Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA paricaya pa.pU. AcArya deva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA ARCTIC OCEAN
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartA pa.pU.gurudeva AcAryazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA I.sa.-1911 meM 'kAnti' ke nAma se janma dhAraNa kara, isa bhArata kI dharA para Apane jJAna aura vairAgya kI nayI krAnti lAi / Apane apanI tIkSNa prajJAse laMDana kI C.A. samakakSa G.D.A. kI uccatama DIgrI ko hastagata kI / kevala 22 sAlakI yauvana vaya meM pUjya gurudeva zrI premasUrIzvarajI mahArAja ke caraNo meM laghubaMdhu ke sAtha apanA jIvana samarpaNa karake cAritra aMgIkAra kiyA / jJAna ke sAtha sAtha 'vardhamAna tapa' kI 108 olIyA~ karake Apa vardhamAna tapa - ArAdhaka' bne| 250 se bhI adhika ziSyo ke yoga-kSemakAraka Apa zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha meM variSTha AcArya the| AcAryazrI jayaghoSasUrIzvarajI ko apanA uttaradAyitva pradAna karake vartamAna meM vidyamAna sarvAdhika 500 sAdhu ke ziSya parivAra dvArA Apane eka nayA kIrtimAna sthApita kiyA haiN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ // namotthuNaM samaNao bhagavao mahAvIrassa // " // paramopakArI zrI premasUrIzvara sadgurubhyo namaH // jaina dharma" ___ kA paricaya lekhaka nyAyavizArada vardhamAna taponidhi gacchAdhipati parama pUjya AcArya zrI vijayabhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjA prakAzaka divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA-387810 www.jainonline.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMvat vikrama saMvat 2539 2070 nimitta pa. pU. siddhAMtadivAkara suvizAla gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA kA 79vA~ janmadina tithi:-aSADha vadi-2, 2070, tA-14-7-2014 kiMmata : Rs.- 100/ prAptisthAna divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA-387810 www.jainonline.org ;yhyhyhyh bhAnUdaya dhAma piyuSabhAI sI. zAha C/2, dikazAMti epArTamenTa, rajavAr3e hoTala ke pAsa, jIvarAjapArka, ahamadAbAda-51 urmilabhAI zAha D/2/3, nUtanajIvana ko. hA. so., kRpAnagara, IrlA, vile pArlA (vesTa), muMbai M.-09820527710 Printed By Navrang Printers, Ahmedabad. M.-09428500401
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * lAbhArthI narendra (naMdubhAI ) jhaveracaMdajI rAThoDa parivAra kolhApura - M.- 09822020671 -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. prathamabAra Online Exam ___ isa pustaka kI Online Exam kI jAnakArI ke lie Visit at : www.jainonline.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sd prakAzakIya nivedana sva-para kalyANa aura jIvana kI saphalatA kA AdhAra samyak jIvana meM vRddhi tathA AdhyAtmika pravRtti hai / mahAn puNyodaya se jaina kula meM janma prApta karane para bhI par3hane vAle adhikatara vidyArthiyoM ko dhArmika aura AdhyAtmika zikSA na milane ke kAraNa Aja ke yuga meM pracalita bhautikavAdI jJAna-vijJAna aura zikSA mAnava buddhi ko tRSNA, asantoSa, viSaya-vilAsa tathA tAmasika bhAvoM se raMjita rakhatI hai | phira isa prakAra vikRta hue mAnava kI pravRtti pApayukta ho jAya to koI Azcarya kI bAta nahIM hai / yaha bAta sunane aura jAnane meM AI hai ki isa nirAzAjanaka dRzya ko dekhakara dharmaniSTha mAtA-pitA ko kSobha hotA hai aura una ke hRdaya meM karUNA utpanna hotI hai / aisI dazA meM naI pIr3hI ke nimitta kisI vyavasthita yojanA ke abhAva meM nirmita bhAvI jaina saMgha ke svarUpa kI kalpanA bhI hRdaya ko kSubdha kara detI hai / aise jar3a vijJAna, bhautika vAtAvaraNa tathA vilAsI jIvana kI viSAktatA kA nivAraNa karane ke lie tattvajJAna aura sanmArga sevana kI aAdhaka AvazyakatA hai / kisI bhI mokSadRSTi bhavyAtmA ke lie yaha atyAvazyaka hai ki tattva pariNati kA aisA rUpa prApta kiyA jAe jisake pariNAmasvarUpa tattvajJAna bhI antarAtmA meM pariNata ho jAe | tattvapariNati ke lie tattva kA bodha, cintana aura ise AtmA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM anuprANita karane kI AvazyakatA hai / isa uddezya kI siddhi ke nimitta tattvajJAna ko samajhane ke lie gurugama (guru kA samparka, guru kI zaraNa, tathA pAThya pustakAdi rUpa sAdhana-sAmagrI) Avazyaka aMga vItarAga sarvajJa bhagavAna dvArA kathita tattva hI yathArtha ho sakate haiM / mahApuruSoM ne ina tattvoM kA vistAra vizAla 'Agama' zAstroM meM sagraMhita kiyA hai / bAla jIvoM ke lAbhArtha aneka granthoM ke prakaraNa bhI isameM prakAzita kie gae haiM / prastuta grantha meM ina tattvoM kA pratipAdana karane ke lie sarala hindI bhASA meM bhinna bhinna vibhAga aura pRthak karaNAdi kI yojanA karake dohanarUpa - 38 prakaraNa aisI zailI se prastuta kie gae haiM ki jijJAsu ko pUrva maharSiyoM dvArA kathita tattvoM kA jJAna saralatA se ho sake, cintana manana dvArA unameM tattva pariNati pragaTa ho sake / abhyAsArthiyoM ke lie jaina zAsana ke ati gaMbhIra rahasyapUrNa tattvoM kI sarala va saMkSipta gAiDa ke samAna upayogI pustaka kI AvazyakatA cirakAla se thI / vi.saM. 2018 meM isa viSaya meM yatkiMcit saphalatA prApta huI / / __ parama pUjya paramopakArI, siddhAMta mahodadhi, karma sAhitya niSNAMta AcArya bhagavAn zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAja zrI ke vidvAn ziSyaratna pUjya paMnyAsa pravara zrI vijaya bhAnuvijayajI gaNivara (isa samaya gacchAdhipati pUjya AcArya zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja) ne pUjyapAda gurudeva zrI kI anupama kRpA ke phalasvarUpa 2 2
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUrva zAsrajJAna, vibhinna darzanoM tathA nyAyazAstra ke gahana abhyAsa, vizAla adhyayana evaM talasparzI anubhava jJAna kI siddhi kI hai / isa meM se Apa zrIjI nirantara manovaijJAnika, rasayukta, preraka aura bodhaka zailI se vyAkhyAna, vAcana evaM sAhitya sarjana dvArA zrutajJAna kA amRtapAna karA rahe haiM, kyoMki Apake hRdaya meM zAsana rakSA kI apUrva bhAvanA aura mahAn utsAha hai / Apa cAhate haiM ki zrIsaMgha ko vItarAga- zAsana ke advitIya zrutajJAna kA uttarAdhikAra prApta hotA rahe aura jainatva ke saMskAra dRDha, dRDhatama banate rahe / vardhamAna AyaMbila tapa kI kaThora tapasyA ke sAtha apramatta bhAvase 17-18 ghaNTe kA parizrama karate hue tathA aneka uttaradAyitvoM kI upasthiti meM pAlItANA, aMdherI, nAsika, ahamadanagara, vaDhavANa, pAlanapura, ahamadAvAda, zivagaMja Adi sthAnoM meM pUjya AcArya zrI jI ne tattvajJAna kI zrAvaka varga ko aneka vAcanAe~ pradAna kI hai | unase bAlakoM, yuvakoM, prauDhoM aura vidvAnoM ne paryApta lAbha uThAyA tathA una vAcanAoM kI noTa bhI likhI gayI / jaina saMgha meM jJAna jAgRti ke liye yaha prabala AvazyakatA aura mA~ga thI ki bhinna bhinna vAcanAoM kA pAThyapustaka ke rUpa meM saMkSepa meM saMkalana kiyA jAe jisase pustaka abhyAsopayogI bana sake / isa mA~ga kI vi. saM0 2018 meM pUrti huI / AcArya zrIjI ne aneka prakAra kI pravRttiyoM ke bAvajUda pustaka kI viSaya-vastu taiyAra kI / sarvaprathama usakA prakAzana 'jaina dharma kA sarala paricaya' nAma
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hindI meM huA / zIghra hI divya darzana sAhitya samiti-ahamadAbAda ne 'jaina dharmano sarala paricaya - bhAga 1' nAma se usa kA gujarAtI saMskaraNa prakAzita kiyA / pUjya zrI ke tattvAvadhAna meM prativarSa grISmAvakAza meM Ayojita 'jaina dhArmika zikSaNa zibira' meM isa pustaka ke AdhAra para zibirArthiyoM ko jaina dharma ke tattvajJAna kA abhyAsa karAyA gayA / sarala aura upayogI hone se aba yaha pustaka isa zibira ke pAThyapustaka kA rUpa dhAraNa kara cukI haiM / isakI upayogitA bar3hane para divya darzana sAhitya samiti ne isa kI dUsarI tIsarI va caturtha AvRtti bhI prakAzita kI / divyadarzana TrasTa kI ora se Aja "jaina dharma paricaya" ke paMcama gujarAtI saMskaraNa kA hindI anuvAda prakAzita karate hue hameM AnaMda kA anubhava ho rahA hai / pUrva prakAzita AvRttiyoM kI apekSA isa AvRtti meM Avazyaka aura adhika saMzodhana kiyA gayA hai / yaha saMzodhana bhI pUjya AcArya zrIjI ne svayaM kiyA hai / vidyAlayoM aura mahA- vidyAlayoM ke chAtroM ko samajhane meM kaThinAI na ho, isa uddezya se pratyeka prakaraNa meM saMzodhana-parimArjana kiyA gayA hai / ugra vihAraasvasthatA aura cAlU tapazcaryA ke sAtha bhI Apane bar3I sAvadhAnI se isa pustaka kA pUrA meTara Adi se anta taka dekhA hai, va jA~cA hai aura usameM sudhAra kiyA hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ do - tIna varSoM kA pAThyakrama niyata kara isa pustaka ko pAThazAlAoM meM par3hAyA jA sakatA hai / vayovRddha jaina bhI isa pustaka ke gahana abhyAsa dvArA apane dharma ke viSaya meM acchA jJAna prApta kara sakate haiM | Aja aneka jainetara bandhu bhI jaina dharma samajhane ke liye utsuka haiM yA tattva ke jijJAsu haiM / yaha pustaka aisI hai ki isake dvArA unheM jaina dharma ke vividha aMga sarala bhASA meM saMkSipta adhyayana se samajha meM A sakate haiM / yaha unheM dI jA sakatI hai / gurugama ke mAdhyama se abhyAsa karane para acche se acchA bodha prApta ho sakatA hai / isa pustaka ko par3hane se lAbhaH- par3hane vAle ko sarva prathama lAbha yaha hai ki usako isa bAta kA bhAna hogA ki jainadharma meM sikhAe jAne vAle tattva kitanI adhika mAtrA meM gambhIra artha vAle, advitIya aura asAdhAraNa haiM tathA kaisI mArgasUcaka vizeSatAoM se sampanna hai / isase mAnavajIvana kI itikartavyatA kA bhI jJAna hotA hai / dUsarA lAbha yaha hai ki Arya saMskRti jaina dharma aura isake zAsana saMsthApaka tIrthaMkara bhagavAna ke prati asIma sanmAna utpanna hogA vaha uttama rIti se jIvana vyatIta karane meM upayogI siddha hogA, sAtha hI yaha bhI samajha meM A jAyegA ki bhautika vijJAna kI apekSA AdhyAtmika jJAna kitanA bar3hiyA, jIvana meM saccI zAMti, sphUrti tathA samRddhi pradAna karane vAlA aura bhavya tattvadRSTi dAyI hai / guru ke mAdhyama se isa dohana grantha kA adhyayana atIva lAbhadAyI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha hogA / guru kI AvazyakatA isalie hai ki isameM aneka sthaloM para saMkSipta vAkyoM meM praznottara samAviSTa haiM, vistRta vivecanA kA saMkSepa hai aura aneka padArtho kA saMketamAtra hai / saMkSepa meM tattva cintana aura sanmArga sAdhanA ke lie isameM se aneka padArtha mila sakeMge / ___ abhyAsa paddhatiH- prakaraNa kA aMza par3hakara, saMkSipta saMketoM meM usakI dhAraNA karake binA pustaka dekhe mukha se, bolakara una padArtho kA punaH avadhAraNa karanA / tatpazcAt agale anya navIna aMzo kI vAcanA karake padArtho ke saMketoM kI zRMkhalA jor3ate rahanA cAhie / chAtra vahI padArtha taiyAra kara sakeM isakA eka sarala upAya yaha hai ki zikSaka cAra yA pAMca padArtho-tattvoM ko samajhAkara bArI-bArI vidyArthiyoM ko krama-akrama se una padArtho ko pUchakara raTAe~ aura saMketa sthAnoM kA saMkalana karake dhAraNA karAe aura bAra bAra samajhAkara, kaNThastha karavAkara taiyAra karavAe / aMta meM prakaraNa kI samApti para sAre prakaraNa kA upasaMhAra kareM / dUsare dina naye adhyayana se pahale ekAdha bAra saMkSepa meM AvRtti (Revision) karAkara Age bar3hA diyA jAya / Adhunika mAnasa vAle vidyAlayoM aura mahAvidyAlayayoM ke vidyArthiyoM meM dhArmika saMskAra-siMcana tathA cAritra nirmANa ke nimitta hamArI AgrahapUrNa vinaMtI ke phalasvarUpa samaya dekara anavarata zrama se vidvadvarya parama pUjya AcAryadevazrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ne prastuta 'jaina dharma kA paricaya' pAThyapustaka likha kara hama para mahAn anugraha kiyA hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jaina dharma kA paricaya' nAmaka yaha pAThyapustaka vizva kalyANa, jinazAsana tathA isake tattvajJAna ko samajhane ke hetu saba ke liye upayogI siddha hogI, isa udAtta bhAvanA ke sAtha 'divyadarzana TrasTa' isakA prakAzana karake Apa sabake karakamaloM meM samarpita kara rahA hai / hamArI yahI zubhakAmanA hai ki sabhI loga tattvoM ke marma dvArA sva-para kalyANa kA sampAdana kareM / nivedaka kumArapAla vi. zAha (divya darzana TrasTa-TrasTI)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......... ............ viSayAnukrama jainadharma kI prAcInatA ke pramANa ..... jainadharma kI ati-prAcInatA meM jainetara zAstra ke pramANa ..........22 jainadharma ke viSaya meM pAzcAttya vidvAnoM ke mantavya ..............24 jainadharma ke viSaya meM bhAratIya vidvAnoM ke mantavya ........ (1) jainadharma kA sarala paricaya - jagata kA sarjana aura saMcAlana ........... 2) mokSa kaise hotA hai? ............ kAryamAtra meM 5 kAraNa jarurI ........... .............. dharma eka vRkSa hai: isakA bIja satprazaMsAdi ......... (3) jIvana meM dharma kI kyA jarurata hai? ....... jIvana meM dAna-zIla-tapa-bhakti-ati Avazyaka hai |.............. 4) jagata kartA kauna? Izvara nahIM ! .... ................ (5) dharma parIkSA ............. (6) jainadharma yaha vizvadharma hai................. barnADa zaoN kI icchA .. (7) vizvaHSaDdravya-samUhamaya-paMcAstikAyamaya .... (8) dravya-guNa-paryAya ............. cha: dravyoM ke guNa paryAyoM kA sarala koSTaka ............. ...........
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............. .............. .............. utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat ... (9) navatattva . nava tattva kA sarala bodha jIva sarovara meM nau tattva .. (10) jIvadravyaH Atmadravya svataMtra hai isake pramANa .. (11) jIva ke bheda pAMco sthAvara jIvoM kA koSTaka ............ dvIndriyAdi jIvoM kA koSTaka .......... paMcendriya jIvoM kA koSTaka ........... .............. jIvoM ke bhedaH urdhva-adho-madhyaloka .... (12) jIva kI vizeSatAe~ ........... paryApti arthAta zakti prANa-jIvana zakti ................ ............. sthiti avagAhanA. kAyasthiti. yoga-upayoga lezyA (13) jIva kA maulika aura vikRta svarupa .... ............ .......... ...............
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............. .......... ........... .......... sarvajJatA meM pramANa . jIva kA mUla svarupa ............ jIva-sUrya para 8 karma bAdala... (14)ajIva tattva (dUsarA tattva) pudgala kI 8 vargaNA. paramANu . ............ 8 vargaNAe~ 8 vargaNAoM ke kArya ........ 15) puNya-pApa-Azrava tattva-(tatva-3, 4, 5) ...... mithyAtva ke pAMca prakAra haiM............. avirati (dUsarA Azrava) .......... kaSAya(tIsarA Azrava).. anaMtAnubaMdhI kaSAya yoga [cothA Azrava ................................... . . . . . . . . . . . . . . . . pramAda [pAMcavA~ Azrava] (16) saMvara (chavA~ tatva)........... 5 samiti-3 gupti ............ 22 parisaha ........... .............. 10 yatidharma .. ..............................................95 .............. .......... ........... 12 bhAvanA ............. 0 100
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 . . . . . . . . . . . . . . 110 115 .......... 117 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cAritra [5 prakAra] . paMcAcAra ....................... darzanAcAra ..................... cAritrAcAra-tapAcAra-vIryAcAra .......... (17) bandhatattva (sAtavA~ tatva).. jIva-sUrya karma bAdala se aneka vikRti .. 8 karaNa 112 ATha karmo kI 120 uttara prakRtiyA~ ... ........... darzana mohanIya karma. cAritra mohanIya karma........... ............ aMtarAya karma ke pAMca prakAra .............118 vedanIya karma ......... ............... AyuSya karma ............ ............. gotrakarma ... nAma karma ................ 119 14 piMDa prakRti (kula 31 prakRti).. 8 pratyeka prakRti . 125 trasadazaka-sthAvaradazaka (kula 20 prakRti) .......... 42 puNya prakRti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... 128
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............... ............... .............. 2 pApa prakRti .... ghAtI-aghAtI karma .............. parAvartamAna-aparAvartamAna karma ............ puNyapApa kI caturbhaMgI .................. dhruvabandhI . 18) nirjarA tattva (AThavA~ tatva) .......... bAhya-AbhyaMtara tapa . bAhya tapa ke 6 prakAra abhyaMtara tapa ke 6 prakAra ....... (1) prAyazcitta tapa . (2) vinaya tapa . anAzAtanA vinaya ke 45 prakAra ............ lokopacAra vinaya ke 7 prakAra (3) vaiyAvacca tapa ......... (4) svAdhyAya-tapa ............ (5) dhyAna-tapa ............. azubha dhyAna ke 2 prakAra ........ zubha dhyAna ke 2 prakAra ...... zukla dhyAna ke cAra prakAra 12 ............ ............ ........... ...........
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 145 ............... 146 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. kAyotsarga tapa ............ (19) mokSa (nauvAM tattva)........ kyA saMsAra kA anta hai? ........ mokSa meM sukha kyA? ............. mokSa hai isameM pramANa kyA? ....... satpadAdi prarupaNA pAMca prakAra ke bhAva 62 mArgaNA dvAra ... siddhoM ke 15 bheda .... nava tattva kA prabhAva ... zrAvaka dharma (20) zrAvaka kI dinacaryA ..... prAbhAtika kartavyaH navakAra-smaraNa .......... dharma-jAgarikA pratikramaNa ............. paccakkhANa navakArazI Adi ke phala ... guruvaMdana bhAva pUjA-caityavaMdana .... ........... 180 .............. ........... ........... ............ ............. ............... .............
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvegavardhaka 10 cintana parvakRtya (21) namaskAra mantra aura paMca parameSThI. arihaMta siddha AcArya .............. ............... upAdhyAya .... ........ ............. sAdhu ........... ............. ................................. (22) jinabhaktiH maMdira ke 10 trika maMdira kI vidhi-10 trika . maMdira ke 10 trika kA vivaraNa ...... avasthAciMtana trika .. pUjA meM sAvadhAnI (23) aSTa prakArI pUjA meM bhAvanA.... navAGgI tilaka meM bhAvanA ............ (24) parva aura ArAdhanA . parva ArAdhanA kA koSTaka ............ ............... mahAvIra svAmI bhagavAna ke pAMca kalyANaka dina ............. (24-e) cAturmAsika vArSika-jIvana kartavya ................ 214 ...........
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... vArSika 11 kartavya ........... jIvana kartavya (18) ............ zrAvaka kI pratimA (8 se 18) .... (25) zrAvaka ke vrata-niyama ............ paccakkhANa .. AhAra kA paccakkhANa 4 prakAra se .......... rAtri ke paccakkhANa 207 208 209 .210 14 niyama ................. ............. cAturmAsa ke niyama... AjIvana niyama .............. (26) abhakSya aura karmAdAna ......... ............. karmAdAna ke 15 prakAra ............. ............... sAtaveM vrata meM vastu kA koSThaka ..... .......... anarthadaMDa viramaNa brata ...... AtmotthAna krama (27) mokSamArga-mArgAnusArI ke 35 guNa 227 mArgAnusArI-jIvana . 35 guNa 4 vibhAga meM koSThaka ... 11 kartavya ......................... 228 . . . . . . ... 230
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........ ................. 8 doSa kA tyAga . 8 guNoM kA Adara ...... 8 sAdhanA .............. buddhi ke ATha guNa ............ ............. apunarbaMdhaka avasthA (28) dharma ke cAra prakAraH dAna dharma.. zIla dharma kA mahattva.. .................... tapa dharma kA mahattva. ........................ bhAvanA dharma kA mahattva anityAdi 12 bhAvanA (anuprekSA) ........ maitrI Adi 4 bhAvanA ................... 4 jJAnAdi bhAvanA .............. ................ samyagdarzanAdi dharma-yogAtmakadharma-sAzrava-nirAzrava dharma .. (29) samyagdarzana ....... ............ samyaktva ke 67 vyavahAra ........ ............... 'sadda zuli'... kA vivaraNa ............ ............... samyaktva kI karanI ............. .......... (30) deza viratiH bAraha vrata ........... ........... pAMca aNuvrata ............ 0 16
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........ pANaprata ....... pasApAsaka ........ vrata-6: dizA parimANa ............. vrata-7: bhogopabhoga parimANa ......... vrata-8: anarthadaMDa viramaNavrata vrata-9: sAmAyika .... vrata-10: dezAvagAsika vrata-11: pauSadhavrata. vrata-12: atithisaMvibhAga ........... ............. (31) bhAva-zrAvaka ........ .............. bhAva zrAvaka ke bhAvagata 17 lakSaNa (guNa).................. (32) sAdhudharma (sAdhvAcAra) sAdhu kI dinacaryA .................... ............. 10 prakAre sAdhu sAmAcArI .. ............... 280 (33) dhyAna- dharma dhyAna ke 10 prakAra ..............281 vipAkavicaya-dharma-dhyAna. virAga-vicaya-dharma-dhyAna bhavavicaya-dharmadhyAna... ..286 AjJA vicaya dharma-dhyAna 287 hetu vicaya dharmadhyAna .................................................288 dhyAna ke viSaya meM kucha Adarza ............ 289 - 17 ......... 285 na
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........... logassa sUtra dvArA dhyAna ......... piMDastha-padastha-rupAtIta dhyAna . .......... dhyAna ke anya bhI kaI prakAra ....... akSara aMka dhyAna .............. (34) mahAna yogaH pratikramaNa ..... SaD Avazyaka . kAyotsarga-Avazyaka ............ ............... pratyAkhyAna-Avazyaka ............ pratikramaNa meM mAhaNa-siMha kA dRSTAMta .............. ................ rAnI aura maMtrI kA dRSTAMta .............. jaina siddhAnta (35) 10 guNasthAnaka yAnI AtmA kA utkrAnti krama ........303 (36) pramANa aura jaina zAstra. ........................ 307 pAMca pramANajJAna .................................... 1. matijJAna, mAnasa matijJAna ke rUpaka cintA Adi ......... 2. zrutajJAna, 45 AgamaH dvAdazAMgIH 14 pUrva Adi .......... paMcAMgI Agama ....... anya jaina zAstra ............... ..................... 3. avadhijJAna 4. manaHparyava jJAna ............ .............. 317 5. kevala jJAna ......... .... 307 ............. 318
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ / . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ ........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............. .......... sarvajJatA kyoM ? ......... pAMca pramANa .......... anumAna pramANa ........... vyApti. naya aura nikSepa. naya ............. naigamanaya ............. ............... saMgrahanaya ........... vyavahAra naya............. RjusUtra naya ........ zabda (sAMprati) naya ... ............ samabhiruDha naya..................... ................................ evaMbhUta naya ............... nikSepa. nAma-sthApanA-dravya nikSepa .......... .......... bhAva nikSepa .... ................... anekAntavAda (= syAdvAda sApekSavAda) saptabhaMgI ................ eka hI vastu meM nityAnitya dharma . utpAda-vyaya-dhrauvya .................. saptabhaMgI ........... para paryAya apane kaise? ........ .............. cAra anuyoga ..... PR 19 / .................................................... ............ ............ .............. ...........
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma kI prAcInatA ke pramANa yaha bAta veda, purANa, upaniSad tathA bhAratIya evaM pAzcAttya vidvAnoM ke maMtavyoM se satya pramANita ho cukI hai ki jainadharma anya samasta dharmo kI apekSA prAcIna hai / 'jainadharma ane tenI prAcInatA' nAmaka pustaka kI prastAvanA meM paM. zrI ambAlAla likhate haiM - "spaSTa rupeNa bauddha dharma hajAra varSa pUrva hI pragaTa huA hai / yahI nahIM, bhagavAna buddha ne jaina siddhAntoM kA anubhava kiyA thA / jaina siddhAntoM meM pratipAdita mArga- parAkASThA se ubakara (ukatAkara) hI unhoMne madhyamamArga pracalita kiyA / vahI bauddha dharma ke rUpa meM prasArita huA / yaha tathya aitihAsika hai / " vedoM meM katipaya nAma aise spaSTa haiM ki ve jainadharma ke tIrthaMkaro ke nAmoM kI sUcanA dete haiM / zrImad bhAgavatakAra ne zrI RSabhadeva kA caritra atIva spaSTa karane kA prayatna kiyA hai / unheM hindudharma ke 24 avatAro meM bhI sthAna pradAna kiyA hai / isa se jainadharma kI prAcIna paramparA kA spaSTa patA calatA hai / "bhagavAna mahAvIra ke 11 gaNadhara aura unake bAda honevAle kaI dhuraMdhara jainAcArya adhikatara vaidika zAstroM ke vidvAna brAhmaNa the / unhoMne apanI (vaidika) jJAna kI apUrNatA se asantuSTa hokara jaina dharma kI dIkSA aMgIkAra kI thI / saMsAra ke vividhadharma to una-una mukhya vyaktiyoM ke nAma se vikhyAta hue / gautama buddha nAmaka vyakti - 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ se bauddha dharma, IsAmasIha nAmaka vyakti se IsAI dharma, ziva se zaiva dharma, viSNu se vaiSNava dharma, hajarata muhammada se islAma dharma, isI prakAra anya aneka dharma viziSTa vyaktiyoM ke nAma se prasiddha hue / paraMtu isa prakAra jaina dharma 'RSabha' nAma ke vyakti yA 'pArzva' nAma ke vyakti athavA 'mahAvIra' nAmaka vyakti ke kAraNa RSabhadharma, pArzva dharma, kiMvA mahAvIra dharma ke rUpa meM vikhyAta nahIM huA / vastutaH 'jaina' -dharma guNa- niSpanna nAma hai / "jo rAga-dveSAdi AbhyaMtara zatruoM para vijaya prApta karatA hai vaha 'jina' kahalAtA hai / " jina dvArA kathita dharma 'jaina dharma' kahalAtA hai, aura jainadharma kI upAsanA karanevAle ko jaina kahate haiM / jaise sAgara meM saba nadiyAM samA jAtI hai, vaise hI jaina dharma meM sabhI darzanoM kA samAveza haiM / anya vividha darzana eka eka naya kA Azraya lekara pravartita hue haiM / jaba ki jaina darzana saptanaya dvArA guMphita hai / jainadarzana kI sUkSmAtisUkSma karmapaddhati, jIvavijJAna sUkSma tapamImAMsA, navatattva kA suMdara svarupa, syAdvAda-anekAMtavAda kI viziSTatA, ahiMsA-tapa kI parAkASThA, yoga kI advitIya sAdhanA tathA vratoM-mahAvratoM kA sUkSmarIti se prarUpaNA va pAlana... Adi kI tulanA meM Aja taka koI bhI darzana samartha nahIM ho sakA hai / vizva ke dharmo meM saba prakAra se yadi koI dharma pUrNa dharma haiM to baha jaina dharma hI hai / vizvazAMti kA mArga pradarzita karane kI kSamatA rakhanevAlA yadi koI mArga hai to vaha jainadharma ke siddhAntoM meM hI nirdiSTa hai / 0 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kI atiprAcInatA meM jainetara zAstra ke pramANa jaina dharma jainetaroM ke prAcInatama vedoM aura purANoM se pUrva bhI vidyAmAna thA, isa bAta ke nimna likhita pramANa haiM, [1] "kailAse parvate ramye, vRSabho'yaM jinezvaraH / cakAra svAvatAraM yaH, sarvajJaH sarvagaH zivaH" / / 1 / / (ziva purANa) arthaH-"(kevalajJAna dvArA) sarvavyApI, kalyANa svarUpa, sarvajJa isa prakAra ke RSabhadeva-jinezvara manohara kailAsa (aSTApada) parvata para avatarita hue / " [2] "raivatAdrau jino nemiyugAdirvimalAcale / RSINAmAzramAdeva, muktimArgasya kAraNam" / / 2 / / (prabhAsapurANa) arthaH- raivatagiri (giranAra) para neminAtha, aura vimalAcala (zatrujayasiddhagiri) para yugAdi (AdinAtha) padhAre / ye girivara RSiyoM ke Azrama hone ke kAraNa muktimArga ke hetu haiM / " [3] "aSTaSaSTiSu tIrtheSu, yAtrAyAM yat phalaM bhavet / AdinAthasya devasya, smaraNenApi tad bhavet" / / 7 / / __ (nAga purANa) - 22
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH- '68 tIrthoM meM yAtrA karane se jo phala milatA hai' vaha phala AdinAtha-deva kA smaraNa karane se bhI prApta hotA hai / " (zrI RSabhadeva kA dUsarA nAma AdinAtha bhI hai / ) [4] "arhantA citpuro dardhe'zeva devAvartate" / / 4 / / [a 4-4-32-5 Rgveda arthaH-"jaise sUrya kiraNoM ko dhAraNa karatA hai, vaise / arihaMta jJAna kI rAzi dhAraNa karate haiM / " [5] "marudevI ca nAbhizca bharate kulasattamAH / aSTamo marudevyAM tu, nAbhijAta urukramaH" / / 5 / / darzayan vartma vIrANAM, surAsuranamaskRtaH / / nItitrayANAM kartA yo, yugAdau prathamo jinaH" / / 6 / / (manusmRti) arthaH- "bharatakSetra meM chaThe kulakara marudeva aura sAtaveM nAbhi hue / AThavA~ kulakara nAbhi dvArA marudevI se utpanna vizAla caraNavAlA RSabha huA / vaha vIra puruSoM kA mArgadarzaka, surAsura dvArA praNata tathA tIna nItiyoM kA upadezaka, yuga ke prArambha meM jina huA / " A 230
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ "nAhaM rAmo na me vAMchA, bhAveSu ca na me manaH / zAntimAsthAtumicchAmi, svAtmanyeva jinoyathA" | 7 || (yogavAziSTha) arthaH- "maiM rAma nahIM hU~, merI koI icchA nahIM, padArtho meM merA mana nahIM / jisa prakAra 'jina' apane AtmA meM zAnta bhAva se sthira rahate haiM usI prakAra zAMta bhAva se maiM svAtmA meM hI rahanA cAhatA jainadharma ke viSaya meM pAzcAttya vidvAnoM ke mantavya__ jaina dharma saba prakAra se svataMtra hai, isa ne anya kisI dharma kI nakala yA anukaraNa nahIM kiyA / Do. harmana jekobI jaina dharma hindu (vaidika) dharma se sarvathA bhinna aura svataMtra dharma hai / pro. meksamUlara jaina dharma kI sthApanA, prArambha, janma kaba se huA, isa kI zodha karanA prAyaH asaMbhava hai / hindustAna ke dharmoM meM jaina dharma saba se prAcIna hai / jI.je. Ara.pharalAMga 0 240
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma ke mukhya (siddhAnta) tatva vijJAna ke AdhAra para racita haiM / jaise jaise padArtha-vijJAna pragati karatA jAtA hai, vaise vaise vaha jaina dharma ke siddhAMto ko sidhdha kara rahA hai / " Do. ela. pI. TesITorI (iTAlI) 'mujhe jaina dharma ke siddhAnta atyanta priya haiM / merI yaha icchA hai ki mRtyu ke pazcAt agale janma meM maiM jaina kula meM janma lUM / ' jyorja barnArDa zo bauddha dharma ke saMsthApaka gautama buddha se pUrva jainadharma ke anya 23 tIrthaMkara ho cuke the / impIriyala gajeTiyara opha inDiyA jaina dharma ke viSaya meM bhAratIya vidvAnoM ke mantavyoM ahiMsAtatva ke saba se mahAna pracAraka mahAvIra svAmI hI the / ma. gAMdhIjI 'mahAvIra kA satya saMdeza hamAre hadaya meM vizvabaMdhutva kA zaMkhanAda karatA hai / / sara akabara udairI vedAntAdi anya zAstroM se pUrva bhI jaina dharma kA astitva thA 250
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa meM mujhe leza mAtra bhI saMdeha nahIM hai / ___ paM. rAmamizra AcArya _ 'ahiMsA kI anokhI bheMTa jaina dharma ke pravartaka tIrthaMkara paramAtmAoM ne hI pradAna kI hai / ' Do. rAdhAvinoda pAla mahAvIra ne duMdubhinAda se hindustAna meM saMdeza phailAyA ki dharma vAstavika hai / yaha Azcarya kI bAta hai ki isa sandeza-zikSA ne deza ko vazIbhUta kara liyA / Do. ravIndranAtha TAgora zrI mahAvIrajI dvArA pradarzita mArga kA anusaraNa karane se hama pUrNa zAMti prApta kara sakate haiM / Do. rAjendraprasAda vedAnta darzana se pUrva jaina dharma pracalita thA / jaina- dharma kA pracAra sRSTi ke AraMbha kAla se hI thA / Do. satIzacandra apane se pUrva ho gaye 23 maharSiyoM athavA tIrthaMkaroM dvArA die gae upadeza kI paramparA kA vardhamAna (mahAvIra svAmI) ne Age baDhAyA / IsvIsan pahale RSabhadeva ke asaMkhya upAsaka the / ise siddha . . .. . . .. . ...
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane ke lie aneka pramANa upalabdha haiM / yajurveda meM bhI tIrthaMkaroM ko mAnyatA pradAna kI gaI hai / anaginata samaya athavA yugAnuyuga se jaina dharma pracalita rahA hai / Do. rAdhAkRSNan jainadharma kA sarala paricaya (1) jagat kA sarjana aura saMcAlana sujJa ko jijJAsA hotI hai, (1) jagat kyA hai? isakA sarjana va saMcAlana kaise? (2) maiM kauna hU~? (3) merA kartavya kyA hai? ina viSayoM para saMkSepa meM vicAra kareM / (1) jagat kyA hai? :-jagat kevala jar3a padArtha nahIM hai / kAraNa hamArI dRSTi ke sanmukha dikhAI denevAle vyavasthita sarjana aura saMcAlana ko kevala jaDa padArtha nahIM kaha sakatA hai / jaDa meM kisI prakAra kI buddhi, yojanAzakti va udyama dRSTigocara nahIM hotA hai, jo ki aise vyavasthita sarjana va saMcAlana meM ati Avazyaka hai / ataH yaha mAnanA ati Avazyaka hai ki jar3apadArtha ke sAtha jIvatattva (padArtha) bhI kAma karatA hai / vizva meM jIva kI buddhi, 2 270
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ yojanAzakti aura udyama tathA jaDa kI sahAyatA dvArA sarjana hotA hai, saMcAlana hotA hai / saMkSepa meM kaheM to anAdi kAla se jaDa kI sahAyatA aura jIva kA puruSArtha, ina donoM ke sahayoga se jagat meM sarjana-saMcAlana calatA rahatA hai / jIva kI jaisI buddhi va udyama hotA hai usI usI prakAra kI jIva para jaDa karma kI raja cipakatI rahatI hai / karma ke udaya para jIva ko vaise vaise jaDa padArtho kA saMyoga milatA hai aura puruSArtha se nayA nayA sarjana va saMcAlana hotA rahatA hai / udAharaNa ke lie, mAlI to jamIna meM kevala khAda DAlakara bIja votA hai, va pAnI pIlAtA hai, kintu samaya jAne para bhinna-bhinna varNa, rasa, AkRtivAle paudhe, patte, phUla Adi vyavasthita rUpa meM kese taiyAra hote haiM? vahA~ mAnanA hogA ki ve paudhe, patte, puSpa Adi bhinnabhinna jIvoM ke zarIrarUpa haiM jo apane -apane karma se nirmita hai / isase siddha hotA hai ki jIva, unake karma, va jar3a padArtha milakara ke yaha sarjana hotA hai / zarIra-nirmANa ke lie bIja-khAda-bhUmi Adi meM se va vAtAvaraNa meM se pudgala skandha AhAra ke rUpa meM lie jAte __usI prakAra dharatI ke bhItara vividha miTTI, dhAtue~, pASANa Adi jo utpanna hote haiM ve bhI pRthvIkAyika jIvoM kA zarIra hI hai / una jIvoM ke karma kI vicitratA se vaisA-vaisA vyavasthita sarjana huA hai / vaise hI pAnI, agni, vAyu aura vanaspati ke vyavasthita sarjana ke 280
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla meM jIva aura unake jar3a karma kAma kara rahe haiM / karma ke jarie una jIvoM ne miTTI pASANa Adi ke vyavasthita rUpa meM apane zarIra hI utpanna kie hai / ___ekendriya jIva se paMcendriya taka ke jIvoM ke zarIra isI prakAra jIva, unake karma evaM jaDa padArthoM ke sahakAra se banate haiM / jIva ke sahakAra binA kevala jar3a kA bhI sarjana hotA hai, jaise ki saMdhyA ke raMga, bAdala kA garjana, bASpa, chAyA, aMdhakAra Adi utpanna hote haiM / phira bhI jIvoM ke jo vyavasthita zarIra utpanna hote haiM ve unake pUrva karma ke binA nahIM / ve karma bhI jIva ne apane pUrva janma meM zarIra ke dvArA utpanna kie hue hote haiM / ve zarIra bhI isake pUrva ke janma ke karma se banate haiM / isa prakAra zarIra aura karma kI dhArA anAdi kAla se calI AtI hai, zarIra se kama aura karma se zarIra... / isakA tAtparya yaha hai ki saMsAra kabhI zurU nahIM huA hai, kintu anAdi kAla se calatA AyA hai / jaise, bIja meM se phala va phala meM se bIja... | murgI meM se aMDA va aMDe meM se murgI... | yaha dhArA anAdi kI hai / isake badale kabhI bhI prArambha hone kA Agraha rakhA jAe, taba bIja yA phala donoM meM se eka ko paidA honekA mAnanA hogA, aura vaha kAraNa ke binA aise hI bana gayA mAnanA par3egA ! kintu kArya-kAraNabhAva ke siddhAnta anusAra yaha saMgata nahIM, yuktiyukta nahIM hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra ko jIva hI banAtA hai / pUrva janma meM se jIva A kara jahA~ utpanna hotA hai vahA~ ke pudgala ko apane AhAra ke rUpa meM grahaNa karatA hai / va usa AhAra meM se rasa, rudhira Adi kA zarIra banAtA hai / zarIra meM indriyoM ko bhI vahI banAtA hai / yaha saba apane pUrva karma ke anusAra banatA hai / isIlie eka hI mAtA ke garbha meM kramazaH Ae do bacce apane bhinna bhinna karma ke kAraNa hI bhinna bhinna varNa, AkRti, svara Adi bhinna-bhinna vizeSatAvAleM hote haiM | jaina zAstra batAtA hai ki saMsAra meM ekendriya se paMcendriya taka ke anaMta jIva hai / jaise nImaka, miTTI, pASANa, ratna, dhAtue~... AAdi ekendriya pRthvIkAyika jIva hai / unheM zarIra ko ekamAtra sparzanendriya milI hai / jaise samudra, nadI, tAlAba Adi kA pAnI bhI svayaM jIva kA zarIra hai yAnI ve ekendriya apkAyika jIva hai / vaise Aga bhI ekendriya agnikAyika jIva hai / jIva anAdi kAla se sUkSma anaMtakAya vanaspati meM janma-maraNa karatA huA calA AtA hai / saMsAra meM se eka jIva mokSa meM jAtA hai taba ina sUkSma vanaspatikAyika jIvo meM se eka jIva bAhara nikalakara pRthvIkAyika Adika jAti meM utpanna hotA hai, taba vaha avyavahAra rAzi meM se vyavahAra rAzi meM AyA aisA ginA jAtA hai / aba to Age Age dvIndriya, trIndriya Adi banakara yAvat paMcendriya jAti ke nAraka, tiryaMca, manuSya yA deva rUpa meM utpanna hotA hai / isa meM kevala UMce hI UMce caDhatA hai aisA koI niyama nahIM, kintu - 30
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIce ekendriya jAti taka meM giratA bhI hai / isIlie zAstra batAtA hai ki anaMtAnaMta kAla meM apane jIva ne cAro gatiyoM meM anaMtacakra kATe hai / isa meM U~ce bhI car3hA va nIce bhI girA / pra0- ekendriyatA se UMce UMce Ane meM puNya kAraNa hai / kintu vahA~ dharma ke binA puNya kaise niSpanna hotA hai? u0- puNya jaise dharma se paidA hotA hai vaise karmo kA bahuta mAra khAne se (arthAt akAma-nirjarA se) bhI paidA hotA hai / vahA~ karmalaghutA hone se puNyayogya kucha 'zubha' AtmA meM jAgrata hotA hai / isase puNya nipajatA hai / isa prakAra ke puNya se jIva Upara AtA hai, aura pApAcAra se nIcI gati meM gira par3atA hai / (2) mokSa kaise hotA hai? pra0- taba kyA apane jIva ko isa bhavacakra meM isa prakAra bhaTakate hI rahanA hotA hai? u0- nahIM, jina kAraNoM se saMsAra nipajatA hai, unako rokakara jIva unase viparIta kAraNa kA sevana kare, to saMsAra kA anta va mokSa niSpanna ho jAe yaha bilakula yuktiyukta hai / yaha isa prakAra, mithyAtvAdi kAraNoM se jIva kA bhavabhramaNa hotA hai; va unakA tyAga kara samyagadarzanAdi upAyoM ke sevana se bhava se mukti hotI hai / / 0 31
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0- zAstra batAtA hai ki jIva ne atIta anaMtakAla meM anaMta bAra manuSya janma pAyA va una meM anaMta bAra cAritra bhI liyA, to phira mokSa kyoM na huA? ___ u0- mokSa zuddha dharma kI sAdhanA se hotA hai / zuddha dharma vItarAga sarvajJa bhagavAna se kathita dharma ko hI kahate hai / usakI bhI sAdhanA viSaya vairAgya ke sAtha-sAtha hI ho, tabhI vaha zuddha dharma hai / alabatta; atIta ananta kAla meM anaMta bAra cAritra liyA, kintu vaha mAnavabhava ke sukha, sanmAna kI yA devabhava ke sukhoM kI lAlaca se liyA / viSaya vairAgya ke sAtha cAritra le evaM pAle, taba to alpa bhava meM mokSa ho sakatA hai / yahA~ hama vItarAga sarvajJa tIrthaMkara bhagavAna ke dharmazAsana ke sAtha Arya-mAnavajanma pAe hai / taba viSaya-vairAgya ke sAtha usa dharmazAsana kI ArAdhanA karanI vahIM hamArA ananya kartavya pra0- viSaya vairAgya kaise hotA hai? u0- mana meM yaha vicAra AnA cAhie ki indriyoM ke jina viSayoM ke sevana se Aja tRpti pAtA hU~, kala unhIM viSayoM kI phira bhUkha khar3I hogI / vahA~ bhI viSayoM se usakI tRpti karane para bhI nae dina nayI viSaya-bhUkha khar3I hotI hai / taba (1) aisA viSaya-sevana kA begAra zrama-kyoM uThAnA? uparAnta (2) jIvana samApta hote hI saba naSTa ! bAda nae janma meM nayA zarIra-nirmANa ! aura nayA viSaya 0 32
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevana yaha jIva kI biDambanA hai / (3) "ugra viSaya-lagana se saMsAra ke halke bhavoM meM bhaTakanA par3atA hai / vahA~ to kabhI gaMde viSayoM kI bhI lagana rahatI hai, jaise suvara ko viSThA kI, kaue ko kapha lITa kI !", viSayoM kA isa prakAra ciMtana karane se unake prati ghRNAnapharata-abhAva utpanna hotA hai / vaise, jisa saMsAra meM biDambanA hai, usa saMsAra se bhI sujJa jIva uba jAtA hai / yahIM vairAgya hai / aise vairAgya ke sAtha tIrthaMkara kathita dAna-zIla-tapa-bhAvanA va samyagdarzana jJAna-cAritramaya dharma meM hI puruSArtha lagAe taba jIva kA mokSa hotA hai / kAryamAtra meM 5 kAraNa jarUrI itanA dhyAna meM rahe ki jagata meM sAmAnya rUpa se koI bhI kArya bhavitavyatA, svabhAva, kAla, karma va puruSArtha -ina pAMca kAraNoM se hotA hai / (1) bhavitavyatAH- isane hameM anAdi sUkSma anaMtakAya meM se bAhara nikAlA / kyoM ki vahAM to, yahAM se eka jIva mukta hone para 'kauna jIva bAhara nikale?' isa kI vyavasthA bAkI ke cAra kAraNa nahIM kara sakate haiM / yaha to bhavitavyatA hI vyavasthA karatI hai / jisakI bhavitavyatA balavAna hotI hai vaha jIva anAdi nigoda se bAhara AtA hai / (2) bAda 'bhavyatva' svabhAva hI jIva ko zuddha dharma kI ora khIMca lAtA hai / abhavya ko mokSa hI nahIM, to zuddha dharma bhI nahIM / (3) acaramAvarta kAla kI samApti jIva ko caramAvarta kAla yAnI mokSa 033
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga- sAdhanAyogya kAla meM lA detI hai / (4) bAda jIva ke karma jIva ko ArAdhanA kI sAmagrI se saMpanna manuSyabhava meM lA dete haiM | aba yahA~ (5) aMtima kAraNa cAritradharma kA jIva kA 'puruSArtha' jIva ko Age Age bar3hAkara mokSataka pahu~cAtA hai / aba yahA~ pUchA jAe kI cAritradharma kyoM nahIM lete ho? isakA agara uttara kareM ki-'hamArA puNyakarma kA udaya nahIM hai, to yaha jhUThA uttara hai / kahanA cAhie ki 'hamAre puNyakarmane to hameM yahA~ taka lA diyA hai, aba puruSArtha kareMge tabhI dharma hogA / ' mukhyatayA saMsAra ke viSaya meM zubhAzubha karma kAma karate haiM, jaba ki dharma ke viSaya meM puruSArtha kAma karatA haiM / dharma eka vRkSa hai: isakA bIja satprazaMsAdi___ agara AtmA meM kisI bhI dAnAdi yA kSamAdi dharma kA pAka nipajAnA hai, to pahale usa dharma ke bIja bone cAhie / 'bIjaM satprazaMsAdi'- bIja hai usa dharma kI nirmAya (mAyA rahita) samyak prazaMsA-AkarSaNa-ahobhAva / tapasvI kA julusa dekhakara loga prazaMsA karate hai-'aho ! kaisA tapasvI !' yaha prazaMsA una logoM ke dila meM tapa-dharma kA bIja botI hai / bAda meM usa dharma kI cintA-abhilASA, dharma kA zAstrazravaNa, evaM dharmapravRtti kA abhyAsa (prekTisa) hotI hai / yaha saba bIja para aMkura-nAla-patra-puSpa hai / anta meM 'phalapAka' ke rUpa meM vaha dharma siddha hotA hai / 2 348
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga kI dRSTi se dekheM to jIvana meM pahale samyagdarzana svarUpa mokSamArga lAne ke lie jIvana meM mArgAnusArI guNoM kA abhyAsa jarUrI hai / evaM samyaktva kI karaNI meM jinapUjA, gurubhakti, jIvadayA, vrataniyama, jinavANI-zravaNa Adi kA udyama karanA jarUrI hai / isase samyag darzana AtA hai / Age bar3hakara samyak cAritra kA puruSArtha karanA hotA hai / cAritra kI parAkASThA meM vItarAgatA, kevalajJAna va mokSa hotA hai / (3) jIvana meM dharma kI kyA jarUra hai? jIvana meM sukha kI jitanI jarUra hai usase to kaI gunI adhika dharma kI jarUra hai, (1) kyoM ki sabhI zAstra 'sukhaM dharmAt, duHkhaM pApAt' arthAt 'dharma se sukha, aura pApa se duHkha'- yaha sanAtana satya batAte haiM / tAtparya, jaba sukha dharma se hI milatA hai, va hameM jaba sukha kI hI kAmanA hai, taba sahaja hai ki hameM dharma ati jarUrI hai / (2) vyavahAra meM bhI hama dUsaroM ke pAsa se yahI apekSA rakhate haiM ki "ve hameM nahIM mAreM, yAnI hamArI hiMsA na kareM, hamAre sAmane jhUTha na boleM, hamArI vastu kI corI na kareM, hamArI strI ke sAmane nahIM dekheM va hamAre parigraha meM rukAvaTa na kareM / " yaha dUsare meM jo ahiMsA, jUTha tyAga Adi kI hameM apekSA hai, ye kyA hai,? ye 'ahiMsAdi dharma' kI hI apekSA hai | agara dUsaroM ke pAsa se hama 5 350
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI hI apekSA rakhate haiM, taba dUsaroM ko bhI hamAre pAsa se isI dharma kI hI apekSA hai ki,- 'hama usako na mAreM, usake Age jhUTha na boleM......' ityAdi / nAstika ko bhI anyoM kI tarapha se aise hI dharma kI hI apekSA rahatI hai / pra0- ThIka, aise ahiMsAdi dharmo kI apekSA ho, kintu devadarzana, guruvaMdana, dAna, zIla, tapa Adi dharma kI kyA jarUra hai? ___ u0- agara hama samajhate haiM ki hamArA mAnavajanma anArya evaM pazu Adi kI apekSA bahuta U~cA hai, to hamArA jIvana bhI aise uccakoTi kA hI honA cAhie na? ucca banatA hai, - viSayavairAgya, udAratA, umadApana, ucca tAttvika-AdhyAtmika vicArasaraNI se, evaM pUjyo aura upakAriyoM ke prati vinaya-sevA ityAdi uttama jIvanakaraNI se / jIvana meM ye lAne ke lie hameM sarvocca koTi ke jIvanavAle devAdhideva, tyAgI sad.guru evaM dharmAtmAoM kA avalaMbana karanA paDegA / unake uttama AdarzoM ko hamArI dRSTi ke sAmane satata rakhanA paDegA, jisa se aisA jIvana jInA sarala ho sake / kITa-pazu-anArya manuSya becAre yaha kahA~ se kara sake? uttama puruSoM ko Adarza rUpa meM hamArI dRSTi ke sAmane rakhane ke lie devadarzana, pUjA, guruvaMdana, gurubhakti, guru ke upadeza kA zravaNa, dharmAtmAoM kA saMparka evaM dAna-zIla-tapa Adi dharma karate rahenA paDegA aura aisA karanevAloM ke jIvana meM pavitratA, udAra carita evaM paropakAra
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI dikhAI par3ate haiM / sArAMza, deva-guru-bhakti-dayA-dAna-zIla-tapa Adi dharma kI AvazyakatA isalie hai ki (1) ina se pApakSaya evaM puNyopArjana hotA hai, aura isa puNya se paraloka meM sadgati milatI haiM / (2) dAna-zIla-tapa se isa jIvana meM bhI hamAre meM parArthavRtti, pavitratA evaM sahiSNutA Adi ke baDhiye guNa prApta hote haiM, jina se jIvana sukhada va zAMtimaya banatA hai / __(3) jisane jIvana meM aise bahuta se dharmakRtya kie haiM, usako jIvana ke aMtima kAla meM una dharmakRtyoM kI anumodanA evaM sadgati kA AzvAsana milatA hai / vaha samajhatA hai ki 'ina dharmakRtyoM se maiM acchI gati meM TrAnsaphara honevAlA hU~ / ' vAste hI mRtyu para use kheda nahIM, aura vaha hasatA-khilatA maregA / jIvana meM jisane dharma kiyA hI nahIM hai, vaha kisa para aisA AzvAsana le sake? use to rote rote hI maranA par3atA hai / kahie, manuSya-janma kA antima kAla acchA lAne ke lie bhI jIvana meM dharma kI hI bahuta AvazyakatA (4) hama mAnava-janma jo pAe haiM, vaha pUrva janma ke dharma se hI pAye haiM, nahIM kI pApoM se / agara pApoM se mAnava-janma milatA ho, RR 378
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba to sArI duniyA pApa kara rahI hai, to ve saba ke saba dUsare janma meM mAnava ho jAe !! taba to mAnavoM kI saMkhyA asaMkhya-anaMta dikhAI par3e ! kintu aisA dikhatA nahIM hai / isase yaha sUcita hotA hai ki jaise pUrvajanma ke dharma se hI hama mAnava janma pAe~, vaise hI isa janma meM bhI hama agara dharma karate raheMge, tabhI hameM agale janma meM mAnava janma milanevAlA hai / (5) jagat meM jo sad vyavahAra calatA hai, vaha anADI logoM ke pApajIvana se nahIM, kintu sajjanoM ke dharma-jIvana se calatA hai / vAste jIvana meM dharma atyanta jarUrI hai / "vyasanazatagatAnAM, klezarogAturANAm , maraNa-bhayahatAnAM, duHkhazokArditAnAm / jagati bahuvidhAnAM, vyAkulAnAM janAnAM, zaraNamazaraNAnAM, nityameko hi dharmaH" / / bhAvArthaH- saiMkaDo saMkaTa-grastoM ke lie, kleza va rogoM se pIDitoM ke lie, maraNa-bhaya se trastoM ke lie, duHkha-zoka se vyathitoM ke lie, tAtparya, aneka prakAreNa vyAkuloM ke lie, tathA azaraNa (nirAzritoM) ke lie saMsAra meM sadA dharma hI eka mAtra zaraNa hai / SA 380
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) jagat kartA kauna? Izvara nahIM ! Izvara jagat ko banAte nahIM, kintu batAte hai / vizva kA sRjanasaMcAlana koI Izvara nahIM karatA / isakA sRjana va saMcAlana to jIva aura sahArA karma kA / yadi aisA na mAnakara hama Izvara ko jagat-kartA mAne to aneka prazna upasthita hote haiM / jaise ki (1) Izvara ko kyA prayojana hai jisake nimitta vaha isa samasta duvidhA meM grasta ho? (2) vaha amuka prakAra kA hI nirmANa kyoM karatA hai? (3) izvara ko dayAlu mAnA gayA hai / yadi izvara ko jagatkartA mAnA jAe to kyA vaha dayAlu izvara jIva ko duHkha denevAle pradArthoM kI racanA kara sakatA hai? ___ (4) Izvara yaha samasta racanA kisa zarIra se karatA hai? vaha zarIra kaise banA? kisase banA? ityAdi / ina praznoM ke uttara para vicAra karane se Izvara ke viSaya meM eka vicitra-sA citra prastuta hotA hai / jaise ki (1) yadi Izvara kisI prayojana ke binA hI sRSTi aura saMhAra 5 390
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai to use mUrkhatApUrNa khela kahA jAegA / (2) yadi vaha krIDAvaza karatA hai to use bAlaka kahA jAegA / (3) yadi vaha dayAvaza aisA karatA hai to vaha saba ko sukhI banAe aura saba ke lie sukha sAdhanoM kA nirmANa kareM / aisA karate nahIM hai, isa se usameM dayA kI truTi mahasUsa hotI hai / (4) yaha kahA jAtA hai ki "Izvara to nyAyAdhIza hai / ataH vaha jIva ke aparAdhoM kA daMDa dene ke lie duHkha ke sAdhanoM kI racanA karatA hai / " aba yahAM prazna khar3A hotA hai ki, - yaha saba kucha karane kI kSamatAvAlA Izvara to sarva - zaktimAna ginA jAe, aura use dayAvAna to mAnA hI gayA hai, to vaha Izvara jIva ko aparAdha hI kyoM karane detA hai? jisake phalasvarupa use bAda meM daMDa denA paDe? yadi pulisa apanI A~khoM ke sAmane hI kisI ko dUsare kI hatyA karate hue dekhatI rahe, to vaha pulisa bhI aparAdhI ginI jAegI / taba kyA Izvara ko aparAdhI gineMge? athavA kyA aisA mAna leMge ki sarvazaktimAna Izvara ke pAsa aparAdhI ko rokane kI zakti nahIM hai? yA kyA 'vaha nirdaya hai' aisA mAnA jAe?' isake atirikta kucha aura bhI prazna upasthita hote haiM :(1) yadi Izvara vizva kA nirmANa va saMcAlana karatA hai to yaha saba kucha kahAM baiThakara karatA hai?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) yadi Izvara sAkAra yAnI sazarIra hai to usake zarIra kA nirmAtA kauna? (3) yadi use nirAkAra mAnate ho to nirAkAra aisA Izvara isa sAkAra vizva kI racanA kisa prakAra kara sake? sArAMza yaha hai ki Izvara jagat kA kartA nahIM hai / yadi jIvoM ke jaise karma tadanusAra Izvara unakI racanA karatA hai to daraasala kartA karma hue, Izvara kartA nahIM / tAtparya, Izvara jagat ko banAnevAle nahIM kintu batAnevAleM haiM / Izvara yAnI sarvajJa tIrthaMkara bhagavAna samagra vizva kA svarUpa batAte haiM / evaM vizva ke aMtargata jaDa-cetana dravyoM kI gati-vidhiyA~ spaSTa karate haiM, arthAt unake viSaya meM yathArtha prakAza DAlate haiM / pra0- vRkSa, patthara kI khAna Adi meM kATane chedane ke bAda lambe samaya para jaise ke vaise Izvara kartRtva ke binA kaise eka rUpa meM bhara jAte haiM? u0- jaise mAnava-zarIra meM jIva kI zaktivaza ghAva bhara jAtA hai, vaise vahAM bhI ekendriya jIva kI zaktivaza akhaMDa ho jAtA hai / per3a, khAna Adi meM jIvasattA hone meM yahI pramANa hai / mAnavazarIra meM jIva rahane taka ghAva bhara jAtA hai, va jIva nikala jAne ke bAda zarIra jaDa nirjIva ho jAne se ghAva nahIM bharatA hai, vaise SR 41
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI per3a, khAna Adi meM banatA hai / ___dharatI, khAda, bIja, pAnI Adi ke vidyamAna hone para bhI vahAM jIvoM kA praveza ho jAne para hI ve jIva khurAka lekara bIja meM se hare aMkura, katthaI tane, hare patte, gulAbI phUla, madhura phalAdi rUpa meM apane apane zarIra banAte hai / (7) dharma parIkSA prazna hai ki kauna sA dharma vAstavika saccA dharma ho sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki jo dharma svarNa ke samAna kaSa, cheda aura tApa kI trividha parIkSA meM saccA utare, uttIrNa ho, saphala ho, vahI saccA dharma hai / aisA dharma hI AdaraNIya hai / trividha parIkSA isa prakAra hai, (1) kaSa-parIkSA :- 'kaSa' arthAt kasauTI parIkSA meM vaha uttIrNa hai jisa meM ucita 'vidhi-niSedha' kA kathana ho ! arthAt 'karane yogya karane kA aura na karane yogya kA tyAga karane' kA Adeza ho / udAharaNa ke rUpa meM kahA ki-'tapa-svAdhyAyAdi karanA' yaha kathana 'vidhi' hai / 'hiMsAdi nahIM karanA' yaha kathana -'niSedha' hai / ye vidhiniSedha ucita hai, yogya hai / (2) cheda-parIkSA :- vidhi-niSedha ke anurUpa yAnI yogya/saMgata S 420
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra-anuSThAna jisa dharma meM AdiSTa ho vaha dharma 'cheda' parIkSA meM uttIrNa mAnA jAtA hai, jaise ki vaidika dharma meM pahale to niSedha kiyA gayA ki 'kisI jIva kI hiMsA na kI jAe / ' kintu bAda meM anuSThAna ke rUpa meM Adeza diyA ki 'pazuoM ko mArakara svarga kA arthI yajJa kare' isa anuSThAna ko pUrva 'niSedha' Adeza ke anurUpa nahIM kahA jA sakatA / kintu jainadharma meM sAdhu ke lie kathana hai- 'samiti-gupti kA pAlana karo, arthAt isa prakAra calo, bolo, uTho, baiTho, bhikSA lo, jisa meM ahiMsA ho, jIva rakSA ho' | gRhastha zrAvaka ke lie bhI sAmAyika, vrata, niyama, guru-bhakti, devabhakti Adi ke anuSThAna isa prakAra ke batAe gae haiM ki ve vidhi-niSedha se viparIta nahIM hai, unake anurupa haiM / (3) tApa-parIkSA :- jisa meM vidhi niSedha aura AcAra-anuSThAna yuktiyukta bane-upapanna bana sake aise hI tattva aura siddhAnta mAnya hoM, yaha dharma tApa parIkSA meM uttIrNa hai / ___vedAnta meM tattva yaha mAnA ki- 'vizva meM ekamAtra zuddha buddha AtmA hI tattva hai / lekina yadi aisI bAta ho to vidhi-niSedha kisa lie? niSedha haiM ki- 'kisI jIva ko mAranA nahI' yadi AtmA eka hI hai, dUsarI AtmA hI nahIM hai, to phira hiMsA kisa kI? kauna kise mAratA hai? FE 430
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddho ne tattva mAnA ki 'AtmA ekAntataH kSaNika hai' yaha bhI asaMgata hai, kyoMki yadi AtmA kSaNika hai to niSiddha hiMsA ke anAcaraNa kA phala, tathA vihita tapa-dhyAna ke AcaraNa kA phala kise milegA? kyoMki hiMsA athavA tapa-dhyAna karanevAlI AtmA to kSaNa meM naSTa ho gaI ! ataH siddha huA ki kSaNikatva siddhAnta vidhiniSedha ko saMgata nahIM hai / __evaM ekAntavAda ke siddhAntoM meM bhI asaMgati hai / jaise, nyAyadarzana ke mata meM jIva ekAntarUpa se nitya hai / isameM bhI asaMgati hai, kyoMki ekAnta nitya meM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM ho sakatA; taba to phala ke bhoga ke lie Avazyaka parivartana kA avakAza hI kahA~ rahegA? yadi aisA parivartana nahIM hogA to vidhi-niSedha kisa para lAgU hogA? ataH aise tattva-siddhAMta kI mAnyatA meM vidhi-niSedha aura AcAraanuSThAna saMgata nahIM ho sakate / jainadharma kA kathana hai, tattva meM 'AtmA ananta hai, aura 'anekAntavAda ke siddhAnta meM AtmA nityAnitya hai / ' ataH vidhiniSedha aura AcAra, ye tattva evaM siddhAnta ke sAtha saMgata hai | tattva se AtmAoM kI anantatA ke kAraNa eka dvArA dUsare kI hiMsA kA praMsaga saMbhava hai | siddhAnta se nityAnitya hone ke kAraNa jIva dravyarUpa se nitya hai, aura paryAya (avasthA) rUpa se anitya hai / avasthA meM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha parivartana hone ke kAraNa phala bhogane ke lie dUsarI avasthA kI pUrI pUrI saMgatatA hai / isa prakAra jainadharma kaSa, cheda aura tApa; ina tIna parIkSAoM meM uttIrNa hone ke kAraNa sauM Taca ke sone ke samAna zuddha hai / isase yaha samajhA jA sakatA hai ki dharma kA svarUpa kyA ho sakatA hai / (6) jainadharma yaha vizva dharma hai / jainadharma yaha sacamuca 'vizvadharma' hai, kAraNa ki, (1) jainadharma samagra vizva kA yathAsthita svarUpa pragaTa karatA hai | (2) jainadharma aise niyama, siddhAnta AcAra va tattvoM kA nirdeza karatA hai ki jo samasta vizva dvArA grAhya hai / (3) jainadharma meM iSTadeva ese tIrthaMkara haiM ki jina ke vItarAgatA, sarvajJatA, satyavAditA Adi viziSTa guNa vizva ko mAnya hai / (4) jainadharma samagra vizva ke jIvoM ko apanI kakSAnusAra apunarbaMdhaka avasthA se lekara vItarAgatA taka ke dharmo kA pratipAdana karatA hai / (5) jainadharma meM samasta vizva ke yuktisiddha aura sadbhUta tattvo para prakAza DAlA gayA hai / 2 450
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) jainadharma meM aise anekAntavAda Adi siddhAnta tathA ahiMsA, aparigrahAdi AcAra batAye gaye haiM, jinase samagra vizva kI duHkhada samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA hai / ___ jainadharma meM paramAtma banane kI sola ejansI kisI eka ko nahI dI gai hai vizva meM kisI ko bhI yaha adhikAra mila sakatA hai | mahAtmA gAMdhI ke putra devIdAsa gAMdhI ne laNDana meM ekabAra samartha nATyakAra aura mahAn cintaka jorja barnADa zaoN se prazna kiyA- 'yadi paraloka kA astitva ho to Apa aba yahA~ se dUsarA janma kahA~ lene kI icchA rakhate haiM?' unhoneM uttara diyA- 'maiM jaina honA cAhatA hU~ / ' devIdAsane punaH pUchA-'paraloka meM vizvAsa rakhanevAleM hamAre yahA~ tIsa karoDa hindu haiM / unhe choDakara Apa bahuta choTI kamyunITI (janasaMkhyaka koma) meM janma kyoM cAhate haiM?' barnADa zA ne kahA - 'hindu dharma meM Izvara-paramAtmA banane kA adhikAra (Sole Agency) kisI eka vyakti ko diyA gayA hai / parantu jainadharma meM viziSTa yogyatA se saMpanna koI bhI vyakti AtmA kI unnati-utthAna kara ke paramAtmA bana sakatA hai / to maiM isa paMkti meM kyoM na khaDe hoU~? dUsarA kAraNa yaha hai ki jainadharma meM vyavasthita, kramika va vaijJAnika utkrAntimArga batAyA gayA hai, aisA anya dharma meM nahIM / ' 20 460
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ matalaba, jainadharma hI vizvadharma hai / (7) vizvaH SaDdravya-samUhamayaH paMcAstikAyamaya yaha vizva kyA hai? vizva jIva aura jaDa dravyoM kA samUha hai / jaDa dravyoM meM (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) pudgalAstikAya; ye 4 astikAya, aura (5) kAladravya; ye pAMca Ate haiM / ina meM jIvAstikAya milAne se SaD dravya hote haiM / pra0- astikAya kA artha kyA hai? u0- 'asti' = pradeza (sUkSmAMza) kAya = samUha; pradezoM kA samUha / arthAt 'jisa meM ati sUkSmAMzo kA samUha hai aisA dravya yaha astikAya haiM' / dharmAstikAyAdi pAMca dravyoM meM sUkSmAMza hote haiM, jaise ki AkAza eka akhaMDa dravya hone para bhI 'isa ke amuka bhAga meM sUryodaya hotA hai, dUsare bhAga meM nahIM', yaha 'bhAga' kA vyavahAra isake aMza se hI ho sakatA hai / kAladravya mAtra vartamAna eka samaya rUpa hone se isa meM astikAya (yAnI pradezoM kA samUha) nahIM hotA hai / vAste astikAya pAMca hai aura dravya cha: hai / pra0- dharmAstikAya jaise dravya hone meM pramANa kyA hai? 478
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ u0- (1) dharmAstikAya :- yaha jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka dravya haiM aura vaha lokavyApI lokAnta taka hai / isIlie jIva aura pudgala mAtra lokAnta taka jA sakate haiM; jaise machalI pAnI ke taTa taka hI jA sakatI hai, bAhara nahIM / agara aisA dharmAstikAya dravya nahIM hotA to jIva tathA pudgala gati karate karate anaMta aloka meM bikhara jAte ! taba vizva mAtra lokavyApI vyavasthita rUpa meM raha sakatA nahIM / yahI dharmAstikAya dravya ke astitva kA pramANa hai / (2) adharmAstikAya :- yaha lokavyApI dravya jIva aura pudgala ko sthiratA karane meM sahAyaka dravya hai / udAharaNArtha azakta buDhe AdamI ko calate calate kahIM khaDe rahane meM koI divAra vageraha kA sahArA rahatA haiM / (3) AkAzAstikAya :- yaha aura dravyoM ko avakAza denevAlA AdhAra dravya hai / isake jitane bhAga meM aura dravya rahate haiM, yaha bhAga 'lokAkAza' kahA jAtA hai / yaha 14 rAjaloka pramANa haiM / isase bAhara ke anaMta AkAza ko 'alokAkAza' kahA jAtA hai / pra0- AkAza to zUnya hotA hai, yaha dravya kaise? u0- khAlI zUnya arthAt asat (abhAva) yaha AdhAra nahIM bana sakatA / AdhAra to dravya hI ho sakatA hai / kahate haiM-'choTe ghara meM baDI alamArI kI jagaha nahIM hai / ' yaha 'jagaha' hI 'AkAza dravya kA itanA bhAga' hai / 'yahA~ se iMglenDa taka kA AkAza kama SR 480
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, amerikA taka kA AkAza baDA hai / ' yaha vyavahAra zUnya ko lekara nahIM ho sakatA, kyoM ki zUnya arthAt abhAva / abhAva meM choTA baDA kyA? choTe-bar3e kA vyavahAra dravya ko lekara hI ho sakatA hai / 'choTA dravya' 'baDA dravya' aisA bola sakate hai, kintu 'choTA abhAva (zUnya)', 'baDA abhAva' - aisA nahIM bola sakate / (4) pudgalAstikAya :- pudgalAstikAya vaha hai jisa meM vividha varNa-gandha-rasa-sparza va AkRti haiM / yaha cakSu se spaSTa dikhAI paDate haiM, vAste vaha pratyakSa-pramANa se siddha hai / alabatta; aNu-paramANu Adi pudgala dravya kA cakSu se pratyakSa nahIM hotA hai, phira bhI inake kAryarUpa pratyakSa-siddha sthUla dravya se ve siddha hai / pudgala dravya kA vistAra Age batAyA jAegA / (5) kAladravya- yaha atyaMta sUkSma eka samayarUpa hai / yaha dravya svarUpa hone meM pramANa yaha hai ki vaha kAla hI pudgala dravya meM nayA-purAnA Adi vyavahAra karAtA hai / agara kAladravya hI na ho, to pudgala dravya ko to subaha kyA? yA dopahara kyA? vaha to vahI hai / phira isa meM subaha 'nayA' aura dopahara meM 'purAnA' aisA bhinna bhinna vyavahAra kaise ho sakatA hai? kahanA hogA ki- 'subaha' evaM 'dopahara' yaha kAladravya ke hI saMyoga kA darzaka hai / (6) jIvAstikAya :- yaha jIvadravya jJAna, darzana, vIrya puruSArtha, sukha Adi guNoM se sampanna prasiddha dravya hai / isakA vivecana pUrva
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM AyA hai aura Age bhI AegA / ye mUla cha: dravya zAzvata hai, avinAzI hai / alabatta; inakI avasthAoM meM parivartana hotA rahatA hai / yAnI utpAda, vyaya aura dhrauvya kI mahAsattA kI anubhUti karate hue ina dravyoM meM jo avasthA yAnI 'paryAya' kA parivartana huA karatA hai, vahI vizva kA saMcAlana hai / (8) dravya-guNa-paryAya vizva dharmAstikAyAdi SaD dravyAtmaka hai aura ve dravya mUla rUpa meM svataMtra haiM, va anAdikAla se haiM / 'svataMtra' kA tAtparya- 'eka mUla dravya kabhI bhI apara mUla dravyAtmaka nahIM hotA hai' / 'anAdi kAlIna' kA tAtparya-kabhI bhI ve naye utpanna nahIM hue haiM / ' aba isa para prazna hotA hai ki chaH dravyo meM pudgala evaM jIvadravyo kA saMcAlana (working) kese calatA hai? ___jaina dRSTi se dravyoM kA saMcAlana aura kucha nahIM kintu dravyoM meM guNa-paryAyoM (avasthAoM) kA parivartana mAtra hai / udAharaNArtha-hAthI kharagoza kI dayA kara marake meghakumAra nAma zreNikarAjA kA putra banA / yaha usake Atmadravya meM vaise hAthI-pana kA paryAya (avasthA) naSTa ho manuSyapana kA paryAya (avasthA) kI utpatti huI /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0- guNa aura paryAya meM kyA antara hai / u0- 'sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaH pryaayaaH'| tattvArtha mahAzAstra ke ye do sUtra kahate haiM ki- dravya meM eka / sAtha rahanevAle guNa kahalAte haiM, va kramasara AnevAle paryAya kahalAte haiM / udAharaNArtha-jIva meM jJAna, zraddhA, icchA, sukha Adi eka sAtha hote haiM, ye guNa haiM / kintu bAlapana, kumArapana, vRddhapana isI prakAra manuSyapana, devapana, tiryaMcapana Adi kramasara Ate ye paryAya hai / vaise jaDa-dravya vastra meM jo zvetavarNa, mRdu sparza, Adi eka sAtha rahate hai ve 'guNa' haiM; aura abhI nayA, bAda meM purAnA, pahale amuka kI mAlikI kA, bAda meM anya kI mAlikI kA...ye kramazaH AnevAle saba vastra ke 'paryAya' haiM / ___ jIvadravya ke do prakAra ke paryAya hai,-jJAna, zraddhA, vIrya, tapa Adi svAbhAvika paryAya hai, aura rAga-dveSa-kAma-krodha Adi vaibhAvika athavA aupAdhika yA AgaMtuka paryAya hai / ___ dravyoM meM vaise vaise karma ke udaya evaM anya kAraNoM ke milane para jo guNa-paryAyoM meM utpatti, nAza yA parivartana hotA rahatA hai vahI vizva kA saMcAlana hai / 2 51
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya jIva cha: dravyoM ke guNa paryAyo kA sarala koSTaka dravya guNa svAbhAvikaguNa,-jJAna, | manuSyatva, devatva, bAlakapana, cAritra, sukha, vIryAdi / yauvanAdi / vaibhAvikaguNa, - mithyAtva, raag-dvessaadi| pudgala rUpa, rasa, gaMdha, sparza amuka jAti, (jAtamAta) AkRti, gurutA, laghutA svAmitvasaMbaMdha, kAlasaMbaMdha, amuka sthAnasthAtA, prakAza aMdhakAra AkAza avagAha, avakAzadAna | ghaTAkAza, gRhAkAza dharmAsti- __gati-sahAyakatA | jIva dharmAstikAya kAya pudgala dharmAstikAya adharmA- | sthiti-sahAyakatA jIva adharmAstikAya stikAya pudgala adharmAstikAya kAla nayA purAnA karane kI | vartamAna kAla, bhUtakAla, 'vartanA' bAlya, tAruNya Adi
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat jagat meM padArtha mAtra sat hai, kyoM ki jo sat hai usI kA jJAna hotA haiM / jo asat hai usakA jJAna kabhI nahIM hotA / jaise ki AkAzakusuma, gardabhazRMga / itara loga sat kI vyAkhyA'arthakriyAkArI sat' aisI karate haiM, arthAt kucha na kucha kArya karanevAlA ho yaha sat hai / kintu dhvaMsa-vinAza yaha bhI apanA 'jJAna' kArya karAtA hai / kintu yaha sat kaise kahalAyegA? jaina darzana 'sat' kI vyAkhyA 'utpAda-vyaya-dhrauvya yuktaM sat' aisI karate hai / isa vyAkhyA meM dIpaka jo kSaNa kSaNa naSTa va utpanna hotA hai, yaha bhI AegA aura AkAza jo sadA nitya hai, vaha bhI AegA, kyoM ki dIpaka ke mUlabhUta aNu dhruva (nitya) hai va usameM se nayI nayI jyota utpanna hotI hai aura pUrva pUrva jyota naSTa hotI naSTa jyota ke tAmasa hai / pudgala vAtAvaraNa meM phaila jAkara kAyama rahate hai, to dIpaka bhI utpAda vyaya-dhrauvya yukta banA / vaise hI mahAAkAza dhruva hai aura ghaDA phUTa jAne se ghaTAkAza naSTa huA aura gRhAkAza utpanna huA / udAharaNArtha, -sone kA kaMgana toDakara hAra banAyA vahA~ kaMgana naSTa huA, hAra utpanna huA aura sonA kAyama rahA / sat meM hI aise utpAda-vyaya-dhrauvya hote hai, kintu AkAzakusuma jaise asat meM nahIM / jIva manuSyarUpa meM maratA yAnI naSTa hotA hai aura deva rUpa meM utpanna hotA hai lekina jIvarUpa meM dhruva rahatA hai / kaho,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAre jagata meM utpAda-vyaya-dhrauvya kI mahAsattA vyApaka hai / isa ko agara dhyAna meM rakhA jAe taba vastu ke saMyoga-viyoga meM harSa-zoka nahIM hogA / pra0- sone ke dRSTAMta meM kaMgana naSTa huA sonA kahA~ naSTa huA hai? vaise hI hAra utpanna huA, sonA kahA~ utpanna huA? taba sone meM utpAda - vyaya - dhrauvya tInoM kahA~ Aye? vaise hI utpAdAdi tInoM kaMgana meM kahA~ Aye? hAra meM bhI kahA~ Aye? u0- yaha tumhArA ekAMta darzana hai / anekAMta dRSTi se dekho to tInoM kA isa prakAra samanvaya milegA / sone ko choDakara kaMgana va hAra svataMtra nahIM raha sakate haiM kintu sone ke rUpa meM hI raha sakate haiM / ataH kahA jAe ki kaMgana kA sonA hI sone ke rUpa meM sthAyI rahakara ke kaMgana ke rUpa meM naSTa huA, va hAra ke rUpa meM utpanna huA / sonA dravya hai, aura kaMgana va hAra isa ke paryAya hai / paryAya dravya meM hI Ate jAte haiM / ve dravya ko chor3akara kahIM bhI svataMtra rUpa meM nahIM hote hai / vaise hI guNa bhI svataMtra nahIM kintu dravyAzrita hI rahate hai / vAste 'guNa paryAya yuktaM dravyam' - 'guNaparyAyAH navatattva anaMta janma - maraNa kI paraMparAmaya evaM duHkharupa, duHkha- phalaka 2 540
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura duHkhAnubaMdhI isa saMsAra meM se chuTakArA pAkara mokSa pAne ke lie jainadharma meM darzita mArga "samyagdarzana-jJAna- cAritra" hai / 'samyagdarzana' yaha sarvajJa-kathita tattvabhUta padArtha kI zraddhArUpa hai / vItarAga sarvajJakathita hI tattva yathArtha (sacce) hote haiM; kyoMki sarvajJa bhagavAna anaMtajJAna (kevalajJAna) se samasta vizva ko apanI trikAla avasthA ke sAtha pratyakSa dekhate haiM, yAnI anaMta bhUtakAla, vartamAna kAla va anaMta bhaviSyakAla kI samasta avasthAoM ke sahita sabhI dravyoM kA unheM pratyakSa darzana hai / isalie jaisA pratyakSa meM dekhate haiM vaisA hI jagata ke samakSa nirUpaNa karate haiM, ataH ve hI dravya va ve hI tattva sacce mAnane lAyaka hai / vItarAga sarvajJa bhagavAna ke dvArA kathita aise tattva 'nau tattva' hai,- jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, bandha, nirjarA va mokSa / / ina meM jIva-ajIva tattva 'jJeya' tattva haiM / puNya, zubha Azrava, saMvara, nirjarA va mokSa, ye 'upAdeya' tattva hai / tathA pApa, azubha Azrava va bandha 'heya' tattva haiM / ____ nau tattva ke jJeya, heya, upAdeya aise tIna vibhAga hai / aura 'jJeya' yAnI mAtra jAnane yogya kintu rAga-dveSa karane yogya nahIM / jJeya tattva hai jIva-ajIva / 'heya' tattva hai- pApa, azubha Azrava va bandha / ye tyAga karane yogya hai, Adarane yogya nahIM / tathA 'upAdeya' yAnI Adara karane yogya tattva hai, puNya-saMvara, nirjarA va mokSa / azubha Azrava jaise ki mithyAtva, hiMsAdi pApakriyA, va aprazasta rAga-dveSa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kaSAya), ye heya hai, tyAjya haiM / ina tattvoM para zraddhA aisI honI cAhie ki sarvajJa bhagavAnane jo tattva jisa svarUpa kA batAyA hai, usake prati usake anurUpa pariNati (mAnasika valaNa-vRtti) honI cAhie / __ zubha Azrava yAnI dharmakriyA, puNya, saMvara va nirjarA ko upAdeya svarUpa ke batAye, to unake prati apanI AMtarika pariNati upAdeya svarUpa ke anurUpa yAnI harSa, AkarSaNa va anumodana kI honI jarurI hai / vaise; pApa, azubha Azrava va baMdha ye heya svarUpavAle haiM, to unake prati usake anurupa bhAva bhaya, aruci, abhAva ke hai; to una heya tattva ke prati yaha bhaya Adi bhAva hone cAhie / isa prakAra hameM agara heya tattva azubha Azravake prati, pApasAdhanoM ke prati aruci-bhaya A jAe, to eka dina pApa cale jAe~ge, va dharma-dharmasAdhanAoM ke prati dila meM harSa-AkarSaNa hote rahe to eka dina hama dharma-sAdhanAoM ko apanA leMge / aise Age bar3hate baDhate hama yAvat mokSa taka pahu~ca sakate hai / yaha saba tattvazraddhA Ane para hI hotA hai, vAste tattvazraddhA yAnI samyagdarzana; yaha mUla nIMva hai / usa para vratoM kI imArata khaDI hotI hai / isa se patA calegA ki tattvoM kA akelA-zuSka jJAna ho, kintu apane dila meM anurUpa pariNati na ho, to vaha samyagdarzana hI nahIM hai / isalie samyagdarzana ke lie jIva-ajIva Adi nau tattvo kI 568
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anurUpa pariNati vAlI zraddhA jarUrI hai / nava tattva kA sarala bodha tattva kA nAma tattva kI vyAkhyA 1. jIva 2. ajIva / 3. puNya caitanyalakSaNa yukta (jJAnAdi svabhAvavAlA) caitanya rahita, jaGa-pudgala-AkAzAdi dravya / zubha karma, jinake udaya se manacAhI vastu prApta hotI hai, jaise zAtAvedanIya, yazanAmakarma Adi ke udaya se zarIra ko zAtA evaM yaza Adi milate haiN| 4. pApa 5. Azrava azubha karma, jinake udaya se aniSTa padArtha milate hai, jaise azAtA, apayaza Adi / jisa se AtmA meM karma kA AzravaNa-pravAha vaha AnA-Agamana hotA hai, karmabandha ke kAraNa hai- mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga, pramAda Ate hue karma ko rokane vAlA / jaise kisamyaktva, kSamAdi, pariSaha, zubha bhAvanA, vrataniyama, sAmAyika cAritrAdi / AtmA ke sAtha karma kA dUdha aura pAnIvat 57 6. saMvara 7. bandha
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. nirjarA ekameka (ekIbhUta) honA / karma kI nizcita hotI huI prakRti (svabhAva), sthiti (kAla), ugra maMda rasa, aura pradeza (dala-pramANa), ye bhI bandha hai-, prakRti bandha, sthitibandha Adi karma kA hrAsa karanevAlA bAhya-AbhyaMtara tapa, jaise ki-upavAsa, rasatyAga, kAyAkleza Adi bAhya tapa hai / aura prAyazcitta, vinaya, vaiyAvacca (sevA), svAdhyAya, dhyAna Adi AbhyaMtara tapa haiN| jIva kI karmasambandha se sarvathA mukta aura jIva kA pragaTa anaMta jJAna, anaMta sukhAdi svarUpa / 9. mokSa jIva sarovara meM nau tattva - nau tattva samajhane ke lie sarovara kA dRSTAMta hai / samajhoM ki 'jIva' eka sarovara hai, isameM jJAna, sukha Adi kA nirmalapAnI hai / isa meM Azrava kI nIka ke dvArA karma-kacarA calA AtA hai, yaha hai 'ajIva' (jaDa) dravya / karma kacarA jIva ke sAtha ekameka hotA haiM, yaha 'bandha' hai / ajIva karma-kacare ke do vibhAga hai, - 'puNya' va 'pApa' / kucha acche varNa-gaMdha-rasAdivAle karma hai puNya / azubhavAleM hai pApa / yoM jIva ajIva, puNya, pApa, Azrava, bandha; ye cha: tattva hue /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba Azrava nIka ke Age 'saMvara' kA Dhakkana lagAyA jAe to jIva sarovara meM nayA karmakacarA AnA banda ho jAtA hai / evaM 'nirjarA' - tapa kA tApa diyA jAe to purAne karma sUkha kara naSTa hote calate hai-vaha hai 'nirjarA' / isa prakAra karma sarvathA naSTa hone se, va naye karma AnA ruka jAne se, jIva-sarovara sarvathA nirmala ho jAtA hai, yaha hai 'mokSa' / uparokta cha: ke sAtha ye tIna tattva saMvara-nirjarAmokSa milane se 9 tattva hote hai / ina nau tattva kI zraddhA karanevAlA jIva samyagdarzana pAtA hai, usa kA artha pudgala-parAvarta kAla ke bhItara-bhItara avazya mokSa hotA (10) jIva-dravya : Atmadravya svataMtra hai isake pramANa prazna :- kyA jagat meM jaDa se sarvathA bhinna svatantra cetanaAtmadravya hai? isake astitva meM pramANa hai? uttara :- hA~, svatantra Atmadravya hai va isameM eka nahIM aneka pramANa hai, (1) jJAna, bhrama, icchA, sukha-dukha, rAga-dveSa, kSamA, namratA Adi caitanyamaya dharma haiM, jo varNa-rasAdi se sarvathA vilakSaNa hai / inake AdhAra ke rUpa meM jaDa se vilakSaNa koI dravya honA hI cAhie / 59
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI vilakSaNa dravya svatantra Atmadravya hai / (2) jaba taka zarIra meM yaha svatantra Atmadravya maujuda hai taba taka hI khAe hue anna ke rasa, rudhira, meda Adi keza, nakha Adi pariNAma hote haiM, mRtadeha meM kyoM sAMsa nahIM? kyoM vaha na to khA sakatA hai? aura na jIvita deha ke samAna rasa, rudhirAdi kA nirmANa kara sakatA hai? kahanA hogA ki isameM se Atmadravya nikala gayA hai isIlie / (3) AdamI marane para isakA deha hote hue bhI kahA jAtA haiM ki "isakA 'jIva' calA gayA / aba isameM 'jIva' nahIM hai / " yaha 'jIva' hI Atmadravya hai / (4) zarIra bar3hatA hai, ghaTatA hai / kintu zarIra ke bar3hane ghaTane se jJAna, icchA, sukha-duHkha, kSamA, namratA Adi kisI ke bhI ghaTane bar3hane kA niyama nahIM hai / yaha isa bAta kA pramANa hai ki jJAnAdi zarIra ke dharma nahIM, paraMtu ve AtmA ke dharma haiM / (5) zarIra eka ghara ke samAna hai / ghara meM rasoI, divAnakhAnA, mAlika svayaM ghara nahIM hai / vaha to ghara se pRthak hI hai / usI prakAra zarIra ko pA~ca indriyA~ haiM parantu ve svayaM AtmA nahIM haiM / AtmA ke binA A~kha dekha nahIM sakatI, kAna suna nahIM sakate, aura jihvA kisI rasa ko cakha nahI sakatI / AtmA hI ina saba ko kAryarata rakhatI hai / zarIra meM se AtmA ke nikala jAne para isakA 0 608
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArA kAma Thapa ho jAtA haiM-, jaise ki mAlI ke cale jAne para udyAna ujjADa ho jAtA hai / (6) zarIra vastra ke samAna eka bhogya padArtha haiM / mailA ho jAe to ise dho sakate haiM / use adhika ujalA bhI kiyA jA sakatA hai / tela kI mAliza se va papha-pAvaDara Adi prasAdhanoM se use komala, snigdha, sundara aura suzobhita bhI kiyA jA sakatA hai, kintu yaha sabakucha karanevAlA kauna? svayaM zarIra nahI; kintu zarIra meM vidyamAna AtmA hI yaha saba karatI hai / mRta zarIra dvArA yaha kucha nahIM kiyA jA sakatA / (7) zarIra kI racanA eka gRha ke samAna huI hai / usameM ItanI vyavasthita racanAe~ karanevAlA kauna hai? kahanA hogA ki pUrvopAjita karma ke sAtha paraloka se calI AI AtmA hI inheM karatI hai / yaha karane kI zarIra kI koI guMjAiza nahIM / AtmA zarIra meM se cale jAne para isa kI saba kAryavAhI Thapa ho jAtI hai / (8) indriyoM meM jJAna karane kI yAnI jAnane kI svataMtra zakti nahIM hai; kyoM ki zarIra mRta hone ke pazcAt, indriyA~ pUrvavat rahane para bhI ve kucha bhI nahIM kara sakatI / A~kha kAna Adi paraspara sarvathA bhinna hone ke kAraNa "jo 'maiM' vAdyayantra dekha rahA hU~ vahI 'maiM' zabda suna rahA hU~" 'isa prakAra dRzyarUpa aura zrAvya zabda ko dekhane tathA sunanevAle kA ekIkaraNa bhinna-bhinna indriyA~ nahIM kara
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatI / ' jJAna va ekIkaraNa Adi karanevAlA eka nirAlA svatantra dravya honA cAhie / vahI svatantra Atmadravya hai / ___ zarIra koI eka vyakti nahIM hai / yaha to hAtha, paira, mukha mastaka, chAtI, peTa Adi kA samUha hai / zarIra aisA eka svatantra vyakti nahIM hai jo ina sabakA ekIkaraNa karane meM samartha ho / ataH eka svatantra vyakti ke rUpa meM 'Atma-dravya' svIkAra karanA hogA / jo saba indriyA~ va gAtroM meM se kabhI kisI kA, kabhI kisI kA pravartana, kisI kA parivartana, kisI kA nivartana kara sake / (9) cakSu yA zrotra Adi indriya kA nAza ho jAne para bhI usake dvArA prApta pUrva anubhavoM kA smaraNa kisako hotA hai? kyoM ki yaha niyama hai ki- 'jise anubhava hotA hai vahI smaraNa kara sakatA hai / ' yadi indriya khuda anubhava karanevAlI hotI to vaha to naSTa ho cukI hai / to smaraNa nahIM ho sakatA / vAste anubhava ke rUpa meM smaraNa karanevAlI AtmA ko hI mAnanA hogA, indriya ko nahIM / (10) nae-nae vicAra, bhAva-saMvedana, va icchAe~ Adi karanevAlI, vANI bolanevAlI, indriyoM ko pravRtta karanevAlI, evaM isI prakAra hAtha, pAMva Adi aMgo ko halana-calana karavAne kA prayatna karanevAlI kauna haiM? kahie AtmA hI hai / AtmA hI jaba cAhatI hai taba indriyoM, gAtroM, jIbha va mana ko pravartana-nivartana-parivartana karAtI hai / isa prakAra ina saba kA saMcAlaka svatantra 'AtmA' -dravya siddha hotA hai |
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) 'AtmA nahIM hai' isa kathana se hI pramANita hotA hai ki 'AtmA hai / ' jo vastu kahIM vidyamAna ho, usI kA niSedha kiyA jA sakatA hai / jaDa ko ajIva kahate haiM / yadi jIva jaisI vastu kA astitva hI na ho, to ajIva kyA hai? jagat meM kharokhara brAhmaNa haiM, jaina haiM, tabhI kahA jA sakatA haiM ki amuka AdamI abrAhmaNa haiM, amuka ajaina hai / (12) zarIra ko deha, kAyA, kalevara bhI kahA jAtA hai / ye saba zarIra ke paryAyArthaka athavA samAnArthaka zabda haiM / usI prakAra jIva ke paryAyazabda AtmA, cetana, jJAnavAna Adi haiM / bhinna bhinna paryAyazabda vidyamAna bhinna-bhinna padArtha ke hI hote haiM / isase bhI alaga Atmadravya siddha hotA hai / (13) kisI ko pUrvabhava kA smaraNa hotA hai / yaha samasta smaraNa use apane anubhava jaisA hI pratIta hotA hai / yaha tabhI saMbhava hai jaba AtmA zarIra se anna dravya ho, svatantra dravya ho aura vahI AtmA pUrva janma ke zarIra meM se isa janma meM AI ho / pUrva zarIra dvArA kie gae anubhava pUrva zarIra ke nAza ke sAtha hI yadi naSTa ho gae to unakA smaraNa isa janma meM kaise saMbhava hai? kyA aisA ho sakatA hai ki kisI vastu kA anubhava to koI kare aura usakA smaraNa (anubhUta kA smaraNa) koI dUsarA kareM? pitA dvArA videza meM kie gae anubhavoM kA smaraNa yahAM putra nahIM kara sakatA /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) priya vyavasAya ke lie priya bhI ArAma kA tyAga kiyA jAtA hai; aura priya bhI eka dhaMdhe (vyavasAya) ko chor3akara jyAde paise ke lie anya vyavasAya priya kiyA jAtA hai / isa priya bhI dhana kA vyaya adhika priya 'putra-parivAra' ke lie kiyA jAtA hai / aisA bhI avasara prastuta hotA hai ki jalate hue ghara meM isI priya bhI 'putraparivAra' kA tyAga karake vyakti apane deha ko bAhara nikAlatA hai arthAt svayaM bAhara calA jAtA hai / aisA kyoM? kahanA hogA ki adhika priya ke nimitta usa kI apekSA kama priya kA tyAga kara diyA jAtA hai / kabhI apamAnAdi ke kAraNa koI vyakti AtmaghAta karake zarIra kA bhI tyAga kara detA hai / vaha yaha kArya kisa priya vastu ke lie karatA haiM? kahanA hogA ki adhika priya apanI AtmA ke lie zarIra kA tyAga karatA hai; isa zarIra ko apamAnAdi ke mahAduHkha na sahana karanA paDe isalie yaha vicAra karatA hai ke 'marane ke pazcAt mujhe (merI AtmA ko) na to ise dekhanA par3egA aura nahIM jalanA hogA / ' sabase adhika priya apane jIva ko isa zarIra dvArA dekhane paDate duHkha se mukta karane ke lie Atma-hatyA taka kI jAtI hai / yaha sUcita karatA hai ki AtmA zarIra se pRthak hai / / (15) prItibhojana meM bhAga lenevAlA adhika mAtrA meM parosanevAle se kahatA hai- 'aba aura mata DAlie, yadi maiM adhika khAuMgA to
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA zarIra bigaDegA / ' yaha 'merA' kahanevAlI AtmA alaga dravya siddha hotI hai / yadi zarIra hI AtmA hotA to vaha isa prakAra kahatA'maiM adhika khAUM to maiM bigaDu; kintu koI aisA kahatA nahI hai / isI prakAra DAkTara ko bhI yaha kahA jAtA hai : 'DAkTara sAhaba! dekhie na; rAta meM merA zarIra bigar3a gayA haiM / ' yahA~ yaha nahIM kahA jAtA ki 'rAta meM maiM bigaDa gayA hU~ / ' ina saba pramANa se zarIra se atirikta Atmadravya siddha hotA hai / (11) jIva ke bheda vizva meM jIva do prakAra ke haiM- 1. mukta, aura 2. saMsArI / 'mukta' arthAt AThoM prakAra ke karmoM se rahita / 'saMsArI' arthAt karmabandha ke kAraNa bhinna-bhinna gatiyoM, zarIroM pudgaloM aura bhAvoM meM saMsaraNa karanevAle, bhaTakane vAle / saMsArI jIva ekendriya se lekara paMcendriya taka ke hote haiM / isameM kevala eka-sparzanendriyavAle jIva 'sthAvara' kahalAteM hai / dvIndriya, trIndriya, Adi jIva 'trasa' kahalAte haiM / indriyoM kI ginatI apane mukha para dAr3hI se kAna taka ke krama ke anusAra samajhanI cAhie | ekendriya jIvoM ke kevala sparzanendriya, dvIndriya jIvoM ko sparzana aura rasanA-indriya, trIndriya jIvoM ko ina
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ do ke atirikta ghrANendriya, caturindriya jIvoM ko ina ke sAtha cakSuindriya, aura paMcendriya jIvoM ko inake alAvA zrotrendriya / isa prakAra saMsArI jIva pAMca prakAra ke haiM, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / ina meM ekendriya sthAvara haiM / kaisA bhI jaise agni kA bhI upadrava ho, ye becAre sthAvara jIva svecchA se na hila sakate haiM, na cala sakate haiM / nigoda kA artha hai aisA zarIra jisa eka ko dhAraNa karake ananta jIva rahate haiM / tAtparya, ananta jIvoM kA eka hI zarIra hotA hai | ataH isa jIva ko sAdhAraNa vanaspatikAya athavA anantakAya jIva kahate hai / pAMcoM sthAvara jIvoM kA koSTaka pRthvIkAya | apkAya | tejaskAya | vAyukAya| vanaspatikAya miTTI,khaDI | kuAM | agni | vAyu pratyeka sAdhAraNa namaka nadI jvAlA pavana | vRkSa jamInakaMda khAra tAlAba dIpaka havA anAja | pyAja pASANa jharanA | bijalA bavaMDara | bIja |lahasana cakravAyu patra lohA, sonA | varSA kA | prakAza Adi dhAtue~ / pAnI cinagArI barpha | agni adaraka harI haldI puSpa | - phala | AlU
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUMgA kuharA / kaNa / chAla zakarakaMdI ratna zabanama gAjara sphaTika osa harI abhraka bhukar3I phaTakar3I mUlI lIla suramA | sevAla pratyeka - eka zarIra meM eka jIva sAdhAraNa - eka zarIra meM ananta jIva dIndriyAdi jIvoM kA koSTaka dvIndriya trIndriya caturindriya / paMcendriya joka keMcuA, kIr3A,cIMTI,DhorA, | makkhIM, bhamarA, | naraka peTa kI kRmi, makkoDe, khaTamala, macchara, DAMsa, | tiryaMca zaMkha, koDA, dhuna, dImaka, jUM, | TiTThi, bicchU, | manuSya lakar3I ke kIr3e likha, kAnakhajUrA| makar3I, tIDa, deva (dhuna) Adi cAMcar3a (cIcar3a) | kukuramAchI pora sUkSma maMkoDe, udhehI |(jalajaMtu)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAraka tiryaMca manuSya deva nIce nIce 3 kavvA ratnaprabhA jalacara sthalacara - karma bhUmi ke zarkarAprabhA machalI chipakalI, nevalA cir3iyA - akarma bhUmi ke vAlukAprabhA / magara Adi ajagara, bhUjapari antaradvipa ke paMkaprabhA sarpa, uraparisarpa, totA dhUma prabhA sAMpa, vana va Adi pakSI tamaH prabhA zahara ke pazu mahAtamaH prabhA camaga dar3a ina 7 pRthvI meM nArakI jIva haiN| 1. bhavanapati, 2. vyaMtara, 3. jyotiSa, 4. vaimAnika 1. nIce, adholoka meM, 2. nIce 3. sUrya, caMdrAdi madhyaloka meM 4. 12 develoka 9 graiveyake. 5. anuttara vimAna ye Urdhvaloka meM hai| tathA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (citra samaja) trIndriya :- 1. makoDA 2. khaTamala 3. gIMgoDA 4. kAlI jUM 5. zevata jUM 6. dImaka 7. dorA 8. vIra bahaTI (indragopa) 9. kAna khUrA 10. ghunA / caturindriya :- 1. pataMgA 2. vicchU 3. vAMdA 4. kukaramAMchI 5. macchara 6. ghAsa kA kIDA (grAsa hopara) 7. makaDI 8. makkhI 9. TiDDI (10) bhramara. paJcendriya :- 1. deva 2. manuSya 3. nArakI tiryaMca paMcendriya jalacara :- 1. sIla (eka vizeSa prakAra kI machalI) 2. makara 3. vhela 4. meMDhaka 5. kachuA 6. keMkaDA 7. machalI 8. okTopasa (ATha pAva vAlA) tiryaMca paMcendriya khecara :- camagIdaDa 2. mora 3. kauAM 4. ciDiyA 5. murgI 6. bagulA-haMsa. tiryaMca paMcendriya sthalacara :- 1. ajagara 2. chipakalI 3. sAMpa 4. goha 5. ghoDA 6. gAya 7. kuttA 8. nyolA 9. vAnara 10. cUhA 11. gerillA 12. siMha ___Urdhva-adho-madhyaloka :- 14 rAjaloka ke ThIka bIca kA bhAga jisa ke Upara 7 rAjaloka aura nIce 7 madhyaloka haiM use 'samabhUtalA' kahate haiM / isa ke 900 yojana Upara aura 900 yojana nIce ke bIca kA bhAga 'madhyaloka' kahalAtA hai / madhyaloka ke Upara 7
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjaloka kA bhAga 'Urdhvaloka, aura nIce ke 7 rAjaloka kA bhAga 'adholoka' hai / (12) jIva kI vizeSatAe~ paryApti-prANa-yoga Adi jaDa kI apekSA jIva meM kyA kyA vizeSatAe~ haiM? ye hI paryApti, prANa, sthiti (avagAhanA), kAyasthiti, yoga, upayoga, lezyA Adi jIva meM aneka vizeSatAe~ haiM / jaDa meM aisI koI vizeSatA nahIM / paryApti arthAt zaktiH - ye cha: haiM, - 1. AhAra, 2. zarIra, 3. indriya, 4. zvAsocchavAsa, 5. bhASA va 6. mana / jaba jIva ke eka bhava kI Ayu pUrNa ho jAtI hai, taba vahA~ ke zarIra se chUTakara vaha pUrvabaddha AyuSya aura gati ke anusAra dUsare bhava ko prApta karatA hai / vahA~ Ate hI jIva AhAra ke pudgala ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karatA hai / isase turanta AhAra-paryApti paidA hotI hai / dekho, janma lete hI jIva kA pahalA kAma khAne kA! AhAra kI kaisI Adata? jIva pUrva janma se karmasamUha svarUpa kArmaNa zarIra ke samAna eka dUsarA taijasa zarIra bhI sAtha lAtA hai / usake bala para yahA~ AhAra ko pacAkara jIva usa se rasa-rudhira Adi 708
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa meM zarIra kA nirmANa karatA hai / ina meM se tejasvI pudgaloM se indriyA~ banAtA hai isase kramazaH zarIra-paryApti, indriya-paryApti utpanna hotI hai / pratikSaNa AhAra grahaNa karane kA, zarIra bar3hAne kA aura indriyoM ko banAkara dRDha karane kA kAma jArI rahatA hai / aMtarmuhUrta (do ghar3I ke bhItara ke samaya) meM zarIra va indriyAM taiyAra ho jAtI haiM / taba zvAsa ke pudgala grahaNa kara zvasocchavAsa kI zakti (paryApti) gRhIta hotI hai / ekendriya jIva ko itanA hI hotA hai / arthAt ise cAra hI zaktiyA~ yAnI cAra hI paryApti hotI hai ! jabakI dvIndriya jIvoM ko rasanA (jIbha) kI bhI prApti hotI hai, ataH ve bhASA ke pudgala grahaNa kara unheM bhASA rUpa meM pariNata karane kI zakti-paryApti paidA karate haiM / saMjJI paMcendriya jIva mana ke pudgala lekara unheM manarUpa meM pariNata karane kI zakti paidA karate haiM / yaha zakti hI paryApti hai / isa prakAra AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana, ye cha: zaktiyA~ yAnI paryAptiyA~ pudgala ke AdhAra para utpanna hotI haiM / 'paryApta' jIva apane paryAptanAmakarma ke bala para apane yogya samasta paryAptiyoM ko utpanna kara letA hai / 'aparyApta' jIva vaha hai ki jo aparyApta nAma-karma ke kAraNa paryAptiyoM kI pUrNa utpatti karane ke pUrva hI kAla kA grAsa bana jAtA hai / jo 'paryApta' jIva haiM ve isake bAda jIvana paryaMta paryApti ke bala para AhAra kA grahaNa aura pariNamana kara zarIrAdi kA poSaNa Adi karate hai / 0 71
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANa jIvanazakti : jIva meM prANa-zakti dasa prakAra kI haiM-5 indriyA~, 3 yoga, (manoyoga, vacanayoga, kAyayoga), 1 zvAsocchavAsa, 1 AyuSya, -isa prakAra kula dasa prANa haiM / paraMtu pratyeka jIva ko dasa prANa nahIM hote, jaise ki ekendriya jIva ko kevala cAra prANa hote haiM - 1. sparzana indriya 2. ucchvAsa 3. kAyayoga 4. AyuSya dvIndriya ko cha: prANa hote hai, upara ke cAra uparAnta1 rasanA indriya aura 1 vacanayoga | trIndriya ko una cha:ke alAvA ghrANendriya bar3ha jAne se sAta; caturindriya jIva ko cakSu-indriya kI vRddhi se ATha prANa hote haiM / paMcendriya jIva ko zrotrendriya baDhane se nau, aura mana bar3hane se dasa prANa hote haiM / mana rahita paMcendriya jIva asaMjJI paMcendriya kahalAte haiM, mana sahita paMcendriya-saMjJI paMcendriya jIva hai / ___ paMcendriya jIvoM meM jinako mana na ho unheM asaMjJI kahate haiM, jinako mana ho use saMjJI kahate hai / isa prakAra saMjJI paMcendriya jIva ko dasa prANa hote haiM / 'saMjJI' arthAt saMjJAvAlA / 'saMjJA' arthAt pahale aura bAda ke kArya- kAraNoM para vicAra karane kI zaktivAlA mana / deva aura nAraka manaHparyApti prApta hone para saMjJI jIva banate haiM, 2 720
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba ki manuSya aura tiryaMca gati meM aise bhI jIva haiM jina meM mana hI nahIM hotA; ataH unake 'saMjJI va asaMjJI' do bheda batAe gae jIvoM ke janma kI apekSA se 84 lAkha yoni haiM / 'yoni' kA artha hai jIva ko utpanna hone kA sthAna / samAna rUpa, rasa, gaMdha, sparzavAleM pudgala ho to eka yoni kahalAtI hai / pRthvIkAyAdi jIvoM kI isa prakAra kI yoniyA~ nimnalikhita hai ? pRthvIkAya jIva kI 7 lAkha yoni dvIndriya jIva kI 2 lAkha yoni apkAya jIva kI 7 lAkha yoni trIndriya jIva kI 2 lAkha yoni tejaskAya jIva kI | 7 lAkha yoni caturindriya jIva kI 2 lAkha yoni vAyukAya jIva kI 7 lAkha yoni deva jIva kI 4 lAkha yoni pratyeka vanaspatikAya tiryaMca paMcendriya 4 lAkha yoni jIva kI 10 lAkha yoni sAdhAraNa jIva kI 14 lAkha yoni nAraka 4 lAkha yoni | manuSya jIva kI 14 lAkha yoni yoga = 84 lAkha yoni. sthitiH- jIvoM ke AyuSyakAla ko sthiti kahate haiM / jaise 100 sAla kI sthiti = 100 sAla kI Ayu / avagAhanAH- zarIra ke pramANa ko avagAhanA kahate haiM, jaise ki
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 hAtha kI avagAhanA = 7 hAtha kA zarIra ina donoM kA 'jIvavicAra' tathA 'bRhat-saMgrahaNI' zAstra meM savistara varNana kiyA gayA hai / ___kAyasthitiH- jIva bAra-bAra marakara satata vaisI kI vaisI hI kAyA meM adhika se adhika kitanI bAra yA kitane kAla taka punaH punaH janma le sakatA hai, yaha kAyasthiti hai / arthAt vaha kAyasthiti kitanI lambI hotI hai? isakA uttara hai-sthAvara-anaMtakAya kI utkRSTa kAyasthiti anaMta utsarpiNI-avasarpiNI kAla kI hotI hai / anya sthAvarakAya kI asaMkhya utsarpiNI-avasarpiNI kAla kI / dvIndriya se caturindriya kI saMkhyAta varSa kI / manuSya aura paMcendriya tiryaMca kI 7-8 bhava / deva aura nAraka cyavana kara tatkAla dUsare bhava meM deva yA nAraka nahIM bana sakate / ataH unakI kAyasthiti eka hI bhava kI; yAnI eka bhava ke hI AyuSya kAla kI hotI hai | bAda meM ve tiryaMca yA manuSya bhava meM hI jAte haiM / ___ yoga-upayoga :- jIva ko yoga va upayoga hote hai / 'yoga' kA artha hai Atma-vIrya kI sahAyatA se mana, vacana, kAyA kA kiyA jAtA pravartana; vIrya ke sahAre mana-vacana-kAyA meM honevAlI pravRtti / 'upayoga' kA Azaya hai 'jJAna va darzana kA sphuraNa' / ina donoM kA vivecana Age kiyA jAegA / lezyA :- jIva kI lezyAe~ cha: hotI haiM / 'lezyA' karma yA yoga ke aMtargata usa-usa raMga ke pudgaloM kI sahAyatA se utpanna
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ honevAlA AtmA kA eka mould- pariNAma hai / jaise citrakalA meM gUMda Adi cikane padArtha raMga kI sthiratA ko dRDha banAte haiM, vaise lezyA karmabandha kI avasthA ko dRDha banAtI hai, use dIrgha karatI hai | azubha lezyA ke phala meM duHkha kI adhikatA hotI hai, aura zubha lezyA ke phala meM sukha kI adhikatA hotI hai / lezyA ke cha: bhedoM ko samajhane ke ktalie eka dRSTAnta hai, chaH manuSya rAstA bhUla jAne ke kAraNa eka saghana vana meM pahu~ca gae / vahA~ saba ko bhUkha lagI / unheM vahAM jAmuna kA eka vRkSa dRSTigocara huA / use dekhakara una chaH puruSoM ne apane apane vicAra vyakta kie / ___ pahalA kahatA haiM :- per3a ko mUla se ukhADakara nIce girAdoM phira jAmuna khAo', - isakI kRSNa lezyA / dUsarA kahatA hai :- 'per3a nahIM, bar3I zAkhAeM girAkara jAmuna khAo', - isakI nIla lezyA / tIsare ne kahA :- 'mAtra jAmunavAlI zAkhA tor3a lo, aura jAmuna khAo,' -isakI kApotalezyA / ___ cauthA kahatA hai :- 'zAkhA nahIM kintu jAmuna ke mAtra gucche toDakara fala khAo,' - isakI tejolezyA / pAMcavA~ kahatA hai :- 'khAlI jAmuna hI toDakara khAo' isakI padmalezyA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaTThA kahatA hai :- 'kucha bhI toDo mata, nIce gire hue jAmuna khAo' isakI zuklalezyA / (13) jIva kA maulika aura vikRta svarUpa aisA nahIM mAnA jA sakatA ki jIva aura jar3a ye samAna svabhAvavAleM haiM; anyathA yadi aisA ho to jIva kabhI svayaM jar3a rUpa aura jar3a kabhI svayaM jIva svarUpa kyoM na ho jAe? kahanA paDegA ki donoM kA svabhAva bhinna bhinna hai / jIva kabhI bhI jar3a nahIM banatA, jar3a kabhI bhI jIva nahIM bana sakatA / jIva ke mUla svarupa meM anaMta jJAna hai / jIva kA jJAna-svabhAva hI use jar3a dravya se alaga svataMtra dravyarUpa meM siddha karatA hai / yadi jJAna jIva kA mUla meM svabhAva na ho kintu Agantuka guNa ho, to kisI bhI bAhya tattva meM aisI zakti nahIM ki isameM jJAna prakaTa kare / anyathA jar3a bAhya tattva jar3a meM bhI jIva kI taraha Aga-ntuka jJAnaguNa kyoM utpanna na kara sake? jisa meM caitanya guNa hai vaha jIvadravya hai / jisa meM yaha nahIM, vaha jaDa-dravya hai / 'maiM jAnatA hU~, lekina vaha zarIra ko nahIM kintu zarIrAntarvartI jIva-AtmA ko hotA hai / isalie mRtyu hone para jIva zarIrameM se nikala jAne ke bAda zarIra meM kucha bhI jJAnAdi saMvedana hotA nahIM hai / caitanya jJAnAdi kA sphuraNa hai-saMvedana hai, isakA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azraya svataMtra dravya cAhie, vaha hai jIva dravya / ajIva pudgala dravya meM varNa, gaMdha, rasa, sparza guNa hote hai / ve saMvedana rUpa meM (sphuraNA rUpa meM) anubhUta hote nahIM hai / ataH ve jIva ke guNa nahIM / jJAna, icchA, bhAvanA, sukha-duHkha kA sphuraNa yAnI saMvedana hotA hai, ataH ye jIva ke guNa hai / guNa-zakti-avasthA kahIM bhI Azrita hote hai, ataH unakA Azraya 'dravya' hai / jIva meM do prakAra ke guNa hai:- svAbhavika guNa, aupAdhika guNa / svAbhAvika arthAt jIvadravya ke sAtha sahaja rUpa se jur3A huA; jaisA ki caitanya-jJAna-sukha-vIryAdi / aupAdhika arthAt Agantuka, yAnI karma Adi kisI saMyoga se naye utpanna hone vAle / jaise-rAga-dveSa, hAsyakAma-krodha Adi / jIva kA svAbhAvika guNa jJAna hai; yaha kitanA jAna sake? jaina dharma meM batAyA hai ki jJAna ananta dravya-kSetra-kAla-bhAva ko jAna sakatA hai; hA~; mUla svabhAva 'jJAna' para se saba AvaraNa naSTa hone cAhie / taba jIva sarvajJa-sarvadarzI banatA hai / sarvajJatA meM pramANaH- aba jaba jJAna jIva kA svabhAva hI hai, svAbhAvika guNa hai, taba vicAraNIya yaha hai ki kyA yaha jJAnaguNa maryAdita hai? arthAt kyA yaha mAtra amuka hI jJeya-heya Adi viSaya ko jAnatA hai? athavA samasta jJeya-heya Adi viSayoM ko jAna sakatA hai? kyA jJAna meM utanI jAnakArI ho sakatI hai? hA~, jJAnaguNa ko
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ maryAdita viSayavAlA nahIM kahA jA sakatA / kAraNa yaha hai ki maryAdA ke mApa kA nizcaya kauna karegA ki yaha jAnane meM yahA~ taka hI sImita hai kintu adhika yA kama nahIM? jaise darpaNa sammukha jo kucha prastuta hotA hai, una saba kA pratibiMba usameM par3atA hai, vaise hI vizva meM jo bhI jJeya padArtha haiM, jJAna unheM jAna sakatA hai / parantu jisa prakAra choTe chabar3e ke nIce Dhake hue dIpaka kA prakAza cheda meM se jitanA bAhara AtA hai, utanA hI vaha bAhara ke padArtha ko prakAzita karatA hai, usI prakAra karma se AcchAdita jitanI mAtrA meM AtmA kA jJAna-prakAza, karmaAvaraNa dUra hone se pragaTa hotA hai, utanI mAtrA meM 'vaha' jJeya vastu jAna sake / sampUrNa AvaraNa haTa jAne para sarvajJatA yAnI samasta jJeya padArtho kA jJAna spaSTataH pragaTa ho jAtA hai / isa jJeya meM bhUta, bhaviSya, vartamAna tInoM kAla ke sakala jIvoM ke va sarva jar3a padArtho ke samasta bhAva jJAta ho jAte haiM / jIva ke mUla svarUpa meM :- (1) anaMtajJAna hai, (2) anaMtadarzana hai, (3) anaMta-sukha hai, (4) kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra arthAt vItarAgatA hai, (5) akSaya-ajara-amara sthiti hai, (6) arUpItva hai, (7) agurulaghu sthiti hai (8) anaMta vIryAdilabdhi haiM / ___ sUrya ke tulya jIva meM ye ATha mUla tejasvI svarUpa haiM / kintu bAdala Dhake hue sUrya ke samAna athavA khAna meM miTTI se lipaTe hue ratna ke samAna jIva ATha prakAra ke karma-pudgaloM se r3hakA huA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / ataH usakA svarUpa pragaTa nahIM haiM / isake viparIta eka eka karma ke kAraNa isakA vikRta svarUpa prakAza meM AtA hai / udAharaNa ke rUpa meM, - jJAnAvaraNa karma ke kAraNa jIva meM ajJAna svarUpa abhivyakta hotA hai / darzanAvaraNa karma ke phalasvarUpa darzanazakti kSINa ho jAne se andhatA, badhiratA (na suna sakanA) Adi tathA nidrA pragaTa hotI hai / AThoM karmoM se bhinna-bhinna vikRtiyA~ yAnI kharAbiyAM utpanna hotI hai / ___ (1-2) 'jJAnAvaraNa' aura 'darzanAvaraNa' kA svarupa hama Upara dekha cuke haiM / aba (3) 'vedanIya karma' kI apekSA se vicAra kare, vedanIya karma se AtmA kA mUla svAdhIna aura sahaja anaMta sukha dabakara kRtrima, parAdhIna, asthira zAtA-azAtA khar3I hotI hai / (4) 'mohanIya karma' ke AvaraNa se mithyAtva rAga-dveSa, avrata, hAsyAdi aura kAma- krodhAdi pragaTa huA karate haiM / (5) 'AyuSya karma' ke udaya se janma, jIvana va maraNa kA anubhava (6) 'nAmakarma' ke kAraNa zarIra kI prApti se jIva rUpI ke samAna ho gayA hai / isa meM indriyA~, gati, yaza, apayaza, saubhAgya, daurbhAgya, trasapana, sthAvarapana Adi bhAva pragaTa hote haiM /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) 'gotrakarma' ke kAraNa ucca-nIca kula kI prApti hotI hai | (8) 'aMtarAya karma' ke udaya se dAnAdi labdhiyA~ dabakara kRpaNatA, daridratA, parAdhInatA va durbalatA upasthita hotI haiM / ' isa prakAra jIva kA mUlasvarUpa bhavya, zuddha, acintya aura anupama hone para bhI karma ke AvaraNa ke kAraNa jIva tuccha, malina aura vikRta svarUpavAlA ho gayA hai, jaise ki pahale batAyA jA cukA hai / yaha vikRti kisI niyata samaya para zuru nahIM huI hai / kintu kAryakAraNabhAva ke niyamAnusAra anAdi anaMtakAla se calI A rahI hai / jaise jaise purAne karma vipAka meM Ate rahate hai vaise-vaise ve ina vikAroM ko pragaTa karate jAte haiM, aura bAda meM ve karma svayaM AtmA se pRthag ho jAte haiM / kintu usake bAda anyAnya karma paka-paka kara phala dikhAte jAte haiM / isa prakAra vikAroM kI satata dhArA cAlU rahatI hai / dUsarI ora kAraNa-saMyoga (Azrava) se nae-nae karma utpanna bhI hote jAte haiM / aura ve uttarakAla meM sthitikAla pakva hone dvArA vikAra pradarzita karate rahate haiM / isa prakAra saMsAra-pravAha anAdi kAla se cAlU hai / yadi karma ko AkRSTa karanevAle Azrava banda kara die jAe~, aura savaMra kA AcaraNa kiyA jAe, to navIna karmo kA AnA ruka jAe ; ora dUsarI ora tapase purAne karmo kI nirjarA hotI cale / isI prakAra eka dina jIva samasta karmo se rahita hokara mokSa-prayANa 2 80
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara le, isameM koI zaMkA nahIM hai / ___apane anaMta jJAnAdi kA mUla svarUpa eka bAra jaba pUrNataH pragaTa ho jAe, taba kisI bhI Azrava ke na rahane se kabhI bhI use tanIka bhI karma lagate nahIM, yAnI karma-saMbandha nahIM hotA hai, aura janma-maraNarUpa saMsAra kabhI bhI use chUtA nahIM hai, va mokSa zAzvata kAlIna banA rahatA hai | jIva-sUrya para 8 karma bAdalaH jIva ke 8 guNa | 8 karma-bAdala | karma bAdala se vikRti (1) anaMta jJAna | jJAnAvaraNa ajJAna (2) anaMta darzana | darzanAvaraNa | aMdhatA, badhiratA, nidrA Adi (3) vItarAgatA / mohanIya mithyAtva, rAga-dveSa, krodhAdi| kaSAya,kAma, hAsyAdi nokaSAya. (4) anaMta vIryAdi | antarAya kRpaNatA, parAdhInatA, daridratA, durbalatA zAtA-azAtA (5) anaMta sukha | vedanIya (6) ajarAmaratA | AyuSya janma-mRtyu 2 818
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) arupatA nAmakarma | zarIra, indriyA~, varNAdi cAra, trasa-sthAvarapana, yaza, apayaza, saubhAgya daurbhAgyAdi / (8) agurulaghutA | gotrakarma | uccakula-nIcakula (14) (2) ajIva tattva pudgala kI 8 vargaNA : navatattva meM dUsarA tattva hai ajIva tattva / jisameM caitanya yAnI jJAna kA svabhAva nahIM vaha ajIva haiM / pahale chaH dravya ke prakaraNa meM batAyA gayA hai ki ajIva meM cAra astikAya dravya va pAMcavA~ kAladravya AtA hai, unakA varNana pUrva meM kiyA gayA hai / unameM se pudgala dravya kA varNana aba kiyA jAtA hai / / jIva meM mithyAtva, avirati (vrata kA abhAva), krodhAdi kaSAya, pramAda aura mana-vacana-kAyA ke yoga ke kAraNa jIva ke sAtha jo karma cipakate haiM ve karma jar3a-pudgala haiM / pudgala kI mukhyataH ATha prakAra kI upayogI vargaNAe~ yAnI skandha haiM / una meM se AThavIM karmavargaNA se karma banate haiM / pudgala kI una ATha vargaNAoM kA 2 828
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaraNa isa prakAra hai : hama pahale dekha cuke haiM ki pRthvI (miTTI, pASANa, dhAtue~ Adi), jala, agni, vAyu, vanaspati Adi pudgala una-una jIvoM ke dvArA grahaNa kie gae zarIra rUpa hai / jaba jIva maratA hai taba zarIra rUpI pudgala ko chor3akara jAtA hai / phalataH vaha zarIra-pudgala nirjIva, acetana, acitta bana jAtA hai / aba isa pudgala ko yathAsthita rUpa meM athavA TUTe-phUTe yA parivartita rUpa meM yadi jIva AhAra kara ke grahaNa kara letA hai to vaha punaH sajIva sacitta, sacetana ho jAtA hai / phira jIva ise chor3akara jAtA hai taba yaha punaH nirjIva yA acitta bana jAtA hai / yoM anAdi- kAla se yaha prakriyA calI A rahI hai / jIva pudgala ko AhArarUpa meM grahaNa kara zarIra rUpeNa dhAraNa karatA hai, bAda meM ise chor3akara dUsare bhava meM anya pudgaloM se zarIra kA nirmANa karatA hai / paramANu : usa pudgala-dravya ke sUkSmAtisUkSma aMza ko aNu yA paramANu kahate haiM / jaba do paramANu ikaTThe hote haiM to dvayaNuka- dvipradezIya skaMdha, tIna mileM to tryaNuka-tripradezika skaMdha, cAra milane para caturaNuka-catuHpradezika skandha,... isa prakAra saMkhyAta aMza mile to saMkhyAta pradezika, asaMkhyAta mile to asaMkhyAta pradezika, aura anaMta mila to anaMta pradezika skandha banate haiM / sarvajJa kI dRSTi se dRzya 838
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ naizcayika sUkSma anaMta aNuoM se nirmita skandha ko vyavahArika paramANu kahate haiM / Adhunika vijJAna dvArA sammata hai ki aNu meM bhI vibhAjana ho sakatA hai yaha bAta uparyukta tathya ko pramANita karatI hai / anyathA vAstavika aNu kA artha hai nitAnta aMtima mApa; phira usake bhAga nahIM ho sakate / ataH Aja ke aNu ko vyavahArika aNu mAnanA cAhie / isake vizleSaNa se prApta ilakTrona, nyuTrona Adi bhI vyavahArika aNu haiM | yathArthataH aNu carmacakSudvArA adRzya hI hotA hai / ataH Aja ke aNu ko skandha kahanA ucita hai / ATha vargaNAe~ : vyAvahArika aNu nahIM kintu anaMta paramANuoM se nirmita skandha hI jIva ke upayoga meM A sakate haiM / aise skandha ATha prakAra ke haiM:- 1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka 4. taijasa, 5. bhASA, 6. zvAsocchavAsa, 7. mAnasa, 8. kArmaNa / __ ina skandhoM ko vargaNA kahate haiM / jaise ki audArika vargaNA, vaikriya vargaNA...yAvat kArmaNa vargaNA taka / yadyapi ye vargaNAe~ uttarottara adhikAdhika aNuoM ke pramANavAlI hotI haiM, tathApi mazIna se dabAI gaI ruI kI gAMTha ke samAna AkAra (mApa) meM adhika se adhika sUkSma hotI hai / udAharaNataH audArika vargaNA (skandha) kI apekSA vaikriya vargaNA (skandha) sUkSma hote haiM, vaikriya0 kI apekSA AhAraka0 sUkSma / isa prakAra yAvat AThavI kArmaNa vargaNA (skandha)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase sUkSma hotI haiM / isakA kAraNa pudgala ke tathAmilana kA tathAsvabhAva hai / ina vargaNAoM ke kArya isa prakAra hai, 8 vargaNAoM ke kArya : (1) ekendriya se lekara paMcendriya tiryaMca taka ke jIvo ke aura manuSyoM ke zarIra audArika vargaNA se banate haiM / (2) deva aura nArakoM ke zarIra vaikriya vargaNA se banate haiM - | (3) labdhi (viziSTa zakti) ke bala para caudaha 'pUrva' nAma ke sAgara sadRza vizAla zAstroM ke jAnakAra 'cauda pUrvadhara- caudapUrvI mahAmuni kisI prasaMga para apanI zaMkA ke samAdhAna ke lie athavA vicaraNa karate hue (viharamAna) tIrthaMkara prabhu kI samavasaraNAdi samRddhi ke darzanArtha, jo sUkSma AhAraka-vargaNAoM meM se eka hAtha kA zarIra banAkara kevalajJAnI ke prati chor3ate haiM use AhAraka zarIra kahate haiM / ' (4) anAdi kAla se jIva ke sAtha karma-samUha (kArmaNazarIra) ke samAna eka anya zarIra bhI lipta saMlagna rahatA hai; yaha hai taijasa zarIra / vaha taijasa-vargaNA dvArA nirmita hotA hai / isameM se kucha taijasa pudgala ke skandha bikharate hai, kucha nae taijasa pudgala ke skaMdha isameM bharate haiM, ekatrita hote haiM, kintu amuka pramANa meM to samUha kAyama jIva ke sAtha juDA huA yAnI saMlagna rahatA hai / isa taijasa zarIra ke kAraNa deha meM uSNatA rahatI hai, aura isIse jIva jisa 850
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra ko grahaNa karatA hai, vaha paca jAtA hai / isa se kramazaH zarIravRddhi hotI rahatI hai / (5) bhASAvargaNA ke pudgaloM se 'bhASA' yAnI zabda- racanA kA nirmANa hotA hai / aura, (6) 'zvAsocchavAsa vargaNA' meM se jIva zvAsocchavAsa rUpa pudgaloM ko grahaNa karatA hai / ye pudgala zabda se bhI sUkSma hote haiM / 14 rAjaloka meM vyApta haiM / isIlie vAyuvihIna (Vaccum) bijalI ke balba meM ye hone se agnikAya ke jIva unheM grahaNa kara hI jIvita rahate haiM | dhyAna rahe ki havA to vAyukAya jIvoM kA zarIra hai / vaha bar3e audArika (zarIra) pudgala se banA haiM / jaba ki zvAsocchavAsa ke pudgala to inakI apekSA atyanta sUkSma haiM / hamAre lie bhojana aura pAnI ke samAna cAlu vAyu kI bhI AvazyakatA rahatI hai, kintu aisI AvazyakatA sabhI jIvo ko nahIM hotI / jaise ki machalI aura magara ko isakI jarUrata nahIM / ___ (7) jaise hamAre bolane ke lie 'bhASA-vargaNA' ke pudgala kAma Ate haiM vaise vicAra karane ke lie 'manovargaNA' ke pudgala kAma Ate haiM | nae-nae zabdoM ke uccAraNa ke samAna nae-nae vicAroM ke lie bhI naye naye manovargaNA ke pudgala grahaNa kie jAte haiM / inheM mana ke rUpa meM pariNAma kara jaba choDe jAte hai taba vicAra sphurita hote
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) AThaveM krama meM 'kArmaNa vargaNA' ke pudgala haiM / jIva mithyAtva Adi eka yA aneka AsravoM kA sevana karatA hai taba ye kArmaNa pudgala jIva ke sAtha cipakakara (baddha hokara) karmarUpa bana jAte haiM / 14 rAjaloka meM ina ATha vargaNAoM ke atirikta bhI dUsarI inase bhI sUkSmAtisUkSma anya vargaNAe~ haiM, jaise ki 'pratyeka vargaNA', 'bAdaravargaNA' Adi, yAvat anta meM 'acitta mahAskaMdha vargaNA' ke pudgala haiM / paraMtu jIva ke lie ye nirupayogI hai, upayukta nahIM; arthAt ye aisI nahIM hai ki AhArAdi ke rUpa meM lI jA sake / upayogI vargaNAe~ mAtra ATha haiM / prakAza, prabhA, aMdhakAra, chAyA... ye samasta audArika pudgala haiM / ina meM parivartana huA karatA haiM / jaise ki prakAza ke pudgala aMdhakArarUpa meM pariNata ho jAte haiM / chAyA ke pudgala pratyeka sthUla zarIra meM se, usa usa raMga ke, bAhara nikalate rahate haiM / durbina ke zIze ke Ara pAra hokara sapheda kAgaz2a athavA kapar3e para vaise raMga meM par3I huI chAyA ke rUpa meM dhUpa meM dikhAI dete haiM / phoTogrApha kI pleTa para ye chAyA pudgala grahaNa kara lie jAte hai aura pleTa para phoTU (tasvIra) dRSTigocara hotI haiM / ___ bhUmi meM boye gae sacitta (sajIva) bIja ke jIva, apane karmAnusAra una prakAra ke pudgala, AkAza aura bhUmi meM se AhAra
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke rUpa meM grahaNa karate hai / ina meM se aMkura, DaMDI, patra, puSpa, phala Adi banate haiM / ye aMkuramada sabhI padArtha bhUmi, khAta, aura pAnI kI apekSA sarvathA vilakSaNa varNa, rasa, gaMdha aura sparzavAle dikhAI dete haiM / isa se jJAta hotA hai ki svatantra jIvadravya aura karma kI zakti ke binA yaha vyavasthita evaM vilakSaNa sRjana saMbhava nahIM / yahA~ isa bAta kA dhyAna rahanA cAhie ki vRkSa meM aneka mukhya jIva hone ke sAtha sAtha patte patte Adi meM pRthak pRthak jIva hote haiM / (17) (3-4-7) puNya - pApa - Azrava puNya tattvameM zubhakarma va pApatattva meM azubhakarma Ate hai / Age 'karma' prakaraNa meM 42 zubhakarma (puNya) 82 azubhakarma (pApa) ityAdi batAyA jAegA / (5) Azrava tattva : Azrava arthAt karmabaMdha ke kAraNa / jinake dvArA AtmA meM karmo kA AzravaNa-pravAha cAlu rahatA hai ve he Azrava / Azrava pAMca hai - (1) mithyAtva (2) avirati (3) kaSAya (4) yoga aura (5) pramAda / (1) mithyAtva :- yaha hai mithyAruci, mithyAtattva kI mAnyatA, mithyA deva-guru-dharma kI mAnyatA-zraddhA / vItarAga sarvajJa bhagavAnane kahe hue jIva, ajIva Adi tattvo evaM samyagdarzanAdi mokSamArga para zraddhA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ na honA yaha mithyAtva hai / evaM sudeva (vItarAga sarvajJa arihaMtadeva), suguru (vItarAga-praNIta sAdhu dharma ke pAlaka), va sudharma (vItarAga sarvajJapraNIta dharma) para ruci na honA yaha bhI mithyAtva hai / (1) mithyAtva ke pAMca prakAra hai : (1) anAbhogika mithyAtva :- aisI mUDhatA ki jisa meM tattvaatattva kA kucha bhI Abhoga yAnI jJAna na ho / yaha ekendriya jIva se lekara saMmUrchima asaMjJI paMcendriya jIva taka ko hotA hai / (2) Abhigrahika mithyAtva :- jisa meM mithyAtattva para durAgrahabharI zraddhA hotI hai / yaha haThAgrahI mAnava Adi meM hotA hai / (3) anAbhigrahika mithyAtva :- yaha sarala prajJApanIya maMda mithyAdRSTi mAnava Adi meM hotA hai, jaise mahAvIra bhagavAna se pratibodhita indranAga tApasa meM / (4) Abhinivezika mithyAtvaH- yaha samyaktva se jo bhraSTa hotA hai use hotA hai / jinazAsana ke kisI tattva para durAgraha pUrNa azraddhA se yaha hotA hai; jaise ki jamAli Adi ko / (5) sAMzayika mithyAtva :yaha hai-sarvajJa bhagavAna ke vacana para zaMkA-kuzaMkA / ina pAMco prakAra ke mithyAtva kA tyAga karanA cAhie, kyoMki mithyAtva yaha itanA ugra doSa hai ki isa ke Aveza ke sAtha kI huI bar3I tapasyA-tyAga evaM pAMDityAdi bhI niSphala jAte haiM / ___ (2) avirati :
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma kI vizva ko ora kisI bhI dharma ne nahIM dI vaisI yaha viziSTa dena hai ki-'avirati se bhI bhArI karma bandha hotA hai / ' kisI bhI pApa ke tyAga kI 'virati' na honI yAnI pratijJA na honI yaha 'avirati' hai / jaise ki hama mAMsAhAra nahIM karate haiM, phira bhI hameM isa ke tyAga kI pratijJA nahIM hai, to isa avirati se hameM karmabandha hotA rahatA hai / kaise ? isa prakAra ki hama mAMsa khAte nahIM hai phira bhI isake tyAga kI pratijJA kyoM nahIM lete haiM? isIlie ki mana meM aisI apekSA hai ki 'bhaviSya meM zAyada maukA A jAe to hameM nona veja (mAMsa kI) vastu lenI paDe / ' mana meM yaha pApa kI apekSA honI yaha bhI pApa hai, yaha karmabandha karAtI hai / jeba meM chUrA rakhakara phiranevAle ko pulisa ne pakaDA to kahatA hai ki'maiM ise bAraha sAla se rakhatA hU~, para kisI ko mArA nahIM hai, kintu hamArA duzmana bahuta badamAzI karane Aye to usako mArane ke lie rakhA hai / ' yaha dila meM zatru ko mArane kI rakhI huI apekSA bhI pApa hai / pApa tIna prakAra se hotA hai:- karaNa, karAvaNa aura anumodana se / vaise hI pApa kI apekSA (chUTa yAnI avirati) se bhI pApa lagatA hai / loga kahate haiM 'kare so bhare' / jaina dharma eka kadama Age bar3hakara kahatA hai 'vare so bhI bhare / ' 'vare' yAnI pApa ke sAtha nAtA-tAlluka rakhatA hai vaha bhI karma bAMdhatA hai / hA~, isake tyAga kI pratijJA (virati) kare taba pApa ke sAtha nAtA TUTa jAtA hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ avirati yaha agara bar3A pApa na hoM to eka peDa kA jIva hiMsAjhUTha-corI Adi koI pApAcaraNa nahIM karatA hai, phira bhI vaha sAdhu nahIM hai, kyoM? avirati se / isa avirati se sambhava hai asaMkhya, anaMta varSoM taka bhI ekendriyapana meM janma-jIvana-maraNa karatA rahatA hai / vyavahAra meM bhI dekhate haiM ki, makAna bandakara 12 mahinA videza gaye, phira bhI alabatta; vahA~ ke voTara-gaTara kA upayoga nahIM kiyA, taba bhI sAlabhara kA voTara TekSa-gaTara TekSa denA par3atA hai / agara pahale se voTara-gaTara kA kanekzana kaTavAyA hotA to TekSa nahIM lagatA / basa, pApatyAga kI pratijJA (virati) se pApa ke sAtha kA kanekzana kaTa / karmabaMdha kI jimmevArI banda ho jAtI hai / pra0:- ajJAna loga kahate haiM-hama mAMsAhAra Adi pApa nahIM karate haiM, phira saugaMda kI kyA AvazyakatA hai? u0:- saugaMda se bhaviSya ke lie bhI pApa kI saMbhAvanA (apekSA) baMda karanI hai / (3) kaSAya : kaSa = saMsAra, Aya = lAbha / jisase saMsAra (bhavabhramaNa) kA lAbha ho yaha kaSAya hai, jaise ki, krodha-mAna-mAyA-lobha Adi / inase bhArI karmabaMdha ho saMsAradhArA askhalita calatI haiM / rAga-dveSa bhI kaSAya hai / ye pratyeka kaSAya cAra kakSA ke hote haiM / inakA nAma va kAma isa prakAra hai
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kakSA / nAma kAma atiugra | anaMtAnubaMdhI / | samyaktva kA ghAta (va mithyAtva) | apratyAkhyAnIya dezavirati kA ghAta (va samyaktva taka ArohaNa) madhyama | pratyAkhyAnIya | sarvavirati kA ghAta (va dezavirati maMda taka ArohaNa) | saMjvalana vItarAgatA kI aTakAyata (va sarvavirati yAvat sUkSma saMparAya taka ArohaNa) (i) anaMtAnubaMdhI kaSAya :- anaMtAnubaMdhI ke kaSAya (krodhAdi va rAgadveSAdi) aise hai ki jina se pApa meM heyabuddhi nahIM hotI / "pApa meM (kartavya-bhaMgameM) kyA bigaDA?" aisA bhAva hotA hai / jaise ki 'paratthakaraNaM' (sevA, parArthakaraNa) agara nahIM kiyA to kyA bigaDA?" aisI buddhi karane meM anaMtAnubaMdhI kaSAya lAgu hote hai / akartavya para kartavyatA kA lebala (mudrA-sikkA) lagAnA tathA kartavya para akartavyatA kA lebala (mudrA-sikkA) lagAnA yaha anaMtAnubaMdhI kaSAya se hai / jaise ki saMyama-jIvana meM 'thoDI sI niMdA kuthalI kI to kyA bigaDA?' vaise sadAcArI ke lie 'parastrI para dRSTi DAlI to kyA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bigaDA?' yaha bhAva anaMtAnubaMdhI kaSAya kA hai / vaha samyagdarzana kA nAza karatA hai / ___(ii) apratyAkhyAnIya kaSAya :- isa meM 'choTe-baDe pApa akartavya hai' itanA to samajhatA hai, kintu inameM kisIkA bhI pratijJAbaddha tyAga (pratyAkhyAna-paccakkhANa) karane kA vIryollAsa nahIM hotA hai / ataH dezavirati ruka jAtI hai / (iii) pratyAkhyAnIya kaSAya :- isameM sarvathA pApatyAga kI pratijJA nahIM, kintu aMzataH tyAga hotA hai va aMzataH tyAga (pratyAkhyAna) para AvaraNa rahatA hai / isase sarvavirati-bhAva rukatA hai / (iv) saMjvalana :- isameM sarvathA pApa-tyAga kA paccakkhANa hone para bhI alpa mAtrA meM rAga-dveSAdi kaSAya sphurAyamAna rahatA hai / yaha vItarAga bhAva ko rokatA hai / vItarAgabhAva meM mokSa, saMyama, brahmacarya Adi para bhI rAga nahIM evaM saMsAra -asaMyama Adi para bhI rAga nahIM, bilakula rAgamukta dazA hai / (4) yoga : cauthA Azrava hai yoga / AtmA ke puruSArtha se hone vAlI manavacana-kAyA kI pravRtti ko 'yoga' kahate haiM / ve zubha bhI hote hai, evaM azubhayoga bhI hote haiM; jaise ki (1) satya manoyoga yA satya vacanayoga yaha zubha yoga hai / (2) niSpApa yathArtha vicAra yA vacana,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM (3) dhArmika vicAra yA vacana, jaise ki 'jJAna va kriyA se mokSa hotA hai / ' yaha vicAra yA vacana, evaM zubha bhAvanAe~, zubha dhyAna ityAdi zubha mana-vacanayoga hai / kintu sapApa yA jhUTha vicAra yA vacana ko azubha manoyoga yA vacanayoga kahate hai / udAharaNArtha 'mokSa ke lie kriyA vyartha hai' - aisA vicAra yA vacana azubha mana-vacana yoga hai / ___evaM dhArmika, AdhyAtmika zArIrika kriyA yaha zubha kAyayoga hai, va sAMsArika AraMbha-samAraMbhAdi kAya-kriyA yaha azubha kAyayoga hai / ___ indriyA~ va gAtroM kI pravRtti kAyayoga hai, ve bhI zubha yA azubha hote hai / jaise ki prabhumUrti darzana va guru darzana yaha zubha kAyayoga hai, 18 pApasthAnaka kI pravRtti azubha yoga hai / devadarzana - pUjA - bhakti mahotsava evaM tIrthayAtrA, sAmAyika, pauSadha, jIvadayA Adi kI pravRtti zubha yoga hai / inake vicAraciMtanAdi zubha manoyoga hai / hiMsAdi 18 pApa sthAnaka ke vicAravANI-vartanAdi ye azubha yoga hai / sAmAnya niyama aisA hai ki azubha yoga se azubha karmabandha hotA hai; kintu 'jaM jaM samayaM jIvo Avisai jeNa jeNa bhAveNa / so taMmi taMmi samaye, suhA'suhaM baMdhae kammaM / ' isa sUtra ke anusAra zubha-bhAva meM zubha karmabandha, azubha bhAva meM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha karmabaMdha hotA hai / azubha yoga meM bhI yadi bhAva zubha ho to zubha karmabandha hotA hai, jaise ki rasoI karane meM zrAvikA ke dilameM'arere ! kitane asaMkhya agnikAya, apkAya, vanaspatikAya jIvoM kA nAza ! kaba maiM isase mukta hoU~?' aisA zubhabhAva Ae to zubha karmabaMdha kA lAbha hotA hai / isa prakAra jinapUjA mahA zubhayoga hai, lekina isameM kisI para gusse ke bhAvameM A jAe to azubha karmabandha hotA ___ pra0- taba to aisA kaho na, ki 'dila ke bhAva ke anusAra karmabandha hotA hai, vAste bAhya dharmakriyA kA koI upayoga nahIM-koI jarUra nahIM?' u0- aisA nahIM hai, kyoMki AMtarika bhAva para bAhya kriyA kA bahuta asara par3atA hai / vAste dharmakriyA bahuta jarUrI hai / anubhava hai ki bAra bAra prabhu-darzana se zubha bhAva evaM bAra bAra strI darzana se azubha bhAva hotA hai / (5) pramAda : AtmA kI svarUpa-ramaNatA ko cukAnevAle 'pramAda' kahe jAte hai / inameM pAMca bar3e pramAda hai, -mada, viSaya, kaSAya, nIMdrA va vikathA / dhana Adi viSayoM ke baDA lobhI yadi baDI baDI phekTariyA calAtA hai, aura Aja kI duniyA meM jo mahAna udyogapati kahalAtA hai, vaha baDe viSaya va rAga- lobha ke kaSAya kA sevana karatA hai, ataH jaina 8956
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi se vaha mahApramAdI hai / ye ATha prakAra ke anya pramAda bhI jaina dharma batAte hai-yathA rAga, dveSa, ajJAna, saMzaya, bhrama, vismaraNa, yoga-duSpraNidhAna (asatprayoga) va dharma meM anAdara-anutsAha / jainadRSTi se sarvaviratidhara muni banane para bhI jahA~ taka uparokta pramAda se yukta hai vahA~ taka vaha pramatta muni hai / pramAda haTAne para vaha apramatta muni banatA hai / navatattva prakaraNa kI dRSTi se indriya, avrata, kaSAya, yoga aura pramAda, ye pAMca Azrava hai / inakA mithyAtvAdi pAMca AzravoM meM samAveza ho jAtA hai / ataH tattva kI bhinnatA nahI hai, jaise ki indriya va avrata kA samAveza avirati meM hotA hai / vahA~ indriyoM kI Asakti yahI avirati hai, cUMki bAraha prakAra kI avirati meM hiMsAdi pAMca pApa evaM rAtri bhojana ina cha: kI avirati jo AtI hai, yaha to ina hiMsAdi pApoM kA pratijJAbaddha tyAga nahIM honA yaha hai; kintu pAMca indriya evaM mana ye cha: ke sambandha meM inakI Asakti yahI avirati hai / indriyoM ko inake iSTa viSayo meM masta hone denA yaha kyA hai? AtmA meM turanta karmabandha honA; vAste yaha Azrava hai / jaise, zrotrendriya zabda saMgIta meM khuza ho, cakSu parastrI ke darzana meM lIna baneM, jIbha madhura rasa meM khuza ho, nAsikA puSpa, attara Adi kI sugaMdhI meM tuSTa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, sparzanendriya mulAyama gaddI meM yA strI ke sparza meM AnaMda mAneM,...ye sabhI Azrava se AtmA meM pApakarma Ate hai / aisA, aniSTa viSayoM meM indriya ghRNA-napharata kare, vahA~ bhI pApa karmabaMdha hotA hai / kaSAya-krodhAdi cAra kaSAya dila meM lAne se bhI karmabandha hotA hai / isase cAhe bAhya meM kucha nahIM kara sakatA ho, phira bhI karmabandha hotA hai / yahA~ dhyAna meM rahe ki hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, durgaMchA aura strI-puM-napuMsaka kI kAma vAsanA, ye nau no kaSAyoM bhI kaSAya kI taraha Azrava hai / jarA bhI ha~sanA kiyA ki karma kA baMdha huA hI samajho / 25 kriyAoM kA bhI samAveza yathAyogya mithyAtvAdi pAMca AzravoM meM hotA hai / (16) 6. saMvara saMvaraNa arthAt DhakanA / Azrava ko Dhaka kara jo karma ke Agamana ko roke, Azrava ko roke, use saMvara kahate hai / isake mukhya cha: bheda haiM-samiti, gupti, pariSaha, yatidharma, bhAvanA, cAritra / ye saba vAstavika saMvara tabhI hote hai, jaba inakA sevana jinAjJA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusyUta arthAt bunA huA hai jisake dvArA mithyAtva-Azrava ruka jAtA hai / cAritra se avirati, evaM yatidharma se indriya-Azrava va kaSAya, Azrava ruddha hotA hai / gupti, bhAvanA aura yatidharma se kaSAya, Azrava para roka laga jAtI hai / samiti, gupti aura pariSaha Adi se yoga kriyA aura pramAda Azrava ruka jAte haiM / isa prakAra saMvara se Azravanirodha hotA hai / 5 samiti-3 gupti : pAMca samiti-arthAt pravRtti meM 'samiti' (sam+iti) = samyag upayoga = lakSya / aisI lakSya jAgRti-sAvadhAnI vAlI pravRtti yaha samiti hai / isa prakAra kI samiti pAMca hai / 1. iryA samiti :- jAne Ane meM kisI jIva ko pIDA na pahu~ce isa bAta kA lakSya upayoga rakhate hue nIce juA (dhUMsarA) pramANa dRSTi rakhakara calanA / 2. bhASA samiti :- khule mukha se na bolanA, aura sAvadya (sapApahiMsAdi preraka-prazaMsaka, yA niMdA, vikathAdi rupa) evaM apriya, avicArita, saMdigdha, jinAjJAviruddha, mithyAtvAdi preraka yA svaparaahitakArI vacana na bolA jAe aisI sAvadhAnI se yukta vAnI kA prayoga / 3. eSaNAsamiti :- muniko AhAra, vastra, pAtra aura vasati
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sthAna) kI gaveSaNA meM kahIM bhI AdhAkarmika (muni ke lie banAyA gayA) Adi doSa na lage, isa bAta kA dhyAna rakhakara gaveSaNA karanI / (gaveSaNA = nirdoSa bhikSA kI khoja / grahaNeSaNA = bhikSA pAtra meM lete samaya sAvadhAnI tathA grAseSaNA = bhojana meM rAgAdi doSa se bacane kA khayAla) 4. AdAna bhaMDa mAtra nikSepa samiti :- pAtrAdi (AdAna meM-nikSepa meM=) lene-rakhane meM jIva kA ghAta na ho isa uddezya se dekhane va pramArjana karane kI pravRtti / 5. pAriSThApanikA samiti :- mala-mUtrAdi ko nirjIva, va nirdoSa sthAna para hI tajane kI sAvadhAnI pUrvaka tyAga / 3. (tIna) gupti-gupti kA artha hai saMgopana, saMyamana / yaha do prakAra se hotA hai,-mana, vacana aura kAyA ko (1) azubha viSaya kI ora jAne se rokanA, tathA (2) zubha meM pravRtta karAnA / tAtparya yaha hai ki 'gupti' do prakAra kI, 1. akuzala yoga ko nirodharupa aura 2. kuzala yoga ke pravartanarupa hai / dUsare zabdoM meM kuvicAra, kuvANI va kuvyavahAra ko rokakara zubha vicAra Adi kA AcaraNa 'gupti' hai / isa prakAra gupti yaha pravRtti-nivRtti ubhayarUpa hone se vizeSa mahattva kI hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 parisaha : bAIsa pariSaha-pariSaha arthAt samatA se sahanIya (1) ratnatrayI kI nizcalatA, yA (2) Atmasattva ke vikAsa, tathA (3) karma-nirjarA ke lie evaM (4) asaMyama kI icchA kie binA, jo samatA-samAdhi se sahana kie jAe ve hai parISaha / 1. bhUkha, 2. pyAsa, 3. zIta, 4. uSNatA, 5. daMza (macchara Adi), 6. gaDDhe Adi se yukta (TeDhA-meDhA) Thaharane kA sthAna, 7. AkrozaaniSTa vacana, 8. lAta Adi kA prahAra, 9. roga, 10. darbha kI zayyA, 11. zarIra para mala, 12. alpa va jIrNa vastra-ina bAraha ko karmakSaya meM sahAyaka samajhakara tathA sattva kA vardhaka mAnakara dIna duHkhI na banate hue saharSa sahana karanA / isI prakAra 13. ghara-ghara bhikSAcaryA meM lajjA, abhimAna, dInatA kA anubhava na karanA, 14. AhArAdi kI prApti na hone para avikRta citta rakhakara tapovRddhi mAnanA, 15. yakAyaka strI kA darzana ho jAe to rAga-pUrvakrIDAsmaraNa Adi na karate hue nirvikAra zuddha jJAnAdimaya Atmasvarupa kA vicAra karanA, 16. niSadyA- (i) smazAnAdi meM kAyotsarga kara nirbhIka rahanA, (ii) strIpazu-napuMsaka rahita sthAna kA sevana karanA, 17. arati (udvega) hone para dharma-dhairya dhAraNa karanA, 'mujhe anamola saMyama-saMpatti prApta huI haiM, taba aura kyA kamI hai ki maiM arati karuM?' aisA vicAra kara arati rokanI, 18. AhArAdi se satkAra tathA 19. vaMdana-prazaMsAdi se agavAnI prApta hone para rAga, garva yA Asakti nahIM karanI, 20. acchI 80 1008
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJA (buddhi) para phulAnA nahIM, (ati harSita na honA, ghamaMDa na karanA) 21. ajJAnatA para (par3hanA na Ae to) dIna na banakara nirAza na hokara karmodaya kA vicAra kara jJAnodyama jArI rakhanA, aura 22. azraddhA, tattvazaMkA athavA atattvakAMkSA utpanna hone para "sarvajJa kI vANI meM leza mAtra bhItara pharka nahIM hotA" yaha socakara use rokanI / daza yatidharma :- 1. kSamA (samatA-sahiSNutA) 2. namratA-mRdutA, laghutA, 3. saralatA, 4. nirlobhatA, 5. tapa(bAhya-Abhyantara). 6. saMyama (dayA-jayaNA va indriya-nigraha), 7. satya (niravadya bhASA), 8. zauca (mAnasika pavitratA, acaurya, dharma sAmagrI para bhI nirmohatA), 9. aparigraha tathA 10. brahmacarya-inakA pUrNataH pAlana karanA / 12 bhAvanA : bAraha bhAvanA bAra-bAra ciMtana dvArA jisase AtmA ko bhAvita kiyA jAe vaha bhAvanA kahalAtI hai / isake bAraha prakAra haiM - 1. anityatA - bAhya tathA Abhyantara sabhI saMyoga anitya hai, vinazvara haiM, meM avinAzI hU~, vinAzI se mujhe moha kyA? 2. azaraNa - bhUkhe zera ke samakSa hariNa azaraNa hai vaise azAtAdi karmo ke udaya va mRtyu yA paralokagamana ke sAmane jIva azaraNa nirAdhAra-anAtha hai / jIva ko apanI hoziyArI, dhana, kuTumba Adi koI bacAnevAlA nahIM / 'aisA socakara zaraNabhUta dharma para Take rahenA / ' 2 1010
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. saMsAra - (i) bhavacakra meM yaha mAtA hI patnI bana jAtI hai, yaha patnI hI mAtA bana sakatI hai; zatru mitra ho jAte hai, mitra zatru / saMsAra kaisA kadarUpA? kaisA behUdA hai? (ii) saMsAra svArthabharA hai, usameM mamatA kaisI? 'saMsAra janma-jarA-mutyu, roga, zoka, vadha, baMdha, iSTaviyoga, aniSTa-saMyoga Adi se duHkha pUrNa hai / isa prakAra socakara vairAgya meM vRddhi karanA / 4. ekatva - 'maiM akelA hu~, ekAkI janmatA hU~-maratA hU~, ekAkI paraloka jAtA hU~, ekAkI rogI hotA hU~ aura ekAkI duHkhI hotA hU~, mere hI upArjita karmoM ke phala maiM akelA hI bhogatA hU~, ataH aba sAvadhAna hokara rAga-dveSa se dUra rahate hue niHsaMga - nirAsakta banUM / ' 5. anyatva - 'anitya, jJAnaguNa-rahita (jaDa) pratyakSa zarIra nirAlA hai, jaba kI nitya, jJAna-saMpanna, adRzya, atIndriya Atmarupa maiM sarvathA nirAlA hU~ / dhana, kuTumba Adi bhI mujhase sarvathA alaga hai / ataH ina saba kI mamatA choDa dU / ' 6. azucitva - yaha deha gaMde padArtha se utpanna huA, gaMde se puSTa huA, vartamAna meM bhI bhItara meM saba kucha gaMdA - apavitra hai aura khAna-pAna-vilepana ko gaMdA karanevAlA hai / aise zarIra kA moha chor3akara saMyama, tyAga, tapa kI sAdhanA kara lUM / 7. Azrava - pratyeka Azrava ke kaise-kaise anartha haiM, isa para vicAra SE 1020
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA aura yaha bhAva rakhanA ki 'jaise nadI ghAsa ko khIMca jAtI hai, vaise indriya Adi Azrava jIva ko unmArga aura durgati kI ora ghasITakara le jAte haiM / indriyAdi AzravoM ke kAraNa kitane hI kaI kA baMdha hotA rahatA hai, ataH aba ina AzravoM ko choDa, zakya tyAga kareM / ' lAma 8. saMvara - eka eka saMvara ke mahAlAbho para vicAra kara yaha socanA ki 'aho ! Azrava-virodhI samiti, gupti, yatidharmAdi saMvara kitane suMdara haiM / inakA sevana karake karma baMdhana se bacUM / ' / 9. nirjarA - bAraha prakAra ke tapoM meM eka-eka tapa kA lAbha socakara yaha vicAra karanA ki 'parAdhInatA va anicchA se sahana kI gayI pIr3A dvArA adhika karmo kI nirjarA nahIM hotI, kintu svecchA se kiye gaye bAhya-Abhyantara tapa se bahuta adhika karmo kI nirjarA hotI hai / maiM aise alaukika tapa kI ArAdhanA karuM / ' ___ 10. loka svabhAva - isa bhAvanA ke antargata jIvoM va pudgaloM Adi se vyApta adho-madhya-urdhvaloka ke svarUpa kA vicAra karanA cAhie / loka ke bhAva, utpatti, sthiti, nAza saMsAra, mokSa...Adi kA ciMtana karake tattva jJAna tathA vairAgya kI vRddhi kareM / 11. bodhidurlabha - isa bAta para vicAra karanA cAhie ki, "cAroM gati meM bhaTakate bhaTakate hue aneka duHkhoM meM nimagna hote hue tathA ajJAna Adi se pIr3ita rahate hue jIva ko bodhi arthAt jainadharma kI 21038
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti kItanI ati durlabha haiM / aba jabakI isa bodhi kI prApti mujhe yahA~ ho gayI hai,to lezamAtra bhI pramAda nahIM karuM va dharma-ArAdhanA khUba kara lUM" 12. dharmAsvAkhyAta - 'aho ! sarvajJa arihaMta bhagavAna ne kitane suMdara zruta dharma aura cAritra dharma kA pratipAdana kiyA hai ! ataH ina meM khuba udyata aura sthira rahUM / ' aisI bhAvanA bAra bAra karanI cAhie / inheM anuprekSA bhI kahate haiM / anityatA Adi kI anuprekSA apanI AtmA ke lie mahAna Tonika hai / cAritra : sAmAyikAdi 5 prakAra ke cAritra hai, - inameM (1) sAmAyika - pratijJApUrvaka samasta sAvadya pravRttiyoM kA jIvana paryaMta tyAga aura paMcAcAra-pAlana dvArA samabhAva meM ramaNa karanA / (2) chodopasthApanIya - dUSita-saDe hue aMga ke samAna dUSati hue pUrva cAritra-paryAya kA cheda karane pUrvaka ahiMsAdi mahAvrata meM sthApanA, mahAvratAropaNa... | (3) parihAra vizuddhi - nau sAdhu se tIna bhAgoM meM aThAraha mAsa taka vahana kie jAne vAle 'parihAra' nAmaka tapa meM pAlita utkRSTa cAritra / (4) sUkSmasaMparAya - dasaveM guNasthAnaka ko antima samaya kA 0 104
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyalpa rAga se yukta cAritra / (5) yathAkhyAta - vItarAga maharSi kA cAritra / paMcAcAra : jaise sAdhu-jIvana meM ahiMsAdi pAMca mahAvratoM kA pAlana yaha nivRttimArga haiM, vaise hI jJAnAdi guNoM kI prApti, rakSA aura vRddhi ke lie jJAnAcAra Adi pAMca AcAroM kA pAlana yaha pravRtti-mArga hai | ve haiM-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra va vIryAcAra / inake AcaraNa se AtmA ke jJAna, darzana, cAritra tapoguNa tathA sattva kI puSTi-vRddhi evaM nirmalatA hotI haiM / (1) jJAnAcAra - isake ATha prakAra haiM, - (1) kAla - do saMdhyA, madhyAhna aura madhya-rAtri Adi kAla yaha asvAdhyAya kA samaya yAnI 'asajjhAya - kAla' ko chor3akara yogya samaya meM par3hanA / (2) vinaya - guru, jJAnI, jJAna - sAdhanoM kA vinaya karanA / ___ (3) bahumAna - guru Adi ke prati hRdaya meM atyanta sanmAna rakhanA / (4) upadhAna - sUtra vizeSa para adhikAra prApta karane ke lie tadanukUla tapa Adi se yukta upadhAna vahana yA yogodvahana karanA / 1058
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) aninhava - jJAna-dAtA kA aura jJAna kA apalApa na karanA / (6-7-8) vyaMjana, artha, ubhaya - yaha 'vyaMjana' sUtroM ke sUtra ke akSaroM, padoM va AlApakoM (pairAgrAphoM) kA uccAraNa karanA / padArtha, bhAvArtha, tAtparyArtha yaha 'artha' tathA sUtra-artha donoM yathAsthita zuddha va spaSTa rIti se par3hanA, yAda karanA, unakA ciMtana, manana karanA yaha 'ubhaya' / (2) darzanAcAra - isake bhI ATha prakAra haiM / (1) niHzaMkita - kisI bhI prakAra kI zaMkA kie binA jinokta vacana ko mAnanA / (2) niHkAMkSita - mithyAdharma, mithyA mArga, mithyAttva-parva-utsavAdi (3) nirvicikitsA - dharma ke phala para leza mAtra bhI saMdeha na karate hue dharma kI sAdhanA karanA / (4) amUDhadRSTi - mithyAdRSTi ke camatkAra, pUjA, prabhAvanA dekhakara mUDha na bananA, aura yaha vicAra karanA ki 'jahAM mUla samyagdarzana kA hI ThikAnA nahIM, usakA kyA mUlya?' (5) upabRMhaNA - samyagdRSTi Adi ke samyagdarzana Adi guNa evaM unake dAna-zIla-tapa Adi dharma kI prazaMsA karanA, use protsAhana denA / SON 106
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) sthirIkaraNa - dharmakArya meM pIr3ita vyaktiyoM ko tana, mana, dhana se madada kara unheM dharma meM sthira rakhanA / (7) vAtsalya - sAdharmika para mAtA yA baMdhu kI taraha snehabhAva rakhanA / (8) prabhAvanA - jainetaroM meM jaina dharma kI prazaMsA-prabhAvanA ho vaise sukRtyoM karate rahanA / __(3) cAritrAcAra - ATha prakAra-pAMca samiti va tIna gupti kA pAlana / (4) tapAcAra - 12 prakAra ke haiM / 6 bAhya + 6 abhyantara tapa / inakA varNana nirjarA tattva meM kiyA jAyegA / (5) vIryAcAra - yaha 36 prakAra kA hai / jJAnAdiAcAroM ke 8+8+8+12=36 bhedoM ke pAlana meM mana, vacana, kAyA kI zakti kA rattI bhara bhI gopana na karate hue pure utsAha aura joza se uttarottara vRddhi karane ke sAtha AtmavIrya ko sphurita karanA / (17) (7) bandhatattva / nava tattva meM sAtavA~ tattva bandha hai | jaise kapar3e para lagA taila kA dhabbA vAtAvaraNa meM se dhUla ko khIMcatA hai, aura vastra ke sAtha ekameka saMbaMdha kara detA hai isI prakAra AtmA para Azrava...yAnI karmabandha ke ve kArmaNa vargaNA ko cipakAte haiM va unheM karmarUpa banAkara AtmA SON 1078
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke sAtha ekameka saMbaMdha kara dete haiM / isa kA nAma hai 'karmabandha' / yaha 'bandha' cAra prakAra kA hotA hai - (1) prakRti-bandha, (2) sthiti-bandha, (3) rasa-bandha, va (4) pradeza-bandha / (1) prakRti bandhaH- AtmA ke sAtha saMbaMdha pAte hI karmo meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi vibhAga ho jAtA hai / ina karmo kI jo 'prakRti' yAnI jJAna rokane kA svabhAva ityAdi hai-yaha bandha-samaya para hI nizcita ho jAtA hai / (2) sthiti bandhaH- ve karma kitane kAla taka AtmA para cipaka raheMge, isa kAla kI maryAdA yAnI kAlasthiti nizcita hotI hai / (3) rasa bandhaH- usameM karmo kA tIvra-manda Adi rasa nizcita hotA hai / (4) pradeza bandhaH- bandhe hue karmo meM kitane kitane sUkSma pradezasamUha-karmANusamUha AyeMge yaha nizcita hotA haiM / isa prakAra bandha-prakaraNa meM karmo ke prakRti (svabhAva) bandha, sthiti (kAlamaryAdA) bandha, rasa (karmaphala kI tIvratA-mandatA) bandha evaM pradeza (jathA) bandha, ye cAroM eka sAtha nizcita ho jAte haiM / bandhe hue karma apanI kAlasthiti pakane para 'udaya' meM Ate hai aura jIva ko apane vipAka apane phala dikhAte haiM / kabhI kadAcit AtmA ke vaise bhAvavaza karma jaldI bhI udaya meM lAye jAte haiM, yaha R 1080
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai karmo kI 'udIraNA' / karma jaba taka udaya meM nahIM Ate taba taka AtmA kI silika meM par3e rahate haiM, yaha karma kI sattA kahI jAtI hai / isa prakAra 'baMdha' ke vicAra meM karmo ke bandha-udaya-udIraNA evaM sattA ina cAra kI vicAraNA AtI hai / alabatta karmoM kA saMkramaNa-udvartatA-apavartatA-upazamattA-nidhatti-nikAcanA Adi bhI hote haiM / (yaha Age kA viSaya hai / ) __ AtmA ke 1 le guNasthAnaka 'mithyAtva' se lekara 14 ve 'ayogI kevalI' guNasthiti taka ke caudaha guNasthAnaka hote haiM / cauthe guNasthAnaka meM samyaktva hotA hai / bAda meM 5 ve meM dezavirati, 6 ve meM pramatta sarva virati, 7 ve meM apramatta, ityAdi 14 guNasthAnaka hote haiM / isa pratyeka guNasthAnaka meM tad yogya karmo kA prakRtibandha, sthitibandha, rasabandha evaM pradezabandha hote rahate haiM, evaM karmo kA udayaudIraNA-sattA aura saMkramakaraNa, udvartanAkaraNa Adi bhI hote rahate haiM / inakA paricaya Age deMge / ___ pahile yaha samajha leM ki mUla meM jIva ke ATha prakAra ke sahaja guNa haiM / anaMta-jJAna, anaMta darzana Adi aura inako pragaTa hone dene meM rokanevAle ATha prakAra ke karmo haiM / ina se AtmA meM vikRtiyA~ khar3I hotI haiM / yaha nimnalikhita koSTaka para se jJAta ho jAegA / isa meM jIva mAnoM eka sUrya hai, isake mUla 8 guNa ye prakAza hai, una 1098
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ para 8 prakAra ke karma ye bAdala hai, una se mUla prakAza daba kara 8 prakAra kI vikRtiyA~ khar3I hotI hai; jina meM avAntara kaI vikRtiyA~ hone se ve kaI prakAra kI hotI haiM / jIva-sUrya jIva ke 8 guNa / 8 karma-bAdala | karma bAdala se vikRti | (1) anaMta jJAna | jJAnAvaraNa ajJAna (2) anaMta darzana | darzanAvaraNa / | aMdhatA, badhiratA, nidrA Adi (3) vItarAgatA / mohanIya mithyAtva, rAga-dveSa, krodhAdi | kaSAya, kAma, hAsyAdi nokaSAya. (4) anaMta vIryAdi | antarAya kRpaNatA, parAdhInatA, daridratA, durbalatA (5) anaMta sukha | vedanIya | zAtA-azAtA (6) ajarAmaratA | AyuSya janma-mRtyu (7) arupatA nAmakarma zarIra, indriyA~, varNAdi cAra, trasa-sthAvarapana, yaza, apayaza, saubhAgya daurbhAgyAdi / | (8) agurulaghutA | gotrakarma | uccakula-nIcakula R 1108
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina guNoM meM, AtmA meM anaMtajJAna, anaMtadarzana, vItarAgatA evaM anaMtavIryAdi labdhi, - ye cAra guNa jJAnA- varaNAdi cAra 'ghAtIkarmo' ke nAza se pragaTa hote haiM; aura ve guNa AtmA ko paramAtmA banAte hai / kyoMki ina anaMtajJAnAdi cAra guNa se AtmA zuddha kahI jAtI hai / yaha avasthA saMsAra meM rahate hI hotI hai, kyoMki abhI bAkI ke cAra AtmaguNa anaMtasukha, ajaraamaratA, arUpIpana evaM agurulaghutA, -mokSa avasthA meM hI pragaTa hote haiM / ___ isalie mokSa ke pahale yAnI saMsAra meM ina guNoM ko rokanevAle vedanIya karma, AyuSya karma, nAma karma va gotra karma udaya meM hone para bhI ina se AtmA kI zuddhi kA yAnI AtmA ke paramAtmapana kA koI ghAta nahIM hotA / vAste ye vedanIyAdi cAra karma 'aghAtI karma' kahe jAte hai / aghAtI yAne paramAtmapana kA ghAta nahIM karanevAle / karma do prakAra ke hai- (1) ghAtI karma, va (2) aghAtI karma / 'ghAtI' yAne 'Atma guNa kA ghAta karanevAlA' aisA artha barAbara nahIM hai, kyoM ki anaMta sukha bhI AtmA kA guNa hai aura vedanIya karma usa kA ghAtaka hai phira bhI vaha vedanIya karma ghAtI karma nahIM kahA jAtA hai / __ isalie ghAtI kA sahI artha yaha hai ki 'ghAtI' yAnI 'paramAtmapana kA ghAtakaranevAlA' / aise ghAtI karma cAra hai, - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya karma / 2111
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaise aghAtI karma cAra hai, - (1) vedanIya karma (2) AyuSya karma (3) nAma karma aura (4) gotra karma / vedanIya karma se alabattA anaMtasukha ruka jAtA hai, va vedanIya karma zAtA-azAtA utpanna karatA hai, phira bhI vaha paramAtmapana kA bAdhaka isalie nahIM hai ki vedanIya hone para bhI AtmA paramAtmapana meM yAnI anaMtajJAna-darzana-cAritra meM ramaNatA karatI rahatI hai / 8 karaNa : jaina zAstro kahate haiM ki aisA nahIM hotA hai ki jina karmo kA bandha hotA haiM, ve saba karma usI rUpa meM udaya meM Ate ho / dUsare zabda meM kaheM to unakI prakRti, sthiti aura rasa meM pharka bhI par3a jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jIva jaise karma kA baMdhana karatA hai, vaise saMkramaNa Adi bhI karatA hai / isa baMdhana-saMkramaNa Adi ke karanevAle Atma-vIryayoga ko karaNa kahate haiM / karaNa ATha hai-1. baMdhana karaNa, 2. saMkramaNa karaNa, 3. udvartanA karaNa, 4. apavartanA karaNa, 5. udIraNA karaNa, 6. upazamanA karaNa, 7. nidhattikaraNa aura 8. nikAcanA karaNa | (1) bandhanakaraNa - isameM usa usa Azrava ke yoga se hone vAlI karmabandha kI prakiyA kA samAveza haiM / (2) saMkramaNakaraNa - saMkramaNa arthAt eka prakAra ke karma-pudgala 1128
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke usI prakAra ke dUsare rUpa ke karmapudgala meM saMkramaNa kI prakriyA | saMkramaNa kA artha hai vartamAna meM baddha hote hue karma-pudgala meM pUrva ke saMgRhIta kucha sajAtIya karmo kA, mizrita hokara, usI rUpa meM pariNata ho jAnA / udAharaNa ke rUpa meM, isa samaya mAnoM zubha bhAva ke kAraNa zAtA-vedanIya karma kA baMdha ho rahA hai / usameM pUrva saMcita kucheka azAtA-vedanIya karma milakara (mizrita hokara) zAtA rUpa bana jAte haiM / ise azAtA-vedanIya kA 'saMkramaNa' huA kahA jAegA / isake viparIta azubha bhAva ke kAraNa baMdhate hue azAtA-vedanIya karma meM kucheka pUrva ke zAtA-vedanIya karmo kA saMkramaNa hone se ve zAtA karma azAtA karmarUpa bana jAte haiM / yaha zAtA vedanIya karma kA 'saMkramaNa' huA kahA jAegA / (3-4) udvartanAkaraNa-aparvatanAkaraNa - karma kI sthiti aura rasa meM vRddhi honA 'udvartanA' aura kamI honA 'apavartanA' hai / yadi jIva zubha bhAva meM pravRtta hai to saMgraha meM vidyamAna zubha-karma ke rasa ko baDhAtA hai aura azubha ke rasa ko ghaTA detA hai / yadi azubha bhAva meM pravRtta hai to isa se viparIta hotA hai / (5) upazamanAkaraNa - viziSTa prakAra ke zubha bhAvollAsa se mohanIya-karma ke udaya ko antarmuhUrta taka sarvathA roka denA, zAMta karanA, yaha sarvathA udayanirodha se upazamanA huI kahalAtI haiM / usa udayanirodha ke antarmuhUrta kAla meM jina jina karma kI sthiti kA paripAka 1138
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcita thA, ve karmANu zubha adhyavasAya ke bala para pUrva-uttara sthiti meM cale jAte haiM; arthAt unheM vaisI sthiti vAle kara dete haiM / ataH yahA~ 'udaya rukA', upazamanA huI aisA kahA jAtA hai / (6) udIraNAkaraNa - isameM vilamba se udaya meM AnevAle kucha karma-pudgaloM ko zubhabhAva-bala se zIghra udaya kI aura AkRSTa kiyA jAtA hai, yaha 'udIraNA' hai / (7) nidhattikaraNa - isake dvArA karma-pudgaloM ko aisA rUpa de diyA jAtA haiM ki ina para udvartanA-apavartanA ke atirikta aura kisI karaNa kA prabhAva nahIM par3atA hai / arthAt ve dUsare karaNoM ke ayogya bana jAte haiM / yaha 'nidhatti' hai / (8) nikAcanA karaNa - isameM una karma-pudgaloM ko samasta karaNoM ke ayogya banA diyA jAtA hai | isa nikAcita karmo para saMkramaNa Adi koI bhI karaNa lAgU nahIM hotA / ataH inheM 'nikAcita' karma kahate haiM / tIvra zubha bhAva se puNya-karma aura tIvra azubha bhAva se pApa-karma nikAcita bana jAte haiM / una kA vipAka bhoga lene se hI jIva una se chUTakArA pAtA hai / anikAcita karmo kA to, vipAka bhoge binA bhI saMkramaNa, apavartanA Adi dvArA chUTakArA ho sakatA hai / ___ isase yaha spaSTa ho jAegA ki karma baddha hone ke bAda meM sabhI karma usI avasthA meM hI rahate hoM, aisI bAta nahIM haiM / parantu kucha karmo ke dUsare karmo meM saMkramaNa, sthiti-rasa meM udvartanAdi, udIraNA.... SA 11488
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi parivartana hote haiM / ___yadi AtmA niraMtara vairAgya, jinavacana-ruci, dayA, dAnAdi, devaguru sevA, kSamAdi, viratibhAva... Adi meM rahe to nUtana puNya kA baMdha to avazya hotA hI haiM, uparAnta kucha purAne azubha karmo kA zubha puNyakarma meM saMkramaNa bhI ho jAtA hai, azubha ke rasa meM apavartanA hotI hai, zubha ke rasa meM udavartanA hotI hai / ityAdi ityAdi sat parivartana hote haiM / yaha lAbha ke alAvA usa samaya, azubha bhAva se jo azubha phala utpanna hone vAle the, una se baca jAte haiM / azubha bhAva meM isase viparIta prakriyA hotI hai / zubha bhAva ke aise anupama lAbha ko dRSTi sanmukha rakhate hue hRdaya ke bhAvoM ko sadA pavitra aura ucca koTi ke zubha rakhanA jarUrI hai / isI zubha bhAva kI rakSA ke lie bana sake utanI zubha karaNI, sadvANI aura zubha vicAraNA meM rahanA hitakara hai / ___ ATha karmo kI 120 uttara prakRtiyA~ :___ (1) jJAnAvaraNa 5:- vastu ko vizeSa rUpa se jAnanA dekhanA yaha jJAna hai, jaise ki yaha manuSya hai, pazu nahIM / sAmAnya rUpa se dekhanA yaha darzana hai, jaise ki 'yaha bhI manuSya hai / ' jJAna 5 hai, matijJAna, zrutijJAna Adi / inake 5 AvaraNa hai, - matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, 0 1158
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhijJAnAvaraNa, manaHparyava- jJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa, - ye pAMca AvaraNa AtmA ke mati Adi jJAna ko rokate haiM / (i) matijJAna - indriya athavA mana se hone vAlA jJAna / (ii) zrutajJAna - kathana athavA zAstrAdi se honevAlA zabdAnusArI jJAna / (iii) avadhijJAna - indriya athavA zAstrAdi kI sahAyatA ke binA AtmA ko sAkSAt hone vAlA rUpI padArtho kA jJAna / ___(iv) manaHparyavajJAna - DhAI dvIpa ke saMjJI paMcendriya jIvoM ke mana ke paryAyoM kA yAnI mana kA pratyakSa jJAna / yaha jJAna kevala apramatta muni ko hotA hai / (v) kevalajJAna - sarvakAla ke paryAya sahita samasta dravyoM kA AtmA ko hone vAlA sAkSAt jJAna / (2) darzanAvaraNa 9 :- darzanAvaraNa 'darzana' arthAt sAmAnya jJAna ko rokanevAlA karma / 4 darzanAvaraNa karma + 5 nidrAdi karma = 9 darzAnAvaraNa karma kI prakRti haiM / (i) cakSu-darzanAvaraNa karma:- jisa ke kAraNa AMkha se dekhA nahIM jA sakatA (ii) acakSu-darzanAvaraNa karmaH- jisa ke kAraNa cakSu ko chor3akara 211688
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeSa indriyoM tathA mana se darzana nahIM hotA (iii) avadhi-darzanAvaraNa / (iv) kevala-darzanAvaraNa / ina ke atirikta pAMca nidrA karma haiM / (i) nIMdrAH- alpanidrA, jisa se jAganA sukha pUrvaka hotA hai| (ii) nIMdrA-nIMdrAH- jisa meM jIva baDI kaThinAI se jAgatA hai / (iii) pracalAH- baiThe baiThe yA khaDe khaDe niMda kA AnA ! (iv) pracalApracalAH- calate hue niMda kA AnA / (v) styAnaddhiH- jisa meM jIva jAgrata avasthA ke samAna niMda meM dina ke samaya socA huA kaThina bhI kAma kara ke A jAtA hai | pahale cAra darzanAvaraNa karma darzanazakti ko jAgane nahIM dete haiM | pAMca nIMdrAkarma jAgRta darzana ko samUla naSTa kara dete haiM, isalie ina pAMca ko bhI darzanAvaraNa meM ginA gayA hai / (3) mohanIyakarma, isake 26 prakAra hai, - isake mukhya do vibhAga hai, - (1) darzana mohanIya, (2) cAritra mohanIya (isake 25 prakAra 1. darzana mohanIya karma mithyAtva mohanIya hai / isa ke udaya se atattva para ruci tathA sarvajJakathita tattva para aruci hotI hai / yaha karma bandha ke samaya to eka hI prakAra kA hotA hai, kintu bAda 2117
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM isake tIna puMja ho jAne se udaya ke samaya yaha mithyAtva-mohanIya, mizra-mohanIya, va samyaktva-mohanIya / aise tIna prakAra ke ho jAtA hai / samyaktva mohanIya meM, samyaktva ke kAraNa tattvazraddhA to ThIka hotI hai, kintu aticAra lagate haiM / mizra-mohanIya meM atattva para ruciaruci nahIM hotI hai; isI prakAra sarvajJa-kathita tattva ke prati bhI zraddhA bhI nahIM, azraddhA bhI nahIM hotI yaha mizramohanIya kA prabhAva hai / 2. cAritra mohanIya kI 25 prakRtiH- 16 kaSAya mohanIya+9 nokaSAya mohanIya / kaSa=saMsAra kA Aya-lAbha jisase ho, arthAt jo saMsAra ko baDhAye vaha kaSAya / ve haiM-krodha, mAna, mAyA, lobha / rAga-dveSa ina meM samAviSTa haiM / krodha aura mAna dveSa haiM, mAyA aura lobha rAga haiM / krodhAdi hareka ke anantAnubaMdhI Adi cAra-cAra prakAra haiM / isa prakAra 16 kaSAya ho jAte haiM / ___ nokaSAyaH- kaSAya dvArA prerita athavA kaSAya ke preraka hAsyAdi 9-hAsya, zoka, rati (iSTa meM prasannatA), arati (aniSTa meM udvega, nArAjagI), bhaya (apane saMkalpa se Dara), jugupsA (ghRNA), puruSaveda (jukAma hone para khaTTA khAne kI icchA ke samAna jisake udaya se strI-bhoga kI abhilASA ho), strIveda (puruSa bhoga kI abhilASA hoM), napuMsakaveda (donoM kI abhilASA ho) / (4) antarAya karma ke pAMca prakAra hai :- 1. dAnAntarAya karma, 2. lAbhAntarAya karma, 3. bhogAntarAya karma, 4. upabhogAntarAya karma 0 1180
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ va 5. vIryAntarAya karma / ye kramazaH dAna karane meM, lAbha hone meM, eka bAra hI bhogya annAdi ke bhoga meM, bAra bAra bhogya vastra, alaMkAra Adi ke bhoga meM, aura AtmavIrya ke pragaTa hone meM vighnakAraka haiN| ye jJAnAvaraNIyAdi cAra karma ghAtI karma haiM, zeSa cAra aghAtI karma 4 aghAtI karma meM : (5) vedanIya karma 2 :- (1) zAtA vedanIya (2) azAtA0 / jisa ke udaya se Arogya, viSayopabhoga Adi se sukha kA anubhava ho, vaha zAtA / isa se viparIta hai azAtA / __(6) AyuSya karma 4 :- (i) narakAyu, (ii) tiryaMcAyu, (iii) manuSyAyu aura (iv) devAyu / narakAdi bhavoM meM jIva ko usa usa samaya taka jakaDakara rakhanevAlA karma hai 'aayussy-krm'| vaha jIva ko apane-apane bhava meM jIvita rakhatA hai / (7) gotrakarma 2 :- (1) uccagotra (2) nIcagotra / jisake udaya se aizvarya, satkAra, sanmAna Adi ke sthAna rUpa uttama jAti, kula, prApta ho vaha uccagotra / isase viparIta nIcagotra / (8) nAmakarmaH- isake 67 bheda haiM:- gati 4 + jAti 5 + zarIra 5 + aMgopAMga 3 + saMghayaNa 6 + saMsthAna 6 + varNAdi 4 + AnupUrvI 4 + vihAyogati 2 = 39 piMDa prakRti / 11988
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 piMDa prakRti + 8 pratyeka prakRti + trasa dazaka + sthAvara dazaka, isa prakAra kula 67 / (piMDaprakRti arthAt upabhedoM ke samUhavAlI prakRti) pratyeka prakRti = vyaktigata, upabheda rahita 1-1 prakRti / ina 67 prakRti kA varNana isa prakAra hai, 14 piMDa prakRti (kula 39 prakRti) (1) 4 gatinAmakarma :- jina karmo se narakAdi paryAya prApta hote hai unheM gatinAmakarma kahate haiM / gati cAra hai, -narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, aura devagati / (2) 5 jAtinAmakarmaH- ekendriya-jAti se lekara paMcendriya-jAti taka kI kisI bhI jAti ko dilavAne vAlA karma 'jAti-nAmakarma' kahalAtA hai / yaha nyunAdhika caitanya kA vyavasthApaka hai / ___ (3) 5 zarIranAmakarmaH- 'zIryate iti zarIram' - jo zIrNa-vizIrNa ho, TUTe-phUTe, vaha 'zarIra' kahalAtA hai / use denevAlA karma zarIranAmakarma hai / zarIra pAMca haiM :(i) audArikaH- udAra arthAt sthUla pudgaloM se nirmita, jaise ki manuSyoM va tiryaMco kA zarIra / 0 1208
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ii) vaikriyaH- vividha kriyA (aNu, mahAna, eka, anekAdi) karane meM samartha zarIra / jaise ki devo aura nArakoM kA zarIra / (iii) AhArakaH- zrI tIrthaMkaradeva kI Rddhi dekhane ke lie yA saMzaya-samAdhAna pUchane ke lie caudahapUrvI muni jo AhAraka pudgaloM se eka hAtha kA zarIra banAte hai use AhAraka zarIra kahate haiM / use yahA~ se vicarate tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa bhejate haiM / ____(iv) taijasaH- AhAra kA pacana Adi karanevAlA taijasa pudgaloM kA samUha / (v) kArmaNaH- jIva ke sAtha baddha karmo kA samUha / aise zarIra kA nirmANa karanevAle karma 'zarIra nAmakarma' kahalAte (4) 3 aMgopAMga nAmakarma:- jisa ke udaya se audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra ko mastaka, chAtI, peTa, pITha, do hAtha, do pairaye ATha 'aMga' va U~galiyAM Adi 'upAMga', aura parva-rekhAdi 'aMgopAMga' prApta ho, vaha 'aMgopAMga' nAmakarma hai / ekendriya jIva ko aMgopAMga nAmakarma kA udaya nahIM hotA, phalataH usake zarIra meM aMgopAMga nahIM hote haiM / kyA zAkhA, patrAdi ye aMgopAMga nahIM hai? nahIM / ve to pRthak-pRthak jIva ke zarIra hone ke kAraNa kisI eka jIva ke zarIra ke avayava nahIM hai / yahA~ 'zarIra nAmakarma' ke antargata 'bandhana nAmakarma' aura 'saMghAtana nAmakarma' hote haiM / 0 1218
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) 5 bandhana nAmakarma:- jisake udaya se naye grahaNa kie jA rahe audArika pudgala usI zarIra ke purAne pudgalo ke sAtha, ekameka cipaka jAte haiM / yaha cipakane vAlA karma bandhana-nAmakarma hai / isa se aMgopAMga baDhate haiM kintu inameM joDa nahIM dIkhatA / (6) 5 saMghAtana nAmakarmaH- niyata pramANayukta tathA vividha aMgo kI vyavasthA yukta zarIra kI racanA karanevAle pudgala ke vividha bhAgoM ke niyata sthAna meM pAMcA (daMtAlI) ke samAna vyavasthA karane vAlA karma yaha saMghAtana nAmakarma hai / ___ jaise ki, AhAra meM se dAMta ke, jIbha ke, haDDI ke .... ityAdi pudgaloM to bane, paraMtu usa usa ko ThIka ucita sthAna meM vyavasthita lagAne kA kAma saMghAtana-nAmakarma karatA hai / (7) 6 saMghayaNa (saMhanana) nAmakarma:- haDDImeM dRDha yA durbala joDa (saMdhisthAna) denevAlA karma / saMghayaNa cha: prakAra ke haiM / (i) 'vajraRSabhanArAca saMhanana' - haDDiyoM ke paraspara saMbandha, eka dUsare ko AMTI lagAkara aura bIca meM kIla tathA upara camaDIpaTTe ke sAtha nirmita / (nArAca-markaTa-baMdha, isa para camaDI kA paTTA lipaTA huA ho, aura bIca meM ThIka upara se nIce taka ArapAra 'vajra' -haDDI kI kIla ho, aisA saMhanana / (ii) 'RSabhanArAca saMhanana' - vajra ko choDakara uparyukta markaTabandha ER 12280
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura upara, paTTevAlI asthiyoM kI sandhi / (iii) 'nArAca saMhanana' - kevala dono aura markaTabaMdha ho / (iv) 'ardhanArAca saMhanana' - eka aura markaTabaMdha (AMTI) ho aura dusarI ora kIla kA baMdha ho / (v) 'kIlikA saMhanana' - asthiyA~ paraspara AMTI se jaDI huyI na hokara kevala kIla se joDa kI gayI ho / (vi) chevaTTa saMhanana (cheda spRSTa-sevArta saMghayaNa) - do haDDiyoM ke antima bhAga eka dUsare kA sparza kara rahe hoM, ise tela-mAliza Adi Adi sevA kI apekSA rahatI hai vAste vaha sevArta / (8) 6 saMsthAna nAmakarma:- zarIra ke avayavoM ko AkRti denevAlA karma / (i) 'samacaturasra saMsthAna':- (asra-konA) paryaMkAsana meM baiThe hue vyakti ko (1) dAMye ghuTane se bAMye kaMdhe kA antara, (2) dAMye kandhe se bAMye ghuTane kA antara, (3) do ghuTanoM kA antara, tathA (4) do ghuTanoM ke madhyabhAga se lalATa-madhyabhAga taka kA antara-ye cAro samAna hoM to use 'samacaturasra-saMsthAna' kahate haiM / athavA jisameM cAroM ora ke upara nIce ke avayava samAna hoM arthAt sAmudrika zAstra ke anusAra lakSaNa aura pramANavAle hoM vaha 'samacaturasra saMsthAna' hai / (ii) 'nyagrodha saMsthAna':- vaTavRkSa ke samAna, nAbhi se upara kA zarIra 0 1230
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNayukta, aura nIcekA lakSaNa hIna / (iii) 'sAdi saMsthAna':- nyagrodha se viparIta / (iv) 'vAmana saMsthAna':- mastaka, galA, hAtha, paira, ye cAroM avayava lakSaNa va pramANa vAle hoM aura chAtI, peTa, Adi lakSaNa vihIna hoM / (v) 'kubja saMsthAna':- mastaka, galA Adi kurUpa ho, tathA chAtI, peTa Adi surUpa ho / ___ (vi) 'huMDaka saMsthAna':- sabhI avayava pramANa aura lakSaNahIna hoM / (9 se 12) 4 varNAdi nAmakarma:- jina ke udaya se varNa, rasa, gaMdha, sparza acche yA bure mileM / zubhavarNa-nAmakarma se acche prApta hote haiM aura azubha se kharAba / varNa Adi pratyeka meM avAMtara kaI prakAra hai, ataH ve sabhI alaga prakRti kahI jAtI haiM / (13) 4 AnupUrvI nAmakarma:- narakAnupUrvI, tiryaMcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI tathA devAnupUrvI / vigrahagati se (bIca me mur3akara) bhavAntara meM jAte hue jIva ko Ter3he muDate AkAzapradeza kI zreNI ke anusAra jo vakragamana krama karAye aura khIMcakara usa gati meM lejAe use AnupUrvI nAmakarma kahate haiM / ___(14) 2 vihAyogati nAmakarma:- cAla (calane kI paddhati) zubhacAlahaMsa, hAthI aura baila ke samAna / azubha-UMTa, gadhe ke samAna cAla / 2 124
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 pratyeka prakRti : (1) agurulaghu nAmakarma - isake udaya se zarIra na adhika bhArI hotA hai na adhika halkA, kintu agurulaghu prApta hotA hai / (2) upaghAta nAmakarma - isa karma ke udaya se apane hI avayava dvArA apane ko pIDA ho ese avayavoM kI prApti hotI hai, jaise ki choTI jihvA (jihvA ke pIche choTI jihvA), cora dAMta (dAMta ke upara dAMta), chaTThI UMgalI / (3) parAghAta nAmakarma - isa karma ke udaya se aisI mukhamudrA kI prApti hotI hai ki jIva dUsaroM para oja se prabhAva DAla detA hai | (4) zvAsocchvAsa nAmakarma - isase zvAsa lene choDane kI zakti prApta hotI hai / (5) Atapa nAmakarma - isase svayaM zItala hote hue bhI dUsaroM ko uSNa prakAza de aise zarIra kI prApti hotI hai; jaise ki sUryavimAna ke ratno kA zarIra / (agni meM uSNatA uSNa sparza ke udaya se hai, aura prakAza utkaTa lAla varNa ke udaya se) (6) udyota nAmakarma - jisake udaya se jIva kA zarIra ThaMDA, camakIlA prakAza de / jaise uttaravaikriya zarIra, candrAdi ke ratna, auSadhi Adi / (7) nirmANa nAmakarma - jo baDhai ke samAna aMgopAMga ko zarIra 0 1250
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM ThIka sthAna para banAtA hai / (8) jina (tIrthaMkara) nAmakarma - jisake udaya se dharmazAsana kI sthApanA karane kA avasara prApta ho / trasadazaka-sthAvaradazaka (kula 20 prakRti-) isake udaya se jIva ko nimnalikhita kI prApta hotI hai, - (1) trasa nAmakarma - isase aisA zarIra milatA hai ki jIva dhUpa Adi meM svecchA pUrvaka khIsaka sake, gamanAgamana kara sake, va duHkha meM kampa sake / isase viparIta sthAvara nAmakarma - jisa ke udaya se aisA zarIra prApta ho ki jo svecchA se na hila sake, na cala sake na kampa sake / (2) bAdara-nAmakarma - isase aisA zarIra prApta ho jise na AMkhe dekha sake / sUkSma-nAmakarma - aneka zarIra aeNkatrita hone para bhI dekhA jA sake nahIM / (3) paryApta-nAmakarma - jisake udaya se jIva apane yogya paryApti pUrI karane meM samartha hai / isa se viparIta aparyApta-nAmakarma / (4) pratyeka-nAmakarma - isa se hara eka jIva kA pRthak zarIra milatA hai / isase viparIta sAdhAraNa-nAmakarma - isase aMnata jIvoM kA eka zarIra hotA hai / (5) sthira-nAmakarma - jisa se mastaka, asthiyoM, dAMta, Adi 21260
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthira milate hai / asthira-nAmakarma - asthira avayava denevAlA karma | (6) zubha nAmakarma - nAbhi se para ke zubha avayava denevAlA karma / azubha nAmakarma - nAbhi se nIce ke azubha avayava denevAlA karma / (kisIke mastaka ke sparza se vyakti prasanna hotA hai, paraMtu pAda-sparza se kruddha hotA hai / patnI ke pAda-sparza se pati jo prasanna hotA hai vaha moha ke kAraNa hotA hai / (7) saubhAgya nAmakarma - isa ke udaya se upakAra karane ke binA bhI jIva sabako rucikara hotA hai / daurbhAgya - isake udaya se upakAra karane para bhI logoM meM arUcikara hotA hai / yadi (tIrthaMkara deva abhavya Adi jIvoM ko prItikara pratIta nahIM hote hai / yaha jIva ke tIvra mithyAtva ke udaya se) (8) susvara nAmakarma - jisa karma ke udaya se suMdara madhura svara mile / duHsvara0 isa se viparIta / (9) Adeya nAmakarma - isake udaya se yukti yA ADambara se hIna vacana bhI dUsaroM ko grAhya hote haiM / evaM isake kAraNa dUsare loga dekhate hI Adara mAna karate haiM / isase viparIta, anAdeya nAmakarma ke udaya se jIva kA yuktiyukta bhI vacana dUsaroM ko grAhya yAnI Adeya nahIM hotA hai / (10) yaza nAmakarma - jisake udaya se jIva loka meM kIrti 1270
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ praMzasA prApta karatA hai / apayaza isase viparIta / 42 puNyaprakRti : sAmAnyataH puNya-karma unheM kahA jAtA hai jo zubha citta-pariNAma se baMdhejAte hai aura zubharasa se bhoge jAte hai / phakta, cAra aghAtI karmo meM se 42 puNya prakRtiyA~ haiM, ghAtI meM se nahIM / (1.) zAtA vedanIya - (2.se 4) narakAyu ko choDakara tIna AyuSya, (5.) ucca gotra, (6. se 42.) nAma-karma kI zubha 37 prakRtiyA~ / tiryaMca ko bhI apanA AyuSya prApta hone ke bAda use sthira rakhanA acchA lagatA hai, maranA acchA pratIta nahIM hotA / ataH tiryaMca Ayu ko puNya ke aMtargata mAnA hai / kintu use tiryaMca gati rucikara nahIM hotI hai, ataH yaha pApa prakRti hai / nAraka ko maranA acchA lagatA hai / ataH narakAyu puNya meM samAviSTa nahIM / nAmakarma kI 37 zubha prakRtiyoM meM, - deva va manuSya kI gati aura AnupUrvI 4 + 1. paMcendriya jAti + 5 zarIra + 3 aMgopAMga + 2 prathama-saMghayaNa aura saMsthAna + 4 zubha varNAdi + 1 zubha vihAyogati + upaghAta ko choDakara 7 pratyeka prakRti + 10 trasa-dazaka = 37 / 82 pApaprakRti : pApa-prakRti kauna? saMkliSTa adhyavasAya se badhyamAna ho aura jisakA azubha rasa se bhoga kiyA jAtA ho, use pApaprakRti kahate 0 1280
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM / mUla cAroM ghAtI karma pApa-prakRti haiM / ataH 5 jJAnAvaraNa, + 9 darzanAvaraNa, + 26 mohanIya, + 5 aMtarAya = 45 ghAtI / isI prakAra aghAti karmo meM se 1 azAtA vedanIya + 1 narakAyu + 1 nIcagotra + 34 nAmakarma kI, ye 37 / 45 + 37 = kula 82 pApaprakRti haiM | nAmakarma kI 34 azubha prakRtiyoM meM, -4 naraka-tiryaMca kI gatiAnupUrvI + 4 ekendriya-vikalendriya + 10 prathama saMghayaNa saMsthAna choDakara zeSa saMghayaNa-saMsthAna + 4 azubhavarNAdi + 1 azubha vihAyogati, - isa prakAra kula 23 piMDa-prakRti + 1 upaghAta + 10 sthAvara dazaka = kula 34 / ___puNya kI 42 + pApakI 82 = 124 prakRti / inameM varNAdi nAmakarma 4 zubha, va 4 azubha isa prakAra do bAra gine haiM ataH kula 124 meM se bAda 4 = 120 karma prakRtiyoM kA baMdha hotA haiM / mithyAtva-mohanIya ke sAtha mizra-mohanIya aura samyaktva-mohanIya kA baMdha nahIM hotA, ataH inheM baMdha meM nahIM gine / kintu inakA udaya hotA hai, kyoM ki baddha mithyAtva ke ye ardhazuddha-azuddha hue svarUpa haiM / ataH ina donoM kA udaya ginane para kula 122 prakRti udaya meM mAnI gaI haiM / ina meM 5 zarIroM ke sAtha 5 baMdhana aura 15 saMghAtana joDane para 20 bar3ha jAtI haiM / tathA varNAdi 4 ke sthAna para 5 varNa, 5 rasa, 2 gaMdha-8 sparza _ = ina 20 ko ginane se 16 baDhatI haiM / ataH 122 meM 36 kI vRddhi se = 158 karmaprakRti sattA meM ginI jAtI haiM | 1298
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAtI-aghAtI karma : jJAnAvaraNa ATha karma meM do vibhAga hote haiM | ghAtI aura aghAtI / 'ghAtI' kA artha hai AtmA kI nirmalatA yAnI paramAtmabhAva ke guNa jJAnadarzana-vItarAgatA kA evaM cAritra aura vIryAdi kA ghAta karanevAle / 'aghAtI' arthAt inakA ghAta na krnevaale| mokSa-sukha AtmA kA guNa hai to bhI isakA rodhaka vedanIyakarma paramAtmApana kA ghAtaka nahIM / ataH yaha ghAtI nahIM / ghAtI-cAra karma ghAtI haiM - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya / zeSa vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ye cAra aghAtI karma jJAnAvaraNa ke udaya se jJAna kA rodha hogA hI, aura mithyAtva ke udaya se 'samyaktva' guNa kA rodha hogA hI; ataH ve ghAtI hai| parantu aghAtI jaise ki azAtA vedanIya athavA apayaza nAmakarma kA udaya hone para jJAna, samyaktva, Adi guNoM kA rodha hogA hI yaha niyama nahIM hai| hAM, jaise ki jJAna hone para bhI apayaza kA udaya hone para mUDha bana jAne ke kAraNa isakA asara lekara par3hA huA bhUle to jJAna AcchAdita ho jAe yaha saMbhava hai / kintu yaha apayaza se mUDha nahIM lekina mohanIya karma ke udaya se mUDha, evaM isakA jJAna AcchAdita mAnA jAyegA / mohanIya ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie / jaise ki azAtA, daurbhAgya, apazaya Ane para mUDha banakara hama kaSAya kareM, tabhI kSamAdi guNoM kA AvaraNa hotA hai / 0 1300
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi hama kaSAya-nokaSAya ko jAgrat na hone de to akelI azAtA yA daurbhAgya Adi mAtra se kSamAdi AtmaguNa kA AvaraNa hogA hI aisA nahIM hai| ataH ye ghAtI nahIM haiM / isakA bhAva yaha hai ki aghAtI karma kA udaya cAlU hai, agara nayA udaya meM AyA hai phira bhI yadi hama sAvadhAna raheM to, azAtAdi ke kAraNa jJAnAdi guNa kA ghAta nahIM hotaa| parAvartamAna-aparAvartamAna : kucha karma aise haiM jo paraspara virUddha hone ke kAraNa eka hI sAtha yAnI eka hI samaya baMdhe nahIM jAte, yA udaya meM nahIM aate| ve bArI se baMdhate hai yA bArI se udaya meM Ate hai / ataH inheM baMdha yA udaya meM parAvartamAna kahate haiM / jaise ki zAtA vedanIya ke baMdha ke samaya azAtA kA udaya nahIM hotA / yahI sthiti azAtA ke baMdha aura udaya meM hai / ataH zAtA-azAtA karma baMdha meM bhI parAvartamAna, evaM udaya meM bhI parA0 / trasa dazaka ke baMdha ke samaya sthAvara dazaka kA baMdha nahI hotA / jinakA pratipakSI na ho, ve aparAvartamAna kahalAte haiM jaise ki 5 jJAnAvaraNa karma / baMdha meM parAvartamAna 70 prakRti haiM / ina meM 55 nAmakarma kI haiM 55 nAmakarma kI (4 varNAdi tathA 2 taijas-kArmaNa ko choDakara) 33 piMDa prakRti + 2 Atapa-udyota + 20 do dazaka, yoM 55 + 7 mohanIya (rati, arati, hAsya, zoka tIna veda) + 2 vedanIya + 2 gotra + 4 AyuSya 0 131
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ = 70 / ina joDoM meM se bArI se ekeka kA hI baMdha hotA hai, dUsare kA nahIM / ataH inheM baMdha meM parAvartamAna mAnakara bAkI 5 jJAnAvaraNa + 9 darzanAvaraNa + 5 aMtarAya ye 19 + 19 mohanIya + 12 nAmakarma = 50 aparAvartamAna haiM / arthAt eka sAtha baMdha sakate haiM / udaya meM parAvartamAna 87 prakRtiyoM meM uparyukta 70 meM se sthirAsthira, zubhAzubha kama karake 66 + 5 nidrA + 16 kaSAya = 87 jor3oM meM se eka udaya meM ho to dUsarA udaya meM nahIM hotA, ve bArI bArI eka-eka hI udaya meM Ate haiM / ataH ve udaya meM parAvartamAna kahalAte haiM / zeSa 33 aparAvartamAna haiM / yahA~ udaya meM nidrAdi 5 meM se aura krodhAdi 4 meM se eka samaya eka kA hI udaya hotA hai / krodha udaya meM ho taba mAna nahIM ityAdi / ataH unheM udaya meM parAvartamAna kahI gayI hai / ye hI cAra kaSAya baMdha meM aparAvartamAna hone ke kAraNa krodhAdi cAroM hI eka sAtha baMdhate haiN| akelA krodha kareM yA akelA abhimAna kareM phira bhI vahAM krodha mAna Adi cAroM kaSAyamohanIya karma baMdhate hai / / karmabaMdha kA niyama, puNya-pApa kI caturbhaMgI : isa ke sAtha yaha samajha lenA cAhie ki jIva jaba zubhabhAva meM vidyamAna ho, jaise ki samyaktva, dayA, kSamA, namratA, devaguru-bhakti, vrata, saMyama Adi ke zubha bhAvoM se yukta ho, taba zubha karma baMdhatA hai / isase viparIta hiMsAdi pApa, viSayAsakti, krodhAdi-kaSAya 1328
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva Adi ke azubha bhAvoM meM ho taba azubha karma bAMdhatA hai / dhArmika kriyA aura AcAroM kA yaha prabhAva ki ve jIva ko zubhabhAva meM rakhate haiM / ataH vaha zubhakarma ko bAMdhanevAlA hotA hai / hA~, yadi vahA~ bhI koI dhana kI lAlasA karatA hai, yA kisI para krodhAdi karatA hai, to ise azubha bhAva ho jAne ke kAraNa vaha azubha karma bAMdhatA hai / phira bhI prAyaH aisA hotA hai ki, AraMbha-samAraMbha, viSaya, parigraha Adi sAMsArika kriyAe~ sAdhAraNataH azubha bhAva kI preraka hotI haiM; | ataH ye azubha kriyAe~ haiM / jaba ki dhArmika kriyAe~ zubha bhAva kI preraka haiM, ataH ye zubha karma kI kamAI karAtI haiM | zubha bhAvoM kI utpatti aura vRddhi ke lie zubha kriyAe~ hI upayogI kahI jAe, azubha nahIM / ataH jIvana ko dhArmika AcAroM se bharAbharA rakhanA cAhie / praznaH zubha karma kA bhI lobha kisa lie kiyA jAe? dara asala yaha karma bhI eka prakAra kI beDI hI hai, cAhe sone kI ho / beDiyoM ko to toDanA hI hai / beDI tUTane para hI to mokSa hotA hai na? phira zubha karma (puNya) kA 'lobha' kyoM? uttaraH zubhakarma kA lobha isalie ki zubhakarma hone para hI uttama manuSyabhava, Arogya, Aryadeza, Aryakula tathA deva-gurU-dharma kI sAmagrI prApta hotI hai / inakI prApti hone para hI ucca dharmArAdhanA ho sakatI hai| kuttA begAra hai, nivRtta hai, kintu vaha jJAnopArjana, dharmazravaNa, 1338
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhakti, vrata, niyama Adi kyoM nahIM kara sakatA? kahanA hogA ki use manuSya-bhava kA puNya udaya meM nahIM hai / dharma-sAmagrI usake pAsa nahIM hai / ataH kahie, karma ko toDanevAlI dharmArAdhanA ke lie Avazyaka hai sAmagrI, aura vaha sAmagrI pradAna karanevAle haiM zubha karma / ataHina zubha karmo kI bhI AvazyakatA hai / dekhA gayA hai ki yahA~ jaba AyuSyakA zubha karma samApta ho jAtA hai, to dharma-sAdhanA va tajjanita zubhakarmopArjana rUka jAte hai / praznaH- dekhane meM to yaha bAta bhI AtI hai ki Arogya, ghanikatA, yaza Adi puNya ke udaya para hI manuSya adhika pApa bhI karatA hai| uttara:- yahAM puNya-pApa kI caturbhaMgI samajhane yogya hai : (1) puNyAnubandhI puNya - udaya meM puNya ho aura vaha aise puNyAnubaMdhana (zubhasaMskAra) vAlA ho kI jisase isa puNya ke udaya ke sAtha sAtha sadbuddhi aura dharma-sAdhanA mile ki jina ke hone para naye puNya kA bandha hotA hai / aisA vartamAna puNyodaya puNyAnubandhI puNyodaya hai / (2) pApAnubaMdhI puNya - puNya udaya meM ho athavA udaya meM lAnA ho, kintu sAtha sAtha viSaya-kaSAya, artha-kAma, hiMsA-jhUTha Adi pApakA sevana kara rahA ho / jisake kAraNa jIva naye pApa-karma kA Dhera bAMdhatA hai / ataH vaha puNya (puNyodaya) pApAnubandhI kahA jAtA hai| SN 134560
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) puNyAnubandhI pApa - azAtA vedanIyAdi pApa ke udaya meM bhI jIva dharma-sAdhanA karane para puNya bAMdhatA hai, ataH vaha azAtAdi pApa puNyAnubandhI huA / (4) pApAnubandhI pApa - isase viparIta, azAtAdi pApodaya hone para bhI hiMsAdi pApa karatA hai taba pApakarma bAMdhatA hai / yaha pApa pApAnubandhI kahA jAtA hai / aise saMyoga kI upasthiti meM sAvadhAna rahanA hai ki kalaMkita puNya kA yAnI pApAnubaMdhI puNya (zubha karma) kA upArjana na kiyA jAe / isIlie yaha sAvadhAnI rakhanI hai ki dAnAdi samasta dharma kevala Atma-kalyANa, jinAjJA-pAlana, karma-kSaya, bhava-nistAra aura Atma-zuddhi ke lie hI kiyA jAe kintu viSayasukha ke lie nahIM / dhruvabandhI : jJAnAvaraNAdi kucha pApakarma aise hai ki yadyapi mahAyogI-avasthA taka pahu~cane para bhI arthAt zubha bhAva meM rahane para bhI, unakA baMdha hotA hI rahatA hai / ataH unheM dhruvabaMdhI kahate haiM / to prazna hogA ki yahA~ zubhabhAva kA prabhAva? uttara hai- prabhAva yaha hai ki zubhabhAva kI vajaha se ina azubha karmo kI sthiti aura rasa-baMdha bahuta maMda hotA haiM / isake viparIta, azubha bhAva kI avasthA meM (1) dhruvabandhI zubha karma kA baMdha to hotA hI haiM, kintu usakA rasa atIva maMda baMdhA jAtA hai / (2) dhruvabaMdhI azubha karma ke sthiti-rasa adhika tIvra 500 1358
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1bandhe jAte hai / dhruvabandhI arthAt-jinake yogya guNasthAnaka taka satata bandha hotA hI rahatA hai / ye 47 haiM - 5 jJAnAvaraNa, 9 darzanAvaraNa, 5 aMtarAya, 1 mithyAtva, 16 kaSAya, bhaya, jugupsA, varNAdi, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa, va upaghAta ye dhruvabandhI hai / (18) nirjarA-tattva 'nirjarA' kA artha hai karma kA svataH yA upAya dvArA atIva jarjarita ho jAnA, yAnI kAlasthiti pakakara AtmA se alaga ho jAnA / jaise, Ama svataH yA kisI upAya dvArA pakatA hai, vaise karmo kA bhI hotA hai / svataH jhar3a (alaga ho) jAnA 'akAma nirjarA' kahalAtA hai, aura upAya dvArA jhar3a jAnA yaha 'sakAma nirjarA' kahalAtA hai | Ae hue duHkhako akAmanA (anicchA) se bhogate hue karma kA jhar3a jAnA 'akAma nirjarA' hai / (i) karmakSaya kI kAmanA se pIDA ko saharSa karane dvArA athavA (ii) tapa dvArA karma kA jhar3a jAnA 'sakAma nirjarA' hai / karma kI apanI kAlasthiti paripakva hone para karma udaya meM Akara mukta honA evaM karma kA jhar3a jAnA 'svataH nirjarA' hai| evaM tapa ke dvArA karmakA nAza karanA yaha 'upAya-nirjarA' hai| 2 1368
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta meM tapa dvArA karma-nirjarA kA prasaMga hai-ataH tapa ko hI 'nirjarA-tattva' ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai / (isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhie ki bhUkha, pyAsa, mArapITa Adi apanI anicchA se sahana kI jAe, aura usake dvArA karma svataH mukta ho, naSTa ho jAe to vaha akAma-nirjarA hai / jaba ki svecchA se sahiSNutA dvArA (i) sattva-vikAsa, (ii) karmakSaya aura (iii) Atmazuddhi kI kAmanA se jo karmodaya yAnI karmavipAka sahakara karmakSaya ho yA anazanAdi tapa karake bAhya-Abhyantara tapa : tapa ke do prakAra haiM, - bAhya tapa aura Abhyantara tapa / 'bAhya' kA tAtparya hai (1) jo bAhara se kaSTa rUpa pratIta ho, athavA (2) bAhara loka meM prasiddha ho / vaha tapa AbhyaMtara tapakA Azaya hai jo tapa Antarika malina vRttiyoM ko kucala de, cUrNa kara de, vaha tapa / jainadarzana meM pratipAdita ye bAhya-Abhyantara tapa chaH chaH prakAra ke haiM ataH tapa ke athavA nirjarA ke kula 12 bheda hote haiM / bAhya tapa ke 6 prakAra : anazana, unodarikA, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAya kleza aura saMlInatA, -ye bAhya tapa hai / (1) anazana, - AhAra kA tyAga arthAt upavAsa, ekAsana, biyAsana, cauvihAra, tivihAra, abhigraha Adi / 2137
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) UnodarikA, - tapakI buddhi se bhojana ke samaya docAra grAsa kama khAnA / isa prakAra kA itanA bhI tyAga agara tapa samajha kara kiyA jAe, to yaha tapa hai / (3) vRttisaMkSepa, - bhojana meM khAye jAne vAle dravyoM (padArthoM) kA saMkoca karanA, yAnI yaha nizcaya ki -'itane padArtha se adhika, jaise ki 15 se adhika, padArtha yA amuka amuka padArtha nahI khAU~gA, yaha dravyasaMkSepa hai / ___ (4) rasatyAga, - khAnapAna ke padArtho meM rasa athavA svAda kI tRSNA kama karane ke lie dUdha, dahI Adi zakya vigaIoM kA tyAga karanA / (5) kAyakleza, - kezaloca, ugravihAra, kSudhAvedanIyAdi 22 parISaha, evaM vividha upasarga Adi ke kaSTa sahana karane / (upasarga kA artha hai deva, manuSya yA tiryaMca dvArA kiye jAnevAle upadrava / ) (6) saMlInatA, - zarIra ke gAtra-avayavo, yAnI, indriyoM tathA manakI asat pravRttiyo ko rokanA aura una ko niyaMtrita rakhanA yaha saMlInatA hai / AbhyaMtara tapa ke 6 prakAra haiM : prAyazcitta, vinaya, vaiyAvacca, svAdhyAya, dhyAna, aura kAyotsarga, - ye Abhyantara tapa hai / 213888
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) prAyazcittatapa :- prAyazcitta yAni jo citta ko prAyaH vizuddha kare / yaha guru ke samakSa pApoM kA Alocana (prakAzana) kara gurudatta pratikramaNa, tapa Adi prAyazcitta ke vahana dvArA hotA hai / prAyazcitta Alocana Adi 10 prakAra ke haiM / (2) vinaya-tapa : (i) bAhya sevArUpa 'bhakti', (ii) AMtarika prItirUpa 'bahumAna, (iii) prazaMsA, (iv) niMdAkA pratikAra, aura (v) AzAtanA kA tyAga, yoM sAmAnyataH pAMca prakAra se vinaya karanA bhI tapa hai / isa vinaya ko jJAna, darzana, cAritra, manoyoga, vacana-yoga, kAyayoga va lokopacAra,-ina sAta meM lagAne se, vinaya ke sAta bheda hote haiM, - jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritravinaya, manoyoga-vinaya, vacanayoga-vinaya, kAyayoga vinaya aura lokopacAra-vinaya / isa ekeka vinaya ke avAMtara meM, - (1) jJAnavinaya ke 5 prakAra haiM, (i) jJAna va jJAnIkI bhakti, (ii) bahumAna, (iii) sarvajJakathita padArthakA samyak zraddhAna yukta manana, (iv) yogaupadhAna Adi jJAnAcAroM ke pAlanapUrvaka jJAnagrahaNa, aura (v) isa kA abhyAsa (punarAvartana) Adi / (2) darzana vinaya ke 2 prakAra hai,-jo samyadgarzana guNa meM adhika ho, unakI (1) 'sevA-zuzrUSA' (2) anAzAtanA,-ye do prakAra hai / 21398
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) 'sevA-zuzrUSA' vinaya ke 10 prakAra haiM, (1) satkAra (namaskAra, zubhAgamanapRcchA, AvakAra (jaise, Aie, padhArie') (2) abhyutthAna-(satkArArtha apane Asana se uThanA) (3) sanmAna-(pUjya ke hAtha meM rahI vastu svayaM uThAM lenA / pUjyako (4) AsAna-parigraha (unake AsAna AdikI saMbhAla lenI) (5) AsanadAna, (6) vaMdanA, (7) pAsa meM aMjalibaddha (hAthajoMDa) khaDe rahanA, (8) unake Ane para sAmane lene jAnA, (9) baiThe hai to unakI upAsanA karanI, tathA (10) jAte samaya vidA dene hetu jAnA / (2) anAzAtanA vinaya ke 45 prakAra hai (1) tIrthaM kara, (2) dharma, (3) AcArya, (4) upAdhyAya, (5) sthavira (vayasthavira, zrutasthavira, paryAyasthavira), (6) kula (eka AcAryakI saMtati), (7) gaNa (aneka kula-samUha), (8) saMgha (anekagaNa-samUha), (9) sAMbhogika (ve sAdhu jinake sAtha gocarI Adi vyavahAra pravRtta hai / ), (10) kriyA (paraloka hai, AtmA hai.... Adi AstikatA kI prarUpaNA), tathA (11 se 15) matijJAnAdi pAMca jJAna, -ina 15 kii| (a) AzAtanA kA tyAga, (ba) bhakti-bahumAna, tathA (ka) sadbhUta guNaprazaMsA dvArA yazovRddhi / 15 x 3 = 45 anAzAtanA-vinaya / (3) cAritravinaya ke 15 prakAra hai,- pAMca prakAra ke cAritra para 0 140
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ (i) zraddhA rakhanA, (ii) usakA pAlana karanA, va (i) usakI yathAsthita prarUpaNA karanA, 5 x 3 = 15 / (4-5-6) trividha yogavinaya ke 2-2 prakAra hai (i) AcAryAdi ke prati azubha vANI-vicAra-vartAva (vyavahAra) kA tyAga, tathA (ii) zubhavANI Adi kA pravartana (pravRtti) / (7) lokopacAra vinaya ke 7 prakAra hai,- guru Adi ke prati lokaprasiddha vinaya ke sAta prakAra hai-(i) unake nikaTa rahanA, (ii) unakI icchA kA anusaraNa karanA, (ii) unake upakAra kI kRtajJatA pradarzita karanI, va upakAra kA acchA RNa cukAne kA prayAsa karanA, (iv) tuccha svArtha ke nimitta nahIM kintu jJAnAdiguNa ke nimitta unakI AhArAdi se bhakti karanI, (v) unake duHkha, roga, pIDA, dikkata Adi miTAne kA dhyAna rakhanA, aura inake nivAraNArtha prayatnazIla rahanA / (vi) unakI sevA-bhakti meM ucita deza- kAla kA khyAla rakhanA / (vii) saba bAto meM unako anukUla rahanA / (3) vaiyAvacca-tapa AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, bImAra, zaikSaka-(nUtana muni) sAdharmika, kula, gaNa, saMgha,-ina dasa kI sevA-zuzrUSA karanI yaha dasa prakAra kI vaiyAvacca hai / (4) svAdhyAya-tapa 1410
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya yaha zAstrakA vyavasAya hai / isakA Azaya hai sUtrArtha ke jJAna-dhyAna meM ramaNa karanA / yaha pAMca prakAra se hotA hai-(i) 'vAcanA' -sUtra va artha-kA adhyayana-adhyApana / (ii) 'pRcchA' -jo samajha meM na Ae athavA saMdagdhi ho use guru ko pUchanA / (iii) parAvartanapaThita sUtra aura artha kI punarAvRtti karanA / (iv) 'anuprekSA-sUtrakA mAnasika ciMtana athavA artha kA mAnasika ciMtana karanA / ' (v) 'dharmakathA' -tAttvika carcA-vicAraNA, upadeza / (5) dhyAna-tapa dhyAna kA artha hai eka viSaya para ekAgra citta yAnI ciMtana / usake do prakAra hai, zubha dhyAna va azubhadhyAna / azubha dhyAna yaha tapa nahIM haiM, kyoM ki vaha karmanAzaka nahIM kintu karmasarjaka hai, karma kA Azrava hai / zubha dhyAna yaha tapa hai, kyoM ki vaha apUrva karma nAzaka hai / prasaMgavaza azubha dhyAna kI bhI viyAraNA kareMge, jisa se apanI AtmA azubha dhyAna se baca sake / / dhyAna kA atyadhika mahattva hai; kyoM ki dhyAna ke AdhAra para karmabaMdhakA antima jajamenTa paDatA hai / prasannacandra rAjarSi eka bAra pahale to durdhyAna meM sAtavI naraka taka ke pApa ekatrita karane lage; kintu bAda meM zubhadhyAna ke dvArA azubha karmo kA nAza kara ke U~cI U~cI sadgati ke puNya bAMdhane lage, aMta meM cAroM ghAtI karmo kA nAza kara sIdhe kevalajJAna taka pahuMca gae / yaha saba zubhadhyAna ke SO 1428
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratApa se | azubha dhyAna ke do prakAra hai- (1) ArtadhyAna, va (2) raudradhyAna / ina donoM meM se pratyeka ke cAra-cAra prakAra hai / inheM cAra pAye bhI kahe jAte hai / ArtadhyAna meM (i) iSTa saMyoga kaise prApta ho, athavA viyoga prApta iSTasaMyoga kaise banA raheM, jAe nahIM, yAnI isa kA na ho, isa bAta kA ekAgra ciMtana / (ii) aniSTa kA viyoga kaise ho, yA aniSTa kisa prakAra na Ae, isa bAta kA tanmaya cintana / (iii) vedanAvyAdhi ke nAza aura usake upacAra kA ekAgra ciMtana / (iv) nidAna arthAt paudgalika sukhoM kI coTabharI AzaMsA (utkaTa abhilASA) / raudradhyAna meM (i-ii-iii) hiMsAnubandhI-mRSAnubandhI-steyAnubandhI dhyAna hotA hai arthAt hiMsA, jhUTha tathA corI (anaitika lUTa Adi) karane ke viSaya meM krUra cintana yaha raudradhyAna hai / (iv) saMrakSaNAnubaMdhI zubha dhyAna ke do prakAra haiM-(1) dharmadhyAna, aura (2) zukladhyAna | dharmadhyAna ke cAra prakAra haiM - AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya va saMsthAnavicaya dharmadhyAna hai / ___(1) AjJA-vicaya,- 'jinAjJA, jina-vacana kitanA adbhuta ! kaisA lokottara ! va kaisA sarvajIva-hitakara ! kaisA anaMta kalyANadAyI haiM !' 21438
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ -ityAdi ekAgratA se socanA / (2) apAya-vicaya,- 'rAga dveSa-pramAda ajJAna-avirati-Adi se kitane bhayaMkara anartha utpanna hote haiM,' -isa para ekAgra ciMtana / (3) vipAka-vicaya,- 'sukha aura duHkha ye kaise kaise svopArjita zubhAzubha karmo ke vipAka hai !' isa bAtakA ekAgra ciMtana / (4) saMsthAna vicaya,- 14 rAjaloka kA saMsthAna (AkRti) evaM urdhva, adho, madhya loka kI paristhitiyA~ para ekAgratA se ciMtana krnaa| zukla dhyAna ke cAra prakAra: (1) pRthaktva vitarka-savicAraH- 'pRthaktva' = anyAnya padArtho para dhyAna jAne se vividhatA / vitarka = 14 pUrvagata zruta / 'vicAra' = vicaraNa yAnI padArtha zabda evaM trividha yoga meM mana kA anyAnya sNcrnn| ina tIno vizeSatAoM vAlA dhyAna yaha 'pRthaktva-vitarkasavicAra' zukladhyAna kahalAtA hai / (2) ekatvavitarka-avicAra:- 'ekatva' = mana kA anyAnya saMcaraNa nahIM kintu isameM eka hI padArtha kA Alambana hotA hai / 'avicAra' = pUrvokta vicAra (yAnI vicaraNa- saMcaraNa) se rahita / ye donoM dhyAna pUrvadhara maharSi kara sakate haiM, aura ve kevalajJAna taka le jAte haiM | (3) sUkSmakriyA-apratipAtiH 'sUkSmakriyA' arthAt mokSa jAte hue SA 14488
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra ke aMta meM bAdara (sthUla) mana-vacana-kAyayoga kA tathA sUkSma vacanayoga-manoyoga kA nirodha karanevAlI, 'apratipAti' arthAt abhI taka naSTa na huI, kintu calatI huI sUkSma kAyayoga kI ekAgra AtmaprakriyA / (yahAM 'dhyAna' cintanarUpa nahIM kintu yoga kI ekAgratArUpa hai| kevala-jJAnIko saba pratyakSa hone se dhyAna karane jaisA kucha rahatA nahIM hai / vAste yahAM cintvana-ekAgratA nahIM kintu yoga-ekAgratA rahatI hai) yaha 13 veM guNasthAnaka ke aMta meM hotA hai / (4) vyucchinna kriyA anivRtti :- jisameM "kriyA' arthAt sUkSma kAyayoga bhI 'vyucchinna' arthAt naSTa ho gayA hai| yaha 14 ve guNasthAnaka kI zailezI-avasthA meM hotA hai| yahA~ pAMca hrasvAkSara ke uccAraNa jitane kAla meM sarvakarmo kA nAza ho jAne se mokSa ho jAtA hai| (6) kAyotsarga : yaha utkRSTa Abhyantara tapa hai / isameM 'annattha' sUtra bolakara kAya ko sthAna (sthiratA) dvArA, vANI ko mauna dvArA, aura mana ko niyata samyagdhyAna dvArA sthira kiyA jAtA hai / kAyotsarga meM isa akhaMDa dhyAna karane ke atirikti pratijJApUrvaka kAyA aura vANI ko bhI ceSTA rahita sthira karanA paDatA hai / yaha isakI vizeSatA hai| isa se antarAya Adi sarva pApa-karmo kA apUrva kSaya hotA hai / kAyotsarga eka prakAra kA vyutsarga (tyAga) hai / vyutsarga do prakAra se hotA hai - (1) dravya se, (2) bhAva se| 2 14500
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) dravya se vyutsarga-4 prakAra kA hai___(i) gaNatyAga, yAnI viziSTajJAna, tapasyA Adi ke lie AcArya kI anujJA se eka samudAya choDakara dUsare gaccha meM jAnA; athavA jinakalpa Adi sAdhanArtha gaNako chor3akara jAnA / ___(ii) dehatyAga-kAyotsarga, yAnI aMtima pAdapogamana anazana athavA sajIva-nirjIva kA ucita sthala para tyAga / (iii-iv) upadhi aura AhAra-tyAga, sadoSa athavA adhika vasra, pAtra aura AhAra kA vidhi ke. anusAra nirjIva, ekAnta sthala meM tyAga | (2) bhAva vyutsarga, - yAnI kaSAya, karma aura saMsAra kA tyAga | (19) mokSa yahAM taka jIva-ajIva-puNya-pApa-Azrava-saMvara-bandha-nirjarA, ina ATha tattvoM para vicAra kiyA / aba nauve 'mokSa' tattva para vicAra kareM / 'mokSa' yaha jIva kI zuddha avasthA hai / karmasaMyukta jIva kI azuddha avasthA yaha saMsAra hai / jIva kA sarva karmo se viyukta anaMtajJAna-darzana-sukha-vIryamaya zuddha svarUpa yaha mokSa hai / anAdi anaMta kAla se jIva mithyAtva-avirati-kaSAya-yoga-pramAda 21460
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke kAraNa karmabaMdhana se baddha ho kara ina karmo ke phalabhoga meM, saMsAra kI naraka-tiryaMca...Adi cAroM gatiyoM kI 84 lAkha yonioM meM, naye naye zarIra dhAraNa kara bhaTaka rahA hai, janma-maraNa, janma-maraNa kara rahA hai; aura unameM narakAdi gatiyoM meM chedana-bhedana-jalana, kUTana-pITanatADana, kSudhA-tRSA-roga....Adi kaI bhayaMkara trAsa-vedanA-viTaMbaNAe~ bhoga rahA hai / vaha bhI mAtra 100-1000-lAkha bAra nahIM kintu anaMta anaMta bAra bhogatA rahA hai / inakA aMta, jIva jaba saMsAra se mukta ho mokSa pAe, taba AtA hai / isake lie dharma-purUSArtha karanA paDe / jagata meM cAra prakAra kA puruSArtha hai, dharma, artha, kAma va mokSa inameM artha-kAma saMsAra ke hetu hai, va dharma mokSa kA hetu hai / mokSa ke lie dharma-puruSArtha karanA cAhie / tabhI saMsAra kA anta A sakatA hai / pra0-saMsAra to anAdi anaMtakAla se calA A rahA hai, to kyA isakA anta A sakatA hai? u0-hAM, jina kAraNoM se saMsAra hai unake pratipakSa upAyoM se saMsAra kA anta A sakatA hai / jaise ki, acche acche rasadAra kupathyoM kA khAnapAna bahuta vAra va pramANAtIta karate rahane se bhayaMkara vyAdhiyAM AI ho, taba aise khAnapAna ke pratipakSa kaI upavAsa karane se vyAdhiyoM kA anta A sakatA hai / isa prakAra yahAM bhI saMsAra karma-saMyoga se hai, aura karma-saMyoga mithyAtva-avirati- kaSAya-yoga-pramAda ke kAraNoM se hotA rahatA hai / aba ina kAraNoM ke pratipakSI samyagdarzana 21478
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna-cAritra-tapasvarupa upAyoM kI sAdhanA kI jAe to naye karmabandha ruka jAne se va purANe karmoM kA nirmUla dhvaMsa ho jAne se saMsAra kA anta va mokSa kI siddhi hone kA susaMbhavita hai / khAna meM suvarNa kA bhale janma se miTTI ke sAtha eka- meka saMbaMdha hai, kintu saMzodhanavidhi se isa ko bilakula miTTIviyukta evaM zuddha so Taca kA suvarNa svarUpa diyA jA sakatA hai / aise hI karmasaMyukta AtmA ko bhI Atma-zodhaka vidhi se sarvathA karmaviyukta AtmA ko bhI Atma-sukhAdimaya AtmasvarUpa diyA jA sake yaha yuktiyukta hai / ___aura AtmA kA karmaviyukta zuddha svarUpa pragaTa karane lAyaka bhI hai, kyoM ki karmasaMyoga se hI AtmA ko janma va zarIrAdhIna aneka viTaMbanAe~ haiM / kaI parAdhInatA, apamAna apakIrti hai, kaI roga, akasmAt, ApattiyAM AtI haiM / vArdhakya, azakti, kaSTa.... Adi kaI duHkha Ate haiM / mokSa ho jAne se aba vahAM koI karma hI nahIM, evaM zarIra hI nahIM,to kisI prakArakA duHkha rahatA nahIM / evaM samasta karmAvaraNa haTa jAne se AtmA ko anaMta jJAna-darzana-sukha meM zAzvata kAla ke lie ramaNatA milatI haiM / ___ pra0-mokSa meM 'duHkha nahi' isase mokSa kA kaise AkarSaNa ho? vaise to svarga meM bhI duHkha nahIM, phira bhI virAgI ko svarga kA koI AkarSaNa hotA nahIM / agara kaheM mokSa ke anaMta sukha kA AkarSaNa Sa 14880
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM na? to prazna haiM vahAM sukha hI kaisA? ___u0-(1) mokSa meM bhAvI me bhI duHkha nahIM, vAste mokSa kA AkarSaNa, (2) nyUnatA-darzana kA mI duHkha nahIM vAste AkarSaNa, evaM (3) vahAM anaMta sukha isalie AkarSaNa / svarga meM ye tInoM bAta nahIM hai, ataH mumukSu ko svargakA AkarSaNa nahIM hotA / prao-mokSa meM sukha kyA? u0-(1) mAtApitA ko zatruvat trAsa dene vAlA laDakA paradeza calA jAe to mAtApitA ko kitanA AnaMda hotA hai? (2) vaise bhayaMkara eka vyAdhi bhI miTane para kitanA AnaMda? (3) rojAnA hanTara se mAra khAne vAle AjIvana kaidI ko mukti milane para kitanA Ananda hotA hai? (4) eka bhI atyanta iSTa milane para kitanA Ananda ! taba mokSa meM jahAM sarva zatrukA nAza ho gayA hai, saba vyAdhiyoM kA aMta ho gayA hai, samasta trAsa samUla miTa gaye hai, sarva iSTa siddha hue hai aise mokSa meM sukha AnaMda kA kyA pUchanA? pra0- mokSa meM acche khAnapAna-saMpatti-sattA Adi kucha bhI to hai nahIM, taba sukhAnubhava kaise? ___u0- khAnapAna Adi saba meM sAMyogika sukha kA yAnI sApekSa sukha kA anubhava hai| ese sukha ke anubhava meM viSayasaMyoga kI apekSA rahatI hai| mokSa meM asAMyogika sukha hai, nirapekSa sukha hai; arthAt 1498
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhAnubhava ke lie kisI viSayasaMyoga kI apekSA hI nhiiN| yaha AtmA kA naisargika sukha hai, aura vaha ananta hai, evaM zAzvata hai| pra0-aise to AtmaguNa 'jJAna' bhI naisargika hai phira isa para kitane bhI AvaraNa Ane para bhI jaise kiMcit jJAna-prakAza khulA rahatA hai, anubhUta hotA hai, isa prakAra naisargika Atmasukha para saMsArAvasthA meM kitanA bhI vedanIya karma kA AvaraNa Ane para bhI kiMcit mokSasukha kA anubhava kyoM nahIM hotA hai? u0-jJAna para ke AvaraNa yAnI 'jJAnAvaraNa karma' meM kSayopazama hotA hai, vAste isa karma meM udaya-kSayopazama-kSaya tIna sthiti hai; kintu Atma-sukhAvaraNarUpa 'vedanIya karma' meM kSayopazama nahIM hotA hai, mAtra udaya evaM kSaya do hI sthiti hotI haiM / isalie vedanIya karma kA tanIka bhI udaya rahane para mokSa-sukha kA tanIka bhI anubhava nahIM hotA hai / mokSasukha kA hameM anubhava na hone kA dUsarA kAraNa yaha hai ki hameM sAMyogika sukhAnubhava bahuta abhyasata hai vAste asAMyogika mokSasukha kA anubhava kahAM se ho sake? janama se dAda ke daradI ko khAjasukha kA hI anubhava bahu abhyasta rahane se usako dAda ke darada rahita mAnavI kI taraha binA khAja ke sukha kA anubhava kahAM se ho sake? athavA kAmuka ko brahmacarya ke sukha kA anubhava kahAM se hove? are ! use brahmacarya meM Ananda hai isakI kalpanA bhI nahIM AtI ! hAM, jo bar3e saMyamavAlA sadAcArI hai vaha isakI kalpanA 0 150
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ va kucha anubhava kara sakatA hai / sarva saMga ke tyAgI maharSi ko mokSasukha kI vAnagI kA AsvAda A sakatA hai / pra0- mokSa jaisI cIja hai inameM koI pramANa haiM? u0- hAM, (i) 'mokSa' zabda eka zuddha (asAmAsika) evaM vyutpattiyukta pada hai vAste vaha kisI na kisI vAcya sat padArtha kA vAcaka hai, jaise 'jIva' zabda, 'ghara' zabda ityAdi / evaM (ii) jIva ko agara bandhanayukta hone se saMsAra hai, taba bandhanamukta hone se mokSa bhI honA hI cAhie / (iii) mokSa kA niSedha ho sakatA hai, jaise ki hamArA mokSa nahIM huA hai; vAste mokSa sat padArtha hai / jagata meM sat padArtha kA hI niSedha ho sakatA hai sarvathA asat kA nahIM / udAharaNArtha, AkAzakusuma sarvathA asat padArtha hai vAste isakA niSedha nahIM ho sakatA hai ki 'isa sthAna meM AkAzakusuma nahIM hai / ' dhyAna meM rahe, mAnava bhava meM se hI mokSa hotA hai; cUMki mokSa meM kAraNabhUta sarvotkRSTa yathAkhyAta cAritra va kevalajJAna ko manuSya hI pA sakatA hai| saMsAra meM se cha: mAsa meM kama se kama eka jIva siddha banatA hai| yahAM se jitane siddha hote haiM, utane jIva anAdi nigoda se bAhara Ate hai / Aja taka sarva abhavya se anaMtaguNa jIva siddha hue haiM va eka nigoda ke sarva jIva se anaMta bhAge siddha hue haiN| ___mukta hue jIva ko punaH kabhI bhI karma kA saMyoga prApta nahIM hotA / phalataH aba (1) akSaya-avyAbAgha-ananta sukha, (2) ananta Sa 1510
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna, (3) ananta darzana, tathA (4) ananta vIrya rUpa ananta catuSTaya kI nitya sthiti hotI hai vaise to ATha karmo ke nAza se zAzvatakAla ke lie mUla ATha guNa pragaTa hote haiM, jinake kAraNa aba usako kabhI saMsAra nahIM / jIva mokSa meM Rjugati se hI va eka samaya meM hI jAtA hai, aura upara loka ke mastaka para zAzvata sthira rahI huI sphaTika ratna kI 45 lAkha yojana cauDI vartulAkAra siddhazilA para virAjamAna hotA hai / vAste yahA~ 45 lAkha yojanamAna manuSya kSetra meM se hI mokSa jA sakatA hai / ina meM kRtrima napuMsaka kI apekSA strI-siddha saMkhyAtaguNa, ina se puruSa-siddha saMkhyAtaguNa hote hai / saMhRta-siddha kI apekSA janma kSetre siddha asaMkhyaguNa hote hai, aise urdhva0 se adhovAle asaMkhyaguNa siddha / saMhRta siddha kI apekSA asaMkhyaguNa janma kSetre siddha urdhvaloke siddha se asaM0 agholoke / agholoke siddha se tirchAloke; samudre siddha se dvIpe asaM0 guNa / utsarpiNIavasarpiNI mahAvidehe asaM0 utsa. kI apekSA avasa0 meM siddha vizeSAdhika / 9 satpadAdi prarUpaNA : mokSa tattva tathA anya tatvoM kA bhI vistArapUrvaka vicAra karanA ho, to isa viSaya meM satpadAdi nau padoM se 62 mArgaNA-dvAroM meM vicAra (vyAkhyAna) ho sakatA hai / 'satpadAdi' arthAt (1) kyA vastu sat hai? (2) vastu kA dravya 21520
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa kitanA? (3) vastu kA kSetra kitanA?....ityAdi / 'mArgaNA dvAra' arthAt vastu para vicAraNArtha mudde, viSaya, (Points) | ye kona kona se haiM una para vicAra karane se pUrva satpada Adi kI prarUpaNA para dRSTipAta kara leM / - isakI gAthA, -- "saMtapaya parUvaNA, dravvapamANaM ca khittaphusaNA ya / 5 6 7 8 9 kAlo aMtara bhAgo, bhAvo appabahuttaM ca / / " 1. satpada prarUpaNAH- arthAt prastuta pada (nAma) kI vastu kI sattA ko gati indriya Adi mArgaNA dvAroM (sthAnoM) meM prarUpita karanA / prarUpaNA = kathana, vicAraNA karanA / jaise ki kyA samyagdarzana naraka gati meM haiM? pRthvIkAya meM hotA hai? kAyayoga meM hai?... 2 dravya pramANa :- yaha vastu saMkhyA yA pramANa meM kitanI hai? 3 kSetra :- vastu kauna sI athavA kitanI jagaha meM rahI hai? 4 sparzanA :- vastu ke sAtha kitane AkAza pradezoM kA sparza haiM? jaise ki paramANu kA kSetra 1 AkAza-pradeza, va sparzanA 7 AkAza pradezoM kI; cAra dizAoM ke cAra pradeza + Upara nIce kI do dizAoM ke 2 pradeza + 1 paramANu se AvRta 1 pradeza = 7 pradeza / 5 kAla :- usakI sthiti kitane samaya kI hai? kitane samaya 21530
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka vaha TikatI hai? 6 aMtara :- aisI vastu ke punaH banane meM bIcameM kitane samaya kA antara yAnI viraha hotA haiM? 7 bhAga :- vaha vastu, svajAtIya athavA parajAtIya kI apekSA se kitane se bhAga meM hai? 8 bhAva :- vaha vastu audayika Adi pAMca bhAvoM meM se kisa bhAva meM vidyamAna haiM? isa pAMca meM se vastu kA kaunasA bhAva haiM? 9 alpa-bahutva :- vastu ke prakAroM meM paraspara nyUnAdhikatA kitanI hai? kauna sA kama haiM, kauna sA adhika? kitanA adhika? bhAva 5 : - yahA~ bhAva kA Azaya haiM vastu meM vidyamAna pariNAma pariNamana | isake pAMca prakAra haiM / (1) audayika, - AtmA meM karma ke udaya se hone vAlA pariNAma | jaise ki ajJAna, nidrA, gati, zarIra Adi audayika bhAva hai / (2) pAriNAmika, - anAdi kA vaisA pariNAmaH jaise jIvatva-bhavyatva Adi / (3) opazamika bhAva - arthAt mohanIya karma ke upazama se hone vAlA bhAva; jaise ki samyaktva aura cAritra bhAva (4) kSAyopazamika - ghAtI karma ke kSayopazama se honevAlA bhAva / jaise kI jJAnAvaraNa Adi karma ke kSayopazama se pragaTa honevAlA jJAna, darzana, kSamA, dAna, Adi / ye kSAyopazamika bhAva meM hai / (5) kSAyika, R 1545
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma ke kSaya se utpanna pariNAma / jaise kI kSAyika samyaktva, kevalajJAna, siddhatva Adi, ye kSAyika bhAva hai / 'mokSa' zabda yaha zuddha (eka, asamasta) zabda hai, tathA vyutpattisiddha pada hai, ataH isakA vAcya mokSa padArtha sat hai, vidyamAna hai kAlpanika nahIM hai| 62 mArgaNA dvAra ___ mArgaNA = zodhana karane kA mudrA-viSaya (POINTS) | mArgaNA 14 mArgaNA-dvAroM se hotI hai / ina ke avAntara bheda 62 hai | 14 mArgaNA ye haiM - (1) gati 4, (2) indriya 5, (3) kAya 6. (4) yoga, - manoyogAdi 3, (5) veda 3, (puruSa-veda, strI-veda napuMsaka-veda, (6) kaSAya 4, (7) 5 jJAna + 3 ajJAna = 8, (8) saMyama 7, (9) darzana 4, (10) lezyA 6, (11) bhavyatva-abhavyatva 2, (12) samyaktva 6, (13) saMjJIasaMjJI 2, (14) AhAraka-anAhAraka 2, (inameM 7 saMyama = kauna? ye, - sAmAyika Adi 5 + dezavirati evaM 7 avirati samyakatva = kauna? ye, - kSAyika, kSAyopazamika, opazamika, mizramohanIya, sAsvAdana aura mithyAtva) isa prakAra kula 62 mArgaNA hai| ___ aba hama pratyeka mArgaNA meM mokSa kI satpada prarUpaNA, dravya-pramANa Adi se vicAra kareM / inameM se manuSyagati, paMcendriyajAti, trasakAya, bhavyatva, saMjJI, SA 1558
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAkhyAta cAritra, kSAyika samyaktva, anAhAraka, kevala-jJAna, kevaladarzana, -itanI mArgaNAoM meM mokSa hotA hai / zeSa meM nahIM / jaise ki, gati mArgaNA meM devAdi gati meM mokSa nahIM / indriya meM ekendriya ko mokSa nahIM / yoga, veda Adi mokSa ke pUrva zailezI ke samaya hote hI nahIM / ataH itane mArgaNA-dvAroM meM mokSa nahIM hotA / yaha 'mokSa sat' arthAt usake astitva kI vicAraNA hai / isa prakAra 62 mArgaNAoM meM hareka meM dravya-pramANa, kSetra, Adi kI vicAraNA karanI hai / arthAt jIva kitanI saMkhyA meM mokSa jAte hai? kitane kSetra meM? Adi kA vicAra / (1) satpada- 'mokSa' pada sat pada hai / kyoMki yaha asat nahIM, kalpita nahIM, kintu vAstavika mokSa kA vAcaka pada hai / (2) dravya-pramANa, - jaise ki, siddho anaMta hai; saba jIvoM se ananta veM bhAga meM haiM tathA sarva abhavyo se ananta-guNa haiM / __(3-4) kSetra aura sparzanA, - eka athavA samasta siddha lokAkAza kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA tathA sparzanAvAle hai| avagAhakSetra kI apekSA sparzanA yaha AsapAsa ke spRSTa AkAza-pradezoM se adhika haiM / (5) kAla, - eka siddha kI apekSA se kAla sAdi ananta hai sAdi kA bhAva yaha hai, -kisI eka jIva kI apekSA se mokSa kA 15680
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AraMbha hai / ananta kA tAtparya hai ki isake bAda isa mokSa kA anta nahI / siddha pravAhakI apekSA se kAla anAdi anaMta hai / anAdi anaMta kAla se siddha hote Aye haiM / (6) aMtara, - siddhAvasthA se cyavana pAkara dUsare sthAna meM jAkara yadi punaHvApisa Akara siddha ho, to yaha bIca meM aMtara jo par3A usako aMtara mAnA jAe / paraMtu siddha kA kabhI cyavana nahIM hotA siddha hokara punaHasiddha (saMsArI) hotA hI nahIM hai / ataH aMtarakA abhAva hai / (7) bhAga, - kula siddha sarva jIvoM ke ananta ve bhAga meM haiN| (8) bhAva,-siddhoM kA kevalajJAna-kevaladarzana tathA siddha- bhAva kSAyika bhAva meM haiM / (9) alpabahutva - sabase kama napuMsakatva meM hue siddha hai / (janma se napuMsaka nahIM kintu kRtrima yAnI bAda meM hue) / unakI apekSA saMkhyAtaguNA strItva se huye siddha haiM / unase bhI saMkhyAta guNA purUSarUpa se hue siddha haiM / adhika se adhika kitanI AtmA satata jyAde se jyAde kitane samaya taka siddha hotI haiM? 1 se 32 ...8 samaya taka 73 se 84 ...4 samaya taka 33 se 48 ...7 samaya taka 85 se 96 ...3 samaya taka 32 1570
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 se 60 ...6 samaya taka 97 se 102 ...2 samaya taka 69 se 72 ...5 samaya taka 103 se 108...1 samaya taka itane samaya ke bAda antara avazya paDatA hai / arthAt jaghanyataH eka samaya taka koI bhI mokSa nahIM jAtA / 45 lAkha yojanapramANa manuSyaloka meM se hI (1) manuSya hI mokSa jAte hai / loka ke zikhara para siddhazilA bhI, isI mApa kI haiM / (2) bharata aura airAvata kSetra meM tIsare aura cothe Are meM hI janma lene vAle mokSa jAte haiM / mahAvideha kSetra meM sadA mokSameM jA sakate haiM / (3) yathAkhyAta cAritravAle kevalI hI mokSa jAte hai / (4) kisI bhI AtmA kI siddhi hone ke bAda adhika se adhika cha: mAha meM dUsarI AtmA kI siddhi hotI haiM / (5) jitanI AtmA siddha hotI haiM utanI AtmA anAdi nigoda arthAt avyavahAra rAzimeM se bAhara nikalatI hai / aba alpabahutva para dUsarI rIti se vicAra kareM / kisI deva dvArA kSetrAntara meM saMharaNa hokara siddha hue jIvoM kI apekSA janma -kSetra meM siddha , urdhva loka kI apekSA adholoka meM siddha, unakI apekSA ti loka meM siddha, samudra kI apekSA dvIpoM meM se siddha, utsarpiNI avasarpiNI kI apekSA mahAvideha meM se siddha (utsarpi 0 kI apekSA avasa 0 meM vizeSAdhika), tiryaMca meM se manuSya banakara siddha PR 15880
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone vAloM kI apekSA manuSya meM se manuSya banakara hone vAle siddha, unakI apekSA naraka meM se manu 0 ho siddha, unakI apekSA devoM meM se manuSya hokara siddha, atIrtha-siddhoM kI apekSA tirtha-siddha asaMkhyAta-guNa/ asaMkhyAta-guNa hote hai / siddhoM ke 15 bheda : yahA~ 'siddha' = videhasiddha yA kaivalyasiddha / carama manuSyabhava kI apekSA se kaivalya siddha ke 15 bheda haiM / 1. koi jina siddha (tIrthaMkara banakara siddha) / 2. koi (asaMkhyAtaguNa) ajina siddh)| 3. koi tIrtha -siddha (tIrtha- sthApanA ke pazcAt mokSa prApta / 4. koi atIrtha-siddha, (tIrtha- sthApanA se pahale siddha jaise marUdevI, athavA tIrtha naSTa hone ke bAda siddha) / 5. gRhasthaliMga siddha (gRhastha veza meM kevalajJAna-prApta bharata-cakavartI Adi) / 6. anyaliMga siddha (tApasa Adi valkalacIrI) | 7. svaliMga siddha - (sAdhuveza meM) | 8-10. strI-puruSa-napuMsakaliMga siddha (napu0gAMgeya) / 11. pratyekabuddha siddha (vairAgya-janaka nimitta pAkara virAgI aura kevalI hue karakaMDu) / 12. svayaMbuddhasiddha (karmasthiti laghu hone ke kAraNa svataH buddha, kapila (vipra) / 13. buddhabodhita siddha (guru se upadeza prApta kara bane siddh)| 14. eka siddha (eka samaya meM eka hI siddha,-zrI vIra prabhu) / 15. aneka siddha (eka samaya meM hue anekasiddha) | 5veM 6veM ke saMbaMdha meM dhyAna meM rahe ki pUrva bhava meM cAritrakI khUba sAdhanA kI hotI haiM / 215900
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava tattva kA prabhAva : ____ jIva, ajIva Adi nau tattvo ke jJAna se samyaktva (samyagadarzana) pragaTa hotA hai / itanA hI nahIM kintu nau tattva ke vistRta svarUpa ko na jAnane bAlA bhI 'ye hI tattvo satya hai' aisI bhAvase zraddhA karanevAlA bhI samyaktva prApta karatA hai, kyoMkI sarvajJa zrI jinezvara deva ke sarva vacana satya hI hote haiM, eka bhI vacana mithyA nahIM hotA hai|' aisI buddhi jisake manameM hotI hai, usa meM samyagdarzana hotA hai| jhUTha; rAga, dveSa athavA ajJAna ke kAraNa bolA jAtA hai / ve sarvajJa meM hai hI nahIM / ataH unakA koi bhI vacana tanIka bhI asatya nahIM hotA, kintu samasta vacana satya hI hote hai| eka antarmuhUrta ke lie bhI jisa ko samyaktva kA sparza huA hai, vaha saMsAra meM ardhapudgalaparAvarta se adhika kAla taka nahIM rhtaa| adhika se adhika avadhi meM vaha mokSa meM jAtA hI hai / ananta kAlacakroM kA eka pudgala-parAvarta hotA hai / aise ananta ananta pudgalaparAvarto kA atItakAla vyatIta ho cukA hai / isameM anantAnanta jIva mokSa meM gae haiM / ___ jaba-jaba bhI yaha prazna upasthita hotA hai ki aba taka kitane jIva mokSa jA cuke haiM? taba-taba jainadarzana kA isa viSaya meM eka hI uttara hai ki 'eka nigoda meM vidyamAna anaMtAnaMta jIvoM kI saMkhyA ke anantaveM bhAga jitanI hI saMkhyA aba taka mukta hue jIvoM kI hai|' 0 1600
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) zrAvaka kI dinacaryA samyag AcAroM se vicAroM kA saMskaraNa-zuddhikaraNa hotA hai / sad AcAra se sad vicAra banate haiM | bAhya kriyA ke anusAra antara ke vaise vaise bhAvo aura hRdaya kI vaisI vaisI pariNati nirmANa hotI hai / acchI kriyA se acchI pariNati banatI hai va burI kriyA se burii| zrAvaka-jIvana ke sundara vicAra, sundara bhAva, aura sundara pariNati kA sarjana aura puSTi ke lie sundara AcAra aura sundara kriyAe~ Avazyaka haiM / isa lakSya kI siddhi ke lie 'zrAddhavidhi' Adi jaina zAstroM meM zrAvaka jIvana ke (i) dinakRtyo, (ii) parvakRtyo, (iii) cAturmAsika kartavyo (iv) paryuSaNa kartavyo, (v) vArSika kartavyo, aura (vi) jIvana kRtyo ke vicAra pratipAdita kie gae haiM / sarvaprathama dinakRtyo kA vicAra kareMge / yaha isa prakAra hai, prAbhAtika kartavya : navakAra-smaraNa : 'zrAvaka tuM UThe prabhAta, cAra ghar3I rahe pichalI rAta'-arthAt :AtmArthI zrAvaka ko sUryodaya se 4 ghaDI pahale jAga jAnA caahie| subaha jAgate hI 'namo ariMhatANaM' yAda karate hue 'anaMta arihaMta bhagavaMta ko maiM namaskAra karatA hu~' aise najara samakSa lAte hue mastaka namA kara karabaddha praNAma karanA cAhie / bAda meM vinaya ke lie turaMta bichAne se bAhara nikala kara (zayyA tyAga kara) pUrva yA uttara 1618
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA sanmukha baiThakara 7-8 navakAra maMtra kA smaraNa karanA cAhie / hRdaya-kamala kI karNikA aura ATha paMkhur3iyoM meM 9 padoM kA ciMtana kiyA jA sakatA hai / dharma-jAgarikAH bAda meM isa bAta kA smaraNa kara dharma jAgarikA karanI,- (i) 'ko'haM?' (ii) 'ko mama kAlo?' (iii) 'kimeassa uciaM?' | arthAt (i) 'ko'haM -maiM kauna hU~?' anaMta janmoM ke bAda mila sake aise ati durlabha mAnava bhava ko prApta hU~ / (ii) 'ko mama kAlo?' - mujhe yaha kauna sA avasara milA hai? saMsAra se mukta kara sake aisA atidurlabha jinazAsana kA suvarNa avasara milA hai| ___(iii) 'kiM eassa uciaM?' - aise suvarNa avasara ke yogya merA kartavya kyA hai? yahI ki ati kImatI jinazAsana kI - jainadharma kI ArAdhanA karUM / pUrva meM anaMta mAnavabhava saMsAra kI ArAdhanA karate karate ga~vAye, aba jinokta dharma kI vividha ArAdhanA kara ke isa mAnavabhava ko saphala karUM, tA ki yahA~ kI bharacaka dharma karaNiyoM se yahA~ kA aMtima kAla bhI isa prakAra sukhada Aye, "calo acchA huA maiMne bharacaka dharma- sAdhanAe~ kI hai, to aba jAne meM mujhe koI duHkha nahIM ! acche sthala para mujhe TrAnsaphara milanevAlA hai / merI sadgati hone vAlI hai / mujhe jinezvara bhagavAna va jainazAsana milane 1628
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlA hai / " aisA AzvAsana raheM; va mRtyu ke bAda Age sadgati mile| pratikramaNa : prabhAta meM jAgakara navakAra smaraNa aura AtmacintA karake dharmasphUrti prApta karanI cAhie / usake bAda sAmAyika, pratikramaNa kiyA jAe / yadi yaha zakya na ho to vizva ke samasta tIrtho, jinama~diroM pratimAoM ko sthalavAra yAda karake vaMdanA karanI caahiye| vicaraNa karate huye sImaMdhara bhagavAna Adi tIrthaMkara bhagavAna evaM tIrthAdhirAja za@jayAdi tIrtho kI vaMdanA-stuti karanA / bharatezvara, bAhubalI Adi mahApuruSo evaM sulasA, caMdanabAlA Adi mahAsatIyo evaM upakAriyo kA smaraNa karanA / maitrI Adi bhAvanA kA cintana karanA kartavya hai / paccakkhANa : taduparAMta paccakkhANa dhAra lenA yA AtmasAkSI se kara lenA / paccakkhANa kama se kama navakArazI kA karanA cAhie / isameM sUryodaya ke pazcAt do ghar3I taka mukha meM pAnI kI buMda bhI nahI DAlanI cAhie / jaina dharma meM batAI gaI tapasyA se pUrva baddha bahuta pApakarmo kA kSaya hotA hai / paccakkhANa lete hI pApa naSTa ! navakArazI Adi ke phala :eka navakArazI se 100 varSa kI naraka-vedanA kA pApa naSTa hote 1638
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM | porasI se 1000 varSa kI, sADha-porisI se 10,000 varSa kI, purimaDDha se lAkha varSa kI, ekAsana se 10 lAkha, rukhI nIvI se 1 karoDa, ekAsana dattI se 10 karoDa, ekalaThANa se 100 karoDa, AyaMbila se 1000 karoDa, upavAsa se 10,000 karoDa, bele se 1 lAkha karoDa, tele se 10 lAkha karoDa...varSa taka kI naraka-vedanA ke pApa naSTa hote haiM / paccakkhANa lene ke bAda jinamaMdira meM jAkara paramAtmA kA darzana, praNAma, pUjA aura stuti karanI cAhie / 'jinendra prabhu ke darzanapUjana Adi dharma karane se hameM ucca Arya manuSyabhava, aise prabhu, va jinazAsana Adike, puNya kA lAbha milA, -yaha prabhu kA upakAra hai' isa bAta ko yAda karake gadgada honA cAhie / ' prabhu ne ciMtAmaNi se bhI adhika mUlyavAna darzanAdi diyA isakA hameM atIva harSa ho, prabhu ke anupama upakAra para kRtajJatA kA bhAva ho, romAMca khaDe ho, A~khe azruoM se Ardra ho, aise darzana-pUjana-stavana karane cAhie / bAda meM dhUpa, dIpa, vAsakSepa Adi pUjA tathA caityavaMdana-stavanA karake paccakkhANa kA uccAraNa karanA / tatpazcAt upAzraya meM gurujI ke pAsa Akara vaMdana karanA, sukha-zAtA pUchanI, aura unase paccakkhANa lenA, unheM bhAta-pAnI-vastra-pAtra-pustaka-auSadha kA lAbha dene kI vinaMtI karanI / guru-vaMdanaH- suguru paMca mahAvratadhArI, jinAjJA-pratibaddha munimahArAja ke pAsa jAkara, jaba taka vahAM raheM taba taka ke lie, 'sAvajjaM jogaM 21648
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ paccakkhAmi, jAva sAhU... pajjuvAsAmi' isa paccakkhANa se mana meM sAMsArika pravRttiyoM kA tyAga dhAraNa kara, hAtha jor3akara 'matthaeNa vaMdAmi' karanA / mahAna brahmacArI saMyamI muni ke darzana upalabdha hone para hRdaya meM apUrva AhlAda pragaTa honA cAhie / do khamAsamaNAM (paMcAMga praNAma) dene ke bAda hAtha jor3akara 'icchakAra suharAi0' sUtra bolakara sukha-zAtA pUchanI / bAda bhAta-pAnI kA lAbha dene kI vinaMtI karanI / bAda, 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan ! abbhuTThiomi....icchaM khAmemi rAiyaM' yaha pATha khar3e khar3e hAtha joDakara bolane ke pazcAt nIce ghuTane Tekakara zeSa abbhuTThio sUtra bhUmi para mastaka aura do hAtha sthApita kara bolanA / isameM guru kI avajJA-AzAtanA kA micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai, - 'merA duSkRtya mithyA ho / ' taduparAMta guru ke pAsa se paccakkhANa lenA / paccakkhANa athavA jJAna, vaMdana karake hI liyA jAe / vyAkhyAna bhI vaMdanA pUrvaka hI sunA jAe / yaha bhI sAvadhAnI rahe ki 'gurU ke sanmukha avinaya na ho, unakI bAhara nindA na ho, guru ko kucha bhI apamAna-janaka vacana nahIM kahA jAe' ityAdi guru ke avinayAdi mahAna pApo se bacanA hai / __ ghara Akara yadi paccakkhANa navakArazI kA ho to vaha nipaTAkara guru mahArAja ke pAsa Akara vyAkhyAna yAnI Atmahitakara amUlya jinavANI kA zravaNa karanA / aMta meM koI na koi vrata, niyama, abhigraha karanA; jisase zravaNa saphala ho aura jIvana meM pragati ho| 1658
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAhna meM sAvadhAnI rakhate hue ki jIvajantu na mare, parimita jala se snAna kare, va maMdira meM Akara paramAtmA kI aSTa prakArI pUjA karanI / pUjA meM apanI zakti ko na chipAte hue apane ghara ke caMdana, dUdha, kezara, puSpa, varaka, agarabattI, dhUpa, dIpaka, akSata, phala naivedya Adi dravya-sAmagrI kA sadupayoga karanA / kyoMki jinezvara bhagavAna paramapAtra haiM, sarvottama pAtra hai / unakI bhakti meM samarpita kI gayI thoDI-sI bhI lakSmI akSaya lakSmI bana jAtI hai / paMcAzaka zAstra meM likhA hai- jaise samudra meM pAnI kI eka bUMda DAlI jAe to vaha akSaya bana jAtI hai, vaise hI jinendra ke caraNoM meM arpita thor3I-sI bhI lakSmI akSaya ho jAtI hai / darzana-pUjA kI vidhi para Age vicAra kiyA jAegA / bhAva pUjAH caityavaMdana : dravyapUjA ke bAda bhAvapUjA ke samaya atyadhika ullAsa pUrvaka gadgada svara se hRdaya meM AnandAzru hoM, isa prakAra caityavaMdana kI kriyA karanI / anta meM 'jayavIyarAya' sUtra se bhavanirveda, mArgAnusAritA (tattvAnusAritA) Adi kI, vizeSa lakSyakara, namratApUrvaka yAcanA krnii| 'hameM ye cAhie' aisA manameM pratIta ho, isa prakAra yAcanA honI cAhie / sUtroM kA uccAraNa, kevala totA-raTana jaisA nahIM kintu mana isake artha ke anurUpa bhAva lAkara karanA cAhie / tadanantara ghara Akara abhakSya-tyAga, UnodarI, dravya- saMkoca aura 21668
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vigaI (rasa) ke niyamana... Adi ke pAlana ke sAtha bhojana nipaTAkara, namaskAra-mantrAdi dharma-maMgala karane pUrvaka jIvana nirvAha ke lie artha cintA karane jAe / 'dharma-maMgala' isalie ki dharmapuruSArtha zreSTha puruSArtha hone se ise dUsare puruSArtho se pahale avazya rakhanA cAhie / ___ dhaMdhe meM jhUTha, anIti, daMbha, nirdayatA Adi kA bilakula tyAga rakhanA cAhie / kamAI meM se AdhA-bhAga gharakharca meM, caturtha-bhAga bacata khAte meM aura caturtha bhAga dhArmika kArya meM lagAe / saMdhyA kA bhojana isa prakAra karanA ki sUryAsta se do ghaDI pUrva (athavA kama se kama sUryAsta se pUrva) azana-pAna-khAdima-svAdima ina cAroM AhAra ke tyAga rUpa cauvihAra yA pAnI sivA tIna tyAga rUpa tivihAra paccakkhANa kiyA jAe / saMdhyA aura rAta meM, zAma ke bhojana ke pazcAt jina-maMdira meM dhUpa, AratI, maMgala-dIpaka evaM caityavaMdana karanA cAhie / isake bAda saMdhyA kA pratikramaNa / yadi yaha saMbhava na hota to svAtmanirIkSaNa, isameM dinabhara ke duSkRtoM kI garhA, zAMti-pATha karake gurumahArAja kI sevA-upAsanA karanI cAhie / ghara Akara parivAra ko koI dharmazAstra, rAsa athavA tIrthaMkara bhagavAna Adi mahApuruSoM kA caritra sunAnA cAhie / svayaM bhI kucha na kucha navIna dhArmika adhyayana karake tattvajJAna meM vRddhi kareM / anitya, azaraNa Adi bhAvanA se dila ko bhAvita banAnA / bAda so jAnA | niMda na Ae taba taka 21670
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthUlabhadrAdi mahApuruSoM ke Atma parAkrama yAda kareM evaM tIrtho kI mAnasika yAtrA karanI / _sthUlabhadra, sudarzana zeTha, jambUkumAra, vijaya zeTha, vijayA zeThAnI Adi ke brahmacaryAdi parAkramoM kA smaraNa karake anaMta saMsAra meM bhaTakAnevAlI aura kabhI bhI tRpta na honevAlI kAmavAsanA kI jugupsA kA cintana kareM / niMda Ane para navakAra mantra kA smaraNa karake so jAnA / sote-sote tIrtho kI yAtrA kA vistAra pUrvaka smaraNa karanA / saMvega- vardhaka 10 cintana : sone ke bAda bIca meM niMda TUTa jAye to nimnalikhita dasa bAtoM para ciMtana karake saMvega kI vRddhi karanI / 1. sUkSma padArtha, 2. bhavasthiti, 3. adhikaraNa-zamana, 4. AyuSya-hAni, 5. anucita ceSTA, 6. kSaNa lAbha dIpanA, 7. dharma ke guNa, 8. bAdhaka doSa vipakSa, 9. dharmAcArya, 10. udyata vihAra / (saMvega yAnI dAnAdi-kSamAdi dharma kA raMga, mokSa kI utkaTa icchA, vairAgya, deva-guru-saMgha-zAstra-bhakti / ) 1. sUkSma padArtha :- karma, ina ke kAraNa, karma ke vipAka, AtmA kA zuddha aura azuddha svarUpa, SaDdravyAdi sUkSma padArtho kI vicAraNA | 2. bhavasthiti :- (i) saMsAra ke svarUpa para vicAra karanA, 'rAjA raMka hotA hai, raMka rAjA hotA hai, mAtA yA bahana patnI bana jAtI hai, patnI mAtA banatI hai, pitA putra ho jAtA hai-putra pitA' ina bAtoM 0 1688
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko dekhate hue yaha socanA ki (ii) saMsAra nirguNa hai / (iii) isake svarUpa vicitra hai, ina para vicAra karanA / yaha bhI socanA cAhie ki (iv) merI bhavasthiti kaise va kaba paripakva hogI / 3. adhikaraNa zamana :- adhikaraNa arthAt (i) kalaha, athavA (ii) kRSi karma Adi, tathA (iii) pApa-sAdhanoM kA zamana maiM kaba karUMgA? kaba inako rokUgA-aisI bhAvanA / 4. AyuSya hAni :- Ayu pratikSaNa kSINa ho rahI hai, kacce ghaDe meM pAnI ke samAna yaha dekhate dekhate hI naSTa ho jAyagI / maiM kaba taka dharma ko bhUlakara pramAda meM rahU~gA? 5. anucita ceSTA :- jIvahiMsA, asatya, chala-kapaTa Adi pApa kArya kitane kharAba haiM / inake isa loka meM aura paraloka meM kaise kaise kaTu pariNAma Ate hai yaha socanA / 6. kSaNa lAbha dIpanA :- (i) mAnava jIvana ke alpa kSaNo ke bhI zubha-azubha vicAra kaise mahAna zubha-azubha karmo kA baMdha karavAte haiM athavA (ii) dravya, kSetra, kAla, bhAva se mokSa sAdhanA karane kA yaha kitanA suMdara sunaharA kSaNa-avasara prApta huA hai athavA (iii) aMdhakAra meM dIpaka ke samAna yA samudra meM dvIpa ke samAna jainadharma ArAdhane kA yaha kaisA sundara maukA milA hai / 7. dharma ke guNa :- (1) zruta-dharma (zAstra-svAdhyAya) ke sAkSAt 21698
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamAnubhava-kArakatva guNa, va cAritradharma ke para, -AzA indriya-vikAra Adi ke zamana se indrAdi kI apekSA bhI adhika sukhAnubhava-kArakatva guNa kA cintana karanA / athavA (2) kSamAdi dharma ke kAraNa, svarUpa aura phala para vicAra karanA / 8. bAdhaka doSa vipakSa :- dharmAdhikArI jIva jina-jina artharAga, 'kAmarAga' Adi doSoM se pIr3ita hotA ho unake pratipakSI vicAra karanA / 'jaise ki artharAga ke pratipakSa meM paise ke lie kaise rAgadveSAdi saMkleza tathA kaise-kaise hiMsAdi pApa karane par3ate haiM aura dharma ke kSaNoM kI kitanI barabAdI hotI hai...' ityAdi socanA / 9. dharmAcArya :- dharma kI prApti aura vRddhi meM kAraNa bhUta guru kitane niHsvArtha upakArI haiM ! aho ! kitane guNiyala guru ! 'yaha upakAra kaisA duSpratikArya hai ! (jisakA badalA na de sakeM) yaha soce / 10. udyata vihAra :- 'aniyata vAsa, mAdhukarI bhikSA, ekAMtacaryA, alpa upadhi, paMcAcAra pAlana, ugra vihAra ityAdi kitane sundara muni ke AcAra-vicAra ! maiM kaba ye prApta karUMgA / ' isa para savistAra ciMtana / ___parva kRtyaH- dharma kI vizeSa ArAdhanA ke lie viziSTa dina niyata haiM / jaise ki parvadina dUja, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI, 0 1700
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUnama-amAvasyA; kalyANaka divasa, kArtika-phAlguna-ASAr3ha kI aThAiyA~, caitra Azvina kI olI, paryuSaNa / ina dinoM meM dharma vizeSarUpa se ArAdhya hai / (21) (27) namaskAra (navakAra) mantraH aura paMca parameSThI 'namaskAra mahAmantra' athavA 'navakAra-mantra' paMca parameSThiyoM ko namaskAra karane kA sUtra hai / yaha sUtra, aura isake dvArA kie jAnevAle paMca namaskAra, ye mahAmaMgala svarUpa hai sakala vighnoM ko dUra karanevAle hai, aura acintya siddhiyoM ke dAtA hai / isa se sadgati to milatI hI hai api tu namaskAra karate samaya parameSThi ke sukRtyoM tathA guNoM ke prati ahobhAva, anumodanA, evaM AkarSaNa rahatA hai / yadi ahobhAva anumodanA utkRSTa ho jAe to 'karaNa-karAvaNa ane anumodana sarikhAM phala nipajAyo' isa ukti ke anusAra karanekarAne aura anumodana karane kA phala samAna utpanna hotA hai / sukRta tathA guNa kI siddhi karane kI dizA meM usakA AkarSaNa yaha prathama kadama kA AraMbha hai / kisI bhI dharma yA guNa kI siddhi ke nimitta pahalI sIr3hI yaha hai ki apane dila meM usake prati prazaMsA-AkarSaNa jAgrata ho / 21710
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha dharma kA bIja hai / 'bIjaM satprazaMsAdi' kisI bhI guNa yA kSamAdi dharma AtmA meM utpanna karanA cAhate ho to, pahale isakA bIjAropaNa kiyA jAe / bIja hai samyak prazaMsAdi (aakrssnn-anumodn-ahobhaav)| jaise ki kSamAdharma ke lie mahAvIra prabhu kI kSamA kI prazaMsA Adi kI jAe | yaha hai kSamAdharma kA bIjAropaNa bIja-pana | dharmabIja se aMkura ugatA hai / dharma kI utkaTa abhilASA yaha aMkura hai / bAda dharma -abhyAsa ho; yaha usa para patra, puSpa hai / aMta meM dharma siddha hotA hai; yaha phala AyA, pAka AyA / ___ parameSThI-namaskAra meM yaha AkarSaNa kramazaH kAryAnvita banatA hai| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, ye pAMca parameSThI haiN| (ii) 'arihaMta' prathama parameSThI hai / ve vicarate hue devAdhideva tIrthaMkara paramAtmA haiM / 'arihaMta' kA artha hai:- jo surAsurendroM ko bhI pUjA ke va aSTa prAtihArya kI zobhA ke arha hai-yogya hai / ye 18 doSoM se rahita va 12 guNoM se yukta hote haiM / ve 18 doSa isa prakAra haiM :-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura aMtarAya karma ke udaya se kramazaH 1 ajJAna, 1 nidrA, aura dAnAdi 5 aMtarAya, ye 7; doSa tathA mohanIya karma ke udaya se ye 11 doSa,-mithyAtva, rAga, dveSa, avirati, kAma,-ye 5, evaM hAsya, zoka, harSa, udvega, bhaya aura jugupsA, ye 6 = 11 + 7 = 18 / jJAnAvaraNa Adi 4 ghAtI karmo ke nAza se ina aThAraha doSo ko tyAga dene se ve vItarAga sarvajJa banate haiM / 17280
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ arihanta ke 12 guNa :- arihanta meM 34 atizaya ye purUSottamatA-paramezvaratA kI viziSTatAe~ haiM / inameM cAra mukhya atizaya, aura aSTa prAtihArya rUpa 8 atizaya, ye 12 arihanta ke guNa haiM / cAra atizayo meM, aThAraha doSoM kA tyAga yaha eka 'apAyApagama' atizaya hai / (apAya = doSa, anartha upadrava) / arihanta jahA~ vicarate hai vahA~ 125 yojana taka mahAmArI Adi upadrava dUra ho jAte haiM; ise bhI 'apAyApagama atizaya' kahate haiM / vItarAga banane ke bAda vyakti sarvajJa bana jAtA hai, yaha 'jJAnAtizaya' hai / taba kama se kama karor3a devatA sAtha rahate haiN| devo-indroM Adi pUjA-bhakti karate haiM, ityAdi yaha 'pUjAtizaya' hai| prabhu 35 guNoM se yukta dezanA dete haiM, -ise 'vacanAtizaya' kahate haiN| isa prakAra ye cAra pramukha atizaya haiM / inake sAtha ATha prAtihArya ginane se arihanta ke 12 guNa hote haiN| arihaMta meM kula 34 atizaya (viziSTa vastu) utpanna hote haiN| inameM eka bhAga ATha prAtihArya haiM -siMhAsana, ghevara (cAmara), bhAmaMDala, chatra, azoka vRkSa, puSpavRSTi, divya-dhvani, deva duMdubhi / ye unake sAtha rahate haiM / ina viziSTatAoM kI utpatti ke tIna kAraNa haiM,- pUrva bhava meM sAdhita (1) arihaMta, siddha, pravacana Adi 20 padoM meM se kisI kI yA samasta padoM (20sthAnaka) kI upAsanA tathA (2) atyanta nirmala 17380
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI ucca koTi kI sAdhanA, tathA (3) saMsAra ke karmapIr3ita samasta jIvoM kA maiM kaise uddhAra karUM 'aisI kruunnaabhaavnaa| arihaMta bananevAleM jIvana meM bar3I rAjaRddhi, vaibhava Adi ko tilAMjali dekara hiMsAdi sarva pApamaya pravRtti ke tyAga rUpa cAritra jIvana kA svIkAra karate haiM / tatpazcAt kaThora saMyama, tapasyA aura dhyAna kI sAdhanA ke sAtha upasarga-pariSaha ko sahana karate haiM / inake dvArA jJAnAvaraNAdi cAra ghAtI karmo kA nAza karake vItarAga sarvajJa banate haiM / pUrva kI pracaMDa sAdhanA se upArjita tIrthaMkara nAmakarma kA puNya yahA~ udaya meM AtA hai / ve arihaMta hote hai,yAnI aSTa pratihArya kI zobhA ke yogya hote haiM, evaM anya asAdhAraNa viziSTatA vAleM, jaise ki calate samaya devanirmita nauM suvarNa-kamala para calane vAleM, surendra-narendroM se pUjita, devaracita samavasaraNa para dharmadezanA denevAleM ... ityAdi svarUpa hote haiM / arihanta dharmazAsana kI sthApanA karate haiM, tathA sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA karate haiM | bAda pRthvI para vicaraNa karate karate dharmapracAra karate rahate haiM / kramazaH Ayu kI samApti para zeSa 'vedanIya' Adi 4 aghAtI karmo kA kSaya karake mokSa prApta karate haiM / taba ve siddha ho jAte haiN| arihaMta avasthA meM 4 ghAtI karmake kSaya ke kAraNa 4 guNa hote haiM aura siddha -avasthA meM 4 ghAtI + 4 aghAtI = AThoM karma ke 2 1748
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaya se 8 guNa hote haiM / to bhI 'parameSThI namaskAra' yAnI navakAra maMtra meM arihaMta ko prathamapada para aura siddha ko dvitIya pada para isalie sthApita kiye haiM ki arihaMta bhagavAna ke upadeza se hI dUsare bhavya jIva bhI mokSamArga kI ArAdhanA dvArA sarvakarmo kA kSaya karake siddha hote haiM / evaM arihaMta ke dharmazAsana kI ArAdhanA dvArA hI AcArya -upAdhyAya -sAdhu banate haiM / ataH zreSTha upakArI 'arihaMta' ko prathamapada meM sthAna diyA hai / / (ii) siddha ye dUsare parameSThI hai / 'siddha' kA artha hai 'sita' = baddha ko 'dhmAta' = dhamanevAle, yAnI baMdhe hue karmo ko jalA dene vAleM; arthAt karma se mukta zuddha AtmA / jo AtmA 'arihaMta' na bana sake vaha bhI arihaMta ke upadezAnusAra mokSamArga kI sAdhanA karake AThoM karmo kA nAza kara sakatI hai| bAda mokSa prApta karatI hai, taba vaha 'siddha' AtmA huI; vaha sarvathA zuddha, buddha, niraMjana, nirvikAra, nirAkAra sthiti prApta karake 14 rAjaloka ke mastaka para siddhazilA para zAzvata kAla ke lie sthira ho jAtI haiM; use 'siddha' paramAtmA kahate haiM / aise siddha paramAtmA meM 8 guNa jaise ki-ananta jJAna, anantadarzana, anaMta cAritra (vItarAgatA), ananta labdhi, avyAbAdha ananta sukha, akSaya ajara-amara sthiti, arupItA va agurulaghutA, - ye AThakarmo ke naSTa ho jAneke kAraNa hote haiM / (iii) AcAryaH- ye tIsare parameSThI hai| ve arihaMta prabhu kI anupasthiti 0 1750
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM caturvidha saMghake agraNI hote haiN| gRhavAsa aura saMsAra kI mohamAyA ke sarva bandhana choDakara ve muni bana kara arihaMta dvArA pratipAdita mokSamArga kI sAdhanA karate haiN| jinAgama kA adhyayana karane pUrvaka viziSTa yogyatA prApta karake gurUdvArA 'AcArya' pada prApta karate haiN| AcArya banakara ye jagata meM jJAnAcAra, darzanAcAra, caritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra, ina pavitra pAMca AcAroM kA pracAra karate haiN| paMcAcAra ke pAlana meM udyata bane vyaktiyoM ko zaraNa dekara unakA nirmala pAlana karavAte haiM 5 indriyanigraha + 9 brahmacarya gupti + 4 kaSAyatyAga + 5 AcAra + 5 samiti + 3 gupti, - ye chattIsa guNa AcArya ke haiM / isa prakAra AcArya kI 36-36 guNoM kI 36 chatrIsI hotI haiM / ___(iv) upAdhyAyaH- ye cauthe parameSThI hai / ye bhI muni bane hue hote hai, tathA jinAgama kA adhyayana karake guru se 'upAdhyAya' pada ko prApta karate haiM | rAjA ke sadRza AcArya ke ye mantrI ke samAna banakara muniyoM ko jinAgama-sUtra kA adhyayana karAte haiM / inameM 25 guNa hote haiM, kyoMki ye AcArAMgAdi 11 aMga + 14 pUrva (jo 12veM dRSTivAda kA eka mukhya bhAga hai) = 25 kA paThana-pAThana karate haiN| (v) sAdhu :- ye pAMcaveM parameSThI haiM / inhoMne mohamAyA se bhare hue saMsAra kA tyAga karake AjIvana ahiMsAdi mahAvratoM kA svIkAra kiyA hai / ye pavitra paMcAcAra kA pAlana karate haiM, isake pAlanArtha 1760
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogI zarIra kA nirvAha mAdhukarI bhikSA se karate haiM, usameM bhI usa nirdoSa AhAra ko grahaNa karate haiM jo sAdhu ke lie na banAyA huA ho aura na hI kharIdA gayA ho ityAdi / isameM bhI ve dAtA se bhikSA usI avasthA meM lete haiM, jabaki vaha pAnI, agni, vanaspati Adi ke sAkSAt yA paraMparayA sparza se bhI sarvathA rahita he / isa prakAra ke kitane hI niyama pAlate haiM / saMsAra ke tyAgI hone ke kAraNa sAdhuoM ko ghara-bAra nahIM hote haiM / ve kaMcana aura kAminI ke sarvathA tyAgI hote haiM / ina donoM ko sparza bhI nahIM karate haiM / ye itane ucca aparigraha aura brahmacarya kA pAlana karate haiM / jainasAdhu vAhana meM bhI nahIM baiThate / grAmAnugrAma paidala calakara hI vihAra karate haiM / jahA~ sthiratA karate haiM vahAM sAdhucaryA kI Avazyaka kriyAoM aura jJAna-dhyAna meM dina rAta vyasta rahate haiM / dAr3hI, mUMcha aura sira ke bAla bhI hajAmata se nahIM utaravAte hai; balki hAtha se ukhAr3a dete haiM (loca karate haiM) / logoM ko jIva-ajIva Adi 'tattva' tathA ahiMsA, satya, nIti, sadAcAra, dAna, zIla, tapa, zubha bhAvanA, paropakAra Adi 'rdhama' kA upadeza dete haiN| sAdhu ke 27 guNa hote haiM, 6 vrata-pAlana, 6 pRthvIkAyAdi SaTakAya rakSA, 5 indriyajaya, 3 manovAkkAyasaMyama, 7 kSamA, lobhanigraha, bhAvavizuddhi, kriyAvizuddhi, paDilehaNA, Adi meM upayoga (jAgRti), anuSThAna meM lInatA, pariSaha-upasarga sahana / 21778
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina pAMca parameSThiyoM meM pratyeka parameSThI itane adhika pavitra aura prabhAvazAlI haiM ki unake vAraMvAra smaraNa aura vAraMvAra namaskAra karane se vighna dUra hote hai, zreya-preyakArI mahAmaMgala hotA hai, tathA citta ko anupama prasannatA, zAMti svasthatA, tRpti aura AdhyAtmika bala prApta hotA hai / __pAMca parameSThI kA smaraNa, namaskAra, stuti, prazaMsA, jApa, dhyAna aura laya, ye saba karmo kA kSaya karake mokSa pada pradAna karane meM samartha haiM / hAM; inake sAtha sAtha zrAvakajIvana meM hoM to zrAvakapana ke ucita aura sAdhu hone ke bAda sAdhutva ke ucita AcAra-anuSThAna kA samyak prakAra se pAlana honA cAhie / sAtha sAtha maitrI karuNA Adi 4 bhAva-bhAvanAe~ hRdaya meM siddha honI cAhie / (22) maMdira ke 10 trika jinabhaktiH bhagavAna arihanta paramAtmA ke hama para ananta upakAra haiM / (i) unake prabhAva se hI aisA sundara manuSya bhava, ucca kula, Aryapana Adi aneka puNya saMcaya prApta huA hai / usI prakAra (ii) unake dvArA pradatta mokSamArga se hI tairanA hai, tathA (iii) ye prabhu jApa, darzana, pUjA sAdhanA Adi meM ucca AlaMbana hai / ataH unakI bhakti, darzana, pUjA Adi kRtajJatArUpeNa bhI kie R 1780
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA nahIM rahanA cAhiye / pratidina kI anya pravRttiyoM kI agara AvazyakatA hai to pUjA-pravRtti kI bhI ati AvazyakatA hai / ataH pratidina pUjA kI yaha pravRtti to avazya karanI cAhie / khAlI prabhudarzanamAtra se nahIM nipaTatA hai / jaise, thAlI parosI huyI ho, to vyakti bhojana kA kevala darzana karake nahIM uTha jAtA / phira yahA~ kevala prabhu ke darzanamAtra se iti kartavyatA kaise bane? vAste pUjA bhI pratidina avazya karanI cAhiye / prabhu kI bhakti meM kucha na kucha hara roja kharca karanA / dUdha, ghI, kezara, varka, dhUpAdi kA samarpaNa yathAzakti karanA atyAvazyaka hai / pratidina prabhu kA stavana, guNagAna, jApa, smaraNa, dhyAna, prArthanAdi bhI karanA hI cAhie / zrAvaka ko yaha gaurava honA cAhiye ki - "maiM jaina hU~ / maiM apane ananta upakArI nAtha kI bhakti kie binA bhojana nahIM kruuN|" arhad-bhakti kA lAbha aparaMpAra hai / __"dahere jAvA mana kare cautthataNuM phala hoe " arthAt-mandira jAne kI mAtra bhAvanA kI, to eka upavAsa kA lAbha hotA hai / bAda maMdira ke prati Age Age bar3hate phala baDhatA jAtA hai / prabhu kI aSTakArI pUjA meM phala aura bar3ha jAtA hai / / ___ 'pAMca koDInA phUlaDe pAmyA deza aDhAra' arthAt kumArapAlarAjA ne pAMca kaur3I ke puSpoM se pUjA karane para aThAraha deza kA rAjya prApta kiyA / nAgaketu ne puSpa-pUjA karate hue kevalajJAna prApta kiyaa| 1798
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandira kI vidhi : maMdira meM darzana va pUjA ke liye jAte hue tIna-tIna prakAra se 10 viSayoM arthAt daza trika kA pAlana karanA jarurI hai / 10 trika : vItarAga prabhu ke guNoM kI tathA darzana Adi bhakti kI atyanta suMdara bhAvanA ke sAtha ghara se nikala kara mArga meM koI jIva-jantu na mare yaha dhyAna rakhate hue maMdira jAnA cAhie / mandira ke bAhara se prabhukA darzana hote hI mastaka para aMjali lagAkara 'namo jiNANaM' bolanA / tatpazcAt maMdira meM praveza karate hue nisIhi se lekara, praNidhAna taka dasa trika (3-3 vastu) kA pAlana karanA hotA hai / praveza karate hue (i) nisIhi, phira (ii) pradakSiNA, phira (iii) prabhu ke sanmukha khar3e rahakara praNAma-stuti, phira (iv) aMga-agrapUjA, phira (v) prabhu ke sAmane khar3e rahakara bhAvanA (prabhu kI avasthA kA ciMtana), usa prakAra pAMca trika kA pAlana karanA / tat pazcAt caityavaMdana karane ke pA~ca trika / inameM (vi) bhagavAna ke atirikta anya dizA dekhane kA tyAga, (vii) baiThane kI bhUmi para jIva-jantu na mare vAste uttarAsaMga (khesa) ke chora se pramArjana, (viii) citta ke 3 AlaMbana (sUtra-artha-pratimA) nizcita karanA, (ix) samyak Asana ke lie hasta Adi kI cokkasa mudrA banAnI, (x) praNidhAna 0 1800
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt ekAgratA pUrvaka caityavaMdana Adi saba kriyA karanI / maMdira ke 10 trika kA vivaraNa : nisIhi-Adi 10 viSayo meM hareka ke tIna-tIna bheda haiM / (1) nisIhi (= niSedha) 3:- pahalI nisIhi maMdira meM praveza karate samaya sAMsArika pravRttiyoM ke tyAga ke lie bolanI / dUsarI nisIhi mUla gabhAre meM praveza ke samaya bolanI / maMdira saMbaMdhI saphAI, sAra-saMbhAla Adi kI bhAla-bhalAmaNa aba na karane ke lie / tathA tIsarI nisIhi caityavaMdana (bhAvapUjA) se pUrva dravyapUjA kA dhyAna chor3a dene ke lie kahI jAtI hai; kyoMki aba caityavaMdana yAnI bhAvapUjA meM mana sthira rakhanA hai / (2) pradakSiNA 3:- acchI vastu ko hameMzA apanI dAyI ora rakhI jAtI hai / ataH vItarAga prabhujI ke dAyI ora se bAyI ora (cAroM ora) tIna bAra pherI lenA, jisase hama vItarAga bane, bhavabhramaNa dUra hoM; kyoMki vItarAga ke cAroM ora ghumate hue mastiSka meM vItarAgatA kA dhyAna guMjAyamAna hotA hai / jaise ki bhauMrI iyaDa (Dhole) ke AsapAsa cakkara lagAkara iyaDa meM bhI bhauMrI-bhAva utpanna kara detI hai / vItarAga ke AsapAsa prabhu ke stotra yA nAma ke sAtha ghumane se mastiSka meM vItarAgatA kA dhyAna gUMjatA va saMskAra par3atA hai / 2181
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgatA kA AkarSaNa hotA hai / pradakSiNA tIna isalie hai ki bhavaroga kA nAza karane vAlI auSadhi tIna haiM darzana, jJAna, cAritra kI prApti svarupa / pherI lete samaya aisI bhAvanA rakhanI cAhie ki mAno hama samavasaraNa ko pradakSiNA de rahe haiM / ___ (3) praNAma 3 :- (i) aMjalibaddha praNAma, - kucha jhUke hue lalATa ke Age aMjali rakhakara 'namo jiNANaM' bolanA / yaha maMdira meM sarva prathama prabhudarzana hote hI bolanA / ___(ii) avinata praNAma, - mUla gabhAre ke dvAra para prabhu ke sanmukha khar3e rahakara AdhA zarIra jhukAkara aMjalibaddha praNAma karanA / ___(iii) paMcAGgapraNipAta (praNAma):- caityavaMdana karate hue do ghuTanoM, do hAtha aura eka mastaka ina pAMca aMgo se bhUmi ko sparza karate hue praNAma (khamAsamaNaM) karanA / (4) pUjA 3 :- (i) aMga-pUjA, (ii) agra-pUjA, tathA (iii) bhaav-puujaa| (i) prabhu ke aMga ko sparza karate hue kI jAnevAlI pUjA 'aNgpuujaa'| jaise ki jala (dUdha), caMdana, kesara Adi, puSpa (varaka, bAdalA,alaMkAra) / (ii) prabhu ke sanmukha cIjeM Dhokakara kI jAne vAlI pUjA 'agra pUjA,' - dhUpa, dIpa, akSata, phala, naivedya / 3 aMga-pUjA aura 5 agrapUjA 21828
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ milAkara aSTa prakArI pUjA kahI jAtI hai / yaha 'dravya-pUjA' hai / ____(ii) tatpazcAtstuti, caityavaMdana, prabhu ke guNagAna Adi svarupa bhAvabhakti karanI usako bhAvapUjA kahate hai / (5) avasthAciMtana 3:- dravya pUjA karane ke pazcAt prabhujI ke sAmane puruSa prabhujI kI dAyIM (apanI bAyI) ora khaDe rahakara tathA strIyAM prabhu kI bAMyI (apanI dAyIM) ora khar3I rahakara prabhu kI piNDastha, padastha aura rupastha ina tIna avasthAoM kA ciMtana kare / (avasthA kA svarupa va usameM prabhu ke guNa jhA~ce) piNDastha meM janmAvasthA, rAjyAvasthA, zramaNAvasthA ina tIna avasthAoM kA nimnalikhita prakAra se ciMtana karanA; kintu vaha gadgada hRdaya se aura bhArI ahobhAva ke sAtha ciMtana honA cAhie / (i) janmAvasthAH - 'he nAtha ! Apane pUrva ke tIsare bhava meM (1) vIsa sthAnaka, evaM (2) sarvajIva kI bhAvakaruNA tathA (3) vizuddha samyagdarzana kI ArAdhanA kI / bAda yahA~ jaba Apane tIrthaMkara ke bhava meM janma prApta kiyA taba chappana dik kumAriyAM aura causaTha indroM ne ApakA janmAbhiSeka utsava kiyA / janma ke samaya bhI ApakI yaha kaisI adbhuta to bhI hai prabhu ! Apane svotkarSa yAnI lezamAtra bhI abhimAna nahIM kiyA / dhanya hai ApakI laghutA ! dhanya hai ApakI gaMbhIratA !' (ii) rAjyAvasthA meM socanAH- 'he tArakadeva ! Apako bar3I se bar3I 1838
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjya-saMpatti va rAjya-sattA prApta huI, to bhI Apa isa meM aMzamAtra bhI Asakta nahIM hue / Apa anAsakta yogI ke samAna raheM / dhanya hai ApakA vairAgya / ' (iii) zramaNAvasthAH - 'he vIra prabho ! mahAna vaibhavapUrNa saMsAra ko Apane tRNavat tyAgakara karmakSaya va AtmakalyANa ke lie sAdhujIvana kA svIkAra kara ke ghora pariSahoM aura upasargo ko samatAbhAva pUrvaka sahana kiyA / sAtha hI anupama tyAga aura ghora tapa kiyA / rAtadina khaDe-khaDe dhyAna meM rahe / aisA karake Apane ghanaghAtI karmo ko cUra-cUra kara diyA / dhanya sAdhanA ! dhanya parAkrama ! dhanya sahiSNutA / ' (iv) padastha avasthAH - arthAt tIrthaMkara pada bhogane kI avasthA / isa viSaya meM yaha bhAvanA karanI cAhie ki 'he nAtha ! Apane kaise cauMtIsa atizaya dhAraNa karanevAle arihaMta tIrthaMkara banakara (1) paiMtIsa vANI-guNoM se alaMkRta tattvamArga-siddhAnta kI dharmadezanA pravAhita kI! tathA (2) tIrtha-caturvidha saMgha va zAsana kI sthApanA kI ! isI prakAra (3) darzana-smaraNa-pUjA-dhyAnAdi meM Alambana pradAna kara Apane jagat para kitanA mahAn upakAra kiyA !' Apane jagata ko (1) jIva-ajIva Adi samyak tattva batAe~ (2) samyak darzana-jJAna-cAritra kA mokSamArga diyA / va (3) anekAntavAda, nayavAda Adi lokottara siddhAntoM kA upadeza diyA / he tribhuvanaguro ! ApakI dezanA ke lie devatAe~ samavasaraNa kI SA 1848
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA karate haiM / aSTaprAtihArya se ApakI sevA kI jAtI hai / indra jaise mahAnubhAva bhI Apake caraNoM meM namaskAra karate haiM | ApakI vANI kA prabhAva kitanA adbhuta hai ki use vanya pazu bhI apane zikAra ke sAtha maitrIbhAva se baiThakara sunate haiM / cauvIsoM ghaNTe jaghanyataH eka karoDa devatAe~ Apake sAnidhya meM rahakara sevA-upAsanA karate haiM / ___ aho ! Apa smaraNamAtra se athavA darzanamAtra se bhI dAsa ke pApo kA nAza karate haiM / ApakI upAsanA mokSa taka ke anaMta sukha ko denevAlI hotI hai / ApakA kitanA aparampAra prabhAva yukta anaMta upakAra hai !! phira bhI badale meM Apako....kucha bhI nahIM cAhie / aho kaisI niSkAraNa vatsalatA! Apane to ghora apakArI-aparAdhI ko bhI tArane kA adbhuta alaukika upakAra kiyA hai to maiM bhI Apake dvArA avazya taira jAU~gA / (v) rUpastha avasthAH- arthAt mokSa meM prabhu kI zuddha svarupa-avasthA ke viSaya meM vicAra karanA / 'he paramAtman ! Apane sarva karmo kA nirmUla nAza karake azarIrI, arUpI, zuddha buddha, mukta, zAzvata siddhaavasthA ko prApta kara kaise ananta jJAna aura anaMta sukha meM nimagna rahane kA kiyA !' kaise anantaguNa ! vahAM kaisI niSkalaMka, nirAkAra, nirvikAra nirAbAdha sthiti ! kaisI vahA~ janma-maraNa, roga-zoka aura dAridya Adi pIr3A kA astitva hI nahIM / dhanya prabhu !" isa prakAra piMDastha Adi avasthAoM kA ciMtana karanA / aba taka pAMca trika 1858
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA varNana huA / zeSa pAMca ye haiM, - (6) dizA-tyAga 3:- aba caityavaMdana karanA / isa meM vaMdanAyoga kA vyAghAta na ho arthAt citta meM prAraMbha kiyA huA vandanApariNAma dUsare vicAra yA dUsarI pravRtti se lezamAtra bhI khaMDita na ho aura aMta taka akhaNDita raheM isake lie pahale (i) apanI donoM ora kI do, tathA pIche kI eka,yoM tIna dizA meM, athavA (ii) Upara, nIce, aura AsapAsa-yoM tIna dizA meM dekhanA baMda karanA hai / caityavaMdana pUrA hone taka prabhu ke sAmane hI dekhane kA nizcita kara lenA hai / yaha dizA-tyAga hai / / (7) pramArjanA 3:- baiThane ke pahale tIna bAra dupaTTe ke chora se jagaha ko jIva-rakSArtha pramArja lenA cAhie / jisa se kisI sUkSma bhI jIva kI hiMsA na ho, usakI rakSA ThIka prakAra se ho / (8) Alambana 3 :- baiThakara mana ko tIna Alambana dene haiM (i) pratimA, (ii) hamAre dvArA bole jAne vAle sUtra-stavana ke zabda, tathA (iii) unakA artha; ina tInoM meM hI A~kha-jIbha-citta ko sthira rkhnaa| (9) mudrA 3:- yoga ke yama-niyamAdi ATha aMgoM meM tIsarA aMga 'Asana' hai / caityavaMdana kA mahAna yoga siddha karane ke liye yogAMga kI bhI AvazkatA hai | usakI siddhi zarIra kI viziSTa mudrA se hotI hai / (i) yoga-mudrAH- sUtra-stuti-stavana Adi bolate samaya dono hAthoM 1868
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI hatheliyoM ko kucha polI joDakara, uMgaliyoM ke noMkoM ko eka dUsare ke bAda kramazaH rakhanA, donoM aMguThoM ko eka dUsare ke bAda ke pIche rakhakara tathA donoM hAthoM ko kuhanI taka joDakara kuhanI peTa para lagAnI yaha yogamudrA hai / samasta sUtra-stuti yogamudrA se bolI jAtI hai / ____(ii) muktAzukti mudrAH- 'jAvaMti ceiyAI....', 'jAvaMta ke vi sAhU...' aura 'jaya vIyarAya' sUtra ke samaya yogamudrA kI taraha hAtha joDanA kintu aMguliyoM ke noka paraspara sAmane AeM tathA hathelI bIca meM, motI kI sIpa kI taraha, jyAdA polI rahe yaha muktAzukti mudrA hai| ___(ii) jina-mudrA :- kAyotsarga ke samaya khar3e rahakara do pagoM ke bIca meM Age cAra uMgalI jagaha, aura pIche isa se kama jagaha rhe| hAtha laTakate rahe aura dRSTi nAsikA ke agra bhAga para sthira rhe| arthAt jaise jinarAja kAussagga dhyAna meM khar3e hote haiM, isa prakAra ise kAyotsarga mudrA bhI kahate haiM / 10. praNidhAna 3:- arthAt indriyo sahita kAyA, vacana tathA mana ko anya vartAva, vANI tathA vicAra meM jAne na dekara prastuta caityavandana meM hI ThIka sthira karanA aura caityavandana karanA / pUjA meM sAvadhAnIH 1. 'jina paDimA jina sArikhI' -arihaMta kI mUrti ko yaha sAkSAt bhagavAna hai aisA samajhanA cAhiye / ataH dhAtu kI pratimA ko eka 21878
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna se dUsare sthAna le jAnA ho, to bahumAna pUrvaka donoM hAthoM se thAma kara le jAnA, Adi / cakravartI se bhI jyAdA jinabiMba kA vinaya karanA / 2. yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki dravya apane hI ghara ke le jaayeN| kyoMki jinacaraNa rUpI samudra meM samarpita alpa bhI apane dravyarUpI jala-bindu akSaya lakSmI bana jAte haiM / 3. puSpoM kI kaliyA~ na tor3I jAyeM, inakA hAra banAte hue suI se nahIM bIMdhA jAya / puSpoM ko dhonA nahI / 4. prabhu ke aMga para vAlAkuMcI kA upayoga karate vakta jarA mAtra bhI AvAja na ho isa rIti se mAtra cikanAI dUra karane hetu bahuta mRdu hAtha se upayoga karanA caahie| jisa prakAra dAMta meM pha~se hue kisI TukaDe yA aMzakaNa ko dhyAna pUrvaka nikAlate haiM usI prakAra kono meM bharA huA kezara nikAlanA cAhie / vaise to pAnI se laca baca baDe kapar3e se hI prabhu ke aMga para chabachabiyAM karake pUrva dina kA candana-kesara sApha karanA cAhie, kintu kUcI se isa prakAra ghasAghasa nahIM karanI cAhie jaise ki pASANa kI jamIna yA dhAtu ke baratana mAMje jAte hai / 5. prabhu ke aMgo para caDhAye gae phUla, AbhUSaNa tathA aMgalUhanA Adi nIce bhUmi para nahIM girane cAhie, yadi gira jAyeM to AbhUSaNaaMgalUhane ko punaH binA dhoye upayoga na kiyA jAya / vAste unheM 18860
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaccha thAlI meM rakhanA cAhie / 6. candana kesara lasaTanA-ghuTanA ragar3anA ho to muMha bA~dhakara, hAtha va cakalA Adi dhokara kareM / ____7. caityavandana, stuti Adi isa prakAra na bolA jAe, jisase dUsaroM ke bhaktiyoga meM vyAghAta ho / 8. isI prakAra usa samaya sAthiyA yA anya kriyA na kI jaayeN| 9. bAhara Ate samaya prabhu kI ora apanI pITha na ho ityAdi sAvadhAnI rakhanI / (23) aSTa prakArI pUjA meM bhAvanA (1) jalapUjA :- yaha 'snAna-pUjA' nahIM kintu 'abhiSeka pUjA' hai / arihanta bhagavAna ko apane hRdaya ke siMhAsana para gAdInazIna karanA hai / vahA~ yaha bhAvanA karanI hai ki- 'he prabhu / Aja taka maiMne moharAjA kI AjJA bahuta mAnI; isase saMsAra meM anaMta bhavabhramaNa kiyA, aba maiM moharAjA ko uThAkara padabhraSTa karake he vItarAga arihanta prabhu ! aba maiM Apa ko mere hRdaya ke siMhAsana para rAjyAbhiSeka karatA hU~ / Aja se ApakI AjJA mujhe zirodhArya hai| isa kA yaha maiM abhiSeka karatA hU~ / ' 1890
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jaise naye rAjA ko gAdInazIna karane ke lie mukhyamaMtrI Adi usako caukI para biThAkara usake zira para abhiSeka karate hai / ' abhiSeka samaya rojAnA aisI bhAvanA se abhiSeka karane se apane zira para jinAjJA kA bhAra AtA hai / abhiSekAdi dharma kI ArAdhanA ke saskAra paDate hai / para bhI zItalatA detA hai, jalAne para bhI suvAsa detA hai, vaise he vItarAga ! isa candana-pUjA se Apa bhI mujhe kSamAdi kI zItalatA va darzana-jJAna-cAritra kI suvAsa deM / ' (3) puSpapUjA :- isameM- 'he prabhu ! isa puSpapUjA se Apa mujhe, jaise puSpa ke kaNa meM sauMdarya va sugaMdhI hai, vaise isa puSpapUjA se hamArI AtmA ke aMza aMza meM sukRto kA sauMdarya va sad guNo kI suvAsa deM' yaha bhAvanA karanI hai / (4) dhUpapUjA :- isameM bhAvanA-"he arihaMta deva ! jaise dhUpa U~ce hI jAtA hai, vaise merI bhI urdhvagati ho / dhUpa se durgaMdha dUra hotI hai vaise dhUpapUjA ke dvArA merI AtmA meM se mithyAtvAdi kI bhI durgaMdha dUra ho / " (5) dIpapUjA :- isameM bhAvanA-"he prabhu ! isa dIpaka pUjA se merA ajJAna va moha kA aMdhakAra naSTa ho, evaM mujhe kevalajJAna taka nirmalajJAna kA prakAza deM / " 0 190
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) akSatapUjA :- isa meM bhAvanA-"he arihaMta deva ! jaise akSata bone se phira se ugatA nahI hai, vaise isa saMsAra meM merA pUnarjanma na ho, akSata akhaMDa hai vaise merI AtmA vividha janmo ke paryAyoM se rahita, akhaMDa, zuddha, jJAnamaya, azarIrI ho / jaise akSata vaha carama pAka (=pakvaavasthA) hai, vaise merI AtmA aMtima parama zuddha anaMta sukhamaya avasthA ko prApta ho / (7) naivedya pUjA :- isameM bhAvanA-"he nirvikAra prabhu ! isa naivedya pUjA se mere AhAra-rasa Adi ke mere saba vikAra naSTa ho aura mujhe anAhAra pada prApta ho / " (8) phala pUjA :- isa meM bhAvanA-"he devAdhideva! isa phalapUjA se phala kI taraha mujhe mokSa phala kA dAna kareM / " ___ rojAnA vaisI vaisI bhAvanA ke sAtha aSTaprakArI pUjA karane se apanI AtmA meM sukRta-sAdhanA-sadguNoM kA bIjAdhAna hotA hai, kahA bhI hai- 'bIjaM satprazaMsAdi' navAGgItilaka meM bhAvanA : (1) dAye-bAye aMgUThe para tilaka karate vakta bhAvanA - 'he paramapuruSa! Apa ke caraNasparza se maiM pavitra banUM / svIca ona karane se jaise balba meM ilekTrika pAvara calA AtA hai, vaise prabhu ! Apake caraNa ke sAtha merI aMguli kA kanekzana karane se, Apa ke 2 19180
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgatAdi anaMtaguNoM kA pAvara merI AtmA meM calA Ao / ' (2) jAnu (ghuTane) para tilaka pUjA meM bhAvanA-"he anaMtazakti saMpanna arihaMta prabhu ! Apa jaise isa jAnu ke bala para samasta cAritra ke sAdhanA-kAla meM khaDe hI khaDe kAyotsarga dhyAna meM rahe, vaisA mujhe Apake jAnu kI pUjA se sAdhanA-bala prApta ho / " (3) hAtho para tilaka pUjA meM bhAvanA - "he dAnavIra prabhu ! cAritra lete pahale Apane ina hAthoM se varSa paryanta rojAnA eka karoDa ATha lAkha suvarNamudrA kI kImata kA dAna diyA vaisI mujha meM dAnazakti deM, baDA audArya guNa deM / " (4) skandhe tilakapUjA meM bhAvanA - "he nirAbhimAnI prabhu ! Apa ke kaMdho meM se jaise Apake pAsa anaMta zakti hote hue bhI ati duSTa abhimAnI upadrava karanevAle alpabalI atyAcArI ke prati bhI leza bhI abhimAna se kaMdhA U~cA nahIM kiyA / vaisI nirabhimAnatA mujha meM prApta ho|" (5) mastaka para tilaka meM bhAvanA - "prabhu ! Apane jaise loka ke sarvocca sthAna siddha zilA para zAzvata vAsa kiyA, vaise Apa ke mastaka kI pUjA se mujhe bhI vahA~ vAsa ho ! Apane mastiSka meM hamezA parahitaciMtana va svAtmadhyAna hI rakhA thA; vAste mastaka kI pUjA se mujhe bhI yahI prApta ho / " (6) lalATa para tilaka meM bhAvanA - "prabhu ! tribhuvana jana apane 2 192
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalATa meM Apake caraNa ko lagAte hai vAste Apa tribhuvana tilaka hai / pUjA yA pIr3A meM Apa ke lalATa para kucha bhI harSa yA kheda kI rekhA nahIM / Apake aise prazAMta lalATa kI maiM pUjA karatA hU~ aura ApakA athAga mokSa puruSArtha hone para bhI tatkAla utkRSTa phala na dekhane se, Apako apane lalATa ke lekha para prabala zraddhA hone se vihvalatA nahIM hui, aise Apake lalATa kI maiM pUjA kara yahI mAMgatA hU~ / " (7) kaMTha para tilaka meM bhAvanA :- "prabhu ! Apa ke kaMTha ne tattvavANI prakAzana dvArA jagata kA uddhAra kiyA vAste maiM kaMTha kI pUjA karatA hU~ aura cAhatA hU~ ki-(i) mujhe Apa ke vacana kI ananya prema se upAsanA rAta dina cale / evaM (ii) mujha meM sva-para hitakArI vacanazakti Ae / (iii) Apa ke mauna ke samAna maiM mauna rakhakara AtmaniSTha banUM / " (8) hRdaya para tilaka meM bhAvanA :- "prabhu ! upazama, nispRhatA va karuNA se bhare Apa ke hRdaya kI jaba kalpanA karatA hu~ usa samaya mere roma roma harSita ho uThate haiM / aise prANImAtra para prema ke sAgara samAna Apa ke hRdaya kI, aise mere hRdaya kI kAmanA se, maiM pUjA karatA hU~ / (9) nAbhi para tilaka meM bhAvanA :- "prabhu ! Apane nAbhikamala meM prANa sthira kara aisA mana se AtmA ke zuddha svarupa kA aisA dhyAna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA ki dhyAtA-dhyeya-dhyAna kA ekatva ho, Apane utkRSTa samAdhi, kSapaka zreNi, va kevalajJAna pAyA / ataH Apake nAbhikamala kI pUjA se mujhe bhI nAbhi meM aise prANastaMbhana va mana se Atmasvarupa meM lAnAtA yAnI samAdhi prApta ho / " isa prakAra vaisI vaisI bhAvanAoM ke sAtha jinezvara bhagavaMta ko navAMgItilaka va aSTaprakArI pUjA karane se (i) mana nirmala hotA hai, (ii) zubha bhAvanAe~ jAgrata hotI haiM, aura (iii) ina se dharma meM sudRDhatA AtI hai, evaM (iv) viziSTa karmakSaya hotA hai, va (v) guNasthAnaka kI vRddhi hotI hai / aMta meM jIva ziva banatA hai, jaina 'jina' banatA hai, AtmA 'paramAtmA' ho jAtI hai / (24) parva aura ArAdhanA sAmAnya dinoM kI apekSA parva ke dinoM meM dharmArAdhanA vizeSa prakAra se karanI cAhie / kyoM ki jaise vyAvahArika jIvana meM dipAvalI Adi ke vizeSa dinoM meM loga viziSTa bhojana tathA AnaMda-pramoda karate haiM, jisase sAMsArika ullAsa bar3hatA hai, vaise hI parva kI ArAdhanA vizeSa prakAreNa karane se dharma-viSayaka ullAsa bar3hatA hai / sAmAnya parva ke dino meM tapasyA, arihaMta prabhu kI vizeSa bhakti, caityaparipATI (grAma yA nagara ke mandiroM meM darzana), samasta sAdhuo 0 1948
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko vaMdanA, pauSadha, sAmAyika, brahmacarya-pAlana tathA do TaMka pratikramaNa Adi karanA / sacittajala tyAga, vigaya-tyAga, harI sabjI kA tyAga, dalanA, kUTanA, kapar3e dhonA, raMganA, khodanA ityAdi AraMbha-samAraMbhoM kA tyAga evaM kleza-kalaha kA tyAga Adi karanA / parabhava kI AyuSya kA bandha prAyaH parva tithiyo meM hotA hai| ataH yadi dina dharmakRtyo meM vyatIta ho to durgati kI Ayu kA baMdha nahIM hogA / prati mAsa dUja Adi bAraha parvatithiyoM kI ArAdhanA karanI / yaha zakya na ho to, kama se kama pAMca tithi (sudI paMcamIdo aSTamI aura do caturdazI) kI ArAdhanA to avazyameva karanI / bAkI tithiyoM meM bhI amuka amuka tithi vizeSa uddeza se bhI ArAdhI jAtI hai / vaha bhI upavAsa Adi karane, jaise ki gyArasa-tithi 11 gaNadhara kI evaM 11 aMga- Agama kI ArAdhanA ke lie ArAdhI jAtI hai / ___ yadi sabhI parvatithiyoM kA ArAdhana ucca prakAra se zakya na ho to bhI zakya pramANa meM kucha na kucha vizeSa tyAga, jina-bhakti, dAna, pratikramaNa, AraMbha-samArambha meM saMkoca Adi kI ArAdhanA karanI / kalyANaka-tithiyoM ke dina 12parvatithi ke samAna ArAdhya haiN| kama se kama una tIrthaMkaroM ke nAma kI usa kalyANaka kI mAlA ginanI / isa se arhadbhakti kA bhAva jAgatA aura bar3hatA hai| 960 1958
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka mAsa kI 2 dUja varSa kI bhinna- bhinna tithiyoM meM 24 tIrthaMkaro ke 120 kalyANaka kArtika, phAlguna va aSADha kI tIna aTThaI ke dina / 2 paMcamI 2 aSTamI 0 1969 kArtika zudi-5 3 caumAsI caturdazI , mArgazIrSazukla 11 / (mauna ekAdazI) / pauSadazamI (vadi 10) / / (pArzvajanma kalyANaka) mAgha vadi 13 (RSabha mokSa kalyANaka) (meru trayodazI) caitra (guja. phAlguna) vadi-8 varSItapa prAraMbhika (RSabha janma-dikSA ( kalyANaka) 2 ekAdazI vizeSata: vIra prabhu kA cyavana / kalyANaka aSADha zudi 6 janma kalyANaka-caitra zudi 13 dikSA " mArgazIrSa vadi 10 kevalajJAna " vaizAkha zudi 10 mokSa kalyANaka dipAvalI zudi 7 se 14 caitra aura Aso / meM navapada kI olI kI do aTThaI | 2 caturdazI paryuSaNa aTThaI 2 / punama / amAvasa kula 12 tithi
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ caumAsI-ekAdazI aura caumAsI-caturdazI ko upavAsa, pauSadha, caumAsI devavandana Adi kie jAte haiM / ArAdhaka AtmAoM ko (pakkhI pAkSika) caturdazI ke dina upavAsa, caumAsI-caturdazI ke dina chaTTha (belA), tathA saMvatsarI ke dina aTThama (telA) avazya karanA cAhie / caumAsI caturdazI ke chaTTha (bele) kI zakti na ho to ekAdazI aura caturdazI ke dina pRthak-pRthak upavAsa karake bhI caumAsIparva kA tapa pUrA ho sakatA hai / kArtika sudi pratipadA ko prAtaH navIna varSa kA prAraMbha hone se pUrA varSa dharma ke raMga meM dharma-sAdhanA se tathA suMdara citta-samAdhi se vyatIta ho isa uddeza se navasmaraNa va gautama-rAsa kA zravaNa krnaa| phira caitya paripATI va snAtra-utsava ke sAtha prabhu-bhakti vizeSa rUpa se karanI / ___kArtika sudi 5 :- 'saubhAgya paMcamI hai / isa dina jJAna kI ArAdhanA ke lie upavAsa-pauSadha, jJAna-paMcamI ke devavandana, jJAna ke 51 logassa kA kAyotsarga, 'namo nANassa' kI 20 mAlA se 2000 japa Adi kiyA jAtA hai / mArgazIrSa sudi-11 :- yaha mauna ekAdazI hai / ataH sArA dina aura rAta mauna rakhakara upavAsa ke sAtha pauSadha karanA / mauna ekAdazI kA devavaMdana tathA usa dina hue 90 bhagavAna ke 150 kalyANaka kI 150 mAlAoM kA jApa karanA / 80 1970
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ poSa dazamI yAnI vadI 10 (gujarAtI mArgazIrSa vadi-10) yaha pArzvanAtha prabhu kA janma kalyANaka dina hai / bhavI loka aTThama se ArAdhanA karate haiM / na bana sake to tIna AyaMbila se / athavA agale dina sakkara ke pAnI kA ekAsana, dazamI ke dina khIra kA ekAsana, aura gyArasa ke divasa cAlU ekAsana / phira pratimAsa vada10 ke dina ekAsana yA AyaMbila tapa karate haiM / pArzvanAtha prabhu kI snAtra-mahotsava se bhakti, trikAla devavandana, 'OM hrIM pArzvanAtha arhate namaH' kI 20 mAlA ginanI / ___ mAgha vadi 13 :- (poSa vadi 13 yAne meruterasa) yaha isa yuga ke prathama dharmapravartaka zrI RSabhadeva prabhu kA mokSa gamana kA divasa hai / isa dina upavAsa karake pAMca meru kI racanAkara tathA ghI ke dIpaka jalAkara 'OM hrIM zrI RSabhadeva pAraMgatAya namaH' kA 2000 (yAne 20 mAlA) jApa kiyA jAtA hai / caitra vadI 8 :- (guja0 phAlguna vadi 8) RSabhadeva prabhu kA janma aura dIkSA kalyANaka kA dina hai / isake agale 1 yA 2 dina se belA athavA telA karake varSItapa zuru kiyA jAtA hai / isa meM ekAntara se 'upavAsa' va 'biyAsanA' lagAtAra calate hai / bIca meM yadi 14 (caudasa) A jAe to upavAsa hI karanA hotA haiM | caumAsI caudasa ko belA / isa prakAra lagAtAra karate hue dusare varSa kI vaizAkha sudI 2 taka yaha tapa jArI rahatA hai / 2 1980
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAkha sudi :- 3 'akSaya tRtIyA' ke dina varSItapa kA kevala ganne ke rasa se pAraNA kiyA jAtA hai / RSabhadeva prabhu ne to nirantara kevala cauvihAra upavAsa lagabhaga 400 dina kie the / zreyAMsakumAra ne vaizAkha sudi 3 prabhu ko pAraNA karAyA thA / varSItapa isa tathya kA sUcaka hai / ____ vaizAkha sudi 11 :- mahAvIra prabhu ne pAvApurI meM zAsana kI sthApanA kI thI / 11 gaNadhara dIkSA, dvAdazAMgI- Agama kI racanA tathA caturvidha saMgha kI racanA, yaha saba isa dina huA / isa 'zAsana sthApanA' dina kI upAsanA samUharupa meM sakala saMgha meM honI caahie| (jaise, Aja 15 oNgasTa kA dina svAtaMtrya-dina (AjAdI-dina) ke rupa meM dezabhara meM manAyA jAtA hai na?) kArtika 0):- divAlI ke agale dina kArtika vada 14 ko prabhu mahAvIradeva ne prAtaHkAla se dharma-dezanA zuru kI / vaha satata divAlI ki rAtri ke aMtima bhAga taka arthAt 16 prahara taka jArI rahI / tatpazcAt prabhu ne nirvANa prApta kiyA / ataH do dina ke pauSadha se divAlI parva ki ArAdhanA hotI hai / logoM ne 'bhAva-dIpaka gayA' isa kI smRti meM dravyadIpa jalAe / taba se dipAvalI = divAlI parva zuru huA / prabhu ke nirvANa ke bAda prAtaHkAla gautama svAmIjI ko kevalajJAna kI prApti hui / chaTTha karake divAlI ki rAta ke pahale bhAga meM SER 1998
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'zrI mahAvIra svAmI sarvajJAya namaH' kI 20 mAlA ginanI / pichalI rAtri meM vIra nirvANa kA devavandana kara 'zrI mahAvIra svAmI pAraMgatAya namaH' kI 20 mAlAe ginanI / bAda meM zrI gautamasvAmIjI kA devavaMdana karake 'zrI gautamasvAmI sarvajJAya namaH' kI 20 mAlA ginanI / mahAvIra svAmI bhagavAna ke pAMca kalyANaka dinaH zrI mahAvIra svAmI bhagavAna ke pAMca kalyANakoM ke dinoM meM vizeSataH varaghoDA, sAmUhika vIraguNagAna, pUjA, bhAvanA aura tapa ke sAtha usa- usa kalyANaka kI 20-20mAlAe ginanI / varSa meM kramazaH kArtika vadi 10 dIkSA kalyANaka, 'zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH' / caitra sudI 13 janma kalyANaka 'zrI mahAvIra svAmI arhate namaH' / vaizAkha sudi 10- kevalajJAna kalyANaka 'zrI mahAvIrasvAmI sarvajJAya namaH / aSADha sudi 6 cyavanakalyANa, zrI mahAvIrasvAmI parameSThine namaH / ' amAvasa ko nirvANa kalyANaka 'zrI mahAvIrasvAmI pAraMgatAya namaH' ye mAlAe~ ginanI haiM / covIsa tIrthaMkaro ke pA~ca kalyANaka ke dino ki ArAdhanA tapa, japa, jinabhakti Adi karane se adbhuta lAbha hai / eka hI dina meM mAtra 1 kalyANaka yA 2 kalyANaka, yA tIna kalyANaka athavA cAra yA pA~ca kalyANaka A sakate haiM / vahA~ tapa meM kramazaH ekAsana, nIvI, Ayambila, upavAsa, va upavAsa ke sAtha ekAsana karanA / prabhu kA caritra par3hanA, arihaMta pada ki ArAdhanA 1 2000
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie 12 logassa kA kAussagga, 12 pradakSiNA, 12 khamAsamaNA, 12 sAthiyA, trikAla devavandana, ubhayakAla pratikramaNa, brahmacaryapAlana Adi karanA / yaha saba kucha zakya na ho, to kama se kama usausa kalyANaka kI eka-eka mAlA ginakara bhI kalyANaka kI smRti karanI / 6 aTThai:- kArtika, phAlguna, aSADha kI tIna aTThai ke 8 dina, sudi 14 taka / 2 aTThai caitra aura Azvina kI sudI 7 se 15 taka zAzvatI olI meM / aura, 1 aTThai paryuSaNa kI, bhAdra. (zrAvaNa) vada se bhAdrapada sudi 4 taka, ina cha aTThai parvo kI ArAdhanA karanI / vizeSatayA harIvanaspati-tyAga va AraMbha-saMkoca Adi karanA / zAzvatI olI meM vizeSataH navapada (5 parameSThI tathA darzana, jJAna, cAritra, tapa) kI ArAdhanA kI jAtI hai / eka eka dina eka pada kI ArAdhanA / 9 dinoM taka AyaMbila karanA hotA hai / usa usa pada kI 20 mAlAe~, pada ke guNa kI saMkhyA ke parimANa ke anusAra logassa kA kAyotsarga, pradakSiNA, khamAsamaNA tathA sAthiyA / nau mandira meM nau caityavaMdana karane / paryuSaNA meM AThoM dina amAripravartana (jIvoM ko abhayadAna) sAdharmika vAtsalya, kalpasUtra ke zravaNa ke sAtha aTThama kA tapa, bArasA sUtra kA zravaNa, samasta jIvoM ko kSamApanA, caitya paripATI, 2 2018
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA sAMvatsarika pratikramaNa, ye vizeSa rupeNa karaNIya haiM / ? caturmAsika-vArSika-jIvana-kartavya zrAddhavidhi zAstra meM zrAvaka dvArA dainika evaM parvasaMbandhI kartavyo ke alAvA caturmAsa, varSa aura jIvana meM AcaraNIya karttavyoM kI bhI noMdha haiM cAturmAsika karttavyaH- zrAvaka ko aSAr3ha ke caumAse meM vizeSa prakAra se dharma kI ArAdhanA karanI cAhiye / isake 4 kAraNa haiM(i) varSARtu ke kAraNa jIvoM tathA (ii) vikAroM kI utpatti vizeSa rupa se hotI hai / ataH jIvadayA aura vikAra-nigraha kA khAsa dhyAna rakhanA par3atA hai / (iii) vyApAra-dhaMdhe maMda hone se dharma kA acchA avakAza rahatA hai / (iv) muni mahArAja kA sthira vAsa hotA hai / ataH dharmakArya karane kI preraNA milatI hai / isa hetu zrAvaka ko caturmAsa meM jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kI zuddhi va vRddhi ke liye aneka prakAra ke niyama lene hote haiM aura AcAra anuSThAna mArga kA Adara karanA hotA hai / grahaNa kiye gae 12 vrata Adi meM vaiziSTya karanA cAhie / vrata grahaNa na kiyA hoM to naye vrata niyamoM ko lene cAhie / jaise kI do athavA tIna samaya jina pUjA, pUjA meM vizeSa dravya, 0 20282
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhat devavaMdana, snAtra mahotsava, naye-naye jJAna kA paThana va vAMcana / dhone-kUTane-dalane-pIsane Adi meM saMkoca, prAsuka jala kA pInA, khAnepIne meM sacitta vastu kA sarvathA tyAga Adi / isake atirikta AMgana, dIvAra, stambha, khATa, lohe kI sIkheM, ghI-tela-pAnI Adi ke bhAjana tathA unake sthAna meM evaM anAja,koyalA, UpalA Adi saba vastuoM meM harI, kAi athavA cIMTI, DholA, dhUna Adi jIva utpanna na ho isaliye svacchatA rakhanI evaM jIvotpatti nivAraNa hetu cunA va rAkha Adi kA upayoga karate rahanA / dina meM do yA tIna bAra pAnI chAnalenA / (i) cUlhA, (ii) ghaDauMcI (iii) gaDDhe, tathA (iv) cakkI para, tathA (v) mathane, (vi) sone, (vi) nahAne, aura (viii) bhojana karane ke sthAnoM para, (ix) mandira aura (x) pauSadhazAlA meM aise 10 sthAno meM caMdrovA bAMdhanA / brahmacarya pAlanA / bAharagAMva jAne kA tyAga/dAtuna jUtoM Adi kA tyAga / khodane ke kAma, raMgane ke kAma, gAr3I calAne Adi bar3e Arambha-samArambha ke pApa-kRtya banda karane / pApar3a, var3iyAM Adi tathA sUkhe sAga-bhAjI, jinameM kAi evaM sUkSma jIvoM kI utpatti kA saMbhava hai, unakA tyAga tathA nAgaravela ke pAna, chuhAre Adi kA tyAga, phAlguna 15 se khAreka khajUra Adi tyAga hotA hai / 15 karmAdAna tathA adhika Arambha-samArambhavAle kaThora karmoM kA 32 20388
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAga karanA / snAna karane tathA tela Adi kI mAliza ityAdi meM bhI pramANa niyama karanA / yathAzakti upadhAna tapa, vardhamAna AyaMbila tapa, saMsAra tAraNa tapa, upavAsa Adi tapazcaryA vizeSataH karanI / rAtri meM cauvihAra, dukhiyoM kI sahAyatA ityAdi cAturmAsika kartavya karaNIya haiM / vArSika karttavya-11 1. saMgha pUjA, 2. sAdharmika bhakti, 3. yAtrA trika, 4. snAtra, 5. devadravya vRddhi, 6. mahApUjA, 7. rAtri jAgaraNa, 8. zrutapUjA, 9. udyApana, 10. prabhAvanA, 11. zuddhi / zrAvaka ko ina 11 karttavyoM kA pAlana prativarSa karanA cAhie / inameM rathayAtrAdi kucha kArya agara eka vyakti se na kiyA jA sakatA ho, to unheM sAmUhika candaM me bhAga dekara karane cAhie / inakA vivaraNa isa prakAra hai 1. saMgha-pUjA :- saMpatti ke anusAra sAdhu-sAdhvI kI vastra-pAtrapustaka Adi se bhakti, tathA zrAvaka-zrAvikA kI milanI Adi se bhakti (sanmAna) karanA / alabattA sAdhu- sAdhvIjI mahArAjoM ko caumAse meM vastra-pAtrAdi vahoranA khapatA nahIM hai kintu zeSakAla meM khapatA hai / 2. sAdharmika-bhakti :- zrAvaka-zrAvikA ko AmantraNa pUrvaka ghara lAkara svAgata, vinaya Adi karake mAna pUrvaka bhojana karAnA, milanI 2 2048
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAvanA karanI / ve yadi duHkhI hoM to unakA dhanAdi se uddhAra karanA, dharma-karma kI suvidhA denI, unheM dharma meM sthira karanA / bhUla karanevAleM ko udAra hRdaya se kSamA denI, bhUla se bacAnA, sanmArga meM protsAhita karanA, hArdika vAtsalya rakhanA.... | 3. yAtrA-trika :- (i) aSTAnhikA yAtrA (aTThaI mahotsava), gItavAdya-aMga racanA se evaM ucita dAna Adi se jinendra-bhakti / (ii) rathayAtrAH- bhagavAna ko ratha meM birAjamAna karake ThATha samAroha pUrvaka varaghor3A / (iii) tIrthayAtrAH-za@jayAdi tIrtha kI yAtrA / 4. snAtra-mahotsava :- pratidina athavA yaha zakya na ho to parva ke dina, mAsa ke prArambha meM, athavA anantogatvA bar3e samAroha ke sAtha varSa meM eka bAra prabhu kA snAtra mahotsava saMpanna karanA / 5. devadravya vRddhi :- boliyoM dvArA devadravya meM vRddhi karanI athavA pratimAjI ke lie AbhUSaNa, pUjA-sAdhana, nagada dAna Adi dvArA devadravya kI vRddhi karanI / yahA~ eka khayAla avazya rakhanA ki bolI bolane ke bAda turanta pemenTa kara denA, kyoMki bolI lI taba se utanI rakama hamAre ghara meM devadravya kI ho gaI / vaha hamAre vyApArAdi meM kAma AegI, isase hameM devadravya bhakSaNa kA pApa lagegA / 6. mahApUjA :- prabhu kI viziSTa aMgaracanA, AsapAsa zobhA zRMgAra, maMdira sajAnA Adi karanA / varSa meM ekabAra to jarUra karanA / 7. rAtri jAgaraNa :- utsava ke avasara para athavA gurunirvANa Adi 30 2050
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prasaMga para rAta ke samaya dhArmika gIta-gAna Adi se jAgaraNa / 8. zruta pUjA :- zAstra-pustako kI pUjA, utsava, zAstra likhavAnA, chapavAnA, jJAnabhaMDAra kA saMrakSaNa Adi / 9. udyApana :- navapada, vIsasthAnaka Adi tapa kI pUrNAhuti ke nimitta, athavA anya prasaMga pAkara jJAna-darzana-cAritra ke upakaraNoM kA pradarzana-samarpaNa / 10. tIrtha prabhAvanA :- viziSTa pUjA-varaghoDe-padapradAna Adi ke utsava, guru kA bhavya praveza-mahotsava Adi baDe ThATha va anukaMpA karane dvArA lAgoM meM jinazAsana kI prabhAvanA karanI / 11. zuddhi :- sAmAnyata :- jaba doSa lage tabhI athavA prati pakSa, prati cAturmAsa, athavA Akhira meM varSa meM eka bAra guru ke samIpa pApa kI zuddhi karanI / arthAt guru ke samakSa bAlabhAva se doSa-bhUla prakaTa kara yathAzakti prAyazcitta lenA, aura use vahana karanA / 18. jIvana-kartavya tathA 11 pratimA (viziSTa niyama) gRhastha ko samasta jIvana meM eka bAra to ye 18 kartavya pAlane yogya hai, ___ 1. caitya arthAt jina-mandira banavAnA / isake lie dravya-zuddhi, 0 2060
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmi-zuddhi, zuddha sAmagrI, kArIgaro va majadUroM ke prati udAratA, prAmANikatA, zuddha Azaya tathA yatanA (jIvajayaNA) kA pUrA lakSa rakhanA, kArIgaroM kA manamAnA vartana Adi se bhAvollAsa bar3hAnA Adi / 2. vidhi pUrvaka jina pratimA ko ThATha se bharAnA / 3. unakI samAroha pUrvaka pratiSThA karavAnA / 4. putrAdi ko ADambara pUrvaka dIkSA dilAnA / 5. guruoM kI gaNi, paMnyAsa, upAdhyAya, AcArya Adi kI pada vIyoM kA utsava karanA / 6. zAstra likhavAnA, unakI vAcanA karAnI / 7. pauSadhazAlA kA nirmANa karavAnA / (8-18) zrAvaka kI 11 pratimA (vizeSa abhigraha) ko dhAraNa karanA / 11 pratimA meM samyaktva Adi 11 kaThora abhigraha kA kramazaH pAlana karanA hotA haiM / 1 darzana, 2 vrata, 3 sAmAyika, 4 pauSadha, 5 kAyotsarga, 6 brahmacarya, 7 sacita-tyAga, 8 Arambha tyAga, 9 preSya (naukara) kA tyAga, 10 uddiSTa (apane nimitta bane) AhArAdi kA tyAga, 11 zramaNabhUta pratimA / ina pratyeka ko kramazaH- pahalI kI eka mAsa, dUsarI kI do mAsa, tIsarI kI tIna mAsa, isI prakAra gyArahavIM kI gyAraha mAsa 32 2070
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka ArAdhanA karanA / uttarottara pratimA ke pAlane ke samaya pUrva kI pratimAoM kA bhI pAlana karanA hotA hai / kArtika zeTha ne 100 bAra inakA pAlana kiyA thA / isake atirikta 'dharmabindu' zAstra meM kathita aneka guNoM kA pAlana evaM zrI 'paMcasUtra' ke dUsare sUtra meM varNita Atma pariNatiyoM va vidhAnoM kA bhI pAlana karanA hotA hai / cAritra ke yogya 16 guNa prApta karane cAhie / isase sAdhudharma lene kI yogyatA AtI (27) zrAvaka ke vrata - niyama zrAvaka kI dinacaryA meM prAtaH paccakkhANa (niyama) karane kA ullekha kiyA gayA hai / vrata aura niyama jIvana kA alaMkAra hai / ye pApa aura pramAda kI vRtti para aMkuza lagAkara jIvana ko isa prakAra suzobhita karate haiM kI puNya aura sadgati usakI aura AkRSTa ho jAtI haiM / vrata-niyamoM kA yaha prabhAva hotA haiM ki jaba taka ye cAlU rahate haiM taba taka pApa kI apekSA dUra rahane se pApa-karmo kA bandha (bandhana) ruka jAtA hai, pApa kSaya aura puNya bandha cAlU rahate hama pahale dekha cuke haiM ki hama pApa nahIM Acarate hai phira bhI 0 20888
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi niyama na ho, virati na ho, to dila meM pApa kI apekSA khar3I rahane ke kAraNa AtmA para karma cipakate rahate haiM / niyama karane se ye ruka jAte haiM; aura mana bhI bandhana meM A jAne ke kAraNa bhaviSya meM jahA~ taka niyamo kI samaya maryAdA pahu~catI hai vahA~ taka pApasevana kA mana nahIM hotA hai / mana niyamavaza pApa- sevana nahI karanA cAhatA / isa prakAra pApa tyAga nizcita ho jAne se zubha bhAva aura zubha pravRtti ke dvAra khula jAte haiM, unheM acchA avakAza prApta hotA hai / 'virati' kA mahattva jaina darzana meM hI milatA hai / hama yahA~ niyamoM kA varNana tIna prakAra se kareMge 1. paccakkhANa, 2. caudaha niyama, va 3. caumAse va jIvana ke niyama / 1. paccakkhANa :- paccakkhANa se yahAM tAtparya hai dina aura rAta ke anna-pAnI ke tyAga ke bhinna bhinna niyama / jIva ko anAdi kAla se AhAra saMjJA yAnI khAnapAna kI jaTila Adata hai / yaha aisI dhirI hai, vacaka hai ki dhyAna na rakhane para upavAsa kA paccakkhANa hone para bhI AhAra kA vicAra A jAtA hai / AhAra saMjJA ke kAraNa (i) kahIM bhI janma liyA ki turanta hI sabase pahalI bAta khAne kI ! (ii) AhAra saMjJA ke pAza meM aneka vyakti dharma-dhyAna tathA tyAgatapa se vicalita ho jAte haiM / ataH AhAra saMjJA meM kamI karate 2 2098
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhArasaMjJA daba AtI hai aura Age bar3hate hue anta meM vaha sarvathA naSTa ho jAne se AtmA kA svabhAva 'anAhArIpana' - pragaTa ho jAtA AhAra ke cAra prakAra hai:- azana, pAna, khAdima aura svAdima / (i) jina padArtho se peTa bharatA hai; ve azana haiM / jaise ki anna, miThAI, dUdha, dahIM Adi / (ii) pAna meM pAnI kA samAveza hai / (iii) khAdima meM phala, holA,cATa, sike hue, bhune hue padArtha Ate haiM / (iv) svAdima meM mukhavAMsa, masAlA, auSadhi Adi gine jAte hai / inakA aneka prakAra se tyAga kiyA jAtA hai / ___ ina cAra ke atirikta kucha kar3avI yA svAdarahita davAiyAM aura bhasma Adi hote hai, jinheM 'anAhArI' dravya kahate haiM / ye roga pIr3A ke vizeSa kAraNavaza paccakkhANa ke kAla meM bhI khapa jAte haiM / kiMtu ataH paccakkhANa meM inheM pAnI ke binA hI liye jAte haiM / aisI anAhArI vastuoM meM kuTakI (eka vanaspati), cirAyatA, indrajava, kaDavI nIma, triphalA, rAkha, bhasma Adi kA samAveza hai / AhAra kA paccakkhANa cAra prakAra kA hotA hai: AAR 2100
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prasaMga kA, (4) aMtakAla meM jIvita rahe vahAM taka kA paccakkhANa / 1. dina ke paccakkhANa meM sUryodaya se lekara do ghar3I taka cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga rakhane ke lie 'navakArazI' paccakkhANa kiyA jAtA hai / sUryodaya se 1 prahara (1/4 dinamAna) taka kA AhAratyAga yaha 'porisI' paccakkhANa hai / 'sArdha porisI' paccakkhANa meM 1 / / prahara, purimaDDha' meM 2 prahara (AdhA dina), 'avaDDha' meM tIna prahara taka cAro prakAra ke AhAra kA tyAga rahatA hai / isa paccakkhANa ke pUrA hone para muTThI vAlakara navakAra ginakara hI khAnA-pInA zurU kiyA jAtA hai / kyoMki isa paccakkhANa ke sAtha 'muTThi sahiyaM' paccakkhANa hotA hai / isakA artha hai ki jaba taka muTThI vAla kara navakAra na ginUM taba taka cAroM AhAra kA tyAga hai / 'dina meM bAraMbAra akele yaha muTThIsahiyaM paccakkhANa karane se bhI anazana kA bahuta lAbha milatA hai / eka mahine meM kula 'muTThIsahiyaM' paccakkhANoM ke ghaMTe ginane para 25 se Upara upavAsa kA lAbha hotA hai / ' isake atirikta zukla aura kRSNa pakSa kI dUja, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI, pUrNimA, amAvasyA - ina bAraha tithiyoM meM vizeSakara, beAsana, ekAsana nIvI, AyaMbila, upavAsa Adi tapasyAtapa kiye jAte haiM / beAsana meM sAre dina meM do baiThaka se adhika bAra bhojana nahIM 21180
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jAtA, zeSa samaya meM cAra AhAra kA yA pAnI ko chor3akara tIna AhAra ke tyAga kA paccakkhANa rahatA hai / ekAsana meM dina meM kevala eka baiThaka meM hI AhAra liyA jAtA hai / zeSa dina meM tIna AhAra kA aura rAta meM cAroM AhAra kA tyAga rahatA hai / ___rUkSa nIvI - ekAsana meM dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a aura kar3hAI meM tale hue padArtha Adi ina 6 vigai kA tyAga tathA phala, mevA, hare zAka kA tyAga hotA hai yaha rukSa nIvI hai / Ayambila meM ina padArtho ke alAvA haldI lAla-mirca, kokama (bAkar3I), imalI, rAI, dhaniyA, jIrA Adi masAle kA bhI tyAga kiyA jAtA hai / dUsare zabdoM meM, pAnI meM pakAye hue rukSa bhAta, rukhI roTI, rukhI dAla Adi se ekAsanA karanA hotA hai / upavAsa meM dina aura rAta ke lie bhojana kA tyAga hotA hai / dina meM agara lenA ho to kevala ubAlA huA (prAsuka garma) pAnI liyA jA sakatA hai / beAsana se lekara upavAsa taka ke tapa meM pAnI kevala tIna ubAle vAlA hI upayukta ho sakatA hai / adhika tapa karanA ho to eka sAtha do upavAsa arthAt chaTTha (belA), tIna upavAsa arthAt aTThama (telA), 4, 5, 6, 7 upavAsa, 8 upavAsa (aTThAI) Adi kie jAte haiM / isI prakAra 'vardhamAna AyaMbila tapa', 'navapada kI olI' kA tapa, 'bIsa sthAnaka tapa', 'jJAna paMcamI tapa', '24 bhagavAna 8 2128
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke ekAsana', 'paMca kalyANaka tapa' Adi kI ArAdhanA kI jAtI 2. rAtri ke paccakkhANa meM : dina meM chUTe ho to rAtri ke lie cauvihAra, tivihAra Adi kie jAte haiM / 'cauvihAra' arthAt sUryAsta se pahale se lekara rAta bhara ke lie cAroM AhAroM kA tyAga / 'tivihAra' arthAt pAnI ke atirikta tInoM AhAra kA tyAga / 'duvihAra' meM azana, khAdima ina do AhAra kA tyAga / beAsana Adi tapa meM to sUryAsta se pUrva 'pANahAra' kA paccakkhANa liyA jAtA hai / dina meM jisakI chUTa hai aisA pAnI bhI baMda kiyA jAtA hai / pAnI bhI aba nahIM liyA jAtA hai / 14 niyama : (arthAt pala meM pApa ke usa pAra) pratidina ke jIvana meM saMsAra ke samasta padArtho kA upayoga nahIM kiyA jAtA hai / phira bhI yadi upayukta na hone vAle padArtho kA pratijJAbaddha tyAga na kiyA ho, arthAt virati nahIM, avirati ho, to inake viSaya meM jIva ko pApa baMdhana jArI rahatA hai / ataH upayoga meM Ane vAlI saMbhavita vastuoM ko choDakara zeSa vastuoM ke tyAga kA niyama kiyA huA ho to hama Dhera karma bandhana se baca jAte haiM / 20 21302
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa uddezya kI pUrti ke lie prAtaH dinabhara ke lie aura zAma ____ko rAta bhara ke lie 14 niyama kie jAte haiM / mAtra bAraha ghaMTe ke ina niyamoM meM koI kaThInAI nahIM hai / 14 niyama tapa karane kA abhyAsa ho jAne ke pazcAt 14 niyama tapa karane kA kArya ekado miniTa kA, yA eka pala kA kArya hotA hai aura Dhera pApoM se chuTakArA mila jAtA hai / arthAt hama pala meM pApa ke usa pAra pahuMca jAte haiM / jina kA upayoga saMbhava nahIM aise padArthoM kI AzA choDa dene kA ati mahAna lAbha 14 niyamo se milatA hai / niyama lene se sattva vikasita hotA hai / 14 niyama kI gAthA :"sacita-davva-vigai, vANaha-taMbola-vattha-kusumesu / vAhaNa-sayaNa-vilepaNa,baMbha-disI-nhANa-bhattesu / / " 1. sacitta (sajIva):- 'sajIva kaccA pAnI, kaccA zAka, namaka, dAtuna, hare phala Adi meM se Aja ke dina amuka saMkhyA se; jaise ki tIna se adhika kA upayoga nahIM karUM' - aisA niyama / ubalA huA pAnI, do ghar3I pazcAt zarabata, triphalA kA pAnI, rAMdhA pakA huA zAka, pakA bhunA huA namaka, tathA kaTe hue phala, athavA phala se nikalA huA rasa, do ghar3I bAda acitta hote hai, sacitta nahIM / SAR 21480
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. dravyaH- 'davva = dravya' bhinna bhinna nAma aura svAda vAlI cIjeM / Aja 5 athavA 10, 12, 15 Adi se adhika dravya nahIM khAUMgA / masAle ikaTThe pakAye huye ye eka dravya hai, kintu Upara se liye jAne vAle ghI, tela, mirca, namaka, cInI Adi alaga dravya gine jAe~ge / 3. vigai :- dudha, dahI, tela, ghI, gur3a, zakkara, tale huye padArtha, ina cha: vigaiyoM meM se Aja amuka ke tyAga kI pratijJA / vigai ke do vibhAga haiM: (i) kaccI vigai :- ThaMDA yA garama 1 dUdha, 2 dahI, chAcha, 3 ghI, 4 tela, 5 gur3a aura 6 eka-do yA tIna ghAna vAlI talI huyI vastue~ / ___(ii) pakkI vigai (nIviyAtu) :- yaha kaccI vigai kA rUpAntara hai / jaise ki (1) dUdha meM-dUdha kI cAya, mAvA, dUdha kI cIja, rabaDI, dUdhapAka, khIra Adi (2) dahI-chAcha meM-kaDhI, var3A, dahI milA huA bAda bacA huA ghI tela, tathA ghI, tela meM chauMkA huA zAka Adi / (5) gur3a kI pakkI hui vigai, zakkara, patAsA, khAMDa, tathA rasoI meM DAlA huA gur3a, ghI vigai / dUsare dina pakA huA gur3a aura pakA huA ghI vigai / 4. jUte :- 'eka do jor3e se adhika prayukta na karuM / cappala, 2 215
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ jurAba isameM zAmila haiM / ' 5. taMbola :- 'pAna, supArI, sauMpha Adi amuka saMkhyA yA vajana se adhika kA upayoga na karUM' / 6. vastra :- 'Aja amuka saMkhyA se adhika vastroM kA upayoga nahIM karUMgA / ' 7. kusuma :- isameM phUla, attara Adi sUMghane kA pramANa niyata kiyA jAtA hai / 8. vAhaNa :- ghUmate, calate, tairate kA pariNAma / (i) ghUmane meM ghumane vAleM liphTa, gADI, moTara, sAyakala; (ii) tairane vAleM meM nAvaplena-jahAja; (iii) calane vAleM meM azva, U~Ta, hAthI Adi amuka saMkhyA se adhika kA tyAga / 9. zayana :- bistare, khATa, palaMga, kursI Adi kA pramANa / (jahAM so jAU~gA usI ko zayana meM ginUMgA / ' aisA dhArane se jahAM baiThe yaha nahIM ginA jAtA / ) 10. vilepana :- sAbuna, vaisalIna, tela Adi ke upayoga kA pramANa dhAranA / 11. brahmacarya :- dina meM kAyA se saMpUrNataH pAlane kI pratijJA, rAtri meM amuka tithi pAlana kI pratijJA / 2 2160
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. dizA :- 'Aja cAroM dizA va upara nIce itane mIla se bAhara nahIM jAUMgA / ' 13. snAna :- saMpUrNa snAna eka yA do bAra se adhika nahIM karUMgA / ' asAmAnya prasaMga meM 1-2 bAra kI chUTa / 14. bhAta pAnI :- jaise ki 10 ratala (pauMDa) se adhika nahIM khAUMgA, pIuMgA / ina 14 niyamoM ke sAtha bAharI upayoga meM Ane vAlI raMbha-samAraMbha kI kucha vastuo ke niyama liye jAte hai / jaise ki, Aja pRthvIkAya meM miTTI, sAbuna, soDA, khAra amuka pramANa se adhika ko upayoga meM nahIM lAUMgA / isI prakAra apkAya meM 1-2-3-4 bAlTI se adhika pAnI nahi vAparuM / agnikAya meM Aja ke 1, 2 3 cUlhoM se adhika meM banI huI vastu nahIM vAparuM | vAyukAya meM 1, 2, 3 jhUle yA paMkhoM se adhika kA upayoga nahIM karUM, tathA vanaspatikAya meM lepa Adi ke lie athavA khAne meM sabjI, bhAjI Adi amuka pramANa se adhika kA upayoga nahIM karUMgA / trasakAya - niraparAdhI calate phirate jIvoM ko jAnabUjha kara, nirapekSa rUpa se nahIM mAruMgA / (nirapekSa = sAmane vAle jIva kI mRtyu yA aMga bhaMga hone kI paravAha nahIM / ) ___ 'asi' meM cAkU, kaiMcI, surautA, suI Adi, 'maSI' meM zyAhI, davAta, cAka, kalama Adi / 'kRSi' meM raMbhA, kulhAr3A, kudAla pAvar3A Adi / inameM amuka se adhika kA upayoga nahIM karU~gA / 21788
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAma ke samaya niyamoM ke viSaya meM isa prakAra sameTanA ki itanA pramANa niyata kiyA thA, va itane kA upayoga kiyA / aba rAtri ke lie niyama dhAra lenA hai / anya niyama bhI kiye jAe jaiseki alpa saMyoga hone para bhI guruvaMdana, vyAkhyAna-zravaNa svAdhyAya Adi na karUM to amuka tyAga karuMgA / bAhara meM maryAdA se adhika krodha, abhimAna dikhAyA jAe to ghI kA tyAga athavA pAMca dravya se adhika upayoga kA tyAga / jhUTha bolA jAe to dharma (zubha) khAte meM cavannI dUMgA / eka mAsa meM itane beAsane, ekAsane, AyaMbila, upavAsa karuMgA / pratidina, athavA tithiyoM ke dina yA ghara meM prAsuka pAnI hI pIUMgA / vardhamAna AMbela tapa kA pAyA-olI, 99 yAtrA, upadhAna Adi na karUM taba taka kacce gur3a athavA amuka padArtha kA tyAga / __ jaba taka dIkSA na lUM taba taka amuka vastu kA tyAga evaM 'namo carittassa' kI eka mAlA pheranA / varSa meM eka tIrthayAtrA, dharma khAte meM - - - ru0 kA vyaya, itanI sAmAyika, itanI mAlAyeM, na ho to - - daNDa / parva-tithiyoM meM harI vanaspati, sacitta, kUTane, dalane, vastra dhone Adi kA tyAga, tathA brahmacarya / 21888
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa ke niyamaH comAse meM (i) jIvotpatti adhika hotI hai tathA (ii) vikAra prabala ho jAte hai, evaM (iii) vyApAra dhaMdhe maMda hote hai, tathA (iv) prAyaH gurUmahArAja kA saMyoga rahatA hai, ataH dharma kRtyoM kA mausama hai / ataH ina dinoM vizeSa niyama liye jAte haiM / 18 dezoM ke rAjA kumArapAla cAturmAsa meM pratidina ekAsanA, ghI ke atirikta pA~ca vigai kA tyAga, hare zAkaphala kA tyAga, cAra mahIne brahmacarya, pATaNa se bAhara na jAnA... Adi niyama rakhate the / isa prakAra yathAsaMbhava niyama le lene cAhiye / jaise ki, kisI kI mRtyu athavA Akasmika ghaTanA ko chor3akara nagara yA gAMva se bAhara nahIM jAnA / zaharoM meM bhI rAta ko ghumane ke lie nahIM jAnA / itane...dinoM meM AyaMbila Adi, pauSadha, pratikramaNa, sAmAyika karUMgA / pUrNataH athavA itane dinoM ke lie harIvanaspati kA tyAga, ahiMsAdi aNuvrata, itanI vigai kA tyAga Adi / AjIvana niyama : kucha niyama jIvanabhara ke liye kiye jAte haiM, jaise kabhI khetI nahIM karUMgA, bar3I mazInoM ke kArakhAne kA dhaMdhA nahIM karUMgA, sAta vyasanoM kA tyAga karuMgA, mithyA deva-guru-dharma ko na mAnUMgA, na pUjA karuMgA / parastrI gamana nahIM karUMgA | amuka umra ke bAda brahmacarya 02 21968
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pAlana karuMgA / ghara meM moTara, gADI, pazu, reDiyo, zrRMgArAtmaka citrAdi nahIM rakhUgA-aise aneka prakAra ke tyAga ke niyama lie jA sakate haiM / zrAvaka dharma ke sthUla ahiMsA, sthUla satya.... ityAdi bAraha vrata bhI dhAraNa kiye jA sakate haiM / (26) abhakSya aura karmAdAna abhakSya padArthoM ko khAye binA bhI jIvana cala sakatA hai / (i) inako khAne se ina meM vidyamAna bahuta jIvoM kI hiMsA hotI hai | (ii) isase bahuta sA pApa lagatA hai; va (iii) kusaMskAra paDate haiM / ve vikAra bhI utpanna karate haiM / ataH abhakSya kA to jIvanabhara ke lie tyAga honA cAhie / aise abhakSya padArtha 22 haiM / ve ye haiM, - (1) rAtri bhojana, (2-5) cAra mahAvigaya (mAMsa, madirA, madhu, makkhana) meM usI varNa ke asaMkhya jIva paidA hote haiM / isa bAta ko dUsare dharma vAleM bhI mAnate haiM / anDA khUna kI goliyAM, koDalIvara oIla, hemoglobIna, lIvara ekSTrekTa ke iMjakzana, ...Adi bhI mAMsa meM gine jAte haiM / madhu meM makkhI apavitra padArtha bharatI hai, va asaMkhya ur3ate jIva cipakakara mara jAte haiM / tathA madhu ko prApta karane meM kaI bhavariyA~ kucalI jAtI hai / makkhana meM sUkSma jIva utpanna hote hai / 2 220
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6-10) uduMbara, paMcaka-bar3a, pIpala, pArasapIpala, gulara, plakSa, kAlumbara ke phala (TeTe),-ina meM bahuta kIDe hote haiM / (11-19) barpha, olA (karA), aphINa Adi viSa, sarva miTTI... Adi abhakSya beMgana, khasakhasa, aMjIra Adi aMtara rahita bahubIja hone se abhakSya haiM / bera, tucchaphala-jAmuna, gundA, mahuDA, komala sIMga Adi tucchaphala hone se tathA anajAne phala abhakSya hai / calita rasa-jisakA rasa, varNa, gaMdha, sparza vikRta huA ho ve abhakSya haiM; jaise ki-bAsI anna-roTI-narama pUDI, bAsI mAvA, do rAtri ke bAda kA dahIM-chAcha, apakva dahIM,-ye abhakSya haiM / bigaDA huA murabbA - AcAra-miThAI abhakSya haiM / Rtu miThAI aura ATe kA kAla sardI meM 1 mahinA garamI meM / 20 dina cAturmAsa meM / 15 dina bAda meM ye abhakSya hote haiM / "dvidala' yAnI garma kiye binA kaccA dUdha-dahI-chAcha ke sAtha saMyukta dvidala (kaThola), isa meM saMyoga hote hI asaMkhya trasa jIva utpanna ho jAte haiM / phAlguna caumAsI ke bAda bhAjI, khajUra, khAreka, tila, cAturmAsa meM mevA, sUkA nArayala 22 2210
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA golA (phakta kASTha ke kavaca meM se bAhara nikAlI huI bAdAmapistA-akharoTa-nArayala usa dina hI bhakSya haiM, dUsare dina abhakSya hai / ) saMvAna-dhUpa diye binA yA pakkI cAsanI kiye binA ke AcAra (athAne) abhakSya hai / barpha, AIskrIma, kulphI Adi bhI abhakSya hai / anaMtakAya-jamInakaMdaH- pAlakha kI bhAjI, ratAlu, kaccI imalI, kAtare, bhIge mUMga meM se phUTe komala aMkura, amRtavela, suraNa, gAjara, zakkara kaMda, lahasUna, AlU, pyAja, harI adraka, harI haldI, harA motha, mUlI, bhUmi phoDe billI kA Topa Adi / karmAdAna 15 prakAra ke haiM dhaMdhe nahIM karane cAhie / ina meM bhArI karmabandha hotA hai; jaise ki, 5 karma + 5 vANijya + 5 sAmAnya, ye 15 karmAdAna ke vyApAra 5 karma :- (1) aMgAra karma :- lohA, sunAra; kumhAra, velDIMga, bekarI, bhADabhuMjA, loja, hoTala, iMdhana (peTrola) Adi kA dhaMdhA / (2) vanakarma :- vana kaTavAne kA dhaMdhA, yA bAga-bagIcA-sabjI kI vADI. . . Adi ke dhaMdhe / (3) zakaTa karma:- bailagADI, chakaDA gADI, moTara sAyakala, skUTara Adi banAne kA rIpeara karane kA vyApAra | (4) Arakakarma :- bailagADI moTara sAyakala, basa Adi bhADe (kirAye) para dene kA dhaMdhA (5) sphoTakakarmaH- bhUmi, khAna Adi khudavAne ke 22 22280
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaMdhe / (5) vANijya :- (1) daMta vANijyaH- hAthI Adi kI hatyA kara prApta dAMta, motI, rezama, paMkha keza Adi / jahA~ utpanna hote hai vahA~ se unheM kharIda kara becane kA dhaMdhA / tathA mAchImArI, polTrIphArma, revITa khetI... Adi kA vyApAra | (2) lAkSAvANijyaH- lAkha, rAla, koyalA, paTAkhA, sAbUna, guMdara, iMdhana Adi kA vyApAra / (3) rasa vANijyaH- mAMsa, madirA, zahada, ghI, tela, koDalIvara oIla Adi snigdha cikanAhaTa vAle padArthoM kA vyApAra / (4) kezavANijyaHmanuSya-pazu Adi ke aMgopAMga, bAla, pIchA Adi kA vyApAra (5) viSa vANijyaH- saMkhiyA saMlala vacchanAga, tejAba, heroina, D.D.T. Dragsa Adi kA vyApAra | 5 sAmAnya :- (1) yaMtra pIlana :- mUsala, cakkI yaMtra Adi se anAja, bIja, kapAsa Adi kUTane, pIsane, dalane kA dhaMdhA, mila, jIna, yAMtrika kArakhAnA, ghaMTI Adi kA vyApAra, (2) nitchana karmaHjIva ke aMga kATane, aMkana karane, chedane Adi kA dhaMdhA, (3) davadAna karmaH- jaMgala Adi jalAne, kATane kA dhaMdhA, (4) sarazoSa karmaHtAlAva, kuvA Adi sukhAne kA dhaMdhA (5) asatI poSaNaH- dAsa, dAsI, vezyA, pazu-pakSI Adi kA pAlana-poSaNa karake inase durAcAra karAne kA dhaMdhA, yA inheM becane kA dhaMdhA; tathA hoTala, philma, DIsTrIbyuzana, thiyeTara calAnA Adi se dhanopArjana karane kA dhaMdhA / vezyAdi ko OR 22380
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ makAna kirAye para dene kA dhaMdhA / ina 15 karmAdAna meM se kisIkA dhaMdhA nahIM karanA cAhie / sAtaveM vrata se nimna likhita nAmoM ke sivAya kI vastuoM kA tyAga : anAja sabjI phala mevA Ama bAdAma dUdhI paravala java kelA kAjU bAjarA kakaDI papItA akharoTa cAvala tarabUja pistA makkA anAnasa jAyaphala jvAra bhiMDI karelA turaI TiMDorA kaMTolA saMtarA cArolI mosaMbI jaradAlu kizAMmaza uDada nIMbu caulA mogarI nAriyala khoparA vAla vAlora seba anya pAMca maTara mogarA amaruda tuvara maTara sItAphala 2 2248
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ methI bndh mUMgaphalI kulathI kharabUjA aMgUra baMTI TamATara colI phaNasI kothamIra (dhanIyAkI bhAjI) methI bhAjI nIma ke patte cadalIyA 0anya dasa sAMbo nAgalI ravA maidA rAgI saragavA canA masUra tIla marca kacce kele cImaDA pApaTI guvAraphalI sAMgarI kumaTiyA guMdA 0anya dasa 2258
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ durdhyAna TI.vI hala cAkU aSTama vrataH anarthadaMDa viramaNa vrata adhikaraNa pApopadeza pramAdAcaraNa (pApa ke sAdhana) iSTa vastu na jAe jIva ghAtaka kleza sinemA iSTa vastu nayI mile zastra denA kalaha aniSTa jAye ghaMTI pApa ke dhaMdhe nATaka aniSTa na mile agni hiMsaka kArya tamAzA roga meM hAya voya hiMsA-jhUTha zRMgArI citra roga meM vaidya corI pradarzana auSadhi anupAna kAmotpAdaka vacana krikeTAdi zaMgAra Adi kA ciMtana okhalI moha ceSTA upanyAsa pauda galika padArthoM dastA vAcAlatA novela kI atyadhika mUsala atyadhika tathA phAMsI AzaMsA-abhilASA lakaDI udUmaTa mAMga juA hiMsA sAbuna-khArAdi pazuyuddha corI vAjiMtra mallayuddha TI.vI. blyU philma saMrakSaNa kA ghAra kerama sarakasa ciMtana jAdugara nadI-samudra meM laguD snAna jIvoM kI lar3AI SO 2260
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga : mArgAnusArI ke 35 guNa - jIva anAdi kAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai, isa meM anaMta pudgala parAvarta kAla vyatIta ho cuke / aba jaba mokSa pAegA usake pahale vaha apane saMsAra ke jisa aMtima pudgala parAvarta kAla meM AegA ise 'caramAvartakAla' kahA jAtA hai / ___ jIva do prakAra ke hai, -1 bhavya, aura 2 abhavya / abhavya vaha hai jo mokSaprApti ke bilakula ayogya hai / ataH abhavya kA kabhI mokSa hI nahIM, to usakA caramAvarta kAla bhI hotA nahIM / bhavya jIva kA caramAvarta kAla hotA hai / bhavya vaha hai jise 'maiM bhavya hU~ yA nahIM?' aisI zaMkA bhI ho / aise bhavya ko jaba caramAvarta kAla prApta hotA hai tabhI yAnI caramAvarta kAla meM hI apanI AtmA para dRSTi jAtI hai; tabhI mokSadRSTi va dharmaruci AtI hai; acaramAvarta kAla meM nahIM / jIva alabattA; acaramAvarta meM kaSTamaya cAritra bhI letA hai, pAlatA hai, kintu vaha saMsArasukha ke Azaya se hI / mokSa ke lie dharma to caramAvarta kAla meM hI hotA hai / yahA~ bhI sarvajJa kathita zuddha dharma caramAvarta ke pUrvArddha meM nahIM, kintu uttarArddha meM hI prApta hotA hai / sarvajJa kathita zuddha dharma hai samyagdarzana-jJAna-cAritra / vahI sahI mokSamArga hai / ___ samyagdarzana prApta karane ke lie mArgAnusArI ke 35 guNa bahuta upayogI haiM / aisA samajhe ki apanI AtmA eka kSetra hai ! isameM samyagdarzana svarUpa mokSabIja bonA hai, jisase Age jA kara hameM 2 2278
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSaphala prApta ho sake / kintu bIjAropaNa ke pahale Atma-kSetra ko mulAyama bananA cAhie, aura vaha hotA hai mArgAnusArI ke 35 guNoM ke jIvana se / kRSi se mulAyama bane kSetra meM hI bIjAropaNa upayogI yAnI saphala banatA hai, anyathA bIja kA dharatI ke sAtha milAna yAnI ekamekabhAva hI nahIM banegA / phira vahA~ phala kaise baiThe? ye 35 guNa aise hai ki ve prAraMbhika (Adi)dhArmika ko bhI jarUrI hai, evaM uMce caDhe hue dhArmika jaise ki zrAvaka sAdhu, taka ko bhI jarUrI hai / anyathA mArgAnusArI ke ekAdha guNa kI bhI kamI meM virodhI doSa ke jariye jIva kA patana honA saMbhavita hai, udAharaNArtha, - mahAtapasvI, mahAvairAgI naMdISeNa muni ko 'ayogya dezakAla caryA kA tyAga' nAma ke eka mArgAnusArI guNa kA bhaMga huA to ve vezyA ke vahA~ hI baiTha gae / isalie kahA jAe ki muni ko bhI mArgAnusArI ke guNa pAlanA jarurI hai / mArgAnusArI-jIvana - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak - tapa dvArA pUrI-pUrI sAdhanA kA artha hai mokSa kA mArga / usa mArga kI ora agrasara honevAlA, usakA anusaraNa karanevAlA, use jIne ke lie sahAya rUpa bananevAlA jIvana mArgAnusArI jIvana kahalAtA hai / ___ zAstroM meM mArgAnusArI ke 35 guNa batAe gaye haiM / ina guNoM ko saralatA pUrvaka yAda karane ke lie inheM hama yahA~ cAra vibhAgoM meM vibhakta karate haiM:- jIvana meM (1) karaNIya 11 kartavya, (2) tyAjya 8 doSa, (3) anusaraNIya 8 guNa (4) sAdhanIya 8 sAdhanA / 22288
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 kartavya 8 tyAjya doSa / 8grAhya guNa 8 sAdhanA 1. nyAya-sampannatA 22980 2. ucita vyaya 3. ucita veza 4. ucita vivAha 5. ucita ghara 6. ajIrNa meM bhojana tyAga 7. samaya para sAtmyavAlA bhojana 8. mAtA-pitA kI pUjA 9. poSya-poSaNa 10. atithi-sAdhu-dIna kI satkArAdi 11. jJAnavRddha-cAritrapAtra kI sevA 1. niMdA-tyAga 1. pApa-bhaya 1. kRtajJatA 2. niMdya pravRtti-tyAga / 2. lajjA | 2. paropakAra 3. indriya kI gulAmI | 3. saumyatA 3. dayA 4. AMtara-zatru jaya | 4. lokapriyatA 4. satsaMga 5. abhiniveza-tyAga / 5. dIrgha dRSTi | 5. dharma- zravaNa 6. trivarga bAdhA-tyAga 6. balAbala | 6. buddhi ke 8 guNa 7. upadravapUrNa sthAna | vicAraNa | 7. prasiddhadezAcAra | 7. vizeSajJatA 8. adeza-kAlacaryA | 8. guNa-pakSapAta | 8. ziSTAcAra kA tyAga / prazaMsA / kA tyAga pAlana /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. jJAnavRddha-cAritrapAtra kI sevA 11. kartavya - 1. gRhastha jIvana meM AjIvikA ke upArjana binA nirvAha nahIM / usakA upArjana nyAya se karanA ise 'nyAyasaMpanna vibhava' kahate haiM / anya viSayoM meM bhI 'nyAya sampannatA' nAma kA pahalA kartavya hai / 2. kharca bhI upArjita dhana ke anusAra karanA cAhie; kintu cAhie usase adhika nahIM, yA dharma ko bhUlakara nahIM / yaha 'ucita vyaya' (Ayojita vyaya) nAmaka dusarA kartavya hai / 3. paise se udbhaTa (zarAbI kA, pramatta kA) veza dhAraNa nahIM karanA, parantu ucita, zobhAprada veza rakhanA / (sAtha meM veza ke alAvA dusarI vastu meM bhI ucita kA upayoga rakhanA) yaha ucita veza, anudbhaTa veza, nAmaka tIsarA kartavya hai / ___4. ucita ghara :- rahane ke lie ghara aisA na ho ki cora, badamAzoM ko anukUla baiThe, yA ghara meM pApoM kA praveza ho jAe / arthAt ghara adhika dvAroMvAlA na ho / bahuta gaharAIvAlI gallI meM yA jAhira khulA na ho / evaM paDoza acchA ho / 5. ucita vivAha :- ghara calAne ke lie vivAha karanA hogA / vaha bhinna gotravAle va samAna kula tathA zIla-AcAra-saMpanna parivAra meM hI kiyA jAe / yaha 'ucita vivAha' hai / 2306
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nata 6. ajIrNa meM bhojana tyAga :- ghara meM bhojana kiyA jAtA he kintu pUrva kA jaba taka yAnI pahale kiyA huA bhojana paca na jAe, taba taka dUsarA bhojana na kiyA jAe / yaha 'ajIrNa bhojana tyAga' / 7. samaya para sAtmyataH bhojana :- bhukha lagane para bhI bhojana prAyaH niyamita samaya para aura apanI prakRti ke anukUla karanA cAhie | niyamitatA kI AvazyakatA isalie hai ki udara meM pAcaka rasa niyamita rupa meM pragaTa hote haiM / jaldI yA dera karane meM ina meM parivartana hotA hai / yadi prakRti vAyu kI ho aura sema (vAla), cane, maTara Adi khAyA jAe to vAyu ke bar3hane se svAsthya kharAba hogA / 8. mAtA - pitA kI pUjA :- bhojana svayaM kA bAda meM kiyA jAe, kintu mAtA - pitA ko pahale karAyA jAe / mAtA - pitA ko bhojana, vastra, zayyA Adi apanI zaktianusAra kintu apanI apekSA savAyA dekara bhakti karanI cAhie / 9. poSya poSaNa :- jinakA hama para uttaradAyitva hai aise poSyavarga kA, kuTumba Adi kA poSaNa bhI hamArA kartavya hai / 10. atithi, sAdhu, dIna kI sarabarAH- unakI yathAyogya prtiptti| 'atithi' kA artha hai ki jinako dharma karane ke lie koi nizcita tithivizeSa nahIM, parantu hamezA ke lie dharma hai, aise muni / tathA 'sAdhu' arthAt 'sajjana' / inake atirikta yadi koi, dIna - hIna - duHkhI vyakti ghara para A jAe, to usakI bhI yathA - yogya sevA 22 2310
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI jAe / 11. jJAti meM jJAnavRddha va cAritrapAtra kI sevA gyArahavA~ kartavya ATha doSa kA tyAga - 1. niMdAtyAgaH- dUsare kI niMdA na to svayaM karanA, va na sunanA / niMdA mahAna doSa hai / isase hRdaya meM zyAmatA, premabhaMga, nIcagotra karma kA baMdha Adi hAniyA~ utpanna hotI hai / 2. niMdyapravRtti kA tyAga :- jaise mukha se niMdA nahIM karanA, vaise hI zarIra athavA indriyA~ se dUsaroM kA vizvAsaghAta, beimAnI, juA Adi nindanIya pravRttiyA~ bhI nahIM karanI / anyathA niMdA hotI hai, aura pApa lagatA hai / 3. indriyoM kI gulAmI kA tyAga :- indiyoM ko ayogya sthAna kI ora jAne se rokanA, una para aMkuza rakhanA / 4. AMtarazatrujaya :- hRdaya meM kAma, krodha, lobha, mAna (haThAgrahAdi), mada, harSa, ye cha: AMtarazatru hai / ina para vijaya prApta karanA / inakI AdhInatA se dhana, pUrva puNya aura dharma Adi kI hAni hotI hai / 5. abhiniveza kA tyAga :- mana meM abhiniveza yAnI matAgraha - durAgraha nahIM rakhanA / anyathA apakIrti Adi hotI hai / 6. 'trivargabAdhA' tyAga :- aisA na karanA jisase jhUThe Aveza 0232
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke phalasvarUpa dharma-artha-kAma ina trivarga ko paraspara bAdhA pahu~ce / ina tInoM meM se kisI eka para aisA TUTa par3anA nahIM ki jisase dUsare ko bAdhA pahu~ce / apayaza, dharmalaghutA, dharmahAni....Adi anartha utpanna ho / 7. upadrava-yukta sthAna kA tyAga :- vidroha, mahAmArI, Adi upadrava yukta sthAna kA tyAga karanA / 8. ayogya deza-kAlacaryA-tyAga :- isI prakAra ayogya deza meM yA ayogya kAla meM ghUmanA nahIM / jaise ki vezyA yA cora badamAzoM kI gallI-mohalle meM se nahIM jAnA cAhie / isa prakAra adhika rAta ho jAne para bhI nahIM ghUmanA, anyathA kalaMkita honA paDe, yA lUTA jAnA paDe / ATha guNoM kA Adara - 1. pApa kA bhaya :- pApa se sadaiva DaranA cAhie / aisA bhaya rahe ki 'mere se zAyada pApa ho jAe to?' isa guNa se pApa ke prasaMga para 'isase Atmika dRSTi se merI kyA dazA hogI?' aisA bhaya banA rahatA hai, va pApa se bacA jAtA hai / yaha AtmotthAna kI nIMva hai / 2. lajjA :- akArya karate samaya yadi lajjA kA anubhava ho, to jahA~ taka ho sake vahA~ taka use na kareM / isI prakAra baDo 2 23388
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI lajjA, dAkSiNya ho to galata rAste para jAne se rukA jAtA hai / satkArya kI kabhI icchA na hone para bhI zarma se (lajjAvaza) satkArya karane kI preraNA prApta hotI haiM / dAkSiNya se dUsaroM kI prArthanA kA bhaMga nahIM kiyA jAtA hai / 3. saumyatA :- svabhAva, hRdaya, vANI, aura mudrA (mukhAkRti) saumya rakhanI / ina cAroM ko ugra na banAkara komala zItala rakhanA cAhie / isase sabase sadbhAva aura sahAnubhUti prApta hotI hai / 4. lokapriyatA :- uparyukta guNoM aura sadAcAro se logoM kA prema sampAdana karanA / 5. dIrghadRSTi :- kisI bhI kArya meM kadama uThAne se pahale antima __ pariNAma taka dRSTi DAlanI, jisase bAda meM pachatAnA na paDe / 6. balAbala vicAraNA :- kArya cAhe pariNAma meM lAbhaprada bhI ho, to bhI kArya aura pariNAma ke lie apanA zakti sAmarthya kitanA hai yaha soca lenA cAhie / zakti na hone para daur3ane meM pIche mUDanA paDatA hai / ataH zakti na ho to vaha nahIM karanA / 7. vizeSajJatA :- (vizeSa viveka) (i) hamezA sAra-asAra, kAryaakArya, vAcya-avAcya, lAbha-hAnI Adi kA viveka karanA / (ii) isI prakAra vizeSa nayA Atmahitakara jJAna prApta karate rahanA / yaha bhI vizeSajJatA hai / 22 23480
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. guNa pakSapAta :- apane jIvana meM kyA, yA dUsaroM ke jIvana meM kyA; sarvatra guNoM para ruci rakhanI, doSoM meM ruci nahIM / doSa ke badale meM guNa kA pakSapAtI bananA / ATha sAdhanA - 1. kRtajJatA :- deva-guru, mAtA-pitA, Adi kisIkA bhI alpa bhI upakAra bhUlanA nahIM / kintu use yAda rakhakara yathAzakti pratyupakAra karane ke lie tatpara rahanA / 2. paropakAra :- dUsare ne upakAra na bhI kiyA ho yA na karanevAlA ho, to bhI dUsare para svaMya niHsvArtha ho upakAra karate rahanA / 3. dayA :- duHkhI jIvoM ke prati hRdaya ko mRdu-komala dayAlumIThA rakhakara yathAzakya tana, mana, dhana se dayA karate rahanA / nirdaya kabhI na honA / kama se kama zabda se AzvAsana denA / 4. satsaMga :- saMsAra meM saMgamAtra roga hai, duHkhadAyI hai, kintu satsaMga isa roga ke nivAraNa kI jaDIbuTTI auSadhi hai / ataH satpuruSoM kI adhikAdhika saMgati karanI / 5. dharma zravaNa :- satsaMga, sAdhusamAgama prApta karake dharma kA zravaNa karate rahanA / usa se prakAza aura preraNA prApta hotI hai, jisase jIvana ko sudhArane kA avasara prApta hotA hai / 202358
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. buddhi ke ATha guNa :- (i) dharma zravaNa ke liye tathA (ii) vyavahAra meM kisI ko dikhAne kI jhUThI vANI-vartAva para uttejita na hone ke lie buddhi ke ATha sopAna para AruDha honA cAhie / ye haiM "zuzruSA zravaNaM caiva, grahaNaM dhAraNaM tathA / UhApoho'rthavijJAnaM, tattvajJAnaM ca dhIguNAH / / " (i) prathama zravaNa kI icchA utpanna honA 'zuzrUSA' hai / tatpazcAt (ii) idhara-udhara vyartha na jhAMkate hue; athavA citta ko zUnya na banAte hue, yA mana ko anyatra na lagAte hue ThIka prakAra se dharma sunanA yaha 'zravaNa' hai / (iii) sunate hue samajhate jAnA yaha 'grahaNa' hai / (iv) samajhI huI bAtoM ko mana meM barAbara sthira rakhanA yaha 'dhAraNA' hai / (v) sunI huI bAta para anukUla tarka-dRSTAnta para vicAra karanA yaha 'UhA' hai / (vi) pratipakSa meM yaha bAta nahIM haiM yaha dekhanA, athavA prastuta meM bAdhaka AzaMkA abhAva hai yaha nizcita karanA vaha 'apoha' hai / (vii) UhApoha se padArtha kA nirNaya karanA yaha artha vijJAna' hai / (viii) padArtha-nirNaya para siddhAnta nirNaya karanA yA sAra-rahasyatAtparya kA nirNaya athavA tattvanirNaya karanA, yaha 'tattvajJAna' hai / isa prakAra buddhi ke ATha guNoM ke sAtha dharma-zravaNa karanA / ____7. prasiddha-dezAcAra kA pAlana :- jina se dharma kA ghAta na ho, logoM ke citta meM saMkleza na ho, dharma kI niMdA na ho aise prasiddha dezAcAra kA pAlana karanA, ullaMghana nahIM karanA / 2 2360
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. ziSTAcAra prazaMsA :- ziSTa puruSoM ke AcAra ye haiM:- lokaniMdA kA bhaya, dIna duHkhiyoM kA uddhAra, kRtajJatA, dUsare kI prArthanA ko na ThukarAne kA dAkSiNya, niMdA-tyAga, guNa-prazaMsA, Apatti meM dhairya, sampatti meM namratA, avasarocita hita-mita-priya vacana, ekavacanIpana yAnI vacana baddhatA, vighnajaya, Ayojita vyaya, satkArya kA Agraha, akArya kA tyAga, aucityAdi-aise ziSTa AcAroM kI praMzasA karate rahanA / ziSTAcAroM kI praMzasA se inake prati pakSapAta rahegA, va mana meM unake saMskAra utpanna hoMge / yaha atyAvazyaka hai ki mArgAnusArI ke 35 guNoM se jIvana mahakatA va daidIpyamAna ho, kyoMki Age jAkara saMsAra kA tyAga kara sAdhujIvana meM pahu~canA hai / vahA~ bhI yadi ina guNoM meM se kisI eka guNa kA bhI bhaMga kiyA jAtA hai to vaha ucca dharmasthAna se patita hone kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai / jaise ki nandISaNa muni 'ayogya dezakAla caryA' tathA 'Antara zatrumada' ke vaza hokara vezyA ko samajhAne ke lie usake ghara Thahare to patita hue / mArgAnusArI guNoM dvArA Atma-kSetra ko jotane se vaha narama (mRdumulAyama) banatA hai va apunarbaMdhaka avasthA se rasIlA va upajAU banatA hai / apunarbaMdhaka avasthA - isakA bhAva hai AtmA kI aisI guNayukta avasthA ki aba jisameM 2378
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI darzana-mohanIya karma kI utkRSTasthiti (70 koDAkoDI sAgaropama kI) nahIM baMdhatI / isa avasthA kI upalabdhi ke lie mUla meM tIna guNa Avazyaka haiM - 1. tIvra bhAva se pApa kA AcaraNa na karanA / arthAt pApa se chuTakArA na hotA to bhI kama se kama hRdaya ko pApabhIrU, pApa se udvega yukta aura komala rakhanA / pApa rAcamAca ke nahIM karanA / 2. ghora saMsAra para bahumAna na dharanA / 'saMsAra' arthAt cAragati meM bhramaNa / 'saMsAra' arthAt dunyavI sukha / 'saMsAra' arthAt artha-kAma, tathA viSaya-kaSAya / 'saMsAra' arthAt karmabandhana | 'yaha saMsAra bhayaMkara hai' isa bAta ko dhyAna meM rakhakara saMsAra ke prati pakSapAta, isa para AsthA nahIM rakhanI, athavA isa meM acchAI kI buddhi nahIM rakhanI / 3. ucita sthiti kA pAlana karanA / apanI sthiti ke anucita vyavahAra nahIM karanA / / aba aisI rasAla (urvarA) AtmabhUmi meM samyagdarzana Adi dharma kA sundara vapana hotA hai / 2 2388
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) dharma ke cAra prakAra (1) dAnAdika dharma (2) samyagdarzanAdi dharma (3) yogAtmaka dharma (4) sAzrava-nirAzrava dharma (1) dAnAdika dharma 4 prakAra kA hai (i) dAna, (ii) zIla, (iii) tapa, (iv) bhAvanA / jIva kA anAdi kA svabhAva svArthakaraNa kA banA huA hai; svayaM ko jo prApta huA hai vaha svayaM hI rakhe, svayaM hI bhugate, svayaM hI khAe, yaha saba svArthamAyA hai / isase viparIta hai parArthakaraNa, arthAt para ko (dUsare ko) de, anya ko khilAe, anyakA sukha kA viSaya banAe / 'tena tyaktena bhuMjIthAH' arthAt jisameM se dUsaroM ke lie choDA, vahIM sukhasAdhana ko bhoMganA / kevala apane hI sukha kA vicAra yaha kSudratA hai, svArthAMdhatA hai, jaba ki dUsare ke sukha kA vicAra kitanA mahAna aura udAtta hai / 24 veM tIrthaMkara zrI mahAvIra bhagavAna kA jIva prathama bhava meM nayasAra nAma kA gAMva kA mukhI thA | araNya meM rAjA ko Adeza se ratha banAne yogya kASTa lene gayA thA / jaba bhojana samaya huA to usane socA ki atithi ko bhojana karavA kara bhojana karUM / atithi kI sevA kitanI prabala ki jaMgala meM svayaM hI atithi ko DhUMDhane nikala paDA / sadbhAgya ke yoga se ghane araNya meM bhI use atithi ke rupa meM do jaina muni hI mila gae / muniyoM ko supAtradAna diyA muni ne bhI use samyaktva-dharma diyA / 30 2390
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva bhagavAna kA jIva dhana (dhanya) sArthavAhane muni ko ghI kA dAna diyA va muni se samyaktva-dharma pAyA / ___(i) dAna ke 3 prakAra hai (i) abhayadAna (ii) jJAnadAna (iii) dharmopagrahadAna / 'abhayadAna' meM mRtyu mukha meM jAte jIvoM ko jIvitadAna dilAnA / 'jJAnadAna' meM samyakzAstro kA bodha denA / 'dharmopagraha-dAna' meM sAdhu ko unake saMyama jIvana ke poSaka anna, vastra, pAtra, auSadhi Adi kA dAna denA / arihaMta bhagavAna tIrthaMkara banate pahale varSIdAna dete haiM, sAlabhara taka rojAnA subaha do ghaTikA paryaMta 1 kroDa 8 lAkha suvarNamudrA kA icchita dAna dete hai / isase dAnadharma kI prathamatA sUcita hotI hai / gRhastha dharma meM bhI jinapUjA mukhya hai, isameM bhI apane dravya kA paramapuruSa jinaparamAtmA jaise zreSThapAtra (ratnapAtra) meM dAna hai / zIladharma kA mahattva - (ii) zIladharma meM brahmacarya, sadAcAra, samyaktva, aNuvrata mahAvrata aura avAntara kitane hI vrata-niyama lie jAte haiM va pAle jAte haiM / zIladharma kI itanI mahattA hai ki 'zIla binA vrata jANajo, kusakA sama bhAI re', zIla sadAcAra ke binA aura vrata-niyama cAvala ke chilake samAna hai / zIlarahita manuSya kA bharosA nahIM kiyA jAtA EN 2400
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIla kA itanA bar3A prabhAva hai ki jaba sItAjI ko rAmacandrajI ne satItva kI pratIti karAne hetu prajvalita Aga meM praveza karane kA kahA taba sItAjI ne 300 hAtha lambe agni se prajvalita khaMdaka ke Age khaDe raha kara gaMbhIra svara meM apanA yaha saMkalpa vahAM upasthita jana-medanI ko sunAyA :-"yadi mere dila meM rAmacaMdrajI ke atirikta anya kisI bhI puruSa ko sthAna nahIM diyA ho, arthAt merA zIla agara zuddha-vizuddha ho, to he agnidevatA ! mujhe apanI jvAlAoM meM se jAne kA mArga de dIjie; anyathA mujhe tuma apanI jvAlAoM meM bhasmIbhUta kara denA" itanA kahate hI sItAjI ne jyoM hI prajvalita agni meM pera rakhA; phira tatkSaNa agni-zikhAoM se ubalatA khaMdaka nirmala jala se suzobhita sarovara bana gayA ! tapadharma kA mahattva - jIva-svarupa suvarNa ko zuddhatA kA rUpa lAne ke lie tapa-sAdhanA agni hai / tapa yaha navakArazI se lekara biyAsana, ekAsana, nIvi, AMyabila, upavAsa, chaTTha, aTThama, aTThaI, pAsakSamaNa, mAsakSamaNa yAvat cha mAsI upavAsa taka kiyA jA sakatA hai | mahAvIra paramAtmA gaNadhara gautamasvAmI ko kahate hai ki, "hai gautama ! jinhoMne pUrva janmoM meM nijakRta pApoM kI AlocanA, pratikramaNa, prAyazcitta na kiye ho, unako una pApoM kA nAza yA to unake phala-vipAka bhugate binA 2 241880
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA to tapa se kSaya kie binA, nahIM ho sakatA hai / isa hisAba se socanA cAhie ki janama-janama ke pApoM kA tapa se nAza karane ke lie yahA~ tapasyA karane kA kitanA bar3A saubhAgya hameM prApta huA hai / tapa meM alpa kaSTa se mahAna phala pA sakate haiM / tapa se pApa kA vinAza to hotA hI hai, sAtha meM puNyopArjana bhI bahuta hotA rahatA hai / vaNikaputra 'naMdISeNa' nirdhana evaM sevAbhAvI hone para bhI apamAnita huA, cAritra lekara sAdhu banA, va chaTTha ke pAraNe chaTTha ke bAhyatapa meM aura sAdhu-vaiyAvacca ke abhyAntara tapa meM tatpara banA / isase vaha agale janma meM kRSNa vAsudeva kA pitA vasudeva huA / vaha tapavaiyAvacca se itanA saubhAgya kA udaya le AyA thA ki nagara kA nArI-samUha use dekhane ke vAste sadA sAtha lAlAyita rahatA thA / vaitADhya parvata para gayA to hajAroM vidyAdhara kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa kara ghara le AyA / tapa mahAmaMgala hai, tapa mahAna vighna-vinAzaka hai / zAmba, pAlaka, Adi rAjakumAroM ne zarAba pIkara dvaipAyana RSi kI hasI-majAka uDAI, taba dvaipAyana RSi ne zApa diyA thA ki dvArikA ko jalA dUMgA / tapasvI dvaipAyana mRtyu ke bAda deva banA va dvArikA ko prajvalita karane ke lie sannaddha ho gayA / kintu kRSNa kI ghoSaNA se dvArikAvAsiyoM ne jinazvaradeva kI bhakti ke sAtha hI AyaMbila 0 242
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi tapa zurU kara diyA / bhakti va tapa ke acintya prabhAva se dvaipAyana 12 sAla taka dvArikA ke upara U~ce U~ce AsamAna meM cakkara kATatA rahA, kintu tapa dharma kA tejapuMja use niSprabhAva karake nIce utarate roka rahA thA / ataH vaha dvArikA ko prajvalita na kara sakA / '12 sAla ke bAda aba to deva bhUla gayA hogA' aise bhrama meM paDakara logoM ne jaba tapa chor3a diyA, taba devatA ne dvArikA jalA dI / tapa se AtmA meM kaI prakAra kI labdhiyAM utpanna hotI hai / sanatkumAra cakravartI ko sahasA 16 roga utpanna ho gae / vyAdhiyoM kA vinAza karane ke lie unhoMne dravya-auSadhi kA sahArA na lete hue, anaMta kalyANakara cAritramArga svIkAra kara taparUpa bhAva-auSadhi kA sahArA le liyA / pariNAma yaha AyA ki sevA karane Ae hue devatA ko apanI koDharoga se vyApta U~galI para apanA hI thUka lagAkara kaMcanavarNI-sI kara dikhAI / va kahA "Apa kyA merI vyAdhiyoM ko miTAoge ! maiM svayaM hI unheM isa prakAra miTAne meM samartha hU~, kintu vyAdhi to mere mitra hai, jahA~ taka roga zarIra meM vyApta hai vahA~ taka mere karmoM kA nikAla hotA hI rahatA hai / mere zatrubhUta pUrvasaMcita pApakarmo kA unmUlana karane me vyAdhi sahAyaka hai, vAste unako kyoM haTAU~?" cakravartI kI sukomala kAyA se unhoMne 700 varSa taka tapa kara ke vyAdhi ke karmoM kA vidhvaMsa kara diyA / 2 243
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmala tapa se vAMchita siddhi hotI hai, va svarga-apavarga kI prApti hotI jIva saMsAra ke aMdara kyoM paribhramaNa kara rahA hai? kahanA hogA ki AhAra saMjJA, viSaya saMjJA, kaSAya saMjJA Adi se hI paribhramaNa karane kA cAlU hai / prathama AhArasaMjJA hI anya saMjJAoM kA poSaka tattva hai / pahale isa ko hI aMkuza meM lenI cAhie / isako aMkuza meM lAne ke lie tapa yaha rAmabANa upAya hai / tapa karanA yAne cAhe choTA-sA biyAsana hI kyoM na kiyA jAya, usameM bhI dina meM bArabAra kucha na kucha muMha meM DAlane kI (saMjJA) manovRtti lupta hotI hai / isase parvatithi Ane para usakI avagaNanA nahIM hotI, usa para udvignatA nahIM AtI, kintu bhAvanA baDhatI hai, 'calo ! acchA huA parvatithi AI, Aja AhAra-saMjJA ko adhika aMkuza meM lene kA sunaharA avasara prApta hogA / ' tapadharma kA kitanA bar3A mahattva hai ki svayaM tIrthaMkara paramAtmA Abhyantara tapa tattva, ciMtana, dhyAna, kAyotsargAdi to karate hI the, phira bhI unheM upavAsAdi bAhyatapa bhI bahuta kiyA / trilokanAtha mahAvIra paramAtmA ne 12|| varSa meM 11 / / varSa jitane upavAsa kie the / bAhyatapa kyoM? inhIM AhArAdisaMjJAoM ko evaM dehAdhyAsa (dehamamatA-rAga) ko naSTa karane ke lie / taba socie prakhara manobalI va uccazuddha bhAva meM lIna mahAvIra prabhu jaise ko bhI upavAsAdi tapa 2 244
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI AvazyakatA mahasusa huI, taba kaI bhArI karmo se bhare apane jIva ko tapa kI koI jarurata nahI hai? tapa se sattva bar3hatA hai, sattva se kaI sAdhanAeM va sad guNa bar3hate rahate hai / jagaccaMdrasUrijI mahArAja ne 12 varSa taka AyaMbila tapa calAyA / sattva itanA bar3hA ki unhoMne digaMbaroM ke sAtha 33 bAda meM vijaya pA lI / cittauDha ke rANA ne unhoM 'tapA' bIruda pradAna kiyA / taba se baDagaccha kA nAma 'tapAgaccha' calA / tapa kI mahimA anaMta hai / jinazAsana batAtA hai : "te bhava mukti jANe jinavara, traNa-cau jJAne niyamA / to paNa tapa AcaraNa navi mUke anaMtaguNo tapamahimA / " arthAt tIrthaMkara bhagavAna usI bhava meM nizcita mokSagamana mAluma hote hue bhI tapa kA AcaraNa nahI choDate haiM kyoMki anaMtaguNo tapamahimA / bhAvanA-dharma kA mahattva - bhAvanAdharma meM citta meM zubha bhAvanAoM kA ciMtana karanA AtA hai / jaise ki anityatA, azaraNatA, saMsAra... Adi 12 viSaya para ciMtana kiyA jAe / unheM dvAdaza anuprekSA bhI kahate haiM / evaM maitrI Adi 4 bhAvanAe~, va jJAnAdi 4 bhAvanAe~ kI jAe / anityAdi 12 bhAvanA- (anuprekSA) - 2 2458
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anuprekSA' mAne aisA ciMtana ki jisase AtmA bhAvita ho / jaise ki, - 'jagat ke saMyoga anitya hai, to hamAre bhI iSTa-saMyoga saba anitya hai,' - aisA ciMtana karate karate dila aisA bhAvita ho jAe, ki mana ko mahasUsa hone lage ki anitya saMpatti-parivAra Adi para kyA Asakti karanI? 12 bhAvanA ke viSaya ye haiM 1. anityatA| 4. ekatva |7. Azrava | 10. loka 2. azaraNa | 5. anyatva | 8. saMvara | 11. bodhi 3. saMsAra 6. azucitva 9. nirjarA | 12. dharmasvAkhyAta (1) bAhya-abhyantara saba saMyoga nAzavaMta hai / (2) jIva ko saMsAra meM koI bhI zaraNabhUta nahIM / (3) saMsAra asAra hai, kyoMki isameM vicitra saMbaMdha, svArtha paTutA, aneka AzAbhaMga...Adi aniSTa hai / (4) jIva janma-mRtyu-roga-karmabandha-paraloka gamana Adi se akelA hai / (5) svajana-parijanAdi saba hamase anya hai / (6) zarIra azuci se utpanna va puSTa evaM azucimaya hai / (7) hiMsAdi ke vicAra-vANI-vartAva va rAga-dveSAdi ye apAra karmabaMdhaka Azrava hai / (8) jinabhakti Adi dhArmika kriyA-vrata-niyama Adi ye karma-rodhaka saMvara hai / (9) tapadharma, kaSTa, vaiyAvacca, svAdhyAya, dhyAna Adi se bahuta karmanirjarA hotI hai / (10) lokatriloka kI paristhiti socanI / (11) 'bodhi' yAnI SR 24688
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmaprApti ati durlabha hai / (12) 'aho sarvajJatIrthaMkara bhagavAna ne kitanA uttama dharma pharamAyA hai / ' maitrI Adi 4 bhAvanA - (1) maitrI hai samasta jIva rAzI para sneha-vAtsalya / bhAvanA 'sabakA bhalA ho saba ke duHkha durbuddhi jAo / ' (2) karuNA :- 'dUsare kA duHkha maiM miTAUM' aisI buddhi (3) pramoda :- dUsare ke sukha yA guNa meM irSyA nahIM kintu harSa / (4) cauthI upekSA bhAvanA :- para doSa ke sAmane dRSTi hI nahIM DAlanI / usakA vicAra hI nahIM karanA / usakI upekSA karanI / 4 jJAnAdi bhAvanA - isa prakAra anya bhI cAra bhAvanA hai (i) jJAnabhAvanA (ii) darzanabhAvanA (iii) cAritrabhAvanA (iv) vairAgyabhAvanA / isa bhAvanA se AtmA ko jJAnAdi se bhAvita karanA hotA hai / yaha dAnAdi dharma bAta huI / 'samyagdarzanAdi dharma - yogAtmaka dharma' sAzrava-nirAzrava dharma (2) samyagdarzanAdi dharma :- samyagdarzana-samyagjJAna-samyag cAritra / (3) yogAtmaka dharma :- 'adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA vRttisaMkSayaH / ' 2 2470
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) sAzrava-nirAzrava dharma meM jo AraMbha-samAraMbha se yukta hai, jaise ki jinapUjA-sAdharmika bhakti, yAtrA saMgha, maMdira nirmANa ityAdi / ve sAnava dharma haiM / sAmAyikAdi nirAzrava dharma haiM / (29) samyagdarzana mArgAnusArI aura apunarbaMdhaka avasthA jainetaro meM bhI saMbhava hai / rAjA bhartRhari jaise pracaMDa vairAgya prAptakara saMsAra kA tyAga karake avadhUta saMnyAsI bana gae the / ve isa apunarbaMdhaka dazA kI suMdara sthiti ko prApta kie hue the / kintu unheM vItarAga sarvajJa dvArA kathita tattvoM kI prApti nahIM huI thI / ataH ve samyagdarzana kI avasthA taka nahIM A sake the, aura na hI ucca guNasthAnaka para car3ha sake theM / isalie samyagdarzana kI nIMva sthApita karane kI khAsa taura para AvazyakatA hai / samyagdarzana yaha dAnAdi dharma, aNuvratAdi zrAvakadharma, kSamAdi yatidharma, evaM adhyAtmAdi yogadharma kI nIMva hai / 'samyagdarzana' kA artha hai 'jinokta tattva para ruci' / 'jaina' yAnI vItarAga sarvajJa dvArA kathita tattvabhUta padArtha kI hArdika ananya zraddhA, yaha samyagdarzana hai / isameM 'tattva' arthAt vastu-svarUpa / yaha anekAntamaya hai, ekAntarUpa nahIM / isake pratipAdaka vItarAga sarvajJa haiM / vItarAga bhagavAna meM asatya kathana ke kAraNabhUta rAga-dveSa Adi kA abhAva hai / evaM asatya ke kAraNabhUta ajJAnatA kA bhI abhAva 2 2488
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / usI prakAra ve sarvajJatA dvArA tInoM kAla ke samasta padArtho ko pratyakSa dekhate haiM / aura vizva kA jaisA svarUpa hai vaisA hI kathana karate haiM / ataH inhIM tattva para saMpUrNa zraddhA rakhanI cAhie / jIvaajIva Adi pahale hI batAe jA cuke haiM / ina meM jJeya-heya-upAdeya tattvoM ke prati unake anurUpa mana kI vRtti-jhukAva-moDa rakhanA cAhie | jaise ki, Azrava heya hai, ataH isake prati glAni, ghRNA, aruci evaM bhaya kA mAnasika moDa rakhanA cAhie / yaha samyagdarzanaguNa nizcaya-dRSTi se to mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI karma ke kSayopazama se AtmA meM pragaTa honevAlA eka zuddha pariNAma (avasthA) hai / kintu vyavahAra-dRSTi se vaha saddahaNA, zraddhA, liMga, lakSaNa Adi svarupa hai / ___ samyaktva ke pAMca lakSaNa hai- zama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / (1) zama :- arthAt prazama / dUsare zabdo meM anaMtAnubaMdhI kaSAya ke udaya se hone vAle rAgadveSAdi ke Aveza kI zAnti / (2) saMvega :- arthAt devaloka ke sukhoM ko bhI duHkha-svarupa samajhakara inakI lAlasA choDakara ekamAtra mokSa ke sAdhanabhUta dharma ke lie hI tIvra abhilASA kA honA / isa prakAra sudeva-suguru-sudharma para tIvra anurAga kA honA, yaha saMvega kahalAtA hai / SR2496
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) nirveda :- 'saMsAra duHkhoM kI khAna hai, vAste vaha narakAgAra rupa lage / saMsAra pApoM kI parAdhInatA se yukta hai, ataH kArAgAra yAnI jela ke samAna hai' yaha pratIta ho; aura isake prati udvega kA honA yaha nirveda hai / ___ (4) anukampA :- zakti anusAra duHkhI ke duHkha dUra karane kI dayA kI jAe aura zakti na ho vahAM zeSa jIvoM ke prati bhI hRdaya meM ArdratA rakhI jAe yaha anukampA hai / __ duHkhI do prakAra ke haiM- 1. dravya se duHkhI arthAt bhUkha, pyAsa, roga, apamAna, mArapITa, Adi se pIr3ita / 2. bhAva se duHkhI arthAt pApa, doSa, mUla, adharma, kaSAya Adi se pIr3ita / donoM ke prati dayA kA nAma 'anukampA' hai / ___ (5) Astikya :- arthAt aisI aTala zraddhA ki 'tameva saccaM nissakaM jaM jiNehiM paveiyaM' - "jinezvara devo ne jo kucha kahA hai vahI saccA aura zaMkAvihIna hai / ' hRdaya para jina-vacana kA pakkA raMga car3hA ho / isI prakAra jinavacana meM kathita sAdhu-dharma ke prati yAnI nigraMtha dharma ke lie 'eseva aDhe, iDhe, paramaDhe, sese savvaM khalu aNaDhe aNiDhe' = 'yahI artha hae, iSTa hai, zeSa saba anartha rupa hai, aniSTa hai', - isa prakAra sarvatra hRdaya meM Aga lagI ho / samyaktva ke 67 vyavahAra - 22 2500
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana mokSa kA anivArya rUpa se prathama upAya hai yaha jaise jaise adhika se adhika nirmala hotA hai, vaise vaise bAda ke upAya yAnI deza-sarva cAritra Adi prabala hote jAte haiM / isa nirmalatA ke lie samyaktva ke 67 vyavahAro kA pAlana karanA Avazyaka hai / inheM saralatA se yAda rakhane ke lie yaha pada upayogI hai : "sadda, zuli, dUbhUla, AjabhATThA, prabhA vi" isa meM pratyeka akSara eka eka vibhAga kA saMketa karatA hai / vaha isa prakAra hai:- 4 saddahaNA, 3 zuddhi, 3 liMga, 5 dUSaNa, 5 bhUSaNa, 5 lakSaNa, 6 AgAra, 6 jayaNA, 6 bhAvanA, 6 sthAna (sthaLa), 8 prabhAvanA, 10 vinaya, - isa prakAra samyaktva ke 67 vyavahAra haiM / 'sadda zuli' .... kA vivaraNaH 4 saddahaNA - (i) paramArtha saMstava = jIva - ajIvAdi tattva (paramaartha) kA paricaya, yAnI hArdika zraddhAvAlA abhyAsa / (ii) paramArtha ke jJAtA sAdhujanoM kI sevA / (iii) vyApannavarjana = samyagdarzana se bhraSTa kugurU kA tyAga / (iv) mithyAdRSTi kugurU kI saMgati kA tyAga | 3 zuddhi :- (i-ii) mana aura vacana yahI kaheM - 'jina zaraNa hI sAra hai, jinabhakti hI samartha hai / ' ____(iii) zarIra jina para kI zraddhA se lezamAtra bhI vicalita na ho, cAhe devoM kA bhI upadrava prastuta ho na? jagat meM jinezvara deva, 302510
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinamata aura jinamata meM vidyamAna saMgha; 'ye tIna hI sAra haiM, zeSa saMsAra asAra' aisA hRdaya meM sacoTa (acUka) jama gayA ho / 3 liMga :- (i) sukhI yuvaka ko divyasaMgIta ke zravaNa meM jaisA tIvra rAga hotA hai, vaisA dharma zAstrazravaNa meM tIvra rAga / (ii) aTavI pAra kiye hue atyanta bhUkhe brAhmaNa ko ghebara kI tIvra icchA ke samAna cAritradharma kI tIvra abhilASA / (iii) vidyAsAdhaka ke samAna arihaMta aura sAdhu kI vividha sevA kA niyama | 5 dUSaNa kA tyAga :- (i) jinavacana meM zaMkA (ii) itara dharma kI AkAMkSA yA AkarSaNa, (iii) dharmakriyA ke phala meM saMdeha, (iv) mithyAdRSTi kI prazaMsA, (v) kugurU kA paricaya (saMstava) ye pAMca akaraNIya haiM / 5 bhUSaNa :- (i) jaina zAsana meM kuzalatA (utsarga vacana, apavAda vacana, vidhi vacana, bhaya vacana... Adi kA viveka) (ii) zAsana prabhAvanA (iii) sthAvara tIrtha zatrujaya Adi kI tathA jaMgamatIrtha 'zramaNa saMgha' kI vividha sevA (iv) sva-para ko jaina dharma meM sthira karanA (v) pravacana - saMgha kI bhakti vinaya-vaiyAvacca (sevA) / 5 lakSaNa :- zama, saMvega, nirveda, anukampA Astikya / 6 AgAra :- agAra kA artha hai apavAda / (i) rAjA (ii) janasamUha (ii) balavAna cora Adi (iv) kuladevI Adi (v) mAtA - pitA Adi guruvarga, - ina pAMca kA usa prakAra kA balAtkAra ho 2 25280
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ (jabaradastI ho), yA (vi) jaMgala Adi meM AjIvikA kA jIvana-maraNa kA prazna upasthita ho, usa samaya mithyAdeva - gurU - dharma ko hRdaya ke bhAva ke binA vaMdana karane kA apavAda / / saMnyAsI Adi kugurU, mahAdeva Adi kudeva, tathA mithyAtviyo dvArA apane deva ke rUpa meM grahaNa kI gayI jina-pratimA, ina tInoM ko vaMdananamana, AlApa-saMlApa athavA dAna-pradAna ye cha: bAte na karanA / isa se samyaktva kI jatanA-rakSA hotI hai / ( 'vandana' = hAtha joDanA, 'namana' = stuti Adi se praNAma, 'AlApa' = binA bulAye sanmAna se bulAnA, 'saMlApa' = bAra bAra vArtAlApa, 'dAna' = pUjya ke rUpa meM satkAra bahumAna se annAdi denA, 'pradAna' = candana, puSpAdi pUjA sAmagrI dharanA, athavA yAtrA, snAna, vinaya, vaiyAvacca Adi karanA / 6 bhAvanA :- samyaktva ko sthira rakhane lie use 'mUla-dAraMpaiTThANaM, AhAro bhAyaNaM nihi', ye cha: bhAvanAoM denI cAhie / jaise ki samyaktva bArahavrata rUpI zrAvakadharma kA mUla hai, dvAra hai, nIMva hai, AdhAra hai, bhAjana (pAtra) hai, bhaMDAra (tijorI) hai / samyaktva svarupa mUla ke binA dharma vRkSa sUkha jAtA hai / samyaktva rupI dvAra ke abhAva meM dAnAdi svarupa dharmanagara meM praveza saMbhava nahIM | samyaktva kI acala nIMva ke binA vratAdi dharmarupa bhavana na to sthira Tika sakatA hai aura 0 2538
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ na bar3ha sakatA hai / samyaktva rUpI pRthvI ke AdhAra para hI dharmajagat khar3A rahatA hai / jaise zeranI kA dUdha sone ke pAtra meM hI Tika sakatA hai, vaise vrata, anuSThAna dAnAdi AMtarika dharma; samyagdarzana svarupa pAtra meM hI raha sakate haiM / jaise maNi, mANikya, motI, ye bhaMDAra meM surakSita raha sakate hai, usI prakAra dAnAdi dharma samakita kI tijorI meM hI surakSita raha sakate haiM / isa prakAra yaha bhAvanA karanI cAhie ki 'vratadharma ke lie samyaktva sarvaprathama Avazyaka kartavya hai / ' 6 sthAna :- AtmA ke viSaya meM ye cha: bAte SaTsthAna kahalAtI hai / (i) 'AtmA hai' (ii) 'AtmA nitya hai / ' (iii) 'AtmA karma kI kartA hai / ' (iv) AtmA karmaphala kI bhoktA hai / (v) 'usakI mokSa hai / ' (vi) 'mokSa ke upAya haiM / ' ise mAnane vAlA 'Astika' aura na mAnane vAlA 'nAstika' kahalAtA hai / ____(i) jagat meM isa prakAra ke svatantra Atmadravya ananta haiM / isIlie isa Atmadravya aura jar3adravya ke paraspara sahakAra se isa vizva kA silasilA (sarjana-visarjana kI paraMparA) calatA hai / jIva hI jar3a anna kA AhAra karatA hai / tabhI zarIra banatA hai, TikatA haiM aura bar3hatA hai / zarIra meM avayava aura indriyA~ haiM / ataH jIva hI inake dvArA gamanAgamana karatA hai, dekhatA hai, sunatA hai, bolatA hai,... Adi kriyA karatA hai / isa prakAra SaT sthAna meM prathama sthAna 22540
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha hai ki AtmA kA svatantra astitva hai / (ii) ina AtmadravyoM ko kisI ne banAe nahIM, kiMtu ye anAdi kAla se vidyamAna hai / jIva kA yahAM maraNa hone para bhI inakA astitva banA kyoMki 'maraNa' kA artha hai 'AtmA kA isa zarIra ke sAtha viyoga / ' ye anAdi anaMta hai, sanAtana hai, nitya hai,-yaha AtmA kA dvitIya sthAna hai / yaha AtmA eka zarIra se dUsare zarIra meM, eka gati se dUsarI gati meM, eka karma ke udaya se dUsare karma ke udaya para, nirAdhAra tathA parAdhIna rupa meM bhramaNa-saMsaraNa karatI hai / isalie isa saMsaraNa kA nAma 'saMsAra' hai / anAdi se saMsAra ke saba jIva saMsaraNa karate Aye haiM / ataH ve nitya haiM / ___(iii) AtmA vividha vRttiyoM aura pravRttiyoM se karma (puNya-pApa) kA upArjana karatI hai / usameM vRtti athavA pravRtti se turaMta apane ko karma cipakate rahate hI haiM / ataH AtmA karma kI kartA hai / / ____(iv) AtmA karma kI bhoktA hai / jaise naukarI karanevAleM ko hI vetana milatA hai, vaise hI karma ke kartA ko hI apane upArjita karma kA phala bhoganA par3atA hai, dUsare ko nahIM / isI prakAra jaise adhika bhojana karanevAle vyakti ko hI peTa ke darda kA bhoga karanA par3atA hai, vaise pApa-karma paidA karane vAloM ko hI unakA phala bhoganA paDatA hai / vividha zarIroM kA nirmANa, ajJAnadazA, roga, yaza, apayaza Adi inhIM karmo ke pariNAma haiM / 32 2558
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ (v) anAdi kAla se karmo se baddha hotI huI AtmA kA mokSa bhI ho sakatA hai / mUlarupa se bhUmi meM svarNamizrita miTTI se svarNa sarvathA mukta hotA huA dikhAI detA hai | karma tathA dehAdi kA nitAMtaAtyaMtika viyoga hone para AtmA kA mokSa huA mAnA jAtA hai / ___ (vi) isa mokSa ke upAya bhI haiM / jina kAraNo se karmoM kA saMyoga hotA hai, unake viparIta kAraNo se karma kA viyoga hotA hai, yaha sahaja hai / rAga-dveSa, ajJAna Adi karmabaMdhana ke kAraNo ko rokakara ina ke virodhI vairAgya, tyAga, upazama, samyag jJAnAdi kA sevana ho, to parAkASThA meM sarva karmakSaya ho aMta meM saMsAra meM se hameza ke lie jarura mokSa hotA hai / 8. prabhAvanA- janatA meM jainazAsana kI prabhAvanA kare vaisI pravacanapaTutA, dharma-kathakatA Adi ATha vizeSatAoM se samyaktva nirmala hotA hai / ataH yahA~ inheM bhI 67 vyavahAroM meM ginA gayA hai / aisI vizeSatA vAle ATha hai (ATha ke prathamAkSara-prAkakavinaivAsita) (i) prAvacanika :- (pravacana-dvAdazAMgI) apane apane samaya meM upalabdha saba Agamo kA prakhara jJAtA / yaha prabhAvaka hotA hai / ___(ii) dharmakathA :- AkSepiNI, vikSepiNI, saMvegajananI aura nirvedakAriNI dharmakathA meM kuzala / ___(iii) kavi :- camatkArika viziSTa utprekSAdi yukta kAvya kI zIghra 2 2560
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA kara sakanevAlA / (iv) vidyAvAn :- jise prajJapti - AkAzagAminI Adi vidyAe~ siddha haiM / (v) naimittika :- bhUta-bhaviSya ko jAna sake vaise nimittazAstra meM niSNAta / (vi) vAdI :- paramatakhaMDana-svamatasthApanakArI vAda kI labdhi se yukta / (vii) siddha :- camatkArI pAdalepa, aMjana, guTikA Adi kA jJAtA / (viii) tapasvI :- viziSTa tapasyAvAlA / 10. vinaya :- samyaktva-saMpanna AtmA ko ina daza kA vinaya karanA cAhie / 1 se 5. paMca parameSThI, 6. caitya, 7. zruta, 8. dharma 9. pravacana 10. darzana (caitya-jinamUrti, mandira, zruta Agama, dharma=kSamAdi yatidharma, pravacana jainazAsana-saMgha, darzana=samyaktva / __yaha vinaya pAMca prakAra se kiyA jAtA hai (i) bahumAna pUrvaka vinayabhakti (ii) vastu ke arpaNa se pUjA (iii) guNa-prazaMsA (iv) niMdA kA tyAga va (v) AzAtanA kA tyAga / isa prakAra dazoM ke vinaya ke 50 prakAra hote haiM / ina 67 prakAra ke vyavahAra ke pAlana se samyaktva kA AtmA TO 2570
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAma prApta na ho to prApta ho jAtA hai; prApta ho to adhikAdhika nirmala ho jAtA hai / samyaktva kI prApti tathA usakI uttarottara nirmalatA ke lie nimnalikhita bAteM bhI AcaranI haiM / samyaktva kI karanI : pratidina jinadarzana, jinabhakti, jinapUjA, pUjA meM apane pUjanadravyoM kA yathAzakti samarpaNa, sAdhu-sevA, jinavANI kA nitya zravaNa, namaskAra mahAmantra kA rojAnA smaraNa, arihaMta, siddha, sAdhu jinadharma ke trikAla zaraNa kI svIkRti, apane duSkRtyo kI AtmA-nindA, arihaMta Adi ke sukRto kI anumodanA, tIrthayAtrA, sAdharmikabhakti, sAdharmika milane para praNAma, sAdharmika uddhAra, bImAra-sAdharmika kI sevA, sAta vyasana (zikAra, juA, mAMsAhAra, zarAba, corI, parastrIgamana kA sarvathA tyAga, rAtribhojanatyAga ityAdi vrata-niyama, dayAdAnAdi dharma kI pravRtti, sAmAyikAdi kriyA, tIrthaMkara paramAtmAdi mahApuruSo ke caritra-grantho aura upadezamAlA, dharmasaMgraha, adhyAtmakalpadruma, upamiti bhavaprapaMcA kathA, Adi grantho kA zravaNa, vAMcana, manana, tIrthayAtrA ityAdi / R 2588
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) deza virati : bAraha vrata samyag darzana kI prApti kI isase usake antargata bhava-nirveda ke kAraNa saMsAra tathA AraMbha, parigraha, viSaya Adi AtmA ko viSa ke samAna pratIta hote haiM / ataH isa pratidina tIvra icchA rahatI hai ki "kaba pApa se bhare isa gRhavAsa ko choDakara niSpApa sAdhudIkSA (cAritra-pravajyA) grahaNa karUM! aura aNagAra banakara darzana-jJAna-cAritra evaM tapa kA hI ekamAtra jIvana vyatIta karUM!" isase alabattA saMsAra tatkAla na chor3A jA sake yaha saMbhavita hai, kintu usakA dila kAyama aisA banA rahanA cAhie / aba jaba sarvapApa-tyAga kI saccI kAmanA hai, taba phira isa mArga kI aura agrasara karane vAle zakya pApa-tyAga ke mArga kA abhyAsa karanA cAhie / isake lie 'dezavirati (AMzika virati) dharma' kA pAlana karttavya bana jAtA hai / isameM samyaktvavrata pUrvaka sthUla rUpa se hiMsAdi pApo ke tyAga kI tathA sAmAyikAdi dharma sAdhanA kI pratijJA kI jAtI hai / isa prakAra dezavirati dharma meM ye 12 vrata Ate hai:- 5 aNuvrata + 3 guNavrata + 4 zikSAvrata = 12 vrata / 5 aNuvrata :- sthUla rUpa se hiMsA, asatyAdi pApo kA pratijJAbaddha tyAga / sthUla ahiMsA, satya, nIti, sadAcAra, alpa parigraha / 22 2590
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 guNavrata :- dizAparimANa, bhogopabhogaparimANa, - anarthadaNDa viramaNa / 4 zikSAvrata :- sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha, aura atithi saMvibhAga / 1. aNuvrata :- sthUla ahiMsA : sthUla prANAtipAta viramaNa :- "hilate-Dulate nirdoSa trasa jIva ko jAnabUjhakara nirapekSatA se nahIM mArUM"yaha pratijJA | isako vizuddha rUpa se pAlana karane ke lie jahAM taka saMbhava ho jIva para prahAra, usakA aMga-cheda, dRr3ha baMdhana, use dAganA, ati bhArAropaNa, bhojana-pAnI meM vilamba, viccheda nahIM karanA cAhie / pratijJA meM kabhI roga kI sthiti meM julAba Adi lenA par3e aura usameM jIva mare to usakI yatanA (saMtapta hRdaya se apavAda) / 2. aNuvrata : sthUla satya : sthUla mRSAvAda-viramaNa :- 1. kanyA Adi manuSya ke viSaya meM, 2. pazu ke viSaya meM, 3. jamIna makAna ke viSaya meM, mAla ke viSaya meM jhUTha nahIM bolUM / 4. dUsare kI dharohara se inkAra na karUM, use har3apa na kara lUM, tathA jhUThI gavAhI na dUM, (dAkSiNya meM yatanA) 'aisI pratijJA / isake zuddha pAlana ke lie sahasA (binA vicAra kie) nahIM bolanA / patnI, mitra Adi kI gupta bAteM kisI se bhI 22 2600
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ na kahanA, dUsare kI jhUTha kI salAha se javAba na denA, nakalI jhUThe bahIkhAte dastAveja na likhanA ina bAtoM kI pUrI sAvadhAnI rakhanI cAhie ! 3. aNuvrata : sthUla corI kA tyAga : sthUla adattAdAna viramaNa :- "rAjya daNDa de, loga nindA kareM aisI corI maiM na karUM" yaha pratijJA / isameM corI, lUTamAra, seMdha lagAnA, jeba kATanA, gaTharI uThAnA, TikiTa kI corI, cuMgI kI corI Adi kA tyAga kiyA jAtA hai / isa vrata ke surItyA pAlanArtha pA~ca aticAroM se bacanA cAhie cora ko zaraNa na denA, corI ke mAla kA saMgraha na karanA, nakalI yA milAvaTa kA mAla na becanA, rAjya viruddha kArya na karanA, khoTe mApatola na rakhanA / 4. aNuvrata : svastrIsaMtoSa-parastrItyAga : sthUla maithuna viramaNa :- parastrI, vezyA, vidhavA aura kumArI ke bhoga kA tyAga aura svastrI santoSa kI pratijJA / isakA bhalIbhAMti pAlana karane ke lie anaMga (kAma ke aMga ke atirikta aMga ko) krIr3A :- tIvra viSayAsakti aura dUsaro ke vivAha na karane kI sAvadhAnI rakhanI hotI hai / 5. aNuvrata : parigraha parimANa :sthUla parigraha viramaNa :- dhana, dhAnya, jamIna, makAna, dukAna, SR 2610
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyAna, sonA-cAMdI, hIrA-motI Adi AbhUSaNa; bartanabhAMDA, pharnIcara, pazu, dAsa-dAsI isa taraha nava prakAra ke parigraha kA parimANa niyata karanA ki isase adhika nahIM rakhUgA' / athavA ina sabakI kula mUlya yA bAjArabhAva kI kImata se rupayoM se adhika mUlya kA parigraha nahIM rakhUgA / isase adhika A jAya to tatkAla dharma kAryo maiM kharca karuMgA" aisI pratijJA / aisA karate hue bar3hatI hui bhayAvaha maMhagAI kA vicAra rakhanA cAhie / vrata ke pAlanArtha parigraha ke parimANa kA vismaraNa nahIM honA cAhie / adhika parigraha ko strI-putrAdi ke nAma rakhakara usa para apanA zAsana yA niyantraNa na rakhA jAe / pratijJA kI kalpanA meM parivartana na kiyA jAye ityAdi / 6. guNavrata : dizA parimANa : Upara nIce AdhA yA eka mIla, aura cAroM dizAoM meM itane mIla kI paridhi se, athavA bhArata ke bAhara nahIM jAUMgA aisI pratijJA | isakA pAlana karate hue parimANa ko nahIM bhUlanA, eka dizA meM parimANa kama karake dUsarI meM AvazyakatAnusAra nahI bar3hAnA-ityAdi sAvadhAnI rakhanI cAhie / 7. guNavrata : bhogopabhoga parimANa : 'bhoga' arthAt eka hI bAra upayoga meM Ane vAle annapAna, tAMbUla vilepana puSpa Adi / 'upabhoga' arthAt bAra-bAra upayoga meM Ane vAle ghara, AbhUSaNa, palaMga, kursI, zayyA, vAhana, pazu Adi / sAtaveM vrata 2 2628
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM apanI zakti anusAra AcaraNa-yogya parimANa nizcita kara zeSa ke tyAga kI pratijJA kI jAtI hai / annapAna meM zrAvaka yathAsaMbhava sacita (sajIva) kA tyAga kare, jaise ki kaccA pAnI, kaccA sAga, sacita phala, athavA usI samaya nikAlA gayA rasa, kaccA namaka Adi sacita kahe jAte haiM / prazna - sacitta ke tyAga meM sacita ko acita karate hue agnikAyAdi ke aneka jIva marate haiM / isakI apekSA to sacitta ko khA le to kyA hAni hai? isase agnikAyAdi jIvo kI hiMsA nahI karanI par3egI / uttaraH yaha ThIka hai ki sacitta kA acitta karate hue jIvo kA nAza hotA hai, kintu sacitta kA upayoga karate hue sIdhe apane mukha se cabAkara nigalanA ho yaha adhika nirdayatA hai, adhika krUra pariNAma hai / dharma; AtmA ke komala pariNAma meM nihita hai / acitta kI apekSA sacitta adhika vikArI hai / ataH sacitta kA tyAga Avazyaka hai | prazna- kyA-kyA acitta hai? uttara- ubalA huA pAnI, ThIka taraha pakAyA gayA sAga kATane aura bIja pRthaka karane ke do ghar3I bAda kA pakA phala athavA rasa (pake hue kele meM bIja nahIM hotA ataH vaha binA kATe bhI acitta hai), lAla chAMTa rahita sapheda siMdhava, bhaTThI meM pakAyA gayA namaka, 12 26388
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ phulAi hui phiTakarI Adi acitta haiM / anta meM kucheka sacitta khule rakhakara bAkI kA tyAga tathA parvatithi, caumAse Adi meM sacitta kA sarvathA tyAga karanA / isa vrata meM 22 abhakSya, 32 anantakAya kA tyAga karanA hotA hai, isI prakAra 15 karmAdAna tyAjya haiM / (isakA spaSTIkaraNa bAda ke prakaraNa meM kiyA jAyegA) sAtaveM vrata meM dhAnya, zAga-bhAjI, phala, mevA masAle Adi ke Avazyaka nAma noTa karake unake atirikta zeSa kA jIvana paryanta upayoga na karane kA niyama liyA jAtA hai / isI prakAra Age 'vrata niyama' ke prakaraNa meM batAyA jAyegA ki 14 niyamo kA AjIvana parimANa niyata kiyA jAtA hai / jaise ki AjIvana pratidina 20dravyo se adhika kA upayoga nahIM ___ karU~gA / bAda meM hara roja itane yA isase kama niyata kiye jAte haiM / 8. guNavrata : anarthadaNDa viramaNavrata : jIvana jIne ke lie anAvazyaka vastuoM kA tyAga karanA / anyathA anartha = niSprayojana daMDa bhAgI honA par3atA hai / anartha ke rUpa meM cAra bAteM haiM, i. durdhyAna, ii. adhikaraNa (pApa ke sAdhana) kA pradAna, iii. pApopadeza, iv. pramAdAcaraNa / pahale tIna kA to satata 2648
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadhAna rahate hue arthAt bhUla hone para daNDa bharane kA rakhakara tyAga karanA aura cauthI bAta kA pratijJApUrvaka tyAga karanA / jaise ki - i. durdhyAna meM :- 1. iSTa vastu prApta huI athavA prApta hogI, kA cintana athavA yaha Tiko yA na jAo isa prakAra ciMtana / ii. yaha naSTa ho gayI, athavA sthira nahIM rahI, yA aniSTa A gayI ve Aye yA na Aye isa para adhika udvega kA cintana / _ii. roga kI avasthA meM hAya voya kI athavA duHkha kI vyathA ke kAraNa roga-nAza, vaidya, auSadhi, anupAnAdi kA cintana / _iv. paudgalika padArtho kI atyadhika AzaMsA (abhilASA) kI yaha ArtadhyAna huA / isI prakAra hiMsA, jhUTha, corI va saMrakSaNa kA ghora dhyAna yaha raudradhyAna hai / aise durdhyAna se bacanA cAhie / yaha nahIM karanA cAhie / jIvaghAtaka zastra, okhalI, dastA, mUsala, lakar3I, sAbuna, agni miTTI kA tela Adi pApa ke sAdhana tathA viSaya-sAdhana dUsaroM ko nahIM dene cAhie / ___ii. pApopadeza :- arthAt kisI ko kleza, kalaha, pApa ke dhaMdhe, hiMsaka kArya, hiMsA, jhUTha, corI Adi kI rAya nahIM denI / isI SA 2650
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kAmotpAdaka vacana, mohaceSTA, vAcAlatA, atyadhika tathA udbhaTa bhoga Adi kA AcaraNa nahIM karanA cAhie / iv. pramAdAcaraNa meM :- sinemA, Ti.vI., viDIyo, nATaka, khela, tamAzA, zrRMgArI citra-pradarzana, pazu yuddha, krikeTa Adi bar3e-bar3e khela Adi na dekhane kI tathA tAza Adi na khelane kI pratijJA / yaha sarvathA zakya na ho to niyata pramANa se adhika na dekhane kI pratijJA / phAMsI, pazu-yuddha, malla-yuddha Adi jIvaghAtaka dRzya yA prasaMga na dekhane kI pratijJA / ___ isI prakAra zaukha yA cAha ke lie totA, kuttA, kabUtara Adi na pAlane / vilAsI upanyAsa, navalikA, akhabAra patra-patrikAyeM na par3hane tathA nadI, tAlAba, vAvar3I Adi meM zaukha se snAna na karane kI pratijJA / anya anAvazyaka bAto kA bhI tyAga karanA cAhie / uparyukta sinemA, nATaka Adi ke pramAda-AcaraNa AtmA kI kAmavAsanA, bAhya bhAva aura kaSAyo kI ora AkRSTa karane vAle haiM / zrAvaka ko yaha tIvra cintA hotI hai ki 'sarvathA niSpApa jIvana kaba milegA / ' ataH vaha AtmA kI ucca pragati ke bAdhaka bAhya bhAvo aura kaSAyo kA poSaNa nahIM kare / 9. zikSAvrata : sAmAyika :ananta jIvo ko abhayadAna dene vAlI ahiMsA aura satyAdi vrata 22668
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke tathA samabhAva ke lAbha ke lie sAMsArika samasta pApa-pravRttiyoM kA tyAga kara, vidhipUrvaka pratijJA lekara, kaTAsana para baiThakara do ghar3I ke lie jJAna-dhyAna karanA; yaha sAmAyika kahalAtA hai / yaha pratijJA lenI cAhie ki pratidina yA pratimAsa yA prativarSa itane sAmAyika karuMgA / prazna- aisI pratijJA se vizeSa lAbha kyA hai? binA pratijJA bhI sAmAyika kiyA jAya to usakA lAbha to hogA hI / uttara- aise hI binA pratijJA sAmAyika karane para tabhI lAbha milatA hai jaba vyakti sAmAyika maiM baiThatA hai / yadi mAsa, varSa yA jIvana paryaMta kI pratijJA lekara sAmAyika kiyA jAye to pratijJA kA akhaMDa satata lAbha milatA hai jo ki atirikta samajhanA cAhie / 'jAvamaNe hoi niyamasaMjutto; chinnai asuhaM kamma' @@=@@ jIva jahAM taka mana meM niyama ke upayogavAlA hotA hai vahA~ taka azubha karma nAza hotA rahatA hai / sAmAyika meM mana-vacana-kAyA ko pApamaya pravRtti, vikathA, sAmAyika kA vismaraNa Adi na ho, yaha sAvadhAnI rakhanI cAhie / 10. zikSAvrata : dezAvakAzika : isameM mukhyataH amuka sthAna kA nizcaya kara usase bAhara nahIM jAnA hai aura bAhara ke sAtha koi sabaMdha nahI va vyavahAra bhI nahIM 2 267
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA evaM dharma dhyAna meM rahanA hai / isa bAta kI kucha samaya taka pratijJA kI jAtI hai jaise ki, 0 / ghaMTA, 0 ||-ghNttaa, yA sUryodaya taka, sUryAsta taka, yA koI milane Ae vahA~ taka yaha vrata / isa vrata se jagatabhara ke pApo se baca jAte haiM / isameM dUsare vrato ko saMkSipta kiyA jAtA hai / cAlU praNAlikA meM yaha pratijJA kI jAtI hai ki 'kama se kama ekAsane kA tapa rakhakara dina bhara meM do pratikramaNa tathA ATha sAmAyika karane kA dezAvakAzika vrata varSa meM itanI saMkhyA meM karuMgA / ' hAM, isa vrata ke marma ke pAlanArtha isa sAmAyika se bace hue samaya meM sAMsArika pravRttiyoM meM rata na hokara jJAna, dhyAnAdi dharmapravRtti meM hI dina vyatIta karanA hitakara hai / isa vrata meM yaha sAvadhAnI bhI rakhanI hotI hai ki niyata kI gayI maryAdA ke bAhara se na to kisI ko bulAnA hai aura na bhejanA 11. zikSAvrata : pauSadha : 'pauSadha' kA artha dharma kA poSaNa karanevAlA hai / isameM dina, rAta yA dina-rAta ke lie pUrNa sAmAyika ke sAtha AhAra, zarIrasatkAra, vyApAra ke tyAga tathA bahmacarya kI pratijJA lekara Avazyaka kriyAoM aura jJAna-dhyAna meM rata rahanA / isase Antarika dharma kA poSaNa hotA hai, ataH ise pauSadha kahate hai / isameM samiti gupti kA pAlana karanA hotA hai / 2680
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. zikSAvrata :- atithi saMvibhAga : 'atithi' arthAt sAdhu-sAdhvI, ko 'saMvibhAga' dAna dene kA vrata / pracalita pravRtti ke anusAra cauvihAra athavA tivihAra upavAsa ke sAtha dina-rAta kA pauSadhavrata karake pAraNe meM ekAsanA karake muni ko AhAra-pAnI vahorAne (dene) ke bAda bhojana karanA cAhie / yadi gA~va meM sAdhu-sAdhvI na mile to sAdharmika kI bhakti karane ke bAda AhAra lenA yaha atithi saMvibhAga vrata hai / yaha pratijJA karanI cAhie ki "eka varSa meM itane atithi saMvibhAga karUMgA' isake samyaka pAlana ke lie muni ko dAna dene maiM chala-kapaTa na hoM, bhikSA yA gocarI ke samaya kI upekSA na ho Adi bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhie / ina bAraha vrato ko pUre rUpa meM athavA kama yA eka vrata taka bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai / abhyAsArtha kucha apavAda rakhakara bhI dhAraNa kiyA jA sakatA hai / kucha samaya ke lie bhI ye vrata liye jA sakate hai / (31) bhAva - zrAvaka bhAva ke binA bAhara se arthAt dikhAve-kapaTa-lAlaca Adi ke kAraNa jo zrAvakapana kI kriyA karatA hai, use 'dravya-zrAvaka' kahate haiM / aura jo AMtarika zuddha bhAva se zrAvakapana kI kriyA karatA 22698
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, use 'bhAva-zrAvaka' kahate haiM / 'bhAva zrAvaka' banane ke lie / (1) AcaraNa meM 6 kriyAgata lakSaNa guNa)' tathA (2) hArdika bhAva meM 17 'bhAvagata lakSaNa (guNa) Avazyaka haiM / ve ye haiM, - bhAva-zrAvaka ke 6 kriyAgata guNaH- (1) kRtavrata-karmA, (2) zIlavAna, (3) guNavAna, (4) Rju-vyavahArI, (5) guru-zuzrUSu, aura (6) pravacana-kuzala / inameM se pratyeka ke janaka-samarthaka avAntara aneka guNa hai, jaise ki 1. kRta vratakarmA kA ArAdhaka banane ke lie - (i) vratadharma-zravaNa (ii) sunakara vrata ke prakAra, aticAra Adi kI jAnakArI (iii) pUre athavA alpakAla ke lie vratadharma kA svIkAra aura (iv) roga yA vighna meM bhI dRDhatA pUrvaka dharmapAlana / ina cAroM meM udyamI hone vAlA vaha vyakti kRtavrata-karmA kahalAtA hai / 2. zIlavAna yAnI cAritravAna banane ke lie - (i) Ayatana-sevana arthAt sadAcArI, jJAnI tathA suMdara zrAvaka dharma ke pAlana karanevAleM sAdharmiko ke sAnidhya meM hI rahanA, kyoMki isase doSo meM kamI tathA guNo meM vRddhi hotI rahatI hai / (ii) binA kAma dUsaroM ke ghara nahIM jAnA (isa meM bhI dUsare ghara meM akelI strI ho to vahAM bilkula nahIM jAnA / kyoMki kAmAsakti yA kalaMka lagane ki saMbhAvanA hai / (iii) kabhI bhI udbhaTa yAnI aucityahIna veSa dhAraNa nahIM karanA / SE 27068
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki isameM hRdaya kA rogavihvalatA hai, azAntatA hai / dharmAtmA to zAMta hI zobhAyamAna hotA hai / (iv) asabhya yA vikArI vacana nahIM bolane cAhie, kyoMki isase pratiSThA hAni yA kAmarAga jAgrata hotA hai / (v) baccoM jaisI ceSTAe na karanA / bAlakrIDA, juA, vyasana, copaDa Adi na AcaranA, na khelanA, kyoMki ve moha ke lakSaNa haiM, va anarthadaDaM hai / (vi) dUsaroM se madhura vANI se kAma lenA, kyoMki zuddha dharmavAle ko karkazavANI zobhA nahIM detI / ____3. guNavAna banane ke lie - (i) vairAgya-vardhaka zAstrasvAdhyAya(adhyayana-cintana-pRcchA-vicAraNAdi) meM udyamI rahanA / (ii) tapa-niyamavaMdana Adi kriyAoM meM udyamazIla rahanA / (iii) bar3o va guNa-saMpanna Adi kA vinaya karanA (unake Ane para uThanA, sAmane jAnA, Asana para biThAnA, kuzala pUchanA, vidA karane jAnA Adi) (iv) kahI bhI abhiniveza arthAt durAgraha na rakhanA / hRdaya meM zAstra ke kathana ko mithyA na mAnanA / tathA (v) jinavANI ke zravaNa meM sadA tatpara rahanA, kyoMki isake binA samyaktvaratna kI zuddhi kaise hogI? 4. RjuvyavahArI banane ke lie :- (i) mithyA yA mizrita athavA visaMvAdI (svataH viruddha) vacana na bolanA, kintu yathArtha vacana kahanA, jisase zrotA ko bhrama na ho, abodhi bIja na ho, aura asat pravRtti se bhavavRddhi na ho / zrAvaka ke lie sarala vyavahArI bananA hI samucita hai / (ii) pravRtti athavA vyavahAra dUsaroM ko Thagane vAlA 2 271
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ na hokara niSkapaTa ho, vaisA hI karanA / (iii) bhUlate hue jIva ko bhUlo ke anartha batAnA, aura (iv) sabake sAtha hRdaya se maitrIbhAvasnehabhAva rakhanA / ___5. guru-zuzrUSu bananA :- (i) guru ke jJAna-dhyAna meM vighna na ho va acchI suvidhA rahe isa prakAra unakI svayaM samayocita anukUla sevA karanI / (ii) guru ke guNAnuvAda karake dUsaro ko unake prazaMsana sevaka banAnA / (iii) unake lie svaMya yA dUsaroM se Avazyaka auSadhi Adi kA prabandha karanA, karAnA, aura (iv) sadA bahumAnapUrvaka guru kI icchA kA anusaraNa karanA / (6) pravacana-kuzala bananA :- sUtra, artha, utsarga, apavAda, bhAva aura vyavahAra meM kuzala honA / arthAt (i) zrAvaka ke yogya sUtra va zAstro ko par3hanA / (ii) unake artha sunanA, samajhanA / (iii-iv) dharma meM 'utsarga mArga' arthAta mukhya mArga kaunasA hai? usI prakAra kaise dravya-kSetra-kAla-bhAva meM kaba kisa-viSaya meM kisa prakAra ke apavAda kA sevana karanA? ise jAnanA (v) sArI dharmasAdhanA vidhipUrvaka karane kA pakSapAta rakhatA, aura (vi) kisa deza-kAla ke yogya zAstrajJa guru kA kaisA kaisA vyavahAra va vartana hotA hai, ise samajhanA, va isakA lAbhAnulAbha socanA / bhAva zrAvaka ke bhAvagata 17 lakSaNa (guNa) : 1 strI, 2 dhana, 3 indriya, 4 saMsAra, 5 viSaya, 6 AraMbha, 7 gRha, 0 2728
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 samakita, 9 lokasaMjJA, 10 jinAgama 11 dAnAdi, 12 dharmakriyA, 13 araktadviSTa (madhyastha) 14 anAgRhI, 15 asaMbaddha, 16 parArthabhogI, 17 vezyAvat gRhavAsa, ina 17 viSaya para vicAraNA karanI / 1. strI ko pApo va anartha kI preraka calacitta aura naraka kI dUtI samajhakara hitArthI usake vaza meM na hokara, usameM Asakta na ho / 2. dhana yaha anartha kleza aura kalaha kI khAna hai, aisA samajhakara isakA lobha na karanA / 3. saba indriyAM AtmA kI bhAva zatru hai, jIva ko durgati meM ghasITa kara le jAne vAlI hai / aisA samajhakara una para aMkuza rakhanA / 4. saMsAra pApa-preraka hai, duHkha rUpa hai, duHkhadAyI hai, va duHkhAnubaMdhI (duHkha kI paraMparA ko denevAlA) hai / yaha vicAra rakhakara isase mukta hone ke lie AturatA va zIghratA rakhanI / 5. zabda, rupa, rasa, gaMdha, sparza ye saba viSayo viSa (jahara) rupa hai, ataH inase rAga-dveSa na karanA! viSayA~ sat caitanya ke mAraka hone se viSarupa hai / 6. sAMsArika kArya AraMbha-samAraMbhamaya jIvaghAta se pUrNa hai, aisA socakara bahuta kama AraMbho se calAnA / 7. gharavAsa SaTkAyajIva-saMhAramaya va aThAraha pApasthAnako se pUrNa 0 27380
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, aisA vicAra kara ise pApa-sevana kI parAdhInatA kI beDIrupa hone se kArAgAra-nivAsa jaisA samajhanA / sAdhu-dIkSA ke lie ise choDane kA bharacaka prayatna karanA / 8. samyaktva ko ciMtAmaNi ratna se bhI adhika mUlyavAna ora ati durlabha samajhakara satata zubhabhAvanA ora zubha kRtyo se evaM zAsana kI sevA va prabhAvanA dvArA samyaktva ko sthira rakhanA, ise nirmala karate rahanA, isake sAmane mahAna vaibhava bhI tuccha jAnanA ) 9. lokasaMjJA arthAt gatAnugatika loka kI pravRtti aura mAnAkAMkSA kI aura AkRSTa na hokara sUkSma buddhi se vicAra karanA / 10. 'jinAgama ke binA loka anAtha hai, kyoMki jinAgama ko choDakara koI paralokahita kA saccA mArga batAne vAlA nahIM hai' - aisI dRDha zraddhA se jIvana meM jinAjJA ko pradhAna karanI arthAt jinAgama ko hI sanmukha (dhyAna meM) rakhakara saba kArya karanA / 11. dAnAdi dharma ko AtmA kI apanI paralokAnuyAyI saMpatti samajhakara, zakti ko chipAye binA, acchI prakAra dAnAdiAcaraNa meM Age baDhanA / ___12. durlabha tathA ciMtAmaNi ratna ke samAna amUlya ekAnta hitakArI niSpApa dharmakriyA kA yahA~ svarNima avasara milA hai, isakA surItyA upayoga karate hue yadi isa meM ajJAnI kabhI haMsI-majAka 20 27430
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kareM, to usase lajjita nahIM honA, kintu usakI upekSAkara dharmakriyA meM bahuta udyata rahanA / 13. dhana, svajana, AhAra, gRha Adi ko mAtra deha - nirvAha ke sAdhana mAnakara, aise sAMsArika padArtho meM rAga dveSa na karate hue, madhyastha rahanA / 14. upazama ko hI sukha rUpa aura pravacana kA sAra samajhakara upazama pradhAna vicAro meM hI ramaNa karanA / madhyastha aura sva-para hitakArI rahate hue kisI prakAra kA durAgraha nahIM karanA, satya kA AgrahI banA rahanA / 15. samasta vastu kI kSaNabhaMguratA mana meM satata bhAvita karate rahanA, va svajanAdi meM baiThe hue bhI 'ina saba kA saMyoga bhI nAzavaMta hai' aisA samajhakara inheM 'para' mAna lenA, aMtara se asaMbaddha rahanA, arthAt ina para AMtarika mamatA kA saMbaMdha na rakhanA / ___ 16. saMsAra ke prati virakta manavAlA banakara "bhoga-upabhoga kabhI tRpti ke karane vAle nahIM, ina se kabhI tRpti nahIM hotI hai, varanA ina kI tRSNA baDhatI hai / " aisA mAnakara, agara kAmabhoga meM pravRtta bhI honA par3e to vaha kevala kuTuMbIyoM kA muMha rakhane ke lie hI pravRtta honA, kintu inheM mauja-zauka samajhakara nahIM / 17. gRhavAsa meM nirAzaMsa-nirAsakta banakara ise parAyA samajhatA PR 2758
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA, vezyA ke samAna nirvAha kare, aura gRhavAsa ko niSphala veThaviTaMbanA rUpa samajhatA huA ise 'Aja choDUM, kala choDUM' aisI bhAvanA meM ramatA rahe / (32) sAdhu-dharma (sAdhvAcAra) pravezakrama-saccI dharma sAdhanA karane meM mUla upAya hai, saMsAra se vairAgya arthAt saMsAra ke janma-maraNa iSTa-viyoga, aniSTa-saMyoga, rogazoka, Adhi-vyAdhi-upAdhi, pApa-sevana va karmo kI bhayaMkara gulAmI ke kAraNa saMsAra se Uba jAnA yaha vairAgya hai / isa saMsAra se chuTakara mokSa prApti kI tamannA hotI haiM / isa prakAra Uba jAnA yAnI vairAgya pahale pAnA hotA hai / __ vairAgya hone para bhI abhI moha kI paravazatA tathA zakti kI nyUnatA ke kAraNa gRhasthavAsa meM rahanA par3atA hai, phira bhI dharmasAdhanA kA pAlana calatA hai / parantu dainika jIvana meM jo gRhavAsa ke kAraNa asaMkhya SaTkAya-jIvo kA saMhAra tathA 18 pApasthAnako kA sevana karatA paDatA hai / vaha use atyanta khaTakatA hai / ataH vaha vairAgyavRddhi aura dharma ke vIryollAsa kI vRddhi ke prayatna meM rahatA hai / vairAgya paryApta mAtrA meM bar3hane para vaha gRhavAsa, kuTuMba-parivAra, dhanasampatti aura AraMbha-samAraMbha ke jIvana se atyanta Ubakara usakA tyAga kara detA hai aura yogya sadguru ke caraNoM meM apanA jIvana samarpita 2768
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara detA hai / vaha ahiMsA, saMyama aura tapa kA kaThora jIvana vyatIta karane ke lie tatpara rahatA hai / ___ guru bhI usakI zraddhA va vairAgya kI parIkSA kara use dRDha va samarpita dekhakara arihaMta paramAtmA kI sAkSI meM muni-dIkSA dete haiM, jIvanabhara ke samasta sAvadya vyApAra (pApapravRtti) kA tyAga karAte haiM, isake lie yAvajjIva ke sAmAyika kI pratijJA karAte haiM / use pUrva jIvana kI kisI prakAra kI smRti na ho isa uddeza se usakA nAma bhI nayA rakhA jAtA haiM / yaha choTI dIkSA hai sAmAyika cAritra isake pazcAt use sAdhvAcAra aura pRthvIkAyAdi SaT jIva-nikAya kI rakSA kI jAnakArI va tAlIma yAnI zikSA dI jAtI hai, yaha hai 'Asevana-zikSA' | evaM zAstro kA adhyayana bhI karAyA jAtA hai, yaha hai 'grahaNa-zikSA' / taduparAnta use tapa ke sAtha sUtra kA yogodvahana karAyA jAtA hai / bAda meM yogya samajhakara use hiMsA, asatya, corI, abrahma, parigraha; ye pAMca pApa sUkSmarUpa se bhI 'mana-vacana-kAyA se karUM nahIM, karavAUM nahIM, unakA anumodana bhI nahI karUM' aisI trividhatrividha se pratijJA karAI jAtI hai / ahiMsAdi mahAvrato kA yaha uccAraNa (svIkAra) 'baDI dikSA' hai / yaha 'chedopasthApanIya cAritra' hai / isa meM pUrva-skhalita cAritra-paryAya kA cheda ke sAtha mahAvratoM meM upasthApana ArohaNa hai / 2 2770
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu kI dinacaryA : rAtri ke aMtima prahara ke zurU hote hI vaha nidrA kA tyAga kara paMcaparameSThi-smaraNa, Atma- nirIkSaNa tathA gurU caraNo meM namaskAra karate haiM / tat pazcAt iriyAvahiyaM kara ke kusvapna-zuddhi kA kAyotsarga karate haiM / bAda meM caityavaMdana karane pUrvaka svAdhyAya, dhyAna karate haiM / prahara ke anta meM pratikramaNa karake vastra-rajoharaNAdi kI pratilekhanA karate haiM, taba taka meM sUryodaya ho jAtA hai / / sUryodaya se sUtra-porisI zurU hotI hai / sUtra-porisI meM sUtrAdhyayana karake 6 ghaDI dina caDhane para vaha pAtra-pratilekhanA karate haiM / tadanantara maMdirajI meM darzana caityavaMdana karake vApisa Akara arthaporisI meM sUtrArtha kA adhyayana karate haiM / gA~va meM bhikSA ke samaya gocarI (jaise gAya kisI ko pIDA na detI huI caratI hai, isa prakAra kI 42 doSa mukta bhikSA) lene jAte haiM / isameM 42 doSo kA tyAga karate hue aneka badalate gharo se bhikSA lAkara gurU ko dikhAte haiM, aura vahA~ lI huI gocarI kI vigata batAte haiM / phira paccakkhANa pArakara sajjhAya dhyAna karake AcArya, upAdhyAya, bAla, glAna, tapasvI, atithi Adi kI bhakti karate haiM aura svayaM rAga-dveSAdi 5 doSa ko TAlakara AhAra istemAla karate haiM / tatpazcAt gA~va ke bAhara sthaMDila (nirjIva ekAMta) bhUmi meM jAkara zauca se nivRtta hote haiM va tIsare prahara ke aMta meM vastra-pAtrAdi kI pratilekhanA karate haiM / cauthe prahara SA 27860
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM svAdhyAya kara guruvaMdana-paccakkhANa karake rAtri ko laghuzaMkAdi ke lie jAnA par3e usake lie nirjIva sthAna pahale se dekha lete hai / tathA rAta ke prathama prahara meM svAdhyAya karake saMthArA porisI par3hakara so jAte haiM / (1) sAdhu jIvana meM saba kucha guru ko pUchakara hI karanA hotA hai / (2) rUgNa-bImAra muni kI sevA kA vizeSa dhyAna rakhanA hotA hai / isake atirikta (3) AcAryAdi kI sevA aura guru Adi kI vinaya-bhakti karanA / (4) choTI-moTI hareka skhalanA kA, guru ke samakSa bAlabhAva se vaha pragaTa kara, prAyazcitta lenA hotA hai / (5) zakyatA ke anusAra pratidina ekAsana evaM vigaIyoM kA tyAga karanA / (6) parvatithi meM vizeSa tapa / (7) varSa meM tIna yA do bAra kezoM kA hAtha se loca karanA / (8) zeSakAla meM grAmAnugrAma pAda-vihAra karanA / (9) sUtra va artha kA bahuta bahuta pArAyaNa Adi avazya karane kA hotA hai (10) parigraha aura strIyoM se sarvathA alipta rahanA, kisI bhI prakAra kA paricaya, bAtacIta, nikaTavAsa, Adi bilakula na kiyA jAe / isI prakAra (11) strI-bhojana-deza aura rAjya-saMbandhI evaM kuthalI kI bAte na kare / saMkSepa; meM mana ko Antara bhAva se bAhyabhAva kI aura le jAne vAlI koI bhI vANI, vicAra athavA vartAvavyavahAra nahIM karanA hai / isIlie gRhastha-purUSoM kA bhI vizeSa saMparka nahIM rakhanA cAhie /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu-jIvana meM 'icchAkArAdi' daza prakAra kI sAmAcArI va anya anekavidha AcAra aSTapravacanamAtA (5 samiti, 3 gupti), saMvara nirjarA, tathA paMcAcAra kA avazya pAlana karanA hotA hai / 10. sAmAcArI :- (1) icchAkAra :- sAdhu ko apanA kAma mukhyataHsvayaM karanA hotA hai / yadi kAraNavaza dusare sAdhu se karAnA paDe to 'Apa yaha kArya kareMge?' aisI usakI icchA pUchakara karAnA / (2) mithyAkAra :- bhUla hI jAe to tatkAla 'micchAmi dukkaDaM' (merA duSkRta mithyA ho / ) kahanA (3) tathAkAra :- guru kucha Adeza kare to usI samaya 'tahatti' (vaisA ho) kahanA / (4) AvazyakI :- bAhara jAne se pahale, Avazyaka laghuzaMkAbar3IzaMkA ko nipaTAkara 'AvassahI' (maiM ne Avazyaka nipaTAyA) kahakara nikalanA / (5) naiSedhikI :- mukAma meM praveza karate hue 'nissIhi' ('bAhara kI pravRtti kA tyAga') kahanA / (6) pRcchanA :- koI bhI kArya karane se pahale guru se pUchanA / (7) pratipRcchanA :- kArya ke lie bAhara jAte samaya guru se punaH pUchanA / 2 2800
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) chaMdanA :- AhAra vAparane se pahale muniyoM se chaMda arthAt icchA pUchanA kI 'kyA isameM se lAbha deMge?' (9) nimantraNA :- bhikSA lene jAne se pUrva muniyoM ko nimantraNa karanA 'Apake lie meM kyA lAUM?' (10) upasaMpadA :- tapa, vinaya, zruta Adi kI tAlIma ke lie usake yogya anya AcArya kI nizrA sAMnidhya kA svIkAra karanA / anya bhI Avazyaka svAdhyAya Adi AcAroM haiM / saMvara, '8' pravacanamAtA, paMcAcAra va 12 nirjarA mArga kI bhI ArAdhanA karanI hotI (33) dhyAna dhyAna kA kucha varNana 'nirjarA' tattva meM pAMcaveM dhyAna tapa meM AyA hai / isakA sArAMza yaha hai,- 'dhyAna' kA artha hai eka viSaya para ekAgra citta yAnI cintana / usake do prakAra haiM :- zubha dhyAna, azubha dhyAna / azubha dhyAna tapa nahIM hai, karma kA nAzaka nahIM hai, pratyuta karma kA Azrava hai / dhyAna yaha tapa hai, yaha apUrva karmanAza karatA hai / aise zubha dhyAna se karma bahuta vega se kSINa hote haiM | azubha dhyAna ke do prakAra haiM, (1) ArtadhyAna (2) raudradhyAna / ina donoM meM hareka ke cAra-cAra prakAra hai / inhe cAra 'pAe' bhI kahe 2 2810
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAte haiM / ___ ArtadhyAna ke 4 prakAra meM (1) iSTa saMyogAnubaMdhI (2) aniSTa viyogAnubaMdhI (3) vedanAnubaMdhI (4) nidAna yAnI paudgalika sukho kI AzaMsA saMbaMdhI / raudradhyAna ke cAra prakAra meM, - (1) hiMsAnubaMdhI, (2) mRSAnubandhI, (3) steyAnubaMdhI, (4) saMrakSaNAnubaMdhI raudradhyAna / __ zubha dhyAna ke do prakAra haiM :- (1) dharmadhyAna aura (2) zukla dhyAna / (1) dharmadhyAna ke cAra prakAra hai :- (i) AjJAvicaya, (ii) apAyavicaya, (iii) vipAkavicaya, (iv) saMsthAnavicaya / / (2) zukla dhyAna ke cAra prakAra hai :- (i) pRthaktvavitarkasavicAra, (ii) ekatvavitarkaavicAra, (iii) sUkSma kriyA apratipAti aura (iv) vyucchinnakriyAanivarti / ___ itane kA varNana nirjarAtattva ke dhyAna-tapa meM kiyA gayA hai / aba zubha dhyAna kI vizeSa bAteM :dharmadhyAna ke dasa prakAra : Avazyaka sUtra ke 'cauhiM jhANehiM' pada ke bhASya meM dhyAna ke prasaMga meM vizeSataH dhyAnazataka nAma ke prakaraNa ke antargata uparyukta 2 2820
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arta-raudra Adi cAra prakAra ke dhyAna meM se pratyeka para, daza bAraha bAtoM para AdhArita sundara pratipAdana kiyA gayA hai / isameM ekaeka dhyAna ke adhikArI, liMga, lakSaNa, phala Adi aura vizeSa rUpeNa zubhadhyAna ke viSaya para vistAra pUrvaka vicAra kiyA gayA hai / isase yaha bhI jJAta hotA hai ki azubha dhyAna kI sthiti ko zubhadhyAna meM kaise parivartita kiyA jA sake / zrI 'sanmatitarka' kI TIkA, 'zAstravArtA' tathA 'adhyAtmasAra' meM dharmadhyAna ke daza prakAra batAe gae hai, jinameM se ghaTita prakAra ko grahaNa kara Arta, raudra ke prastuta prakAra se bacakara zubha dhyAna kI ora jA sake aisA saMbhava hai / dharmadhyAna ke dasa prakAra : 1-2. apAyopAya, 3 - 4. jIvAjIva, 5. vipAka, 6. virAga, 7. bhava, 8. saMsthAna, 9. AjJA va 10. hetu vicaya / / inakA dhyAna karane ke lie apAya Adi para mana ko kendrita karake isa prakAra ciMtana karanA cAhie - 1. apAyavicaya :- 'aho! azubha mana, vacana, kAyA aura iMdriyoM kI vizeSa pravRttiyoM se arthAt vizeSa koTi ke azubha vicAra-vacanavartAva se aura iMdriya - viSayo ke saMparka se kitane bhayaMkara apAya (anartha) utpanna hote haiM / ina ko maiM kyoM mola lUM?' 32 2830
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna lo kisI vyakti ko bar3A rAjya hastagata jaisA ho phira vaha juA khelane kI mUrkhatA kyoM kare, vaise mokSa mere adhikAra meM hone para bhI meM viSayoM meM sabaDane kI mUrkhatA kyoM karUM? aisI zubha vicAra dhArA se duSTa yogo ke tyAgArtha pariNAma bhAva jAgrata hote 2. upAyavicaya :- 'aho! zubha vicAra, vANI, aura vartAva ko kisa prakAra maiM vistRta karUM ki jisase merI AtmA mohapizAca se surakSita rahe' aise saMkalpa dhAraNa karane se zubha pravRttiyoM ke svIkAra kI pariNati (sadbhAvanA) ubharatI hai / 3. jIvavicaya :- isameM jIva ke anAdipana, asaMkhya pradeza, sAkAra-nirAkAra (jJAna, darzana) upayoga, kRtya karma ke bhoga kI anivAryatA Adi svarUpa kA sthira cintana kiyA jAtA hai / vaha jar3a kAyAdi ko choDakara kevala svAtmA para mamattva karane ke lie upayogI hai / 4. ajIvavicaya :- isakA Azaya hai-pAMca jaDa dravya dharma, adharma, AkAza, kAla va pudgala dravyoM ke kramazaH gati-sahAya, sthiti-sahAya, avakAzadAna, vartanA, tathA rUpa-rasAdi guNo va ananta paryAya rupatA kA cintana karanA / isase zoka, roga, vyAkulatA, nidhana, dehAtmaabheda bhrama Adi dUra hote hai / 5. vipAkavicaya :- karma kI mUla uttara prakRtiyoM ke madhura evaM 8 2848
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaTu phaloM kA vicAra kiyA jAtA hai / zubha karma ke vipAka meM arihaMta prabhu kI samavasaraNAdi saMpatti se lekara, naraka taka kI ghora vedanAoM kI utpatti kA vicAra karanA / isase azubha karma ke vipAka meM aMtima karma phala kI abhilASA dUra hotI hai / 6. virAgavicaya :- isameM kAya, kuTumba, viSayoM tathA gRhavAsa ke prati vairAgya kI vicAradhArA pravAhita hotI hai / aho! (i) vaha kaisA jaste (kathira) kA zarIra; jo ki mAtra AhAra kI pIba meM se pusAyA va apavitra rasarUdhira se nirmita huA / bAda bhI yaha mala - mUtrAdi azuci vastuoM se bharA huA hai phira zarAba ke ghaTa ke samAna isameM jo bhI vastu DAlI jAe use azuci apavitra karane vAlA hai / udAharaNArtha miSTAna ko viSTA, tathA pAnI ko pezAba, are! amRta ko bhI pezAba banA DAlatA hai / aisA zarIra utpatti ke bAda bhI satata 9-12 dvAroM se azuci ko pravAhita karane vAlA hai / api ca, vaha vinazvara hai, svayaM rakSaNa hIna hai / aura vaha AtmA ke lie bhI rakSaNa rUpa nahIM hai / ___(ii) kuTumba meM bhI mRtyu athavA roga ke AkramaNa ke samaya mAtApitA, bhAI-bahana, putra-putrI, patnI, pautrI Adi koI bhI isakI rakSA nahIM kara sakatA / taba isameM bhavya yAnI sundara hai hI kauna? isake atirikta (iii) yadi zabda, sparza, rUpa, rasa, Adi viSayo para dRSTi DAle 22850
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ to jJAta hogA ki inakA bhoga viSAkta kiMpAkaphala ke bhakSaNa ke samAna pariNAma meM kaTu hai / __(iv) yaha zarIra avazyameva sahaja vinAzI hai / aura zarIra-indriyAM parAdhIna bhI hai / evaM saMtoSa-rUpI amRtoM svAda ke virodhI hai / satpurUSo ne isalie ina saba ko asAra kahA hai / (v) viSayo se pratIta honevAlA sukha bhI bAlaka dvArA lAra (rAla) cATane se anubhUta honevAleM kAlpanika dUdha ke asvAda ke samAna sukhAbhAsa hai / vivekI purUSa ko isameM AsthA na honI cAhie / isalie virati hI zreyaskara hai (vi) gRhavAsa jalate hue ghara ke madhyabhAga ke samAna hai / jisameM jalatI huI iMdriyA~ puNya rUpI lakar3I ko jalA detA haiM va ajJAnaparamparA kA dhuMA phelA detI haiM / isa Aga ko dharma megha hI zAnta kara sakatA hai / ataH dharma meM hI prayatnazIla rahane yogya hai / isa prakAra yaha socanA cAhie ki rAga ke sAdhana kalyANa ke virodhI haiM / aise vicAra parama Ananda kI anubhUti karAte haiM / 7. 'bhavavicaya' :- aho! (i) yaha saMsAra kitanA duHkhada ki yahAM svakRta karma kA phala bhogane ke lie bAra bAra saMsAra meM janma lene paDate haiM / arahaTa kI ghaTI ke samAna malamUtrAdi azuci se bhare hue mAtA ke garbha ke koTara meM kitanA gamanA-gamana karanA par3atA hai / phira svakRta karma ke dArUNa duHkha bhugatane par3ate haiM, isameM koI PR 2860
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyatA nahIM karatA hai / (ii) isI prakAra 'saMsAra ke saMbadha bhI vicitra banate hai / mAtA patnI banatI hai, patnI mAtA! dhikkAra hai aise bhava-bhramaNa ko' isa prakAra kI cintana-dhArA saMsAra-kheda ko tathA sat-pravRtti ko utpanna karatI 8. saMsthAnavicaya :- isameM 14 rAjaloka kI vyavasthA kA cintana kiyA jAtA hai / adholoka ulTI rakhI huI bAlTI yA beMta kI TokarI jaisA hai / madhya loka DhapalI jaisA hai / urdhva loka khaDe Dhola yA zarAba-saMpuTa ke sadRzya hai / adholoka meM paramAdhAmI Adi ke tIvra trAsa se pUrNa sAta naraka-bhUmiyAM haiM / madhyaloka meM 'matsya galAgala' (jisakI lAThI usakI bheMsa) nyAya ke pradarzanabhUta asaMkhya dvIpa-samudra haiM / urdhvaloka meM zubha padgaloM kI vividha ghaTanAeM haiM / inakA tathA sakala vizva meM rahe hue zAzvata-azAzvata anekavidha padArtho pudgala ke vicitra pariNAma jIvo kI karmavaza vividha viTabanAe~ ityAdi ityAdi SaDdravya utpAda, vyaya, dhrauvya kI mahAsattA kA vicAra AtA hai / isa dhyAna ke phalasvarUpa citta kA viSayAntara meM jAnA ruka jAtA hai aura caMcala evaM vihvala honA banda ho jAtA hai / 9. AjJAvicaya :- isameM yaha cintana karanA cAhie 'aho! isa jagata meM hetu, udAharaNa, tarka Adi kA astitva hone para bhI hamAre jaise prANIyoM meM buddhi kA vaisA atizaya nahI / ' ataH AtmA-saMbaMdhI 2 2878
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmabandha, paraloka, mokSa, dharma Adi atindrIya hone ke kAraNa unhe svataH dekhanA, jAnanA, samajhanA atIva kaThina hai, tadapi inhe AptapurUSa ke vacana dvArA jAna sakate hai / parama AptapurUSa 'vItarAga sarvajJa zrI tIrthaMkara bhagavAna' ke vacano ne ina para kitanA sundara prakAza DAlA hai | sarvajJa bhagavAna ko mithyA bhASaNa karane kA koI kAraNa nahIM hai / ataH unake samasta vacana sarve sarvA satya haiM / unake kathana yathAsthita hI hai / ' 'aho! kaisA ananya unakA upakAra! kaisI kaisI ananta kalyANasAdhaka, vidvajjana-mAnya aura surAsura-pUjita unakI AjJA hai' isa prakAra ke cintAnucintana se sakala sat pravRtti kI prANabhUta zraddhA kA pravAha akhaMDa pravAhita hotA hai / 10. hetuvicaya :- jahA~ Agama ke hetu anya padArtha para vivAda khar3A ho, vahAM kauna se tarka kA anusaraNa karane dvArA syAdvAdanirupaka Agama kA Azraya lenA hai, aura vaha bhI kaSa-cheda-tApa kI kauna sI parIkSA se lAbhaprada hogA, aisI vicAraNA karanI / kisI bhI zAstra kI satyatA DhUMDhane ke lie svarNa kI parIkSA ke sadRzya isakI parIkSA karanI cAhie / ____(i) 'kaSa = kasauTI / parIkSA, isameM yaha dekhanA ki kyA isameM yogya vidhi - niSedha hai? jaise ki jinAgama meM kathana hai ki 'tapa, svAdhyAya, dhyAna karanA hiMsAdi pApa na karanA / ' A 28888
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___(ii) cheda parIkSA :- isameM yaha dekhanA ki kyA isameM aisI caryA, aise AcAra kA pratipAdana hai jo ki vidhi-niSedha ko lezamAtra bhI bAdhaka nahIM; kintu sAdhaka hai? jaise ki 'jinAgama meM kathana hai ki samiti, gupti Adi caryA AcAra kA pAlana karttavya hai' isameM hiMsA bilakula nahIM haiM / yahAM 'tapa, dhyAna Adi' vidhi ke pAlana meM hI anukUlatA hai / ___(iii) tApa parIkSAH- yaha dekhanA ki kyA isameM vidhi-niSedha aura jinAgama ke AcAra ke anukUla tattva vyavasthA hai? to jaise ki anekAntavAda ko zailI se AtmAdi dravyo kI nityAnityatA, utpAdavyaya - dhrauvya Adi paryAyo kA bhedAbheda bhAva Adi tattva-vyavasthA varNita kI gaI hai, jo vidhi-niSedha tathA AcAra ko saMgata hone yogya hai, aise ciMtana se viziSTa zraddhA svarUpa samyag-darzana kI ati dRDha vRddhi hotI hai / dhyAna ke viSaya meM kucha Adarza : jaina dharma meM dhyAna kA itanA adhika mahattva hai ki pratyeka zubhayoga meM dhyAna anusyUta (bunA huA) honA cAhie / isalie pratyeka sAdhanA kriyA-pravRtti praNidhAnapUrvaka karane kA vidhAna hai / ___'praNidhAna' kA artha hai ki 'vizuddha bhAvanA ke bala ke sAtha pratyeka kriyA meM evaM uccarita sUtra ke artha meM samarpita mana / ' aisA samarpita mana dhyAna hI hai / ataH sAdhu athavA zrAvaka ko apane apane ucita 2 28989
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ samasta AcAra-anuSThAna kA to pahale hI amala karane kA haiM / unameM dhyAna samAviSTa hI hai / akele dhyAna kA avakAza unake AcaraNa ke pazcAt haiM / isa dhyAna ke prAthamika abhyAsa ke lie sarvaprathama ekAgratA sIkhane ke nimitta aneka prakAra ke abhyAsa karane cAhie / jaise ki - (1) dhyAna meM prabhu ke eka eka prAtihArya kA kramazaH bar3hate hue dekhate rahanA / jaise ki, pahale suvarNavarNI kAyA ke prabhu ko ratna siMhAsana para birAjamAna dekheM bAda meM vahAM caMvara pragaTa hue~ / bAda meM mukha ke pIche bhAmaMDala pragaTa huA dekheM / bAda meM mastaka para tIna chatra prakaTa hue~ dekheM / aise cAra prAtihAryayukta prabhu ko dekhate hue bAda meM sira para vizAla azokavRkSa dekhanA / vahAM upara devaduMdubhi bajatI hai ! nIce prabhu kI vANI meM divyadhvani (baMsarI) sUra pUratI hai / cAroM ora upara se puSpavRSTi barasatI hai, yaha kramazaH dekhate calanA / (2) bAda meM aSTa prAtihAryayuta arihaMta prabhu ko mana ke sanmukha sthApita kara, hRdaya kamala kI karNikA para birAjamAna karake 'OM hI aha~ namaH' isa 'mRtyuMjaya japa' kA jApa karate rahanA / isa bAta kA dhyAna rahanA cAhie ki 'bIca meM lezamAtra bhI dUsare vicAra bhI Ae binA kitanI saMkhyA meM athavA kitane samaya taka jApa akhaMDa calatA rahatA hai / ' vAraMvAra isa prakAra ke abhyAsa se akhaMDa jApa 2 2900
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pramANa bar3hatA hai / (3) hRdaya kamala meM zrI navakAra maMtra ke sapheda ratnasadRzya sapheda camakate akSaroM kA vAMcana karake akhaMDa jApa meM vRddhi karanA / yaha Antara-darzana kA prayoga hai / (4) bhASya, upAMzu aura mAnasa; ina tIna prakAra ke jApa meM AMkhe banda rakhate hue pahale mukha se uccAraNa (bhASya jApa) karanA, tathA abhyAsa bar3ha jAne para mAnasika uccAraNa (upAMzu jApa) karake 'RSabhadeva, ajitanAtha, saMbhavanAtha' ...isa prakAra 24 bhagavAna ke nAma bolate eka bAra pUre hote hI tatkAla dUsarI bAra bola ke, ye pUre hote hI tIsarI bAra...isa avadhi meM yaha lakSya rahe ki dUsarA koI bhI vicAra na Ae, aura borDa para likhe hue akSaroM ke vAMcana para lakSya rahe / isa rIti se Age bar3hate hue pramANa dekhate calanA ki kyA akhaMDa rUpa se 24, 48, 72, 96 nAma taka akhaMDa dhyAna jArI rahatA hai na? tIsare prakAra ke mAnasa jApa ke lie Antarika uccAraNa ko bhI chor3a diyA jAtA hai / kintu bhItara binA uccAraNa kie kisa rUpa meM akSara likhe haiM ise spaSTa dekhate hue jApa kiyA jAtA hai / alabattA isameM utAvalI kAma lagegI nahIM, kintu ekAgratA kA aisA baDhiyA abhyAsa hogA ki dhyAna karane kI zakti prApta hogI / (5) eka prakAra yaha bhI hai ki apane antara meM athavA do netroM ke bIca ke antara meM mAno apane paricita svara vAle koI gurUmahArAja 2910
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi sUtra bola rahe haiM / aura hameM kevala unake hilate hue oSTha dikhAI de rahe haiM tathA unakA uccAraNa bhI hama ThIka prakAra se bhItara meM kAna lagAkara sphuTa akSaroM meM suna rahe haiM / yaha antaHzravaNa Antara zravaNa) kA prayoga hai / (6) kalpanA karo dRSTi ke sanmukha ananta samavasaraNa hai / ina para ananta arihaMtadeva hai / inake mastaka para ananta siddha bhagavAna haiM / arihaMta deva ke sanmukha ananta AcArya, anaMta upAdhyAya, anaMta sAdhu hAtha jor3akara baiThe hai / aisI dhAraNA karane ke pazcAt hama inheM kramazaH namaskAra kara rahe hoM isa rIti se namaskAra maMtra kA jApa ho sakatA hai / uparokta naMbara 2. yaha padastha jApa kA prayoga aura yaha rUpastha jApa(padArthajApa) kA prayoga hai / tatpazcAt jApa meM se dhyAna meM jAne ke lie 'sakalArhat' Adi stutiyoM tathA stavanoM kI eka-eka gAthA lekara usake AdhAra para inake bhAvoM ko mAno dRSTi ke sanmukha citra rUpa meM Thoka tadAkAra meM prastuta kara, arihaMta kA dhyAna karanA cAhie / (7) caityavaMdana aura pratikramaNa kI kriyA ke samaya bhI saMbaddha sUtra kI pratyeka gAthA ke bhAva kA citra hI pahale to avakAza ke samaya kalpanA meM prastuta karanA cAhie / bAda meM sUtra bolate samaya use mana meM dRSTi-sanmukha lAnA, evaM tadviSayaka hRdaya ke bhAva gAthA bolate hue ullasita karane cAhie / jaise kI 'je a aiyAsiddhA...' 8 2928
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA kA uccAraNa karate samaya mAno ki apanI bAyIM ora anaMta atIta tIrthaMkara hai / isI prakAra dAMyI ora anaMta bhAvI tIrthaMkara haiM, tathA sAmane viharamAna 20 tIrthaMkara samavasaraNa meM athavA aSTa prAtihArya sahita virAjamAna hai aisA najara ke sAmane lAnA / inheM mana, vacana, kAyA se namaskAra karanA / yadi gAthA kA artha na AtA ho, to mana meM khar3e kolama meM Upara se nIce gAthA kI cAra paMktiyA~ lipibaddha dikhAyI deM, unheM paDhanA / jaina zAsana meM dhyAna kA mahattva itanA adhika hai ki sAdhu ke lie guru se kahA jAtA hai ki - 'jJAna-dhyAna meM ujamALa rahanA' / vahA~ 'dhyAna' zabda se koI ekAnta meM 'OM' yA 'aham ityAdi kA dhyAna lekara baiTha jAnA' yaha abhipreta nahIM hai, kintu 'sAdhupana kI caryA va AcAra meM tanmaya honA' yaha artha abhipreta hai / vahA~ alpa samaya ke lie bhI jo ekAgra honA hai, vaha sakriya dhyAna rUpa huA / kevala 'OM' yA 'arham' meM lambe samaya taka citta ekAgra raha nahIM sakatA / isalie aisI ceSTA meM svayaM svAtmA ke sAtha vaMcanA hotI hai / kriyA-caryA-AcAra meM to alpa alpa samaya ke lie mana sthira raha sakatA hai / jaise ki - (8) logassa sUtra meM pahalI gAthA meM anaMta tIrthaMkara para, usameM bhI bhagavAna ke cakSu para mana kendrita kiyA jAe athavA jJAnAtizaya, vacanAtizaya Adi para mana lagAyA jAe to vaha dhyAna rUpa banatA 8 2938
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / bAda 2 - 3 - 4 gAthA meM darzita nAma ke anusAra kramazaH bhagavAna ke caraNa para dRSTi kendrita kI jAe to vaha bhI dhyAna rUpa hotA hai / phira 5 - 6 gAthA meM anaMta bhagavAna ke cakSu yA caraNa para sthira dRSTi va aMtima gAthA meM siddhazilA para dRSTi lagAne se dhyAna rUpatA hotI hai / aise kriyA ke pratyeka sUtra ke citra meM bhI dRSTi sthira ho sakatI hai / alabattA yahA~ dharmakriyA dhyAna rUpa banatI hai, ataH "jJAna dhyAna ___ meM ujamALa" kA matalaba 'jJAna-kriyA meM ujamALa', isa se kriyA dhyAnarupa banatI hai, phira bhI kriyA-AcAra-pAlana ke bAda avakAza ke samaya meM piMDastha, padastha aura rUpAtIta dhyAna karanA lAbhaprada hai / isa se zubha meM mana kI sthiratA kA acchA abhyAsa karanA milatA hai / jaise ki (i) piMDastha dhyAnaH- arihaMta bhagavAna kI janma-rAjya-zramaNavasthA, isa pratyeka meM avAntara vividha avasthA dRSTi samakSa lAkara mana ko usameM sthira kiyA jAe / piMDa = bhagavAna ke deha para dhyAna / jaise ki, bhagavAna ke meru zikhara para janmAbhiSeka kA dhyAna, rAjyAvasthA kA dhyAna, bhagavAna kI zramaNa avasthA (tyAga-tapa-parISaha-upasarga sahanAdi) kA dhyAna / yaha saba piMDastha dhyAna hai / ___(ii) padastha dhyAnaH- tIrthaMkara pada kI avasthA para mana sthira karanA / isa meM bhagavAna kA vihAra, usa meM 9 suvarNa kamala para padanyAsa, 2 2948
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAste ke vRkSo kA namana, AkAza meM siMhAsana, chatro kA calanA, evaM paMchiyoM kI pradakSiNA / samavasaraNa para prabhu ko aSTa prAtihArya, prabhu kI rUpa-vacanAtizayayukta dezanA, samavasaraNa meM paraspara virodha yukta prANiyo kA prema se sAtha sAtha baiThanA, - jaise ki zera aura hirana, billI aura cuhA, mayUra va sA~pa / prabhu ke upadeza se kai samyaktva, kai dezavirati to kai cAritra le rahe haiM / yaha saba dikhAi paDe / (iii) rupAtIta dhyAna :- isameM siddhazilA para prabhu kI mokSa kI arupI avasthA kA dhyAna karanA hai, jaise ki-anaMtajJAna-sukhamaya, niraMjana, nirAkAra Adi avasthAe~ socanI hai / dUsare prakAra kA padastha dhyAna isa rIti se hotA hai ki navakAra ke akSaroM para mana lagAyA jAe / jaise ki hRdaya ko aSTa paMkhur3iyoM yukta kamala jaisA dhAra kara madhya karNikA meM likhita 'namo arihaMtANaM' akSara para mana ko kendrita kiyA jAe; va ATha paMkhur3iyoM meM likhita navakAra ke bAkI ke ATha pada para mana lagAyA jAe / isa meM cAra dizA meM cAra pada aura cAra vidizAo meM aMtima cAra pada / isa prakAra navakAra ke pada (akSaroM) para dhyAna / yaha bhI padastha dhyAna dhyAna ke anya bhI kai prakAra hai: (10) samavasaraNa dhyAnaH- dRSTi samakSa cokaTa samavasaraNa meM tIna kille kI baraha rekhA va pratyeka rekhA meM madhya meM dvAra toraNa aura 295
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAroM kI donoM bAjuoM para cAra paMkhuDI vAle puSpa meM mana lagAkara pratyeka rekhA para 9-9 navakAra / isa prakAra tIna kille kI 12 rekhA para 108 navakAra kA dhyAna ho sakatA hai / (51) akSara-aMka dhyAnaH- mana ko sthira karane kA eka upAya yaha hai ki-hama navakAra padoM ke akSara bole kintu aMka (naMbara) dete hue bole / jaiseki 'na' -1, 'mo' 2, 'a' -3, 'ri' -4, 'haM' - 5, 'tA' -6, - 'NaM' -7 / bAda turaMta dUsare pada ke akSaroM para aMka deM- 'na' -8, 'mo' -9, 'si' -10 ityAdi / kula 68 akSara / khayAla rakhanA ki prathama pada meM 7 taka aMka AegA, dusare pada meM 12 taka tIsare pada meM 19 taka.... / prazna :- kriyA meM mana kaise sthira rahe ? uttara :- kriyA meM mana ko sthira rakhane ke lie yaha socanA ki- (i) mujhe vaphAdArI se yaha kriyA karanI hai, vAste dUsarA koi vicAra na kiyA jAe / (i) sUtra ke akSara bolate samaya sAmane likhe hue sUtra ko dekhanA / (ii) bhagavAna yA guru ke Age hama kriyA karate haiM to vahA~ khayAla rahe ki-sUtrapadoM ko unheM hama sunA rahe haiM / vahAM pada-pada spaSTa sunAyA jAya / (iv) bar3oM ke sAtha bAta karane meM dUsare ke sAtha bAta na kI jAe / 229680
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA vicAra yaha :- dUsare ke sAtha bAta hui, isa meM prastuta deva yA guru kA anAdara huA / yaha AzAtanA hai / sAdhanA karanI hai to AzAtanA kA tyAga kara karanI cAhie / isa prakAra pAMcaveM tapa 'dhyAna' kA varNana pUrA huA / (34) mahAna yoga : pratikramaNa sAdhu va zrAvaka ke lie prabhAta evaM sAyaM ubhayakAla 'pratikramaNa eka avazya karaNIya AcAra hai / yaha khAsa tora para rAtri evaM dina meM vicAra-vANI-vartAva se kiye gae duSkRtyoM se lage pApo ko nivArane evaM saMskAro ko miTAne ki adbhUta yoga kriyA hai / / pratikramaNa kA artha hai :- 'prati' = pApa se, 'kramaNa' = pIche haTanA, yAnI pApo kA bhArI saMtApa rakha guru ke Age mithyA duSkRta mAMganA / jaina dharma meM pratikramaNa yoga vizva meM eka anUkhA mahAyoga haiM | kyoM ki isase dinabhara meM evaM rAtribhara meM jo asat mano - vAk - kAya - pravRttiyoM se AtmA para anaMta karmANuo cipake hue haiM unakA visarjana hotA hai / anyathA pratikramaNa yoga yadi na ho to pahale to ve sthUla-sUkSma asaMkhya pApa-pravRttio kA pratyeka kA guru ke samakSa yathArtha rUpa meM Alocana (prakAzana) va prAyazcittakaraNa hI kaise saMbhavita 0 2978
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA gayA haiM ki 'eka hI dina meM itane asat vicAra-vANIvartAva calate haiM ki jinase lage hue pApo kA Dhera bar3e meru-parvata jitane sone kA dAna karane se bhI nahIM chUTatA hai' / jaba ki SaD Avazyakamaya pratikramaNa ke sarvajJakathita anuSThAna meM yaha tAkAta hai ki dina va rAtri bhara ke kai pApo kA Dhera AtmA para se haTA de / ' alabattA bar3e bar3e pApo kA pratikramaNa uparAnta guru ke Age alaga Alocana karake unake tapa Adi prAyazcitta kA grahaNa-vahana karanA jarurI hai, phira bhI choTe choTe pApo kI sImA nahIM hai / anubhava hai ki mana eka miniTa meM to kahIM ke kahIM kI asat vividhavicAradhArA calAtA hai / ina meM pratyeka vicAroM kA nApa evaM tajjanita pApakarmabaMdha kA nApa hamArI kalpanA kI bahAra kA viSaya hai / lekina zAstrokta vividha vidhi-vidhAnayukta 'pratikramaNa' anuSThAna una agaNita pApo ke Dhera kA nAza karane meM sakSama hai, samartha hai / __ 'pratikramaNa' yaha SaDAvazyakamaya anuSThAna hai / ve SaDAvazyaka ye hai, :- (1) sAmAyika, (2) caturviMzati stava, (3) vaMdana (4) pratikramaNa (5) kAyotsarga, va (6) pratyAkhyAna inakA bahuta saMkSipta paricaya isa prakAra hai, - (1) sAmAyika hai do ghaDI (48 miniTa) ke lie hiMsAdi sAvadya (sapApa) vyApAroM kA pratijJAbaddha tyAga (yAnI virati) kA anuSThAna / 29880
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa meM yaha pratijJA kara ke do ghaDI taka zAstrasvAdhyAyAdi kiyA jAtA hai / prastuta meM pratikramaNa kI kriyA kI jAtI hai / pratikramaNa meM pahale isa pratijJA yAnI virati kI AvazyakatA isalie hai ki AtmA para se pratikramaNa dvArA jo pazcAttApa Adi kara ke pApa-saMskAra va pApakarmo kA nAza karanA hai, yaha pApanAza avirati dvArA pApo ke sAtha lagI hui azuddha AtmA se nahIM ho sakatA / vAste sAmAyika kI pahalI AvazyakatA hai / ___ (2) 'caturviMzati-stava' hai vartamAna avasarpiNI kAla meM hue pahale tIrthaMkara bhagavAna zrI RSabhadeva svAmI se lekara 24 veM vardhamAna svAmI (mahAvIra svAmI) taka ke covIza tIrthaMkara bhagavanto kI stuti vandanA va prArthanA kA sUtra / pratikramaNa karate pahale yaha isalie Avazyaka hai ki koI bhI zubha kArya maMgalarupa meM devAdhideva va guru ko vaMdana karane-pUrvaka hI kiyA jAtA hai, tAki vighnoM kA nAza ho / (3) 'vaMdana' hai guru kI vidhipUrvaka kI jAtI vaMdanA / isa meM do aMza hote hai, (i) guru ke caraNasparza pUrvaka guru ko zAtA pRcchA / evaM (ii) guru ke prati jAna - anajAnapana meM ho gai vividha AzAtanA ke mithyAduSkRta kA nivedana / (4) 'pratikramaNa' :- yaha mukhya kriyA hai / isa meM dina-gata ke apane se kiye gae (i) tIrthaMkara ke dvArA niSiddha pApa karmo ke AcaraNa, (ii) tIrthaMkara vidita zubha kartavya kI upekSA, (iii) jinavacanokta tattva 2 2998
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ va vidhi niSedha kI azraddhA, evaM (iv) jinavacana se viparIta prarUpaNA, - ina cAra prakAra ke pApo se pIche haTanA haiM / isa meM pApo kA tIvra saMtApa ke sAtha mithyA duSkRta karanA hotA hai / (5) 'kAyotsarga' pratikramaNa se zuddha kie pApo ke alAvA zeSa rahe sUkSma pApo ke zuddhikaraNa kI kriyA hai / kAyotsarga meM khar3A rahakara kAyA ko bilakula sthira rakhanA, vANI se saMpUrNa mauMna rakhanA, evaM mana ko niyata dhyAna meM rakhanA hotA hai / isa meM pApo ke kSaya ke sAtha hI mana ke saMtApa miTate hai va dhyAna se mahAna zAMti milatI hai | kAyotsarga meM pratijJAbaddha kAyA kA utsarga yAnI mamattvatyAga karanA hai / alabattA isa meM to phira zvAsa-ucchavAsa Adi kucha bhI nahIM karanA cAhie, kintu kAyotsarga pratijJA ke sUtra meM aisI anivArya kAyakriyAoM kA AgAra = apavAda rakhA gayA hai / bAkI kAyotsarga yaha zreSTha koTi kA Abhyantara tapa hai, jo ki jIvana ke aMtima samaya ke lie utkRSTa ArAdhanA hai / (6) 'pratyAkhyAna' (paccakkhANa) yaha doSa-sevana se AtmA para paDe ghAva para malahama paTTI jaisI kriyA hai / isa meM rAtri ke lie azanapAna-khAdima-svAdima ina cAroM AhAra meM se sabhI kA yA eka do AhAra kA pratijJAbaddha tyAga kiyA jAtA hai / dina ke saMbandha meM subaha se amuka samaya taka ke lie cAroM AhAroM kA tyAga, evaM dvayazana-ekAsana-AyaMbila-upavAsa Adi kA paccakkhANa kiyA jAtA 0 3000
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAkhyAna, pratijJA, virati; yaha vizva ko jaina dharma kI viziSTa dena hai / isa meM tattva kI sUkSmatA hai, yaha isa prakAra hai - pApakRtyaduSkRtya karane-karAne va anumodanA karane se to pApa lagatA hI hai kintu mana meM pApa kI apekSA rakhane se bhI pApa lagatA hai / agara hama pratijJA nahIM lete haiM to mana meM aisI apekSA banI rahatI hai ki "maiM yoM to pApa nahIM karUMgA, kintu bhaviSya meM agara aisA koi avasara A jAe to mujhe pApa karanA paDe / isalie maiM pratijJA nahIM la~ aisI pApa kI apekSA se bhI pApa lagatA hai / mAhaNasiMha kA evaM rAnI-maMtrI kA pratikramaNa : (1) dehalI meM bAdazAha phirojhakhAM kA jaina mantrI mAhaNasiMha pratikramaNa yoga meM itane custa the ki ekabAra unako bAdazAha ke sAtha kahIM savArI meM jAnA par3A / araNya ke rAste meM saMdhyA samaya hote hI ve araNya meM eka per3a ke nIce pratikramaNa karane baiTha gae / bAdazAha va lazkara to Age bar3ha gayA Age chAvanI par3I vahAM bAdazAha maMtrI ko na dekhane se, sainiko dvArA talAza karAne para per3a ke nIce se pratikramaNa karate hue mile / bAdazAha ke pUchane para unhone batAyA ki 'hamAre jainadharma meM ubhayakAla ke pApo ke parimArjana hetu ubhaya saMdhyA pratikramaNa karanA Avazyaka hai !' 'kyA Apako Dara nahIM lagA?' araNya meM bhI bhagavAna ke caraNoM 8 3018
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM rahate hue Dara kisa bAta kA? aisA uttara sunane para prasanna hokara bAdazAha ne senA ko hukama de diyA ki 'kahIM bAhara jAnA huA to 1000 sainika cAroM ora mantrIzvara ke pratikramaNa vakta rakSA karate raheM / ekabAra mAhaNasiMha kaise vidhisara pratikramaNa karegA isa hetu bahAnA nikAlakara use kArAgRha ke aMdara hathakaDiyo meM jakaDa liyA / phira bhI vahA~ jailara ko suvarNa dene kA vacana dekara pratikramaNa ke samaya hathakar3iyA~ nikalavAkara pratikramaNa khaDe khaDe vidhipUrvaka hI kiyA / (2) vaise hI rAnI kA rAjya thA / 'eka strI kyA rAjya karatI hogI?' aisA socakara zatrurAjA yuddha karane AyA / jaina mantrI ne rAnI ko AzvAsana diyA 'ghabarAo mata, hama laDa leMge / ' sAtha meM mitra rAjAoM ko bhI bulavAyA / rAjadhAnI ke bAhari bhAga meM rAta ke vakta chAvaNI DAlI gai | baDI subaha jaina mantrI pratikramaNa karane baiThe / vaha dekhakara mitra rAjA va aphasara loga rAnI se kahane lage "ye baDe mantrIsAba to egidiyA begiMndiyA kara rahe hai / sUkSmajIva bacAne hetu zarIra para kapaDe kA chora phirAtA hai, vaha kyA mahAhiMsAmaya yuddha karegA?" rAnI ko pUrNatayA vizvAsa thA ki 'baDe mantrI dhokhA nahIM deMge / ' yuddhabhUmi meM baDe mantrI ne netRtva lekara senA ko pAnI caDhAyA, va ghamAsAna yuddha chiDa gayA / zatru senA meM bhAga - doDa macI va yahA~ OR 3028
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnI ke rAjya kA vijaya dhvaja laharAyA gayA / saMdhyA samaya meM baDe mantrI ke zarIra para ke ghAvoM kI zuzrUSA cala rahI thI, ThIka usI samaya rAnIjI ne kuzala pRcchA ke lie pAsa meM baiTha kara pUchAH "mantrIzvara mArtaMDa ! Apake jIvana meM yaha virodhAbhAsa kaisA? subaha meM to sUkSma jIvoM kI rakSA? va dina meM bar3e prANI hAthI-ghoDe yAvat manuSya taka kI bhI hiMsA?" mantrI ne kahA - __"dekhie mahArAnIsAba ! yaha merA zarIra do kI sevA meM haiM, dina meM Apa kA namaka khAtA hu~ vAste ApakI sevA meM yuddha meM pratibaddha huA / rAta meM merI AtmA ko acchA paraloka pAnA hai vAste AtmA kI sevA rupa pratikramaNa Adi kriyA meM pratibaddha ho gayA / " / rAnI, anya rAjAe~ evaM aphasaro ne mantrIzvara ko hAtha joDa die / (37) 10 guNasthAnaka yAnI AtmA kA utkrAnti krama jaina dharma meM AtmA kI unnati-utkrAnti ke lie 14 guNa sthAnakoM kI sIDhI batAyI gai hai / yaha yuktiyukta hai kyoMki jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya va yoga ina pAMca doSo ke kAraNa karmopArjana karake ina karmavaza saMsAra meM bhramaNa karatA rahA hai / ataH sahaja hai ki inameM se agara doSo ko kama karatA cale, to kramazaH guNasthAnakoM 2 3038
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI sIDhI para ArohaNa hotA hai / isameM jIva rUpa meM 1 lA mithyAtva guNasthAnaka hai / saMsAra ke sabhI mithyAdRSTi jIva yahAM rahe hai / vahAM se mithyAtva va ugra kaSAyo ko dabAkara samyaktva para caDatA hai | aba agara samyaktva se giratA huA kSaNabhara mithyAtva udaya meM na AyA kintu mAtra ugra kaSAya (anaMtAnubaMdhI) udaya meM Ae~ taba vahA~ 2, (dUsarA) sAsvAdana kramakA guNasthAnaka hotA hai / vamana kiye samyaktva kA yahAM kucha AsvAda rahane se yaha dUsarA guNasthAnaka sAsvAdana - guNasthAnaka kahA jAtA hai / kSaNa ke bAda mithyAttva mohanIyakarma udaya meM A jAne se, vaha jIva vahAM se 1 le guNasthAnaka para giratA hai / agara, pahale guNasthAnaka meM hI vikAsa pA kara athavA cauthe guNasthAnaka se girane para na mithyAttva, na samyaktva aisI dazA prApta ho, taba 3 rA 'mizra - guNasthAnaka' prApta hotA hai / vahA~ bhI yadi samyaktva ko udaya meM lAye, taba jIva 4 thA avirata samyagdRSTi - guNasthAnaka para AruDha hotA hai / yahA~ samyaktva Ane para bhI karmabandha kA 'avirati' nAma kA dUsarA kAraNa khaDA rahane se vaha avirata 'samyagdRSTi' kahA jAtA hai / aba Age bar3hate hue, zrAvakayogya rathUla-ahiMsAdi aNuvrata lie~ taba 5 vAM deza virati-guNasthAnaka prApta hotA hai / yahA~ sUkSma hiMsAparigrahAdi pApa maujUda hai / paMcamahAvrata grahaNa karake una saba pApo kA pratijJAbaddha tyAga (virati) kara deM, 2 3048
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba vahAM sarvavirati kA guNasthAnaka AtA hai / yahA~ karmopArjaka 3 rA doSa 'pramAda' khaDA hai, isalie vaha 6 vAM pramatta - guNasthAnaka kahalAtA hai / jaba vaha 'pramAda' tyAga de, taba vahA~ 7 vAM apramatta - guNasthAnaka prApta hotA hai / vahA~ .. sAmarthyayoga kA apUrva vIrya pragaTa kara kaSAyo kA adhika adhika zamana yA kSaya karatA cale taba 'apUrvakaraNa' 'anivRttikaraNa' aura 'sUkSmasaMparAya' nAmaka 8-9-10 veM guNasthAnaka para caDhatA jAtA hai / jaba 10 ve guNasthAnaka para caDhatA hai, vaha yadi kaSAya kA 'upazama' karatA huA caDhatA hai taba vahA~ 10 veM meM sUkSma saMparAya (yAnI kaSAya) aMta meM upazAMta ho jAne se aba vItarAga ho 11 vA~ upazAntamoha - guNasthAnaka prApta karanA hai / kintu vahA~ kSaNa ke bAda upazAMta kiyA gayA rAga (kaSAya) mohanIya karma udaya meM A jAne se jIva nIce giratA haiM, arthAt punaH 10-9-8-7... Adi guNasthAnakoM meM patana hotA calatA hai / yadi 8 veM guNa-sthAnaka se Age kaSAyamoha kA uttarottara saMpUrNa kSaya karatA Age bar3hatA hai taba 10 veM guNasthAnaka ke anta meM sarvathA kaSAya-moha ko kSINa kara vItarAga banakara ke vaha 'kSINamoha' nAmaka 12 veM guNasthAnaka para caDhatA hai | vahA~ aMta meM zeSa tIna ghAtI karmo (jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAya) kA bhI kSaya kara detA hai / aba jIva sayogI kevalI nAma ka 13 veM guNasthAnaka para AruDha hotA hai / alabatA yahA~ taka meM mithyAtva, avirati, pramAda va kaSAya ye cAra karma-bandhaka kAraNa naSTa ho gaye 3058
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, isalie 13 veM guNasthAnaka meM jIva vItarAga sarvajJa banA hai, kintu aba bhI vihAra, AhAra-grahaNa, upadeza-uccAraNa Adi mana-vacana-kAyA kI pravRtti rUpa 'yoga' khaDA hai / (yoga yaha karmabandha kA 5 vAM kAraNa hai / ) aba 13 veM ke aMta meM yogoM kA sarvathA nirodha kara de, taba 14 vAM ayogI kevalI-guNasthAnaka prApta hotA hai / yahA~ turanta zeSa 4 aghAtI karmo kA pAMca hrasvAkSara ke uccAraNa-kAla jitane kAla meM, saMpUrNa kSaya kara detA hai, taba mokSa-avasthA prApta hotI hai / ___ mokSa meM aba vedanIya karma na rahane se AtmA kA anaMta avyAbAdha, sahaja sukha pragaTa hotA hai | sAtha ke anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta vIryAdi labdhi bhI hai / mokSa meM mohanIya karma bhI na hone se vItarAgatA hai, AyuSya-karma na hone se ajara-amara avasthA hai / nAma karma na hone se arUpI avasthA hai, gotra karma na hone se agurulaghu avasthA hai / vahAM siddha ke 8 guNa pragaTa hote hai / apanI AtmA kI aisI anaMta jJAna-sukhamaya niraMjana nirAkAranirvikAra avasthA pragaTa karane ke lie jaina dharma kI ArAdhanA karane yogya hai / 2 3068
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) pramANa aura jaina zAstra padArtha kA jJAna do prakAra se hotA hai :- (1) kisI bhI apekSA lagAe binA pradArtha ko samagra rUpa se dekhanA yaha 'pramANa jJAna' hai | aura (2) vastu ko amuka apekSA se isa ke aMza ko Age kara dekhanA, yaha 'nayajJAna' hai / hamane AMkheM kholakara ghaDA dekhA, yaha ghaDe kA samagra rUpa se bodha hai, yaha ghaDe kA pramANa jJAna hai / kintu nagara ke bAhara jAkara yAda AyA ki 'ghaDA nagara meM raha gayA' yaha vastu ko samagratA nahIM kintu aMza ko Age kara bodha huA, kyoM ki yoM to 'ghaDA ghara meM bhI rahA hai, 'ghaDIcI para bhI rahA hai', 'apane avayava meM bhI vidyamAna hai,' aise bhI aneka aMza ghaDe meM haiM, ina meM se amuka apekSA yA dRSTi se dekhate hue bodha huA ki 'ghaDA nagara meM raha gayA' yaha aMza rupa se jJAna hai / isako 'naya jJAna' kahA jAtA hai / sArAMza, samagra rUpeNa bodha ko 'sakalAdeza' arthAt pramANa kahate haiM / aMza rupeNa bodha ko 'vikalAdeza' arthAt 'naya' kahate haiM / naya jJAna bhI saccA hai, pramANa bhUta hai, kintu kisa rupa se vastu darzana karate he? samagra rUpa se? yA aMza rUpa se? isake hisAba se jJAna ko pramANa aura naya ina do meM vibhakta kiyA / pramANa aura naya ye jJAna ke hI do prakAra hai / 32 3078
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa-jJAna vastu ko samagra rUpa se dekhatA hai; ataH isameM isa bAta kA sthAna nahIM kI 'vaha amuka apekSA se aisA hai / ' jihvA se cInI mIThI lagI, yaha mIThI cInI kA jJAna huA, yaha matijJAna hai / athavA zAstra se nigoda meM anaMta jIva hone kA jJAna huA yaha zrutajJAna hai / ina meM bIca meM koI apekSA nahIM AI / parantu hameM vidita huA ki 'ghaDA rAmalAla kA hai' taba isameM apekSA kA avasara prastuta huA ki yaha bAta (i) kyA svAmitva kI dRSTi se hai? yA (i) kyA nirmANa kI dRSTi se? yA (iii) kyA saMgraha-kartA kI dRSTi se hai? yaha aMza ko lekara apekSA se honevAlA jJAna 'naya' jJAna hai / 'ghaDA rAmalAla nAmaka mAlika kA?' yA 'rAmalAla nAmaka nirmAtA kA?' yA 'rAmalAla nAmaka becanavAle kA?' vaisA jJAna isa apekSA se honevAlA aMzataH jJAna hai / yaha 'naya' hai / 'sakalAdezaH pramANam, vikalAdezo nayaH' arthAt sAmastyena jJAna yaha 'pramANa' jJAna hai / aMzataH jJAna yaha 'naya' jJAna hai / pAMca pramANajJAna : pramANa jJAna ke do bheda haiM:-(1) pratyakSa, va (2) parokSa / 'pratyakSa jJAna' arthAt jo jJAna 'akSa' = AtmA ke prati sAkSAt arthAt bAhya sAdhana ke binA AtmA me sAkSAt utpanna honevAlA hotA hai yaha pratyakSajJAna hai / 'parokSa' 'akSa' = AtmA ko, 'para' arthAt indriya Adi kisI sAdhanA se honevAlA jJAna / O 3088
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'parokSa jJAna' ke do prakAra haiM-matijJAna aura zrutajJAna / 'pratyakSajJAna' ke tIna prakAra hai-avadhijJAna, manaH paryAyajJAna aura kevalajJAna / isa taraha pramANajJAna ke pAMca prakAra hue, - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryAyajJAna aura kevalajJAna / (1) matijJAna :- yaha indriyoM aura mana se hotA hai | cakSuindriyoM se rUpI dravya aura rUpa (varNa) saMkhyA, AkRti, Adi kA jJAna hotA hai / jaise ki hamane dekhA yaha ghaDA hai, lAla hai, eka hai, gola hai / ' ityAdi cAkSuSa matijJAna hai / ghrANendriya se gaMdha kA jJAna hotA hai, jaiseki 'yaha sugaMdha yA durgaMdha kahA~ se AI?' rasanendriya se rasa kA patA calatA hai, - 'isa meM miThAsa kaisI hai?' sparzanendriya se sparza kA bodha hotA hai, jaise ki 'yaha komala hai?' zrotrendriya se zabda kA jJAna hotA hai, - 'vAha! kaisA madhura zabda hai / ' mana se cintana, smaraNa, anumAna tarka Adi jJAna kiyA jAtA hai, jaise ki 'kala jAUMgA' 'vaha mArga meM milA thA,' 'dhuMA~ dikhAI de rahA hai, ataH agni jala rahI hogI' ityAdi-ciMtana-smaraNa-anumAna (kalpanA) hotI hai / yaha saba matijJAna hai / matijJAna meM cAra kakSAe~ haiM :- avagraha, IhA, apAya va dhAraNA / pahale yaha bhAna hotA hai ki 'kucha hai' yaha 'avagraha' hai / bAda me hotA hai ki 'yaha kyA hogA? yaha nahIM, vaha saMbhava haiM' IhA kahate haiM / isake pazcAt hotA hai, yaha vahI hai, aisA nirNaya yaha 'apAya' 23098
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / tadanantara ise na bhUlane kI satarkatA hotI hai yaha 'dhAraNA' hai / isa prakAra matijJAna kramazaH cAra kakSA se huA, avagraha IhA, apAya, dhAraNA / jaise ki - i. kisI kA svara kAna para A rahA hai, to hotA hai 'kucha baja rahA hai' -yaha zrotrendriya se 'avagraha matijJAna' huA / i. 'yaha avAja tabale kI hai? yA Dholaka kI hai? vizeSatA hone se Dholaka kI pratIta hotI hai' yaha 'IhA matijJAna' hai / iii. 'ThIka Dholaka kI hI AvAja hai / ' aisA nirNaya yaha 'apAya matijJAna' huA / iv. tatpazcAt ina dhvani ko mana meM nizcita rUpa se dhAraNa kara lenA vaha 'dhAraNA-matijJAna' hai / avagraha ke bhI do prakAra hai - (i) arthAvagraha (ii) vyaMjanAvagraha / 'kucha hai' aise vyakta AbhAsa kI abhivyakti ke pahale, padArtha indriya ke samparka meM juDatA jAe aura avyakta atyanta dhuMdhalI cetanA ko jAgrata kare vaha 'vyaMjanAvagraha' hai / tatpazcAt 'yaha kucha hai' esA bhAsa hotA hai, use 'arthAvagraha' kahate hai / soe hue vyakti ke kAnoM meM aneka bAra usake nAma ke zabda TakarAte haiM, bAda meM samaya avyakta cetanA jAgrata ho rahI hai ataH ise bhI 'vyaMjanAvagraha' jJAna kahA jAtA hai / zabda dIvAra para bhI TakarAtA hai kiMtu dIvAra ko aisI koI anubhUti kI sthiti nahIM hotI hai / ataH siddha hai ki ajIva ko TakarAnA bhinna hai, sajIva indriyoM ko TakarAnA bhinna hai / vaha kevala 23100
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMparka hI nahIM, kintu avyakta caitanya-sphuraNa kA kAraNa hotA hai / avyakta jJAna jagAtA hai / yaha 'vyaMjanAvagraha' cakSu va mana ko choDakara zeSa cAra indriyoM se hI hotA hai / kAraNa yaha hai ki cakSu aura mana ko jJAna karane meM apane viSaya ke sAtha saMmparka hone kI AvazyakatA nahIM rahatI hai / cakSu kevala yogya deza meM AI huI vastu ko saMparka (sparza) kie binA grahaNa kara letI hai / isI prakAra mana bhI, viSaya kA saMparka (sparza) kie binA, viSaya kA ciMtana kara letA haiM / isalie cakSu aura mana ko 'aprApya prakAzakArI' kahate / zeSa cAra indriyoM ko 'prApya prakAzakArI' kahate haiM / mAnasa matijJAna ke rupakaH 'cintA' Adi : (1) mana se bhaviSya kA vicAra yaha 'cintA' hai / (2) bhUtakAla kI yAda yaha 'smRti' hai / (3) vartamAna kA vicAra yaha 'mati' yA 'saMjJA' hai / (4) 'yaha vahI vyakti hai' isa prakAra vartamAna ke sAtha bhUtakAla kA anusaMdhAna honA yaha 'pratyabhijJA' hai / (5) 'amuka (vastu) ho to amuka (vastu) honI hI cAhie' yaha vikalpa jJAna 'tarka hai / / 02 31180
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) hetu ko dekhakara kalpanA kA honA yaha 'anumAna' hai; jaise ki nadI meM bADha dekhakara jJAna hotA hai ki 'upara meM varSA huI hogI' | 7) 'dikhAyI denevAlI athavA sunI jAnevAlI vastu amuka sthiti ke abhAva meM nahIM ghaTa sakatI' ataH usa amuka kI kalpanA hotI hai yaha 'arthIpatti' hai, jaise ki eka vyakti sazakta hai 'vaha dina meM bhojana nahIM karatA aisA jAnakara bAda meM isase phalita hotA hai ki' 'vaha avazya rAta ko khAtA hogA / ' yaha 'arthIpatti matijJAna' hai / (2) zrutajJAna : zrutajJAna; yaha upadeza sunakara yA likhita par3hakara hotA hai / amuka zabda sunA, vaha to zrotra se zabda kA matijJAna huA / yaha jJAna to bhASA se anabhijJa ko bhI hotA hai, kintu zabda zravaNa ke bAda usase bhASA ke jJAtA ko jo padArtha kA bodha hotA hai, kathita vastu samajha meM AtI hai, ise 'zrutajJAna' kahate haiM / yaha jJAna zAstra se kisI ke upadeza se athavA salAha yA zikSA se hotA hai / jahAM upadeza yA Agama Adi kA anusaraNa karate hue jJAna hotA hai, vahA~ vaha zrutajJAna hai / ___ zrutajJAna ke 14 bheda :- (1) 'akSarazruta' :- akSara se bodha / (2) anakSara zruta :- khoM khoM kI ceSTA athavA mastaka U~galI Adi kI ceSTA ityAdi se honevAlA bodha / (3) 'saMjJizruta' :- manasaMjJA vAle kA bodha / (4) 'asaMjJizruta' :- aikendriya Adi jIva ko 23120
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ honevAlA bodha / (5) 'samyak zruta' :- samakitadhArI kA zrutabodha (6) 'mithyAzruta' :- mithyAtvI kA zAstra-bodha / (7) 'sAdi zruta' :bharata Adi kSetra meM prAraMbha honevAlA zruta / (8) 'anAdi zruta' :mahAvideha meM anAdi se pravAhita zruta / (9) 'saparyavasita zruta' :nAza honevAlA zrutajJAna / (10) 'aparyavasita zruta' :- avinAzI zrutadhArA / (11) 'gamika zruta' :- samAna 'gama' arthAt AlAvA (phakarA) vAlA zruta / (12) 'agamika zruta' :- isase viparIta / (13) 'aMgapraviSTa zruta' :- 'aMga' yAnI AcArAMga Adi dvAdazAMga Agama meM antargata zruta / (14) 'anaMgapraviSTa' :- aMga aMtargata nahIM aisA aMga = bAhya zruta, aMga se bAhara kA zruta jaise ki 'Avazyaka' 'dazavaikAlika' Adi / 'samyaka zruta' meM jinAgama tathA jainazAstro kA samAveza hai | yaha jaina zAsra mUla rUpeNa zrI vItarAga sarvajJa tIrthaMkaradeva kI vANI se pragaTa hue hai, ataH samyak hai / aba zruta ke antargata Agamo aura zAstro para vicAra kareM / 45 AgamaH dvAdazAMgI: 14 pUrva Adi : tIrthaMkara bhagavAna saMsAravAsa ko choDakara niSkalaMka cAritra tathA bAhya-AbhyaMtara tapa kI sAdhanA karake vItarAga sarvajJa banate haiM / tatpazcAt ve gaNadhara ziSyoM ko 'uppannei vA vigamei vA, dhuvei vA' yaha 'tripadI' (tInapada) pradAna karate haiM / inheM sunakara unake pUrva janma kI viziSTa sAdhanA utpatti, Adi cAra buddhi kA vaizadya, tIrthaMkara 23138
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke yoga, cAritra, Adi viziSTa kAraNo ke ekatrita ho jAne se gaNadhara devo ko zruta-jJAnAvaraNa karma kA apUrva kSayopazama (arthAt amuka prakAra kA nAza) hotA hai / phalataH vizva ke tattvoM kA prakAza hone se, ve bAraha aMgarUpa (dvAdazAMgI) Agama kI racanA karate haiM / sarvajJa prabhu unheM pramANita karate haiM / veM bAraha aMga ye haiM :- (1) AcArAMga, (2) sUtrakRtAMga, (3) sthAnAMga, (4) samavAyAMga, (5) bhagavatI (vyAkhyA prajJapti), (6) jJAtAdharmakathA, (7) upAsaka dazAMga, (8) aMtakRt dazAMga (9) anuttaraupapAtika dazAMga, (10) prazna-vyAkaraNa (11) vipAkasUtra va (12) dRSTivAda / 12 ve aMga 'dRSTivAda' meM 14 'pUrva' nAmaka mahAzAstro kA samAveza hai / vIra prabhu ke nirvANa ke bAda karIba 1 hajAra varSa pazcAt isa 12 vAM 'dRSTivAda' nAmaka Agama kA viccheda ho gayA, arthAt vaha vismRta ho gayA / ataH aba gyAraha aMga zeSa rahe / ye 11 aMga + 'aupapAtika' Adi 12 upAMga + bRhatkalpa Adi 6 cheda sUtra + 'Avazyaka' , 'dazavaikAlika,' 'uttarAdhyayana' 'oghaniyukti' ye 4 mUlasUtra + 'naMdi' aura 'anuyogadvAra' 2 + 10 'prakIrNaka' (payannA) zAstra (gacchAcAra payannA Adi) = 45 Agama Aja upalabdha haiM / inameM 'aMga' va 'Avazyaka' gaNadhara-racita haiM / zeSa pUrvadhara-racita haiM | paMcAMgI Agama :dasa Agama sUtro para zrutakevalI cauda pUrvadhara AcArya bhagavAna zrI 203148
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhadrabAhusvAmI ne zlokabaddha saMkSipta vivecanA likhI hai, use 'niyukti zAstra kahate haiM / usa para pUrvadhara maharSiyoM ne zlokabaddha adhika vivecana kiyA, vaha 'bhASya' hai / tInoM para AcAryoM ne prAkRta saMskRta vivaraNo kI racanA kI jo 'cUrNi' aura 'TIkA' kahalAtI haiM / isa prakAra sUtra, niyukti, bhASya, curNi, TIkA ye paMcAMgI Agama kahalAte anya jaina zAstra prakaraNa zAstroM meM tattvArtha mahAzAstra, jIvavicAra, navatattva, daNDaka, saMgrahaNI kSetra samAsa, cha: karmagraMtha, paMcasaMgraha, karmaprakRti, devavaMdanAdi 3 bhASya, loka prakAza, pravacana sAroddhAra Adi anekAneka zAstra hai / prakaraNa zAstro kI racanA bahuzruta AcAryoM ne kI hai / upadeza zAstro meM upadezamAlA, upadezapada, puSpamAlA bhavabhAvanA, upadezataraMgiNI, adhyAtmakalpadruma, zAMta sudhArasa, 32 aSTaka, upamitibhavaprapaMcA kathA, Adi zAstra haiM / AcAragranthoM meM zrAvakadharmaprajJapti, zrAddhavidhi, dharmaratna prakaraNa, zrAddhapratikramaNa vRtti, AcAra-pradIpa, dharmabindu, paMcAzaka, bIsabIsI, SoDazaka, dharmasaMgraha, saMdhAcAra bhASya Adi kA samAveza hai / yoga granthoM meM dhyAnazataka, yogazataka, yogabindu, yogadRSTi samuccaya, yogazAstra, adhyAtmasAra, 32 battIsI, yogasAra Adi racanAyeM ER 3150
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanazAstro meM sanmati tarka, anekAntavAda, lalita vistarA, dharmasaMgrahaNI, zAstravArtAsamuccaya, SaDdarzanasamuccaya; syAdvAdaratnAkara, utpAdAdisiddhi, nayopadeza, anekAMta-vyavasthA, pramANamImAMsA, nyAyAvatAra, dravyaguNaparyAya kA rAsa, saptabhaMgI, tarkaparibhASA, syAdvAdamaMjarI ratnAkarAvatArikA Adi sammilita hai / caritragranthoM meM vasudevahiMDi, triSaSThIzalAkA puruSa caritra, zatrujayamAhAtmya, kuvalayamAlA, samarAiccakahA, bhavisayatta cariyaM, puhavIcaMda-guNasAgara cariyaM, taraMgavatI, amamacaritra, jayAnaMdakevalI caritra Adi aneka caritra haiM / zabdazAstro meM siddhahe mavyAkaraNa, buddhi sAgaravyAkaraNa, abhidhAnacintAmaNi, anekArthanAmamAlA, kAvyAnuzAsana, liMgAnuzAsana, chaMda para vRttaratnAkara, nyAyasaMgraha, dezInAmamAlA, hemaprakAza, laghuhemaprakriyA, uNAdi prakaraNa ityAdi racanAe~ haiM / kAvyazAstro meM tilakamaMjarI, dvayAzraya kAvya, zAlibhadra caritra, hIra saubhAgya, jaina meghadUta, gautamIya kAvya vijaya prazasti, kumArapAla caritra, zAntinAtha mahAkAvya Adi haiM / jyotiSa zAstrAdi :- AraMbhasiddhi, nAracaMdra, lagna zuddhi / inake __ atirikta, vAstusAra Adi zilpa-zAstra tathA anya zAstra / 30 31688
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI rAsa Adi anekAneka viSayo ke jaina dharma meM aneka zAstra hai / avadhijJAnaH- 'avadhi' kA artha hai maryAdA / arthAt jo jJAna rUpI dravya viSayaka ho, tathA iMdriya Adi kI sahAyatA ke binA AtmA ko sAkSAt pratyakSa ho, vaha 'avadhijJAna' hai / yaha do prakAra kA :- 1. bhava pratyayika, 2. guNa pratyayika | deva-nArakoM ko yaha janmasiddha bhava pratyeka hotA hai tathA manuSyoM aura tiryaMcoM ko tapa Adi guNoM se pragaTa hotA hai, ataH yaha guNa pratyayika hai isake dvArA kucha dUra dezakAla taka rUpI padArtho ko pratyakSa dekhA jA sakatA hai / avadhijJAna ke pratipAtI, atipAtI Adi cha: prakAra haiM / jo avadhijJAna naSTa ho jAya vaha 'pratipAtI', jo sthira rahe vaha 'apratipAtI' / jo utpatti kSetra ke bAhara jIva ke sAtha jA sake vaha 'anugAmI', jo na jA sake vaha 'ananugAmI' | jo bar3hatA jAe vaha 'vardhamAna', jo ghaTatA jAe vaha 'hIyamAna' / 4. manaHparyava jJAnaH- DhAI dvIpa meM rahane vAle saMjJI paMcendriya jIva cintana ke lie manovargaNAoM meM se jisa mana ko banAte hai, usa mana ko pratyakSa jAnane kA kArya manaHparyava jJAna karatA hai / isake adhikArI apramAdI muni maharSi hote haiM / isake do prakAra 231785
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM :- 1. Rjumati 2. vipulamati | Rjumati mana ko sAmAnya rUpa se dekhatA hai, jaise ki 'yaha manuSya ghaDe kA cintana kara rahA hai / vipulamati vizeSa rupa se jJAna karatA hai | jaise ki yaha pATalIputra ke amuka samaya meM tathA amuka dvArA nirmita ghaDe kA vicAra kara rahA 5. kevalajJAnaH- tInoM kAla ke samasta dravyoM ko va samasta paryAyoM ko pratyakSa dekha sake yaha kevalajJAna hai / kevalajJAnI ko vizva ko kisI bhI kAla kI koI bhI vastu ajJAta nahIM, use sarva jJAta hI hai / ajJAta nahIM, ataH yahA~ lezamAtra ajJAna nahIM, kevala hI pragaTa hotA hai / jaba AtmA samakita sahita sarvavirati caritra, apramata, apUrvakaraNa Adi guNasthAnakoM para ArohaNa karate hue zukla dhyAna ke dvArA sarva mohanIya karma kA nAza karake sarva-jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-antarAya karmo kA nAza kara DAlatA hai / taba kevalajJAna pragaTa hotA hai / jJAna koI nayA bAhara se nahIM AtA vaha to AtmA ke svarupa meM vidyamAna hai / kevala usake Upara AvaraNa lagA huA hai / jaise jaise vaha TUTatA jAtA hai, vaise vaise jJAna pragaTa hotA jAtA hai / jaba samasta AvaraNa naSTa ho jAtA hai taba 13 veM, guNasthAnaka meM samasta lokAloka kA pratyakSa karanevAlA 'kevalajJAna' pragaTa hotA hai / vahAM sarvakAla-sarvadeza ke sarvadravyo kA pratyakSa hotA hai / 3180
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJatA kyoM? :- apane jJAna-svabhAva ke kAraNa AtmA jar3a se pRthak hai / jaise jaise AtmA para se AvaraNa dUra hotA hai, vaise vaise jJAna pragaTa hotA jAtA hai / darpaNa ke samAna jJAna kA svabhAva jJeya ko grahaNa karane kA hai arthAt jJeya ke anusAra pariNata hone kA hai / jaba koI AvaraNa aba zeSa nahIM, to yaha svAbhAvika hai ki samasta jJeya padArtha jJAna kA viSaya hoM / "jJAna itanA hI jAna sakatA hai, isase adhika nahIM" isa prakAra jJAna kI sImA bAMdhanA tarkahIna hai / 'mana kitanA ciMtana kara sakatA hai usakI sImA hama kyA bAMdha sakate hai? ataH kevalajJAna meM atItaanAgata-vartamAna, sUkSmasthUla samasta lokAloka-vartI samasta jJeya kA pratyakSa hotA hai / ' __aise sarva pratyakSa jJAna kA jo svAmI hai vaha jagat ke satya tattva tathA saccA mokSamArga batA sakatA hai / vahI parama Apta purUSa mAnA jAegA / usI kA vacana arthAt Agama pramANabhUta ho sakatA hai / taduparAMta usake vacanoM kA pUrNataH anusaraNa karane vAle bhI Apta mAne jA sakate hai / jaise ki gaNadhara maharSi / unake Agama pramANabhUta ye pAMca jJAna pramANa hai / inameM avadhijJAnAdi tIna 'pratyakSa pramANa haiM, tathA mati, zruta ye do 'parokSa pramANa' hai / kintu yaha mAnyatA pAramArthika dRSTi se hai / vyavahArika dRSTi se, indriyoM dvArA honeM vAlA sAkSAt jJAna yaha pratyakSa mAnA jAtA hai / yaha pAramArthika pratyakSa 32 31968
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM, kintu sAMvyavahArika pratyakSa hai / matijJAna aura zrutajJAna meM pratyakSa anumAna, upamAna, Agama, arthApatti Adi pramANoM kA samAveza hotA hai / vAdiyoM kI sabhA meM mukhyataH pratyakSa aura anumAna ina do pramANoM kA Azraya liyA jAtA hai / anumAna pramANa :- anumAna meM eka pratyakSa dRSTigocara hone vAlI yA sunI huyI vastu arthAt hetu ke AdhAra para isake sAtha avazyameva baddha dUsarI vastu ke astitva kA nirNaya kiyA jAtA hai / jaiseki dUra se dhvajA yA zikhara dekhakara mandira kA nirNaya kiyA jAtA hai | yaha anumAna hai / dhvajA aura zikhara ke sAtha mandira kA avinAbhAvI arthAt-avazyaMbhAvI saMbaMdha hai / anumAna meM paMcAvayava vAkya hote hai :pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, va nigamana / ye pAMca-avayava vAkya hai (1) vAda kA prAraMbha hone para jisa vAkya se pahalI sthApanA kI hai' / (2) usako siddha karane ke lie hetu diyA jAtA hai / jaise ki 'kyoM ki vahAM dhuAM dikhAyI detA hai' / use hetu-vAkya' kahate haiM / tatpazcAt (3) vyApti aura udAharaNa batAeM jAte haiM / jaiseki 'jahAM jahAM dhuAM hotA hai vahA~ agni avazya hotI hai / yaha vyAptivAkya hai / jaise rasoI ghara meM' | yaha udAharaNa vAkya hai / vyApti arthAt (1) avinAbhAva (2) anyathAnupapannatva / jaiseki * 320
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhya 'agni' aura hetu 'dhue' kA avinAbhAva saMbaMdha hai / agni ke binA dhuaiM kA bhAva - sadbhAva - astitva nahIM / ataH dhuA~ agni kA avinAbhAvI huA / 'avinAbhAvI' kA tAtparya hai jo amuka ke abhAva meM na ho sake isI prakAra dhuAM agni kA anyathAnupapanna hai | anyathA = binA / anupapanna = na ghaTita hone vAlA / dhuAM agni ke abhAva meM utpanna nahIM ho sakatA / 'avinAbhAva' aura 'anyathAnupapannatva ko vyApti kahate hai / avinAbhAvI ko vyApya aura usake dUsare saMbaMdhI ko 'vyApaka' kahate haiM / jaise dhuAM vyApya hai aura agni vyApaka vyApya tathA vyApaka ke bIca jo vyApti vidyamAna hai / usa vyApti kA jJAna ho to vyApya se vyApaka kA anumAna ho sakatA hai / yaha 'anvayIvyApti' se huA aise kahA jAe vyApaka ke abhAva dvArA vyApya ke abhAva kA jJAna saMbhava hai, isase vyatirekI vyApti ke dvArA huA mAnA jAtA hai, (anvaya = saMbaMdha, sadbhAva / vyatireka = abhAva) / (4) vyApti aura udAharaNa kA jJAna ho jAne para 'upasaMhAra' kiyA jAtA hai / jaiseki parvata meM agni kA vyApya dhuAM hai / use 'upanaya' kahate haiM / (5) phira yaha nirNaya hotA hai ki 'parvata meM agni hai' / yaha 'nigamana' vAkya hai / ye pAMca avayava 'padArtha anumAna' meM (dUsaroM ko anumAna karavAne meM) Avazyaka hai / 'svArthAnumAna' jo hetu va nigamana do se hotA 3210
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA, paraloka, karma, Adi atIndriya padArtho kA nirNaya 'anumAna' pramANa se kiyA jA sakatA hai / itara darzano meM pramA (yathArthajJAna) ke kAraNa ko pramANa kahA gayA hai / kintu prAmANya kI bAta cale arthAt usakA jaba vicAra hotA hai taba use pramA kA dharma mAnA jAtA hai / kintu yaha kaise saMbhava hai? prAmANya to pramANa kA dharma hai / ataH 'pramANa' yaha jJAna kA karaNa nahIM, kintu svayaM 'jJAna' hai / ataH jainadarzana kA kathana hai 'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / ' naya aura nikSepa : vastu (padArtha) ko samagra rUpa se jJAna karane vAlA 'pramANa' jJAna hai va aMza rUpa se jJAna karane vAlA 'naya' jJAna hai / jaise ki cakSu se jJAna kiyA 'yaha ghaDA (maTakA) hai' yaha pramANa jJAna hai / yaha karAne vAlI cakSu yaha pramANa hai / vastu meM aneka dharma haiM, ye vastu ke aMza haiM / kyoMki ye dharma vastu meM kathaMcit abhinna bhAva se rahate hai, vAste inameM se pratyeka dharma vastu kA aMza huA / vastu yA padArtha meM bhinnAbhinna rUpa se (arthAt bhedAbheda saMbaMdha se) ananta dharma vidyamAna hai / ataH vastu yA padArtha ananta dharmAtmaka hai / kAraNa yaha hai ki vastu meM anekAneka 'guNa' aura vizeSatAe~ 2 32280
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi 'paryAya' tanmaya bhAva se rahate haiM / isake atirikta, yaha vastu jagat ke ananta padArtho ke sAtha kAraNatA, akAraNatA, kAryatA, akAryatA, sahabhAvitA - virodhitA, samAnatA, asamAnatA Adi apekSA se saMbaddha hai / una apekSAoM se usameM vaise vaise aneka dharma haiM / jaiseki dIpaka ke prakAza para vicAra kareM - isameM teja (jagamagAhaTa) pIlApana Adi guNa haiM / dIpaka tela kA hai, maNilAla kA hai, ghara meM hai ityAdi vizeSatAeM ye paryAya haiM / isI prakAra dIpaka meM andhakAra kI virodhitA hai, tela va battI kI kAryatA hai, vastu-darzana kI kAraNatA haiM ityAdi aparaMpAra dharma hai / / ye 'anvayI dharma' hai / anvayI dharma ve hote haiM jo vastu meM astitva saMbaMdha se baddha haiM | inhe svaparyAya kahate haiM / dIpaka tela kA kArya hai / pAnI kA nahI, isalie dIpaka meM pAnI kI kAryatA nahIM hai / vaise hI dIpaka meM zyAma rupa nahIM hai, zIta athavA kaThina sparza nahI hai...Adi / ye vyatirekI dharma haiM / inakA vastu se sambandha nAstika saMbaMdha hai / inhe para paryAya kahate hai / __ vaisI vaisI apekSAo se hI ina dharmo meM se kisI dharma ko yA aMza ko sanmukha rakhakara vastu kA jJAna karAne vAlA samartha 'nayajJAna' hai / udAharaNataH manu ahamadAbAda meM rahatA hai / yadyapi vaha bhArata meM bhI rahatA hai, gujarAta meM bhI rahatA hai, aura ahamadAbAda meM bhI kisI eka pola meM rahatA hai, tathApi yahAM anya nagaroM kI apekSA SOR 323
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ se vizeSataH 'ahamadAbAda' nagara kA ullekha kara jJAna kiyA gayA / yaha naya jJAna hai / ' isI prakAra manu ke anya dharma Ayu, kada, Arogya adhyayana Adi ko bhI yahAM lakSya meM nahIM likhA / nahIM to aisA kathana kiyA jAtA ki 'kumAra manu' yA 14 varSa kA manu yA 'tagaDA manu' ityAdi / ___ vastu meM kisI aika apekSA se nizcita hue aMza dvArA vastu kA hone vAlA bodha yA zAbdika vyavahAra 'naya' kahalAtA hai / naya sAta 7 naya : naya :- jaba 'naya' vastu ke aMza kA jJAna karAtA hai, taba yaha saralatA se samajha sakate hai ki usa aMza kA jJAna kisI dRSTi - bindu ke hisAba se hogA / ataH naya ko "dRSTi" bhI kahA jAtA hai / isake bheda utane ho sakate hai jitane vacana-prakAra hai / kintu adhika pracalita saMgrahaka bheda sAta hai :- 1 naigamanaya, 2 saMgrahanaya, 3 vyavahAra naya, 4 RjusUtra naya, 5 zabda sAMprata naya, 6 samabhiruDha naya, tathA 7 evaM bhUta naya / (1) naigamanaya :- pramANa vastu ko samagratA se grahaNa karatA hai, ataH kisI apekSA kI aura usakA dhyAna nahIM hotA / naya vastu ko usake aneka aMzoM meM se eka aMze ke rUpa meM dekhatA hai / ataH ER 32480
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakI dRSTi apekSA kI aura hotI hai / bhinna - bhinna apekSAoM se bhinna-bhinna naya jJAna hote haiM / sthUla apekSA se prAraMbha kA naigama nayajJAna hotA hai / sUkSma apekSA se uttara ke nayoM kA jJAna hotA hai / pratyeka padArtha meM sAmAnya aMza aura vizeSa aMza hote hai / jaiseki vastra anya vastroM ke samAna vastra sAmAnya hai / kintu eka aMgarakhe ke rUpa meM vastra vizeSa hai / yaha bhI bAda meM dUsare aMgarakhoM kI paMkti meM aMgarakhA~ sAmAnya hai / parantu sapheda hone ke kAraNa dUsare raMgIna aMgarakhoM kI apekSA se aMgarakhA vizeSa hai / isa prakAra pratyeka vastu sAmAnya rUpa bhI hai, va vizeSa rUpa bhI hai / isI sapheda aMgarakhe ko vizeSa rUpa se dekhA / kintu yahI sUtI hone ke kAraNa anya raMgIna aMgarakhoM ke sAtha sAmAnya rUpa hai / __sUtI ke rUpa meM rezamI aMgarakhAM kI apekSA yaha aMgarakhA vizeSa hai / isameM bhI dUsare rezamI aMgarakhoM kI dRSTi se vaha sAmAnya hai / kintu vizeSa silAI ke rUpa meM vizeSa hai / isa prakAra padArtha meM kitane hI sAmAnya va vizeSa hai / usa usa apekSA se padArtha aneka sAmAnya rUpa hai, aura aneka vizeSarUpa hai / isa kArya ko naigama naya karatA hai / naigama = naika gama / nai = aneka, gama = bodha, aneka bodha arthAt aneka sAmAnya aura aneka vizeSa rupoM se jJAna yaha naigama naya dvArA jJAna hai / itanA avazya hai ki eka samaya meM - 3250
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI amuka sAmAnya yA amuka vizeSa rUpa se hI naigamanaya jJAna hogA / (2) saMgraha naya :- yaha vastu ko kevala sAmAnya rUpa se jAnatA hai, jaiseki 'moha kyoM karate ho? aMta meM saba kucha nAzavaMta hai / ' yahAM samagra ko eka 'nazvara-sAmAnya' ke rUpa jAna liyA hai, yaha saMgrahanaya jJAna hai / 'jIva kaheM yA ajIva, saba kucha sat hai / ' 'kyA tijorI, kyA baMgalA, saba kucha nazvara haiM / ' 'vaTa kaho yA pIpala, saba vana haiM / ye saba udAharaNa saMgraha-naya ke hai / ' saMgrahanaya vizeSa ko nagaNya ginatA hai / isake mata meM sAmAnya hI vastu hai / (3) vyavahAranaya :- yaha loka - vyavahAra ke anusAra vastu ko kevala vizeSarUpa se jAnatA hai / isakI mAnyatA hai ki mAtra sAmAnyarUpa se koI sat vastu hai hI nahIM / jo vyavahAra meM hai, upayoga meM AtA hai vaha vizeSa hI sat hai / jagata meM vaTa, pIpala, babUla Adi meM se koI bhI na ho, kyA aise vRkSa jaise koi padArtha hai? nahIM / jo hai so vaTa hai, yA pIpala hai, yA babUla Adi hai / ataH vizeSa hI vastu hai / (4) RjusUtra naya :- isase bhI adhika gaharAI meM jAkara yaha RjusUtra naya 'Rju' arthAt sarala 'sUtra' se vastu kA jJAna karatA hai | jo vastu vartamAna ho aura apanI hI ho, use hI yaha vasturUpa meM svIkAra karatA hai / jaise ki guma ho gae athavA lUTe gae dhana 30 32680
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko dhana nahIM, 'parantu isa samaya vidyamAna zeSa dhana kI mAtrA ke AdhAra para kahA jAyagA ki mere pAsa itanA dhana hai / ' isI prakAra kisI kI dekharekha adhInatA samAja meM die gae dhana ke AdhAra para nahIM, kintu apane svAmitva ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki 'maiM sahastrapati hUM, lakhapati hu~' Adi / yaha RjusUtra naya kA jJAna haiM / (5) zabda (sAMprati) nayaH- isase bhI gaharAI meM jAkara zabda naya vastu ko jaba taka vaha samAna liMga 'vacana - vAlI hotI hai taba taka hI usa rUpa meM jAnatA hai / liMga aura vacana ke bhinna hone para vastu bhI bhinna ho jAtA hai aisA mAnatA hai / jaise ki ghaDA, kalaza aura kuMbha samAna vastu hai / ghar3I, luTiyA gAgara ye inase pRthak vastue~ hai / prasaMgavaza isa vivakSA se bhinna svarUpa kA bodha athavA vyavahAra hotA hai aura vaha zabdanaya kA viSaya hai / jaise ki yaha patnI nahIM, dAra hai, kyoMki purUSa jaisI hai / 'isI prakAra ghaTI yA choTA ghaTa (yA ghar3A) hI hai / to bhI kahA jAtA hai' yaha ghar3A kyoM lAe? mujhe to ghaTI kI jarUrata hai / (6) samabhirUDha naya :- isa naya kI mAnyatA hai ki vastu meM abhI yA pahale - pIche zabdArtha ghaTita hotA ho, tabhI use vastu ke rUpa meM svIkRta kiyA jAya / udAharaNataH kisI bAlaka kA indra nAma rakhA haiM, parantu vaha vAstavika indra nahIM / yathArtha indra to devatAoM kA svAmI hai, kyoMki 'indra' zabda kA artha hai 'indana yukta' 22 3278
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt aizvaryasampanna / yaha artha devendra meM hI ghaTita hotA hai / indra prabhu ko merUzikhara para le jAtA hai / 'indra' kA yaha jJAna yA vyavahAra samabhirUDha naya kA haiM / alabattA indra ke siMhAsana para baiThI huI indana = aizvarya saMpanna avasthA - vAlA abhI nahIM hai kintu pahale aisI avasthavAlA thA hI, vahI vyakti prabhu ko mahAzikhara para le jAtA (7) evaMbhUta naya :- yaha naya aura adhika gahanatA meM praveza karatA hai / isake anusAra vastu ko usake vAcaka zabda meM tabhI sambodhita karanA cAhie jaba zabda kA artha vartamAna meM usameM ghaTita ho rahA ho, nahIM ki vastu meM zabdArtha pahale ghaTita hotA thA, itane mAtra se atItakAla meM artha ghaTita hotA thA / yaha AdhAra isa naya ko svIkArya nahIM / jaiseki 'indra cakravartI kI apekSA se bhI adhika vaibhavazAlI samrATa hai / ' isa meM indra kA jJAna evaMbhUta naya ke anusAra ho rahA hai / kyoMki devasabhA meM siMhAsana para indratva ke, ezvarya ke sAtha virAjamAna hI devarAja ko indra ke rUpa meM samajhA jA rahA hai / isI prakAra rasoI ke samaya 'ghI kA DabbA lAo' (arthAt ghI se bharA huA DabbA lAo) yaha bAta jo kahI jAtI hai yaha evaMbhUta naya kI apekSA se / kyoMki vahAM tAtparya ghI se bhare hue hI Dabbe se hai, ghI ke khAlI Dabbe se nahIM / (pahale dhI DAlA jAtA thA, kintu aba khAlI hai aise ghar3e kA bodha yadi isa prakAra karAyA jAya ki 'yaha ghI kA ghar3A choTA hai', to yaha samabhirUDha naya kA jJAna 2 3280
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA / ) isa prakAra vastu vahI kI vahI rahane para bhI bhinna bhinna apekSAo se amuka amuka nizcita prakAra se bodha hotA hai, aura tadanusAra vyavahAra bhI kiyA jAtA hai, yaha vibhinna nayo ke ghara kA hai / padArtha para, dravya para, paryAya para, bAhya vyavahAra para, athavA AMtarika bhAva para dRSTi rakhakara bhinna bhinna nayoM kA pravartana hotA hai / uparyukta sAta nayoM kA saMkSepa zabdanaya arthanaya, athavA dravyArthikanaya - paryAyArthikanaya, yA nizcayanaya-vyavahAranaya ityAdi rUpoM meM ho sakatA nikSepa : eka hI nAma alaga alaga padArtho ke lie prayukta hotA hai | 'jaise - 1. kisI bAlaka kA nAma rAjAbhAI rakhA gayA hai / use rAjA ke nAma meM saMbodhita kiyA jAtA hai / isa prakAra 2. rAjA ke citra ko bhI rAjA kahA jAtA hai / 3. kabhI kabhI rAjA ke putra ko bhI rAjA kahA jAtA hai / jese yaha pitA kI apekSA savAyA rAjA hai / ' 4. vAstavika rAjA ko bhI rAjA kahate hai / isa prakAra rAjA kA sthApana (i) kevala nAma meM athavA (ii) AkRti meM, athavA (ii) kAraNa dravya meM bhI hotA hai / rAjatva ke bhAva meM to hotA hI hai | jaina zAstra meM ise nikSepa kahate haiM / nikSepa sAmAnyataH cAra prakAra ke hote haiM /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepa eka prakAra kA vastu kA vibhAga hai / pratyeka vastu ke kama se kama cAra nikSepa, cAra vibhAga paDate haiM / jaise ki nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, dravyanikSepa, bhAvanikSepa / (1) nAmanikSepa :- arthAt (i) amuka nAma kA padArtha, yA (ii) nAma jaiseki indra nAma kA bAlaka, athavA (ii) indra yaha nAma / isI prakAra jainatva ke kisI bhI guNa vihIna nAmamAtra se jaina, athavA 'jaina' yaha nAmaH nAma nikSepa se jaina hai / / (2) sthApanA nikSepa :- arthAt mUla vyakti kI mUrti, citra, phoTo Adi, yA AkRti / yaha mUrti Adi meM mUla vastu kI sthApanA arthAt dhAraNA kI jAtI hai / jaise mUrti ko lakSya kara ke kahA jAtA hai : 'yaha mahAvIra svAmI hai' / nakze meM kahA jAtA hai 'yaha bhArata deza hai', 'yaha amerikA hai' ityAdi sthApanA nikSepa se vyavahAra hai / (3) dravya nikSepa :- dravyanikSepa kA artha hai mUla vastu kI pUrvabhUmikA, kAraNa-avasthA athavA uttara avasthA kI upAdAna (AdhAra) rUpa vastu, yA citta ke upayoga se rahita kriyA / jaise ki bhaviSya meM rAjA hone vAle rAjaputra ko kisI avasara para 'rAjA' kahA jAtA hai, vaha dravyarAjA hai | tIrthaMkara hone vAlI AtmA ke viSaya meM tIrthaMkara banane se pahele bhI 'merU para tIrthaMkara kA abhiSeka hotA hai' ityAdi vacana kahe jAte haiM / athavA jaba samavasaraNa para baiThakara tIrtha kI sthApanA nahIM kara rahe hai / kintu vihAra kara rahe haiM, taba bhI unhe 0 3300
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara kahA jAtA haiM / yaha tIrthaMkara avasthA kI upAdAna bhUta athavA AdhArabhUta vastu hai / isI prakAra caMcala citta se kiyA jAne vAlA pratikramaNa yaha dravyapratikramaNa hai, dravya Avazyaka hai / (4) bhAvanikSepa :- nAma vizeSa kA artha yAnI bhAva, vastu kI jisa avasthA meM ThIka prakAra se lAgU ho, usa avasthA meM vastu ko bhAvanikSepa meM mAnA jAtA hai / jaise ki samavasaraNa meM dezanA de rahe haiM, taba tIrthaMkara zabda kA artha yAnI bhAva 'tIrtha ko karane vAle, dezanA dekara tIrtha ko calAne vAle yaha lAgU hotA hai / ataH vaha tIrthaMkara bhAvanikSepa meM gine jAte hai / sAdhutva ke guNoM vAlA sAdhu, 'deva-sabhA meM siMhAsana para aizvarya-samRddhi se zobhAyamAna indra' Adi bhAva-nikSepa meM hai / yahAM jaise 'dravyanikSepa' kAraNabhUta padArtha meM prayukta hotA hai vaise hI bilakula kAraNa bhUta nahI, kintu AMzika rUpa se samAna dikhAyI dene vAlI tathA usa nAma se saMbodhita guNarahita milatI-julatI vastu meM bhI prayukta hotA hai / jaise ki abhavya AcArya bhI 'dravyaAcArya' hai / prAtaHkAla kie jAne vAlA dAtuna snAnAdi bhI dravyaAvazyaka eka vyakti meM bhI cAroM nikSepa ghaTita ho sakate hai / zabdAtmaka nAma; yaha nAmanikSepa hai / AkRti; yaha sthApanAnikSepa hai / kAraNa bhUta avasthA; yaha dravya nikSepa hai / usa nAma ki bhAva avasthA; yaha 3318
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanikSepa hai / pratyeka padArtha ke cAra nikSepa to hote hI hai kintu kucha padArtho ke adhika bhI hote hai / jaise ki, loka ke kSetraloka kAlaloka, bhavaloka Adi nikSepa bhI hote haiM / aisA varNana kiyA jAtA hai ki 'jIva va jar3a padArtha loka meM rahate haiM, aloka meM nahIM' yahAM 'loka' kA Azaya hai kSetraloka / 'jIva' ajJAna ke kAraNa loka meM bhramaNa karatA hai, yahAM 'loka' se abhipreta hai bhava / / anekAntavAda (= syAdvAdaHsApekSavAda) : jaina darzana anekAntavAdI darzana hai, kintu anya darzanoM ke samAna ekAntavAdI nahIM hai / ekAnta kA yaha tAtparya hai ki vastu meM jisa dharma kI bAta prastuta ho, mAtra usI dharma ke hone kA nirNaya yA siddhAMta, tathA usake pratipakSI sat bhI dharma kA niSedha yA inkAra / anekAnta kA abhiprAya yaha hai ki vahAM usa dharma kA astitva hone kA tathA anya apekSAoM se ghaTita honevAle usake pratipakSI dharmo kA bhI astiva hone kA nirNaya yA siddhAMta / yahAM pUrvajanma kA smaraNa hotA hai isase sUcita hotA hai gatajanma meM jo AtmA thI, vaha AtmA hI yahAM hai / ataH siddha hai ki deha nAzavaMta hai / kintu AtmA avinAzI hai / aba ekAntavAdI nyAyAdi darzana AtmA ko anitya 32 332
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM mAnegA, cAhe pUrvakI mAnava-AtmA naSTa ho aba devaAtmA huI / anekAnta kA tAtparya yaha hai ki usa dharma ke hone kA evaM dUsarI apekSA se ghaTamAna isakA pratipakSI dharma bhI hone kA nirNaya yA siddhAnta | jaise kI ekAntavAdI ke matAnusAra 'AtmA nitya hai arthAt nitya hI haiM, anitya hai hI nahIM / ' anekAnta vAdI ke matAnusAra 'nitya' bhI hai 'anitya' bhI hai, arthAt nityAnitya hai / dhyAna meM rahe : yaha anekAnta vAdi paristhiti kisI bhI prakAra se saMzaya-avasthA yA anizcita-avasthA nahIM haiM, parantu nizcita, asaMdigdha avasthA hI hai / kyoM ki donoM meM se nitya honA bhI nizcita aura dRDha rupa se hai hI, tathA anitya honA bhI nirNIta aura asaMdigdha rupa se hai hI / prazna:- eka hI vastu nitya bhI ho aura anitya bhI, kyA yaha bAta paraspara virodha vAlI nahI? virUddha dharma eka sAtha kaise raha sakate uttara:- vastu ke do rUpa hai (1) mUlarUpa tathA (2) avasthA rUpa / vastu mUla rupa se kAyama rahatI hai, arthAt nitya hai, sthira hai, phira bhI avasthA rUpa se kAyama nahIM, sthira nahIM, anitya hai / jaise svarNa; svarNa ke rUpa meM sthira rahatA haiM / tathApi gullo ke rupa meM yA kaDe ke rupa meM kAyama nahIM rahatA, yaha bAta spaSTa draSTigocara hotI hai / sonA avasthA rupa se parivartita hotA rahatA hai / dUsare zabdo meM vaha avasthA rupa meM anitya hai / alabatA nityatva aura anityatva viruddha 30 3330
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai veM eka hI apekSA se virUddha hote hue hI sthAna meM nahIM raha sakate / kintu bhinna-bhinna apekSA se eka hI sthAna meM sAtha raha sakate hai / ataH virUddha nahIM hai / dRSTAnta rUpa meM pitRtva aura putratva vaise paraspara viruddha hai / pitA, yaha putra nahIM / putra yaha pitA nahIM, pitRtva aura putratva aura putratva eka hI vyakti kI apekSA se eka vyakti meM eka sAtha rahane kA saMbhava nahIM hai / kintu bhinna bhinna vyakti kI apekSA se ye donoM dharma eka hIM meM sAtha raha sakate hai / ___rAma akele dazaratha kI apekSA se putra va pitA donoM rUpa meM nahIM the / kintu dazaratha kI apekSA se putra to the hI na? evaM lavakuza kI apekSA se pitA bhI the na? isa prakAra rAma meM pitRtva aura putratva donoM sAtha sAtha the / isI taraha svarNa; mUla svarNadravya kI dRSTi se nitya (kAyama) haiM, kintu kar3epana, kaMThIpana Adi kI apekSA se sthira nahIM, anitya hai isa prakAra svarNa meM nityatva aura anityatva donoM hai / vastu meM amuka amuka apekSAoM se hI vaise vaise dharma rahate hai; ata eva una dharmo kA darzana evaM pratipAdana una una apekSAoM ke AdhAra para hI saccA ho sakatA hai; kintu usase atirikta hI galata apekSA se nahIM / anya apekSA se to anya dharma kA astiva kahanA par3egA / 2 33488
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise ki AtmA jIva ke rUpa se hI nitya hai, kintu manuSya ke rUpa se nitya nahI, kAyama nahIM, manuSya kI apekSA se to use asthira anitya hI mAnanA hogA / isa prakAra alaga alaga apekSA se alaga alaga dharma eka hI vastu meM raha sakate haiM, unameM paraspara viruddha dikhAI paDanevAle dharma bhI ho sakate haiM / udAharaNArtha pAnI se AdhA bharA huA gilAsa bharA bhI hai aura khAlI bhI hai / tIsarI U~galI choTI bhI hai aura baDI bhI hai / ataH ekAntarUpeNa eka hI dharma kA Agraha rakhanA mithyA hai / tAtparya yaha hai ki vastu 'nitya' hai, 'eka' hai Adi kathana nirapekSa rUpa se nahIM, athavA sabhI apekSAoM se nahIM, kintu 'kathaMcit' arthAt kisI eka apekSA se / isa anekAMtavAda siddhAMta ko 'kathaMcidvAda', 'syAdvAda', 'sApekSavAda' bhI kahate haiM / 'syAd' arthAt kathaMcit arthAt amuka apekSA se usa dharma yA paristhiti kA pratipAdana syAdvAda hai / samajhanA-dekhanA athavA bolanA yaha ekAnta dRSTi se nahIM kintu anekAMta dRSTi se pramANika hotA hai / ataH anekAntavAdI kA siddhAMta pramANika hai / jainadarzana anekAntavAdI hai, syAdvAdI hai, sApekSatA ke siddhAMta ko mAnane vAlA hai / kucha samaya pUrva hue vaijJAnika AinsaTAina ko bhI paryApta zodha ke pazcAt aMta meM Principle of Relativity (sApekSatA ke siddhAMta) kA nirNaya va pratipAdana karanA par3A thA / 3350
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvya : yathArtha darzana tabhI hotA hai jaba vastu mAtra ko sApekSa dRSTi se dekhA jAya / kyoMki vastu kA sabaMdha aneka padArtho ke sAtha saMbaMdha hotA hai / isI prakAra vastu meM mUla svarUpa aura navIna-navIna avasthAMe arthAt dravyatva aura paryAya ye do sthitiyAM hotI haiM / dravya kI apekSA se padArtha dhruva rahatA hai aura paryAya rUpa se utpanna hotA hai tathA naSTa nAza ko prApta) hotA hai / vastra pahale dhAna ke rUpa meM thA / aba usake koTa, kamIz2a Adi 'kapaDe' silAe gae~ / vastra vastradravya ke rUpa meM to sthira rahA, parantu dhAna-paryAya ke rUpa meM nAza huA aura koTa-kamIja AdiparyAya rUpa se utpanna huA / ___ manuSya karmacArI-paryAya ke rUpa meM se haTA aura adhikArI-paryAya ke rUpa meM pragaTa huA / yahAM bhI vaha manuSya dravya ke rupa meM kAyama rahA, paryAya rupa meM parivartita huA / vastu uttarottara kSaNoM meM vastu - rupa meM to vidyamAna rahI / kintu dUsarI kSaNa meM dUsarI kSaNa kI vastu banI, isa kSaNa kI vastu nahIM rahI / isa taraha paryAya rupa se vastu kA utpAda aura vinAza hai, dravya-rUpa meM usakA dhrauvya, sthairya rahatA hai / yaha sAmAnya udAharaNa hai, vAstava meM pratyeka padArtha kSaNabhaMgura hai, 2 3368
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha bAta bhagavAna ne apane kevalajJAna se dekhI hai tathA yaha bhagavAna ko dhyAna dvArA anubhava kI huI hai / AjakA vijJAna bhI yahI batAtA hai ki pratyeka aNu meM nihita paramANu pratyeka kSaNa meM utpanna hote hai aura naSTa bhI hote hai, to bhI vastu svarUpa se vaisI hI dikhatI hai / jo bAhara se dikhatA vaha dhrauvya hai tathA andara se jo utpanna hotA hai va jo aMtarmagna hotA hai yaha utpAda, vyaya hai / yaha sthiti samasta vizva meM hai / vidyamAna mAnA jAne vAlA AkAza bhI ekAnta rUpa se mAtra nitya hI nahIM hai, vaha anitya bhI hai / jaise ki AkAza ghaTAkAza rupa se, paraba (pyAU) AkAza rUpa se anitya hai / jaba pyAU kI jhoMpar3I banAyI gayI, taba utane parimANa kA pyAu- jhoMpar3I AkAza nayA utpanna huA / jaba vaha jhoMpar3I TUTa gayI vastu nahIM, ataH kahA jAtA hai ki AkAza hI usa rUpa meM utpanna aura naSTa huA / AkAza rUpa meM vaha sthira hai / vizva ke pratyeka padArtha meM utpAda-vyaya- dhrauvya kI mahAsattA vyApta hai / saptabhaMgI : vastudravya meM ananta paryAya, ananta dharma vidyamAna haiM ataH vastu ananta paryAyAtmaka, anaMta dharmAtmaka hotI hai / ve dharma amuka-amuka apekSA se hote haiM, dUsarI apekSA se nahIM hote hai / isa apekSA para 32 33780
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAta prakAra ke prazna khar3e hote hai / ina sAtoM prakAroM ko 'saptabhaMgI' kahate haiM / pahale vastu ke apane dravya-kSetra-kAla-bhAva arthAt dar3a (dravya), sthAna, samaya aura guNadharma kA vidheya svarupa meM vicAra kareM tathA inase viparIta niSedhya svarUpa se vicAra karoM, donoM svarupa vastu ke sAtha saMlagna haiM / udAharaNa : ghar3A eka vastu hai / isake sAtha svadravya (upAdAna)svakSetra-svakAla-svabhAva kA sambandha hai / kintu vaha dravya ke sAtha vidheya rUpa meM yAnI astitva rupa meM, yAnI paraspara saMlagna yAnI anuvRtti rupa meM saMbaddha hai / arthAt yaha svadravya-miTTI Adi ghaTamaya hai / ghar3e ke sAtha paradravya, parakSetra,parakAla, parabhAva kA bhI sambandha hai | kintu vaha dravya ke sAtha nAsti rupa meM, niSedhya rupa meM, pRthak rUpa meM, vyAvRtti rUpa se hai arthAt ye ghaTa se sarvathA aspRzya haiM / kisI eka ghar3e kA svadravya miTTI hai, svakSetra rasoI ghara hai, svakAla kArtika mAsa hai, svabhAva lAla, bar3A, mUlyavAna Adi hai / kyoMkI ghaDA mRtikAmaya hai, rasoI ghara meM hai, kArtika mAsa meM vartamAna hai, tathA vaha svaMya lAla hai, baDA hai Adi / ye saba svadravyAdi vidheya hai / isake viparIta ghaDe kA 'paradravya' sUtra (dhAgA) hai, 'parakSetra' chata hai, 'parakAla' mArgazIrSa mAsa hai, 'parabhAva' kAlA choTA sastA Adi 32 33880
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM / 'para' mAne apanA (sva) nahi, kyoMki ghar3A dhAge kA nahIM hai, chata para nahIM hai / mArgazIrSa mAsa meM nahIM hai, kAlA choTA Adi nahIM hai / ataH dhAgA Adi ghaDe ke paradravya, parakSetra Adi hai / ghaDe ke sAtha vyAvRtti saMbaMdha se sambaddha hai / pra.- para paryAya apane kaise? u.- jaise svaparyAya apane hai vaise paraparyAya bhI apane hI hai / vaha isa prakAra, :- 'miTTI kA dhaDA dhAge kA nahIM hai / ' isa para pUchA jAe - 'miTTi kA kauna?' to kahanA hogA - 'ghaDA' / 'dhAne kA kauna nahIM?' to kahanA hogA 'ghaDA' / ghaDe meM miTTI anuvRtti saMbadha se saMbaddha hai | ghaDe meM dhAge vyAvRtti saMbaMdha se saMbaMdha hai / tAtparya; svaparyAya paraparyAya ghaDe ke sAtha hI saMbaddha hai, eka anuvRtti saMbaMdha se, dUsarA vyAvRtti saMbaMdha se, lekina donoM hai ghaDe ke / aba ye svadravyAdi tathA paradravyAdi vidheya aura niSedhya sambandha se ghar3e ke hI dharma hai / ataH ina do prakAra ke saMbandhiyoM ki apekSA se sAta prazna prastuta hote haiM / ____1. svadravyAdi kI apekSA se ghar3A kaisA hai? kahA jAyegA ki 'asti' arthAt 'sat' / miTTI kA ghaDA hai? hai / 2. paradravyAdi kI apekSA se ghar3A kaisA hai? uttara hogA 'nAsti' 2 3398
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. ghar3A svadravyAdi tathA paradravyAdi kI kramazaH apekSA se kaisA hai? uttara hogA 'asti aura nAsti' / 4. eka sAtha donoM apekSAoM se ghar3A kaisA? 'avaktavya' / arthAt jisako eka zabda se paricaya na diyA jA sake, pahacAna na kI jA sake / yadi sat kaheM to donoM apekSAoM se sat nahIM hai / isI taraha donoM apekSAoM se asat bhI nahIM hai / taba sat-asat bhI nahIM kahA jA sakatA / kyA vaha svadravya, paradravya donoM apekSAoM se sat hai? nahiM / to kyA asat hai? nahIM / arthAt donoM saMyukta apekSAoM se na to sat hai aura na asat? kevala svadravyAdi kI apekSA se bhI sat asat nahIM, paradravyAdi kI apekSA se bhI sat asat nahIM / ataH eka sAtha donoM kI apekSA se kyA kathana kiyA jAya? yaha vicAraNIya ho jAtA hai / tAtparya yaha hai, ki vaha avAcya hai, avaktavya 5. ghar3A kramazaH svadravyAdi aura ubhaya-apekSA se kaisA haiM? taba kahanA par3egA ki asti (sat) aura avyaktavya / 6. ghar3A kramazaH paradravyAdi tathA ubhaya apekSA se kaisA hai? nAsti (asat) aura avaktavya / 7. ghar3A kramazaH svadravyAdi, paradravyAdi tathA ubhaya apekSA se kaisA hai? - asti, nAsti aura avaktavya / 32 340
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAMza yaha hai ki ghaTa meM astitva nAstitva (sattva, asattva) donoM dharma vidyamAna haiM, kintu veM bhinna bhinna apekSA se haiM / jisa samaya sat hai usI samaya asat bhI haiM / prasaMgavaza cAhe hama akele sat kA pratipAdana kareM, kintu aisA yaha samajhakara hogA ki asat bhI haiM / isakA artha yaha hai ki padArtha ko sat kahanA kisI apekSA se hai / isa apekSA ke bhAva ko sUcita karane ke lie 'syAt' pada kA prayoga hotA hai / kahA jAtA hai ki ghar3A syAt sat hai, parantu sat to nizcita hai hI / isa nizcitatA kA bhAna karAne ke lie 'eva' pada kA prayoga kiyA jAtA hai / (eva = hI) aba pratipAdana kA antima rUpa yaha hogA- 'ghaTaH syAt asat evaM' -ghaDA kathaMcit asat hai hI / zeSa ke pratipAdana bhI isa prakAra hote hai / ise saptabhaMgI kahate haiM / isa prakAra kI saptabhaMgI sat asat ke samAna 'nitya-anitya', 'choTA-bar3A', 'upayogI-nirupayogI', 'mUlyavAna-sAdhAraNa' Adi ko lekara bhI hotI hai / ina saba sthAnoM meM bhinna-bhinna apekSAe~ kAma karatI haiM / udAharaNataH, ghaTa dravya kI apekSA se nitya aura paryAya kI apekSA se anitya hai hI / ghaDA; baDA ghaDA bhI hai,choTA bhI hai / ghaTI kI apekSA se ghaDA bar3A hai, koThI kI apekSA se choTA hai / pAnI 500 34188
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharane kI apekSA se upayogI hai, ghI athavA dUdha bharane kI apekSA se nirupayogI hI hai / apekSA kA ullekha na bhI kiyA jAe to bhI use adhyAhAra se samajha lenA cAhie / ataH sApekSa vacana saccA hotA hai, nirapekSa nahIM / kahA bhI hai ki 'vacana nirapekSa vyavahAra mithyA hotA hai, vacana sApekSa vyavahAra saccA hotA hai / jinavacana kI upekSA vAlA vyavahAra, yA kriyA asatya mithyA haiM jinavacana kI apekSA rakhane vAleM, vyavahAra aura kriyA satya hai, samyag hai / jinavacana anekAntavAdI hai; sApekSavAdI hai / ataH anekAntavAda (sApekSavAda) kA anusaraNa karane vAlA kathana hI satya haiM / anuyoga : 'anuyoga' arthAt vyAkhyAna, varNana, nirUpaNa / jainazAstro meM aneka viSayoM para vyAkhyAna upalabdha haiM / inheM cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / ataH anuyoga mukhyataH cAra hai :- dravyAnuyoga, gaNitAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga / 1. dravyAnuyoga :- jisameM jIva, pudgala Adi dravyo kA nirUpaNa hai / jaise ki karmazAstra, sanmatitarka Adi darzanazAstra, sthAnAMga sUtra, lokaprakAza, prajJApanA sUtra, tattvArtha mahAzAstra, vizeSAvazyaka bhASya Adi / 034280
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. gaNitAnuyoga :- jisameM ginatiyoM ke bhAMge, mApa Adi kA varNana hai / jaise ki sUryaprajJapti, kSetrasamAsAdi / 3. caraNakaraNAnuyoga :- jisameM cAritra aura AcAra-vicAra kA varNana hai / jaise AcArAMga, nizItha, dharmasaMgraha, zrAddhavidhi, AcArapradIpa Adi / 4. dharmakathAnuyoga :- jisameM dharmapreraka kathAoM dRSTAntoM kA varNana hai / jaise ki jJAtA adhyayana, Agama, samarAditya-caritra, triSaSThizalAkA puruSa caritra Adi / 02 3430
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ malatA-kRpaNatA durbalatA parAdhInatA. ajJAna nidA tarAya zAmAta OLDHE ILl. nAtavA KAyara nImma ucca ananta TILLil aMdhApana ADKIC AtmA evaM kameM citra paricaya madhya bhAgameM zudha vakapI AtmA hai| asaMta jJAmAdi AtmAke ATha guNa hai| jJAnAvaraNIyAdi ATha karmake bAdala payehae hai| isase AtmAke guNa dasa gaye haiM, aura akSAna nidrA Adi doSa prakaTa kapame dikhate hai| saMsArakI sA avasthAeM kamoka prabhAlase hai| 1. AtmA aura karma nAma yaza surava deardhApatra karma 'Aka AL I maTA sthita ArAdhya / durava yaza varSamAvA . naI rAga. janma-mRtya)
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. karma cakra S sADiI 20bTD MISHRAM
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ chan2 dvIdraya priimiy| catuziniya paMcandriya jIva vijJAna manuSya mArakI UPD 62 Cat A 4 3. jIvavijJAna aaos SANI . . 90 10
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. ajIva tattva gati sahAya dRSTAnta E pulAritakAya kASTa
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. navatattva-jIva sarovara nirjarA kSamA-jamatA puNya-pApakA pAnI bhApa banakara uDatA hai nirjarA puNya-zudhdha pAnI pApa-azudhdha pAnI navatatva mokSa rep PRIL-PIAS-PTA UpIn-poe jIva-sarovara avirali
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.navatattva SARA nirjarA ajIba Azva saMbara 1-jIva-ra-ajIva-3-puNya.4-pApa 5-Azrava-6-saMvara--baMdha-8-nirjarA.-mokSa
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. karma kA bandhana jIva mRta zarIra sahita zarIra
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ bit (R) / (2) zIlavata (1) dAna 8. cAra dharma APRIL hp (C) LTIES dharma
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. guru tattva sle
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.saMvara tattva Com monwww saMvara Ihh parisaha samiti Namo Ball FACHARYA SHRINAI SHRI AANA Kope Rang R ECHARMENDIR NEWS
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRti jaina dharma kA paricaya jaina dharma kA paricaya (hindI AvRtti) pa.pU. AcArya deva bhImA vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA 42-42 sAloM taka sAptAhika 'divya darzana' patra kA Alekhana karake pUjya AcAryazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAne jana-jana meM sadjJAnakI jyota pragaTAi haiN| unake pAvana hastoM se likhita 100 se bhI adhika pustako meM jAne - mAne vAlA eka pustaka yAnI 'jaina dharma kA paricaya' / isa pustaka kI hindI, iMgliza evaM gujarAtI bhASA meM milAkara Aja taka 4 lAkha se bhI adhika pratiyA~ bIka gai haiN| jaina dharma kI 'mInI yunivarsITI' kahalAtI isa pustaka meM... + jagat kA sarjanahAra kauna haiM ? + Akhira jIvana meM dharma kI jarurata kyoM ? + navatattva evaM jIvavicAra / + kyA koI AtmA 'sarvajJa' ho sakatA haiM ? + karma vijJAna kI saralatama samaja / + zrAvako kI dinacaryA evaM sAdhudharma / dhyAna aura adhyaatm| ityAdika jaina dharma ke vividhaviSayoM kA saMkSipta meM kintu spaSTa nirupaNa kiyA gayA haiN|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa pustaka ko par3hane se lAbha par3hane vAle ko sarvaprathama lAbha yaha hai ki usako bAta kA bhAna hogA kijainadharma meM sikhAe jAne vAleM tattvakitanI adhikamAtrA meM gambhIra artha vAleM, advitIya aura asAdhAraNa haiM tathA kaisI mArgasUcaka vizeSatAoM se sampanna hai| isase mAnavajIvana kI itikartavyatA kA bhI jJAna hotA hai| dUsarA lAbha yaha hai ki Arya saMskRti jaina dharma aura isake zAsana saMsthApaka tIrthaMkara bhagavAna ke prati asIma sanmAna utpanna hogaa| vaha uttama rIta se jIvana vyatIta karane meM upayogI siddha hogA, sAtha hI yaha bhI samajha meM A jAyegA ki bhautika vijJAna kI apekSA AdhyAtmika jJAna kitanA bar3hiyA, jIvana meM saccI zAMti, sphUrti tathA samRddhi pradAna karane vAlA aura bhavya tattvadRSTidAyI hai| kumArapAla vI. zAha ISBN: 978-81-925531-7-7 97881921553177|| Rs:100.00