________________
• सम्बोध्युपलब्धावपि भोगप्रवृत्तिः •
१०११
धर्मराग इति । धर्मराग
चारित्रधर्मस्पृहारूपः अधिकः
प्रकर्षवान् भावात्'. अन्तःकरणपरिणत्याः भोगिनो = भोगशालिनः स्त्र्यादिरागतो = भामिन्याद्यभिलाषात् । प्रवृत्तिस्तु कायचेष्टा तु अन्यथाऽपि चारित्रधर्मप्रातिकूल्येनाऽपि व्यापारादिना स्यात्, कर्मणः चारित्रमोहनीयस्य बलवत्तया नियतप्रबलविपाकतया ||४|| तदलाभेऽपि तद्रागबलवत्त्वं न दुर्वचम् । पूयिकाद्यपि यद् भुङ्क्ते घृतपूर्णप्रियो द्विजः ।। ५ ।। गम्भीरबुद्ध्या मिथ्यात्वच्छन्नकरालकलिकालसाम्राज्ये सत्यपि ।।१५ / ३ ||
अथ द्वितीयलिङ्गभावनार्थमाह- ' धर्मराग' इति कायचेष्टा तु चारित्रधर्मप्रातिकूल्येनाऽपि व्यापारादिना = कुटुम्बपालनादिलक्षणेन स्यात्, अपिशब्देन ' चारित्रधर्मानुकूलतये 'त्यस्य ग्रहणम् । अन्यथाप्रवृत्तेः प्रयोजकमाह- चारित्रमोहनीयस्य नियतप्रबलविपाकतया = अवश्यम्भाविबलवत्तर-स्त्र्यादिभोगलक्षणफलोपधायकतया । यथोक्तं योगबिन्दौ धर्मरागोऽधिकोऽस्यैवं भोगिनः स्त्र्यादिरागतः । भावतः कर्मसामर्थ्यात् प्रवृत्तिस्त्वन्यथाऽपि हि ।। ← (यो . बि . २५७ ) इति । एतेन सर्वभूतेषु चाऽऽत्मानं सर्वभूतानि चाऽऽत्मनि । मुनेर्जानत आश्चर्यं ममत्वमनुवर्तते ।। ← (अष्टा.गी. ३ / ५) इति अष्टावक्रगीतावचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि आत्मज्ञानप्रकाशेऽपि चारित्रमोहभावतः ।। ज्ञानिनामपि मोहस्य चेष्टा भोगेषु वर्तते ।। ← ( अध्या.गी. २०१ ) इति । यथोक्तं षोडशकेऽपि एवन्त्वपूर्वकरणात् सम्यक्त्वाऽमृतरसज्ञ इह जीवः । चिरकालाऽऽ सेवितमपि न जातु बहुमन्यते पापम् ।। यद्यपि कर्मनियोगात् करोति तत्तदपि भावशून्यमलम् । अत एव धर्मयोगात् क्षिप्रं तत्सिद्धिमाप्नोति । । ← ( षो. ३/१५-१६) इति । सदृष्टिद्वात्रिंशिकायां (पृ.१६५०) स्पष्टीभविष्यतीदम् ।।१५ / ४ || વિશે હોય છે. કર્મ બળવાન હોવાના કારણે પ્રવૃત્તિ કદાચ અન્યથા પણ હોઈ શકે. (૧૫/૪) ● संयमराग जवान छतां पा..... *
=
=
=
Jain Education International
=
१. 'भावतो' इति मूलानुसारेणाऽशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
=
ટીકાર્થ :- ભોગસુખના સાધનોથી સંપન્ન કામી જીવને સ્ત્રી વગેરેનો જે રાગ-અભિમાન હોય તે કરતાં પણ પ્રકૃષ્ટ ચારિત્રધર્મનો અભિલાષ અંતઃકરણની પરિણતિથી સમકિતીમાં જોવા મળે છે. સમકિતીની કાયિક પ્રવૃત્તિ તો કુટુંબસંભાળ વગેરે દ્વારા ચારિત્રધર્મથી પ્રતિકૂળ પણ હોઈ શકે છે. આનું કારણ એ છે કે તેનું ચારિત્ર-મોહનીય કર્મ ચોક્કસ પ્રકારના બળવાન ફળને દેખાડવા તત્પર હોઈ શકે છે.(૧૫/૪)
વિશેષાર્થ :- સમકિતીને સંયમજીવન મેળવવાની ઝંખના તીવ્ર હોવા છતાં પણ બળવાન ચારિત્રમોહનીય કર્મની શિરોરી સહન કરવી પડે છે. સમકિતી જીવ રાજા જેવો હોવા છતાં અને કર્મસત્તા પ્રતિપક્ષસિપાઈ-પાયદળ જેવી હોવા છતાં પણ ચારેબાજુ ઘેરી વળેલા સૈનિક-પાયદળ-હાથી-ઘોડા-ઊંટ વગેરેની વચ્ચે ફસાયેલા શતરંજના (ચેસના) રાજાની જે હાલત થાય તેવી હાલત સમિતીની થાય છે.(૧૫/૪)
ગાથાર્થ :- ચારિત્ર ન મળવા છતાં પણ ચારિત્રધર્મનો રાગ સમકિતીને બળવાન હોય છે- આ વાત દોષગ્રસ્ત કે અસંગત નથી. કારણ કે ઘેબર અત્યંત પ્રિય હોવા છતાં પણ બ્રાહ્મણ કોહવાયેલ लोभन वगेरेने पण वापरे छे. (१५ /4)
For Private & Personal Use Only
=
=
www.jainelibrary.org