Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ A [seTha rAdhAkRSNajI poddAra (rAmagar3ha) smAraka zrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja-granthamAlAyAH prathamaGkusumam / jAgadIzI seddhaant-lkssnnm| nyAyAcAryazrIvAmAcaraNabhaTTAcAryaviracitayA vivRtyA vyAkaraNAcAryazrIguruprasAdazAstrisaGkalitayA dIpikayA kAlIzaGkarIvivecanayA ca samudbhAsitam / sampAdakaHzrIguruprasAdazAstrI prinsipala (rAjasthAna-saMskRta-kAleja, mIraghATa, kaashii| prakAzakaHmAsTara khelADIlAla aiNDa sanma saMskRta bukaDipo, kacaur3ogalI, kaashii| EREST ku
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Rajasthan Sanskrit College Granthamala. [Seth Radhakrishnaji Paddar Memorial] PRATHAMA KUSUMA. THE SIDDHANTA LAKSHANA OF M. M. SHRI GANGESHOPADHYAYA. WITH THE COMMENTARIES Didhiti, Jagadishi, Vivriti, Dipika and Kalishankari. BY Shri Raghunath Shiromani, Shri Jagadish Tarkalankar, Shri Vamacharan Bhattacharya, Shri Guru Prasad Shastri and Kalishankar Bhattacharya. EDITED BY SHRI GURU PRASAD SHASTRI Principal, Shri Rajasthan Sanskrit College, Meer Ghat, Benares City. First Edition. PUBLISHED BY MASTER KHELARI LAL & SONS., SANSKRIT BOOK DEPOT, Kachauri Gali, Benares City. 1933
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ All Rights Reserved for ever by the Publisher. ) Publisher :J. N. Yadva Proprietor, Master Khelari Lal & Sons... Sanskrit Book Depot, Kachauri Gali, Benares City. Printer - D. L. Nighoskar, Shri Lakshmi Narayan Press, Jatanbar, Benares City.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja-granthamAlAyAH [ seTharAdhAkRSNajIpodArasmArakaM ] prathamaGkusumam / mahAmahopAdhyAya-zrIgaGgazopAdhyAyaviracitaM siddhAnta-lakSaNam / .. Reaom * zrIraghunAthaziromaNiviracitayA dIdhityA zrIjagadIzatarkAlaGkArakRtayA jAgadIzyA nyAyAcArya-tarkatIrtha-zrIvAmAcaraNabhaTTAcAryakRtayA vivRtyA zrIguruprasAdazAstri-vyAkaraNAcArya-darzanAcArya-nyAyazAstrikRtayA dIpikayA mahAmahopAdhyAya-zrIkAlIzaGkarabhaTTAcAryaracitayA vivecanayA ca samullAsitam / sampAdakaH zrIguruprasAdazAstrI prinsipala zrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja, mIraghATa, kAzI / prathamaM saMskaraNam / kAzI-saMskRta-bukaDipo'dhipatibhiH mAsTara khelADIlAla aiNDa sanma mahodayaH zrIlakSmInArAyaNamudraNAlaye mudrApayitvA prakAzitam / 1990 gurupuurnnimaa|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| atha prAstAvikaM kizcitayi surabhAratIpreyAMsaH, preyAMso vidvAMso'ntevAsinazca ! viditamevaitattatra bhavatAM bhavatAM,--yadaSTAdazasu vidyAsthAneSu paramAbhyarhitAmAnvIkSikI nAma tarkavidyAM nizzreyasAdhigamasAdhanAM SoDazapadArthanirUpaNaparAM jagadeva duHkhapaGkanimagnamuddidhIrSuH karuNA'kUpAro bhagavAn gotamo maharSirAvirakArSIditi / / __ padArthatattvaprakAzikAntAmimAnvIkSikI-jaganti jagatprANaM pavamAnamiva-sakalazAstrANi samAzrityaiva pravarttamAnAni prAdhAnyamasyAH zirasA vahantItyapi spaSTameva tAntrikANAm-"AnvikSikI, trayI, vArtA, daNDanItizca zAzvatI"tyAdiprastAvaprakrame prathamamanvAkhyAnAdeva / ___ sUtrarUpAyAH khalvasyAstattvamajAnadbhiryogAcAra-cArvAkAdinAstikavAdidiggajairAkramyAkramyonmUlyamAnAmimAM rakSituM maharSidezIyairgaGgazopAdhyAyaiH pramANarUpamekamaMzamAlambyaiva zlokadvAdazasAhasrIparimitazcintAmaNiriva pramANikAnAM-tattvacintAmaNinAmA prantho niramAyi / ___ cintAmaNestasya cA- varddhamAna - pakSadhara-pragalbha-vAcaspati-yajJapati- . vAsudevasArvabhauma-cakravarti-raghunAthaziromaNi - mathurAnAtha - bhavAnandAdibhirvAgdevatA'vatArairjagadviditapANDityairnAnA vyAkhyAnAni niramAyiSata, tAnyapi jagadIza-gadAdhara-mathurAnAthAdibhiH prakAmaM parivarddhitAni, tAnyapi ca bhRzaM vidvadbhiH kroDapatra-vivecanAdibhiralaM pallavitAnIti sAkSAtparamparAvyAkhyAnaistriMzallakSagranthAtmatAmidAnIM gato'yaM paNDitamaNDalISu paraM pramodamAdhatte-'navyanyAya' tayA ca vyapadizyata iti-vastusthitiH / tadevamanantazAkhe'pi granthakalpadrume 'siddhAntalakSaNaM' nAma prakaraNaM vyAptivAdamUrdhAbhiSiktapadamATIkamAnaM virAjata iti sampradAyavidAmatretaraniyaMpekSaM saMrambho vilokyate / __tacca cintAmaNi siddhAntalakSaNaM' katipayairevAkSaraithitaM siddhamantrabIjamivAcintyA'parimeyazaktitattvacamatkAracaturaM raghunAthaziromaNibhaTTAcAryakRtadIdhitiM vinA, sArasvataM maho gurUpadezaM vineva na lakSyIbhavati /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) dIdhitizceyaM lokaviditamAhAtmyAtizayA "viduSAM nivahairihaikamatyAdyadduSTaM niraTaki, yacca duSTam / mayi jalpati kalpanA'dhinAthe 'raghunAthe' manutAM tadanyathaiva "iti sATopamAtmagauravaM svayamevA''cakSANaiH zrIraghunAthaziromaNibhirnirmitA kiyadiva sAratarA tarkakarkazA'bhinavArthasArtha mudyotayantI - chAtrairduradhigameti nAnabhijJA vidvAMso nyAyarasikA amuSyArthasya, tasyAzca gurutaratarkakArkazyaM medhAvino'pi zrAmyato'pyantevAsino vyAkulIbhAvaM netumalamiti mahAmahopAdhyAyajagadIzabhaTTAcAryairAryaceSTitai..rabhinavavyAkhyAnamudbhAvitam / 'jAgadIzI' nAmnA prasiddha N tadalpAkSarairbhUyaso'rthasya prakAzaka mii punarapi vidyatAM chAtrANAM mAnasAni prollAsayitumalaM prabhavantI 'vivRti' - vamAcaraNabhaTTAcAryairniramAyIti paraM pramodasthAnam / dIpikayApi kA'pi abhinavA laraNirAviSkRteti bhRzamupakRtAH parIkSArthisArthA iti ca harSabhAraM bibhramaH / hanta ! kroDapatrAdInAmatibhUyastvepyadyayAvannAtithirnayanayorasmAkaM kAcana TIkA kilaivambhUtA bhUteti, - pArazataM vatsarANAmapi naivamvidho vyApAraH kenApi adhinavyanyAyazAstramurIkRto'munA mahatIyaM truTirapahastiteti ca sapramodamudghoSayAmaH / vyAkaraNAdizAstrAntarANAmapi nyAyazAstropajIvakatayA vyAkaraNazAstryAcAryAdiparIkSAsu parizrAmyatAM chAtrANAmanena bhUyAnupakAro bhaviSyati iti prakAzayanto'pi nAtivAditAdoSeNa lipyAmahe / nanu etAdRzaM granthamimaM masRNa-masRNaiH patraizcaJcaJcAkacikyayA masyA manoharai rakSarai mudrApayitvA prakAzayadbhirbhagavatI sarasvatI sAdaramarciteva / 'zrIrAjasthAna - saMskRta - kAlejapustakamAlA' prakAzanena kalAzAleyaM [ rAjasthAna - saM0 kAleja ] kAmamAnandAtirekeNa viduSAM cetazcaTulIkurute / sakalakalAkalApasaubhAgyaghasmare vikale'pi kAle'smin kuto'pi saubhAgyabhareNAvirbhavantI pIyUSavallarIva pustakamAleyaM keSAM na gairvANIpraNayinAM hRdayairAmantrayate ? aGga ! anugaGga vArANasyAmasyAM bhUyasA zambalena pracalatsu [ 'goyanakA' mahAvidyAlayAdi ] vidyAlayeSu na kenApyevamvidho
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' vivRti-diipikaalngktaa| bhavati tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / iti cintAmaNI siddhAntalakSaNam / dIdhitiH pratiyogyasamAnAdhikaraNeti-pratiyogyasamAnAdhikara jAgadIzI vahnitvAvacchinnasya sarvasyaiva dhUmAdimaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakI vivRtiH cchinne niveze prameyavAn vAcyatvAdityatra prameyarUpasAdhyabhinnatvasyAprasiddha ravyAptyApattiH, nanaM vyatyasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnabhinnatvasya sAdhye vivakSaNe tu ghaTAbhAvIyapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinnabhinnatvasya prameyarUpasAdhye sulabhatvAnoktAvyAptizaGkApIti dhyeyam / _ 'bhavati' padaM bhedasya vyApyavRttittvasUcanAya, anyathA tAdAtmyena kapisaMyogisAdhyake sattvahetau hetvadhikaraNe guNe vartamAnasya kapisaMyogibhedasya pratiyogitAvacchedakIbhUtaM yat kapisaMyogitvaM tadavacchinna-kapisaMyogi-bhinnatvasyA'pi sAdhye kapisaMyogini sattvAdativyAptyApattiH syAt / vastuto 'bhavati' padena tAvadantaM vyApakatvalakSaNamiti sUcitamiti dhyeyam / ____ sAdhyatAvacchedakai tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNaprayojanamAhavahnitvAvacchinnasyaiveti // tathAca vahnimAn dhUmAdityatra dhUmAdhikaraNe parvate dIpikA potadArakulAmbhodhicandrAc zroSThaziromaNaH / rAdhAkRSNAbhidhAlabdhajIvanastarkabhUSaNaH // 3 // guruprasAdamAsAdya navyanyAyArthadIpikAm / guruprasAdastanute dhIro dhIramanoharAm // 4 // vahnitvAvacchinnasya sarvasyaiveti-janu vahnimAn dhUmAdityatra tatta. dyaktitvAvacchinnAbhAvaH kathaM lakSaNaghaTakaH, tadIyaprAtayogatAvacchedakatAyAstavyAktittva. niSThAyAH svarUpasambandhAvacchinnatayA sAdhyatAvacchedakatAghaTakIbhUtasamavAyasambandhAnavacchinnatvAt , nara pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnabhinnatvameva sAdhye vivakSaNIyaM, tAvataiva rUpavAn pRthivatviAdityatra viSayitayA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-lakSaNa jAgadIzI / vivRtiH pratiyogivyadhikaraNasya - mahAnasIyavyaktirnAsti, tAdRze ca mahAnase tAdRzaparvatIyavyaktirnAstItyAdyabhAvasya - pratiyogitAvacchedakIbhUtaM yanmahAnasIyavyaktitvAdikaM, tadavacchinnatvasya sarvAsveva sAdhyarUpAsu vahnivyaktiSu sattvAt kasyAmapi vahni - vyaktau tadavacchinnabhinnatvAsattvenAvyAptiH syAdataH pratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNam evaJca tAdRzatattadvyaktyabhAvIyapratiyogitAvacchedakaM yattattadvyaktitvaM tadbhinatvasya vahnitvarUpe sAdhyatAvacchedake sattvAnnAvyAptiH / " naca pratiyogitAvacchedakAvacchinnabhinnatvoktAvapi tattadvyaktisvAvacchinnabhinnatvasya vyaktyantarIbhUte vahnirUpe sAdhye sattvAtkuto'vyAptiriti vAcyam / dhUmavAn vahnerityAdau vahnisamAnAdhikaraNa- ghaTAdyabhAva-pratiyogitAvacchedakIbhUtaghaTatvAdyavacchinnabhinnatvasya sAdhye dhUme sattvAdativyAptiratastadvAraNAya tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAvacchinnabhinnattvasyaiva nivezanIyatayA vahnimAn dhUmAdityatra tAdRzatattadvyaktyabhAvamAdAyA'vyApterupapAdayituM zakyatvAt / kecittu -- hnitvAvacchinnasyetyAdinA vahnimAn dhUmAdityannAvyAptirnAbhihitA, tatra tattadvyaktitvaniSThasvarUpasambandhAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvasya sAdhyatAvacchedakatA ghaTa kI bhUtasamavAyasambandhAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkatvAbhAvena lakSaNAghaTakatvAt api tu vahnitvAvacchinnavAn dhUmAdityatraivAvyAptirgranthakArAbhipretA, tatra tattadvyaktyabhAvasya svarUpasambandhAvacchinnatattadvayaktitvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkatayA lakSaNaghaTakatvAditi vadanti // vahni - dravyatvAnyataravAn dhUmAdityatra sarvAsveva vahnivyaktiSu niruktakrameNa tattadvyaktyabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvasatve'pi tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnabhinna dravyatvarUpasAdhya sAmAnAdhikaraNyasya dhUme sattvAdavyAptyasambhavAddhUmAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUtatattadvyaktitvAvacchinnatvaM nAvyAptiprayojakamataH sarvasyaiva vahnerityanuktvA vahnitvAvacchinnasyetyuktam / tathA ca vahnitvAvacchinnasyetyAdipranthena vahnitvamAtradharmeNa sAdhyatAsthala evAvyApterabhihitatvAt tAdRzAnyatarasAdhyakasthale'vyAptivirahe'pi na kSatiH / " " " evaM vahnimAn mahAnasIyadhUmAdityatra mahAnasIyadhUmAdhikaraNe varttamAnasya parvatIyavyaktyabhAvAdeH pratiyogitAvacchedakI bhUtaparvatIyavyaktitvAdyavacchinnabhinnatvasya mahAna sIyavahnivyaktirUpe sAdhye sattvAdvahnitvAvacchinnasya dhUmAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUtatattadvayaktitvAvacchinnatvaM nAvyAptiprayojakamataH sarvasyaivetyuktaM, tathAca vahnimAn mahAnasIyadhUmAdityatra sakalavahvayantargatamahAnasIyavahnau tAdRzaparvatIyavyaktirnAstItya bhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinna tvaviraheNa nikhila
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH yadrapaviziSTasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedako jagadIzI bhUtatattadvyattitvAvacchinnatvAdavyAptirityanyathA vyAcaSTe - pratiyogitA vivRtiH vahnau tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvarUpA'vyAptiprayojakAbhAtrAdavyAptivirahaH samAdheyaH / iti = asmAddhetoH, anyathA = prakArAntareNa, yathAzrutamUlArthaM parityajyetyarthaH, vyAcaSTe = lakSaNamiti zeSaH / pratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNe vahnimAn dhUmAdityatra tattadvaktyabhAvamAdAya prasaktAyA avyAptervAraNe'pi, mahAna sIyavahnayabhAvamAdAyA'vyAptedIpikA rUpatvavAnnAstItyabhAvamAdAyaprasakkAyA avyAptervAraNasambhavAt, tadIyapratiyogitAvacchedakatAghaTakaviSayitAsambandhena rUpatvAvacchinnajJAnabhinnatvasya sAdhye rUpe sattvAditi vAcyam / viSayitva-samavAyAnyatarasambandhena rUpasvavataH samavAyena sAdhyatAyAmAtma*ghaTAnyataratva hetAvavyApyApatteH tAdRzAnyataratvarUpa hetoradhikaraNe ghaTe viSayitayA rUpatvavadabhAvasya tAdRza Atmani ca samavAyena rUpatvavadabhAvasya sattvena tadIyapratiyogitAvacchedakatAghaTa kaviSayitayA rUpatvavajjJAnabhinnatvasya tAdRzapratiyogitAvacchedakatAghaTakasamavAyasambandhena rUpatvavadrapabhinnatvasya ca sAdhye jJAne rUpe cAsattvAt ataH sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvena pratiyogitAvacchedakatA'vazyaM nivezanIyA, tathA nivezetu tAdRzAnyatarasambandhena rUpa svavadabhAvasya hetvadhikaraNe ghaTe Atmani vA'sattvAnnoktAvyaptiH, naca anyataratvavat viSayitvasya samavAyasyApi ca sAdhyatAvacchedakatAghaTaka saMsargatayA tena tena sambandhena rUpatvavadabhAvasyApi lakSaNaghaTakatvasambhavenAvyAptitAdavasthyamitivAcyam / yadrUpeNa (anyataratvena) sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargatA tadrapovacchinnasaM sargAvacchinnapratiyogitA'vacchedakatAyA vivakSitatvAditicenna / sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargAvacchinnAvacchedakatApadena sAdhyatAvacchedakatA ghaTaka saMsargatAvacchedakatAvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpAvRttitva, sAdhyatAvacchedakatAvyApakattvobhayAbhAvavadavacchedakatAyA eva vivakSitatvAt, avRttighaTakavRttitvaJcasvAvacchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatAsvAvacchinna pratiyogitAkaparyAtyanuyogitAvacchedakatvasambandhena, svaM = pratiyogitAvacchedakatA tvenAbhimatamavacchedakatvam, anyathA cahnitvapratiyogikasamavAyena vahniSvaviziSTasya saMyogena sAdhyatAyAM dhUmahetau "
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI navacchedako yo dharma iti / na ca "parvate mahAnasIyo vahnirnAsti" ityAdipratItisiddhasya hetumanniSThAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva vahnitvamityavyAptitAdavasthyam, sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayAvacche vivRtiH aarnnaasmbhvaadaashngkte-nceti| parvate = dhUmAdhikaraNe, pratItisiddhasya = pramAtmakapratItiviSayasya, etena tAdRzAbhAvasya parvate sarvavAdisiddhatvaM sUcitaM, tathAca vahvimAndhUmAdityatra hetvadhikaraNe parvate vartamAnasya pratiyogivyadhikaraNasya mahAnasIyavahvayabhAvasya pratiyogitAvacchedakaM yadvatittvaM tadbhinnatvasya sAdhyatAvacchedake vahnittve virahAtpratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNe'pi bhavatyevAvyAptiriti bhaavH| na cobhayAbhAvamAdAyAsambhavasambhave'vyAptyabhidhAnamasaGgatamiti vAcyam / sAdhyatAvacchedakAtiriktavyAsajyavRttidharmAnavacchinnatvasya tAdRzapratiyogitAvizeSaNatvopagamAt / kecittu yadabhAvaprayuktobhayAbhAvastanmAtravRttidharmasyaiva pratiyogitAvacchedakatayA vahnighaTomayAbhAvAdipratiyogitAvacchedakatvaM ghaTatvAdereva natu vahnitvAderiti nAsambhava ityaahuH| tAdavasthyamiti // yathA mUloktatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchiabhinnatvasya sAdhyavizeSaNatve vahnimAndhUmAdityatra tattabyaktyabhAvamAdAyAvyAptiH, dIpikA tAdRzasambandhAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkasya hetusamAnAdhikaraNAbhAvasyAprasidhyA'vyAptyApatteH, evaJca tavyaktitvaniSThAyA hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacche. dakatAyAH samavAyatvagataikatvAvRttitve'pi vadvitvaniSThasAdhyatAvacchedakatAvyApakatva. virahAt ubhayAbhAvasyAkSatatayA tAdRzatadvyaktitvaniSThAbacchedakatAkapratiyogitAkA. bhAvasya lakSaNaghaTakatvasambhavena avyAptiprasaGgAt , tadvAraNAya pratiyogitAnacchedakatvAnusaraNasyAvazyakatvAditidhyeyam / avyAptiriti-nanu dravyaM pRthivItvAdityatra dravyatvasyaizyAt tattavyaktitvAvacchinnAbhAvasya lakSaNAghaTakatve'pi dravyatvajalatvobhayAbhAvaM jalatvaviziSTadravyatvAbhAvaM cAdAya lakSaNasamanvayAsambhavAisambhavasambhave'vyAptyabhidhAnamasaGgatamiticenna, sAdhyatAvacchedakAtiriktavaiziSTya-vyAsajyavRttidharmAnavacchinnatvasya hetumaniSThAbhAvapratiyogitAyAM vizeSaNatvamityabhipretyAvyApterabhihitatvAditi dhyeyam /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI 1 dyabhinnAyA pratiyogitAyA evAnavacchedakatvasya vivacitatvAt / na ca vivRtiH tathA pratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNe'pi tatraiva mahAnasIyavahnayabhAvamAdAyAvyAptira - styevetyarthaH / niruktAmavyAptimapAkartumAha- sAdhyatAvacchedaketi / ubhayAvacchedyabhinnAyAH=ubhayAnavacchinnAyAH, pratiyogitAyAH = pratiyogivyadhikaraNa hetu samAnAdhikaraNAbhAvIya pratiyogitAyAH, vivakSitatvAt = sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyatvAt, evaJca sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayAnavacchinnA yA hetusamAnAdhikaraNapratiyogivyadhikaraNAbhAvIyA pratiyogitA tadanavacchedakaM yatsAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnAdhikaraNanirUpitavRttittvaM hetuniSThaM vyAptirityarthaparyavasAnAdvahnimAndhUmAdityAdau mahAnasIyavahvayabhAvAdervahnitvAdirUpasAdhyatAvacchedaka - taditara mahAnasIyatvaitadubhayadharmA - vacchinnapratiyogitAkatayA lakSaNAghaTakattvAdvahnitva- taditarobhayAnavacchinna pratiyogitAkaM ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayAnnAvyAptiriti bhAvaH / anrobhayadharmAnavacchinnatvamAtrasya tAdRzapratiyogitAvizeSaNatve mahAnasIya vahnimAndhUmAdityatrAtivyAptiH, mahAnasIyavahniniSThapratiyogitAyA mahAnasIyatva - vahnittvobhayadharmAvacchinnatayA mahAnasIyavahnayabhAvasya lakSaNAghaTakatayA ghaTAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvasambhavAt / evaM sAdhyatAvacchedaketa rAnavacchinnatvamAtrasya tAdRzaprati - yogitAvizeSaNattve vahnimAndhUmAdityAdau sarvatrAsambhavaH, ghaTatvapaTatvAdeH sarvasyaiva sAdhyatAvacchedaketaradharmatvena dharttu N zakyatayA saddhetau kasyApyabhAvasya lakSaNaghaTakatvAsambhavAt sAdhyatAvacchedakA navacchinnatvamAtrasya ca tAdRzapratiyogitA vizeSaNatve dhUmavAnvahnerityAdAvativyAptiH, dhUmAbhAvIyadhUmaniSThapratiyogitAyA dhUmatvarUpasAdhyatAvacchedakAvacchinnatayA dhUmAbhAvasya lakSaNA'ghaTakatvAditi vadanti / " niruktaniveze prameyavattvAndhUmAdityatra sAdhyatAvacchedakaprameyetarAprasidhyA'vyAptimAzaGkate - naceti / prameyavatvAndhUmAdityatra dhUmAdhikaraNe parvate prameyavato dIpikA vivakSitatvAditi / nanu svAzrayapratiyogikatva, svAzrayasAmAnAdhikaraNyosAdhyatAvacchedakaviziSTAnyAbhAvApratiyogisAdhya sAmAnAdhikaraNyasyaiva bhayasambandhena ana vyAptitvasambhave sAdhyatAvacchedaka- taditarobhayadharmAnavacchinnatvAdinivezanaM, vacchedakatvAnusaraNaM, avacchedakatAyAM niravacchinnatvAdivizeSaNaM ca vyarthamiti, naca prameyavAn vAcyatvAdityatrAvyAptiH, ghaTapaTAdeH kasyApyabhAvasya lakSaNAghaTa. katvAt tatra prameyatvAzraya ghaTAdipratiyogikatvasya, prameyatvAznayapaTAdisAmAnA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIpikA dhikaraNyasya ca sattvena sAdhyatAvacchedakaviziSTatvAt tadanyAbhAvAprasiddhariti vAcyam / svarUpeNa svAzrayasAmAdhikaraNyasya vivakSaNIyatayA ghaTAbhAvAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayasambhavAt , ghaTAbhAvAbhAvasya ghaTasya saMyogenaiva sattvena svarUpeNa prameyatvAzrayasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt prameyatvaviziSTAnyatvasya tatrAkSatatvAt , naca kapisaMyogI sattvAdityatrAtivyAptiH, sAdhyAbhAvasya kapisaMyogAbhAvasya kapi. saMyogatvAzrayapratiyogikatva, kapisaMyogatvAzrayasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena kapi. saMyogatvaviziSTatayA lakSaNAghaTakatvAditi vAcyam / hetvadhikaraNavRttyabhAve sAdhyatAvacchedakaviziSTAnyatvasya vivakSaNIyatvAt , guNavRttikapisaMyogAbhAve kapisaMyogasAmA. nAdhikaraNyaviraheNa tAdRzobhayasambandhena kapisaMyogatvaviziSTAnyatvasyAkSatatvAt , adhi. karaNabhedenAbhAvasya bhinnatvAditi cedatra vadanti-ghaTatvAbhAvapaTatvAbhAvAnyataravAn ghaTapaTAnyataratvAt ityatra ghaTe ghaTatvAbhAvAbhAvaM paTe paTatvAbhAvAbhAvaM cAdAyAvyAptyApatteH, ghaTatvAbhAvAbhAvAdeH svarUpeNAvartamAnatayA tAdRzAnyatastvarUpasAdhya. tAvacchedakaviziSTAnyatvAt / naca tathApi tAdRzapratiyogitAnavacchekatvasyaiva sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyatvAnnadoSa iti vAcyam , tathA sati kapisaMyogAbhAvavAn meya. tvAdityatrAvyAptyApattaH / kapisaMyogAbhAvAbhAvasya kapisaMyogAtmakasya svarUpeNAvRttyA kapisaMyogAbhAvatvarUpasAdhyatAvacchedakaviziSTAnyatvena lakSaNaghaTakatvAt iti sudhIbhiH vibhAvanIyam / nanu tathApi hetusAmAnAdhikaraNapratiyogavyadhikaraNAbhAvIyapratiyogitA. bhinnapratiyogitvAzrayasAdhyasAmAnAdhikaraNyameva vyAptirastu, tAvataiva tattavyaktitvA. vacchinnAbhAvaM mahAnasIyavaDhyabhAvAdikaM cAdAya vahnimAndhUmAdityAdAvavyApteAraNasa. mbhavAt / naca prameyavAn vAcyatvAdityatrAvyAptiH, hetusamAnAdhikaraNapratiyogivya. dhikaraNAbhAvIyapratiyogitAbhinnasAdhyaniSThapratiyogitvAprasiddheriti vAcyam / gagana. ghaTAyubhayAbhAvIyapratiyogitAyA eva tAdRzapratiyogitAbhinnAyAH prasiddhisambhavAt, naca kAlikena dhUmAbhAvIyapratiyogitAyAH tAdRzapratiyogitAbhinnatayA'tivyAptiriti vAcyam / tAdRzapratiyogitAbhinna pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakabhinnatvasya vivakSaNIyatvAt / nacaivaM vAcyaM jJeyatvAdityatra tAdRzapratiyogitAbhinnasAdhyatAvacchedakIbhUtasva. rUpasambandhAvacchinnavAcyatvaniSThapratiyogitvAprasiddhiriti vAcyam / svarUpeNa vAcyatva. gaganobhayAbhAvIyapratiyogitAyAstAdRzapratiyogitAbhinnAyAH sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAvacchinnatvena prasiddhisambhavAt iti cenna, niruktarItyA dhUmagaganobhayAbhAvIya pratiyogitAmAdAya dhUmavAn vaDherityatrAtivyAptyApatteH, prakArAntarAnusaraNe tu vAcyaM zeyatvAdityatrAvyApte1ruddharatvApatteriti tu vibhAvanIyamiti saMkSepaH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalktaa| jAgadIzI prameyavattvAn dhUmAdityAdAvavyAptiH, sAdhyatAvacchedaketarasyAprasiddheriti vAcyam; taditarapadena tadviSayitvAvyApakaviSayitAkasya vivakSitatvAt, yena rUpeNa sAdhyatAvacchedakatvaM tena rUpeNa tadanavacchinna vivRtiH vahvayAdeH saMyogena sattvAtsaddhatutayA tatra saadhytaavcchedketraaprsiddhinibndhnaa'vyaatirityrthH| sAdhyatAvacchedaketaratvasya sAdhyatAvacchedakabhinnatvArthakatva eva prameyavataH sAdhyattve prameyabhinnattvAprasidhyA'vyAptiH sambhavati, nAnyathetyAzayena samAdhattetaditarapadeneti / tadviSayitvAvyApakaviSayitAkasyati / sAdhyatAvacchedakaviSayitvAvyApakIbhUtA yA viSayitA tannirUpakasya dhrmsyetyrthH| taditarapadena= sAdhyatAvacchedaketarapadena, tathAca prameyavattvAndhUmAdityatra sAdhyatAvacchedakIbhUtaprameya-viSayitAyAH sarvatra ghaTapaTAdijJAne vartamAnatayA tatra ca yathAyatha ghaTatvapaTatvAdiviSayitAyA asattvAt prameyaviSayitvAvyApakatvasya ghaTatvAdiviSayitAyAmakSatattvAddhaTatvAdereva niruktapAribhASikasAdhyatAvacchedaketaratvena dhartuM zakyatayA nA'prasiddhinibandhanA'vyAptiriti bhAvaH / avyApakatvasya vyApakatAghaTitatayA niruktakalpasya guruttvAllAghavAtkalpAntaramAha-yenarUpeNeti / yadpAvacchinnA sAdhyatAvacchedakatA tadrUpAvacchinnena sAdhyatAvacchedakenAnavacchinnA yA prakAratA tadavacchedakatvaM sAdhyatAvacchedaketaratvaM, sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadharmAvacchinnA yA sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatA tadanirUpitA yA prakAratA tadavacchedakadharmasyaiva sAdhyatAvacchedaketarapadena vivakSitatvamiti tu phalitArthaH / prameyavattvAndhUmAdityatra sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM prameyatvaM tadavacchinnA yA prameyarUpasAdhyatAvacchedakaniSThA'vacchedakatA tadanirUpitA yA ghaTavAnityAdijJAnIyA ghaTAdiniSThA prakAratA tadavacchedakaghaTatvAdereva pAribhASikaprameyetaratvasambhavAnna saadhytaavcchedketraaprsidhyaa'vyaaptiH| ghaTavAnitijJAnIyaghaTaniSThaprakAratAyA ghaTatvarUpaprameyaniSThAvacchedakatAnirUpitatve'pi prameyatvAvacchinnaprameyani dIpikA evaM hetusamAnAdhikaraNapratiyogivyadhikaraNAbhAvabhinnAbhAvIyasAdhyatAvacchedaka sambandhAvacchinnapratiyogitvAzrayasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptirityAdipUrvapakSo'pi sudhiibhirvibhaavniiyH| .. yena rUpeNeti / nanu sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpAvacchinnAvacchedakatvAnirUpitaprakAratAzrayasyaiva pAribhASikamAdhyatAvacchedaketaratvamucyatA, kiM tAdRzaprakAra
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / vivRtiH ThAvacchedakatvAnirUpitattvAt, ghaTatvaniSThaprakAratAvacchedakatAyA niravacchinnatvena prameyatvarUpasAdhyatAvacchedakatAvacchedakAna vacchinnattvAt / yadyapi ghaTatvapaTatvAdeH sarvasyaivA prameyasya sAdhyatAvacchedakasya dhUmAdimanniSThaghaTAdyabhAvapratiyogitAvacchedakatvaM, tathApi vahnitvarUpaprameye ghaTatvapaTatvAdirUpapratiyogitAvacchedaka bhinnatvasya sattvAtpramevAndhUmAdityatra lakSaNasamanvayaH sambhavatyeva / nacaivaM niruktakrameNa ghaTatvAdeH pAribhASikasAdhyatAvacchedaketaratayA, prameyamAtrasya sAdhyatAvacchedakatvena sAdhyatAvacchedakasvarUpatayA ca sAdhyatAvacchedaka- taditarobhayapadena ghaTatva- paTatvAdeH sarvasyaiva. dharttuM zakyatatvAttAdRzobhayAnavacchinnapratiyogitAkA bhAvAprasidhyA'vyAptitAdavasthyamiti vAcyam sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpAvacchinnAvacchedakatA nirUpitattva, sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpAvacchinnAvacchedakatvAnirUpitaprakAratAvacchedakadharmani 9 SThAvacchedakatAnirUpitatvaitadubhayAbhAvavatpratiyogitAyA eva viziSTasAdhyatAvaccheda dIpikA tAvacchedakatvaparyantAnusaraNena, naca vahnittvavattvAn dravyatvAdityatra vahnirityAkArakajJAnIyavatvaniSThaprakAratAyA vahnitvatvena vahnizvAnavacchinnatayA tAdRzaprakAratAzrayasya vahnisvasya sAdhyatAvacchedaketaratvAtsAdhyatAvacchedakasvarUpatvAcca vahnitvavAnnAstItyabhAvasya tAdRzobhayAvacchinna pratiyogitAkatayA lakSaNAghaTakatvAdativyAptiriti vAcyam, bhavanmate'pi tAdRzAtivyAptivAraNAya sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpAvacchinnAvacchedakatvAnirUpitaprakAratAyAM kiJcidavacchinnAvacchedakatAkatvasyAvazyaM nivezanIyatayA manmate'pi tathA nivezenaiva sAmanjasyAt iti cenna tAdRzaprakAratAyAM kiJcidavacchinnAcchedakatAkatva nivezAdeva prakAratAvacchedakasya tAthparyeNAnusaraNasambhavAt tadanivezoteH zazaviSANAyamAnatvAditi dhyeyam / 9 naca jAtimattvAnbhAvatvAdityatrAtivyAptiH, sAdhyAbhAvasya jAtimadabhAvasyajAtitvena jAtyanavacchinnaghaTavAnitijJAnIya prakAratAvacchedakaM yadvatvaM, sAdhyatAvacchedakajAtimattvaM tadubhayAvacchinna pratiyogitAkatayA lakSaNAghaTakatvAttAdRzeobhayAnavacchinnapratiyogitAkatattadyaktitvAvacchinnAbhAvIya pratiyogitAnavacchedaka - tvasya sAdhyatAvacchedake sattvAditi vAcyam, tAdRzaprakAratAvacchedakatAyA hetvadhikaraNavRttitAvacchedakasAdhyatAvacchedakAvRttitvena vivakSaNIyatvAt ghaTatvAdiniSThatAdRza prakAratAvacchedakatvAnAM hetvadhikaraNavRttitAvacchedakasAdhyatAvacchedaka vRttitvena tvAdeH sAdhyatAvacchedaketarapadena dhartumazakyatvAt, tattadvyaktitva niSThAvacchedakatAyAstathAtvepi tAdRzAvacchedakatAzrayatadvyaktitva-jAtimazvobhayAnavacchinna pratiyogitAkA jAtimadabhAvasya pratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvaccheda ke sattvAditi vadanti / yacca' ghaTa.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| jAgadIzI prakAratAvacchedakasya vA taditarapadena vivakSitatvAt / sAdhyatAvacchedakabhinno yaH sAdhyaniSTho dharmastadanavacchedyA tu pratiyogitA na vivRtiH kasthale sAdhyatAvacchedakataditarobhayadharmAnavacchinnapratiyogitApadena vivakSaNIyatayA prameyavattvAn dhUmAdityatra ghaTAbhAvIyaghaTaniSTapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpAvacchinnaprameyaniSTAvacchedakatvAnirUpitaprakAratAvacchedakaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya sattve'pi, prameyatvAvacchinnaprameyarUpasAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatAnirUpitatvAbhAvAddhaTAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvasambhavAt, ghaTatvaniSTAvacchedakatAyA niravacchinnatvAt / nacaivaM vahnimAndhUmAdityatra vahnitvatvena vahnitvasyAbhAnAtsAdhyatAvacchedakatAvacchedakAprasidhyA'vyAptiriti vAcyam / yatra sAdhyatAvacchedakatAvacche. karUpeNa sAdhyatAvacchedakasya bhAnaM tatraivAsya nivezasyAdaraNIyatvAt , lakSyabhedena lakSaNasya bhinnatvAt / naca dhUmatvavattvAnvarityatra dhUmattvavAnAstItyabhAvIyadhUmaniTapratiyogitAyAM dhUmatvarUpasAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya, dhUmavAnitijJAnIyadhUmaniSThaprakAratAvacchedakasya dhUmatvasyApi dhUmatvatvena dhUmatvAnavacchinnaprakAratAvacchedakatayA niruktapAribhASikasAdhyatAvacchedaketarattvena taniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya ca; dvayoH sattvena, dhUmatvavadabhAvasya lakSaNAghaTakatayA ghaTAdyabhAvamAdAyAtivyAptiriti vAcyam / kiJcidavacchinnAvacchedakatAkaprakAratAvacchedakasya nirukta. krameNa sAdhyatAvacchedaketarapadena vivakSitattvAt , dhUmavAnitijJAnIyadhUmaniSThaprakAratAyAH kiJcidavacchinnAvacchedakatAkatvAbhAvAt , dhUmatvaniSThAvacchedakatAyA niravacchinatvAt , dhUmatvasya pAribhASikasAdhyatAvacchedaketarapadena dhartamazakyattvAt / ___ mahAnasIyavayabhAvamAdAyAvyAptiM prakArAntareNa vArayatAM matandUSayitumupanya. syati-sAdhyatAvacchedakabhinno ya iti / sAdhyaniSThaH = sAdhyanirUpitavRttitAvAn, tadanavacchedyA = tadanavacchinnA, pratiyogitA = hetusamAnAdhikaraNapratiyo. givyadhikaraNAbhAvIyapratiyogitA, tadanavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyaaptiritipryvsito'rthH| tathAca mahAnasIyavahvayabhAvIyamahAnasIyavahiniSTapratiyogitAyA vahnitvarUpasAdhyatAvacchedakabhinnavahnivRtti-mahAnasIyatvarUpa-dharmAvacchinnatayA vahvimAndhUmAdityatra na mahAnasIyavahvayabhAvo lakSaNaghaTakaH, api tu tAdRzamahAnasIyatvAdyanavacchinnaghaTAdiniSThapratiyogitAko ghaTAdyabhAva eva lakSaNaghaTaka iti tatpratiyogitAnavacchekatvasya vahnitvarUpe sAdhyatAvacchedake sattvAnna mahAnasIyavahvayabhAvamAdAya tanAvyAptiriti bhaavH|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| ... jAgadIzI nivezyA, tathA sati tAzapratiyogitAzUnyasAdhyasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvasambhave sAdhyatAvacchedakasya tadanavacchedakatvAnusaraNavaiyApatteH, api ca prameyavAn vAcyatvAdityadAvavyAptiH, tathA hi sAdhyatAvacchedakA vivRtiH athAtra sAdhyanirUpitavRttitvaM yadi sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena, tadA mahAnasavRttitvaviziSTavayabhAvamAdAya vahnimAndhUmAdityatrAvyAptiH, mahAnasavRttittvasya vahnau svarUpasambandhena vartamAnatayA tasya sAdhyatAvacchedakabhinnadharma'padena dhartamazakyatvAt, yadi svarUpasambandhena tathAtvamucyate, tadA mahAnasAnuyogikasaMyogena vayabhAvamAdAya tathaiva vahnimAndhUmAdityatrAvyApti :, tAdRzasaMyogasya samavAyenaiva vahnau vartamAnatayA svarUpeNa vahvAvavartamAnatvAttasya sAdhyatAvacchedakabhinnadharmatvAbhAvAt / naca svarUpa-sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAnyatarasambandhena tathAtvaM vivakSaNIyamiti na ko'pi doSa iti vAcyam, tathAsati prameyavAn vAcyatvAdityatra kAlikena ghaTatvavAnAsttItyabhAvamAdAya lakSaNasamanvayasambhave ne tAdRzAbhAvAprasidhyA'vyAptyabhidhAnasyAsaGgatatvApatteriti cenna / pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhena sAdhyanirUpitavRttitvasya vivakSitatvAditi dhyeyam / tAzapratiyogitAzUnyeti / sAdhyatAvacchedakabhinnasAdhyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAzUnyetyarthaH / vaiyApatteriti / tathAca vahnimAndhUmAdityatra tattadvayaktyabhAvo na lakSaNaghaTakaH, tattadvayaktitvAdeH sAdhyatAvacchedakabhinnasAdhyavRttidharmatvAditi ghaTAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatayA tatpratiyogitAzUnyatvasya vahnirUpasAdhye sattvAlakSaNasamanvayasambhavena tattadvayaktyabhAvamAdAya prasaktAyA avyAptervAraNAya pratiyogitAnavacchedakatvAnudhAvanaM na karttavyamiti bhAvaH / nanvastu tAdRzapratiyogitAzUnyasAdhyasAmAnAdhikaraNyamevavyAptiAghavAt , tAdRzAnavacchedakatvAnusaraNantu parityAjyamevetyato doSAntaramAha-api ceti / kecitta jAtimatastAdAtmyena sAdhyatAyAM samavAyena sattvahetau cAlanInyAyena dravyaM na, guNo na, karma netyAdibhedamAdAyAvyAptivAraNArthaM pratiyogitAnavacchedakatvAnusaraNaM karttavyaM, tathAca tAdRzabhedapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedakIbhUtAyAM sattArUpajAtau sattvAnnAvyAptirato doSAntaramAha-apicetItyAhuH, tanna , prameyavataH sAdhyatAsthale sAdhyatAvacchedakaprameyabhinnatvAprasidhyA'vyAptivAraNArthamavazyaM pUrvoktakrameNa pAribhASikaM sAdhyatAvacchedakabhinnatvaM vaktavyaM, evaJca
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI 13 tiriktaM yat sAdhyavRtti ghaTatvAdikaM tadanavacchedyapratiyogitAkasya hetusamA - nAdhikaraNAbhAvasyAprasiddheriti navyAH / hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptyadhikaraNa bhinnatvaM sAdhyatAvacchedakasya vAcyamiti kazcit tanna, pratyekamubhayatra paryyAptisambandhenAsato'vaccheda " vivRtiH dravyaM netyAdibhedIyapratiyogitAvacchedakIbhUtadravyatvAderapi jAtitvena jAtyanavacchinadravyavAnityAkArakajJAnIyaprakAratAvacchedakatayA pAribhASikasAdhyatAvacchedaketaratvena dravyAdirUpasAdhyavRttitvena ca dravyatvAdyavacchinnapratiyogitAkA bhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / apiceti / tathAca ghaTatvapaTatvAdeH sarvasyaiva prameyatvAtiriktaprameyavRttidharmatayA tadanavacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasidhyA prameyavAn vAcyatvAdityatrAvyAptiritibhAvaH / atha pUrvopasthita prameyavatsAdhyakadhUmahetau ghaTAdyabhAvA'prasidhyA'vyAptiHsambhavati, tatrApi ghaTatvapaTatvAdeH sarvasyaiva pUrvoktapAribhASikaprameyabhinnaprameyavadvRttidharmatayA tadavacchinnAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi prameyasAdhyakavAcyatvahetAvavyAptyabhidhAnamasaGgatamiti cedatra kecit -- prameyavatsAdhyaka dhUmahetAvavyAptisambhave'pi kaimutikanyAyenaiva prameyavatsAdhyakavAcyatvahetAvavyAptyabhidhAnamityAhuH / navyAstu sAdhyavRttidharmaghaTa ke sAdhye hetvadhikaraNavRttitvasya nivezAt prameyavatsAdhyakadhUmahetukasthale ghaTatva paTatvAdeH sAdhyatAvacchedakabhinnadhUmAdhikaraNavRttiprameyaar yA varttamAnatvAbhAvAttatra varttamAnasya mahAnasIyatvAdereva sAdhyavRttidharmatayA tadanavacchinnapratiyogitAkasya dhUmasamAnAdhikaraNasya ghaTAbhAvAderlakSaNaghaTakaprameyavatsAdhyakadhUmahetAvavyAptirataH sthalAntarAnusaraNamiti vadanti " tvAnna taccintyam / nanu tvadhikaraNavRttiryo'bhAvastavpratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptisambandhena yadadhikaraNaM tadbhinnatvameva sAdhyatAvacchedake nivezyatAM tata eva vahnimAndhUmAdityatra mahAnasIyavahvayabhAvamAdAyAnyAptivAraNaM sambhavati, mahAnasIyavahnayabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptisambandhena vahnitva- mahAnasIyatvaitadubhayatra sattvAttAdRzAvacchedakatA paryAptyadhikaraNamahAnasIyatva -- -- vahnitvaitadubhaya bhinnatvasya vahnitvarUpe sAdhyatAvacchedake sattvAdata Aha- hetusamAnAdhikaraNAbhAveti / kazcidityasvara sasUcanAya, asvarasaM svayameva darzayati - tanneti / ubhayatra = ubhayormahAnasIyatva- vahnitvayoH, pratyekaM = kevale mahAnasIyatve vahnitve ca,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH yo dharmastaddhAvacchinnena yena kenApi samaM samAnAdhikaraNyaM, tapaviziSTasya taddhAvacchinnayAvanirUpitA vyaaptirityrthH||1|| jAgadIzI katvasyobhayatra paryAptisambandhena sattvAyogAt / (vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAdiniSThatattavyaktitvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasya vahnitvAvacchinnAnirUpitatvAdAha-taddharmAvacchinneneti * ) dravyatvAdirUpeNa dhUme vahnivyApyatvasya dhUmasAmAnye vA tattadvahni (tvAvacchinnanirUpita ) vyApyatvasya ca vAraNAthai viziSya lakSya nirdizati-tadrUpaviziSTasye vivRtiH asataH = avartamAnasya, avacchedakatvasya = pratiyogitAvacchedakatvasya, ubhayatra = mahAnasIyatvavahnitvayoH, sattvAyogAditi / tathAca mahAnasIyatvavatitvobhayasmin yadi tAdRzapratiyogitAvacchedakatA paryAptisambandhena varttate tadA pratyekaM vahnitve mahAnasIyatve cAvazyaM pratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptisambandhena sattvamaGgIkartavyaM, pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttittvaniyamAt , evaJca mahAnasIyavahvayabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptyadhikaraNaM vahnitvamapIti tadbhinnatvaM vahnitve nAstItyavyAptirastyeveti bhaavH| dIdhitau-yadrUpaviziSTeti / hetutAvacchedakAvacchinnetyarthaH / yo dharmaH = sAdhyatAvacchedako dharmaH, taddharmAvacchinnena-sAdhyatAvacchedakAvacchinnena, yena kenApi sama= sAdhyena samaM, sAmAnAdhikaraNyaM sAdhyAdhikaraNavRttittvaM, tadrUpaviziSTasya = hetutAvacchedakAvacchinnasya, niSThatvaM SaSThayarthaH, anvayazcAsya sAmAnAdhikaraNyamityanena / yAvanirUpiteti / sAdhyatAvacchedakAvacchinnayAvatsAdhyanirUpitasAdhanasAmAnye vyAptilakSyIbhUtetyarthaH / nanu lakSaNameva hetutAvacchedakAvacchinne tAdRzasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpaM vivakSyatA, lakSyasya tAdRzahetutAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpatvena vivakSaNaM kimarthaM ? ityAzaGkAyAmAha-dravyatvAdirUpeNeti / vyApyatvasyetyasya-vAraNArthamityanenAnvayaH / vAraNArtham = itarabhedAnumAne pakSAntargatatvavAraNArtha, tathAca dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyamAtrasya pakSatve tasya dhUmavyApakadravyatvAvacchinnadravyaniSThasAmAnAdhikaraNye'pi sattvAttadvati ca dhUmatvAva. cchinnaniSThadhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyAtmaketarabhedAnumApakahetorasattvAdrAgAsi
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / vivRtiH 18 na ca tathApi dravyatva-ghaTatvAdijAtInAM sAdhyatAvacchedakIbhUtAnAM sAmAnAsambandhena samavetatvAprasiddhyA tAsAmapi na tathAvidhAbhAvapratiyo.. gitAvacchedakatvamiti kuto'vyAptiriti vAcyam / samavAyena dravyAderabhAvasya tvadhikaraNe ghaTe sattvena dravyatvAdijAtInAM hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAna pAyAt / na ca sAdhyatAvacchedakIbhUtAyAH pAkajasparzatvajAterniruktasambandhena paTasamavelatvavaiziSTyA prasidhyA tasyA api tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena kuto'vyAptiriti vAcyam / avayavini ghaTe pAkajasparzAnabhyupagamena tAdRzaghaTatvasamAnAdhikaraNapAkajasparzAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH pAkajasparzatve sacvAt / vastutastAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakasparzatvAbhinnapAkajasparzatvasya tathAvidhAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAnapAyAt / nanu prathamopasthitamahAnasIyavahnivRttittvaviziSTajAtimAnnAstItyabhAvamAdAyApi jAtimattvAn ghaTatvAdityatrAvyAptisambhave paTasamavetatvaviziSTajAtyavacchinnAbhAvAnudhAvanamanucitamiti cedatra kecit-ghaTatvasya jAtitve pramANAbhAvena pArthivaghaTatvasyaiva 'hetutvavivakSayA'vyApterabhidhAnAd gandhatvarUpasAdhyatAvacchedakajAtestAdRzavahnivRtti tvAprasiddhayA tasyAstAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvenAvyAptyanavakAzApatterataH dIpikA tvaviziSTajAtimadvaddiniSThasAdhyatAyAM jAtitvarUpakiJciddharmAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvena tAdRzavaddvitvasya tAdRzasAdhyatAvacchedakapadena dhartumazakyatvAt, viziSTa - sAdhyatAvacchedakasthalIyalakSaNe tu niruktanivezo na karttavya ityataH parvatIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadvahnimAn taddhUmAdityAdau tAdRzasAdhyatvAprasiddhAvapi nAvyAptiriti vibhAvanIyam / vastutastu - 'sAdhyatAvacchedaka- taditarobhayAnavacchinna pratiyogitA' - sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatAnirUpitatva - sAdhyatAvacchedakatA viziSTAnyAvacchedakatAnirUpitatvobhayAbhAvavatpratiyogitAyA eva vivakSitatvAnna kApyanupapattiH, vaiziSTayaJca-sva. sAmAnAdhikaraNya, svAvacchedakasambandhAvacchinnatva. svamrAjAtyaitatritayasambandhena, sAjAtyaJca - kiJcidavacchinnatva-niravacchinnatvAnyatararUpeNa, evaJca parvatAdivRttitvavi - ziSTajAtimadvantyabhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakavaddvitvaniSThAvacchedakatA nirUpitasvasya tAdRzAvacchedakatA viziSTAnyajAtiniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya ca dvayoH satvA* -noktAbhAvamAdAyAvyAptiH / padena
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| vivRtiH paTasamavetatvaviziSTajAtyavacchinnAbhAvAnudhAvanaM, pArthivaghaTe gandhatvAvacchimAbhAvAsatve'pi gandhatvasya niruktasambandhena paTasamavetatvaviziSTatayA tAdRzaviziSTajAtyabacchinnAbhAvasya pArthivaghaTe sattvena bhavatyevAvyAptiriti vadanti / . vastuto mahAnasIyavahnivRttitvasyAvazyaM vahnitvanirUpitasamavAyasambandhena vaktavyatayA niruktAbhAvapratiyogitAvacchedakaM vadvitvameva, tadanyatvasya sAdhyatAvacchedakIbhUtAyAM rUpatvAdijAtau satvAdavyAptiviraheNAbhAvAntaramAdAyAvyAptirabhihitA, na ca sAdhyatAvacchedakatvAvacchedena pratiyogitAvacchedakatvAbhAvo vivakSaNIyaH, prameyavattvAndhUmAdityatra, vahvi-ghaTAnyataravAndhUmAdityatra cAvyAptiprasaGgAt , ghaTatvarUpasAdhyatAvacchedake hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAsattvAt / na caivaM vahni-dhUmobhayavAn vaDherityatrAtivyAptirvahnitve tAdRzapratiyogitAvacchedakatvasyAsattvAditi vAcyam , vahnimati vanyabhAvAsattve'pi vahni-dhUmobhayAbhAvasya varttamAnatayA tatpratiyogitAyAstatrAkSatatvAditi yuktmutptyaamH| __ yadyapi avacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasAdhyatAvacchedakatvAbhAvavaddharmAnavacchinnapratiyogivyadhikaraNahetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAzUnyasAdhyatAvacchedakAvacchinnasamAnAdhikaraNyasya viziSTasAdhyatAvacchedakasthale, zuddhasAdhyatAvacchedakasthale'pi ca vyAptitvaM sambhavati, vahnimAndhUmAdityatrAvacchedakatvasambandhasya vahnitvaniSThasAdhyatAvacchedakatAyA vyadhikaraNatayA tatsambandhAvacchinnavahvi dIpikA ___ etena 'sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvena hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyA vivakSaNe'pi kAlikena mahAnasIyatvaviziSTaM sat samavAyena vanhitvaviziSTaM yat tasya saMyogena sAdhyatAyAM dhUmahetau samavAyena mahAnasIyatvaviziSTaM sat kAlikena vahitvaviziSTaM yat tasya saMyogenAbhAvamAdAyAvyAptirityapi' parAstam , niruktAbhAvIyapratiyogitAyAM pUrvoktatritayasambandhena vahitvAdiniSTAvacchedakatA. viziSTAnyaH-samavAyAdyavacchinnamahAnasIyatvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya, sAdhyatAvacchedakIbhUtavAhitvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitatvasya ca dvayoH sattvAttAdRzAbhAvamAdAyAvyAptyanavakAzAt / na ca tathApi viSayitayA mahAnasIyavahi sAdhyakatajjJAnatvahetau viSayitayA mahAnasIyo nAsti, viSayitayA vahirnAstI'tyAdipratItisiddhasya tajjJAnatvasamAnAdhikaraNAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatAyA mahAnasIyatve-vahitve ca sattvAdavyAptiritivAcyam / hetumanniSThAbhAvIyatAdRzapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitAva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| / vivRtiH svaniSThAvacchedakatvAbhAvasya jAtitvAdau sattvena tAdRzamahAnasIyavahivRttitvaviziSTajAtitvAdyanavacchinnA yA ghaTo nAstItyabhAvIyaghaTatvaniSThA kiJciddharmAnavacchinnA'vacchedakatA tacchUnyatvasya vahnitve sttvaallkssnnsmnvyH| evaM jAtimattvAnghaTatvAdityatra jAtitve jAtiniSTasAdhyatAvacchedakatAyA avacchedakatvasambandhena satve'pi paTasamavetatvavaiziSTye tAdRzasambandhena jAtiniSTasAdhyatAvacchedakatAyA asattvAttAdRzavaiziSTayAnavacchinnA yA ghaTo nAstItyabhAvIyA ghaTatvaniSThA niravacchinnA pratiyogitAvacchedakatA tacchUnyatvasya sAdhyatAvacchedake rUpatvAdijAtau sattvAllakSaNasamanvaya ityucyate, tathApi-vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamanabhyupagatyaiva vibhinnasAdhyatAvacchedakasthalIyalakSaNe vibhinnarUpeNa nivezanam , vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAbhyupagame'pi-prameyavat prameyAzrayasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM tabyaktitvahetAvavyAptiprasaGgAt , sAdhyatAvacchedaka-prameya-niSThAvacchedakatAyA avacchedakatvasambandhena prameyamAtre sattvAttAdRzasambandhena sAdhyatAvacchedakatvAbhAvAprasiddheriti dhyeyam / dIpikA cchedakIbhUtAvacchedakatAtvavatsAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvAnirUpakatvasya vivakSaNIyatvAt , etena-'vahitvatvena vahisvaviziSTasya viSayitayA sAdhyatve tajjJAnatvahetau viSayitayA zuddhavahi tvaviziSTasyAbhAvamAdAyAvyAptirityapi'-samAhitam / zuddha. cahitvagataikatvasya vahitvatvAvacchinnasAdhyatAvacchedakatApratiyogitAkaparyAptyanuyogitAnavacchedakatayA zuddhavahitvaviziSTAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi vadanti / yadyapi hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanu. yogitAvacchedakabhinnaM yatsAdhyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpaM tadviziSTAvIcchannasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvoktau na ko'pi doSa ityucyate, tathApi pratiyogitAnavacchedakatvagarbhalakSaNamAdRtyaiva tAdRzasya vyAptitvaM nAbhihitamiti dhyeyam / nanu sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayadharmAnavacchinnatvasya hetumanniSThA. bhAvapratiyogitAvacchedakatvavizeSaNatve'pi paTasamavetatvaviziSTaprameyavadabhAvamAdAya jAtimattvAn ghaTavAdityatrAvyAptitAdavasthyaM, prameyatvasya sAdhyatAvacchedakatAvacchedakAnAtmakatvAditi cenna / 'sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayadharmAnavacchinnAvaccheda. katA' padena sAdhyatAvacchedakatAvacchedaketaradharmAnavacchinnAvacchedakatAyA eva vivakSi
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| = anya -PS.A.it jAgadIzI tathA ca taddaNDavAn nAstItyAdipratItyA tattAviziSTadaNDavyakterevAvacchedakatvAvagAhanAt zuddhadaNDavyaktInAM-daNDatva-taditarobhayAnavacchinnaM yaddhetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM tadabhAvasattvAnnAvyAptiriti vAcyam, prameyadaNDavAn nAstItyAdau prameyatvopalakSitasyeva, taddaNDavAnnAstItyAdAvapi tattvopalakSitadaNDavyaktimAtrasyaivAvacchedakatvakalpanAt, yatra kevalasyAvacchedakatvAsambhavastatraiva viziSTasya tathAtvasvIkArAt , anyathA prameyatvaviziSTadaNDAderapi tathA vivRtiH niruktaniveze daNDimAn daNDisaMyogAdityatrAvyAptiM vArayati-tathAceti / zuddhadaNDavyaktInAM = sAdhyatAvacchedakIbhUtAnAM, SaSThyoM niSThatvamanvayazcAsya tada. bhAvasattvAdityanena, evaJca sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-daNDatva-taditara-tattvobhayAnavacchinnA yA hetumanniSTa ghaTo nAstI'tyabhAvapratiyogitAvacchedakatA ghaTatvaniSThA, tacchUnyatvasya sarveSveva sAdhyatAvacchedakeSu daNDeSu sattvAnna daNDimAn daNDisaMyogAdityatrAvyAptiH sambhavatIti bhAvaH / prameyadaNDavAniti / prameyadaNDavAnnAstItyabhAvapratiyogitAvacchedakatAyA daNDamAtraniSThatve'vivAdAttasya dRssttaanttyollekhH| tahaNDavAnAstIti / tathA ca yathA prameyadaNDavAnnAstItyabhAvapratiyogitAvacchedakatvaM daNDamAtrasyaiva na tu prameyatvaviziSTadaNDasya, prameyatvasyopalakSaNatayA'bhAvapratiyo. gitAvacchedakakoTau tadAnAniyamAt, tathA taddaNDavAnnAstItyabhAvapratiyogitAvacchedakatvaM daNDamAtrasyaiva, tattvantu daNDAMza upalakSaNamiti bhAvaH / kevalasya = tatsAmAnyamAtravRttidharmAtiriktadharmAnavacchinnasya, tthaatvsviikaaraaditi| naca tahaNDI nAstItyabhAvapratiyogitAvacchedakatAyA daNDamAtraniSThatve hetumati daNDyadhikaraNe kathaM tAdRzAbhAvaH sambhavati, pratiyogitAvacchedakIbhUtadaNDAvacchinnAdhikaraNatAyA daNDyadhikaraNe sattvAt, pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatayA sArdhamatyantAbhAvasya virodhAditi vAcyam / anAyatyA taddaNDyabhAvasya tattvaviziSTadaNDAva dIpikA tatvAt , prameyaniSThaniruktapratiyogitAvacchedakatAyA sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka jAtitvetaraprameyatvAvacchinnatayA tAdRzaprameyavadabhAvasya lakSaNAghaTakatvenAvyAptyasambhavAt , ata eva tadvayaktimAnnAstItyAdyabhAvamAdAya daNDimAn daNDisaMyogAdityatrApi nAvyAptiH, tadvyaktiniSThapratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaNDa. tvetara-tavyaktitvAvacchinnatayA tAdRzatavyaktimadabhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi dhyeyam /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vivRti-diipikaalngkRtaa| dIdhitiH daNDyAdau sAdhye paramparAsambaddhaM daNDatvAdikameva sAdhyatAvacchedakamato nAvyAptiH // 2 // jAgadIzI tvApatterata Aha-daNDyAdAviti / hetumati daNDasAmAnyAbhAvasattvAt daNDatvamapi tAdRzAvacchedakamevetyata uktaM,-paramparAsambaddhamiti / tathA ca svAzrayAzrayatvalakSaNaparamparAsambandhena daNDatvavato daNDinaH sAdhanavatyabhAvavirahAnA'vyAptiH, sAdhyatAvacchedakavAghaTaka vivRtiH cchinnAdhikaraNatayA sArdhamevedAnIM virodhitAyAH kalpanIyatvAttAdRzAdhikaraNatAyAzcAparadaNDyadhikaraNe'satvAddhatumati tAdRzAbhAvasattve bAdhakAbhAvAt / anyathA tattvaviziSTadaNDasya pratiyogitAvacchedakatve, evaJca pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhi. karaNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayAnavacchinnatvaniveze'pi daNDimAn daNDisaMyogAdityatra viziSTasAdhyatAvacchedakasthale'vyAptivAraNaM na sambhavati, taddaNDyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyA daNDatvamAtrA. vacchinnatayA sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-daNDatva-taditarobhayAnavacchinnatvAt , taddaNDI nAstyetahaNDInAstItyAderabhAvasya lakSaNaghaTakatvena sarveSu daNDeSu sAdhyatAvacchedakeSu hetumanniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sattvAdityAzaya. vAn dIdhitikRdAha-daNDyAdAviti / tathAca tattaddaNDyabhAvapratiyogitAvacchedakatAyA daNDamAtre sattve'pi tAdRzAvacchedakatAzUnyatvasya sAdhyatAvacchedake daNDatve sattvAnna daDimAn daNDisaMyogAdityatrAvyAptirityAzayaH / hetumatIti / tathAca daNDyadhikaraNe bhUtalAdau samavAyena daNDatvaviziSTasya daNDasAmAnyasyAbhAvasattvA. tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM sAdhyatAvacchedakIbhUte daNDatve'kSatamiti bhAvaH / ityuktamiti / dIdhitikRteti zeSaH / paramparAsambandhasvarUpaM darzayati-svAzrayAzrayatvetyAdinA / svaMdaNDatvam , nAvyAptiriti / samavAyasambandhena daNDatvaviziSTadaNDAbhAvasya daNDisaMyogavanniSThatve'pi svAzrayAzrayatvasambandhena daNDatvaviziTasya daNDino daNDisaMyogarUpahetumatyabhAvavirahAnnAvyAptiriti bhAvaH / nanu tAdRzaparamparAsambandhena daNDatvasya sAdhyatAvacchedakatve'pi samavAyena daNDatvavato daNDasya hetumati daNDyadhikaraNe kathaM nAbhAvaH, tathAca tAdRzAbhAvamAdAyAvyAptirastyevetyata Aha-sAdhyatAvacchedakateti / tathAca sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI sambandhAvacchinnAyA eva hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH praviSTatvAt, anyathA viSayitayA rUpatvAdiviziSTajJAnAdeH' samavAyenAbhAvasya hetumati sattvAdrUpavAn pRthivItvAdityAdAvavyAptiprasaGgAditi bhAvaH / vivRtiH yA hetusamAnAdhikaraNapratiyogivyadhikaraNAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatA tacchUnyatvasya sAdhyatAvacchedake nivezanIyatvAtsamavAyena daNDatvaviziSTasya daNDasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH samavAyasambandhAvacchinnatayA sAdhyatAvacchedakatAghaTakIbhUtasvAzrayAzrayatvasambandhAvacchinnatvAbhAvena na daNDasAmAnyAbhAvasya lakSaNaghaTakatayA'vyAptiH sambhavatIti bhAvaH / na ca svAzrayAzrayatvasambandhAvacchinnahetumanniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyA aprasiddhatvAdavyAptitAdavasthyaM, ghaTapaTAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyAH samavAyasambandhAvacchinnatayA teSAM lakSaNAghaTakatvAditi vAcyam / 'sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinne'tyanena sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargAtiriktasambandhAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakaniSThatvobhayAbhAvavatpratiyogitAvacchedakatAyA vivakSitatvAt , samavAyena ghaTatvaniSThAvacchedakatAyA eva tAdRzatvena ghaTAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvasambhavAditi dhyeyam / tAdRzapratiyogitAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvanivezaprayojanamAha - anyatheti / sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvasya hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvizeSaNatvamate vahnimAndhUmAdityAdiprasiddhasthale'vyAptimanuktvA rUpavAn pRthiviitvaaditytraavyaaptimaah-vissyityeti| tathA ca sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvasya hetumanniSTapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAmaniveze; rUpavAn pRthivItvAdityatra pRthivItvAdhikaraNIbhUtAyAM pRthivyAM 'viSayitAsambandhena yadrUpatvavajJAnAdi tannAstI' tyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyA rUpatve sattvAttacchUnyatvasya sAdhyatAvacchedake rUpatve virahAdavyAptiH, tanniveze ca viSayitayA rUpatvavAnnAstItyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyA viSayitvasambandhAvacchinnatayA sAdhyatA dIpikA anyathA viSayitayA rUpatvAdIti / naca rUpatvavadabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyA rUpatvatvAvacchinnatvena niravacchinnatvAbhAvAtkathamuktAbhAvasya lakSaNaghaTakatvamiti vAcyam / viSayitAsambandhena rUpatvasya svarUpato bhAnAbhyupagamAt, 1. rUpatvAdimato jJAnasyeti prAmANikapustake paatthH|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 vivRti-dIpikAlaGkRtA / jAgadIzI - yadi ca (tattAvinirmukta) zuddhadaNDavyakteravacchedakatvAvagAhipratyayAntarAsattvAt taddaNDI nAstItyAdipratItyA tattAviziSTadaNDavyakterevAvacchedakatvaM yuktaM, daNDI nAstItyAdipratItyanyathAnupapattyA daNDasyAvacchedakatvasiddhau prameyadaNDavAn nAstItyAdAvapi tanmAtrAvacchedakatvenaiva sAmajasye viziSTasya tatrAvacchedakatvAkalpanAt , tathA ca kathamuktAvyAptirityucyate, vivRtiH vacchedakatAghaTakIbhUtasamavAyasambandhAvacchinnatvAbhAvena tAdRzAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAttAdRzasamavAyasambandhAvacchinnAyA hetumanniSThapratiyogivyadhikaraNaghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyA ghaTatvaniSThAyA abhAvasya sAdhyatAvacchedake rUpatve sattvAnnAvyAptiriti bhaavH| daNDyAdAvityatrAdipadaprayojanaM prdrshyitumaashngkte-ydi.ceti| tattAvinimuktaH tattA'vizeSitaH, prtyyaantraasttvaaditi| daNDyadhikaraNe taddaNDI nAstItyAdipratyayAtiriktasya zuddhadaNDaniSThAvacchedakatvAvagAhino 'daNDI nAstI'tipratyayasyAnudayAdityarthaH / pratItyeti / daNDyadhikaraNa ityAdiH / yuktmiti| ayaM bhAvaH, hetumati daNDyadhikaraNe taddaNDI nAstItipratyayasyodayAddaNDI nAstItipratyayasyAnudayAttaddaNDI nAstItipratyayasya daNDI nAstItipratyayataH kiJcidvailakSaNyamaGgIkartavyaM, tacca vailakSaNyaM tatvaviziSTadaNDaniSThAvacchedakatAvagAhitvameva, ubhayapratyayayoravailakSaNye daNDyadhikaraNe taddaNDI nAstItipratyayavaddaNDI nAstItipratyayasyApyudayaprasaGgaH syAdatastattaddaNDyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM tattvaviziSTadaNDavyaktareva svIkartavyamiti / nanu prameyadaNDavAnnAstItyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvamapi prameyatvaviziSTadaNDe svIkriyatAmityata Aha-daNDI nAstIti / anyathA'nupapatyA= zuddhadaNDaniSThAvacchedakaravAvagAhitvaM vinopapattiviraheNa, daNDasya-zuddhadaNDasya, tathAca 'prameyadaNDavAnnAsti'-'daNDavAnnAstI'tyAdipratItyorekasminnevAdhikaraNa udayasaMbhavena "prameya daNDavAnnAstI'tyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM zuddhadaNDamAtra eva kalpanIyaM bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / kathamuktAvyAptiriti / tathAca daNDimati tattahaNDyabhAva dIpikA na cAyamapasiddhAntaH, zabdazaktiprakAzikAyAM jagadIzena tathaiva pratipAditatvAt / kacittu sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargAvacchinnatva-kiJcidavacchinnatvobhayAbhAvavadava
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI tadA rUpatvanyUnavRttijAtimattvAn rUpAdityAdAvavyAptiH, sarvAsAmeva nIlatva-- pItatvAdirUpatvanyUnavRttijAtInAM sAdhanavaniSThAbhAvapratiyogitAyA niravacchinnAvacchedakatvAdrUpavavi nIlo nAsti pIto nAstItyAdipratyayAdityA_ vivRtiH sattve'pi tasya sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-daNDatva-taditara-tattvobhayAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkatayA lakSaNaghaTakatvenAvyAptyanavakAzAddaNDimAn daNDisaMyogAdityatra daNDasyaiva sAdhyatAvacchedakatvAnusaraNenaivopapattau daNDatvasya sAdhyatAvacchedakatvAnusaraNaM dIdhitikRtAM na saGgacchata iti tattvam / rUpatvanyUnavRttitvaM = rUpatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatve sati rUpatvasAmAnAdhikaraNyam, rUpatvavati zuklAdau cAlanInyAyena nIlAdInAM bhedasattvAnnIlatvAdijAtInAM tAdRzabhedapratiyogitAvacchedakatvaM rUpatvasAmAnAdhikaraNyaM cAstIti tAdRzanIlatvAdijAtimataH samavAyena sAdhyatAsthale rUpasya saddhetutvena tatrAvyAptirityarthaH / avyAptimupapAdayati-sarvAsAmiti / niravacchinnAvacchedakatAkatvAdityanena nIlatvAdiniThapratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayadharmAnavacchi-- nnatvaM sUcitam / tathAca hetvadhikaraNe zuklaghaTe nIlo nAsti, nIlaghaTe ca zuklo nAstItyAdirItyA'bhAvamAdAya tadabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH sarvAsu sAdhyatA. vacchedakIbhUtAsu nIlatvAdijAtiSu satvAttAdRzobhayAnavacchinnatvasya hetumanniSThA. bhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM niveze'pi bhavatyevAvyAptiriti bhAvaH / atra 'jAti'. padamavyAptidAnArtha, rUpatvanyUnavRttidharmavataH sAdhyatve tAdRzadharmasya nIlasparzAnyataratvasya sAdhyatAvacchedakatayA tasya ca niruktanIlAdyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvenAvyAptyanavakAzaH syAnnIlasparzAdyanyatarAbhAvasya rUpAdimatyasattvAt, na ca rUpatvasamAnAdhikaraNajAtimata eva sAdhyatvamastviti vAcyam / tathAsati guNatvasyApi rUpatvasAmAnAdhikaraNajAtitvena sAdhyatAvacchedakatayA tasya ca niruktanIlAdyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvAdavyAptyanavakAzatAdavasthyApatterguNasAmAnyAbhAvasya rUpAdimatyasattvAt / na ca rUpatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakajAtimataH sAdhyatvamevocyatAM kiMsAmAnAdhikaraNyanivezeneti vAcyam, tAdRzajAteH sparzatvAdirUpAyAH sAdhyatAvacchedakatvena tAdRzanIlAdyabhAvapratiyogitAnavacchedakatayA'vyAptya dIpikA cchedakatAyA eva niravacchinnAvacchedakatAsambandhena vivakSaNIyatayA viSayitayA rUpasvavadabhAvasya lakSaNaghaTakatve bAdhakAbhAva iti vadanti
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 27 _ vivRtiH jAgadIzI zayena-daNDyAdAvityatrAdipadamupAtaM, tathA ca tatrApi svanyUnavRttijAtyAzrayatvasambandhena rUpatvameva sAdhyatAvacchedakamiti ( nAvyAptiriti) bhAvaH / saadhytaavcchedkmiti| anumitividheyatAvacchedakamityarthaH / tathA ca uktavyAptijJAnAdaNDyaMze daNDatvaprakArikA daNDatvavattvAnityevAnu vivRtiH bhAvApatteriti saMkSepaH / svanyUnavRttIti / svaM = rUpatvaM, evaJca niruktanIlAdyabhAvasya lakSaNaghaTakatve'pi tatpratiyogitAvacchedakanIlatvAdibhinnatvasya rUpatvarUpasAdhyatAvacchedake sattvAnna rUpatvanyUnavRttijAtimattvAn rUpAdityatrAvyAptirityarthaH paryavasitaH / daNDatvAdikamityAdipadaprayojanaM pradarzayituM bhUmikAmAracayatisAdhyatAvacchedakamitIti / anumitividheyatAvacchedakamityanena daNDatvAvacchinnavidheyatAkAnumiterevAGgIkaraNIyatvaM sUcitam / kathamityAkAGkSAyAmAha. tathA ceti / uktavyAptijJAnAt = daNDimanniSTapratiyogivyadhikaraNAbhAvIyatAdRzapratiyogitAvacchedakatAzUnyadaNDatvAvacchinnadaNDisaMyoganiSThasAmAnAdhikaraNyajJAnAdityarthaH, daNDyaMze-sAdhye, daNDatvaprakArikA-svAzrayAzrayatvarUpaparamparAsambandhena daNDatvaprakArikA, anumitirityanenAsyAnvayaH, daNDimAnityanumitau bAdhakamAha dIpikA svanyUnavRttIti / na caivaM samavAyasambandhena rUpatvasya sAdhyatAvacchedakatvasvIkAreNaivopapattau svanyUna vRttijAtyAzrayatvasya sambandhatvAnusaraNaM viphalamiti vAcyam / parAmarzasyaiva sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena sAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyanizcayasvarUpatayA tena sambandhena rUpatvaviziSTasyAnumityanudayaprasaGgAt , anumiti prati sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyanizcayasya. pratibandhakatvAdato hetutAvacchedakatAghaTaka-sAdhyatAvacchedakatAghaTaka-sambandhayorbhedapradarzanArtha svanyUnavRttijAtyAzrayatvasya sambandhatvAnusaraNamiti vadanti / / hetutAvacchedakatAyA itaravArakaparyAyaniveze pratiyogitAsambandhena vhnihetukmhaansiiyvnhybhaavbhedsaadhyksthle'vyaaptiH| pratiyogitayA mahAnasIyavanyadhikaraNe mahAnasIyavanyabhAve sAdhyAbhAvasya mahAnasIyavanhyabhAvabhedAbhAvasya sattvAt , evaJca dhUmatvAvacchinna dhUmatvetaradharmAnavacchinnAdhikaraNasvAprasidhyA vahnimAndhUmAdityatrA. cyAptirjagadIzenAzaGkitetyavadheyam /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI mitirna tu 'daNDimAni'ti daNDaprakArikApi, daNDasya vyApakatAvacchedakatvenAgrahAt , kAraNabAdhena tadavacchinnavidheyakAnumityasambhavAditi / vastuto daNDatvasya sAdhyatAvacchedakatve 'daNDimAn' ityanumitirna syAt, daNDAnAM vyApakatAnavacchedakatvAdityasvassAdeva *daNDatvAdika mityatrA'pyAdipadamupAttaM, tena tattaddaNDavyaktInAmeva svavRttidaNDatvajAtyAzrayAdhikaraNatvalakSaNaparamparAsambandhena sAdhyatAvacchedakatvalAbhAt 'daNDimAn' ityanumiternAnupapattiriti tattvam / kecittu 'sAdhya-sAdhanabhedena vyAptigrahAnumityoH kArya-kAraNabhAva ___ vivRtiH daNDasyeti / avacchedakatvenAgrahAditi / niruktavyApakatAvacchedakatvasya daNDatve' sattvAditi bhAvaH / kaarnnbaadheneti| tathA ca yasmindharme hetumanniSTaprati yogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnaM taddharmAvacchinnasyaivAnumitibhavati, daNDe tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvajJAnavirahAnna daNDAvacchinnasyAnumitibhavitumarhatIti daNDimAnityAkArakAnumitivilopApattiriti bhAvaH / / niruktArtha svayameva darzayati-vastuta iti / evaJca taddharmAvacchinna. vidheyatAkAnumitau taddharme hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnaM kAraNamiti phalitam / svavRttIti / taddaNDavRttItyarthaH / paramparAsambandheneti / evaJca na saMyogasambandhena daNDasya sAdhyatAvacchedakatvaM, tathA sati pUrvottarItyA tattaddaNDyabhAvamAdAyAvyAptiprasaGgaH syAt , itthaJca taddaNDavRttidaNDatvajAtyAzrayAdhikaraNatvasambandhena daNDaviziSTasya daNDinaH sAdhanavati daNDisaMyogAdhikaraNe gRhAdAvabhAvavirahAddaNDasya sAdhyatAvacchedakatve'pi na pUrvoktarItyA daNDimAn daNDisaMyogAdityatrAvyAptiH sambhavatIti tAtparyam / ___ kAraNabhedena 'daNDimAn, 'daNDatvavattvAn' ityanumityo nupapattiriti keSAMcinmatamupanyasyati-kecittviti / yathA vahnisAdhyakAnumitau dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyajJAnaM kAraNam,evamAlokasAdhyakAnumitau dhUmavyApakAlokasAmAnAdhikaraNyajJAnaM vibhinnameva kAraNaM, tathA hetubhede'pi tattaddhatuniSThasAdhyasAmAnAdhikaraNyajJAnaM vibhinnameva kAraNamityAzayenAha-sAdhya-sAdhana-bhedeneti / kAryakAraNabhAvabhedAt kAryatvakAraNatvayorbhedAt , yatra daNDatvAdiviziSTaMsAdhyatAvacchedaka = daNDasya yatra sAdhyatAvacchedakatvaM, tathA ca daNDimAnityanumitau hetumanniSThapratiyogivyadhi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI - daNDa = bhedAt yatra daNDatvAdiviziSTaM vidheyatAvacchedakaM, tatra hetumanniSThAbhAvaprati-yogitAvacchedakatAnavacchedako yo dharmastadviziSTAvacchinna sAmAnAdhikaraNya-rUpaiva vyAptiH tadviziSTAvacchinnavidheyakAnumitiprayojikA, yatra tu paramparayA daNDatvAdikamevAnumitau vidheyatAvacchedakaM tatra hetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedako yo dharmaH paramparayA tadavacchinna sAmAnAdhikaraNyarUpaiva vyAptiranumitiprayojiketi, - sAmAnAdhikaraNyAMze daNDAde: pravezApravezakRto 'daNDimAn' 'daNDatvavattvAn' ityanumityordaNDAdividheyakatvaniyama' ityAhuH / - 26 vivRtiH svAzrayAzrayatvarUpaparamparAsambandhenetyarthaH, karaNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAvacchedakabhinnaM yatsAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM, tadviziSTAvacchinna sAmAnAdhikaraNyaM prayojakam, yadyapi tattaddaNDavAnnAstItya bhAvIyapratiyogitAvacchedakatAvacchedakaM -tattvaM, daNDatvaJca tadbhinnatvaM sAdhyatAvacchedakatAva - cchedake daNDatve nAsti, tathApi niruktahetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayadharmAnavacchinnatvaM nivezya taddaNDa-vAnnAstItyabhAvasya vAraNasambhavAnnAnupapattiH / yatra tu paramparayeti / vidheyatAvacchedakaM = sAdhyatAvacchedakaM, tathA ca daNDatvavattvAnityanumitau hetusamAnAdhikaraNapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM yaddaNDatvarUpaM sAdhyatAvacchedakaM, svAzrayAzrayatvasambandhena tadviziSTasya daNDinaH sAmAnAdhikaraNyaM prayojakaM vaktavyam / pravezApravezakRta iti / daNDimAnityanumitiprayojakavyAptighaTakasAmAnAdhikaraNyaghaTakatayA daNDatvaviziSTasya daNDasya pravezaH, daNDatvavattvAnityanumitiprayojakatAdRzasAmAnAdhikaraNyaghaTakatayA daNDAderna pravezastatra paramparAsambandhena daNDatvasya daNDini sAdhye bhAnAtkAraNabhedena kadAciddaNDimAniti, kadAcicca daNDatvavattvAnityubhayAkArAnumitiH sambhavatIti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyAMze sAdhyatAvacchedakAderyena rUpeNa bhAnaM tena rUpeNa sAdhyatAvacchedakaviziSTasyaivAnumitirityabhiprAyeNa 'sAmAnAdhikaraNyAMze pravezA-pravezakRta' ityabhihitam, anyathA 'tAdRzapratiyogitAvacchedakatAvacchedakatva - prati-yogitAvacchedakatvayoH pravezApravezakRta' ityanuktau nyUnatA syAditi dhyeyam /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI yattu 'daNDatvarmikaniruktAnavacchedakatvajJAnasyaiva kAryatAvacchedakaM daNDA'vacchinnavidheyakAnumititvamityanumiterdaNDaprakArakatvaM nAnupapannam' iti, tattucchaM, paramparayA daNDatvAvacchinnavidheyakAnumititvasyApi tAdRzajJAnakAyaMtAvacchedakatayA sarvadaiva 'daNDimAn' 'daNDatvavattvAn' ityubhayAkArAnumityApatteH, ubhayadharmAvacchinnasyaiva sAmagrIsambhavAditi dik / ___ apare tu 'noktavyAptijJAnaM 'daNDimAn' vahnisaMyogavAn' ityAdyanumito hetuH, kintu vakSyamANamanyo'nyAbhAvaghaTitavyAptijJAnam , ata eva 'yathAyathami'tyAdigrantho'pi saGgacchata' ityAhuH / vivRtiH yattviti / daNDatvadharmiketi / daNDatvavizeSyaketyarthaH / niruktAnavacchedakatvajJAnasya = pratiyogivyadhikaraNahetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnasya, kAryatAvacchedakamiti / tathA ca daNDimAnityanumititvAvacchinnaM prati "daNDatvaM hetumanniSTapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedaka" mityAkArakajJAnaM kAraNamato daNDimAnityanumiternAnupapattiriti bhaavH| tttcchmiti| ayaM bhAvaH'daNDatvaM hetumanniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedaka' miti jJAnasya daNDimAnityAkArakAnumitihetutve daNDatvavattvAnityanumitAvapi tasyaiva jJAnasya hetutvaM vAcyaM, tathAca daNDimAnityanumititvAvacchinnasya daNDatvavattvAnityanumititvAvacchinnasya ca kAraNaM,-yattAdRzaM jJAnaM, tatsatve 'daNDimAn' 'daNDatvavattvAni'tyevAnumitiH sarvadA syAt , ubhayAnumityoH kAraNasyaikyAditi / apare tviti / noktavyAptijJAnamiti / pratiyogivyadhikaraNahetumanniSTAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyajJAnamityarthaH / vakSyamANamiti / hetumanniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpamityAdiH / yathAyatheti / yAdRzAnumitau yAdRzaM vyAptijJAnaM sambhavati tAdRzameva vyAptijJAnaM tatra heturiti tadgranthAzayaH / AhurityasvarasasUcanAya, tabIjantu niruktAnyonyAbhAvagarbhavyAptijJAnasyAnumitihetutvepi taddaNDavAnnaitaddaNDavAnnetyAdibhedamAdAya nikhilasyaiva daNDinaH sAdhyasya pratiyogitAvacchedakatayA sAdhye tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya durlabhatayA daNDimAn daNDisaMyogAdityanAnyonyAbhAvagarbhavyApterevAsambhavaH, na ca yadrUpaviziSTasAdhyatAvacchedakavi 1. daNDitvAvacchinneti kalikAtAmudritapAThaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalktaa| dIdhitiH ghadhikaraNaguNAdiniSThAtyantAbhAvapratiyogitve'pi dravyatvAdevyAptiH, sAdhanasya viziSTa sattvAderguNAdAvavRtteH // 3 // jAgadIzI dravye guNakarmaNoH sAdhyatAbhramasAnirAsAditi / (pratiyogitve'pIti-pratiyogitAvacchedakAvacchinnatve'pItyarthaH / ) guNAdAvavRtteriti / guNAdAvabhAvAdityarthaH; tathA ca hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM na guNasyeti bhAvaH / yadyapyavazyaklaH tAbhiparvatatva-catvaratvAdi-tattaddharmaviziSTatattaddhamatvAdyavacchinnAdhikaraNatA. vyaktibhireva 'dhUmavAnitipratyayopapattau dhUmatvAdyavacchinnAdhikaraNatAyAM vivRtiH pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvepi = pratiyogitAvacchedakasAdhyatAvacchedakavattvepItyarthaH / yathAzrutArthe dravyatvaniSThasya tasya dIdhitikRnmate'vyAptyaprayojakatvAt, tanmate sAdhyatAvacchedake hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyaivAvyAptiprayojakatAyAH pUrvamabhihitatvAt / tathA ceti / hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM hetutAvacchedakIbhUta-vaiziSTaya - sattAtva-paryAptAvacchedakatAkanirUpakatAkAdhikaraNatvaM na gunnsyetyrthH| __hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatvaniveze tAdRzAdhikaraNAprasiddhayA vahnimAndhUmAdityatrAvyAptirityAzaGkate -ydypyvshykluptaabhiriti| asyaadhikrnntaabhiritynenaanvyH| parvatatvAdivaiziSTyaM parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyaM, tacca dhUmavizeSaNaM, na tu dhUmatvavizeSaNaM, gauravAnniSprayojanakatvAJceti dhyeyam / dhamatvAvacchinnAdhikaraNatAyA asvIkAre'pi parvatatvAdiviziSTadhamatvAdyavacchinnAdhikaraNatAnAmavazyaM svIkaraNIyatayA tAsAmavazyaklaptatvaM bodhyam / pratyayopapasAviti / dhUmatvaparyAptAvacchedakatAkAdhikaraNatAyA asvIkAre'pi tattaddhamatvAvacchinnAdhikaraNatA yatra tatraiva 'dhUmavAni'tipratIteH sambhavAditi bhaavH| idamatra tattvam-dhUmatvaparyAptAvacchedakatAkAdhikaraNatAmAtrasya 'dhUmavAni'tipratItyartha svIkAre tattaddhamatvAvacchinnAdhikaraNatAyAzcAsvIkAre, 'parvatatvaviziSTadhUmavanmahAnasaM' 'mahAnasatvaviziSTadhUmavAnparvata 'ityAdipratItyApattiH,-dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatAyAH parvate, mahAnase'pi ca sattvAdityavazyantattaddhamatvAvacchinnAdhikaraNatvaM tattatpratItyabhAvAnurodhana svIkartavyaM, evaJca hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNIbhUtadhUmatvAva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / jagadIzI mAnAbhAvAt vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH, (hetutAvaccheda kI bhUta) dhUmatvAdyavacchinnAdhikaraNatvAprasiddheH, tathA'pi hetutAvacchedakadharme, svAzrayA vivRtiH 34 cchinnAdhikaraNatAyA aprasiddhatvAdvahnimAndhUmAdityatrAvyAptirastyeveti / mAnAbhAvAditi / dhUmatvagataikatvasya kiJcinniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakatve mAnAbhAvAdityarthaH / tena na siddhyasiddhibhyAM vyAghAtaH zaGkanIyaH / idamatrAvadheyam - - yathA dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatvaM pUrvoktayuktyA nAGgIkarttavyantathA viziSTasattAtvAvacchinnAdhikaraNatvamapi na svIkarttavyaM ghaTatvAdiviziSTa sattAvAdyavacchinnAdhikaraNatAvyaktibhireva 'viziSTasattAvAni' tipratItinirvAhasambhavAt, 'ghaTatvaviziSTasattAvAn paTaH', 'paTatvaviziSTasattAvAnghaTa' ityAdipratItivAraNAya tAdRzaghaTatvAdiviziSTasattAtvAdyavacchinnAdhikaraNatAvyaktInAmapyavazyaklRtatvasambhavAt / na ca 'guNo guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAni'tipratItivAraNAyAvazyaM vaiziSTya- sattAtvAvacchinnAdhikaraNatvamabhyupeyamiti vAcyam / ghaTatvAdiviziSTasattAsvAvacchinnAdhikaraNatAvyaktInAmeva 'guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAni' tipratItiniyAmakatayA guNe tAdRzAdhikaraNatAnAmasattvena tAdRzapratItyasambhavAditi / hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM na hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAva cchinnAdhikaraNatvaM kintu pAribhASikamevetyAzayena samAdhatte - tathApIti / hetu tAvacchedakadharma ityatra saptamyartho vRttitvamanvayazcAsya 'vyatireka' ityanena / dvayodIpikA dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatAyAM mAnAbhAvAditi / atra dhUmatvaniSThaikatvamadhikaraNatAviziSTAnyat, 'dhUmavAni' tipratItimattvAt ityevamarthaH, vaiziSTayaJca-svani* rUpitanirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasamba ndhena, pratItimattvaJca,-- svaviSayAdhikaraNatA nirUpitanirUpakatAvattvasambandhena, nirUpakatAvattvaJca--svAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatva - svAvacchedakatApratiyogikaparyAptyanuyogitAvacchedakatvobhayasambandhena / hetutAvacchedaka dharma iti / adhikaraNaviziSTAdhikaraNameva hetvadhikaraNa bodhyaM, vaiziSTyaJca-svatAdAtmya, svaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasvAmAnyato'dhikaraNatAnirUpita nirUpakatAvacchedakatvaitadubhayAbhAvavaddhetutAvacchedakAzra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 35. dIpikA yaadhikrnntvobhysmbndhen| etena-tattvameva hetvadhikaraNatvamityanuktvA tathAvidhahetu. tAvacchedakAzrayasyAdhikaraNamevetyAdyabhidhAnamasAtamityAdipUrvapakSo'pi nirastaH / - nanu hetutAvacchedakadharmesvAzrayAdhikaraNIbhUtetyAyuktAvapi dravyaM ghaTatvapaTatvobhayasmAdityatrAtivyAptiH, ubhayatvAzrayIbhUtaghaTatvAdhikaraNa-ghaTa-niSThAdhikaraNatAnirUpakatAna. vacchedakatvasya tAdRzobhayatve sattve'pi, sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakasvasya tatrAsattvAddhaTasya,-paTasyApi,-hetvadhikaraNatvena dhartuM zakyatvAditi cenna / svAzrayAdhikaraNIbhUtaM yadityanena svAvacchinnapramIyaprakAratAnirUpitavizeSyatAvad yadityasya vivakSitatvAt / tathA ca,-ubhayatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA ghaTapaTAdAvasattvena nAtivyAptiriti bhAvaH / na caivaM lAghavAddhetutAvacchedakaM yabhiSThavi. zeSyatAnirUpitapramIyaprakAratAvacchedakatAparyAptyadhikaraNaM tadeva hetutAvacchedakAvacchinAdhikaraNamityevAcyatAM kiM gurutaranivezeneti vAcyam / dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasavAdityatra 'guNakarmAnyatvopalakSitasattAvAn guNa' ityAkArakapramAmAdAya guNasyApi hetvdhikrnntvsmbhvaadvyaaptyaaptteH|| nanu hetutAvacchedakadharmaH svAzrayAdhikaraNIbhUtayaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatva-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvaitadanyataravAn syAttadeva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNamityevocyatAM, kiM gurutarobhayAbhAvanivezena, yadi cAnyataratvasya bhedadvayagarbhatayobhayAbhAvApekSayA lAghavAvakAzo na sambhavatIti manyate, tadA hetutAvacchedakadharmaH svarUpasambandhana niruktadvitvAzrayavAnbhavatItyevaM krameNobhayAbhAvApekSayA lAghavasambhavAt kathaM tannoktamiti cenna, vAcyatvasAdhyakaviSayitAsambandhena ghaTahetuke'vyAptyApatteH, ghaTatvAzrayAdhikaraNatAnirUpitatAdRzasambandhAvacchinnanirUpakatAvacchedakatva-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvobhayavato'prasiddhaH, manmate tu svAzrayAdhikaraNIbhUtayanniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasya-svAzrayAdhikaraNaM yattadanyatvaviziSTaghaTatvAdI prasiddhatayA'vyAptyabhAva iti dhyeyam / nanu hetutAvacchedakadharme svAzrayAdhikaraNIbhUtayaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvaviziSTa - sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatvAbhAvaH, tadeva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNamityevocyatAM, kimubhayAbhAvanivezeneti cena, sarvatra nirUpakatAyA hetutAvacchedakasambandhAvacchinnatvena vivakSaNIyatayA var3isAdhyakataddhamapratiyogikasaMyogena dhUmahetAvavyAptyApatteH / taddhamapratiyogikasaMyogasambandhAvacchinnanirUpakatAnavacchedakatvaviziSTatAdRzasambandhAvacchinna -saamaanyto'dhikrnntaaniruupitniruupktaavcchedktvaaprsiddheH|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / jagadIzI dhikaraNIbhUtayanniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvasya, (sAmAnyataH ) adhikaraNa tAvacchedakatvasya ca dvayorvyatirekaH, tathAvidhaM hetutAvacchedakAzrayAdhikaraNameva ' hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNe' tyanena vivakSitaM vahnimAn dhUmAdityAdau ca tAdRzaM hetvadhikaraNaM dhUmasyAdhikaraNamAtraM dravyaM viziSTasattvA " vivRtiH -- rvyatirekaH = ubhayAbhAvaH, svaM = hetutAvacchedakaM, yatpadena hetvadhikaraNatvenAbhimataM grAhyam, agrespi tathAvidhetyatra tatpadena hetvadhikaraNatvenAbhimatameva grAhyam / adhikaraNatAvacchedakatvasya = adhikaraNatAnirUpa katAnavacchedakatvasya, (sAmAnyataiti / kiJcinniSThetyarthaH / ) adhikaraNatAvacchedakatvasya adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasya, tathA ca hetutAvacchedake hetutAvacchedakAzrayAdhikaraNIbhUtaM yattanniSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatva - kiJcinniSThAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvaitadubhayA bhAvastathAvidhahetutAvacchedakAzrayasyAdhikaraNameva hetvadhikaraNamiti paryavasitam vahnimAndhUmAdityatra hetutAvacchedake dhUmatve - dhUmatvAzraya parvatIyadhUmAdhikaraNaparvata niSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvasya sattve'pi kiJcinniSThAdhikaraNatAnirUpakatAcchedakatvasyAsattvAdubhayAbhAvasyAkSatatayA nirukarItyA parvatAderdhUmAdhikaraNatvena dharttu N zakyatayA tatra ca vahnayabhAvAsattvAnnAvyAptirityAzayenAha - tAdRzahetvadhikaraNaM dhUmasyAdhikaraNamAtramiti / dravyamiti / tathA ca dravyaM viziSTasattvAdIpikA nanu hetutAvacchedakadharmo yanniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatAnavacchedakastadeva hetvadhikaraNamityevocyatAM, kimubhayAbhAvanivezeneti cenna, dravyaM ghaTapaTobhayatvAdityatrAvyA. ptyApatteH, ghaTapaTAdiniSTabhedapratiyAgitAvacchedakatAvacchedakatvasya tAdRzobhayatvave sattvAddhetvadhikaraNatvAnupapatteH / naca hetumattvena hetvadhikaraNasya pravezaH kriyatAM, na tu hetvadhikaraNatvena, naha hetumatvameva hetvadhikaraNatvamiti niyamaH, tathA sati rUpatvanyUna vRttijAtimataH sAdhyatAyAM nIla- pItAdyabhAvamAdAyAvyAptidAnAsaGgatyApatteH, jAtyadhikaraNatvasvarUpa jAtyadhikaraNatvasya tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAditi vAcyam / ghaTasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM ghaTapaTobhayatvasya paryAptisambandhena hetutve'tivyAptyApatteH, paryAptisambandhena hetumattvasya vyAsajyavRttitayA tAdRzahetumati ghaTapaTobhayasmin ghaTabhedavirahAt vyAmrajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkaikadezabhedAnabhyupagamAt, manmate tu hetvadhikaraNatvasyAvyAsajyavRttitayA tAdRzobhayatvAdhikaraNatAyAH paTe'pi sattvena tatra ghaTabhedasya sattvAnnAvyAptiH /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI dityAdau tAdRzahetvadhikaraNaM dravyameva na tu guNAdi, viziSTasattvAtve taniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvasya, (sAmAnyataH) adhikaraNatAvacchedakatvasya ca dvayoH sattvAditi dhyeyam / vivRtiH dityatra vaiziSTya-sattAtvarUpahetutAvacchedake hetutAvacchedakIbhUtasattAtvAzrayIbhUtAyAH sattAyA yadadhikaraNaM guNastanniSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvasya savena, kiJcitpadena dravyamAdAya tanniSThAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasya ca sattvenobhayoH satvAnna guNasya pAribhASikaM viziSTasattArUpahetoradhikaraNatvaM sambhacati, api tu dravyasyaiva, vaiziSTaya-sattAtvarUpahetutAvacchedake tAdRzasattAtvAzraya. sattAdhikaraNadravyaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasyAsattvAttAdRzo - bhayAbhAvasyAkSatatvAt , evaJca tAdRzahetvadhikaraNIbhUte dravye sAdhyIbhUtasya dravyatvasthAbhAvavirahAnnAvyAptiriti bhAvaH / svAzrayAdhikaraNatvaparyantAniveze-prameyavAn gaganAdityatra viruddhe'tivyAptiH, vahnimAndhUmAdityatra jalAdehettvadhikaraNatvApayA'vyAptiprasaGgazcAtastannivezanam / atra svAzrayaniSThanirUpakatvamavazyaM hetAvacchedakasambandhAvacchinnaM vaktavyamanyathA vahnimAndhUmAdityatra jalAderapi hetvadhikaraNatApattiH, kAlikasambandhAvacchinnadhUmatvAzrayadhUmaniSThanirUpakatAnirUpitajalaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvasya dhUmatvarUpahetutAvacchedake sattvepi, sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasya tatrAsattvAdubhayAbhAvasyAkSatatayA jalasyApi svAzrayAdhikaraNIbhUtayatpadena dhartuM zakyatvAt / evaM yanniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatvamapi hetutAvacchedakasambandhena vivakSaNIyamanyathA dravyaM viziSTasattvAdityatra jJAnAtmakaguNasya hetvadhikaraNatvApatyA'vyAptiprasaGgAt , vaiziSTaya-sattAtvarUpahetutAvacchedake sAmAnyato'dhikaraNIbhUtadravyaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasattvepi svAzrayAdhikaraNIbhUtayatpadena jJAnamupAdAya tanniSTAdhikaraNatAnirUpitaviSayitvasambandhAvacchinnanirUpakatAnavacchedakatvasyAsattvenobhayAbhAvasyAkSatatvAt / ' evaM 'sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakate'tyatra nirUpakatvamapi hetutAvacchedakasambandhAvacchinnaM vAcyamanyathA vahnimAndhUmAdityatra parvatAdehetvadhikaraNatvaM na syAt , dhUmatve parvatAdiniSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvasya, jJAnaniSThaviSayitvasambandhAvacchinnanirUpakatAvacchedakatvasya ca dvayoH sattvenobhayAbhAvavirahAditi sngksspH|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH sAmAnAdhikaraNyavyaktInAM bhede'pi nirUpakatAvacchedakasya adhikaraNatAvacchedakasya caikyAnyApteraikyam / ... .. jAgadIzI sAdhya-sAdhanabhedena vyApterbhedAt yatra sAdhanatAvacchedakaM nAdhikaraNatAvacchedakaM tatra tadAzrayasamAnAdhikaraNatvameva nivezyamityapi vadanti / / 3 / / nanu sAmAnAdhikaraNyasya vyAptitve tasya prati dhUmaM bhinnatvena 'dhUmasAmAnye vahnisAmAnyasyaikA vyApti'riti vyavahAro'nupapanna ityata Aha*sAmAnAdhikaraNyeti-tathA ca vahnitva-dhUmatvAdyanugamAdeva tatra vyApteraikyavyavahAro na tu vastugatyA vyApteraikyamiti bhAvaH / nanvevaM (sAmAnya vivRtiH "yatra hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatvamaprasiddhaM,-yathA vahnimAndhUmAdityatra dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatvamaprasiddhaM-tatra hetutAvacchedakAzrayAdhikaraNavRttitvamevAbhAvavizeSaNaM, yatra tu hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatvaM prasidhyati, yathA dravyaM viziSTasattvAdityatra vaiziSTya-sattAvAvacchinnAdhikaraNatA prasiddhA,-tatra hetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNavRttitvamevAbhAve nivezyamanyathA kevalasattAdhikaraNamAdAya tatrAvyAptiprasaGgaH syAditi" keSAMcinmataM pradarzayati-sAdhya-sAdhanabhedeneti |vdntii. tyasvarasasUcanAya, tadbIjantu-tAdRzobhayatraiva pUrvottarItyA pAribhASikAdhikaraNatvamAdAya lakSaNasamanvayasambhave sAdhyasAdhanabhedena pRthakpRthanivezasya niSprayojanatvameveti dhyeyam // 3 // __ 'sAmAnAdhikaraNyavyaktInAmiti dIdhitigranthamutthApayati-nanviti / dIdhitau-sAmAnAdhikaraNyavyaktInAmiti / tattaddhamaniSThatattadvahni sAmAnAdhikaraNyavyaktInAmityarthaH / nirUpakatAvacchedakasya = sAmAnAdhikaraNyanirUpakatAvacchedakasya-vahnitvAdeH, adhikaraNatAvacchedakasya-tAdRzasAmAnAdhikaraNyAdhikaraNatAvacchedakasya-dhUmatvAdeH / nanu tayoraikyAtkathaM vyApteraikyamityato bhAvamAha-tathA ceti / evaJca pAramArthikaM vyApteraikyaM nAstIti bhAvaH / nanviti / mahAnasIyadhUmaniSThamahAnasIyavahvisAmAnAdhikaraNyapratyakSAnantara sAmAnAdhikaraNyatvena nikhilasAmAnAdhikaraNyapratyakSe parvatIyavahnidhUmasAmAnAdhika
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 36 dIdhitiH vastutastu dhUmatvAdiviziSTavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyasya rAsabhAdisAdhAraNatvAddhamatvAdimati tAdRzasAmAnAdhikaraNyaM, jAgadIzI lakSaNA'svIkAre) "mahAnasIyavahnisAmAnAdhikaraNyasya smRtasya pakSavRttidhUmAdAvasattvAt parvatIyavahnisAmAnAdhikaraNyasya prAgananubhavAt kutaH parAmarza" ? ityAzaGkAyAm "ekaiva hi sA vyAptiriti" parAmarzIyasiddhAntagrantho'saGgata ityata Aha, vastutastu iti / rAsabhAdItika |tthaa ca "dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAn parvata" iti jJAnAdapyanumitiH syAditi bhAvaH / na ca dhUmAdivyApakavanhyAdisamAnAdhikaraNadhUmAdibhattAnizcayatvenaiva parAmarzasya dhUmAdiliGgakAnumitihetutvAdukta vivRtiHraNyamapi smRtaM bhavatyataH 'sAmAnyalakSaNA'svIkAra'ityuktam / prAgananubhavAditi / vyAptismaraNAtprAgananubhavAdityarthaH, tathA ca 'prathamaM mahAnasIyavahvidhUmasAmAnAdhikaraNyasya yadA pratyakSaM tadA tasyaiva smRtatayA, tAdRzasAmAnAdhikaraNyasya ca parvatavRttidhUme'sattvAkhamavyApakavahnisamAnAdhikaraNadhUmavAnparvata iti parAmarzo na bhavitumarhatIti parvate vayanumityanApattiriti' parAmarzapUrvapakSagranthatAtparyam / asaGgata iti / tathA ca tattadvahvisAmAnAdhikaraNyasya tattavamAdiniSThasya vyAptisvarUpatayA tasya ca bhinnatayA vyApteraikyAsambhavAt 'ekaiva hi sA vyAptiriti' parAmarzasiddhAntagranthAsaGgatiH sphuTaiveti bhaavH| dodhitau-dhUmatvAdiviziSTeti / hetutAvacchedakaviziSTasya hetoApakIbhUtavahvisAmAnAdhikaraNyamAtrasya vyAptitve tasya rAsabhe'pi sattvAddhamatvAdirUpahetutAvacchedakaviziSTe hetau tAdRzasAmAnAdhikaraNyaM vyAptipadena nivezanIyamityarthaH / ___ nanu dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyasya rAsabhe sattve'pi kA hAnirisyata Aha-rAsabhAdItIti / anumitiH syAt = parvate vahvayanumitiH syAt / na ceti / vaacymitynenaanvyH| dhUmAdivyApaketi / tathA coktAnumiteryadi dhUmaliGgakatvamucyate tadA dhUmaliGgakAnumitau dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNadhUmavattAnizcayasyaiva kAraNatayA niruktanizcayarUpApAdakaviraheNApattireva na saGgacchate, rAsabhaliGgakatvaJcoktAnumitenaM sambhavaduktikaM, vayAdau rAsabhavyApakatvAbhAvena rAsabhavyA. pakavadvisAmAnAdhikaraNarAsaMbhavattAnizcayasya tAdRzAnumitihetubhUtasyAsambhavAditi
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI vyApte rAsabhAdisAdhAraNye'pi na kSatiriti vAcyam / pakSadhamAze viSayatayA anumitijanakatAvacchedakasyaiva vyAptipadArthatayA dhUmatvAdestatra niveze taddhaTitasyaiva vyAptitvAditi bhAvaH / *dhUmatvAdimatIti / tathA ca 'tasyeti' mUlasthaM tatpadaM lakSye lakSaNe cobhayatraivAnvitamiti bhAvaH / nanu sAdhananiSThasAmAnAdhikaraNyasya vyAptitve ( 'ekaiva hi' vivRtiH bhAvaH / na kSatiriti / niruktavahnisAmAnAdhikaraNyasya rAsabhe satvepi ApattivirahAnna kSatirityarthaH / pakSadharmAze = pakSasya yodharmo hetvAdistatra / vizeSaNatayA = vizeSaNIbhUya, anumitIti / tathA ca yadrUpAvacchinnaprakRtahetuprakAratAkanizcayatvamanumitijanakatAvacchedakaM tadrUpasyaiva vyAptipadArthatayA tAha zarUpasya ca dhUmatvAvacchinnadhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyasvarUpatathA dhUmatvasya vyAptiyaTakatvAttaddhaTitaiva vyAptiH karaNIyeti dIdhitau-'dhUmatvAvacchinnaniSThaM tAdRzavahnisAmAnAdhikaraNyaM vyApti'rityuktaM, tasya rAsabhasAmAnAdhikaraNye'pi na kApi kSatiriti samuditArthaH / lakSye lakSaNahetuketarabhedAnumitivizeSye-, pakSa iti yAvat, lakSaNe = itarabhedAnumApake hetau, tathA ca 'hetuniSThahetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM, svetarabhinnaM, hetuniSThahetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyAdi'tyanumitau pakSIbhUtApi vyAptihetuniSThA vaktavyA, evaM lakSaNIbhUtApItarabhedAnumApakahetusvarUpA vyAdhituniSThA vaktavyeti bhaavH| hetutAvacchedakAvacchinnaniSThatAdRzasAdhyasAmAnAdhikaraNyasya vyAptitvepi 'ekaiva hI'tyAdigranthAsaGgatirastyeva, tAdRzasAmAnAdhikaraNyasya prativyakti bhinnatvAditi tadvatI'tyAdidIdhitigranthotthitiprayojanamAha-nanviti / (hetuniSThasAdhya. - dIpikA lakSye lakSaNe ceti / dhUmaniSThadhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyaM svetarabhitraM, dhUmaniSThadhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyAdityanumAne pakSe dhUmaniSThatvadalAnuktau-bhAgA. siddhiH, rAsabhaniSTadhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyAtma kapakSaikadeze dhUmaniSTadhUmavyApakavahisAmAnAdhikaraNyAtmakahetostAdAtmyenAsattvAt / hetau dhUmaniSTatvAnuktau vyabhicAraprasaGgaH, dhUmavyApakavahi sAmAnAdhikaraNyAtmakaheto rAsabhasAmAnAdhikaraNye'pi sattvA. tatra ca svetarabhedAtmakasAdhyasyAbhAvAt /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dopikaalngkRtaa| dIdhitiH tadvati dhUmatvAdikaM vA, vyAptiH, AdyA bhinnA, dvitIyA tvabhinnaiveti dhyeyam // 4 // jAgadIzI ityAdigranthAnupapattistadavasthaiva, tathA) viziSTasattvavyApakIbhUtadravyatvasAmAnAdhikaraNyavataH sattvasya guNAdau parAmarzAdguNe'pi dravyatvAnumiteH pramAtvaM syAdata Aha-tadvatIti * / tAdRzasAmAnAdhikaraNyavatItyarthaH / tathA ca tAdRzasAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmatvaM vyAptiH, tatprakArikaiva pakSadharmAtAdhIranumitihetuH, tatra ca nIlaghaTatvaprakArakabuddhI ghaTatvasyeva vivRtiH sAmAnAdhikaraNyasya vyAptitve doSAntaramAha-tatheti / ) guNe'pIti / tAdRza* parAmarzasya guNavizeSyakatvAditi bhAvaH / pramAtvaM syAt-pramAtmakaparAmarzajanyatvaM syAt, anyathA guNe dravyasvAnumiteH pramAtvAbhAvena yathAzrutArthAsaGgatiH syAt / tAzasAmAnAdhikaraNyeti / dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyavatItyarthaH / -tAzasAmAnAdhikaraNyaviziSTeti / dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena viziSTaM yaddhamatvaM tadeva vyAptirityarthaH / tatkArikA = dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmatvaprakArikA, pakSadharmatAdhIH = parvatAdivRttitAdhIH, parAmarza iti yAvat / nanu dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmatvasya vyAptitve dhUmatvatvapravezAgauravaM, dhUmatvatvasya dhUmetarAvRttitve sati sakaladhUmavRttitvasvarUpatvAdata Aha-tatreti / nIlaghaTatvaprakArakabuddhau, 'nIlo ghaTa' iti buddhAviti yAvat / 'ghaTatvasyeveti / yathA 'nIlo ghaTa' iti buddhau nIlatvasya pAratantryeNa sAmAnAdhikaraNyasambandhena ghaTatve bhAnaM, na tu ghaTatve ghaTatvatvasyeti sarvavAdisiddhaM, tathA 'dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmavAnparvata' iti parAmarze'pi pAratantryeNa dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena dhUmatve bhAnaM na tu dhUmatve dhUmatvatvasyAto na dhUmatvatvapravezakRtaM gauravamiti tAtparyam / . dIdhitau-Adyeti / hetutAvacchedakaniSThahetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpA vyAptirityarthaH / bhinnA = prativyaktibhinnA, dvitIyA = hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyaviziSTahetutAvacchedakarUpA vyAptiH, abhinnati / tasyA aikyAditi bhaavH|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| ___ jAMgadIzI svarUpata eva dhUmatvasya bhAnaM, na tu dhUmatvatvena, nAto gauravamiti bhaavH| Ayeti / tathA ca tAmupAdAyava 'parvatIyavahnidhUmayorasannikarSAttayoH kathaM vyAptigraha' iti parAmarzIyaH pUrvapakSa (prantha) iti bhAvaH / *dvitIyeti / tathA ca tAmabhipretyaiva 'ekaiva hi sA vyApti'. riti (parAmarzIyasiddhAnta) prantha iti bhAvaH / yatraikameva sAdhyAdhikaraNaM vatraitadrUpavAnetadrasAdityAdAvAdyA'pyabhinnaiva, yatra ca dravyatvAdau sAdhye rUpatvavyApyajAtimato hetutvaM tatra hetutAvacchedakIbhUtanIlatvAdijAtInAM nAnAtvena dvitIyA'pi kacidbhinnaiveti mantavyam // 4 // vivRtiH tathAceti / tA = prathamAM vyApti, dhUmaniSThadhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyarUpAM vyAptimiti yAvat / upAdAya = manasi vibhAvya, tAM = dvitIyAM, dhUmavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyaviziSTe dhUmatvAdirUpAM vyAptim, abhipretya = AdRtya / prathamAyA api vyApteH kadAcidabhinnatvaM, dvitIyAyA api kadAcidbhinnatvaM darzayati - yatreti / tadrasaniSThatadrUpasAmAnAdhikaraNyasyaikyAthamAyA vyApterabhinnatvam, evaM dravyaM rUpatvavyApyajAtimata ityatra tAdRzanIlatva-pItatvAdirUpajAtInAM hetutAvacchedakIbhUtAnAM hetuvyApakadravyatvAdisAmAnAdhikaraNyaviziSTAnAM nAnAtvena hetutAvacchedakarUpAyA api dvitIyAyA vyAptabhinnatvamiti bhAvaH / etacca dIdhitau 'dhyeya' mityuktyA sUcitam / mantavyamityasvarasasUcanAya, tadvIjantu,-'Adyeti' granthasya vahvidhUmavyAlerevaikyapradarzanaparatayA sarvasyA vyApteraikyAsatvepi na kSatiriti vadanti // 4 // dIdhitau-abhAvavizeSaNIbhUtasya 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya' vyAvRtti dIpikA nAto gauravamiti / nanu dhUmavyApakavahisAmAnAdhikaraNyaviziSTadhUmatvasya vyAptisve kIdRzaH parAmarzo'bhipretaH ? vahivyApyadhUmatvavattvAniti parAmarzasyAbhipretatve dhUmatvasyollekhena dhUmatvatvAdibhAnAgauravApattiriti cenna, 'dhUmavyApakavahisamAnAdhikaraNa. vRttimattvAnparvata' ityAkArakaparArmazasyavAbhyupetatvAt / pAratantryeNa yatrAnvayastAdRzasthale'nvayitAvacchedakasya bhAnAnaGgIkAreNa vRttitvenaiva dhUmatvasya bhAnAddhamatvatvena bhAnAbhAvAditi dhyeyam /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH ayaM kapisaMyogI etadvakSatvAdityAdisaGgrahAyAsamAnAdhikaraNAntam / jAgadIzI kapisaMyoginyetatpadArthasya sAdhyatAbhramanirAsArtha maya'miti pkssnirdeshH| sAmpradAyikamate saMyogasAmAnyAbhAvamAtrasya dravye'bhAvAt kapIti / vRkSamAle kapisaMyogAbhAvAt-etaditi / na cAbhAve hetusAmAnAdhikaraNyasyeva hetvadhikaraNe niravacchinnavRttitvarUpasya nivezA vivRtiH darzayati-ayamiti / saGgrahAya = avyAptinirAsAya, tathA ca pratiyogyasAmA. nAdhikaraNyAnupAdAne'yaM kapisaMyogyetadvakSatvAdityatra hetvadhikaraNIbhUtaitavRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvasya vidyamAnatayA tatpratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake kapisaMyogatve sattvAdavyAptirato hetusamAnAdhikaraNAbhAve 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM' vizeSaNIyaM, tadupAdAne ca,-kapisaMyogAbhAvasya hetusAmAnAdhikaraNatve'pi tatpratiyoginaH kapisaMyogasyAdhikaraNe varttamAnatvAnna tadabhAvaH pratiyogyadhikaraNAvRttirapi tu ghaTAbhAva eva pratiyogyasamA. nAdhikaraNahetusamAnAdhikaraNaH, tatpratiyogitAvacchedakatvasya kapisaMyogatvarUpe sAdhyatAvacchedake'sattvAnnAvyAptiriti bhAvaH / idampadaprayojanamAha-kapisaMyoginIti / bhramanirAsAya = kapisaMyogietat-vRkSatvAdityAkArakasAdhyatvAdibhramanirAsAya, na cedaMzabdena pakSanirdezepIdantvaviziSTa kapisaMyogini etatpadArthasya sAdhyatvabhramAnirAsAkathamidaM yuktamiti vAcyam / idantvaitattvayostulyArthakatayoddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayoraikyAcchAbdabodhAnudayena tAdRzabhramAsambhavAt , parArthAnumAne pratijJAdInAmupayogitayA tAdRzazAbdabodhasyAvazyakatvAditi dhyeyam / kapItIti / tathA ca 'kapi'padAnu. pAdAne vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasya sarvamatAsiddhatayA ghaTAbhAvamAdAyaiva saMyogye. tavRkSatvAdityatra lakSaNasamanvayasambhavAdvayarthaM pratiyogyasomAnAdhikaraNyadalamiti sarvamatasAdhAraNAvyAptyanurodhena 'kapi'padopAdAnamiti bhAvaH / etaditi / tathA ca hetAvetattvasyAvizeSaNatve,- kapisaMyogasAdhyakavRkSAvahetoya'bhicAritayA tatra lakSaNAgamanasyeSTatvAtpratiyogyasAmAnAdhikaraNyavyAvRttistatra na saGgacchata iti hetuvizeSaNatayaitatvopAdAnamiti bhaavH| na ceti / vaacymitygretnenaanvyH| hetvadhikaraNe = yatkiJciddhatvadhikaraNe, niravacchinneti / yathAbhAve hetusAmAnA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| - - dIdhitiH yatta-idaM saMyogi dravyatvAdityatAvyAptivAraNAya tat, jAgadIzI duktA'vyAptivyudAsasambhavAt pratiyogivaiyadhikaraNyavizeSaNapravezo mUlakRtonucita iti vAcyam ; agre tasya samAdhAsyamAnatvAditi bhaavH| tat= asamAnAdhikaraNAntam / nanu zAkhAmUlAdisarvAvayavAvacchedena sarvatra dravye gaganAdisaMyogasya sattvAt kutastatsAmAnyAbhAvasya dravye sambhava ityata Aha,-*saMyogasyeti / vRkSatveti |-shaakhaadyv vivRtiH dhikaraNyaM vizeSaNaM, tathA yatkiJciddhavadhikaraNe niravacchinnavRttitvamapi prakSipya kapisaMyogyetavRkSatvAdityatra kapisaMyogAbhAvasya vRkSe mUlAvacchinnavRttikatayA nira. vacchinnavRttitvaviraheNAvyAptirvAraNIyeti bhAvaH / agre = avacchedakatvaniruktI, samAdhAsyamAnatvAditi / pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM parityajyaiva siddhAntalakSaNasya vakSyamANatvAdityarthaH / saMyogasAmAnyAbhAvasya dravyavRttitvaM svIkRtya 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNya' dalavyAvRttimabhidadhatAM prAcAM mataM sAmpradAyikamatAnusAreNa dUSayitumupanyasyatidIdhitau-yattviti / tathA ca pratiyogyasAmAnAdhikaraNyAnupAdAna idaM saMyogi dravyatvAdityatra hetvadhikaraNe dravye vartamAnasya saMyogasAmAnyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedakIbhUte saMyogatve sattvAdavyAptiH, tadupAdAne casaMyogAbhAvasya pratiyoginaH saMyogasyAdhikaraNe dravya eva vartamAnatayA pratiyogyadhikaraNAvRttitvarUpapratiyogyasAmAnAdhikaraNyAbhAvAnnAvyAptirityAzayaH / nanviti / gaganasaMyogasyeti / gaganasya sarvamUrtasaMyogAnuyogitvAditi bhAvaH / tatsAmAnyAbhAvasya = saMyogasAmAnyAbhAvasya, dravye sambhava iti / tathA ca saMyogasya sAdhyasya hetvadhikaraNe dravye'bhAvaviraheNAvyAptyabhAvAtprati dIpikA agne samAdhAsyamAnatvAditi / na ca saMyogAbhAvavAn meyatvAdityatra saMyogAbhAvAbhAvasya niravacchinnavRttikatvaviraheNAtivyAptisambhave 'apresamadhAsyamAnatvAt' ityAdyabhidhAnamayuktamiti vAcyam / dravye saMyogAbhAvasya svIkaraNIyatayA niruktahatoH saddhetutvenAtivyAptidAnAsaGgateH / tatra tadasvIkAramate tu saMyogAbhAvAbhAvo'tirikto niravacchinnavRttikazcati na kopi doSa iti dhyayam /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI cchedena tattatsaMyogasattve'pi vRkSatvAvacchedena kasyAzcidapi saMyAgavyakterasattvAt tadavacchedenaiva saMyogasAmAnyAbhAvasambhavo'vacchedakabhede naikatra bhAvAbhAvayoH samAvezAditi bhAvaH / nanvevaM vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasya (sattve) kuto nAdhyakSa mityata Aha-, tatra ceti / - tatra = saMyogasA-mAnyAbhAve / *sattvAditi / asya pratiyogitAsambandhenetyAdiH / tathA ca saMyogasAmAnyAbhAvasyAtIndriyapratiyogikatvAnnAdhyacamiti / nanu pratiyogitAvacchedakaviziSTasyaiva yogyatvamatyantAbhAvapratyakSe tantraM, ( na tu yogya mAtrapratiyogikatvam) anyathA guNe'pi saMyogasAmAnyAbhAva( sya tAdRza ) pratyakSaM na syAdata Aha, parita iti / paritaH vivRtiH 45 =: yogya sAmAnAdhikaraNyadalaM nirarthakamiti bhAvaH / tadavacchedenaiva = vRkSatvAvacchedenaiva, avacchedakabhedena = vRkSatva-tattacchAkhAdirUpAvacchedakabhedena, samAvezAditi / ekAvacchedenaivaikatra bhAvAbhAvayorvirodhAditi bhAvaH / nanviti / nAdhyakSamiti / vRkSe saMyoga sAmAnyAbhAvasya / prAmANikatve tasya vRkSavRttitAyA asiddhatvAditi bhAvaH / zraheti / vRkSe saMyogasAmAnyabhAvasya pratyakSatve hetumAhetyarthaH / tathA ceti / abhAvaniSThalaukikaviSayitA sambandhena pratyakSaM prati yogyamAtrapratiyogikatvasya pratiyogitAsambandhena yogyamAtraprati-yogino vA hetutvAtkAryAdhikaraNe saMyogasAmAnyAbhAve cAtIndriyapizAcasaMyogapratiyogitvasya pratiyogitA sambandhena tAdRzAyogyapizAcasaMyogarUpa pratiyoginaH sattvAdyeogyamAtra pratiyogikatvAdirUpakAraNa viraheNa na saMyogasAmAnyAbhAvasya pratyakSatvaM sambhavatIti hRdayam / atIndriyapratiyogikatvAt = pizAcAdisaMyogaprati - yogikatvAt, nAdhyakSamiti / na pratyakSamityarthaH kAraNAbhAvAditi zeSaH / 'parita' ityAdidIdhitigranthotthitibIjamAha - nanviti / pratiyogitAvacche*dakaviziSTasya : = kasyacitpratiyoginaH, yogyatvam = udbhUtarUpavattve sati mahattvaM, tantraM = kAraNatAvacchedakaM, ( na tviti / yogyetarApratiyogikatve sati yogya prati-yogikatvaM na kAraNatAvacchedakamityarthaH ) | ( tAdRza) pratyakSam = abhAvaniSThalaukika: viSayatAsambandhena guNavRttitayA pratyakSaM na syAditi / tathA cAbhAvaniSThalaukika: viSayatAsambadhena pratyakSaM prati yogyatAviziSTasya pratiyogitAvacchedakaviziSTa-yatkiJcitpratiyoginaH pratiyogitAsambandhena hetutvameva vaktavyam / yogyatAviziSTa-pratiyogi sAmAnyasya tAdRzasambandhena hetutve 'guNe saMyogAbhAva' iti pratyakSaM na >
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-lakSaNa-jAgadozI / vvvvvvvv~~-- ___ jAgadIzI sarvAvayavAvacchedena, pratiyogigrahAtmakadoSAdvetyarthaH / na caivamapi pratiyogigrahotpattidazAyAmeva tatpratyakSaM durvAram , pratiyogyupalambhakasAmathyA api doSatvopagamAt, 'pratiyogina upalabdhiryata iti' vyutpattyA tasyA eva vA prastutatvAditi bhAvaH / vivRtiH syAt , saMyogAbhAve pratiyogitAsambandhena yogyatAviziSTapratiyogisAmAnyasyAprasiddhatvAt , atIndriyapizAcasaMyogAderapi pratiyogisAmAnyAntargatatvAt , yogyasya yatkiJcitpratiyogino hetutve tuM saMyogAbhAvapratiyogino yogyasya ghaTAdisaMyogasya pratiyogitAsambandhena saMyogAbhAve sattvAtkAraNasattvena saMyogAbhAvapratyakSe na kimapi bAdhakam , evaJca niruktasya kAraNasya sattvAd vRkSepi saMyogAbhAvapratyakSaM syaadityaashyH| sarvAvayavAvacchedeneti / zAkhAditattatsakalAvayavAvacchedenetyarthaH / doSAt = saMyogarUpapratiyogipratyakSAtmakapratibandhakAt , tathA ca samavAyena saMyogasAmAnyAbhAvapratyakSaM sarvAvayavAvacchedena saMyogAtmakapratiyogijJAnasya pratibandhakamiti vRkSasya sarvAvayavAvacchedena saMyogAtmakapratiyogijJAnasya pratibandhakasya sattvAnna vRkSe saMyogAbhAvasya pratyakSatvaM sambhavatIti bhaavH| nanu tAdRzapratiyogijJAnasya pratibandhakatve tasya ca kAryapUrvakSaNe sattAyA eva kAryAnutpAdaprayojakatvaM vaktavyaM, evaJca yasmin kSaNe sarvAvayavAvacchedena pratiyogijJAnamutpadyate tatkSaNe kathaM na pratyakSaM, tatpUrvakSaNe pratibandhakavirahAdityAzaGkatena ceti / durvaarmitynenaanvyH| pratigrahotpattidazAyAM = saMyogasAmAnyAbhAvapratiyoginaH-saMyogasya-pratyakSakAle, tatpratyakSa saMyogasAmAnyAbhAvapratyakSaM, durvAramiti / 'sarvAvayavAvacchedene'tyAyuktAvapi pratyakSApattivAraNAsambhavAditibhAvaH / pratiyogyupalambhakasAmagyAH = pratiyogijJAnajanakasAmagryAH, doSatvopagamAt = pratibandhakatvopagamAt, pratibandhakatvasya vivakSaNIyatvAditi yAvat / tathA ca sarvAvayavAvacchedena pratiyogigrahajanakasAmagyA eva saMyogAbhAvapratyakSe pratibandhakatayA tasyAH sAmagyAzca pratiyogigrahotpattipUrvakSaNe vidyamAnatvAtpratibandhakasattvena na pratiyogigrahotpattikAle pratyakSamiti bhAvaH / 'pratiyogyupalabdhi' zabdena pratiyogijJAnajanakasAmagrIparyantalAbhAya vyutpatti prdrshyti-vyutpttyeti| bahuvrIhisamAsAdareNetyarthaH tasyA eva = pratiyogigrahajanakasAmajyA eva, prastutatvAt = pratibandhakatvena dIdhitAyuktatvAt / /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| dIdhitiH saMyogasya zAkhAdyavacchedena vRttekSatvAvacchedena tatsAmAnyAbhAvavRttAvavirodhAt, tatra cAtIndriyasya saMyogasya sattvAt, paritaH pratiyogyupalabdherdoSAdvA 'vRkSe na saMyoga' ityAdinAdhyakSamiti,tanna, dravye saMyogasAmAnyAbhAve mAnAbhAvAt / / ____ jAgadIzI pratiyogyupa'lambhakadoSAbhAvasya saMyogasAmAnyAbhAvapratyakSe kAryasahabhAvena hetutvopagamAnnoktadoSa ityapi vadanti / OMna ca itihA-mAnamiti prennaanvyH| yo yadIyeti |-yo vivRtiH "sarvAvayavAvacchedena pratiyogijJAnasya pratibandhakatve tAdRzapratiyogijJAnAbhAvasya kAryajanakatvamAvazyaka, prativandhakAmAvasya kAryajanakatvAt, evaJca tAdRzapratiyogijJAnAbhAvasya kAryAdhikaraNavRttittvena hetutvopagamAdeva na sarvAvayavAvacchedena saMyogajJAnotpattikSaNe saMyogAbhAvasya pratyakSaM sambhavati, kAryAdhikaraNIbhUtatAdRzapratiyogigrahotpattivRttitvaviziSTasya saMyogAtmakapratiyogijJAnAbhAvasya kAraNasyAsattvAt , tadAnIM saMyogAtmakapratiyogino jJAnasya sattvAt" iti keSAMcinmatamutthApayati-pratiyogyupalambharUpeti / doSAbhAvasya = saMyogarUpapratiyogigrahAtmakapratibandhakAmAvasya, kAryasahabhAvena = kAryAdhikaraNavRttitvena, noktadoSa iti / saMyogagrahotpattikAle saMyogasAmAnyAbhAvasya na pratyakSamityarthaH / pratibandhakAbhAvAdehetutAsthale pratibandhakAbhAvasya kAryakAlapUrvavRttitvamAnaM kAryotpattAvapekSyate. na tu tasya kAryAdhikaraNavRttitvamityasvaraso vadantItyuktyA sUcitaH dIdhitau-vRte na saMyoga iti / vRkSe saMyogAbhAva ityarthaH / ityAdi nAdhyakSam = ityAkArakaM na pratyakSam / "dravye saMyogAbhAvasya prAmANikatve satyeva saMyogI dravyasvAdityatra hetvadhikaraNe saMyogAbhAvamAdAyAvyAptivAraNArtha pratiyogyasAmAnAdhikaraNyadalaM sArthakaM sambhavati, tadeva tu na" ityAzayena sampradAyavidAM matamanusRtya dUSayati= tnneti| mAnAbhAvAt = dravye saMyogAbhAvasyAprAmANikatvAt / 1 "pratiyogyupalambharUpadoSAbhAvasye"ti kvacitpAThaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / dIdhitiH na ca 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn sa tatsAmAnyAbhAva jagadIzI yajjAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmmAvacchinna-yatsambandhAvacchinna-pratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajjAtyavacchinna tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn ityarthaH / tena na svarUpAsiddhi:, vivRtiH nanvanumAnAdeva dravye saMyogAbhAvaH sidhyatItyAzaGkate - yo yadIyeti / yadIyAH = " yanniSTapratiyogitAkAH, yAvanto vizeSAbhAvAstadvAn yo bhavati, sa tatsAmAnyaniSThapratiyogitAkAbhAvavAn bhavati", iti vyApteH = iti sAmAnyavyApteH, mAnam = mitikaraNam / na cetyAdizaGkiturmate hetorevAnumitikaraNatvAditi bhAvaH / nanu yathAzrute ghaTapaTobhayAbhAvasyApi yAvadvizeSAntargatatayA tasya ca ghaTavatyapi sattvena tatra ghaTasAmAnyAbhAvA sattvAdvayabhicAraH, evaM - tattatsaMyogAbhAvavatyapi vRkSe saMyogasAmAnyaniSThapratiyogitAkasya saMyoga ghaTobhayAbhAvasyobhayavAdisiddhatayA siddhasAdhanamato nirukto bhayAbhAvayorhetughaTakatva - sAdhyaghaTakatva-nirAsAyAhayajAtIti / jAtisAmAnAdhikaraNyaM = jAtyadhikaraNavRttitvaM taccobhayAvRttidharmavizeSaNam / ubhayAvRttitvaJcaikamAtravRttitvaM-svapratiyogivRttitva, svAnuyogivRttivobhayasambandhena bhedaviziSTAnyatvamiti yAvat / svaM tattadvaTAdibhedaH / tAdRzadharmAzca tattadvatva - tattatsaMyogatvAdayaH / tathA ca saMyogatvajAtyadhikaraNavRttirubhayAvRttidharmastattatsaMyogatvAdistadavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM yAvatAM tattatsaMyogAbhAvAnAM vRkSe sattvAttatra saMyogatvajAtyavacchinnapratiyogitAkasya saMyogasAmAnyAbhAvasya siddhiH / evaM niruktavyAptyA ghaTatvajAtyadhikaraNe ghaTe varttamAnasyobhayAvRttidharmasya tattadghaTatvAderavacchinnasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM tattadvAbhAvAnAM yasmindeze sattvaM tatra ghaTatvajAtyavacchinnapratiyogitAkasya ghaTasAmAnyAbhAvasya siddhiH / evaM rItyAnyatrApi bodhyaM, pUrvoktobhayatvAderubhayAvRttittvaviraheNa jAtitvA bhAvena ca tayorhetughaTakatva-sAdhyaghaTakatvAsambhavAnna niruktavivakSaNe siddhasAdhanAdayo doSAH sambhavantIti dhyeyam / tena = dharme ubhayAvRttitvavizeSaNena, pratiyogi-tAyAM yatsambandhAvacchinnatva vizeSaNena ca / Adyasya phalamAha-- svarUpAsiddhiriti / tathA cobhayAvRttitvasya dharma
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI 51 vaiyarthya -- vyabhicArAvArakatvAditi " vArakatayA 'ubhayAvRtti' padasya vAcyam'; vyabhicAravArakasyevAsiddhivArakasyApi vizeSaNasya sArthaka-tAyAH pakSadhara mizrAdisammatatvAt / ata eva zabdo'nityaH sAmAnyavattve sati vizeSaguNAntarAsamAvivRtiH vaiyarthyamiti / saMyogatvasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAka- yAvadabhAvatve, tAdRzAbhAvatvasamAnAdhikaraNIbhUtaM tAdRzAbhAvatvAnavacchinnaprakAratA* vacchedakaJca yatsaMyogAbhAvavyApyatAvacchedakaM saMyogatvasamAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogigatAkAbhAvatvaM, - tadavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya sattvAdvyarthavizeSaNaghaTi - tasya svasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyavyApyatAvacchedakadharmAntaraghaTitadharmavata eva vyartha - *tvena prakRtAbhimatatvam, svapadaM vyarthatAvacchedakatvenAbhimataparaM na cobhayAvRttitvaghaTi* tadharmAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvato bhinna eva tadaghaTitadharmAvacchinnapratiyogikAbhAva iti na vaiyarthyamiti vAcyam / saMyogatvasamAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA bhAvatvenobhayA vRttitvaghaTitAbhAvAnAM tadaghaTitAnAJcAbhAvAnAmaikyasambhavAditi vibhAvanIyam / "yathA vyabhicAravArakavizeSaNAsattvadazAyAM hetau vyabhicAranizcayena vyAptigrahAnutparayA'numityutpAdAsambhavAtpakSe sAdhyasya nizcetumazakyatvAdvayabhicAravArakaM vizeSaNaM sArthakaM bhavati, tathA svarUpAsiddhivArakavizeSaNAsavadazAyAmapi hetvabhAvavatpakSa rUpasvarUpAsiddhinizcayAtsAdhyavyApyahetumAnpakSa starrafortmakaparAmarzotpAdAsambhavAtkAraNaviraheNAnumityanutpatyA pakSe sAdhyanizcayo na sambha vatIti -- vyabhicAravArakavizeSaNasya sArthakatAyAmiva svarUpAsiddhivArakavizeSaNa sArthakatAyAmapi yuktastaulyAdbhavati svarUpAsiddhivArakavizeSaNamapi sArthakaM, svarUpAsiddhivArakavizeSaNAghaTitasvasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyavyApyatAvacchedakadharmAntara ghaTitasyaiva dharmasya vyarthatAvacchedakatvAt" iti mizrAzayaM manasi vibhAvya samAdhatte - vyabhicAravArakasyeveti / svarUpAsiddhivArakavizeSaNasya sArthaka - tathA mizrAdisammatatve pramANaM darzayati - ata eveti / zabdo'nitya iti / " zabdo nitya' ityapi kacitpAThaH / sAmAnyavattve sati = jAtimattve sati, vizeSadIpikA zabdo'nitya iti / atra zabdatve vyabhicAravAraNAya 'sAmAnyavattve satI' 1 svarUpAsiddhevAMrakasyAbhayAvRttipadasya vaiyarthya, vyabhicAravArakasyevAsiddhivArakasyApItyevaM kAzImudritapAThaH /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 siddhAnta- lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI nAdhikaraNa vahirindriyamAhmatvAditi hetAvasiddhivArakasya zabdetarArthakasya vivRtiH guNAntarAsamAnAdhikaraNatvaM = zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNAvRttitvaM tacca sAmAnAdhikaraNyasambandhena bahirindriyagrAhyatve vizeSaNaM, tathA ca 'zabdo'nityo, jAtima sati - zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNAvRttitve ca sati - bahirindriyagrAhyatvAdityeva-manumAnaprayoge tAtparyamavaseyam / asiddhivArakasyeti / tathA ca zabdabhinnavizeSaguNArthaka 'vizeSaguNAntara' padAnupAdAne'dhikaraNAvRttitvaviziSTabahirindriyagrAhyatvasya zabdarUpe pakSe'satvAtsvarUpAsiddhirasti, adhikaraNAvRttitvasya zabde'sattvAdviziSTahetostatra varttamAna natAyA vaktumazakyatvAt, ataH svarUpAsiddhivArakaM hetoH paramparayA vizeSaNaM 'vizeSaguNAntara' padamapi sArthakamiti bhAvaH / na cAdhikaraNAvRttitvaviziSTasya bahirindriyagrAhyatvasyAprasicyA hetvaprasiddhirevadoSa AstAM na tu svarUpAsiddhiriti vAcyam; tAdRzAdhikaraNAvRttitva - bahiri - ndriyagrAhyatvobhayasyaiva hetutvAdvizeSaguNAntarapadAnupAdAnepi; adhikaraNAvRti gaganAdau, bahirindriyagrAhyatvasya ca zabdAdau prasiddhyA pratyeka prasiddha va prasiddhatvAt tAdRzobhayasya kutrApyasattvena tadabhAvasya kevalAnvayitayA sarvatra savena zabdarUpe pakSe'pi sattvAtsvarUpAsiddhe rAvazyakatvAditi dhyeyam / dIpikA tyuktam, Atmani vyabhicAravAraNAya 'bahirindriyagrAhyatva - 'dalam, kasmiMzcidatIndriye zabde bahirindriyagrAhyatvAbhAvAdbhAgAsiddhivAraNAya 'bahirindriyagrAhyatvamityanena bahirindriyagrAhyatAvacchedakajAtimattvaM vivakSaNIyam, tathA ca jalIyaparamANugatarUpe vyabhicAravAraNAya 'vizeSaguNAntarA'samAnAdhikaraNatva'dalam / zabdo nitya iti pAThe tu - dhvanyAtmakazabdadhvaMse vyabhicAravAraNAya 'sAmAnyavatve satIti, ghaTe vyabhicAravAraNAya - 'vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNatvamiti, manaH kriyAyAM vyabhicAravAraNAya 'bahirindriyagrAhyatva' miti dhyeyam / nanu varNAtmakasyaiva zabdasya nityatvaM zabdanityatAvAdisammataM, tathA ca dhvanyAtmakazabde vyabhicAra iti cenna, dhvanibhinnatvasyApi hetau vizeSaNIyatvAt, pakSo'pi dhvanibhinnaH zabdo bodhyaH, anyathA dhvanyAtmakazabde niruktdhvnibhinnsvvishissttbhirindriypraatytvruuphete|rvrttmaantyaa bhAgAsiddhiH syAditi dhyeyam /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI 'vizeSaguNAntara' padasya zabdamaNyAloke taiH sArthakatvaM samarthitam' / yadvA, - 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn' ityasya', - yo yadIyAnAM = yaddharmAvacchinnapratiyogitvAnAM yAvatAM vizeSAbhAvavAn = pratyekAvacchinnAbhAvavAn, sa taddharmAvacchinnAbhAvavAn ityarthaH / tathA ca saMyogatvAvacchinnapratiyogitvavyaktInAM pratyekAvacchinnAbhAvakUTavattvasya pakSe " - nAsiddhirna vA vyarthaM vizeSaNatvamiti dhyeyam / 53 2 sattvA vivRtiH zabdamaNyAloke - zabdakhaNDIya - tatvacintAmaNi- vyAkhyAnabhUte pakSadhara mizrANAmA- lokanAmni granthe, taiH = pakSadharamizraiH, sArthakatvamiti / tanmate vyabhicAra`svarUpasiddhivAra kavizeSaNabhinnavizeSaNaghaTitasyaiva vyarthatvAditi bhAvaH / ubhayAvRttitvasya dharmavizeSaNatvaM - yatsambandhAvacchinnatvasya ca pratiyogitAvizeSaNatvaM parityajya lAghavAtkalpAntaramAha - yadveti / yadIyayAvadvizeSAbhAva vAnityAdidIdhitighaTaka 'yadIya' padasya yAvatpadArthenAnvayAd 'yadIyAnA' mityuktam / yaddharmAvacchinnapratiyogitvAnAM = saMyogatvAdyavacchinnapratiyogitvAnAM pratyekAvacchinnAbhAvavAn = tattatpratiyogitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn tattatpratiyogitA-vAnnAstItyAkArakAbhAvavAniti yAvat / saH = vRkSAdiH, taddharmAvacchinnAbhAvavAn = saMyogatvAdyavacchinnAbhAvavAn ityartha iti / 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAnitya- syArtha ityarthaH / tathA ca saMyogatvAdyavacchinnata ttatpratiyogitvAvacchinna pratiyogitAkAnAM tattatpratiyogitAvAnnAstI' tyAdyabhAvakUTAnAM vRkSe satvAttatra saMyogatvamAtrAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya siddhiriti hRdayam / nAsiddhiriti / ubhayAvRttitvasyAnupAdAne'pi pakSe hetoH sattvAnna svarUpA - siddhiriti bhAvaH / na vA vyarthavizeSaNamiti / svarUpAsiddhivArakavizeSaNasya sArthakatvAbhAvepyatra kalpe svarUpAsiddhivArakavizeSaNAsatvAnna hetorvyarthavizeSaNaghaTitatayA vyarthatvamityabhiprAyaH / evaM kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitvA * prasiddhA 'yaddharma' padena kambugrIvAdimattvasyopAdAtumazakyatayA 'jAti' padAnupAdAnespi na pUrvoktavyabhicAra ityapi bodhyam / dIpikA ydveti| nanvatra pratyekapadaM svarUpAsiddhivArakam, anyathA saMyogatvAvacchinna 1 ata eva nityatvasAdhyakAnumAne sAmAnyavattve sati vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNaikamAtravRttiguNatvahetau zabdevarArthakasyAntarapadasyetyAdikrameNa kvacitpAThaH / 2 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn ityasya - ya' ityantapAThaH kAzImudrite nAsti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / * jAgadIzI yo yaddharmmanyUnavRttidharmAvacchinnayAvadabhAvavAn, sa taddharmmAityarthastu, - saMyogatvanyUna vRttidharmAvacchinnaprati vacchinnAbhAvavAn yogitAkasya ghaTAvRttisaMyogatvAdi 14 vivRtiH kecittu - "yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAnityasya yaddharmasamAnAdhikaraNabheda-pratiyogitAvacchedakatve sati yaddharmasamAnAdhikaraNo yo dharmastaddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAnyo bhavati sa taddharmamAtrAvacchinna pratiyogitAkAbhAvavAn bhavatItyarthaH / tathA sati saMyogatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakaM yat saMyogatva samAnAdhikaraNIbhUtaM - tattatsaMyogatvAdikaM, - tattadavacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn vRkSa iti, -tatra saMyogatvamAtrAvacchinna pratiyogitAkasya saMyogasAmAnyAbhAvasya siddhirAvazyakI" tyAhustanmataM dUSayitumupanyasyati - yo yaddharmanyUneti / atrApi 'nyUnavRttitvaM' svasamAnAdhikaraNa bhedapratiyogitAvacchedakatve sati svasAmAnAdhikaraNyarUpaM bodhyaM bhavati hi - saMyogatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakaM saMyogatva samAnAdhikaraNaM ca tattatsaMyogatvAdikamiti tadavacchinnAbhAvasya hetutve na ko'pi doSa ityavadheyam / ityarthastviti / 'yo yadIyayAvadvizeSA-bhAvavAni'tyasyArtha ityarthaH / nanu kathaM niruktArthasyAnupAdeyatvamityata AhaghaTAvRttIti / tathA ca ghaTAvRttisaMyogatvasya saMyogatvAdhikaraNIbhUtaghaTavRtti-dIpikA pratiyogitAvAnnAstItyabhAvasyApi yAvadabhAvAntargatatayA tasya ca pakSe'sattvAtsvarUpAsiddhiH, pratyekapadeopAdAne tu, - 'yaddharmAvacchinna pratiyogitvavRttyubhayAvRttidharmAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkayAvadabhAvavAni'tyarthalAbhAnna doSaH evaJcobhayAvRttipadameva svarUpAsiddhivArakam / , evaM 'yaddharmAvacchinnapratiyogitetyatra yaddharmaniSThAvacchedakatvaM, - samavAyasambandhAvacchinnaM vaktavyam, anyathA kAlikena saMyogatvavato vRkSIyarUpAderabhAvapratiyogitvAvacchinnAbhAvasya vRkSe'sattvAtsvarUpAsiddhayApattiH syAt, tathA cAtrApi kalpe svarUpasiddhivArakavizeSaNasya sArthakatvamabhyupagantavyameveti cenna / yo yadavacchedakatAkapratiyogitAtvavyApakaH sa tadavacchedakatAkataditaraniSThAvacchedakatvAnirUpitapratiyogitAkAbhAvavAnityarthaH, vyApakatA ca, svanRttyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasambandhAvacchinnAvacchedakatvIya svarUpasambandhAvacchinnapratiyogi. tAkatAdRzapratiyogitAtvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvarUpeti siddhiH, svaM = vRkssH| nAtra
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| - 55 __ jAgadIzI vRkSAnyAsamavetatvAdyavacchinnAbhAvasya yAvadantargatasya vRkSAdau svruupaasiddhtvaadnupaadeyH'| vivRtiH saMyoganiSThaghaTAvRttisaMyogabhedapratiyogitAvacchedakatayA vRkSavRttisaMyogavRttitayA ca niruktanyUnavRttitvAttAdRzaghaTAvRttisaMyogatvAvacchinnAbhAvasya ghaTa eva sattvena pakSe vRkSe'sattvAdbhavatyuktArthe svarUpAsiddhiriti bhAvaH / nanUtpattikAlAvacchedena vRkSe kasyApi saMyogavyaktarasattvena ghaTAvRttisaMyogAbhAvasyApi vRkSe sattve bAdhakAbhAvAtkutaH svarUpAsiddhirityata Aha-vRkSAnyeti / __ kecittu-"pakSatAviziSTAnyattvena nyUnavRttidharmo vizeSaNIyaH, vaiziSTayaJca,-svAzrayavRttivRttitva, svAnAzrayavRttivRttitvobhayasambandhena, evaJca niruktaghaTAvRttisaMyogatvasya vRkSaniSThapakSatAzraya-vRkSavRttisaMyoga-vRttitayA, tAdRzapakSatAnAzraya-paTasaMyoga-vRttitayA ca niruktobhayasambandhena pakSatAviziSTatvAt 'yaddharmanyUnavRttidharma'padena tasya dhartamazakyatvAna svarUpAsiddhirityata Aha-vRkSAnyetI" tyAhuH / vRkSAnyAsamavetatvaM, vRkSabhinanirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvavaddharmatvaM, tathA ca tAdRzadharmatvasya : saMyogatvAdhikaraNIbhUtaghaTasaMyoganiSThabhedapratiyogitAvacchedakatvena, saMyogatvAdhikaraNarakSasaMyogavRttitvena ca saMyogatvanyUnavRttitvAd vRkSatvasAdhAraNatAzavRkSAnyAsamavetatvAvacchinnAbhAvasya ca, pRkSe'sattvAgavatyuktakalpe svarUpAsiddhiriti bhAvaH / na ca nyUnavRttitvaM vyApyatvameva, tathA ca vRkSAnyAsamavetatvasya saMyo. gatvAbhAvavati vRkSIyarUpAdau sattvAtsaMyogasvavyApyatvAbhAvena tAdRzasamavetatvasya saMyogatvanyUnavRttitvAbhAvAtkutaH svarUpAsiddhiriti vAcyam, ubhayatvasya pratyekA. vRttitvamate saMyoga-vRkSatvobhayatvasyApi saMyogatvavyApyatayA nyUnavRttitvAttAdRzobhayatvAvacchinnAbhAvatvasya ca vRkSe'sattvAtsvarUpAsiyApatteriti dhyeyam / idamupalakSaNam, etatkalpe kambugrIvAdimattvasyApi 'yaddharma' padena dhattuM zakyatayA tAdRzakambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnasidhyA sAdhyAprasiddhirityapi dRSTavyam / na ca yajAtinyUnavRttitvameva nivezyamiti vAcyam / tathA sati gauravAt / dIpikA vRkSAnyAsamavetatveti / na ca vRkSasamavetatvAvacchinnAbhAvamAdAyaiva svarUpAsiddhisambhave vRkSAnyAsamavetatvAvacchinnAbhAvamAdAya svarUpAsiddhayabhidhAnamasaGgatamitivAcyaM, vRkSasamavetatvasya vRkSIyarUpAdau pratyekaM vibhinnatayA tattatsaMyoganiSTha vRkSasamave 1 'vRkSAdau pakSa'iti kaashiimudritpaatthH|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH saMyogayAvadvizeSAbhAvA 'eva mAnaM / yattadarthayorananugamAt , jAgadIzI (r)saMyogayAvadvizeSAbhAvA iti / [mAnaM = mAnatAvacchedakam , AcA ya'matenedaM vA] / ___ na ca sarvAvayavAvacchedena vRkSAdaura gaganAdereka eva saMyogo lAghavAditi vasyaivAbhAvavirahAt saMyogayAvadvizeSAbhAvavattvaM pakSe svarUpAsiddhamiti vAcyam ; atiprasaGgabhaGgAya zAkhAditattadavayavAvacchinnavRttikasaMyogaM prati tattadavayavatvena hetutvasyAvazyakavayA vRkSe vyApyavRttigaganasaMyogasyAsambhavAditi bhAvaH / / vivRtiH nanu gaganasaMyogavyaktitvasyApyubhayAvRttitayA tadavacchinnAbhAvasya yAvadantagaMtasya vRkSe'satvAnniruktahetoH pakSe svarUpAsiddhatvamevetyAzaGkate-na ceti / sarvAvayavAvacchedena = tattatsakalazAkhAdyavacchedena / 'eka eva gaganasaMyoga' ityanena gaganasaMyogavyaktitvasyobhayAvRttitvamAviSkRtam / lAghavAditIti / anantasaMyogasvIkAre mAnAbhAvAditi bhaavH| samAdhatte-atiprasaGgetyAdi / atiprasaGgabhaGgAya = tadavayavAvacchinnAsaMyogasyAparAvayava utpattirUpAtiprasaGgavAraNAya, shaakhaaditttditi| tathA ca samavAyena tattadavayavAvacchinnavRttikasaMyogaM prati tAdAtmyena tattadavayavatvena hetutvaM vAcyaM, tAdRzasya tadavayavasya tAdAtmyenAvayavAntare'sattvAlA tadavayavAvacchinnasaMyogasyAvayavAntara utpattiriti bhAvaH / na ca tadavayavAvacchinnasaMyogasya samavAyena kapicaraNe sattvAttatra tAdAtmyena tadavayavavirahAduktakAryakAraNabhAve vyabhicAra iti vAcyam / anuyogitAsambandhena tadavayavAvacchinnavRttikasaMyogaM pratyeva tAdAtmyena tadavayavasya hetutAyA vaktavyatvAdanuyogitAsambandhena tAdRzasaMyogasya ca kapicaraNe'sattvena vyabhicArAbhAvAdityavadheyam / vyApyavRttIti / tathA coktakAryakAraNabhAvAnurodhena niravacchinnasya kasyApi saMyogasya vRkSAdAvasattvAnna gaganasaMyogAbhAvamAdAya svarUpAsiddhiriti bhaavH| niruktavyApteraprAmANikatve hetumAha-dIdhito, yattadarthayorananugamAditi / dIpikA tatvasyaiva saMyogatvanyUnavRttitayA tadavacchinnAbhAvasya tattadavayavAvacchedena vRkSe sattvAtsvarUpAsiddhayasammavAdato 'vRkSAnyAsamavetatva'paryantAnusaraNam / 1 yAvatsaMyogAbhAvA'iti kAzI kAJcI-mudritapAThaH / 2 'vRkSe' iti kaashiimudritpaatthH|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH ekAvacchedena yAvadvizeSAbhAvavattvasyopAdhitvAcca / jagadIzI prAcAM mate yattadarthayoranugatatvAdAha, ' - ekAvacchedeneti idamupAdheH sAdhanAvyApakatvarakSAyai / na caivaM tattatsaMyogAbhAvasya guNe vyApyavRttitvAdekAvacchedena sAdhyavyApakatvaM durghaTamiti vAcyam; 'ekAvacchedena' ityanena niravacchinnavRttikatvaviziSTasya vivacitatvAt / 27. vivRtiH tathA ca yattadostattadvyaktiparyavasAyitayA yatkiJcidekavyakterupAdAne'parasyA asaGgahAdanugatavyAptireva na sambhavatIti bhAvaH / ekAvacchedenetyAdidIdhitigranthotthitibIjaM darzayati- prAcAmiti / yattadarthayoranugatatveti / tathA ca tadAdInAM buddhiviSayatAvacchedakatvo palakSitadharmAvacchinnArthakatayA na yattatpadopAdAne'pi vyApterananugama iti bhAvaH / idam = 'ekAvacchedene' vyAdivizeSaNadAnaM, upAdheH : saMyogIyayAvadvizeSAbhAvasya sAdhanAvyApakatveti / tathA 'caikAvacchedene'* tyasyAnupAdAne saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavatvasyaivopAdhitayA tasya ca hetusvarUpatvena hetuvyApakatvAt svasya svavyApakatAyAmavivAdAddhetvavyApakatvamupAdhau na ghaTate'ta 'ekAvacchedene' syasyopAdAnamiti bhAvaH / evaJca saMyogasAmAnyAbhAvasya guNAdAvubhayavAdisiddhatayA tatra ca guNatvarUpaikAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvasya sattvAnniruktopAdheH sAdhyavyApakatvam / saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavattvasya hetorvRkSe ubhayavAdisiddhatayA tatra vaikAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavattvAsattvAdekAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavattvasya hetvavyApakatvaM sulabhamiti tasyopAdhitvamAvazyakamityavadheyam / na ceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / guNe vyApyavRttitvAt = guNe niravacchinnavRttitvAt tathA caikAvacchinna saMyogIyayAvadvizeSAbhAvasya sAdhyavati guNe'sattvAnniruktopAdherna sAdhyavyApakatvamiti zaGkiturabhi - - prAyaH / niravacchinneti / kiJcidanavacchinnavRttikatvaviziSTasya saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavattvasyopAdhitvena vivakSitatayA tasya ca saMyogasAmAnyAbhAvavati guNe sattve bAdhakAbhAvAdbhavatyupAdheH sAdhyavyApakatvamityAzayaH / : M : 2 pUrNa nanu 'yatra yajjAtyavacchinnAbhAvastatra niravacchinna vRtti kattvaviziSTatajAti samAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAva' ityevaM sAdhyopAdhyorvyApakatvamavazyaM vAcyaM tacca na sambhavati, kapisaMyogatvarUpajAtyavacchinnAbhAvasya vRkSe sarvasammatatayA tatra ca niravacchinnavRttikatvaviziSTasya kapisaMyogatvasamAnA 9 1 'prAcInamate yattva-tattvayoranugamAdAheti prAmANika pustakapAThaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI na ca tathA'pi kapisaMyogasAmAnyAbhAvavati bRkSe niravacchinnavRttikatvaviziSTasya vadIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAdupAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyam ; jAtyavacchinnAbhAvasyaivoktavyAptI sAdhyavidhayA pravezAt, kapisaMyogAbhAvasya cAtathAtvena taM prati tadIyayAvadvizeSAbhAvasyo ktarUpeNAvyApakatve'pi kSatyabhAvAt / / viratiH dhikaraNobhayAvRttitattatkapisaMyogatvAdirUpadharmAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvasyAsattvAt, vRkSAdau kiJcidavacchinnasyaiva tattatsaMyogAbhAvasya svIkaraNIyatvAditi kapisaMyogAbhAvarUpasAdhyavyApakatvaM noktaniravacchinnavRttikatvaviziSTasya kapisaMyo. gIyayAvadvizeSAbhAvavattvasya sambhavatItyAzaGkate-na ceti / jAtyavacchinnAbhAvasya jAtimAtrAvacchinnAbhAvasya, uktavyAptau yo yadIye'tyAdisAmAnyavyAptI, sAdhyavidhayA = sAdhyatvena rUpeNa, pravezAditi / yo yadIyetyasya-'yo yajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajAtimAtrAvacchibAbhAvavAni'tyarthakaraNAdityarthaH / kapisaMyogAbhAvasya = kapipratiyogikatvasaMyogatva-dharmadvayAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya, atathAtvena = jAtimAtrAvacchinAbhAvatvAbhAvena, taM prati = kapisaMyogAbhAvaM prati, tadIyayAvadvizeSAbhAvasya = kapisaMyogIyayAvadvizeSAbhAvasya, uktarUpeNa = niravacchinnavRttikattvaviziSTakapisaMyogIyayAvadvizeSAbhAvatvena rUpeNa / kSatyabhAvAditi / tathA ca 'yo yajAtimAtrAvacchinnAbhAvavAn bhavati sa niravacchinnavRttikatvaviziSTatajAti samAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn bhavatI'tyasyaiva sAdhyopAdhyoApakatvasyAdaraNIyatayA kpisNyo| gAbhAvasya ca kapipratiyogikatva-saMyogatva-dharmadvayAvacchinnapratiyogitAkatayA jAtimAtrAvacchinnAbhAvatvAbhAvAt , 'yajAti' padena kapisaMyogatvasya dhartamazakya. khAta; saMyogatvasyaiva dhartavyatayA tAdRzasaMyogatvAvacchinnAbhAvavati guNe nira. vacchinnavRttikatvaviziSTasya tattatsaMyogayAvadvizeSAbhAvavattvasya sattvena niruktopAdheH sAdhyavyApakatvamakSatamiti bhaavH| nanu tathApi zabdajanakatAvacchedakIbhUtAbhighAtatvarUpajAtimAtrAvacchinnAbhAvasyAbhighAtasAmAnyAbhAvasya vRkSa ubhayavAdisiddhatayA,-tatra ca niravacchinnavRttikatvaviziSTasyAbhighAtIyayAvadvizeSAbhAvavattvasyAsattvAt,-"yatra yajAtimAtrAvacchinnA. bhAvastatra niravacchinnavRttikatvaviziSTatajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinna pratiyogitAkayAvadabhAva" itivyAptau vyabhicArAtkutaH sAdhyavyApakatvamupAdheH
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 56 jAgadIzI na cAbhighAtAdi ( saMyoga) sAmAnyAbhAvasya vRkSe sattvAt tatra (ca) niravacchinnavRttikatvaviziSTasya tadIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAdevopAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyam ; guNavibhAjakajAtereva hetusAdhyayoH pravezAt / vitiH sambhavatIti zaGkate-na ceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / guNavibhAjakajAte.. reveti / guNatvabhinna-guNatvavyApyavyApyabhinna-guNatvavyApyajAterevetyarthaH / tAdRzI ca jAtI,-rUpatva-saMyogatvAdirUpA, natvabhighAtatvAdisvarUpA, tasyAH saMyogavibhAjakajAtitayA guNatvavyApyavyApyatvena tadbhinnatvavirahAdityavadheyam / hetu-sAdhyayoriti / SaSThyartho ghaTakatvamanvayazcAsya jAto, tathA ca 'dvandvAnte zrayamANa miti nyAyAkhetughaTakatayA sAdhyaghaTakatayA ca guNavibhAjakajAtiH pravezyetyarthaH / na ca sAdhyaghaTakatvameva guNavibhAjakajAtau pravezyatAM, kiM hetughaTakatayA guNavibhAjakajAteH pravezeneti vAcyam / hetughaTakatayA guNavibhAjakajAteH praveze kRta eva sAdhyaghaTakatayA'pi guNavibhAjakajAteH pravezaH sambhavati, yajAtisamAnAdhikaraNetyAdinaikasyA eva jAtehetusAdhyaghaTakatayA pravezasya granthakArasammatatvAditi vadanti / evaJca 'yo guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnAbhAvavAn sa niravacchinnavR-- ttikatvaviziSTaguNavimAjakajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAka yAvadabhAvavAni' tyevaM sAdhyopAdhyoApakatvasyAdaraNIyatayA'bhighAtatvasya ca guNavibhA jakajAtitvAbhAvAd 'guNavibhAjakajAti'padena saMyogatvasyaiva dhartavyatayA tAzasaMyogatvAvacchinnAbhAvavati guNe niravacchinnavRttikatvaviziSTasaMyogIyayAvadvizeSAbhAvasyAkSatatayopAdheH sAdhyavyApakatvaM nirAbAdhamevetyAzayaH / dIpikA guNavibhAjakajAtereveti / tathA ca 'yo guNavibhAjakayajAtisamAnadhikaraNo-. bhayAvRttidharmAvacchinnayasambandhAvacchinna pratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa guNavibhAjakajAtimAtrAvAcchannAbhAvavAniti'vyAptI tAtparyam / nanu tathApi guNavibhAjakarUpatvAvacchinnasAmAnyAbhAvasya sAdhyasyotpattikAlIne ghaTe'pi sattvAt tatra niravacchinnavRttikatvaviziSTarUpIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAt kutaH sAdhyavyApakatvamupAdheriti cenna / daizikAvyApyavRttitAvacchedakatvasya jAtau vize. SaNIyatvAt / na caivaM ghaTAdyavacchedena jJAnasAmAnyAbhAvavatyAtmani, dezAntarAvacchedena ca zabda.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI [ kecittu 'ekAvacchedene tyasya, avacchedakatAsambandhena tadabhAvAdhikaraNIbhUtadezasyAvacchedyatAsambandhenAbhAvavattvenetyarthaH, tathA ca tadviziSTayAvadvizeSAbhAvavattvamupAdhirityAhustaJcintyam / ] ___ yattu ekAvacchedene'tyasya parasparAnavacchedakAnavacchedyavRttikatvaviziTetyarthamAhuH, tanna; vyApyavRttirUpAdInAM vizeSAbhAvasyAvacchedakAprasiddhyA tadanavacchedakasyApyasambhavena tatraiva sAdhyAvyApakatvatAdavasthyAditi dik / vitiH kecittviti / aahuritynenaanvyH| paraspareti / parasparasya-tattatsaMyogAbhAvasya, yo'navacchedako dezaH; tadanavacchinnavRttikatvaviziSTayAvadvizeSAbhAvasyopAdhitvamityAzayaH / vastutastattadabhAvAnavacchedakAnavacchinnatve sati tattadabhAvAnavacchedakAnavacchinnavRttikatvaviziSTasyetyarthaH / tenaitatkalpe guNavibhAjakajAtyanivezena lAghavamityavadheyam / _ "saMyogasAmAnyAbhAvarUpasAdhyavati guNe tattatsaMyogAbhAvasya-parasparAnavacchedako yaH parasparasaMyogAdhikaraNo dezaH-tadanavacchinnavRttikatvaviziSTasya tattasaMyogIyayAvadvizeSAbhAvavattvasya sattvAdupAdheH sAdhyavyApakatA, saMyogIyayAvadvizeSAbhAvarUpahetumati ca vRkSe tattatsaMyogA'bhAvayoH parasparAnavacchedakadezAnavacchinnattikatvaviziSTasya tAdRzasaMyogIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAniruktopAdhehetvavyApakatA'pi bodhyeti" keSAJcinmataM dUSayati-tanneti / vyApyavRttirUpAdInAM = niravacchinnavRttikatvaviziSTarUpAdInAM, vizeSAbhAvasya = tadrUpAbhAvasya, avacchedakAprasiddhayeti / vyApyavRttInAM niravacchinnatayaiva vartamAnatvAditi bhAvaH / tadanavacchedakasya-vyApyavRttitadrUpAbhAvAnavacchedakasya, tatraiva = rUpasAmA. nyAbhAvasAdhyakasthala eva, sAdhyovyApakatveti / rUpatvarUpajAtyavacchinnAbhAvavati guNAdau rUpIyavizeSAbhAvAntargatavyApyavRttirUpAbhAvasyAvacchedakAprasiddhayA dIpikA sAmAnyAbhAvavatyAkAze niravacchinnavRttikatvaviziSTatadIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvA. dupAdhena sAdhyavyApakatvamiti vAcyaM, tAdRzajAtau catuHkSaNavRttijanyavRttitvasyApi vivakSaNIyatvAt , zabdatva-jJAnatvAdezca catuHkSaNavRttijanyavRttitvAbhAvAnna ko'pi doSa iti dhyeyam /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH etena - ayaM saMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyogayAvadvizeSAbhAvavattvAditi nirastaM, vyarthavizeSaNatvAt zraprayojakatvAt, nirguNatvAderupAdhitvAcca / 61 jagadIzI yattadbhyAM vinA kRtamanugatamanumAnamAzaGkaya niSedhati, ete-neti / vakSyamANadoSeNetyarthaH / vyartheti / saMyogasAmAnyAbhAvasya tanmate kevalAnvayitayA tatsAdhyatAyAmabhAvavattvAdityasyaiva samyaktvAditi bhAvaH / athAbhAvavattvAdikameva tarhi heturastu, ata Aha, apra-yojakatvAditi / - (anukUlatarka virahAdityarthaH ) / nanu nirupAdhikatvameva prayojakamata Aha, nirguNatvAderiti dinA dravyabhinnatvAderupagrahaH / viTati: ' tAdRzarUpAdyabhAvAnavacchedakAnavacchinnavRttikatvaviziSTayAvadvizeSAbhAvasyApyasambhavAdupAdhitvAbhAvena kuto rUpa sAmAnyAbhAvavyApakatvamupAdheriti bhAvaH / yattadbhayAM vineti / yattatpadaparityAgenetyarthaH / anugatAnumAnam = 'ayaM sayogasAmAnyAbhAvavAni' tyAkAra kAnumAnaprayogaM, niSedhati = dUSayati, tanmate = prAcInamate, saMyogasAmAnyAbhAvasya dravye sattvaM vadatAM mata iti yAvat / kevalAnvayitayA - sarvatra vidyamAnatayA, tatsAdhyatAyAM = saMyogAbhAvasAdhyatAyAM, samya-ktvAditIti / tathA ca saMyogasAmAnyAbhAvasyevAbhAvavattvasyApi kevalAnvayi - tayA'bhAvavattvasyaiva hetutvasambhave vyarthaM saMyogIyayAvadvizeSaparyantAnusaraNamiti bhAvaH / ayaM saMyogasAmAnyAbhAvavAn abhAvavattvAdityuktau dIdhitikRduktadoSamAha - zraprayojakatvAditi / anukUlatarkavirahAditi / tathA cAbhAvavattvaM yadi saMyogasAmAnyAbhAvavyabhicAri syAttadA na kimapi dUSaNaM syAdato'nukUlatarkAbhAvena hetau vyabhicArasaMzayAdvayAptigrahAnutpatyA saMyogasAmAnyAbhAvAnumitireva na bhavitumarhatIti hRdayam / nirupAdhikatvameveti / tathA ca " abhAvavattvaM yadi saMyogasAmAnyAbhAvavyabhicAri syAdupAdhimadapi syAt, yato nopAdhimadata evAvyabhicArI"-- tyAkArakAnukUlatarkAdvayabhicArasaMzaya vighaTanena vyAptinizcayaH sambhavatIti bhAvaH / nirguNatvAderitIti / guNasAmAnyAbhAvasvarUpanirguNatvasyotpattikAlAvacchedena vRkSe sazvAnniruktopAdherhetuvyApakatvamapi syAdata 'Adi' padagrAhyaM pradarzayati-zrAdineti / tathA ca dravyabhinnatvasya vRkSAdAvasattvAddhe tvavyApakatvaM, saMyogasAmA-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-zakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI ... atra yadyapi nirguNatvopAdherna svAbhAvena sAdhyAbhAvonnAyakatayA doSatvaM, saMyogasyaiva sAdhyAbhAvatayA vRkSAdau tasyeSTatvAt, nApi vyabhicAronnAyakatayA, tata eva, tathA'pi svavyApyatvena sAdhyasya pakSavRtti vizatiH nyAbhAvasya guNa ubhayavAdisiddhatayA tatra ca dravyabhinnatvAdeH sattvena sAdhyavyApakatvaJca bodhyam / - upAdherdUSakatA pradarzayituM zaGkate-atra ydypoti| nirguNatvopAdheH = guNasAmAnyAbhAvarUpopAdheH, svAbhAvena-guNasAmAnyAbhAvAbhAvena, guNasvarUpeNeti yAvat / svAbhAvavattvasambandhena niruktopAdhinA vA, sAdhyAbhAvonnAyakatayA saMyogAbhAvAbhAvAnumApakatayA, doSAbhAve hetumAha-saMyogasyaiveti / tasyeSTatvAditi / ayaM bhAvaH-yathA dhUmavAnvahrarityatra dhUmavyApakIbhUtasyAi~ndhanasaMyogarUpopAdherabhAvena dhUmAbhAvanizcayAtpakSe dhUmAnumitirna sambhavati, dhUmAbhAvanizcayasyaiva pratibandhakatvAt, tathA'trApi saMyogasAmAnyAbhAvavyApakIbhUtasya nirguNatvarUpopAdherabhAvena guNasvarUpeNa saMyogAbhAvAbhAvasya nizcayAtsaMyogAbhAvAnumitirna bhavitumarhatIti vaktuM na zakyate, saMyogasAmAnyAbhAvasyeva saMyogasyApi prAcAM mate'vyApyavRttitayA saMyogAbhAvAbhAvanizcayasya saMyogAbhAvAnumitAvapratibandha katvAditi / ___ vyabhicAronAyakatayeti / prakRtahetvabhimate sAdhyAbhAvavadvRttitvarUpavyabhicArAnumApakatayA, svAbhAvavadvattitvasambandhenopAdherdoSatvaM nApItyarthaH / tatra hetumAha-tata eveti / iSTApatte revetyarthaH / tathA ca dhUmavAnvazrerityatra yathA dhuumvyaapkiibhuutaanendhnsNyogruupopaadhybhaavvdvttitven hetunA prakRtahetvabhimate vahnau dhUmAbhAvavadvattitvarUpavyabhicArasya nizcayAddhetau vyAptigrahAnudayena dhUmAnumitireva pakSe na sambhavati, tathAnApi saMyogasAmAnyAbhAvavyApakIbhUtaguNasAmAnyAbhAvarUpopAdhyabhAvavadvattitvena hetunA prakRtahetvabhimate saMyogIyayAvadvizeSAbhAve'bhAvavattve vA,-saMyogAbhAvarUpasAdhyasya yo'bhAvaH saMyogasvarUpaH-tadvadvatti. tvarUpavyabhicAranizcayAdhyAptigrahAnutpattyA saMyogAbhAvAnumitireva na sambhavatI. tyapi na, saMyogasAmAnyAbhAvasya kevalAnvayitvaM svIkurvatAM prAcInAnAM mate tasyAvyApyavRttitayA prakRtahetoH saMyogAbhAvarUpasAdhyavadvattitvasyeva sAdhyAbhAvasaMyogavadvRttitvasyApISTatvasambhavAddhatau saMyogavadvRttitvanizcayasya vyAptigrahApratibandhakattvAditi bhaavH| uttarayati-tathApoti / svavyApyatvena = nirguNatvarUpopAdhivyApyatvena,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH vahisAmAnAdhikaraNyasya vA pratidhumaM,-bhinnatve'pi; daNDatvaM, dhUmatvaM vA tatsAmAnyasyAvacchedakaM, tathaiva 'saMyogasAmAnyasyAvacchedakaM dravyatvAdika'mityasyApi suvacatvAceti-sampradAya vidaH / . jAgadIzI kintu avyavahitapUrvavartijAtIyatAyAH, sA ca na' bhinnA, ataH saMyogasthala evAnurUpaM dRSTAntamAha, vahnItikA tatsAmAnyasyeti / ghaTapUrvavartitvasAmAnyasya, vahnisAmAnAdhikaraNyasAmAnyasya cetyarthaH / __kecittu-'kathitavyAptAvaprayojakatvam , anyathA tadabhAvAnavacchedakatvahetunA tadavacchedakatvameva kuto na vRkSatvAdeH sAdhyate, vRkSatvAdyavacchedena tattatsaMyogavyaktInAmasattve'pi saMyogasAmAnyasya sambhavAdi vitiH anyathA paTatvAderapi ghaTAvyavahitapUrvavartitAvacchedakatvaM syAditi bhAvaH / avyavahitapUrvavartijAtIyatAyAH= ghaTAvyavahitapUrvavartijAtIyatAyAH, tAdRzajAtIyatvaca,-ghaTAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena ghaTAdhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpaM, tAdRzazca dharmo daNDatvAdiH, tAdRzadharmavatvarUpAyA jAtIyatAyA abhinnAyAH sakaladaNDAdisAdhAraNatayA, tadabhAvavati daNDatvAderavartamAnatvAt ,tasyA evAvacchedakaM daNDatvamiti bhAvaH / ata iti / niruktadRSTAntasyAsambhavAdityarthaH, anurUpamiti / saMyogasya vibhinnatvena vahvisAmAnAdhikaraNyasyApi vibhinnatayA,-tulyadRSTAntasambhavAditi bhaavH| __. "vRkSatvaM saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedaka-saMyogasAmAnyAnavacchedakatvAdityAderanukUlatarkaviraheNAprayojakatvAt , tena hetunA na saMyogAbhAvAvacchedakatvaM sidhyati. anyathA tulyanyAyena 'vRkSatvaM saMyogasAmAnyasyAvacchedaka-saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedakatvA'dityAdihetunA saMyogasAmAnyAvacchedakatvamapi sambhavatIti dIdhitikatA 'yathAce'tyAdinA pradarzitamiti" kecidvadanti, tanmatamupanyasyati-kecittviti / anytheti| kathaJcitprayojakatvamaGgIkRtya vRkSatve niruktahetunA saMyoga 1'sA cA'bhinne ti kacitpATha upalabhyate /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra siddhAnta- lakSaNa - jAgadozI / dIdhitiH navInAstu - 'utpattikAlAvacchedena ghaTAdau guNasya, - jagadIzI - tyabhiprAyako'yaM prantha' ityAhu: / *guNasyeti / - ' sAmAnyAbhAva' iti pareNAnvayaH / nanu 'AdyacaNe ghaTe guNo nAstIti pratyakSamasambhavi; sannikarSAdyabhAvAt, 'prathamakSaNe ghaTAdau' guNo nAstI' ti vyavahArAdikaJca sandigdhaprAmANyakaviTati: sAmAnyAbhAvAvacchedakatvasAdhana ityarthaH / ayaM granthaH = 'yathA ce 'tyAdidIdhiti granthaH / nirupAdhikatvasyApi prayojakatvasambhavenAprayojakatvAbhidhAnamasaGgatamityasvarasaH kecidityuktayA sUcitaH / 'pratiyogya samAnAdhikaraNa' padasya navInamatasiddhAM vyAvRttiM pradarzayatinavInAstviti / utpattikAlAvacchedeneti / tathA ca pratiyogivaiyadhikaraNyasyAbhAvAvizeSaNatve guNavAndravyatvAdityatrotpatti kAlAvacchedena hetvadhikaraNe ghaTe 'guNo nAstItyabhAvasya satvena tatpratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedake guNatve sattvAdavyAptiH / evaM 'saMyogI dravyatvAdityatrApi dravyatvAdhikaraNe gagane pralayAvacchedena saMyogAbhAvasattvAt, tadabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedake saMyogatve sattvAdavyAptiH / evaM - vahnimAn dhUmAdityatrApi dhUmAdhikaraNe parvate zikharAvacchedena vahnayabhAvasattvAt tatpratiyogitAvacchedakatvasya vahnitvarUpe sAdhyatAvacchedake satvAdavyAptiH, - ataH pratiyogya sAmAnAdhikaraNyamabhAvavizeSaNamavazyaM vaktavyaM / tadupAdAne tu,-guNAbhAvapratiyogino guNasyAdhikaraNe ghaTa utpattikAlAvacchedena guNasAmAnyAbhAvasya sattvAnnokta guNasAmAnyAbhAvaH pratiyogyadhikaraNAvRttiH, evaM saMyogAbhAvo'pi mahApralayAvacchedena saMyogarUpapratiyogyadhikaraNIbhUtagaganavRttiH, evaM - bhAvo'pi zikharAvacchedena vahnirUpapratiyogyadhikaraNavRttireva, na tu pratiyogyadhikaraNASTattirityabhAvAntaraM ghaTAbhAvAdikamAdAya lakSaNasamanvayasambhava iti samuditArthaH / 1 'ghaTe' iti kAzImudritapAThaH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH pralayAvacchedena gaganAdau saMyogasya - sAmAnyAbhAvo varttate, tathA dhUmavatyapi viraho dahanasya, - - 'iha parvate nitambe hutAzano, na zikhare' iti pratIteH saMyogena dravyasyApyavyApyavRttitvAt, 67 -- 1 jagadIzI -mataH sthalAntaramAha, - pralayAvacchedenevi - tadAnIM janyabhAvasattva - pralaya eva vyAhanyeteti bhAvaH / nanu mahApralaye mAnAbhAvAttadavacchedenetyayuktamata Aha, tatheti / viTati: nanu parvate vahnayabhAvasya sattvaM na prAmANikamityata Aha-iheti / tathA coktapratItibalAdeva parvate vahnayabhAvo varttata iti bhAvaH / guNavAndravyatvAdityatrAvyAptisambhave sthalAntarAnusaraNabIjamAha - nanviti [ jA. pR. 66] saMnikarSAdyabhAvAt == 'indriyasaMyuktavizeSaNatA rUpasaMnikarSasya pratyakSakAraNasya virahAt / nanu prathamakSaNAvacchinne ghaTe 'guNo nAstI'ti vyavahArAdeva tAdRzaghaTAdau guNasAmAnyAbhAvo'styevetyata Aha-- vyavahArAdikaJceti [ jA. pR. 66.] / 'zabdaprayogAtmakavyavahAraM prati vyavaharttavyajJAnasya hetutvAt 'prathamakSaNAvacchinno 'ghaTo guNAbhAvavAniti jJAnasyAsiddhyA vyavahAro'pi na sidhyatItyAzayaH / na cotpattikSaNAvacchinno ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAn tadvatvena pratIyamAnatvA-dityanumAnameva tAdRzaghaTe guNasAmAnyAbhAve mAnamiti vAcyam / tadvattvena pratIya* mAnatvarUpa hetoranizcayena kAraNAbhAvAdanumitya sambhavAt / na ca ghaTo 'guNasAmAnyAbhAvavAnutpattikAlInatvAdi' tyanumAnameva guNasAmAnyAbhAve mAnamiti vAcyam / utpattikAlInatvasya sAmAnyato, hetutve, - tasya ca paramANusAdhAraNatayA tatra guNasAmAnyAbhAvasyAsattvena vyabhicArApatteH, svotpattikAlI* natvasya hetutve tu - tasya tadvayaktivizrAntatayA pakSamAtravRttitvena dRSTAntAbhAvAdaprayojakattvApatteriti dhyeyam / sthalAntaramAheti / saMyogI dravyatvAdityatrAvyApti- mAhetyarthaH / tadAnIM = mahApralayakAle, janyabhAvasattva iti / niruktasaMyogarUpajanyabhAvasattva ityarthaH / janyabhAvAnadhikaraNatvasyaiva mahApralayapadArthatvAditi bhAvaH / punarAzaGkate - nanviti / mAnAbhAvAditi / yugapad brahmANDapralayasya - sarvavAdyasiddhatvAditi bhAvaH / tathetIti / 'tathA dhUmavatyapi viraha' ityAdigranthena
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / dIdhitiH vRtteravyApyavRttitve, vRttimato vyApyavRttitvasyAtyantama sambhAvitatvAcca / 68 jagadIzI 'nanUktapratItiH - parvatavRttihutAzanAvacchedakatvAbhAvaM zikhare, zikharAvacchinnaparvatavRttitvAbhAvaM vA hutAzane'vagAhate, na tu parvate 'hutAzanAbhAvamiti yadi brUyAttadA'pyAha, -- vRtteriti / -vRtteH, = sambandhasya, vRttimataH, = sambandhavataH tathA ca 'yo yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn sa tadavacchedena tasya' tatsambandhAvacchinnAbhAvavAniti' vyAptyA zikharAvacchedena saMyogasambandhAvacchinnavahnaya bhAvasiddhiriti bhAvaH / nanUktavyAptAvaprayojakatvam, anyathA tulyanyAyena 'yo yadIyavivRtiH vahnimAndhUmAdityatrAvyAptimAhetyarthaH / vahnayabhAvasya niruktapratItyA parvatavRttitvaM na sambhavatIti darzayati- uktapratItiriti / 'iha parvata' ityAdipratItirityarthaH / parvatavRttiryo hutAzanastadavacchedakatvAbhAvAvagAhinyA uktapratIterbhramatvApattirata. zAha- - zikharAvacchinneti / zikharAvacchinno yaH parvatastadvRttitvAbhAvaM na vahnAvuktapratItiravagAhata iti bhAvaH / na tviti / parvate vahnayabhAvamuktapratItirnAvagAhata ityarthaH / tathA ca vahnimAndhUmAdityatra vahnayabhAvasya hetvasamAnAdhikaraNatayaivAvyAptivAraNasambhave kRtaM pratiyogya sAmAnAdhikaraNyada leneti bhAvaH / tadApyAheti / vahnayabhAvasya parvatavRttitve hetumAhetyarthaH / sambandhasya = saMyogasya, sambandhavataH = saMyogapratiyoginaH / yaH = parvataH, yadavacchedena = zikharAvacchedena yadIyasya = vahnipratiyogikasya, sambandhasya = saMyogAdeH, abhAvavAniti / bhavatIti zeSaH / saH=parvataH, tadavacchedena = zikharAvacchedena, tasya = vahneH, tatsambandhAvacchinnAbhAva-bAn=saMyogasambandhAvacchinnAbhAvavAn, iti vyAptyA - ityAkArakasAmAnyavyAptyA, vahvayabhAvasiddhiH = vahnayabhAvAnumitiH, tathA coktAnumAnena vahnayabhAvasya parvatAdau nizcitatayA 'pratiyogya sAmAnAdhikaraNyA' nuktau zikharAvacchedena parvate vayabhAvamAdAya bhavatyavyAptiriti bhAvaH / 'eva'mityAdigranthotthitau bIjaM darzayati- nanviti / uktavyAptau = niruktasAmAnyavyAptau aprayojakatvam = anukUlatarkarAhityam, anyathA = anukUlatarkAbhAve'pi hetoranumApakatve, tulyanyAyena = uktasAmAnyavyAptipradarzitanyAyena, 1 'tadavacchedena tatsambandhAvacchinnatadabhAvavAniti kAzImudritapAThaH / 2 ' vyAptyA'pIti kAzImudritapAThaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH evaM pratiyogimatorapi kAla- dezayordeza - kAlabhedAvacchedena tadabhAvaH, && jagadIzI - yatsambandhavAn sa tatsambandhena tadvAniti' vyAptyA ( 'pi ) kuNDAdisaMyogino badarAdeH saMyogena kuNDAdimattvApatterityuktAvAda, evamiti / ( bheda:: vizeSaH / ) ghaTavatyapi kAle 'idAnIM tantau na ghaTa' iti pratItyA tantvavacchedenaitatkAle ghaTAbhAva:, tathA ghaTavatyapi kapAle ghaTanAzadazAyAM, - 'idAnImiha kapAle na ghaTa' ityAdyanubhavAt tatkAlAvacchedena' [kapAle] ghaTasya sAmAnyAbhAvaH sidhyati / - CORON visRtiH yaH = parvatAdiH, yadIyayatsambandhavAn = pratiyogitvAnuyogitvAnyatarasambandhena vahnayAdiviziSTasaMyogAdisambandhavAn / tatsambandhena = saMyogasambandhena, tadvAn= vahnimAn iti vyAptyA'pi = ityAkAraka sAmAnyavyAptyA'pi, kuNDAdisaMyoginaH = tAdRzasaMyogapratiyoginaH, badarAderiti / tathA ca yatpadena badaramAdAya tatra kuNDasaMyoga satvena 'badarAdiH kuNDAdimAni' tyApattiH syAt, na ceSTApattiranubhavavirodhAditi bhAvaH / bhAha = 'pratiyogya sAmAnAdhikaraNyA' nuktau sthalAntare'vyAptimAha / dIdhitau - evamiti / pratiyogimatoH =pratiyogyadhikaraNIbhUtayoH, deza-kAlabhedAvacchedeneti / yathAkramaM kAle pratiyogyanadhikaraNadezAvacchedena, deze ca pratiyogyanadhikaraNakAlAvacchedenetyarthaH / tadabhAvaH = pratiyoginAmabhAvaH, varttata iti zeSaH / etadeva spaSTayati -- ghaTavatyapIti / ghaTAdhikaraNIbhUte kAla ityarthaH / tanttravacchedena = ghaTAbhAvapratiyogighaTAnadhikaraNatanturUpadezAvacchedena, etatkAla iti / tathA ca ghaTavatyetatkAle ghaTAnadhikaraNatantvavacchedena ' idAnIM tantau na ghaTa' iti pratItyA ghaTAbhAvaH sidhyatIti bhAvaH / nanu pratiyogimati kAla uktapratItyA ghaTAbhAvaH sidhyatu, pratiyogimati deze -kathaM pratiyogyabhAvaH sthAsyatItyata Aha- - tatheti / ghaTavatyapi kapAle = ghaTAdhi- karaNIbhUte kapAlarUpe deze, 'ghaTanAzadazAyA' mityanena - ghaTAnadhikaraNatvaM sUcitam / tatkAlAvacchedena = ghaTAnadhikaraNIbhUta ghaTanAzakAlAvacchedena, kapAle = ghaTA1 'tatkAlAvacchedena ghaTasAmAnyAbhAvaH sidhyatI 'ti kAzImudritapAThaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Go siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI na ca 'idAnIM tantuSu na ghaTa' ityAdipratIteretatkAlAvacchedena tantujveva ghaTAbhAvo viSayo,-na [tu] tantvavacchedenaitatkAle tatheti vAcyam / tantuSu ghaTAbhAvasya vyApyavRttitayA etatkAlasya tadavacchedakatvAvagAhane uktapratIterdhamatvApAtAt / .. na ca tathA'pyetatkAlavRttighaTAbhAva eva vantuSu bhAsatAM tatreti vAcyam ; kAlasya pratiyogikunAvagrahe'pi tAdRzapratItestantvavacchedenaH saMmaye ghaTAbhAvAvagAhitvasyAnubhavasiddhatvAditi' bhAvaH / viratiH dhikaraNakapAlarUpe deshe| naceti / vAcyamiti prennaanvyH| etatkAlAvacchedena = ghaTavatkAlAvacchedena, ghaTAbhAvo viSaya iti| tathA ca noktapratItyA ghaTAnadhikaraNatanturUpadezAvacchedena ghaTavati kAle ghaTAbhAvasiddhirbhavatIti bhaavH| tathA = ghaTAbhAvo vissyH| ___samAdhatte- tntunviti| tadavacchedaketi / vyApyavRtteravacchedakatvAsvIkArAditi bhAvaH / bhrmtvaapaataaditi| etatkAlAvacchinnatvAbhAvavatyetatkAlAvacchinnatvaprakArakatayedAnIntantuSu na ghaTa itipratItebhraMmatvasambhavAdityarthaH / tathApi - vyApyavRtteravacchedakatvAsambhave'pi, etatkAlavRttIti / etatkAlavRttiryo ghaTastadabhAvastantuSpityarthaH / bhAsatAM = viSayIbhavatu / tatra = 'idAnIntantuSu na ghaTa' iti pratItau, pratiyogikukSAvagrahe'pi = kAlaTattitvena ghaTAdeH pratiyogino jJAnAbhAvakAle'pi, tAdRzapratIteH = 'idAnIM tantuSu na ghaTa' iti pratIteH,. udayAditi shessH| anubhavasiddheti / ayambhAvaH-yasmin kAle kAlavRttitvena ghaTAdijJAna na bhavati tasminnapi kAla 'idAnIM tantuSu na ghaTa' iti pratItyudayAt,-tAdRzapratItena tAvatkAlavRttighaTAbhAvo viSayaH, kAlavRttitAyA agrahAditi, tatkAla uktapratIteviSayo'vazyaM tantvavacchedena ghaTavati kAle ghaTAbhAva ityeva svIkaraNIyamiti,etadanurodhenaiva pratiyogimati kAle pratiyogyanAdhAradezAvacchedena pratiyogyabhAvaH svIkartavya iti / 1 'AnubhavikatvAditi kAzImudritapAThaH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH 71 tathA ca tattatsAdhyakAvyAptivAraNAya tat / nopAdeyazca, - jagadIzI * tathA ceti / -- guNavat saMyogavadvA dravyatvAt, vahnimAn dhUmAt, samayo ghaTavAn etatkAlatvAt, kapAlaM ghaTavat ghaTadhvaMsAdityAdAvavyAptivAraNAyetyarthaH / * taditi samAnAdhikaraNAntamityarthaH / nopAdeyazceti yena rUpeNa yena sambandhena ca yad vyApyavRtti tena sambandhena [ tena rUpeNa ] tatsAdhyatAyAM nopadeyamityarthaH / tena saMyogavivRtiH 1 samayo ghaTavAniti / 'samaya' iti pakSanirdezaH kAlikena sAdhyatAlAbhAya, pratiyogivaiyadhikaraNyAnupAdAna etatkAlatvAdhikaraNa etatkAle, -tantvavacchedena ghaTAbhAvasya sattvAt ; tatpratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM ghaTatvamityavyAptiH / evaM -- kapAlaM ghaTavad ghaTadhvaMsAdityatrApi ghaTadhvaMsAdhikaraNe ghaTadhvaMsarUpahetumati kapAle ghaTAnadhikaraNaghaTanAzakAlAvacchedena ghaTAbhAvasya saccAt, -tatpratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM ghaTatvamityavyAptirataH, -' pratiyogyasamAnAdhikaraNyama. bhAvavizeSaNaM, tadupAdAne tu niruktaghaTAbhAvasya pratiyogyadhikaraNe kAle, -kapAle ca varttamAnatvAnnoktAbhAvo lakSaNaghaTaka iti bhAvaH / asamAnAdhikaraNAntamiti / pratiyogyasamAnAdhikaraNAntamityarthaH / yena rUpeNeti / tRtIyArtho vaiziSTayam, anvayazcAsya 'ya' ityanena / yena sambandheneti / tRtIyArthaH pratiyogitvam, anvayazcAsya 'ya' ityanena / tathA ca SADazadharmaviziSTo yo yena sambandhena vyApya - vRttiH= svAdhikaraNe svarUpasambandhena varttamAnasyAbhAvasyApratiyogI, bhavatIti zeSaH, svaM = vyApyavRttitvenAbhimatam / tena sambandheneti / tAdRzadharmAvacchinnatatsambandhAvacchinna sAdhyatAyAM 'pratiyogivaiyadhikaraNya' mabhAvavizeSaNaM nopAdeyamiti phalitArthaH 1 'yena rUpeNe' tyasya phalamAha - teneti / tathA ca saMyogI dravyatvAdityatra saMyogasvena rUpeNa samavetasya saMyogasya sAdhyatAsthale'pi dravyatvAdhikaraNe gaganAdau saMyogAbhAvasattvAdanyAptivAraNAya 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' deyameva, kintu samavetatvena samavetamAnasya samavAyena sAdhyatAyAM 'samavetavAn dravyatvA' dityatra samavetasAmAnyAbhAvasya dravyatvAdhikaraNe hetumatya sattvAdavyAptiviraheNa ' pratiyogivaiyadhikaraNyaM' na nivezanIyamiti bhAvaH / 1 yena sambandhena yena rUpeNetyAdikrameNaiva bahuSu pustakeSu pATho labhyate /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadozI / dIdhitiH sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake, sAdhya-sAdhanabhedena vyAptibhedAt ' - iti vadanti // 5 // 72 jagadIzI tvenAvyApyavRtterapi saMyogasya samavetatvena sAdhyatAyAM, kAlikatayA'vyApyavRtterapi dravyatvasya samavAyena sAdhyatAyAva ' - pratiyogivaiyadhikaraNyaM - ' nopAdeyamiti / parantu samavAyena vyApyavRtterapi dravyatvasattvAdeH kAlikena sAdhyatAyAM tadupAdeyameva / avyApyavRttisAdhya ke [ vRkSaH saMyogyetadvacatvAdityAdau deyaM ] saMyogAbhAvavAn nityaguNatvAdityAdau kvacideva na deyaM, vyApyavRttisAdhyake tu prayojanavirahAt sarvatraiva nopAdeyamityAvedayituM vyApyavRtti sAdhyake' sarvathaive tyuktam / * sAdhyasAdhanabhedeneti sAdhyatAghaTakasambandhAderapyupalakSakam / viTatiH 'yena sambandhenetyasya phalamAha- kAlikatayeti / tathA ca dravyatvavAn ghaTatvAdityatra samavAyena dravyatvasya sAdhyatAyAM 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' nopAdeyaM, samavAyena dravyatvAbhAvasya ghaTe'sattvAt, kintu kAlikena dravyatvasAdhyatAsthale niruktaghaTatvahetau hetvadhikaraNe ghaTe guNAvacchedena kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvasya sattvAdavyAptivAraNAya 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' deyameva, etadevAbhipretyAbhihitaM -kAlikena sAdhyatAyAM tadupAdeyameveti / 'sarvathA' padaprayojanamAha - vyApyavRttisAdhyaka iti / prayojanavirahAditi / sAdhyAbhAvasya hetvadhikaraNe'sattvAdvayApyavRttisAdhyake'vyAptiviraheNa pratiyogivaiyadhikaraNyAtmakavizeSaNasya kimapi prayojanaM nAstItyAzayaH / na deyamiti / saMyogAbhAvAbhAvasya - saMyogarUpasya - sAdhyAbhAvasya - nityaguNe kenApi sambandhenAsattvAdabhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayasambhavAtsaMyogAbhAvarUpAvyApyavRttisAdhya kanityaguNatvahetukasthale hetvadhikaraNavRttyabhAve 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' niSphalamityAzayaH / * 1 'vyApyavRttisAdhyake' iti kAzImudrite nopalabhyate / 2 'upalakSaNa 'miti bahuSu pATha upalabhyate /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI atra yadyapi, vyApyavRttisAdhyakasthale tadapraveze sattAvAn jAterityAdAvavyAptiH, sAdhanavati spandAdausamavAyena sattAbhAvasyApi kAlikAdisambandhena vRtteH / na cAbhAve hetvadhikaraNavRttitvasyabhAvIyavizeSaNatayA vivakSaNAnoktadoSaH; tathA satyapi dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrAtivyApteH / vizatiH nityapadAnuktau-janyaguNe kAlikasambandhena saMyogarUpasAdhyAbhAvasya sattvAtpratiyogivaiyadhikaraNyamavyAptivArakatayA'vazyaM saprayojanaM bhavatIti tadupAdAnam / nanu 'sattAvAn jAte rityatra sattArUpasya sAdhyasya vyApyavattitvAttatra yadi hetvadhikaraNavRttyabhAve 'pratiyogivaiyadhikaraNya' na dIyate, tadA 'samavAyena sattA nAstI'tyabhAvasya jAtirUpahetvadhikaraNe spande kAlikasambandhena sattvAttatpratiyogitAvavacchedakameva sattAtvamityavyAptirato vyApyavRttisAdhyakasthale'pi 'pratiyogivaiyadhikaraNya'mabhAvavizeSaNaM deyameva, tathA sati sattAbhAvasya -pratiyogibhUtAyAH sattAyAH samavAyenAdhikaraNe spande-kAlikena sattvAnoktAbhAvasya pratiyogyadhikaraNAvRttitvarUpaM pratiyogyasAmAnAdhikaraNya'mityAzaGkate-yadyapIti / kAlikAdisamba. -madheneti / hetvadhikaraNavRttitvasya sambandhavizeSeNAvivakSitatvAditi bhaavH| nanu vyApyavRttisAdhyakasthale svarUpeNa hetvadhikaraNe vartamAno yo'bhAvastapratiyogitAnavacchedakatvameva sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyam , evaJca sattAbhAvasya svarUpasambandhena jAtyadhikaraNe spandAdau kutrApyasattvAd ghaTAbhAvAdikamAdAyaiva 'sattAvAn jAte'rityatra lakSaNasamanvayaH sambhavatIti,-na vyApyavRttisAdhyake pratiyo. givaiyadhikaraNyaM deyamityAzaGkate-na ceti| 'noktadoSa' ityanenAnvayaH / abhAvIyavizeSaNatayA svarUpasambandhena, noktadoSaH = sattAvAna jAterityatra nAvyAptiH, samAdhatte-tathA satIti / dravyatvAbhAvavAniti / tathA ca dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatra, sattAdhikaraNe dravye sAdhyAbhAvasya dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvarUpasya,-samavAyasambandhena vartamAnatayA svarUpasambandhenAsattvAt ,-svarUpeNa varttamAnasya ghaTAbhAvasya pratiyogitAnavacchedakatAyA draSyatvAbhAvatvarUpe sAdhyatAvacchedake sattvAdativyAptyApattirato, hetvadhikaraNavRttitvaM svarUpasambandhana vivakSi. -tumshkymevetyaashyH| nanu 'dravyabhedavAn' iti 'dravyabhinna miti vA yatpramAtmakaM jJAnaM, tajjJAnIya* vizeSyatAyA guNAdiniSThAyA abhAvasya svarUpasambandhena sattAdhikaraNe
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ G siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jagadIzI dravyatvasvarUpasya sAdhyAbhAvasya 'daizikavizeSaNatayA vRttitvavirahAt,. dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyApi dravyatvAnatirekAt / na cAbhAvatvapratIteH pramAtvaracArthamabhAvAbhAvasyAtiriktatayoktAti-vyApyAdivAraNamiti vAcyam; 'abhAvatvaJce' tyagrimagranthena bhAvAbhAvasAdhAraNasyAbhAvatvasya nirvacanavirodhApatte, visRtiH dravye sattvena tatpratiyogitAvacchedakameva dravyatvAbhAvatvamiti, hetvadhikaraNavRttitAyAH : svarUpasambandhena vivakSaNe'pi na dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrAtivyAptirityata Aha- - dravyabhinnatveti / tathA ca dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatAyA abhAvasya dravyamAtre sattvAttasya ca lAghavAd dravyatvasvarUpatvena dravye svarUpasambandhena vRttitvAsambhavAdavazyaM ghaTAbhAvAdikamAdAyAtivyAptiH sambhavatIti bhAvaH / nanu 'dravyatvAbhAvAbhAvo'bhAva' iti pramAtmakapratyayAnurodhArthaM dravyatvAbhAvA-bhAvo na dravyatvasvarUpo'pi tu dravyatvAbhAvAbhAvarUpa eveti, - dravyatvAbhAvAbhAvAtmakasyAbhAvarUpasya hetvadhikaraNe dravye svarUpasambandhena satvAttatpratiyogitAva: cchedakameva dravyatvAbhAvatvamiti - kuto vyApyavRttisAdhyakasthale pratiyogivaiyadhikarapravezasyAvazyakatvamityAzaGkate - -na ceti / pramAtvarakSArthamiti / dravyatvAbhAvA-bhAvasya dravyatvasvarUpatve tasya bhAvatvena 'dravyatvAbhAvAbhAvo'bhAva' iti pratyayasya bhramatvApattiH syAditi bhAvaH / samAdhatte - zrabhAvatvazceti / agrimagranthena - 'idamiha nAsti', 'idamidaM ne' - tyAdyagrimadIdhitigranthena, bhAvAbhAvasAdhAraNasya = bhAve'bhAve'pi varttamAnasya, nirvacanavirodhAditi / tathA cAbhAvamAtre'bhAvatva svIkAre'grimadIdhitigrantho dIpikA dravyabhinnatvaprakAraketi / nanu dravyatvabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyApi pratiyogitAvacchedakaM dravyatvabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatAsvameveti tadanyatvasya sAdhyatAvacchedake dravyatvAbhAvatve sattvAdavyAptivAraNAsambhavAt tAdRzAbhAvasya dravyatva. svarUpatvAbhyupagamo nirarthaka iti cecchRNu, pUrvamabhAva sAdhyakasthale dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrAvyAptirabhihitA, idAnIJca bhAvasAdhyakasthale dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvavAn sattvAdityatrAtivyAptisaGgamanArthaM dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasya dravyatvasvarUpatvamAdRtamiti na doSalezo'pIti / 1 'daizike 'ti bahuSu pustakeSu na paThyate /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA jagadIzI ghaTatvAdyabhAvasya kAlikasambandhAvacchinnAbhAve svarUpasambandhena 75 sAdhye gaganatvAdihetAvavyAptestathA'pyanuddhArAcca / vizeSaNatAsambandhena gagananiSThaghaTatvAbhAvasyaiva tAdRzaghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvatvakalpanAt, tAvataivAbhAvatvapratIteH pramAtvasambhavAt / ata eva 'sAdhyatAghaTakasambandhena sAdhyavattvabuddherviSayavidhayA prati visRtiH na saGgaccheteti bhAvaH / abhAvatvasyAbhAvamAtravRttitvasvIkAre'pi svarUpasambandhena hetvadhikaraNaTattitvaghaTitavyApyavRttisAdhyakasthale'vyAptivAraNamazakyamevetyAha-ghaTa. tvAdyAbhAvasyeti / 'samavAyena ghaTatvaM nAstItyabhAvasya kAlikena yo'bhAvastasya svarUpeNa sAdhyatve gaganatvahetAvavyAptiriti bhAvaH / vizeSaNatayA = svarUpasambandhena, ghaTatvAbhAvasya' = samavAyena ghaTatvaM nAstI' tyabhAvasya kalpanAt = svIkArAt / pramAtvasambhavAditi / tathA cAbhAvamAtre'bhAvatvapratIteH pramAtvasvIkAre'pi svarUpasambandhena hetvadhikaraNa vRttitvaniveze 'kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAko yo ghaTatvAbhAvAbhAvastadvAn gaganatvAdi'tyatra gagane varttamAno yaH sAdhyasya ghaTatvAbhAvAbhAvasyAbhAvo ghaTatvAbhAvarUpaH, tatpratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvaccheda ke ghaTatvAbhAvAbhAvatve sattvAdavyAptirataH, -svarUpasambandhena 'hetvadhikaraNavRttitva' ghaTitaM vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNaM na bhavitumarhatIti bhAvaH / zrata eveti / niruktagaganatvahetAvavyAptiprasaGgenetyarthaH / sAdhyatAghaTaketi / - sAdhyatAvacchedakasambandhenetyarthaH / sAdhyavattvabuddhe : = sAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakA ratAzAlibuddheH, kiJciddha rmika sAdhyavAnityAkArakabuddheriti yAvat / viSayavidhayA = dIpikA " ghaTatvAbhAvasyeti / nanvatra 'ghaTatva'padaM kimarthaM, 'tAdRzasambandhAvacchinnAbhAvA bhAve sAdhye' ityasyaiva samyaktvAditi cecchRNu, - anantAbhAvAnAM sAdhyAbhAvatvakalpanA. mapekSya sAdhyAbhAvasyAtiriktatvakalpanAyAmeva lAghavena tasya ca hetvadhikaraNe'sattvAnnAvyAptiratastadupAdAnamiti / na caivaM tAdRzasAdhyasyAvyApyavRttitayA tatsAdhyakasthale vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNAvyA terAzayaiva nAstIti vAcyaM, saMyogasambandhAvacchinna ghaTatvAbhAvasya kAlikena yo'bhAvastasya vyApyavRttitayA tatsAdhyakAvyApterA zaGkanIyatvAt, saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvAbhAvasya kevalAnvayitvena kAlikena tadabhAvasyAvyApyavRttitAyA vaktumazakyatvAt |saadhyvttvbuddheriti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchina sAdhyatAvacchedakAva-
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI bandhakatAvacchedako yaH sambandhastena sambandhena hetusAmAnAdhikaraNyamabhAvasya grAhyami'tyuktAvapi na nistaarH| tathAvidhasambandhena hetusAmAnAdhikaraNyasyAprasiddhayA prAguktagaganatvAdiheto, vizatiH prakAratvena, tena sambandhena = pratibandhakatAvacchedakaprakAratAvacchedakasambandhena, hetusAmAnAdhikaraNyaM = hetvadhikaraNavRttitvaM,-'abhAvasye'tyanenAnvayaH / bhavati hi-'samavAyena sattAvAniti buddhau, 'svarUpeNa sattAbhAvavAniti jJAnaM pratibandhakaM, tAdRzapratibandhakatAvacchedakIbhUtA yA sattAbhAvaniSThA prakAratA tadavacchedakIbhUtasvarUpasambandhena jAtyadhikaraNe spandAdau sattAbhAvasyAsattvAt , sattAbhAvarUpasAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTako'pi tu ghaTAbhAva eveti, na 'sattAvAn jAte'rityatra 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNyA'niveze'pi avyAptiH, na vA dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrAtivyAptiH, 'sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena dravyatvAbhAvavAni'tibuddhau, 'samavAyena dravyatvavAnitijJAnasya pratibandhakatayA, tadavacchedakIbhUtadravyatvaniSThaprakAratAyA avacchedakIbhUto yaH samavAyasambandhaH, tena sambandhena sattArUpahetvadhikaraNe dravye dravyatvAbhAvAbhAvarUpasya sAdhyAbhAvasya-dravyatvAtmakasya-vartamAnatvAt / na nistAraH = nAvyAptinirAsaH, tatra hetumAha-tathAvidheti / aprasiddhyeti / tathA ca ghaTatvAbhAvasya kAlikena yo'bhAvastasya svarUpeNa sAdhyatAyAM gaganatvahetukasthale 'sAdhyatAvacchedakIbhUtasvarUpasambandhena tAdRzaghaTatvAbhAvA. bhAvavAniti buddhau 'kAlikena ghaTatvAbhAvavAniti jJAnasyaiva pratibandhakatayA dIpikA cchinnaprakAratAzAlibuddhitvAvacchinnaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakaprakAratA. -vacchedakasambandhena hetvadhikaraNavRttitvaM vivakSaNIyamiti samuditArthaH / atra kalpe 'viSayavidhaye' tyanuktau-dravyaM sattvAdityatrAtivyAptiH, samavAyena dravyatvabuddhau samavAyenaiva tadabhAvavattvanizcayasya pratibandhakatayA sAkSAttadavacchedakasama. vAyasambandhena dravyatvAbhAvasya sattAdhikaraNe 'sattvAtsAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakavA. datastadupAdAnam / 'sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattvabuddhe'rityanuktau,-samavAyena ghaTAvRtteH samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya svarUpasambandhena sAdhyatve ghaTatvahetAvavyAptiprasaGgAt , kAlikena sAdhyavatvabuddheH pratibandhakatAvacchedakaprakAratAvacchedakasvarUpasambandhena sAdhyAbhAvasya samavAyena ghaTAvRtteghaMTe vartamAnatvAt , atastadupAdAnam /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI dravyatvAbhAvavAn jAvitvAdityAdau cAvyApteH / tathA'pi, -- sAdhyatAvacchedakasambandhena 'svapratiyogimattva buddherviSayaviTati: 77. tAdRzapratibandhakatAvacchedakIbhUtaghaTatvAbhAvaniSThaprakAratAyA avacchedako yaH kAlikasambandhastena sambandhena hetvadhikaraNe gagane kasyApyabhAvasya vRttitvAprasiddhyA nirukta nivezepyavyApteranirAsa iti bhAvaH / na kevalamuktasthala evAvyAptiH, kintu sthalAntare'pyavyAptiH sambhavatItyAhadravyatvAbhAvavAniti / 'dravyatvAbhAvavAn jAtitvAdi' tyatrApi 'svarUpeNa dravyatvAbhAvavAni'tyAkArakasAdhyavattvabuddhau 'samavAyena dravyatvavAni' vi jJAnasya pratibandhaka -- tayA tadavacchedakIbhUtA yA dravyatvaniSThA prakAratA, - tadavacchedakasamavAyasambandhena hetvadhikaraNIbhUtAyAM jAtau kasyApyavarttamAnatayA, hetvadhikaraNe samavAyasambandhena varttamAnasyAbhAvasyApyaprasiddhyA niruktanivezepyavyAptivAraNAsambhavAnna nistAra: ityAzayaH / yadyapItyAderuttaraM - tathApIti / svapratiyogimatvabuddheriti / svapadaM hetusamAnAdhikaraNatvenAbhimatatattadabhAvavyaktiparam evaJca tatpratiyogitAvacchedakAva - dIpikA svapratiyogimattvabuddheriti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaprakAratAzA libuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacche.. dakaprakAratAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNavRttitvaM vivakSaNIyamityarthaH / nanvatra kalpe ghaTabhinnaM kapAlatvAdityatrAvyAptiH, -- sAdhyarUpapratiyogimatva buddhe-rviSayavidhayA pratibandhakatAvacchedakasamavAyasambandhena sAdhyAbhAvasya ghaTAdeH kapAlasva-rUpahetvadhikaraNe varttamAnatvAt / evaM ghaTatvAbhAvasya kAlikenAbhAvasya svarUpeNa sAdhyatAyAM gaganatvAdihetAvapyavyAptiH,--sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena ghaTatvAbhAvarUpa sAdhyAbhAvasya pratiyogi-ghaTatvavattvabuddheH pratibandhakatAvacchedakaprakAratAvacchedaka-svarUpa sambandhena ghaTatvA. bhAvarUpasAdhyAbhAvasya gagane sattvAditi cenna / yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakAratAzAli buddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitaprati--- bandhakatAvacchedakaprakAratAviziSTaM hetvadhikaraNavRttitvaM, tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasyaH srAdhyatAvacchedake vivakSitatvAt, vaiziSTayaJca, svAvacchedakadharmAvacchinatva, - cchedakasambandhAvacchinnatvobhayasambandhena, ( svaM = prakAratA ) , svAva* 1 'sva' padaM bahuSu pustakeSu na dRzyate /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI tayA pratibandhakatAcchedako yaH sambandhastena hetvadhikaraNavRtitvamabhAvasya vivakSitamityadoSaH, tathA ca dravyatvAbhAvavAn jAtitvAdityAdau vizeSaNatAvizeSasambandhena jAtitvAbhAvabuddheviSayavidhayA pratibandhakatAvacchedako yaH svarUpasambandhaH tena jAtitvasvarUpAbhAvasya [tatra] prasiddhatvAditi bhAvaH / vitiH cchinnaprakAratAzAlitadabhAvapratiyogimAnityAkArakabuddherityarthaH / viSayatayA = prakAratayA, pratibandhakateti / pratibandhakatAvacchedakaprakAratAvacchedako yaH sambandha ityarthaH / tena = tena sambandhana, tathA ca tattadabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaprakAratAzAlibuddhitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakIbhUtA yA prakAratA tadavacchedakasambandhena hetvadhikaraNaTattitvamabhAvasya vaktavyamiti smuditaarthH| pUrvoktAtivyAptidvayaM nirasyati-tathA ceti / evaJca dravyatvAbhAvavAn jAtitvAdityatra hetubhUtajAtyadhikaraNe vartamAno yo jAtitvAbhAvAbhAvaH, tatpratiyogI yo jAtitvAbhAvaH, sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena tadvattAbuddhau 'svarUpeNaiva jAtitvavAniti jJAnasya pratibandhakatayA tatpratibandhakatAvacchedakIbhUtA yA jAtitvaniSThA prakAratA, tadavacchedakasvarUpasambandhena hetvadhikaraNe jAtitvAbhAvAbhAvasya jAtitvasvarUpasya vidyamAnatvAllakSaNasamanvayaH sambhavati, sattAvAn jAterityatra sattAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, samavAyena sattAbhAva-pratiyogi-sattAvattvabuddhau svarUpeNa sattAbhAvavattAjJAnasya pratibandhakatayA tadavacchedakasattAbhAvaniSThaprakAratAvacchedako yaH svarUpasambandhastena sambandhena jAtyadhikaraNe sattAbhAvasyAvarttamAnatvAt , evaM kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvAbhAvAbhAvavAn gaganatvAdityatrApi sAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, tadabhAvapratiyogisAdhyavattAbuddheH pratibandhakatAva. cchedakakAlikasambandhena gagane vRttitvAprasiddhaH, ataH svapadena gaganatvAbhAvAbhAvamAdAya tatpratiyogigaganatvAbhAvabuddhau 'svarUpeNa gaganatvavAni'tyAkArakajJAnasya pratibandhakatayA tadavacchedakIbhUtA yA gaganatvaniSThA prakAratA tadavacchedakasvarUpa. sambandhena gagane hetvadhikaraNe gaganatvarUpAbhAvasya sattvAllakSaNasamanvayasambhavAnna ko'pi doSa ityvdheym|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jAgadIzI 76 vastuto vyApyavRttitvamatra sAdhyatAvacchedakasambandhena yat svAdhikaraNaM tadvRttyabhAvasya tAdRzasambandhAvacchinnapratiyogitvAbhAvarUpaM granthakRto'bhipretaM, Cik fra T tAdRzasAdhyakaJca samavAyAdinA zrAtmatva sAdhyakajJAnavattvAdikaM, - samavAyena zrAtmatvavati 'samavAyenAtmatvAbhAvasya kenApi sambandhenAvRtteH, vivRtiH sattAvAn jAterityAdikaM punaravyApyavRttisAdhyakamevAtastatra 'pratiyogivaiyadhikaraNya' mapi nivezyaM, vyApyavRttisAdhyakasthale ca hetvadhikaraNavRttitvaM svarUpasambadhenaiva vaktavyaM, na tu gurutarasambandhenetyAzayena samAdhatte - vastuta iti / atra = 'nopAdeyaM sarvathA vyApyavRttisAdhyaka' ityatra / sAdhyatAvacchedakasambandheneti / tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhena yatsAdhyAdhikaraNaM tatra vRttiniyAmakasambandhasAmAnyena varttamAno yo'bhAvastannirUpitA yA sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA pratiyogitA tadabhAvavattvaM vyApyavRttitvaM tAdRzavyApyavRttisAdhyakasthala eva 'pratiyogivaiyadhikaraNya' mabhAvavizeSaNaM nopAdeyaM, tAdRzaM ca sAdhyamAtmatvaM, gaganatvAdikaM vA, samavAyenAtmatvAdhikaraNa Atmani, - svarUpeNa gaganatvAdhikaraNe gagane vA, -sama`vAyenAtmatvAbhAvasya - svarUpeNa gaganatvAbhAvasya vAvarttamAnatvAt, samavAyena ghaTAdyabhAvasyaiva satvAt tampratiyogitvAbhAvasyAtmatvAdAvakSatatvAditi sarvaM caturasram / * 'sAdhyatAvacchedakasambandhenetyanuktau niruktavyApyavRttilakSaNAsambhavaH, Atma* tvagaganatvAdApi kAlikenAtmatvAdhikaraNe ghaTe varttamAnasya samavAyenAtmatvAbhAvasya dIpikA vastuto vyApyavRttitvamiti / nanvetatkalpAbhipretaM kIdRzaM lakSaNazarIraM ? -yadi hesvadhikaraNavRttitAvadabhAvanirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA-navacchedakatvaghaTitaM tadA viSayitayA gaganavadbhedasya sAdhyatve prameyatvahetAvati* vyAptiH, sAdhyAbhAvasya gaganAtmakasya vRttitvaviraheNa lakSaNAghaTakatvAt, 9 na ca hetvadhikaraNasambandhitvameva nivezanIyamiti vAcyam, ayamAtmAjJAnAdityatrAvyAyApatteH, AtmatvAbhAvasyApi samAnakAlInatvAdisambandhena hetvadhikaraNasambandhitvAditi cenna 1 hetvadhikaraNasambandhitAyAM, - vRttiniyAmaka saMsargAtirikta - sambandhAvacchinnatva-vRttimadvattisvaitadubhayAbhAvasya vivakSitatvAja ko'pi doSa iti dhyeyam / 1 'samavAyAvacchinneti prAmANikapustake pAThaH / 8
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdosho| dIdhitiH pratiyogyasAmAnAdhikaraNyazca,-pratiyogitAvacchedakAvacchinAsAmAnAdhikaraNyaM, jAgadIzI tathA ca tAdRzasAdhyaka eva nopAdeyaM, sattAvAn jAterityAdau tu punarupAdeyameva, sattvavati spandAdau samavAyAvacchinnasattAbhAvasya kAlikasambandhena vartamAnatayA sattAdeniruktavyApyavRttitvAbhAvAt , vyApyavRttitvaghaTaka-svAdhikaraNavRttitvasya sambandhasAmAnyena praviSTatvAt, etallAbhArthameva' 'sarvathaiva vyApyavRttisAdhyaka' ityuktaM, tasya sambandhavizeSAniyantritatvAt, vyabhicArAdistu sambandho na vRttiniyAmakaH, tenAtmatvAderapi na vyApyavRttitvahAniriti dhyeyam / sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake = pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTita-vyAptiviziSTahetumattAnizcayottarAnumitau, / nopAdeyaM = pratiyogyasamAnAdhikaraNAMzo janakatAvacchedake nopAdeyaH, sAdhya-sAdhanabhedena = kArya-kAraNabhedena, vyApteH= kAraNatAvacchedakaghaTakavyAptaH, : bhedAt = bhinnatvAt , ityapi vadanti // 5 // vitiH pratiyogitAyAH sattvAdatastadupAttam / sattAyA vyApyattitvAbhAvaM pradarzayatisattAvAn jAteriti / nanvAtmatvAbhAvasyApi samAnakAlInatvAdisambandhenAtmani sattvAtkuta AtmatvAdeApyattitvamata aah-vybhicaaraadiiti| yo'bhAvo yatra svarUpeNa na vartate tadabhAvasya yena kenApi sambandhena tatsambandhitAniyAmaka sambandho 'vyabhicArAdisambandhaH / tathA ca niruktavyApyattitvaghaTakasvAdhikaraNavRttitvaM rattiniyAmakasambandhasAmAnyenaiva vivakSaNIyamiti bhAvaH / saMyoga-samavAya-kAlika svarUpAdereva uttiniyAmakatvAnniruktasamAnakAlInatvAderna ratti-- niyAmakatvamato nAtmatvasya vyApyattitvahAniriti dhyeyam // 5 // dIdhitau-pratiyogyeti / pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM mUloktamityarthaH / pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsAmAnAdhikaraNyaM = pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhi1 etatsUcanArtha'miti kalikAtAmudritapAThaH / Tim -0
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH tena, ayaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn jAteH, jAgadIzI 'ekadharmAvacchinnapratiyogitAyAH pratiyogivyaktInAM bhede'pyaikya'miti navyamate,-vahnimAn dhUmAdityAdau [sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivaiyadhikaraNyamAtroktAvapi'] vayAdisAmAnyAbhAvamAdAyAvyAptyasambhavAdativyAptivAraNameva prayojanamAha,-8 teneti / vitiH karaNAttitvaM, tena = pratiyogitvAzrayAdhikaraNArattitvaM parityajya pratiyogitAvacche. dakAvacchinnAdhikaraNArattitvasyAbhAvavizeSaNatvopAdAnena, nanu pratiyogitvAzrayAdhikaraNArattitvasyAbhAvavizeSaNatve-cahnimAndhamAdityatrAvyAptireva sambhavati, svarUpasambandhAtmikAyAH pratiyogitAyAH prativyakti bhinnatayA, dhUmAdhikaraNe parvate vartamAnasya vahvayabhAvasya pratiyogitvAzrayIbhUtamahAnasIyavahvayadhikaraNe mahAnase'vartamAnatvAdvayabhAvasya pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNAbhAvatvenopAdAtuM zakyatayA tatpratiyogitAvacchedakatvasya vahnitvarUpasAdhyatAvacchedake sattvAditi,-niruktasthaladvaye'tivyAptidAnamasaGgatamata Ahaekadharmati / vahvitvAdyekadharmAvacchinnapratiyogitAyA ityrthH| bhede'pi-anantatve'pi / navyamata iti / tathA ca sarvamatasAdhAraNyAnurodhenaivAtivyAptidAnamiti bhAvaH, pratiyogivaiyadhikaraNyamAtroktAvapi = pratiyogitvAzrayAdhikaraNATattisvaniveze'pi, avyAptyasambhavAditi / tathA ca 'vahnimAndhUmA'dityatra vahvayabhAvo na lakSaNaghaTakaH, tadabhAvapratiyogitAyA ekasyA nikhilavahviniSThAyA AzrayIbhUtasya vaharadhikaraNe parvatAdau vahnayabhAvasya patteH, tAdRzAbhAvAntarapratiyogitAnavacchedakatvasya ca vadvitve sattvAdavyAptivirahAt,-tanivezevativyAptirastyaveti bhaavH| diidhitau,-aymiti| tathA ca pratiyogitvAzrayAdhikaraNAttitvasyAbhAvavizeSaNave,-'guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn jAte'rityatrAtivyAptiH, hetvadhikaraNe guNakarmAdau viziSTasattAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , tadabhAvapratiyogitvAzrayIbhUtAyAH sattAyA adhikaraNe guNAdau guNakarmAnyatvaviziSTa sattAbhAvasya satteH, tAdRzahetusamAnAdhikaraNaghaTAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake viziSTasattAtve sattvAt / evaM-bhUtatva-mUtatvobhayavAn mUtatvAdityatrApyativyAptiH, mUrttatvarUpahetvadhikaraNe manasi sAdhyAbhAvasya-bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvasya-lakSaNAghaTakatvAniruktobhayAbhAva 1. [ ] cihnAntargataH pATho hastalikhitapustake nAsti /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI na ca viziSTasattvasya vyApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdidamasaGgatamiti vAcyam ; jAtI viziSTasattvavyabhicArajJAnadazAyAmapi viziSTa sattvadharmikajAtimaniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogitva viTatiH pratiyogitvAzrayIbhUtasya mUrtatvasyAdhikaraNe manasi bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvasya vRtteH, tAdRzaghaTAyabhAvAntarapratiyogitAnacchedakatvasya bhUtatvamUtatvobhayatve sattvAt / pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNArattitvasyAbhAvavizeSaNatve tu,-viziSTasattAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUta-vaiziSTaya-sattAtvAvacchinnAdhikaraNe dravye,-bhUtatvamUrtasvobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUtatAdRzobhayatvAvacchinnAdhikaraNe - pRthivyAdi catuSTaye ca, yathAyathaM viziSTasattAbhAvasya, bhUtatvamUtatvobhayAbhAvasya cAvarImAnatvAt, hetvadhikaraNe guNe,-manasi,-ca vartamAnatvAtsAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakasvena nAtivyAptiH sambhavatIti tAtparyam / na ceti / 'vAcya miti pareNAnvayaH / viziSTasatvasya - viziSTasattArUpasAdhyasya, vyApyattitayA = svarUpasambandhena svAdhikaraNe vartamAnAbhAvApratiyogitayA, pratiyogIti / kevalahetvadhikaraNaTattyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyatvAditi bhAvaH / idaM 'viziSTasattAvAn jAte'rityatrA. tivyAptidAnam / prasaGgatamiti / tathA ca vyApyatti-viziSTasattA-sAdhyakasthale pratiyogitvAzrayAdhikaraNArattitvasya , pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNArattitvasya vA'bhAve'nivezanIyatayA jAtirUpahetvadhikaraNe guNe viziSTasattAbhAvasya satvAnna 'viziSTasattAvAn jaate'ritynaativyaaptirityaashyH|| _ 'viziSTasattAtvaM jAtimaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedaka'mityAkArakajJAnakAle'pi 'viziSTasattAtvaM pratiyogitvAzrayAdhikaraNArattijAtimadNattyabhAvapratiyogitAnavacchedaka mityAkArakajJAnasyodayAt,-tasya ca-viziSTasattAsAdhyakAnumitikAraNIbhUtasya-sattvadazAyAM pUrvoktavyabhicArajJAnakAle'pi viziSTasattAsAdhyakAnumityApattirevAtivyAptipadena dIdhitikRtAmabhipretetyAzayena smaadhtte-jaataaviti| viziSTasattvavyabhicArajJAnadazAyAM = 'viziSTasattAsvaM jAtimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakaM, jAtiviziSTasattAbhAvavati vartamAnA ve'tyAkArakajJAnakAle, viziSTasattvadharmiketi / viziSTa sattAsvadharmiketyarthaH / apratiyogitvajJAnAt = pratiyo. gitAnavacchedakatvajJAnAt, 'viziSTasattAsvaM pratiyogitvAzrayAdhikaraNArattijAtima
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH bhUtatva-mUrttatvobhayavAn mUrttatvAdityAdau nAtivyAptiH / jagadIzI jJAnAt viziSTasava sAdhya kAnumitiprasaGgasyaiva prakRte'tiprasaGgapadArthatvAt, prAguktarItyA viziSTasattvasyApi vyApyavRttitvavirahAca / nanu vizisyAtiriktatvamate tatrAtivyAptyasambhava ityata Aha - bhUtatveti / prAJcastu - "viziSTasattvasya vyApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAt 'bhUtatveti' sAdhyAntaraM, tatra ca bhUtatvam = AtmAnyatve sati vizeSaguNavattvaM, mUrttatvam = avacchinnaparimANavattvaM, tadubhayavAvyApyavRttyeva, ghaTAdAvutpatti kAlAvacchedena tadubhayAbhAva sattvAta" ityAhuH / visRtiH niSThAbhAvapratiyogitA navacchedaka' mitya kArakajJAnAditi yAvat / anumitiprasaGgasya = anumityApatteH, 'atiprasaGga pradArthatvAt = ativyAptizabdArthatvAt / nanu vyApyavRttitAnavacchedakadharmAvacchinna vidheyatAkAnumitiM prati pratiyogisvAzrayAdhikaraNAvRttihetvadhikaraNasyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnasya hetutayA viziSTasattAvasya vyApyavRtsitAnavacchedakatvaviraheNa tadavacchinnAnumitau noktajJAnaM kAraNamityApAdakAbhAvena kuto'numityApattirityata Aha - viziSTasakheti / uktarItyA = pUrvokta' sAdhyatAvacchedakasambandhena svAdhikaraNavRttI' tyAdirItyA, vyApyavRttitva virahAditi / viziSTasattAdhikaraNe ghaTe kAlikasambandhena viziSTasattAbhAvasya sacvAditi bhAvaH / " sthaladvaye'tivyAptidAnaprayojanamAha - viziSTasyeti / zratiriktatvamata iti / tathA ca viziSTasattAbhAvapratiyogitvAzrayIbhUtA viziSTasattaiva na tu sattA, tasyA viziSTasattAto bhinnatvAditi pratiyogitvAzrayAdhikaraNAra ttitvaniveze'pi "viziSTasattAvAn jAterityatrAtivyAptirna sambhavatIti bhAvaH / prAJcastviti / nanu viziSTasattvaM yathA vyApyavRtti, - tathA bhUtasvabhUrttatvobhayamapi vyApyatyeveti-bhUtatvamUrttastvobhayasAdhyakasthale'pi 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' .na N nivezyamityata Aha--- tatra ceti / bhUtasva-mUrttatvobhayasminnityarthaH / saptamyartho `ghaTakatvam, anvayazcAsya 'bhUtatva' mityanena 'mUttatva' mityanena ca tadubhayazceti / bhUtatva-mUrttatvobhayaJcetyarthaH / zravyApyavRtyeveti / tathA cAtmAnyatvaviziSTavizeSa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH na cobhayatvamekaviziSTAparatvaM, viziSTazca kevalAdanyaditi,tadabhAvo manasi sahajata eva pratiyogivyadhikaraNa iti vAcyam / . ubhayatvaM hi na viziSTatvAdanatiriktaM, jAgadIzI [sArvabhaumamatamAzaGkate'] * na ceti * / 'vAcya'miti prennaanvyH| tadabhAvaH, =bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvaH / * sahajata eveti / vitiH guNasya bhUtatvAtmakasya,-rUpAderavacchinnaparimANarUpasya mUrttatvasya ca guNatveno. tpattikAlInaghaTe tadubhayAbhAvasattvAt niruktobhayasyAvyApyavRttitvaM niraabaadhmitismuditaarthH| 'Ahu'rityasvarasasUcanAya,-tadvIjantu, viziSTa sattAyA api prAguktavyApyavRttitvaviraheNAvyApyavRttitvAttasyA vyApyavRttitvakathanamasaGgatamiti-dhyeyam / ___ sArvabhaumAstu-"mUloktaM 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNya' pratiyogitvAzrayA. dhikaraNAvRttitvarUpameva, tathAtve'pi 'viziSTasattAvAn jAte'rityatra nAtivyApti. sambhavaH, viziSTasattAyAH zuddhasattAto bhinnatayA-viziSTasattAbhAvapratiyogitAzrayI. bhUtAyA viziSTasattAyA adhikaraNe dravye-viziSTasattAbhAvasyAvRttaH, hetvadhikaraNe guNAdau ca vRtteH,-sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt / ___ evaM,-'bhUtatva mUtatvobhayavAn mUrttatvA'dityatrApi nAtivyAptiH, tAdRzobhayasya bhUtatva viziSTamUrttatvasvarUpatayA tasya kevalamUrttatvato bhinnatayA-bhUtatva-mUrttatvo. bhayAbhAvapratiyogitvAzrayabhUtatvaviziSTamUrttatvAdhikaraNe pRthivyAdicatuSTaye tasya vRttehetvadhikaraNe manasyapi vRttezva,-sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAditi kRtaM 'pratiyogitAvacchedakAvacchinAsAmAnAdhikaraNya' nivezene"ti vadanti, tanmatadUSayitumupanyasyati dIdhitau-na ceti / 'vAcya' mitynenaanvyH| ubhayatvaM = bhUtatva mUrttatvobhayatvAdikam , ekaviziSTAparatvaM = bhUtatvaviziSTamUrtasvatvAdirUpaM, kevalAt = zuddhamUrttatvAditaH, anyat = bhinnaM, tadabhAvaH = bhUtatva mUrttatvobhayAbhAvaH, sahajata iti / pratiyogitvAzrayAdhikaraNAvRttitva'mAtrapraveze'pItyarthaH / samAdhatte, ubhayatvaM hIti / hi-yasmAt, ubhayatvaM viziSTatvAmAnatiriktamapi tvatiriktameva,-tasmAna bhUtatva mUtatvobhayavAn mUtatvAdityatra darzitarItyA'tivyAptivAraNaM sambhavatIti,-samuditadIdhitigranthArthaH / 1 ayaM pATho likhitapustake nAsti /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH na vA tadavacchinnAbhAvastadavacchinnAbhAvAt , jAgadIzI pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvApraveze'pItyarthaH / nanUbhayatvasya viziSTatvAtiriktatve'pi-sahajataH pratiyogivyadhikaraNasya viziSTatvAvacchinnAbhAvasya pratiyogitAvacchedakamevobhayatvamato nAtivyAptiH, viziSTatvAvacchinnAbhAvasyobhayatvAvacchinnAbhAvAnatirekAdata Aha-OMna vetika / tadavacchinnAbhAvaH, = ubhytvaavcchinnaabhaavH| tadavacchinnAbhAvAt = vaiziSTyAvacchinnAbhAvAta, liGgavyatyayena 'nAtirikta' ityanuSajyate, tathA cAtirikta evetyrthH| viratiH 'na ve'ti dIdhitigranthotthitau bIjamAha-nanviti / sahajata itIti / ayambhAvaH-bhavatu bhUtatva-mUtatvobhayatvaM bhUtatvaviziSTamUrtatvato bhinnam, mA vA bhavatu bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvaH pratiyogitvAzrayapratiyogivyadhikaraNaH, tathApi bhUtatvaviziSTamUrtasvAbhAvasya pratiyogino mUrttatvAtiriktasya tAdRzaviziSTamUrttatvasyAdhikaraNe pRthivyAdApavartamAnasya hetvadhikaraNe manasi sattvAkutaH 'pratiyogitvAzrayAdhikaraNAvRttitva'mAtraniveze 'bhUtatva-mUtatvobhayavAn mUrtatvA'dityatrAtivyAptiH sambhavatIti / ____ nanu niruktapratiyogivyadhikaraNasya bhUtatvaviziSTamUrttatvAbhAvasya hetvadhikaraNe manasi sattve'pi,-tatpratiyogitAnavacchedakameva bhUtatva-bhUtatvobhayatvamiti kuto'tivyAtivAraNamityata Aha-tatpratiyogiteti / bhUtatvaviziSTamUrttatvAbhAvapratiyogitAvacchedakaM bhUtatva-mUtatvobhayatvaM kathamityAkAGkSAyAmAha-viziSTatveti / anatirekAditi / bhUtatvaviziSTamUrttatvAbhAvasya, bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvasya ca tulyaadhikrnnvRttitvenaikyaadityrthH| tadavacchinnAbhAvAditi / tathA cobhayatvaM yathA viziSTatvAdbhinnaM tathobhayAbhAvo'pi viziSTAbhAvAdbhina eveti,-bhUtatvaviziSTamUrttatvAbhAvasya tAdRzapratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNatve'pi, tadabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya bhUtatva-mUtatvobhayatvarUpasAdhyatAvacchedake sattvAnna 'bhUtatvamUtatvobhayavAn mUrttatvA'dityatra 'pratiyogitvAzrayAdhikaraNAvRttitva'nivezamAtreNA. tivyAptivAraNamiti bhAvaH / liGgavyatyayeneti / pUrvamanatiriktamiti napuMsaka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH vaiziSTyavirahe'pi ghaTatva-paTatvayorubhayatvasya,-ubhayatvena tadabhAvasya ca,-pratyakSasiddhatvAt / jAgadIzI na ca' [anyatra ] viruddhobhayatvAvacchinnAbhAvasyAtiriktatve'pi prakRte'viruddhayorbhUtatva-mUrttatvayorubhayatvAvacchinnAbhAvo viziSTAbhAva eva, samaniyatAbhAvayorlAghavenaikatvAditi vAcyam ; tAvatA'pi hetumato yAdRzapratiyogitAzrayAnadhikaraNatvaM, tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasya bhUtatvamUrttatvobhayatve'napAyAdativyAptestAdavasthyAditi bhAvaH / OMubhayatvasyeti / viTatiH liGgena nirdeze'pi, abhAvapadasya puMlliGgatayA tadanurodhenAtirikta iti puMliGganirdeza eva karttavya ityaashyH| nanu ghaTatva-paTatvobhayAbhAvasya viziSTAbhAvAbhinnatve'pi bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvasya bhUtatva-viziSTamUrttatvAbhAvasamaniyatatayA tayoraikyamavazyamabhyupagantavyamiti, pratiyogitvAzrayapratiyogivyadhikaraNasya bhUtatvaviziSTamUrttatvAbhAvasya manasi hetusamAnAdhikaraNasya pratiyogitAvacchedakameva bhUtatva-mUtatvobhayatvarUpaM sAdhyatAvacchedakamato na tatrAtivyAptirityAzaGkate-na ceti / 'vAcya'mityanenAnvayaH / niruktAbhAvayorabhinnatve'pi pratiyogitAvacchedakabhedena pratiyogitAyA bhinnatayA noktarItyA'tivyAptivAraNaM sambhavatItyAzayena samAdhatte-tAvatApIti / hetumataH = hetvadhikaraNasya, yADazeti / yaddharmAvicchinnetyarthaH / tAdRzeti / taddharmAH vacchinnetyarthaH / anapAyAditi / tathA ca bhUtatvaviziSTamUrttavatvAvacchinnapratiyogitvAzrayatAdRzaviziSTamUrttatvAnadhikaraNatvasyaiva manasi sattvAt , tAdRzaviziSTamUrttatvavAvacchinnapratiyogitAvacchedakaM bhUtatvaviziSTamUrttatvatvameva, na tu sAdhyatAvacchedakabhUtatva-mUtatvobhayatvamiti pratiyogitvAzrayAdhikaraNatvaniveze 'bhUtatva mUrttatvobhayavAnmUrtatvA'dityanAtivyAptirastyeveti bhaavH| ___ubhayatvasya viziSTatvabhinnatve bIjamAha-dIdhitau-vaiziSTayaviraheDa pIti / vaiziSTyAsyA'prasiddhatvepItyarthaH / ubhytvsyeti| 1 "na cAnyatrobhayAbhAvasya viziSTAbhAvAdatiriktatvepi prakRte bhUtatvaviziSTamUrttatvAmAvasyaiva tadubhayatvAvacchinnapratiyogitAkatva"miti kAzI-kalikAtAmudritapustakayoH pATho dRshyte|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH na ca tatra vyAptireva, ubhayatvAdhikaraNasya mUrtatvasya manasi sattvAditi vAcyam; tathAtve'pyubhayatvena rUpeNa tatrAsattvAt , jAgadIzI 'pratyakSasiddhatvAditi pareNAnvayaH' / tathA ca viruddhayoriva samAnAdhikaraNayorapyubhayatvamatiriktameva, viruddhAviruddhasthalIyobhayatvapratItyoH samAnAkAratvAt , bhUtatvamUrttatvayorviruddhatvabhramadazAyAmapyubhayatvapratyayAcceti bhAvaH / [na ceti |-'vaacym' iti prennaanvyH|]vtr= 'bhUtatva-mUrtatvobhayavAn mUrttatvA'dityatra / vyAptireveti / tathA ca tasya lakSyatayAtadvAraNaprayAso'nucita iti bhAvaH / tathAtvepIti / ubhayatvAzrayasya vizatiH tathA ca ghaTatvaviziSTapaTatvAprasiddhAvapi 'ghaTatva-paTatvobhaya'mityAkArakapratyakSAtmakapratItisambhavAcobhayatvaM viziSTatvAdabhinnam, evaM,-'ghaTatvapaTatvobhayaM nAstI'tyabhAvasyApyubhayatvAvacchinnapratiyogitAkatvena pratyakSasiddhatvAdumayAbhAvo'pi viziSTatvAvacchinAmAvAdatirikta eveti tAtparyam / .. ____ nanu vilDobhayatvaM viziSTatvAdaminnamastu, na tu samAnAdhikaraNobhayatvaM tathetyato bhAvamAha-tathA ceti / viruddhayoH = ghaTatva-paTatvayoH, samAnAdhikaraNayoH = bhUtatva mUrttatvayoH, viruddhAviruddhati / 'ghaTatva-paTatvobhaya'mitivat 'bhUtatva mUrtatvobhaya'mityAkArakapratIterapi samAnAkAratvAnubhavAdityarthaH / / evaM bhUtatvaM mUtatvaviruddha'miti bhramakAle 'bhUtatvaviziSTamUrtasva'mityAkArakajJAnAnudayAttadAnIM 'bhUtatva-mUtatvobhaya'mityAkArakajJAnodaye bAdhakAbhAvenobhayatvamavazyaM viziSTatvAdbhizcamevetyAzayenAha-bhUtatva-mUtvayoriti / "sAdhyatAvacchedakAzrayasya hetvadhikaraNe sattva eva hetolakSyatvam" ityabhimAnaM nirAkurvato dIdhitikRtona ce'tyAdigranthaM vyAcaSTe-na cetIti / tasya = mUrtatvahetoH, lakSyatayA = saddhetutayA, tadvAraNaprayAsaH = tatra lakSaNAgamanapradarzanaprayAsaH, ubhayatvA 1 'agre'nvaya' iti hastalikhitapustake pAThaH / .. 2 "tathA ca viruddhayorapyubhayatvamatiriktameva, ubhayatraivobhayatvapratItyoH samAnA. kAratvAdi"ti kaashiimudritpaatthH|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| - ~ dIdhitiH -'nAtrobhaya'miti pratIte1ritvAt // 6 // jAgadIzI mUrttatvasya manasi satvepItyarthaH / tathA ca hetumattvAvacchedena sAdhyatAvacchedakAvacchinnavattAsthala eva vyAptirato naitallakSyamiti bhAvaH / vRttimati vyAptyabhAvasya vyabhicAraniyatatvAdvayabhicAraM prAhayati,*nAtrobhayamitika / atra= mUrtatvAzraye manasi // 6 // viTatiH zrayasyeti / sAdhyatAvacchedakAzrayasyetyarthaH / manasi = hetvadhikaraNe / tathA ceti / yasya hetoradhikaraNe yAvatyeva yadi sAdhyatAvacchedakAvacchinnaM varttate, tarhi sa eva hetuH sa tuH, vyAptilakSaNalakSyazca / niruktamUrttatvAdhikaraNe yAvadantargate manasi sAdhyatAvacchedakabhUtatva-mUtatvobhayatvAvacchinnasyAsattvAnna niruktaM mUrttatvaM lkssymityaashyH| vRttimtiiti| hetAvityarthaH / vyabhicAraniyatatvAt = vyabhicAravyApakatvAt , vyabhicAraM grAhayatIti / vyabhicArajJAnaM pradarzayatItyarthaH / tathA ca vyabhicAra jJAnasattve vyAptyabhAvasyAvazyanizcayatayA noktahetau mUttave vyAptirityarthaH / dIdhitau-ubhayaM = bhUtatva-mUtatvobhayaM, pratIteH = 'bhUtatva-mUtatvobhayAbhAvavanmana' itijJAnasya, durvAratvAt = duHkhenApi vArayitumazakyatvAt // 6 // [sampradAyavidAM matamAzrityAtyantapadavyAvRtti pradarzayati-dIdhitauatyantapadazceti / pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya = pratiyogitAvacchedakAvacchimAsAmAnAdhikaraNyasya, lAbhAyeti / tathA ca pratiyogitAvacchedakAvacchinAsAmAnAdhikaraNyaghaTakIbhUtA pratiyogitA'tyantAbhAvatvanirUpikA vaktavyA, evaM,hetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvaghaTikA'pi pratiyogitA'tyantAbhAvatvanirUpikA vktvyetyaashyH| ___ anyathA = pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsAmAnAdhikaraNyaghaTakIbhUtAyAH pratiyogitAyA 'atyantAbhAvatvanirUpakatva'rUpavizeSaNAnupAdAne, sarvasyaivAbhAvasya = hetusamAnAdhikaraNAbhAvasya / svasamAnAdhikaraNeti / svapadaM hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvavyaktiparaM, tatsamAnAdhikaraNaM = tadadhikaraNavRtti; abhAvAntaraM = svAtiriktAbhAvAntaraM, tadbhinatvAt = ta dAdhikaraNatvAt , 'sarvasyaive'tyanenAsyAnvayaH / tadbhadasya = tattadabhAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH "atyantapadaJca - atyantAbhAvatvanirUpakamatiyogya sAmAnAdhikaraatyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAyAzca - lAbhAya, anyathA sarvasyaivAbhAvasya svasamAnAdhikaraNAbhAvAntara bhinnatvA Nyasya, -- jagadIzI nanu vacAdibhedamAdAyAvyApteH 'pratiyogyasamAnAdhikaraNa' padenaiva vAraNAdatyantapadaM vyarthamata Aha, - atyanta padazceti / zratyantAbhAvatvanirUpakaM yat pratiyogitvaM tadAzrayavaiyadhikaraNyavivakSAyAH phalamAha - *anyatheti / tadbhedasya = svasamAnAdhikaraNAbhAvAntarabhedasya / sva-sva - viTati: samAnAdhikaraNAbhAvAntarabhedasya, svasvarUpAnatiriktatayeti / abhAvAdhikaraNakAbhAvasyAdhikaraNasvarUpatvAditi bhAvaH / pratiyogyeti / tathA ca yAvanto hetusamAnAdhikaraNAbhAvAsteSAmekaikamabhAvamAdAya tatadabhAvasamAnAdhikaraNaM yadabhAvAntaraM tadbhedAdhikaraNatvasya yAvadabhAve sattvena, 'vahnimAndhUmA' dityAdau 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' durlabhaM syAt, dhUmAdhikaraNe varttamAnA ye ghaTAbhAvAdayasteSAM madhye yo ghaTAbhAvastadadhikaraNavRtti yat paTAbhAvAntaraM tadbhedasya ghaTAbhAve sattvAt, paTAbhAvabhedasya ghaTAbhAvasvarUpatayA ghaTAbhAvapratiyogI yathA ghaTastathA paTAbhAvo'pIti - paTAbhAvAdhikaraNe parvatAdau ghaTAbhAvasya vRttitvAt, anayA rItyA hetusamAnAdhikaraNAbhAvamAtrasya paTAbhAvAderapi ghaTAbhAvabhedasvarUpatayA 'pratiyogivaiyadhikaraNya'sya durlabhatvamApadyeta / ] mUlokkAtyantapadopAdAnasya prayojanAbhAvaM pradarzya tadvayAvRttipradarzana para dIdhiti granthasthita bIjamAha - nanviti / vanhyAdibhedamAdAyeti / atyantapadAnupAdAne hetusamAnAdhikaraNAbhAvamAtroktAvapi 'vahnimAndhUmAdityAdau dhUmAdhikaraNe parvatAdau * vahnirne' tyA kAraka bhedamAdAya tatpratiyogitAvacchedakatvasya vahnitve satvepyavyAptirnasambhavati, 'vahnirne'tyAdibhedasya pratiyogino vahneradhikaraNe parvatAdau tasya vRtteH, pratiyogya sAmAnAdhikaraNyasyAbhAvavizeSaNatvopAdAnAdeva niruktabhedavAraNasambhavAdatyantapadaM niSprayojanakamityAzayaH / tadAzrayavaiyadhikaraNyaM = tadavacchedakAvacchinnAdhikaraNAvRttitvaM yathAzrutArthasya pUrvameva nirastatvAt / svasamAnadhikaraNeti / hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvasamAnAdhikaraNetyarthaH / svasvarUpAnatirikteti / tattadabhAvasvarUpAbhinnatayetyarthaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 siddhaant-lkssnn-jaagdiisho| dIdhitiH ttadbhedasya svasvarUpAnatiriktatayA pratiyogyasamAnAdhikaraNyasyaiva durlabhatvApatteH, ___ jAgadIzI rUpAnatiriktatayeti |-anvsthaabhyenetyaadiH| durlabhatvApatteritikAhetusamAnAdhikaraNAbhAvamAtrasyaiva svAtmakabhedapratiyogi yadabhAvAntaraMtatsamAnAdhikaraNatvAditi bhAvaH / na ca bhAvasvarUpAbhAvasyaiva [vAbhAvAbhAvasya pratiyogI yo vayabhAvaH, tadasamAnAdhikaraNatvAt'] pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM sulabhamiti vAcyam ; tasyApi svasamAnAdhikaraNA vitiH nanu ghaTAbhAve vartamAnasya paTAbhAvabhedasya ghaTAbhAvasvarUpatvaM nAGgIkriyate'pi tvatirikta eva paTAbhAvabheda ityata Aha-anavastheti / tathA cAbhAvAdhikaraNakAbhAvabhedasyAtiriktatve tattadabhAvabheda-bhedAderapyatiriktatayA'navasthAprasaGgAditi bhAvaH / __ 'pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya' durlabhatve hetumaah-hetusmaanaadhikrnneti| svAtmaketi / svaM = hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvaH, AtmA = adhikaraNaM-yasya bhedasyAsau-svAtmakabhedaH / pratiyogIti / tAdRzabhedapratiyogItyarthaH / abhAvAntaraM = hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvabhinno yo 'bhAva ityarthaH / 'tatsamAnAdhikaraNatvAdi'tyasya pUrvoktana hetusmaanaadhikrnnaabhaavmaatrsyetynenaanvyH| ___nanu vahnimAndhUmAdityatra paTAbhAvabhedasya ghaTAbhAvAdhikaraNakatayA ghaTAbhAvA. dikamAdAya pratiyogivyadhikaraNasya durlabhatve'pi vahvayabhAvAbhAvAtmakavahnirUpabhAva. svarUpAbhAvamAdAya pratiyogivaiyadhikaraNyaM' sulabham , abhAvAdhikaraNakAbhAvasyaivA. dhikaraNasvarUpatayA vahvayabhAvAbhAvasyAbhAvatvAbhAvena paTAbhAvabhedAdestatsvarUpatvA. sambhavAdityAzaGkate-na ceti / 'bhAvasvarUpasyai'vetyanena vayadhikaraNavRttipaTA. bhAvasya bhedAdevahrisvarUpatvAsambhavaH pradarzitaH, tatsamAnAdhikaraNatvAt = vayabhAvAsamAnAdhikaraNatvAt , 'vhvybhaavaabhaavsye'tynenaasyaanvyH| __ samAdhatte-tasyApIti / vayabhAvAbhAvasya vaDherityarthaH / svasamAnAdhikaraNeti / svaM = vahniH, tatsamAnAdhikaraNaM yadabhAvAntaraM ghaTAbhAvAdikaM tadbhinnatvAt = tadbhedAdhikaraNatvAditi samuditArthaH / nanvevaM ghaTAbhAvAdibhedasya vahvaya. 1 [] etaccihnAntargataH pATho likhitaprAmANikapustake nAsti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 vivRti-diipikaalngkRtaa| vidhatiH- AAM bhAvA['ntara]bhinnatvAt , abhAvamAtrAdhikaraNaka iva abhAvamAtrapratiyogiko'pi viziSTAbhAvAdyanAtmako'bhAvo'dhikaraNabhinno neSyate, lAghavAt / agre vivakSaNIyasya sAdhyatAghaTakasambandhena pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya 'vahnimAn dhUmAdityAdau ghaTAdyabhAve satvAnna sarvatrAprasiddhiH, vivRtiH bhAvAbhAve vahnau sattve'pi kathaM tasya vahnisvarUpatvamityata Aha-abhAvAdhikaraeka iveti| tathA ca yathA'bhAvAdhikaraNako'bhAvaH paTAbhAvabhedastadadhikaraNAbhAva. rUpa eva na tvatiriktaH, tathA viziSTAbhAvabhinno'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvo yasminnadhikaraNe varttate tadadhikaraNarUpa eva, na tu tadatiriktaH, anantAbhAvasvarUpatvakalpanApekSayA tatsvarUpatvakalpanasyaiva laghutvAt / evaJca vahvayabhAvAbhAve vahnau vartamAnasyA. bhAvamAtrapratiyogikasya ghaTAbhAvabhedasya vahnisvarUpatayA, vahvisvarUpAbhAvasya yathA vahvayabhAvaH pratiyogI, tathA ghaTAbhAvo'pIti,-ghaTAbhAvAdhikaraNe parvate vahvayabhAvAbhAvasya vahvavartamAnatvAtpratiyogivaiyadhikaraNyaM durlabhamiti samuditArthaH / / __ nanu sarvatra pratiyogivyadhikaraNAmAvasyAprasiddhatvasambhave kathaM tasya durlabhatvoktiH saGgacchata ityata Aha-ana iti / tathA ca paTAbhAvabhedasya ghaTAbhAvasvarUpatve'pi 'vahimAndhUmAdityatra pratiyoginyadhikaraNAbhAvasya nAprasiddhiH sambhavati, sAdhyatAvacchedakIbhUtasaMyogasambandhena pratiyogyadhikaraNAvRtyabhAvasyaiva pratiyogivyadhikaraNatayA 'ghaTAbhAvapratiyogi'padena paTAbhAvasya dhattuMmazakyatvAt , saMyogasambandhena paTAmAvasyAdhikaraNAprasiddhaH, kintu ghaTa eva ghaTAbhAvapratiyogipadenopAdeyaH, saMyogena tadadhikaraNe bhUtalAdau ghaTAbhAvasyAvRtterghaTAbhAvasyaiva pratiyogivyadhikaraNatvasambhavAdataH sarvatra pratiyogivyadhikaraNAbhAvasyAprasiddhyasambhavena durlabhasvoktiH samIcInaiveti samuditArthaH / dIpikA (1) abhAvamAtrapratiyogiko'pIti / atra 'mAtra'padaM vyarthamiti nAzaGkanIyam , atyantapadopAdAne'pi ghaTAbhAvasya paTAbhAva-vahnayetadubhayAbhAvasvarUpatayA tadabhAvapratiyogi-bahvayadhikaraNe vartamAnatvena pratiyogivaiyadhikaraNyAbhAvA'prasiddhyA. 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptitAdavasthyApatteH, naca 'viziSTAbhAvAdyanAtmaka' ityasya vaiyaryamiti vAcyam , 'atyanta" padadAne'pi ghaTAbhAvasya ghaTAbhAvAnyatvaviziSTa-gaganAbhAvAbhAvasvarUpatayA ghaTAbhAvapratiyogitAyAstAdRzagaganAbhAve'pi sattvena punaH prtiyogivydhikrnnaabhaavaa'prsiddhH|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH - sarveSAmevAbhAvAnAM hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogyasamAnAdhikaraNAbhAvAntarAtmakasya svabhedasya pratiyogitvAdabhAvasAdhyakAvyAptazceti" sampradAyavidaH / jAgadIzI kintu svarUpasambandhenAbhAvasya sAdhyatAyAmeveti sUcayitumaprasiddhimapahAya 'durlabhatva'muktam / 'atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAnavacchedakatva'vivakSAyAH phala. mAha,-sarveSAmeveti / bhAvabhedasyAtiriktatAsvIkArAdAha, abhAvasAdhyaketikI-tathA ca 'ghaTabhinnaM paTatvAdi'tyAdau paTatvasamAnAdhikaraNasya viTatiH nanvevaM kutra pratiyogivyadhikaraNAbhAvo durlabha ityaakaangkhaayaamaah-kintviti| svarUpasambandheneti / tathA ca 'dhUmAbhAvavAn vahvayabhAvA'dityatra pratiyogivyadhikaraNAbhAvasyAprasiddhiH, hetusamAnAdhikaraNaghaTatvatvAdyabhAvAdeH pratiyogitvasya tadAtmakapaTAbhAvabhedapratiyogini paTAbhAve satvAt tAdRzapaTAbhAvasya svarUpeNAdhikaraNe jalahUdAdau ghaTatvatvAdyabhAvasya vRtteriti tAtparyam / dIdhitau-sarveSAmeveti / sAdhyIbhUtAnAM yAvatAmabhAvAnAmityarthaH / asya 'prtiyogitvaa'ditygrimennaanvyH| abhAvAntarAtmakasya = sAdhyIbhUtatattadabhAvabhinno yaH pratiyoginyadhikaraNo'bhAvastadadhikaraNakasya, svabhedasya = sAdhyIbhUtatattada. bhAvabhedasya, tathA cAbhAvasAdhyakamAtra eva svarUpeNAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogyasamAnAdhikaraNo yastattatsAdhyasvarUpAbhAvabhinno'bhAvaH sa evAdhikaraNaM yasyaivambhUto yastattadabhAvarUpasAdhyabhedaH, tatpratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAva. cchedake sattvAdabhAvasAdhyake'vyAptiriti samuditArthaH / niruktArtha saMkSepAdAha-atyantAbhAvatvanirUpaketi / nanu bhAvasAdhyake pyavyAptiH sambhavati, vahnibhedasyApi ghaTAbhAvAdau sattvena ghaTAbhAvapratiyogitAyA vahvau satkhAdityata Aha-bhAvabhedasyeti / atiriktatvasvIkArAditi / sampradAyavidbhiriti shessH| ghaTabhinna miti / tathAca ghaTabhinnaM paTatvAdi'tyatrAtyantAbhAvasvanirUpikA yA gotvatvAbhAvIyagotvatvaniSTA pratiyogitA tadAzrayAdhikaraNAvRttigotvatvAbhAvAdhikaraNakaghaTabhedabhedatya gotvatvAbhAvarUpatayA gotvatvAbhAvaprati. yogitAyA ghaTabhede'pi sattvAt, tatpratiyogitAvacchedakatvasya ghaTabhedatve'napAyAna vatyabhAvasAdhyake'vyAptiriti tAtparyam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaaltaa| 63 jAgadIzI niruktapratiyogyasamAnAdhikaraNagotvaprakArakapramAvizeSyatvAdyabhAvasya ghaTabhedabhinnatvAt ,-vAdRzabhedasya ca gotvaprakArakapramAvizeSyatvAdyabhAvasvarUpatvAttatpratiyogitAvacchedakameva ghaTabhedatvamityavyAptiriti bhAvaH' / 'sampradAya' ityasvarasaH,-tadvIjansUktavivakSAyAmapi sarveSAM hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvAnAmatyantAbhAvatvanirUpakeNa - pUrvakSaNAdivRttitva vitiH sampradAyavidAM mate'svarasaM prdrshyti-uktvivkssaayaamiti| 'atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogyasamAnAdhikaraNyAdi'vivakSAyAmapItyarthaH / sarveSAmiti / tathA ca ghaTAbhAvAdikamapi na pratiyogivyadhikaraNaM bhavitumarhati, ghaTAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvasvarUpatayA ghaTAbhAvanirUpitAtyantAbhAvatvanirUpaka. pratiyogitvaM yathA ghaTe, tathA pUrvakSaNavRttitvaviziSTo yo ghaTAbhAvastadabhAve'pi, tasyAdhikaraNe ghaTazUnye deze ghaTAbhAvasya sattvAdatyantapadopAdAne'pi 'pratiyogi. vaiyadhikaraNyaM durlabhamevetyavadheyam / / __ nanu ghaTAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAnatiriktatve'pi,-pratiyogi. tAyA bhinnatayA yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNabhinnaM hetvadhikaraNaM tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM sAdhyatAvacchedakamityasyaiva vivakSaNIyatve,-pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvaniSThapratiyogitAyA 'yAdRzapratiyogitA'padena dhamizakyatvAt , tadavacchedakapUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvatvAvacchinAdhikaraNatvasya hetvadhikaraNe parvatAdau satvAiTaniSThapratiyogitAyA eva 'yAdazapratiyogitA padena dhartavyatayA na dIpikA (3) pUrvataNavRttitvaviziSTeti / nanvevaM 'pUrvakSaNavRttitvaviziSTa-ghaTAbhAvAbhAvavAn paTatvA'dityatra hetusamAnAdhikaraNaghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAdavyAptiriti cen| hetvadhikaraNaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakAnuyogitAnirUpitaprati. yogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyatvAt , ghaTAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTa-ghaTAbhAvAbhAvA'bhinnatve'pi abhAvatvarUpAnuyogitAyA bhinnatvena ghaTAbhAva... niSThA'nuyogitAyA eva paTaniSThA'dhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvAt / 1 'niruktapratiyogyasamAnAdhikaraNagotvAdyabhAvasya ghaTabhedabhinnatvAttAdRzabhedasya ca gotvAdyabhAvarUpatvAttatpratiyogitAvacchedakameve'tyAdirItyA kAzI kaalikaataa-mudritpaatthH|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH atha yadA gotvaM tadA gaurityatrAtivyAptiH, pralayasya godhvaMsavattvena gavAtyantAbhAvAnadhikaraNatvAt / jAgadIzI viziSTasvAbhAvAtmakena pratiyoginA-samaM sAmAnAdhikaraNyAdabhAvasAdhyakAvyAptestAdavasthya,_ 'yAdRzapratiyogitAvacchedakaviziSTasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM tAdRzapratiyogitAnavacchedakatva'praveze tu,vyarthameva 'atyanta' padamitidhyeyam / / 7 / / godhvaMsavattveneti |-[praaciinmte] gavAtyantAbhAvasya godhvNsvirodhitvaadityaashyH| vitiH pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhirityata Aha-yAhazeti / vyarthameveti / tathA ca ghaTAbhAvAdhikaraNakapaTAbhAvabhedasya ghaTAbhAvasvarUpatve'pi 'yAdRzapratiyogitA'padena ghaTaniSThapratiyogitaiva dhartavyA na tu paTAbhAvaniSThA, tadavacchedakapaTAbhAvatvAvacchinnAdhikaraNatAyA hetvadhikaraNe satvAdityatyantapadAnupAdAne'pi ghaTAbhAvasyaiva pratiyogivaiyadhikaraNyasambhavAdatyanta padaM niSphalamiti bhAvaH // 7 // dIdhitau-yadA gotvamiti / atra 'yadA' 'tadetyabhidhAnaM kAlikasambandhena sAdhya hetutvalAbhAya / ativyAptiriti / gotvasya kAlikasambandhena mahApralaye sattvAttatra ca janyabhAvapadArthasya goravRttitvena niruktahetoyaMbhicAritvenAlakSyatvAdativyAptiriti. bhaavH| ativyApti saGgamayati-pralayasyeti / nanu pralaye govaMsasattve'pi gavAtyantAbhAvasya tatrAvRttau ko heturityata Aha-gavAtyantAmAvasyeti / virodhitvAditi / gorgodhvaMsasya, goprAgabhAvasya ca prAcInamate gavAtyantAbhAva dIpikA vastuto hetvadhikaraNavRttipratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vizeSaNIyatvAnna doSaH / vRttitvaM-svAvacchedakasambandhAvacchinnasvAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvasambandhAvacchinnasvaniSThA'vacchedakatAkapratiyogitAkabhedavattvasambandhena, svapadaM pratiyogitAparaM / tathA ca niruktasambandhena ghaTaniSThapratiyogitAyA eva hetvAdhikaraNe paTe vartamAnatayA tatpratiyogitAnavacchedakatvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvatve sattvenAvyAptivirahAditi dhyeyam /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 65 jAgadIzI na ca daizikavizeSaNatayA yadgodhvaMsasyAdhikaraNaM tatraiva gavAtyantAbhAvasya virodhAt, kAlikasambandhena godhvaMsavatyapi pralaye,-tadatyantAbhAvasattve bAdhakAbhAvAnnAtivyAptiriti vAcyam ; prAcAM mate bhUtalAdidezasyeva kAlasyApi daizikavizeSaNatayA gavAdidhvaMsavattvAt / ata eva tvaksaMyuktakAle vizeSaNatayA vAyusparzanAzasya prahaH' zabdAnityatAyAM mitrairuktaH / ___ yadyapyevamapi nAtivyAptisambhavaH,-kAlikasambandhAvacchinnagavAtyantAbhAvasyaiva pralaye kAlikasambandhena vartamAnatvAt , dhvaMsAdimati daizika vitiH pratiyogitayA, pratiyogyadhikaraNatayA sArdhamatyantAbhAvasyaikatrAnavasthAnaniyamA. dityAzayaH / nanu svarUpasambandhena dhvaMsasya pratiyogisamavAyideze sattvaniyamApralaye go. dhvaMsavatvamavazyaM kAlikasambandhena vaktavyaM, pralayasya godhvaMsapratiyoginAM gavAM samavAyitvAbhAvAt,-evaJca svarUpeNa dhvaMsAdhikaraNatA yatra tatraivAtyantAbhAvasya prAcInairaMnabhyupagamAt ,-kAlikena godhvaMsavati pralaye gavAtyantAbhAvasattvasya nirAbAdhatayA gavAtyantAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvena kutaH, kAlo gomAn gotvAdityatrAtivyAptiriti zaGkate-na ceti / ___ samAdhatte-prAcAmiti / kAlasya = mahApralayasya, gavAdidhvaMsavattvAditi / na kevalaM pratiyogisamavAyidezasyaiva svarUpeNa dhvaMsavattvamapi tu bhUtalAdi. dezasyeva mahApralayasyApi gavAdidhvaMsavattvaM praaciinmtsiddhmityaashyH| kAle'pi svarUpasambandhena dhvaMsasattve mizragranthasaMvAdamAha-ata eveti / vizeSaNatayA = svarUpasambandhena, grahaH- pratyakSam, anyathA kAlasya sparzasamavAyitvAbhAvena svarUpeNa kAle vAyusparzanAzasya pratyakSameva na syAditi bhAvaH / nanu svarUpeNa govaMsasya pralayavRttitve svarUpasambandhenaiva sAdhyAbhAvasya-gavA. tyantAbhAvasya-pralayAvRttitvaM sambhavati, kAlikena tasya pralayavRttau bAdhakAbhAvaH, svarUpasambandhena dhvaMsAdhikaraNatAyA eva svarUpeNAtyantAbhAvavirodhitvAditi,hetvadhikaraNe pralaye kAlikena vartamAnasya gavAtyantAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedake gotve sattvAtkuto'tivyAptirityAkSipati,-yadyapIti / 1. 'sAkSAtkAra' iti kvcitpaatthH|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 siddhAnta-lakSaNa jAgadIzI / dIdhitiH saMsargAbhAvamAtroktAvapi, jagadIzI [vizeSaNatA] sambandhenaivAtyantAbhAvAnabhyupagamAt, tathA'pi pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitasya vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasyAvazyaM daizikavizeSaNatayA [SbhAve ] hetusAmAnAdhikaraNyaghaTitatvAttasyaivAtivyAptirbodhyA / na ca kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya daizika [vizeSaNatA ] sambandhena hetumanniSThA ['tyantA ] bhAvasyAprasiddhyA tathA'pi nAtivyAptiriti vAcyam; sRSTikAlavRttitvAdiviziSTa gotvAderatyantAbhAvasyaiva tAdRzasya prasiddhatvAditi bhAvaH / mizramataM nirasitumAha, - saMsargAbhAveti / - ' atyantAbhAvapadenetyAdiH / vivRtiH uttarayati - tathApIti / daizikavizeSaNatayA = svarUpasambandhena, hetu - sAmAnAdhikaraNyaghaTitatvAt = hetvadhikaraNavRttitvaghaTitatvAt tasyeti / vyApya - vRttisAdhyakasthalIyalakSaNasyetyarthaH / zrativyAptiriti / svarUpasambandhena hetvadhikaraNapralayavRttyabhAvapadena - sAdhyAbhAvasya - gavAtyantAbhAvasya dharttumazakyatvAdabhAvAntaramAdAyAtivyAptirityarthaH / na ceti / ' vAcya' mityagretanenAnvayaH, nAtivyAptiriti / sarvasyaiva ghaTapaTAdidhvaMsasya pralayavRttitvena kAlikasambandhena kasyApyabhAvasya svarUpeNa hetva - dhikaraNIbhUtapralayAvRttitvAdabhAvAprasiddhyA nAtivyAptirityabhiprAyaH / gotvasya nityatayA dhvaMsAprasiddhyA sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvasya sRSTikAla eva sattvena tadabhAvasya pralayavRttitve bAdhakAbhAvAt nAbhAvAprasiddhyA'tivyAptivAraNamityAzayena samAdhatte - sRSTikAleti / tAdRzasya = kAlikasambandhAvacchinna pratiyogitAkasya, atyantapadeneti / mUloktAtyantapadenetyarthaH / nanvadIpikA sRSTikAlavRttitveti / nanu 'gomAn gotvAdizyatra sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAvasya niravacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkatvAbhAvena kathaM lakSaNaghaTakatvaM sambhavatIti cenna / 'niravacchinnAvacchedakatAkapratiyogitA' padena sAdhyatAvacchedakaniSTha kiJcidavacchinnAvacchedakatvAnirUpita pratiyogitAyA eva vivakSaNIyatvAt, ukta gotvAbhAvasya tAdRzapratiyogitAkatayA lakSaNaghaTakatvasambhavAt /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa|| jAgadIzI tathA ca pralaye gotvAvacchinnadhvaMsavattvAdeva nAtivyAptiriti bhAvaH / na ca godhvaMsasya gotvAvacchinnapratiyogitAkatvasvIkAre'pi [dhvaMsa-prAgabhAvAdeH pratiyogitAvacchedakasambandhAsvIkAreNa'] sAdhyatAvacchedakIbhUtakAlikavizeSaNatA vacchinnapratiyogitAkatvavirahAt,-kutastamAdAyAtivyAptivyudAsa iti vAcyaM, sAdhyatAvacchedakasambandhAnyasambandhAnavacchinnasyaiva hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvasya lakSaNe pravezanIyatvAt , [tAvataiva samavAyAdyavacchinnavahnathAdyabhAvamAdAyAvyApteAraNAt,3 ] tasya ca dhvaMsapratiyogitAsAdhAraNyAditi bhAvaH / vitiH tyantapadena saMsargAbhAvaniveze'pi kathamativyAptivAraNamityato bhAvamAha-tathA ceti / pralaye = gotvarUpahetoradhikaraNe, dhvaMsavattvAdeveti / gosvarUpasAdhyasya dhvaMsAtmakasaMsargAbhAvasattvAdityarthaH / nAtivyAptiriti / sAdhyasaMsargAbhAvasya lkssnnghttktvaadityaashyH| na ceti / 'vAcyami'tyagreNAnvayaH / svIkAre'pIti / anyathA godhvaMsapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake gosve'satvAt saMsargAbhAvanivezepyativyAptirastyeveti bhAvaH / sAdhyatAvacchedakIbhUteti / samavAyena vayabhAvamAdAya 'vahvimAndhUmAdityatrAvyAptivAraNAya lakSaNasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAghaTitatvAdityAzayaH / ativyAptIti / uktagodhvaMsasya lakSaNAghaTakatvAtsRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAvamAdAyaivoktAtivyApteravasthAnAditi hRdym| hetusamAnAdhikaraNasAdhyatAvacchedakasaMsargAtiriktasambandhAnavacchinnapratiyogitAyA eva 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA'padena vivakSaNIyatayA samavAyena vahviniSThapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakasaMyogAtiriktasamavAyAvacchinnatayA lakSaNAghaTakatvena 'vahnimAndhUmA'dityatrAvyAptivAraNasambhavaH, evaM sati-dhaMsIyapratiyogitAyAH sambandhAnavacchinnatvena sAdhyatAvacchedakIbhUtakAlikasaMsargAtiriktasaMsargAnavacchinnatvasyAkSatatayA godhvaMsamAdAyaiva 'kAlo gomAn gotvA'dityatrAtivyAptivAraNaM sambhavatItyAzayena samAdhatte-sAdhyatA. vcchedketi| tasya ceti / sAdhyatAvacchedakasaMsargAtiriktasambandhAnavacchinnatvasyetyarthaH, dhvaMsapratiyogiteti / dhvaMsapratiyogitAyAH sambandhAnavacchinnatvena sutarAM tthetyaashyH| 1, 3. ayaM pATho likhitapustake nAsti / 2. 'sambandhAvacchinne ti likhitpustkpaatthH|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH 'yadA spandastadA ghaNukam - jAgadIzI yadA spanda iti / spandavati khaNDapralaye sargAntarIyabyaNukaprAgabhAvavattvena byaNukatvAvacchinnadhvaMsavirahAdativyAptiH / [ na ca khaNDapralaye spandasattve mAnAbhAvaH, 'brahmaNo varSazatamAyu'rityAgamaprasiddhereva mAnatvAt , na hi ravikriyAM vinA kSaNamuhUrtAdighaTitasya varSasya sambhava iti' / / nanu mahApralayapUrvatRtIyakSaNe vyaNukatvAvacchinnadhvaMsasattvAnnAtivyAptiH, vivRtiH nanu 'yaNukavAn spandAdityatra 'hetusamAnAdhikaraNasaMsargAbhAva'niveze'pi kathamativyAptiH sambhavati, dvayaNukatvAvacchinnadhvaMsasya hetvadhikaraNe khaNDapralaye sattvAdityata Aha-spandavatIti / sargAntaroyeti / tathA ca sRSTayantarIyadvayaNukaprAgabhAvasattve dvayaNukatvAvacchinnasya dhvaMsaH khaNDapralaye na sambhavati, kasya. cidvayaNukasya dhvaMsasattve ca na vyaNukatvAvacchinnasya prAgabhAvaH, dhvaMsa prAgabhAvayoH sattve ca, na dvayaNukatvAvacchinnAtyantAbhAva iti , sAdhyasya saMsargAbhAvo na hetusamAnAdhikaraNaH, kintu sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAva eva tathA, tatpratiyogitAnavacchedakatvasya dvayaNukatvarUpe sAdhyatAvacchedake sttvaadbhvtytivyaaptirityaashyH| nanu khaNDapralaye spandAtmakakriyAyA asattvAnniruktaspandahetoH saddhetutvameva, sRSTikAle spandAdhikaraNe dvayaNukasya sattvAdityataH khaNDapralaye kriyAsattve pramANaM darzayati-na ceti / yadi khaNDapralaye kriyaiva na syAttadA brahmaNaH zatavarSajIvitvavyavahAro na syAt , zatavarSa rUpakAlasya kSaNa-muhUrtAdighaTitatayA kriyAvirahe kSaNAdevaktumazakyatvAditi bhAvaH / / . 'janyajJAnavAnadRSTA'diti sthalAntarAnusaraNe bIjamAha-nanviti / mahApralayapUrvatRtIyakSaNe = dvayaNukanAza-paramANUttarasaMyogayorutpattikSaNe / dIpikA nanu kastAvanmahApralayaH ?-ucyate-adRSTasadhrIcInaiH kAlAnala-jhaJjhAnilAdi. bhiH sthUle'khile jagati vilopite, trasareNunAzArtha (1) prathamakSaNe paramANukriyotpadyate, (2) kriyAto vibhAgaH (3) vibhAgAtpUrvasaMyoganAzaH (4) tata uttaradeza [trasareNu ] saMyogo, yaNukatvAvacchinnadhvaMsazca, (5) tataH kriyAnAzastrasareNunAzazca, (6) tataH SaSThakSaNe Azraya [ trasareNu ] nAzAdevottarasaMyoganAzaH, sa eva SaSTaH kSaNo nikhilajanyAnAdhArabhUto 'mahApralaya' ityucyate'bhiyuktairiti / 1. na cetyArabhya-ityetadantaH [ ] madhyasthaH pATho hastalikhitapustake nopalabhyate /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikRti-diipikaalngktaa| dIdhiti 'yadA'dRSTa-tadA janyaM jJAnaM, duHkhaM vA, jAgadIzI tadAnImapi caramadhyaNukanAzAnuguNasya paramANuspandasya sattvAt , _ tatkAlotpannaparamANUttarasaMyogena pralayapUrvakSaNa eva pazcAttasya vinAzyatvAt , tAzaparamANUttarasaMyogasya [ca] kAryadravyeNa sahaiva svIkArAnna nityatvam , AzrayanAzAdeva tannAzasambhavAdityata Aha,-* yadAdRSTamiti / kecittu-"svamate vyaNukasyAsattvAta, spandasya ca khaNDapralaye vRttau balavattarapramANAbhAvAd, 'yadA'dRSTa'mityuktam" ityAhuH-taccintyam / nityajJAnamAdAya saddhetutAvAraNAya,-janyamiti / nityasukhAbhivyaktermuktitvamate' saddhetutvamAzaMkya sAdhyAntaramAha,- duHkhaM veti / vivRtiH nanu mahApralayapUrvatRtIyakSaNe spandarUpakriyAsattve kiM mAnamityata aahtdaaniimpiiti| tAdRzatRtIyakSaNe'pItyarthaH / caramadhyaNukanAzAnuguNasya = antimadvayaNukanAzaprayojakasya, paramANuspandasya = paramANukriyAyAH, tatkAlotpanneti / mhaaprlypuurvtRtiiykssnnotpnetyrthH| paramANUttarasaMyoge. netysy-vinaashytvaa'ditynenaanvyH| pazcAt = paramANUttarasaMyogottarakAle, tasya = spandasya, etAvatA,-nirukta spandarUpahetoyaNukanAzakSaNe sattvaM, taduttara 'kSaNe ca vinAza iti,-sUcitam / kAryadravyena = trasareNunA, AzrayanAzAt = trasareNunAzAt , tannAzasambhavAt = paramANUttarasaMyoganAzasambhavAt / kecittviti / svamate = diidhitikaarmte| tazcintyamiti / cintAbIjantu-'brahmaNo varSazatamAyu'rityAgamasyaitra khaNDapralaye kriyAsattve balavattarapramAgasya sadbhAva iti / saddhetuvAraNAyeti / tathA ca pralaye hetumati nityajJAnarUpasAdhyasya sattvena saddhetutayA tadvAraNaprayAso'nucita iti bhAvaH / nityasukheti / nityaM yatsukhaM tasya yA'bhivyaktirjJAnaM tasya 'muktitva'mata ityrthH| sukhasya nityatve vivAdAnmata ityuktam / duHkhaM vetIti / 'duHkhavAnadRSTA'dityatraivAtivyAptirityarthaH / 1. 'mokSatvamate' iti kvacitpAThaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / dIdhitiH 'yadA tasyA'dRSTaM tadA tadIyaM jJAna' mityAdAvativyAptiH; jagadIzI nanu kAryyamAtraM pratyadRSTasya hetutvAt pralayaprAkUkSaNe'pi tasya sattvaM, tathA ca tadAnImapi duHkhatvAvacchinnadhvaMsasattvAnnAtivyAptiH, duHkhAdeH svasAkSAtkAranAzyatayA tadAnImasambhavAt [ uttarakSaNe sAkSAtkArAsambhavAt vidite pramANAbhAvAt ' ] kizca nikhila brahmANDAnAM yugapat pralayAnabhyupagamena brahmANDAntaravarttiduHkhamAdAya saddheturevAyamata Aha, yadA tasyeti / atra ca tadIyavivRtiH nanviti / kAryamAtraM prati = kAryatvAvacchinnaM prati, tasya = adRSTasya, nAtivyAptiriti / hetumati mahApralayapUrvakSaNe duHkharUpasAdhyasya saMsargAbhAvasattvAnnAtivyAptirityarthaH / nanu mahApralaya pUrvakSaNe duHkhAsattve kiM bIjamityata Aha-: - duHkhAderiti / svasAkSAtkAreti / svaM = duHkhaM, tasya sAkSAtkAraH = pratyakSaM, tena nAzyatayetyarthaH / tadAnIM = pralayapUrvakSaNe, zrasambhavAditi / yogya vibhuvRttivizeSaguNAnAM svottaraguNanAzyatvaniyamAnmahApralayapUrvakSaNAdvahupUrvakSaNa eva duHkhasAkSAtkArasyotpannatayA, tena taduttarakAle duHkhanAze mahApralaya pUrvakSaNe'pi duHkhanAzasya sattvena, tadAnIM duHkhasadbhAvo na sambhavatItyAzayaH / mahApralayasya prAmANikatva eva tAdRzaduHkhadhvaMsamAdAyAtivyAptivAraNam, anyathA tu niruktAdRSTarUpahetoH saddhetutvamevetyAzayenAha - kizceti / saddheturevAyamiti / tathA ca tadvAraNaprayAso'nucita eveti bhAvaH / 'tadIyajJAnavAn tadIyAdRSTA' dityatra hetorvyabhicAritvaM sphuTIkaroti - zratra ceti / tadIyasuSupyAdisamaye = adRSTarUpahetumati tatkAle, tathA ca suSuptikAle yatkiJcittadIyajJAnasya prAgabhAvasattvena tadIyajJAnasAmAnyadhvaMsaH, tadIyajJAnadhvaMsasattve ca na tadIyajJAnasAmAnyaprAgabhAvaH, dhvaMsaprAgabhAvayoH satve ca na jJAnasAmAnyAtyantAbhAva iti, - sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAvamAdAya 'hetu' 1.[] etadantargataH pATho likhita pustake nAsti /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / 101 dIdhitiH . ghaNukatvAderyaNukAdizUnyakhaNDapralayAdiniSThadhvaMsa-mAgabhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt, __na hi "tayoH sAmAnyAbhAvatva"vAdimate'pi,-ekavizeSamAgabhAvavizeSAntaradhvaMsavatyapi samaye sAmAnyAvacchinnadhvaMsa-bhAgabhAvayoH,-sambhava iti cenna, jAgadIzI suSuptyAdisamaye tadIyajJAnavirahAvyabhicAraH sphuTa eva / * vyaNukatvAderiti |-khnnddprlye keSAJciddhasasya' keSAJcit prAgabhAvasya sattvAt vyaNukatvasya tatpratiyogitAtiriktavRttitvenAnavacchedakatvAdityarthaH / [nanu byaNukatvAvacchinnAnadhikaraNakAlavRttitvaviziSTasyaiva tattavasasya pratiyogitAvacchedakameva vyaNukatvam , avacchedakatvaJcAnyUnavRttitvamevetyata Aha-]kana hiitik| __nanu dhvaMsAdipratiyogitAyAM gotvAdidharmAvacchinnatve mAnAbhAvaH, vivRtiH samAnAdhikaraNasaMsargAbhAva'niveze'pi bhavatyativyAptiriti tAtparyam / keSA. ciditi / tattadvayaNukAdInAmityarthaH / evamagre'pi / ghaNukatvasyeti / tattadvayaNukAdidhvaMsapratiyogitvAbhAvavati dvayaNukAntare dvayaNukasvAdeH sattvena, dvayaNukatvAdikaM na hetumanniSThAbhAvapratiyogitvAnatiriktavRttitvarUpAvacchedakatAvaditi bhvtytivyaaptirityaashyH| yaddharmAvacchinnAbhAvo na hetusamAnAdhikaraNastaddharmasya hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM na ghaTata ityAha dodhitau-na hIti / tayoH = dhvaMsa prAgabhAvayoH, sAmAnyAbhAvatveti / sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvamatepItyarthaH / ekavizeSeti / tattadvayaktiprAgabhAvavyatyantaradhvaMsAdhikaraNe'pi khaNDapralaya ityrthH| sAmAnyeti / dvayaNukattvAdi. saamaanydhrmaavcchinnprtiyogitaakdhvNs-praagbhaavyorityrthH| 'mate'pi'tyukta prayojanaM darzayati-vaMsAdIti / gotvAdidharmAvacchinnatve = gotvAdisAmAnyadharmAvacchinnatve, nanugaunaSTe'ti pratItivalAdeva gotvA 1. 'dhvaMsAnA'miti likhitapustake paatthH|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| 0 jAgadIzI 'gaunaSTA' ityAdipratIteopratiyogikadhvaMsAdyavagAhitayA'pyupapatte'; bAdhanizcayAdipratibandhakatvAdyanurodhenaiva bhedAtyantAbhAvayo!tvAdyavacchinnapratiyogitAkatvopagamAt / na caivaM [api] tadgotvAvacchinnavattAbuddhiM prati tadgotvAvacchinnAbhAvavattAnizcayatvena virodhitayA,-tadgavAtyantAbhAvasyeva tadgodhvaMsasyApi tadgotvAvacchinnapratiyogitAkatvamAvazyakamiti vAcyam ; ekasambandhena tadgavAtyantAbhAvagrahe'pi sambandhAntareNa tadgomattAbuddhyatpAdAt,-sambandhavizeSamantarbhAvyaivAtyantAbhAvagrahasya pratibandhakatayA dhvaMsavattAgrahasAdhAraNyAsambhavA. vitiH disAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkadhvaMso'GgIkartavya ityata Aha-gaunaSTeti / tathA ca 'gaunaSTe'ti pratItirgopratiyogikadhvaMsamAtramavagAhate, na tu gotvAvacchinna. pratiyogitAkadhvaMsamityarthaH / nanu 'gaurnAsti' 'gaurne'tyAdipratItirapi gopratiyogikAtyantAbhAvaM gopratiyogikAnyonyAbhAvaJcAvagAhatAM na tu sAmAnyadharmA. vacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvAnyonyAbhAvAvityata Aha-bAdhanizcayeti / tathA ca 'gomAni'tyAkArakabuddhau gopratiyogikAtyantAbhAvasya pratibandhakatve go ghaTobhayAbhAvanizcayasyApi gopratiyogikAbhAvAvagAhitayA pratibandhakatvApatteH / evaM 'gotvavA'niti buDau gopratiyogikabhedanizcayasya pratibandhakatve go-ghaTobhayabhedasyApi tathAtvApattiH syAdato 'gomAni'tyAkArakabuddhau gotvarUpasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvanizcayatvena,-gotvavattAbuddhau ca gotvAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvanizcayatvena pratibandhakatvasyAvazyakatayA bhedAtyantAbhAvayoH pratiyogitAyAM sAmAnyadharmAvacchinnatvaM sarvavAdisiddhamiti samuditArthaH / nanu tadgomattAbuddhau tadgotvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvanizcayatvena pratibandhakatAyAH pradarzitatayA.-tAdRzagotvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasya dhvaMsAdisAdhA. raNatvAd dhvaMsAdipratiyogitA'pi bAdhanizcayAdipratibandhakatvAdyanurodhena sAmAnyadharmAvacchinnA'vazyaM svIkartavyeti zaGkate,-na ceti / evaM = niruktarItyA'tyantAbhAvAnyonyAbhAvapratiyogitAyAM saamaanydhrmaavcchinntvsiddhau| samAdhatte-ekasambandheneti / ayambhAvaH-'saMyogena gomAni'ti buddhau saMyogAvacchinnagotvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvanizcayasyaiva pratibandhakatvamavazyaM 1 samAdAyaivopapatteH' iti prAcInalikhitapustakapAThaH /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH pratiyogimata iva dhvaMsAdimato'pi kAlasyAtyantAbhAvavatve'virodhAt, anyathA'tyantAbhAvasya kAlamAtrAvRttitvaprasaGgAt // 8 // jAgadIzI 'dityAzayenAha, mate'pIti [shi0pR0101]| nanu pratiyogimata ive'tyaprasiddhaM, tatrApyatyantAbhAvAnupagamAdata aah,-anytheti| [gavAtyantAbhAvAsattva ityarthaH] / atyantAbhAvasyeti |-gotvaadinaa gavA. deratyantAbhAvasyetyarthaH, tena gaganA[dya]bhAvasya, goviziSTagotvAdyabhAvasya vA,-pralayavRttitve'pi na kSatiH / *kAlamAtreti |-ttr gavAtyantAbhAvasya vivRtiH vaktavyaM, na tu samavAyAvacchinnapratiyogitAkagavAtyantAbhAvanizcayasya tathAtvaM, tAdRzAbhAvavati bhUtalAdau saMyogena gavAdeH satvAditi,-dhvaMsIyapratiyogitAyAH sambandhAnavacchinnatvasya sarvavAdisiddhatayA sambandhavizeSAvacchinnagotvAvacchinnapratiyogitAkAmAvatvasya dhvaMsasAdhAraNyaviraheNa niruktarUpeNa pratibandhakatvakalpanAnurodhAnna dhvasIyapratiyogitAyAM sAmAnyadharmAvacchinnatvaM sambhavatIti / dIdhitI-'athe' tyAdipUrvapakSasya 'ne'tyAdinottaraM / pratiyogimataH = pratiyo. gyadhikaraNasya, dhvaMsAdimato'pi-dhvaMsAyadhikaraNasyApi, avirodhAditi / dhvaMsena sArdhamatyantAbhAvasya virodhitve maanaabhaavaadityrthH| ___ 'anyathetyAdinA doSadAnasya prayojanamAha-nanviti / tatrApi-pratiyo. gyadhikaraNe'pi, 'anyathA' padArtha jyAcaSTe-gavAtyantAbhAveti / dhvaMsAdhikaraNe kAle gavAtyantAbhAvAsattva ityarthaH / tena - 'atyantAbhAva'padasya gotvAdinA gavAtyantAbhAvasyetyarthakaraNena, yathAzrute'tyantAbhAvamAtrasya kAlamAtrAvRttitvaM na sambhavati, gaganAbhAvasyAdheyatayA goviziSTagotvAbhAvasya ca pralayattitve bAdhakAbhAvAt ,-gosvAdegaganAdezca dhvaMsA. prasiddhyA pralaye taddhvaMsavAvasya vaktumazakyatvAdityAha-gaganAdyabhAvasyeti / na kSatiH = na granthAsaGgatiH, kAlamAtretIti / dhvaMsAdimati pralayAdikAlamAtra 1. 'dhvaMsatvasyAbhAvatvAghaTitatvena tadavagAhibuddheratyantAbhAvasAdhAraNyAyogAce' tyadhikaH pAThaH kAzImudrite dRzyate /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / dIdhitiH iyAMstu vizeSo yadekasya dezabhedAvacchinnaM tathAtvamaparasya tu svarUpAvacchinnamiti, - deze kAlasyeva, kAle'pi - dezasyAvacchedajagadIzI dezika vizeSaNatayA kAlamAtrAvRttitvaM prAcyairiSyata eva sadAtanatvavyavahArasya kAlikavizeSaNatayaiva sambhavAditi tu vibhAvanIyam // 8 // nanu pratiyogimatyapi kAle tadatyantAbhAvasattve, --gavAdyavacchedena 'idAnIM gotvaM nAstItyapi pratItiH kathaM na syAdata Aha, - *iyAMstviti / - ekasya = pratiyogimataH kAlasya, dezabheda:, = pratiyogyanadhikaraNadezaH / tathAtvam = atyantAbhAvavattvam / 'aparasya / dhvaMsAdimataH kAlasya / svarUpAvacchinnamiti / [ yasya yadrUpamadhikaraNatAvacchedakaM tadavacchinnaM, tathA ca] niravacchinnamityarthaH, 'tathAtva' miti pUrveNAnvayaH / nanu, - ' idAnImazve na gotva' mityAdipratIteH kAlavRttitayA'zva vRttitayA ca gotvAbhAvAvagAhitayaivopapattau dezasya kAlavRcitAvacchedakatve mAnAbhAva, - ityata Aha, - deza iti / - ivArthaH sAdRzyaM taccAnubhUyaviTati: ityarthaH / nanu gavAtyantAbhAvAdeH kAlamAtrAvRttitvaM prAcInAnumataM cettarhi "atyantAbhAvaH sarvakAlavRttiH" iti vyavahAro na syAdityata Aha:- sadAtanatveti / kAlikavizeSaNatayA = kAlikasambandhena, sambhavAditIti / tathA ca sarvakAlavRttitvavyavahAraH kAlikasambandhenaiva bhavati, na tu svarUpasambandheneti bhAvaH // 8 // 'iyAMstvi' tyAdyabhidhAnaprayojanamAha - nanviti / pratiyogiviziSTe'pri = prati yogyadhikaraNe'pi, tadatyantAbhAvasattve = pratiyogyabhAvasattve, niravacchinnamiti / dezakAlAdyanavacchinnamityarthaH / nanviti / kAlavRttitayeti / etakAlavRtya dIpikA vibhAvanIyamiti / bhAvanAbIjantu - 'idAnIM gaurnAstIti buddheH sakalAnubhavasiddhAyA apalApapattireveti dhyeyam, na ca kAlikena tAdRzAbhAvavattvaM tAdRza. pratIterviSayo, na daizikeneti vAcyam / tadgoH sattvadazAyAmapi 'idAnIM taddvaiaurnAstIti pratyayApatterduvAratvApatteH / 1. 'aparasyeti / dhvaMsAdimataH kAlasyetyartha' iti kAzI - kalikAtA mudritapAThaH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / . 105 dIdhitiH katvAt , tacchUnye ca kAle tadabhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvAt / na ca saMsargAbhAvavizeSo'tyantAbhAvaH, jAgadIzI mAnatvena, tathA cAnubhava eva dezasya kAlavRttitAvacchedakatve mAnam, anyathA 'gRhe nedAnI gau'rityAdipratyayabalAdgRhAdidezasya gavAtyantAbhAvavattAyAmapi kAlo nAnavacchedakaH syAt; tatrApi gavAbhAve gRhavRttitvai. tatkAlavRtcitvobhayAvagAhitAyAH suvacatvAditi bhaavH| nanvevaM pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitasyAvyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasya,-'kAlo gomAn gotvA'dityAdAvativyAptireva, gavAdyabhAvasya sRSTikAle pratiyogisamAnAdhikaraNatayA tallakSaNAghaTakatvAdata Aha,-tacchUnya iti |gvaadishuuny ityarthaH / tathA ca,-yatkiJciddhatvadhikaraNAvacchedena pratiyogivaiyadhikaraNyaM yada vAcyaM, tasya 'gavAdyabhAve['pi sattvAnna tatrApi lakSaNe'tivyAptiriti bhaavH| .. na ceti |-'vaacy'mitynvyH / saMsargAbhAvavizeSa itihA viztiH zvavRttigotvAbhAvaviSayakatayetyarthaH / anyatheti / kAlasya dezaTattitAyAmavacchedakatvAnabhyupagama ityrthH| atrApi = 'gRhe nedAnI gaurityAdipratItAvapi, gRhavRttitveti / gRhaTattyetatkAlavRttigavAbhAvaviSayakatvasyaivopapatterityarthaH / ___ dodhitau-tacchUnya iti / gavAdizUnya ityarthaH / kAle pralaye, tadabhAvasya = . gavAyabhAvasya, pratiyogivyadhikaraNatvAt = pralayAvacchedena gavAbhAvasya pratiyogyadhikaraNAvRttitvAt / __ samuditagranthosthitau bIjamAha- nanviti / pratiyogIti / sRSTikAle gavAdeH satve'pi gavAdyanadhikaraNadezAvacchedena tadabhAvasyApi sattvAdvAbhAvasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAdityAzayaH / tasya = yatkiJciddhatvadhikaraNAvacchedena pratiyogivaiyadhikaraNyasya / ttraapiiti| 'kAlo gomAn gotvA'dityatrApItyarthaH / 1. 'gavAtyantAbhAve' iti kvcitpaatthH| ...
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH saMsargAbhAvatvaJca,-saMsargAropajanyapratItiviSayAbhAvatvarUpaM jAgadIzI sadAtanasaMsargAbhAva ityrthH| saMsargeti |-svprtiyogitaavcchedksNsrgenn yaH pratiyogyAropaH,-'tajjanyapratItiviSayo yo'bhAvastattvamityarthaH / saMsargastu tAdAtmyabhinno grAhyaH, tena bhedavyudAsaH / 'prAgabhAvadhvaMsayorapi uttarakAlapUrvakAlAveva pratiyogitAvacchedakasambandhAviti,-tAbhyAmeva [ sambandhAbhyAM ] pratiyogyAropaH prAgabhAvadhvaM. sayoH pratyakSe heturatastayo vyAptiriti'-prAcAmAzayaH / viratiH sadAtaneti / nityetyarthaH / svapratiyogiteti / svapadaM tattatsaMsargAbhAvavyaktiparam / tatpratiyogitAvacchedakasaMsargeNa = tatpratiyogitAvacchedakasambandhena, pratiyogyAropaH = "atra yadi pratiyogI syAttaryupalabhyete" tyAkAraka AropaH, tajanyaH = AropajanyaH, pratItiviSayaH = jJAnaviSayaH, laukika pratyakSaviSayo vA, taadaatmybhinneti| tathA ca tAdAtmyabhinnapratiyogitAvacchedakasambandhenetyevArthaH karaNIya ityAzayaH / vyudAsaiti / tathA ca tAdAtmyena yadi ghaTaH syAttI. palabhyete"tyAkArakAropajanyapratItiviSaye 'vaTo ne'tyAkArake'nyonyAbhAve'tiprasaGgaH syAt , tadvAraNAya svapratiyogitAvacchedakasambandhastAdAtmyAtirikto vaktavya ityAzayaH / nanu dhvaMsa-prAgabhAvapratiyogitAyAH sambandhAnavacchinnatayA tatpratiyogitAva. cchedakasambandhA'prasiddhyA svapadena dhvaMsaprAgabhAvayodhartamazakyatvAttayoniruktasaMsargAbhAvatvalakSaNamavyApakamityata Aha-prAgabhAvadhvaMsayorapIti / uttarakAlapUrvakAlAveva = pUrvottarakAlAveva, kvacittathaiva pAThaH / prAgabhAvasya svAzrayapUrvakAlatvaM pratiyogitAvacchedakasambandhaH, dhvaMsasya tu svAzrayottarakAlatvaM pratiyogitAvacchedaka. sambandha iti viparItakrameNaivAnvayo bodhyaH / tAbhyAmiti / tathA ca "svAzraya. pUrvakAlatvasambandhena yadi ghaTaH syAttarhi tadvattayopalabhyete"tyAkArakAropaH prAgabhAva pratyakSe hetuH, 'svAzrayottarakAlatvasambandhena yadi ghaTaH syAttarhi tadvattayopalabhyete'. tyAkArakAropastu dhvaMsapratyakSe heturityAzayaH / svapadaM tattatpratiyogiparaM / . 1 tajjanyapratItiviSayAbhAMvatvamityarthaH' iti hastalikhitapustakapAThaH / 2 'tAdAtmyAtirikto grAhyaH' iti prAcInalikhita pustake paatthH|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH janyatAghaTaka niyama-ghaTitamiti vAcyam tadvadanyAvRttitvarUpaniya masya tatra ghaTakatvAt, evaM niyamAntarasyAtra praveze'pi na kSati - rityAhuH || 9 || 107. jagadIzI ghaTitamiti / - tathA ca cakrakAdiprasaGga iti bhAvaH / tatra = janyatve, niyamAntarasya = sAdhyasambandhitAvacchedaka rUpavattvAdisvarUpasyetyarthaH // 9 // viTatiH kecittu yathAkrameNaivAnvaya balAtsvapratiyogikaprAgabhAvavyavahArottara kAlatvarUpaH prAgabhAvasya pratiyogitAvacchedakasambandhaH, dhvaMsasya tu svapratiyogikadhvaMsa-vyavahAra pUrva kAlatvarUpaH, yadi ca svotpattikSaNe'pi prAgabhAvavyavahAraH prAmANikastadA svotpattyanadhikaraNatvena prAgabhAvAdivyavahArAdhikaraNakAlasya vivakSaNIyatayA na ko'pi doSaH, atrApi svapadaM tattatpratiyogiparamityAhuH / cakrakAdiprasaMga iti / saMsargAbhAvatvaghaTitaniruktavyAptighaTitajanyatAghaTita -- svarUpApAdakena svasmin svabhinnatvApAdAnaprasaGga ityarthaH, tathA coktaM prAcInai:"svajJAna sApekSa * jJAna sApekSa jJAnasApekSa jJAnaviSayatvena svabhinnatvApAdanaM cakrakaprasaGgaH" iti / janyatAyAstadvyApyatve sati tanniSThAnyathAsiddhyanirUpakatvarUpatvAditi bhAvaH / zrAdipadAtparamparayA saMsargAbhAvatvaghaTitatvenApAdakena svasmin svabhinnatvApAdanarUpasyAtmAzrayasya saMsargAbhAvatvaghaTitajanyatAghaTitatvenApAdakena svasmin svabhinnatvApAdanarUpasyAnyonyAzrayasyApi parigrahaH / -- yattu maithilairuktaM, - "svamatyantAbhAvatvaM tadghaTitA vyAptistadghaTitaM saMsargAbhAvatvaM tadghaTitatvarUpApAdakasyAtyantAbhAvatve sacAttatra svabhinnatvApAdanaM cakrakaprasaGga iti, tattuccham, atyantAbhAvatve svabhinnatvApAdanasyArthAntaragrastatayA prakRtAnupayogitvAt / saMsargAbhAvasva eva svabhinnatvApAdanasya 'janyatA ghaTakaniyama ghaTita 'mi. tyAdigranthena dIdhitikRtA pratipAditatvAdityalamadhikena / janyatAyA ghaTikA vyAptiryadi na niruktA vyAptistarhi cakraka eva na sambhavati, saMsargAbhAvatvaghaTitAyAH svanyApakasAdhya sAmAnAdhikaraNyarUpAyA vyApterjanyatAyAma ghaTakatvAdityAzayenAha -- dIdhitau - tadvadanyeti / sAdhyavadanyAvRttitvetyarthaH / tatha ca saMsargAbhAvatvajJAna sApekSa- pUrvoktavyAptijJAna - sApekSatvasya janyatAjJAne'satvAnna cakraka saGga iti bhAvaH / sAdhyasambandhiteti / sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakarUpavattvAtmakasyetyarthaH / adhikama vakSyate // 9 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH vakSyate ca niyamAghaTitameva saMsargAbhAvAdilakSaNam, jAgadIzI nanvabhAvabuddhau pratiyogyAropasya hetutve mAnAbhAvAduktasaMsargAbhAvatvaghaTitavyAptilakSaNasyAsambhavaH, kathaJcidabhAvalaukikapratyakSaM prati pratiyogyAropasya hetutAsvIkAre'pi,-atIndriyasAdhyake vyabhicAriNyativyAptiH, tatra hetusamAnAdhikaraNasAdhyAbhAvasyAtIndriyatayA niruktasaMsargAbhAvatvavirahAdata Aha / OMvakSyate ceti / bhedabhinnAbhAvatvaM saMsargAbhAvatvaM, sadAtanatvaviziSTazca tadevAtyantAbhAvatvaM, bhedatvaJca,-saMsargavidhayA tAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvam , anuyogitAvizeSo vetyAzayaH / vitiH 'vakSyata'ityAdigranthAvataraNikAmAha-nanviti / abhAvabuddhau = abhAvaviSayakajJAnasAmAnye / asambhava iti / Aropajanyatvasya sNsrgaabhaave'prsiddhsvaadityaashyH| ___ nanu 'pratiyogyAropaM vinA'bhAvalaukikapratyakSameva notpadyate, tatsattve cotpadyate' ityanvayavyatirekAbhyAM pratiyogyAropasyAbhAvalaukikapratyakSahetutvamevAvazyakamityata Aha-kathaJciditi / pratiyogyAropaM vinApyabhAvalaukikapratyakSasya navyairabhyupagamAduktAnvayavyatirekAsambhavAtkathaJcidityuktam / svIkAre'pIti / keSAJcinmate pratiyogyAropasya hetutve'pItyarthaH / atI. ndriyeti / 'manastvavAnaNutvA'dityatretyarthaH / ativyApti saGgamayati-tatreti / atIndriyasAdhyakasthala ityrthH| sAdhyAbhAvasya-manastvAbhAvasya / nirukteti / tathA ca 'atra yadi manastvaM syAttamupalabhyete'tyAkArakAropasyaivAprasiddhyA tAdRzAropajanyapratItiviSayAbhAvatvasya manastvAbhAvarUpasAdhyAbhAve'sattvAdbhaTAbhAvamAdAyaivAtivyAptiriti bhAvaH / vakSyate cetIti / Atmatattvaviveka iti zeSaH / kIdRza vakSyamANaM saMsargAbhAvatvalakSaNamityAkAGkSAyAmAha-bheda bhinnAbhAvatvamiti / nanu tarhi kiM nAmAtyantAbhAvatvamityata Aha-sadAtanatveti / tadeva = bhedabhinnAbhAvatvameva, tathA ca 'nityatve sati bhedabhinnAbhAvatvamatyantAbhAvatva'miti paryavasitArthaH / nanu tarhi bhedatvamapi saMsargAbhAvabhinnAbhAvatvaM cedanyonyAzrayaprasaGgaityata Aha-bhedatvaJceti / saMsargavidhayA = saMsargatvena, tAdAtmyeti / tathA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH anupadameva ca vivecayiSyate saMsargAbhAvatvapraveze, - jagadIzI yattu 'bhedatvAdivatsaMsargAbhAvatvamapyakhaNDopAdhi' riti, tattuccham ; bhedatvAdivadakhaNDasya saMsargAbhAvatvasyAnubhavenAviSayIkaraNAt, tAntrikavyavahArasya bhedabhinnAbhAvatvAdinA'pyupapatteH vastugatimanurudhyAha, -- anupadamiti / vivecayiSyata iti / - 'tadapi vA nopAdeyamityAdimantheneti zeSaH / 106 'sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivaiyadhikaraNya' ghaTitalakSaNamabhipretyAha, prayojanaviraha iti / - dhUmAdisamAnAdhikaraNasya vahyAdibhedasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt [ eva] tamAdAyAvyAptivirahAditi bhAvaH / vivRtiH ca tAdAtmyasambandhAvacchinnA pratiyogitA yasyaivambhUto yo'bhAvaH so'nyonyAbhAva iti phalitam / kecittu "bhedatvamakhaNDopAdhiH, na tu tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvaM, evaM saMsargAbhAvatvamapyakhaNDopAdhireveti" vadanti tanmatamAzaGkaya dUSayati - tattucchamiti / saMsargAbhAvatvasya = dhvaMsaprAgabhAvAtyantAbhAvasAdhA* raNAbhAvatvarUpadharmasya, anubhave vivAdAdAha - tAntriketi / zAstrAbhijJAnAM zabdaprayogAtmakAbhilAparUpavyavahArasyetyarthaH / upapatteriti / tathA ca " bhayamabhAvaH saMsargAbhAvaH" ityAkArakatAntrikavyavahAre bhedabhinnAbhAvatvasya prayojakatvAGgIkAreNaivopapatterakhaNDasaMsargAbhAvatvasyAprAmANikatvamityAzayaH / vastugatimiti / mUlottalakSaNasyAbhAvAghaTitatvamAtra eva tAtparyasya vAstavikatvAttadevAnurudhyA- hetyarthaH / dIdhitau yalakSaNamabhipretya prayojanaviraho'bhihitastallakSaNaM pradarzayatisAdhyatAvacchedakasambandheneti / tathA ca hetusamAnAdhikaraNasaMsargAbhAvApraveze 'vahnimAndhUmA' dityatra vahnibhedasya dhUmAdhikaraNavRttitve'pi tasya sAdhyatAva - cchedakIbhUtasaMyogasambandhena vahnirUpapratiyogyadhikaraNe parvatAdau varttamAnatayA pratiyogisamAnAdhikaraNatvAdeva vAraNasambhave saMsargAbhAvatvapravezo niSphala eveti bhAvaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH prayojanaviraho'vyAptizca // 10 // jAgadIzI vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasya 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA'ghaTitatvAt, tadabhipretyAha, avyAptizceti* :tAdAtmyena gavAdeH sAdhyatAyAM tatsambandhAvacchinnAtyantAbhAvAprasiddhyA sAsnAvattvAdAvavyAptirityarthaH / idama"pyabhAvavRttirabhAvo nAdhikaraNasvarUpo, na vA dharmAtyantAbhAva eva dharmiNo bheda" iti matena / vivRtiH dIdhitau yallakSaNamabhipretya saMsargAbhAvatvapraveze'vyAptirabhihitA ttprdrshytivyaapyvRttiiti| hetusamAnAdhikaraNAbhAvanirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyApya. vRttisAdhyakasthalIyalakSaNatvAditi bhAvaH / tAdAtmyeneti / 'gauH sAsnAvattvA'. dityatra sAsnAvattvasamAnAdhikaraNasaMsargAbhAvanirUpitasAdhyatAvacchedakIbhUtatAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitvAprasiddhyA sAsnAvattvahetAvavyAptiH sNsrgaabhaavtvprveshe'stiityaashyH| nanvabhAvAdhikaraNakAbhAvasyAdhikaraNasvarUpatayA paTabhedAdhikaraNakaghaTabhedatvAtyaH ntAbhAvasya paTabhedasvarUpatayA paTaniSThapratiyogitaiva tAdRzapaTabhedAtmakaghaTabhedatvA. tyantAbhAvarUpasaMsargAbhAvanirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnA, evaM,-'samaniyatA. bhAvAnAmaikya'miti mate paTabhedasya paTatvAtyantAbhAvasvarUpatayA paTaniSThapratiyogitA paTabhedAtmakapaTatvAtyantAbhAvarUpasaMsargAbhAvanirUpitA tAdAtmyasambandhAvacchinnA. pIti, na saMsargAbhAvanirUpitatAdAmyasambandhAvacchinna pratiyogitvAprasiddhyA'vyAptiH sambhavatItyata aah-idmpiiti| niruktaavyaaptidaanmpiityrthH| abhAvavRttirabhAvaH = dIpikA idamapyabhAvavRttiriti / nanu ghaTAbhAvasya tAdAtmyena sAdhyatve tavyaktitvahetau hetusamAnAdhikaraNaghaTatvAbhAvasya mAdhyabhedarUpatvenaikyAttatpratiyogitAvacchedakameva sA. dhyatAvacchedakamityavyAptisambhave tatparityAge kiM bIjamiti cenna / hetvadhikaraNavRttitAvacchedakIbhUtAnuyogitAnirUpitAtyantAbhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprati - yogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAt /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH atha 'jJAnavAn dravyatvAt', jagadIzI 111 'vizeSaguNavAn - paTa anyathA paTa [Adi ] bhedasvarUpasya ghaTabhedatvAtyantAbhAvasya, tvAtyantAbhAvasya vA paTaniSThapratiyogitAyA eva tAdAtmya sambandhAtracchinnatvAdavyAptivirahAditi dhyeyam ||10|| eva nanu viSayatAyA vRttyaniyAmakatvamate - 'jJAnAbhAvasya gaganAdau sahajata pratiyogivyadhikaraNatvAnnAtivyAptirata Aha - vizeSaguNa iti / -- atra vyabhicAranirUpakaH kAlo, dik ca, tatra kAle kAlikena, dizi ca daizikena sambandhena vizeSaguNasya sattvAttadabhAvo na prati viTati: abhAvAdhikaraNakAbhAvaH, 'abhAvAdhikaraNakA bhAvasya dharmibheda-dharmAtyantAbhAvayovaikyamiti matAbhyupagame niruktAvyAptirna ghaTata ityAha- anyatheti / paTAdibhedarUpasya = paTAdibhedAdhikaraNakasya / dhyeyamiti / cintA bIjantu, saMsargAbhAvatvapraveze'pi niruktamatamavalambyAvyAptivAraNasambhave'vyAptidAnamasaGgatamiti dhyeyam // 10 // 'vizeSaguNavAnityAdisAdhyAntarAnusaraNatrIjamAha - nanviti / viSayatAyA iti / tathA ca pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNAvRtti svaghaTakapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM yadi sambandhasAmAnye'pi niviSTaM syAt, tathApi 'jJAnavAn dravyatvA' dityatra nAtivyAptiH hetumati gagane varttamAnasya jJAnasAmAnyAbhAvasya samavAya- kAlikAdisambandhena tattatpratiyogitAvaccheda kI bhUtajJAnatvAvacchinnAdhikaraNe AtmAdAvavarttamAnatvAt viSayatayA tAdRzajJAnatvAvacchinAdhikaraNaM cAprasiddhaM, viSayatAsambandhasya vRttyaniyAmakatvAditi bhAvaH / 3 atreti / 'vizeSaguNavAn mano'nyadravyatvA' dityatretyarthaH / vyabhicAreti / vyabhicAraH = hetau sAdhyAbhAvavadvRttitvaM tannirUpakaH = hetumatsAdhyAbhAvAdhikaraNaM / kAla iti / tathA ca kAle dizi ca varttamAnasya vizeSaguNAbhAvasya, pratiyogitAvacchedakIbhUtavizeSaguNatvAvacchinnasya kAlikasambandhenAdhikaraNe kAle, daizikavizeSaNatayA'dhikaraNIbhUtAyAM dizi ca 1 'jJAnAbhAvo gaganAdau sahajata eva pratiyogivyadhikaraNa iti nAtivyAptiriti prAcIna likhita pustakapAThaH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - ~ siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| dIdhitiH -mano'nyadravyatvAt', jAgadIzI yogivyadhikaraNa iti bhavatyativyAptiH / 'vizeSa'padaM vyabhicAritvarakSAyai / 'dravyatvA'dityukto sambandhasAmAnyena vizeSaguNasya manasyasattvAnnA. tivyAptisambhavaH, kAlopAdhitAvadigupAdhitvasyApi manasyasattvAdavyAvartakatvAt, anyathA manasaH kAlopAdhitvamapi syAdata uktaM,mano'nyeti / vitiH . vartamAnatayA sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdabhAvAntaramAdAyAtivyAptirityAzayaH / vizeSapadamiti / 'guNavAnmano'nyadravyatvA'dityetAvanmAtroktau tAdRzadravyatvasyAdhikaraNe dikkAlAdau sarvatra guNasya sattvena niruktahetoH saddhetutayA tatra lakSaNagamanasyeSTatvAdativyAptidAnamasaGgataM syAdato 'vizeSa'padamAvazyakamiti bhAvaH / nanu dravyatvasyAdhikaraNe'pi dikkAlAdau vizeSaguNasyAsatvAd dravyatvahetorapi vyabhi. cAritvasambhave hetau 'mano'nya'padaM nirarthakamityata Aha-dravyatvAditi / 'dravyatvA'dityuktau hetvadhikaraNe manasi vartamAno vizeSaguNAbhAvo bhavati pratiyogivyadhi. karaNaH, tatpratiyogitAvacchedakIbhUtavizeSaguNatvAvacchinnAdhikaraNatAyAH kAlikAdinA kenApi sambandhena hetumati nitye manasyavidyamAnatvAditi, sambandhasAmAnyena pratiyogivyadhikaraNatvena sAdhyAbhAvasya dhartuM zakyatayA nAtivyAptirato'tivyAptidAnAya 'mano'nya'padaM hetau nivezanIyamityabhiprAyaH / nanu 'dravyatvA'dityuktAvapyativyAptiH sambhavatyeva, mUrttamAtrasya digupAdhitayA manovRttivizeSaguNAbhAvapratiyogino vizeSaguNasyApi dikkRtavizeSaNatAsambandhena manasi sattvAt vizeSaguNAmAvarUpasAdhyAbhAvasya manasi pratiyogisamAnAdhikaraNatvAditi 'mano'nya padaM nirarthakamevetyata aah-kaalopaadhiteti| yathA kAlopAdhitvaM manasi. nAsti tathA digupAdhitvamapi tatra naastiityrthH,| avyaavrtktvaaditi| 'idAnI ghaTo na tadAnIm' 'iha dizi ghaTo na taddizi' iti janyAnAmeva vyAvartakatvaM na tu nityAnAmiti bhaavH| nityasya digupAdhitve doSamAha-anya. theti|n syAditi / kAlopAdhitvasya nityAvRttitAyA sarvasammatatvAditi bhaavH| mano'nyapadamiti / tathA ca tAdRzamano'nyadravyatvAdhikaraNaM na mano'pi tu dikAlAdikameveti pUrvoktarItyA bhavatyativyAptirityAzayaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH -'jAtimAn bhAvatvA'dityAdau--samavAyena jJAnAdeH sAdhyatAyAmativyAptiH, jAgadIzI yattu-"mUrttamAtrasya, digupAdhitvaM = mahAdigvRttitAyAmavacchedakatvaM, na tvadhikaraNatva"miti-prAcAM mate, sambandhasAmAnyenaiva tasya vizeSaguNAnadhikaraNatvAt-'mano'nya'pada-miti; tanmandam, evamapyavacchedakatAsambandhenaiva manaso vizeSaguNavattAyAH sambhavena 'mano'nya'-padavaiyApatteH / [atra ca dravyatvAdhikaraNe ghaTAdAvatItatattavyatyabhAva eva sambandhasAmAnyena pratiyogivyadhikaraNa iti dhyeyam / ] nanu svamate dikkAlayorIzvarAnatiriktatvAdana vyAptirevetyata aah,-jaatiiti| na ca jAteApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyA viratiH anyathA prakAreNa 'mano'nya padavyAvRtti pradarzayatAM mataM dUSayitumupanyasyatiyattviti / mahAdigTaritAyAM = pUrvAdidigvRttitAyAM, avacchedakatvamiti / mUrgamAtrasya digupAdhitvamityasyArtha ityrthH| ___ idantu cintyate,-etanmate'pi niruktarItyA 'mano'nya padavyATattiH sambhavati, avacchedakatAyA vRttyaniyAmakatayA tena sambandhenAdhikaraNA'prasiddhyA tadatiriktasambandhasAmAnyenaiva vizeSaguNasya manasyasattvAditi / na ca ghaTa-paTAdeH sarvasyaiva sambandhasAmAnyena kAla digAdau sattvAtteSAmabhAvA. nAmapi pratiyogivyadhikaraNatvAsambhavenAbhAvAmasiyaiva nAtivyAptiriti vAcyaM, viSayitvAdyatiriktasambandhena vibhinnakAlInavastuna AdhArAdheyabhAvAnabhyupagamAdaH tItatattadvayaktitvAvacchinnAbhAvasyaiva pratiyogimyadhikaraNatvasambhavAt / svamata iti / dIdhitikAramata ityrthH| vyaaptireveti| Izvare vizeSaguNasya jJAnAdeHsAvAcAhazadavyatvarUpahetoH saddhatutayA tadvAraNaprayAso'nucita eveti bhaavH| na ceti / vAcyamityanenAnvayaH / vyANyararitayA = svAdhikaraNe
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 siddhAnta-lakSaNa - jAgadIzI / dIdhitiH - sAdhyazUnyAnAmapi jagadIzI pravezAdeva nAvivyAptiriti vAcyam; samavAyenAvyApakatvagrahadazAyAmapi sambandhasAmAnyena pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitavyApakatvajJAnAtsamavAyena jAtyanumityApattereva prakRte'ti vyAptipadArthatvAt, jAtyAderapi prAguktavyApyavRttitvavirahAcca / ativyAptiM yojayati, -- sAdhyazUnyeti / vivRtiH svarUpeNa varttamAnAbhAvApratiyogitayA, nAtivyAptiriti / pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitalakSaNasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaghaTitatayA bhAvatvAdhikaraNe sAmAnyAdau samavAyena varttamAnasya jAtyabhAvasya pratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedake -- jAtitve - sattvAnnAtivyAptirityarthaH / 'ativyApti' padasyAnumityApattirityarthamabhipretya samAdhatte, - samavAyeneti / avyApakatvagrahadazAyAM = 'bhAvatvavanniSThasamavAyAvacchinnAbhAvapratiyoginI jAtirityAkAraka grahakAle, sambandhasAmAnyena = ekArthasamavAyAdighaTitasambandhasAmAnyena, vyApakatvajJAnAt = 'bhAvatvasamAnAdhikaraNasambandhasAmAnyena pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyoginI jAti' rityAkArakajJAnAt tAdRzajJAno. dayAditi yAvat / anumityApattiriti / anumitau niruktavyApakatAjJAnasyApi hetutayA kAraNasattvena 'samavAyena jAtimA' nityanumityApattirityarthaH / vyApyavRtti tAnavacchedakadharmAvacchinna vidheyatAkAnumitiM pratyeva sambandhasAmAnyena pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitavyApakatAjJAnasya kAraNatvakalpanAnoktajJAnakAle vyApyavRttitAvacchedakajAtitvAvacchinnAnumityApattiH sambhavatItyata bhAha - jAtyAderiti / prAgukteti / 'vastuta' ityAdinA kathitavyApyavRttitvasya jAtau virahAdavyApyavRttisAdhyakasthalIyasya niruktasambandhasAmAnyena pratiyogi* vaiyadhikaraNyaghaTitalakSaNasya 'jAtimAn bhAvatvA' dityatrAtivyAptirassyeveti bhAvaH / pUrvoktavyabhicAriNyativyAptisaGgamana paratAmAha nanu niruktadIdhitigranthasya ativyAptimiti / dIdhitau - sAdhyazUnyAnAmiti / sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAbhAva
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH 115 hetumatAM,-viSayatva-vizeSaNatvai-kArthasamavAyaiH sAdhyavattvAditi cet, jagadIzI vizeSaNatA, - dikRtA, kAlikI ca / ekArtheti / - samavAyasyApi svAtmaka eva svarUpasambandha iti, tatrApi jAtyekArthasamavAyo'stI. tyAzayaH / 'jAtiH satI' tivat, 'samavAyaH sanni' ti pratIteravizeSAt, jAtyadhikaraNanirUpitasamavAyAtmakasvarUpasambandhena tathA ca samavAyo'pi jAtimAniti, - sAdhyAbhAvasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAdativyAptiriti bhAvaH / viTati: 1 vatAmityarthaH / hetumatAmiti / tattaddhetvadhikaraNIbhUtagaganAdInAM, dikkAlayoH, sAmAnyAdInAJcetyarthaH / etena - niruktahetUnAM vyabhicAritvamAviSkRtam / sAdhyavatvAditi / krameNa - sAdhyAbhAvapratiyogino jJAnasya viSayatayA'dhikaraNatvasya gaganAdau, tAdRzasya vizeSaguNasya kAlikena, dikkRtavizeSaNatAsambandhena cAdhikaraNatvasya dikkAlayoH, tAdRzyAzca jAterekArthaM samavAyasambandhenAdhikaraNatvasya sAmAnyAdau satvAdityarthaH / etena - sAdhyAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvaH sUcitaH / 'vizeSaNatA' padArthaM vyAcaSTe - vizeSaNateti / nanu svAdhikaraNAnuyogikasamavAyavattvamevaikArthasamavAyaH, tAdRzasamavAyavattvaJca svarUpasambandhena samavAye nAsti, svasmin svarUpeNa svavattvasyAdRSTacaratvAt, evaJca samavAye nirukta sambandhAbhAvAttatsambandhinyA jAterapi svapadopAttAyAH satvaM na syAditi, - bhAvatvAdhikaraNe samavAye sambandhasamAnyena jAtyabhAvasya pratiyogivyadhikaraNatayA kuto'tivyAptirityata Aha- samavAyasyApIti / svAtmakaH = samavAyAtmakaH, tAdAtmyAtmaka iti yAvat, tatrApi = samavAye'pi, jAtyekArtheti / tathA ca tAdAtmya-svarUpAnyatarasambandhena svAdhikaraNAnuyogika samavAyavatvasya samavAye'pi saravena, sambandhasattAyAH sambandhisattAniyAmakatayA svapadopAtta jAterapi tatra sastramakSatameveti, na jAtisAmAnyAbhAvaH samavAyarUpahetyadhikaraNe'pi pratiyogivyadhikaraNa iti bhAvaH / ekArthasamavAyasambandhena jAteH samavAye sattve'nubhavamAha - jAtiriti / bhAvatvasya samavetatvArthakatve samavAyasya hetvadhikaraNatvameva na sambhavatItyAha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / dIdhitiH -- - maivaM, - pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogino yadadhikaraNaM, - jagadIzI [ zi. pR. 113. ] "bhAvatvAt = samavetatvAt" ityapi kecit / pratiyogiteti / tathA ca jJAnAdyabhAvasya tAdRzena samavAyasambandhena ghaTAdau pratiyogivyadhikaraNatvAnnAvivyAptiH / na ca tAdRzayatkiJcitsambandhena pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvoktau vahnisAmAnyAbhAvasyApi dhUmavatparvatAvacchedena mahAnasIyasaMyogena pratiyogyasamAnAdhikaraNatvAdvahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH, - svapratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyena tathAtvoktau ca - 'jAtimAn jAtitvA' dityAdAtivyAptiH, samavAyena jAtyabhAvasyaiva tAdAtmyena jAtimadbhedatvAt, tasya ca svapratiyogitAvacchedakatAdAtmya sambandhena - yajjAtisambandhi, tadvRttive pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAditi vAcyam; -- viTati: bhAvatvAditi / pUrvoktarItyaiva sAmAJjasye bhAvatvasya samavetatvArthakaraNamanathakamiti 'kecidityuktyA'svarasaH sUcitaH / nanu pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNatvaniveze'pi kathaM niruktasthale'tivyAptivAraNamityato bhAvamAha - tathA ceti / jJAnAdyabhAvasyeti / AdinA - vizeSaguNAbhAvasya jAtyabhAvasya ca parigrahaH / ghaTAdAviti / AdinA - dikkAlayoH, sAmAnyAdezva parigrahaH, nAtivyAptiriti / samavAyena jJAnAdInAmadhikaraNa AtmAdau jJAnAdyabhAvasyAvarttamAnatayA, hetumati ghaTAdau ca varttamAnatayA sAdhyAbhAvAderlakSaNaghaTakatvAnnAtivyAptirityarthaH / nanu 'pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNatva' vivakSaNe'pi 'vahnimAndhUmAdityanrAvyAptiH, saMyogena dhUmAdhikaraNe parvate varttamAnasya vahnisAmAnyAbhAvasya pratiyogino vahneH, -pratiyogitAvacchedakayatkiJcinmahAna sIya saMyogenAdhikaraNe mahA nase'varttamAnatvAt, - vahnayabhAvarUpasAdhyAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatayA lakSaNaghaTakatvAt / na ca svapratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyena pratiyogitAvacchedakA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 117 jAgadIzI svapratiyogitvaM yAdRzasambandhAvacchinnaM tAdRzasambandhena yat pratiyogisambandhi tadvRttitvAbhAvasyoktatvAt , vizatiH vacchinnAdhikaraNatvameva vivakSaNIyaM, saMyogena parvatavRttivayabhAvasya pratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyAntargataparvatIyasaMyogena vaDheradhikaraNe paryate sattvena pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAna vahnimAndhUmAdityatrAvyAptiriti vAcyam / 'jAtimAn jAtitvA'dityatrAtivyAptyApatte, samavAyena jAtyabhAvasya tAdAtmyena 'jAtimAnneti bhedasamaniyatatayA tayauraikyena samavAyena, jAtyabhAvapratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyAntargatatAdAmyasambandhena jAtisambandhinyAM jAtau tasya sattvena jAtyabhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / na ca jAtitvasya viruddhatvAt sAdhyasAmAnAdhikaraNyavirahAdeva nAtivyAptiriti vAcyam / tathApi vyApakatvalakSaNAtivyApterduritvAt / na ca pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddhyaiva nAtivyAptiH, ghaTAdyabhAvAderapi ghaTavadbhedasvarUpatayA pratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena ghaTAdisambandhini ghaTAdau sattvAditi vAcyam / jAtivRttighaTAbhAvAdeH pratiyogivyadhikaraNatvasambhavAt, yatkiJciddhatvadhikaraNe pratiyogivaiyadhikaraNyasyAgre vakSyamANatvAdityAzaGkaya samAdhatte-svapratiyogitvamiti / yadpaparyAptAvacchedakatAkasaMsarganiSThAvacchedakatAnirUpitasvapratiyogitvamityarthaH / svapadaM-hetusamAnAdhikaraNatvenAbhimatatattadabhAvavyaktiparam / tADazeti / tadrUpaparyAptAvacchedakatAkasaMsarganiSThAvacchedakatAnirUpitAdheyatAkAdhikaraNatAvadvattisvAbhAvavadabhAvasya pratiyogyasamAnAdhikaraNAbhAvAnta' granthena vivakSitatvAdityarthaH / bhavati hi-saMyogena vahvayabhAvapratiyogitvaM saMyogatvaparyAptAvacchedakatAkasaMyoga. niSThAvacchedakatAnirUpitaM, evaJca saMyogatvAtmakatadrUpaparyAptAvacchedakatAkasaMyoganiSThAcacchedakatAnirUpitavahniniSTAdheyatAkAdhikaraNatAyAH parvatAdau sattvAt tatra vayabhAvasya rattitvena na vahnayabhAvo niruktapratiyogivyadhikaraNa iti na 'vhnimaandhuumaaditytraavyaaptiH| na vA 'jAtimAna bhAvatvA'dityatrAtivyAptiH, samavAyena jAtyabhAvapratiyogisvasya samavAyatvaniSThAvacchedakatAkasamavAyaniSThAvacchedakatAnirUpitatayA tAdRzasamavAyatvaniSThAvacchedakatAkasamavAyaniSThAvacchedakatAnirUpitajAtyadhikaraNatAyA dravyAdau sattvAt , tatra ca jAtyabhAvasyAsattvAt, hetumati sAmAnye ca tasya
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jagadIzI / dIdhitiH -- sambandhi vA - tadvattitvAbhAvasyoktatvAt, - bhavati caivamanyonyAbhAvo'pi pratiyogyasamAnAdhikaraNaH // 11 // 118 jagadIzI saMyogasAmAnyAvacchinnavahnayabhAvapratiyogitArthI mahAnasIyasaMyogatvAdiviziSTAnavacchedyatayA vahyabhAvasya parvatAdau mahAnasIyasaMyogena pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAve'pyavyAptivirahAditi dhyeyam / nanu samavAyAdyavacchinnava bhAvamAdAya dhUmAdAvavyAptivAraNArthamapre sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvena pratiyogitvaM nivezanIyaM, tathA ca kapisaMyogavatastAdAtmyena sAdhyatAyAmetadvRcatvAdAvavyAptirbhedamAtrasyaiva svapratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena pratiyogyadhikaraNAprasiddherata Aha, - *sambandhi veti / etadeva ghaTayati, bhavati ceti / - evaM = pratiyogitAvacchedaka viSTatiH niruktapratiyogivyadhikaraNatayA sattvAt sAdhyAbhAvasya etadeva darzayati-saMyogasAmAnyeti / mahAnasIyasaMyogatvAdiviziSTAnavacchedyatayA = mahAnasIyasaMyogatvaparyAptAvacchedakatAka saMsarga niSThAvacchedakatvAnirUpitatayA, pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAve'pi = pratiyogivyadhikaraNatvena vahnayabhAvasya lakSaNaghaTakatve'pi / - 'sambandhi ve' tyasya prayojanaM darzayituM zaGkate - nanviti / tathA ceti / kapisaMyogI-etadvRkSatvAdityatra kapi saMyoginastAdAtmyena sAdhyatAsthale - tAdA myena hetu samAnAdhikaraNaghaTa- paTAdyabhAvasyaiva - ghaTona, paTo netyAkArakasya-dharttavyatayA tatpratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena ghaTAderadhikaraNatvasyAprasiddhatvAdavyAtirataH, -sambandhi vetyabhihitamityAzayaH / 'sambandhi' padopAdAne tu tAdAtmyasya vRttya niyAmakatvenAdhikaraNAprasiddhAvapi tena sambandhana sambandhitvasya sarvasammata - tayA ghaTa- paTAdyanyonyAbhAvapratiyogino ghaTAdeH sambandhini ghaTe'varttamAnasya tasyaitavRkSatvAdhikaraNe sattvAna nirukta pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddhinibandhanA kapisaMyogI - etadvRkSatvAdityatrAvyAptiriti tAtparyam / ' evaM ' padArthaM vyAcaSTe - pratiyogitAvacchedaketi / pratiyogisambandhitva , lakSaNaghaTakatvAt,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI sambandhena 'pratiyogisambandhitva' vivakSaNena / na ca tAdAtmyena vastumAtrasyaiva vyApyavRttitvAcAdRzasambandhena sAdhyatAyAM pratiyogivaiyadhi karaNyApravezAdidamayuktamiti vAcyam ; mUlAdyavacchedena kapisaMyogavadbhedasya vRkSAdau svayamaGgIkArAt, tAdAtmyena kapisaMyogavato'pyavyApyavRttitvAt / na caivaM 'pratiyogyanadhikaraNa hetumanniSThAbhAve 'tyaprima niSkarSe'pyapratIkAraH, - pratiyogitAvacchedakasambandhena ye pratiyogisambandhinaH -- tattadvyaktitvAvacchinnabhedakUTaviziSTahetumadvRttitvasyaiva tatra vaktavyatvAt / 116 viTati: vivakSaNena = pratiyogitAvacchedakAvacchinnasambandhitvavivakSaNena, nanu sambandhitva - nivezanaM vyartha, tAdAtmyena vastumAtrasyaiva vyApyavRttitayA kapisaMyogino'pi vyApyavRttitvAt tatsAdhyake pratiyogivaiyadhi karaNyApravezena kevalaitadvRkSatvasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaghaTitalakSaNasya na tatrAvyAptirityA - zaGkate - na ceti / idaM = pUrvoktAvyAptidAnaM / samAdhatte - mUleti / svayaM = dIdhitikRtA zravyApyavRttitvAditi / tathA ca kapisaMyoginastAdAtmyena sAdhyatAyAmetadvRkSatvahetukasthale pratiyogivaiyadhikaraNyApraveza etadvatvAdhikaraNe vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogi rUpa sAdhyabhedasya savAdavyAptiH syAdataH 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' nivezyameva / evaJca pratiyogivaiyadhikaraNyasya pratiyogisambandhyavRttitvArthakatvAsvIkAre arti tAdAtmyasambandhena pratiyogyadhikaraNAprasiddhyA'vyAptistyevetyataH 'sambandhitva' nivezanaM karttavyameveti bhAvaH / evaM = sambandhitvaniveze'pi / agrimaniSkarSa iti / vakSyamANa hetvadhikaraNavizeSaNa-pratiyogivaiyadhikaraya-pravezepi / apratIkAra iti / tathA ca tallakSaNe tAdAtmyena kapisaMyoginaH sAdhyatAyAmetadvRkSatvahetAvavyAptiprasaGgaH, tAdAtmyena ghaTa- paTAdInAmadhikaraNatvasyAprasiddhatayA tadanadhikaraNatvasya vaktumazakyatvAt / agrimalakSaNe'pi pratiyogyadhikaraNasthAne pratiyogi sambandhitvaM nivezanIyamityAzayena samAdhatte - pratiyogiteti / bhedakUTeti / anyathA 'vahnimAndhUmAdityatra vahnayabhAvapratiyogivahnisambandhimahAnasabhinnatvasya parvatAdau sattvena vahnayabhAvasya lakSaNaghaTakatayA'vyAptiprasaGgaH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 siddhAnta-lakSaNa-jAgadozI / jAgadIzI vastutastu-tAdAtmyasambandhenApi na kasya cit prAguktavyApyavRttitvamato yathAzrutameva samyak / kecittu , - "pratiyogyanadhikaraNahetumaniSThAbhAvapratiyogitAyAM yaddharmAvacchinnatva-yatsambandhAvacchinnatvobhayAbhAva ityAdivakSyamANaniSkarSasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM vyabhicAriNyativyAptiH vivRtiH syAt, bhedakUTaniveze tu vahnisambandhiparvatavyaktibhedasya parvate'satvAnna vayabhAvasya lakSaNeghaTakatvamiti nAnyAptiH / na ca tAdRzapratiyogisambandhitvAvacchinnabheda eva hetvadhikaraNe nivezyatAM, kiM bhedakUTanivezaneneti vAcyam / sambandhitvasyAnanugata. tayaikasambandhibhedaniveze sambandhyantarabhedamAdAya niruktarItyA 'vahnimAndhUmA'dityAdAvavyAptiprasaGgasya durvaartaapttH| nanu bhedasyAvyApyavRttitvaM na prAmANikamityata Aha-vastutastviti / prAgukteti / kapisaMyoginastAdAtmyena sambandhini rakSe kapisaMyogibhedasya kAlikena vartamAnatayA na kapisaMyoginaH puurvoktvyaapyttitvmityrthH| yathAzruteti / tAdAmyena kapisaMyoginaH sAdhyatAsthale pratiyogivaiyadhikaraNyasyAvazyakatayA sambandhitvAniveze bhavati pUrvoktarItyA'vyAptirataH 'sambandhi tva'nivezanameva smygityrthH| prakArAntareNa 'sambandhitva'nivezaprayojanamupavarNayartA matamAha-kecittviti / pratiyogyeti / pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNattipratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakIbhUtayaDarmAvacchinatva,-sAdhyatAvacchedakIbhUtayatsambandhAvacchinnatvobhayAbhAvaH, tena sAdhyatAvacche. dakasambandhena tAdRzasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM hetau vyAptiriti vakSyamANaniSkRSTalakSaNArthaH / / ativyAptiriti / tathA ca kapisaMyoginastAdAtmyena sAdhyatAyAM prameyatvahetau 'pratiyogyadhikaraNatva'sthAne 'pratiyogisambandhitvA'niveze'tivyAptiH, tAdAmyenAdhikaraNA'prasiddhyA kapisaMyogibhedasya dharjumazakyatayA tAdAmyena ghaTAnyonyAbhAvIyaghaTAdiniSThe pratiyogitve tAdAtmyasambandhAvacchinnatvasattve'pi; sAdhyatAvacchedakIbhUtakapisaMyogAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasattvAt , samavAyena kapi saMyogyabhAvapratiyogitAyAM ca sAdhyatAvacchedakakapi saMyogAvacchinnatvasattve'pi
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH tadviziSTasya ca hetvadhikaraNavRttitvaM vAcyaM - - tena nAvyApyavRttisAdhya kA saMgrahaH / 121 jagadIzI ataH 'pratiyogyanadhikaraNatvaM' parityajya 'pratiyogya sambandhitva' mavazyaM tatra nivezyamityAzayena sambandhitvamuktam" ityAhuH // 11 // nanu kapisaMyogAbhAvasyApi guNAdau pratiyogyasamAnAdhikaraNatvAta kapisaMyogyetattvAdityAdAvavyAptirata Aha, tadviziSTasyeti |pratiyogisAmAnAdhikaraNyA bhAvaviziSTasyetyarthaH / tathA ca hetumati vRkSAdau saMyogavadvRttitvAbhAvaviziSTaH saMyogAbhAvo nAstIti nAvyAptiH, viTati: tAdAtmya sambandhAvacchinnatvAbhAvenobhayAbhAvasya satvAt tAdAtmyena tAdRzakapi* saMyogAvacchinna sAmAnAdhikaraNyasya ca prameyatve'kSatatvAditi bhAvaH / ata iti / tathA ca 'sambandhitva' niveze 'kapisaMyogI meyatvA' dityatra tAdAtmyena * kapisaMyogibhedasyaiva lakSaNaghaTakatayA tadIyapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakakapisaMyogAvacchinnatvasya - sAdhyatAvacchedakatAdAtmyasambandhAvacchinnatvasya ca dvayoH 'savAnnAtivyAptirityAzayaH / agrimaniSkarSe 'pratiyogi sambandhitva' niveza prayojana- pradarzanamatra kalpe na samIcIna mityarucibIjaM kecidityuktyA sUcitam / 'tadviziSTasye' syAdivivakSAprayojanamAha - nanviti / zravyAptiriti / eka'sminneva kapisaMyogAbhAve guNAvacchedena tatpratiyogikapisaMyogAdhikaraNAvRttitvasya - mUlAvacchedena vRkSavRttitvasya ca sattvAt - ' pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNAbhAva'padena kapisaMyogAbhAvasya dharttuM zakyatayA kapisaMyogyetadvRkSatvAdityatrAnyAptirityarthaH / pratiyogIti / pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNanirUpitavRttitvAbhAvaviziSTasyAbhAvasyetyarthaH / nanu niruktaniveze kathamavyAptivAraNamityata Aha- tathA ceti / saMyogava diti / kapisaMyogavadityarthaH / nAvyAptiriti / kapisaMyogAbhAvapratiyoginaH kapi saMyogasyAdhikaraNIbhUtavRkSavRttitvAbhAvaviziSTakapisaMyogAbhAvo na hetumati vRkSe varttata iti - na kapisaMyogAbhAvo lakSaNaghaTakaH, api tu ghaTAbhAva eva, tatpratiyogighaTAdhikaraNAvRttitvaviziSTasya ghaTAbhAvasya hetumati vRkSe varttamAnatvAnnAvyAptirityarthaH / nanu kapisaMyogAdhikaraNAvRttitvaviziSTakapisaMyogAbhAvo na zuddhakapisaMyogA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 siddhAnta-lakSaNa - jAgadIzo / jagadIzI 'viziSTanirUpitAdheyatvamapyatiriktamityAzayenedam / yadvA- --' tadviziSTasye' tyasya 'hetvadhikaraNe' 'nvayaH, tatra ca SaSThyartho - 'dhikaraNatvaM, - tena tadviziSTasyAdhikaraNaM yaddhetvadhikaraNaM tadvRttitvamabhAve vAcyamityarthaH / viSTati: bhAvAdbhidyate, viziSTasya zuddhAnatirekAt evaJca kapisaMyogAbhAve vRkSavRttitvasattve kapisaMyogAdhikaraNAvRttitvaviziSTakapisaMyogAbhAve'pi vRkSavRttitvamakSatameveti 'tadviziSTe' tyAdiniveze'pi nAvyAptivAraNaM sambhavatItyata Aha-1 - viziSTanirUpiteti / viziSTasya zuddhAnatiriktatve'pi viziSTaniSThAdheyatvamatiriktameva, tathA ca kapisaMyogAbhAvaniSTha vRkSavRttitAtaH - kapi saMyogAdhikaraNAvRttitvaviziSTakapisaMyogAbhAvaniSThavRttitAyA- bhinnatvAt kapisaMyogAbhAve vRkSaTattitvasattve'pi na tAdRzaviziSTe vRkSavRttitvamiti kapisaMyogAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA nADavyAptirityabhiprAyaH / viziSTaniSThAdheyatAyAH zuddhaniSThAdheyatAto bhinnatAyAM vivAde'pi viziSTAdhikaraNatAyAH zuddhAdhikaraNatAto vailakSaNye vivAdAbhAvAt 'tadviziSTe'tyAdigranthaM prakArAntareNa vyAkhyAtuM kalpAntaramAha - yadveti / tadviziSTasya = pratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTasya / samuditArthamAha - teneti / svapratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yadadhikaraNaM tannirUpitavRttitvAbhAvaviziSTasya yasyAbhAvasyA - dhikaraNaM hetvadhikaraNaM bhavati - hetvadhikaraNa vRttitAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvameva sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyamiti niruktagranthatAtparyam / evaM sati kapisaMyogyetadvRkSatvAdityatra nAvyAptigandho'pi kapisaMyogAbhAvapratiyogikapisaMyogAdhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTasya guNaTattikapisaMyogAbhAvasyAdhikaraNatAyA vRkSe'sattvena svapadena kapisaMyogAbhAvasya dharttumazakyatvAt / ghaTAbhAvapratiyogighaTAdhikaraNAvRttitvaviziSTaghaTAbhAvasyAdhikaraNatAyA vRkSavRttitvena svapadena ghaTAbhAvamAdAya tatpratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake kapisaMyogatve sattvAditi dhyeyam / pustakapAThaH / 9 1. 'viziSTaniSThAdheyatva' miti kalikAtAmudritapustakapAThaH / 2. 'pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvaviziSTasye 'ti kAzI - kalikAtA mudrita
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI yadyapi 'pratiyogya samAnAdhikaraNatvaM' hetuvizeSaNIkRtya pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaviziSTo yo hetustadadhikaraNavRttyabhAvasya pratiyogitAnavacchedakatvavivakSayaiva' 'saMyogI etattvA' dityAdau nAvyAptisambhavaH, viSTatiH 123 mathurAnAthamataM dUSayitumAzaGkate -- yadyapIti / pratiyogya sAmAnAdhikaraNyaviziSTaH = pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTaH, vivakSayaiveti / 'svapratiyogitAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNanirUpitavRttitvAbhAvavAn yo hetustadadhikaraNavRtti yat svaM tatpratiyogitAnavacchedakate' tyAdivyAkhyayaivetyarthaH / athaitanmate svapratiyogyadhikaraNavRttitvaM yadi sambandhasAmAnyena vivakSyate, tadA 'spando mahAkAlatvA' dityatra spandatvAbhAvapratiyogyadhikaraNe spande kAlina mahAkAlatvasya varttamAnatayA - sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdativyAptiH / na ca hetutAvacchedakasambandhenaiva tathAtvaM vAcyaM mahAkAlatvasya svarUpeNa spande'varttamAnatvAdeva nAtivyAptiriti vAcyaM, 'jAtitvavAn dravyatvAt, dhUmA'tyatra jAtitvAbhAvapratiyogyadhikaraNIbhUtAyAM jAtau samavAyena, saMyogena ca vRttitvAprasicyA sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA'bhAvAntaramAdAyAtivyAptyApatteriti cena / hetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatA nirUpitavizeSaNatAvizeSasambandhena svapratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvasya vivakSitatvAdadoSaH / na ca 'dravyaM sattvAdityatra dravyatvAbhAvapratiyogimati dravye sattAyA vRttitvAdabhAvAntaramAdAyAtivyAptiriti vAcyam / tAdRzavRttitvasyAvyApyavRttitayA guNA-vacchedena dravyatvavadvRttitvAbhAvasya sattAyAmakSatatvAt / na caivaM kapisaMyogI - etadvRkSatvAdityatra kapisaMyogAbhAvapratiyogi kapi saMyo-gavadvRttitvAbhAvasya mUlAvacchedena tadvakSatve sattvAdavyAptiriti vAcyam, svAdhi* karaNayatkiJcidavacchinna svapratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvavava dve tvadhikaraNakatvasya viva-kSitatvAditi dhyeyam / na ca tathApi 'guNo guNakarmAnyatvaviziSTasattvA' dityatrAtivyAptiH, guNatvAbhAva - pratiyogyadhikaraNe guNe viziSTasattAyA sacvena - sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi 1. 'vyAkhyayaive 'ti kalikAtAmudritapAThaH, pratiyogitA navacchedakatvaM vAcyaM tAvataiveti kAzImudritapAThaH / 2. 'sambhAvanA' iti kAzI- kalikAtA mudritapAThaH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jagadIzI / jagadIzI vRkSasya pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchinnahetvadhikaraNatvAbhAvAta, - tathA'pi 'karmaNi ca saMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNa' imimUlasvarasena 'hetusamAnAdhikaraNAbhAvasyaiva vizeSaNaM 'pratiyogya-samAnAdhikaraNatva' dalamata etAvAn prayAsa ityavadheyam / 124 nanu bhedasya vyApyavRttitayA 'pratiyogisamAnAdhikaraNa bhinnatvo' ktau ca prAguktAvyAptivAraNasambhave 'tadviziSTasye' tyAdikaM viphalamata Aha viTati: vAcyaM, 'svapratiyogyadhikaraNa vRttitAnavacchedaka hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNakatva - syAbhAve vivakSaNIyatvAdityalaM pallavitena / kapisaMyogI - etadvRkSatvAdityatrAvyAptiM vArayati - vRkSasyeti / hetvadhi- karaNatvAbhAvAditi / tathA ca kapisaMyogyetadvRkSatvAdityatra kapisaMyogAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, kapisaMyogAbhAvapratiyogi.kapi saMyoga-vadvRttitvAbhAvasyaitadvRkSatve'savAtsAdhyAbhAvasya dharttumazakyatvAditi bhAvaH / dUSayati - tathApIti / na ca " karmaNi saMyogAbhAvaH pratiyogya samAnAdhikaraNa " - iti mUlena saMyogAbhAvarUpahetorapi pratiyogivaiyadhikaraNyaM sambhavati, 'dravyaM saMyogAbhAvAdityatra karmAvacchedena dravyatvAbhAvapratiyogidravyatvavati dravye saMyogAbhAvasyAva rttamAnatvAdityabhAvavizeSaNa para mUlagranthasvarasamavalambyaitanmatadUSaNaM na sambhavatIti vAcyaM, 'saMyogI savA' dityatrAtivyAptivAraNAyaiva "karmaNi saMyogAbhAvaH pratiyogya sa mAnAdhikaraNa" ityagrimamUlasyotthitatvena pratiyogivaiyadhikaraNyamabhAvavizeSaNamevetyAzayena niruktadUSaNasya sambhavAt / etAvAnprayAsa iti / 'tadviziSTasyetyAdi'vivaraNa prayAsa ityarthaH / tadvadvattitvAdyabhidhAnaprayojanamAha - nanviti / vyApyavRttitayA = svapratiyo'gitAvacchedakavati svarUpeNAvarttamAnatayA, prAgukteti / tathA ca pratiyogimadvRtti bhinnatvasya pratiyogivaiyadhikaraNyAtmakatve 'kapi saMyogI etattvAdityAdau nAvyAptiH, kapi saMyogAbhAvasya kapisaMyogavadvadvattitayA tAdRzavRttibhinnatvasya tatrAsavena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdityAzayaH / tadviziSTasya = pratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAva viziSTasya /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 125 dIdhitiH tadvRttibhinnatvantu nArthaH, avyApyattisAdhyakavyabhicAriNyatiprasaGgAt / atra 'sAmAnAdhikaraNyavato na tadabhAvavatvaM, pratIteranyathaivo jAgadIzI vidvadvattIti / pratiyogimadvRttibhinnatvamityarthaH / atretika |'asvrsaa'ditynvyH| na tadabhAzvattvamiti |-tthaa ca 'saMyogI sattvA'dityAdAvativyAptiriti bhAvaH / / nanu 'saMyogAbhAve guNe na saMyogasAmAnAdhikaraNya'miti pratItibalAdeva guNAvacchedena saMyogAbhAve pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvasatvAnAtivyAptirata Aha, pratIteriti |-uktprtiitistu saMyogAbhAva vitiH dIdhitau-avyApyavRttIti / tathA ca 'kapisaMyogI sattvA'dityatra kapisaMyo. gAbhAvasya kapisaMyogavadvattitvena pratiyogivaiyadhikaraNyAbhAvAdabhAvAntaramAdAyAtivyAptirataH 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' pratiyogimadvattibhinnatvArthakaM bhavituM nAhatIti tatvam / yatra pratiyogyadhikaraNavRttitvaM tatra na pratiyogyadhikaraNarattitvAbhAvo niruktarattitAtmakasAmAnAdhikaraNyasya vyApyattitvAdityAzayena pratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvArthakapratiyogivaiyadhikaraNyakalpe'svarasaM pradarzayati-atretIti / asmin kalpa ityarthaH / sAmAnAdhikaraNyavataH = pratiyogyadhikaraNavRttitAvataH, na tadabhAvavattvaM = na tAdRzavRttitvAbhAvavattvaM / / ativyaaptiritiiti| 'saMyogI sattvA'dityana saMyogAbhAvarUpasAdhyAbhAve saMyogarUpapratiyogyadhikaraNavRttitvasattvena na tAdRzavRttitvAbhAva iti sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdativyAptirityarthaH / pratIteriyAdigranthotthitau biijmaah-nnviti| na saMyogasAmAnAdhikaraNyaM= na saMyogavadvattitvaM, nAtivyAptiriti / saMyogAbhAve guNAvacchedena saMyogavadvattitvAbhAvasattvAttasya pratiyogivyadhikaraNatayA lakSaNaghaTakatvasambhavAnna 'saMyogI sattvA'dityatrAtivyAptirityarthaH / pratIteranyathopapAdanamAha-uktapratItistviti / saMyogAbhAvaniSThasya = saMyogAbhAve vartamAnasya, saMyogasAmAnAdhikaraNyasya = saMyogAbhAvapratiyogisaMyogavavRttivasya, avacchedakatvAbhAvaM = dravyaniSThAvacchedakatvasyAbhAvaM /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadIzI / dIdhiniH papAditatvA' dityasvarasAt - 'pratiyogivaiyadhikaraNye' tyAdivizeSaNaM vakSyati, tacca hetvadhikaraNe bodhyaM / jagadIzI niSThasya saMyogasAmAnAdhikaraNyasyAvacchedakatvAbhAvameva guNAdau, saMyogAnadhikaraNIbhUta guNavRttitvameva vA saMyogAbhAvAdAvavagAhata ityarthaH, tathA cAtivyAptistadavasthaiveti bhAvaH / vakSyati, = mUlakAraH / tacca = tadapi / *hetvadhikaraNa iti / - tena kapisaMyogAbhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyAvaccheda kI bhUtaguNAdyavacchinnatve'pi 'kapisaMyogyetattvA' dityAdau nAvyAptiriti bhAvaH / nanu tvadhikaraNe pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakAvacchinnatvaM, pratiyogisAmAnAdhikaraNyAnavaccheda kI bhUtahetvadhikaraNavRttitvamiti yAvat, vivRtiH 126 - guNAdAviti / zravagAhata ityanenAnvayaH / evaJca tAdRzapratItirna saMyogAbhAve saMyogavaTTattitvA bhAvamavagAhata ityevamevakAreNa sUcitaM, nanu saMyogavadvattitvArthaka saMyogasAmAnAdhikaraNyasya vyApyavRttitayA'vacchedakasvAsambhavAt tadavacchedakatvAbhAvAvagAhinyA uktapratIterbhramatvApattirata AhasaMyogAnadhikaraNIbhUteti / saMyogarUpapratiyogyanadhikaraNIbhUtetyarthaH / guNavRttitvameveti / atrApyevakAreNa saMyogAbhAve saMyogavadvRttitvAbhAvaM nAvagAhata iti sUcitaM / tadavasthaivetoti / pUrvoktarItyA 'saMyogI savA' divyatrAtivyAptirastyevetyarthaH / tena = hetvadhikaraNe 'pratiyogivaiyadhikaraNya' vizeSaNadAnena, nAvyAptiriti / hetvadhikaraNe pratiyogivaiyadhikaraNya vizeSaNAnupAdAne 'kapisaMyogyetattvAdityatra kapi saMyogAdhikaraNaTattitvAbhAvAvacchedakaguNAdyavacchinnatvasya sAdhyAbhAve kapisaMyogAbhAve sattvAt tasya ca hetumati vRttitvAdbhavatyavyAptirataH 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' hetvadhikaraNasyaiva vizeSaNaM, tvadhikaraNatvAbhAvena nAvyAptiriti bhAvaH / guNasya pratiyogyanadhikaraNatvArthaka 'pratiyogivaiyadhikaraNyasya hetvadhikaraNavizeSaNatve bIjamAha - nanviti / 'hetvadhikaraNa' ityAdeH samuditasya pariSkRtamarthamAhapratiyogIti / svapratiyogino yadadhikaraNaM tadvattitvasyAnavacchedakatvameva hetvadhikaraNe 'pratiyogivaiyadhikaraNya' mavaseyaM, tAdRzahetvadhikaraNavRttitvamabhAve vizeSaNamitya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH 'pratiyogyAnadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhA'ti punrbhaavaantaarthnisskrssH| nanu pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacit,tatsAmAnyasya,pratiyogitAvacchedakayatkizcidavacchinnasya vA, jAgadIzI tacca vyApyavRtteravacchedakatvavirahAdaprasiddhaM gurutarace tyata Aha,pratiyogyanadhikaraNIbhUteti // 12 // *kasya ciditi |-'andhikrnntv'miti pareNAmvayaH / vivRtiH bhAvAntagranthArtha iti dhyeyaM, tacceti / tAdRzAnavacchedakatvArthakapratiyogivaiyadhikaraNyavetyarthaH / vyApyavRttaH = pratiyogisAmAnAdhikaraNyAtmakavyApyavRttaH aprasiddhamiti / avcchedkaaprsiddhyaa'nvcchedkmpyprsiddhmityaashyH| nanu pratiyogisAmAnAdhikaraNyamavyApyavRttyeveti keSAM cinmatamato na niruktapra. tiyogivaiyadhikaraNyamaprasiddhamata Aha-gurutarazceti / tathA ca hetvadhikaraNavizeSaNatvena niruktapratiyogivaiyadhikaraNyasya vivakSaNe mahagauravaM syAdato noktarItyA tdvivkssnniiymityaashyH| ___ dIdhitau-tatsAmAnyasyeti / pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyasyetyarthaH / ytkinyciditi| pratiyogitAvacchedakaM yat-yatkiJcit tadavacchinnasyetyarthaH / __Aye = hetvadhikaraNe pratiyogitAvacchedakAvacchinnayatkiJcidvyatyanadhikaraNatvanivezakalpe, avyApyavRttisAdhyaketi / kapisaMyogisAdhyakaitadvakSatvahetAvi. tyarthaH / avyAptiriti / kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakakapisaMyogatvAvacchinnayatkiJcijalAdivRttikapisaMyogAnadhikaraNatvasya hetvadhikaraNa etadvakSe satvAt sAdhyAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatayA lakSaNaghaTakatvAdavyAptirityarthaH / ___ avyAptimupapAdayati-eketi [zi* pR0 120] / ekasya = kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakakapisaMyogatvAvacchimavRkSarattikapisaMyogasya, adhika raNasyApi = etadvakSasyApi, tadvayatyantarAnadhikaraNatvAt = tAdRzajalAdivRttikapi. saMyogavyatyanadhikaraNatvAt /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jagadIzI / dIdhitiH -anadhikaraNatvamuktam 1 Adhe - zravyApyavRttisAdhyakAvyAptiH, - ekapratiyogyadhikaraNasyApi tadvyaktyantarAnadhikaraNatvAt, dvitIye - 'saMyogasAmAnyAbhAvavAn - ' dravyatvAbhAvavAn, - vA sattvAdityAdAvativyAptiH, 128 jagadIzI tadvyaktyantareti / -- pratiyogivyatyantaretyarthaH / svamate saMyogasAmAnyAbhAvasya kevalAnvayitvAttatsAdhyakasattAdikaM saddheturevAtaH sAdhyA ntaramAha,--*dravyatvAbhAveti / yadyapi dravyatvAbhAvasya vyApyavRttitvAttatsAdhya ke pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdidamasaGgatam ; na cAtra kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvaH sAdhyaH, sa ca guNAdyavacchedena kAla evAvyApyavRttiriti vAcyam ; vivRtiH nanu pratiyogitAvacchedakAvacchinna sAmAnyasyAnadhikaraNatvamucyatAM tAvataiva kapisaMyogI - etadvRkSatvAdityatrAnyAptivAraNaM sambhavati, kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakakapisaMyogatvA vacchinnasAmAnyAnadhikaraNatvasya vRkSe'sattvAdata AhadvitIya iti / hetvadhikaraNe pratiyogitAvacchedakAvacchinna sAmAnyAnadhikaraNatva nivezakalpa ityarthaH / sAdhyAntarAnusaraNa bIjamAha - svamata iti / dIdhitikAramata ityarthaH / kevalAnvayitvAt = sarvatra sattvAt, saddhetureveti / tathA ca niruktasattAyA lakSyatayA tatrAtivyAptyabhidhAnamasaGgataM syAditi bhAvaH / nanu dravyatvAbhAvasya svarUpeNa dravyatvavatyavarttamAnatayA vyApyavRttitvAt tatsAtaarrUpatau pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTita lakSaNasyAvyAptyabhidhAnamasaGgatamityAzaGkate - yadyapIti / idam = ativyAptidAnam, zrasaGgatamiti / tathA ca savavati dravye dravyatvAbhAvAbhAvasya sattvAt pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitalakSaNasya nAtivyAptirityAzayaH / na ceti / vAcyamityanenAnvayaH / guNAdyavacchedena = dravyatvAnadhikaraNaguNAdyavacchena zravyApyavRttiriti / ekasminneva kAlikena dravyatvasya dravyatvAnadhi
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 126 dIdhitiH sAdhyAbhAvavato dravyasya tatpatiyogisaMyogavizeSAbhAvavattvAta, jAgadIzI tathA sati tasya kevalAnvayitvAttatsAdhyakasattvAdeH saddhetutvena tatrAtivyApterupanyAsAnaucityAt,____ tathA'pi sattve hetau dravyatvAbhAvasya vyabhicAragrahadazAyAmapi 'pratiyogisAmAnyAnadhikaraNasattvavanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM dravyatvAbhAvatva'mityAkArakavyApakatAjJAnAdanumityApattirevAtrA'tivyApti'zabdArthaH / vastuto-dravyatvAbhAvasyApi na prAguktavyApyavRttitvamiti dhyeyam / prathame sAdhye'tivyApti 'prAyati, - sAdhyAbhAvavata iti / tatpratiyogIti / tasya = saMyogAtmanaH sAdhyAbhAvasya, yaH pratiyogI= vivRtiH karaNaguNAdya vacchedena kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvaH svarUpeNa vartata ityvyaapyvRttirityrthH| kAlikena dravyatvAdhikaraNe yadi svarUpeNa kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvo varttate, tarhi tasya sarvatra sattvena sattAdhikaraNe'pi sattvAt niruktasattAdeH sa tu. tvameva, na tu vyabhicAritvamiti-tatrAtivyAptidAnamanucitamityAzayena samAdhattetathA satIti / kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvasya sAdhyatve satItyarthaH, tasya = kAlikena dravyatvAbhAvasya, kevalAnvayitvAt = sarvatra satvAt / 'yadyapI'tyasyottaraM-tathApIti / vyabhicAragrahadazAyAM = dravyatvavadvattitvajJAnakAle, "dravyatvAbhAvatvaM sattAvaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakam" ityAkAraka. jJAnakAle vA, ityAkArakavyApakatAvacchedakajJAnAt = ityAkArakavyApakatAjJAnodayasambhavAt, anumityApattiriti / kAraNasatve 'dravyatvAbhAvavAn' ityAkArakAnumityApattirityarthaH / ___ nanu vyApyavRttitAnavacchedakadharmAvacchinnavidheyatAkAnumitAveva niruktajJAnaM kAraNaM, dravyatvAbhAvatvaM tu na vyApyavRttitAnavacchedakamiti,--kutastAdRzadravyatvAbhAvAnumityApattiH sambhavatItyata aah-drvytvaabhaavsyaapiiti| prAgukkaiti / 'sAdhyatAvacchedakasambandhene'tyAdinA prAguttetyarthaH / vyApyavRttitvamitIti / tathA ca svarUpeNa dravyatvAbhAvavati-janyaguNAdau-kAlikena dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvAtmakasya satvAnna tasya praaguktvyaapyvRttitvmityaashyH| prathame sAdhya iti| saMyogasAmAnyAbhAve sAdhya ityrthH| sAdhyAbhAvavata 1. 'yojayati' praaciinpustkpaatthH|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| dIdhitiH nityatvAdiviziSTadravyatvAbhAvAtmaka-tatpatiyogino'dhikaraNatvAca, -svAbhAvAbhAvAtmakasya, jAgadIzI saMyogavizeSAbhAvaH, tadvattvAdityarthaH / dvitIye'vivyAptiM yojayati, nityatvAdItika / nitya[vRtti']. tvaviziSTaM yadvyatvaM, tadabhAvAtmako yaH sAdhyAbhAvasya pratiyogI, tadadhikaraNatvAt ,-"sAdhyAbhAvavato dravyasye"-ti pUrveNAnvayaH / , nanu viziSTadravyatvAbhAvo na dravyatvasvarUpasya sAdhyAbhAvasya pratiyogI, kintu [nityatvAdi] viziSTadravyatvasyaiveti,-dravyatvaM pratiyogivyadhikaraNamevetyata Aha, svAbhAveti |-svN= nityavRttitvaviziSTadravyam / vivRtiH iti / saMyogAbhAvAbhAvarUpasaMyogavata ityarthaH / sAdhyAbhAvasya = saMyogAbhAvAbhAvasya, saMyogavizeSAbhAvaH = tattatsaMyogAbhAvaH, tadvattvAditi / tathA ca 'saMyogasAmAnyAbhAvavAn satvA'dityatra saMyogAbhAvAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, saMyogAbhAvAbhAva-pratiyogi-tattatsaMyogAbhAvasyAdhikaraNatAyAH sattAdhikaraNe dravye sattvAt-tasya prtiyogivydhikrnnsvaasmbhvaaditybhipraayH| dvitIye = dravyatvAbhAve sAdhye, tadabhAvAtmakaH = nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAtmakaH, sAdhyAbhAvasya = dravyatvAbhAvAbhAvasya, taddhikaraNatvAditi / tathA ca 'dravyatvAbhAvavAn sattvA'dityatra sattA'dhikaraNe dravye dravyatvAbhAvAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, dravyatvarUpa-sAdhyAbhAva-pratiyogisAmAnyAntargatanityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvasyAdhikaraNatAyA janyadravyarUpahetvadhikaraNe,-tAdRzasya janyavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvasyAdhikaraNatAyAzca nityadravye, sattvAt / nanviti / viziSTadravyatvAbhAvaH = nityAdittitvaviziSTadravyatvAbhAvaH / dravyatvamiti / tathA ca dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvarUpasya, yaH pratiyogI- . dravyatvAbhAvaH, tadanadhikaraNatAyA hetvadhikaraNe-dravye-satvAt sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatayA kuto'tivyAptirityAzayaH / / dIdhitau-svAbhAveti / nityattitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvAtmakasye. 1,2. [ ] etaccibAntargataH pATho hastalikhitapustake nAsti /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH - viziSTasyApi dravyatvasya dravyatvAnatirekAt / 131 jAgadIzI na ca nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvasyAbhAvo na nityavRttitvaviziSTadravyatvaM, viziSTasyAnatiriktatayA janyadravye'pi 'nityavRttitvaviziSTadravyatvasyAbhAvo nAstI'ti pratItiprasaGgAt kintu nityaikatvAdika meveti nAtivyAptiriti vAcyam ; viziSTAdhikaraNatAyAH pratItiniyAmakatayaivAtiprasaGgabhaGge, dravyatvamapekSya nityAnantasaGkhyA - parimANAdau tAdRzAbhAvatvakalpanAyAM gauravAt, - viSTati: , tyarthaH / viziSTasyApi = nityakRttitvaviziSTasyApi dravyatvAnatirekAditi / sAdhyAbhAva- dravyatvAbhAvAbhAva- rUpa- dravyatva-svarUpatvAdityarthaH / nanu nityaSTattitvaviziSTa - dravyatvAbhAvAbhAvasya nityavRttitvaviziSTa dravyatva svarUpatve satyeva tadAtmakasAdhyAbhAvasya dravyatvAbhAvAbhAvarUpadravyatvasya pratiyogitvaM nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAve sambhavati, nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAva eva tu na nityavRttitvaviziSTadravyatvasvarUpaH, tasya dravyatvasvarUpatayA janyadravye'pi dravyatvasya satvAt - " janyadravyaM nityavRttitvaviziSTa dravyatvAbhAvAbhAvavat" ityapi pratItiH syAt, ato nityaSTattitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvo nityaikatvAdisvarUpa eva svIkarttavyaH, tasya ca guNasvarUpatayA na dravyatvAbhAvAbhAvarUpadravyatvasvarUpatvaM sambhavati, iti dravyatvarUpasAdhyAbhAvasya pratiyogitvaM na nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAve, tathA ca kuto'tivyAptiH, dravyatvarUpasAdhyAbhAvapratiyogino dravyatvAbhAvasyAnadhikaraNatAyA hetvadhikaraNe dravye saccAdityAzaGkate - na ceti / samAdhatte - viziSTeti / nityavRttitvaviziSTadravyatvAdhikaraNatAyA ityarthaH / pratItiniyAmakatayA = " tAdRzAdhikaraNatAyA yatra sattvaM tadeva niSyavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvavat" ityAkArakapratItiprayojakatayA, atiprasaGgabhaGga = janyadravye niruktapratItyApattirUpAtiprasaGgAbhAvasambhave, dravyatvamapekSya = nirayaTa ttitva viziSTa - dravyamapekSya, gauravAditi / saMkhyAnAM, parimANAdInAJcAnantyAt- - tatra nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvazva kalpane'nantAbhAvatva kalpanApattiH syAditi bhAvaH / nanu phalamukhagauravaM na doSAya, niruktAtivyAptivAraNArtha mIdRzaM gauravaM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI -'prabhAvAbhAvasyaiva pratiyogitva'miti siddhAntapravAdAcca / nanvevamapi nikhilAbhAvasyaiva svAzrayatattadvayaktivRttitvaviziSTaM yat svaM,-tadabhAvAtmakasvapratiyoginA saha samAnAdhikaraNatvAt pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhyaiva nAtivyAptiH, ekavyaktimAtravRttInAM guNAdyAtmakAbhAvAnAmapi pUrvakSaNavRttitvaviziSTasya svasya yo'bhAvaH vivRtiH . svIkaraNIyamevetyata Aha-abhAvAbhAvasyeti / tathA ca nityattitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvo yadi nityaikatvAdisvarUpaH syAttarhi-abhAvAbhAvatvarUpapratiyogitvaM tAdRzadravyatve na syAt, ato niruktapratiyogitvalakSaNAvyAptyAdinirAsAyaiva nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvo nityavRttitvaviziSTadravyatvasvarUpa eva, tathAtve ca tadabhAvasya sAdhyAbhAva-dravyatva-pratiyogisAmAnyAntargatatayA pUrvoktarItyA bhavatyevAtivyAptiriti tAtparyamavaseyam / niruktarItyA'bhAvAprasidyA'tivyAptina sambhavatItyAzaGkate-nanviti / nikhileti / hetusamAnAdhikaraNatvenAbhimatasya sarvasyaivAbhAvasyetyarthaH / svaashryeti| svapadaM hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvaparam / tadAzrayaM = tattadadhikaraNIbhUtabhUtalAdikaMttadvyakti yattitvaviziSTaM, yat, svaM = hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvavyaktiH, nada. bhAvAtmakaH = hetusamAnAdhikaraNatattadabhAvAbhAvAtmako yaH, svasya = hetusamAnAdhikaraNIbhUtatattadabhAvavyaktaH,-pratiyogI, tena saha samAnAdhikaraNatvAt = tadadhi. karaNatvasya hetvadhikaraNatve sattvAt / nAtivyAptiriti / tathA ca 'dravyatvAbhAvavAn sattvA'dityatra hetusamAnAdhikaraNA ye ghaTAbhAvAdayaH, tattadadhikaraNabhUtalAdivyaktivRttitvaviziSTaghaTAbhAvAdezca ghaTAbhAvasvarUpatayA-ghaTAbhAvasya pratiyogI yathA ghaTastathA tattadbhUtalAdittitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvo'pIti-tadadhikaraNatAyA hetvadhikaraNe dravye sattvAttAdRzAbhAvAprasidyA nAtivyAptirityarthaH / evaM-paTAbhAvAdisthale'pi niruktarItiH. svymuuhniiyaa| nanu guNAbhAvAbhAvasya guNasvarUpasya dravyatvasamAnAdhikaraNAbhAvasya pratiyogI yo guNAbhAvaH, tadanadhikaraNatvasya hetvadhikaraNe dravye sattvAt kathaM pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhayA 'dravyatvAbhAvavAn sattvA'dityanAtivyAptivAraNaM sambhavatItyata aah,-ekvyktiiti| dravyamAtravRttInAmityarthaH / guNAdyAtmakAnAM = guNasvarUpANAM, svasya-guNasvarUpAbhAvasya, yo'bhAvaH = pUrva..
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jAgadozI tAdRzapratiyoginA sArddhaM sAmAnAdhikaraNyAt / na ca vakSyamANakhaNDazaH prasiddhyA gaganA [dya] bhAva eva pratiyogivyadhikaraNaH, ___________ 133 tasyApi nitya [vRtti ]tvaviziSTo yo gaganA [dya ] bhAvastadabhAvAtmakena svapratiyoginA samaM samAnAdhikaraNatvAt / viTatiH = kSaNavRttitvaviziSTaguNAbhAvaH, tAdRzapratiyoginA nAdhikaraNyAt = tAdRzapratiyogino'dhi karaNatvAt / evaM ca guNasvarUpasyAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaguNasvarUpatayA guNAtmakAbhAvapratiyogI yathA guNAbhAvaH, tathA pUrvakSaNavRttitvaviziSTasya guNasya yo'bhAvaH sopi, tathA ca niruktaguNAtmakAbhAvapratiyogisAmAnyAntargatapUrvakSaNavRttitvaviziSTaguNAbhAvarUpapratiyogino'dhikaraNatAyA hetvadhikaraNe dravye sattvA - niruktaguNAdyAtmakAbhAvo'pi na pratiyogivyadhikaraNaH, -iti tAdRzAbhAvAprasiddhyA - 'dravyatvAbhAvavAn saccA' dityatrAtivyAptirastyevetyAzayaH / nanu 'sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye' ityAdyagrimarItyA 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' gaganAbhAve sambhavati, svarUpasambandhe hetvadhikaraNIbhUtadravyAnuyogikatva - sattve'pi gaganAbhAvapratiyogi - gagana - - pratiyogikatvaviraheNobhayAbhAvasattvAt gaganAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatayA kuto'tivyAptivAraNamityAzaGkate - na ceti / asya 'pratiyogivyadhikaraNa' ityanenAnvayaH / tadAtmaka pratiyoginA, sAmA khaNDazaH prasiddhyeti / sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, -- yadabhAvapratiyogisAmAnyapratiyogikatva, hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvyaktyanuyogikatvobhayAbhAvaH, sa evAbhAvaH pratiyogivyadhikaraNa ityAdirItyetyarthaH / samAdhatte - tasyApIti / gaganAbhAvasyApItyarthaH / svapratiyoginA maganA bhAvapratiyoginA, samAnAdhikaraNatvAditi / tathA ca sAdhyatAvacchedakIbhUtasvarUpasaMmbandhe,-- gaganAbhAvapratiyogisAmAnyAntargatanityAdivRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvapratiyogitvasya hetvadhikaraNIbhUtadravyA'nuyogikatvasya cobhayoH sattvAnna gaganAbhAvo'pi vakSyamANarItyA pratiyogivyadhikaraNa iti bhAvaH / " evaM - gaganAbhAvasya saMyogenAbhAvAbhAvasvarUpatayA gaganAbhAvapratiyogisAmA. nyAntargatAbhAvarUpapratiyogikatvasya hetvadhikaraNadravyAnuyogikatvasya ca dvayoH
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI gaganA[ya]bhAvasyaiva saMyogAdisambandhenAbhAvatvAvacchinnAbhAvatayA khaNDazaH prasiddhyA'pi tasya pratiyogivyadhikaraNatvAsambhavAca / etena-nityatvAdiviziSTasya gaganAtyantAbhAvasya yo'bhAvastadabhAvatvaM na nityatvaviziSTagaganA[dyabhAvasya, tasya kevalAnvayitayA janye'pi 'nityavRttitvaviziSTasya gaganAbhAvasyAbhAvo nAstIti pratItiprasaGgAt, -kintu nityatvAdereva tathAtvamityuktAvapi na nistAraH iti cet,-atra navyAH,-"yathAzrutasya' prAguktakrameNa pratiyogivyadhikaraNAbhAva. syAprasiddhyA 'vahnimAn dhUmAdityAdau sarvatrAsambhavaH' syAt / vizatiH sattvAdapi gaganAbhAvo na vakSyamANarItyA pratiyogivyadhikaraNa ityAhasaMyogAdIti / abhAvatveti / ubhayoH kevlaanvyitvaatsmniytaabhaavtvenaikymityaashyH| . eteneti / gaganAbhAvasya saMyogenAbhAvAbhAvapratiyoginamAdAya pratiyogivyadhikaraNatvAsambhavapradarzanenetyarthaH / nityatvAdityAdinA janyatvaparigrahaH / tasya = gaganAtyantAbhAvasya,pratIti prasaGgAditi / tathA ca nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvasya gaganAbhAvasvarUpatayA gaganAbhAvasya kevalAnvayitvena janye'pi sattvAt janyaM nityavRttitvaviziSTagaganAbhA. vAbhAvAbhAvava'dityapi pratItiH syaadityaashyH| kintviti / tathA ca nityatvasvarUpasya tAdRzagaganAbhAvAbhAvAbhAvasya na gaganAbhAvasvarUpatvamato na gaganAbhAvasya pratiyogitvaM nityavRttitvaviziSTagaganA. bhAvAbhAve iti kuto'tivyAptivAraNamityuktAvapi na nistAra ityarthaH / atreti / niruktakrameNa pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhau satyAmityarthaH / yathAzrutasya = 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNatva'zabdapratipAdyasya pratiyogivaiyadhikaraNyasya, prAgaktakrameNa='svAzrayatattadvayaktI'tyAyuktarItyA, asa. mbhavaH syAditi / 'vahnimAn dhUmA'dityAdau hetusamAnAdhikaraNaghaTAbhAvAdeH pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAtmakatayA ghaTAbhAvapratiyogitvaM yathA ghaTe, tathA pUrvakSaNAdivRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAve'pIti-pratiyogisAmAnyAntargatapUrvakSaNavRtisvaviziSTaH ghaTAbhAvAbhAvAdhikaraNatAyA dhUmAdhikaraNe parvatAdau sattvAt pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasidhdyA'sambhava ityrthH|| 1. 'yathAzrate' iti tAlapatralikhitapustake paThyate / 2. 'sarvatrAvyAptiH syAditi praaciinlikhitpustkpaatthH|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 135 jAgadIzI ato-yatkiJcitsvapratiyogitvaM yAdRzasambandhAvacchinnaM tAdRzasambandhena- svapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNaM yat sAdhanAdhikaraNaM, tanniSThAbhAvasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakatvameva lakSaNe [sAdhyatAvacchedake] pravezanIyam ; tathA ca saddhetusthala iva 'dravyatvAbhAvavAn sattvA'dityatrApi saMyogena ghaTAdyabhAva eva pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogivyadhikaraNaH, vivRtiH na ca vyApyavRttisAdhyakasthale-ayamAtmA jJAnAdityAdau-lakSaNasama. nvayasambhavAt kathamasambhavaH sambhavatIti vAcyam / pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitalakSaNe'sambhavasyaivAbhihitatvena vyApyattisAdhyake lakSaNasamanvayasambhave'pi kSativirahAt / ataH = niruktarItyA'sambhavAdeva, yatkizciditi / asya 'svapratiyogitve''nvayaH, svapadaM hetusamAnAdhikaraNatvenAbhimatatattadabhAvavyaktiparam / yAdRza sambandhAvacchinnaM = yadrUpAvacchinnasaMsargAvacchinnaM, tAdRzasambandhena = tadrUpAvacchiAsaMsargeNa, __ svprtiyogiteti| atrApi svapadaM taamaabhaavvyktiprN| sAdhanAdhi. karaNaM = hetvadhikaraNaM, tanniSThAbhAvasya = hetvadhikaraNaniSThAbhAvasya, svapadopAttasya tattadabhAvasyeti yAvat / lakSaNe lkssnnghttke|| saddhetusthala iveti / yathA saddhetusthale 'vahnimAn dhUmAdityatra svapadena ghaTAbhAvamupAdAya tatpratiyogitvasya saMyogasambandhAvacchinnatayA tAdRzasaMyogasambandhena ghaTAbhAvapratiyogisAmAnyaM yat ghaTAdikaM tadanadhikaraNatAyA dhUmAdhikaraNe parvatAdau satvAllakSaNasamanvayaH, 'svapratiyogi'padena tattadvyaktivRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvAdikantu na dharta zakyate, tasya saMyogenAdhikaraNatvAprasiddhariti niruktarItyA ghaTAbhAvasyaiva dIpikA yatkiJcitsvapratiyogitvamiti / hetvadhikaraNavRttipratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyamityarthaH, bRttitvaJca, svaviziSTanirUpakatA. kAdhikaraNatAvadbhedakUTavattvasambandhena / vaiziSTayaJca,-svAvacchedakasambandhAvacchinnatva, svanirUpakAbhAvapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayasambandhena /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 siddhaant-skssnn-jaagdiishii| jAgadIzI tadIyaM [hi ghaTaniSThapratiyogitvaM yAdRzasaMyogasambandhenAvacchinnaM tAzasaMyogasambandhasAmAnyena sAdhanavato dravyasya tadoyapratiyogitAvacchedakA vacchinnasAmAnyAnadhikaraNatvamakSatameva / na caivamapi tadIyasya sAdhyatAvacchedakIbhUtasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitvasyAprasiddhyA na doSasaGgatiH, pUrvakSaNavRttitvAdiviziSTa[sya ghaTAdyabhAvasyAbhAva eva tatprasiddheH' ityAhuH / vitiH lakSaNaghaTakatvaM, tathetyarthaH / tadIyaM = ghaTAbhAvIyaM, akSatameveti / tathA ca ghaTAbhAvapratiyogisAmAnyAntargatatattadvyaktivRttitvaviziSTaghaTAbhAvAmAvasya saMyogenAdhikaraNAprasiddhyA ghaTasyaiva 'pratiyogisAmAnya'padena dhartavyatayA tadanadhikaraNatvasya hetvadhikaraNe dravye satvAdbhavati 'dravyatvAbhAvavAn satvA'dityatrAtivyAptiriti bhAvaH / ___ na coktakalpe 'svapratiyogitvaM yatsambandhAvacchinna'mityanuktvA 'yAzasamba. ndhAvacchinna'mityAdyabhidhAnasyAsaGgatatvamiti vAcyam / 'saMyogI nityadravyatvA'dityatra samavAyena saMyogAbhAvapratiyogisaMyogasAmAnyasya samavAya kAlikobhayasambandhenAdhikaraNaM yajanyadravyAdi tadbhinnatvasya hetvadhikaraNe nityadravye sattvAt sAdhyAbhAvasya lakSaNavaTakatayA'vyAptiprasaGgAditi dhyeyam / ___ sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvasya pratiyogitAyAmanupAdAne-samavAyenAbhAvamAdAya 'vahnimAndhUmA'dityatrAvyAptiH syAdatastadupAttam / / na ceti| dosssnggtiritynenaanvyH| evamapi = saMyogena ghaTAbhAvasya niruktarItyA lakSaNaghaTakatvepi, tadIyasya = ghaTAbhAvanirUpitasya, na doSasaGgatiH= nAtivyAptisambhava ityrthH| __ samAdhatte-pUrvakSaNeti / tathA ca saMyogena ghaTAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvAdiviziSTaghaTAbhAvAtmakatayA pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAve'pi ghaTAbhAvanirUpitasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitvaprasidhyA ghaTAbhAvasyaiva lkssnnghttktyaa'tivyaaptisnggtirityaashyH| tatprasiddhaH = saadhytaavcchedkiibhuutsvruupsmbndhaavcchinprtiyogitvprsiddhH| AhurityasvarasasUcanAya, tadvojantu niruktapratiyogivaiyadhikaraNyasya svatvaghaTitvenA'nanugatatvamiti, na ca saMsargamudrayA'nugatatvaM sambhavatIti vAcyaM, tAdRzasaMsargasyAnabhyupagamAditi dhyeyam /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 vivRti-diipikaalngkRtaa| jAgadIzI tRtIye-'kapisaMyogAbhAvavAn jAgadIzI " -svAvacchedakasambandhAvacchinna [.svanirUpakAbhAva'] pratiyogisAmAnyAnadhikaraNIbhUta-hetvadhikaraNa-vRttyabhAva-pratiyogitAsAmAnye, 'yatsambandhAvacchinnatva-yaddharmAvacchinnatvobhayAbhAva' ityaprimalakSaNAbhiprAyeNedaM, saMyogena ghaTAdyabhAvasyaiva pratiyogivaiyadhikaraNyasaulabhyA'dityapi-" vadanti / / [tRtIye cAvyAptiM darzayati-]kapItiprAcAM mate saMyogasAmAnyAbhAvasAdhyakamAtmatvaM viruddhamataH,-'kapisaMyogasAmAnyabhAva' uktaH, / vitiH prakArAntareNAtivyApti saGgamayatAM matamAha-svAvacchedaketi / sva-pratiyogitA, evamagre'pi / yatsambandhAvacchinnatva-yaDarmAvacchinnatvobhayAbhAvaH = sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva, sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvobhayAbhAvaH, idaM = ativyAptidAnaM / sAlabhyAditi / tathA ca 'saMyogena ghaTo nAstI'tyabhAvIyapratiyogitAvacchedakasaMyogasambandhena ghaTasAmAnyAnadhikaraNahetvadhikaraNadravyaniSThatAdRzaghaTAbhAvIyapratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAvacchinnatva,-sAdhyatAva. cchedakadravyatvAbhAvatvAvacchinnatvobhayorevAbhAvasattvAt ghaTAbhAvasyaiva pratiyogivaiyadhikaraNyasambhavena lkssnnsmnvyaadtivyaaptirityaashyH| ___ 'vadantI'tyasvarasasUcanAya, taddhIjantu-agrimalakSaNAbhiprAyeNAtivyApterabhipretatve nanvityAdyAzaGkAyA agrimAyA dIdhitikRduktAyA nirbIjatvApattiriti dhyeym| tRtIye pratitayogitAvacchedakaM yatkiJcittadavacchinnAnadhikaraNatvasya hetvadhikaraNe nivezakalpe, viruddhamiti / saMyogAbhAvAsamAnAdhikaraNamityarthaH / tathA ca prAcInadravye saMyogasAmAnyAbhAvasyAnabhyupagamAt saMyogasAmAnyAbhAvasAdhya. kAtmatvasya sarvavAdisiddhasaddhetutvaM na sambhavati, ataH sarvavAdisiDasaddhatutvapradarzanAya saMyogasAmAnyAbhAvasya sAdhyatvamupekSya 'kapisaMyogasAmAnyAmAvasya' sAdhyatvamuktam / nanu vRkSatvahetorapi saddhetutayA tadadhikaraNasyApi kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvasya guNasya pratiyogitAvacchedakaM yadguNAbhAvatvaM tadavacchinnAnadhikaraNatvAt 1, 2. [ ] etadantargataH pATho hastalikhitapustake nAsti /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| dIdhitiH --AtmatvA'dityAdAvavyAptiH, jAgadIzI - vRkSAdAvutpattikAlAvacchedena guNasAmAnyAbhAvasattvAd vRkSatvAdika hetuM parityajyAtmatvaM heturuktaH / / ___ yadyapi-vRkSAdeH svasamavetakapisaMyogasAmAnyasvarUpAbhAvapratiyoginaH vivRtiH vRkSatve'pyavyAptisambhave Atmatvasya hetutvAbhidhAnamasaGgatamata aah,-vRkssaadaavutpttiiti| guNasAmAnyAbhAveti / tathA ca vRkSatvasya hetutve'vyAptireva na sambhavati, tadadhikaraNe vRkSe kapisaMyogarUpasAdhyAbhAva-guNasvarUpAbhAva-pratiyogitAvacchedakaguNAbhAvatvAvacchinnasyotpattikAlAvacchedenAdhikaraNatvasya sattvAt sAdhyAbhAvasya kapisaMyogasya lakSaNAghaTakatvAt / nanu vRkSatvasyApi hetutve'vyAptiH sambhavati, vRkSatvAdhikaraNe vRkSe kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvasya kapisaMyogasya samavetAtmakasya yatkiJcitpratiyogitAvacchedakaM yat samavetasAmAnyAbhAvatvaM, dravyamAnasamavetAbhAvatvaM vA-tadavacchinnAnadhikaraNatAyAH sattvAt kapisaMyogAtmakasAdhyAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvena. lakSaNaghaTakatvAdityAzaGkate-yadyapIti / vRkSAdeH = vRkSatvarUpahetvadhikaraNasya, svasamaveteti / vRkSasamavetetyarthaH / svasamavetetyanena kapisaMyogapratiyogitvaM samavetasAmAnyAbhAva AviSkRtam / dIpikA vRkSatvaM parityajyeti / nanu kapisaMyoga-vRkSatvAnyatarAbhAvAbhAvasyAnyatara. svarUpasya kapisaMyogasvarUpatayA sAdhyAbhAvakapisaMyogapratiyogitAvacchedakatAdRzA. nyatarAbhAvatvAvacchinnAnadhikaraNatAyA vRkSe sattvAdvakSatvahetukasthale'vyAptisambhave Atmatvasya hetutvAnusaraNaM nirarthakaM, na ca kapisaMyoga-vRkSatvAnyatarAbhAvAbhAvo nAnyatarasvarUpo'pi tu vRkSatvasvarUpa eveti vAcyam / 'kapicaraNaM tAdRzAnyatarAbhAvAbhAva. va'dityAdipratyayAnupapatteriti cenna / vRkSatva-kapisaMyogAnyatarAbhAvAbhAvasyAtiriktAbhAvasvarUpatvAbhyupagamAt, evaJca tasyAnyatarasvarUpatve'nugatatvAsambhavAt na sAdhyAbhAvasya kapisaMyogasya pratiyogitAvacchedakatvaM tAdRzAnyatarAbhAvatve sambhavatItyato vRkSatvarUpahetuM parityajyAtmatvaM heturuktH|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH sAdhyAbhAvAnAM kapisaMyogAnAM guNAnAmadhikaraNasyAtmanastatpatiyogitAvacchedakaguNasAmAnyAbhAvatvAvachinnAnadhikaraNatvAt / jAgadIzI samavetasAmAnyAbhAvasya, dravyamAtrasamavetAbhAvasya cAnadhikaraNatvAdvakSatvAderapi hetutAyAmavyAptiH sambhavatyeva,__tathA'pi sattA-dravyatvayoreva samavetAbhAva-dravyamAnasamavetA. bhAvayorabhAvatvaM, lAghavAt, na tu kapisaMyogA[dyAtmakasamavetamAtrasya tathAtvaM, gaurvaadityaashyH| guNasAmAnyAbhAvasya sNyog[svruupaabhaav]prtiyogitvmaavisskrtu--'gunnaanaa'mityuktm| ttprtiyogiveti| -kapisaMyogIyapratiyogitAvacchedaketyarthaH / vizatiH anadhikaraNatvAdityasya-vRkSAderiti pUrveNAnvayaH / samAdhatte-tathApIti / sattA-dravyatvayoreveti / tathA ca krameNa samavetAbhAvAbhAvo'tra sattAsvarUpaH, dravyamAnasamavetAbhAvAbhAvazca dravyatvasvarUpa eveti bhaavH| laaghvaaditi| sattA dravyasvayorjAtitvena lAghavAdityarthaH, tathAtvaM = samavetAbhAvAbhAvatvaM, dravyamAnasamavetAbhAvAbhAvatvaM vA, gaurvaaditi| samavetasya naanaavaadityaashyH| evaJca sAdhyAbhAvakapisaMyogasvarUpatvaM na sattArUpasamavetAbhAvAbhAvasya, dravyatvarUpadravyamAnasamavetAbhAvAbhAvasya veti-na kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvapratiyogitvaM samavetAbhAvAdau sambhavati, ato guNAbhAvAdereva tAdRzakapisaMyogapratiyogitayA tadadhikaraNatvasyotpattikAlAvacchedena vRkSAdau sattvAt sAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, ato vRkSatvahetuM parityajyAtmatvasya hetutvamabhihitamiti tAtparyam / guNAnAmityukti samarthayate-guNasAmAnyAbhAvasyeti / saMyogasvarUpAbhAvapratiyogitvaM = kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvapratiyogitvaM, guNAnAmiti / tathA ca sAdhyAbhAvakapisaMyogasvarUpatvaM yadi guNasvarUpAbhAvasya sambhavati,-tadaiva kapisaMyo. garUpAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamapi guNasAmAnyAbhAvatvasya sambhavatIti bhAvaH / kapisaMyogIyeti / sAdhyAbhAva kapisaMyoga-nirUpitapratiyogitAvacchedaketyarthaH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI ... na ca guNasAmAnyAbhAvasyAbhAvo dravyatvameva, lAghavAt, na tu guNo, gauravAdataH saMyogapratiyogitvaM na guNasAmAnyabhAvasyeti vAcyam / ghaTAdAvutpattidazAyAM guNasAmAnyAmAvasyaiva sattvena dravyatvasya tadabhAva. tvAsambhavAt, abhAvAbhAvasya pratiyogitvaniyamAcceti bhAvaH / vitiH nanu guNasAmAnyAbhAvAbhAvo na guNaH, teSAmAnantyena gauravAt, lAghavAt guNasAmAnyAbhAvAbhAvo dravyatvameva, tasya ca kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvabhinnatayA kapi. saMyogapratiyogitvaM na guNasAmAnyAbhAve sambhavatIti kuto'vyAptirityAzaGkatena ceti / 'vaacy'mitynenaanvyH| lAghavAditi / dravyatvasya jaatitvenetyaashyH| gauravAditi / guNAnAmAnantyena gauravaM spaSTamevetyAzayaH / saMyogapratiyogitvaM - kapisaMyogapratiyogitvaM / ___samAdhatte-ghaTAdAviti / tathA ca guNasAmAnyAbhAvAbhAvasya dravyatva svarUpatve "utpattikAlInaghaTo guNasAmAnyAbhAvAbhAvAbhAvavA'niti pratItyapalA'pApatteH, utpattikAle'pi ghaTAdau dravyattvasya sattvAt , ataH guNasAmAnyAbhAvAbhAvo guNa eva, tasya cotpattikAle ghaTAdAvasatvena tAdRzapratItiH sambhavatyevetyAzaya iti kecit / anye tu"-'utpattikAlInaghaTo guNasAmAnyAbhAvAbhAvavAn' iti pratItivAra'NAya guNasAmAnyAbhAvAbhAvasya dravyatvasvarUpatvaM na sambhavati, tathAtve tasyotpattikAladazAyAmapi ghaTAdau sattvena tAdRzapratItyApatteduvAratvAdisyapi" vadanti / nanUtpattikAlInaghaTe guNasAmAnyAbhAvAbhAvAbhAvo nAGgIkriyata eva, guNasAmAnyAbhAvamAtrasyaiva tatrAbhyupeyatvAt , evaM-guNasAmAnyAbhAvasthAvyApyattitve tadabhAvo'pi ghaTAdAviSTa evAto guNasAmAnyAbhAvAbhAvasya dravyatvasvarUpatve'pi na kSatirityata Aha-abhAvAbhAvasyeti / . pratiyogitvaniyamAditi / "abhAvAbhAvatvameva vastuniSThapratiyogitva". miti pratiyogitvalakSaNaM guNe'vyAta, guNasAmAnyAbhAvAbhAvatvasya bhavanmate guNe virahAt,__ativyAptaM ca dravyatve, guNAbhAvAbhAvasvasya dravyatve sattvAt-ataH guNAbhAvAbhAvo guNasvarUpa eveti nyaaysiddhaanto'vseyH|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaaldd'taa| 142 dIdhitiH maivam / yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetumatastadanavacchedakatvasyoktatvAt // 13 // jAgadIzI yAdRzeti / tathA ca guNasAmAnyAbhAvaniSThapratiyogitAyA avacchedakaM yadguNasAmAnyAbhAvatvaM hetumatastadavacchinnAnadhikaraNatve'pi,kapisaMyogAbhAvatvasya tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvAttadrUpeNa sAdhyatAyAmAtmatvahetI naavyaaptiH|| 'dravyatvAbhAvavAn sattvA' dityAdau tu dravyatvAbhAvatvAvacchinnAnadhi vivRtiH tathA ca kapisaMyogAbhAvavAn AtmatvA'dityatra tRtIyakalpe'vyAptiH, AtmatvarUpahetoradhikaraNa Atmani vartamAnasya kapisaMyogAbhAvAbhAvasya kapisaMyogasvarUpasya guNAtmakasya,-pratiyogitAvacchedakatvaM guNasvarUpAbhAvapratiyogitAvacchedake guNAbhAvatve, tadavacchinnasyAnadhikaraNatAyAH hetvadhikaraNe Atmani sattvAt-sAdhyAbhAvasya kapisaMyogasya lakSaNaghaTatayA-tatpratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake kapisaMyogAbhAvatve sattvAditi prmaarthH|| ____ nanviti pUrvapakSasya samAdhAnaM dIdhitau-maivamiti / yAdRzeti / svanirUpitayAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvIyatAdRzapratiyo. gitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptirityarthaH paryava sitH| niruktaniveze sannihitAM 'kapisaMyogAbhAvavAn AtmatvA'dityatrAvyAptimAdau vArayati-tathA ceti / hetumataH hetvadhikaraNasya AtmanaH, tadavacchinnAnadhikaraNatve'pi guNasAmAnyAbhAvatvAvacchinnAnadhikaraNatve'pi, tAdRzapratiyogitA navacchedakattvAt = kapisaMyogAbhAvatvAvacchinnapratiyogitAnavacchedakatvAt , tadrUpeNa= kapisaMyogAbhAvatvena rUpeNa, 'yAdRzapratiyogitA'padena guNasAmAnyAbhAvaniSThaprati. yogitAyA dhattuM zakyatve'pi tAdRzapratiyogitAvacchedakaM guNasAmAnyAbhAvatvameva na tu kapisaMyogasAmAnyAbhAvatvamiti na 'kapisaMyogAbhAvavAnAtmatvA'dityatrA. vyAptirityarthaH / 1. 'tAdrUpyeNeti kcitpaatthH| ...
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI karaNaM yaddhetumat tanniSThAbhAvasya tAdRzapratiyogitAvacchedakameva dravyatvAbhAvatvamato nAtivyAptiriti bhAvaH / [na' ca 'vahnimAn tatparvatatvA' dityAdau tattadvahnisaMyogasambandhena sAdhyatAyAmavyAptiH, tatsambandhAvacchinnaghaTAdyabhAvapratiyoginastena sambandhenAdhikaraNAprasiddheriti vAcyam; yatpratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnAdhi karaNatAnirUpitasvarUpasambandhena - 'yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatA sAmAnyAbhAvavattvaM hetumatastena sambandhena tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasya vivakSitatvAt, ghaTatvAvacchinnAdhikaraNatA sAmAnyasyaiva sambandhAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitasvarUpasambandhenAbhAvasya tattadvahnirnipitasaMyogahetumati ghaTAdyabhAvasyaiva pratiyogivyadhikaraNatva niruktAdhikaraNatvA'bhAvatvabhva hetumato niravacchinna vizeSaNatayaiva vAcyamataH kapisaMyogAdhikaraNatvAbhAvasya vRkSavRttitve'pi tatsAdhyake etadvRkSatvAdihetau nAvyAptiH / ] viSTatiH 142 - sattvena tAdRzasambandhena sambhavAt; dvitIyakalpoktadUSaNamuddharati - dravyatvAbhAvavAniti / yaddhetumat = dravyaM, tanniSThAbhAvasya = tAdRzadravyaniSThAbhAvasya, tAdRzapratiyogitAvacchedakameva dravyatvAbhAvatvAvacchinnapratiyogitAvacchedakameva, = nAtivyAptiritIti / tathA ca nityavRttittvaviziSTAbhAvAdhikaraNa* tvasya dravye satvAt 'yAdRzapratiyogitA' padena dravyatvAbhAvatvAvacchinnapratiyogitAyA zakyatayA tAdRzapratiyogitAvacchedakatvasya dravyatvAbhAvatvarUpa* sAdhyatAvacchedake sattvAditi bhAvaH / eva evaM 'kapisaMyogi etadvRkSatvAdityatrApi kapisaMyogatvAvacchinnAdhikaraNatAyA age sattvAt 'yAdRzapratiyogitA' padena kapisaMyogatvAvacchinna pratiyogitAyA dharttumazakyatayA ghaTatvAvacchinnapratiyogitAM 'yAdRzapratiyogitA' padenopAdAya tadanavacchedakatAyAH kapisaMyogatvarUpa sAdhyatAvacchedake sattvAt prathamakalpoktAsourtirapi nAstItyapi bodhyam / [ na cetyAdi nAvyAptirityantaH pATho'gre - evocita iti nAtra vyAkhyAtaH, prAcInapustakeSu tathaiva kramasyAhatatvAt ] 1. [ ] ayaM pATho bahuSu pustakeSu na dRzyate, kvacicca hastalikhite'pi dRzyate /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI atra ca pratiyogitAvacchedakadharmAvacchinnatvaM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhenaiva grAhyaM, - tenAyaHpiNDasyApi kAlikAdisambandhena yaddhUmatvaviziSTaM tRNAdikaM saMyogena tasyAdhikaraNatve'pi, - 'dhUmavAn vahne' rityAdau nAtivyAptiH / pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhena tadavacchinnatvaniveze tu - 'pratiyogitAnavacchedakatva' mityatrAvacchedakatvaM sAdhyatAvacchedakatAghaTaka 143 sambandhenaiva prAhyam, - anyathA viSayitAsambandhena rUpatvAvacchinnasya jJAnAdeH pRthivyAdau viTatiH atra ceti / niruktapratiyogivaiyadhikaraNye cetyarthaH / ghaTakatvaM saptamyarthaH, anvayazcAsyA'vacchinnatva' mityanena / pratiyogitAvacchedakadharmAvacchinatvaM = pratiyogitAvacchedakadharmavaiziSTyam, nAtivyAptiriti / sambandhasAmAnyena pratiyogitAvacchedaka vaiziSThyoktau 'dhUmavAn vahne' rivyatra saMyogena dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTakatvameva na sambhavati, kAlikena tadIyapratiyogitAvacchedaka dhUmatva viziSTasya vahvayAderadhikaraNatAyA ayogolake sattvAt, sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedakavaiziSThyAbhidhAne ca sAdhyatAvacchedakatAghaTakIbhUtasamavAyasambandhena saMyogena 'dhUmAbhAvapratiyogitAvacchedakadhUmatvaviziSTasya dhUmasthAnadhikaraNatAyA ayogolake sattvena dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAnnAtivyAptiriti samuditArthaH / nanu pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhenaiva pratiyogitAvacchedaka vaiziSTyamucyatAM kAlikena dhUmatvaviziSTasya saMyogenAbhAvasya vahnayadhikaraNAvRttitayA samavAyena 'dhUmatvaviziSTAbhAvasyaiva tathAtvena samavAyasyaiva pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhatayA tena ca sambandhena dhUmatvaviziSTasya dhUmasyAnadhikaraNatAyA vahnayadhikaraNe'yogolake'kSatatA, dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt tAvatApi 'dhUmavAnvahne 'risyatra nAtivyAptirityAha- pratiyogiteti / > * ityatrAvacchedakatvaM=etaddhaTakIbhUtAvacchedakatvaM zranyatheti / pratiyogitAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvApraveza ityarthaH / viSayitAsambandheneti / tathA ca pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedakavaiziSTyamAtrAbhidhAne 'rUpavAn pRthivItvA' dityatra viSayitAsambandhena rUpatvavada
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI samavAyenAbhAvasya sattvAt,-'rUpavAn pRthivItvA'dityAdAvavyAptiprasaGgAt / vastutaH-sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnaM yatpratiyogitAvacchedakatvaM tannirUpitasvarUpasambandhenaiva niruktapratiyogitAvacchedakatvasyA'bhAvaH sAdhyatAvacchedakadharme vaktavyaH, tena 'vahnimAn dhUmAdityAdau yatra vahnitvAdinirUpitasamavAyAdisambandhena vahnitvAdeH sAdhyatAvacchedakatvaM, tatra tAdRzasambandhAvacchinnasya vitiH bhAvapratiyogitAvacchedakatAghaTakaviSayitAsambandhena pratiyogitAvacchedakarUpatvaviziSTasya jJAnasya samavAyenAnadhikaraNIbhUtapRthivIpattitAdRzarUpatvavadabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedake rUpatve sattvAdavyAptirataH-'sAdhyatAvacche.. dakatAghaTakasambandhAvacchinnapratiyogitvAvacchedakatvaM' vaktavyam / __ taduktau ca,-viSayitayA rUpatvavadabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAHsAdhyatAvacche . dakatAghaTakIbhUtasamavAyAnavacchinnatayA ghaTatvaniSThAyAH tAdRzAvacchedakatAyA abhAvasya sAdhyatAvacchedake rUpatve sattvAcAvyAptiriti,-lAghavAt pratiyogitAdacchedakavaiziSTayaM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhenaiva vaktavyamityabhimAnaH / ___ pratiyogitAvacchedakavaiziSTyaM,-pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhenaiva vaktavyaM, pratiyogitAvacchedakatA ca na sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnA grAhyA'pi tu tAdRzapratiyogitAvacchedakatvAbhAvaH sAdhyatAvacchedake sAdhyatAvacchedakatA. ghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatApratiyogikasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAko vaktavyaH / tAvataiva 'rUpavAn pRthivItvA'dityatra nAvyAptiH, viSayitvasambandhAvacchinA yA-rUpatvavadabhAvIyarUpatvaniSThAvacchedakatA-tasyAH sAdhyatAvacchedakatAghaTakasamavAyasambandhAvacchinnAvacchedakatApratiyogikasvarUpasambandhenAbhAvasya tatraiva sAdhyatAvacchedake rUpatve sattvAt, tAdRzasvarUpasambandhasya viSayitvasambandhAva. cchinnAvacchedakatAvyadhikaraNasambandhatayA tena sambandhena tadabhAvasya kevalAnvayi. tvAdityAha,-vastuta iti| teneti / vastuta' ityAdikalpAnusaraNenetyarthaH / 'tene'tyasya 'na kSati rityanenAnvayaH / yatra = sthalavizeSe, vahvitvanirUpitasamavAyasambandhena = vahnitvaprati.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI 145 pratiyogivyadhikaraNa hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyAprasiddhAvapi na catiriti dhyeyam / atra yAdRzapratiyogitAvacchedakadharme - tAdRzapratiyogitAzrayAdhika vivRtiH yogikasamavAyasambandhena / tathA ca pratiyogitAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvaniveze - vahnitvapratiyogikasamavAyasambandhena vahnitvaviziSTasya saMyogena sAdhyatAyAM dhUmahetAvavyAptiH, ghaTatvAdiniSThAyAM - dhUmAdhikaraNavRtyabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM, - sAdhyatAvacchedakatAghaTakIbhUtavahnitvapratiyogikasamavAyasambandhAvacchinnatvAbhAvAt, tatsambandhAvacchinnAyAH pratiyogitAva: cchedakAvacchinnAnadhikaraNa hetvadhikaraNavRtsvabhAvapratiyogitAvacchedakatAyA aprasiddheH / nirukta niveze tu -- samavAyena ghaTatvaviziSTasya saMyogenAbhAvasya lakSaNaghaTakatayA, --tadIyasamavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAyA vahnitvapratiyogi kasamavAyasambandhAvacchinnAvacchedakatApratiyogika svarUpa sambandhenAbhAvasya sAdhyatAvacchedakIbhUte vahnitve sattvAnnAvyAptiriti bhAvaH / na kSatiH = niruktasthale nAvyAptiH / nanu pUrvoktarItyA dhUmatvAdyakhaNDadharmAvacchinnAdhikaraNatvAprasicyA 'dhUmavAn vahne 'rityatrAtivyAptiH, dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatAyA aprasiddhatayA 'svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNa hetvadhikaraNavRttyabhAva' padena dhUmAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya dharttumazakyatvAdata Aha- atreti / 'nirukta pratiyogivaiyadhikaraNya' kalpa ityarthaH, yAdRzetyAdi / tathA ca yAdRzapratiyogitAvacchedakadharme, - tAdRzapratiyogitAva dIpikA yAdRzapratiyogitAvacchedakadharma iti / athaitatkalpe svAzrayAdhikaraNatvAderavazyaM sAdhyatAvacchedakasambandhena nivezanIyatayA vahnipratiyogikasaMyogena vahnisAdhyaka dhUmahetAvavyAptiH, ghaTAbhAvIya pratiyogitAvacchedakaghaTatvAzrayAdhikaraNatAyAH sAdhyatAvacchedakIbhUtavaddvipratiyogikasaMyogasambandhAnavacchinnatvAt vahUyabhAvayipratiyogitAvacchedaka va hisvAzrayAdhikaraNatAyAstathAtve'pi tadAzrayavyaktibhinnatvasya hetva. dhikaraNe'sattvena pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddheH / na ca sAdhyatAvacchedakasaMsargatirikta sambandhAvacchinnatva, - - sAdhyanirUpitatve bha yAbhAvavatsvAzrayAdhikaraNatAyA vivakSaNIyatvAnna doSaH, ghaTAbhAvasyaiva pratiyogivya 10
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI raNIbhUtayadyadvayaktiniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvasya, adhikaraNatAvaccheda katvasya ca,-dvayoya'virekastattadvayaktibhedakUTavattvameva 'yAdRzapratiyogi* tAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatva'mityasyArtho bodhyaH / viTatiH cchedakAzrayAdhikaraNIbhUtayadyadvayaktiniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatva, sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatvobhayAbhAvaH, tattadvayattitvAvacchimabhedakUTavaddhatvadhikaraNaM bhavati-tAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakA. vacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti-pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitasamuditalakSaNArthaH pryvsitH| bhavati hi 'dhUmavAn vaDhe'rityatra dhUmAbhAva eva lakSaNaghaTakA, dhUmasvarUpapratiyogitAvacchedake dhUmatvAzrayadhUmAdhikaraNatattatparvatAdiniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasya sattve'pi,-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatvasya tatrAsattvenobhayAbhAvasyAkSatatvAt, tAdRzaparvatAdivyaktitvAvacchinnabhedakUTasya vahnirUpahetvadhikaraNe'yogolake vidyamAnatvAt / __'vahnimAn dhUmAdityAdisaddhetusthale ghaTAbhAva eva lakSaNaghaTakaH, tadIyapratiyogitAvacchedake ghaTatve,-ghaTatvAzrayAdhikaraNatattadvayaktiniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasattve'pi,-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAnavacchedakatvasya tatrAsattvAt , dhUmAdhikaraNe parvatAdau ca tAdRzaghaTAdhikaraNatattadvayaktitvAvacchinnabhedakUTavatvAt / anapratiyogitAvacchedakAzrayAdhikaraNatvaM-sAdhyatAvacchedakasambandhena vaktavyam, anyathA 'dhUmavAn vaha rityatrAtivyAptyApatteH, dhUmAbhAvapratiyogitAvacchedake dhUmatve dIpikA dhikaraNatvasambhavAditi vAcyam / prameyasya vahipratiyogikasaMyogena sAdhyatve dhUmahetAvavyAptiprasaGgAt, ghaTAdhikaraNatvAdAvubhayasya sattvena pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddheriti cenn| sAdhyatAvacchedakasambandhenAdhikaraNatAvadvattisAdhyanirUpitatva-sAdhyatAvacchedaka. saMsargAtiriktasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvavatsvAzrayAdhikaraNatvAdevivakSaNIyatvAt / ghaTAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedakaghaTasvAdyAzrayAdhikaraNatAyAmubhayAbhAvasattvena tasyaiva lakSaNaghaTakatvasambhavAditi dhyeyam /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI tena-'dhUmava'dityAdipratIteravazyaktRptAbhiH parvatatva-catvaratvAditatta. ddharmaviziSTavattaddhamatvAvacchinnAdhikaraNatA[vyakti] bhirevopapatto dhUmatvAdyakhaNDadharmAvacchinnAdhikaraNatAyAM mAnAbhAvAt, -dhUmAdisAmAnyAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yaddhamatvAdikaM tadavacchitrAdhikaraNatvAprasiddhAvapi-'dhUmavAn varte'rityAdau nAvivyAptiH, vivRtiH 'dhUmatvAzrayasya kAlikenAdhikaraNIbhUtA'yogolakaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatA. navacchedakatvasya sattve'pi,-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatvA. 'bhAvAdumayAbhAvasyAkSatatayA, tAdRzAyogolakavyaktibhedakUTavattvasya ca hetvadhikaraNe'yogolakAdAvasattvena dhUmAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / / evaM-yaniSThAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatA'pi-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA vaktavyA, anyathA 'tajjJAnAnyatvaviziSTasattAvAn jJAnatvA'dityatrAtivyAptiH, viziSTasattAbhAvapratiyogitAvacchedakavaiziSTya-sattAtvAzrayIbhUtaM yajjJAnaM, taniSThAdhikaraNatAnirUpitaviSayitvasambandhAvacchinnanirUpakatAnavacchedakatvasya vaiziSTaya-sattAtve viraheNobhayAbhAvasattvAttAdRzajJAnavyaktibhedasya hetumatyasattvAt / ___ evaM-sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpitanirUpakatvamapi-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaM grAhyam , anyathA 'dhUmavAn vaDherityatra dhUmAbhAvapratiyogitAvacchedakadhUmatve svAzrayAdhikaraNaparvatAdiniSThanirUpakatAnavacchedakattvasya, sAmAnyato jJAnaniSThaviSayitvasambandhAvacchinnanirUpakatAvacchedakatvasya ca dvayoH satvenobhayAbhAvAsa. tvAtsAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA tattadvayaktitvAvacchinnAbhAvamAdAyAtivyAptiH syAt / teneti / niruktArthakaraNenetyarthaH / avazyaklaptAbhirityAdivyAkhyAnaM tu pUrvavadanusamdheyam / dIpikA dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatAyAM mAnAbhAvAditi / atra dhUmatvaniSThaikatvamA dhikaraNatAviziSTAnyat , 'dhUmavAnitipratItimattvAdityevamarthaH, vaiziSTayaJca-svanirU. pitanirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogatAvacchedakatvasambandhena, pratItimattvaJca,-svaviSayAdhikaraNatAnirUpitanirUpakatAvattvasambandhena, nikapakatAvattvaJca-svAvacchedakatAtvAvacchinapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatva - svAvacchedakatApratiyogikaparyAptyanuyogitAvacchedakatvomayasambandhena /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI dhUmAdhikaraNatattavyaktibhedakUTavattvamAdAyaiva dhUmasAmAnyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnavaiyadhikaraNyasambhavAditi dhyeyam / / nanvatra pratiyogitvAdikaM nAtiriktaH padArthaH, 'pratiyogitvAdikantu svarUpasambandhavizeSa' ityAdhuttarapranthavirodhAt,- ... --kintu svarUpasambandhavizeSaH; sa ca yadi pratiyogisvarUpaH, tadA 'vahnimAn dhUmA' dityAdau sarvatrA' sambhavaH, ghaTAdisvarUpasyaiva ghaTAdyabhAvapratiyogitvasya ghaTatvAvacchinnavat dravyatva-samavetatva-jJeyatvAvacchinnatayA tAdRzAvacchedakIbhUtajJeyatvAvacchinnasya hetumati sattvAt pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddheH / na ca pratiyogitAvacchedakarUpameva pratiyogitvamityadoSaH,-samavAyena vahnaH sAdhyatve dhUmAdAvativyAptiprasaGgAt , samavAyA viTatiH shngkte,-nnviti| atreti / yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvamityatretyarthaH / nAtirikta padArtha na saptapadArthAtiriktaH, tatra hetumAha-pratiyogitvAdikantviti / pratiyogisvarUpatve doSamAha-sa ceti / asambhavaM yojayati,-ghaTAdisvarUpasyaiveti / tathA ca 'vahnimAn dhUmAdityAdau sarvatra ghaTa-paTAdeH kasyApyabhAvo na lakSaNaghaTakaH, ghaTAdyabhAvIyapratiyogitAyA ghaTAdi. svarUpatve tasyAH samavetasvarUpatvaM jJeyatvarUpatvaJcAvazyaM vaktavyam / ghaTAdeH samavetatvAt , jJeyatvAcca, evaJca samavetasvarUpAyA, jJeyasvarUpAyAzca ghaTAbhAvapratiyogitAyA yadavacchedaka samavetatvaM, jJeyatvaM ca-tadavacchinnAdhikaraNatAyA hetvadhikaraNe parvatAdau sattvAdataH niruktAsambhavabhayena pratiyogitvaM na pratiyogisvarUpaM vaktavya. mitybhipraayH| nanu pratiyogitvaM pratiyogitAvacchedakasvarUpameva vaktavyaM, tAvataiva 'vahnimAndhR. mAdityAdau nAsambhavaH, ghaTAdyabhAvapratiyogitvasya ghaTatvasvarUpasya samavetatva-jJeyakhAdyAtmakasya yadavacchedakaM ghaTatvAdikaM, tadavacchinnAnadhikaraNatvasya hetumati parvatAdau sattvAdityAzaGkaya samAdhatte,-samavAyeneti / dhUmAdau-saMyogena dhUmAdiheto, ativyAptiprasaGgAditi / samavAyena vahvisAdhyakadhUmahetAvatiprasaGgAdityarthaH / atiprasaGga yojayati-samavAyeti / tathA ca samavAyena vayabhAvIyapratiyogitvaM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI safcchinnavahnahyabhAvasya vahnitvasvarUpaM yat pratiyogitvaM - samavAyavat saMyogasyApi tadavacchedakasambandhatayA - svAvaccheda kI bhUtatAdRzasambandhena sAdhanavataH pratiyogyanadhikaraNatvAbhAvAt ! pratiyogyanadhikaraNa pratiyogitAvacchedakIbhUtayatkiJcitsambandhena svoktyA tadvAraNe tu,-saMyogena vahnisAdhya ke dhUmAdAvavyAptiH, - samavAyAvacchinnavahyabhAvasyaiva samavAyena pratiyogivyadhikaraNasya vahnitvasvarUpaM yat pratiyogitvaM tasyaiva saMyogasambandhenApyavacchinnatvAditi cet, - - atra vadanti, - pratiyogisvarUpaM, tadavacchedakasvarUpaM vA yatpratiyogitvaM tadapi kasya viTati: " 144 yathA vahnitvarUpaM tathA saMyogena vahnayabhAvapratiyogitvamapi vahnitvarUpaM vaktavyaM, tattatsambandhAvacchinnAbhAvIyavahnitvasvarUpapratiyogitAyA bhedavirahAt evaJca samavAyena vahnayabhAvayavahnitvarUpapratiyogitAyA avacchedakIbhUtasaMyogasambandhena vahitvAvacchinnAdhikaraNatAyA dhUmAdhikaraNe parvatAdau satvena samavAyena vahnayabhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdativyAptirityAzayaH / nanu pratiyogitAvacchedakI bhUtayatkiJcitsambandhena pratiyogyanadhikaraNatvameva hetvadhikaraNe vaktavyam, uktasthale samavAyAvacchinnavahnayabhAvapratiyogitAyA vahnitvA 'bhinnAyA avacchedakasaMsargatvasya saMyoge sattve'pi tAdRzaprayogitAvacchedakIbhUta yatkiJcitsamavAyasambandhena vahnayadhikaraNatAyAH parvatAdava sattvAt, - samavAyena vahnayabhAvasya lakSaNaghaTakatayaiva nAtivyAptirityAha-pratiyogiteti / tadvAraNe tu samavAyena vahnisAdhyadhUmahetAvativyAptivAraNe tu zravyAptiriti / tathA ca 'samavAyena vahnirnAstItyabhAvIyavahnitvarUpapratiyogitAyA sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinatayA tadIyapratiyogitAvacchedakayatkiJcitsamavAyasambandhena vahnirUpapratiyogyanadhikara vasya hetumati parvatAdau sattvAtsAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvena 'vahnimAn dhUmA' disyanAvyAptiritya kAmenApi -svapratiyogitAvacchedakI bhUto, yo yaH sambandhaH, tAvadanya. tamasambandhena pratiyogyanadhikaraNatvasya vaktavyatayA - - pUrvoktAtivyAptervajralepatvAt pratiyogitAvacchedaka rUpamapi pratiyogitvaM bhavituM nAhatItyAzayaH / uttarayati - atreti / niruktapUrvapakSe satItyarthaH, tadapi = tAdRzapratiyogi
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI cidabhAvasya -- kena cidapi dharmeNa sambandhena vA'vacchinnaM, vyavahArabalAt, na tu sarveNa sambandhena, dharmeNa vA, 'samavAyAvacchinnavahyabhAvapratiyogitvaM saMyogAvacchinna' mityAdivya 150 vahArAbhAvAt, tathA ca yadabhAvIyayatpratiyogitAvacchedakasambandhena yadabhAvIyayatpratiyogitAnirUpitAvaccheda kI bhUtadharmAvacchinnAsambandhitvaM hetumataH, tadubhAvIya tatpratiyogitAnirUpitAvacchedakatAzUnyatvaM sAdhyatAvaccheda ke nivezyamityadoSaH, ---- vivRtiH tvamapi / kasya cidabhAvasya = yatkiJcidabhAvasya, kena ciditi / yatkiJciddharmeNetyarthaH, sambandheneti / 'kena ci' dityanena sambandhAt, - yatkiJcitsambandhenetyarthaH / sarveNa dharmeNa = samavetatva - jJeyatvAdinA, sarveNa sambandhena = samavAyena, saMyogAdinA vA / samavAyAvacchinnavahnitvarUpapratiyogitvasya saMyogAnavacchinnatve yuktimAhasamavAyeti / nanu tathApi kathamasambhavAdivAraNaM, samavetAbhAva ghaTAbhAvayoH samavetAtmakapratiyogitAkatvenaikyAt, 'ghaTAdyabhAva' padena samavetAdyabhAvamAdAya tatpratiyogitAvacchedakasamavetatvAdyavacchinnAdhikaraNatAyA hetumati sacvAdata Aha- tathA ceti / yadabhAvIyeti / yatkiJcidabhAvanirUpitaM yad yatkiJcitpratiyogitvaM tadavacchedakasambandhAvacchinnA yA tAdRzayatkiJcidabhAvanirUpitatAdRzayatkiJcitpratiyogitAvacchedakadharmAvacchinnAdheyatA, - tannirUpitAdhikaraNa tAvadanyatvaM hetvadhikaraNasya; tAdRzatadabhAvIyatatpratiyogitAnirUpitAvacchedakatvAbhAvavatsAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti samuditArthaH evaJca 'vahnimAn dhUmAdityAdau ghaTAbhAvIyaM yat saMyogAvacchinnaghaTatvAvacchinnaghaTAdyAtmakaM pratiyogitvaM tadavacchedakasaMyogasambandhAvacchinnA yA ghaTAbhAvIyaghaTAdyAtmaka pratiyogitA'vaccheda kI bhUtaghaTatvAvacchinnA nirUpakatA, - tannirUpitAdhikaraNatAvadbhinnatvasya hetumati parvatAdau savena - tAdRzaghaTAbhAvIya pratiyogitAvacchedakatAyA ghaTatvaniSThAyA abhAvasya vahnitvarUpasAdhyatAvacchedake sattvAnnA'sambhavo, na vA samavAyena vahnisAdhyaka dhUmahetAvativyAptiH, - 'samavAyena vahnirnAstItyabhAvanirUpitAyAH samavAyAvacchinnavahnitvAdyAtmaka. pratiyogitAyA avacchedakaM yadvahnitvaM tadavacchinnasya vahnaH samavAyenAdhikaraNatAyA hetumatparvatAdAvasattvAt, - samavAyAvacchinnavahnyabhAvasya lakSaNaghaTakatvAditi dhyeyam / "
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI - 'yatpratiyogite' tyapahAya ' yAdRzapratiyogite' tyabhidhAnAdeva tAdRzArtha - lAbhAt / na ca pratiyogitAvacchedakarUpaM yadi pratiyogitvaM, tadA 'yadabhAvIyayAdRzapratiyogitAvacchedakasambandhena tadbhAvIyatAdRzapratiyogitvAvacchinnasyAnadhikaraNatvaM hetumata' ityeva samyak, 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatva' pravezo vyartha iti vAcyam ; 'vahi-dhUmo bhayavAn vahne' rityAdAvativyAptyApatteH hetumanmAtrasyaiva vahni- dhUmobhayatvAvacchinnAbhAvapratiyogitvAvacchinnAdhikaraNatvAdityasmadbhurucaraNAH // 13 // , 151 visRtiH niruktA'rthe dIdhitikRtAM sammatimAha - yatpratiyogitetya pahAyeti / tAdRzArthalAbhAt = niruktArthalAbhAt / nanu yadi pratiyogitvaM, - pratiyogitAvacchedakarUpaM, tadA tadabhAvanirUpitaM yat yatkiJcitpratiyogitvaM, - tadavacchinnAnadhikaraNatvameva hetvadhikaraNe nivezyatAM tAvataiva 'viziSTisattAvAn jAte' rityatrAtivyAptivAraNaM sambhavati, jAtyadhikaraNa-guNavRttiviziSTasattAbhAvapratiyogitvaM yad vaiziSTya - sattAtvarUpaM ; tadavacchinnAdhikaraNadravyAnyatvasya hetvadhikaraNe guNe sattvena, sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAditi - vyarthaM 'tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatva' nivezanamityAzaGkate - na ceti / uttarayati - vahni- dhUmobhayavAniti / ativyAptyApatteriti / prati* yogitAyA avyAsajyavRttitayA vahni dhUmobhayatvarUpaM yadvahni dhUmobhayAbhAvapratiyogitvaM, - pratiyogitAtvena tadavacchinnasya vahneradhikaraNatAyA, vahnimatyayogolakA dau satvena, sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt, 'vahni dhUmobhayavAn vahne' riyatrAtivyAptyApatterityarthaH / tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvavivakSaNe tu - hi dhUmobhayatvarUpaM yat tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakamubhayatvatvena rUpeNa tasya vyAjyavRttitayA, tena rUpeNa tadavacchinnasya vahni dhUmobhayasyAnadhikaraNatAyA hetuma tyayogolake sattvAdeva nAtivyAptirityavaseyam // 13 // L 'hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNatvaM' 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaM ca pratiyogitva' mityuktau, - sAdhya sAmAnAdhikaraNyaghaTaka sAdhyAdhikaraNatAyA hetuniSTha - vRttitAyAzca - sambandhavizeSaniyantritatvaM na sambhavati, tayoH sambandhavizeSAniya -
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH / atra ca grAhyasAmAnAdhikaraNye hetoryAdRzaH-- jAgadIzI * prAhyasAmAnAdhikaraNya iti |-praamrshvissysaadhysaamaanaadhikrnny ityarthaH / "sambandhavizeSeNaiva sAdhya-sAdhanayoH sAmAnAdhikaraNyajJAnAdanumitistajjJAnapratibandhakatayaiva virodhasya hetvAbhAsatvamiti" matenedam / vitiH ntritasvetu-sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhA. vacchinnattitvAbhAvavaddhaturUpavirodhasya hetvAbhAsatvameva na ghaTate, tAdRzavRttitvAbhAva. vaddhatujJAnasya sambandhavizeSAniyantritasAdhyasAmAnAdhikaraNyajJAnAtmakaniruktavyAptibuddhAvapratibandhakatvAt, vakSyate ca-anumititatkAraNajJAnAnyatarapratibandhakajJAnaviSayasyaiva hetvAbhAsasvam, ataH-sAdhyasAmAnAdhikaraNyaghaTakahetuniSThavRttitvaM sAdhyAdhikaraNatvaJcAvazyaM sambandhavizeSaniyantritamabhyupagantavyamityAzayenAha dIdhito,-atra ceti / etallakSaNavaTakIbhUte cetyarthaH, grAhyasAmAnAdhikaraNye = parAmarzAdiviSayasAmAnAdhikaraNye, ghaTakatvaM saptamyarthaH, asya ca 'hetoH sAdhyasya ce'tynenaanvyH| hetoH= hetuniSThaSyattitvasya,[-sAdhyasya ca [zi.pR0 155] = sAdhyAdhikaraNa. tAghaTakasAdhyaniSThanirUpakatvasya ca, yAdRzaH sambandhaH = yadrUpAvacchinnaHsaMsargaH, praviSTaH avacchedakatayA praviSTaH, tena sambandheneti / [zi0 pR0 155] tadrUpAvacchinnahetuniSThavRttitAvacchedakasambandhenetyarthaH / tatsambandhAvacchinnAyAH sAdhyAdhikaraNatAghaTakasAdhyaniSThanirUpakatAghaTakasambandhAvacchinnAyAH, tathA ca hetutAva. cchedakasambandhena hetvadhikaraNavRttyabhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna prati. yogitAyA anavacchedakasAdhyatAvacchedakamevaitallakSaNaghaTakamiti bhAvaH / ] ____atra grAhyatvaM na sAmAnyato jJAnaviSayatvamAtramapi tu parAmarzAdyAtmakajJAnaviSayatvamityAha-parAmarzati / sambandhavizeSeNaiva = sAdhyatAvacchedakasAdhanatAvacchedakasambandhenaiva / virodhasyeti / sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvavaddhatusvarUpavirodhasyetyarthaH / hetvAbhAsatvamitIti / anumititatkAraNAnyataravirodhina eva hetvAbhAsatvAditi bhAvaH, idaM = 'atra ce'tyAdyabhidhAnaM /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI " yadi ca yena kenApi sambandhena sAdhya - sAdhanayoH sAmAnAdhikaraNyajJAnAdanumitiH, svavyApakasAdhyasambandhitAmAtraM vA vyAptiH, vyApakatvadale sAdhya - sAdhanayoH sambandhavizeSapravezAdevAtiprasaGgabhaGgAditi vibhAvyate, - -- 153 vivRtiH nanu sAdhyA sAmAnAdhikaraNyaM na virodhaH, api tu sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogihetusvarUpa eva saH, tasya cAnumitivirodhitayaiva hetvAbhAsatvamiti sambandhavizeSaniyantrita sAdhya sAmAnAdhikaraNyajJAnaM nAnumitihetuH, yena kenApi - sambandhena tAdRzasAmAdhikaraNyajJAnAdanumityutpAdAdityAzaGkate - yadi ceti / sAmAnAdhikaraNyajJAnAt hetuvyApaka sAdhya sAmAnAdhikaraNyAtmakavyAptijJAnAt / sAdhyasambandhamAtrasya vyAptitve lAghavAdAha - svavyApaketi // svaM = hetuH, tadvyApakIbhUtaM yat -- niruktapratiyogivyadhikaraNatadvanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAzrayIbhUtaM sAdhyaM tasya yaH sambandhaH, tadvatvaM heto 'vyApti' riti samuditArthaH / 9 mAtrapadena sAdhya sAmAnAdhikaraNyasya - sambandhavizeSaniyantritasya - vyavacchedaH, sa ca sambandhaH sAmAnAdhikaraNyarUpo'tirikto vetyanyadetat / = nanvevaM sambandhavizeSAniyantritasAmAnAdhikaraNyajJAnasya niruktasAdhyasambandhitAjJAnasya vA'numitihetutve'numityAdau sAdhyAdeH saMsargabhAnaniyAmakAbhAvAtekasambandhena sAmAnAdhikaraNyajJAnAt sambandhAntareNAnumityApattiH syAdata Aha-- vyApakatvadala iti / tathA ca vyApakatAghaTakahetumakhaM yena sambandhena, tena sambandhena hetumattvAjJAnAt -- taddhaTa kI bhUtahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitA ca yatsambandhAvacchinnA tena sambandhena sAdhyAnumiteH phalatayA noktApattirUpAtiprasaGga iti bhAvaH / kecittu - " nanu samavAyena gotvasAdhyakasamavAyenAzvatvahetAvativyAptiH, kAlikenAzvatvAdhikaraNe kAlikena gotvasya sattvenAzvatvavyApakatAyA gotve sattvAdata Aha-- vyApakatvadala iti / tathA ca hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNatvaghaTitaM, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitvaghaTitaM ca vyApakatvaM vaktavyamiti noktAtiprasaGga" - ityapi vadanti / sambandhavizeSapravezAdeva = sAdhyatAvacchedaka-sAdhanatAvacchedakasambandhayoH prave zAdeva / atiprasaGga bhaGgAditi / niruktarItyA'numityApattirUpAtiprasaGgabhaGgAdityarthaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI tadA-parAmarzana sAdhanasya, anumityA ca sAdhyasya-grAhyaM yat pakSatAvacchedakena sArddha sAmAnAdhikaraNyaM,-tatra praviSTo yAdRzaH sambandha ityartho bodhyH| 'dhUmavAn vaDhe'rityAdau mahAnasIyasaMyogena saddhetau saMyogamAtreNa hetumattAmAdAyAvyAptiH, vitiH uttrmaah,-tdeti| atra 'parAmarzeneti tRtIyArtho'bhedaH, tasya ca grAhyapadArthaikadeze jJAne'nvayaH, evamagre'pi, 'sAdhanasya'tyatra SaSThayoM nirUpitatvaM, anvayazcAsya 'sAmAnAdhikaraNya'mityanena / 'pakSatAvacchedaka'padottaratRtIyAyA sAmAnAdhikaraNyAnvayi niSTatvamarthaH, tathAca parAmarzAtmakaM yajjJAnaM tadviSayIbhUtaM yat pakSatAvacchedakAdi niSTaM sAdhananirUpitaM sAmAnAdhikaraNyaM, yaccAnumityAtmakajJAnaviSayIbhUtaM pakSatAvacchedakaniSTasAdhyanirUpitaM sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / tatreti / sAmAnAdhikaraNya ityarthaH / ghaTakatvaM saptamyarthaH, tathA ca niruktasAmAnAdhikaraNyaghaTakIbhUtAyAH sAdhanAdhikaraNatAyA, sAdhyAdhikaraNatAyAzcAvacchedakatayA praviSTo yadrUpAvacchinnaH saMsarga-iti paryavasitArthaH, 'saMyogena parvato vahvivyApyadhUmavAniti parAmarza saMyogaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhenaiva dharmipAratantryeNa dhUmAdeH parvatatve bhAnaM, 'saMyogena parvato vahnimA'nityanumitAvapi saMyogaghaTitasAmAnA. dhikaraNyasambandhenaiva dharmipAratantryeNa vahvayAdeH parvatatve bhAnaM, natvanyena sambandhene.. tyAzayenedaM / __ 'yaH sambandhaH praviSTa' ityanuktvA-'yAdRzaH sambandhaH-praviSTatyuktauhetutAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnasaMsargeNaiva hetumattvasya paryavasitatve prayojanaM dRr3hayati -dhUmavAn vartarityAdAviti / tathA ca hetutAvacchedakatAzrayasambandhena hetvadhikaraNatvavivakSaNe saMyogena dhUmasAdhyakamahAnasIyasaMyogena vahvirUpasaddhetau kevalasaMyogena vayadhikaraNe'yogolake saMyogena dhUmAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya sttvaadvyaaptiH| ___ evaM,-samavAyena dravyatvasAdhyakaghaTAnuyogikasamavAyena sattArUpasaddhetau,kevalasamavAyena sattAdhikaraNe guNAdau samavAyena dravyatvAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya sattvAdavyAptirataH-hetutAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnasaM.. sargeNaiva hetvadhikaraNatvaM vivakSaNIyaM /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 1955 dIdhitiH sambandhaH praviSTastena sambandhena yo hetumAn , tatra vartamAnatvamabhAvasya, sAdhyasya ca yAdRzaH sambandhaH praviSTastatsambandhAvacchinnAyAzca pratiyogitAyA anavacchedakatvaM bodhyam / / jAgadIzI evaM-dravyatvasAdhyake ghaTAnuyogikasamavAyena sattvAdihetau sama. vAyamAtreNa hetumattAmAdAyA'pItyato-'yatsambandha' ityapahAya -'yAdRzaH sambandha'-ityuktam / * sAdhyasya ceti * / 'grAhyasAmAnAdhikaraNye praviSTa'iti viratiH tathA vivakSaNe tu-mahAnasIyatva-saMyogatva-dharmadvayAvacchinnamahAnasIyasaMyogena vahvayadhikaraNe mahAnase, dhUmAbhAvasya, ghaTAnuyogikatva-samavAyatvadharmadvayAvacchinnaghaTAnuyogikasamavAyena sattAdhikaraNe ghaTe dravyatvAbhAvasya cAsattvAnna dhUmasAdhyakamahAnasIyasaMyogena vahnihetau dravyatvasAdhyakaghaTAnuyogikasamavAyena sattAhetA. vapyavyAptiriti bhaavH| yAza ityuktamiti / idamupalakSaNam , 'vahnimAndhUmA'dityatrApi saMyogasamavAyAnyatarasambandhena dhUmAdhikaraNe dhUmAvayave,-saMyogena vahvayabhAvamAdAyAvyAptiH, ato 'yAdRzaH sambandhaH praviSTa' ityuktamityapi bodhyam / ___'sAdhyatAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnasAdhyatAvacchedakasaMsargAvacchinnapratiyogitva'pravezaprayojanamAha dIpikA yAdRzaH sambandha ityuktmiti| tathA ca-hetutAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttihetutAvacchedakAvacchinnanirUpakatAkAdhikaraNe'tyAdiratyiA vyAptilakSaNArtho bodhyaH, vRttitvaJca-svAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / evaM-sAdhyatAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyApsyanuyogitAvacchedakarUpavRttipratiyogitAnavacchedakatvamapi 'sAdhyatAvacchedake' bodhyam , atrApi vRttitvaM-svAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacche. dakatvasambandhena / 1'tadvattAmAdAyA'pI'ti kacitpATho dRzyate / . ..
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH - tena-dhUmasamavAyiniSThAbhAvasya saMyogAvacchinnapratiyogitAyAH, dhRmasaMyoginiSThAbhAvasya ca samavAyAvacchinnapratiyogitAyA avacchedakatve'pi vahnitvasya-na kSatiH // 14 // jAgadIzI tyanvayaH / dhUmAdhikaraNe tattatsaMyogena vayabhAvasattvAt-'vahnimAn dhUmA' 'dityAdAvavyAptirato'trApi-'yAdRza'-ityuktam / / 'tena sambandhena yo hetumA' nityasya phalamAha, dhUmasamavAyIti / pratiyogitAyA iti |-'avcchedktve'pi vahnitvasya na kSati'rityanvayaH / 'sAdhyasya ce' tyAdeH phalamAha, dhUmasaMyogItyAdi / / 13 / / nanu tAdAtmyena gavAdeH sAdhyatAyAM sAsnAdAvavyAptistatra sAdhana vivRtiH -dhUmAdhikaraNa iti / saMyogena vahnisAdhyakasaMyogena dhUmahetau saMyogena dhUmAdhikaraNe parvate,-mahAnasIyasaMyogena vahvayabhAvasattvAdavyAptivAraNAya sAdhyatA. vacchedakatAzrayasaMsargAvacchinnatvaM' pratiyogitAyAmanivezya-pUrvoktarItyA 'sAdhyatA. vacchedakasaMbandhAvacchinnatva'meva pratiyogitAyAM nivezyaM,___tathA niveze tu-saMyogatva-viziSTasaMyogasambandhena vahvayabhAvasya dhUmAdhikaraNe prvte'sttvaannaavyaaptirityaashyH| yAdRza ityuktamiti / idamupalakSaNam ,-samavAya-saMyogAnyatarasambandhena vahvisAdhyakadhUmahetau kevalasamavAyena dhUmAdhikaraNe parvate vahvayabhAvamAdAyAvyAptivAraNArtha 'yAdRza'ityuktamityapi bodhyam / - dIdhitau-teneti / hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNatvapravezena, sAdhyatAvajchedakasambandhAvacchinnapratiyogitApravezena cetyrthH| asya ca 'na kSati rityenaanvyH| tathA ca samavAyena dhUmAdhikaraNe dhUmAvayave saMyogena vayabhAvapratiyogitA. vacchedakatvasya, saMyogena dhUmAdhikaraNe parvate samavAyena vahnayabhAvapratiyogitA. vacchedakatvasya ca vahnitvarUpe sAdhyatAvacchedake sattve'pi,-saMyogena dhUmAdhikaraNe saMyogena vahnayabhAvasyAsattvAnna 'vahnimAndhUmAdityAdAvavyAptirityarthaH // 14 // 'yadve'tyAdikalpAntarotthitau biijmaah-nnviti|gvaaderityaadinaa-kpisNyogyaadiprigrhH, sAsnAdAvityAdinA-etadvakSatvAdiparigrahaH / sAdhana
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaaldd'taa| dIdhitiH yadvA,-sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyasambandhitvaM hetumato vaktavyam / jAgadIzI vaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedaka-tAdAtmya-sambandhAvacchinnatve'mAnAbhAvasya svayameva 'bauddhAdhikAraTippaNyA'muktatvAt,____evaM-'dhanI caitratvA'dityAdau vRttyaniyAmaka-svAmitvAdi-sambandhena' dhanAdeH sAdhyatAyAmapi tAdRzasambamdhAvacchinnapratiyogitvAprasiddharata Aha, ydvetik| yatta-"pratiyogitAvacchedakasambandhena tadvaiyadhikaraNyaM pravezya,punaH 'pratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva'vivakSAyAM gauravamato 'yadve'tyAdikalpa" iti, vitiH vaniSThAbhAvapratiyogitAyAH sAsnAdimanniSThaghaTAdyanyonyAbhAvapratiyogitAyAH, svayameva = dIdhitikRtaiva,-uktatvAditi / anyonyaabhaavtvsyaakhnnddopaadhitvaadityaashyH| nanvakhaNDopAdherapasiddhAntakavalitatayA tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamevAnyonyAbhAvatvaM vaktavyaM, tathA ca pratiyogitAyAM tAdAtmyasambandhAvacchinnatvamavazyamevAGgIkartavyamityata aah-evmiti| tathA ca svAmitvasambandhasya vRttyaniyAtmakatayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitvAprasiddhaH sarvasammatatvena svAmitvasambandhena dhanasAdhyakacaitratvahetau sAdhyatAvacchedakIbhUta-svAmitva-sambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhayA'vyAptyApatterato dIdhitau-'yadve' tyAdikamabhihitamiti bhaavH| 'yadve'tyAdigranthotthitau bIjAntaraM pradarzayatAM mataM duussyitumupnysptiyttviti| tadvaiyadhikaraNyaM = pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM, punriti| pratiyogitAvacchedakasambandhasyaiva sAdhyatAvacchedakasambandhasvarUpatvAdityAzayaH / gauravamiti / sAdhyatAvacchedakasambandhasya dvidhA pravezena gauravamitibhAvaH / 1. sAdhyatAghaTaka-tAdAtmya-sambandhAvacchinnatva' iti likhita prAcInapustake paatthH|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH tathA ca sambandhabhedena pratiyogitA na vizeSaNIyA, __ jAgadIzI -tanna,-sambandhAntarAvacchinnatattadanantapratiyogitAvacchedakabhedakUTaghaTitatvena 'yadve'tyAdikalpasyaiva gurutaratvAdityAhuH / sambandhabhedena =sAdhyatAvacchedakasambandhabhedena / na coktamatadvaya eva parvatAdyanuyogikasaMyogAdinA viratiH dUSayati-tanneti / sambandhAntareti / tattatsambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakaM yadyat-tattadvayaktitvAvacchinnabhedakUTavatsAdhyatAvacchedakaghaTitatvenetyarthaH / ekasambandhAvacchinna pratiyogitAvacchedakasya sambandhAntarAvacchinnapratiyogitAvacchedakabhinnatayA vyabhicAriNyativyAptivAraNAya 'bhedakUTa'nivezanamiti vibhAvanIyam / nanu 'svapratiyogitAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhi. karaNahetvadhikaraNavRtyabhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpa'prathamakalpAbhimata'vyApti'lakSaNe parva. tAdyanuyogikasaMyogena vahvayAdeH sAdhyatAyAM tattaddhamahetAvavyAtiH, -ghaTa-paTAdeH kasyApyabhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , saMyogena ghaTAdyabhAvaprati. yogitAvacchedakasaMyogasambandhena svapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinnAnadhikaraNatvasya tattaddhamAdhikaraNe parvatAdau sattve'pi, tadIyaghaTAdiniSThapratiyogitAyAM sAdhyatAva. cchedakIbhUtaparvatAdyanuyogikasaMyogasambandhAvacchinnatvavirahAt,-tena sambandhena ghaTAderadhikaraNasyaivAprasiddhaH, ___ evaM-sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatattatsambandhAvacchinnapratiyogitAvaccheda. kabhedakUTavatsAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpa-'yadvA'kalpAbhimatavyAtilakSaNato'pi tatrAvyAptiH, -saMyogena ghaTAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedakaghaTatvAdyavacchinnasya sAdhyatAvaccheda. kIbhUtaparvatAdyanuyogikasaMyogasambandhenAdhikaraNAprasiddhyA kasyApyabhAvasya lakSaNAghaTakatvAt-parvatAyanuyogikasaMyogena dhUmAdyabhAvapratiyogino dhUmAderadhikaraNatvasyaiva hetumati parvatAdau sattvAdityAzaGkate-naceti / uktamatadvaye = niruktArthakamatadvaye, 1 'tattuccha'miti kalikAtAmudritapAThaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vivRti - dIpikAlaGkRtA / jagadIzI vayAdeH sAdhyatAyAM tattaddhUme'vyAptiH, - tAdRzapratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogino yadadhikaraNaM * tadanyatvasya, -- sAdhyatAvacchedakasambandhena yatpratiyogisambandhi, tadanyatvasya ca, - -- -- hetumatyaprasiddheriti vAcyam ; tAdRzapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitavize 'SaragatAvizeSeNa, - -- sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitavizeSaNatAvizeSeNa vA, - -- tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvazyoktatvAt, - anyathA kAlikAdisambandhena sarvvasyaiva hetumataH pratiyogyadhi-karaNatAvactvAt pratiyogyanadhikaraNa hetvadhikaraNAprasiddheH, / viTati: tAdRzapratiyogitAvacchedakasambandhena = parvatAdyanuyogika saMyogasambandhena, pratiyoginaH = dhUmAdeH / samAdhatte - tAdRzeti / prathamakalpAbhiprAyeNedaM, tathA ca-' - 'svapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatApratiyogikasvarUpasambandhena, - yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvavaddhe tvadhikaraNavRttyabhAvIya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinna sAmAnAdhikaraNyaM' prathamakalpAbhimatalakSaNasyArthaH, / bhavati hi - parvatAdyanuyogikasaMyogasambandhena ghaTAdyabhAva eva lakSaNaghaTakaH, tadIyapratiyogitAvacchedakaparvatAdyanuyogika saMyogAvacchinnavahvayAdyadhikaraNatApratiyogikasvarUpasya ghaTatvAvacchinnAdhikaraNatAvyadhikaraNasambandhatayA, tena sambandhena 'ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinnAdhikaraNatvasAmAnyA bhAvasya hetumati parva - tAdau saccAt / sAdhyateti / dvitIyakalpAbhiprAyeNedaM, ! tathA ca 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatApratiyogikasvarUpa sambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvavaddhe svadhikaraNa vRttyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatattatsambandhAva
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 siddhaant-skssnn-jaagdiishii| ~ dIdhitiH evaM sthite,-sAmAnAdhikaraNyAdau 'sambandhitvaM' nivezanIyaM, na tvadhikaraNatvaM, jAgadIzI nanu sambandhavizeSeNa sAdhya-sAdhanayoH sAmAnAdhikaraNyapraveze tAdAmyena hetu-sAdhyabhAve'vyAptiH, tAdRzasambandhena hetu-sAdhyayoradhikaraNAprasiddharata Aha,-evaM sthita iti |-smbndhvishesssyaatr niveze sthita ityarthaH / sAmAnAdhikaraNyAdAviti / 'Adi' padena hetusAmAnAdhikaraNyapraviSTahetvadhikaraNatvasya parigrahaH / viratiH cchinnapratiyogitAvacchedakabhedakUTavatsAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM 'yadve' tyaadidvitiiyklpaabhimtlkssnnaarthH|| bhavati hi,-saMyogena ghaTAdyabhAva evaitanmate lakSaNaghaTakaH, sAdhyatAvacchedakaparvatAdyanuyogikasaMyogAvacchinnavahnayAyadhikaraNatApratiyogikasvarUpasambandhasya ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinnAdhikaraNatAvyadhikaraNasaMsargatayA tena sambandhena tAdRzaghaTatvAvacchinnAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvasya kevalAnvayitayA hetumatyapi parvatAdau tasya sattvAt, na ca 'sAmAnyAbhAva'nivezanamanarthaka, tAdRzAdhikaraNatvaniSThapratiyogitAkAbhAvasyaiva samyaktvAditi vAcyam / saMyogasambandhAvacchinnAdhikaraNatApratiyogikasvarUpasambandhena mahAnasAdiniSThavahvayadhikaraNatvAbhAvasya hetumati parvatAdau sattvAt ,vayabhAvasya lakSaNaghaTakatayA 'vahnimAn dhUmAdityatrAvyAptyApatteriti dik / nanviti / sambandhavizeSeNa = sAdhyatAvacchedakasambandhena,-sAdhanatAvacchedakasambandhena ca, hetu-sAdhyabhAveti / tAdAtmyena vahnimataH sAdhyatve, tAdAtmyena dhUmavato hetutve cetyrthH| __ avyAptimupapAdayati-tAzasambandheneti / tAdAtmyasambandhenetyarthaH / adhikaraNAprasiddheriti // tAdAtmyasya vRttyaniyAmakatayA tena sambandhena samba dIpikA tAdAtmyena hetusAdhyakabhAba iti / hetu-sAdhyayordvandvaM kRtvA bhAvazabdena samAsAtubhAvaH, sAdhyabhAvazceti labhyate / tAdAtmyena hetubhAvaH tAdAtmyena hetutvaM, tAdAtmyena sAdhyabhAvastAdAtmyena sAdhyatvaM tatretyarthaH, 'tAdAtmyena vahnimAMstAdAtmyena dhUmavata' ityatreti yAvat /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| dIdhitiH tathA ca dhammiNo'pi vyApyatvaM, vyApakatvaJca nivahati,tathA hi,-tAdAtmyena sambandhena dhUmavataH sambandhini mahAnase vartamAno yo'nyonyAbhAvastasya tAdAtmyasambandhAvacchinnA yA pratiyogitA,-tadanavacchedakavahimattvAvacchinnasya vahnimatastAdAtmyena sambandhini mahAnase,-dhUmavatastAdAtmyena sambandhitvam / . jAgadIzI 'prayojanamAha,-* tathA ceti / * dharmiNo'pIti * / tAdAmyena vyApyatvaM, vyApakatvaJca nirvahatItyarthaH, anyathA tAdAtmyena hetoH sAdhyasya cAdhikaraNAprasiddhyA na tannirvAha iti bhAvaH / * yo'nyonyAbhAva iti |-'yo'bhaav'-ityev vaktamucitam , anyonyAbhAvatvaniveze vaiyAditi dhyeyam / OM tadanavacchedakava hnimattveti |-vhnimttvN = vahnayAdhikaraNatvaM, taccAdhikaraNavyaktInAM bhedepyabhinnamityAzayenedam / "atra sAdhya-sAdhanayoriva tadIyasambandhayorapi bhedena vyApterbhedAt, vitiH ndhitvasyaiva svIkaraNIyatayeti bhaavH| prayojanamAheti / 'hetvadhikaraNala'sthAne 'hetusambandhitva'nivezasya, sAmAnAdhikaraNye'pi 'sAdhyasambandhitvAdi nivezasya ca pryojnmaahetyrthH| vyApyatvaM, vyApakatvaM ceti / dhUmavato vyApyatvaM, vahvimatazca vyApakatvamityarthaH / / __ anyatheti / adhikaraNatvasthAne sambandhitvAniveza ityarthaH / na tannirvAhaH = na vyApyatva-vyApakatvayonirvAhaH, vaiyarthyAditi / abhAva tAdAmyAvacchinapratiyogitAkatvakathanAdeva tasyAnyonyAbhAvatvasiddheriti hRdayam / / nanu vahnimattvaM yadi vahisvarUpaM, tadA 'tasadayaktimAnche'tyabhAvamAdAya sarvasyA eva vahnivyaktahetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA kuto dharmiNo vyApakatva. sambhava ityata Aha-vahnimattvaM ceti| nanu tathApi vahvayadhikaraNatAyAH pratyekaparvatAdiniSThAyA bhinnatayA taddoSatAdavasthyamata Aha-tazceti / tathA ca vayadhikaraNatvamekameva, ato na tattadvayaktya. vacchinnAnyonyAbhAvamAdAya doSaH / atreti / nirukta sambandhitva nivezakalpa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI dIdhitiH evaM-dharmiNo dharmavyApyatva-vyApakatve bodhye / ata eva jalAdInAM pRthivItvAbhAvavyApyatvaM tatra-tatroktaM saGgacchate // 14 // tAdAmyena hetu-sAdhyakasthale hetumanniSThAbhAvApratiyogisAdhyatAdAmyameva vyAptirvaktumucitA, lAghavAditi" vadanti / evamiti |-saamaanaadhikrnnyaadau sambandhitvaniveze kRta ityarthaH / dharmiNa iti |-dhrminno= dhUmavataH, dharmasya = vahnApyatvam , dhammiNo = vahnimataH, dharmasya = dhUmasya, vyApakatvazcetyarthaH / tathA ca,-'gauH sAnAvattvAt ,' 'vahnimAn dhUmavata' ityAdau tAdAtmyasambandhena vyApakatA, vyApyatA'pi saGgacchata iti bhAvaH / nanu tAdAtmyena dhammiNo dharmavyApyatAyAmapasiddhAnta ityata Aha,* ata eveti |-dhrminno dharmavyApyatvAdevetyarthaH / tatra-tatra= vyatirekyAdigranthe // 14 // nanu samavAyena jalAdau pRthivItvAbhAvavyApyatvaparatayaiva tadntha vitiH ityarthaH / tAdAmyena hetusAdhyakasthale = tAdAtmyena vahnimatsAdhyakatAdAtmyena dhUmavanakasthale, vaktumuciteti / sAdhya sAdhanayorabhinnatvAdityAzayaH / zabdAbhedasyopAdeyatvamate naiSA yuktiH sAdhIyasItyato vadantItyuktam / saGgacchata iti| tathA ca hetusambandhitvanivezAddharmiNo vyApakatvaM dharmasya sambhavati, na tvadhikaraNatvanivezAt , evaM-sAdhyasambandhisvanivezAdeva dharmiNo dharmavyA. pyatvaM sambhavati, na tvadhikaraNatvaghaTitasAmAnAdhikaraNyanivezAditi bhAvaH 'pRthvItvA. bhAvavAn jalA'dityatra jalasya samavAyenApi pRthivItvAbhAvavyApyatvaM sambhavati,iti tadanurodhena tAdAmyena vyApyatvasvIkArona saGgacchate'to-'yathA ce'tyAdi-granthotthitau vIja pradarzayati-nanviti / tadgranthasaGgatiH= vyatirekyAdigranthasaGgatiH / dIpikA tAdAtmyena hetusAdhyakasthala iti| nanvatra hetuniSThA'bhAvA'pratiyogitva. nivezenaiva sAmaJjasye kRtaM hetumanniSThe'tyAyanusaraNeneti cenna / tAdAtmyena dravyasyasAdhyatAsthale ghaTa-paTobhayahetuke'tivyAptyApatteH,hetumanniSThAbhAvApratiyogitvasya dravye sattvAt, asmanmate va viruddhadharmasya tAdAtmyenApyadhikaraNatvAnaGgIkArAnnAti vyAptiriti* dhyeyam /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH yathA ca yAdRzena sambandhena hetorvyApyatA gRhItA, tAdRzena sambandhena, - tasya pakSaviziSTatvajJAne, yAdRzena sambandhena ca sAdhyasya vyApakatvamavagataM tAdRzenaiva sAdhya-pakSayorviziSTAnumitiH / jagadIzI 163 saGgatirityAzaGkaya, - pRthivyAdau jalAdibhedasAdhanArthaM tadupanyAso na syAt, vyApakatAghaTakasambandhAvacchinnavyApakAbhAvena vyApyatAghaTakasambandhAvacchinnavyApyAbhAvasyaiva siddherityanvayidRSTAntapUrvakaM pariharati, - * yathA ceti / *pakSaviziSTeti / -- pakSaviSayaketyarthaH, prAcAM mate pakSavizeSyakajJAnasyeva pakSa prakArakajJAnasyApi-- vivRtiH pRthivyAdAviti / tathA ca jalasya samavAyena hetutve pRthivItvAbhAvAbhAvena pRthivItvena jalAtyantAbhAvasyaiva siddhirbhaviSyati, na tu jalabhedasya, tatsiddhyarthameva jale tAdAtmyena pRthivItvAbhAvavyApyatvamaGgIkartavyamityAzayaH / tadupanyAsaH = vyatirekigranthe 'pRthivItvAbhAvavAn jalA' dityanumAnopanyAsaH, anvayidRSTAnta- pUrvakam = anvayidRSTAntaM pradarzya / " dIdhitau - yathA ceti / yAdRzena = yadrUpAvacchinnena tAdRzena = pAva'cchinnena, tasya = hetoH, pakSaviziSTatvajJAne = 'sAdhyavyApyo hetuH pakSe' 'sAdhyAvyApyahetumAn pakSa' ityAkArakajJAne | sAdhyapakSayorviziSTAnumitiriti / 'sAdhyavAn pakSaH', 'pakSe vA sAdhya'facerativarsnumitirityarthaH / teneti / niruktasambandhitvAdinivezanenetyarthaH / vahnidhIH = vahnayanumitiH, / tathaiveti / 'yathetyanena sambadhyate, tathA ca yathA vahnivyApyatayA gRhItasya hetordhUmAdervyApyatAghaTakasaMyogena pakSe - parvatAdau -: jJAnAddhUmAdivyApakatayA gRhItasya sAdhyIbhUtavahvayAdeH pakSarUpaparvatAdAvanumitiH, tathA'nvayini gRhItavahniniSThadhUmAdivyApakatAghaTakasaMyogasambandhena sAdhyasya yAde dAdAvabhAvajJAne sati vahnivyApyatayA gRhItasya dhUmAdervyApyatAghaTakasaMyogasambandhenAbhAvastatra hRdAdau sidhyatIti samuditArthaH / prAcAM mata iti / 'pakSavizeSyakajJAnasya = 'sAdhyavyApyahetumAn pakSa' ityAkArakajJAnasya, pakSaprakArakajJAnasya = 'sAdhyavyApyo hetuH pakSe' iti jJAnasya /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 164 siddhaant-lkssnn-jaapdiishii| dIdhitiH tena na dhUmAvayave saMyogena, na vA samavAyena parvate vahidhIH, .. -tathaivAvagatavyApakatAghaTakasambandhena vyApakasyAbhAvagrahe gRhItavyApyatAghaTakasambandhena vyApyasyAbhAvaH sidhyatIti, . kathamanyathA 'samavAyena vahnivirahiNi mahAnase saMyogena, saMyogena vA vahnivirahiNi svAvayave,-dhUmaH samavAyena na nivartate, -nivarttate ca,-saMyogena vahnivirahiNi svAvayave saMyoge neti niyama upapadyate, tathA ca tAdAtmyasambandhena jalAdInAM vyApyatvagrahAdvayApaka jAgadIzI ----kAraNatvAt / *dhUmAvayava iti |-'n' 'vahnidhI'rityanvayaH / ['dhUmAvayave samavAyena tAdRzadhUmavattvagrahepi na vahyanumitiH, parvate ca saMyogena dhUmavasvagrahe'pi na samavAyena vapanumitirityarthaH / kathamiti |--'niym upapadyata' iti pareNAnvayaH / ] mahAnase saMyogeneti |-'n nivarttate' ityanvayaH, na saMyogAvacchiAsvAbhAvo'numitau bhAsata iti tadarthaH / nivarttate ceti |'dhuum' iti pUrveNAnvayaH / tAdAtmyenaiveti |-smvaayen vyApyatA . viTatiH kAraNatvAditi / pakSaHsAdhyavAnityAkArakAnumitau pakSavizeSyakajJAnasya, pakSe sAdhyamityAkArakAnumitau ca pakSaprakArakajJAnasya kAraNatvAdityarthaH / tAdRzadhUmavattvaprahapIti / vahvivyApyadhUmavatvagrahe'pItyarthaH, evamagre'pi / dIdhitau-anyatheti / vyApakatAghaTakasambandhena vyApakAbhAvena vyApyatAghaTakasaMmbandhena vyApyAbhAvAnabhyupagama ityarthaH / svAvayavaiti / dhUmAvayava ityarthaH evamagre'pi / niyamaH = vyaaptiH| niruktagranthaM vyAcaSTe = kathamiti iti / svAbhAvaH = dhUmAbhAvaH, bhAsata iti // viSayo bhavatItyarthaH / samavAyeneti / jalasya samavAyena pRthivItvAbhAvavyApyatAyAmityarthaH / 1. [] etadantargataH pATho hastalikhite nAsti /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 165 dIdhitiH nivRttyA, tAdAtmyenaiva teSAmabhAvaH sidhyati, sa eSa cAnyonyAbhAvaH, ityameva ca 'tAdAtmyAvRkSaziMzapayoAptinizcaya' iti saGgacchate // 15 // ata eva----- jAgadIzI yAntu samavAyena jalasyAtyantAbhAva eva sidhyediti,-jalabhedasAdhanArtha tadnthAvatAro na syAditi bhAvaH / nanvatAvatA'pi tAdAtmyasambandhAvacchinnajalAbhAvaH siddho, na tu jalAnyonyAbhAva iti taddoSatAdavasthyamata Aha,-OMsa eva ceti / dharmiNo dharmavyApyatve prAcAM saMvAdamupanyasya dharmiNo dharmavyApakatve samAha-itthameva ceti / ['tAdAtmyena vyAptervyavasthApanenaivetyarthaH / tathA ca 'vRkSaH ziMzapAyA' 'ityatra vyAptenizcayaH prAmANika iti bhAvaH] // 15 // dharmiNo dharmavyApakatve yuktimapyAha, mata eveti |-dhrminno vivRtiH tadvanthAvatAraH vyatirekyAdigranthAvatAraH, sa eveti / tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkajalAbhAva evetyarthaH / dharmiNa iti / dhUmavata ityarthaH, dharmavyApyatve vahvayAdivyApyatve / dharmiNaH-gavAdeH, dharmavyApakatve-sAstrAvyApakatve / ziMzapAyA iti / vRkssvishessaadityrthH| vyApternizcaya iti / hetvadhikaraNasvasthAne hetusambandhitvasya, sAdhyasAmAnAdhikaraNyaghaTakAdhikaraNasvAdisthAne'pi ca sambandhitvasya nivezAdeva tAdAtmyena vyAptenizcayaH sambhavatIti bhAvaH / dIdhitau-ata eveti / gotvatvAdyagrahadazAyAM = govatvAjJAnakAle, yatra 1 [] etadantargavaH pATho hastalikhite kAzImudrite ca nAsti / 2 'vRkSaH ziMzapAyA' iti hi prayogaH, tatra vRkSastAdAtmyena sAdhyaM, ziMzapAtAdAtmyena hetuH|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jagadIzI / dIdhitiH - gotvatvAdyagrahadazAyAM, - 'yatra sAsnAdiH sA gauriti 166 jagadIzI dharmavyApakatvAdevetyarthaH / [ nanu ] 'iyaM gau' rityanumitirgaveta rAvRttitvarUpAyAH zuddhagotvanirUpitavyApterjJAnAtsamavAyena niravacchinnagotvasA - fdhyakaiva bhaviSyati, sAdhyavadanyAvRttitvarUpAyA api vyApteranumitihetutvasyAgre vAcyatvAdatastAdRzAnumityanurodhAddharmiNo dharmavyApakatvasvIkAro'nucita ityata uktaM, - gotvatveti / - gotvatvaM = gavetarAvRttitvaM, tathA ca gavetarAvRttitvarUpAyA gotvavyApterajJAnadazAyAmutpannAyA 'iyaM gaurityanumitergotva vidheyatvAsambhavAdgovidheyakatvameveti, tadanurodhAdavazyaM dharmiNo dharmavyApakatvaM vAcyamiti bhAvaH / nanu tAdAtmyena goH sAdhyatve'pi - ' gotvaM hetumanniSThAbhAvapratiyogitAviTati: sAsnAdiriti / 'gauH sAsnAyA' ityatra gotvatvAjJAnakAle tAdAtmyena gavyeva sAsnAvyApakatvamaGgIkarttavyamityAzayaH / sAsnAdinA - sAsnAdihetunA, 'tAdAtmyena gauH sidhyatI 'ti pareNAnvayaH / tAdAtmyena gorvyatirekAt = tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkagobhedAt sAsnAdivyatirekaH = sAsnAdyatyantAbhAvaH / , 'gotvatvAdyagrahadazAyA'mityukterbIjamAha = nanviti / zuddhagotvanirUpitavyApteriti / gavetarAvRtitvarUpavyAptau gotvajAteranullekhAditi bhAvaH / gotvasAdhyakaiveti / 'iyaM gau'rityanumitiriti pUrveNAnvayaH / niravacchinnagotvaniSThavidheyatAkaivetyarthaH / nanu gavetarAvRttitvarUpavyAptijJAnasyAnumitihetutvamaprAmANika mityata AhasAdhyavadanyeti / gotvasya sAdhyatve gavetarAvRttittvasyaiva sAdhyavadanyAvRttitvasvarUpatvAdityAzayaH / agre = kevalAnvayigranthe; tAdRzAnumityanurodhAt = 'iyaM gau'rityanumityanurodhAt, dharmiNaH = gavAdeH, dharmavyApakatvasvIkAraH = sAstrAdivyApakatvasvIkAraH / 'gotvatvAdyagrahadazAyA' mityasyAzayamAha - tathA ceti / gotvavidheyakatveti / gotvavidheyakatvaprayojaka gotvanirUpitavyAptijJAnAbhAvAt gotvavidheyakatvAsambhavAdityarthaH / tadanurodhAt = tadAnIntanotpanneyaM gauritya numitegavidhe yakatvAnurodhAt / 'Adi' padaprayojanapradarzanAya zaGkate - nanviti / gotvaM = gotvarUpasAdhyatAva
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 167 jAgadIzI navacchedaka'mityAkArakavyAptidhiyo'numitihetutvAcatra carmivAvacchedakavidhayaiva gotvatvagrahasyApekSitatvAttadaprahe govidheyakAnumitirapyanupapannetyata Aha,-OMAdItika [zi. 166. pR.] |-aadinaa pakSadharmatAparigrahaH, tathA ca gavatarAvRttivarUpavyApteH sAsnAvyApakatA[vacchedakatA]prahe dharmitAvacchedakatayopasthitidhrauvye'pi tadviziSTasya yatra na pakSadharmatAdhI. statraiva-'ayaM gaurityanumitegoM vidheyakatvamAvazyakamiti, tadanurodhenaiva tAdAtmyena vyApakatvaM vAcyamityAzayaH / vitiH cchedakam, ityAkArakadhiyaH = gotvadharmitAkapratiyogivyadhikaraNahetumaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaprakArakajJAnasya, anumitihetutvAditi / vyApakatA. vacchedakatvajJAnasyAnumitihetutvamatenedam / anyathA tu 'ityAkArakadhiya' ityasya tAdRzapratiyogitAnavacchedakagotvAvacchinnasambandhisvarUpasAmAnAdhikaraNyajJAnasyetyeva vyAkhyAnaM samucitamiti dhyeyam / . apekSitatvAditi / tathA ca tAdRzagotvadharmitAtmakAvacchedyabuddhAvavacchedakajJAnasya hetutvAt ,-govatvarUpadharmitAvacchedakajJAnaM vinA tAdRzagotvadharmitAkajJAnAnudayena,-kAraNAbhAvAdgotvatvAgrahakAle gosAdhyakAnumitirapi na sambhavatIti bhAvaH / tadagrahe = gotvatvAgrahe, pakSadharmatAparigraha iti / gotvavaprakArakapakSadharmatvAgrahadazAyAmityartho vAcya-iti bhAvaH / gavatarAvRttisvarUpavyAptaH = gotvatvAtmikAyAH / sAstrAvyApakatAvacchedakatvagrahe = 'gotvaM hetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedaka'mityAkArakagrahe, tadviziSTasya = gotvatvaviziSTasya, yatra = yasmindharmiNi, tatraiva = tasmindharmiNyeva / govidheyakatvamiti / ayaM bhAvaH-'gotvaM sAnAdimaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedaka'mityAkArakajJAne gotvatvasya gavetarAvRttitvarUpasya gotvanirUpita. vyAptisvarUpasya jJAnasyApekSitatve'pi,-tAdRzagotvatvajJAnaM na gotvavidheyakAnumitau kAraNaM, vyAptiviziSTasya pakSadharmatAjJAnasyaivAnumitihetutvAt, evaJca yadA tAdRza. gotvatvarUpavyAptiviziSTasya gotvasya pakSe jJAnaM na bhavati, tadA 'iyaM gauH' ityanumitirgotvasAdhyikA na bhavitumarhati, tadanumitikAraNasyAbhAvAditi tadAnImutpannAyA iyaGgaurityanumitergosAdhyakatvamevAvazyamaGgIkartavyamiti / idamatrAlocanIyaM,-'gotvaM hetamanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedaka'mityAkA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadIzI / jagadIzI yatta - " zuddha gotvAvacchinnavidheyakAnumitiM prati niravacchinnagotvaniSThavizeSyatAkameva pratiyogitAnavacchedakatvajJAnaM heturato gotvatvAgrahe'pi gove sAsnAdivyApakatAvacchedakatvagrahasambhavAt gosAdhya kAnumiternAnupapattiH, abhAvalaukikapratyakSa evAdhikaraNatAvacchedakarUpeNa tadupasthitehetutvAditi" mataM, ---- tattucchaM, vyabhicArajJAnApratibadhyatayA tAdRzavyApakatAgrahasyAnuvivRtiH rakajJAne dharmitAvacchedakavidhayA gotvasvajJAnasyApekSitasve'pi hetumanniSThapratiyogivyadhikaraNaghaTAdyabhAvapratiyogitA sAmAnye, - zuddha gotvAvacchinnatvaghaTito bhayAbhAvasatvAt -- govAvacchinnahetuvyApyakatAyA akSatatvena tAdRzavyApakatAjJAnAt, tAdRzahetuvyApakasAdhyasambandhitvarUpa sAdhya sAmAnAdhikaraNyajJAnAdvA, - gotvatvAgrahakAle'pIyaGgaurityA kArikA'numitistAdAtmyena gosAdhyikaiva bhaviSyatItyAdipadopAdAnaprayojanopavarNanaM sUkSmadarzibhirvivecanIyamiti / gotvatvAjJAnakAle tAdAtmyena gosAdhyakAnumiti mupapAdayatAM mataM dUSayitumupamyasyati-yattviti / zuddhagotvAvacchinnavidheyakAnumitiM prati=tAdAtmyasambandhAvacchinnagoniSThavidheyatA kAnumitiM prati, niravacchinna gotvaniSThavizeSyatAkaM = gosvatvAnavacchinnavizeSyatAkam, pratiyogitAnavacchedakatvajJAnaM = pratiyogitAnavacchedakatvaprakArakajJAnaM, 'govRtti sAstrAdimanniSThAbhAvapratiyogitAna vacchedaka 'mityAkArakaM jJAnamiti yAvat / 168 etena 'govaM hetumanniSThAbhAvapratiyogitA navacchedaka' mityAkArakajJAne dharmitAvacchedakavidhayA gotvatvagrahasyApekSitatvAt, - gotvatvAgrahakAle tAdRzAnumityupapAdanaM na sambhavatItyapi nirastam / govatvAmahe pi= gotvatvajJAnavirahadazAyAmapi / gotva iti / govRttitvenagotva ityarthaH / sAsnAdivyApakatAvacchedakatva grahAt = : sAsnAdimanniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvagrahasambhavAt / gosAdhyakAnumiteH tAdAtmyena gosAdhyakAnumiteH / = dUSayati - tattacchamiti / vyabhicArajJAneti / 'gotvaM sAsnAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedaka 'mityAkArakavyabhicArajJAnApratibadhyatayetyarthaH / tAdRzavyApakatAgrahasya = govRtti sAsnAdimanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedaka 'mityA kAraka
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI mityahetutvAdanyathA tulyayuktyA zuddhagotvavidheyakAnumiti prati niravacchinnagotva [niSTha] vizeSyatAkasya, pratiyogyanadhikaraNahetumanniSThAbhAvApratiyogitvajJAnasya,-hetutvA dayaM gaurityanumite!tvatvAdyanupasthitAvapi gotvarUpadharmasAdhyakatvasya durvAratvApatteriti dik / __ prAzcastu-"gotAdAtmyasya sAnAvyApakatvagrahAdeva gostAdAtmyena siddhisambhavAnna tadanurodhena gostAdAtmyena vyApakatvasvIkAro yuktaH, sambandhagatavyApakatvagrahAdeva sambandhino'numitermizrAdisammatatvAdata uktaM,-gotvatvAdyagrahadazAyAmiti [zi. pR. 166.] |-gotaadaatmytvaadygrhdshaayaamiti tadartha "-ityAhuH / vivRtiH vyApakatAvacchedakatvagrahasya, anumityahetutvAditi / na ca'goTatti sAsnAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedaka mityAkArakavyabhicArajJAnasya- tAdRzavyApaka. tAvacchedakatvajJAnapratibandhakatayA vyabhicAragrahapratibadhyatvena niruktajJAnamapyanumitau. kAraNaM syAditi vAcyam / sAdhyatAvacchedakadharmikaniruktapratiyogitAvacchedakatvagrahasyaiva vyabhicArajJAnatayA-govRtti sAsnAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedaka'mityAkArakajJAnasya 'vyabhicArajJAna'padena dhamizakyatvAditi bhaavH| anyatheti / vyabhicArajJAnApratibadhyajJAnasyApyanumivihetutva ityarthaH / tulyayuktyeti / tathA ca vyabhicArajJAnApratibadhyajJAnaM yadyanumitikAraNaM syAttadA gotvatvAgrahakAlepyayaM gaurityanumitirgosvasAdhyikA'pi bhavitumarhati / 'govRttiH-sAsnAdimaniSThAbhAvApratiyogI'tyAkArakavyApakatAjJAne gotvatvagrahasyAnapekSaNAdityayaM gaurityanumitestAdAtmyena govidheyakatvavyavasthApanaM durupapAda syAt / prAJcastviti / sAsnAvyApakatvagrahAt-sAsnAdimanniSThAbhAvApratiyogitvagrahAt / tadanurodhena ayaM gaurityanumityanurodhena, nanu sambandhe vyApakatvagrahe sambandhasyaivAnumitirbhavatu na tu sambandhina ityata aah-smbndhgteti| nanu gotvatvAgrahakAle 'gotAdAtmyaM, sAsnAdimanniSThAbhAvApratiyogI'tyAkArakagrahAdiyaM gaurityanumitirgosAdhyikaiva bhaviSyatIti-kimanurodhena dharmiNo vyApakatvaM -svIkAryamityata aah-gotvtveti| tadarthaH = 'gotvatvAcaprahadazAyA mityasyArthaH /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH tAdAtmyena gorvyApakatvagrahe,-sAnAdinA tAdAtmyena gauH,-. jAgadIzI -taccintyam / ["gotvatvAdyagrahadazAyAmityasya', 'gotvatvenAgraho yasmA diti vyutpattyA gotvabAdhanizcayadazAyAmityarthaH, tathA ca tadAnImayaM gaurityanumityartha dharmiNo dharmavyApakatvamavazyaM svIkAryamityapi" vadanti / ] gauritika |-'sidhytiiti pareNAnvayaH / vizatiH tathA ca gotAdAtmyatvAjJAnakAle gotAdAtmye tAdRzavyApakatvagrahasyAsambhavAt tadA. nImiyaM gaurityanumityupapatyathaM dharmiNo gavAdestAdAtmyena vyaapktvmvshymnggiikrtvymityaashyH| ___ atra gotAdAtmyatvAgrahakAle gosAdhyakAnumiterapyutpAdo na sambhavati, kevala hetuvyApakatvajJAnasyAnumityahetutayA sAsnAdivyApakasya gavAdestAdAtmyena sambandhitvarUpasAmAnAdhikaraNyajJAnasyaivAnumitihetutvaM vAcyaM, tathA ca niruktavyAptijJAnetAdAtmyatvena tAdAtmyasya bhAnAt niruktAnumiteH pUrvamavazyaM tAdAtmyatvagrahasyAva. zyakatyAdityasvarasa 'AhurityuktyA suucitH| matAntaramAha-gotvatveti / agrahaH gotvatvaprakArakajJAnavirahaH, govabAdhanizcayadazAyAM 'gosvAbhAvavAnaya'mityAkArakabhramAtmakanizcayadazAyAm, ityartha iti| tathA ca 'gotvatvAdyagraha' ityasya 'gotvAbhAvavAnaya'mityAkArakabAdhanizcayaparatayA taddazAyAmayaM gaurityanumitirna gotvaprakArikA bhavitumarhati, idantvAvacchinnavizeSyaka gotvaprakArakabuddhau niruktabAdhanizcayasya pratibandhakatvAdataH tAdRzabAdhanizcayakAle utpannAyA ayaM gaurityanumitestAdAtmyena govidheyakatvameva svIkAryamiti bhaavH| ___ 'vadantI'tyasvarasasUcanAya-tadvIjantu-niruktedantvAvacchinnavizeSyakagosvAbhAva* prakArakanizcayakAle'pIdantvAvacchinnavizeSyakatAdAtmyena goprakArakAnumiterutpAdo na sambhavati, anubhavaSalAginnaprakArakajJAnasyApi pratibandhakatvamabhyupagantavyaM, go bhedasya gotvAbhAvAtmakatayA gobhedanizcayasattve yathA gostAdAtmyena jJAnaM na sambhavati, tathA dharmiNi gotvAbhAvanizcayasattvepi dharmiNi tAdAtmyena goprakArakabuddhirna sambhavati,-iti // 16 // 1[ ] etadantargataH pATho likhitapustake nAsti /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH tAdAtmyena gorvyatirekAcca sAsnAdivyatirekaH - sidhyati // 16 // evaJca saMyogena gaganAderapi dravyatvavyApakatvam / vRttiniyAmakasaMyogamAtrasyAbhAvapratiyogitAvacchedakasambandha rUpatve, ######## 171 jagadIzI *gorvyatirekAditi / 'sAdAtmyene 'tyanuSajyate // 16 // evazveti / - sAmAnAdhikaraNyAdau sambandhiniveze cetyarthaH / saMyogatvena saMyogamAtrasya pratiyogitAvacchedakasambandhatve vRttyaniyAmaka - saMyogasyApi tattvaM sarvajanasiddhamato 'mAtra' padam / sambandharUpatve iti / anyathA tAdRzasambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvAprasiddhyA gaganAdeH pRthivItvAdivyApakatvaM durghaTameva syAditi bhAvaH / vidyatiH sAmAnAdhikaraNyAdAviti / AdinA - hetvadhikaraNatvAdiparigrahaH / mAtrapadamiti / tathA ca 'mAtra' padena vRtyaniyAmaka saMyogena ghaTAdyabhAvamAdAya gaganAderdravyatvavyApakatvaM saGgamanIyamiti sUcitaM, anyathA saMyogena ghaTAdyabhAvapratiyogitAvacchedakasaMsargatAyAH saMyogatvaviziSTatayA vRttyaniyAmakasaMyoge sattve'pi tadIyapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakasaMsargatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNavRttyaniyAmaka - saMyogatvaviziSTa saMyogAnavacchinnatayA - tAdRzasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhayA gaganAderdravyatvavyApakatvasya durghaTatvApattiriti hRdayam / anyatheti / vRttyaniyAmaka saMyogasya pratiyogitAnavacchedakatva ityarthaH / tAdRzeti / tathA ca vRttyaniyAmakasaMyogAvacchinnAbhAvAnabhyupagame, - pratiyogitAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAsambandhi hetu sambandhi vRtyabhAvanirUpita sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA ghaTitaprathamakalpoktarItyA vyApakatvaM gaganAderna sambhavati, sAdhyatAvaccheda kI bhUtaSTasya niyAmakasaMyogAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhe ratastatsambandhAvacchinnapratiyogitvaM svIkRtyaiva tena sambandhena ghaTAdyabhAvamAdAya gaganAderdravyatvavyApakatvaM sampAdanIyamityAzayaH / 'sAdhyatAvacchedake'tyAdinA prakArAntareNa gaganAdervyApakatvavyavasthApane hetumAha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 972 siddhaant-lkssnn-jaagdiisho| dIdhitiH sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyasambandhitvAbhidhAne cA, -- pRthivItvAdivyApakatvamapi, jAgadIzI tAdRzasambandhasya pratiyogitAnavacchedakatve'pi dvitIyakalpAnusAreNa vyApakatvaM sampAdayati, sAdhyatAvacchedakasambandheneti / tathA ca sambandhAntarAvacchinnaghaTAdyabhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvaya iti bhAvaH / 'dravyatvasya gaganAsaMyuktavibhvantare tadvayabhicArAddhetvantaramAha, pRthivItvAdIti / OMvyApakatvamapIti |-'ggnaaderiti pUrveNAnvayaH / ['nanUtpattikAle janyasya,-pralayakAle nityasya,-pRthivImAtrasya gaganA viTatiH tAdRzasambandhasyeti / satyaniyAmakasaMyogasyetyarthaH / pratiyogitAnavacchedakatve'pIti / tathA ca sAdhyatAvacchedakavRttyaniyAmakasaMyogAvacchimapratiyogitAkAbhAvA'prasiyA na prathamakalpoktarItyA gaganAdeApakatvamiti bhaavH| dvitIyakalpAnusAreNa='sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinAsambandhi-hetusambandhi-satyabhAvanirUpitasvapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchiapratiyogitAghaTita'dvitIyakalpAnusAreNa, sambandhAntarAvacchinnaghaTAdyabhAvaM = samavAyAdhavavacchinnaghaTAdyabhAvam / lakSaNasamanvaya iti / 'gaganavAn dravyatvA'dityatra samavAyena ghaTAbhAvasya sAdhyatAvacchedakIbhUtavRttyaniyAmakasaMyogena svapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinAsambandhi-dravyatvarUpahetusambandhi-ghaTAdivRttitayA tadIyasamavAyAvacchinnapratiyogitAnavacchedakatvasya gaganatve sattvAdgaganasya vRttyaniyAmaka. saMyogena dravyatvavyApakatAyA akSatatvAllakSaNasamanvaya ityarthaH / nanu tAdRzasambandhena gaganasya dravyatvavyApakatvasambhave punastasya pRthivItvAdivyApakatvAbhidhAnamasaGgatamityata Aha-dravyatvasyeti / tathA ca dravyatvasya gaganAsaMyukta Atmanyapi sattvena tatra ca vRttyaniyAmakenApi saMyogena gaganasyAsatvAttAdRzasambandhena gaganasAdhyakadravyatvahetoyabhicAritayA,-gaganasya tena sambandhena dravyatvavyApakatvaM kathamapi na sambhavatItyataH-pRthivItvasya hetutvamabhihita. miti tAtparyam / nanviti / janyapRthivyAM, nityapRthivyAJca gaganAbhAvasattvaM pradarzayati-utpatti1. [ ] etadantargataH pATho kAzImudrite likhite ca nAsti /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH - tadabhAvavato'pi pRthivyAdeH saMyogena tatsambandhitvAt, siddhirapi tasya tathaiva, - na tu vRttiniyAmakasambandhena, tenAsambandhitvAt 173 jagadIzI bhAvasattvAtkathaM tasya pRthivItvavyApakatvamata Aha, tadabhAvavato-'pIti / - gaganAderabhAvavato'pi / saMyogeneti / - vRttyaniyAmakasaMyogena / - tatsambandhitvAt = gaganAdisambandhitvAt / ] nanvevaM niruktavyAptijJAnAddhaTo gaganavAnityanumitiH pramA syAdata Aha,--siddhirapIti / tathaiva = vRttyaniyAmakasaMyogenaiva, tathA ca tAdRzasambandhena gaganAnumiteH pramAtvamiSTameveti bhAvaH / * tenAsambandhitvAditi / yena sambandhena sAdhya-sAdhanasAmAnAdhikaraNyaM parAmarze bhAsate, tenaiva sambandhena sAdhyAnumiteH phalatvAditi vikRtiH kAla iti / gaganAdisambandhitvAditi / tathA ca nRtyaniyAmaka saMyogarUpasAdhyatAvacchedakasambandhena gaganasambandhitvasya pRthivyAdau sattvAnna gaganAbhAvaH pRthivyAM pratiyogivyadhikaraNa iti bhAvaH / 'ghaTo gaganavA' nityanumitirdIdhitikRtAmapi sammati pradarzayati- tathA ceti / nanu vRttyaniyAmaka saMyogena niruktavyApakasAmAnAdhikaraNyajJAnAdvRttiniyAmaka -- saMyogenApi 'ghaTo gaganavA' nityanumitiH syAdityata Aha dIdhitau - tenAsamba ndhitvAditi / vRttiniyAmakasaMyogena gaganasambandhitvarUpasAdhya sAmAnAdhikaraNyavirahAdityarthaH / nanu vRttiniyAmakasaMyogena gaganasambandhitvavirahe'pi vRtyaniyAmakasaMyogena gaganasambandhitvajJAnAdvRttiniyAmakasaMyogenApi gaganAnumitiH syAdato bhAvamAha - yena sambandheneti / bhAsata iti / tathA ca vRttiniyAmakasaMyogena gaganasambandhitvarUpa sAmAnAdhikaraNyasya parAmarzAviSayatayA, - tena sambandhena gaganAnumitirna sambhavatyeva, sAmAnAdhikaraNyaghaTakasAdhyasambandhasyaivAnumitividheyatA--- vacchedakasaMsargatayA bhAnopagamAditi bhAvaH /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| wwwwwwwwww dIdhitiH -avyApakatvAcca, jAgadIzI bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyadhiyo hetutvasya, tadaMze sambandhavizeSanivezasya vA'naGgIkAramate'pyAha,-OM avyApakatvAcceti * |-'tene'tynussjyte, tathA ca yAdRzasambandhena sAdhyasya hetuvyApakatvaM gRhyate, venaiva sambandhena sAdhyasiddhiH phalamato-vRttiniyAmakasambandhena sAdhyasya hetuvyApakatvA'sambhavAdeva na tena 'sambandhena sAdhyasya pramAnumitiriti bhAvaH / nanu vRttiniyAmakasaMyogenApi gaganasya pRthivItvAdivyApakatvaM durvAra, tAdRzasambandhena gaganasambandhyaprasiddhyA gaganAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAt , tAdRzAbhAvAntarapratiyogitvasya ca gaganAdAvasattvAdata viTatiH nanu sAmAnAdhikaraNyaghaTitavyAptijJAne sAmAnAdhikaraNyajJAnasya hetutayA. 'numitAvapi tasya hetutvamAvazyakamityata Aha-tadaMza iti / sAmAnAdhikaragyaghaTa ke sAdhye, hetau cetyrthH| sambandhavizeSanivezasya = sAdhyatAvacchedakasambandhasya, hetutAvacchedakasambandhasya cetyarthaH / anaGgIkAramata iti / tathA ca yena kenApi sambandhena sAmAnAdhikaraNyajJAnasyAnumitihetutayA'numitau sambandhamAnaniyAmakAbhAvAdvattyaniyAmakasaMyogena gaganasambandhitvajJAnAdapi vRttiniyAmakasaMyogena gaganAnumitiH syAditi bhAvaH / ___ nanu ttiniyAmakasaMyogena (gaganAderavyApakatve'pi,-tena sambandhena gaganA. numitiH syAdityato bhAvamAha-tathA ceti / sAmAnAdhikaraNyajJAnasyAnumitividheyatAvacchedakatayA saMsargabhAnAprayojakatve'pi,-vyApakatAvacchedakasambandhasyaivA. numitau vidheyatAvacchedakasaMsargatayA bhAnopagamAvRttiniyAmakasaMyogena gaganAdeH pRthivItvAvyApakatayA na tena sambandhena gaganAnumiteH sambhava ityabhiprAyaH / vRttiniyAmakasaMyogena vyApakatvabhramAttena sambandhena bhramAnumityutpAde'pi,-na pramA. numitiH kadA cidapi sambhavatItyAzayenAha-na tena sambandheneti / vRttini. yAmakasaMyogasambandhenetyarthaH / 'vyaktIbhaviSyatI'tyAdi granthotthitau bIjamAha-nanviti / tAdRzasambandhenattiniyAmakasaMyogasambandhena, pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAditi / 'Tatti1 sambandheneti pAThaH kacinnopalabhyate /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH vyaktI bhaviSyati cedamupariSTAt // 17 // jagadIzI - Aha, -- vyaktItyAdi / idaM = vRttiniyAmakasambandhena gaganAdevyApakatvaM, tathA ca 'niruktapratiyogipratiyogikatve' tyAdinA vakSyamANaM 'pratiyogya sAmAnAdhikaraNyaM" vRttiniyAmakasambandhena gaganAbhAve'pi sthAsyatIvi bhAvaH / / 17 / vivRtiH niyAmakasaMyogena 'gaganaM nAstItyabhAvIya pratiyogitAvacchedakavRttiniyAmakasaMyogena gaganasya sambandhitvAprasiddhyA'sambandhitvasyApi vaktumazakyatvAt, tAdRzasambandhena ghaTAbhAvopAdAne tu tadIyapratiyogitAnavacchedakatvasya gaganatve sattvena, - prathamakalpokarItyA vRttiniyAmakasaMyogenApi gaganAdervyApakatvaM durvAram / evaM samavAyAdinA gaganAbhAvopi na lakSaNaghaTakaH, sAdhyatAvacchedakavRttiniyAmaka saMyogena gaganatvAvacchinnasya sambandhitvAprasiddhyA'sambandhitvAsambhavAt / samavAyAdinA ghaTAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM ca gaganatvamiti dvitIyakalpokta-rItyApi gaganAdervyApakatvaM nirAbAdhamevetyAzayaH / 175 vRttiniyAmakasaMyogAvacchinnapratiyogitAkagaganAbhAve uttaragranthoktaM 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' pradarzayati - tathA ceti / sAdhyatAvacchedakaSTattiniyAmakasaMyoge pRthivItvAdhikaraNaghaTAdyanuyogikatvasattve'pi gaganapratiyogikatva viraheNobhayAbhAvasattvAdbhavati gaganAbhAvastAdRzasambandhena pratiyogivyadhikaraNa ityAzayavAnAha- gaganAbhAve'pIti // 17 // 'ghaTavAn mahAkAlavA' dityatrAvyAptirityuktistu na saGgacchate, kAlikena mahAkAlatvAdhikaraNe ghaTAdAvatItatattadvyaktyabhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyasambhavenAvyAptivirahAdato -- yena sambandhena yAdRzasya vastunaH sAdhyatve yena sambandhena yAdRzasya mahAkAlatvasya hetutve'vyAptiH sambhavati, tAdRzasAdhyakahetAvavyAptimA dIpikA " nanu vRttiniyAmakasaMyogena gaganAdisambandhino'prasiddha yA kathantena sambandhena gaganAdyabhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyamityata Aha-vyaktIbhaviSyatIti / evaJca vakSyamANobhayAbhAvaghaTita - 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM tatrApi sulabhamiti bhAvaH " iti gadAdharabhaTTAcAryA api vyAcakraH / 1. 'pratiyogivaiyadhikaraNya' miti pAThAntaram /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 siddhAnta- lakSaNa - jAgadozI / dIdhitiH nanvaSTadravyAtirikta-- jagadIzI *nanviti / -- kAlikasambandhena gotvAdau sAdhye ghaTAdirUpakAlopAdhimAtravRttighaTatvAditau nAvyAptiH / bhinnakAlIna tattadvayaktitvAvacchinnAbhAvasyaiva ghaTAdau pratiyogivaiya-dhikaraNyasambhavAdata uktam, aSTadravyAtirikteti / 'pRthivyAdicaturdravyAtirikte 'ti tu jyAyaH, gaganAdeH kAlatvavirahAdeva tadvyudAsAditi dhyeyam / vivRtiH zaGkate --dIdhitau - nanviti / tathA ca pRthivyAdicaturdravyAtirikto yo dravyAtmakaH kAlastanmAtravRttidharmasya - mahAkAlatvasya - vyApakatvaM, kAlikasambandhe - nAvyApyavRtteH kasyApi padArthasya na sambhavatIti - tAdRzasambandhena tAdRzapadArtha - sAdhyakamahAkAlatvahetau vyAptilakSaNAvyAptiriti samuditagranthAnAmAzayaH / 'aSTadravyAtirikta' tyasya vyATattimAha- kAlikasambandheneti / ' gotvAdA'vityAdinA - paTatvAdiparigrahaH, - ghaTatvAditAviti / 'gotvavAn ghaTatvA' dityatretyarthaH / 'Adi' padAtpaTatvAdiparigrahaH / avyAptyabhAvamupapAdayati - bhinnakAlIneti / ghaTAsamAnakAlInetyarthaH, tathA ca ghaTAsamAnakAlIna tattadvyaktyabhAvapratiyogitAvacchedakatattadvyaktitvAvacchinnAsamba ndhitvasya hetumati ghaTe sattvAt tAdRzAbhAvamAdAya tatra lakSaNasamanvayAdavyAptirna sambhavatIti bhAvaH / aSTadravyeti / ghaTasya pRthivyAtmakASTadravyasvarUpatayA tadatiriktatvAbhAvena tanmAtravRttidharmasya ghaTatvasya hetutvaM na sambhavatItyAzayaH / jyAya iti / pRthivyAdicaturdravyAtiriktatvameva dravyavizeSaNaM, na tvaSTadravyAtiriktatvamityabhiprAyaH / vyudAsAditi / gaganasya pRthivyAdicaturdravyAtiriktatve'pi tasya kAlatvAbhAvena tanmAtravRttigaganatvasya hetutvanirAsambhavAdityarthaH / dIpikA nanvaSTadravyAtirikteti / nanvaSTadravyAtiriktatvaM yadi pratyekaM kSisyAdibhinnavaM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGgatA / dIpikA 177 tadA 'kAla' padavaiyathyaM syAt / yadi ca dravyavibhAjakI bhUtadharmAvacchinnapratiyogitAkASTabhedaparaM tadA ghaTasvasyApi tathAtvena vyApakatvasyApi gotvAdau prasiddhisambhava iti cedatra ke citpratyekabheda eva tAtparya, 'kAla'padantu kAlikavizeSaNatAlAbhAyetyAhuH / vastutaH -- kAlAvRtti dravyavibhAjakadharmAvacchinnapratiyogitAkASTa bhedavattvaM tadatiriktatvaM, 'kAla'padaM kAlAvRttitvalAbhAyeti dhyeyam / evaM 'dharma' padamapi yena sambandhena kAlamAtravRttitvaM tena sambandhena hetutA lAbhAya / evaM 'mahAkAlatvaM' parityajyaitAdRzahetvanusaraNaM mahAkAlatva- tadyaktitvAdinAnAdharma saMgrahAya / 12 yattu 'mahAkAla'padazakyatAvacchedako niruktakAlamA travRttidharma iti tadanusaraNa - miti tu na yuktam / " - ' caturdravyAtirikta' iti jyAyaH " - -- iti jagadazipranyAsaGgaterityasmadgurucaraNAH / nanvaSTadravyAtiriktetyatrAvyApyavRttidharmatvAvacchedena vyApakatvAbhAvaH sAdhanIyaH / tatra vyApakatvaM kiM kAlikasambandhena pratiyogivyadhikaraNaniruktamahAkAlatva. samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvA'bhAvarUpaM ? kiM vA pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTita - niruktasva pratiyogimattAbuddhi virodhitAghaTaka sambandhena niruktamahAkAlatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvAbhAvarUpaM ? nAdyaH- -- niruktapratiyogitvAbhAvarUpavyApakatvA'prasiddheH sAdhyAprasiddhiprasaGgAt, nApi dvitIyaH - avyApyavRttidharme nirukta kAlatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvAbhAvarUpavyApakatvAbhAvasyeSTatvena siddhasAdhanApatteH / na ca vyApakatvasambandhena niruktakAlatvAbhAvaH sAdhanIyaH, kriyAtvAdirUpadharmasya tAdRzavyApakatvarUpasambandha prasiddheH, mahAkAlatvAdezca vyadhikaraNatayA tAdRzaH sambandhaH prasiddha iti na ko'pi doSa iti vAcyam / niruktavyApakatAsambandho yadi pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitastadA niruktakALatvAdidharmasya vyadhikaraNatayA prameyatvAdAvapi tadabhAvasattvAdavyApyavRttipadavaiyarthyApatteH / yadi ca pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitastadA niruktayuktyA siddhasAdhanApatteriti cet -- atra ke cit, - avyApyavRttitAvacchedakadharma pakSIkRtya pratiyogivaiyadhikaraNya ghaTitavyApakatAvacchedakatva, tadaghaTitavyApakatAvacchedakatvaitadubhayasAdhAraNaikarUpeNa saMsargatvamAdAya nirutakAlatvAbhAvaH pravezanIyaH / tAdRzakAlamAtravRttidharma
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH -dravyAtmakakAlamAtravRttidhammasya, jAgadIzI karmAtmakakhaNDakAlasyApi bhinnakAlInatattadvayaktitvAvacchinnAbhAvapratiyogyanadhikaraNatvaprasiddhyA tanmAtravRttispandatvAdihetau nAvyAptiratazvarama-'dravya'-padam / tathAvidhakAlatvAdAvapyuktadizA nAvyAptirato-'mAtra'-padam / vitiH 'dravyAtmake tyasya vyATattimAha-karmAtmaketi / spandatvAdihetAviti / kAlikena gosvatvasAdhyakaspandatvahetAvityarthaH / nAvyAptiriti / 'dravyAtmake'tyanuktau,-'pRthivyAdicaturdravyAtirikta padena spandamAdAya, tanmAtravRttispandatvasvarUpahetoradhikaraNe spande-kAlikasambandhena tadasamAnakAlInavyatyabhAvasya pratiyogivyadhikaraNatayA lakSaNaghaTakatvasambhavAnA'vyAptirityarthaH / crm-drvypdmiti| spandasya dravyAnAtmakatayA,-tanmAtra. vRttidharmasya spandatvasya, hetutvameva na sambhavatIti bhAvaH / ___ 'mAtra'padaprayojanamAha-tathAvidhakAlatvAdAviti / pRthivyAdicatu. vyaatiriktdrvyaatmk-mhaakaaltti-kaaltvaadaavityrthH| prAdipadAtkAlavyaktitva prigrhH| uktadizeti / pUrvokkabhinna kaaliine'tyaadiriityetyrthH| nAvyAptiriti / tAdRzakAlatvAdhikaraNe ghaTAdau, ghaTAdyasamAnakAlInatattadvayaktyabhAvasya kAlikena pratiyogivyadhikaraNatvasambhavAnnAvyAptirityarthaH / mAtrapadamiti / kAla. tvasya, tathAvidha-dravyetara-ghaTAdivRttitvena, tathAvidhadravyamAnAvRttitvAttasya hetu. tvameva na smbhvtiityaashyH| dIpikA saMsargatAvacchedakarUpaJca - svaniSThanirUpakatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA'dhikaraNatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA'dhikaraNa-niSThAvacchedakatAnirUpitanirUpitatva niSThA'vacchedaka. tAbhinnA satI,-svapratiyogimattvabuddhivirodhitAghaTakasambandhAvacchinnatva niSThAvaccheda. katAbhinnA satI,-svapratiyogitAvacchedakAvAcchannA'dhikaraNatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhAvacchinnatvaniSThAvacchedakatAbhinnA satI,-vRttitA. tvaniSThAvacchedakatAbhinnA yA'vacchedakatA tadanirUpitA vRttitAniSThAvacchedakatA,-tannirUpitA'bhAvaniSThAvacchedakatAnirUpitapratiyogitAniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAtva-niSThAvacchedakatAkasaMsargatAkasvaniSThapratiyogitAkAvacchedakatAkabhedavattvam /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 176 dIdhitiH -vizeSaNatAvizeSaNa jAgadIzI svarUpasambandhena hetutAlAbhAya,-'dharma'-padam, -anyathA kAlikAdisambandhena mahAkAlatvAdyadhikaraNaghaTAdau pratiyogi-vyadhikaraNAtIta-tattadvayaktitvAvacchinnA'bhAvaprasiddhyA nAvyAptiriti dhyeyam / tAdRzadharmasya mahAkAlatvAdeH samavAyAdinA vyApakatvaM saMyogAdyavyApyavRtteH sughaTamityata ukta, vishessnnteti| kAlikavizeSaNatetyarthaH / vivRtiH _ 'dharma'padaprayojanamAha-svarUpasambandheneti / anyatheti / svarUpasambandhena niruktadharmasya-mahAkAlatvasya-hetutvAnabhyupagama ityarthaH / tattavyaktitvAvacchinneti / viSayitva-viSayatvAnyasambandhena vibhinakAlInayorAdhArAdheyabhASAnabhyupagamAditi bhAvaH / hetughaTakapratyekapadAnAM vyAvRttimuktvA,-sAdhyaghaTakapratyekapadAnAM vyAvRtti prada. zayituM,-prathamaM prathamopasthita vizeSaNatAvizeSa'padavyAvRttimAha taaddshdhrmsyeti| pRthivyAdicatuvyAtiriktadravyAtmakakAlamAtravRttidharmasye. tyarthaH / samavAyAdineti / aadipdaatsvruupaadiprigrhH| 'saMyogAdyavyApyavRtte'rityatrApyAdipadaM saMyogAbhAvasaGgAhakam , evaJca samavAyena saMyogasAdhyakamahAkAlatvahetau, svarUpeNa vA saMyogAbhAvasAdhyakamahAkAlatvahetau, mahAkAlatvasamAnAdhikaraNasamavAyAdinA pratiyogivyadhikaraNaghaTAyabhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvasya saMyogatvAdau sattvAdavyApyavRttisaMyogAdemahAkAlatvavyApakatvaM sughaTaM syAdityAzayenAha-uktamiti / kAlikavizeSaNateti / tathA ca kAlikena saMyogAdeH sAdhyatve, tena sambandhena pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhyA bhavatyavyAptiriti bhAvaH / dIpikA itthaJca,-svaniSThanirUpakatAkA'dhikaraNatAvannirUpitasvapratiyogimattvabuddhiviro. dhitAghaTakasambandhAvacchinnavRttitAvadabhAvapratiyogitAvacchedakatAsambandhena 'svavAnne'syAkArakabhedasya, svaniSThanirUpakatAkA'dhikaraNatAvannirUpitasvapratiyogitAvacchedakAvacchinnA'
