Page Text
________________
• भवस्वरूपमीमांसा •
९५७ निलक्षणा, तन्मयः = तत्प्राचुर्यवान् (जन्म-मृत्यु-जरामयः) । अनादिरपि उपायेन ज्ञानदर्शनचारित्ररूपेण पृथग भवितुमर्हति काञ्चनमलवदिति । स्वरूपोहनमेतत् ॥११॥ सत्तनिकाये जाति सजाति, ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति, खन्धानं पातुभावो, आयतनानं पटिलाभो-अयं वुच्चतावुसो, जाति (म.नि. ३/४/११/३७३-पृ.२९८)। या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता, खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता, आयुनो संहानि, इन्द्रियानं परिपाको-अयं वुच्चतावुसो, जरा । कतमं चावुसो, मरणं ? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता, भेदो अन्तरधानं मच्चु, मरणं, कालङ्किरिया, खन्धानं भेदो, कलेवरस्स निक्खेपो, जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदो - इदं वुच्चतावुसो, मरणं - (म.नि. १/१/९/९२ पृ.६३) इत्येवं मज्झिमनिकायदर्शितरीत्योहते इत्यवधेयम् ।
तत्प्राचुर्यवान् = जन्म-जरा-मृत्युप्राचुर्याऽऽलिङ्गितः, यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे वैराग्यशतके च → जम्म दुक्खं जरा दुक्खं रोगा य मरणाणि य । अहो दुक्खो हु संसारो जत्थ कीसंति जंतुणो।।
(उत्त.१९/१५, वै.श.३३) इति । यथोक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये अपि → जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधिरोग-शोकाद्युपद्रुतः । क्लेशाय केवलं पुंसामहो ! भीमो भवोदधिः ।। - (शा.वा.९/११) इति । अभयदेवसूरिभिः अपि आराधनाप्रकरणे → जम्म-जरा-मरणजलो अणाइमं वसण-सावयाइण्णो । जीवाण दुक्खहेऊ कटुं रुद्दो भवसमुद्दो ।। - (आ.प्र.६९) इत्युक्तम् । तथाप्यतिमोहतो नोद्विजन्ते जीवा भवात् । यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-रोग-शोकाद्युपद्रुतम् । वीक्षमाणा अपि भवं नोद्विजन्तेऽतिमोहतः ।। 6 (यो.स.७९) इति । यथावस्थितभवस्वरूपविज्ञानमपि योग्यानां मोक्षोपादित्साजनकं सम्पद्यते । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ → न य संसारंमि सुहं जाइ-जरा-मरण-दुक्खगहियस्स । जीवस्स अत्थि जम्हा, तम्हा मुक्खो उवादेओ ।। 6 (श्रा.प्र.३६०) इति । अपुनर्बन्धकस्तु भवस्य दुःखशत-सहस्रव्याप्तत्वात् तन्नाशहेतूनूहते, तथास्वाभाव्यात् । एतेन → दुःखत्रयाभिघातात् जिज्ञासा तदपघातके हेतौ - (सां.सू.१) इति साङ्ख्यसूत्रमपि व्याख्यातम् ।
वेदप्रामाण्यवादी अपुनर्बन्धकस्तु → मिनाति (=कृन्तति) श्रियं जरिमा तनूनाम् + (ऋ.वे. १।१७९।१) इति ऋग्वेदवचनं, → जातस्यैव मृतस्यैव जन्म चैव पुनः पुनः । अहो दुःखोदधौ मग्नो न पश्यामि प्रतिक्रियाम् ।। यन्मया परिजनस्याऽर्थे कृतं कर्म शुभाऽशुभम् । एकाकी तेन दह्यामि गतास्ते फलभोगिनः ।।
6 (गर्भो.९-१०) इति गर्भोपनिषद्वचनं, → काम-क्रोध-लोभ-भय-विषादेयेष्टवियोगाऽनिष्टसंयोगक्षुत्-पिपासा-जरा-मृत्यु-रोग-शोकाद्यैरभिहतेऽस्मिन् शरीरे किं कामोपभोगैः - (मैत्रा.१/३) इति मैत्रा
આ સંસાર અનાદિ કાળનો હોવા છતાં પણ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-સ્વરૂપ ઉપાય દ્વારા દૂર કરી શકાય તેમ છે. જેમ અગ્નિ વગેરેની સહાયથી સોનાનો કચરો દૂર કરી શકાય છે તેમ રત્નત્રયના માધ્યમથી જીવના કર્મો દૂર કરી શકાય છે. આ સંસારના સ્વરૂપની વિચારણા સમજવી. (૧૪/૧૧)
વિશેષાર્થ :- જન્મ, જરા, મરણ અને દુઃખથી સંસાર ખીચોખીચ ભરેલો છે. આ સંસારસ્વરૂપની વિચારણા સમજવી. આવા દુઃખપૂર્ણ સંસારથી છુટકારો કેવી રીતે થાય ? આ વિચારણા પણ આની સાથે સંકળાઈ જાય છે. જૈનદર્શનમાં જન્મ મેળવનાર અપુનબંધક જીવ સંસારથી છુટકારો મેળવવાના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004941 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 378 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |