Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIyazovijayaupAdhyAyaviracita dvAtriMzad dvAtriMzikA prakaraNa bhAga prakAzaka * aMdherI gujarAtI jaina saMgha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AdinAthAya namaH | mahopAdhyAyazrI yazovijyagaNi viracita muni yazovijayaracita nayalatATIkA-dhArnAizikAprakAzavyAkhyA alaMkRta hAtrizalAniMzika praNa (bhAga 4) * divyAziSa 0 vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * kRpAdRSTi che siddhAntadivAkara gItArthaziromaNi gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * nalatATIkAkAra + dhArnAizikAprakAzavyAkhyAkAra + saMpAdaka * padmamaNitIrthoddhAraka pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya 0 prakAzaka 0 aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazALA 106 esa.vI.roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-56
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMzodhaka pUjya AcAryadeva zrImad kulacandrasUrIzvarajI mahArAja pUjya paMnyAsapravarazrI puNyaratnavijayajI gaNivara Adi ( prathama AvRti * * vi.saM.2059 0 0 500 nakala * * mUlya 250 rUA. 0) * sarva hakka zramaNapradhAna zrI jaina saMghane AdhIna caturtha bhAganI mArgadarzikA graMthasamarpaNa prakAzakIya phuraNA pakSAtikAnta (prastAvanA) -pU.paM.zrI muktidarzanavijayajI gaNIvara 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra viSayamArgadarzikA dhArnAizikAnI nayalatA TIkAmAM upayukta digambara- sAhityanI sUci dvatrizalAtrizikA grantha bhAga-4 935-1266 * prAptisthAna :- (1) prakAzaka (2) divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA, ji.amadAvAda-387810 aMdherI gujarAtI jaina saMghanA jJAnakhAtAnI rakamamAMthI A graMthanuM prakAzana thayuM che. tethI gRhasthoe jJAnakhAtAmAM tenuM mUlya jamA karAvI pustakane mAlikImAM rAkhavuM. mudraka: zrI pArtha komyuTarsa pa8, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-8. phona : 38912149 Jain Educatiematoma - For private Personarose my www.jaimellorary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA samarpaNa * paramapUjya dirghadarzI pravacanaprabhAvakavareNya padmamaNitIrthoddhAraka jinazAsanaupAsanAnimagna priya-parimita-pathya vANInA svAmI mArA utkarSamAM mahattvano bhAga bhajavanAra bhavodadhitAraka sadgurudeva paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivarazrIne sAdara savinaya sabahumAna samarpaNa kRpAkAMkSI zizu yazovijaya 3
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA // IlamiMDanazrI AdinAthAya nama: // prakAzakIya skaraNA navanirmANa, punarnimANa ane jIrNoddhAra- A traNeya lAbha ekIsAthe amane prApta thayela che teno AnaMda amArA hRdayamAM koI anero ja che. AthI navA ja ullAsathI ane umaMgathI ame nUtana saMskRta vyAkhyA ane gujarAtI vivecanathI suzobhita svopajJavRttisahita "kAnniza dvAciMzakA prakaraNa" nAmanA graMtharatnane caturvidhazrIsaMghanA karakamalamAM samarpita karI rahyA chIe. 2800 karatAM vadhu pAnAno A mahAgraMtha ekI sAthe ATha bhAgamAM prakAzana karavAnuM saubhAgya-sadbhAgya amane saMprApta thayuM che te badala amAruM hRdaya paramAnaMdathI praphullita banela che. ApaNe sahu jANIe chIe ke "kAtrizat kAtrizikA prakaraNa" athavA "kAtrizikA prakaraNa' nAmathI paNa A graMtha prasiddha che. gujarAtI bhASAmAM "batrIsa-batrIsI", "batrIsI prakaraNa" nAmathI paNa A graMthano ullekha thAya che. A graMthamAM kula batrIsa prakaraNa che. tathA dareka prakaraNanI gAthA batrIsa che. tethI A mahAgranthanuM nAma che. batrIsa-batrIsI graMtha athavA dhAtrizat tAtrizikA prakaraNa. saMkSepamAM batrIsI graMtha athavA dvAtrizikA prakaraNa tarIke paNa A graMtha oLakhAya che. mukhyatayA yoga ane adhyAtmanuM A graMthamAM nirUpaNa che. yoga adhyAtma viSaya ja gahana che. temAM vaLI navya nyAyanI paribhASAmAM tenI chaNAvaTa upAdhyAyajI mahArAja kare pachI to pUchavAnuM ja zuM hoya ? kahevAnI jarUra nathI ke A graMtha upara eka saraLa-subodha-spaSTa vivecananI AvazyakatA varSothI hatI. kAraNa ke agharA ane UMcA padArthone agharI ane UMcI bhASAmAM lakhavAnuM kArya bahuzruto mATe khUba saraLa hoya che. paraMtu agharA ane UMcA padArtho AjanI saraLa ane sAdI bhASAmAM samajAvavAnuM adhyApako mATe khUba ja agharuM ane kaparuM kArya che. tevA kuzaLa adhyApakanI garaja sAre te rIte saraLa-subodha-spaSTa vivecana vyAkhyA/vivaraNathI alaMkRta karIne prastuta graMtharatnane zrIsaMgha samakSa mUkavAnI amArI bhAvanA paramapUjya nyAyavizArada gacchAdhipatizrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya munizrI yazovijayajI ma.sA.ne amArA saMghanA pramukhazrI harSadabhAI maNilAla saMghavIe jaNAvI. munizrIe te vAtane AnaMda sAthe svIkArI. sonAmAM sugaMdha bhaLe tema munizrIe 'dhAtrizikA prakaraNa" upara gujarAtI vivaraNanI sAtho-sAtha saMskRtavivaraNa paNa taiyAra karyuM. saMskRtavivaraNa "nayelatA' TIkAsvarUpe tathA gujarAtI vivaraNa dhAtrizikA prakAza' vyAkhyArUpe prastuta prakAzanamAM samAveza pAmela che. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 7 hastalikhita prato dvArA dUra karIne mULa graMtha tathA svopamTIkAne zuddha karavAnuM tathA adhyetAvargane sahAyaka bane tevI saMskRtagujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya munizrIe karela che tathA amArI prabaLa lAgaNIne dhyAnamAM laI amArA zrIsaMghane prastuta graMtha ATha bhAgamAM ekasAthe prakAzita karavAno amUlya ane anupama lAbha Apela che. te badala ame munizrIno AbhAra mAnIe chIe. tema ja bhaviSyamAM paNa AvA aNamola sAhityanA prakAzanano amane lAbha ApavAnI temane ame vinaMtI karIe chIe. prAnta, prastuta mahAgranthasvarUpa sTImaramAM besI sahu mumukSuo bhavasAgarano jhaDapathI pAra pAmI zAzvata paramapadane/paramAnaMdane prApta kare e ja zubhakAmanA. zrAvaNa suda-10, vi.saM.2059 li. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : aiM namaH pakSAMtikAnta ghaNA ghaNA varSonI tapa, japanI sAdhanA ane aneka prakAranI muzkelIomAMthI pasAra thayA pachIthI eka AtmAne potAnA jIvanamAM satya lAgyuM ke "vedanA je zIkhave che ke te vedo zIkhavI zakatA nathI. meM mArA jIvanamAM vedo ane upaniSadonuM bahoLuM jJAna meLavyuM. mArI zakti pramANe lokone te ApyuM paNa kharuM. chatAM jyAre huM mAMdagImAM paTakAyo tyAre mArI samajane TakavI zakyo nahi. samAdhi jALavavAmAM huM prAyaH saphaLa thayo nahi." basa, Aja vAta adhyAtmanI caramasImAe pahoMcelA RSimaharSioe anaMtakALa pahelAM paNa kIdhI hatI. Aje paNa e ja kahI rahyA che ane bhaviSyamAM thanArAo paNa te ja vAta kahevAnA che ke saghaLA jIvanano sAra zAMtimaya jIvana ane samAdhimaya maraNamAM che. zAstro paNa je satyano Agraha rAkhI jIvavAnuM kahe che te satya paNa samAdhirUpa bhAvasatya che, nahi ke samAdhi nirapekSa dravyasatya. jIvanamAM zAMti ane mRtyu samayanI samAdhinI upekSA karIne karAyelA dravya satyano Agraha e to mahA kadAgraha che, mahA ajJAnadazA che, mahA bhayaMkara daSTirAga che. enA prabhAve ja jIva anaMta anaMtakALathI saMsAranI gartAmAM paDIne kAramA narakAdinA duHkho veDhI rahyo che. kadAgrahano tyAga, bhAvasatyano khapa, guNagrAhI dRSTi, sarvatra samAdhAnavRtti, sahiSNutA ane nirIhatA e bhAvadharma pariNAma pAmyAnuM ane syAdvAda samajyAnuM beromITara che te mATe jIvanamAM jJAna ane dhyAnanI pojhITIva sAdhanA ane tyAga, tapa, saMyamanI negeTIva sAdhanA karavAnI che. prastuta pustakamAM svaparasamayavid mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjAe racela batrIsa batrIsI graMtha saMbaMdhI 14 thI 18 batrIsI, temanI ja potAnI banAvelI TIkA, temaja tenA upara munipravarazrI yazovijayajI mahArAje racela saMskRta TIkA ane gujarAtI vivecana samAviSTa che. munizrI pote vartamAnakALanA jabarajasta vidvAna, mahAsaMyamI, mahAtArkika ane sAthe sAthe mahAna sAdhaka paNa che. nAnI uMmaramAM cAritra laI bahu ja thoDA varSomAM ghaNo UMDo sva-paradarzanano abhyAsa karI emAMthI prApta thayela nicoDa-rahasya jagatane ApI rahyA che. ghaNA varSonI jAlima mahenata pachIthI teozrI A batrIsI graMtha upara TIkA temaja vivecana taiyAra karI pustakarUpe tene ATha bhAgamAM jagata samakSa mUkI rahyA che. A pahelAM paNa munizrIe ghaNA saMskRtagraMtho upara TIkAo temaja vivecana lakhI jaina samAjane vipula sAhityanuM najarANuM ApyuM che. gujarAtI pustako paNa teozrI dvArA ghaNA sArA bahAra paDyA che. hamaNAM ja thoDA varSo upara "saMvedananI saragama' bahAra pADIne, temAM jabarajasta koTino sAdhanA mArga batAvyo che. zvetAMbara saMpradAyamAM je cIjanI ghaNA varSothI uNapa hatI tenI khoTa munizrIe A pustaka dvArA purI pADI che. prastuta pustaka aMtargata 14 thI 18 ema pAMca batrIsImAM paNa munizrIe kyAMka ne kayAMka potAno Agavo kasaba vAparIne graMthane sarvAga suMdara banAvavAno prayatna karyo che. mArA kSayopazama mujaba tenA thoDA namunA A pramANe che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA : dvAtriMzikA * pA.naM.937mAM saMskRta TIkAmAM mayamatrAzaya - dvArA caramAvartakALa ane acaramAvartakAlamAM jIvanI sthiti kevI hoya che ? te darzAvela che. temaja hetu, svarUpa, anubaMdhathI mokSamArganI je vyAkhyA karI che te mumukSu jIve khUba ja AtmasAt karavA jevI che. prAyaH mokSamArganI A rItanI vyAkhyA anyatra jovA maLavI durlabha che. * pA.naM.939-40 gujarAtI vivecanamAM apunabaMdhaka, mArgAbhimukha, mArgapatita vi.nI mAnyatA bhinna bhinna mate kevI rIte che? te viSaya ghaNo spaSTa karyo che. te Akho viSaya sArI rIte vicAravAthI adhyAtmanI zarUAta kevI rIte thAya ? teno khyAla Ave che. mATe te khUba ja mananIya che. yogabiMdu vRttikAra ane paMcAzakavRttikAranA mata mujaba baMnemAM kyAM phera che ? te khUba spaSTa karyuM che. A viSaya spaSTa nahi thayo hoya to sAdhakane yogamArgamAM praveza sahelAyathI nahi thAya. pA.naM.94ramAM nayelatA TIkAmAM nikSepanI paribhASAthI sakubaMdhakAdine pUrvasevA ghaTAvela che je padArtha upara koI navo ja prakAza pAthare che. pA.naM.944mAM samRdubaMdhakanuM sAdhanAcitra ane apunabaMdhakanuM sAdhanAcitra baraphanA TUkaDA ane ArasanA TUkaDAnA daSTAMtathI gujarAtI vivecanamAM samajAvyuM che je khUba ja sarasa che. pA.naM.973mAM TIkAmAM anya graMthomAM to samyagRSTi jIva paryanta sudhI dravyayoga ja mAnelo che to tame ahiMyA samyagdaSTine bhAvayoganuM vidhAna kema karo cho? teno javAba nizcayanayanuM AlaMbana laIne Apelo che. te carcA khAsa vAMcavA jevI che. * pA.naM.974mAM apunabaMdhakanI apekSAe samyagRSTimAM naigamanayanI zuddhinA prakarSanuM kathana karyuM che. tenI chaNAvaTa nayelatA TIkAmAM khUba ja AnaMda Ape che. pA.naM.975mAM saMgrahAdino samyaguSTi jIvamAM zuddhAnuSThAna kema IcchatA nathI? te aMgenI carcA khUba ja rasaprada che "dravyayoga' padano prayoga apradhAna ane pradhAna arthamAM kayA nayathI che ? te vicAra temAM darzAvyo che. TIkA vAMcatA nayonI vivakSA dvArA padArthanI chaNAvaTa eTalI spaSTa karI che ke vAMcanArane eka sAthe aneka vastuono bodha thaI jAya che. pA.naM.996-97nI TIkAmAM viSayazuddha, svarUpazuddha ane anubaMdha zuddha anuSThAnamAM nizcitarUpanI apekSAe anubaMdha zuddha anuSThAna ke je bhinnagraMthi jIvane hoya che ?, te ja zreSTha che. to paNa teTalA mAtrathI te pahelAMnI mitrAdi daSTiomAM AtmAnI vizuddhi sUcaka sthitinuM je varNana zAstrapATha dvArA karyuM che te vizeSa dhyAna kheMce che ane tethI samyagudarzana na pAmelA jIvane paNa te pAmavA mATenuM AzvAsana maLe che. asadgahanI nivRtti thavA vaDe ane samyaka tattvanA abhiniveza temaja guNagrAhI daSTi vaDe karIne mitrAdaSTi aMtargata apunabaMdhakapaNuM paNa mahAna ja che. enA dvArA ja jIva AgaLa jatAM samyaktva pAme che. * pA.naM.1033-34mAM samaSTi jIvamAM rAga hote chate paNa ziSTatva ghaTI zake che. tenI carcA TIkAmAM vistRta chaNAvaTa sAthe karelI che te khAsa jovA jevI che. * pA naM 1081mAM doSakSaya rUpa ziSTatva amane mAnya che ane te atIndriya hovA chatAM zama, saMvegAdi
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : liMgathI game che ane darzanakAroe karela ziSTatvanuM lakSaNa khUba ja kliSTa che ane te sahelAIthI oLakhI zakAtuM nathI... vagere bAbato dvArA jainadarzananI zreSThatA puravAra karI che. * pA.naM.1110mAM TIkAmAM paramAtmAnI AjJAnuM pAlana te ja paramAtmAno anugraha che te bAbatane batAvatA upamiti, lalita vistarA vagerenA pATho mUkIne jaina darzanano IzAnugraha anyadarzanakAronI mAnyatAthI kaI rIte judo paDe che ? te batAvyuM che. * pA.naM.111lmAM gujarAtI vivecanamAM vizeSArthamAM jJAnanI zuddhi ane malinatA aMge vicAravimarza khAsa jovA jevo che. * pA.naM.1122mAM gujarAtI vivecanamAM madhyasthatAno artha vizeSa dhyAna kheMce che. * pA.naM.1144mAM karmane potAnuM phaLa batAvavA jIvanA prayatnanI apekSA rahe che. e viSayane spaSTa karavA gujarAtI vivecanamAM naMdiSeNa ane sAvaghAcAryanuM daSTAMta khUba ja suMdara che. * pA.naM.1202-3mAM TIkAmAM caramAvartamAM sAmAnyathI puruSArthanI baLavattA hovA chatAM badhA ja jIvo kema eka sAthe mokSe jatA nathI ? te mATe kAlanaya ane bhAvanayanI apekSAe kareluM samAdhAna temaja te mATenI samagra carcA sArI rIte jovA jevI che. * pA.naM.1205mAM syAdvAda ane sarvavastu niyatAniyata che. arthAt nizcayanayathI badhuM ja niyata ja che, nizcita ja che, jJAnInA jJAnamAM jovAyeluM ja thAya che. chatAM vyavahAranaye badhuM aniyata ja che. kAraNa ke ApaNe ajJAnI chIe. tethI ja vyavahAranaye mokSamArgamAM puruSArthanI AvazyakatA che ane tethI ja nizcayanayathI jaina zAsanane niyativAda mAnya hovA chatAM AjIvakamata jyAre ekAMta niyativAdanuM sthApana karIne kAryasiddhi mAne che tyAre bhagavAnanA zAsanamAM ekAMta niyativAdanuM khaMDana karIne puruSArtha dvArA kAryasiddhinuM vidhAna paNa batAvavAmAM AvyuM che. kAraNa ke eka nayanuM vicitra rIte pratipAdana karIne kAryanI siddhi batAvavAmAM Ave to tyAM anya nayanI upekSA thatAM prastutanaya durnaya banI jAya che. paraMtu jyAre syAdvAda paddhatithI niyatAniyata kAryanI vyavasthA mAnya karavAmAM Ave che tyAre temAM ApekSika satya haNAtuM na hovAthI koI paNa naya durnaya banato nathI- e batAvavA dvArA yuktipUrvaka daiva ane puruSArthanI vyavasthA khUba saMgIna rIte batAvavAmAM AvI che ane dareka kArya deva puruSakAra ubhaya janya hovA chatAM caramAvartamAM puruSArthanI ja mahattA hovAthI graMthibhedajanita samyakatvanI prApti mATe pracaMDa aMtarmukhI puruSArthanI ja AvazyakatA che- e niSkarSa Apyo che. samagra graMthamAM AvA AvA to ghaNA rasa jharaNA mUkyA che jeno sAco AsvAda to graMthane sArI rIte vAcavAthI ane mANavAthI ja Ave. prastuta graMthanI TIkA ane vivecana karanAra munipravarazrI vayamAM ane zramaNaparyAyamAM mArAthI nAnA hovA chatAM jJAnAdiguNoe karI adhikAdhika che. tethI pote tIrthasvarUpa che anekane tAravAmAM nimitta banI rahyA che. mahApuruSonA graMtho uparanI temanI TIkAo jotAM temanA agAdha jJAnanI pratIti thAya che. "ATalA thoDA samayamAM ATalo vipula zAstra abhyAsa ane vipula sAhityanuM sarjana kevI rIte karI zakyA haze ?' tenI kalpanA karatAMya Azcarya mugdha banI javAya che to temanA vipula sAhityane sArI rIte vAMcatA to kayo AnaMda na pamAya? te khAsa vicAraNIya che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA 0 dvAtriMzikA aMte eka mahatvanI vAta ke vyavahAranaya vastuno sthUla bodha karAve che. nizcayanaya dvArA AtmAdi padArthonI sUkSmatAne AMbI zakAya che. pramANa dvArA vastuno saMpUrNa ane yathArtha bodha thAya che. Ama naya ane pramANa vastuno bodha karAvIne caritArtha thaI jAya che. paraMtu tenAthI mokSamArga eka DagaluM paNa sAdhako AgaLa vadhI zakatA nathI. tethI naya ane pramANa dvArA AtmA vi.no yathArtha bodha thAya te ja paryApta nathI. ApaNe to AtmAnuM jevuM vAstavika zuddha svarUpa che tevuM pAmIne duHkhathI sadAne mATe mukta banI AtmAnaMdanA mahodadhimAM jhIlavAnuM che. tene mATe tyAM nayapakSa kAma lAgatA nathI. tyAM to sAdhanAnI ja jarUra che ane sAdhanA dvArA AnaMdanI prApti e to svabhAvanA avalaMbane ja prApta thAya che. te svabhAva che dravyasvabhAva ane paryAyasvabhAva. vastu mAtramAM A be svabhAva rahelA che. jemAM dravyasvabhAva trikALa sthAyI che. paryAyasvabhAva kSaNika che. potAnA trikALa sthAyI svarUpamAM rahIne samaye samaye palaTAvuM te vastuno svabhAva che. AnaMda vedana paryAyamAM anubhavAya che paNa te mATe kSaNe kSaNe parivartana pAmatA paryAya svabhAva upara dRSTi karavAthI te prApta thatuM nathI. te mATe to jJAnIo paryAya dRSTinI sarvathA upekSA karI, naya pakSathI paNa atikrAnta thaI trikALI, dhruva dravyasvabhAva ke je kAraNa-paramAtmA che je kAraNa-samayasAra che tenA upara ja sadA dRSTi rAkhavAnuM ane tenA maya banavAnuM kahe che. trikALI, dhruva, dravya svabhAva upara daSTine sthira karavAthI trikALI, dravya pote parama pAriNAmikabhAva rUpa zuddha hovAthI ane paryAye tenuM satata avalaMbana lIdhela hovAthI paryAyamAM samaye samaye vizuddhi anubhavAya che ane AgaLa jatA dravyadRSTinuM AlaMbana prabaLa thaye chate paryAyamAM saMpUrNa vizuddhi anubhavAtA AtmA pote paramAtmA bane che. kAraNa paramAtmAnA-kAraNa samayasAranA avalaMbane kArya paramAtmA, kArya samayasAranI prApti thAya che ane AtmA sarvathA duHkhathI mukta banIne sAdi anaMtakALa sudhI anaMta AnaMdano bhoktA bane che. sau koI AtmAo prastuta graMthanA talasparzI abhyAsa dvArA nayapakSanA avalaMbane vastu tattvano yathArtha bodha pAmI- vastu tattvano yathArtha nirNaya karI Akhare nayapakSathI paNa atikrAnta thaI dravyadRSTi pradhAna sAdhanA mArga apanAvI kAraNa samayasAramAMthI kArya samayasArane pAme e ja ekanI eka sadAnI zubhAbhilASA. zivAste panthAnaH vi.saM.2059nA siddhAntadivAkara, gacchAdhipati aSADa suda-15 AcAryadevazrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI bAbu amIcaMda pannAlAla jaina daherAsara mahArAjanA AjJAvartI paMnyAsa rIjha roDa, vAlakezvara, muktidarzana vijaya gaNI muMbaI-6.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA (14 thI 18 batrIsIno TUMkyAra) 14. apunabaMdhakadvAbiMzika : TUMkyAra 13mI batrIsImAM muktiaSanA kramathI yogapUrvasevAno adhikAra maLe che- ema jaNAvela. temAM paNa sauprathama jIva apunabaMdhaka banato hovAthI 14mI batrIsImAM dharmAdhikArI tarIke apunabaMdhakanuM vistArathI nirUpaNa graMthakArazrIe karela che. prAraMbhamAM ja mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke apunabaMdhaka jIva dharmano adhikArI che. bhavAbhinaMdInA doSo ravAnA thatAM suda (=zukala) pakSanA caMdranI jema prAyaH vadhatA guNavALo jIva apunabaMdhaka kahevAya che. (gA.1) apunabaMdhaka jIvano pariNAma AMzika rIte mokSane anukULa hoya che. gurusevA vagere karavA pAchaLa tenA aMtaHkaraNamAM mukhyatayA AtmakalyANano Azaya hoya che. tethI tenI pUrvasevA vAstavika jANavI. sakRbaMdhaka vagere jIvonI pUrvasevA upacArathI hoya che. kAraNa ke teomAM tevA prakArano saMsArano vairAgya hoto nathI. (gA.2) sakUbaMdhakamAM upacArathI = gauNarUpe pUrvasevA kahI zakAya. kAraNa ke tevA jIvo paramArthathI AtmavicAraNA vinAnA ane saMsAranA svarUpa viSe UhApohathI rahita hoya che. Ama karmasvarUpa mala puSkaLa hovAthI temanAmAM pUrvasevA upacArathI = gauNarUpe hoya, mukhyarUpe nahi. mArgAbhimukha ane mArgapatita (= mArgapraviSTa) paNa apunabaMdhakanI vizeSa avasthA che. amuka AcAryanA mate te banne apunabaMdhaka karatAM nimna bhUmikAe rahelA che. paraMtu A vAtano graMthakArazrI niSedha kare che. phalitArtharUpe prathakArazrI kahe che ke je jIvamAM tIvra saMkaleza na hoya ane uttarottara caDhiyAtI kalyANanI paraMparAne lAve evI jenI prakRti hoya tenI ja pUrvasevA mukhya kahevAya. (gA.3 thI 6) apunabaMdhaka jIva bhadraka prakRtivALo hovAthI zAMta ane udAtta bane che. ane te pranthidezanI najIka pahoMcato jAya che. je krodha vagerethI herAna na thAya tene zAMta kahevAya ane jenuM aMtaHkaraNa umadA hoya te udAtta kahevAya. Avo jIva saMsAranA kAraNa, svarUpa ane phaLanI vicAraNA kare che. te A rIte - "saMsAramAM jIva karmathI yukta che ane sAdhanAthI karma khapAvI mukta thAya che. tethI te nityAnitya che. Ama karma saMsAranuM kAraNa che. saMsAra duHkhothI vyApta che ane svarUpathI janmajarA-maraNamaya che. AvA saMsAranuM phaLa mAtra kleza ja che." AvI vicAraNA pachI jIva saMsAranA ucchedanI vicAraNA kare che. ane vividha darzanono ane AtmaguNono abhyAsa karatA karatA tenI vicAraNA ujjavaLa bane che. (gA.7 thI 13) je jIvane mokSanI sAthe joDe te yoga kahevAya. A samaye karmaprakRtinuM jIva parathI Adhipatya ochuM thAya che. - A pramANe yogAcArya gopendranA vacanane samarthana karatA bIjA darzanakAro paNa kahe che ke viSaya-kaSAyane pratikULa evI cittavRttivALA = pratizrotagAmI jIvamAM yoga hoya che. apunabaMdhakane pUjA vagere kriyAthI lAMbA samaye mokSano yoga thavAthI te dravyayoga kahevAya. ane jenuM citta mokSamAM hoya evA samakitI jIvane bhAvathI yoga hoya che. jema parapuruSamAM Asakta strI potAnA patinI sevA kare te mAtra dekhAva che te rIte mokSamAM mana raheluM hoya tevA samakitInI saMsAranI pravRtti mAtra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA dekhAva che. te pravRtti samakitIne karmabaMdhakArI nathI. tathA samakitInI zuzruSA vagere kriyA paNa zuddha zraddhAne anusaranArI hoya che. yogabiMdumAM kahela che ke - sphurAyamAna ratnatulya aMtaHkaraNa hote chate vIryollAsanI prabaLatAthI ane aMtaHkaraNanI dRDhatAthI samakitInuM anuSThAna kAyama zuddha ja hoya che. (gA.14 thI 18) AtmA, guru ane nimitta-A traNa pratyayathI samakitI sadAzuddha pravRtti kare che. te pravRtti zAstramAnya ane Atmazuddhipreraka hovAthI yogasvarUpa bane che. samAdhi ane yoga mATe cittanI caMcaLatA avarodhaka che. mATe adRzya evA AtmA, karma, mokSa vagere padArtho mATe Asanna mokSagAmI jIva zAsrane ja pramANabhUta mAne che, jethI citta svastha rahe. (gA.19-20) AgaLa jatAM granthakAra zrImadbhue anuSThAnanA traNa prakAra darzAvela che. - viSaya, AtmA ane anubaMdhathI zuddha anuSThAna. traNe anuSThAna krame karIne uttarottara caDhiyAtA che. kAzIe mAthA upara karavata mUkAvavAthI mokSa thAya- ema samajIne jainetara loko evI je pravRtti kare che te viSayathI zuddha anuSThAna che. A svarUpathI pApabahula hovA chatAM mokSano bhAva bhaLela hovAthI teTalA aMze suMdara kahI zakAya. pUraNa tApasa vagerenI jema je vyavahArathI yama-niyama pALatA hoya tenI ArAdhanA svarUpazuddha kahevAya. zAMtavRttithI AtmatattvajJAna sahita yama-niyamAdinuM pAlana te anubaMdhazuddha anuSThAna kahevAya. keTalAkanA mate viSayazuddha anuSThAna paNa bhavAMtaramAM mokSane yogya sAmagrI Ape che. deDakAnA cUrNamAM varasAda paDatA navA deDakAo janme e rIte doSo jenA uttarakALamAM AvavAnA hoya tevuM svarUpa zuddha anuSThAna jANavuM. mATe guMDAo sAthe bhaLI gayela kharAba rAjAnA killAnI jema te vivekazUnya manAyela che. jyAre anubaMdhazuddha anuSThAnamAM lAbha-nukasAnanI vicAraNA hovAthI te sAnubaMdha lAbha karAve che. te gharanA majabUta pAyA tulya che. (gA.21 thI 26) samakitI traNa pratyayathI zuddha pravRtti kare. Atmapratyaya = potAne pasaMda hoya. gurupratyaya gurunI rajA hoya ane nimittapratyaya tevI pravRtti zarU karatAM vAjIMtrono avAja vagere prazasta zukana thAya. A traNa pratyaya pUrvakanI kAryasiddhi prAyaH tAttvika hoya. eka kAryasiddhi bIjI kAryasiddhine apAve to te tAttvika siddhi kahevAya. tevI siddhi mATe sadyogAraMbhaka jIva A traNa pratyayanI apekSA rAkhe che. jema zreSTha moranA IMDAmAM viziSTa zakti hoya che tema sadyogAraMbhakamAM viziSTa zakti hoya che. mATe AvuM sarvottama anuSThAna samakitI jIvamAM ja mAnya che. (gA.27 thI 31) A rIte vividha darzanazAstramAM jaNAvela tamAma ArAdhanA alaga alaga avasthAne AzrayIne apunarbaMdhaka jIvamAM sArI rIte saMgata thaI zake che. (gA.32) - 15. samyagdaSTi dvAtriMzikA : TUMksAra 14mI batrIsImAM jaNAvela apunarbaMdhaka dazA prApta thAya bAda granthibheda karIne jIva samyagadRSTi bane che. mATe 15mI batrIsImAM samyagdaSTi jIvanuM vistArathI nirUpaNa karela che. samyagdarzananA liMga, samakitI prAptinI prakriyA, samyagdarzanano mahimA-phaLa tathA samakitInI sAMsArika batAvyA pravRtti bAda samakitI ane bodhisattvanI sarakhAmaNI karela che. tyAra pachI atyaMta vistArathI gaMbhIrapaNe ziSTa lakSaNanI navyanyAyanI paribhASAthI ahIM vistRta mImAMsA karavAmAM Avela che. =
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * 11 rAgadveSano atyaMta tIvra pariNAma (= graMthi) bhedanAra samyagdaSTi kahevAya. te zuzraSA, dharmarAga ane guru-devAdinI pUjA-A traNa cihna dvArA oLakhAya che. (gA.1) gIta-saMgItapriya yuvAnane potAnuM atipriya gIta sAMbhaLavAnI je tAlAvelI hoya tenA karatA samakitInI zuzruSA = jinavacanazravaNanI IcchA tIvra hoya che. durlabha evA jinavacanane sAMbhaLavA te jhaMkhe che ane rAkhanA paDIkA jevA saMsAramAM te kheMcAto nathI. bhogIne strIno je rAga hoya tenA karatAM samakitIne bhAvathI cAritrane vize vadhu rAga hoya che. kadAca tenI pravRtti cAritrathI viparIta paNa hoya. jema ke ghebara atyaMta priya hoya evo brAhmaNa jaMgalanI musApharImAM potAnI pAsenuM pAtheya khUTI jatAM bIjAe Apela kohavAyela ke vAsI bhojana paNa vApare paNa te brAhmaNanuM mana ghebara tarapha kheMcAyeluM hoya che tema samakitInuM mana cAritra tarapha ja kheMcAyeluM hoya che. vaLI samakitI yathAzakti deva ane gurunI pUjA kare che. temAM te potAnAM bhogasukhanI khaNaja poSato nathI. A traNa cihno dvArA samatinuM anumAna karI zakAya. (gA.2-6) anAdikALathI jIva je karmanirjarA karI rahyo che te yathApravRttakaraNa kahevAya. tema karatA karatA jIva graMthidezamAM pahoMce che. te graMthine bhedavAnuM kAma jenAthI kare te apUrvakaraNa kahevAya. tyAra bAda jIvane samyagdarzana pragaTa thAya che. tene anivartikaraNa = anivRttikaraNa kahevAya. Ama trIjA karaNamAM AvelA jIvamAM samyaktva tathA zuzruSA vagere traNa cihno pragaTa thAya che. A jIva kadAca samakitathI bhraSTa thaI mithyAtve jAya to paNa tene karmabaMdha alpa ja thAya. kAraNa ke tenA pariNAma anAdi mithyASTi jIva karatAM sArA ja hoya che. Ama kahIne graMthakArazrIe bauddha darzanamAM mAnya bodhisattvanI vAta jainadarzanamAnya caturthaguNasthAnakavALA jIvamAM saMgata thaI jAya che- evuM siddha karela che.(gA.7 thI 10) graMthakArazrIe samakitI jIvanI sAMsArika pravRtti tapelA lokhaMDanA goLA para paga mUkvA jevI jaNAvela che. jaMgalamAM pAchaLa paDelA vAghathI jAna bacAvavA bhAgato yuvAna vacce aMgArA bharelI lAMbI khAI Ave ane temAM lokhaMDanA lAlacoLa tapelA goLA parathI paga mUkI pasAra thAya tyAre te paga mUke to paNa aDadho mUke, ochAmAM ochA goLA para paga mUke, kaMpatA haiye mUke ane jhaDapathI pAcho uMcakI le. samakitInI pApanI pravRtti, tevI jANavI. Ama bauddhadarzanakAronI bodhisattva mAtra kAyapAtI ja hoya, cittapAtI nahi A vAta samakitImAM siddha thAya che. vaLI, bodhisattvanI ucca bhUmikAmAM bauddho je lakSaNo jaNAve che jevA ke parArtharasikatA, buddhizALIpaNuM, mArgagAmItA, mahAzayasaMpannatA, guNAnurAga vagere paNa samakitImAM jaNAya ja che. (gA.11-12). bodhisattva' zabdanA be rIte artha thAya. (1) bodhi = samyagdarzanapradhAna evo sattva = jIva. athavA (2) bhaviSyamAM tIrthaMkara thanArA evA sarbodhisaMpanna jIva eTale bodhisattva. AvA bodhisattva jIvomAMthI paropakAra dvArA tamAma bhavya jIvone mokSamArge AgaLa vadhAravAnI bhAvanA karanArA keTalAka jIvo tIrthaMkara bane che. tathA svajana vagerene tAravAnI bhAvanA karanArA keTalAka jIvo gaNadhara bhagavaMta bane che. ane je vairAgI sAdhaka mAtra AtmakalyANane sAdhavA prayatnazIla bane te sAmAnyakevalI thAya che. prAsaMgikarUpe bhavyatva ane tathAbhavyatvanI vicAraNA karIne tIrthakara thavAmAM viziSTa tathAbhavyatvane niyAmaka batAvela che. lalitavistarA graMthanA AdhAre prastuta praghaTTaka graMthakArazrIe vadhu spaSTa ane pAradarzaka banAvela che. (gA.13 thI 15).
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA jenA doSo kSINa thayA hoya te puruSa ziSTa kahevAya. mATe saMpUrNa ziSyatva siddha jIvamAM athavA kevaLajJAnImAM Ave. tathA samakitImAM AMzika ziSTatva AvI zake. (gA.16) brAhmaNonA mate "vedo pramANa che ema mAne te ziSTa puruSa che. paNa granthakArazrI kahe che ke A mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke baLajabarIthI AvuM bauddha pAse manAvIe to bauddha paNa temanI daSTie ziSTa gaNAvA joIe. tathA sUtelo brAhmaNa vedane vize taTastha (=pramANyajJAnazUnya) hovAthI tene ziSTamAM gaNI zakAze nahIM. vaLI vedanA pustaka para bauddhazAstranuM nAma jovAthI bhUlamAM A zAstra apramANa che' ema bolanAra brAhmaNa paNa ziSTapuruSa nahi gaNAya. tathA brAhmaNamAMthI te jIva bhavAMtaramAM kAgaDo bane to tyAre paNa te jIvamAM ziSTatva' (brAhmaNabhavamAM hatuM tethI) svIkAravuM paDaze. AnA kAraNe mAtra brAhmaNone ziSTa gaNavAnI vAta asaMgata thaze. tathA "veda pramANabhUta che' evA utkRSTa jJAnanuM avacchedaka = kAraNarUpa zarIra kAgaDA pAse na hovAthI kAgaDAne jo "ziSTa' na mAnIe to azarIrI evA Izvara pAse to uparokta jJAnanuM kAraNa evuM zarIra na hovAthI tene paNa ziSTa mAnI nahi zakAya. (gA. 17 thI 21). tyAra bAda navya nyAyanI paribhASA ane tenA upayogane caramasImAe pahoMcADIne mahopAdhyAyajI mahArAje padmanAbhanA matanuM pradarzana-pariSkAra tathA nirAkaraNa karIne potAnI tArkika zaktino paraco dekhADela che. (1) utkarSa ane apakarSa jAtisvarUpa nathI paraMtu parivartanazIla che. (2) tat tat saMbaMdhAbhAvakUTapraveza durNAhya che. (3) vedaaprAmANyagrahaNvasaanAdhAratAghaTita ziSTalakSaNamAM avyApti ane ativyApti durvAra bane che. (4) vedamAM sApekSabhAve prAmANya to syAdvAdIne paNa mAnya che. (5) samakitIe grahaNa karela mithyAzruta paNa samyaguM bane che. (6) pramANatvanA svarUpa paNa anekavidha che. (7) yuktiupajIvyatva to vaidika ane jainamatamAM tulya che. (8) tIrthakara bhagavaMtanA sarvavacano yuktigrAhya che ja. (9) anyadarzananA saMgata arthano svIkAra nigrahasthAna nathI. (10) prAmANyaprayojaka vedatva nathI paNa satyatva che. (11) ziSTatva paNa taratama bhAvavALuM che. A mukhya 11 agnizastra dvArA padmanAbhamatanuM graMthakArazrIe nirAkaraNa karela che. (gA.22 thI 31). chellI gAthAmAM vedavihitArthanuM anuSThAtRtvarUpa ziSTatva tathA adaSTasAdhanatA viSayaka mithyAjJAnAbhAva svarUpa ziSTatvanI paNa mahopAdhyAyajIe samAlocanA karIne jainadarzana mAnya doSayasvarUpa ziSTalakSaNanI acala pratiSThA karI che. A batrIsInA uttarArdhamAM navya nyAyanI paribhASAnI gUDhatA-karkazatA-sUkSmatA AMkhe uDIne vaLage tevI che. ekaMdare vAcakavargane A batrIsInA uttarArdhamAM zAMtacitte bauddhika kasarata karavAnI AvazyakatA rahe tema che. 16. IzAnugrahavicAradvAtrizikA : TUMkyAra bhagavAnanA anugraha-karuNA-kRpA-dayAne dareka Astika darzanakAro koIne koI svarUpe svIkAre che. paraMtu bhagavAnano anugraha eTale zuM? tenuM tAttvika svarUpa zuM che? A aMge vividha darzanazAstromAM aneka mAnyatAo pravarte che. graMthakArazrIe bhagavaanugraha aMge khAsa karIne pAtaMjala matanuM nirUpaNa ane samIkSaNa karI jainadarzanamAM bhagavadanugraha kevA svarUpe mAnya che ? tenuM sacoTa nirUpaNa 16mI batrIsImAM karela che. pAtaMjala vidvAno yoganI siddhinuM kAraNa mahezvarano anugraha mAne che. temanA mate mahezvara traNe kALanA kleza, karma, karmanA phaLa ane saMskArathI asaMbaddha che. (gA.1) pAtaMjalonA mate IzvaramAM apratihata
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra 13 = sahaja evuM jJAna, vairAgya, aizvarya ane dharma - A cAreya tattva anAdikALathI che. IzvaramAM sAttvika pariNAma parAkASThAno che. te pariNAma Indriya dvArA Avela nathI. kAraNa ke Indriyane ghaNI badhI maryAdA che. IndriyapraNAlikA vinA utpanna thatA jJAnAdipariNAmo aparimita che. tethI IzvaramAM sarvajJatAnI siddhi thAya che. kapila vagere maharSinA paramaguru Izvara che. te sarvazaktisaMpanna IzvaranI IcchAnusAra AkhuM jagata karma mujaba pravarte che. (gA.1 thI 4) graMthakArazrI pAtaMjalamatanI samAlocana karatA jaNAve che ke ''IzvaranA anugrahathI ja yoga utpanna thAya che" AvI pAtaMjalonI vAta barAbara nathI. kAraNa ke (1) je jIvamAM yogyatA na hoya tevA jIvamAM Izvara yogane utpanna karI na zake. jema jaDa evA aNune Izvara kyAre paNa jIva banAvI zakato nathI. (2) vaLI 'IzAnugrahathI puruSane yogasiddhi maLe che.' ema mAnavAthI AtmA phUTastha nitya = apariNAmI - eka ja svabhAvavALo mAnavAnI vAta paNa asaMgata bane che. kAraNa ke puruSamAM pUrva yoga na hato ane pachI yoganI utpatti thAya che. mATe AtmAne pariNAmI ja mAnavo paDe. (3) jo IzvaramAM anugraha karavAno svabhAva eka sarakho hoya to badhA jIvone yogasiddhi, mukti vagere phaLa eka sAthe ja maLI jAya. paNa tevuM na banavAne lIdhe IzvaranA anugrAhaka svabhAvamAM vividhatA mAnavI jarUrI banI jAya che ke je pAtaMjalone mAnya nathI. (gA.5-6) - - jaMgalamAM bhUlA paDelAne rasto batAvanAra bhomiyA jevA paramAtmAnI AjJAne / sUcanAne pALIne bhavATavIno pAra pAmanArA jIvo Izvarano anugraha mAne che. A rIte Izvarano anugraha jainone mAnya che, paNa Adeza karIne jIvone svarge mokalavA rUpe nahi. graMthakArazrI potAnI madhyasthatAne jaNAvatA kahe che ke pataMjalie je kahela che ke 'praNava dvArA Izvarano jApa karavAthI vighnanAza thAya che.' A vAta to vyAjabI ja che, jainadarzanane mAnya ja che.- evuM hRdayaMgama rIte mahopAdhyAyajI mahArAje pratipAdana karela che. (gA.7-8) kahevAno Azaya e che ke yammAdhavenoo taMtra AvI nIti graMthakArazrIe apanAvela nathI. paraMtu anya darzananI paNa sAcI vAtano yogya dRSTikoNathI svIkAra karavAnI udAratA ane madhyasthatA zrImadbhujIe AtmasAt karela che. IzvaranA jApathI vighnoccheda thAya che. vighna nava prakAre che. - vyAdhi, sthAna, pramAda, ALasa, vibhrama, saMdeha, avirati, bhUmialAbha, anavasthAna. (1) dhAtunI (vAta-pitta-kaphanI) viSamatAthI ja utpanna thAya te vyAdhi kahevAya. (2) kAma zarU ja na karavuM te syAna = akarmaniSThatA. (3) zarU karela kAmane AgaLa dhapAvavAno prayatna mUkI devo te pramAda. (4) samAdhinA sthAnamAM udAsInatA te ALasa. (5) zarIramAM Atmabuddhi te vibhrama (6) 'A yogasAdhanA thaze ke nahi ?' AvI DAmADoLa dazA te saMdeha (7) AkarSaNanA kAraNe bAhya viSayothI na aTakavuM te avirati. (8) samAdhinI bhUmikA na maLavI te bhUmialAbha. ane (9) samAdhinI bhUmikA maLe paNa temAM mana sthira na thavuM te anavasthA. (gA.9 thI 12) jApanA lIdhe sopakrama vighno nAza pAme che ane nirupakrama vighnonI anubaMdhazakti bhAMge che. jApathI manovRtti bahAra doDatI nathI. AthI jJAna aMtarmukha thaI satata nirmaLa bane che. Ama jApanA praNidhAnathI vighnanAza ane pratyak caitanya aMtarmukhatArUpa lAbha thAya che. pUjA karatAM stotra kroDa gaNuM phaLa Ape. stotra karatA jApa, jApa karatA dhyAna ane dhyAna karatA laya kroDagaNuM phaLa Ape =
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA che. mATe pUrvAcAryoe jApane dhyAnanI vizrAmabhUmikA kahela che. (gA.13-15) kAlAtIta' nAmanA yogAcAryanA mate deva vagerenI upAsanAno mArga sarva dharmomAM eka sarakho ja che, te te saMpradAyamAM devanA nAma bhale alaga alaga hoya. te devo AdhyAtmika aizvaryayukta ja che. mATe vividha dharmamAM devanA vizeSa guNadharmonI kalpanA arthahIna che. te eTalA mATe ke vartamAnanA asarvajJa jIvone arihaMta, buddha vageremAM bhedabhAvanuM pUrNajJAna pratyakSa rIte thatuM nathI ane bhedabhAva mATe rajU karAtI vividha prakAranI yuktio paNa paraspara viruddha hoya che. ane IzvaranI bhaktinA mukhya phaLa svarUpe klezahya to badhA darzanamAM samAnarUpe ja batAvela che. mATe IzvaramAM nAmabheda mAtrathI arthasaMbaMdhI bhedabhAvanI kalpanA nimprayojana che. (gA.16-20) tathA saMsAranA kAraNane karma kaho, avidyA kaho ke kleza kaho - arthataH badhuM eka ja che. mAtra nAmathI bheda che. mATe Izvara karmanI carcAmAM UMDA utaravAnA badale saMsAranA kAraNabhUta karmane dUra karavA guNavAnuM viziSTa puruSa evA paramAtmAnI ArAdhanA karavI joIe-ema kAlAtIta mAne che. vizeSa rIte UMDANathI UhApoha karavAnI jenI kSamatA nathI tevA jIvo mATe A mata kalyANakArI hovAnI daSTie prastuta kAlAtIta matane jaino paNa svIkAre che. paNa taTastha prAjJa vyakti vicAra-vimarza karI amuka (yathArthI bhagavAnanI ArAdhanA kare to tenA mATe te ArAdhanA viziSTa nirjarA karAvanArI bane. tevI ArAdhanA tattvajJAna garbhita vairAgya apAve. mATe Izvara vize vicAraNA sarvathA niSphaLa na mAnavI. "kadAgraha choDAvavAnA samaye kAlAtItanI vAta yogya che." ema zrIharibhadrasUrijIe paNa svIkArela che. - ema mahopAdhyAyajI jaNAve che. (gA.21 thI 24) kharekhara madhyasthatA, udAratA, satyaniSThatA ane vivekadaSTinI parAkASThA jaina darzananA pAyAmAM rahelI che. jema rUpa e aMdha vyaktino viSaya nathI, tema AtmA vagere atIndriya padArtho paNa chadmasthA jIvano pratyakSa viSaya banI na zake. AthI A vize zAstra mujaba madhyastha bhAvathI UhApohapUrvaka nyAyasaMgata rIte vicAraNA karavI jarUrI che. bAkI temAM ekalo tarka AMdhaLo che ane ekalA zAstro pAMgaLA che. kAraNa ke zAstramAM paNa judA judA daSTikoNathI judI judI vAto kahelI jovA maLe che. tethI yukti ane zAstra-banneno samanvaya karavo paDe. mATe tAtparyataH zAstra-avirodhI yuktithI je dharmopadezane pakaDe che te ja dharmajJa banI zake. paramArthathI zAstranA AdhAre syAdvAdanyAyathI saMgata evuM AcaraNa karavuM e ja Izvaraanugraha che, nahi ke bhagavAna UMcakIne ke Adeza karIne koIne devalokamAM mUkI de - evo anugraha. vaLI, ApavA lAyaka evo darzana-jJAna-cAritramaya mokSamArga to jinezvaroe ApelA ja che. A ja temano anugraha che. mATe vartamAnamAM anukULa saMyogamAM paNa zakti mujaba jinezvarano dharma na AcaratA ane AvatA bhavamAM cAritrAdi dharmane sImaMdharasvAmI vagere pAsethI meLavavAnI bhAvanA rAkhato jIva dharmane kevI rIte meLave ? e to mAtra zekhacallInA taraMga ke mullA nasaruddInanA sapanA ja kahI zakAya. mATe bhagavAnano anugraha mAnatA sAdhakoe prabhunA guNonA rAgapUrvaka paramAnaMdathI pariplAvita hRdaye sAdhanA karavI joIe. - Avo upadeza ApIne graMthakArazrIe 16mI batrIsI pUrNa karela che. (gA. 25 thI 32) 17. devapuruSAradvAciMzika : TUMkyAra nasIba baLavAna ke puruSArtha baLavAna? A samasyAnuM sacoTa samAdhAna meLavavA mATe sadIothI lAkho - karoDo loko satata prayatna karI rahyA che. mAtra Astika ja nahi, nAstika lokonA manamAM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra 15 dvAtriMzikA paNa A samasyA avAra navAra UbhI thatI hoya che. kahevAtA nAstika loko paNa 'Wish You best of luck', 'OH ! My bad luck !' vagere zabdaprayoga dvArA jANe-ajANe karmano to svIkAra karatA ja hoya che. graMthakArazrIe 17mI batrIsImAM uparokta samasyAnuM nizcaya-vyavahAra nayanA abhiprAyathI suMdara samAdhAna Apela che. * prAraMbhamAM ja graMthakArazrI upakAra samasyAno rokaDo javAba ApI de che ke vAstavamAM bhAgya ane puruSArtha banne samAna baLavALA che. nizcaya nayanA mate bhAgya ke puruSArtha paraspara apekSA vinA svataMtra rIte potapotAnA kAma kare che. mATe 14mA varSe akabara dilhIno bAdazAha banyo temAM vikramAditya hemune parAjita karavA svarUpa puruSArtha mukhya kAraNa gaNI zakAya. tevo puruSArtha karyA vinA ja akabarano putra zAhajahAM dilhIno bAdazAha banyo tenuM mukhya kAraNa nasIba gaNI zakAya. zuM akabaranuM nasIba rAjA banAvavAmAM kAraNabhUta nathI ? A praznanA javAbamAM nizcayanaya kaheze ke kAyama nasIba puruSArthanI sAthe ja rahe che. paNa eTalA mAtrathI tene kAraNa mAnavAnI jarUra nathI. je kAma kare te kAraNa. je pahelethI hAjara hovA chatAM kAma na thAya tevA niSkriya tattvano kAraNasthAne abhiSeka karI na zakAya. A che nizcayanayanuM maMtavya. nizcayanayano mukhya siddhAnta che - 'sApekSa asamarthak'. nasIba pahelethI hAjara hoya chatAM kArya utpanna karavA nasIbane udyamanI apekSA rahe to nasIba asamartha-anyathAsiddhaakAraNa kahevAya. tyAM udhamane ja kAraNa manAya. mahenata karyA vinA ja kALaparipAka thatAM nasIbathI kArya thaI jAya tyAM nasIba/karmano udaya kAraNa kahevAya. dA.ta. parIkSA samaye rAtre ujAgarA karIne vAMcatA-lakhatA-ciMtana karatA vidyArthIne AvI jatI UMgha. ahIM vidyArthInI UMghavA mATe koI mahenata nathI. balke jAgavA mATe mahenata che. chatAM kALaparipAkathI darzanAvaraNIya karmanA udayathI UMgha AvI gaI. mATe tevA sthaLe nasIba kAraNa kahevAya. ApaNI IcchA na hovA chatAM ApaNA nAmathI koI loTarI lAve ane ApaNane loTarI lAgI jAya tyAM nasIba kAraNa kahevAya. dharatIkaMpathI makAna jamInadosta thaI javuM, sAvadhAnIthI cAlavA chatAM ekasIDanTa thavo, UMdhamAM hArTa eTeka AvI javo A kevaLa nasIbanA kArya che- evuM nizcayanayanuM maMtavya che. (gA.1 thI 4) paraMtu vyavahAranaya gauNa-mukhya bhAve bhAgya ane puruSArtha (= mahenata) bannene kAraNarUpe svIkAre che. mATe mukhya utkaTa evA nasIbathI karAyela kAryane loko bhAgyakRta svarUpe jANe che. ane utkaTa prayatnathI karAyela kAryane loko puruSArthakRta svarUpe jANe che. vyavahAranaya kahe che ke je ema mAne ke 'A kArya thayuM te bhAgyanirmita che, puruSArthanirmita nathI' to te ahaMkAranuM pariNAma che. hA, kyAreka nasIba gauNa hoya to kyAreka udyama gauNa hoya - evuM bane. paraMtu koI paNa kArya bhAgya ane puruSArthanA sahakAra vinA to thatuM ja nathI. A vAta pratyakSa che. mATe teno apalApa thaI na zake. jema daMDa ane cakra banne ekabIjAthI nirapekSa thaIne, ekabIjAnI gerahAjarImAM be alaga alaga kArya (dA.ta. daMDa koIkane sajA karavAmAM, mAra-pITa karavAmAM vaparAya ane cakra ramakaDAne toDavAnA kAmamAM vaparAya- AvuM koI kAma) kare to pratyeka kArya pratye eka-ekane svataMtra kAraNa manAya. vibhinna pratyeka kArya pratye bannene milita kAraNa na manAya. paNa kAryarUpe mAtra ghaDo ja bane to daMDa ane cakra bannene tenA kAraNa mAnavA ja rahyA. te rIte bhAgya ane puruSArtha eka ja kArya karatA hoya to te bannene tenA kAraNarUpe mAnavA joIe. Ama vyavahAranaya mAne che. (gA.pa thI 10) =
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA vyavahAranayanA mate jyAM puruSArtha alpa hovA chatAM phaLa maLe che tyAM A bhavanuM bhAgya ane pUrvabhavano puruSArtha kAraNarUpe samajI levA. Ama banne paraspara sApekSa che. (gA.11) sAMkhya loko mAtra karmane ja phaLadAyaka mAne che. A vAta barAbara nathI. kAraNa ke vartamAnanuM karma = nasIba te pUrvabhavano puruSArtha ja che. tathA bhAgya paNa puruSArtha vagara potAnI meLe phaLa ApatuM nathI ja. (gA.12-13) zAhajahAMe dilhInI gAdI meLavavA mATe bhale akabara jeTalo puruSArtha na karyo paNa rAjagAdIe besavAno, potAno rAjyAbhiSeka karAvavAno udyama to karyo ja hato. vAMcatAvAMcatA UMgha AvI jAya to baLajabarIthI aTakAvavI nahi, AvI javA devI. ATalo sahakAra (mAnasika puruSArtha) to UMghavAnA nasIbane sahakAra Ape ja che ne ! Ama ochAvattA aMze mahenata hoya to ja nasIba kArya karI zake. Ama vyavahAranaya nasIba ane udyama bannene sarva kArya pratye gauNa-mukhya bhAve kAraNa mAne che. "koI paNa kAryamAM | ghaTanAmAM dekhAtuM kAraNa svIkAravuM joIe. na dekhAtA karmanI kalpanA vyartha che." AvuM nAstika loko mAne che. paNa graMthakArazrI kahe che ke A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke be mANasa dUdha pIve to te dUdha ekane pacavA dvArA baLa Ape che. ane bIjAne atisAranuM nimitta bane che. tethI tyAM karmane svIkAravuM paDe. TUMkamAM, bAhya dazya sAmagrI samAna hovA chatAM jyAM pariNAmamAM ghaNo badho taphAvata ke virodha jaNAto hoya tyAM adazya karmane | nasIbane ja javAbadAra mAnavuM paDe. vizeSAvazyakabhASyanA AdhAre A bAbatanuM satarka pratipAdana graMthakArazrIe karela che. graMthakArazrI AgaLa vadhIne nyAyakusumAMjali kAra prAcIna naiyAyika udayanAcAryanI zailIthI paNa karmanI siddhi karatA jaNAve che ke dAnAdi bAhya kriyA to samayAMtare nAza pAme che. paraMtu tenuM phaLa svargAdi kAlAMtare dekhAya che. temAM avAMtara kAraNa dvAra) karma mAnavuM ja paDe. Ama zAstravihita-niSiddha kriyA puNya-pApa vinA phaLa ApavA samartha nathI. bAkI to prAyazcitanI vidhi paNa vyartha jaze. kAraNa ke pApa ja hoya nahi to prAyazcitta karavAnuM koI ja prayojana rahetuM nathI. (gA.15-16). jo bhAgya ane puruSArthanI dizA virodhI hoya arthAt te banne paraspara vilakSaNa kArya utpanna karavA mAgatA hoya to je baLavAna hoya te pramANe jIvane pariNAma maLe che. arthAt tevA samaye bhAgyanI sAme jIve puruSArthane ghaNo vadhAravo paDe che. to ja ughamasAdhya kArya maLI zake. jo bhAgya ane puruSArtha eka ja dizAmAM cAlatA hoya (arthAta ekabIjAne sahakAra ApatA hoya) to jIva apekSAe puruSArtha ocho karIne paNa saphaLatA meLavI zake che. tevA saMyogamAM puruSArtha vadhu hoya to pariNAma vaheluM ane vadhu sAruM maLI zake che. jema ke atyaMta hozIyAra vidyArthI eka ja varSamAM babbe dhoraNanI parIkSA ApIne vahelo AgaLa vadhI jAya. athavA aneka korsa te ekI sAthe karI zake. (gA.17) AgaLa vadhatAM graMthakArazrI jaNAve che ke ekaluM karma potAnI upara upaghAta ke anugraha (nukasAna ke phAyado karavAnuM kAma) karatuM nathI. paraMtu karma ane puruSArtha paraspara ekabIjA para upaghAta ke anugraha kare che. (gA.18) samAna baLavALA ane virodhI dizAvALA (paraspara vilakSaNa kArya karavAnA svabhAvavALA) karma ane puruSArthamAMthI jenA pakSe kALa, niyati, vagere baLavAna hoya tenI jIta thAya che. (gA.19) ArasanA TukaDAmAM "AmAM pratimA banavAnI yogyatA che' ema kahI zakAya paNa taiyAra pratimA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 dvAtriMzikA * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * mATe AvuM kahI na zakAya ke "A pratimAmAM navI pratimA banavAnI yogyatA che." kArya utpanna thAya eTale kAraNamAM rahelI kAryajananayogyatA naSTa thAya. mATe ja mokSamAM gayelA AtmAmAM bhavyatvamuktigamanayogya pariNAma mAnavAmAM nathI Avato. DokTarane udezIne "A DokTara thavAnI yogyatA dharAve che' ema na kahevAya. paNa "A DokTara che' ema ja kahevAya. te rIte jenuM phaLa maLela nathI tevA ja aniyata karma mATe "A karma phaLa devAnI yogyatA dharAve che" ema kahI zakAya. phaLane ApI cUkelA karma mATe tevo vyavahAra thaI na zake. (gA.20-21) graMthakArazrI eka prazna Ubho kare che ke karmamAM phaLa ApavAnI yogyatA puruSArtha dvArA nAza paNa pAme to karmamAM phaLa ApavAnI yogyatA hoya' e vAta khoTI na paDe ? Ano javAba jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke - dareka lAkaDAmAM pratimA banavAnI yogyatA che - ema kahI zakAya. paNa eno artha evo nathI ke dareka lAkaDAmAMthI pratimA bane ja. koIka lAkaDAmAMthI ramakaDuM paNa bane athavA kaMI paNa na bane. tema karmamAM svaprAyogya phaLa ApavAnI yogyatA to che ja paNa savaLo udyama thAya to te tenuM phaLa Ape, avaLo udyama karavAthI te viparIta phaLa Ape. jarA paNa mahenata karavAmAM na Ave to te karma phaLa ApyA vinA paNa ravAnA thaI jAya. paNa teTalA mAtrathI te karmamAM phaLajanana zakti na hatI - Avo vyavahAra karI na zakAya. tathA "te karmamAM phaLa ApavAnI yogyatA hatI' te vAta khoTI na kahevAya. A vyavahAra nayanuM maMtavya che. (gA.22-23) mAtra karmathI ja phaLa maLe tevuM nathI. paraMtu puruSArtha paNa temAM bhAga bhajave che. be jaNa pAMca lAkha rUA. nuM samAna dAna Ape to paNa bhavAMtaramAM te bannene te dAnanuM maLanAruM phaLa bhinna | taratamatAvALuM | ochuM-vatuM hoI zake che. tenuM kAraNa e samajavuM ke pUrvabhavamAM dAna karatI vakhate te banneno zubhabhAva uchALavA svarUpa puruSArtha samAna na hato. (gA.24) jIvanA jevA bhAva hoya tevuM karma bane. ane jevA karma hoya tevA bhAva pragaTe. Ama pravAhanI apekSAe bhAgya ane udyama ekabIjAnI apekSA dharAve che. Ama banne paraspara sApekSa che. chatAM paNa prAyaH caramAvartamAM karma dharmapuruSArtha dvArA bAdhita thAya che, kuMThita thAya che. jo carAvartamAM dharmapuruSArtha tIvra karIe to avaLA nikAcita karma potAnuM phaLa dekhADavA chatAM paNa tathAvidha bhayaMkara nukasAna pahoMcADI zakatA nathI. jema ke zreNika mahArAjAnA putra muni naMdiSeNanA nikAcita karma. caramAvartakALamAM prabaLa aMtaraMga dharma puruSArthathI ja jIvane pranthibheda dvArA samakita maLe che, nahi ke nasIbathI. samakita prApta thayA pachI tenI pravRtti aucitya pUrvakanI ja hoya che. kAraNa ke samakitI jIvane puruSArthanI preraNA svataH thAya che. (gA.25-27) jamInamAMthI pANI khanana dvArA ke pavana dvArA bahAra Ave paNa temAM mukhya kAraNa jamInanI rasALatA che. te rIte samakitInI ucita pravRttinuM mukhya kAraNa tenA cokhA pariNAma che. upadeza to gauNa | aniyata kAraNa che. jema pharatA cakranI gati vadhAravA ke dhImI paDelI gatine pUrvavat jALavI rAkhavA daMDanI jarUra paDe che tema samakitIne AgaLa vadhAravA ke tenA paDatA pariNAmane aTakAvavA upadezanI jarUra paDe. bAkI anuttaravAsI deva ke jinakalpI jevA avasthita pariNAmI jIvo mATe upadeza jarUrI nathI. (gA.28-29). samakitI jIvanI mohanIya karmanI sthiti aMtaHkoDAkoDI sAgaropama hoya che. temAMthI 2 thI 9 palyopama jeTalI sthiti ochI thAya tyAre AtmA bhAvathI dezavirati pAme che. uttarottara vikAsa karato
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 - * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA saMkhyAtA sAgaropama jeTalI mohanIyanI sthiti ghaTADato jIva sarvavirati - upazamazreNi - kSapakazreNi - kevaLajJAna ane mokSane meLave che. (gA.30) AgaLa graMthakArazrI kahe che ke aMtaraMga dharmapuruSArtha dvArA prApta thanAra bhAvacAritranA pAMca lakSaNo che. (1) mArthAnusAritA = sadbhAgI evo aMdha vinA takalIpha jaMgala pAra kare te rIte viziSTa jJAna na hoya to paNa cAritradhara zubha karmanA baLe pApatyAga karI mokSa meLave che. (2) zuddha anuSThAna vize tIvra zraddhA hoya. (3) upadezamAM rati = upadeza sAMbhaLavAnI ane AcaravAnI tIvra Asakti, (4) guNarAga ane (5) zakya pravRtti (gA.31) tIrthakaroe batAvela dezavirati ane sarvavirati cAritramAM yoganI pravRtti utkRSTa AnaMdathI vyApta thavI joIe. to ja bhAgya ane puruSArtha banne bhegA thaIne potAnuM kArya = mokSa sAdhI zake. evuM sonerI sanmArgadarzana karAvI mahopAdhyAyajI mahArAje 17mI batrIsI pUrNa karela che. (gA.32) bhAgya ane udyamanI carcA khUba ja rocaka hovA chatAM tathA tene pAradarzaka rIte samajavI atyaMta Avazyaka hovA chatAM mahopAdhyAyajI mahArAjanI bhASAmAM jemaNe prastuta mImAMsAne mANavI hoya temane navyanyAyano tathA nayano UMDo abhyAsa hovo khUba ja Avazyaka che. paraMtu jemane navya nyAyano jarA tathAvidha abhyAsa na hoya temaja nayano paNa UMDo abhyAsa na hoya tevA jIvo A mImAMsAne pAradarzaka rIte mANI zake te AzayathI navya nyAyanI paribhASAthI dUra rahI, mahopAdhyAyajI mahArAjano Azaya jaLavAI rahe te rIte prasiddha saraLa laukika udAharaNo dvArA 17mI batrIsIno TUMkasAra ame ahIM rajU karela che. enI vAcaka varge khAsa noMdha levI. 18. yogabhedadvAciMzika : TUMkyAra yogavizAradoe adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSayane yoga kahela che. (gA.1) ucita pravRttithI yukta jIvanuM jinavacanAnusAre thatuM tattvaciMtana ke je maitrI vagere bhAvothI saMyukta hoya, te ciMtana adhyAtma kahevAya. (gA.2) maitrI = bIjAnA sukhanI IcchA. te cAra prakAre che. (1) upakArI vize. (2) nAlapratibaddha evA mAtA, pitA, kAkA, mAmA vagere svajano vize. (3) Azrita varga vize ane (4) sarva jIvo vize. (gA.3) karuNA = bIjAnA duHkhone dUra karavAnI IcchA. tenA cAra prakAra che. (1) mohathI, jema ke rogIne apathya ApavAnI IcchA. (2) dIna-hIna-du:khI jIvone jovAthI pragaTe che. (3) sukhI evA prItipAtra jIvone saMsAranA duHkhothI bacAvavAnI tathA moze pahoMcADavAnI bhAvanA. (4) prItino saMbaMdha na hoya tevA paNa jIvo para karuNA bhAvanA. (gA.4). muditA = AnaMda. tenA cAra bheda che. (1) jenuM pariNAma kharAba hoya paNa tAtkAlika sAruM jaNAya tevA ApAtaramya sukhamAM AnaMda. dA.ta. apathya AhAra vAparatAM thato AnaMda. (2) jenuM pariNAma sAruM che tevA viziSTa prakAranA sukhamAM AnaMdanI lAgaNI. dA.ta. parimita pathya AhAranA sukhamAM thatI rati. (3) niraMtara deva ane manuSyabhavanI prAptisvarUpa sAnubaMdha sukhano AnaMda ane (4) sarva jIvonA prakRSTa = avyAbAdha sukhamAM pramoda. (gA. 5) madhyasthapaNuM = upekSA. te paNa cAra prakAre thAya che. (1) karuNAthI. jemake apathya khAtA rogIne aTakAvavAthI tene duHkha thAya mATe tenI upekSA karavI. (2) anubaMdhathI. jemake aThavADiyAmAM lAMbI oLI upADavAno hoya evo ziSya atyAre navakArazI kare to guru tene tapanI preraNA karavAnA badale tenI upekSA kare te (3) nirvedathI. jemake asAra evA sAMsArika sukhane vize yogInI upekSA (4) tattvaciMtanathI. jemake "vastu rAga-dveSanuM kAraNa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. dvAtriMzikA * 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra * nathI paNa potAno saMkliSTa pariNAma tenuM kAraNa che." ema vicArI bAhya zubhAzubha vastu pratye upekSA. (gA.6) A cAre bhAvanAnA avAMtara bhedo uttarottara caDhiyAtA che. tethI cAre bhAvanA adhyAtmamAM upayogI che. pAtaMjalayogadarzananA maMtavya pramANe AgaLa graMthakArazrImadjI cAreya bhAvanAnuM kramazaH phaLa darzAvatA kahe che ke maitrI bhAvanA sukhI loko uparanA ISyabhAvathI bacAve che. karuNA bhAvanA duHkhI jIvonI upekSA karavA nathI detI pramoda bhAvanAthI sukRta karanAranA puNya upara dveSa nathI thato. madhyasthatA pApI jIvo upara rAga-dveSa UbhA thavA detI nathI. (gA.7) graMthakArazrI kahe che ke adhyAtmathI pApano kSaya, sattva, zIla = cittanI samAdhi ane zAzvata jJAna prApta thAya che. adhyAtma ja moharUpI jherano nAza karanAra amRta che. (gA.8) tattvajJAnagarbhita ane vardhamAna evo adhyAtma viSayaka abhyAsa bhAvanA kahevAya. te jJAna, darzana, cAritra, tapa ane vairAgyasvarUpa che. bhAvanAthI saMskAra paDe ane te saMskArathI bIjI navI bhAvanA pragaTe. A rIte jIva mokSamArge AgaLa vadhe che. (gA.9-10). AgaLa graMthakArazrI yogabiMdu graMtha mujaba dhyAnanI suMdara vyAkhyA dekhADe che ke sthira, akhaMDa, ekaviSayaka, prazasta bodha dhyAna kahevAya. te utpAda, vyaya vagere sUkSma vicAraNAthI yukta hoya. kheda, uga, lepa, utthAna, bhrAnti, anyamud, roga ane AsaMga-A ATha bhogInA mananA doSo choDavAthI yogInuM dhyAna vRddhi pAme che. (1) kheda = kriyAthI utpanna thato thAka. (2) uga = pravRtti zarU karyA vinA ja thAka lAge che. (3) bhrama = yogasAdhanA karI ke nahi ? tenA saMskArano abhAva. (4) utthAna = prazAMtavAhitAno abhAva (5) kSepa = yogasAdhanA vakhate mana bIje jAya. (6) anyamudda = cAlatI ArAdhanAne choDIne anya kAmamAM prIti karavI. (7) roga = mAnasika pIDA. (8) AsaMga = Asakti. "A ja anuSThAna suMdara che." e pramANe Asakti. A ATha cittadoSo choDIne krodhAdi vikArathI rahita ane udAra AzayavALA yogI puruSa dvArA thatuM dhyAna kuzalAnubaMdhI jANavuM. AvuM dhyAna yogIne hitakArI bane che. (gA.11 thI 20) tamAma kAryamAM svAdhInatA, bhAvanI sthiratA ane anubaMdhano viccheda dhyAnanuM phaLa che. (gA.ra1) yoganA trIjA bheda dhyAnanuM nirUpaNa karyA bAda graMthakArazrI yoganA cothA bhedanuM nirUpaNa karatA jaNAve che ke ISTa-aniSTa rUpe kalpAyela viSayomAM vivekadaSTithI tulyatAbuddhi lAvavI te samatA kahevAya. paraMtu e.sI.mAM rahIne, senTa-paryuma lagAvIne, DanalopanI gAdImAM besIne, pAna-masAlA cAvatAcAvatA, svaprazaMsA sAMbhaLIne keLavelI samatAne mithyA samatA jANavI. dhyAna vinA samatA nathI ane samatA vinA dhyAna nathI. banne paraspara pUraka che. labdhiono upayoga na karavo, kevaLajJAna vagerene DhAMkanArA sUkSma karmano kSaya karavo, apekSA-rUpa baMdhanano uccheda karavo te samatAnuM phaLa che. (gA.22 thI 24) svabhAvathI ja nistaraMga evA AtmAmAM vikalpa ane parispada svarUpa taraMgo ubhA thAya che. te vRtti kahevAya che. te pharIthI utpanna na thAya te rIte teno tyAga karavo te vRttisaMkSaya kahevAya. kevalajJAnanI prAptinA samaye vikalpavRttikSaya tathA ayogIkevalidazAmAM parispaMda-vRttisaMkSaya hoya che. tenA phaLa rUpe kevaLajJAna, zailezIpaNAno svIkAra ane mokSanI prApti thAya che. (gA.25-26) jema siddho samAna hovA chatAM tenA paMdara bheda pADela che tema vRttirodhane yoga mAnIe to tenA paNa pAMca bheda
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 14 thI 18 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA paDe che. vRtti = mana, vacana ane kAyAnI pravRtti. tathA mananI vRtti traNa prakAre che. (1) saMkalpa vikalpa choDanAruM mana, (2) samatAmAM pratiSThita mana ane (3) svabhAvamAM lIna mana. managuptinA paNa Aja traNa prakAra che. Ama vRttirodha pAMca prakAre thaze. temAMthI adhyAtma vagere cAra yoga prathama be prakAranI manoguptimAM Avaze. ane vRttisaMkSaya trIjI manoguptimAM Avaze. A rIte anya = samiti, gupti vagereno paNa yogamAM aMtarbhAva vicArI levAnI graMthakArazrI bhalAmaNa kare che. (gA.25 thI 30) - * jainadarzanamAM samiti- guptithI bhinna 'yoga' nAmano koI padArtha mAnya nathI. evuM graMthakArazrI bhArapUrvaka jaNAve che. A eka noMdhapAtra ullekha che. adhyAtma vagere yogone 1 thI 4 guNasthAnaka sudhI yoganI pUrvasevA rUpe jANavA. pachI tene yoga rUpe jANavA. Ama pAMca prakAranA yoga paramAnaMda svarUpa sarvottama phaLane Ape che. (gA.31-32)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA 21 dvAtrizat tAtrizikAprakaraNa caturtha bhAganI viSayamArgadarzikA 14. apunarbandhaka dvAtriMzikA balavatA''tmasvabhAvena klezAbhibhavaH ......... 960 apunarbandhakalakSaNAni ...................... 935 apunarbandhakasyA'pi zuddhanizcayAnusAribodhaH ...... 961 nizcaya-vyavahArAbhyAM pUrvasevAkAlaH .............. 936 cittaratnavizodhanapaddhatiH ............................. 962 tAtvi vasavA apunalA55 mAM hoya ...36 | pratizroto'nugAmitve yogopalabdhiH ............... 963 hetu-svarUpAnubandhato mArgamImAMsA ............. 937 apunarbandhakasya pradhAna-dravyayogaH .. ................... 964 mArgAbhimakha-mArgapatitasvarUpadyotanama ................938 dravya-bhAvaviva5 yoga viyaa2||........... 864 municandrAcAryA'bhayadevasUrimatabhedadyotanam ...... 939 samyagdRSTeH bhAvayogaH ................................ 965 upAdAnakAraNe sarvathA kAryabhedA'yogaH .......... 940 | samyagdaSTinI sAMsArika pravRtti paNa aupayA24 pUrvasevA viyaa29|| .............. 840 ___ 12 nathI .............. matadvayabhedavyavasthApanam .................................. 941 | azubhapravRttau zuddhapariNAmena sadanubandhaH ........ 966 nAnAparibhASayA dravyapadaprayogavimarzaH ........... 942 | samyagdRSTeH pApAnubandhA'yogaH ................... 967 akriyAvAdisvarUpavijJApanam ................. 943 | Azayavizuddhau bAhyakriyAyA akAraNatA ....... 968 kriyAvAdisvarUpaprajJApanam ............................ 944 ...to ma namitta mayit42 ........... 868 dazavidhAni AgamiSyadbhadratvanibandhanAni ....... 945 | | bhava-muktihetUnAM tulyasaGkhyAkatvam .............. 969 kriyAvAdi-bhadrakAdyutpAdajJApanam . | pariNAmAnusAreNa karmabandhapratipAdanam ............ .970 lezyAzuddhi-kaSAyamAndyayoH kArya-kAraNatA ....... 947 samAitIna manuna zuddha 4 khoya .......... 87 mithyAdRzAM saMsAraparittIkaraNam ................. 948 zraddhAdvaividhyopadarzanam ........................... mithyAdRzAM bahunirjarAmImAMsA ....... parizuddhohApohayogasya azAntAdikRtakriyANAM viparyAsarUpatA ............ 950 __ sadanuSThAnA'vandhyakAraNatA ....................... 972 dazavidhadharmadarzanam ....................................951 | aviratasamyagdRzi cAritrAbhyupagamaH ........... 973 bhavabIjAdiparAmarzaH ....... nayamatabhedena zuddhAnuSThAnamImAMsA ....................974 puruSa bhane pratibhA yi mahAme ...... 852 | | saGgrahanayAnusAreNa zuddhAnuSThAnaparAmarzaH .......... 975 karmaprakRtibhedA'bhedamImAMsA .... .. 953 | bhinnagrantheH nizcayato yogaH................... 976 yogabinduvirodhaparihAraH .... .954 / zAstrA''darasya kartavyatA .... .........977 duSTakAryA'jJAne kAraNasaMvaraNA'yogaH .............. 955 / bhAsana timI (r). zAsane mAre....... 877 janma-jarA-maraNasvarUpaprakAzanam .................... 956 vicikitsAyA samAdhau prAtikUlyam ........... 978 bhavasvarUpamImAMsA .................................... 957 | jJeyatraividhyavijJApanam ..................................... 979 bhavaphaladAruNatA .............. .......958 saptavidhAnuzayasya kAluSyakAritA ........... 980 rAgAdInAM bhavabhramaNakAraNatA ...................... 959 ... 959 | zAstrAdarazUnyAnuSThAnasya vaiphalyam .............. 981 ....949 ............ 952
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 984 986 .987 988 viSayamArgadarzikA * dvAtriMzikA 25 12nA anuhAna..................... 881 | samyagdRSTiliGgavarNanam ... ...........1006 viSaya-svarUpA'nubandhazuddhAnuSThAnanirUpaNam .......... 982 | nAnAvidhasamyaktvalakSaNAni .........1007 viSayazuddha anuThAna ........................ 882 | tatpazuzrUSAnI mogA ............ .......1007 mithyAdRzAM svakhmazuddhakarmavyAkhyAnam ......... 983 | zuzrUSAM vinA samyaktvazuddhayayogaH ...........1008 sva35zuddha manuhAna ..... 883 | zuzrUSAdvaividhyopavarNanam .. ........................1009 anuyazuddha anuhAna.... 983 | samyagdarzanottaraM samyagjJAnAdhikAritA ..........1010 ajJAnabAhulye doSocchedA'sambhavaH .............. dha nI mom ...................... 1010 mokSAzayAd yogikulajanmopalabdhiH ............ 985 sambodhyupalabdhAvapi bhogapravRttiH ................. 1011 gurulAghavacintanena mUlato doSocchedaH .......... | sNym2||2|| javAna chata 59..... ........ 1011 sAnupa-niranu pani .............. 886 | bhogapravRttAvapi saMskArataH cAritrakAmanA ..... 1012 doSocchedadvaividhyapratipAdanam ......................... | zaktyanatikramaNA'nigUhanAbhyAM gurvAdibhaktiH .... 1013 anubandhazuddhakarmaphalavibhAvanam ................... | zasti gopacyA vina guru-41 pUale ..... 1013 sampUrNAsiddhisAdhanasamIkSaNam .989 samyaktvavyAvarNanam ...... ................1014 trivi5 pratyaya pratipAina.. ............ 989 naizcayika yathApravRttakaraNapUrvamapi pAramArthikasiddhisvarUpasphoraNam ................. 990 - pratisamayamanantaguNazuddhiH ......1015 niranubandhasiddha: patanarUpatA ..................... 991 | trivi5 429||nii sama4. .............. 1015 balAtkAreNa kAryasAdhane vaiphalyam .............. 992 | karaNatrayavibhAvanam ....................................1016 jAtyamayUrodAharaNavyAkhyAnam ........................... 993 | granthibhedopAyaprajJApanA ................ 1017 dharmAdhikAriNo garbhAvasthAmahimA.................. 994 | samyaktvaprAptau vardhamAnazubhalezyA pUrvA''nandau ...1018 uttamayamayoga bhatAnI GthatapravRtti ......... 884 | samAtinA 59 pariNAma prazasta ....... 1018 mahApuruSaguNAnAM svayameva prAdurbhAvaH ........... 995 / 'baMdheNaM na volai kayAI' vacanavimarzaH ....... 1019 yogadharmAdhikAridyotanam ................................ 996 | samyaktvAtpatitasyA'ntarmuhUrttakAle maraNAbhAvaH .1020 prAramayI zreTha yogAnI prati viaau ..... &CE | samyagdRSTeH bodhisattvarUpatA .......................1021 apunarjanmane jAyamAna eva tAttvikabodhaH ...... 997 | samAtImA bhopisavalakSaNAnuM samarthana ....... 1021 apunarbandhakasyA'nyaguNagaNagrathanam ................ 998 | samakitInI sAMsArika pravRtti nAnAtantrasthA'punarbandhakotthAnaprakriyA ............. 999 ___despanyAsatulya .................... 1021 jAtyA kasyA'pyanuSThAnanaiyatyA'yogaH ............1000 | bodhisattvasya kAyapAte'pi cittapAtAbhAvaH ......1022 laghuno'pi zuddhasya mahattA ......................1001 | bodhisattvasya paJca lakSaNAni ...................1023 yAdo pArAya zajhe ................. 1002 | bodhisattvasya viMzatiH guNAH ....................1024 gati avarodha ........................ 1003 | | bodhisattvavyutpattisphoraNam .....1025 15. samyagdRSTidvAtriMzikA poSisatvazana artha .................1025 granthivyAkhyAnam .............1005 | bhavyatva-tathAbhavyatvavyAkhyAvaividhyam ....... 1026 maSyatva sabhya dRSTinA ! liMga ................... 1005 | tathAmavyatva viyaa29|| ..................... 1026
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 . ......... 1028 1034 104 1035 .... .1037 dvAtriMzikA * viSayamAhAzI. tathAbhavyatvavaicitryasamarthanam . .................1027 | vartamAnabhavIyavedaprAmANyagrahapravezanirAkaraNam .....1052 nayamatabhedena tIrthakaratvAdibhedohanam ........... 1028 | kSetrajJavRttivaiziSTyaghaTitaziSTalakSaNavicAraH ....... 1053 tIrthakara-gaNadharapadasAdhanodyotanam ...................1029 utkarSa-apakarSa jAtivizeSarUpa nathI - tIrthaMkara-gaNadhara-sAmAnya kevalI thanAranI utta25kSa. ....... ........ 1053 mogA .. kSetrajJavyutpattipradarzanam ................................ 1054 nAnAvidhA saMvegavyAkhyA ...........................1030 utkarSApakarSayoranavasthitatA ........................1055 saMsAranirvedavibhAvanA ............................... | utkarSApakarSayorjAtitvA'sambhavaH ............... 1056 ziSTalakSaNamImAMsA .. .......1032 / tattadabhAvakUTaghaTitalakSaNasya durjeyatA ........ 1057 samyagdaSTimAM ziSTavalakSaNa hAjara ......... 1032 utkarSa-apakarSa parivartanazIla ............... 1057 upacAraniyAmakopadarzanam ............................10 33 ekajanmAvacchinnavedaprAmANyagrahapravezavimarzaH ......1058 karmaNo mUrtatvAdisAdhanam ....... tattat saMbaMdhAbhAvaDUTapraveza bhImAMsA........ 1058 aMzata: ghoSakSaya suzeya... vedaaprAmANyagrahaasaanAdhAratAghaTita nUtana karmaNa upaghAtakatvavicAraH.... ziSTasakSa....... .......... 1058 ziSTatvAkSa! bhImAMsA .... .........1035 | vedAprAmANyagrahadhvaMsAnAdhArakAlaziSTalakSaNe'tivyAptyavyAptI .................. 1036 ghaTitalakSaNavicAra .............................1059 vedavAdipariSkAraH svApAdidazAyAmativyAptinirAkaraNaprayAsaH .......1060 vedA'prAmANyAbhyupagamadvaividhyam .......... 1038 kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamA'sambhavaH .............. 1061 vedatvA'jJAne'vyAptyApAdanam . AMzikavedaprAmANyagrahaniveze'tivyAptiH .......... 1062 vedatvenA'prAmANyAnabhyupagavivakSA . ................1040 mithoviruddhazrutisamAdhAnam ................... 1063 bhavAnIpatiziSTatAmImAMsA .................... 1041 durjeyazrutiparAmarzaH ...................................... 1064 Izvarabha aziSTatvanI samasyA.... 1041 yAvantaH parasamayAH tAvanto nayAH ..............1065 kAkezvarayorativyAptyavyAptI. vebha 55sApekSa prAmANya bhAnya ......... 1065 ..........1042 vigrahagatAvativyAptyApAdanam .......................1043 mithyAdRSTigRhItaM zrutaM mithyA ....................1066 pAnAtmano hIpUrva56 .................... 1043 samakitIe svIkArela mithyAzruta sabhya bane .......... .........1066 dehAntarAgrahaNadazAyAmativyAptinirAkaraNam ...... 1044 | samyagdRSTigRhItaM zrutaM samyak ....... sAmAnAdhikaraNyagarbha ziSTalakSaNam .............. 1045 vedAnAM pUrvamAryatvaM pazcAdanAryatvam ............... 1068 ziSTasya paratrApi doSavirahe ziSTatvam .......1046 prabhAvanA bhane 2135 che .............. 1068 padmanAbhalakSaNapariSkAraH. .1047 | pramANatvaM nAnArUpam ....1069 padmanAbhalakSaNe'vyAptiH. .... 1048 | yuti657vyatA tulya cha ...... .. 1068 padmanAbhamata nirAkaraNa. ... 1048 sarvasya jinavacanasya yuktigrAhyatA .............. 1070 yatkiJcidvedaprAmANyAbhyupagamavimarzaH .......... 1049 sarvadharmANAM jainadharmAzritatvam ......................1071 viprajanmanorantarAle'tivyAptiH ....................1050 | 52414 saMgata marthano svii||2 svApadazAyAmativyAptiH .................. nisthAna nathI......... .... 1071
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 1081 1082 * viSayamAhA . dvAtriMzikA yauktikA'yauktikAryavyavasthAvicAraH .............. 1072 | niyatasaMskAraprAdurbhAvasamarthanam .............. 1094 vedatvaM na prAmANyaprayojaka ....................1073 | cittasya phalarUpeNa pariNamanam ....................1095 prAmANyaprayo4 vaha nAla; satyatva ...... 1073 |zvaranI vilakSAta ....... |zvaranI vilakSAta ....................... 1085 prazamAdInAM ziSTaliGgatA ........................1074 | jIvezvarayoH bhedasamarthanam .. ......................1096 ziSTatva taratamabhAvAmuM che................ 1074 zvaramA yAra tatvono svii||2 ............ 1086 paramate tAratamyazAliziSTatRtvA'sambhavaH ........1075 | jIva-zivacittayoH vailakSaNyam .....................1097 vedavihitArthanuM anuSThAtRtva ziSTatva nathI.. 1075 sarvajJasiddhiH .............................................1098 vedavihitakRtsnArthAnuSThAtRtvA'sambhavaH .......... 1076 IzvarazaktInAM SaDvidhatvam . m ........... ..............1099 aSTasAdhanatA vize mithyAjJAnAbhAvarUpa zikSaenI bhImAMsA..................10 | ekakArakeNa kArakAntarAnyathAsiddhivirahaH ........1100 adRSTasAdhanatAgocaramithyAjJAnAbhAvavattvaM na 'zvare27 bhu45 4gata saMyAna ! ........ 1100 ziSTalakSaNam ........................................1077 | svabhAvAtikrameNA'nugrahA'sambhavaH ...................1101 bhramavaividhyavimarzaH ...................................1078 yo ta zvarAnunya nathI......... 1101 svApAdidazAyAmativyAptiH ............................1079 jIva-zivayoH pariNAmitvam ........................1102 brAhmaNatvaM na jAtyA niyatam ... ................1080 | AtmA ane paramAtmAmAM brAhmaNasyApi zUdratAsambhavaH ... paribhIpAnI samasyA ............... 1102 dazavidhabrAhmaNavimarzaH ............................ IzvarapratipakSasiddhiprasajanam ......................1103 brAhmaNasvarUpavimarzaH ................................1083 niratizaya jJAnAdinA Azraya tarIke Izvarasiddhi bauddhadarzane brAhmaNasvarUpavicAraH .................1084 ghoSA ........ .........1103 sma29zatirnu 2saya 2sAya ......... 1085 vAcaspatimizramatApAkaraNam .................... 1104 vihaMgAvalokana ............. 1086 | IzvarakrIDAnirasanam .. .....1105 16. IzAnugrahavicAra dvAtriMzikA | tasarjanabhA zvarIya prayo4- nathI ...... 1105 Izvarasya dehopAdAmasaGgatam ........................1106 IzvarasvarUpaprakAzanam .................................1087 karmAnusAreNa jagadvyavasthopapattiH ............... 1107 nandIzvara-vizvAmitrAdInAmIzAnugrahAt karmaNa Izvaratvasamarthanam . ...1108 phalalAbhaH .. ................... .............................1088 bhagavato jIvadurgatidAyakatvA'sambhavaH ............1109 paJcavidhasiddhipradarzanam ...............................1089 | syAtAmai SzAnune saMbhAta............... 1108 viziSTajAtiprAdurbhAvavimarzaH .............. .1090 | bhagavadanugrahasvarUpavimarzaH ............................ 1110 bhaNa viyAra. ..... 1080 Izvarasya bhAvagrAhyatopapAdanam ....................1111 bhogapadArthatraividhyam .. ........................ 1091 | 54sinI yogya vAtano svI2 .......... 1111 dvivadha citta ane caturvidha karmanI OMkAravimarzaH ......... ...........1112 viyaa25||...... ....1081 praNavajapaphalavicAraH ... ...................................1112 karmaNaH caturvidhatvopadarzanam ......................1092 pratyUhaprakAraparAmarzaH .......1114 karmavAsanAdvaividhyavicAra .. .1093 vijani359! ........ 1114 dvividha saMskAranI vicAraNA. .1083 | vijavaividhyopadarzanam ............... 1115
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 1125 dvAtriMzikA * viSayamAhA . yogAntarAyanirUpaNam ............................1116 matAndraya pArtha zAsagoyara ............... 1138 vighnadazakavicAraH .................................. 1117 | candroparAgavimarzaH .................................. 1139 haina zana bhula vinanAza viyA2 ....... 1117 | AgamavAdaviSayasyottarakAlaM hetuvAdagocaratA .. 1140 sopakrametarakarmavicAra ................................1118 naI dvArA zAsagopanI zuddhi ............... 1140 japasyA'dhyAtmarUpatA ..................................1119 | nAnAdarzanazAstrAbhiprAyasya sadUhamRgyatA .........1141 pathI pratya6 thaitanya dAma ............... 1118 | svocitAnuSThAnakaraNamIzvarAnugrahaH .............. 1142 stotrakoTisamo japaH ....1120 zvAnuana tAttvi 135 .............. 1142 stotavyanimittakaH stotraphalalAbhaH .................1121 nayamatabhedena bhagavato dAtRtvavicAraH ............1143 kAlAtItamatavimarzaH ................................1122 mAvAna 35.2 rIne bhokSamA gayA ...... 1143 dAtAta mata nirdeza ...................... 1122 | svazaktisphoraNe bhagavadanugrahasAphalyam ............ 1144 mahezvarapadaniruktiH ............1123 | niSkiyanA bhAgyamA nirAzA ........ 1144 nAma DovA chatai zva2 me ...... zuSkapaNDitaM prati kriyAnayopAlambhaH ........... 1145 bhagavatpadaniruktiH .............................11 nayavizeSeNa bhagavato jagatkAraNatvasamarthanam ... 1146 ekasyezvarasyA'nekanAmAni .......................... arthakriyopadhAyakezAnugrahavicAraH ................. 1147 zvarama mehamAqseuru vyartha cha. ......... 1125 nAmabhedasya vivAdA'prayojakatvam ..................1126 | uhI bharitana manune bhogAme ........... 1147 hI vo.........................................1148 vo sAGkhya-bauddhatarkANAM mithoviruddhatA ..............1127 | sAtviyana ....................... 1148 sUkSmabodhavirahe'pi karmalAghavasambhavaH ...........1128 17. daiva-puruSakAra dvAtriMzikA karmaNo nAnAnAmAni ............................. 1129 | nAma chadi sNs||27||29|| me ......... 1128 daivAt puruSakArAd vA siddhiH ? iti nirNayaH. .........1151 sarvadarzaneSu karmAbhyupagatam ......1130 nAmanAnAtvA''graho'natiprayojanaH .................1131 52mArthathA mAya-puruSArtha samajaNIyA ...... 1151 gata me .............1152 dhana vyartha ................. daivasvarUpopadarzanam ... 1131 sarvadarzaneSu karmaNo yoganAzyatA ............. 1132 nizcayanayamAnya // 25 // vimarza .............. 1152 anumAna sAmAnyaviSaya .............. arthakriyAzUnyasyA'vastutA ............................. 1153 bhavocchedakRte guNavadupAsanA kAryA ............. 1133 | avaya'sannidheranyathAsiddhatA ..........................1154 azyasannipi // 29 // na bane............... 1154 StandAtamatabhAmAMsA ........................ 1133 buddhimalAnAM navavidhatvapradarzanam ............ 1134 | daiva-puruSakArayoH sarvatra kAraNatA ................ 1155 tarkadvaividhyopadarzanam .....................................1135 | vyavahAra nayathA ||29taa viyAra ............ 1155 sAmAnya-vizeSopAsanAphale kevalakAlabhedaH ...... 1136 / kurvadrUpatvena kAraNatAnirasanam .................. 1156 atIndriyavastu chadmasthasAkSAtkArA'gocaraH ....... 1137 nizcayanayanI mAnyatAnuM ni2|425|| .......... 1156 9 bhane ziva pariNAmI ................ 1137 | atajjAtIyAt tajjAtIyotpAdA'yogaH ....... 1157 matAndraya pArtha 75sthano viSaya ....... 1137 | durvadrUpa ta13 3129vyavahAra #saMta ....... 1157 hastasparzasamaM zAstram ........................... 1138 | utkaTatvA'nutkaTatvavyAkhyA ... ....................... 1158 m ........... ............... ...112
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 * viSayamA hazi.51 . dvAtriMzikA gautva bhane bhujyatvanA vyAjyA........... 1158 | dhvaMsenA'dRSTAnyathAsiddhinirAsaH .................. 1180 ekasyA'pi balavato mukhyatA .....................1159 id alki seotyA na bane.... 11.80 gauNatva-mukhyatvayoH vyAkhyAntaram ..............1160 | adRSTApalApe saMskArocchedApattiH ................... 1181 daivaprAdhAnyasamarthanama ....................................1161 | kamaviraha prAyAzcattAvAdhavaphalyam ................. 1101 puruSakArakRtatvavyavacchedavyavahAravimarzaH ........... 1162 | praayshcittn|2535 55 siddhi ............ 1182 puruSakAraprAdhAnyaprasthApanam ...........................1163 | adRSTasvarUpanivedanam ................................. 1183 AbhAsikAvadhAraNasya prAdhAnyapadArthatA .......... 1164 | prAsamA prAyaolldeg13 cha. .............. 1183 sApekSa. 59 // samartha - vyavahAra naya.......... 1164 | MNavAna hu ne matama 43 ............... 1183 sarvasyotpatti-pariNAmayoH parApekSA ............ 1165 | sAdhyA'sAdhyakarmamImAMsA. ..................1184 kAryavajAtya asiddha hoya to anya kAraNa | viparItaphalasAdhane bhAgyodyamayoH anyathAsiddha nathI ...................... 1165 | kAraNatAvicAraH .................................1185 kAryAbhede sAmagrIbhedA'yogaH .....................1166 dvivi5 gau-mudhya ||29taano mudAso ..... 1185 daiva-puruSakArayoH svatantrAnvayAdimattvam ......... 1167 | svasya svenopaghAtA'sambhavaH .......... ............. 1186 antataH prAgbhavIyayatnasya kAraNatA ............. 1168 bhano GdhAta mAtra na 42. .......... 1186 pUrvamavIya puruSArtha 55 // 7 // 29 // banI : . 1168 | kAlAdisApekSaH bAdhyabAdhakabhAvaH .................. 1187 daivodyamayoH mithaH sApekSatA. .................... 1169 | kAla-niyatyAdInAM daive'ntarbhAvaH ..................1188 ekAntataH karmakAraNatAvimarzaH ................. 1170 | pratimA 1529! bhImAMsA ................. 1188 mesita mAgyavAno pratit2............... 1170 bhAgyaparijJAnopAyAH ............................. 1189 aihikayanaM vinA karmaNaH kAryA'janakatA ...... 1171 puruSakAraprAdhAnyaprakAzanam ....................... 1190 puruSArtha vina mAya ithe nAra........... 1171 udyamAdevazaktivighaTanam .... .............. 1191 kAkamatopadarzanam ......................................1172 | bAdhavaividhya ni359 ....................... 1191 daivodyamavyAkhyAnam .....................................1173 nAzadvaividhyanirUpaNama ...........1192 ekAntakAlakAraNanirAsaH ................ 1174 | naya-pramANAbhyAM dhvaMsasvarUpaprajJApanam .............. 1193 sAMkhyamAnya puruSArthagata karmaDhAratva sva35 yogyatA 55! svIrya .............. 1183 sva35 gauratA samAnya ................ phalAnutpAde'pi karmaNaH phalajananazaktimattvam ... 1194 mehanI apekSA sAmAsi ............ 1174 | yogyatayaiva kAryopadhAnamImAMsA ...................... 1195 dRSTahAnyAdyApattiH ...................................1175 | yogyatA iNopAya nathI ................. 1185 kriyAyAH svadhvaMsadvArA kAryajanakatA ..............1176 | svarUpayogyatAkAraNasya / yAvaMsathI isotyAyanA ............... 1176 | phalopadhAyakatvavyAptyabhAvaH ....................... 1196 kAlAntare phalavirAmamImAMsA ....................1177 | udyamasApekSaM daivaM phalopadhAyakam .................1197 bhanI siddhi .............................. 1177 | dravya-bhAvakriyAphalabhedodAharaNAni ................1198 adRSTasiddhiH ............................................ 1178 | pariNAmavazAt karmasAmarthyaniSpattiH .............. 1199 prAcInA'rvAcInagranthAnusAreNA'dRSTisiddhiH ..... 1179 | mAya bhane udhama 52252 sApekSa ......... 1188 . . . . . . 1174
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 ................................1202 ...1225 1209 ] dvAtriMzikA * viSayamAhA. pravAhataH karma-puruSakArayoH sApekSatA ........... 1200 | adhyAtmanu sva35 ....................... 1221 kRtanAzA'kRtAbhyAgamadoSamImAMsA .................1201 | vividhAni adhyAtmalakSaNAni ................. 52mAvatabhA puruSArtha paNavAna ............. 1201. | nAlapratibaddhanirUpaNam .............................. 1223 deza-kAlAdyanusAreNa daiva-puruSakArayoH karuNAvyutpattipradarzanam ................. 1224 balAbalatvam . karuNAnA cAra prakAra ...1224 caramAvarte'pi kadAcidAtmadaurbalyam .......... 1203 buddhakaruNAyA mohagarbhatvadyotanam ............. niyatiprAdhAnyopadarzanam ................. 1204 bhuhitA mAnanA yAra meha.............. 1225 daiva-puruSakAre digambaramatasamIkSA ........... 1205 | pramodabhAvanopavarNanam ............................... prabalayatnavazAdeva granthibhedaH ..................... 1206 | mAdhya25ya bhAvanAnA yAra 462 ........... 1226 bhativaNavAna puruSArtha dvArA aMthime ...... 1206 | | anubandhamAdhyasthyopavarNanam .................. 1227 guNasthAnakapariNAme sati viparItavRttyayogaH .... 1207 | vizuddhAnAmeva maitryAdInAmadhyAtmopayogitA ..... 1228 kuzalAnAM tattvopalambhe nimittamAtramupadezaH .... 1208 niSpannayogalakSaNAni ............................... 1229 samAratAne upadezanI 432ta. yAre ? ...... 1208 | | maitrI 23 bhAvanAna! iNanI viyaa29|| ... 1228 sthitapariNAma prati dezanAvaiphalyam ...............1209 maitryAditaH kSipraM samAdhyAdilAbhaH .................1230 bhAvanI rakSA ane vRddhi mATe upadeza rAjasAdidharmakSaye zukladharmotpAdopavarNanam ...... 1231 upayogI ...... adhyAtmanuM phaLa ........................1231 upadezaniSThavyajakatAvimarzaH.. .................. 1210 | adhyAtmaghaTakaprayojanavimarzaH ................... 1232 jJAnAderutpAdakAmatopapattiH........ | bhAvanAnuM 135 bhane 35................ 1232 75dRzamA 27dI vyaMxsinI viyaa29|| ..... 1211 | laukika-lokottarabhAvanAmArgaphalavicAraH ...........1233 samatIne puruSArthathI yAtrAni ......... 1211 nAnAvidhabhAvanAsvarUpavivecanam ................. 1234 prayatnavizeSAdevoparitanaguNasthAnakalAbhasambhavaH ...1212 bhAvanAnA pAMya 2 ...... 1234 cAritranA pAMca lakSaNo .........1212 AtmabhAvanAprakAzanam ............................. 1235 mArgAnusAritAsvarUpavidyotanam .................. 1213 zrutAdibhAvanAphalavivaraNam ................... 1236 upadezapadavirodhaparihAraH ........................... dhyAnanu sva35 ............................ 1236 prajJApanApriyatvopavarNanam .......................... 1215 dhyAnAnuzAstiH .....................................1237 zakyArambhasvarUpavivaraNam ........................ nirapekSapravRttau mAnasAticArasya bhaGgarUpatA .. 1238 yogabindu-zataka sAnubaMdha dhyAna doSatyAga dvArA zakya che ... 1238 dharmaratnaprakaraNAdigranthavirodhazamanam ... ...........1217 praNidhAnaikAgratAyAH mukhyayogasAdhanatA .......... 1239 karmabalazravaNe'pi klaibyaparihAropadezaH ...........1218 parnu ni359....................... 1238 mesa-3nI STi vIme .............. 1219 | yogAdare sati dharmakarmopayogasthairyasiddhiH ........ 1240 viyAra-vimarza .... | dezoSanI sabha% ..................... 1240 18. yogabheda dvAtriMzikA nIrasasya dharmakaraNaniSedhaH ........................ 1241 paJcadhA yogavibhajanama ........................ 1221 | amodhana pratipAina .................... 1241 1220
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 * viSayamAhAza.51 . dvAtriMzikA kRtAkRtasaGkalanaM vinA yogapravRttipratiSedhaH ....1242 | samatAnu 35 pAbhI ............ .. 1254 utthAna hoSane to .....................1242 | vinibandhocchedavimarzaH. .............. ........1255 prazAntavAhitAzUnyakaraNaM phalazUnyam ..............1243 | vRttisaMkSayane mogalI .................... 1255 saMvignapAkSikAdivyavasthA .............................1244 | vidyAjanmaphalAvacAra: | vidyAjanmaphalavicAraH ............................... 1256 kSepa doSanI samajaNa ......................1244 | adhyAtmAdau devacandravAcakAbhiprAyaH ...............1257 prazastarAgAderapi paramArthato'nupAdeyatA .......... 1245 vRttisaMkSayana iNa bhegavIme ................. 1257 mAsaMgane 5.31. asaM nA............. 1245 | anubhavasiddhabhedApalApA'yogaH ................... 1258 asaGgAnuSThAnasyaiva paramArthataH kartavyatA .......1246 | vRttirI52535 yoganA pAMya 452......... 1258 'anyabhu' ghoSane parijarI ...............1246 | manoguptisamavatAravicAraH ..........................1259 ekamanAdRtyA'parAnuSThAnAdarasyA'kartavyatA ....... 1247 | manogupti ane adhyAtmAdino samavatAra .... 1259 zAntodAttasya dhyAnaM kuzalAnubandhi ...........1248 | prathama-caramamanoguptibhedabIjadyotanam ...............1260 rogoSane nivArI.....................1248 | manogunina5 me ..................... 1260 adhikArikRtadhyAnabala-phalaparAmarzaH ............. 1249 samiti-guptivibhinnasvabhAvayogA'yogaH .............1261 dhyAnanu 35 ... | samiti-guptino vistAra eTale uttama yoga . 1261 dhyAnaprAdhAnyavimarzaH ..............................1250 samyagdRSTerapi yogapUrvasevaiva, na tu yogaH .... 1262 paramArthato'rthAnAmiSTatvA'niSTatvA'bhAvaH ......... 1251 adhyAtma mA 59 yogasva35 04 cha..... 1262 sAya. samatAne samame ...................1251. | pAMyamA gusthAna pUrva pUrvasevA Doya ..... 12.62 zubhAzubhaviSayANAM tulyatAbhAvanam .................1252 nayamatabhedena vRttisaMkSayAdyadhikArivicAraH ...... 1263 dhyAna ane samatA sApekSa ................. 1252 pApa mA5zo ? .......................... 1264 itaretarAzrayApAkaraNam ............................. 1253 zAstrArtha 52rAmarza ...................... 1265 sAmyaphalavivaraNam ................................1254 ..1249
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * dhAtrizikAnI nayalatA TIkAmAM dimbara sAhityanI sUci * 'dikpaTAnAmapi granthA nayalatoddhRtA nanu / tannAmAni pradarzyante svarAdikramato'dhunA / / 1. adhyAtmarahasya | 21. tAtparyavRtti |40. padmanandi2. AtmAnuzAsana 22. trilokaprajJapti paJcaviMzikA 3. AptamImAMsA | 23. trilokasAra 41. padmaprAbhRtaka 4. AptamImAMsAvRtti 24. darzanaprAbhRta 42. parIkSAmukha 6. iSTopadeza 25. dvAtriMzatikA | 43. pAtrakezaristotra 7. kaSAyaprAbhRta (amitagatikRta) |44. prameyakamalamArtaNDa 8. kaSAyaprAbhRtacUrNi 26. dvAdazAnuprekSA 45. pravacanasAra 9. kaSAyaprAbhRtavRtti | 27. dhavalA 46. pravacanasAravRtti 10. kAmandakIyanItisAra | 28. nayacakra | 47. bRhatsvayambhUstotra 11. kArtikeyAnuprekSA | 29. nayavivaraNa | 48. bRhadravyasaGgraha 12. gommaTasAra 30. nATakasamayasArakalaza | 49. bRhadvya saGgrahavRtti 13. gommaTasAravRtti 31. nAlaDiyAra | 50. bRhannayacakra 14. jayadhavalA 32. niyamasAra 51. bRhannayacakravRtti 15. jIvatattva- 33. nItivAkyAmRta | 52. bodhaprAbhRta pradIpikAvRtti 34. nyAyakumudacandra | 53. bodhicaryAvatAra 16. jJAnArNava (zubha.) | 35. nyAyavinizcaya 54. bhagavatI ArAdhanA 17. tattvAnuzAsana | 36. nyAyavinizcayavivaraNa | 55. bhAvaprAbhRta 18. tattvArthazlokavArttika | 37. paJcasaGgahavRtti | 56. bhAvaprAbhRtavRtti 19. tattvArthasAra (digambarIya) | 57. mUlAcAra 20. tattvArthasUtravRtti 38. paJcAdhyAyIprakaraNa 58. mUlArAdhanA (zrutasAgarIya) 39. paJcAstikAya 59. mokSaprAbhRta 60. yuktyanuzAsana 61. yogasAraprAbhRta 62. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 63. ratnakaraNDaka zrAvakAcAravRtti 64. ratnasAra |65. rAjavArtika 66. liGgaprAbhRta 67. vimAnapaGktyupAkhyAna 68. zIlaprAbhRta | 69. zrAvakAcAra 70. SaTkhaNDAgama 71. SaTakhaNDAgamadhavalA vRtti 72. samayasAra |73. samayasArakalaza 74. samayasAravRtti 75. samAdhitantra 76. sarvArthasiddhi 77. subhASitaratnamAlA 78. sUtraprAbhRta 1. "kAtrizikA prakaraNanI nayalatAmAM sAkSIrUpe uddhata karelA digaMbara sAhityane prastuta noMdhamAM darzAvela che. tenA pRSTha naMbara vagerenI mAhitI mATe bhAga-8, pariziSTa-6mAM juo pR.2219 thI 2248.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14- apunarbandhaka dvAtriMzikA caudamI batrIsInI prasAdI ) manAgapi hi tannivRttau tasyA'punarbandhakatvameva syAt / / 14/5 / / (pR.943) karmamalano thoDo paNa ghaTADo thAya to jIva apunabaMdhaka ja banI jAya. zAntodAttatvavirahe kriyA'pi viparyAsajanitA na tu tAttvikI, sa: suvapravAdAMDanutthAnAt 04/8 (pR.110). zAntatA ane udAttatA na hoya to gurupUjanAdi svarUpa dharmakriyA paNa viparyAsajanita samajavI, tAttvika nahi. kAraNa ke tevo jIva dharmArAdhanA kare to paNa tene aMdaramAM AnaMdano pravAha pragaTato nathI. yadA tvAtmasvabhAva eva bhUyAn bhavati tadA tenA'pi klezA'bhibhavaH kartuM zakyate / / 14/12 / / (pR.960) jyAre AtmasvabhAva puSkaLa tAkAtavAna svarUpe pragaTe che, AtmadazA unnata bane che, tyAre AtmasvabhAva vaDe paNa karmajanya phlezano parAbhava karavAno zakya bane che. pratyedaM zumapariNAmavRddhi yottam 14/11 (pR.) roja zubha pariNAmanI vRddhi thavI e ja yoganuM phaLa che. samyagdRSTehi mokSA''kAMkSA'kSaNikacittasya yA yA ceSTA sA sA mokSapratiparyavasAnanivA 94/1ddA (pR.266) mokSanI IcchAthI satata vyApta hRdaya hovAnA lIdhe samyagdaSTinI je je pravRtti hoya che te te pravRtti aMte to mokSanI ja prApti karAve che.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhinnagrantheH kuTumbAdivyApAro'pi na bandhakRt / / 14/17 / / (pR.966) samyagdaSTi jIvanI kuTuMbapoSaNa vagere pravRtti paNa karmabaMdhakAraka nathI. kuTumbacintanAdiyoge'pi zuddhapariNAmena sadanubandhasyaivopapatteH / / 14/17 ||(pR.966) kuTuMbanI ciMtA vagere kharAba pravRtti hovA chatAM samakitInA AMtarika pariNAma zuddha hovAnA kAraNe tenA anubaMdha suMdara ja paDe. nijA''zayavizuddhau hi bAhyo heturakAraNam / / 14/18 / / (pR.968) potAno Azaya vizuddha hoya to bAhya hetuo karmabaMdhanA kAraNa banI zakatA nathI. bhavahetUnAmeva pariNAmavizeSeNa mokSahetutvena pariNamanAt / / 14/18 / / (pR.969) saMsAranA hetuone ja samakitI potAnA viziSTa adhyavasAya dvArA mokSanA hetu tarIke pariNAve che. parizuddhohApohayogasya samyaganuSThAnA'vandhyakAraNatvAt / / 14/18 / / (pR.971) atyaMta vizuddha thayelI vicArasaraNI samyaguM anuSThAnanuM avaMdhya kAraNa bane che. zAstramAsignamavyastha manamAmi vidhI 194/20| (.177) Asanna mokSagAmI jIvane pAralaukika kAryamAM zAstra ja pramANabhUta che. niranuvRttidoSavigame hi gurulAghavacintA-dRDhapravRttyAdikaM hetuH / / 14/24 ||(pR.986) doSo pharIthI pAchA na Ave te rIte doSahAni karavAnuM kAraNa gulAghavajJAna, daDhapravRtti vagere che. anuvazvazuddhAnuSThanAt koSaniH sAnuvasthA 194/rajI (pR.687) anubaMdhazuddha anuSThAnathI thato doSauccheda uttarottara doSanAzane lAvanAra hoya che. tattvasaMvedanA'nugatamanuSThAnamuttarottaradoSavigamA''vahameva bhavati / / 14/26 ||(pR.988) tattvasaMvedanazAnathI garbhita anuSThAna uttarottara kALamAM doSahAnine lAvanAra ja bane che.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apunarbandhakalakSaNAni * 935 // athApunarbandhakadvAtriMzikA' / / 14 / / muktyadveSakrameNA'dhikAritvaprAptirbhavatIti prAguktaM tatra pUrvamapunarbandhakameva dharmAdhikAriNamAhazuklapakSenduvatprAyo vardhamAnaguNaH smRtaH / bhavAbhinandidoSANAmapunarbandhako vyaye / / 1 / / ___ zukleti / zuklapakSenduvad = ujjvalapakSacandravat prAyo = bAhulyena vardhamAnAH = pratikalamullasanto guNA audArya-dAkSiNyAdayo yasya (sa = vardhamAnaguNaH) bhavA'bhinandidoSANAM prAguktAnAM kSudratvAdInAM vyaye = apagame sati apunarbandhakaH smRtaH // 1 // nayalatA muktyapradveSa-rAgAdikrameNA''tmA hi yAdRzaH / jAyate tAdRzo'traivA'smAbhiH nirUpyate'dhunA / / 1 / / audArya-dAkSiNyAdayaH Adipadena pApajugupsAdigrahaNam, yathoktaM SoDazake - audAryaM dAkSiNyaM pApajugupsA'tha nirmalo bodhaH / liGgAni dharmasiddheH prAyeNa janapriyatvaJca / / - (So.4/2) iti / kSudratvAdInAM niSphalA''rambhaparyantAnAM apagame sati tatpratipakSaguNairakSudratA-nirlobhatAdibhiryutaH apunarbandhakaH dharmAdhikAritayA smRtaH / yathoktaM yogabindau - bhavAbhinandidoSANAM pratipakSaguNairyutaH / vardhamAnaguNaprAyo hyapunarbandhako mataH / / (yo.bi.178) iti / apunarbandhakaliGgAni yogazatake paJcAzake ca - pAvaM na tivvabhAvA kuNai, Na bahumaNNai bhavaM ghoraM / uciyaTTiiM ca sevai savvattha vi apuNabaMdho tti / / - (yo.za.13, paMcA.34) ityevamuktAni / ita Arabhya doSaparipUrNatA kSIyate, atiduSTahRdayatA vilIyate, durbalacittatA hIyate, guNajJatA guNarucizca vardhate / ata eva dharmA'dhikArilakSaNAni yogabindau - aucityA''rambhiNo'kSudrAH prekSAvantaH zubhA''zayAH / avandhyaceSTAH kAlajJA yogadharmA'dhikAriNaH / / (yo.bi.244) ityevaM yAnyuktAni iha ca vakSyante (pR.995) tAnyapyapunarbandhake saGgacchante iti dhyeyam / / 14/1 / / ha apunabaMdhaka dvAjhizika prAza che muktiadveSa prAptinA kramathI yoganI pUrvasevAno adhikAra prApta thAya che. A vAta 13mI batrIsImAM jaNAvI gayA. temAM sauprathama apunabaMdhakane ja dharmAdhikArI tarIke graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha - bhavAbhinaMdIpaNAnA doSo ravAnA thatAM zukalapakSanA caMdranI jema prAyaH vadhatA guNavALo apuna uvAyeda che. (14/1) 1 TIkArya - pUrve (dA.9.10/5) jaNAvela kSudratA vagere bhavAbhinaMdIsaMbaMdhI doSo ravAnA thatAM ja zukalapakSanA caMdranI jema prAyaH pratidina-pratikSaNa vadhatA evA udAratA, dAkSiNya vagere guNo prApta thatAM (r)1. apuna upAya che. (14/1) vizeSArtha :- suda pakSamAM bIjanA caMdranI kaLA roja-roja vadhatI hoya che tema apunabaMdhaka jIvanA guNo kAyama prAyaH vadhatAM jatAM hoya che. paraMtu te pUrve mahattvanI zarata e che ke bhavAbhinaMdIpaNAnA doSo ravAnA thavA joIe. jema jema rAhu khase tema tema caMdranI kaLA vadhatI jAya. barAbara e ja rIte jema jema sudratA vagere doSo ravAnA thatA jAya tema tema udAratA, dAkSiNya Adi guNo prApta thatA jAya, vadhatA jAya. tethI apunabaMdhakadazA meLavavA IcchanAre bhavAbhinaMdI jIvanA doSo ravAnA 1. mudritapratau 'athApunarbandhadvA....' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'guNA' padaM nAsti /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nizcaya-vyavahArAbhyAM pUrvasevAkAlaH * dvAtriMzikA-14/2 asyaiva pUrvasevoktA mukhyaa'nysyopcaartH| asyAvasthAntaraM mArgapatitA'bhimukhau punH||2|| asyaiveti / asyaiva = apunarbandhakasyaiva uktA gurvAdipUjAlakSaNA pUrvasevA mukhyA = kalyANA''zayayogena nirupacaritA / anyasya = apunarbandhakAtiriktasya sakRdbandhakAdeH punaH upacArataH sA, tathAvidhabhavavairAgyA'bhAvAt / mArgapatita-mArgAbhimukhau ( mArgapatitAbhimukhau) punarasya = ___ asya dharmA'dhikAritvAdyatprAptaM tadAha 'asyeti / apunarbandhakasyaiva gurvAdipUjAlakSaNA pUrvasevA kalyANA''zayayogena = manAgmuktyanukUlazubhabhAvasambandhena vyavahAranayato nirupacaritA syAt / itthaJcA'punarbandhakakAlo vyavahArataH pUrvasevAdhikArasampAdako'vaseyaH / nizcayatastu kAlo granthibhedakAla eva, yasmin kAle'pUrvakaraNA'nivRttikaraNAbhyAM granthibhinno bhavati samyagdarzanaM ca labdhaM bhavati tasminnevetyarthaH, yato'smin vidhinA'vasthocitakRtyakaraNalakSaNena sarvakAlaM vacanauSadhasya pAlanenA''rogyaM saMsAravyAdhirodhalakSaNaM bhavati / etena - ghaNamicchatto kAlo, ettha akAlo u hoi nnaayvvo| kAlo a apuNabaMdhagapabhiI dhIrehiM NiTThio / / Nicchayao puNa eso, vinneo gaMThibheakAlammi / eyammi vihisayapAlaNAu AroggameyAu / / 6 (u.pa.432-33) iti upadezapadagAthe vyAkhyAte / yuktaJcaitad, yataH apunarbandhaka-prabhRtiSu vacanaprayogaH kriyamANo'pi na tathAsUkSmabodhavidhAyako'nAbhogabahulatvAt tatkAlasyeti (gA.18-bhAga 1-pR.40) dharmasaGgrahavRttI vyktm| __ sakRdvandhakAdeH upacArataH = kAraNe kAryopacAramAzritya sA pUrvasevA bhavet, tasyA'dyA'pi tathAvidhabhavavairAgyA'bhAvAt = utkRSTakarmasthitibandhA'bhAvaprayojakasaMsAravairAgyavirahAt / na ca mithyAtvodayavartitvA'vizeSAt sakRdvandhakA'punarbandhakayorabhedaH ? iti zaGkanIyam, yata ubhayatrA'bhinnagranthitvA'vizeSe'pi yo yathApravRttakaraNena granthipradezamAgataH sakRdevotkRSTAM sAgaropamakoTIkoTIsaptatilakSaNAM sthitiM bhansyatyasau sakRdbandhaka ucyate / yastu tAM tathaiva kSapayan granthipradezamAgataH punarna tAM bhansyati bhetsyati ca granthiM so'punarbandhaka ucyate iti prAk (dvA.dvA.3/23, bhAga-1 pR.176) darzitameva kiM vismaryate? 'sakRbandhakAde'rityatrAdipadena dvirbandhakAdergrahaNaM kartavyam / yathA caitat tathA vakSyAmo'nupadameva (dvA.dvA.14/3, pR.939)| 72vA udyama 42vo me. (14/1) che tAttvika pUrvasevA apunabaMdhaka jIvamAM hoya che gAthArtha - apunabaMdhakanI ja pUrvasevA mukhya gaNAyelI che. e sivAyanA jIvonI pUrvasevA upacArathI kahevAyela che. vaLI, apunabaMdhakanI ja vizeSa avasthArUpe mArgapatita ane mArgAbhimukha jANavA.(14/2) TIkartha - bAramI batrIsImAM jaNAvela gurupUjA-devapUjA vagere svarUpa pUrvasevA apunabaMdhaka jIvane ja mukhya hoya che, kAraNa ke gurusevAdi ArAdhanA karavAnI pAchaLa teno Azaya AtmakalyANano hoya che; tenA pariNAma AMzika rIte mokSane anukULa thayelA hoya che. AthI tenI pUrvasevA aupacArika nahi paNa vAstavika samajavI. jyAre apunabaMdhaka sivAyanA sabaMdhaka vagere jIvonI yogapUrvasevA upacArathI hoya che. kAraNa ke teone tevA prakArano saMsAravairAgya bhAva hoto nathI. - tathA mArgapatita ane mArgAbhimukha no apunabaMdhaka jIvanI ja vizeSa avasthAsvarUpa che. mArgano artha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hetu-svarUpAnubandhato mArgamImAMsA * 937 apunarbandhakasya avasthAntaraM dazAvizeSarUpau / mArgo hi cetaso'vakragamanaM bhujaGgamanalikAyAna'tulyo viziSTaguNasthAnA'vAptipraguNaH svarasavAhI kSayopazamavizeSaH / tatra praviSTo = mArgapatitaH / ___ iha kecit Adipadena mArgapatita-mArgAbhimukhau gRhNanti, tacca na yujyate, yato mArgapatitamArgAbhimukhau apunarbandhakasya eva dazAvizeSarUpI samAmnAtau / tatazcA'punarbandhakagrahaNenaiva tayorgRhItatvAnna sakRbandhakapadottarA''dipadena tadgrahaNaM yujyate / tathAhi lalitavistarAyAM zrIharibhadrasUribhiH mArgalakSaNaM yaduktaM tadAha 'mArgo = mokSamArgo hi cetasaH = antaHkaraNasya avakragamanaM = mokSaprApakA'vakragatipravRttiprayojakA'vakramati-vRttilakSaNaM bhujaGgamanalikAyAnatulyaH = RjunalikAyAM bile vA sAvakragamanatulyaH viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH = agretanaguNasthAnaprayojakaviziSTataraprazastAdhyavasAyalAbhabaddhakakSaH svarasavAhI = svakIyA'kRtrimasphuraNopahito, na tu kRtrimaH svalpakAlasthAyI parapreraNAprayukto vA, kSayopazamavizeSaH / upadezapadavRttau (upa.pada.193) zrImunicandrasUribhirapItthameva mArgalakSaNaM tadanuvAdarUpeNoktamityavadheyam / ayamatrAzayaH yathA so bilato bahirvakraM gacchati paraM bile RjunalikAyAM vA pravizan tu svarasata evA'vakrameva gacchati tathaivA'caramAvartakAle jIvo vakrameva ceSTate, vakramatimevAvalambate dharmakRtyeSvapi ca vakrameva prAyaH sarvatra bhASate yena punarbhavaparamparA drAghIyasI syAt / paraM caramAvartakAle mokSamArgA'nukUlabhAvopetaH san jIvo prAyaH sarvatrA'vakrameva ceSTate bhASate manyate ca / - yadantaraM tad bAhyaM, yad bAhyaM tadantaram + (atha.ve.2/30/4) iti atharvavedavacanamapi paramArthata ita evA''rabhya labdhAdhikArabhavaseyam / ata eva - sarvaM jihma mRtyupadamArjavaM brahmaNaH padam - (ma.bhA.zAntiparva 189/ 21) iti mahAbhAratavacanamapi caramAvartakAlavartI eva jIvaH zraddhatte / tatazca tasya vakratA hIyate, yena punarbhavaparamparAM vighaTayana dIrghakarmasthitiM kSapayana karmAnubandhaM vizodhayana uparitanaguNasthAnakA''kSepakaprazastatarA'dhyavasAyasantatiM svarasata eva kSayopazamavizeSAllabhate / sa eva ca kSayopazamavizeSo mArgapadenA'bhimataH zAstrakRtAm / ___itthaJca hetuto mokSamArgaH tAdRzakSayopazamavizeSarUpaH kevaligamyaH, anavaratapravRttA'vakramativizeSarUpazca svAnubhavagamyaH, svarUpatastu mokSamArgaH sarvatrA'vakrapravRttilakSaNo'vakramatiprayukto lokagamyaH, anubandhatazca mokSamArgo viziSTataraguNasthAnalAbho'nAgatakAlagamyaH iti vivekaH / idaJcAtrAvadheyam- kAyaklezasAdhyA dharmakriyA sukarA, manonairmalyA''dhAyikA'vakramatistvatidurlabhA / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - sutyajaM rasalAmpaTyaM, sutyajaM dehbhuussnnm| sutyajAH kAmabhogAdyA dustyajaM dambhasevanam / / - (a.sA.3/6) ityuktam / ato mumukSubhissarvatrA'vakrapariNatisAdhane yatitavyamityupadezo'tra labhyate ityalaM prasaktAnuprasaktena | ____ prakRtaM prakriyate- tatra niruktamArge praviSTaH mArgapatita ucyate / mArgapatitapadena mArgabhraSTo naiva che viziSTa prakArano svarasavAdI kSayopazama. te kSayopazama cittanI avakrapariNati dvArA oLakhAya che. jema sApa naLImAM sIdho cAle tema jIvanA mAnasika pariNAma sIdhA cAle te mArga. AvI cittanI saraLatA viziSTa guNasthAnanI prApti karAvavAmAM tatpara hoya che. saraLapariNAmavyaMgya svArasika kSayopazamavizeSa svarUpa mokSamArgamAM praveza karanAra jIva mArgapatita kahevAya che. 1. 'yAmatu' iti mudritapratau pAThaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 938 * mArgAbhimukha-mArgapatitasvarUpadyotanam * dvAtriMzikA-14/2 mArgapravezayogyabhAvA''pannazca mArgAbhimukha iti / na 'hyetAvapunarbandhakA'vasthAyAH paratarA'vasthAbhAjau, bhagavadAjJA'vagamayogyatayA paJcasUtrakavRttAvanayoruktatvAt / / 2 / / grAhya iti dhyeyam / mArgapravezayogyabhAvA''pannazca mArgAbhimukha iti ucyate / apunarbandhakadazAM prApto jIvaH prathamaM mArgAbhimukho bhavati pazcAcca mArgapatitaH / na hi etau = mArgapatita-mArgAbhimukhau apunarbandhakAvasthAyAH paratarAvasthAbhAjau = pUrvatanadazAbhAjI vaktumucitau, bhagavadAjJAvagamayogyatayA = yathArthajinAjJAbodhA'rhatayA paJcasUtrakavRttau zrIharibhadrasUribhiH anayoH = mArgapatita-mArgAbhimukhayoH uktatvAt / yathoktaM tatra "iyaJca bhAgavatI sadAjJA sarvaivApunarbandhakAdigamyA / apunarbandhakAdayaH ke sattvAH? utkRSTAM karmasthitiM tathA'punarbandhakatvena kSapayanti ye te khalvapunarbandhakAH / AdizabdAnmArgapatita-mArgAbhimukhAdayaH parigRhyante, dRDhapratijJA''locanAdigamyaliGgAH / etadgamyeyaM na saMsArAbhinandigamyeti / saMsArAbhinandinazcA'punarbandhakaprAgavasthAbhAjo jIvAH" (paM.sU. 5 vR.) iti / mAgapatita-mArgAbhimukhau ca crmythaaprvRttkrnnbhaagmAnAveveti upavezapavavRtto (35.5.4rU2) tharmapravRtto (tha.saM.18 mA-1 pRSTha-rU.) = vazitam / tavu upadezapadavRttau - apunarbandhakasyaiva viziSTottarAvasthAvizeSabhAjI mArgAbhimukha mArgapatitau - (u. pa. 951 vR.) iti / ata eva upadezapade (gA. 253) mArgAbhimukha mArgapatitayoH pradhAnadravyA''jJAyogo darzitaH ||14/2 / / tathA mokSamArgamAM praveza karavAnI yogyatAne pAmela jIva mAbhimukha kahevAya che. mArgapatita ane mArgAbhimukha- A banne avasthAvALA jIvo apunarbaMdhaka avasthA karatAM pUrvanI = nIcalI avasthAvALA nathI. kAraNa ke paMcasUtravyAkhyAmAM mArgapatita ane mArgabhimukha jIvane jinAjJA jANavAnI yogyatA dharAvanAra tarIke jaNAvela che.(14/2) vizeSArtha H- mohanIya karmanI 70 koDAkoDI pramANa utkRSTa sthitine eka vAra bhaviSyamAM bAMdhavAnI lAyakAta dharAvanAra jIva samRbaMdhaka kahevAya. be vAra utkRSTa sthiti bAMdhavAnI lAyakAta dharAvanAra dvibaMdhaka kahevAya. AvA jIvomAM sAco bhavavairAgya na hovAthI teo vyavahArathI gurubhakti-prabhupUjA-tapa vagere ArAdhanA karatA dekhAya to paNa te pUrvasevA tAttvika na hoya. je jIvo bhaviSyamAM kayAreya paNa mohanIya karmanI utkRSTa sthiti bAMdhavAnA nathI tevA jIvo apunarbaMdhaka kahevAya che. tIvra saMsArarasikatA ravAnA thavAnA kAraNe tevA apunarbaMdhaka jIvane AtmakalyANa sAdhavAnI tamannA hoya che, bhavavairAgya hoya che, mokSanI bhAvanA paNa hoI zake che. mATe tenI yogapUrvasevA tAttvika hoya che. mAbhimukha dazA ane mArgapatita dazA paNa apunarbaMdhaka jIvanI ja vizeSa prakAranI avasthA che. mArgapatitano artha 'mArgabhraSTa-mokSamArgabhraSTa-mArgabAhya' Avo nathI karavAno paNa mokSamArgapraviSTa Avo artha karavAnoche. ca2mAvartakALamAM AvyA bAda sauprathama jIva mAbhimukha bane pachI mArgapatita -mArgapraviSTa bane. A banne avasthAmAM tene apunarbaMdhaka kahI zakAya che. paraMtu mArgAbhimukha ane mArgapatita thayA bAda jIva apunarbaMdhaka bane- Ama na samajavuM. kAraNa ke apunarbaMdhakanI jema mArgAbhimukha ane mArgapatita jIva paNa jinAjJAne jANavAnI yogyatA dharAveche- AvuM zrIharibhadrasUrIzvare paMcasUtranI vyAkhyAmAM jaNAvelache. (14/2) chu. hastAvaze 'dhruvametA...' kRti pAThaH|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * municandrAcAryA'bhayadevasUrimatabhedadyotanam * yogyatve'pi vyavahitau pare tvetau pRthag jaguH / anyatrApyupacArastu sAmIpye bahvabhedataH / / 3 / / ___ yogyatve'pIti / pare tvetau = mArgapatita-mArgAbhimukhau yogyatve'pi vyavahitau = apunarbandhakA'pekSayA dUrasthAviti pRthag = apunarbandhakAd bhinnau' jaguH / anyatrA'pi = sakRdbandhakAdAvapi upacArastu 'pUrvasevAyAH sAmIpye apunarbandhakasannidhAnalakSaNe sati bahvabhedataH = atibhedA'bhAvAt / / 3 / / yogabinduvRttikRtAM zrImunicandrasUrINAM matamuktvA sAmprataM paJcAzakavRttikRtAM zrIabhayadevasUrINAmabhiprAyamAvedayannAha- 'yogyatve'pi' iti / pare = zrIabhayadevasUrayaH tu mArgapatita-mArgAbhimukhau yogyatve'pi = bhAvadharmAdhikAritayA yogapUrvasevAyogyatve'pi apunarbandhakAvasthAM samprApya kSIyamANakugrahAdinA drutaM mokSamArge'bhisarpantau apunarbandhakA'pekSayA atIvoccataradazAmArUDhatvena dUrasthau iti apunarbandhakAd bhinnau iti jaguH / yathA caitat tattvaM tathA bubhutsubhiH dvitIyapaJcAzakacaramazlokavRttirvilokanIyA / parametanmate'pi dvitIyapaJcAzakacaramazlokavRttistha sakRdbandhakAdI'tyatrAdipadAd dvirbandhakAdigrahaNaM kAryaM na tu mArgapatita-mArgAbhimukhayoH, tathAvidhabhavavairAgyasadbhAvAt / etena - Na ya apuNabaMdhagAo pareNa iha joggayAvi jutta ti - (paJcA.3/8) iti paJcAzakavacanamapi vyAkhyAtam, 'pareNa = parataH sakRdbandhakAdInAmiti paJcAzakavRttikRtA vyAkhyAnAt, tatra cA''dipadena dvirbandhakAdereva grAhyatvasambhavAditi dhyeyam / tRtIyapaJcAzakavRttau tu abhayadevasUribhiH - na punarapunarbandhakAdibhyo'pare mArgAbhimukha-mArgapatitasakRdbandhaka-tadanyamithyAdRzo'dhikAriNaH - (paJcA.3/7) ityuktaM taccintanIyaM nayAntarA'bhiprAyeNa / ____ ata eva - yadyapyatrA'punarbandhaka-mArgapatita-mArgAbhimukhAH trayo'pyekarUpA eva labhyante tathApi caityavandanapaJcAzakavRttau (paJcA.3 / 3-7) abhayadevasUribhiH bhAvavandanAdhikAritAyAmapunarbandhakavadetAvanadhikRtau sakRdbandhakAdivat pRthakkRtau ca 6 (u.ra.gA.64 vR.) iti upadezarahasyavRttau kathitam / ___ nanu prAk (dvA.dvA.14/2 pR.936) sakRdvandhakAderupacArataH pUrvasevoktA paraM sa upacAraH kadA kartavyaH? ityAzaGkAyAmAha- sakRdbandhakAdAvapi pUrvasevAyA upacArastu apunarbandhakasannidhAnalakSaNe sAmIpye sati apunarbandhakataH atibhedA'bhAvAt kartavyaH, na tUtkRSTakarmasthitibandhalakSaNe'punarbandhakavailakSaNye sati / / 14/3 // gAthArtha - anya vidvAno evuM kahe che ke mArgAbhimukha ane mArgapatita - A banne jIvo yogya hovA chatAM dUra rahelA hovAthI apunabaMdhaka karatAM bhinna che. tathA sakubaMdhaka vageremAM paNa pUrvasevAno 75yAra hoya che. 129. OM apuna unI na hopAthI mAM dho ame che. (14/3) TIkArtha - anya AcArya bhagavaMto ema kahe che ke mArgAbhimukha ane mArgapatita jIva jinAjJAne jANavAnI yogyatA dharAvavA chatAM paNa apunabaMdhaka karatAM ghaNAM dUra rahelA hovAthI e bannene apunabaMdhaka karatAM zAstramAM judA batAvelA che. tathA sakRbaMdhaka vagere jIvomAM paNa pUrvasevAno upacAra thAya che. kAraNa ke apunabaMdhaka jIvanI najIka AvelA sakRbaMdhaka vagere jIvomAM apunabaMdhaka karatAM bahu jhAjho bheda raheto nathI. (14/3) vizeSArtha - prastuta gAthAmAM paMcAzaka-vRttikAra zrIabhayadevasUrijI mahArAjano mata graMthakArazrIe darzAvela che. zrIabhayadevasUrijI mahArAjanA mate, apunabaMdhaka avasthAnI prApti bAda jIva ghaNo vikAsa 1.'bhinno' iti mudritapratau paattho'shuddhH| 2. upacAratastu' iti mudritapratau paattho'shuddhH| 3.hastAdarza 'pUrvasevayA' ityazuddhaH paatthH|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 940 * upAdAnakAraNe sarvathA kAryabhedA'yogaH . dvAtriMzikA-14/4 pariNAmini kAryAkhi sarvathA nAsti bhinntaa| 'anAlocanagarbhatvAd anyatrainAM pare jguH||4|| pariNAminIti / kAryAta hi pariNAmini sarvathA bhinnatA nAsti, yathA ghaTAdermutpiNDAdau / evamapunarbandhakAderapi sakRdbandhakAdau na sarvathA bhinnateti bhAvanIyam / taduktaM- "kRtazcAsyA ___ idamevAdhikRtyAha- 'pariNAminI'ti / upAdeyAt kAryAt hi = nizcitaM pariNAmini = upAdAnakAraNe sarvathA = sadhaireva prakAraiH bhinnatA = vilakSaNatA nAsti, anyathA pariNAmikAraNatvA'yogAt / dRSTAntamAha- yathA ghaTAdeH sakAzAt tatpariNAmikAraNe mRtpiNDAdau sarvathA bhinnatA nAsti, kintu varNagandha-rasAdibhiH tulyarUpataivopalabhyate / evaM = ghaTa-mRtpiNDAnusAreNa apunarbandhakAdeH sakAzAd api sakRbandhakAdau apunarbandhakatA''sannadazAyAM na sarvathA bhinnatA sambhavati, anyathA bhAvini vivakSitakAle tasyA'punarbandhakatvalAbhA'yogAd iti bhAvanIyam / atra yogabindusaMvAdamAha- 'kRta' iti / 'kRtazca sAdhe pachI mArgAbhimukha bane ane tyAra bAda mArgapatita bane. mATe apanabaMdhaka jIva karatAM mArgAbhimukha ane mArgapatita jIvane zAstramAM judA batAvela che. lAkhopatinI haroLamAM AvyA bAda karoDa rUpiyA maLe pachI te jIvane lAkhopatinI zreNimAM rAkhavAnA badale karoDapatinI paMktimAM besADavAmAM Ave che. jo ke karoDapati pAse lAkha rUpiyA to che ja. tema chatAM tene lakSapatinA vartuLamAM sAmela na karAya. tenAthI tene judA batAvavA ja paDe. A ja kAraNasara apunabaMdhaka karatAM mArgAbhimukha ane mArgapatita jIvane zAstrakAroe judA ja oLakhAvelA che. bhale ne jinAjJAne jANavAnI yogyatA (=lAkha rUpiyA) traNeya pAse hoya. matalaba ke bIjI gAthAmAM jaNAvela yogabiMduvRttikAranA mata mujaba apunabaMdhaka, mArgAbhimukha ane mArgapatita- A traNeya jIvo lAkhopati ja che. eka ja haroLamAM AgaLa-pAchaLa goThavI zakAya tema che. jyAre paMcAzakavRttikAranA mata mujaba A traNeyane eka haroLamAM goThavavAnA badale judA judA pADavA jarUrI che. kAraNa ke apunabaMdhaka jIva lAkhopati che. jyAre mArgAbhimukha ane mArgapatita jIva karoDapati thaI cUkyA che. jema samakitI jIva pharIthI 70 koTAkoTI sAgaropamanI karmasthiti pharI kayAreya bAMdhavAno na hovA chatAM tene apunabaMdhaka na kahevAya. paNa tene apunarbalakathI judA samakitI tarIke ja oLakhavAmAM Ave che. tema mArgAbhimukha ane mArgapatita jIvane paNa apunardhadhaka karatAM judA ja gaNAvavAmAM Avela che. AvuM tAtparya paMcAzakavRttikArazrInuM hoya tevuM amane jaNAya che. (143) gAthArtha - pariNAmI kAraNamAM kArya karatAM sarvathA bhinnatA hotI nathI. bIjA vidvAno ema kahe che ke prakRtithI ja sakUbaMdhaka vageremAM uhApoha na hovAthI aupacArika pUrvasevA hoya che. (14/4) opacArika pUrvasevA vicAraNA che TIkArya - kArya karatAM pariNAmI kAraNamAM sarvathA bheda hoto nathI. jema ghaDA karatAM mATInA piMDamAM sarvathA bheda nathI. mRtva, pRthivItva vagere guNadharmonI apekSAe temAM abheda rahelo hoya che. tema apunabaMdhaka vagerethI paNa sakubaMdhaka vageremAM sarvathA bheda hoto nathI. A vAtane vizeSa rIte bhAvita karavI. kema ke yogabiMdumAM paNa jaNAvela che ke "apunabaMdhaka sivAyanA temanI najIka rahelA sakRbaMdhaka vagere jIvonI 2. mudritapratiSu sarvatra "tatratyA vinAbUda rUTyazuddha: pad: I 2. hastAva "viSa..." tyazuddhaH pAThaH |
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ * matadvayabhedavyavasthApanam * 941 upanyAsaH zeSApekSo'pi kaarytH| 'nA''sanno'pyasya bAhulyA danyatheti pradarzakaH ||"(yo.biN.180)| __pare punaH anyatra sakRdbandhakAdau anAlocanagarbhatvAd = bhavasvarUpanirNAyakohApohAdyabhAvasaGgatatvAd enAM = upacaritAM pUrvasevAM jaguH = prAhuH / prAci pakSe kAraNe kAryopacAraH, atra tvanAlocanadvArA'mukhyatvarUpa upacAra iti vizeSaH / / 4 / / = kRtaH punariha asyAH = pUrvasevAyAH upanyAsaH = prajJApanArUpaH zeSA'pekSo'pi = apunarbandhakabhAvA''sannajIvAnAzritya kAryataH = bhAvinI bhAvarUpAM pUrvasevAM apekSya 'naDvalodakaM pAdaroga' ityAdidRSTAntAd yataH na = naiva Asanno'pi = samIpavartyapi jIvaH asya = apunarbandhakabhAvasya kiM punarayamevetyapizabdArthaH bAhulyAt = prAyeNa anyathA = apunarbandhakA''cAravilakSaNo vartate iti etasyA'rthasya pradarzakaH = khyApakaH / na hi mRtpiNDAdi kAraNaM kAryAd ghaTAderbAhulyena vailakSaNyamanubhavad dRzyate kintu kathaJcittulyarUpatAmiti (yo.bi.180 vR.) tadvyAkhyA / idamevA'dhikRtyA'gre'pi yogabindau eva - zudhyalloke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanameva vA / guNaiH saMyujyate citraistadvadAtmA'pi dRzyatAm / / (yo.bi.181) ityuktm| pare = kecicchAstrakArAH punaH = pUrvoktA'pekSayA vizeSadyotanArthaH, sakRdbandhakAdau tatprakRtyA = bhUyaHsaGklezA'yogavilakSaNasvabhAvalakSaNayA UhaM = mArgaviSayakA''locanaM vinA'pi enAM = pUrvasevAM upacaritAM jaguH; bhavasvarUpanirNAyakohA'pohAdyabhAvasaGgatatvAt = saMsAramArgA'pavargamArgayorhetu-svarUpA'nubandhanizcAyako ya UhA'pohAdiH tadviraheNa yuktatvAt / idaJcA'trA'vadheyam- mUlagranthe kArikottarArdhe 'tatprakRtyA vinA'pyUham' iti pATho vartate / paraM svopajJavivaraNAnusAreNa tatsthAne 'anAlocanagarbhatvAt' iti pAThaH saGgacchate / sa tu pATho mUlagranthe yogabindugranthAnusAreNa sampAtAyAta iti pratibhAti / yathoktaM yogabindau - tatprakRtyaiva zeSasya kecidenAM pracakSate / AlocanAdyabhAvena tathAnAbhogasaGgatAm / / - (yo.biM.182) iti / ___ nanUbhayatra pUrvasevAyAmupacaritatvA'vizeSAt kathamanayormatayorbheda iti cet ? atrocyate, prAci pakSe dvitIyazlokopadarzite kAraNe = apunarbandhakAdikRtatAttvikapUrvasevAkAraNIbhUte sakRdbandhakAdikRtadevagurvAdipUjane kAryopacAraH = tAttvikapUrvasevA''ropaH, atra = prakRtazlokapradarzite pareSAM mate tu anAlocanadvArA apekSAe pUrvasevAnI prarUpaNA bhAvI kAryane AzrayIne karavAmAM Avela che. A bAbata ema darzAve che ke apunabaMdhakanI najIka rahelo jIva paNa moTA bhAge tenA karatAM vilakSaNa nathI hoto." jyAre bIjA zAstrakAro ema kahe che ke prakRtithI ja sakabaMdhaka vagere jIvo AtmavicAraNA vagerethI zUnya hovAnA lIdhe saMsAranA tuccha-anitya-mAyika svarUpano vizeSa spaSTa rIte nizcaya karAvI Ape tevA UhApoha vagerethI rahita hoya che. tethI sakubaMdhaka vageremAM aupacArika pUrvasevA hoya che. prathama matamAM, kAraNamAM kAryano upacAra karIne apunabaMdhakanI pUrvasevA aupacArika kahevAyela che. 1. hastAdarza 'Asa...' ityazuddhaH pAThaH / 2. 'lyAnnA' ityazuddhaH pATho mudritapratau hastAdarza ca vartate / asmAbhistu yogabindugataH pATha AdRtaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 942 * nAnAparibhASA drathamiyo vima: * aziva-24/5 yuktaM caitanmale tIne bhavAsaGgo na hiiyte| saGklezA'yogato mukhyA sA'nyathA neti hi sthitiH||5|| = anAbhogadvAreNa amukhyatvarUpaH upacAraH iti vizeSa iti yogabinduvRttikAraH / sakRdbandhakAdau ubhayamate dravyapUrvasevAtve'pi prAci pakSe dravyazabdo yogyatAparaH yathA susAdhuH drvyaacaaryH| yathoktaM paJcAzake - samayammi davvasaddo pAyaM jaM joggayAi rUDhotti (paJcA.6/10) iti pUrvoktaM (pR.179) smartavyam / dvitIye pakSe tu dravyazabdo'prAdhAnyaparaH yathA'GgAramardako dravyAcAryaH / taduktaM paJcAzake - appAhaNNe'vi ihaM katthai diTTho u davvasaddo tti / aMgAramaddago jaha davvAyario sayAmau 9 (gva.6/03) rUti prImitra (mA.9 pR.380) martavyaniti mAva: | nikSepaparibhASayA tu sakRdbandhakAdInAM noAgamataH tadvyatiriktadravyapUrvasevA, 'aNuvaogo davvamiti (anu.dvA.13) anuyogadvAravacanAditi / yogavivekadvAtriMzikAyAM tveSAmatAttvikayogo nayabhedena vakSyate (tA.tA.12/01, mA-1, pRSTha.0267) T14/4 dvitIyapakSaM samarthayamAna Aha- 'yuktamiti / etadapi anAlocanasaGgatadravyapUrvasevAmatamapi, kiM punaryogyatopetadravyapUrvasevAmatamityapizabdArthaH, yuktaM = saGgatameva / yasmAd atyantamutkaTe karmabandhalakSaNe jyAre bIjA matamAM to vicAravimarzazUnyatA dvArA gauNasvarUpe pUrvasevAno upacAra sakubaMdhaka vagere jIvomAM karavAmAM Ave che. ATalo banne matamAM taphAvata che. (144) vizeSArtha - mATI pote ja kAlAntaramAM ghaDArUpe pariNamI jAya che. paraMtu vastra vagere rUpe pariNamatI nathI. A daSTie mATImAM vastra vagereno jevo taphAvata rahelo che tevo ghaDAno bhedabhAva mATImAM raheto nathI. barAbara A ja rIte sakRbaMdhaka jIva bhaviSyamAM apunabaMdhaka jIva rUpe pariNamI jAya che. paraMtu bhavAbhinaMdI acaramAvartI vagere svarUpe pariNamato nathI. A dRSTie samRbaMdhaka vagere jIvomAM bhavAbhinaMdI, acaramAvartI abhavya vagere jIvono je svarUpe bheda rahelo che tevo apunabaMdhaka jIvano bhedabhAva sabaMdhaka jIvamAM raheto nathI. sarvathA bheda raheto hoya to sakubaMdhaka bhaviSyamAM apunabaMdhakarUpe pariNamI ja na zake. tethI jema upAdAnakAraNa = mATI ane upAdeya kArya = ghaDo- A banne vacce sarvathA bheda nathI. tema upAdAnakAraNa = pariNAmakAraNa = sabaMdhaka jIva ane kArya = apunabaMdhaka jIva- A banne vacce sarvathA bheda raheto nathI. evuM siddha thAya che. tethI kAraNamAM kAryano upacAra karIne sabaMdhaka jIvamAM aupacArika pUrvasevA mAnavAmAM Ave che. A mukhya mata che. jyAre anya AcAryanA mate sakUbaMdhaka vagere jIvomAM vivekadRSTino ughADa thayo na hovAthI, AtmakalyANanI sAcI jhaMkhanA jAgI na hovAthI, saMsAranA yathAvasthita svarUpano nizcaya karAve tevI sUkSma vicAradhArA pragaTelI na hovAthI, tAttvika bhavavairAgya na hovAthI gauNarUpe pUrvasevAno temanAmAM upacAra karavAmAM Ave che. prathama mata mujaba sabaMdhakamAM pUrvasevAno upacAra mukhya che. dvitIya mata mujaba samRbaMdhakamAM pUrvasevAno upacAra gauNa che. ATalo ahIM taphAvata samajavo. (144) gAthArtha - A vAta paNa yuktisaMgata che. kAraNa ke mala tIvra hoya to saMsAranI Asakti ghaTatI nathI. saMkaleza na thavAthI ja pUrvasevA mukhya kahevAya. bAkI nahi - A pramANe zAstramaryAdA che. (14/5)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ * akriyAvAdisvarUpavijJApanam * 943 yuktamiti / etacca = etadapi yuktaM, tIvra = atyantamutkaTe 'male = karmabandhalakSaNe bhavA''saGgaH = saMsArapratibandhaH na hIyate zeSajantoH / manAgapi hi tannivRttau tasyA'punarbandhakatvameva syAditi / saGklezAyogataH = punaratitIvrasaGklezA'prAptau sA = pUrvasevA mukhyA, uttarottarabhavavairAgyAdikalyANanimittabhAvAt / anyathA neti hi sthitiH zAstramaryAdA / / 5 / / = karmabandhayogyatAlakSaNe male sati tadA''vegaH saMsArapratibandhaH = sAMsArikasukhA''saktilakSaNo na hIyate = naiva nivartate zeSajantoH = sakRdbandhakAdeH / yathoktaM yogabindau - yujyate caitadapyevaM tIvra malaviSe na yat / tadAvego bhavA''saGgastasyoccairvinivartate / / - (yo.bi.183) iti / manAgapi hi tannivRttau = atyutkaTasahajamalanivRttau satyAM tasya = sakRdbandhakAdeH apunarbandhakatvameva syAditi aupacArikyeva zeSasya pUrvaseveti (yo.bi.183) yogabinduvRttikRt / / prakRte mukhyA'mukhyapUrvasevAgocarAM zAstramaryAdAM darzayati- punaH = bhUyaH atitIvrasaGklezA'prAptI = atyutkaTarAga-dveSa-mohalakSaNasaGklezA'nupalabdhau satyAM dharmA'rhajIvasya pUrvasevA mukhyA = tAttvikI, mithyA'bhinivezAdipAtazaktiviraheNa uttarottarabhavavairAgyAdikalyANanimittabhAvAt / anyathA = bhUyo'titIvrasaGklezayoge tu na = naiva tAttvikI pUrvasevA kintu aupacArikyeva, sakRbandhakAdeH mithyA'bhinivezAdipAtazaktisadbhAvAt / yathoktaM yogabindau - saGklezA'yogato bhUyaH kalyANAGgatayA ca yat / tAttvikI prakRtijJeyA tadanyA tUpacArataH / / ( (yo.biM.184) iti / apunarbandhake'kriyAvAditvaM kSIyate, tathAvidhayogyatA''virbhAvAt / akriyAvAdisvarUpaM tu dazAzrutaskandhe - akiriyAvAdI yAvi bhavati nAhiyavAyI nAhiyapanne nAhiyadiTThI, no sammAvAdI, no nitiyAvAdI, na saMtiparalogavAdI 'natthi ihaloge, natthi paraloe, natthi mAtA, natthi pitA, natthi arahaMtA, natthi cakkavaTTI, natthi baladevA, natthi vAsudevA, natthi neraiyA, natthi sukaDadukkaDANaM phalavittivisese, no sucinnA kammA sucinnaphalA bhavanti, no ducinnA kammA ducinnaphalA bhavanti, aphale kallANapAvae, no paccAyaMti jIvA, natthi nirayA, natthi siddhI' / se evaM vAdI evaM panne evaM diTThI evaM chaMda-rAgamatiniviDhe Avi bhavati / se ya bhavati mahicche mahArambhe mahApariggahI ahaMmie ahammAnue ahammasevI ahammiTe adhammakkhAI ahammarAgI adhammapaloI adhammajIvI adhammapalajjaNe adhammasIlasamudAcAre adhammeNaM ceva TIkArya - pUrvokta bIjo mata paNa yuktisaMgata che. kAraNa ke karmabaMdhasvarUpa mala atyanta utkaTa hoya tyAre koI paNa jIvane saMsAranI Asakti ghaTatI nathI. tathA karmamalano thoDo paNa ghaTADo thAya to te jIva apunabaMdhaka ja banI jAya. (tethI sakubaMdhakamAM gauNarUpe pUrvasevAno upacAra karavAnI vAta vyAjabI che.) jo pharIthI atyaMta tIvra saMkleza na thAya to ja pUrvasevA mukhya kahevAya. kAraNa ke bhaviSyamAM atitIvra saMkleza na thavAthI uttarottara AgaLa vadhatAM bhavavairAgya vagere suMdara AtmakalyANanA nimitto maLatA rahe che. bhAvamAM pharIthI atyaMta tIvra saMkaleza thavAno hoya to vartamAnamAM thatI pUrvasevA upacArathI 4 vAya, mukhya nali. mA bhu45 zAstramayAhA cha. (14/5) 1. 'dale' ityazuddhaH pATho hastAdarza / 2. 'saMtAra' ityazuddhaH pATho mudritapratau / 3. nAstikavAdI ityarthaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 944 * kriyAvAdisvarUpaprajJApanam * dvAtriMzikA-14/5 vittiM kappemANe viharai + (dazAzru. 6 / 30) ityevamuktam / ___ tAttvikaM kriyAvAditvamapIta evA''rabhya sampadyate / tallakSaNaM tu dazAzrutaskandhe - taM kiriyAvAdI yAvi bhavati-AhiyavAdI Ahiyapanne AhiyadiTThI sammAvAdI nIyAvAdI saMtiparalogavAdI 'atthi ihaloge, atthi paraloge, atthi mAtA, atthi pitA, atthi arahaMtA, atthi cakkavaTTI, atthi baladevA, atthi vAsudevA, atthi sukkaDa-dukkaDANaM phalavittivisese, sucinnA kammA sucinnaphalA bhavanti, ducinnA kammA ducinnaphalA bhavanti, saphale kallANa-pAvae, paccAyanti jIvA, atthi nirayA, atthi siddhi' se evaM vAdI evaM panne evaM diTThI-chaMda-rAgamatiniviTe Avi bhavati se bhavati - (da.zru.skaM.6 // 32) ityevamAveditam / taduktaM AcArAGge api - atyi me AyA uvvaaie| natthi me AyA uvvaaie| ke ahaM AsI ? ke vA io cue iha peccA bhavissAmi ?... se AyAvAdI, loyAvAdI, kammAvAdI, kiriyAvAdI (AcA.11 1/3) iti / ata evA'sya zuklapAkSikatvamapi sunizcitam / taduktaM dazAzrutaskandhacUrNI - jo akiriyAvAdI so bhavito abhaviu vA niyamA kiNhapakkhio / kiriyAvAdI NiyamA bhavvao niyamA sukkapakkhio aMto puggalapariyaTTassa niyamA sijjhihitti, sammaTThiI vA micchaddiTThI vA hojja - (da.zru. 6/35-cUrNi-pRSTha-35) iti / prakRte - jesimavaDDho puggalapariyaTTo sesao saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu ahie puNa kiNhapakkhiyA / / 6 (zrA.pra.72) iti zrAvakaprajJaptI umAsvAtivAcakavacanamapi smartavyam / kriyAvAdino'punarbandhakasya mokSamArge svakarmavivareNA'vatAritatvAd yogyatvamevA'vaseyam / taduktaM granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - iha bhavane'yogyAzca karmavivarapravezitA na syuH - (vai.ka.la.2/187) iti / vizuddhataraM kriyAvAditvaM tu samyagdRSTau vijJeyam / / 14/5 / / ___apunarbandhakasya vyavahAranayataH tAttvikI pUrvasevAM samarthayati - 'eSyaditi / saGklezA'yogaviziSTAM = bhUyo'titIvratamasaGklezavirahasaGgatAM kalyANA'nubandhinI = uttarottaravardhamAnabhavavairAgyAdikalyANA''vahAM sudevatva-sumAnuSatvA'pavargAdyAkSepikAM ca puMsaH prakRti AtmasvabhAvabhUtAM samAzritya pUrvasevAdirUpo vyavahAro yogagranthe prasiddhaH / yathoktaM yogabindau - enAJcA''zritya zAstreSu vyavahAraH pravartate / tatazcA'dhikRtaM vastu nA'nyatheti sthitaM hyadaH / / - (yo.bi.185) iti / AgamadRSTyA'pi yuktataraJcaitat / paramArthata vizeSArtha :- sakUbaMdhakamAM pUrvasevAno gauNasvarUpe ja upacAra mAnanArA zAstrakAronA AzayanuM samarthana A gAthAmAM graMthakArazrIe karela che. je jIva bhaviSyamAM 70 koDAkoDInI sthitivALA karma bAMdhe eTale pUrve karelI ArAdhanAnI mUDI veravikhera thatAM vAra na lAge. AMdhaLI daLe ane kUtarAM cATe- AvI 4o sthitimA tanI sAdhanA bhU ya che. Magic Slatevi mahenatathI horeguM yatrama pArnu yadi ravAnA thAya tevI hAlata sakubaMdhakanA sAdhanAcitronI bhaviSyamAM thAya che. sakRbaMdhakanI sAdhanA saMdhyA ane meghadhanuSyanA raMga jevI kSaNabhaMgura hoya che. ArasanA badale baraphanA TukaDA upara suMdara majAnuM zilpa sAro zilpI dore tenI je thoDIvAra pachI hAlata thAya tevI hAlata sakRbaMdhaka jIve karelI pUrvasevAnI bAbatamAM samajavI. sakUbaMdhakanI sAdhanA saMdhyA ane meghadhanuSyanA raMga jevI kSaNabhaMgura hoya che. sakUdabaMdhaka jIva 70 koDAkoDInI sthitivALuM karma bAMdhe ke pUrvasevAsvarUpa zilpa adazya thatAM vAra na lAge. mATe tenI pUrvasevA gauNarUpe upacArathI samajavI vyAjabI ja che. sakRbaMdhakajIva = baraphano TukaDo. apunabaMdhaka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dazavidhAni AgamiSyadbhadratvanibandhanAni * 945 eSyadbhadrAM samAzritya puMsaH prakRtimIdRzIm / vyavahAraH sthitaH zAstre yuktamuktaM tato hyadaH / / 6 / / eSyadbhadrAmiti / IdRzIM = saGklezA'yogaviziSTAM eSyadbhadrAM = kalyANA'nubandhinI puMsaH prakRtiM samAzritya vyavahAraH pUrvasevAdirUpaH sthitaH = prasiddhaH zAstre = yogagranthe / ita evA''rabhyA''gamiSyadbhadrakatvaM paramparayA'pavargatarubIjabhUtaM nirnidAnaniravadyAnuSThAna-kSamAzIlatA-jitendriyatva-nirmAyitva-zrutabIjopAdAnAdinA sampadyate / taduktaM sthAnAGgasUtre - dasahiM ThANehiM jIvA AgamesibhaddagattAe kammaM pakareMti / taM jahA- (1) aNidANatAte, (2) diTThisaMpannatAte, (3) jogavAhiyattAte, (4) khaMtikhamaNatAte, (5) jitiMdiyatAte, (6) amAillatAte, (7) apAsatthayAe, (8) susAmaNNatAte, (9) pavayaNavacchallayAte, (10) pavayaNaubbhAvaNatAe (sthA.sU. 10/sUtra-758) iti / - AgamiSyad = AgAmibhavAntare bhAvi bhadraM = kalyANaM sudevatvalakSaNaM anantaraM sumAnuSatvaprAptyA mokSaprAptilakSaNaM ca yeSAM te AgamiSyadbhadrAH, teSAM bhAvaH = AgamiSyadbhadratA - (sthA. 10/758 vRtti) iti tadvRttau abhayadevasUrayaH / - pavayaNapabhAvaeNaM jIve AgamessabhaddattAe kammaM nibaMdhai (utta.29/23) iti uttarAdhyayanasUtravRttau - AgamiSyaditi-AgAmikAlabhAvi bhadraM = kalyANaM yasmiMssa tathA tasya bhAvastattathA tayA, yadi vA''gamiSyatItyAgamaH = AgAmI kAlastasmin zazvadbhadratayA = anavaratakalyANatayopalakSitaM karma nibadhnAti, zubhAnubandhi-zubhamupArjayatIti bhAvaH - (uttarA.29/23) iti zAntisUrivyAkhyAnamapi yathAgamamatrAnuyojyam / / ___ prakRte - atha kasmAducyate bhadramiti ? yasmAt svayaM bhadro bhUtvA sarvadA bhadraM dadAti rocano rocamAnaH zobhanaH zobhamAnaH kalyANaH bhadraM karNebhiH zRNuyAma devA bhadraM pazyemA'kSabhiryajatrAH - (nRsiN.puu.2|4) iti nRsiMhapUrvatApanIyopaniSaduktA bhadravyutpattirapi yathAtantramanuyojyA / prakRtibhadrakatvA'nidAnatva-kSamAzIlatvAdiguNagaNasattve'pi dRSTisampannatvAdivaikalyena prAyazo'yaM bhavAntare vyantara-manujAdAvutpadyata iti sambhAvyate / atra cArthe - se je ime gAmAgara-Nayara-Nigama-rAyahANi kheDa-kabbaDa-doNamuha-maDaMba-paTTaNa-Asama-saMbAha-sannivesesu maNuyA bhavanti taM jahA- pagaIbhaddagA pagaIuvasaMtA pagaItaNukoha-mANa-mAyA-lohA miu-maddavasaMpaNNA allINA(AlINA) viNiyA, ammApiu-sussUsagA ammApiUNaM aNatikamaNijjavayaNA, appicchA, appAraMbhA, appariggahA, appeNaM AraMbheNaM appeNaM samAraMbheNaM appeNaM ArambhasamArambheNaM vittiM kappemANA bahUI vAsAiM AuyaM pAleMti pAlittA kAlamAse kAlaM kiccA aNNayaresu vANamaMtaresu devalogesu devattAe uvavattAro bhavanti / tahiM tesiM gaI, tahiM tesiM ThiI, = bhArasano Tu:30. pUrvasevA = zilpa. bADInI vigata rthamA spaSTa 42vI. cha. (14/5) gAthArtha - AtmAnI kalyANakArI AvI prakRtine AzrayIne zAstramAM pUrvasevArUpa vyavahAra prasiddha cha. tethI ma 8 50 gayA te yuktisaMgatale. (14/6) TIkArtha :- bhaviSyamAM tIvratama saMkalezano bhoga na bane tevI ane kalyANaparaMparAne lAvanArI 1. hastAdarza 'yuktametaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'prakRtiM' padaM nAsti paraM hastAdarze vartate /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kriyAvAdi-bha -bhadrakAdyutpAdajJApanam * dvAtriMzikA - 14/7 tato hi adaH = etad yuktamuktaM, yadutA'nyatropacArata eva pUrvaseveti / / 6 / / zAntodAttastayaiva syAdAzrayaH zubhacetasaH / dhanyo bhogasukhasyeva' vittADhyo rUpavAn yuvA / / 7 / / tahiM tesiM uvavAe paNNatte / tesi NaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! cauddasavAsasahassAiM ThiI paNNattA - ( aupa. 91 ) iti aupapAtikasUtravacanaprabandhaH, je puNa payayIe bhaddayA maMdakasAyA dhammaruciNo dANa-sIlA IsI suhajjhavasAyA te maNuesu uvavajjaMti - (caupannamahApurusacariyaM-pR.52 ) iti catuSpaJcAzanmahApuruSacaritavacanavinyAsazca vibhAvanIyaH / narakAdigativartyapi kriyAvAdI manuSyAyureva nibadhnAti, kriyAvAditvaprabhAvAt / taduktaM bhagavatIsUtre - savve vi neraiyA je kiriyAvAI te maNussAuyaM eva pakarei / .... evaM jAva thaNiyakumArA jaheva NeraiyA - (bha.sU.za.30/u.1/sU.824 ) iti / yattu caturgatikakriyAvAdinAmapekSayA oghato bhagavatIsUtre kiriyAvAi NaM bhaMte ! jIvA kiM neraiyAuyaM pakareMti, tirikkhajoNIyAuyaM pakareMti, maNussAuyaM pakareMti, devAuyaM pakareMti ? goyamA ! no neraiyAuyaM pakareMti, no tirikkhajoNIyAuyaM pakareMti, maNuyAuyaM vi pakareMti, devAyaM vikareMti / jai devAuyaM pakareMti kiM bhavaNavAsidevAuyaM pakareMti jAva vemANiyadevAuyaM pakareMti? goyamA ! no bhavaNavAsIdevAuyaM pakareMti, no vANamaMtaradevAuyaM pakareMti, no joisiyadevAuyaM pakareMti, vemANiyadevAuyaM pakareMti - (bha.sU. 30/1/825) ityuktaM tattu sadRzAM deva-nArakakriyAvAdinAM manujAyurbandhakatvApekSayA nara- tiryakkriyAvAdinAM ca vaimAnikAyurbandhakatvApekSayA vibhAvanIyamatra / prakRte bhaddakena ca sIlena bhaddikAya ca diTThiyA / etehi dvIhi dhammehi yo samannAgato naro / / kAyassa bhedA savvaJJo saggaM so upapajjati - (itivu. 2/1/6) iti itivRttakavacanamapyatrA'vadheyam / tato yuktamuktaM yaduta apunarbandhakAdeH anyatra = sakRdbandhakAdau upacArataH = AropamAzritya eva pUrvaseveti / / 14/6 / / 946 AtmaprakRtine uddezIne yogagranthomAM pUrvasevAsvarUpa vyavahAra prasiddhine pAmela che. mATe hamaNAM je kahyuM ke 'apunarbaMdhaka sivAyanA jIvomAM upacArathI ja pUrvasevA hoya che'-te vyAjabI ja che. (14/6) vizeSArtha :- jIvanI prakRti-svabhAva aMtaraMga pariNati pharIthI tIvratama saMkalezano zikAra na bane ane uttarottara caDhiyAtI kalyANaparaMparAne lAve to ja yogapUrvasevA tAttvika kahevAya. pharIthI tIvratama rAga-dveSanA tophAnamAM jIva jo taNAI javAno hoya, bhaviSyamAM kalyANanI paraMparA aTakI javAnI hoya to tenI vyavahAramAM dekhAtI pUrvasevA tAttvika nahi paNa aupacArika kahevAya, gauNasvarUpe kahevAya. A pramANe yogapratipAdaka graMthonuM kathana che. tethI pharIthI 70 koDAkoDI sAgaropama sthitivALA karmane bhaviSyamAM bAMdhanArA samRbaMdhaka jIvanI pUrvasevA aupacArika kahevAya, gauNarUpe kahevAya- A mujaba je cothI gAthAmAM jaNAvI gayA te vAta vyAjabI ja che. AmAM koI zaMkA na rAkhavI. (14/6) gAthArtha :- bhAvibhadra prakRtinA kAraNe ja jIva zAMta ane udAtta bane che. jema dhanasamRddha rUpALo bhAgyazALI yuvAna bhogasukhanuM bhAjana bane tema uparokta jIva zuddha cittano AdhAra bane che. (14/7) 1. hastAdarze 'sukhasyevaM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ * lezyAzuddhi-kaSAyamAndyayoH kArya-kAraNatA * 947 zAntodAtta iti / tayaiva = apunarbandhakocitaiSyadbhadraprakRtyaiva zAntodAttaH syAt / zAnta = tathAvidhendriyakaSAyavikAravikalaH / udAttaH = uccoccatarAdyAcaraNabaddhacittaH / tataH karmadhArayaH / apunarbandhaka eva tAttvikI pUrvasevAmupobalayati- 'zAnte'ti / apunarbandhakocitaiSyadbhadraprakRtyaiva zAntodAttaH syAt / zAntaH = tathAvidhendriya-kaSAyavikAravikalaH = utkRSTakarmasthitibandhA''kSepakaviSayakaSAyA''vegazUnyaH, indriyamRte kaSAyA'nutpAdAtprathamamindriyagrahaH, yathoktaM bRhatkalpabhASye - jeNa u AyANehiM Na viNA kalusANa hoi uppattI / to tajjayaM vavasimo kalusajayaM ceva icchaMtA / / - (bR.ka.bhA.1288) iti / AdAna-kaluSapadAbhyAmindriya-kaSAyayoryathAkramaM grahaH / indriyajayaH kAmAdityAgena sampadyate / yathoktaM kauTilIya arthazAstre - ariSaDvargatyAgenendriyajayaM kurvIta - (arthazA. adhyA.7) iti / - cattAri dhammadArA paNNattA / taM jahA- khaMtI, muttI, ajjave, maddave - (sthA.4/4/ 4/372) iti sthAnAGgasUtroktAnAM dharmadvArANAmita Arabhya lAbho'vagantavyaH, tathAvidhakaSAyavikAravaikalyAt / manda-tIvrakaSAyaliGgAni kArtikeyAnuprekSAyAM - savvattha vi piyavayaNaM duvyayaNe vi khamakaraNaM / savvesiM guNagahaNaM maMdakasAyANa diTuMtA / / appapasaMsaNakaraNaM pujjesu vi dosagahaNasIlattaM / veradharaNaM ca suiraM tivvakasAyANa liMgANi / / - (kA.anu.91,92) ityevamuktAnIhA'nusandheyAni sanmArgadAnaparaiH vivekabuddhyA / prakRte - zrutvA spRSTvA ca bhuktvA ca dRSTvA jJAtvA zubhA'zubham / na hRSyati glAyati yaH sa zAnta iti kathyate / / tuSArakarabimbA'cchaM mano yasya nirAkulam / maraNotsavayuddheSu sa zAnta iti kathyate / / - (maho.4/32-33) iti mahopaniSatkArike anusandheye sva-paratantrasamanvayakAmibhiH / udAttaH = uccoccatarAdhAcaraNabaddhacittaH = gAmbhIryAdiguNayuktatvena paradoSA'prakAzana-svaguNA'vikatthanAdizubhazubhatarAdipravRttiM prati pratibaddhamanovRttikaH / tataH zAntazcAsau udAttazca = zAntodAtta iti karmadhArayaH / ayaJca zAntodAttasvabhAvaH zuddhA''caraNakAraNam / yathoktaM yogabindau - zAntodAttatvamatraiva zuddhA'nuSThAnasAdhanam / sUkSmabhAvohasaMyuktaM tattvasaMvedanA'nugam / / - (yo.bi.186) iti / ita Arabhya lezyA vizudhyati, kaSAyamAnyenA'dhyavasAyavizeSavizuddheH / taduktaM zivakoTyAcAryeNa mUlArAdhanAyAM - lessAsodhI ajjhavasAyavisodhIe hoi jIvassa / ajjhavasANavisodhi maMdakasAyassa NAyavvA / / - (mUlA. 1911) iti / yathoktaM vIrabhadrasUribhirapi ArAdhanApatAkAyAM - pariNAmavisuddhIe lesAsuddhI u hoi jIvassa / pariNAmavisohI puNa maMdakasAyassa nAyavvA / / maMdA huMti kasAyA bAhiradavvesu saMgarahiyassa / pAvai lesAsuddhiM 8 (A.pa.840-841) iti / SaTkhaNDAgame api - edammi dhammajjhANe pIya-pauma-sukkalessAo tiNNi ceva hoMti, maMda-maMdayaramaMdatamakasAesu edassa jhANassa saMbhavuvalaMbhAdo 6 (Sa.khaM.pustaka-13/5-4-26-pRSTha-76) ityevaM lezyAzuddhi-kaSAyamandatayoH kArya-kAraNabhAvo drshitH| ata evA'yaM syAt zuddhacittapariNAmasya sthAnam / TIkArya - apunabaMdhaka jIvane yogya evI bhAvibhadraka prakRtinA kAraNe ja sAdhaka jIva zAMta ane udAtta bane che. zAMta kahevAno matalaba e che ke tevA prakAranA tIvratama viSaya-kaSAyanA vikArono zikAra nathI banato. tathA "udAtta' zabdano artha che ucca-uccatara evA prazasta AcaraNane AtmasAt
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 948 * mithyAdRzAM saMsAraparittIkaraNam * dvAtriMzikA-14/7 tathA zubhacetasaH = 'zuddhacittapariNAmasya AzrayaH = sthAnam / __etAdRzaguNopetatvAdeva samyaktvarahito'pi zubhapariNAma-prazastAdhyavasAya-vizuddhalezyA-prazastapraNidhAnAdigarbhasatkriyAdisAcivyena prabalaguNarucyAvirbhAvAt, kliSTakarmAnubandhazaithilyAt, tathAbhavyatvaparipAkAt, sahajamalahAsavizeSAt, bhavAbhinanditvavilayAt guNasampannazuklapAkSikatvaprAdurbhAvAcca saMsAraM parimitaM karoti, meghakumAra-subAhukumArAdInAM pUrvabhave zazakadayA-supAtradAnAdisAhAyyena tathaiva saMsAraparittIkaraNadarzanAt / taduktaM jJAtAdharmakathAGge - tae NaM tuma mehA ! tAe pANANukaMpayAe bhUyANukaMpayAe jIvANukaMpayAe sattANukaMpayAe saMsAre parittIkae maNussAue nibaddhe - (jJA.dha.adhyayana-1/pR. 66) iti / na ca prANAdyanukampayA samyagdarzanalAbhottarakAlameva meghakumAreNa saMsAraH parimitaH kRta iti na mithyAdRzAM bhavaculukIkaraNaM saGgacchate iti zaGkanIyam, meruprabhAbhidhAnahastibhave meghakumArajIvasya samyaktvalAbhe tadAnIM manuSyA''yuSyabandhA'sambhavAt, jJAtAkarmakathAGgasUtre - tume mehA ! tirikkhajoNiyabhAvamuvagaeNaM apaDiladdhasaMmattarayaNalaMbheNa - (jJAtA. 1/pR.70) ityAdinA bhagavatA vardhamAnasvAminaiva meghakumArapUrvabhave samyaktvalAbhaniSedhAcca / taduktaM vairAgyakalpalatAyAmapi - rakSan zazaM meghakumArajIvadvipo bhavaM yat pratanUcakAra / nirdiSTamavyaktasamAdhisAmyaM tatrA'pi mArgAbhimukhatvabIjam / / - (vai.ka.la.1/260) iti / jinamahattvadvAtriMzikAdarzitarItyA (dvA.dvA.4/1-bhAga-1 pR.202) jJAnavizeSavirahe'pi avyaktasamAdhiphalavizeSa prati viSayavizeSasya bhavitavyatAparipAkAdereva vA kAraNatvamavaseyam / vipAkasUtre api - tassa sumuhassa gAhAvaissa teNaM davvasuddheNaM dAyagasuddheNaM paDigAhagasuddheNaM tiviheNaM tikaraNasuddheNaM sudatte aNagAre paDilAbhie samANe saMsAre parittIkate maNussAute nibaddhe, " (vipA.zru.2-subA.a.sU.33) ityevaM subAhukumArajIva-mandamithyAdRSTi-sumukhavRttAntamAveditam / subAhukumAravat vijayakumAra-RSabhadatta-dhanapAla-megharatha-dhanapati-nAgadatta-dharmaghoSa-jitazatru-vimalavAhanajIvAnAM mithyAtvA'vasthAyAM supAtradAnAditaH saMsAratanutAkaraNaM vipAkasUtre (vi.sU.zrutaskaM.2/a.2-10) vyaktameva / vardhamAnasvAminaH prathamamAsakSapaNapAraNakakAraNena vijayagAthApaterapi saMsAraH culukIbhUtaH / taduktaM bhagavataiva bhagavatyAM - tae NaM tassa vijayassa gAhAvaissa teNaM davvasuddheNaM dAyagasuddhaNaM paDigAhagasuddheNaM tiviheNaM tikaraNasuddheNaM dANeNaM mae paDilAbhie samANe devAue Nibaddhe, saMsAre parittIkae 6 (bhaga.zata.15/sU. 541) iti / nanvAgamoktamapyetadanyAgamaviruddham, yato granthibhedAdarvAgasaMyato'virato'nAdimithyAdRSTiH kathaM bahutarakarmanirjarakaH stokabandhazca san parittasaMsAraH syAt ? taduktaM zrAvakaprajJaptI dharmasaGgrahaNyAM ca - palle mahaimahalle kuMbhaM pakkhivai sohae nAliM / assaMjae avirae bahu baMdhai nijjare thovaM / / palle mahaimahalle kuMbhaM sohae pakkhive nAliM / je saMjae pamatte bahu nijjare baMdhae thovaM / / palle mahaimahalle kuMbhaM sohei pakkhivai na kiNci| je saMjae apamatte bahu nijjare baMdhae na kiMci / / karavA mATe tatpara evA mananA mAlika banelA sAdhako. je sAdhaka zAMta bane te ja udAtta banI zake. evuM jaNAvavA mATe ahIM karmadhAraya samAsano prayoga karavAmAM Avela che. 1. mudritapratau 'zuddhazi...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mithyAdRzAM bahunirjarAmImAMsA 'dhanyaH = saubhAgyA''deyatAdinA dhanArhaH bhogasukhasyeva = zabda-rUpa-rasa-gandha-sparzasevAlakSaNasya yathA AzrayaH, vittAssDhyo vibhavanAyakaH, = rUpavAn pumAn / / 7 / / = * zubhazarIrasaMsthAnaH yuvA 949 = taruNaH - (zrA.pra.35-36-37, dha.saM. 756-7-8) iti / atrA'saMyatA'virata - mithyAdRSTeH pratisamayaM bandhasya bahutvaM nirjarAyAzcA'lpatvamuktamiti cet ? atrocyate- prAyovRttireSA yadasaMyatA'viratamidhyAdRSTeH bahutarakarmopacayo'lpatarakarmApacayazceti / yadi punaritthameva sarvadaiva syAt tadopacitabahutarakarmaNAM teSAM kadApi samyaktvAdilAbha eva na syAt / na caivamiSTam / tasmAdiha trayo bhaGgA vijJeyAH (1) kasyacit bandhahetUtkarSAt kSapaNahetvapakarSAccopacayaprakarSaH / (2) kasyacittu bandhakSapaNahetusAmyAdupacayA'pacayasAmyam / (3) kasyacitpunaH bandhahetvapakarSAt kSapaNahetUtkarSAccApacayaprakarSa iti / tadiha tRtIyabhaGge vartamAnaH san mithyAdRSTirapi bahutaraM nirjarati / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - jo palle'timahalle dhaNNaM pakkhivai thova-thovayaraM / sohei bahu- bahutaraM jhijjara thoveNa kAleNa / / taha kammadhannapalle jIvo'NAbhogao bahutarAgaM / sohaMto, thoktaraM giNhaMto pAvae gaMThiM / / - (vi.A.bhA. 1205-1206 ) iti / mUlArAdhanAyAM zivakoTyAcAryeNa jassa puNa micchadiTThissa Natthi sIlaM vadaM guNo vA vi / so maraNe appANaM kaha na kuNai dIhasaMsAraM ? / / - ( mUlArA . 1 / 61 ) iti yaduktaM tato'pIdaM sidhyati yaduta vizuddhazIla- vrata- kaSAyamandatva-prakRtibhadrakatva-parArthakaraNAdiguNagaNasattve mithyAdRSTirapi saMsAramalpasthitikaM kuryAdapi / yadvotkaTabhogatRSNA-bhavAbhinanditA-sahajamalaprAbalya-nibiDatamA'vidyAdyucchedakaraNato mithyAdRSTerapi sataH saMsAraparittIkaraNaM saGgacchata evetyavadheyaM nAntarAbhiprAyeNa / etena brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAghnata - ( atha. ve. adhyAya-3 / sU. 5/maM.19) iti atharvavedavacanamapi vyAkhyAtam / svabhUmikocitakarmakaraNataH zAntodAttasya cittazuddhyAvirbhAvadvArA parabrahmadarzanayogyatvAt / taduktaM gaNezagItAyAM cittazuddhizca mahatI vijJAnasAdhikA bhavet / vijJAnena hi vijJAtaM paraM brahma munIzvaraiH / / - (ga.gI. 1 / 37 ) iti / ata eva granthakRtA'pi adhyAtmasAre kRtakaSAyajayaH sagabhIrimaprakRtizAntamudAttamudAradhIH / samanugRhya mano'nubhavatyaho galitamohatamaH paramaM mahaH / / - (a.sA. 11/21) iti kathitam / prakRtopayogidRSTAntaM yogabinduvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- saubhAgyAdeyatAdinA dhanArha ityAdi / prakRte ca zAntodAttaH prakRtyeha zubhabhAvA''zrayo mataH / dhanyo bhogasukhasyeva vittADhyo rUpavAn yuvA / / - (yo . biM. 187 ) iti yogabindu zlokaH smartavyaH / / 14 / 7 / / saubhAgya ane ATheyanAma karma vagerenA udayathI bhAgyazALI banelo dhanADhya rUpALo = zubha zarIranA dekhAvavALo tarUNa jema zabda-rUpa-rasa-gaMdha-sparza ema pAMceya IndriyanA viSayono bhogavaTo karavA lAyaka bane che tema zAMta-udAtta bhadrakaprakRtivALo apunarbaMdhaka zuddha mananA pariNAmane yogya bane che.(14/7) vizeSArtha :- apunarbaMdhaka jIvanI prakRti bhAvibhadraka banavAthI 70 koDAkoDI sAgaropamanI sthitivALA 1. hastAdarze 'dhana:' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'dhanya' iti nAsti /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 950 * azAntAdikRtakriyANAM viparyAsarUpatA * dvAtriMzikA-14/8 aGgAbhAve ta(ya)thA bhogo'tAttviko' mAnahAnitaH / zAntodAttatvavirahe kriyApyevaM viklpjaa||8|| agAbhAva iti / (yathA) aGgAnAM = bhogA'GgAnAM rUpa-vayo-vittA''DhyatvAdInAM vAtsyAyanoktAnAmabhAve (aGgA'bhAve) sati bhogo'tAttvikaH = apAramArthikaH, mAnahAnitaH = "ahaM sukhI" ityevaMvidhapratipattilakSaNamAnA'pagamAdapUryamANecchatvena tadanutthAnAcca / zAntodAttatvavirahe sati evaM kriyA'pi = gurvAdipUjanArUpA vikalpajA = viparyAsajanitA na tu tAttvikI, antaHsukhapravAhA'nutthAnAt / etadeva vyatirekata Aha- 'aGge'ti / 'rUpavaya' ityAdi / yadAha kAmasUtre vAtsyAyanaH - rUpa-vayo-vaicakSaNya-saubhAgya-mAdhuryezvaryANi bhogAGgasAdhanamiti / tatrA'pi rUpa-vayo-vittADhyatvAni pradhAnAni - (kA.sUtra.7/1/2-3) iti / teSAM abhAve sati bhogaH = zabdAdiviSayA'nubhavaH apAramArthikaH = svabuddhikalpanAzilpinirmitaH / ata eva vAgbhaTAlaGkAre - rUpa-saubhAgyasampannaH kulInaH kuzalo yuvA / anuddhataH sunRtagIH khyAto netA'tra sadguNaH / / - (vA.bha.6/6) ityevaM nAyakalakSaNAni darzitAni / taduktaM yogabindau - anIdRzasya ca yathA na bhogasukhamuttamam / azAntAdestathA zuddhaM nA'nuSThAnaM kadAcana / / 6 (yo.biM.188) iti| dAridryA'yauvanasthatvAditaH apUryamANecchatvena kliSTA'ntarAtmanaH tadanutthAnAt = 'ahaM sukhI'tipratipattyanudayAt, apAyazaktiyogAcca / yathoktaM yogabindau - bhogA'GgazaktivaikalyAt dridraa'yauvnsthyoH| surUparAgA''zaGke ca kurUpasya svayoSiti / / abhimAnasukhA'bhAve tathA kliSTA'ntarAtmanaH / apAyazaktiyogAcca na hItthaM bhoginaH sukham / / 6 (yo.biM.190/191) iti / na tAttvikI = naiva nirvANA'vandhyabIjakalpA, antaHsukhapravAhA'nutthAnAt = nirmalA'ntaHkaraNagatanirupAdhikA''nandasantatyanudayAt / ata eva kSamAdInAM sAmAnyadharme'pi samAvezaH pareSAmapi sammataH / taduktaM karma baMdhAve tevA viSaya-kaSAyanA Avegano bhoga banato nathI. tathA tapa-tyAga-bhakti-ucca koTInI sAdhanAupAsanA-ArAdhanA karavA tenuM mana thanaganatuM hoya che. A kAraNasara tenA aMtaHkaraNanI aMtaraMga pariNatio nirmaLa-zuddha-vizuddha banatI jAya che. A rIte te granthidezanI vadhune vadhu najIka pahoMcato jAya che.(14/7) gAthArtha :- bhoganA sAdhano na hovA chatAM bhoganI kalpanA karavI te atAttvika che. kAraNa ke tenAthI mAnahAni thAya che. e ja rIte zAMtapaNuM ane udAttApaNuM na hoya to dharmakriyA paNa vaikalpika = atAtvi bane che. (14/8) TIkArtha - rUpa, yuvAnI, dhanADhyatA vagere bhogasukhanA sAdhano che- AvuM kAmasUtramAM vAtsyAyane jaNAvela che. tevA bhogasAdhano na hovA chatAM bhoga mAnavAmAM Ave to te kAlpanika-atAttvika bhoga ja kahevAya. kAraNa ke huM sukhI chuMAvA prakAranI buddhi svarUpa svamAnane te gumAve che ane tenI bhogecchA pUrNa na thavAthI "huM bhogasukhathI samRddha chuM.'- A prakAranuM abhimAna tene utpanna ja thaI zakatuM nathI. A ja rIte zAMtatA ane udAttatA na hoya to gurupUjanAdi svarUpa dharmakriyA paNa vaikalpikaviparyAsajanita samajavI, tAttvika nahi. kAraNa ke tevo jIva dharmaArAdhanA kare to paNa tene aMdaramAM 1. hastAdarza '...tAttvikA' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau '...nAccA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vidhadharmadrarzana * taduktaM- "mithyAvikalparUpaM tu dvayordvayamapi sthitam / svavRddhitpanAiinjanirmita na tu tattvataH || (vivuM 286) sATA krodhAdyabAdhitaH zAnta udAttastu mahAzayaH / bIjaM rUpaM phalaM cA'yamUhate bhavagocaram / / 9 / / nAradaparivrAjakopaniSadi saMnyAsagItAyAM manusmRtau ca - dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhArvidyA satyamodho dura tharmanakSaIT 9 (.rirU/ra4, saM.2/14, manu.6/12) ti pUrvo (.16,867) rUhInurAdheyam | praznane 2 zamena zAntA: zivamaviratti, zamena nA munayogandhavindana | zamo bhUtAnAM durAdharSaM zamaM sarvaM pratiSThitaM tasmAt zamaH paramaM vadanti - (ma.nArA.22/3) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / granthakRd atra yogabindusaMvAdamAha- 'mithyeti / tadvRttistvevam- 'mithyAvikalparUpantu = marumarIcikAdiSu mugdhamRgAdInAM jalAdipratibhAsA''kAraM punaH dvayoH = uktavilakSaNayo gi-dhArmikayoH dvayamapi = bhogasukhA'nuSThAnarUpaM kiMpunarekaikamityapizabdArthaH, sthitaM = pratiSThitam / kimuktaM bhavati?- svabuddhikalpanAzilpinirmitaM = svabuddhikalpanA svacchandamativikalparUpA saiva zilpI = vaijJAnikaH tena nirmitaM = ghaTitam, na tu = na punaH tattvataH = paramArthataH tad bhogasukhaM dharmAnuSThAnaJceti (yo.bi.189 vR) 14/8 AnaMdano pravAha pragaTato nathI, anubhavAto nathI. zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogabiMdumAM jaNAvela che ke - "bhogI ane yogI banne pAse bhoganA ke yoganA sAdhano na hoya to te bannenI pravRtti mithyAvikalparUpa che- evuM siddha thAya che. matalaba ke potAnI buddhinI kalpanAsvarUpa zilpI dvArA te pravRtti racAyela che, nahi ke paramArthathI." 9 (14/8) vizeSArtha :- bhogasukhanI UMcI sAmagrI vinA bhogasukhanI pravRtti tuccha kahevAya, tAttvika nahi. tema yoganI UMcI sAmagrI vinA vyavahArathI thatI dharmapravRtti paNa tuccha kahevAya, tAttvika nahi. aMdha, badhira, paMgu, daridra, koDhano rogI ane patnIne apriya evo vayovRddha mANasa kAmasukha mANe te tuccha ja kahevAya, vAstavika nahi. kema ke bhogasukha mANavA chatAM tene nathI to huM sukhI chuM evo saMtoSa thato ke nathI to huM duniyAmAM sukhasamRddha chuM evuM Atmagaurava thatuM. "ghAyala kI gata ghAyala jANe" evI kaphoDI hAlatamAM te phasAyelo hoya che. barAbara A ja rIte atikAmI-atikrodhI-tucchaprakRtivALo mANasa je dharmasAdhanA kare te paNa tAtvika na ja kahevAya. kAraNa ke vyavahArathI dharmasAdhanA karavA chatAM "mAruM AtmakalyANa thayuM evA saMtoSanI ke "anaMtakALe na maLe tevo Atmadharma mane prApta thayo che' AvuM Atmagaurava paNa tene prApta thatuM nathI. prAyaH bhogAMtarAya karmanA udayathI tapa-tyAga-dAna vagere pravRttimAM te joDAya che ane tevI pravRtti pachI maLelI prazaMsAprasiddhi vageremAM ja te lapeTAya che. AMtarika pariNatinA stare, anubhavanA stare kazI nakkara upalabdhi tene thaI nathI hotI. paramArthathI tenI ArAdhanA kAyakalezarUpa ke dehaviDaMbanA svarUpa ja banatI hoya che.(14/8) zAMta ane udAttanI vyAkhyA mULagraMthamAM jaNAvavAmAM Ave che. gAthArtha - krodha vagerethI herAna na thayela hoya te zAMta kahevAya. jeno Azaya-aMtaHkaraNa umadA hoya te udAtta kahevAya. Avo jIva saMsArasaMbaMdhI kAraNa, svarUpa ane phaLanI vicAraNA kare che. (149)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 952 * bhavabIjAdiparAmarzaH . dvAtriMzikA-14/10 krodhAdIti / pUrvArdhaM gatArtham / ayaM ca zAntodAttaH bhavagocaraM = saMsAraviSayaM bIjaM = kAraNaM rUpaM = svarUpaM phalaM ca = kAryaM Uhate = vicArayati / / 9 / / tathAhibhede hi prakRtenaikyamabhede ca na bhinnatA / AtmanAM syAtsvabhAvasyA'pyevaM zabalatocitA / / 10 / / pUrvoktamevopadarzayati- 'krodhAdI'ti / svatantrA'vasthito'punarbandhakAdiH - kohaM asaccaM kuvijjA - (utta. 1/14) iti uttarAdhyayanasUtrokteH - khaMtI suhANa mUlaM - (saM.sa.70) iti sambodhasaptatikoktezca paribhAvanena paratantrA'vasthitazca - ripau baddhe svadehe ca samaikAtmyaM prapazyataH / vivekinaH kutaH kopaH svadehA'vayaveSviva ? / / apakAriNi kopazcet ? kope kopaH kathaM na te ? / dharmA'rtha-kAma-mokSANAM prasahya paripanthini ? / / + (yAjJa.22-23) iti yAjJavalkyopaniSadAditAtparyA'valambanena krodhAdyabAdhitaH = tathAvidhakaSAyaviSayAdyanabhibhUtaH = zAntaH tathApyatra - rakSitAnyapi yatnena cakSuH zrotraM manastathA / snehasyA''lambanaM yatra tatra yAnti punaH punaH / / - (bra.si.372) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanaM labdhaprasaramavaseyam, mUlato'nunmUlitatvAddoSANAm / paraM prakRte zAntodAttaH puNyA'nubandhipuNyayogAt mArgAnusAriprauDhaprajJA'nugataH san kiMkuzalagaveSI bhUtvA saMsAraviSayaM kAraNaM svarUpaM kAryaJca vakSyamANaM vicArayati 'iha khalu aNAi jIve, aNAijIvassa bhave aNAikammasaMjoganivvattie dukkharUve dukkhaphale dukkhANubaMdhe' (paM.sU. 1/1) iti paJcasUtrAdyanusAreNa / yathoktaM yogabindau - krodhAdyabAdhitaH zAnta udAttastu mahAzayaH / zubhAnubandhipuNyAcca viziSTamatisaGgataH / / Uhate'yamataH prAyo bhavabIjAdigocaram / kAntAdigatageyAdi tathA bhogIva sundaram / / + (yo.biM.193/194) iti / tantrAntarA'vasthito'pyapunarbandhakaH - yastu zAntyAdiyuktaH san sadA vidyArato bhavet / sa yAti devayAnena brahmalokAvadhiM naraH / / - (zi.gI.11/22) iti zivagItAdivacanamanusRtya zAntodAttaH san svAgamA'virodhena bhava-mokSAdihetu-svarUpA'nubandha-phalagocarAyAmAtmavidyAyAmanurajyatItyAdikamUhanIyam / / 14/9 / / TIkArtha - gAthAnA pUrvArdhanI vyAkhyA to sAtamI gAthAnI vyAkhyAmAM ja kahevAI gayela hovAthI ahIM tenI pharIthI vyAkhyA karavAmAM AvatI nathI. Avo zAMta ane udAtta sAdhaka jIva saMsArasaMbaMdhI // 29, 2135 mane 3nI viyaa29|| 43 cha. (14/8) vizeSArtha - saMsAranuM kAraNa, svarUpa ane phaLa vicAravAnI koThAsUjha zAMta ane udAtta vyaktimAM 4 Doya che. yA mahI panita thAya che. (14/8) saMsAranA kAraNa vagerenI vicAraNA A rIte samajavI ke ha puruSa ane prakRtimAM kvacit bhedAbheda ha. gAthArtha :- jo AtmA ane prakRti ekAMte bhinna hoya to saMsArI jIvomAM aikya jovA maLe nahi. tathA sarvathAabheda hoya to saMsArI jIvomAM bhedabhAva jovA maLI na zake. e ja rIte svabhAvano ekAMte bheda ke abheda mAnavAmAM A ja doSa rahelo che. tethI kathaMcita bhedabheda mAnavo vyAjabI che. (14/10) 1. 'krodhAditi' ityevaM mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 953 * karmaprakRtibhedA'bhedamImAMsA * ___ bhede hIti / bhede hi ekAntato'bhyupagamyamAne prakRteH = sattvarajastamolakSaNAyA jJAnAvaraNAdikarmarUpAyA vA naikyaM AtmanAM saMsAriNAM syAt / tathA caikajAtIyasaMsAraphalopalambhabAdha iti bhAvaH / - adhyAropA'pavAdataH svarUpaM nizcayIkartuM zakyate - (pai.2|1) iti paiGgalopaniSadAdivacanAt tattattantrAvasthito'punarbandhakAdiH saMsArasya hetuM yathohate tathaivA''ha granthakRt - 'bheda' iti / tathAvidhakarmapuruSArtha-kAla-niyati-svabhAvalakSaNAni bhavakAraNAni prasiddhAni / antyaJcA'ntaraGgakAraNaM ziSTAni bahiraGgakAraNAni / AdyaM bahiraGgaM bhavakAraNamuddizyA''ha- prakRteH sAGkhyakalpitAyAH sattva-rajastamolakSaNAyAH jainadarzanasammatAyA jJAnAvaraNAdikarmarUpAyA vA sarveSu saMsAriSu niSThAyA ekAntataH = hetusvarUpa-phalaikAntamapekSya mitho bhede = vailakSaNye abhyupagamyamAne sati saMsAriNAmAtmanAM aikyaM = ekajAtIyasAMsArikasukha-duHkhaphalabhoktRtvaM na = naiva syAt, atyantavilakSaNakAraNajanyaphalazAlitvAt / tathA ca ekajAtIyasaMsAraphalopalambhabAdhaH = prakRtiyuktanAnAvidhasattveSu paudgalikatvajAtyAliGgitasAMsArikasukhAdiphalA'nubhavavirodhaH syAt / ____ ayamAzayaH caitrasya yA karmAdirUpA prakRtiH tato maitrIyaprakRteH sarvathA = hetu-svarUpa-phalAdya-pekSayA vailakSaNyopagame yajjAtIyaM sAMsArikasukhAdikaM caitro bhuGkte tadvijAtIyameva sAMsArikasukhAdikaM maitro bhuJjIta / na caivamasti / sarve eva saMsAriNaH sattvAH paudgalikatvajAtyAkrAntameva sAMsAri-kasukhAdikamanubhavanti / tathA ca sArvalaukikasvarasavAhyabAdhitA'nubhavavirodhabhiyaivA'nantasAMsArikasattvaniSTha-prakRtInAM mithaH sarvathA sarvadA sarvatra vailakSaNyamabhyupagantuM naiva zakyate / nanu prakRterekAntabhede saMsAriNAmaikyamanupapannaM syAditi bhavadbhiratropapAditam / paraM yogabindau zrIharibhadrasUribhistu prakRterekAntabhede'bhyupagamyamAne sati sarvajIvAnAM sarvadaiva samAnapariNAmApattiH pradarziteti taduktyA sAkaM bhavaduktervirodhasya suraguruNA'pi nivArayitumazakyatvAt / yathoktaM yogabindau - prakRterbhedayogena, nA'samo nAma AtmanaH / hetvabhedAdidaM cAru, nyAyamudrA'nusArataH / / - (yo.biM.195) iti / tathA ca tavRttiH - prakRteH paraparikalpitAyAH sattvarajastamorUpAyAH, svaprakriyayA jJAnAvaraNAdilakSaNAyAH bhedayogenaikAntenaiva bhedenetyarthaH na = naiva asama H = visadRzo, nAmaH = pariNAmazcaitanya-zraddhAnonmIlanAdikaH pratyakSata evopalabhyamAnaH, Atmano = jIvasya syAt, kiM tu sarvajIvAnAM sarvadaiva sama eva prApnoti / kuta ityAha hetvabhedAt-hetoH prakRtilakSaNasyA'bhedAt anAnAtvAt / na hyabhinne hetau kvacidapi phalabheda upapadyata iti kRtvA / idamekAntenaiva prakRtibhedeSu AtmanaH pariNAmavaisadRzyA'sAGgatyalakSaNaM vastu cAru = saGgataM vartate / kuta ityAha "nyAyamudrAnusArataH" - nyAyasya nyAya eva vA mudrA kRtaprayatnairapi parairanullaGghanIyatvAt rAjAdimudrAvat, tasyA anusArataH = anuvartanAt / tathAhi- yadi prakRtibhede TIkArthaH- sAMkhyadarzanane mAnya sattva, rajasu, tamoguNonI sAmya avasthAsvarUpa prakRti ke jainadarzanane mAnya jJAnAvaraNIyAdi karmasvarUpa prakRti - bemAMthI koI paNa prakAranI prakRti ekAMte bhinna hoya to saMsArI AtmAomAM samAnajAtIya sAMsArika phaLanI upalabdhi asaMgata thaI jAya.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 954 * yogabinduvirodhaparihAraH * dvAtriMzikA-14/10 ___abhede ca = ekAntAbhede ca na bhinnatA syAt teSAM / tathA ca naraka-tiryaga-manuSyadevAdibhedopalambhabAdha iti bhaavH| svabhAvasyA'pi antaraGgahetubhUtasya bhedA'bhedayorekAntayoretadeva dUSaNam / evaM = ekAntapakSe ubhayataH pAzArajjusadbhAvAt zabalatA = kathaMcibhedA'bhedarUpA satyapi pariNAmanAnAtvamAtmana iSyate tadA muktAnAmapi prApnoti saMsAriNAM (? iva) muktAnAmapi ca prakRtibhedA'vizeSAt + (yo.bi.195 vR.) iti cet ? atrocyate- yogabindau 'yadi tattadAtmasaGgatA prakRtirekAntataH tattadAtmanaH sakAzAd bhinnA syAt tarhi muktAtmanAM yathA na mithaH kazcid bhedaH tathaiva saMsAriNAM sarvajIvAnAM mitho na kazcid bhedassyAt, prakRtipratiyogikaikAntikabhedaviziSTAtmatvA'vizeSAdi'tyApAditam / prakRtagranthe tu 'saMsAriNAM sarvasattvAnAM yAH svakIyAH prakRtayaH tA mitho yadyekAntato vilakSaNAH syuH tarhi sakalasaMsArijIvAnAmekajAtIyapaudgalikasopAdhikavinazvarasAMsArikasukhAdibhoktRtvaM na syAt, bhogopadhAyakaprakRtInAM mitho'tyantaM vilakSaNatvAt, kAraNAnAmekAntato vaijAtye kAryasAjAtyA'yogAdi'tyApAdanamabhimatamiti nAsti kazcid virodhaH / na hi 'dhUmasattve'nalAbhAvo'nupapannassyAdi'tyApAdite 'jalasattve'nalo'nupapannassyAdi'tyApAdanasya virodhaM pratiyanti prekSAvantaH, 'dhUmasattve'nalo'nupapannassyAdi'tyanenaiva sAkaM tadvirodhasambhavAt / _sarvasaMsAriNAM yAH prakRtayaH tAsAM mitha ekAntA'bhede ca = kenA'pi prakAreNa vailakSaNyasya virahe svIkriyamANe hi teSAM = avilakSaNaprakRtisametAnAM sakalasaMsArisattvAnAM bhinnatA = vilakSaNasAMsArikaphalabhoktRtA na syAt, avilakSaNakAraNajanyaphalazAlitvAt / tathA ca naraka-tiryag-manuSya-devAdibhedopalambhabAdhaH = ativilakSaNanaraka-tiryagAdyavasthA'nubhavavirodhaH syAt / ayamatrAzayaH- nArakAdeH yA karmAdirUpA prakRtiH tato devAdiprakRterekAntenaivA'vailakSaNyopagame prasiddhaM nArakatvAdi-devatvAdivailakSaNyamanupapannaM syAt / tatazca zAstrasiddha-lokaprasiddhA'nubhavavirodhabhiyaivA'nantasAMsArikasattvaniSThaprakRtInAM sarvadA sarvatraikAntenaivA'vailakSaNyamabhyupagantuM naiva zakyate / tathAvidhapuruSakAra-kAla-niyatInAmapi saMsArAdi-bahiraGgakAraNIbhUtAnAM bhedA'bhedayorekAntayoretadeva dUSaNam / na ca saMsArAdibahiraGgakAraNIbhUtaprakRteH sarvathaikye'pi bhavA'ntaraGgakAraNIbhUtasvabhAvasya vaicitryAt sAMsArikaphalabhedopapattiH zakyate kartumiti vaktavyam, avaziSTasya svabhAvasyA'pi antaraGgahetubhUtasya = bhavAntaraGgakAraNasya bhedAbhedayorekAntayoH = ekAntikabhedasyaikAntikAbhedasya ca etadeva yathAkramamekajAtIyasaMsAraphalopalambhabAdha-narakatiryagAdibhedopalambhabAdhalakSaNaM dUSaNam / evaM = niruktarItyA ekAntapakSe = ekAntabhedA'bhedamate ubhayataH pAzArajjusadbhAvAt = ubhayapakSe doSasattvAt kathaJcibhedA tathA prakRtimAM ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to saMsArI jIvomAM bhedabhAva jovA na maLe. arthAt naraka, tiryaMca, deva ane manuSya vagere svarUpe AtmAomAM je bhedabhAva dekhAya che te bAdhita thaI jAya. tathA aMtaraMgakAraNa svarUpa svabhAvano paNa ekAMte bheda ke abheda mAno to paNa A ja doSa Ave che. Ama ekAMtavAdamAM banne bAju doraDAno phAMso rahelo hovAthI prakRtimAM kathaMcita bhedAbheda mAnavo vyAjabI che. kAraNa ke tenAthI ja sarva vyavahAra saMgata thaI zake che. ahIM A je vAta jaNAvelI 1.mudritapratau 'nR-ti...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'mAnuSka..' iti pAThaH / 3. mudritapratau 'pAzarajju...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ * phudaDajJAne risaMvarabaTDayo: * ucitA = nyAyyeti, tayaiva sakalavyavahAropapatteH / hetUhanametat / / 10 / / 'bhedarUpatA nyAyyA, tayaiva = kathaJcidbhinnAbhinnarUpatayaiva sklvyvhaaropptteH| tathAhi- sakalasAMsArikasattvAnAM yAH prakRtayaH tAsAM paudgalikatvAdinA kathaJcidaikyAt paudgalikatvAdyekajAtyAkrAntasaMsAraphalopapattiH, pratisvaM ca vilakSaNaphaladAtRtvAdinA syAbhedAt tiryagnaranArakA'marA'ruja-sarujAdibhedasaGgatiH / etena - savve sayakammakappiyA avvatteNa duheNa pANiNo / hiMDaMti bhayAulA saDhA jAtijarAmaraNeha'bhidrutA / / (sU.kR.1 / 2 / 3 / 19) iti sUtrakRtAGgasUtramapi vyAkhyAtam, tattadAtmasambaddhAyA nRnArakAdibhavasambandhivilakSaNaphaladAnasamarthAyAH prakRteH tattadAtmanaH sakAzAt kathaJcidabhinnatvena tattadAtmagatapariNAmavaisAdRzyopapatteH kathaJcid bhinnatvena ca na sarvakarmamuktAvAtmahAnA''pattiH / evaJca tathAvidhapuruSakAra-kAla-niyati-svabhAvA'pekSayA'pi saMsAriNAM kathaJcidbhinnA'bhinnarUpatA bhAvanIyA / hetUhanaM = bhavakAraNavicAraNaM etat jJeyam / duHkhasyA'kuzalakarmajanyatvA'jJAne tannivAraNamazakyameva syAt / taduktaM sUtrakRtAGgasUtre - amaNuNNasamuppAdaM dukkhameva viyANiyA / samuppAdamayANaMtA kiha nAhiti saMvaraM ? | 9 (phU.kR. 9 19 rU 190) rUti bAvanIyam II94/10 che te hetuvicAra jANavo. (14/10) vizeSArtha :- zAMta-udAtta apunabaMdhaka jIva saMsAranA kAraNanI je vicAraNA kare che te upara jaNAvavAmAM Avela che. saMsAranuM kAraNa che prakRti. sAMkhyadarzanamAM rahelo apunabaMdhaka jIva triguNAtmaka prakRtine saMsArakAraNa mAne che. jainadarzanamAM rahelo sAdhaka karmaprakRtine bhavabhramaNakAraNa mAne che. sAMkhyadarzanamAM = jainetaradarzanamAM rahela ke jainadarzanamAM rahela apunabaMdhaka jIva saMsAranA kAraNanI vicAraNA A rIte kare che ke - jo AtmAthI prakRti sarvathA bhinna hoya to saMsArI jIvomAM paugalika sukhaduHkhanA bhophtatvarUpe je ekatA-samAnatA dekhAya che te saMgata thaI na zake. kAraNa ke eka jIvanI prakRti karatAM bIjI jIvanI prakRti sarvathA bhinna hovAthI eka jIva je prakAra paudgalika sukha-duHkhano bhogavaTo kare che tenA karatAM vijAtIya sukha-duHkhano bhogavaTo bIjA jIve karavo joIe. paraMtu AvuM dekhAtuM nathI. mATe mAnavuM paDe ke dareka jIvonI karmaprakRti sarvathA bhinna nathI. tathA jo tamAma jIvonI karmaprakRtine sarvathA abhinna mAnavAmAM Ave to badhA jIvono saMsAra eka sarakho ja thavo joIe. kAraNa ke saMsArakAraNabhUta prakRti ekAMte abhinna ja mAnavAnI vAta ahIM svIkAravAmAM AvI rahI che. AvuM mAnIe to eka jIva pazu, bIjo mAnava, trIjo dAnava... ItyAdi rUpe saMsArI jIvomAM je bhedabhAva dekhAya che te asaMgata thaI jAya. AthI saMsAra kAraNabhUta prakRtiomAM sarvathA abheda mAnavo paNa vyAjabI nathI. tathA saMsAranA bahiraMga kAraNasvarUpa prakRtiomAM ekAMta abheda mAnavA chatAM paNa saMsAranA aMtaraMgakAraNasvarUpa svabhAvane AgaLa dharIne sAMsArika jIvomAM dekhAtA caturgatibhramaNaAdisvarUpa phalabhedanI saMgati karavAno prayAsa karavo paNa vyartha che. kAraNa ke sarva jIvonA svabhAvane paNa ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave to paudgalikasukha-duHkhabhokatRtvasvarUpe tamAma saMsArI jIvomAM dekhAto abheda asaMgata thaI jAya ane ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to deva-nAraka-mAnava vagere bhedabhAva saMsArI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 956 * janma-jarA-maraNasvarUpaprakAzanam * dvAtriMzikA - 14/11 bhavo'yaM duHkhagahano janma - mRtyu - jarAmayaH / anAdirapyupAyena pRthagbhavitumarhati / / 11 / / bhavo'yamiti / ayaM = pratyakSopalabhyamAno bhavaH = saMsAraH duHkhagahanaH = shaariir-maansaa'nekduHkhshtairaacchnnH| janma = mAtRkukSiniSkramaNalakSaNaM, maraNaM = pratiniyatA''yuH karmakSayaH, jarA = vayohA bhavasvarUpohanamAvedayati bhava' iti / etadukkhe jarite va loe - (sU. kR. 1 / 7 / 11) / iti sUtrakRtAGgasUtreNa, - bahudukkhA hu jaMtave - natthi kei paramANupoggalamitte vi paese - ( AcA. 1 / 6 / 1 / 180) iti AcArAGgasUtreNa, / jattha NaM ayaM jIve na jAe vA na mae vA vi / / - (vyA.pra.12/7 ) iti vyAkhyAprajJaptisUtroktyA ca darzitarItyA saMsAro duHkhagahana iti / 'janme 'tyupalakSaNaM tatprAkkAlInAyA garbhAvasthAyAH, yathoktaM vairAgyazatake ghoraMmi gabbhavAse kalamala-jaMbAlaasuibIbhacche / vasio anaMtakhutto jIvo kammANubhAveNaM / / - ( vai.za.17 ) iti / zAstravyavahArataH pratiniyatAyuHkarmakSayaH svakIyadevAdyAyuHkarmaparizATaH, lokavyavahArataH prANa maraNaM tyAgaH dehatyAgo vA / - jAgrat svapna suSupti-mUrcchA'vasthAnAmanyA''brahmAdi-stambaparyantaM sarvajIvabhayapradA sthUladehavisarjanI maraNA'vasthA bhavati - ( pai. 2 / 3) iti tu paiGgalopaniSadi prajJaptam / jarA vayohAnilakSaNA / taddoSAH tiNhA - lajjAnAso bhayabAhulla - virUvabhAsittaM / pAeNa maNussANaM dosA jAyanti vuDDhatte / / - ( A.ma.ko. 62/13) ityevaM AkhyAnakamaNikoze darzitAH / bauddhadarzanA'vasthitazcA'punarbandhako janma- jarA - maraNasvarUpaM yA tesa tesaM sattAnaM tamhi tamhi = = jIvomAM asaMgata banI jAya. A dUSaNamAMthI chUTakAro thavo zakaya nathI. mATe ekAMte bheda ke ekAMte abheda mAnavAnA badale prakRtino kathaMcit bhedAbheda mAnavo e ja vyAjabI che. jIvonI karmaprakRti kathaMcit abhinna hovAthI paudgalika-sukhAdibhokatRtvarUpe sarva saMsArI jIvomAM ekatA saMgata thAya che. tathA kathaMcit bheda hovAnA lIdhe ja deva-dAnava-mAnava Adi svarUpe saMsArI jIvomAM bhedabhAva paNa saMgata thAya che. A pramANe apunarbaMdhaka jIva saMsAranA kAraNa vize vicAravimarza kare che. (14/10) apunarbaMdhaka jIva saMsAranuM svarUpa je rIte vicAre che tene rajU karatAM graMthakArazrI kahe che kegAthArtha :- A saMsAra du:khothI vyApta che, janma-jarA-maraNamaya che. anAdi hovA chatAM upAya dvArA saMsArane haTAvI zakAya che. (14/11) - TIkArtha :- pratyakSa pramANathI dekhAto A saMsAra zArIrika-mAnasika-anekavidha seMkaDo du:khothI bharelo che. tathA janma-jarA-maraNathI vyApta che. mAtAnI yonimAMthI bahAra nIkaLavuM = janma. cokkasa prakAranA potAnA AyuSya karmano kSaya = maraNa. AyuSya ghaTatuM jAya ane juvAnI ravAnA thAya = ghaDapaNa. janma-jarA-maraNanI pracuratAthI saMsAra bharelo che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhavasvarUpamImAMsA * 957 nilakSaNA, tanmayaH = tatprAcuryavAn (janma-mRtyu-jarAmayaH) / anAdirapi upAyena jJAnadarzanacAritrarUpeNa pRthaga bhavitumarhati kAJcanamalavaditi / svarUpohanametat // 11 // sattanikAye jAti sajAti, okkanti abhinibbatti, khandhAnaM pAtubhAvo, AyatanAnaM paTilAbho-ayaM vuccatAvuso, jAti (ma.ni. 3/4/11/373-pR.298)| yA tesaM tesaM sattAnaM tamhi tamhi sattanikAye jarA jIraNatA, khaNDiccaM pAliccaM valittacatA, Ayuno saMhAni, indriyAnaM paripAko-ayaM vuccatAvuso, jarA / katamaM cAvuso, maraNaM ? yA tesaM tesaM sattAnaM tamhA tamhA sattanikAyA cuti cavanatA, bhedo antaradhAnaM maccu, maraNaM, kAlaGkiriyA, khandhAnaM bhedo, kalevarassa nikkhepo, jIvitindriyassupacchedo - idaM vuccatAvuso, maraNaM - (ma.ni. 1/1/9/92 pR.63) ityevaM majjhimanikAyadarzitarItyohate ityavadheyam / tatprAcuryavAn = janma-jarA-mRtyuprAcuryA''liGgitaH, yathoktaM uttarAdhyayanasUtre vairAgyazatake ca - jamma dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro jattha kIsaMti jNtunno|| (utta.19/15, vai.za.33) iti / yathoktaM zAstravArtAsamuccaye api - janma-mRtyu-jarA-vyAdhiroga-zokAdyupadrutaH / klezAya kevalaM puMsAmaho ! bhImo bhavodadhiH / / - (zA.vA.9/11) iti / abhayadevasUribhiH api ArAdhanAprakaraNe - jamma-jarA-maraNajalo aNAimaM vasaNa-sAvayAiNNo / jIvANa dukkhaheU kaTuM ruddo bhavasamuddo / / - (A.pra.69) ityuktam / tathApyatimohato nodvijante jIvA bhavAt / yathoktaM yogadRSTisamuccaye - janma-mRtyu-jarA-vyAdhi-roga-zokAdyupadrutam / vIkSamANA api bhavaM nodvijante'timohataH / / 6 (yo.sa.79) iti / yathAvasthitabhavasvarUpavijJAnamapi yogyAnAM mokSopAditsAjanakaM sampadyate / taduktaM zrAvakaprajJaptau - na ya saMsAraMmi suhaM jAi-jarA-maraNa-dukkhagahiyassa / jIvassa atthi jamhA, tamhA mukkho uvAdeo / / 6 (zrA.pra.360) iti / apunarbandhakastu bhavasya duHkhazata-sahasravyAptatvAt tannAzahetUnUhate, tathAsvAbhAvyAt / etena - duHkhatrayAbhighAtAt jijJAsA tadapaghAtake hetau - (sAM.sU.1) iti sAGkhyasUtramapi vyAkhyAtam / vedaprAmANyavAdI apunarbandhakastu - minAti (=kRntati) zriyaM jarimA tanUnAm + (R.ve. 1 / 179 / 1) iti RgvedavacanaM, - jAtasyaiva mRtasyaiva janma caiva punaH punaH / aho duHkhodadhau magno na pazyAmi pratikriyAm / / yanmayA parijanasyA'rthe kRtaM karma zubhA'zubham / ekAkI tena dahyAmi gatAste phalabhoginaH / / 6 (garbho.9-10) iti garbhopaniSadvacanaM, - kAma-krodha-lobha-bhaya-viSAdeyeSTaviyogA'niSTasaMyogakSut-pipAsA-jarA-mRtyu-roga-zokAdyairabhihate'smin zarIre kiM kAmopabhogaiH - (maitrA.1/3) iti maitrA A saMsAra anAdi kALano hovA chatAM paNa jJAna-darzana-cAritra-svarUpa upAya dvArA dUra karI zakAya tema che. jema agni vagerenI sahAyathI sonAno kacaro dUra karI zakAya che tema ratnatrayanA mAdhyamathI jIvanA karmo dUra karI zakAya che. A saMsAranA svarUpanI vicAraNA samajavI. (14/11) vizeSArtha :- janma, jarA, maraNa ane duHkhathI saMsAra khIcokhIca bharelo che. A saMsArasvarUpanI vicAraNA samajavI. AvA duHkhapUrNa saMsArathI chuTakAro kevI rIte thAya ? A vicAraNA paNa AnI sAthe saMkaLAI jAya che. jainadarzanamAM janma meLavanAra apunabaMdhaka jIva saMsArathI chuTakAro meLavavAnA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 958 * bhavaphaladAruNatA . dvAtriMzikA-14/12 phalaM bhavasya vipulaH kleza eva vijRmbhate / nyagbhAvyA''tmasvabhAvaM hi payo 'nimbaraso yathA / / 12 / / yaNyupaniSadvacanaM, - asmin saMsAre kiM kAmopabhogai/revA''zritasyA'sakRdupAvartanaM dRzyate - (maitre. 1/3) iti maitreyyupaniSadvacanaM, - yasmAjjAto bhagAt pUrvaM tasminneva bhage raman / yA mAtA sA punarbhAryA yA bhAryA mAtareva hi / / 6 (yo.ta.132) iti yogatattvopaniSadvacanaM, - duHkhaM janma jarA duHkhaM, duHkhaM mRtyuH punaH punaH / saMsAramaNDalaM duHkhaM pacyante yatra jantavaH / / 6 (iti 3 / 2) iti itihAsopaniSadvacanaM, - mRtazcAhaM punarjAto jAtazcA'haM punarmRtaH / nAnAyonisahasrANi mayA yAnyuSitAni vai / / - (niru.2/1) iti niruktopaniSadvacanaM, - jAyate mriyate loko mriyate jananAya ca / asthirAH sarva eveme sacarA'caraceSTitAH / / sarvApadAM padaM pApA bhAvA vibhavabhUmayaH / ayaHzalAkAsadRzAH parasparamasaGginaH / / - (maho.3/4-5) iti mahopaniSadvacanaM, - bhogA''bhogA mahArogAH sampadaH paramApadaH / viyogAyaiva saMyogA Adhayo vyAdhayo'dhiyAm / (akSyu.24) iti akSyupaniSadvacanaM, - eko hi jAyate jantureka eva vinazyati - (vA.rA.109/3) iti vAlmIkirAmAyaNavacanaM ca vibhAvya, saMsArAd virajya - asato mA sad gamaya / tamaso mA jyotirgamaya / mRtyormA amRtaM gamaya 6 (a.1, bRha.3/28, cA.1, za.pa.bA.14/4/1/30) iti akSyupaniSad-bRhadAraNyakopaniSat-cAkSuSopaniSat-zatapathabrAhmaNavacanatAtparyapariNamanena - Aroha tamaso jyotiH - (atha.8/1/8) iti atharvavedA''zayA'valambanena ca bhogajambAlAd vyuparamati / / jainatantrAvasthito'punarbandhakaH punaH - ikko sayaM paccaNuhoi dukkhaM kattArameva aNujAi kamma 6 (uttarA.13/23) iti uttarAdhyayanAdivacanatAtparyAvalambanena ca duHkhotpAdakakarmA'nAdAnakRte yatate / bauddhadarzanA'vasthito'punarbandhakastu - na mIyamAnaM dhanamanveti kiJci, puttA ca dArA ca dhanaM ca raheM - (ma.ni.2/32/4) iti majjhimanikAyavacanamImAMsayA, - upanIyati jIvitamappamAyu jarUpaNItassa na santi tANA / evaM bhayaM maraNe pekkhamAno bhogAmisaM pajahe santipekkho / / - (sN.ni.1|13) iti saMyuttanikAyavacanatAtparyA'vagamena, - maraNaMtaM hi jIvitaM 6 (dha.pa.11/3) iti dhammapadavacanA''zayA'vabodhena, - sabbaM yobbanaM jarApariyosAnaM, sabbaM jIvitaM maraNapariyosAnaM 6 (vi.mA.8/15) iti visuddhimaggavacanavibhAvanena ca paramazAntikAGkSI san bhogA''miSaM prajahAtItyevaM yathAgamaM svaparatantrasamavatAreNa vibhAvanIyamatra bahuzrutaiH / ziSTaM spaSTam / / 14/11 / / upAyasvarUpe ratnatrayane svIkAre che. anya dharmamAM rahela apunabaMdhaka jIva te-te dharmazAstromAM batAvela dhyA-hAna-mana-satya vagairene sNsaarbhustin| upAya tarI svIsare che. (14/11) have saMsAranA phaLanI vicAraNA apunabaMdhaka jIva kaI rIte kare che? A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha :- saMsAranuM phaLa mAtra puSkaLa kaleza ja che. jema lImaDAno rasa dUdhanA madhura svabhAvano parAbhava karIne kaDavAzane phelAve che tema AtmasvabhAvano parAbhava karIne saMsAramAM kevaLa duHkha ja potAno 1. hastAdarza '...jRmbhaMte' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'nigrApyA...' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'niviraso' ityazuddhaH
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rAgAdInAM bhavabhramaNakAraNatA * 959 phalamiti / bhavasya = 'saMsArasya phalaM = kAryaM vipulaH = anubandhasantatyA vistIrNaH kleza eva vijRmbhate / nA'tra sukhalavo'pyastItyevakArArthaH / bhavaphalohanamAviSkaroti- 'phalami'ti / klezaH raag-dvess-mohaatmko'traa'vgntvyH| yathoktaM zrAvakaprajJaptau - rAgo doso moho dosAbhissaMgamAiliMgatti / aisaMkilesarUvA heU vi ya saMkilesassa / / 6 (zrA.pra.393) iti pUrvoktaM(pR.333) smartavyamatra / idamupajIvya dharmasaGgrahaNyAM haribhadrasUribhirapi - rAgo doso moho dosAbhissaMgamAdiliMgatti / atisaMkilesarUvA hetu ciya saMkilesassa / / 6 (dharmasaM.1378) ityuktam / kathAratnakoze'pi - rAgo doso moho ee kAlussakAriNo garuyA - (kathAra.150/6) ityuktam / arhadgItAyAM meghavijayagaNinA'pi - rAgo dveSazca saMsArakAraNaM 6 (a.gI.21/16) ityuktamiti pUrvoktaM(pR.334) na vismartavyam / adhyAtmabindau - rAgo dveSo moha ityevamAdyA bhAvA nUnaM zuddhaciddaSakAH syuH - (a.biM.1/23) ityevaM teSAM shuddhcaitnyduussktaa'bhihitaa| ataH bhAvamAlinyakAritvenA'pyeSAM prasiddhiH, yathoktaM aSTakaprakaraNe - rAgo dveSazca mohazca bhAvamAlinyahetavaH - (aSTaka.22/2) iti pUrva(pR.333) darzitameva / / bhrAntikAraNatvaJcaiSAM - rAga-dveSAdayo doSAH sarve bhrAntinibandhanAH - (kU.pu.3/30) iti kUrmapurANavacanAdapyavagantavyam / 'natthi rAgasamo aggi natthi dosasamo gho| natthi mohasamaM jAlaM natthi taNhAsamA nadI / / ' (dha.pa.18/17) iti pUrvoktA(pR.333) dhammapadoktirapyatrA'nusmartavyA / rAgAdayazca karmodayajanitAtmapariNAmasvarUpA avagantavyAH, yathoktaM yogazatake - rAgo doso moho ee etthA''yadUsaNA dosA / kammodayasaMjaNiyA viNNeyA AyapariNAmA / / - (yo.za.53) iti pUrvoktaM(pR.334) atrAnusandheyam / yathoktaM itivRttake'pi - lobho doso ca moho ca purisaM pApacetasaM / hiMsaMti attasaMbhUtA tacasAraM va tatphalaM / / - (i.vu.3/1) ityuktam / tacasAraM = rambhAvRkSaM yathA tatsambhUtaM kadalIphalamupahanti tathAtmasambhUtA rAgAdaya AtmAnamupahantIti bhAvaH / / __ bauddhadarzane rAgAdInAmagnitvamabhimatam, yathoktaM itivRttake eva - tayome bhikkhave aggI / katame tayo ? rAgaggI, dosaggI, mohaggI 6 (i.yu.3/44)| ata evaiSAmAzravatvaM - rAgo doso moho ya AsavA 6 (sa.sA.177) iti samayasAre prasiddham / tadvilaye cA'nAzravo bauddhAnAmapi sammataH, yathoktaM visuddhimagge - bhaggarAgo, bhaggadoso, bhaggamoho anAsavo 6 (vi.mA.7/59) / tatsattve ca karmabandhaniyamaH / ata eva vyavahArasUtrabhASye'pi - rAgaddosANugayA jIvA kammassa baMdhagA hoMti - (vya.sU.bhA.2/136) ityuktam / ata evaiSAM tyAjyatA pareSAmapi sammatA, yathoktaM saMyuttanikAye - rAgaM ca dosaM ca pahAya mohaM (saM.ni.1/7/22) ityaadi| - parasaMgeNa bandho mukkho parabhAvacAyaNe hoi / savvadosANa mUlaM parabhAvA'NubhavapariNAmo / / 6 ( ) ityuktirapyasyAmavasthAyAM pariNamanA'rhA / vilAsa hemA che. (14/12) TIkArya - saMsAranuM phaLa mAtra kleza ja che. A kleza paNa anubaMdhanI paraMparA dvArA vistarelo che. matalaba ke saMsAramAM sukhano aMza paNa rahelo nathI. AvuM jaNAvavA mATe "ja" (kleza ja) zabdano prayoga karavAmAM Avela che. 1. hastAdarza 'saMsArapha....' ityazuddhaH pAThaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ * balavatA''tmasvabhAvena klezAbhibhavaH * dvAtriMzikA - 14/12 Atmanyeva sukhasvabhAve sati kathaM klezo vijRmbhate ? ityata Aha- AtmasvabhAvaM (hi) nyagbhAvya tirobhAvya / yathA paya: tirobhAvya nimbaraso vijRmbhate / bhavati hi mahatA pratipanthinA'lpasyA'bhibhava iti / yadA tvAtmasvabhAva eva bhUyAn bhavati tadA tenA'pi klezA'bhibhavaH kartuM zakyata iti na saMsAradazAyAM klezenA''tmA'bhibhavA'nupapattiriti bhAvaH / phalohanametat / / 12 / / - upayogena zarmA'sti kriyayA karma jAyate / pariNAmena bandho'sti jAnAti pUrNatattvavit / / (kR.gI. 82) bAhyamukhopayogena karmalepaH prajAyate / rAga-dveSapariNAmabhAvakarmasvarUpiNA / / - (kR.gI. 106) iti kRSNagItAvacanatAtparyamapyasyAmavasthAyAmUhate apunarbandhako mArgasthakSayopazamabalenetyavadheyam / nanu Atmanyeva sukhasvabhAve anantajJAna-vItarAgatAdyanuviddhA'vyAhatA'nupamA'nantA''nandasvabhAve sati kathaM rAgAdirUpaH klezo vijRmbhate ? ityata AzaGkAto granthakAra Aha AtmasvabhAvamiti spaSTam / bhavati hi mahatA balavatA pratipanthinA virodhinA arkAdinA alpasya = svalpazaktikasya, ata eva abhibhAvyatA''krAntasya, tArakaprakAzAdeH abhibhavaH = parAbhavaH / yadA tu AtmasvabhAva eva bhUyAn prakaTitaH bhavati tadA tenA'pi = anAvRtabalavadAtmasvabhAvenA'pi klezA'bhibhavaH saMsAraphalabhUtarAgAdisaGklezaparAbhavaH kartuM zakyate / iti hetoH saMsAradazAyAM = saMsArarasikA'vasthAyAM saMsArahetumithyAtvAdyudayadazAyAM vA AvRtA''tmasvabhAvasyA'lpazaktikatayA klezena rAgAdinA nA''tmA'bhibhavA'nupapattiH = na paramA''nandamayA''tmasvabhAvA'bhibhavA'saGgatiH / / 14/12 / / ahIM eka zaMkA thaI zake che ke - AtmAno svabhAva to sukharUpa che. kevala sukhasvabhAvI AtmA che. to AvA AtmAmAM kleza-saMkleza kaI rIte pragaTa thaI zake ? - paraMtu A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke AtmAnA sukhapUrNa svabhAvano parAbhava karIne karma saMsAramAM mAtra saMklezane ja lAve che. jema madhura dUdhanA svabhAvano parAbhava karIne temAM bhaLela lImaDAno rasa potAno prabhAva batAve che tema uparokta vAta samajavI. kAraNa ke virodhI padArtha baLavAna hoya to tenA dvArA durbala alpa cIjano parAbhava thAya che ja. paraMtu jyAre AtmA baLIyo bane che, AtmasvabhAva ja puSkaLa tAkAtavAna svarUpe pragaTe che, AtmadazA unnata bane che tyAre AtmasvabhAva vaDe paNa karmajanya klezano parAbhava karavAno zakaya bane che. paraMtu saMsAradazAmAM (saMsArarasikatA Adi dazAmAM) kleza vaDe paNa AtmAno parAbhava karavAnI vAta kAMI asaMgata nathI ja banatI. A vicAraNA saMsAranA ija saMbaMdhI bharAvI. ( 14 / 12 ) 960 = = - = vizeSArtha :- je baLavAna hoya te nabaLAno parAbhava kare. sUryaprakAza baLavAna hovAthI tenA vaDe tAralAonA prakAzano divase parAbhava thAya che. A ja rIte mithyAtva Adi dazAmAM saMsAra baLavAna hovAthI tenA dvArA AtmAnA paramAnaMdamaya svabhAvano parAbhava thAya che. AthI AnaMdamaya AtmAne klezano anubhava karavo paDe che. mATe saMsAranuM phaLa kevala kleza ja che- AvuM je kahevAyela che te vyAjabI ja che. jyAre AtmA baLIyo thAya, AtmadazA unnata bane, AtmasvabhAva pragaTavA talasATa kare tyAre karmano-klezano parAbhava karIne AtmA potAnA AnaMdamaya svarUpano anubhava kare che, AgaLa vadhIne paramAnaMdamaya nijasvarUpamAM lIna thAya che, kAyama vizrAnta thAya che. (14/12)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apunarbandhakasyA'pi zuddhanizcayAnusAribodhaH * tadviyogAzrayo'pyevaM samyagRho'sya jAyate / tattattantranayajJAne vizeSA'pekSayojjvalaH // 13 / / taditi / tadviyogA''zrayo = bhavaviyogA''zrayaH apyevaM = hetu-svarUpa-phaladvAreNa samyagRhaH = samIcInavicAraH asya = zAntodAttasya jAyate / teSAM teSAM tantrANAM SaSTitantrAdInAM nayAnAM jJAne (= tattattantranayajJAne) sati vizeSA'pekSayA = itarAM'zajijJAsAlakSaNayA ujjvalaH = zuddhanizcayAnusArI / / 13 / / / nanu bhavahetu-svarUpa-phalohanataH prakRte kimAgatam ? ityAzaGkAyAmAha - 'taditi / hetu-svarUpaphaladvAreNa yathAkramamatIta-vartamAnA'nAgatakAlasambandhinA bhavaviyogA''zrayo'pi = saMsArocchedaviSayaH kimpunarbhavagocara ityapizabdArthaH, - bhAveSvaratirAyAtA pathikasya maruSviva / zAmyatIdaM kathaM duHkhamiti tapto'smi cetasA / / cintAnicayacakrANi nA''nandAya dhanAni me / samprasUtakalatrANi gRhANyugrApadAmiva / / - (maho.3/6-7) iti mahopaniSadAdikathitaH samIcInavicAraH = UhanIyA'rthA'vyabhicArI pariNAmaH zAntodAttasya mArgAnusArikSayopazamato jAyate / etenA'punarbandhakasya mithyAtvamohanIyavipAkodayA'vasthAyAmajJAnitvAtkathaM hetu-svarUpA'nubandhAdirUpeNa saMsArAdigocarasamIcInajJAnasambhavaH ? ityAzaGkA'pi samAhitA, RjutA-zuzrUSAdiguNagaNasampannatayA tasyA'pi mArgasthabodhA'bhyupagamAt / - ArjavaM guruzuzrUSA viraktizcendriyA'rthataH / zaucaM kSAntiradambhazca janmAdidoSavIkSaNam / / samadRSTidRDhA bhaktirekAntitvaM zamo damaH / etairyacca yutaM jJAnaM tajjJAnaM viddhi bAhuja ! / / (ga.gI. 9/24-25) iti gaNezagItAnusArinayA'bhiprAyatastatra tAttvikaM jJAnamapyanapalapanIyameva | ayaJca kadA kathaM jAyate ? ityata Aha- SaSTitantrAdInAM nayAnAM jJAne sati, itarAMzajijJAsAlakSaNayA syAdvAdasammukhInayA vizeSA'pekSayA zuddhanizcayA'nusArI = aatmlkssitprishuddhnishcynyaa'nugaamii| yathoktaM yogabindau - evamUhapradhAnasya prAyo mArgAnusAriNaH / etadviyogaviSayo'pyeSa samyak pravartate / / - (yo.bi.199) iti / - kriyate yatsvadharmasya svadezasyopakArakam / jJAnA'nuzIlanaM yatra jJeyamAdhyAtmikaM hi tat / / - (saM.gI.4/31) iti saMnyAsagItAdarzitarItyApya'punarbandhakIyamidaM gAthArtha :- A ja rIte prastuta jIvane saMsArano uccheda karavAne vize paNa samyak vicAra jAge che. te-te dharmazAstronA abhiprAyono bodha thatAM vizeSa guNadharmonI jijJAsA vaDe te vicAra ujjavaLa pane che. (14/17) TIkArtha :- prastuta zAMta ane udAtta evA apunabaMdhaka jIvane saMsAranA ucchedane vize paNa hetu, svarUpa ane phaLa dvArA samyapha vicAra pragaTe che. te-te SaSTitaMtra vagere darzano svarUpa nayono (athavA darzanonA nayono = abhiprAyono) bodha thatAM te-te darzanomAM batAvelA AtmaguNadharmo sivAyanA anya viziSTa prakAranA AtmaguNonI jijJAsA thavA dvArA te vicAra zuddhanizcaya nayane anusare che, te vicAra (reqNa bane che. (14/17)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 962 * cittaratnavizodhanapaddhatiH * dvAtriMzikA-14/14 yojanAdyoga ityukto mokSeNa munisattamaiH / sa nivRttA'dhikArAyAM prakRtau lezato dhruvaH / / 14 / / yojanAditi / yojanAta = 'ghaTanAt mokSeNa iti = asmAddhetoH munisattamaiH = RSipuGgavaiH yoga uktaH / sa nivRttA'dhikArAyAM = vyAvRttapuruSA'bhibhavAyAM prakRtau satyAM lezataH = likvinyA dhruvo = nizvita: ||4|| cintanamAdhyAtmikamavaseyam / trisandhyaM bahuzo vA yathAgamaM bhavasvarUpa-hetu-phalacintanAdinA cittvishuddhirupjaayte| ata eva haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye dezaviratyadhikAre'pi - tatazca samayAkhyAnaM bhavarUpAdicintanAt / zubhaM bhAvaM samAsAdya samyagyogAGgamuttamam / / trisandhyametat kartavyaM bahuzo veti dhImatA / guruvandanayogena cittaratnavizodhanam / / 9 (vra ki.rU0-2rU9) nyumiti bhAvanI mitramirI ga94/13 yogazAstrakRto gopendrasya vacanamatrA''viSkaroti- 'yojanAditi / yogabinduvRttyanusAreNa (yo.bi.201 vR.) vyAkhyAnayati- yojanAt = ghaTanAt mokSeNa ityuttareNa sambandhaH / kadA'yaM jAyate ? ityata Aha - saH = yogaH vyAvRttapuruSA'bhibhavAyAM = tatpuruSagrahaNasambandhayogyatA'pagamato'pagato viziSTavicitraphalopadhAnaprayuktaH puruSasvarUpA''cchAdanalakSaNaH puruSAbhibhavo yasyAH sA tathA tasyAM prakRtau sattvarajastamolakSaNAyAM satyAM kiJcidvRttyA = aMzataH nizcitaH / / 14/14 / / vizeSArtha :- je rIte hetu-svarUpa-phaLa dvArA saMsAranI vicAraNA zAMta-udAtta apunabaMdhaka jIva kare che te ja rIte hetu-svarUpa-phaLa dvArA saMsAranA ucchedanI paNa vicAraNA te jIva kare che. pote je darzanamAM-dharmamAM rahela hoya tenA mata mujaba AtmA-saMsAra-saMsAranAzaka upAyo vagerenA guNadharmone jANI lIdhA pachI te guNadharmo sivAyanA anya guNadharmonI jijJAsA thAya che. ujjavaLa bhavitavyatAnA yoge madhyasthabhAve pragaTelI A jijJAsA baLavAna thatAM zuddha nizcaya nayanA maMtavya tarapha tenI dRSTi pahoMce che. A rIte tenI vicArasaraNI ujjavaLa thAya che. dA.ta. bauddha dharmamAM rahela apunabaMdhaka jIva AtmA, saMsAra, mokSa vagerenI kSaNikatAno bodha thayA pachI saMsArathI virakta banI, madhyastha bhAve "zuM AtmA, mokSa vagere sarvathA kSaNika ja haze ? zuM koI paNa svarUpe AtmA-mokSa vagerenuM astitva sthAyI nahi hoya? to pachI kaSTasAdhya sAdhanA-upAsanA karavAno matalaba zuM ?...' ItyAdi svarUpe AtmA vagerenA dhruva svarUpa tarapha tenI jijJAsA pragaTe che. madhyastha bhAve pragaTelI A jijJAsAnuM zamana kare, samAdhAna kare tevA zuddhanizcayanayadarzaka guru-zAstra-kalyANamitra vagereno yoga thatAM tenI vicAraNA vizuddha-ujjavaLa thAya che. A rIte te mokSamArge AgaLa vadhe che. (14/13) gopendra nAmanA yogInuM vacana graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha - jIvane mokSanI sAthe joDe te zreSTha munio vaDe yoga kahevAyela che. te yoga prakRtino adhikAra ravAnA thatAM AMzika rIte cokkasa prApta thAya che. (14/14) TIkArya :- jIvane mokSa sAthe joDe te joga = yoga- AvI vyutpatti hovAnA kAraNe RSipuMgavo vaDe 'yoga' zabda kahevAyela che. puruSano parAbhava karavAno prakRtino adhikAra nivRtta thatAM AMzika rIte cokkasa yoga upalabdha thAya che. (14/14) 2. dastAva "ghanA' tyazuddha: pATha: |
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratizroto'nugAmitve yogopalabdhiH * 963 gopendravacanAdasmAdevaM lakSaNazAlinaH / parairasyeSyate yogaH pratizroto'nugatvataH / / 15 / / gopendreti / asmAd gopendravacanAt evaMlakSaNazAlinaH = zAntodAttatvAdiguNayuktasya (asya = ) apunarbandhakasya paraiH = tIrthAntarIyaiH yoga ( iSyate =) ucyate / pratizroto'nugacchati yaH sa pratizroto'nugastadbhAvastattvaM tataH (= pratizroto'nugatvataH ) / indriya- kaSAyA'nukUlA hi vRttiranuzrotaH / tatpratikUlA tu pratizrota iti / itthaM hi pratyahaM zubhapariNAmavRddhiH, sA ca yogaphalamityasya yogaucityam / tadAha- "velAvalanavannadyAstadA''pUropasaMhRteH / pratizroto'nugatvena pratyahaM vRddhisaMyutaH / / " ( yo . biM. 202) iti / / 15 / / = etatpradarzanAzayamAha - 'gopendre 'ti / pratizroto'nugatvata iti / ata eva tasya bhavanistAraH, yathoktaM dazavaikAlikacUlikAyAM aNusoo saMsAro, paDisoo tassa uttAro - (da.vai. cU.2/3), etena prAtizrotasikI vRttirjJAninAM paramaM tapaH - ( jJA. sA. 31 / 2 ) iti jJAnasAravacanamapi vyAkhyAtam / viSayakaSAyapratinanu pratizroto'nugatvataH kathamasya yogaH iti cet ? atrocyate, itthaM hi kUlavRttitvaprakAreNa hi pratyahaM = pratidinaM zubhapariNAmavRddhiH bhavati / sA ca yogaphalamiti dhUmadarzanAdyathA'nalasiddhistathA vardhamAnaprazastapariNAmadarzanAdyogasiddhiH iti asya yogaucityaM = AMzikayogayogyatvaM nirAbAdham / atra yogabindusaMvAdamAha 'vele 'ti / tadvRttistvevam ' velAvalanavad' velA = jalavRddhiH tasyA valanaM = vyAvRttiH tadvat nadyAH gaGgAdikAyAH kuto yadbalanam ? ityAha- tadApUropasaMhRteH ApUraNaM tasya upasaMhRteH mahAsamudrakSobheNa yastasyA nadyA ApUraH = upasaMhArAt, nivRttaprakRtyadhikArasya puMsaH pratizroto'nugatatvena hetunA 'indriya- kaSAyA'nukUlA vRttiranuzrotaH tatpratikUlA tu prtivizeSArtha :- jIvano mokSa sAthe je yoga karAve te yoga kahevAya. anAdi kALathI prakRti = karmaprakRti puruSano jIvano parAbhava karI rahela che. jIvanA AnaMdamaya pavitra svarUpano parAbhava karavAno adhikAra ravAnA thatAM jIvane mokSa sAthe yoga karAve evA tattvanI upalabdhi AMzika rIte paNa avazya thAya che, bhene zAstrAro yoga uhe che. (14/14) gAthArtha :- A prakAranA gopendranA vacanathI uparoktalakSaNayukta jIvamAM anya darzanakAro vaDe yoga mAnya karAya che. kAraNa ke te Indriya vagerethI pratikULa rIte varte che. (14/15) = - * TIkArtha :- uparokta gopendravacanathI, zAMtatA-udAttatA vagere guNothI samRddha banelA apunarbaMdhaka jIvamAM anya darzanakAro vaDe yoga mAnya karAya che. kAraNa ke te jIva pratizrotagAmI che. Indriya ane kaSAyane anukULa cittavRtti anuzrota kahevAya che.. tathA viSaya-kaSAyane pratikULa cittavRtti pratizrota kahevAya che. apunarbaMdhaka jIva pratizrotagAmI hovAthI paradharmIo paNa temAM yoga mAne che. A rIte roja zubha pariNAmanI vRddhi thatI jAya che. A ja yoganuM phaLa che. tethI A apunarbaMdhaka jIva yogane ucita che, yoga mATe yogya che- ema phalita thAya che. zrIharibhadrasUrijI mahArAje paNa yogabiMdumAM jaNAvela che ke - "jema mahAsamudramAM bhaLavAthI nadImAM AvelI pANInI bharatIno upasaMhAra thavAthI jalavRddhi ravAnA thAya che tema pratizrotagAmI hovAnA kAraNe apunarbaMdhaka jIva vRddhine anubhavato hoya che." - (14/15) 1. hastAdarza '... dakSaNa...' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 964 * apunarbandhakasya pradhAna-dravyayogaH * dvAtriMzikA-14/16 takriyAyogahetutvAdyoga ityucitaM vacaH / mokSe'tidRDhacittasya bhinnagranthestu bhAvataH // 16 // taditi / tadvacaH kriyAyogasya sadAcAralakSaNasya hetutvAt (=kriyAyogahetutvAt) yoga iti = evaM ucitaM, asya dravyayogavattvAt / zrotaH', tataH pratisroto'nugacchati yaH sa pratizroto'nugaH, tadbhAvaH = tattvaM, tena / kim ? ityAha pratyahaM = pratidivasaM vRddhisaMyutaH = vRddhimanubhavan / yathA nadyA ApUropasaMhArAdvelAvalanaM pratyahaM pravartate tathA pratizroto'nugAmitvAnivRttaprakRtyadhikArasya yoga iti bhAvaH - (yo.bi.202vRtti) iti / prayogazcetthamavagantavyaH - zAntodAttatvAdiguNagaNazAlI apunarbandhakaH aMzato yogI, yogaphalasvarUpapratizroto'nugAmitvAt, sampratipannavat / pakSatAvacchedakatA zAntodAttatvAdivattvasya bodhyA / tenaM na nigodaadhvsthaagte'punrbndhke'tivyaaptiH| hetutA'vacchedakatA pratizroto'nugAmitvatvasyA'vagantavyA / tena na vyApyatvA'siddhiprasaGgaH / 'aMzataH' padanivezAnnAMzato bAdhaprasara ityAdikaM yathAtantraM bhAvanIyam / / 14/15 / / kAraNe kAryopacArAd gopendravacanaM yuktamityAha- 'taditi / zAntodAttatvAdiguNasampannA'punarbandhakakartRkasya sadAcAralakSaNasya mokSayojakasya kriyAyogasya hetutvAt = mokSakAraNatvAt 'mokSeNa yojanAd yoga' ityevaM tadvacaH = gopendroktaM vacanaM ucitaM = nyAyyam, asya = zAntodAttatvAdiguNopetasyA'punabandhakasya dravyayogavattvAt / na ca pUrvamapunarbandhakasya mukhyapUrvasevopavarNitA'dhunA ca dravyayoga Avedita iti kathaM na virodha iti zaGkanIyam, pUrvasevAyA yogahetutvena dravyayogatvaucityAt, tasyAH pUrvasevAyA mukhyatvena dravyapadamatra prAdhAnyaparamavagantavyamityalaM prasaGgena / vizeSArtha :- 14mo zloka gopendra nAmanA yogAcAryano che. puruSa uparathI prakRtino adhikAra ravAnA thatAM cokkasa AMzika rIte yoga pragaTe che, te jIva aMzataH yogI bane che. A mujaba temanuM maMtavya che. te mujaba paradarzanakAroe paNa apunabaMdhakane yogI mAnavA jarUrI che, apunabaMdhaka jIvamAM aMzataH yoga mAnavo Avazyaka che. AnuM kAraNa e che ke te zAMta ane udAtta banela che, bhadraka svabhAvavALo banela che, pratizrotagAmI banela che. jo prakRtino adhikAra apunabaMdhaka jIva uparathI uThI gayo na hoya to uparokta guNavaibhava temAM jovA na ja maLe. AthI "prakRtinA adhikArakSetramAMthI te bahAra nIkaLI gayo che' Ama mAnavuM rahyuM. ane prakRtino adhikAra ravAnA thavAthI, gopendramatAnusAra, apunabaMdhaka jIvamAM AMzika rIte yoga svIkAravo paradarzanakAro mATe anivArya che. kArya hoya tyAM kAraNa avazya hoya ja. dhUma hoya tyAM agni hoya ja. tema pratizrotoDanugAmitva jyAM hoya tyAM yoga hoya ja. kAraNa ke dhUmADo jema agninuM kArya che tema pratizrotagAmitva yoganuM kArya che. Ama prazAMtatAdi guNasaMpanna apunabaMdhaka jIva AMzika rIte yogI che. Ama siddha thAya che. (14/15) ja dravya-bhAva dvividha coga vicAraNA che. gAthArtha :- kriyAyogano hetu hovAthI "yojanAta yoga: A pramANe gopendravacana yogya che. mokSamAM atyaMta daDha cittavALA bhinnagranthi samakitI jIvane to bhAvathI yoga hoya che. (14/16) TIkArya - sadAcArasvarUpa kriyAyogano hetu hovAthI apunabaMdhaka jIvanI kriyA yoga che. Ama gopendravacana yogya ja che. kAraNa ke apunabaMdhaka jIva dravyayogavALA che. 1. hastAdarza :...gatvAt' iti pAThaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdRSTeH bhAvayogaH * 965 mokSe = nirvANe atidRDhacittasya = ekadhArAlagnahRdayasya bhinnagrantheH = vidAritA'titIvrarAga-dveSapariNAmasya tu bhAvato yogaH sambhavati / samyagdRSTerhi mokSA''kAGkSA'kSaNikacittasya yA yA ceSTA sA sA mokSaprAptiparyavasAnaphaliketi tasyaiva bhAvato'yam / apunarbandhakasya tu na sArvadikastathApariNAma iti dravyata eveti / taduktaM- "bhinnagranthestu yatprAyo mokSe cittaM bhave 'tanuH / tasya tatsarva eveha yogo yogo hi bhAvataH / / " (yogabindu 203) iti / / 16 / / anyasaktastriyo bhartRyogo'pyazreyase yathA / tathA'muSya'kuTumbAdivyApAro'pi na bandhakRt // 17 // sAmprataM bhAvayogA'dhikAriNamAha- mokSa iti / - bhAvavisohIe NevvANamabhigacchatI hU~ (sU.kR. 11 / 2 / 27) iti sUtrakRtAGgasUtratAtparyAnusAreNa prAyaH jJAnAvaraNAdidravyakarma-rAgAdibhAvakarma-dehendriyAdinokarmaviyogoddezenaiva sarvatra pravartamAnasya samyagdRSTeH hi mokSA''kAGkSA'kSaNikacittasya = muktyabhilASavyAptA'ntaHkaraNasya yA yA ceSTA sA sA mokSaprAptiparyavasAnaphalikA = sadgati-sanmati-sadguruyogaprabhRtimuktiparyantaphalA, sarvavyApArANAM paramArthataH cittA'nurUpaphalatvAt iti hetoH tasyaiva = samyagdRSTereva bhAvataH ayaM = yogaH samyagdarzanAdirUpaH sambhavati / apunarbandhakasya tu avidAritA'titIvrarAgadveSapariNAmatvena na sArvadikaH sArvatrikazca tathApariNAmaH = mokSagocarA'tidRDhacittA'bhilASa iti tasya zAntodAttatvAdiguNopetatve'pi mArgAnusAriprajJA'ncitatve'pi dravyata eva yogaH deva-guruprabhRtipUjanAdirUpa iti sthitam / prakRte yogabindusaMvAdamAha 'bhinnagranthe riti / spaSTArtho'yaM zlokaH / / 14/16 / / jeNe atitIvra rAga-dveSanI gAMTha toDI nAMkhela che tevA samaktiI jIvanuM haiyuM to mokSamAM ja akhaMDa dhArAe lAgela hoya che. tethI tene bhAvathI yoga saMbhave che. mokSanI IcchAthI satata vyApta hRdaya hovAnA lIdhe samyagdaSTinI je je pravRtti hoya che te te pravRtti aMte to mokSanI ja prApti karAve che. mATe tevA samakitI jIvane ja bhAvathI yoga hoya che. apunabaMdhaka jIvane to sarvadA tevA pariNAma na hovAthI dravyathI ja yoga hoya che. kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "samakitI jIvanuM mana prAyaH mokSamAM hoya che ane zarIra saMsAramAM hoya che. tethI tenI badhI ja pravRtti prastutamAM yoga sva35 jane che. 129 // 3 yoga to mAthI hoya che.' ( (14/16) vizeSArtha :- apunabaMdhaka jIva je gurubhakti-prabhupUjA vagere ArAdhanA kare che, sadAcArone pALe che te kriyAyoga che. dIrgha kALe tenA dvArA mokSano yoga thAya che. mATe te dravya yoga kahevAya. jyAre samakitI satata mokSane jhaMkhato hovAthI tenI tamAma pravRtti bhAvathI yogasvarUpa bane che. nirmaLa samyagdaSTi jIva je kAMI pravRtti kare che te phakta chUTavA mATe kare che. tethI tenuM aMtima pariNAma mokSa che. AthI tenI pravRtti bhAvathI yoga bane che. jyAre apunabaMdhaka jIvane kAyama chUTavAnA pariNAma hotA nathI. mATe tenA sadAcArapAlana vagere dravyathI yoga kahevAya che. (14/16) ha samyagdaSTinI sAMsArika pravRtti paNa karmabaMdhAraka nathI ha gAthArtha :- jema parapuruSamAM Asakta strI patinI sevA kare to paNa akalyANa mATe thAya che. tema samakitIne kuTuMbanI bharaNa-poSaNa vagere pravRtti paNa baMdha karanAra nathI thatI. (14/17) 1. mudritapratau 'tanu' iti visargazUnyaH pAThaH / 2. 'tathA mukhyaku' ityazuddhaH pATho mudritapratau / hastAdarza ca 'mukhAmukUTAdi' ityazuddhaH pAThaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ * azubhapravRttau zuddhapariNAmena sadanubandhaH * dvAtriMzikA-14/17 ___anyeti / anyasmin = svabhartRvyatirikta puMsi saktAyA anuparatariraMsAyAH striyo = yoSitaH (=anyasaktastriyaH) bhartRyogo'pi = patizuzrUSaNAdivyApAro'pi yathA'zreyase = pApakarmabandhAya tathA'muSya = bhinnagrantheH kuTumbAdivyApAro'pi na bandhakRt / puNyayoge'pi pApapariNAmena pApasyaiva' bandhavadazubhakuTumbacintanAdiyoge'pi zuddhapariNAmena sadanubandhasyaivopapatteH / nanvaviratasamyagdRSTeH kuTumbacintAdyupetatvAtkathaM bhAvayogasambhavaH ? ityAzaGkAyAmAha 'anyeti / puNyayoge'pi = puNyabandhanimittIbhUte'pi yoge dharmAnuSThAnAdau pApapariNAmena pravRttau supAtradAnakRtkapilAdAsIvat pApasyaiva bandhavat = bandho yathA jAyate tathaiva azubhakuTumbacintanAdiyoge'pi = aprazaste'pi nijasvajanAdicintAdiyoge zuddhapariNAmena = granthibhedaprayukta-mokSaprAptyabhilASA'dhyavasAyena sadanubandhasyaiva nirjarAphalakasya upapatteH / idamevA'bhipretya samayasAre - jaM kuNadi sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM - (sa.sA.193) ityuktam / yathoktaM granthakRtaiva adhyAtmopaniSadi jJAnasAre ca - jJAnasiddho na lipyate - (adhyA. 2/35, jJA.sA.10/1) iti / taduktaM buddhisAgarasUribhiH kRSNagItAyAM - pravRtti va bandhAya samyagdRSTimanISiNAm / AsravasyA'pi yo hetuH saMvarAyaiva jAyate / / - (kR.gI.14) iti / taireva mahAvIragItAyAM - jJAnino naiva lipyante mano-vAk-kAya-karmabhiH + (ma.gI.3/187) iti, adhyAtmagItAyAmapi ca "adhyAtmajJAnato jJAnI prArabdhakarmazaktitaH / kAmabhoge hyanAsakto bhogabhoktA na badhyate / / " (adhyA.188) ityuktam / etena samyagdRSTikRtadharmayuddhAdirapi vyAkhyAtaH / taduktaM kRSNagItAyAM - dharmayuddhAdikarmANi kartavyAni manISibhiH / kartavyakarmaNAM tyAgAd nipAtaH sarvadehinAm / / svAdhikAreNa kartavyaM karma bhavyaiH svazaktitaH / nirAsaktitayA karmavidhAne naiva dUSaNam / / 6 (kR.gI.16,12) iti / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM zambhugItAyAM - pApakarmA'pyataH puNyaM sadbhAvena samanvitam / eSa me nizcayo vijJAH ! eSA me dhAraNA'styalam / / adharmasyA'pi dharmo vai pariNAmo yadA bhavet / eSa eva tadA dharmasUkSmatvaparicAyakaH / / 6 (zaM.gI.1/113,116) iti / prakRte - nirIho nigRhItAtmA parityaktaparigrahaH / kevalaM vai gRhe karmA''carannA''yAti pAtakam / / - (ga.gI.3/17) iti gaNezagItAvacanamapi prakRte yathAtantraM yojanIyam / TIkArya - jema potAnA pati sivAyanA puruSamAM jenI bhogecchA aTakelI nathI tevI kulaTA strInI patisevA vagere pravRtti paNa pApakarmabaMdha mATe thAya che. tema samyagdaSTi jIvanI kuTuMbapoSaNa vagere pravRtti paNa karmabaMdhakAraka nathI, jema vyavahArathI puNyanimittabhUta pravRtti hovA chatAM paNa aMdaramAM pApano pariNAma hovAthI kulaTAne pApano ja baMdha thAya che. tema kuTuMba ciMtA vagere kharAba pravRtti hovA chatAM samakitInA AMtarika pariNAma zuddha hovAnA kAraNe tenA anubaMdha suMdara ja paDe- A vAta saMgata thaI zake che. 1. 'pApasyeva' ityazuddhaH pATho mudritapratau /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdRSTeH pApAnubandhA'yogaH 967 taduktaM- "nAryA yathA'nyasattAyAstatra bhAve sadA sthite / tadyogaH pApabandhazca tathA mokSe'sya dRzyatAm / / na ceha granthibhedena pazyato bhAvamuttamam / itareNA''kulasyA'pi tatra cittaM samyagdarzanasyA'tinaimayeM tu kevalaM karmapAravazyena bhogAn viraktatayA bhuJjAno'pi rUpAdIMzca pazyannapi sa naiva tatra badhyate, paraM vimucyate / sammatazcA'yamarthaH saugatAnAmapi / taduktaM saMyuttanikAye - na so rajjati rUpesu rUpaM disvA paTissato / virattacitto vedeti taM ca nAjjhosa tiTThati / / yathAssa passato rUpaM sevato cApi vedanaM / khIyati nopacIyati evaM so carati sato / / - (saM.ni. 4/35/95) iti / na hIndriyaM tadviSayo vA bandhanaM paraM tadrAga evaM bandhanam / nendriyaviSayasambandhamAtrAtkarmabandhaH / etena na cakkhu rUpAnaM saMyojanaM na rUpA cakkhussa saMyojanaM / yaM ca tattha tadubhayaM paTicca uppajjati chandarAgo taM tattha saMyojanaM / - (saM.ni.4/ 35 / 232) iti saMyuttanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / 'saMyojanaM = vistarataH sadRSTidvAtriMzikAyAM ( dvA.dvA. 24/15 bhAga - 6, etena samyagdarzanasampannaH karmabhirna nibadhyate - (manu. 6 / 74, saM. gI. 9/50 ) iti manusmRtivacanaM saMnyAsagItAvacanaJca vyAkhyAtam, yathoktaM AcArAGge'pi sammattadaMsI na karei pAvaM - ( AcA. 10/ 3/2) iti / taduktaM bhagavadgItAyAM AtmavantaM na karmANi nibadhnanti dhanaJjaya ! - (bha.gI.4/ 41) iti / yadyapi sammadiTThI jIvo jai vi hu pAvaM samAyare kiMci / appo si hoi baMdho jeNa na nibaMdhasaM kuNai / / - ( vaMdittusUtra - 36 ) iti AvazyakasUtrokteH samyagdRSTeH svarUpahetubhyAmalpapApakarmabandhaH sambhavati tathApi sAnubandhapApakarmabandhA'bhAva eva tasyA'vaseyaH granthibhedaprabhRtiprabhAvato dharmayogatvena pariNAmitAd vakSyamANarItyA ( dvA.dvA. 15/11 pR. 1021) taptalohapadanyAsasadRzAt kuTumbacintanAdivyApArAt pratibandhakakarmA'pagamena kSipraM samyagdRSTiH mokSamApnotIti bhAvaH / gItAbhASye zaGkarAcAryeNA'pi samyagdarzanAt kSipraM mokSo bhavati - (gI. bhA. 4 / 39) ityuktam / bandhanam' / yathA caitattattvaM tathA pR. 1656) vakSyAmaH / ArUDhe = prakRte yogabindusaMvAdamAha 'nAryA' iti, 'na ceheti ca / tadvRttistvevam - nAryAstathAvidhAyAH striyaH 'yathA' iti dRSTAntArthaH ' anyasaktAyA' anyasminsvabhartuH puruSAntare riraMsA'tirekAtpratibaddha - cittAyA: sambandhini tatra anyasmin, bhAve manaH pariNAme sadA sarvakAlaM sthi sati kimityAha tadyogaH tasmin- anurAgaviSaye puruSe yogo = vyApAraH svabhartRzuzrUSaNAdiko'pi tathA pApabandho jAyate bhAvataH parapuruSaparibhogajanyaH / caH pUrvavat ' tathA ' iti dAntikArthaH, 'mokSe' mokSaviSaye asya = bhinnagrantheH, kuTumbacintanAdiko'pi vyApAro yogo nirjarAphalazca dRzyatAM vimRzyatAmiti ( yo. baM. 204 vRtti ) / na ceha naiveha granthibhedenoktarUpagranthivighaTanena pazyato nirIkSamANasya bhAvaM padArthaM uttamaM mokSarUpaM, kimityAha itareNa = = = = - = = * = putrakalatrapratibandhAdirUpeNa yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "jema parapuruSamAM Asakta strInuM mana kAyama parapuruSamAM rahela hovAthI patisevA vagere pravRtti pApabaMdhakAraka thAya che. te rIte samakitInuM mana mokSamAM hoya che. ema vicAravuM. prastutamAM granthibhedanA lIdhe uttama bhAvane joto evo samakitI jIva sAMsArika = =
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 968 * Azayavizuddhau bAhyakriyAyA akAraNatA * dvAtriMzikA-14/18 na jAyate / / " (yogabindu 204-205) / / 17 / / nijA''zayavizuddhau hi bAhyo hetura'kAraNam / zuzrUSAdikriyA'pyasya zuddhA zraddhAnusAriNI // 18 // ___nijeti / nijAzayavizuddhau hi satyAM bAhyo hetuH kuTumbacintanAdivyApAraH akAraNaM karmabhAvena, AkulasyA'pi = durnivAratayA karmapariNaterAkSipyamANasya, kiM punaranAkulasyetyapizabdArthaH tatra = uttamabhAve cittaM = antaHkaraNaM, na jAyate, kiM tu jAyata evottamabhAvadarzanasya, anyathA tattvA'yogAt - (yo.bi.205 vR.) iti / ____ ata eva siddhAnte'pi samyaktve sati vaimAnikadeva-manuSyA''yurvyatiriktA''yurbandho'pi niSiddhaH saGgacchate / etena - sammAdiTThikassa bhikkhave ! dvinaM gatInaM aJjatarA gati pATikaMkhA- devA vA manussA vA + (aMgu.2/3/8) iti aMguttaranikAyavacanamapi vyAkhyAtaM draSTavyam / / 14/17 / / nanu kimetena mokSapratibaddhacittena, yena bhinnagrantheH bhAvato yoga ucyate ? kriyAyA eva phaladAnapratyalatvAt / taduktaM nayopadeze - kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAtsukhito bhavet / / 8 (nayo.129) ityAzaGkAyAmAha- 'nijeti / - tIvrakAmodaye jAte prArabdhakarmayogataH / adhyAtmabhAvanA tIvrA bhAvyA vairAgyakArikA / / tIvravairAgyabhAvena tIvrakAmo vinazyati / muhurmuhurbhRzaM bhAvyaM zuddharUpaM nijAtmanaH / / parapudgalabhogena sukhaM tu kalpitaM vRthaa| bhRzaM duHkhaM tataH pazcAd jJAtvA svAtmaratiM kuru / / 6 (adhyA.gI.179-181) iti adhyAtmagItAvacanatAtparyapariNamanato gRhasthitasyA'pi samyagdRSTeH rAga-dveSa-mohaprayuktA''caraNanirAkaraNaparAyaNatayA nijA''zayavizuddhau = svakIyabhAvazuddhau satyAM hi kuTumbacintanAdivyApAraH karmabandhaM prati akAraNam, bhogAnAdarA'nAsakti-prAyazcitta-pazcAttApAdiviSayiNyA bhAvavizuddhyaiva balavatyA tasyopakSayAt / ____etena - kAmabhoge'pi bhukte hi nA''saktistatra vidyate / bhogAnantaravairAgyaM pazcAttApo bhaved bhRzam / / - (adhyA.gI.186) iti adhyAtmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / idamevA'bhipretya - bhAvazuddhiH paraM zaucaM pramANaM sarvakarmasu - (ska.pu.42/62) ityevaM skandapurANe proktamiti pUrvoktaM(pR.533) atraanusndheym| anyatrApi - savvANa vi suddhINaM maNasuddhI ceva uttamA loe 8 ( ) ityuktam / pravRttithI gherAyela hovA chatAM paNa sAMsArika pravRttimAM tenuM mana hotuM nathI." (14/17) vizeSArtha :- pravRtti sArI hovA chatAM Azaya malina hoya to pApa karma baMdhAya, karmanA anubaMdha azubha paDe, puNya na baMdhAya. AnAthI UlaTuM, pravRtti kharAba hovA chatAM paNa jo aMdarano Azaya zuddha hoya, ujjavaLa hoya to karmanA anubaMdha azubha na paDe paraMtu zubha anubaMdha ja paDe.(14/17) * ...to nA nimitta miiyatra gAthArtha - potAno Azaya vizuddha hoya to bAhya hetuo karmabaMdhanA kAraNa banI zakatA nathI. samakitInI zuzruSA vagere kriyA paNa zuddha zraddhAne anusaranArI hoya che. (14/18) TIkArya - potAnA AzayanI nirmaLatA hoya to kuTuMbanI sArasaMbhALa vagere karmabaMdhanA bAhya hetuo 1. 'hetukA' ityazuddhaH pATho mudritapratau /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhava-muktihetUnAM tulyasaGkhyAkatvam * 969 bandhaM prati, bhavahetUnAmeva pariNAmavizeSeNa mokSahetutvena' pariNamanAt "je jattiyA ya heU bhavassa te tattiA ya mukkhassa" (oghaniyukti-53) iti vacanaprAmANyAt / - bhAvazuddhirmanuSyasya vijJeyA kaarysaadhnii| anyathA''liGgyate kAntA duhitA punaranyathA / / - ( ) ityapi smartavyamatra / prakRte - bhAvatIrthaM paraM tIrthaM pramANaM sarvakarmasu / anyathA''liGgyate kAntA anyathA''liGgyate sutA / / 6 (jA.da. 4/51) iti jAbAladarzanopaniSadvacanaM, - ekasyAH putra-bhartArau hRdayopari yoSitaH / bhinnabhAvau bhavetAM tau bhAvamevaM vizodhayet / / - (bR.parA.12/ 351) iti ca bRhatparAzarasmRtivacanamapi yathAtantramanuyojyam / taduktaM jJAnArNave'pi - manaHzuddhyaiva zuddhiH syAddehinAM nA'tra saMzayaH - (jJA.22/14 pR.234)| na caivaM bAhyAzubhayogAnAM karmabandhahetutvabhaGgaprasaGga iti zaGkanIyam, bhavahetUnAmeva = pApabandhakAraNAnAmeva pariNAmavizeSeNa = nijavizuddhA'dhyavasAyena mokSahetutvena prinnmnaat| ____ atraiva oghaniyuktisaMvAdamAha- 'je jattiyA' ityAdi (53) / asyottarArdhastvevam- gaNaNAIyA logA duNha vi puNNA bhave tullA (o.ni.53) iti / tadvRttistu evaM - ye hetavo yAvanto = yAvanmAtrA bhavasya = saMsArasya nimittaM ta eva nA'nye tAvanmAtrA eva mokSasya hetavo = nimittAni / kiyanmAtrakAste ? ata Aha- gaNanAyA atItAH = saGkhyAyA atikrAntAH, ke ? lokAH 'dvayorapi' = bhava-mokSayoH sambandhinAM hetUnAmasaGkhyeyA lokAH pUrNAH = bhRtAH, tatra pUrNA ekahetunyUnA api bhavantyata Aha- tulyAH, kathambhUtAH ?- kriyAvizeSaNaM 'tulyAH' = sadRzA ityarthaH / nanu tulyagrahaNameva kasmAt kevalaM na kRtaM ? yena punaH pUrNagrahaNaM kriyate ? bhaNNati paDivayaNaM-tullagahaNeNa kevaleNaM saMvaliANaM saMsAramokkhaheUNaM lokA tullatti kassavi buddhI hojjA to puNNagahaNaMpi kIrai, doNha vi puNNatti jayA jayA bhariatti neyavvA / iyamatra bhAvanA-sarva eva ye trailokyodaravivaravartino bhAvA rAgadveSamohAtmanAM puMsAM saMsArahetavo bhavanti ta eva rAgAdirahitAnAM zraddhAmatAmajJAnaparihAreNa mokSahetavo bhavantIti evaM tAvatpramANamidamuktam + (o.ni.53, vRtti)| etena - jattiyAiM asaMjamaTThANAI tattiyAiM saMjamaTThANAI - (AcA.cU. 1 / 4 / 2) iti AcArAGgacUrNivacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api - je jattiyA pagArA loe bhavaheavo avirayANaM / te ceva ya virayANaM pasatthabhAvANa mokkhAya / / 6 (vi.A.bhA.2571) iti / taduktaM kRSNagItAyAM api - bhavasya hetavo ye ye, te te mokSasya hetavaH / bhavanti jJAnijainAnAM, tyAginAM gRhiyoginAm / / (kR.gI.170) iti / pariNAmavizeSeNa mokSahetutvA''dhAnasamarthasyaiva paramArthato'pavAdA'dhikAritvAd bRhatkalpabhASye - jAvaiyA ussaggA tAvaiyA ceva huMti avavAyA / jAvaiyA avavAyA ussaggA tattiyA ceva / / ( (bR.ka.bhA.322) ityuktamiti pUrvoktaM(pR.147) smartavyam / prakRte ca pUrvoktaM (pR.73) - je AsavA te parisavA - (A.1/4/2) iti AcArAGgasUtramapi smartavyam / itthameva - sevaMto vi na sevai 6 (sa.sA.179) iti samayasAravacanamapi saGgacchate / karmabaMdha pratye kAraNa banI zakatA nathI. kAraNa ke saMsAranA hetuone ja samakitI potAnA viziSTa adhyavasAya dvArA mokSanA hetu tarIke pariNAve che. A bAbatamAM "je jeTalA saMsAranA kAraNa che te teTalA badhA ja mokSanA kAraNa che'- AvuM oghaniryuktinuM vacana pramANa svarUpe susaMvAdano sUra pUre che. 1. hastAdarza 'hetutve' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'jettiyA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmAnusAreNa karmabandhapratipAdanam dvAtriMzikA - 14/18 nanu kimekena zubhapariNAmena ? kriyAyA api mokSakAraNatvAttadabhAve tasyA'kiJcitkaratvAdityata Aha- zuzrUSAdikriyA'pi asya = samyagdRzaH 'zuddhA zraddhAnusAriNI = jinavacanaprAmANyapratipattyanugAminI / yathoktaM AcArAGge api baMdha- pamokkho tujjha'jjhattheva - ( A. 1 / 5 / 2 / 155) iti / etena - ajjhatthahe N niyayassa baMdho - ( utta. 14 / 19) iti uttarAdhyayanasUtramapi vyAkhyAtam / pUrvoktA (pR.423) - pariNAmAdo baMdho - (pra.sA. 2 / 88) iti pravacanasAroktirapi bAhyahetUnAmakAraNatvamAha / bhAvaprAbhRte'pi - pariNAmAdo baMdho mukkho jiNasAsaNe diTTho - ( bhA. prA. 116) ityuktam / pariNAmiyaM pamANaM - (o.ni.1098) iti oghaniryuktivacanamapi svAzayasyaiva karmabandhAdikAraNatvamAvedayati / etena 'pariNAmA baMdhe' (zrA.pra.229) iti pUrvoktaM (pR.423) zrAvakaprajJaptivacanamapi vyAkhyAtam / - suddhaM gavesamANo AhAkamme'vi so suddho - (piM. ni. 207 ) iti piNDaniryuktivacanamapItthamevopapadyate / vaTTakerAcAryeNa api mUlAcAre AhAkammapariNado phAsugadavvo vi baMdhao bhaNio / suddhaM gavesamANo AdhAkamme vi so suddho / / - (mUlA piMDa 6 / 68) ityuktam / taduktaM samayasAre'piNa ya vatthudo baMdho, ajjhavasANeNa baMdho'tthi - ( sa. sA. 265 ) iti / ata eva dazavaikAlikaniryuktau nANI navaM na baMdhai maitrAyaNyupaniSadi mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha-mokSayoH - NAmayoH kAryakAraNayorabhedopacArAt karmabandhAdikAraNatvamAveditam / palabhyate - (yaju. bhA.11/34) iti yajurvedIyovvaTabhASyavacanamapyatra smartavyam / - niggahie maNappasare appA paramappA havai - ( A.sA. 20) iti ArAdhanAsAravacanamapi nA'tra vismartavyam / - ( da.vai.ni. 316) ityuktam / (maitrA. 6 / 34/11) ityevaM manaHparimanasA hi mukteH panthA u nanu nANeNa hoi karaNaM, karaNena NANaM phAsiyaM hoi / duNhaM pi samAoge hoi visohI carittassa / / - (caM. ve. 79) iti candrakavedhyakaprakIrNakavacanAt nANa - kiriyAhiM mukkho - ( A. pa. 24) iti ArAdhanApatAkAvacanAcca kriyAyA api mokSakAraNatvAt tadabhAve vihitakriyAvirahe tasya = zubhapariNAmasya mokSaM prati akiJcitkaratvAdityata AzaGkAta Aha- 'zuzrUSAdI' tyAdi / Adipadena dharmarAgAdigrahaNam / jinavacanaprAmANyapratipattyanugAminI = 'tameva saccaM NisaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM' (AcA.5 / 5 / 162) iti AcArAGgasUtradarzitarItyA kaSAdiparIkSottIrNajinAgamaniSThA'sAdhAraNaprAmANyagocarasvArasikA''tmanInA'bhyupagamA'nusAriNI / tata eva rAgAdyupakSayaH, taduktaM uttarAdhyayanasUtre - saddhA khamaM Ne viNaittu rAgaM - (utta. 14 / 28) iti / prakRte zraddhaiva paramaM brahma zraddhaiva 970 * 1. 'zuddha' ityazuddhaH pATho mudritapratau / # samaktiInuM anuSThAna zuddha ja hoya ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - "ekalA zubha pariNAmathI zuM thAya ? kriyA paNa mokSanuM kAraNa che. samakitI pAse jo zubha kriyA na hoya to zubha pariNAma akiMcitkara ja bane." 9 paraMtu A zaMkAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke- samakitInI zuzruSA vagere kriyA paNa zuddha zraddhAne anusaranArI hoya che. te zraddhA zuddha hovAnuM kAraNa e che ke jinavacanamAM prAmANyano dRDha svIkAra te zraddhAmAM vaNAyela che. * =
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zraddhAdvaividhyopadarzanam . 971 parizuddhohApohayogasya hi prakRterapravRtti-virodhi pravRttiyogAbhyAM samyaganuSThAnA'vandhyakAraNaparamaM balam / zraddhaiva jyotiSAM jyotiH zraddhAtaH sarvasampadaH / / - (ma.gI.1/35) iti mahAvIragItAvacanamapi smartavyam / prakRte - asaMzayavatAM muktiH - (maitre.2/16) iti maitreyyupaniSadvacanamapi na vismartavyam / - zraddhAvAn labhate jJAnaM tatparaH saMyatendriyaH / jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNA'dhigacchati / / - (bha.gI.4/39) iti bhagavadgItAvacanamapi yathAtantramanuyojyamatra samavatAraparAyaNaiH / ___idaJcAtrA'vadheyam- granthibhedapUrvaM jAyamAnA dharmAdizraddhA hi mUlA'vidyAhAsotthA nirAkArA parokSA ca bodhyA / granthibhedottaraM tu sA vidyAjAtA hRdayaniviSTA AtmapratiSThitA samyagdarzanamUlikA bauddhaparibhASAnusAreNa (majjhimanikAya-vImaMsakasutta 1/5/7/490) AkAravatI pratyakSA prAyazaH kaSAdiparIkSopahitA parairapracyAvanIyA sampadyate / aviparIte zraddheyavastuni aviparItadharmadezanAdyatizayitakAraNazAlinI zraddhA hyAkAravatI zraddheti bauddhamataM majjhimanikAyagatAparNakasUtraTIkAyAM dharmapAlena spaSTIkRtaM tadiha yathAgamamanuyojyaM viditasva-paratantraparamArthaiH / bauddhAnAmapi dharmazravaNe zrotravadhAnasya zuzrUSA'parAbhidhAnasya, tatra guruparyupAsanAyAH, tatra gurUpasaGkramaNasya, tatra ca zraddhAyA bahUpakArakatvamiSTam / taduktaM bhAradvAjaM prati sugatena majjhimanikAye - 'dhammassavanassa kho, bhAradvAja ! sotAvadhAnaM bahukAraM / no cetaM sotaM odaheyya nayidaM dhamma suNeyya / yasmA ca so sotaM odahati tasmA dhammaM suNAti / tasmA dhammassavanassa sotAvadhAnaM bahukAra'nti / "sotAvadhAnassa pana, bho gotama, katamo dhammo bahukAro ? sotAvadhAnassa bahukAraM dhammaM mayaM bhavantaM gotamaM pucchAmA"ti / "sotAvadhAnassa kho, bhAradvAja ! payirUpAsanA bahukArA / no cetaM payirUpAseyya, nayidaM sotaM odaheyya / yasmA ca kho payirupAsati tasmA sotaM odahati / tasmA sotAvadhAnassa payirUpAsanA bahukArA"ti / "payirUpAsanAya pana, bho gotama, katamo dhammo bahukAro ? payirUpAsanAya bahukAraM dhammaM mayaM bhavantaM gotamaM pucchAmA"ti / "payirUpAsanAya kho, bhAradvAja ! upasaGkamanaM bahukAraM / no cetaM upasaGkameyya, nayidaM payirUpAseyya / yasmA ca kho upasaGkamati tasmA payirUpAsati / tasmA payirUpAsanAya upasaGkamanaM bahukAra"nti / ___ "upasaGkamanassa pana, bho gotama, katamo dhammo bahukAro ? upasaGkamanassa bahukAraM dharma mayaM bhavantaM gotamaM pucchAmA"ti / "upasaGkamanassa kho, bhAradvAja ! saddhA bahukArA" + (ma.ni. 2/ 5/5/434, pR.393) iti yathAgamamatra sarvanayamaye jinapravacane yojyaM tattvavizAradaiH / __ parizuddhohApohayogasya = nirantarAtmavicAra-kevalAtmavizuddhispRhA-puNyodayaudAsInyAdisampAditamithyAtvAnantAnubandhikaSAyAdihAsavizeSa-dayAdiprayuktaparizuddhisaGgatasya bhavamokSahetu-svarUpa-phalagocarohApohayogasya kharekhara jenI vicArasaraNI-uhApohapaddhati atyaMta vizuddha thayelI che tevA AtmAnI karmaprakRti samyagu anuSThAnanuM avaMdhya kAraNa bane che. kAraNa ke tenI sudhArelI karmaprakRti azubha pravRtti na karAvavAmAM ane 1. mudritapratau ....prakRti...' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'samyaganuSThAva....' ityazuddhaH pAThaH / mudritapratau ca 'samyaganuSThAnava....' ityazuddhaH pAThaH /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 972 dvAtriMzikA - 14/18 tvAttenaiva tadAkSipyata iti bhAvaH / taduktaM 'cAru 'caitadyato hyasya tathohaH sampravartate / etadviyogaviSayaH zuddhA'nuSThAnabhAk sa yat / prakRterA yatazcaiva nA'pravRttyAdidharmatAm / tathA vihAya ghaTate Uho'sya vimalaM manaH / / sati cA'smin sphuradratnakalpe sattvolvaNatvataH / bhAvastaimityataH zuddhamanuSThAnaM sadaiva hi / / ' ( yogabindu 206 - 7 - 8 ) / hi prakRteH karmasaMjJitAyA apravRtti - virodhipravRttiyogAbhyAM = zakyaheyanivRttyupAdeyapravRttibhyAM samyaganuSThAnA'vandhyakAraNatvAt tenaiva vizuddhohApohayogenaiva tat samyaganuSThAnaM AkSipyate = upadhIyate / = prakRte yogabindusaMvAdamAha - 'cAru ce 'ti, 'prakRte 'riti, 'satI'ti ca / tadvRttistvevam cAru ca = sundarameva etad = mokSacittamabhilASarUpam yato = yasmAt hiH sphuTaM asya = bhinnagrantheH tathA = tatprakAraH, Uho vimarzaH sampravartate svayameva jAyate / etadviyogaviSayo bhavapArthakyagocaraH / tathA zuddhAnuSThAnabhAk = parizuddhazuzrUSA-dharmarAgAdisamAcArabhAk sa = bhinnagranthirjIvaH yad yasmAd vartata iti (yo . biM. 206 vR.) / prakRteH karmasaMjJitAyAH A = arvAk yazcaiva = yata eva ca hetoH na = naiva apravRttyAdidharmatAM apravRttiH = nivRttAdhikAritvaM, AdizabdAttathAvidhAnyapravRttidharmasaMgraha: tato'pravRttyAdayo dharmA yasyAH sA tathA tadbhAvastattA tAm / tathA = tena prakAreNa vihAya virahayya, ghaTate = yujyate UhaH = uktarUpaH asya = bhinnagrantheH / kiMlakSaNo'sAvityAha 'vimalaM' amalImasaM manaH = cittamiti / ayamabhiprAyaH prakRterapravRttyAdidharmatAM vihAyA'rvAk na saMsAriNo jIvasyoktalakSaNa Uho ghaTate kintu nivRttyAdiSu satsviti (yo. bi. 207 vR.) / sati ca = vidyamAne punaH asmin Uhe vimalamanorUpe sphuradratnakalpe vizeSasamAne, kimityAha - sattvolbaNatvataH sattvaM vIryaM tasyolbaNatvamudagratvaM tasmAt bhAvastaimityato bhAvaH = antaHkaraNaM, tasya = staimityaM kSudratAdibhirbhavAbhinandicittadoSairakSobhaNIyatA, tasmAt zuddhaM anavadyaM anuSThAnaM dharmazAstrazuzrUSaNAdi 'sadaiva hi ' sarvakAlameva syAt, parizuddhohApohayogasya zubha pravRtti karAvavAmAM tatpara che. Ama tathAvidha parizuddha UhApohanA yogathI ja samyak anuSThAna kheMcAIne Ave che. tethI samitI pAse zuddha kriyA paNa hoya che- Ama siddha karavAno ahIM Azaya che. samujjRmbhamANarucijAlajaTilapadmarAgAdimaNi = yogabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke - samakitIno mokSaabhilASa suMdara ja che. kAraNa ke 'saMsArathI kaI rIte chuTakAro thAya ? kayAre thAya ?' te rIte ja tenI vicAraNA pravartatI hoya che. A kAraNasara samakitI jIva zuddha anuSThAnane saMprApta kare che. (yo.biM.206) AnuM kAraNa e che ke pahelethI ja karmaprakRtinA pApanivRtti vagere guNadharmane choDIne tenI nirmaLa vicArasaraNI saMgata na thaI zake. matalaba ke samakitInI karmaprakRti ravAnA thavAnA svabhAvavALI na hoya to tenI vicArasaraNI nirmaLa saMbhavI na zake. samakitInuM mana paNa nirmaLa hoya che. (yo.bi.207) sphurAyamAna ratnatulya antaHkaraNa hote chate vIryollAsanI prabaLatAthI ane aMtaHkaraNanI dRDhatAthI samakitInuM anuSThAna kAyama zuddha ja hoya che. - (yo.bi.208) = = = * parizuddhohApohayogasya sadanuSThAnA'vandhyakAraNatA * = = = = = = = 1. mudritapratI 'vaita...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'zraddhA....' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'salba....' ityazuddhaH
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aviratasamyagdRzi cAritrAbhyupagamaH * 973 nanu samyagdRSTiparyantamanyatra dravyayoga evocyate iti' kathamatra bhAvato'yamukta iti cet ? cAritrapratipanthinAmanantA'nubandhinAmapagame tadguNaprAdurbhAvaniyama iti nizcayA''zrayaNAt / alpatadavivakSApareNa vyavahAreNa tvatrA'yaM neSyata eva / samyaganuSThAnA'vandhyakAraNatvAt / evaM ca sadUhabhAjaH zuddhA'nuSThAnabhAktvaM prAgAkSiptaM sAdhitaM bhavati - (yo.bi.208 vRtti) iti|| prakRte - bhAvavisohIe vaTTamANe jIve arahantapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuDhei / arahantapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhudvittA paralogadhammassa ArAhae havai 6 (utta. 29/50) iti uttarAdhyayanasUtroktirapi sAkSiNI vartate / / nanu samyagdRSTiparyantaM = apunarbandhakAdyaviratasamyagdRSTiparyavasAnaM anyatra dravyayoga evocyate / yathoktaM yogazatake - nicchayao iha jogo saNNANAINa tiNha saMbaMdho + (yo.za.2) iti / tadvattau 'trayANAmiti ca nyUnA'dhikasaGkhyAnirAsArthamiti darzitam / aviratasamyagdRSTau saccAritravirahAnnA'yaM bhAvayogaH sambhavatIti kathaM atra = aviratasamyagdRzi bhAvataH ayaM = yoga ukta iti cet ? ucyate, cAritrapratipanthinAM anantA'nubandhinAM kaSAyANAM apagame = vilaye tadguNaprAdurbhAvaniyamaH = cAritrA''virbhAvavyAptiH, anyathA kevalajJAnA''varaNavilaye kevalajJAnA''virbhAvo'pi na syAt iti nizcayA''zrayaNAt = 'kriyamANaM kRtami'tisiddhAntA'nusArinizcayanayA'valambanato'viratasamyagdRzo'pi anantA'nubandhivilayaprayuktacAritrasiddhyA bhAvayogavattvoktyupapatteH / anantAnubandhinAM cAritramohanIyatvena tadapagamasya cAritravyApyatvAt tadgamakatvaM paJcaliGgIprakaraNabRhadvRttau (paM.li.gA.2/pR.5 vR.) darzitam / na ca tathApi cAritrapratipanthinAmapratyAkhyAnA''varaNAdikaSAyasattvAnna tasya cAritraprAdurbhAvaH sambhavatIti vAcyam, evaM sati cAritrapratipanthinAM sajvalanakaSAyANAM sattvAnna SaSThAdiguNasthAnake'pi cAritraM prAdurbhavet / na ca sajvalanakaSAyodayena vItarAgacAritrA'prAdurbhAve'pi sAmparAyikacAritraprAdurbhAvaH tatrA'nAvila eveti vaktavyam, tulyametadanyatra / na hi 'kriyamANaM kRtamiti siddhAntinaye'pyaviratasamyagdRzo vItarAgacAritraprAdurbhAva iSyate kintu sakaSAyacAritramevAnantAnubandhivilayaprayuktam / na caivaM tatra cAritravyavahAra Apatediti vAcyam, Apatatu, kA nAma naH kSatiH ? pariNAmaH evA'smAkaM pramANaM, na tu sadanuSThAnaparimANam / svalpamapyamRtamamRtamevocyate, na tu viSamiti 'kriyamANaM kRtamiti siddhAntinayA'bhiprAyaH / alpatadavivakSApareNa = svalpataracAritrA'vivakSApareNa vyavahAreNa = ziSTalokavyavahAraupayikatAttvi zaMkA :- anya graMthomAM to samyagdaSTi jIva sudhI dravyayoga ja kahevAmAM Ave che. to pachI ahIM zA mATe bhAvayoganuM samakitImAM vidhAna karavAmAM Ave che ? samAdhAna :- nizcayanayanuM maMtavya evuM che ke cAritranA virodhI anaMtAnubaMdhI kaSAya ravAnA thatAM avazya cAritranA guNo pragaTa thAya. A nizcaya nayanA maMtavya mujaba samakitI jIvamAM zuddha anuSThAna = bhAvayoga ahIM dekhADavAmAM Avela che. jyAre vyavahAranayanI dRSTie samyagdaSTi jIvamAM je zuddha kriyA che te sAdhunI apekSAe atyaMta alpa pramANamAM che. atyaMta alpa hovAthI vyavahAranaya tene gaNakArato nathI. ke "samakitInuM zuddha anuSThAna yogano hetu hovAthI yoga che" A vAta sArthaka che. phakata A zuddha anuSThAnano mukhya pUrvasevAmAM samAveza karavo. ( A pramANe yogabiMdu graMthamAM kahevA dvArA 1. mudritapratau 'iti' padaM nAsti paraM hastAdarza vartate / /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 974 * nayamatabhedena zuddhAnuSThAnamImAMsA * dvAtriMzikA-14/18 ___ "etacca yogahetutvAdyoga ityucitaM vacaH / mukhyAyAM pUrvasevAyAmavatAro'sya kevalam / / " (yogabindu 209) ityanenA'punarbandhakA'tizayAbhidhAnaM tu samyagdRzo naigamanayazuddhiprakarSakASThA'pekSamiti na kazcidvirodha iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / / 18 / / kavyavahAranayena tu atra = aviratasamyagdRzi ayaM = samyagdarzana-jJAna-cAritrasambandhalakSaNaH saccAritrapradhAno vA bhAvayogo neSyata eva / na hi kArSApaNamAtreNa dhanavAnucyata iti sakalalokavyavahAraprayojakatAttvikapariNAma-tathAvidhadharmakriyAparimANobhayaprekSivyavahAranayAbhiprAyaH / nanvevamaviratasamyagdRzo'pi dravyayogavattve yogabindau zuddhAnuSThAnabhAktvena tasyA'punarbandhakA'pekSayA yadatizayitaM svarUpamabhihitaM tad virudhyetetyAzaGkAyAM granthakAro yogabindusaMvAdapradarzanapurassaramAha 'etacceti / tadvRttistvevam - etacca = etat punaH zuddhamanuSThAnaM yogahetutvAd = mokSasaMyogakAraNatvAt yogo vartate' iti = evaMrUpaM ucitaM = yogyaM vaco = vacanaM, sArthakatvAdindra-purandarAdizabdavat, na punaranyadapunarbandhakAdigatamiti bhaavH| atraiva vizeSamAha mukhyAyAM = prakRSTAyAM pUrvasevAyAM = devagurupUjAdirUpAyAM avatAraH = avakAzaH asya = zuddhAnuSThAnasya kevalaM = param / anyadA tu jAyamAnamapyetattadAbhAsameva syAt + (yo.bi.209 vR.) iti / 'anyadA tu' = samyagdarzanalAbhapUrvakAle punaH' iti / ziSTA TIkA spaSTArthA / anena = vyAkhyAtena yogabinduzlokena apunarbandhakA'tizayAbhidhAnaM = apunarbandhakApekSayA prakarSaprakAzanaM tu samyagdRzaH = aviratasamyagdRSTe: naigamanayazuddhiprakarSakASThApekSaM iti na kazcit prAgudbhAvito virodhaH saavkaashH| yathA dhAnyamAnavizeSAtmaka-prasthakArthaM vanagamana-kASThacchedana-takSaNotkiraNa-lekhana-prasthakaparyAyA''virbhAveSu yathottarazuddhA naigamabhedAH pravartante, zuddhiprakarSakASThAprApto naigamanayastvAkuTTitanAmAnaM prasthakamAha / tathA prakRte'pi bhavAbhinandidoSavigamena zAntodAttatvAdiguNA''virbhAvena ca zuklapAkSikA'punabandhaka-mArgAbhimukha-mArgapatitAdiSu yamAdiyogayuktatvena khedAdidoSaparityAgenA'dveSa-jijJAsAdiguNasampannatvena ca vakSyamANamitrA-tArA-balA-dIprAdRSTisampanneSu jitendriyatvAdi-zuzrUSAdiguNakalitatayA vakSyamANa (dvA. dvA.19/23,bhA.5,pR.1309)kulayogipravRttacakrayogiprabhRtiSu vakSyamANa(dvA.dvA.19/29,bhA.5,pR.1317)sadyogA'vaJcaka-kriyA'vaJcakapramukheSu ca zuddhA'nuSThAnagocarA yathottarazuddhA naigamabhedAH pravartante / zuddhiprakarSakASThAprApto naigamanayastu mokSe'tidRDhacittatayA parizuddhohApohayogazAlini samyagdRSTAveva zuddhA'nuSThAnamabhyupaiti / cAritrapratibandhakA'nantAnubandhikaSAyalakSaNacAritramohanIyagocarakSayopazamaprayuktaM tAdRzaM zuddhAnuSThAnaM cAritrapadavAcyamiti bhAvayogo'pi tatrA'tizuddhanaigamanayenA'vyAhata iti dhyeyam / saGgrahanayastu naigamApekSayA vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryA'karaNakAle ca prasthakaM nA'GgIkurute, tadarthakriyAM vinA tattvA'yogAditi dhAnyamAnakriyA''viSTe tatra prasthakasaMjJAmabhyupagacchati (nyrhsysUcita karela che ke samakitI jIva pAse bhAvayoga nahi paNa dravyayoga ja hoya che. AvuM jaNAvavA dvArA apunabaMdhaka mithyAdaSTi jIva karatAM samakitI jIvamAM je caDhiyAtApaNuM batAvela che te naigamananI prakRSTa zuddhinI parAkASThAnI apekSAe samajavuM. A rIte koI virodha nahi Ave. A bAbatane vizeSa prakAranI bhAvanAthI bhAvita karavAnI suMdarabuddhivALA jIvone graMthakArazrI sUcanA Ape che. (14/18)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 975 * saGgrahanayAnusAreNa zuddhAnuSThAnaparAmarzaH * pR.54) / tathaiva prakRte'pi saGgrahanayo bhogajambAlapatite nikAcitacAritramohanIyodayavyathite samyagdRSTau na zuddhAnuSThAnaM yogaM vA'bhyupaiti / na ca samyagdRSTermokSamArgAnusAritvAtkathaM na cAritramiti zaGkanIyam, karmaNAM vicitratvAt / yathoktaM - kammAi nUNaM ghaNacikkaNAi garuyAiM vajjasArAiM / nANaDDhayaM pi purisaM paMthAo uppahaM nenti / / - (yogabindu-356 vRtti uddhRta) iti / __ bhogAdiSu pravartane tu na zAstropadezA''vazyakatA / taduktaM yogabindau - upadezaM vinA'pyarthakAmau prati paTurjanaH / dharmastu na vinA zAstrAditi tatrA''daro hitaH / - (yo.bi.222) iti / vAtsyAyanenA'pi kAmasUtre - tiryagyoniSvapi tu svayaM pravRttatvAtkAmasya nityatvAcca na zAstreNa kRtyamastItyAcAryAH - (kA.sU. 2/21) ityuktam / anyatrA'pi - vinopadezaM siddho hi kaamo'naakhyaatshikssitH| svakAntAramaNopAye ko gurumUMgapakSiNAm ? / / - (kAmasUtravRttau 1 / 2 / 21 uddhRtaH) iti gaditam / - viSayecchA'nuvartinyo nisargAt prANinAM dhiyaH - ( ) ityapyatrA'nusandheyam / ato dharmArthaM zAstrAdaro'pekSitaH / taduktaM yogasAraprAbhRte - upadezaM vinA'pyaGgI paTIyAnarthakAmayoH / dharme tu na vinA zAstrAditi tatrA''daro hitaH / - (yo.sA.prA. 8/70) iti / dharme tUpadezasyA''vazyakatA mahatI, anAdibhavA'bhyastA'kuzalapravRttisaMskArANAM balIyastvAt / ata eva triSaSTizalAkApuruSacaritre - antareNopadeSTAraM pazavanti narA api 6 (tri.za.pu. 1/2/ 973) ityuktaM zrIhemacandrasUribhiH / upadezamAlAyAmapi - guNa-dosabahuvisesaM payaM payaM jANiUNa nisesaM / dosesu jaNo na virajjaitti kammANa ahigAro / / 6 (upa.mA.315) iti / naiSadhIyacaritre zrIharSeNA'pi - durjayA hi viSayA viduSA'pi - (naiSa.ca.5/109) ityuktam / karmamAhAtmyametat / ata eva bANabhaTTenApi kAdambaryAM - na hi zakyaM daivamanyathAkartumabhiyuktenApi (kAda.193) iti gaditam / idaJca nikAcitakarmApekSayA cAru / yathoktaM Avazyakaniyuktau - dasArasIhassa ya seNiyassA peDhAlaputtassa ya saccaiyassa / aNuttarA daMsaNasaMpayA tayA, viNA caritteNa'haraM gaI gayA / / - (A.ni.1174) iti / na hi yogino narakagAmitvaM sambhavati / ___ apratyAkhyAnA''varaNakSayopazamazAlini dezataH cAritraM pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamazAlini ca sarvataH cAritramiti tatraiva yogaH sambhavatIti prakRte snggrhnyaabhipraayH| prakRtasaGgrahanayAnugRhItatAttvikavyavahAranaye tvaviratasamyagdRSTau dravyayogaH viratizAlini ca bhAvayogaH / apunarbandhakAdikRtadharmAcAre dravyayogapadaprayogastvaprAdhAnyArthaka etannaye / zuddhanaigamanaye ca kAraNe kAryopacArAt prAdhAnyArthakastatra dravyayogapadaprayogaH, apunarbandhakakRtasadanuSThAnasya samyagdRSTigatazuddhA'nuSThAnakAraNatvAditi gambhIrabuddhyA vibhAvanIyaM sudhIbhiH / / 14/18 / / vizeSArtha :- A zlokamAM pAMca mahattvanI bAbata graMthakArazrIe darzAvelI che. (1) vyavahAranayanI daSTie jene saMsArabhramaNanuM kAraNa gaNAvI zakAya tevI pravRtti paNa jo kevaLa karmanirjarAnA AzayathI, karmanuM devuM cUkavavAnA prAmANika AzayathI, karmanI baLajabarInA lIdhe karavAmAM Ave to te ja kuTuMbapoSaNAdi pravRtti karmanirjarAnuM kAraNa banI jAya che, mokSanuM sAdhana banI jAya che. mATe aMtaraMga pariNati ja
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhinnagrantheH nizcayato yogaH * dvAtriMzikA - 14/19 etannizcayavRttyaiva yadyogaH zAstrasaMjJinaH ' / tridhA zuddhAdanuSThAnAt samyakpratyayavRttitaH / / 19 / / = `etaditi / etad = yaduktaM bhinnagranthereva bhAvato yoga iti nizcayavRttyaiva = paramArthavRttyaiva, na tu kalpanayA, yad yasmAcchAstreNaiva saMjJI tadvinA tvasaMjJivat kvApyarthe'pravartamAno yastasya ( = zAstrasaMjJinaH ) tridhA = vakSyamANaistribhiH prakAraiH zuddhAd = niravadyAt anuSThAnAd = AcArAt samyakpratyayena = Atma-guru-liGgazuddhyA svakRtisAdhyatAdyabhrAntavizvAsena vRttiH pravRttistataH 976 = 'bhinnagranthestu bhAvataH' (dvA. dvA. 14 / 16, pR. 964) iti yaduktaM tadeva samarthayati- 'etaditi / yasmAt kAraNAt zAstreNaiva = zAstrAtmakasaMjJA''zrayaNena na tu lokarUDhyAdinA asau samyagdRSTiH saMjJI bhavati, tad vinA = zAstramRte tu asaMjJivat = sammUrcchanaja iva kvApyarthe apravartamAnaH yaH iti / ayamAzayaH yathA rUpAdinirNayAdau carmacakSuSaiva prANI lokavyavahAre saMjJI bhavati, sa ca tatra carmacakSurupayogaM vinA naiva pravartate tathA anupadameva vakSyamANarItyA paraloka-paraloka - nijapariNAma-karmaparizATAdinirNayAdau zAstreNaiva pravartamAnaH samyadRSTiH lokottaravyavahAre saMjJI bhavati / sa hi mokSamArgAnusAritayA zraddhAnvi - tatayA AsannabhavyatayA ca tatra zAstropayogamRte naiva pravartata iti zAstrasaMjJI ityucyate / tasya = zAstrasaMjJino vakSyamANaiH 'viSayAtmAnubandhai 'riti (dvA. dvA.14/21, pR. 981) zloke nirUpayiSyamANaiH prakAraiH niravadyAt AcArAt, vakSyamANayA ( dvA.dvA.14 / 27, pR.989) Atma-guru-liGgazuddhyA svakRtisAdhyatAdyabhrAntavi = karmabaMdhanuM ke karmanirjarAnuM mukhya kAraNa che- Ama nakkI thAya che. paraMtu Azayazuddhi vivekapUrNa ane zAstrabodhasApekSa hovI khUba ja jarUrI che. (2) samakitI jIvanI nAnakaDI paNa ArAdhanA vizuddha hoya che. kAraNa ke te zuddha zraddhAthI prerAIne thayelI hoya che. matalaba ke ArAdhanAne vizuddha banAvavAnuM mukhya cAlakabaLa nirmaLa Azaya zraddhAmaya pariNatimAM rahela che. (3) AtmavicAra, AtmazuddhijhaMkhanA, puNyodayamAM udAsIna bhAva vagere dvArA rizuddha banela ciMtana-manana dvArA sadanuSThAna kheMcAIne Ave che. (4) je je AtmaguNanA AvAraka karmo ravAnA thAya eTale paramArthathI te te AtmaguNo avazya pragaTa thAya che. (5) azuddha naigamanayanI dRSTie apunarbaMdhaka mithyAdaeNSTi jIvanA dravyayogano gauNa pUrvasevAmAM samAveza thAya che. jyAre zuddha naigamanayanI dRSTie samakitInA zuddha kriyAyoga svarUpa bhAvayogano mukhya pUrvasevAmAM samAveza thAya che. (14/18) gAthArtha :- A je vAta karI te nizcaya dRSTithI ja samajavI. kAraNa ke zAstra dvArA ja pravartamAna jIvane yoga hoya che. AvA jIvane traNa prakAre samyak pratyayathI thatI pravRttinA lIdhe zuddha anuSThAna ja vidyamAna hoya che. tethI te pravRtti yoga kahevAya che. (14/19) TIkArtha :- samakitI jIvane ja bhAvathI yoga hoya che' Ama je 18mA zlokamAM jaNAvyuM te vAstavika nizcayadRSTithI ja samajavuM, kAlpanika dRSTithI nahi. kAraNa ke samakitI jIva zAsrathI saMzI che. te zAstracakSuthI ja sarvatra pravRtti kare che.zAstra vinA te pravRtti karato nathI. AgaLa 21mA zlokamAM kahevAmAM Avaze te traNa prakAranA niravagha anuSThAnanA kAraNe samakitIne yoga hoya che. Atma-guru 1. ' saMjJitaH' iti mudritapratau pAThaH / 2 hastAdarze 'etaditi' iti padaM naasti| 2. '...rthe prava..' iti mudritapratau pAThaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 977 * zAstrA''darasya kartavyatA * (samyakpratyayavRttitaH) bhavatIti / / 19 / / zAstramAsannabhavyasya mAnamAmuSmike vidhau / sevyaM yadvicikitsAyAH samAdheH pratikUlatA / / 20 / / zAstramiti / Asannabhavyasya = adUravartimokSalAbhasya prANinaH AmuSmike vidhau = pAralaukike karmaNi zAstraM mAnam, dharmA'dharmayoratIndriyatvena tadupAyatvabodhane pramANAntarA'sAmarthyAt / ataH sevyaM = sarvatra pravRttau puraskaraNIyaM, na tu kvacidapyaMze'nAdaraNIyam / zvAsena = nijaprayatnajanyatA-balavadaniSTA'nanubandhitveSTasAdhanatva-svAdhikAritvagocaro bhrama-saMzayA'nadhyavasAyazUnyo yo dRDhataranirNayaH tena pravRttiH tataH = samyakpratyayavRttitaH tAdRzapravRttitazca samyagdRSTeH yogo bhavatIti shessH| yathoktaM yogabindau - tridhA zuddhamanuSThAnaM sacchAstraparatantratA / samyak pratyayavRttizca tathA'traiva pracakSate / / - (yo.bi.210) iti / / 14/19 / / 'zAstrasaMjJina' iti yaduktaM tadadhikRtyAha- 'zAstramiti / dharmA'dharmayoH = puNya-pApayoH atIndriyatna = indriyA'gocaratvena tadupAyatvabodhane = dharmA'dharmasAdhanatvajJApane pramANAntarA'sAmarthyAt = zAstrabhinnasya pratyakSAdipramANasyA'samarthatvAt / yathoktaM yogadRSTisamuccaye - atIndriyArthasiddhayarthaM yathA''locitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit / / gocarastvA''gamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candra-sUryoparAgA''disaMvAdyAgamadarzanAt / / 6 (yo.dR.sa.98/99) iti / ataH sarvatra sarvadA pravRttau jinoktazAstraM puraskaraNIyam / liMga A traNa samyakyatyayanI zuddhithI je pravRtti samakitI kare che temAM tene svakRtisAdhyatA vagereno abrAnta nizcaya thayelo hoya che. AnA kAraNe tenI pravRtti zuddha anuSThAnasvarUpa bane che.(14/19) vizeSArtha - mANasa jema AMkha dvArA pravRtti kare che tema samakitI jIva zAstra dvArA pravRtti kare che. zAstrAnusArI pravRtti ane samakitI jIvanI zuddhi- A bannenuM samucita milana thavAthI te pravRtti yogasvarUpa bane che. traNa prakAranA anuSThAnanuM nirUpaNa 21mA zlokamAM karavAmAM Avaze. tathA Atmapratyaya vagere traNa zuddhinuM nirUpaNa 27mA zlokamAM karavAmAM Avaze. zAstrAnusArI trividha samyakrUtyayazuddhine kendrasthAne rAkhavAthI prastuta pravRttine pote karI zakaze" evo abhrAnta vizvAsa pragaTe che. AthI zuddha anuSThAna saMpanna thAya che ke je yogasvarUpa bane che. (14/19) samakitI jIva zAstra dvArA ja pravRtti kema kare che? A bAbatane jaNAvatA graMthakArazrI kahe cha : ha AsannamuktigAmI jIva zAstrane Adare che gAthArtha - AsamokSagAmI jIvane pAralaukika kAryamAM zAstra ja pramANabhUta che. kAraNa ke cittaviplava to samApino virodhI che. (14/20) TIkArthaH- jene najIkanA kALamAM mokSa maLavAno hoya tevA jIvane pAralaukika kAryamAM zAstra ja pramANabhUta bane che. kAraNa ke "prastuta pravRtti dvArA puNya baMdhAze ke pApa?" A bAbatano nirNaya karavAmAM zAstranuM ja sAmarthya che. puNya-pApa atIndriya hovAthI puNya-pApanA upAyane jaNAvavAmAM pratyakSa vagere anya pramANa 1. hastAdarza 'samAdhiprati....' iti pAThAntaram / 2. mudritapratau 'pravRttA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 978 * vicikitsAyAH samAdhau prAtikUlyam * dvAtriMzikA-14/20 yad = yasmAt vicikitsAyAH = yuktyA samupapanne'pi mativyAmohotpannacittaviplutirUpAyAH samAdheH = cittasvAsthyarUpasya jJAna-darzana-cAritrAtmakasya vA pratikUlatA = virodhitA'sti / artho hi trividhaH sukhA'dhigamo duradhigamo'nadhigamazceti zrotAraM prati bhidyate / Adyo yathA cakSuSmatazcitrakarmanipuNasya rUpasiddhi: / dvitIyaH saivA'nipuNasya / tRtIyastvandhasyeti / AsannabhavyaH zAstraM sarvatra puraskarotyeva / yathoktaM yogabindau - paralokavidhau zAstrAt prAyo nA'nyadapekSate / Asannabhavyo matimAn zraddhAdhanasamanvitaH / / - (yo.bi.221) / yogasAraprAbhRte'pi - paralokavidhau zAstraM pramANaM prAyazaH param / yato'trA''sannabhavyAnAmAdaraH paramaH tataH / / 6 (yo.sA. prA.8/69) ityuktam / dharmaratnaprakaraNe'pi - natthi paralokamagge pamANamannaM jiNAgamaM mottuM / AgamapurassaraM ciya karei to savvakiccAI / / - (dharmara pra. 69) ityuktam / prakRte - na zAstreNa vinA siddhidRSTA caiva jagattraye - (yo.ku.2/12) iti yogakuNDalyupaniSadvacanamapi smartavyam / yadapi manusmRtau - yathA yathA hi puruSaH zAstraM samadhigacchati / tathA tathA vijAnAti vijJAnaM cA'sya rocate / / 6 (manu.4/20) ityuktaM tadapyapunarbandhakAdijIvAnadhikRtya labdhAdhikAramavaseyam / prAk dvitIyadvAtriMzikAyAmapi (dvA.dvA.2/19 bhAga-1, pR.114) AmuSmikavidhau zAstrasya balavattopadarzitA / agre'pi ca kutarkagrahanivRttidvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.23/12, bhAga-6 pR.1570) atIndriyArtheSu zAstrasya balavattvamupadarzayiSyata ityavadheyam / ____ aMzato'pi zAstrA'nAdarA'karaNahetumAha- yasmAt kAraNAt yuktyA = pratyakSAdyabAdhitayuktyA samupapanne'pi = saGgate'pi zAstrArthe mativyAmohotpannacittaviplutirUpAyAH = svakIyabuddhivyAmoha-bhraMzAdinotpannAyAH manoviplavAtmikAyA vicikitsAyAH samAdheH virodhitA = cittasvAsthyAdipratibandhakatA asti / prakRte - yasmAdrAga-dveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / santrAyate ca duHkhAcchAstramiti nirucyate sadbhiH / / zAsanasAmarthyena tu santrANabalena cA'navadyena, yuktaM yattacchAstraM, taccatatsarvavidvacanam / / 6 (pra.rati.187-8) iti prazamaratikArikAyugalavibhAvanena zAstrA'nAdaro na kAryaH, cittasvAsthyAdipratibandhakatvAt tasya iti bhAvaH / matidaurbalyAdinA kathaJcidutpadyamAnA vicikitsA tu - kattha ya maidubballeNa tavvihA''yariyavirahao vA vi / neyagahaNattaNeNa ya NANAvaraNodaeNaM ca / / heUdAharaNA'saMbhave a, sai suTuM jaM na bujhejjA / savvannumayamavitahaM tahAvi taM ciMtae maimaM / / aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jagappavarA / jiyarAgadosamohA ya nannahA vAiNo teNaM / / ___ (dhyA.za.47-49,saM.pra.10/48-50) iti dhyAnazataka-sambodhaprakaraNayoHvacanato nivaarnniiyaa| samartha nathI. mATe sarvatra pravRttimAM zAstrane AgaLa karavuM joIe. koI paNa aMze zAstrano anAdara na karavo joIe. kAraNa ke yuktithI saMgata thatA evA paNa viSayamAM mativyAmohathI utpanna thayela cittanI DAmADoLatA-DamaDolatA to cittasvasthatArUpa athavA darzana-jJAna-cAritrasvarUpa samAdhinI virodhI che. kahevAno Azaya e che ke zrotAnI bhUmikA mujaba padArtha traNa prakAranA hoya che. (1) sukhethI tell us . (2) huthI tell tya teva. (3) potanI buddhithI na all tya te. 1. 'spasi' ityazuddhaH pATho hastapratau / 2. 'puNyasya' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJeyatraividhyavijJApanam . 979 tatra prathama-caramayostyeiva vicikitsA, nizcayAdasiddhezca / dvitIye tu deza-kAla-svabhAvaviprakRSTe dharmA'dharmAdau bhavantI sA mahA'narthakAriNI / yadAgamaH- "1vitigicchasamAvanneNaM appANeNaM __ cakSuSmataH citrakarmanipuNasya nizcayAt = citrasvarUpanirNayAt, andhasya asiddheH = rUpadarzanavirahAt / na hi yathAvasthitarUpanirNaye sarvathA rUpA'darzane vA rUpagocaro bhramaH sambhavati / dvitIye duradhigame tu deza-kAla-svabhAvaviprakRSTe = dezaviprakRSTe sImandharAdau kAlaviprakRSTe mahAvIrAdau tIrthakare svabhAvaviprakRSTe ca dharmAdharmAdau bhavantI sA vicikitsA mahAnarthakAriNI bhavati / ____ atraiva AcArAGgasUtrasaMvAdamAha- 'vitigicchamiti vicikitsAM samApannenA''tmanA na labhate samAdhimityakSarasaGghaTanA / zIlAGkAcAryakRtA tavRttistvevaM - vicikitsA yA cittaviplutiH yathA 'idamapyastI'tyevamAkArA yuktyA samupapanne'pyarthe mativibhramo mohodayAd bhavati / tathAhi- 'asya mahataH tapaHklezasya sikatAkaNakavalaniHsvAdasya syAt saphalatA na vA ?' iti, kRSIvalAdikriyAyA ubhayathA'pyupalabdheriti / iyaM ca matiH mithyAtvAM'zA'nuvedhAd bhavati jJeyagahanatvAcca / tathAhi- arthaH trividhaH (1) sukhAdhigamaH, (2) duradhigamaH, (3) anadhigamazca zrotAraM prati bhidyate / tatra sukhA'dhigamo yathA cakSuSmataH citrakarmanipuNasya rUpasiddhiH / duradhigamastvanipuNasya / anadhigamastvandhasya / tatrA'nadhigamarUpo'vastveva / sukhAdhigamastu vicikitsAyA viSaya eva na bhavati / deza-kAla-svabhAvaviprakRSTastu vicikitsAgocarIbhavati / tasmin dharmA'dharmAkAzAdau yA vicikitseti / yadvA 'viigicchatti' vidvajjugupsA / vidvAMsaH = sAdhavo viditasaMsArasvabhAvAH parityaktasamastasaGgAH teSAM jugupsA = nindA asnAnAt prasvedajalaklinnamalatvAt durgandhivapuSaH tAn nindati 'ko doSaH syAt yadi prAsukena vAriNA'GgakSAlanaM kurvIran ?' ityAdijugupsA, tAM vicikitsAM = vidvajjugupsAM vA samyagApannaH = prAptaH AtmA yasya sa tthaa| tena = vicikitsAsamApannenA''tmanA nopalabhate samAdhiM = cittasvAsthyam / jJAna-darzana-cAritrAtmako vA samAdhiH taM na labhate / vicikitsAkaluSitA'ntaHkaraNo hi kathayato'pyAcAryasya samyaktvA''khyAM bodhiM nA'vApnoti - (AcA.lokasAra adhya.u.5 sU.161 vRtti) iti / dA.ta. citrakAmamAM nipuNa ane nirmaLa AMkhavALA mANasane mATe citranA rUpanuM jJAna sugama kahevAya. te ja citra citrakAmamAM aniSNAta vyakti mATe pArakhavuM khUba durgama banI jAya che. tathA aMdha vyakti mATe to te citra agamya-ajJeya ja banI jAya che. prastutamAM sugama ane tadana agamya padArthamAM to citta DAmADoLa thavAnI zakyatA ja nathI. kAraNa ke sugama padArthano to nizcaya ja thayelo hoya che ane anneya padArthanI to jarAya anubhavAtmaka jANakArI ja nathI hotI. tethI zaMkA-gerasamaja thavAnI zakyatA prathama ane tRtIya padArthamAM thatI nathI. je padArtha kSetrathI ke kALathI dUra hoya, svabhAvathI ja durrIya hoya tenA vize zaMkA-gerasamaja thavAnI saMbhAvanA rahe che. puNya-pApa paNa A apekSAe durgama-duya che. tethI tenI bAbatamAM saMzaya-viparyaya-caMcaLatA vagere thAya to tevI utpanna thatI cittacaMcaLatA moTA anarthane karanArI che. kAraNa ke AcArAMgasUtramAM jaNAvela che ke - "cittacaMcaLatA pAmela AtmA 43 samAvi bhegavI zatI nathI.' - (puthy-|5-52so vagaire bAbatamA bhI thatI mananI masthiratA1. mudritapratau 'vitigiMchaM samA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 980 * saptavidhAnuzayasya kAluSyakAritA * dvAtriMzikA-14/20 No lahati samAhiM" (AcArAMga 5/5/161) / atazcittazuddhyarthaM zAstramevA''daraNIyamiti bhaavH| yata uktaM- "malinasya yathA'tyantaM jalaM vastrasya shodhnm| __ antaHkaraNaratnasya tathA zAstraM vidurbudhAH / / " (yogabindu 229) / / 20 / / ataH kathamapi vicikitsAmuttIrya samAdhau yatitavyamityupadezo'tra labhyate / etena - kaha kahaM vA vitigicchatiNNe (suu.kR.1.14|6) iti sUtrakRtAGgasUtramapi vyAkhyAtam / majjhimanikAyAnusAreNa bauddhAnAM mate rAgAnuzaya-pratighAnuzaya-dRSTyanuzaya-vicikitsAnuzaya-mAnAnuzayabhavarAgAnuzayA'vidyAnuzayAnAM cittamAlinyakArakatvamabhipretam (mjjhimnikaay-mdhupinnddiksutt-1/2/8/201)| tataH saugatadarzanagatA'punarbandhakastvasantoSa-hiMsA''lasyauddhatya-kaukRtyadoSaparihArapUrvaM zAstroktakuzalAnuSThAnaparAyaNatayA vicikitsAtaH svacittaM parizodhayati / taduktaM majjhimanikAye laghuhastipadopamasUtre - so abhijhaM loke pahAya vigatAbhijjhena cetasA viharati, abhijjhAya cittaM parisodheti / byApAdappadosaM pahAya abyApannacitto viharati sabbapANabhUtahitANukampI byApAdappadosA cittaM parisodheti / thinamiddhaM pahAya vigatathinamiddho viharati AlokasaJI sato sampajAno, thinamiddhA cittaM parisodheti / uddhaccakukkuccaM pahAya anuddhato viharati, ajjhattaM vUpasantacitto uddhaccakukkuccA cittaM parisodheti vicikicchaM pahAya tiNNavicikiccho viharati akathaMkathA kusalesu dhammesu, vicikicchAya cittaM parisodheti + (ma.ni. 1/3/7/216, pR. 142) iti / abhidhyA vyApAdalakSaNaM tu prAguktaM (dvA.dvA.8/9 bhAga-2, pR.558), thinapadena zArIramAlasyaM, middhapadena ca mAnasamAlasyaM bodhyam / ziSTaM spaSTam | atItA'nAgatavartamAnakAlabhedena trividhAyA vicikitsAyAH tamastvamaGgIkriyate saugtaiH|| taduktaM dIghanikAye - tayo tamA (1) atItaM vA addhAnaM Arabbha kaGkhati, vicikicchati, nAdhimuccati, na smpsiidti| (2) anAgataM vA addhAnaM Arabbha kaGkhati, vicikicchati, nAdhimuccati, na sampasIdati / (3) etarahi vA paccuppannaM addhAnaM Arabbha kaGkhati, vicikicchati, nAdhimuccati, na sampasIdati - (dii.ni.3|10|305- pRSTha.173) iti / prakRte - saMzayAtmA vinazyati (bha.gI.4/40) iti bhagavadgItAvacanamapi smartavyam / ataH cittazuddhyarthaM kuzalA'nuSThAnaparatayA zAstrameva AdaraNIyam / atraiva yogabindusaMvAdamAha'malinasyeti / - pApAmayauSadhaM zAstraM zAstraM puNyanibandhanam / cakSuH sarvatragaM zAstraM, zAstraM sarvArthasAdhanam / / na yasya bhaktiretasmin tasya dharmakriyA'pi hi / andhaprekSAkriyAtulyA karmadoSAdasatphalA / / ___ (yo.bi.225/226) iti yogabinduzlokAvapyatrA'nusandheyau / yogasAraprAbhRte'pi - mAyAmayauSadhaM zAstraM, zAstraM puNyanibandhanam / cakSuH sarvagataM zAstraM, zAstraM sarvA'rthasAdhakam / / adhIrAI-caMcaLatA-zaMkA-gerasamaja vagere zAstra dvArA dUra karI zakAya che.) te kAraNasara cittazuddhi mATe zAstrane ja AdaravuM joIe. evo ahIM graMthakArazrIno Azaya rahelo che. kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke ke "jema atyaMta malina thayela vastrane jaLa zuddha kare che tema aMtaHkaraNaratnane zAstra zuddha 43 cha- sAma paMDito he cha." 6 (14/20)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAstrAdarazUnyAnuSThAnasya vaiphalyam * 981 viSayA''tmA'nubandhaistu tridhA zuddhaM yathottaram / pradhAnaM karma tatrA''dyaM muktyarthaM patanAdyapi / / 21 / / viSayeti / viSayeLa = govare, aAtmanA = svarUpeNa, anuvampena tu uttaratrAnuvRttilakSaLena (=viSayAtmAnuMvande:) zubhraM tridhA = trividhaM karma = anuSThAnam / yathottaraM pradhAnaM, yadyata uttaraM na bhaktiryasya tatrA'sti, tasya dharmakriyA'khilA / andhalokakriyAtulyA, karmadoSAdasatphalA / / yathodakena vastrasya malinasya vizodhanam / rAgAdidoSaduSTasya zAstreNa manasaH tathA 11 - (yo.sA.prA.8/73-74-75 ) ityuktam / tatazca zAstrA'rthA'nusArata eva sarvatra yatnaH kartavya iti phalitam / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye tucchaM bAhyamanuSThAnaM tantrayuktyobhayoH sthitam / abhavya - marudevyAdimukti-graiveyakAptitaH / / tadatra yatnaH kartavyaH sacchAstrazravaNAt paraH / muktibIjaprakaraNametadAhurmanISiNaH 9 (pra.zi.sa. 14-146) kRti mAvanIyam ||14/20|| 11 'tridhA zudghAvanuSThAnAt' (dA.dA.14/11 pR.176) kRtti yavrutta tadhikRtsAha- 'viSayeti / zovareLa AlambanIyenoddezenA'nuSThAnaprayojakena, svarUpeNa = kriyamANA'nuSThAnasvarUpeNa, uttaratrA'nuvRttilakSaNena svottarakAlA'vacchedena tatpariNAmA'vyavacchedadvArA prakarSayAyitArUpeNa anubandhena zuddham / yat anuSThAnaM yataH = yadapekSayA uttaraM = uttaravarti tat anuSThAnaM tadapekSayA pradhAnamiti / yathA viSayazuddhA'nuSThAnAt = = vizeSArtha :- samakitI jIva A lokanA kArya kare temAM zAstranuM anusaraNa kare ja- tevo niyama ahIM jaNAvela nathI. paraMtu paralokasaMbaMdhI je kAma kare, pApakSayane ke puNyabaMdhane uddezIne je kArya kare, mokSalakSI je sAdhanA kare temAM to te avazya zAstrane ja AgaLa dhare- Ama jaNAvela che. AthI vAhana kaI rIte calAvavuM? bhoga sukha kevI rIte bhogavavA ? keTalo ArAma karavo ? jIvananirvAha kaI rIte karavo ? ItyAdi A lokasaMbaMdhI bAbatamAM te akSarazaH zAsrane ja anusare- tevuM pratipAdana karavAno graMthakArazrIno Azaya ahIM jaNAto nathI. Ihalaukika bAbatomAM samakitI zAstrane kayAreka anusare paNa kharo ane kayAreka tenAthI nirapekSa paNa bane. paraMtu 'karmanirjarA mATe ArAdhanA karavA samakitI jIva jyAre taiyAra thAya tyAre te avazya zAstrane anusare che' evuM ahIM tAtparya jaNAya che. durgandhA kanyA sAthe pAchalI uMmare zreNika mahArAjAe lagna karyA. kSAyika samakitI satyakIe anekavAra baLAtkAra karyA. bharata mahArAjAe bAhubali upara cakraratna phekyuM. vagere zAstraprasiddha bAbato paNa A vAtamAM saMvAdano sUra pUrAve che. paraMtu tevI pravRttithI puNyabaMdha thazeevo bhrama samakitIne na ja thAya. te pravRttimAM svakartavyatAno ke upAdeyatAno sikko mAravAnI gaMbhIra bhUla samikatI na ja kare. AmAM koI zaMkA nathI. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (14/20) * traNa prakAranA anuSThAna je traNa prakAranA anuSThAnano ullekha 19mI gAthAmAM karela tenuM nirUpaNa karatA graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- viSaya, AtmA ane anubaMdha vaDe zuddha thayela anuSThAna traNa prakAranuM hoya che. uttarottara A anuSThAna caDhiyAtA che. temAM sauprathama anuSThAna che mokSa mATe bhRgupAta karavo vagere. (14/21) TIkArtha :- viSayathI zuddha, svarUpathI zuddha ane uttarottara AgaLa paraMparA calAvavAsvarUpa anubaMdhathI . hastAvaze 'svarUpaLA...' tyazuddha: pAH /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 982 * viSaya-svarUpA'nubandhazuddhAnuSThAnanirUpaNam * dvAtriMzikA-14/22 tattadapekSayA pradhAnamityarthaH / tatrA''dyaM viSayazuddhaM karma muktyarthaM = 'mokSo mamA'to bhUyAdi'tIcchayA janitaM patanAdyapi = bhRgupAtAdyapi / AdinA zastrapATana-gRdhrapRSThArpaNAdiH svaghAtopAyaH parigRhyate kiM punaH zeSaM svA'hiMsakamityapizabdArthaH / / 21 / / svarUpato'pi saavdymaadeyaa''shyleshtH| zubhametad dvitIyaM tu lokadRSTyA yamAdikam / / 22 / / svarUpata iti / svarUpataH = AtmanA sAvadyamapi = pApabahulamapi AdeyA''zayasya = svarUpazuddhamanuSThAnaM pradhAnam / tatazcA'nubandhazuddhA'nuSThAnaM prdhaanmityrthH| taduktaM yogabindau - vissyaabhAnuvadhetu tridhA zuddhamudvitam manuSThAnuM pradhAnatve yamapya thottaram Iii 9 (co.vi.299) tiA yathoddezaM nirUpayati tatra = trividhA'nuSThAnamadhye viSayazuddhaM karma muktyarthaM ptnaadypi| yathoktaM adhyAtmasAre'pi - viSayA''tmA'nubandhairhi tridhA zuddhaM yathottaram / buvate karma tatrA''dyaM muktyarthaM patanAdyapi / / 6 (a.sA.2/22) iti / jainadarzane paradarzanasamavatArAbhiprAyeNA'trA'nuSThAnatraividhyamAveditamiti dhyeyam / yathoktaM paJcAzake api - visaya-sarUva-'NubaMdhehiM taha ya suddhaM jao aNuTThANaM / NivvANagaM maLiye modi vi no mane // 9 (gyA.06/42) ti nA14/ra1TI nanu svarUpato'tyantasAvadyarUpatvAtkathamasya zubhatvam ? ityAzaGkAyAmAha - 'svarUpata' iti / zuddha- Ama traNa prakAre anuSThAna hoya che. A anuSThAno uttarottara caDhiyAtA che. je anuSThAna jenI pAchaLa hoya te potAnI AgaLanA anuSThAna karatAM caDhiyAtuM che. matalaba ke viSayazuddha karatAM svarUpazuddha anuSThAna caDhiyAtuM che. svarUpazuddha anuSThAna karatAM anubaMdhazuddha anuSThAna caDhiyAtuM che. temAM sauprathama viSayazuddha anuSThAnane batAvatAM graMthakArazrI kahe che ke "A kriyAthI mAro mokSa thAva evI IcchAthI karela bhRgupAta, kAzIe karavata vagere zastra dvArA svaicchika mRtyu, sAme cAlIne potAnI pITha raNamedAna vageremAM bhUkhyA gIdhaDA vagerene soMpavI... vagere svamRtyunA upAya paNa viSayazuddha anuSThAnarUpe samajI levA. "paNa" zabdathI potAnuM maraNa na thAya te rIte mokSanA AzayathI thatI bIjI pravRtti paNa viSayazuddha anuSThAnarUpa bane che. ema samajI levuM. (14/21) ja viSayazuddha anuSThAna che vizeSArtha - mokSanA AzayathI thatI pravRtti viSayazuddha anuSThAna kahevAya."viSaya" zabdano artha ahIM Azaya levo. bhRgupAta karavAthI mokSa thAya. kAzIe mAthA upara karavata mUkAvAthI mokSa thAya. AvuM samajIne anya dharmIo tevI pravRtti kare che. te ja rIte yuddhanA medAnamAM maDadA cUthatA gIdhaDAone sAme cAlIne (mRtadehonI vacce UMdhA sUvA dvArA) potAnI pITha soMpIne mokSa meLavavAnI bhAvanA rAkhavAvALA bahAduro paNa A duniyAmAM kayAMka-kayAMka jovA maLe che. sAvadya pravRtti hovA chatAM paNa aMdaramAM Azaya mokSano hovAthI te viSayazuddha anuSThAna kahevAya che. (14/21) gAthArtha - svarUpathI sAvadya hovA chatAM paNa AMzika rIte upAdeya mokSano Azaya hovAthI uparokta prathama anuSThAna zubha che. bIjuM anuSThAna to lokadaSTie thatA yama-niyama vagere che. (14/22) TIkArthaH- bhRgupAta vagere potAnA svarUpathI pApabahula hovA chatAM paNa upAdeya evA mokSano bhAva sUkSmarUpe bhaLelo hovAthI viSayazuddha anuSThAna suMdara kahevAya che. yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mithyAdRzAM svarUpazuddhakarmavyAkhyAnam * 983 upAdeyamuktibhAvasya lezataH = sUkSmamAtrAlakSaNAt (= AdeyA''zayalezataH) zubhaM = zobhanaM etat / yadAha-"tadetadapyupAdeyalezabhAvAcchubhaM matam" (yogabindu 212) / / dvitIyaM tu = svarUpazuddhaM tu lokadRSTyA = sthUlavyavahAriNo lokasya matena yamAdikaM = yamaniyamAdirUpam, yathA jIvAditattvamajAnAnAnAM pUraNAdInAM prathamaguNasthAnavartinAm / / 22 / / tRtIyaM zAntavRttyAdastattvasaMvedanA'nugam / doSahAnistamobhUmnA nA''dyAjjanmocitaM pare / / 23 / / upAdeyamuktibhAvasya = muktyupAdeyatApariNAmasya sUkSmamAtrAlakSaNAt = aMzataH zobhanaM etat = prathama karma / atra saMvAdamAha- 'tadetaditi / sAmprataM yogabindau tu - AdyaM yadeva muktyarthaM kriyate ptnaadypi| tadeva muktyupAdeyalezabhAvAcchubhaM matam / / - (yo.bi.212) ityevaM zloka upalabhyate / ___ svarUpazuddhaM tu anuSThAnaM sthUlavyavahAriNo lokasya matena prAguktaM (dvA.dvA.8/9,bhAga-2 pR.555) yamaniyamAdirUpaM jJeyam / samyagjJAnAdyabhAvAnnedaM yathAzAstraM pravartate, yathA jIvAditattvamajAnAnAnAM pUraNAdInAM tApasatvena prasiddhAnAM prathamaguNasthAnavartinAM tathAvidhavairAgyAllokadRSTipratiSThitaM yama-niyamAdikam / yathoktaM yogabindau - dvitIyantu yamAdyeva lokadRSTyA vyavasthitam / na yathAzAstrameveha samyagjJAnAdyayogataH / / - (yo.bi. 213) iti| adhyAtmasAre'pi - ajJAninAM dvitIyantu lokadRSTyA yamAdikam - (a.sA.2/23) ityuktam / samyagjJAnAdyabhAve'tyantaM bhavavirakto'pi na tAttvikazAstrA'nusAreNa pravRttimavalambituM kSamaH kintu ghuNAkSaravRttyaiva kadAcit kiJcideveti bhAvaH / / 14/22 / / paNa jaNAvela che ke mokSano AMzika Azaya rahelo hovAthI viSayazuddha anuSThAna paNa suMdara che." ha svarUpazuddha anuSThAna che pUla vyavahAra karanArA lokonA mate yama-niyama vagere ArAdhanA svarUpazuddha anuSThAna kahevAya che. jema ke prathama guNasthAnake rahenArA ane jIvAdi tattvone nahi jANatA pUraNa vagere tApasonI sAdhanA 135zuddha anudAna upAya. (14/22) vizeSArtha - ahiMsA vagere yama ane svAdhyAya-tapa vagere niyamo svarUpazuddha anuSThAna che. svarUpathI ja temAM pApano praveza thato nathI. yama-niyama vagerenA svarUpamAM vyavahArathI koI azuddhi rahelI na hovAthI te svarUpazuddha anuSThAna kahevAya che. tApasa vagerenI ArAdhanAnuM bAhya svarUpa lokavyavahAranI daSTie zuddha che. tethI prathama guNasthAnake rahevA chatAM temanI ArAdhanA svarUpazuddha kahevAya che. (14/22) anubaMdhazuddha anuSThAna che gAthArtha - zAMtavRttithI thatI tattvasaMvedanagarbha yama-niyamAdi ArAdhanA anubaMdha zuddha anuSThAna kahevAya che. prathama anuSThAnathI doSahAni thatI nathI. kAraNa ke te ajJAnabahula che. amuka AcAryo ema kahe che ke viSayazuddha anuSThAna dvArA ucita janma maLe che. (14/23). 1. 'yama-niyamAdiyamAdirUpaM' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2. 'jAnAnAM' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 984 * ajJAnabAhulye doSocchedA'sambhavaH * dvAtriMzikA-14/23 tRtIyamiti / zAntavRttyA = kaSAyAdivikAranirodharUpayA tattvasaMvedanA'nugaM = jIvAditattvasamyakparijJAnA'nugataM ado = yamAdyeva tRtIyaM = anubandhazuddhaM karma / AdyAd = viSayazuddhAnuSThAnAt tamobhUmnA AtmaghAtAdinibandhanA'jJAnabAhulyena doSahAniH' = mokSalAbhabAdhakaparihANiH na bhavati / yata Aha- "AdyAnna doSavigamastamobAhulyayogataH" (yogabindu 215) iti / pare punarAcAryAH pracakSate ucitaM = doSavigamA'nukUlajAtyAdi-kulAdiguNayuktaM janma tato bhvti| ekAntaniravadye mokSe svarUpato'tIva sAvadyasya karmaNastasyA'hetutve'pi muktIcchAyAH kathaJcit sArUpyeNa taddhetutvAt / ___ anubandhazuddhamanuSThAnaM nirUpayati- 'tRtIyamiti / kaSAyAdivikAranirodharUpayA zAntavRttyA / yaH krodhavikAraH SoDazake - satyetaradoSazrutibhAvAdantarbahizca yatsphuraNam / avicArya kAryatattvaM taccilaM krodhakaNDUteH / / 6 (So.4/13) ityevamAveditaH, yazca kaSAyasAmAnyavikAraH - kasAyamUDho kasAyodayA hitAhitaM ihaparalogesu kajjamakajjaM vA na yANati - (ni.bhA.3700 bhA.3 pR.267) ityevaM nizIthacUrNo darzitaH so'tra grAhyaH / AdipadenA'tRptyAdirUpo viSayavikAro grAhyaH, yathoktaM SoDazake - gamyA'gamyavibhAgaM tyaktvA sarvatra varttate jantuH / viSayeSvavitRptAtmA yato bhRzaM viSayatRSNeyam / / 6 (So.4/10) iti / niruktakaSAyaviSayavikRtiparihAralakSaNayA prazAntavRttyA jIvAditattvasamyakparijJAnAnugataM autsukyavarjitaM yamAyeva anubandhazuddhaM karma bhavati / yathoktaM yogabindau - tRtIyamapyadaH kintu tattvasaMvedanAnugam / prazAntavRttyA sarvatra dRDhamautsukyavarjitam / / - (yo.bi.214) iti / triSvapyadhikRtakarmasu mokSoddezAdeva zuddhiravaseyA / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM - dharmasya ceSTA viSaya-svarUpA'nubandhaniSThA trividhA vizuddhiH / sarvA'pi mokSArthamekSya sAkSAt-paramparAhetutayA zubhA sA / / 6 (vai.ka.la.1/47) iti dhyeyam / viSayazuddhAnuSThAnAnna doSahAnirityatra yogabindusaMvAdamAha- 'AdyAnne'ti (yo.bi.215) spaSTArthametat / ava matAntaramAha- 'pare' iti / tasya = ekAntaniravadyApavargasya ahetutve'pi muktIcchAyAH kathaJcit = niravadyoddezyakatvaprakArataH sArUpyeNa = mokSasadRzatvena taddhetutvAt = mokSanimittatvAt TIkArtha - kaSAya Adi vikRtione aTakAvavA svarUpa prazAMta cittavRttithI je yama-niyama Adi ArAdhanA jIvAdi tattvanA samyapha jJAnathI garbhita rIte thAya che te anubaMdhazuddha anuSThAna samajavuM. mokSanI prAptimAM naDatararUpa thatA doSono nAza prathama viSayazuddha anuSThAna dvArA nathI thato. kAraNa ke AtmahatyA vagerenuM kAraNa bane tevA ajJAnanI bahulatA-mukhyatA te ArAdhanAmAM chavAyelI che. zrI haribhadrasUri mahArAje paNa yogabindu graMthamAM jaNAvela che ke "viSayazuddha anuSThAnathI doSano uccheda thato nathI. kAraNa ke temAM ajJAnanI mukhyatA vaNAyelI che." anya yogAcAryo ema kahe che ke- mokSaprAptimAM bAdhaka doSono nAza karavAne anukULa evI jAti-kuLa vagere guNothI saMpanna evo janma viSayazuddha anuSThAna dvArA prApta thAya che. teono Azaya evo che ke mokSa ekAMte nirdoSa che. tethI AtmaghAta vagere atyaMta sAvadha pravRtti mokSano hetu banI 1. hastAdarza 'doSA'hAniH' ityazuddhaH pAThaH / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mokSAzayAd yogikulajanmopalabdhiH taddvAratayA prakRtopayogAditi hyamISAmAzayaH / tadAha" tadyogyajanmasandhAnamata eke pracakSate / / muktAvicchA'pi yacchlAghyA tamaH kSayakarI matA / tasyAH samantabhadratvAdanidarzanamityadaH / / " ( yogabindu 216 ) iti / / 23 / / ( yogabindu 215 ) uktAzayamevA''ha taddvAratayA = mokSecchAdvAratvena prakRtopayogAt = mokSopayogitvAt viSayazuddhAnuSThAnasyeti prakRte'nuvartate / mokSasAdRzyaprayuktamokSakAraNatAzAlimokSecchAdvAreNa muktyuddezyakabhRgupAtAdeH karmaNo muktihetutA iti hyamISAM AcAryANAM AzayaH / tadyogyajanmaghaTanaM sandhAnaM 7 prakRta eva yogabindusaMvAdamAha - 'tadyogye 'ti, 'muktAviti ca / tadvRttistvevam doSavigamocitasya jAtikulAdiguNayuktatvena janmano bhavAntarotpattilakSaNasya sandhAnaM ataH = anuSThAnAt eke zAstrakRtaH pracakSate prajJApayanti (yo.biM.vR. 215 ) | muktAvicchApi kimpunaretadviSayA kriyetyapizabdArthaH, yad mohavidhvaMyasmAt zlAghyA prazasyA tamaH kSayakarI sakAriNI matA matimatAM paraM tasyA mukteH samantabhadratvAt sarvataH kalyANarUpatvAt anidarzanaM atIva vaisadRzyAdananurUpaM iti = evamatisAvadyatvena adaH = viSayAnuSThAnaM vartate / sadRzo hi bhAvaH sadRzasya heturbhavati, yathA mRd ghaTasya, viSayA'nuSThAnantvatIvasAvadyarUpatvAt kathamekAntaniravadyarUpAyA mukterhetuH syAt / ato na tanmuktihetuH kintu tadgatamuktIcchAmAtrameva - (yo . biM. vR. 216 ) iti / adhyAtmasAre'pi - AdyAnnA'jJAnabAhulyAnmokSabAdhakabAdhanam / sadbhAvA''zayalezenocitaM janma pare jaguH / / - (a.sA. 2 / 24 ) ityuktam / / 14/23 / / = = = = = 985 = = na zake. kAraNa ane kAryamAM sarvathA vilakSaNatA na hoya. tema chatAM paNa parvatanA zikhara uparathI bhUsako mAravAnI pAchaLa ke kAzIe karavata mUkAvavAnI pAchaLa tene mokSa meLavavAnI IcchA hoya che. tethI te pravRtti mokSanI sAthe kathaMcit tAlameLa maLe tevI che. mATe te pravRtti mokSakAmanA dvArA paraMparAe mokSano hetu banI zake che.yogInA kuLamAM janma apAvavA dvArA viSayazuddha anuSThAna prastutamAM upayogI che. yogabiMdu granthamAM paNa jaNAvela che ke - "doSakSaya karAvavAnI jemAM lAyakAta che tevA yogya kuLamAM janmanuM anusaMdhAna viSayazuddha anuSThAnathI thAya che- ema amuka yogAcAryo kahe che. kharekhara mokSanI icchA paNa mohane dUra karanArI hovAthI prazaMsanIya manAyela che. kAraNa ke mokSanI IcchA sarvarUpe kalyANakArI che. bAkI AtmahatyA vagere pravRtti to mokSane anukULa nathI ja." 9 (14/23) vizeSArtha :- AtmatattvajJAnasahita prazAMta cittavRttithI yama-niyamAdinuM je pAlana thAya che te anubaMdhazuddha anuSThAna kahevAya che. samyajJAna ane cittavRttinI prazAMtatA dvArA anubaMdha zuddha thatA jAya che. sAcI samajaNa ane upazamabhAva dvArA anuSThAnanA mULIyA zuddha thAya che, dRDha thAya che. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (14/23) uparokta Azayane ja graMthakArazrI jaNAve che ke =
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 986 * gurulAghavacintanena mUlato doSocchedaH * dvAtriMzikA-14/24 muktIcchApi satAM zlAghyA na muktisadRzaM tvadaH / dvitIyAtsAnuvRttizca sA syAirduracUrNavat / / 24 / / muktIcchApIti / dvitIyAt = svarUpazuddhAnuSThAnAt sAnuvRttizca = uttaratrA'pyanuvRttimatI ca sA = doSahAniH syAt darduracUrNavad = maNDUkakSodavat / niranuvRttidoSavigame hi gurulAghavacintA-dRDhapravRttyAdikaM hetustadabhAvAccAtra sAnuvRttireva doSavigama iti bhAvaH / taduktaM "dvitIyAd doSavigamo na tvekAntAnubandhavAn / gurulAghavacintAdi na yattatra niyogataH / / " (yogabindu 217) / / 24 / / uktA''zayameva = vyAkhyAtatAtparyameva Aha- 'muktIcchApI'ti / pUrvArdhArtho vyAkhyAta eva / svarUpazuddhAnuSThAnAt = viSayazuddhiyuktasvarUpazuddhisametA'nuSThAnAt uttaratrA'pi niyamena anuvRttimatI ca = hi doSahAniH syAt / tadabhAvAcca = gurulAghavacintA-dRDhapravRttyAdivirahAt hi sAnuvRttireva doSavigama iti / yathoktaM adhyAtmasAre - dvitIyAddoSahAniH syAtkAcinmaNDUkacUrNavat + (a.sA.2/25) iti| prakRte yogabindusaMvAdamAha- 'dvitIyAditi / tadvRttistvevam - dvitIyAd anuSThAnAt doSavigamaH kaSAyAdinirodharUpaH sampadyate, na tu = na punaH ekAntAnubandhavAn = bhasmIkRtadarduracUrNavinAzavadekAntena sarvathottaratrApyanuvRttimAn / atra hetuH - 'gurulAghavacintAdi' guNa-doSaviSayA gurulaghubhAvamImAMsA = gurulAghavacintA, AdizabdAt pravRttizca, na yad = yasmAt tatra = svarUpazuddhAnuSThAne niyogataH = niyamena / tathAhi- tathAvidhavivekavaikalyena kAyamAtrakriyApradhAnatvAnnA''tyantiko doSavigamo'tra / yataH paThyate kAyakiriyAe dosA khaviyA maNDukkacuNNatulla tti / savvAvaNae te puNa neyA tacchArasAricchA / / (yogazatake-86) + iti (yo.bi.217 vR.)| atra - etto cciya avaNIyA kiriyAmetteNa je kilesA u| maMDukkacuNNakappA annehi vi vanniyA NavaraM / / kiriyAmettaM tu ihaM jAyati lddhaadvekkhyaae'vi| gurulAghavAdisannANavajjiyaM pAyamiyaresiM / / etto u niraNubaMdhaM mimmayaghaDasarisamo phalaM NeyaM / kulaDAdiyadANAisu jahA tahA haMta eyaMpi / / 6 (u.pa.191,241-2) iti pUrvoktAH(pR.719,722) upadezapadagAthAH smartavyAH / / 14/24 / / gAthArtha - mokSanI IcchA paNa sajjanone mATe prazaMsanIya che. paraMtu viSayazuddha anuSThAna muktisadaza nathI. bIjA anuSThAna dvArA deDakAnA cUrNanI jema anuvRttiyukta doSahAni thAya. (14/24) ja sAnubaMdha-niranubaMdha doSahAni che TIkArya - svarUpazuddha anuSThAna dvArA je doSahAni thAya che te uttara kALamAM paNa doSa sAthe Ave te prakAranI hoya che. deDakAnA cUrNanI jema A vAta samajavI. doSa pharIthI pAchA na Ave te rIte doSahAni karavAnuM kAraNa gulAghavajJAnayukta daDhapravRtti vagere che. bIjA anuSThAnamAM te na hovAthI doSanuM punarAgamana thAya te rIte ja doSanI hAni thAya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "svarUpazuddha anuSThAnathI thatIdoSahAni ekAMte doSa pharI na Ave te rIte thatI nathI. kAraNa ke tyAM guruvAdhavAyaMtA vagaire. Doya 04 tevo niyama nathI. Doto.' (14/24) 1. '...nuSThAt' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2. hastApratau ...nuvRttivatI' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'sAnubandha' iti pAThaH / 4. yogabinduvRttau 'ekAntAnubandhanAt' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH prtibhaati|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 987 * doSocchedadvaividhyapratipAdanam . kurAjavapraprAyaM tannirvivekamadaH smRtam / tRtIyAtsAnubandhA sA gurulAghavacintayA // 25 // kurAjeti / tat = tasmAtsAnuvRttidoSavigamAt ado = dvitIyamanuSThAnaM nirvivekaM = vivekarahitaM kurAjavapraprAyaM = kutsitarAjA'dhiSThitanagaraprAkAratulyaM (smRtam) / tatra luNTAkopadravasyevA'trA'jJAnadoSopaghAtasya durnivAratvAditi bhAvaH / tRtIyAd = anubandhazuddhAnuSThAnAt sA = doSahAniH sAnubandhA = uttrottrdossaa'pgmaa''vhaa| ata eva doSA'nanuvRttimatI / taduktaM- "tRtIyAddoSa___dvitIyAnuSThAnamadhikRtyaivAha- 'kurAje'ti / tatra = kutsitarAjAdhiSThitanagaraprAkAre luNTAkopadravasya lokaluNTanAdilakSaNasya iva atra = vivekazUnye'ntarmalImase sAnubandhadoSavigamazAlini svarUpazuddhAnuSThAne ajJAnadoSopaghAtasya bhava-mokSa-tadupAyAdigocarAjJAnadoSopadravasya durnivAratvAditi / yathoktaM yogabindau - ata evedamAryANAM bAhyamantarmalImasam / kurAjapurasacchAlayatnakalpaM vyavasthitam / / (yo.biM. 218) iti / 'yathA hi vihitaparA'dhRSyaprAkAramapi puraM kutsitarAjA'dhiSThitaM na ca tathAvidhAM vRddhiM labdhumalaM lokaluNTanAdibhistadupadravaiH nityameva tasya duHsthIkRtatvAt / evaM svarUpazuddhA'nuSThAnamiti bAhyadoSA'bhAve'pi tattvajJAnavikalasya puMso'ta eva kurAjasadRzasya na parAM guNavRddhiM prAptumutsahate, ajJAnadoSopaghAtAdeveti (yo.bi.218 vR.) yogabinduvRttikRt / __ anubandhazuddhAnuSThAnAt tattvasaMvedanA'nugatAt prazAntavAhitAjanyAt jAyamAnA doSahAniH = kaSAyAdivyAvRttiH uttarottaradoSA'pagamA''vahA = svottarakAlAvacchedena doSA'janane sati doSAntarasantatinivRttyanukUlA bhavati / ata eva = tRtIyAnuSThAnajanyadoSahAneH sAnubandhatvAdeva sA doSA'nanuvRttimatI = AtyantikI / yathoktaM adhyAtmasAre - AtyantikI tRtIyAttu gurulAghavacintayA (a.sA.2/25) iti / prakRte granthakAro yogabindusaMvAdamAha - 'tRtIyAditi / niyogataH = niyamena / sAnubandhadoSavigamahetumAha vizeSArtha :- tApasa vagere loko je yama-niyama AdinuM pAlana kare che tenAthI je doSano hAsa thAya che te deDakAnA cUrNanI jema bhAvamAM kAma-krodhAdi doSanA punarAgamanamAM nimitta bane che. doSanuM punarAgamana na thAya te rIte doSano uccheda karavAmAM gaurava-lAghavajJAna, viziSTa vivekadRSTi kAraNa bane cha. tapasa pAse te na hovAnA // 25 temanA hoSo Return Ticket a ne ravAnA thAya che.(14/24) gAthArtha - tethI kharAba rAjAnA killAnI jema vivekazUnya bIjuM anuSThAna manAyela che. gurulAghavajJAnanA kAraNe trIjA anuSThAnathI thatI doSahAni sAnubaMdha hoya che. (14/15) TIkArtha:- punarAvartana pAme te rIte doSa ravAnA karavAnA lIdhe bIjuM svarUpazuddha anuSThAna vivekazUnya jANavuM. te kharAba rAjAthI adhiSThita thayelA nagaranA killA jevuM hoya che. kAraNa ke tyAM luTArAno upadrava cokkasa thato hoya che. A ja rIte svarUpazuddha anuSThAnamAM ajJAna doSano upadrava avazya thAya che. jyAre tRtIya anuSThAnathI thato doSauccheda uttarottarakALamAM doSanAzane lAvanAra hoya che. mATe ja te doSahAni doSane nahi lAvanAra bane che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "trIjA anuSThAnathI niyamAM sAnubaMdha doSahAni thAya che. mULagAthAmAM "gurulAghavaciMtanathI doSa mULamAMthI ukhaDe che' AvuM 1. ....kamidaM' iti sarvatra pratau pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa 'kamadaH' iti pAThaH samyak / adhunA hastAdarze'pyaMpATho lbdhH| hastAdarzAntare ca '....vivedamidaH' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'durvAratvA...' iti pAThAntaram /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 988 * anubandhazuddhakarmaphalavibhAvanam * dvAtriMzikA-14/26 vigamaH sAnubandho niyogataH" (yo.bi.299) / 'gurulAghavacintayA' ityupalakSaNameSA dRDhapravRttyAdeH / / 25 / / gRhAdyabhUmikAkalpamatastat kaizciducyate / udagraphaladatvena matamasmAkamapyadaH / / 26 / / gRheti / ataH = sAnubandhadoSahAnikaratvAt tat = tRtIyamanuSThAnaM kaizcit = tIrthAntarIyaiH gRhasyA''dyabhUmikA dRDhapIThabandharUpA tatkalpaM = tattulyaM (=gRhAdyabhUmikAkalpaM ucyate), udagraphaladatvena = udAraphaladAyitvena tasya / adaH = etaduktaM asmAkamapi matam / yathA hi gRhA''dyabhUmikAprArambhadADhyaM noparitanagRhabhaGgaphalaM sampadyate, kiM tu tadanubandhapradhAnaM, evaM tattvasaMvedanA'nugatagurulAghavacintayA = guNa-doSA''rAdhanA-virAdhanAgocaragurulaghubhAvamImAMsayA / eSA gurulAghavacintA upalakSaNaM dRDhapravRttyAdeH = ghorapariSahopasargAdyanivartanIyasatpravRttyasannivRtti-prabalazubhapraNidhAna - yatanA - vidhipAlanaparatAdeH / na ca gurulAghavacintAdizUnyamanaskatayA kriyamANasya jinoktAnuSThAnasya kutrA'ntarbhAvaH ? iti zaGkanIyam, tasya nizcayato dvitIyAnuSThAne pravezAt, dRDhA''darato vyavahAreNa mArgabIjatvasambhavAt / yathoktaM adhyAtmasAre - api svarUpataH zuddhA, kriyA tasmAd vizuddhikRt / maunIndravyavahAreNa mArgabIjaM dRDhA''darAt / / - (a.sA.2/26) iti bhAvanIyam / / 14/25 / / tRtIyAnuSThAne keSAJcinmatenodAharaNamAha - 'gRhe'ti / tattulyaM = gRhasambandhidRDhapIThabandhasadRzam / tasya = anubandhazuddhAnuSThAnasya udAraphaladAyitvena = sadgatiprabhRti-paramagatiparyantaphalapradatvena etaduktaM = tIrthAntarIyoktaM asmAkaM jainAnAM api matam / taduktaM 49uqan bhATe 'gurulAghavacintayA' mAj4 56 vApareza cha ta upalakSa hovAthI pravRtti parena paNa sUcana kare che. matalaba ke guNa-doSanI bAbatamAM lAghava-gauravanI vicAraNA jema doSane mULamAMthI ukheDe che tema vivekagarbha daDhapravRtti vagere paNa doSane mULamAMthI ukheDe che.) (14/25) vizeSArtha:- luTArAo sAthe bhaLI gayelo ane prajAnA hita pratye bedarakAra rAjA nagarano killo evI rIte banAve che ke luTArAone avasare nagaramAM lUMTaphATa karavAmAM takalIpha na paDe. sAmAnyathI killo nagaranI prajAnuM rakSaNa kare- ema kahevAya. paNa upara jaNAvela killo evo che ke killo hAjara hovA chatAM lUMTaphATa vagere cAlu ja rahevAnI che. mithyAdaSTi jIvo yama-niyamAdinuM vyavahAra dRSTie pAlana karavA rUpe je svarUpazuddha anuSThAna Acare che tenAthI thatI doSahAni vize paNa kharAbakillAnI jema samajI levuM. ajJAnanI-moharAjAnI lUMTaphATa tyAM cAlu ja hoya che. bAkInI bAbata TIkAryamAM spaSTa cha. (14/25) gAthArtha - keTalAka AcAryo ema kahe che ke anubaMdhazuddha anuSThAna gharanA majabUta pAyA tulya cha. 1682 35 devAna! 29) mApane 555 // pAta mAnya che. (14/26) TIkArya - anya darzanakAro ema kahe che ke doSo bhaviSyamAM kayAreya pAchA na Ave ane doSahAni bhaviSyamAM paNa cAlatI rahe tevo doSoccheda karavAnA kAraNe anubaMdhazuddha tRtIya anuSThAna gharanA majabUta pAyA tulya, UMDA pAyA upara racAyela daDha kaNapITha tulya che. udAra phaLadAyI hovAnA lIdhe emanuM kathana ApaNane paNa mAnya che. jema gharanA pAyAno prAraMbha daDha-majabUta hoya to uparanA mALa paDatA nathI. paraMtu lAMbA samaya sudhI te daDhatAthI Take che. tema tattvasaMvedanajJAnathI garbhita anuSThAna uttarottara kALamAM
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sampUrNAsiddhisAdhanasamIkSaNam * 989 manuSThAnamuttarottaradoSavigamA''vahameva bhavati, na tu kadAcanA'pyanyathArUpamiti / / 26 / / AtmaneSTaM gururbrate liGgAnyapi vadanti tat / tridhA'yaM pratyayaH proktaH sampUrNa siddhisAdhanam / / 27 / / aatmneti| AtmaneSTaM sadanuSThAnaM guruH = dharmopadeSTA brUte kartavyatvena / liGgAnyapi siddhisUcakAni nandItUrAdIni sUtrasiddhAni tad = gurUktameva vadanti / ayaM tridhA = triprakAraH pratyayo yogabindau - tRtIyAddoSavigamaH sAnubandho niyogataH / gRhA''dyabhUmikA''pAtatulyaH kaizcidudAhRtaH / / etaddhyudagraphaladaM, guru-lAghavacintayA / ataH pravRttiH sarvaiva sadaiva hi mahodayA / / 6 (yo.bi.219/220) iti / tadvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- 'yatheti / spaSTam / / 14/26 / / 'samyakpratyayavRttitaH' (dvA.dvA.14/19 pR.976) iti yaduktaM tadadhikRtyAha- 'Atmaneti / mokSasukhakAGkSiNA svabhUmikocitAnuSThAnapareNa uttarottarA'dhikaguNopanAyakapravRttipratibaddhacittena AtmanA yadeva iSTaM = kartumabhipretaM sadanuSThAnaM devapUjanAdirUpaM dharmopadeSTA api tadeva kartavyatvena = svakartavyatayA brUte / taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre api - bhAvikAryA'nusAreNa vAgucchalati jalpatAm 6 (tri.za.pu.1 / 1 / 606) iti| tathA siddhisUcakAni yAni nadItUrAdIni sUtrasiddhAni - 'nandItUraM punassa daMsaNaM saMkha-paDahasaddo ya / bhiMgAra-chatta-cAmara evamAdI pasatthAI / / 6 (ni.bhA.3020) iti nizIthabhASye prasiddhAni tAni api svAbhilaSitaM sat gurUktameva vadanti = nirvighnaM susAdhyatvena saphalatvena ca sUcayanti ityevaM ayaM pratyayaH pratIyate'smAd bhAvyartha iti pratyayaH = abhrAntavizvAsaH triprakAraH prokto yogabindau - tathAtmaguru-liGgAni pratyayastrividho mataH / sarvatra sadanuSThAne yogamArge vizeSataH / / - (yo.bi.231) doSahAnine lAvanAra ja bane che. kayAreya bhaviSyamAM anyathAsvarUpa banatuM nathI. (14/ra6) vizeSArtha :- gharano pAyo, kaNapITha, Plinth jema majabUta hoya tema uparanA mALa lAMbo samaya TakI zake. A ja rIte AtmatattvasaMvedanajJAnano pAyo jeTalo daDha-majabUta-UMDo hoya tema tenA dvArA thatI ArAdhanAnA phaLarUpe saMpanna thatI doSanI hAni majabUta ane dIrghakAlIna bane che. enA lIdhe bhaviSyamA hopano gha32 thaye 4 rANe che. (14/26) pUrve 19mA zlokamAM je traNa prakAranI pratyayazuddhino ullekha karela hato tenuM nirUpaNa karatA aMtha12zrI 58 cha ? - che vividha pratyaya pratipAdana ha gAthArtha - potAne pasaMda hoya, guru te ja vAta jaNAve ane nimitto paNa e ja hakIkatane jaNAve. Ama traNa prakAre pratyaya kahevAyela che. te niyamo saMvAda pUrAve tevI siddhinuM sAdhana che. (14/27) TIkArya - potAne sadanuSThAna pasaMda hoya. dharmopadezaka sadguru paNa te ja sadanuSThAnane svakartavyarUpe jaNAve. tathA vAgatA evA naMdI-tUra-vAjiMtra-Dhola vagere zAstra prasiddha evA nimitto paNa e ja bAbatamAM siddhinuM sUcana kare. Ama traNa prakAre pratyaya = vizvAsa kahevAyela che. A pratyaya avyabhicArI evuM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 990 * pAramArthikasiddhisvarUpasphoraNam . dvAtriMzikA-14/28 = vizvAsaH proktaH sampUrNa = avyabhicAri siddhisAdhanaM = iSTakAraNam, yata uktaM- "AtmA tadabhilASI syAd gururAha tadeva tu| talliGgopanipAtazca sampUrNa siddhisAdhanam ||"(yo.bi.232)||27|| siddhiH sikhyanubabaiva na paatmnubghntii| hAThikAnAmapi hyeSA nA''tmAdipratyayaM vinA // 28 // siddhiriti / sikhyanubabaiva = uttarasiddhyavandhyabIjameva siddhiH bhavati tAttvikI / 'na punaH pAtaM = bhrazaM anubadhnatI iti' prAkkAlavyAptyAvaSTabhnatI / ityevam / prAyaH sarvatra sarvadaitatritayA'visaMvAde svasyaiva svagurutvaM nizcayataH prAdurbhavati / etena - svasmin sadabhilASitvAdabhISTajJApakatvataH / svayaM hitaprayoktRtvAdAtmaiva gururAtmanaH / / 6 (iSTo. 34) iti iSTopadezavacanamapi vyAkhyAtam / adhikRtapratyayaikye sati prakRte phalitaM kimityAha- avyabhicAri = susaMvAdi iSTakAraNaM = svA'bhipretaphalaniSpattisUcakam / atraiva yogabindu (yo.bi.232) saMvAdamAvedayati'Atmeti / bhAvitArtho'yaM zlokaH / vizikAyAmapi - ciMteha maMgalamihaM nimittasuddhiM tihA prikkhNtaa| kAya-vaya-maNehiM tahA niya-guruyaNasaMgaehiM tu / / 6 (viM.14/4) ityevaM pratyayatraividhyamupadarzitamiti dhyeyam / itthamevA''tmadarzanAdisiddhiH pareSAmapi sammatA / taduktaM mahopaniSadi - svAnubhUtezca zAstrasya gurozcaivaikavAkyatA / yasyA'bhyAsena tenAtmA satataM cAvalokyate / / - (maho.4/5) iti / zAstroktaliGgAnAM zAstrapadena grahaNasambhavAdityadhikamasmatkRta-kalyANakandalyAm (SoDazakavRtti-6/9 pR.144) / / 14/27 / / ____ atha samuditatrividhapratyayavyaGgyAM siddhimeva bhAvayannAha- 'siddhi'riti / uttarasiddhyavandhyabIjameva = svottaraphalAntarasiddhyamoghabIjabhUtaiva siddhiH prakRte niyamena tAttvikI = nirupacaritA bhavati / bhraMzaM = patanaM prAkkAlavyAptyA = svapUrvakAlInatvanirUpitavyAptisambandhena avaSTabhnatI = sambadhnatI siddhiH punaH na = naiva tAttvikI siddhiH bhavati / yA siddhiravazyambhAvibhraMzapUrvakAlikI sA svpuurvISTa-siddhisAdhana che. kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke - "AtmA te kAryano icchuka hoya, guru paNa te ja kArya karavAnuM jaNAve. ane tenI siddhine sUcavanArA nimitto AvI maLe. mAma saMpUrNa siddhisAdhana bane cha.' 6 (14/27) vizeSArtha :- je sAdhanA karavAnI potAnI IcchA hoya te ja sAdhanA karavAnI guru AjJA kare. te ja vakhate athavA te sAdhanA karatI vakhate ghaMTanAda-zaMkhavAdana-devacakalIdarzana thAya, Dhola vagere vAgatA saMbhaLAya to samajI levuM ke te sAdhanA avazya siddha thavAnI che. (14/27) gAthArtha :- je siddhi anya siddhine lAvI Ape, patanane lAve nahi te tAtvika siddhi jANavI. baLAtkAre kAma karanArane paNa kAryasiddhi AtmAdi trividha pratyaya vinA saMbhavatI nathI. (14/28) TIkArya - uttarottara navI siddhinuM amogha bIja bane te ja siddhi tAttvika siddhi bane che. bhaviSyamAM patanane pAmanArI siddhi asiddhi ja kahevAya. matalaba ke patana pAmavAnI pUrvakALamAM je niyamA vidyamAna hoya, patanapUrvakALe hAjara rahevA dvArA prAkAla vyAptisaMbaMdhathI je siddhi patana sAthe saMkaLAyelI hoya 1. hastAdarza 'na' padaM nAsti / 2. mudritapratau 'iti' padaM nAsti / 3. '..vyAptyavaSTabhnAti..' ityazuddhaH pATho mudritprtau|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niranubandhasiddheH patanarUpatA * 991 ____ zalyopahataprAsAdAdiracanAyA ivA'nyasyA mithyAbhinivezAdipAtazaktyanuvedhenAsiddhitvAt' / taduktaM- "siddhyantaraM na sandhatte yA sAvazyaM patatyataH2 / tacchaktyApyanuvikhaiva pAto'sau tattvato mataH / / " (yo.bi.234) iti / itthaM ca siddhyantarA'GgasaMyogAdA''tmAdipratyayavatAmeva siddhiH siddhA bhavati / hAThikAnAmapi = balAtkAracAriNAmapi eSA hi siddhiH AtmAdipratyayaM vinA kAlInatvaviziSTavyAptisambandhena bhraMzaviziSTatayA na tAttvikI siddhiriti bhAvaH / yathoktaM yogabindau - siddhyantarasya sadbIjaM, yA sA siddhirihocyate / aikAntikyanyathA naiva, pAtazaktyanuvedhataH / / 6 (yo.bi.233) iti / dRSTAntenedaM samarthayati- 'zalye'ti / - tathAvidhaprAsAdAdi asthyAdizalyopaghAtAnmahatA yatnenoparacyamAnamapi nodayamAsAdayati kintvavazyaM patati evaM vivakSitasiddhirapi mithyAbhinivezAdipAtazaktyanuvedhAnna nirvANA'vasAnaphalAya sampadyata - (yo.bi.va.233) iti yogabinduvRttikRt / granthakRdapi prakRte yogabindusaMvAdamAha- 'siddhyantaramiti / tadvRttistvevam - siddhyantaraM = prastutakAryasiddheH kAryAntarasiddhirUpaM na = naiva sandhatte = ghaTayati yA siddhiH sA avazyaM = niyamena patati = nivartate / ataH = avazyampAtAt tacchaktyA'pi = pAtazaktyA'pi anuviddhA = vyAptA, evazabdasya bhinnakramatvAt, tataH pAta eva asau = siddhiH, sampratyapAte'pi paratastAvatpAta evetyapizabdArthaH, tattvato mataH = sammato viduSAm / yathA hyavidyamAnaputrapautrAdisantAnaH pumAn svakAle'patannapi pAtazaktyanuvedhAt paramArthataH pAta eva, tathA prastutA yama-niyamAdisiddhirapyanubandhavikalA yojanIyA pAtatvena 6 (yo.bi.234 vRtti) iti / itthaJca siddhyantarA'GgasaMyogAt siddhayantarANAM = prastutasiddheranyasiddhivizeSANAM yAni aGgAni = hetavaH teSAM saMyogAt = milanAt AtmAdipratyayavatAmeva = Atma-guru-liGgapratItisaGgatAnAmeva siddhiH tAttvikI siddhA bhavati, AtmAdipratyayasyaiva siddhayantarA'vandhyahetutvAt / yathoktaM yogabindau - siddhyantarAGgasaMyogAt sAdhvI caikAntikI bhRzam / AtmAdipratyayopetA tadeSA niyamena tu / / 6 (yo.bi.235) iti / etadeva samarthayati- balAtkAracAriNAmapi = svavikalpapravRttyAgamanirapekSatvenA'tyAcArakAriNAM kiMpunastadanyathAcAriNAmityapizabdArthaH, siddhirhi AtmAdipratyayaM vinA na bhavati / 'na hi' ityasya 'zakyata' ityanenA'nvayaH / mRtpiNDAdhupAyAntarakAryamiti / paTAdyupeyAdanyaH ghaTAdiH upeyaate siddhi paramArthathI siddhi na ja kahevAya. jema pAyAmAM hADakA vagere zalyathI abhaDAyela mahela vagerenI racanA paramArthathI mahelAdinI racanA na kahevAya. kAraNa ke temAM rahenArane sukha-zAMti-svAthya-samAdhiAdino anubhava thato nathI. tema phogaTa kadAgraha vagere patanasamartha tattva ke malina zaktithI saMkaLAyela hovAthI bhAvamAM patana pAmanArI siddhi vAstavamAM siddhi na kahevAya. yogabindu granthamAM jaNAvela che ke - "je siddhi anya siddhine lAve nahi te siddhi avazya paDe che, naSTa thAya che. patananI zaktithI vyApta hovAthI te siddhi paramArthathI patana ja manAyela che. - A rIte siddha thAya che ke anya siddhinA hetuonA milanathI AtmAdi pratyayavALA jIvone ja siddhi maLe che. balAtkArathI kAma karanArA jIvone paNa je A siddhi thAya che te AtmAdi trividha pratyaya vinA thatI nathI. kharekhara mRtpiDa vagere upAyathI 1. hastAdarza '...nuveddhitvAt' iti truTito'zuddhazca pAThaH / 2. mudritapratau ...tyadhaH' ityazuddhaH paatthH|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 992 * balAtkAreNa kAryasAdhane vaiphalyam * dvAtriMzikA-14/29 na bhavati / na hi mRtpiNDAdyupAyAntarakAryaM ghaTAdi balAtkArasahasreNApyupAyAntarataH sAdhayituM zakyata iti / / 28 / / sadyogA''rambhakastvenaM shaastrsikhmpeksste| 'sadA bhedaH parebhyo hi tasya jAtyamayUravat / / 29 / / saditi / sadyogA''rambhakastu = sAnubandhayogA''rambhaka eva enaM = AtmAdipratyayaM zAstrasiddhaM = atIndriyA'rtha sArthasamarthanasamarthA''gamapratiSThitaM apekSate = avlmbte| parebhyo hi = ntaramucyate, tadupAyabhUtaM mRtpiNDAdi copAyAntaramucyate / tato mRtpiNDAdilakSaNasyopAyAntarasya kAryabhUtaM ghaTAdi balAtkArasahasreNA'pi tantvAdilakSaNata upAyAntarataH sAdhayituM na hi zakyate, ghaTahetuvirahAt tathA''tmAdipratyayavikalastadanyA'nuSThAnavAnapi yogI naikAntikI siddhimArAdhayituM samarthaH syAt, brahmacaryajinakalpa-cakravartipadasiddhau siMhaguhAvAsimuni-kulavAlakamuni-zivabhUti-kuNikAdivaditi bhAvaH / yathoktaM yogabindau - na hyupAyAntaropeyamupAyAntarato'pi hi / hAThikAnAmapi yatastatpratyayaparo bhavet / / 6 (yo.bi.236) iti / ata evA''tmAdipratyayaH siddhidUtatvAdinA'pi nirUpyate / yathoktaM yogabindau - paThitaH siddhidUto'yaM pratyayo hyata eva hi / siddhihastA'valambazca tathAnyairmukhyayogibhiH / / (yo.bi.237) iti / / 14/28 // ___atha ka enamapekSate ? ityAha- 'saditi / sAnubandhayogA''rambhakaH = karmavaicitryAtkadAcitkAyapAte'pi cittapAtaviraheNa sAnuvRttiyogasamArambhakaH eva AtmAdipratyayaM sarvatra avalambate / anyasya hi tattvaparijJAnazUnyatayA'labdhAtmalAbhasya sarvatra pravRttau karmapAratantryameva heturna punastattvajJAnaM, vivekilokaaniSpanna thanAra ghaTAdi kAryane hajAro prakAranI baLajabarI ajamAvavA chatAM anya upAyathI niSpanna karavAnuM 24 janatuM nathI. (14/28) vizeSArtha:- pramANa dvArA ekavAra kArya-kAraNabhAva nakkI thayA pachI baLajabarI karavA chatAM mULabhUta kAraNone choDI anya nimittone pakaDavAthI vivakSita kArya utpanna thaI zakyuM nathI. siddhi AtmAdi trividha pratyayathI ja niSpanna thAya che. A vAta zAstrasiddha che. tethI jabaradastIthI kAma karanArane paNa trividha pratyaya upalabdha thAya to ja siddhi pragaTI zake. bAkI siddhi na ja pragaTI zake. trividhapratyaya vinA jinakalpa svIkAravA taiyAra thanAra zivabhUtinuM patana ja thayuM ne ! trividhapratyaya vinA brahmacaryanI siddhi karavA janAra kulavAlaka muni ane siMhaguphAvAsa muni paNa bhraSTa thayA hatA. trividha pratyaya vinA cakravartI padanI siddhi meLavavA janAra koNika rAjA paNa maraNane zaraNa thayA hatA. mATe siddhi IcchanAre traNa pratyaya upara vizeSa rIte dhyAna ApavuM jarUrI che. (14/28) gAthArtha :- sadyogAraMbhaka jIva to zAstrasiddha trividha pratyayanI apekSA rAkhe che. kharekhara asadyogAraMbhaka jIvo karatAM sogAraMbhaka jIva kAyama judA paDI jAya che, jAtyamoranI jema. (14/28) TIkArya - sAnubaMdha yogano AraMbhaka jIva ja atIndriya padArthanuM samarthana karavAmAM samartha evA AgamamAM prasiddha evA AtmAdi trividha pratyayanuM (sAdhanA vagere karatI vakhate) AlaMbana le che. kharekhara 1. hastAdarza 'bhedAbhedaH' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sArtha' padaM nAsti /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jAtyamayUrodAharaNavyAkhyAnam * 993 asadyogA''rambhakebhyo hi tasya = sadyogA''rambhakasya sadA bhedo = vailakSaNyaM jAtyamayUravat = sarvopAdhivizuddhamayUravat / yathA hi jAtyamayUro'jAtyamayUrAtsadaiva bhinnastathA sadyogA''rambhako'pyanyasmAditi bhAvanA / taduktaM- "na ca sadyogabhavyasya vRttirevaMvidhApi hi / na jAtvajAtyadharmAn yajjAtyaH san bhajate zikhI / / ' (yogabindu 241) / / 29 / / yathA zaktistadaNDAdau vicitrA tadvadasya hi / garbhayoge'pi 'mAtRNAM zrUyate'tyucitA kriyA // 30 // pekSaNIyatvAttasya / yathoktaM yogabindau - apekSate dhruvaM hyenaM sadyogArambhakastu yaH / nA'nyaH pravartamAno'pi tatra daivaniyogataH / / - (yo.bi.238) iti / - laukika-parIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH - (nyaa.suu.111|25) iti nyAyasUtradarzitalakSaNopetaM dRSTAntamAha- jAtyamayUravaditi / jAtyamayUrodAharaNopadarzitabhedasamarthanAya yogabindusaMvAdamAha- 'na ceti / tadvRttistvevam - na ca = naiva sadyogabhavyasya = parizuddhayogayogyasya jantoH vRttiH samAcArarUpA evamvidhA'pi hi tatkAritva-taveSitvalakSaNA kimpunastadveSitvalakSaNaivetyapi-hizabdArthaH / etadeva prativastUpamayA bhAvayannAhana = naiva jAtu = kadAcid ajAtyadharmAn = kujAtamayUraceSTitarUpAn yat = yasmAt jAtyaH = sarvopAdhivizuddhaH san = bhavan bhajate sevate zikhI = mayUraH + (yo.bi.vR.241) iti / Agamavihite caityavandanAdau vidhAtumiSTe satyAgamanirUpitavidhinirapekSatayA AgamamatikramyA''gamAdAveva pravartata itirUpA AgamakAritvA''gamadveSitvalakSaNA vRttiritarasmin sambhAvyamAnA'punarbandhake naiva sambhavatIti bhAvaH / __ mArgAnusAritvA''bhimukhyenA'punarbandhakalakSaNe sadyogArambhake mayUradRSTAntopamA yogazatakavRttau (zloka13) paJcAzakavRttau (paJcA. 3/4 vR.) copadarziteti dhyeyam / / 14/29 / / / ___atha zikhidRSTAntamadhikRtya granthakAra evA''ha- 'yatheti / sadyogArambhakasya Adita eva = asadyogAraMbhaka jIvo karatAM sadyogAraMbhaka jIvanI kAyama vilakSaNatA ja hoya che. sarvopAdhizuddha moranI jema A vAta samajavI. jema zreSTha mora halakA mora karatAM kAyama judo ja paDI jAya che. tema sadyogAraMbhaka jIva paNa asahyogAraMbhaka karatAM judo ja paDI jAya che- evo ahIM Azaya che. yogabiMdumAM jaNAvela che ke - "kharekhara sadyogavALA bhavya jIvanI vRtti kayAreya paNa AvI halakI hotI nathI. kayAreya 55 // zreSTha bho2. 48bhorn| gurAdha nu sevana 42to nathI.' (14/28) vizeSArtha :- bhaviSyamAM satata Take, AgaLa vadhe, vizuddha bane tevI sAnubaMdha yogasAdhanA karanAra jIva avazya siddhisUcaka amogha AtmAdi trividha pratyayane Adare che. sAdhanA karIne pramAdavaza thavAnA kAraNe sAdhanAbhraSTa thanArane trividha pratyayanI bahu paDI nathI hotI. tenA pratye te udAsIna hoya che. putrana lakSa! 5||29||maaNthii 525 // ya tevI mA pAta che. (14/28) zreSTha moranA dRSTAMtanI spaSTatA karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArthaH- jema zreSTha moranA IMDA vageremAM viziSTa zakti hoya che tema sadyogAraMbhakamAM viziSTa zakti hoya che. kharekhara sadyogAraMbhaka jIvano garbharUpe yoga thatAM mAtAonI atyaMta ucita kriyA saMbhaLAya che. (14/30) 1. hastAdarza '..ravavat' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'sarvopAdhivizuddhamayUravat' iti padaM nAsti / 3. mudritapratau 'mAtRNAmi'tyazuddhaH paatthH|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dharmAdhikAriNo garbhAvasthAmahimA * dvAtriMzikA-14/30 yatheti / yathA tadaNDAdau = jAtyamayUrANDacaJcu-caraNAdyavayaveSu zaktiH vicitrA ajAtyamayUrA'vayavazaktivilakSaNA / tadvadasya hi = sadyogA''rambhakasyA''dita evA''rabhyetarebhyo' vilakSaNA zaktirityarthaH / yata uktaM- " yazcA'tra zikhidRSTAntaH zAstre prokto mahAtmabhiH / sa tadaNDarasAdInAM sacchaktyAdiprasAdhanaH || " ( yogabindu 245 ) iti / ata eva sadyogA''rambhakasyeti gamyaM mAtRRNAM jananInAM garbhayoge'pi kiM punaruttarakAla ityapizabdArthaH, zrUyate nizamyate zAstreSu atyucitA lokAnAmatizlAghanIyA kriyA prazastamAhAtmyalAbhalakSaNA / yata evaM paThyate- "jaNaNI savvatthavi Nicchaesu sumaitti teNa sumaI jiNo" ( A.ni. nigodAvasthAta eva yadvA apunarbandhakAvasthAprArambhakAlAdeva Arabhya itarebhyaH = acaramAvartakAlavartijIvebhyo vilakSaNA = viziSTA zaktiH / taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre api ekatraiva niveze'pi kAcaH kAco maNirmaNiH - (tri.za. pu. ) iti / atra yogabindusaMvAdamAha - 'ya' iti / tadvRttistvevam yazca = yaH punaH atra = yogadharmA'dhikAracintAyAM zikhidRSTAntaH = jAtyazikhinidarzanarUpaH zAstre yogaviSaya eva proktaH prajJapto mahAtmabhiH = yogazAstracintakaiH sa = zikhidRSTAntaH tadaNDarasAdInAM : jAtyazikhyaNDake rasasya, AdizabdAccaJcu caraNAdyavayavAnAM ca sacchaktyAdiprasAdhanaH sacchakteH = susAmarthyasyA''dizabdAt tatphalasya ca prasAdhanaH = prakAzakaH / na hyaNDakAdyavasthAyAM rasAdiSu sarvathA'santo jAtyazikhidharmA uttarakAlamapi bhavitumarhanti, sarvathA'sataH kasyacidutpAdA'bhAvAt / evaM dharmAdhikAriNo'pi prANino garbhAdyavasthAsvapyuttarakAlA'bhivyajyamAnaguNasandohabIjabhAjo vartante - ( yo . bi .vR. 245 ) iti / = garbhAdyavasthAyAM tanmAtRRNAmatizlAghanIyAM kriyAM Avazyaka niryuktisaMvAdenAha- 'jaNaNI'ti / atra malayagirivRttistvevam - yena kAraNena garbhagate bhagavati sarveSu vinizcayeSu = kartavyeSu sumatiH = atIva matiH sampannA = jAtA tena kAraNena bhagavAn sumatijinaH, jananIsumatihetutvAt sumatiriti bhAvaH, zobhanA matirasmAdabhUditi vyutpatteH / tathA ca vRddhasampradAyaH jaNaNI gabbhagae savvattha viNicchaesu uttamagarbhayoge mAtAnI ucitapravRtti ha TIkArtha :- jema zreSTha moranA IMDAmAM, cAMca-paga vagere avayavomAM halakA moranA avayavonI zakti karatAM vilakSaNa zakti rahela hoya che tema sadyogAraMbhakanI zakti pahelethI ja mAMDIne asadyogAraMbhaka jIvo karatAM judA ja prakAranI hoya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - 'mahAtmAoe prastutamAM zAstramAM je moranuM udAharaNa kahela che te zreSTha moranA IMDAnA rasa vageremAM zreSTha zaktione siddha kare che.' - mATe ja garbharUpe paNa sadyogAraMbhaka jIvono yoga thatAM ja sadyogAraMbhaka jIvanI mAtAonI lokomAM atyaMta prazaMsanIya-ucita ane suMdara mAhAtmya maLe tevI pravRtti zAstromAM saMbhaLAya che. mULa gAthAmAM he 'api' zabda samela che teno artha 'pA' thAya che. uttama kavano garbha3ye saMyoga thAya to paNa temanI mAtAnI kriyA atyaMta suMdara hoya che to tenA janma pachInA samaye to zI vAta karavI ? Avo bhAva jaNAvavA mATe mULa gAthAmAM 'pi' zabda jaNAvela che. kAraNa ke zAstramAM evuM saMbhaLAya che ke - 'mAtA sarva kAryomAM samyak nizcaya karanAra thavAthI bhagavaMtanuM nAma sumati rAkhyuM.' - tathA 1. hastAdarze '... tarabhyo' ityazuddhaH pAThaH / 994 = = = =
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mahApuruSaguNAnAM svayameva prAdurbhAvaH * 1093) / tathA- "gabhagae jaM jaNaNI jAya sudhamme teNa dhammajiNo" (A.ni.1099) / tathA"jAyA jaNaNI jaM subbayatti muNisubbao tamhA" (A.ni.1103) ityAdi / idaM garbhAvasthAyAmuktam / uttarakAle'pyatyucitaiva teSAM kriyaa| yata uktaM- "aucityA''rambhiNo'kSudrAH prekSAvantaH shubhaa''shyaaH| atIva maisaMpannA jAyA / doNhavi savattINaM mayapaiyANaM vavahAro chinno, jahA mama putto bhavissai, so jovvaNattho eyassa asogavarapAyavassa ahe vavahAraM tubbhaM chiMdihiti / tAva egayAo bhavaha / iyarI bhaNai evaM bhavatu / puttamAyA necchai / bhaNai-vavahAro chijjau, tato bhAvaM nAUNa chinno vavahAro, dinno tIse putto / evamAdI gabbhaguNeNaM jaNaNIe sumati jAya tti sumatinAmaM kayaM 6 (A.ni.1093 vRtti) iti / tathA 'gabbhagae' iti / - bhagavati garbhagate yena kAraNena vizeSato jananI jAtA sudharmA = dAna-dayAdirUpazobhanadharmaparAyaNA tena nAmato dharmajinaH - (A.ni.vR.1099 vRtti) iti malayagirisUrivRttiH / tathA 'jAyA' iti / - sAmaNNaM savvesiM suvvatA, viseso gabhagate mAtA pitA ya suvvatA jAtA (Ava.cU.1103) iti AvazyakacUrNo jinadAsagaNimahattarA vyAcakSate / sadyogArambhakANAM garbhAvasthAmevA'dhikRtyaiva yogabindau - jAtyakAJcanatulyAstatpratipaccandrasannibhAH / sadojoratnatulyAzca lokA'bhyudayahetavaH / / 6 (yo.bi. 243) ityapyuktamatrA'nusandheyam / yathoktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre api - prAdurbhavanti mahatAM svayameva yato guNAH - (tri.za.pu. 11799) iti / prakRte - kattha va na jalai aggI kattha va caMdo na pAyaDo hoi / kattha varalakkhaNadharA na pAyaDA hoMti sappurisA / / -- (bR.ka.bhA.1245) iti bRhatkalpabhASyoktirapyavazyamanusmartavyA / - mahApumAMso garbhasthA api lokopakAriNaH - (tri.za.pu.2/2/106) iti triSaSTizalAkApuruSacaritravacanamapyatra na vismartavyam / - yathA vRkSasya sampuSpitasya dUrAd gandho vAtyevaM puNyasya karmaNo dUrAd gandho vAti - (ma.nArA.8/2) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanamapyatrAnuyojyaM yathAtantram / tAdRzagarbhayogAdeva jananyAderapi surendrAdivandyatvamupajAyate / laukikairapyucyate - niratizayaM garimANaM tena yuvatyA vadanti vidvAMsaH / taM kamapi vahati garne jagatAmapi yo gururbhavati / / - (dharmasaMgrahavRttau uddhRtaH bhAga-1 pRSTha-364 gA.59) iti / ____ uttarakAle'pi = garbhAvasthAsamAptyuttarakAlA'vacchedenA'pi atyucitaiva = lokAnAmatizlAghanIyaiva teSAM = sadyogArambhakANAM kriyA / yato yogabindau uktaM- 'aucitye'tyAdi / tavRttistvevam - aucityA''rambhiNaH = sarvArtheSu yogyA''rambhabhAjaH, akSudrAH = gambhIrA''zayAH, prekSAvantaH = atinipuNabuddhibhAjaH, zubhA''zayAH = zubhapariNAmAH, avandhyaceSTAH = aniSphalavyApArAH, kAlajJAH = prastAvavidaH kimityAha- yogdhrmaaje kAraNe bhagavAna garbhamAM AvatAnI sAthe mAtA suMdara dharmamAM udyata thayA. tethI dharmajinezvara ema nAma pADyuM." "mAtA suMdara vrata saMpanna thayA thayA te kAraNe munisuvrata nAma paDyuM." ItyAdi rUpe Avazyakaniyukti graMthamAM saMbhaLAya che. A vAta tIrthakara bhagavaMto mAtAnI kukSimAM padhAryA te avasthAnI apekSAe jaNAvela che. tIrthakara bhagavaMtono janma thayA pachInA samaye paNa teonI kriyA ucita ja hoya che. kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "aucityavALI pravRttino AraMbha karanArA,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 996 * yogadharmAdhiArivotanam * dvAtriMzikA - 14/31 avandhyaceSTAH kAlajJA 'yogadharmA'dhikAriNaH / / " ( yo. biM. 244) iti / tadevaMsiddhaH sadyogA''rambhaka itarebhyo vilakSaNaH / sa cA''tmAdipratyayamapekSata eveti // 30 // atha viSaya- svarUpA'nubandhazuddhipradhAneSu kiM kasya sambhavatItyAhasarvottamaM yadeteSu bhinnagranthestadiSyate / phalavaddrumasadbIjaprarohodbhedasannibham / / 31 / / sarvottamamiti / yadeteSu = uktA'nuSThAneSu sarvottamaM = avyabhicAriphalaM tad bhinnagrantheriSyate / dhiAriLaH = yogadharmayogyA adhiAravanto vartanta 89 (yo.viM.244 6.) kRti ||14/30|| uktA'nuSThAneSu = viSayAtmA'nubandhazuddhimukhyeSu avyabhicAriphalaM AsannakAlA'pekSayA yad anubandhazuddhipradhAnamanuSThAnaM tat tu bhinnagrantheH eva iSyate, samyaktvaprabhAvena yathoktazraddhAnAt / taduktaM uttarAdhyaya - sammattaLa ya sadda2e 9 (tta. 28/rU9) kRti sarvottamaphalabhAjanatvAd bhinnagrantherArabhya tAttvikyuttamatA akSudraprakRtivALA, prAjJa, ujjavaLa AzayavALA, amoghapravRttivALA, avasarane jANanArA jIvo yogamArganA adhikArI che." - A rIte siddha thAya che ke bIjA jIvo karatAM sadyogano AraMbha karanArA jIvo judA ja hoya che. tethI te AtmAdi trividha pratyayane sarvatra Adare ja che. Ama nakkI thAya che. (14/30) prAraMbhathI zreSTha yogInI prakRti vilakSaNa vizeSArtha :- 'moranA IMDAne cItaravA na paDe' A prasiddha kahevatano bhAvArtha e che ke zreSTha moranA IMDAmAM pahelethI ja bIjA IMDA karatAM vilakSaNa prakAranI zakti rahelI hoya che.e zaktinA kAraNe ja bIjA IMDAmAMthI janmelA paMkhI karatAM te IMDAmAMthI janma pAmanAra zreSTha mora judo ja tarI Ave che. jo te IMDAmAM pahelethI ja viziSTa zakti na hoya to janma bAda hajAro prayatna karavA chatAM paNa moramAM te uttama guNadharmo jovA maLI na zake. barAbara e ja rIte uttama yogI puruSo mAtAnI kukSimAM hoya tyAre paNa bIjA jIvo karatAM judA ja paDI jAya che. mATe to tIrthaMkara bhagavaMto kukSimAM padhArelA hoya tyAre mAtAne paNa viziSTa uttama dohalA, viziSTa zakti vagereno anubhava thAya che. garbhano jo tevo ujaLo svabhAva mAnavAmAM na Ave to temano prabhAva paNa ujaLo paDI na zake. mATe pahelethI sadyogAraMbhaka jIvone bIjA jIvo karatAM judA mAnavA jarUrI che. bIjA karatAM tenI prakRti alaga ja prakAranI hovAthI sAdhanA-ArAdhanA zarU karatAM pUrve te trividha pratyayanuM AlaMbana laIne ja AgaLa vadhe che. kAryasiddhi aMge abhrAnta dRDha AtmavizvAsa pragaTyA pachI ja te kArya zarU kare che. mATe tenI pravRtti amogha ja hoya che. niSphaLa pravRttino te prAraMbha karatA nathI hotA.(14/30) viSayazuddhi, svarUpazuddhi ane anubaMdhazuddhi mukhya hoya tevA anuSThAnanI aMdara kayuM anuSThAna kone saMbhavI zake ? teno javAba ApatAM graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- A anuSThAnomAM je sarvottama anuSThAna hoya che te bhinnagraMthivALA jIvamAM ja mAnya che. te uttama anuSThAna phaLavALA jhADanA amogha bIjano aMkuro phUTavA samAna hoya che. (14/31) TIkArtha :- cokkasa potAnuM phaLa Ape tevuM je anuSThAna hoya te ukta anuSThAnomAM zreSTha samajavuM. tevuM sarvottama anuSThAna samakitI jIvamAM ja mAnya thAya che. kAraNa ke phaLanA DhagalAothI lacI paDelA 1. mudritapratau ' yogamArgA...' ityazuddhaH pAThaH / yogabindugranthAnusAreNA'smAbhiH zuddhaH pATho yojitaH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ apunarjanmane jAyamAna eva tAttvikabodhaH * 997 phalavataH = phalaprAgbhArabhAjo drumasya nyagrodhAdeH sad avandhyaM yad bIjaM tasya prarohodbhedaH aGkurodgamaH tatsannibhaM (= phalavadddrumasadbIjaprarohobhedasannibham ), zubhA'nubandhasAratvAt / / 31 / / samAmnAtA / prakRte micchattamohaNijjA nANAvaraNA carittamohAo tivihatamA ummukkA tamhA te uttamA huMti / / - (A.ni. 1100 ) iti Avazyakaniryuktivacanamapi yathAsambhavamanuyojyam / mithyAtvamohanIyAdivigamopahita-yathAvasthitazraddhA-prajJAdibalenAsya guNA'dhikapravRttireva sarvatra / taduktaM brahmasiddhAntasamuccaye guNotkarSeNa sarvatra pravRttiryujyata satAm / bAdhA'darzanatazcaiva tathA cA'yaM pravartate / / - ( bra.si. 138) iti / yattu yogabindau phalavaddhumasadbIjaprarohasadRzaM tathA / sAdhvanuSThAnamityuktaM sAnubandhaM maharSibhiH / / antarvivekasambhUtaM zAntodAttamaviplutam / nA'grodbhavalatAprAyaM bahizceSTAdhimuktikam / / iSyate caitadapyatra viSayopAdhisaGgatam / nidarzitamidaM tAvat pUrvamatraiva lezataH / / - (yo. biM. 248-249-250 ) ityevamapunarbandhake'pi sarvottamAnuSThAnamAveditaM tattu naigamanayato'vagantavyam / prakRte ca bhinnagrantheH 'kriyamANaM kRtamiti siddhAntAzrayaNAt prAguktarItyA ( dvA. dvA. 14/18 pR.973) tadAveditamiti nAsti kazcid virodhaH / = * = etena apunarjanmane yaH syAd bodhaH sa jJAnazabdabhAk / vasanA'zanadA zeSA vyavasthA zilpajIvikA / / - (yo. vA. nirvANaprakaraNa- uttarArdha-22/4) iti yogavAziSThavacanamapi vyAkhyAtam, tatra jJAnazabdAd nayamatabhedenA'punarbandhaka-samyagdRSTyAdyanugatabodhasya mokSayojakatvarUpeNopasthApanAditi / etena sarvathaiva mithyAdRSTi-samyagdRSTibodhayossAdhAraNadharmA'sambhavaH, tayorvilakSaNatvAditi nirastam, apunarbandhakAdibodheSu vakSyamANa (dvAdvA. 21, 22) mitrAdidRSTitvA'nyathAnupapatteriti dik / asyAJcAvasthAyAM yogI raudratAM muJcati, rAgodrekaM zithilayati, dveSautkaTyaM na bhajati, sevate dayAlutAM, na vidhatte paraparibhavaM apakSipati vAcATatAM, nirbhartsayati kauTilyaM, apahastayati paravaJcanam, nirAkaroti paradrohabuddhim, muJcati kopanazIlatAM, parivarjayati khalasaMsargaM, Asevate kalyANamitrayogaM, vimuJcati paizunyam, zithilayati vAkparuSatAM anAcarati vakroktiM, garhayati paraparihAsaM, abhyasyati guNAnurAgaM tyajati mithyAbhimAnaM, parityajati paradArA'' sevanaM, na vilokayati tadindriyAdIni pariharati dhanAdigarvaM, nidhatte cetasi duHkhitaduHkhaparitrANecchAM pUjayati gurusaMhatiM vandate devasaGgha, sanmAnayati parijanaM, pUrayati praNayilokaM darzayati sarvaprANinAM bandhubhAvaM nodAste paravyasanopanipAteSu, varjayati balodrekaM, rahayati rUpotsekaM, anusarati sRhRvargaM na bhASate parA'varNavAdaM gRhNAti parakIyaguNAn, lajjate svaguNavikatthanena, yatate parArthasampAdane, smarati sukRtamaNIyo'pi, sambhASate prathamaM viziSTalokaM, vaDalA vagerenA avaMdhya bIjano aMkuro phUTavA samAna sarvottama sadanuSThAna hoya che. AvuM hovAnuM kAraNa e che ke te sarvottama anuSThAnanA zubha anubaMdho majabUta koTinA hoya che. (14/31) vizeSArtha :- jenuM mukhya phaLa avazya maLe tevA prakAranA ane te mukhya phaLa na maLe tyAM sudhI tene upayogI suMdara ucca guNavattAvALA sAdhanonI saMprApti avazya karAve tevA prakAranA anuSThAno
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 998 * apunarbandhakasyA'nyaguNagaNagrathanam . dvAtriMzikA-14/31 anumodate dhArmikajanaM, nodghATayati paramarmANi, suveSa-sadAcAra-saduktiparatayA vartate, nollaGghate nijocitasthiti, jugupsati madya-mAMsAdyAsaktiM, apekSate lokamArga, pravartate dAnAdau, parityajati vivAdaM, na samAcaratyabuddhabuddhibhedanaM, bahumanyate viziSTaguNalokaM, karotyudArapUjAM bhagavatAM, nirUpayati sAdhuvizeSaM, avalambate dhairya, nopekSate paralokamArga, paryAlocayatyAyatiM, avalokayati sannihitaM mRtyuM, gRhNAti durgatibhayam, pratipadyate manuSyabhavadurlabhatAM, zRNoti vidhinA dharmazAstraM, bhAvayati yatnena, anutiSThati tadarthaM svabhUmikocitaM vidhAnena, vidhatte navanItapiNDopamaM svahRdayam, karoti maGgalajApaM, - yantraM vinA devatA ca na prasIdati sarvadA - (sU.tA.5/1) iti sUryatApinyupaniSadAdivacanAt samAracayati yantra-yogapaTTAdikaM, samAdareNa sthApayati bhuvanagururUpAdikaM svacetasi, pariharati yogavikSepamArga, sAtmIbhAvamAnayati vivekadRSTim, bhAvayati kanaka-kAminI-kAyAdInAmanityatAM, cintayati satataM kAyAdInAmazucirUpatAM, dhyAyati viSayasevanAdInAmAkulatayA duHkhAtmakatAM, virahayati samastakutarkajAlam, vimRzati samastavastutattvamanaupAdhikam, vimuJcati putrakalatrAdiSu tattvadhiyaM, lakSayati guNa-doSavizeSaM, prayatate yogazuddhau yogasiddhau ceti yathAgamamUhanIyam / ___ mahApuruSANAM kSINaprAyakarmaNAM vizuddhAzayAnAM bhavA'bahumAninAmapunarbandhakAnAM caityavandanA'dhikAritvanirUpaNA'vasare lalitavistarAyAM - (1) tatkathAprItiH, (2) nindA'zravaNam, (3) teSvanukampA, (4) cetaso nyAsaH, (5) parA jijJAsA / tathA (6) guruvinayaH, (7) satkAlA'pekSA, (8) ucitA''sanaM, (9) yuktasvaratA, (10) pAThopayogaH / tathA, (11) lokapriyatvaM, (12) agarhitA kriyA, (13) vyasane dhairya, (14) zaktitaH tyAgaH, (15) labdhalakSyatvaJca - (la.vi.pR.5) ityevaM yAni caityavandanakathAprItyAdIni liGagAni darzitAni tAnyapyatra sadanuSThAnapravartanakAlAdyapekSayA yojyAni yathAgamam / evameva pUrvopadarzitA samagrA yogapUrvasevA (dvA.dvA.12 ) apyanusandheyA'tra / - ityeva yogaprathamAdhikAripravartanaM kiJcididaM nyagAdi / yathAvadasmin pathi saJcarantaH samyagdRzo granthibhidA bhavanti / / 6 (a.tattvA. 2 / 43) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'pyatrA'nusandheyA manISibhiH / yattu sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge - ekacco sacco cassa saddho ca, na ca kuhako, na ca lapako, na ca nimittiko, na ca nippesiko, na ca lAbhena lAbhaM nijigIsanako, indriyesu guttadAro, bhojane matta, samakArI,jAgariyAnuyogamanuyutto, atandito, AraddhavIriyo, jhAyI, satimA, kalyANapaTibhAno, gatimA, dhitimA, matimA, na ca kAmesu giddho, sato ca nipako ca / etadAnuttariyaM, bhante ! purisasIlasamAcAre - (dI.ni. 3|5/153/pRsstth.79 sammapasAdanIyasutta) ityevaM zIlasamAcAro darzitaH so'pIhaivAntarbhAvanIyo yathAgamaM bahuzrutaiH / 'kuhakaH = dambhI, lapakaH = mukharaH vyarthapralApakArIti yAvat, mattaJjU = mAtrajJaH, samakArI = madhyasthA''caraNazIlaH, satimA = smRtimAn, kalyANapaTibhAno = kalyANakAripratibhAvAn, sato = smRtimAn, nipako = niHzeSaprajJAvAn / ziSTaM spaSTam / sarvottama kahevAya. AvA sarvottama anuSThAna graMthibhedanA kAraNe jene uttama vivekadRSTi saMprApta thayela che tevA samakitI jIvane ja maLI zake che. (14/31)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAnAtantrasthA'punarbandhakotthAnaprakriyA * 999 tattattantroktamakhilamapunarbandhakasya tu / avasthAbhedato nyAyyaM paramAnandakAraNam // 32 // tattaditi / tattattantroktaM = kApila-saugatAdizAstrapraNItaM mumukSujanayogyamanuSThAnaM akhilaM = samastaM apunarbandhakasya tu avasthAbhedato = dazAvaicitryAt nyAyyaM = yuktam, nivRttA'sadgrahatvena sadgrahapravRttatvena ca paramAnandasya = prazamasukhasya kAraNaM (=paramAnandakAraNam) / __yadapi viSNudharmottare zaGkareNa parazurAmaM prati - ahiMsA satyavacanaM dayA bhUteSvanugrahaH / yasyaitAni sadA rAma ! tasya tuSyati kezavaH / / mAtA-pitR-gurUNAM ca yaH samyagiha vartate / varjako madhu-mAMsasya tasya tuSyati kezavaH / / vArAha-matsya-mAMsAni yo nAtti bhRgunandana ! / virato madyapAnAcca, tasya tuSyati kezavaH / / 6 (vi.dha.khaNDa1, a.58/1,2,3) ityuktaM tadapi yogapUrvasevAntargatatayA'vagantavyam / evameva pUrvoktaM (dvA.dvA.8/9-bhAga-2 pR.556) yamAdikaM anyadapi ca paratantroktamapunarbandhakA'haM guNa-sadAcArAdikaM yathAgamamihA'nusandheyam / / 14/31 / / ____ atha nAnAdarzanoktadharmA'nuSThAnamAzritya vyAcaSTe- 'tattaditi / apunarbandhakasya dazAvaicitryAd yuktm| apunarbandhakocitAcArAt karmodayAdinA cyuto'pi punaH svocitAcAraprayatnA'vaseyaH 'aadidhaarmiko'ymi'ti| taduktaM lalitavistarAyAM - bhagno'pyetadyatnaliGgo'punarbandhaka iti taM pratyupadezasAphalyam / 'nA'nivRttAdhikArAyAM prakRtAvevambhUta' iti kApilAH, 'nA'navAptabhavavipAka' iti ca saugatAH, 'apunarbandhakAstvevambhUtA' iti jainAH (la.vi. prAnte-pRSTha-118) iti / etadyuktatve hetumAha- nivRttA'sadgrahatvena = vyAvRttA'tattvA'bhinivezatvena sadgrahapravRttatvena ca = asammUDhadRDhatarasatpravRttiprayojaka-svabhUmikocita-tattvAbhinivezapravRttatvena ca prazamasukhasya = viSaya-kaSAyavijayaprasUtA'grima-manojJA''nandasya kAraNaM = nimittaM bhavati, apunarbandhakasyA'nekasvarUpA'bhyupagamAt / nadIpASANagholananyAyena yogAnuyogato'punarbandhakatvaprAptAvapi deha-gehAdyAsthA'vasthAyAM saugatadarzanasiddhAntopadezena maraNAdibhayadazAyAM ca sAGkhyasiddhAntopadezena yadvA deha-geha-snehAdeH kSaNabhaGguratAdidarzanataH 'ruciraM neha suciramiti bhAvanAbhAvitAntaHkaraNAvasthAyAM saugata-darzanoktapaJcazIlAdyanuSThAnena anAdikAlatazca caturgatibhavabhramaNakaraNe'pi svasthasyA''tmatattvasyopAdeyatvadRSTyA vibhAvanataH 'dhruvo'hamiti bhAvanAbhAvitAntaHkaraNadazAyAM sAGkhyadarzanoktayama-niyamAdyanuSThAnenA'sadabhinivezavipramuktamapunarbandhakIyaM cittaM zAntaM prazAntamupazAntaJca sampadyata iti bhAvaH / _prakRte - yasya yenA'rthasambandho dUrasthasyA'pi tasya saH / arthato hyasamarthAnAmAnantaryamakAraNam / / gAthArtha - te te darzanamAM jaNAvela tamAma anuSThAna apunabaMdhaka jIvamAM alaga-alaga avasthAnI apekSAe saMgata thAya che ane te anuSThAna tene paramAnaMdanuM kAraNa bane che. (14/32) TIkArthaH-te te sAMkhya-bauddha vagere darzanonA zAstromAM jaNAvela mumukSujIvayogya tamAma anuSThAna apunabaMdhaka jIvamAM mAnavA yuktisaMgata che. kAraNa ke tenI avasthA vividha prakAranI hoya che. apunabaMdhaka jIvano kadAgraha ravAnA thayela hovAthI ane sadabhiniveza pravRtta thayela hovAthI tenI ArAdhanA prazamasukhanuM kAraNa bane che. 1. 'ca' iti mUlAdarza mudritapratau ca / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'tu' iti pATho yuktaH / hastAdarze'pi labhyate tathaiva /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jAtyA kasyA'pyanuSThAnanaiyatyA'yogaH * dvAtriMzikA - 14/32 anekasvarUpA'bhyupagame hyapunarbandhakasya kimapyanuSThAnaM kasyAmapyavasthAyAM prazAntavAhitAM sampA dayatIti / taduktaM- "apunarbandhakasyaivaM samyagnItyopapadyate / tattattantroktamakhilamavasthAbhedasaMzrayAt / / " ( yogabiMdu . 251 ) iti / / 32 / / 1000 - ( ) ityuktiH smartavyA / yadvA nivRttA'sadgrahatvena anabhinivezena granthibhedataH prazamasukhasya anantAnubandhikaSAya-mithyAtvamohocchedaprasUtazamAnandasya kAraNaM bhavatItyarthaH kAryaH / etena aNabhiniveso u kayAi hoi sammattaheU vi - ( zrA. pra. 85) iti zrAvakaprajJaptivacanamapi vyAkhyAtam / ata eva asadabhinivezakaraNe tu anAlocitA'pratikrAntasya gRhItapravrajyasyA'pi patanameva bhavati, bhUtA''ryikAvat / taduktaM puSpacUlikopAGge sA bhUtA ajjA aNohaTTiyA', aNivAriyA, sacchaMdamaI, abhikkhaNaM abhikkhaNaM hatthe dhovati, jAva nisIhiyaM ceteti / tato NaM sA bhUyA ajjA bahUhiM cauttha- chaThTha... jAva bahUiM vAsAiM sAmaNNapariyAgaM pAuNittA tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMtA kAlamAse kAlaM kiccA sohamme kappe sirivaDiMsae vimANe uvavAyasabhAe devasayaNijjaMsi jAva ogAhaNAe siridevittAe uvavaNNA - (pu. cU. pR. 38 / adhya. 1 ) iti / na hi sati samyaktve devItvenopapAtaH sambhavati / tatazca samyaktvAdyarthinA kadAgraha-mAyAdiparityAge tantrAntarIya-sadyoganindAdiparihAre ca satataM yatitavyamityetAvatA dhvanyate / na hi jAtyA kiJcitkasyacit sarvadA sarvatra sarvathaiva pratiniyataM sambhavati / na hi kasyA'pi paitRkI gaGgA / atra cArthe tame NAmaM ege joI / joI NAmaM ege ta - (sthA.4/3) iti sthAnAGgasUtratAtparyamapi yathAtantramanusandheyam / apunarbandhakasya granthakRt prakRta eva yogabindusaMvAdamAvedayati- 'apunarbandhakasyeti / tadvRttistvevam uktarUpasya evaM = uktarUpeNa samyagnItyA svAzayazuddhiprayuktarUpayA upapadyate = ghaTate / kim ? ityAhatattattantroktaM = kApila-saugatAdizAstrapraNItaM mumukSujanayogyamanuSThAnaM akhilaM = samastam / kutaH ? ityAhaavasthAbhedasaMzrayAt = apunarbandhakasyAnekasvarUpA'GgIkaraNAt / anekasvarUpAbhyupagame hyapunarbandhakasya kimapyanuSThAnaM kasyAmapyavasthAyAmavatarati - (yo.bi.vR.251) iti / vaidikatantrAvasthito'punarbandhakaH yAnyanavadyAni karmANi tAni sevitavyAni, no itarANi / yAnyasmAkaM sucaritAni tAni tvayopAsyAni, no itarANi - ( tai. upa . 1 / 11 / 2 ) iti pUrvokta(pR.857) taittirIyopaniSadvacanA'nusmaraNena parasvAnAM ca haraNaM paradArAbhimarzanam / suhRdAmatizaGkA ca trayo = = kahevAno Azaya e che ke apunarbaMdhaka jIvanI avasthA vividha prakAranI svIkArAyela hovAnA lIdhe koI paNa anuSThAna tenI koIne koI AtmadazAmAM prazAntavAhitAnuM saMpAdana kare che. mATe to yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - 'A rIte te te vividha darzanazAstramAM jaNAvela tamAma ArAdhanA alaga-alaga avasthAne AzrayIne apunarbaMdhaka jIvamAM sArI rIte saMgata thaI zake che.' - (14/32) 1. aNohaTTiyatti yo balAd hastAdau gRhItvA pravartamAnaM nivArayati so'paghaTTikaH, tadabhAvAdanapaghaTTikA ( puSpitA - subhadrakathAsUtra - 92 - abhayadevIyA vRttiH )
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1001 * laghuno'pi zuddhasya mahattA * // iti apunarbandhakadvAtriMzikA / / 14 / / doSAH kssyaa''vhaaH|| - (vA.rA.87/24) iti ca vAlmIkirAmAyaNavacanAnusAreNA'navadya-sadAcArasevanAdinA mokSamArgamabhisarpati / saugatadarzanasthito'punarbandhakaH - 'pApaM na kayirA vacasA manasA kAyena vA kiJcana sabbaloke / kAme pahAya satimA sampajAno dukkhaM na sevetha anatthasaMhita'nti / / - (sN.ni.nndnvrg11|2|10/20) iti saMyuttanikAyavacanamanusRtya - savvapAvassa akaraNaM kusalassa upasampadA / sacittapariyodapanaM etaM buddhAna sAsanaM / / 6 (dha.pa.14/5) iti ca dhammapadavacanamanusmRtya yathAzakti pApaparihAreNApavargamArgamabhisarpati / etena - ye keci akusalA dhammA sabbe te adhobhAgaGgamanIyA, ye keci kusalA dhammA sabbe te uparibhAgaGgamanIyA - (ma.ni. sallekhasUtra-1/1/8/86) iti majjhimanikAyavacanaM, - savve vaNNA adhammaTThA patanti nirayaM adho / savve vaNNA visujjhanti caritvA dhammamuttamaM / / 6 (jA.22/541/439) iti ca sUtrapiTakAntargata-jAtakavacanamapi vyAkhyAtam, kuzalAnuSThAnenA'punarbandhakasyA'nekatantravyavasthitasyA''dhyAtmikApekSayordhvagAmitvasambhavAt / kuzalAnuSThAnagocaradRDhazraddhAdijanakaM majjhimanikAyagataM sallekhasUtramatra kAtsnyena vibhAvanIyaM nAnAtantratAtparyAnveSaNaparairyathAgamam / atigranthavistarabhayAnneha tad darzyate / etAvatA'nirviNNa Asannamuktipado'punarbandhakaH svocitasadAcArazAstrajJAnabalenA'pavargamArgamabhigacchatyeveti sthitam / prakRte - yo yamarthaM prArthayate, tadarthaM yatate tthaa| so'vazyaM tamavApnoti na cecchrAnto nivartate / / (yo.vA.nirvANapraka.103/22) iti yogavAziSThavacanamapi yathAtantramanuyojyam / ___etena - avedyasaMvedyapadavartitayA doSazata-sahasrA''vile'punarbandhake itthaM guNakadambakanirUpaNaM kathaM saGgacchate ? - iti zaGkA'pi nirAkRtA, tasyA'vedyasaMvedyapadamalA''vilatve'pyA''sannamuktigAmitayopa labdhazuddhaguNAnAM svayameva guNajJacitteSu pratibhAsanAt / prakRte - zuddhAH prasiddhimAyAnti laghavo'pIha kecana / tamasyapi vilokyante dantidantA na dantinaH / / ( ) iti sUktyanusAreNa vibhAvanIyaM guNagrahaNarasikairiti zam / / 14/32 / / bhavabIjAdimImAMsA-pratyayatrikagarbhitaH / apunarbandhakaH proktaH svAnyatantrAnuvedhataH / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM apunarbandhakadvAtriMzikAvivaraNam / / 14 / / vizeSArtha - apunabaMdhaka jIvamAM malina gADha kadAgraha hoto nathI. tathA tenAmAM saabhiniveza hovAno artha e che ke sArI vAtane, svabhUmikAne yogya evA tattvane te majabUta rIte pakaDI zake che. tathA tenI avasthA judA-judA prakAranI hoya che. kayAreka te jagatanI bAhya pudgalaracanAnI kSaNabhaMguratAthI hRdayane bhAvita kare che to kayAreka te trikALadhruva zuddha Atmadravya upara potAnI najarane upAdeyapaNe kendrita kare che. AthI tevI vividha AtmadazAmAM kSaNikavAdI bauddha ke chuvAtmavAdI sAMkhyA vagere darzanomAM jaNAvelI vividha sAdhanApaddhati tenA cittane zAMta-prazAMta-upazAMta banAve che. A rIte svabhUmikAyogya mokSamArga apunabaMdhaka sAdhaka AgaLa vadhato jAya che. (1432)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1002 * cAlo pArAyaNa karIe * dvAtriMzikA-14 * 14- apunarbandhaka batrIsIno svAdhyAya 0 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. apunabaMdhakanuM lakSaNa/svarUpa samajAvo. 2. apunabaMdhaka jIva saMsAranuM svarUpa kaI rIte vicAre ? 3. ekAMte bheda ane ekAMte abheda mAnavAmAM zuM doSa che ? te samajAvo. 4. saMsAranA phaLanI vicAraNA apunabaMdhakajIva kaI rIte kare ? 5. samyagRSTinI sAMsArika pravRtti kaI rIte karmabaMdha karanAra nathI ? 6. karmabaMdha pratye bAhyanimitta kaI rIte akiMcikara che ? 7. graMthakArazrIe kaI 5 mahattvanI bAbata darzAvelI che ? te samajAvo. 8. pravRttiyoga kone kahevAya ? te samajAvo. 9. anuSThAnanAM traNa prakAra kyA che ? te samajAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. apunabaMdhaka pariNAmI kAraNa 2. mArga anipuNa 3. upAdAna kAraNa mArgapatita 4. apunabaMdhaka jIva tattvasaMvedanagarbhita 5. AsannamuktigAmI svarasavAdI kSayopazama 6. samAdhi Arasano TUkaDo 7. daradhigama 1luM guNasthAnaka 8. svarUpazuddha zAstrano Adara 9. anubaMdhazuddha cittasvAthya (sI) khAlI jagyA pUro. 1. upacArathI pUrvasevA ........ ne hoya che. (sakRbaMdhaka, apunabaMdhaka, samakitI) 2. ....kAraNamAM kArya karatAM sarvathA bhinnatA hotI nathI. (pariNAmI, apariNAmI, nimitta) 3. ....... prakRtinA kAraNe ja jIva zAMta ane udAtta bane che. (bhAvibhadra, kSamAvAna, namra) 4. kriyAyoga ........ no hetu che. (sadAcAra, dravyayoga, bhAvayoga) 5. cittaviplava ........ no virodhI che. (asamAdhi, dravyayoga, bhAvayoga). 6. ........ zuddha karatAM svarUpazuddha anuSThAna caDhiyAtuM che. (viSaya, anubaMdha, AtmA) 7. svarUpazuddha anuSThAna ........ ne hoya. (vairAgI, tApasa, sAdhu) 8. trIjA anuSThAnathI thatI doSahAni .... hoya che. (niranubaMdha, sAnubaMdha, maMda) 9. azudra jIva ........ AzayavALA hoya che. (tuccha, gaMbhIra, saraLa)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ * gatiavarodhaka * che ka 14- nayalatAnI anuprekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. tAttvika pUrvasevA kone hoya ? zA mATe ? te samajAvo. 2. lalitavistarAmAM kahela mArganuM lakSaNa samajAvo. 3. tuccha kone kahevAya ? 4. saMsAranA kAraNa vagerenI vicAraNA kaI rIte samajavI ? 5. ekAMte abheda mAnavAmAM zuM asaMgata thAya ? te samajAvo. 6. AtmAmAM saMkaleza kaI rIte pragaTa thaI zake ? 7. mokSamArgamAM jIva kaI rIte AgaLa vadhe che ? 8. gopendra mate yoganI dravya ane bhAvathI vicAraNA karo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. dharmano adhikArI koNa che ? 2. mArgapatita kone kahevAya ? 3. mArgAbhimukha kone kahevAya ? 4. sakRbaMdhaka kone kahevAya ? 5. udAtta zabdano artha zuM ? 6. zAMta kone kahevAya ? 7. pratizrota kone kahevAya ? 8. anuzrota kone kahevAya ? 9. kriyAyoga kone kahevAya ? 10. samakitInI zraddhA zuddha hovAnuM kAraNa jaNAvo. (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ....... jIvamAM aupacArika pUrvasevA mAnavAmAM Ave che. (sakRbaMdhaka, apunabaMdhaka, abaMdhaka) 2. sAMkhyamate saMsAranuM kAraNa .......... che. (prakRti, karma, kALa) 3. jainadarzanavALA ........ ne bhavabhramaNanuM kAraNa mAne che. (karma, bhavitavyatA, svabhAva) 4. saMsAranuM phaLa kevaLa ......... ja che. (sukha, svarga, kaleza) 5. samakitI jIvanuM mana prAyaH ...... mAM hoya che. (mokSa, svarga, saMsAra) 6. zrotAnI bhUmikA mujaba padArtha ......... prakAranA che. (3, 4, 5) 7. 3 prakAranAM anuSThAnamAM paheluM ......... anuSThAna che. viSaya, AtmA, anubaMdha) 8. viSayano artha ahIM ......... levo. (kriyA, Azaya, anuSThAna)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA - 14 o 004 pUjyapAda sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.zrInI klamamAMthI nItarela amRta 1. 52mateja bhAga-1,2 (lalitavistarA vivecana) 35. amRtakaNa 2. guNasena agnizamAM (samarAditya bhava 1) 36. kSamApanA 3. siMha ane AnaMda (samarAditya bhava - 2) 37. gaNadharavAda 4. jAlinI ane zIkhIkumAra (samarAditya bhava-3) 38. 5. rukamI rAjAnuM patana ane utthAna bhAga-1,2 6. 7. 8. 9. sItAjInA pagale pagale bhAga-1,2 10. navapada prakAza (arihaMta pada) 11. navapada prakAza (siddha pada) 12. navapada prakAza (AcArya-upAdhyaya pada) yazodharamuni caritra bhAga-1,2 dhyAna ane jIvana bhAga-1,2 dhyAna zataka (vivecana) 13. mahAsatI madanarekhA 14. amIcaMdanI amISTi 15. mahAsatI RSidattA bhAga-1,2 16. mahAsatI devasikA 17. jo je DUbI jAya nA 18. prArabdha upara puruSArthano vijaya 19. jaina dharmano paricaya 20. paramAtmabhakti rahasya 21. bAra bhAvanA bhAvArtha (sajjhAya) 22. jIvananAM Adarza 23. mAnavanAM teja 24. 25. rajakaNa 26. yogadRSTi samuccaya (vyAkhyAno) bhAga-1,2 27. mananA minArethI muktinA kinAre bhAga-1,2 28. gAgaramAM sAgara jIvana saMgrAma 29. timira gayuM ne jyoti prakAzI 30. upadeza mALA artha - 31. nyAya bhUmikA 32. tApa hare tanamananAM 33. pratikramaNa sUtra citra Albama 34. pIvata bharabhara prabhu guNa pyAlA - AtmAnuM sauMdarya ane satI damayaMtI vArtAvihAra 39. 40. ucca prakAzanA paMthe (paMcasUtra) 41. caityavaMdana sUtra prakAza (ArAdhanA) 42. divya tattvaciMtana bhAga - 1 43. divya tattvaciMtana bhAga - 2 44. AhAra zuddhi prakAza 45. jaina dharmano saraLa paricaya bhAga - ra 46. nizcaya-vyavahAra 47. arihaMta paramAtmAnI oLakhANa 48. mArgAnusArI jIvana yAne jIvana utthAna 49. yogadRSTi samuccaya pIThikA 50. dharma ArAdhanAnA mULa tattvo (SoDazaka) 51. jaina dharmanA karmasiddhAMtanuM vijJAna 52. tattvArtha uSA 53. prakaraNa dohana 54. tapadharmanA ajavALA 55. bhAvabharyA stavana sajjhAya 56. sacitra mahAvIra caritra (gujarAtI/hindI) 57. amRtakriyAnA divyamArge 58. sacitra tattvajJAna bALapothI (gujarAtI/hindI) 59. preraNA 60. paLamAM pApane pele pAra namaskAra mahAmaMtrano upodghAta 61. 62. upadhAnatapa mAhitI 63. prItanI rIta 64. prabhuno paMtha 65. bAravrata 66. jhaNajhaNe tAra dilanA 67. kaDavAphaLa che krodhanAM 68. pIvata bharabhara prabhuguNa pyAlA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15- samyagdRSTidvAtriMzikA (paMdaramI batrIsInI prasAdI samyagdarzanapariNAmAtmanA'pratyakSo'pi samyagdRSTi: granthibhedena anumIyate . T/01/2aa (pR.3001) samyagdarzanapariNAmarUpe samakitInuM pratyakSa bhAna na thavA chatAM granthibheda dvArA tenI anumiti thAya che. anyecchAkAle'pi prabalecchAyA vAsanAtmanA na nAzaH / / 15/5 / / (pR.1012) anya sAMsArikAdi IcchA hoya te samaye paNa samakitIne cAritranI prabaLa IcchAno saMskArarUpe nAza nathI thato. patitasyApi nAmuSya granthimullaGgya bandhanam / / 15/9 / / (pR.1018) samatithI bhraSTa thayelA jIvane paNa pranthibhedakAlIna karmasthitinuM atikramaNa karIne vadhu karmabandha thato nathI.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTiH kAyapAtyeva, na cittapAtI / / 15/11 / / (pR.1022) samakitI jIva karmodayathI kAyapAtI ja hoya che, cittapAtI nahi. saMvigno bhavanirvedAdAtmaniHsaraNaM tu yaH / AtmArthasampravRtto'sau sadA syAnmuNDakevalI / / 15/15 / / (pR.1030) je saMvigna sAdhaka saMsArathI virakta banI saMsArathI potAnA AtmAno vistAra icche che ane sarvadA AtmakalyANamAM lAgI jAya che te sAmAnyakevalI thAya che. svatAtparye vedaprAmANyaM asmAkaM jainAnAmapi sammatam / / 15/28 / / (pR.1065) amArA abhiprAya anusAra arthaghaTana karavAmAM Ave to vedaprAmANya amane jainone paNa mAnya che. samyagdRSTigRhItaM tu mithyA'pi veda-purANAdikaM zrutaM samyak, taM prati tasya yathArthavonimittatvAn 91/2 (pR.9dda6) samakitIe grahaNa karela veda-purANa vagere mithyAzruta paNa samyak = pramANabhUta banI jAya che. kAraNa ke samakitI jIva pratye veda-purANa vagere zAstro yathArtha bodhanuM nimitta banI jAya che. sarvasyaiva bhagavadvacanasya yuktipratiSThitatvAt / / 15/30 / / (pR.1070) tIrthakara bhagavaMtanA sarva vacano yuktisaMgata ja hoya che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ * granthivyAkhyAnam * 1005 // atha samyagdRSTidvAtriMzikA / / 15 / / apunarbandhakottaraM samyagdRSTirbhavatIti tatsvarUpamAhalakSyate granthibhedena samyagdRSTiH svatantrataH / zuzrUSA-dharmarAgAbhyAM gurudevAdipUjayA // 1 // lakSyata iti / granthibhedena = atitIvrarAga-dveSapariNAmavidAraNena' svatantrataH = siddhAntanItyA samyagdRSTiH lakSyate = samyagdarzanapariNAmA''tmanA'pratyakSo'pyanumIyate / nayalatA antyA''vartA'rdhakAlena yo dhruvaM mokSamApnuyAt / lakSaNAdivimarzena tatsvarUpaM prakathyate / / 1 / / atha apunarbandhakottaraM apUrvakaraNAdikrameNa jIvaH samyagdRSTiH bhavatIti hetoH tatsvarUpaM = samyagdRSTisvarUpaM granthakAra Aha- 'lakSyata' iti / - ghaNarAgadosapariNAmalakkhaNo NANAvaraNa-darisaNAvaraNa'ntarAyapaDivannasahAyabhAvo mohaNIyakammanivvattio accantadubbheo kammagaNThI havai + (sama.ka. 1/pR.58) iti samarAdityakathAyAM zrIharibhadrasUribhiruktA, - gaMThitti sudubbheo kakkhaDa-ghaNa-rUDha-gUDhagaMThivva / jIvassa kammajaNio ghaNarAgaddosapariNAmo / / 6 (vi.A.bhA.1195, dha.saM.753) ityevaM vizeSAvazyakabhASye dharmasaGgrahaNyAM ca darzitA tantrAntare'pi - deho'hamiti saGkalpo hRdayagranthirIritaH - (te.bi.5/92) iti tejobindUpaniSaduktisUcitA yA granthiH tadbhedena siddhAntanItyA = - vanniyakammassa jayA ghaMsaNagholaNanimittato kaha vi / khaviyA koDAkoDI savvA ekkaM pamottUNaM / / tIe viya thevamette khavie tahimaMtaraMmi jIvassa / bhavati hu abhinapuvvo gaMThI evaM jINA beMti / / - (dha.saM.751752) ityAdirUpeNa dharmasaGgrahaNyAM pradarzitayA vakSyamANayA (dvA.dvA.15/7-8, pR.1015-1018) ca jainadarzanapaddhatyA utpAditasamyaktvaH samyagdRSTiH - jIvAdisaddahaNaM sammattaM rUvamappaNo taM tu - (bR.dra.saM.41) iti bRhadravyasaGgrahAdivacanataH samyagdarzanapariNAmAtmanA apratyakSo'pi anumIyate / ayamatrAzayaHsamyaktvaM dvidhA dravyato bhAvatazca / ajJAtuH jinoktatattvaruciH dravyataH, jJAtuzca bhAvataH / yadvA nizcayato vyavahAratazca dvidhA samyaktvam / nizcayato jJAnAdimayazubhAtmapariNAmaH samyaktvaM, tatkAraNaJca vyavahArataH / taduktaM samyaktvasvarUpastave - tuha vayaNe tattarui paramatthamajANao vi davvagayaM / sam, bhAvagayaM puNa paramatthaviyANao hoi / / ja samyagdaSTi dvAtrizika prakAza ja apunabaMdhaka dazAnI prApti thayA pachI jIva samyagRSTi bane che. A kAraNasara 15mI batrIsImAM samakitI jIvanuM svarUpa graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha - jaina siddhAnta mujaba, graMthibheda dvArA samyagdaSTi thanAra jIva zuzruSA, dharmarAga ane guru-vAhinI pU% dvArA mojapAya che. (15/1) ja samyagdaSTinA traNa liMga che TIkA - rAga-dveSano atyaMta tIvra pariNAma graMthi kahevAya che. teno bheda karavAthI, jainasiddhAnta mujaba, jIva samyagdaSTi thAya che. jo ke samyagdarzanapariNAma svarUpe samyagdaSTi jIvanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. tema chatAM paNa zuzruSA, dharmarAga ane guru-devAdinI pUjA- A traNa liMga dvArA "A 1. hastAdarza ....dAreNena' ityazuddhaH pAThaH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1006 * samyagdRSTiliGgavarNanam . dvAtriMzikA-15/1 zuzrUSA-dharmarAgAbhyAM tathA gurudevAdipUjayA tribhiretairliMgaiH / yadAha- "zuzrUSA dharmarAgazca gurudevAdipUjanam / yathAzakti vinirdiSTaM liGgamasya mahAtmabhiH / / " (yo.bi.253) // 1 // nicchayao sammattaM nANAimayappasuhapariNAmo / iyaraM puNa tuha samaye bhaNiyaM sammattaheUhiM / / / 6 (sa.sva. 10-11) iti / granthibhedottaraM nizcayasamyaktvaM bhAvasamyaktvaM vA labhyate / taccA''tmapariNAmarUpatvAdatIndriyameveti liGgA'numeyaM bhavati / etena - deve'rhati gurau sAdhau dharme ca jinabhASite / yA sthirA vAsanA samyak samyaktvamidamAzraya / / (ku.mA.kathA-3 / gA.163 pRSTha-35) ityevaM kuvalayamAlAkRtAM ratnaprabhasUrINAM vacanamapi vyAkhyAtam / samyaktvakaumudyAM api - anantapudgalAvarttAn bhrAmaM bhrAmaM bhavArNave / koTAkoTyabdhitaH zeSA sthitiM kRtvA'STakarmaNAm / / apArdhapudgalAvartazeSAyAM tu bhavasthitau / samyaktvaM labhate jIvo granthibhede kRte sati / / 6 (samya.ko.1/12-13) ityevaM samyagdarzanaprAptirAveditA / yuktaJcaitat / na hi saMsAramUlabhUtamithyAtvamohe dagdhe dIrghakAlaM yAvat saMsArA'vasthAnaM sambhavati / etena - ye ca mohaM pahatvAna tamokhandhaM padAlayuM / na te puna saMsaranti hetu tesaM na vijjati / / 6 (itivu.1|2|4) iti itivRttakavacanamapi vyAkhyAtam / mithyAtvamohocchedena labdhe cAsmin samyagdarzane dRSTiratizayena vimalA sampadyate, tAM vinA cograsaMyamacaryayA'pi muktiH na smpdyte| yathoktaM adhyAtmatattvAloke - vimalA sthitirucyate dRzaH kila samyaktvapadArtha aarhtaiH| apavargapurapravezanaM na hi mudrAmanavApuSAmimAm + (a.tattvA.2/44) iti dhyeyam / anumitiliGgAnyAha- 'zuzrUSeti / atra yogabindusaMvAdamAha- 'zuzrUSeti / gurudevaadipuujyeti| atra guruzca - dhammannU dhammakattA ya sayA dhmmpraaynno| sattANe dhammasatthatthadesao bhannae guru / / (da. zu.4/42) iti pUrva(pR.852)darzanazuddhiprakaraNokta upAdeyaH, na tu pUrvaM (dvA.dvA.12/1,bhAga-3 pR.835) pUrvasevAdvAtriMzikAyAM darzito nikhilo guruvarga iha grAhyaH / evaM devo'pi vItarAgatva-sarvajJatvAdiguNayukta iha grAhya iti dhyeyam / darzitayogabindukArikAvRttistvevam - zuzrUSA saddharmazAstraviSayA dharmarAgazca cAritradharmA'nurAgarUpaH guru-devAdipUjanaM = dharmAcArya-jina-sAdharmikAdisamabhyarcanaM yathAzakti = svasAmarthyAnurUpaM vinirdiSTaM liGgaM = cihna asya = samyagdRSTerjIvasya mahAtmabhiH = zAstrakAraiH - (yo.bi.vR.253) iti / paJcAzake yogazatake pravacanasAroddhAre ca - sussUsa dhammarAo guru-devANaM jahAsamAhIe / veyAvacce Niyamo sammaddissi liMgAI / / - (paM.3/5, yo.za.14, pra.sAro.929) ityevaM samyagdRSTi-liGgAni proktAni / sambodhaprakaraNe samyaktvasaptatikAyAM ca - paramAgamasussUsA aNurAo dhammasAhaNe paramo / jiNaguruveyAvacce niyamo sammattaliMgAiM / / - (saM.pra.4/62, sa.sa.13) ityuktm| - devapUjA guroH pUjA dharmasyA''rAdhanaM tthaa| vaiyAvRttyaM susAdhUnAM, mokSamArgo manISiNAm / / - (kR.gI.11) iti 94. sabhyaSTi cha'- mAj anumAna 25 : cha. 129 // OM yogabiMdu aMthama DeTA cha ? - "dharmazuzrUSA, dharmarAga ane yathAzakti guru-devAdinuM pUjana- A traNa samakitI jIvanA liMga che. ema mahAtmAoe 4||velaa che." - (15/1)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1007 * nAnAvidhasamyaktvalakSaNAni * bhogikinnarageyAdiviSayA''dhikyamIyuSI / zuzrUSA'sya na suptezakathA'rthaviSayopamA // 2 // kRSNagItAvacanamapyatrAnuyojyamAgamAnusAreNa / yadyapi - se ya saMmatte pasatthasamattamohaNiyakammANuveyaNovasama-khayasamutthe pasama-saMvegAiliMge suhe AyapariNAme pannatte - (A.sU. samyaktvasUtra-bhAga-4/pRSTha 811) ityevaM AvazyakasUtre samyaktvasya prazamAdiliGgakatvamAveditam / anyatra tu prazamAdeH tallakSaNatvamAveditam / taduktaM tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakaiH - prazama-saMvega-nidA'nukampA''stikyA'bhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam - (t,suu.1|2 bhA.) iti / taduktaM zrAvakaprajJaptI dharmasaGgrahaNyAM ca - taM uvasama-saMvegAdiehiM lakkhijjae uvAedi / AyapariNAmarUvaM bajjhehiM pasatthajogehiM / / (zrA.pra.53, dharma.saM.806) iti| taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre'pi prathamajinadezanAyAM - zama-saMvega-nirvedA'nukampA''stikyalakSaNaiH / lakSaNaiH paJcabhiH samyak, samyaktvaM tattu lakSyate / / - (tri.za.pu.parva-1/AdijinadezanA-46) iti / pravacanasAroddhAre (pra.sAro.936) yogazAstre (yo.zA.2/15) ca zamAdInyeva paJca lakSaNAnyuktAni / ihA'pyane - prazamasaMvegAdiliGgaH tasya sugrahatvAt + (dvA.dvA.15/16 pR.1033) iti vakSyati granthakRdeva / taduktaM granthakRtA vairAgyakalpalatAyAM api - samyaktvaM zaGkAdidoSarahitaM gamyaM prazamAdibhirliGgaH 6 (vai.ka.la.2 127) tathApi zuzrUSAdiliGgakatvoktirapi naiva virudhyate ityavadheyam / udyotanasUribhiH kuvalayamAlAyAM - uvasama-saMvego cciya Nivveo taha ya hoi aNukaMpA / atthittabhAvasahiyaM samatte lakkhaNaM hoi / / ahavA-mettI-pamoya-kAruNNaM majjhatthaM ca cautthayaM / sattaguNavaMta-dINe aviNae hoMti sammaM / / ahavA vi jayasabhAvo kAyasabhAvo ya bhAvio jeNa / saMvego jeNa tave veraggaM ceva saMsAre / / eehiM lakkhaNehiM Najjai aha atthi jassa sammattaM - (ku.mA.pRSTha218) ityevaM yAni samyaktvacihnAnyuktAni tAnyapyatrA'nusandheyAni bahuzrutaiH / puSpamAlAyAntu zrIhemacandrasUribhiH - savvattha uciyakaraNaM guNANurAo raI ya jiNavayaNe / aguNesu ya majjhatthaM sammaddihissa liMgAiM / / (pu.mA.111) ityuktamiti dhyeyam / / 15/1 / / vizeSArtha :- graMthibheda dvArA utpanna thanAro AtmAno viziSTa pariNAma samyagdarzana kahevAya che. AtmapariNAma adazya-parokSa hovAthI samyagdaSTi tarIke jIvano sAkSAtkAra chadmastha jIvo karI zakatA nathI. je bAbatomAM pratyakSa pramANa asamartha hoya te bAbatono abhrAnta nirNaya karavA mATe anumAna vagere pramANano Azaro levo paDe che. tethI prastutamAM zAstrasiddha liMga = cihna dvArA samakitI jIvanuM anumAna rI zAya cha -mAma 49 cha. (15/1) 2 drapazuzrUSAnI mogA . samakitInA prathama liMgane graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha :- bhogI puruSane kinnara vagerenA gAnAdine vize je sAMbhaLavAnI IcchA hoya tenA karatAM tIvratAne pAmatI (=tIvratAvALI) dharmazuzruSA samakitI jIvane hoya che. sUtelA rAjAne kathAnA pAtrane vize je zuzruSA hoya che tevI zuzruSA dharma vize samakitIne hotI nathI. (15)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1008 * zuzrUSAM vinA samyaktvazuddhyayogaH * dvAtriMzikA-15/2 bhogIti / bhogino = yauvana-vaidagdhya-kAntAsannidhAnavataH kAminaH kinnarAdInAM gAyakavizeSANAM geyAdau = gItavarNaparivartA'bhyAsakathAkathanAdau viSayaH = zravaNarasastasmAdAdhikyaM = atizayaM (=bhogikinnarageyAdiviSayA''dhikyaM) IyuSI = prAptavatI, kinnarageyAdi-jinoktyorhetvostucchatvamahattvAbhyAmatibhedopalambhAt, asya = samyagdRSTeH zuzrUSA bhavati / na paraM suptezasya = ___athA''dyaliGgameva bhAvayati- 'bhogI'ti / - na vi taM karei deho na ya sayaNo neya vittasaMghAo / jiNavayaNasavaNajaNiyA jaM saMvegAiyA loe / / - (zrA.pra.4) iti zrAvakaprajJaptitAtparyabhAvitatvAt prakRte hetvoH = viSayatAsambandhena zuzrUSAkAraNayoH kinnarAdi-jinoktyoH tucchatva mahattvAbhyAM AtmasvabhAvapratikUlatvA'nukUlatvAbhyAM ca atibhedopalambhAt = atyantavailakSaNyAvabodhAt / prakRte ca - na kinnarAdigeyAdau zuzrUSA bhoginastathA / yathA jinoktAvasyeti hetusAmarthyabhedataH / / tucchaJca tucchanilayApratibaddhaJca tadyataH / geyaM jinoktistrailokyabhogasaMsiddhisaGgatA / / hetubhedo mahAnevamanayoryad vyavasthitaH / caramAttadhujyate'tyantaM bhAvA'tizayayogataH / / 6 (yo.bi. 254-255-256) iti yogabinduzlokAH smartavyAH / samyaktvasaptatikAyAmapi - taruNo suhI viyaDDho rAgI piyapaNaiNIjuo souM / icchai jaha suragIyaM tao'hiyA samayasussUsA / / 6 (sa.sa.14) ityuktam / tathA - kAntakAntAsametasya divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathA'syAM tattvagocarA / / - (yo.sa.52) iti yogadRSTisamuccayakArikA'pyanusandheyA / - hoi daDhaM aNurAo jiNavayaNe paramanivvuikarammi / savaNAigoyaro taha sammaddihissa jIvassa / / 6 (zrA.pra. 5) iti zrAvakaprajJaptivacanamapi smrtvym| adhikRtazuzrUSA tu mithyAtvAdikSayopazamajanyA, yathoktaM paJcAzake zrAvakadharmavidhau ca - micchattakhaovasamA sussUsAI u hoMti daDhaM (paJcA.1/3, zrA.dha.68) iti| tata eva ca samyaktvazuddhirapi prAdurbhavati, yathoktaM dharmaratnaprakaraNe - savaNakaraNesu icchA, hoi ruI saddahANasaMjuttA / eIi viNA katto suddhI sammattarayaNassa / / 6 (dha.pra.46) iti / tattvazuzrUSAyAH zruta-prajJAdivardhakatvaM saugatAnAmapi sammatam / taduktaM theragAthAyAM - susussA sutavaddhanI, sutaM pAya vaddhanaM / pAya atthaM jAnAti, Ato attho suhAvaho / / - (the.gA.2/141) iti / SoDazake - yUno vaidagdhyavataH kAntAyuktasya kAmino'pi dRDham / kinnarageyazravaNAdadhiko dharmazrutau rAgaH / / - (So.11/3) ityevaM yA paramA zuzrUSoktA sA'tra jJeyA, na tvaparametyAzayenA''ha- 'na TIkArya - yuvAnI, saMgItanA viSayamAM hoziyArI, priya patnInuM sAMnidhya- A traNa cIjane pAmela kAmI puruSane kinnara vagere viziSTa gAyakonA gIta, zabdaparivartana, tAla-layano mahAvaro, kathA-kathana vagere sAMbhaLavAnA vize je rasa hoya tenA karatAM paNa caDhiyAtApaNAne pAmelI jinavacanazuzruSA samakitIne hoya che. AnuM kAraNa e che ke viSayatAsaMbaMdhathI zravaNecchAnA hetubhUta kinnarageyAdi ane jinavacanamAM ghaNo badho taphAvata teNe oLakhI lIdhela hoya che. kinnaranA gAyana vagere tuccha-asAra hoya che. jyAre jinavacana atyaMta sArabhUta mahAna tattva che...." Avo banne vacceno ghaNo bheda samakitI jIvane khyAlamAM hoya che. (tethI kAmIne kAmapoSaka kinnaragItagAnanA zravaNamAM je AnaMda Ave tenA karatAM ghaNo ja caDhiyAto AnaMda samakitIne jinavacanazravaNamAM Ave emAM navAI nathI.) pathArImAM sUvA mATe ADo paDelo rAjA UMgha lAvavA mATe kathAkAra pAse kathA bolAve tyAre
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ * juvavipavana * 1009 suptanRpasya kathArthaviSayaH sammugdhakathArthazravaNA'bhiprAyalakSaNaH' tadupamA = tatsadRzI (=suptezakathArthaviSayopamA) asambaddhatattajjJAnalavaphalAyAstasyA daurvidagdhyabIjatvAt / / 2 / / aprApte bhagavadvAkye dhAvatyasya mano yathA / vizeSadarzino'rtheSu prAptapUrveSu no tathA // 3 // ____ aprApta iti / asya = 'samyagdRzaH aprApte = pUrvamazrute bhagavadvAkye = vItarAgavacane paraM suptanRpasya = zayyA'vasthitasya lIlayA svApAya kiJcicchravaNaratasya bhUpasya anuSaGgakathAzravaNamAtrarasikatvAt saMmugdha-kathArthazravaNA'bhiprAyalakSaNaH = kvacit saMmugdhatayA''khyAyikA'rthe yA zuzrUSA tatsadRzI samyagdRSTerdharmazuzrUSA bhavati, asambaddhatattajjJAnalavaphalAyAH tasyAH = aparamazuzrUSAyA daurvidagdhyabIjatvAt, audayikabhAvapradhAnatvAt, AgamA'nAdarAdigarbhitatvAcca / aparamazuzrUSAmevA'dhikRtya SoDazake - viparItA tvitarA syAt prAyo'naya dehinAM sA tu| yA suptanRpakathAnakazuzrUSAvat sthitA loke / / 6 (.99/6) phata vita|| dhawtu tyAnvatyAM (ghoDa.99/3-4 vRtti) vovAna91/ __ asya paramazuzrUSAmevA'dhikRtyAha- 'aprApta' iti / - asuyANaM dhammANaM sammaM suNaNayAe abbhuTTetavvaM bhavati - (sthA.8/3/649) iti sthAnAGgasUtrAzayapariNamanena pUrvamazrute vItarAgavacane - jinnvsUtelA rAjAne kathAnA viSayane sAMbhaLavAmAM je saMmugdha-upalaka abhilASa hoya che tenA jevo jinavacanazravaNaviSayaka abhilASa samakitI jIvane hoto nathI. kAraNa ke pathArImAM poDhavA paDelA rAjAne kathAnA thoDA-thoDA chUTA-chavAyA prasaMgono AMzika bodha karAve teTaluM ja phaLa kathAzuzruSA dvArA saMprApta thAya che ane te tUTalo-phUTalo kathAbodha paNa rAjAne vyartha abhimAna pedA karavAnuM bIja banI jAya che. samakitInI zuzruSAnuM AvuM pariNAma hotuM nathI. (15/2) vizeSArtha :- rAtre ke bapore khAdhA pachI pathArImAM rAjA ADo paDIne UMgha lAvavA mATe prayAsa kare, tenA ja eka bhAga svarUpe kathAkAra pAsethI kathA sAMbhaLavA IcchA pradarzita kare temAM teno mukhya Azaya kathA sAMbhaLavAno ke kathA mANavAno nathI hoto. mugdha rIte, upalaka rIte ja te kathA sAMbhaLato hoya che. A zuzruSA apradhAna kahevAya. AvI jinavacanasaMbaMdhI zuzruSA samakitIne nathI hotI. UMghatulya laukika prayojana sAdhavA tenA sAdhana svarUpe jinavANI sAMbhaLavA samakitI na Icche. AvuM te kare to jinavacananI laghutA thAya. upAdeya tarIke Atmasukha samakitInI dRSTimAM vasI gayela hoya che. tAttvika sukha karmajanya na ja hoya- A vAta tenA dilamAM ThasI gayela hoya che. tene pragaTa karavAnuM amogha sAdhana jinavacanazravaNa che- AvuM tene barAbara pacI gayela hoya che. zAzvata AtmAnaMda pragaTAvavAnA mukhya dhyeyane najaranI sAme jIvaMta rAkhIne ja te jinAgamane sAMbhaLavA jhaMkhe che. mATe tenI zuzruSA audayika nahi paNa kSAyopazamika hoya che. A zuzruSA paramahitakArI bane che, sAnubaMdha kSayopazamane jagADanAra bane che. (1para) gAthArtha - pUrve prApta na thayela jinavacanane vize je rIte vizeSajJa samakitInuM mana doDe che te rIte pUrvaprApta dhanAdine vize doDatuM nathI hotuM. (15/3) TIkArtha :- pUrve kadi paNa prApta na thayela hovAnA kAraNe jinavacana sAMbhaLavAne vize vizeSajJa 2. hastAva "..nayA:' ti vADA 2. 'sorve' zuddha: pATho mudritakato rUdastAva hRza' pAntaram'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriAzakAra 1010 * samyagdarzanottaraM samyagjJAnAdhikAritA * dvAtriMzikA-15/4 yathA mano dhAvati = zrotumanuparatecchaM bhavati tathA vizeSadarzinaH sataH' prAptapUrveSu artheSu = dhana-kuTumbAdiSu na dhAvati vizeSadarzanenA'pUrvatvabhramasya doSasya cocchedAt / / 3 / / dharmarAgo'dhiko bhAvAd bhoginaH stryAdirAgataH / pravRttistvanyathApi syAtkarmaNo balavattayA // 4 // yaNamosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amidabhUyaM / jara-maraNavAhiharaNaM, khayakaraNaM savvadukkhANaM / / - (da.prA. 17) iti darzanaprAbhRtavacanato vizeSadarzinaH = vItarAgavacanazravaNe vismitA''nana-vikasvaranayana-vicakitahRdayAdiprayojakaM yadapUrvabheSajatvAdiprakArakaM bhagavadvAkyavizeSyakaM vizeSadarzanaM tadyuktasya sataH / etAvatA'syA''sannamuktigAmitvamAveditam, - jiNavayaNe aNurattA jiNavayaNaM je kareMti bhAveNa / amalA asaMkiliTThA te hoMti parittasaMsArI / / 6 (utta. 36/260) iti uttarAdhyayanasUtroktiprAmANyAt / vizeSadarzanena = tucchatva-svalpakAlInatvA'nantakAlaparibhuktatvA'narthadAyitva-vibhAvadazApoSakatva-bhavabhramaNakAritva-heyatvAdivizeSavijJAnena apUrvatvabhramasya doSasya ca kAJcana-kalatra-kAyAdigocarA''karSaNA''kSepakatIvratamaviSayatRSNAdilakSaNasya ucchedAt = vilayAt sAMsArikasukhe tatsAdhanabhUteSu ca kAJcana-kalatrakAyAdiSu tallAbhopAyazravaNA'vasare vizeSadarzinaH samyagdRzo mano na tathA dhAvatItyanvayaH / sAMsArikasukhalAbhopAyazravaNarasA'dhikatayA'sya jinAgamazuzrUSAyAH kSAyopazamikatvaM yathAsthAnamahattvaprasthApakatvaJca sidhyati / ___etAvatA samyagdarzanottarameva paramazuzrUSAprabhAvena samyagjJAnAdhikAritvamupadarzitam / taduktaM maraNasamAdhiprakIrNake api - nANaM susikkhiyav nareNa labhrUNa dullahaM bohiM - (ma.sa.pra.139) iti / tatazcA'labdhasamyagdarzanena jJAnAdapyadhiko yatnaH samyagdarzanopalabdhaya eva kArya iti vibhaavniiymtisamakitInuM mana jarAya khaTakatuM nathI. jyAre pUrve prApta thayela dhana, kuTuMba vagere viSayomAM tenuM mana te rIte doDatuM nathI. kAraNa ke tene "jinAgama mahAna che, paralokamAM sAtha ApanAra che, paramakalyANakArI che, svabhAvadazApoSaka che. jyAre dhana to tuccha che, alpakAlIna che, anarthadAyI che ane vibhAvadazApoSaka che' A pramANe jinAgama ane dhanAdimAM taphAvata jaNAvAthI dhanAdimAM apUrvatvano bhrama ane dhanAdimAM satata yI rANe tevo ghoSa 2vAnA thayeTa hoya che. (15/3) vizeSArtha :- anAdi kALathI bhaTaktAM bhaTakatAM jinAgama sAMbhaLavAnuM kayAreya maLela ja nathI. tenuM pariNAma vartamAna bhavabhramaNa che. sArI rIte, sAcA arthamAM jinavANIne dilathI sAMbhaLI hoya, hRdayamAM utArI hoya to A rakhaDapaTTI baMdha thayA vinA nA rahe. AthI saMsAranA uccheda mATe te satata jinAgama sAMbhaLavA jhaMkhe che. dhana, kuTuMba, dukAna vagere to anaMta vAra maLela che. tenI Asakti jIve bahu vAra poSela che. tenA pariNAme to anAdikALathI akhaMDapaNe saMsAra cAlI rahela che. rAkhanA paDIkA jevA saMsAramAM ke saMsArasAdhanamAM kAMI mAla nathI. AvuM hRdayathI samajAI javAnA lIdhe samakitIne sAMsArika sukhanA sAdhanone sAMbhaLavAnI, saMbhALavAnI, saMbhAravAnI tIvratama IcchA thaI zakatI nathI. (15/3) ja dharmarAganI oLakhANa che gAthArtha :- bhogIne strI Adino je rAga hoya te karatAM vadhu rAga samakitIne bhAvathI cAritradharma 1. hastAdarza 'saptitaH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sambodhyupalabdhAvapi bhogapravRttiH * 1011 dharmarAga iti / dharmarAga cAritradharmaspRhArUpaH adhikaH prakarSavAn bhAvAt'. antaHkaraNapariNatyAH bhogino = bhogazAlinaH stryAdirAgato = bhAminyAdyabhilASAt / pravRttistu kAyaceSTA tu anyathA'pi cAritradharmaprAtikUlyenA'pi vyApArAdinA syAt, karmaNaH cAritramohanIyasya balavattayA niyataprabalavipAkatayA ||4|| tadalAbhe'pi tadrAgabalavattvaM na durvacam / pUyikAdyapi yad bhuGkte ghRtapUrNapriyo dvijaH / / 5 / / gambhIrabuddhyA mithyAtvacchannakarAlakalikAlasAmrAjye satyapi / / 15 / 3 || atha dvitIyaliGgabhAvanArthamAha- ' dharmarAga' iti kAyaceSTA tu cAritradharmaprAtikUlyenA'pi vyApArAdinA = kuTumbapAlanAdilakSaNena syAt, apizabdena ' cAritradharmAnukUlataye 'tyasya grahaNam / anyathApravRtteH prayojakamAha- cAritramohanIyasya niyataprabalavipAkatayA = avazyambhAvibalavattara-stryAdibhogalakSaNaphalopadhAyakatayA / yathoktaM yogabindau dharmarAgo'dhiko'syaivaM bhoginaH stryAdirAgataH / bhAvataH karmasAmarthyAt pravRttistvanyathA'pi hi / / - (yo . bi . 257 ) iti / etena sarvabhUteSu cA''tmAnaM sarvabhUtAni cA''tmani / munerjAnata AzcaryaM mamatvamanuvartate / / - (aSTA.gI. 3 / 5) iti aSTAvakragItAvacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi AtmajJAnaprakAze'pi cAritramohabhAvataH / / jJAninAmapi mohasya ceSTA bhogeSu vartate / / - ( adhyA.gI. 201 ) iti / yathoktaM SoDazake'pi evantvapUrvakaraNAt samyaktvA'mRtarasajJa iha jIvaH / cirakAlA'' sevitamapi na jAtu bahumanyate pApam / / yadyapi karmaniyogAt karoti tattadapi bhAvazUnyamalam / ata eva dharmayogAt kSipraM tatsiddhimApnoti / / - ( So. 3/15-16) iti / sadRSTidvAtriMzikAyAM (pR.1650) spaSTIbhaviSyatIdam / / 15 / 4 || vize hoya che. karma baLavAna hovAnA kAraNe pravRtti kadAca anyathA paNa hoI zake. (15/4) * saMyamarAga javAna chatAM pA..... * = = = = 1. 'bhAvato' iti mUlAnusAreNA'zuddhaH pATho mudritapratau / = TIkArtha :- bhogasukhanA sAdhanothI saMpanna kAmI jIvane strI vagereno je rAga-abhimAna hoya te karatAM paNa prakRSTa cAritradharmano abhilASa aMtaHkaraNanI pariNatithI samakitImAM jovA maLe che. samakitInI kAyika pravRtti to kuTuMbasaMbhALa vagere dvArA cAritradharmathI pratikULa paNa hoI zake che. AnuM kAraNa e che ke tenuM cAritra-mohanIya karma cokkasa prakAranA baLavAna phaLane dekhADavA tatpara hoI zake che.(15/4) vizeSArtha :- samakitIne saMyamajIvana meLavavAnI jhaMkhanA tIvra hovA chatAM paNa baLavAna cAritramohanIya karmanI zirorI sahana karavI paDe che. samakitI jIva rAjA jevo hovA chatAM ane karmasattA pratipakSasipAI-pAyadaLa jevI hovA chatAM paNa cArebAju gherI vaLelA sainika-pAyadaLa-hAthI-ghoDA-UMTa vagerenI vacce phasAyelA zataraMjanA (cesanA) rAjAnI je hAlata thAya tevI hAlata samitInI thAya che.(15/4) gAthArtha :- cAritra na maLavA chatAM paNa cAritradharmano rAga samakitIne baLavAna hoya che- A vAta doSagrasta ke asaMgata nathI. kAraNa ke ghebara atyaMta priya hovA chatAM paNa brAhmaNa kohavAyela lobhana vagerene paNa vApare che. (15 /4) = =
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1012 dvAtriMzikA - 15/5 * bhogapravRttAvapi saMskArataH cAritrakAmanA * taditi / tadalAbhe'pi kathaJcidanyathApravRttyA cAritrA'prAptAvapi tadrAgabalavattvaM cAritrecchAprAbalyaM svahetusiddhaM na = naiva durvacaM = durabhidhAnaM, yad = yasmAttathAvidhaviSamapraghaTTakavazAt, pUyikAdyapi pUyaM nAma kuthito rasastadasyAstIti pUyikaM, AdizabdAdrkSaM paryuSitaM ca vallacanakAdi, kiM punaritaradityapizabdArthaH, ghRtapUrNAH 2 priyAH = vallabhA yasya sa tathA ( = ghRtapUrNapriyo ) dvijo brAhmaNo bhuMkte aznAti / yadatra dvijagrahaNaM kRtaM tadasya jAtipratyayAdeva anyatra bhoktumicchAyA abhAvAditi / anyecchAkAle'pi prabalecchAyA vAsanAtmanA na nAza iti tAtparyam / / 5 / / = = = nanvanyathA'pi pravRttau kathaM bhAvatazcAritradharmAnurAgo'sti ? ityAzaGkAyAmAha - ' taditi / svahetusiddhaM = cAritragocaraprabalecchAsAmagrIsampAditaM naiva durabhidhAnam / yathoktaM yogabindau na caivaM tatra no rAga iti yuktyopapadyate / haviH pUrNapriyo vipro bhuGkte yatpUpikAdyapi / / - (yo . biM. 258) iti / upamayA kathitaH kaThino'pyarthaH sugamaH sampadyate / taduktaM majjhimanikAye upamAyapidhekacce vijJa purisA bhAsitassa atthaM AjAnanti - (ma.ni. mahAvedallasutta- 1/5/3/456 ) iti / sammataJcedamasmAkamapi / ato dRSTAntapradarzanapurassaraM yogabinduvRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati - tathAvidhaviSamapraghaTTaka - zAt = kAntArottIrNavRtticchedAdiprakaraNaprasaGgAt / yathoktaM samyaktvasaptatikAyAM kaMtAruttinnadio ghayapuNNe bhuttumicchaI chuhio / jaha taha sadaNuTThANe aNurAo dhammarAotti / / - ( sa.sa. 15) iti / asya = brAhmaNasya jAtipratyayAdeva = brAhmaNatvajAtinimittavazAt ghRtapUrNamodakAdeH anyatra valla - canakAdau bhoktumicchAyA abhAvAt / yathoktaM vaTakA yatra labhyante na dUre paJcayojanI / modakA yatra labhyante na dUre dazayojanI / / - ( ) iti / anyecchAkAle'pi = strIbhogAdIcchAvasare kimpunastadanavasara ityapizabdArthaH, prabalecchAyAH = cAritragocarotkaTAbhilASAyA vAsanAtmanA saMskA|rarUpeNa na = naiva nAzaH, anyathA samyagdarzanamAlinyApatteH / AtmAnandarasaprAptyA jaDA''nando na TIDArtha :kathaMcit cAritradharmathI viparIta pravRtti karavAnA lIdhe saMyamajIvana na maLe tema chatAM paNa samakitIne saMyamanI IcchAnI prabaLatA hoya ja che. kAraNa ke tenuM kAraNa evA nirmaLa samyagdarzana, vivekadRSTino ughADa, saMsAranI tucchatAno pAko khyAla, saMyamamAM mokSadAna sAmarthyanI samajaNa, mokSanI tIvra abhilASA vagere paribaLo samakitImAM hAjara hoya che. sAmagrI potAnuM kArya siddha karyA vagara na ja rahe. mATe 'samakitIne saMyamanI prabaLa IcchA hoya che'- A vAta khoTI nathI. AvA kAraNanI samajaNa ApavA graMthakArazrI udAharaNa jaNAve che ke ghebara jene atyaMta priya che evo paNa brAhmaNa tevA prakAranI koIka vicitra viSama paristhitinA lIdhe kohavAyelA rasayukta-calitarasavALA bhojanane ke lUkhA-rAtavAsI vAla-coLA vagerene paNa majabUrIthI khAto hoya che. to pachI te sivAyanA roTalIdALa-bhAta vagere to te tevI paristhitimAM te khAya -emAM to koI zaMkA ja nathI. prastutamAM je brAhmaNano ullekha karyo te eTalA mATe ke brAhmaNatva jAtinA kAraNe ghebara sivAya bIjuM sAmAnya bhojana karavAnI 1. hastAdarze 'taralA...' ityazuddhaH pAThaH / 2 = hastAdarze 'pUrNA pri...' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zaktyanatikramaNA'nigUhanAbhyAM gurvAdibhaktiH * 1013 gurudevAdipUjA'sya tyAgAtkAryAntarasya ca / bhAvasArA vinirdiSTA nijazaktyanatikramAt / / 6 / / gurviti / asya = samyagdRzaH gurudevAdipUjA ca kAryAntarasya = tyAga-bhogAdikaraNIyasya tyAgAt = parihArAt, (nijazaktyanatikramAt=) nijazakteH svasAmarthyasyAnatikramAt' anigUhanAt rocate / tathApi karmato bhogI hyabhogI brahmaNi sthitaH / / (adhyA.gI.295) iti adhyAtmagItAvacanamapi prakRte smartavyam / / 15/5 / / ___atha tRtIyaliGgabhAvanArthamAha- 'gurvi'ti / tyAga-bhogAdikaraNIyasya = gurudevAdipUjAbhinnadhArmikakAryasAMsArikakAryayoH parihArAt / svasAmarthyasya utsAhAtirekaparihAreNa anatikramAt pramAdaparihAreNa ca anigRhanAt sva-paropakArA'pakAragocaravivekajJAnato gurudevAdipUjA bhavatIti yojyam / itthameva tasyAH satphalatvopapatteH / yathoktaM yogabindau - nijaM na hApayatyeva kAlamatra mahAmatiH / sAratAmasya vijJAya sadbhAvapratibandhataH / / zaktedUMnA'dhikatvena nA'trA'pyeSa pravartate / pravRttimAtrametadyad yathAzakti tu satphalam / / - (yo.bi.261-262) iti / upadezapade'pi - purisaMtarassuvayAraM avayAraM cappaNo ya nAUNaM / kujjA veyAvaDiyaM ANaM kAuM nirAsaMso / / 6 (u.pa.237) iti darzitam / gurvAdisevAJca nA'yaM viSTitaH karoti kintu yAdRzaM strIratnabhoginaH cakravartinaH tadgocaraM gauravaM tene IcchA ja nathI thatI. saMyogavaza bIjuM khAvAnI IcchA karavI paDe to paNa te samaye brAhmaNane ghebarabhojanasaMbaMdhI prabaLa IcchAno saMskArarUpe nAza nathI thayela hoto- AvuM ahIM tAtparya 28 che. (15/5) vizeSArtha :- brAhmaNa jaMgalamAM phasAyela hoya, ghebara to zuM ? roTalI-dALa-bhAta paNa maLe tevI zakayatA na jaNAtI hoya tevI paristhitimAM mAMDa mAMDa maLela rAtavAsI calitarasavALuM vAla-coLAnuM zAka vagere lAcArIthI khAya to paNa tenA aMtaHkaraNamAM ghebaranI tIvratama IcchA saMskArarUpe to hAjara ja hoya che. te ja rIte baLIyA karmanI zirajorInA lIdhe dukAna-ghara-kuTuMba-zarIra vagerene saMbhALavA chatAM paNa samakitInA dilamAM cAritra mATenI tIvra jhaMkhanA saMskArarUpe UbhI ja hoya che. nirmaLa samakitI bhogasukhane bhogavavA chatAM temAMthI, zakya bane tema, asaMgarUpe pasAra thaI jAya che. A vAta 24mI batrIsImAM jaNAvavAmAM Avaze. AnAthI siddha thAya che ke bhogasukhanI pravRtti paNa samakitInI cAritrajhaMkhanAno saMskArarUpe nAza karavA samartha nathI. ha zakti gopavyA vinA guru-deva pUjAdi che gAthArtha - potAnI zaktinuM atikramaNa karyA vagara ane anya sAMsArikAdi kAryane choDIne samakitI jIva guru-devAdinI pUjA zreSTha bahumAnabhAve kare che. ema pUrvAcAryoe jaNAvela che. (15/6). TIkArtha :- potAnI zaktinuM ullaMghana karyA vinA ane zaktine chUpAvyA vinA tathA tyAga-bhoga vagere potAnA anyavidha kAryono tyAga karIne samyagdaSTi jIva guru ane prabhu vagerenI pUjA kare che. 1. 'anatilaMghanAt' iti hastAdarzAdau pAThaH / paraM mUlAnusAreNAtra 'anatikramAt' iti pAThaH samyak /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1014 * samyaktvavyAvarNanam * dvAtriMzikA-15/6 bhAvasArA = bhoktuH strIratnagocaragauravAdanantaguNena bahumAnena pradhAnA vinirdiSTA = prarUpitA paramapuruSaiH / / 6 / / bhavet tato'pyanantaguNamasau samyagdRSTiH gurudevAdipUjanaviSayaM bahumAnamAtiSThata ityAzayenAha- 'bhoktuH' ityAdi / spaSTam / yathoktaM yogabindau - bhogino'sya sa dUreNa bhAvasAraM tathekSate / sarvakartavyatAtyAgAd gurudevAdipUjanam / / - (yo.bi. 260) iti / 'asya' = strIratnasya' / yathoktaM samyaktvasaptatikAyAM - pUyAie jiNANaM gurUNa vissAmaNAie vivihe / aMgIkAro niyamo veyAvacce jahAsattI / / 6 (sa.sa.16) iti / gurudevAnAM yathAsamAdhinA vaiyAvRttye niyamo guNajJazrAddhacintAmaNivaiyAvRttyaniyamA'bhyadhikaH samyagdRzo bhavatIti (yo.za.vR.gA.14) yogazatakavRttau apyAveditam / idameva paJcAzakavRttau (paM.vR.3/5) apyuktam / caramAvartakAlataH prArabhya mitrAdRSTikAle'pi guruvaiyAvRttyalakSaNayogabIjopAdAnAt prakRSyamANaM tat samyagdRSTidazAyAM vizuddhataraM bhavati / mitrAdRSTyadhikAre yogadRSTisamuccaye - AcAryAdiSvapi hyetadvizuddhaM bhAvayogiSu / vaiyAvRttyaM ca vidhivacchuddhA''zayavizeSataH / / - (yo.dR.sa.26) iti gaditamiti vakSyate (dvA.dvA.21/13 bhA-5, pR.1446) / tatazca samyagdarzanamalyaM bhavati / yathoktaM samyaktvasaptatikAyAM zrIharibhadrasUribhiH - gIyatthacarittINa ya sevA bahumANa-viNayaparisuddhA / tattA'vabohajogA sammattaM nimmalaM kunni|| (sa.sa.10) iti / apunarbandhakAvasthAyAmapi prAguktarItyA (dvA.dvA.12/1-12,bhAga3 pR.835-853) vidyamAnaM gurudevAdipUjanaM samyagdarzanakAle vizuddhataraM bhavatItyavadheyam / prakRte ca - sammatta-NANa-daMsaNa-tieNa eeNa labbhae mokkho / jIvassa guNA ee Na ya davvaM hoi sammatto / / sammaM bhAvo sammaM jahujjuyaM Natthi kiJci vivarIyaM / dhammAdhammAgAsA-poggala-jIvesu jo bhaNio / / ahavA jIvAjIvA Asava-saMvara taha baMdha-NijarA mokkho / eyAiM bhAveNaM bhAvento hoi sammatte / / ahavA jaM ciya jiNehiM bhaNiyaM paDihaya-maya-dosa-moha-pasarehiM / taM savvaM saccaM ciya iyabhAvo hoi sammattaM / / arahA jANai savvaM arahA savvaMpi pAsai samakkhaM / arahA bhAsai saccaM arahA baMdhU tihuyaNassa / / iya bhattI arahante kuNai pasaMsaM ca bhAva-guNa-kalio / sAhUNa bhattimanto iya sammattaM mae bhaNiyaM / / 6 (ku.mA.pRSTha-217) iti kuvalayamAlAgAthAprabandho'pi bubhutsubhiravadheyaH / / 15/6 / / cakravartIne strIratna bhogavavAmAM je umaLako hoya te karatAM anaMtaguNA Adara bhAvavALI gurubhakti vagaire samAtI cha- mAj 52bhapuruSobhe tAveda che. (15/6) vizeSArtha - guru ane bhagavAnanI sevA-pUjAmAM veTha vALavAno bhAva, bhArabojano bhAva ke kaMTALAno bhAva samakitI jIvane na hoya. cAmaDA cIrAI jAya tevI jAlima anaMtI durgatiomAMthI mane kAyamI chuTakAro apAvanArA gurunA upakArano badalo potAnuM sarvasva gurune soMpI devAthI ke potAnI cAmaDInA pagarakhA banAvIne gurune paherAvavAthI paNa vALI zakAya tema nathI- AvuM samakitI jIvane hRdayathI samajAyela hoya che. A vAtano teNe hArdika svIkAra karela hovAthI ja te gurusevA-prabhUpUjA karatAM karatAM vacce potAnA bhogasukhane bhogavavA vagerenI khaNaja poSato nathI ane potAnI zaktine
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ * naizcayika yathApravRttakaraNapUrvamapi pratisamayamanantaguNazuddhiH * 1015 syAdIdRkkaraNe cA'ntye sattvAnAM pariNAmataH / tridhA yathApravRttaM tadapUrvaM cA'nivarti ca // 7 // syAditi / IdRga = upadarzitalakSaNaM samyaktvaM cA'ntye karaNe "jAte satI"ti gamyaM syAd = bhavet / tat karaNaM sattvAnAM = prANinAM pariNAmataH tridhA = triprakAraM (1) yathApravRttaM (2) apUrvaM ca' (3) anivarti ceti / / 7 / / idaJca samyaktvaM kadA syAt ? ityAzaGkAyAmAha- 'syAditi / antye = anivartinAmni karaNe jAte sati samyaktvaM syAt = jAyate / karaNaJcAtmapariNAmavizeSaH, kriyate karmakSapaNamaneneti karaNamiti vyutpatteH / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye - bhannai karaNaM ti pariNAmo - (vi.A.bhA.1202) iti / idaJca karaNaM prANinAM saMjJinAM pariNAmataH = antaHkaraNapariNAmamAzritya triprakAraM bhavati / prathamamAha- yathApravRttaM yenA'nAdisaMsiddhaprakAreNa pravRttaM = yathApravRttam / apUrva = aprAptapUrvamanAdau saMsAra ityapUrvaM yadvA sthitighAta-rasaghAtAdyapUrvA'rthanirvartakaM apUrvam / nivartanazIlaM = nivarti, na nivarti = anivarti, AsamyagdarzanalAbhAnna nivartata ityarthaH / etAni trINyapi yathottaraM vizuddha-vizuddhatara-vizuddhatamA'dhyavasAyarUpANi bhavyAnAM karaNAni bhavanti / abhavyAnAntu prathamameva yathApravRttakaraNaM bhavati, netare dve iti vizeSAvazyakabhASyavRttI (vi.A.bhA.1202) maladhArihemacandrasUrayaH / yathoktaM bRhatkalpabhASye api - tivihaM ca hoi karaNaM ahApavattaM tu bhavva'bhavvANaM / bhaviyANa ime anne apuvvakaraNA'niyaTTI ya / / 6 (bR.ka.bhA. 94 pIThikA) iti / atra triSvapi karaNeSu karmanirjarA sampadyate / SaTkhaNDAgame tu - adhApavattakaraNe Natthi guNaseDhIe kammaNijjarA guNasaMkamo ca / kintu asaMkhejjaguNAe visohIe visujjhamANo ceva gacchadi / teNa tattha kammasaMcao ceva Na NijjarA - (Sa.khaM. pustaka-10/4-2-4/pRSTha 280) ityevaM yathApravRttakaraNe yaH karmanirjarAviraho dyotitaH sa nirjarAvizeSApekSayA draSTavyaH / naizcayikayathApravRttakaraNakAlapUrvamapyantarmuhUrttakAlaM yAvadanantaguNavizuddhiH pratisamayaM vartata eva iti dhyeyam / taduktaM kaSAyaprAbhRtacUrNI - puvvaM pi aMtomuhuttappahuDi aNaMtaguNAe paNa chupAvato nathI. cakravartI strIratnane bhogavavAmAM je umaLako batAve te karatAM anaMtagaNo ullAsaumaMga samakitIne gurusevA-prabhupUjA vageremAM hoya che. samakitanuM A kArya adbhuta che. nirmaLa samyagdarzananI A nizAnIo dvArA oLakhI zakAya che ke "A jIva samakitI che. zAstrokta traNa cihnothI sAmenI vyaktimAM samakitanuM anumAna karavAmAM koI muzkelI naDatI nathI. dhUmADA dvArA agninuM anumAna karI zakAya che tema A traNa cihno dvArA samakitanuM anumAna karI zakAya che. (15/6) ha trividha kraNanI samajaNa che. gAthArtha :- aMtya karaNa hoya tyAre AvuM samyagdarzana thAya che. jIvonA pariNAmanA AdhAre karaNa tra! 12nA Doya che. (1) yathAvRtta 429 // (2) apUrva 429 // mAne (3) anivarti:29. (15/7) TIkArtha :- upara jenA lakSaNa jaNAvyA tevuM samyagdarzana anya karaNa hoya tyAre pragaTa thAya cha. te 429 // ponA mananA parimanA AdhAre 7 rana hoya che. (1) yathApravRtta 4291, (2) apuurv429|| bhane (3) manivati:298 (15/7) 1. mudritapratau 'ca' nAsti / -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1016 * karaNatrayavibhAvanam . dvAtriMzikA-15/8 granthiM yAvad bhavedAdyaM dvitIyaM tdtikrme| bhinnagranthestRtIyaM tu yoginAthaiH pradarzitam / / 8 / / granthimiti / AdyaM = yathApravRttakaraNaM granthiM yAvad bhavet / dvitIyaM = apUrvakaraNaM tadatikrame visohIe visujjhamANo Agado - (ka.prA.gA.94 cU. bhAga 12/pR.200) iti / kaSAyaprAbhRtavRttI vIrasenAcAryeNa api - mithyAtvagaraud atidustarAd AtmAnaM uddhartumanaso'sya samyaktvaratnaM alabdhapUrvaM AsisA-dayiSoH pratikSaNaM kSayopazamopadezalabdhyAdibhiH upabRMhitasAmarthyasya saMvega-nirvedAbhyAM uparyupari upacI-yamAnaharSasya samayaM prati anantaguNavizuddhipratipatteH avipratiSedhAt + (ka.prA.gA. 94 bhAga12/pR. 200) ityuktam / smmtnycedmsmaakmpi| taduktaM zatakavRttau devendrasUribhiH saptatikAvRttau ca zrImalayagirisUribhiH - yathApravRttakaraNe pravizan pratisamayamanantaguNavRjhyA vizuddhyA pravizati - (za.98 vR.,sa.62 vR.)| karmaprakRtivRttau api(upazamanAkaraNa- gA.3) vistarata uktamidamityavadheyam / / 15/7 / / eteSAM karaNAnAM madhye kasyAmavasthAyAM kiM bhavati ? ityAzaGkAyAmAha- 'granthimiti / anAdikAlAdArabhya yAvad granthiM = granthipradezaM tAvad yathApravRttakaraNaM bhavati, karmakSapaNanibandhanasyA'dhyavasAyamAtrasya sarvadeva bhAvAt, aSTAnAM karmaprakRtInAmudayaprAptAnAM sarvadaiva kSapaNAditi zrIhemacandrasUrayaH (vi.A.bhA.1203) / granthisvarUpaM yogazAstravRttau kalikAlasarvajJaiH - rAgadveSapariNAmo durbhedo granthirucyate / durucchedo dRDhataraH kASThAderiva sarvadA / / - (yo.zA.1/17 vRtti-5/pR.39) ityevamavarNi / - samyagdarzanalAbhAntarAyabhUtaH karkaza-ghana-rUDha-gupilavalkagranthiriva durbhedo dhanarAga-dveSapariNAmarUpo granthiH 6 (bR.ka.bhA.93 vR.) iti bRhatkalpabhASyavRttikRt / granthidezalAbhaprakriyA tu vizeSAvazyakabhASye - jo palle'timahalle dhanaM pakkhivai thova-thovayaraM / sohei bahu-bahutaraM jhijjhai thoveNa kAleNa / / taha kammadhannapalle jIvo'NAbhogao bahutarAgaM / sohaMto thovataraM gihaMto pAvae gaThiM / / + (vi.A.bhA. 1205-1206) ityevaM darzitA pUrva(pR.949) cehoktA smartavyA / karmastavavRttau devendrasUribhiH - kathamapi tathAbhavyatvaparipAkavazato girisaridupalagholanAkalpenA'nAbhoganivartiyathApravRttikaraNena 'karaNaM pariNAmo'tra' (yogabindu-264, vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRtti1202) iti vacanAd adhyavasAyavizeSarUpeNA''yurvarjAni jJAnAvaraNIyAdikarmANi sarvANyapi palyopamA vizeSArtha - anAdi kALathI karmanirjarA karavAnA cAlI AvatA jIvanA pariNAma yathApravRtta karaNa kahevAya che. pUrve kyAreya paNa na AvelA evA je viziSTatara nirmaLa pariNAmo dvArA jIva apUrvasthitighAta, apUrvasaghAta, guNazreNI ane apUrva alpasthitibaMdhaA cAra kArya kare te pariNAma apUrvakaraNa kahevAya. tathA graMthibheda karyA bAda jIva anivartikaraNa = anivRttikaraNa pariNAmane pAme tyAre samyagdarzana pragaTa thAya che. A vAta karyaprakRti, paMcasaMgraha, dvitIya karmagranthanI TIkA, pravacanasAroddhAra vizeSAvazyaka bhASya vagere graMthomAM atiprasiddha che. saMjJI paMcendriya jIvanA pariNAmanA AdhAre nakkI thAya ke "te jIva kayAre keTalA karaNane pAmaze? kyAM sudhI kayuM karaNa hoya che? tenuM nirUpaNa graMthakArazrI AgaLanI gAthAmAM kare che. (15/7). gAthArtha :- graMthi sudhI prathama karaNa hoya. graMthinuM ullaMghana kare tyAre bIjuM karaNa hoya. pranthibheda karyA bAda trIjuM karaNa hoya- Ama yogInAtha vaDe jaNAvAyela che. (15/8). TIkArtha :- prathama yathApravRtta karaNa pranthi sudhI hoya che. e pranthinuM ullaMghana thatuM hoya tyAre 1. 'yAgha' ityazuddhaH pATho mudritapratau /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ = = * granthibhedopAyaprajJApanA * 1017 granthyullaGghane kriyamANe / tRtIyaM tu = anivartikaraNaM bhinnagrantheH = kRtagranthibhedasya yoginAthaiH tIrthakaraiH pradarzitam / / 8 // 'saGkhyeyabhAganyUnaikasAgaropamakoTAkoTIsthitikAni karoti / atra cAntare jIvasya karmajanito ghanarAgadveSapariNAmaH karkaza-nibiDa - ciraprarUDhagupilavakragranthivad durbhedo'bhinnapUrvo granthirbhavati - (ka.sta. 2 / vRtti) ityevaM granthideza- lAbhaprabandhavarNanamakAri / tataH - taNhAya vippahAnena savvaM chiMdati baMdhaNaM - ( saM . ni. 9 19 165) iti saMyuttanikAyoktopAyena, yadvA AhArazuddhau sattvazuddhiH sattvazuddhau dhruvA smRtiH / smRtilambhe sarvagranthInAM vipramokSaH - (chAM.7/26/2) iti chAndogyopaniSaduktopAyaiH, yadvA vAsanAkSaya-vijJAna-manonAzA mahAmate ! | samakAlaM cirAbhyastA bhavanti phaladA matAH 11 tribhirebhiH samabhyastairhRdayagranthayo dRDhAH / niHzeSameva truTyanti bisacchedAd guNA iva / / - (anna.4/83-84) iti annapUrNopaniSaduktopAyaiH, yadvA yadvA rudragranthiM tato bhittvA chittvA mohamalaM tathA / anekajanmasaMskAra-guru- devaprasAdataH / / yogAdabhyAsAt tato vedho jAyate tasya yoginaH / - ( varA. 5 / 66-67 ) iti varAhopaniSaduktanimittaiH, yanmanasA na manute yenAhurmano matam / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / / - (kena.1/ 5) iti kenopaniSaduktazuddhA''tmagocarA'khaNDasudRDha-vizuddhopayogabalena, yadvA vakSyamANopAyaiH (dvAdvA.20/ 26,bhAga-5 pR.1390,22 / 24 pR. 1526) granthyullaGghane granthibhede kriyamANe apUrvakaraNaM bhavati, prAktanAd vizuddhatarA'dhyavasAyarUpeNa tenaiva grantherbhedAt / anivartikaraNaM tu kRtagranthibhedasya abhimukhasamyaktvasya tIrthakaraiH pradarzitam / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye bRhatkalpabhASye ca jA gaMThI tA paDhamaM gaMThi samaicchao apuvvaM tu / aNiyaTTIkaraNaM puNa sammattapurakkhaDe jIve / / - (vi. A. 1203, bR.ka.bhA. 95) iti / tRtIyapaJcAzake'pi (paM. 3/30) etadarthAnupAtinI gAthA vartata ityavadheyam / samyaktvalAbhakramo bRhatkalpabhASye vizeSAvazyakabhASye ca aMtimakoDAkoDIe savvakammANamAuvajjANaM / paliyA'saMkhijjaime bhAge khINe bhavai gaMThI / / bhinnammi tammi lAbho sammattAINa mokkhaheUNaM / so ya dulabho parissama-cittavighAyAivigghehiM / / - (bR.ka.bhA. 93, vi. A.bhA. 1194,1196 ) ityevamupadarzitaH / prakRte ca karaNaM pariNAmo'tra sattvAnAM tatpunastridhA / yathApravRttamAkhyAtamapUrvamanivRtti ca || etat tridhA'pi bhavyAnAmanyeSAmAdyameva hi / granthiM yAvattvidaM taM tu samatikrAmato'param / / bIjuM apUrvakaraNa hoya. tathA granthibheda karyA bAda trIjuM anivartikaraNa prApta thAya che. Ama yogIzvara tIrthaMkara bhagavaMtoe jaNAvela che. (15/8) vizeSArtha :- atyaMta tIvra rAga-dveSanA pariNAma graMthi kahevAya che. tenuM ullaMghana karIne jIva AgaLa na vadhe tyAM sudhI prathama karaNa, ullaMghana kare tyAre bIjuM karaNa ane ullaMghana thayA bAda trIjuM karaNa zarU thAya. trIjA karaNamAM aMtarakaraNa zarU thAya. te aMtaHkaraNamAM bhavya jIvo samakita pAme che. samakita pAmanAra dareka jIvane A prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che. (15/8) =
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1018 * samyaktva prAptau vardhamAnazubhalezyA'pUrvA''nandau * dvAtriMzikA - 15/9 = patitasyA'pi nA'muSya granthimullaGghya bandhanam / svAzayo bandhabhedena sato mithyAdRzo'pi tat / / 9 / / patitasyApIti / amuSya = bhinnagrantheH patitasyA'pi = tathAvidhasaGklezAt samyaktvAt paribhraSTasyA'pi na = naiva granthiM granthibhedakAlabhAvinIM karmasthitiM ullaGghya atikramya saptatikoTikoTyAdipramANasthitikatayA bandhanaM jJAnAvaraNAdipudgalagrahaNam / tat = tasmAd mithyAbhinnagrantheH tRtIyaM tu / - (yo.bi.kA. 264-265 - 266 ) iti yogabindukArikAH smartavyAH / atrAntare tejolezyAdyanyatarazubhalezyaiva vardhamAnA bhavati / taduktaM paJcasaGgrahavRttau samyaktva - dezavirati-sarvaviratInAM pratipattikAleSu zubhalezyAtrayameva, taduttarakAlaM tu sarvA api lezyAH parAvartante'pi - (paM.sa. 31 vRtti) iti / samyagdarzanalAbhAdhikAre kaSAyaprAbhRtacUrNI api teu-pamha - sukkalessANaM NiyamA vaDDhamANalesA - (ka. prA. bhAga-12 /gA. 94 cUrNi - pRSTha 204 ) ityuktam / granthibhede cA'tyantamAnando jAyate / yathoktaM yogabindau = = tathA ca bhinne durbhede karmagranthimahAcale / tIkSNena bhAvavajreNa bahusaGklezA / / Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mahAtmanaH / sadvyAdhyabhibhave yadvad vyAdhitasya sadauSadhAt / / - (yo.biM.280/281) iti / RNavizeSamuktavat, kArAgRhavimuktavat, dIrghakAlInarogavipramuktavat, jAtidAsatvonmuktavat, ghorAtighorAraNya-sAgarAdinistIrNavat ko'pyanatizayito mahAnando jAyate'pUrvasamyagdarzanalAbhakAle svA'nubhavaprakAzabalena bhavyAnAmityAzayaH / granthibhedottarameva muktilAbha iti tu pareSAmapi sammatam / taduktaM rudrahRdayopaniSadi - chittvA'vidyAmahAgranthiM zivaM gacchet sanAtanam - (ru.hR.37) iti / tatazca granthibhedalabhyaM samyagdarzanamapavargamUlamavaseyam / ata eva zAstravArtAsamuccaye darzanaM muktibIjaM ca samyaktvaM tattvavedanam / duHkhAntakRt sukhArambhaH paryAyAstasya kIrttitAH / / - (zA. vA. sa. 9/5) ityevaM samyagdarzanaparyAyA uktAH / taduktaM darzanaprAbhRte api jaha mUlAo khaMdho sAhAparivAra bahuguNo hoi / taha jiNadaMsaNamUlo NiddiTTho mokkhamaggassa / / - (da.prA. 11) iti bhAvanIyam / / 15/8 / / karaNatrayalAbhottarabhAviprabhAvamAha- 'patitasyA'pIti / saptatikoTikoTyAdipramANasthitikatayA saptatikoTikoTisAgaropamAdiparimitasthitirUpeNa jJAnAvaraNAdipudgalagrahaNaM mohanIyAdipudgalopAdAnaM, mohanIyasyaiva saptatikoTikoTisAgaropamasthitikatvAt / samyaktvalAbhottaraM tathAvidhamithyAtvamohodayAt * samaktibhraSTanA paNa pariNAma prazasta zna gAthArtha H- samakitI jIva paDI jAya to paNa graMthinuM ullaMghana karIne te karma bAMdhato nathI. tethI mithyAdRSTi thavA chatAM paNa vizeSa prakAranA (alpa)karmabaMdhanA lIdhe teno Azaya sAro hoya che. (15/9) TIkArtha :- graMthino bheda karanAra jIva kadAca tevA prakAranA saMkalezanA lIdhe samakitathI bhraSTa thAya to paNa graMthibheda samaye thanArI karmasthitinuM ullaMghana karIne 70 koTAkoTi pramANa mohanIyakarma vagerenA pudgalanuM = kArmaNavargaNAnuM viziSTa rIte grahaNa = utkRSTa karmasthitibaMdha te jIva karato nathI. tethI mithyAtva udayamAM AvavA chatAM, mithyArdaSTi banavA chatAM alpasthitivALo viziSTa karmabaMdha thavAnA lIdhe siddha thAya che ke teno pariNAma suMdara hoya che. samatithI bhraSTa thayA pachI bAhya AraMbha-parigrahAdi kharAba pravRtti anAdikAlIna mithyAdaeNSTinI pravRtti jevI ja prAyaH hovA chatAM paNa samakitabhraSTa jIvane karmabaMdha alpa thato hovAthI siddha thAya che ke anAdikAlIna mithyAdaSTi jIva karatAM tenA pariNAma sArA hoya che. kAraNa ke = =
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'baMdheNaM na volai kayAI' vacanavimarzaH * 1019 dRzo'pi sato bhinnagrantheH bandhabhedena = alpasthityA karmabandhavizeSeNa svAzayaH = zobhanaH pariNAmaH / bAhyA'sadanuSThAnasya prAyaH sAmye'pi bandhA'lpatvasya sundarapariNAmanibandhanatvAditi bhAvaH / taduktaM"bhinnagranthestRtIyaM tu samyagdRSTerato hi na / patitasyApyato bandho granthimullaGghya deshitH|| evaM sAmAnyato jJeyaH pariNAmo'sya zobhanaH / mithyAdRSTerapi sato mahAbandhavizeSataH / / sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH / abhinnagranthibandho'yaM na tvekA'pItarasya tu / / tadatra pariNAmasya bhedakatvaM niyogataH / bAhyaM tvasadanuSThAnaM prAyastulyaM dvayorapi / / " (yo.bi.266-7-8-9) "baMdheNa na volai kayAI" (zrAvakaprajJapti-33) ityAdivacanAnusAriNAM mithyAdRzo'pi sataH bhinnagrantheH alpasthityA = abhinnagranthikartRkakarmasthityAdibandhA'vadhikA'pakarSazAlisthiti-rasAbhyAM karmabandhavizeSeNa / prakRte kArikAcatuSTayena yogabindusaMvAdamAha- 'bhinne'tyAdi / 'mahAbandhavizeSata' iti / iha dvidhA bandhaH, mahAbandha itarazca / tatra mithyAdRSTemarhAbandhaH zeSazcetarasya / tato mahAbandhasya vizeSataH = avasthAntaravizeSAt / idamuktaM bhavati- labdhasamyaktvasya prANino mithyAdRSTitve'pi na sAmAnyamithyAdRSTeriva bandhaH, kintu kazcidatyantanyUnaH tadvizeSa evA'ntaHkoTAkoTIsAgaropamalakSaNaH / ziSTaH spaSTaH saMvAdizlokArthaH / prakRte - bhedo'pi cAsya vijJeyo na bhUyo bhavanaM tathA / tIvrasaGklezavigamAt sadA niHzreyasA''vahaH / / - (yo.bi.kA.282) iti yogabindukArikA'pyanusandheyA / zrAvakaprajJaptisaMvAdamAha'baMdheNa' iti| taduktaM dharmasaGgrahaNyAM api - taM baMdheNa na volai kayAi - (dha.saM.754) iti / 'taM = granthi bandhena na vyavalIyate = atikrAmati, tathArUpapariNAmA'bhAvAt / kadAcidapi naivAsAvutkRSTasthitIni karmANi banAtIti yAvat' (dha.saM.754 vR.) iti tadvRttau shriimlygirisuuriH| prakRte - sammaTThiINaM pi hu gaNThiM na kayAi volae bandho 8 (sa.ka.bhava-9/pRSTha 950) iti samarAdityakathAvacanamapi na vismartavyam / atra ca paunavikA dAruNavipAkAH pradIrghabhavaparamparAvidhAyino vardhamAnamAlinyakAriNaH AzravAH prahINatayA na svarasataH svasAmarthyatazcotthitumapi zaknuvanti bhagnakaTikapuruSavat / ata eva ita evA''rabhya bhAvato'sammUDhadazA viziSTatarA sampadyate sarvapravRttAviti darzayiSyAmaH caturviMzatitamadvAtriMzikAyAm (dvA.dvA.24/12 bhAga-6, pR.1648)| Agamikamate bhinnagrantheH kadApi naivotkRSTasthitibandhaH sambhavati kuta utkRSTarasabandhaH ? paraM alpa karmasthitibaMdhanuM kAraNa suMdara adhyavasAya che. yogabiMdu graMthamAM paNa kahe che ke - "trIjuM anivRttikaraNa graMthibheda karanAra jIvane hoya che. te samyagdaSTi bane che. samyagdarzanathI paDavA chatAM paNa graMthinuM (=pranthibhedakAlIna karmasthitinuM) ullaMghana karIne tene karmabaMdha nathI thato. Ama zAstramAM jaNAvela che.A rIte sAmAnyathI teno pariNAma suMdara hoya che ema jANavuM. kAraNa ke mithyASTi thavA chatAM paNa vizeSa prakAre alpasthitivALo karmabaMdha thAya che. graMthibheda na karela hoya te jIvane mohanIya karmanI 70 koTAkoTi sAgaropamakAlapramANa sthiti baMdhAI zake che. jyAre graMthibheda thayA pachI mohanIyAdi karmanI eka koTAkoTisAgaropamapramANa paNa sthitibaMdha thato nathI. tethI prastutamAM cokkasa rIte pariNAma judA ja prakAranA mAnavA paDe. bhale ne bAhya pravRtti anAdimithyASTi ane samakitabhraSTanI prAyaH samAna dekhAtI hoya." 9 'karmabaMdhathI samakitI kayAreya aMtaHkoTAkoTi sAgaropamapramANa karmasthitinuM ullaMghana karatA nathI. A pramANe zrAvakaprajJapti vagere granthonA vacanane anusaranArA saiddhAttikono mata upara jaNAvyA mujaba che. Ed. satile yoganindagranthe . bandho gaTa ' iti pAThaH / 2 maditatau 'nteko ' ityazaddhaH pAThaH / 3. madritapratau 'baMdheNaM' iti paatthH|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1020 * samyaktvAtpatitasyA'ntarmuhUrttakAle maraNAbhAvaH * dvAtriMzikA-15/10 saiddhAntikAnAM matametat / kArmagranthikAH punarasya mithyAtvaprAptAvutkRSTasthitibandhamapIcchanti, teSAmapi mate tathAvidharasA'bhAvAttasya zobhanapariNAmatve na vipratipattiriti dhyeyam / / 9 / / evaM ca yatparairuktaM bodhisattvasya lakSaNam / vicAryamANaM sannItyA tadapyatropapadyate // 10 // kArmagranthikAH = karmagranthAnusAriNaH punaH asya = bhinnagrantheH mithyAtvaprAptau utkRSTasthitibandhamapIcchanti / yathoktaM zrImalayagirisUribhiH karmaprakRtivRttI mithyAtvasyotkRSTasthitisakramA'dhikAre - darzanamohanIyatritayasatkarmA mithyAdRSTirutkRSTe saGkleze vartamAno mithyAtvasyotkRSTAM sthiti baddhvA tato'ntarmuhUrttamAtrAnantaraM mithyAtvAt pratipatya vizuddhimAsAdayan samyaktvaM pratipadyate / tato mithyAtvasyotkRSTAM sthiti saptatisAgaropamakoTIkoTIpramANAmantarmuhUrttAnAM samyaktve samyagmithyAtve ca saGkramayati 6 (k.pr.vR.2/30-pR.86)| taduktaM zatakavRttau devendrasUribhiH - bhinnagranthikasya mithyAdRSTerapyutkRSTaH sthitibandhaH pratiSidhyate tat saiddhAntikamatameva / kArmagranthikAbhiprAyatastu bhinnagranthibhirmithyAtvasyotkRSTA'pi sthitirbadhyate, kevalaM tathAvidhatIvrAnubhAgayuktA'sau na bhavati - (za.48 vR.) iti teSAM kArmagranthikAnAM api mate tathAvidharasA'bhAvAt = utkRSTarasabandhavirahAt tasya bhinnagranthemithyAdRSTeH abhinnagranthyapekSayA zobhanapariNAmatve na kAcit vipratipattiriti dhyeyam / digambaramate samyaktvAt patito'ntarmuhUrttakAlamadhye maraNaM nA''sAdayati, taduktaM digambarIyapaJcasaGgahavRttI sumatikIrtisUriNA - yaH samyaktvAt patito mithyAtvaM prAptaH tasyA'nantAnubandhinAM AvalikAmAtrakAlaM udayo nAsti, antarmuhUrttakAle maraNamapi nA'sti (di.paM.saM.adhi.1/104 vRtti. pR.117) iti / asmAkaM zvetAmbarANAmapyetat sammataM ityavadheyamanekavidhamatA'vadhAraNakuzalaiH / / 15/9 / / jyAre kArmagraMthika AcArya bhagavaMtono abhiprAya evo che ke samakitI jIva pharIthI mithyAtva pAme tyAre 70 koTAkoTisAgaropamapramANa utkRSTa sthitibaMdha karI zake che. paraMtu kArmagraMthika AcAryonA mata mujaba paNa utkRSTa sthitibaMdha thavA chatAM utkRSTa rasabaMdha samakitabhraSTa jIva kayAreya paNa karI zakato nathI. mATe kArmagranthika mata mujaba paNa, samyagdarzanathI patita thayela jIvanA pariNAma abhinnagraMthivALA anAdikAlIna mithyAdaSTi jIvanA pariNAmanI apekSAe sArA hoya che. A bAbatamAM to koI vivAda cha 4 nali. mA vAta dhyAnamA rAvI. (15/) vizeSArtha:-karmabaMdhano mukhya AdhAra jIvanA adhyavasAya che. bAhya daSTie abhavya-dUrabhavyAdi jIvonI pravRtti jevI ja AraMbha-parigrahAdi pravRtti samaktibhraSTa jIvanI jaNAya chatAM samaktibhraSTa jIva 70 koTAkoTIsAgaropama pramANa karmasthitino baMdha karato nathI. A vAta ema sUcave che ke anAdikAlIna mithyASTi karatAM tenA pariNAma sArA hoya che. saiddhAttika AcAryonA mate samaktipatita jIva utkRSTa sthitibaMdha ke utkRSTa rasabaMdha karato nathI. jyAre kArmapranthika mate samaktibhraSTa jIva mohanIya karmanI utkRSTa sthitibaMdha karI zake che paNa utkRSTa rasabaMdha karI zakto nathI. Ama kArmagraMthika mata mujaba paNa utkRSTa rasabaMdha karAve tevA saMkliSTa pariNAma samaktipatita jIvane nathI ja hotA. Ama Agamika mata ke kArmapranthika mata- banne mujaba anAdikAlIna mizrAdaSTi jIva karatAM samakitapatita jIvanA pariNAma sArA hoya che. AvuM nirvivAda siddha thAya che. (159). gAthArtha - A rIte anya darzanakAroe bodhisattvanuM je lakSaNa kahela che te sArI rIte vicAravAmAM Ave to samakitI jIvamAM saMgata thaI zake che. (15/10)
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sare vodhisattvakatA * 1021 ___ evaM ceti / evaM ca = bhinnagranthemithyAtvadazAyAmapi zobhanapariNAmatve ca yat paraiH = saugataiH bodhisattvasya lakSaNamuktaM tadapi sannItyA = madhyasthavRttyA vicAryamANaM atra samyagdRSTau 3paparate 20 | taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi / ityukteH kAyapAtyeva cittapAtI na sa smRtaH / / 11 / / tapteti- 'taptalohe yaH padanyAsastattulyA (=taptalohapadanyAsatulyA), atisakampatvAt, vRttiH enamevAdhikRtya vaktavyAntaramAha- 'evaJce'ti / madhyasthavRttyA = taTasthadRSTyA, ziSTaM spaSTam / prakRte - ayamasyAmavasthAyAM bodhisattvo'bhidhIyate / anyastallakSaNaM yasmAt sarvamasyopapadyate / / 6 (co.kiM.ra70) rUti yovijussojoDanusandhayaH /10. ____etadevopadarzayati- 'tapte'ti / sampUrNA ca kArikA yogadRSTisamuccaye - ato'nyaduttarAsvasmAt pApe karmA''gaso'pi hi| taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi / / - (yo.dR.sa.70) ityevaM vrtte| vakSyamANa(bhAga-6 pR.1535)sthirAdidRSTimadhikRtyeyaM kArikA tatroktA / ayamatrAzayaH pRSThalagnavyAghrasya puro dhAvataH khadirAGgArabhRtakhAtikAprAptau tanmadhyapatitataptalohapiNDeSu akAmenA'pi ekaM dve trINi vA padAni nyasya jhaTiti tAmatikrAmataH puruSasya pravRttyA tulyA = taptalohapadanyAsatulyA * samaktiImAM bodhisattvalakSaNanuM samarthana che TIkArya - Ama granthibheda karanAra jIva mithyAtva avasthAmAM paNa suMdara pariNAmavALo siddha thato hovAthI bauddha vidvAno vaDe bodhisattvanuM je lakSaNa kahevAya che te paNa madhyastha daSTie vicAra karatAM samyagdaSTi jIvamAM saMgata thAya che. (15/10). vizeSArtha :- granthino bheda karanAro jIva jo mithyAtva pAme to paNa sArA pariNAmavALo hoya che to samakti hAjara hoya tyAre tenA pariNAma kevA ujaLA hoya ? e samajI zakAya tevI vAta che. AvI vastusthiti hovAthI bauddhadarzanamAM mAnya bodhisattva jevI ati UMcI bhUmikAvALI vyaktino je guNavaibhava che te guNavaibhava jainadarzanamAnya caturthaguNasthAnakavALA jIvamAM paNa saMgata thaI jAya che. to jainadarzanamAnya 6-7-12-13 vagere guNasthAnakomAM to jIvanI kevI uccatama AtmadazA, sarvotkRSTa guNavibhUti hoya ? tenI to paradarzanakAro kalpanA paNa karI zake tevI temanI zakti nathI. AvuM ahIM ADakatarI rIte sUcita thaI rahyuM che. bauddha darzananA mULa tripiTaka graMtho ane jainAgamono vyavasthita rIte madhyastha dRSTie abhyAsa karavAmAM Ave to A vAta dIvA jevI spaSTa samajAI jAya tevI che. AgaLanI 3 gAthAmAM uparokta vAtane graMthakArazrI spaSTa karaze. (15/10) * samaktiInI sAMsArithravRtti tasalohapadajAsatulya che gAthArtha - "jo kadAca AraMbhAdi pravRtti samakitI kare to paNa te pravRtti taHlohapadanyAsa samAna hoya che'- AvI zAstroktithI siddha thAya che ke samakitI jIva kAyapAtI ja hoya che, cittapAtI nathI hotA. (15/11) TIkArtha :- "jo kvacita gharasaMbaMdhI AraMbhAdi pravRtti samakitI kare to paNa te pravRtti tapelA lokhaMDanA goLA upara DagaluM mUkavA jevI hoya che. kAraNa ke AraMbha-samAraMbhAdi karatI veLAe samakitI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1022 * bodhisattvasya kAyapAte'pi cittapAtAbhAvaH * dvAtriMzikA-15/11 = kAyaceSTA kvacid gRhArambhAdau / 'yadi paraM' ityukteH = itthaMvacanAt, kAyapAtyeva sa = samyagdRSTiH, na cittapAtI smRtaH / itthaM ca kAyapAtina eva bodhisattvA iti lakSaNamatropapannaM bhavati / taduktaM- "kAyapAtina eveha' bodhisattvAH paroditam / na cittapAtinastAvadetadatrA'pi yuktimat / / " (yo.bi.271) / / 11 / / saMvegasArA kAyaceSTA asvArasikI gRhA''rambhAdau pApe yadi param, prAyastu na bhavatyeveti na pApapakSapAto'sya / itthaM = anena prakAreNa zrIharibhadrasUreH vacanAt nikAcitacAritramohAdyudayAt kAyapAtyeva = kAyamAtreNaiva sAvadhakriyA'vatArI samyagdRSTiH = aviratapramattasamyagdRSTiH na cittapAtI = naiva cittena ptnshiilH| yathoktaM vairAgyakalpalatAyAM api - svapnendrajAlasadRzaM saMsAraM manyate hi sadbuddhiH / taptA'yaHpadadAnanyAyAd bhuGkte'pi viSayasukham / / jAtA caraNasukhAzA, tanuvAGmanasAM vyathA niranubandhA / ahite'sya gRddhyabhAvAnnaSTaM bibhatsarUpatvam / / sabuddheH sAnnidhyAt, kadanabhuktau sa lajjate bADham / hatadoSakAmacArastadasau jAtaH sadAcAraH / / 6 (vai.ka.sta.2/220-221-222) iti / yathA caitattathA saddRSTidvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.24/4 bhAga-5, pR.1626) bhAvayiSyate / itthaJca sadasatpravRttau tatpariNAmazuddhiranAvilaiva nishcytH| idamevA'bhipretya zrAvakaprajJaptau dharmasaGgrahaNyAM darzanazuddhiprakaraNe ca - ittha ya pariNAmo khalu jIvassa suddho u hoi vinneo / kiM malakalaMkamukkaM kaNagaM bhuvi jjhAmalaM hoi ? / / (zrA.pra.54, dha.saM.807, da.zu.4/45) ityuktam / na hyagniparIkSottIrNaM jAtyahema dhyAmalaM sampadyate, na vA jAtavedhaM jAtyaratnaM malA''vilatve'pyaviddhaM sampadyate, na vA vajrataNDulasya pAkaH kutrA'pi dRzyate iti vakSyate tArAditrayadvAtriMzikAyAm (dvA.dvA.22/ 26-bhAga-5,pR.1534) bodhisattvAH = bodhipradhAnAH prANinaH, tathAbhAvanAtaH cittagAmbhIryAdineti gamyam / yathoktaM yogazatake - taha kAyapAiNo Na puNa cittamahikicca bohisatta tti / hoMti tahabhAvaNAo AsayajogeNa suddhAo / / 6 (yo.za.88) iti / tathA cArSam - kAyapAtino hi bodhisattvAH , na cittapAtinaH, nirAzravakarmaphalametat + (yogazataka gA.88 vRttau uddhRtaH) iti / granthakAro'tra yogabindusaMvAdamAha- 'kaayeti| bhAvitArtho'yaM zloko'traiva / brahmasiddhAntasamuccaye zrIharibhadrasUribhiH - prakSINatIvrasaGklezamohagranthivibhedataH / AstikyA''diguNopetaH samyagdRSTirudAhRtaH / / AstikyAdanukampA'sya tato nirveda ityapi / tasmAt saMvegasaMsiddhirataH prazama ityalam / / ataH kramAdamI bhAvA jAyante'sya mahAtmanaH / kSAyopazamikAH pUrvaM tadanu kSAyikA api / / AvirbhAva-tirobhAvau vA''dyAnAM sto niyogataH / itareSAM tu vijJeyaH sadA''virbhAva eva hi / / atyaMta kAMpato hoya che.'- A pramANe je jainazAstravacana che tenAthI siddha thAya che ke "samyagdaSTi jIva kAyapAtI ja hoya che, cittapAtI nahi'- AvuM zAstrakArone mAnya che. A rIte "bodhisattva kAyapAtI ja hoya che - A mujabanuM bodhisattvalakSaNa samakitI jIvamAM yuktisaMgata siddha thAya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "bodhisattva kAyapAtI ja hoya che, cittapAtI nahi - A pramANe bauddhadarzanokta bodhisattvalakSaNa paNa samakitImAM ja yuktisaMgata thAya che. (15/11) 1. mudritapratau 'eveva' ityazuddhaH pAThaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vayitvaca paDyuM takSani * 1023 parArtharasiko dhImAna mArgagAmI mahA''zayaH / guNarAgI tathetyAdi sarvaM tulyaM dvayorapi / / 12 / / parArtheti / parArtharasikaH = paropakArabaddhacittaH, dhImAn = buddhyanugataH, mArgagAmI = etadyogAnmahAtmA'yaM parArthodyatamAnasaH / pazubhAvamatikrAnto mithyAtvavigamAditi / / asatpravRttihetozca yaH kSayopazamAt tathA / karmaNA virataH pApacetasA viratastvasau / / cetasA viratasyaivaM na pravRttiH kadAcana / bAhyA'pi jAyate tatra tatpUrveyaM yato matA / / 9 (drasi. 7-13) rUtye vat sapasvirUpe cAhe tavaMdhyatrADanusajyeyam T9/11TI atra yuktimeva yogabindusaMvAdenopadarzayati- 'parArthe 'ti / yogabinduvRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati parArtharasikaH = paropakArabaddhacittaH apakAriNyapIti gamyam / buddhyanugataH = mokssmaargaanusaarivimlmtisnggtH| sphItacittaH gAmbhIryAdiguNagaNopetatvena / guNAnurAgavAn = doSazatA''vile'pi svApakAriNyapi vizeSArtha :- tame eka kalpanA karo ke jaMgalamAM musApharI karatA ekAkI ane ajANyA musApharanI pAchaLa sAMjanA samaye vAgha pAchaLa paDe che ane vAghathI bacavA, jhaDapathI bhAgavA pagamAMthI pagarakhAM kADhIne mUThI baMdha karIne te bhAge che. nAza-bhAga karatAM-karatAM AgaLanA rastA upara saLagatA aMgArAthI bharelI 50x60 phUTa lAMbI-pahoLI cArebAju phelAyelI eka UMDI khAI Ave che. te khAImAM thoDAthoDA aMtare lokhaMDanA goLAo mUkelA che. te lokhaMDanA goLA paNa tapIne lAlacoLa thaI gayelA che. pAchaLa vAgha che. AgaLa Aga che. paga khullA che. A paristhitimAM te musAphara zuM kare ? lAlacoLa tapelA lokhaMDanA goLAo upara anicchAe paNa jhaDapathI lAMbA DagalA mAMDato, kudakA mArato te musAphara saLagatI khAIne oLaMge che. A paristhitimAM lAlacoLa tapelA lokhaMDanA goLA upara te khullA paga keTalo samaya mUkI rAkhe? keTalA pagalAM tenA upara mUke? kevI kamakamATI sAthe te paga mUke? AnI kalpanA karatAM paNa dhrUjArI chUTe tevuM che. AvA prakAranI prUjArI ane kaMpArI pApa karatI vakhate samakitI jIva anubhave che. pApanI pravRtti binajarUrI na kare, jIvanajarUrI pApapravRtti paNa ghaTADato jAya, avazya karavI paDe tevI pApapravRttimAM paNa tenuM mana atyaMta vyathita hoya, becena hoya, dhrUjatuM hoya. kAraNa ke pApapravRttinA phaLa tenI najara sAme taravaratA hoya che. A mujaba jainadarzanakAronuM maMtavya che. AnAthI siddha thAya che ke nirmaLa samakitI jIva jIvananirvAha Adi mATe karavA paDatA pApane mAtra kAyAthI kare che, rucipUrNa manathI nahi. te pApamAM mAtra kAyAthI paDelo che, cittathI nahi. tethI samakitI kAyapAtI ja hoI zake, cittapAtI nahi. A vAta jainazAstra mujaba phalita thAya che. bauddhadarzanakAro kahe che ke "bodhisattva mAtra kAyapAtI ja hoya, cittapAtI nahi." tethI uparokta rIte vicAravimarza karatAM siddha thAya che ke bodhisattvanuM lakSaNa samaktiI jIvamAM saMgata thAya che. (15/11) samakitI ane bodhisattvanI sarakhAmaNIne AgaLanI gAthAmAM graMthakArazrI jaNAve che. gAthArtha :- banne parArtharasika, buddhizALI, mArgagAmI, mahAzayasaMpanna tathA guNarAgI hoya che. A rIte bannemAM badhuM tulya hoya che. (15/12) TIkArtha - paropakAra karavAmAM dattacitta, prajJAsaMpanna, kalyANakArI mArga upara cAlanAra, ujaLA cittathI samRddha, guNAnurAgI ItyAdirUpe bodhisattvanA guNo anya zAstramAM jaNAvela che. 2. mudritakata vaDha' ti nati |
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bodhisattvasya viMzatiH guNAH * dvAtriMzikA - 15/12 = kalyANaprApakapathayAyI, mahAzayaH = sphItacittaH, guNarAgI guNAnurAgavAn, tathA iti bodhisattvaguNAntarasamuccayArthaH, ityAdi zAstrAntaroktaM sarvaM tulyaM = samaM dvayorapi * = samyagdRSTi 1024 bodhisattvayoH / / 12 // puruSe yaH kazcid lavato'pi guNaH tadanumodanAdizIlaH bhavAbhinandinAM dhanAdyanurAgavat / itthaJca sarvajanahitarataH bahujana zreyomagno vA samprasAda-svasthatA-sthiratA-satprajJAdinA'pavargamArge'yamabhisarpatyeva / avaziSTamatirohitArtham / bodhisattvaguNAntarasamuccayArtha iti / sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge lakSaNasUtre tathAgatasya pUrvabhavasambandhinIM dazAmadhikRtya yampi, bhikkhave, tathAgato purimaM jAtiM purimaM bhavaM purimaM nikeva pubbe manussabhUto samAno daLahasamAdAno ahosi kusalesu dhammesu, avatthitasamAdAno kAyasucarite vacIsucarite manosucarite dAnasaMvibhAge sIlasamAdAne - ( dI. ni. 3/7/201, pR.108) ityAdinA (1) kuzaladharmaniratatA, (2) bahujanasukhakAritA, (3) prANAtipAtaviratiH, (4) praNItabhojanAdi - vastrAdidAnaruciH, (5) dAna-priyavacanA'rthacaryAdinA janasaGgrAhakatA, (6) dharmAdyupadezadAtRtA, (7) satkArapUrvaM zilpa-karmavidyAdizikSaNadAnaM, (8) kuzalajijJAsA, (9) akrodhazIlatA, (10) jananI-putrAdimelakatvaM, (11) yogyA'yogyapuruSajJAtRtA, (12) parahitA''kAGkSA, (13) parapIDanaparihAraH, (14) priyadRSTiH, (15) satkAryA'gresaratvaM, (16) satyavAditvaM, (17) vigrahavighaTakatvaM, (18) madhurabhASitA, (19) deza-kAlAdyucitabhAvasAravacanatA, (20) samyagAjIvikA cetyevaM ye guNAH pradarzitAH te sarve'pi dazAvizeSamadhikRtya samyagdRSTau sambhavantItyavadheyam / idamapyatrA'vadheyaM yaduta samyagdRSTiH sambodhisampanna eva, bodhisattvastu sambodhilAbhazUnyo'nabhisambuddha eveti vizeSo'pyanayoH mayhaM pi kho rAjakumAra ! pubbeva sambodhA anabhisambuddhassa bodhisattasseva sato etadahosi - (ma.ni. 2/4/5/327-pRSTha 288) iti majjhimanikAyagatabodhirAjakumArasUtravartisugatoktisiddho'napalapanIya evetyavadheyam / taduktaM majjhimanikAye saGgAravasUtre'pi sugatena idha me bhAradvAja ! pubbeva sambodhA arnAbhisambuddhassa bodhisattasseva sato etadahosa - (ma.ni. 2/5/10/475 ) iti bhAvanIyam / / 15/12 / / mULa gAthAmAM 'tathA' zabda che te bodhisattvanA bIjA guNono saMgraha karavA mATe che ema jANavuM. samyagdaSTimAM paNa A badhA guNo rahelA hoya che. Ama bodhisattva ane samyagdaSTi bannemAM badho guNavaibhava ekasarakho ja jaNAya che. (15/12) vizeSArtha :- pUrNatattvabodha (saMbodhi) pAmyA pUrvenI avasthA bodhisattva avasthAche. A vAta majhimanikAya nAmanA bauddhAgamamAM jaNAvela che. matalaba ke bodhisattva saMbodhizUnya che. jyAre samakitI pAse to saMbodhi paNa che. chatAM bodhisattva avasthAmAM je guNo bauddhazAstramAM jaNAvyA che teno ullekha upara karela che. te guNavaibhava samakitI jIvamAM hoya che. mATe bodhisattva ane samakitImAM A dRSTie tulyatA rahelI che. (15/12) zabdArthanI yojanA karavA dvArA paNa bodhisattva ane samyagdaSTi vacce rahelI tulyatAne graMthakArazrI jaNAveche. ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bodhisattvavyutpattisphoraNam * 1025 anvarthato'pi tulyatAM darzayati - bodhipradhAnaH sattvo vA sadbodhirbhAvitIrthakRt / tathAbhavyatvato bodhisattvo hanta satAM mataH // 13 // bodhIti / bodhiH = samyagdarzanaM tena pradhAnaH (=bodhipradhAnaH) sattvo vA satAM = sAdhUnAM hanta ityAmantraNe bodhisattvo mataH = iSTaH / yaduktaM- "yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mhodyH| sattvo'stu bodhisattva'staddhantaiSo'nvarthato'pi hi / / " (yo.bi.273) vA = athavA sadbodhiH = tIrthakarapadaprAyogyasamyaktvasametaH tathAbhavyatvato bhAvitIrthakRd = yaH tIrthakRd bhaviSyati sa bodhisattvaH / taduktaM "varabodhisameto vA tIrthakRd yo bhvissyti| tathAbhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH // " (yo.bi.274) anvarthato'pi = bodhisattvapadayogArthamAzrityA'pi dvayoH tulyatAM darzayati- 'bodhI'ti / prakRte yogabindu(yo.bi.273)saMvAdamAha - 'yaditi / etacchlokacaturthapAde 'tasmAddhaMteti pUrvavat' iti pAThaH yogabinduvRttigataH paraM sa mUlAdarza mudritapratau ca sampAtAyAta iti pratibhAti / yogabindau tu 'taddhantaiSo'nvarthato'pi hi' ityevaM prakRtazlokacaturthapAdapATho vartata iti dhyeyam / tavRttistvevam - yat = yasmAt samyagdarzanaM = samyaktvaM = bodhiH, tatpradhAnaH = bodhisAraH mahodayaH = prazastaguNodgamaH sattvaH = sarvajIvaH astu = bhavatu bodhisattvaH / tat = tasmAt hanta iti pUrvavat eSa = samyagdRSTiH anvarthato'pi hi = anvarthAdapi kiM punarvizeSaNairityapizabdArthaH (yo.bi.273 vRttiH) iti / ___ kalpAntaramAha- 'athavA' / yogabindu(yo.bi.274)saMvAdamAha - 'vare'ti / spaSTArtho'yaM zlokaH / gAthArtha - bodhipradhAna evo sarva jIva eTale bodhisatva. athavA tathAbhavyatAnA lIdhe je jIva bhaviSyamAM tIrthaMkara thanAra che te sarbodhisaMpanna jIva eTale bodhisattva. AvuM sajjanone mAnya che.(15/13). che bodhisattvazabdanA be artha che TIkArtha :- bodhi = samyagdarzana. tenA lIdhe bIjA jIvo karatAM je pradhAna = zreSTha hoya tevo sattva = jIva eTale bodhisattva. bodhi vaDe zreSTha sattva eTale bodhisattva. kharekhara Avo bodhisattva sAdhu-saMta-sajjana puruSone mAnya che. mULa gAthAmAM jaNAvela "haMta' zabda AmaMtraNa mATe che. tethI artha A rIte thaze ke "he bhAgyazALI ! bodhi dvArA uttama jIva bodhisatva kahevAya. AvuM saruSone bhAnya che.' bha3 yogaviMdu thamai due cha ? - "sabhyarzana = bhopi. sabhyarzana dvArA zreSTha sAbita thayelA ane suMdara guNonA prAdurbhAvavALA tamAma jIva bodhisattva bano. mATe he bhAgyazALI! sabhyadRSTi moyisatva' 206n| arthana anusaravAnA dIdhe 59 // poSisattva cha." - vA0 / athavA ma 59l sel tIrtha4254ne prAyogya sevA samAtithI yuta mevo je jIva tathAbhavyatvanA kAraNe bhaviSya kALamAM tIrthaMkara thanAra hoya te bodhisattva samajavA. kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "athavA varabodhithI saMpanna je jIva tathAbhavyatvanA lIdhe bhaviSyamAM tIrtha42 thaze te bodhisatva cha- mAdhU satpuruSAne mAnya che." - 1. 'tasmAddhanteti pUrvavat' iti pATho mudritapratau hastAdarza ca vartate / paramasmAbhiH yogabinduzlokAnusAreNAtra pATho yojitH| 2. hastAdarza 'tathAbhavyato' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'bhAvitIrthakad' iti padaM nAsti /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1026 * bhavyatva-tathAbhavyatvavyAkhyAvaividhyam * dvAtriMzikA-15/13 bhavyatvaM nAma siddhigama'nayogyatvaM anAdipAriNAmiko bhAvaH / tathAbhavyatvaM caitadeva kAlanaiyatyAdinA prakAreNa vaicitryamApannaM / etabheda eva ca bIjasiyAdiphalabhedopapattiH / yogabinduvRttyanusAreNAha- 'bhavyatvami'tyAdi / - bhavvA jiNehi bhaNiyA iha khalu je siddhigamaNajoggA u / te puNa aNAipariNAmabhAvao huMti nAyavvA / / - (zrA.pra.66) iti zrAvakaprajJaptI umAsvAtivAcakAH / - bhavyA siddhiH yasyA'sau bhavyaH, uttarapadalopAt, bhImAdivat, bhavya eva bhavyatvam 6 (ta.sU. 2/8 vR.) iti tattvArthasUtravRttau siddhasenagaNivarAH / - bhAvinI siddhiryasyAsau bhavyasiddhikaH = bhavyo jIvaH - (vi.A.2712) iti vizeSAvazyakavRttau hemacandrasUrayaH / anAdipAriNAmiko bhAva iti / 'pariNamanaM = pariNAmaH = kathaJcidavasthitasya vastunaH pUrvAvasthAparityAgenottarAvasthAgamanaM, sa eva tena vA nivRttaH = pAriNAmikaH' (pra.sAro.1290 vR.) iti pravacanasAroddhAravRttau siddhasenasUrayaH / 'pAriNAmikazabdena ca dravya-bhAvaprANAvasthA''khyaH pariNAma ucyate / tathA sedhanayogyaH pariNAmaH bhavyaH' (ta.sU.2/2 vR.pRSTha 140) iti tttvaarthsuutrvRttikRtH| - bhavyAH = anAdipAriNAmika-siddhagamanayogyatAyuktAH - (naM.sU.57 ma.vR.pRSTha-248) iti nandisUtravRttau zrImalayagirisUrayaH / tattvArthasUtre api - jIva-bhavyA'bhavyatvAdIni ca - (ta.sU.2/7) iti pAriNAmikabhAvapradarzanAvasare bhavyatvamadarzi umAsvAtivAcakaiH / atrA''dipadena astitvaM, anyatvaM, kartRtvaM, bhoktRtvaM, guNavattvaM, asarvagatatvaM, anAdikarmasantAnabaddhatvaM, pradezavattvaM, arUpatvaM, nityatvamityevamAdayo'pi anAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA gRhItAH (ta.sU.bhA.2/7) iti vyaktaM tattvArthabhASye / upalakSaNAt 'lokasthitiralokasthitidharmAstikAyatvamityAdirUpastvanAdipAriNAmikaH' (pra.sAro. 1294) iti pravacanasAroddhAravRttikRtaH ityalaM prasaGgena / etadeva = bhavyatvameva kAlanaiyatyAdinA = kAlavizeSa-niyati-karmAdilakSaNena prakAreNa saddharmaprazaMsA-cintA-zravaNA'nuSThAnAdilakSaNabIjasiddhibhAvataH vaicitryaM = vaividhyaM ApannaM sAMsiddhikaM kAlAdyAkSepakaM tathAbhavyatvaM kathyate / yathoktaM yogabindau - sAMsiddhikamidaM jJeyaM samyak citraJca dehinAm / tathAkAlAdibhedena bIjasiddhayAdibhAvataH / / (yo.bi.275) iti / tavRttistvevam - sAMsiddhikaM = AtmasamakAlodbhavaM idaM = tathAbhavyatvaM jJeyaM samyak = yathAvat citraM ca = nAnArUpaM punaH dehinAm / kathamityAha- tathA = tatprakArA ye kAlAdayaH kAla-svabhAvAdayaH kAraNaprakArAsteSAM bhedena = vaicitryeNa bIjasya dharmaprazaMsAdeH siddhiH = lAbhaH AdizabdAddharmacintA-zravaNA'nuSThAnAdigrahaH teSAM bhAvataH = bhAvAt + (yo.bi. 275 vRtti) iti / dharmabinduvRttau zrImunicandrasUribhirapi - bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvaM anAdipAriNAmiko bhAva Atmasatattvameva / tathAbhavyatvaM tu bhavyatvameva kAlAdi ja tathAbhavyatva vicAraNA ha bhvytvN.| bhokSama pAnI yogyatA meTara bhavyatva. mA bhavyatva anAdIna pAribhi bhAva che. ane A ja bhavyatva cokkasa prakAranA kALa vagere svarUpe vividhatAne dhAraNa kare tyAre tathAbhavyatva kahevAya. bIjA jIvonA tathAbhavyatva karatAM tIrthaMkara paramAtmAonuM tathAbhavyatva juduM hoya to ja bIjasiddhi vageremAM tAratamyarUpa phalabhedanI saMgati thaI zake. 1. 'gayana' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tathAbhavyatvavaicitryasamarthanam * 1027 anyathA tulyAyAM yogyatAyAM sahakAriNo'pi tulyA eva bhaveyuH tulyayogyatAsAmarthyA''kSiptatvAteSAmiti sadbodheryogyatAbheda eva pAramparyeNa tIrthakaratvanibandhanamiti bhAvanIyam / / 13 / / bhedenAtmanAM bIjasiddhibhAvAt nAnArUpatApannam - (dha.bi.va.2/68) ityuktam / upadezapadavRttau api taireva - bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvaM anAdipAriNAmiko bhAvaH / tathAbhavyatvantvetadeva vicitraM dravya-kSetrAdibhedena jIvAnAM bIjAdhAnAdihetuH (u.pa.vR.gA.163) ityuktam / upadezapade'pi zrIharibhadrasUribhiH - tahabhavvattaM cittaM akammajaM Ayatattamiha NeyaM / phalabheyA taha kAlAiyANamakkhevagasahAvaM / / - (u.pa.999) ityuktam / syAdvAdakalpalatAyAM prakRtagranthakRtA - muktatvaprayojikA sAmAnyato'bhavyavyAvRttA jAtibhavyatvamiti gIyate, pratyAtma tathAtathApariNAmitayA samupAttavizeSA ca tathAbhavyatvam (syA.ka.9/6) iti vyAkhyAtaM tadapyetadarthAnupAtyeva / nanu samAne'pi bhavyatve sahakAribhedAt phalabhedo bhaviSyatIti kiM yogyatAvaicitryA'bhyupagamena ? ityAzaGkAyAmAha- 'anytheti| tulyAyAM = sarvathA samAnAyAM yogyatAyAM = muktigamanA'rhatAyAM saddharmaprazaMsAdibIjasiddhayAdiyogyatAyAM vA svIkriyamANAyAM tu sahakAriNaH = bIjasijhyAdinimittabhUtAH kAla-kSetra-niyati-karmAdayaH api sarveSAM tIrthakarA'tIrthakarAdInAM tulyAH = sarvathA samAnA eva bhaveyuH, tulyayogyatAsAmarthyA''kSiptatvAt = sarvathA samAnAyAH bIjasiddhyAdiyogyatAyAH sAmarthyena AkRSTatvAt teSAM = sahakAriNAm / idamevA'bhisandhAyoktaM yogabindau - sarvathA yogyatA'bhede tadabhAvo'nyathA bhavet / nimittAnAmapi prAptistulyA yattanniyogataH / / anyathA yogyatA'bhedaH sarvathA nopapadyate / nimittopanipAto'pi yattadAkSepako dhruvam / / yogyatA ceha vijJeyA bIjasiddhyAdyapekSayA / AtmanaH sahajA citrA tathAbhavyatvamityataH / / varabodherapi nyAyAt siddhioM hetubhedataH / phalabhedo yato yuktastathA vyavahitAdapi / / - (yo.bi.276-279) iti prAguktaM(pR.220) smartavyam / paJcasUtre'pi - tahAbhabvattAibhAvao, vicittameaM tahAphalabheeNa, nA'vicitte sahakAribheo, tadavikkho taotti - (paM.sU.5/3) ityuktam / 'tathAphalaparipAkIha tathAbhavyatvam / ata evAha vicitraM etat = tathAbhavyatvAdi / kutaH ? ityAhatathAphalabhedena = kAlAdibhedabhAviphalabhedena' (paM.sU.5/3 vR.) iti tadvRttau zrIharibhadrasUrayaH / lalitavistarAyAmapi - bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvaM, anAdipAriNAmiko bhAvaH / tathAbhavyatvamiti ca vicitrametat, kAlAdibhedenA''tmanAM bIjAdisiddhibhAvAt, sarvathA yogyatA'bhede tadabhAvAt / tatsahakAriNAmapi tulyatvaprApteH, anyathA yogyatA'bhedA'yogAt, tadupanipAtAkSepasyApi tannibandhanatvAt 6 (la.vi.pR.32) ityuktam / itthameva varabodheH tIrthakaratvanibandhanatvaM yujyata ityavadheyam / yattu digambarIyapaJcasaGgrahe - sammattaguNanimittaM titthayaraM 6 (di.paM.saM. adhi. 2/12 pUrvArdha) ityuktaM tattu sAmAnyA''dezenA'vagantavyam / prakRtopasaMhAramAha- sadbodheH yogyatAbheda eva svIkriyamANaH pAramparyeNa = kAlakrameNa viMzati bAkI to yogyatA = muktigamanayogyatA = bhavyatA sarva bhavya jIvomAM sarvathA samAna ja mAnavAmAM Ave to sahakArI kAraNo paNa badhAne samAna ja maLe. kAraNa ke samAna yogyatAnA sAmarthyathI ja sahakArI kAraNo kheMcAIne AvelA hoya che. A kAraNe sabodhinI yogyatA judA ja prakAranI mAnavAmAM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1028 * nayamatabhedena tIrthakaratvAdibhedohanam * trizi-11/12 sthAnakArAdhanAdikrameNa devAdibhavaparamparayA vA tIrthakaratvanibandhanaM = tIrthaGkaratvapadaprAptiprayojakam / idaJcA'zuddhanizcayanayato jJeyam / vyavahAranayatastu yogyatAvizeSA''liGgitavarabodhereva tathAtvam / itthameva siddhAnAM tIrthakarasiddhatvAdibhedA api saGgacchante / na ca tIrthakarasiddhatvAdikaM nIlaghaTatvAdivadarthasamAjasiddhamiti tatprayojakatayA yogyatvabhedo na sidhyediti vaktavyama, kArye tAvaddharmakatvasya yogyatAvizeSaprayojyatvAt, tatra tathAvidhasAmagrIsamAjasya prayojakatve tatrA'pi tathAvidhaprayojakAntarA''zrayaNe'navasthAnAt / yadi ceyamanavasthA prAmANikI na doSAya tadA'yaM niyatadharmakakAryaniyAmakastathAvidhasAmagrIsamAja eva kathaJcidekatvena bhAsamAnaH pariNAmibhavyatvarUpaH svIkriyatAm / itthamapi syAdvAdaprakriyayA doSA'bhAvAditi (SoDa.16/6 mo.va.3) vyajaM podazavakavRttI | vinuM jANavandrajyAM vovAma (ghoDa.96/6 vaMkravRtti) | varabodhiprabhAvAt tathAbhavyatvayogena tIrthakarajIvo nAnArUpaM sakalasattvabhavottAraNaM bhAvayati / yathoktaM yogabindau - anena bhavanairguNyaM samyagvIkSya mahAzayaH / tathAbhavyatvayogena vicitraM cintayatyasau / / mohAndhakAragahane saMsAre duHkhitA bata / sattvAH paribhramantyuccaiH satyasmin dharmatejasi / / ahametAnataH kRcchrAd yathAyogaM kathaJcana / anenottArayAmIti varabodhisamanvitaH / / karuNAdiguNopetaH parArthavyasanI sadA / tathaiva ceSTate dhImAn vardhamAnamahodayaH / / 9 (co..i284-286-286-287) ti pUrvo(g.ra14) martavyamatra 9/9rUA Ave to ja te viziSTayogyatAvALI sarbodhi = varabodhi athavA varabodhigata yogyatAvizeSa paraMparAe tIrthaMkarapadavInuM kAraNa banI zake. A bAbatamAM zAMtithI vizeSa rIte bhAvanA bhAvavAnI graMthakArazrI sUcanA Ape che. (15/13) vizeSArtha:- bhavyatva = bhavyatA = mokSagamanayogyatA jo tamAma jIvomAM sarvathA samAna ja mAnavAmAM Ave (arthAta tathAbhavyatva ane bhavyatva vacce koI ja prakAranA bhedano svIkAra karavAmAM na Ave) to tIrthakara ane atIrthakara, caramAvartI ke acaramAvartI tamAma jIvone ekI sAthe dharmaprazaMsAdi bIjasiddhi, samyagdarzanaprApti, kevalajJAna, mokSanI upalabdhi thavI joIe. kAraNa ke yogyatA to tamAma bhavya jIvomAM ekasarakhI ja mAnya karavAmAM Avela che. "samAna yogyatA hovA chatAM paNa sahakArI kAraNabhUta kAla, kSetra vagereno bhedabhAva thavAthI bIjasiddhi vageremAM bheda paDI jAya che- AvuM mAnavuM vyAjabI nathI. kAraNa ke sahakArI kAraNo paNa yogyatAnI tAkAtathI ja kheMcAIne Ave che ane tame yogyatA to tamAma bhavya jIvomAM ekasarakhI ja mAno cho. mATe mAnavuM joIe ke bhavyatva badhAmAM samAna hovA chatAM tathAbhavyatva badhAnuM prAyaH judA-judA prakAranuM hoya che. RSabhadeva bhagavaMtamAM rahela bhavyatva evuM hatuM ke tenI sAthe A avasarpiNI kALanA trIjA ArAnA cheDe mokSano kALa saMkaLAyela hato. tathA prabhu vardhamAnasvAmInuM bhavyatva evuM hatuM ke tene cothA ArAnA cheDe mokSe pahoMcavAnA kALa joDe saMbaMdha thayo. Ama alaga-alaga kALa joDe saMkaLAvAnA lIdhe bhavyatva badalAI gayuM. vividha kALa, niyati vagere sAthe saMbaMdha thavAnA lIdhe badalAI gayeluM bhavyatva eTale tathAbhavyatva. tathAbhavyatva judA judA prakAranuM hovAthI tenA kAryabhUta dharmaprazaMsAdirUpa bIjasiddhi, samyagdarzana vageremAM paNa pharaka paDI jAya che. dareka bANa bAhyadRSTie samAna dekhAvA chatAM alaga-alaga
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tIrthajara-gaLadharavavasAdhanovotanam * 1029 = tattatkalyANayogena kurvan sattvArthameva saH / tIrthakRttvamavApnoti paraM kalyANasAdhanam / / 14 / / tattaditi / tasya tasya kalyANasya parizuddhapravacanAdhigamA'tizAyidharmakathA'visaMvAdinimittAdilakSaNasya yogena vyApAreNa' (=tattatkalyANayogena) kurvan vidadhAnaH sattvArthameva mokssnInA'dhAna virUpa, na tvAtmariSi, = 2varabodhimAn tIrthakRttvaM avApnoti labhate paraM = prakRSTaM kalyANasAdhanaM bhavyasattvazubhaprayojanakAri / svajanAdibhavoddidhIrSayA saddbodhipravRttistu gaNadharapadasAdhanaM bhavatIti draSTavyam / yata uktaM- " cintayatyevamevaitatsvajanAdigataM tu yaH / tathA' = , 4. = = granthakAraH svayamatraiva yogabindumanusRtyAha - ' tattadi ti ( yo . bi . 288 ) / yogabinduvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- 'tasya tasyetyAdi / parizuddhapravacanA'dhigamaH prathamapravacanaprabhAvakA'ntarbhUtaH, atizAyidharmakathA dvitIyapravacanaprabhAvakA'ntaH praviSTA, avisaMvAdinimittaM caturthapravacanaprabhAvakA'ntargataM Adipadena tapaH pramukhagrahaNam / sattvArthameva = bhavyaprANikalyANameva mokSabIjAdhAnAdirUpam / anenaa'nupkRtpropkaarpraaynntvmaaveditm| yathoktaM lalitavistarAyAM AkAlaM ete parArthavyasaninaH - ( la. vi. puruSottamapada, pR. 24) iti / prakRtavyavacchedyamAha na tu AtmambhariH = svArthalolupaH api / gaNadharapadasAdhane yogabindusaMvAdamAha - 'cintayatI 'ti / tadvRttistvevam cintayati evameva dhanurdhArInA dhanuSyamAMthI bANa chUTe te vakhate ja bANa judA-judA prakAranA banI jAya che. tethI ja ekI sAthe chUTelA te bANomAMthI koI bANa aDadho kIlomITara dUra jAya che, koI 1 kIlomITara dUra jAya che, koI bANa lakSyane viMdhe che, koI bANa lakSyane viMdhatuM nathI... A kAryabheda ja siddha kare che ke dareka bANa judAjudA prakAre ja chUTelA hatA. te bANonuM tAttvika svarUpa judA-judA prakAranuM mAnavAmAM Ave to ja kAryabheda saMgata thaI zake. = A ja rIte tIrthaMkaronuM tathAbhavyatva ane sAmAnya bhavya jIvonuM tathAbhavyatva juduM ja mAnavuM paDe. tIrthaMkaronuM tathAbhavyatva evuM che ke tenAthI niSpanna thanAra samyagdarzana bIjA jIvonA samyagdarzana karatAM judA ja prakAranuM hoya che. mATe ja tIrthaMkaronA samyagdarzanane varabodhi kahevAmAM Ave che. bIjA jIvonA samakitane mAtra bodhi kahevAmAM Ave che. bIjA jIvonA samakitamAM na rahe ane tIrthaMkaranA samatimAM rahe evI viziSTa yogyatA ja tIrthaMkarapadavInI prAptimAM javAbadAra che. (15/13) * tIrthaM-gaNadhara-sAmAnyavalI thanAranI oLakhANa gAthArtha :- te te kalyANanA yoge paropakArane ja karanAra varabodhisaMpanna jIva zreSTha kalyANanuM sAdhana evuM tIrthaMkarapada prApta kare che. (15/14) TIkArtha :- parizuddha Agamabodha, sAtizaya dharmakathA, amodha nimitta vagere alaga-alaga kalyANanI pravRtti dvArA mokSanA bIjanI vAvaNI vagere svarUpa paropakArane ja karatA jIva tIrthaMkara pada meLave che. tIrthaMkara thanAra jIva svArthI nathI hotA. tIrthaMkara thanAra jIvanI pAse varabodhi hoya che. tenA pratApe tene je tIrthaMkara padavI maLe che te bhavya jIvonA zubha prayojananuM sarvotkRSTa sAdhana che. je sadbodhivALo bhavyAtmA potAnA svajanAdine bhavasAgaramAMthI tAravAnI IcchAthI pravRtti kare te gaNadharapadanuM sAdhana thAya che. kAraNa ke yogabiMdu granthamAM jaNAvela che. - "A ja rIte je tathAvidha pravRttithI svajanAdi 2. hastAvaze 'vyApArasva' kRtyazuddha: pATha: / r. mudritaprato 'sodhimAn' rUti vAjhAntaram / rU. mudritaprato '..rSAyA' kRti pAThaH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1030 * nAnAvidhA saMvegavyAkhyA * dvAtriMzikA-15/15 nuSThAnataH so'pi dhImAn gaNadharo bhavet / / " (yo.bi.289) / / 14 / / saMvigno bhavanirvedAdAtmaniHsaraNaM tu yaH / AtmArthasampravRtto'sau sadA syAnmuNDakevalI // 15 // saMvigna iti / saMvignaH' = "tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe deve rAgadveSamohAdimukte / sAdhau sarvagranthasandarbhahIne saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH / / " (yogabindu-290 zlokavRttau uddhRtaH) pUrvoktaprakAreNaiva etat = bhavAduttAraNaM svajanAdigataM tu = svajana-mitra-dezAdivizeSagataM punaH ya uktarUpo bodhipradhAno jIvaH tathA'nuSThAnataH = cintA'nurUpA'nuSThAnAt paropakArarUpAt so'pi na kevalaM paropakArI tIrthakRdityapizabdArthaH, dhImAn = prazastabuddhiH gaNadharaH = deva-dAnava-mAnavAdimAnanIyamahimA tIrthakarA'grimaziSyo bhavet = jAyeta + (yo.bi.vR.289) iti / etAdRzabhAvanodagratAvirahe gaNadharapadA'lAbhe'pi tathAprakArabhAvane tu nAnAprabhAvakaziSyasamanvitagurupadalAbho'nAvila iti dhyeyam / / 15/14 / / tarhi sAmAnyakevalI kaH syAdityAzaGkAyAM yogabindusaMvAdamAha - 'saMvigna' iti / yogabinduvRttimanusRtya vyAkhyAnayati - 'saMvignaH = tathye dharme' ityAdi / tattvArthabhASye - saMvego nAma saMsArabhIrutvaM, ArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH, dharme bahumAno dhArmikeSu ca 6 (ta.sU. 7/7 bhA) ityevaM yat saMvegalakSaNamuktaM tadapIhA'nusandheyam / 'saMvegaH = mokSAbhilASaH' (zA.vA.sa.9/5) iti syAdvAdakalpalatAyAM granthakAraH / anye tu saMvegaH = saMsArabhayamiti prAhuH / yacca dIghanikAye pAthikavarge saGgItisUtre - saMvego ca saMvejanIyesu ThAnesu saMviggassa ca yoniso padhAnaM 6 (dI.ni.bhAga-3/ 10/305) ityevaM saMvegalakSaNamuktaM tadapIha yathAgamamanusandheyaM bahuzrutaiH / 'saMviggassa = saMvignacittatAyAH, yoniso = kAraNapUrvaM, padhAnaM = nirantaro'bhyAsaH' (dI.ni.3/10/305 vR.) iti rAhulasAMkRtyAyanaH / ___ samyagdarzanopeto hi- "jinavacanA'mRtabahirbhUtAH saMsArodaravartino jantavo'navarataM varAkA badhyante dRDhakarmasantAnarajjvA, pIDyante viSayA'santoSabubhukSayA, zuSyanti viSayA''zApipAsayA, khidyante nirantarabhavacakrabhramaNena, satatopataptAH kaSAyagharmoSmaNA, gRhyante mithyAtvamahAkuSThena, tudyante pareAzUlena, jIryante dIrghasaMsArA'vasthAnena, dandahyante rAgamahAjvareNa, andhIkriyante kAmakAcapaTalena, AkrAmyante bhAvadAridryeNa, vize saMsAroddhAranI vicAraNA kare che te prAjJa puruSa gaNadhara thAya che." 9 (15/14) vizeSArtha:- nirmaLa zAstrabodha, viziSTa dharmakathA vagere karavA dvArA tamAma bhavya jIvone mokSamArge AgaLa vadhAravAnI niHsvArtha karuNA karanAra jIva tIrthakara bane che. tathA svajana, mitra, nikaTanA paricita vagerene tAravAnI karuNA karanAra jIva gaNadhara bhagavaMta bane che. (15/14) gAthArtha:- je saMvegI bhavyAtmA saMsAra pratyenA vairAgyathI potAnA AtmAno uddhAra karavA jhaMkhe tevo svaprayojanathI mokSamArge pravRtti karato jIva haMmezA muMDakevalI = sAmAnyakevalI thAya che. (15/15) TIkArya :- hiMsAno pracAra jemAMthI khatama thayela che te tAttvika dharma kahevAya. rAga, dveSa ane moha vagere doSothI rahita hoya te deva = devAdhideva = bhagavAna kahevAya. tathA tamAma prakAranI bAhya-atyaMtara pranthithI rahita hoya te nirjhantha sAdhu kahevAya. AvA tAttvika deva-guru-dharma upara je nizcala anurAga hoya te saMvega kahevAya che. AvA zAstrokta lakSaNavALA saMvegane dhAraNa kare te jIva saMvigna kahevAya. 1. hastAdarza 'nismaraNaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'yat' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'saMvignaH dharme' iti truTitaH pAThaH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMsAranirvedavibhAvanA * 1031 = itikAvyoktalakSaNasaMvegabhAk bhavanirvedAt ' saMsAravairasyAt AtmaniHsaraNaM tu = jarA-maraNAdidAruNadahanAtsvaniSkAsanaM punaH yaH 'cintayatI 'ti gamyate / 2 AtmArthasampravRttaH ' = svaprayojanamAtrapratibaddhacittaH asau sadA = nirantaraM syAd = bhavet muNDakevalI dravya-bhAvamuNDanapradhAnastathAvidhabAhyA'tizayazUnyaH kevalI pITha - mahApIThavat / / 15 / / abhibhUyante jarArAkSasyA, AcchAdyante mohatimireNa, AkRSyante hRSIkaturaGgamaiH, pApacyante krodhatIvravahninA, avaSTabhyante mAnamahAparvatena, veSTyante mAyAjAlikayA, plAvyante lobhasAgaraplavena, paritApyanta iSTaviyogavedanayA, dodUyante'niSTasaGgamatApena, dolAyante kAlapariNativazena, tantamyante kuTumbapoSaNaparAyaNatayA, kadarthyante karmadAnagrahaNikaiH, abhiyante mahAmohanidrayA, kavalIkriyante mRtyumahAmakareNa tathApi viSamaviSayaviSA''kAGkSAM naiva parityajaMtIti klezarUpa evA'yaM sarvo'pi bhavaH" iti vimarzeNa saMsAravairasyAt tu jarAmaraNAdidAruNadahanAt = vArdhakya-mRtyu-roga-zokopadravAdilakSaNadAruNA'naladahyamAnabhavabhavanodarAt dUraM svaniSkAsanaM cintayati / na cA'sya devaloka zarmA''kAGkSA'pi vartate, yataH kiM devANa sundarattaM jANaM joo adhuvasarIreNa, dAruNaM kammabandhapAratantaM, ukkaDA kasAyA, pahavai mahAmoho, avasANIndiyANi, garuI visayataNhA, vicittA ukkarisA'vagarisA, uddAmaM mANasaM, aNivArio maccU, virasamavasANaM ti kIisaM vA evaMvihANaM suhaM - ( sa. ka. bhava - 9 / pR.969) iti samarAdityakathAvacanatAtparyaM pariNataM taccitte / ziSTaM spaSTaprAyam / tIrthakarapada - gaNadharapada - sAtizayagurupada-muNDakevalipadaprayojake sva-paropakArAdicintanavaicitrye tathAbhavyatvameva hetuH / yathoktaM yogabindau tathAbhavyatvatazcitranimittopanipAtataH / evaJcintAdisiddhizca sannyAyA''gamasaGgatA 11 evaM kAlAdibhedena bIjasiddhayAdisaMsthitiH / sAmagryapekSayA nyAyAdanyathA nopapadyate / / tattatsvabhAvatA citrA tadanyA'napekSaNI tathA / sarvA'bhyupagamavyAptyA nyAyazcA'tra nidarzitaH / / sAmagryAH kAryahetutvaM tadanyA'bhAvato'pi hi / tadabhAvAditi jJeyaM kAlAdInAM niyogataH / / - (yo.biM.-291-292 - 293-82 ) iti / keSAJcidAcAryANAM mate tu atyantAptagocara zraddhA - sthairyavato'nuSThAnAttIrthakRttvaM, madhyamazraddhAsamanvitAd gaNadharatvaM jaghanyazraddhAsahitAnmuNDakevalitvamApyate / yathoktaM yogabindI adhimuktyAzaya sthairyAvo saMvegI jIva saMsAranI nirguNatAthI-virasatAthI ghaDapaNa-mota vagere bhayAnaka Agamaya saMsAramAMthI potAnI jAtane bahAra kADhavAnuM vAraMvAra ciMtana-manana kare che. mAtra potAnA AtmakalyANanuM prayojana sAdhI levA tenuM mana satata jhaMkhI rahyuM hoya che. svakalyANamAM ja tenuM mana coMTI gayela hovAthI te muMDakevalI = sAmAnyakevalI thAya che. matalaba dravyathI kezamaMDana ane bhAvathI doSamuMDana-pApaluMcana ja jenA jIvanamAM mukhya che ane tevA prakAranA bAhya atizayothI je rahita hoya che tevA kevalajJAnI muMDakevalI kahevAya. dA.ta. pITha ane mahApITha nAmanA be sAdhu satata svAdhyAyAdi svaprayojanane sAdhavAmAM ja dattacittavALA hovAthI sAmAnya kevalI thaIne brAhmI-suMdarInA bhavamAM mokSe gayA. (15/15) 1. mudritapratau 'bhavanairguNyAt' iti pAThaH / paraM mUlAnusAreNa yaH pAThaH zabdato'pyucitaH so'smAbhiryojito'tra / 2. mudritapratau ' pravatta' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau ' bhaveta' ityazuddhaH pAThaH /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1032 * ziSTalakSaNamImAMsA * dvAtriMzikA - 15/16 aMzata iti / aMzato aMzataH kSINadoSatvAcchiSTatvamapi yuktimat / atraiva hi paroktaM tu tallakSaNamasaGgatam / / 16 / / dezataH kSINadoSatvAd = doSakSayavattvAt ziSTatvamapi atraiva samyagdRSTAveva yuktimat = nyAyopetaM, "kSINadoSaH puruSaH ziSTaH " itilakSaNasya nirbAdhatvAt / sarvadoSakSayeNa sarvathA ziSTatvasya siddhe kevalini vA vizrAntatve'pi samyagdRSTerArabhya dezato vicivizeSavadihAparaiH / iSyate sadanuSThAnaM heturatraiva vastuni / / - ( yo . biM. 294) iti / idaJcA'trA'vadheyam- vaidikadarzanAnusAreNa muNDakevalI brahmakoTiparamahaMsAkhyasaMnyAsisthAnIyaH gaNadharastu IzakoTiparamahaMsasthAnIyaH / atra cArthe - parahaMsasya prArabdhakarmmavaicitryadarzanAt / IzakoTirbrahmakoTiriti dve nAmanI zrute / / parahaMso brahmakoTermUkasstabdho jastathA / unmatto bAlaceSTazca na jagattena lAbhavat / / jagadIzapratinidhirbhUtvA tatkarmasaMrataH / jagaddhitArthaM viprarSe ! enaM viddhIzarUpiNam / / parahaMsastvIzakoTerbrahmarUpadharo'pi san / devarSizaktiyuktazca bhavatIti vinizcayaH || - (saM.gI.10/9-12) iti saMnyAsagItAkArikAH smartavyAH / / / 15 / 15 / / samyagdRSTAveva ziSTatvaM samarthayati- 'aMzata ' iti / prayogastvatraivaM samyagdRSTiH ziSTaH aMzato doSakSayavattvAt, gaNadharA''cAryAdivat / na cAMzato doSakSayavattve'pItaradoSasattvAt ' kSINadoSaH puruSaH ziSTa' iti vacanaM samyagdRSTau ziSTatvA'bhyupagame vyAhanyata iti zaGkanIyam, sarvadoSakSayeNa = ghAtyaghAtisakalakarmadhvaMsena sarvathA ziSTatvasya sampUrNaziSTatvasya siddhe paramAtmani vizrAntatve'pi yadvA AtmaguNaghAtighAtikarmakalaGkakSayeNa kRtsnaziSTatvasya sayogini ayogini vA kevalina bhavasthe sarvajJe vizrAntatve'pi paryavasitatve'pi samyagdRSTeH Arabhya dezataH aMzato vicitrasya = nAnArUpasya = = = = = = vizeSArtha :- RSabhadeva bhagavAna, bharata, bAhujalI, brAhmI, suMdarI, zreyAMsakumAra vagere bhokSe gayA. temAM sarva jIvone tAravAnI karuNApradhAna AtmadazAvALA hovAnA kAraNe RSabhadeva prabhuno jIva tIrthaMkara thaIne mokSamAM padhAre che. jyAre brAhmI ane suMdara pUrvabhavamAM mAtra potAnA AtmakalyANamAM ja gaLADUba hatA. tethI sAmAnya kevalI thaIne te mokSe padhAre che. tethI je saMvegI vairAgI sAdhaka kevaLa AtmakalyANane sAdhavA mATe ja prayatnazIla rahe te sAmAnyakevalI thAya che. (15/15) A samyagdaSTimAM ziSTatvalakSaNa hAjara # gAthArtha :- AMzika rIte doSo kSINa thayela hovAthI ziSTatva paNa samakitI jIvamAM ja yuktisaMgata siddha thAya che. bAkI ekAMtavAdIe karela ziSTatvalakSaNa to sAva asaMgata ja che. (15/16) TIkArtha :- AMzika rIte doSono kSaya thayela hovAthI samakitI jIvamAM ja ziSTatva paNa nyAyasaMgata che. kAraNa ke 'jenA doSo kSINa thayela hoya te puruSa ziSTa kahevAya' AvuM lakSaNa temAM askhalita rIte saMgata thAya che. jo ke tamAma doSono saMpUrNa kSaya thavA dvArA saMpUrNa ziSTatva athavA sarvathA ziSTatva to siddha jIvamAM athavA kevalajJAnI jIvamAM ja vizrAnta thAya che. to paNa samyagdaSTi jIvathI mAMDIne AMzika rIte vividhatA dharAvatuM ziSTatva to kevalajJAnI sivAya avirata samyagdaSTi, dezaviratidhara, sarvaviratidhara
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ * upacAraniyAmakopadarzanam * 1033 trasya ziSTatvasyA'nyatrA'pi' anapAyatvAt / na caivaM ziSTatvasyA'tIndriyatvena durgrahatvAcchiSTAcAreNa pravRttyanApattiriti zaGkanIyaM, prazama-saMvegAdiliGgastasya sugrahatvAt / _ 'doSA rAgAdaya eva teSAM ca divyajJAnAdarvAk na kSayamupalabhAmahe / ziSTatvasya anyatra = dezaviratAdau api anapAyatvAt = nirAbAdhatvAt / kRtsnadoSakSaye kAtyUna ziSTatvam, AMzikadoSakSaye cAMzataH ziSTatvamiti bhAvaH / idaJca nizcayanayA'bhiprAyeNoktam / ___vyavahAranayA'bhiprAyeNa tu samyagdRSTAvapi kRtsnameva ziSTatvam, vanaikadeze vanopacAravat / na caivamapunarbandhake'pyaMzataH ziSTatvApattiriti vaktavyam, tasya avedyasaMvedyapadasthatayA tadgatasya doSakSayasya tAttvikavyavahAranayenA'pradhAnatvAt / ata eva na tatraitannayenopacArAdapi ziSTatvaM pAramArthika vyavahartuM yujyate / na hyekasmin tantau paTopacAro bhavati kintu katipayaiH tantubhihIna eva paTe / yathoktaM jinabhadragaNikSamAzramaNena vizeSAvazyakabhASye - jutto va taduvayAro desUNe na u paesamettammi / jaha taMtUNammi paDe paDovayAro na taMtummi / / 6 (vi.A.bhA.2347) iti / na ca evaM = ziSTatvasya doSakSayavattvAtmakatve ziSTatvasya atIndriyapratiyogighaTitatayA atIndriyatvena hetunA durgrahatvAt = arvAgdarzibhirajJeyatvAt ziSTAcAreNa liGgena pravRttyanApattiH = ziSTatvAnumitijanyaziSTatvavyavahArAnupapattiH syAt, na hi tatprakArakajJAnavirahe tatpadaprayogaH sambhavati, unmattapralApApatteriti zaGkanIyam, prazama-saMvegAdiliGgaH, Adipadena nirvedA'nukampA''stikyAdigrahaNaM, tasya = atIndriyasyA'pi ziSTatvasya sugrahatvAt = saukaryeNA'numeyatvAt / prayogastvatraivaM - ayaM pumAn ziSTaH prazamAdisamanvitatvAt, sampratipannavaditi / yato yato doSAt samyagdRSTirnivartate tattadoSanivRttiH tattalliGgenA'numIyata eva / etena - yato yato nivarteta vimucyate tatastataH 6 (zrI.bhA.1/21/18) iti zrImadbhAgavatavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - ziSTAH khalu vigatamatsarAH nirahaGkArAH kumbhIdhAnyAH alolupA dambha-darpalobha-moha-krodhavivarjitAH - (bau.dha.1/1/5) iti baudhAyanadharmasUtramapi smartavyam / nanu hiMsA'nRtAdyA virAdhanAtvena prasiddhAH, doSAH tu rAgAdaya eva / teSAM ca = rAgAdInAM hi divyajJAnAt = RtambharA'parAbhidhAnAt kevalajJAnAt (syAdvAdakalpalatA-sta.1/zlo.21/pR.83) yadvA vageremAM paNa nirAbAdha ja che. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - A rIte AMzika doSakSayathI vividha prakAranuM ziSTatva mAnavAmAM Ave to tevuM ziSyatva to atIndriya hovAthI teno bodha thavo sAmAnya jIvo mATe muzkela banaze. tethI ziSTAcAra vaDe ziSTatvano vyavahAra nahi thaI zake. paraMtu A zaMkA nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke prazama, saMvega, vairAgya vagere cihno vaDe ziSTatvanuM jJAna sukara che. matalaba ke rAgAdi doSo atIndriya hovAthI doSakSayasvarUpa ziSTatva atIndriya to jarUra che ja. tema chatAM zikhavanuM kArya zama, saMvega, nirveda vagere che. tethI jema dhUma dvArA agninuM anumAna thaI zake che tema zama, saMvega vagere cihno dvArA = kArya dvArA kAraNabhUta ziSTatvanuM anumAna thavAmAM koI bAdha nathI.) zaMkA - doSo to rAga, dveSa vagere ja che. ane divyajJAnanI utpatti pUrve to rAgAdino kSaya 1. mudritapratiSu 'api' nAsti /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1034 * karmaNo mUrtatvAdisAdhanam * dvAtriMzikA-15/16 na vA teSu niravayaveSvaMzo'sti, yenAM'zataH tatkSayo vaktuM zakyateti' cet ? na, atyucitapravRtti-saMvegAdiliGgakaprabalatadupakSayasyaivAM'zato doSakSayA'rthatvAt, AtmA'nugrahopAtakAritvena prAtibhajJAnAd arvAk = pUrvaM na = naiva kSayaM = AtyantikavinAzaM upalabhAmahe / na ca kAtnyUna teSAM divyajJAnAtprAk kSayavirahe'pi dezataH kSayastvanAvila eveti zaGkanIyam, yato na vA = na hi teSu rAgAdiSu AtmapariNAmarUpatayA niravayaveSu aMzaH = dezaH asti, yena kAraNena aMzataH = dezataH tatkSayaH = rAgAdivinAzo vaktuM zakyateti divyajJAnazUnyapakSaka-prazamasaMvegAdiliGgaka-ziSTatvasAdhyakA'numiterdhamatvA''pattiH suraguruNA'pi nivArayituM na zakyata iti cet ? na, divyajJAnApeteSu kAtnyena ziSTatvasyA'nabhyupagamAt, dezataH ziSTatvasyaiva tatropagamAt, rAgAdInAmaupAdhikAtmasvabhAvabhUtatayA niravayavatvena prAdezikAMzatvA'sambhave'pi prabala-prabalatarAdyalpAlpatarAdyanubhAgatAratamyasya SaTsthAnavRddhi-hAnyanugatasya karmaprakRtyAdiprasiddhasyA'napalapanIyatvAt, prabalarAgAdikSayasya rAgAdigataprAbalyapracyavasyaiva vA prakRteM'zato doSakSayatvenA'bhipretatvAt / na ca tasyA'tIndriyatvenA'rvAgdRzAmanavaseyatvAt ziSTatvavyavahArA'nApattirdurvAreti vaktavyam, atyucitapravRttisaMvegAdiliGgastasyA'numeyatvAdityAzayenAha- atyucitapravRtti-saMvegAdiliGgakaprabalatadupakSayasyaiva = sArvatrikasArvadikaucityagarbhapravRtti-saMveganirvedAdiliGgakasyA'nantAnubandhitvalakSaNaprAbalyaviziSTarAgAdipracyavasyaiva aMzato doSakSayArthatvAt = AMzikadoSakSayapadArthatvAt / kiJca bhAvAtmakAnAM rAgAdInAmiva dravyAtmakAnAM jJAnAvaraNIyAdInAM karmaNAmapi doSatvamasmAkamanekAntavAdinAmabhimatameva / teSAM sAvayavatayAM'zataH kSayo vaktuM zakyata eva / na ca karmaNa evA'siddhatvAnnedaM vaktuM yujyata iti vAcyam, AtmA'nugrahopaghAtakAritvena hetunA karmaNaH siddheH / dharmigrAhakapramANAdeva karmaNo mUrttatvamapi sidhyati, amUrtasya gaganavadupaghAtA'nugrahakAritvA'sambhavAt / na cAmUrtasyA''tmanaH kathaM mUrtakRtopaghAtAdisambhava iti zaGkanIyam, amUrtasyA'pi vijJAnasya mdiraapaanaussdhaadibhiamane jovA maLato nathI. tathA doSo niravayava che. tethI temAM aMza hoto nathI. A kAraNasara "aMzathI rAgAdino kSaya thAya che ema kahevuM zakaya nathI. mATe samakitImAM AMzika rAgAdikSaya thayela hovAthI AMzika ziSTatva mAnavuM barAbara nathI. ja aMzataH doSakSaya suya ho samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kema ke amAruM tAtparya tame samajyA nathI. ame sAdvAdI ema kahIe chIe ke AMzika doSakSaya eTale prabaLa rAgAdino kSaya. maMda koTInA rAgAdi hovA chatAM prabaLa koTInA rAgAdino nAza thavo e ja "aMzataH doSakSaya' padano artha che. rAgAdi atIndriya hovAthI prabaLarAgAdiSaya paNa atIndriya bane che. tema chatAM tenuM jJAna-anumAna atyaMta ucita pravRtti, saMvega vagere citro dvArA thaI zake che. mATe tevuM ziSTatva durgama = durbodha nathI. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke rAgAdi jema doSa che tema mohanIyAdi karma paNa doSarUpa che. karma paugalika hovAthI sAvayava che, niravayava nathI. tethI karmAtmaka paudgalika doSano aMzataH kSaya thaI zake che. karma ghaTe to AtmAne
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmaNa upaghAtakatvavicAraH * 1035 cayApacayavataH sAvayavasya karmarUpadoSasya prasiddhatvAcca ityanyatra vistaraH / hi nizcitaM paroktaM tu = dvijanmodbhAvitaM tu tasya = ziSTasya lakSaNaM (tallakSaNaM) asaGgataM = ayuktam / / 16 / / tathAhi - vedaprAmANyamantRtvaM bauddhe brAhmaNatADite / ativyAptaM dvije'vyAptaM svApe svArasikaM ca tat / / 17 / / __ vedeti / "vedaprAmANyamantRtvaM" etAvadeva ziSTalakSaNaM brAhmaNatADite baukhe'tivyAptaM, tenA'pi "vedAH pramANaM" ityabhyupagamAt / rupaghAtA'nugrahadarzanAditi (A.ni.604 vR.) vyaktamuktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau / 'adRSTaM paudgalikaM, AtmAnugrahopaghAtanimittatvAt zarIravat' (syA.ka.1/95) iti syAdvAdakalpalatAdarzitAnumAnaprayogAtkarmaNaH paudgalikatvasiddhiH / prakRte ca yadA karmaNazcayaH tadAtmaguNopaghAtakAritvaM yadA cA'pacayastadA tadanugrahakAritvamiti karmaNazcayApacayasiddhiH / iyaJca karmaNo niravayavatve na sambhavatIti sAvayavatvamapi tatra sidhyati / itthaM cayA'pacayavataH = vRddhi-hAnimataH sAvayavasya = nAnAvayavArabdhasya, ata eva dhvaMsapratiyogitvamapi tatrA'nAvilameva / karmarUpadoSasya = karmapadavAcyAtmakasya doSasya jainamate prasiddhatvAcca AMzikakSayo'pi sambhavatyeva / anyatra = adRSTasiddhivAda-syAdvAdakalpalatA-jJAnArNavAdau vistaraH / / 15/16 / / ___'vedeti / vastutastu vedaprAmANyamantRtvaM jADyasyaiva cihnam / yathoktaM jinaharSagaNinA samyaktvakaumudyAM dvitIyaprastAve - vedaprAmANyaM kasyacit kartRvAdaH snAne dharmecchA jAtivAdA'valepaH / santApA''rambhaH pApahAnAya ceti pradhvastajJAne paJcaliGgAni jADye / / (sa.ko.2/218) iti / tathApi sphuTatvAdetaddoSamupekSyA'tivyAptyAdidoSamAviSkaroti- brAhmaNatADite bauddhe ativyAptam = ati-vyAptidoSagrastam / tenA'pi brAhmaNAdikartRka-daNDAdikaraNaka-tADanakriyAbhItena bauddhanA'pi 'vedAH pramANaM' iti vacanoccAraNAdidvArA vedaprAmANyasya abhyupagamAt / nanu svarasato vedaprAmANyamantRtvameva ziSTalakSaNaM na tu balAmoTikayeti neyamativyAptissAvakAzeti lAbha thAya che tathA karma vadhe to AtmAne nukazAna thAya che. AthI karmanI vRddhinahAni = caya-apacaya siddha thAya che. AthI divya jJAna prApta thatAM pUrve paNa prabaLa nikAcita paulika karmarUpa doSanI hAni aMzataH thaI zakavAmAM koI bAdha nathI. A bAbatano anyatra vistAra karela hovAthI ahIM te aMge lAMbI carcA karavAmAM nathI AvatI. paraMtu ATaluM to nizcita che ke brAhmaNoe batAveluM ziSTa puruSanuM lakSaNa to asaMgata ja che. (15/16) te A rIte samajavuM. gAthArtha:- vedaprAmANyamanRtva brAhmaNe mArela bauddhamAM ativyApti doSagrasta che tathA sUtelA brAhmaNamAM svArasika vedaprAmAyamastRtva avyApta che. (15/17) ja ziSTavalakSaNa mImAMsA che. TIkArtha : "vedo pramANa che" Ama mAne te ziSTa puruSa kahevAya. A brAhmaNono mata che. tethI teo kahe che ke ziSTa puruSanuM lakSaNa che vedaprAmANyamanRtva = vedamAM prAmANyano svIkAra. paraMtu A lakSaNa barAbara nathI. kAraNa ke bauddha vidvAno vedane apramANa mAne che. tema chatAM tenI pAse vedane pramANabhUta 1. mudritapratau 'capocaya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sAvayasya' ityazuddhaH pAThaH /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ziSTalakSaNe'tivyAptyavyAptI * dvAtriMzikA - 15/17 svArasikaM ca tat vedaprAmANyamantRtvaM dvije brAhmaNe ( svApe) avyAptam / ayaM bhAvaH-svArasikatvavizeSaNena bauddhe'tivyAptinirAse'pi 'svArasikavedaprAmANyamantRtvaM" yadAkadAcidvAcyaM sarvadA vA ? Adye bauddhe evA'tivyAptitAdavasthyaM tasyA'pi janmAntare vedaprAmANyA'bhyupagama edhrauvyAt / 'antye ca zayanAdidazAyAM vedaprAmANyA'bhyupagamA'bhAvavati brAhmaNe'vyAptiriti / / 17 / / cet ? na, svArasikaM vedaprAmANyamantRtvaM zayitAdau brAhmaNe ziSTatvenA'bhimate avyAptaM avyAptidoSagrastam, zayana-mUrcchA''dikAle pUrItadbahirdezAvacchinnatvaGmanaH saMyogasya jJAnasAmAnyakAraNIbhUtasya virahatayA tadAnIM tanmate jJAnamAtrasyaiva viraheNa vedaprAmANyA'vagAhibodhA'bhAvAt / etadeva bhAvayati- ayaM bhAva ityaadinaa| Atmano nityatvena tasyA'pi = bauddhasyA'pi janmAntare atItA'nAgatA'nyatarabhave vedaprAmANyAbhyupagamadhrauvyAt = svArasikavedaprAmANyamanananiyamAd idAnImapi tatra ziSTatvA'tivyAptiraparAkAryA suraguruNA'pi / itthaJca lakSaNagaurave svIkRte'pyativyAptitAdavasthyAt ' bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiH' iti nyAyApAtaH 1 1036 = = = 1 = antye ca = 'sarvadA svArasikavedaprAmANyamantRtvaM ziSTalakSaNamiti vikalpe tu brAhmaNe ziSTatvasya avyAptiH, janmAntare tasyA'pi bauddhAdidharmAGgIkAre vedaprAmANyA'bhyupagamavirahAt / na caihabhavikaM sArvadikaM svArasikaM vedaprAmANyamantRtvameva ziSTalakSaNamiti vaktavyam, iha bhave'pi zayanAdidazAyAM = shynmanAvavA brAhmaNo bhegA thaIne tenI mAra-pITa-dholAI kare to anicchAe paNa bauddha veda pramANa che' Avo svIkAra karaze. tethI vedaprAmANyamanttva bauddhamAM paNa rahI jaze. matalaba ke vedavAdI brAhmaNone bauddhamAM ziSTatva mAnya na hovA chatAM paNa prastuta bauddhamAM ziSTa puruSanA lakSaNanI ativyApti Avaze. A ativyApti doSanuM vAraNa karavA mATe vedavAdI brAhmaNo evI dalIla karI zake che ke - brAhmaNoe mArapITa karelA bauddha dvArA vedamAM prAmANyano svIkAra karAyela che te jabaradastIthI karela che, potAnI IcchAthI nahIM. ame to svecchAthI vedaprAmANyanA svIkArane ziSTalakSaNa mAnIe chIe. mATe prastuta bauddhamAM ziSTalakSaNanI ativyApti nahi Ave. paraMtu Ama karavuM vedavAdI brAhmaNo mATe vyAjabI nathI. kAraNa ke Ama karavAmAM to bakaruM kADhatAM UMTa peThuM' jevI durdazA thaze. te A rIte- svArasika vedaprAmANyamaMtRtva kayAreka hoya to te ziSTa puruSa kahevAya ke kAyama hoya to ? A be vikalpa prastutamAM upasthita thAya che. jo vedavAdI brAhmaNo prathama vikalpa svIkAre to pharIthI bauddhamAM ativyApti Avaze ja. kAraNa ke bauddha paNa bhavAntaramAM vedaprAmANyavAdI brAhmaNa thaI zake che. te bhavamAM te cokkasa vedane pramANabhUta mAnaze ja. AthI vartamAna bhavanA bauddhe paNa bhavAntaranI apekSAe vedamAM prAmANyano svecchAthI svIkAra karyo ja gaNAya. tethI game tyAre svecchAthI vedane pramANa mAne tene ziSTa puruSa mAnavAmAM bauddhane paNa uparokta rIte ziSTa mAnavo paDaze. Ama ativyApti doSa lakSaNamAM gaurava karavA chatAM Ubho ne Ubho ja che. tathA bIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave ke 'kAyama vedane svecchAthI pramANarUpe mAne te ziSTa' to vedavAdI brAhmaNa sUto haze tyAre ziSTa puruSanA lakSaNanI temAM avyApti Avaze. kAraNa ke nidrAmAM 1. hastAdarze ' .. prAmANama...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '...bhyupagamyadhrau..' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'ante' iti pAThaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vedavAdipariSkAraH . 1037 tadabhyupagamAdyAvanna tadvyatyayamantRtA' / tAvacchiSTatvamiti cettadaprAmANyamantari // 18 // taditi / tasya = vedaprAmANyasya abhyupagamAt (=tadabhyupagamAt) yAvanna tadvyatyayasya = vedA'prAmANyasya mantRtA = abhyupagamaH (=tadvyatyayamantRtA) tAvacchiSTatvam / zayanAdidazAyAM ca vedAprAmANyA'nabhyupagamAdre brAhmaNe nA'vyAptiriti bhAvaH / / aprAmANyamananasyA'pi svArasikasya grahaNAd bauddhatADite brAhmaNe vedA'prAmANyA'bhyupagantari mUrchAdyavasthAyAM jJAnamAtraviraheNa vedaprAmANyA'bhyupagamA'bhAvavati brAhmaNe ziSTatvasya avyAptiH tadavasthaiva, tadAnIM ziSTalakSaNA'bhAvAt / prakRte cA'bhyupagamaH mananAtmako'bhipreto na tu saMskArarUpaH, tena zayanAdikAle vedaprAmANyasaMskArasattve'pi tAdRzajJAnavirahAdavyApti vaiveti dhyeyam / / 15/17 / / pUrvapakSI ziSTalakSaNaM pariSkaroti 'taditi / vedaprAmANyasyA'bhyupagamAt = vedaprAmANyamantRtvakAlamArabhya yAvat na vedA'prAmANyasyA'bhyupagamaH tAvat tatra ziSTatvaM iti svIkAre nAsti pUrvoktaH kazcidapi doSa iti pUrvapakSyAzayaH / etadeva spaSTayati- zayanAdidazAyAM ca vedaprAmANyA'bhyupagamavirahe'pi vedA'prAmANyA'nabhyupagamAt tadAnIM brAhmaNe ziSTatvasya naa'vyaaptiH| vedaprAmANyA'bhyupagamottarakAlInavedA'prAmANyA'bhyupagamasaMsargAbhAvaH ziSTatvaprayojaka ityAzayaH pUrvapakSiNaH / na caivamapi bauddhatADite brAhmaNe 'vedA apramANami'tyabhyupagamAdavyAptirvajralepAyitaiva, vedA'prAmANyA'bhyupagamasaMsargAbhAvapracyavAditi zaGkanIyam, aprAmANyamananasyA'pi prAmANyA'bhyupagamavat svArasikasya = svarasavAhina eva grahaNAt = ziSTalakSaNe pravezAd bauddhatADite brAhmaNe balAmoTikayA vedA'prAmANyA'bhyupagantari na ziSTalakSaNasya avyAptiH jJAna utpanna thatuM nathI. AvuM vedavAdI taiyAyika brAhmaNo mAne che. nidrA avasthAmAM "veda pramANa che' AvuM jJAna brAhmaNamAM na hovAnA lIdhe ziSTapuruSanA lakSaNanI temAM avyAmi Avaze. lakSyamAM lakSaNanuM na 4 te bhavyAti ghoSa upAya che. (15/17) gAthArtha :- vedapramANuno svIkAra karyA bAda jyAM sudhI tenAthI virodhI mAnyatA na Ave tyAM sudhI ziSTatva hoya- AvuM pUrvapakSI dvArA mAnavAmAM Ave to vedane oLakhyA vinA vedane apramANa bhaannaa| prAmamA avyAta. mAvaze. (15/18) sUcanA :- 18mI gAthAno 19mI gAthAnA pUrvArdha sAthe saMbaMdha hovAthI 18mI gAthAmAM khUTato artha 19mI gAthAnA pUrvArdhamAMthI ahIM goThavela che. AnI vAcakavarge khAsa noMdha levI. vizeSa spaSTatA AgaLa thaI jaze. TIkArtha:- pUrvapakSI sUtelA brAhmaNamAM ziSTalakSaNanI avyApti dUra karavA mATe ema kahe che ke - vedamAM prAmAyano svIkAra karyA pachI jyAM sudhI vedamAM aprAmANyano svIkAra karavAmAM na Ave tyAM sudhI ziSTatA mAnya che. vedavAdI brAhmaNa sUtelo hoya tyAre tene koI paNa prakAranuM jJAna ja na hovAthI 'veda apramANa che evo svIkAra karela na hovAthI temAM avyAmi nahi Ave- evo Azaya che. tathA "veda apramANa che' evo svIkAra paNa svecchAthI kare to ja tenA aprAmANya svIkAranI ahIM gaNatarI karavAnI. tethI vedavAdI brAhmaNa pAse vedano apramANa tarIke svIkAra karAvavA mATe bauddha loko brAhmaNane mAre ane gabharATanA kAraNe brAhmaNa vedane apramANa tarIke svIkAre to tyAre tevA brAhmaNamAM ziSTalakSaNanI avyApti nahi Ave. kAraNa 1. hastAdarza 'maMtritaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAda" 'ziSTasya' ityazuddhaH pAThaH / 3. ....bhyupamAd' ityazuddhaH pATho hastAdarza
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1038 vedA'prAmANyAbhyupagamadvaividhyam * dvAtriMzikA - 15/18 nA'vyAptiH / 'apramAkaraNatva-pramAkaraNatvA'bhAvayozca dvayorapi prAmANyavirodhitvena saGgrahAd svArasikavedA'prAmANyA'bhyupagamasaMsargAbhAvasya tadAnImapyakSatatvAt / nanu vedA'prAmANyAbhyupagamasya kiM svarUpam ? vedaniSThA'pramAkaraNatvaprakArakaM mananaM vedaniSThapramAkaraNatvA'bhAvagocaraM vA ? iti vikalpayAmalamatropatiSThate / yadi cA''dyo vikalpo'GgIkriyate tadA vedaprAmANyA'bhyupagamAnantaraM 'vedAH pramAkaraNatvA'bhAvavanta' iti abhyupagantari ziSTalakSaNA'tivyAptirdurvAraiva, svArasikavedaprAmANyamananottarakAlInavedavizeSyakA'pramAkaraNatvaprakArakasvArasikamananasaMsargAbhAvasya tatra sattvAt / yadi cA'ntyo'GgIkriyate tadA vedaprAmANyAbhyupagamottarakAlaM 'vedA apramAkaraNatvazAlina' ityabhyupagantari saivA'tivyAptiH, svArasikavedaprAmANyamananottarakAlIna-vedavizeSyakapramAkaraNatvAbhAvaprakArakasvarasavAhimananasaMsargAbhAvasyA'kSatatvAdityAzaGkAyAM pUrvapakSyAha- apramAkaraNatva-pramAkaraNatvAbhAvayozca dvayorapi ubhayoreva saGgrahAt = aprAmANyapadenA'GgIkArAt na = naiva ziSTalakSaNakukSau ke tyAre teNe vedamAM aprAmANyano je svIkAra karela che te svaicchika nahi paNa kRtrima che. svecchAthI vedamAM aprAmANyano teNe svIkAra na karyo hovAthI temAM ziSTalakSaNa raheze ja. avyApti nahi Ave. = * (ahIM evI zaMkA thaI zake che ke "vedamAM aprAmANyano svIkAra eTale zuM ? (1) vedamAM apramAkaraNatva che- Avo svIkAra ke (2) vedamAM pramAkaraNatva nathI- Avo svIkAra ? prathama vikalpano artha e che ke vedamAM khoTo bodha bhrama vagere pedA karavAnI tAkAta rahelI che. tathA bIjA vikalpano artha e che ke vedamAM sAcuM jJAna pedA karavAnI yogyatA nathI rahelI. prastutamAM be prakAranA aprAmANyagrahamAMthI kevA prakArano vikalpa svIkAravo ? te prazna che. jo prathama vikalpa svIkAravAmAM Ave to vedaprAmANyavAdI koI vidvAna pAchaLathI satya hakIkata khyAla AvI jatAM 'vedamAM sAcuM jJAna pragaTAvavAnI yogyatA nathI'AvI mAnyatA dharAve to te mANasamAM ziSTa puruSanuM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. AnuM kAraNa e che ke pahelAM vedane pramANabhUta mAnI lIdhI pachI 'vedamAM sAcuM jJAna pragaTAvavAnI tAkAta nathI' AvuM mAnavA chatAM paNa 'vedamAM khoTuM jJAna pragaTAvavAnI yogyatA rahelI che' Avo svIkAra te vidvAne haju sudhI karela nathI. mATe prathama vikalpano svIkAra karavAmAM tene tyAre paNa ziSTa puruSa mAnavAnI samasyA UbhI ja raheze. jo A samasyAnA nirAkaraNa mATe bIjA vikalpano svIkAra karavAmAM Ave to je vedaprAmANyavAdI vidvAnane pAchaLathI evI satbuddhi ApameLe sUjhI gaI ke 'vAstavamAM veda khoTI bhramaNAo pedA karI zake che' to tevA vidvAnamAM paNa ziSTanuM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze ja. AnuM kAraNa e che ke eka vAra svecchAthI vedane pramANabhUta mAnI lIdhA pachI 'veda khoTI bhramaNAo pedA kare che' Avo svayameva svIkAra karavA chatAM paNa 'vedamAM sAcuM jJAna pragaTAvavAnI tAkAta nathI' Avo hArdika abhyupagama svIkAra teNe haju sudhI karela nathI. mATe bIjo vikalpa svIkAravAmAM Ave to tyAre paNa tene ziSTa puruSa mAnavAnI samasyA UbhI ja raheze. Ama vedaprAmANyamatRtva pachI svaicchika vedaaprAmANyamanttva na mAne tyAM sudhI ziSTatvano svIkAra karavAmAM eka sAMdho to tera tUTe tevI hAlata pUrvapakSInI sarjAya ema che." paraMtu zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke-) apramAkaraNatva ane pramAkaraNatvAbhAva- A banneya prAmANyanA virodhI che. tethI prAmANyavirodhI = 2. mudritaprato 'pramAraLatvAmAvayo:' kRti truTitoSNunna pATha: /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vedatvA'jJAne'vyAptyApAdanam * 1039 naikagrahe'nyA'bhyupagantaryativyAptiH / ___ atrA''ha- iti cet ? tadaprAmANyamantari = vedA'prAmANyA'bhyupagantari / / 18 / / ajAnati ca vedatvamavyAptaM cedvivakSyate / vedatvenA'bhyupagamastathApi syAdadaH kila / / 19 / / ekagrahe = ekatarasaGgrahe anyA'bhyupagantari = tadanyamantRtvazAlini ziSTalakSaNasya ativyAptiH pUrvopadarzitA sambhavati / na cA'prAmANyapadenobhayoH kathaM graha iti zaGkanIyam, tayordvayoreva prAmANyavirodhitvena aprAmANyapadena grahaNasambhavAt / na hyapramAkaraNatvameva prAmANyavirodhi na tu pramAkaraNatvAbhAva iti manute kazcid vipazcit / tatazca vedavizeSyaka-pramAkaraNatvAbhAvaprakArakasvArasikA'bhyupagamasattve vedavizeSyakA'pramAkaraNatvaprakArakasvArasikA'bhyupagamasattve vA naiva ziSTalakSaNAtivyAptiH sambhavati, svArasikavedaprAmANyamantRtvottarakAlIna-vedaprAmANyavirodhisvArasikA'bhyupagamasaMsargAbhAvapracyavAditi pUrvapakSyAzayaH / etannirAkaraNAya granthakAro'vyAptiM Aha bahi: 'bauddhazAstrami'tyakSaroTTaGkitavastrAdyantaritavedazAstramuddizya 'nedaM pramANami'tyevaMrUpeNa vedA'prAmANyAbhyupagantari / / 15/18 / / tarIke te banneno saMgraha karavAthI eka svIkAre chatAM anyano svIkAra na kare tevA puruSamAM ziSTanA lakSaNanI ativyApti nahi Ave. (AvuM kahevAnI pAchaLa pUrvapakSIno Azaya evo che ke "vedamAM prAmANyano svIkAra karyA bAda jyAM sudhI svaicchika rIte vedaaprAmANyano svIkAra na kare tyAM sudhI te vyaktimAM ziSTatva mAnya che'- A mujaba je ziSTalakSaNa karela che temAM vedaaprAmANyasvIkAra = vedaprAmANya virodhI svIkAra evo artha karavAno. vedamAM apramAkaraNatva ane vedamAM pramAkaraNatvano abhAva- A banne tattva vedaprAmANyanA virodhI ja che. tethI "vedaaprAmANyagraha' A zabda dvArA "vedaprAmANyavirodhI svIkAra' rUpe te bannenuM grahaNa thaI jAya che. matalaba ke vedane pramANa tarIke mAnyA pachI "vedamAM apramAkaraNatva che' evuM na mAne ane "vedamAM pramAkaraNatva nathI" AvuM na mAne tyAM sudhI te mANasamAM ziSyatva mAnya che. tathA vedamAM apramAkaraNatva mAne ane vedamAM pramAkaraNatvano abhAva kadAca na mAne to paNa vedaprAmANyavirodhisvIkAra thaI javAthI te tyAre aziSTa ja kahevAya. te ja rIte vedamAM pramAkaraNatvano abhAva mAne paNa apramAkaraNatva kadAca na mAne to ya vedaprAmANyavirodhI mAnyatA hAjara thaI javAnA lIdhe tyAre te aziSTa ja kahevAze. Ama ziSTalakSaNanI ativyApti nahi Ave.) 9 pUrvapakSInA dIrghakathananuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke pustakane veda tarIke na jANatA ane tene udezIne aprAmAyano svIkAra karatA brAhmaNamAM ziSTa lakSaNanI avyApti Avaze.(1pa/18) vizeSArtha :- pustakAkAra vedazAstrane vastrathI DhAMkIne vastra upara bauddha zAstra' evuM lakhANa karela hoya tevI avasthAmAM vedaprAmANyavAdI brAhmaNane koI pUche ke "A zAstra pramANa che ke apramANa ?" te brAhmaNane khabara nathI ke aMdaramAM vedazAstra che ane bahAra lebala-simbola-nAma bauddhazAstranuM lagAvela che. AvI paristhitimAM te kahe che ke "A zAstra apramANa che' to vedamAM aprAmANyano svIkAra teNe karI ja lIdhela che. kAraNa ke te pustaka vedazAstra ja che. AthI temAM ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. 19mI gAthAnA pUrvArdha sAthe A gAthAnA uttarArdhamAM rahela uttarapakSano saMbaMdha joDavAthI uparokta artha phalita thAya che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. (15/18) gAthArtha - vedamAM vedapaNuM na jANatA brAhmaNamAM avyApti Avaze. jo vedarUpe aprAmANya svIkAranI 2. hastAva "cAliH ' tyazuddha: 8: |
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1040 * vedatvenA'prAmANyAnabhyupagavivakSA * dvAtriMzikA-15/19 'ajAnati ceti / vedatvaM ca vede ajAnati brAhmaNe avyAptaM lakSaNametat, tena vedA'prAmANyA'bhyupagamAt / atha ced = yadi vedatvenA'bhyupagamo vivakSyate, veda eva vedatvamajAnatazca na vedatvenA'prAmANyA'bhyupagamaH kintu 'idamapramANamiti idaMtvAdinaiveti nA'vyAptiH / vede = vastrAdyantaritatvena vedazAstre vedatvaM ajAnati brAhmaNe avyAptaM lakSaNametat / tena = zrotriyeNa 'nedaM zAstraM pramANamityevaM vedA'prAmANyA'bhyupagamAt svArasikavedaprAmANyamananottarakAlIna-vedaprAmANyavirodhisvarasavAhyabhyupagamasaMsargA'bhAvapracyavAt / ___upalakSaNAd bahiH 'vedazAstrami'tyakSaroTTaGkitavastrAdyantaritabauddhazAstramuddizya 'idaM pramANami'tyevaM bauddhazAstraprAmANyA'bhyupagantaryapi brAhmaNe'vyAptirbodhyA, bauddhazAstraprAmANyA'bhyupagamasya vedaprAmANyavirodhitayA svArasikavedaprAmANyamantRtvottarakAlInavedaprAmANyavirodhisvArasikA'bhyupagamasaMsargAbhAvarUpasya ziSTalakSaNasya virahAt / / ____ atha yadi vedatvenA'bhyupagamo vivakSyate tarhi yadyapi vastrAdyantaritAdidazAyAM vede = vedazAstre eva vedatvamajAnatazca zrotriyasya 'na vedAH pramANamityevaM vedatvena rUpeNa vedazAstre aprAmANyA'bhyupagamo na = naivA'sti kintu 'idamapramANamiti rUpeNa idantvAdinaiva aprAmANyasvIkAra iti na = naiva ziSTalakSaNasya avyAptiH / kenacit zAThyAdito 'bauddhazAstrami'tyakSarazAlivastrAdyantaritaM RgvedAdikamuddizya 'idaM zAstraM pramANaM yadutA'pramANam ?' ityevaM pRSTaH zrotriyo brAhmaNo 'nedaM pramANamiti brUte tadA yadyapi veda idantvenA'prAmANyaM svarasata eva tenAbhyupagatameva tathApi vedatvena vede'prAmANyaM naivopagatam / evameva bahiH 'vedazAstrami'tyakSarA''liGgitavastrAdyantaritabauddhazAstramuddizya 'idaM pramANami'tyevaM bauddhazAstraprAmANyamantRtvaM naiva zrotriyasya ziSTalakSaNA'vyAptiprasaJjakam, vedatvena vedaprAmANyAbhyupagamasya sattvAdeva / na hIdantvena bauddhAdyA gamaprAmANyAbhyupagamo vedaprAmANyavirodhI kintu bauddhAgamatvAdinaiva rUpeNa bauddhAdyAgamaprAmANyAbhyupagamaH / evaM prAmANyagraho'pi vedatvenaiva ziSTalakSaNe pravezanIyaH / tena bahiH 'bauddhazAstrami'tyakSaroTTaGkitavastrAdyantaritavedazAstramuddizya 'idaM pramANamiti bruvato bauddhasya naiva ziSTatvaprasaGgaH / itthaJca vedatvena svArasikaprAmANyagrahAd yAvanna vedatvena svArasikaH prAmANyavirodhigrahastAvacchiSTatvamityabhyupagame naivA'sti kazcid doSaleza iti pUrvapakSyAzayaH / vAta karo to paNa A lakSaNa kharekhara doSagrasta che. (15/19) TIkArya-pustakAdisvarUpa vedamAM vedapaNAne nahi jANatA ane teno apramANa tarIke svIkAra karavAnA lIdhe te brAhmaNamAM ziSTalakSaNa avyAptidoSavALuM thaze. jo pUrvapakSI kahe ke vedarUpe vedane apramANa tarIke svIkAre tyAM sudhI ziSTatva mAnavuM- AvI vivekSA che. vedane vastrathI DhAMkIne bauddhagraMthanuM lebala ke simbola lagADyA bAda te brAhmaNa "A graMtha apramANa che' Ama purovartItvarUpe temAM aprAmANyano svIkAra kare che. paNa vedarUpe temAM aprAmAyano svIkAra nathI karato. mATe AvyApti doSane avakAza nahi rahe. 9paraMtu A vAta vyAjabI nathI. 1. hastAdarza 'ajJAnati' ityazuddhaH pAThaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhavAnIpatiziSTatAmImAMsA * etallakSaNaM kila || 19 // tathApi (syAd) adaH = brAhmaNaH pAtakAtprAptaH kAkabhAvaM tadApi hi / vyApnotIzaM ca notkRSTajJAnAvacchedikA tanuH / / 20 / / brAhmaNa iti / yadA brAhmaNaH pAtakAt = kAkajanmanibandhanAd duritAt kAkabhAvaM prAptaH tadApi hi syAt, brAhmaNyadazAyAM ' vedaprAmANyA'bhyupagantRtvAt kAkadazAyAM ca vedA'prAmANyA'nabhyupagantRtvAt / granthakAro'tivyAptyApAdanadvAraitannirAkaraNAyopakramate - ' tathApI 'ti / / 15/19 / / yathA cA'tivyAptirApadyate tathA darzayitumAha- brAhmaNa iti / kAkajanmanibandhanAt = dhvAGkSadehadhAraNaM prati kAraNIbhUtAt rAtribhojanAdilakSaNAt duritAt zrotriyo brAhmaNo yadA kAkabhAvaM ulukA'ridehaM prAptaH tadApi tatra etallakSaNaM agretanazlokAdatrAnveyaM 'vedatvaprakArakasvArasikaprAmANyagrahottarakAlIna-svarasavAhivedatvaprakArakA'prAmANyagrahA'bhAvAtmakaM' ziSTalakSaNaM vyApnoti = vartata iti sudurnivAraivA'tivyAptiH / yathA ca tatroktaziSTalakSaNaM saGgatimaGgati tathopadarzayitumAha- brAhmaNyadazAyAM vedaprAmANyA'bhyupagantRtvAt vedatvaprakArakasvArasikaprAmANyA'bhyupagamAt taduttarakAlaM yAvajjIvaM tatra janmani kAkadazAyAJca vedA'prAmANyA'nabhyupagantRtvAt = vedatvaprakArakasvArasikA'prAmANyA'bhyupagamavirahasattvAt / kAkabhave'tivyAptivAraNAya ziSTAcAralakSaNamasmAbhiritthaM pariSkriyate vedatvaprakArakasvArasikaprAmANyagrahottarakAlInatve sati utkRSTajJAnA'vacchedakazarIravattve sati vedatvaprakArakaprAmANyavirodhisvArasikagrahA'bhAvavattvaM shisstttvm| Atmano vibhutayA zarIrAvacchedena jJAnotpattyaGgIkAreNa kAkAdAvapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasattve'pyutkRSTajJAnAvacchedakadehavirahAnna brAhmaNasya duritAtkAkabhavaprAptAvativyAptiH ziSTatvasyeti cet ? maivam evaM sati mahezvarasya ziSTatvaM na syAt, tasya vedaprAmANyA'bhyupagantRtve sati vedaa'praakAraNa ke to paNa A lakSaNa doSagrasta ja che. AgalI gAthAmAM doSa batAvAze.(15/19) vizeSArtha :- vedamAM prAmANyano svIkAra karyA bAda vedasvarUpe vedamAM aprAmANyano svIkAra na kare tyAM sudhI temAM ziSTatva svIkAravAnI pUrvapakSInI vAta dvArA 18mI gAthAmAM ApelI avyApti haTI jAya che. kAraNa ke upara jaNAvelI avasthAmAM vedarUpe vedamAM aprAmANyano svIkAra te nathI karato. paraMtu IdatvarUpe-purovartitvarUpe aprAmANyano svIkAra kare che. A vivakSA karavA chatAM paNa je doSa Ave che tene graMthakArazrI AgalI gAthAmAM batAve che. (15/19) * IzvaramAM aziSTatvanI samasyA che = gAthArtha :- brAhmaNa pApanA lIdhe kAgaDo bane tyAre paNa ziSTalakSaNa tyAM raheze. vaLI, utkRSTa jJAnaavacchedaka zarIra to IzvaramAM rahetuM nathI. (15/20) TIkArtha :- kAgaDAno janma levo paDe tevuM pApa karavAnA lIdhe je vedavAdI brAhmaNa bhavAMtaramAM kAgaDo banaze tyAre paNa temAM ziSTa puruSanuM lakSaNa rahI javAthI tene ziSTa mAnavo paDaze. kAraNa ke teNe pUrve brAhmaNabhavamAM vedamAM prAmANyano svIkAra karela che tema ja tyAra pachI brAhmaNabhavamAM ke kAgaDAnA bhavamAM vedamAM aprAmANyano svIkAra karela nathI. Ama ativyApti doSa Avaze. 1. hastAdarze 'vedabrAhmaNya.... ityazuddhaH pAThaH / 1041 1
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1042 * kAkezvarayorativyAptyavyAptI * dvAtriMzikA-15/21 utkRSTajJAnAvacchedikA ca tanuH IzaM = 'bhavAnIpatiM na vyApnoti / tathA ca kAke'tivyAptivAraNArthamutkRSTajJAnA'vacchedakazarIravattve satIti vizeSaNadAne Izvare'vyAptirityarthaH / / 20 / / anyA'GgarahitatvaM ca tasya kAkabhavottaram / dehAntarA'grahadazAmAzrityA'tiprasaktimat / / 21 / / mANyA'nabhyupagantRtve'pyutkRSTajJAnA'vacchedakazarIravirahAt / na ca = na hi utkRSTajJAnAvacchedikA tanuH ziSTatvena jagatkartRtvena ca bhavadabhimataM bhavAnIpatiM vyApnoti = Azrayati / bhavanmate jagatkartari dhUrjaTau zarIrameva nA'GgIkriyate kuta utkRSTajJAnA'vacchedakaM zarIram ? tathA ca kAke = vedaprAmANyA'bhyupagantubrAhmaNasya kAkadehadhAraNadazAyAM ziSTatvasya ativyAptivAraNArthaM ziSTalakSaNakukSau utkRSTajJAnAvacchedakazarIravattve satIti asya vizeSaNadAne = svArasikavedA'prAmANyA'nabhyupagantRtvavizeSaNavidhayopAdAne ziSTalakSaNalakSyatA''krAnte Izvare = jagadIze ziSTalakSaNasya avyAptirityarthaH / tatazceto vyAghra itastaTIti nyAyApAtaH / / 15/20 / / ___ nanUtkRSTajJAnA'vacchedakazarIrasthAne'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrA'bhAvavattvameva praveSTavyamiti neze'vyAptissambhavati, tasya zarIratvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvaviziSTatayA'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrarAhityamanAvilameva / tatazca vedatvena svArasikavedaprAmANyagrahakAlAdArabhyA'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrarAhitye sati vedatvena vedavizeSyakasvArasikA'prAmANyAnabhyupagantRtvakAlaM yAvacchiSTatvamityabhyupagame na maheze'vyAptina vA'nyatrA'tivyAptiH, kAkasyA'pakRSTajJAnAvacchedakadeharAhityAtmakavizeSaNazUnyatvena niruktaviziSTalakSaNasyA'sattvAditi pUrvapakSyAzayamapAkartuM granthakAra Aha- 'anyeti / vaLI, utkRSTa jJAnanuM avacchedaka zarIra IzvaramAM rahetuM nathI. A kAraNe kAgaDAmAM ativyAptinI bAdabAkI karavA mATe utkRSTa jJAnanA avacchedaka zarIrane jo vedaaprAmANya asvIkAranA vizeSaNa tarIke janAvama mAve to zvaramA avyAti sAvaze. (15/20) vizeSArtha :- kAgaDAne thatuM jJAna nimna kakSAnuM hoya che. mANasane thatuM jJAna utkRSTa kakSAnuM hoya che. tethI mANasa pAse je zarIra che te utkRSTa jJAnanuM avacchedaka che. jJAna taiyAyika mate AtmAmAM zarIravacchedana utpanna thatuM hovAthI zarIra jJAnanuM avacchedaka kahevAya che. vedaprAmANyavAdI brAhmaNa bIjA bhavamAM kAgaDo bane tyAre paNa vedamAM aprAmANyano svIkAra karela nathI hoto. paraMtu kAgaDAnI avasthAmAM utkRSTajJAnanuM avacchedaka zarIra nathI hotuM. AthI vedamAM prAmANyano svIkAra karyA bAda jyAM sudhI utkRSTajJAnanuM avacchedaka zarIra hoya ane vedamAM aprAmANya mAnyuM na hoya tyAM sudhI temAM ziSTatva hoya evuM mAnavAmAM Ave to te kAgaDAmAM ziSTa lakSaNanI ativyAptino parihAra thaI jAya che. kema ke tenI pAse utkRSTajJAnavicchedaka zarIra nathI. paraMtu AvuM mAnavAmAM samasyA e UbhI thAya che ke Izvara aziSTa banI jaze. kAraNa ke Izvara azarIrI hovAthI tenI pAse utkRSTajJAnanuM avacchedaka bane tevuM zarIra nathI. Ama IzvaramAM ziSTalakSaNanI avyApti durvAra banaze. (15(20) gAthArtha :- apakRSTa jJAnanuM avacchedaka zarIra na hoya ane vedaaprAmAyano svIkAra na karyo hoya) tyAM sudhI ziSTata mAnavAmAM brAhmaNa kAgaDAnA bhava pachI anya zarIrane grahaNa na kare te avasthAne mAzrayIne matiprasaMga mAvaze. (15/21) 1. hastAdarza 'bhavanI...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'grahadizA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vigrahagatAvativyAptyApAdanam 1043 anyeti / anyA'GgarahitatvaM ca = apakRSTajJAnAvacchedakazarIrarAhityaM ca tasya = brAhmaNabhavA'nantaraprAptakAkabhavasya kAkabhavottaraM dehAntarA'grahadazAM = zarIrAntarA'nupAdAnA'vasthAM Azritya atiprasaktimad = 'ativyAptaM tadAnImapakRSTajJAnA'vacchedakazarIrarAhityAt // 21 // avacchedakadehAnAmapakRSTadhiyAmatha / sambandhaviraho yAvAn prAmANyopagame sati / / 22 / / aprAmANyA'nupagamastAvatkAlIna eva hi / ziSTatvaM kAkadehasya' prAgabhAvastadA ca na / / 23 / / apakRSTajJAnAvacchedakazarIrarAhityaM ziSTalakSaNakukSau svArasikavedAprAmANyA'nabhyupagamavizeSaNavidhayA praviSTaM tu yo brAhmaNaH kAko jAtastadanantaraJca brAhmaNo bhaviSyati tasya brAhmaNabhavA'nantaraprAptakAkabhavasya vedaprAmANyAbhyupagantR-brAhmaNabhavottaraM samprAptadhvAGkSadehasya kAkabhavottaraM = kAkabhavasamAptyanantaraM yAvad dehAntarA'nupAdAnaM tAvatkAlaM zarIrAntarA'nupAdAnAvasthAM jainadarzanAnusAreNa vigrahagatyabhidhAnAM dazAM Azritya pariSkRtaziSTalakSaNaM ativyAptam, tadAnIM = apAntarAlagatau apakRSTajJAnA'vacchedakazarIrarAhityAt svArasikavedaprAmANyAbhyupagamottarakAlInatve sati apakRSTajJAnAvacchedakadeharAhitye sati vedatvena svArasikAprAmANyA'nabhyupagantRtvAt / tatazca ghaTTakuTyAM prabhAtaM jAtam / / 15 / 21 / / prakRtA'tivyAptinirAkaraNAya kArikAyugalena pUrvapakSyupakramate- 'avacchedake 'ti 'aprAmANye 'ti ca / TIkArtha :'apakRSTa jJAnanuM avacchedaka zarIra na hovuM' AvA vizeSaNano ziSTalakSaNamAM praveza karavAmAM Ave to vedaprAmANyavAdI brAhmaNanA bhava pachI jeNe pApanA lIdhe kAgaDAno bhava dhAraNa karela che te brAhmaNano jIva jyAre kAgaDArUpe kALadharma pAmI, navuM zarIra dhAraNa na kare te avasthAnI apekSAe ziSTalakSaNanI ativyApti Avaze. kAraNa ke te vakhate apakRSTa jJAnanuM avacchedaka zarIra nathI.(15/21) vizeSArtha :- IzvaramAM ziSTalakSaNanI avyAptinA nirAkaraNa mATe jo pUrvapakSI ema kahI zake che ke "vedaprAmANyanA svIkAra bAda apakRSTajJAnanuM avacchedaka na hoya ane vedaapramANyano svIkAra na karyo hoya tyAM sudhI ziSTatva mAnya che. Izvara pAse zarIra ja na hovAthI apakRSTa jJAnanA avacchedaka zarIrano paNa abhAva ja hoya che. mATe ziSTanuM lakSaNa temAM rahI javAthI avyApti nahi Ave. Izvara aziSTa banavAnI samasyA UbhI nahi thAya." paraMtu Ama mAnavA jatAM ativyAptino doSa upasthita thaze. te A rIte- je brAhmaNa vedane pramANabhUta mAne che ane kAgaDAnA bhavamAM javuM paDe tevuM pApa karavAnA lIdhe kAgaDA tarIke janma dhAraNa karela che. tathA kAgaDAno bhava pUrNa karIne navo bhava- navuM zarIra dhAraNa karela na hoya te avasthAmAM ziSTalakSaNa rahI javAthI tene ziSTa mAnavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke te avasthAmAM tenI pAse apakRSTa jJAnanuM avacchedaka bane tevA zarIrano abhAva che ane teNe tyAre vedamAM aprAmANyano svIkAra karyo nathI. Ama ziSTalakSaNamAM ativyApti doSa durvAra bane che.(15/21) * padmanAbhano dIrghapUrvapakSa gAthArtha :- vedaprAmANyano svIkAra karatI vakhate apakRSTa buddhinA jeTalA avacchedaka zarIronA saMbaMdhono abhAva hoya te saghaLA saMbaMdhAbhAvono samakAlIna vedaaprAmANyano asvIkAra ja ziSTatva che. kAgaDAnA dehano prAgabhAva tyAre (=kAkamaraNottara nUtana zarIranA asvIkAra samaye) nathI hoto. = chu. hastAvaze ...zarIrahitya' kRti truTitaH pAThaH / 2. hastAvaze 'avyAr' tyazuddhaH pAThaH| rU. hastAvaze 'thAvat' nRtyazuddha: pATha: | 4, hastAvaze 'ziSTatva' tyazuddha: pATha: / .. hastAvaze '....hasyAtrA...' tyazuddha: pAH /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1044 * dehAntarAgrahaNadazAyAmativyAptinirAkaraNam * dvAtriMzikA-15/22 avacchedaketi / atha prAmANyopagame sati vedaprAmANyA'bhyupagamakAle yAvAn apakRSTadhiyAM avacchedakadehAnAM' = apakRSTajJAnA'vacchedakazarIrANAM sambandhavirahaH = sambandhA'bhAvaH / / 22 / / aprAmANyeti / tAvatkAlIna eva hi = sakalatatsamAnakAlIna eva aprAmANyA'nupagamaH = vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahaH ziSTatvam / kAkadehasya prAgabhAvo vedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInaH tadA ca = kAkasya maraNA'nantaraM zarIrAntarA'grahadazAyAM na astIti nA'tivyAptiH / itthaM ca yAvantaM kAlaM vedatvena vedA'prAmANyAbhyupagamasya viraho vedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInayAvadapa'kRSTaatha prAmANyopagame sati = vedatvena svArasikaprAmANyA'bhyupagantRtve sati vedaprAmANyAbhyupagamakAle yAvAn apakRSTajJAnAvacchedakazarIrANAM sambandhAbhAvaH = adhiSThAtRtvAdilakSaNasambandhAbhAvaH sakalatatsamAnakAlIna eva = sarvatAdRzazarIrasambandhAbhAvasamakAlIna eva vedA'prAmANyAbhyupagamavirahaH = vedatvena vedagocarasvArasikA'prAmANyAnabhyupagamo hi ziSTatvaM nigadyate'smAbhiH / brAhmaNabhave vedaprAmANyAbhyupagantRtvakAle yaH kAkadehasya prAgabhAvaH = kAkadehapratiyogikaprAgabhAvaH sa vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlIno vartate / tatazca ziSTatvavyavahArakAle sa AvazyakaH, tallakSaNapraviSTatvAt / kAkasya maraNAnantaraM zarIrAntarA'grahadazAyAM = vigrahagatau = apAntarAlagatau sa vedaprAmANyAbhyupagamasamakAlInakAkadehaprAgabhAvo nAsti, kAkadehotpAdena tannAzAd iti na = naiva ziSTalakSaNasya tadAnIM tatra ativyAptissambhavati, vizeSaNA'bhAvaprayuktaviziSTAbhAvAt / na hi tadA vedA'prAmANyAnabhyupagamo vedaprAmANyAbhyupagamasamakAlIna-yAvadapakRSTajJAnAvacchedaka-dehasambandhavizeSAbhAvasamakAlIna iti vaktuM zakyate / __ pUrvapakSI phalitArthamAha- itthaJceti / yAvantaM kAlaM vedatvena rUpeNa vedA'prAmANyAbhyupagamasya virahaH = vedatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'prAmANyaniSThaprakAratAnirUpakagrahAbhAvo vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvasamAnakAlInaH = vedatvA'vacchinnavizeSyatAnirUpita-prAmANyaniSThaprakAratAnirUpakagrahasamakAlInA yaavnto'pkRssttjnyaanaavcchedkshriirsmbndhvishessaannaambhaavaasttsmaantithI ativyApti nahi Ave- ema pUrvapakSInuM maMtavya be zloka dvArA phalita thAya che] (15/22-23) TIkArtha :- vedamAM prAmANyanA svIkAra samaye apakRSTa jJAnanA (kAgaDA vagere bhavamAM utpanna thanAra jJAnanA) avacchedaka zarIronA jeTalA saMbaMdhono abhAva hoya te saghaLAya saMbaMdhAbhAvono samakAlIna evo ja je aprAmANyano asvIkAra te ja kharekhara ziSTatva che. AvuM mAnavAthI 21mA zlokamAM ApavAmAM Avela ativyApti doSanuM nirAkaraNa thaze. te A rIte- brAhmaNanA bhAvamAM vedamAM prAmANyano svIkAra karavAnA samaye apakRSTajJAnavicchedaka kAkadehano je prAgabhAva hato te kAkadehaprAgabhAva kAgaDAnA mRtyu bAda navuM zarIra dhAraNa na karavAnI avasthAmAM hAjara na hovAthI ativyApti nahi Ave. A rIte phalita e thAya che ke veda tarIke vedamAM aprAmANyano asvIkAra jeTalA kALa sudhI vedaprAmANyasvIkArane samakAlIna evA apakRSTajJAnanA avacchedaka thanAra zarIranA saMbaMdhanA tamAma abhAvane samakAlIna hoya 1. '...dehanAM' ityazuddhaH pATho hastapratau / 2. ....daprakR...' iti mudritapratau pAThaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAmAnAdhikaraNyagarbha ziSTalakSaNam . 1045 jJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvasamAnakAlInastAvantaM kAlaM sa ziSTaH / brAhmaNo'pi bauddho jAto vedA'prAmANyaM yAvannA'bhyupagatavAn tAvacchiSTa eva / bauddho'pi brAhmaNo jAto vedaprAmANyaM yAvannA'GgIkRtavAMstAvadaziSTa eveti phalitamAha padmanAbhaH / atra ca vedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInatvavattatsAmAnAdhikaraNyamapi vAcyam / anyathottarakAlaM tatkAlIna yatkiMcidvyadhikaraNA'pakRSTajJAnA'vacchedakazarIrasambandhaprAgabhAvakAlInatvaviziSTaH tAvantaM kAlaM sa ziSTa iti tAtparyam / tatazca brAhmaNe pAtakAtprAptakAkabhAve kAkabhave'pi nAtivyAptiH; tadAnIM brAhmaNakAlInavedaprAmANyAbhyupagamasamakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakadehasambandhAbhAvAntaHpraviSTasya kAkadehasambandhaprAgabhAvasya pracyavena vedAprAmANyAnabhyupagamasya tatsamAnakAlInatvavirahAt / na ca brAhmaNo'pi maraNAnantaraM yadA bauddhaH saJjAtastadA vedA'prAmANyAnabhyupagamakAlaM yAvattatra ziSTatvApattirdurnivAraiva, tAdRzavizeSaNaviziSTavedA'prAmANyAnabhyupagamasya sattvAditi zaGkanIyam, iSTApatteH, yato brAhmaNo'pi mRtvA yadA bauddho jAto yAvad vedA'prAmANyaM svarasato nA'bhyupagatavAn tAvat ziSTa eva svIkriyate'smAbhiH / evameva bauddho'pi mRtvA yadvA kAraNavazAd tatraiva janmani yadA brAhmaNo jAto yAvat ca vedaprAmANyaM svarasato nA'GgIkRtavAn tAvadaziSTa eveti ziSTalakSaNasya phalitaM = phalitArthaM Aha padmanAbhaH / granthakAro'traivAvaziSTapariSkAramAha- atra ca yAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAve vizeSaNavidhayA vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInatvavat tatsAmAnAdhikaraNyamapi = vedaprAmANyAbhyupagamasamAnAdhikaraNatvamapi vAcyaM = upAdeyameva / anyathA = yAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvasya vedaprAmANyAbhyupagamasAmAnAdhikaraNyaviziSTatvA'vivakSaNe uttarakAlaM = vedaprAmANyagrahAnantarakAlaM tatkAlInayatkiJcidvyadhikaraNApakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhaprAgabhAvanAzena = shrotriybraahmnnkrtRkvedpraamaannyaabhyuptyAM sudhI te jIva ziSTa kahevAya. brAhmaNa paNa bIjA bhavamAM bauddha thAya ane jyAM sudhI vedamAM aprAmANya na svIkAre tyAM sudhI ziSTa ja che. tathA vedavirodhI bauddha paNa marIne brAhmaNa thAya ane jyAM sudhI vedamAM prAmANya na svIkAre tyAM sudhI aziSTa ja che. A pramANe uparokta ziSTa lakSaNano phalitArtha padmanAbha nAmanA vidvAna jaNAve che. ___ atr.| aMtha.752 zrI. ma. vize potAno abhiprAya 49uqal : cha prAmANyavAhI pamanAne uparokta ziSTalakSaNamAM apakRSTa jJAnanA avacchedaka zarIranA saMbaMdhanA abhAvanA vizeSaNa tarIke jema vedaprAmANyasvIkAra samakAlInatva mUkyuM che tema vedaprAmANya svIkAranuM sAmAnAdhikaraNya paNa tenA vizeSaNarUpe mAnya karavuM jarUrI che. jo vedaprAmANyasvIkArasAmAnAdhikaraNyane apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhIbhAvanuM vizeSaNa mAnavAmAM na Ave to brAhmaNa dvArA vedaprAmANya svIkAra thayA pachInA samaye vedaprAmANyasvIkAkAlIna je bauddhAdigata apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhapratiyogika prAgabhAva che teno nAza thavA mAtrathI avyAminI 1. hastAdarza 'lInatvaM vatta...' ityazuddhaH pAThaH / 2. ...lInaMya...' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ziSTasya paratrApi doSavirahe ziSTatvam * 1046 nAgenA vyAkhyApateH ||3|| gamasamAnakAlInasya zuka- dandazUkAdibhAvaprAptau nAzena avyAptyApatteH bauddhAdiniSThasyA'pakRSTajJAnAvacchedakadehasambandhaprAgabhAvasya bauddhAdInAM pAtakAtkAkaziSTalakSaNA'vyAptiprasaGgAt / ayamAzayaH- yadA zrotriyeNa vedaprAmANyamabhyupagataM tatsamAnakAlInA ye'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvAH tadantargato yo bauddhAdiniSThaH kAkAdizarIrasambandhapratiyogika prAgabhAvaH sa kAkAdibhavanabandhanAtpAtakAd bauddhAdInAM kAkAdibhavaprAptau satyAM vinazyatIti zrotriyaniSThasya vedA'prAmANyAnabhyupagamasya vedaprAmANyAbhyupagamasamakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvasamAnakAlInatvazUnyatvAt sAmprataM vedaprAmANyAbhyupagantaryapi zrotriye ziSTalakSaNA'vyAptirdurnivAraNIyaiva bRhaspatinA'pi / dvAtriMzikA - 15/23 = samasyA UbhI thaze. (15/22-23) vizeSArtha :- :- 21mA zlokamAM ApavAmAM AvelI ativyAptinuM nirAkaraNa karavA mATe vedaprAmANyavAdI padmanAbha nAmanA navya vidvAna ziSTanuM lakSaNa evuM banAve che ke jethI tenuM nirAkaraNa thaI jAya. lakSaNa lAMbuM hovAthI samajavAmAM sa2La bane te mATe tenA TukaDA karIne ahIM jaNAvavAmAM Ave che. vedamAM prAmANyano svIkAra karyA bAda veda tarIke vedamAM aprAmANyano svIkAra jyAM sudhI svecchAe karavAmAM na Ave tyAM sudhI te jIva ziSTa kahevAya. paraMtu zarata eTalI che ke vedaprAmANyasvIkAra samaye apakRSTajJAnAvacchedaka zarIranA saMbaMdhonA jeTalA abhAva hoya te tamAma abhAvano samakAlIna vedaaprAmANyasvIkAra karatI vakhate jeTalA apakRSTa jJAnAvacchedakaza2I2saMbaMdhapratiyogika prAgabhAvAdi hoya temAMthI eka paNa prAgabhAva ravAnA thAya to vedaaprAmANyasvIkAra na karavA chatAM temAM ziSTatva na rahe. brAhmaNa kAgaDo thayA pachI marIne navuM zarIra dhAraNa na kare te avasthAmAM jo ke vedaaprAmANyano asvIkAra to che ja. tema chatAM tene ziSTa na mAnI zakAya. kAraNa ke brAhmaNa bhavamAM vedaprAmANyano svIkAra karatI vakhate apakRSTajJAnAvacchedaka zarIronA saMbaMdhonA jeTalA prAgabhAvAdi hatA temAM kAkazarIrasaMbaMdhaprAgabhAvano paNa samAveza thato hato. te prAgabhAva kAgaDo thavAthI nAza pAmela che. AthI nUtana zarIra adhAraNadazAmAM je vedaaprAmANyaasvIkAra che te vAstavamAM vedaprAmANyasvIkArakAlIna jeTalA apakRSTajJAnAvacchedakadehasaMbaMdhAbhAva hatA te tamAma abhAvone samakAlIna nathI banato. kAgaDo thayo na hato tyAM sudhI kAdehasaMbaMdhaprAgabhAva paNa hAjara hato. AthI vedaaprAmANyasvIkArano abhAva brAhmaNabhavamAM ja te tamAma abhAvane samakAlIna rahe che. tethI te bhava pachI kAgaDAnA bhavamAM temAM ziSTatva mAnavAnI samasyA UbhI nahi thAya. hA, paNa eka prazna thaze ke jo vedaprAmANyavAdI brAhmaNa bIjA bhavamAM kAgaDo thavAnA badale bauddhadharmAnuyAyI tarIke janma dhAraNa kare to bauddha bhavamAM jyAM sudhI bAlyadazA vageremAM teNe vedamAM aprAmANyano svIkAra nahi karyo hoya tyAM sudhI brAhmaNabhavasaMbaMdhI vedaprAmANyasvIkArane samakAlIna jeTalA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvo hatA te tamAma abhAvanuM samakAlInatva vedaaprAmANya svIkArAbhAvamAM tyAre paNa rahela che. AthI tyAre tene ziSTa mAnavo paDaze. brAhmaNabhavIya vedaprAmANyasvIkArane samakAlIna tamAma apakRSTajJAnAvacchedaka zarIrasaMbaMdhAbhAvanA samakAlInatvavALo vedaaprAmANyasvIkAraabhAva hAjara hovAthI tyAre te bauddhane paNa ziSTa mAnavo paDaze. paraMtu padmanAbha nAmanA vidvAna A Apattine ISTApatti svarUpe svIkArI le che. brAhmaNa bhavAMtaramAM bauddha banIne jyAM sudhI vedane apramANabhUta na mAne tyAM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ * padmanAbhalakSaNapariSkAraH * 1047 __ yadi ca vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInatvamiva vedaprAmANyAbhyupagamasAmAnAdhikaraNyamapi yAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAve vizeSaNavidhayA praviSTaM syAt naiva syaattdeymvyaaptyaapttiH| bauddhAdiniSThasyA'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhaprAgabhAvasya zrotriyakartRkavedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInasya nAze'pi zrotriyabrAhmaNagatasya vedA'prAmANyAnabhyupagamasya tu vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInA vedaprAmANyAbhyupagamasamAnAdhikaraNAzca ye'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvAH tatkUTasamAnakAlInatvAtkuto'vyAptibubhukSitarAkSasyatra labdhaprasarA syAt ? tatazca yAvantaM kAlaM vedatvAvacchinnavedaniSThavizeSyatAnirUpitA'prAmANyaniSThaprakAratAnirUpakagrahAbhAvo vedatvAvacchinnavedaniSThavizeSyatAnirUpitaprAmANyaniSTha prakAratAkagrahasya samAnakAlInAH samAnAdhikaraNAzca ye yAvanto'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvAH teSAM samAnakAlInaH tAvantaM kAlaM sa ziSTa iti granthakRdunnItaM padmanAbhatAtparyam / prakRte ca - vyAkhyAgamyamidaM kAvyamutsavaH sudhiyAmalam / hatA durmedhasazcAsmin vidvatpriyatayA mayA / / 6 (maTTi.rara/rU4) ti maTTikAvyavarane nadhdhAvasaramavayam nA12/22-23 sudhI te ziSTa ja che- evuM padmanAbhanuM maMtavya che. mahopAdhyAyajI mahArAja kahe che ke padmanAbhe je ziSTa lakSaNa banAvela che temAM haju eka pariSkAra karavo jarUrI che. anyathA avyApti doSa AvIne Ubho raheze. te pariSkAra A mujaba samajavo ke jema apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhapratiyogika prAgabhAvAdinA vizeSaNa tarIke vedaprAmANyasvIkArasamakAlInatvano ziSTa lakSaNamAM praveza karela che tema vedaprAmANyasvIkAranA sAmAnAdhikaraNyano paNa tenA ja vizeSaNarUpe praveza karavo jarUrI che. arthAt vedaprAmANyano svIkAra je samaye thayela hoya tyAre je uparokta prAgabhAvAdi vidyamAna hoya te tamAma vedaprAmANyasvIkAra karanAra AtmAmAM ja rahevA joIe. bIjA koI jIvamAM nahi. tathA tevA prAgabhAvAdine samakAlIna evo vedaapramANyasvIkAraabhAva jyAM sudhI hAjara hoya tyAM sudhI te jIva ziSTa kahevAya. ziSTalakSaNamAM padmanAbhe Avo sudhAro mAnya karavo ja paDaze. Avo sudhAro jo te mAnya na kare to ziSTalakSaNamAM avyApti AvIne UbhI raheze. kAraNa ke brAhmaNa vedane pramANa tarIke svIkAre tyAre koI bauddha vagere vidvAnanA AtmAmAM jeTalA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvo rahelA che temAMthI ekAdano abhAva thAya (arthAt te bauddha marIne kAgaDo, kabUtara vagere thAya) to te brAhmaNamAM rahela vedaaprAmANyaasvIkAra uparokta tamAma abhAvane samAnakAlIna na banavAthI ziSTalakSaNathI rahita banaze. arthAta te tyAre ziSTa hovA chatAM paNa temAM tyAre ziSTalakSaNa raheze nahi. AthI ziSTalakSaNanI avyAtigrastatA durvAra thaze. tenA nirAkaraNa mATe vedaprAmANyasvIkAranuM sAmAnAdhikaraNya paNa te tamAma prAgabhAvAdinA vizeSaNa tarIke mAnya karavuM jarUrI che. bauddhanA AtmAmAM je kAkAdi-zarIrasaMbaMdhaprAgabhAva rahela hato te vedaprAmANyagrahasamAnakAlIna hovA chatAM vedaprAmANyagrahasamAnAdhikaraNa na hovAthI tathAvidhaapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvanA samUhamAM teno praveza ja thato nathI. tethI te prAgabhAva rahe ke na rahe tenI sAthe brAhmaNagata vedaaprAmANyaasvIkArane koI levA-devA nathI. mATe tyAre temAM ziSTanuM lakSaNa rahI zakaze. mahopAdhyAyajI mahArAje padmanAbhanA lakSaNamAM rahelI khAmI uparokta pariSkAra dvArA dUra karI che te temanI vaicArikasahiSNutA darzAve che. (15/23)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1048 * padmanAbhalakSaNe'vyAptiH * dvAtriMzikA-15/24 naivaM taduttare vipre'vyApteH prAkpratipattitaH / prAmANyopagamAttanna prAk tatreti na seti cet / / 24 / / naivamiti / naivaM = yathA vivakSitaM prAka, taduttare vipre = kAkabhavottaramavAptabrAhmaNabhave prAkpratipattitaH = prAgbhavIyavedaprAmANyagrahamAzritya avyApteH / tadAnIM tadIyavedA'prAmANyA'bhyupagamavirahasya prAktanabrAhmaNabhavIyavedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhavirahAusamAnakAlInatvAd, AntarAlikakAkabhava eva kAkazarIrasambandhaprAgabhAvanAzAt / ___ avyAptyApAdanadvArA granthakAraH tannirAkurute - 'naivamiti / kAkabhavottaraM = svArasikavedaprAmANyAbhyupagantRbrAhmaNabhavottarakAlInakAkabhavAnantaraM avAptabrAhmaNabhave = samprAptazrotriyazarIre prAgbhavIyavedaprAmANyagrahaM = kAkapUrvabhavIyasvArasikavedaprAmANyAbhyupagamaM Azritya avyApteH vajralepAyamAnatvAt / atra hetumAha- tadAnIM = kAkabhavottarakAlInabrAhmaNadehadazAyAM tadIyavedA'prAmANyA'bhyupagamavirahasya = tAdRzabrAhmaNaniSThasya svArasikavedA'prAmANyAnabhyupagamasya prAktanabrAhmaNabhavIyavedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhavirahA'samAnakAlInatvAt = kAkabhavapUrvakAlInabrAhmaNabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahasamakAlInA ye yAvanto'pakRSTajJAnAvacchedakadehasambandhavizeSAbhAvAH tatsamAnakAlInatvazUnyatvAt / na cedamajJAyi bhavatA katham ? iti zaGkanIyam, AntarAlikakAkabhave = pUrvatanabrAhmaNabhavAdhunAtanabrAhmaNabhavayormadhyavartini kAkajanmani eva prAktanabrAhmaNabhavIyavedaprAmANyagrahasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakadehasambandhAbhAvapraviSTasya kAkabhavIyadehasambandhavizeSapratiyogikaprAgabhAvasyocchedAt = kAkazarIrasambandhaprAgabhAvanAzAt / ha padmanAbhamata nirAkraNa ja padmanAbhanA matanuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- padmanAbhanI uparokta vAta barAbara nathI. kAraNa ke kAgaDo brAhmaNa thAya tyAre pUrvabhavIya vedaprAmANyasvIkAranI apekSAe avyApti Avaze. vedaprAmANyanA svIkAranI pUrve temAM ziSTatva na rahevAthI avyApti nathI' AvuM jo pUrvapakSI kahe [to te vyAjabI nathI- A vAta AgaLanI gAthAmAM graMthakArazrI spaSTa karaze.] (15/24) TIkArya - je rIte padmanAbhe 22/23 zlokayugalamAM vivakSA karI che te barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke brAhmaNa kAgaDo thayA bAda pharIthI trIjA bhavamAM brAhmaNa thaze tyAre prathama brAhmaNabhavasaMbaMdhI vedaprAmANyasvIkAranI apekSAe temAM ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. te A rIte prathama brAhmaNa bhavamAM vedaprAmANyano svIkAra karatI vakhate te ja brAhmaNamAM jeTalA apakRSTajJAnAvadakazarIrasaMbaMdhAbhAvo hatA tenuM samAnakAlInatva vedaaprAmANyaasvIkAramAM tyAre - trIjA bhavamAM rahetuM nathI. kAraNa ke te apakRSTajJAnAvacchedakadehasaMbaMdhAbhAvasamUhamAM kAkadehasaMbaMdhano prAgabhAva paNa hato ane teno to vacalA kAgaDAnA bhavamAM ja nAza thaI gayo che. kAkadeha dhAraNa kare eTale kAkazarIrasaMbaMdhano prAgabhAva naSTa ja thaI jAya. AthI trIjA bhavamAM je vedaaprAmANyaasvIkAra che temAM prathamabhavIya vedaprAmANyasvIkArasamakAlIna evA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvasamUhanuM samakAlInatva na rahevAnA lIdhe trIjA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yatkiJcidvedaprAmANyAbhyupagamavimarzaH * = prAmANyopagamAd = vedaprAmANyA'bhyupagamAt prAk tatra kAkabhavottarabrAhmaNe tat na iti hetoralakSyatvAdeva na sA avyAptiH / vedaprAmANyA'bhyupagame tu lakSaNasampattyaiveti bhAvaH / iti cet ? nanvevaM yatkiMcidvedaprAmANyA'bhyupagama eva grAhyaH || 24 / / tathA ca yatkiJcittadgrahe pazcAt prAk ca kAkasya janmanaH / viprajanmA'ntarAle syAtsA dhvaMsaprAgabhAvataH / / 25 / / = = nanu kAkabhavottaramavAptabrAhmaNabhave kiM tadbhavIyavedaprAmANyapUrvakAlAvacchedenA'vyAptirApAdyate taduttarakAlAvacchedena vA ? iti vikalpayugalamatropatiSThate / tatra nAdyo'navadyaH; yato vedaprAmANyAbhyupagamAt vartamAnabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahAt prAk = pUrvakAlAvacchedena bAlyAdidazAyAM kAkabhavottarabrAhmaNe ziSTatvaM na = naivA'GgIkriyate'smAbhiH iti hetoH kAraNAt alakSyatvAdeva prakRtaziSTalakSaNanirUpitalakSyatAzUnyatvAdeva na = naiva kAkabhavottaramavAptabrAhmaNabhAve vartamAnabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahapUrvakAlAvacchedena ziSTatvasya avyAptiH / na hyalakSye lakSaNA'gamanaM dUSaNam api tu bhUSaNameva / antyo'pi na yuktaH, yataH kAkabhavottarabrAhmaNabhave vedaprAmANyAbhyupagame svArasikavedaprAmANyagrahakAlAvacchedena tu lakSaNasampattyaiva prakRtaziSTalakSaNagamanenaiva nA'vyAptirityAvartate, lakSyatA''krAnte lakSaNasattvAt / na hi kAkabhavottaravarttibrAhmaNabhavIya-svArasika-vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedaka-dehasambandhAbhAvakUTasamAnakAlInatvaM tadIyasvArasikavedA'prAmANyAnabhyupagame bAdhitamiti manute kazcid vipazciditi cet ? = granthakAro'trottarapakSayati- nanu evaM kAkabhavottaramavAptabrAhmaNabhAve vartamAnabhavIyavedaprAmANyAbhyupagamapUrvakAlAvacchedena vartamAnabhavIyA'nAgatakAlInavedaprAmANyagrahasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTasamAnakAlInatvasya tadIyasvArasikavedAprAmANyA'nabhyupagame'bAdhAdativyAptirdurvAraiveti hetoH ziSTalakSaNamadhye yatkiJcidvedaprAmANyA'bhyupagama ihabhavIyatva- pUrvabhavIyatvAdivizeSaNavinirmukta-svArasikavedaprAmANyagraha eva grAhyo bhavadbhiH ||15 / 24 / / bhavamAM te brAhmaNamAM ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. pUrvapakSa :- brAhmaNa kAgaDo thaIne pharIthI brAhmaNa thAya tyAre te trIjA bhavamAM vedaprAmANyano svIkAra kare te pUrve to temAM ziSTatva amane mAnya ja nathI. tethI te amArA ziSTalakSaNanuM lakSya ja nathI. AthI avyAptine avakAza nathI raheto. lakSyamAM lakSaNa na jAya to avyApti kahevAya. paNa alakSyamAM lakSaNa na jAya tene koI avyApti mAnatuM nathI. vaLI, jo te brAhmaNa trIjA bhavamAM vedanuM prAmANya svIkArI le to temAM ziSTanuM lakSaNa rahI ja jaze. mATe tyAre ziSTalakSaNamAM avyApti doSa AvavAnI zakyatA rahetI nathI. = = 1049 ziSTatvaM = -- uttarapakSa :- nA, Ama kahevuM vyAjabI nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM to game te vedaprAmANyano svIDaara 4 mAnya 92vo paDaze. (15 / 24) khArIte to gAthArtha :- game te vedaprAmANyasvIkArane mAnya karavAmAM kAgaDAnA bhavanI AgaLa ane pAchaLa brAhmaNa janmanA aMtarAlamAM dhvaMsa ane prAgabhAvanI apekSAe te ativyApti Avaze. (15/25)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viprajanmanorantarAle'tivyAptiH * dvAtriMzikA-15/25 yatkiMJciditi / yatkiJcittadgrahe = yatkiJcidvedaprAmANyA'bhyupagamasya lakSaNamadhyaniveze kAkasya' janmanaH pazcAt prAk ca ( viprajanmA'ntarAle = ) viprajanmanorantarAle = aprAptivizleSAbhyAM madhyabhAve dhvaMsaprAgabhAvataH kAkazarIrasambandhadhvaMsaprAgabhAvAvAzritya sA prasiddhA'tivyAptiH syAt / ayaM bhAvaH- yo brAhmaNaH kAko jAtastadanantaraM ca brAhmaNo bhaviSyati tasya maraNA'nantaraM brAhmaNazarIrA'grahadazAyAmuttarabrAhmaNabhavakAlInavedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInakAkazarIradhvaMsenaiva = 1050 lakSaNasAmrAjyAdativyAptiH / tathA ca punarapyativyAptirdurvAraivetyAzayena granthakAraH padmanAbhamatamapAkurvannAha 'yatkiJciditi / yatkiJcidvedaprAmANyAbhyupagamasya lakSaNamadhyaniveze ziSTalakSaNakukSau praveze kriyamANe tu brAhmaNajIvakAkabhavottarabrAhmaNabhave tadIyavedA'prAmANyA'nabhyupagamasya prathamabrAhmaNabhavIyavedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvA'samAnakAlInatve'pi kAkabhavottarakAlInabrAhmaNabhavI = yavedaprAmANyA'bhyupagamasamakAlInaniruktayAvaccharIrasambandhA'bhAvasamAnakAlInatayA'vyAptivAraNasambhave'pi kAkasya janmanaH pazcAd viprajanmA'prAptikAle kAkazarIrasambandhadhvaMsamAzritya ativyAptiH syAt / tathA dvitIyakAkajanmakAlAt prAk ca dvitIyaviprabhavIyazarIravizleSakAle dvitIyakAkazarIrasambandhaprAgabhAvamAzritya ativyAptiH syAdityAzayena granthakRdAha kAkasyeti / ayaM bhAvaH yo caitrAbhidhAno brAhmaNaH vedaprAmANyAbhyupagantA kAkajanmanibandhanAt pAtakAd mRtvA kAko jAtaH tadanantaraM ca mRtvA punardevadattAkhyo brAhmaNo bhaviSyati tadanantaraM ca punaH pAtakAt kAko bhaviSyati tatra sthale tasya maraNAnantaraM prathamakAkadehatyAgAnantaraM brAhmaNazarIrA'grahadazAyAM devadattAbhidhAnabrAhmaNadehAnupAdAnAvasthAyAM ziSTatvasya ativyAptiH syAdeva uttarabrAhmaNabhavakAlInavedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInakAkazarIradhvaMsenaiva = devadattAkhyabrAhmaNabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahasamakA lInena prAktanakAkadehasambandhadhvaMsena tadAnIM tatra vidyamAnenaiva lakSaNasAmrAjyAt ziSTalakSaNasattvAt / AdyakAkadehavizleSottaramaprAptadevadattAkhyabrAhmaNabhave tatra vedA'prAmANyA'nabhyupagamasya devadattabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahasamakAlInayAvadapakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhavizeSAbhAvakUTasamAnakAlInatvAt; tAdRzA'bhAvakUTAntargatasya devadattabhavIyavedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInasya prAktanakAkadehasambandhadhvaMsasyA'napAyAdativyAptirvajralepAyitaiveti bhAvaH I = = = TIkArtha :- jo ziSTalakSaNanI aMdara game te vedaprAmANyasvIkArano praveza karavAmAM Ave to kAgaDAnA janma pachI brAhmaNazarIragrahaNa na karela hoya te dazAmAM kAkazarIrasaMbaMdhadhvaMsanI apekSAe ativyApti Avaze. tathA bIjA kAgaDAnA bhavanI pUrve brAhmaNazarIratyAgadazAmAM dvitIyakAkazarIrasaMbaMdhanA prAgabhAvane AzrayIne te prasiddha ativyApti Avaze. kahevAno Azaya e che ke je vedaprAmANyavAdI brAhmaNa bIjA bhavamAM kAgaDo thayela che tema ja bhaviSyamAM pharIthI trIjA bhavamAM brAhmaNa thavAno che tenuM maraNa thayA bAda trIjA bhavamAM brAhmaNazarIranuM jyAM sudhI grahaNa na karela hoya te dazAmAM trIjA brAhmaNabhavakAlIna evA vedaprAmANyasvIkArane samAnakAlIna evo kAkazarIradhvaMsa hAjara hovAthI ziSTalakSaNa hAjara thaI jaze. Ama ativyApti Avaze. 1. hastAdarze 'kAkajanma' iti mUlakArikAnusAreNA'zuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze '...davyAptiH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svApadazAyAmativyAptiH * prAktanakAkazarIrasambandhaprAgabhAvastu na tatsamAnakAlIna veti / tasyaiva ca brAhmaNabhavatyAgA'nantaraM kAkazarIrA'grahadazAyAM prAktanabrAhmaNabhavakAlInavedaprAmANyA'bhyupagamasamAnakAlInakAkazarIrasambandhaprAgabhAvenA'tivyAptiriti / kiM ca yo brAhmaNaH prAg bauddho vRttastasya svApAdidazAyAM vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahasyAna ca tadAnIM prAktanakAkadehasambandhaprAgabhAvasya vinaSTatvAnna sa vedA'prAmANyAnabhyupagamaH tAdRzA'bhAvakUTasamakAlIna iti nAtivyAptiriti vAcyam, yataH prAktanakAkazarIrasambandhaprAgabhAvastu na eva tatsamAnakAlInaH naiva devadattAkhyabrAhmaNabhavIyasvArasika-vedaprAmANyagrahasamakAlInaH, tadAnIM tasyA'sattvAditi na sa tAdRzAbhAvakUTapraviSTaH, yena taducchede 'tivyAptinirAkaraNaM sambhavet / prakRtalakSaNe tu vedaprAmANyagrahasamAnakAlInA ye'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvAstatkUTasamAnakAlInatvameva vedA'prAmANyAnabhyupagame vivakSitam / vedaprAmANyagrahazca yaH kazcidapi grAhyaH / tato'nAgatakAlInavedaprAmANyagrahasya ziSTAcAralakSaNanivezopagame tadasamAnakAlInatvAdeva prAktanakAkadehasaMsargaprAgabhAvasya na tatra niveza iti vajralepAyitaivAtivyAptiriti bhAvaH 1 athAnAgatakAlInavedaprAmANyagrahasyA'nutpannatvAdeva na tallakSaNamadhye pravezaH sambhavatIti prAktanakAlInameva vedaprAmANyAbhyupagantRtvamupAdeyamiti naiva kAkamaraNottaramaprAptabrAhmaNadehe'tivyAptirlabdhaprasarA, prAktanabrAhmaNabhavakAlInavedaprAmANyA'bhyupagamasamakAlInA''dyakAkazarIrasambandhaprAgabhAvasya tadAnIM vinaSTatvena vedA'prAmANyagrahAbhAvasya tatsamakAlikatvapracyavAditi cet ? na, evaM sati tasyaiva ca caitrAbhidhAnabrAhmaNottarakAkabhavottaradevadattAkhyabrAhmaNasyaiva vedaprAmANyAbhyupagantuH brAhmaNabhavatyAgAnantaraM kAkazarIrA'grahadazAyAM dvitIyakAkadehAnupAdAnakAle prAktanabrAhmaNabhavakAlIna - vedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlInakAkazarIrasambandha-prAgabhAvena devadattA'bhidhAnabrAhmaNabhavIyasvArasikavedaprAmANyagrahasamakAliko yo dvitIyakAkadehasambandha-pratiyogikaH prAgabhAvaH tenaiva tadAnIM tatra vidyamAnena ziSTalakSaNasAmrAjyAt saiva duruddharA ativyAptiH / na hi tadAnIM kAkabhavIyavedAprAmANyAnabhyupagamasya devadattabhavIyavedaprAmANyagrahasamakAlInA'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTasamakAlInatvamapahnotuM zakyate suraguruNA'pi tAdRzA'bhAvakUTAntargatasya devadattabhavIyavedaprAmANyagrahasamAnakAlInasya dvitIyakAkadehasambandhaprAgabhAvasya tadAnImanapAyAdeva / sthalAntare'tivyAptimAviSkaroti - kiJceti / yo brAhmaNaH svArasikavedaprAmANyAbhyupagantA prAg kAkazarIrasaMbaMdhaprAgabhAva to tRtIyabhavagata vedaprAmANyasvIkArano samakAlIna na hovAthI tyAre teno lakSaNagata abhAvakUTamAM praveza nathI thato. mATe tenI gerahAjarI hovA chatAM ziSTalakSaNa to tyAre vidyamAna ja rahevAthI ativyApti dRDha thaze. = = 1051 1. mudritapratau 'ca' nAsti / 2. hastAdarze '... venAvyApti... ' ityazuddhaH pAThaH / = tasyaiva / vaNI, te tRtIyabhavano = dvitIya brAhmaNabhavano tyAga arthA pachI te 4 va pApodhyathI kAgaDo thavAno hoya paNa haju sudhI kAkazarIrane grahaNa karela nathI tevI dazAmAM pUrvanA dvitIyabrAhmaNabhavakAlIna vedaprAmANyasvIkArane samAnakAlIna evo kAkazarIrasaMbaMdhaprAgabhAva hAjara hovAthI ativyApti Avaze. kiJca / vaNI, 4 braahme| pUrve jauddha rato tene nidrA vagere avasthAmAM ke vehaprAmAeyasvI arasalAva
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1052 * vartamAnabhavIyavedaprAmANyagrahapravezanirAkaraNam * dvAtriMzikA-15/25 'grimabrAhmaNabhavIyaniruktayAvaccharIrasambandhAbhAvasamAnakAlInatvAttatrAtivyAptiriti bodhyam / / 25 / / = pUrvamiha janmani bauddho vRttaH = AsIt, tasya bauddhasya sataH svApAdidazAyAM = nidrA-mUrchAdyavasthAyAM vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahasya agrimabrAhmaNabhavIya-niruktayAvaccharIrasambandhA'bhAvasamAnakAlInatvAt = atItakAlInabrAhmaNabhavIyasvArasikavedaprAmANyAbhyupagamasamAnakAlIno yo'pakRSTajJAnAvacchedakadehasambandhAbhAvakUTaH tatsamakAlInatvAt tatra supte bauddha ziSTalakSaNasAmrAjyAd ativyAptiH naiva parAkartuM zakyA gIrvANaguruNA'pi / etena na prAktanabhavIyaH svArasikavedaprAmANyagraho grAhyo na vA'nAgatabhavIyaH kintu vartamAnabhavIya eva vedaprAmANyagrahastadaprAmANyA'grahazca grAhya iti na ko'pi doSa ityapi nirastam; ekasminneva janmani yaH prAg bauddha AsIt pazcAcca svarasato vedaprAmANyAbhyupagantA brAhmaNassaJjAtaH tasya bauddhasya sataH svApAdidazAyAmativyAptervajralepAyamAnatvAt, tadAnIM tadIyavedA'prAmANyA'nabhyupagamasya tdbhviiybraahmnnkaaliinsvaarsikvedpraamaannygrhsmaankaalikyaavdpkRssttjnyaanaavcchedkshriirsmbndhaa'bhaavsmaankaaliintvaanatijamAveva rUti voTyam | 2 nAstikaratnati vatta: 9 (tti. ) ti manninAthasajjiratrANavyahitaprasaraISvasevA tA12/2 che te agrimabrAhmaNabhavakAlIna vedaprAmANyagrahane samakAlIna evA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvakUTane samakAlIna hovAthI sUtelA bauddhamAM ziSTalakSaNanI ativyApti Avaze. A vAta paNa khyAlamAM rAkhavA jevI che. (15/25) vizeSArtha - ziSTa puruSanA lakSaNamAM je vedaprAmANyasvIkArano praveza karavAmAM Avela che. te tamAma vedaprAmANyagrahanA badale game te laIne jo 24mA zlokamAM ApavAmAM AvelI avyAptine dUra karavAmAM Ave to tevuM karavA jatAM traNa sthaLamAM ativyApti Avaze. te A rIte - (1) je brAhmaNa bIjA bhavamAM kAgaDo thaIne pharIthI brAhmaNa thavAno hoya paraMtu trIjA bhavanuM zarIra dhAraNa karyuM na hoya ane kAgaDAno bhAva pUro thaI gayo hoya tevI dazAmAM je vedaaprAmANyaasvIkAra che te tRtIyabhavakAlIna vedaprAmANyagrahane samakAlIna evA apakRSTajJAnAvacchedakakAkazarIrasaMbaMdhadhvasane samAnakAlIna hovAthI temAM ziSTalakSaNa rahI javAthI ativyApti Avaze. bhaviSyamAM je vedaprAmANyasvIkAra thavAno che tene samakAlIna kAkazarIrasaMbaMdhadhvaMsa che. tathA te tRtIyabhavasaMbaMdhIbrAhmaNazarIraagrahaNadazAmAM je vedaaprAmANyaasvIkAra che te vedaprAmANyagrahasamakAlIna evA kAkazarIrasaMbaMdhadhvasane samAnakAlIna che. Ama tyAre ziSTalakSaNa rahI javAthI ativyApti Avaze. (2) vaLI, trIjA bhavamAM brAhmaNadehano tyAga karyA pachI jo te pharIthI kAgaDo thavAno hoya paraMtu jyAM sudhI kAgaDAnuM zarIra dhAraNa karela na hoya tyAM sudhI te avasthAmAM (vigrahagatimAM) pUrvanA brAhmaNabhavasaMbaMdhI je vedaprAmANyasvIkAra hato tene samakAlIna evA apakRSTajJAnaavacchedaka kAkazarIrasaMbaMdhapratiyogika prAgabhAva hAjara che. A kAraNasara te avasthAmAM je vedaaprAmANyaasvIkAra che te pUrvabhavIyavedaprAmANyasvIkArasamAnakAlIna evA tamAma apakRSTajJAnAvacchedaka kAkazarIrasaMbaMdha prAgabhAvaAdinuM samAnakAlIna banI jaze. tethI ziSTalakSaNanI ativyApti Avaze. 2. hrastAva ...yA .." tyazuddha: 8: |
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kSetrajJavRttivaiziSTyaghaTitaziSTalakSaNavicAraH * 1053 jiivvRttivishissttaanggaa'bhaavaa'bhaavgrho'pysn| utkarSazcA'pakarSazcA'vyavastho yadapekSayA / / 26 / / jIveti / jIvavRttiviziSTaH = kSetrajJavRttitvaviziSTo yo'GgA'bhAvaH = utkRSTajJAnA'vacchedakazarIrA'bhAvastadabhAvagraho'pi = tadabhAvanivezo'pi (=jIvavRttiviziSTAGgAbhAvAbhAvagraho'pi) nanu vedatvena vedaprAmANyagocarasvArasikAbhyupagamottarakAlInatve sati utkRSTajJAnAvacchedakazarIravattve sati vedatvena vedaprAmANyavirodhisvArasikAbhyupagamA'bhAvavattvaM ziSTatvamityukte mahezvare'vyAptirApadyate / utkRSTajJAnAvacchedakazarIrasthAne'pakRSTajJAnAvacchedakazarIrarAhityasya vizeSaNavidhayopAdAne ca brAhmaNabhavottaramaprAptakAkazarIre'tivyAptirApadyata iti prakRtAtivyAptyavyAptinivAraNArthaM kSetrajJavRttitvaviziSTotkRSTajJAnAvacchedakazarIrAbhAvasya viraha eva vizeSaNavidhayA grAhya iti na ko'pi doSaH / itthaJca vedatvena vedaprAmANyagocarasvArasikagrahottarakAlInatve sati kSetrajJavRttitvaviziSTotkRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvapratiyogikAbhAvavattve sati vedatvena vedaprAmANyavirodhisvArasikAbhyupagamA'bhAvavattvaM ziSTatvamityAyAtam / na cAtra pAtakAd brAhmaNasya kAkabhavaprAptikAle yadvA kAkabhavottaraM dehAntarAnupAdAnadazAyAM yadvA dvitIyabrAhmaNabhavottaraM kAkadehasambandhaprAgabhAvAvasthAyAmativyAptisambhavaH, kSetrajJavRttitvaviziSTasyotkRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvasya vivakSitamukhyavizeSaNAtmakA'bhAvapratiyoginaH sattvena niruktavizeSaNasya pracyavAta / na hi pratiyogisattve tadabhAvaH sambhavati / na vezvare'vyAptisambhavaH, kSetrajJatvazUnye tatra vidyamAnasyotkRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvasya kSetrajJavRttitvavaiziSTyavirahAt kSetrajJavRttitvaviziSTotkRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvapratiyogikA'bhAvasya vizeSaNA'bhAvaprayuktaviziSTA'bhAvasvarUpasyA'napAyAditi pUrvapakSyAzayamapakSipan granthakAraH prAha- 'jIve'ti / (3) tathA brAhmaNa bIjA bhavamAM bauddha thaIne vedaaprAmANyano svIkAra karyA bAda sUI jaze tyAre paNa temAM ziSyatvane mAnya karavuM paDaze. AnuM kAraNa e che ke nidrAmAM jJAna utpanna thatuM na hovAthI vedaaprAmAyaasvIkAra tyAre hAjara che ane te asvIkAra brAhmaNabhavIya vedaprAmANyajJAnane samAnakAlIna evA tamAma apakRSTajJAnAvacchedaka zarIrasaMbaMdhavirahane samAnakAlIna ja che. kAraNa ke brAhmaNa marIne bauddha manuSya thayela hovAthI brAhmaNabhavamAM bhaviSyanA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhonA jeTalA prAgabhAvo tathA pUrvanA apakRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhonA jeTalA dhvaso hatA te tamAma sUtelA bauddhamAM hAjara ja che. temAMthI eka paNa abhAvano nAza thayo nathI. Ama ziSTalakSaNa rahI javAthI tyAM ativyApti durvAra banaze. A kAraNe padmanAbhe batAvela mULabhUta ziSTalakSaNano ke pariSkRta ziSTalakSaNano svIkAra rI zAya tema nathI. (15/25) .6cs-mapativizeSa35 nathI - uttarapakSa gAthArtha - jIvavRttitAviziSTa zarIrAbhAvanA abhAvano praveza paNa arthahIna che. kAraNa ke bhinnabhinna apekSAe utkarSa ane apakarSa avyavasthita che. (1pa/ra6) TIkArtha - kAgaDAmAM AvatI ativyApti ane IzvaramAM AvatI avyAptinA nirAkaraNa mATe kSetrajJA evA jIvathI nirUpita evI vRttitAthI viziSTa evo je utkRSTajJAnAvacchedakazarIrAbhAva che tenA abhAvano Jain Education Interational
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1054 * kSetrajJavyutpattipradarzanam * dvAtriMzikA-15/26 kAkezvarayorativyAptyavyAptivAraNArthaM asan = na duSTalakSaNasamAdhAnasamarthaH2 / yad = yasmAd utkarSazcA'pakarSazca apekSayA'vyavasthaH / kITikAdijJAnA'pekSayotkRSTatvAt kAkAdijJAnasya, brAhmaNAdijJAnasya ca devaadijnyaanaa'pekssyaa'pkRsstttvaat| itthaM ca tadavasthe' evA'tivyAptyavyAptI / paramate IzvarAtmA ziva ucyate, tadbhinnAzcAtmAno jIvAH kathyante / kSetrajJapadamapi jIvasyaiva vAcakam, kSetre = zarIre tiSThan ghaTAdikaM jAnAtIti vyutpatteH / yathoktaM zArIrakopaniSadi - jIvaparamAtmanormadhye jIvAtmA kSetrajJaH - (zArI.pRSTha-2) iti / taduktaM zivagItAyAM api - vyAvahArikajIvastu kSetrajJaH puruSo'pi ca 6 (zi.gI.10/17) iti, - anAdivAsanAyuktAH kSetrajJA iti te smRtAH - (zi.gI.2/29) iti ca / prakRte - atho yo ha khalu vAvaitasya soM'zo'yaM yazcetAmAtraH pratipuruSaH kSetrajJaH saGkalpA'dhyavasAyA'bhimAnaliGgaH - (maitrA.2/5) iti maitrAyaNyupaniSadvacanam, - Atmasannidhau nityatvena pratIyamAna AtmopAdhiryaH talliGgaM zarIraM hRdgranthirityucyate tatra yatprakAzate caitanyaM sa kSetrajJa ityucyate 6 (sa.sA.2/6) iti ca sarvasAropaniSadvacanamapyatra yathAtantraM bhAvanIyam / Izvarastu zarIramRta eva sarvaM jAnAtItyakSetrajJa ucyate / pUrvapakSyAzayastu bhAvita eveti na tanyate / vastutastu jIvaniSThA''dhAratAnirUpitA''dheyatAviziSTasya utkRSTajJAnAvacchedakazarIrAbhAvasyA'bhAvo vizeSaNavidhayA tatra praviSTo'pi na duSTalakSaNasamAdhAnasamarthaH = pariSkRtaziSTalakSaNagatAtivyAptyavyAptidoSanivAraNapratyalaH, yasmAt kAraNAt utkarSazcApakarSazca jJAnagataH khalu aGguliniSThahrasvatvadIrghatvAdivat apekSayA = sApekSatayA avyavasthaH = avyavasthitaH = anavasthitaH / na hi jAtyA kiJcit jJAnamutkRSTamapakRSTaM vA sambhavati / etadeva bhAvayati- kITiketyAdi spaSTam / itthaJca jJAnagatotkRSTatvA'pakRSTatvayoH mithaHsApekSatvasiddhau hi vedatvena svArasikavedaprAmANyagrahottarakAlInatve sati kSetrajJavRttitvaviziSTotkRSTajJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvatvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvavattve sati vedatvena vedaprAmANyavirodhisvArasikA'bhyupagamA'bhAvavattvaM ziSTatvamityuktAvapi tadavasthe = vajralepAyite eva ativyAptyavyAptI / tathAhi- yadA brAhmaNaH pAtakAtkAko jAtaH tadAnImapi tatra kSetrajJavRttitvaviziSTasya kITikAjJAnaniSThA'pakRSTatvapratiyogikotkRSTatvazAlijJAnAvacchedakadehasambandhAbhAvasya viraheNa niruktlkssnnsaamraaziSTa lakSaNamAM praveza karavAmAM Ave to paNa te pariSkAra vAstavamAM doSagrasta ziSTalakSaNanuM samAdhAna karavA mATe samartha nathI. kAraNa ke utkarSa ane apakarSa bhinna-bhinna apekSAe avyavasthita che, anavasthita che, parivartanazIla che. arthAta je jJAna eka apekSAe utkRSTa che te ja jJAna bIjI apekSAe apakRSTa che. jema ke kAgaDAnuM jJAna brAhmaNa jJAnanI apekSAe apakRSTa = nimnastaranuM hovA chatAM kIDI vagerenA jJAnanI apekSAe utkRSTa che. tathA kAkajJAnanI apekSAe utkRSTa evuM brAhmaNAdigata jJAna paNa devAdinA jJAnanI apekSAe apakRSTa ja che. AthI ativyApti ane avyApti doSa temanA tema ja raheze. kAraNa ke kAgaDA vagerenA jJAnamAM na rahe ane manuSyAdinA jJAnamAM rahe tevI utkarSa nAmanI viziSTa jAti 1. mudritapratau ...rativyAptivAraNA..' iti truTito'zuddhazca paatthH| 2. hastAdarza ...dhAnAsamartha' ityazuddhaH paatthH| 3. 'apekSayA vyavasthita' iti pATho mudritprtau| malagranthAnasAreNa zaddho'pekSitaH pATho'smAbhiratra yojitaH / 4. hastAdarza '..vastha eva.' iti paatthH|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ * utkarSApakarSayoranavasthitatA * 1055 ___ na ca kAkAdijJAnavyAvRttaM manuSyAdijJAnasAdhAraNamutkarSa nAma jAtivizeSamAdriyante bhavantaH, anyathA kAryamAtravRttijAteH kAryatA'vacchedakatvaniyamena tadavacchinne'nugatakAraNakalpanA''pattiH / 'IzvarajJAnasAdhAraNyAnna tasya kAryamAtravRttitvamiti' cet ? tathApi devadattAdijanyatA'vacchedikayA'pakarSavizeSeNa ca sAGkaryAnna jAtitvaM / jyAdativyAptirduruddharaiva / vedaprAmANyAbhyupaganturbrAhmaNasya tu devAdijJAnApekSApakarSazAlijJAnAvacchedakadehaviziSTatvAt tatra ca kSetrajJavRttitvaviziSTasya devAdijJAnapratiyogikotkarSaviziSTajJAnAvacchedakadehasambandhAbhAvasyaiva sattvena tatpratiyogikAbhAvavirahAd niruktalakSaNA'vyAptirapi durvAraiva / vastutastu - kSetrajJaM cA'pi mAM viddhi sarvakSetreSu bhArata ! - (bha.gI.13/3) iti bhagavadgItAvacanAt parAbhimatasyezvarasyA'pi kSetrajJatvA''krAntatvAt tadavastha eva prAktano'vyAptyAdilakSaNo doSa ityavadheyam / ___ nanu manuSyAdijJAne utkRSTatvAbhidhAnA jAtirevA'GgIkriyatAm, kAka-kITikAdijJAne cA'pakRSTatvajAtiriti naivopadarzitAtivyAptyavyAptisambhava iti mugdhasya parasyA'pasiddhAntadoSamapazyata AzaGkAmapAkartumupakramate granthakAraH na ca kAkAdijJAnavyAvRttaM = kAka-kITikA-dandazUka-vRzcika-zukAdijJAnanirUpitavRttitAzUnyaM manuSyAdijJAnasAdhAraNaM = mAnava-dAnava-devAdijJAnasamavetaM utkarSaM nAma jAtivizeSaM bhavanto vedaprAmANyAbhyupagantAro naiyAyikA Adriyante = svIkurvanti, yenoktAtivyAptyAdyapAkaraNaM sambhavet / atraiva vipakSabAdhamAha- anyathA = kAkAdijJAnavyAvRtta-manuSyAdijJAnAnugatotkRSTatvAbhidhAnajAtyaGgIkAre tu kAryamAtravRttijAteH = akAryA'samavetajAteH kAryatAvacchedakatvaniyamena = janyatAvacchedakatvA''krAntatvarAddhAntena bhavadaGgIkRtena tadavacchinne = mAnavAdijJAnasamavetotkRSTatvAvacchinnaM prati anugatakAraNakalpanApattiH durnivAraiva, ghaTatvAvacchinnaM prati daNDatvAdyavacchinnakAraNatAkalpanAvat / jJAnIyotkarSAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatA'vacchedakA''zrayakalpanA''vazyakatayA'bhinavakAryakAraNabhAvA'bhyupagamaprasaGga ityAkUtam / nanvIzvarasyA'pi ziSTatvenAbhimatatvAttadIyavedaprAmANyagrahe'pyutkRSTatvamabhyupeyameva / mahezajJAnasya tu na kAryatvA''krAntatvam / itthaJca IzvarajJAnasAdhAraNyAt = IzvarIyajJAnasamavetatvAt na = naiva tasya utkRSTatvasya kAryamAtravRttitvaM = janyatA''zrayA'tiriktA'samavetatvam / tatazca kAkAdijJAnavyAvRttasya bhavAnIpati-narapati-devapatyAdijJAnA'nugatasyotkRSTatvasya jAtitvA'GgIkAre'pi na kAcitkSatirasmAkamiti cet ? granthakRduttarapakSayati- tathApi = jJAnIyotkarSasya kAryA'kAryavRttitvasvIkAre'pi devadattAdijanyatAvacchedikayA apakarSavizeSeNa ca sAGkaryAt na utkarSasya jAtitvaM sambhavati / tathAhi- utkrsssyevaa'vedaprAmANyavAdI brAhmaNo mAnatA nathI. bAkI to kAryamAtramAM rahenAra jAti kAryatAavacchedaka hovAnA niyamanA lIdhe utkarSajAtithI viziSTa pratye anugata kAraNanI kalpanA karavAnI samasyA UbhI thAya. jo ke IzvarajJAnamAM paNa utkarSa rahela hovAthI te kAryamAtravRtti banI na zake to paNa tene jAtivizeSa svarUpe to mAnI na ja zakAya. AnuM kAraNa e che ke devadattAdinI janyatAavacchedaka jAti sAthe ane apakarSavizeSanI sAthe sAMkarma Ave che.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1056 * utkarSApakarSayorjAtitvA'sambhavaH * dvAtriMzikA-15/26 tattajjJAnA'vacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTastu durgraha iti na kiJcidetat / / 26 / / pakarSasyApi jJAnaniSThasya bhavatA jAtitvamabhyupagantavyam / tathA ca jJAnIyotkarSasya kAryA'kAryasAdhAraNatve'pi jJAnIyA'pakarSasya kAryamAtravRttitayA kAryatA'vacchedakatvaniyamena kITikA-kAka-vRzcika-devadattA dhanugatakAraNatAkalpanAvazyakI / tatazca mahezvarajJAnasamavetasya kITikA-kAkAdijJAnavyAvRttasyotkarSasya kITikA-kAkAdijJAnaniSThena mahezvarajJAnavyAvRttenA'pakarSavizeSeNa samaM devadattIyAdijJAnavRttitayA sAGkaryamaparihAryameva / mahezvarajJAne utkarSasya sattve'pyapakarSasyA'sattvam, kITikAdijJAne'pakarSasya sattve'pyutkarSasyA'sattvam / mahezvarIyajJAnApekSA'pakarSazAlini kITikAdijJAnApekSotkarSopete devadattAdijJAne hyubhayasattvamiti parasparavyadhikaraNadharmayorekatra samAvezena sAGkaryAnnotkarSasya jAtitvasambhavo yenotkarSApakarSayorvyavasthitatvaM syAdityAzayaH / nanu kSetrajJavRttitvaviziSTo yaH caitrIya-maitrIya-devadattIya-yajJadattIyAdijJAnAvacchedakazarIrasambandhAbhAvakUTaH tatpratiyogikAbhAvasya vizeSaNavidhayA ziSTalakSaNakukSau niveze ko'pi doSo nAsti / tathA himaheze vedaprAmANyagrahottarakAlInatve sati kSetrajJavRttitvaviziSTa-caitrIyAdijJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTapratiyogikA'bhAvavattce sati vedaa'praamaannyaa'nbhyupgmsttvaannaa'tivyaaptiH| kAkAdau kSetrajJaniSThA''dhAratAnirUpitA''dheyatAviziSTasya caitrIyAdijJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTasyaiva sattvena tatpratiyogikA'bhAvazUnyatayA nA'tivyAptiprasaGgaH / evameva na brAhmaNasya maraNottaraM kAkazarIrA'grahadazAyAmativyAptirna vA kAkasya maraNottaraM brAhmaNadehAnupAdAnAvasthAyAmativyAptiH, viziSTalakSaNaghaTakIbhUtAbhAvapratiyogisattvena tadabhAvaghaTitaviziSTalakSaNasyA'yogAditi cet ? ___ atrocyate- niruktalakSaNaghaTakIbhUtA'bhAvapratiyogitA''krAntaH tattajjJAnAvacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTastu caitrIya-maitrIya-devadattIya-yajJadattIyAdijJAnaniSThA'vacchedyatAnirUpitA'vacchedakatA''liGgitazarIrasambandhAbhAvasamUhastu ananugatacaitrIya-maitrIyatvAdighaTitatvenA'rvAgdRzAM prAtisvikarUpeNa durgraha iti tadghaTitaM ziSTatvamapyasmAkaM durjeyaM syAd iti na kiJcidetat / yadyapi kSetrajJavRttitvaviziSTo yo janyotkRSTajJAnA te te jJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvanA kUTano to ziSTalakSaNamAM praveza karavo jarAya vyAjabI nathI. kAraNa ke tenuM jJAna thavuM khUba agharuM che. mATe vedaprAmANyavAdI padmanAbhe banAvela ziSTalakSaNa jarA ya 5152 nathI. (15/26) vizeSArtha - 20mA zlokamAM IzvaramAM ziSTalakSaNanI avyApti ane 21 vagere zlokamAM kAgaDAmAM ziSTalakSaNanI ativyApti batAvavAmAM AvelI hatI. tenA nirAkaraNa mATe pUrvapakSa taraphathI evuM lakSaNa banAvavAmAM Ave che ke tenAthI uparokta banne doSo dUra thaI jAya. pUrvapakSa dvArA kalpanA karavAmAM Avela navuM lakSaNa A mujaba che. vedaprAmANyano svIkAra karyA bAda jyAM sudhI kSetrajJavRttitvaviziSTa utkRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvano abhAva hoya ane vedaaprAmANyano asvIkAra hoya tyAM sudhI ziSTatva hoya athavA te svarUpa ziSTatva che. dehadhArI jIvo kSetrajJa kahevAya che. temAM rahelo je utkRSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAva te kSetrajJavRttitvaviziSTa = kSetrajJanirUpitavRttitAviziSTa utkRSTajJAnAvaracchedakazarIrasaMbaMdhAbhAva kahevAya. Avo abhAva kAgaDA vageremAM rahe che paNa manuSya vageremAM tathA 1. hastAdarza 'vatkU...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tattadabhAvakUTaghaTitalakSaNasya durjeyatA * 1057 vacchedakazarIrasambandhA'bhAvakUTastadatyantAbhAvasya vedaprAmANyagrahasamakAlInasya ziSTalakSaNakukSau praveze na durjeyatvAdyApattiH tathApi yaH caitrAkhyo vedaprAmANyAbhyupagantA brAhmaNo mRtvA punaH brAhmaNo jAtaH tadA tasminnavAptadevadattAbhidhAne vedaniSThaprAmANyagocarasvArasikagrahopete brAhmaNabhAve'vyAptirduruddharaiva, svArasikavedaprAmANyagrahasamakAlInAbhAvapratiyogI yo'bhAvakUTastadghaTakIbhUtasya caitrIyazarIrasambandhAbhAvasya svA'bhAvadvArA vedaprAmANyagrahasamakAlInAbhAvaprayojakasya tadAnIM sattvena tadabhAvaprayuktasya vedaprAmANyagrahakAlInAbhAvasya pracyavAt / na ca tadAnIM tAdRzakUTAntargatasya devadattazarIrasambandhaprAgabhAvasyocchedAttAdRzAbhAvakUTavirahasAmrAjyAnnaivA'vyAptiriti vAcyam, yataH prakRtavedaprAmANyagrahasamakAlInA'bhAvasya tAdRzA'bhAvakUTaghaTakIbhUtacaitrIyazarIrasambandhA'bhAvavirahaprayuktatvena tAdRzA'bhAvakUTaghaTakIbhUtadevadattIyazarIrasambandhaprAgabhAvavirahaprayuktAdabhAvAdvilakSaNatvamabhyupagantavyameva, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAditi viru 91/2ddA IzvaramAM raheto nathI. tethI vedaprAmANyavAdI brAhmaNa vedaaprAmANyasvIkAra na kare to tyAM sudhI temAM tathAvidhasaMbaMdhAbhAvAbhAvaviziSTa vedaaprAmANya asvIkArasvarUpa ziSTatva raheze. IzvaramAM paNa te rahI javAthI ziSTalakSaNanI avyApti nahi Ave. temaja brAhmaNa marIne kAgaDo thAya tyAre tathA te kAgaDo marIne brAhmaNadeha dhAraNa na kare tyAre ativyApti nahi Ave. kAraNa ke te vakhate je vedaaprAmANya asvIkAra che te tathAvidhasaMbaMdhAbhAvanA abhAvathI viziSTa nathI. tyAre kSetrajJavRttitvaviziSTa utkRSTa jJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAva ja vidyamAna che. Ama ativyApti ane avyApti nahi Ave. che urSa-apakza parivartanazIla che. paraMtu pUrvapakSInuM A kathana barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke utkRSTajJAnAvacchedaka brAhmaNazarIra e apakRSTajJAnAvacchedaka paNa banI zake che ane apakRSTajJAnAvacchedaka kAkadeha paNa utkRSTajJAnAvaracchedaka banI zake che. kAgaDAnuM jJAna kIDInI apekSAe utkRSTa che. ane manuSyanI apekSAe apakRSTa che. tathA brAhmaNanuM jJAna kAgaDAnA jJAnanI apekSAe utkRSTa hovA chatAM devanA jJAnanI apekSAe apakRSTa che. tethI kAgaDA pAse kIDIjJAnasApekSa utkarSathI yukta evA jJAnanuM avacchedaka je zarIra che tenA saMbaMdhano abhAva nathI raheto. arthAt kSetrajJavRttitvaviziSTa kIDI sApekSautkarSaviziSTajJAnAvacchedakazarIrasaMbaMdhAbhAvano abhAva ane tenAthI viziSTa vedaaprAmANyaasvIkAra kAgaDA pAse, brAhmaNadehane nahi pAmela kAgaDAnA jIva pAse hovAthI ativyApti Avaze ja. temaja vedaprAmANyavAdI brAhmaNa pAse paNa devajJAnasApekSautkarSathI viziSTa evA jJAnanA avaracchedaka zarIrano saMbaMdha na hovAthI kSetrajJavRttitvaviziSTa devAdisApekSautkRSTatvaviziSTajJAnAvaracchedakazarIrasaMbaMdhAbhAva ja rahI jaze. tethI tenI pAse rahela vedaaprAmANyaasvIkAra tathAvidhazarIrasaMbaMdhAbhAvAbhAvaviziSTa na banavAthI ziSTanA lakSaNanI temAM avyApti durvAra banaze. jo brAhmaNa ane devAdinA ja jJAnamAM rahenAra utkarSane jAti mAnavAmAM Ave to brAhmaNajJAnamAM apakRSTatva na AvI zake tathA kAgaDAnA jJAnamAM utkRSTatva na AvI zake. paraMtu AvuM to vedaprAmANyavAdI padmanAbha vagere mAnatA nathI. kAraNa ke brAhmaNa, deva vagerenuM jJAna kAryasvarUpa hovAthI utkarSa jAti kAryamAtravRtti banaze. tathA kAryamAtramAM rahenAra jAti kAryatAavacchedaka hovAno niyama che. eTale ke amuka cokkasa prakAranA kAraNano te kAryatAavacchedaka dharma banaze. Ama brAhmaNAdijJAnagata utkarSa jAtithI avacchinna = viziSTa evA utkRSTajJAnasvarUpa kArya pratye koIka anugata kAraNanI kalpanA karavAnuM navuM gaurava Avaze.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekajanmAvacchinnavedaprAmANyagrahapravezavimarzaH 1058 nanu ekajanmAvacchedena svasamAnAdhikaraNasvottaraverdA'prAmANyA'bhyupaga'madhvaMsA'nAdhAravedaprAmAnanu ekajanmAvacchedena vedaprAmANyAbhyupagamottarakAlavRttitvaviziSTo vedA'prAmANyAbhyupagamaviraha eva ziSTatvamityucyatAm / na ca yo brAhmaNo mRtvA kAko jAtastadA tatrAtivyAptiH; tadAnIM vedA' jo ke IzvarajJAna paNa utkRSTa che tathA te nitya hovAthI kArya nathI. mATe utkarSa jAti kAryamAtramAM rahenAra banatI nathI. mATe tenAthI avacchinna pratye anugata kAraNanI kalpanA karavAnI samasyAne avakAza raheto nathI. paraMtu AvuM paNa pUrvapakSI dvArA kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke sAMkarya doSanA kAraNe utkarSa jAtisvarUpa banI nahi zake. sAMrya A rIte Avaze. jema jJAnagata utkarSane jAtimAno cho tema jJAnagata apakarSane paNa jAti mAnavI paDaze. tathA apakRSTatvaviziSTa jJAna to kevala kAryasvarUpa ja che, anitya ja che. apakRSTa jJAna nitya hoya tevuM pUrvapakSIne mAnya nathI. IzvaranA jJAnamAM utkarSa jAti che paNa apakarSa jAti nathI rahetI. tathA kIDI vagerenA jJAnamAM apakarSa jAti che paNa utkarSa jAti nathI. jyAre devadatta vagerenA jJAnamAM utkarSa ane apakarSa banne rahevAthI sAMkarya Avaze. devadattanuM jJAna IzvarIya jJAnanI apekSAe apakRSTa che ane kIDI vagerenA jJAnanI apekSAe utkRSTa che. Ama paraspara vyadhikaraNa evA be guNadharmono eka adhikaraNamAM samAveza thavAnA lIdhe sAMrya doSa lAgu paDe che. mATe jJAnagata utkarSane jAtisvarUpa mAnI na zakAya- ema siddha thAya che. * dvAtriMzikA-15/26 tattat saMbaMdhAbhAvapraveza mImAMsA uparokta badhA doSomAMthI bahAra nIkaLavA mATe pUrvapakSI ema kahe che ke - "caitra-maitra-devadatta vagerenA zarIronA saMbaMdhonA abhAvano je samUha hoya teno abhAvavizeSaNarUpe = abhAvapratiyogIrUpe praveza karAvIne kSetrajJavRttitvaviziSTa caitra-maitrAdizarIrasaMbaMdhAbhAvapratiyogika abhAvathI viziSTa evo vedaaprAmANyaasvIkAra jyAM sudhI hoya tyAM sudhI te vedaprAmANyavAdI brAhmaNAdimAM ziSTatva rahe. AvuM mAnavAthI jJAnagata utkarSa-apakarSa vagerene jAtirUpe na mAnavAmAM paNa koI doSa nathI Avato. kAraNa ke teno lakSaNamAM praveza ja nathI karelo. caitra vagere brAhmaNo pAse tAdazazarIrasaMbaMdha rahela hovAthI tenA abhAvanA samUhano abhAva rahI jaze ane tenAthI viziSTa vedaaprAmANyaasvIkAra paNa rahI jaze. tethI ziSTatvanuM lakSaNa rahI jaze. tema ja kAgaDA vageremAM vedaaprAmANyaasvIkAra hovA chatAM paNa kSetrajJavRttitvaviziSTa caitrAdijJAnAvacchedakazarIrAbhAvasamUhano abhAva na rahevAthI ativyApti nahi Ave." - paraMtu pUrvapakSInI A vAta vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke 'sAmenI vyakti ziSTa che ke nahi ?' A jANavA mATe ziSTalakSaNanI vicAraNA cAlI rahela che. tathA ziSTalakSaNamAM je abhAvano praveza karela che tenI kukSimAM caitra, caitra, devadatta, yajJadatta vagere DhagalAbaMdha jIvonA zarIranA saMbaMdhono praveza thayela hovAthI tenuM jJAna na thAya tyAM sudhI tenAthI ghaTita evuM ziSTalakSaNa paNa khyAlamAM na Ave. AthI vyavahAramAM uparokta lakSaNa upayogI banI na zake. tema ja AvA lakSaNane svIkAravAmAM atyaMta gaurava Ave che. mATe uparokta ziSTalakSaNa mAnya karI zakAya tema nathI. (15/26) vedaaprAmANyagrahadhvaMsaanAdhAratAghaTita nUtana ziSTalakSaNa pUrvapakSa :- 'eka janmanI apekSAe vedaprAmANyasvIkArane uttarakAlIna evo vedaaprAmANyaasvIkAra ja ziSTatva che' evuM mAnavAmAM koI doSa nathI. vedaprAmANyavAdI brAhmaNa kAgaDo thAya tyAre bhava badalAvAnA chu. 'vevaxAmA...' tyazuddha: pAne mudritaprato ! 2. hastAvaze '...vamakhuM...' tyazuddha: vADha: /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vedA'prAmANyagrahadhvaMsAnAdhArakAlaghaTitalakSaNavicAraH * NyA'bhyupagamottarakAlavRttitvaviziSTa-vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahaH ziSTatvamiti 1059 prAmANyAbhyupagamavirahasya prAktanabrAhmaNabhavIyavedaprAmANyA'bhyupagamottarakAlavRttitvaviziSTatve'pi ekajanmAvacchinnavedaprAmANyAbhyupagamottarakAlInatvazUnyatvAt / vedA'prAmANyAbhyupagamavirahasya kAkabhavIyatvavivakSaNe vedaprAmANyAbhyupagamo'pi kAkabhavIya eva grAhyaH / sa cAtra na sambhavatIti nAtivyAptisambhavaH / svApAdidazAyAM ca brAhmaNe nA'vyAptiH, vedaprAmANyAbhyupagamottarakAlInasya vedAprAmANyA'grahasyaikajanmAvacchinnasya tatrA'bAdhAt / na caivamapi supte bauddhe'tivyAptirdurvAraiva syAt, manuSyabhavAvacchedena zrotriya - brAhmaNagatavedaprAmANyAbhyupagamottarakAlInasya vedA'prAmANyAbhyupagamavirahasyAnapAyena ziSTalakSaNasAmrAjyAditi zaGkanIyam, svArasikavedA'prAmANyAbhyupagamavirahasamAnAdhikaraNo yaH svArasikavedaprAmANyAbhyupagamaH taduttarakAlavRttitvaviziSTasyaiva vedA'prAmANyagrahAbhAvasyA'trA'bhipretatvAt / suptabauddhaniSThasya vedAprAmANyAnabhyupagamasya svasAmAnAdhikaraNyasambandhena svaviziSTavedaprAmANyagrahottarakAlInatvavirahAnneyamativyAptiH sambhavatIti bhAvaH / na caikajanmAvacchedena svasAmAnAdhikaraNyasambandhena svaviziSTavedaprAmANyagrahottarakAlInasya vedA'prAmANyAnabhyupagamasya ziSTalakSaNatvAGgIkAre'pi ekasminneva janmani yo brAhmaNaH prAk vedaprAmANyamabhyupagatavAn pazcAttatpratikSiptavAn tasmin svApAdidazAyAmativyAptirdurvAraiva syAt, tallakSaNasattvAditi zaGkanIyam, yato vedaprAmANyagraho yathA vedA'prAmANyAbhyupagamA'bhAvasamAnAdhikaraNo grAhyaH tathaiva vedaprAmANyagrahottarakAlaH vedA'prAmANyAnabhyupagamottarakAlIna-vedA'prAmANyAbhyupagamadhvaMsA'nadhikaraNIbhUto grAhyaH / tathA ca gRhIta-pratikSiptavedaprAmANye supte brAhmaNe vartamAnasya vedAprAmANyAnabhyupagamasya svasamAnAdhikaraNavedaprAmANyagrahottarakAlavRttitve'pi vedaprAmANyAbhyupagamottarakAlasya svottaravartivedA'prAmANyA'bhyupagamadhvaMsA''dhAratvena ziSTalakSaNapracyavAnnAtivyAptiH / itthaJca ekajanmAvacchedena svasamAnAdhikaraNa - svottaravedA'prAmANyA'bhyupagamadhvaMsA'nAdhAravedaprAmANyAbhyupagamottarakAlavRttitvaviziSTa-vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahaH ziSTatvamiti phalitam / lIdhe eka janmathI avacchinna evA vedaprAmANyanA svIkArathI viziSTa evo vedaaprAmANyasvIkArAbhAva nathI raheto, tethI ativyAptine avakAza nathI Avato. vaLI, je AtmAmAM vedaprAmANyasvIkAra thayelo hoya te ja AtmAmAM ekajanmAvacchinna vedaaprAmANyaasvIkAra jyAM sudhI rahe tyAM sudhI temAM ziSTatva mAnya che. arthAt te banne samAnAdhikaraNa hovA joIe. AvuM mAnavAthI manuSyabhavaavacchedena brAhmaNagatavedaprAmANyasvIkArane uttarakAlIna evo vedaaprAmANyaasvIkAra sUtelA bauddhamAM rahI javAnA nimitte ativyApti AvavAne koI avakAza nahi rahe. kAraNa ke te vedaaprAmANyaasvIkAra vedaprAmANyasvIkArane vyadhikaraNa che. vedaaprAmANyaasvIkAra vedaprAmANyasvIkArano samAnAdhikaraNa na hovAthI uparokta ativyApti nahi Ave. jo ke je brAhmaNa vedaprAmANyane svIkAryA bAda vedaaprAmANya svIkArIne sUto hoya tyAre paNa ziSTatvanI ativyApti AvI zake che. kAraNa ke ekajanmaavacchedena vedaaprAmANyaasvIkArasamAnAdhikaraNa vedaprAmANyasvIkArane uttarakAlIna evo vedaaprAmANyaasvIkAra tyAre tyAM vidyamAna che. to paNa A
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1060 * svApaziyAmatiyAptinirAraLaprayAsa: O nirvacane na ko'pi doSo bhaviSyatItyata Aha 'vedA na pramANamiti grahe tu jJAnasya tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvena svotpattyuttaraM taducchedAd vedaprAmANyagrahottarakAlasya tAdRzadhvaMsA'dhikaraNatayA svApAdidazAyAM vedA'prAmANyA'bhyupagamavirahasya svottaravarttivedA'prAmANyagrahadhvaMsA'nadhikaraNa-vedaprAmANyagrahottarakAlavRttitvavaiziSTyavirahAnnAtivyAptiH / iha vedA'prAmANyAnabhyupagame vedaprAmANyagrahottarakAlInatvamekajanmAvacchedena jJeyam / svapadenobhayatra vedA'prAmANyAbhyupagamaviraho grAhyaH / tatazca svasAmAnAdhikaraNyasambandhena svArasikavedA'prAmANyAbhyupagamavirahaviziSTasya svArasikavedaprAmANyAbhyupagamasya ya uttarakAlaH vedAprAmANyAnabhyupagamottaravartivedAprAmANyAbhyupagamadhvaMsAnadhikaraNIbhUtaH tannirUpitavRttitA yadyekajanmAvacchinnatvasambandhena vedAprAmANyA'bhyupagamavirahe vartate tarhi tAdRzavRttitAviziSTo vedA'prAmANyAbhyupagamavirahaH ziSTatvamiti nirvacane na ko'pi ativyAptyavyAptiprabhRtilakSaNo doSo bhaviSyatIti pUrvapakSA''zayaH / samasyA amane naDatararUpa nahi thAya. kema ke 'vedaprAmANyasvIkArano uttarakALa vedaaprAmANyaasvIkArottarakAlIna vedaaprAmANyasvIkAradhvaMsano anAdhAra bane tevo levAno' evuM ahIM abhipreta che. AvuM kahevAthI uparokta sthaLamAM ativyApti nahi Ave. kAraNa ke vedaprAmANyasvIkAra bAda vedaaprAmANya svIkArIne sUtelA brAhmaNa pAse je vedaaprAmANyano asvIkAra che te vedaprAmANyasvIkArauttarakAlanirUpita vRttitAvALo hovA chatAM paNa te vedaprAmANyagrahano uttarakALa vedaaprAmANyasvIkAranA dhvaMsano AdhAra banI javAnA lIdhe vedaaprAmANya grahadhvaMsanA anAdhAra evA vedaprAmANyasvIkAranirUpitauttaratvaviziSTa kALathI nirUpita evI vRttitA vedaaprAmANyaasvIkAramAM na rahevAnA lIdhe ziSTatvanI ativyApti nahi Ave. Ama ekajanmaavacchedena svasamAnAdhikaraNa ane svottara evA vedaaprAmANyasvIkAradhvaMsano anAdhAra evo je vedaprAmANyagrahano uttarakALa hoya tenAthI nirUpita vRttitAthI viziSTa evo vedaaprAmANyaasvIkAra jyAM sudhI hoya tyAM sudhI tene ziSTa kahevAya- AvuM mAnavAmAM koI paNa doSa nahi Ave. dvAtriMzikA-15/26 svazabdathI vedaaprAmANyaasvIkAranuM banne sthale grahaNa karavAnuM abhipreta che. tethI je brAhmaNe vedaprAmANyano svIkAra karyA bAda vedaaprAmANyano svIkAra na karyo hoya tyAM sudhI ja temAM ziSTatva raheze. kema ke te vakhate je vedaaprAmANyaasvIkAra che temAM ekajanmAvacchedena potAnA samAnAdhikaraNa ane potAnA uttarakAlIna evA vedaaprAmANyasvIkAradhvaMsanA anAdhAra bane evA vedaprAmANyasvIkArauttarakALathI nirUpita evI vRttitA rahelI che. matalaba ke vedaaprAmANyasvIkArAbhAva je kALamAM rahelo che te kALa evA vedaprAmANyasvIkArano uttaravartI che ke je vedaaprAmANyagrahadhvaMsano anAdhAra che. kema ke teNe kayAreya te bhavamAM vedamAM aprAmANyano svIkAra karyo ja na hovAthI tenA dhvaMsanI utpattine ja koI avakAza nathI raheto. chatAM jo vedamAM aprAmANyanI ghoSaNA karIne te sUI gayo hoya to nidrAkAlIna vedaaprAmANyaasvIkAra je vedaprAmANyagrahanuM uttarakAlavartI che te kALa vedaaprAmANya grahadhvaMsano anAdhAra banato nathI. mATe temAM ativyApti AvavAnI koI ja zakayatA rahetI nathI. mATe uparokta vyAkhyA karavAmAM koI doSa nathI. AvuM uparokta dIrgha pUrvapakSanA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI jaNAve che ke
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamA'sambhavaH 1061 api cAvyAptyativyAptI kArnya dezavikalpataH / Adyagrahe svatAtparyAnna doSa iti cenmatiH / / 27 / / api ceti| api ca kArtsya- dezavikalpataH = kRtsnavedaprAmANyA'bhyupagamo vivakSito dezabhyupagamo vA ? iti vivecane avyAptyativyAptI / kRtsnavedaprAmANyA'bhyupagamasya brAhmaNeSvapyabhAvAt / na hi vedAntino naiyAyikAdyabhimatAM zrutiM pramANayanti, naiyAyikAdayo vA vedAntyabhimatAm / yadyapyevamapyekasminneva janmani prAg vedaprAmANyamabhyupagamya pazcAt tiraskRtya punazca tadabhyupagantari brAhmaNe'vyAptirdurvAraiva, vedaprAmANyagrahottarakAlasya vedA'prAmANyagrahadhvaMsA''dhAratayA tAdRzabrAhmaNaniSThasya vedA'prAmANyagrahA'bhAvasya svottaravarttivedA'prAmANyagrahadhvaMsA'nAdhAratvaviziSTavedaprAmANyagrahottarakAlavRttitvavaiziSTyazUnyatvAt tathApi sphuTatvAdetaddoSamupekSya prakArAntareNa tannirAkaraNAya granthakAra Aha- 'apI'ti / nanu prakRtaziSTalakSaNamadhyapraviSTasvArasikavedaprAmANyagrahapadena kiM kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamo vivakSitaH dezatadabhyupagamo vA = AMzikavedaprAmANyA'bhyupagamo vA ? iti vivecane vikalpodbhAvane yathAkramaM avyAptyativyAptI prasajyete tathAhi - kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamasya ziSTatvena bhavadabhimateSu brAhmaNeSu api abhAvAd avyAptiprasaGgaH / na hi vedAntinaH = brahmAdvaitavAdinaH naiyAyikAdyabhimatAM zrutiM dvaitavAdinaiyAyika-sAGkhya-yoga-mImAMsakAdyabhimatArthaparatayA pramANayanti / naiyAyikAbhimatAM 'ahiMsansarvANi bhUtAnyanyatra tIrthebhyaH, tasmAd yajJe vadho'vadhaH' (chAM. upa. 8/15/1) iti chAndogyopaniSaduktiM yAjJikahiMsAnirdoSatvasamarthanaparatayA vedAntino naiva pramANayanti / IzvarIyA''nandA'nabhyupagantAro naiyAyikAdayo vA RtaM pibantau - (kaTho. 1/3/1) iti kaThopaniSaduktiM Izvarasya bhogapratipAdanaparAM vedAntyabhimatAM 'na pramANayantI 'tyatrAnuvartanIyam / 'anaznnanyo'bhicAkazIti' (R.ve.1/164/20, muNDako 3/1/1) iti Rgveda-muNDakopaniSaduktiM paramAtmabhoganiSedhaparAM naiyAyikAdyabhimatAM pAtaJjalAnuyAyino na pramANayanti / 'AtmaivedaM sarvaM brahmaivedaM sarvaM - (chAM. upa. 7/ 15/2) iti 'vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam' (chAndo.6/1/1) iti ca chAndogyopaniSaduktiM AtmetaramithyAtvapratipAdanaparAM vedAntyabhimatAM naiyAyika-sAGkhya-yoga-vaizeSikAdayo naiva pramANayanti / - 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyate' - (R. ve. 6/47/18 ) iti RgvedoktiM Izvare mAyApariNAmapratipAdanaparAM vedAntyabhimatAM naiyAyikAdayo naiva pramANayanti / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare' * gAthArtha :- vaLI, saMpUrNatA ane eka dezanA vikalpanI apekSAe kramazaH avyApti ane ativyApti Avaze. 'svatAtparyanI apekSAe yAvadaprAmANyagrahono praveza karavAmAM koI doSa nathI' AvI jo pUrvapakSInI mati hoya. [to te vyAjabI nathI.- A vAta AgaLanI gAthAmAM jaNAvavAmAM Avaze.] ( 15/27) 1. hastAdarze 'ca' nAsti / 2. mudritaprata TIkArtha :- vaLI, ziSTalakSaNamAM saMpUrNavedaprAmANyano svIkAra vivakSita che ke AMzika vedaprAmANyasvIkAra? jo prathama vikalpa mAnya karavAmAM Ave to avyApti doSa Avaze. kAraNa ke brAhmaNomAM tamAma vedonuM prAmANya mAnya nathI. naiyAyika vagerene mAnya dvaitapratipAdaka vedavacano vedAntIone mAnya nathI ane vedAntione mAnya advaitapratipAdaka vedavacano naiyAyika vagere brAhmaNone mAnya nathI. Ama brAhmaNo = ..NeSvabhA...' iti pAThaH /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AMzikavedaprAmANyagrahaniveze'tivyAptiH * dvAtriMzikA-15/27 yatkiJcidvedaprAmANyaM ca bauddhAdayo'pyabhyupagacchanti "na hiMsyAt sarvabhUtAni " ( chAndogyopaniSata.8), "agnirhimasya bheSajam" (yajurveda - 23/10) ityAdivacanAnAM teSAmapi sammatatvAditi / "svatAtparyAt svA'bhiprAyamapekSya Adyagrahe = yAvadvedaprAmANyAbhyupagamaniveze' na doSaH, 'sva-svatAtparye pramANaM zrutiriti hi sarveSAM naiyAyikAdInAmabhyupagamaH" iti cenmati: - (muNDa. upa.2/2/8) iti muNDakopaniSaduktiM jJAnAnmuktipratipAdanaparAM vedAntyabhimatAM mImAMsakAdayo naiva pramANayanti / 'tasmiMzciddarpaNe sphAre samastA vastudRSTayaH / imAstAH pratibimbanti sarasIva taTadrumAH / / " (anna.upa.4/71) iti annapUrNopaniSaduktiM puruSapratibimbapratipAdanaparAM sAGkhyAdyabhimatAM naiyAyika-vedAnti-mImAMsakAdayo na pramANayanti / 'dhAtA yathApUrvamakalpayat' (R. ve. 10/190/3) iti RgvedoktiM IzapreraNApratipAdanaparAM pAtaJjalayogadarzanAnugAmyAdyabhimatAM sAGkhya-mImAMsakAdayo naiva pramAyanti / kiyanti ca tAdRzavacanAni darzyante ? tatazca teSvavyAptirdurvAraiva / 1062 = dezato vedaprAmANyAbhyupagamasya ziSTalakSaNamadhyaniveze cA'tivyAptiH durvAraiva, yato yatkiJcidvedaprAmANyaM ca = khalu bauddhAdayo'pi bhavatAM ziSTatvenA'nabhimatA abhyupagacchanti eva / na hiMsyAt sarvabhUtAni' (chAM. adhyAya-8), 'agnirhimasya bheSajam' (ya. ve. 23/10) ityAdivacanAnAM chAndogyopaniSadyajurvedAdyuktAnAM, Adipadena "na nirodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH / na mumukSurna ityeSA paramArthatA / / " (ava.upa.8, tripu.5/10, Atmo . 31) iti avadhUtopaniSadaH tripurAtApinyupaniSad AtmopaniSadazca vacanasya pUrvoktasya (pR.734) teSAmapi = vijJAnavAdinAM zUnyavAdinAJca sammatatvAditi / 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pretyasaMjJA'sti' (bR.A.2/4/12) iti bRhadAraNyakopaniSaduktiM paralokaniSedhaparatayA cArvAkA api pramANayantIti teSAmapi ziSTatvaprasaGgo durnivAra eva / = - nanu ziSTalakSaNamadhye svAbhiprAyamapekSya yAvadvedaprAmANyAbhyupagamaniveze na avyAptilakSaNo doSaH prasajyate, hi siddhAyasmAt 'sva-svatAtparye zrutiH pramANamiti sarveSAM naiyAyikAdInAM abhyupagamaH ntaH / 'yajJe vadho'vadha' (chAM. upa. 8/15/1) iti chAndogyopaniSadvacanaM vadhA''bhAsatAparamiti tAtparyeNa vedAnti-sAMkhya-pAtaJjalAnuyAyino'bhyupayanti pramANatvena / 'RtaM pibantau' iti (kaTho. 1/3/1 ) iti kaThopaniSadvacanamIzvaragataupacArikabhogaparamiti tAtparyeNa pramANatayA'bhyupagacchanti naiyAyikAdayaH / pUrvoktAM (pR.1061) 'anaznnanyo'bhicAkazIti' (muNDako 3/1/1) iti muNDakopaniSaduktiM abhimAnapUrvaka-sukhAdyanubhavalakSaNasAMsArikabhoganiSedhatAtparyamunnIya pAtaJjalAH pramANayantyeva / ' AtmaivedaM sarvamiti ( chAndo. 7/15/2) tamAma vedone pramANabhUta mAnatA nathI. tathA game te vedavacananuM prAmANya jo ziSTalakSaNamAM vivakSita hoya to bauddha vageremAM ziSTa lakSaNanI ativyApti Avaze. kAraNa ke 'sarva jIvone mAravA nahi.' 'agni himanuM = ThaMDInuM auSadha che' vagere vedavacanone bauddha vagere paNa pramANarUpe svIkAre che. pUrvapakSa :- potAnA abhiprAyanI apekSAe yAvadaprAmANyasvIkArano ziSTalakSaNamAM ame praveza karIe chIe. tethI temAM koI doSa nahi Ave. kAraNa ke naiyAyika vagere vidvAno paNa tamAma vedavacanane pota-potAnA tAtparyamAM pramANabhUta ja mAne che. 1. hastAdarze '... pagame niveze' iti azuddhaH pAThaH / =
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mithoviruddhazrutisamAdhAnam * tvanA bhavadIyA ? ||7|| naivaM viziSya tAtparyAgrahe tanmAnatA'grahAt / sAmAnyataH svatAtparye prAmANyaM no'pi sammatam / / 28 / / naivamiti / vaM mati: na yunhA, 'vAvAramAM viAro nAmadheya vRttiotyeva satyam' (chAnto.6/1/1) kRti 7 pUrvotta (pR.1066) chAndogyopaniSadvavacanaM 'prapaJcasyA'nityatvA'zucitva- tucchatvAdikamAviSkurvannityatArUpaM sattvaM nirAkaroti; na punarvikArANAmatyantatucchatayA / na hi loke mRdvikArasyA'tyantatucchatvaM siddhamasti, yena brahmakAryaprapaJcatucchatve dRSTAntatA tasya syAditi tAtparyataH naiyAyika - sAGkhya- pAtaJjalAdayaH pramANatvenA'GgIkurvantyeva / evaM yathAyathamanyAnyapi zrutivacanAni sva-svatAtparyeNa yojyAni gambhIrabuddhayA iti bhavadIyA = vedpraamaannyvAghAvitA lpanA zvetu ? ||19/27|| pranthanRttatrirAjarotti- 'naimiti| chuM mati: = sva-svatAtparyAnusArikRtsnavedaprAmANyagrahaghaTitaziSTalakSaNakalpanA na yuktA; yataH 'divA na pUjayed viSNuM rAtrau naiva prapUjayet / satataM pUjayed viSNuM 1063 graMthakArazrI kahe che ke jo tame AvuM mAnatA ho to [te yukta nathI. zA mATe yukta nathI ? te vAta AgaLanI gAthAmAM jaNAvAze.] (15/27) -- vizeSArtha :- vedamAM dvaita-advaita vagere alaga-alaga virodhI arthonuM pratipAdana karanAra aneka vacano maLe che. temAMthI naiyAyika vagere loko dvaitazrutine mAnya kare che, advaita-zrutine mAnya karatA nathI. jyAre vedAntI vidvAno advaitapratipAdaka vedavacanane svIkAre che, dvaitazrutine svIkAratA nathI. AthI tamAma vedavacanonuM prAmANya koI paNa eka brAhmaNa vidvAna svIkAratA nathI - Ama phalita thAya che. AvI paristhitimAM paNa ziSTalakSaNanI avyApti haTAvavA mATe pUrvapakSInuM maMtavya evuM che ke - advaitazrutine naiyAyika vagere sarvathA apramANa nathI mAnatA. paraMtu vedAntIne mAnya tAtparyanI apekSAe apramANa che. arthAt vedavacana khoTA nathI. paNa vedAntInuM tAtparya khoTuM che. bAkI potAnA tAtparya mujaba to naiyAyika vagere paNa advaitazrutine ya pramANa ja mAne che. advaitazruti ghaTa, paTa vagerenI anityatA, asAratA vagerenuM sUcana kare che- AvA tAtparyamAM naiyAyika vagere vidvAno advaitapratipAdaka vedavacanane paNa pramANarUpa ja mAne che. Ama vedaprAmANyavAdI taiyAyika, vedAntI, sAMkhya vagere tamAma brAhmaNo potapotAne mAnya evA tAtparyamAM tamAma vedonA vacanone pramANarUpe ja svIkAre che. mATe potAnA tAtparya mujaba tamAma vedavacanaprAmANyanA svIkArano ziSTalakSaNamAM praveza karavAmAM avyApti doSane AvavAno avakAza nahi rahe. - AvuM pUrvapakSInuM mantavya che. (15/27) graMthakArazrI pUrvapakSInA uparokta maMtavyanuM nirAkaraNa karatA jaNAve che ke gAthArtha :- uparokta vAta barAbara nathI. kAraNa ke koIka durgama vedavacananA tAtparyanuM vizeSarUpe jJAna thAya nahi to te vedavacananI pramANatAno bodha na thavAthI (avyApti durvAra banaze.) tathA sAmAnyarUpe to potAnA abhiprAyamAM vedaprAmANya to amane jainone paNa mAnya che. (15/28) TIkArtha :- uparokta mAnyatA yuktisaMgata vyAjabI nathI. chu. 'matiniyuga' tyazuddha: pAne mudritatrato / =
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1064 * durjeyazrutiparAmarzaH * dvAtriMzikA-15/28 kasyAzciduravabodhAyAH zruteH viziSya = svakalpitA'rthA'nusAreNa tAtparyA'grahe tanmAnatAyAH = 'tatpramANatAyA agrahAt (tanmAnatA'grahAt), svatAtparye sarvavedaprAmANyA'bhyupagamasya duHshktvaat| ___ 'anAkalitatAtparyAyAmapi zrutau pramopahitatvA'grahe'pi pramAkaraNatvasya sugrahatvAnna doSa' divA rAtraM prapUjayet / / ' (zAM.upa.1/38) iti zANDilyopaniSallakSaNAyAH; 'nAntaHprajJaM, na bahiHprajJaM, nobhayataH prajJaM, na prajJAnaghanaM, na prajJaM nA'prajJa' (mA.upa.1/pR.56) iti mANDUkyopaniSallakSaNAyAH; 'tadanupravizya sacca tyaccA'bhavat, niruktaJcA'niruktaJca, nilayanaJcA'nilayanaJca, vijJAnaJcA'vijJAnaJca satyaJcAnRtaJca satyamabhavat' (tai.upa.6) iti taittirIyopaniSallakSaNAyAH, vA kasyAzcid duravabodhAyAH = durjeyatAtparyAyAH zruteH viziSya = svakalpitA'rthA'nusAreNa = svotprekSitapadArthAnusaraNataH tAtparyA'grahe = yathAvasthitA'bhiprAyAnavagame tatpramANatAyAH = tAdRzazrutiprAmANyasya agrahAt = abhyupagamavirahAt svatAtparyAnusArikRtsnavedaprAmANyAbhyupagamapracyavAdavyAptirdurvAraiva / na hi zrutitvAvacchinne sarvasya ziSTasya prAmANyagrAhaka-saMyoga-vibhAga-vAkyazeSa-vivRtyAdibalena prAmANyanizcayaniyamo'sti / taduktaM mahAbhArate - na vedAnAM veditA kazcidasti - (ma.bhA.udyoga.143/53) iti / tatazcaikasmAd vedavacanAdanekeSvartheSvupasthiteSu 'kasminnarthe iyaM zrutiH pramANam ?' iti saMzayA''pattau tAtparyA'nirNayena svatAtparye = svamatikalpitatAtparyArthe sarvavedaprAmANyA'bhyupagamasya = kRtsnavedaprAmANyanizcayasya duHzakatvAt / nanu duravabodhatva-tAtparyagrAhakavirahAdinA anAkalitatAtparyAyAmapi = anizcitaidamparyAyAmapi duravabodhAyAM zrutau pramopahitatvA'grahe'pi = svA'vyavahitottaratvasambandhena pramAvaiziSTyA'nizcaye satyapi pramAkaraNatvasya sugrahatvAt = sujJeyatvAt na = naivA'vyAptilakSaNo doSaH / yathA ghaTotpAdavyApRtakumbhakArahastasthe daNDe ghaTopahitatvaM = svA'vyavahitottaravarttitvasambandhena ghaTavaiziSTyamasti, araNyasthe daNDe ghaTopahitatvavirahe'pi ghaTakaraNatvamanapalapanIyameva, ghaTatvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakadaNDatvavattvasyA'bAdhAt tathaiva prAjJazrUyamANe vedavacane pramopahitatvaM vartate, mandazrute vedavacane tu pramopahitatvavirahe'pi pramAkaraNatvamanapalapanIyameva, zAbdapramAtvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakA''ptavAkyatvAdilakSaNa AnuM kAraNa e che ke koIka atyaMta agharI = duya hRtinuM (=vedavacananuM) pote kalpelA arthane anusAre vizeSa prakAre tAtparyajJAna na thAya tyAre te zrutivacananuM prAmANya ajJAta rahevAthI potAnA vizeSa tAtparyanI apekSAe sarvavedavacanaprAmANyano svIkAra na thaI zakavAthI te brAhmaNa vageremAM paNa ziSTalakSaNanI avyApti vajalepa thaze. pUrvapakSa :- potAnA tAtparya mujaba sarva vedavacanomAM prAmANyano bodha thavo to atyaMta muzkela che. badhA vidvAnone badhA vedavacanomAM potAnA viziSTa tAtparya mujaba arthaghaTana karIne tamAma vedavacananuM prAmANya jANI zakavuM to khUba ja agharuM hovAnA kAraNe je vedavacananuM tAtparya vizeSarUpe jANI nathI zakAyuM te vedavacanamAM pramApihitatvano = svaavyavahitottaratnasaMbaMdhathI pramAvaiziTsano nizcaya na thavA chatAM paNa vedavacanamAM sAmAnyathI pramAkaraNatvano = pramAsAdhanatAno nizcaya thavo saraLa hovAthI avyAptine avakAza nahi rahe. 1. 'tapramA'... ityazuddhaH pATho mudritapratau /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1065 * yAvantaH parasamayAH tAvanto nayAH * ityata Aha- sAmAnyato nayarUpatvena svatAtparye svA'bhiprAye prAmANyaM = vedaprAmANyaM naH = asmAkaM jainAnAM api sammatam / ' yAvanto hi parasamayAstAvanta eva nayA' iti zrutaparikarmitamateH sarvameva zabdaM pramANIkurvataH sakalavedaprAmANyA'bhyupagamo'napAya eveti / / 28 / / etadevA''ha - dharmavattvasyA'bAdhAditi zrutitvAvacchinne prAmANyAparAbhidhAnasya pramAkaraNatvasya sugrahatvAt svatAtparye kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamasya na duHzakatvamiti nA'vyAptiprasaGga iti ataH = pUrvapakSyAzaGkAtaH tannirAkaraNAya granthakAra Aha- nayarUpatvena = naigamAdinayarUpatayA svAbhiprAye = tattannayAbhiprAye tu vedaprAmANyaM jainAnAmapi sammataM va nayasyApi svaviSaye prAmANyAbhyupagamAt / taduktaM sammatitarphe 'NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA' (saM.ta. 1/28) iti / etena nIyate saMvittiM prApyate vastu aneneti nyAyaH prastutArthasAdhakaM pramANam - (vi. A. 2483 vRtti) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamapi vyAkhyAtam / syAdvAdakalpalatA (7/10/pR.60) darzitarItyA nayavAkye'nekAntavastugrAhakatvarUpasya pramANavAkyaniSThasya pramANatvasya virahe'pi tadvati tatprakArakabodhajanakatvasya, samAropavyavacchedakatvasya nirdhAra - katvasya itarAMzA'pratikSepitvasya vA pramANatvasya sattvAdativyAptirvajralepAyitaiva / = = = yadvA jinAgamaprAmANyA'bhyupagame sakalavedaprAmANyamapi yathAnayamabhyupagatamevAnekAntavAdibhiH, sarvavedAnAM tatra pratiSThitatvAt / taduktaM buddhisAgarasUribhiH jainagItAyAM sarvajJavIravANyAM hi sarve vedAH pratiSThitAH - (jai.gI. 28) vIravANImahAvedaH siddhAnto vizvapAvakaH - (jai.gI. 150 ) iti / 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA / / ' (saM.ta.3/ 47) iti prAguktAt (dvA. dvA. 4 / 22, bhAga - 1 pR. 284) sammatitarkavacanAt jAvanto vayaNapahA tAvanto vA nayA visaddAo / te ceva parasamayA sammattaM samuviyA savve / / - (vi. A.bhA. 2265 ) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAt - jAvadiyA vayaNapahA tAvadiyA ceva hoMti nnyvaadaa| jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoMti parasamayA / / - (go. sA. karma. 894 ) iti gommaTasAravacanAcca, 'yAvanto hi parasamayAstAvanta eva nayA, yAvantazca nayAstAvanta eva vacanaprakArAH samuditasarvatantrasiddhAnte caiva samyaktvam' iti zrutaparikarmitamateH sarvameva zabdaM tattannayAbhiprAyeNa pramANIkurvataH syAdvAdinaH sakalavedaprAmANyAbhyupagamaH anapAyaH = avyAhata eveti durvAraiva tatra ziSTa lakSaNA'tivyAptiH / prakRte iya savvanaya-mayAiM parittavisayAI, samudiyAI tu / jaiNaM bajjhabbhaMtaraniddesanimittasaMgAhi / / - (vi.A. bhA. 1530) iti vizeSAvazyakabhASyavacanamapi yathAtantraM yojyam / / 15/28 / / A vedamAM paNa sApekSa prAmANya mAnya uttarapakSa :- sAmAnyathI nayasvarUpe potAnA abhiprAya vize to vedaprAmANya amane = jainone paNa mAnya che. kAraNa ke 'jeTalA paradarzano che teTalA ja nayavAda che'- AvA jinavacanathI jenI buddhi parikarmita thayelI che te prAjJa puruSa to badhA ja zAstravacanane, tamAma darzanonA vacanone alaga-alaga nayanI apekSAe pramANa rUpe svIkAre che. tethI sarva vedavacanonuM prAmANya paNa te rIte svIkAravAnuM nizcita ja bane che. (15/28) vizeSArtha :- pramAupahita vedavacana eTale zravaNa pachI tarata ja sAMbhaLanAramAM pramAsvarUpa bodhane utpanna kare tevuM vedavacana. arthAt svaavyavahitauttaratvasaMbaMdhathI pramAviziSTa evuM vedavacana. je vedavacanane sAMbhaLIne zrotAne pramAtmaka bodha utpanna thAya te vedavacana pramAupahita kahevAya. jyAM sudhI vedavacananuM 1. hastAdarze ... yaprAmANyaM' ityazuddhaH pAThaH / mudritapratau ca 'svA'bhiprAyaprAmANye' ityazuddhaH pAThaH I
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1066 mithyAdRSTigRhItazrutaM mithyA * dvAtriMziA-?/ra mithyAdRSTigRhItaM hi mithyA samyagapi zrutam / samyagdRSTigRhItaM tu samyagmithyeti naH sthitiH / / 29 / mithyAdRSTIti / mithyAdRSTigRhItaM hi samyagapi zrutaM AcArAdikaM mithyA bhavati, taM pra tasya viparItabodhanimittatvAt / samyagdRSTigRhItaM tu mithyA api zrutaM ' veda-purANAdikaM samyak, taM prati tasya yathA'rthabodhanimittatvAt / sat mithyA = = = etadeva prAmANyavyApyamanekAntavAdaghaTakaniSThaM parasamayasamAnasaGkhyAkanayatvameva granthakAra Aha'mithyAdRSTI'ti / samyagapi vItarAgoktatayA svarUpataH zuddhamapi AcArAdikaM zrutaM mithyAdRSTigRha svAmitA'zuddha cupahita mavati, taM = abhinivezAdyupetaM mithyAdRSTiM jIvaM prati tasya AcArAGgAdizrutasya viparItabodhanimittatvAt = viparyastopayoganimittabhAvAt / yathA hi svarUpato madhuramapi gaGgAnIraM samudrapraviSTaM sat lavaNatvopetaM bhavati tathA svarUpataH samyagapi zrutaM mithyAdRSTigRhItaM sat mithyA bhavatIti bhAvaH / samyagdRSTigRhItaM tuH mithyAdRSTigRhItApekSayA vizeSadyotanArthaH, tameva yati - mithyA'pi = svAtantryeNa sarAgoktatayA svarUpato'zuddhamapi veda-purANAdikaM samyak = svAmikRtazuddhayupetaM bhavati, taM samyagdRSTiM prati tasya vedAdeH yathArthabodhanimittatvAt ythaavsthitpdaarthaavbodhnimittbhaavaat| yathA hi svarUpataH kaTuko'pi nimbarasalavo mahAkaTAhagatamadhuratarapayaHpAkapatitaH san madhuro bhavati yathA ca svarUpato lavaNarasopetamapi kvoSNamapi ca prazravaNAdikaM gaGgApravAhapatitaM tAtparya pakaDAya nahi tyAM sudhI vedavacanazravaNa pachI paNa sAco arthanizcaya thaI nA zake. AthI te vedavacana pramAupahita pramAviziSTa = zIghrapramAjanaka na banI zake. badhA vidvAnone badhA vedavacananuM viziSTa tAtparya vedavacanazravaNa pachI tarata ja pakaDAI jAya evo niyama na hovAthI tamAma vidvAna brAhmaNo mATe tamAma vedavacana svaavyavahitauttaratvasaMbaMdhathI pramAviziSTa bane ja- tevuM kahI na zakAya. paraMtu 'vedavacanamAM pramA utpanna karavAnI asAdhAraNa zakti rahelI che' Avo to nizcaya brAhmaNa vidvAnone thaI zake che. AthI 'sAmAnyarUpe potAnA tAtparyane uddezIne vedavacanamAM pramAkaraNatvano svIkAra karavo te vedaprAmANyagraha kahevAya' evuM ziSTalakSaNamAM vivakSita che- Avo pUrvapakSIno abhiprAya che. = paraMtu AnI sAme graMthakArazrI kahe che ke AvuM mAno to jainone paNa ziSTa mAnavA paDaze. kAraNa ke jainAgamamAM jaNAvela che ke syAdvAda aneka nayothI bane che. sarvanayonuM suvyavasthita saMkalana eTale syAdvAda. tathA jeTalA paradarzano che teTalA nayo che. AthI tamAma paradarzanonI mAnyatAne paNa syAdvAdamAM suyogya rIte sthAna ApavAmAM Avela che. syAdvAdanA ghaTakasvarUpe sarva darzanonA vacanamAM oghathI prAmANya jainone mAnya ja che. svataMtrarUpe vedavacanamAM prAmANya na mAnavA chatAM syAdvAdanA parikarasvarUpe, anekAntavAda-ghaTakatvanI apekSAe tamAma vedavacanamAM prAmANya svIkAravAnA lIdhe jainone paNa ziSTa mAnavA joIze.(15/28) vedavacano kaI rIte syAdvAdI pramANarUpe svIkAre che ? A ja vAtane graMthakArazrI jaNAve che. * samaktiIe svIkArela mithyAzruta samyak bane - gAthArtha :- mithyArdaSTie grahaNa karela samyak zruta paNa mithyA bane che. jyAre samyagdaSTie grahaNa karela mithyAzruta paNa samyak bane che. A amArA jainasiddhAMtanI vyavasthA che. (15/29) TIkArtha :- mithyArdaSTi jIve svIkArela AcArAMga vagere samyak zruta paNa mithyA = khoTA bane che. kAraNa ke tenA pratye te te zAstro viparIta bodhanuM nimitta thAya che. jyAre samyagdaSTie grahaNa karela veda = = = 2. dastAvaze 'veva:vu...' kRti pAThaH / *
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdRSTigRhItaM zrutaM samyak iti naH asmAkaM sthitiH siddhAntamaryAdA' | sat madhuraM zItalaJca sampadyate tathaiva svarUpato mithyA'pi zrutaM samyagdRSTiparigRhItaM sat samyageva bhavatIti bhaavH| taduktaM bRhatkalpabhASyavRttau zrImalayagirisUribhiH - laukikamapi samyagdRSTiparigRhItaM samyak zrutam / mithyAdRSTiparigRhItaM lokottaramapi mithyAzrutam - (bR. ka.bhA. 88 vR.) / iyaM asmAkaM anekAntavAdinAM siddhAntamaryAdA / taduktaM sammatitarke tamhA savve vi gayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoSNaNissi uNa havaMti sammattasabbhAvA / / - ( saM . ta . 1 /21 ) iti / = = = 11 "samyak zrutaM jJAnagatasamyaktva-mithyAtvayoH jJeyakRtatva - jJAtRkRtatvapratipipAdayiSayA zrIharibhadrasUribhiH aGgA'napraviSTaM AcArA''vazyakAdi, tathA mithyAzrutaM = purANa- rAmAyaNa-mahAbhAratAdi / sarvameva vA darzanaparigrahavizeSAt samyakzrutamitarad vA" - ( A.ni.gA. 20 vR.) ityevaM AvazyakaniryuktivRttau kathitam / yathoktaM nandisUtre'pi ahavA bAvattari kalAo cattAri veA saMgovaMgA, eAI micchadiTThissa micchattapariggahiAI micchAsuaM, eyAiM ceva sammadiTThissa sammattapariggahiAI sammasuaM - ( naM. sU. 41 pR. 194 ) iti / 'bhAratAdIni zAstrANi samyagdRSTeH samyaktvaparigRhItAni bhavanti samyaktvena yathAvasthitA'sAratAparibhAvanarUpeNa parigRhItAni tasya samyakzrutaM tadgatA'sAratAdarzanena sthiratarasamyaktvapariNAmahetutvAt' (naM.sU.41 vR.pR. 194) iti tadvRttau zrImalayagirisUriH / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi parasparaviruddhA yA, asaMkhyA dharmadRSTayaH / aviruddhA bhavantyeva, samprApyA'dhyAtmavedinam / / - (a.gI. 221 ) iti / etena udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAH tvayi nAtha ! dRSTayaH - ( dvA. dvA. 4/25) iti dvAtriMzikAprakaraNe siddhasenadivAkarasUrivacanaM vyAkhyAtam / prakRte jainasamyagdRzAM caiva samyag rUpeNa bhaasnm| bhavati sarvadharmANAM pravRttInAM tathA smRtam / / - (jai.gI. 101 ) iti jainagItAvacanamapi smrtvym| samyagdarzanA'vinAbhAvividyAmAhAtmyametat / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM adhyAtmarAmAyaNe avidyA saMsRterhetuH vidyA tasyA nivarttikA - ( a.rA.ayodhyAkANDa-4/34) iti| taduktaM zaGkarAcAryeNApi Atmabodhe vidyA'vidyAM nihantyeva tejastimirasaGghavat - ( A.bo. 5 ) iti / etena samyagdRSTiparigRhItasya mahAbhArata - veda-purANAderdravyato mithyAtvamanapAyameveti nirastam, bahuzrutatvAdiguNakalitena samyagupayuktena samyagdRSTinA syAtkAralAJchitatayA parigRhIte vedAdau dravyato'pi samyak zrutatvA'napAyAt / abhiniveze galite sati vedAntadarzanasya parizuddhasaGgrahanayAbhiprAyeNa, sAGkhyadarzanasyA'parizuddhasaGgrahanayAzayena vyavahAranayamatena vA, naiyAyika-vaizeSikadarzanayornaigamanayatAtparyeNa, bauddhadarzanasya carjusUtranayadRSTyA dravyato'pi pramANatvamabhimatamevA'smAkam, nairapekSyaviSaparityAgAt / taduktaM paJcAdhyAyIprakaraNe api nirapekSA mithyA ta eva sApekSakA nayAH samyak - ( paJcA. 1 / 590 ) iti / itthaJca vyavahArato mithyA zrutasyA'pi bahuzrutatvAdiguNakalitasamyagdRSTiparigRhItasya dravyato'pi na mithyA zrutatvasambhavaH / tathAhi 'jinendrastavanaM yasya tasya janma nirarthakam / jinendrastavanaM nA'sya saphalaM janma tasya hi / / ' ityatra 'yasu prayatne', 'tasu upakSaye', 'asu kSepaNe' iti dhAtupAThabalenArthAnvaye drvypurANa vagere mithyA zAstro paNa samyak sAcA bane che. AnuM kAraNa e che ke samakitI jIva pratye te mithyAzAstro paNa yathArtha bodhanuM nimitta bane che. A pramANe amArA jainasiddhAntanI vyavasthA che. 1. hastAdarze 'maryAdAt' ityazuddhaH pAThaH / = * 1067
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1068 * vedAnAM pUrvamAryatvaM pazcAdanAryatvam * dvAtriMzikA-15/29 pramAnimittatvamAtrametadabhyupagataM na tu pramAkaraNatvamiti cet ? na, tvaduktaM pramAkaraNatvameva' pramANatvamiti sarveSAM pramAtRRNAmanabhyupagamAt / / 29 / / to'pi samyakzrutatvamanAvilamevetyadhikamasmatkRtamokSaratnAto vijJeyam (bhASArahasyavRtti sta.4gA.83 pR.282)| yadyapi bharatacakravartikRtavedasya svarUpato'pi samyaktvamiSTameva tathApi triSaSTizalAkApuruSacaritroktarItyA (tri.za.7/2/474-500) vedagatavidhivacanAdInAM sagara-sulasAdipratAraNakRte madhupiGgajIvamahAkAlAkhyA'surAdikRtatvena mAyAniHsRtamRSAbhASAntarbhAvAnmithyAtvameva svarUpataH / AvazyakaniyuktivRttau zrIharibhadrasUribhirapi - AryAn vedAn kRtavAMzca bharata eva, tatsvAdhyAyanimittamiti tIrthakRtstutirUpAn zrAvakadharmapratipAdakAMzca / anAryAstu pazcAt sulasA-yAjJavalkyAdibhiH kRtAH - (A.ni. 366 vR.) ityuktm| triSaSTizalAkApuruSe'pi - vedAzcArhatstuti-yati-zrAddhadharmamayAstadA / pazcAdanAryAH sulasA-yAjJavalkyAdibhiH kRtAH / / 6 (tri.za.pu.1/6/256) ityuktaM zrIhemacandrasUribhiH / taduktaM darzanaratnaratnAkare api nigamagacchavartinA svacchamatinA siddhAntasAramuninA - ye ca vedAH zrIbharatenAhannuti-yati-zrAddhasAmAcArIprarUpakAH kRtAste sulasA-yAjJavalkyAdibhiranAryAH kRtAsteSAM cAnAyIkRtavedAnAM pAThakAste brAhmaNA azvamedhAdiyajJakarmabhiH paJcAkSaprANigaNavizasanaparAyaNA mithyAtvamohitAH svayaM bhavAbdhau nimajjantaH parAnapi nimajjayanti sma 6 (da.ra.ra.,pR.442) iti / ataH sAmpratamapi vedAdau kvacidupalabhyamAno'visaMvAdo jainA''gamamUlaka evA'bhyupeyaH / etena - anyadarzanadharmeSu yatsatyaJca pradRzyate / tatsatyaM jainadharmasya jJeyaM sApekSadRSTitaH / / - (adhyA.gI.430) iti adhyAtmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - vedAH sanAtanAH sarve bharatena pravartitAH / tattvarUpeNa nityAH syuranityAH zabdarUpataH / / (ma.gI.4/50) iti mahAvIragItAvacanamapyanekAntavAdato'nuyojyam / ata eva jainagItAyAM buddhisAgarasUribhiH - vIravANI mahAvedaH satyA'hiMsAdisadguNaiH / pazuhiMsAdiyuktatvAnnA'nyo vedaH sadoSataH / / 6 (jai.gI.129) ityuktam / pazuhiMsApratipAdakeSu vedeSUpalabhyamAnAni sadvacanAnyapi tadaGgatayA pramANatvena vyavahartuM na yujyanta ityavadheyam / na hi pUtaM syAd gokSIraM zvadRtau dhRtamiti nyAyo'tra bhAvanIyaH / yajJa-zrAddhAdau mAMsA'bhakSakasyA'brAhmaNatvapratipAdakasya vyAsasmRtivacanasya (pR.25/zlo.56), mAMsAditaH pitRtRptipratipAdakasya matsyapurANavacanasya (adhyA.17/zlo.30-36) yajJeSu hanyamAnAnAM pazUnAM svargagamanapratipAdakasya viSNupurANasya tAdRzAnyavacanAnAM ca spaSTameva svarUpato mithyAtvamiti dik / nanu samyagdRSTiparigRhItasya mithyAzrutasya samyakzrutatvakathanena pramAnimittatvamAnaM etad = pramANatvaM abhyupagataM, na tu pramAkaraNatvaM = pramitikaraNatvalakSaNaM pramANatvamabhyupagataM iti cet ? na, tvaduktaM = naiyAyikoktaM pramAkaraNatvameva pramANatvaM, na tvanyavidhaM iti sarveSAM pramAtRRNAM anabhyupagamAt / pramANa ha pramANatvanA aneka svarUpa che ja pUrvapakSa - A rIte to kevaLa pramAnimittatvano ja vedavacanamAM svIkAra thAya che, nahi ke pramAkaraNatvano. jyAre ziSTalakSaNamAM praviSTa vedaprAmANyagraha to sarvavedavacanagata pramAkaraNatvanA svIkAra svarUpa che. tethI jaino vedavacanamAM pramAkaraNatvasvarUpa prAmANya na mAnatA hovAthI temAM ziSTalakSaNanI ativyApti nahi Ave. 1. hastAdarza 'pramAkaratvameva' iti truTitaH pAThaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mAgatuM nAnAm * 1069 tAtparya vaH svasiddhAntopajIvyamiti cenmatiH / nanu yuktyupajIvyatvaM dvayorapyavizeSataH / / 30 / / tAtparyamiti / vo = yuSmAkaM svasiddhAntopajIvyaM = svasiddhAntapuraskAri tAtparyam / tathA cA'nyA''gamA'nupajIvyatAtparye sakalavedaprAmANyA'bhyupagamanivezAnna doSa iti ced = yadi tava tvasya nAnArUpeNa yathA tantrAntareSu svIkArastathA pratipAditaM pUrvaM vAdadvAtriMzikAvRttau (dvA.dvA.8/12 bhAga-2, pR.565) asmAbhiriti neha tanyate / tathA ca pramAnimittatvasyA'pi pramANatvasvarUpatAsambhave vidhaSmAvenAgativyAptistavavasthavetyAyaH TI91/2 pUrvapakSI zaGkate- 'tAtparyamiti / sakalavedaprAmANyAbhyupagame yuSmAkaM syAdvAdinAM svasiddhAntapuraskAri = anekAntavAdarAddhAntAnusAri tAtparya kakSIkriyate, na tu vedavAdimatopajIvyam / tathA ca ziSTalakSaNamadhye anyA''gamA'nupajIvyatAtparye = svetarA''gamA'navalambyabhiprAye sakalavedaprAmANyAbhyupagamanivezAt na ativyAptilakSaNo doSaH, yuSmAbhiH vedAnyajainAgamAnavalambitAtparye kRtsnavedaprAmANyAnabhyupagamAt iti cet ? uttarapakSa - nA. tamArI A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke tame jaNAvela pramAkaraNatva e ja pramANatva che- evuM kAMI sarvapramAtAo = sarvaprAjJa puruSo mAnatA nathI. (15/29) vizeSArtha :- pramAkaraNatva eTale pramAnuM asAdhAraNa kAraNatva. jyAre pramAnimittatva eTale pramAnuM nimittakAraNatva. samakitI pratye vedAdi mithyAzAstro paNa sAcA jJAnanuM nimitta bane che eno artha evo phalita thato nathI ke vedAdi pramAnuM sAdhakatama kAraNa che. AthI AvuM prAmANya vedamAM mAnavAnA lIdhe jainomAM ziSTatva na Ave. paraMtu jaino vedamAM pramAkaraNatva mAne to ja te vedaprAmANyasvIkAra svarUpa banavAthI ziSTatvanuM nirvAhaka bane. AthI vedaprAmANya = vedagata pramAkaraNatva; nahi ke vedagata pramAnimittatva - Avo artha karavAthI samakitI mATe veda samyapha rUpe pariNamavA chatAM tene ziSTa nahi kahI zakAya. Avo pUrvapakSIno Azaya che. paraMtu AnI sAme graMthakArazrI jaNAve che ke prAmANya eTale mAtra pramAkaraNatva- Avo koI siddhAnta sarva darzanonA prAjJa puruSoe mAnya karela nathI. samyagu arthanirNayatve = pramANataM. svaparaprakAzakajJAnatva = pramANataM. arthatathA-nizcAyakatva = pramANataM. Ama aneka prakAranuM prAmANya vividha darzanomAM mAnya karavAmAM Avela che. eTale pramAnimittatvane paNa pramANatva mAnI zakAya che. AvuM vedaprAmANya samakitInI apekSAe vedamAM AvavAnA lIdhe samakitI jIvamAM ziSTalakSaNa rahI javAthI ativyApti UbhI ja raheze. mATe pUrvapakSInuM ziSTalakSaNa nirdoSa nathI. (15/29). ha yuktiupajIvyatA tulya che je gAthArtha - 'tamAruM tAtparya tamArA siddhAntanuM avalaMbana karanAra hovAthI na cAle' - AvuM jo pUrvapakSanuM maMtavya hoya to barAbara nathI. kAraNa ke amAre ane pUrvapakSIne bannene yuktiavalaMkhyatva to tulya ja che. (15/30) TIkAI - > tamAruM = jainonuM tAtparya to tamArA potAnA siddhAntane AgaLa dharanAruM che. evuM na cAle. ame to ema kahIe chIe ke bIjAnA zAstrono Azaro levA javuM nA paDe tevA tAtparyane lakSamAM rAkhI sarva vedamAM prAmAyano je svIkAra thAya teno ziSTalakSaNamAM praveza mAnya che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1070 * sarvasya jinavacanasya yuktigrAhyatA * dvAtriMzikA-15/30 matiH, nanu tadA dvayorapi AvayoH avizeSato yuktyupajIvyatvam / ayaM bhAva:- anyA''gamA'nupajIvyatvaM hyanyA''gamA'saMvAditvaM cet ? tatsaMvAdini svaa'bhipraaye'vyaaptiH| ayauktikatadasaMvAditvaM ced ? asmAkamapi tAtparyamayauktikA''gamA'saMvAdyeva, sarvasyaiva bhagavadvacanasya yuktipratiSThitatvAt, __ atra syAdvAdI kAkvA pratyuttarayati- nanu dvayoH api AvayoH jaina-vedavAdinoH avizeSataH = samAnarUpeNa yuktyupajIvyatvaM prAptam / tathAhi- kRtsnavedaprAmANyAbhyupagamaprayojakatAtparyagataM anyAgamA'nupajIvyatvaM kiM anyA''gamA'saMvAditvalakSaNamabhipretaM Ahosvit ayauktikA'nyAgamA'saMvAditvarUpam? iti vikalpayAmalamatropatiSThate / tatrA''dyo nAnavadyaH, hi = yataH tAtparyaniSThaM anyA''gamA'saMvAditvaM cet anyAgamAnupajIvyatvaM, tadA tatsaMvAdini = anyA''gamasaMvAdini = vedAnyajainAgamAdisaMvAdini 'AtmakrIDa AtmaratiH kriyAvAneSa brahmavidAM variSThaH' (muNDako. 3/4) iti muNDakopaniSadvacane 'zrutvA spRSTvA ca dRSTvA ca bhuktvA ghrAtvA zubhA'zubham / na hRSyati glAyati ca sa zAnta iti kathyate / / ' (maho. 4/12) iti mahopaniSadvacane tAdRzAnyavacane ca svAbhiprAye vaidikAnAM ziSTatvasya avyAptiH prasajyeta, vaidikabrAhmaNAbhyupagatakRtsnavedaghaTakakatipayavedavacanaprAmANyasyAnyA''gamasaMvAdopalabdheH / dvitIyo'pi vikalpo nAnavadyaH, yataH ayauktikatadasaMvAditvaM = yuktizUnyAnyA''gamA'saMvAditvaM cet anyAgamAnupajIvyatvasvarUpam ? tadA asmAkaM syAdvAdinAM api tAtparya ayauktikAgamA'saMvAdyeva = yuktibAdhitA'nyA''gamA'saMvAdyeva / na hi vayamanekAntavAdino yuktibAdhitA''gamasaMvAdi tAtparyamabhyupagacchAmaH; sarvasya eva bhagavadvacanasya = vItarAgavacanasya yuktipratiSThitatvAt = abAdhitayuktisaMvalitatvAt / anupadameva (dvA.dvA.15/31/pR.1072) vakSyamANo hetuvAdAgamavAdavibhAgastu tathAvidhavineyApekSayA bodhyaH / taduktaM sAkSepa-parihAraM dazavaikAlikavRttau zrIharibhadrasUribhiH - ahiMsA-saMyama-taporUpo dharmo maGgalamutkRSTamityetad vacaH kimAjJAsiddhamAhosvid yuktisiddhamapi ? atrocyate- ubhayasiddham / kutaH ? jinavacanatvAt / tasya ca vineyasattvApekSayA''jJAdisiddhatvAt + (da.vai.1/niyu.48/pR.33) / mATe jainomAM ativyApti nahi Ave. kAraNa ke vedabhinna jainAgamano Azaro levA javuM paDe tevA tAtparyane lakSamAM rAkhIne jaino sarva vedomAM prAmANya svIkAre che, vedabhinna zAstrano AdhAra na levo paDe tevA tAtparyane lakSamAM rAkhIne sarva vedomAM jaino prAmAyano svIkAra nathI karatA. mATe ziSTalakSaNanI ativyAptine koI avakAza nathI. huM AvI jo pUrvapakSInI mAnyatA hoya to te barAbara nathI. kAraNa ke tamAre = pUrvapakSIne ane amAre = jainone yuktiAzrayatva to samAna ja che. kahevAno Azaya e che ke anya darzanonA zAstrano Azaro na levo paDe tevuM je tAtparya ahIM grahaNa karAyela che te jo anyadarzananA zAstro sAthe saMvAda na maLe, tAlameLa na paDe tevA tAtparyasvarUpa mAnavAmAM Ave to vedaprAmANyavAdI vidvAnano je abhiprAya anya darzanonA zAstro sAthe tAlameLa paDe tevo haze temAM avyApti Avaze. (matalaba ke "hiMsA, jUTha, corI vagereno tyAga karavo A pramANe je vedavacana che te anya dharmonA zAstra sAthe tAlameLa dharAve che. tethI anya dharmazAstra sAthe saMvAda na dharAve tevA tAtparyane anyazAstra anupajIvI tAtparya mAnavAmAM Ave to uparokta vedavacanamAM je prAmAyane vedavAdI brAhmaNa svIkAre che te anyadarzananA tAtparyanI sAthe saMvAda dharAvatuM hovAthI te vedaprAmANyavAdI brAhmaNamAM ziSTalakSaNanI avyApti Avaze.) jo anya darzanonA je zAstro yuktibAhya hoya, yuktizUnya hoya te zAstronI sAthe saMvAda na dharAve tevA tAtparyanI apekSAe vedavacanaprAmANyano je svIkAra karavAmAM Ave teno ziSTalakSaNamAM praveza
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarvadharmANAM jainadharmAzritatvam . mithyAzrutatAtparyasyA'pi syAdvAdasaGgatayuktyaiva gRhyamANatvAt / / 30 / / yataHudbhAvanamanigrAhyaM yuktereva hi yauktike / prAmANye ca na vedatvaM satyatvaM tu prayojakam / / 31 / / udbhAvanamiti / yauktike hi arthe yukterevodbhAvanaM anigrAhyaM anigrahasthAnaM, anyathA taduktaM taireva dazavaikAlikavRttau agre - bhAvA hetugrAhyA ahetugrAhyAzca / tatra hetugrAhyA jIvAstitvAdayaH, ahetugrAhyA bhavyatvAdayaH, asmadAdyapekSayA prakRSTajJAnagocaratvAt taddhetUnAm - (da.vai.a.3/niyukti-181 pRSTha-102 vR.) iti / sakalajinavacanasya yuktipratiSThitatvAdeva sarvatantrairanusaraNIyatvam / ata eva zrIbuddhisAgarasUribhiH kRSNagItAyAM - yathAbdhau sarito yAnti jainadharmaM prati svayam / sarvadharmAstathA yAnti sarvadharmamayaH sa ca / / - (kR.gI.296) iti, adhyAtmagItAyAM ca - sarvadharmA nadIrUpA jainadharmamahodadhim / yAnti sApekSadRSTyA te cA'nAdikAlataH khalu / / - (adhyA.gI.425) ityuktam / na ca sakalaveda-purANAdiprAmANyAbhyupagame kathamanekAntavAdinAM tAtparya yuktipratiSThitatvamiti zaGkanIyam, mithyAzrutatAtparyasyA'pi syAdvAdasaGgatayuktyaiva = anekAntavAdaparikarabhUtasunayAbhiprAyeNaiva gRhyamANatvAt anekAntavAdisvIkRta-mithyAzrutatAtparya yuktipratiSThitatvA'napAyAt / na hi vayaM nirapekSakAntayuktyA mithyAzrutaprAmANyamaGgIkurmaH / tatazcAtivyAptirduvAraiveti bhAvaH / prakRte - sarvadharmasya satyAMzA grAhyAH sApekSadRSTitaH / sarvadharmasvarUpo'sti jainadharmaH sanAtanaH / / 6 (kR.gI.298) iti, - samyagdRSTipratApena mithyAtvasAdhanAnyapi / samyaktvaheturUpeNa pariNAmaM prayAntyaho ! / / (kR.gI.173) iti ca kRSNagItAvacanamapi smartavyam / / 15/30 / / nanu mithyAzrutatAtparyasyAstu syAdvAdasaGgatayuktyA grahaNam / samyakzrutatAtparyasya yuktyA grahaNe kiM prayojanam ? ityAzaGkAyAmAha- udbhAvanamiti / yauktike = sattarkA'numAnAdinizceye hyarthe jIvAjIvAdike yuktereva udbhAvanaM = AviSkaraNaM, na tu zraddhAyAH, idaM anigrahasthAnaM = prtijnyaasNnyaasaa'prtikaravAmAM Ave to ame syAdvAdI paNa vedavacanone pramANa mAnIe chIe te yuktibAhya zAstrano saMvAda na Ave tevA tAtparyanI apekSAe ja pramANa mAnIe chIe. kAraNa ke tIrthakara bhagavaMtanA sarva vacano yuktisaMgata ja hoya che. tethI jinavacananI sAthe saMvAda dharAve tevuM tAtparya yuktibAhya zAstranI sAthe saMvAda dharAvatuM nathI hotuM. mATe yuktizUnyazAstraasaMvAdI tAtparyanI apekSAe vedavacanamAM prAmANya svIkAravAnA lIdhe syAdvAdImAM paNa ziSTalakSaNanI ativyApti Avaze. sujJa syAdvAdI vedAdi mithyAzAstranuM tAtparya paNa syAdvAdane saMgata hoya tevI yuktithI ja grahaNa karatA hovAthI te tAtparya yuktibAhya zAstranuM saMpA. nathI. 4 DotuM. (15/30) mArnu // 25 // me cha : - che parakIya saMgata arthano svIkAra nigrahasthAna nathI ja gAthArtha - yuktisaMgata arthamAM yuktinuM ja ubhAvana karavuM te nigrahasthAna nathI. tathA prAmANyamAM vedata prayojaka nathI paNa satyatva ja prayojaka che. (15/31) TIkArya - yuktisaMgata arthamAM yuktinuM ja ubhAvana karavuM e kAMI nigrahasthAna nathI. UlaTuM 1. hastAdarza 'yuktireva' iti pAThaH / 2. atra 'samyaktvaM' ityazuddhaH pATho mudritapratau / hastAdarza ca .tvaM mu' ityazuddha pAThaH / 3. hastAdarza 'anyanigra...' iti pAThaH / sa cAzuddhaH pratibhAti /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1072 * yauktikA'yauktikArthavyavasthAvicAraH * dvAtriMzikA-15/31 nigrahAbhidhAnAt / yad vAdI- "jo heuvAyapakhaMmi heuo Agame a Agamio / so samayapannavao siddhaMtavirAhago anno / / " (saM.ta.3/45) iti / bhA'pasiddhAntAdinigrahasthAnabhinnaM bhavati / pratyuta yauktiko'rtho'tigahano'pi hetUdAharaNAdinA parisphuTamupalabhyate / yathoktaM bRhatkalpabhASye nizIthabhASye ca - aMdhakAro padIveNa vajjae na u annhaa| tahA diTuMtio bhAvo teNeva u visujjhaI / / 6 (bR.ka.bhA. 1007/ni.bhA. 4868) iti / anyathA = yuktibodhyapadArthasya zraddhAmAtreNa samarthane kadAgraheNa vA khaNDane tu nigrahAbhidhAnAt = apasiddhAntAdyabhidhAnanigrahasthAnA''vedanAt / yad = yasmAd vAdI siddhasenadivAkarasUriH sammatitakeM babhANa- 'jo' ityAdi / upadezapade (u.pa. 853) paJcavastuke'pi (paM.va. 993) cAyaM zloka uddhRto vartate / ___ atra ca sammatitarkavRttilezastvevam - yo hetuvAdAgamaviSayamarthaM hetuvAdA''gamena tadviparItA''gamaviSayaM cArthaM AgamamAtreNa pradarzayati vaktA sa svasiddhAntasya dvAdazAGgasya pratipAdanakuzalaH / anyathA pratipAdayaMzca tadarthasya pratipAdayitumazakyatvAt tatpratipAdake vacasi anAsthAdidoSamutpAdayan siddhAntavirAdhako bhavati, sarvajJapraNItA''gamasya nissAratApradarzanAt tatpratyanIko bhavatIti yAvat + (saM.ta. vR.3/45) iti / yuktaJcaitat - yuktimArgasaheSu api artheSu Agamagamyatvameva puraskurvatA tena nAstikAdipraNItakuyuktinirAkaraNA'bhAvAd na zrotRNAM dRDhA pratItiH kartuM pAryate / AgamagamyeSu tu yuktipathAtIteSu yuktimudgrAhayan asampAditavivakSitapratItirniSphalArambhatvena svayameva vailakSyaM zrotuzcAnAdeyasvabhAvaM prApnuyAditi na samyak siddhAntaH tenA''rAdhito bhavati, viparItavyavahAritvAt tasya 6 (upa. pa.853) iti upadezapadavRttau zrImunicandrasUrayaH / ata eva bRhatkalpabhASye samyaktvaprakaraNe ca - paMcavihe AyAre jutto sutta'ttha-tadubhayavihinnU / AharaNa-heu-uvaNaya-nayaniuNo gAhaNAkusalo / / sasamaya-parasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo / guNasayakalio jutto pavayaNasAraM parikaheuM / / 6 (bR.ka.bhA.243-244, sa.pra.150/151) ityAdirUpeNa siddhAntaprarUpakasvarUpamAveditam / sarvatra hetUdAharaNAnveSaNe AjJAgamyapadArthocchedaprasaGgo bRhatkalpabhASye nizIthabhASye ca - na kamati savvattha diTuMto / / jai diTuMtA siddhI evamasiddhI u ANAgejjhANaM / - (bR.ka.bhA. 1003/4, ni.bhA. 4864/5) ityevamAveditaH / hetulakSaNaM tu vizeSAvazyakabhASye - heU aNugama-vairegalakSaNo sajjhavatthupajjAo 6 (vi.A.bhA. 1077) ityevamAveditam / / itthaJca yuktigamyArthasya yuktimRta eva pratipAdane hetuvAdagamyasyA''gamavAdagrAhyatvA''pAdanenA'pasiddhAntanigrahasthAnaprasaGgaH spaSTa ev| asthAnayojakatayA ca tatra jJAnagarbhavairAgyamapi pracyavate, 'AjJayA''gamikArthAnAM yauktikAnAJca yuktitaH / na sthAne yojakatvaM cet ? na tadA jnyaangrbhtaa||' (a.sA.6/38) iti adhyAtmasAravacanAditi prAguktaM(bhAga-2 pR.433) smartavyamatra / yuktisaMgata padArthamAM yuktine darzAvyA vinA zraddhAga kare to nigrahanuM sthAna banI jAya- evuM zAstramAM jaNAvela che. kAraNa ke sammatitarka graMthamAM siddhasenadivAkarasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - "hetuvAdapakSamAM hetuthI ane Agamika padArthamAM AgamathI pratipAdana kare te svasiddhAMtaprarUpaka che. AvuM na karanAra athavA viparIta 42nAra to nisiddhAntano vi2|5 cha.' -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vedatvaM na prAmANyaprayojakaM * 1073 atha vedatvameva prAmANyaprayojakamityabhyupagamo' yAvadvedaprAmANyA'bhyupagamaH syAdityata AhaprAmANye ca vedatvaM na prayojakaM kiM tu satyatvaM eva, lokazabdasyApyavisaMvAdinaH pramANatvAditi zraddhAmAtrametaditi na kiJcidetat / / 31 / / ____ atha 'vedatvameva prAmANyaprayojakami'tyabhyupagamo hi yAvadvedaprAmANyAbhyupagamaH syAt, na tu 'svasvatAtparye'nyAgamAnupajIvyatAtparye'yauktikA''gamA'saMvAditAtparya vA vedAH pramANam' ityabhyupagamaH iti cet? maivam, prAmANye ca = khalu vedatvaM na prayojakaM = naiva paramparayA nimittaM, kintu satyatvaM = tadvati tatpratipAdakatvameva paramArthataH prAmANyaprayojakam / tacca jainAgameSvastyeveti tatprAmANyAbhyupagantuH samyagdRSTeH ziSTatvamavyAhatamiti bhaavH| satyatvasya prAmANyaprayojakatvaM samarthayati- lokazabdasyApi apizabdenA''ptoktA''gamaparigrahaH, avisaMvAdinaH pramANatvAt / vedatvasya zAbdaprAmANyaprayojakatve tvavisaMvAdilokavacane prAmANyA'vyAptireva syAditi zraddhAmAtraM = yuktyanumAna-lokavyavahArAdibAdhitAndhazraddhAmAtraM etat = 'vedatvaM prAmANyaprayojakamiti svIkaraNaM iti na kiJcidetat / / 15/31 / / / pUrvapakSa - yAvadapramANano svIkAra eTale "vedatva ja prAmANyaprayojaka che'- Avo svIkAra karavo te. jaina vidvAno vedavane prAmANyaprayojaka mAnatA na hovAthI sarvavedaprAmANyasvIkAra teoe karyo na kahevAya. mATe ativyAptino avakAza nahi rahe. ja prAmANyaprayojaka vedatva nahi; satyatva che uttarapakSa :- zAstragata prAmANya pratye vedatva kAMI prayojaka nathI paNa satyatva ja prayojaka che. (matalaba ke "A zAstra pramANa che. kAraNa ke te vedazAstra che' AvuM samIkaraNa vyAjabI nathI. paraMtu A zAstra pramANa che. kAraNa ke te satya che Avo niyama mAnavo barAbara che. vedatva hovA mAtrathI temAM prAmANya AvI jAya tevuM mAnavuM vadhu paDatuM che. koI paNa vAta jo satya hoya to tene pramANabhUta mAnavI joIe. Ama vANImAM rahela prAmANya satyatvane AdhArita che- evuM phalita thAya che.) kAraNa ke laukika zabdo paNa jo visaMvAdI na hoya to pramANabhUta ja che. "vaidikavacana ja pramANa che, bIjA zabdo nahi'- AvI mAnyatA to aMdhazraddhAmAtra ja che. mATe "vedatvane prAmANyaprayojaka mAno to sarvavedamAM prAmANya svIkAryuM kahevAya'- A vAta jarAya vyAjabI nathI. (15/31) vizeSArtha - vedanA vacanone jaina vidvAna potAnI rIte pramANabhUta mAne to paNa parasiddhAntane sAcA mAnavAnA lIdhe apasiddhAMta, pratijJAsaMnyAsa vagere nigrahasthAnanI samasyA sarjAze- AvuM pUrvapakSInuM maMtavya eTalA mATe vyAjabI nathI ke paradarzananA paNa yuktisaMgata arthane, yuktine AgaLa dharIne, svIkAravA joIe. teno apalApa karI nA zakAya- A maulika jainasiddhAnta che. paradarzananA paNa yuktisaMgata arthano apalApa karavAmAM Ave to te jainasiddhAntanuM ja khaMDana hovAthI apasiddhAnta nAmanuM nigrahasthAna lAgu paDe. Ama vedanA sAcA vacanone yogya tAtparyanI apekSAe pramANabhUta mAnavAmAM jainone koI apasiddhAnta vagere nigrahasthAnanI samasyA UbhI thatI nathI. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa karela che. (15/31) 2. atra mudritaprato ane tyazuddha: 10: |
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prazamAdInAM ziSTaliGgatA * dvAtriMzikA - 15/32 ziSTatvamuktamatraiva' bhedena pratiyoginaH / tamAnubhavikaM bibhrat paramAnandavatyataH / / 32 / / ziSTamiti | gataH = paroktaziSTalakSaNanirAsAt / atraiva = samyagdRSTAveva uktaM aMzataH kSINadoSatvaM ziSTatvaM paramAnandavati = durbhedamithyAtvamohanIyabhedasamutthaniratizayA''nandabhAjane / ziSTatvaliGgAbhidhAnametat / pratiyogino doSasya kSIyamANasya bhedena taM bhedaM AnubhavikaM * sakalajanA'nubhavasiddhaM * bibhrat / bhavati hi 'ayamasmAt ziSTataro'yamasmAcchiSTatama' iti sArvajanIno vyavahAraH / sa cA'dhikRtA'pekSayA'dhikatarA'dhikatamadoSakSayaviSayatayA upapadyate / = = 1074 ziSTatvapratipAdanamupasaMharati- ziSTatvamiti / ziSTatvaliGgAbhidhAnaM etat = mithyAmohabhedotpannaniratizayA''nandabhAjanatvam / aMzataH kSINadoSatvaM tu ziSTatvalakSaNA'bhidhAnamavaseyam / etAvatA mithyAtvasya tyAjyatA samyaktvasya copAdeyatopadarzitA / taduktaM sArasamuccaye kulabhadrasUriNA api mithyAtvaM paramaM bIjaM saMsArasya durAtmanaH / tasmAttadeva moktavyaM mokSasaukhyaM jighRkSuNA / / samyaktvena hi yuktasya dhruvaM nirvANasaGgamaH / mithyAdRzo'sya jIvasya saMsAre bhramaNaM sadA / / - (sA. samu. 53 / 41) iti / sa ca = ziSTataratva - ziSTatamatvagocarasArvalaukikavyavahArazca adhikRtApekSayA vivakSitaziSTagatadoSakSayApekSayA adhikatarA'dhikatamadoSakSayaviSayatayA upapadyate = saGgatimaGgati / * ziSTatva taratamabhAvavALuM che gAthArtha :- mATe paramAnaMdavALA samyagdaSTimAM ja pratiyogInA bhedathI anubhavagamya bhedane dhAraNa karatuM ziSTatva kahevAyela che. TIkArtha :- vedavAdI paradarzanIe jaNAvela ziSTalakSaNanuM nirAkaraNa karavAnA lIdhe paramAnaMdavALA samyagdaSTimAM ja aMzataH kSINa doSavattva svarUpa ziSTatva mAnya che. prastutamAM samakitI jIvamAM je paramAnaMda che te durbheda evI mithyAtvamohanIyanI gAMThane bhedavAthI utpanna thanAra utkRSTa AnaMdasvarUpa che. A paramAnaMda e ziSTatvanuM liMga che, jJApaka hetu che. tenA dvArA AMzika doSakSayasvarUpa zitva jANI zakAya che. kSaya pAmatA doSo vividha prakAranA hovAthI doSakSayasvarUpa ziSTatva paNa vividha prakAranuM hoya- A vAta to sarva lokonA anubhavathI ja siddha thAya che. (jema pratiyogInA jeTalA prakAra hoya teTalA abhAvanA prakAra hoya. dA.ta. ghaTa, paTa, maTha judA-judA hovAthI ghaTAbhAva, paTAbhAva, maThAbhAva paNa paraspara judA-judA che. tema mithyAtva, anaMtAnubaMdhI kaSAya, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya vagere doSo alaga-alaga prakAranA hovAthI tenA abhAvasvarUpa = dhvaMsasvarUpa = hAnisvarUpa ziSTatva paNa alagaalaga prakAranuM siddha thAya che. A bhedono apalApa karI na zakAya.) kAraNa ke A ziSTa puruSa che. AnA karatAM te vadhAre caDhiyAto ziSTa puruSa che. A badhA karatAM paNa pelo mANasa sarvazreSTha ziSTa puruSa che.' - A pramANe sarvalokamAnya vyavahAra prasiddha ja che. A sArvalaukika vyavahAranI saMgati karavA mATe evuM mAnavuM paDe ke prathama puruSanI apekSAe bIjA puruSamAM vadhAre doSono kSaya thayela che. tathA tenI apekSAe sarvazreSTha ziSTa puruSamAM sauthI vadhAre doSono kSaya rahelo che. AvuM mAnavAthI uparokta vyavahAra saMgata siddha thaI zake che. mATe ziSTatvamAM tAratamya mAnavuM pramANasaMgata che. = .* vinayamadhyavartI pAcho hastAvarSe nAsti | chuM. dastAvaze '...mAtrava' tyazuddha: pAH / 2. hastAvaze '...navAraNam' ....... zuddha: pAH /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paramate tAratamyazAliziSTatvA'sambhavaH * pareSAM tu na kathaJcit sarveSAM vedaprAmANyA'bhyupagamAdau vizeSA'bhAvAt / etena vedavihitA'rthA'nuSThAtRtvaM ziSTatvamityapi nirastam / yAvattadekadezavikalpAbhyAmasambhavA'tivyAptyoH prasaGgAcca / pareSAM vedaprAmANyA'bhyupagamalakSaNaziSTatvavAdinAM tu na kathaJcit ' ayamasmAt ziSTataraH, sa cA'smAt ziSTatama' iti sArvajanInaH svarasavAhI vyavahAra upapadyate; ziSTatvena tadabhimatAnAM sarveSAM vedaprAmANyAbhyupagamAdau vizeSA'bhAvAt / ayaM ca teSAmadhiko doSaH / 1075 kiJca zuddhAtmasvarUpasAkSAtkAre kSINadoSataiva niyAmikA, na tu brAhmaNatvajAtiH vedaprAmANyAbhyupagatirvA, vedaprAmANyavAdinAmapi brAhmaNAnAM nibiDataramAyA''vRtatvopalambhAt / tatazca vedaprAmANyAbhyupagamAdeH tatrA'nyathAsiddhatvameva / prakRte svazarIre svayaMjyotiHsvarUpaM sarvasAkSiNam / kSINadoSAH prapazyanti netare mAyayA''vRtAH / / - ( rudra.49) iti rudrahRdayopaniSaduktirapi doSavilayasyaiva ziSTatvaniyAmakatvaM lakSayatItyavadheyam / etena = ziSTataratva- ziSTatamatvavyavahArAnupapAdanaprakAreNa nirastamityanenedamanveti / ye'dhItavedAH kriyayA vihInA jIvanti vedairmanujAdhamAstAn / vedAstyajeyurnidhanasya kAle nIDaM zakuntA iva jAtapakSAH / / AcArahInanaradehagatAzca vedAH zocanti kiM nu kRtavanta iti sma citte / yanno'bhavad vapuSi cA'sya zubhaprahINe sthAnaM tadatra bhagavAn vidhireva zocyaH / / - (bR.parA.smR. 6/210-211 ) iti bRhatparAzarasmRtivacanAt vedavihitArthAnuSThAtRtvaM ziSTatvamiti paroktalakSaNaM nirastam / atrApi kiM vedavihitayAvadarthAnuSThAtRtvamabhipretaM yaduta vedavihitArthaikadezAnuSThAtRtvam ? ityevaM yAva - ttadekadezavikalpAbhyAM yathAkramaM asambhavA'tivyAptyoH prasaGgAcca / vedavihitayAvadarthAnuSThAtRtvasya pare. / vainetaraddarzanIkhonA mate to uparokta tAratamyavANA ziSTatvano vyavahAra 4 / pe| saMgata nahi thaI zake. kAraNa ke ziSTarUpe temane mAnya evA tamAma puruSonA vedaprAmANyasvIkAra vageremAM koI bhedabhAva raheto nathI. vedaprAmANyasvIkArAdi to tamAma vedavAdIomAM samAna hovAnA kAraNe ziSTatvanuM tAratamya paradarzanamAM asaMgata che. * vedavihitaarthanuM anuSThAtRtva ziSTatva nathI # etena. / Jabhu vidvAnonuM maMtavya jevuM che } "vedhbhAM vihita sevI khArAdhanA vagerene hare te ziSTa puruSa kahevAya. tethI vedavihita arthanuM anuSThAtRtva e ja ziSTatva che." paraMtu graMthakArazrI kahe che ke A vAta paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke vedavihita tamAma ArAdhanAnuM kartRtva e ziSTatva che ke vedavihita amuka ArAdhanAnuM kartRtva e ziSTatva che ? evA be vikalpa prastutamAM upasthita thAya che. prathama vikalpa mAnya karavAmAM Ave to asaMbhava doSa lAgu paDaze. kAraNa ke vedamAM batAvelI tamAma bAbatone kAyama mATe koI paNa brAhmaNa vagere AcaratA nathI. tathA bIjo vikalpa svIkAravAmAM Ave to ativyApti ghoSa Avaze. DAraeA } 'hiMsA na aravI, yorI na aravI, duhuM na jola, parastrIgamana na ...' hatyAhi
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1076 * vedavihitakRtsnArthAnuSThAtRtvA'sambhavaH * dvAtriMzikA-15/32 yattvadRSTasAdhanatAviSayakamithyAjJAnA'bhAvavattvaM ziSTalakSaNamucyate tattvasmaduktaziSTatvavyaJjakameva yuktamAbhAti, na tu paranItyA 'svatantralakSaNameva / ziSTalakSaNavidhayA'GgIkAre asambhavadoSaH / na hi ko'pi brAhmaNo jyotiSTomAdiyajJa-zrAddha-gAyatrIjapasandhyopAsanA-dAnA'dhyayana-sarvabhUtAhiMsA-kRtsnasatyA'caurya-brahmacaryA'parigraha-tapaH-zauca-santoSezvarapraNidhAnAdIn sakalAn vedvihitaan'rthaannutisstthti| etena - durlabhA vedavidvAMso vedokteSu vyavasthitAH 6 (ma.bhA.zAMti.212/2) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / vedavihitakatipayArthAnuSThAtRtvasya ziSTalakSaNatvopagame tu dayA-dAna-damana-zaucAdIn vedavihitArthAn sampAdayati bauddhAdAvativyAptirdurvAraiva / 'yattu' ityasya 'tattu' ityanenAnvayaH / adRSTasAdhanatAviSayakamithyAjJAnA'bhAvavattvaM ziSTalakSaNam / 'hiMsAdikaM puNyasAdhanaM dayA-dAna-damanAdikaM ca pApasAdhanami'tisvarUpaM yad adRSTasAdhanatAviSayakaM mithyAjJAnaM tadabhAvavattvaM ziSTatvamityarthaH / na cA'dRSTasAdhanatAgocarasamyagjJAnavattvameva ziSTalakSaNamucyatAM, lAghavAditi zaGkanIyam, svApAdidazAyAmavyAptyApatteH / tAdRzamithyAjJAnA'bhAvavattvaM tu svApAdidazAyAmapyavyAhatamiti nA'vyAptiH / tAdRzamithyAjJAnaM tu dvividhaM anvayamukhena vyatirekamukhena ca / 'kUpajalamadRSTasAdhanamiti prathamaM, 'gaGgAjalaM nA'dRSTasAdhanamiti ca dvitIyam / adRSTasAdhanatAprakArakadvividhabhramarahitatvaM ziSTalakSaNamityAzayaH / granthakRdatrAha- tattu asmaduktaziSTatvavyaJjakaM = AMzikadoSakSayavattvasvarUpaziSTatvajJApakaM eva sat yuktamAbhAti, na tu paranItyA = ekAntavAdasiddhAntAnusAreNa svatantralakSaNameva, avyAptyAdyApatteH / vedavacanonuM pAlana bauddha vagere paNa karatA hovAthI temAM AMzika vedavihitaArAdhanAkartRtva svarUpa ziSTalakSaNa rahI jaze. A be sivAya trIjo koI paNa vikalpa zakaya nathI. tathA uparokta banne vikalpa doSagrasta che. mATe uparokta ziSTalakSaNanuM nirAkaraNa thaI jAya che. aSTasAdhanatA vize mithyAjJAnAbhAvarUpa ziSTalakSaNanI mImAMsA che, yattva. / amu vidvAno 'assttsaadhnt| vize mithyA zAna na hote ziSTapuruSanu sakSa cha' Ama jaNAve che. (temano Azaya e che ke prastuta pravRtti dvArA puNya baMdhAze ke pApa ? A viSayamAM jene koI paNa prakAranI gerasamaja na hoya to te vyaktine ziSTa kahI zakAya. 'hiMsA dvArA puNya baMdhAze. prabhupUjAthI pApakarma baMdhAze." AvI mAnyatA mithyA hovAnA lIdhe tevI mAnyatA dharAvanArane ziSTa kahI na zakAya.) graMthakArazrI A bAbatamAM ema kahe che ke- A ziSTalakSaNa to ame kahelA ziSTatvanuM ja jJApaka che. kema ke mithyAtvAdi doSono kSaya thayA pachI puNya-pApanI pravRtti vize koI gerasamaja nathI hotI. puNyaprApaka pravRttimAM pApajanakatAno ke pApasaMpAdaka pravRttimAM puNyajanakatAno bhrama samakitI jIvane hoto nathI. paraMtu AvuM mAnavAmAM paradarzananA siddhAnta mujaba svataMtra evuM koI paNa prakAranuM ziSTalakSaNa to nathI ja banI zakatuM. AnuM kAraNa e che ke (1) "aNaboTyA gaMgAjalamAM snAna karavAthI puNya baMdhAya che, nahi ke kUvAnA jaLamAM snAna karavAthI.' - AvA vedavacanane khyAlamAM rAkhIne je 1. hastAdarza 'svatantralakSaNa' iti pATho nAsti /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adRSTasAdhanatAgocaramithyAjJAnAbhAvavattvaM na ziSTalakSaNam * 1077 gaGgAjale kUpajalatvA''ropA'nantaraM 'idaM kUpajalaM nA'dRSTasAdhanamiti bhramavataH kUpajala eva gaGgAjalatvA''ropA'nantaraM 'idaM gaGgAjalamadRSTasAdhanamiti bhramavato gaGgAjale ucchiSTatvA''tathAhi - gaGgAjale sAdRzyAdinA kUpajalatvA'' ropAnantaraM = gaGgAjalamuddizya 'idaM kUpajalamityadhyAropottarakAlaM 'idaM kUpajalaM nA'dRSTasAdhanaM = neSTapuNyasAdhanamiti bhramavato brAhmaNasya adRSTasAdhanatAviSayakamithyAjJAnA''liGgitatayA ziSTalakSaNA'vyAptiraparihAryA / evameva kUpajala eva sAdRzyAdinA gaGgAjalatvA'' ropAnantaraM = kUpajalamuddizya 'idaM gaGgAjalamityadhyAropottarakAlaM 'idaM gaGgAjalaM adRSTa sAdhanaM madiSTasvargaprApakapuNyasAdhanaM' iti bhramavataH brAhmaNasyA'pi adRSTasAdhanatAviSayakamithyAjJAnope-tatayA ziSTatvAnApatteH / gaGgAjale ucchiSTatvAropAnantaraM anucchiSTagaGgAjalamuddizya ' idaM gnggaajlvedaprAmANyavAdI brAhmaNane gaMgAjalamAM kUvAnA pANIno bhrama thayA pachI 'A kUvAnuM pANI puNyasAdhana nathI' A pramANe bhrama thavAthI temAM adaSTasAdhanatAviSayaka mithyAjJAna rahI javAthI ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. tethI te brAhmaNane ziSTa nahi kahI zakAya. (2) tema ja kUvAnA pANImAM gaMgAjaLano Aropa karyA bAda 'A gaMgAjaLa puNyasAdhana che' -A pramANe bhrama thavAthI temAM paNa adRSTakAraNatAgocara viparyAsa AvavAnA lIdhe ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. tethI te brAhmaNane paNa aziSTa kahevAnI samasyA sarjAze. (3) tathA sAcuM gaMgAjaLa caMDALa, kUtarA vagere dvArA abhaDAyuM na hovA chatAM 'A abhaDAyeluM gaMgAnIra che' Ama ucchiSTatvano abhaDAyApaNAno Aropa karyA bAda 'A pANI puNyasAdhana nathI' - Avo bhrama thatAM temAM ardaSTasAdhanatAviSayaka gerasamaja rahevAnA lIdhe ziSTalakSaNanI avyApti Avaze. tethI te brAhmaNane aziSTa kahevo paDaze. A traNa samasyA UbhI thavAnA lIdhe ardaSTasAdhanatvaviSayaka mithyAjJAnazUnyatva ziSTalakSaNa banI nA zake. boTAyApaNAno pUrvapakSa :- adRSTasAdhanatAviSayaka mithyAjJAna anvayamukhe adRSTasAdhanatAavacchedakadharmane AgaLa karIne samajavAnuM. game tema nahi. tathA niSedhamukhena aSTasAdhanatAvirodhI guNadharmane AgaLa karyA vinA je mithyAjJAna adRSTasAdhanatAgocara hoya tevA mithyAjJAnano abhAva jemAM hoya te ziSTa Avo pariSkAra karavAthI uparokta traNeya sthaLamAM avyApti nahi Ave. te A rIte- (1) gaMgAjaLamAM kUvAnA pANIno adhyAsa thayA bAda 'A kUvAnuM pANI adRSTasAdhana = puNyasAdhana nathI' Avo je bhrama thayo che te niSedhamukhena mithyAjJAna che kharuM, paraMtu tenI viSayatAno avacchedakaguNadharma kUpajalatva che ke je adaSTasAdhanatAno = puNyasAdhanatAno virodhI che. arthAt adRSTasAdhanatAvirodhiguNadharmane AgaLa karIne te mithyAjJAna thayela che. ame to kahIe chIe ke niSedhamukhe je mithyAjJAna hoya te adRSTasAdhanatAvirodhI guNadharmane AgaLa karyA vinA ja thayela hovuM joIe. ethI tevA mithyAjJAnano to temAM abhAva ja che. adRSTa sAdhanatAvirodhI guNadharma anavagAhI mithyAjJAnano abhAva hovAthI prathama brAhmaNamAM ziSTalakSaNano samanvaya thaI javAthI avyApti nahi Ave. mATe tene aziSTa kahevAnI samasyAnuM nirAkaraNa thaI jaze. tathA A ja rIte (3) trIjA sthaLamAM paNa avyApti nahi Ave. kAraNa ke tyAM ucchiSTatvasvarUpa adaSTasAdhanatAvirodhI guNadharmanuM avagAhana kare tevuM mithyAjJAna hovAnA kAraNe te brAhmaNamAM adRSTasAdhanatAvirodhI guNadharmanuM avagAhana na kare tevA mithyAjJAnano to abhAva ja che. mATe tene aziSTa kahevAnI samasyA UbhI nahi thAya. tathA (2) je vedavAdI brAhmaNane kUvAnA pANImAM gaMgAjaLano = = = = -
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1078 * bhramavaividhyavimarzaH * dvAtriMzikA-15/32 ropA'nantaraM 'nA'dRSTasAdhanamiti bhramavatazca mucchiSTami'tyadhyAropottarakAlaM 'idamucchiSTaM gaGgAjalaM nA'dRSTasAdhanaM = naiva puNyasAdhanaM' iti bhramavatazca brAhmaNasya adRSTasAdhanatAgocarabhramavattvena ziSTalakSaNA'vyAptirApadyate / niruktA'vyAptidoSagrastatayaikAntavAdisiddhAntanItyA na tasya svatantralakSaNatA yujyata ityAzayaH / / ___ nanu adRSTasAdhanatAviSayakamithyAjJAnamatrA'dRSTasAdhanatAvacchedakarUpA'puraskAreNa vivakSitam / dvitIyasthale yadyapi brAhmaNe'dRSTasAdhanatAviSayakaM mithyAjJAnaM vidyate tathApi tAdRzamithyAjJAnIyA'dRSTasAdhanatAniSThaprakAratAyA adRSTasAdhanatA'vacchedakagaGgAjalatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakatvAnnA'vyAptiH, adRSTasAdhanatAvacchedakagaGgAjalatvAnavacchinnavizeSyatAnirUpitA'dRSTasAdhanatAniSThaprakAratAnirUpakamithyAjJAnA'bhAvavattvasya kUpajalaM gaGgAjalatvenA'vagamya 'idaM gaGgAjalamadRSTasAdhanamiti bhramavati brAhmaNe'bAdhAt / itthaM anvayamukhena mithyAjJAnasvarUpamAveditam / vyatirekamukhena tu tAdRzamithyAjJAnamadRSTasAdhanatAvirodhirUpA'puraskAreNAbhimatam / tathA ca na prathamasthale'vyAptiH / tAdRzamithyAjJAnIyA'dRSTasAdhanatvAbhAvaniSThaprakAratAyA adRSTasAdhanatAvirodhikUpajalatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvAt / etena tRtIyasthale'pyavyAptiH parihatA, tAdRzabhramIyA'dRSTasAdhanatvAbhAvaniSThaprakAratAyA adRSTasAdhanatAvirodhitAvacchedakocchiSTagaGgAjalatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvAt / __ ayamAzayaH- prakRte'dRSTasAdhanatAviSayako'nvayamukhena bhramo dvividhaH kUpajalamuddizya 'idaM kUpajalamadRSTasAdhanamiti svarUpaH, kUpajalamuddizya gaGgAjalatvAropottaraM 'idaM gaGgAjalamadRSTasAdhanamiti svarUpazca / tatra prathamo bhramo'ziSTatvA''pAdako na tu dvitIyaH / caramo bhramo'dRSTasAdhanatAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'dRSTasAdhanatAniSThaprakAratAnirUpakaH prathamazca tdbhinnH| ato'nvayamukhena bhramasthale'dRSTasAdhanatAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'dRSTasAdhanatAniSThaprakAratvA'nirUpakabhramA'bhAvavattvaM ziSTalakSaNamucyate / evameva niSedhamukhenA'pi bhramo dvividhaH, gaGgAjalamuddizya 'idaM gaGgAjalaM nA'dRSTasAdhanamiti svarUpaH, gaGgAjalamuddizya kUpajalatvA''ropottaraM 'idaM kUpajalaM nA'dRSTasAdhanami'ti svarUpazca / tatra prathamo bhramo'ziSTatvaprayojako, na tu dvitiiyH| prakRte caramo bhramo'dRSTasAdhanatAvirodhitAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'dRSTasAdhanatvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpakaH, prathamazca tadbhinnaH / ato niSedhamukhena bhramasthale tvadRSTasAdhanatAvirodhitAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'dRSTasAdhanatvAbhAvaniSThaprakAratvA'nirUpakabhramA'bhAvavattvaM shissttlkssnnmucyte| tato na kAcidavyAptiriti cet ? bhrama thayA pachI "A gaMgAjaLa puNyasAdhana che'- Avo bhrama thayela che temAM ziSTalakSaNanI avyApti nahi Ave. kAraNa ke tene anvayamukhe je mithyAjJAna thayela che te aSTasAdhanatAavacchedaka guNadharmasvarUpa gaMgAjalane AgaLa karIne thayela che, nahi ke tene AgaLa karyA vinA. ame to anvayamukhe adaSTasAdhanatAavacchedakadharmanuM avagAhana na kare tevA mithyAjJAnano abhAva jyAM hoya tyAM ziSTatA mAnIe chIe. tevo abhAva hAjara hovAthI ziSTalakSaNanI avyAptinI zakyatA te brAhmaNamAM rahetI nathI. Ama anvayamukhe adaSTasAdhanA-avacchedakadharmaanavagAhI mithyAjJAnAbhAvavattvane ane vyatirekamukhe adaSTasAdhanatAvirodhIdharmaanavagAhI mithyAjJAnAbhAvavattvane ziSTalakSaNa mAnavAmAM koI doSa nahi Ave.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svApAdidazAyAmativyAptiH . 1079 aziSTatvavAraNAyA'dRSTasAdhanatA'vacchedaka'rUpA(pa?)puraskAreNa niSedhamukhenA'dRSTasAdhanatAvirodhirUpA'puraskAreNa cA'dRSTasAdhanatAviSayakatvavivakSAyAmapi svApAdidazAyAM bauddhAdAvativyApteH / ____etAvadagrahe'pi sarvatra zamAdiliGgena ziSTatvavyavahArAcceti kimanayA kusRSTyA ? / / 32 / / maivam, itthamuktasthalatritaye aziSTatvavAraNAya ziSTalakSaNA'vyAptinivAraNAya anvayamukhena adRSTasAdhanatAvacchedakarUpA'puraskAreNa = adRSTasAdhanatA'vacchedakadharmA'navacchinnavizeSyatAghaTitatvena niSedhamukhena adRSTasAdhanatAvirodhirUpA'puraskAreNa ca = adRSTasAdhanatAvirodhitA'vacchedakadharmA'navacchinnavizeSyatAghaTitatvena ca adRSTasAdhanatAviSayakatvavivakSAyAmapi svApAdidazAyAM bauddhAdau ativyApteH, tatra tadAnIM jJAnamAtrasya viraheNa tAdRzabhramA'bhAvavattvasyA'napAyAt / prakRte mUlAdarza mudritapratau ca sarvatra 'adRSTasAdhanatAvacchedakarUpapuraskAreNa' iti pAThaH / paraM so'zuddhaH, 'adRSTasAdhanatAvacchedakarUpA'puraskAreNa' ityayameva samyak pATha ityAbhAti / 'adRSTasAdhanami'tyupalakSaNaM 'duritanAzakami'tyasya / taduktaM mahAbhArate - yadyakAryazataM kRtvA kRtaM gnggaabhissecnm| sarvaM tat tasya gaGgA'mbho dahatyagnirivendhanam / / (ma.bhA.vana.85/89) iti| atrA'pi pUrvavat 'idaM na duritanAzanami'tyAdayo vikalpA udbhAvyAH avyAptyApAdanena nirAkartavyAzca / niruktaziSTalakSaNe doSAntaramAha- etAvadagrahe'pi = adRSTasAdhanatAvacchedakadharmA'navacchinnavizeSyatAdyabhAne'pi sarvatra zamAdiliGgena = AMzikadoSakSayA'vinAbhAviprazamAdicihnana ziSTatvavyavahArAcceti na paroktaM ziSTalakSaNaM nirdoSam / darzanazuddhiprakaraNe zamAdayaH paJca - uvasamasaMvego vi ya nivveo vi ya taheva aNukaMpA / atthikkaM ceva tahA sammatte lakkhaNA paMca / / - (da.zu.4/44) ityevaM tallakSaNatayoktA ityavadheyam / kecittu ziSTatvaprayojikA vaidikasaMskAraviziSTA brAhmaNatvajAtirevetyAhuH / tanna cAru, janmato'brAhmaNatve'pi parAzara-vyAsAdInAM ziSTatveSTau jAteraprayojakatvAt / taduktaM mahAbhArate mitAkSarAyAM ca - zvapAkIgarbhasambhUtaH pArAzaro mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / kaivartIgarbhasambhUto vyAso nAma mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / hariNIgarbhasambhUta RSizRGgo mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / maNDukIgarbhasambhUto mANDavyazca mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / uttarapakSa - A rIte mithyAjJAnIya asAdhanahAniSTha prakAratAne anvayamukhe adaSTasAdhanatAavachedakadharmaanavagAhItvarUpe ane niSedhamukhe adaSTasAdhanatAvirodhidharmAnavagAhItvarUpe vivakSita karIne tAdaza mithyAjJAnAbhAvane ziSTalakSaNa banAvIne uparokta traNeya sthaLe avyAptinuM nirAkaraNa karavAchatAM paNa nidrA, mUcha vagere dazAmAM bauddhamAM uparokta ziSTalakSaNa rahI javAthI ativyApti durvAra banaze. nidrA, mUcha vagere dazAmAM AtmAmAM koI paNa prakAranuM jJAna ja utpanna na thatuM hovAthI uparokta mithyAjJAnano abhAva sUtelA bauddha, anArya puruSa vageremAM abAdhita ja rahevAnA lIdhe tene ziSTa mAnavA paDaze. mATe uparokta ziSTalakSaNane svIkArI zakAya tema nathI. vaLI, bIjI mahattvanI vAta to e che ke anvayamukhe aSTasAdhanatAavacchedakadharma anavagAhI ke niSedhamukhe aSTasAdhanatAvirodhIdharmaanavagAhI mithyAjJAnano abhAva sAmenI vyaktimAM che ke nahi? e khabara na paDe to paNa zama, saMvega vagere liMgonA jJAna dvArA ziSTatvano vyavahAra to thAya ja che.tethI AvI ziSTalakSaNanI avanavI kusRSTithI saryuM. (1532) 1. '...karUpapu..' iti azuddhaH pAThaH mudritapratau /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1080 * bAhmaNatvaM na jAtyA niyatam * . dvAtriMzikA-15/32 urvazIgarbhasambhUto vaziSThazca mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / zapharIgarbhasambhUto valmIkazca mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / kSatravaMzasamutpanno vizvAmitro mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / kalazIgarbhasambhUto droNAcAryo mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam / / na teSAM brAhmaNI mAtA na saMskArazca vidyate / tapasA brAhmaNAH jAtAH tasmAjjAtirakAraNam / / 6 (ma.bhA.udyoga.5/423/11 mitA. ) iti / yathoktaM vajrasUcikopaniSadi api - RSyazRGgo mRgyAH, kauzikaH kuzAt, jAmbUko jambUkAt, vAlmIko valmikAt, vyAsaH kaivartakanyakAyAM, zazapRSThAt gautamaH, vaziSTha urvazyAM, agatsyaH kalaze jAta iti zrutatvAt / eteSAM jAtiM vinApyagre jJAnapratipAditA RSayo bahavaH santi / tasmAnna jAtirbrAhmaNaH - (vajrasU. 13) iti / anyatrApi - hastinyAmacalo jAtaH ulukyAM kezakambalaH / agastyo'gastyapuSpAcca kauzikaH kuzasaMstarAt / / kaThinAtkaThino jAtaH zaragulmAcca gautamaH / droNAcAryastu kalazAt tittirestittirIsutaH / / reNukA'janayadrAmaM RSizRGgaM vane mRgI / kaivartI janayed vyAsaM kakSIvantaM ca zUdrikA / / vizvAmitraM ca cANDAlI vaziSTaM caiva urvazI / viprajAtikulAbhAve'pyete tAta ! dvijottamAH / / 6 (zrAddhadinakRtya-228, svopajJavRttau bhAga 2/pRSTha-58) ityuktam / yadapi nirAlambopaniSadi - sarvadharmAnparityajya nirmamo nirahaDkAro bhUtvA brahmeSTaM zaraNamupagamya (1) 'tattvamasi (2) ahaM brahmA'smi (3) sarvaM khalvidaM brahma, neha nAnAsti kiJcane'tyAdimahAvAkyArthAnubhavajJAnAd brahmaivAhamasmIti nizcitya nirvikalpasamAdhinA svatantro yatizcarati sa saMnyAsI sa muktaH sa pUjyaH sa yogI sa paramahaMsaH so'vadhUtaH sa brAhmaNa iti 6 (nirA.29) ityuktaM tato'pi brAhmaNyaM na kasyA'pi jAtyA niyatamiti sidhyati / etena - kammaM vijjA ca dhammo ca sIlaM jIvitamuttamaM / etena maccA sujjhanti na gottena dhanena vA / / - (ma.ni. 3/43/3) iti majjhimanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / - na brAhmaNo bahivaNNo antovaNNo hi brAhmaNo - (the.gA.2/140) iti theragAthAvacanamapyatra smartavyam / - hInajacco pi ce hoti uTThAtA dhitimA naro / AcAra-sIlasampanno nise aggIva bhAsati / / 6 (jA.15/502/157) iti jAtakavacanamapyatra naiva vismartavyam / kalikAle tu viziSya janmato brAhmaNe ziSTatvaM naiva sambhavati / taduktaM vAlmIkirAmAyaNe - rAkSasAH kalimAzritya jAyante brahmayoniSu - (vA.rAmA. 1/14) iti cintanIyam / vizeSArtha - ghaNI mahattvanI bAbato TIkAryamAM ja spaSTa karelI che. eka mahattvanI vAta e che ke ziSTatva tAratamyavALuM hoya che. samakitI karatAM zrAvakamAM ziva caDhiyAtuM hoya. zrAvaka karatAM sAdhumAM, sAdhu karatAM upAdhyAyamAM, upAdhyAya karatAM AcAryamAM, AcArya karatAM tIrthakara bhagavaMta vageremAM ziSTatA uttarottara caDhiyAtuM hoya che. Avo sarva lokono asmalita anubhava paNa che. mATe ziSTatva tAratamyavALuM mAnavuM jarUrI che. jainadarzananI mAnyatA mujaba ziSTatva tAratamyavALuM siddha thaI zake che. bAkI vedaprAmAdhyasvIkAra vagere svarUpa ziSTatvanA svIkAramAM tAratamyavALuM ziSTatva jarA paNa saMgata thaI zakatuM nathI.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ * brAhmaNasyApi zUdratAsambhavaH . 1081 yattu - janmanA brAhmaNo jJeyaH saMskArAd dvija ucyate / vidyayA yAti vipratvaM tribhiH zrotriya ucyate / / - (a.saM. 140) iti atrisaMhitAvacanAt zrotriyatvaM ziSTatvaprayojakamiti, tanna, satyavatyAkhyakaivartakakanyAdijAtatvena vyAsAdInAmaziSTatvApatteH / taduktaM zukarahasyopaniSadi - vyAsaH satyavatIsutaH - (zu.raha.22) iti / etena vipratvameva vedavidyAprayuktaM ziSTatvaprayojakamitya'pyapAstam, vedaprAmANyAbhyupagamAdilakSaNavidyAyAH prAgasakRt ziSTalakSaNaghaTakatvena nirAkaraNAt, vedavidyAyAH paramArthata AtmopalambhA'hetutvAcca / taduktaM subAlopaniSadi - na vedairna yajJairna tapobhirugrairna sAGkhyairna yogai zramai nyairAtmAnamupalabhante + (subA.9) iti / ___ etena brahmasvarUpavetRtvaM ziSTalakSaNamityapi nirastam, vihitAnuSThAnA'kAriNi niSiddhakarmakAriNi cA'tivyAptyApatteH / prakRte - kuzalA brahmavArtAyAM vRttihInAH surAgiNaH / te'pyajJAnatayA nUnaM punarAyAnti yAnti ca / / - (te.bi. 1 / 46) iti tejobindUpaniSadvacanamapyanusandheyam / yathoktaM mahAbhArate'pi - hiMsA'nRtapriyAlubdhAH sarvakarmopajIvinaH / kRSNAH zaucaparibhraSTAste dvijAH zUdratAM gtaaH|| 6 (ma.bhA.zAMti.186/12) iti / - zUdro'pi zIlasampanno guNavAn brAhmaNo mataH / brAhmaNo'pi kriyAhInaH zUdrAdapyadhamo bhavet / / 6 (dha.smR.22) iti dharmasmRtivacanamapyatra smartavyam / yattu vajrasUcikopaniSadi - kAmarAgAdidoSarahitaH zama-damAdisampanno bhAvamAtsarya-tRSNA''zAmohAdirahito dambhA'haGkArAdibhirasaMspRSTacetA vartate evamuktalakSaNo yaH sa eva brAhmaNa iti zrutismRtipurANetihAsAnAmabhiprAyaH / anyathA hi brAhmaNatvasiddhirnAstyeva - (vajra. brAhmaNa. adhi.4) ityuktaM tattu ziSTaliGgatayeSyata evA'smAbhiH / matsyapurANe api - brahmacaryAd brAhmaNasya brAhmaNatvaM vidhIyate - (ma.pu.175/37) ityuktamityavadheyam / etena - yenakenacidAcchanno yenakenacidAzitaH / yatrakvacana zAyI ca taM devA brAhmaNaM viduH / / aheriva gaNAd bhItaH sauhityAnnarakAdiva / kuNapAdiva ca strIbhyastaM devA brAhmaNaM viduH / / na krudhyenna prahRSyecca mAnito'mAnitazca yaH / sarvabhUteSvabhayadastaM devA brAhmaNaM viduH / / 6 (saM.gI.9/76-78) iti, - jIvitaM yasya dharmArthaM dharmo haryarthameva ca / ahorAtrAzca puNyArthaM taM devA brAhmaNaM viduH / / nirAmiSamanArambhaM nirnamaskAramastutim / niryuktaM bandhanaiH sarvaiH taM devA brAhmaNaM viduH / / - (saM.gI.9/85-86) saMnyAsagItAkArikA api vyAkhyAtAH / mahAbhArate'pi zAntiparvaNi etAdRzaprAyaH kArikAprabandhaH vartate (ma.bhA.zA.pa.151/12-18) ityavadheyam / - jAtyaziSTo'pi vibudho gururbhavitumarhati / karmA'ziSTastu kutrA'pi na gurutvamavApnuyAt / / - (rA.gI.17/54) iti rAmagItAvacanato'pi brAhmaNatvaM na jAtyA niyatamiti tAtparyavRttyA sidhyati / taduktaM kaNThato'pi rAmagItAyAmeva - caNDAlasyA'pi vipratvaM prAyazcittena sambhavet - (rA.gI.9/42) iti / avismRtau - devo munirdvijo rAjA vaizyaH zUdro nissaadkH| pazumrleccho'pi cANDAlo viprA dazavidhAH smRtAH / / bIjI mahattvanI vAta e che ke doSakSayasvarUpa ziSTatva atIndriya hovA chatAM paNa zama, saMvega, nirveda - vagere cihno dvArA tenuM jJAna thaI zakatuM hovAthI jainasaMmata ziSTatva durrIya nathI. jyAre jainataradarzanakAronI mAnyatA mujabanA lAMbA-pahoLA ziSTatvanA lakSaNa dvArA sAmenI vyaktimAM ziSyatva
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1082 * dazavidhabrAhmaNavimarzaH * dvAtriMzikA - 15/32 - (a.smR.360) ityevaM dazadhA viprAH sva-svakarmAnusAreNa darzitAH tato'pi brAhmaNyaM na jAtyA ziSTalakSaNatayA sambhavatyavadheyam / vistarato dazavidhabrAhmaNalakSaNAni tato'vaseyAni / prakRtena jAtiH kAraNaM tAta ! guNAH kalyANakAraNam / cANDAlamapi sadvRttaM taM devA brAhmaNaM viduH|| - (ma.bhA. 5/423/10) iti mahAbhAratavacanamapi na vismartavyam / taduktaM gaNezagItAyAmapi - bhajanbhaktyA vihIno yaH sa cANDAlo'bhidhIyate / cANDAlo'pi bhajanbhaktyA brAhmaNebhyo'dhiko mama / / - (ga.gI.9/8) iti dhyeyam / brAhmaNaH zivapUjArataH / zivabhaktivihInazcet sa caNDAla upacaNDAlaH - (rudro. 1) iti rudropaniSadvacanAt bhavadIyAH zaivA api brAhmaNyaM na jAtyA niyatamiti samAmananti / etena zikhA jJAnamayI yasya upavItaM ca tanmayam / brAhmaNyaM sakalaM tasya iti vedAnuzAsanam / / - (zA. 17 ) iti zATyAyanIyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, tasya doSakSayA'vinAbhAviguNAnuviddhabhAvabrAhmaNyaparatvAt / no'pi tadiSTam / ata eva adhyAtmatattvAloke bhavanti zudrA api saccaritrA dvijA api syuH kucaritrazIlAH / na ko'pi mAnyaH khalu jAtimAtrAd guNA hi pUjyA guNinAM bhavanti / / - ( a.ta. 8/39) iti / yadapi satyaM dAnaM kSamA zIlamAnRzaMsyaM tapo ghRNA / dRzyante yatra nAgendra ! sa brAhmaNa iti smRtaH / / - (ma.bhA. vanaparva- 181/21) iti mahAbhArate yudhiSThiravacanaM, yadapi ca bhAgavatapurANe - zamo damaH tapaH zaucaM santoSaH kSAntirArjavam / madbhaktizca dayA satyaM brahmaprakRtastvimAH / / - (bhAga.11/17/16) ityuktaM yadapi yogastapo damo dAnaM satyaM zaucaM zrutaM ghRNA / vidyA vijJAnamAstikyametad brAhmaNalakSaNam / / - ( va .dha.zA. 21) iti vaziSThadharmazAstre darzitaM yacca vaziSThasmRtI yogastapo damo dAnaM satyaM zaucaM dayA zrutam / vidyA vijJAnamAstikyametad brAhmaNalakSaNam / / - (va. smR. 1/6/20 ) ityevaM vyAkhyAtaM yadapi zikhA jJAnamayI yasya upavItaM ca tanmayam / brAhmaNyaM sakalaM tasya iti brahmavido viduH / / - ( bra.upa. 27) iti brahmopaniSadi nAradaparivrAjakopaniSadi ca nirUpitaM yaccApi laghuhAritasmRtI vidyA- tapobhyAM sampanno brAhmaNo yogatatparaH - (la.hA.smR.7/11) ityuktaM yadapi vAco vegaM manasaH krodhavegaM vidhitsAvegamudaropasthavegam / etAn vegAn yo viSahedudIrNAn taM manye'haM brAhmaNaM vai muniJca / / - ( ma.bhA.zAMti. 299/ 14) iti mahAbhArate darzitaM yo na lippati kAmesu tamahaM brUmi brAhmaNaM - (su. ni. 3/35 / 32) iti suttanipAte kathitaM tadapi ziSTaliGgatayA kAmaM yujyata eva jainatantrAnuvAdarUpeNa / garhitakarmakaraNe tu brAhmaNasyA'pyaziSTatvameva pareSAmapyabhimatam / taduktaM mahAbhArate brAhmaNaH patanIyeSu vartamAno vikarmasu / dAmbhiko duSkRtaH prAjJaH zUdreNa sadRzo bhavet / / - ( mahAbhA. vanaparva 216 / 3-4 ) iti / taduktaM manusmRtau api zUdro brAhmaNatAmeti brAhmaNazcaiti zUdratAm - (manu.10/65) iti / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM majjhimanikAye madhurasUtre api - brAhmaNo jANavuM paNa ghaNuM agharuM paDI jAya che. mATe jainadarzanamAM darzAvela ziSTatva ane tenA cihnanI vAta khe'hama vyAjI che. khAvuM siddha thAya che (14/32 )
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ * brAhmaNasvarUpavimarzaH * 1083 pihi, bho kaccAna !, pANAtipAtI adinnAdAyI kAmesu micchAcArI musAvAdI pisuNavAco pharusavAco samphappalApI abhijjhAlu vyApannacitto micchAdiTThi kAyassa bhedA paraM maraNA apAyaM duggatiM vinipAtaM nirayaM upapajjeyya - (ma.ni. 2/4/4/319, pR. 282 ) iti / ata eva suttanipAte api kammunA hoti brAhmaNo - (su.ni. 1/7/27 ) ityuktam / vastutastu hiMsA-mRSAvAdA'dattA''dAna-maithuna-parigrahAdiviratatvena nirgranthazramaNeSveva brAhmaNatvaM sambhavati nAnyatra / taduktaM RSibhASite Na mAhaNe dhaNurahe, satthapANI Na mAhaNe / Na mAhaNe musaM bUyA, cojjaM kujjA Na mAhaNe / mehuNaM tu na gacchejjA, Neva gehe pariggahaM / dhammaMgehiM NijuttehiM jhANajjhayaNaparAyaNe savviMdiehiM guNehiM saccapehI sa mAhaNe / sIlaMgehiM NiuttehiM sIlappehI sa mAhaNe / / chajjIvakAyahita savvasattadayAvare / sa mAhaNe tti vattavve AtA jassa visujjhatI / / - (R.bhA. 26/4, 5, 6, 7 ) iti / yathoktaM uttarAdhyayane'pi jo na sajjai AgantuM pavvayanto na soyaI / ramae ajjavayaNaMmi taM vayaM bUma mAhaNaM / / jAyarUvaM jahAma niddhantamalapAvagaM / rAgadosabhayAIyaM taM vayaM bUma mAhaNaM tavassiyaM kisaM dantaM avaciyamaMsasoNiyaM / suvvayaM pattanivvANaM taM vayaM bUma mAhaNaM tasapANe viyANettA saMgaheNa ya thAvare / jo na hiMsai tiviheNaM taM vayaM bUma mAhaNaM kohA vA jai vA hAsA lohA vA jai vA bhayA / musaM na vayai jo u taM vayaM bUma mAhaNaM / / cittamaMtamacittaM vA appaM vA jai vA bahuM / na giNhAi adattaM jo taM vayaM bUma mAhaNaM / / divva- mANusa-tericchaM jo na sevai mehuNaM / maNasA kAyavayaNeNaM taM vayaM bUma mAhaNaM jahA pomaM jale jAyaM novalippai vAriNA / evaM alittaM kAmehiM taM vayaM bUma mAhaNaM aloluyaM muhAjIviM aNagAraM akiJcanaM / asaMsattaM gihatthesu taM vayaM bUma mAhaNaM jahittA puvvasaMjogaM nAisaGge ya bandhave / jo na sajjai eehiM taM vayaM bUma mAhaNaM ee pAukare buddhe jehiM hoi siNAyao / savvakammavinimukkaM taM vayaM bUma mAhaNaM - (utta. 25/20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 34 ) iti / 'po padmam' / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM dhammapade brAhmaNavarge yassa kAyena vAcAya manasA natthi (dhammapa., brA.va. 9) iti / iti udAnavacanamapyatrAvadheyam / yamhi dukkataM / saMyutaM tIhi ThAnehi tamahaM brUmi brAhmaNaM / / - saccaM ca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo - (u.1 / yathoktaM dhammapade majjhimanikAye ca - 9) = na jaTAhi na gottehi na jaccA hoti brAhmaNo / yamhi saccaJca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo / / na cAhaM brAhmaNaM brUmi yonijaM mattisambhavaM / 'bho vAdi' nAma so hoti sa ce hoti skinycno| akiJcanaM anAdAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / brUmi brAhmaNaM / / brUmi brAhmaNaM / / sabbasaMyojanaM chetvA yo vena paritassati / saGgAtigaM visaJJattaM tamahaM chetvA nandiM varattaJca sandAnaM sahanukkamaM / ukkhittapalighaM buddhaM tamahaM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1084 * bauddhadarzane brAhmaNasvarUpavicAraH * / / iti samyagdRSTidvAtriMzikA // 15 // akkosaM vadhabandhaJca aduTTho yo titikkhati / khantibalaM balANIkaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / akkodhanaM vatavantaM sIlavantaM anussadaM / dantaM antimasArIraM tamahaM brUmi brAhmaNaM vAri pokkharapatte'va Araggeriva sAsapo / yo na limpati kAmesu tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yo dukkhassa pajAnAti idheva khayamattano / pannabhAraM visaJjuttaM tamahaM brUmi brAhmaNaM gambhIrapaJJa medhAviM maggAmaggassa kovidaM / uttamatthaM anuppattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM asaMsaThThe gahaTThehi anAgArehi cUbhayaM / anokasAriM appicchaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / nidhAya daNDaM bhUtesu tasesu thAvaresu ca / yo na hanti na ghAteti tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yassa rAgo ca doso ca mAno makkho ca pAtito / sAsaporiva AraggA tamahaM brUmi brAhmaNaM / / akakkasaM viJJapaniM giraM saccaM udIraye / yAya nAbhisajje kiJci tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yo'dha dIghaM vA rassaM vA anuM thUlaM subhAsubhaM / loke adinnaM nA'diyati tamahaM brUmi brAhmaNaM / / AsA yassa na vijjanti asmiM loke paramhi ca / nirAsayaM visaJjattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / candaM va vimalaM suddhaM vippasannamanAvilaM / nandI bhavaparikkhINaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yo imaM palipathaM duggaM saMsAraM mohamaccagA / tiNo pAraMgato jhAyI anejo akathaGkathI / anupAdAya nibbuto tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yo'dha kAme pahatvAna anAgAro paribbaje / kAmabhavaparikkhINaM tamahaM brUmi brAhmaNaM yo'dhatanhaM pahatvAna anAgAro paribbaje / taNhAbhavaparikkhINaM tamahaM brUmi brAhmaNaM hitvA mAnusakaM yogaM dibbaM yogaM upaccagA / savvayogavisaJJattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / yassa pure ca pacchA ca majjhe ca natthi kiJcanaM / akiJcanaM anAdAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / usabhaM pavaraM vIraM mahesiM vijitAvinaM / anejaM nhAtakaM buddhaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / (dhammapa.,brA.va.-9,11,14-23,25-28,31-35,39-40 + ma.ni. 2/5/8/458-27-36,38-41,4448,52-53 ) iti / saMyojanaM bandhanaM, vatavantaM = vratavantaM, sAsapo AsaktivirataM, varataM tRSNArajjuM iva alpecchaM ihaiva, anokasAriM gRhazUnyaM, appicchaM makkho = amarSa, viJJApani = vijJApanIM giraM, yo'dha = ya iha, nandIbhavaparikkhINaM = bhavatRSNAparikSINaM, palipathaM = pratipathaM mokSasyeti zeSaH, pahatvAna = prahAya upaccagA = tyaktvA, ziSTaM spaSTam / sarsaH, visaJjataM = taduktaM udAne api yamhI na mAyA vasatI, na mAno, yo vItalobho amamo nirAso / paNuNNakodho abhinivvutatto so brAhmaNo so samaNo sa bhikkhU / / - ( u. 3 / 6 ) iti / yathoktaM saMyuttanikAye api - katakicco hi brAhmaNo - ( saM . ni . 1 / 2 / 5 ) iti / taduktaM suttanipAte api nidhAya daNDaM bhUtesu tasesu thAvaresu ca / yo na hanti na ghAteti tamahaM brUmi brAhmaNam / / - (su.ni.pR.58) iti / tatazcA'smaduktamAMzikadoSakSayavattvarUpameva ziSTalakSaNaM sarvatantrAnuviddhamanaghamiti zam / / 15 / 32 / / sva-paratantravahnau hi parIkSitA tu ziSTatA / samyagdRzaH samuttIrNA zuddhabrAhmaNyazAlinI / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM samyagdRSTidvAtriMzikAvivaraNam / / 15 / / - = dvAtriMzikA-15/32 = = =
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ * smaraNazaktinuM rasaprada rasAyaNa 0 1085 ha 15- samyagdaSTibatrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. samyagdaSTinAM 3 liMga samajAvo. 2. vyavahAra ane nizcayathI 2 prakAre samyakatva samajAvo. 3. kyAre kyAre 3 karaNa hoya ? 4. samakitathI bhraSTa thayelAnAM paNa prazasta pariNAma hoya che te samajAvo. 5. samakitImAM bodhisattvanAM lakSaNanuM samarthana karo. 6. bodhisatvanAM 2 artha samajAvo. 7. tathAbhavyatvane vistArathI samajAvo. 8. IzvaramAM ziSTalakSaNanI avyAptinuM nirAkaraNa kaI rIte thAya? ne tethI ativyApti zAmAM Ave? 9, aMzathI doSakSaya kaI rIte jaNAya ? te samajAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. samakitI dezavirati 2. bhavyatva varabodhisaMpanna 3. ziSTa kAyapAtI pramAkaraNatva samyagudarzana 5. bodhisatva mokSagamanayogyatA tIrthakara pramANatva 7. vedavacana sabodhisaMpanna 8. anivRttikaraNa kArAgRhavimuktavat 9. graMthibheda advaitapratipAdaka (sI) khAlI jagyA pUro. 1. jenA doSo kSINa thayela che tene ....... kahevAya che. (ziSTa, vairAgI, sAdhu) 2. karma paugalika hovAthI ....... che. (niravayava, sAvayava, paramANu) 3. utkRSTajJAnanA avacchedakane zarIranuM vizeSaNa banAvo to ........mAM avyApti Avaze. (Izvara, kAka, brAhmaNa) 4. prAmANyamAM ....... prayojaka che. (satyatva, vedatva, nayatva). 5. dharmarAga e ......... nuM liMga che. (samyagudarzana, apunabaMdhaka, dezavirati) 6. samyagdarzana 3 karaNamAMthI ........ karaNa hoya tyAre pragaTa thAya che. (prathama, madhyama, anya) 7. ...... karaNathI graMthibheda thAya che. (yathApravRtti, apUrva, anivRtti) 8. baMdha .......... prakAre che. (3, 2, 4). 9. mithyASTine .... baMdha hoya. (saMkramita, mahA, alpa)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1086 * vihaMgAvalokana * ha 15- nayalatAnI anapekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. tattvazuzruSAnI oLakhANa Apo. 2. dharmarAganI oLakhANa karAvo. 3. samakitI jIva zakti gopavyA vinA zuM kare ? kevI rIte kare ? 4. apUrvakaraNamAM kaI pAMca bAbata kare ? 5. samakitInI sAMsArikapravRtti konA tulya kIdhI che ? te samajAvo. 6. samakitI ane bodhisattvanI sarakhAmaNI karo. 7. tIrthaMkara-gaNadhara padavI koNa prApta kare ? 8. ziSTatvanA lakSaNanI vicAraNA karo.. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. samyagadarzana kone kahevAya ? 2. samyagudarzanane kyA karmanI balavattA che ? tenuM pariNAma zuM ? 3. 3 karaNanAM nAma jaNAvo. 4. trIjuM kAraNa kyAre zarU thAya che ? ane temAM jIva zuM pAme che ? 5. samakitI keTalI karmasthitinuM ullaMghana karato nathI ? 6. muMDakevalI kone kahevAya ? 7. ziSTa kone kahevAya ? 8. vedaprAmANyamanRtvasvarUpa ziSTapuruSanuM lakSaNa ativyApta ane avyApta kaI rIte ? 9. samakitIe svIkArela zrata kevuM bane che ne mithyAtvIe svIkArela zrata kevuM bane che ? 10. ziSTa puruSanuM sAcuM lakSaNa zuM che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ........ saMyamanI prabaLa IcchA hoya che. (saMyamIne, samakitIne, apunabaMdhakane) 2. dehadhArI jIvo ....... kahevAya che. (kSetrajJa, ziSTa, brAhmaNa) 3. jeTalA paradarzano che teTalA ja ....... che. (pramANa, nayavAda, darzano) 4. avasarpiNInAM ....... ArAmAM RSabhadeva thayA. (bIjA, trIjA, cothA) 5. nikaTanA paricita vagerene tAravAnI karuNA karanAra jIva... bane che. (tIrthakara, gaNadhara, AcArya) 6. ......nAmanA sAdhu sAmAnya kevaLI thaIne brAhmInA bhavamAM mokSe gayA. (pITha, mahApITha, bAhu) 7. samakitInAM .......... liMga che. (3, 4,5). 8. atyaMta tIvra rAga-dveSanA pariNAmane .......... kahevAya. (graMthi, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa) che
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16- IzAnugrahavicAra dvAtriMzikA soLamI batrIsInI prasAdI vAgyogA'pekSayA manoyogasyAdhikatvAt maunavizeSeNaiva japaH prazaMsyate / / 16/15 / / (pR.1120) vacanayoga karatAM manoyoga baLavAna che. mATe viziSTa rIte maunapUrvakano ja jApa vakhaNAya che. paramArthataH guNaprakarSaviSayasya bahumAnasyaiva phaladAyakatvAt / / 16/20 / / (pR.1128) paramArthathI to prakRSTa guNone vize je bahumAna bhAva che te ja phaLadAyaka che.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasiddhau nAmamAtraklezo hi yogapratipanthI, maiM tu dharmavAvena vizevimarzaH pi / / 16/24 / / (pR.1139) sutadi dvArA paramArthanI siddhi thatI hoya tyAre kevaLa cokkasa prakAranA nAmano Agraha rAkhavo e yogasAdhanAno virodhI che. paraMtu dharmavAdathI madhyastha vicAravimarza karavAmAM kAMI yogamArgano virodha thato nathI. zAstrAdAcaraNaM samyak svAdAvanyAyasaMgata zasyA'nupradda: ||16/26 / / (pR.1142) zAstranA AdhAre sArI rIte syAdvAdanyAyathI saMgata evuM AcaraNa karavuM te ja IzvarAnugraha che. jinebhyo yAcamAno'nyaM labdhaM dharmamapAlayan / taM vihvalo vinA bhAgyaM kena mUlyena lapsyase / / 16 / 31 / / (pR. 1144) bhaviSyamAM dharma maLe tevI jinezvara bhagavaMtone prArthanA karatA ane maLelA dharmane nahi AcaratA he vihvaLa mANasa ! bhAgya vinA tuM kaI kiMmatathI bhaviSyakAlIna dharmane meLavaze ?
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ izvarasvarUpaprakAzanam - (.87 // athezAnugrahavicAradvAtriMzikA / / 16 / / samyagdRSTinirUpaNA'nantaraM tannirvAhakamIzA'nugrahaM vicArayatimahezA'nugrahAtkecidyogasiddhiM pracakSate / klezAdyairaparAmRSTaH puMvizeSaH sa ceSyate // 1 // mahezeti / kecit = pAtaJjalAH mahezA'nugrahAt yogasyoktalakSaNasya siddhiM' = yogakSemalakSaNAM (=yogasiliM) pracakSate = prakathayanti / sa ca mahezaH puMvizeSaH = puruSavizeSa iSyate / kIdRza ityAha-klezAdyaiH = kleza-karma-vipAkA''zayaiH aparAmRSTaH = aspRSTaH triSvapi kAleSu / tathA ca sUtraM- "klezakarmavipAkAzayaiH aparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" (yo.sU.1-24) iti / nayalatA samyagdRSTisamavyAptA viziSTA ziSTatA parA / nirvAhyate yataH sA'tra tamIzAnugrahaM bruve / / 1 / / samyagdRSTinirUpaNAnantaraM tanirvAhakaM = samyagdRSTiyogakSemakArakaM IzAnugrahaM = bhagavadanugrahaM vicArayati = mImAMsate - 'mheshe'ti| mahezAnugrahAt = praNidhAnA''varjitezvarAnugrahaprabhAvAd uktalakSaNasya = cittavRttinirodhalakSaNasya yogakSemalakSaNAM = aprAptaprApti-prAptarakSaNasvarUpAM siddhiM pAtaJjalAH kathayanti / taduktaM - 'IzvarapraNidhAnAd vA' - (yo.sU.1/23) iti yogasUtrasya bhASye vyAsena - praNidhAnAd = bhaktivizeSAd Avarjita IzvaraH tamanugRhNAti abhidhyAnamAtreNa / tadabhidhyAnamAtrAdapi yogina AsatrataraH samAdhilAbhaH samAdhiphalaM ca bhavati - (yo.sU.bhA.1/23) iti / aspRSTaH = asaMspRSTaH / atra pAtaJjalayogasUtrasaMvAdamAha- 'kleze'ti / ___atra ca yogasudhAkaravRttirevaM - kliznantIti klezAH vakSyamANalakSaNAH avidyAdayaH / karma mizrAmizrarUpaM vakSyamANam / vipacyata iti vipAkaH = phalaM jAtyAyu gAdiH / Azerata ityAzayAH = saMskArAH / taiH aparAmRSTaH = asaMzliSTa: / saMzliSTastu saMsArI jIvaH / muktastvasaMzliSTo'pi pUrvakAle tatsaMzleSAd baddha iva / ataH puruSavizeSo nityamukta IzvaraH / tasya sArvaiyamaizvaryaJcAnAdisiddhaprAkRtazuddhasattvAtmakacittasambandhAditi draSTavyam + (yo.sU.1/24 pR.31)| taduktaM yAjJavalkyasmRtau api che IzAnugrahavicAra dvAbiMzika prakAza che samyagdaSTinuM nirUpaNa karyA bAda samyagdarzanano nirvAha karanAra bhagavadanugrahanI vicAraNA aMtha2zrI 43 cha.. gAthArtha - keTalAka vidvAno mahezvaranA anugrahathI yoganI siddhine kahe che ane kuleza, karma vagerethI aparAkRSTa puruSavizeSa te Izvara tarIke mAnya che. (16/1). TIrtha :- pAta45 shnn| vidvAno bhddeshvrn| anuprathA pUrva 4||ved (au..11/1,bhaag3, pR.741) yoganI prApti ane sthiratA svarUpa siddhi thAya che. ema kahe che. mahezvara tarIke te vizeSa puruSa mAnya che ke je traNeya kALamAM "kaleza, karma ane tenA vipAka = phaLa tema ja AzayathI = saM2712thI a52|mRsstt = masaMddha che. pAta48. yogasUtramA 49||vet cha ? - seza, dharma, vipA bhane mAzayathA aparAbhRSTa vizeSa prA2no puruSa = sAtmA zva2 che.' 6 Jain -1. hastAdarza 'siddhaM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'katha...' iti pAThaH / 3. mudritapratau 'aspRSTaH' iti padaM naasti|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1088 * nandIzvara-vizvAmitrAdInAmIzAnugrahAt phalalAbhaH * dvAtriMzikA-16/1 atra klezA avidyA'smitA-rAga-dveSA'bhinivezA 'vakSyamANalakSaNAH / 'klezamUlaH karmA''zayo dRSTA'dRSTajanmavedanIyaH', asminneva janmanyanubhavanIyo dRSTajanmavedanIyaH, janmAntarA'nubhavanIyastvadRSTajanmavedanIyaH / tIvrasaMvegena hi kRtAni puNyAni devatA''rAdhanAdIni karmANi ihaiva janmani phalaM jAtyAyurbhogalakSaNaM prayacchanti, yathA nandIzvarasya bhagavanmahezvarA''rAdhanabalAdihaiva janmani jAtyAdayo viziSTAH prAdurbhUtAH / na caitadanupapattiH, sadanuSThAnena pratibandhakA'panayane kedArAntare - kleza-karma-vipAkAdyairvAsanAbhistathaiva ca / aparAmRSTamevAha puruSaM hIzvaraM zrutiH / / (yA.smR.2/ 43) iti / klezA vakSyamANalakSaNAH klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM aSTAdazamazloke (dvA.dvA.25/18, bhAga6 pR.1735) nirUpayiSyamANasvarUpAH avagantavyAH / atha klezAnAM duHkhanidAnatve yogasUtrasaMvAdena dvAramAha- klezamUla iti / atra rAjamArtaNDavRttiH - karmAzaya ityanena tasya svarUpamabhihitam, yato vAsanArUpANyeva karmANi / klezamUla ityanena kAraNamabhihitam, yataH karmaNAM zubhAzubhAnAM klezA eva nimittam / dRSTA'dRSTajanmavedanIya ityanena phalamuktam / asminneva janmani anubhavanIyaH = dRSTajanmavedanIyaH / janmAntarA'nubhavanIyaH = adRSTajanmavedanIyaH / tathAhi- kAnicitpuNyAni karmANi devatArAdhanAdIni tIvrasaMvegena kRtAnIhaiva janmani jAtyAyurbhogalakSaNaM phalaM prayacchanti, yathA nandIzvarasya bhagavanmahezvarArAdhanabalAdihaiva janmani jAtyAdayo viziSTAH prAdurbhUtAH / evamanyeSAM vizvAmitrAdInAM tapaHprabhAvAt jAtyAyuSI / keSAJcijjAtireva yathA tIvrasaMvegena duSTakarmakRtAM nahuSAdInAM jAtyantarAdipariNAmaH / UrvazyAzca kArtikeyavane latArUpatayA / evaM vyastasamastarUpeNa yathAyogaM yojyam - (rA.mA.1/12 pR.71) / na ca tapaHprabhAvAdihaiva nandIzvarasya zrIgaurIvallabhakaTAkSavIkSaNena devazarIrapariNAmaH zrUyate tatra na tAvadayaM naradeho devAdidehasyopAdAnaM, tasmin sthite pariNAmAntarA'yogAt, naSTasyA'hetutvAt / nA'pi tadavayavA eva devadehopAdAnaM, naradehamAtrahetorvilakSaNakAryakAritvA'yogAditi etadanupapattiH = nandIzvaradevadehapariNAmA'saGgatiH iti zaGkanIyam; sadanuSThAnena tapaHprabhRtilakSaNena pratibandhakA'panayane ahIM je kaleza jaNAvyA te avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza svarUpa che. AnuM svarUpa bhAga (au.au.25/18 pR.1775) 4uqabhi sAvaze. bhana mAzayo = saM | vezabhUkha = klezanimittaka che. phUlezanA kAraNe thatA karmanA saMskAro A janmamAM ane parabhavamAM bhogavavA yogya bane che. Ama yogasUtramAM jaNAvela che. A ja janmamAM je karmasaMskAro bhogavavAnA hoya te daSTajanmavedanIya kahevAya tathA bhavAntaramAM bhogavavA lAyaka hoya te karmAzaya adaSTajanmavedanIya tarIke oLakhAya che. tIvra saMvegathI karela devatA ArAdhanA vagere puNyakAryo A ja bhavamAM jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLane Ape che. jema ke bhagavAna mahezvaranI ArAdhanAnA baLathI naMdIzvarane A ja manuSya bhavamAM viziSTa prakAranI deva jAti, dIrgha AyuSya vagere phaLo pragaTa thayelA hatA. A asaMgata nathI. kAraNa ke jema eka nIkamAMthI bIjI nIkamAM pANIne javA mATe vighnarUpa evA nIkagata moTA patthara vagere prayatnathI dUra thatAM ja bIjI korI nIka = kedAra pANIthI bharAI jAya che tema viziSTa jAti vagerenI prAptimAM naDatararUpa tathAvidha karma sadanuSThAna dvArA dUra thatAM pAchalA janmanI prakRti (=aSTi - karma - puNya Adi) A ja janmamAM jAtyantaranA 1. hastAdarza 'bhakSya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'hi tAni' iti pAThaH /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paJcavidhasiddhipradarzanam . 1089 jalA''pUraNavatpAzcAttyaprakRtyApUraNenaiva siddhivizeSopapatteH / taduktaM- "janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH' (yo.suu.4/1)| siddhizcotkarSavizeSaH kaarykaarnnsy| 'jAtyantarapariNAmaH prakRtyA''pUrAt' (yo.sU.4/2) = devadehapariNAmAdipratibandhakavighaTane sati pAzcAttyaprakRtyApUraNenaiva = pAzcAttyAnAmeva prakRtInAmihaiva janmani jAtyantarAkArA''pUraNadvAraiva siddhivizeSopapatteH = viziSTajAtyAdiprAdurbhAvasaGgatisambhavAt / udAharaNadvAraitannidarzayati- kedArAntare jalA''pUraNavaditi / yathA kRSIvalo jalapUrNAt kSetrAjjalaM kedArAntare ninISurAlavAlabhaGgamAtraM karoti, jalaM tu gatisvAbhAvyAtsvayameva gacchat kedArAntaramApUrayati tdvdityrthH| prakRte yogasUtrasaMvAdamAha 'janmeti / - kAzcana janmanimittA eva siddhayaH / yathA pkssyaadiinaamaakaashgmnaadyH| yathA vA kapilamaharSiprabhRtInAM janmasamanantaramevopajAyamAnA jJAnAdayaH sAMsiddhikA guNAH / auSadhisiddhayo yathA pAradAdirasAyanAdhupayogAt / mantrasiddhiryathA mantrajapAtkeSAJcidAkAzagamanAdi / tapaHsiddhiryathA vizvAmitrAdInAm / samAdhisiddhiH prAkpratipAditA / etAH siddhayaH pUrvajanmakSapitaklezAnAmevopajAyante / tasmAt samAdhisiddhAvivAnyAsAM siddhInAM samAdhireva janmAntarAbhyastaH kAraNaM, mantrAdIni nimittamAtrANi - (rA.mA. 4/1 pR.172) iti rAjamArtaNDakAraH / siddhisvarUpamAvedayati siddhizca = siddhipadapratipAdyazca kAryakAraNasya utkarSavizeSaH = kAraNotkarSavizeSA''dhAnadvArA kAryotkarSavizeSopadhAnaM siddhirityarthaH / nanu nandIzvarAdInAM jAtyAdipariNAmo'sminneva janmani dRzyate tatkathamasmin janmani janmAntarAbhyastasya samAdheH kAraNatvamucyate ? ityAzaGkAyAM yogasUtrasaMvAdamAha- 'jAtyantare'ti / 'yo'yamihaiva janmani nandIzvarAdInAM jAtyAdipariNAmaH sa prakRtyApUrAt pAzcAttyA eva prakRtayo'muSmin janmani vikArAnApUrayanti = jAtyantarA''kAreNa pariNAmayanti' (rA.mA.4/2 pR.173) iti rAjamArtaNDakAro bhojarAjarSiH / maNiprabhAkRt rAmAnandastu - 'pradhAnAdayaH pRthivyantAH prakRtayaH, tAsAM sarvatra sattvAt narAdidehAvayaveSu tAsAmApUrAd dharmAdinimittAnurodhenAvayavAnupravezAt jAtyantarapariNAmo yujyate, yathA'gnikaNasya prakRtyA'nugrahAd vanAdau bahutRNAdimaNDalavyApitvaM tadvadityarthaH' - (ma.pra.4/2 pR.174) ityAcaSTe / nanu dharmA'dharmAdayaH tatra kriyamANA upalabhyante tatkathaM prakRtInAmApUrakatvam ? ityAzaGkAyAM AkArarUpe phelAI javAthI viziSTa jAtiprAdurbhAva vagere vizeSa prakAranI siddhi saMgata thaI zake che. yogasUtramAM jaNAvela che ke - "janma, auSadhi, maMtra, tapa ane samAdhithI siddhio utpanna thAya che" 9 siddhino matalaba che kArya-kAraNano viziSTa utkarSa. arthAt kAraNamAM utkarSa lAvavA dvArA kAryamAM viziSTa prakArano utkarSa lAvavo te siddhi kahevAya che. yogasUtramAM kahela che ke - "prakRtinA ApUraNathI jAtyantarapariNAma thAya che. matalaba ke pAchalA janmanI prakRtio A manuSya janmamAM ja devAdijAti svarUpa pariNAmane = vikArane pariNAve che. naMdIzvaranuM udAharaNa ahIM vicAravuM.)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viziSTajAtiprAdurbhAvavimarzaH dvAtriMzikA - 16/1 , nimittamaprayojakaM prakRtInAM ' varaNabhedastu tataH kSetrikavaditi ( yo. sU.4 / 3) / "sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH " (yo.sU.2-13 ) / sati mUle = klezarUpabIje teSAM yogasUtrasaMvAdamAha - 'nimittamiti / nimittaM dharmAdi, tat prakRtInAmarthAntarapariNAme na prayojakam / na hi kAryeNa kAraNaM pravartate / kutra tarhi tasya dharmAdervyApAraH ? ityAha- varaNabhedastu tataH kSetrikavat / tatastasmAdanuSThIyamAnAddharmAdvaraNamAvarakamadharmAdi tasyaiva virodhitvAd bhedaH kSayaH kriyate / tasmin pratibandhake kSINe prakRtayaH svayamabhimatakAryAya prabhavanti / dRSTAntamAha- kSetrikavat / yathA kSetrikaH kRSIvalaH kedArAtkedArAntaraM jalaM ninISurjalapratibandhakavaraNabhedamAtraM karoti, tasmin bhinne jalaM svayameva prasaradrUpaM pariNAmaM gRhNAti, na tu jalaprasaraNe tasya kazcitprayatna evaM dharmAderboddhavyam - (rA.mA.4/ 2) kRti rAnamArtanDAraH / 1090 nandIzvarAdInAM bIjabhUtaklezA'kSayAt karmaphalarUpatayA viziSTajAtyAdiprAdurbhAvo na viruddha ityAzayena yogasUtrasaMvAdamAvedayati- 'satI'ti / prakRte rAjamArtaNDavyAkhyA evaM vartate mUlamuktalakSaNAH dharmAdi nimitta temAM avazya prayojaka nathI. tathA prakRtisaMbaMdhI varaNabheda adharmAdikSaya to te dharmathI thAya che. kheDUtanI jema A vAta samajavI. - (kahevAno Azaya e che ke pAtaMjaladarzananA siddhAnta mujaba triguNAtmaka prakRti jagatanuM upAdAna kAraNa che. manuSya jAtisvarUpe prakRti pariNamelI hoya temAMthI devAdijAtirUpe prakRti pariName temAM dharma vagere nimitta nathI. kAraNa ke dharma, adharma vagere svayaM prakRtinA kArya che. kArya dvArA kAMi kAraNa pravRtti ke na kare. tethI ahIM prazna Ubho e thAya ke dharma vagereno upayoga zo ?' teno javAba e che kedharmAdinA lIdhe adharmAdino kSaya thAya che. kAraNa ke te teno virodhI che. jema kheDUtane khetaranA eka kyArAmAMthI bIjA kyArAmAM pANI lai javAnI icchA hoya tyAre te pANIne eka kyArAmAMthI bIjA kayArAmAM javA mATe naDatararUpa thanAra kyArAnI dIvAla-pALa vagere toDI nAMkhe che ane teTalA mAtrathI pANI ApameLe eka kyArAmAMthI khetaranA bIjA kyArAmAM pahoMcI jAya che, phlAi jAya che. pALa tUTI gayA pachI pANIne eka kyArAmAMthI bIjA kyArAmAM javA mATe kheDUtanA koI paNa prayatnanI jarUrata nathI rahetI. kheDUtano prayatna mAtra dIvAla-pALa vage2e toDavA mATe jarUrI che, nahi ke pANIne bIjA kyArAmAM javA mATe. te ja rIte naMdIzvara vagerene dharmArAdhanAthI adharmano kSaya thavA mAtrathI manuSyajAtisvarUpe pariNamelI tenI prakRti ApameLe devajAti vagere svarUpe pariNamI gai. tethI dharmasAdhanA vagere bAhya nimitto prakRtine jAtyantararUpe pariNamAvavAmAM kAraNa banatA nathI. paraMtu adharmanAza vageremAM ja kAraNa bane che. prastutamAM naMdIzvara vagerene manuSya bhavamAM devajAti vagere pariNAmo pragaTa thavAmAM koI virodha na hovAnuM kAraNa e che ke) . mudritaprato 'caraLa...' tyazuddha: pAThaH 1 * rmaphaLa vicAra A sati / - 'mULa hAjara hoya to tenA vipAkarUpe jAti, AyuSya ane bhoga prApta thAya che. - AvuM yogasUtramAM jaNAvela che. mULa tarIke kalezarUpa bIja samajavuM. avighA, asmitA, rAga-dveSAdi = =
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuzalA'kuzalakarmaNAM vipAkaH zarIrasambandhaH, bhogAH bhogazabdasya / 3= * bhogapadArthatraividhyam * 1091 = 1phalaM jAtyAyurbhogA bhavanti / jAtirmanuSyAdiH, AyuH = cirakAlaM viSayAH, indriyANi, sukhaduHkhasaMvicca, karmakaraNabhAvasAdhanavyutpattyA = cca, idamatra tAtparyaM - cittaM hi dvividhaM sAzayamanAzayaM ca / tatra yoginAmanAzayam / tadAha"tatra' dhyAnajamanAzayaM" (yo. sU. 4-6) / ata eva teSAmazuklA'kRSNaM karma / tadAha-"karmA'zuklAkRSNaM * klezAH teSvanabhibhUteSu satsu karmaNAM kuzalAkuzalarUpANAM vipAkaH phalaM jAtyAyurbhogA bhavanti / jAtirmanuSyatvAdiH / AyuzcirakAlamekazarIrasambandhaH / bhogAH viSayA indriyANi sukhasaMvidduHkhasaMvikarmakaraNabhAvasAdhanavyutpattyA bhogazabdasya / idamatra tAtparyam - cittabhUbhAvanAdikAlasaJcitAH karmavAsanA yathA yathA pAkamupayAnti tathA tathA guNapradhAnabhAvena sthitA jAtyAyurbhogalakSaNaM svakAryamArabhante - ( rA.mA. 2/13 pR.73 ) iti / bhujyante ye te bhogAH iti karmasAdhanavyutpattyA bhogAH zabdAdayaH / bhujyante yaiste bhogAH iti karaNasAdhanavyutpattyA bhogAH indriyANi cakSurAdIni / bhuJjanaM bhoga iti bhAvasAdhanavyutpattyA bhogapadArthaH sukha-duHkhasaMvidityevaM karma-karaNa- bhAvasAdhanavyutpattyA bhogazabdasya yathAkramaM viSayendriya-sukhAdisaMvidarthakatvaM saGgacchate / viSayAH yoginAM cittaM dhyAnajaM = samAdhijaM anAzayaM = kleza-karma-vAsanAzUnyaM mokSayogyamityarthaH / ata eva yogicittasya kleza-karmavipAkA''zayazUnyatvAdeva teSAM yoginAM karma apItarebhyo vilakSaNaM azuklA'kRSNam / atra yogasUtrasaMvAdamAha - 'karme 'ti / rAjamArtaNDAnusAreNaitatsUtraM granthakRd vyaakhyaanytisvarUpa kaleza hAjara hovAthI sArA ke kharAba kAma-kAjanA phaLarUpe jAti, AyuSya ane bhoga prApta thAya che. manuSya vagere jAti samajavI. AyuSyano artha che amuka dIrgha samaya sudhI zarIra sAtheno saMbaMdha. tathA loga zabdanA trA artha che. (1) viSayo, (2) indriyo jane (3) sukha-duHkhano anubhava ( 1 ) 'je bhogavAya te bhoga' Ama karma arthamAM bhogazabdanI vyutpatti mAnya thAya tyAre bhoga zabdano artha indriyaviSayabhUta rUpa, rasa, gaMdha, sparza vagere bane. kAraNa ke te bhogavAya che. (2) jenA dvArA bhogavAya te bhoga' Ama karaNa arthamAM bhogazabdanI vyutpatti svIkAravAmAM Ave tyAre 'bhoga' zabdano artha indriya bane. kAraNa ke indriya dvArA viSayono bhogavaTo thAya che. tathA (3) 'bhogavaTo thAya te bhoga' Ama bhAvane sAdhavAnI vyutpatti AgaLa karatAM sukha-duHkhanI anubhUti te 'bhoga' padano artha bane che kAraNa ke indriyo vaDe rUpa, rasa vagerene vize jIva sukha-duHkhano bhogavaTo = anubhava kare che. * dvividha citta ane caturvidha rksanI vicAraNA # idama. / ahIM tAtparya jeche yitta se prAranuM hoya che. sAzaya vitta khane anAzaya bhitta. 'Azaya' zabdano artha saMskAra che. tethI saMskAravALuM citta ane saMskArarahita citta- Ama be vibhAga cittanA thaze. temAM yogIonuM citta anAzaya saMskArazUnya hoya che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke dhyAnathI utpanna thayela citta anAzaya = phleza-karmasaMskArazUnya hoya che.' tethI ja yogIonuM karma azukala-akRSNa hoya. arthAt yogIonI pravRtti nathI zukla hotI ke nathI kRSNa hotI. paraMtu te bannethI vilakSaNa hoya che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke 'yogInuM anuSThAna azukla-akRSNa hoya che. yogI sivAyanA 1. 'jalaM' ityazuddhaH pATho mudritapratau / 2 mudritapratau 'bhobhA' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'tatra' padaM nAsti / 4. mudritapratI 'karmA'zuklakRSNamityazuddhaH pAThaH / = = =
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1092 * karmaNaH caturvidhatvopadarzanam * dvAtriMzikA-16/1 yoginaH, trividhamitareSAM" (yo.sU.4-7) / zubhaphaladaM karma yAgAdi zuklaM, azubhaphaladaM brahmahatyAdi kRSNaM, ubhayasaGkIrNaM zuklakRSNaM / tatra zuklaM dAna-tapaH-svAdhyAyAdimatAM puruSANAM, kRSNaM nArakANAM, 'zuklakRSNaM manuSyANAM, yoginAM tu vilakSaNamiti / sAzayaM cittamayoginAM / tatra phalatyAgA'nusandhA'zubhaphaladamiti / atra ca nAgojIbhaTTavRttirevaM vartate - yoginaH samAdhisiddhasya niSpannayogasya kSINaklezasya kAyAdivyApArarUpaM karmA'zuklAkRSNaM puNya-pApA'heturityuktaM bhavati, 'klezamUlaH karmAzaya' ityukteH / itareSAmaprayoginAM janmAdisiddhAnAmapi trividhaM karma bhavati / zuklaM kRSNaM shuklkRssnnnycetyevmrthH| tatra zuklaM karma antaryAga-japAdi, hiMsAdidoSA'sannihitatvAt / kRSNaM = malinaM karma apeyapAnAdi / zuklakRSNaJca bahiryAga-yuddhAdi svakarma, pazuhiMsAdipApasAGkaryAt / bahiHsAdhanasAdhyaM sarvamapyevameva / evaM saMnyAsinAM kvacidapi bahiHsAdhanasAdhye karmaNyapravRttAnAM kRSNasyA'bhAva eva yogAnuSThAnasAdhyasya phalasyezvare samarpaNAnna zuklamapItyavadheyam - (nA.bha.4/7) iti / / yoginAM tu vilakSaNaM = trividhakarmaviparItaM, tatphalatyAgAnusandhAnenaivAnuSThAnAnna kiJcitphalamArabhata iti bhAvaH / idameva phalatyAgAnusandhAnamIzvarapraNidhAnamapyucyate / taduktaM vyAsena yogasUtrabhASye - IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM paramagurAvarpaNaM, tatphalasaMnyAso vA 6 (yo.sU.bhA. 2/1) iti / purANopadarzitarItyedaM brahmArpaNamucyate, taduktaM kUrmapurANe - 'nA'haM kartA sarvametat brahmaiva kurute tathA / etad brahmArpaNaM proktamRSibhistattvadarzibhiH / / yadvA phalAnAM saMnyAsaM prakuryAt paramezvare / karmaNAmetadapyAhurbrahmAparNamanuttamam / / ' 6 (kuurmpu.3/16-18)| bhagavadgItAyAmapi - yatkaroSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yattapasyasi kaunteya ! tatkuruSva madarpaNam / / (bha.gI.9/27) ityevaM yogAnuSThAnasAdhyaphalatyAgavidhAnamupalabhyata iti dhyeyam / bauddhairapyazuklAkRSNaM karma karmakSayAyopayujyata ityaGgIkRtam / taduktaM majjhimanikAye kukkuravratikasUtre dIghanikAye ca - atthi puNNa ! (1) kammaM kaNhaM kaNhavipAkaM, atthi puNNa! (2) kammaM sukkaM sukkavipAkaM, atthi puNNa ! (3) kammaM kaNhasukkaM kaNhasukkavipAkaM, atthi puNNa! (4) kammaM akaNhaM asukkaM akaNhasukkavipAkaM kammakkhayAya saMvattati 8 (ma.ni.bhAga-2/2-1-81 pRSTha 59 + diighnikaay-3|10|312) sAzayaM = kleza-karma-vipAkA''zayopetaM cittaM ayoginAM, tatra = ayogicitte phltyaagaa'nusndhaanaajIvone traNeya prakAranA anuSThAno hoya che." zubha phaLa Ape tevI japayajJa vagere kriyA zukla karma kahevAya. azubha phaLane Ape tevI brahmahatyA vagere pravRtti kRSNakarma tarIke oLakhAya. tathA zubha-azubha banne phaLathI saMkIrNa pravRtti zukala-kRSNa kahevAya. (jema ke jyotiSThoma vagere bAhya yajJa, dharmazuddha vagere pravRtti) A trividha karma yogIbhinna jIvone hoya. temAM dAna, tapa, svAdhyAyAdi pravRttivALA sAmAnya jIvane zukala karma hoya. narakanA jIvone kRSNa karma hoya. tathA sAmAnya manuSyone zukala-kRSNa karma hoya che. yogIone uparokta traNeya karmathI vilakSaNa azukala-akRSNa karma (= pravRtti) hoya che. ayogIonuM citta sAzaya = Azayasahita = kleza-karmavipAkasaMskArayukta hoya che. yogI sivAyanA ....... cihna dvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / 1. hastAdarza 'zuklaM manu...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1093 * karmavAsanAdvaividhyavicAraH * nA'bhAvAtphalajanakaH karmAzayaH / ttstdvipaakaa'nugunnaanaamevaa'bhivyktirvaasnaanaaN'|(yo.suu.4/8) dvividhA hi karmavAsanAH smRtimAtraphalA jAtyAyurbhogaphalAzca / tatrA''dyA yena karmaNA yAdRk zarIramArabdhaM deva-mAnuSa-tiryagAdibhedena jAtyantarazatavyavadhAnena punastathAvidhasyaiva zarIrasyA''rambhe tadanu-rUpAmeva smRtiM janayanti, anyAdRzIM ca nyagbhAvayanti, devAdibhave nArakAdizarIropabhogasmRtivat / ____ na cA'tivyavahitayoH smRti-saMskArayorjanyajanakabhAvAnupapattiH, 'bhAvAt = yogAnuSThAnAdisAdhyaphalArpaNapraNidhAnavirahAt phalajanakaH = jAtyAyurbhogalakSaNaphalasampAdakaH karmAzayaH / asyaiva karmaNaH phalaM yogasUtrasaMvAdadvAropadarzayati- 'tata' iti / asya rAjamArtaNDavyAkhyA - iha hi dvividhAH karmavAsanAH smRtimAtraphalA jAtyAyurbhogaphalAzca / tatra jAtyAyurbhogaphalA ekAnekajanmabhavA ityanena pUrvameva kRtanirNayAH / yAstu smRtimAtraphalAstAsu tataH karmaNaH yena karmaNA yAdRkzarIramArabdhaM deva-manuSya-tiryagAdibhedena tasya vipAkasya yA anuguNAH = anurUpA vAsanAstAsAmevA'bhivyaktiH vAsanAnAM bhavati / ayamarthaH yena karmaNA pUrvaM devatAdizarIramArabdhaM jAtyantarazatavyavadhAnena punastathAvidhasyaiva zarIrasyA''rambhe tadanurUpA eva smRtiphalA vAsanAH prakaTIbhavanti / lokottareSvevArtheSu tasya smRtyAdayo jAyante / itarAstu satyo'pi avyaktasaMjJAH tiSThanti / na tasyAM dazAyAM nArakAdizarIrodbhavA vAsanA vyaktimAyAnti (rA.mA.4/8 pR.179) ityevaM vartate / __ na ca ativyavahitayoH = jAti-deza-kAlApekSayA'tidUrasthayoH smRti-saMskArayoH janyajanakabhAvAnupapattiH = abhivyajyAbhivyaJjakabhAvadurghaTatA, bahujanmAdivyavahitAnAM saMskArANAM tdbhivynyjktvaanujIvone pravRttijanya phaLanA tyAgano abhiprAya na hovAnA kAraNe temanI pravRttinA Azaya = saMskAra phaLajanaka hoya che. mATe - te pravRttithI te-te pravRttinA phaLane anukULa evA ja saMskAronI abhivyakti thAya che. huM A pramANe yogasUtramAM jaNAvela che. ha dvividha saMskaranI vicAraNA divi. / saM2712 mAranA Doya che. abhu sN|2 mevA hoya che nuM 31 mAtra smRti hoya che. ane bIjA prakAranA saMskAra evA hoya che ke jenuM phaLa manuSyAdi jAti, AyuSya ane pUrvokta Indriya-viSaya-sukhAdianubhavarUpa trividha bhoga hoya che. temAM smRtiphalaka saMskAro je karma vaDe deva, manuSya, tiryaMca vagere prakArathI jevuM zarIra utpanna karAyela hoya tenA phaLane anukULa evA saMskAronI ja abhivyakti kare che tathA vacce seMkaDo alaga-alaga deva-manuSyAdi jAtinA vyavadhAna pachI pharIthI pUrve banAvela tiryaMcAdi zarIrano ja AraMbha thAya to prathama prakAranA saMskAro prastuta vidyamAna tiryaMcAdi zarIrane anukULa evI ja smRti pragaTAve che ane anyavidha nArakAdi bhAvasaMbaMdhI smRtine aTakAve che. jema ke devAdibhavamAM nArakAdinA zarIrano bhogavaTo karavAnI smRtine smRtiphalaka saMskAro aTakAve che. Ama smRti ane saMskAra vacce kArya-kAraNabhAva saMbaMdha che. na cAti. / mahA meM zaM.1 45 3 cha ? - sNs||2 to usu 4 bhayo puurven| che. tathA smRti to tyAra bAda ghaNA samaye thatI hoya che. matalaba ke smRti ane saMskAra vacce ghaNuM kAlika vyavadhAna = aMtara che. tethI te banne vacce kAryakAraNabhAva kevI rIte saMgata thaI zake? ati dIrghakAlIna
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1094 * niyatasaMskAraprAdurbhAvasamarthanam . dvAtriMzikA-16/1 dUrA'nubhUtasyA'pyavicalitacitte vAsanAtmanA sthitasyodbodhavizeSasahakAreNa smRtivizeSapariNAme vyavadhAnA'bhAvAt / taduktaM-"jAti-deza-kAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smRtisaMskArayorekarUpatvAt" (yo.suu.4-9)| tAzca sukhasAdhanA'viyogA'dhyavasAyasaGkalpasya mohalakSaNasya bIjasyA'nAditvAdAdipapatteH, sannihitasaMskAraM parityajyA'tivyavahitasaMskArAbhivyaktyanaucityAcceti zaGkanIyam, dUrAnubhUtasyApi = jAti-deza-kAlAdivyavadhAnAnubhUtasyApi avicalitacitte vAsanAtmanA = saMskArarUpeNa sthitasya udbodhavizeSasahakAreNa = saMskArobodhakavizeSasAcivyena smRtivizeSapariNAme vyavadhAnA'bhAvAt, saMskArasyaiva smRtirUpeNa pariNamanAt, udbodhakavizeSavazAt kadAcit jAtyAdivyavahitavAsanA'bhivyaktiH kvaciccA'vyavahitatadabhivyaktiH / etena sannihitavAsanAM parityajyAtivyavahitavAsanAbhivyaktyanaucityamiti nirastam / atraiva yogasUtrasaMvAdamAha- 'jAtIti / atra ca rAjamArtaNDavyAkhyaivam - iha nAnAyoniSu bhramatAM saMsAriNAM kAJcid yonimanubhUya yadA yonyantarasahasravyavadhAnena punastAmeva yoniM pratipadyate tadA tasyAM pUrvAnubhUtAyAM yonau tathAvidhazarIrAdivyaJjakApekSayA vAsanA yAH prakaTIbhUtA Asan tAstathAvidhavyaJjakA'bhAvAttirohitAH punaH tathAvidhavyaJjakazarIrAdilAbhe prakaTIbhavanti / jAti-deza-kAlavyavadhAne'pi tAsAM svAnurUpasmRtyAdiphalasAdhane AnantaryaM = nairantaryam / kutaH ? smRtisaMskArayorekarUpatvAt / tathAhi- anuSThIyamAnAt karmaNaH cittasattve vAsanArUpaH saMskAraH samutpadyate / sa ca svarganarakAdInAM phalAnAmaGkurIbhAvaH karmaNAM vA yAgAdInAM zaktirUpatayA'vasthAnam, karturvA tathAvidhabhogyabhoktRtvarUpaM sAmarthyam / evaJca yasya smRti-saMskArAdayo bhinnAstasyA''nantaryA'bhAve durlabhaH kAryakAraNabhAvaH / asmAkaM tu yadA'nubhava eva saMskArIbhavati saMskArazca smRtirUpatayA pariNamate tadaikasyaiva cittasyA'nusandhAtRtvena sthitatvAt kArya-kAraNabhAvo na durghaTaH - (rA.mA.4/9) iti / bhavatu AnantaryaM kAryakAraNabhAvazca smRti-saMskArayoH / yadA tu prathamamevA'nubhavaH pravartate tadA kiM vAsanAnimitta Ahosvit nirnimittaH ? ityAzaGkAyAmAha- tAzca = smRtijanakIbhUtAzca vAsanAH sukhasAdhanA'viyogA'dhyavasAyasaGkalpasya = 'mA jAtucit sukhasAdhanairme viyogo bhUditi sngklpvivyavadhAnavALA be padArtha vacce jo kAryakAraNabhAva mAnya karavAmAM Ave to rAmacaMdrajI ane gautamabuddha vacce paNa kArya-kAraNabhAva mAnavAnI Apatti Avaze. arthAt gautamabuddhanuM kAraNa rAmacaMdrajI hatAema mAnavuM paDaze. 9 paraMtu A zaMkA prastutamAM vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke ghaNA samaya pUrve anubhava karela cIja paNa sthira cittamAM saMskArarUpe rahelI hoya che. tathA viziSTa prakAranA udbodhaka = smRtijanaka nimitta maLe to tenA sahakArathI smRtisvarUpa viziSTa pariNAmane pragaTAvI zake che. matalaba ke smRtiupasthitinA pUrva samaye saMskAra hAjara ja hoya che. AthI saMskAra ane smRti vacce vyavadhAna = kAlika aMtara ja nathI. mATe te banne vacce janya-janakabhAva mAnya karavAmAM koI vAMdho uThAvI zakAya tema nathI. yogasUtramAM A vAtane jaNAvatAM kahela che ke "deva-narakAdi jAti, magadhasaurASTra vagere deza ane tretAyuga-kaliyuga vagere kALanI apekSAe vividha vAsanAomAM vyavadhAna = aMtara hovA chatAM paNa smRti vagere phalane sAdhavAmAM te vAsanAomAM niraMtartha ja hoya che. kAraNa ke skRti ane saMskAra eka rUpa ja hoya che." (ahIM yogasUtraTIkAkAra bhoja rAjarSino Azaya evo che
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cittasya phalapeNa pariNamanam * ___ 1095 rahitAH / taduktaM- "tAsAmanAditvaM, AziSo nityatvAt" (yo.sU.4-10) / 'dvitIyA api cittabhUmAvevAnAdikAlaM saMcitA yathA yathA pAkamupayAnti tathA tathA guNapradhAnabhAvena sthitA jAtyAyurbhogalakSaNaM kAryamArabhanta iti / tadetatkarmA''zayaphalaM jAtyAdivipAka iti| yadyapi sarveSAmAtmanAM klezAdiparAmarzo nAsti, tathApi te cittagatAsteSAM vyapadizyante, zeSasya mohalakSaNasya bIjasya = vAsanAkAraNasya anAditvAt AdirahitAH = anAdimatyaH / atraiva yogasUtrasaMvAdamAha- taasaamiti| atra ca rAjamArtaNDavyAkhyaivam - tAsAM = vAsanAnAM anAditvam / na vidyate Adiryasya tasya bhAvaH tattvam / taasaamaadirnaastiityrthH| kutaH ? ityata Aha- AziSo nityatvAt / yeyamAzIrmahAmoharUpA 'sadaiva sukhasAdhanAni me bhUyAsuH mA kadAcana taimeM viyogo bhUditi yaH saGkalpavizeSo vAsanAnAM kAraNaM tasya nityatvAt = anAditvAdityarthaH / etaduktaM bhavati-kAraNasya sannihitatvAdanubhavasaMskArAdInAM kAryANAM pravRttiH kena vAryate ? anubhava-saMskArAdyanuviddhaM saGkocavikAsadharmi cittaM tattadabhivyaJjakavipAkalAbhAt tattatphalarUpatayA pariNamata ityarthaH - (rA.mA.4/10) iti vartate / itthaM smRtimAtraphalA AdimAH karmavAsanA abhihitAH / idAnIM jAtyAyurbhogaphalA dvitIyAH karmavAsanA nirUpayati- dvitIyAH karmavAsanA api / idaJca prAk rAjamArtaNDavyAkhyApradarzanAvasare (rA.mA.2/13) uktameva / nanu kleza-karma-vipAkA''zayA'parAmRSTatvaM nezvarakalpanAprayojakam, sarveSAM jIvAnAM kleza-karmAdizUnyatvAt, teSAmantaHkaraNadharmatvAt / tatazca nezvaraH kalpanAmarhatItyAzaGkAparAkaraNAyA''ha- yadyapIti / te = klezAdayaH cittagatAH teSAM = saMsAriNAM AtmanAM vyapadizyante, te hi tatphalayoH sukha-duHkhayoH bhoktAra iti / yathA yodhagatau = yoddhRSu vartamAnau jayA'jayau = vijaya-parAjayau svAminaH vyapadizyate / ke anubhava saMskArarUpe pariName che ane saMskAra smRtirUpe pariName che. tathA uparokta tamAma avasthAmAM anusaMdhAna karanAra citta to eka ja hoya che. tethI prastuta kAryakAraNabhAva muzkela nahi thAya kAraNa ke vAsanAonuM bIja moha che. "sukhanA sAdhanono kyAreya viyoga na thAva evo adhyavasAya e mohanuM lakSaNa che. A moha anAdi kALano hovAthI vAsanA paNa anAdikAlIna che. vAsanAno = saMskArono koI cokkasa prAraMbha kALa nathI. paNa pahelethI ja vidyamAna che. A bAbata vize yogasUtramAM jaNAvela che ke "vAsanA= saMskAro anAdikAlIna che. kAraNa ke mahAmoha anAdikAlIna che. dvitI. / zrI naMbaranI vAsanA = sN27||2 59 // manAthI yittabhUmimA saMyita thayeTI cha. bha jema teno paripAka thAya tema tema gauNa-mukhyabhAve cittamAM rahelI te vAsanA devAdijAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLane Ape che. tethI A rIte karmasaMskAranuM phaLa jAti, AyuSya vagereno vipAka che. Ama siddha thAya che. zvaranI vilakSAtA . yadyapi. / ho pAtaM. yogazananA siddhAnta bhu45, tamAma mAmA nirva5 hovAthI rAzi ane karma vagerenA saMparkathI zunya ja che. tema chatAM paNa te saMsArI AtmAonA cittamAM kaleza, karma vagere rahelA hovAthI "saMsArI AtmAomAM kalezAdino saMparka che." ema aupacArika vyavahAra thAya che. jema ke 1. hastAdarza 'dvitIyAyA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza '...disparzo' ityazuddhaH pAThaH /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jIvezvarayoH bhedasamarthanam dvAtriMzikA - 16/2 1096 yathA yodhagatau jayAjayau svAminaH / asya tu triSvapi kAleSu tathAvidho'pi klezAdiparAmarzo nAstIti vilakSaNo'yamanyebhyaH / / 1 / / * jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam / / 2 / / jJAnamiti / jJAnAdayo yatrA'pratipakSAH sahajAzca zuddhasattvasyA'nAdisambandhAt / yathA hItareSAM asya = Izvarasya tu triSvapi atItA'nAgata- vartamAnalakSaNeSu kAleSu tathAvidho'pi = klezAdiphaladuHkhAdibhoktRtvalakSaNaH klezAdiparAmarzo nAstIti vilakSaNaH ayaM = IzvaraH anyebhyo jIvebhya iti / na hi mahezvare svAzrayasvAmitvasambandhena klezAdikaM vartate, na ca tadanyatra na vartata iti / taduktaM nAgojIbhaTTavRttI 'svAzrayasvAmitvasambandhenaiva klezAdyabhAvasya vivakSaNAnna doSaH, jIvA hi tatphaladuHkhAdibhoktRtvAt klezAdyAzrayacittasvAminaH' (nA.bha.vR.1 / 24 pR. 30) iti / itthaM saMsArijIvavilakSaNa eva bhagavAnIzvara iti sthitam / / 16 / 1 / / tasya caizvaryaM tathAvidhamanAdeH sattvotkarSAt / tasya sattvotkarSazca prakRSTAt jJAnAdevetyAzayenAhajJAnamiti / yasya jagatpateH jJAnaM apratighaM = nityatvena sarvaviSayatvAt kvacidapyapratihatam / vairAgyaJca = mAdhyasthyaJca rAgA'bhAvAdapratigham / caH samuccaye, evo'vadhAraNe / aizvaryaM pAratantryA'bhAvAdapratigham / tacca vakSyamANaM (dvA.dvA.26/15, bhAga-6, pR.1814) aSTavidham / dharmazca prayatnasaMskArarUpaH, adharmA'bhAvAdapratighaH / etat catuSTayaM sahasiddhaM = anyAnapekSatayA'nAditvena vyavasthitam / ata eva nezvarasya kUTasthatAvyAghAtaH, janyadharmA'nAzrayatvAditi pAtaJjalatAtparyaM syAdvAdakalpalatAyAM (syA.ka.3 / 2) darzitam / etena jnyaanaishvryaayuddhamedAna upara hAra-jIta to sainikonI ja thAya che. tema chatAM je rAjAnA te sainiko hoya te rAjAmAM hAra ane katano vyavahAra thAya che. tema prastuta vAta samabhavI. rAbha = AtmA, sainio = vitta, hAra-ta= kaleza-karmAdisaMparka ane jAti-AyuSya-bhoga svarUpa phaLa. Ama svakIya cittagata kalezAdino vyavahAra saMsArI AtmAmAM thAya che jyAre IzvaramAM to tevA prakArano paNa kalezAdisaMparka nathI. kAraNa ke tene tevuM kliSTa citta 4 nathI. khAma 'jIbha saMsArI vo DaratAM Izvara = mahezvara vilakSaNa che' -sAma siddha thAya che. ( 16 / 1 ) vizeSArtha :- naMdIzvara nAme manuSya mahezvaranI ArAdhanA kare che. tenA prabhAvathI A ja janmamAM tene devazarIra vagere prApta thAya che. A vAta pAtaMjala vidvAnone mAnya che. bAkInI vigato TIkArthamAM ja spaSTa che. uparokta badhI bAbatonuM nirUpaNa pAtaMjala yogasUtranA siddhAnta mujaba karavAmAM Avela che, jainAgamasiddhAnta mujaba nahi. A vAtanI vAcakavarge noMdha levI. A batrIsImAM 1 thI 4 zloka pAtaMjala darzananI mAnyatA darzAve che. tyAra bAda tenuM nirAkaraNa pAMcamA zlokathI zarU thaze. A vAta dhyAnamAM rAkhIne AgaLa vadhavuM (16/1) IzvaramAM cAra tattvono svIkAra gAthArtha :- te jagatapati che ke jemAM apratihata jJAna, vairAgya, aizvarya ane dharma- A cAreya tattva saha anAdisiddha che. ( 16 / 2 ) = TIkArtha :- IzvaramAM jJAna vagere cAreya apratipakSa pratipakSazUnya = khavyAhata = apratihata che ane sahaja che, anAdisiddha che. kAraNa ke zubha sattvano = sAttvika cittano izvara sAthe anAdikAlIna
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jIva-zivacittayoH vailakSaNyam * 1097 sukha-duHkha-mohatayA vipariNataM cittaM nirmale sAttvike dharmAtmaprakhye pratisaGkrAntaM cicchAyA'saGkrAntAntaHsaMvedyaM bhavati, naivamizvarasya, kiM tu tasya kevala eva sAttvikaH pariNAmo bhogyatayA vyavasthita iti / kiM ca prakRtipuruSasaMyogaviyogayorIzvarecchAvyatirekeNA'nupapatteranAdijJAnAdimattvamasya siddham / / 2 / / sAttvikaH pariNAmo'tra kASThAprAptatayeSyate / nA'kSapraNAlikAprApta iti sarvajJatAsthitiH / / 3 / / dInAmanyo'nyAzrayatvamapAkRtam, parasparAnapekSatvAt / te hIzvarasattve vartamAnA anAdibhUtAH, tena ca tathAvidhena sattvena teSAmanAdireva sambandhaH / zuddhasattvasya = IzvarIyazuddhasattvapradhAnacittasya anAdisambandhAt te hi jJAnAdayaH sahajAzca / rAjamArtaNDAnusAreNAha- yathA hi itareSAM jIvAnAM saMsAriNAM sattvarajastamoguNopetatvena sukha-duHkha-mohatayA vipariNataM = vikArA''pannaM sat cittaM nirmale sAttvike dharmAtmaprakhye yogizarIre pratisaGkrAntaM = pratibimbitaM bhavati tadaiva cicchAyAsaGkrAntAntaHsaMvedyaM bhavati, nAnyathA / naivamIzvarasya bhavati, kintu tasya = Izvarasya kevala eva sAttvikaH pariNAma utkarSavAnanAdisambandhena bhogyatayA vyavasthitaH / ataH puruSAntaravilakSaNatayA sa evezvaraH / muktAtmanAM tu klezAdiyogaH taistaiH zAstroktopAyaiH nivartitaH / asya punaH sarvadaiva tathAvidhatvAnna muktAtmatulyatvamiti rAjamArtaNDe bhojaH / asti IzvarasyA'nAdisiddhaM zuddhasattvAtmakaM cittaM pradhAnajaM niratizayajJAna-kriyAzaktimat / IzvarIyajJAnAderanAdimattvasAdhanArthaM hetvantaramAha- kiJceti / prakRti-puruSasaMyoga-viyogayoH saMsArApavargavyavahAraprayojakayoH IzvarecchAvyatirekeNa = IzvarIyecchAM vinA anupapatteH = asaGgateH, saMsAriNAmAtmanAM hitA'hitapravRttinivRttyupAyA'nabhijJatvenA'samarthatvAt / ajJAnAM pravRttau parapreraNAyA hetutvAvadhAraNAt, pazvAdipravRttau tathAdarzanAt / ata evoktaM mahAbhArate tadanuvAdarUpeNa ca zAstravArtAsamuccaye 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / / (ma.bhA.vana. 30/28, zA.vA.sa.3/3) iti / tatazca anAdijJAnAdimattvaM asya = Izvarasya siddham / / 16/2 // Izvarasya sarvajJatAsiddhyarthamupakramate- 'sAttvika' iti / IzvaratvaJcAsyecchAmAtreNa skljgduddhrnnksssaMbaMdha che. saMsArI jIvonuM sukha-duHkha-moharUpe vizeSa prakAre pariNata thayela triguNAtmaka citta nirmala ane sAttvika evA dharmAtmanAmaka yogIzarIramAM jyAre pratisaMkrAnta thayeluM = pratibiMbita baneluM hoya che tyAre ja cittachAyAnI saMkrAnti dvArA aMdaramAM vedAya che. anyathA nahi. saMsArI jIvamAM cittavedana je rIte thAya che te rIte IzvaramAM nathI hotuM. Izvarane to mAtra sAttvika pariNAma ja bhogya tarIke hAjara hoya che. rAjasa pariNAma ane tAmasa pariNAma Izvara mATe bhogya nathI hotA. vaLI, bIjI vAta e che ke prakRti ane puruSano saMyoga tathA viyoga IzvaranI icchA vinA thaI zakatA nathI. (tema ja icchA tattvajJAna vinA thaI na zake. je viSayanuM jJAna na hoya tenI icchA koIne kadi thatI nathI. izvaranI icchA anAdikAlIna che.) tethI izvaramAM anAdi kALathI jJAnAdi siddha thAya che. (16/2) gAthArtha :- IzvaramAM sAttvika pariNAma parAkASThA prApta che evuM manAya che. te sAttvika pariNAma indriyapraNAlikA dvArA Avela nathI. mATe sarvajJatAnI temAM siddhi thAya che. (16/3) 1. hastAda" 'saMkrAntaH saM....' iti pAThaH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1098 * sarvajJasiddhiH . dvAtriMzikA-16/3 sAttvika iti / atra = Izvare sAttvikaH pariNAmaH kASThAprAptatayA = atyantotkRSTatvena iSyate / tAratamyavatAM sAtizayAnAM dharmANAM paramANAvalpatvasyevA''kAze paramamahattvasyeva kASThAprAptidarzanAt jJAnAdInAmapi cittadharmANAM tAratamyena paridRzyamANAnAM kvacinniratizayatvasiddheH / na punaH akSapraNAlikayA = indriyadvArA prAptaH' = upanItaH iti hetoH sarvaviSayatvAdetaccittasya matvam / tacca jJAna-kriyA-sAmarthyAtizayaM vinA na / sA cApahastitarajastamomalavizuddhasattvopAdAnaM vinA neti Izvare sAttvikaH = zuddhasattvAtmakaH pariNAmaH cittA'parAbhidhAno'nAdisiddhaH atyantotkRSTatvena = niratizayatvena iSyate pAtaJjalaiH / "asti IzvarasyAnAdisiddhaM zuddhasattvAtmakaM cittaM pradhAnajaM niratizayajJAna-kriyAzaktimat / sa hi bhagavAn saMsArArNavAjjantUnAmuddharaNecchayA taccittamupAdatte, tadvinA jJAna-dharmopadeza-bhaktAnugrahA'yogAt / na ca kathaM cittopAdAnAtprAgicchAdhudetIti vAcyam, bIjAGkuravadanAditvAtsargapralayapravAhasya yadA sarvakAryasya pralayastadA 'bhaviSyatkalpe lokAnugrahArthamidaM cittamupAdeyamiti bhagavatA saGkalpyate / tatsaGkalpavAsitaM pradhAne lInaM sat sargAdau cittamudbhavati / tena cezvaro'nugRhNAtI"ti maNiprabhAyAM rAmAnando vyAcaSTe (ma.pra.1/24-pR.31) / itthamIzvare sAttvikacittasambandha upapAditaH / adhunA jJAnAdInAM prakarSaprAptiM sAdhayitumAha- tAratamyavatAmiti / 'asti kASThAprAptiH sarvajJabIjasya, sAtizayatvAt, parimANavaditi / yatra kASThAprAptiH jJAnasya sa sarvajJaH / sa ca puruSavizeSa' iti (yo.sU.1/25 bhA.) iti yogasUtrabhASyakAraH / atra niratizayatvaM = kASThA, yataH paramAtizayavattA nAstIti / tena nA'vadhimAtreNa siddhasAdhanam / sAtizayatvAditi hetuH / yadyatsAtizayaM tattatsarvaM niratizayaM yathA kuvalayAmalakabilveSu sAtizayaM mahattvamAtmani niratizayamiti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH (ta.vai.1/25 pR.77)| maNiprabhAkRdapi 'asmadAdInAM jJAnaM niratizayena jJAnenA'vinAbhUtaM bhavitumarhati, sAtizayatvAt / yatsAtizayaM tat samAnajAtIyena niratizayena yuktaM, yathA kumbhaparimANaM vibhuparimANena / tatsiddhaM niratizayaM jJAnaM sarvajJasya bIjaM = jJApakam / yatra niratizayaM jJAnaM tatra sarvajJatvaM jJAyata ityarthaH' (ma.pra.1/25 pR.32) ityAcaSTe / Izvare sAttvikaH pariNAma indriyadvArA na upanItaH iti na sarvajJatvA'nupapattiH / itthaM etaccittasya TIkArthaH- IzvaramAM sAttvika pariNAma atyanta utkRSTa svarUpe mAnya che. tAratamyavALA guNadharmo kyAMka sAtizaya = sarvotkRSTa siddha thAya che. jema ke ghaTaparimANAdi. ghaTa, paTa AdinA parimANa(=kada) taratamabhAvavALA hoya che. to kyAMka tenI alpatAnI ane utkarSanI parAkASThA siddha thaze. paramANunA parimANamAM alpatvanI parAkASThA che ane AkAzanA paramamihat parimANamAM utkarSanI parAkASThA dekhAya che. barAbara A ja rIte cittadharmAtmaka jJAnAdisvarUpa sAttvika pariNAma paNa saMsArI jIvomAM tAratamyavALo jaNAvAthI kyAMka tenA utkarSanI siddhi thaze. je AtmAmAM jJAnAdi sAttvika pariNAmano utkarSa caramasImAprApta hoya tene ame Izvara tarIke oLakhIe chIe. A parAkASThA prApta utkRSTa sAttvika pariNAma ja IzvaramAM sarvajJatAnI siddhi kare che. kAraNa ke saMsArI jIvonI jema IzvaramAM kAMI indriyapraNAlikA dvArA jJAnAdisvarUpa 1. hastAdarza 'prAptA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ * IzvarazaktInAM SaDvidhatvam * 1099 (sarvajJatAsthitiH=) sarvajJatAyAH sthitiH = prasiddhiH / taduktaM- "tatra niratizayaM sarvajJabIjam" (yo.sU.1-25) / / 3 / / RSINAM kapilAdInAmapyayaM paramo guruH / tadicchayA jagatsarvaM yathAkarma vivartate // 4 // RSINAmiti / ayaM = IzvaraH kapilAdInAmapi RSINAM paramaH = utkRSTo guruH / taduktaM"sa pUrveSAmapi guruH kAlenAna'vacchedAditi" (yo.sU.1-26) / = IzvarIyasya cittasya sarvaviSayatvAt sarvajJatAyAH prasiddhiH / atra yogasUtrasaMvAdamAha- 'tatre'ti / asya ca rAjamArtaNDavyAkhyAlezaH - tasmin bhagavati sarvajJatvasya yadbIjamatItA'nAgatAdigrahaNasyAlpatvaM mahattvaM ca mUlatvAd bIjamiveti bIjaM tattatra niratizayaM = kASThAM prAptam / dRSTA hyalpatva-mahattvAdInAM dharmANAM sAtizayAnAM kASThAprAptiH, yathA paramANAvalpatvasyA''kAze paramamahattvasya / evaM jJAnAdayo'pi cittadharmAstAratamyena paridRzyamAnAH kvacinniratizayatAmAsAdayanti / yatra caite niratizayAH sa IzvaraH - (rA.mA. 1/25 pR.31) ityevaM vartate / puruSasaMhitAyAM nAradaM prati sanatkumAreNa - vinendriyeNa sarvajJaH - (pu.saM. ) iti yaduktaM tadapya'trA'nuyojyaM yathAtantram / / taduktaM vAyupurANe'pi 'sarvajJatA tRptiranAdibodhaH svatantratA nitymluptshktiH| anantazaktizca vibhovidhijJAH SaDAhuraGgAni mahezvarasya / (vA.pu.12/33) iti / etena - sarvajJAnitva-tRptyanAdibodha-svatantra-nityamaluptAnantaM SaTkoNazaktayaH 6 (nA.pUrva. 6/3) iti nArAyaNapUrvatApinIyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / tasya sarvajJatvasAdhane - yaH sarvajJaH sarvavid yasya jJAnamayaM tapaH - (muM.1/1/9, saM.1) iti muNDakopaniSat-saMnyAsopaniSadoH vacanaM, - eSa sarvezvara eSa sarvajJaH - (gaNe.1/2) iti gaNezottaratApinyupaniSadvacanaM, - eSa sarvezvara eSa sarvajJaH - (mAM.6) iti mANDUkyopaniSadvacanaM, - vizvatazcakSuruta vizvatomukhaH - (zve.3/3) iti zvetAzvataropaniSadvacanamapi tasya sarvajJatAmevAvedayati / samantabhadrAcAryeNa tu AptamImAMsAyAM - sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacid yathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH / / 6 (A.mI.5) ityevaM jainatantrAnusAreNa sarvajJasiddhiH kRtetyavadheyam / / 16/3 / / evamIzvarasya pramANamabhidhAya prabhAvamAha- RSINAmiti / atraiva yogasUtrasaMvAdamAha- 'sa' iti / 'AdyAnAM sraSTRNAM brahmAdInAmapi sa guruH = upadeSTA yataH sa kAlena nAvacchidyate, anAditvAt / teSAM punarAdimattvAdasti kAlenA'vacchedaH' (rA.mA.1/26 pR.33) iti rAjamArtaNDakRt / IzvarasyecchayA cittapariNAma nathI thatA. IndriyapraNAlikA dvArA je jJAnAdi utpanna thAya te sImita hoya. kAraNa ke indriyane ghaNI badhI maryAdA che. jyAre indriyapraNAlikA vinA je jJAnAdipariNAmo utpanna thAya tene koI maryAdA hotI nathI. sarva viSayonuM te cittamAM avagAhana hoya che. mATe sarvajJatAnI siddhi thAya che. yogasUtramAM 59 %uvela. che 'zvarama nitizaya = 52||5181praa. sarvazI4 hoya che.' (16/3) gAthArtha - kapila vagere pUrvanA maharSionA paNa paramaguru Izvara che. IzvaranI icchAnusAra Adhu ta bha bhu45 pravata cha, parime che. (16/4) TIkArca - kapila vagere maharSionA paNa paramotkRSTa guru Izvara che. yogasUtramAM pataMjali RSie jaNAvela che ke te pUrvanA maharSionA paNa guru che. kAraNa ke kAla dvArA tenI koI sImA nakkI
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1100 * ekakArakeNa kArakAntarAnyathAsiddhivirahaH * dvAtriMzikA - 16/4 tasya = Izvarasya icchayA (= tadicchayA) sarvaM jagat yathAkarma karmA'natikramya vivartate = uccAvacaphalabhAg bhavati / na ca karmaNaivA'nyathAsiddhiH ', ekakArakeNa kArakAntarA'nupakSayAditi bhAva: ||4|| - utkRSTA sarvaM jagat sacarAcaraM karma prAkkRtamadRSTaM anatikramya = anatilaGghya uccAvacaphalabhAg pakRSTazubhA'zubhapariNAmayuktaM bhavati / prakRte jagatkartumakartuJcApyanyathA kartumIzate / / yaH sa Izvara ityuktassarvajJatvAdibhirguNaiH / brahma-viSNu- zivAdyaizca nAmarUpaissa saMyutaH / / - (rA.I.7/41-42) kRti rAmapItAvavanuM, - sarvajJa: sarvartA ca sarvAnuprahAra: 9 (ve. gI. 2 / 45 ) iti ca devIgItAvacanamapi yathAtantramanuyojyamanuyogakuzalaiH / na ca evaM karmaNo'pekSAyAM karmaNaiva Izvarasya anyathAsiddhiH jagadvivartaM pratIti zaGkanIyam, ekakArakeNa kArakAntarA'nupakSayAt hetvantarAnyathAsiddhatvA'yogAt, anyathA daNDena cakra - cIvara- kulAla- kapAlAdInAmapyanyathAsiddhatvaM ghaTaM prati syAt iti bhAvaH = pAtaJjalAnAmAzayaH / / 16 / 4 / / nathI thai.' (arthAt jyArathI kALanuM astitva che. tyArathI ja IzvaranuM astitva che.) * izvarecchA mujaba jagata saMcAlana ! * IzvaranI icchA anusAra AkhuM jagata karmanuM ullaMghana karyA vinA pravarte che, pariName che, uccanIca phaLane bhogave che. karma dvArA IzvarecchAnI anyathAsiddhi nahi thAya. kAraNa ke eka kAraka dvArA bIjA kArakonI kAraNonI anyathAsiddhi thatI nathI- evo ahIM Azaya che. (16/4) = vizeSArtha H- 'IzvaranI IcchA hovA chatAM paNa karma pratikULa hoya to mANasanuM kArya thatuM nathI. AthI jagatanA kAryo pratye IzvarIya icchA kAraNabhUta kaI rIte thai zake ? vaLI, IzvarecchAne jagatanuM kAraNa mAnyA pachI paNa karmane to kAraNa mAnavuM ja paDe tema che. to pachI karmane ja jagatanA tamAma kAryonuM kAraNa mAno ne ! Ama jagatanA tamAma kAryo karma dvArA siddha thai javAthI tenA pratye izvarecchA upakSINa caritArtha = anyathAsiddha = akAraNa siddha thaze." AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke kAryanI niSpatti mAtra eka kAraNathI nathI thatI, paNa kAraNasamUhathI = sAmagrIthI thAya che. kuMbhArane ghaTanuM kAraNa mAnyA pachI paNa daMDa, cakra, cIvara vagerene ghaDAnA kAraNa mAnavA ja paDe che. paraMtu teno artha e nathI daMDAdine ghaTakAraNa tarIke svIkAravAnI AvazyakatA UbhI thavAthI kuMbhAra ghaDA pratye anyathAsiddha akAraNa = akAraka banI jAya. ghaTa pratye kuMbhAra kartAkAraka che, daMDa karaNakAraka che, cakra adhikaraNakAraka che. A vAta samagra jagata svIkAre che. te rIte IzvaranI icchA paNa jagatanA tamAma kAryanuM kAraNa banI zake che. tathA karma paNa jagatanA tamAma kAryanuM kAraNa banI zake che. karmane jagatanA tamAma kAryonuM kAraNa mAnavA mAtrathI IzvarecchA anyathAsiddha = akAraNa kArakabhinna sAbita na thaI zake. Ama jagatanA tamAma kAryo pratye IzvarecchA = izvarAnugraha kAraNa hovAthI yoga pratye paNa izvarAnugraha kAraNa siddha thAya che. tethI cittavRttinirodha svarUpayoga izAnugrahajanya che- Ama phalita thAya che.(16/4) prastuta mAnyatAnuM graMthakArazrI nirAkaraNa kare che. = = chu. 'siddhaH' kRti mudritaprato / = = = =
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svabhAvAtikrameNA'nugrahA'sambhavaH etad dUSayati naitadyuktamanugrAhye' tatsvabhAvatvamantarA / nA'NuH kadAcidAtmA syAddevatAnugrahAdapi / / 5 / / naitaditi / etad = IzvarA'nugrahajanyatvaM yogasya na yuktaM anugrAhye tatsvabhAvatvaM anugrAhyasvabhAvatvaM antarA = vinA, yato ( devatAnugrahAdapi = ) devatAyA anugrahAdapi 'aNurAtmA bhavatu' itIcchAlakSaNAt kadAcidapi aNurAtmA na syAt, svabhAvA'parAvRtteH / / 5 / / etat pAtaJjaloktaM dUSayati- 'naitaditi / yogasya IzvarA'nugrahajanyatvaM anugrAhye = anugrahaviSaye jIve anugrAhyasvabhAvatvaM = anugrahayogyatAsvabhAvaM vinA na yuktam / amumevArthaM prativastUpamayA bhAvayatiyato devatAyAH divyavizeSarUpAyAH 'aNurAtmA bhavatu' itIcchAlakSaNAd anugrahAdapi kadAcidapi 'pi kAle aNuH na = naiva AtmAsyAt, svabhAvA'parAvRtteH maulasvabhAvaparAvartanA'yogAt / taduktaM yogabindau - = kvA = 1101 = = 'anugraho'pyanugrAhyayogyatApekSa eva tu / nANuH kadAcidAtmA syAd devatAnugrahAdapi / / karmaNo yogyatAyAM hi kartA tadvyapadezabhAk / nAnyathA'tiprasaGgena lokasiddhamidaM nanu / / anyathA sarvamevaitadaupacArikameva hi 1 prApnotyazobhanaM caitattattvatastadabhAvataH yvn - (yo.biM.12-13-14 ) ityAdi / tatazca mokSAdayo'pyAtmanaH tathAsvabhAvamRte mahezvarAnugrahAdeva pAtaJjalairabhyupagamyamAnA na pAramArthikatAmAbibhratIti phalitam / kiJcA'pratiskhalitavairAgyopetatvAt kathamasau kaJcanAnugRhNIyAd nigRhNIyAdvA / kiJca jIvAnAM yogyatAmapekSya pravartata itarathA vA ? iti dvayI gatiH / yadi prathamaH pakSaH, tadA saiva yogyatA hetuH / kimIzvarAnugraha-nigrahAbhyAm ? athetarathA tadA sArvatrikAvevAnugrahanigrahau syAtAM na vA kvacit nimittA'bhAvAditi (yo.bi.gA.197 vR.) vyaktaM yogabinduvRttau / / 16 / 5 / / * yoga eaMte izvarAnugrahajanya nathI * gAthArtha :- pAtaMjala vidvAnonI uparokta vAtane graMthakArazrI aprAmANika sAbita kare che. anugrAhyamAM tathAvidha svabhAva mAnyA vinA uparokta vAta yuktisaMgata thai na zake. kAraNa ke devatAnA anugrahathI paNa jaDa evo aNu kyAreya AtmA thaI na zake.(16/5) TIkArtha :- anugrAhyamAM = anugraha karavA yogya vastumAM anugrahane svIkAravAno svabhAva svIkAryA vinA 'izvaranA anugrahathI yoga utpanna thAya che' AvuM mAnavuM yuktisaMgata siddha thatuM nathI. kAraNa ke 'A aNu AtmAsvarUpe banI jAva' AvA prakAranI IzvarIya icchAsvarUpa daivI anugrahathI aNu kyAreya paNa AtmA banI zakato nathI. kema ke svabhAva kyAreya badalAto nathI.(16/5) vizeSArtha :- 'jIvamAM yogyatA hoya ke na hoya chatAM IzvaranA anugrahathI ja jIvano mokSa thAya che.' AvI pAtaMjala vidvAnonI mAnyatA tathyahIna che. kAraNa ke jIvamAM mokSanI ke IzvarIya anugrahane svIkAravAnI yogyatA ja jo na hoya to Izvara zuM karI zake ? bAkI to Izvara jaDane cetana banAvI de, cetanane jaDa banAvI de. paNa AvuM thatuM nathI. vastuno mULabhUta svabhAva kyAreya paNa badalAto nathI. tethI 'jIvayogyatAthI nirapekSa evA mahezvarIya anugrahathI ja jIvone yogasiddhi ane mokSaprApti thAya che'- A vAta barAbara nathI.(16/5) 1. hastAdarze '... grAhyata...' iti pAThaH / hastAdarzAntare ca 'manugrAhyata...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1102 * jIva-zivayoH pariNAmitvam * dvAtriMzikA-16/6 ubhayostatsvabhAvatvabhede ca pariNAmitA / atyutkarSazca dharmANAmanyatrA'tiprasaJjakaH // 6 // ubhayoriti / ubhayoH = IzvarA''tmanoH tatsvabhAvatvabhede ca = vyakti-kAla-phalAdibhedena vicitrA'nugrAhyA'nugrAhakasvabhAvabhAjanatve ca pariNAmitA syAt, svabhAvabhedasyaiva pariNAmabhedA'rthatvAt / tathA cA'pasiddhAntaH / ____nanu jIvAnAmanugrAhyasvabhAva Izvarasya cAnugrAhakasvabhAvaH kakSIkriyata iti nAyaM doSaH / na cAnugrAhyasvabhAvAdevezvarAnyathAsiddhiH zaGkanIyA, IzvarasyA'nugrAhakasvabhAvA'bhAve'nugrAhyasvabhAvavatAmAtmanAmanugrahA'sambhavAt, ubhayA'pekSatvAdanugrahasya / na ca tathApyasau yugapadevAnugrAhyasvabhAvavatassamuddharediti vAcyam, tattajjIva-tattatphalalAbhakAla-tattatphala-tathAvidhakarma-puruSArthAdibhedena jIvAnAmanugrAhyanigrAhyasvabhAvavaicitryAbhyupagame mahezvarasyApyanugrAhaka-nigrAhakasvabhAvavaicitryopagame ca jIvabhedena kAlabhedena karmAdibhedena ca phalabhedopapatte va sarvadA sarvatra samAnAnugraha-nigrahApattiriti pAtaJjalA''zaGkAyAmAha- ubhayoriti / vyakti-kAla-phalAdibhedena = jIva-phalAnuguNaviguNakAla-svargAdilakSaNaphala-tathAvidhakarma-puruSakArAdivaicitryeNa IzvarAtmanoH = ziva-jIvayoH vicitrA'nugrAhyA'nugrAhakasvabhAvabhAjanatve upalakSaNAt vicitranigrAhya-nigrAhakasvabhAvasampannatve ca dvayoreva pariNAmitA syAt, svabhAvabhedasyaiva = svabhAvavaicitryasyaiva pariNAmabhedArthatvAt = pariNAmavaicitryArthavAcakatvAt / jIvAtmanAM prAk nigrAhyasvabhAvaH pazcAccAnugrAhyasvabhAvaH, IzvarasyApi tAMstAn prati kAlAdibhedena nigrAhakAnugrAhakasvabhAva iti svIkAre ca spaSTameva pariNAmitvam / tathA ca = Izvara-saMsArijIvAnAM pariNAmitvasiddhau ca apasiddhAntaH pAtaJjalAnAm / tairIzvara-puruSANAmapariNAmitvAbhyupagamAt / svabhAvabhedAnupagame ca pUrvoktadoSAnativRttiriti vyAghra-taTI gAthArtha :- jo Izvara ane AtmA banneno tevA prakArano viziSTa svabhAva mAnavAmAM Ave to te banne pariNAmI banI jAya. tathA jJAnAdi guNadharmono atiutkarSa to anyatra samasyA lAvanAra che. (16/) a AtmA ane paramAtmAmAM pariNAmIpaNAnI samasyA che TIkArtha :- AtmAmAM kALa, phaLa vagerenA bhedathI vividha prakArano anugrAhya svabhAva tathA paramAtmAmAM aneka prakAranA jIvo, kALa, phaLa vagerenA bhedathI vividha prakArano anugrAhaka svabhAva svIkAravAthI IzvaranA anugraha dvArA yogya jIvone yogasiddhi vagere phaLa maLI zakaze tathA ayogya jIvone yogasiddhi vagere phaLa nahi maLe'- AvuM jo pAtaMjala vidvAno kahe to te vAta temanA mATe barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke IzvaramAM jIva, kALa AdinI apekSAe vibhinna prakArano anugrAhaka svabhAva mAnavAmAM Ave ane jIvomAM paNa te rIte anekavidha anugrAhya svabhAva svIkAravAmAM Ave to AtmA ane paramAtmA pariNAmI thavAnI samasyA sarjAya. kAraNa ke svabhAva bheda e ja "pariNAma bheda' padano artha che. tethI svabhAvabheda mAnavAmAM pariNAmabheda mAnavo ja paDe. pariNAma badalAya ane tema chatAM mULabhUta svarUpe vastu hAjara rahe.' A vAtathI te vastu pariNAmI che, nahi ke apariNAmI - Ama siddha thAya che. pAtaMjala vidvAno puruSa ane paramezvaramAM A rIte pariNAmIpaNuM mAnya kare to pAtaMjala vidvAnone apasiddhAnta doSa Avaze.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zvarapratiSakSasiddhiprasagnanam . 1103 jJAnAdidharmANAmatyutkarSeNezvarasiddhirityapi ca nAsti / yato dharmANAmatyutkarSaH (ca) sAdhyamAno jJAnAdAvivA anyatra = ajJAnAdau atiprasaJjakaH = aniSTasiddhikRt, atyutkRSTajJAnAdi' mattayezvarasyeva tAdRzAjJAnAdimattayA tatpratipakSasyA'pi siddhyApatteH / itthaM ca 'jJAnatvamutkarSA'pakarSA'nAzrayavRtti, utkarSA'pakarSA''zrayavRttitvAt, mahattvavad' ityatra ubhayoH pariNAmitvaM tathAbhyupagamAd dhruvam / anugrahAtpra nyAyApAto duruddharaH / taduktaM yogabindau vRttezca tathA'ddhAbhedataH sthitam / / ( yo . bi . 310 ) iti / vastutaH tadabhimatezvaro'pyasiddha eva pramANataH, yato jJAnAdidharmANAM atyutkarSeNa = niratizayatvasAdhana pAtaJjalAbhimatA IzvarasiddhiH api nAsti, yato yasmAt kAraNAt dharmANAM jJAna-vairAgyaizvaryAdInAM atyutkarSaH kASThAprAptatvalakSaNaH sAdhyamAno = sAtizayatvahetunA'numIyamAno jJAnAdAviva ajJAnAdo aniSTasiddhikRt / idameva bhAvayati- atyutkRSTajJAnAdimattayA Izvarasyeva tAdRzA'jJAnAdimattayA = atyutkRSTAjJAnAdimattayA tatpratipakSasyApi IzvarapratipakSasyApi niratizayA'jJAnAzrayatayA siddhayApatteH / yathezvaro'tyutkRSTajJAnAdyAzrayastathA kazcit puruSavizeSo'tyutkRSTA'jJAnAdyAzrayaH tvayA kalpanIyaH syAditi bhAvaH / = etAvatA satpratipakSasyApi durnivAratA syAdityAzayenAha - jJAnatvamiti pakSa: / utkarSApakarSAnAzrayavRttitvaM = niratizayavRttitvaM sAdhyam / utkarSA'pakarSA''zrayavRttitvAt = sAtizayavRttitvAditi hetuH / = A niratizaya jJAnAdinA Azraya tarIke Izvarasiddhi doSApAdaka jJAnAvi. / tathA 'jJAnAdi guNadharmonA atyaMta utkarSathI izvaranI siddhi thaze A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke jJAnAdi guNono atiutkarSa sAdhavAmAM Ave che tenI jema pratipakSamAM ajJAnAdimAM aniSTanI siddhi thaze. kema ke tAratamya hetuthI jJAnAdinA atyaMta utkarSanI jema ajJAnAdino paNa atyaMta utkarSa siddha thaze. tethI parAkASThAthI jJAnAdiguNonA AzrayarUpe jema IzvaranI siddhi karavAmAM Ave che tema atyaMta parAkASThA prApta ajJAnAdinA Azraya tarIke anIzvaranI paNa siddhi thavAnI samasyA sarjAze. jema niratizaya jJAnAdino koika AdhAra tame mAno cho tema niratizaya ajJAnAdino AdhAra mAnavo paDaze je tamane mAnya nathI. E. / hakIkata AvI hovAthI pAtaMjala vidvAno je anumAna kare che te satpratipakSita thai jAya che. te anumAnano AkAra A mujaba che ke- jJAnatva utkarSa ane apakarSanA anAzrayamAM rahenAra che. kAraNa ke te utkarSa ane apakarSanA AzrayamAM rahe che. jema ke mahattva = mahat pariNAma. (utkarSa ane apakarSano matalaba che tAratamya. je tAratamyavALA padArthamAM rahe te tAratamyazUnya padArthamAM paNa avazya rahe- AvI vyApti darzAvavI ahIM pAtaMjala vidvAnone abhipreta che. jema ke mahat pariNAma ghaTAdimAM tAratamyavALuM dekhAya che to tAratamyazUnya = kASThAprApta gaganaparimANamAM paNa mahatparimANatva dharma rahe che. tema ApaNA tAratamyavALA jJAnamAM jJAnatva rahe che to tAratamyarahita evuM koIka jJAna hovuM joie ke jemAM jJAnatva rahe. Ama uparokta anumAnathI niratizaya = tAratamyazUnya mahezvarajJAnamAM jJAnatva dharmanI siddhi thaze. arthAt tevA jJAnatvanA AzrayarUpe je niratizaya jJAna siddha thaze tenA chu. hastAvaze '....vidharmamAMmAva' tyazuddhaH pATha: /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1104 * vAcaspatimizramatApAkaraNam . dvAtriMzikA-16/6 'jJAnatvaM na tathA, citta dharmamAtravRttitvAt, ajJAnavadi'ti pratirodho draSTavyaH / prakRti-puruSasaMyoga-viyogau ca yadi tAttviko tadA''tmano'pariNAmitvaM na syAt , tayoDheiSThatvena tasya janyadharmA'nAzrayatvakSateH / no cet ? kayoH kAraNamIzvarecchA ? atra = prakRtAnumAne 'jJAnatvaM na tathA = na niratizayavRtti, cittadharmamAtravRttitvAt, ajJAnavaditi anena satpratipakSatotthApakenAnumAnaprayogeNa pratirodho draSTavyaH / mahattvAdau vyabhicAravAraNAya maatrpdopaadaanm| etena - yadyatsAtizayaM tattatsarvaM niratizayam + (ta.vai.1/25 pR.77) iti tattvavaizAradIkRto vAcaspatimizrasya vacanamapi satpratipakSA''krAntaM draSTavyam / itthaJcezvarasyaivA'siddhau tadanugrahAdapavargopapAdanaM kuDyaM vinA citrakarmatulyamAbhAti / nanu prakRti-puruSasaMyoga-viyogayorIzvarecchAvyatirekeNAnupapatteranAdiniratizayajJAnAdimattvamIzvarasya siddhamiti cet? maivam, apasiddhAntA''pAtAt / tathAhi prakRti-puruSasaMyoga-viyogI yadi tAttviko = vAstavau tadA AtmanaH = puruSasya sarvathA apariNAmitvaM na syAt, tayoH = saMyoga-viyogayoH dviSThatvena = prakRte prakRtipuruSaniSThatvena tasya = puruSasya prakRtipratiyogikasaMyoga-viyogA''zrayatayA janyadharmA'nAzrayatvakSateH = pAtaJjalAbhimatajanyadharmAnAzrayatvalakSaNakUTasthanityatvavyAghAtA''pAtAt / tathA cApasiddhAnto durnivAraH / no cet tatsaMyogaviyogau tAttviko? tadA kayoH kAraNaM IzvarecchA ? na hi kAlpanikapadArthapratiyogikaM kAraNatvaM kvApi dRSTacaram, anyathA vandhyAputra-khakusumAdinirUpitamapi kAraNatvamIzvarIyAnugrahe prasajyeta / AzrayarUpe IzvaranI siddhi thaze evo pAtaMjala vidvAnono Azaya che.) A anumAna have aTakI jaze. AnuM kAraNa e che ke A anumAnano virodha karanAra bIjuM eka anumAna upasthita thAya che. teno AkAra evo che ke jJAnatva utkarSa-apakarSanA anAzrayamAM rahetuM nathI. kAraNa ke te cittamAtravRttiguNadharma che. ajJAnanI jema A vAta samajavI. (matalaba ke jema ajJAna cittamAtravRtti guNadharma hovAthI parAkASThA prApta utkarSano Azraya = niratizaya ke niratizayaniSTha banatuM nathI tema jJAnatva paNa cittamAtravRtti guNadharma hovAthI niratizayavRtti banI nahi zake. - Ama satmatipati = sAdhyAbhAvasAdhakahetvantaragrasta banavAnA lIdhe prathama anumAna potAnA sAdhyane sAdhI nahi zake - Ama phalita thAya che.) prakRti. / vaNI, bI0 pAta me cha ? pAta46 vidvAno sAme sabhe meM prazna bhUDIme chIme ke prakRti ane puruSano saMyoga ane viyoga banne tAtvika che ke atAttvika? jo tAttvika hoya to AtmA = puruSa sarvathA apariNAmI = kUTasthanitya = ekAMta dhruva nahi rahe. kAraNa ke saMyoga ane viyoga to bannemAM = prakRti ane puruSamAM rahe che. tathA saMyoga ane viyoga banne prakRti ane puruSa dvArA janya che. arthAt te banne guNadharmo janya che. tethI puruSa paNa janya dharmano Azraya banaze. AthI puruSamAM janyadharmaanAzrayatvasvarUpa kUTanityatva bhAMgI paDaze. tathA jo prakRti-puruSano saMyoga tathA vibhAga atAttvika = kAlpanika hoya to IzvarecchA = IzAnugraha konuM kAraNa banaze ? (kAraNa ke kAlpanika - tuccha vastunuM koI kAraNa ja hotuM nathI. bAkI to izvarAnugraha kAlpanika evA puruSaprakRtisaMyoganI jema kAlpanika evA vaMdhyAputra, AkAzapuSpa vagerenuM paNa kAraNa che- ema mAnavuM paDaze.) ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ * IzvarakrIDAnirasanam * 1105 kiM ca prayojanA'bhAvAdapi nezvaro jagat kurute / na ca paramakAruNikatvAd bhUtA'nugraha evA'sya prayojanamiti bhojasya vacanaM sAmpratam, itthaM hi sarvasyA'yamiSTameva sampAdayedityadhikaM etenA'dharmakAriNaM tatphalatayA narakAdikamanubhAvayati bhagavAnIzvara iti nirastam, tasya prathamata eva pApapravRttipratirodhasamarthatve prANinAM pApapravRttyasambhavAt, sambhave vA tadapratibandhataH tasyaiva tatkArakatvA''pAtAt / etena pApavimokSArthaM narakaprapAtanakalpanA'pi pratyastA, na hi mAdhyasthyamavalambamAnAH paramakaruNAparitacetasaH prekSAvanto nirarthake parapIDAhetau karmaNi pravartante / krIDArthA bhagavataH tathA pravRttiriti cet ? yadyevaM tarhi kathamasau prekSAvAn ? tasya hi pravartane krIDAmAtrameva phalam, te punaH prANinaH sthAne sthAne prANairviyujyante (pR.220) iti vyaktamuktaM malayagirisUrIzvaraiH nandisUtravRttau / etena - asau pratisRtvareNa samaH sameva krIDedevaM haiSa saGkrIDati - (chAga.8/2) iti chAgaleyopaniSadvacanaM - yaH svayaM sRSTamAtmanA guptamanusaMditAnama'caraM carantaM svayaM krIDaM krIDayan krIDAntaramanuprAvizat + (pAra.6/2) iti pAramAtmikopaniSadvacanaM, - modate bhagavAn bhUtairbAlaH krIDanakairiva 6 (utta.rAmA.) iti uttararAmAyaNavacanaM, - krIDate triSu lokeSu lIlayA yatra kutracit - (yo.zi.1/43) iti yogazikhopaniSadvacanaM, - sarvajJezo mAyAlezasamanvito vyaSTidehaM pravizya tayA mohito jIvatvamagamat / zarIratrayatAdAtmyAt kartRtva-bhoktRtvatAmagamat + (pai.1/9) iti paiGgalopaniSadvacanaJca duSTamevAvaseyam, sarAge devatvaprakArikAyA mithyAbuddherjanakatvAt, sarvajJe krIDA-rAgAdyasambhavAcca / etena - IzvarAjJayA virAjo vyaSTidehaM pravizya buddhimadhiSThAya vizvatvamagamat + (pai.2/ 1) iti paiGgalopaniSadvacanaM, - puruSottamasaMjJasya prAktanasya svdhaamni| rataye ramamANasya lIlAsRSTirajAyata / / - (zAM.saM.5/4/1/18) iti ca zANDilyasaMhitAvacanaM nirAkRtam, sarvajJe nAnAjIvapIDAjanakavacanodIrakatvA'yogAcca / / __ kiJca apratihatavairAgyopetatayA prayojanAbhAvAdapi = jagatsarjanasambandhisvaprayojanavirahAdapi nezvaro jagat kurute = kuryAt / na ca paramakAruNikatvAd bhUtAnugraha eva asya = Izvarasya prayojanamiti bhojasya rAjamArtaNDakRtaH (rA.mA. 1/25 pR.31) vacanamapi sAmprataM = yogyam, itthaM hi = paramakaruNayaivezasya pravartane sarvasya jIvasya ayaM = IzvaraH iSTameva sampAdayet, na tu narakagamanAdikam, anyathA bhavadIyezvarasya prAkRtajanatulyatApatteH / prakRte - majjhattho ca kimatthaM citte issariyamAdibhedeNaM / satte kuNatitti siyA kIDatthamasaMgayA sA vi / / jaM rAgAdivijutto sA nu sarAgassa dIsatI so'vi / rAgAdijutto tti matI Na sesakattA tadannovva / / @ jagatasarjanamAM IzvarIya prayojana nathI ja kiJca. / tathA jI0 me pAta me cha tanA sarthanamA zvarane prayo4 59 // nathI.. niprayojana to koI prAjJa puruSa kazuM paNa kare nahi. "parama kANika hovAthI jIvo upara anugraha karavo e ja jagatasarjananI pAchaLa IzvaranuM prayojana che." AvuM rAjamArtaDakAra bhojarAjarSinuM vacana paNa yogya nathI. kAraNa ke AvuM hoya to Izvara kAyama badhA jIvone pasaMda hoya tevuM ja kArya kare ane tevuM mAnavAmAM Ave to naraka, duHkha, ghaDapaNa vagerenuM sarjana Izvara kyAreya paNa kare ja nahi.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1106 * Izvarasya dehopAdAmasaGgatam * dvAtriMzikA-16/6 zAstravArtAsamuccayavivaraNe' / / 6 / / rAgAdidosavasago baMdhati kammaM kiliTThamaccatthaM / tappaccayaM tayaM puNa vedeMto sesatullo u / / 6 (dharmasaM.173-174-177) iti dharmasaGgrahaNivacanAnyapi smartavyAni / etena - eko devo nityalIlAnuraktaH - (rAdho.4/9) iti rAdhopaniSadvacanamapi apramANatayA sUcitam, sarAge devatvabuddhereva mithyAtvAditi prAk (dvA.dvA.5/19-bhAga-2 pR.333) proktatvAt / etena - athaiSa jJAnamayena tapasA cIyamAno'kAmayata 'bahu syAM prajAyeya' iti - (zAM.3/1) iti zANDilyopaniSadvacanamapi pratyastam, jJAnayogAtmakasya zuddhatapasa icchAnAzakatvAcca / etena - sa tapastaptvA idaM sarvaM asRjata - (tai.A.8/6) iti taittirIyAraNyakavacanaM, - ekAkI na ramate, sa dvitIyamaicchat - (bR.A.upa. 1 / 4 / 3) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM, - prApyete bhoga-mokSau hi sthityante madanugrahAt 6 (bi.28) iti bilvopaniSadi kathitaM zivavacanaM, - jagatkartumakartuM vA cAnyathA kartumIzate / yaH sa Izvara ityuktaH sarvajJatvAdibhirguNaiH / / - (sa.raha.17) iti ca sarasvatIrahasyopaniSadvacanaM nirastam, sarvajJasya paramA'saGgabhAvanimagnatayA jagatkartRtvAdyasambhavAcca / - karmaNA prApyate svargaH, sukhaM dukhaM ca bhArata ! (ma.bhA.strIparva.3/11) iti mahAbhAratavacanamapi bhaavniiymtr|| yadapi pAtaJjaladarzananirUpaNAvasare sarvadarzanasaGgrahe - paramezvaraH klezakarmavipAkA''zayairaparAmRSTaH puruSaH svecchayA nirmANakAyamadhiSThAya laukikavaidikasampradAyapravartakaH saMsArAGgAre tapyamAnAnAM prANabhRtAmanugrAhakazca / nanu puSkarapalAzavannirlepasya tasya tapyabhAvaH kathamupapadyate yena paramezvaro'nugrAhakatayA kakSIkriyata iti cet ? ucyate, tApakasya rajasaH sattvameva tapyaM buddhyAtmanA pariNatamiti sattve paritapyamAne tadA''ropavazena tadabhedAvagAhipuruSo'pi tapyata ityucyate - (sarva.saM.pAtaM.da.15/15pR.333) ityuktaM tadasat, Aropavazena SaNDhe dhenutvA''rope'pi dugdhadAtRtvA'bhAvavat kevalamatisAnnidhyAdivazataH puruSe taptasattvArope'pi pAramArthikataptatvA'bhAvenezvare tadanugrAhakatvA'yogAdityavadheyam / tatazca - uddhareyamimAn sarvAn yAtanAzatasaGghalAn / iti saJcintya bhagavAn svacchandopAttavigrahaH / / - (pu.saM. ) iti nAradaM prati sanatkumAreNa puruSasaMhitAyAM yaduktaM tad vyarthameva bhagavato bhrAntatvA''pAdakaJca / ____ evameva - tApatrayasamudbhUtajanma-mRtyu-jarAdibhiH / nAnAvidhAni duHkhAni jahAra paramezvaraH / / - (zara.14) iti zarabhopaniSadvacanamapi vAGmAtrameva, puruSasya sarvathaivA'saGgatve duHkhApahArasya kalpanAmAtratvAt / ata eva - pAdanArAyaNo jagatsraSTuM prakRtimajanayat + (mudga.2/3) iti mudglopnissA bAbatamAM vadhu carcA zAstravArtAsamuccayanA syAdvAdakalpalatA nAmanA vivaraNamAM graMthakArazrIe karelI cha. te pAnI malA pAya varNana maha uravAmAM Ave che. (16/9) vizeSArtha :- IzvaramAM jIvo upara upakAra = anugraha karavAno svabhAva eka sarakho hoya to ekIsAthe tamAma jIvone yogasiddhi, mukti vagere phaLa maLI jAya. paraMtu evuM hotuM nathI. mATe vyaktibhede = Atmabheda IzvaramAM anugrAhakatA paNa vibhinna prakAranI mAnavI paDe. te ja rIte je vyakti upara Izvarano anugraha thAya che te paNa cokkasa samaye thAya che, game tyAre nahi. tethI samayabhedanA AdhAre 1. hastAdarza 'zastravA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmAnusAreNa jagadvyavasthopapattiH * 1107 dvacanamapi nirastam, prakRterjanyatvA''pAtAcca / yadapi kRSNopaniSadikrIDate bAlako bhUtvA pUrvavat sumahodadhau / saMhArArthaM ca zatrUNAM rakSaNAya ca saMsthitaH / / - (kR. 18) ityuktaM tadapi spaSTamevezasya rAga-dveSA''krAntatvaM saMsAritvavyApyaM sAdhayati / etena - kartA sarvasya vizvasya pAta -saMhArakArakaH - (gaNe. utta3 / 1 ) iti gaNezottaratApinyupaniSadvacanaM nirastam, jagadIzvarasya naiSThuryApattezca / ata eva dyAvApRthivI janayan deva ekaH - ( zvetA.3/3, ma. nA. 2 / 2, zi.saM. 26) iti zvetAzvataropaniSad-mahAnArAyaNopaniSat - zivasaGkalpopaniSadvacanaM pratyAkhyAtam, karma vinA jagatkartRtvA'yogAt, tatsattve ca saMsAritvadhrauvyAt / etena so'kAmayata 'bahu syAM prajAyeya - ( tai. 2/6/4) iti taittirIyopaniSadvacanaM tadaikSata 'bahu syAM prajAyeye 'ti - (chAM.6/2/3) iti chAndogyopaniSadvacanaM, - so'kAmayata dvitIyo ma AtmA jAyate - (bRha. 1/2/4) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM, - ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svargaM vA zvabhrameva vA / / - (ma.bhA. vanaparva30/28) iti ca pUrvoktaM (pR.1097) mahAbhAratavacanamapi nirastam / taduktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhiHkarmapUrvakaM jagat, karmapravartanAbhyupagamAt sarvaprANinAm - ( dvA.na.ca.pRSTha.439) iti / yattu jJAna-dharmopadezena puruSakaivalyAya karuNayA prANyanugrahAya tadupapatteH / bhoga-vivekakhyAtirUpakAryakaraNena caritArthacittanivRttau hi kaivalyaM bhavati / ataH tadupayogivairAgyaniSpattaye duHkhabahulalokasarjanopapattiH - (nA.bha. 1/25 pR. 32 ) iti nAgojIbhaTTenoktaM tattu udarASSsphAlanena zUlotpAdanatulyam, duHkhabahulalokasarjanAbhAve'pyabhyAsa-paravairAgyAbhyAM kaivalyalAbhasambhavAt, tatsarjane'pi nAstikAnAM vairAgyAdyanutpAdAcca / yattu skandamahApurANe prakRtiM puruSaM caiva pradarzyAzu jagatpatiH / kSobhayAmAsa yogena pareNa paramezvaraH / / - (ska.pu.5/2/5/13) ityuktaM yacca kUrmapurANe prakRtiM puruSaM caiva pravizyA''zu mahezvaraH / kSobhayAmAsa yogena pareNa paramezvaraH / / - ( kU.pu.parva. 4 / 13 ) ityuktaM tattu sarvathaivA'nucitam, karuNAdisadAzayaM vinA svecchAmAtreNa sakalajIvakSobhaNasya naiSThuryA''pAdakatvAt / tathA ca zraddhA dayA titikSA ca kratavazca harestanUH - ( zrI. bhA. 10/4/41) iti zrImadbhAgavatavacanamapyanupapannaM syaat| itthamanvaya-vyatirekavyabhicArAnna nairghRNyApAdakaM duHkhabahulalokasarjanaM nyAyyam / etena - acaritArthatvAccittasya jantUnIzvaraH puNyApuNyasahAyaH sukha-duHkhe bhAvayannapi nAkAruNikaH - (ta.vai.1/25 pR. 78) iti tattvavaizAradIkRto vAcaspatimizrasya vacanamapi nirastam, puNyApuNyApekSatve puNyApuNyaprayojaka- yamaniyamAdi-brahmahatyAdipravRttAvIzasya svAtantryabhaGgena kartRtvavaiyarthyApAtAt / eka ja izvaramAM anugrAhakatva ane ananugrAhakatva mAnavuM paDaze. tema ja IzvarIya anugrahathI amuka jIvane amuka phaLa maLe che, bIjAne bIjA prakAranuM phaLa maLe che. tethI IzvaramAM phaLanI apekSAe paNa vibhinna anugrAhakatA mAnavI paDe. bAkI to ekasarakhI anugrAhakatA mAnavAmAM Ave to badhAne kAyama ekasarakhuM ja phaLa Izvara Ape - AvuM mAnavAnI samasyA UbhI thAya.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmaNa Izvaratvasamarthanam * dvAtriMzikA-16/6 1108 etena svasmin vilInaM sakalaM jagadAvirbhAvayati prANikarmavazAdeSa paTo yadvatprasAritaH, prANikarmakSayAt punaH tirobhAvayati - ( pai.1 / 4 ) iti paiGgalopaniSadvacanamapi pratyastam, parakIyA'dRSTavana jagadutpAdanA'yogAt, anyathA'tiprasaGgAt, IzvarIyasya ca karmaNa eva viraheNa tato jagadutpAdA'sambhavAt / tatazca suSThuktaM kalikAlatamobhAskareNa zrIjinabhadragaNikSamAzramaNena vizeSAvazyakabhASye uvagaraNAbhAvAo nicceTThA'muttayAio vA vi / IsaradehAraMbhe vi tullayA vA'NavatthA vA / / - (vi.A.bhA.1642) iti| etena cakSuH pazyati rUpANi zrotraM sarvaM zRNotyapi / anyAni khAni sarvANi tenaiva preritAni tu / / svaM svaM viSayamuddizya pravartante nirantaram / pravartakatvaM cApyasya mAyayA na svabhAvataH / / - (pA.bra.9-10 ) iti pAzupatabrahmopaniSatkArike api niraste, sarvathA mAyAzUnyatve jagatprerakatvA'yogAt, tadyuktatve tu saMsAritvA''pAtAt, karmAdyaparAbhidhAnamAyayaiva tattatpravRttyupapattAvIzvarasyAnyathAsiddhatvA''pAtAcca / na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravartate / / - (bha.gI.5/94 ) iti bhagavadgItAvacanamapIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagame bAdhakameva / tatazca suSThuktaM zrIsAgarAnandasUribhiH jainagItAyAM zizorna jAtirjanakAdyabhISTyA, zizorabhIpsA'pi na tatra hetuH / tanvAdihInasya na cezvarasya kintvekamevAtra sahaM hi karma / / - (jai.gI. 12/14) iti / saugatAnAmapi sammatamidam / taduktaM suttanipAte kammanA vattatI loko kammanA vattatI pajA - (su.ni. 3/35 /61) iti / taduktaM zrImadbhAgavate api karmaiva gururIzvaraH - ( zrI. bhA. 10/ 24/17) iti / prakRte sukhasya duHkhasya na ko'pi dAtA, paro dadAtIha kubuddhireSA / ahaM karomIti vRthA'bhimAnaH svakarmasUtragrathito hi lokaH / / - ( a. rA. ayodhyAkANDa - 6/6 ) iti adhyAtmarAmAyaNavacanamapi yathAtantramanuyojyam / kiJcezvarasyA'pi karmalakSaNopakaraNApekSAyA avazyambhAve tatra svAtantryeNa jagatkartRtvakalpanAveyarthyAt / yathoktaM rudropaniSadi api daivA'dhInaM jagadidam - ( ru. pR.1) iti / - yad yAvad yAdRzaM yena kRtaM karma zubhAzubham / tat tAvad tAdRzaM tasya phalamIzaH prayacchati / / - ( ) ityuktistu spaSTameva mahezasya karmApekSAmAvedayati / tatazca suSThuktaM bhaktAmarastotravRttau namasyAmo devAn nanu hatavidheste'pi vazagA vidhirvandyaH so'pi pratiniyatakarmaikaphaladaH / phalaM karmA''yattaM yadi te ja rIte jIvomAM anugrAhyatA paNa vividha prakAranI mAnavI paDe. judA-judA samaye vividha prakAranA phaLane IzvarIya anugraha dvArA jIvo meLave che. A vAta pAtaMjalone mAnya che. tathA A vAtanI saMgati mATe kALabhede, phaLabhede jIvamAM vividha prakAranI parivartanazIla anugrAhyatA mAnavI jarUrI che. te te samaye te te jIvane te te phaLa maLe tyAra bAda te te kALa ane phaLanI apekSAe anugrAhyatA te-te jIvomAMthI ravAnA thAya tathA te te jIva, kALa ane phaLanI apekSAe anugrAhakatA IzvaramAMthI 2vAnA thaze. AvuM na mAnavAmAM Ave to kAyama mATe badhA jIvone tamAma phaLa IzvarIya anugrahathI maLe ja rAkhaze. Ama IzvaramAM rahelI anugrAhakatA ane jIvomAM rahelI anugrAhyatA parivartanazIla hovAthI Izvara ane AtmAone pariNAmI mAnavA paDaze. Ama pAtaMjalavidvAnone apasiddhAnta doSa Avaze. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (16/6)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhagavato jIvadurgatidAyakatvA'sambhavaH * 1109 ArthaM vyApAramAzritya 'tadAjJApAlanAtmakam / yujyate paramIzasyA'nugrahastantranItitaH / / 7 / / Arthamiti / ArthaM = tataH sAmarthyaprAptaM, na tu prasahya tenaiva kRtaM, tadAjJApAlanAtmakaM vyApAramAzritya paraM kevalaM tantranItitaH asmatsiddhAntanItyA IzasyA'nugraho yujyate / kimamaraiH ? kiM ca vidhinA ?, namastat karmabhyo vidhirapi yebhyo na prabhavati / / - (bhaktA.41,pR.113) iti / etena IzvarAdhiSThitaM karma phalatIha zubhAzubham - (zi. 7 /113) iti zivopaniSadvacana mapi nirastam, na ca karmaNo jaDatvAdIzvarAdhiSThitasyaiva phalajanakatvAdIzvarakalpanA''vazyakIti zaGkanIyam, cetanAnadhiSThitAdapi meghAdervRSTyAdijananatvadarzanAttAdRzaniyamA' siddheH / yathoktaM zrImadbhAgavate api rajasA coditA meghA varSantyambUni sarvataH / prajAstaireva sidhyanti mahendraH kiM kariSyati ? / / - (zrI. bhA. 10 / 24/23) iti / tasyApi pakSatAyAM tava svA''gamA'nAzvAsApatteH / kiJca anyatrApi vyabhicAriNaH pakSatAyAM niveze'naikAntikocchedaprasaGgAt iti adhikaM vyaktaM zAstravArtAsamuccayavivaraNe syAdvAdakalpalatAbhidhAne tRtIyastabake / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi zrIharibhadrasUribhiH narakAdiphale kAMzcit kAMzcitsvargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu sa jantUn kena hetunA ? / / svayameva pravartante sattvAzcet citrakarmaNi / nirarthakamihezasya kartRtvaM gIyate katham ? / / phalaM dadAti cet sarvaM tatteneha pracoditam / aphale pUrvadoSaH syAt saphale bhaktimAtratA / / Adisarge'pi no hetuH kRtakRtyasya vidyate / pratijJAtavirodhitvAt svabhAvo'pyapramANakaH karmAdestatsvabhAvatve na kiJcid bAdhyate vibhoH / vibhostu tatsvabhAvatve kRtakRtyatvabAdhanam / / - (zA. vA. sa. sta. 3 / 5-6-7-8-9) iti / vistarastu tadvRttito jJeyaH / / 16 / 6 / / atha kathaJcitparamatamapyanumanyamAna Aha- 'Arthamiti / tataH = IzvarAt sAmarthyaprAptaM = labdhasAmarthyaM, na tu naiva prasahya = balAtkAreNa tenaiva = IzvareNaiva kRtaM = kAritaM, tadAjJApAlanAtmakaM 11 = IzvarA''veditavidhi-pratiSedhA'nupAlanasvarUpaM vyApAraM Azritya kevalaM asmatsiddhAntanItyA jIvezvaragatasvabhAvavizeSA'vinAbhAvipariNAmitvasUcakajainarAddhAntadarzitarItyA IzasyAnugraho hyarthakriyAkAritvena = = = rUpeNa yujyate / yathA rAjAjJApAlanAtsevakasya jAyamAno'rthAdilAbho rAjanimitta ucyate tathedaM vijJeyamityAzayaH / kevalAdevezAnugrahAdapavargaprAptAvAdito'yatna evA''padyeta, karaNIyatvA'bhAvAt / itthamabhyupagame tu - * syAdvAdamAM IzAnugrahane saMmati gAthArtha :- IzvaranI AjJAnA pAlana svarUpa pravRtti IzvaraprabhAvalabdha hovAthI tenI apekSAe jainadarzananA siddhAnta mujaba izAnugraha saMgata thai zake che. (16/7) TIkArtha :- IzvaranI AjJAnA pAlana svarUpa pravRtti IzvarIya sAmarthyathI prApta thayela che. te pravRtti kAMI Izvare baLAtkAre karAvela nathI. tethI phakta te pravRttinI apekSAe amArA jainasiddhAntanI rIta mujaba izvarano jIvo upara anugraha saMgata thAya che. 1. hastAdarze 'tadAnApAla' itvazuddhaH pAThaH /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1110 bhagavadanugrahasvarUpavimarzaH * dvAtriMzikA - 16/7 taduktaM- "ArthaM vyApAramAzritya na ca doSo'pi vidyate " ( yo . biM. 298 ) iti / / 7 / / samo jitAtmA vijJAnI jJAnIndriyajayA''vahaH / abhyaset satataM yogaM yadA yuktatamo hi saH / / - ( ga.gI. 5/6 ) iti gaNezagItAdivacanasya vidhAyakatvAnupapatteH / na caivamIzvarecchAtaH kAryAnudayaH prasajyeteti vAcyam, iSTatvAt / na hIzvaro'smannaye ghaTaM prati kulAlasyeva nirvartakaM kAraNaM, mRda iva vA pariNAmikAraNaM kintu daNDAderiva nimittamevA'pavargAdikaM prati / kAraNatraividhyapratipAdikA - nirvartako nimittaM pariNAmI ca tridheSyate hetuH / kumbhasya kumbhakAro vartA mRcceti samasaGkhyam / / - ( tattvArthavRttI uddhRtA- pR.338) iti kArikA smartavyA / yathA ca sarittaDAgasamudrAdiSu avagAhitve sati matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasyopagrAhakaM jalaM nimittatayopakaroti tathA bhavasamudrAvagAhitve sati caramAvartavartinAM prANinAM svayameva saJjAtamumukSANAM jinanAmaprayuktayathAvasthitA'moghopadezadAnAdinopagrAhaka Izvaro nimittatayopakarotyeva / etAvataiva sarvakAryANAM sa paramo heturucyate / taduktaM siddharSigaNivarairapi upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM aSTame prastAve * tadAjJAlaGghanAd duHkhaM, tadAjJAkaraNAtsukham / yataH sampadyate sarvaM sarveSAmapi dehinAm / / aNumAtramapi nAsti, bhuvane'tra zubhAzubham / tadAjJAnirapekSaM hi yajjAyate kadAcana / / tenecchA-rAgavidveSarahito'pi sa bhUpatiH / nirvRtistho'pi kAryANAM jJeyaH paramakAraNam / / - (upa.bha.pra.8/290,291,292 ) iti / yuktataraJcaitat / na hi cAritradharmA''sannasyApi bhagavadanugrahaM tadIyA''jJApAlanAtmakaM vinA kadApi cAritralAbhaH sambhavati / ata eva lalitavistarAyAM - nAyaM bhagavadanugrahamantareNa, vicitrahetuprabhavatve'pi mahAnubhAvatayA'syaiva prAdhAnyAt / bhavatyetadAsannasya bhagavati bahumAnaH / tato hi saddezanAyogyatA, tataH punarayaM niyogataH ityubhayatatsvabhAvatayA tadAdhipatyasiddheH kAraNe kAryopacArAt dharmaM dadatIti dharmadAH - ( la. vi. 50 ) iti proktaM zrIharibhadrasUribhiH / etena IzvarAnugrahAdeva puMsAmadvaitavAsanA / mahadbhayaparitrANA viprANAmupajAyate / / - ( a.gI. 1/ 1) iti avadhUtagItAvacanamapi vyAkhyAtam, sarvabhUtAtmabhUtabhAvanAgocaraprayatnAtmakamIzAnugrahamRte'dvaitasaMskArAnutpatteH / atraiva yogabindusaMvAdamAha - 'Arthamiti / adhunA yogabindau ' Arthyamiti pATho labhyate / 'ArthyaM = sAmarthyaprAptaM vyApAramIzvarAnugraharUpam ' (yo.bi. 297 ) iti yogabinduvRttikAraH / etena zabdamAtro mahAdevo laukikAnAM mate mataH / zabdato guNatazcaivArthato'pi jinazAsane / / - (mahA. sto. 6) iti mahAdevastotravacanamapi vyAkhyAtam / / 16 /7 / / kema ke yogabiMdu graMthamAM zrI haribhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - 'Artha vyApArane AzrayIne IzvarAnugraha mAnavamAM oo choSa nathI.' - (16/7) vizeSArtha :- jaMgalamAM bhUlo paDelo musAphara bhomIyAnA mArgadarzana mujaba jAte cAlIne jaMgalano pAra pAme che ane bhomIyAno anugraha mAne che. bhomIyo mArga dekhADe che paNa parANe te mArga upara calAvato nathI. tema chatAM tenA AdezanA pAlanathI jaMgalane salAmatIpUrvaka pAra karavAthI bhUlo paDela musAphara bhomIyAno AbhAra mAne che. A ja rIte saMsAramAM bhUlA paDelA ane bhaTakatA nirAdhAra jIvo IzvaranI AjJA-mArgadarzana anusAra svecchAthI pravRtti kare to bhavATavIno pAra pAme che ane Izvarano anugraha mAne che. Izvara mokSamArga
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Izvarasya bhAvagrAhyatopapAdanam * evaM ca praNavenaitajjapAt pratyUhasaGkSayaH / pratyakcaitanyalAbhazcetyuktaM yuktaM pataJjaleH // 8 // evaM ceti / evaM ca = ArthavyApAreNezA'nugrahA''dare ca praNavena = OMkAreNa etasya = Izvarasya japAt (etajjapAt) pratyUhAnAM = vighnAnAM sngkssyH(=prtyuuhsngkssyH)| viSayaprAtikUlyenA'ntaHkaraNA'bhimukhamaJcati yattat pratyakcaitanyaM = jJAnaM, tasya lAbhazca (=pratyakcaitanyalAbhazca) iti __ athApi kathaJcittanmatasaGgatArthamabhyupagacchannAha- evamiti / ArthavyApAreNa niruktarUpeNa IzAnugrahA''dare ca OMkAreNa Izvarasya japAt tadarthabhAvanAtazca yogino vighnAnAM saGkSayaH = zaktipratibandho bhavati / OMkArasya tadvAcakatvena vAcya-vAcakabhAvaM jJAtvA kriyamANamidaM tatprasAdanimittam / tatprasAdAcca vighnazaktipratirodha iti bhAvaH / taduktaM yAjJavalkyasmRtau 'adRSTavigraho devo bhAvagrAhyo manomayaH / tasyauGkAraH smRto nAma tenA''hUtaH prasIdati / / (yA.smR.2/61) iti / tadarthabhAvanataH prANA Izvaramabhisarpayanti / taduktaM atharvazikhopaniSadi - sarvAn prANAn praNAmayati nAmayati caitasmAt praNavaH 6 (a.zi.2/1) iti / tatazvezvaraprasAdo'nAvila ityAzayaH / 'nipAteSu cainaM vaiyAkaraNA ukSattaM smaamnnti| tadavyayIbhUtamanvarthavAcI zabdo, na vyeti kadAcaneti / sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam / / ' (praNa.6/2) iti vyaktaM praNavopaniSadi / OMkAra-praNavavyutpattyAdikaJcAsmAbhiH kalyANakandalyAM (SoDazakavRtti 7/11-bhAga-1 pR.172) darzitamiti tato'vadheyam / praNavajapAt tadarthabhAvanAtazca viSayaprAtikUlyena = paJcendriyaviSayavaimukhyena antaHkaraNAbhimukhaM = svAntaHkaraNasanmukhaM aJcati yat tat pratyakcaitanyaM = jJAnaM dRkzaktyaparAbhidhAnaM, tasya lAbhazca bhavati / dekhADe che. paNa jIvone mokSamArga upara parANe baLajabarIthI calAvatA nathI. ArAdhaka jIvo potAnI IcchAthI IzvarAjJA mujaba varte che. Ama IzvarIya mArgadarzana mujaba, AjJApAlanAnusAra jIvo bhavATavIno surakSApUrvaka jhaDapathI pAra pAme che. A kAraNasara jIvo Izvarano anugraha prApta kare te yogya ja che. IzvaranI AjJAnuM pAlana Izvare mArga batAvyo to zakya banyuM. Ama arthataH Izvarano anugraha jaino mAne che. paNa "Izvara pote ja jIvane svarga, naraka, mokSamAM svecchAnusAra mokale che. A vAta jainadarzanane mAnya nathI. svargamokSa vagereno mArga batAvavo te IzvarIya anugraha kahevAya. "Izvara potAnI icchA mujaba jagatamAM uthalapAthala macAve che tevuM mAnavAmAM to UlaTuM IzvaranuM gaurava haNAya che. (16/7) pataMjalinI yogya vAtano svIAra che gAthArtha :- ane A rIte praNava dvArA Izvarano jApa karavAthI vipnanAza thAya che ane pratyak caitanyano lAbha thAya che. Ama pataMjalie kaheluM yuktisaMgata siddha thAya che. (16/8) TIkArya :- A rIte uparokta ArthavyApAranI = AjJApAlananI apekSAe IzvarIya anugrahane mAnya karavAmAM Ave to "praNava = OMkAra dvArA Izvarano jApa karavAthI vighnono nAza thAya che tathA viSayathI vimukha thaine antaHkaraNanI sanmukha jatAM pratyak caitanya nAmanA bodhano = daphazaktino lAbha thAya che' A pramANe pataMjali maharSinuM vacana paNa yuktisaMgata jaNAya che.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1112 pataJjaleruktaM yuktam / 'tasya vAcakaH praNavaH, tajjapastadarthabhAvanaM, tataH pratyakcetanA'dhigamo'pya'ntarAyA'bhAvazca' ( yo. sU. 1/ 27 - 28-29) iti prasiddheH, guNavizeSavataH puruSasya praNidhAnasya mahAphalatvAt // 8 // iti pataJjaleruktaM yuktaM yuktisaGgataM vartate / = = atraiva yogasUtragatasUtratrayasaMvAdamAha 'tasya' ityAdi / - tasya = paramezvarasya praNavaH, prakarSeNa nUyate stUyate'neneti praNavaH = OMkAraH, vAcakaH = abhidhAyaka ityarthaH / tasya praNavasya yo japaH tasmin dIrghakAla-nairantarya-satkAraistadarthA'saGgacidrUpezvarabhAvanApurassaraM prAdhAnyena dRDhamAsevite sati, pazcAt svata eva vAgvyApAre tasmin pralIne vAcakasya nyagbhAvAttadarthA'saGgacidrUpagocaravRttisantAnarUpabhAvanAyAM dIrghakAlAdibhirdRDhamAsevitAyAM, tatastatprasAdena cittaM nirodhAbhimukhaM pratyAsattyabhAvenezvaraM vizrAntabhUmitayA labhamAnaM sat tatsAdRzyAt svasvAminamasaGgacidrUpamAtmAnaM smArayitvA'viSayatayA tamapyalabhamAnaM nirindhanAgnivatsvayaM saMskArAvazeSaM bhavati / tataH pratyakcetanAdhigamaH / pratyak cAsau cetanA, tasyAH prAptiH adhigamaH / sarvAntaratayA bhAsamAnA citizaktiH sve mahimni nirantaraM nirvighnamavatiSThate / ataH sarvAsAM vRttInAM pravilayAdantarAyAbhAvazca bhavati - (yo. sU. 1/27-2829 pR.34-35) iti yogasudhAkaravRttikRt / 'pratIpaM = viparItaM aJcati = vijAnAti sa cAsau cetanazceti pratyakcetanaH = jIvaH, tadadhigamaH = tatsAkSAtkAraH' (nA.bha.1 / 29 pR. 36 ) iti nAgojIbhaTTaH pracaSTe / bhAvAgaNeza - rAmAnandayorapyayamevAbhiprAyaH / OMkAravimarzaH * = = dvAtriMzikA - 16/8 = - akAraNaM paraM brahma OM - (nArA.azva.4) iti nArAyaNArthavaziraupaniSadvacanAt, akhaNDasaccidAnandaM prasiddhaM brahma yatparam / tadeva praNavasyA'sya mukhyo'rthastArakasya hi / / - (rA.gI. 13/ 31) iti rAmagItAvacanAt etaddhyevAkSaraM brahma - (ka. va. 2 / 16 ) iti kaThavallikopaniSadvacanAt, - caitanyamAtramoGkAraM brahmaiva sakalaM svayam - (te. biM. 43) iti tejobindUpaniSadvacanAt, - omityekAkSaraM brahma dhyeyaM sarvamumukSubhiH - ( dhyA. biM. 9) iti dhyAnabindUpaniSadvacanAt, omityekAkSaraM brahma - (amU. 21, pra.2, sU. 1, gaNe. 1/1, bra.vi. 2 ) iti amRtanAdopaniSat praNavopaniSat-sUryopaniSadgaNezottaratApinyupaniSad-brahmavidyopaniSadAM vacanAt - cinmayo hyayamoGkAraH - (nR.tApa.8/1) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanAt brahma akSaro'hamoGkAraH - (go.u.17) iti gopAlottaratApinyu - paniSadvacanAt OM ityedakSaraM paraM brahma - ( tAra. 2/1) iti tArakopaniSadvacanAt haMsa-praNavayorabhedaH - (pA.bra. 1 ) iti pAzupatabrahmopaniSadvacanAt tatparaM jyotiH omiti - (yo.zi. 6/ yogasUtramAM pataMjali maharSie prasiddha karela che ke "Izvarano vAcaka = pratipAdaka zabda praNava OMkAra che. te OMkArano jApa eTale tenA arthanuM bhAvana karavuM. tenAthI pratyak cetanAno lAbha thAya che ane antarAyo ravAnA thAya che.'' guNavizeSasaMpanna AtmAnuM = paramAtmAnuM praNidhAna mahAphaLavALuM hovAthI paMtajalinI uparokta vAta vyAjabI che. (16/8) 1. mudritapratau '...gamo'nta...' iti pATha: / paraM yogasUtrAnusAreNA'trA'pekSitaH pATho'smAbhiH yojitaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ * praNavajapaphalavicAraH . 1113 56) iti yogazikhopaniSadvacanAt, - hariH OM ekAkSaraM tvakSare'trAsti - (ekA.1) iti ekAkSaropaniSadvacanAt, - brahmazabdaH praNavaH - (pAra.1/6) iti pAramAtmikopaniSadvacanAt, - viSNuzca rudrazca IzvaraH ziva eva ca / paJcadhA paJcadevatyaH praNavaH paripaThyate / / 6 (a.zikhA.2/3) iti atharvazikhopaniSadvacanAt, - omiti brahma - (nA.pari.8/1) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanAt - brahma = praNavaH - (turI.9) iti turIyopaniSadvacanAt, - OM = devatA - (piM.1) iti piNDopaniSadvacanAt, - omityekAkSaramudgIthamupAsIta - (zau.10) iti zaunakopaniSadvacanAt, - praNavaM brahma-viSNuzivAtmakaM - (rAdho.2/6) iti rAdhopaniSadvacanAt, - rAmAGgaM praNavaM 6 (rA.raha.1/9) iti rAmarahasyopaniSadvacanAt, - ekAkSaraM paraM jyotiH praNavaM bhavati - (zAM.1/17) iti zANDilyopaniSadvacanAt, - OMkAra eva sarvaM hyetad brahma (nR.pU.3/2) iti nRsiMhapUrvatApanIyopaniSadvacanAt, - so'yamAtmA'dhyakSaramoGkAraH - (mANDU. 8) iti mANDUkyopaniSadvacanAt, - omiti brahmaNo yoniH 6 (ma.bhA.zAnti.274/38) iti mahAbhAratavacanAt, - omiti brahma - (bau.dha.sU.10/18/2/36) iti baudhAyanadharmasUtravacanAcca praNavasya parabrahmAdivAcakatvAt tajjapasya duritavinAzadvArA vighnavinAzakatvamucitameva / ___ata eva kaivalyopaniSadi - AtmAnamaraNiM kRtvA praNavaM cottarAraNim / jJAnanirmathanAbhyAsAt pApaM dahati paNDitaH / / (kaiva.11) ityuktam / OMkAramuddizya vizrAmopaniSadi api - yasya smaraNamAtreNa sarvapApaiH pramucyate - (vizrA.11) ityuktam / - OM pratyagAnandaM brahmapuruSaM praNavasvarUpaM, akAra ukAro makAra iti tryakSaraM praNavaM tadetadomiti / yamuktvA mucyate yogI janmasaMsArabandhanAt 6 (aatmpr.1|1) iti AtmaprabodhopaniSadvacanamapyetadarthAnupAtyeva / taduktaM varAhopaniSadi - sarvavighnaharazcAyaM praNavaH sarvadoSahA - (varA.5/71) iti / taduktaM yogatattvopaniSadi api - sarvavighnaharo mantraH praNavaH sarvadoSahA (yo.ta.64) iti / yathoktaM nArAyaNAtharvaziraupaniSadi - omiti yamuktvA mucyate yogI janmasaMsArabandhanAt + (nArA. a.4) iti / taduktaM zivagItAyAM api - oGkArajApI yaH sa mukto nA'tra saMzayaH 6 (zi.gI.15/24) iti / prakRte - yastu dvAdazasahasraM praNavaM japate'nvaham / tasya dvAdazabhirmAsaiH paraM brahma prakAzate / / - (saM.upa.2/104) iti saMnyAsopaniSadvacanamapi smartavyam / paraM bhavanirvedAdibhAvagarbho japaH kAryaH / taduktaM gurugItAyAM - nivedanena maunena japaM stotraM samArabhet / jApyena jayamApnoti japasiddhiM phalaM tathA / / 6 (gu.gI.211/212) iti / / 16/8 / / vizeSArtha :- IzvaranA jApathI vipnanAza ane jJAnaprAptinI vAta pataMjali maharSie yogasUtramAM karelI che. teno Azaya evo jaNAya che ke Izvara pote kAMI vighnono nAza karatA nathI ke jJAna ApatA nathI. paraMtu tenuM praNidhAna karavAthI AtmAmAM viziSTa sAmarthya UbhuM thavAthI vidgaviyoga ke jJAnalAbha thAya che. nAgojI bhaTTanA mata mujaba praNavajapathI pratyekacetanAlAbha = AtmasAkSAtkAra thAya che. Ama vibaviyoga ke jJAnalAbhamAM ke AtmasAkSAtkAramAM Izvara AlaMbanarUpe nimitta bane che, sAkSAt kartA banatA nathI. pataMjalinI A vAta jaina darzanane mAnya che. paradarzananI paNa satya vAtano saharSa svIkAra karavAnI vRtti graMthakArazrInI madhyastha AtmadazA vyakta kare che. (16/8)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1114 * pratyUhaprakAraparAmarzaH . dvAtriMzikA-16/10 pratyUhA vyAdhayaH 'styAnaM prmaadaa''lsy-vimbhrmaaH| sandehA'viratI bhuumylaabhshcaapynvsthitiH||9|| pratyUhA iti / 'vyAdhi styAna-saMzaya-pramAdA''lasyA'virati-bhrAntidarzanA'labdhabhUmikatvA'navasthitatvAni cittavikSepAH te'ntarAyAH' (yo.sU.1-30) iti sUtram / / 9 / / dhAtuvaiSamyajo vyAdhiH styAnaM cA'karmaniSThatA / pramAdo'yatna AlasyamaudAsInyaM ca hetuSu / / 10 / / dhAtviti / dhAtuvaiSamyajo = dhAtUdrekAdijanitaH vyAdhiH jvarA'tisArAdiH / 'styAnaM ___atha ke te pratyUhAH ? ityAzaGkAyAM pAtaJjalamatamanuvadannAha- 'pratyUhA' iti / atraiva yogasUtrasaMvAdamAha'vyAdhI'tyAdi / 'sthAnamiti mudritapratau hastAdarza ca sarvatrA'zuddhaH pAThaH / yogasUtrAnusAreNAtra 'styAnami'tyanena pAThena bhavitavyam / ete nava rajastamobalAt pravartamAnAzcittasya vikSepA bhavanti / tairekAgratAvirodhibhizcittaM vikSipyata ityarthaH / idaJca trayodazakArikAyAM vakSyate / / 16/9 / / etAn pratyUhAn vyAkhyAnayati- 'dhAtvi'tyAdi / dhAtUdrekAdijanitaH = vAta-pittAdyatirekanyUnabhAvotpAditaH jvarAtisArAdiH vyAdhiH kathyate / 'tatra vyAdhiH vAta-pitta-zleSmaNAmannarasasyendriyANAJca vaiSamyam' (ma.pra.1/30 pR.37) iti maNiprabhAkRt / bhAvAgaNezasyA'pyayamevAbhiprAyaH / styAnaJca Adita eva krmaa'praarmbhH| 'styAnaM = akarmaNyatA cittasya' (yo.sU.bhA.1/30) iti yogasUtrabhASyakAro rAjamArtaNDakArazcAha / 'AmavAtAdinA dehasyA'karmaNyatve'pi cittasya yogA'virodhAditi cittasyetyuktamiti (yo.vA.1/30) yogavArtike vijJAnabhikSuH / 'styAnaM = yogAnuSThAnA'kSamatvam' (nA.bha.1/30) iti ____ 'zvaranA 4thI vinoche thAya che' mAma. 49vyuM. prastutamA 'vina Ane upAya ?' tavI jijJAsAnuM zamana karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke ha vijJanirUpaNa che thArtha :- vyApinI, styAna, prabhAha, mANasa, vizrama, saMdeDa, avizati, bhUmisamAna mane anavasthAna- // nava vighno che. (16/8) dArtha :- TIma aMtha.512 zrIbhe 5ixe muninu yogasUtra. 49||ved cha ? - 'vyApi, styAna, saMzaya, pramAda, ALasa, avirati, bhrAntidarzana, alabdhabhUmitva ane anavasthitatva. A cittavikSepa antarAya .' - (16/) vizeSArtha :- uparokta nava prakAranA vighnonuM nirUpaNa graMthakArazrI pote ja AgaLathI traNa gAthAmAM 72 cha. (16/) gAthArtha :- dhAtunI viSamatAthI utpanna thAya te vyAdhi kahevAya. tyAna = akarmaniSThatA. pramAda = ayatna. mANasa. = 129 // pratye sInatA. (16/10) TIkArthaH- (1) (vAta, pitta ane kapha A traNa dhAtuomAMthI koI paNa eka ke aneka) dhAtuonA udraka = uchALo vagere dvArA utpanna thayela hoya te roga kahevAya. jema ke tAva, jhADA vagere. (2) pahelethI ja kAma zarU na karavuM, kAma karavAnI niSThA na hovI te akarmaniSThatA kahevAya. (3) zarU 1. mudritapratau hastAdarza ca sarvatra 'sthAnamiti pAThaH / asmAbhiH yogasUtrAnusAreNa pATho gRhItaH / 2. mudritapratau 'sambhramA' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau hastAdarza ca sarvatra 'sthAnamiti pAThaH / asmAbhiH yogasUtrAnusAreNa pATho gRhItaH /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vighnavaividhyopadarzanam * 1115 Arabdhe'pyanutthAnazIlatA / Adita eva karmAprArambhaH / pramAdo'yatnaH samAdhisAdhaneSu audAsInyaM cAkarmaniSThatA AlasyaM ca hetuSu mAdhyasthyaM, na tu pakSapAtaH / / 10 / / vibhramo vyatyayajJAnaM sandehaH syAnna vetyayam / akhedo viSayA''vezAd bhavedaviratiH kila / / 11 / / vibhrama iti / vibhramo = vyatyayajJAnaM, rajate raGgabuddhivat iSTasAdhane'pi yoge'niSTasAdhanatva nizcayaH / sandehaH 'ayaM yogaH syAdvA na veti AyAkAraH / nAgojIbhaTTaH / ' styAnaM cittasya lubdhatve'pi karmAnarhatA' iti (ma. pra. 1 / 30 ) maNiprabhAkRt / pramAdaH = Arabdhe'pi yogAnuSThAne anutthAnazIlatA / ' pramAdaH = samAdhisAdhanAnAmabhAvanam' iti yogasUtrabhASyakAraH / ' abhAvanaM = akaraNaM, tatrA'prayatna iti yAvaditi (ta. vai. 1/30) tattvavezAradIkRt / 'abhAvanaM ananusandhAnamiti (yo. vA. 1/30) yogavArtikakAraH / ' pramAdaH = ananuSThAnazIlatA' (rA.mA. 1/30) iti rAjamArtaNDakRd / 'pramAdaH = anavadhAnam' (bhA.ga.vR.1/30) iti bhAvAgaNezaH / ' pramAdaH = zamAdibhAvanA'bhAvaH' (nA.bhA.vR. 1/30) iti nAgojIbhaTTaH / AlasyaJca = samAdhisAdhaneSu mAdhyasthyaM = apakSapAtaH / 'AlasyaM = kAyasya cittasya ca gurutvAdapravRttiH' (yo.bhA.1/30) iti yogasUtrabhASyakAraH / bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTA'nantadevAnAmapyayamevAbhiprAyaH / praNavajapavadvijanasevana-tIvravairAgyAdinA'pyeteSAM vighnAnAM saGkSayaH sambhavatItyavadheyam / taduktaM rAma = = = = = 1. hastAdarze 'karmAraMbha' ityazuddhaH pAThaH / gItAyAM - etadabhyAsakAle tu pratibandhA bhavantyalam / sveda -kampa - bhaya - zrAnti - nidrA''lasya-layAdayaH 11 yuktyA susUkSmayA dhImAn tAnnirasya prayatnataH / ekAntasevayA nityamabhyasettamatandritaH / / putradArAdayo lokA devA indrAdayo'pi ca / niSkAmasyA'sya yogasya bhaveyurvighnakAriNaH / / vairAgyeNa sutIvreNa tAn vighnAMzca mahAmatiH / nihatyA'kSubdhahRdayo dhyAnayogaM sadA'bhyaset / / - (rA.gI.15/33-36) ityavadheyam / / 16 / 10 // vibhramaH vyatyayajJAnam / 'bhrAntidarzanaM gurvAdipramitArthaviparItanizcayaH' (rA.mA. 1/30) iti rAjamArtaNDakRd / yogavArtikakRto'pyayamevAbhiprAyaH / ' bhrAntidarzanaM zAstroktArthaviparItanizcayaH' (nA. bha. 1 / 30 ) iti nAgojIbhaTTaH / = sandeha iti / 'ubhayakoTyAlambanaM jJAnaM saMzayaH "yogaH sAdhyo na vA ?" iti' (rA.mA. 1/30) iti raajmaartnnddkRd| 'saMzayaH = guruzAstroktasAdhaneSUbhayakoTikaM jJAnamiti (bhA.ga.1/30) bhAvAgaNezaH karelA kAryamAM paNa utsAha, prayatna mUkI devo te pramAda kahevAya. (4) samAdhinA sAdhanomAM pakSapAta karavAnA badale madhyasthatA udAsInatA rAkhavI te ALasa kahevAya. (16/10) gAthArtha :- viparIta jJAna = vibhrama. 'A che ke nahi ?' A saMdeha kahevAya. viSayanA vyAkSepanA kAraNe viSayothI aTakavuM nahi te avirati. (16/11) TIkArtha :- (5) cAMdImAM caLakATanA lIdhe kalainI buddhinI jema viparyAsa thavo te vibhrama kahevAya. prastutamAM ISTa evI yogasAdhanAmAM paNa aniSTapaNAno nizcaya thavo te vibhrama kahevAya. (6) 'A yogasAdhanA thaze ke nahi ?' tevo DAmADoLa bodha prastutamAM saMdeha kahevAya. = = = = =
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1116 * yogAntarAyanirUpaNam * dvAtriMzikA-16/12 viSayA''vezAd = bAhyendriyA'rthavyAkSepalakSaNAt akhedaH = anuparamalakSaNaH kilA'viratibhavet / / 11 / / bhUmyalAbhaH samAdhInAM bhuvo'prAptiH kuto'pi hi / lAbhe'pi tatra cittasyA'pratiSThA tvnvsthitiH||12|| bhUmyalAbha iti / kuto'pi hetoH (hi) samAdhInAM bhuvaH = sthAnasya aprAptiH = bhUmyalAbhaH / lAbhe'pi = samAdhibhUprAptAvapi tatra = samAdhibhuvi cittasyA'pratiSThA = anivezaH tvanavasthitiH / / 12 / / __aviratimAha- bAhyendriyArthavyAkSepalakSaNAt viSayA''vezAd anuparamalakSaNaH akhedaH = aviratiH / 'aviratiH = cittasya viSayasaMprayogAtmA gardhaH' (yo.sU.bhA.1/30) iti yogasUtrabhASyakAraH rAjamArtaNDakArazca / 'aviratiH = viSayA''saktiH' (caM.1/30) iti anantadevaH candrikAyAM vyAcaSTe / bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTa-rAmAnanda-sadAzivendrAdInAmapyevamevAbhiprAyaH / / 16/11 / / ____ alabdhabhUmikatvaM vyAkhyAnayati, 'bhUmyalAbha' iti / madhumatyAdayaH samAdhibhUmayaH, tAsAmekatamasyA api sAdhanAnuSThAne'pyaprAptiH = bhUmyalAbhaH / / samAdhibhUprAptAvapi samAdhibhuvi cittasyA'nivezaH = anavasthitiH / 'anavasthitatvaM = yogabhUmilAbhe'pi yogabhraMzaH' (bhA.ga.1/30) iti bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTau / 'anavasthitatvaM nAma labdhAyAM bhUmau cittasyA'sthiratvam / pUrvabhUmau hi sthitaM cittaM uttarabhUmiM jayet, tasmAdasthiratvaM doSa ityarthaH' (ma.pra.1/30) iti maNiprabhAkRd / 'sAkSAtkAraparyantameva cittasya tattadbhUmyavasthAnamapekSitam / ato'kRtasAkSAtkArasya yogA''rUDhasyApi bhraMzo'navasthitatvameva bhavatIti (yo.vA.1/30) yogavArtikakAraH / 'ArUDhayogo'pi nipAtyate'dhaH saGgena yogI kimutA'lpasiddhiH / / vi.pu.4/2/124) iti viSNupurANavacanamapyatra pramANam / __ anavasthitiH vikSepapadenA'pi pratipAdyate / tasya samAdhivighnAtmakatvAdeva maitrAyaNyupaniSadi - laya-vikSeparahitaM manaH kRtvA sunizcalam / yadA yAtyamanIbhAvaM tadA tat paramaM padam / / - (maitrA.6/ 34) ityuktamityavadheyam / / yogakuNDalyupaniSadi tu vighnadazakaM - divA suptirnizAyAM tu jAgarAdatimaithunAt / bahusaGkramaNaM nityaM rodhAnmUtra-purISayoH / / viSamA'zanadoSAcca prayAsa-prANacintanAt / zIghramutpadyate rogaH stambhayed yadi saMyamI / / (7) bAhya IndriyanA viSayomAM AkarSaNa svarUpa viSayAvezanA kAraNe viSayomAM kheda na thavo, viSayothI aTakavuM nahi te kharekhara avirati bane che. (16/11) gAthArtha :- koI paNa rIte samAdhinI bhUmikAnI prApti na thAya te bhUmialAbha kahevAya. samAdhibhUmino lAbha thavA chatAM paNa temAM citta coTe nahi te anavasthiti = anavasthAna kahevAya.(16/12) TIkArtha - (8) koI paNa kAraNasara samAdhinI madhumatI vagere bhUmikAnI prApti na thAya te bhUmialAbha kahevAya. paNa (9) samAdhinI bhUmikAno lAbha thavA chatAM paNa te madhumatI vagere samAdhibhUmimAM potAnA manane sthira na rAkhavuM te anavasthiti = anavasthA kahevAya. (16/12). 1. mudritapratau 'kathaMcana' ityazuddhaH pAThaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vighnadazakavicAraH * 1117 rajastamomayAddoSAdvikSepAcetaso hyamI / sopakramA japAnnAzaM yAnti zaktihatiM pare / / 13 / / raja iti / amI hi rajastamomayAddoSAccetaso vikSepAH = ekAgratAvirodhinaH pariNAmAH / yogAbhyAsena me roga utpanna iti kathyate / tato'bhyAsaM tyajedevaM prathamaM vighnamucyate / / dvitIyaM saMzayAkhyaM ca tRtIyaM ca pramattatA / AlasyAkhyaM caturthaM ca nidrArUpaM tu paJcamam / / SaSThaM tu viratirbhrAntiH saptamaM parikIrtitam / viSamaM cASTamaM caiva anAkhyaM navamaM smRtam / alabdhiryogatattvasya dazamaM procyate budhaiH / ityetadvighnadazakaM vicAreNa tyajed budhaH / - (yo. kuM.56-61 ) ityevamupadarzitamityavadheyam / tejobindUpaniSadi tu - samAdhau kriyamANe tu vighnAnyAyAnti vai balAt / anusandhAnarAhityamAlasyaM bhogalAlasam / / layastamazca vikSepaH tejaH svedazca zUnyatA / evaM hi vighnabAhulyaM tyAjyaM brahmavizAradaiH / / - (te.biM.1/40-41) ityevamuktAni vighnAni / tadanusAreNa zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUtI samAdhau kriyamANe tu vighnAnyAyAnti vai balAt / anusandhAnarAhityamAlasyaM bhogalAlasam / / layastamazca vikSepo rasA''svAdazca zUnyatA / evaM yad vighnabAhulyaM tyAjyaM brahmavidA zanaiH / / - (aparo. 127/128) ityevaM samAdhipratyUhA darzitAste'pIha yathAtantramanuyojyAH / amRtanAdopaniSadi bhayaM krodhamathA''lasyamatisvapnA'tijAgaram / atyAhAramanAhAraM nityaM yogI vivarjayet / / - (amR.28) ityevaM bhayAdInAM samAdhivighnatvAdevA'vazyavarjanIyatvamuktaM tadapIhAnusandheyamavighnasamAdhikAmibhiH / / 16 / 12 // amISAM cittavikSepatvamAviSkaroti- 'raja' iti / amI hi vyAdhi - styAnAdayo rajastamomayAd doSAt pravartamAnAH cetasa ekAgratAvirodhinaH pariNAmAH / ye cittaM yogAd vikSipanti = bhraMzayanti te nava vikSepAH = yogasyAntarAyAH = vighnAH' (yo. sudhA. 1/30) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / ' rajastamojanyA ete nava cittavikSepakatvAd yogAntarAyAH / cittasya vikSepaH anekavRttitvam' (nA.bha. 1/30) iti nAgojIbhaTTaH / ete cittavikSepA nava yogamalA yogapratipakSA yogAntarAyA ityabhidhIyante' (yo.sU.bhA. 1/30) iti yogasUtrabhASyakAraH (yo.sU. bhA. 1 / 30 ) / ' antarAyA nava etAzvittavRttayo yogAntarAyA yogavirodhinaH cittasya vikSepAH / cittaM khalvamI vyAdhyAdayo yogAd vikSipanti apanayantIti vikSepAH' (ta.vai. 1/30 ) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH = = * jaina darzana mujaba vighnanAza vicAra # gAthArtha :- A vyAdhi vagere romaya-tamomaya doSanA lIdhe cittanA vikSepa samajavA. sopakrama evA te cittavikSepa-doSasvarUpa vighno japanA lIdhe nAza pAme che. tathA nirupakrama vighnonI anubaMdhazakti lAMge che. (16/13) TIkArtha :- A vyAdhi vagere nava vighno rajomaya ke tamomaya doSanA lIdhe utpanna thAya che. tethI te mananI ekAgratA toDe che. Ama cittanI ekAgratAnA virodhI pariNAma svarUpa hovAthI te cittavikSepa kahevAya che. ravAnA karI zakAya tevA karmathI utpanna thayelA te vighno vizeSa jApa svarUpa Izvara praNidhAna
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1118 * sopakrametarakarmavicAraH . dvAtriMzikA-16/14 sopakramAH = apavartanIyakarmajanitAH santaH japAd = bhagavati praNidhAnAd nAzaM yAnti / pare = nirupakramAH zaktihatiM = doSA'nubandhazaktibhaGgaM / ubhayathA'pi yogapratibandhasAmarthyameSAmapagacchatIti bhAvaH / / 13 / / 'pratyakcaitanyamapyasmAdantarjyotiHprathAmayam / bahirvyApArarodhena jAyamAnaM mataM hi naH / / 14 / / ___ granthakRt svamatAnusAreNAha- bhagavati praNidhAnAt apavartanIyakarmajanitAH santaH amI vikSepAH nAzaM yAnti = ucchidynte| nanu sadasadvipAkatayA - sadasatphalamayaiH pAzaiH paGguriva baddhaM - (maitrA.4/2) iti maitrAyaNyupaniSadvacanato nirupakrama-sopakramabhedena karmaNAM vividhatvAd bhagavatpraNidhAnataH sopakramANAmamISAmastUcchedo, nirupakramANAntu katham ? ityAzaGkAyAmAha nirupakramAH= anapavartanIyakarmajanitAH khalu vikSepA doSAnubandhazaktibhaGgaM = doSaparamparApravartakasAmocchedaM yaanti| ubhayathApi = vikSepANAM sopakramatve nirupakramatve ca yogapratibandhasAmarthya = yogapratirodhazaktiH eSAM cittavikSepANAM apagacchatIti bhAvaH / tatazca 'etajjapAt pratyUhasaGkSaya ityuktaM pataJjaleryuktamiti (dvA.dvA.16/8 pR.1111) suSThuktam / etena - bhaktavatsalaH svayameva sarvebhyo mokSavighnebhyo bhaktiniSThAn sarvAn paripAlayati 6 (tri.mahA.8/10) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, tadAlambanena japAdito jAyamAne vighnavinAze tatkRtatvopacArasya nyAyyatvAt / prakRte - upAsanAvihInasya sarvazAstravido'pi vaa| cittavikSepahAniH syAnnaiva kalpAntarairapi / / (rA.gI.3/54) iti rAmagItAvacanamapi bhAvanIyam / / 16/13 / / karavAthI nAza pAme che. tathA nirupakrama evA vidgonI doSAnubaMdhazakti bhAMgI paDe che. matalaba ke vino sopakrama hoya ke nirupakrama- banne rIte yogane aTakAvavAnuM sAmarthya vipnomAMthI ravAnA thAya che. (16/13) vizeSArtha :- cittanI ekAgratA satva guNanI mukhyatA hoya tyAre Ave che. rajoguNa ane trIjo tamo guNa to zuddha ekAgratAnA virodhI che. vighno rajas, tamoguNathI vyApta che. mATe vyAdhi, viparyaya Adi vipno cittavikSepa kahevAya che. te vipno je karmathI Ave che te karma phaLa ApyA vinA ravAnA thaI zake tevA hoya to te vighno sopakrama kahevAya. tathA te vighno je karmathI Ave che te karmo phaLa ApyA vagara ravAnA thAya tevA na hoya to te vino nirupakrama kahevAya che. IzvaranA jApathI-praNidhAnathI sopakrama vighno dUra thaI jAya che. tathA nirupakrama vipno jApathI dUra na thavA chatAM tenI malina anubaMdhazakti = doSotpAdaka zakti khatama thAya che. Ama Izvarano jApa karavAthI vipnanAza thAya che. tethI pataMjali maharSinI vAta yogya che. ahIM Izvara pote kAMI vinone nAza karavAno prayatna karatA nathI. paNa temanuM praNidhAna karavAthI karmo zithila thaI jAya che, ravAnA thAya che. mATe IzvarapraNidhAnathI vidhvanAza thAya che. A pataMjali maharSinI vAta jaina darzanakArone mAnya ja che. (16/13). "IzvaranA praNidhAnathI pratyaka caitanyano lAbha thAya che. A vAta AThamA zlokamAM saMkSepamAM jaNAvela hatI. e vAta jainadarzanamAM kaI rIte mAnya che. ? tene graMthakArazrI 14mI gAthAmAM jaNAve che. gAthArtha - jApathI bAhya vyApAranA pratirodha dvArA utpanna thatuM aMta:jyotiprasAramaya pratyapha caitanya 1. mudritapratau 'pratyakcvai...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'pratyeka' ityazuddhaH pAThaH /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ . * napAdhyAtmarUpatA che 1119 pratyagiti / asmAd = bhagavajjapAt' bahirvyApArarodhena = zabdAdibahirarthagrahatyAgena antarjyotiHprathA = jJAnAdivizuddhivistAraH tanmayaM (=antaryotiHprathAmayaM) pratyakcaitanyamapi hi jAyamAnaM mataM naH = asmAkaM, tathaiva bhakti-zraddhAdyatizayopapatteH / / 14 / / yogA'tizayatazcA'yaM stotrakoTiguNaH smRtH| yogadRSTyA budhairdRSTo dhyAnavizrAmabhUmikA / / 15 / / yogeti / yogA'tizayatazca = AtmA'bhyantarapariNAmotkarSAcca / ayaM = japaH stotrakoTiguNaH sAmpratamIzvarapraNidhAnAt pratyakcaitanyalAbho yathA jainamatAnusAreNa sambhavati tathA pratipAdayannAha'pratyagiti / tanmayaM = antarjJAnAdivizuddhivistaramayaM pratyakcaitanyamapi = svakIyacaitanyamapi hi asmAkaM jainAnAM mataM = sammatam, tathaiva = antarjJAnAdivizuddhivistaramayasvakIyacaitanyalAbhAdiprakAreNaiva bhaktizraddhAdhatizayopapatteH = bhagavadbhakti-zraddhA-dhRti-dhAraNAdyutkarSasaGgateH / __ ata eva japo'pyadhyAtmamucyate / taduktaM yogabindau - AdikarmakamAzritya japo hyadhyAtmamucyate / tevatAnumahIMDatvavatoDayamafmIyate || 9 (co.viM.rU81) rUti 96/14 japaprabhAvamevAbhistauti- 'yoge'ti / AtmAbhyantarapariNAmotkarSAt = praNavajapaviSayabhUtA'saGgacidrUpezvarasvarUpabhAvanAdilakSaNasvakIyA''ntaranirmalapariNatyatizayAt japaH stotrakoTiguNaH = stotr-stvpaNa amane = jainone mAnya che. (16/14). ja jApathI pratyaka cetanya lAbha che. TIkArtha :- IzvaranA jApanA kAraNe zabdAdi bAhyaindriyaviSayone pakaDavAnI vRtti chUTI javAthI AMtarika jJAnAdinI vizuddhinA phlAvAthI vyApta banela pratyapha caitanya paNa pragaTa thAya che. A vAta amane jainone paNa mAnya che, kAraNa ke te rIte ja bhakti, zraddhA vageremAM parAkASThA saMgata thaI zake che. (16/14) vizeSArtha :- jJAnanuM ke IndriyavRttinuM bAhya viSayomAM doDI javuM, upAdeyapaNe zabdAdi viSayothI jJAna raMgAI javuM e jJAnanI malinatA che. indriyanI ke mananI vRttimAM navarAzanA samaye viSayothI upAdeyapaNe phelAI javAnuM aTake to jJAnanI malinatA dUra thaIne vizuddhi pragaTe, vizuddhimaya jJAna pragaTe. IzvaranA jApathI - praNidhAnathI indriya pravRtti ke manovRtti bahAramAM doDatI nathI. AthI jJAna bahirmukhI thavAnA badale aMtarmukhI thAya che. A rIte aMtarmukhI thavAthI jJAnamAM nirmaLatA phlAtI jAya che. A rIte nirmaLatAnA phelAvAvALA AMtarika jJAnAdi guNono lAbha thavAmAM IzvaranuM praNidhAna mahattvano bhAga bhajave che. tethI IzvaranA praNidhAnathI vighnanAza ane pratyakramaitanyalAbhanI je vAta pataMjalie karela che. te amane jainone mAnya che. (16/14). gAthArtha :- "yoganA atizayanA lIdhe A jApa stotra karatAM karoDagaNo vadhu baLavAna che." ema zAstramAM kahevAyela che. paMDitoe yogadaSTithI jApane dhyAnanI vizrAmabhUmikA tarIke joyela che. (16/15) TIkArya :- AtmAno AMtarika pariNAma yoga kahevAya che. teno utkarSa jApamAM vizeSa prakAre hoya che. A kAraNasara stotrapATha karatAM japanuM phaLa karoDagaNuM vadhAre che. Ama cirantanAcAryoe jaNAvela che. 2. hastAva ..nI ti pATha: |
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1120 * stotrakoTisamo japaH . dvAtriMzikA-16/15 smRtaH cirantanA''cAryaiH, vAgyogA'pekSayA manoyogasyA'dhikatvAt / ata eva maunavizeSeNaiva japaH prazasyate / tathA budhaiH = vizAradaiH yogadRSTyA = yogajaprAtibhajJAnena' dhyAnasya vizrAmabhUmikA (=dhyAnavizrAmabhUmikA) = punarArohasthAnaM dRSTaH / / 15 / / / ___ nanu parairyAdRza Izvaro'bhyupagatastAdRzasya bhavadbhiranabhyupagamAt kathamArthavyApAreNA'pi tadanugrahasiddhistutipAThAt koTiguNaphalavAn smRtaH / yathoktaM brahmANDapurANe lalitopAkhyAne - pUjAkoTisamaM stotraM stotrakoTisamo japaH / japakoTisamaM dhyAnaM dhyAnakoTisamo layaH / / - (bra.pu.la.3/4/43/52) iti / yuktaJcaitat, vAgyogApekSayA manoyogasya adhikatvAt = blaadhiktvaat| stotrapaThane vAgyogaH pravartate praNavajapAdau tu manoyogaH pravartata iti japasya stotrakoTiguNatvamavyAhatameva / __ vaikharyupAMzumAnasabhedena japasyApi trividhatvamuktaM pUrvAcArityata Aha- ata eva = vAgyogApekSayA manoyogasya balAdhikatvAdeva triSu madhye maunavizeSeNaiva japaH = mAnasajapaH prazasyate = vaikharyupAMzujapApekSayotkRSyate / 'pUjAkoTisamaM stotraM' (bra.pu.la.3/4/43/52) iti kArikAyAM 'japakoTisamaM dhyAnamiti yaduktaM taccetasikRtya granthakRdAha- yogajaprAtibhajJAnena vizAradaiH = yoganiSNAtaiH japo dhyAnasya punarArohasthAnaM dRssttH| cittavisrotasikAditaH samuparatadhyAno hi yogI japa-bhAvanA-svAdhyAyAdikamavalambate / tato vikSiptAzeSacittavikSepatayA labdhasAmarthyaH sa punAnayogamArohati / itthaM japAdiOnavizrAmabhUmikocyate iti bhAvanIyamavahitamAnasaiH / / 16/15 / / A vAta vyAjabI che. AnuM kAraNa e che ke vacanayoga karatAM manoyoga baLavAna che. mATe viziSTa rIte maunapUrvakano jApa vakhaNAya che. tathA yogajanya prAtijJAnathI yogavizAradoe jApane dhyAnanI vizrAmabhUmikArUpe joyela che. matalaba ke dhyAnamAM AtmA sthira na thaI zake tyAre yogIpuruSo jApanuM AlaMbana le che. jApanA AlaMbanathI AtmA sthira thatAM baLavAna thatAM pharIthI sAdhaka puruSa dhyAnayogamAM ArUDha thAya che. tethI pharIthI dhyAnayogamAM ArUDha thavAnuM koI sthAna hoya to jApa che. evuM yoga- vizAradonuM tAtparya che. (16/15) vizeSArtha :- pUjAkoTisamaM stotraM, stotrakoTisamo japaH / japakoTisamaM dhyAnaM dhyAnakoTisamo laya: // // prabhArI brahmapurANAnuM jathana che. ahIM stotrapATha karatAM jApanuM phaLa karoDagaNuM che. Ama jaNAvela che. stotra bolavAnuM hoya che. jyAre jApa mAnasika karavAno hoya che. manoyoga to vacanayoga karatAM baLavAna ja che. tethI stotrapATha karatAM jApanuM phaLa vizeSa che. tathA jApa paNa vaikharI, upAMza ane mAnasa- Ama traNa prakAre hoya che. moDhethI bolIne thato jApa vaikharI, hoTha phaphaDAvIne thato jApa upAMzu tathA bolyA vinA hoTha phaphaDAvyA vinA thato jApa mAnasa jApa kahevAya. A traNa jApamAM mAnasa jApa eTalA mATe vakhANAya che ke temAM vacana ke kAyayoga nahi paNa manoyoganI ja kevaLa pravRtti hoya che. bAkInI vAta TIkAryamAM spaSTa che. (16/15) ahIM evI zaMkA thaI zake che ke "pAtaMjala vidvAna vagere anya darzanIoe jevA prakAranA Izvarane svIkArela che. tevA prakAranA bhagavAnane to jaino svIkAratA nathI. tethI ArthavyApAra = IzvarAjJApAlana vaDe paNa kaI rIte IzvarIya anugrahanI siddhi thaI zake? paraMtu A zaMkAnuM samAdhAna viSayavizeSanA 1. hastAdarza '...bhajJAne' ityazuddhaH pAThaH /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ * stotavyanimittakaH stotraphalalAbhaH . 1121 rityAzaGkAyAM viSayavizeSapakSapAtenaiva samAdhAnA'bhiprAyavAnAhamAdhyasthyamavalambyaiva devatA'tizayasya ca / sevA sarvairbudhairiSTA' kAlAtIto'pi yajjagau // 16 // mAdhyasthyamiti / mAdhyasthyaM = anirNItavizeSakalahA'bhinivezA'bhAvalakSaNaM avalambyaiva devatAtizayasya ca = viziSTadevatA''khyasya ca sevA stavana-dhyAna-pUjanAdirUpA sarvairbudhaiH iSTA = tannimittakaphalA'rthatvenA'bhimatA / stavanAdikriyAyAH svakartRkAyAH phaladAnasamarthatve'pi stavanIyAdyAlambanatvena tasyAH stotrAdeH phalalAbhasya stotavyAdinimittakatvavyavahArAt / viSayavizeSapakSapAtenaiva = vakSyamANarItyA (dvaa.dvaa.16|18 pR.1123) jJAnAdiprakRSTaguNasvabhAvAdilakSaNo yo japAdiviSayabhUtezvaragatavizeSa aizvaryapadapratipAdyaH tadanyadevA'vRttiH tadavalambanenaiva samAdhAnAbhiprAyavAn = tadAjJApAlanAtmakA''rthavyApAraprayuktatadanugrahAnupapattiparihArAzayavAn granthakAra Aha 'mAdhyasthyamiti / anirNItavizeSakalahAbhinivezAbhAvalakSaNaM = na nirNIta ekAntanityatvAdilakSaNo vizeSo yasya sa tathA, tasmin 'mamaiva devo devaH syAnna jAtu tave'tyAdilakSaNo yo kalahaH 'sa sarvathA'pariNAmyeva' ityAdirUpazca yo'bhinivezastayorvirahAtmakaM mAdhyasthyaM avalambyaiva viziSTadevatAkhyasya stavana-dhyAna-pUjanAdirUpA sevA tannimittakaphalA'rthatvena = viziSTadevatAnimittakaphalaprayojanakatvena rUpeNa sarvaiH budhaiH abhimatA / __nanu nizcayataH svagataphalaM prati svakartRkakriyAyA eva kAraNatvaniyamAt bhagavatstavanAdikriyAjanyaphalaM prati kathamIzvarasya nimittatvamucyate tatrabhavadbhiH bhavadbhiH ? ityAzaGkAyAM granthakRdAha- stavanAdikriyAyAH svakartRkAyAH phaladAnasamarthatve'pi tasyAH = svakartRkezvarastavanAdikriyAyAH stavanIyAdyAlambanatvena = stavanIya-dhyeya-pUjyAdyAlambanakatvena tasyAH tatsvAmikatvam / tatazca stavana-dhyAnAdikriyAyAH svanirUpitajanyatAsambandhena stotR-dhyAtrAdiviziSTatve'pi svaniSThAlambanatvAkhyaviSayatAnirUpakatvasambandhena stotavya-dhyAtavyAdiviziSTatayA stotrAdeH sakAzAt stotR-dhyAtrAdeH phalalAbhasya stotavyAdinimittakatvavyavahArAt = stotavya-dhyAtavyAdijanyatvavyavahArAt / na hi svnisstthaa''lmbntvaakhyvissytaaniruupktvpakSapAtathI ja ApavAno abhiprAya graMthakArazrI dharAve che. viSayagata viziSTatAne taviSayaka sarvotkRSTa jJAnAdimattva vagere rUpe jaNAvavAnA abhiprAyathI graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- mAdhyayyanuM avalaMbana karIne ja viziSTa devanI evI sevA sarva paMDitone mAnya che. kAraNa ke kAlAtIta paNa kahe che ke je kahe che te AgaLanA zlokamAM jaNAvAze.] (16/16) TIkArtha:- je vyaktinA ke vastunA viziSTa svarUpa vagereno nizcaya na thayela hoya te bAbatamAM na koI jhaghaDo karavo ke na koI kadAgraha rAkhavo te madhyasthatA kahevAya. AvI madhyasthatAnuM AlaMbana laIne ja viziSTa devatAnI stuti-stavana-dhyAna-pUjAdi svarUpe sevA tiimattaka-phaLadAyakatvarUpe sarva vidvAnone mAnya che. jo ke stavanapATha vagere kriyAne kartA = pAThaka pote ja kare che. bIjA koI nahi. pAThaka svayaM kahe che eTalA mAtrathI ja te stotrapAThAdi kriyA ISTa phaLa devA mATe samartha che. tema chatAM stotavya evA bhagavAnanA 1. 'dRSTA' iti hastAdarzAdau pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'riSTA' iti pAThaH samyak / 2. hastAdarza '...lambyai de' ityuzuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'kriyAH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1122 * nAtItamavina: * dvAtriMzikA-16/17 yad = yasmAt kAlA'tIto'pi zAstrakRdvizeSo jagau / / 16 / / anyeSAmapyayaM mArgo muktA'vidyAdivAdinAma / abhidhAnAdibhede'pi tattvanItyA vyvsthitH||17|| anyeSAmiti / anyeSAmapi tIrthAntarIyANAM, kiM punarasmAkaM, ayaM = asmadukto mArgo deva-tAdigocaraH / muktAdivAdinAM avidyAdivAdinAM ca (=muktAvidyAdivAdinAM) matena / abhidhAsambandhena stotavyAdyaviziSTAyAH stavanAdikriyAyAH sakAzAt tAdRzaphalalAbhaH sambhavati / idamevAbhipretya yogabindau - atra mAdhyasthyamavalambya yadi samyag nirUpyate / / guNaprakarSarUpo yat srvairvndhstPSyate | tevatAMtizaya: sthit stAveH vastathA / 9 (no.hiM.ra17/268) rUtyu zrIramadrasUrimi: II96/1ddA ___kArikAsaptakena kAlAtItoktaM granthakRd darzayati- 'anyeSAmityAdinA / yogabindau prakRtakArikAsaptakamAveditamiti dhyeyam / devatAdigocaraH Adipadena pradhAnAdiparigrahaH / 'jIvaH zivazca klezakarmAdibhirnityaM mukta eve'tyevaM muktAdivAdinAM 'pUrvamavidyAdinA baddho'pi pazcAt yogAnuSThAnAdinA mucyate nimitte phaLa prApti thaI - evo vyavahAra thavAnuM kAraNa e che ke te stotra vagere bolavAnI kriyA stavanIya evA paramAtmAnA AlaMbanathI thaI rahelI che. AthI stotrapATha vagerethI thato phaLalAbha stotavya - dhyeyapUjya evA bhagavAnanA nimitte che- Avo vyavahAra vyAjabI ja che. kAraNa ke kAlAtIta nAmanA viziSTa zAstrakAre paNa kahela che ke ( A vAta AgaLanA zlokamAM kahevAze). (16/16) vizeSArtha :- madhyasthatA eTale goLa ane khoLane sarakhA mAnavA, pIttaLa ane sonuM eka mAnavA - AvuM nahi. paraMtu sAme dekhAya che te sonuM che ke nahi ? teno spaSTa nirNaya na thayo hoya to sAme dekhAya te pIttaLa che." AvuM koIka kahe tyAre "nA, sAme dekhAya che te sonuM ja che." AvA prakArano jhaghaDo na karavo tathA tevI jaDa mAnyatA svarUpa kadAgraha na rAkhavo te madhyasthatA che. "sAme dekhAya che te sonuM ja che." Avo pAko nirNaya thaI gayo hoya tevI avasthAmAM koI sAme dekhAtI cIjane pIttaLa tarIke jAhera kare to tyAre "sAme dekhAya che te sonuM ja che' Avo potAno nirNaya pakaDI rAkhe to tenAthI madhyasthatA khaMDita thatI nathI. A vAta graMthakArazrIe mAdhyazmanI vyAkhyA dekhADavA dvArA sUcita karela che. tAtparya e che ke paradarzanamAnya je bhagavAna vize ApaNe je bAbatamAM kazuM jANatA na hoIe te bAbatamAM vAda-vivAda karavo ke koI ApaNI mAnyatA - pUrvadhAraNA te bAbatamAM daDha karI devI e mAdhyathya-bhAvanI khAmI sUcave che. AvuM na thavuM joie. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che. (16/16) have kAlAtItamatane graMthakArazrI batAve che. kalAtIta mata nirdeza gAthArtha :- bIjAone A mArga mAnya che. muktAdivAdI ane avidyAdivAdIonA matamAM nAma vagere judA hovA chatAM paNa paramArthathI eka rUpe ja te mArga pratiSThita che. (16/17) TIkArtha :- amArI to zI vAta karavI ? anya darzanakArone paNa ame batAvela devAdisaMbaMdhI mArga mAnya che. muktAdivAdI ane avidyAdivAdIonA mate nAma-vizeSaNAdi alaga-alaga hovA chatAM 2. dastAva; ".vimena' ti : / gRAnusAre ja sozuddha: pratimati |
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAlInAM = SayatayA vyavasthitaH pratiSThita ||o7|| mukto buddho'rhanvA'pi daizvaryeNa samanvitaH / tadIzvaraH sa eva syAtsaMjJAbhedo'tra kevalam / / 18 / / muddati / murtta: 'parabrahmavAvinAM, yuddho yoddhAnAM, arham nainAnAM, vADapati samuye, yad = yasmAt aizvaryeNa jJAnAdyatizayalakSaNena samanvito yukto vartate, tat = tasmAd IzvaraH jIva' ityevaM avidyAdivAdinAM ca matena / katham ? ityAha- nAmavizeSaNAdInAM vakSyamANAnAM bhede'pi vaividhye'pi AdizabdAt kvacit kiJcitsvarUpabhede'pi ca paramArthataH vastutaH ekaviSayatayA pramALasiddhaH / / 16/17|| = * mahezvarapanirutti: * 1123 nAmavizeSaNAdInAM bhede'pi ( = abhidhAnAdibhede'pi ) tattvanItyA paramArthata ekavi = = 1. hastAdarze 'paramabrahma....' iti pAThAntaram = abhinnagocararUpeNa pratiSThitaH = etadeva bhAvayati- 'mukta' iti / yogabinduvRttyanusAreNa granthakRd vyAkhyAnayati- muktaH parabrahmavAdinAmityAdi / jJAnAdyatizayalakSaNena aizvaryeNa rAgAdikSayA'vinAbhAvinA yukta iti / yaduktaM adhyAtmatattvAlokena yatra rAgAdikadoSalezo jJAnaM ca yatrA'khilatattvabhAsi / sa pUrNazuddho bhagavAn parAtmA satAM mato devapadAbhidheyaH / / - ( a.ta. 2/10 ) iti / etena IzaH sarvasya jagataH prabhuH - ( ma.nArA. 16 / 3) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanaM AtmajJAnena yogezvaryeNa mahati mahIyate tsmaapaNa paramArthathI eka viSayarUpe A mArgavyavasthA pratiSThita che. (16/17) vizeSArtha :- 17 thI 23 gAthA sudhI kAlAtIta nAmanA anya darzanakArano mata graMthakArazrIe ahIM darzAvela che. A sAteya zloka yogabiMdu graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAje uddhRta karela che. yogabiMdunI vyAkhyAmAM je artha karavAmAM Avela che te mujaba ja prAyaH ahIM graMthakArazrI vivecana karI rahyA che. kAlAtIta nAmanA zAstrakAra ema kahe che ke devAdinI upAsanA saMbaMdhI mArga sarva dharmomAM ekasarakho ja che. hA, devAdinA nAma alaga-alaga darzanamAM alaga-alaga hoi zake che. paraMtu devAdinA nAma judA-judA hovA chatAM arthamAM-AzayamAM-tAtparyamAM paramArthathI koI pharaka paDato nathI. bhagavAnanA mukta vagere nAma vividha dharmomAM judA-judA che. te vAta 18mAM zlokamAM darzAvavAmAM Avaze. karmabaMdhananA avidyA vagere nAma alaga-alaga dharmomAM judA-judA che. A vAta 21mAM zlokamAM batAvavAmAM Avaze. tema chatAM bhagavAna ane karma- A banne bAbatamAM mULabhUta svarUpa to badhA dharmamAM sAmAnyathI eka sarakhuM ja mAnya che. koika - koIka dharmamAM bhagavAna ane karma vize vizeSa vicAraNA paNa karavAmAM Avela che. kAlAtIta nAmanA maharSino mata ahIM 23mA zloka sudhI batAvavAmAM Ave che. tyAra bAda enA vize potAno abhiprAya graMthakArazrI pragaTa karaze. (16/17) * nAmabheda hovA chatAM Izvara eka gAthArtha :- mukta, buddha ke arihaMta, koI paNa hoya. te aizvaryathI yukta hovAthI Izvara ja che. mAtra temAM nAmabheda ja rahela che. arthabheda nahi. (16/18) TIkArtha :- paramabrahmavAdIo bhagavAnane 'mukta' zabdathI oLakhe che. bauddha loko bhagavAnane 'buddha' nAmathI navAje che. jaino bhagavAnane 'arihaMta' padathI biradAve che. gAthAmAM vA pi' zabda che te = 1 =
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1124 asmaduktaH sa eva muktAdiH syAt / saMjJAbhedo kevalam / / 18 / / * bhagavatpadaniruktiH * = = nAmanAnAtvam atra = ducyate bhagavAn mahezvaraH - ( atha. 32 / 4 ) iti ca atharvaziraupaniSadvacanaM vyAkhyAtam / aizvaryAdiyogAd bhagavAnapi kathyate / taduktaM viSNupurANe aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIraNA / / - (vi.pu. 6/5/74) iti / prakRte yasmAnmahata IzaH zabdadhvanyA cAtmazaktyA ca mahata Izate tasmAducyate mahezvaraH - (zAM.3/1) iti zANDilyopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyaM bahuzrutaiH / bhagavatpadaniruktiH visuddhimagge bhaggarAgo bhaggadoso bhaggamoho anAsavo / bhaggAssa pApakA dhammA bhagavA tena vuccati / / - (vi.ma.7 / 59 ) ityevaM bauddhamatAnusAreNopadarzitA sA'pIhAnuyojyA pUrvoktA (pR. 959) / yA'pi cArhatpadaniruktiH - ArakattA hatattA ca kilesArIna so muni / hatasaMsAracakkAro paccayAdIna cAraho / / na raho karoti pApAni arahaM tena pavuccati / / - (vi.ma.7/ 25) ityevaM visuddhimagge darzitA sA'pIha yathAtantramanuyojyA sarvatantravizAradaiH / ' ArakattA = dUrakRtatvAt, kisAna klezArIn, paccayAdIna = pUjAdIn' ziSTaM spaSTam / taduktaM dvAdazAranayacakre api sa evA'rhan buddho brahmA viSNuH IzvaraH - ( dvA.na.ca.bhAga1/pR.232) iti / yathoktaM tadvRttau zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNaiH - arhati sakalalokAtizayapUjAmiti arhan / budhyata iti buddhaH / bRhattvAd brahmA, vardhanAd vardhamAno vA / vyApnotIti viSNuH jJAnAtmanaiva sarvAnarthAn / IzanAd IzvaraH - ( dvA.na. ca. bhA. 1 pR. 233 ) iti / siddharSigaNivarairapi upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM aSTame prastAve aneko'pyekarUpo'sau gIyate varasUribhiH / acintyavIryayuktA''tmA, paramAtmA sa gadyate / / sa buddhaH sa viriJcAkhyaH sa viSNuH sa mahezvaraH / niSkalaH sa jinaH prokto, dRSTatattvairmahAtmabhiH / / - (upa.bha.pra. 8/276-277 ) ityuktam / muktAdiprajJApanAyAM 'kaH paramopAsyaH ?' iti paryanuyoge 'yo muktaH sa paramopAsyaH, yo buddhaH sa paramopAsya' ityevaM prarUpaNAyAM kevalaM nAmanAnAtvam, paramopAsyatAvacchedakasyaizvaryasya durvArarAgAdidoSavRndavilayopahitasya sarvatraikatvAt / idamevAbhipretya zrIhemacandrasUribhiH mahAdevastotre mahattvAdIzvaratvAcca yo mahezvaratAM gataH / rAgadveSavinirmuktaM vande'haM taM mahezvaram / / - (mahA.sto. 1) ityuktam / etena kavayo vacobhirekaM santaM bahudhA kalpayanti - (R. ve. 10/114/5 ) iti, ekaM sad viprA bahudhA vadanti - (R. ve. 2/164/46) iti ca Rgvedavacanamapi vyAkhyAtam, yathAvasthitapAramArthikaguNA'pekSayA jina-hari-hara-brahma- buddhAdInAmabhinnatvAt / ata eva vIrastave dvAtriMzikA - 16/18 muktAdiprajJApanAyAM = anya paNa IzvarasaMbaMdhI nAmono saMgraha karavA mATe che. hakIkata e che ke te badhA jJAnAdinA utkarSa svarUpa aizvaryathI yukta che. te kAraNe ame jaNAvela Izvara mukta Adi svarUpa ja che. devanI oLakhANamAM bhukta, buddha, arihaMta, Izvara.. A adhA ita nAmameha 4 che, vastumeha } arthaleha nathI. (19 / 18)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekasyezvarasyA'nekanAmAni * 1125 parakalpitavizeSanirAkaraNAyA''haanAdizuddha ityAdiyoM bhedo yasya kalpyate / tattattantrA'nusAreNa manye so'pi nirarthakaH / / 19 / / anAdIti / anAdizuddha iti = evaMrUpa Adiryasya sa tathA (=ityAdiH) / tatrA'nAdizuddhaH hari si tumaM kamalAlaya! krylgy-sNkh-ckk-saarNgo| dANavariso tti jiNavara! teNa tumaM manase 'viNhU' / / harasi rayaM jaMtUNaM bajhaM abhiMtaraM, na khaTuMgaM / na ya nIlakaMThakalio, 'haro'tti taM mannase tahavi / / kamalAsaNo vi jeNaM dANAicauhadhammacauvayaNo / haMsagamaNo ya gamaNe teNa tumaM manase 'baMbho' / / buddhaM avagayamegaTThiyaM ti, jIvAitattasavisesaM / varavimalakevalAo, teNa tumaM manase 'buddho' / / 6 (vI.sta.39-42) ityevamuktam / / etena - vizvarUpA virUpAH santo bahudhaikarUpAH - (atha.2/34/4) iti atharvavedavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - rudro mahezvaraH zambhurmahAdevaH sadAzivaH / anekA''kRtinAmnA'haM jainendro dharmarakSakaH / / AdinAtho mahAbrahmA jagannAtho'smi vastutaH / mahAviSNuH parabrahma matto nAnyo'sti shktitH|| 6 (ma.gI.3/112-113) iti mahAvIragItAkArike api smartavye / granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM- eko hi bhAsate rAga-dveSa-mohavivarjitaH / sarvatra tattvato devaH, sarvajJaH sarvadarzanaH / / itthamekasvarUpe hi, devatattve vinizcite / na syurnAnAvidhAH zabdA, budhAnAM bhedabuddhaye / / buddho brahmA'thavA viSNurmahezo vA sa ucyatAm / jinezvaro vA sarvatra bhAvato'rtho na bhidyate / / bhajed ya eva taM jJAtvA, bhAvAt tasyaiva sa prabhuH / mamAsti tava nAstIti, sarvo'yaM matsarabhramaH / / sarveSAM hi samAno'sau, niHzeSaklezavarjitaH / datte mokSaM suvijJAtaH, paitRkI kasya jAhnavI ? / / vibhinnA api panthAno, yAnti nadya ivAmbudhau / karmaprapaJcanirmukte, tatraikatraiva yoginAm / / yaiqhato'sau mahAbhAgaiH, zritazcA''zayazuddhitaH / teSAM nizcayabhAjAM syAd vivAdaH kena hetunA ? / / - (vai.ka.sta. 9/1050,1052-1057) ityuktamityavadheyam / etena - sarvadevanamaskAro mAM vIraM pratigacchati / maddharmaM pratigacchanti sarvadharmAH svabhAvataH / / - (ma.gI.2/283) iti mahAvIragItAvacanamapi vyAkhyAtam / / 16/18 / / nanu muktAdiprarUpaNAyAM 'anAdizuddhatva-sarvagatatvA'sarvagatatvaikAntanityatva-kSaNabhaGguratvAdirUpeNArthabhe zvarabhAM mehamaIESepanA vyartha cha.. anya darzanakAro bhagavAnamAM je je vizeSa guNadharmanI kalpanA kare che tenA nirAkaraNa mATe kAlAtIta mahAtmA 4||ve cha - gAthArtha :- "Izvara anAdizuddha che." ItyAdirUpe IzvaramAM je vizeSa guNadharmanI kalpanA te te zanazAstra anusAre 42vama mAve chete 59 / nirartha cha- mema. (= asatAta) bhAnuM dhuM. (16/18) TIkArtha:- "Izvara anAdizuddha che. A prakAranI mAnyatA jemAM prathama che tevA te bhedabhAva IzvaramAM kalpavA nirarthaka che. jema ke zaiva = naiyAyika vidvAno Izvarane anAdizuddha ane sarvagata mAne che.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1126 * nAmabhedasya vivAdA'prayojakatvam * dvAtriMzikA-16/20 sarvagatazca zaivAnAm / so'rhannasarvagatazca jainAnAm / sa eva pratikSaNaM bhaguraH saugtaanaam| yaH punaH bhedo = vizeSo yasya = Izvarasya kalpyate tasya tasya tantrasya = darzanasya anusAreNa = anuvRttyA (tattattantrAnusAreNa), manye = pratipadye so'pi vizeSaH, kiM punaH prAgabhihitaH saMjJAbheda ityapizabdArthaH, nirarthako = niSprayojanaH / / 19 / / kuta ityAhavizeSasyAparijJAnAdyuktInAM jAtivAdataH / prAyo virodhatazcaiva phalAbhedAcca bhaavtH||20|| do'pi dRzyata eveti kathaM kevalasaMjJAbheda evetyAzaGkAyAM kAlAtIta eva parakalpitavizeSanirAkaraNAyAha 'anAdizuddha' iti / tatra = teSu madhye anAdizuddhaH sarvagatazca paramopAsyaH zaivAnAM parabrahmavAdinAM pAtaJjalAnAM vaizeSikANAJca / kalpyate = samarthyate / niSprayojanaH iti / samyagajJAtatvenezvarasvarUpagocarA mithyAkalpanA jAtyandhagajakalpanAnyAyamanusarati / taduktaM surezvarAcAryeNa vArtike - ekamevaikarUpaM sad vastvajJAtaM niraJjanam / jAtyandhagajadRSTyaiva koTizaH kalpyate mRSA / / - (vA.4/4566) iti / etena - jamaNegadhammaNo vatthuNo tadaMse ca savvapaDivattI / andha vva gayAvayave to micchaddiviNo viisu|| - (vi.A.2269) iti vizeSAvazyakabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / ata eva - kleza-karma-vipAkAdyairvAsanAbhistathaiva c| aparAmRSTamevA''ha puruSaM hIzvaraM zrutiH / / (yA.smR.2/ 43) iti pUrvoktaM (pR.1088) yAjJavalkyasmRtivacanaM, - kleza-karma-vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH - (yo.sU.1/24) iti ca yogasUtravacanamapyanatiprayojanameveti sthitam / / 16/19 / / jaino Izvarane arihaMta tarIke oLakhAvI asarvagata mAne che. te ja Izvara pratikSaNa kSaNabhaMgura che." AvuM bauddha vidvAno kalpanA kare che. Ama te te darzanazAstra-dharma-saMpradAyane anusarIne IzvaramAM je bhedabhAvanI kalpanA karavAmAM Ave che te bhedabhAva paNa nirarthaka che, prayojanazUnya che- ema huM ( dAtAta) bhAnu chu. mahA '595' (api) za6 49 // 8. che te sUyita 42 cha ? zvaramA pUrva (16/18) jaNAvela kevaLa nAmabheda ja nahi paraMtu vikalpita arthabheda paNa niSThayojana che. (16/19) vizeSArtha -naiyAyiko Izvarane anAdizuddha sarvavyApI-ekAMtanitya mAne che. jaino Izvarane sAdhanA dvArA zuddha thayelA, asarvagata ane nityAnitya mAne che. vedAntIo Izvarane = brahmatattvane jagatanuM upAdAna kAraNa mAne che. naiyAyiko Izvarane jagatanuM nimitta kAraNa mAne che. matalaba ke Izvara pote jagatasvarUpe pariNamatA nathI paNa jagatane banAve che. jaino kahe che ke Izvara jagatane banAvatA nathI paNa batAve che. Ama eka ja Izvara vize alaga-alaga darzanomAM-dharmomAM potapotAnA siMddhAnta mujaba vizeSa prakAranI kalpanA karavAmAM Ave che. paraMtu kAlAtIta mahAtmA kahe che ke AvI kalpanA Izvarane vize 42vI te arthahIna cha, prayonahI che. (16/18) zA mATe IzvaramAM vividhadarzanakAroe mAnya karela bhedabhAva nirarthaka che.?" teno javAba ApatA kAlAtIta mahAtmA kahe che ke - gAthArtha :- vizeSanuM jJAna na thavAthI ane yuktiomAM jAtivAda hovAthI tathA prAyaH virodha hovAthI temaja paramArthathI phalabheda na hovAthI uparokta bhedabhAva nirarthaka che. (12/20) 1. hastAdarza ....kSaNabhaM...' iti pAThAntaram / 2. hastAdarza 'vizettasyApipari' ityazuddhaH pAThaH /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAGkhya-bauddhatarkANAM mithoviruddhatA * 1127 vizeSasyeti / vizeSasya muktA didevatAvizeSagatasya aparijJAnAd agdirzipratyakSeNa, tathA yuktInAM = anumAnarUpANAM jAtivAdataH = asiddhyAdihetudoSopaghAtenA'numAnA''bhAsatvAt, prAyo = bAhulyena virodhatazcaiva vedAntibauddhAdiyuktInAm / ekeSAM hi nitya evA''tmA prapaJcA'dhiSThAnatvAt, apareSAM cA'rthakriyAkAritvasya svabhAvabhedaniyatatvenA'nitya eveti / (phalAbhedAda=) "phalasya = klezakSayalakSaNasya guNaprakarSavizeSavatpuruSA''rAdhanasAdhyasya kvacinnityA'nityatvAdau vizeSe A aparijJAnAd = aparicchedAt / ekeSAM = vedAntinAm / apareSAM = bauddhAnAm / sAGkhya-zaivabauddhAdInAM yuktInAM viruddhatvabodhanAya sopayogitvAd yogabinduvRttilezaH pradarzyate - tathAhi- sAGkhyaH zaivazca sarvakSaNikavAdinaM saugataM pratyAhatuH yathA 'bhavadArAdhyo buddho'rthakriyAM dezanAdikAM svakSaNe, pUrva pazcAdvA kuryAditi trayI gatiH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH kakSIkaraNIyaH, samakAlabhAvini vyApArA'bhAvAt, itarathaikakSaNavartinAM samastA'rthakSaNAnAmitaretarakAryakAraNabhAvaH prasajyeta / na caitad dRSTamiSTaM vA / atha svakSaNAt pUrvamevArthe pravartate / etadapi na, svayamasato bhaviSyacchaGkhacakravartyAderiva pUrvakAlavivartini kArye vyApArA'bhAvAt / atha svakSaNAdUrdhvaM kAryaM vidhatta iti mnyethaaH| etadapyasAdhIyaH, vinaSTasya kAryakaraNA'kSamatvAt, anyathA mRtasya zikhinaH kekAyitaM syAt / evaJca kSaNikAdarthAd vyAvartamAnA'rthakriyA tIrA'darzizakuninyAyena nityAneva bhAvAnA''zrayatayA pratipadyata iti nityarUpaH / ata evAnAdizuddha IzvaranAmA AptavizeSo'bhyupagantumucita iti / bauddhaH punaH prAha-Izvaro'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvo bhavadbhirabhyupagamyate / na ca nityasya kathaJcidapyarthakriyA yujyate / nityo hyarthaH krameNa yaugapadyena vA'rthakriyAM kurvIta ? na tAvatkramaNa, sannihitasarvazakteH sahakAribhizcAnAdheyAtizayasya yugapadeva traikAlikasarvakAryakaraNaprasaGgAt / nA'pi yogapadyena, yatastatra yugapadeva sarvakAryakaraNena kRtasya punaHkaraNA'bhAvena ca dvitIyakSaNe'rthakriyAvirahalakSaNaM balAdasattvamADhaukamAnaM na kenA'pi niroddhaM pAryata iti pratikSaNaM parivartamAnA'parA'pararUpaH sarvArthakriyAkSamo'bhyupagantuM yukto'sAviti + (yo.bi.304 vR.) / itthaJca sundopasundanyAyena bauddha-sAGkhyAdayo mitho hatA draSTavyAH / TArtha :- (1) bhuta, marihata, buddha vagairemA vizeSa prA2nA mehabhAvanu pUzAna thaj vartamAna kALanA jIvone pratyakSa pramANathI zakya nathI. tathA (2) anumAnasvarUpa yuktio paNa anumAna svarUpe banavAnA badale anumAnAbhAsa svarUpa banI jAya che. kAraNa ke asiddhi vagere hetudoSo dvArA te haNAI jAya che. (3) tema ja vedAnta, bauddha AdinI yuktio paraspara prAyaH viruddha hoya che. jema ke vedAntInA mate AtmA nitya ja che. kAraNa ke jagataprapaMcanuM te adhiSThAna che. jyAre bauddha vagere vidvAnonA mata mujaba AtmA anitya ja che. kAraNa ke AtmA arthakriyAkArI che ane arthakriyAkAritva svabhAvabhedanI sAthe avazya saMkaLAyela hoya che. (4) guNonA viziSTa prakarSavALA puruSa bhagavAna kahevAya che. temanI ArAdhanAthI klezakSaya svarUpa 1. hastapratau mudritapratau ca sarvatra 'muktAderdaiva...' ityazuddhaH pAThaH / yogabinduvRttyanusAreNAtra zuddhaH pATho gRhIto'smAbhiH / 2. 'darzitapra' iti mudritapratau pATho'zuddhaH / 3. '...bhAvabhede niyata...' iti mudritapratau pAThaH / 4. 'parasya' ityazuddhaH pATho hastAdarza /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1128 * sUkSmabodhavirahe'pi karmalAghavasambhavaH * dvAtriMzikA-16/20 rAdhyagate satyapi abhedAd = avizeSAt ca bhAvataH = paramArthataH / __ guNaprakarSaviSayasya bahumAnasyaiva phaladAyakatvAttasya sarvatra muktAdAvavizeSAditi // 20 // paramArthato guNaprakarSaviSayasya = uddezyatAsambandhena muktigatasya viSayatAsambandhena guNaprakarSaniSThasya kartRtvasambandhena svagatasya bahumAnasyaiva yathAzakti bhAvasAraM tadAjJApAlanAtmakasya phaladAyakatvAt sarvasmin klezakSayA''tmakamuktilakSaNakAryajanakatvAt, tasya = niruktabahumAnasya viSayatAsambandhena sarvatra muktAdau = mukta-buddhAdau avizeSAt = sAdhAraNatvAditi bhAvaH / prakRte - yacchUnyavAdinAM zUnyaM, brahma brahmavidAM ca yat / vijJAnamAtraM vijJAnavidAM yadamalAtmakam / / puruSaH sAGkhyadRSTInAmIzvaro yogavAdinAm / zivaH zaivA''gamasthAnAM kAlaH kAlaikavAdinAm / / yatsarvazAstrasiddhAntaM yatsarvahRdayAnugam / yatsarvaM sarvagaM vastu yat tattvaM tadasau sthitaH / / - (anna.3/19-21) iti annapUrNopaniSatkArikAprabandho'pi yathAtantramanuyojyaH tantravizAradaiH / itthaJca nAnAtantrAvasthitAnAmapunarbandhakAdInAM yathAvabodhaM nirdambhaM yathAzakti svatantragatasarvajJavAkyAnusaraNe sahajamaloccheda-granthibheda-samyaktva-cAritrA'pavargAdyupalabdhirapyanAvilaivopapadyeta / idamevAbhipretya granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM vairAgyaratau ca - AstikeSu ca tIrtheSu karmarogasya tAnavam / yad dRzyate yazca sarvamokSo vA zrUyate kvacit / / so'pi svazAstrabaddhAnAM sarvajJavacasAM guNaH / apunarbandhakasya syAt, tadrucyA karmatAnavam / / anuSThAnaM hi tasyoktaM, citraM darzanabhedataH / tyaktavipratipannAzaM, paryavasyat phalodaye / / tasya sarvekavAkyatvAdahiMsAdyeva sammatam / tattvaM niraJjano devo, gururgranthavivarjitaH / / itthaM sadoghasaMjJAnAt, satyArthapadarocake / sUkSmabodhaM vinA'pi syAt, karmarogasya tAnavam / / atizuddhivazAd bhAvasamyaktvAdikrameNa tu / jAyeta sarvamokSo'pi, jinavAkyAnusAriNAm / / - (vai.ka.sta. 9/988-993, vai.rati. 8/986-91) iti nirUpitam / 'jinavAkyAnusAriNAM = sarvajJavacanAnusAriNAm' ityrthH| paratIrthikairapi RSabhAdayaH tIrthakRtaH bhagavattayA'bhyupagamyanta eva / __ taduktaM brahmANDapurANe - nAbhistvajanayatputraM marudevyAM mahAdyutim / / RSabhaM pArthivazreSThaM sarvakSatrasya pUrvajam / RSabhAd bharato jajJe vIraH putrazatAgrajaH / / (bra.pu.1/2/14/59-60) iti / taduktaM bhAgavatapurANe vyAsena api - viSNudattaH bhagavAn paramarSibhiH prasAdito nAbheH priyacikIrSayA tadavarodhAyane marudevyAM dharmAn darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNAnAmRSINAMmUrdhvamanthinAM zuklayA tanvA'vatatAra / ...pitA 'RSabha' itIdaM nAma cakAra - (bhA.nAbhicaritra 5/3/20,4/2) / skandapurANe apyuktaM - kailAse parvate ramye vRSabho'yaM jineshvrH| cakAra svAvatAraM yaH sarvajJaH sarvagaH zivaH / / - (ska.pu.kaumA.khaM.a. phaLa prApta thAya che. Izvarane nitya mAnIne ke anitya mAnIne ArAdhanA karavAmAM Ave to paNa kulezakSaya svarUpa phaLamAM paramArthathI koI bheda paDato nathI. kAraNa ke guNonA prakarSane vize ke prakRSTa guNone vize je bahumAna bhAva che te ja phaLadAyaka che. tathA Izvarane mukta mAno, buddha mAno ke arihaMta mAno, anAdizuddha mAno ke Adi-anaMtakALa zuddha mAno, sarvavyApI mAno ke asarvavyApI mAno, nitya mAno ke anitya mAno.. paraMtu tamAma sthaLe tenA prakRSTa-guNaviSayaka bahumAna bhAvamAM koI pharaka paDato nathI.(16/20)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jo nAnAnAmani * 1129 avidyA-kleza-karmAdi yatazca bhavakAraNam / tataH pradhAnamevaitata saMjJAbhedamupAgatam / / 21 / / avidyeti / avidyA vedAntinAM, klezaH sAGkhyAnAM, karma jainAnAM, AdizabdAdvAsanA saumAtAnAM, pAza: vAnAM ( vidya-ranneza-smRti) thato = casmAta, vAro vaccattarasUvanArtha, 37) iti / zivapurANe zatarudrasaMhitAyAM ca - RSabhasya caritraM hi paramaM pAvanaM mahat / svayaM yazasyamAyuSyaM zrotavyaM ca prayatnataH / / 6 (zi.pu.za.ru.48/pR.474) ityuktam / nAgapurANe apyuktaM - aSTaSaSTiSu tIrthopu puNe jina yAtrAnuM sAdrinAthI vevastha rananA tad bhavet || 9 (nA.pu. ) tiA viSNupurANavacanaM apyatra smartavyaM - himAdriM yasya vai varSa nAbherAsIn mahAtmanaH / tasyarSabho'bhavatputro maruddevyAM mahAdyutiH || 9 (vi.pu.saM. 2/jha.1/ra7) rUti | > nAme: putra RSama RSamATuM bharato'bhavat / tasya nAmnA tvidaM varSaM bhArataM ceti kIrtyate / / - (skaM.pu.1/2/37/57) iti skandamahApurANavacanamapyatra na vismartavyam / / 16/20 / / itthaM kAlAtIto devatAgocaramArgA'bhedamuktvA'dhunA bhavakAraNagocaraM tamAha- 'avidyeti / yogabinduvRttyanusAreNa granthakRd vyAkhyAnayati- avidyA bhrAntirUpA vedAntinAmityAdi / - deho'hamiti | vizeSArthaH- (1) Izvarane vize je koI anAdizuddhatva, vibhutva, ekAntanityatva ekAMtakSaNabhaMguratva vagere vizeSa guNadharmanI kalpanA karavAmAM Ave che te ApaNA jevA asarvajJa jIvo mATe niSpayojanA eTalA mATe che ke tenuM abhrAnta jJAna thAya tevuM koi pratyakSa pramANa ApaNI pAse nathI. (ra) vaLI, anumAnathI te te viziSTa guNadharmano sAco nirNaya thavo paNa ApaNA mATe zakya nathI. kema ke te anumAna prayogamAM je hetu batAvavAmAM Ave che temAM svarUpaasiddhi, anekAMtikatA, virodha, bAdha vageremAMthI koIkane koIka doSa rahelA hoya che. tethI doSagrasta hetuthI garbhita anumAnaprayoga dvArA je sAdhyasiddhi thAya te kevI rIte tAttvikalAbhadAyI banI zake ? (3) vaLI, alaga-alaga dharmavALA - vibhinna saMpradAyavALA vidvAnonI dalIla paNa paraspara virodhI hoya che. potapotAnI rIte IzvaramAM ekAMtanityatva, anAdizuddhatva vagerenI siddhi karavA mATe rajU karavAmAM AvatI dalIla-yukti potAnI dRSTie sAcI hovA chatAM bIjA vidvAnonI daSTimAM khoTI hoya che. Ama koi paNa darzanakAranI koI paNa dalIla nirvivAdarUpe badhAne mAnya thaI zakatI nathI. (4) vaLI, IzvaramAM anAdizuddhatva mAnavAmAM Ave ke ekAMtanityatva mAnavAmAM Ave ke sarvathA kSaNikatva mAnavAmAM Ave ke sarvavyApakatva mAnavAmAM Ave tenAthI klezakSaya svarUpa phaLamAM to paramArthathI koI pharaka paDato nathI. to pachI zA mATe IzvaramAM tenA vizeSa prakAranA guNadharmanI kalpanA karavI? Ama uparokta cAra hetuthI IzvaramAM bhedabhAvanI kalpanA niprayojana che. ema siddha thAya che.(16/20) ja nAmabheda chatAM saMsAraskaraNa eka che ja gAthArtha :- avidyA, kleza, karma vagere padArtha je kAraNe saMsAranuM kAraNa che te kAraNasara te pradhAna = prakRtitattva ja che. phakta te nAmabhedane pAmela che. (16/21) TIkArya - vedAntIo jene "avidyA' kahe che, sAMkhyo jene "kleza' kahe che. jaino jene "karma kahe che, AdizabdathI bauddha loko jene "vAsanA tarIke mAne che. zeva loko jene pAza' zabdathI oLakhAve 2. hastAva 'sayA' rUddhaH va4: |
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1130 sarvadarzaneSu karmAbhyupagatam * dvAtriMzikA-16/21 bhavakAraNaM = saMsArahetuH, tataH = tasmAdavidyAdInAM bhavakAraNatvAddhetoH pradhAnamevaitad = asmadabhyupagataM bhavakAraNaM sat saMjJAbhedaM nAmanAnAtvaM upAgatam // 21 // = * yA buddhiH sA cA'vidyeti bhaNyate - (te. biM. 5 / 94 ) iti tejobindUpaniSadi - abhimAnaH Atmano bandhaH, tannivRttiH = mokSaH, tadabhimAnaM kArayati yA sA'vidyA - ( sa.sA. 1 ) iti sarvasAropaniSadi ca avidyApadena pradhAnameva saMsArakAraNIbhUtamuktam / klezaH sAGkhyAnAM, dharmA'dharma - didRkSA api teSAmeva / anAdiklezarUpA karmA'vidyA-saMskArA'parAbhidhAnA vAsanA saugatAnAM, kammanA vattatI loko - (su.ni. 3 | 35 | 61 ) iti pUrvokta (pR. 1108) suttanipAtavacanAt avijjAya nivvuto loko - (cu.ni.pA. 2 / 1 / 2) iti cullaniddesapAlivacanAt, anupadameva vakSyamANazAstravArtAsamuccaya (1/107) vacanAcca / pAzaH zaivAnAM, bhavabIjamapi teSAmeva tathA kSurikopaniSadi pAzaM chittvA yathA haMso nirvizaGkaH khamutkramet / chinnapAzastathA jIvaH saMsAraM tarate tadA / / - ( kSuri. 20) ityuktyA pAzapadena bhavakAraNIbhUtaM tattvaM karmAdyaparAbhidhAnamupadarzitam / yathoktaM yogabindau didRkSA- bhavabIjAdizabdavAcyA tathA tathA / iSTA cAnyairapi hyeSA muktimaargaavlmbibhiH|| - (yo.biM. 169) eSA = karmabandhayogyatA / ziSTaM spaSTam / yathoktaM dvitIyaviMzikAyAmapi - evaM ceva didikkhA bhavabIjaM vAsaNA avijjA ya / sahajamalasaddavaccaM vannijjai mukkhavAIhiM / / - (vi.vi. 2/16 ) iti / prakRti-mAyAdikamapi bhavakAraNasyaiva nAmAntaram / taduktaM mahopaniSadi - kvacit prakRtirityuktaM kvacinmAyeti kalpitam / kvacinmalamiti proktaM kvacit karmeti ttsmRtm|| (maho.5/131) iti / evameva vaizeSikoktaM adRSTaM, sugatoktaH saMskAraH, vedavAdinirUpite puNyApuNye, gaNakAkhyAte ca zubhAzubhe api tasyaiva paryAyAH / yathoktaM zAstravArtAsamuccaye upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAJca adRSTaM karma saMskAraH puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdharmau tathA pAzaH paryAyAstasya kIrtitAH / / (zA.vA.1/107, upa.bha.pra.8/876) iti / idamevopajIvya granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM adRSTaM karma saMskAraH puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdharmI tathA pAzaH paryAyAH sukRtAzrayAH / / - (vai.ka.la. 9/1066) ityuktam / daiva-vidhi - bIjaklezA'tizaya-zaktyAdayo'pi tasyaiva paryAyAH / ' avidyA ca didRkSA ca bhavabIjaJca vAsanA / sahajaJca malaJceti paryAyAH karmaNaH smRtAH / / ( a.upa. 3/23) iti adhyAtmopaniSatkArikApyatrA'nusandheyA / - adRSTaM hariricchA ca sattAvad vizvabhrAmakam / brahmA viSNurmahezAdyA aneke karmaparyayAH / / - (mahA.gI. 15 / 68) iti mahAvIragItAvacanamapi yathAtantramanuyojyam / evameva bhAgya- puNyAdayo'pi tasyaiva paryAyAH, taduktaM bhAgyAni puNyAni yamaH kRtAntaH paryAyanAmAni purAkRtasya - ( ) iti / cakAro vaktavyAntarasUcanArthaH / vaktavyAntaratA cAtra muktitatsAdhanA'hiMsAdyapekSayA jJAtavyA / yasmAd bhavakAraNamavidyAdayaH / tasmAd = avidyAdInAM bhavakAraNatvAd hetoH pradhAnameva prakRtyaparAbhidhAnaM etad = avidyAdikaM asmadabhyupagataM prakRte kAlAtItAGgIkRtaM che te tattva je kAraNasara saMsArano hetu che tethI ame (= kAlAtIte) saMsArakAraNa tarIke svIkArela pradhAnarUpa - prakRtitattva svarUpa ja te che. phakta vividha darzanomAM te alaga alaga nAmane pAmela che.(16/21) =
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1131 * nAmanAnAtvA''graho'natiprayojanaH * atrA'pi paraparikalpitavizeSanirAkaraNAyA''haasyA'pi yo'paro bhedazcitropAdhistathA tathA / gIyate'tItahetubhyo dhImatAM' so'pyapArthakaH / / 22 / / ___asyA'pIti / asyA'pi = pradhAnasyA'pi yo'paro = bhavakAraNatvAt sarvA'bhyupagatAdanyo bhedo = vizeSaH citropAdhiH nAnArUpamUrtatvAdilakSaNaH / tathA tathA = tattadarzanabhedena gIyate = varthata, satItaH = sanattara "vizeSacaDa rijJAnAt" (.T.26/20 pR.227) ityAdizlokoktebhyaH dhImatAM = buddhimatAM so'pi, kiM punardevatAgata ityapizabdArthaH, apArthakaH bhavakAraNaM sat nAmanAnAtvaM = nAmAntararUpaM upAgataM = prAptam, na tvanyatkiJciditi / / 16/21 / / nAnArUpamUrtatvAdilakSaNa iti / nAnArUpamUrtatvA'mUrtatvapaudgalikatvA''tmaguNatvAdilakSaNa upAdhi yasya sa tathA / ___ so'pi = pradhAnagatabhavakAraNatvAtiriktavizeSo'pi buddhimatAM = muktipratibaddhaprajJAzAlinAM 'vizeSasyA'parijJAnAdi'tyAdizlokoktebhyaH = bhedA'paricchedA'numAnAbhAsatva-virodhalakSaNebhyo hetubhyaH apagataparamArthaprayojanaH = vyapagatatAttvikoddezaH / sarvairapi tIrthAntarIyaiH bhavakAraNatvena rUpeNa yogApaneyasya asya vizeSArtha :- saMsAranA kAraNa tarIke kAlAtIta mahAtmA pradhAna = prakRtitattva svIkAre che. alagaalaga dharmomAM saMsArakAraNarUpe karma-vAsanA vagere tattva svIkArAya che. kAlAtIta mahAtmA kahe che ke nAma bhale judA judA hoya paNa te tattva eka ja che. saMskRta bhASAnA vidvAno jene "sahakAraphala kahe che. gujarAtI bhASAnA jANakAro jene "kerI" kahe che, aMgrejI bhASAnA vidvAno jene Mango kahe che, malayAlama bhASAnA paMDito jene "mAMgA' kahe che, hindI bhASAnA vizArado jene 'gAma 1 7 kahe che te padArtha vastusthitie eka ja che. phakta nAmabheda che, arthabheda nathI. Ama karma, pAza, vAsanA avidyA, kaleza, pradhAna vagere zabdo aMge prastutamAM samajavuM (16/21) Agata bheda 5nA vyartha che. prastutamAM paNa anya darzanakAroe je bhedabhAvanI kalpanA karela che tenA nirAkaraNa mATe kAlAtIta mahAtmA kahe che ke gAthArtha - pradhAna = prakRtitattvamAM aneka prakAranI anyavidha vizeSatArUpa bheda che te darzanomAM jaNAvAya che te paNa pUrve jaNAvela hetuo dvArA nirarthaka che. (16/22) TIkArya - sarva darzanomAM arthataH pradhAna = prakRtitattva ja saMsArakAraNa tarIke mAnya che. kAraNa ke te sarvamAM saMsArakAratva guNadharma sarvamAnya che. te sivAyanA anekavidha mUrtatva, amUrtatva vagere vizeSasvarUpa bheda che te darzanomAM jaNAvAya che te paNa 20mA zlokamAM jaNAvyA mujaba "vizeSanuM parijJAna na thavAthI...' vagere hetuothI buddhizALIo mATe vyartha che. tevI vizeSatA = bheda svIkAravAnuM koI pAramArthika prayojana nathI. ahIM je "paNa" (pa) zabda jaNAvyo tenAthI sUcana thAya che ke pUrve jaNAvela kevaLa devatA - bhagavAna saMbaMdhI kalpita vizeSa guNadharma = anAdizuddhatvAdi ja nahi paraMtu pradhAnaprakRtitattvasaMbaMdhI vikalpita mUrtivAdi guNadharmavizeSa paNa pAramArthika prayojanathI zUnya che. karma-baMdhana vagere bhavabhramaNakAraNa che. saMsArakAraNarUpa hovAnA lIdhe ja badhA ja darzanakAro karma ke baMdhana ke vAsanA 2. dastAva "vASita' ti paDha: | 2. mudritaprato "puddhimatA' pUrva rAtti |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1132 * sarvadarzaneSu karmaNo yoganAzyatA * dvAtriMzikA-16/23 = apagataparamArthaprayojanaH; sarvairapi bhavakAraNatvena yogA'paneyasyA'syopagamAdanyasya vizeSasya sato'pyakiJcitkaratvAt / / 22 / / yata evaMtato'sthAnaprayAso'yaM yattabhedanirUpaNam / sAmAnyamanumAnasya yatazca viSayo mataH / / 23 / / tata iti / tataH = sato vizeSasyA'pArthakatvAkhetoH asthAnaprayAso'yaM tattvacintakAnAM (yattabhedanirUpaNam=) yattadbhedasya = devAdivizeSasya nirUpaNaM = gaveSaNaM, yatazcA'numAnasya devatAvizeSAdigrAhakatvenA'bhimatasya sAmAnyaM viSayo mataH / / = pradhAnasya avidyA-klezAdyabhidhAnadvArA upagamAt = svIkArAt / etAvataiva mokSapuruSArthopapatteH / tasya yogA'napaneyatvAbhyupagame tu mokSapuruSArthocchedApatteH / na ca tarhi kiM tattannAmAGgIkRte bhavakAraNe mUrtatvA-'mUrtatva-paudgalikatvAdilakSaNo vizeSo nAstyeveti zaGkanIyam, anyasya = bhavakAraNatva-yogApaneyatvAtiriktasya vizeSasya mUrtatvA'mUrtatvAdilakSaNasya tatra sato'pi akiJcitkaratvAt = paramaprayojanaikalInacittAnAmanupAdeyatvAt / / 16/22 / / devAdivizeSasya = paramopAsyAdigatavizeSasya gaveSaNaM = mArgaNam / yato nAyaM pratyakSAt sAdhyaH kintvanumAnAt / devatAvizeSAdigrAhakatvena = paramopAsya-bhavakAraNAdigatavizeSasAdhakatvena abhimatasya anumAnasya sAmAnyaM = astitvamAtrAdi viSayo mataH, na tu vizeSaH / ayamabhiprAyaH- nirdoSapuruSavizeSarUpo devaH karma cA'pratyakSatvAdanumAnaviSayaH / te cAnumAne amU-ye ye cayApacayadharmANaste kvcitsrvthaake kalezane yogasAdhanA dvArA dUra karavA yogya tarIke svIkAre che. pachI temAM mUrtitva ke amUrtatva vagere vizeSa guNadharmo prakRti-pradhAna-karmamAM rahetA hoya to paNa tenAthI koI jhAjho artha sarato nathI. (12/22) vizeSArtha :- karma kaho, pAza kaho, kaleza kaho ke prakRti = pradhAnatattva kaho. judA judA nAmathI saMsArakAraNabhUta tattvano sarvadarzanakAro svIkAra kare che. tathA mahattvanI vAta e che ke te saMsArakAraNa yogasAdhanAthI dUra karI zakAya che. A vAta paNa sarvadarzanakArone mAnya che. jene saMsArano nAza karavo che, mokSa prApta karavo che tenA mATe to upara jaNAvelI vAta ja paryApta che. te karma vagere zabda dvArA jaNAvavAmAM AvatuM saMsArakAraNa mUrta che ke amUrta ? te jIvaguNa che ke paugalika vagere bAbata jaNAvavAnuM ke vicAravAnuM koI prayojana rahetuM nathI. mATe judA judA darzanakAroe bhavakAraNatva ane yogasAdhanAnAzyatva- A be guNadharmo sivAyanA bIjA guNadharmonI temAM je kalpanA karela che tenuM koI pAramArthika prayojana jaNAtuM nathI. AvuM kAlAtIta mahAtmAnuM tAtparya che. (16/22) je kAraNe satya paristhiti upara jaNAvI te mujaba che. gAthArtha :- ja kAraNe devAdigata vizeSa bhedabhAvanuM nirUpaNa karavuM te asthAyI prayAsa che. kema ke anumAnano viSaya sAmAnya che- ema manAyela che. (16/23) che anumAna sAmAnyaviSayaka ja TIkArtha :- devAdimAM rahelA vizeSa guNadharmonI vicAraNA nirarthaka hovAnA kAraNe devAdhidevamAM vizeSa guNadharmanI tapAsa karavI, zodhakhoLa karavI te tattvaciMtako mATe anucita sthaLamAM prayAsa che. AnuM kAraNa e che ke bhagavAna vageremAM vizeSa guNadharmono nizcaya karAvanAra je anumAna mAnya che teno viSaya sAmAnya guNadharmo che. tethI paNa sarva vizeSa guNadharmothI yuktarUpe Izvara vagerenI anumAna 1. hastAdarza 'yatasya' ityazuddhaH pAThaH /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhavocchedakRte guNavadupAsanA kAryA * 1133 ato'pi sarvavizeSA'nugatasya tasyA'pratIterasthAnaprayAso'yam / / 23 / / itthaM ca bhavakAraNamAtrajJAnAttadapanayanArthaM guNavatpuruSavizeSA''rAdhanaM kartavyaM, vizeSavimarzastu niSprayojana iti kAlAtItamataM vyavasthitam / 'pyucchedaM pratipadyante / yathA kvacid rogiNi rogA nabhasi vA jaladharAH / cayApacayadharmANazca rAgAdayaH / tato yatra te sarvathA samucchedabhAjaH sa kazcit puruSAtizayo muktAdizabdavAcyo devaH / tathA yastulyasAdhanayordvayoH phalavizeSo nAsAvadRSTaM kAraNaM vinA yujyate, kAryatvAt / yadyatkAryaM tattatkAraNaM vinA na syAt, yathA ghaTaH / kAryaJca phalavizeSaH / tato yastatra hetuH sa karmeti (yo.bi. 307 vRtti) iti yogabinduvRttikAraH / yathA caitat tathA'gretanadvAtriMzikAyAM (pR.1179) vistarato darzayiSyAmaH / ___ato'pi = devatAvizeSAdisAdhakAnumAnAdapi devatAvizeSAdirartho na sarvavizeSAnugatvena pratipattuM zakyaH kintu sAmAnyarUpa eva / itthaJca sarvavizeSAnugatasya tasya devatAdeH sarvavizeSopetatvena rUpeNa apra-tIteH = aparicchedAd asthAnaprayAsaH = azakyArthaviSayatvenAnucitaprayatnaH ayaM kevalatarkAdinA vize-SacintAlakSaNaH / etena - naiSA tarkeNa matirapaneyA 6 (kaTho.2/9) iti kaThopaniSadvacanamapi vyA-khyAtam / / 16/23 / / itthaJca 'bhavakAraNamAtrajJAnAt = kevalasvagatabhavabhramaNakAraNA'vidyA'-jJAnAdhavabodhAt tadapanayanArthaM = bhavabhramaNakAraNadUrIkaraNakRte guNavatpuruSavizeSA''rAdhanaM = jJAnAdiguNaprakarSavatpuruSavizeSopAsanaM kartavyam / yathoktaM adhyAtmatattvAloke - vayaM sarAgAH prabhurastarAgaH, kiJcijjJatA'smAsu sa sarvavedI / so'nantavIryo vayamalpavIryA asmAkamArAdhyatamaH sa devaH / / - (a.tattvA.2/14) iti| vizeSavimarzastu = paramopAsyAdigatavizeSavicArastu niSprayojanaH = vigataparamArthaprayojana iti kAlAtItamataM vyavasthitam pramANathI pratIti thaI zake tema nathI. mATe Izvara AdimAM vizeSa guNadharmonI tapAsa karavAnI prarUpaNA karavAno prayAsa ayogyasthAnasaMbaMdhI prayAsa samajavo.(16/23) vizeSArtha - IzvaramAM anAdizuddhatva, ekAMta sarvavyApita vagere viziSTa guNadharmonuM nirUpaNa vAdasabhAmAM anumAna pramANathI ja thaI zake. tathA anumAnano viSaya to sAmAnya guNadharmo che. tethI anumAna pramANa dvArA IzvarAdinA tamAma viziSTa guNadharmo ke te tamAma viziSTa lAkSaNikatAothI viziSTasvarUpe Izvara jANI zakAya tevI zakyatA nathI tethI anumAna dvArA IzvarAdimAM tamAma viziSTa guNadharmone zodhavAno, siddha karavAno prayAsa anucita ja kahevAya. (16/23). 4 kalAtItamatamImAMsA pha itthaM. / sArA saMsAra-4 25 // cha tenu zAna thA mAtratha. tene 62 421 // bhATe praSTaguvAna viziSTa puruSanI = paramAtmAnI ArAdhanA karavI joIe. saMsArakAraNa mUrta che ke amUrta ? paramAtmA anAdizuddha che ke sAdhanA karyA bAda zuddha thAya che ? bhagavAna sarvathA nitya che ke kSaNabhaMgura ? A vicAraNA karavI te prayojanazUnya che - A pramANe vyavasthAvALo kAlAtIta nAmanA mahAtmAno mata siddha thAya che. je sAdhaka devAdisaMbaMdhI vizeSa taphAvatanA vicAravimarza karavAnI kSamatA na dharAvato hoya teNe potAnA kadAgrahanA ucchedane udezIne (kadAgrahanAza karavAnA udezathI) sAmAnya yoga pravRtti
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ * buddhimalAnAM navavidhatvapradarzanam * dvAtriMzikA - 16/23 etaccA'smAkamapi vizeSavimarzA'kSamasya svA''grahacchedAya sAmAnyayogapravRttyarthamanumatam, anyasya tu nirabhinivezasya zAstrAnusAreNa vizeSavimarzo'pi bhagavadviziSTopAsanArUpatayA'zraddhAmalakSAlana tattvajJAnagarbhavairAgyajIvAtu' bhUtatvAd / 1134 tAtparyavRttyA phalitam / etacca asmAkaM jainAnAM api anumatamityanenAsyAnvayaH / anumatiprayojanamAviSkaroti- vizeSavimarzA'kSamasya devAdigatavizeSagocaramImAMsA'pratyalasya svA'' grahacchedAya devAdivizeSaviSayakasvakIyAbhinivezaparAkaraNAya sAmAnyayogapravRttyarthaM = prAthamikayogasAdhanapravartananimittaM = = = anumataM = sammatam / etena yadapi majjhimanikAye laghumAlukyasUtre 'sassato loko' ti mAlukyaputta ! mayA abyAkataM, 'asasto loko 'ti-mayA abyAkataM; 'antavA loko'ti mayA abyAkataM; 'anantavA loko 'ti-mayA abyAkataM; 'taM jIvaM taM sarIra' nti-mayA abyAkataM; 'aJjaM jIvaM aJJa sarIranti mayA abyAkataM; 'hoti tathAgato paraM maraNA'ti-mayA abyAkataM; 'na hoti tathAgato paraM maraNA 'ti-mayA abyAkataM; 'hoti ca na ca hoti tathAgato paraM maraNA 'ti-mayA abyAkataM; 'neva hoti na na hoti tathAgato paraM maraNA 'timayA abyAkataM / kasmA cetaM, mAlukyaputta ! mayA abyAkataM ? na hetaM mAlukyaputta ! atthasaMhitaM, na AdibrahmacariyakaM na nibbidAya, na virAgAya, na nirodhAya na upasamAya, na abhijJAya, na sambodhAya na nibbAnAya saMvattati / tasmA taM mayA abyAkataM - ( majjhimanikAya 2. 2.128 pR. 102 ) ityevaM sugatoktaM tadapi vyAkhyAtam, vizeSohApohapUrvaM samyaktatpariNamanA'samarthaM prati tadapradarzanasyApi nyAyyatvAt / anyasya = devAdigatavizeSagocaravimarzavizeSA'kSamabhinnasya tu nirabhinivezasya = pUrvagrahazUnyasya mumukSoH zAstrAnusAreNa = tattacchAstra-yuktyAdyanusAreNa vizeSavimarzo'pi devAdigata- vizeSagocaramImAMsAvizeSo'pi bhavakAraNApanodakaparamopAsanApratiyogipAramArthikaparamadevajighRkSAprayuktaH san bhagavadviziSTopAsanArUpatayA = paramadevapratiyogikopAsanAvizeSAtmakatayA azraddhAmalakSAlanena = ' azraddhA- 'mithyA zraddhAmugdhazraddhA - nirviveka zraddhA- "mizrazraddhA- 'calita zraddhaudayika zraddhA- 'sanidAna zraddhe halaukika 'phalAzaMsAprayuktazraddhAlakSaNabuddhimalaprakSAlanadvArA tattvajJAnagarbhavairAgyajIvAtubhUtatvAd nirmlprmaatm-mlinsvaatmmaalinyaapaadkkrm-tdpnodkyogopaasnaalkssnntttvctussttygocraa'bhraantjnyaanopbRNhitpraa'prvairaagylkssnnmATe uparokta kAlAtItamata Adaravo joie A vAta amane jainone paNa mAnya che. paraMtu je vyaktine koI paNa jAtano kadAgraha nathI tevI prAza vyakti zAstrAnusAre vizeSa prakAre vicAravimarza kare to te vicAravimarza paNa viziSTa nirjarAno hetu bane che. kAraNa ke te vicAravimarza bhagavAnanI viziSTa upAsanA svarUpa hovAnA kAraNe azraddhArUpa kacarAnI AtmAmAMthI saphAI kare che, zraddhAhInatAne ravAnA kare che. tenA lIdhe te vicAravimarza tattvajJAnagarbhita vairAgyane jIvADavA mATe amRta tulya bane che. A kAraNasara devAdigata vizeSagocara vicAravimarza paNa prAjJa mATe viziSTa karmanirjarAno hetu 1. mudritapratau 'jIvAnubhU' ityazuddhaH pAThaH / = =
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1135 * tarkadvaividhyopadarzanam * viziSTanirjarAheturiti na sarvathA tadvaiphalyamityabhiprAyavAnAhaAsthitaM caitadAcAryaMstyAjye kucitikAgrahe' / zAstrA'nusAriNastarkAnnAmabhedA'nupagrahAt / / 24 / / AsthitaM ceti / etacca = kAlAtItamataM AcAryaH = zrIharibhadrasUribhiH AsthitaM = aGgIkRtaM, kucitikAgrahe = kauTilyA''veze tyAjye = parihArye kucitikAtyAgArthamityarthaH / zAstrA-nusAriNaH tarkAt arthasiddhau satyAmiti gamyaM, nAmabhedasya = saMjJAvizeSasya anupagrahAt = anabhinivezAt (=nAmabhedAnupagrahAt) / tattvArthasiddhau nAmamAtraklezo hi yogapratipanthI, na tu dharmavAdena vizeSavimarzo'pIti bhAvaH / tadidamuktaM - jIvanauSadhatulyatvAd viziSTanirjarAhetuH = sAnubandhasakAmaprabhUtakarmanirjarAkAraNaM iti na sarvathA = sarvaireva prakAraiH sarveSAM prati tadvaiphalyaM = devAdigatavizeSagocaramImAMsAnaiSphalyam- ityabhiprAyavAn granthakAra Aha Asthitamiti / - AgamasyA'virodhena UhanaM tarka ucyate - (a.nA.17) iti amRtanAdopaniSadanusAreNa 'zAstrAnusAriNa' iti tarkasya svarUpavizeSaNam, na tu vyAvartakavizeSaNam / - upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnaM = UhaH - (pra.mI.2/5) iti pramANamImAMsAsUtrAnusAreNa tu zAstrAnusAritvaM tarkasya vyAvartakaM vizeSaNamiti yathAtantramavadheyam / zAstrAnusAritarkAt tattvArthasiddhau = mokSaupayikaparamArthaprasiddhau satyAM nAmamAtraklezaH kevalAbhidhAnavizeSAbhinivezo hi yogapratipanthI = vakSyamANAdhyAtmAdiyogapratibandhakaH, na tu - yata ekaM na satyArthaM kintu sarvaM yathAzrutam / yatrA''game pramANaM sa iSyate paNDitairjanaiH / / AtmA nAmI pRthak karma tatsaMyogodbhavo'nyathA / muktihi~sAdayo mukhyAstannivRttiH ssaadhnaa|| atIndriyArthasaMvAdo vizuddho bhAvanAvidhiH / yatredaM yujyate sarvaM yogivyaktaH sa AgamaH / / 6 (zA.vA.sa. 10/60-61-62) iti zAstravArtAsamuccayadarzitalakSaNaM AgamaM madhyasthadhiyA'valambya dharmavAdena prAgvyAvarNitasvarUpeNa (dvA.dvA.8/4 bhAga-2 pR.547) kriyamANo vizeSavimarzo'pi = paramopAsyAdigatavizeSagocarasUkSmavicAro'pi yogapratipanthI iti bhaavH| che- evuM siddha thAya che. Ama madhyastha prAjJa sAdhako mATe vizeSavicAravimarza saphaLa-sArthaka hovAthI devAdigata vizeSatA mATe thatI mImAMsA sarvathA niSphaLa nathI- ema siddha thAya che. AvA abhiprAyathI graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha - kadAgrahano Aveza tyAga karavAno hoya tevA avasare uparokta kAlAtItamata zrIharibhadrasUrijIe mAnya karela che. kAraNa ke zAstrAnusArI tarkathI padArthasiddhi thavAmAM nAmabhedano Agraha chUTI jAya che.(16/24) TIkArya - kuTilatAno-kadAgrahano Aveza choDAvavA mATe kAlAtItamata zrIharibhadrasUrijIe svIkArela che. kAraNa ke zAstrAnusArI tarkathI vastunI siddhi thatI hoya tyAre nAmabhedano = cokkasa prakAranA nAmano Agraha chUTI jAya che. sutarkadi dvArA padArthanI - paramArthanI siddhi thatI hoya tyAre kevaLa cokkasa prakAranA nAmano Agraha rAkhavo e yogasAdhanAno virodhI che. paraMtu dharmavAdathI madhyastha vicAravimarza karavAmAM kAMI yogamArgano virodha thato nathI. evo Azaya zrIharibhadrasUrijIno che. 1. hastAdarza '..citavigrahe' ityazuddhaH pAThaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1136 * sAmAnya - vizeSopAsanAphale kevalakAlabhedaH * dvAtriMzikA - 16/24 sAdhu caitadyato nItyA zAstramatra pravartakam / tathA'bhidhAnabhedAttu bhedaH kucitikAgrahaH / / vipazcitAM na yukto'yamaidaMparyapriyA hi te / yathoktAstatpunazcAru hantA'trA'pi nirUpyatAm / / ubhayoH pariNAmitvaM tathA'bhyupagamAd dhruvam / 'anugrahAtpravRttezca tathA'dAbhedataH sthitam / / AtmanAM tatsvabhAvatve pradhAnasyA'pi saMsthite / IzvarasyA'pi sanyAyAdvizeSo'dhikRto bhavet / / paramezvaragocaravicAravizeSavaikalye'pi yogAvaJcakazaktyA tatpratipattau kAlAntare muktilAbhaH / yathAvasthitavizeSavimarzata IzvarAbhyupagamena tadbhajanavizeSe tu makSu muktilAbha ityapyavadheyam / idamevAbhipretya granthakRtA vairAgyaratau vairAgyakalpalatAyAM ca sAmAnyato'pi ye'muM sevante te krameNa zivabhAjaH / ye tu viziSya bhajante teSAmacirAd bhavati muktiH / / - (vai.ka.la. 2/168 + vai. rati. 1/ 167) ityuktam / 'amuM = paramezvaraM', ziSTaM spaSTam / = kucitikAgrahaH / ' kutaH ?' ityAha- aidamparyapriyAH vipazcitaH yathoktAH tAttvikarUpAH / 'yadi nAmaivaM tataH = kArikAcatuSTayenAtra yogabindusaMvAdamAha - 'sAdhu' ityAdi / tadvRttistvevam sAdhu ca = sundaraM punaH etat = kAlAtItoktaM, yataH = yasmAt nItyA paramArthacintArUpayA zAstraM = AgamaH atra devatAdau arthe pravartakaM pravRttihetuH / tathAbhidhAnabhedAttu = mukta-buddhAdinAmanAnAtvena punaH bhedo devatA-karmAdInAM 'kim ?' ityAha kucitikAgrahaH kauTilyA''vezarUpa iti ( yo biM. 308 vR.) / vipazcitAM = viduSAM na yuktaH = ghaTamAnaH ayaM vallabhaparamArthA hi = yasmAt te kim ?' ityAha- tatpunaH aidamparyaM cAru zuddhaM hanta iti prAgvat atrApi asminnapi kAlAtItokte kiM punaH zeSavipazcidukte nirUpyatAM nipuNA''bhogena ( yo . biM. 309 vR.) / atha kAlAtItamata-svamatayorvizeSeNAbhedaM darzayannAha - ubhayoH Izvara-pradhAnayoH pariNAmitvaM kathaJciddhrauvye'pyaparAparaparyAyavattvaM sthitaM ityuttareNa yogaH / kutaH ? ityAha tathAbhyupagamAt tatprakArAGgIkArAt dhruvaM = nizcitam / tathAbhyupagamameva darzayati- anugrahAt upaSTambhAt tathAvidhayogyajIvAnAmIzvareNa pravRttezca vyApAraNAt pradhAnasya / katham ? ityAha- tathAddhAbhedataH tatprakArakAlabhedena sthitaM pratiSThitam / ayamatra bhAvaH yadA kAlabhedena sattvAnAmIzvarastathA tathAnugrAhaka iSyate pradhAnaJca tathA - tathApravRttimat tadA nUnametayorna nityaikarUpatA, kintvanekarUpataiveti balAtpariNAmitvamApannamanayoriti ( yo. biM. 310vR.) / AtmanAM = jIvAnAM tatsvabhAvatve = anugrAhyasvabhAvatve pradhAnasyApi nivRttAdhikAritvalakSaNe tatsva = = = = = = = = = = = = = = yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - A kAlAtItamata sAro che. kAraNa ke paramArthavicAraNAnA dRSTikoNathI bhagavAna vagere tattva vize zAstra pravartaka che. mukta, buddha vagere nAmabhedathI bhagavAna vageremAM bheda mAnavo te phakta kadAgrahano Aveza che. vidvAnoe Avo Aveza rAkhavo yogya nathI. kAraNa ke je prAjJa puruSone tAtparya = aidaMparya priya hoya che paNa zabda nahi te ja mANasa tAttvika vidvAna ke prAjJa bane che. tethI kAlAtItamatamAM paNa vizuddha tAtparya vicAravuM joie. te rIte vicArIe to izvara ane prakRtitattva (= karma) banne cokkasa pariNAmI banaze. matalaba ke Izvara jIvo upara anugraha karavAnA prayojanathI pravRtta thAya che ane prakRtitattva kALabhedathI pravRtti 1. mudritapratau ' anugrahA pra....' ityazuddhaH pAThaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ * atIndriyavastu chadmasthasAkSAtkArA'gocaraH 8 (co.niM. 308,206,320,322) ti prAr45 vizeSavimarze zAstra - tarkayordvayorupayogaprasthAnamAha asthAnaM rUpamandhasya' yathA sannizcayaM prati / tathaivA'tIndriyaM vastu chadmasthasyA'pi tattvataH / / 25 / / asthAnamiti / asthAnaM = aviSayaH rUpaM = nIla- kRSNAdilakSaNaM andhasya locanavyApAravikalasya bhAvatve saMsthite = siddhe IzvarasyApi prAgupanyastasyA'nugrAhakatvarUpe tatsvabhAvatve sannyAyAd = anntrmevopanyastAvuM vizeSaH adhivRtaH = tIrtharatirUpa: bhavet = svAt - (yo.viM.312 rR.)||16/24|| vizeSavimarza devAdigatanityAnityatvAdilakSaNavizeSagocarasUkSmavicAre zAstra - tarkayoH dvayoH upayogaprasthAnaM = upayoprayonanuM covintu riA(yo.vi.rU1)saMvAvarUpeLa bAda- 'gasthAmi'ti| yogabinduvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- asthAnaM = aviSaya ityAdiH spaSTArthaH / - nizcayo'tIndriyArthasya yogijJAnAdRte na ca / ato'pyatrAndhakalpAnAM vivAdena na kiJcana / / na cAnumAnaviSaya eSo'rthastattvato mataH / na cA'to nizcayaH samyag - ( yo dR.sa. 143/144) kare che. A vAta kAlAtItamatamAM nizcita thayela che. jIvomAM anugrAhya svabhAva mAnavAmAM Ave to karmaprakRtimAM = pradhAnatattvamAM paNa nivRttAdhikAratvasvabhAva siddha thatAM IzvaramAM paNa pUrvokta siddhAntathI tIrthaMkaratvasvarUpa prastuta vizeSatA siddha thaze. - (16/24) * jIva ane ziva pariNAmI ja = 1137 vizeSArtha :- A gAthAnI avataraNikAmAM graMthakArazrIe je vAta karI hatI te ja vAtanI vadhu spaSTatA TIkArthamAM karavAmAM Avela che. kadAgraha choDAvavA mATe bhagavAna vagere vize vizeSa mImAMsA na karavAmAM Ave te lAbhakArI hovA chatAM paNa madhyastha prAjJa sAdhaka zAstrAnusAre tevI mImAMsA kare to te mImAMsA eka prakAre bhagavAnanI ja upAsanA che. tathA kALa, phaLa, kSetra vagere badalavAthI jIvomAM anugrAhyatA tathA IzvaramAM anugrAhakatA badalI jAya che. A vAta pUrve (dvA.dvA.19/6 pR.1102) jaNAvI gayA chIe. tethI jIva ane Izvara pariNAmI siddha thAya ja che. te uparAMta karmamAM dUra thavAno svabhAva eTale ke jIvo uparathI potAno adhikAra choDavAno svabhAva paNa ApameLe siddha thaI jAya che. kAraNa ke tevo svabhAva karmamAM mAnavAmAM na Ave to jIva upara Izvara dvArA paNa anugraha thavo zakya nahIM bane. tathA izvara paNa mArga batAvavA svarUpa upakAra kare che. tenI AjJAnuM pAlana jIvo kare che. enAthI jIvone mokSa vagere phaLa maLe che. IzvaramAM je AvA prakAranI anugrAhakatA che te to tIrthaMkara vItarAga sarvajJa bhagavaMtamAM amane mAnya ja che. A rIte madhyastha bhAve prAjJa puruSo vicAre to avazya viziSTa prakAranI karmanirjarA thAya emAM koI zaMkAne sthAna nathI. (16/24) * atIndriya padArtha chadmasthano aviSaya che vizeSa vicAravimarzamAM zAstra ane tarka- A banneno upayoga karavAnuM prakRSTa sthaLa = viSaya graMthakArazrI batAve che. gAthArtha :- sAco nizcaya karavA mATe rUpa (colour) aMdha vyaktino viSaya banI na zake. te rIte atIndriya padArtho chadmastha jIvano paNa paramArthathI viSaya banI na zake. (16/25) TIkArtha :- AMkhathI jovAnI pravRtti je na karI zake tevA prajJAcakSu vyakti mATe jema nIla, zyAma chu. hastAvaze 'maMdhasyA' kRtyazuddha: pAH /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1138 * hastasparzasamaM zAstram * dvAtriMzikA-16/26 yathA sannizcayaM vizadA'valokanaM prati Azritya tathaiva uktanyAyenaiva atIndriyaM vastu AtmAdivizeSarUpaM chadmasthasya = arvAgdRzaH pramAtuH api tattvataH = paramArthanItyA / / 25 / / hastasparzasamaM zAstraM tata eva kathaJcana / atra tannizcayo'pi syAttathA candroparAgavat / / 26 / / hasteti / hastasparzasamaM = tadvastUpalabdhihetuhastasparzasadRzaM zAstraM atIndriyA'rthagocaram / tata eva zAstrAdeva kathaJcana = kenApi prakAreNa atra = chadmasthe pramAtari tannizcayo'pi iti yogadRSTisamuccayakArikArtho'pyanusandheyo'tra / yathoktaM zAstravArtAsamuccaye api prAmANyaM rUpaviSa sampradAye na yuktimat / yathA'nAdimadandhAnAM tathA'trApi nirUpyatAm / / - (zA.vA.sa. 10/11) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke api arvAgdRzAM naiva parokSabhAvAH pratyakSadhIgocaratAM labhante / atIndriyajJAnikRtopadezaM santo yathArthaM pratiyanti kintu / / - ( a. tattvA. 1/16 ) iti / prakRte aprataryyo'ham - (A.pra. 5) iti AtmaprabodhopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam kevalatarkAzrayaNe tu yathAvaddharmA'dharmabodhA'nudayena duHkhamUlAnuccheda eva / taduktaM sUtrakRtAGge evaM takkAi sAhiMtA dhammAdhamme akoviA / dukkhaM te nAituti sauNI paMjaraM jahA / / jahA assAviNIM nAvaM jAiaMdho duruhiyA / icchai pAramAgaMtuM aMtarA ya visIyaI / / - (sU.kR. 1 / 1 / 2 / 22 -31) iti bhAvanIyam / / 16 / 25 / / yadi chadmasthasyAtIndriyaM vastu na viSayaH kathaM tasya tatprajJApanA yujyate ? ityAzaGkAyAM yogabindukArikA(yo.biM.316 ) saMvAdena zAstropayogamAha - 'haste 'ti / yogabinduvRttyanusAreNa granthakRdenAM vagere rUpo vizada nirIkSaNano yathArtha darzanano viSaya banI zakatA nathI. te ja rIte AtmA vagere viziSTa atIndriya vastu upalaka dRSTi dharAvatA chadmastha prAjJa puruSono paNa paramArthathI viSaya banI na za. (16/25) = = = 1 vizeSArtha :- jema rUpa (colour) aMdha vyaktinA samyak jJAnano viSaya nathI tema atIndriya vastu chadmasthanA aparokSa jJAnano viSaya banI na zake. mATe e viSayamAM potAnI buddhithI ke tarkathI nirNaya karavo te anucita che. kevalajJAnIno ja te aparokSajJAnaviSaya banI zake. paNa jyAM sudhI kevaLajJAna na maLe tyAM sudhI atIndriya padArthomAM ApaNI kalpanA, buddhi ke dalIla AgaLa dharavAnA badale zAsrane ja AgaLa dharavuM joIe. tenAthI ja chadmastha vyaktine AtmA vagere vize AtmAnA tAttvika svarUpa vize sAco nizcaya thaI zake che. A vAta 26mI gAthAmAM graMthakArazrI batAvaze. (16/25) A atIndriya padArtha zAstragocara tha gAthArtha :- zAstra hastasparza tulya che. tenAthI ja koi paNa rIte chadmastha jIvane atIndriya padArthano paNa nizcaya caMdragrahaNanI jema thaI zake che. (16/26) 1. hastAdarze '... locanaM' iti pAThaH / = TIkArya :- aMdha vyaktine je vastu oLakhAtI na hoya teno nirNaya karavA mATe te hAthathI teno sparza vagere kare che. te rIte tene amuka vastuno nirNaya thato hoya che. atIndriya viSayonI bAbatamAM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vandropara vimarza * 1139 = atIndriyavastunirNayo'pi syAt, tathA = vardhamAnatvAdivizeSeNa candroparAgavat = candrarAhusparzavat / yathA zAstrAt sarvavizeSA'nizcaye'pi candroparAgaH kenA'pi vizeSeNa nizcIyata eva tathA'nyadapyatIndriyaM vastu tatazchadmasthena nizcIyata iti bhAvaH / / 26 / / itthaM hyaspaSTatA zAbde proktA tatra vicAraNam / mAdhyasthyanItito yuktaM vyAso'pi yadado jgau||27|| vyAkhyAnayati hastasparzasamamityAdi / vardhamAnatvAdivizeSeNa = vardhamAnatva-hIyamAnatvA'rdhagrastatva-pUrNagrastatvAdivizeSeNa tattatsthAna-kAlaniyatarUpeNa / ziSTaM spaSTam / prakRte - zAstreNa na syAt paramArthadRSTiH kAryakSamaM pazyati cA'parokSam + (varA.2/69) iti varAhopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / - jo vi pagAso bahuso guNio paccakkhao Na uvlddho| jaccaMdhassa va caMdo phuDo vi saMto tahA te vastu nA 9 (u.va.ma.9rara4) ti vRdanyamAthAnama_trADanusanthayan96/raddA upasaMhAramahaM- "sthamiti | zAstra A hastasparzatulya che kAraNa ke zAstrathI ja koI paNa rIte chadmastha prAjJa puruSone atIndriya vastuno nirNaya paNa thaI zake che. (jema ke caMdragrahaNa kyAre thaze ? keTalA pramANamAM thaze ? keTalo samaya raheze ? A viSayamAM sAco nirNaya ApameLe karavA mATe chadmastha jIvo pAMgaLA che. paNa zAstrano Azraya karavAmAM Ave to tenA mAdhyamathI) vardhamAnatva vagere vizeSa guNadharmo svarUpe candrane rAhunuM prahaNa kyAre thaze ? te jANI zakAya che. jema jyotiSa zAstra dvArA candragrahaNanI tamAma vizeSatAo (ke je sarvajJa dvArA ja jANI zakAya tevI hoya che te) na jANI zakAvA chatAM paNa amuka cokkasa prakAre khaMDagrAsarUpe ke khagrAsarUpe keTalo samaya caMdranuM rAhu dvArA grahaNa thaze ? teno yathArtha nirNaya thaI zake che tema bIjI paNa atIndriya AtmAdi vastuno zAstra dvArA chadmastha = asarvajJa jIva paNa yathArtha nizcaya karI zake che. evuM ahIM graMthakArazrInuM tAtparya che. (16/26). vizeSArtha :- caMdragrahaNa, sUryagrahaNa vagerenI tamAma vizeSatAo to phakta sarvajJa jANI zake che. tema chatAM "kyAre kyAM keTalA samaya mATe keTalA pramANamAM (AkhuM ke aDadhuM vagere) caMdra-sUryagrahaNa thaze?" AvI vizeSatAo jyotiSa zAstra dvArA oLakhI zakAya che. tema AtmA vagere atIndriya vastunA tamAma guNadharmo to kevaLa sarvajJa bhagavaMto ja jANI zake. paraMtu Agama-zAstra dvArA dehavyApita, sukhAdiAzrayatna amUrtatva vagere AtmAgata amuka viziSTa guNadharmono nizcaya ApaNe paNa karI zakIe chIe. bhale zAstra dvArA atIndriya vastuno nizcaya aspaSTa thato hoya to paNa atIndriya vastu mATe yathArtha nirNaya karavo hoya to tarka, dalIla vagerenA badale Agama zAstrano Azraya levo vadhu hitAvaha che. AvuM uparokta zloka dvArA phalita thAya che. A zloka yogabiMdu graMthamAMthI ahIM uddhata karavAmAM Avela che. tenI vAcakavarge noMdha levI. (16/26) - gAthArtha :- Ama zAstrabodhamAM aspaSTatA kahevAyela che. tethI aspaSTa zAstrabodhamAM madhyastha rIte vicAraNA karavI e paNa yuktisaMgata che. kAraNa ke vyAse paNa kahela che ke [..A vAta AgaLanA zlokamAM batAvavAmAM Avaze] (16/27) . mudrita to ..jivastu ti : / 2. dastAva ". nititA' phuTyazuddha: 10: rU. phrastAva 'nar:' tyag: .
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1140 * AgamavAdaviSayasyottarakAlaM hetuvAdagocaratA * dvAtriMzikA-16/27 itthaM hIti / itthaM = uktadRSTAntena hi zAbde jJAne aspaSTatA proktA / tatra = aspaSTe zAbdajJAne mAdhyasthyanItito vicAraNaM yuktaM, tarkasya pramANA'nugrAhakatvAt tenaivaidamparyazuddheH / tasyAzca spaSTatAprAyatvAt / yad = yasmAd ado = vakSyamANaM vyAso'pi jagau / / 27 / / uktadRSTAntena = candroparAgodAharaNena zAbde = zAstrajanye jJAne'tIndriyadevatAdigocare aspaSTatA = sarvavizeSA'nirNayatvAtmikA proktA / suspaSTo'tIndriyAtmAdyarthagocaro nizcayastu anubhavajJAnAdeva / sammataJcedaM pareSAmapi / ata eva pAzupatabrahmopaniSadi - vinA tarkapramANAbhyAM brahma yo veda veda saH - (pA.bra.16) ityuktam / pramANapadenAtra zabdapramANamavagantavyam / ata eva aspaSTe = yAvadvizeSagocaranizcayAtmakatA'pete atIndriyArthagocare zAbdajJAne mAdhyasthyanItitaH kadAgraheAdityAgapUrvaM gambhIrabuddhyA vicAraNaM yuktam / yathoktaM yogabindau - grahaM sarvatra santyajya tadgambhIreNa cetasA / zAstragarbhaH samAlocyo grAhyazceSTArthasaGgataH / / - (yo.bi.317) iti / tarkasya = AgamA'bAdhitohanasya paramatAnusAreNa pramANabhinnatve'pi pramANAnugrAhakatvAt = parokSapramANA'skhalatpravRttisahAyakatvAt, prakRte zAstrapramANagocarAtIndriyArthagatavizeSaviSayakAnupapattizaGkAdinirAkaraNadvArA tadanugrAhakatvAt / tenaiva = sutarkeNaiva padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyArthAdikramata aidamparyazuddheH = AgamatAtparyArthazuddhisambhavAt / na caivamAgamavAdAdivyavasthAnupapattiriti zaGkanIyam, atIndriyendriyagrAhyayoH padArthayorAdyanizcayApekSayaiva pArthakyeNAgamavAda- hetuvAdavyavasthAyA iSTatvAt / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - yadyapyatIndriyArthe pUrvamAgamasya pramANAntarA'nadhigatavastupratipAdakatvenA'hetuvAdatvaM tathApyagre tadupajIvyapramANapravRttau hetuvAdatve'pi na vyavasthAnupapattiH, AdyadazApekSayaiva vyavasthAbhidhAnAt - (zA. vA.sa.2/23 vR.) iti / tatazcA''gamikArthe'pi sadyuktigrAhyatA'nAvilaiva / itthameva yathAvasthitArthaparicchedopapatteH, yataH sattarkaparIkSottIrNAgamatAtparyArthazuddheH = tasyAH spaSTatAprAyatvAt = AgamikArthagocarasamupasthitAzeSasaMzayaviparyayA'nadhyavasAyanirAkaraNaprayuktaspaSTatAvizeSopetatvAt / idamevAbhipretya adhyAtmopaniSadi - Agamazcopapattizca sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye / / (a.upa.1/9) ityuktaM granthakRtaiva / itthaJca vizeSavimarzakSameNa parIkSya hemavad devatAvizeSAdirgrAhya iti phalitam / taduktaM lokatattvanirNaye api - Agamena ca yuktyA ca yo'rthaH samabhigamyate / parIkSya hemavad grAhyaH pakSapAtA''graheNa kim ? / / 6 (lo.ta.ni.1/18) iti prAguktaM(bhA.1/pR.214)smartavyamatra / che tarka dvArA zAstrabodhanI zuddhi TIkArtha:- upara jaNAvela caMdragrahaNabodha svarUpa udAharaNa dvArA kharekhara zAstrajJAnamAM = zAbdabodhamAM aspaSTatA kahevAyelI che. aspaSTa evA zabdabodhamAM madhyastha bhAvathI nyAyasaMgata rIte vicAraNA-mImAMsA karavI e paNa yogya ja che. kAraNa ke tarka = yukti to pramANaanugrAhaka che, pramANanA kAryamAM sahAya karanAra che. suyogya yukti dvArA ja zAstranA aidaMparyanI zuddhi thAya che. zAstrIya aidaMparyanI zuddhi prAyaH spaSTa hoya che. kAraNa ke vyAsa maharSie paNa kahela che ke A vAta AgaLanA zlokamAM batAvavAmAM Avaze.](16/27) vizeSArtha :- ekalo tarka AMdhaLo che ane atIndriya padArthane sarvajJanI jema jovA dekhADavA mATe
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAnAdarzanazAstrAbhiprAyasya sadUhamRgyatA * 1141 ArSa dharmopadezaM ca vedazAstrA'virodhinA / yastaNA'nusandhatte sa dharma veda netaraH // 28 // vastutastu samyagdRSTidvAtriMzikAvRttidarzitarItyA (dvA.dvA.15/30-pR.1069) AgamavAdatvAvacchinnasya hetuvAdaviSayatA samAmnAteti na ko'pi doSa ityavadheyam / / 16/27 / / / ___ ArSa = manvAdivAkyaM, dharmopadezaM ca iti dharmajanaka upadezaH = dharmopadezaH, dharmasyezvarasya vopadezaH = dharmopadezaH taJca, vedamityanye, vedazAstrA'virodhinA = parasparaM tadubhayA'virodhinA tarkeNa yaH anirdiSTanAmA anusandhatte = tadarthamanusmarati sa dharma veda = jAnAti netaraH = noharahitaH (zA.vA. sa.3/17 vRtti) iti syAdvAdakalpalatAnusArI vyAkhyAlezaH / ayaJca zlokaH sAmprataM manusmRtau (ma. smR.12/106) samupalabhyate / prakRte ca kullUkabhaTTakRtA manvarthamuktAvalyAkhyA tavRttistvevam - RSidRSTatvAdAeM vedaM dharmopadezaM ca tanmUla-smRtyAdikaM yaH tadaviruddhena mImAMsAdinyAyena vicArayati sa dharmaM jAnAti na tu mImAMsA'nabhijJaH / dharme karaNaM vedaH, mImAMsA cetikartavyatAsthAnIyA / taduktaM bhaTTavArtikakRtA 'dharme pramIyamANe hi vedena krnnaatmnaa| itikartavyatAbhAgaM mImAMsA pUrayiSyati / / ' (zlokavArtika- ) - (ma.smR.12/106 vRtti) iti / kvacit 'ArSaJca dharmazAstraJca' iti pAThaH / asya ca zrIharibhadrasUrikRtA dikpradAvyAkhyA - ArSaM ca = vedAdi, dharmazAstraM ca = purANAdi, vedazAstrA'virodhinA = etatprAmANye sati parasparA'virodhinA yaH tarkeNoheta tantrayuktilakSaNena anusandhatte = taduktAnusandhAnaM karoti sa dharmaM vindate = jAnAti, netaraH UharahitaH - (zA.vA.sa.210 vi.pra.) ityevaM vartate / vyAsena kutrA'yaM zloka uktastattu vayaM na vidmaH / zrIharibhadrasUribhirapi zAstravArtAsamuccaye- abhiprAyastatasteSAM samyagmRgyo hitaiSiNA / nyAya-zAstrA'virodhena yadAha manurapyadaH / / ArSaJca dharmazAstraJca vedazAstrA'virodhinA / yastaaNAnusandhatte sa dharmaM veda netaraH / / 6 (zA.vA.sa.3/16-17) ityuktamiti dhyeyam / ArSAdipadena prakRte - aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstraM ca vidyA hyetAzcaturdaza / / (nA.pU.5/4) iti nArAyaNapUrvatApinIyopaniSadupadarzitA caturdaza vidyA grAhyA ityavadheyam / / 16/28 / / zAstro pAMgaLA che. tema chatAM zAstro dvArA ja atIndriya padArthono aspaSTapaNe satya bodha to thaI zake ja che. caMdragrahaNa vagere bAbatamAM zAstra prakAza pAthare ja che ne ! paraMtu zAstrakAronuM tAtparya pakaDavA mATe audaMparyazuddhi mATe madhyasthaSTie tarka-yukti AdaraNIya bane che. suyukti dvArA zAstrakAranA tAtparya sudhI pahoMcI zakAya che. akADhya yukti dvArA dharmazAstrane aidaMparyAnusAra jANanAro ja zAstrajJa kahevAya. A vAta anyadarzanamAM paNa mAnya che. A vAta AgaLanI gAthAmAM spaSTa thaze. (16/27) gAthArtha - ArSavacana ane dharmopadezanuM vedazAstraavirodhI evA tarka dvArA je anusaMdhAna kare cha te 4 dhana se che, bI0 nali. (16/28) / vizeSArtha :- A gAthAnI tema ja tyAra pachInI cAra gAthAnI TIkA graMthakArazrIe banAvI nathI. A gAthA manusmRtimAM maLe che. teno Azaya e che ke zAstraavirodhI yukti dvArA je maharSionA vacanane ke dharmopadezane samajavAno prayatna kare che, temanA tAtparya pakaDe che te ja zAstrajJa ke dharmajJa banI zake. AthI zAstrane spaSTa karavA suyogya yuktino Azraya madhyastha bhAve karavo jarUrI che. (16/28)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svocitAnuSThAnakaraNamIzvarAnugrahaH dvAtriMzikA-16/29 1142 zAstrAdA'caraNaM samyak syaadvaadnyaaysNgtm| IzasyA'nugrahastasmAddRSTeSTA'rthA'virodhinaH / / 29 / / = zAstramavalambya IzAnugrahameva vyAkhyAnayati- 'zAstrAdi'ti / tasmAt = Agamasya tarkAnuviddhatvAt kAraNAt dRSTeSTArthA'virodhinaH pratyakSA'numAna-zAstrAntarAdipramitArthA'bAdhakAt zAstrAt syAdvAdanyAyasaGgataM svaparopakAraka-bhAvAnekAntavAdanItyanusAri samyak AcaraNaM IzasyAnugraha ucyate / dRSTeSTArthA'virodhitvavizeSaNAdeva zAstrAjjAyamAnAyAH pravRtteH yuktatvaM syAt, anyathA mithyApravRttirbodhyA / taduktaM yogabindau AzayazuddhyAdiprakAraM dRSTabAdhaiva yatrA'sti tato'dRSTapravartanam / asacchraddhA'bhibhUtAnAM kevalaM dhyAndhyasUcakam / / pratyakSeNA'numAnena yadukto'rtho na bAdhyate / dRSTo'dRSTe'pi yuktA syAt pravRttistata eva tu / / ato'nyathApravRttau tu syAt sAdhutvAdyanizcitam / vastutattvasya hantaivaM sarvamevA'samaJjasam / / taddRSTAdyanusAreNa vastutattvavyapekSayA / tathA - tathoktibhede'pi sAdhvI tattvavyavasthitiH / / - (yo.bi. 24-27) iti / malinAntaHkaraNatayA svabhUmikocitAnuSThAnazUnyAstu darzanAntare bhagavadritayA darzitAH / taduktaM gaNezagItAyAM ye caiva nA'nutiSThanti tvazubhA hatacetasaH / IrSyamANAn mahAmUDhAn naSTAMstAn viddhi me ripUn / / - (ga.gI. 2 / 32 ) iti / tatazca sarvatantrAvasthitaiH mumukSubhiH svabhUmikocitavihitAnuSThAnasampAdane svazaktimaniguhya yatitavyamityupadezo'tra labhyate / phalaM tu svakarmAnusAreNaiva sampadyate / taduktaM mahAvIragItAyAM jIvA yAnti yathAkarma tathAsthAnaM zubhAzubham / tatra nimittamAtro'haM dharmA'dharmapradarzanAt / / - ( ma.gI. 15/22 ) ityavadheyam / / 16 / 29 / / maiM IzvarAnugrahanuM tAttvika svarUpa A gAthArtha :- tethI dRSTa ane ISTa arthano virodha na kare tevA zAstranA AdhAre sArI rIte syAdvAdanyAyathI saMgata evuM AcaraNa karavuM te ja IzvarAnugraha che. (16/29) vizeSArtha :- pratyakSa pramANathI siddha evo artha dRSTa kahevAya tathA AgamamAnya viSaya te ISTa kahevAya. je zAstra dRSTa ane iSTa arthano virodha na kare tenuM avalaMbana karIne, bhAvasyAdvAdanI paddhati mujaba, saMgata thAya tevA prakAranuM samyak AcaraNa karavuM te ja bhagavadanugraha che- evuM mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjAnuM kathana che. matalaba ke sArI rIte jinAjJA pALavI te ja bhagavadanugraha kahevAya. bhagavAna jIvane UMcakIne mokSamAM ke devalokamAM mokalI Ape evo bhagavanugraha jaina darzanane mAnya nathI. = = 1. ' zAstrAdau ' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / syAdvAdapaddhatithI saMgata evuM AcaraNanuM vizeSaNa lagADavAmAM Avela che te bahu ja mArmika che. glAnanI sevA puravAnA avasare 'sajjhAyasamaM natthi tavokammaM khAvA zAstravayanane pahuMDIne, glAnasevAnI upekSA urIne, svAdhyAya azvo tathA pote mAMdhA paDe tyAre 'jo gilANaM paDisevar3a se mAM paDisevai' jA paMthasUtranuM vayana } 'veyAvacceNa titthayaranAmagottaM jaNaya' khAvuM uttarAdhyayasUtranuM vayana bhAgaNa dharIne bIjA pAse potAnI sevA karAvavI A syAdvAda nathI paNa svArthavAda che, sukhazIlatAvAda che, * =
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nayamatabhedena bhagavato dAtRtvavicAraH * 1143 yadAtavyaM jinaiH sarvairdattameva tadekadA / darzana-jJAna-cAritramayo mokSapathaH satAm / / 30 / / nanvanugrahe mukhyatayA'nugrAhakasyaiva kartRtvaM dRSTam / iha niruktAnugrahe tvanugrAhyasyaiva taditi kathametAdRzAnugrahasvarUpaM svIkartuM yujyate ? iti mugdhAzaGkAyAmAha- yaditi / yad dAtavyaM tad ekadA = yugapadeva dattameva sarveH jinaiH RSabhAdibhiH / kiM tad dAtavyam ? ityAha- darzana-jJAna-cAritramayo mokSapathaH satAM upadezarUpeNeti gamyate / ayaM prathama IzAnugrahaH / taduktaM Avazyakaniryuktau - jaM tehiM dAyavvaM taM dinnaM jiNavarehiM savvehiM / dasaNa-NANa-carittassa esa tivihassa uvaeso / / 6 (A.ni.1096) iti / taduktaM uttarAdhyayanasUtre api - NANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo tahA / esa maggutti pannatto jiNehiM varadaMsihiM / / (uttarA. 28/2) iti / / yathoktaM samyaktvaprakaraNe api - sammatta-nANa-caraNA maggo mukkhassa jiNavaruddiTTho - (sa.pra. 107) iti / yathoktaM mUlAcAre api - maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe samakkhAdaM 6 (mUlA.202) iti / etenaitAvatA bhagavato mokSamArgadezakatvameva siddhaM na tu tadanugrahAnmokSasiddhi-riti nirastam, nirupadhi-niravadhi-bhAvakaruNayA prasUtena mokSamArgadarzakavacanena narakAdiprasthitAnAmapi tadbhave mokSagAmitvasiddhyA 'bhagavadanugrahAnmokSa' ityasya vyavahArasya nyAyyatvAt / idamevA'bhipretya sUtrakRtAGganiryuktI - avi ya hu bhAriyakambhA niyamA ukkassanirayaThitigAmI / te'vi hu jiNovadeseNa teNeva bhaveNa sijhaMti / / (sU.kR.ni. 160) ityuktamityavadheyam / etena sAyaNasaMhitAbhASye bhagavadAcAryeNa - yathA sUryaH sarveSAM padArthAnAmupadraSTA arthAdupadarzayitA cAsti tadvat prakRtiviziSTaH paramAtmApi sarveSAM draSTA mArgadarzayitA cAsti / sa ca prArthanAvaco'nudhAvati / yadi kazcid bhAvato bhagavantaM bhAvayati sa bhagavAnavazyaM tacchreyaH sampAdayati (sA. saM.bhA.2/5/1/2/2/16,pR.70) ityuktaM tadapi yathAtantraM vyAkhyAtaM draSTavya / yadapi sarvadarzanasaGgrahe rAmAnujadarzananirUpaNA'vasare - evamupAsanAkarmasamuccitena vijJAnena draSTadarzane naSTe bhagavadbhaktasya tanniSThitasya bhaktavatsalaH paramakAruNikaH puruSottamaH svayAthAtmyAnubhavAnuguNaniravadhikA''nandarUpaM punarAvRttirahitaM svapadaM prayacchati - (sarvada.rAmAnuja. pR.195) ityuktaM tadapi karuNApadArthazced yathArthamokSamArgadezakatvarUpaH tadA samIcInamityavadheyam / yattu sAyaNasaMhitAbhASye bhagavadAcAryeNa - vizuddhAni karmANi kurvANaM janaM dRSTvA prasIdati paramAtmA - (sA.saM.bhA. 2/6/1/2/2/20,pR.78) ityuktaM tatrApi prasAdapadArthaH karuNArUpeNA'vagantavyaH / ata eva bhagavataH mokSamArgAnusArikSayopazamadAyakatvaM, mokSamArgAnusAriprajJAdAtRtvaM, mokSadAyitvaM ca sagavaDavAda che. bhagavaMtane mAnya hoya te prakAre zAstrAnusAre zakti chUpAvyA vinA pravRtti karavI te 4 tAttvi bhagavaDmanu vAya. (16/28) che bhagavAna upakara krIne mokSamAM gayA che gAthArtha - jinezvara bhagavaMtoe je kAMI ApavAnuM hatuM te badhA ja jinezvara bhagavaMtoe sajjanone ekI sAthe Apela ja che ane te ApavA lAyaka cIja che darzana-jJAna cAritramaya mokSamArga. (16/30) 1. hastAdarza 'sadA' iti pAThaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1144 * svazaktisphoraNe bhagavadanugrahasAphalyam * dvAtriMzikA - 16/31 jinebhyo yAcamAno'nyaM labdhaM 'bodhimapAlayan / taM vihvalo vinA bhAgyaM kena mUlyena' lapsyase' ? / / 31 / / tattannayAbhiprAyeNocyate / etena prajJayA tvaM vijAnAsi IzvarAnugRhItayA - ( maho.4 / 1) iti mahopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, bhagavadupadezanimittakaprajJAyAM bhagavadanugRhItatvasya nyAyyatvAt / itthameva tIrthakRto mahezvaratvamapi saGgacchate / prakRte atha kasmAducyate bhagavAn mahezvaraH ? yasmAd bhaktAn jJAnena bhajanti anugRhNAti ca vAcaM saMsRjati visRjati ca sarvAn bhAvAn parityajya AtmajJAnena yogaizvaryeNa mahati mahIyate tasmAducyate bhagavAn mahezvaraH - ( baTu. pRSTha - 4 ) iti baTukopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyaM svaparasamayasAravedibhiH / svadoSocchedoddezato jinopadiSTena mokSamArgeNa nijazaktyagopanena pravartanaM tu dvitIya IzAnugrahaH / ayameva tatpUjocyate tattvataH / yathoktaM adhyAtmatattvAloke prabhorguNAnAM smaraNAt svacetaH zodhapravINIbhavanaM hi pUjA / apAsya doSAn guNacAru vRttaM sraSTuM mataH karmavidhiH samagraH / / - ( a. tattvA. 2/15 ) iti / etena bhagavAn nRsiMhaH prasIdati tasya kaivalyaM sidhyati - (nR.Sa. 6) iti nRsiMhaSaTcakropaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, arthakriyAkAritayA dvitIyAnugrahasya tatra vivakSitatvAt / dvitIyaM vinA prathamasya viphalatvAt samupalabdhe jinoktApavargamArge yathAzakti svocitabhUmikayA yatitavyamityatropadezaH / / 16 / 30 / nanu bodhilAbhaprAptAvapi jinabhaktimAtrAdeva punarbodhilAbho bhaviSyati / kimanena vartamAnakAladuSkareNa tapaH saMyamAdyanuSThAnena ? ityevaMvAdinaM anuSThAnapramAdinaM sattvamadhikRtyopadezikaM padyamAha - jinebhya iti / jinebhyaH tIrthakarebhyaH anyaM = anAgataM dharmaM yAcamAnaH = prArthayan labdhaM ca bodhi jinezvaropadiSTadharmaM apAlayan karmaparAdhInatayA sadanuSThAnadvArA saphalamakurvan, vihvalaH bhAgyaM vinA = sadanuSThAnopArjitapuNyamRte kena mUlyena taM anAgataM jinezvaradharmaM lapsyase ? yathoktaM Avazyakaniryuktau api = = laddhilliyaM ca bohiM akariMto'NAgayaM ca patthaMto / dacchisi jaha taM vibbhala ! imaM ca annaM ca cukkihisi / / laddhilliyaM ca bohiM akariMto'NAgayaM ca patthaMto / annaM dAI bohiM labbhisi kayareNa mulleNa ? / / - (A.ni.1112/1113 ) iti / iyamatra bhAvanA - bodhilAbhe sati tapaH saMyamAnuSThAnaparasya pretya vAsanAvazAt tattatpravRttireva bodhi = = vizeSArtha :- jemAM bhagavAne kAMika karavAnuM hoya tevo anugraha paNa bhagavAne karela ja che. te kArya che ratnatrayamaya mokSamArganI sAcI oLakhANa. bhagavAne karelA A anugrahane saphaLa karavA mATe teno amala karavA maMDI paDavuM e ja ApaNuM kartavya che. (16/30) * niSkriyanA bhAgyamAM kevaLa nirAzA ka gAthArtha :- bhaviSyamAM maLe tevA dharmanI jinezvara bhagavaMtone prArthanA karato ane maLelA dharmane nahi AcaratA he vihvaLa mANasa ! bhAgya vinA tuM kai kiMmatathI bhaviSyakAlIna dharmane meLavaze ? (16/31) 1. mudritapratau sarvatra 'dharmama...' iti pAThaH / 2. hastAdarze 'mUlyana' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'lapsyate' iti pAThaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zuSkapaNDitaM prati kriyAnayopAlambhaH * 1145 lAbho'bhidhIyate / tadanuSThAnarahitasya punarvAsanA'bhAvAt kathaM tatpravRttiH ? iti bodhilAbhA'nupapattiH / syAdetat -"evaM sati Adyasya bodhilAbhasyA'sambhava evopanyastaH, vAsanA'bhAvAt, na, anAdisaMsAre rAdhAvedhopamAnenA'nAbhogata eva kathaJcitkarmakSayatastadupapatteriti (A.ni.vR.1100) zrIharibhadrasUrayaH tadvRttau vyAcakSate / ata eva kArttikeyAnuprekSAyAM daMsaNa - NANa carittaM saraNaM seveha paramasaddhAe / aNNaM kiM piNa saraNaM saMsAre saMsaraMtANaM / / - (kA. anu. 30) ityuktam / zakyakaraNa eva zraddhA-prArthanAdeH paramArthataH sAphalyam / prakRte jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM saddahamANassa sammattaM / / - ( da.prA. 22) iti darzanaprAbhRtoktitAtparyamapi vibhAvanIyam / bhaNatA akareMtA ya baMdha - mokkhapaintriNo / vAyAvI - riyametteNaM samAsAseMti appayaM / / - (utta. 6 / 9) iti uttarAdhyayanoktirapyatra sAkSiNI vartate / itthaJca - pAThakAH pAThitAzca ye cAnye zAstracintakAH / sarve vyasanino mUrkhA yaH kriyAvAn sa paNDitaH / / - (sthAnAMga 4 /4 vRttau uddhRtaH ) iti kriyAnayopAlambho'pi zuSkapaNDitaM prati sAvakAzaH / tatazca tadAjJApAlanameva zreyaH / ata eva dravyastava-bhAvastavayormeru- sarsapayorivA'ntaraM sambodhasaptatikAyAM darzanazuddhiprakaraNe ca merussa sarisavassa ya jattiyamittaM tu aMtaraM hoI / bhAvatthaya - davvatthayANa aMtaraM tattiyaM neyaM / / - (saM.sa. 37, da.zu. 81) ityevamAveditamiti pUrvoktaM (pR. 716 ) ihAnusandheyam / tathApi vItarAgavandana - pUjanataduktAnuSThAnapAlanAdigarbhaprArthanAkRte'labdhAvasaratvaM hi mahAmohaviDambanam / taduktaM adhyAtmatattvAloke - vilAsagoSThIM vividhAM vidhAtuM milet saharSaH samayaH sadApi / samprArthanAyai paramezvarasya naivAvakAzo'haha moharogaH / / - ( a. tattvA. 2/16 ) iti / / 16 / 31 / / vizeSArtha :- AvatA bhavamAM sImaMdhara svAmI pAse AThamA varSe dIkSA laine navamA varSe kevaLajJAna meLavavAnI sImaMdhara svAmIne prArthanA-yAcanA-vinaMtI karanAra ahIMnA je mANaso zakti hovA chatAM, anukULa saMyoga hovA chatAM, sadgurusamAgama - Arogya vagere sAmagrI hAjara hovA chatAM ahIM dIkSA nathI letA, sAmAyika-pauSadha-viziSTa tapa-tyAga-ugra abhigraho vagere ArAdhanA vAraMvAra nathI karatA, dIkSA mATe AsuM nathI pADatA, dIkSA levA IcchanArane sahAya nathI karatA tevA jIvone A gAthAmAM aMthadvArazrI jodhapATha khAye che ? ' bhAgyazAjI ! bhAvatA lavamAM manuSyabhava, Aryaheza, vinazAsana, dhArmika mAbApa, saMskArI kuTuMba, kalyANamitra, sadguruno suyoga, sImaMdhara svAmI vagere sAmagrI meLavavA mATe kai mUDI tArI pAse che ? ke jenA prabhAve tane AvatA bhavamAM dIkSA vagere maLI zake. AvatIkAle mIThAI ane pharasANa khAvAnA sapanA jonAra ALasu ridra mArNasa mAtra vidghalatAne ja bhogave che, mIThAI vagerene nahi.' mATe sAdhake bahu moTA-moTA sapanA jovAmAM ja kevaLa aTavAIne A bhavamAM zakya viziSTa ArAdhanAno tyAga na karavo joIe. bAkI zekhacallInA taraMga jevI ke mullA nasaruddInanA sapanA jevI kaphoDI hAlata sarjAya. AzAvAdI sasalA karatAM udyamavAdI kAcabo thavuM vadhu sAruM. rastAne pUchavAmAtrathI ke jANavAmAtrathI gAma na Ave. paNa sAcA raste cAlavAthI gAma Ave. A bAbata
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1146 * nayavizeSeNa bhagavato jagatkAraNatvasamarthanam * dvAtriMzikA-16/32 anuSThAnaM tataH svAmiguNarAgapuraHsaram / paramAnandataH kAryaM manyamAnairanugraham / / 32 / / ArSamityArabhya spaSTam / / 27 - 32 / / upasaMharati- 'anuSThAnamiti / tataH labdhadharmA'nanupAlane'nAgatatatprArthanasya niSphalaprAyatvAt svA-miguNarAgapuraHsaraM = jinaguNagocarAntaHkaraNapraNidhAnalakSaNA'nurAgapuraskAreNa jinezvarANAM anugrahaM upa-kAraM manyamAnaiH mumukSubhiH paramAnandataH anirvacanIyaniratizayotsAhato jinezvaropadiSTaM anuSThAnaM jJAna-darzanacAritrA''cArapAlanaM kAryam / tAttvikasvAmiguNagocaraprazastarAgapUrvakatayA''saktivicchedaH tataH saJjAyate / taduktaM mahAvIragItAyAM nirAsaktirbhavennRNAM pUrNamadrAgayogataH / AsaktiH karmabandhAya nirAsaktirvimuktaye / / - (ma.gI. 2/170 ) iti / itthameva pUrvasaJcitakarmakSayadvArA bodhilAbhasamAdhimaraNAdiprAptiH / taduktaM Avazyakaniryuktau bhattIi jiNavarANaM khijjaMtI puvvasaMciA kammA / AyariyanamukkAreNa vijjA maMtA ya sijjhati / / bhattIi jiNavarANaM paramAe khINapijja- dosANaM Arugga-bohilAbhaM samAhimaraNaM ca pAvaMti / / - (A.ni.1097-98 ) iti / vastuto jinezvarabhaktisahitasyaivAnuSThAnasyAbhilaSitA'rthaprasAdhakatvamityatra granthakRdAzayaH / etena - ye hi bhagavadAjJAnukUlavartino bhavanti ta eva bhagavatA paramAtmanA rakSyA bhavanti / - (sA.saM.bhA. 1/ 6/1/1/3/21,pR.40) iti sAyaNasaMhitAbhASyavacanamapi vyAkhyAtam, bhagavadbhaktipurassaraM bhagavadAjJApAlanataH tathAvidhapuNyabandhodayAdinA svAtmanaH trANopapatteH / etena = - = titthaMkarabhattIe susAhujaNapajjuvAsaNAe ya / uttaraguNasaddhA ya ettha sayA hoi jaiyavvaM / / evamasaMto vi imo jAyai jAo ya Na paDai kayA vi / tA etthaM buddhimayA apamAo hoi kAyavvo / / - ( paJcA. 1 / 37-38) iti paJcAzakagAthe api vyAkhyAte draSTavye / prakRtArthe ca ekarUpo'pyaneko'sAvacintyaguNabhAjanam / avyayo niSkalaH zuddhaH paramAtmA sanAtanaH / / sa buddha:, sa mahAdevaH, sa viSNuH sa pitAmahaH / sa vItarAgo bhagavAn kathitastattvadarzibhiH / / niriccho na karotyeSa tvatkAryavyUhamicchayA / kintvAjJA vidyate tasya, lokAnAM karaNocitA / / kAryA nirandhakAreyaM, cittavRttirmahATavI / hantavyaM ripubuddhyA ca mahAmohA''dikaM balaM / / cAritradharmarAjAdyaM, poSyaM bandhudhiyA balam / AjJeyamiyatI vizva-hitakRt pAramezvarI / / dhyAnena brahmavidhinA, stavena vratacaryayA / iyamArAdhyate ziSTairduSTAcArairvirAdhyate / / tAM ca yo yAvatIM dhImAnArAdhayati sarvadA / ajAnato'pi tadrUpaM tasya tAvad bhaved sukham / / yo yAvat kurute mUDhastadAjJAyA virAdhanam / tAvad duHkhaM bhavet tasya tadrUpA'vedino'pi hi / / tadAjJAlaGghanAd duHkhaM, tadAjJAkaraNAt sukham / tataH sa nirvRtistho'pi jagatAM heturucyate / / prastutamAM jAsa noMSapAtra che. ( 16 / 31 ) 1 gAthArtha :- mATe bhagavAnano anugraha mAnatA sAdhakoe prabhunA guNonA rAga pUrvaka paramAnaMdathI sAdhanA ravI bheje. ( 16 / 32 )
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ * arthayiopadhAyazAnupravivAra: 0 // rUtIzAnupraovicAradvAtriMziSTha ||6|| 9 (vai..sta. 1/316-324, vai.ti. 8/314-222) kRti vairAgyapatatA-vairA yativacanapravandho'pyvdhaatvyo dIrghasUtrArthAvadhAraNaparAyaNaiH / prakRte sva-svavarNAzramAcAraiH prINayan paramezvaram / krameNa yAti puruSo mAmakaM padamuttamam / / - (rA.gI.1/39) kRti rAmajItAvavana, - hareranuprAt sA tu khAyate nADacA vit (zAM.saM. bhaktikAMDa-3/1/42) iti zANDilyasaMhitAvacanaM, anIrSyanto bhaktimanto ye mayoktamidaM zubham / anutiSThanti ye sarve muktAste'khilakarmabhiH / / - ( ga.gI.2 / 31 ) iti ca gaNezagItAvacanamapi yathAtantramanuyojyaM sarvatantrasamavatArakuzalairiti zam / / 16 / 32 / / svabhUmikocitAjJAyAH pAlanaM prabhvanugrahaH / arthakriyopadhAyI sva-paratantraiH samarthitaH / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM IzA'nugrahavicAradvAtriMzikAvivaraNam / / 16 / / * arihaMtanA anugrahane oLakhIe " vizeSArtha :- (1) tAttvika upAsanA mArganuM avalaMbana karavAthI ja mokSa jhaDapathI acUka maLe che. (2) upAsanA mArgamAM praveza karavA mATe bhagavAnano anugraha mAnavo ja paDe, hRdayathI svIkAravo ja paDe. 1147 (3) upAsanA arihaMtanA anugrahathI ja zakaya che. (4) upAsanA pAramArthika bane te mATe arihaMtanA guNo pratye atyaMta ahobhAva-bahumAna bhAva keLavavo jarUrI che. (5) arihaMtanA guNo pratye sadbhAva keLavavA pUrvaka parama prasannatAthI svabhUmikAyogya ArAdhanA karavAmAM tarata lAgI javuM. A mujaba pAMca tabakkAne AtmasAt karavAmAM Ave to (a) pAramArthika mokSamArgathI sAdhakanuM kyAreya patana na thAya tema ja (ba) sAdhanAno ahaMkAra ke (ka) AzaMsAnuM ajIrNa na thAya ke (Da) mahattvAkAMkSAnA khATA gacarakA paNa na Ave tathA (I) mokSa jhaDapathI maLavAno AMtarika AtmavizvAsa svataH pragaTe ane (pha) te vizvAsa saphaLa paNa bane che. dareka mokSArthI jIvoe upara jaNAvela bAbato gaMbhIratAthI lakSamAM rAkhavA jevI che. (16/32) IzAnugraha vicA2 batrIsI pUrNa thaI.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1148 * DUbakI lagAvo * dvAtriMzikA-16 ha 16- IzAnugrahavicAra batrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. "citta keTalA prakAre che ? tene samajAvo. 2. karma keTalA prakAre che ? 3. saMskAra keTalA prakAre che ? tene vistArathI samajAvo. 4. pAtaMjalamate IzvaramAM kayA cAra tattva anAdisiddha che ? te cAra tattvane samajAvo. 5. pAtaMjalamate IzvaramAM sarvajJatAnI siddhi karo. 6. pAtaMjalamate IzvaranI IcchA mujaba jagatanuM saMcAlana kaI rIte thAya che ? 7. jaganuM sarjana karavAmAM IzvaranuM prayojana nathI, tenI siddhi graMthakAra kaI rIte kare che ? 8. jainadarzananA siddhAnta mujaba IzAnugraha kaI rIte saMgata thAya che ? 9. IzvarIya anugrahane kaI rIte mAnavAthI pataMjalinuM vacana yuktisaMgata thAya ? (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. vAsanA vighna 2. Artha stotrakoTiguNa 3. saMdeha asarvagata 4. ayatna saMskAra jApa AjJA 6. pUrNazuddha syAna 7. arihaMta anitya 8. Izvara Izvara 9. bauddha parAtmA (sI) khAlI jagyA pUro. 1. traNa jApamAM ........ jApa vakhaNAya che. (mAnasika, vAcika, kAyika) 2. nAmabheda hovA chatAM ........ eka che. (Izvara, darzana, mata) 3. paramabrahmavAdIo bhagavAnane ........ zabdathI oLakhe che. (mukta, buddha, arihaMta) 4. jaino Izvarane asarvagata ane ..... mAne che. (nitya, nityAnitya, anitya) 5. ........ padArtha chamasthano aviSaya che. (atIndriya, dUravartI, vyavahita) 6. syAdvAdanyAyathI ..... ane ...... arthano virodha na kare tevuM AcaraNa IzvarAnugraha che. (ISTa, daSTa, prasiddha, laukika, IcchA). 7. ......... pALavI te ja bhagavadanugraha kahevAya. (jinAjJA, AjJA, kriyA) 8. prabhunA guNonAM smaraNathI cittanI zuddhi thavI te ja ....... kahevAya che. (pUjA, kriyA, alaukika) 9. ........ mArganuM avalaMbana karavAthI mokSa jhaDapathI maLe che. (sAdhanA, upAsanA, vAsanA) duA muo
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAttvika uDDayana * * 16- nayalatAnI anuprekSA (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. pAtaMjaladarzanavALA yoganI siddhi zAnAthI kahe che ? teone Izvara tarIke koNa mAnya che ? 2. karmanuM phaLa kaI rIte prApta thAya che ? te samajAvo. 3. pAtaMjala mate saMsArI AtmA karatAM Izvarano AtmA vilakSaNa kaI rIte che ? 4. yoga ekAMte IzvarAnugrahajanya nathI e kaI rIte ? 5. AtmA ane paramAtmAmAM kaI rIte pariNAmIpaNuM siddha thAya che ? 6. pAtaMjala mate jJAnAdinA Azraya tarIke IzvaranI siddhinuM anumAna jaNAvI ane te satpratipakSita kevI rIte thAya ? te jaNAvo. 7. 9 prakAranA vidhnone samajAvo. 8. jaina darzana mujaba vighnanAza kaI rIte thAya ? te jaNAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. pAtaMjalamate jagatanuM upAdAnakAraNa zuM che ? 2. bhoga kone kahevAya ? 3. vyAdhi (roga) kone kahevAya ? 4. akarmaniSThatA kone kahevAya ? 5. ALasa kone kahevAya ? 6. vibhrama kone kahevAya ? 7. avirati kone kahevAya ? 8. anavasthAna kone kahevAya ? 9. jApanI mahattA jaNAvo. 10. madhyasthatA eTale zuM ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. vighnanA kAraNo pratye udAsInatAne 6. prakAra che. (7, 8, 9) 2. 3. IzvaranA jApathI 4. aizvaryathI yukta hoya tene 5. kahevAya. (Izvara, buddha, tIrthaMkara, zaMkara) Izvarane anAdizuddha ane sarvagata mAne che. (zaiva, buddha, jaina) mAne che. (nityAnitya, nitya, anitya) saMsAranuM kAraNa che. (karma, jIva, saMpatti) 8. jaino jene karma kahe che tene sAMkhyo vedAntI AtmAne 7. kahe che. (kleza, avidyA, vAsanA) kahevAya che. (ALasa, avirati, madhyasthatA, saMdeha) thAya che. (vighnoccheda, puNyabaMdha, svarga) 1149 ........
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1150 dvAtriMzikA - 16 pUjyapAda sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.zrInI klamamAMthI nItarela amRta . jaina dharma kA paricaya 2. pratikramaNa sUtra citra Albama 3. lalitavistarA vivecana 4. 1. 6. dhyAnazataka caityavaMdana sUtra prakAza (ArAdhanA ) gaNadharavAda 7. satI ziromaNI madanarekhA amIcaMda kI amIdRSTi .. 1. jIvana saMgrAma 10. mAnava jIvana meM dhyAna kA mahattva 11. jainadharma vATikA 12. jIvana kA Adarza 12. bhava AlocanA 24. mA 15. prIta kI rIta 16. bhAvabharyA stavana sajjhAya 17. sAdharmika vAtsalya 18. kadama Age baDhAye jA 19. preraNA 20. AtmasauMdarya 21. sacitra mahAvIra caritra 22. sacitra tattvajJAna bAlapothI 23. mAnava ! tuM mAnava vana 1. 2. 3. 4. A HAND BOOK OF JAINOLOGY GANADHARVAD A KEY TO HAPPY LIFE A WAY TO HAPPINESS pa.pU.munizrI kalparantavijayajI ma.sA.e pUjyazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajInA saMkalita karela pustakonI yAdI prItama kerI paMtha nirALo pIvata bharabhara prabhu guNa pyAlA sUri puraMdara pati hitazikSA svAdhyAyano svAdhyAya vAcanA prasAdI bhava anaMtamAM darizana dIThuM mIThA phaLa mAnavabhavanA manane manAvI le risaNa tarasIe... jIvana bane upavana saMkalpa maLe siddhi maLe prabhunA dhyAne prabhutA pAme samatAnI lhANI jIvananI kamANI tuM tAruM saMbhALa bAMdho prabhu sAthe prIta raho nitya prasanna virAganA upavanamAM jina zAsananuM jhaverAta bAMdha prabhu se prIta gupta bhaMDAranI cAvI arihaMtanuM nAma vizrAmanuM dhAma kaMTALazo nahi jIvanathI, Darazo nahi maraNathI vAcanAno khajAno dharmano raMga vadhe umaMga dharma kIdhe sukha hoya maLe jina caraNA, TaLe bhava pramA manane saMbhALI le vAcanAno dhodha kare Atma prabodha vAcanA vaibhava prabhu nAme saMtApa zame samAdhino khajAno dila aTako torA caraNa kamala meM jIvananI auSadhi mananI samAdhi bhaktinI bhInAza hradayanI suvAsa AjanA kALe ubharAtA azubha saMkalpa-vikalpothI bacavA ane zubha adhyavasAyomAM manane jhIlatuM rAkhavA tathA jIvanamAM udbhavatI jaTila samasyAno ukela pAmavA divyadarzana TrasTa prakAzita pUjyapAdazrInA pustako meLavI jIvanane saphaLa banAvo. divya darzana TrasTa . kumArapALa vI. zAha, 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810. ji. amadAvAda. nava rasamaya navakAra kAma krodhAdi aTaka, bhava vane niva bhaTTe tapano mahimA bhArI, ughADe muktinI bArI mAnavajIvananI jaDIbuTTI unnatinI cAvI karIe pApa virAma, meLavIe muktidhAma laIe zaraNa arihaMtanuM prabhune maLIe, prabhumAM bhaLIe paryuSajJAnuM AlaMbana
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17- daiva- puruSakAra dvAtriMzikA sattaramI batrIsInI prasAdI sAmAnyatastu daivaM puruSakAraM vA vinA na kiMcitkAryaM jAyate / / 17/5 / / (pR. 1155) sAmAnyathI bhAgya vinA ke puruSArtha vinA koI paNa kArya utpanna thatuM nathI. prAyo'tra caramAvarte daivaM yatnena bAdhyate / / 17 / 26 / / (pR. 1202) carama pudgalaparAvarta kALamAM prAyaH prayatna dvArA karma bAdhita thAya che.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ meivoDapi vattIyA yatnanaiva 197/ra7A (u.2206) graMthibheda paNa atyaMta baLavAna prayatna dvArA ja thAya che. zraddhA = zuddhInuSThAna tA tIvraH II97/rUA . (pR.9998) zuddha anuSThAna vize tIvra ruci zraddhA kahevAya che.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ daivAt puruSakArAd vA siddhiH ? iti nirNayaH * / / atha daivapuruSakAradvAtriMzikA / / 17 / / mahezvarA'nugrahAdeva yogasiddhiriti mataM nirasya 'daivAdeveyaM puruSakArAdeva 'veyamityekAntamatanirAsAyopakramate daivaM puruSakArazca tulyau dvAvapi tattvataH / nizcaya vyavahArAbhyAmatra kurmo vicAraNAm / / 1 / / daivamiti / spaSTaH / / 1 / / * daivaM puruSakArazca' svakarmodyama saMjJau / nizcayenA'nayoH siddhiranyo'nyanirapekSayoH / / 2 / / daiva / daivaM svakarmasaMjJakaM, puraSakArazca svodyamasaMjJakaH / nizcayena nizcayanayena = = * nayalatA iyaM = yannAma smaratAM karma-saMsAro goSpadAyate / taM zrIvIrajinaM natvA bhAgyodyamakathocyate / / 1 / / 'puruSaprayatnAdivyatirekeNa mahezvarA'nugrahAdeva kevalAd yogasiddhiH jAyate' iti pAtaJjalAnAM mataM siddhAntaM nirasya nirAkRtya 'daivAdeva daivaparipAkAdeva iyaM = yogasiddhiH, puruSakArAdeva vA yogasiddhiH' iti ekAntamatanirAsAya upakramate 'daivamiti / daivaM pUrvakRtakarma, puruSakAraH = puruSavyApAraH cakAraH samuccaye / tattvataH paramArthato dvAvapi imau tulyau yogasiddhiM prati samasAmarthyaM / evamevedaM yujyate / taduktaM yogabindau daivaM puruSakArazca tulyAvetaditi sphuTam / evaM vyavasthite tattve yujyate nyAyataH param / / - ( yo. biM. 318 ) iti / nizcaya - vyavahArAbhyAM nizcayanaya-vyavahAranayAbhyAM atra = daiva-puruSakAratulyabalatve, iha vA dvAtriMzikAyAM vicAraNAM madhyasthanItyA kurmaH / / 17/1 / / = = mImAMsAM 'devasyedami'ti vyutpatteH devatAkRtA'nugrahAdi daivaM svakarmasaMjJakaM = svakIyazubhA'zubhakarmA'parAbhi = = 1151 = = = * daiva puruSAra dvAtriMzika prakAza 'mahezvaranA anugrahathI ja yogasiddhi thAya che' -AvA pAtaMjalamatanuM nirAkaraNa karIne 'bhAgyathI ja yogasiddhi thAya che athavA puruSArthathI ja yogasiddhi thAya che' AvA ekAntamatanA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI prayAsa kare che. * paramArthathI bhAgya-puruSArtha samabaLIyA gAthArtha :- 52mArthathI bhAgya ane puruSArtha banne tulyabaLavALA che. prastutamAM nizcaya ane vyavahAra nayathI vicAraNA karIe chIe. (17/1) vizeSArtha :- vAstavika siddhAntane jaNAvIne mImAMsAne karavAnI eka navI suMdara paddhati A batrIsImAM graMthakArazrIe apanAvela che. AgaLa je mImAMsA karavAmAM Avaze tenA dvArA kAma karavAmAM nasIba ane puruSArtha samAna baLavALA che- Ama siddha thaze. (17/1) gAthArtha :- svakarma nAme nasIba ane udyama nAme puruSakAra oLakhAya che. nizcaya nayathI A bannenI eka-bIjAthI nirapekSarUpe siddhi thAya che. (17/2) TIkArtha :- daivanuM bIjuM nAma svakarma potAnuM nasIba che. puruSakAranuM bIjuM nAma udyama che. 1. hastAdarze 'ceya'mityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '... rasya' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze '...dyakAsaM...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1152 * daivasvarUpopadarzanam . dvAtriMzikA-17/3 anayoH dvayoH pratyekaM svakAryajanane anyo'nyanirapekSayoH siddhiH / / 2 / / ____ atraiva yuktimAha - sApekSamasamarthaM hItyato' yad vyApRtaM ydaa| tadA tadeva hetuH syAdanyatsadapi nA''dRtam / / 3 / / sApekSamiti / 'sApekSaM 'hyasamartha' ityato nyAyAt daiva-puruSakArayormadhye yat yadA vyApRtaM, "tadA tadeva adhikRtakArye hetuH syAt, kurvadrUpasyaiva kAraNatvAt / dhAnaM, puruSakArazca svodyamasaMjJakaH = AtmavyApArA'paranAmA, na punaH paramapuruSavyApAraH / yathoktaM yogabindau 'daivaM nAmeha tattvena karmaiva hi zubhA'zubham / tathA puruSakArazca svavyApAro hi siddhidH||' (yo.bi.319) iti / vizikAyAM tu - puvvakayaM kammaM ciya cittavivAgamiha bhannaI divvo / kAlAiehiM tappAyaNaM tu taha purisagArutti / / ( (viM.5/14) ityuktam / nizcayanayena = nizcayanayA'bhiprAyeNa anayoH = daiva-puruSakArayoH pratyekaM svakAryajanane = svakIyaphalopadhAne anyo'nyanirapekSayoH = parasparA'savyapekSayoH siddhiH = prasiddhiH / / 17/2 / / ____ atraiva = anyo'nyanirapekSatatsiddhAveva nizcayanayo yuktimAha- 'sApekSamiti / ayamatra bhAvaH - nizcayanayaH puruSakArapravRttau tameva kAryahetutayA pratipadyate, na punaH sadapi daivam / daivapravRttau ca daivameva kAryahetutayA'GgIkaroti; na tu santamapi puruSakAram, anyathA anyo'nyasApekSatvenAnayorasAmarthya syAt, 'sApekSamasamarthamiti (nyA.saM.28) nyAyasaGgrahadarzitAd nyAyAt / vyAkaraNe tattvanirNayAdau ca prasiddho'yaM nyAyaH / ataH tasmiMzca sApekSatvaprayuktA'sAmarthya satyarthakriyAkAritvavirahalakSaNamavastutvaM balAdA''Dhauketa / tasmAd yad yadA pradhAnabhAvena vyApriyate tadeva tadA kAryaheturiti yogabinduvRttau prasiddham (yo.bi.3207.)| yuktaJcatat, kAryaM kurvad rUpaM = svarUpaM yasya sa tathA tasyaiva = kurvadrUpasyaiva nizcayanayamatena nizcayanayathI pota-potAnuM kArya karavAmAM nasIba ane puruSArtha eka bIjAthI nirapekSa che. A rIte mA bannenI siddhi thAya che. (17/2) vizeSArtha :- mAya, haipa, nasIba, svadharma, maheSTa vagere paryAyavAya. 26 . tathA na2.12, puruSakAra, puruSArtha, udyama, prayatna, mahenata, udyoga vagere paNa samAnArthaka zabdo che. nizcayanaya kahe che ke nasIbane potAnuM kArya karavAmAM puruSArthanI apekSA nathI tathA puruSArthane potAnuM kAma karavA mATe bhAgyanI apekSA nathI. A rIte svataMtrapaNe pota-potAnuM kAma karatA nasIba ane puruSArthanI siddhi nizcayanaya 73. cha. (17/2) prastuta bAbatamAM ja nizcayanaya yuktine dekhADatAM kahe che ke gAthArtha - kharekhara sApekSa hoya te asamartha hoya che. tethI je jyAre pravRtti kare te ja tyAre kAraNa banI zake. tethI bIjuM badhuM hAjara hovA chatAM paNa kAraNa tarIke svIkAravAmAM AvatuM nathI. (17/3) ja nizcayanayamAnya kAraNa vimarza ha TIkArya - kArya karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhe te asamartha kahevAya arthAta te kArya karavAnI tenAmAM kSamatA na kahevAya. Avo eka nyAya = kAyado che. te mujaba vicAra karavAmAM Ave to 1. hastAdarza 'hi tato' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNA'zuddhaH / 2. hastAdarza 'tadaiva' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'hIyama...' ityazuddhaH pAThaH / 4. 'tadA' nAsti /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ * marthariyApUjAvastutA * 1153 anyat sadapi nA'dRtaM = nA'bhyupagataM anena, asadavizeSAt / __vastuto'rthakriyAkAritvameva vastuno lakSaNamiti tadvirahAdasadevA'nyadityapyarthaH / / 3 / / kAraNatvAt = hetutvA'bhyupagamAt / yasmin satyapi kAryaM notpadyate, taditarasamavadhAne cotpadyate eva tatra kArye taditarasyaiva hetutvaM vaktumarhati, anyat kAryopadhAnazUnyakAlavarti sadapi = svetarasamavadhAnakAlInaphalotpAdakSaNe vidyamAnamapi vivakSitakArya prati kAraNatvena nA'bhyupagataM anena = nizcayanayena, asadavizeSAt = svasattAkAle kAryamanupadadhataH padArthasyA'sattulyatvAt / nanu kAryA'karaNe'pi tasya sattvamastu / kimarthaM tasyA'sadavizeSatvamucyate bhavadbhiH ? ityAzaGkAyAmAha- vastuta iti / arthakriyAkAritvameva vastuno lakSaNamiti hetoH tadvirahAt = arthakriyAkAritvavirahAd asadeva anyad akAraNatvenA'bhimataM iti apyarthaH / / 17/3 / / yadi hi vijAtIyeSvapyekajAtIyakAryakaraNazaktiH samaveyAt tarhi na kvApi kAryAt kaarnnviema kahI zakAya ke bhAgya ane puruSArtha-A bemAMthI je jyAre kAryotpatti karavAmAM pravRtta thAya tyAre te ja padArtha vivakSita kArya pratye hetu bane. kAraNa ke kuvaidrarUpa ja kAraNa che. bIjA padArtho hAjara hovA chatAM paNa nizcaya nayane vivakSita kArya pratye kAraNa tarIke mAnya nathI. kAraNa ke tyAre bIjA padArtho na hovA barAbara che. asatu ane kuvaidrarUpazUnya- A bannemAM koI pharaka nathI. vAstavamAM to arthakriyA- kAritva ja vastunuM lakSaNa che. je kAryane utpanna karavAmAM sakriya nathI thatuM tenAmAM arthakriyAkAritva na hovAthI te asatu ja che. Avo artha mULa gAthAmAM rahela "pa" zabda dvArA prApta thAya che. ( 13) vizeSArtha:- je kArya utpanna karavA mATe samartha hoya te svakAryane utpanna karavA mATe potAnA sivAya anya koInI apekSA rAkhatuM nathI. kAryane utpanna karavA mATe je bIjAnI apekSA rAkhe te asamartha hoya, kAryajananazaktizUnya hoya. tethI tene te kAryanuM kAraNa kahI na zakAya. jema ke agnimAM dAha karavAnI zakti che. tethI te dAha utpanna karavAmAM anyanI apekSA rAkhatuM nathI. mATe agnine dAhanuM kAraNa mAnI zakAya. paraMtu koI ema kahe ke "pANImAM dAha utpanna karavAnI zakti che paNa agni Ave tyAre pANI bALavAnuM kAma kare che. paraMtu dAhanuM kAraNa to pANI ja che to A vAta khoTI che. kAraNa ke jo pANImAM dAha utpanna karavAnI zakti hoya to dAha karavAmAM te zA mATe agninI apekSA rAkhe? jenI apekSA kAryotpattimAM hoya te ja te kAryanuM kAraNa kahevAya. je kAryaniSpatimAM bIjAnI apekSA rAkhe tene vivalita kAryanuM kAraNa kahI na zakAya. mATe dAhotpattimAM pANI agninI apekSA rAkhatuM hovAthI dAhanuM kAraNa pANI nahi paNa agni ja kahevAya. A bAbatane darzAvavA graMthakArazrIe "sApekSa asamartha Avo nyAya batAvela che. nizcaya nayane A nyAya mAnya che. tethI prastutamAM nizcayanaya ema kahe che ke bhAgya ane puruSArtha A bemAMthI je vastu kAryane utpanna karavAmAM pravRtta thAya te vivakSita kAryanuM kAraNa kahevAya kAraNa ke kAryane karatuM rUpa-svarUpa jenuM hoya te ja kurvakUpavALuM hovAthI kAraNa kahevAya. je kAryane utpanna karavAmAM pravRtta thayela na hoya te arthakriyAkArI na hovAthI asat ja kahevAya. to tene kAraNa mAnavAno savAla ja kyAMthI Ubho thAya ? AvuM nizcayanayanuM tAtparya che. A siddhAnta mujaba vikramAditya hemune harAvIne akabara 14mA varSe dillIno bAdazAha banyo temAM puruSArthane kAraNe mAnI zakAya. tathA akabarano putra zAhajahAM dillIno bAdazAha thayo temAM nasIbane kAraNa gaNAvI zakAya. (17/3)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1154 * avaya'sannidheranyathAsiddhatA * dvAtriMzikA-17/4 viziSya kAryahetutvaM dvayorityanapekSayoH / avaya'sannidhi tvanyada'nyathAsiddhimaJcati // 4 // viziSyeti / iti = evaM anapekSayordvayoH = daiva-puruSakArayoH viziSya tattadvyaktI kaaryhetutvm| anyattu avaya'sannidhi = avarjanIyasannidhikaM sat paTAdau kArye daivAgatarAsabhavad anyathAsiddhiM aJcati = prApnoti / itthaM ca vyavahAravAdinA'nyathAsiddhatvAdapi anyasya kAraNatvaM durvacamiti bhAvaH / / 4 // zeSo'numIyeta, kAraNavyAvRttyA ca na tajjAtIyasyaiva kAryasya vyAvRttiravasIyeta, tadabhAve'pi tajjAtIyazaktimato'nyasmAdapi tadutpattisambhavAditi evaM = darzitarItyA parasparaM anapekSayoH daiva-puruSakArayoH viziSya = vizeSarUpeNa tattadvyaktau = tattadaivAdau kAryahetutvaM = tattatkAryavizeSakAraNatvam / anyattu = abhimatakAraNavyatiriktantu avarjanIyasannidhikaM sat paTAdau kArye jananIye daivA''gatarAsabhavat AkAzAdivadvA anyathAsiddhiM praapnoti| klRptaniyatAvyavahitapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtaM avarjanIyasannidhikaM hi tatkArye'nyathAsiddhamucyate / tatazca yatra puruSakAre sati kAryotpAdastatra sadapi daivamanyathAsiddham / yatra ca daivaparipAke sati phalotpattistatra sannapi puruSakAro'nyathAsiddha eveti bhAvaH / itthaJca nizcayanayAbhiprAye siddhe sati anyathAsiddhatvAdapi anyasya = avarjanIyasannidhikasya kAryAnutpAde'pi vidyamAnasya kAraNatvaM vyavahAravAdinA durvacaM = durvyAkhyeyaM iti bhAvaH / / 17/4 / / avajyasannidhi dmaraNa na bane che gAthArtha :- A rIte nirapekSa evA puruSArtha ane bhAgya viziSTarUpe kAryanA hetu che. jenuM sAMnidhya dUra karI zakAya tema na hoya tevA bIjA padArtho sAthe rahevA chatAM paNa anyathA siddhine pAme che. (174) TIkArya - A rIte eka bIjAthI nirapekSa evA bhAgya ane puruSArtha te te kAryavyakti pratye hetu che. kAryotpatti samaye jenuM sAMnidhya dUra karI zakAya tevuM na hoya tevA anya asamartha padArtho kAryajanma samaye hAjara hovA chatAM paNa anyathAsiddhine pAme che. jema ke paTa vagere kArya utpanna thaI raheluM hoya te samaye bhAgyayoge gadheDo hAjara thAya to te kAMI paTanuM kAraNa banato nathI. A rIte anya udAsIna padArtha anyathA siddha hovAnA kAraNe tene kAraNa tarIke batAvavuM vyavahAranayavAdIne muzkela thaze. Avo ahIM nizcayanayano abhiprAya che. (17/4). vizeSArtha :- je pravRtta thavAnA kAraNe kArya utpanna thAya che kAraNa kahevAya. te sivAya te vakhate avajyasannidhirUpe hAjara rahelI cIja anyathA siddha = akAraNa kahevAya. ghaDo utpanna thAya tyAre AkAzane dUra karI zakAtuM nathI. paNa eTalA mAtrathI tene ghaDAnuM kAraNa na mAnI zakAya. mATe anya nirapekSapaNe je kArya karavA mAMDe che tenuM kAraNa kahevAya- A siddhAnta mujaba bhAgya hAjara hovA chatAM paNa purUSArthanI gerahAjarInA lIdhe utpanna na thatuM kArya puruSArtha hAjara thatAM utpanna thAya to te kArya pratye bhAgya anyathAsiddha = akAraNa bane. te ja rIte puruSArtha karavA chatAM je kArya utpanna na thAya paNa bhAgyodaya thatAM te kArya thaI jAya to te kArya pratye bhAgyodaya kAraNa bane ane puruSArtha anyathAsiddha = akAraNa bane. te puruSArtha avasannidhirUpe hAjara hovA mAtrathI te kAryanuM kAraNa banI na zake. bAkI to AkAza paNa tenuM kAraNa banI jAya. AvuM nizcayanayanuM tAtparya che. (17) 2. hastA .cA ...' vaizuddha: pATha: |
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daiva-puruSakArayoH sarvatra kAraNatA * 1155 anvaya-vyatirekAbhyAM vyavahArastu manyate / dvayoH sarvatra hetutvaM gauNa-mukhyatvazAlinoH / / 5 / / anvayeti / vyavahArastu = vyavahAranayastu anvaya-vyatirekAbhyAM dvayoH = daivapuruSakArayoH sarvatra kArye hetutvaM manyate gauNa-mukhyatvazAlinoH / kvacitkArye hi kiJcid gauNatayopayujyate, kiJcicca mukhytyaa| sAmAnyatastu daivaM puruSakAraM vA vinA' na kiJcitkAryaM jAyate iti sAmAnyataH _ nizcayanayamatamuktvA'dhunA vyavahAranayamatamAviSkaroti- 'anvayeti / tatsattve tatsattvaM = anvayaH, tadasatve tadasattvaM = vyatirekaH, tAbhyAM = anvaya-vyatirekAbhyAM gauNa-mukhyatvazAlinoH daiva-puruSakArayoH dvayoH eva sarvatra kArye = kAryatvAvacchinne hetutvaM, vinigamakA'bhAvAt / yathoktaM upadezarahasye - vavahAro puNa ettha guNapahANattaNeNa pavibhatto / 'kajjamiNaM daivakayaM eyaM puNa purisajaNiyaM ti|| 6 (upa.raha.52) iti / kvacit kArye hi kiJcid gauNatayopayujyate, kiJcicca mukhyatayA iti / udayavIragaNibhiH pArzvanAthacaritre daivaprAdhAnyabodhanAyaiva - rakSyate naiva bhUpAlaina devairna ca dAnavaiH / nIyate vaTazAkhAyAM karmaNA'sau mahAbalaH / / rakSyate tapasA naiva na devairna ca mAnavaiH / nIyate vaTazAkhAyAM karmaNA'sau mahAbalaH / / pratikule vidhau kiM vA sudhApi hi viSAyate / rajjuH sIbhavedAzu bilaM pAtAlatAM bhajet / / tamAyate prakAzo'pi goSpadaM sAgarAyate / satyaM kuTAyate mitraM zatrutvena pravartate / / jIvitaM santatirdravyaM daivA''yattamidaM trayam / anayA cintayA kiM syAt kiM parAyattavastuni / / aghaTitaghaTitAni ghaTayati sughaTitaghaTitAni jarjarIkurute / vidhireva tAni ghaTayati yAni pumAnnaiva cintyti|| - (pArtha.ca./sarga.2,3/pR.45,48,75) ityAdhuktamityavadheyam / sAmAnyatastu daivaM puruSakAraM vA vinA na kiJcit kArya jAyate / yathoktaM yogabindau - na bhavasthasya yatkarma vinA vyApArasambhavaH / na ca vyApArazUnyasya phalaM yatkarmaNo'pi hi / / 6 (yo.bi.329) iti hetoH sAmAnyataH sarvatra hetutvaM anayoH = daiva-puruSakArayoH / anythaa'nysyaa'kinycitkrtvenaasttvaaptteH| taduktaM upadezapade - etto u dovi tullA viNNeyA divvapurisakAratti / . vyavahAranayathI karaNatA vicAra che gAthArtha - vyavahAranaya to anvaya-vyatireka dvArA sarvatra bhAgya ane puruSArthane kAraNa mAne cha , tamA gaurA-bhujyamA hoza: che. (17/5) TIkArya - vyavahAranaya to anvaya ane vyatireka dvArA sarva kArya pratye bhAgya ane puruSArthane hetu mAne che. hA, temAM gauNa-mukhyabhAva hoya te vAta alaga che. koIka kArya pratye koIka gauNarUpe upayogI hoya che to te sivAyanuM koIka mukhyarUpe upayogI hoya che. paraMtu sAmAnyathI bhAgya vinA ke puruSArtha vinA koI paNa kArya utpanna thatuM nathI. mATe sAmAnyathI sarva kArya pratye te banne kAraNa che. 1. hastAdarza 'vinA' padaM nAsti /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1156 dvAtriMzikA - 17/5 sarvatra hetutvamanayoH / , yastu kurvadrUpatvena kAraNatvamicchan sAmAnyataH kAraNatAmevA'palapati', tasya ghaTAdyarthamaraNyasthadaNDAdau pravRttirdurghaTA, tasyA ghaTasAdhanatAjJAnA'dhInatvAt tasya ca ghaTopadhAnAtprAgasiddheH / 'sAdRzyagrahAtprAgapi tatra ghaTasAdhanatvadhIH / ata eva na kAryaliGgakocchedaH, atajjAtIyAiharA u NipphalattaM pAvai NiyameNa ikkassa / / - ( upa. pa. 341 ) iti / sammataJcedaM pareSAmapi / yathoktaM bRhatparAzarasmRtau api naikena cakreNa rathaH prayAti na caikapakSo divi yAti pakSI / evaM hi daivena na kevalena puMso'rthasiddhirnarakArato vA 11 daivena kecit prasabhena kecit kecid nRkAreNa narasya cArthAH sidhyanti yatnena vidhIyamAnAsteSAM pradhAnaM narakAramAhuH / / - (bR.parA. 12 / 68-78) ityAdi / svamatamAviSkRtyA'dhunA vyavahAranayo nizcayanayaM prati pratyavatiSThate yastu nizcayanayA'nusArI kurvadrUpatvena rUpeNa kAraNatvaM = hetutvaM icchan sAmAnyataH = kAryopadhAnA'nupadhAnA'nugatasAdhAraNarUpamAzritya kAraNatAmeva apalapati = nirAkaroti tasya nizcayanayAnusAriNaH ghaTAdyarthaM = ghaTAdyutpAdakRte araNyasthadaNDAdau ghaTakurvadrUpazUnyatayA tadgrahaNAtmikA pravRtti: durghaTA = durupapannA syAt, tasyAH = araNyasthadaNDopAdAnAtmikAyAH pravRtteH ghaTasAdhanatAjJAnA'dhInatvAt ghaTAdikAraNatAjJAnavazatvAt tasya ca ghaTAdikAraNatAjJAnasya ghaTopadhAnAt ghaTAdisamutpAdAt prAk aprasiddheH / pUrvaM asiddheH etadanupapattibhiyA'kAmenA'pi kurvadrUpatvena kAraNatA nA'GgIkartavyeti vyavahAranayA'bhiprAyaH / ghaTArthinAmaraNyasthadaNDAdau pravRtterdarzanAt tatra visaMvAdA'nupalabdhezca kurvadrUpazUnyasyApyaraNyasthadaNDAdeH svarUpayogyatayA ghaTakAraNatA'GgIkartavyaivetyAzayo vyavahAranayavAdinAm / = * = kurvadrUpatvena kAraNatAnirasanam = = nanu sAdRzyagrahAt = ghaTopadhAyakadaNDAdisAjAtyopalambhAt prAgapi ghaTotpAdaprAkkAle'pi tatra araNyasthadaNDAdau ghaTasAdhanatvadhIH = ghaTakAraNatAgrahaH sambhavati / ata eva = sAjAtyagrahasya pravRttyupapAdakatvAdeva na kAryaliGgakocchedaH naiva kAryaliGgakA'numityanupapattiH, atajjAtIyAt = = = = * nizcayanayanI mAnyatAnuM nirAkaraNa A yastu. / ThThe nizcayanayavAhI durvadrUpathI aratAne Icchato sAmAnya dharma3ye arAtAno 4 apalAya kare che tene ghaTotpatti mATe jaMgalamAM rahelA daMDane uddezIne pravRtti ja durghaTa thai jaze. kAraNa ke daMDamAM ghaTArthInI pravRtti ghaTakAraNatAjJAnane AdhIna che. tathA daMDamAM ghaTasAdhanatAnuM jJAna to ghaTotpatti pUrve asiddha ja che. nizcayanayavAdI :- jaMgalamAM rahelA udAsIna daMDamAM yadyapi ghaTakurvadrUpa nathI. tema chatAM ghaTArthI tene levA mATe pravRtti karI zakaze. kAraNa ke ghaTotpAda pUrve te udAsIna daMDamAM ghaTakurvavrUpaviziSTa daMDanuM sAdazya rahela che. mATe ja kAryaliMgaka anumAnano uccheda thavAnI samasyA paNa amArA pakSamAM nahi Ave. kAraNa ke atajAtIya padArtha thakI tAtIya kAryanI utpatti saMbhavita nathI. taMtumAMthI ghaDo utpanna na thAya. 1. prAcInamudritapratau mevAlapati' ityazuddhaH pAThaH / 2. prAcInamudritapratau '... jJAdhInatvAt' ityazuddhaH pAThaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ * atajjAtIyAt tajjAtIyotpAdA'yogaH * 1157 tajjAtIyotpattisambhAvanA'bhAvAditi' cet ? na, tatrApi vAsanAvizeSasya bIjatve tenaiva pravRttyAdhupapattau dRSTakAraNavaiphalyaprasaGgAt, prakRte bAdhakA'bhAvAccetyanyatra vistaraH / / 5 / / vivakSitajAtivizeSazUnyAt vastunaH tajjAtIyotpattisambhAvanA'bhAvAt = vivakSitajAtimadutpAdA'sambhavAt / ayamatrAzayo nizcayanayasya - yadi sAdRzyagrahasya pravRttyanupapAdakatve 'parvato vahnimAn' ityAdikAryaliGgakAnumitiH kasyApi na syAt, parvatavRttidhUme vahnivyAptyagrahAt, gRhItavyAptikasya mahAnasIyAdidhUmasya ca parvate'sattvAt / yadi sAdRzyagrahasya pravRttyupapAdakatvamaGgIkriyate tadA naiva kazcid doSaH, gRhItavyAptikamahAnasIyAdidhUmasAdRzyopalambhAtparvatIyadhUmena parvate vayanumityupapatteH / na hi mahAnasIyAdivalivijAtIyAd vastunaH kutrApi dhUmotpAdaH sambhavati / evameva prakRte'pi ghaTAnupadhAyakadaNDAdau ghaTAdhupadhAyakadaNDAdisAdRzyopalambhena ghaTasAdhanatAgrahAd ghaTajananoddezyakapravRttyupapatteH iti cet ? etannirAkaroti vyavahAranayo - neti / tatrApi = sAdRzyagrahe'pi vAsanAvizeSasya = saMskAravizeSasyaiva bIjatve = kAraNatve svIkriyamANe 'taddhetorastu kiM tena ?' iti nyAyato lAghavAt tenaiva = sAdRzyagrAhakavAsanAvizeSeNaiva pravRttyAdhupapattau = daNDAdigrahaNalakSaNapravRtti-ghaTAdyutpattisaGgatau satyAM dRSTakAraNavaiphalyaprasaGgAt = pratyakSapramANasiddhakAraNavyarthatvA''patteH, prakRte kAryatvA'vacchinnA'vyavahitapUrvavartidaivapuruSakArobhayagatakAraNatvA'GgIkAre anvaya-vyatirekAbhyAM bAdhakA'bhAvAcca = vyabhicAravirahAcca iti evaMprakAro vistaro'nyatra nyAyakhaNDakhAdya-syAdvAdakalpalatAdau draSTavyaH / / 17/5 / / vyavahAranayavAdI :- A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke temAM paNa viziSTa prakAranA saMskArane kAraNa mAnavAmAM Ave to tenA dvArA ja pravRtti vagere saMgata thaI zake che. tathA tevuM bane to prasiddha kAryakAraNabhAva niSphaLa jAya ane prastutamAM koI bAdhaka paNa nathI. A bAbatano vistAra anyatra hovo. (17/5) vizeSArtha :- bhAgya ke puruSArtha bemAMthI eka paNa na hoya to koI paNa kArya utpanna thatuM nathI. mATe pratyeka kArya pratye bhAgya ane puruSArtha bannene vyavahAra naya kAraNa tarIke svIkAre che. hA, evuM banI zake ke amuka kArya pratye nasIba gauNa hoya ane puruSArtha mukhya hoya. jema ke vikramAditya hemune harAvIne akabara bAdazAhe meLavelI dillInI rAjagAdI. tathA koI kArya pratye purUSArtha gauNa kAraNa hoya ane nasIba mukhya kAraNa hoya. jema ke akabaranA putra zAhajahAMe meLavelI dillInI rAjagAdI. mATe pratyeka kArya pratye gauNa ke mukhyarUpe nasIba ane puruSArtha banne kAraNa che ja. ha kurghadrupa tarIke karaNavyavahAra asaMgata che nizcayanaya kurvakUpa tarIke kAraNane svIkAre che te vyAjabI nathI. kema ke ghaDo utpanna thAya te samaye daMDa vageremAM ghaTakuvaitUpa hoya, te sivAyanA samaye to daMDAdimAM ghaTakuvaitUpa na ja hoya. AthI je ghaTArthI kuMbhAra che tenI udAsIna daMDAdimAM pravRtti ja thaI nahi zake. kema ke jyAM sudhI te daMDAdi ghaDo utpanna na kare tyAM sudhI temAM ghaTakurvidrupa na AvI zake tathA jemAM ghaTakurvidrupa na hoya te nizcayanayanI dRSTie kAraNa na kahevAya. tethI nizcayanayavAdI ghaTArthI hovA chatAM udAsIna daMDAdimAM pravRtti na karI zake. arthAt ghaDo banAvavA mATe daMDAdine levA mATe prayatna karI na zake. mATe kurvakUpa tarIke kAraNano
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1158 * utkaTatvA'nutkaTatvavyAkhyA * viMzikA-27/6 anutkaTatvaM gauNatvamutkaTatvaM ca mukhyatA / dvayaM pratyekajanyatvavyapadezaniyAmakam // 6 // ___anutkaTatvamiti / gauNatvaM = anutkaTatvaM, na tvalpatvameva, alpasyA'pi balIyaso gauNatvA'vyapadezAt / evaM mukhyatA cotkaTatvam / daiva-puruSakAragate gauNatva-mukhyatve vyAkhyAnayati- anutkaTatvamiti / anutkaTatvaM prakRte tathAvidhadravya-kSetra-kAla-bhAvAdibalavaikalyarUpamavagantavyam / na tu alpatvameva anutkaTatvapadavAcyam / atra hetumAha - alpasyApi = svalpasyA'pi balIyasaH kAlakUTaviSAderiva gauNatvA'vyapadezAt = gaunntvvyvhaarvirhaat| evaM mukhyatA cotkaTatvaM = tathAvidhadravya-kSetra-kAlAdibalopetatvalakSaNamavagantavyam, na tu vyavahAra karavo te vyAjabI nathI- Avo vyavahAranayano abhiprAya che. jo ke nizcayanaya ema kahI zake che ke - kArya utpanna na thatuM hoya tyAre kuvaitUpa na hovA chatAM paNa daMDAdimAM ghaTArthInI pravRtti thaI zake che. kAraNa ke je daMDAdi ghaDAne utpanna karI rahelA che tenuM sAdazya udAsIna daMDAdimAM rahela che. kurvakUpaviziSTa daMDAdine sajAtIya hovAnA lIdhe araNyastha daMDane levAnI kuMbhAranI pravRtti asaMgata nahi thAya. AvuM mAnavuM jarUrI che. kAraNa ke dhUma dvArA agninuM anumAna paNa A ja rIte thAya che. rasoDAno dhUmADo je agnithI utpanna thayo te agni parvata upara na hovA chatAM paNa tene sajAtIya agninuM anumAna dhUmadarzana dvArA parvatamAM thaI zake che. kAraNa ke rasoDAnA agni karatAM vijAtIya evA jala vagere dvArA to parvatamAM dhUmADAnI utpatti zakya ja nathI. 9 paraMtu AnI sAme vyavahAranayavAdInuM kathana evuM che ke udAsIna daMDAdimAM sAdezyajJAnathI ghaTArthInI pravRtti mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke temAM sAdRzyabuddhi thavAnuM kAraNa zuM? e praznanA javAbamAM viziSTa prakAranA saMskArane ja hetu mAnavo paDaze. A rIte saMskAra vizeSa dvArA sArazyabuddhi ane sAdagdhabuddhi dvArA daMDAdimAM pravRtti Ama mAnavAnA badale saMskAravizeSa dvArA ja udAsIna evA daMDa vageremAM ghaTArthInI pravRtti mAnI zakAya che. Avo kAryakAraNabhAva mAnavAmAM lAghava che. paraMtu AvuM mAnavAmAM ghaTa ane daMDAdi vacceno prasiddha kAryakAraNa bhAvano bhaMga thaze, prasiddha kAraNone niSphaLa mAnavA paDaze. A samasyAnA nirAkaraNa mATe kurvadrupazUnyane paNa kAraNa mAnavuM jarUrI che. tathA prastutamAM bhAgya ane puruSArthane dareka kAryanA kAraNa mAnavAmAM koI anvaya vyabhicAra ke vyatireka vyabhicAra svarUpa doSa paNa nathI Avato. mATe dareka kArya pratye gauNamukhyabhAve bhAgya ane puruSArthane kAraNa mAnavA jarUrI che. AvuM vyavahAranayanuM mantavya che. (17/5) ja gaNatva ane mukhyatvanI vyAkhyA ja gAthArtha :- gauNatva = anutkaTatA ane mukhyatva = utkaTatA. A banne pratyekajanyatAnA vyavahAranA niyAmaka che. ( 16) TIkArthaH- (pratyeka kArya pratye gauNa-mukhyabhAve bhAgya ane puruSArtha kAraNa che. - Ama pAMcamA zlokamAM vyavahAranayanuM maMtavya darzAvavAmAM Avela che. A kArya-kAraNabhAvanA ghaTaka tarIke je gauNatva ane mukhyatva bhAgya-puruSArthamAM rahelA darzAvela tenuM svarUpa vyavahAranayanI daSTie ahIM batAvavAmAM Ave che) gauNatva eTale alpatva ja nahi paNa anutkaTatA. alpa padArthane gauNa kahI na zakAya. kAraNa ke alpa hovA chatAM paNa baLavAna evA padArthamAM gauNa tarIkeno vyavahAra thato nathI. (siMha nAno hovA chatAM UMTa vagere
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekasyApi balavato mukhyatA * 1159 etad dvayaM pratyekajanyatvavyapadeze niyAmakaM (=pratyekajanyatvavyapadezaniyAmakam), anyathA sarvasya bahutvameva / eko'pi siMho balavAnucyate na tu meSA'jAdizatam / nanu prakRtagranthakAreNaiva upadezarahasyavRttau - alpaprayAsasAhAyyena phalamupanayamAnena karmaNA janitaM daivakRtamiti vyapadizyate, bahuprayAsasAhAyyena phalamupanayamAnena ca tena janitaM puruSakArakRtamiti / athavA alpakarmasahakRtapuruSakArajanyaM puruSakArakRtamiti vyapadizyate bahukarmasahakRtapuruSakArajanyaJca daivakRtam + (upa.raha.52 vR.pR.113) ityuktamiti kathamasya tena samaM na virodhaH? iti cet ? na, tatrA'pyalpa-bahutvayoranutkaTatvotkaTatvarUpatAyA evA'bhimatatvAt, na tvlpprimaann-sngkhyaaktvaadiruuptaayaaH| sAmprataM prakRtagauNa-mukhyabhAva upadezapadaprasiddhasArdhagAthAdvayenopadarzyate / tathAhi- taduktaM tatra - vavahAro vi hu doNha vi iya pAhaNNAi nipphaNNo + (upa.pada.349) iti / vyAkhyA- "vyavahAro daivakRtamidaM puruSakArakRtamidamiti vibhAgena yaH pravarttamAna upalabhyate so'pi dvayorapi daiva-puruSakArayorityevamubhayatathAbhAve sati prAdhAnyAdiniSpannaH pradhAnaguNabhAvaniSpanno vA varttate" / (upa.pada 349 vRtti)| "jamudaggaM theveNaM kammaM pariNamai iha payAseNa / taM daivaM vivarIyaM tu purisagAro muNeyavvo / / " (upa.pa.350) vyAkhyA- 'yadudagramutkaTarasatayA prAksamupArjitaM stokenApi kAlena parimitena karma sadvedyAdi pariNamati = phalapradAnaM prati pravIbhavati, iha jane prayAsena rAjasevAdinA puruSakAreNa, tathaiva loke samughuSyate / viparItaM tu yadanudagaM bahunA prayAsena pariNamati punastatpuruSakAro muNitavya iti (upa.pa. 350 vR.) / "ahavappakammaheU vavasAo hoi purisagArotti / bahukammaNimitto puNa ajjhavasAo u daivotti / / " (upa.pa.351) vyAkhyA- 'athaveti pkssaantrdyotnaarthH| alpaM = tucchaM karma = daivaM puruSakArApekSayA heturnimittaM phalasiddhau yatra sa tathAvidho vyavasAyaH = puruSaprayatno bhavati puruSakAra iti| bahu = prabhUtaM puruSakAramAzritya karma nimittaM yatra sa punaradhyavasAyaH (iha no'lpArthatvAdalpo vyavasAyaH?) punrdaivmiti| yatra hi kAryasiddhAvalpaH karmaNo bhAvo bahuzca puruSaprayAsastatkAryaM purusskaarsaadhymucyte| yatra punaretadviparyayastatkarmakRtamiti / pUrvagAthAyAmalpaprayAsasAhAyyena phalamupanayamAnaM karma daivamupadiSTaM viparyayeNa puruSakAraH, iha tu puruSakAra evAlpakarmasAhAyyopetaH puruSakAraH prajJapto bahukarmasAhAyyopagRhItastu sa eva puruSakAro'dRSTamityanayoH prajJApanayorbhedaH (upa.pa.351) iti / yadvA yogabinduvRttikRddarzitarItyA (yo.bi.338) bAdhyatvaM gauNatvaM bAdhakatvaM ca mukhyatvamityavadheyam / etadvayaM = niruktagauNatva-mukhyatvadvitayaM pratyekajanyatvavyapadeze = daivakRtatvavyavahAre puruSakArakAryatvavyavahRtau ca niyAmakam / anutkaTapuruSakArotkaTadaivajanyapadArthe 'ayaM daivakRtaH' iti vyavahAre purusskaratAM baLavAna hovAthI prANIomAM mukhya gaNAya che, gauNa nahi,) tathA mukhyatva eTale utkaTatA. A anutkaTatA ane utkaTatA ja kAryamAM pratyekajanyatAnA = bhAgya-puruSArthajanyatAnA vyavahAranuM niyAmaka che. (arthAt je kArya pratye bhAgya mukhya = utkaTa kAraNa tarIke bhAga bhajave te kAryamAM "A kArya bhAgyaniSpanna che Avo vyavahAra thAya che tathA je kArya pratye puruSArtha mukhya = utkaTa hetusvarUpe bhAga bhajave te kAryamAM "A kArya puruSArthajanya che. A pramANe vyavahAra thAya che. Ama eka-eka kAraNathI utpanna thavAno vyavahAra
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ * gauNatva - mukhyatvayoH vyAkhyAntaram dvAtriMzikA - 17/7 , kAryasyobhayajanyatvAtpratyekajanyatvavyavahAro'prAmANikaH syAditi bhAvaH || 6 || etadeva bhAvayatiutkaTena hi daivena kRtaM daivakRtaM viduH / tAdRzena ca yatnena kRtaM yatnakRtaM janAH / / 7 / / 'utkaTena hIti / utkaTena hi daivena kRtaM kAryaM janA daivakRtaM viduH tAdRzena = utkaTena yatnena ca kRtaM yatnakRtaM etaditi / itthaM cotkaTasvakRtatvajJAnamanutkaTA'nyakRtatvajJAnaM vA pratyekajanyatvA'bhilApaprayojakam / kAragatA'nutkaTatva-daivagatotkaTatvayoH prayojakatvam / anutkaTadaivotkaTapuruSakArajanye vastuni 'idaM puruSakArakRtamiti vyapadeze tu daivagatA'nutkaTatva- puruSakAragatotkaTatvayoH prayojakatvamiti tAtparyam / = pra yuktaJcaitat, anyathA = pratyekajanyatvavyavahAre daivAdigatotkaTatvAderaniyAmakatvA'bhyupagame sarvasya kAryasya = kAryatvA'vacchinnasya ubhayajanyatvAt = daiva-puruSakArobhayaniSThakAraNatAnirUpitakAryatA''liGgitatvAt pratyekajanyatvavyavahAraH = 'idaM daivakRtaM tacca puruSakArakRtami tilakSaNo vyapadezaH aprAmANikaH mANetarajJAnaprayuktaH syAt / ' idaM daivakRtamityasya daivamAtrakRtatvA'rthakatve bAdhaH syAt / asmanmate ca 'utkaTadaivakRtatvA'rthakatvA'bhyupagamAnna kA'pyanupapattiH iti bhAvaH / itthaJca nirapekSatAdRzA'vadhAraNe mithyAtvaM sApekSA'vadhAraNe ca samyaktvameva tAdRzavAdasyeti phalitam / taduktaM upadezapade - kAlo sahAva-niyai puvvakayaM purisakAraNegaMtA / micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM / / savvammi ceva kajje esa kalAvo buhehiM nidhiThTho / jaNagatteNa tao khalu paribhAveyavvao sammaM / / - (upa.pa. 164-165 ) iti bhAvanIyam / / 17 / 6 || etadeva bhAvayati utkaTeneti / itthaJca vyavahAranayena vinigamanAvirahAd utkaTasvakRtatvajJAnaM anutkaTA'nyakRtatvajJAnaM vA pratyekajanyatvA'bhilApaprayojakam / utkaTadaivakRtatvajJAnaM anutkaTapuruSakArakRtatvajJAnaM vA 'daivajanyamidamiti vyavahAraniyAmakam yathA savvo puvvakayANaM kammANaM pAvae phalavivAgaM / avarAhesu guNe ya NimittamitaM paro hoi / / ( saM . sa . 120 ) iti sambodhasaptatikAvacanam / - arvAk thato jaNAya che. prastutamAM kAryamAM pratyekajanyatA = nasIbakAryatA ke puruSArthakAryatA jaNAvAya che temAM niyAmaka to gauNatA ane mukhyatA che.) bAkI to dareka kArya vyavahAranayanA mate nasIba ane puruSArtha bannethI utpanna thayela hovAnA kAraNa 'A kArya nasIbajanya che, peluM kArya puruSArthajanya che'- A pramANeno prasiddha vyavahAra ja aprAmANika thai jaze- evo Azaya prastutamAM vyavahAranaya darzAve che. (17/6) A ja vAtane graMthakArazrI vizeSa rIte spaSTa kare che. 1160 * gAthArtha :- utkaTa nasIbathI karAyela kAryane loko bhAgyakRta rUpe jANe che. tathA utkaTa prayatna dvArA karAyela kAryane loko purUSArthakRtarUpe jANe che. (17/7) TIkArtha :- utkaTa bhAgya vaDe karAyela kAryane loko bhAgyanirmita tarIke jANe che. tathA utkaTa evA puruSArtha vaDe thayelA kAryane puruSArtha racita tarIke oLakhe che. A rIte utkaTa evA potAnA dvArA nirmita thavApaNAnuM jJAna athavA anutkaTa evA anya dvArA nirmita thavApaNAnuM jJAna pratyeka janyatvanA = svajanyatvanA vyavahAranuM prayojaka che. 1.. hastAdarze 'utkaTena hIti' ayaM pATho nAsti / 2. mudritapratau 'daivekutaM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daivaprAdhAnyasamarthanam * 1161 sarvA'pi sAmagrI zrAnteva pritisstthti| vipAkaH karmaNaH kaarypryntmnudhaavti| - (jJA.sA. 21/6) iti jJAnasAravacanaM, - yat karma purA vihitaM yAtaM jIvasya pAkamiha kiJcit / na tadanyathA vidhAtuM kathamapi zakro'pi zaknoti / / - (su.ratna.347) iti subhASitaratnasandohavacanaJca / utkaTapuruSakArakRtatvajJAnaM anutkaTadaivakRtatvajJAnaM vA 'idaM puruSakArakRtamiti vyapadezaniyAmakam / yathA - udyamena hi sidhyanti kAryANi na manorathaiH / na hi siMhasya suptasya pravizanti mukhe mRgaaH|| ( (paM.taM.2/6/139) iti paJcatantravacanam, - jaha jaha na samappai vihiraseNa vihddNtkjjprinnaamo| taha taha dhIrANa maNe vaDDhai viuNo smucchaaho|| - (va.la.10/7) iti vajrAlagnavacanaJceti bhAvaH / ata eva - hitvA hi sammA vAyAma, visesaM nAma mAnavo / adhigacche parittampi ThAnamettaM na vijjati / / 6 (vi.mA.4/66) iti visuddhimaggavacanamapi puruSakAraprAdhAnyaparatayA vyAkhyeyam / 'parittampi = alpamapi' / etena - sarve hi svaM samutthAnamupajIvanti jantavaH - (ma.bhA.vanaparva32/7) iti mahAbhAratavacanamapi puruSakAraprAdhAnyA'rthakatayA vyAkhyAtamavaseyam / - arakSitaM tiSThati daivarakSitaM, surakSitaM daivahataM vinazyati / jIvatyanAtho'pi vane visarjitaH, kRtaprayatno'pi gRhe na jIvati / / 6 (vai.za.92) iti vairAgyazatake bhartRharivacanaM tu daivaprAdhAnyaparamavaseyam / etena - durlacyA bhavitavyatA - (ha.pu.62/44) iti harivaMzapurANoktirapi vyAkhyAtA, vakSyamANarItyA (dvA.dvA.17/19 pR.1188) bhavitavyatAyA daive'ntarbhAvAt / bRhatparAzarasmRtau daivaprAdhAnya-darzanAyaiva - atyudyamI kriyata eva ca yaH zramI ca zauryAnvitazca guNavAMzca sudhIzca vidvAn / prApnoti naiva vidhinA sa parAGmukhena svIyodarasya paripUraNamannamAtram / / zubhrANi hANi varA'GganAzca nAnAprakAro vibhavo narasya / urvIpatitvaM nRpakAratA ca sarvaM hi maJju kSayameti daivAt / / keSAM hi puMsAM mahato hi daivAt sthAnasthitAnAma'pi cA'rthasiddhiH / keSAM prabhutvaM bahu jIvitaM ca eko hi devo balavAnato'tra / / puMstrIprayogAdatha zukra-zoNitAt ko dehamadhye vidadhAti garne / strINAM tu tadvipra ! na cApi puMsAM sarvANi caiSAM nanu daivaceSTA / / kAsAM tu garbhasya na sambhavo'sti keSAM ca zukraM nanu vIryahInam / dadhAti garbha nanu kApi daivAt kAcit tu garbha na dadhAti daivAt / / daivAt maghono'pi sahasramakSNAM devAddhimAMzoH kSayarogitA'bhUt / daivAt payodherlavaNodakatvaM daivAd bhaveccitratarA ca vRSTiH / / 6 (12/70-74,76) ityevamuktamityavadheyam / - vane raNe jalA'gnimadhye mahArNave parvatamastake vaa| suptaM pramattaM viSamasthitaM vA rakSanti puNyAni purAkRtAni / / (bhaktAmaravRttisamuddhRtaH 6/pR.26) ityapi daivaprAdhAnyaparamavaseyam / etena - na kazcit kasyacit zaktaH kartuM duHkhaM sukhAni ca / karoti prAktanaM karma mohAllokasya kevalam / / (zivo.7/111) iti zivopaniSadvacanaM, - kAMzcit tucchayati prapUrayati vA kAMzcinnayatyunnati, kAMzcitpAtavidhau karoti ca punaH kAMzcinnayatyAkulAn / anyonyaM pratipakSasantatimimAM lokasthitiM bodhayanneSa krIDati kUpayantraghaTikAnyAyaprasakto vidhiH / / 6
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1162 * puruSakArakRtatvavyavacchedavyavahAravimarzaH * dvAtriMzikA-17/7 'daivakRtamidaM na puruSakArakRtami'tyatra cotkaTapuruSakArakRtatvA'bhAva eva viSaya iti na kazciddoSa ityarthaH / / 7 / vizeSadarzino vyavahAramupapAdyA'vizeSadarzinastamupapAdayati(mR.ka.10/59) iti ca mRcchakaTikavacanaM vyAkhyAtam, daivaprAdhAnyaparatvAt / taduktaM paJcatantre api - aghaTitaghaTitaM ghaTayati, sughaTitaghaTitAni jarjarIkurute / vidhireva tAni ghaTayati yAni pumAn naiva cintayati / / - (paM.taM.2/155) iti / - yad yena yAdRzaM karma saMsAre smupaarjitm| tat tena tAdRzaM bhrAtarniyamAdanubhUyate / / (ha.vaM.pu.65/48) iti harivaMzapurANavacanamapi daivaprAdhAnyaparamavaseyam / na caivaM 'na puruSakArakRtamidamapi tu daivakRtamiti vyavahArA'palApA''pattiH, tvanmate tatrA'nutkaTapuruSakArajanyatvasattvena puruSakArajanyatvavyavacchedA'sambhavAditi zaGkanIyam, yataH 'na puruSakArakRtami'tyatra prayoge cotkaTapuruSakArakRtatvAbhAva eva viSayaH, na tu puruSakArakRtatvA'bhAva iti na kazciddoSa ityrthH| atra sopayogitvAt upadezarahasyavRttiH darzyate / tathAhi - nanvalpatvaM bahutvaM vA na prakRtavyavahArA'gam, alpasyApyutkaTasya svakAryakSamatvAt bahorapyanutkaTasyA'kiJcitkaratvAt, vyapadizyate ca bahutareNApi prayatnena janite daridra-kurUpa-kuzIlopahatendriya-dhigjAtIyarAjyalAbhAdau daivkRttvvypdeshH| tatra daivasyaiva bahutvaM kalpyata iti na doSa iti cet, na, kAryagatavizeSA'siddhau tadasiddheH, utkaTatvasya tu pariNAmavizeSaprayojyasyA'napAyatvAt / bahutvA'lpatvapadAbhyAmutkaTatvA'nutkaTatve evocyete iti ko doSa iti cet, na, tathApi kAlAntarIyaprayatnA'pekSayotkaTenedAnIMtanA'lpadaivena janite daivakRtatvavyapadezApatte; idAnIMtanatvasya prayatnavizeSaNatvAnna doSa iti cet, na, tathApi parakIyaprayatnamAdAya taddoSatAdavasthyAt / svasamAnAdhikaraNatvasyA'pi vizeSaNAnna doSa iti cet, na, tathApi kAlAntarIyadaivamAdAya taddoSatAdavasthyAt / svasamAnakAlInatvasyApi vizeSaNatvAnna doSa iti cet, na, tathApItarA'vadhAraNA'rthapratiSedhA'nupapatteH / 'na daivakRtami'tyatra svasamAnAdhikaraNa-svasamAnakAlInapuruSakArAdhikadaivasyAprasiddhatvena tajjanitatvasya niSeddhumazakyatvAditi cet? atra brUmaH- prakRte etatkAryajanakadaive niruktapuruSakArA'dhikatvAbhAvAnvayAt kAryavizeSA'pekSaniruktAdhikyAbAdhAdvA na doSaH ekasyApi bhAvasya dravyAdyapekSayA vicitratvAttathaiva vastusthiteH zabalatvenA'nAMzikasyApyAMzikatvAvirodhAt / yattu daivajanitatvAdikaM caitraprabhavatvAdivajjAtivizeSa eveti, tanna, sarvatraiva divyadRzA tadavadhAraNAt / vyAvahArikaM tadbhitrameveti cet, na, vyavahArasya viSayasaGkocamAtreNaivopapAdanAdadhikakalpanAyAM mAnA'bhAvAt + (upa.raha.gA.52 vR.) iti / / 17/7 / / vizeSadarzinaH = kAraNagatotkaTatvA'nutkaTatvalakSaNadharmavizeSadraSTuH vyutpannasya vyavahAraM daivtathA "A kArya bhAgyanirmita che. puruSArthanirmita nathI' AvA vyavahAramAM utkaTapuruSArthakatatvano satmA 4 viSaya che. bhATe 5oSa nathI. mevo maha bhAvArtha che. (17/7) vizeSArtha:- "A kArya bhAgyanirmita che Avo vyavahAra thavAnuM kAraNa che prastuta kAryamAM utkaTabhAgya-kRtatvanuM jJAna athavA anutkaTapuruSArthakatatvano bodha. jo ke "anutkaTapuruSArtha dvArA A kArya karAyela che evo bodha thayA pachI paNa "A kArya bhAgyanirmita che, puruSArthanirmita nathI' Avo vyavahAra to thAya ja che. paraMtu teno artha evo karavAno ke "A kArya utkaTabhAgyanirmita che, utkaTapuruSArthanirmita nathI. mATe bhAgyajanyatvavyavahAranuM niyAmaka utkaTa bhAgyajanyatvanuM jJAna athavA anutkaTapuruSArthajanyatvajJAna banI zake che. temAM koI doSa nathI. (17) utkaTatA ane anutkaTatA svarUpa kAraNagata viziSTa guNadharmone jonArI vyaktinA vyavahAranuM upapAdana
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ * puruSakAraprAdhAnyaprasthApanam 1163 abhimAnavazAdvA'yaM bhramo vidhyAdigocaraH / niviSTabuddhirekatra nA'nyadviSayamicchati ||8|| 'abhimAne' yadvA'yaM = 'daivakRtamidaM na puruSakArakRtamityAdirvyavahAro vidhyAdigocaro vidhi-niSedhaviSayo bhramo = viparyAsaH, abhimAnavazAd = ahaGkAradoSavazAt; yad = yasmAd ekatra niviSTabuddhiH ekaviSayoparaktagrahaNatIvrA'bhilASo nAnyadviSayamicchati / itthaM caikadharmotkaTajijJAsayaivA'paradharmA'grahastadabhAvagraha ' zcopapadyata iti bhAvaH / viprapaJcito'yamartha upadezapadaprasiddha upadezarahasye'smAbhiH / / 8 / / = = puruSakArakRtatvagocaraM upapAdya avizeSadarzinaH avyutpannasya taM daiva- puruSakArajanyatvagocaravidhiniSedhavyapadezaM prakArA'ntareNa, vyavahAranayavAdI upapAdayati- 'abhimAne 'ti / 'daivakRtamidaM na puruSakArakRtami'tyAdiH vyavahAraH = prasiddhalokavyavahAraH vidhi - niSedhagocaraH kRtatvavidhAna-pratiSedhaviSayaH viparyAsaH = bhrAnta eva, yataH kAryatvA'vacchinnasya daiva- puruSakArobhayajanyatve pramANanizcite sati api ahaGkAradoSavazAt = bAdhitaviSayakecchAjanitavikalpalakSaNAhaGkArAtmakadoSasAmarthyAt sa pravRttaH / yasmAt kAraNAt ekaviSayoparaktagrahaNatIvrA'bhilASaH svasAdhyeSTaviSayamAtrasamabhivyAptopalambhotkaTecchaH san nAnyadviSayamicchati = tatra tadabhAvajJAnamicchati / etena pauruSaM spandaphalavad dRSTaM pratyakSato na yat / kalpitaM mohitairmandairdevaM kiJcinna vidyate / / - (yo. vA. mumukSuprakaraNa - 4 /10-pRSTha- 122 ) iti yogavAziSThavacanamapi vyAkhyAtam, pauruSoparaktabuddhiprasUtavacanatvAditi / etena daivameva paraM loke dhik pauruSamakAraNam - (ha.vaM.pu.43/68) iti harivaMzapurANavacanamapi vyAkhyAtam tasya daivoparaktabuddhiprayuktatvAditi bhAvanIyam / itthaJca ekadharmotkaTajijJAsayaiva = svA'bhimataikadharmagocaratIvrabubhutsayaiva nijeSTaviSayapratitiSThAsayaiva vA aparadharmA'grahaH tadanyadharmA'prakAzanaM tadabhAvagrahaH = tadanyadharmaniSedhanaM copapadyata iti bhAvaH / viprapaJcito'yamarthaH upadezarahasye asmAbhiH = prakRtagranthakRnmahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH / taduktaM upadezarahasye - ahavAbhimANamattaM vavahAro Na ya Na esa tacvaMgaM / NiyavisayadIvaNatthaM icchAjaNio jamabhimANo / / - (upa.raha. 53) iti / etadvyAkhyA athavA abhimAnamAtraM itaraniSedhAM'ze bAdhitaviSaya eva karyA bAda sAmAnyadarzI jIvanA vyavahAranuM samarthana karavAmAM Ave che. gAthArtha :- athavA abhimAnanA lIdhe vidhi-niSedhaviSayaka uparokta vyavahAra bhrama jANavo. kAraNa ke eka viSayamAM jenI mati goThavAyelI che te anyaviSayaka vyavahArane icchato nathI. (17/8) TIkArtha :- athavA 'A kArya bhAgyanirmita che, puruSArthajanya nathI' Avo vidhi-niSedhaviSayaka vyavahAra viparyAsarUpa che, bhrAnta che. kAraNa ke ahaMkArarUpa doSanA lIdhe tevo vyavahAra thayela che. (pratyeka kArya bhAgya ane puruSArtha dvArA utpanna thavA chatAM paNa emAM eka kAraNano apalApa karavo te abhimAna. tethI tene prAmANika mAnI na zakAya.) AnuM kAraNa e che ke eka ja viSayathI raMgAyelI buddhinI tIvra abhilASAvALo mANasa prastuta bAbatamAM anya viSayane icchato nathI. A rIte eka guNadharmane jANavAnI utkaTa jhaMkhanAthI ja anya guNadharmano asvIkAra ane tenA abhAvano svIkAra karavA svarUpa abhimAna saMgata thaI zake che - evo ahIM Azaya che. A padArtha upadezapadamAM prasiddha che tathA upadezarahasyamAM amArA vaDe (=mahAmahopAdhyAyazrI vaDe) vistArathI tenI chaNAvaTa karAyela che. (17/8) = = = = 1. mudritapratau 'tadabhAvagraha' iti pAThaH truTitaH, nAstItyarthaH / 2. 'vipaMcita' iti mudritapratau /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1164 * AbhAsikAvadhAraNasya prAdhAnyapadArthatA * = sApekSamasamarthamiti dUSayitumAha yadISyate parA'pekSA svotpatti - pariNAmayoH / ' tadA kArye'pi sA yuktA na yuktaM dRSTabAdhanam / / 9 / yadIti / yadi svasya adhikRtahetorutpattau pariNAme ca (= svotpatti-pariNAmayoH) vyavahAro 'daivakRtamidaM na tu puruSakArakRtamityAdilakSaNaH / nanvevamubhayanayasamAjarUpa-syAdvAdavAkyajanyasamUhA''lambanajJAna-virodhitvAdapAramArthiko'yaM syAdityatrAha - na caiSa vyavahAro na tattvAGgaM, yad = yasmAt abhimAnaH prakRtabhramalakSaNaH nijaviSayasya alpAbhAvavivakSAlakSaNasya svasAdhyasya dIpanArthaM = AvirbhAvAya icchAjanitaH = svarasasiddhaH / vyavahAranayA'' hitavAsanAvanto hi kvacana kArye daivajanitatvaM pratisandadhAnAstulyavittivedyatayA'lpaprayatnajanyatvamapi pratisandadhati / tato'lpA'bhAvavacanasya svasaMpradAyasiddhatveneSTatayA tatsAdhanatayA jJAtaM tatra tadabhAvajJAnamicchanti / tatazceSTatatsAdhanasaGkalpapravRttau tathA jAnanti itIcchAjanyamAbhAsikaM tadabhAvajJAnaM na tajjJAnapratibandhakam, anAhAryatadabhAvavattAjJAnasyaiva tadvattAjJAnapratibandhakatvA'vadhAraNAt / yuktaM caitat itthameva svaviSayaprAdhAnyasya sambhavAt, AbhAsikA'vadhAraNasyaiva prAdhAnyapadArthatvAt / itthameva nayAnAmitaranayA'rthanirAkaraNamupapadyate, anyathetarAM'zapratikSepitvena durnayatvA''patteriti vivecitaM nayarahasye - ( upa raha. 53 vRtti ) iti / / 17/8 / / nizcayanayena 'sApekSamasamarthamiti yat prAg ( dvA.dvA. 17/3 pR. 1152) uktaM tad dUSayitumAha'yadI 'ti / nanu kAryakaraNe parA'pekSatvAt yadi phalopadhAyakapuruSakArasamavadhAnaprAkkAlInasya sato'pi daivasya prakRtakAryaM pratyakAraNatvamasattvaJcocyate tatrabhavadbhiH nizcayanayA'nusAribhiH tarhi vyavahAranayA'nusAribhirasmAbhiH suhRdbhAvena paryanuyujyante tatrabhavanto nizcayanayA'nugAmino yat kAraNatvena bhavadabhimatasya daivAdeH svotpattipariNAmayoH parApekSA'sti nAsti vA ? yadyAdyapakSamaGgIkRtya tatrabhavadbhiH adhikRtahetoH phalopadhAyakakAraNasya = kurvadrUpatvaviziSTasya daivAdeH utpattI = svotpAde pariNAme ca = visabhAgasantAne dvAtriMzikA - 17/9 = vizeSArtha :- jo vyavahAranaya utkaTatva ane anutkaTatva svarUpa kAraNagata viziSTa guNadharmo pratye AMkha mIMcAmaNA kare to 'A kArya bhAgyanirmita che, puruSArthanirmita nathI' - AvA prakAranA vyavahArane bhrAnta TharAvaze. kAraNa ke vyavahAra nayanA mate dareka kAryo bhAgya ane puruSArtha banne dvArA utpanna thayela che. pratyeka kAryamAM puruSArthajanyatva paNa hovA chatAM amuka kAryamAM teno niSedha karavo te eka mAtra abhimAnanuM pariNAma che. vizeSa spaSTatA mATe upadezarahasyanI 53mI gAthA juo.(17/8) 'sApekSa hoya te asamartha' Ama trIjA zlokamAM jaNAvela tenA khaMDana mATe vyavahAranaya kahe che ke A sApekSa paNa samartha - vyavahAranaya gAthArtha :- jo potAnI utpatti ane pariNAmamAM paranI apekSA mAnya hoya to kAryamAM paNa paranI apekSA yuktisaMgata che. pratyakSano bAdha karavo te yogya nathI. (17/9) TIkArtha :- jo nizcayanayamAnya vivakSita hetune potAnI utpattimAM ane potAnA pariNamanamAM potAnAthI bhinna evA hetunI apekSA rahe e tamane mAnya hoya to kArya utpanna karavAmAM paNa anya hetunI apekSA rahe te yuktisaMgata ja che. kharekhara, svetara sahakArIkAraNonI hAjarIthI kAryanuM utpAdakatva 1. hastAdarze mudritapratau cAtra 'tarhi' iti pATha: / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'tadA' iti pATho yuktaH /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarvasyotpatti - pariNAmayoH parApekSA * 1165 parAspekSA svA'tiriktahetvapekSA 'iSyate, tadA kArye'pi jananIye sA = hetvantarA'pekSA yuktA, na yuktaM dRSTabAdhanaM = anubhUyamAnasya sahakArisamavadhAnena kAryotpAdakatvasyA'nyathAkaraNam / / 9 / / viziSyetyAdinoktaM dUSayati = kAlAdyantaraGga-pravRttyAdibahiraGganimittApekSA hetvantarApekSA viziSya kAryahetutvaM kAryabhede bhavedapi / anyathA tvanyathAsikhiranyatrA'tiprasaGgakRt / / 10 / / viziSyeti / viziSya kAryahetutvaM ca kAryabhede prAmANike' sati bhavedapi, yathA vijAtIye ca vijAtIyakSaNasantatyaparAbhidhAne svAtiriktahetvapekSA pratiniyatakAlInasvotpAdAdivyavasthopapattaye nizcayanayena iSyate tadA vivakSite kArye'pi jananIye tasya puruSakArAdyapekSA yuktA eva / na cA'dhikRtakurvadrUpasya svotpattau svapariNAme ca nAstyeva parApekSeti dvitIyavikalpo'pi zreyAn yataH pratyakSapramANasiddhasya kurvadrUpotpattipariNAmagatasamanantarapUrvavartisvetarA'pekSatvasya bAdhanaM na yuktam / 'sApekSamasamarthamityukteH vikalpadvayakavalitatvAt na yuktaM anubhUyamAnasya sahakArisamavadhAnena daivAdisannidhAnena kAryotpAdakatvasya puruSakArAdihetvantaraniSThasya anyathAkaraNaM puruSakArAdyasattvA'kAraNatvAdyA''kSepakatvavyavasthApanam / anyathA tulyanyAyena kurvadrUpa - syA'pi svotpattyAdau parApekSatvAdakAraNatayA'sattvameva prasajyeteti vyavahAranayA'bhiprAyaH / / 17/9 / / nizcayanayena prAk (dvA.dvA.17/4 pR. 1154) 'viziSya' ityAdinA yad uktaM tad vyavahAranayo'dhunA dUSayati-'viziSye 'ti / viziSya kAryahetutvaM ca = 'vizeSarUpeNa kAryotpAdaM prati vizeSarUpeNa kAraNatvamiti to vivakSita kAraNamAM pratyakSa pramANathI anubhavAya che. teno apalApa karavo vyAjabI nathI. (17/9) = = vizeSArtha :- 'kAryane utpanna karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhe te asamartha kahevAya, kAryajanakasAmarthyazUnya kahevAya'- AvI nizcayanayanI vAta vyAjabI nathI- ema vyavahAranaya kahe che. AnuM kAraNa e che } nizcayanayamAnya arae = kurvavrUpa paNa potAnI utpattimAM ane potAnA vividha pariNAmomAM visabhAgasaMtatimAM - vijAtIyasaMtAnamAM vilakSaNakSaNapravAhamAM bIjAnI apekSA rAkhe ja che. amuka samaye ja kurvavrUpa utpanna thAya che temAM nimitta kALavizeSa che. tathA kApaDa vagere rAkhasvarUpe pariName che temAM agni vagere nimitta kAraNanI apekSA nizcayanaya paNa mAnya kare ja che. bAkI to game tyAre athavA sarvadA te utpanna thaye ja rAkhe. Ama kurvadrupa paNa bIjAnI apekSA rAkhatuM hovAthI asamartha = JaDAraNa janI 4ze. vaNI, vyavahAramAM hepAya che - yahanI gerahA4rImA DuMbhAra, bhATI, daMDa vagere ghaDAne utpanna karI zakatA nathI. cakra Ave ke tarata te badhA bhegA thaine ghaDAne utpanna kare che. jo cakra AvavA chatAM daMDa, mATI, kuMbhAra khasI jAya to paNa ghaDo utpanna thai zakato nathI. AthI ekabIjAnI apekSA te badhA rAkhe che ja. AvuM hovA chatAM paNa te badhA ghaTakAraNa bane ja che. (17/9) thothA so'mAM nizcayanaye 'viziSTa...' tyAhi the unhela tenuM khaMDana uratAM vyavahAra naya uhe che. = = = * kAryavaijAtya asiddha hoya to anya kAraNa anyathAsiddha nathI gAthArtha :- kAryabheda siddha thAya to vizeSarUpe kAryahetutA hoi zake che. kAryabheda na hoya te chatAM anyathAsiddha kahevAmAM Ave to anyatra atiprasaMga Avaze. (17/10) TIkArtha :- kAryagata vizeSa guNadharma = vaijAtya ke vailakSaNya jo pramANasiddha hoya to vizeSarUpe 1. hastAdarze 'iSyate' padaM nAsti / 2. hastAdarze 'prAmANika sati' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'tathA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1166 * kAryAbhede sAmagrIbhedA'yogaH * dvAtriMzikA-17/10 vahnau tRNAdervijAtIye ca tatrA'raNyAderiti / . anyathA = kAryabhedA'bhAve tu ekena hetunA'parahetoH anyathAsiddhiH ucyamAnA anyatra prakRtA'tiriktasthale atiprasaGgakRt / zakyaM hyevaM vaktuM ghaTe'pi daNDo heturna cakramiti / 'na zakyaM, svatantrA'nvayavyatirekadarzanAd, ekenA'parA'nyathAsiddhyabhAvAditi ca nizcayanayAbhipretaM kAryabhede = kAryavizeSe prAmANike = pramANasiddhe sati bhavedapi = vyavahAranayA'GgIkRtaM syAdapi, yathA vijAtIye = araNyAdijanyavalivijAtIye vahnau tRNAdeH viziSya hetutvaM vijAtIye ca = tRNAdijanyavalivijAtIye ca tatra = vahnau araNyAdeH viziSya hetutvaM iti / araNyAderasattve'pi tRNAd vahniH prajAyata eva / tRNa-sUryakAntamaNyAdivirahe'pi araNito vahnirjAyata eveti pratyakSato dRSTam / ___ itthaM tArNatvA''raNeyatva-mANeyatva-pArNatvAdeH valigatajAtivizeSasya pramANAntarasiddhatvAt tArNatvAvacchinnaM vahni prati tRNasya, AraNeyatvAvacchinnaM pratyaraNeH, mANeyatvAvacchinnaM prati sUryakAntamaNeH, pArNatvAdyavacchinnaM prati ca parNAdehetutvamityevaM viziSya hetutvakalpanaM vyavahAranayasyA'pyabhipretameva / kintUtkaTadaivajanye kArye puruSakArasyA'varjanIyasannidhikatayA'nyathAsiddhiryocyate nizcayanayena sA nA'GgIkriyate vyavahAranayena, tatra kArye vaijAtyasya prmaannaantraa'siddhtvaat| na hi kaJcana-kAminI-rAjyAdAvutkaTapuruSakAropArjite prabaladaivopArjite vA kiJcid vaijAtyamupalabhyate / yAdRzaM hi kaJcana-kAminyAdikamutkaTadaivena samupalabhyate taadRshmevotkttpurusskaarennaa'pi| tatazca prakRte'nutkaTapuruSakArasahakRtadaivaparipAkajanye kArye puruSakArasyA'nyathAsiddhiH nizcayanayenocyamAnA na snggtimnggti| yataH kAryabhedAbhAve tu = kAryavaijAtyavirahe'pi ekena hetunA kurvadrUpeNa aparahetoH puruSakArAdeH taM kArya prati anyathAsiddhiH nizcayanayena ucyamAnA prakRtA'tiriktasthale daiva-puruSakArA'tiriktadaNDa-cakrAdihetukasthale atiprasaGgakRt = anyathAsiddhatvA'tivyAptyAkSepikA / zakyaM hyevaM vaktuM 'ghaTe'pi daNDo hetuH, na cakramiti / daivena puruSakArA'nyathAsiddhiriva daNDena cakrAderanyathAsiddhiraparAkAryA suraguruNA'pIti vyavahAranayA''kRtam / nanu 'ghaTe daNDo heturna cakramiti vaktuM na zakyam, ghaTatvAvacchinne daNDa-cakrayoH svatantrA'nvayavyatirekadarzanAt / daNDasattve'pi cakravyatireke ghaTAnutpAdAt tatsattve cotpAdAt cakrasya ghaTaM pratyanyathAsiddhirna sambhavati / evaM cakrasattve'pi daNDA'sattve ghaTAnudayAt tadanvaye codayAd daNDasyApi ghaTaM pratyanyathAsiddhirna sambhavati / ekena daNDena aparA'nyathAsiddhyabhAvAt svtntrsiddhaanvy-vytirekshaalikAryakSettA nakakI thaI zake che. jema ke vijAtIya agni pratye tRNAdi kAraNa ane anya vijAtIya agni pratye araNi vagere kAraNa banI zake che. paraMtu kAryagata vaizirya asiddha kaheze to tevI kahevAtI anyathAsiddhi prastuta sivAyanA sthaLamAM aniSTa Apattine lAvanArI thaze. kAraNa ke "ghaDA pratye daMDa kAraNa che, cakra vagere kAraNa nathI" AvuM kahevuM paNa zakya che. jo nizcayanaya ema kahe ke "AvuM kahevuM zakya nathI. kAraNa ke daMDanI jema cakra vagerenA paNa svataMtra anvaya-vyatireka dekhAya che. mATe daMDa dvArA cakrAdinI anyathAsiddhi thaI na zake.' to A vAta prastutamAM paNa samAna che kAraNa ke dareka kArya pratye nasIbanI jema puruSArthanA paNa anvaya-vyatireka dekhAya ja che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ * teva-puruSAroH svataMtrIndrathamiktam * 1167 ve ? tuma macatra ? | cakrasyA'nyathAsiddhyasambhavAt, anyathA svatantrasiddhAnvayavyatirekavyAkopA''patteH iti nizcayA'bhiprAyaH cet ? tulyamidaM samAdhAnaM anyatra daiva-puruSakArasthale'pi / kAryatvAvacchinnaM prati daiva-puruSakArayoH svatantrA'nvaya-vyatirekadarzanAt utkaTadaivenA'nutkaTapuruSArthA'nyathAsiddhyasambhavAt, anyathA svatantrasiddhAnvayavyatirekavyAkopApatteH / na hi sarvathA daivavirahe utkaTayatnenA'pi kiJcidapi kAryaM sidhyati na vaikAntena puruSakArAbhAve tAdRzadaivenA'pIti tulyamubhayatra kAraNatvam / yathoktaM kumArilabhaTTena zlokavArtike karavomayosamo roSa: paridArastayoH samaH | naiva: parvanuyojIvyatAmArthavivAra || 9 (phakto. vA.zUnyavA-212) rUti pUrva vAvatrizichAyAM (A.ThA.8/9rU-mA I-2,pR.174) tameva na99/10 tethI nasIba dvArA puruSArthane ke puruSArtha dvArA nasIbane anyathAsiddha kahI na zakAya. (17/10) vizeSArtha - cothA zlokamAM nizcayanayavAdIe jaNAvela hatuM ke "kAryajanma samaye avasUryasannidhirUpe hAjara rahela anya padArtha anyathA siddha bane che. A siddhAnta mujaba bhAgya hAjara hovA chatAM puruSArthanI gerahAjarInA lIdhe utpanna na thatuM kArya puruSArtha thatAM utpanna thAya to te kArya pratye bhAgya anyathAsiddha = akAraNa bane. paraMtu A bAbatamAM vyavahAranaya ema kahe che ke jyAM sudhI kAryamAM vaijAtya = vailakSaNya = vaizistra siddha na thAya tyAM sudhI kAraNabhedanI kalpanA vyAjabI na kahevAya. kAryagata vaijAtya pramANasiddha hoya to ja vizeSarUpe bhinna-bhinna kAraNa darzAvI zakAya. jema ke tRNajanya agni karatAM araNijanya, sUryakAMta maNijanya agni vijAtIya - vilakSaNa hovAnA kAraNe tArNa agni pratye tRNa kAraNa, AraNeya agni pratye araNi kAraNa ane mANeya agni pratye sUryakAnta maNi kAraNa-Ama vizeSarUpe kArya-kAraNabhAva svIkArI zakAya che. paraMtu nizcayamAnya bhAgyajanya kArya ke puruSArthajanya kAryamAM koI vilakSaNatA-vaijAtya ja pramANasiddha nathI. dhana nasIbathI maLe ke purUSArthathI maLe paNa teTalA mAtrathI dhanamAM koI pharaka paDato nathI. mATe amuka kArya pratye bhAgya kAraNa ane amuka kArya pratye puruSArtha kAraNa- Ama kahI zakAtuM nathI. jo kAryamAM vaijAtya na hoya te chatAM ekane tenA pratye kAraNa mAnI bIjA vidyamAna kAraNone anyathAsiddha = akAraNa TharAvavAmAM Ave to jema zAhajahAMne thayela dhanaprApti, rAjyaprApti vagere vivakSita kArya pratye nizcayanaya nasIbane kAraNa batAvIne puruSArthane anyathAsiddha batAve che barAbara te ja rIte ghaTa pratye daMDane kAraNa mAnI cakrAdine anyathAsiddha = akAraNa sAbita karI zakAya che. paraMtu AvuM to duniyAmAM koI mAnatu nathI. nizcayanayane paNa A vAta mAnya nathI. mATe amuka kArya pratye nasIba kAraNa ane amuka kArya pratye puruSArtha kAraNa - Avo nizcayanayamAnya kAryakAraNabhAva vyavahAranayane mAnya nathI. "daMDanI jema cakrAdi hAjara hoya to ja ghaDo utpanna thAya che. cakrAdi gerahAjara hoya to ghaDo utpanna thato nathI. mATe cakrAdine paNa ghaDAnA kAraNa mAnavA jarUrI che." AvuM jo nizcayavAdI bole to enI sAme vyavahAranayavAdI kahI zake che ke nasIbanI jema puruSArtha hoya to kArya utpanna thAya che. puruSArtha na hoya to kArya utpanna thatuM nathI. sUtelA siMhanA moDhAmAM kAMI sasaluM sAme cAlIne zikAra thavA jatuM nathI siMha puruSArtha kare to ja bhAgyamAM hoya te mujaba zikAra tene maLe che. tathA nasIbamAM na hoya to AkhI rAta pharavA chatAM paNa zikAra maLato nathI. mATe nasIba paNa kAraNa che ja. Ama anvaya ane vyatireka dvArA pratyeka kArya pratye bhAgya ane puruSArtha bannene kAraNe mAnavA jarUrI che. A vyavahAra nayanuM maMtavya che. (17/10)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ * antataH prAgbhavIyayatnasya kAraNatA * dvAtriMzikA-17/11 ___ atha devotkarSeNa phalotkarSadarzanAttadeva phalaheturna yatna ityAzaGkAyAmAhakvacitkarmeva yatno'pi vyApArabahulaH kvacit / antataH prAgbhavIyo'pi dvAvityanyo'nyasaMzrayau / / 11 / / kvciditi| kvacit kArye karmeva 'yatno'pi kvacit kArye vyApArabahulaH / antataH aihikayatnaprAcuryA'nupalambhe prAgbhavIyo'pi sa vyApArabahula AvazyakaH, utkRSTayattaM vinotkRSTa'daivAnutpatteH, iti = evaM phalavizeSotkarSaprayojakotkarSavattayApi dvau daivapuruSakArau anyo'nyasaMzrayau = phalajanane parasparA'pekSau / yata uktaM atha puruSakArA'lpatve'pi daivotkarSeNa zAntinAthacakravartyAdeH phalotkarSadarzanAt = tathAvidhaSaTkhaNDasAmrAjyAdikAryavizeSopalabdheH puruSakAraprAcurye'pi daivA'pakarSe rAjagRhadramakAdeH phalotkarSA'darzanAcca tadeva = paripakvadaivameva phalahetuH, na tu yatna ityAzaGkAyAM vyavahAranaya Aha- kvaciditi / nanu mallInAthaprabhRtInAM tIrthakaratvalAbhe daivameva kevalaM nibandhanaM, na tu puruSakAro'pi / na ca dIkSAgrahaNAdilakSaNasya puruSakArasyA'pyupalabhyamAnatvena tatkAraNatvA'pratikSepAditi vAcyam, dIkSopAdAnAdeH mokSaM prati kAraNatve'pi tIrthakaratvalAbhaM pratyakAraNatvAt, anekeSAM dIkSopAdAne'pi tIrthakaralAbhavirahAt / tatkathaM puruSakArasya tatra kAraNatopapAdanIyeti cet ? atrocyate, antato gatvA aihikayatnaprAcuryA'nupalambhe'pi = ihalaukikapuruSakArodagratAvirahe'pi prAgbhavIyo'pi = pUrvabhavakAlIno'pi sa puruSakAraH viMzatisthAnakA''rAdhanAdilakSaNo vyApArabahulaH AvazyakaH = avazyakalpanIya eva, utkRSTayatnaM vinA utkRSTadaivA'nutpatteH = tIrthakaratvAdilAbhA''kSepakaniratizayakarmotpattyasambhavAt / evaM prakAreNa tIrthakaratvAdyutkRSTaphalavizeSaM pratyutkRSTadaivaM pAralaukikotkRSTapuruSakArazca kAraNam / mammaNAdInAmutkRSTadhanalAbhAdilakSaNaphalavizeSa prati tUtkRSTehalaukikapuruSakAra utkRSTadaivaJca kAraNam, phalavizeSotkarSa prati yadIyotkarSasya prayojakatA tatra tasya kAraNatvanyAyAt / evaM prakAreNa phalavizeSotkarSaprayojakotkarSavattayA'pi daiva-puruSakArau phalajanane parasparA'pekSau = mithaH savyapekSau iti siddham / bhAgyanA utkarSathI phaLamAM utkarSa dekhAya che. mATe phaLa pratye bhAgya ja hetu che, puruSArtha nahi." AvI zaMkAnA nirAkaraNa mATe vyavahAranaya jaNAve che ke - gAthArtha - koIka kAryamAM bhAgyanI jema kyAMka puruSArtha paNa vyApArabahula thaine kAraNa banI zake che. chevaTe pUrvabhavano puruSArtha paNa kAma karaze. Ama bhAgya ane puruSArtha ekabIjAne sApekSa che. (17/11) ha pUrvabhavIya puruSArtha paNa kAraNa banI zake che TIkArtha :- koIka kArya pratye jema bhAgya kAraNa bane che tema koIka kArya pratye vyApArabala puruSArtha paNa kAraNa bane che. A bhavano pracura prayAsa na dekhAto hoya to chevaTe pUrvabhavasaMbaMdhI vyApArabahula puruSArtha kAraNarUpe mAnavo Avazyaka che. kAraNa ke utkRSTa puruSArtha vinA utkRSTa bhAgya utpanna ja thaI na zake. Ama phaLa vizeSanA utkarSanuM prayojaka bhAgyanI jema puruSArtha paNa che. mATe kArya utpanna karavAmAM bhAgya ane puruSArtha banne ekabIjAne sApekSa che. 1. mudritapratau 'anyataH' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'dvAvapya..' iti pAThAntaram / 3. hastAdarza 'yatne'pi' ityazuddhaH pAThaH /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daivodyamayoH mithaH sApekSatA * 1169 "vyApAramAtrAt phaladaM niSphalaM mahato'pi ca / ato yatkarma tadaivaM citraM jJeyaM hitAhitam / / evaM puruSakArastu vyApArabahulastathA / phalaheturniyogena jJeyo janmAntare'pi hi / / anyo'nyasaMzrayAvevaM dvAvapyetau vicakSaNaiH / uktau" / / (yo.bi.322-23-24) iti / / 11 / / atraiva yogabindusaMvAdamAha kArikAtritayena- 'vyApAre'tyAdi / tadvyAkhyA caivam- vyApAramAtrAt= tucchAdapi vyApArAt phaladaM = svaphalapradAyi / niSphalaM = phalavikalaM, kvacittathAvidhakAla-kSetrAdibalavaikalyAt mahato'pi ca ataH = puruSakArAt yat karma tad daivaM = daivasaMjJaM citraM = nAnArUpaM jJeyaM hitA'hitaM = zubhA'zubharUpam (yo.bi.322 vRtti) / evaM = karmavat puruSakArastu = puruSakAro'pi vyApArabahulaH = 'vyApAro bahulaH = bhUyAn karmApekSayA yatra sa tathA' / 'tathA' iti samuccaye phalahetuH = phalajanakaH niyogena = nizcayena jJeyo janmAntare'pi hi na kevalamiha bhava ityapizabdArthaH / yathA hi puruSakAra iha tattaccitraphalaH pratyakSata evopalabhyate tathA janmAntare'pi asau tathAvidhaphalahetutayA jJAtavyaH, tattadvyApAropArjitakarmaNaH pretyaphalamadatvA'pi nivRttyabhAvAditi (yo.bi.323 vRtti)| upasaMhAramAha- anyo'nyasaMzrayau = parasparopaSTambhau evaM = uktakrameNa dvAvapyetau daiva-puruSakArau vicakSaNaiH = vipazcidbhiH uktau = bhaNitau phalahetutayeti (yo.bi.324 vRtti) / taduktaM pArzvanAthacaritre - nIcairgotrAvatArazcaramajinapatermallinAthe'balAtvaM, dRgnAzo brahmadatte bharatanRpajayaH sarvanAzazca kRSNe / nirvANaM nArade'pi prazamapariNatiH sA'pi cilAtIputre, itthaM karmAtmavIrye sphuTamiha jayatAM spardhayA tulyarUpe / / - (pA.ca.2/pR.47) iti| taduktaM nizcaya-vyavahAranayAbhiprAyapradarzane yogabinduvRttau api - nizcayanayamatena daiva-puruSakArau svakAryakAle svapradhAnAveva vartete ityevamanayoH tulyateti / vyavahAranayamatena tvetau parasparAzrayau paryAyeNa prAptapradhAna-guNabhAvau bAdhyabAdhakabhAvApannau vartete iti tulyatvamanayorbhAvanIyam - (yo.bi.vRtti.gA.338) iti / jainatantrA'vasthitena tUbhau nayau svIkAryo / taduktaM Avazyakaniyuktau - diTThIya do NayA khalu vavahAro nicchao ceva - (A.ni.815) / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api - jai jiNamayaM pavajjaha to mA vavahAranayamayaM muyaha / vavahArapariccAe titthuccheo jao'vassaM / / (vi.A.bhA.2382) iti / tIrthodgAlIprakIrNake'pi - jai jiNamataM pavajjaha tA mA vavahAradasaNaM muyaha / vavahAranaucchede titthucchedo jao'vassaM / / - (tIrtho.pra.869) ityuktam / pareSAmapi daiva-puruSakArayoH sApekSatayaivA'rthakriyAkAritvaM sammataM paramArthataH / taduktaM mahAbhArate - daive puruSakAre ca loko'yaM sampratiSThitaH / tatra daivaM tu vidhinA kAlayuktena labhyate / / 6 (ma.bhA.Adi.122/21) iti / etena - yena yatra kRtaM karma sa tatraiva prajAyate / pitarau cAsya dAsatvaM kurutaH tatpracoditau / / 6 (zivo.7/110) iti zivopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / 17/11 / / kAraNa ke yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke ke sAmAnya prayAsathI paNa je karma phaLane Ape che ane puSkaLa prayAsa karavA chatAM paNa je karma phaLadAyaka banatuM nathI te karmane nasIba tarIke oLakhAvavuM. zubha ane azubha svarUpa te karma anekavidha jANavuM. A ja rIte puruSArtha paNa nizcayathI vyApArabahula phalahetu jANavo. janmAntarano paNa puruSArtha phaLahetu mAnavo. A rIte bhAgya ane puruSArtha sApekSa cha. ma viyakSa puruSobhe rAveda . + (17/11) 1. 'vittaM' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1170 * ekAntataH karmakAraNatAvimarzaH * dvAtriMzikA - 17/12 karmaiva bruvate kecit kAlabhedAt phalapradam / tannaihikaM yato yatnaH karma tatpaurvadehikam / / 12 / / karmaiveti / kecit = sAGkhyAH karmeva karma pradhAnA'paranAmakaM, evakAreNa puruSakAravyudAsaH, kAlabhedAt = tattatkAlasambandhalakSaNavipAkAt phalapradaM = tattatkAryakAri bruvate / taduktaM- "anyaistu karmaiva kevalaM kAlabhedataH " ( yo . biM. 324 ) iti / tanna, 'yata aihikaM karma vANijyarAjasevAdi yatna ucyate, paurvadehikaM = pUrvadehajanitaM tad vAsanAtmanA tathAvidhapudgalagrahaNasambandhena vA'vasthitaM karmocyate / / 12 / pradhAna-prakRtyAdyaparAbhidhAnaM tattatkAla sambandhalakSaNavipAkAt atraiva matAntaramAha- 'karmaive 'ti / karma pradhAnA'paranAmakaM tattatprAtisvikaphalalAbhakAlAbhisambandhasvarUpaparipAkamAzritya tattatkAryakAri tathAvidhaprAtisvikaphalopadhAyakaM bruvate sAGkhyAH / atra yogabindusaMvAdamAha - 'anyairiti / bhAvitArthamevedam / athaitatpratividhAnAya yogabindudarzitarItyA granthakRdAha- 'tanne'ti / yataH = yasmAt kAraNAt aihikaM karma vANijya - rAjasevAdi yatnaH = puruSakAra ucyate loke zAstre ca / pUrvadehajanitaM = pUrvabhavakAlInazarIrendriya-cittAdisamutpAditaM tat satkAryavAdisAGkhyadarzanA'nusAreNa vAsanAtmanA anabhivyaktasvarUpeNa avasthitaM karmocyate, jainadarzanAnusAreNa vA tathAvidhapudgalagrahaNasambandhena kArmaNavargaNApudgalajAtopAdAnavizeSasambandhena Atmani phalavipAkakAlaparyantaM avasthitaM sat karmocyate daivetyAdyaparAbhidhAnam / = vizeSArtha :- yogabiMduvRtti mujaba 'vyApArabahula' zabdano artha thAya che bhAgyanI apekSAe jemAM puSkaLa prayAsa- pravRtti rahela che tevo puruSArtha. akabaranA putra zAhajahAMne rAjagAdI maLI temAM A bhavano viziSTa puruSArtha dekhAto nathI to tyAM parabhavano puSkaLa puruSArtha mAnavo jarUrI che. kAraNa ke bhAgyano vidhAtA puruSArtha ja che. (17/11) * eaMta bhAgyavAdano pratikAra = - gAthArtha :- keTalAka loko kALabhedathI karmane ja phaLadAyaka mAne che. te barAbara nathI. kAraNa ke A bhavano puruSArtha yatna kahevAya che ane parabhavano puruSArtha karma = nasIba kahevAya che. (17/12) TIkArtha :- sAMkhya loko karmane ja phaLadAyaka mAne che. karmane loko nasIba kahe che. jyAre sAMkhya vidvAno pradhAna nAmathI oLakhAve che. karma ja phaLadAyaka che - AvuM jakAravALuM vacana puruSArthanI bAdabAkI kare che. arthAt sAMkhyamata mujaba puruSArtha phaLadAyaka nathI paNa kevaLa karma = pradhAna inahAya che. te te kALanI sAthe saMbaMdha karavA svarUpa kALabhedathI = kALavipAkathI karma = pradhAna te te kAryane kare che. sAMkhyamata darzAvatA zrI haribhadrasUrijI mahArAje yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - ''anya = sAMkhya loko vaDe kALabhedathI kevaLa karma ja phaLadAyaka kahevAyela che." ( paraMtu A sAMkhyamata vyAjabI nathI. kAraNa ke dhaMdho rAjAnI nokarI, sevA vagere ihalaukika kriyAo ja puruSArtha = prayatna kahevAya che tathA pUrvabhavanA dehathI utpanna thayela dhaMdho, nokarI vagere kriyAo ja A bhavamAM karma nasIba tarIke oLakhAya che. te kriyAo saMskArarUpe rahela hoya ke tathAvidha pudgalagrahaNa saMbaMdhathI rahela hoya te vAta alaga che. (17/12) vizeSArtha :- satkAryavAdI sAMkhya darzana mujaba pUrvabhavanI kriyAo saMskArarUpe A bhavamAM rahelI = = 1. hastAdarze 'ya ai' ityazuddhaH pAThaH /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aihikayatnaM vinA karmaNaH kAryA'janakatA * 1171 bhavAntarIyaM tatkAryaM kurute naihikaM vinA / dvAratvena ca gauNatvamubhayatra na durvacam / / 13 / / bhavAntarIyamiti / bhavAntarIyaM pUrvabhavA'rjitaM tat = karma kAryaM dhanaprAptyAdikaM aihikaM vANijya - rAjasevAdi karma vinA na kurute / -- taduktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM = puvviM 'jamuvattaM khalu kammaM taM sagaDamo jiNA biMti / taM ca vicittaM AyAsabhogaphalabhedao neyaM / / - ( dharma. saM. 600 ) iti / taduktaM subhASitaratnasandohe amitagatinA api yat saukhya- duHkhajanakaM prANabhRtA saJcitaM purA karma / smarati punaridAnIM tad daivaM munibhirAkhyAtam / / (su.ratnasaM . 345) iti / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM yogavAziSThe - prAktanaM pauruSaM tad vai daivazabdena kathyate - (yo. vA. mumukSuprakaraNa-6 / 35) iti / / 17 / 12 / / tataH kim ? ityAha- 'bhavAntarIyamiti / pUrvabhavA'rjitaM karma daivaM dhanaprAptyAdikaM kAryaM aihikaM vANijya - rAjasevAdi karma puruSakAraM vinA na = naiva kurute, asahAyatvAt / etena karmaNaH phaladAnasamarthatve puruSakArasya vaiyarthyaM prasajyeteti zaGkA nirastA, tAdRzasyApi karmaNaH puruSaprayatnena vipacyamAnatvAditi (ta.sU. 9/19 vR. pRSTha- 244) vyaktamuktaM siddhasenagaNibhiH tattvArthavRttau / idamevA'bhipretya gommaTasAre AlasaDDho NirucchAho phalaM kiMci Na bhuMjade / thaNakkhIrAdipANaM vA paUruseNa viNA Na hi / / - (go. sA. karmakANDa - 890 ) ityuktam / Na hu vIriyaparihINoM pavattate NANamAdisu - (ni.bhA.48) iti nizIthabhASyoktirapi puruSakArA'pekSAmAviSkaroti / iSyate ca karmodayo'pi drvyaadishkaarikaarnntH| taduktaM paJcasagrahe zrIcandramahattarAcAryeNa davvaM khettaM kAlo bhavo ya bhAvA vo paMca | usamAseNudao jAyai savvANa payaDINaM / / - (paM.saM. 3 / 155) iti / phaladAne karmaNaH sarvathA puruSakArAnapekSAyAM davvaM khittaM kAlaM bhAvaM ca bhavaM tahA samAsajja / tassa samAsuddiTTho udao kammassa pNcviho|| - ( ) ityapi naiva saGgaccheta / etena Aste bhaga AsInasya UrdhvastiSThati tiSThataH / zete nipadyamAnasya carAti carato bhagaH / / - (ai.brA.33/3 ) aitareyabrAhmaNavacanamapi vyAkhyAtam / yuktaJcaitat, yato bAhyavastvapekSo hi karmodayo bhavatIti siddhAntaH / taduktaM nizIthabhASye kAmaM kammaNimittaM udayo, Natthi udao u tavvajjo / tahavi ya bAhiravatyuM hoti nimittaM / / (ni.bhA.525) iti / taduktaM kAmasUtre'pi vAtsyAyanena avazyambhAvino'pyarthasyopAyapUrvakatvAdeva na niSkarmaNo bhadrakamastIti vAtsyAyanaH - (kA. sU. 1 / 2 / 39) iti / lokatattvanirNaye ca brahmA hoya che. jaina darzana mujaba pUrvabhavanI kriyAo kArmaNavargaNAdravyane grahaNa karavA svarUpa saMbaMdha dvArA A bhavamAM vidyamAna hoya che. arthAt kriyA dvArA kAryaNavargaNA grahaNa karavAmAM Ave che ane te grahaNa karAyela kAryaNavargaNA ja karma kahevAya che. A jainadarzananI mAnyatA che. (17/12) * puruSArtha vinA bhAgya phaLe nahi gAthArtha :- pUrvabhavanuM karma A lokanA prayatna vinA kArya karI zakatuM nathI. dvArarUpe karmamAM gauNatA kahevAmAM Ave to te puruSArthamAM paNa batAvavI muzkela nathI. (17/13) TIkArtha :- pUrva bhavamAM upArjita kareluM karma A lokamAM dhaMdho, rAjAnI sevA-cAkarI vagere kriyA puruSArtha vinA dhanaprApti vagere phaLane utpanna karatuM nathI. = 1. 'yadupAttam' ityarthaH / 2. 'svakRtamityarthaH / =
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAkamatopadarzanam * dvAtriMzikA - 17/13 ato'nvayavyatirekA'vizeSAt paurvadehikasyevaihikasyA'pi karmaNaH kAryahetutvamiti dvayoranyo'nyApekSatvameva / taduktam lUnazirA harirdRzi saruk vyAluptazizno haraH, sUryo'pyullikhito'nalo'pyakhilabhuk somaH kalaGkAGkitaH / svarnAtho'pi visaMsthalaH khalu vapuH saMsthairupasthaiH kRtaH, sanmArgaskhalanAd bhavanti vipadaH prAyaH prabhUNAmapi / - (lo.ta.ni. 1/31) ityuktirapi pUrvoktA (pR.297) karmaNaH phalotpAde prayatnanAntarIyakatvamevAha / etena jaM jArisaM puvvamakAsi kammaM tameva Agacchati saMparAe - (sU.kR. 1/5/2/23) iti sUtrakRtAGgasUtroktirapi vyAkhyAtA draSTavyA / prakRte yadi bhAgyaM phalaheturnanu viphalo hetunA'pyanupadezaH / nyAyyA pAcayati nRNAmIhA puNyaM hi sApekSam / / - ( tattvArthabhASyavRttau uddhRtA 9/ 19 / pRSTha - 243) iti kArikA'pi smartavyA / pUrvajanmakRtapuruSArthavad ihabhavakRtapuruSArthasyA'pi saphalatvameva svaviSaye, puruSakAratvA'vizeSAt / etena 1172 pUrvajanmakRtA'bhyAsAt satvaraM phalamaznute / etadeva hi vijJeyaM tatkAkamatamucyate / / nAsti kAkamatAdanyadabhyAsAkhyamataH param / tenaiva prApyate muktirnAnyathA zivabhASitam / / - ( yo. zikho. 1/143-144) iti yogazikhopaniSadi darzitaH kAkamataikAntaH parAstaH, pUrvajanmakRtAt kevalAdeva karmaNaH phalotpAde kujjA purisakAriyaM - (da.vai. 5 / 2 / 6) iti dazavaikAlikavacanamapyanatiprayojanameva syAt / prakRte puruSakAraprAdhAnyapare viklavo vIryahIno yaH sa daivamanuvartate / vIrAH sambhAvitA''tmAno na daivaM paryupAsate / / daivaM puruSakAreNa yaH samarthaH prabAdhitum / na daivena vipannA'rthaH puruSaH so'vasIdati / / - ( vA. rA. 23/1-2 ) iti vAlmIkirAmAyaNakArike api smartavye / - phalodayaH kriyApUrvo niSkriyo na hi kutracit - ( adhyA. 49 ) iti tantrAntarIyasya adhyAtmopaniSadgranthasya vacanamapi na vismartavyam / yathoktaM yAjJavalkyasmRtau api yathA hyekena cakreNa rathasya na gatirbhavet / evaM puruSakAreNa vinA daivaM na sidhyati / / - ( yA. smR. AcArA. 16 / 351 ) iti / evamihalaukikapuruSakAro'pi daivaM vinA naiva dhanaprAptiprabhRtikaM kAryamarjayati / itthaJca tayoH mithaH sApekSatA / taduktaM mahAbhArate api kRtaH puruSakArastu daivamevAnuvartate / na daivamakRte kiJcit kasyacid dAtumarhati / / - ( ma. bhA. anuzA. 6 / 22 ) iti / yastu tayorabalaH sa zAmyati / taduktaM yogavAziSThe api dvau huDAviva yudhyete puruSArthI samASsamau / prAktanazcaihikazcaiva zAmyatyatrA'lpavIryavAn / / - ( yo. vA. mumukSuprakaraNa-5/7 ) iti / ato darzitarItyA anvaya-vyatirekA'vizeSAt ubhayatrA'nvayavyatirekayostulyatvAt paurvadehikasya pradhAna-prakRtyAdyaparA'bhidhAnasya karmaNa iva aihikasyApi puruSakAra-yatnAdyaparA'bhidhAnasya vANijya - rAjasevAdirUpasya karmaNaH kAryahetutvaM dhanaprAptyAdiphalakAraNatvaM anapalapanIyameva iti hetoH dvayoH daiva-puruSakArayoH anyonyApekSatvameva sidhyati / taduktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhiH ca tasyApi pUrvakarmaNaH puraSakArasya viSayo na viSayaH kvacit, aprAptaprAptavipariNAmA'vasthatvAt pariNamanamapi = = AthI anvaya-vyatirekanI bannemAM tulyatA hovAnA lIdhe pUrvabhavamAM upArjita karelA karmanI jema A bhavano paNa puruSArtha kAryajanaka che. mATe karma = bhAgya ane kriyA = puruSArtha ekabIjAnA sApekSa ja che.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daivodyamavyAkhyAnam * "daivamAtmakRtaM vidyAt karma yatpaurvadehikam / smRtaH puruSakArastu kriyate ydihaa'prm|| 'naitadAtmakriyA'bhAve yataH svaphalasAdhakam / ataH pUrvoktameveha lakSaNaM tAttvikaM tayoH / / " (yo . biM. 325-26) iti / dvAratvena vyApAratvena ca gauNatvaM ucyamAnaM ubhayatra = yatne karmaNi ca na durvacam aihikayatnasya karmavyApAratvavat prAgbhavIyakarmaNo'pi prAgbhavI yayatnavyApAratvA'vizeSAditi bhAvaH / / 13 / / = puSpatugdRDhaphalavat / evaJca kriyAsahAyazca sa phalaM prayacchati, kriyAsahAyasya phalapradAne sApekSAnapekSazaktitvAt bhArotpATavat - ( dvA. na. ara- 4 / pR. 486 ) iti / = taduktaM yogabindau- 'daivamiti 'naitaditi ca / tadvyAkhyA caivam daivaM AtmakRtaM mithyAtvAdibhirhetubhirjIvena vihitaM vidyAt = jAnIyAt 'kim ?' ityAha karma yat paurvadehikaM = pUrvadehabhavam / smRtaH anudhyAtaH puruSakArastu = puruSakAraH punaH kriyate vyavahAribhiH yadiha aparaM tathAvidhe karmaNi satyapi vANijyarAjasevAdi ( yo . biM. 325 vRtti) / na = naiva idaM (? etad) karma AtmakriyA'bhAve jIvavyApAravirahe yataH nijaphalakAri = yasmAt svaphalasAdhakaM kvacidupalabhyate / ataH = asmAd hetoH pUrvoktameva yat parasparopaSTambhavat prAgupanyastaM iha prakrame lakSaNaM svarUpaM tAttvikaM sadbhUtaM tayoH daiva-puruSakArayoH - (yo . biM. 326 vRtti) / nanu cakravartyAderaihikapuruSakArasya pAralaukikadaivavyApAratvAtphalasya cakravartiprabhRtipadasya daivakAryataivocyamAnA saGgatimaGgati, ihalaukikapuruSakArasya daivavyApAratvAttatra gauNatvameveti cet ? maivam, evaM daivajanyatve sati daivajanyajanakatvAd vyApAratvena pUrvabhavIyadaivavyApAratvena ca = punaH ihalaukika = puruSakAre gauNatvaM = upasarjanatvaM sAGkhyaiH ucyamAnaM yatne iva karmaNi na = naiva durvacam | aihikayatnasya karmavyApAratvavat prAgbhavIyadaiva-prakRtyAdyaparA'bhidhAnakarmadvAratvavat prAgbhavIyakarmaNo'pi = ihabhavIya = yatnadvArakapUrvabhavIyadaivalakSaNakarmaNo'pi prAgbhavIyayatnavyApAratvA'vizeSAt tatkarmapUrvabhavIyapuruSakAradvAratvatulyatvAt / yathA daivaM prAgbhavIyamihalaukikapuruSakAradvArA svaphalamupadadhAti tathA pUrvabhavIya yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - 'pUrvabhavamAM pote karela kriyAne bhAgya jANavuM. tathA A lokamAM je karavAmAM Ave che tene puruSArtha jANavo. jIva puruSArtha = vyApAra kriyA na kare to bhAgya potAnuM phaLa ApavA samartha banatuM nathI. mATe pUrve jaNAvela parasparasahAyatArUpa lakSaNa ja te jannenuM tAttvi sva35 che.' - = = = = = = = 1173 = = bhAgyane mukhya kAraNa gaNAvI puruSArthane bhAgyadvAra gaNAvIne jo gauNa kahetA ho to tevuM vyApAratva - dvAratvasvarUpa gauNatva to puruSArthanI jema bhAgyamAM paNa batAvavuM muzkela nathI. kAraNa ke A lokamAM thato puruSArtha jema paralokanA nasIbanuM dvAra = vyApAra che tema pUrva bhavanuM nasIba paNa tenA pUrvabhavanA puruSArthanuM dvAra che. khA vAta to tulya 4 che. (17/13) 1. yogabindupratau atra 'nedamAtma.' iti pATho labhyata ityavadheyam / 2. 'sAdhanamiti mudritapratau hastAdarze ca pAThaH / kintu yogabindau tadvRttau ca ' sAdhakamiti pAThaH / ato'smAbhiH sa pATho gRhItaH / 3. hastAdarze 'vyApAratvena' iti padaM nAsti / 4. hastAdarze 'vIna' ityazuddhaH truTitaH pAThaH /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1174 * UttavArinirAza: * dvAtriMzikA-17/14 apekSye kAlabhede ca hetvaikyaM pariziSyate / dRSTahAniradRSTasya kalpanaM cA'tibAdhakam / / 14 / / apekSya iti / kevalena karmaNA citraphalajanane kAlabhede cA'pekSye = apekSaNIye hetvaikyaM = ravacaM ziSyate | puruSakAro'pi daivadvArottaratra nijaphalamupanayati iti bhAvaH / / 17/13 / / 'puruSakArazUnyaM karma kAlabhedAt phalapradamiti (dvA.dvA.17/12 pR.1170) yat pUrvaM sAGkhyairuktaM tannirAkartumupakramate- 'apekSya' iti| kevalena = puruSakAranirapekSeNa karmaNA = daivena citraphalajanane = tattatkSaNaviziSTakAryotpAdane tu sAGkhyamatA'nusAreNa kAlabhede ca = tattatprAtisvikaphalalAbhakAlA'bhisambandhe khalu apekSaNIye = Avazyake kAraNaikyaM pariziSyate, kAlavizeSaviziSTapradhAnasya phalotpAdakatvakalpanA'pekSayA lAghavAdavazyaktRptena kAlavizeSeNaiva phalotpAdasambhave pradhAnA'parA'bhidhAnasya karmaNo'pyanyathAsiddheH / evaJca satyekAntakAlavAdimatapravezaprasaGgaH sAGkhyAnAM durnivAraH / etaddoSanirAkaraNAyaiva zrIbuddhasAgarasUribhiH mahAvIragItAyAM - puruSArthabalenaiva kAlAdyAH sarvahetavaH / sAnukUlAH pranAthane nIvAnAM siddha | (mahA..01/26) rUtyum | sAMkhyamAnya puruSArthagata rmakAratva svarUpa gauNatA amAnya ja vizeSArtha - - mukhya kAryanuM je janaka hoya ane mukhya kAraNa dvArA je janya hoya te dvAra athavA vyApAra kahevAya. jema ke dAna e svarganuM kAraNa che. paNa dAna puNya dvArA svargane utpanna kare che. tethI puNya e dAnanuM dvAra = vyApAra kahevAya. svargajanaka evA dAnathI puNya utpanna thAya che tathA puNya paNa dAnajanya evA svarganuM janaka bane che. mATe dAna svarganuM mukhya kAraNa kahevAya ane puNya svarganuM gauNa kAraNa kahevAya. te ja rIte pUrva bhavanuM karma A bhavamAM puruSArtha karAvavA dvArA dhanaprApti vagere kAryane kare che. temAM A bhavano puruSArtha gauNa kAraNa che ane pUrva bhavanuM karma mukhya kAraNa che. udyama gauNa kAraNa eTalA mATe che ke te karmano vyApAra = dvAra che. puruSArtha karmajanya che tathA karmajanyaphaLanuM janaka che. Ama puruSArthamAM karmavyApAratva = karmadyAratva hovAthI gauNa kAraNatA che huM AvuM jo pUrvapakSI kahe to vyavahAra naya kahe che ke A vAta to tulya rIte karmamAM paNa lAgu paDe che. kAraNa ke pUrva bhavanuM karma paNa tenA pUrva bhavanA puruSArthathI utpanna thayela che. tethI kahI zakAya ke pUrvatana bhavano puruSArtha karma dvArA kArya utpanna kare che. karma puruSArthajanya che. tathA puruSArthajanya phaLanuM janaka che. mATe karmamAM puruSArthavyApAratva = puruSArthadvAra- saMgata thAya che. tethI tulya yuktithI purUSArthanI jema bhAgya paNa gauNa kAraNa banI jaze. mATe karmano vyApAra hovAthI puruSArthane gauNa hetu batAvavo vyAjabI nathI. Ama vyavahAra naya sAMkhya vidvAnane jaNAve che. (17/13) kalabhedanI apekSA aprAmANika che. gAthArtha - kAlabhedanI apekSA rAkhavAmAM to eka ja hetu bAkI raheze. tathA daSTahAni ane adaSTakalpanA atibAdhaka thaze. (17/14) TIkArya - kevaLa bhAgyathI ja vividha phaLanI utpatti karavA mATe kAlabhedanI apekSA rAkhavAnI kalpanA karavAmAM Ave to mAtra eka ja kAraNa kAryajanaka tarIke bAkI raheze. takSaNathI viziSTa kAryamAtra
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dRSTahAnyAdyApattiH . 1175 ___tatkSaNaviziSTakAryatvA'vacchinne tatkSaNasya hetutvenaivA'natiprasaGgAd dezaniyamasya ca svabhAvata evopapatteH / kiM ca dRSTahAniH = dRSTAnAM kAraNAnAM yatnAdInAM tyAgaH, adRSTasya ca pradhAnasya kalpanaM atibAdhakaM = atibAdhAkArIti na kiJcidetat / / 14 / / ___ atha kAlasya hetutve sarvANyeva kAryANi yugapadutpadyeran na vA kadAciditi kAlasya hetutaiva na svIkriyate iti cet ? maivam, tatkSaNaviziSTakAryatvA'vacchinne tatkSaNasya hetutvenaiva anatiprasaGgAt = yugapatsarvakAryotpAdalakSaNasya sarvadA kAryA'nutpAdalakSaNasya vA'tiprasaGgasya virahAt / etena - kAlena sarvaM labhate manuSyaH - (ma.bhA.zAMti.25/5) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / na ca tatkSaNatvena hetutve'pi sarvatra kAryamutpadyeta na vA kutracidapi yadvA'niyatadaizikotpattiH prasajyeteti zaGkanIyam, kAryotpattau dezaniyamasya ca = pratiniyatadaizikatvasya ca svabhAvataH = kAryasvabhAvata evopapatteH / paTasyA'yameva svabhAvo yaduta paTotpAdakakSaNe sati tantuSveva sa utpadyate ghaTasya cAyameva svabhAvo yad ghaTotpAdakakSaNe sati kapAlayoreva sa upajAyata iti tatkSaNasya tatkSaNaviziSTakArye hetutvopagame na dezaniyamAnupapattiH / kiJca 'karmaiva kAlabhedAtphalapradami'(dvA.dvA.17/12 pR.1170)tyaGgIkAre dRSTAnAM = pratyakSapramANasiddhAnAM yatnAdInAM = yatna-niyatiprabhRtInAM tyAgaH = kAraNatvena parityAgaprasaGgo'pi sAGkhyAnAmanivArita-prasaraH / adRSTasya = nityatva-jagadupAdAnatvezvarAdhiSThitatvAdirUpeNa pramANA'siddhasya pradhAnasya kalpanaM sAGkhyAnAM atibAdhAkAri / etena pradhAna-prakRtyAdyaparA'bhidhAnasya karmaNo nityatvAt prAgbhavIyayatna-vyApAratvA'sambhavAd dvAratvenehalaukikayatnasya gauNatvameveti nirastam, prakRterekAntanityatve phalA'nuparama-prasaGgAt yadvA'rthakriyAkAritvA'sambhavena phalotpAdA'sambhavAcceti na kiJcidetat / / 17/14 / / pratye takSaNane ja kAraNa mAnavA dvArA koI paNa atiprasaMga nahi Ave. tathA kAryanuM dezaniyamana to svabhAvathI ja saMgata thaI jaze. vaLI, kevaLa karmane kAraNa mAnavAmAM pratyakSa pramANathI kAraNa tarIke siddha thatA puruSArtha vagereno kAraNarUpe tyAga karavo paDaze. tathA pramANathI asiddha evA pradhAna tattvanI kAraNa tarIke kalpanA karavI e sAMkhya mATe atyaMta bAdhAkArI che. mATe sAMkhya vidvAnanI vAta vyAjabI nathI. (17/14) vizeSArtha :- 12mI gAthAmAM sAMkhya lokoe "kAlabheda dvArA pradhAna = karma phaLadAyaka banaze - AvuM jaNAvela. tenuM nirAkaraNa A gAthAmAM karela che. tatakSaNaviziSTa alaga alaga kArya pratye tatakSaNa viziSTa pradhAnane kAraNe mAnavA karatAM to tat tat kSaNane tattatkSaNaviziSTa kAryamAtranuM kAraNa mAnavAmAM lAghava hovAthI pradhAna tattvano ja uccheda thaI jaze. jyAre laukikadaSTie vivakSita kAraNa sAmagrI hAjara haze tyAre ja tatakSaNasvarUpa kAraNa hAjara hovAnA kAraNe te samaye ja kArya utpanna thaze, te pUrve nahi, mATe atiprasaMgane (arthAt daMDa, cakra, cIvara vagerenI gerahAjarImAM ghaDAnI utpatti thavAnI samasyAne) koI avakAza nahi rahe. jo ahIM koI zaMkA kare ke - "kapAlane ghaTakAraNa mAnavAmAM Ave to ghaDo kapAlamAM utpanna thaze, taMtune paTakAraNa mAnavAmAM Ave to paTa taMtumAM utpanna thaze. anyatra nahi. ghaTanI kapAlamAM
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1176 * kriyAyAH svadhvaMsadvArA kAryajanakatA * dvAtriMzikA-17/15 dRSTenaivopapattau ca nA'dRSTamiti kecana / phale vizeSAttadasattulyasAdhanayordvayoH / / 15 / / dRSTenaiveti / dRSTenaiva kAraNasamAjena upapattau jagadvyavasthAnirvAhalakSaNAyAM satyAM ca nAdRSTaM = karma kalpanIyaM iti kecana ' nAstikaprAyAH / te hi vadanti 'vihita- niSiddhAbhyAmapi karmabhyAmAmuSmikaphalajananaM svadhvaMsadvAraivopapatsyata iti kimantargaDunA'dRSTena ? = = = na cAdRSTasattve caramasukhaduHkhAdibhogena' tannAzAt phalavirAmopapattiranyathA tu tadanupapattiatraiva puruSArthaikAntavAdinAM nAstikaprAyANAM matamapahastayitumupanyasyati - 'dRSTenaive 'ti / dRSTenaiva pratyakSapramANaprasiddhenaiva kAraNasamAjena = hetukalApena jagadvyavasthAnirvAhalakSaNAyAM upapattI satyAM na karma kalpanIyaM yathoktaM kAmasUtre puruSakArapUrvakatvAtsarvapravRttInAmupAyaH pratyayaH (kA. sU. 1 / 2 / 38) - iti nAstikaprAyA vadanti / te nAstikAyA hi vadanti ' vihita - niSiddhAbhyAmapi dayAdi - hiMsAdilakSaNAbhyAM karmabhyAM kriyAbhyAM AmuSmikaphalajananaM pAralaukikakAryaniSpAdanaM svadhvaMsadvAraiva upapatsyate / tathAhi - dayA svadhvaMsadvArA svargaM janayiSyati hiMsA ca svadhvaMsadvArA narakamityevaM jagadvyavasthopapattau kiM antargaDunA ajAgalastanAyamAnena adRSTena ? na ca adRSTasattve vihitaniSiddhakriyAjanyadaivA'bhyupagama eva caramasukha - duHkhAdibhogena = tattaddaivajanyacaramasukha-duHkhasAkSAtkArAdinA tannAzAt tAdRzasukhAdijanakadaivocchedAt phalavirAmopapattiH sukhAnubhavAdivizrAmasaGgatiH syAt, kA-raNavirahe kAryAnudayasya nyAyyatvAt, anyathA tu = vihita niSiddhakriyAjanyA'dRSTaM kAlAntarabhAviphalapradamanabhyupagamya vihita-niSiddhakriyAdhvaMsenaiva pAralaukikaphalodayopapAdane tu tadanupapattiH phlviraautpatti, paTanI taMtumAM utpatti thavAno je niyama che te kapAla, taMtu vagerene kAraNa mAnavAthI saMgata thAya. paraMtu jo kapAla, taMtu vagerene kAraNa ja mAnavAmAM na Ave to uparokta kAryotpattisaMbaMdhI daizika niyama saMgata thai nahi zake.' c to A zaMkAnA javAbamAM kAlavAdI taraphathI kahI zakAya che ke ghaTa,paTa vagere kAryano svabhAva ja evo che ke kapAla, taMtu vageremAM ja utpanna thAya, anyatra nahi. Ama svabhAvathI ja kAryotpattisaMbaMdhI daizika niyama saMgata thai javAthI koi samasyA UbhI nahi thAya. bAkInI vAta TIkArthamAM spaSTa che. (17/14) gAthArtha :- dRSTa kAraNathI ja kAryotpattinI saMgati thai jatI hovAthI adRSTa evuM karma kAraNa nathI - ema amuka loko bole che. paNa te barAbara nathI. kAraNa ke be vyakti pAse bAhya sAmagrI tulya hovA chatAM paNa phaLamAM bhedabhAva dekhAya che. (17/15) * kriyAUsathI phlotpAdaklpanA za = = = = = = TIkArtha :- 'pratyakSapramANathI siddha evA kAraNasamUhathI ja jagatanI vyavasthAno nirvAha thai jato hovAthI karmanI = nasIbanI kalpanA na karavI joie' ema nAstika jevA keTalAka loko kahe che. teo ema kahe che ke - vihita ane niSiddha evI kriyA vaDe paNa paralokamAM phaLanI utpatti potAnA dhvaMsa dvArA ja thai jaze. tethI zA mATe vacce ADakhIlI rUpe karmanI kalpanA karavI ? jo ke 'karmane mAnavAmAM Ave to carama sukha-duHkha vagerene bhogavavA dvArA karmano nAza thavAthI sukhAdi phaLanI paraMparA aTakavAnI vAta saMgata thai zake che. karmane 1. hastAdarza 'keci' iti pAThaH / 2 hastAdarze '... dibhedena' iti pAThaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAlAntare phalavirAmamImAMsA * 1177 riti vAcyaM, adRSTAbhyupagame'pi kAlAntara eva phalaprAptestadanyakAle phalavirAmopapatteriti / tadasat, tulyasAdhanayoH = 'sadRzadRSTakAraNayordvayoH 2 puruSayoH phale vizeSAt / tasya cAdRSTabhedaM vinA'nupapattyA tadasiddheH / mA'saGgatiH, tadAkSepakasya tAdRzadhvaMsasya kadA'pyanucchedAditi vAcyam, adRSTA'bhyupagame'pi = vihitaniSiddhakriyAjanyadaivA' TSGgIkAre'pi vihita niSiddhakriyoparamA'nantarakSaNa eva phalA'prApteH kAlAntara eva ca phalaprApteH adRSTA'tiriktasya kAlavizeSasyA'pi niyAmakatvamabhyupagantavyameva / tathA ca vihita-niSiddhakriyAdhvaMsasyA''muSmikaphalanirvAhakatvamate'pi tadanyakAle = phalayoga-kSemakArakakAlabhinnakAle phalavirAmopapatteH = tAdRzadhvaMsajanyaphalaparyavasAnopapatteH / etena gauravamapi parihRtam, tAdRzakAlasyA'dRSTavA. dinA'pyavazyA'bhyupagatatvAt / yathA kAlavizeSasahakAreNA'dRSTena niyatakAle phalodayopapattiH tathA kAlavizeSasahakAreNa vihita - niSiddhakriyAdhvaMsena niyatasamaye phalavizrAmasaGgatiriti nAstikaprAyANAM teSAM matam / = granthakAraH tannirAkaroti- tadasaditi / sadRzadRSTakAraNayoH samAnadaNDa-cakrAdighaTasAdhanayoH dvayoH puruSayoH phale ghaTAdilakSaNe kArye vizeSAt = bhedopalambhAt / ekasya sacchidrA'lpasthitiko ghaTo jAtaH aparasya tu nizchidra-dIrghasthitika iti / yadvA'kuNThitazaktisadRzadRSTasAdhanayoH caitra-maitrayoH kRSyAdisamArambhe phale vizeSAt = dhAnyasampattyasampattilakSaNabhedAt svalpa - bahudhAnyasampattirUpavaicitryAt / tasya ca = phalagatavizeSasya ca adRSTabhedaM klRptakAraNA'tiriktadaivavizeSaM vinA anupapattyA = aghaTamAnatayA tadasiddheH = phalabhedAsiddheH / na cAdyapravRttAvavaiSamye'pyuttarakAlaM sAmagrIvaiSamyAdeva kAryavaiSamyamiti cet ? na, sAmagrIvaiSamyasyA'pi hetvantarAdhInatvAditi vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm (syA.ka.sta. mAnavAmAM na Ave ane vihita-niSiddhakriyAdhvaMsane ja sukha-duHkhAdinuM kAraNa mAnavAmAM Ave to dhvaMsa avinAzI hovAthI teno nAza na thavAthI tajjanya phaLanI paraMparA kayAreya aTakaze nahi'- AvuM karmavAdIo kahI zake che. paraMtu A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke karmane mAnavAmAM Ave to paNa phaLanI prApti to kAlAntaramAM ja thAya. tethI phaLaprAptinA niyAmakarUpe karma uparAMta kALano svIkAra karavo paDe ja che. A rIte vihita-kriyAUsane ja phalotpAdaka mAnavAmAM paNa koi vAMdho nahi Ave. kAraNa ke kriyAnvaMsakAraNavAdI evA amArA taraphathI ema kahI zakAya che ke phaLanA yogakSemakA2ka kALathI bhinna evA kALa Ave tyAre phaLano virAma thai zake che. kema ke tathAvidha yoga-kSemakAraka kALa hoya to ja phaLa maLI zake, TakI zake che. te sivAyanA kALamAM vihita-niSiddhakriyAno dhvaMsa hovA chatAM paNa uparokta phaLaparaMparA aTakI jaze. 9 = = rmanI siddhi ka tadasat / graMthArazrI uhe che } khA vAta vyAbhajI nathI. prema he pratyakSathI heAtA arazI ThenI pAse samAna che evA be mANaso pravRtti kare to paNa phaLamAM bheda dekhAya che. te phaLabheda karmane mAnya karyA vinA saMgata thai zakato nathI. samAnajAtIya, dugdhapAnathI ja ekane duHkha thAya che ane bIjA koikane sukha thAya 1. hastAdarze 'sadRSTasadRSTakA... ' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'dvayoH puruSayoH' iti nAsti / hastAdarzavizeSe 'diyo' ityazuddhaH pAThaH /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1178 * adRSTasiddhiH . dvAtriMzikA-17/15 jAyate hyekajAtIyadugdhapAnAdeva kasyaciduHkhaM kasyacicca sukhamityatra cA'dRSTabheda eva niyAmaka iti / na ca karkaTyAdivaDhugdhAdeH kvacitpittAdirasodbodhAdupapattiH, sarvatra' tadApatteH / na ca bheSajavattathopapattiH, tataH sAkSAt sukhAditaulyAkhAtuvaiSamyAderuttarakAlatvAditi / 1/92) / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi - AtmatvenA'viziSTasya vaicitryaM tasya yadvazAt / narA''dirUpaM taccitramadRSTaM karmasaMjJitam / / tathA tulye'pi cArambhe sadupAye'pi yo nRNAm / phalabhedaH sa yukto na yuktyA hetvantaraM vinA / / tasmAdavazyameSTavyamatra hetvantaraM paraiH / tadevA'dRSTamityAhuranye zAstrakRtazramAH / / 6 (zA.vA.1/91-93) iti / prasiddhalaukikodAharaNena granthakAra etadRDhayati- jAyata iti / atra ca = samAnadugdhapAnanimittaka-nAnApuruSIyA'nubhavabhede ca adRSTabheda eva niyAmaka ityakAmenA'pyaGgIkartavyam, dRSTakAraNA'bhede'pi phalabhedasyA'dRSTakAraNabhedA''kSepakatvAt / itthaJca - puNyacchede'thavA sarvaM prayAti viparItatAm - (tri.za.pu.1/1/425) iti trissssttishlaakaapurusscritroktirpytraa'vyaahtprsraa'vgntvyaa'nythaanuppttivibhaavnpraiH| yathoktaM nirupakramakarmApekSayA uttarAdhyayanasUtre api - kammasaccA hu pANiNo ( (utta. 7/20) iti / taduktaM viSNupurANe api - dharmA'dharmo na sandehaH sarvakAryeSu kAraNam + (vi.pu.13/83) iti / na ca karkaTyAdivad dugdhAdeH sakAzAt kasyacit puruSasya pittAdirasodbodhAt duHkhA'nubhavasya upapattiH tadanubodhAcca sukhAnubhavasya upapattiH = saGgatiriti vaktavyam, evaM sati samAnajAtIyadugdhapAnAt sarvatra sarveSu puruSeSu tadApatteH = pittAdirasodbodhA''patteH / ekasya tataH pittAdirasodbodhaH, apareSAM tu netyatrA'pyadRSTavizeSasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / na ca yathaikasya dhAtusAmyAdidvArA samAnajAtIyauSadhAdogopazamo'nyasya tu dvArA'siddheneti bheSajavat tathopapattiH = ekasya dugdhapAnAtpittAdirasAnubodhAtsukhAnubhavo'nyeSAntu tadubodhAd neti phalatAratamyasaGgatiriti zaGkanIyam, tataH samAnajAtIyauSadhAt sAkSAt = anantaraM sukhAditaulyAt, dhAtuvaiSamyAdeH = vAta-pittAdyadhikanyUnabhAvAdestu uttrkaalche. A bAbatamAM karmabheda ja niyamaka banI zake che. "kAkaDI khAvAthI pittAdi rasano uddabodha = uchALo thAya che tema dugdhapAnathI koIkane pittAdino prakopa thavAthI duHkhAnubhavanI saMgati thaI jaze"--Ama na kahevuM. kAraNa ke dUdha pIvAthI pittano prakopa thato hoya to dUdha pInAra badhAne pittano prakopa thavAnI samasyA sarjAze. (kAryakAraNabhAvane to koI vyaktino pakSapAta na ja hoya. jema ke agni dajhADe che to badhA ja mANasane dajhADe che. ekane Aga dajhADe ane bIjAne ThAre- evuM to na ja banI zake. tema jo dugdhapAnathI pittano prakopa thaI zakato hoya to badhAne thAya. ekane thAya ane bIjA mANasane na thAya tevuM na bane. paraMtu dugdhapAnathI ekane sukha ane bIjAne duHkha thAya che e to nirvivAda vAta che. mATe mAnavuM paDe ke vacce karma nAmanuM koIka tattva goThavAyela che, jenA kAraNe anubhavamAM pheraphAra thaI jAya che.) > jema davA khAvA chatAM paNa ghaNAno roga nAza pAme che ane amukano roga nAza nathI pAmato tema dUdha pIvAthI ghaNAne pittano prakopa na thAya tathA koine thAya. A rIte uparokta ghaTanAnI saMgati thaI zake che. to zA mATe vacce karmanI kalpanA karavI ? - AvI dalIla karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke audhaSathI tAtkAlika sukhAdino anubhava to eka sarakho ja hoya che. vAta-pitta-kapha 1. hastAdarza 'sarvatra tadApatteH' iti pAThaH nAsti /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcInA'rvAcInagranthAnusAreNA'dRSTisiddhiH 1179 tadidamuktaM bhASyakRtA - "jo tullasAhaNANaM phale viseso Na so viNA heuM / kajjattaNao goyama ghaDo vva heU a se kammaM / / " ( vi. A. bhA. 1613) / / 15 / / tvAt = uttarakAlInatvAt, samAnajAtIyadugdhapAnAttvekasya sAkSAtsukhA'nubhavo'parasya tu sAkSAdduHkhA'nubhava ityatrA'dRSTabhedamRte nA'nyatkiJcidvaktuM pAryata iti adRSTasiddhiH / na ca zarIravizeSAdeva sukhAdivizeSasiddhiriti vAcyam, zarIravizeSA'darzane'pi sarvato'nukUlavedanIyodaye bhogavizeSadarzanAditi vAdamAlAyAM adRSTavAde (vA.mA.pR. 135) spaSTamuktametadgranthakRtA / pittAdirasodbodhyadhAtuvaiSamyAdivirahitadugdhapAnatvAdinA sukhAdihetutve gauravAt, adRSTaprayojyajAtivyApyajAtyavacchinnaM pratyeva dugdhapAnAderhetutvaucityAcceti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm (syA. ka. 1/92) / tandu lavaicArika prakIrNake api na vi jAI kulaM vA vi vijjA vA vi susikkhiyA / tArei naraM va nArIM vA savvaM puNNehiM vaDDhaI / / - (ta. vai.62 ) ityevaM daive sukhasAmagrIyoga- kSemavRddhyAdikAritvamupadarzitam / tadidamuktaM bhASyakRtA = vizeSAvazyakabhASyakAreNa jinabhadragaNikSamAzramaNena 'jo tulle 'ti / atra ca maladhAravRttirevaM iha yastulyasAdhanayoriSTazabdAdiviSayasukhasAdhanasametayoraniSTA'rthasAdhanasaMyuktayozca dvayorbahUnAM vA phale sukha-duHkhA'nubhavanalakSaNe vizeSaH tAratamyarUpo dRzyate nAsau adRSTaM kamapi hetumantareNa upapadyate, kAryatvAt ghaTavat / yazca tatra vizeSA''dhAyako'dRSTahetustad gautama ! karma iti pratipadyasveti - (vi. A.bhA. 1613 mala. vRtti) / idamevopajIvya zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM tullaphalasAdhagANaM tullAraMbhANa iTThavisayammi / dIsai ya phalaviseso sa kahaM adiTThabhAvammi / / - (dharmasaM. 142 ) ityuktamityavadheyam / yathoktaM vairAgyakalpalatAyAM api yastulyasAdhanAnAM phale vizeSo'pahetuko nAsau / iti sukha-duHkhanidAne dharmAdharmo durApau / / - (vai.ka. 2/117 ) iti / kiJcA''tmano jJAnAdisvabhAvatve'pi tadvyAghAtadarzanena tadvyAghAtakatayA'pi karma sidhyati / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM nANAdipariNativighAyaNAdisAmatthasaMyaM kammaM / taM puNa aTThapagAraM paNNattaM vIyarAgehiM / / - ( dharmasaM. 606 ) iti / puruSakAraikAntanirAkaraNA'vasare dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhirapi yadi pravarttayitRtvAt puruSakAraH kAraNaM, na karmApIti cet ? tata idamaniSTaM te prAptam, utkarSArthipuruSakAraikatvAt pradhAna - madhyamA'dhamabhedabhinnAH puruSakArA na syuH, tatazca tatphalabhUtAH saprabhedAstAH siddhayo'siddhayazca nAnAjAtIyA na syuH avyatiriktakAraNatvAt, tulyatantupaTavat - (dvA.na.ara-4/pR.464 ) ityuktamityavadheyamM / * dhAtumAM vaiSamya to uttarakAlIna hoya che. jyAre samAnajAtIya dugdhapAnathI ekane tatkAla sukhAnubhava ane bIjAne tatkAla du:khAnubhava thAya che. temAM to karma sivAya bIjuM kazuMya niyAmaka banI zakatuM nathI. tethI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke - 'he gautama! tulyasAdhanasAmagrIvALA jIvone je phaLabheda vibhinna phaLa dekhAya che te hetu vinA hoi na zake. kAraNa ke te kArya che, ghaTanI jema. khane ke hetu te arbha bharAvaM. ' (17/15) =
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1180 * dhvaMsenA'dRSTAnyathAsiddhinirAsaH * milinirAsaH . dvAtriMzikA-17/16 'na cA'laM kSaNikaM karma phlaayaa'dRssttmntraa| vaiyarthaM ca prasajyeta prAyazcittavidherapi / / 16 / / na ceti / na ca kSaNikaM = kriyAkAlamAtroparataM karma adRSTamantarA phalAya = phalaM janayitaM alaM= samarthaM ciradhvastasya kAlAntarabhAviphalajanakatvasya bhAvavyApArakatvavyAptatvA'vadhAraNAta ____ taccAdRSTaM - kattArameva aNujAi kammaM 6 (utta.13/23) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt kRtisamAnAdhikaraNameveti na kRtnaashaa'kRtaa''bhyaagmaapttiH| kiJca kevalAdeva dAnalakSaNAt puruSakArAtsvadhvaMsadvArA''muSmikaphalA'bhyupagame ekasya dAnAnnimnasvargalAbho'parasya coccatamasvargalAbha ityanupapannaM syAt, dAnadhvaMse bhedA'bhAvAt / pratiyogi-dhvaMsayorekatrA'janakatvAd upajIvyavihitaniSiddhakriyAgatakAraNatvabhaGgApatteH, pratyuta kAraNIbhUtA'bhAvapratiyogitvena dAnAdeH pratibandhakatvamapi parasya durnivAraM syAditi dik / / 17/15 / / ____ adRSTA'naGgIkAre doSAntaramAha- 'na ceti / na ca kriyAkAlamAtroparataM = kriyAkAlA'vyavahitottarakSaNavartidhvaMsapratiyogi karma = vihita-niSiddhadayA-hiMsAdikaM adRSTaM = svavyApArIbhUtaM daivaM antarA phalaM janayituM samarthaM, ciradhvastasya = phalotpAdacirapUrvakAlanaSTasya kriyAdeH kAlAntarabhAviphalajanakatvasya = ciratarottarakAlabhAvikAryotpAdakatvasya bhAvavyApArakatvavyAptatvAvadhAraNAt = abhAvabhinnabhAvAtmakadvArakatvavyApyatvaparicchedAt smRtyAdisthale tathaivA'vadhAraNAt / taduktaM gaGgezena tattvacintAmaNau apUrvavAde - ciradhvastasya vyApArasattve kAraNatvamiti nirupAdhyanvaya-vyatirekAbhyAM vyAptyavadhAraNAt yAgasya ciradhvastakAraNatvena vyApArakalpanAt + (ta.ciM.zabdakhaNDa-apUrvavAda-pR.419) iti / dhvaMsasya ca = vizeSArtha - vizeSAvazyakabhASyakAra zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa karmanI siddhi mATe ema kahevA mAge che ke jo karma nAmanI koI cIja duniyAmAM na ja hoya to be dukAnadAra pAse mokAnI jagyA, zreSTha mAla, suMdara selsamenazIpa, bAhoza nokara, zArIrika Arogya vagere tamAma sAmagrI sarakhI hovA chatAM paNa eka vepArIne puSkaLa kamANI thAya che ane bIjA vepArIne atyaMta ochI kamANI thAya che athavA devALuM nIkaLe che. AvuM zA mATe bane ? je kArya hoya temAM bhedanI siddhi to kAraNasAmagrImAM bheda hoya to ja thaI zake, anyathA nahi. kAraNasAmagrI samAna hoya to kArya paNa eka sarakhuM ja thavuM joie. uparokta be vepArIne maLatA vibhinna phaLane lIdhe tenI sAmagrImAM bheda mAnavo jarUrI che. je phaLabhedaprayojaka tattva che te ja karma samajavuM. Ama karmanI siddhi mAnya karavAmAM Ave to ja uparokta bAbata saMgata thai zake. mATe vihitaniSiddha kriyAnA dhvaMsane phalotpAdaka mAnI na zakAya. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa ja che. (17/15) ha enaMta kSaNika kriyA phulotpAdaka na bane hama gAthArtha - kSaNika kriyA paNa puNya-pApa vinA phaLa ApavA mATe samartha nathI. tathA (karma mAnavAmAM nAve to) prAyazcittavidhi 55 vyartha 4. (17/16) TIkArtha :- zubha ke azubha kriyA potAnA astitvakALamAtramAM aTakI jAya che. tethI vinaSTa thayelI kSaNabhaMgura kriyA karma vinA phaLane utpanna karavA mATe samartha banI na zake. kAraNa phaLotpattinA bahu lAMbA samaya pUrve naSTa thayelA koI paNa padArtha dIrghakALa pachI thanAra phaLanuM sAkSAt utpAdaka banI na zake. paraMtu 1. mudritapratau sarvatra 'na cApi' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'prasajyeta' iti nAsti /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1181 = adRSTApalApe saMskArocchedApattiH * dhvaMsasya ca vyApAratve'nubhavenA'pi taddvAraiva smRtijananopapattau saMskAro'pyucchidyeta / taduktamudayanenApi- "ciradhvastaM phalAyA'laM na karmA'tizayaM vinA" ( nyAyakusumAJjali - 1 / 9) iti / vihita-niSiddhakriyApratiyogikanAzasya ca vyApAratve tAdRzakriyAdijanyatve sati tajjanyajanakatvA'bhyupagame sati tathaiva anubhavenApi taddvAraiva = svadhvaMsadvAreNaiva smRtijananopapattau = tattadudbodhakavazAtsmaraNotpAdasaGgatau satyAM anubhavajanyaH smRtijanakaH cirakAlasthAyI atizaya-vAsanAdyaparA'bhidhAnaH saMskAro'pi ucchidyeta / saMskArA'nabhyupagame kasyAzcidapi jagadvyavasthAyA anupapattivirahAt, saMskAravyavasthApyasyA'nubhavadhvaMsenaiva vyavasthApanAt / taduktaM nyAyakusumAJjalI udayanenA'pi 'cire 'ti / - phalasya svargAdeH kAlAntarabhAvitayA na tatrA''zuvinAzinaH sAkSAt sAdhanatvamiti pratItasAdhanatvA'nupapattyA tajjanyA'pUrvakalpanamityarthaH / atizayaM vinA ciradhvastaM karma na phalAya alaM samarthamiti yojanA / sAkSAtsAdhanatvA'bhAve'pi sAdhanatvasya phalasamayaparyantasthAyivyApAravyAptatvAditi - ( nyA. ku. 1/9 pRSTha94) nyAyakusumAJjaliprakAze vardhamAnaH / yathoktaM nyAyamaJjaryAM jayantabhaTTena - = akasmAnnidhilAbhazca vidyutpAtazca kasyacit / kvacitphalamayatne'pi yatne'pyaphalatA kvacit / / tadetad durghaTaM dRSTAt kAraNAd vyabhicAriNaH / tenA'dRSTamupetavyamasya kiJcana kAraNam / / - (nyA.maM. prameyaprakaraNa-bhAga-2/ Ahnika-7/pR.262 ) iti / vizvapravRttyAdito'pi adRSTasiddhiraGgIkAryA, taduktaM nyAyakusumAJjalI viphalA vizvavRttirno, na duHkhaikaphalA'pi vA / dRSTalAbhaphalA nA'pi vipralambho'pi nedRzaH / / - ( nyA. ku. 1/8 ) iti / kiJca bhAvAtmakA'dRSTA'nabhyupagame jJAnA'gniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna ! - (bha.gI.8/37) iti bhagavadgItAvacanaM, cittasya hi prasAdena hanti karma zubhAzubham - (maitrA. 6/ 20, maitre.1/4/6) iti maitrAyaNyupaniSad - maitreyyupaniSadoH vacanaM tathaivA'tmani karmANi tiSThanti bharatarSabha ! - (iti.sa. 2/67) iti itihAsasamuccayavacanaM zodhayanti budhAH karma jJAna-dhyAnatapobalaiH - (ma.pu.38/11 ) iti matsyapurANavacanaM ca naiva saGgaccheran / na hi dhvaMsasya dhvaMsazodhanAdikaM sambhavati / bhAvasvarUpa vyApAra = dvAra (puNya-pApa vagere) utpanna karavA dvArA phaLotpatti kALa sudhI vyApta bane to ja te ciravinaSTa kriyA vagere phaLotpAdaka banI zake - Avo niyama anyatra nizcita thayela che. jema ke anubhava smRtine utpanna kare che. anubhava bAda ghaNA samaya pachI paNa smRti utpanna thatI hovAthI vacce saMskAra svarUpa bhAvAtmaka vyApAra mAnya karavAmAM Avela che. arthAt anubhava saMskAra dvArA smRtine utpanna kare che. je anubhava saMskArane utpanna na kare te anubhava kAlAMtaramAM smRtine utpanna karI zakato nathI. Ama phaLotpAda pUrve naSTa thayela kAraNano bhAvavyApAra mAnavo jarUrI che. jo vihita-niSiddha kriyAnA dhvaMsane ja teno vyApAra mAnavAmAM Ave arthAt vihitAdi kriyA svadhvaMsa dvArA phaLane utpanna kare che - evuM mAnavAmAM Ave to anubhava paNa svadhvaMsa dvArA ja smRtine utpanna karI deze ane tevuM mAnavAmAM to saMskArano paNa uccheda thai jaze. anubhavadhvaMsane ja anubhavanuM dvAra mAnavAthI paNa smRtinI utpatti saMgata thai zake che to zA mATe saMskAranI kalpanA karavI ? mATe to udayana AcAryae paNa nyAyakusumAMjali graMthamAM jaNAvela che ke - 'bhAvAtmaka atizaya vinA ciradhvasta kriyAdi phaLotpatti karavA mATe samartha nathI.'
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1182 * karmavirahe prAyazcittavidhivaiphalyam * dvAtriMzikA-17/16 api ca prAyazcittavidherapi adRSTamantarA vaiyarthaM prasajyeta / adharmanAzenaiva tasya phalavattvAt, narakAdiduHkhAnAM prAyazcittaviSayakarmajanyAnAmaprasiddhyA tannAzasya kartumazakyatvAt, duHkhaprAgabhAvasyApyasAdhyatvAt / dhvaMsasya vyApAratve doSAntaramAha- 'api ceti / adharmanAzenaiva = niSiddhakriyAjanyaduritadhvaMsenaiva tasya = prAyazcittavidheH phalavattvAt = saphalatvAt / na ca tasyA'dhikArasampattireva prayojanam, adhikArAvirodhinyapi pAtake tadvidhAnAt, kvacicca prANAntikasyApi tasya vidhAnAcca / na ca janmAntarIyamapi pAtakamadhikAraM viruNaddhi / na ca prAyazcittA''caraNaduHkhameva pAtakaphalaM, narakAderiva tasya tatphalatvA'zravaNAt, prAyazcittavaiyarthyAcca / tena vinApi narakAderiva tasyApi galepAdikayA duritenaiva sampAdanIyatvAt / na khalu nivRttaye karmajanyamaniSTaM vidhIyate / api tu karmaNo'niSTasAdhanatvaM bodhyate, vinA prAyazcittA''caraNaduHkhaM tattanmahArauravAdiduHkhopabhogenApi pApasya vinAzaprasaGgAcca (nyA.khaM.khA. zlo.61-pR.625) iti vyaktamuktaM nyAyakhaNDakhAdye etdgrnthkRtaa| itthaJca yadi hyadharmo na syAt tadA prAyazcittAdinA nAzyatvaM kasyApi na syAditi prAyazcittavidhiryurghaTaH syAt / yadi ca niSiddhakriyAbhirduritaM na janyate svadhvaMsadvAraiva ca narakAdiH janyate tarhi dhvaMsasya dhvaMsA'pratiyogitvena prAyazcittavidhizcaritA'rtho na syAt / tathA ca prAyazcittakaraNe'pi narakagamanAdikamanivAritaprasarameva prasajyeta / na hi tena niSiddhabrahmahatyAdInAM nAzaH pratibandho vA vidhAtuM zakyate, teSAM pUrvameva vinaSTatvAt / na ca prAyazcittakaraNato niSiddhakriyAjanyanarakAdiduHkhAnAmevocchedAnnAyaM doSa iti vAcyam, narakAdiduHkhAnAM prAyazcittaviSayakarmajanyAnAM = prAyazcittaviSayabhUtaniSiddhakriyAjanitAnAM aprasiddhyA = prAyazcittakaraNakAle'nutpannatayA tannAzasya = tAdRzanarakAdiduHkhocchedasya kartumazakyatvAt, pratiyogino'pi svadhvaMsaM prati kAraNatvAt / na hi mudgaraprahAreNA'nutpannaghaTasya dhvaMsa upajAyate kadApi / nanu prAyazcittavidheH narakAdiduHkhaprAgabhAvasAdhakatvena saphalatA'stviti cet ? na, duHkhaprAgabhAva ja prAyazcittanAzyarUpe paNa kmasiddhi che. api ca. mane vajI mahatpanI pAta bhecha zAstrota prAyazcittavidhi 55 vinA niSNa jaze. (kAraNa ke prAyazcitta pApanA nAza mATe karavAnuM che. jo kama ke pApakarma ja na hoya to prAyazcitta zA mATe karavAnuM ? niSiddhakriyAnvesanA nAza mATe kAMI prAyazcitta karavAnuM nathI. kAraNa ke dhvasano kadi dhvaMsa thato nathI.) pApano nAza karavA dvArA ja prAyazcitta saphaLa banI zake che. narakAdinA duHkhono prAyazcitta dvArA nAza thaze - Ama kahevuM paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke je niSiddha kriyA badala prAyazcitta karavuM paDe tevI kriyAthI utpanna thayela narakAdi duHkha ja aprasiddha che, = prAyazcitta karavAnA samaye anutpanna che. je mANasa parastrIgamana, khUna vagere zAstraniSiddha kriyA karIne prAyazcitta karavA mATe zAstrajJa saMta pAse hAjara thayela che te samaye to narakAdinA duHkho tenA jIvanamAM - AtmAmAM utpanna ja nathI thayA. to teno nAza prAyazcittavidhi kaI rIte karI zake ? anutpanna duHkhano nAza karavo zakya ja nathI. kema ke nAza pratye pratiyogI paNa kAraNa che.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adRSTasvarUpanivedanam . 1183 prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamena tajjanyaduHkhotpattyApattezcetyanyatra vistaraH / / 16 / / vizeSazcAtra balavadekamanyannihanti yata / vyabhicArazca nApyevamapekSya pratiyoginama / / 17 / / vizeSazceti / atra ca = daivapuruSakAravicAraNAyAM vizeSaH ayaM yad anayormadhye ekaM syApi anAdikAlato vidyamAnatayA utpattyapratiyogitvena asAdhyatvAt = prAyazcitta-vidhinA'nutpAdyatvAt / na ca me'nAdikAlIno'pi narakAdiduHkhaprAgabhAvo mocchidyatAmi'tyabhiprAyeNa vyutpannaiH prAyazcittakaraNAnnarakAdiduHkhaprAgabhAvAnucchedaH prAyazcittavidhinA sAdhya iti vaktavyam, prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamana prAyazcittakaraNe'pi yadAkadAcit tajjanyaduHkhotpattyApattezca = narakAdiduHkhaprAgabhAvajanyatatpratiyogiduHkhotpAdA''pAtAcca / etena yogakSemasAdhAraNajanyatAyAH prAgabhAve'pi sattvAnna prAyazcittavidherniSphalateti pratyuktam, prAyazcittakaraNato narakabhavAdilakSaNasahakAriviraheNa duHkhAnutpAde narakAdiduHkhaprAgabhAvasyottarAvadhividhuratvenAtyantA'bhAvatvaprasaGgAditi (nyA.lo.prakAza-1 pR. 14) vyaktaM nyaayaaloke| etadvistarastu asmatkRtAyAM bhAnumatyAM nyAyA''lokaTIkAyAM bodhyH| ihApyagre klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.25/31-bhAga-6, pR.1766) vakSyate / yathA cAdRSTaM kAlAntarabhAviphalAnukUlavihitaniSiddhakriyAjanyabhAvavyApArarUpaM tathA bubhutsubhiH vAdamAlAyAM adRSTasiddhivAdo vilokanIyaH / / 17/16 / / daiva-puruSakAravicAraNAyAM vizeSamAha- 'vizeSa' iti / anayoH = daiva-puruSakArayoH madhye eka ja prAgabhAva pratiyogIjanaka che. ja du:prA. | jo nAstika ema kahe ke "prAyazcitta dvArA hatyArA, parastrIgAmI vagere jIvomAM narakAdiduHkhono prAgabhAva utpanna karavAmAM Ave che. Ama duHkhaprAgabhAvane utpanna karavA dvArA prAyazcittavidhi saphaLa thaze" to A vAta paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke duHkhano prAgabhAva utpattino pratiyogI banato na hovAthI asAdhya = ajanya = anutpAdya che. jenI utpatti kyAreya thatI ja na hoya tene prAyazcittavidhi kaI rIte utpanna karI zake? vaLI, bIjI mahattvanI vAta to e che ke prAgabhAva avazya kyAreka to potAnA pratiyogIne utpanna kare ja che. tethI jo prAyazcittavidhi dvArA duHkhaprAgabhAva utpanna karavAmAM Ave che' evuM eka vAra "tuSTatu..." nyAyathI svIkArI levAmAM Ave to paNa kyAreka to te prAyazcitta lenArA jIvamAM narakAdinA duHkho utpanna thavAnI Apatti Avaze. A to peTa coLIne zULa UbhuM karavA jevuM thayuM. UlaTuM prAyazcitta karavAthI ja narakAdinA duHkho avazya maLaze- evuM nizcita thaze. AvuM thavAnuM hoya to koNa prAyazcitta svIkAre ? A bAbatano anyatra (nyAyAloka vagere graMthomAM) vistAra jovAnI graMthakArazrI bhalAmaNa kare che. (17-16) ja baLavAna durbaLane khatama re ja gAthArtha :- prastutamAM vizeSatA e che ke baLavAna nasIba ke puruSArtha nabaLA evA puruSArtha ke nasIbane haNe che. A rIte mAnavAmAM pratiyogInI apekSAe vyabhicAra nathI. (1717) TIkArtha :- bhAgya ane puruSArthanI vicAraNAmAM vizeSatA eTalI che ke temAMthI je baLavAna hoya te bIjA nabaLAne svaphaLanI utpatti karavAmAM khUlanA pahoMcADe che. (arthAta nabaLuM bhAgya potAnuM 2. hRstAra "ja' phAti pATha: |
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1184 * sAdhyA sAdhyakarmamImAMsA * dvAtriMzikA-17/17 balavad anyad = nirbalaM nihanti = svaphalamupadadhAnaM prtiskhlyti| ___nanvatraivaikavyabhicArAdubhayoranyo'nyApekSatvakSatirityatrAhabalavad anyad durbalaM = tathAvidhabalavikalaM svaphalaM = nijakArya upadadhAnaM = janayat pratiskhalayati = avrunnddhi| tathAhi balavatA puruSakAreNa balApetaM = sopakramaM daivamupahanyate, upadezapadaprasiddha(upa.pada 330-339)jJAnagarbhamahAmantripuruSakAreNeva svakuTumbavadhA''DhaukakaM karma, nirupakrameNa ca balavatA devena durbalaH puruSakAraH, dvArakAvatIdAhapravRttau vAsudeva-baladevapuruSakAra iva / daivaprAbalyAvasthAmapekSyaiva - daivamullaGghya yatkAryaM kriyate phalavanna tat / saro'mbhazcAtakenA''ttaM galarandhreNa gacchati / / - ( ) ityuktamityavadheyam / sarvadA sarvatra sarvathaiva dvayostulyabalatAyAmidaM naivopapadyate / taduktaM yogabindau - daivaM puruSakAreNa durbalaM hyupahanyate / daivena caiSo'pItyetannAnyathA copapadyate / / (yo.bi.327) iti / etena - dvau huDAviva yudhyete puruSArthoM parasparam / ya eva balavAMstatra sa eva jayati kSaNAt / / - (yo.vA.mumukSuprakaraNa-6/10) iti yogavAziSThavacanamapi vyAkhyAtam, puruSArthapadena ihalaukika-pAralaukikakarmaNorgrahaNAt / yuktaJcaitat / ata eva dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhirapi - pravRttiprabandhaH phalapariNAmaprabandhaH ca prAgbhavIyakarmA''khyapuruSakArasya sAdhyo'sAdhyazca, tIvra-mandAdihetUpasevanasaJcitatvAt sAdhyA'sAdhyavyAdhivat, calanIyo'vicalyazca baddhA'baddhamUlatvAt vRkSa-haTTavat, nikAcitA'nikAcitA'vayavatvAt, ayaHzalAkAkalApavat + (dvA.na.ara-4/pR.485) ityuktam / prakRte yatnasAdhyaM karmA'nukUlaM phalaM prati yatnasAphalyameva / puruSakArA'sAdhyaM balavatkukarmaviparItaM phalaM prati tu puruSakArasya vaiphalyamevetyevaM vyavasthA'trAvagantavyA / taduktaM nizIthabhASye bRhatkalpabhASye ca - sajjhamasajjhaM kajjaM, sajjhaM sAhijjae, na u asajjhaM / jo u asajhaM sAhai, kiliMssai na taM ceva sAhei / / 6 (ni.bhA.4157 + bR.ka.bhA.5279) iti / na caivaM svasminnupakramaNIyaM karmA'nizcinvato nAzArthinoH nAzyA'vinizcaye pravRttyanupapattiriti zaGkanIyam, balavato nAzyasya saMzaye'pi sarpAdidaMzajanyaviSasaMzaye tannAzArthaM bheSajapAnAdAviva, vighnasaMzaye'pi tannAzArthaM maGgalakaraNAdAviva vA pravRttyavirodhAditi vyaktamuktaM upadezarahasyavRttau (upa.raha.46 vRtti) / nanu atraiva = durbaladaivasya puruSakAropahatatve nirbalapuruSakArasya ca daivopahatatve eva ekaikavyabhicArAt = phalajananaM prati ekaikavyatirekavyabhicArAt kramaza ubhayoH = daiva-puruSakArayoH anyo'nyaa'pekssphaLa utpanna karavA taiyAra thAya tyAre baLavAna puruSArthanI utpatti aTakAve che. tathA jyAre nabaLo puruSArtha potAnuM suMdara kArya karavA sajja thAya tyAre baLavAna kharAba bhAgya puruSArthajanya phaLanI utpatti thavA devAmAM alanA UbhI kare che. A rIte baLIyAno vijaya thAya che.) nanvau. / sAdhU mAnavAmA meM samasyA me ubhI thAyacha pUrva (au.al.17/5 5.1155) 49||vel. tuM ke "bhAgya ane puruSArtha banne ekabIjAnI apekSA rAkhIne kArya kare che. te siddhAMta ahIM bhAMgI paDaze. kAraNa ke bhAgya nabaLuM hoya ane puruSArtha baLavAna hoya tyAre bhAgya visaMvAdi= vyabhicArI = anvayavyabhicAragrasta bane che. tathA puruSArtha nabaLo hoya ane bhAgya majabUta hoya to puruSArtha anvayavyabhicAragrasta bane che. Ama pratyekamAM visaMvAda AvavAthI bannene kArya karavAmAM eka bIjAnI apekSA rahe che - A siddhAMta bhAMgI paDaze.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viparItaphalasAdhane bhAgyodyamayoH kAraNatAvicAraH * 1185 evamapi ca pratiyoginamapekSya na vyabhicAraH ekenA'nyapratighAte'pyanyasya pratiyogitayA'pekSaNAt kevalaM pratihatatvenaiva = pratighAtapratiyogitvena gauNatvamAtraM syAditi bodhyam / / 17 / / tvakSatiH = parasparA'pekSatvoktivyAhatiH iti atra AzaGkAyAM Aha evamapi ca = parasparopaghAte'pi ca pratiskhalane pratiyoginaM apekSya na vyabhicAraH = naivaikaikavyabhicAraH / ekena balavatA anyapratighAte'pi = durbalopaghAte'pi anyasya = durbalasya pratiyogitayA = pratighAtapratiyogividhayA apekSaNAt / na ca tarhi gauNatvamanyasya kathaM syAditi zaGkanIyam, yata evaM vyAkhyAne kevalaM pratighAtapratiyogitvena rUpeNa gauNatvamAtraM = anutkaTatvamatra durbale syAt / yadi hyanyatsvaphalamupadadhAnaM noparamettadaikena svaphalopadhAnaM kartuM na pAryate iti ekena svaphalopadhAne'nyasya pratighAtapratiyogitvamapekSaNIyameva / tadeva ca vivakSitaphalaM prati tadIyaM gauNaM kAraNatvam / yatra sthale daivaphalaM puruSakAraphalavilakSaNaM tatraiva prakRtabAdhya-bAdhakabhAvalakSaNo gauNa-mukhyabhAva ubhayatrA'nusandhayaH / yatra cobhayaphalamavilakSaNameva tatra ca prAguktAnutkaTatvotkaTatvalakSaNo gauNa-mukhyabhAvo yojyaH / yadvA parasparopagrahAt samaprAdhAnyenaikakAryakaraNe tayostulyabalatvamavaseyam / taduktaM upadezarahasye - evaM tullabalattaM uvavaNNaM daiva-purisagArANaM / aNNoNNasamaNuviddhA jaM do vi phalaM pasAhati / / 6 (upa.raha.47) iti / atra ca daivasya svarUpayogyatAghaTakatvamantaraGgapuruSakArasya ca sahakAriyogyatAghaTakatvamiti vyaktaM tadvattau / etena - yatno hi satataM kAryastato daivena sidhyati 6 (ma.bhA.zAMti. 152/50) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / / 17/17 / / evamapi / paraMtu mA samasyAnA ni2|429 bhATe grNth|2shrii. 49||ve. cha- 'paNavAna najAne haNe AvuM mAnavAmAM paNa bhAgya ane puruSArtha ekabIjAnI apekSA rAkhIne potAnuM kArya kare che' A siddhAntamAM visaMvAda ubho thato nathI. kAraNa ke uparokta rIte jaNAvyA mujaba baLavAna puruSArthane potAnuM kAma karavAmAM pratiyogI tarIke nabaLA bhAgyanI apekSA rahe che tathA baLavAna bhAgyane potAnuM phaLa dekhADavAmAM nabaLA puruSArthanI pratiyogI tarIke apekSA rahe ja che. jo pratiyogI nabaLo na hoya to tenA kAryanI utpattimAM alanA pahoMcADIne baLavAna bhAgya ke puruSArtha potAnuM kArya utpanna karI na ja zake. phakta phera eTalo paDI jAya ke je baLavAna dvArA pratihata thAya, alita thAya temAM pratighAtapratiyogItA hovAnA lIdhe mAtra gauNatA Ave ane pratighAtakamAM mukhyatA = mukhya kAraNatA Ave. (eTale ke jo puruSArtha baLavAna hoya to nabaLuM nasIba tenA dvArA pratihata = pratispalita thavAthI nasIbamAM pratihatatva = pratighAtapratiyogItva AvI javAnA lIdhe puruSArthaprerita kArya pratye nasIbamAM gauNa kAraNatA Avaze. tathA jo bhAgyodaya baLavAna hoya to tenA dvArA nabaLo puruSArtha pratihata thavAthI bhAgyodaya prerita phaLalAbha pratye puruSArtha gauNa kAraNa banaze. ATalo taphAvata gauNabhudhytv35 124mA mAze. (17/17) dvividha gauNa-mukhya kAraNatAno khulAso . vizeSArtha:- jyAM bhAgye juduM phaLa ApavA mAMge ane puruSArtha tenA karatAM vilakSaNa phaLa ApavA mAge tevA sthaLe je baLavAna hoya te bIjAnA kAryane utpanna thatuM aTakAvIne potAnuM phaLa dekhADe. tevA sthaLe uparokta rIte gauNa-mukhyabhAve bannenI kAraNatA samajavI jarUrI banI jAya che. baLavAna
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1186 * svasya svenopaghAtA'sambhavaH * dvAtriMzikA-17/18 karmaNA 'karmamAtrasya nopaghAtAdi tattvataH / svavyApAragatatve tu tasyaitadapi yujyate / / 18 / karmaNeti / karmaNA kevalenaiva karmamAtrasya = kevalasyaiva karmaNaH na upaghAtAdi = upaghAtAnugrahau tattvataH = anupacAreNa / na hi kevalaM karma kiJcidupahantuM nigRhItuM vA kSamaM, asahAyatvAt / svavyApAragatatve tu jIvakriyApratibaddhatve punaH tasya karmaNaH 1 etadapi parasparopaghA - tAdi yujyate / / 18 / = = = baddha = evaM parasparopaghAtyopaghAtakabhAve sati yatsiddhaM tad yogabindu (yo . biM. 328 ) saMvAdena granthakRdAha'karmaNe 'ti / yogabinduvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati karmaNA kevalenaiva puruSakArAdizUnyenaiva kevalasyaiva karmaNaH daivAkhyasya na = naiva upaghAtA'nugrahau Atmani anupacAreNa mukhyavRttyA sambhavataH / na hi kevalaM = puruSakArAdizUnyaM karma daivaM kiJcid upahantuM, nigRhItuM, anugRhItuM vA kSamaM samarthaM, asahAyatvAt = sahakArivikalatvAt / tarhi kathamupaghAtAdi syAt ? ityAzaGkAyAmAha - jIvakriyApratiAtmayatnasaMvalitatve punaH karmaNaH daivAkhyasya sakAzAt parasparopaghAtAdi yujyate / vastutaH sadbhUtavyavahAranayato daivena daivamAtrarUpopaghAtA'nugrahau na tattvato yujyete, svasmin svena tathAsambhavA'bhAvAt / na hi paTurapi naTabaTuH svaskandhamAroDhuM zaktaH / kintu tasya = daivasya svAzrayayatnasaMvalitatve sati daiva-puruSakArayoranupadoktarItyA ( dvA. dvA. 17/17 pR.1183) etadapi = mitha upaghAtyopaghAtakatvaM bhAgya je phaLa utpanna karavA sarjAyela hoya tevA sthaLe viparIta phaLa denAra puruSArtha nabaLo hoya to ja bhAgya potAnuM phaLa darzAvI zake anyathA nahi. Ama nirbaLa puruSArthanI =puruSArthagata nirbaLatAnI apekSA anyaphaLotpAdaka baLavAna bhAgya avazya rAkhe ja che. ahIM bhAgya dvArA puruSArtha potAnuM phaLa utpanna karato aTakAvAya che. tethI puruSArtha bhAgyajanya phaLa pratye ahIM gauNa kAraNa bane che. baLavAna bhAgyodayalabhya phaLane utpanna karavAmAM puruSArtha bhale bhAgyane sahakAra na Ape paNa virodha na kare to paNa ghaNuM. bhAgyalabhya phaLane utpanna thatuM na aTakAve to paNa puruSArthe baLavAna bhAgyane sAtha Apyo kahevAya. Ama nabaLA puruSArthamAM gauNa kAraNatA mAnavI jarUrI che. A rIte puruSArtha sabaLa hoya tyAre nabaLA nasIbamAM gauNa kAraNatAno vicAra karI levo. paraMtu jyAM bhAgya ane puruSArtha eka ja phaLane ApavA taiyAra hoya tyAre uparokta rIte pratighAtaka pratighAtyabhAvarUpe gauNamukhya kAraNatA svIkAravAnA badale pUrvokta (dvA.dvA.17/6, pR.1158) rIte anutkaTatA utkaTatArUpe gauNa-mukhya kAraNatA svIkAravI. A bAbatane vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. (17/17) A mAtra rma karmano upaghAta na kare = = = gAthArtha :- karma vaDe kevaLa karmano upaghAta vagere paramArthathI zakya nathI. jIvanA puruSArtha sAthe karma saMkaLAya to karmamAM upaghAta vagere paNa yuktisaMgata thai zake. (17/18) TIkArtha :- mAtra karma vaDe kevaLa karmano upaghAta ke anugraha anaupacArika rIte tAttvika rIte saMgata thai na zake. kharekhara ekaluM bicAruM karma koine nukazAna pahoMcADavA ke anugraha karavA samartha nathI. kAraNa ke te niHsahAya che. jo karmane svAzraya jIvanA prayatna = puruSArtha - kriyA joDe saMkaLAyela mAnavAmAM Ave to karma ane puruSArthamAM paraspara upaghAta ke anugraha yuktithI saMgata thai zake che. (17/18) 1. hastAdarze 'carma' iti pAThaH / 2 hastAdarze 'karma' iti truTito'zuddhazca pAThaH / -
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAlAdisApekSaH bAdhyabAdhakabhAvaH 1187 ubhayostatsvabhAvatve tattatkAlAdyapekSayA / ' bAdhyabAdhakabhAvaH syAtsamyag 'nyAyA'virodhataH / / 19 / ubhayorati / ubhayordeva- puruSakArayoH tatsvabhAvatve = bAdhya bAdhakasvabhAvatve teSAM teSAM kAlAdInAM sahakArikAraNAnAmapekSayA (= tattatkAlAdyapekSayA) bAdhyabAdhakabhAvaH = upaghAtyopaghAtakabhAvaH syAt, samyag nyAyasya = samyagyukteH avirodhataH avighaTanAt (= samyagnyAyA'viro dhataH) / / 19 / / yujyata iti vyAkhyAnaM pUrvA'parA'nusandhAnena samyagAbhAti / tattvaM tu bahuzrutebhyo'vaseyam / / 17/18 / / nanu yatra mithovilakSaNaphaladAnabaddhakakSayoH daiva-puruSakArayoH pratyekaM pareNa bAdhyasvabhAvatvaM parabAdhakasvabhAvatvaM ca vartete tatra kA gatiH ? ityAzaGkAmapAkartuM yogabindu (yo.biM.329)saMvAdenA''ha'ubhayo 'riti / daiva- puruSakArayoH parasparaM bAdhya - bAdhakasvabhAvatve upaghAtyopaghAtakasvabhAvatve svIkriyamANe sati teSAM teSAM kAlAdInAM = kAla-svabhAva-niyati-lokasthiti-kAyasthityAdInAM sahakArikAraNAnAM = trasakAyAvasthA-manuSyabhavA''ryadeza-prathamasaMhanana- sadguru-kalyANamitrAdiyoga-mokSagamanakAla- caramazarIra-kSapakazreNyArambhAdikAryajanane sahakAriNAM apekSayA upaghAtyopaghAtakabhAvaH = vadhya-ghAtakabhAvaH daiva-puruSakArayorityanuSajyate, samyagyukteH = samIcInatarkasya avighaTanAt = abAdhAt = abAdhamAzritya = bAdhamakRtveti yAvat syAt / ayamAzayaH yathA RNadhArakaM prati dhanikaH kAlakSepasahiSNuH asahiSNuzceti dvidhA bhavati tathaiva svavipAkaM prati karmA'pi dvidhA / evamudIrNasyAnudIrNasya vA karmaNaH kasyacit dhRti-saMhanana-yatnAdyupetena = = vizeSArtha :- doraDA upara nAcanAra hoziyAra naTa paNa potAnA khabhA upara caDhIne nAcI zakato nathI. kuzaLa naTane paNa nAcavA mATe doraDA, vAMsa vagerenI apekSA rahe che. tema game tevuM baLavAna karma potAnI jAte karmano anugraha ke upaghAta karI na zake. paNa potAnA AzrayabhUta jIvamAM prayatnanI apekSA tene rahe ja che. jo jIva jarAya avaLo puruSArtha na kare to game tevA majabUta kliSTa karma jIvanuM kazuM bagADI na zake- evuM ahIM sUcita thAya che. naMdISeNa munie vezyAne tyAM potAnI dhanavRSTi karavAnI zaktino paraco dekhADavA kazoya puruSArtha na karyo hota to nikAcita paNa karma tyAre tene saMyama bhraSTa karI na zakata. AvI bAbata ahIM ADakatarI rIte sUcita thAya che. te ja rIte karma sArA hoya, baLavAna hoya paNa jIva jarA paNa tene anurUpa puruSArtha na kare, avaLo puruSArtha kare to karma potAnuM sAruM paNa phaLa dekhADI na zake. jema ke sAvaghAcArya dvArA baMdhAyela tIrthaMkara nAma karma. A to eka digdarzanamAtra che. A mujaba AgaLa upara ghaNuM UMDANathI vicArI zakAya che. (17/18) gAthArtha ::- bhAgya ane puruSArtha banneno bAdhya-bAdhaka svabhAva hoya to te - te kAlAdinI apekSAe bAdhya-bAdhakasvabhAva samyagyaktino virodha na Ave te rIte saMgata thai zake. (17/19) TIkArtha :- jo bhAgya ane puruSArtha banneno ekabIjAthI bAdhya-bAdhaka svabhAva hoya to te te kALa, bhavitavyatA vagere anya sahakArI kAraNonI apekSAe te banne vacce bAdhya-bAdhakabhAva sAcI yuktino virodha na Ave sattarkanuM vighaTana na thAya te rIte saMgata thai zake che. (17/19) vizeSArtha ::- bhAgya ane puruSArtha samAna phaLane utpanna karavA taiyAra thayA hoya to chaThThI gAthAmAM 1. hastAdarze 'bAdhya' padaM nAsti / 2. hastAdarze 'nAyA' ityazuddhaH pAThaH / 3. 'teSAM' iti ekaM padaM mudritapratau nAsti /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1188 * kAla-niyatyAdInAM daive'ntarbhAvaH * dvAtriMzikA-17/20 pratimAyogyatAtulyaM karmAniyatabhAvakam / bAdhyamAhuH prayatnena 'seva pratimayetyapi // 20 // __ pratimeti / pratimAyogyatayA tulyaM = sadRzaM (pratimAyogyatAtulyaM) karma phalajananaM prati puruSeNa kadAcit kSayo bhavet na vA anythaa| yathoktaM bRhatkalpabhASye - sahaNo'sahaNo kAlaM jaha dhaNio evameva kammaM tu / udiyA'Nudie khavaNA hojja siyA Auvajjesu / / - (bR.ka.bhA.2692) iti / daivasyopakramaNIyatA vizeSAvazyakabhASye zrAvakaprajJaptau ca - udayakkhaya-khayovasamovasamA jaM ca kammaNo bhaNiyA / davvAipaMcayaM pai juttamuvakkAmaNamao vi / / (vi.A.bhA.2050, zrA.pra.197) udayakkhayakhaovasamovasamA jaM ca kammuNo bhnniyaa| davvaM khettaM kAlaM bhavaM ca bhAvaM ca saMpappa / / 6 (vi.A.bhA. 575) ityevamAveditA / dravya-kSetra-kAlAdyapekSayA daiva-puruSakArayorbAdhyabAdhakasvabhAvavirahe tu mudgazailapaktivat phalalAbho na syAt / taduktaM yogabindau - tathA ca tatsvabhAvatvaniyamAt kartR-karmaNoH / phalabhAvo'nyathA tu syAnna kAGkaTukapaktivat / / - (yo.biM.330) iti / prakRte - kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH puruSa iti cintyAH / saMyoga eSAM, na tvAtmabhAvAdAtmA'pyanIzaH sukhaduHkhahetoH - (zve.1/2) iti zvetAdhataropaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyaM pramANavizAradaiH / kecittu adRzyatayA puruSakArAnyatayA vA kAla-svabhAva-niyatyAdIn daive evAntarbhAvayanti, - bhavitavyatA vidhAtA kAlo niyatiH purAkRtaM karma / vedhA vidhisvabhAvo bhAgyaM daivasya nAmAni / / 6 (su. 344) iti amitagativiracita-subhASitaratnasandohavacanAt / / 17/19 / / ____ athAnayoreva prakArAntareNa bAdhyabAdhakabhAvamadhikRtyA''ha- 'pratime'ti dArvAdeH pratimAyogyatayA = daivAdipratikRtiyogyatayA sadRzaM karma = daivaM phalajananaM = svasAdhyaphalopadhAnaM prati aniyatabhAvakaM = jaNAvyA mujaba te bannemAM gauNa-mukhya kAraNatA thaI zake che. tema ja te banne virodhI ke vilakSaNa phaLane ApavA taiyAra thayA hoya to 17mI gAthAmAM batAvyA mujaba bAdhya-bAdhakabhAva mAnIne te bannemAM gauNa-mukhya kAraNatA svIkArI zakAya che. A vAta ApaNe vicArI gayA. paraMtu je sthaLamAM bhAgya ke puruSArtha bemAMthI eka paNa tIvrapaNe baLavAna na hoya ane paraspara vilakSaNa phaLa ApavA taiyAra thayA hoya tevA sthaLamAM to bhAgya puruSArthathI bAdhyasvabhAvavALuM ane puruSArthanA bAdhakasvabhAvavALuM bane che tathA puruSArtha paNa nasIbanI apekSAe bAdhyasvabhAvavALo ane nasIbanA bAlakasvabhAvavALo banI jAya che. to tevA sthaLamAM kaI rIte nasIba ane puruSArtha vacce bAdhya-bAdhakasvabhAva mAnIne te bannemAM gauNa-mukhya kAraNatA svIkArI zakAya ? AvI jijJAsAnuM zamana prastuta gAthAmAM graMthakArazrIe jaNAvela che. TIkArthane A dRSTikoNathI pharIthI vAMcavAthI padArtha judI ja rIte spaSTa thaze. (17/19) che pratimA udAharaNa mImAMsA ja gAthArtha :- pratimAyogyatAtulya karma aniyata svabhAvavALuM che.te prayatna dvArA dUra karI zakAya che. pratimAyogyatA jema pratimA dvArA dUra thAya che tema A vAta samajavI Ama paNa jANakAro kahe che. (1420) TIkArya - pratimAyogyatA samAna karma phaLotpatti pratye aniyata svabhAvavALuM che. kAraNa ke phaLotpatti avazya kare tevuM karma to bAdhya banI zakatuM nathI. 1. mudritapratau 'saiva' ityazuddhaH pAThaH /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhAgyaparijJAnopAyAH . 1189 aniyatabhAvaM(vakaM), phalajanananiyatimato'bAdhyatvAt / prayatnena bAdhyaM = nivartanIyaM 'seva = pratimAyogyatevara pratimayetyapyAhuH AcAryAH / avyavasthitapariNAmakam / ata eva tasya bAdhyatvamupapadyate, phalajanananiyatimataH = svasAdhyaphalopadhAnA'vazyambhAvazAlinaH karmaNaH kenA'pi kadApi kutrApi abAdhyatvAt = anivartanIyatvAt / avazyaphalopadhAyakasAmarthyavataH karmaNaH phalamasampAdyA'nuparameNa balavato'pi puruSArthAdito'bAdhyatvamiti bhAvaH / pratyakSA'numAnAdinA divyadRzA vyavahAradRzA ca phalayogyatAnizcayAt karmaNo dArugatapratimAyogyatAtulyatvoktiyA'yyA / puruSakArazca pratimAniSpAdanakriyAsadRzaH / etadabhiprAyeNa upadezarahasye 'dArusamaM khalu daivaM paDimAtullo a purisagArotti' (upa.raha.48) ityuktam / ___ nanu karmaNaH pratimAyogyatAtulyatve kadApi bAdhyatvaM na syAt / na hi dArvAdeH pratimAyogyatA kadApi nivartata ityAzaGkAyAmAha prayatnena = svAzrayaniSThavyApAravizeSeNa idamaniyatabhAvakaM karma nivartanIyaM = phalajanane pratiskhalanIyaM, pratimAyogyateva = yathA dArvAdeH devAdipratikRtisvarUpayogyatA pratimayA = niSpannadevAdipratikRtyA nivartate tadvadidaM jJeyaM ityapi AcAryAH zrIharibhadrasUrayaH pracakSate / _yuktaM hi kAryeNa prAgabhAvasyevApavargeNA''tmagatabhavyatvapariNAmasyevAbhinavapratimayopala-dAdigatapratimAyogyatvasyevAtmaniSThaparipakvayatnenA'niyatabhAvakadaivasyopaghAtyatvamityAzayaH / yathoktaM upadezapade - dAruyamAINamiNaM paDimAisu joggayAsamANattaM / paccakkhAdipasiddhaM vihAviyavvaM buhajaNeNa / / (upa.pada. 342) iti| tadvyAkhyA evam - dArukAdInAM = kASThopalAmrAdInAM idaM = daivaM pratimAdiSu = pratimA-devakula-pAkAdiSu citrarUpeSu sAdhyavastuSu yogyatAsamAnaM = yogyabhAvatulyamiti / kIdRzaM sadityAhapratyakSAdiprasiddhaM = pratyakSA'numAnopamAnAdipramANapratiSThitaM vibhAvayitavyaM budhajanena = vipazcitA lokena / tathA hi - yathA dArvAdInAM sUtradhArAdayaH pratyakSata eva vivakSitaM pratimAdiphalaM prati yogyatAM nizcinvanti, kRSIvalAdayastu mudgAdiSu sAmAnyena vivakSitakAryaM prati yogyatayA rUDheSu kuto'pi nimittAtsampannasaMdehA aMkurodgamAdibhistaistairupAyaiH kAryayogyatAM samavadhArayanti, evaM divyadRzaH sAkSAdeva karma bhAviphalayogyaM nizcinvanti / zeSAstu taistaiH zakunAdyupAyairiti ityuktaM daivalakSaNam 6 (upa.pada 342 vyA.) iti / svakRtisAdhyatayA nizcityApi samyakprayatnA'karaNe viparItopAyakaraNAdau vA na tAdRzaphalalAbhasambhavaH / yathoktaM nizIthabhASye bRhatkalpabhASye ca - suhasAhagaM pi kajjaM karaNavihUNamaNuvAyasaMjuttaM / annAya'desa-kAle vivattimuvajAti / / 6 (ni.bhA.4803, bR.ka.bhA.944) iti / yathoktaM cANakyasUtre api - upAyapUrvaM na duSkaraM syAt (cA.sU.94), anupAyapUrvaM kAryaM kRtamapi nazyati 6 (cA.sU.95) iti / - kAleNa kAlaM viharejja raTTe balA'balaM jANiya appaNo u (utta. 21/14) iti uttarAdhyayanasUtroktirapi prakRtArthAnupAtinI draSTavyA / - kAle caraMtassa ujjamo saphalo bhavati - (AcA.cU.1/2/5) iti pUrvoktaM(pR.117) AcArAGgacUrNivacanamapi samyakpuruSakArasAphalyamAvedayati / etena - jehiM kAle parakkaMtaM na pacchA paritappae 6 (suu.kR.1|3|4|15) iti pUrvoktA(pR.854) aniyata svabhAvavALuM karma puruSArtha dvArA dUra karI zakAya che. jema pratimA dvArA pratimAyogyatA dUra karAya che tema. AvuM zrI haribhadrasUrijI kahe che. 1. mudritapratau 'saiva' ityazuddhaH paatthH| 2. mudritapratau '..gyataiva' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza' pratime .' ityazaddhaH pAThaH / Jain Education Interational www.jans
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1190 * puruSakAraprAdhAnyaprakAzanam . dvAtriMzikA-17/20 apiH karmaNo bAdhane puruSakArasya tatphalajanananiyatyabhAvaniyatAM niyatiM sahakAriNI samuccinoti / tadidamuktaM- "karmA'niyatabhAvaM tu yat syAccitraM 'phalaM prati / tadbAdhyamatra dAdipratimAyogyatAsamam (yo.bi.331)" / / 20 / / sUtrakRtAGgoktirapi vyaakhyaataa| taduktaM kuvalayamAlAyAM api - jAva ya Na denti hiyayaM purisA kajjAiM tAva vihaNaMti / aha diNNaM ciya hiyayaM, guruM pi kajjaM parisamattaM / / - (ku.mA. anuccheda33) iti| etena - sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH - (bh.gii.18|45) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam / - nipAnamiva maNDUkAH saraH pUrNamivA'NDajAH / sodyogaM naramAyAnti vivazAH sarvasampadaH / / utsAhasampannamadIrghasUtraM kriyAvidhijJaM vyasaneSvasaktam / zUraM kRtajJaM dRDhasauhRdaM ca lakSmIH svayaM yAti nivAsahetoH / / (hito.1173,175) iti hitopadezazlokau api samyakpuruSArthaprAdhAnyaparau jnyeyau| nanvevaM sati - AkAzamutpatatu gacchatu vA digantam, ambhonidhiM vizatu tiSThatu vA yatheccham / janmAntarA'rjitazubhA'zubhakRnnarANAM, chAyeva na tyajati karmaphalAnubandhaH / / ( ( ) ityasya kathaM saGgatiH ? ityAzaDkAyAmAha- api karmaNaH = daivasya bAdhane = bAdhyatve bAdhakatvenAbhimatasya puruSakArasya tatphalajanananiyatyabhAvaniyatAM = tathAvidhakarmasAdhyaphalopadhAnA'nayatyavyAptAM niyatiM sahakAriNI = daivasampAditapratiskhalanasahakArikAraNabhUtAM samuccinoti / tAdRzaniyatisahakAreNa puruSakAraH svasAdhyaphalopaDhaukanapravRttaM tathAvidhaM daivamupahanti, gautamapravrAjitatApasayatnavat / karmasAdhyaphalopadhAnanaiyatyavyAptAM niyatimapekSya tu puruSakAraH na daivamupahanti, kulavAlakayatnavat, tathAniyatyanyathA'nupapatteH / tatazca suSThuktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhiH - niyativazAdeva kiJcit sad asAdhyaM, asad asAdhyaM, asat sAdhyaM, sat sAdhyaJca pratipadyate 8 (dvA.na.ca.bhAga-1/pR.240) iti / tadidamuktaM yogabindau'karmeti / tadvyAkhyA caivam - karma aniyatabhAvaM tu = aniyatapariNAmameva yatsyAt citraM = nAnArUpaM phalaM = sukha-duHkhAdisamarpaNarUpaM prati = samAzritya tad bAdhyaM = nivartanIyaM puruSakAreNa atra = bAdhya-bAdhakabhAvacintAyAM, 'kIdRzam ?' ityAha- dArvAdeH = dalavizeSasya yA pratimAyogyatA tatsamam + (yo.bi.331 vRtti) iti / / 17/20 / / bhUNAyAmAM 'api' zanI artha samuyyaya = saMgraDa che. bhane puruSArtha pAvita 42 cha temA karmajanyaphaLane utpanna karavAnI niyatinA abhAvane vyApta = vyApya = avinAbhAvI evI niyatino sa rI tarI saMpa 42vA bhATe bhUNa ||thaamaa 'api' 206 15rAyeda che. yogabiMdumAM jaNAvela che ke "je karma aniyatasvabhAvavALuM hoya tenA vividha svarUpa hoya. phaLanI apekSAe te puruSArtha dvArA bAdhya che. lAkaDA vageremAM rahelI pratimAyogyatAtulya te karma samajavuM." (17/20) vizeSArtha:- je karma potAnuM phaLa avazya ApavAno svabhAva dharAve te niyata svabhAvavALuM karma kahevAya tathA tevo svabhAva na dharAve te aniyatasvabhAvavALuM kahevAya.je karma niyata svabhAvavALuM hoya teno puruSArtha dvArA bAdha thaI na zake. "bAdha" zabdano artha che tenI phaLajananazaktine alita karavI. puruSArtha dvArA karmano bAdha karavo hoya to avazya phaLane janmAve tevI niyatino abhAva avazya hoya tevI niyatinI sahakArI kAraNa tarIke apekSA puruSArthane rahe che. matalaba ke je karmanI niyati avazyaphaLotpAdaka niyatinA abhAvanI vyApya hoya te karmanI phalajananazaktine puruSArtha alita karI zake che. (1720) 1. hastAdarza 'citraM prati phalaM' iti pAThaH / chandabhaGgAt, mudritayogabindupustake cAnupalabdheH so'tra na gRhItaH / /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyamAddaivazaktivighaTanam * atra dRSTAnta-dAntikayorbAdhakataikyaM zabdasAmyAdeva vikAra - nAzasAdhAraNarUpAntarapariNatyaiva 'vetyabhiprAyavAnAhapratimAyogyatAnAzaH pratimotpattito bhavet / karmaNo vikriyA yatnAd bAdhyabAdhakatetyasau / / 21 / / pratimeti / pratimotpattitaH pratimAyogyatAyA nAza ( = pratimAyogyatAnAzaH ) eva bAdho bhavet / karmaNo yatnAd vikriyA = adhikRtaphalajananazaktibhaGgalakSaNA bAdha ityasau bAdhyabAdhakatA' / etena pratimayA taddhetuyatnena vA tadyogyatAbAdhe tadutpattivat karmayogyatAbAdhe'pi tatphalotpattiatra dRSTAnta-dASTantikayoH pratimA-yatnayoH bAdhakataikyaM zabdasAmyAdeva kevalazabdataulyAt, na tvarthaikyAt / nanu zabdasAmyamAtreNa kiM ityAzaGkAyAM kalpAntaramAha - vikAranAzasAdhAraNarUpAntarapariNatyaiva vikriyA-dhvaMsobhayA'nugatA'tiriktapariNAmata eva vA bAdhakataikyaM jJeyaM ityabhiprAyavAn devAdipratikRtyutpAdAt pratimAyogyatAyAH dArvAdigatAyA bAdhapadArtho bhavet / pratimAniSThabAdhakatAnirUpitabAdhyatA pratisvasamAnAdhikaraNapuruSakArAt karmaNaH daivA granthakRd Aha- 'pratime 'ti / pratimotpattitaH nAza: uccheda eva prakRte bAdhaH = mAyogyatApratiyogikanAzyatAlakSaNA'vagantavyA / yatnAt bhidhAnasya adhikRtaphalajananazaktibhaGgalakSaNA = vivakSitakAryajanakasAmarthyavighaTanAtmikA vikriyA bAdhaH bAdhapadArtho bhavet / svasamAnAdhikaraNayatnaniSThabAdhakatAnirUpitabAdhyatA karmagatA vikAryatA''tmikA vijJeyA iti hetoH asau bAdhya bAdhakatA = upaghAtyopAghAtakabhAvaH / = etena pratimAyogyatAnAza-karmavikriyAlakSaNadvividhabAdhanirUpaNena, asya 'nirastamityanenAnvayaH / vyavahAranayataH pratimayA abhinavotpannapratimayA 'kriyamANaM kRtamiti nizcayanayataH taddhetuyatnena vA pratimAjanakaprayatnena vA tadyogyatAbAdhe dArvAdigatapratimAyogyatopaghAte tadutpattivat tpattivat puruSakAreNa karmayogyatAbAdhe'pi daivagataphalajananayogyatopaghAte'pi tatphalotpattiprasaGgaH pratimo prastutamAM dRSTAntasvarUpa pratimAmAM tathA dAntikasvarUpa puruSArthamAM bAdhakatAaikya abhinna bAdhakatA batAvelI che te zabdanI sarakhAmaNInI apekSAe ja samajavuM. arthaabhedanI apekSAe nahi. athavA to vikAra ane nAzamAM anugata = sAdhAraNa evA dharmavizeSanI = rUpAntarapariNatinI apekSAe ja samajavuM. AvA AzayathI graMthakArazrI jaNAve che ke = = = = = = = - = = = = = 1191 = A bAdhavaividhya nirUpaNa A gAthArtha :- pratimAnI utpattithI pratimAyogyatAno nAza thAya che. jyAre prayatnathI karmamAM vikriyA vikAra thAya che. A pramANe bAdhya-bAdhakabhAva ahIM samajavo. (17/21) TIkArtha :- lAkaDA vageremAM pratimAnI utpatti thavAthI lAkaDA vageremAM rahelI pratimAyogyatAno nAza ja thAya che. arthAt yogyatAnAzasvarUpa bAdha pratimA dvArA thAya che. jyAre prayatna dvArA karmamAM vivakSitaphaLajanana zaktino bhaMga thavA svarUpa bAdha thAya che. Avo bAdhya-bAdhakabhAva prastutamAM che. zaMkA :- jema pratimA dvArA athavA to pratimAjanya prayatna dvArA lAkaDAmAM rahelI pratimAyogyatAno 1. hastAdarze 'vaitya...' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'pratimeti' iti nAsti / 3. hastAdarze ' ..bAdhaka' iti truTitaH pAThaH / 4. hastAdarze '... yogyatAbAdhe'pi tatphala - bAdhe'pi tatphalo...' ityadhikaH pAThaH / sa cA'zuddhaH 1
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1192 * nAzadvaividhyanirUpaNam . dvAtriMzikA-17/21 prasaGga iti nirastam / upAdAnasyaiva svanAzA'bhinnaphalotpattiniyatatvAt / karmayogyatAyAstu sukha-duHkhAdinimittatvAd daNDanAze ghaTasyeva tannAze phalasyAsambhavAt iti draSTavyam / / 21 / / karmasAdhyaphalotpAdApattiH, yukterubhayatrA'vizeSAt iti nirastam / prakRtanirAsameva vizadayati - upAdAnasyaiva = dAdigatapratimAyogyatvasyopAdAnakAraNAtmakatayA tasyaiva svanAzA'bhinnaphalotpattiniyatatvAt svapadena pratimAyogyatvagrahaNataH tatpratiyogikadhvaMsA'bhinnapratimAlakSaNakAryotpAdavyApyatvAt / karmayogyatAyAstu = daivagataphalajananayogyatAyAstu sukhaduHkhAdinimittatgat = sukhaduHkhAdinimittakAraNatvAdeva daNDanAze ghaTasyeva tannAze = karmagataphalajananayogyatAnAze phalasya sukhaduHkhAdeH asambhavAt / yathA daNDasya ghaTanimittakAraNatayA tannAze na ghaTotpAdaH sambhavati, ghaTasya tannAzabhinnatvAt tathaiva karmagatayogyatAyAH sukhAdinimittakAraNatayA tannAze na sukhAdyutpAdaH sambhavati, sukhAdeH tannAzabhinnatvAt / pratimAyogyatvasya dAdigatasya pratimopAdAnakAraNatayA tannAze'vazyaM pratimA'vasthAnam, tasyAH pratimAyogyatvanAzA'bhinnatvAt / na ca dhvaMsasyA'bhAvAtmakatayA pratimAyogyatAdhvaMsasya pratimAlakSaNaphalA'bhinnatvA'sambhavAtkuDyaM vinA citrakarmatulyametaditi zaGkanIyam, 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti nyAyenA'tiriktA'bhAvAtmakadharmikalpanA'pekSayA pratimAyAmeva pratimAyogyatAdhvaMsatvadharmakalpanAyA nyAyyatvAt, sadaMzA'nuviddhasyaivA'sadaMzasyAnubhavAcca / taduktaM vAdidevasUribhiH pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtre 'yadutpattau kAryasyA'vazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAva iti, yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakamiti' (pra.na.ta.3/61-62) iti / avazyaM bAdha thatAM pratimAnI utpatti thAya che tema puruSArtha dvArA karmagata yogyatAno nAza thatAM karmasAdhya phaLa utpanna thavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke yukti to banne pakSamAM samAna ja che. samAdhAna :- uparokta samasyAne ahIM avakAza na hovAnuM kAraNa e che ke pUrve jaNAvI gayA te mujaba banne sthaLe bAdha eka sarakho mAnavAmAM nathI Avelo paNa judA judA prakArano bAdha mAnavAmAM Avela che. pratimAjanya prayatna dvArA to lAkaDAmAM yogyatAno nAza ja thAya che. jyAre puruSArtha dvArA karmamAM phaLotpAdakazaktinuM vighaTana karavAmAM Ave che. mATe pratimAjanaka prayatna dvArA kASThAdigata pratimAyogyatAno nAza thavA chatAM lAkaDAmAM pratimA utpanna thaI zake che paraMtu puruSArtha dvArA karmano bAdha thavA chatAM paNa karmasAdhya phaLa utpanna thavAnI koI zakyatA nathI rahetI. A vigatane pUrve jaNAvI ja gayA chIe. tema chatAM A bAbatanI spaSTatA karavA graMthakArazrI jaNAve che ke upAdAne kAraNa ane upAdAnakAraNamAM rahelI phaLajananayogyatAno abheda hovAthI yogyatAno nAza ja phaLasvarUpa che. upAdAnayogyatA potAnA nAzathI abhinna evA phaLanI utpattinI vyApya che. AvuM hovAthI pratimAjanaka yogyatAno nAza thatAM tenAthI abhinna phaLanI utpatti tyAM thaI zake che. jyAre karmamAM rahelI yogyatA to sukha-duHkhAdinA nimittasvarUpa che. tethI teno nAza thatAM phaLa utpanna na thaI zake. jema daMDa ghaDAnuM nimitta kAraNa hovAthI diMDano nAza thatAM ghaDo utpanna na thaI zake. tema karmagata phaLajananayogyatAno nAza thatAM karmasAdhya phaLa utpanna thavAnI saMbhAvana = zasyatA rahetA nathI. mA pAta sahI jyAlama 25vI. (17/21) braryora,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ * naya - pramANAbhyAM dhvaMsasvarUpaprajJApanam * nanu yena karmaNA phalaM na janyate, tatra na tadyogyataiva, kiM yatnasya tadbAdhakatvenetyAzaGkAyAmAhapratimAyA aniyame'pyakSatA yogyatA yathA / phalasyAniyame'pyevamakSatA karmayogyatA / / 22 / / pratimAyA iti / pratimAyA aniyame'pi = ' anaikAntye'pi dArvAdidale yathA yogyatA pratimAyA akSatA tathAlokavyavahArAt / yadutpattiprayojyA yadanupalabdhiH sa tatpradhvaMsa iti tAtparyam / avazyaM pratimotpattiprayojyA pratimAyogyatAnupalabdhiriti pratimaiva pratimAyogyatAdhvaMsa iti svadhvaMsA'bhinnaphalotpattivyApyatvamupAdAnasyA'nAvilameva / tatra RjusUnaye pratimAkSaNa eva pratimopAdAnakSaNadhvaMsaH / na ca dvitIyAdikSaNeSvevaM dhvaMsasyAbhAvena dArvAdeH punarunmajjanA''pattiriti zaGkanIyam, dhvaMsasantAnA'bhAvasyaiva tadApAdakatvAt / vyavahAranaye tu dArvAdyuttarakAlavartti pratimAdisvadravyaM pratimAyogyatAdhvaMsaH / pramANA'rpaNAttu pratimAdirUpaM dArvAdidravyaM pratimAyogyatAdhvaMsaH / taditthaM nayA'rpaNAt pramANA'rpaNAcca bhAvasvabhAva eva dhvaMso'pi prasiddhisaudhamadhitiSThati / tucchasvabhAvatve tu pradhvaMsasya dArvAdau zilpyAdivyApAravaiyarthyaM syAt / pramANa- nayArpaNayA vistarato dhvaMsasvarUpaM bubhutsubhirasmatkRtA jayalatA vilokanIyA (syAdvAdarahasyavyAkhyA -madhyama-khaNDa -1 pR.14-22) / / 17/21 / / nanu yena karmaNA phalaM sukha-duHkhAdilakSaNaM na janyate = naivopadhIyate tatra karmaNi na tadyogyataiva sukhAdijananayogyataiva, kAryA'nupahitayogyatAyAM mAnA'bhAvAt kiM yatnasya = puruSakArasya tadbAdhakatvena karmagataphalajananazaktivighaTanenA'jAgalastanAyamAnena ? anyathaikasminnapi karmaNi sakalaphalajananayogyatA'GgIkartavyA syAd ityAzaGkAyAmAha - 'pratimAyA' iti / dArvAditaH pratimAyA utpAdasya anaikA - ntye'pi = bhajanAviSayatve'pi dArvAdidale pratimAdalabhUtakASThAdau pratimAyA yogyatA yathA akSatA = avyAhatA, tathAlokavyavahArAt = 'idaM dArvAdikaM pratimAyogyamityAdirUpeNa shissttlokvyvhRtidrshnaat| kuto'pi hetoH pratimAnutpattAvapi dArvAdidale tathAvidhazabda- jJAnarUpasya yogyatAvyavahArasyA'yogyatvavyavahAravilakSaNasyA''gopAlA'GganAprasiddhatvena parAkartumazakyatvAditi vyaktaM upadezarahasyavRttI (u. = = = 1193 ra.vR.gA. 48 ) / 66 je karma dvArA phaLa utpanna thatuM nathI te karmamAM phaLajananayogyatA ja nathI rahetI. Ama mAnI lo ne ! puruSArthane karmagata yogyatAno bAdhaka mAnavAnI jarUra zI che ? vyartha gaurava zA mATe karavuM?" AvI koine zaMkA thAya to tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI jaNAve che ke * svarUpa yogyatA paNa svIkArya gAthArtha :- jema dareka lAkaDAmAMthI pratimA utpanna thAya ja Avo koi niyama na hovA chatAM temAM pratimAyogyatA avyAhata ja che. te ja rIte dareka karma dvArA phaLa utpanna thAya ja' tevo koi niyama na hovA chatAM paNa karmamAM phaLajanana yogyatA avyAhata rIte rahelI ja che. (17/22) TIkArtha :- 'dareka lAkaDAmAMthI pratimA avazya utpanna thAya' tevo niyama na hovA chatAM jema lAkaDA vageremAM pratimAne utpanna karavAnI yogyatA avyAhata che, kAraNa ke lokomAM tevA prakArano vyavahAra dekhAya che. 1. hastAdarze 'Ane.' iti pAThaH /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1194 * phalAnutpAde'pi karmaNaH phalajananazaktimattvam * dvAtriMzikA-17/22 phalasya = sukha-duHkhAdirUpasya puruSakArabAdhyatvena aniyame'pi evaM karmayogyatA'kSatA, adhyavasAyavizeSaprayuktarasasthitivizeSaghaTitatvAttasyAH, prAmANikalokaprasiddhatvAcca phalA'bhAve'pi bAdhyakarmayogyatAvyavahArasyeti bhAvaH / taduktaM- "niyamAtpratimA nAtra na cA'to'yogyataiva hi| tallakSaNaviyogena pratimevA'sya bAdhakaH" (yo.biM. 332) iti / / 22 / / __evaM prakAreNa sukha-duHkhAdirUpasya phalasya = karmasAdhyaphalasya dazAvizeSe puruSakArabAdhyatvena = vibhinnaphalopadhAyakabalavadyatnopaghAtyatvena aniyame'pi = anaikAntye'pi karmayogyatA = daivaniSTha phalajananayogyatA akSatA, tasyAH = karmagatayogyatAyAH adhyavasAyavizeSaprayuktarasa-sthitivizeSaghaTitatvAt = mithyAtvA'virati-kaSAya-lezyAdisahakRtA'ntaHkaraNapariNAmavizeSaprayuktena phalaprAcuryAdhupapAdakA'nubhAgA'vasthAnavizeSeNa gumphitatvAt, phalA'bhAve'pi = puruSakArabAdhyakarmasAdhyasukhAdikAryA'nupadhAne'pi bAdhyakarmayogyatAvyavahArasya = anupadheyaphalakakarmagataphalajananayogyatAvyavahRteH prAmANikalokaprasiddhatvAcca = pramANAnusAriziSTalokeSu svarasataH prasiddhatvAcca / taduktaM yogabindau niyamAditi / tavRttistvevam - niyamAt = avazyantayA pratimA = daivatAdipratibimbarUpA na = naiva atra = dAdau yogyatAyAM satyAmapi / na ca ataH = pratimAyA abhavanAd ayogyataiva hi / katham ? ityAha- tallakSaNaviyogena' = ayogyatAlakSaNA'bhAvena tathAlokarUDheH / tataH pratimeva = pratibimbaniSpattiriva dArvAdeH yogyatAyAH asya = karmaNaH bAdhakaH puruSakAraH / yathA hi dArvAdInAM yogyatA tAvadeva vyapadizyate yAvatpratimAlakSaNaM kAryaM na 2 niSpadyate kAryaniSpattau sarvatra kAraNasyA'kAraNIbhUtatayA rUDhatvAt / evaM karmA'pi yAvatpuruSakAreNa vikriyAM anyathApariNatilakSaNAM nA''nIyate tAvattadabAdhitarUpamevA''ste / puruSakArapravRttau tu tayorbAdhyabAdhaka bhAvaH sampadyata iti (yo.bi.332) / na caivamekasminneva karmaNi sakalaphalajananayogyatA''pattiraparihAryA syAditi zaGakanIyam, kAyayogAdyadhInaprakRtyAdibandhA'nusAreNaiva tattatphalajananayogyatAyAH tattatkarmaNi svIkArAditi dika / / 17/22 / / tema sukha-duHkhAdi svarUpa karmaphaLa puruSArtha dvArA bAdhya hovAthI avazya utpanna thAya tevo niyama na hovA chatAM paNa karmamAM yogyatA avyAhata ja che. kAraNa ke karmagata phaLajananayogyatA to viziSTa prakAranA adhyavasAyathI prayukta evA rasavizeSa ane sthiti vizeSathI ghaTita che. tathA phaLotpAdakatAno niyama na hovAthI puruSArthabAdhya karmanuM phaLa na thavA chatAM paNa puruSArthabAdhya evA karmamAM phaLajananayogyatAno vyavahAra prAmANika lokomAM prasiddha che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "lAkaDA vageremAMthI avazya pratimA utpanna thAya tevo niyama nathI ane teTalA mAtrathI temAM ayogyatA ja che - evuM paNa nathI siddha thatuM. kAraNa ke pratimA utpanna thavAnI ayogyatAnA lakSaNa (dhUmADAmAM rahelA che tema) temAM rahelA nathI. tethI pratimAnI utpatti jema lAkaDAmAM rahelI pratimAyogyatAnI bAdhaka bane che tema puruSArtha bhanI = rbhAta isananayogyatAno pApa bane .' 6 (17/22) 1. yogabinduvRttau mudritAyAM prakRte '... niyogena' iti pAThaH / sa ca prastutadvAtriMzikAvRttigatapAThA'pekSayA'rthavivaraNavivakSayA cA'zuddhaH pratibhAti / 2. mudritAyAM yogabinduvRttau 'na' iti padaM nAsti / paraM asmAbhirAvazyakatvAttad gRhItam /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jotiryaMta padhAnamImAMsA * 1195 nanu yogyataiva pratimAmAkSepyati kiM tadbAdhakena puruSakAreNa ? ityAzaGkyAhadAdeH pratimA''kSepe' tadbhAvaH sarvato dhruvH| yogya syA'yogyatA veti na caiSA loksiddhitH||23|| dAderiti / dArvAdeH = dalasya svayogyatayaiva (pratimA''kSepe) pratimAniSpattyA tadbhAvaH nanu yogyataiva = dArvAdigatapratimAjananayogyataiva pratimAM AkSepsyati kiM tadbAdhakena = daarvaavisAta-yotopalAtanA puruSArekha ? phatyAra thovinsaMvAduM (co.viM.rUrU3) sAda- "vA | vizeSArtha:- hoziyAra vidyArthI bhaNavAnI mahenata na karavAnA lIdhe athavA sinemA, kalaba vageremAM rakhaDapaTTI karavA svarUpa avaLo puruSArtha karavAnA lIdhe parIkSAmAM nApAsa thAya ane te ema kahe ke mArA nasIbamAM pAsa thavAnuM na hatuM to A javAba zuM yogya che ? dIkSA levA mATe guruno paricaya karavo, vairAgyavardhaka dharmadezanA vagerenuM zravaNa karavuM, japa-tapa-tyAga karavo, viziSTa abhigraho dhAraNa karavA.... AvuM kazuM paNa karyA vinA svecchAthI lagna karanAra mANasa "mArA nasIbamAM dIkSA nathI' AvuM bole to zuM te yogya che? ArogyanA koI paNa niyama na pALIne vyasanI mAMdo paDe ane "mArA nasIbamAM Arogya nathI" AvuM bole to teno javAba koI mANasa zuM sAcA javAba tarIke svIkAraze? siMha jaMgalamAM zikAra karavA guphAnI bahAra ja na nIkaLe ane bhUkhyo maravA paDe tyAre "A siMhanA nasIbamAM zikAra - khorAka nathI" AvI vAtane zuM koI sAcI mAnavA taiyAra thAya ? A badhA praznono uttara "nA" che. sAcI dizAmAM vyavasthita puruSArtha kharA dilathI kare ane tema chatAM pariNAma na maLe to teno javAba sAco mAnavA koI taiyAra thAya. mATe avaLA puruSArthanA kAraNe samyapha phaLa na maLe tyAM karmamAM = nasIbamAM phaLajananayogyatA = phaLotpAdakazakti sarva ziSTa puruSone nirvivAdarUpe mAnya ja bane che. bAkI to je ArasamAMthI pratimA banavAnA badale bIjI ja koIka cIja banI gaI hoya to "te ArasamAM pratimA thavAnI yogyatA na hatI' AvuM mAnavuM paDaze ke je koI vyavahAravartI jIvane mAnya nathI. mATe je karma dvArA phaLa utpanna thayela nathI tyAM paNa phaLajananayogyatA mAnavI jarUrI che. hA, paNa pratyeka karmamAM tamAma phaLane ApavAnI yogyatA mAnI na zakAya. je prakAranI karmanI prakRti hoya te mujabanA ja phaLane ApavAnI temAM yogyatA hoya evuM karmavettAone mAnya che. A vAtane dhyAnamAM rAkhavI jarUrI che. karmanI 120, 122, 148 ke 158 prakRtiono abhyAsa karavAthI A vigata spaSTa thaI jAya tema che. (17/22) "lAkaDA, Arasa vageremAM rahelI pratimAjanana yogyatA ja pratimAne utpanna karaze. yogyatAbAdhaka puruSArthanI kalpanA karavAthI sa" AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI jaNAve che ke ka yogyatA phaLopadhAyaka nathI ha. gAthArtha :- lAkaDA vagerenI yogyatA) dvArA ja pratimAnI utpatti mAnavAmAM Ave to tamAma lAkaDA vageremAMthI avazya pratimA utpanna thaI jAya athavA to yogyatAvALA lAkaDA vageremAM ayogyatA mAnavI paDaze. paratuM AvI ayogyatA to mAnI na zakAya. kAraNa ke te lokasiddha che. (17/23) TIkArtha - "lAkaDA vagere upAdAna kAraNanI svayogyatA dvArA ja pratimAnI niSpatti thaI jAya." tevuM 2. dastAva 'tti ' tyazuddha: paDha: I 2. "dhruva ti sarvatra prato va: | cAlyAnusArena dhuva:' ti : sAmAti 3. "yogyatAyacatA' tyazu: pATo mukitaprato |
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1196 * svarUpayogyatAkAraNasya phalopadhAyakatvavyAptyabhAvaH * dvAtriMzikA-17/23 = pratimAbhAvaH sarvataH = sarvasmAd dhruvo = nizcitaH prasajyeta / yogyasya dAdireva ayogyatA pratimA'nAkSepe vA iti = etatprasajyeta / na ca = na punaH eSA = ayogyatA, loka(pra)siddhitaH / na hi dAdIni pratimAniSpattyabhAve'pi ayogyAnIti prasiddhirasti, tadApi yogyatayaiva teSAM rUDhatvAditi / / 23 / / / dalasya = pratimopAdAnakAraNasya svayogyatayaiva = svakIyapratimAjananayogyatayaiva pratimA''kSepe = pratimAniSpattyA phalopadhAne svIkriyamANe hi sarvasmAt dArvAdeH sakAzAt pratimAbhAvo nizcitaH prasajyeta / na caivaM bhavati, kintu takSaNa-dala-vedhAdivyApArairevA'vahitaprayuktaiH yogyAt kASThAt pratimA niSpadyate / yathoktaM bRhatkalpabhASye - jaM pi ya dAru joggaM jassa u vatthussa taM pi hu na sakkA / joeumaNimmaviuM tacchaNa-dala-veha-kussehiM / / - (bR.ka.bhA.217) iti / yuktaJcaitat / na hi samucitasAdhanavyatirekeNopAdAnamAtrAtkAryasiddhiH sambhavati / taduktaM vyavahArasUtrabhASye - uvakaraNehiM vihUNo jaha vA puriso na sAhae kajjaM - (vya.sU.bhA.10/540) iti / ___ kalpAntaramAha- yogyasya = pratimAjananayogyasya eva dArvAdeH pratimA'nAkSepe = pratimAnupadhAne ayogyatA vA = athavA iti = etat prasajyeta / na cAstvayogyataiva tAdRzadArvAdeH, phalAnupahitayogyatAyAM mAnAbhAvAditi vaktavyam, phalA'bhAve'pi tatra yogyatAvyavahArasya lokasiddhitaH = prAmANikalokaprasiddhitaH na punaH pratimAyA ayogyatA phalA'nupadhAyakadAdau vaktuM zakyate / tadApi = pratimAnupadhAnadazAyAmapi yogyatayaiva = pratimAjananasAmarthyavattayaiva teSAM dAdInAM rUDhatvAt = svarasataH prasiddhatvAta taduktaM upadezapade'pi - na hi jogge niyameNaM jAyai paDimAdi Na ya ajogttN| tallakkhaNavirahAo paDimAtullo purisagAro tti / / 6 (upa.pada.343) tadvyAkhyaivam - na = naiva hi = yasmAd yogye = dalabhAvApanne dAdau niyamena = avazyantayA jAyate pratimAdi, kintu kasmiMzcideva purusskaaropgRhiite| na ca vaktavyaM "zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryA'rthApattigocarAH(?sAdhanAH)" (tattvasaGgraha1588, 2839) iti vacanAt kAryAnudaye kathaM yogyatA samastIti jJAtuM zakyata ityAzakyAha- na ca = naivAyogyatvaM yogyatayA sambhAvitAnAM smsti| kuta ityAha- tallakSaNavirahAd = ayogyatAlakSaNaviparyayAt / na hi phalAnudaye'pi vyavahAriNaH kAraNamakAraNatayA vyapadizanti, bhinnalakSaNatayA yogyaamAnavAmAM Ave to tamAma lAkaDA vageremAMthI cokkasa pratimAnI utpatti thaI jaze. athavA lAkaDAmAMthI pratimA utpanna na thAya to yogya evA lAkaDA vageremAM ja ayogyatA AvI jaze arthAta je lAkaDuM pratimAne utpanna na kare, je lAkaDA vageremAM pratimA utpanna na thaI hoya te lAkaDAmAM pratimAjananayogyatAno abhAva mAnavo paDaze. paraMtu AvuM to nathI. je lAkaDAmAM pratimA pragaTa thaI na hoya temAM ayogyatA manAtI nathI. kAraNa ke te lAkaDAmAM yogyatA lokomAM prasiddha che. pratimAnI niSpatti na thayelI hoya to paNa "A lAkaDA vagere pratimA mATe ayogya che' A vAta lokomAM prasiddha nathI. pratimA utpanna na thaI hoya tevI avasthAmAM paNa te lAkaDA vagere pratimAjananayogya tarIke ja lokamAM prasiddha = rUDha che. (1723). hastAdarza .........' cihnadvayamadhyavartI pATho nAsti /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyamasApekSaM daivaM phalopadhAyakam * 1197 idameva prakRte yojayanannAha karmaNo'pyetadAkSepe dAnAdau bhAvabhedataH / phalabhedaH kathaM nu syAttathAzAstrAdisaGgataH / / 24 / 'yogyayoH rUDhatvAt / yadyevaM zubhA'zubhakAryA'nukUlatayA sthite daive kiMrUpastatra puruSakAraH pravarttate ityAzaMkyAha- pratimAtulyaH = pratimAniSpAdanakriyAsadRzaH puruSakAraH / yathA hi yogyamapi dAru na svayameva pratimAtvena pariNamati, kiMtu puruSakArAdeva evaM puruSakArA'pekSaM daivamapi svaphalakAraNamiti (upa.pa.vR.343) atraiva pratipakSe bAdhAmAha - jai dAruM ciya paDimaM akkhivai tao ya haMta NiyameNa / 1. pAvai savvattha imA ahavA joggaM ajoggaMti - (upa.pa. 344 ) vyAkhyA yadi dArveva pratimAmAkSipati sAdhyakoTImAnayati, tatazca = tasmAdeva pratimAkSepAt 'haMteti' pUrvavat, niyamena prApnoti Apadyate sarvatra dAruNi iyaM pratimA / pratijJAntaramAha- athavA pratimA'nAkSepe yogyamapi dAru ayogyaM syAditi - (upa.pa.gA. 344 vRtti) / = nanvevamapyastu ko doSa ityAzaMkyAha- na ya evaM logaNII jamhA joggammi joggavavahAro / paDimANuppattIyavi avigANeNaM Thio ettha / / 345 / / vyAkhyA- na ca = naivaivaM yogyasyApyayogyatayA lokanItiH = ziSTavyavahAro dRzyate, yasmAdyogye yogyavyavahAro 'yogyamidamiti zabdajJAnapravRttirUpaH pratimAnutpattAvapi kuto'pi hetoH puruSakAravaiguNyena pratimAyAmanutpannAyAmapyavigAnena bAlA'balAdijanA'vipratipattyA sthito'tra dAruNi ( upa.pa. vRtti. 345) / kiJcAtra puruSakAramanapekSya daivena phalA''kSepe'navAptajinAjJe'pi mokSaphalamupadhIyeteti vyaktaM upadezarahasye - daiveNa phalakkheve aippasaMgo have payaDo - ( upa. raha. 48) ityatra / tatazca daivaphalasya bAdhane sAdhane vA puruSakArasyA'pekSA'nAviva / taduktaM somadevasUriNA api nItivAkyAmRte - kasya nAmaikadaiva sampadyate puNyarAziH ? - (nI. vA. 1/31), anAcarato manorathAH svapnarAjyasamAH - ( nI. vA. 1 / 32 ) iti / / 17 / 23 / / idameva tattvaM prakRte = daiva- puruSakArasthale yogabindusaMvAdena (yo . bi . 334 ) yojayannAha - 'karmaNa' iti / daivasaMjJitasya karmaNo'pi phalahetupuruSakArA''kSepe = daivasAdhyaphalopadhAnasahakArikAraNIbhUtayatno vizeSArtha :- 'jo A Arasano TukaDo zilpInA hAthamAM Avyo hoya to AmAMthI sarasa majAnI pratimA taiyAra thai hota. paNa kaDIyAnA hAthamAM AvI javAnA lIdhe sIDInA pagathiyA rUpe te banI gayo che' A pramANe lokone mAnya che. Ano artha e thayo ke je Arasa, lAkaDA, patthara vageremAMthI pratimAnuM nirmANa nathI thayuM temAM paNa pratimA thavAnI yogyatA rahelI ja che. zilpI vagereno sahakAra maLe to temAMthI yogyatAnA prabhAve pratimA pragaTa thAya. mATe mAtra yogyatA dvArA ja phaLa utpanna thai nathI jatuM. bAkI to tamAma lAkaDA, Arasa, patthara vageremAM pratimA rUpe thavAnI yogyatA hovAthI te tamAmamAMthI pratimA utpanna thai ja jAya. bAkInI vAta TIkArthamAM spaSTa che. (17/23) A ja vastune prastutamAM saMgata karatAM graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- karmathI paNa prayatnanI utpatti thaI ja jatI hoya to dAna vageremAM bhAva badalAI javAthI zAstrAdiprasiddha phaLabheda kaI rIte saMgata thai zake ? (17/24)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1198 * dravya-bhAvakriyAphalabhedodAharaNAni * dvAtriMzikA-17/24 karmaNo'pIti / karmaNo'pi daivasaMjJitasya etadAkSepe = phalahetupuruSakArA''kSepe dAnAdau sukRtavizeSe vidhIyamAne bhAvabhedataH = pariNAmavizeSatastattAratamyalakSaNAt phalasya bhedaH (=phalabhedaH) prakarSA'pakarSarUpaH kathaM nu syAt ? na kathaJcidityarthaH, tathA tathA tena tena prakAreNa zAstrAdisaGgataH = zAstralokasiddhaH / tathAvidhapuruSakAravikalAt karmaNaH phalA'bhyupagame na kathaJcittaccitratA yujyate / phalahetoH 'karmaNaH puruSakAramantareNaikA''kAratvA''patteriti parApekSametad dvitayaM pratipattavyamiti / / 24 / / padhAyakatve, na kevalaM dAdiyogyatAyAH pratimA''kSepe sarvatra tadbhAva ityapizabdArthaH, dAnAdau sukRtavizeSe vidhIyamAne pariNAmavizeSataH = adhyavasAyavaicitryAt tattAratamyalakSaNAt = bhAvanyUnA''dhikyarUpAt phalasya prakarSA'pakarSarUpo vipAkakAlatAratamyalakSaNazca bhedaH na kathaJcidapi syAt / na ca sukRtaikye pariNAmavizeSAt phalotkarSA'pakarSAvasiddhAveveti zaGkanIyam, tAdRzaphalabhedastu tena tena prakAreNa zAstralokasiddhaH = sacchAstra-ziSTalokayoH prasiddha eva / zAlibhadrajIvasaGgama-kapilAdAsIkRtena supAtradAnodAharaNena, vIrakazAlApati-kRSNakRtena pAlaka-zAmbakRtena vA zrIneminAthavandanena zItalAcAryakRtadravyabhAvavandanena ca phalabhedaH zAstraprasiddha eva / sadbhAva-viSTikRtarAjasevAditazca phalabhedo lokasiddho'napalapanIya eva / phalakAlabhedazca zrAvakaprajJaptau umAsvAtivAcakaiH - bhinno jaheha kAlo tulle vi pahaMmi gaivisesAo / satthe va gahaNakAlo mahamehAbheyao bhinno / / taha tullammi vi kamme pariNAmAikiriyAvisesAo / bhinno aNuhavakAlo jiTTho majjho jahanno ya / / - (zrA.pra.201/202) ityevamAveditaH / tathAvidhapuruSakAravikalAt = prazastA'prazastapariNAma-mandA'mandA''darAdilakSaNA'bhyantarayatnA'sahakRtAt karmaNaH = dAnAdikriyAjanyadaivAt sakAzAt phalA'bhyupagame tu na kathaJcit = kenA'pi prakAreNa taccitratA = dAnAdikarmasAdhyaphalavaicitryaM yujyate / phalahetoH = svargAdiphalasAdhanasya karmaNaH dAnAdisukRtalakSaNasya daivA''khyasya vA puruSakAraM zastA'zastAdhyavasAyAdilakSaNaM antareNa ekA''kAratvA''patteH = samAnaphalajanakatvaprasaGgAd iti hetoH parA'pekSaM = parasparA'pekSaM etad dvitayaM karma-puruSakAralakSaNaM pratipattavyamiti / etena - puruSakAreNa vinA daivaM na sidhyati + (ma.bhA.anuzAsana.6/7) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM upadezapade'pi - evaM jai kammaM ciya cittaM akkhivai purisagAraM tu / No dANAisu puNNAibheya mo'jjhappabheeNa / / (upa.pada.346) iti / tadvyAkhyA caivam - evaM paropanyastA'pratimA TIkArya - bhAgya jenuM bIjuM nAma che evA karmathI paNa jo phaLotpAdaka evo udyama thaI ja jato hoya to dAna vagere viziSTa sukRta karatI vakhate aMtaranA pariNAmamAM taratamatAsvarUpa bhedabhAva thaI javAnA kAraNe phaLamAM prakarSa ane apakarSa svarUpe je bheda paDI jAya che te kaI rIte saMgata thaI zake ? arthAt koI paNa rIte saMgata thaI na zake. uparokta phaLabheda kAlpanika nathI paNa te te rIte zAstramAM ane lokamAM prasiddha che. tathAvidha udyama vinA ja kevaLa karma thakI phaLano svIkAra karavAmAM Ave to samAna kriyAthI phaLamAM vaividhya = bhedabhAva jarA paNa saMgata thaI na zake. kAraNa ke phaLanuM kAraNa evuM karma to udyama vinA ekasarakhuM ja banI jAya. mATe bhAgya ane puruSArtha- banne ekabIjAnI apekSA rAkhe che - ema svIkAravuM ja paDe. (17/24) 1. hastAdarza 'karmapuruSa...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pariNAmavazAt karmasAmarthyaniSpattiH * 1199 = = zubhAttatastvasau bhAvo 'hantA'yaM ttsvbhaavbhaak| evaM kimatra siddhaM syAdata evA'stvato hyadaH / / 25 / / zubhAditi / zubhAt tatastu tata eva karmaNaH prAg nAnAnimittopArjitAd asau miva yadi cet karmaiva daivasaMjJitaM citraM nAnArUpamAkSipati svopagrahakAritayA sannihitaM karoti galagRhItatathAvidhakikaravat puruSakAramuktarUpaM punaH / tadA no dAnAdiSu paralokaphaleSu kriyAvizeSeSu zubhA'zubharUpeSu puNyAdibhedaH puNyapApanAnAtvaM syAt / mo pUrvavat / adhyAtmabhedataH adhyavasAyabhedAt / yadi hi daivA''yatta eva puruSakAraH kriyAsu zubhAzubharUpAsu vyApriyate 'prakRtireva karotIti sAGkhyamatamAsthitAnAM, tadA yo'yaM dAnAdikriyAsu zubhA'zubharUpakarmamAtrahetukAsvadhyAtmabhedAt puNyapApayorutkarSA'pakarSakRto bhedaH sarvAstikasammataH sa kathaM saGgacchate iti / tathA ca paThyate- "abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi / / ( yogadRSTisamuccaya-gA. 118) iti - ( upa . pada. 346 vRtti) / etena karmaNaH phalajanakatve tadastitvamAtrAtphalopadhAnA''pattirapi nirastA, AtmapariNAmavizeSA''hitavicitrazaktiyogena karmaNaH tattaddravya-kSetra - kAla - bhAva-bhavasApekSatayA niyatA'niyatajananA'bhyupagamAt / taduktaM dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH pariNAmaviseseNaM karei kammammi vIriyaM cittaM / jaM so Na u taM sattAmetteNaM hoi phaladaM ti / / savvesiM phalabhAvA'NiyayasahAvA Na savvaphaladattaM / niyayasahAvattaM ciya taggayapariNAmasAvekkhaM / / - (dharma.saM.577-578) iti / yogamArge puruSakArastu parizuddhAjJAyogarUpo'vaseya iti vyaktaM upadezapade (gA. 328 ) / / 17 / 24 / / nanvidamapi kathaM sidhyati yathA dAnAdau bhAvabhedastato'pi ca phalabhedaH ? ityAzaGkAyAM yogabindu(yo . biM. 335) saMvAdenAha- zubhAditi / yogabinduvRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- zubhAt tata eva karmaNaH = vizeSArtha :- 'mAtra bhAgyathI ja udyama thAya che' tema mAnavAmAM Ave to samAna dAna karanAranuM bhAgya to samAna ja hovAthI sarakhA pramANamAM paisA vagerenuM dAna karavAno bhAgyavaza udyama karanArane te dAnathI ekasarakhuM ja phaLa maLavuM joIe. kAraNa ke bAhya puruSArtha to samAna ja che. paraMtu tevuM banatuM nathI. vyavahArathI ekasarakhuM dAna karavA chatAM aMtaHkaraNanA bhAvanI taratamatAnA lIdhe dAnanA phaLamAM paNa taratamatA paDI jAya che. jo karmane puruSArthanI jarA paNa apekSA na hoya to vyaktine sarakhA pramANamAM dAna karAvanAra karmanA svarUpamAM koi phera na hoI zake. tathA dAna karatI vakhate dAtAnA manamAM bhAva paNa sarakhA ja thavA joIe. athavA samAnadAnajanaka karma samAna hovAthI dAtAranA bhAva alaga alaga prakAranA hovA chatAM paNa tenA phaLamAM koi pharaka paDavo na joie. A samasyAnA nirAkaraNa mATe 'puNyapApa karma udyamasApekSa rahIne phaLa Ape che' Ama mAnyA vinA chUTako nathI. (17/24) * bhAgya ane udhama paraspara sApekSa gAthArtha :- zubha karma hovAnA kAraNe A bhedabhAvavALo bhAva thAya che. tathA tevA svabhAvavALo phaLabheda thAya che. AnAthI ahIM zuM siddha thayuM ? A praznano javAba e che ke karmathI bhAva thAya che ane bhAvathI karma thAya che. (17/25) TIkArtha :- pUrve aneka nimittothI upArjita thayelA zubha karmathI ja dAnAdi karavAnA avasare 1. hastAdarze 'hetoyaM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1200 * pravAhataH karma-puruSakArayoH sApekSatA * dvAtriMzikA-17/25 dAnAdikAle bhinnarUpatayA pravRtto bhAvo hanta ayaM ca phalabhedaH tatsvabhAvabhAk = bhAvabhedA'pekSotpattikavicitrasvabhAvavAniti / paraH pRcchati - evaM kimatra vicAre siddhaM syAt ? tatrA''ha- ata eva karmaNaH astu bhAvaH tathA ato hi = ata eva bhAvAd adaH = karmA'stu / tathA ca pravAheNA'pi parasparA'pekSatvamanayoH siddhamiti bhAvaH / / 25 / / = daivasaMjJitAt prAg = pUrvaM nAnAnimittopArjitAt = citranimittakAraNasampAditAt dAnAdikAle = sukRtA'vasare bhinnarUpatayA = vilakSaNarUpeNa pravRtto bhAvaH = puruSArthatvenA'bhimataH pariNAmaH hanta ayaM ca phalabhedaH = phalagatotkarSA'pakarSaH bhAvabhedA'pekSotpattikavicitrasvabhAvavAn = daanaadikaaliinprinnaamvishessaa''yttotpaadshaalisvruupvishessaa''shryH| paramArthataH tathAvidhA'ntaraGgayatna-pariNAmA'dhyavasAyalezyAdi-bahiraGgasadasacceSTAdilakSaNapuruSakAro'pi tathAvidhA'dRSTAdhIna eva / idamevAbhipretya tandulavaicArikaprakaraNe - puNNehiM hAyamANehiM purisagAro vi hAyaI / puNNehiM vaDDhamANehiM purisagAro vi vddddhii|| - (taM.vai.63) ityuktam / tataH pUrvakarmaprayukto dAnAdikAlInapariNAmabhedaH pariNAmabhedaprayuktazca phalabheda iti bhAvaH / / ___ atha paraH pRcchati - evaM niruktaprakAre sati kiM atra vicAre = daiva-puruSakArabalA'balamImAMsAyAM siddhaM = niSpannaM syAt ? tatrA''ha - ata eva karmaNaH zubhA'zubharUpAt sakAzAd astu bhAvaH = dAnAdikAlInapariNAmavizeSaH / tathA = tenaiva prakAreNa ata eva bhAvAt = tattadanuSThAnakAlInA'dhyavasAyAt karma tattadantaraGga-bahiraGgaphalasAdhanaM astu| punazca tathAvidhakarmaNaH sakAzAt puruSakArastasmAcca krm| tathA ca pravAheNA'pi parasparA'pekSatvaM = mithaHsApekSatvaM anayoH daiva-puruSakArayoH siddhamiti bhAvaH / / 17/25 / / vibhinna svarUpe aMtaHkaraNanA prazasta pariNAma pravarte che. tathA judA judA svarUpavALA suMdara bhAvonI apekSAe utpatti thavAno jeno vilakSaNa svabhAva che tevo phaLabheda paNa siddha thAya che. ahIM anya vyakti prazna kare che ke "AvuM kahevAthI prastuta bhAgya-puruSArthanI vicAraNAmAM zuM siddha thAya che ?" teno javAba ApatA graMthakArazrI kahe che ke AvuM jaNAvavAthI nakkI thAya che ke karmathI ja bhAva tathA bhAvathI ja karma utpanna thAya che. AvuM hovAthI kALapravAhanI apekSAe bhAgya ane puruSArtha ekabIjAne sApekSa che - AvuM siddha thAya che. AvuM jaNAvavAno ahIM Azaya che. (17/25) vizeSArtha :- supAtradAna vize zAlibhadrano jIva saMgama govALa ane zreNika mahArAjanI kapilA dAsInuM udAharaNa prasiddha che. zAlibhadranA jIve saMgamanA bhavamAM utkRSTa bhAvathI dAna karIne nirmaLa puNya bAMdhyuM hatuM tathA tenuM viziSTa phaLa meLavyuM. jyAre abhavya kapilAdAsIe "huM nahi paNa A zreNika mahArAjano camaco dAna kare che AvA pariNAmanA lIdhe tevuM puNya paNa na bAMdhyuM tathA viziSTa phaLa paNa na meLavyuM. A zAstra prasiddha aitihAsika ghaTanAnI vicAraNA karIe to jaNAze ke zAlibhadranA jIvane tevA prakAranA pUrvopArjita puNyanA lIdhe dAna vakhate atyaMta zubha bhAva jAgyA hatA. jyAre kapilA dAsIne tenA karatAM UlaTuM hatuM. ahIM dAna vakhate bhAvabheda thavAnuM kAraNa pUrvanuM puNya-pApa
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kRtanAzA'kRtAbhyAgamadoSamImAMsA * 1201 itthaM parasparApekSAvapi dvau bAdhyabAdhakau / 'prAyo'tra caramAvarte daivaM yatnena bAdhyate / / 26 / / - itthamiti / itthaM pravAhataH parasparA'pekSAvapi dvau daiva-puruSakArau svaprAdhAnyApekSayA baadhybaadhko| athopasaMhartumAha- 'itthami'ti / itthaM daivapuruSakArayorbAdhyabAdhakabhAve siddhe sati pravAhataH daivapuruSakArau samaprAdhAnyena parasparaM militau = parasparA'pekSau = anyo'nyamupagRhItau hetuphalajanako api santau svaprAdhAnyA'pekSayA = nijasAmarthyA'nupasarjanapariNAmena bAdhya-bAdhako vijJeyau / kadAcit puruSakArasya prAdhAnyena daivabAdhakatvam, kvacicca daivasya prAdhAnyena puruSakArabAdhakatvam, tatsvabhAvAditi bhAvaH / taduktaM yogabindau - tattvaM punarrayasyA'pi tatsvabhAvatvasaMsthitau / bhavatyevamidaM nyAyAt tatprAdhAnyAdyapekSayA / / tulyatvamevamanayorvyavahArAdyapekSayA / sUkSmabuddhyA'vagantavyaM nyAyazAstrA'virodhataH / / 6 (yo.bi.336,338) iti / ata eva dharmasaGagrahaNyAM - jiNai ya balavaMtaM pi hu kammaM Ahacca vIrieNeva / asai ya jiyapuvvo'vi hu mallo mallaM jahA rNge|| ettocciya niddiTThA tullabalA divyapurisagArA vi / samayannUhiM annaha pAvai diDer3habAhA u / / 6 (dharma.saM.783-4) ityuktaM zrIharibhadrasUribhiH / taduktaM sAkSepa-parihAraM yogazatakavRttau api - Aha puruSakAreNa taryupakramyate, evaM ca kRtanAzA'kRtA'bhyAgamaprasaGgaH, anyathA vedanIyasvabhAvasyA'nyathAvedanAt, tathAvedanIyasvabhAvatve tvasya puruSakAravaiyarthya tasyaiva tathAsvabhAvatvenA'sya tenaivA''kSepAditi / ucyate yatkiJcidetat, abhiprAyA'parijJAnAt / aniyatasvabhAvaM hi karma sopakramam, tadeva ca puruSakAraviSaya ityuktdossaa'bhaavH| etacca dAdau pratimAdiyogyatAkalpam, tathApramANopapatteH / na hi yogyAnniyamena pratimAdi, na ca tadabhAve sati ayogyametat, tallakSaNavilakSaNatvAt, tathApratIteH sakalalokaprasiddhatvAt / pratimAdikalpazca puruSakAra iti bhaavkarma mAnavuM jarUrI che. tathA te bhAvanA pheraphAranA lIdhe te bannene je phaLa maLe che temAM paNa ghaNo taphAvata paDI jAya che. matalaba ke phaLamAM je pheraphAra che teno svabhAva evo che ke tevA prakAranA phaLanI utpatti mATe tathAvidha bhAvanA pheraphAranI apekSA te rAkhe che. Ama karmathI bhAvanI utpatti ane bhAvathI karmanI utpatti. Ama paraMparA cAlyA ja kare che. AthI pravAhanI apekSAe bhAgya ane udyama ekabIjAnI apekSA dharAve che. AvuM uparokta vicAraNA dvArA phalita thAya che. (17/35) caramAvartamAM puruSArtha baLavAna ha gAthArtha - A rIte bAdhya ane bAdhaka evA bhAgya ane puruSArtha banne paraspara sApekSa hovA chatAM paNa prAyaH caramAvartamAM te bannemAMthI karma prayatna dvArA bAdhita thAya che, kuMThita thAya che. (17ra6) TIkArca - A rIte pravAhanI apekSAe paraspara sApekSa evA bhAgya ane udyama potapotAnA prAdhAnyanI apekSAe bAdhya-bAdhaka bane che. 1. 'prAye' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1202 deza-kAlAdyanusAreNa daiva - puruSakArayoH balAbalatvam * dvAtriMzikA - 17/26 prAyo = bAhulyena atra = anayormadhye caramAvarte = antyapudgalaparAvarte yatnena daivaM bAdhyate / tathAvidhasaGklezAvasthAyAM nandiSeNAdInAmiva kadAcidvyatyayo'pi syAditi prAyograhaNam / / 26 / / nIyam / na ca dArveva pratimA''kSepakamiti nyAyyam, sarvatra tatprApteH, yogyasyApi vA'yogyatvaprasaGgAt, tabhedasya ca naizcayikasyA'laukikatvAt / laukikatve'pi tathAvidhayogyatAbhedAt, tathAvidhayogyatAtulyaM ca karmaNo'niyatasvabhAvatvam / kiJca - karmApi puruSakArA''kSepakaM tatsvabhAvatayaiva, evameva puruSasya tadupakrAmaNasvabhAvatAyAM ko doSaH ? pAramparyatastathAbhAvasyobhayatra tulyatvAt / ata iha ubhayatathAbhAvo nyAyyaH, kartR-karmaNorubhayatathAbhAvatAyAM sarvatreSTaphalasiddheH, anyathA'yogAdatiprasaGgAditi / evamubhayaje'pi tattve tadudagratAdirUpatatprAdhAnyAdinibandhanA karma - puruSakAravyavastheti sUkSmadhiyA''locanIyam, - (yo.za.49 vRtti) iti / etena puruSakAramanuvartate daivam (cA. sU. 98 ) daivaM vinA'tiprayatnaM karoti yat tad viphalam - (cA. sU. 99 ) iti cANakyasUtravacane api vyAkhyAte / = sva kadA kasya balavattvaM tadAha - bAhulyena anayoH daiva - puruSakArayoH madhye antyapudgalaparAvarte mokSAss sannabhAvato yatnena samAnAdhikaraNA'ntaraGgazuddhapuruSArthena daivaM = mohanIyAdikarma bAdhya phalajanane pratiskhalyate / deza - kAlAdyanukUlopAyA'nupAyAbhyAM daivabAdhA'bAdhau draSTavyAvatra / yathoktaM bRhatkalpabhASye nizIthabhASye ca saMpattI ya vipattI ya hojja kajjesu kAragaM pappa / aNuvAyato vivattI saMpattI kAluvAehiM / / - (bR. ka. bhA. 949 ni.bhA.4808) iti / etena pasubandhA savvaveyA TThe ca pAvakamNA / na taM tAyanti dussIlaM, kammANi balavanti hi / / - ( utta. 25/30 ) iti uttarAdhyayanasUtroktirapi vyAkhyAtA draSTavyA / ata eva caramAvartte dharmodyamopadezasya sAphalyaM samAmnAtam / etena uttiTThe, na pamajjeyya, dhammaM sucaritaM care - (dha.pa. 13/2) iti dhammapadavacanamapi vyAkhyAtam / bhAskarapatanasthAnIyAyAM tathAvidhasaGklezA'vasthAyAM nandiSeNAdInAmiva kadAcid vyatyayo'pi pUrvoktavidhiviparyAso'pi syAditi prAyograhaNaM mUlakArikAyAm / ata eva - tamaH patanakAle hi prabhavatyapi bhAsvataH - (ha. vaM. pu. 14/40) iti harivaMzapurANoktirapyatra labdhaprasarA / ayamevArthaH yogabindau - evaJca caramAvarte paramArthena bAdhyate / daivaM puruSakAreNa prAyazo vyatyayo'nyadA / / - (yo.bi. 337) ityevamuktaH / acaramAvarte tu karmaprAbalyamavaseyam / taduktaM jJAnasAre asAvacaramAvarte dharmaM harati pazyataH / caramAvarti - sAdhostu chalamanviSya hRSyati / / - (jJA.sA. 21 / 7) iti / idaJca kAlaprAdhAnyamapekSyoktam / bhAvaprAdhAnyavivakSAyAntu prabaladhRtyAdisadbhAve daivaM puruSakArA'dhInam, anyathA tu daivaM balavaditi jJeyam / taduktaM kammavasA khalu jIvA jIvavasAI kahiMci kammAI - (bR.ka.bhA.2690) iti bRhatkalpabhASyasya vRttau karmavazAH khalu prAyeNA'mI saMsAriNo jIvAH / paraM kutracit prabaladhRti = * = tema chatAM bhAgya ane udyamanI vacce carama pudgalaparAvarta kALamAM prAyaH prayatna dvArA karma bAdhita thAya che. tevA prakAranA atyaMta saMkalezanI dazAmAM naMdiSaNa vagerenI jema caramAvartakALamAM karma dvArA puruSArtha bAdhita thAya tevuM paNa saMbhavI zake. AvuM jaNAvavA mATe 'prAyaH' zabda grahaNa karela che. (17/26)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ * caramAvarte'pi kadAcidAtmadaurbalyam * 1203 balAdisadbhAve karmANyapi jIvavazAni - (bR.ka.bhA.2690 vRtti) iti| etena caramAvartakAle jIvasya balIyastve kathaM na sarveSAmeva caramAvartavartinAmAtmanAmekadaivA'tyutkaTavIryollAsaprAdurbhAvaH ? iti nirastam, kAlAnayApekSayA caramAvartavartinAM jIvAnAM karmato balIyastve'pi bhAvanayA'pekSayA kadAcid durbalatAyA api sambhavAt / etena - katthai jIvo balio katthai kammAiM hoMti baliyAI / eeNa kAraNeNaM savvesi na vIriukkariso / / - (dharma.saM.780) iti dharmasaGgrahaNyA vacanamapi vyAkhyAtam / phalabalasiddhamidam / ata eva zrAvakaprajJaptau umAsvAtivAcakaiH - katthai jIvo balio katthai kammAi huMti baliyAiM / jamhA jaMtA siddhA ciTuMti bhavaMmi vi aNaMtA / / - (zrA.pra.101) iti kathitam / prakRte ca - na daivavAdAd bhava dInacetAH visphorayotsAhitayA''tmavIryam / AzcaryabhUtaM pratipatsyase tvaM sAphalyamucchidya samagravighnAn / / (a.tattvA.8/46) iti adhyAtmatattvAloke nyAyavijayasya saduktirapi bhaavsyaadvaadpraadhaanyprtyaa'vseyaa| etena - taM tu na vijjai sajhaM jaM dhiimaMto na sAhei - (bR.ka.bhA. 1357) iti bRhatkalpabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / - paramaM pauruSaM yatnamAsthAyA''dAya sUdyamam / yathAzAstramanudvegamAcaran ko na siddhibhAk / / - (maho.5/88) iti mahopaniSadvacanamapyatra saMvadati / prakRte - zubhAzubhAbhyAM mArgAbhyAM vahantI vAsanAsarit / pauruSeNa prayatnena yojanIyA zubhe pathi / / azubheSu samAviSTaM zubheSvevA'vatArayet / azubhAt cAlitaM yAti zubhaM tasmAdapItarat / / - (yo.vA.mumukSupraka.9/ 30-31,rA.gI.6/31-32, mu.2/5-6,) iti yogavAziSThasya, rAmagItAyAH, zuklayajurvedIyAyA muktikopaniSadazca vacanaM yathAtantramanuyojyam / vastuto'ntaraGgabhAvabahiraGgayatnalakSaNapuruSakAra-zubhA'zubhadaiva-sAdhakabAdhakakAlAdyanusAryeva phalamiti dhyeyam / atra ca - daivaM puruSakArazca kAlazca puruSottama ! / trayametanmanuSyasya piNDitaM syAt phalA''vaham / / - (ma.pu.211/8) iti matsyapurANavacanamapyavadheyam / evameva kvacidubhayoreva daivapuruSakArayordurbalatve'pi kAryodayA'vazyambhAve niyatyA balavattvamabhyupagantavyam / taduktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhiH - athopasarjanau eva bhAvA'bhAvau tataH tayoH pradhAnenA'nyenA'vazyaM bhavitavyam, tadabhAve pravRttyabhAvAt / dRSTA hi pravRttirabalayorbalavadAzrayA 8 (dvA.na.ca.pR-741) iti / 'bhAvAbhAvau = daiva-puruSakAro, anyena = niyatilakSaNene'tyarthaH / vizeSArtha :- jo puruSArtha baLavAna hoya to puruSArtha bAdhaka bane tathA karma bAdhya bane. tema ja jo karma baLavAna hoya to karma bAdhaka bane tathA udyama bAdhya bane. A vAta sAmAnya rIte karI. paraMtu caramAvarta kALamAM to puruSArtha ja baLavAna hovAthI moTA bhAge te karmane aTakAvavAnuM, kliSTa karmanI phaLajananazaktine kuMThita karavAnuM kAma kare che. prAyaH zabdanA prayojanarUpe "caramAvartamAM karma nikAcita hoya to karma baLavAna bane evuM jaNAvavAnA badale "atyaMta tIvra saMkalezanI avasthAmAM caramAvata kALa daramyAna kyAreka karma baLavAna bane che. AvuM jaNAvela che.A khUba agatyanI vAta che. karma nikAcita hoya ke na hoya, ApaNA pakSe javAbadArI che tIvra saMkalezamAM nahi taNAvAnI. jo tIvra saMkaleza karIne avaLo puruSArtha na karIe, savaLo puruSArtha tIvra karIe to nikAcita karma paNa AtmAne bhayaM42 nusAna pAyA30 sht| nathI. aa pAta dhyAnamA rAmavI. (17/26)
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niyatiprAdhAnyopadarzanam * dvAtriMzikA-17/26 sa niyAmakatvaJcAtra tattvato niyatereva vijJeyam / yathoktaM pArzvanAthacaritre udayavIragaNibhiH na prakAraH ko'pyasti yena sA bhavitavyatA / chAyeva nijadehasya laMghyate hanta jantubhiH / / - (pArzva.ca.dvi.sarga. pR.45) iti / yathoktaM paJcatantre api prAptavyo niyatibalA''zrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi prayatne nA'bhAvyaM bhavati na bhAvino'sti naashH|| - (paM.taM.2/152 ) iti / vairAgyakalpalatAyAM api buddhirutpadyate tAdg vyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH jJeyA yAdRzI bhavitavyatA / / - (vai.ka.la. 3/185) ityuktam / itthameva daiva- puruSakArA'virodhaH paramArthataH saGgacchate / taduktaM viMzikAyAM 1204 evaM jeNeva jahA hoyavvaM taM taheva hoi tti / na ya divva-purisagArA vi haMdi evaM virujjhati / / jo divveNakkhitto tahA tahA haMta purisagAro tti / tatto phalamubhayajamavi bhaNNai khalu purisagArAo / / eeNa mIsapariNAmie u jaM tammi taM ca dugajaNNaM / divvAu navari bhaNNai, nicchayao ubhayajaM savvaM / / irANakkhitto so hoi tti aheuo nioeNaM / itto tadapariNAmo kiMci tammattajjaM na tayA / / iya samayanIijogA iyareyarasaMgayA u jujjaMti ihaM divva - purisagArA pahANa- guNabhAvao do vi / / - (viM. 5/10-13,15) iti / 'nicchayao' paramArthata ityarthaH, na tu nizcayanayataH, tanmatasya pUrvaM (pR. 1152) uktatvAt / 1 / / = yadyapi autpattikyAdibuddhinibandhanabuddhimadbhaktyAdihetubhUtakalyANamitrayogasampAdakakuzalAnubandhikarmopadhAyakasya tathAbhavyatvasya caramAvarttavazaprAdurbhUtA''tmavIryollAsAtmakapuruSakArA'dhInatvameva - bhattI buddhimaMtANa taha ya bahumANao ya eesiM / apaosa-pasaMsAo eyANa vi kAraNaM jANa / / kallANamittajogo eyANamimassa kammapariNAmo / aNaho tahabhavvattaM tassavi tahapurisakArajuyaM / / - (upa.pa.162,163) iti upadezapadavacanAt / na hi sarveSAM bhavyAnAM vidyamAnaM tathAbhavyatvaM tathAvidhapuruSakAravikalaM sat prakRtakarmapariNAmahetutayA sampadyate tathApi anivartanIyaniyateH prAdhAnyaM sunayA'rpitaM na zakyate parAkartum / na khalu zakyate'vazyambhAvinAM bhavitavyatA- kAlapariNatyAdInAM kAryavizeSANAM vA nirAkaraNaM kartum / na caivaM sarvathA pAdaprasArikaivAtra zreyaskarI, vyavahArataH vimRzyakAriprayAsasyocitatvAt, yataH puruSeNa hi sarvatra puruSA'parAdhamalaH sadanuSThAnanirmalajalena kSAlanIyaH / tadarthaM hi tatpravRttiH, yato nA''kalayatyasau tadA bhAvikAryapariNAmaM, tato vyavahArataH sarvaheyopAdeyahAnopAdAnasAdhanaM smaacrtyev| kiM ca, cintitaM cAnena yadutAhaM na pravarte tathApyasAvapravartamAno nA''situM labhate, yataH karmapariNAmAdikAraNasAmagryA vetAlAviSTa iva haThAtpravartate eva / na cAkiJcitkaraH puruSaH, kiM tarhi ? sa eva pradhAnaH, tadupakaraNatvAtkarmapariNAmAdInAM na ca pAdaprasArikA zreyaskarI, vyavahArataH puruSapravRtterhitA'hitanirvartanA'pavartanakSamatvAt, nizcayatastu niHzeSakAraNakalApapariNAmasAdhyatvAt kAryANAM, anyathA pUrvamAkalite puruSeNa vaiparItyena tu pariNate pazcAtprayojane na vidheyau harSa-viSAdau, samAlambanIyo nizcayAbhiprAyo yathetthamevAnena vidhAtavyamiti bhAvanayA vidheyo madhyasthabhAvaH / na caitaccintanIyaM yadyevamahamakariSyaM tato netthamabhaviSyaditi, yatastathA'vazyambhAvinaH kAryasya kuto'nyathAkaraNaM ? niyatA hi nizcayA''kUtena niyatakAraNasAmagrIjanyA ca sakalakAlaM tathaivA'nantakevalijJAnagocarIbhUtA ca samastA'pi jagati bahiraGgA'ntaraGgakAryaparyAyamAlA / sA yayA paripATyA vyavasthitA yaizca kAraNairAvirbhAvanIyA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ * daiva-puruSakAre digambaramatasamIkSA * 1205 tayaiva paripATyA tAnyeva ca kAraNAnyAsAdyA''virbhavati, kutastasyAmanyathAbhAvaH ? (upa.bha. pra.4/pR.429) iti vyaktamuktaM siddharSigaNivaraiH upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM caturthe prastAve iti vibhAvanIyamAkalitA''gamikakAraNakalApaiH / etena - yadyapi yad bhavitavyaM tadeva bhavati tathApi zubhAzayaphalatvAt zobhanArtheSu AzaMsA vidheyA - (pra.sAro.1598 vR.) iti tattvajJAnavikAzinyAM pravacanasAroddhAravRttI zrIsiddhasenasUrivacanamapi vyAkhyAtam, niyatyAderajJAtatvenA'smAbhiH sadAzayAt satprayatnasyaiva kartavyatvAt / pratikUlaniyati-kAlAdijJAne'pi dazAvizeSe nandiSeNAdivat sadAzayAt satprayatnasya kartavyatA'pi tIrthakRtsammatA / prakRte - yadyapyamuSmAnna paro'sti daivAt kuryAt tathApIha naro nRkAram / uddIpayet karmakaro nakArAddIpitaM karma karoti lakSmIH / / 6 (bR.parA.12/77) iti bRhatparAzarasmRtivacanaM, - puruSArthabalenaiva kAlAdyAH sarvahetavaH / sAnukUlAH prajAyante jIvAnAM karmasiddhaye / / - (ma.gI.15/ 95) iti ca mahAvIragItAvacanamapi pUrvoktaM(pR.1174) yathAtantramanuyojyam / ___digambarAstu atarkitopasthitamanukUlaM pratikUlaM vA daivakRtam, buddhipUrvApekSA'pAyAt / tadviparItaM pauruSA''pAditaM buddhipUrvavyapekSA'napAyAdityAhuH / taduktaM AptamImAMsAyAM samantabhadrAcAryeNa - abuddhipUrvApekSAyAmiSTA'niSTaM svdaivtH| buddhipUrvavyapekSAyAmiSTA'niSTaM svapauruSAt / / - (A.mI. 91) iti / atra abuddhipUrvApekSAyAmityAdivyavasthApane'pi pAkSikadaivapuruSakAraikAntaprasaGgAdanekAntavyAptibhaGgaH, buddhipUrvake kRSyAdau daivajanyatvasyA'buddhipUrvake vA'bhravikArAdau yatnajanyatvasya vyabhicArAt / pUrvaM gauNapradhAnabhAvena sarvatrobhayajanyatvaM sAdhayitvA pazcAdayamekatarahetuprAdhAnyApekSayA pAkSiko vibhAga iti cet, tarhi syAt sarvaM daivakRtamityAdau srvpdopaadaanaanuppttiH| sAmAnyahetutvA'pekSayA te bhaGgA iti cet, tarhi teSu buddhipUrvA'pekSAdihetvabhidhAnA'nupapattiH, avyApakatvAt, sarvatra yathAkathaJcidevapuruSakArobhayakRtatvasya prAmANikatve ca ghaTe daNDacakrobhayajanyatvavadeka eva bhaGgaH syAt, yugapadubhayajanyatvAderekavAkyatayA vaktuM zakyatvAt, nyUnA'dhikavyApAravattvasyA'pi sAdhAraNyenobhayatrA'vizeSAt, viviktasya ca tasya pAkSikabhaGgasAkSitvAt / ____ tasmAt 'puvakayaM kammaM ciya, cittavivAgamiha bhannaI divyaM / kAlAiehiM tappAyaNaM tu taha purisagArutti / / " (viMzikA 5/14) iti zrIharibhadrAcAryoktarItyA kAlAdikRtakarmavipAkapariNAmasvarUpasya puruSakArasya tattvato daivavyApAratvasiddheApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvA'nanyathAsiddhatvayorvyavahAranizcayA'dhInatvAttadvivakSAkRtAH 'syAt sarvaM daivakRtami'tyAdayaH sapta bhaGgA draSTavyAH / mokSe jJAnajanyatva-kriyAjanyatvasaptabhaGgIkaraNe'syA evopAyatvAt / ata eva paramArthataH sarvatra niyatA'niyate'pi vastunyAjIvikasamayaprasiddhaM niyatijanyatvamupamRdya puruSakArajanyatvaM bhagavadvaco'nusAribhirvyavasthApyate, matAntarahetornayasya nayAntareNa khaNDanasyA'pi zAstrA'rthatvAt / niyatA'niyatasaptabhaGgIpravRttau tu niyatijanyatAgrAhako'pi naya AzrIyate eva, dAhako'pi vahniriva pAkAdAviti tatra tatra vyavasthitam / athavA daivazabdena kAlAdicatuSTayaM gRhyate, pauruSazabdena cA''tmaprayatnaH, tatkRtatvaM ca tadavyavahitottarakSaNotpattikatvaM tacchabdArthazca sAmagrIpraviSTo vAcya iti tattvA'vinirgamAt 'syAdevakRtaM srvmi'tyaadisptbhnggiiprvRttirviruddhaa| IdRzavivakSAmahimnA 'syAddaNDajanyo ghaTaH, syAccakrajanya' ityAdisaptabhaGgIpravRtterapi sambha
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1206 * prabalayatnavazAdeva granthibhedaH * dvAtriMzikA-17/27 evaM ca granthibhedo'pi yatnenaiva balIyasA / aucityena pravRttiH syAdUrdhvaM tasyaiva codanAt / / 27 / / evaM ceti / evaM ca = caramAvarte yatnasya balIyastve ca granthibhedo'pi, kiM punardaivabAdhetyapizabdArthaH, yatnenaiva balIyasA = atizayavatA / vAdekasvabhAvenobhayajanyatvavivakSAyAmavaktavyatva-tadghaTitabhaGgAnAmapi sAvakAzatvAditi yuktamutpazyAmaH 6 (a.sa.pariccheda-8/gA.91, pR.327) iti vyaktamuktaM granthakRtA aSTasahasrItAtparyavivaraNe / / 17/26 / / ___ atha prastute yojayati- evamiti / caramAvarte = pazcimapudgalaparAvarte - no ninhavejja vIriyaM - (AcA.1/5/3) iti AcArAGgasUtratAtparyArthapariNamanataH nikaTatamamuktigAminAM bhavyAnAM prAyazo yatnasya = antaraGgapuruSArthasya balIyastve = balA''dhikye siddhe sati granthibhedo'pi = nibiDagUDhA'titIvrarAgAdipariNAmalakSaNagranthibhedo'pi, kiM punaH sAmAnyena daivabAdhA ? ityapizabdArthaH / granthibhedottarakAlaM tu puruSakAra eva prAyaH samucchalati / taduktaM yogabindau - evaM puruSakAreNa granthibhedo'pi saGgataH / tadUrdhvaM bAdhyate daivaM prAyo'yaM tu vijRmbhate / / (yo.bi.339) iti / etena - vIrieNaM tu jIvassa samucchalieNaM goyamA ! / jammaMtarakae pAve pA(?NA)NI muhutteNa niddahe / / - (ga.pra. 6) gacchAcAraprakIrNakavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - jaha Dahai vAyasahio aggI harie vi rukkhasaMghAe / taha purisakArasahio nANI kammaM khayaM nei / / - (ma.vi.291) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanaM, - jaha Dahai vAusahio aggI rukkhe vi hariyavaNasaMDe / taha purisakArasahio nANI kammaM khayaM NeI / / - (ma.pra.pra.100) iti ca mahApratyAkhyAnaprakIrNakavacanaM smartavyam / ___ anAditve'pi grantheH prAgabhAvasyeva sadupAyanAzyatvaM sambhavatyeva / etena ihaiva labdhAdhikAre - taNDulasya yathA carma yathA tAmrasya kAlimA / nazyati kriyayA vipra ! puruSasya tathA malam / / jIvasya taNDulasyeva malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandehastasmAdudyamavAn bhavet / / 6 (maho.5/185-6) iti mahopaniSatkArike api vyAkhyAte draSTavye / prakRte - viriyArambho, bhikkhave !, mahato atthAya saMvattati - (aMgu.1/10/4) iti aMguttaranikAyavacanaM, - yo ca vassasataM jIve, kusIto hInaviriyo / ekAhaM jIvitaM seyyo vIriyamArabhato dalhaM / / - (dha.pa.8/13) iti ca dhammapadavacanamapi yathAtantramanuyojyam / 'kusIto = alasaH', ziSTaM spaSTam / pUrvoktaM(pR.1190) - sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH - (bha.gI. 18/45) iti bhagavadgItAvacanamapi granthibhedasiddhiparatayA vyAkhyeyaM ythaatntrmvsrjnyaiH| - pauruSeNaiva yatnena sahasA'mbhoruhAspadam / kazcideva cidullAso brahmatAmadhigacchati / / (yo.vA.mumukSuprakaraNa-4/14) iti yogavAziSThavacanamapi AdhyAtmikapuruSakAra che ati baLavAna puruSArtha dvArA graMthibheda ja gAthArtha :- ane A rIte baLavAna puruSArtha dvArA ja granthibheda paNa thAya che. graMthibheda pachI aucityapUrvaka ja pravRtti thAya che. kAraNa ke tyAre satpuruSArthanI preraNA svataH thAya che. (1727) TIkArtha - caramAvarta kALamAM puruSArtha ati baLavAna hovAnA lIdhe atyaMta baLavAna prayatna dvArA mAtra karmane alita karavAnuM nahi graMthibheda paNa tenA dvArA ja thAya che. graMthibheda thayA pachI dharma
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ * guNasthAnakapariNAme sati viparItavRttyayogaH * 1207 aucityena = dharmArthAdigocaranyAyyapravRttipradhAnatvena pravRttiH syAt UrdhvaM = granthibhedottaraM tasyaiva balIyaso 'yatnasyaiva codanAt = preraNAt / / 27 / / ____nanu yadyevaM granthibhedAdUcaM svapariNAmAdevocitapravRttisiddhistadopadezavaiyarthyaM syAdityata AhaprAdhAnyaparam / etena - yogaprAptyai mahAbAho ! hetuH karmaiva me matam / siddhiyogasya saMsiddhyai hetU zama-damau matau / / - (ga.gI.5/2) iti gaNezagItAvacanamapi vyAkhyAtam, caramayathApravRttakaraNalakSaNayogaprAptaye svabhUmikocitasadAzayaprayukta-vidhivizuddha-sadanuSThAnasantAnasya prAkkRtakarmaNo vA, apUrvakaraNalakSaNasiddhiyogasiddhaye ca zamAdeH kAraNatvapratipAdanaparatayA tadupapatteH / anyathA vA sudhiyA tadvyAkhyeyam / bhinnagranthestu - balaM thAmaM ca pehAe saddhAmAruggamappaNo / khettaM kAlaM ca vinnAya tahappANaM nijuMjae / / 6 (da.vai.8/35) iti dazavaikAlikasUtroktitAtparyapariNamanato dharmA'rthAdigocaranyAyyapravRttipradhAnatvena nyAyyA pravRttiH nivRttizca syAt, na tvanyAyyA, granthibhedottaraM upadezaM vinA'pi svataH balIyasaH vizuddhasya ca yatnasyaiva preraNAt = antaHsphuraNAt / taduktaM samyagdRSTimuddizya yogabindau - asyaucityA'nusAritvaM pravRttirnA'satI bhavet / satpravRttizca niyamAd dhruvaH karmakSayo yataH / / aucityaM bhAvato yatra tatrA'yaM sampravartate / upadezaM vinA'pyuccairantastenaiva coditaH / / - (yo.bi.340,44) iti / samyagdarzanAdipariNativizeSa satyupadezamRte'pi naiva svayameva svagataguNasthAnapariNativyAghAte svarasataH jIvo vyApriyate, prastutaguNasthAnakAtyantArAdhanAvazena tadbAdhakasaGklezAnAM hAnibhAvAditi / taduktaM upadezapade - guMNaThANagapariNAme saMte uvesmntrennaavi| no tavvAghAyaparo niyameNaM hoti jIvo / / 6 (upa.pada.503) iti / tatazca samyagdRSTeH svataH puruSArthapreraNAducitapravRtterjAyamAnasya vairAgyAdibhAvasyaiva zubhabhAvAntarapravartakatvaM vijJeyam / taduktaM yogabindau - atastu bhAvo bhAvasya tattvataH sampravartakaH / zirAkUpe paya iva pyovRddherniyogtH|| - (yo.bi.345) iti praagpyuktm(pR.720)| na caivaM kSAyikasamyagdarzanavatAM satyakyAdInAM paradArAgamanAdyanupapattiriti zaGkanIyam, yataH nikAcitakarmapAravazyenaiva kadAcideva kutracideva keSAJcidevAviratasamyagdRzAmalpIyasyanyAyyapravRttissambhavatIti nAtra sA vivakSitA / paraM tAdRzapravRttAvapi 'Atmanyeva tAttvikamanaupAdhikaM sukhamastI'ti tAttvikA''stikyAdilakSaNapaJcakagocarasatpraNidhAnAdibhAvastu naiva pratipatati / idamevAbhipretya zrAvakaprajJaptyAdau - ettha ya pariNAmo khalu jIvassa suho u hoi vinneo / kiM malakalaMkamukkaM kaNagaM bhuvi jhAmalaM hoi / / 6 (zrA.pra.54) ityuktamiti prAguktaM (dvA.dvA.15/11 pR.1021) prakRte smartavyam / yathA caitat tathA sadRSTidvAtriMzikAyAM (dvA.24/11-15 bhAga-6, pR.1647-1659) spaSTIbhaviSyati / / 17/27 / / artha vagere saMbaMdhI nyAyasaMgata pravRtti pradhAna bane te rIte ja jIva varte che. kAraNa ke graMthibheda pachI paNavAna prayatna 42vAnI 4 aMtarama svata: 29 // yatI Doya che. (17/27) "jo A rIte graMthibheda pachI potAnA pariNAmathI ucita pravRtti kare evuM siddha thatuM hoya to samakita maLI jAya pachI upadeza sAMbhaLavAnuM vyartha thaI jaze."- AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI 1. hastAdarza 'yatnasyeva...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'vaiyarthyaM syAdityata Aha' iti pATho nAsti /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1208 * kuzalAnAM tattvopalambhe nimittamAtramupadezaH * dvAtriMzikA-17/28 upadezastvanekAnto heturatropayujyate / guNamArabhamANasya patato vA sthitasya na // 28 // upadezastviti / upadezastvatra = bhinnagrantherucitapravRttau (hetuH) 'anekAnto jalotpattau bhUmisarasabhAvanibandhanAyAM pavana-khananAdirivA'niyatahetubhAvaH san upayujyate / aniyatatve'pi vizeSe naiyatyamabhidhitsurAha guNaM = uparitanaguNasthAnaM ArabhamANasya patato vA uparitanaguNasthAnAdadhastanamAga___bhinnagrantheH ucitapravRttI svataH zubhapariNAmanibandhanAyAM upadezaH = guru-zAstrAdyupadezaH aniyatahetubhAvaH sannupayujyate / jalotpattau iti / ayamatrAzayaH khananAdikaM vinaiva padmasarovaroSNajalakuNDagaGgotryAdau bhUmigatapavanena jalamucchalati anyatra ca bhUmikhananAdinA jalamutpadyate pavanaM vinaiva / ataH pavana-khananAdiH nA'vazyaklRptaheturUpeNa jalodgamaM pratyupayujyate / vastutastu naiva jalotpattiH pavana-khananAdinibandhanA kintu bhUmisarasabhAvanibandhanA / pavanAdayastu bhUmau sata eva jalasyAbhivyaktihetavaH / evaM samucitapravRttyAdilakSaNaH zubhabhAvo'ntaraGgazuddhapuruSakArabalanibandhana eva, upadezastvantaHsata eva shubhbhaavsyaabhivyktihetuH| anaikAntikabhAvazca pavana-khananAderupadezasya ca, kvacid bhAve'pyabhAvAt kvaciccAbhAve'pi bhAvAjjala-zubhabhAvayoriti / idamevA'bhipretyoktaM yogabindau - nimittamupadezastu pavanAdisamo mataH / anaikAntikabhAvena satAmatraiva vastuni / / 6 (yo.bi.346) iti / yathoktaM zrIharibhadrasUribhiH eva samarAdityakathAyAM - nimittamettaM ceva desaNA tattovalambhe kusalANaM - (sa.ka. bhava. 8/pR. 841) iti / samyagdarzanaprAptAvapi nopadezasyA'vazyambhAvaH kimpunaH taduttaramucitapravRttau? etena - uvaesamaMtareNAvi paDimAi daTTaNaM sAmAiyA''varaNijjANa kammANa khaovasameNaM sAmAiyaladdhI samuppajjai - (A.ni.1027 bhASyagA.175-cU.pR.468) iti AvazyakaniyukticUrNivacanaM vyAkhyAtam / __upadezasya bhinnagrantherucitapravRttau aniyatatve'pi = avazyambhAvaniyamavirahe'pi vizeSe = vizeSAvasthAyAM guru-zAstra-kalyANamitrAdyupadezasya naiyatyaM = AvazyakatvaM abhidhitsurAha- uparitanaguNasthAnaM = agretanaguNasthAnaM ArabhamANasya yad vA uparitanaguNasthAnAdadhastanaM sthAnaM AgacchataH upadezo'pi atropjaNAve che ke samaktiIne upadezanI jarUrata kyAre ? ja gAthArtha :- samakitIne ucita pravRttimAM upadeza to aniyata heturUpe upayogI bane che. navA guNasthAnakane pAmatA ke nIce paDatA samakitIne upadeza upayogI che. sthirabhAvavALA samakitIne upadezanI 432 nathI. (17/28) TIkArya :- jema jamInamAMthI pANInI utpattinuM mukhya kAraNa bhUminI rasALatA che. tethI pavanakhanana vagere aniyatarUpa hetu tarIke upayogI thAya che. tema samakitInI ucita pravRttimAM dharmopadeza aniyata kAraNarUpe upayogI thAya che. Ama upadezanuM anaiyatya (=aniyatapaNuM) hovA chatAM paNa avasthA vizeSamAM upadezanI AvazyakatAne jaNAvavAnI icchAvALA graMthakArazrI kahe che ke uparanA guNasthAnaka upara caDhatA samakitIne athavA uparanA guNasthAnakethI nIce paDatA samakitIne dharmopadezanI AvazyakatA che. paraMtu eka sarakhA pariNAmamAM 1. hastAdarza 'anaikA...' iti pAThaH /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthitapariNAma prati dezanAvaiphalyam * 1209 cchato, na punaH sthitasya = tadbhAvamAtravizrAntasya / / 28 / / Adhikya-sthairyasiddhyarthaM cakrabhrAmakadaNDavat / asau vyaJjakatApyasya tdblopntikriyaa||29|| Adhikyeti / AdhikyaM = sajAtIyapariNAmaprAcurya, sthairyaM ca = patanapratibandhaH tatsiddhyarthaM (= Adhikya-sthairyasiddhyartha) cakrabhrAmakadaNDavad asau = upadeza upayujyate / yathA hi daNDo bhramatazcakrasya dRDhabhramyarthaM bhagnabhramervA bhramyAdhAnArthamupayujyate, na tUcitabhramavatyeva tatra / tathopayujyate, na punaH tdbhaavmaatrvishraantsy| na hi lavasattamasurAdInAM dharmopadezA'pekSA bhavati / / 17/28 / / ____ upadezasAphalyamupapAdayati- Adhikyeti / yathA hi anArabdhabhramaNaM cakraM daNDena bhrAmyate / bhramatazcakrasya mandIbhUtasya dRDhabhramyarthaM = bhramaNatIvratAkRte bhagnabhramervA cakrasya bhramyAdhAnArthaM daNDa upayujyate, na tUcitabhramavatyeva tatra = cakre / sarvAtmanA ghaTaniSpattiM yAvat mandatAparihAreNa sampravRtte cakre ghaTotpAdaprayojakabhramaNayogakSemAdivikalo daNDo niSphala iti bhAvaH / taduktaM upadezapade - sahakArikAraNaM khalu eso daMDovva cakkabhamaNassa / tammi taha saMpayaTTe niratthago so jaha taheso / / 6 (upa. vizrAnta thayelA samakitIne upadezanI AvazyakatA nathI. (17/28) vizeSArtha :- tulasIzyAmanA garama pANInA kuMDa, gaMgotrI vagere sthaLamAM bhUmigata pavananA lIdhe pANI jAte ja jamInamAMthI bahAra Ave che. to kyAMka khodakAma karavAthI jamInamAMthI pANI pragaTa thAya che. to kyAMka naLamAMthI pANI Ave che. Ama pavana, khanana vagere pANInI utpattimAM aniyata heturUpe upayogI thAya che. paraMtu jamInamAMthI pANI nIkaLavAnuM mukhya kAraNa jamInanI rasALatA che. te ja rIte samakitInA jIvanamAM je kAMI ucita pravRtti dekhAya che tenuM mukhya kAraNa tenA cokhA pariNAma che. upadeza to aniyata rUpe kAraNa bane che. tema chatAM jema pANIne uparanA mALa upara caDhAvavA mATe voTara paMpanI AvazyakatA rahe che tema samakitIne upalA guNaThANe caDhavA mATe sadguru ke zAstra vagerenA upadezanI AvazyakatA rahe che. saMkliSTa pariNAmathI paDatA jIvane upalA guNaThANAthI nIce paDatA aTakAvavA mATe kalyANamitra vagerenA upadezanI jarUra rahe che. paraMtu anuttaravAsI deva vagere jevA avasthita pariNAmavALA samakitI jIvone sadupadezanI AvazyakatA rahetI nathI. (17/28) - bhAvanI rakSA ane vRddhi mATe upadeza upayogI che gAthArtha - adhikatA ane sthiratAnI siddhi mATe cakrabhrAmaka daMDanI jema upadeza samakitIne upayogI bane che. upadezamAM rahelI vyaMjakatA paNa pariNAmanA baLathI sannidhAna thavA rUpa che. (1729) TIkArtha :- samAnapariNAmanI pracuratA adhikatA kahevAya. tathA paDatA aTakI javuM e sthiratA kahevAya. samakitInA bhAvanI adhikatA ane sthiratAnI siddhi mATe upadeza upayogI thAya che. cakra ghumAvanAra daMDanI jema A vAta samajavI. jema kuMbhAranuM cakra ghUmatuM hoya to tene vadhu jhaDapathI daDhapaNe pheravavA mATe tathA te cakranuM bhramaNa maMda thaI gayuM hoya to bhramaNa kriyA karAvavA mATe daMDa upayogI thAya che. paraMtu kuMbhAranuM cakra ghaDo banAvavA mATe jarUrI vegasahita bhamI raheluM hoya to tevI avasthAmAM cakaraDAne daMDanI upayogItA rahetI nathI. te ja rIte guru vagereno upadeza paNa samakitIne navA upalA guNasthAnaka meLavavA mATe athavA prApta thayela guNasthAnakathI paDatA hoya to te patanathI aTakavA mATe
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1210 * upadezaniSThavyaJjakatAvimarzaH . dvAtriMzikA-17/29 dezo'pi guNaprArambhAya tatpAtapratibandhAya vopayujyate, na tu sthitapariNAmaM pratIti / taduktaM upadezapade- "uvaeso vi hu saphalo guNaThANAraMbhagANa jIvANa / parivaDamANANa tahA pAyaM na u taTThiANaM pi / / " (upa.pada.499) vyaJjakatA'pi asya = upadezasya / tabalena = pariNAmabalena upanatikriyA = sannidhAnalakSaNA (= tabalopanatikriyA) / pada. 500) upadezo'pi = tIrthakara-gaNadharAdiprajJApanA'pi guNaprArambhAya = anavAptaguNasthAnakaprAptaye prAptaguNasthAnapariNAmaprAcuryAya tatpAtapratibandhAya = avAptaguNasthAnapariNAmapatanapratibandhAya vopayujyate, na tu sthitapariNAmaM = jinakalpikAdikamiva prArabdhasvaguNasthAnasamucitakriyAbhAvobhayaM prati / upadezapadasaMvAdamAha- "uvaeso vi' ityAdi / sAmprataM upadezapadamudritapratau 'saphalo esuvaeso guNaThANA''raMbhagANa bhavvANaM' (upa.pa.499) ityevaM pUrvArdhamupalabhyate ityavadheyam / zrImunicandrasUrikRtA tadvRttistvevaM - saphalaH = saprayojana eSa saklezaparihArarUpa upadezo guNasthAnA''rambhakANAM = samyagdRSTyAdiguNasthAnakasyAtmani pravartakAnAM bhavyAnAM vivakSitaguNasthAnakaM prati sampannA'vikalayogyabhAvAnAM paripatatAM jIvAnAM = tathAvidhakliSTakarmodayAd vivakSitaM guNasthAnakasaudhazikharAdadhaHprArabdhapAtAnAM tathA iti samuccaye prAyaH = bAhulyena / evamuktaM bhavati ye nikAcitakarmodayAt prArabdhapAtAsteSAmaphala eva 6 (u.pa.vR.499) iti / atra ca - arthe hyazakye khalu yaH prayAsaM karotyasau yAsyati hAsyabhAvam + (vai.ka.la.4/48) iti vairAgyakalpalatAvacanamanusandheyam / - ye tu sopakramakarmANasteSu syAdeva phalavAnupadeza iti / vyavacchedyamAha- na tu = na punaH tatsthitAnAmapi = sarvAtmanA samadhiSThitaguNasthAnakAnAmapIti 6 (upa.pada. 499 vRtti-pRSTha-251) / ____ upadezarahasye'pi - esuvaeso phalavaM gunntthaannaarNbhtivvyaajoge| na Thiesu jahA daMDo cakkammi sayaM bhamaMtaMmi / / 6 (upa.raha. 78) ityuktam / upadezasya ca svajanyadravyA''jJA-kriyApUrvakaguNasthAnArambhasthairyAnyataravyApArasambandhenaiva samyagdarzanAdihetutvAditi tavRttau (upa.raha.78 vRtti-pRSTha-156) / upadezasya vyaJjakatA'pi = prazastAdipariNAmA'bhivyaJjakatApi pariNAmabalena = anabhivyaktasamutpattukAmapariNAmasAmarthyena sannidhAnalakSaNA = upadhAnAtmikA / samyagdRSTyAdAvantaHsthita evAbhivyaktukAmaH prazasta-zuddhA'nyatarajJAnAdipariNAmaH sAnubandhamithyAtvamohAdikSayopazamAt svAbhivyaktikRte sadupadezAdikamupanayatIti bhAvaH / abhivyaktikAma AsannamuktigAmijIvapariNAmo balAdevopadezamADhaukayati svaprAkaTyArthamiti yAvattAtparyam / itthamevA'zvAvabodhArthaM rAtrAvapi zrImunisuvratasvAmivihArAdyupapatteH / idaJcopadezaniyatA'bhivyaktikapariNAmamAzritya vijJeyam / tatazcopadezamRte'pi svayamevAbhivyaktikAmasyopadezA'niyatasya samyagdRSTyAdipariNAmasyA'bhivyaktAvapi na kAcitkSatiH / na ca jnyaanaadiprinnaamsyecchaaupayogI bane che. paraMtu sthira pariNAmavALA jIvo mATe upadezanI AvazyakatA rahetI nathI. tethI to upadezapadamAM jaNAvela che ke "upadeza paNa navA upalA guNasthAnaka upara caDhatA jIvone tathA nIce paDatA jIvone mATe saphaLa thAya che. paraMtu te ja pariNAmamAM rahelA jIvone mATe prAyaH upadeza saphaLa thato nathI." 9 tathA upadezamAM rahelI prazastapariNAmanI vyaMjakatA paNa pariNAmanA baLathI
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnAderutpAdakAmatopapattiH * 1211 anyathA ghaTAdau daNDAderapi vyaJjakatvApatteriti bhAvaH / / 29 / / 'aucityena pravRttyA ca sudRSTiyanato'dhikAt / palyopamapRthaktvasya cAritraM labhate vyayAt / / 30 // __ aucityeneti / aucityena = nyAyapradhAnatvena pravRttyA ca sudRSTiH = samyagdRSTi:2 adhikAda virahAtkathaM samutpattukAmatA'bhivyaktukAmatA vA saGgacchate ? iti zaGkanIyam, tadutpAdAderAsannakAlatve tathAprayogasyA''ptAbhipretatvAt / itthameva - cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA atisese NANa-daMsaNe samuppajjiukAme samuppajjejjA (sthA.4/2/284) ityAdi sthAnAGgasUtropapatteH / ___vipakSabAdhamAha- anyathA = niruktA'bhivyaJjakatvA'nabhyupagame ghaTAdau = ghaTAdikaM prati daNDAderapi vyaJjakatvA''patteH, tasyA'pi ghaTAdAvaniyatabhAvAt, kvacid daNDaM vinaiva hastAdinA cakrabhramyAdhAne ghaTotpAdadarzanAt / na caivaM daNDAderhetutAkSatiH, dvArasyA'nyata eva siddheH, svaprayojyadvArasambandhenaiva ca hetutvAditi vyaktaM gurutattvavinizcayavRttau (gu.ta.vi.1/58) / yathA caitattattvaM tathA vistarato vibhAvitaM - Na ya evaM vabhiyAro kajjavisesA jaheva daMDassa / dAraghaDiyarUveNaM ahavA'higayatthahetutA / / 6 (upa.raha.79) iti upadezarahasyagAthAyAm / prakRte ca daNDAderna ghaTAdibalenopanatiH keSAJcidapi vipazcitAmabhimateti niruktA'bhivyaJjakatvopagame daNDAderna tatra vyajakatvA''pattiH, anyathA tu sA'vyAhataprasaraiva syAdityAzayaH pratibhAti / / 17/29 / / vardhamAnapariNAmaM dRDhapariNAmaM vA samyagdRSTimadhikRtyAha- 'aucityene'ti / - bhAvA''NA puNa esA sammaddihissa hoti niyameNa / pasamAdiheubhAvA NivvANapasAhaNI ceva / / eyAe Alocai hiyA'hiyAimatiniuNanItIe / kicce ya saMpayaTTati pAyaM kajjaM ca sAheti / / sAnnidhya thavA svarUpa jANavI. bAkI to ghaTa vagere pratye daMDa vagere paNa vyaMjaka banavAnI samasyA saya- vo aMtha.12 zrIno hI Azaya che. (17/24) ja upadezamAM rahelI vyaMjaktAnI vicAraNA ha. vizeSArtha - jinakalpI vagere avasthita pariNAmavALA jIvone upadezanI jarUra nathI. jema tulazIzyAmanA garama pANInA kuMDa vageremAM rahela pANInuM vyaMjaka bhUmigata pavana bane che tema samakitI jIvanA hRdayamAM rahelA prazasta pariNAmanuM vyaMjaka upadeza bane che. nirmaLa samakitI jIvanA aMtaHkaraNamAM rahelA ane pragaTa thavA thanaganatA prazasta pariNAmo mithyAtvamohanIya karmanA sAnubaMdha kSayopazama vagerenA prabhAvathI jAte ja dharmopadeza vagerene kheMcI lAve che. A ja uccatama dazA upara ArUDha thayelA samakitI jIvanA prazasta pariNAmo pratye upadezanI abhivyaMjakatA kahevAya che. mATe ja tevA jIvonA virakta pariNAmo pratye. upaheza. to nimittamAtra 4 pAya che. (17/28) gAthArtha :- atyaMta udyamathI ucita rIte pravRtti dvArA palyopama pRthaphatva pramANa karma sthitino vyaya thavAthI ziyAritra prA. 43 cha. (17/30) che samakitIne puruSArthathI cAritraprApti che TIkArtha:- baLavAna puruSArthathI nyAyapradhAnatayA pravRtti karavA dvArA samakitI jIva ra thI 9 palyopama jeTalI 1. hastAdarza 'ucitena' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'samyagdRSTiH' padaM dviruktam /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prayatnavizeSAdevoparitanaguNasthAnakalAbhasambhavaH * dvAtriMzikA -17/31 atizayitAt (yatnataH=) yatnAt = puruSakArAt palyopamapRthaktvasya cAritramohasthitisambandhino vyayAt cAritraM labhate dezaviratyAkhyam / sarvaviratyAkhyaM tu saGkhyAteSu sAgaropameSu nivRtteSviti draSTavyam / / 30 / / 1212 = mArgAnusAritA zrakhA prAjJaprajJApanAratiH / guNarAgazca liGgAni zakyArambho'pi cA'sya hi / / 31 / / - (upa.pada. 259/260) iti upadezapadavacanaprAmANyato bhAvA''jJAyogapariNAmaprasUtasAnubandhasatkSayopazamAt nyAyapradhAnatvena dharmArthAdiviSayiNyA pravRttyA ca samyagdRSTiH atizayitAt puruSakArAt = jinavacanajanitaM prabaladharmAdipuruSArthamavalambya granthibhedAt sakAzAt cAritramohasthitisambandhinaH palyopamapRthaktvasya vyayAt dezaviratyAkhyaM cAritraM bhAvato labhate / dviprabhRtirAnavabhyaH pRthaktvamiti jainI paribhASA / tatazca cAritramohasthitisambandhinaH sAgaropameSu saGkhyAteSu nivRtteSu sarvaviratyAkhyaM cAritraM labhate / tato'pi saGkhyAteSu teSu punarapagateSUpazamazreNIM pratipadyate / tato'pi punaH saGkhyAteSu teSu vyAvRtteSu kSapakazreNImavApnoti iti draSTavyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye bRhatkalpabhASye pravacanasAroddhAre zrAvakaprajJaptI paJcavastuke ca sammattammi u laddhe paliyapuhutteNa sAvao hojjA / caraNovasamakhayANaM sAgara saMkhaMtarA hoMti / / - (vi. A. bhA. 1222 + bR.ka.bhA 106 + pra. sA. 1384 + zrA.pra.390 + paM.va. 919) iti / upalakSaNAt sarvakarmaprakSayo'pi sAtizayayatnAdevA'vaseyaH / taduktaM zrAvakaprajJaptau - acvaMtadAruNAI kammAI khavittu jIvavirieNaM / siddhimaNaMtA sattA pattA jiNavayaNajaNieNaM / / - (zrA.pra.102 ) iti / prakRte vyavahAratazcAritraM sAvadyA'nyayoganivRtti - pravRttirUpam / nizcayatastu samyagdarzanavat cAritramapyAtmapariNAmarUpaM tathAvidhavyavahAravyaGgyamabhipretam / ata eva zrImalayagirisUribhiH dharmasaGgrahaNivRttau siddhasenasUribhizca pravacanasAroddhAravRttI cAritraM sAvadyetarayoganivRtti-pravRttiliGgaM AtmapariNAmarUpam - (dha.saM.vR. 612 + pra.sAro. 1556vR. pR. 414) ityevaM nizcayanayAbhiprAyeNoktamityAdikaM yathAgamamUhanIyam / / 17/30 / / cAritramohanIya karmanI sthiti khalAsa thatAM dezavirati nAmanuM cAritra prApta kare che. tathA saMkhyAta sAgaropama jeTalI cAritramohanIya karmanI sthiti ravAnA thatAM sarvavirati nAmanuM cAritra samakitI jIva prApta kareche.(17/30) vizeSArtha H- samyagdarzana pAmatI vakhate mohanIya karmanI sthiti antaHkoTAkoTI sAgaropamanI (=eka koTAkoTI sAgaropamamAM palyopamano asaMkhyAtamo bhAga nyUna) hoya che. te sthitimAMthI 2 thI 9 palyopama jeTalI sthiti ochI thAya tyAre AtmA bhAvathI dezavirati cAritra pAme. te sthitimAMthI saMkhyAtA sAgaropamanI sthiti ochI thAya tyAre AtmA sarvavirati cAritra pAme. tyAra bAda pharI saMkhyAtA sAgaropamanI sthiti ochI thAya tyAre AtmA upazamazreNi pAme. tyAra bAda saMkhyAtA sAgaropamanI sthiti pasAra thayA bAda AtmA kSapakazreNi pAme. mohanIya karmanI A sthitino ghaTADo samyak aMtaraMga prabaLa puruSArtha dvArA ja thaI zake. vadhumAM vadhu 66 sAdhika sAgaropama kALa sudhI kSAyopazamika samakita TakI zake. te pahelA uparokta kArya AtmA apramatta puruSArthathI kare to ja AtmAno mokSa thAya. bAkI samakitathI paNa bhraSTa thAya. mATe samakitI aMtaraMga prabaLa mokSapuruSArthane kare che. nasIbanA bharose mokSane choDI na devAya. (17/30) ja * cAstrinA pAMca lakSaNo ja gAthArtha :- bhArgAnusAritA, zraddhA, prAjJanA upadezamAM rati, gurAga bhane rAjyapravRtti - bhayAritranA lakSaNa che. (17/31 )
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgAnusAritAsvarUpavidyotanam 1213 6 mArgeti / (1) mArgAnusAritA = anAbhoge'pi sadandhanyAyena mArgAnusaraNazIlatA / yaduktaM" asAtodayazUnyo'ndhaH kAntArapatito yathA / gartAdiparihAreNa samyak tatrA'bhigacchati / / tathA'yaM bhavakAntAre pApA''diparihArataH / zrutacakSurvihIno'pi satsAtodayasaMyutaH / / anIdRzasya tu punazcAritraM zabdamAtrakam / IdRzasyA'pi vaikalyaM vicitratvena karmaNAm / / " (yo. biM. 354-55-56) iti / * = = cAritraliGgAnyAha- 'mArge'ti / mArgaM = tattvatpathaM anusarati = anuyAti ityevaMzIlaH = mArgAnusArI nisargataH tattvA'nukUlapravRttiH, cAritramohanIyakarmakSayopazamAt / etacca tattvA'vAptiM prati avandhyaM kAraNaM, kAntAragatavivakSitapuraprAptisadyogyatAyuktA'ndhasyeva iti upadezapadavRttikAraH ( upa pada.199) / tasya bhAvaH = mArgAnusAritA = anAbhoge'pi = tathAvidhazrutopayogavaikalye'pi sadandhanyAyena vakSyamANena mArgA'nusaraNazIlatA / andhasya zobhanatvaJca sajjA'kSasahAyanaravacanA'nuvartakatvAt / yathA hi sadandhaH sahAyA'nuvartanenepsitasvasthAnaprAptirUpe hite pravartate tathaivA'gItArthacAritryapi tathAjJAnAnmArgA'nusAritvena gItArthA''jJAkaraNAdau hite pravartata iti paJcAzakavRttikAraH ( paJcA. 11/10 ) / = = granthakAro'tra kArikAtritayena yogabindusaMvAdamAha yaduktaM- 'asAtodaye'ti, 'tathA'yamiti, 'anIdRzasyeti c| tadvyAkhyA caivam - asAtodayazUnyaH = asadvedanIyavipAkarahitaH andhaH pratItarUpaH kAntArapatitaH gartAdaNDAraNyAdimahATavImadhyamagnaH yathA iti dRSTAntArthaH gartAdiparihAreNa darIprabhRtiviSamamArgatyAgena samyag = yathA vivakSitasthAnA'vAptiH syAt tathA tantra kAntAre abhigacchati gantuM pravartate ( yo. biM. 354) / tathA'yaM cAritrI bhavakAntAre saMsArA'TavyAM pApAdiparihArataH pApakaraNa-pApaphalaparityAgena zrutameva sadbhUtA'rthA'valokahetutvAt cakSuH tena vihIno'pi = mASatuSAdivad virahitaH kiM punaH tadanyarUpa ityapizabdArthaH, san = atidRDhatayA yaH sundaraH sAtodayaH tena saMyutaH (yo . biM. 355 ) / atraiva vyatirekamAha- anIdRzasya tu punaH cAritraM dezataH sarvato vA zabdamAtrakaM zabdarUpameva, na tvarthato'pi / nanu samyagdRSTeraviratasyApi mArgAnusAritvamasti kathaM na cAritram ? ityAzaGkyAha - IdRzasyApi = mArgA'nusAritvAdiliGgavikalasya punaH mArgAnusAriNo'pi kasyacit vaikalyaM cAritrasya, katham ? ityAha- vicitratvena nikAcitAdirUpatayA karmaNAM = cAritramohAdInAm / tathA coktam- 'kammAi nUNaM ghaNacikkaNAI garuyAiM vajjasArAI / nANaDDhayaM pi purisaM pahAo uppahaM nti' / / ( ) iti - (yo . biM. 356 vRtti) | = * = = = = = TIkArtha :- (1) ajANatAM paNa sadaMdhanyAyathI mArgAnusAritA cAritranuM prathama liMga che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che - 'jema asAtAnA udaya vagarano janmAMdha mANasa jaMgalamAM rahelo hovA chatAM khADA-TekarA vagereno parihAra karIne sArI rIte jaMgalamAMthI pasAra thaI jAya che. tema zrutacakSuzUnya hovA chatAM paNa sArA sAtAvedanIyanA udayavALA cAritradhara sAdhaka pApAdino tyAga karIne bhavATavImAMthI pasAra thaI jAya che. jo A rIte mokSamArgane sAdhaka anusare nahi to tenuM cAritra nAmamAtrasvarUpa bane che. tathA mArgAnusArI evA paNa samakitI jIvaneM cAritravikalatA karmanI vicitratAnA kAraNe samajavI.' <
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1214 * upadezapadavirodhaparihAraH * dvAtriMzikA-17/31 (2) zraddhA = zuddhAnuSThAnagatA tIvraruciH / (3) prAjJasya = paNDitasya prajJApanA = arthavizeSadezanA', __ prakRte - sadandhasaGgatisamaM gItaM cAsyedamAvi(?khi)lam / sadbhAvanetrA'bhAve tathA mArgA'nusAriNaH / / - (bra.si.53) iti brahmasiddhAntasamuccayavacanamapi smartavyam / nanu granthibhedAtsamyagdRSTerapi sadA sajjAkSatvaM upadezapade - jaccaMdho iha Neo abhiNNagaMThI, tahaMdhalayatullo / micchaddiTThI, sajjakkhao ya sai sammadiTThI o / / eso muNei ANaM visayaM ca jahaTThiyaM NiogeNaM / eIe karaNaMmi u paDibaMdhagabhAvao bhayaNA / / 6 (upa.pada.477-478) ityAdinoktaM, iha tu cAritriNo'pyandhatvamucyate bhavadbhiriti kathaM na virodhaH iti cet? atrocyate, kRSNa-zreNikAdInAM samyagdRSTInAM karatalakalitamuktAphalanyAyena nizcitA''jJAyathAvasthitotsargA'pavAdAdirUpatvena sadA praguNalocanatvasambhave'pi nibiDajJAnAvaraNAdyudayena cAritriNAmapi keSAJcinmASatuSAdivat yathAvasthitazrutopayogarAhityA'gItArthatvAdisambhavenAndhatvoktivirodhA'bhAvAditi samAdheyam / yathoktametadabhiprAyeNa paJcAzake - cArittao cciya daDhaM maggaNusArI imo havai pAyaM / etto hite pavattati taha NANAto sadaMdho vva / / aMdho'NaMdho vva sadA tassA''NAe taheva laMghei / bhImaM pi hu kaMtAraM bhavakaMtAraM iya agIto / / (paJcA.11/10-11) -- iti prAgapyuktaM (pR.164) smartavyamatra / taduktaM upadezarahasye'pi - andho asAyarahio purA'NusArI jahA sayaM hoi / evaM maggaNusArI muNI aNAbhogapatto'vi / / 6 (upa.raha. 86) iti bhaavniiymaagmprikrmitmtibhiH| dharmaratnaprakaraNe tu cAritriliGgabhUtamArgAnusArikriyAnirUpaNe - maggo AgamanII ahavA saMviggabahujaNA''iNNaM / ubhayA'NusAriNI jA sA maggaNusAriNI kiriyA / / - (dha.ratna.80) iti yaduktaM tadapyatrA'nusandheyam / prathamaM cAritraliGgamabhidhAya dvitIyaM tadAha- zraddhA = zuddhA'nuSThAnagatA tIvraruciH kaantaarottiirnnbraahmnnhviHpuurnngocrrucytishaayinii| cAritriNo dvitIyaliGganirUpaNe paJcAzakavRttau upadezapadavRttau ca - zrAddhaH = tattvaM prati zraddhAvAn, tatpratyanIkaklezahAsAtizayAd, avAptavyamahAnidhAnatadgrahaNavidhAnopadezazraddhAlunaravat / vihitA'nuSThAnakArirucirvA (paJcA.3/6 vRtti/upa.pada.199 vRtti) iti / prakRte cAritriliGgabhUtA zraddhA tu (1) vidhisevA, (2) jJAna-cAritra-vaiyAvRttya-tapaHprabhRtigocarA'tRptiH, (3) zuddhadezanA, (4) AlocanayA skhalitaparizuddhirityevaM caturvidhA jJeyA / taduktaM dharmaratnaprakaraNe - saddhA tivvabhilAso dhamme pavarattaNaM imaM tIse / vihiseva (1) atittI (2) suddhadesaNA (3) khaliyaparisuddhI (4) / / (dha.ratna.90) iti / dravya-kSetrAdivaiSamyena kadAcitsatkriyAvaikalye'pyetadguNAdeva tatpakSapAto'nAvilaH / taduktaM upadezarahasye - mAlaiguNaNNuNo mahuarassa tappakkhavAyahINattaM / paDibaMdhe'vi Na kaiA emeva muNissa suhajoge / / (upa.raha.89) iti / tRtIyaM talliGgaM vyAkhyAnayati-paNDitasya arthavizeSadezanA, tatra = arthavizeSaprajJApanAyAM zravaNa zuddha anuSThAna vize tIvra ruci zraddhA kahevAya che. A cAritranuM bIjuM lakSaNa che. tathA paMDita potAne viziSTa zAstrArthasaMbaMdhI upadeza Ape tene sAMbhaLavAnI ane te viSayane amalamAM mUkavA mATenI
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prajJApanApriyatvopavarNanam * 1215 tatra ratiH = zravaNatadarthapAlanA''saktiH (=prAjJaprajJApanAratiH) (4) guNarAgazca = gunnbhumaanH| (5) zakyA''rambhaH svakRtisAdhyadharmAdipravRttiH api cA'sya hi = cAritrasya hi liGgAni lakSaNAni pravadanti pUrvasUrayaH / / 31 / / / tadarthapAlanA''saktiH, pUrvoktaliGgadvayalakSaNAt kaarnnaat| taduktaM paJcAzakavRttau upadezapadavRttau ca - ata eva kAraNadvayAt prajJApanIyaH, kathaJcidanAbhogAdanyathApravRttAvapi tathAvidhagItArthena sambodhayituM zakyaH, tathAvidhakarmakSayopazamAd avidyamAnA'sadabhinivezaH prAptavyamahAnidhi-tadgrahaNAnyathApravRtta-sukarasambodhananaravat + (paJcA.3/6 vRtti/upa.pada.199 vRtti) iti / yogazatakavRttau api - prajJApanIyaH = ata eva kAraNadvayAt sannidhyavAptipravRttatadbhoktR-tadgatavidhizrAddhA''ptaprajJApakavat, sacchraddhAphalopadarzanArthametad + (yo.za.15 vRtti) ityuktam / taduktaM dharmaratnaprakaraNe'pi - esA pavarA saddhA aNubaddhA hoi bhAvasAhussa / eIe sabbhAve pannavaNijjo havai eso / / - (dha.ratna.105) iti / ___ RjubhAvazcAtra prdhaanhetuH| taduktaM dharmaratnaprakaraNe - paNNavaNijjattamujubhAvA 6(dha.ratna.78) iti / - prajJApanApriyaH = guNavatpuruSaprajJApanAprItimAn, sannidhilAbhayogyajIva iva tadgatakriyAM prati -- (yo.bi.353 vRtti) iti yogabinduvRttikRt / - prajJApanIyaH = kathaJcidanAbhogAdanyathApravRttau tathAvidhagItArthena sambodhayituM zakyatvAt tathAvidhakarmakSayopazamAdavidyamAnA'sadabhinivezaH, prAptavyamahAnidhigrahaNA'nyathApravRttasukarasambodhananaravaditi (upa.raha.10 vR.) upadezarahasyavRttI vyaktamuktam / liGgaM mArgAnusAryeSa zrAddhaH prajJApanApriyaH / guNarAgI mahAsattvaH sacchaktyArambhasaGgataH / / (yo.bi.353) iti yogabindugranthamanusRtya caturthaM cAritraliGgamAha-guNarAgaH = guNabahumAnaH, vizuddhA''zayatvAditi (yo.za.15 vRtti) yogazatakavRttikRt / taduktaM paJcAzakavRttau upadezapadavRttau ca - vizuddhA'dhyavasAyatayA svagateSu vA paragateSu vA guNeSu jJAnAdiSu rAgaH = pramodo yasyA'styasau guNarAgI = nirmatsara ityarthaH - (paJcA.3/6 vRtti/upa.pada.199 vRtti) / - guNarAgI = matsaravirodhipariNAmavAnityarthaH / idaM hi guNalAbhA'nubandhe'vandhyaM bIjaM, pratibandhakasya matsarasyA'pagamAditi - (upa.raha. gA.10 vR.) upadezarahasyavRttau / ata eva guNamAlinyajanakadoSaparihAro'pyupapadyate'sya / taduktaM dharmaratnaprakaraNe - jAyai guNesu rAgo suddhacarittassa niyamao pavaro / pariharai tao dose guNagaNamAlinnasaMjaNae / / guNalesaM pi pasaMsai guruguNabuddhIi paragayaM eso / dosalaveNa vi niyayaM guNanivahaM nigguNaM gnni|| 6 (dha.ratna.120-121) iti / cAritrasya paJcamaM liGgaM vyAkhyAnayati- zakyA''rambhaH = sundarapariNAmena svakRtisAdhyadharmAdipravRttiH = nijayatnasAdhya-guru-glAna-bAlAdiviSayavaiyAvRttyAdyanuSThAnArambhaH / kutaH iti cet ? ucyate vndhyaa''rmbhAsakti hovI te cAritranuM trIjuM lakSaNa che. cothuM lakSaNa che guNo pratyeno bahumAna bhAva. tathA potAnA prayatnathI sAdhI zakAya tevI dharma vagere saMbaMdhI pravRtti karavI te cAritranuM pAMcamuM dakSa che. mAma pUrvAdhAryA 38 cha. (17/31)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1216 zakyArambhasvarUpavivaraNam * dvAtriMzikA - 17/31 bhAvanivRtteriti (yo.za.15 vRtti) yogazatakavRttikRt / na zakye pramAdyati na cA'zakyamArabhata iti paJcAzakavRttikAra upadezapadavRttikArazca / zakyameva hyanuSThAnaM vidhIyate, nA'zakyam - (vi.A.bhA. 2685 mala.vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH / azakyA''rambhasyottarakAlamAvazyakaparihANi-zarIraglAnyAdijanakatvenottarazubhA'nubandhA'nuvRttyanupapatteriti (upa. raha. gA. 10 vRtti) upadezarahasvRttau / pUrvoktaM (pR.1013) purisaMtassuvayAraM avayAraM cappaNo ya NAUNaM / kujjA veyAvaDiyaM, ANaM kAuM nirAsaMso / / - upa pada.237) iti upadezapadavacanamapyatrA'visaMvAditayA smartavyam / tatazcA'zakyA'nArambho'tra kutsitA'nArambhalakSaNaH zubhA'nubandhavyAghAtakA'nArambhAtmako vA jJeyaH / itthameva so hu tavo kAyavvo jeNa maNo maMgulaM na ciMtei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti / / - (paM.va.214, ma.ni. cU. 24) iti pUrvoktaM (pR.512) paJcavastukavacanaM mahAnizIthacUrNivacanaM ca saGgacchate / dharmaratnaprakaraNe api bahulAbhamappacheyaM susAravisArao suI / / saMghayaNAdaNurUvaM AraMbhai savvamevaNuTThANaM / jaha taM bahu sAhai nivaDai assaMjame daDhaM na jao / jaNiujjamaM bahUNaM visesakiriyaM tahA''Dhavai / / - (dha. ratna. 115-116 ) iti gaditaM zrIzAntisUribhiH / apizabdena kriyAparatAdigrahaH / taduktaM cAritriliGgopadarzane yogazatake paJcAzake camaggasArI saddho paNNavaNijjo kiyAparo ceva / guNarAgI sakkAraMbhasaMgao taha ya cAritI / / - (yo.za.15 / paJcA.3/6) iti / upadezapade'pi maggaNusArI saddho pannavaNijjo kiyAvaro ceva / guNarAgI sakkAraMbhasaMgao jo tamAhu muNiM / / - ( upa pada. 199) iti / kriyAparatvaJca cAritramohanIyakarmakSayopazamAd muktisAdhanA'nuSThAnakaraNaparAyaNatvaM, tathAvidhanidhigrAhakavat / prayogazcAtraivam, cAritraM kriyAparameva, satkriyArUpatvAditi / satkriyAsvapramAdaparatve eva cAritraM sambhavatItyAzayaH / taduktaM dharmaratnaprakaraNe - sugainimittaM caraNaM taM puNa chakkAyasaMjamo eva / so pAliuM na tIrai vigahAipamAyajuttehiM / pavvajjaM vijjaM piva sAhaMto hoi jo pamAillo / tassa na sijjhai esA karei garuyaM ca avayAraM / / paDilehaNAiciTThA chakkAyavighAiNI pamattassa / bhaNiyA suyaMmi tamhA apamAI suvihio hujjA / / rakkha vasu khaliyaM uvautto hoi samiiguttIsu / vajjai avajjaheuM pamAyacariyaM suthiracitto || kAlaMmi aNUNahiyaM kiriyaMtaravirahio jahAsuttaM / Ayarai savvakiriyaM apamAI jo iha carittI / / - (dha. ratna. 110-114) iti / itthaJca paJcAzaka- yogazatakopadezapadAnusAreNa cAritrasya SaDvidhAni linggaanyvseyaani| etAni cA'vakragAmilakSaNarUpeNApi vijJeyAni maggaNusArI saDDho pannavaNijjo kiyAvaro ceva / guNarAgI jo sakkaM Arabhai avaMkagAmI so / / - ( upa raha. 10) iti upadezarahasyavacanAt / tathA gurvAjJArAdhanamapi cAritralakSaNamavaseyam / taduktaM dharmaratnaprakaraNe eyassa u liMgAiM sayalA maggANusAriNI kiriyA / saddhA pavarA dhamme paNNavaNijjattamujubhAvA / / kiriyAsu apamAo, AraMbho sakkaNijja'NuTThANe / guruo guNAnurAo guruANA''rAhaNaM paramaM / / - (dha. ratna. 78-79) iti / gurvAjJArAdhanasvarUpantu dharmaratnaprakaraNe gurupayasevAnirao guru
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogabindu-zataka-dharmaratnaprakaraNAdigranthavirodhazamanam * 1217 yogapravRttiratra syAtparamAnandasaGgatA / 'dezasarvavibhedena citre' sarvajJabhASite / / 32 / / ANA''rAhaNammi talliccho / caraNabharadharaNasatto hoi jaI nannahA niyamA / / - ( dha ratna. 126) ityevamAveditam / nanu yogabinduprabhRtau cAritrasya paJca liGgAnyuktAni, yogazatakopadezapadAdI SaT, dharmaratnaprakaraNe ca sapteti kathaM nA'tra visaMvAdaH ? iti cet ? atrocyate, mArgAnusAritva-zakyA''rambhAbhyAmeva satkriyAparatvA''kSepAdeva na tasya svAtantryeNoktiH yogabindupramukhe / cAritriNo niyamena gurvAjJArAdhanaM tu yogazatakayogabindupramukhaprakaraNaprAsAdasUtradhAraiH zrIharibhadrasUribhireva upadezapade eyaM ca atthi lakkhaNamimassa nIsesameva dhannassa / taha guruANAsaMpADaNaM ca gamagaM iha liMgaM / / ( upa pada. 200) ityevaM paJcAzake ca * ANAruiNo caraNaM ANAe cciya imaM ti vayaNAo / etto'NAbhogammi vi paNNavaNijjho imo hoi / / esA ya parA ANA payaDA jaM gurukulaM Na mottavvaM / AcArapaDhamasutte etto cciya daMsiyaM eyaM / / -(paJcA.11/12-13) ityevaM vyAvarNitamiti na kazcid virodhaH / mUlabhUtatattvA'bhede'pi vivakSAbhedena liGgAdibhedapratipAdanamapi saGgacchata eva zrotRRNAM rucivaicitryAt / caraNa-karaNA'nuyogAbhiprAyeNa tu mUlottaraguNAnAmeva cAritraliGgatvamityapyavadheyam / cArittaM pariNAmo jIvassa suho u hoi viSNeo / liMgaM imassa bhaNiyaM mUlaguNA uttaraguNA ya / / - ( dharma. saM. 856 ) ityevaM dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrAcAryoktirapyatra sAkSiNI vartate / vivakSAbhedeneva prayojanabhedenA'pi liGgAdiprajJApanAbhedo'bhipreta eva ativyAptyAdidoSavirahe sati / ata evaikasyA'pi granthakRto nAnAgrantheSu vibhinnasaGkhyAkalakSaNAdiprajJApanA'pi dRzyate vilakSaNalakSaNAdiprarUpaNA'pi copalabhyate / prakRte ca guruvinayaH svAdhyAye yogA'bhyAsaH parArthakaraNaJca / iti kartavyatayA saha vijJeyA sAdhusacceSTA / / - ( SoDa. 13/1) iti SoDazakoktirapi smartavyA / - saddhA viriyasAdhanaM cArittaM - (vi.ma.1/26 ) iti visuddhimaggavacanamapi yathAtantramatrA'nuyojyam / apunarbandhaka-samyagadRSTilakSaNA'vasthAdvayA'bhyAsottarakAlameva dhImatA pravajyAgrahaNAnnopasargAdiprasaGge glAnAdyavasthAyAM vA kAyapAtabhAve'pi cittapAtasambhavaH / idamevAbhipretya haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye bhAvastu niyamAdeva bhidyate naiva kenacit / kAyapAtAdibhAve'pi zubhA''lambanayogataH / / cintAratnA'nugaM cittaM na svato'nyatra vartate / tadguNajJasya daurgatyAdudvignasya tathA hyayam / / dvayA'bhyAsAt punardhImAn yatazcAritrabhAg bhavet / akSepeNa tatazcaivamupanyAso'pi yuktimAn / / - (bra.si. 171-173) ityuktamiti bhAvanIyam / / 17/31 / / : gAthArtha H- deza-sarvabhedathI vibhinna evA sarvajJokta cAritrane vize yoganI pravRtti paramAnaMdathI saMgata thAya che. (17/32) 1. hastAdarze 'disa' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'citra' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze ' bhASitaM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1218 * karmabalazravaNe'pi klaibyaparihAropadezaH * dvAtriMzikA-17/32 ___yogeti / atra dezasarvavibhedena citre = nAnArUpe cAritre sarvajJabhASite = tIrthakarAbhihite yogasya prAguktalakSaNasya pravRttiH (= yogapravRttiH) syAt, parameNa = utkRSTena Anandena saGgatA vyAptA (=prmaanndsnggtaa)||32|| / / iti daiva-puruSakAradvAtriMzikA / / 17 / / niruktaliGgacAritre sati yogapravRttimAha- 'yoge'ti / deza-sarvavibhedena = deza-sarvavizeSeNa nAnArUpe tIrthakarA'bhihite = tIrthakara-gaNadharAdipratipAdite cAritre sati prAguktalakSaNasya = yogalakSaNadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.10/1 pR.683) mokSayojakamukhyahetubhUtA''tmavyApAralakSaNatvenoktasya yogasya vakSyamANAdhyAtmAdiprakArasya pravRttiH = svarUpopalabdhiH zarIrendriyamanovedanIyasukhApekSayA utkRSTenA''nandena jAtyasukhena vyAptA syAt / taduktaM yogabindau - dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH sampravartate / / - (yo.bi.357) iti / idaJcA'trA'vadheyam- sattvahInatayA pramAdamavalambya nandiSeNAdhudAharaNAni puraskRtya 'mAM prAktanaM durdaivaM balAtkAreNa'satkAryeSu saMprerayati, pUrvAbhyastA malinA cittavAsanA mAM bAdhate, kimahaM karavANi ?' ityAlocya naivA''tmA daivAdhInaH kaaryH| taduktaM mahAbhArate - akRtvA mAnuSaM karma yo daivamanuvartate / vRthA zrAmyati samprApya patiM klIbamivAGganA / / (ma.bhA.anuzA.6/20) iti / paraM sarvatra yathAzAstraM vivekagarbhaH puruSakAraH zrayitavyaH sotsAhatayA / atra cArthe - paraM pauruSamAzritya dantairdantAn vicUrNayan / zubhenA'zubhamudyuktaM prAktanaM pauruSaM jayet / / prAktanaH puruSArtho'sau mAM niyojayatIti dhIH / balAdadhaspadIkAryA pratyakSAdadhikA na sA / / tAvat tAvat prayatnena yatitavyaM supauruSam / prAktanaM pauruSaM yAvadazubhaM zAmyati svayam / / doSaH zAmyatyasandehaM prAktano'dyatanairguNaiH / dRSTAnto'tra hyastanasya doSasyA'dyaguNaiH kSayaH / / asad daivamadhaH kRtvA nityamudriktayA dhiyA / saMsArottaraNaM bhUtyai yatetA''dhAtumAtmani / / na gantavyamanudyogaiH sAmyaM puruSagardabhaiH / udyogastu yathAzAstraM lokadvitayasiddhaye / / saMsArakuharAdasmAnirgantavyaM svayaM balAt / pauruSaM yatnamAzritya hariNevA'ripaJjarAt / / pratyahaM pratyavekSeta dehaM nazvaramAtmanaH / saMtyajet pazubhistulyaM zrayet puruSocitam / / - (yo.vA.mumukSuprakaraNa-5/9-16) iti yogavAziSThakArikAsandarbho bhAvanIya iti zam / / 17/32 / / svabhUmikocitatvena sadAzayAddhi sarvadA / daivaM puruSakAraM vA prAdhAnyamarpayan zrayet / / 1 / / satkartRtvamasaGgatvaM vivekajJAnataH zrayan / jinA''jJAmanusRtyaivaM mokSaJca labhate kramAt / / 2 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM daiva-puruSakAradvAtriMzikAvivaraNam / / 17 / / TIkArya - dezavirati ane sarvavirati - Ama be bhedathI vividha prakAranuM cAritra sarvajJa tIrthaMkara bhagavaMtoe batAvela che. pUrve 10mI batrIsImAM jenuM lakSaNa batAvela che te yoganI pravRtti cAritrane vize utkRSTa AnaMdathI vyApta thavI joIe. (1732) vizeSArtha :- 31mI gAthAmAM dezavirati cAritra ane sarvavirati cAritranA lakSaNa batAvelA che. te cAritramAM yoganI pravRtti paramAnaMdathI phelAyelI hovI joIe to bhAgya ane puruSArtha banne bhegA ghana potAna kArya sAdhI 2 (0.0/201.. PONPrivate &Personal use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ * eksa-renI dRSTi keLavIe * 1219 ha 1- daivapuruSAra batrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. nizcayanaya nasIba ane puruSArthane nirapekSa mAnavAmAM kaI yukti dekhADe che ? 2. nizcayanaya vyavahAranayane anyathAsiddhino kaI rIte doSa Ape che ? 3. vyavahAranayathI bhAgya ane puruSArtha kaI rIte kAraNa bane che ? 4. nizcayanayavAdInA "sApekSa hoya te asamartha te siddhAntanuM vyavahAra kema khaMDana kare che ? 5. nizcayanayavAdIe cothA zlokamAM kahelI vAtanuM vyavahAranayavAdI kaI rIte khaMDana kare che ? 6. phaLa pratye bhAgye ja hetu che, puruSArtha nahi- AvI zaMkAnuM nirAkaraNa vyavahAranaya kaI rIte kare che? 7. "ekAMte karma ja phaLadAyaka che' teno pratikAra kaI rIte thaI zake ? 8. "puruSArtha vinA bhAgya phaLe nahi te mATenI samajUtI Apo. 9. ekAMta kSaNika kriyA kaI rIte phaLane utpanna karanAra na bane ? (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. puruSakAra kAyado 2. daiva vyApAra 3. nyAya pratighAtapratiyogita 4. anyathAsiddha phaLotpAdakazakti 5. dvAra visaMvAdI vyabhicArI udyama 7. pratihatatva nasIba 8. samuccaya akAraNa 9. phaLajanayogyatA saMgraha (sI) khAlI jagyA pUro. 1. pratimAnI utpattithI pratimAnI ....... no nAza thAya che. (yogyatA, ayogyatA, ubhaya) 2. AcaraNa vinA manoratho .... tulya che. (svamarAjya, gajasnAna, saphaLatA) 3. ......... e karela dravya-bhAvavaMdanathI phaLabheda zAstraprasiddha che. (zItalAcArya, kapilA, vIraka) 4. paramArthathI bhAgya ane udyama paraspara ......... che. (nirapekSa, sApekSa, atulya) 5. dezaviratidhara ........ pramANa mohanIyakarmanI sthiti ochI thAya tyAre sarvavirati pAme. (2 thI 9 palyoyama, saMkhyAtA sAgaropama, thI 9 sAgaropama) 6. cAritranA ......... lakSaNo che. (5, 6, 7) 7. cAritranuM bIjuM lakSaNa ......... che. (guNarAga, lakSyapravRtti, tIvrazraddhA) 8.. cAritranuM pAMcamuM lakSaNa ........ che. (mArgAnusAritA, guNarAga, zakya pravRtti) 9. kSAyopathamika samakita ......... sAgaropama TakI zake che. (66, 132, saMkhyAtA)
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1220 * vicAra-vimarza * 7 17- nayalatAnI anapekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. nizcayanaya puruSakAra ane nasIba mATe zuM mAne che ? 2. nizcayanaya kurvarUpa tarIke kAraNane svIkAre che te vyAjabI nathI. e kaI rIte ? 3. pratyekajanyatAnA vyavahAranA niyAmaka koNa che ane kaI rIte ? 4. graMthakArazrI nasIba ane puruSArthathI karAyela kAryane kyA rUpe jaNAve che ? pa. pUrvabhavIya puruSArtha paNa kaI rIte kAraNa banI zake che ? 6. vyApAra kone kahevAya ? te svargajanaka dAnamAM samajAvo. 7. 12mI gAthAmAM sAMkhya lokoe "karma phaLadAyaka banaze" ema kahyuM tenuM nirAkaraNa karo. 8. karmanI siddhi karo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. gauNatva ane mukhyatvanI vyAkhyA karo. 2. zAhajahAMne thayela dhanaprAptimAM nizcayanaya kone kAraNe mAne che kone? anyathAsiddha mAne che ? 3. vyApArabahula zabdano artha jaNAvo. 4. nAstiko nasIbane nathI mAnatA- temAM temanuM zuM kahevuM che ? 5. pApanA nAza pratye prAyazcitta zA mATe kAraNa che ? 6. ekalu karma anugraha ke upaghAta zA mATe karI zakatuM nathI ? 7. caramAvartamAM zuM baLavAna bane che ? 8. graMthibhedamAM kAraNa koNa ? puruSArtha ke nasIba ? 9. samakitIne upadezanI jarUra kyAre paDe ? 10. kyA samakitIne upadezanI jarUra nathI ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. akabara ........mA varSe dilhIno bAdazAha banyo. (14, 23, 34) 2. sAMkhya loko ...... phaLadAyI mAne che. (karmane, puruSArthane, ubhayane). 3. karmathI ..... nI utpatti ane bhAvathI .......nI utpatti thAya che. (bhAva, karma, kriyA) 4. kapilAdIsIno jIva ...... che. (bhavya, dUrabhavya, abhavya) 5. puruSArtha tIvra karIe to....karma AtmAne bhayaMkara nukazAna pahoMcADatA nathI. (anikAcita, nikAcita) 6. ........ ne svataH samyapha phuraNA thAya che. (samakitI, apunabaMdhaka, mArgapatita) 7. ..... nI rakSA ane vRddhi mATe upadeza jarUrI che. (bhAva, kriyA, bhAgya) 8. samakitIne puruSArthathI ..... nI prApti thAya che. (cAritra, svarga, mokSa) 9. samakitI ..... pramANa karmasthiti ochI thAya eTale dezaviratI pAme. (saMkhyAtA sAgaropama, 2 thI 9 palyopama, 1 palyopama)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18- yogabheda dvAtriMzikA aDhAramI batrIsInI prasAdI maitryAdInAM vizuddhasvabhAvAnAmevAdhyAtmopayogaH / / 18 / 7 / / (pR. 1228) vizuddha svabhAvavALI banelI ja maitrI vagere bhAvanAo adhyAtmamAM upayogI che. zIlaM = cittasamAdhi: / / 18 / 8 / / (pR. 1232) cittanI samAdhi e zIla che. anAdareNa yogakriyAyA yogikulajanmabAdhakatvaniyamAt / / 18 / 14 / / (pR. 1241) veThatulya yogapravRtti bhavAMtaramAM zrImaMta ane zraddhAsaMpanna ArAdhakonA kuLamAM maLatA janmano pratirodha kare che.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskArarahitayogasya tAdRzayoga eva hetutvAt / / 18 / 15 / / (pR. 1242) saMskAra vagaranI yogasAdhanAnI pravRtti saMskArahIna yogasAdhanAno ja hetu bane che. bAsavapi tattvatoDa mevAnuSThAnam ||18/18 / / (pR.1246) AsaMgathI paNa thatI yogasAdhanA paramArthathI niSphaLa ja che. samiti-guptInAM yathAparyAyaM vistAro yoga ucyate / / 18 / 30 / / (pR. 1261) samiti ane guptinA paryAyane yathAyogya rIte vistAravA e yoga kahevAya che.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paJcadhA yogavibhajanam * 1221 // atha yogabhedadvAtriMzikA // 18 // anantaraM puruSakAraprAdhAnyena cAritraprAptau yogapravRttirukteti tadbhedAnevA'trA''haadhyAtma 'bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaGkSayaH / yogaH paJcavidhaH prokto yogmaargvishaardaiH||1|| adhyAtmamiti / vyaktaH / / 1 / / aucityAd vRttayuktasya vacanAttattvacintanam / maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtmaM tadvido viduH||2|| ____ aucityAditi / aucityAd = ucitapravRttilakSaNAd vRttayuktasya = aNuvrata-mahAvratasamanvitasya vacanAt = jinA''gamAt tattvacintanaM = jIvAdipadArthasArthaparyAlocanaM maitryAdibhAvairmaitrI nayalatA yogapravRttivaividhyamantaHpuruSakArataH / karmayogena saJjAtaM, vIraM natvA nirUpyate / / 1 / / __ anantaraM daiva-puruSakAradvAtriMzikAyAM puruSakAraprAdhAnyena = antaraGgazuddhapuruSArthA'nupasarjanabhAve cAritraprAptI satyAM yogapravRttiH dvAtriMzattamazloke uktA iti hetoH tadbhedAneva = yogaprakArAneva atra aSTAdazadvAtriMzikAyAM granthakAra Aha- 'adhyAtmamiti / - adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaGkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / - (yo.bi.31) iti yogabindukArikA'pyatrA'nusandheyA / taduktaM nyAyavijayenA'pi adhyAtmatattvAloke - adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaGkSayaH / ityevamanUcAnA UcAnA yogapaddhatim / / - (a.ta.7/4) iti / / 18/1 / / ___ 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyena tAvadadhyAtmaM yogabindugranthA'nusAreNa nirUpayati- 'aucityAdi'ti / maitrI-karuNA-muditopekSAlakSaNaiH sattva-klizyamAna-guNAdhikA'vineyeSu yathAkramaM sahitam / taduktaM yogazatake - sattesu tAva mettiM tahA pamoyaM guNAhiesu ti / karuNA-majjhatthatte kilissamANA'viNeesu / / ha yogabhedadvAtrizikSa prAza hA 17mI batrIsImAM puruSArthanI pradhAnatAthI cAritranI prApti thatAM yoganI pravRtti thAya - Ama jaNAvyuM. tethI yoganA bhedone ja A batrIsImAM graMthakArazrI jaNAve che. thArtha :- adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA bhane vRttisaMkSaya - ma pAMya prA2no yoga yogavizA26. 43 upAyeda. che. (18/1) vizeSArtha:- gAthArtha spaSTa hovAthI graMthakArazrIe tenI saMskRta vyAkhyA karela nathI. yogabiMdu graMthanA AdhAre tema ja SoDaSaka graMthanA AdhAre uparokta paMcavidha yoganuM nirUpaNa graMthakArazrI karaze.(18/1) adhyAtmanI vyAkhyA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke gAthArtha:- aucityathI yukta jIvanuM jinavacanAnusAre thatuM tattvaciMtana ke je maitrI vagere bhAvothI saMyukta hoya tene adhyAtmavettAo adhyAtma tarIke jANe che. (18)2). ha adhyAtmanuM svarUpa che. TIkArtha - ucita pravRttithI aNuvrata ke mahAvratathI yukta jIvanuM jinAgamane avalaMbIne thatuM jIvAdi padArthonA samUhanuM ciMtana e ja adhyAtma che ke je maitrI, pramoda, karuNA ane mAdhyastha bhAvanAthI 1. hastAdarza 'bhAvavanA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'vacanaM' ityazuddhaH pAThaH / For Private Personal use only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1222 * vividhAni adhyAtmalakSaNAni * dvAtriMzikA - 18/3 karuNA- - muditopekSAlakSaNaiH samanvitaM ( ? saMyuktaM ) = sahitaM ( = maitryAdibhAvasaMyuktaM ) adhyAtmaM tadvido = adhyAtma-jJAtAro viduH jAnate ||2|| = = sukhacintA matA maitrI sA krameNa caturvidhA / upakAri - svakIya-svapratipannA'khilA''zrayA / / 3 / / sukheti / sukhacintA = sukhecchA maitrI matA / sA krameNa viSayabhedena caturvidhA / svopakArakartA, svakIyaH anupakartA'pi nAlapratibaddhAdiH, svapratipannazca = svapUrvapuruSA''zritaH - (yo.za. 79) iti / yathoktaM harivaMzapurANe api maitrI - pramoda - kAruNya- mAdhyasthyaM ca yathAkramam / sattve guNAdhike kliSTe hyavineye ca bhASyate / / - ( ha.pu.58 / 125 ) iti / adhyAtmalakSaNaM yogabindau api - aucityAd vRttayuktasya vacanAt tattvacintanam / maitryAdisAramatyantamadhyAtmaM tavido viduH / / - (yo.biM.358) ityevamuktam / adhyAtmatattvAloke nyAyavijayena tu zuddhA''tmatattvaM pravidhAya lakSyamamUDhadRSTyA kriyate yadeva / adhyAtmamAhurmunipuGgavAstat cinaM prabuddhAtmana etadasti / / - (a. ta.1/17) ityevaM tallakSaNamuktam / adhyAtmopaniSadi ca AtmAnamadhikRtya syAd yaH paJcAcAracArimA / zabda-yogArthanipuNAstadadhyAtmaM pracakSate / / - ( a. upa. 1/2) iti tallakSaNametadgranthakRtoktam / adhyAtmasAre ca - gatamohA'dhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtmaM jagurjinAH / / - (a.sA.2/2) iti tallakSaNamuktam / adhyAtmabinduvRttau tu AtmAnamadhikRtya pravartamAnaH kartRtvabhoktRtvAdidharmanirAsapurassaraH kazcana vicAravizeSaH zuddhA''tmasvarUpa zravaNa-manana-nididhyAsanarUpo'pi lakSaNayA'dhyAtmam - (a. biM. 1/1 vRtti) ityevaM harSavardhanopAdhyAyairuktam / nayamatabhedenA'tratyaM tattvamasmAbhirvyAvarNitaM adhyAtmavaizAradyAmiti nayarasikaiH sA'dhyAtmopaniSaTTIkA'valokanIyA / / 18 / 2 / / maitrIM nirUpayati- 'sukhe 'ti / sukhecchA maitrI matA / nizIthacUrNikAramate mittabhAvo maitrI - (ni.bhA.2734-cU.bhAga - 3) / parahitacintA maitrI - ( SoDa. 4/15 ) iti SoDazake / syAdvAdakalpalatAyAM maitrI = pratyupakAranirapekSA prItiH - (syA. ka. 1 / 6 ) ityuktam / anyavidhA maitrIvyAkhyA matkRtakalyANakandalItaH ( SoDa. 4/15 vRtti) avaseyA / maitrIcaturvidhatvamAha - 'upakArI 'tyAdi / nanu svopakArakartetyanenaiva svakIyapadopAdAnamanatiprayojanamityAzaGkAyAmAha - svakIyaH anu = = yukta hoya - khAvu adhyAtmavehIkho bhaye che. (18/2) vizeSArtha :- aNuvrata, mahAvrata vagereno svIkAra aucityagarbhita hovo joie. adhyAtmanA adhikArI jIvanuM A vizeSaNa che. jIvAdi navatattvanuM ciMtana jinavacanAnusAra thavuM joie, svakalpanAthI nahi. tathA tattvanuM ciMtana zuSka rIte nahi paNa maitrI vagere bhAvothI garbhita rIte thavuM joie. (18/2) gAthArtha :- zrIbhanA sujanI chA se maitrI manAyesa che. te yAra prahAranI che. (1) upahArI, (2) sva4na, (3) svAzrita jane (4) sarva kavIne vize maitrI bhAvI. (18/3) 1. hastAdarze 'muditasamanvitaM ' iti truTitaH pAThaH / = TIkArtha :- bIjA jIvonA sukhanI icchA maitrI manAyelI che. te viSayanA bhedathI kramasara cAra prakAranI che. (1) potAnA upara upakAra karanAranA vize, (2) potAnA upara upakAra na karanAra hovA chatAM paNa
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAlapratibaddhanirUpaNam * 1223 svA''zrito vA, akhilAzca = pratipannatvasambandhanirapekSAH sarva eva tadAzrayA = tadviSayA (upakArisva-kIya-svapratipannA'khilA''zrayA) / taduktaM- "upakAri-svajanetara-sAmAnyagatA caturvidhA maitrI" (So. 13/9) iti / / 3 / / pakartA'pi nAlapratibaddhAdiH = vallIpratibaddhAdiH / vallI ca dvidhA, nirantarA sAntarA ca / nirantarA ime SaD janAH - mAtA, pitA, bhrAtA, bhaginI, putro duhitA c| taduktaM vyavahArabhASye - vallI saMtaraNaMtara aNaMtarA chajjaNA ime huMti / 1 mAyA 2 piyA ya 3 bhAyA, 4 bhagiNI 5 putto ya 6 dhUyA ya / / 6 (vya.bhA.4/432) iti / sAntarA punaH(a)mAtuH 1 mAtA 2 pitA 3 bhrAtA 4 bhaginI c| (ba) pituH 1 mAtA 2 pitA 3 bhrAtA 4 bhaginI ca / (ka) bhrAtuH apatyaM = bhrAtrIyo bhrAtrIyA vA / (Da) bhaginyA vA apatyaM 1 bhAgineyo 2 bhAgineyA vA / dauhitro dauhitrI pautraH pautrI ca / taduktaM paJcakalpabhASye - mAuM mAyA ya piyA bhAyA bhagiNI ya, evaM piuNo vi / bhAuM bhagiNIe vaccA dhUyA-puttANa vi taheva paraMparAvallI esA / / - (paM.ka.bhA.2407) iti / taduktaM vyavahArasUtrabhASye api - mAummAya piyA bhAyA, bhagiNI eva piuNo vi cattAri / putto dhUyA ya tadhA, bhAugamAdI cauNhaM pi|| - (vya.bhA.10/3966) iti|| svapUrvapuruSA''zritaH = svapitR-pitAmaha-kulavRddhAdipUrvapuruSapratipannaH svAzrito vA uktnimittdvyaa'npekssH| pratipannatvasambandhanirapekSAH = uktanimittatrayA'napekSAH sarva eva paricitA'paricitasAdhAraNAH prANinaH tadviSayAH / caturthyA udAharaNantu umAsvAtivAcakaiH tattvArthabhASye - maitrI sarvasattveSu 'kSame'haM sarvasattvAnAM, kSamaye'haM sarvasattvAn, maitrI me sarvasattveSu, vairaM mama na kenacit' - (ta.sU. 7/6 bhA.) ityevaM, tadanusAreNa udyotanasUribhiH kuvalayamAlAyAM - khAmemi savvasatte savve sattA khamantu me / mettI me savvabhUesu veraM majhaM na keNai / / - (kuva.mA.pR.218) ityevaM, kAlIdAsena ca vikramorvazIye - sarvastaratu durgANi, sarve bhadrANi pazyantu / sarvaH kAmAnavApnotu, sarvaH sarvatra nandatu / / - (vikramo. 5/25) ityevaM, khuddakapAThe - sabbe va bhUtA sumanA bhavantu (khu.pA.6/1) ityevaM, paTisambhidAmagge ca - sabbe sattA averino hontu, mA verino / sukhino hontu, mA dukkhino - (pa.saM.ma.2/4/2/6) ityevamAveditam / atra SoDazakasaMvAdamAha- 'upakArI'tyAdi / bhAvitArthamevedam / / 18/3 // nAlapratibaddha evA mAtA,pitA, kAkA, mAmA vagere svajano vize maitrI, (3) potAnA pUrvajone AzrayIne rahelI vyakti ke potAne Azrita thayelI vyaktine vize maitrI tathA (4) potAnA pUrvajone ke potAne Azrita hovAnA saMbaMdhanI paNa jemAM apekSA nathI tevA sarvajIvone vize maitrI. SoDazaka graMthamAM zrI haribhadrasUrijIe jaNAvela cha / "3451rI, 14na, anya ane sarvamAnya pone vize 230ii maitrI yA prA2nI cha'.(18/3) vizeSArtha :- peTanI DuMTImAM mAtAnI je nALa hoya che te jenI samAna hoya arthAt eka ja mAtAnI kukSie janmela evA kAkA, phaI, mAmA, mAsI tathA teno je vyakti sAthe paraMparA saMbaMdha che te bhatrIjAbhatrIjI, bhANiyA-bhANejI vagere. e ja rIte pautra-pautrI, dohitra-dauhitrI vagere. A badhA nAlapratibaddha
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karuNAvyutpattipradarzanam * dvAtriMzikA - 18/4 1224 karuNA duHkhahAnecchA 'mohAd duHkhitadarzanAt / saMvegAcca svabhAvAcca prItimatsvapareSu ca // 4 // krunneti| duHkhahAnasya = duHkhaparihArasya icchA (= duHkhahAnecchA) karuNA / sA ca mohAd = ajnyaanaadekaa| yathA glAnayAcitA'pathyavastupradAnA'bhilASalakSaNA / anyA ca duHkhitasya dInAderdarzanAt (=duHkhitadarzanAt ) tasya lokaprasiddhA''hAra-vastra-zayanA''sanAdipradAnena / saMvegAd avasarasaGgatyAyAtAM karuNAmAha- 'karuNe 'ti / duHkhaparihArasya = parapIDAprabhaJjanasya icchA = karuNA / prakRte ca (1) kiratIti karuNA, paradukkhaM vikkhipati apanetIti attho / athavA (2) kiNAtIti karuNA, paradukkhe sati kAruNikaM hiMsa vibAdhatIti attho / ( 3 ) paradukkhe sati sAdhUnaM kampanaM hRdayakhedaM karotIti vA karuNA / athavA (4) kamiti sukhaM taM rundhatIti karuNA / esA hi paradukkhApanayanakAmatAlakkhaNA attasukhanirapekkhatAya kAruNikAnaM sukhaM rundhati = vibandhatIti attho - ( aGguttarani. TI. 1/1/1-pR.6 ) iti aguttaranikAye ekakanipAtaTIkAvacanamapyanusandheyam / atra paradukkhe sati sAdhUnaM hRdayakampanaM karotIti karuNA / kiNAti vA paradukkhaM hiMsati vinAsetIti karuNA / / - (vi.ma. 9 / 92 ) iti visuddhimaggavacanamapi smartavyam / karuNAyA anyavidhAni lakSaNAni nAnAtantrAnusAreNA'smAbhiH kalyANakandalyAM (SoDa. TIkA.4/15- pR.108) darzitAni jijJAsubhistato'vaseyAni / asyAzcaturvidhatvaM bhAvayati - sA ca karuNA ajJAnAd ekA = prathamA, jJeyeti zeSaH / yathA glAne 'ti spaSTam / ahikuNDalanyAyena sarveSveva svabhAvAt pravartamAneti / - aheH sarpasya yathA kuNDalA''kRtiveSTanaM svAbhAvikaM tathA yasya svAbhAvikadharmo vyapadizyate tatrA'sya pravRttiH - ( vAca. ) iti tArAnAthakRta- vAcaspatyaM saMvadatyatra / caturthI karuNA hi sarvatIrthakaraguNanibandhanA / = = = = kahevAya. AmanA vize je maitrIbhAva te bIjA naMbaranI maitrI che. maitrInA svarUpamAM jo ke koi pharaka paDato nathI. paraMtu te maitrInA viSayabhUta jIvone cAra vibhAgamAM uparokta rIte goThavI zakAtA hovAthI maitrInA cAra bheda paDe che. A rIte AgaLa paNa yathAyogya rIte samajI levuM.(18/3) * rulAnA yAra prahAra 1. hastAdarze 'mahA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'ka sA' ityazuddhaH truTitazca pAThaH / gAthArtha :- zrIbhanA hu:jane dUra DaravAnI IcchA te aruNA uDevAya. (1) mohathI, (2) hu:zrI jIvone jovAthI, (3) sukhI jIvo u52 paNa saMvegathI tathA (4) bIjA badhA jIvo upara svabhAvathI rulA pravarte che. (18/4) TIkArtha :- bIjAnA duHkhanA parihAranI icchA karuNA kahevAya. tenA cAra prakAra che. (1) mohathI pravartatI karuNA prathama jANavI. jema ke rogI vyaktie mAgela apathya vastunA dAnanI icchA. (2) bhAvanA dIna-hIna-garIba vagerene jovAthI thAya te bIjI karuNA che. lokomAM prasiddha evA AhAra, vastra, zayana=pathArI, Asana vagere du:khIne ApavAthI te karuNA bhAvanA vyakta thAya che. (3) sukhI evA paNa prItiyukta chadmastha jIvone mokSe pahoMcADavAnI jhaMkhanAthI sAMsArika duHkhothI bacAvavAnI-choDAvavAnI
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ * buddhakaruNAyA mohagarbhatvadyotanam * 1225 = mokSA'bhilASAt ca sukhiteSvapi sattveSu prItimatsu' sAMsArikaduHkhaparitrANecchA chadmasthAnAM aparA / aparA punaH apareSu ca prItimattAsambandhavikaleSu sarveSveva svabhAvAcca pravartamAnA kevalinAmiva bhagavatAM mahAmunInAM sarvA'nugrahaparAyaNAnAmityevaM caturvidhA / taduktaM- "mohA'sukhasaMvegA'nyahitayutA caiva karuNeti (So.13/9) / / 4 / / ApAtaramye sakhetAvanubandhayute pare / santuSTirmuditA nAma sarveSAM prANinAM sukhe // 5 // ApAteti / muditA nAma santuSTiH / sA cA''dyA = ApAtaramye = apathyA''hAratRptijanitapa yattu aguttaranikAyaTIkAyAM - karuNAnidAnA hi sabbepi buddhaguNA + (aGgu. TI.1/1/1pR.6) ityuktaM tattu svayaMsambuddheSvarhatsveva tIthaDkaralakSaNeSu saGgatimaGgati / / vastutaH - 'mayyeva nipatatvetajjagaddazcaritaM tathA / matsucaritayogAcca muktiH syAt sarvadehinAm / / - (aSTaka-29/4) iti zAkyaputrabhAvanA'pi prathamakaruNAyAmevAntarbhAvanIyA, mohopetatvAditi dik / SoDazakasaMvAdenA'syAzcAturvidhyaM dRDhayati- 'mohe'ti / asyAzca vistRtA vyAkhyA'smatkRtakalyANakandalIto'vaseyA / iha ye catvAro bhedAH karuNAyA darzitAH tanmadhyAd dvitIya-tRtIyabhedA'nuvedhena karuNA bhAvanA tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakaiH - kAruNyaM klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityanAntaram / tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSu vividhaduHkhArditeSu dIna-kRpaNA'nAthabAla-momuha-vRddheSu sattveSu bhAvayet / tathA hi bhAvayan hitopadezAdibhistAnanugRhNAti - (ta.sU. 7/ 6 bhA.) ityevamAveditetyavadheyam / 'momuhAH = khalAH' (ta.bhA.7/6 vR.) iti tvRttau| etadanusAreNa kuvalayamAlAyAM udyotanasUribhiH - saMsAra-dukkha-tavie dINA'NAhe kilissamANammi / hA hA dhammavihINA kaha jIvA sijjire krunnaa|| - (kuva.mA.pR.218) ityuktamiti bhAvanIyam / / 18/4 / / ___ avasarA''yAtAM muditAmAha- 'ApAte'ti / santuSTiH = pritossH| avaziSTA TIkA spaSTArthA / icchA karuNA bhAvanAno trIjo prakAra jANavo. (4) prItino saMbaMdha jenI sAthe na hoya tevA paNa badhA jIvo upara svabhAvathI pravartatI karuNA bhAvanA cothA prakAranI jANavI. kevalajJAnInI jema mahAmuni bhagavaMtone sarva jIvo upara anugraha karavAmAM tatparatA hovAthI temane karuNA bhAvanAno cotho prakAra auo mAma 429 // yA2 12nI che. SoDaza aMthama veda cha ? - 'bhoTa, huma, saMvega mane sarvajIvahitathI yukta evI karuNA bhAvanA cAra prakAranI jANavI.' 9 (18/4) che muditA bhAvanAnA cAra bheda che thArtha :- muhitA bheTale. saMtuSTi. (1) ApAtarabhya suSamA, (2) sattu yuta suSamA, (3) sAnugaMdha sukhamAM ane (4) sarva jIvonA prakRSTa sukhamAM je pramoda-saMtuSTi eTale muditA bhAvanA jANa vI.(18/5) TArtha :- muhitA bheTale saMtuSTi-paritoSa-mAnaMha. bha. bhAvanA yAra mecha. (1) a5thya mAra karavAthI thayelI tRptithI utpanna thayela sukhanuM pariNAma kharAba hoya che. te sukha tatkAla mAtra sAruM dekhAya che. vaiSayika sukha AvuM hoya che. potAnA ke bIjAnA, pariNAme dAruNa ane prAraMbhe manohara lAgatA evA vaiSayika sukhamAM je AnaMda thavo te prathama prakAranI kaniSTha muditA bhAvanA jANavI. 1. hastAdarza 'prItimattasu' ityazuddhaH pAThaH /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodabhAvanopavarNanam dvAtriMzikA - 18/6 riNAmA'sundarasukhakalpe tatkAlamAtraramaNIye sva-paragate vaiSayike sukhe / dvitIyA tu sakhetI zobhanakAraNe aihikasukhavizeSa eva pridRsstt-hit-mitaa''haarpribhogjnitsvaadursaa''svaadsukhklpe| tRtIyA ca anubandhayute = avyavacchinnasukhaparamparayA deva- manujajanmasu kalyANaprAptilakSa iha-parabhavA'nugate / caturthI tu pare = prakRSTe mohakSayAdisambhave avyAbAdhe ca sarveSAM prANinAM sukhe ityevaM caturvidhA / taduktaM- "sukhamAtre saddhetAvanubandhayute pare ca muditA tu" (So. 13/10) 11411 1226 * * = karuNAto'nubandhAcca nirvedAttattvacintanAt / upekSA hyahite'kAle sukhe'sAre ca sarvataH / / 6 / / SoDazasaMvAvamAha- 'mulamAtra' kRti / yattu pramodo nAma vinayaprayogaH / vandana - stuti-varNavAda- vaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktva-jJAnacAritra- tapo'dhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyA'bhivyakto harSavizeSaH - (ta.sU. 7/ 6 bhA.) iti tattvArthabhASye uktaM tadiha caturthabhede'nuyojyam / etadanusAreNa kuvalayamAlAyAM udyotanasUribhiH sammatta - nANa- daMsaNajutte sAdhummi hoi jo riso| vijJa-vaMta-viLayAvI reD so hohipha pamoo || - (chu.mA.pR. 218) Dyuttamitvavadheyamatra ||18/|| = sAmpratamavasarasaGgatiprAptAmupekSAmAha - 'karuNAta' iti / (2) bIjA prakAranI muditA bhAvanA eTale jenuM kAraNa sAruM che tevA A lokanA ja viziSTa prakAranA sukhamAM AnaMdanI lAgaNI. prasiddha evA hitakArI, ane parimita evA AhAranA vaparAzathI utpanna thayelA svAdiSTa rasanA AsvAdanA sukha samAna evA sukhane vize je AnaMdanI lAgaNI thAya te muditA bhAvanAno bIjo prakAra samajavo. (3) avicchinna atUTa sukhanI paraMparAthI deva ane manuSyanA janmamAM A bhava ane parabhava saMbaMdhI kalyANanI prAptisvarUpa sAnubaMdha sukhane vize je AnaMdanI lAgaNI te muditA bhAvanAno trIjo prakAra. tathA (4) mohanIya karmanA kSaya vagerethI utpanna thayela sarvajIvasaMbaMdhI avyAbAdha sukhane vize paritoSa te muditA bhAvanAno cotho prakAra samajavo. Ama cAra prakAranI muditA bhAvanA jANavI. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke 'sukhamAtrAmAM, sadbhutuvALA sukhamAM, sAnubaMdha sukhamAM, prakRSTa sukhane vize je paritoSa te muditA bhAvanA jANavI.' (18/5) : vizeSArtha H- bIjAnA utkarSa, abhyudaya, puNyodaya, guNavaibhava, ujjavaLa bhaviSya, sAdhanAsauMdarya vagerene joine rAjI thavuM e pramoda bhAvanA-muditA kahevAya. uparokta cAreya prakAra uttarottara caDhiyAtI muditA bhAvanAnA sUcaka che. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (18/5) * mAdhyasthya bhAvanAnA cAra prakAra gAthArtha :- karuNAthI, anubaMdhathI, nirvedathI ane tattvaciMtanathI kramazaH ahitamAM, anavasare, asAra -- sukhamAM ane sarvatra upekSA karavI te mAdhyastha bhAvanA jANavI. (18/6)
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anubandhamAdhyasthyopavarNanam * 1227 karuNAta iti / (1) upekSA hi mAdhyasthyalakSaNA' karuNAto'hite viSaye bhavatyekA, yathA''turasya svAtantryAdapathyaM sevamAnasya karuNayA tannivAraNamavadhIryopekSA kriyate / (2) aparA ca anubandhAd = AyatyAlocanena kAryaviSayapravAhapariNAmAd akAle = anavasare, yathA kazcidAlasyAderA(va?)rjanAdiSu na pravartate, taM cApravartamAnaM kadAcittaddhitArthI pravartayati, kadAcittu pariNAmasundaraM kAryasantAnama vekSamANo mAdhyasthyamavalambata iti / (3) anyA ca nirvedAd = bhavasukhavairAgyAd asAre = bahutaraduHkhA'nuviddhatvena duHkhA'nativiziSTe sukhe, yathA sarvendriyotsavakaraM saMsArisukhamanupazyato'pi yoginaH / (4) itarA ca tattvacintanAda aparA = dvitIyA AyatyAlocanena = anAgatakAlInaparisthitimImAMsanena kAryaviSayapravAhapariNAmAt = upekSyajIvagata-kRtisAdhyaphalagocaraM phalasiddhyantaM tattatkAlAdyapekSanimnAdhikadhArAntaHpAtipariNAmavizeSamAzritya anavasare = phalotpAdA'nanuguNe samaye upekSA / anyA ca tRtIyA bhavasukhavairAgyAt = vaiSayikAdisukhagocaraviraktabhAvamavalambya bahutaraduHkhAnuviddhatvena vyavahAranayato nAnAvidhapracurabalavaddaHkhaparamparAvahatvena duHkhA'nativiziSTe = duHkhatulye nizcayanayatazca karmajanitatvena duHkhA'nativiziSTe = duHkhAtmake sukhe kAdAcitke upekSA / / ___ itarA ca caturthI - tAnevArthAn dviSataH tAnevA'rthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syA'niSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA / / 6 (pra.rati.52) iti prazamarativacanAt manojJA'manojJAnAM = vyavahArataH TIkArya :- upekSA bhAvanA mAdhyacya svarUpa che. (1) ahitane vize je upekSA karuNAthI thAya te prathama upekSA bhAvanA samajavI. jema ke rogI mANasa svatanna hovAnA kAraNe apathyanuM sevana karato hoya to tene aTakAvavAnA badale tenA pratye udAsa thaine karuNAthI upekSA kare to te prathama prakAranI mAdhyacya bhAvanA tarIke samajavI. (2) bhaviSyanI vicAraNA karavA dvArA kAryaviSayaka pravAhanA pariNAmanI = anubaMdhanI apekSAe anavasare thatI upekSA te bIjA prakAranI upekSA bhAvanA jANavI. jema ke koIka ALasanA lIdhe dhanopArjana vagere kAryamAM pravartato na hoya to pravRtti na karatA evA tene joine kyAreka teno hitecchu tene dhanopArjana Adi kAma karavAnI preraNA kare tathA kyAreka vartamAnakALanA badale bhaviSyamAM vadhu suMdara pariNAma jonAra evo koi hitecchu tene vartamAnamAM dhanopArjananI preraNA karavAnA badale madhyasthatA rAkhe to te bIjA prakAranI upekSA bhAvanA jANavI. (3) aneka duHkhathI gherAyela hovAthI duHkha karatAM jenAmAM bIjo koI taphAvata nathI tevA asAra sAMsArika sukhane vize nirveda = vairAgya AvavAnA lIdhe upekSA Ave te upekSA bhAvanAne prastutamAM trIjo prakAra samajavo. jema ke tamAma indriyone mojamajA-ujANI karAvanAra evA sAMsArika sukhane jovA chatAM paNa yogIne tenI upekSA thAya che. (4) "sArI ke narasI tamAma vastuo paramArthathI rAga-dveSane utpanna karanAra nathI paNa mohanIya vagere karmanI vikRtithI utpanna thayela potAno saMkilaSTa pariNAma e ja potAno aparAdha che' - AvI 1. hastAdarza '...laNA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'parA' iti pAThaH / 3. hastAdarza 'parimANa' ityazuddhaH pAThaH / 4. 'namanave' iti sarvatra pratau pATho'zuddhaH / SoDazakavRttyanusAreNA'smAbhiH zuddhaH pATho gRhItaH /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizuddhAnAmeva maitryAdInAmadhyAtmopayogitA * dvAtriMzikA - 18/6 manojJAmanojJAnAM vastUnAM paramArthato rAgadveSAnutpAdakatvasya svAparAdhasyaiva ca mohAdikarmavikArasamutthasya bhAvanAt' sarvataH sarvatraiva svavyatiriktasya kasyA'pi sukha-duHkhahetutvA'nAzrayaNAt / taduktaM-" karuNA'nubandha-nirveda - tattvasArA hyupekSeti" ( So. 13 / 10 ) ||6 // = uktabhedAnAmetAsAM maitryAdInAM yathAkramaM pariNamamAnAnAM vizuddhasvabhAvAnAmevA'dhyAtmopayoga prazastA'prazastAnAM vastUnAM sarveSAM paramArthataH nizcayato rAga-dveSAnutpAdakatvasya vaiSayikapadArtheSu sukhaM duHkhaM na vastutaH / tatra mithyAtvabodhena mohI bhavati mAnavaH / / - ( a.gI. 24 ) iti adhyAtmagItAvacanAt sakalpavazago mUDho vastviSTA'niSTatAM nayet / rAga-dveSau tatastAbhyAM bandhaM durmocamaznute / / - ( A. pu. 21/24) iti AdipurANavacanAcca mohAdivikArasamutthasya svA'parAdhasyaiva bhAvanAt sarvatraiva sarvadaiva sarvathaiva upekSA, svavyatiriktasya kasyA'pi jIvAdeH vastunaH sukha-duHkhahetutvA'nAzrayaNAt sukha-duHkhanibandhanatvA'nabhyupagamAt / asyAzcaturvidhatve SoDazakasaMvAdamAha - 'karuNe 'ti / bhAvitArthamevaitat / / 18 /6 / / uktabhedAnAM pratisvaM caturvidhAnAM etAsAM maitryAdInAM bhAvanAnAM yathAkramaM AnupUrvyA yathAviSayaM, anyathoktakramabAdhAyAmasthAnaniyogo mithyAbhAvanAtmakaH pratyavAyAyeti yogazatake (yo.za.gA.80) darzitam / pariNamamAnAnAM = AtmasAdbhavantInAM yathottaraM vizuddhasvabhAvAnAmeva adhyAtmopayogaH niruktAdhyAtmasvarUpalAbhasahakAritvaM iti tattvaM phaladvArA = vizuddha-pariNatamaitryAdikAryadvAreNa darzayan granthakAra vicAraNA-bhAvanA karIne tamAma saMyogomAM potAnA sivAya koi paNa padArthamAM sukhakAraNatA du:khakAraNatA mAnavI nahi, tamAma padArtha pratye udAsInatA dhAraNa karavI te upekSA bhAvanAno cotho prakAra samajavo. SoDazaka graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - 'karuNApradhAna, anubaMdhapradhAna, nirvedapradhAna ane tattvapradhAna- Ama cAra prakAranI upekSA bhAvanA jANavI.' 9 (18/6) vizeSArtha :- 'rogIne apathya khAtA aTakAvIza to tene duHkha thaze' - AvuM vicArIne tenA pratye AMkha-mIMcAmaNAM karIne tenI upekSA karavI te prathama prakAranI upekSA bhAvanA kahevAya. dhaMdho bhaviSyamAM tejImAM thavAno hoya ane hAla dhaMdhAmAM maMdI ja hoya to tevI avasthAne jANanAra buddhimAna mANasa dhaMdhAmAM vartamAnakALe ALasa karanAra potAnA mitranI upekSA kare to anubaMdhapradhAna upekSA bhAvanA thaI. vartamAnamAM tapasAdhanAmAM ALasa karanAra ziSya 4/5 divasa pachI oLI-zreNitapa vagere karavAno che - ema jANIne guru vartamAna kALe ziSyane nitya ekAsaNuM karavAnI preraNA na kare te bIjA prakAranI upekSA bhAvanA samajavI. pAMca miniTa pachI vyAkhyAna-vAcanA-adhyayana-adhyApanamAM je sAdhaka joDAvAno hoya ane vartamAnamAM te koinI joDe gappA mArato hoya to tenI te vakhate guru upekSA kare to te paNa bIjA prakAranI upekSA bhAvanA jANavI. TUMkamAM bhaviSyamAM sAnubaMdha lAbha thavAno hoya tyAre je vyakti pravRtti karanAra hoya athavA vartamAnamAM pravRtti karavAthI vizeSa lAbha jaNAto na hoya tyAre adhikArI vyakti anubaMdhane lakSamAM rAkhIne kyAreka upekSA kare to te upekSA bhAvanAno bIjA prakAramAM samAveza thai zake. (18/6) uparokta cAra-cAra prakAravALI maitrI vagere cAreya bhAvanAo pariNAma pAmatI hoya to te uttarottara yathAkrama vizuddha-vizuddhatara svabhAvavALI bane che. vizuddha svabhAvavALI banelI ja maitrI vagere bhAvanAono 1. hastAdarze 'bhAvAt' iti pAThaH / 1228 = = * = = =
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niSpannayogalakSaNAni =3 1229 iti phaladvArA darzayannAha sukhIya duHkhitopekSAM puNye dveSamadharmiSu / rAga-dveSau tyajannetA labdhvAdhyAtmaM samAzrayet // 7 // = sukhIti / sukhivIryAM (= sukhIya), na tu 'sAdhveSAM sukhitvamiti 'maitrIM ; duHkhitAnAmupekSAM (= duHkhitopekSAM ), na tu 'kathaM nu nAmaiteSAM duHkhavimuktiH syAditi kRpAM; puNye prANinAM sukRte dveSaM na tu tadanumodanena harSa; adharmiSu rAga-dveSau na tUpekSAM tyajan = pariharan pariNatizuddhA maitrAdyA labdhvA adhyAtmaM samAzrayet / 1 7 7 etAH niSpannayogAnAM hi maitryAdirahitaM sadbodhameva svabhAvataH parArthasAraM cittam / yogA''rambhakANAM tvabhyAsAdeva sukhIrSyAdityAgena maitryAdivizuddhiriti / Aha- 'sukhI'ti / sukhiSu jIveSu irSyA tyajan, na tu 'sAdhveSAM sukhitvamiti maitrIM tyajan / itthaM sarvatra yojyam / = = - doSavyapAyaH paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtambharA dhIH niSpannayogasya tu cihnametat / / - ( yogadRSTisamu. 161 vRttau uddhRtaH ) iti lakSaNasametAnAM niSpannayogAnAM hi nirvikalpasaMskAreNa maitryAdibhAvanAnAzAt maitryAdirahitaM sadbodhamAtrameva nirmalajJAnamAtrameva sat paramArthA'bhyAsAt svabhAvataH parArthasAraM paropakAraikazIlameva cittam / taduktaM SoDazake etadrahitaM tu tathA tattvA'bhyAsAt parArthakAryeva / sadbodhamAtrameva hi cittaM niSpannayogAnAm / / - ( SoDa. 13/ 12) iti / annapUrNopaniSadi tu maitryAdibhirguNairyuktaM bhavatyuttamavAsanam / bhUyo janmavinirmuktaM jIvanmuktasya tanmanaH / / - (anna. 4 /17) ityuktam / atratyaM tattvamasmatkRtakalyANakandalIto vijJeyam / adhyAtmamAM upayoga che. evuM phaLa dvArA dekhADatA graMthakArazrI kahe che ke * maitrI vagere bhAvanAnA phaLanI vicAraNA gAthArtha :- sukhInI IrSyA, du:khInI upekSA, puNya upara dveSa ane pApI upara rAgadveSane choDato sAdhaka maitrI vagere bhAvanAone meLavIne adhyAtmano Azraya kare. (18/7) TIkArtha :- (1) 'A lokonuM sukhIpaNuM sAruM che' AvI maitrIne choDyA vagara sukhI jIvone vize 'emanuM A sukha jAya to sAruM' evI irSyAno tyAga karato sAdhaka, pariNatithI vizuddha thayelI maitrI bhAvanAne meLavIne adhyAtmane bhaje. te ja rIte (2) 'kai rIte A duHkhI jIvono duHkhamAMthI chUTakAro thAya ?' evI karuNA bhAvanAne choDyA vagara duHkhI jIvonI upekSAno tyAga karato sAdhaka pariNAme vizuddha thayelI karuNA bhAvanAne meLavIne adhyAtmano svIkAra kare. (3) jIvonA sukRtanI anumodanA karavA dvArA, harSane choDyA vinA, prANIonA pavitra sukRtane vize dveSane choDato sAdhaka pariNatizuddha muditA bhAvanAne prApta karIne adhyAtmane meLave. (4) pApI jIvo upara madhyasthatA choDyA vinA rAga-dveSane choDatA sAdhake pariNatithI zuddha thayelI upekSA bhAvanA meLavIne adhyAtmano sArI rIte Azraya karavo joie. niSpannayogIonuM citta maitrI vagere bhAvanAothI rahita sodhamAtra svarUpa hoya che. tevuM citta svabhAvathI ja paropakArapradhAna hoya che. yogAraMbhaka jIvone to abhyAsa karavAthI ja sukhI jIvonI 1. 'maitrI' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'sakRte' iti pATho'zuddhaH truTitazca / 3. hastAdarze 'maitryAde' iti pAThaH / .... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarze nAsti /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ * maitryAditaH kSipraM samAdhyAdilAbhaH dvAtriMzikA - 18/7 taduktaM- "etAH khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNAM puMsAm / 'sadvRttAnAM satataM zrAddhAnAM pariNamantyuccaiH3 / / " (So. 13/11) / tatazca nirapAyo'dhyAtmalAbha iti sthitam / pataJjalirapyAha"maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukha-duHkha- puNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanamiti" (yo.sU.133) / / 7 / / 1230 - alaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho mUtra- purISayozca / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / - (ska. pu. mAhezvara khaM. - kumArikA khaM. 55/138) iti skandapurANadarzitalakSaNalakSitAnAM yogA''rambhakANAM tu abhyAsAdeva = punaH punaranuzIlanAdeva sukhIrSyAdityAgena yathAkramaM maitryAdivizuddhiriti / taduktaM SoDazake 'etA' iti / asya yogadIpikAvyAkhyA evam - etAH prAguktAH khalu punaH abhyAsAt punaH punarAvRtteH krameNa AnupUrvyA vacanAnusAriNAM AgamapuraskAriNAM puMsAM = puruSANAM sadvRttAnAM = saccaritrANAM satataM yuktAnAM pariNamanti AtmasAd bhavanti uccaiH atyartham - ( SoDa. 13/11 yo. dI.) iti / tatazca = maitryAdivizuddhezca nirapAyaH nirvighnaH moha-mada-madana- matsara- mAna-mAyA - mUDhatA-matAgrahamahattvAkAGkSAdyapAyazUnyo vA zIghrameva adhyAtmalAbhaH / AgamaparibhASA'pekSayA'pi kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM lobhaM cautthaM ajjhatthadosA - (sU. kR. 1 / 6 / 26 ) iti sUtrakRtAGgasUtroktAnAM krodhamAnAdInAmadhyAtmapratibandhakAnAM maitrI - pramodAdito vilayenA'dhyAtmalAbho'nAvila eva / anavarataM zrAddhAnAM = zraddhA etacca bauddhAnAmapi sammatam / taduktaM visuddhimagge mettAvihArino khippameva cittaM samAdhIyati - (vi. ma. 9/73) / majjhimanikAye tumettaM, rAhula ! bhAvanaM bhAvehi / mettahi te, rAhula! bhAvanaM bhAvayato yo byApAdo so pahIyissati / karuNaM, rAhula ! bhAvaNaM bhAvehi / karuNahi te, rAhula ! bhAvanaM bhAvayato yA vihesA sA pahIyissati / muditaM, rAhula ! bhAvanaM bhAvehi / muditaJhi te rAhula ! bhAvanaM bhAvayato yA arati sA pahIyissati / upekkhaM, rAhula ! bhAvanaM bhAve / upekkhahi te, rAhula ! bhAvanaM bhAvayato yo paTigho so pahIyissati - (ma.ni. 2 2 2 121, pR.95 ) ityevaM maitryAdibhAvanAphalamuktamityavadheyam / 'vyApAdaH = parapIDAcintanaM, vihesA hiMsA, paTigho = = = = = = - = = virodhabhAvaH', ziSTaM spaSTam / prakRte yogasUtrakArasaMvAdamabhyuccinoti- pataJjalirapyAha 'maitrI'ti / sukhiteSu 'sAdhu eSAM irSyA vagerenA parihArathI maitrI vagere bhAvanAnI vizuddhi thAya che. tethI SoDazaka graMthamAM jaNAvela che 3 'khA maitrI vagere bhAvanAo ubhRza: salyAsa = parizIlana karavAthI Agamane anusaranArA, suMdara cAritravALA ane satata zraddhAvALA puruSone atyaMta pariName che.' c tenAthI nirvighna adhyAtmalAbha thAya che. maharSi pataMjalie paNa yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'sukha,duHkha, puNya ane pApa viSayaka maitrI, puruSA, bhuhitA bhane upekSAnuM parizIsana aravAthI vittanI zuddhi thAya che' - (18/7) 1. hastAdarze 'savR..' iti truTitaH pAThaH / 2. 'zuddhAnAM ' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau '..tyucceH' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rAjasAdidharmakSaye zukladharmotpAdopavarNanam * 1231 'ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathA'nubhavasaMsikhamamRtaM hyada eva nu||8|| ata iti / ataH = adhyAtmAt pApakSayo = jJAnA''varaNAdikliSTakarmapralayaH, sattvaM = sukhitvamiti maitrI kuryAt, na tu IrSyAm / duHkhiteSu 'kathaM nu nAmaiSAM duHkhanivRttiH syAditi kRpAmeva kuryAt, na tATasthyam / puNyavatsu puNyA'numodanena harSameva kuryAt, na tu 'kimete puNyavantaH?' iti vidveSam / apuNyavatsu caudAsInyameva bhAvayet, nA'numodanaM na vA dveSam - (yo.sU.1/33 ra..pR.31) rUti rAnamArtivyAdhyAtveza: || _prakRtasUtraM bhAvayatA vAcaspatimizreNa tu tattvavaizAradyAM - sukhiteSu maitrI = sauhArdai bhAvayataH IrSyAkAluSyaM nivartate cittasya / duHkhiteSu ca karuNAM = AtmanIva parasmin duHkhaprahANecchAM bhAvayataH parApakAracikIrSAkAluSyaM cetaso nivartate / puNyazIleSu prANiSu muditAM = harSaM bhAvayato'sUyAkAluSyaM cetaso nivartate / apuNyazIleSu copekSAM = mAdhyasthyaM bhAvayato'marSakAluSyaM cetaso nivartate / tatazcAsya rAsa-tAmaHdharmanivRttI guva7o dharma upanAyate 9 (yo.phU./rUrU ta.4.kR.28) nyum T18/7/ athA'dhyAtmaphalaM yogabindukArikA(gA.359)dvAraivopadarzayati- ata iti / yogabinduTIkAnusAreNa vyAdhyAti- mataH = 3thyAtmivityavi | > mAtmAnuM pratiti zayati vA pApa 9 (utta.kR.pR.2 vizeSArtha:- TIkAmAM maitrI vagere cAreya vizuddha pariNAmavALI bhAvanA meLavIne adhyAtmano Azraya sAdhake karavo joIe, Avo artha karela che. paraMtu vAkyaracanAmAM tathA vAcakavargane samajavAmAM anukULatA rahe te mATe ame TIkAryamAM dareka bhAvanAno svataMtra-alaga svarUpe ullekha karIne pratyeka bhAvanAne meLavI adhyAtmano sAdhaka Azraya kare-Ama jaNAvela che. jenI vAcakavarge noMdha levI. niSpanna yogInA lakSaNo A pramANe jANavA. - (1) doSarahitatA, (2) vizuddha manovRtti, (3) aucityalAbha, (4) prakRSTa samatA, (5) sAnnidhyamAtrathI vairAdino nAza, (6) RtaMbharA prajJA. 9 yogAraMbhaka jIvonA lakSaNa A pramANe jANavA = (1) rasa laMpaTatAno abhAva, (2) Arogya, (3) niSpharatAno abhAva, (4) sugaMdha, (5) maLamUtranI alpatA, (6) kAMti-teja, (7) prasannatA ane (8) saumyasvara vagere. 9 "vizuddha maitrI vagere bhAvanAnA abhyAsathI adhyAtmano lAbha nirvine thAya che' AvuM kahevAnI pAchaLano Azaya evo jaNAya che ke vizuddha pariNAmavALI maitrI vagere bhAvanAonA parizIlanathI adhyAtmanI prAptimAM AvatA vighno dUra thavAthI jhaDapathI adhyAtmalAbha thAya che. bIjo eka artha e che ke vizuddha pariNAmavALI maitrI vagere bhAvanAonA paripAkathI thanAro adhyAtmalAbha ADaasararahita hoya che. tevA adhyAtmanI prApti pachI mahattvAkAMkSA, mAna-matAgraha vagere vikRtio pAchaLathI uchALA mAratI nathI. sAdhaka patanamArga svarasathI doDato nathI. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che.(18/7) adhyAtmanuM phaLa che gAthArtha :- adhyAtmathI pApano kSaya, sattva, zIla ane zAzvata jJAna prApta thAya che. tathA anubhavathI prasiddha evuM amRta adhyAtmathI ja che. (188). TIkArtha :- A adhyAtma jJAnAvaraNIya vagere kliSTa karmano nAza thAya che. tathA sattvamAM uchALo Ave che. te cittanI samAdhisvarUpa zIlane Ape che. vastunA bodhasvarUpa zAzvata jJAnane Ape che. 2. dastAva 'gara' zuddha pATha. | 2. hastAva "kSa' phuTyazuddha: pATa: |
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1232 * adhyAtmaghaTakaprayojanavimarzaH . dvAtriMzikA-18/9 vIryotkarSaH, zIlaM = cittasamAdhiH, jJAnaM ca vastvavabodharUpaM zAzvataM = apratighaM, tathA iti vaktavyA'ntarasamuccaye, anubhavasaMsiddhaM = svasaMvedanapratyakSaM amRtaM = pIyUSaM hi = sphuTaM ada eva = adhyAtma eva nu, atidAruNamohaviSavikAranirAkArakatvAdasyeti / / 8 / / abhyAso vRddhimAnasya bhAvanA buddhisnggtH| nivRttirazubhAbhyAsAd bhAvavRddhizca tatphalam / / 9 / / ____ abhyAsa iti / (pratyahaM = pratidivasa) vRddhimAn = utkarSamanubhavan buddhisaGgato = jJAnA'nugataH asya = adhyAtmasya abhyAsaH = anuvartanaM bhAvanA ucyate / + AcA. 1 / 2 / 2) ityevaM pApaniruktiH uttarAdhyayanacUrNI AcArAGgavRttau ca darzitA / prakRte caramAvatakAlalabhyasyA'dhyAtmaghaTakasyA'punarbandhakAdyavasthAgataucityApekSAdhikabalavato'dhyAtmaghaTakasya cAritrakAlInaucityasya jJAnAvaraNAdikliSTakarmakSayaprayojakatvam / aNuvrata-mahAvratAnvitatvasya vIryotkarSaprayojakatvam / maitryAdibhAvanAnAM cittasamAdhilakSaNazIlaprayojakatvam / jinavacanAnusAritattvacintanasyA'pratipAtijJAnaprayojakatvamiti bhedanayArpaNayA jJeyam / abhedanayArpaNayA tvakhaNDasyaivAsyA'dhyAtmasya pApakSaya-sattvAdihetutA'vaseyA / anyathA vA sudhiyA'tra hetu-hetumadbhAvo yojyaH / kapila-devahUtisaMvAde - yadaivA'dhyAtmarataH kAlena bhujnmnaa| sarvatra jAtavairAgya aabrhmbhuvnaanmuniH|| - (ka.de.saM.3/27) ityevaM vairAgyamadhyAtmaphalatayopadarzitamiha yathAtantramanusandheyam / yacca kaThopaniSadi - adhyAtmayogA'dhigamena devaM matvA dhIro harSa-zokau jahAti -- (kaTho.2/12) ityevamadhyAtmaphalamuktaM tadapIhA'nuyojyaM yathAtantram / / 18/8 / / avasarasaGgatiprAptAM bhAvanAmAha- 'abhyAsa' iti / jJAnA'nugataH = AtmajJAnasamAdhyAdyanuviddhaH pratidivasaM utkarSa = vardhamAnatAM anubhavan adhyAtmasya anuvartanaM = punaH punaH Avarto bhAvanA ucyate / taduktaM yogabindau - abhyAso'syaiva vijJeyaH pratyahaM vRddhisaGgataH / manaHsamAdhisaMyuktaH paunaHpunyena bhAvanA / / - (yo.bi.360) iti / idamevopajIvya yogaviMzikAvRttau prakRtagranthakRtA - bhAvanA = adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH - (yo.viM.vR.3-pR.5) ityuktm| taduktaM haribhadrasUribhirapi AvazyakavRttI - bhAvyate iti bhAvanA dhyAnA'bhyAsakriyetyarthaH - (A.vR.bhAga-2/pR.62) iti / zrIhemacandrasUribhistu mULa gAthAmAM tathA" zabda che te kahevA lAyaka bIjI vastuno saMgraha karavA mATe che. te kahevA yogya vAta e che ke A adhyAtma e ja svAnubhavathI pratyakSasiddha thayeluM spaSTa amRta che. kAraNa ke atibhayaMkara mevA bho 35ii. 2nI vitinI te nAza 422 che. (18/8) adhyAtmanA svarUpa, phaLanI vicAraNA bAda avasarocita kramaprApta bhAvanAnA svarUpa ane phaLa graMthakArazrI batAve che. ha bhAvanAnuM svarUpa ane phaLa che gAthArtha :- adhyAtmano buddhisaMgata evo vRddhimAnuM abhyAsa bhAvanA kahevAya che. tenuM phaLa azubha abhyAsathI nivRtti ane bhAvavRddhi che. (189) TIkArya :- roja prakarSane pAme te prakArano tathA jJAnasaMgata evo adhyAtmaviSayaka abhyAsa-parizIlana e ja bhAvanA kahevAya che.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laukika-lokottarabhAvanAmArgaphalavicAraH 1233 = kAma-krodhAdiparicayAt nivRttiH uparatiH bhAvavRddhizca 'zuddhasattvasa bhAvanAphalam / / 9 / / azubhA'bhyAsAt mutkarSarUpA tatphalaM vizeSAvazyakabhASyavRttI bhAvanA paunaHpunyenA'nityatvAdiprakArato bhavanairguNyaparibhAvanarUpA - (vi.A.bhA.2404) ityevaM dhyAnopayoginI bhAvanA darzitA / tatraiva bhAvanA = punaH punaH tatkriyAbhyAsavRttiH - (vi. A.bhA. 2904 vR.) iti tu koTyAcAryaiH, zAntisUribhistu uttarAdhyayanabRhadvRttau bhAvyate AtmasAnnIyate'nayA''tmeti bhAvanA - ( utta. vR. pRSTha 710 ) ityevaM sAmAnyarUpeNa bhAvanAsvarUpamAveditamityavadheyam / = = = = prakRtamucyate- ayamabhyAso'pi prAyazaH kulayogyAdInAntu bahutarabhavA'nuvRttaH zuddho bhavati / taduktaM SoDazake abhyAso'pi prAyaH prabhUtajanmA'nugo bhavati zuddhaH / kulayogyAdInAmiha tanmUlA''dhAnayuktAnAm / / - ( So. 13/13 ) iti / AjJAbhaGgabhItipariNAmavatAM tathAvidhotsAhavatAM cAritriNAtvekenA'pi bhavenAbhyAsaH prAyaH sidhyati / taduktaM SoDazake avirAdhanayA yatate yastasyA'yamiha siddhimupayAti - (So. 13/14) iti / 'ayaM = abhyAsaH' 1 = abhyAsasya phalamAha - kAma-krodhAdiparicayAt = vibhAvadazAdhyAsAt uparatiH, zuddhasattvasamutkarSarUpA vizuddhacittavardhamAnatAlakSaNA bhAvavRddhiH = zubhA'bhyAsA'nukUlatA ca bhAvanAphalam / taduktaM yogabindo - nivRttirazubhA'bhyAsAcchubhA'bhyAsA'nukUlatA / tathA sucittavRddhizca bhAvanAyAH phalaM matam / / - (yo.biM.361) iti| tatazca janmAdisaGkSayaH sampadyate / taduktaM zIlaprAbhRte je puNa visayavirattA NANaM NAUNa bhAvaNAmahido / chiMdaMti cAduragadiM tavaguNajuttA Na saMdeho / / - ( zI. prA. 8) iti bhAvanIyam / bauddhadarzane bhAvanAyA dvaividhyam / taduktaM abhidharmakozabhASye vasubandhunA dvividho bhAvanAmArgaHlaukikaH lokottarazca - ( a. dha. ko. 6 / 1 ) iti / bauddhadarzane bhAvanAphalaM aMguttaranikAye "katamaJca, bhikkhave, bhAvanAbalaM / tatra, bhikkhave, yamidaM bhAvanAbalaM sekhAnametaM balaM / sekhahi so, bhikkhave, balaM Agamma rAgaM pajahati, dosaM pajahati, mohaM pajahati / rAgaM pahAya, dosaM pahAya, mohaM pahAya yaM akusalaM na taM karoti, yaM pApaM na taM sevati / idaM vaccati, bhikkhave bhAvanAbalaM / katamaJca, bhikkhave, bhAvanAbalaM ? idha bhikkhave, bhikkhu satisambojjha bhAveti vivekanissitaM virAganissitaM nirodhanissitaM vosaggapariNAmiM dhammavicayasambojjhaGgaM bhAveti.. vIriya sambojjhaGgaM bhAveti... pItisasbojjhaGgaM bhAveti... passaddhisambojjhaGgaM bhAveti... samAdhisambojjhaGgaM bhAveti upekkhAsambojjhaGgaM bhAveti vivekanissitaM virAganissitaM nirodhanissitaM vosaggapariNAmiM / idaM vuccati, bhikkhave, bhAvanAbalaM / - (aMgu.bhAga-1, skandha1 / pRSTha-70-1 2 / 12 ) ityevamupavarNitaM tadapi yathAgamamatra yojyaM, bhUmikAbhedena bhAvanAyogasya sArvatantrikatvAt / / 18/9 / / bhAvanAnuM phaLa che kAma-krodhAdi azubha tattvonA piracayathI pAchA pharavuM ane zuddha sattvano sArI rIte utkarSa sAdhavA svarUpa zubhabhAvavRddhi. (18/9) vizeSArtha :- tattvajJAnagarbhita hoya tevo ane vardhamAna hoya evo adhyAtmaviSayaka abhyAsa bhAvanA1. hastAdarze 'muddha' ityazuddhaH pAThaH /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1234 * nAnAvidhabhAvanAsvarUpavivecanam * dvAtriMzikA-18/10 jJAna-darzana-cAritra-tapo-vairAgyabhedataH / iSyate paJcadhA ceyaM dRDhasaMskArakAraNam / / 10 / / jJAneti / iyaM ca bhAvanA bhAvyamAnajJAnAdibhedena (jJAna-darzana-cAritra-tapo-vairAgyabhedataH) AvazyakabhASyAdiprasiddhA paJcadheSyate / / bhAvanAbhedamAha- 'jJAne'ti / yadyapi vakSyamANadhyAnasiddhaye dhyAnazatake - puvvakayabbhAso bhAvaNAhi jhANassa joggayamuvei / tAo ya nANa-daMsaNa-caritta-veraggajaNiyAo / / NANe NiccabbhAso kuNai maNodhAraNaM visuddhiM ca / nANaguNamuNiyasAro to jhAi sunicclmiio|| saMkAidosarahio pasamajjAiguNagaNoveo / hoi asaMmUDhamaNo daMsaNasuddhIe jhANaMmi / / navakammA'NAyANaM porANaviNijjaraM subhAyANaM / cArittabhAvaNAe jhANamayatteNa ya samei / / suvidiyajagassahAvo nissaMgo nibhao nirAso y| veraggabhAviyamaNo jhANami suniccalo hoi / / - (dhyA.za.30,31,32,33,34) ityevaM catasro bhAvanAH proktAH, adhyAtmasAre granthakRtA'pi - jJAtvA dharmyaM tato dhyAyeccatasrastatra bhAvanAH / jJAna-darzana-cAritra-vairAgyAkhyAH prakIrtitAH / / ( (a.sA. 16/19) ityevaM catasro bhAvanA darzitAstathApi - tavappahANaM cariyaM ca uttamaM 6 (utta. 19/98) iti uttarAdhyayanasUtroktyA cAritrotkarSakatvena tapaso'pyA''sevyamAnasya dhyAnA'nukUlatvAd bhAvanAtvaM na vyAhanyata iti dhyeyam / ___ saddhyAnA'nukUlatayA upalakSaNAt AvazyakasamahaNigAthA(prati.a.paNavIsAe bhAvaNAhiM)pravacanasAroddhAra (pra.sAro.636-640) yogazAstrAdau (yo.zA. 1/26-32) prasiddhA mahAvratagocarAH paJcaviMzatiH bhAvanAH, evaM - taveNa satteNa sutteNa egatteNa baleNa ya - (bR.ka.bhA.1328) iti bRhatkalpabhASyadarzitAH tapaHsattvAdibhAvanA api yathAgamaM yathAdhikAraJcA'tra yojyAH bhAvanAyogavizAradaiH / __ yadvA - dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo pannattAo / taM jahA- (1) egANuppehA, (2) aNiccANuppehA, (3) asaraNANuppehA, (4) saMsArANuppehA / sukkassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo pannattAo / taM jahA- (1) aNaMtavattiyANuppehA, (2) vippariNAmANuppehA, (3) asubhANuppehA, (4) avAyANuppehA - (sthA.4/1/247 + bhaga.za.25/7 + aupapA.sU.43) iti sthAnAGgasUtre, bhagavatIsUtre aupapAtikasUtre ca yA dharmadhyAnAdyanuprekSA darzitAH tAsAmatra bhAvanArUpeNa yathAgamaM yojanA kAryA / yogasvarUpa bane che. abhyAsa paNa pratidina thavo joIe. AvuM bane to adhyAtma bhAvanAyogarUpe pariName. gatAnugatika abhyAsathI ke paDatA pariNAme adhyAtmanuM parizIlana karavAthI ke jace to kyAreka abhyAsa kare ane kyAreka na kare to adhyAtmaabhyAsa bhAvanAyogamAM pariNamana pAmI na zake.(189). ja bhAvanAnA pAMca prakSara che gAthArtha :- jJAna, darzana, cAritra, tapa ane vairAgya- A bhedathI bhAvanA pAMca prakAre mAnya che. te dRDha sN27|2rnu // 29 // . (18/10) TIkArtha - bhAvyamAna = bhAvanAviSayabhUta jJAnAdinA pAMca prakAra hovAthI bhAvanAnA pAMca prakAra vizeSAvazyakabhASya vageremAM prasiddha che. Ama bhAvanA paMcavidharUpe mAnya che.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmabhAvanAprakAzanam * 1235 jhaTityupasthitihetoH saMskArasya kAraNaM (= dRDhasaMskArakAraNam), bhAvanAyA eva dRDhasya paTutarabhAvanAjanakatvaniyamAt / / 10 / / = yadvA - AdA khu majjha NANe, AdA me daMsaNe carite ya / AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge / / ego me sassado appA NANa - daMsaNalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA / / bhAveha bhAvasuddhaM appANaM suvisuddhaNimmalaM ceva / lahu caugai caiUNaM jai icchasi sAsayaM sukkhaM / / - (bhA.prA.58,59,60) iti bhAvaprAbhRte darzitA AtmabhAvanA'pi bhUmikAbhedenA'tra yojyA dravyArthikanayaprAdhAnyA'valambibhiH / AturapratyAkhyAnaprakIrNake mahApratyAkhyAnaprakIrNake api ca ekohaM natthi me koi, na yAhamavi kassaI / evaM adINamaNaso attANamaNusAsae / / (A.pra.28, ma. 13) ego me sAsao appA nANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / / (A.pra. 29, ma.pra. 16, ArAdhanAprakaraNa67) - ityevamAtmabhAvanA darzitetyavadheyam / prAyaH sarvA api imA bhAvanA bauddhaparibhASA'nusAreNa ( abhidharmakozabhASya - 7/27) dvedhA ( 1 ) vibhAvanabhAvanA (2) saMvarabhAvanA ceti / jJaparijJAsthAnIyA prathamA, pratyAkhyAnaparijJopamA ca dvitIyeti yathAgamamanuyojyaM svaparatantraparamArthavibhAvananipuNaiH / iyaM ca svabhyastA bhAvanA bhavAntare'pi jhaTityupasthitihetoH saMskArasya divasAbhyastAdhyayanAdikaM tathAvidhasvapnadarzanasyeva kAraNaM bhavati / taduktaM vIrabhadrasUribhiH ArAdhanApatAkAyAM jaha khalu divasa'bbhatthaM rayaNIe sumiNayammi picchaMti / taha iha jamma bhatthaM sevaMti bhavaMtare jIvA / / - (A.patA.981) iti / yogazAstre'pi janmAntarasaMskArAt svayameva kila prakAzate tattvam / suptotthitasya pUrvapratyayavannirupadezamapi / / - (yo . zA. 12/13 ) iti / prakRte'vadhAraNamAha- bhAvanAyA eva svabhyastAyAH paTutarabhAvanAjanakatvaniyamAt = udagratarajJAnAdibhAvanAhetutvaniyamAt / taduktaM yogakuNDalyupaniSadi yathA'gnirdArumadhyastho nottiSThenmathanaM vinA / vinA cAbhyAsayogena jJAnadIpastathA na hi / / - (yo.kuM. 3/14-15) iti pUrvoktaM (pR.755) anusandheyamatra / etena jaM abbhasei jIvo guNaM ca dosaM ca ittha jammammi / taM paraloe pAvaI abbhAseNaM puNo teNaM / / - (guNAnu.8) iti guNAnurAgakulake jinaharSagaNivacanamapi vyAkhyAtam / pUrvoktaM (pR.1172) - pUrvajanmakRtA'bhyAsAt satvaraM phalamaznute - (yo . zikho. 1/143) iti yogazikhopaniSadvacanamapya'trAnusandheyamanekAntavAdamavalambya / bhAvanAyogastu bhavArNavanistArakatvAd yAnapAtramucyate / taduktaM sUtrakRtAGge - bhAvaNAjogasuddhA jale NAvA va AhiyA - (sU. 1 / 15 / 5 ) iti / jJAnabhAvanAphalaM sArasamuccaye jJAnabhAvanayA jhaDapathI smRti thavAnuM kAraNa bane tevA saMskAra dRDha kahevAya che. AvA dRDha saMskAranuM kAraNa bhAvanA che. kAraNa ke bhAvanA ja atyaMta baLavAna - sphurtimaMta evI bhAvanAnI janaka che. Avo niyama che. (18 / 10)
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1236 * zrutAdibhAvanAphalavivaraNam dvAtriMzikA - 18/11 upayoge vijAtIyapratyayA'vyavadhAnabhAk' / zubhaikapratyayo dhyAnaM sUkSmA''bhogasamanvitam / / 11 / / = upayoga iti / upayoge = sthirapradIpasadRze dhArAlagne jJAne ( vijAtIyapratyayA'vyavadhAnabhAk =) vijAtIyapratyayena tadvicchedakAriNA viSayAntarasaJcAreNAlakSyakAlenA'pi avyavadhAnabhAg anantaritaH zubhaikapratyayaH = prazastaikA'rthabodho dhyAnaM ucyate / (sUkSmAbhogasamanvitaM = ) sUkSmA''bhogena jIvo labhate hitamAtmanaH / vinayAcArasampanno viSayeSu parAGmukhaH / / - (sA.sa. 4) ityevamupavarNitaM kulabhadrasUribhiH / yacca zrutabhAvanAphalaM bRhatkalpabhASye - egaggayA sumaha nijjarA ya neva miNaNammi palimaMtho / na parAhINaM nANaM kAle jaha maMsacakkhUNaM / / suyabhAvaNAe nANaM daMsaNa-tava-saMjamaM ca pariNamai / to uvaogapariNNo suyamavvahito ra samANei / / - (bR.ka.bhA.1343-1344) ityevamupavarNitaM tacca yathAsambhavaM yathAgamaJcA'trA'nusandheyam / trilokaprajJaptI api daNANabhAvaNAe NANamattaMDakiraNaujjoo / AdaM caMdujjalaM carittaM cittaM havedi bhavvANaM / / - (tri.pra. mahAdhi. 1/50) ityuktam / evaM jaha jaha daDhappaiNNo samaNo veraggabhAvaNaM kui / taha taha asubhaM AyavahayaM va sIyaM khayamuvei / / - ( ma. vi. 637) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanamapyanusandheyam / evaM bhAvehi aNuvekkhAo avare paNavIsa bhAvaNA bhAvi / bhAvarahieNa kiM puNa bAhiraliMgeNa kAyavvaM / / - (bhA.prA. 96 ) iti, jAva Na bhAvai taccaM, jAva Na ciMtei ciMtaNIyAI / tAva Na pAvai jIvo jara maraNavivajjiyaM ThANaM / / - (bhA.prA. 115) iti ca bhAvaprAbhRtavacanamapyavadheyam / / 18/10 / / = kramA''yAtaM dhyAnamupavyAkhyAnayati- 'upayoga' iti / sthirapradIpasadRze = nivAtagRhodarajvalatpradIpapratibhe dhArAlagne avicchinnapravAhA''panne jJAne vizuddhe tadvicchedakAriNA = ekAkAropayogavyavadhAnanimittena viSayAntarasaJcAreNa = viSayAntaragocaravRttyantaragamanena alakSyakAlenA'pi = sAmAnyataH chadmasthajIvA'navaseyena svalpakSaNenA'pi anantaritaH avyavahitaH prazastaikArthabodha: viSayatAsambandhena zastaikAlambanasthaH paricchedastu dhyAnamucyate / etacca vakSyamANA'samprajJAtasamAdhipUrvakAlInatvAt utpAtAdiviSayasUkSmA'' locanena utpAda-vyaya-dhrauvya-vyaJjanaparyAyA'rthaparyAyAdigocarA'tisUkSmavimarzena sahitaM = = * = = vizeSArtha ::- bhAvanA saMskAra dvArA anya bhAvanAnuM kAraNa bane che. jo bhAvanA dvArA utpanna thayelA saMskAra dRDha na hoya, jaldIthI smRtinuM kAraNa na bane to te navI bhAvanAne utpanna karI na zake. mATe bhAvanA deDha saMskAranuM kAraNa che- ema nizcita thAya che. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (18/10) dhyAnanuM svarUpa A # gAthArtha :- upayogamAM vijAtIya pratyayanuM vyavadhAna na paDe tevo prazasta ekaviSayaka bodha dhyAna kahevAya che. te sUkSma upayogayukta hoya che. (18/11) TIkArtha :- sthira dIvA jevA dhArAvAhI jJAnopayogamAM bhaMgANa pADanAra tathA anyaviSayaka pravRtti karanAra evA pratyayanA lIdhe sUkSma kALathI paNa AMtaru na paDe tevo prazasta ane ekaviSayaka bodha dhyAna kahevAya che. A dhyAna utpAda, vyaya vagere sUkSma vicAraNAthI yukta hoya che. 1. hastAdarze '...dhAnayuk' iti pAThaH / sa cArthataH zuddho'pi vyAkhyAnusAreNA'zuddhaH / 2. 'avvahito = (18/11) avyathitaH '
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ = * = dhyAnAnuzAstiH utpAtAdiviSayasUkSmA''locanena samanvitaM sahitam / / 11 / / vartate / taduktaM yogabindI - zubhaikAlambanaM cittaM dhyAnamAhurmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM sUkSmA''bhogasamanvitam / / - (yo.biM.362 ) iti / yathoktaM Avazyakaniryuktau api cittassega gayA havai jhANaM - ( A.ni. 1459) iti / dhyAnaM ekAlambane manaHsthairyam - (vi.A.bhA.2404vR.) iti, - prazastadhyAnaM prazastaM manaH - (vi. A. bhA. 1255 vR.) iti ca vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH / - dhyAnaM = Alambanasthairyam - (vi. A. bhA. 2904vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI koTyAcAryAH / sva-paratantrAnusAreNa nAnAvidhA dhyAnavyAkhyA cAsmatkRtakalyANakandalIto'vaseyA ( SoDa. 12/14) / prakRte ca oyaM cittaM samAdAya jhANaM samupajjai - (da.zru. 5 / 1) iti dazAzrutaskandhavacanaM, utsAhaparatayA nidrAdyapanayanapratipAdakaM niddaM tandiM vijambhitaM aratiM bhattasammadaM / vIriyena naM paNAmetvA ariyamaggo visujjhati / / - ( saM . ni. 1 / 1 / 16 ) iti saMyuttanikAyavacanaM, - jaM kiMcivi ciMtaMto girIhavittI have jadA sAhU / laddhUNa ya eyattaM tahAdu taM tassa NicchayaM jhANaM / / - (bR. pra. saM. 55 ) iti ca bRhadravyasaGgrahavacanamapyavadhAtavyam / evameva - mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha iTTha'TThi aTThesu / thiramicchahi jai cittaM vicittajjhANappasiddhIe / / - (bR.pra.saM.48) iti bRhaddravyasaGgrahAnuzAstirapi dhyAnArthinA'GgIkartavyA, yato bhAvanAyAM mRdu avyaktaM anavasthitaM vA vartamAnaM cittaM dhyAnaM na bhavati / yathoktaM Avazyakaniryuktau gADhA'' laMbaNalaggaM cittaM vRttaM nireyaNaM jhANaM / sesaM na hoi jhANaM muuamavattaM bhamaMtaM vA / / - ( A.ni. 1483) iti / bRhatkalpabhASye api ajjhavasAo u daDho jhANaM - (bR. ka. bhA. 1640) ityuktam / rAjavArtike api - anityAdiviSayacintanaM yadA jJAnaM tadA anuprekSAvyapadezo bhavati / yadA tatraikAgracintAnirodhaH tadA dharmadhyAnam - (tattvArtha. 9 / 31 rA.vA.) ityuktam / bauddhAnAM tu saccittaikAgryaM samAdhitvenA'bhipretam / taduktaM visuddhimagge kusalacittekaggatA samAdhi - (vi.ma.3/2) ityavadheyam / pAramArthikadhyAnAdhikAritvantu yathAvasthitasUtrAdyabhyAsottarakAlameva, kAleNa ya ahijjijjA, tao jhAijja egago - (utta. 1/10 ) iti uttarAdhyayanasUtraprAmANyAditi / taduktaM ratnasAre api NANeNa jhANasiddhI - (ra. sA. 157 ) iti / dhyAnakramastu - jaha va NiruddhaM asuhaM suheNa, suhamavi taheva suddheNa / tamhA eeNa kameNa ya joi jhAeu NiyaAdaM / / - ( na ca . 348) ityevaM nayacakradarzitarItyA'vaseyaH / dhyAnA''rambhe'pi = 1237 = vizeSArtha :- viSayAntaranI pravRtti karanAra, anya aprastuta padArthamAM pravRtta thanAra pratyaya = bodha vAstavamAM dhArAvAhI sthira upayogamAM bhaMgANa pADe che. khyAlamAM na Ave eTalA sUkSma samayanuM paNa AMtaruM na paDe te rIte prazasta AlaMbanamAM satata upayoga-bodha TakI rahevo joie. Avo zubha ekAgra upayoga prastutamAM dhyAna kahevAya che. A dhyAnamAM cittanI mUDhatA nathI hotI paNa sUkSma upayoganI jAgratatA hoya che. utpAdavyaya-dhrauvya vagere viSayonI sUkSmatama upayogadhArA dhyAnamAM aviratapaNe cAlu hoya che.(18/11)
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirapekSapravRttau mAnasAticArasya bhaGgarUpatA * dvAtriMzikA - 18/12 khedodvegabhramotthAnakSepA''saGgA'nyamudujAm / tyAgAdaSTapRthakvittadoSANAmanubandhyadaH / / 12 / / khedeti / khedAdInAM vakSyamANalakSaNAnAM aSTAnAM pRthakcittadoSANAM = 2ayogimanodoSANAM (=aSTapRthakvittadoSANAM) tyAgAt = parihArAt ado dhyAnaM anubandhi = uttarottaravRddhimadbhavati / yadyapyanyatra 1238 * "khedodvega-kSepotthAna-bhrAntyanyamudrugA''saGgaiH / yuktAni hi cittAni prabandhato vrjyenmtimaan"|| (So.14/3) ityevaM kramo'bhihitastathApyatra bandhA''nulomyAdvyatyayenA'bhidhAnamiti draSTavyam / / 12 / / jJAnabalenA''tmA'navabhAse tAttvikazuddhadhyAnA'bhAva eva jJeyaH, taduktaM trilokaprajJaptI jjhANe jadi Niya-AdA NANAdo NA'vabhAsade jassa / jjhANaM hodi Na, taM puNa jANa pamAdo hu moha mucchA vA / / - ( tri. pra. 9 / 40 ) iti / devasenAcAryeNApi tattvasAre jhANaTThio hu joI jai No saMvei Niyaya- appANaM / to Na lahai taM suddhaM bhaggavihINo jahA rayaNaM / / - (ta.sA. 5/1 ) ityuktam ||18/11 / / idaM dhyAnaM kadA sAnubandhaM bhavati ? ityAzaGkAyAmAha - ' khede 'ti / khedAdInAM anupadameva vakSyamANalakSaNAnAM aSTAnAM ayogimanodoSANAM parihArAt / idaJca paryAyArthikanayenoktam / dravyArthikanayena tvaSTAnAmayogijanamanasAM parihArAditi yojyam / dravya-paryAyobhayApekSapramANavivakSAyAJca aSTAnAM khedAdidoSayuktA'yogijanacittAnAM parihArAditi prayojyam / itthaM tyAjyaparihArAt taduttaraJca bhAvayogipAramparyamanaH svIkAreNa paramAtmasvarUpagocaraM dhyAnaM uttarottaravRddhimat = pravAheNa vardhamAnaM bhavati, anyathA tu doSaH syAt, nirapekSapravRttau, mAnasAticArasyApi bhaGgarUpatvAt / taduktaM SoDazake aSTapRthagjanacittatyAgAd yogikulacittayogena / jinarUpaM dhyAtavyaM, yogavidhAvanyathA doSaH / / - ( So. 14 / 2 ) iti / yadyapi anyatra = SoDazake 'khedodvegakSepotthAne 'tyAdirUpeNa doSANAM kramaH zrIharibhadrasUribhiH abhihitaH tathApi atra = yogabhedadvAtriMzikAyAM bandhA''nulomyAt = chandoracanA''nukUlyAd vyatyayena = kramaviparyayeNa abhidhAnam / / 18 / 12 / / * sAnubaMdha dhyAna doSatyAga dvArA zakya che . gAthArtha :- jeha, udvega, bhrama, utthAna, kSepa, AsaMga, janyamudda, roga - khA ATha jayogiyittagata doSanA tyAgathI dhyAna anubaMdhavALuM thAya che. (18/12) TIkArtha :- ayogInA mananA je doSo AgaLa kahevAmAM Avaze te kheda, udvega vagere samajavA. tenA tyAgadhI khA dhyAna uttarottara vRddhine pAme che. bhe SoDaza graMthamAM 'jeha, udvega, kSepa, utthAna, bhrAnti, anyamud, roga ane AsaMgathI yukta evA cittone buddhizALIe sAnubaMdha rIte choDavA joie.' A pramANe ATha cittadoSano krama batAvela che. chatAM paNa ahIM chaMdanA baMdhAraNane anusarIne kramamAM vyatyaya=pheraphAra karIne cittadoSono ullekha karelo che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (18/12) vizeSArtha :- bhogInA mananA ATha doSa che. tene choDavAthI dhyAna vRddhi pAme che. yoganI ATha 1. hastAdarze 'bandhyAMdaH' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau ' yogima...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ * praNidhAnaikAgratAyAH mukhyayogasAdhanatA * 1239 pravRttijaH klamaH khedastatra' dADhaya na cetsH| mukhyo heturadazcA'tra kRSikarmaNi vArivat / / 13 // pravRttija iti / pravRttijaH = kriyAjanitaH klamo = mAnasaduHkhA'nubandhI prayAsaH khedH| tatra = tasmin sati dAya praNidhAnaikAgratvalakSaNaM cetaso na bhavati / adazca = praNidhAnaikAgryaM ca atra = yogakarmaNi kRSikarmaNi = kRSisAdhyadhAnyaniSpattau vArivat mukhyo = asAdhAraNo hetuH / taduktaM- "khede dAA'bhAvAnna praNidhAnamiha sundaraM bhavati / etacceha pravaraM kRSikarmaNi yathoddezaM nirdeza iti nyAyena khedadoSamAha- 'pravRttija' iti / kriyAjanitaH = pUrvakriyApravRttisamutpAditaH mAnasaduHkhA'nubandhI = mAnasikapIDA''vAhakaH san uttarakriyApravRttipratibandhakaH prayAsaH = zArIrikaparizramaH vakSyamANarItyA (dvA.dvA.21/1 bhAga-5 pR.1417) vyAkulatAlakSaNaH kheda ucyte| taduktaM SoDazakavRttau yazobhadrasUribhiH - khedaH = zrAntatA kriyAsu apravRttihetuH, pathi parizrAntavad 6 (So.14/3 vR.)| taduktaM zrIhemacandrasUribhirapi alakAracUDAmaNI kAvyAnuzAsanavRttau 'zramaH = khedaH' (kA.anu. 2/19/pR.127) iti / yattu yogadIpikAyAM - khedaH = pathi parizrAntavat pUrvakriyApravRttijanitaM uttarakriyApravRttipratibandhakaM duHkham 6 (SoDa.14/3 yo.dI.) ityuktaM tattu kArye kAraNopacAreNA'vaseyam / tasmin khede sati cetasaH dhyAnAdiparAyaNasya praNidhAnaikAgratvalakSaNaM = tatkAlInakartavyatAgocarA'vicalitasvabhAvopayogaikatAnatA''tmakaM dADhyaM na = naiva bhavati, pravRttijanyasya mAnasaduHkhA'nubandhinaH kAyikazramasya tadvighaTakatvAt / na hyatizrAnte zarIre sAmAnyataH satpravRttisiddhyaupayikaM dADhyaM smbhvti| ata eva tasya tyAjyatA / taduktaM vAlmIkirAmAyaNe - zarIrasya bhavet khedaH kastatkarma samAcaret ? - (vA.rAmA.araNyakANDa-50/19) iti / na caivaM khedasya kAyikaparizramAtmakatve cittadoSatA kathaM syAditi zaGkanIyam, cittasaGkSobhakAritvena tathAtvopapatteH / praNidhAnaikAgryaJca yogakarmaNi = dhyAnAdiyogapravRttau asAdhAraNaH = antaraGgaH sAdhakatamo vA hetuH| taduktaM SoDazake 'kheda' iti / tasya yogadIpikAvyAkhyA evam - khede cittadoSe sati dADhAbhAvAt = kriyAsamAptivyApisthairyA'bhAvAt na praNidhAnaM = aikAgryaM iha = prastute yoge sundaraM = dRSTimAM SoDazaka graMthAnusAra upara jaNAvyA mujabanA eka-eka cittadoSano kramasara nAza thato jAya che. mATe doSano krama SoDazaka mujaba levAnI jarUrI che. tema chatAM A graMthamAM chaMdano bhaMga na thAya te rIte cittadoSano nirdeza karela che. A bAbata dhyAnamAM rAkhavI. (18/12) za kheda doSanuM nirUpaNa che gAthArtha :- pravRtijanya kulama kheda jANavo. te hoya tyAre cittamAM daDhatA nathI hotI. te daDhatA ja ahIM mukhya hetu che. khetImAM pANInI mukhyatAnI jema A vAta samajavI. (18/13) TIkArtha:- kriyAthI utpanna thayelo mAnasika duHkhane lAvanAro prayAsa klama kahevAya che. tene ahIM kheda tarIke jANavo. te kheda hoya tyAre praNidhAnanI ekAgratA svarUpa citta-daDhatA nathI hotI. khetInI kriyAmAM jema pANI asAdhAraNa hetu che tema yogasAdhanAmAM mAnasika praNidhAnanI ekAgratA ajoDa kAraNa che. tethI SoDazaka granthamAM jaNAvela che ke "kheda hoya tyAre cittadaDhatA na rahevAthI yogasAdhanAmAM suMdara 1. mudritapratau hastAdarza cAtra 'tato' iti pATha kintu vyAkhyAnusAreNAtra 'tatra' iti pAThaH samyagAbhAti / 2. hastAdarza 'adada' ityazuddhaH pAThaH / ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Jain Education international
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1240 * yogAdare sati dharmakarmopayogasthairya siddhiH * dvAtriMzikA-18/14 salilavajjJeyam / / " (So.14/4). / / 13 / / sthitasyaiva sa udvego yogadveSAttataH kriyA / rAjaviSTisamA janma bAdhate yoginAM kule // 14 // sthitasyaiveti / sthitasyaiva = apravRttasyaiva sa klama udvega ucyate / pradhAnaM bhavati / etacca praNidhAnaM iha yoge pravaraM = pradhAnaM = phalA'sAdhAraNakAraNamityarthaH, kRSikarmaNi = dhAnyaniSpattiphale salilavat = jalavat jJeyam - (So.14/4 yo.dI.) iti / khedaparityAgAya svocitakartavye zArIrazramajanyamanoduHkhapratibandhakAri cittaikAgratA'nubandhakAri svarasavAhi prema kartavyamityupadezo'tra dhvanyate / taduktaM premagItAyAM - satkartavyopari prema kartavyaM zuddharAgibhiH / yatra prema bhavet tatra cittaikAgryaM prajAyate / / - (pre.gI.512) iti / svakartavyapremasadbhAve tu cetaHprasAdalAbhena zArIrikakaSTA'nanubhavAtsatkartavyagocaropayogasthairyamapi sulabhameva / etena - prasAde sarvaduHkhAnAM hAnirasyopajAyate / prasannacetaso hyAzu buddhiH paryavatiSThate / / - (bha.gI.2/65) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam / / 18/13 // kramaprAptamudvegamAha- 'sthitasyaiveti / dhyAnAdiyoge apravRttasyaiva dhyAnAdikartavyatAsamarthakopadezazravaNAdikAle'pi dhyAnAdiyogagocarA'nutsAhA'nAdarAdinA'nubhUyamAnaH cittaparitApA'nubandhI sa klamaH = pratiSedhasUcakazabdoccAra-hastasaJcAlana-netra-vaktravikArocchvAsa-niHzvAsA''dyutthApitaH kAyikaH zrama eva udvega ucyate / idaJca kArye kAraNopacArA''zrayeNoktam / vastuto dhyAnAdiyogagatakaSTasAdhyatA-dIrghakAlasAdhyatAdijJAnotthApitamAlasyamevodvegalakSaNam / tatazca kadAcitkAyikaklamavirahe'pi naa'vyaaptiH| taduktaM granthakRtaiva yogadIpikAyAM - udvegaH = kaSTasAdhyatAjJAnajanitamAlasyam, yadvazAt kAyakhedA'bhAve'pi sthAnasthitasyaiva kriyAM kartumanutsAho jAyate, kurvANo'pi tato na sukhaM labhate 6 (SoDa.14/3-yo.dI.) iti / udvignasyA'zAntatvena na kriyAkaraNaM, vyavahArataH kriyAkaraNe'pi vA nA''nandalAbha iha, na vA paratra trANaM ityAzayaH / taduktaM mahAbhArate AdiparvaNi - nodvignazcarate dharmaM nodvignazcarate kriyAm + (ma.bhA.Adi.41/28) iti| taduktaM praNidhAna thatuM nathI. jema khetInI kriyAmAM pANI mukhya kAraNa che tema yogasAdhanAmAM praNidhAna mukhya Mr. (18/12) vizeSArtha :- kheda, udvega vagere ATha cittadoSanuM vistRta vivecana ame SoDazaka graMthanA anuvAdamAM vizeSArtha tarIke karela che. tethI divyadarzana TrasTa taraphathI prakAzita thayela SoDazaka bhAga-ranA 14mAM SoDazakanA anuvAdamAM gAthA 4 thI 11 sudhIno pRSTha 320 thI 329mAM rahelo vizeSArtha joI levo. vyartha vistAranA bhayathI ahIM te vizeSArthanuM punarAvartana nathI karatA. (18/13) che udvega doSanI samajaNa che gAthArtha - pravRtti zarU karyA vinA ja kulama thAya tene uga jANavo. tethI yogadveSanA lIdhe kriyA rAjAnI veTha samAna thAya che. tevI kriyA bhavAMtaramAM yogInA kuLamAM janmane aTakAve che. (18/14) TIkArya - ArAdhanI pravRttino prAraMbha karyA vinA ja uparokta blama thAya tene uga jANavo.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nIrasasya dharmakaraNaniSedhaH * 1241 tataH = tasmAdanAdarajanitAd yogadveSAt kriyA = 'pAravazyAdinimittA pravRttiH rAjaviSTisamA = nRpaniyuktA'nuSThAnatulyA / yoginAM = zrImatAM zrAddhAnAM kule janma bAdhate = pratibadhnAti, anAdareNa yogakriyAyA yogikulajanmabAdhakatvaniyamAt / *taduktaM- "udvege vidveSAd viSTisamaM karaNamasya pApena / yogikulajanmabAdhakamalametattadvidAmiSTam / / " (So. 14/5). / / 14 / / bhramo'ntarviplavastatra na kRtaa'kRtvaasnaa| tAM vinA yogakaraNaM prastutA'rthavirodhakRt / / 15 / / tatraiva vanaparvaNi - udvignasya kutaH zAntiH? azAntasya kutaH sukham ? - (ma.bhA.vanaparva-233/ 13) iti / yathoktaM upamitibhavaprapaJcAyAM ca kathAyAM - nA'nAdaramAtravihitamanuSThAnamAtraM tatra trANam 6 (upa.bha.pIThabandha-pR.43) iti / nanvevaM yogA'nAdare tu taddveSasyaivotpatterna tatpravRttiH syAdityAzaGkAyAmAha- anAdarajanitAd yogadveSAt pAravazyAdinimittA kathaJcit pravRttiH = yogapravRttiH sambhavatyeva, ArdrakumAra-jambUkumAra-metAryamunyAdInAM pUrvabhave cAritrakriyAyAH tathaiva dRSTatvAt / kintu iyaM pravRttiH nRpaniyuktA'nuSThAnatulyA satI zrImatAM zrAddhAnAM kule = vaMze janma pratibadhnAti / ArdrakumArAdiSu tathaiva prasiddhatvAt / ata eva akSyupaniSadi - yogasthaH kuru karmANi nIraso vA'tha mA kuru - (akSI. khaNDa 2/zloka 3) ityuktam / ___ taduktaM SoDazake 'udvega' iti / asya yogadIpikAvyAkhyA evam - udvege cittadoSe jAte vidveSAt yogaviSayAd asya = yogasya kathaJcit karaNaM viSTisamaM = rAjaviSTikalpaM pApena = dAsaprAyatvahetubhAvena etacca = evaMvidhaM kAraNaM yoginAM kule yajjanma tasya bAdhakam, udvignakriyAka; yogikulajanmA'pi janmAntare na labhyeta iti kRtvA alaM = atyarthaM tadvidAM = yogavidAM iSTaM = abhimatam 6 (SoDa.14/5 vR.) iti / / 18/14 / / tethI anAdarajanya yogasAdhanAviSayaka dveSanA kAraNe paravazatA vagere nimitte thatI yogasAdhanAnI pravRtti kharekhara rAjAe nimelA mANasanI kriyAnI jema veTha vALavA rUpa thAya che. tevI veThatulya yoga pravRtti bhavAMtaramAM zrImaMta ane zraddhAsaMpanna ArAdhakonA kuLamAM maLatA janmano pratirodha 43 cha - Apo niyama che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - "uga doSa hoya tyAre pApanA lIdhe dveSa thavAnA kAraNe jIva yogasAdhanAne veThanI jema kare che. A rIte yogasAdhanA karavI te yogInA kuLamAM janma thavAmAM bAdhaka bane cha. - me tena ronuM bhaMtavya cha.' 6 (18/14) ha bhrama doSanuM pratipAdana che gAthArtha :- bhrama eTale AMtarika viparyaya. te hoya tyAre "A meM karyuM athavA nathI karyuM tevA saMskAra nathI hotA. tathA tevA saMskAra vinA ArAdhanA karavI te prastuta viSayamAM virodha karanAra thAya che.(14/15) 1. hastAdarza 'pAravazA...' ityazuddhaH pAThaH / ..... cihnadvamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1242 * kRtAkRtasaGkalanaM vinA yogapravRttipratiSedhaH * dvAtriMzikA-18/16 bhrama iti / bhramaH = antarviplavaH = cittaviparyayaH, zuktikAyAM 'rajatamidami'tivadatasmiMstadgraha itiyAvat / tatra = tasmin sati kRtAkRtavAsanA = 'idaM mayA kRtamidaM vA na kRtami'tyevaMrUpA vAsanA na bhavati, vibhramadoSeNa satyasaMskAranAzAdviparItasaMskArotpAdAdvA / tAM = kRtA'kRtavAsanAM vinA yogakaraNaM prastutA'rthasya = yogasiddhilakSaNasya virodhakRt (=prastutA'rthavirodhakRta) / saMskArarahitayogasya tAdRzayoga eva hetutvAditi bhaavH| tadidamuktaM- "bhrAntau' vibhramayogAnna hi saMskAraH kRtetraadigtH| tadabhAve tatkaraNaM prakrAntavirodhyaniSTaphalam / / " (So.14/8) / / 15 / / prazAntavAhitA'bhAva utthAnaM karaNaM tataH / tyAgA'nurUpamatyAgaM nirvedAdatathodayam // 16 // avasarasaGgatiprAptaM bhramadoSamAha- 'bhrama' iti / vibhramadoSeNa tadA''hitasaMskAreNa vA satyasaMskAranAzAt = yathAvasthitakriyAgocarasaMskArocchedAt, viparItasaMskArotpAdAdvA / tAdRzayoge = saMskArarahitayoge eva / ziSTama'tirohitA'rtham / SoDazakasaMvAdamAha- 'bhrAntAviti / asya yogadIpikAvyAkhyA evam - bhrAntau cittadoSe sati vibhramasya = manovaikalyasya yogAt = sambandhAt (=yogasambandhAt) na hi = naiva saMskAraH = vAsanAvizeSaH kRtetarAdigataH 'idaM mayA kRtamitaradakRtaM 'AdizabdAt' idaM mayoccaritamidamanuccaritaM' etadgataH = etadviSayaH, viparItasaMskAreNa satyasaMskAranAzAt / tadabhAve = kRtetarAdisaMskArA'bhAve tasya = prastutasya yogasya karaNaM prakrAntasya yogasya virodhi, aniSTaphalaM = iSTaphalarahitaM kRtetarAdisaGkalanasahitakriyAyA eveSTaphalahetutvAt / ___ atha yatropekSayaiva kRtA'kRtasaMskArA'bhAvo na tu bhrAntyA, tatra ko'yaM doSaH ? iti cet ? na, bhrAnteH upekSAyA apyupalakSaNatvAt + (So.14/8 yo.dI.) iti / / 18/15 / / TIkArya - cittano viparyAsa = bhrama. jema ke chIpamAM "A cAMdI che tevo viparyAsa. matalaba ke tevA svarUpe na rahelI vastuno tathAsvarUpe nirNaya thAya te bhrama kahevAya. A bhrama hAjara hoya tyAre "A kAma meM karyuM athavA nathI karyuMA pramANe saMskAra nathI rahetAM. kAraNa ke bhrama doSanA lIdhe sAcA saMskArano nAza thAya che athavA khoTA saMskAra utpanna thAya che. tathA yogasAdhanA karI ke nahi ?" A bAbatamAM sAcA saMskAra na hoya to yogasAdhanAnI pravRtti prastuta yogasiddhino virodha karanArI banI jAya che. kAraNa ke saMskAra vagaranI yogasAdhanAnI pravRtti saMskArahIna yogasAdhanAno ja hetu bane che. AthI yoganI siddhi tenA dvArA thaI zakatI nathI. evo ahIM Azaya che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke "bhrAnti doSa hoya tyAre vibhramanI hAjarInA lIdhe "meM karyuM ke nahi te bAbatamAM sAcA saMskAra nathI rahetA. tevA saMskAra na hoya to te kriyA prastuta yoganuM virodhI aniSTa iNa mApe cha.' (18/15) ha utthAna doSane tajIe ja gAthArtha - prazAMtavAhitAno abhAva = utthAna. tenAthI yogasAdhanA karavI eTale te pravRtti tyAgayogya hovA chatAM tyAgazUnya bane che. nirvedanA kAraNe tathA prakArano phalodaya tenAthI thato nathI.(18/16) 1. mudritapratau 'bhrAnto' ityazuddhaH pAThaH / /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prazAntavAhitAzUnyakaraNaM phalazUnyam * 1243 prazAnteti / prazAntavAhitAyAH = prazamaikavRttisantAnasya abhAvo manaHprabhRtInAmudrakAnmadA'vaSTabdhapuruSavad utthAnaM ucyate / tataH karaNaM yogasya tyAgA'nurUpaM = parihArocitaM, prazAntavAhitA'bhAvadoSAt / atyAgaM = na vidyate tyAgo yasya tattathA, kathaJcidupAdeyatvAt / nirvedAd = ekavRttibhaGgalakSaNAt khedAt na vidyate tathA = yogakaraNocitatvena udayo = bhAvikAlavipAko yatra tattathA (atathodayam) / kramaprAptamutthAnamAha- 'prazAnte'ti / prazAntavAhitAyAH = prazamaikavRttisantAnasya = vizuddhacittasaMskArapravAhasya abhaavH| aSTakavRttikRnmate svaparopakArakaraNadharmA prazAntavAhitA (a.pra.7/1 vRtti)| lalitavistarApaJjikAyAM zrImunicandrasUrayastu - prazAntaH = rAgAdikSaya-kSayopazamopazamavAn, vahati = vartate, tacchIlazca yaH sa tathA tadbhAvastattA 6 (la.vi.paM.pR.117) ityAhuH / - 'sA hyavRttikasya cittasya nirindhanA'gnivat pratilomapariNAmenopazamaH' - (zA.vA.sa.1/21) ityevaM syAdvAdakalpalatAyAM pAtaJjalaprakriyopadarzanA'vasare prakRtagranthakRtaivoktam / 'prazAntavAhitA = nirodhajasaMskArajA vRttimayasya cittasya parihRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA' (nyA.khaM.khA.kalpa.gA.22/pR.251) iti mahAvIrastavakalpalatikAkRt / vAcaspatimizrastu tattvavaizAradyAM - vyutthAnasaMskAramalarahita-nirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA = prazAntavAhitA - (yo.sU.3/10 pR.288) ityAcaSTe / - 'prazAntavAhitA = nizcalanirodhadhArayA vahanaM 8 (yo.sU.3/10 vA.) iti yogavArtike vijnyaanbhikssuH| - parihRtavikSepatayA sadRzapariNAmapravAhaH = prazAntavAhitA - (yo.sU.3/10 rA.mA.pR.123) iti rAjamArtaNDe bhojaH / - prazAntavAhitA = nizcalapravAhaH + (yo.sU.3/10 bhAvA.) iti bhAvAgaNezaH / nAgojIbhaTTastu - prazAntavAhitA = vyutthAnasaMskArarahitacirakAlavAhitA 6 (nA.bha.3/10) ityAha / tataH = prazAntavAhitA'bhAvAt yogasya dhyAnAdeH karaNaM tattvataH parihArocitaM, prazAntavAhitA'bhAvadoSAt / vyavahAratazca na vidyate tyAgo yasya tat tathA, kathaJcid = nijadoSagarhA-paraguNaprazaMsAdipariNatyAdyapekSayA zrIsaGghasahAya-jinazAsanarakSA-prabhAvanA-zrutasarjana-rakSaNa-tIrtharakSAdikAryakauzalAdyapekSayA vA upAdeyatvAt / nanvevamapi yogaphalamutpatsyata ityAzaGkAyAmAha- ekavRttibhaGgalakSaNAt = sadRzacittavRttipravAhavyAghAtAtmakAt khedAt hetoH na vidyate yogakaraNocitatvena = dhyAna-svAdhyAyAdiyogasamAcaraNayogyarUpeNa bhAvikAlavipAkaH = anAgatakAlInaparipAko yatra tattathA = atathodayam / TIkArya :- kevaLa prazAMtavRttinI paraMparA cAlavI te prazAMtavAhitA kahevAya che. mana vagerenA udrakathI te TakatI nathI. madathI gherAyelA mANasanI jema A vAta samajavI. utthAna doSathI thatI yogasAdhanA tyAgane yogya che. kAraNa ke prazAMtavAhitAno abhAva tyAre hAjara che. tema chatAM kathaMcita upAdeya hovAnA kAraNe teno tyAga paNa thato nathI. A rIte sAdhanA karavAthI sAdhanAmAM cittanI ekasarakhI vRtti rahetI nathI. sAdhanAmAM cittanI tanmayatA bhAMgI jAya che. te nirveda kahevAya che. tene kheda paNa kahI zakAya che. Ama khedathI sAdhanA karavAnA lIdhe yogasAdhanAne anurUpa je phaLa bhAvikALamAM vipAkarUpe udayamAM AvavuM joie te AvatuM nathI. te yoga pravRtti yogasAdhanAne ucita phaLane ApanArI banatI nathI.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1244 * saMvignapAkSikAdivyavasthA * dvAtriMzikA-18/17 taduktaM- "utthAne nirvedAtkaraNamakaraNodayaM sadaivA'sya / atyAgatyAgocitametattu 'svasamaye'pi matam / / " (So.14/7) / / 16 / / kSepo'ntarA'ntarA'nyatra cittnyaaso'phlaavhH| zAlerapi phalaM no yadRSTamutkhanane'sakRt / / 17 / / kSepa iti / antarA'ntarA yogakaraNakAlasyaiva anyatra = adhikRtA'nyakarmaNi cittanyAsaH = kSepaH / sa ca aphalA''vahaH = phalA'janakaH / yad = yasmAt zAlerapi = vrIherapi asakRda = vAraMvAraM utkhanane = utpATane phalaM na dRSTam / asakRdutpATanena zAleriva kSepeNa yogasya phalajananazaktinAzAnna tataH phalamiti bhAvaH / prazAntavAhitA'bhAvAd bAhyavRttyA yogakaraNe'pi na yogakaraNA'rhaphalalAbho bhaviSyatkAle sambhavatIti niSphalamidamiti bhAvaH / prakRte SoDazakasaMvAdamAha 'utthAna' iti / asya prakRtagranthakRdracitA yogadIpikA''khyA vyAkhyA evam - utthAne cittadoSe satyaprazAntavAhitayA nirvedAt hetoH karaNaM = niSpAdanaM AyatimAzrityA'karaNasyaivodayo yasmiMstattathA, sadaiva asya = yogasya / kIdRzaM tatkaraNaM ? atyAgaM = azakyatyAgaM, bAhyapratijJAbhaGgasya lokA'pavAdahetutvAt tasya ca duHsahatvAt tathA tyAgAya ucitaM = yogyaM aprazAntavAhitAdoSaviSamizritatvAt, etattu = etatpunaH karaNaM svasamaye'pi = svasiddhAnte'pi mataM = abhISTam / ataH eva gRhItadIkSasya sarvathA mUlottaraguNanirvahaNA'bhAve vidhinA suzrAvakA''cAragrahaNamupadarzyate / atyAgaM kathaJcidupAdeyatvAt tyAgocitaM ca sadoSatvAditi vyAkhyAyAM tu bhAvavizeSakRtaguNa-doSatulyabhAvo drssttvyH| itthameva saMvignapAkSikAdivyavasthAsiddheriti dig (So.14/7 yo.dI.) iti / adhikantvasmatkRtakalyANakandalIto dRzyam / / 18/16 / / kramaprAptaM kSepamAha- 'kSepa' iti / yogakaraNakAlasyaiva = vivakSitayogapravRttikAlasyaiva antarA antarA adhikRtA'nyakarmaNi = vivakSitetarakriyAyAM cittanyAsaH = manovinyAsaH = kssepH| kSepeNa yogasya kriyamANasya phalajananazaktinAzAt = kAlAntarabhAviphalA'vazyambhAvasAmarthyavighaTanAt na tataH = kSINazakti SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke "utthAna doSa hoya tyAre nirveda hovAthI haMmezA yogasAdhanA karavA chatAM paNa na karavAnuM ja phaLa maLe che. AvI yogasAdhanA azakyatyAgavALI hovA chatAM tyAgane yogya che. mAj 59 // *nAmamA 59 // mAnya cha.' (18/16) cha kSepa doSanI samajaNa che gAthArtha :- vacce-vacce bIje mana jAya te kSepa doSa jANavo. te phaLajanaka banato nathI. kharekhara DAMgara vAraMvAra ukheDavAmAM Ave to tenuM paNa phaLa dekhAtuM nathI. (18/17) TIkArtha :- yogasAdhanA karavAnA samaye ja, yogasAdhanA cAlu hoya tyAre ja vacce-vacce prastuta yogasAdhanA sivAyanA anadhikRta kAmamAM manane mokalavuM te kSepadoSa. te phaLaniSpAdaka banI zakato nathI. kAraNa ke DAMgarane vAraMvAra ukheDavAmAM Ave to tenuM paNa phaLa dekhAtuM nathI. matalaba e che ke vAraMvAra ukheDavAthI jema DAMgaranI phaLajananazaktino nAza thAya che tema #padoSathI yogasAdhanAnI kAryotpAdaka zaktino uccheda thaI jAya che. mATe tenAthI phaLa prApta thatuM nathI. 1. hastAdarza 'svamaye' iti truTitaH pAThaH /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prazastarAgAderapi paramArthato'nupAdeyatA taduktaM- " kSepe'pi cA'prabandhAdiSTaphalasamRddhaye na jAtvetat / 'nA'sakRdutpATanataH zAlirapi phalA''vahaH puMsaH || " ( So. 14 / 6) / / 17 / / AsaGgaH syAdabhiSvaGgastatrA'saGgakriyaiva na / tato'yaM hanta tanmAtraguNasthAne sthitipradaH / / 18 / / AsaGga iti / AsaGgo'bhiSvaGgaH syAt 'idameva sundaramanuSThAnamityevaM niyamA'bhinivezarUpaH / tatra = tasmin sati asaGgakriyaiva = abhiSvaGgA'bhAvavatyanavaratapravRttireva na bhavati / kAd yogAt phalam / atraiva SoDazakasaMvAdamAha - 'kSepa' iti / asya yogadIpikAvyAkhyaivam kSepe'pi cittadoSe aprabandhAt cittasya zithilamUlatvAt iSTaphalasya yoganiSpattirUpasya samRddhaye abhyudayAya na jAtu = kadAcit etat = karaNaM bhavati / atra dRSTAntamAha- na asakRt utkhananAt zAlirapi dhAnyavizeSaH phalAvahaH = phalapradaH puMsaH 6 yo . dI . ) / / 18 / 17 / / anekaza utpATanAt puruSasya bhavati - (So. 14/ = adhunA'vasarocitamA''saGgadoSamAha - 'AsaGga' iti / 'idameva sundaramanuSThAnami' tyevaM niyamA'bhinivezarUpaH = prakRtA'nuSThAne'nyavihitA'nuSThAnaprItyatizayitaprItilakSaNaH cittadoSaH / tasmin niruktA''saGge sati abhiSvaGgA'bhAvavatI = nijazuddhacaitanyasvarUpavismaraNaprayojakarAgaviSatyAgavatI anavaratapravRttiH satataM tattvasaMvedanagarbhA yogapravRttiH eva na bhavati / prAthamikadazAyAM prazastA'bhiSvaGgasya taditaranirAkaraNadvArA prayojanabhUtatve'pi agretanabhUmikAyAM zuddhacidrUpavismRti-tadanubhavavyAkSepAdikAritayA tattvato heyatvameva / idamevAbhipretya adhyAtmamataparIkSAvRttau prazastarAga-dveSayorapi nivartanIyatayA paramArthato'nupAdeyatvAt - ( a.parI . 180 vRtti) ityuktam / nayarahasye'pi caraNaguNasthitizca paramamAdhyasthyarUpA na rAga-dveSavilayamantareNeti tadarthinA tadarthamavazyaM prayatitavyam - (na.raha. pR. 232 ) ityuktam / itthameva yoginaH kuzalatvopapatteH / taduktaM siddhasenIyadvAtriMzikAyAM ko hi rAgo virAgo vA kuzalasya pravRttiSu - (si.dvA.13 / 23) iti zrIjinezvaraistu ahidaSTacchedAdyudAharaNato'bhiSvaGgaviSatyAga-saMvedanAdigarbhAd heyopAdeyaviSayAttAttvikajJAnAcchuddhaM sAmAyikAdyanuSThAnaM vihitamiti hetoH ekAntA'nabhiSvaGgA'nuSThAnaM kriyamANaM zreyaH; 'tattvAbhiSvaGgasyApi tattvato'tattvAd vastrAdizuddhividhAvaJjanakalpatvAd, dharmarAgAdapi muniramuniH' ( yogazataka 18 vRttau uddhRtaH ) ityanyairapyabhidhAnAt / anena rUpeNa = 1. hastAdarze 'nAzakRtpA...' iti truTitaH pAThaH / = = = SoDazaka graMthamAM paNa kahela che ke 'cittano kSepa doSa hoya tyAre paNa sAtatya na rahevAnA kAraNe A kriyA kyAreya paNa iSTa phaLanA abhyudaya mATe thatI nathI. DAMgara paNa avAra-navAra ukheDyA pachI puruSane ijagraha janatI nathI. (18 / 17 ) * AsaMgane khaseDI asaMga banIe ka 1245 gAthArtha :- Asakti AsaMga. te hoya tyAre asaMgakriyA ja thatI nathI. tethI khedanI vAta che ke A doSa mAtra te guNasthAnake rahevAnuM karAve che. (18/18) TIkArtha :- 'A ja anuSThAna suMdara che' A pramANenI Asakti = ekAMta abhiniveza kharekhara AsaMga doSarUpa thai jAya che. AsaMga doSa hoya tyAre AsaktizUnya niraMtara pravRtti ja thai zakatI nathI. =
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1246 * asaGgAnuSThAnasyaiva paramArthataH kartavyatA * dvAtriMzikA-18/19 tato'yaM AsaGgo hanta tanmAtraguNasthAne = adhikRtaguNasthAnamAtre sthitipradaH, na tu mohonmUlanadvAreNa kevalajJAnotpattaye prabhavatItyAsaGgAdapi tattvato'phalamevAnuSThAnam / tadAha- "AsaGge'pyavidhAnAdasaGgasaktyucitamityaphalametat / bhavatISTaphaladamuccaistadapyasaGgaM' yataH paramam / / " (SoDa. 14/11) / / 18 / / vihite'vihite vA'rthe'nyatra mutprakRtAtkila / iSTe'rthe'GgAra vRssttyaabhaa'tynaadrvidhaantH||19|| vihita iti / prakRtAt = prastutAt karmaNaH anyatra vihite'vihite vA'rthe mut = prItiH tatkAA''rAdhanAt, bhagavati gautamapratibandho jJAtamapyatreti (yo.za.18) vyaktaM yogazatakavRttau / ata eva viziSTakriyApariNatamatiH yathAvasaraM paramopekSAyAmeva nivizate, tasyA eva nirvANasukhavarNikArUpatvAditi (a.parI.180 vRtti) vyaktamuktaM adhyAtmamataparIkSAvRttau / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM bhagavadgItAyAM - asakto hyAcaran karma paramApnoti puruSaH - (bha.gI.3/19) iti / granthakRt prakRte SoDazakasaMvAdamAha- 'AsaGge'pIti / atra yogadIpikAvyAkhyaivam - AsaGge'pi cittadoSe sati vidhIyamAnA'nuSThAne 'idameva sundarami'tyevaMrUpe avidhAnAt = tadbhAvapuraskAreNa zAstravidhyabhAvAt pratyutA'nAsaGgabhAvaM puraskRtya vidhipravRtteH asaGgA = saGgarahitA saktiH = anavaratapravRttiH tasyA ucitaM = yogyaM iti kRtvA / aphalaM = iSTaphalarahitaM etat = anuSThAnaM bhavati, yataH = yasmAt tadapi zAstroktatvena prasiddhamapyanuSThAnaM paramaM = pradhAnaM asataM = abhiSvaGgarahitaM uccaiH = atizayena iSTaphaladaM = iSTaphalasampAdakaM bhavati / AsaGgayuktaM hyanuSThAnaM gautamagurubhaktidRSTAntena tanmAtraguNasthAnakasthitikAryeva, na mohonmUlanadvAreNa kevalotpattaye prabhavati / tasmAt tadarthinA''saGgasya doSatA jJeyeti - (So.14/11) / / 18/18 / / _pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttAvanyamuddoSamAha- 'vihita' iti / prakRtakAryAnyakAryaprItiriti yogadIpikAyAm (So.14/3 yo.dI.) / iSTe = abhilASagocare kriyamANA'nuSThAnabhinne vihite'vihite vA tethI khedanI vAta che ke AsaMga doSa mAtra te ja vivakSita guNasthAnake sthiti karAvanAra thAya che. paraMtu mohane mULamAMthI ukheDavA dvArA kevaLajJAnanI utpatti mATe te samartha thato nathI. mATe AsaMgathI paNa thatI yogasAdhanA paramArthathI niSphaLa ja che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke ke AsaMga doSa hoya tyAre paNa A yogasAdhanA niSphaLa bane che. kAraNa ke AsaMgapUrvaka yogasAdhanA karavAnuM vidhAna nathI. zAstramAM to "asaMga pravRttithI thatI yogasAdhanA yogya che ema jaNAvela che. kAraNa ke pradhAna evuM A asaMga anuSThAna atyaMta iSTaphaLadAyaka bane che. 9 (18/18) * 'manyamuha' ghoSane pariharIme. gAthArtha - prastuta sivAyanA vihita ke avihita padArthamAM prIti karavI te anyamud doSa jANavo. atyaMta anAdarathI ArAdhanA karavAthI kharekhara ISTa padArthamAM te aMgArAnI vRSTi samAna thAya che. (18/19) TIkArtha :- prastuta ArAdhanAthI anya zAstravihita ke avihita kAmamAM prIti thAya te anyamudra 1. hastAdarza '...saMgataM' ityazuddhaH paatthH| 2. hastAdarza 'dRSTanA...' ityazuddhaH paatthH| 3. hastAdarza 'prasuptA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekamanAdRtyA'parAnuSThAnAdarasyA'kartavyatA * (kila) iSTe'rthe'GgAravRSTyAbhA, atyanAdarasya = gADhA bahumAnasya vidhAnataH (= atyAnAdaravidhAnataH), avasarocitarAgAbhAva-rAgaviSayAnavasarAbhyAM pratipakSarAgAcca / yathA caityavandana-svAdhyAyakaraNAdiSu pratiniyatakAlaviSayeSu zrutA'nurAgAdanyA''saktacittatayA vA caityavandanAdyanAdriyamANasya / taduktaM- " anyamudi tatra rAgAttadanAdaratA'rthato mahA'pAyA / sarvA'narthanimittaM mudviSayA'GgAravRSTyAbhA / / " ( So. 14/9) / / 19 / / arthe aGgAravRSTyAbhA = navasarAbhyAM anuSThIyamAnagocara- svabhUmikAnurUpabahumAnabhAvaviraheNA'bhiSvaGgagocarasyA'nuSThIyamAnetarasyA'rthasyA'navasareNa cA''kSiptasyA'nuSThIyamAnagocarasya gADhA'bahumAnasya = tIvrA'nAdRtipariNAmasya vidhAnataH karaNAt, pratipakSarAgAcca = prakRtA'nuSThAnasiddhipratipanthItarA'rthA'bhiSvaGgAcca / dRSTAntamAha'yathe 'ti caityavandanAdyanAdriyamANasya = sthAna- zabdA'rthA''lambanAdipraNidhAnaviraheNa sva-kAlopasthitavihita-caityavandanAdyanAdarakaraNapravRttasya / prakRte SoDazakasaMvAdamAha- ' anyamudI'ti / atra yogadIpikAvyAkhyaivam anuSThIyamAnAdanyatra mut = pramodaH, tasyAM satyAM tatra = anyasmin rAgAt = abhilASA'tirekAt tadanAdaratA = anuSThIyamAnA'nAdriyamANatA, arthataH sAmarthyAt, tatkriyAkAle'nyarAgasya tadarAgA''kSepakatvAt / sA ca tadanAdaratA mahA'pAyA mahAdharmavighnavatI tathA sarveSAmanarthAnAM nimittaM lezato'pi vihitA'nuSThAnA'nAdarasya durantasaMsArahetutvAt / tadanAdaradoSe'pyanyAdaraguNAttulyA''ya-vyayatvamityAzaGkAyAmAha - mudviSaye itarA'nuSThAne aGgAravRSTyAbhA = aGgAravRSTisadRzI, akAlarAgasya tatphalopaghAtakatvAditi bhAvaH / iyaJcA'nyamutsundareSvapi zAstrokteSu caityavandana-svAdhyAyAdiSu zrutA'nurAgAccaityavandanAdikaraNavelAyAmapi tadanAdriyamANasya tadupayogA'bhAvena itarA''saktacittavRtteH sadoSA / na hi zAstroktayoranuSThAnayorayaM vizeSo'sti yadekamAdaraNIyamanyattu neti - (So.14/9 yo. dI.) / / 18/19 / / = = = 1247 jvAlA-jaTAlA'GgArapravAhapAtasadRzI, avasarocitarAgA'bhAva-rAgaviSayA' = doSa jANavo. iSTa arthamAM te aMgArAnI vRSTi samAna thAya che. kAraNa ke tyAre gADha abahumAna bhAvathI yogasAdhanA thAya che. AnuM kAraNa che ke avasarocita anuSThAnamAM rAga nathI ane jeno rAga-prema che teno atyAre avasara nathI. tema ja pratipakSano = aprastuta bAbatano rAga paNa tyAre hAjara che. A be kAraNasara anyamud doSa aMgArAnI vRSTi tulya bane che. udAharaNa tarIke lai zakAya ke caityavaMdana ke svAdhyAya karavAnI kriyA cokkasa samaye thatI ArAdhanA che. paraMtu zrutanA anurAgathI ke bIjAmAM manane Asakta karavAthI caityavaMdana karatI vakhate caityavaMdanamAM Adara na rAkhe to te zrutarAga ke anyarAga kharekhara iSTa evI zrutasAdhanAdimAM aMgArAnI vRSTitulya thAya che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - anyamud doSa hoya tyAre anyatra rAga hovAnA kAraNe arthataH prastuta anuSThAnamAM anAdara thAya che. te mahAvighnakArI che. te bhayaMkara anarthanuM nimitta bane che. rAganA viSayabhUta aprastuta anuSThAnamAM te aMgArAnI vRSTi samAna thAya che - (18/19)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1248 * zAntodAttasya dhyAnaM kuzalAnubandhi * dvAtriMzikA - 18/20 = ruji samyaganuSThAnocchedAdvandhyaphalaM hi tat / etAn doSAn vinA dhyAnaM zAntodAttasya takhitam / / 20 / / rujIti / ruji = pIDArUpAyAM bhaGgarUpAyAM vA satyAM samyaganuSThAnocchedAt = sadanuSThAnasAmAnyavilayAt vandhyaphalaM = moghaprayojanaM hi tad anuSThAnaM balAtkAreNa kriyamANam / taduktaM-" ruji nijajAtyucchedAtkaraNamapi hi neSTasiddhaye niyamAt / asyetyananuSThAnaM tenaitad vandhyaphalameva / / " (So. 14/10) tat = tasmAd etAn doSAn vinA zAntodAttasya = krodhAdivikArarahitodArAzayasya yogino dhyAnaM hitaM kuzalAnubandhi // 20 // uddiSTakramA''gatarugdoSamAha - 'rujI 'ti / sadanuSThAnasAmAnyavilayAt = sadanuSThAnatvA'sampatteH moghaprayojanaM = sadanuSThAnatvA'vacchinnasAdhyatA''krAntaphalA'nimittaM hi balAtkAreNa vyavahArataH kriyamANaM anuSThAnaM bhavati, zreNikA''dezAt kapilAdAsIkRtasupAtradAnavat / = prakRte SoDazakasaMvAdamAha - 'rujI'ti / atra yogadIpikAvyAkhyaivam ruji roge cittadoSe sati nijajAteH = anuSThAnasAmAnyasya ucchedAt karaNamapi hi asya = prastutA'rthasya niyamAt neSTasiddhaye = nAbhimatasampAdanAya iti hetoH ananuSThAnaM akaraNam / tena kAraNena etat karaNaM vandhyaphalameva, iSTaphalA'bhAvAt / iyaM hi rug bhaGgarUpA pIDArUpA vA anuSThAnajAtyucchedakatvAt sarvakRtA'nuSThAnavandhyatvA''pAdiketi vivekinA parihartavyA / = = = atha bhaGgarUpAyAH pIDArUpAyA vA rujaH zaktau satyAmaparihAraH puruSasya svatantraM doSAntaraM tatra avyApRtAnAmanuSThAnAnAM tu ko'parAdhaH iti cet ? na, yadanuSThAnavyAsaGgena puruSasya rukparihAropAyA'nupayogastatra rugdoSasya nyAyaprAptatvAt - ( So. 14/10 yo. dI.) iti / = = tasmAt niruktadoSANAM sadanuSThAnavaiphalya-viparItaphalatvAdyApAdakatvAt etAn khedodvegAdIn doSAn vinA zAntodAttasya krodhAdivikArarahitodArA''zayasya dhyAnaM kuzalAnubandhIti / zAntarasaH - na yatra duHkhaM na sukhaM na rAgo na dveSa-mohau na ca kAcidicchA / rasaH sa zAnto vihito * roga doSane nivArIe ka gAthArtha :- rIMga doSa hoya tyAre samyag anuSThAnano uccheda thavAthI te kriyA avaMdhyaphaLavALI banatI nathI. tethI A doSo vinA thatuM zAMtodAtta yogInuM dhyAna hitakArI bane che. (18/20) TIkArtha :- roga doSa mAnasika pIDArUpa hoya che. athavA bhaMgasvarUpa hoya che. te hoya tyAre sadanuSThAna sAmAnyano tamAma samyag anuSThAnano uccheda thai jAya che. tethI baLAtkAre karAtuM te anuSThAna amoghaphaLavALuM banatuM nathI. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - 'roga doSa hoya tyAre potAnI anuSThAnanI jAtino uccheda thavAthI prastuta anuSThAnane karavAmAM Ave to paNa te niyamA iSTa siddhi mATe thatuM nathI. mATe te ananuSThAna akAraNa ja jANavuM. arthAt anuSThAna bAhya dRSTie karavAmAM AvatuM hovA chatAM paNa paramArthathI karela nathI tema ja jANavuM. te kAraNe tevI ArAdhanA kriyA niSphaLa ja che' - tethI A ATha cittadoSone choDIne krodhAdi vikArathI rahita ane udAraAzayavALA yogI puruSa dvArA thatuM dhyAna kuzalAnubaMdhI jANavuM. (18/20) = = = =
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adhikArikRtadhyAnabala-phalaparAmarzaH * 1249 vazitA caiva sarvatra bhAvastaimityameva ca / anubandhavyavacchedazceti dhyAnaphalaM viduH / / 21 / / vaziteti / sarvatra kArye vazitA caiva AtmA''yattataiva bhAvasya = antaHkaraNapariNAmasya staimityameva ca = nizcalatvameva ( = bhAvastaimityameva ) / anubandhavyavacchedo = bhavAntarA''rambhakANAmitareSAM munInAM sarveSu bhAveSu samaH pradiSTaH / / - (hito. mitralAbha - 71 ) ityevamukto hitopadezadarzito grAhyaH / udArAzayatA api - ayaM nijaH paro veti gaNanA laghucetasAm / udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam / / - (hi. mitralAbha / 119) ityevaMlakSaNA hitopadezadarzitA grAhyA / upalakSaNAd gambhIratA- dhIratA - vIratAparopakAritA-saGklezarAhityAdigrahaNaM kartavyam / taduktaM SoDazake etaddoSavimuktaM zAntodAttAdibhAvasaMyuktam / satataM parArthaniyataM saGklezavivarjitaJcaiva / / susvapnadarzanaparaM samullasadguNagaNaughamatyantam / kalpatarubIjakalpaM zubhodayaM yoginAM cittam / / evaMvidhami cittaM bhavati prAyaH pravRttacakrasya / dhyAnamapi zastamasya tvadhikRtamityAhurAcAryAH / / - ( So. 14/12,13,14 ) iti / taduktaM uttarAdhyayanasUtre api egaggamaNasaMnivesaNayAe NaM cittanirohaM karei - ( utta. 29 / 26 ) iti / / 18/20 / / atha dhyAnaphalaM yogabindusaMvAdena (yo. biM. 363) granthakRdAha - 'vazite 'ti / dIrghakAla - nirantarasatkArA''sevitAd dhyAnAt sarvatra abhilaSite kArye yogina AtmA''yattataiva kartumakartumanyathAkartuM svAdhInatA jAyate, na tu karmAdyadhInatA, tathAvidhasAmarthyodbhavAt yadvA vakSyamANA ( dvA.dvA. 26 /15 bhAga6, pR.1814 ) 'NimAdilabdhigatA vazitA grAhyA, yadvazAt sarvANyeva bhUtAni yogivacanaM nA'tikrAmanti / tathA antaH karaNapariNAmasya svakIyazuddhacittapariNatipravAhasya nistaraGgakSIrasamudravat nivAtasthAnasthitapradIpavad vA nizcalatvameva tathAvidhA'bhyAsaparipAkAt sthiratvameva na tu kolAhalAdinA'sthiratvaM malInatvaM vA / taduktaM AtmAvabodhakulake jaM baddhaM pi na ciTThai vArijjaMtaM visarai asese / jhANabaleNa taM pi hu sayameva vilijjai cittaM / / - ( A. ku. 9) iti / tatazcAtmaprakAzo'nivAritaprasara eva pratibandhakavi-gamAt / taduktaM ArAdhanAsAre lavaNa vva salilajoe jhANe cittaM vilIyae jassa / tassa suhA'suhaDahaNo appAaNalo payAsei / / - ( A.sA.87 ) iti / prakRte cittavilayaH sUkSmA''bhogAnvitadRDhA'dhyavasAyalakSaNo jJeyaH, na tu sarvathA zUnyatAsvarUpaH / taduktaM tattvasAre api maNasalile thirabhUe dIsai appA tahA vimale - (ta.sA. 41) iti / paramAnandapaJcaviMzatiprakaraNe api taddhyAnaM kriyate bhavyaM mano yena vilIyate / tat kSaNaM pazyati zuddhaM ciccamatkAralakSaNam / / - (paM. paM. viM. 10 ) ityuktam / anubandhavyavacchedaH hi bhavAntarArambhakANAM bauddhatantrAbhimatabhavA''zravANAM itareSAJca kAmAzravA'vidyAzravAdyArambhakANAJca karmaNAM vandhya = = = = = = dhyAnanuM ija gAthArtha :- 'sarvatra vazItA, bhAvanI sthiratA ane anubaMdhano viccheda dhyAnaphaLa che.' ema tenA bhADAro bhaero che. (18/21 ) TIDArtha :- ( 1 ) tamAma DArthamAM svAdhInatA, (2) aMtaHrAnA pariNAmanI nizcalatA, tathA
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1250 * dhyAnaprAdhAnyavimarzaH . dvAtriMzikA-18/22 ca karmaNAM vandhyabhAvakaraNaM ca iti = etad dhyAnaphalaM viduH = jAnate dhyAnaphalavidaH / / 21 / / vyavahArakudRSTyoccairiSTA'niSTeSu vastuSu / kalpiteSu vivekena tattvadhIH samatocyate / / 22 / / bhAvakaraNaM = moghIbhAvApAdanam / taduktaM AtmAvabodhakulake - jeNa surAsuranAhA hahA aNAhuvva bAhiyA so vi / ajjhappajjhANajalaNe payAi payaMgattaNaM kAmo / / - (A.ku.8) iti / bauddhAnAmapi caturvidhadhyAnasiddhayuttaramAzravavimuktirabhimatA, klezaviyuktacittena tajjJAnAt / taduktaM majjhimanikAye bhahAlisutte - so evaM samAhite citte parisuddhe pariyodAte anaGgaNe vigatUpakkilese... 'ime AsavA' ti yathAbhUtaM pajAnAti, 'ayaM Asavasamudayo ti yathAbhUtaM pajAnAti, 'ayaM Asavanirodhoti yathAbhUtaM pajAnAti, 'ayaM AsavanirodhagAminI paTipadAti yathAbhUtaM pajAnAti / tassa evaM jAnato evaM passato kAmAsavA pi cittaM vimuccati, bhavAsavA pi cittaM vimuccati, avijjAsavA pi cittaM vimuccati + (ma.ni.bhAga-2/bhikkhuvagga-5/139) iti gambhIrabuddhyA bhAvanIyam / ___ dhyAnaphalaM - jaha cirasaMciyamiMdhaNamanalo pavaNasahio duyaM dahai / taha kammeMdhaNamamiyaM khaNeNa jhANAnalo Dahai / / - (dhyA.za.101) ityAdinA dhyAnazatake darzitam / yathoktaM paJcasaGgrahe api - vimalayarajhANahuyavahasihAhiM NiddaDDhakammavaNA - (paM.saM. 1/29) iti / ata eva zramaNadharmeSvasya prAdhAnyamiSyate / taduktaM RSibhASite - sIsaM jahA sarIrassa jahA mUlaM dumassa ya / savvassa sAhudhammassa tahA jhANaM vidhIyate / / 6 (R.bhA. 21/13) iti / mUlArAdhanAyAM api - vairaM radaNesu jahA gosIsaM caMdaNaM va gaMdhesu / veruliyaM va maNINaM tahajjhANaM hoi khavayassa / / 6 (mUlA.1896) ityuktam / - jhANajjhayaNaM mukkhaM jaidhammaM (ra.sA.11) iti ratnasAravacanamapyetadarthA'nupAtItyavadheyam / bauddhamate dhyAnaphalaM tu majjhimanikAye - appamatto hi jhAyanto pappoti vipulaM sukhaM - (ma.ni.2/ 36/4) ityevamuktamityavadheyam / / - yadi zailasamaM pApaM vistIrNaM bahuyojanam / bhidyate dhyAnayogena nA'nyo bhedaH kadAcana / / 6 (dhyA.bi.1) iti dhyAnabindUpaniSadvacanamapi dhyAnaphalapratipAdakatayA'vaseyam / ata evA'sya mokSaphalakatvamapyucyate / taduktaM trizikhibrAhmaNopaniSadi - kadambagolakA''kAraM turyA'tItaM parAt param / anantamAnandamayaM cinmayaM bhAskaraM vibhum / / nivAtadIpasadRzamakRtrimamaNiprabham / dhyAyato yoginastasya muktiH karatale sthitA / / - (tri.brA.156-157) iti / etena - AtmAnamaraNiM kRtvA praNavaM cottarAraNim / dhyAnanirmathanAdeva pAzaM dahati mAnavaH / / 6 (sadA.11) iti sadAnandopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / 18/21 / / (3) bhavAntara AraMbhaka karmone ane anya karmone vAMjhIyA karI devA te dhyAnanuM phaLa che- ema dhyAnaNavettAmo yo che. (18/21) gAthArtha - kuvyavahAranI dRSTie atyaMta kalpAyela evI ISTa ane aniSTa vastuomAM vivekadRSTithI tulyabuddhi vI te samatA upAya che. (18/22)
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paramArthato'rthAnAmiSTatvA'niSTatvA'bhAvaH * 1251 __vyavahAreti / vyavahArakudRSTyA = anAdimatyA vitathagocarayA kuvyavahAravAsanayA'vidyAparA'bhidhAnayA uccaiH = atIva kalpiteSu iSTA'niSTeSu = indriyamanaHpramodadAyiSu taditareSu ca vastuSu = zabdAdiSu vivekena = "tAnevArthAn dviSatastAnevA'rthAn prliiymaansy| nizcayato' nA'niSTaM na vidyate kiMcidiSTaM vA / / " (pra.ra.52) ityAdinizcayA''locanena tattvadhIH = iSTA'niSTatvaparihAreNa tulyatAdhIrupekSAlakSaNA samatocyate / caturthaM yogabhedamAha- 'vyavahAre'ti / - nitya-zucyAtmatAkhyAtiranityAzucyanAtmasu avidyA 6 (jJA.sA.14/1) ityevaM jJAnasAre vyAvarNitasvarUpayA, yadvA - 'deho'hami'ti yA buddhiravidyA sA prakIrtitA - (a.rA.ayodhyAkANDa-4/33) iti adhyAtmarAmAyaNe darzitarUpayA, yadvA - anAtmanyAtmabuddhiryA cA'sve svamiti vA matiH / saMsAratarusambhUtibIjametad dvidhA matam / / 6 (vi.pu.6/7/11) iti viSNupurANakathitayA avidyA'parA'bhidhAnayA atIva = mandabodha-zithilazraddhA-sAticArAnuSThAnAdyanivartanIyarUpeNa kalpiteSu iSTA'niSTeSu iSTAniSTatvasaMjJopahiteSu / prazamaratisaMvAdopadarzanena vivekotthAnamAha- 'tAnevA'rthAni'ti / idaJca jainatantrAvasthitAn yogino'dhikRtya vijJeyam / vaidikatantrasthAnapunarbandhakAnA''zritya tu - vastvekameva duHkhAya sukhAyeAgamAya ca / kopAya ca yatastasmAd vastu vastvAtmakaM kutH?|| 6 (vi.pu.2/6/45) iti viSNupurANavacanaM tAdRzavivekanimittatayA'vaseyam / etena - manasaH pariNAmo'yaM sukha-duHkhAdilakSaNaH - (vi.pu.2/6/47) iti viSNupurANavacanamapi tAdRzameva vijJeyam / iSTA'niSTatvaparihAreNa = avidyAkalpiteSTatvA'niSTatvasaMjJAvyudAsena / ziSTaM spaSTam / uSTrakaNTakabhakSaNanyAyenaiva zabdAdiviSayeSu sukhAdibuddhiravaseyA prANinAm / taduktaM vAcaspatimizreNa api bhAmatyAM - yadi punarete eva sukha-duHkhasvabhAvA bhaveyustataH svarUpatvAd hemante'pi candanaH sukhaH syAt / na hi candanaH kadAcidacandanaH / tathA nidAgheSvapi kuGkumapaGkaH sukho bhavet / na hyasau kadAcidakuGkumapaGkaH / evaM kaNTakaH kramelakasya sukha iti manuSyAdInAmapi prANabhRtAM sukhaH syAt / na hyasau kAMzcitpratyeva kaNTakaH - (vra.sU.2/2/1-bhA.pR.380/1) iti / ja sAcI samatAne samajIe ja * TIkArtha :- anAdikAlIna mithyAgocara kuvyavahArasaMbaMdhI vAsanAnuM bIjuM nAma avidyA che. indriya ane manane AnaMda ApanAra viSayomAM te avidyAthI atyaMta ISTapaNAnI kalpanA karavAmAM Ave che. tathA manane duHkhadAyI viSayomAM te ja avidyAthI - kusaMskArathI atyaMta aniSTapaNAnI kalpanA karavAmAM Ave che. matalaba ke zabdarUpa vagere viSayomAM ISTatva ke aniSTatva avidyAkalpita che, vAstavika nahi. tevA iSTa-aniSTarUpe kalpAyelA viSayomAM vivekadaSTithI tulyatAbuddhi lAvavI te samatA kahevAya che. vivekadaSTino eka prakAra e che ke " te ja zabdAdi viSayono dveSa karanAra mANasa kAlAMtare te ja viSayomAM mastIthI layalIna banI jAya che. tethI paramArthathI jIvane kazuM iSTa ke aniSTa nathI A rIte nizcayAtmaka vicAraNAthI viSayomAM ISTatva-aniSTatvanI kalpanAno parihAra karIne viSayomAM je tulyatAnI buddhi karavAmAM Ave te upekSAsvarUpa samatA kahevAya che. 1. hastAdarza 'vitathAgo...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'pratIpa...' ityazuddhaH pAThaH / 3. "nizcayato'syAniSTaM' iti prazamaratau pAThaH / /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA - 18/23 yaduktaM- " avidyAkalpiteSUccairiSTA'niSTeSu vastuSu / saMjJAnAttadvyudAsena samatA samatocyate / / " ( yo. biM. 364 ) iti / / 22 / / vinaitayA na hi dhyAnaM dhyAneneyaM vinA ca na / ataH pravRttacakraM syAd dvayamanyo'nyakAraNAt / / 23 / / = samatayA vinA hi dhyAnaM na syAt, cittavyAsaGgA'nuparamAt / vineti / etayA 1252 * zubhAzubhaviSayANAM tulyatAbhAvanam * avidyAkalpiteSu = atIva iSTA'niSTeSu = indriyamanaH pramodadAyiSu granthakRd atraiva yogabindusaMvAdamAha - ' avidye 'ti / tadvyAkhyA caivam anAdivitathavAsanAvazotpannavikalpakalpitazarIreSu uccaiH taditareSu ca vastuSu = zabdAdiSu saMjJAnAt 'tAnevArthAn dviSataH tAnevA'rthAn pralIyamAnasya / nizcayato'niSTaM vA na vidyate kiJcidiSTaM vA / / ( prazamarati - 52 ) ityAdibhAvanArUpAt vivekAt tadvyudAsena = iSTA'niSTavastuparihAreNa yA samatA = tulyarUpatA manasaH sA samatA prAgupanyastA ucyate - (yo. biM. 364 vRtti) iti / yathoktaM yogaviMzikAvRttau api samatA = avidyAkalpiteSTatvA'niSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam - (yo . viM. 2 / pR.5) iti / / 18/22 / / nanu yogazAstre tu bhAvanAbhiravizrAntamiti bhAvitamAnasaH / nirmamaH sarvabhAveSu smtvmvlmbte|| - (yo.zA.4/110) ityevaM bhAvanottaraM samatA''zrayaNamuktam, bhavadbhistu bhAvanottaraM dhyAnA''zrayaNaM taduttaraJcAsyA upanyAsaH kRta iti kathaM na virodhaH ? ityAzaGkAyAmAha - 'vine 'ti / samatayA vinA dhyAnaM na hi naiva syAt, cittavyAsaGgA'nuparamAt = antaHkaraNavizrotasikAvizrAmavirahAt / = = = : yogabiMdu granthamAM jaNAvela che ke'avidyAkalpita evA iSTatva - aniSTatvathI yukta viSayomAM samyak jJAnathI iSTapaNuM ane aniSTapaNuM choDIne samabhAva rAkhavo te samatA kahevAya che.' (18/22) vizeSArtha H- madharAte ziyALAmAM himAlaya upara trAsadAyaka lAgato barapha ke paMkho kharekhara bharabapore unALAmAM amadAvAdamAM sukhadAyaka lAge che. iSTa lAgato peMDo ekano eka dIkaro maravAnA samAcAra maLe tyAre aniSTa lAge che. DAyAbITIza pahelAM iSTa lAgatI mIThAi 350/400 sudhI DAyAbITIza pahoMce tyAre samajU mANasane pratikULa lAge che. matalaba ke dareka vastumAM dravya, kSetra, kALa, bhAva, bhava badalI jatAM iSTapaNuM ke aniSTapaNuM badalAi jAya che. mATe te iSTapaNuM ke aniSTapaNuM anAdi kALanI kuSTithI - malina saMskArathI UbhuM thAya che. viveka dRSTi jAge, paripakva bane, pariName pachI tevI iSTapaNAnI ke aniSTapaNAnI buddhi TaLI jAya che. ane viSayo pratye madhyasthatA-udAsInatA Ave che. te 4 sAthI samatA bhAvI unaloyanI gAdhImAM o.sI. mAM sUtI vajate, TI.vI. } yenasabhetI vakhate, gulAba attarane lagAvatI vakhate, svaprazaMsAzravaNanA samaye, kerI khAtI vakhate manathI jaNAtI samatAne mithyA samatA jANavI. vAstavamAM te samatA nahi paNa rAgano mahAsaMkaleza che. * dhyAna ane samatA sApekSa gAthArtha :- samatA vinA dhyAna nathI ane dhyAna vinA samatA nathI. AthI te banne ekabIjAnA kAraNa hovAthI pravRttipravAhavALA thAya che. (18/23) TIkArtha :- samatA vinA dhyAna na thai zake. kAraNa ke samatAnI gerahAjarImAM mananA AghAta 1. mudritapratau 'iti' padaM nAsti / 2. mudritapratau hastAdarze cAtra 'tataH' iti pAThaH / vyAkhyAnusAreNa 'ataH ' pAThaH samyagAbhAti /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ * itaretarAzrayApAkaraNam * 1253 dhyAnena vinA ceyaM = samatA na bhavati, pratipakSasAmagryA balavattvAt / ato dvayaM = dhyAnasamatAlakSaNaM 'anyo'nyakAraNAt pravRttacakraM = anuparatapravAhaM syAt / na caivamanyo'nyAzrayaH, apakRSTayostayomitha utkRSTayorhetutvAt / sAmAnyatastu kSayopazamabhedasyaiva hetutvAditi jJeyam / / 23 / / ata eva iSTopadeze - abhavaccittavikSepa ekAnte tttvsNsthitH| abhyasyedabhiyogena yogI tattvaM nijAtmanaH / / (iSTo.36) saMyamya karaNagrAmamekAgratvena cetasaH / AtmAnamAtmavAn dhyAyedAtmanaivAtmani sthitam / / 6 (iSTo.22) ityuktaM devanandyAcAryeNa / dhyAnena vinA ceyaM samatA na bhavati, pratipakSasAmagryAH = viSamatA-mamatAnyatarA'vikalasAdhanasantatyAH balavattvAt / taduktaM yogazAstre - na sAmyena vinA dhyAnaM na dhyAnena vinA ca tat / niSkampaM jAyate tasmAd dvayamanyo'nyakAraNam / / - (yo.zA.4/ 114) iti / na ca evaM = dhyAna-samatayoranyo'nyakAraNatve utpattau anyo'nyAzrayaH ityubhayorevAnutpattiriti zaGkanIyam, yogaparibhASayA apakRSTayoH = nyUnabalayoH tayoH = dhyAna-samatayoH mitha utkRSTayoH = balA'dhikayoH hetutvAt / prathamamapakRSTA samatA jAyamAnA dhyAnamupajanayati / tacca samatopahitaM dhyAnaM balavatI samatAmutpAdayati / sA ca dhyAnopahitA balavatI samatA prabalaM dhyAnamupadadhAti / tacca prabalaM dhyAnamutkRSTAM samatAmupaDhaukayati / sA cA'prakampaM dhyAnamityabhyupagame na kAcitkSatirityAzayaH / yadapi yogazAstravRttau zrIhemacandrasUrayaH - sAmyamantareNa dhyAnaM na bhavatyeva, dhyAnaM tu vinA sAmyaM bhavadapi niSkampaM na bhavatItItaretarA''zrayadoSA'bhAvaH + (yo.zA.4/114 vRtti) ityAcakSate tadapyevaM na virudhyate / utpAdA'pekSayA bhAvanottaraM samatAlAbhastaduttaraJca dhyAnasyetyabhiprAyeNa yogazAstre dhyAnapUrvaM samatopanyAsaH / iha tu vizuddhyapekSayopanyAsAd dhyAnottaraM samatAnirdeza iti na ko'pi virodhaH / ___ granthakRt sAmpratamAgamaparibhASayA samAdhatte- sAmAnyatastu = apakarSotkarSa-prAthamyA'prAthamyaprakRSTataratvAdivizeSA'nAzrayaNe tu dhyAnatvA'vacchinne kSayopazamabhedasya = viparyAsa-nidrAdivikSepa-visrotasikAdiparihArakRte jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyakSayopazamavizeSasya samatAtvAvacchinne ca tadanyasya mohanIyakSayopazamavizeSasya eva hetutvAt / tatazca vilakSaNasAmagrItaH prathamaM dhyAnasya samatAyA votpAde notpttaavnyo'nyaa''shryaa'vkaashH| yadi prathamaM dhyAnaM jAyate tarhi tat samatAmAkSipati svasthityAdyutkarSAdhAnArtham / yadi cAdau samatopajAyate tarhi sA dhyAnamAkSipet svazuddhyAdhutkarSApagrahArtham / itthaJca vilakSaNasAmagrItaH svotpattyanantaraM tayorapakRSTayormitha utkRSTayorhetutA'nAvilaiveti bhAvanIyamAgamamarmajJaiH / / 18/23 / / pratyAghAta aTakatA nathI. dhyAna vinA samatA nathI. kema ke dhyAnazu dazAmAM viSamatAnI ke mamatAnI sAmagrI baLavAna hoya che. AthI dhyAna ane samatA ekabIjAnuM kAraNa hovAnA kAraNe satata cAlu rahe tevA pravAhavALA bane che. AvuM mAnavAmAM anyonyAzraya doSanI samasyA UbhI thatI nathI. kAraNa ke apakRSTa = prAthamika kakSAvALA dhyAna ane samatA, utkRSTa kakSAnI samatA ane dhyAnanuM kAraNa bane che. sAmAnyathI to cokkasa prakArano kSayopazama ja te bannenuM kAraNa che-ema jANavuM. (18/23). vizeSArtha :- dhyAnathI samatA thAya ane samatAthI dhyAna Ave - evuM mAnavAmAM bemAMthI ekeyanI 1. hastAdarza 'anyonyakAraNA'kAraNAt' ityazuddhaH pATho mUlAnusAreNa / 2. mudritapratau 'aprakR...' iti pAThaH /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1254 * sAmyatavivarAm . dvAtriMzikA - 18/24 RddhyapravartanaM' caiva sUkSmakarmakSayastathA / apekSAtantuvicchedaH phalamasyAH pracakSate / / 24 / / RddhIti / RddhInAM AmarSauSadhyAdInAM anupajIvanena apravartanaM = avyApAra (=sabaca pravartana), sUkSmANa = kevalajJAna-darzana-yathAkhyAtacAritrAdyAvarakANAM karmaNAM kSaya: ( - sUkSmakarmakSayaH), tathA iti samuccaye / apekSaiva bandhanahetutvAttantuH tadvyavacchedaH (= apekSAtantuvicchedazcaiva ) phalamasyAH = samatAyA: pracakSate vicakSaNAH ||24|| = athADasyA: pAM covisturiyA (co.virUdda) pragnyavAda- 'RRSThIti| - grAmohiviprohi-zvetosahi-najJamosahI gheva / mitrasoya-nnumaD savvosahI gheva jodhA / / - (gA.na.61) ityAdirUpeNa Avazyakaniryuktau darzitAnAM AmarSoSadhyAdInAM anupajIvanena = svArthamanAzrayaNadvAreNa avyApAraNaM aprayojanam / ziSTaM spaSTam / yacca yogazAstre viSayebhyo viraktAnAM saamyvaasitcetasAm| upazAcaitvaSAvADannivoMdhivIpa: samudmivet / / 9 (yo.zA.4/111) tyevaM samatAnamaaveditN tadapyatrA'nusandheyam / = atra 7 prabhutttA: (dA.dA.12/rmA-rU pR.864) jAma-jAya-5-monanAvi-vevanonivAnanakSA: utpatti thai nahi zake. kAraNa ke dhyAnanI utpatti mATe samatAnI jarUra paDaze. tathA samatAnI utpattimAM dhyAnanI jarUra paDaze. AvI paristhitine dArzanika jagatamAM utpattiviSayaka anyonyAzraya doSa kahevAya che. paraMtu vAstavamAM ahIM AvA doSane avakAza nathI. AnuM kAraNa e che ke maMda kakSAnI samatAthI prAthamika kakSAnuM dhyAna utpanna thaze tathA samatAyukta te dhyAna baLavAna samatAne utpanna karaze. tathA tevI baLavAna samatA vadhu baLavAna dhyAnane lAvaze. Ama ekabIjAno pravAha aTakaze nahi. tema chatAM paNa sauprathama je prAthamika maMda kakSAnI samatA maLe te to ghAtikarmanA cokkasa prakAranA kSayopazamathI ja maLe che. koika jIvane cokkasa prakAranA kSayopazamathI sauprathama prAthamika dhyAna paNa prApta thai zake che. AthI dhyAna ke samatAnI sauprathama upalabdhi thavAmAM koi anyonyAzraya doSa nathI Avato. tathA ekavAra bemAMthI eka paNa AvI jAya to te bIjAne kheMcI lAve che. matalaba ke kSayopazamathI jene pahelAM samatA maLI hoya tene te samatA dhyAnane lAvavAmAM sahAyaka bane tathA jene niyata kSayopazamathI pahelAM dhyAna maLela hoya to te dhyAna samatAne kheMcI lAve che. Ama bannenI paraMparA AgaLa cAle che. mATe anyonyAzraya doSanI samasyAne ahIM koi avakAza nathI raheto. (18/23) * samatAnuM phaLa pAmIe # gAthArtha :- labdhiono upayoga na karavo, sUkSma karmano nAza tathA apekSAsvarUpa baMdhanano uccheda ka2vo tene samatAnuM phaLa kahe che. (18/24) TIkArtha :- '(1) AmarSaauSadhi vagere labdhionuM avalaMbana choDavA dvArA teno upayoga na karavo. (2) kevalajJAna, kevaladarzana, yathAkhyAtacAritra vagerenuM DhAMkanAruM karma sUkSma kahevAya che. te karmono kSaya karavo. 'tathA' zabda anya phaLano saMgraha karavA mATe che. te phaLa A samajavuM ke (3) baMdhanano hetu hovAnA kAraNe apekSA ja taMtu che, baMdhana che. teno nAza karavo. A traNa samatAnA phaLa che.' - ema vicakSaNa puruSo kahe che. (18/24) chu. hastAvaze 'pravartana' nAsti | r. dastAvaze 'apokSe....' tyazuddha pA|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vinibandhocchedavimarzaH * 1255 'vikalpaspandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH procyate vRttisaGkSayaH / / 25 / / vikalpeti / svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyA''tmanaH anyajanmanAM pavanasthAnIyasvetaratathAvidhamanaHzarIradravyasaMyogajanitAnAM vikalpaspandarUpANAM vRttInAM apunarbhAvataH punarutpatti saugatadarzanAbhipretAH paJca vinibandhAH samucchinnAH / ata eva taccittaM tIvrodyama-nirantarA'bhyAsasamAdhyabhimukhaM pradhAvatyeva / atra ca lezato majjhimanikAyasaMvAda evam - " katamAssa paJca cetaso vinibandhA susamucchinnA honti ? idha bhikkhave, bhikkhu kAme vItarAgo hoti ( 1 ) vigatacchando ( 2 ) vigatama (3) vigatapipAso (4) vigatapariLAho ( 5 ) vigatataNho, tassa cittaM namati AtappAya anuyogAya sAtaccAya padhAnAya / yassa cittaM namati AtappAya anuyogAya sAtaccAya padhAnAya evamassAyaM paThamo cetaso vinibandho susamucchinno hoti - (ma.ni. cetokhilasutta 1 / 2 / 188 - pR. 148) ityAdikaM vibhAvanIyaM yathAgamamatra svaparatantratAtparyavizAradaiH / / 18 / 24 // paJcamaM yogaprakAramAha- 'vikalpe 'ti / iha svabhAvata eva = dravyArthikanayA'bhipretamUlabhUtanirupAdhikasvabhAvAdeva nistaraGgamahodadhikalpasya = taraGgormyAdizUnyasvayambhUramaNasamudratulyasya AtmanaH pavanasthAnIyasvetaratathAvidhamanaHzarIradravyasaMyogajanitAnAM taraGgotthApakamaruttulyaiH zuddhAtmabhinnaiH vyavahAranayata AtmagRhItairAtmasaMyuktaizca citta - dehendriya-bhASA - zvAsocchvAsa-karmAdipudgalairutpAditAnAM vikalpa-spandarUpANAM rAgAdivibhAvadazA-zabdAntarjalpAdilakSaNavikalpadazAsvarUpANAM ceSTaijana-vepana - kampanAdilakSaNajIvapradezaparispandAtmikAnAJca vRttInAM antaraGgacittavRttisantatInAM bahiraGga - kAyavRttisantatInAM ca bhavamAtRRNAM punarutpattiyogyatAparihArAt = bhAvanA-dhyAna-samatA'bhyAsena tatkAraNocchedadvArA punarutpAdasambandhisvarUpa vizeSArtha :- samatAne AtmasAt karanAra yogI puruSane AmarSaauSadhi vagere labdhio pragaTa thavA chatAM teno eno upayoga karIne potAnI AjIvikA calAvatA nathI. samatAsAgara evA yogIonA kaSAya-nokaSAya kSINaprAyaH avasthAmAM hoya che. phakta kevalajJAnAvaraNa vagere sUkSma karma bAkI hoya che. teno nAza karavo te samatAnuM bIjuM phaLa che. tathA taMtu - tAMtaNo - dorI-doraDuM vagere bAMdhavAnuM sAdhana che tema phaLanI apekSA rAkhavI te baMdhana che. samatAyogI tene jaDamULamAMthI ukheDI nAkhe che. A traNa samatAnA ija che. (18/24) = = = = * vRttisaMkSayane oLakhIe # gAthArtha :- Atmabhinna padArthathI utpanna thanAra vikalpa tathA pariskaMda svarUpa vRttio kadApi pragaTe nahi te rIte te vRttiono tyAga karavo te vRttisaMkSaya kahevAya che. (18/25) TIkArtha :- AtmA mULabhUta svabhAvathI ja nistaraMga samudra samAna che. samudrathI bhinna pavana dvArA jema samudramAM taraMgo - mojAo utpanna thAya che tema Atmabhinna tathAvidha mana, zarIra, dravyo svarUpa pavananA saMyogathI AtmasamudramAM vikalpa tathA pariskaMda svarUpa taMrago UbhA thAya che. tene vRtti kahe che. pharIthI utpanna thavAnI yogyatAno uccheda karIne te vRttiono tyAga karavo te vRttisaMkSaya kahevAya 1. hastAdarza 'kivalpa' ityazuddhaH pAThaH / 2. ' syande 'ti mudritapratAvazuddhaH pAThaH /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1256 * vidyAjanmaphalavicAraH . dvAtriMzikA-18/25 yogyatAparihArAt rodhaH = parityAgaH kevalajJAnalAbhakAle ayogikevalitvakAle ca vRttisaGkSayaH procyate / tadAha- "anyasaMyogavRttInAM yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaGkSayo mtH||" (yo.bi.366) / / 25 / / yogyatA-samucitayogyatAvighaTanAt yathAkramaM kevalajJAnalAbhakAle = trayodazaguNasthAnake ayogikevalitvakAle ca = caturdazaguNasthAnake ca parityAgaH = anupAdAnaM vRttisaGkSayaH procyate / taduktaM yogabindau - bhAvanAditrayA'bhyAsAd varNito vRttisaGkSayaH / sa cA''tmakarmasaMyogayogyatA'pagamo'rthataH / / sthUra-sUkSmA yatazceSTA Atmano vRttayo matAH / anyasaMyogajAzcaitA yogyatA bIjamasya tu / / tadabhAve'pi tadbhAvo yukto nA'tiprasaGgataH / mukhyaiSA bhavamAteti tadasyA ayamuttamaH / / 6 (yo.bi.405-407) iti / granthakRdapi atra yogabindusaMvAdamAha- 'anyeti / tadvRttistvevam - iha svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyA''tmano vikalparUpAH parispandarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva / tatra vikalparUpAstathAvidhamanodravyasaMyogAt parispandarUpAzca zarIrAditi / tato'nyasaMyogena yA vRttayastAsAM yo nirodhaH tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle'yogikevalikAle ca apunarbhAvarUpeNa = punarbhavanaparihArarUpeNa sa tu = sa punaH tatsaGkSayaH = vRttisaGkSayo mataH - (yo.bi.366) iti / prakRSTavidyAjanmaprabhAveNA'syAmavasthAyAM yoginaH kAma-dRSTi-kuzalAnuSThAnA''tmavAdAdhupAdAna-saGkalpavikalpajAlamucchidyate'saGgasAkSibhAvamAtre ca nistaraGgamahodadhikalpe vizrAntiH sajAyate bauddhamatA'nusAreNa / taduktaM majjhimanikAye kSudrasiMhanAdasUtre - "yato ca kho, bhikkhave, bhikkhuno avijjA pahInA hoti vijjA uppannA, so avijjAvirAgA vijjuppAdA neva kAmupAdAnaM upAdiyati, na didupAdAnaM upAdiyati, na sIlabbatupAdAnaM upAdiyati, na attavAdupAdAnaM upAdiyati / anupAdiyaM na paritassati, aparitassaM paccatta va parinibbAyati / 'khINA jAti, vusitaM brahmacariyaM, kataM karaNIyaM, nAparaM itthattAyA ti pajAnAtI'ti - (ma.ni. 1|1|11|145-pR.98) iti yathAgamametattAtparyamatrA'nuyojyaM svaparasamayarahasyavedibhiH / / 18/25 / / che. kevalajJAnanI prAptinA samaye tathA ayogI kevalIdazAmAM te vRttisaMkSaya hoya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "anya dravyanA saMyogathI utpanna thanArI vRttio pharI kyAreya ubhI na thAya te rIte vRttiono te - te samaye parityAga karavo te vRttisaMkSaya manAyela che." (18) 25) vizeSArtha - sAgaramAM pavanathI mojAo utpanna thAya che. tema AtmAmAM mana-zarIra vagere paradravyanA saMyogathI vikalpa ane parispaMdAtmaka mojAo utpanna thAya che. manodravyanA saMyogathI vikalpAtmaka vRtti thAya che. tathA zarIradravyanA saMyogathI parispaMdana-kaMpana-halana-calana vagere kriyA svarUpa vRtti UbhI
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adhyAtmAdau devacandravAcakAbhiprAyaH * 1257 kevalajJAnalAbhazca zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA phalamasya prakIrtitam / / 26 / / kevaleti / spaSTaH / / 26 / / atha vRttisaGkSayaphalamAha- 'kevale'ti / kevalajJAnalAbhaH = sakaladravya-guNa-paryAyagocaratvAtparipUrNopayogavizeSopalambhaH zailezIsamparigrahaH = sarvasaMvarAdhipatidazAsvIkAraH, anAbAdhA = sarvazArIramAnasavyathAvikalA upalakSaNatvAt sadA paramAnandavidhAyinI ca mokSaprAptiH = parinirvANopalabdhiH ca asya = vRttisaGkSayasya phalaM yogAcAryaiH prakIrtitam / vikalpAtmakavRttisaGkSayasya sAkSAtphalaM kevalajJAnalAbhaH, parispandAtmakavRttisaGakSayasya sAkSAtphalaM zailezIlAbhaH, ubhayoreva ca paramparaphalaM mokSaprAptirityevaM phalavibhAgavyavasthA nizcayanayamatApekSayA'vagantavyA'tra / taduktaM yogabindau - ato'pi kevalajJAnaM shaileshiismprigrhH| mokSaprAptiranAbAdhA sadAnandavidhAyinI / / - (yo.bi.367) sadAnandavidhAyitvavizeSaNena naiyAyika-vaizeSika-vainAzikamatavyapohaH kRtaH iti / jJAnasAravRttau jJAnamaJjaryAM zrIdevacandravAcakavaryeNa tu - anAdiparabhAvaM audayikabhAvaramaNIyatAdharmatvena nirdhArya tatpuSTihetukriyAM kurvan adharmaM dharmavRttyA icchan pravRttaH sa eva nirAmayaH nissaGgaH zuddhAtmabhAvanAbhAvitAntaHkaraNasya svabhAva eva dharma iti yogavRttyA adhyAtmayogaH 1 / sarvaparabhAvAn anityAdibhAvanayA vibudhya anubhavabhAvanayA svarUpAbhimukhayogavRttimadhyasya AtmAnaM mokSopAye yujan bhAvanAyogaH 2 / sa eva piMDastha-padastha-rUpAtIta-dhyAnapariNatarUpaikatvI dhyAnayogI bhaNyate 3 / dhyAnabalena bhasmIbhUtamohakarmA taptatvAdipariNatirahitaH samatAyogI uktaH 4 / tathA yogA'dhInakarmodayA'dhInA anAdivRttiH jIvasya, tasyAH kSayaH = abhAvaH svarUpavRttiH vRttikSayayogI ucyate 5 (jJA.sA.6/1 jJA.maM.) ityevamadhyAtmAdisvarUpamuktamityavadheyam / / 18/26 / / thAya che. vikalpAtmaka vRttino nAza kevalajJAnanI prApti vakhate thAya che. tathA parispaMdanAtmaka vRttino uccheda yoganirodhanA avasare thAya che. ahIM vRttikSayanA badale vRttisaMkSaya kahevAnuM kAraNa e che ke ekavAra tevI vRttiono tyAga karyA pachI AtmA pharI kyAreya paNa, kyAMya paNa, koI paNa avasthAmAM tevI vRttiono zikAra banavAno nathI. A naiRRyika vRttisaMkSaya samajavo. te pUrve vyAvahArika vRttisaMkSaya hoya che.(18/25) vRtisaMkSayanuM phaLa meLavIe che gAthArtha :- kevaLajJAnano lAbha, zailezI dazAno svIkAra tathA anAbAdha mokSa prApti A vRttisaMkSayanuM 31 upAya . (18/26) vizeSArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI tenI TIkA = saMskRta vyAkhyA granthakArazrIe karelI nathI. vikalpAtmaka vRttinA saMkocanuM sAkSAt phaLa kevalajJAna che. tathA parizcaMdAtmaka vRttinA saMkSayanuM sAkSAt phaLa zailezI dazAno svIkAra che. bannenuM paraMparAe phaLa mokSaprApti che. Avo phaLavibhAga samajI zakAya tema cha. (18/26)
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1258 * anubhavasiddhabhedApalApA'yogaH * dvAtriMzikA-18/28 vRttirodho'pi yogazced bhidyate paJcadhA'pyayam / manovAkkAyavRttInAM rodhe vyaapaarbhedtH||27|| vRttirodho'pIti / mokSahetulakSaNo yogaH paJcadhA bhinna iti pradarzitam / vRttirodho'pi cedyoga ucyate ayamapi paJcadhA bhidyate, manovAkkAyavRttInAM rodhe vyApArabhedataH / anubhavasiddhAnAM bhedAnAM durapahnavatvAt, anyathA dravyamAtraparizeSaprasaGgAditi bhAvaH // 27 / / pravRtti-sthiratAbhyAM hi manoguptidvaye kila / bhedAzcatvAra iSyante tatrA'ntyAyAM tathA'ntimaH / / 28 / / ___ svamatamuktvA'dhunA granthakAraH pataJjaliM pratyAha- 'vRttIti / mokSahetulakSaNaH = muktimukhyahetusvarUpo yogaH adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA-vRttisaGkSayarUpeNa paJcadhA bhinna iti svamataM prdrshitm| sAmprataM pataJjaliM pratyAha- vRttirodha iti / yadyapi pataJjalimate cittavRttinirodhalakSaNo yogaH tathApi vAkkAyavRttirodhayoravyAptervRttinirodhalakSaNa eva yogastenA'pyavazyamaGgIkartavya ityAzayenedaM bodhyam / ayamapi = vRttirodhalakSaNo'pi yogaH adhyAtmAdibhedena paJcadhA bhidyate = bhedamApadyate / atra hetumAha- manovAkkAyavRttInAM rodhe vyaapaarbhedtH| prAguktarItyA (dvA.dvA.11/25 bhAga-3, pR.807) yathaiko'pyanilo vyApArabhedAdudAnA'pAna-vyAnAdibhedena paJcadhA bhidyate tathA vRttirodhalakSaNo yogo'pi tata eva tathetyaGgIkartavyam, anubhavasiddhAnAM = svArasikA'bAdhitayogisaMvedanasiddhAnAM bhedAnAM = prakArANAM durapahnavatvAt = anapalapanIyatvAt / vipakSabAdhamAha- anyathA = tathA'nubhavasiddhA'palApe tu dravyamAtraparizeSaprasaGgAt / tatazca parasyApi puruSa-prakRti-mahadAdipaJcaviMzatitattvasiddhAntocchedaprasaktirdurnivArA iti bhAvaH / / 18/27 / / ja vRtirodhasvarUpa yoganA pAMca prakAra che gAthArtha :- vRttirodhane paNa jo yoga mAnavAmAM Ave to tenA paNa pAMca prakAra paDe che. kAraNa mana, vayana, yAnI vRttinA rodhamA vyApAra 16vI. Aya che. (18/27) TIkArya - "mokSahetu bane te yoga" A pramANe yogalakSaNane lakSamAM rAkhIne yoganA pAMca bheda paDe che. A pAMca bheda A batrIsInI 1thI 26 gAthAmAM batAvela che. vRttinA rodhane paNa yoga kahevAmAM Ave to vRttirodhasvarUpa yoganA paNa pAMca bheda paDe che. kAraNa ke mana-vacana-kAyAnI vRttione rokavAmAM vyApAra - pravRtti badalI jAya che. anubhavAtA evA bhedono apalApa karI na zakAya. bAkI to mAtra dravya 4 huniyAmA 23ze. mevo mahA mAzaya che. (18/27) vizeSArtha :- vAyu paramArthathI eka hovA chatAM vyApArabhedathI tenA pAMca bheda pADavAmAM Ave che. siddha bhagavaMtanA svarUpamAM nizcayathI koI vailakSaNya na hovA chatAM paNa bhUtapUrvanayanA upacArathI tenA paMdara bheda pADavAmAM Ave che. A ja rIte vRttirodhanA svarUpamAM paramArthathI koI bheda na hovA chatAM paNa vyApArabhedathI, yoganA pAMca bheda mAnavAmAM Ave che. anubhava paNa e ja rIte thAya che. jo anubhavasiddha padArthano apalApa karavAmAM Ave to cittavRttinirodhane yoga mAnanAra pataMjalinA mate puruSa, prakRti, mahatuM tattva, aMtaHkaraNa vagereno apalApa karIne mAtra eka dravyane ja tattva mAnavuM paDaze. mATe vRttirodhane yoga mAnavA chatAM yoganA pAMca bheda mAnavA jarUrI che. (18/27) gAthArtha :- pravRtti ane sthiratA dvArA manoguptinA prathama be bhedamAM adhyAtma vagere cAra tathA
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ * manoguptisamavatAravicAraH * 1259 pravRttIti / pravRttiH = prathamA'bhyAsaH, sthiratA = utkarSakASThAprAptiH tAbhyAM (= pravRttisthiratAbhyAM hi) manoguptidvaye kila AdyAH = catvAro bhedA adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatAlakSaNA iSyante, vyApArabhedAdekatra krameNobhayoH samAvezAd, yathottaraM vizuddhatvAt / tathA'ntyAyAM caramAyAM tatra = manoguptau antima vRttisaGkSaya iSyate / itthaM hi paJcA'pi prakArA nirapAyA eva / / 28 // manoguptAvadhyAtma-bhAvanAdisamavatAramAha- 'pravRttI 'ti / prathamA'bhyAsaH = prAthamikA'nuzIlanaM, utkarSakASThAprAptiH = samutkarSaprAptacaramasImA''ptiH, tAbhyAM = niruktapravRtti-sthiratAbhyAM manoguptidvaye vimuktakalpanAjAla-samatvasupratiSThitatvalakSaNe AdyAH catvAro bhedA iSyante / AdyatvaJcA'trA'pekSAbuddhivizeSaviSayatvalakSaNamavaseyam, anyathA bhAvanAdigrahaNA'nupapatteH / tataH kim ? ityAzaGkAyAmAha- vyApArabhedAt pravRtti-sthiratAlakSaNadazAvizeSAd ekatra adhyAtmAdau pratyekaM krameNa ubhayoH Adya-dvitIyamanoguptyoH samAvezAt / = = = tathAhi- prathamA'bhyAsadazAvartinI prathamA manoguptiH adhyAtma-bhAvanayoH pratyekaM smaavishti| sthiratA'vasthAprAptA ca saiva pratisvaM dhyAna -samatayoravatarati / evameva prathamA'bhyAsaparyAyA''krAntA dvitIyA manoguptiH adhyAtma-bhAvanayoH pratisvamantarbhavati / sthiratA'' liGgitA ca saiva dhyAna-samatayoH pratyekaM samavatarati / prathamA'bhyAsa-sthiratopetayoH manoguptyoH yathottaraM vizuddhatvAt / tatazca yA prathamAbhyAsakAlInA prathamA dvitIyA ca manoguptiH adhyAtmasamAviSTA tato manAgadhikavizuddhisametA prathamAbhyA sApannA saiva manoguptirbhAvanAntarbhUtA, tatazcA'dhikataravizuddhisampannA sthiratAparyAyopetA saiva manoguptiH dhyAnasamavatIrNA, tato'pi cA'dhikatamavizuddhiyuktA sthiratA'vasthAvartinI saiva manoguptissamatA'ntaH praviSTA, adhyAtmabhAvanAdInAmapi yathottaraM vizuddhatvAt, tathaivA'nubhavAt / prakRte maNoguttayAe NaM jIve egaggaM jaNayai - (uttarA. 29/53) iti uttarAdhyayanavacanamapi smartavyam / tathA caramAyAM AtmArAmatAlakSaNAyAM manoguptau vRttisaGkSaya iSyate / tatastasyAstatrA'ntarbhAvo bodhyaH / adhyAtmAdInAM trividhamanoguptiSu tAsAJca teSu samAveza iti yAvat tAtparyam / itthaM hi yogasya mokSamukhyahetuvyApAralakSaNatve vRttirodhalakSaNatve cittavRttinirodhalakSaNatve vA adhyAtma-bhAvanAdhyAna-samatA-vRttisaGkSayA'bhidhAnAH paJcA'pi prakArAH = yogabhedA nirapAyAH yogavibhAgavyavasthAbAdhakanyUnatA''dhikyAdidoSavinirmuktA eva iti sthitam / / 18 / 28 / / manoguptinA carama bhedamAM vRttisaMkSaya mAnya che. (18/28) = = = * manogupti ane adhyAtmAdino samavatAra TIkArtha :- prAthamika abhyAsane pravRtti kahevAya tathA utkarSanI parAkASThA-caramasImA prApta thAya te sthiratA kahevAya. A pravRtti ane sthiratA dvArA manoguptinA prathama be bhedamAM kharekhara adhyAtma, bhAvanA, dhyAna ane samatA svarUpa cAra yogo mAnya bane che. kAraNa ke vyApAra badalAI javAthI kramasara banne guptino ekamAM samAveza thai zake che. kema ke te yathAkrama vadhu vizuddha che. tathA carama = trIjI manoguptimAM carama yoga vRttisaMkSaya mAnya che. jA rIte pAMyeya prahAra nirdoSa 4 che. (18 / 28)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1260 * prathama-caramamanoguptibhedabIjadyotanam * dvAtriMzikA-18/29 vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manasta jaimanoguptistridhoditA' / / 29 / / vimukteti / vimuktaM = parityaktaM kalpanAjAlaM = saGkalpavikalpacakraM yena tat (=vimuktakalpanAjAlaM), tathA samatve supratiSThitaM = samyagvyavasthitaM, AtmArAmaM = svabhAvapratibaddhaM manaH tajjaiH = tadvedibhiH manoguptiH tridhA = tribhiH prakAraiH uditA = kathitA / / 29 / / ___adhyAtmAdiSu yogabhedeSu yasyAssamavatAraH kRtaH tAmeva manoguptiM prakArabhedenopadarzayati- 'vimukte'ti / svabhAvapratibaddhaM = nirvikalpacinmAtrA''tmasvabhAvasamavasthitam / na caivaM prathama-caramayorabhedaprasaGga iti zaGkanIyam, prathamAyAM manoguptau kartRtvabhAvA''zrayaNataH punarbhAvena saGkalpa-vikalpanirAsAt caramAyAntu jJAtRtva-draSTutvabhAvato'punarbhAvena tannirAsAt, prathamAyAM vikalpajAlanirAkaraNe'pi cinmAtrA''tmasvabhAvA'nupalambhAcceti dhyeyam / yogazAstre'pi - vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manastajjJairmanoguptirudAhRtA / / 6 (yo.zA.1/41) ityuktam / zrIhemacandrasUrikRtA tavRttistu - iha manoguptistridhA / Artta-raudradhyAnA'nubandhikalpanAjAlaviyogaH prathamA / zAstrAnusAriNI paralokasAdhikA dharmadhyAnA'nubandhinI madhyasthapariNatiddhitIyA / kuzalA'kuzalamanovRttinirodhena yoganirodhA'vasthAbhAvinyAtmArAmatA tRtIyA / tA etAstisro'pi vizeSaNatrayeNA''ha- vimuktakalpanAjAlamiti samatve supratiSThitamiti AtmArAmamiti ca evaMvidhaM mano = manoguptiH + (yo.zA.1/41 vRtti) ityevaM vartate / prathamA dvitIyA ca manoguptiH manaHsaMyamatvenA'bhimatA / taduktaM dazavaikAlikacUrNI - maNasaMjamo NAma akusalamaNaniroho kusalamaNaudIraNaM vA - (da.vai.cU.adhyaya.1/1) iti / vizeSArtha - manosuminA traNa prakAra AgaLanI gAthAmAM batAvavAmAM Avaze. adhyAtma ane bhAvanAmAM prathamaabhyAsavALI prathama ane dvitIya manoguptino samAveza thAya che. tathA sthiratA prApta prathama ane dvitIya manoguptino samAveza dhyAna ane samatAmAM thAya che. te ja rIte trIjI manoguptino samAveza vRttisaMlayamAM thAya che. Ama manogupti = manovRttirodhasvarUpa yoganI apekSAe adhyAtma Adi yoganA pAMceya bhedo nirAbAdha rahe che. mATe yogane mokSa mukhya hetusvarUpa mAno ke cittavRttirodhasvarUpa mAno ke vRttirodhasvarUpa mAno. paraMtu A tamAma matamAM yoganA adhyAtma Adi pAMca bhedo nirAbAdha 29 che. mAmAM 5 vivAha nathI. (18/28) ha manogatinA traNa bheda 9 gAthArtha - kalpanAsamUhathI zUnya mana, samatvamAM sArI rIte sthira mana tathA AtmArAmamagna mana-Ama manogupti tenA jANakAro vaDe traNa prakAranI kahevAyelI che. (18/29) TIkArtha :- (1) saMkalpa-vikalpano samUha jenA vaDe joDAyela che tevuM mana, (2) tathA samatA bhAvamAM sArI rIte pratiSThita thayela mana ane (3) svabhAvamAM pratibaddha = lIna mana. Ama manogatinA PAL 43 manorAti 1 prArI vAyadI che. (18/28) 1. 'manazceti' evaM mudritapratau hastAdarza ca pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa yogazAstrAnusAreNa cAtra 'manastajjJaiH' iti pAThena bhavitavyam / 2. hastAdarza '...rudAhRtA' ityapi pAThaH /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samiti-guptivibhinnasvabhAvayogA'yogaH * 1261 anyAsAmavatAro'pi yathAyogaM vibhAvyatAm / yataH samiti-guptInAM prapaJco yoga uttamaH // 30 // anyAsAmiti / anyAsAM = vAkkAyaguptIryAsamityAdInAM avatAro'pi = antarbhAvo'pi yathAyogaM = yathAsthAnaM vibhAvyatAM = vicAryatAM, yato = yasmAt samitiguptInAM prapaJco = yathAparyAyaM vistAro yoga ucyate uttamaH = utkRSTaH / na tu samiti-guptivibhinnasvabhAvo yogapadArtho'tiriktaH ko'pi vidyata iti / / 30 / / vastutastu saccidAnandAtmani kuzalA'kuzalamanolayenaiva tAttvikasvAsthyalAbho'vagantavyaH / prakRte - cittasattA paraM duHkhaM cittatyAgaH paraM sukham / atazcittaM cidAkAze naya kSayamavedanAt / / 6 (anna.5/117) iti annapUrNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / etena - (1) sAvadyasaGkalpanirodhaH, (2) kuzalasakalpaH, (3) kuzalA'kuzalasaGkalpanirodha eva vA manoguptiH - (ta.bhA. 9/4) iti tattvArthabhASyavacanamapi vyAkhyAtaM draSTavyam / / 18/29 / / adhyAtmAdiSu trividhamanoguptisamavatAravadavaziSTagupti-samitisamavatAramatidizati- 'anyAsAmiti / yathAsthAnaM = AgamA'bhihitamaryAdAmanatikramya vicAryatAM bahuzrutaiH / na tu samiti-guptivibhinnasvabhAvo yogapadArtho'tiriktaH ko'pi vidyate / ___ ata eva uttarAdhyayananiryuktau - aTThasu vi samiIsu a duvAlasaMgaM samoarai jamhA, tamhA pavayaNamAyA 6 (utta.ni.460) ityevaM samityAdInAM pravacanamAtRtvamAveditam / avaziSTasamavatArastvevaM bodhyaH - parapIDAparihArAdigocaraprAthamikA'bhyAsazAlitve tAsAmIryAdisamiti-vacanAdiguptInAmadhyAtmAntarbhAvaH, pratidinaM tAdRzAbhyAsotkarSe bhAvanAyAmavatAraH, jinAjJApAlanapraNidhAnadAAdhupetatve tu dhyAne samavatAraH, iSTA'niSTatvakalpanAparihAraparAyaNatvaparyAyalAbhe samatAyAmavatAraH, yathAkramamaprazasta-prazasta-pravRtti-vRttInAM yathAzakti svabhUmikAnusAreNa dezataH sarvato vA parihArAvasthAyAM vRttisaGkSaye samAvezaH sambhavatIti dik / / 18/30 / / vizeSArtha:- yogazAstra vageremAM traNa prakAranI manogati batAvelI che. teno ahIM graMthakArazrIe nirdeza karela che. prathama karatAM dvitIya ane dvitIya karatAM tRtIya manogati vadhu vizuddha che. vRttirodhasvarUpa ke cittavRttirodhAtmaka te manoguNiyogasvarUpa che. tathA tenA traNeya bhedano samAveza tenI kakSA mujaba adhyAtmAdi pAMyeyamA thaI / che. (18/29) ka samiti-gatino vistAra eTale uttama yoga che gAthArtha :- bIjI gupti vagereno antarbhAva paNa yathAyogya rIte vicAravo. kAraNa ke samiti bhane tino vistAra se uttama yoga che. (18/30) TIkArtha :- manosumi sivAyanI vacanaguNi, kAyamurti tathA IryAsamiti vagere pAMca samitino aMtarbhAva paNa yogya sthAna mujaba tenI kakSA mujaba vicAravo. kAraNa ke samiti ane guNinA paryAyane yathAyogya rIte vistAravA e utkRSTa yoga kahevAya che. kAraNa ke samiti ane guptithI bhinna svabhAvavALo oi svataMtra yogapartha vidyamAna nathI. (18/30) vizeSArtha:- aSTa pravacana mAtAthI bhinna svabhAvavALo svataMtra koI yogapadArtha na hovAthI adhyAtma Adi pAMceya yoganA prakAromAM aSTapravacanamAtAno samavatAra karI zakAya che. temAMthI manogaminA traNa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1262 * samyagdRSTerapi yogapUrvasevaiva, na tu yogaH * dvAtriMzikA - 18/31 upAyatve'tra pUrveSAmantya evA'vaziSyate / tatpaJcamaguNasthAnAdupAyo'rvAgiti sthitiH / / 31 / / upAyatva iti / atra = adhyAtmAdibhedeSu yogeSu pUrveSAM adhyAtmAdInAM upAyatve = yogopAyatvamAtre vaktavye antya eva = vRttikSaya eva yogaH avaziSyate / tat = tasmAt paJcamaguNasthAnAdarvAk pUrvasevArUpa upAyaH, tata Arabhya tu sAnubandhayogapravRttireva iti sthitiH = nanvadhyAtmAdInAM na mokSamukhyahetutvamapi tu bhAvanAdiyoga hetutvamiti na yogatvaM kintu yogopAyatvamevetyAzaGkAyAmAha- 'upAyatve' iti / adhyAtmAdibhedeSu paJcasu yogeSu madhye pUrveSAM adhyAtmAdInAM bhAvanAdihetutayA yogopAyatvamAtre kevalapUrvasevArUpatve vaktavye tu vRttikSaya eva yogaH avaziSyate / bhAvanAhetutvenA'dhyAtmasya na yogatvamapi tu yogopAyatvamityabhyupagame tu bhAvanAyA api dhyAnahetutayA tathAtvaM dhyAnasyA'pi ca samatAhetutayA tathAtvaM syAditi kevalo vRttisaGkSaya eva yogaH syAt, tadanye catvArastu yogopAyA eva syuH / na caitadiSTam / tatazcA'trA'dhyAtma-bhAvanAdInAM yogatvaM yogopAyatvaM vA na tatsvarUpA'pekSayA mImAMsanIyam, kintu tatsvAmyapekSayaiva / tasmAt kAraNAt paJcamaguNasthAnAd arvAg acAritriNoH apunarbandhaka- samyagdRSTyoH pUrvasevArUpaH yogapurazcaraNasvarUpaH upAyaH = nizcayato yogopAya eSTavyaH / tataH = paJcamaguNasthAnakAd Arabhya tu sAnubandhayogapravRttiH nizcayataH kuzalA'nubandhopetayogapravRttiH eva / = = = prakArano adhyAtmAdi paMcavidha yogamAM kai rIte samAveza karI zakAya ? te 28mI gAthAmAM upAdhyAyajI mahArAje spaSTa nirdeza karIne dekhADela che. te lakSamAM rAkhIne, zAstramaryAdA mujaba bAkInA 7 pravacanamAtAno adhyAtmAdi pAMceya yogomAM samAveza karavAnI sUcanA teozrIe ahIM Apela che. jema ke prAthamika abhyAsadazAmAM alpazuddhivALI vacanagupti vage2e 7 pravacanamAtAno samAveza adhyAtmayogamAM thAya. zuddhi vadhe pachI teno samAveza bhAvanAyogamAM thAya. zuddhi ane baLa vadhatAM vadhatAM kramazaH dhyAna -samatAvRttisaMkSayamAM teno samAveza thai zake. A rIte athavA AnAthI vadhu sArI bIjI koika zAstrAnusArI rIte adhyAtmAdi pAMcamAM avaziSTa sAta pravacanamAtAnA samAvezano bahuzruta puruSoe vicAra karavo. anya eka paddhati ame nayalatA TIkAmAM upara batAvela che.(18/30) * adhyAtma Adi paNa yogasvarUpa ja che gAthArtha :- jo ahIM pUrvane upAya mAno to mAtra aMtya vRttisaMkSaya ja yoga tarIke bAkI raheze. tethI pAMcamA guNasthAnakathI pUrve pUrvasevArUpa upAya hoya che- evI zAsramaryAdA che. (18/31) * pAMcamA guNasthAnaka pUrve pUrvasevA hoya # TIkArtha :- adhyAtma vagere pAMceya yogomAM jo pUrvanA adhyAtma vagerene yoga mAnavAnA badale mAtra yogaupAyasvarUpa mAnavAmAM Ave to vRttisaMkSaya nAmano pAMcamo aMtima prakAra ja yoga tarIke bAkI raheze. te kAraNathI pAMcamA guNasthAnakanI pUrve pUrvasevAsvarUpa yogaupAya hoya che. tathA pAMcamA guNasthAnakathI mAMDIne sAnubaMdha yoganI pravRtti ja thAya che. A pramANe sAcA darzananI jaina darzananI vyavasthA che (18/31) =
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nayamatabhedena vRttisaGkSayAdyadhikArivicAraH * = sattantramaryAdA ||31 // bhagavadvacanasthityA yogaH paJcavidho'pyayam / sarvottamaM phalaM datte paramAnandamaJjasA / / 32 / / bhagavaditi / nigadasiddho'yam / / 32 / / / / iti yogabhedadvAtriMzikA / / 18 / / 1263 = vyavahArato'dhyAtmAdInAM paJcAnAmapi yogatve zAstrasiddhe sati te paJcA'pyapunarbandhakAviratasamyagdRSTyoH nizcayena yogapUrvasevAtmakA yogopAyA eva, deza-sarvacAritriNostu mokSakAraNIbhUtacAritratattvasaMvedanA'ntarbhUtatvena te paJcA'pi nizcayena yogA eva / na ca pUrvaM kevalinyeva vRttisaGkSayasyoktatvAt kathaM chadmasthasya cAritriNastatsambhavassyAditi zaGkanIyam, yogabindo cAritriNastu vijJeyaH' (yo.bi. 371) ityAdinA tatrA'pi tAttvikasya vRttisaGkSayasyA'bhihitatvAt / iyAMstu vizeSaH kevalini vRttisaGkSayaH kArtsnyena, chadmasthe cAritriNi tu dezata iti / na ca tathApyatrApunarbandhakA'viratasamyagdRSTyorvRttisaGkSayavattvA'bhidhAnaM naiva yuktamiti zaGkanIyam, vakSyamANasya ( dvA. dvA. 19/13-18 bhAga - 5, pR. 1294 - 1302) atAttvikasya sAzravasya ca vRttisaGkSayasya tatra yathAkramaM sambhave bAdhakavirahAditi sattantramaryAdA = sadanekAntavAdidarzanaprajJApanA jainadarzanoktavyavasthA vA gambhIrabuddhyA guNagrahaNarasikamadhyasthabahuzrutaiH paribhAvanIyA / / 18/31 / / = adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA upasaMharati- bhagavaditi / bhagavadvacanasthityA zrItIrthakara-gaNadharAdipraNItA''gamopadarzita-pramANanaya-nikSepa-saptabhaGgyAdigarbhitayathAvasthitamaryAdayA paJcavidho'pi ayaM niruktA'dhyAtmAdisvarUpo yogaH mokSamukhyahetutAmApannaH aJjasA tAjak sarvottamaM paramAnandaM vRttisaGkSayAbhivyaktamanuttamamanupAdhikamAnandaM phalaM datte iti zam ||18 / 32 // maitryAdibhAvagarbhaM hi khedAdityAgato bhRzam / prApyA'dhyAtmAdikaM yogaM mokSamaznuvate kramAt / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM yogabhedadvAtriMzikAvivaraNam / / 18 / / vizeSArtha :- yoganuM kAraNa hoya te yogano upAya kahevAya, yoga nahi. adhyAtma to bhAvanAjanaka che. tethI adhyAtmane yogasvarUpa mAnavAnA badale yoganI pUrvasevAsvarUpa yogopAya tarIke koi gaNAve to te vyAjabI nathI. kAraNa ke A rIte to bhAvanA dhyAnayoganuM kAraNa hovAthI te paNa yogaupAyasvarUpa banI jaze. dhyAna samatAyoganuM kAraNa hovAthI te paNa yogano upAya banaze, yoga nahi. mAtra vRttisaMkSaya ja yogasvarUpa banaze. te sivAya badhA yogaupAya svarUpa ja banI jaze. paraMtu dhyAna, samatA vagere to badhAne yoga tarIke ja mAnya che, yogaupAya tarIke nahi. mATe adhyAtma vagere bhAvanAyoga vagerenA janaka hovA chatAM paNa te tamAmane yogasvarUpa ja mAnavA vyAjabI che. vAstavamAM to yoga svarUpanI apekSAe nahi paNa svAmInI apekSAe ja gaNavAmAM Ave che. 1 thI 4 guNasthAnaka sudhI yoganI pUrvasevA hoya che. matalaba ke prathama cAra guNasthAnaka sudhInA adhyAtmAdi yogaupAyarUpa = yogapUrvasevAsvarUpa hoya che. tathA pAMcamA guNasthAnakathI adhyAtmAdi yogasvarUpa hoya che. AvI jainadarzananI vyavasthA che.(18/31) gAthArtha :- bhagavAnanA vacananI vyavasthAthI A pAMca prakAranA yoga paramAnaMdasvarUpa sarvottama ijane saDapathI khAye che. (18/32 ) - vizeSArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI mahopAdhyAyajI mahArAje tenI vyAkhyA karelI nathI.(18/32) dvAtriMzid dvAtriMzikA mahAgraMthanI cauda thI aDhAra batrIsInuM gujarAtI vivecana (dvAtriMzikA prakAza) paramapUjya nyAyavizArada saMdhahitaciMtaka gacchAdhipati sva.dAdAgurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna paramapUjya zAsanaprabhAvaka padmamaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya dvArA devagurukRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmidukkaDam.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1264 doSa * javAba Apazo ? * dvAtriMzikA-18 ka 18- yogabheda batrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. adhyAtmanuM svarUpa samajAvo. 2. maitrI kone kahevAya ane tenA keTalA prakAra che ? 3. 4 prakAranI muditA bhAvanA samajAvo. 4. pahelI, trIjI ane cothI mAdhyasthabhAvanA samajAvo. 5. maitrI vagere pratyeka bhAvanAthI zuM zuM phaLa maLe ? 6. bhAvanAnuM svarUpa ane phaLa jaNAvo. 7. dhyAnanA svarUpanuM varNana karo. 8. kheda doSanuM nirUpaNa karo. 9. dhyAnanuM zuM phaLa maLe ? te jaNAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. svajana parizIlana 2. moha 3. muditA anAbAdhamokSaprApti abhyAsa svabhAvapratibaddha 5. niSpannayogI maitrI AsaMga karuNA 7. vRttisaMkSaya tamAma kAryamAM svAdhInatA 8. AtmArAma saMtuSTi 9. dhyAnanuM phaLa doSarahitatA (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ....... saMbaMdhI pahelA naMbaranI maitrI che. (upakArI, anupakArI, svajana) 2. sAnubaMdha dhyAna .......... prakAranA doSonA tyAgathI thAya che. (7, 8, 9). 3. .......... doSa bhavAMtaramAM yogInA kuLamAM janmane aTakAve che. (kheda, udvega, lepa) 4. ISTa ane aniSTa vastuomAM vivekadaSTithI tulyabuddhi keLavavI te ......... kahevAya che. (samatA, saraLatA, udAratA) 5. dhyAna ane samatA paraspara .......... che. (nirapekSa, sApekSa, tulya) 6. sUkSma karmano nAza e samatAnuM .......... kahevAya che. (svarUpa, lakSaNa, phaLa) 7. samatAnAM .......... phaLa che. (4,3,6) 8. kevalajJAnanI prAptinA samaye tathA ayogIkevalI dazAmAM .......... hoya che. (vRttisaMkSaya, vRtti, saMkSaya) 9. ............nA saMyogathI vikalpAtmaka vRtti thAya che. (manodravya, paradravya, svadravya)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha parAmarza * 1265 * 18- nayalatAnI anupekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. karuNAnA 4 prakAra samajAvo. 2. mAdhyastha bhAvanAnA 4 prakAra jaNAvI bIjI mAdhyasthabhAvanA samajAvo. 3. niSpannayogInuM lakSaNa jaNAvo. 4. yogAbhaka jIvonA lakSaNa jaNAvo. 5. adhyAtmanuM phaLa jaNAvo. 6. bhAvanA keTalA prakAre che ? te jaNAvo. 7. udvega doSane samajAvo. 8. bhrama doSanuM vistArathI varNana karo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. 5 prakAranA yoganA nAma jaNAvo. 2. nAlapratibaddha kone kahevAya ? 3. karuNA kone kahevAya ? 4. saMvegano artha jaNAvo. 5. muditAno artha jaNAvo. 6. mAdhyathyanuM svarUpa jaNAvo. 7. niSpannayogInuM svarUpa zuM che ? 8. ayogInA cittamAM rahela doSa keTalA che ne kyA kyA ? 9. zepa doSa kone kahevAya ? 10. roga doSa kone kahevAya ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ......... doSane dUra karavAthI asaMga banAya. (kheda, anyamudda, AsaMga) 2. ......... doSa ISTa padArthamAM aMgArAnI vRSTi samAna che. (kSepa, anyamudra, udvega) 3. vikalpAtmaka vRttinA saMkSayanuM sAkSAtaphaLa ........... che. (kevaLajJAna, mana:paryavajJAna, yoga) 4. vRttirodhasvarUpa yoganA ......... prakAra che. (6, 7, 5) 5. prAthamika abhyAsane ........ kahevAya. (pravRtti, sthiratA, vRtti) 6. manoguNinA .......... bheda che. (2, 5, 3) 7. utkarSanI parAkASThA prApta thAya te ..... kahevAya. (sthiratA, pravRtti, nirvikalpa) 8. samiti ane guptino vistAra e ......... che. (uttamayoga, uttamakriyA, saMyamayoga) 9. ......... guNasthAnaka pUrve pUrvasevA hoya. (pAMcamA, chaThThA, sAtamA)
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM kaMpa 4 $ $ $ $ $ 1266 dvAtriMzikA-18 lekhaka dvArA racita-saMpAdita-anuvAdita sAhitya sUci pustakanuM nAma bhASA/viSaya kiMmata rUA. nyAyAloka (saMskRta + gujarAtI) 170-00 bhASA rahasya (saMskRta + hindI) 1600 syAdvAduM rahasya (bhAga 1 thI 3) (saMskRta + hindI) 43pa-00 vAdamAlA (saMskRta + hindI) 1200 SoDazaka (bhAga 1-2) (saMskRta + hindI) RCH adhyAtmopaniSat (bhAga 1-2). | (saMskRta + gujarAtI) 19q0 kAtrizat kAtrizikA (bhAga 1 thI 8) [(saMskRta + gujarAtI) 2OOOOO FRAGRANCE OF SENTIMENTS ENGLISH 25-00 GLIMPSES OF SENTIMENTS ENGLISH 30-00 ABUNDANT JOY OF SENTIMENTS ENGLISH 25-00 WHAT IS SUPERIOR ? INTELLECT OR FAITH? ENGLISH 10-00 LUST GETS DEFEATED, DEVOTION WINS... ENGLISH 10-00 WHAT IS SUPERIOR ? SADHANA OR UPASANA ? ENGLISH 10-00 14. dvivarNa ratnamAlikA (saMskRta + gujarAtI) amUlya 15. vAsanA hAre, upAsanA jIte (gujarAtI) amUlya 16. buddhi hAre, zraddhA jIte (gujarAtI) amUlya 17.| sAdhanA caDhe ke upAsanA ? (gujarAtI) amUlya 18.| saMvedananI suvAsa (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya saMvedananI jhalaka (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya saMvedananI mastI (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya | saMvedananI saragama (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya saMyamInA kAnamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya saMyamInA dilamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 24. saMyamInA romaromamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 25. saMyamInA sapanAmAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 26. saMyamInA vyavahAramAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 27. | vidyutaprakAzanI sajIvatA aMge vicAraNA (gujarAtI) 10-0 28. vidyutaprorA : sagIva kA nirjIva ? (dindI), 20-00 29 yazovijaya chatrIzI (abhinava prabhustuti) amUlya noMdha : adhyayanazIla pU.sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone tathA jJAnabhaMDArone bheTa rUpe maLe zakaze. prApti sthAna :- divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA, ji. amadAvAda. pIna-387810.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga bhAga batrIsI, 2 batrIsI graMtha bhAga 1 thI 8nI pRSThabhUci batrIsI kula 1 thI 4 * 1-302 1. dAna dvAtrizikA ........ . .............. 1-78 2. dezanA tAtrizikA ................. ....... 79-136 3. mArga dvArnizikA................... 137-198 4. jinamahattva kAtrizikA .... .... 199-302 kula 5 thI 8 303-632) 5. bhakti dvAtrizikA ............. 303-374 6. sAdhusAmagsa kAtrizikA 375-446 7. dharmavyavasthA dvatrizikA. 447-540 8. vAda trizikA ............ 541-632 kula 9 thI 13 . 633-934 9. kathA dvAtrizikA ... 633-682 10. yogalakSaNa dvAtrizikA............. 683-740 11. pAtaMjalayogalakSaNa dvArnAizikA............ 741-834 12. pUrvasevA tAtrizikA ..... 835-888 13. mukyaSaprAdhAnya dvAtrizikA ............ ....... 889-934 kla 14 thI 18 -1266 14. apunarbandhaka dvatrizikA........................ ......935-1004 15. samyagdaSTi dvArnAizikA. ................................ 1005-1086 16. IzAnugrahavicAra dhArnizikA......................... 1087-1150 17. devapuruSakAra dvatrizikA................................ 1151-1220 18. yogabheda dvAtrizikA .............................. 1221-1266 on *******
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga batrIsI . ' 5 kula 19 thI 22 ...... . 19. yogaviveka dvAtriMzikA .. 20. yogAvatAra dvAtriMzikA 21. mitrA dvAtriMzikA 22. tArAditraya dvAtriMzikA kula 23 thI 26 23. kutarkagrahanivRtti dvAtriMzikA 24. saddaSTi dvAtriMzikA . 25. klezahAnopAya dvAtriMzikA . 26. yogamAhAtmya dvAtriMzikA ********..... kula 27 thI 30 ......... 27. bhikSu dvAtriMzikA ... 28. dIkSA dvAtriMzikA 29. vinaya dvAtriMzikA 30. kevalibhuktivyavasthApana dvAtriMzikA kula 31 thI 32 .................. 31. mukti dvAtriMzikA ... 32. sajjanastuti dvAtriMzikA 1 thI 13 pariziSTa caturtha bhAga saMpUrNa pRSTha ..... 1267-1554 V 1267-1554 1235-1416 1410-1474 1475-1554 ..... 1555-1842 1555-1616 1617-1698 1699-1780 1781-1842 .... 1843-2068 1843-1900 1901-1960 1961-2008 2009-2068 eases.......... 2069-2454 2069-2166 2167-2191 2193-2454
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ ld 6 Cras
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyazrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha prAzita sAhitya sUci 106, esa.vI.roDa, IrSA, vile pArale (vesTa), muMbaI-400 056. phona : 2671 2631/2 67193pa7 (naM. pustakanuM nAma ' mUla/TIkA | sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI 1. naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. | 2. jJAna biMdu (prA.+saM.+gujarAtI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 3, upadeza rahasya pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI jayasuMdara vi.ma.sA 4. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) pa.pU. zrI jinasura munipati 5. samyakatva SasthAna caupai (guja.) | pU.maho yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 6. nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-1)(saM.+guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekharavi.ma.sA. 7. nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-2)* (saM.-guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 8. dharmaparIkSA (prA.saM.+guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 9. pratimA zataka (prA.saM.+guja.)* pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. 10. SoDazaka prakaraNa (bhA-1) (saM.gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 11. SoDazaka prakaraNa (bhA-2) (saM.+gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 12. adhyAtma upaniSad (bhA-1) (saM.+gu.) ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 13.adhyAtma upaniSad (bhA-2) (saM.+gu.) ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 14. prazAMta vahitA (bhAga-1) (guja.)* AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 15. prazAMta vahitA (bhAga-2) (guja.) AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 16 sukRta sAgara (pratAkAra-saMskRta) viprakADa zrIratnamaDanagaNI pU munizrI pradyumna vi.ma.sA. zataka nAmA paMcama karmagrantha (prA.guja.) pa.pU.devendrasUri ma.sA. pa.pU. A.abhayazekharasUri ma.sA. pa.pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pU. munizrI abhayazekhara vi. ma. sA. ArAdhaka-virAdhaka caturbhAgI (saM.+guja.) | 19. dvAnnizadvArkiMzikA (bhAga 1 thI 8) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. | (saMskRta+gujarAtI) (noMdha :- *. sTAra nizAnIvALA grantho hAla upalabdha nathI.