Page Text
________________
• पञ्चविधसिद्धिप्रदर्शनम् .
१०८९ जलाऽऽपूरणवत्पाश्चात्त्यप्रकृत्यापूरणेनैव सिद्धिविशेषोपपत्तेः ।
तदुक्तं- “जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः' (यो.सू.४/१)। सिद्धिश्चोत्कर्षविशेषः कार्यकारणस्य। 'जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्याऽऽपूरात्' (यो.सू.४/२) = देवदेहपरिणामादिप्रतिबन्धकविघटने सति पाश्चात्त्यप्रकृत्यापूरणेनैव = पाश्चात्त्यानामेव प्रकृतीनामिहैव जन्मनि जात्यन्तराकाराऽऽपूरणद्वारैव सिद्धिविशेषोपपत्तेः = विशिष्टजात्यादिप्रादुर्भावसङ्गतिसम्भवात् । उदाहरणद्वारैतन्निदर्शयति- केदारान्तरे जलाऽऽपूरणवदिति । यथा कृषीवलो जलपूर्णात् क्षेत्राज्जलं केदारान्तरे निनीषुरालवालभङ्गमात्रं करोति, जलं तु गतिस्वाभाव्यात्स्वयमेव गच्छत् केदारान्तरमापूरयति तद्वदित्यर्थः।
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह 'जन्मेति । → काश्चन जन्मनिमित्ता एव सिद्धयः । यथा पक्ष्यादीनामाकाशगमनादयः। यथा वा कपिलमहर्षिप्रभृतीनां जन्मसमनन्तरमेवोपजायमाना ज्ञानादयः सांसिद्धिका गुणाः । औषधिसिद्धयो यथा पारदादिरसायनाधुपयोगात् । मन्त्रसिद्धिर्यथा मन्त्रजपात्केषाञ्चिदाकाशगमनादि । तपःसिद्धिर्यथा विश्वामित्रादीनाम् । समाधिसिद्धिः प्राक्प्रतिपादिता । एताः सिद्धयः पूर्वजन्मक्षपितक्लेशानामेवोपजायन्ते । तस्मात् समाधिसिद्धाविवान्यासां सिद्धीनां समाधिरेव जन्मान्तराभ्यस्तः कारणं, मन्त्रादीनि निमित्तमात्राणि - (रा.मा. ४/१ पृ.१७२) इति राजमार्तण्डकारः । सिद्धिस्वरूपमावेदयति सिद्धिश्च = सिद्धिपदप्रतिपाद्यश्च कार्यकारणस्य उत्कर्षविशेषः = कारणोत्कर्षविशेषाऽऽधानद्वारा कार्योत्कर्षविशेषोपधानं सिद्धिरित्यर्थः ।
ननु नन्दीश्वरादीनां जात्यादिपरिणामोऽस्मिन्नेव जन्मनि दृश्यते तत्कथमस्मिन् जन्मनि जन्मान्तराभ्यस्तस्य समाधेः कारणत्वमुच्यते ? इत्याशङ्कायां योगसूत्रसंवादमाह- 'जात्यन्तरे'ति । 'योऽयमिहैव जन्मनि नन्दीश्वरादीनां जात्यादिपरिणामः स प्रकृत्यापूरात् पाश्चात्त्या एव प्रकृतयोऽमुष्मिन् जन्मनि विकारानापूरयन्ति = जात्यन्तराऽऽकारेण परिणामयन्ति' (रा.मा.४/२ पृ.१७३) इति राजमार्तण्डकारो भोजराजर्षिः । मणिप्रभाकृत् रामानन्दस्तु → 'प्रधानादयः पृथिव्यन्ताः प्रकृतयः, तासां सर्वत्र सत्त्वात् नरादिदेहावयवेषु तासामापूराद् धर्मादिनिमित्तानुरोधेनावयवानुप्रवेशात् जात्यन्तरपरिणामो युज्यते, यथाऽग्निकणस्य प्रकृत्याऽनुग्रहाद् वनादौ बहुतृणादिमण्डलव्यापित्वं तद्वदित्यर्थः' - (म.प्र.४/२ पृ.१७४) इत्याचष्टे ।
ननु धर्माऽधर्मादयः तत्र क्रियमाणा उपलभ्यन्ते तत्कथं प्रकृतीनामापूरकत्वम् ? इत्याशङ्कायां આકારરૂપે ફેલાઈ જવાથી વિશિષ્ટ જાતિપ્રાદુર્ભાવ વગેરે વિશેષ પ્રકારની સિદ્ધિ સંગત થઈ શકે છે.
યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “જન્મ, ઔષધિ, મંત્ર, તપ અને સમાધિથી સિદ્ધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે” ૯ સિદ્ધિનો મતલબ છે કાર્ય-કારણનો વિશિષ્ટ ઉત્કર્ષ. અર્થાત્ કારણમાં ઉત્કર્ષ લાવવા દ્વારા કાર્યમાં વિશિષ્ટ પ્રકારનો ઉત્કર્ષ લાવવો તે સિદ્ધિ કહેવાય છે. યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “પ્રકૃતિના આપૂરણથી જાત્યન્તરપરિણામ થાય છે. મતલબ કે પાછલા જન્મની પ્રકૃતિઓ આ મનુષ્ય જન્મમાં જ દેવાદિજાતિ સ્વરૂપ પરિણામને = વિકારને પરિણાવે છે. નંદીશ્વરનું ઉદાહરણ અહીં વિચારવું.)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004941 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 378 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |