Page Text
________________
१०३०
• नानाविधा संवेगव्याख्या • द्वात्रिंशिका-१५/१५ नुष्ठानतः सोऽपि धीमान् गणधरो भवेत् ।।” (यो.बि.२८९) ।।१४।। संविग्नो भवनिर्वेदादात्मनिःसरणं तु यः । आत्मार्थसम्प्रवृत्तोऽसौ सदा स्यान्मुण्डकेवली ॥१५॥
संविग्न इति । संविग्नः' = “तथ्ये धर्मे ध्वस्तहिंसाप्रबन्धे देवे रागद्वेषमोहादिमुक्ते । साधौ सर्वग्रन्थसन्दर्भहीने संवेगोऽसौ निश्चलो योऽनुरागः ।।" (योगबिन्दु-२९० श्लोकवृत्तौ उद्धृतः) पूर्वोक्तप्रकारेणैव एतत् = भवादुत्तारणं स्वजनादिगतं तु = स्वजन-मित्र-देशादिविशेषगतं पुनः य उक्तरूपो बोधिप्रधानो जीवः तथाऽनुष्ठानतः = चिन्ताऽनुरूपाऽनुष्ठानात् परोपकाररूपात् सोऽपि न केवलं परोपकारी तीर्थकृदित्यपिशब्दार्थः, धीमान् = प्रशस्तबुद्धिः गणधरः = देव-दानव-मानवादिमाननीयमहिमा तीर्थकराऽग्रिमशिष्यो भवेत् = जायेत + (यो.बि.वृ.२८९) इति । एतादृशभावनोदग्रताविरहे गणधरपदाऽलाभेऽपि तथाप्रकारभावने तु नानाप्रभावकशिष्यसमन्वितगुरुपदलाभोऽनाविल इति ध्येयम् ।।१५/१४।।
तर्हि सामान्यकेवली कः स्यादित्याशङ्कायां योगबिन्दुसंवादमाह - 'संविग्न' इति । योगबिन्दुवृत्तिमनुसृत्य व्याख्यानयति - ‘संविग्नः = तथ्ये धर्मे' इत्यादि । तत्त्वार्थभाष्ये → संवेगो नाम संसारभीरुत्वं, आरम्भपरिग्रहेषु दोषदर्शनादरतिः, धर्मे बहुमानो धार्मिकेषु च 6 (त.सू. ७/७ भा) इत्येवं यत् संवेगलक्षणमुक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयम् । 'संवेगः = मोक्षाभिलाषः' (शा.वा.स.९/५) इति स्याद्वादकल्पलतायां ग्रन्थकारः । अन्ये तु संवेगः = संसारभयमिति प्राहुः । यच्च दीघनिकाये पाथिकवर्गे सङ्गीतिसूत्रे → संवेगो च संवेजनीयेसु ठानेसु संविग्गस्स च योनिसो पधानं 6 (दी.नि.भाग-३/ १०/३०५) इत्येवं संवेगलक्षणमुक्तं तदपीह यथागममनुसन्धेयं बहुश्रुतैः । 'संविग्गस्स = संविग्नचित्ततायाः, योनिसो = कारणपूर्वं, पधानं = निरन्तरोऽभ्यासः' (दी.नि.३/१०/३०५ वृ.) इति राहुलसांकृत्यायनः ।
___ सम्यग्दर्शनोपेतो हि- “जिनवचनाऽमृतबहिर्भूताः संसारोदरवर्तिनो जन्तवोऽनवरतं वराका बध्यन्ते दृढकर्मसन्तानरज्ज्वा, पीड्यन्ते विषयाऽसन्तोषबुभुक्षया, शुष्यन्ति विषयाऽऽशापिपासया, खिद्यन्ते निरन्तरभवचक्रभ्रमणेन, सततोपतप्ताः कषायघर्मोष्मणा, गृह्यन्ते मिथ्यात्वमहाकुष्ठेन, तुद्यन्ते परेाशूलेन, जीर्यन्ते दीर्घसंसाराऽवस्थानेन, दन्दह्यन्ते रागमहाज्वरेण, अन्धीक्रियन्ते कामकाचपटलेन, आक्राम्यन्ते भावदारिद्र्येण, વિશે સંસારોદ્ધારની વિચારણા કરે છે તે પ્રાજ્ઞ પુરુષ ગણધર થાય છે.” ૯ (૧૫/૧૪)
વિશેષાર્થ:- નિર્મળ શાસ્ત્રબોધ, વિશિષ્ટ ધર્મકથા વગેરે કરવા દ્વારા તમામ ભવ્ય જીવોને મોક્ષમાર્ગે આગળ વધારવાની નિઃસ્વાર્થ કરુણા કરનાર જીવ તીર્થકર બને છે. તથા સ્વજન, મિત્ર, નિકટના પરિચિત વગેરેને તારવાની કરુણા કરનાર જીવ ગણધર ભગવંત બને છે. (૧૫/૧૪)
ગાથાર્થ:- જે સંવેગી ભવ્યાત્મા સંસાર પ્રત્યેના વૈરાગ્યથી પોતાના આત્માનો ઉદ્ધાર કરવા ઝંખે તેવો સ્વપ્રયોજનથી મોક્ષમાર્ગે પ્રવૃત્તિ કરતો જીવ હંમેશા મુંડકેવલી = સામાન્યકેવલી થાય છે. (૧૫/૧૫)
ટીકાર્ય :- હિંસાનો પ્રચાર જેમાંથી ખતમ થયેલ છે તે તાત્ત્વિક ધર્મ કહેવાય. રાગ, દ્વેષ અને મોહ વગેરે દોષોથી રહિત હોય તે દેવ = દેવાધિદેવ = ભગવાન કહેવાય. તથા તમામ પ્રકારની બાહ્ય-અત્યંતર પ્રન્થિથી રહિત હોય તે નિર્ઝન્થ સાધુ કહેવાય. આવા તાત્ત્વિક દેવ-ગુરુ-ધર્મ ઉપર જે નિશ્ચલ અનુરાગ હોય તે સંવેગ કહેવાય છે. આવા શાસ્ત્રોક્ત લક્ષણવાળા સંવેગને ધારણ કરે તે જીવ સંવિગ્ન કહેવાય. १. हस्तादर्श 'निस्मरणं' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ‘यत्' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'संविग्नः धर्मे' इति त्रुटितः पाठः ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004941 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 4 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 378 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |