / / 15 / / 12 / / rUpi kAma deva samue |maa| bala karI siMgha samAna / samudra samu gaMbhIra chie 1mA. navi dhari krodhani mAna / / 16 / / 18 / / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvana kIti bazakIti na ghaNau vistava e |mA bhUmaNDala jaga mAhU / bana jAtAM dekhI karI karIe |maa0| paura nArI mana mAhi / / 17 / 18 / / virahAnala vyApI dhaNu e |maa0| karipachi vividha prakAra / paganu neura kahi zarie |maa0| kaMTha taNu page hAra / / 18:183 / / kihiDitaNI kaTi mesnalAemA / kaMTha dharI tiNi vAra / mastaka veNI sohAmaNAu e maa0| kiDa dhari suvicAra 6186 // mANu putra mukI karI e maa0| pugnu pUtra dhareva / gharanAM kAma mUkI karA e mAna cAli jemAta tasaMva / / 20 / / 187|| rUpadekhI kumara taNue maa| prAmi mauha apAra | mana saMkalpa dhari ghaNu emaa0| dekhi rUpa kumAra / / 21 / / 188 / / mAho mAhi ekasu kahie |maa0| boli ehabI bAta / ghana jananI kubhara taNI e maa0| dhana dhana ehanu tAta / / 22 // 16 // jo ghira putra eha thie |maa| saraNaM save teha no kAma / zIlavaMta strI je pralie maa0| teha lei ehasu' nAma / / 23 / / 160 // phAmA phUla boli iKe |maa01 te karIi tapa sAra / manya janma eva samue maa| prAmIie bhari / / 24 // 161 / / pApaNu yasakAtti na sahUe |maa0| samili bhApaNe kAna / iNI pari ghira susvi rahie |maa| gharatu gharamanu dhyAna // 25162 // uttama putra eki bhatue maa0| bhAra dhari kula jeha / ghaNe muDe su kojIhae |maa0| khopaNa ANi jeha // 26 // 163 / / zreNika rAyani vApasue |maa0) sneha dhari re kumAra / sukha vilasi ghira raha e mA / bhogavi sokSa pAra // 27 / / 11 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambasvAmI rAsa ------ -- -..-..1 niNi nayara vivahArIue |maa0| sAgaradasta te nAma / padamAvatI kUkhi malIe maa0| padmazrI sutA nAma // 28 // 195 // ghanadatta bIju bhalue maa| kanakamAlA tasa nAri / kanakadhI purI bhalIe |maa| savaM kanyA mAhi sAra 32616 / / vaizravaNa trIjau balIe maa| binayamAlA strI jANa / vinayazrI duhitA bhalI emA0 boli madhurI vANi / / 30 // 16 // praNamana parazara lie mA vinayavatI tasa naari| lakSmI duhitA tasa ghira e |maa| jANi parama vicAra // 31 // 197 / / cAra kanyA pachi ati bhalI e |maa 0 / rUpa sobhAganI khANi / pRthu pIna payodharA maa0| boli pramRta vANi // 32 // 16 // kaTiyaMtra prati rUDIe maa0| mRga nayaNI guNavaMta / svaraga zrI cyAri pravatarIe |maa0| jANi pUrva vRtAMta // 33 / / 166 / / sAstra savi bhaNAvIyAM e mA01 kanmA kere tAta / kalA guNa saha sakhicIe mAna huI chi loka vikSAta 1 // 34 // 20 // putra putrI jaNyA vinA emaa0| pUravi bolyA bola / ahaMdAsa ghira AdIyA e maa0| manasudharI raMgarola / / 3 / / 2011 / pAsaNa visana ghaNAM dIryAe mA0) mAna dIdhAre apAra / mIThA madhurA bolIyAe mAnate biThA tiNi ThAma // 36 // 20 // dUhA --se cAra tihAM bolIyA, aIdAsa pratisAra / jaMbU kumAra e putrIyAM, yogya prachi bharatAra / / 37 // 20 // izAM vacana jaba sabhilI, manasu gharI ullAsa / strIya sahita prAlociyo, pramANa kahi ahadAsa / / 3 / / 204|| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kavivara tribhuvanakoti uttama josI teDIu, lagana lItiNI vAra / makhaya tRtIyA nu dina, uttama jANI sAra // 36 // 20 // nija maMdira cyAri gayA, haraphara mana mahi / ghira jAI ghira prANi, utsava kari vivAha / / 4 / / mahadAsa ghira iNI pari, uchaya hui apAra / maMDapa khAlyA rUpalA, prati ghaNI vistAra / / 4 / / 207 / / toraNa bodhyA rupaDA, caMdro yA osAba / mugatA phalano bakhAM, puSpataNI naramAla / / 42 // 20 // iNI pari uchaya paMca ghiri, gIta gAna apAra / mahochara hu ati dhaNu, ko navi lAbhaya pAra / / 46 // 20 // vastu-basaMta prAbyu basanta zrAbyu prati hAlI rNg| kAmIjana manaraMjanu, paMthIjana udeSa karata / kokila kaliraSa prati, hayA madhupa zabda adhika / gharatA maMDapa pratiSaNA, dAna karI bassaMta / vivAha uchava boyabA, pAvyu mAsa basaMta // 4 // 21 // hAla sakhInI sakhI pAlya mAsa basaMta, vana vana vRkSata murIyAe / caMpaka cUta rasAla, kesUyaDo dhaNAM prAvIyAe // 1 // 211 / / malayAcala saMbhUta bAi, sugadha bAra ghaNAue / sukhakarI kAmI kAya, paMthI jana dukha taNa ue 2 / 21 / sakhI kokila paMcama rAga, haMsI hamI sabada karIe / mAmyAM vRkSa prasaMsya, ghana sakAma pura dharie // 3 // 213 / / sambI pAbyu jANI basaMta, krIr3A karibA bana bhaNIe / nagara loka sameta. sAthi senA ati dhaNoe // 1 // 214 / / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa bana krIDA varNana mukhI zreNika rAya sujANa, ramavA vana bhaNI calIu / celaNA rAhU parivAra, jaMcU kumAra valI bhAvIue // 5 / / 215 / / sakhI vana prAdhyA sahU koi, basaMta krIDA kari bhalIe / sarobara jhIla loka, jaMbakumara bholi balIe / / 6 / / 216 / / sakhI krIlA kari cirakAla, sarovara kaThi prAdhIyAe / saja karI yAhana sarva, nagara bhaNI sade cAlIyAre / / 7 // 217 / / sambI merI mugala nAda, Dhola dadamA prati vaNAe / raNa kAhRNa raNatura, pArana pAma teha taNu re paav||217|| hAthI kA pAgala honA sakho tiNi dina zreNika nAga, sAli zrorI mana raloe / cAlyu nagara majhAra, duSTa paNudharatu valI re / / 6 / / 21 / / samvI vana mAhi pAThaya nAga, vana vRkSa UpADI yAre / sAla tamAla kadaMba, mallako kapittha kamADI bAre || 1219 / jaMbU baMdIra azoka, mahikAra nAriMga valIe / khajUra kadalI drAva, Rmaka caMpaka pADanIe / / 11 / / 220 / / zrIkhaMDa dAmi vilanAla, kera rAiNa kharore / nAgavela vara bola, prAkhoi badhAma dubhamarIre :12 / 221 / / sastrI ghuba kharaNI giramAla, baheDA mahaDA prAMyatI re / lIMbU'da lIbaka pAra, bIjorI bIlo balIre / / 13 / / 222 / / pAkhIe mAna paMga pramukha, vana vRkSa mahU bhAjIyAre / paMkhI sabe aneka tihunA mAlA TAnIyAre / / 14 / / 223 // sakhI mahAmAda pUrayu nAga, aMkRNani mAni nahIM re / pAsa vina rani nAra, rAjAdika lokAM mhare // 15 // 224 / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakAti mAvI daI dizi nAga loka, zreNika sa bhUgati savere / nAga tara ni nAri, prAMNa rAkhnu e sulavire / / 16 / 225 / / sAkhI ko pi navakAra, 11 kevi de hre| sanyAsa lei kevi, ke vi aNamaNa leire / / 1 / 1226 / / jAtAra dvArA hAthI ko vaza meM karanA sakhI dujarya jAthI nAma, jabakUmAra pAbyu valI re / nAga prati kumAra ddaSTi, dei mananI ralI re / / 18 / / 927 / / yuddha kari teha sAtha, aMkusa dhAya mUki rahI re / sAMga taNA balI cAya, kuMDala dhAya cUki nahI re 1 / 16 / 228 / / sajI niramada kara balI nAga, paga deI Upari ghaDyu re / pheracIni cirakAla, muSTa prahAri sunaI ure / / 20 / 226 / / jItu tevalI nAga, jaya lakSmI tihI pAmI ure / puSpa vRSTi kari deva, e tali zreNika mAvIure / / 21 / / 23 / / sakhI karIya prasamA sAra, manasu sneha dhari dhaNa ure / puNyi lAzca bhaMDAra, puSyi ghira ghoDA suNu re / / 22 / / 231 // pUjyu zreNika rAha, ardhAsana deha valI re| mahochatra sahita kumAra, nagara mAhi pAvi ratI re / / 23 / 232 / / sakhI nagara nAri tinI vAri, vRddhA vi guriya rahI re / jotI jebakumAra, tRpatti na pAmi te sahI re / / 24 / 233 / sanI iNi piri pAvya prAvAma. mAya bApa svajana milyu re / pUchi kSema samAdhi, kahu nAga tamhe bhima kalure // 25 / / 234 // sasvI jima jima jItu nAga. te te pira sadhalI kahI re / sukhi rahi maMdira mAhi, dina jAtA jANi nahI re / / 26 / / 23 / / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa dUhA - eD kathA ha ihAM rahI, evara mRNu tamho bAta / vimAna visI eka Au, vidyAdhara vikhyAta / / 27 / / 236 / gaganagati vidyAdhara kA zrAgamana gagana, mAraga thI madasi bhAthyu sadati makAra / praNamI zreSaka rAyana, biu te tiNIvAra ||28||237 || vigra vitta te jANI, pUchi zreNika rAya / kuNa kAma ho zrAvIu, vAsi ku kuNa ThAma 1126 / / 238 / / sAMbhali rAjA tuma kahU, saha aMga giri ThAma khecara nu hUM rAjIja, gaganagati mujha nAma // 30 // 236 // tithi parvata mujha vAmadala hUM Avyu jina kAja te bAta tuka hUM kahU voli tu mahArAja || 31 / 724-24 DhAla sahanI - rAgaguDI malayAcala dakSiNa dili. kerAnA nagarI tihAM achi / ghana kaNa saMpati purIya, te bhalI sahIe 14.241 / / mRgAMka vidyAdhara bhUpatI, tasa ghira rANI mAlatI / saubhAgya guNo prAgalIe. sahIe // 2 // 242 // | teha taNI kukhi upanI, yauvana karI valI nIpatI / vilAsavaMtI nAma rUyaiDa, e sahIe / 3 / 240 dra pIna payoharA, kanaka varNa kAyA barI / mRga nayaNI haMsa gati gAminIe sahIe / 4 / 244 // eka divasa rUpa dekhIya mana citti rAya petrIya | bana jAI jJAnI muni pUchI ue / sahie / / 4 / / 245 // kuNa vara hosi ehanu, munivara boli rAya nisuNaja / zreNika bhUpati vara eha tu / sahIe || 6 || 246 // 315 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 kavivara tribhuvanakotta em mana nizci gharI, dhira rahi sukhI karo e lie anya kyAMtara cAlIue sahIe |7|| 247 / / . na dvIpa dvIpopatI ratana culi nihAM khaga pato / saMpatAMga rAja rAya sukha bhogavie / sahIe / 8.246 / syAma dAma bhedi karo, kanyA mAgI tithi kharI / te ni mRgAMka ki navi dIghoSa | sahIe // 6246 / kopa kI senA melI, desa nagara sabai bhelIya pachi keralA nagarI zrAvIue / sahIe ||10||20|| ratanacUla maya mana dharI, nagarI gaDha ni zraNusarI / svIkIya saMnya rahu te valIe / sahIe / / 11 / / 251 / / kAhali saMgrAma rAya kariti, ratana cUla su valI bhaDasi / ehae pUrava vRttAMta tujha kahu e / / 12 / / 252 / / . mAna taNu dhana jeha ti saMve padAratha te ni / mAna rahita mU u prati bhalaue / sahIe / / 13 / / 253 / / eha kahIni kSaNa rahI, cAlavA utrama kari sahI / etali jaMbU kumAra bolIue / sahIe 114 / / 254 / / kSaNa va vidhAvara, jaMbUkumAra kati kherU | sainya leI zreNika prAvasie / sahIe | 15 | 255 / / isI karI khaga ima kaho, saMgrAma mAraga navi lahi / vAmanu hasti caMdra kima grhie| sahoe / / 16 / 256 / / sa yojana mAraga dUra, bhUcara jAdA navi sUra / khecara pASi ko navi jaaie| sahIe / / 17.257 / / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa bhUpati vismaya prAmIyAcitrAma likSA dAmoyA / zreNika ciMtAtura tava hUue / sahIe / 1 // 258 / / havaDI rAha kahi kima karUM, kima kAyA kima jIva gharU / prati ghaNu kaSTa hUM prAmIue / sahIe / / 16 // 256 / / jaMbukumara dvArA jAne kA prastAva ciMtAtura rA dekhIu, jaMbukumAri pekhor3a / bolIe sAMbhAla rAya tujha kahUMe / sahIe // 20 // 26 // mujha prAdeza deu rAya, khaga sAthi jAu tiNi ThAya / kAjae karasurA tahma taNaue / sahIe / 21 // 261 / / kumara vacana laga sAMbhalI, vismi prAmyu te valI / ratana cUla prAgavi, ghAvosukarIe // 22 // 262 / / vacana suNI taba mana ralI, mujha leI jAu khaga valI / vairI jIpI mRgAMka rAja deu e / sahIe / // 23 // 263 // tava bhANeja Nika deI, jaya lakSmI tabahu leha / prApaNi nagara vegi pArasue / sahIe / / 21 / 264 / / zreNi parvata phuNa bhedi, duya viri kuNa chedi / balavaMta sAthi bAlaka kuNa maDie / sahIe / / 2 / / 265 / / zreNika rAi ma kahi kAla jIva dhaNA hi / eka sagha zabada gajavA si vagAe / sahIe / / 26 / / 266 / / eka garUDa bahU ahidali, eka jIva saMmati rali / eka eka kebalI loka sahU dekhie / sahIe / / 2 / 267 / / eka pragani vana sahU dahi, eka jIva dukha sahi / eka jIva mugati ramie / sahIe // 28 // 268 / / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 kavivara tribhuvanakIti eka samudra jAla bahU, saMci eka doSa guNa bahU / vaMci ehavI adbhuta vANI, khaga muNIe // 26 / / 266 / / saMgrAma jAMNI mara mIya, jaMba zreNika praNamIya / vimAna leIdi sani leI cAlIe / sahIe / / 30 / / 27 / / jaMbukumAra kA prasthAna vastu-tAma zreNika tAma zreNika kahI tiNI bAra / bho bho kSatraya saja thaI jaraha jINasanAha lei / yAna vAhana saya saja karI caturaMga sainya sahaya lei / vividha vAjina vAjatA, pAvyA se teNi ThAma / ramacula saga jIpavA, zreNika cAli tAma / / 31 / / 271 / / dahA-keta lAga caMdane cayA, ke talA prasvAroha / sanAha leI ketalA, choDIni dharanA moha / / 32 // 272 / / semA vrss| pAyaka Agali cAlIyA, senA save caturaMga / samudra sarIkhIe pachi, raNasthAnika nahIM bhaMga / / 33 / 273 / / saMnya sAgara tihAM cAlatA, jala sthala ekaja hoi / sama visama paMthA sahU, te saye saraskhA joi // 34 // 274 / / Dhola dadAmA darabar3I, paNa kAhala raNatura / paMca zAbada vAji ghaNAM, jANe sAyara pUra // 35 // 275 / / sainya saha tihAM prAvIu, vidhyAcala uttaMga / jIva ghaNA tihAM dekhIyA, vismaya pAmyu mana caMga / / 36 / 1276 / / kapi kekI vArAhani, haraNa rojha gomAu / isa vyAghra gaja sAMvarA, mRga vRSa mahiSa nikAya // 37 // 277 / / bhillI bhillaja dekhIyA, te prAyudha sahita apAra / sainya sAda dekhI karI, nAsA te siNI vAra / / 3 / / 278 / / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa tihAM thI saMmyaja cAlIu, AvyU kura giri ThAma | jina prAsAda chi Upari, te dekamA pAbhirAma / / 19 / 26 // jina pUjI jinavara namI, muni praNamI balI pAya / paMthAzrama vinAsa vA, vizrAmi tihAM rAya / / 4 / 20 / / rAga pannAsI ke nara samAyaka kari, ke pi navakAra / ke jaMbukumAra nI, boli jhAti papAra // 41 // 28 // tiNi avasara bimAna bhI UtarI, jaMbu kumara vidhAbarUre / keralA nagarI vinyi bhAgyA, saMnya desyu teNevA kare // 1 // 28 / / jaMbUkUmara khaga prati boli e, saMnya kahina achi re / ratana zikhira vidyAdhara varI, gar3havITIpaDasa achi re // 28 // mRgAMka vidhAghara mApaNaure, svAmI gaDha mAhi iNi rAkSure / vacana suNI kumAra ja boli, maga eka vimAna terAkhure // 3 // 286 / / ganana mAragathI UtarI re, heThau saMnya sAgara mAhi prAvyu re / vighAghare jaba tehaja dIThau / daitya dAnava bhana bhAvyu re / / 4 / 204 / dvAra yAcI pratihAraja kahIu ratana cUlani kihi jore / mAgAMki mokalyu dUtaja pAnyu, iNi sthAnika tamho ghara jore / / 5 / / 285 / / nuti stuti karA binA viTau, siMha samAna taba do re / daitya dAnava mAnava nahIM, eha dUta paNau kima mIThaure / / 6 / / 28 / / bismi prAmyu boli vidhAghara kuNa komi ihAM pAgya re / sAMbhali ratana cUlahai tujha kahu', nyAya mUkI koI ghAlAvyu re / / 7 / 287 / / rUpa sudarI strI tama taNi nira, teha taNu nahI pAra re / eka mRgAMka puzrI tiNi kAraNi, e Agraha nahIM sAra re ||8||288 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 kavivara tribhuvanakoni mAMna muphI mRgAMrAja, praNamo sukha bhoga vudhira jAi re / mAMni dujordhana nAsaja, prAmyumAni durgati jAha re // 6 // 286 / / bApi kanyA aNika dogho, te tujhAna kama de re / moha chAMDI bhAsyA parI, mukI parastrI sukha kuNa veI re // 10||210 // para strI kAraNa rAvaNa rANi, naraka mAhi dukha sahire / vacana suNI ratana cUlaja, kopyu iMsA pavana kAMi kahire / / 11 / 26 / / kopa karI ratana zikhiraja, bolyau tujha svAmI bhUmi gocarI re / rAvaNa vidyAdhara zami jIta, tumU kIji khecarI re / / 12 // 262 // bhUmicara siMgha separa vAya, sapta su kIji khecarI re / siMgha siyAla saramA navi hoi, tusumalA bhUmi gocarI re / 13 / 263 / / krodha karI ratanacUla ja UThaja, leja leu dUtaja ehajare / sajayAI khecara sadhe, kamyA bala' jANyA binA tahare // 14 / / / / hoTha usI krodha karI, phumara khaDaga gharI taka uThya ure / prAyudha sadhalA kumarani, bhAvAM gamanagati tava tUThaDare / / 15 / / 26 / / dUhA rAga prAsAurI jaMbukumAra dvArA yuddha karanA jabU kumara taba UThIu, khar3aga gharI tiNI vAra / yudha kari khecara samubalaha na lAbhi pAra // 1 // 26 // se prAgali navi ko rahi, juTa karavA nahI jANa / koTI bhaTTa kahIha sadA, kavaNa sahi te bANa / / 2 / / 267 / / jaba kamari ekali riNa, saMsAmi sena / kSaNa eki vidhAghara bhaMga pamADyA seNa / / 3 / / 268 / / jaMbU tiNi avasari vidhAgharA, mAhomAhi cvNti| e bala nahIM mRgoka nu, e bala dUta na haMti ||266' / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 321 datya dAnava ko devatA, e bala tehaja hoi / isu nisyau manasudharI, juda kari saha koi // 5 // 30 // tiNi abasara mRgAMkA aI balI keSa / zreNika mokalyu ko nara juddha kari balI seNa // 6 // 301 / / ehayAM vacana ja sAMbhalI, devaDA vIraNa bhera / saMnya sadhe leI prAvIu, mana karI nizcala mera 17 // 10 // ketalA samakita leIni, aNasaNa leI kevi / riza saMgrAmi prASiyA baraha joNa gharI kheva // 8 // 303 / / moho mAhi prati ghaNau, subhaTa kari saMgrAma / kapi kAyara hAtha thI, loha paDi tiNi ThAma // 9 // 304 / / pati juddha tihA~ hui kAyarani kari bhIti / je saMgrAmi vAulA, tehsu kari sama prIti / / 10||305 / / prArati pAmI ketalA, putri kalitra valI moh| paMca yAvara tiryacaM gati, marI karI upaji choha / / 11 // 306 / / raudra dhyAni marI ketalA, marI karI naraka jAma / dharma dhyAni marI ketalA, deva manuSya gati thAya / / 12 / 307 / / vANe naki mudagari khaDaga to mani pAsa / kuta dhenuni sAMga su', ubhaya saMnya hA nAsa ||13||30|| ratnacUla kumara su, yuddha kari apAra / mui thakI taba dekhIu, mRgAMka rAya tiNI vAra // 14 // 306 / / kumAra mukI aMvara, ratna zikhira prAnyu bhUmi / nAga bamue phuNa achi mRgAMka pUchi emi // 15 // 10 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 322 kavivara tribhuvanakotti gaganagati hama uvari, tama' ropa aann| esu jANI yudhaha kari ko naghi mUki mANa // 16 / / 311 / / chatrIsa pAudha le ni tihI kAra saMgrAma / avasara lahI nAga pAsa, samRgAMka bAdhyu tAma // 17 // 312 // bATa sahazra khaga jo pIni, kumara yAvyu mui laga / juddha karatA dekhI karI, vismaya pAmyu khaga / / 18 // 313 / / vastu baMdha tiNi abasara tiNi avasara vidyAdhara sahU koi vismaya prAmyA prati ghaNau, mAho mAhi karie bAta / e sAmAnya nara navi bhachie sIkarI telI sarva kSAta / juddha karatA dekhI karI vismaya pAmpa khaga / pAThasahasa khaga jIpauni, kumara mAdhyu bhUi laga ||16||314 // rAga virADI dAla bamayaMtinI saMgrAma bhUmija destrIya pairavIya rodra rUpa ima citavara / nirAparAdha e khecarA bhRcarA mArayAmi ima citavie // 1 // 315 / / niradaya bhAva te manadharI paraharI dayAbhAva te prati ghaNue / / e baDaGa karmami koi karUM, kakhya bhogava jIvatu ApaNauM e / 2 / 316 / / puravi jIva pe karama kari karama iha loki jIva bhogadie / isu cita komala japa karyajaM. taba Agila prAvI khaga ima cavie / / 3 / / 317 / / mAMbhali kumara tujha kaha tujha viNa ATha mahala na ga kuNa iNie / dUta vacana mRgAMka suNI saMgrAma kIdhu, gagana gati ima bhagie / / 4 / 31 / / ratana sikhara prastAva lahI, sAhIya nAga pAsi bAMdhIu e / isA vacana jaba sAMbhalI krodhiya kumari bANaja sAMcIu e // 5 / / 316 / / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 323 mahA uraga maNi kuNa grahi kuNa kAla mukha pisonI sarie / mada pUramau gaja kuNa ghari, kuNa puraSa siMha sAyo saMgrAma karie / / 6 / / 620 / / jinadharma pAkSi suna nahIM pApiya naraga mAhi jIva dukha sahie / mujha chatAM mRgAMkaja sAhIma, desana paramAhiM kuNa rahie / / 7 // 621 // khaDaga gharI mujha prAgali kUNa rahi gagana gati mujha tumho kahajae / kumara bacana khagapati suNI, guNIya rAjJA senA hama lahIe // 6 // 322 / / ubhaya saMnya taba saja thaI jaraha jINa leiya prAvyu ati bhalAe / raNa kAhala raNa bAjIyAM gAjIyAM Dhola nImANa ekalAe // 6 / / 323 / / ratanapala raNa prAbIu bhAvIca jaMtramArani ati ralIya / ubhaya sainya tihA eka thaI, AIsa yuddha kari save ekalAe // 1 // 324 / / hastI-hastIsu bhADi asavAra prasavAra sAdhi prati ghaNaue / rakhavaMta rathavaMta sukari, kariya saMgrAma pAra binA ghaga ue / / 11 / 325 / / ratanacUla pAsI prAvIja prAvIya kumara kahi vidyAdharUe / mRgAMka sAhI mujha prAgani jIvatu kima rahe satu netrarUre // 12 // 326 / / pATha sahazna nagami mArI yAvi tujha taNu vArU avIue / ju tujha mAhi bala achi pachi kAMu vidyAdhara lyAvIue // 13 // 32 // eNe rAMke mAre kAMha machi bhApaNavinya judha karUyakalAe / esA vajana jala sAmali raNa saMgrAma kariya vinyi te ati bhaloe / / 14||328 / / hA-raNa kAhala raNa bAjIyAM bAgAM kola nIsANa bANagA bhera vihAM apti SaNa kovi lA bhi mANa / / 15 / / 326 / / hAla moha parAjatanI-rAga sAmerI tihAM kodha karI ni kaThIyA, muki bANa apAra ! tihAM megha taNI dhArA pari barasi siNivAra // 1 / / 330 / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakoti tihAM saMgha taNI parigAjatA, bheddalai nahI ThAma / tihAM chatrIsa pAyadhu leIni, rAi kari saMgrAma / / 2 / / 33 // tihA~ sabala vairI tava jANinI, sari deva bANa / tihA nAga bANa rAI mUkIu, kumara haja jANa // 3 // 332 / / tihA~ gurar3a tAMNa kumarI bharI, mena nizikAra / tihAM agani bAMNa vairodhari, mau kyu u sainya kumAra // 4 // 333 // tihAM agani sali huI. hUu hAhAkAra / taba jaraha jINa bali ghaNAM, bali rayaNa apAra ||sh6334|| teha samAbavA mUkIu, kumari megha bAMNa / vihAM gAja bIja karI, prAvIu prApyu dhana prANa // 6 / / 335 // tara bAya bANa rAha parIja', kumara prati heva / tihAM pani meghani vArIu, hasyau sahU saiva // 7 // 336 / / tava kaTaka saha nAsI garDa, nAga save bhUpa / tihA hA hA kAra hUu dhagu, hUu balI kopa |8||337 / / AkAsi nArada rahI, nIyu timI dhAra / deva sabe tihAM nAcIyA, bolyA jaya jaya kAra // / // 33 // mukha meM jambu kumAra kI vijaya vahA-nAga pAsa mUkI karI, sAhau ratanacUla / sainya sabe bhaMga pAmIu, jima nAsi bhRgatUla // 10 // 13 // jaya jaya zabada tihAM haja, makAnyU mRgAMka / haraSa hau hoDi ghaNau, ko navi lAbhi saMka // 11 // 34 // nagara praveza rAi nagara saNagAraja, nagara kIu pravesa / nagara strI joi dhaNu, karatI nava navA vema / / 12 // 341 / / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambasvAmI rAsa 325 kAma rUpa denI bhalu vismaya prAmI nAra / ghana ananI ghana e pitA, je ghira ena kumAra / / 13 / / 34 / / jasa mahimA nija prApaNau, sAMbhala tu guNagrAma / mRgAMka sabhA mAhi prAvIu, viThala te nija ThAma // 14 // 343 / / kumara kahi ratnacUlani, sAMbhala' tU' mahArAya / tU rAjA moTu achi, sevi tujha khagarAya // 15 // 344 / / bhIThe vacana saMtoSini, kumari mukyau teha / nagara padhArU zrApaNi, kAja karU nija geha / / 16 // 345 / / esA vacana jaba sobhalI, ratna cUla kahi vAsa / zreNika rAjA noyanA, bhAvutama saMdhAta / / 17 / / 346 / / ketalA dina tihAM rahI, vimAna racI tiNi vAra / paMcasi racyAM bhalA, dIsaMtA manohArA / / 18 / / 347 / / ratanacUla taba cAlIu, mRgAMka kumara balI sAtha / gaganagati valI syAu, kanyA chintralI sAtha / / 16 // 348 / kurAla giri saha grAnIyA, zreNika chi jahA rAya / haraSa dharI hIyaddhi ghaNu, praNami theNika pAya // 20 // 346 // hAla bhavadevanI rAga dhanyAsI pAkAsa vimAna makI karI, hega prAgya saha tAma / jambU kupara rAya tihAM nilyAre, mili muhU seI nAma / / 1 / / 350 / / kurala giri saha prAyoyA, bheTata zreNika rAma / haraSa gharI mana prApaNi re, praNAchi zreNika pAya / / 2 // 35 // phusala kalyANa sahU pUcho ure, pUchi saMgrAma nI bAta / pUrva vRttAMta kumari kA re, tihUnI boli savikSAta / 3 / 352 / / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 kavivara tribhuvanakoti kumari khaga ulakhAvIyAre, ratanacUli parI prAdi / aMNika rAma prasaMsImAre, tihuM prati bolI sAda | |353 // mRgAMka sUtA tihAM paraphI ure, zreNika rAya sujANa / sahai khaga calAvIyAre nija nija maMdira prANa ||kurl||5|| 354 // tihAM thI theNika cAlIure, prAbyu vidhyAcala taam| vilAsavatIni dekhAla ture, vividha kugati tiNi Ama / / _ vidhyA cala sahU bhAvIyA / / 6 / / 355 / / vidhyAcala varNana haraNa rojha gama sAMvarA re, mRga mayUrani seha / kapi maharSi siMgha ati bhalA, devAlatu strIyani teh ||kurl||7||35|| tihAM thI zreNika pAlIcare, sAthi jambU kumAra / sainya sabai sAthi prachire, desyu saudharmAcArma ||kuraalaa||57|| magara udyAna saha mAvIyAre, bheTau saudharmA svAma / haraSa hUu haiyadi ghamAre, praNami munivara pAya / / 6 / 358 // tapa japa dhyAni mAgalu re, paMcasi ziSya sameta / jJAnavaMta munivara achire, tatva taNana ANi hetu ||1 ngr|356|| saudharma munivara vAMdIyAre, viTha zreNika rAya / dharma vRghi munivara kahI re, prami jaMbU pAya ||11||ngr||360|| vastu-tiNi avasara tiNi avasara jambakumAra / / praNamI munivara caraNa yuga, biThaja te valI prAvi bhAga / kumari munivara pUchIyA. svakIya bhava lahI lAga / sAMbhalibaha tujha haM kaI, sneha taNI balI bAta / eka citta manadharabI, pUraba bhava sahU kSati / / 1 // 361 / / pUrva bhava varNana cupaI-magadha deza dezA mAhi mAra, vartamAna pura uttama ThAma / bhavadasa bhavaveva vAiba kahI, samakita pAmI dikSA lahI / / 1 / / 362 / / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmo rAsa 327 sapa japa saMyama pAmI kalA, satIya svaraga hayA bhalA / svaNA taSAM sukha bhogavI sAra, madhya loka haja avatAra ||2||36311 bhavadatta cara jeha tu surendra, vanadaMta ghira sAgara caMdra / bhavavatta cara je svaraga majhAra, mahA padma ghira ziva kumAra ||3 / / 364 / / parAgya basa gharI dikSA teha, svaraga chaThi pravatarIyA beh| iMdra pratI yA tihAM raho, deva devI sukha bhomavi sahI // 36 // sAMbhalibacha pamhArI bAta, magadha deza saMvAhana kSAta / supratiSTha sajAchi bhalu, dAna zIla saMyama guga nilau / / 51 / 366 / / tamA ghira rANI zoz2a mAtI bANA! mAmi guNavatI ! sAgaracandra vara je sAra, usa kUkhi huna avatAra // 6 // 367 / / naSa mAsa pUre hUu sUta, saudharma nAbhi dIu tava putra / dina dina dRddhi vira rahau, anukrami vidyA save lA, / / 7 / / 368 / / eka divasa yigrulA vIra, prAdhyA jANyA rATha dhIra / jina bAMdI jina pUjI pAya, biThau narapati tiNe ThAya / / 6 / / 366 / / parama valI prAmI vairAga, dIkSA leI kI mAga / tapa jogi gaNadhara padalahI, dezaja munibara saMkyu mahI / / 6 / / 370 / / hUM vairAgi vAsajasAra, lIdhI dikSA mi bhavatAra / paMcama maNaghara hau valI, vihAra karama zariyana ralI / / 1 / / 371 / prAnyu eNA nagarodyAna, dhyAna rahUM mUkI valI mAna IT mujha dekhI tujha upanu neha, pUrava bhava saMskAraja eha // 11 // 372 / / sAMbhali vacha tumArI bAta, bhavadeva brAhmaNa vikSAta / sahI parAga dIkSA gharI jeha, tRtIma svaraga TUu valI teha / 12 / / 373 / / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kavivara tribhuvanakoti svaraga taNAM sArAM sukha lahI, ziva kumAra hUu te sahI / tapa japa iyAna sUghau tiNi dharI, aMta kAla jiNi dIkSA karI / / 13 / 374 / praNazaNa pAlo svaraga majhAra, vidyutmAlI hau bharatAra / bhyAra devI mulahI saMyAMga, tihaMsara suvalI sahI bhoga / / 14 / / 375 / / dasa sAgara te jIvI prAya. maMga anopama rUDI kA ma 1 tihAM thakI cavI surasAra, prahaMdAsa ghira jaMbU kumAra // 15 // 376 / / svaraga devI cyAri je hattI, tihAM thakI capI te satI / jU jU jaja namahUu teha taNu, samudradatta prAdi te muNu / / 16 / / 377 / / maba yauvana pUrI te nAri, prAja thakI dina dazamI maar| cihuni paraNI lahI saMyoga, tihuM sarasau tulahe saviyoga / / 17 130018 je pUlI te tujha kahI bAta. pUrava bhava naNIya kSAta / vacana suNI pArAgya, zira jvaanhiiN| lAga 111!376 / / jaMbukumAra kA vIkSA ke liye nivedana dikSA mAgI munivara pAsa, saMsAra taNI choDI grAsa / vacana suNI munivara kahI bAta, ghira jAI tamhe pUcha tAta / / 16 / / 380 / / mAya bApa hu~yA bahabAra, svajana baMghau eNi saMsAra / tu mAtA tu tAtaja kahI, bhava saMsAra utArU sahI / / 20 / / 381 // prathama saMsAra bharmatAM brahmo, paDanA rAkSu svAmI tamho / haivahAM kAina kasa samAla, hu chu svAmI tamhArU bAla / / 21 / / 382 // mAtA pitA se prAhA mAMganA guru bacane ghira jaI kumAra, mAya tAta milyu tiNi vAra / dukha kari mAtA tihAM rahI, putra prasaMsi mAtA sahI / 22 / / 366|| maNau mAtA amhArI dAta, ahame dikSA lesu maNu tAta / vacana suNI mULa gati huI. nokhI vAya te biThI thaI / / 23 / / 184 / / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa radana kari dukha ANi ghaNau, putra prasaMsi mAtA suNau | bAra bAra svaragi sukha bhoga bhoga lahI lahi viyoga / / 24 / / 385 / / tuhi nRpati na pAmyuM sAra dukha sahya eNi saMsAra | hiasi dikSA le bana rahI, paMca mahAvrata pAlu sahI ||25|| 286 / / pUrava bhava mAtAni kahmA putra thakI mAtAi lahyA / suNu ho putra sukhI hau jema, isa Adeza dIu balI tema ||26||387 / / dUhA - tiNi avasara tiNe zreSThI e, mokalyA puruSa ja beha / kanyA virajAI kaha, kumara lei tapa deva // 1 // 38 // tirNa jAI tihUM ni kahuM, pUrava mahU vRtati / r bajrapAta tihUni u bAta suNI balI kata || 2 ||36|| anya mana mAhi citavi, anya hUi tiNi vAra | t zubha zubha jIva bhogavi, karma taNi anusAra / / 3 / / 20 / / dUta vacana jaba sAMbhalI. bolI kanyA sAra / tAharI mAgI kanyA kA kuNa paraNie nAri // 24 // 3615 jAti zudha je strI hui, te navi bAMddhi anya | eka bApa ekaha guru, eka eka kula dhanya / / 5 / / 312 / / eNi janma eh bara e suniyau mana suM granyaha tAta samAna / karI. mUki nahIM te mAna || 6 || 363|| eka rAtri eka divasa paraNI ni valI eha / zramasamIpa jU rahitu navi chAMDi gehUM ||7|| 364 / / 326 vacana suNI kanyA taNAM, kanyAno vali tAta / adAsa ghira zrAvIyA, kumara prati kahi bAta ||8|| 3653 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakAtti eka divasa paraNI karA, ghira raha eka dina | pachi dikSA leya jo, ju tamha hui mana / / / 366 / / bacana suNI susarA taNAM, boli jaMbakumAra / lAja prANi mana prANi, hAya bhaNI tiNI bAra ||10||367|| hAla dhIvAulAnI jaMdra kumAra kA vivAha prahadAsa prAdi cahu ghire, ucchava hui apAra re / maMDapa ghAlyA prati syaDA, sohi ghira ghira sAra re // 1 // 39 // candroyA tihAM bAMdhIyA, sAdhIya paTTakUla paTTare / toraNa ko raNI prati bhalI. rayaNa mi Una svAM pahare // 2 // 366 kuzama mAlA tihAM lahi lahi, maha maha parimala pUra de / mamara bhami tihAM ati ghaNA, parimala lINAbe sUra re / / 3 / 400 / / vAjina bAji te prati ghaNA, Dhola dadAmAM nIsAMNa re| tivalIya tUra sohAmaNA, jAjiya bAjima ANa re / / 4 / / 401 / / gIta gAivara kAmini, bhAminI kari raMga rolare / natya kari vara kAmini, bhAbhIya bhAmaNAM raMga re / 5 / / 402 // dhana dhana jananIya eha taNI, dhana dhana eha tu tAta re / dhana dhana jiNi kula Upanu. dhana dhana eha nI jAta re / / 6 // 403 / / baMdI jana viradAlalI, boliya kumaranI sAra re / lagana taNu dina bAbIu. bhAvIu te tiNI bAra de / / 7 / 404 / / capala caMcala azva caDIya, cAlIu jaMba kumAra re / tiNI ghaDI prati sobhIu, jANau iMdra avatAra re / / 8 / / 405 / / sAsUi koSAM pUSaNA, pUraNIu vara tiNe ThAma re / mAhirAmAhi bhANIu, prAcAra karIya te tAma re / / 6 / / 406 / / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa hasta melApapha tihAM ha~u, hau chi jaya jaya kAra re / jyAri kanyA tihAM paraNIja, jinadAsa taNu kumAra re / / 10 / / 407 / / dUhA-cyAra kanyA tihAM paraNIu, biha zreSThInI tAm / haraSa dharI hIyaDi dhaNau, boli te guNa grAma // 11 // 408 / / DhAla bIjI bovAulAnI ghyAra kanyA liNI ghAra, paraNIDa jaMbUkumAra / susari prApI paridhi, pAmIu prati ghaNI sidhi // 1 // 40 // pApIyAM mANaka motI, kamaka pravAsI sNjotii| rayaNAmi hAra dInAra, pApIyAM sovana sAra // 2 // 410 // bAjUbaMdha birakhI prApyA, rayaNa saMghAsana paapyaa| sAsue vara vaSAvyu iNI pari, bahU Fvya lAvyu // 3 // 41 // susari pApyu bhaMDAra, apapsu sAra zRgAra / ati dhaNa saMtoSIe, boliya guNa grAma teha // 4 // 412 / / jamaNa jami manohAra khAjAM lADya sAra / vividha prakAra pakavAna, jamaNami ghaNi mAna / / 5 / / 413 // bahubara dIdhI pAsIsa, jIva je koDi barIsa / ucchava uhita prapAra, vAjibha bAMjatA sAra / / 6 // 414 / / divasaha pazcima bhAga, cAlIu jANIya mAga / zyAra kanyA taba leI, bhAvyu maMdira sora // 7 // 41 / / maMdira maMca tAma, bichaDa te tiNi ThAma / dharI mana haraSa mAnaMda, bAMdhyu gharamanu kaMda ||8||416 // dahA-tiNi abara prastAcala, prastaja pAbhyu sUra / dhakAri sahU vyApIu, koha navi dIsi bhUra // 11417 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 kavivara tribhuvanakArti padamanI kharDAni cakramA viraha karaMtu teha | kAmI janani kAminI, teha su' baratu neha // 2 // 416 // ghira bira dIpaka pragaTIyA, nabha umbaTha tava cada / adhakAra sahU nAsatu, karatu udyota maNi / / 3.1416 // svajana prAdesi kanyakA, prAvI te palyaMka jaMbUkumAra pAsi rahI, pAmI teha tu aMka ||4|| 420 // prathama milana kAma kula se kAmini, kari te vividha vikAra / praMga dekhADi zrApaNAM valI valI jaMbUkumAra ||5||421 gIta gAMna gAhe karI, kumarau pAda rAga / adhika vairAgi vAsIja se kima pAmI rAma ||6|| 422 / / tithi avasara te cita thie, saMsAra asAra / sAra vastu koi nahIM, kAminI kAya makAra // 7 // 423 // durgati dAtA kAminI, vAghiNa sApi eva | navadvAre azru zravito, te sarasu sara nehA 424 // je strI ATha lAghI ghIyA, te nara chUTi kema | jau mAyA choDi sahI, tu nara chUTi ema / / 6 / / 425 // DhAla hiMDolAnI- rAga mAruNI paraspara varIlapa padamastrI sarabIyAM kahi sAMbhali morI bAta | vira Agi lagaoNna, jisu jIviDalAre aMdha Agila je su nRtyu ||1 |426 // tu ima jANi tapa karI, svararAja bAMu devi / tihAM ahma devAMganA, jIvana lAre i suya kahi te devi ||2||427 // nispala phala mUkI kari je phala bAMkhi anya / te marakha koi navi lahi, jIvadalAre citavi pari mana ||3||428 / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 333 eha Upari kathA kahuM sobhali tu kaMta sAra / ghanadatta ekahAlika, jIvaDa lAre paraNIja ekaja nAri ||4|426|| te nArI eka suta hau maraNaja pAmI nAri / vRddha paNi bIjI varI, jIvar3alAre kAmA kula teNI vAra // 5 // 430 / / eka divasa sUto vinyi palyaMka, rAtri majhAra / pararAMga mukhI nArI hui jIvaDalAre sAmali tu bharatAra // 6 // 31 // prathama putra je tujha achi, te hani tuha jamAra / tu ApaNa sukha bhogaH: zItalAre ga molibAga : 32'' sabala putra tujha taNu, mujha putra kari seba / nu prApaNA yu kima mili, javiDalAre iNi mAri sukha hui heva / / 8 / 433 // kaThina vacana jaba sAMbhalI, boli ghanadapta bAta / besa rAkhi graha uddhari, jIvaDalAre te kima mArIya suta / / 6 / / 434 / / rAja raMDa balI Upaji, pApa hui apAra / e kama kIma kIjIi, jIvaDalAre sAbhali nAri vicAra / / 10 / / 435 / / hala Agila tehani gharI, halani caDi neha / iNimA taMtara mAra je, jIvaDalAre kAI nahIM hu tujha geha / / 11 / / 436 / / samIpa yakI putri suNI sabalI tihuMnI bAta / zAla kSetra akheDIni, jIvaDalAre bAva suNI gavalI tAta // 12 // 437 // ise dRSTAMta bujhamya dRjhyu te valI bApa / nispala phala mUkI karI, jIvaDalAre kuNa vaMci saMtApa // 13 // 438 / / svAdhIna sukha mUkI karI, svaraga vAchi je sAra / te hAli kasama jANII, jIvaDalAre tima bANa eha kumAra ||14||436 / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kavivara tribhuvanakIti pacana suNI nArI taNAM, bauli jaMbU kumAra / eha samu mujha kAI karU, jodaDalAre suNu eka kathAMtara sAra // 15 // 440 // viMdhyAcala moda gaja maraNaja prAmyU' eka / nadIya nIri tAMNyau valI, jIvaDasAre kAkhi chipAu seka / / 16 / 441 // he Upari eka vAyasa viThana, prAmikha lobha / samudra mAhi jAI paDyu jIvaDalAre pAmI prati ghaNau lobha / / 17 / / 442 / / karA karAM kari ghaNu jIvAni nahI lAga / gaja vAyasa vinmi paDyA jIvaDalAre samudra mahiya vibhAga / / 18 // 443 // mAMsa lolapa vAyama gala paDIDa samaSTa prbhaar| teha sarIkhuha nahIM, jIvaDalAre nahi paMDyu eNi saMsAra / / 16 / / 444 / / kanakadhI bolI balI sAmali kata mujha bAta / kailAsagira pI vAnari, jIghaDalAre kIu balI jhapApAta / / 20 // 445|| zubha dhyAni te valI mau, vidyAdhara huu caMga / ekadA munivara bAMdIyA jIvaDalAre tiNi bhava kahu mana raMga / / 21 / / 446 // ekadA strI sahita su. prAvyu teNi ThAma / pUrava kathAMtara strI kahI, jIvaDalAre maraNa kara eNi ThAma ||22.447 / / vacana muNI bharatA taNAM, radana kari balI nAri / strIya nikheghau te 143, jIvaDalAre kApa hau prauddhi apAra / / 23 / / 448 / / svIkIya sukha muvI pharI, vAMchi devaja mukha / se nara gajanI pari jIvaDalAre prAmi prati ghaNu dukha // 24 // 3446 / / te nara sarakhuhU nahIM, sAmali nAri vicAri / vidhyAcala parvata bhalu, jIvaDalAre vAnara eka udAra ||25||450 / / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa kAmAtura pauDyu sahI je, jaNi vAnarI putra / tehani mAri te valI, jIvahalAre ajANati rahya, eka sRta // 26 // 451 // te kapi yauvana prAmIu, ananI sukari saMga / vRddha vAnara tiNe dekhIu, jIvaDalAre jugha karatAM prAmyu bhaMga 127 / / 452 / / te puSTi vAnara thara, nAga vAnara vRSa / gahana vana mAhi jAI rahma , jIvaDalAre nAsarU teha arbagha // 28 // 453!! kSudhA tRSA poDyu valI sarovara pAvyu teh / paMka mAhi rakatu valI, jIvaDalAre prAmIu maraNaja teha / / 26 / 454 / / viSAyatura je nara hai, kapi mari yAmi mRtyu / viSaya kaI ma mAhi pAu, jIvaDalAre hUM nahIM kraesI kAta / / 30 / / 455 // vinayathI baoNliisa sAMbhali tu mujha kaMta / saMkhanAma dAriTrI eka, jIvaDalAre daridra kari re ekAMta // 31 // 456 udara prAMTau deI ghaNau, dina dina damakAu eka / ekaThau karI mui khepavi jIvaDalAre navi khAda kAMDa se raMka // 32 // 457 / / tiNi vana ko eka nara rUpa TaMkA bhUda madhya / ghAtIni yAtrA gar3a, jauvaDalAre daridrI lahI pAmyu siSi // 33 // 458 // lobha thakI daridrI tihAM pUnapi khepyu tAma / pAtrA karI pUraba nara, jIvaDalAre kAdi leu gau tAma ||34||456 / / strInu vacana leI karI, khaNavA lAgau dAma / punarapi kubha sonI bhara yu, jIvaDalAre prAmIu teNi ThAma ||35 // 46 // lobha thako tihAM sAMjIja, prAbhyu haraSaja teha / dhana saMcita pUrava dhana, jIvaDalAre balI bhoga eha / / 36 / / 461 / / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakItti kaSTa karI divasa prati dama phu mUki eka / dhurata eka dekhIu jIvaDalAre galabI lei gau cheka / / 37 // 462 / / eka dina tiNi joi galu dekSu sarva / duskha pharite pratighaNu jIvaDalAre pUrava gayu mujha dravya // 38 // 463 / dravya lahma vilasi nahIM, laGa navi bhogavi sukha / lobha thakI saMsanIM pari. jIvaDalAre te nara prAmi dukha ||36 // 464 / / bastu-teNa avatara teNa avasara jaMbU kumAra / saNIya vacana balI bolIu sAbhAni nArI mujha bAta / te surasulu navi machu karU nahIM saMsArapAta / e kathAMtari tujha kahUM sAMbhali nu vali nAra / sAra sauma jima bhogabu saMsRta pAmu sAra / / 1 / / 465 / / rAga rAgirI sAMmali nAMri eka. kathA re, lubdha datta eka sAra / eka divasa vyApAra gare, cAlyu prAdhya vana mAhi re / bhavIyaNa parma karU eka sAra, gharami siva sukha pomoire / gharami aratha maMDAra re, prANI dharma karUM' eka sAra / / 1 / / 466 / / vaNika pUThi eka gaja thaure, yama rUpI teha jANa / vaNika nAsI te prAvIure, kUpa kAThi te sujANa / / 2 / / 467 / / kUpa taDhi eka baTa vRkSa re, pauvAI mAI teha / mUSaka kAlu Ujalu re, vaDavAI kApi behare / / 3 / / 466 / / citAtura zreSThI hA rehUMya karU havi kema / kaSTa paDyu duHsna bhogabure maraNa pAmyu valI e pare / / 4 / 4665 heu tiNa jaba joIure, mAjagiri dekhyu tAma / cihuM pAse sarpa dekhIyAre, kasAya rUpI eha nAma re // 5 // 470 / / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa isIya citA mAhi paDyaure, gaja prAvyu tiNi ThAma / AvIya baTa halAvIure, madhau paDyu mukhaha tAma re // 6 / / 471 // makSikA jhaDI prati ghaNI re, prAvI lAgI tAsa deha / dukha deI te mAlapaNA , puNa sAha ra hare / / 72 / / tiNi avasara eka khagapatIre, prAvya teNi ThAma / / kaSTa paDyu nara dekhIu re, coli vidyAdhara tAma re / / 8 / 3473 / / sAMbhali nara ihAM thakI re, kALu tujhani heva / paravama dukha kAI bhogavI re, isuya kahi teNi khevare ||bhvii||6||47|| madhu vida lobhi loliure, vAMchi bIjI vAra / tAM lagi raha tamhe khagapati re, isuya kahi niradhAra re // 10 // 471 / / pacana suNI khaga bolIure, sAMbhali mUDa gamAra / madhu biMdu sukhakarI lesavire, dukha na dekhi apAra re / 11 / / 476 / / biMdu bIju mukha navi paDi re, turaSA tura valI teha / dukha ghaNA pAmIu re, khaga gaja bhApaNi geha / / 12 / 1477 / / baDavAI kApI mukha kire paDIDa kUpa majhAra / pahatu giri se gasyu re, dukha sahyA apAra re / / 13 / 1478 / / labalema sukha kAraNi re, dukha na jANi gamAra / eNi saMsAra nahU pahauM re, nAri suNa vicAra re / / 14 / / 476 / / UpanI esa bolI re sAMbhali kata mujha bAta / eka kathA maha rUyaDI re, sappaM taNI vikSAta re // 15 // 4 // eka divasa megha mAdIure gAja vIja karI bhAra / sAta divasa vRSTi karI re, thoDI huI pachi pAra re // 16 / / 481 / / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kavivara tribhuvanakIrtti kSudhA pIDyu eka nIsarayu re koTa bAhira cakalAsa | matAM dekhIu re mahA muyaMgama vAsare bhavIyaNa dharma karUM eka sAra // 17482 cala capala jiha, vA chire, melhatu viSa taNI jhAla / kuMDala vAlI jaba rahya, u re, jANau grahaja kAla re || 18 || 483 || dekhI kAkaDau sivire, e bAgila jIva kema / citI te vAlIure, nakula tiNi chidra emare / / 16 / / 464 / / pUThi kI mahi cAlIure, te gaDa chidraja mAhi / cakalAsa pAmyu kIure, nakula taNi gava gehare ||20|| 465|| nakuli hi taba mArIta re, bhakSa karU tani ThAma / cakalApAMmbu kIure, sarpa pAmpu duHkha tAma re / / 21 / 486 / / svAdhIna sukha navi bhogavi re, te nara prAmi duHkha / sarpa taNI piri pratighaNAre, koi na pAmi sukha // 22 // 467 // se saraghu strI hUM nahI re, boli jaMbu kumAra / zIpAla kathA kahuM rupaDI re, sAMbhalu tamho sahU nA re / / 23 / / 468 / / cUhA - jaMbuka eka rAtri valI zrAvyu nagara makAra / varlA va eka dekhIu, maraNa pAmyu eka bAra // 16486 // maMsa lolapa sIyAlIu, valada paMjara madhya bhAga mAMsa khAI tihAra, navi lahya rAtri vibhAga || 2 ||4606 | * dinakara Ugyu jANIva, jAvAni nahIM lAga 1 paMca sAta jotrA milyA, na lahi jAvA mAga || 3 | 461 // hRdaya mAMhi ima citavi, khuda mujha taNu dhAyu / rajanI mAmuM ju kimi tu rAkhu, valI kAya // 4462 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa eka puruSa tihA AvIu, loghAM karaNani pUcha / data pAThi bIji lomA. vasIkaraNa tithi achi ||5|| 493 // jIvata yA paraharI, mArayu te zImAla | svAna vAyasa bhakSaNa karyo, taba pAmyu valI kAla || 6 || 464 || viSayAsakta je nara hui te sahi dukha apAra / naraka tithaMca mAhi rali, kahAM navi lahi sukha sAra ||7||465 / / 336 DhAla thUla bhadranI- rAga bezAkha eka avasara re vidyuccara zrAbhyu valI, kAma latA re ghira yo rAtri manaralo / pura bhamature zrAbyu jabU pari bhaNa, jahAM suture nArI sukumAra suNI // 1 // 466 // dhana dekhI re manamAhi citiM rahI, ghana levu re eha taNu citi sahI / sihAM sAMbhalI re kathA tinI prati vaNI, vismada prAbhyu re cora manasute suNI | 2|467 tiNi zravasara re mAya bAbI kumara kSaNI, saMvega vAsu re tapa leI jAi vana bhaNo / isu jAI re mAtA tihAM rahI, dezaprabhavu re mAtAi tihAM sahI | 3|468 pUchiu kuNa re cora chaMu mAtA hU valI, prAthyu corI re karavA prabhabU kahI ralI / dhana leu re nagara tathA umi prati ghaNDa, tujha miMdara re dhana levA Adhyu muNu | 4 466 / / boli jinamatI re je jor3a leu tamho, vigra cita re kAMi granu mAtA lamho / yukta putra re eka chi bhAI tamho, suNu dikSA le vAre Upara bhAva prati ghaNu / 5500 iNi kAraNa re dina citta dhaNI acha, tiNi kAraNa se bAra bAra re jo a boli prabhavu re vidyA mujha kati ghaNI mohastaMbhana melApaka bhaMjana vaNI | 6| 501 / // didhi darzana re supta prabodhana yaMjana, kema rUTA re kema manAvoI bhaMjana / mujha vidyA re ju moha pAu evalI mAya, zrAvIre tu hni isa sAMbhalI | 7|502 | putra pUchi re kuNa kAraNa zrAyAM ihAM, tuma mAMbhure divasa ghaNe prAyuGa ho / fter prabhavi re vesa vaNikanu prati bhalu, prAthyu maMdira re mAhi biThau ekalu 6503 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. kavivara tribhuvanakAta kuNa ThAma thI re pApA mAmA tamhe kA. bholi prabhavu re sAMbhAla moNejahaM kaha / paNa mamI re mApAra kAraNi huM palo, tujha mAgilahare kaha sAmanu mana lI / / 5.4 vibhinna dezoM ke mAma bhama ratIya bhabhIu uttara dakSaNa pUrava pazcima e dazi e / karaNAra siMghala dIpa kerala deza cINaka e dizi / kuMtala desa vidarbha jana pada sahma parvata prAmIu / navaMdA nAri viSma parvata tiha mAsyu mAmIu / / 1 // 50 // bhasyaca pATaNa mAhIra kUkaNa dega kachi prAvIu / saurASTra desi kiSkaMgha nagarI, giranAri pavaMta bhAvIu / / 2 / / 506 / / nema nirvANa jihAM pAmyA rAjImatIi tapa grahI 1 tihAM prAvI jiNavara pAya praNamI, mAnava bhava saphala grahI / / 3 / 1507 // padAcala mevADa desa lADa marahaTha pAmou / citrakoTa gujarAti desa mAlava dezi kAmIu // 4 // 508 // kAsamaura pharahATa desa virATa 9 bhamyu ati ghaNaja / paribhramaNa koSAM dravya kAraNi, pAra na pAmyu teha taNu / / 5 / / 506 / / pAli boli prabhaSu re sAMbhasi jaMbU tujha kahuM iNi saMsAra re suva durlabha jIva sahU / sukha prAmo re bhogavi je purakha nahI, te prAmI re dukha sahi ihAM rahI // 1 // 510 / / tapa leI re paraloki sukha lahi te purakha re kAi na jANi su kahi / jIva pAraSi re sukha dukha kuNa bhogavi, jIva pApi re puNya pApa kuNasabhavi // 2 // 511 // deha mAhi re paMca mUte jIva havau, paMca bhUte re gaI jIva tihAM cabA / dama jANi re puNya pApa ko navi lahi, isu jANi re saMsAra sukha mokSa kahi / 31512 / / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 341 paraspara kAtAlApa boli baMbU re mAMdhali prabhavA tujha huM, ju eha deha re paMca bhUte karI lahau / mAtA pitA re pAkhie reha navi hUu, kubha nIpanu re paMkha bhUte karI ima kahuM / 4 / 513 / / tuzAnI re e kubha kAisi nahI jIva mohi re saMsAra mAhi paDi sahI / jIba dharamire svaraga mugati lahi vlii| jIva pApi re naraka dukha bhogavi bhalI // 5 // 14 // jIva pAmvi re sakha dula kuNa bhogavi, jIva pAkhi re pApa puNya kuNa sNbhaav| boli jaMbU re pUrava bhava saha pApaNAM mi pUravi re sukha dukha sApAM SaNAM / / 6 / 11 / / kahi prabhaghu re sAMbhali jaMbU tujha kahU, eka uTi re vana mamatA kUpa lahu~ / kapa kAThi re maSa UjAlu vRbhi achi, vihAM UDI re makSaka va lagI deha pachi / 7 / 515|| madhu bhakSaNu re kodhU karabhi mana ralI, prAha re jetali tehaja blii| kUpa madhyi re par3Iu tehaja bApaDau, madhu lobhi re maraNa prAmyuuMTaDaja / / / 517 / / dukha sahIyAre ati ghaNAM tiNi prANIda isa jANo re saMvara mana mAhi prANoi / boli jaMbU re sAMbhali prabhavA e tujha kahUM eka vAgI ure vyavasAya kari bahU // 6 / 518 // caDAbu dhyavasAya daNika eka cAlyu desa desi se bhami / lobhiya lIu teha prANI dukha ghaNAM te svami / / sahazca huna lAkha vAchi lAkha nu paNI koDa e| koI pAmI rAja pAmyu tuhi tRpati na noDae / / 1 / / 516 / / paMthI jAto tRSA pou jala kiho kima milaa| paraNya paDIu suciti kemaha hAthI nIkalau / nausara je tali cora dezau mUsIyaghana sahUi lou / tRSAM pIDiu rAtri sUtA svapana mAhi jala pIja // 2 // 520 / / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 kavivara tribhuvanakoti jAgyu re je tali kAMi na dekhi, kihAM sara kihAM jala / jihavA re svAdana kari prANI kA~i navi lAhi bala / jihvA re svAdana barata tehanI tRSA tehanI navi gii| tRSA pIDau maraNa pAMmyu dukha mogavi tiNi laI / / 3 / / 521 / / dahA--vizya sacara ima bolIu sAMmali jaMbU kumAra / vaNika epha tasa kAmahanI pauvana prAmI sAra / / 1 / / 22 / / nija dravya leI nIkalI milIu dhUrata eka / sneha yAMdhI teha subalI sukha vilasi aneka / / 2 / / 523 / tihA~ rahatI valI anya sUlanda hudha tiNIdhAra / vihU sarasA sukha bhogavi ko na vi jANI pAra |1||524 // jari vRttAMtaha jANiu kapaTa dharI mana mAhi / pUrva vRtAMta talavara kahI mana sagharI mati dAha / / 4 / / 525 // mAji rAtri tamho bhAva jo, lAbha hasi mujha geha / iMsu kahIya dhira pAbIu, samana sUtu valI teha // 5 // / // 26 // kAmAkula te kAminI, sUtI sijyA jaI sAra / vihAM ghurati saha dekhIu, strIya carita tiNi vAra / / 6 / 527 // rAni saMketi mAbIu, nagara taNu rakSapAla | nagara loka jAgavatu, pAya tihAM phoTapAla // 7 // 528 / / jAra sidhyA thI UThI karI prAvI ghurata pAsa / tala rakSaka balI prAvIu . dhUrata taNi prAvAsa ||529 / / prAvI ghUrata bolIvIu. kuNa achi tujha geha / hU~ navi jANau bolIja koI grahau palI teha / / / 53. / suSTa muSTa karI bAMdhIla jAra mA timi ThAma / rAabhaya yA nIphalya, dhUrata strI saI tAma ||10.511 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 343 nadI kAMThivi pASIyA dhUrata citi ema / eha mUkI vasa lUTIni citi jAu kema // 11 // 532 // sAMbhali strI tujha hUM kahu~, dravya hucha valI jeha / mujha hAci bApu / utA 533|| lobha paNi vasU pApIu, gharata pAmpu sukha / ekAkinI mUkI tihAM radana kari ghari dukha // 13 // 534 / / enali eka siyAliNI mAMsa gharI mukha ema / rahI rahI joDa tiho haSi karasie kema / / 14 / / 535 / / mAsa mUkI pUThi thaI macha gaDa cala ThAma / mana mAMsa leha gau, rahI rahI joi sAm // 15 // 36 / / he nArI tisukara nija mArI bharatAra / jaisA thi tu nIkalI, te gau tujha jhAra // 16 // 537 // nArI saMbuka prati kahi mujha yu DAha paNa tujha / ubhaya bhraSTa huI valI kiyupa kaI valI mujha / / 17 // 538 / / vastu-teNa avasara teNa apasara jaMbU kumAra / vidya ccara prati bolIu sAmali mAmA mubha bAta / asatI jaMbuka te samu kAI su mujha baat| e saMsAra prasAra chii samANu sahU koi / eka kathA kahu.rUpaDI sahU sabhilu tamho loi // 1 // 536 / / DhAla pAeMvAnI jaMbu svAmI bolIu prArNadhAnI sAMbhala prabhavA bAta tu vaNika eka vAhaNa caDyu / dravya lei saMghAtatu ||maa||1||540|| vidhidha vastu leI karI |paa| dvIpAMtara gau teha tu / vastu becI tihAM prApaNI |paa| vividha vastu sISI teha tu // 21 // 41 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 kavivara tribhuvana kIrti hastI ghoDA prati ghaNAM prA0 maNi maNaka lIyA tAma tu| manasu citi ghara jaI maa0| bhoga rAjani grAma // 3 // 542 / / ratana pAmyau ati rUyAu praa0| haraSahU u mana mAhi tu / bohaNa pUrI nija mApaNAM prAzanAbIu samudraha mAhi tu ||4||543|| samudra mAhi jaba vIu maa0| ratana paDara tiNi vAra tu / hA hA kAra tihAM hUu |paa| dukha kari bAro vAra tu // 5 // 544 / / vAhaNa kheDi te nAuDI maa0| tihuM prati bolyu sAha tu / vAhaNa rAkhau tamho ApaNau pAka ratana paDyu jasa mAhi / / 6 / / 545 / / te jou tamho rahA rahI graa0| boli no khAtAmatu / sAtha lahUu e vANIu prA0 kima lAbhi ratna eNi ThAmatu ||7||146 / / vAyavega vAhaNa jAi dhA / samudra achi apAra tu / rana paDyaja ihAM kima jADi maa0| mUrakha taya gamAra tu // 8 // 547 / / tima saMsAraha jalanidhi prA0 mANasa janma e ratna tu / hasta thakA jaba e Ayu praa0| nava sahIie nara ratna tu / 6 // 548 / / vacana suNI cora bolIu mA0 sAmati jaMbU kumAra tu / viSyAcala eka bhIla rahi paa| pAraci kari re apAra tu // 10 // 546 / / uSNa kAli gaja prAbIumA pANI pIvA sara tAma tu / boNa mUkI tANa bhIlaSTi praa0| mArIu gaja tiNi ThAma tu / / 11 / / 550 / / sarpa usu bhIla mU |paa| ghatuSi mUu tatra kAla tu / tiNi sthAnika te RNa paDyA |paa| etali prAjyu sIyAla tu / / 12.551 hastI bhilla pahi dekhIu mAna ghanuSa dekhu tiNi ThAma tu / haraSa hUu zIyAlIyA mA0 madhya prAmyu ghaNu tAma tu / / 13 / / 552 / / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 345 SaTa mAsa e gaja hasi |paa| mAsa eka mAnava jANa tu / eka divasa eM ahi pachi maa0| mana citie su prayANa tu / / 14 / 553 / / bhAgyavaMta jIgha mujha sammAna ko nahIM eNi saMsAra tu / 'prathama dhanuSa gaNae manu maa0| e sahU pachi AdhAra su / / 15 / 15 / / dhanuSa pratyaMcA khAitA mAga tAluu phUTau teha tu / maraNa pAmyu te bApaDau maa0| dukha taNA hUu geha tu / / 16 // 555 / / vidyamAna sukha parahari nA je vAMchi svarma sukha tu / lobha thakI te bApaDa mA0 mati ghaNA prAmi te duskha tu / / 17 // 556 / / vacana suNI te bolIu mA0| jaMbU nAma kumAra tu / somali prabhavA tujha kaI maa| kabADI eka nirAdhAra tu / / 18 / 1557 / / kASTa vecite prati ghaNAM |maa0| dina dina para ti teha tu / kaSTa karI udara bhari prA. ekadA bana gau teha tu / / 19 / 558 / / uSTa kAla pIyuSaNa maa| leI leI prAdhi kASTa tu / tApa pInyu te prati ghaNu mA0 bhAvIya sUtu te vATa 1 // 20 // 556 / svapana mAhi tiNi dekhIu |paa| jANi bhogava rAja tu / rAja lIlA kara prati ghaNI |praa0| valI kara pApaNu kAja tu / / 2150 / chatra camara balI bhoga' maa0| siMhAsana rahuM tAma tu / sebaka bahU sevA kari praa0| bhogavu desa grAma tu // 22 // 561 / / rAjaputrI valI bhoga praa0| bhogav sokhya apAra su / svapana mAhi e sukha dekhattu (maa0| jaga strIha bharatAra / / 23 / / 562 // jAgyu navi dekhi koi |maa 0 / koSa huu teNI dhAratu / svapana sukha ce dekhIha maa| te navi koI sAra tu / / 24 / 563 / / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 kavivara tribhuvanakoti kRSNa varNA ati bhIkhaNA prAsAdIsaMtI vikarAla / pasI strI mAmila rahI |praa. kApaDIi dekhI tiNi kAla tu 1125 // 564 / / kopa karIni bolIu |paa| kAMi jagAthyu raMDa tu / dumna kari manasu dha mAkA astra taNu nahIM khA // 26 // 56 // svapana sarIkhA jANAM mA0 saMsAra taNAMe sukha tu / me nara nArI mojhyiA mA0 se nara prAmi dukha tu ||26 // 566 / / pahA-vacana suNI aura bolIu, sAMbhali jaMba kUmAra / natya kalA eka pUrIu, nATaka kI eka sAra 1567 / eka divasa rAya maMdiri vezyA leI bahuta / nutya kari tihAM rUyaDau hAva bhAva saMyukta // 21.568 // vilAsa vibhrama kari ghaNA, dekhAlI valI neha / loka taNA mana rIjhavi, natya karato teha .13.566 // saMsu vau rAjAdiha Naka kaMcaNa dInAra / maNi muktaphala prati ghaNA, napati deva tiNi bAra / / 4 / 3570 / / rAjA sanamAna lahI sukha kliAsa paNa u teh| rajanI sUtAM ghetavi, dravya leI jA eha / / 5 / / 571 // dravya leI jaca nIsarayu, mahIu anya saMghAta / lupTa muSTa karI bAMdhIu, pAmpu prati ghaNau SAta // 6 // 572 / / rAja DaMDa rAjA dIu. pAbhyu dukha apAra / lobha kari je lobhIu, iNI pari dukha bhAra / / 7 // 57311 DhAla sAhelADInI (rAga dhanyAsI) vacana suNI taba bolIu, jaMbU saMbhala prabhavAhI bAta / nayara vANArasI rAya lokapAla, sehanI chi bahU bhAta / / sAhelanI boli aMbU kumAra, eha saMsAra masAra sA ||574 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 347 tasa ghira rAgI mAtI hANe, malA hA nAma nava pauvana purI te nArI, kAma vANe pIDI sAma / saa0|12|1575|| ATha mada karI pUrI rANI, navi jAMNi kAI viveka / nilaMja nArI kulanI khA~paNa, mANi prati ghaNu eka ||saa|3||576.| ekadA pAya prati kahIM rANI, mAya aura mujha aMga / kAma bANe mujha pIDI kAya, prAmyAchi mati ghaNau bhaMga ||sA boli / / 4 / / 577 / / ko eka puraSa ra hAM tamhe prANau, mANoni mujhani melu| vacana suNI dAsI ima boli, je kahi te tujha bhelu |saa boli / / 5 / / 578 / / rUpi karI kAma sarIkhUnIsarayu prama vibhAga / sa komala aMga anopama kAya e, adhi bavA lAga ||saa. boli / / 17 / / nava yauvana pUrU suMdara rUpa svarNakAra paMga nAma / te dekhi mana viha vala ija ehA teDa eNi ThAma 17||580 // pArikA jAI teDIu teha prANIu rANI pAsa / rAya taNI semyA jaba makyu pUrasi e mujha bhAsa | sA. boli ||8||551 / / snAna majjana caMdana puSpa piharI, leI sAra pAra sajaI aba / bhAvI ho rAMNI vAjika bAMgA taba sA. boli 5825 // chatra camara sAmaMta sahita, pravIu rAjA ho tAma / caMga kheI saMcArI nAsyu gupta rakSA saNi ThAma ||10||583 / / rANIni madira rAya padhAr2yA, bhogavi soma apAra / SaTa mAsa Sama rahayu Ni ThAma, bhogavi dukhanu bhAra / sA boli / / 11 // 584 / / pAMDu saMga duragaMdha zarIra, pAmIu tehanu aMga / rAya mAdesi soghAu kucha, jalakhAla nIsarayu caMga ||saa. boli / / 12 // 585 / / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakIrti aMga pakhAlau nadI jAi teNi, prAvIu nagara makAra / pAMDuraMga jaba dekhi, lokhe vismaya prAmIyA bhAra / / sA0 boli / / 14 / / 586 // 348 kSoNa gAtra jaba dIkhIu, loke pUchai ho tehani lAma / etalA divasa kahi rayA, caMgate tu dhamani ThAma // sA0 boli / / 15 / / 587 / / pAtAla kanyA leI gaI, mumani tihAM rahuM SaTa mAsa / ima kahoni Utara prApyu bhavIu nija AvAsa || sA0 boli / / 16 / / 188 // 1 snAna bhojana karo u surUpa, prAmITha rUpa aMga | punarapi rAMNIi dekhITa caMga, neha pAmyu vaNau raMga || sA0 boli || 17 / / 582 / / pUrabanIpiriDIu teha, bolIja socana kAra / tujha ghira bhogavyA je bhoga sAra sAMbhali te mujha apAra // sA0 boli / / 183560 isuya kahI ghira grAvIu, te navi mAnyu tethi / bola je paranArI laMpaTa puruSa, nayara mAhi kari raMga rola // sA0 boli / / 18 / 561 / naraka tithaMca gati ullaMdhI prAmIDa mANasa janma | bhoga hA navi nIgamau, e haiya jANe samde mamaM // sA0 boli ||20|| 562 // pracala meraju cAla mAMDi tu navi cali mujha cita / pUra ra pazcima Umitu, mana navi prAmi bhaMga // sA0 boli || 563 // hastanAgapura saMvara rAjA, teha taNu putra eha | vidyutamhe nAMmi jANava, grAsana bhavya videha // sA0 boli / / 22 / / 564 / / padmazrI Adi cyAra nArI te paNa hUI nirAsa paMcasi cora sahita prabhavu leNe mUkI valI prAsa // sA0 gholi / 2300565 / / jJAnI karI prabhavu prati bodhyau prati bodhI cyAra nArI / paMcasi cora tihAM prati bodhyA, mAta tAta tiNI vAra // sA0 boli ||24|| 566 / / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 346 . vahA-tiNI avasara udayAcali. udaya pAmyu tava sUra / rAma rahita kumarani, jovA bhAbyu sUra ||11567 // siyyA kUmara mUkI kari, kari sAmAyaka sAra / ketalA paDi kamaNu kari, kevi pi navakAra 1.2||568|| prAdhika rAgi vAmIu, ihAM rahibA nahIM lAga / bana jAI dikSA leNaM, kara hUM jIvanu mAga // 35 // 16 // isuya jANI ghira thakI, mAvyu zreNika pAsa / haraSa hUu hIDhi ghaNauM, prAmpumana ullAsa // 4 // 6.0 // vAjita bAMgA prati ghaNo, ko mavi lAbhi pAra / mukaTa kuMDala vAjUba harasA pahirAdhyA kumAra // 5 // 1.1 // sibakA prANI rUyaDI, visAsyu tiNI vaar| nagara loka rAya sahita, sucAlyu jambUkumAra // 6 // 602 // kumara cAlyu tara jANIja prAcI jina masI mAma | dukhi rudana kari ghaNu, balI valI lAgi pAya ||7||603 / / DhAla balabhavanI-rAga belAjala bilavi te putrahU ekalI tujha viNa rahi u na jaay| surU biNa udasa esa hai, supa kahi valI mAya / boli mAya putra pAchAcalu, e dikSAnu nahi kAla / tu suMdara nAnha achi dIsatu saphomAla / / boli // 11674 / / putra prAgila mAtA rahI kari rudana apAra / bAra bAra dukha dhari kari moha prapAra |boli / / 2 / / 605 / / sIyAlisI vAjasi bana rahiNatana jAi / bata tAdi tihAM khA sahi kima rahimi ho kAya ||boli|| / / 606 / / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhubana kItti pAe aNU hANe cAlavu apari sUraja tApa / tapatI asU tapatI silA kima sahi suho bApa bosi||4||607|| varaSA kAla varasA tanI kima sahi suho dhIra / jhAjhAvAta bAi ghaNA kima rahima nirapAra ||boli||||608 chaha Avasyaka dohilA mahAkta pNc| aThAvIsa mUla guNa dohilA dauhilu tehanu saMgha boli||6||606| jala viNa kima rahi mAchalI sima tujha vima putra / mujha mehalI bIsAsIni kAMi jAu vana suta / / 7 // 10 // parabhava dava para jAlIyA, kimi dISI ho bhAva / kimi munivara dUhalyA jhivi chohA ho bAla |boli||||611|| hAhAkAra kari ghaNu kari badana apAra / azrupAta kari ghaNu kari vividha vikAra / boli||6|12|| murajhA vasa paraNI paDI karI bhANA ho pAya / mI bAsI tehanI sAvadhAna isa tasa kAya ||boli||101||613|| putra kahi mAtA suNu e saMsAra prasAra / diyA levA mujha deu, koI kara aMtarAya ||boli||1|614|| darzana jJAna caritra binA mavi sahoi mokSa / mAtA mujha mA vArasu. mAM gharasu ho roSa // 12 // 61 / / hetu dRSTAMta deha ghaNA prati bodhI mAta / sAsu susurA bujhavI prati bodhI ho tAta ||13||616 // pAdesa leI mAya nu cAlyu, rAya saMghAta / loka save tihAM cAlIyA, bolatA bahU kSAta boli||14||617|| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa dahA-bAjita bAMgA prati ghaNA, baMdI jana jayakAra / haraSa huDa hImapi papau, ko navi lAki pAri 19|| tihA~ thI basI yAbIu maMdana vanaha majhAra / sodhamma svAmI praNamIti viThava jaMbU kumAra // 2 // 16 // nagara loka saha prAvIyA, pAvyu zreNikarAya / praNa pradakSaNA dehani, viThaja praNamI pAya // 3 // 20 // abasara pAmIni calI, boli jakUmAra / svAmI mujha dikSA deUM, UtAra bhavapAra // 4 // 621 / / isa kahInI tihAM rahaM, munivara bhAvi bhAga / dikSA leI tihAM nirmalI, choDi parigraha mAga // 511622 // hAla bAjArInIra-rAga guDo muki parigraha vAhya, prAmyetara mUko vasI / ghetana hIyasAre // 1 // 623 / / mukaTa kuMDala bAjUbaMSa hAra UtAri mana ralI ||cetn||1||624|| garIe taNAM je vastra sAra zRMgAra ki sahI / svakIya hasti kari loca, paMca muSTI tihA~ rahI / cetn||23|625|| paMca mahAvaratana mAra, paMca sumati maNa gupta su| pAritra tera prakAra, teha pari mana sudha su| cetnaa|3||626|| saha prAvazyaka sAra mUla guNa ghari valI / iMdrIya paMca sahita, viSayani vAri te valI ||cetn||4|27|| guranu lahI apadeza, lIdhI disA tihA shii| parisaha sahire bAvIsa, dhyAna dhari vana rahI // 5 // 28 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 kavivara tribhuvanakarkAtti haraSSu zreNikarAya svajana loka sahU haraSIu / phetale lIyAM samakita phetale ta tihAM lIyAM ||cetn|||6||626|| paMcasi cora sahita bidyutprabha tihA~ prAvIu / praNamI munivara pAya dikSA leIni bhASIu ||cetn||7||63011 mukI parigraha sarva cAritra bhAra tihAM dharI / huja munibara rAya sarva saMga tihAM paraharI / / 8 / / 631 // saMsAra jANI asAra, grahadAsa munivara hUu / nIdhI dIkSA sAra, dhyAna dhari munivara sahU ||cetn||6||632|| jinamatI je valI mAya. zikSA lIdhI nirmlii| padamazrI mAdi nAri dIkSA lIghI manaralI veitn||10||633|| suprabhA praNamIya pAya, sAstra bhaNI tihAM rhii| tapa japa kari apAra, strI liMga haNavA te sahI tin||15||634|| zreNika gharI sahU koya sodharmA mUnI namI cAsomA / pAvyA ho nagara majhAra, dharma dhyAni karI pAsI ||cetn||12||635|| eka divasa jaMbusvAma nagara prativalI mAvIu / IryApatha sodhata, nIcI dRSTi karI bhAvI ||cetn||13|63||6 magara taNI je nAri, bhavana lokana kari ghaNu / par3aghAI munirAya, bhAva sahita su prati ghaNau ||cetn||14||637|| boli ho nagarI nAri, cyAra nAra choDI krii| paraharI mAyani bApa, bhava dhaNU manasu dharI ||cetn||15||638|| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa loSa ho saMyama bhAra eha sarIkhau ko nahIM ehavI bolai sahU kSAti, nagara loka nArI rahI / vetn|| 16 / / 636 // jaMbU ho munivara rAya, jinadAsa ghira zrAvIu | paDaghAI munirAI, sAga tithi avasara jinadAsa, puNya kari nava pirA / AhAra anaMtara nAma, ratna dRSTi huI ghari // tana / / 18 / / 641 / / dharma vRddhi kahIM teNa tapa sthAnika muni bhAvI / mugati taNi calI hetu. adhika tapa karI bhAvIu || 1632642 / / dhyAni pari munirAya, vipulAcala parvata rhii| zukla hamAna khaDI svAma, moha samAvi tahAM sahI ||20||643 / / sodharma muni tiNI ThAma, pATha karma haNI thayA / prathama pakSa mAgha mAsa, saptamI dina mugati gayA / / 21 / / 644 / / dahA - tiNi dina jaMtU kevalI. caDIu upasama zreNI / karma sarva samAca. caDIu kSapaka zreNi // | 1 ||645 / / tisaTha prakRti tihAM kSapa karo, bAta karma karI hAni / guNasthAnika lahI teramu N Upanu kevala zAna // 23646 // iMdrAdika tihA~ prAvIyA, prAcyA catumikAya | gaMdha kuTI ravI bhalI. praNamI kevali pAya // 3.1647 / / dharma prakAsyaM kevalI, sAgAra praNagAra | vAra vrata prakAsIyAM kriyA te trepana sAra | 4|| 648 || mATha mUlaguNa kahA, Avaka no chaha karma / cha bhAvasya malaguNa kahavu te daza vidha dharma / / 5 / / 646 // 353 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara tribhuvanakItti dharma suNI rAjAdika, prAdhyA nagara majhAra / nija sthAnika deva gayA, pharasA japa jaya kAra / / 6 / / 650 // vihAkavi kAlI ke pura pArapahiyA / maca jIva mati bujhavI, prAdhyA vipula giri ThAma // 7.651 / / dhyAna dharI tihAM munivari, bahuri prakRti kari ghAta / guNAsthAnika laghu caudamu, kSaya karI karma aghAta 11 / / 652 / / tera prakRti tihAM kSaya kari, rahI tihAM athara, paMca 1 hUyA te mugati nArAjIyA, saukSa taNu nahI saMca / / 6 / 653 / / DhAla dazamI yazodharanI jihAM nahI e jAmaNa maraNa rUpa rasa jihAM nahI e / jihAM nahIM e bhoga biyoga, bhoga saukha jihAM nahIM e // 1 // 654 / / te sthAnika e prAmya kumAra, pATha karma haNI karoe / prAmya mugati nivAsa, sAra saukha valI gharIe / // 2 // 65 // tihAM nahIM e dezani grAma pura pATaNa jihA~ nhiie| jihAM nahI e zItani saSNa, vaNaM gaMSa jihA~ nahI e // 3 // 656 / / jihAM nahIM e mAni tAta, putra kalitra jihAM nahIM e / jiho nahIM e yoga viyoga, rAtri divasa jihAM nahIM e // 4 / 657 / / jihAM nahIM e kAya vikAra, saukSa anaMta jihAM achie / jihAM nahIM e prAyu nu aMta, teja anaMtu jihAM pachi e te sthAni / / 5 / 6658 / jihA~ nahIM e jIva samAsa, guNasthAnika jihAM nahIM e / jihAM nahIM e saMjJAcAra, chamayAti tihAM nahIM e // 6 // 656 / / jihAM nahIM e mAgaMNA nava siddha mArgaNA jihA~ / macie jihAM machi kevala zAna, kevala darzana jihAM achie / / 7 / / 66. / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUsvAmI rAsa 355 jihA~ pachie kSayaka sammakatva, amAhAraka jihAM mahie / paMcatAlIsae yojana lAkha, sthAnika pAMmyu se macita / / 8 / / 661 // mahochava e kIu nirmANa, deve milI mananI ralIe / gayA sahae nija nija ThAma, saMskArI kAyA balIe // 6 // 66 / / duhA-pahaMdAsa muni tapa pharI, chaThA svarga majhAra / iMdra tagI padavI lahI, bhogavi sokSa apAra // 1 // 663 / / strI liMga chevI jinamatI tapaha tagI parabhAva / brahmottara patta'dra hUu, bhogavi sokSa svabhAva / / 2 / / 664 / / vAsapUjya caMpApUrI, tihA~ baI cyAri nArI / tapasayama aAdarI, dhyAna dharA bhavatAra / / 3 / 665 / / sanyAsi kAlA karI, strI liga chedI heva / svarga mahaddhika devatA, avatarIyA tata kheda / / 4 / 666 / / vidhuccara muni tapa karI, sahI parIsaha bhAra / kAla karI sarvArthasiddhi, pravatarIu bhavatAra // 5 // 667 / / setrIsa sAgara pAyupu', prAmI mana ullAsa / madhya loka balI pravatarI, hisi mukti nivAsa // 6 // 668 / / prazasti kASTa saMgha jagi jANIi, naMdIyaDa gaDa majhAra | rAmasena munivara humA, gacha taNA saNagAra // 7 // 66611 teha anukrami munivara huaA, somakIti muvicAra / jJAna vijJAna prAgalA, sAstra taNA bhaNDAra / / 8 / / 17 / sasu paTTi prati rUpahA, vijayasena jayavaMta / tapa japa yAni maMDIyA, mAvaMta guNavaMsa // 6711 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 kavivara tribhuvanakIrti mahI maMDala mahimA paNaja, mahImali moTu nAma / yAkIrati yaza pAgalA, zrI yazakIti abhirAma // 10 // 672 // tasa paTTi udayAcalii, Ugyu abhinava bhAMNa / bANI jana mana mohIyA, zrI udayasena sUrI jANa // 11 // 973 / / tasa ziSyAi ati rUyaDau, rajyu rAsa manohAra / tribhuvanakItii sUrIzvaraha, saukSa taNu mASAra / / 12 / / 674 / / je kavIyaNa prati khyaDA, teNe sopavu eha / kharU karI vistAra yu, doSa na prAmi jeha / / 13 / / 672 / / jAha maMDala mahIdhara, o sAyara sasi sUra / tA lagii raha rAsa, jaMbU svAminu zAna taNu e // 14 // 676 / / saMvata sola paMcadIsi, javAcha nayara majhAra / bhuvana zauti jinavara taNi, rajyu rAsa manohAra // 15 / / 677 / / iti jaMbUsvAmI rAsa samApta / saMvat 1644 varSa phAguNa mAse zukla pakSe praSTamaM sukravAsare vaDavAsa nagare prAdinAtha caityAlaye zrImatkASThA saMghe naMdItaTa gamche vidhAgaNe ma. vizvabhUSaNa tava ziSya ba. sAmala lahaMta /