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| - - - dIdhitiH -avyApyatti kimapi jAgadIzI vyApyavRtti prameyatvAdeH pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitameva kAlikasambandhAvacchinnavyApakatvaM sambhavatyata uktam ,-avyApyavRttIti / vAhazasAdhyaM,-ghaTAdikaM, dravyatvAdikazca, tadvato'pi-kAlasya,-tadanadhikaraNadezAvacchedena kAlikasambandhAvacchinnatadabhAvavattvAt; vizatiH 'avyApyavRtti'padavyAvRttimAha-vyApyavRttIti / pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitaM = hetusamAnAdhikaraNAbhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA ghaTitaM, kAlikasambandhAvacchinnavyApakatva = kAlikasambandhAvacchimapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakadharmavattvarUpaM, sambhavatIti / na ca kAlikena prameyasvasAdhyakamahAkAlatvahetau,-gaganAdeH kAlikena rattimattvamate,-mahAkAlatvasamAnAdhikaraNakAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhyA pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitamapi 'vyApakatvaM' kAlikena prameyatvAdau durghaTamiti vAcyam / vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNe- 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna pratiyogitA'padena sAdhyatAvacchedakasaMsargAtiriktasambandhAvacchinnatva,-sAdhyatAccachedaka. vyApakaniSThatvobhayAbhAvavatpratiyogitAyA eva vivakSitatayA,-samavAyena ghaTAbhAvamAdAyaiva meyatvAdau mahAkAlatvavyApakatvasya sampAdanItvAditi dhyeyam / ata uktamiti / tathA ca prameyatvasya kenApi prakAreNAvyApyattitvA'sambhavA'davyApyavRtti'padena tasya dhattuMmazakyatvAditi bhAvaH / nanu tarhi kAlikenAvyApyaTatteH kasya padArthasya sAdhyatvamabhimatamityAkAGkSAyAmAha-sAdhyamiti / ghaTAdikamiti / 'AdinA'paTAdeH parigrahaH, niruktaH sAdhyasyA'vyApyattitvamupapAdayati-tadvato'pIti / ghaTAdimato, drvytvaadimtshcetyrthH| kAlasya = khaNDakAlasya, tadanadhikaraNadezAvacchedena = ghaTAdyanadhikaraNadezA. vacchedena, dravyatvAcanadhikaraNadezAvacchedena ca, tadabhAvavatvAt = ghaTAyabhAvasya, dIpikA dhikaraNatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhAvacchinnattitAvadabhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhena 'svavAnne'tyAkArakabhedasya ca, -saMgrahAnnA'siddhirna vA vyApyavRttidalavaiyarthya"-mityAhuH /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH -- vyApakaM na syAt, svAvacchedakasambandhena pratiyogino'sambandhini jagadIzI R navamvidho vAcyatvAdiH, tadanadhikaraNadezAprasiddhyA tadavacchedena kAlikasambandhAvacchinnavAcyatvAbhAvasya daizikavizeSaNatayA kAle'sambhavAditi bhAvaH / na syAditi / tathA ca 'kAlo ghaTavAnmahAkAla'vA' dityAdau vyAptilakSaNA'vyAptiriti bhAvaH // prathamavivakSAnusAreNa doSaM saGgamayati, vivRtiH svAvacchedaketi / dravyatvAdyabhAvasya ca sattvAt, tathA ca svAdhikaraNavRttyabhAvapratiyogitayA ghaTAdikaM dravyatvAdikaJcAvyApyatyeveti bhAvaH / nanu niruktarItyA prameyatva vAcyatvAdikamapyavyApyavRtti syAdityata Ahanahyevamiti / tadadhikaraNa dezA prasiddhyati / vAcyatvAdeH kevalAnvayisvAditibhAvaH / kAle'sambhavAditi / na ca kAlikasambandhena vAcyatvAnadhikaraNagaganAdyavacchedena kAle kAlikasambandhAvacchinnavAcyatvAbhAvaH sambhavatIti vAcyam / tadanadhikaraNatvaghaTakAdhikaraNatAyA avyApyavRttitAghaTakasaMsargAtirikta sambandhasAmAnyena vivakSitatvAt, anyathA niruktarItyA sarvasyaivAvyApyavRttitayA sAdhyaghaTaka'mavyApyavRtti' padaM nirarthakaM syAditi dhyeyam / 'nanvi'tyAdigranthasya tAtparyamAha - tathA ceti / prathama vivakSAnusAreNeti / pratiyogitAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnA sambandhi hetu sambandhityabhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna pratiyogitAghaTitalakSaNA'nusAreNetyarthaH / doSam = avyApakatvaM / saGgamayatIti / tathA ca samavAyena paTatvAvacchinnA saMbandhi mahAkAlavRttisama dIpikA vastuto'STadravyAtiriktadravyAtmakakAlamAtravRttidharmatvAvacchedenAvyApyavRttitAvacche* dakavaTatvAdyavacchinnavidheyatA kAnumititvAvacchinna janyatAnirUpitajanakatAnatiriktavRttidharmAbhAvasyaiva sAdhanIyatvAnnoktadoSaH, tAdRzajana katAnatirikta vRttidharmaprasiddhizca kriyAtvAdAveva, hetustu kAlikasambandhAvacchinna pratiyogitA viziSTAnyatvarUpaH, pratiyogitAvaiziSTyaJcaH - svAvacchedakasambandhAvacchinna pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatAvadbhinnavRttitvasambandhenetyasmadgurucaraNAH /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadIzI / dIdhitiH kAle vartamAnasyAbhAvasya pratiyogitAyAM, - tatsambandhAvacchinnatvasya tena sambandhena yatpratiyogisambandhi tadanyatvasya ca - --kAle'sambhavAt / 182 jagadIzI pratiyogitAvacchedakasambandhenetyarthaH / kAle = mahAkAle, tatsambandhAvacchinnatvasya = sAdhyatAvaccheda kI bhUtakAlikasambandhAvacchinnatvasya, 'asambhavAditi pareNAnvayaH / dvitIyavivakSAnusAreNAha, - tena sambandheneti / - sAdhyatAvacchedakI bhUtakAlikasambandhenetyarthaH / nanu vivRtiH vAyAvacchinnaghaTAbhAvasya prasiddhattve'pi tadIyapratiyogitAryA sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAprasiddhyA prathamakalpoktarItyA ghaTAderna mahAkAlatvavyApakatvamiti bhAvaH / dvitIyavivakSAnusAreNeti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasvapratiyogitAvacchedakAvacchinnA sambandhi hetu sambandhi vRttyabhAvanirUpita pratiyogitAvacchedaka - sambandhAvacchinnapratiyogitAghaTitalakSaNAnusAreNetyarthaH / samavAyAdinA paTAdya bhAvasya prasiddhAvapi - kAlikena tadIyapratiyogitAvacchedakapaTatvAvacchinnA'samba ndhitvasya mahAkAle'sattvAtsAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnAsambandhitvaghaTitaM niruktavyApakatvamaprasiddhamityAzayaH / 'pratiyogivyadhikaraNAbhAva' prasiDimAzaGkate - nanviti / dIpikA mahAkAlAnyatva kecittu --avyApyavRttitAvacchedakadharmatvAvacchedena mahAkAlAnuyogikAnumitIya kAlikasambandhAvacchinna vidheyatAvacchedakatvAbhAvaH sAdhanIyaH / hetuzca mahAkAlatvaliGgakapramIyAnumitijanakatAvacchedakIbhUtapakSa-viSayatAnirUpitahetu - viSayatAnirUpitavRttitva-viSayatAnirUpitAdhikaraNatva- viSayatAnirUpitAvacchinnatva-viSayatAnirUpita pratiyogitva-viSayatAnirUpitAvacchedakatva viSayatAnirUpitAbhAva-viSayatAnirUpitaviSayatvAbhAva ityAhuH /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI -mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAva eva mahAkAle pratiyogivyadhikaraNaH sulabha: -na cAtra 'vizeSaNatAvizeSa'padena mahAkAlanirUpitavizeSaNatAyA eva vivakSitatvAttAzasambandhena niruktapratiyogivaiyadhikaraNyAprasiddhyaivoktA'bhAvasyApi pratiyogivaiyadhikaraNyAsambhava iti vAcyam; viTatiH viziSTaghaTAbhAvaH = svarUpeNa mahAkAlabhedAdhikaraNanirUpitakAlikasambandhAvacchinnavRttitAvaddhaTAbhAvaH, sa ca dravyatvasAdhyakasthale prtiyogivydhikrnnH| ___ ghaTasAdhyakasthale tu,-mahAkAlAnyasvaviziSTadravyatvAbhAva eva tathA, anyathA mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvasya sAdhyatAvacchedakaghaTatva-taditara-mahAkAlAnyatvavaiziSTayobhayadharmAvacchinnapratiyogitAkatayA lakSaNAghaTakatvena,-ghaTasAdhyakasthale tasya pratiyogivyadhikaraNatvoktarasaGgatatvApattirityasmadgarucaraNAH / sulabha iti| tAdRzaghaTasya mahAkAlAtiriktakAla eva sattvena,-todRzaghaTA. bhAvapratiyogitAvacchedakamahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAvacchinnAsambandhitvasya mahA. kAle'sattvAditi bhaavH| nanu-nanvi'tyAdigranthaghaTaka vizeSaNatAvizeSa'padasya mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhaparatvamevocyatAM, tAvataiva mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvo na pratiyogivyadhikaraNaH, tadIyapratiyogitAvacchedakIbhUtamahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAvacchinnasya sAdhyatAvacchedakamahAkAlAnuyogikakAlikasambandhenAdhikaraNAprasiddheriti-kutaH pratiyogivyadhikaraNAbhAvaprasiddhirityAzaGkate-na ceti / 'vAcya' miti prennaanvyH| atra = 'nanvi'tyAdigranthe, dIpikA mahAkAlAnyatveti / nanu mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTA'bhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayadharmAvacchinnatvasya sattvAttAdRzAbhAvasya kathaM lakSaNaghaTakatvaM, yadi ca mahAkAlAnyatvavaiziSTayaM ghaTatvavizeSaNamucyate, tadA ghaTatvaniSThAvacchedakatAyA niravacchinna svAbhAvena punarapi lakSaNaghaTakatvaM tasya na sambhavatIti cedatra ke cit--ghaTatvasya nAnAtvena taijasaghaTatvAvacchinnasAdhyakasthale mahAkAlA'nyatvaviziSTapArthivaghaTatvAvacchinnA'bhAvasya, pArthivaghaTatvAvacchinnasAdhyakasthale tu mahAkAlAnyatvaviziSTataijasaghaTatvAvarichannA'bhAvasya lakSaNaghaTakatvasambhava iti ko'pi doss-ityaahuH|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadIzI / jagadIzI - tathA sati 'kAlamAtravRttidharmasya tAdRzavizeSaNatayA - - kimapi vyApakaM na syAdityasyaiva samyaktve- 'aSTadravyAtiriktatvA' 'bhidhAnasya sandarbhavirodhApatteH, - 284 -' svarUpasambandhena gaganAdervRttitve tu' ityagrimagranthavirodhaprasaGgAcca / kAlikasambandhena gaganAdervRttimacce'pi tAdRzasambandhasAmAnye, - mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvavirahAttAdRzaghaTatvAniruktakrameNa pratiyogivyadhikaraNatvasambhavena vicchinnAbhAvasyaiva viTati: samAdhatte - tathA satIti / 'vizeSaNatAvizeSa' padena mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhasya vivakSitatve satItyarthaH / zraSTadravyeti / tathA ca mahAkAlAnuyogikakAlikena gotvasAdhyakaghaTatvAdihetorvyabhicAritayA lakSaNAgamane'pi kSatyabhAvA'daSTadravyAtirikte'tyAdyabhidhAnamasaGgataM syAditi bhAvaH / sandarbhavirodhApatteH= granthavirodhApatteH, yadyapi - dharmasya kimapi vyApakaM na syA' - dityeva samyak, kAlapadasya, vRttipadasyApi na kimapi prayojanaM, tathApi -- kAlapada-vRttipadayoH pUrvamapi vyAvRtteranabhidhAnAdidAnImapi tadanuktau na nyUnateti dhyeyam / nanu - 'nanvi' tyAdigranthasya, - 'kAlamAtravRttidharmasya tAdRzavizeSaNatAvizevyApyavRtti kimapi vyApakaM na syAdityarthaM eva tAtparyamasthiti na granthavirodha ityato 'vizeSaNatA vizeSa' padasya mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhaparatve doSAntara mAha - svarUpasambandheneti / kAlikasambandhenetyarthaH, tAdRzasambandhasAmAnye= mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhasAmAnye, niruktakrameNa = sambandhadharmikobhayAbhAvadIpikA tathA sati kAlamAtravRttidharmasyeti / nanvatra 'dharmasya kimapi vyApakaM na syAdityasyaiva samyaktve 'kAla'padaM, 'vRtti' padazca vyarthamiti kathaM notamiti cedatra ke cit, - avyApyavRttidharme niruktasambandhena vyApakatvAbhAvaH sAdhayitumazakyaH / kintvavyApyavRttitAvacchedakadharmAvacchinna vyApaka tAtkhAvacchedena niruktakAlikasambandhAvacchinnatvAbhAvaH sAdhanIyaH / niruktAnugata hetvanubhavabalAt, - kAlavRttiryo yo dharmastattaddharmavyApakataiva ca pakSaH, vyApakatAyAH vyApakasya - vyApyasya ca bhedena bhinnatvAt, itthaJca - 'kAlA' dipadAnupAdAne gaganasyApi tAdRzatvAttasya vyApakatvA' * prasiddhayA -- vAkyasyA'yogyatvApatteH / tadupAdAne tu gaganasya tAdRzatvAbhAvAnnAnupa* pattirityAhuH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI pUrvamatasyaiva samyaktAditi cenna, -'idAnIM mahAkAlAnyatvaviziSTo ghaTaH', 'kAlo'yaM mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTavA'nityAdipratItyA mahAkAlasyApi tattatkAlopAdhyavacchedena mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTavattvAt, viTatiH ghaTitalakSaNoktarItyA, pUrvamatasyaiveti / gaganAdeH kAlikasambandhena dRttimattvamate kAlikasambandhasAmAnye,-gaganapratiyogikatva,- mahAkAlAnuyogikatvayordvayoreva savAdganAbhAvo'pi 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra na pratiyogivyadhikaraNo'taH sambandharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNaM parityajya pratiyogitAdharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNamabhihitaM dIdhitikRtA, -'vizeSaNatAvizeSa'padasya mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhaparatve tu-tAdRzakAlikasambandhe, -mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAvacchinnapratiyogikatvaviraheNobhayAbhAvasattvAnmahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvasyaiva sambandharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNo. ktarItyA pratiyogivyadhikaraNatvasambhavenoktalakSaNasyaiva nirdoSatayA pratiyogitAdharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNAnusaraNasya nirbIjatvApatteriti bhAvaH / 'nanvi'tyAdyAzaGkA samAdhatte-neti / 'nanvidAnI mahAkAlAnyatvaviziSTo ghaTa' iti pratIteretatkAlanirUpitavRttitvamAtraviSayakatayA, tattatkAlAbhinne mahAkAle'pi tAdRzaghaTasya vRttitvamAnaM sidhyatu, na tvadhikaraNatvaM, tathA ca viziSTasattAyA guNattitve'pi,-guNasya viziSTa sattAbhAvAdhikaraNatAvat,-mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTasya mahAkAlavRttitve'pi,-tasya tAdRzaghaTAbhAvAdhikaraNatve na kimapi bAdhakamatastattatkAlasya mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAdhikaraNatvAvagAhinI pratItiM pradarzayati -kAlo'yamiti / tathA ca niruktapratItyA tattatkAlAbhinne mahAkAle, mahA. kAlAnyatvaviziSTaghaTAdhikaraNatvasiddhau tatra na tadabhAvaH sambhavatIti bhAvaH, tattatkAlopAdhyavacchedena-mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAdhikaraNakAlopAdhyavacchedena, dIpikA pare tu--"svAzrayamAtrAnuyogikasambandhenAvyApyavRttidharme svavyApakatvAbhAvasya sAdhyatAyAmeva tAtparya, svam = ubhayAvRttidharmaH / itthaJca tAdRzadharmalAbhAyaiva kaalaadi-pdN| _ 'mahAkAlAnuyogike tyatra 'mahAkAla'padamanugatasvatvalAbhAya, ata eva tAtparyanAmni granthe 'svaviSaya'padaM svarUpeNaiva pravezya vyAptirvAcye ti mathurAnAthena prokta"-mityAhuH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI -anyathoktapratItyA khaNDakAla eva viziSTaghaTatvAvagAhane vastumAtrasyaiva mahAkAle'sattvaprasaGgAt , 'idAnIM' 'tadAnI'mityAdipratIvivyatirekeNa mahAkAlaviSayiNyAH pratIteH svarasataH kutrApyasattvAt / / na caivaM khaNDakAlasyAdhikaraNatve mAnAbhAvaH,-'paTadhvaMsaviziSTaH kAlaH paTavadanya' ityAdipratIteH pramAtvAnurodhenaiva khaNDakAlasyApi tathA. tvAditi siddhAntAnusArI panthAH / 'aparetu-"mahAnasIyavahnitvena,-vahni-ghaTobhayatvena vA,-avacchinnapratiyogitAkasya dhUmasAmAnAdhikaraNAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatvaM vahnitve'pyastItyavyAptibhiyA-'vazyaM sAdhyatAvacchedakatvA'ghaTako yaH sAdhya vizatiH vastumAtrasya mahAkAle'sattve hetumAha-idAnImiti / mahAkAlaviSayiNyAH pratIteH = 'mahAkAle ghaTaH', 'mahAkAlo ghaTavAnve'tyAdipratIteH, svarasataH = svabhA. vataH, kutrApi = kasminnapi samaye, etAvatA--'mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTasya mahAkAle sattvAnna mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvo'pi mahAkAle pratiyogivyadhikaraNa'iti samAhitam / ___ nanvidAnI ghaTaH' 'tadAnIM ghaTa' ityAdipratItyA'pi yadi ghaTAdhikaraNatvaM mahAkAle sidhyati, tadA tattatkhaNDakAlasyAdhikaraNatvameva mA svIkriyatAmityAzayena zaGkatena caivamiti / 'mAnAbhAva'iti prennaanvyH| evaM = niruktapratItemahAkAlaniSThA. 'dhikaraNatvAvagAhitve, nirasyati-paTadhvaMsaviziSTa iti| pramAtvAnurodhenaiveti / tathA ca niruktapratItiviSayasya paTadhvaMsAdhikaraNakAlasya, paTAdhikaraNakAlasya ca mahAkAlasvarUpatve, mahAkAle mahAkAlabhedAsattvena-paTAdhikaraNakAlabhedAvagAhinyA uktapratItebhraMmatvaM syAdataH,-paTAdhikaraNakAlAtpaTadhvaMsAdhikaraNakAlasyAtiriktatayA khaNDakAlasyApyadhikaraNatvaM svIkaraNIyamiti bhAvaH / tathAtvAt = adhikaraNatvAt / ___ "-sAdhyatAvacchedakabhinnasAdhyavRttidharmAnavacchinnatvasya mahAnasIyavahnayabhAvAdi. vAraNAyAvazyaM hetumanniSThAbhAvapratiyogitAyAM nivezanIyatayA tata eva mahAkAlAnya. tvaviziSTaghaTAbhAvasyApi ghaTasAdhyakasthale lakSaNAghaTakatvaM sambhavatIti-"keSAM cinmataMdUSayitumupanyasyati-pare tviti| etanmataM pUrvameva [134.] prapaJcitamasmAbhiH, 1. 'pare tu' iti mudritapustakeSu pATho dRzyate /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 187 jAgadIzI -vRttidharmastadanavacchinnA hetusamAnAdhikaraNAbhAvasya pratiyogitAlakSaNe nivezanIyA, -pratyekamubhayatra paryAptisambandhenAsato dharmasya tAdRzasambandhenobhayavRttitvAsambhavena hetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAparyAptyadhikaraNabhinnatvasya nivezAyogAt, evaJca prakRte mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAdyavacchinnAbhAvasya pratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakAghaTakena mahAkAlAnyatvavaiziSTyarUpasAdhya. niSThadharmeNA'vacchinnatvAttAdRzapratiyogitAkAbhAvamAdAya na pratiyogivyadhikaraNAbhAvasya prasiddhisambhAvanA'pIti-"prAhuH, -tazcintyam, -'prameyavAn vAcyatvA'dityAdau hetusamAnAdhikaraNa-tAdRzapratiyogitAkAbhAvA'prasiddhyA'vyAptiprasaGgAt / vastuto-'yAdRzapratiyogitAvacchedakaviziSTasyAnadhikaraNatvaM hetumata' ityatrAvacchedakavaiziSTyamavazyaM,-sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhenaiva vAcyam, -anyathA vaptAyaHpiNDasyApi kAlikasambandhena' dhUmatvaviziSTasya vahnayAdeH saMyogasambandhenA'dhikaraNatayA 'dhUmavAnvahne'rityAdAvativyAptyApatteH, vivRtiH mahAkAle mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTavattvAnabhyupagame'pi na kSatirityAha-vastuta iti / anyatheti / sambandhasAmAnyena yAdRzapratiyogitAvacchedakavaiziSTyAbhidhAna ityarthaH / ativyAtyApattariti / dhUmAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya dIpikA anyathA taptA'yApiNDasyApIti / nanu ghaTA'bhAvIyapratiyogitA'vacchedakaghaTatvAdeH kAlikAdisambandhena vaiziSTyAvacchinnaM yadvayAdikaM saMyogena tadadhikaraNatAyA ayaHpiNDe sattvAtpratiyogivyadhikaraNA'bhAvA'prasiddhayaiva nAtivyAptiriti cenna / tadayaH piNDA'saMyuktapadArthasyAsamAnakAlInA yA kriyA tadvato'bhAvamAdAyaivAtivyAptisambhavAditi dhyeyam / 1. 'yaddhamatvaviziSTaM vahayAdikaM saMyogasambandhena tadadhikaraNataye ti mudritapustakeSu paThyate /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadIzI / jagadIzI itthaJca yatra samavAyena ghaTatvaviziSTasya kAlikasambandhena sAdhyatA, tatra mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTatvAvacchinnAbhAvasya sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvamaprasiddhaM - --svarUpa--samavAyAbhyAmeva tatra tathAtvAta, vivRtiH lakSaNAvakatvAdativyAptirityarthaH / na ca 'guNavAnmahAkAlatvA' dityatra kAlikena svapratiyogitAvacchedakaviziSTasya samavAyenAdhikaraNatAyA mahAkAle sattvAtpratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhyA'vyAptisambhave'tivyAptyabhidhAnamasaGgatamiti vAcyam / viSayitayA gaganaviziSTajJAnAbhAvasyaiva tatra lakSaNaghaTakatvasambhavAt sambandhasAmAnyenaiva gaganaviziSTasya samavAyenAdhikaraNatAyA mahAkAle virahAditi bhAvaH / itthaJceti / niruktAtivyAptivAraNAya sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedaka vaiziSTyavivakSaNe cetyarthaH / zraprasiddhamiti / sAdhyatAva cchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatA paryAptyadhikaraNasamavAyatvaviziSTasamavAyena mahAkAlAnyatvavaiziSTya ---- ghaTatvayoravacchinnatvamaprasiddha mityarthaH / svarUpa samavAyAbhyAmiti / svarUpeNa samavAyena cetyarthaH / yathAzrutArthastu na saGgacchate, tAdRzobhayasambandhena stars pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAprasiddheH / - tathAtvAditi / svarUpeNa mahAkAlAnyatvavaiziSTyAvacchinnatvAt samavAyena ca ghaTatvAvacchinnatvAdityarthaH / Dha - " dIpikA svarUpa- samavAyAbhyAmiti / atra 'svapratiyogivyadhikaraNa' padena svapratiyAgitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttitve sati sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRtti yadadhikaraNatvaM tadabhAvo vivakSaNIyaH / prathamaM vRttitvaM, - svanirUpitanirUpakatAvacchedakatAsvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena, dvitIyaM vRttitvaJca, - svanirUpittanirUpakatAvacchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / anyathA taddharmAvacchinna pratiyogitaiva taddharmAvacchinnasya sambandha' iti mate yatra pratiyogitAsambandhena vahneH sAdhyatvaM vahnitvasya ca samavAyena sAdhyatAvacchedakatvaM, cahnisAmAnyAbhAvatvakAlikasambandhAvacchinnavahnitvaniSThAvacchedakatA kasamavAya sambandhA vacchinnavadditvaniSThAvacchedakatA kapratiyogitA kA bhAvatvAnyatarasya hetutA, tatra sambandha a
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 186 jAgadIzI -viziSTanirUpitasamavAyasyAnabhyupagamAt,-[ataH ] tAdRzAbhAvamAdAya na prasiddhisambhava iti dhyeyam / . viratiH etena, kevalasvarUpeNa, kevalasamavAyena ca mahAkAlAnyatvavaiziSTya ghaTatvo. bhayAvacchinnatvA'prasiddhirityapi--samAhitam / nanu mahAkAlAnyatvavaiziSTyaM sAmAnAdhikaraNyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena. ghaTatvasyaiva vizeSaNaM, na tu ghaTasya, evaJca-sAdhyatAvacchedakatAghaTakIbhUtazuddhasamavAyenA'pi mahAkAlAnyatvaviziSTa ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yanmahAkAlAnyatvaviziSTaM ghaTatvaM,-tadavacchinnatvaprasiddha stAdRzAbhAvasyaiva pratiyogivyadhikaraNatvena lakSaNaghaTakatvasambhavAtkuto 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatrAvyAptirityata aah-vishissttniruupiteti| mahAkAlAnyAvavaiziSTyAvacchinnAvacchedakatAyAM ghaTatvaniSThAyAM zuddhasamavAyAvacchinnatvasyAnabhyupagamAt -api tu tAdRzaviziSTaghaTatvapratiyogikasamavAyAvacchinnatvasyaiva tatra svIkaraNIyatvAditi bhAvaH / --"sAdhya sAdhanabhedena vyAptabhinnatayA, yatra vaiziSTyAvacchinnaMsAdhyaM, tatra pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvaghaTitA vyAptirvAcyA, anyathA 'viziSTasattAvAn jAte'rityatrAtivyAptiH syAt, viziSTasattA'bhAvIya. pratiyogitvAzrayasattAnadhikaraNatvasya hetvAdhikaraNe guNAdAvasatvena viziSTasattA'bhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , / na caivaM bhUtatva-mUtatvobhayavAnmUtatvA'dityatrAtivyAptiH, bhUtatva mUtatvobhayasya bhUtatvaviziSTamUrttatvasvarUpatayA tatrApi vaiziSTyAvacchinnasya sAdhyatvAt , yatra tu vaiziSTayAnavacchinnaM sAdhyaM tatra-pratiyogitvAzrayAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvaghaTitaiva vyAptirvAcyA, avyAptyAdidoSaviraheNa lAghavAt,-- dIpikA dvayasya yadadhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvaM tadadhikaraNatvasya vyabhicAranirUpakAdhi karaNe satvAdativyAptiH syAditi dhyeyam / kecitta,-"dhvaMsavAn vaherityatrAtivyAptivAraNAyAdhikaraNatAyAM dvitIyavRttitva nivezaH, anyathA samavAya kAlInakAlika-sambandhena dhvaMsAdhikaraNatAyA api tAdRzavAdetvadhikaraNatve sattvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvaM syAt , sAkSAtparamparAsAdhAraNAvacchedakatvasvIkAreNa niruktadhvaMsAdhikaraNatAyAH samavAyAvacchinnatvAditi" praahuH|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI 'kecittu-"sAdhya-sAdhanabhedena vyApte/dAdviziSTasAdhyakasthala eva 'yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetumata' ityAdi vaktavyam, aviziSTasAdhyakasthale tu-'yAdRzapratiyogitAzrayAnadhikaraNatvaM hetumata' ityeva lAghavAdvAcyam , tathA ca zuddhaghaTasya sAdhyatAyAM mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvo'pi pratiyogisamAnAdhikaraNa eva, pratiyogitA ca pratiyogitAvacchedakadharmasvarUpaiva, lAghavAt,-na tu pratiyogisvarUpA, -teSAM nAnAtvena gauravAdato, naikapratiyogyanadhikaraNatAmAdAya 'saMyogyetattvA' dityAdAvavyApti"-rityAhuH, -taccintyam - -'kAlo ghaTavAn mahAkAlatvA'dityAdAvavyAptivAraNArthamevA'viziSTasAdhyakasthale'pi pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvapravezasya prAmANikatayA gauravasyAkiJcitkaratvAditi / / viratiH na ca 'saMyogyetadvakSatvA'dityatrAvyAptiH, saMyogAbhAvapratiyogitvAzrayI. bhUtajalAdivRttisaMyogAnadhikaraNatvasya vRkSe sattvAditi vAcyam / pratiyogitAyAH pratiyogitAvacchedakasvarUpatayA,-saMyogatvarUpasaMyogAbhAvapratiyogitvAvacchinnAnadhikaraNatvasya vRkSe'sattvAt , evaJca vaiziSTyAdyanavacchinnaghaTasAdhyakamahAkAlatvahetukasthale pratiyogitvAzrayAnadhikaraNatvasyaiva hetvadhikaraNe nivezanIyatayA na mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvo lakSaNaghaTakaH, tadIyapratiyogitvAzrayIbhUtakevalaghaTasya kAlikasambandhenAnadhikaraNatAyA hetvadhikaraNe mahAkAle'sattvAditi"-- keSAM cinmataM dUSayitumupanyasyati-ke cittviti| pratiyogisamAnAdhikaraNa eva = pratiyogyadhikaraNamahAkAlaTattireva, ekapratiyogyadhikaraNatAM = jalAdivRttisaMyogAdhikaraNatAM / prAmANikagauravasyAkiJcitkaratvamabhipretya dUSayati-kAlo ghaTavAniti / prAmANikatayA avyAptivArakatvena pramANasiddhatayA, akiJcitkaratvAditi / 1. 'yattvi'ti pAThAntaram / 2. 'sAdhyabhedena vyAptabhinnatvAditi likhitapustakapAThaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH na ca tAdRzasambandhena hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvyaktyavRttipratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogisAmAnyakatvameva vaktavyaM, tathA cAvRttigaganAdyabhAvadvArikaiva tatprasiddhiH / jagadIzI 'sArvabhauma' matamAzaGkaya nirAcaSTe, na ceti / -- - 'vAcya' miti pareNAnvayaH / * tAdRzasambandheneti / sAdhyatAvacchedakasambandhenetyarthaH / ida'zvAvRttI' tyasya - pratiyoginyA - vRttyA'nvitaM, visRtiH 161 tathA ca vaiziSTyAnavacchinna sAdhyakasthale pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvanivezasya prayojanAntaravirahe'pi 'ghaTavAnmahAkAlatvA' dityatrAvyAptivAraNAya mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvasampAdanAya tannivezasyAsazyakatayA gauravasyA'kiJcitkaratvAt, nAvyAptidAnArthaM pratiyogitvAzrayAnadhikaraNatvaghaTita pratiyogivaiyadhikaraNyasya nivezaH sambhavati, avyAptyAdivArakanivezasyaiva sarvairAdaraNIyatvAditi bhAvaH / dIdhitau - yatkiJciditi / tAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvavatstrapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogisAmAnyako yosbhAvastattvaM 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' | yadabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogisAmAnyaM, - sAdhyatAvacchedakasatadabhAva yatkiJciddhetvadhikaraNavyaktinirUpitasAdhya mbandhAvacchinnayatkiJciddhetvadhikaraNavyaktinirUpitavRttitvAbhAvavat, vyaktitvaM 'pratiyogivaiyadhikaraNya' miti tu phalitam / tathA ceti / niruktakrameNa pratiyogivaiyadhikaraNyavivakSaNe cetyarthaH / tatprasiddhiH = pratiyogivaiyadhikaraNyaprasiddhi:, cAyena vahnayabhAvamAdAyAvyAptiH, tvadhikaraNe 'bhAvapratiyogitAnavacchedakaghaTakapratiyogitA yadi 1 pratiyoginyAM vRttAvanvita' miti pAThAntaram ! -- sAdhyatA ' tAdRzasambandhene 'tyatra tRtIyArthasyAnvayamAha - idaJceti / vacchedakasambandhArthakatAdRzapadottara tRtIyArthAvacchinnatvaJcetyarthaH / avRttItyasya = vRttitvAbhAvasya pratiyoginyAM= pratiyogibhUte, vRttau vRttittva, .' tAdRzasambandha'padasya pratiyogitAvacchedakasambandhArthakatve 'vahnimAndhUmA' dityatra samavAyena tadIyapratiyogitAvacchedakavahnitvAvacchinnasya sama parvatAdAvavarttamAnatvAdatastAdRzapratiyogivyadhikaraNA sAdhyatAvacchedakasamba
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / dIdhitiH sattAyadhikaraNakAdau samavAyena jJAnasAmAnyasya,-saMyogasAmAnyasya cAhatternAtiprasaGgaH, jAgadIzI madRzapadasya pratiyogitAvacchedakasambandhaparatve punaragre 'pratiyogitA'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA grAhyA / 'tAdRzasambandhene'tyasya phalamAha,-OM sattAdIti * / 'viSayatAyA vRttyaniyAmakatvamate, sattvavati ghaTAdau jJAnAbhAvasya sahajata eva pratiyogivaiyadhikaraNyaM sambhavatItyataH, OM saMyogasAmAnyasya ceti / * nAtiprasaGga iti * |-'jnyaanvaan'-sNyogvaan-vaa sattvA'dityAdI nAtiprasaGga ityarthaH / vivRtiH ndhAvacchinnatvena vivakSyate, tadA na ko'pi doSa ityAzayenAha-tAzapadasyeti / idamApAtataH-vastutastAdRzapadasya sAdhyatAvacchedakasambandhaparasvamevA'vazyaka manyathAH 'dhanI caitratvA'dityatra svAmitvasambandhena dhanasya sAdhyatAsthale sAdhyatAvacchedaka-svAmitva-sambandhAvacchinnapratiyogitvAprasidyA'vyAptiH syAditi dhyeyam / yatkiJciddhavadhikaraNarattitAyAH sambandhasAmAnyAvacchimatvena vivakSaNe'pi 'jJAnavAn satvA'dityatra nA'tivyAptiH, jJAnAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnasya jJAnasya, sattA'dhikaraNe gaganAdau kenApi sambandhenA'vRttyA,-jJAnAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , viSayatAsambandhasya vRttyaniyAmakatayA tatsambandhAvacchinnagaganAdivRttitvasya vaktumazakyatvAdityAha-viSayatAyA iti / 'ghaTAdA' vityAdinA gaganAdiparigrahaH, anyathA kAlikena ghaTe jJAnasya vartamA. natvAt |'jnyaanvaan sattvA'dityatrApyavyAptisambhave sAdhyAntarAnusaraNamasaGgataM syAditi bhaavH| sahajataH = yatkiJciddhatvadhikaraNavRttitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAnupAdAne'pi, nAtiprasaGga iti| sambandhasAmAnyena hetvadhikaraNarattitvavivakSaNe-saMyogavAn sattvA'dityatra saMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnasya saMyogasAmAnyasya 1 'viSayatAyA vRttyaniyAmakatva' ityeva kvacitpAThaH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| dIdhitiH bhUtatva-mUtatvobhayatvaviziSTa,-guNa-karmAnyatvaviziSTasattAtva-viziSTa sattAdikantu na manoguNAdivRtti, jAgadIzI sattAvadvattitvasAmAnyAbhAvasya saMyogAdAvasattvAduktAtivyAptivAraNa. meva 'yatkiJcit'padasyApi prayojanamityavadheyam / 'pratiyogitAvacchedakaviziSTe'tyasya,-phalamAha,-bhUtatvetyAdi / svayaM manasaH khaNDanAdbhUtatva-mUtatvobhayasAdhyakamUtatvasya saddhetutAmAzaGkathA''ha,-* guNakarmAnyatve * tyAdi / / _ 'viziSTAnta'dvayaM mano-guNayoH krameNAnvitam / vivRtiH hetvadhikaraNaguNAdau kAlikena vartamAnatayA sambandhasAmAnyena tadavarttamAnapratiyogisAmAnyakagaganAbhAvamupAdAyAtiprasaGgaH, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvena hetvadhikaraNavRttitvavivakSaNe tu-saMyogAbhAvapratiyoginaH-saMyogAdeH-samavAyena guNa-karmAdau yattitvaviraheNa saMyogAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAsAtivyA. ptirityrthH| na ca sattAdhikaraNe nityaguNAdau kenApi sambandhena saMyogasya vRttitvavirahA. tsambandhasAmAnyena hetvadhikaraNavRttitvaniveze'pi,-'saMyogI sattvA' dityAdau nAtiprasaGga iti vAcyam / janyatvaviziSTasattvasyAtra hetutvenAbhipretatayA'tiprasaGgasambhavAditi dhyeyam / hetvadhikaraNe yatkiJcittvAvivakSaNe-'saMyogI sattvA'dityatrAtivyAptiH, saMyogAbhAvapratiyoginaH-saMyogasya-samavAyena hetvadhikaraNadravyarattitvAtsaMyogAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , yatkiJcittvopAdAne tu, yatkiJciddhatvadhikaraNe guNa-karmAdau saMyogasya samavA. yenAvRttyA sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAnAtiprasaGga ityAha-sattAvadvattIti / uktAtivyAptivAraNArtha = 'saMyogI sattvA'dityatrAtivyAptivAraNArtham , yatkiJcidityasya hetvadhikaraNatvasamAnAdhikaraNobhayArattitattadadhikaraNavyaktitvarUpadharmA . vacchinnasya / sthalAntare'tivyAptiM prayojanamAha-svayamiti / dIdhitikAreNaive. tyarthaH / tathA ca manaso'sattve mUrttatvAdhikaraNe pRthivyAdicatuSTaye,-bhUtatva-mUtatvobhaya. rUpasAdhyasya sattvena niruktahetoH satutayA-tatrAtivyAptidAnamasaGgatamato 'guNa-karmAH nyatvaviziSTasattAvAn jAte'rityatrAtivyAptyabhidhAnamiti bhAvaH / viziSTAntadvayaMbhUtatva-mUtatvobhayatvaviziSTaM, viziSTa sattAtvaviziSTaJca / krameNAnvitamiti /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI idava viziSTasyAnatiriktatvaM, viziSTadharmAvacchinnAdheyatvasyAtiriktatvamityabhyupetya, vivRtiH prathamaM viziSTaM, na manovRtti, dvitIyaJca na guNavRttItyAdirItyA nvitamityarthaH / tathA ca yadabhAvapratiyogitvAzraya sAmAnyaM, - yatkiJcitvadhikaraNe sAdhyatAvacchedakasambandhenAvarttamAnaM, - tadabhAvapratiyogitAnavacchedakatvavivakSaNe, -bhUtatvamUrttatvobhayAbhAvapratiyogitvAzrayasya mUrttatvasya manasi sattvena tadabhAvasya lakSaNA * SghaTakatvAdabhAvAntaramAdAya 'bhUtatva - mUrttatvobhayavAnmUrttatvAdityatrAtivyAptiH, evaM - guNa-karmAnyatvaviziSTasattAbhAvapratiyogitvAzrayIbhUtAyAH sattAyA hetvadhikaraNe guNe varttamAnatayA, -guNa- karmAnyatvaviziSTasattAbhAvasyApi lakSaNA'ghaTakatayA 'viziSTasattAvAn jAterityatrA'tivyAptirataH, -svapratiyogitAvacchedakAvacchinnasyaiva trafaNAvRttitvaM vivakSaNIyaM tathA sati tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnasya bhUtatva- mUrttatvobhayasya manasyasattvena - viziSTasattA'bhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnAyA viziSTasattAyAzca guNAdyavRttitvena,tvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / sAdhyAbhAvastha lakSaNa ghaTaka nanu bhUtatva-mUrttatvobhayasya tAdRzobhayAbhAvapratiyogitvAzrayazuddhamUrttatvAdbhinnasya sArvabhauma bhUtatvaviziSTamUrttatvasvarUpasya manasyavarttamAnatayA - viziSTasattA'bhAvapratiyogitvAzrayIbhUtAyA api zuddhasattAto bhinnAyA viziSTasattAyA, guNAdyavRttitayA, - niruktabhUtatva-mUrttatvo bhayAbhAvasya viziSTasattAbhAvasya ca lakSaNaghaTakatva - sambhavena, - pratiyogitAvacchedakAvacchinne 'hetvadhikaraNAvRttitva' vivakSaNamanarthakam, evaM viziSTasattAtvAvacchinnavRttitvasya zuddhasattAtvAvacchinnavRttitvAbhinnatayA, - sattAtvAdyavacchinne guNavRttitvasatve viziSTasattAdyabhAvapratiyogitAvacchedakaviziSTasattAtvA * easy guNavRttitvasyAvazyaM svIkaraNIyatayA, -- pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnye hetvadhikaraNAvRttitvavivakSaNe'pi ubhayatrAtivyAptirastyevetyata AhaidaJceti / niruktAtivyAptidAnaJcetyarthaH / viziSTasya =bhUtatvaviziSTamUrttatvasya, guNa-karmAnyatvaviziSTasattvasya ca anatiriktatvaM=zuddhasattAdito'natiriktatvam, etena, - pratiyogitAvacchedakaparyantAnanusaraNe'tivyAptirastyeveti sUcitam / viziSTadharmAvacchinnAdheyatvasya = viziSTasattAtvAdyavacchinnAdheyatvasya, atiriktatvaM = zuddhasattAtvAvacchinnAdheyatvAdito bhinnatvam, etena, - pratiyogitAvacchedakAvacchinnaparyantAnusaraNe nAtivyAptiriti - sUcitam /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| dIdhitiH -saMyogasAmAnyantu na kiJcidvyAvRttIti vAcyam / -viziSTasyAnatiriktatvAt , jAgadIzI anyathA ['sArvabhaumamate] ubhayatvasyaikaviziSTAparatvarUpatve bhUtatva-mUrta tvobhaya-guNakarmAnyatvaviziSTa-sattvayoratiriktatayA,-tayoH sahajata eva mano-guNAdyavRttitayA,- 'pratiyogitAvacchedakaviziSTe'tyabhidhAnamasaGgataM syAditi dhyeyam / 'sAmAnya'padasya phalamAha,-OM saMyogasAmAnyantviti hai| tathA ca saMyogI dravyatvA'dityAdAvavyAptivAraNArthameva 'sAmAnya'pada miti bhAvaH / * viziSTasyeti |-vishissttniruupitaadheytvsyetyrthH / tathA ca 'viziSTasattAvAn jAte'rityAdAvativyAptiriti bhAvaH / viTatiH anyatheti / viziSTasya zuddhAnatiriktatva ityarthaH, sahajataH = pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAnupAdAne'pi, ___ 'saMyogasAmAnyantvi'tyAdigranthasya bhAvamAha-tathA ceti / avyApti vAraNArthameveti / 'sAmAnya padAnupAdAne,-'saMyogI dravyatvA'dityAdau hetvadhikaraNa rakSAdau saMyogAbhAvapratiyogino jalAdivRttisaMyogasya,-vRkSA'ttitvena sAdhyA'bhAvasya lakSaNaghaTakatvAdavyAptiratastadvAraNAya-'sAmAnya'-padaM / tadupAdAne tu,-saMyogA'bhAvapratiyoginaH saMyogasAmAnyA'ntargata vRkSarattisaMyogAderTakSA'vRttitvaviraheNa nA'vyAptiriti bhAvaH / viziSTanirUpiteti / yathAzrataviziSTasyAnatiriktatvArthakatve pratiyogitAvacchedakAvacchinnaparyantAnusaraNamasaGgataM syAdviziSTasattAbhAvapratiyogitvAzrayIbhUtAyA viziSTasattAyA guNAdyattitvAditi bhAvaH / ativyAptiriti / zuddhasattAtvAvacchinne guNavRttitvasattve viziSTasattAbhAvapratiyogitAvacchedakaviziSTasattAtvAvacchinne'pi guNavRttitvaM nirAbAdhameva,sattAtvAvacchinnavRttitAto viziSTasattAtvAvacchinnavRttitAyA bhedavirahAditi-'viziSTasattAvAn jAte'rityatra sAdhyAbhAvasya viziSTasattAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdativyAptirityarthaH / 1. 'sArvabhaumamata' iti pATho likhitapustake nAsti / 'viziSTasyAtiriktatva' iti ca kacidadhikaH pATho labhyate /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta- lakSaNa - jAgadozI / dIdhitiH samavAyena jAteH sAdhyatve meyatvAdAvativyAptiH, - - jAtimanniSThatAdRzAbhAvapratiyogitAyA jAtitvenAnavacchedAta, --jAtizUnye ca tAdRzasambandhena vRtteraprasiddheH, jagadIzI 166 nanu tAdRza- sambandhAvacchinna-yatkizciddhetvadhikaraNa-niSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedaka [sva] pratiyogitAvacchedakakatvaM 'sAmAnyakAnta' padena vivakSitamato noktadoSa ityata Aha- samavAyeneti / nanu samavAyena jAtervyApyavRttitvAttatsAdhya ke pratiyogivaiyadhikaraNyameva na deyaM, - -- deyazcA'vyApyavRttisAdhyakasthalIyaniruktau sAdhyatAvacchedake, - vivRtiH doSAntarAnusaraNabIjamAha - nanviti / tAdRzeti / yatkiJciddhatvadhikaraNaniSThAdhikaraNatAnirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitAnavacchedakaM yadabhAvapratiyogitAvacchedakaM tadabhAvasyaiva pratiyogivaiyadhikaraNyamiti 'yatkiJci' dityanena vivakSitamityarthaH / nodoSa iti / viziSTasattAbhAvapratiyogitAvacchedakasya viziSTasattAtvasya tvadhikaraNaguNaniSThAdhikaraNatAnirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAnavacchedakatvAd vi ziSTasattAbhAvasya lakSaNaghaTakatvena 'viziSTasattAvAn jAte' rityatra nAtiprasaGga ityarthaH / samavAyena jAtisAdhyakameyatvahetau yatkiJcitvadhikaraNaM yadi dravyAdikaM tadA,--tannirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAvacchedakameva jAtyabhAvapratiyogitAvacchedakaM jAtitvaM yadi ca sAmAnyAdikaM tAdRzahetvadhikaraNaM, - tadA tannirUpitasamavAyAvacchinnavRttitvAprasiddhiH syAdato, - yatkiJciddhesvadhikaraNadravyAdinirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAnavacchedakatvasya ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedake ghaTatve sattvena, - bhAvamAdAyAtivyAptyApattirityAzayaH / -ghaTA. punaH sthalAntare 'tivyAptidAnaprayojanamAha, - nanviti / nanu niruktapratiyogivyadhikaraNa hetu sAmAnAdhikaraNaghaTAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya jAtitve sattvAt pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitalakSaNasya 'jAtimAnmeyatvAdinAtivyAptirdurvAtyata Aha-deyazca eti / tathA ca tAdRzaghaTAdyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya jAtitva rUpe sAdhyatAvacchedakatve satve'pi - vyApyavRttitAnavacchedaka
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ -maivam ; vivRti-diipikaalngktaa| dIdhitiH saMyogAdisAdhyakaguNa-kAnyatvAdau cAtivyAptiH,-adravye hetumati tAdRzasambandhena vRtteramasiddhaH, -dravye ca saMyogAderapi vRttaH, jAgadIzI -'vyApyavRttitAnavacchedakatva'vizeSaNam , ato na tavatyalakSaNasyAtivyAptirata Aha,- saMyogAdIti hai| [*gunn-krmaanytveti'| ekaikopAdAne tatra pratiyogivaiyadhikaraNyaM prasiddhamata ubhayopAdAnam / adravye guNAdau samavAyena vRtteH prasiddharata Aha,-hetumatIti / sAmAnyAdAviti zeSaH / ] atra 'viziSTanirUpitAdheyatvasyAtiriktatvopagame-svapratiyogitAvacchedakAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvavaddhe viratiH svasya tatra viraheNa lakSaNagamanAsambhavAnna pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitalakSaNasyApi jAtisAdhyakameyatvahetAvativyAptiriti bhAvaH / 'saMyogI guNa-karmAnyatvA'dityatra yatkiJciddhatvadhikaraNaM yadi dravyaM, tadA tannirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAvacchedakameva saMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakaM saMyogatvaM, ___ yadi tu sAmAnyAdikaM tathA --tadA tannirUpitasAdhyatAvacchedakasamavAyApacchinnavRttitvamaprasiddham , atastAdRzapratiyogivyadhikaraNaghaTAdyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya, vyApyavRttitAnavacchedakatvasya ca saMyogatve sattvAdativyApteranuhA. rAtsArvabhaumamataM na samyagiti bhAvaH / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnattitAvacchedakasvanirUpitavizeSaNatAvizeSasambandhena yatkiJciddhatvadhikaraNanirUpitavRttitAvacchedakatvAbhAvavatsvapratiyogitAvacchedakakatvasya pratiyogivaiyadhikaraNya'padArthatve,-'sArvabhaumamata'mapi samIcInameveti vibhAvanIyam / atreti| sArvabhaumamata ityrthH| viziSTanirUpitAdheyatvasya = viziSTasattAtvA. cavacchinnAdheyatvasya, atiriktatvAbhyupagamezuddhasattAtvAdyavacchinnAdheyatvabhinnatva... 1. [ ] etadantargataH pATho likhitapustake nAsti /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| - jAgadIzI tvadhikaraNayatkiJcivyaktivRttitva-sAmAnyakatvasya vivakSaNAt ,--- vivRtiH . svIkAre, vivkssnnaaditi| yatkiJciddhatvadhikaraNanirUpitavRttitvasAmAnye, yadabhAva. pratiyogitAvacchedakAvacchinnatva, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvastadabhAvavyaktitvaM-'pratiyogivyadhikaraNatva'miti vivkssnnaadityrthH|| vastuto-yatkiJciddhatvadhikaraNavRttitAsAmAnye, yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnatva,-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvastAdRzapratiyogitAnava. cchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvavivakSaNAdityarthaH paryavasita ityavadheyam / viziSTanirUpita vRttitvasyAnatiriktatve 'viziSTasattAvAn jAte'risyatrAtivyAptiH, sattAtvAvacchinnAyAM yatkiJciddhezvadhikaraNaguNattitAyAM vaiziSTayasattAtvAvacchinnatva. samavAyAvacchinnatvayorubhayoH sattvAdviziSTasattAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdato vaizi. STayasattAtvAvacchinnavRttitvaM sattAtvAvacchinnavRttitvato bhinnamityAzayaH / __hetvadhikaraNaparvatAdinirUpitayatkiJcidrUpAdiniSThavRttitAyAM vahnitvAvacchimatva,saMyogAvacchimatvayordvayorabhAvasattvAvahnimAndhUmAdityatrAvyAptirataH 'sAmAnya' ityukam / gaganatvAvacchinnatvaviziSTakAlikasambandhAvacchinnatvAprasiddhyA gaganAbhAva. syA'pi pratiyogivyadhikaraNasvAsambhavena 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatrAvyAptirato viziSTAbhAvamapahAyobhayAbhAvo vivkssitH|| na ca prakAratAniSThasya gaganatvAvacchinnatvaviziSTakAlikasambandhAvacchinnatvasya mahAkAlattitAsAmAnya evAbhAvasattvAmAvyAptiriti vAcyam / rattitvaniSThasyaiva tAdRzaviziSTasyAbhAvasya vaktavyatvAt , anyathA parvatAdinirUpitavRttitA. sAmAnyasyaiva prakAratAniSThavahnitvAvacchinnatvaviziSTasaMyogasambandhAvacchinnatvavirahavattvena vahvayabhAvasya lakSaNaghaTakatayA 'vahnimAndhUmA'dityatrA'vyAptiH syAt / yatkizcisadAnuktau 'dhUmavAnvaDherityatrAtivyAptiH, vayadhikaraNa parvata nirUpitavRttitAsAmAnya eva dhUmavAvacchinnatva,-saMyogasambandhAvacchinnatvayoH sattvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / ___ na ca yatkiJciddhatvadhikaraNavRttitvasAmAnye, yAdRzapratiyogitAvacchedakA. vacchinnatvAbhAvastAdRzapratiyogitaiva vivakSyatAmiti vAcyam / ayogolakanirUpitavRttitAsAmAnyAntargatakAlikasambandhAvacchinnavRttitAyAM, dhUmatvAvacchinnatvasyAsattvena dhUmAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAddhamavAnvaDherityatrAtivyAptyApatteH / na ca tathApi yatkiJciddhatvadhikaraNanirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnattitAsAmAnye, -
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI -noktadoSa" ityasmadgurucaraNAH / navyAstu - " sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogyadhikaraNa yAvaddhe tvadhikaraNako yo yastadanyatvaM pratiyogivaiyadhikaraNyaM vAcyam, viTati: 166 yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAbhAvaH, yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvadhikaraNavRttitAyAM vA, - sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAbhAvaH tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvameva nivezyatAmiti vAcyam / 'saMyogI guNAnyatve sati nityatvA'dityatrAtivyApyApatteH, sAmAnyAdinirUpitasamavAyAvacchinnavRttitvasya, saMyogatvA - vacchinnavRttitvasya cAprasiddhaH / nityadravyanirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAyAM saMyogatvAvacchinnatvasya, saMyogatvAvacchinnanityadravyavRttitAyAJca samavAyAvacchinnatvasya vidyamAnatayA - sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi dhyeyam / noktadoSa iti / hetvadhikaraNasAmAnyAdinirUpitavRttitAsAmAnyasyaiva saMyogatvAvacchinnatva, - samavAyAvacchinnatvobhayAbhAvavattvena saMyogAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAtsaMyogI guNakarmAnyatvAdityatra nAtivyAptirUpo doSaH / 'ghaTavAn mahAkAlatvA' dityatra ca mahAkAla nirUpitavRttitAsAmAnya eva gaganatvAvacchinnatva, kAlikasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvasattvAdgaganAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayAnnAvyAptirityarthaH / gaganasyAvRttitvamate prakArAntareNa gaganAbhAvasya 'pratiyogivaiyadhikaraNyamupapAdayatAM navyAnAM matamAha- - navyAstviti / 'prAhu'riti pareNAnvayaH / sAdhyatAvacchedaketi / tathA ca yadabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinna sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatvaM hetvadhikaraNatAvyApakaM tadabhAvabhinnAbhAvaH 'pratiyogivyadhikaraNa' ityarthaH / etena yatraikameva hetvadhikaraNaM tatra hetvadhikaraNe yAvattvAprasiddhyA'vyAptirityapi- samAhitaM / 'vahnimAndhUmA' dityatra dhUmAdhikaraNatAvyApaka pratiyogyadhikaraNatAko vahnayabhAvaH dIpikA 9 navyAstviti / abhAvaviziSTAnyo yo'bhAvaH sa eva 'pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNa' padena ucyaH, vaiziSTayazca - svatAdAtmya, svapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchina nirUpakatAnirUpita - he tvadhikaraNatAyApakAdhikaraNatA -- katvobhayasambandhena /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI -ato gaganAbhAvamAdAyaiva prasiddherna ko'pi doSaH, na caivaM yadyatsambandhena yaddharmAvacchinnAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM; tattatsambandhAnyasAdhyatAvacchedakasambandhena taddharmAvacchinnasAmAnAdhikaraNyameva lAghavADyAptirastu, vizatiH tadanyo ghaTAbhAvaH, sa eva pratiyogivyadhikaraNaH, 'TavAn mahAkAlatvA'dityatra tu gaganAbhAva eva tathA, gaganasya kAlikenAdhikaraNatvAprasiddhyA 'yadabhAva'padena tasya dhartamazakyatvAt / kevalAnvayini 'vAcyaM jJeyatvA'dityAdau sarvatra samavAyAvacchinnavAcyatvAbhAva. mAdAyoktarItyA lakSaNasamanvayaprakAraH svymuuhniiyH|| ___ sambandhasAmAnyena pratiyogyadhikaraNatvavivakSaNe 'dhUmavAnvahrarityatrAtivyAptiH, vahvayadhikaraNe sarvatraiva saMyogena dhUmAbhAvapratiyogino dhUmasya kAlikenAdhikaraNatAyAH sattvena,-'yadabhAva'padena dhUmAbhAvamupAdAya, tadanyagaganAbhAvapratiyogitA. navacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake dhUmatve'kSatatvAdataH 'sAdhyatAvacchedakasambandhene' tyuktam / tathA sati saMyogena dhUmAbhAvapratiyogino dhUmasya saMyogenAdhikaraNatAyA ayogolake viraheNa 'yadabhAva'padena dhUmAbhAvasya dhartamazakyatvAt , tAdRzavahvayabhAva. bhinnatvasya dhUmAbhAve sattvenAtivyAptivirahAt / ... hetvadhikaraNatvavyApakatvAniveze'pi tatraivAtivyAptiH, yatkiJcidvayadhikaraNe parvatAdau dhUmAbhAvapratiyogino dhUmasya saMyogenAdhikaraNatAyA vidyamAnatayA yadabhAva' padena dhUmAbhAvasya dhatuM zakyatvAt / 'vyApakatva'niveze ca vahvayadhikaraNe'yApiNDe saMyogena dhUmAdhikaraNatAyA asattvena 'yadabhAva'padena vayabhAvamupAdAya nAtivyAptiriti dik / na caivamiti / evaM = niruktarItyA pratiyogivaiyadhikaraNyavivakSaNe, yadyaditi / tathA ca yadyatsambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNaM hetva dIpikA yadyatsambandheneti / saMsargaviziSTAnyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna. sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyaaptirityrthH| vaiziSTayaJca,-svatAdAtmya, svAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvAbhAvavaddhatvadhikaraNavRttyabhAva - pratiyogipratiyogikatvobhayasambandhena /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 201 jAgadIzI -tathA ca 'ghaTavAn mahAkAlatvA' dityAdau samavAyena ghaTAdyabhAvo. 'pi pratiyogivyadhikaraNaH sambhavatIti vAcyam ; 'ghaTavRttitvaviziSTadravyatvavAn ghaTatvA'dityAdAvavyApteH, -kenApi sambandhena hetumataH sAdhyatAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvAsambhavAt , viratiH dhikaraNaM tattatsambandhAnyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvachinnA. 'dhikaraNanirUpitavRttitvaM hetau 'vyApti'rityarthaH / 'vahnimAndhUmAdityAdau samavAyAdinA vahvayanadhikaraNaM dhUmAdhikaraNamitisamavAyAnyasAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhena vahvisAmAnAdhikaraNyamAdAya lkssnnsmnvyH| 'ydyditynuktau-'dhuumvaanvddheritytraativyaaptiH| samavAyena dhUmAnadhikaraNa. tvasya hetubhUtavahvayadhikaraNe sattvAt / tathA'bhidhAne ca yAvadantargatasaMyogenApi dhUmAnadhikaraNatvasya hetvadhikaraNe satvAttadanyasAdhyatAvacchedakasambandhAprasidhe naativyaaptiH| ghaTAbhAvo'pIti / tathA ca samavAyena ghaTAnadhikaraNatvasya mahAkAle vartamAnasvAtsamavAyAnya. sAdhyatAvacchedakakAlikasambandhena ghaTatvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyamAdAyaiva 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra lakSaNasamanvaya iti bhaavH| na coktalakSaNasyA'bhAvAghaTitatvena kathaM ghaTAbhAvopI'tyabhidhAnaM saGgacchata itibAcyam / svapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNako yo'bhAvastadIyapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvAbhiprAyeNa tathAbhidhAnasya saGgamanIyatvAt , svaM = sAdhyabhAva iti vadanti / dravyasvamAtrasya sAdhyatve paTAdinirUpitasamavAyasambandhena dravyatvAnadhikaraNatvasya hetumati ghaTe sambhavenAvyAptyasambhavA rattitvaviziSTe'tyuktam / na caivaM ghaTAnuyogikasamavAyenApi ghaTavRttitvaviziSTadravyatvAnadhikaraNatAyA hetumati ghaTAntare sattvAtkathamavyAptiriti vAcyam , tahaTaTattitvaviziSTadravyatvasAdhyaktadvayaktitvahetAcevAvyAterabhipretatvAditi dhyeyam /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye,-niruktapratiyogipatiyogikatva,- hetvadhikaraNIbhUtayatkizcidyaktyanuyogikatvasAmAnyobhayAbhAvasya vivakSitatvAt // 18 // jAgadIzI tAdAtmyena tathAvidhAnadhikaraNatvasambhave'pi 'dadhitvaviziSTaprameyavAn 'sthUladadhitvA' dityAdAvavyApteriti-prAhuH / tAdRzasambandhasAmAnya iti / asya pUrvavadarthoM bodhyH| kacitsAdhyatAvacchedakasambandha sAmAnye' ityeva pAThaH / * vivakSitatvAditi / abhAvAntamUlagranthenetyAdiH; . vivRtiH tathAvidhAnadhikaraNatvasambhave'pi = tAdAtmyena sAdhyatAvacchedakAvacchinnAsambandhitvasambhave'pi / sambandhitvanivezasya prayojanAntaravirahe'pyuktAvyAptivAraNArthameva tasyAvazyakatvamityavadheyam / dadhitvaviziSTeti / atra dadhitvavaiziSTyaMsAmAnAdhikaraNyasambandhena, sAmAnAdhikaraNyaJca-samavAyena dadhitvAdhikaraNe samavAyAvacchinnavRttitvaM, tAdRzaprameyaJca trasareNvAdisvarUpaM, tasya ca tAdAtmyasambandhena sAdhyatvaM bodhyam / ___ ata eva hetau 'sthUla'padamapi vyabhicAravArakatayA sArthakam , anyathA dadhitvAdhikaraNe dvathaNuke tAdAtmyena trasareNvAdirUpasAdhyasyAsattvena hetoya'bhicAritvaM syAditi dhyeyam / ___ na ca dadhyantarAnuyogikasamavAyena dadhitvaviziSTaprameyasyAnadhikaraNatAyA hetvadhikaraNe satvAtkathamavyAptiriti vAcyam , taddadhivRttitvaviziSTadanaH sAdhyatve tadvayaktitvahetau tathApyavyAptervajralepatvAt , viSayitAyAH saMsargatvAnabhyupagamena tena sambandhenApi taddadhyanadhikaraNatvasya hetumatyasambhavAt / ___yatta-"viSayitAyAH saMsargatvAbhyupagame'pi jJAna jJAnatvAnyatarasya samavAyena sAdhyatve jnyaantvhetaavvyaaptiH| kenApi sambandhena sAdhyAnadhikaraNatvasya hetumatyasambhavAditi-" mataM, -tattucchaM, dikkRtavizeSaNatAsambandhena tAdRzasAdhyAdhikaraNatvasya hetumati jJAne sambhavenAvyaptyanavakAzAt / vastuto viSayitvAdeH saMsargatvAnabhyupagame 'gaganAbhAvavRttitvaviziSTagaganAbhAva1 antyAvayavibhinne'ti kacidAdhakaH pATho labhyate, sa ca na sampradAyAnumataH /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, -- yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitva hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvyaktyanuyogi - katvasAmAnyobhayAbhAvastAdRzapratiyogitAnavaccheda kI bhUtasAdhyatAvaccheda - kAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptirityarthaH / 'sambandhasAmAnye' ityuktau -- kAlikasambandhe dhUmapratiyogikatvA'yaHpiNDAnuyogikatvobhayasattvA'ddhamavAn vahneH' ityAdAvativyAptirataH, - " sAdhyatAvacchedake" - ti / samavAyinaH saMyogena sAdhyatAyAM 'jAtimattvA'dAvativyAptiH, sAdhyatAvacchedakIbhUtasamavAyAtmakadharme, samavAyitvAvacchinna pratiyogikattra, -- hetvadhikaraNa-- guNAdyanuyogikatvobhayasattvena, - sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdataH - - 'sambandha'-padaM, - 203 vivRtiH vAn gaganAbhAvatvA' dityatrAvyAptiH, tAdRzaviziSTa gaganAbhAvasya kAlikAdinA'dhikaraNatvasyAnabhyupagamAdityasmadgurucaraNAH / vyAptirityartha iti / tathA ca 'vahnimAndhUmA' dityatra sAdhyatAvacchedaka saMyogasambandhe,--ghaTatvAdyavacchinnapratiyogikatvasattve'pi hetvadhikaraNaparvatAnuyogikatvaviraheNa ghaTAdyabhAvasya lakSaNaghaTakatayA tadIyapratiyogitAnavacchedakatvasya vahnive savAlakSaNasamanvayaH / 'dhUmAvAnva' rityatra tu saMyoge dhUmapratiyogikatvasattve'pi yatkiJciddha tvadhikaraNAsyaHpiNDAnuyogikatvaviraheNa dhUmAbhAva eva lakSaNa ghaTaka iti, na ko'pi doSa ityAzayaH / sambandhe sAdhyatAvacchedakatvAbhidhAna prayojanamAha - sambandhasAmAnya ityuktAviti / zrativyAptiriti / dhUmAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA gaganAbhAvamAdAyAtivyAptiriti bhAvaH / 'sambandha' padavyAvRttimAha- samavAyina iti / jAtimattvAdhikaraNe guNAdau saMyogena kasyApya sattvena niruktahetorvyabhicAritvaM bodhyam / zrativyAptiriti / avacchedako hi, - dharmaH, sambandhazca bhavati, tathA ca sAdhyatAvacchedakasAmAnye- tAha * zobhayAbhAvavivakSaNe sAdhyatAvacchedakasAmAnyAntargatasamavAyarUpasAdhyatAvacchedakadharme, - samavAyyabhAvapratiyogitAvacchedakasamavAyitvAvacchinnasya guNatvAdeH pratiyogikatvasya, yatkiJcitvadhikaraNaguNAnuyogikatvasya ca dvayoH sattvena,- -samavAyya. bhAvasya lakSaNAghaTakatvAtsaMyogena samavAyisAdhyakajAtimattva hetAvativyAptirityarthaH /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| . jAgadIzI yaddharmAvacchinna-saMsargatAkaprakRtasAdhyakAnumitiH phalaM taddharmAvacchinnasambandhasAmAnya iti tu phalitArthaH / ghaTIyasaMyoge, parvatIyasaMyoge vA,-hetumanmahAnasAnuyogikatva-vahni. tvAvacchinnapratiyogikatvobhayAbhAvasattvAt 'vahnimAn dhUmAdi'tyAdAvavyAptirata:-prathama-'sAmAnya'-padaM, tathA ca,-mahAnasIyavahnisaMyoga eva tAdRzobhayAbhAvavirahAnnAvyAptiH / __ saMyogasAmAnya eva hetumadayogolakAnuyogikatva,-dhUmatvAvacchinnapratiyogikatvobhayAbhAvasattvAddhUmavAn vaDhe'rityAdau nAtivyAptiH / vivRtiH yaddharmAvacchinneti / tathA ca yadrUpAvacchinnA yA yatkiJcitsambandhAnavacchimA sAdhyatAvacchedakatA,-tadrUpAvacchinnatAdRzAvacchedakatAzrayasAmAnya ityarthaH paryavasitaH, evaJca samavAyaniSTasAdhyatAvacchedakatAyAH kiJcitsambandhAvacchinnatayA dhartumazakyatvena,-tAdRzyAH saMyoganiSThAvacchedakatAyA AzrayIbhUtasaMyogasAmAnye,samavAyitvAvacchinapratiyogikaravasatve'pi hetvadhikaraNaguNAnuyogikatvavirahAdubhayAbhAvasyAkSatatayA, samavAyyabhAvasya lakSaNaghaTakatvAsa 'samavAyimAjAtimatvA'dityatrAtivyAptiriti bhaavH|| 'sAdhyapratiyogikasAdhyatAvacchedakasambandha' ityuktau ghaTIyasaMyogamAdAyAvyApterabhAvAdAha-parvatIyeti / avyAptiriti / idamupalakSaNaM, samavAya saMyogAnyatarasambandhena vahvisAdhyakadhUmahetAvapi sAdhyatAvacchedakIbhUtasamavAye vahnipratiyogikatvasatve'pi parvatAdyanuyogikatvaviraheNobhayAbhAvasattvAdavyAptirityapi draSTa. vyam / sAmAnyapadamiti / tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnyAntargatamahAnasIyasaMyoge vahnitvAvacchinnapratiyogikatva,hetumanmahAnasAnuyogikatvayordvayoH sattvena vayabhAvasya lkssnnaaghttktvaasaavyaaptirityaashyH| na cAsambhavaH zaGkanIyastatsaMyogena cahvisAdhyakataddhamahetau, vadvidhUmobhayasAdhyakadhUmahetau ca lakSaNasamanvayasambhavAdubhayapratiyogikatvAprasidhyA sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi dhyeyam / nAtivyAptiriti / dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAditi bhAvaH / pratiyogitA. vacchedakAvacchinnapratiyogikatvasAmAnyaM yat, yacca hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvaya- ktyanuyogikatvasAmAnyaM, tadubhayAbhAva eva sAdhyatAvacchedakasAmAnye vivakSaNIyaH / anyathA 'tAdRzapratiyogikatvasAmAnya'paryantAnuktI,-'vahnimAndhUmAdityatrAvyAptiH,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 205 jAgadIzI saMyogasAmAnya eva samavAyaniSThaparvatAnuyogikatvasya, vahnitvAvacchinnapratiyogikatvasya ca,-dvayorabhAvasattvAttathaivA'vyAptirata:-"sAmAnyobhaye-"ti; sAmAnyapadamubhayatrAnvitamiti bhAvaH / tAdRzobhayAbhAvazca,-svarUpasambandhena bodhyaH, tena samavAyAdinA tadubhayAbhAvasya sambandhamAtre sattve'pi saddhetau naavyaaptiH| 'etaddhaTavAn kAlAntarIya-taddhaTatvA' dityAdAvetaddhaTatvAvacchinna pratiyogikatvaviziSTataddhaTAnuyogikatvAprasiddheH vivRtiH saMyogasAmAnye,-parvatAdyanuyogikatvasAmAnyAbhAvavirahe'pi-samavAyaniSThaM yadvaH hnitvAvacchinnapratiyogikatvaM tadabhAvasya tatra satvenobhayAbhAvasyAkSatatayA vahnayabhAvasya lakSaNaghaTakatvAt , evaM-tAdRzAnuyogikaravasAmAnya'paryantAvivakSaNe tatraivAvyAptiH, saMyogasAmAnye,-vahnitvAvacchinnapratiyogikatvasAmAnyAbhAvAsattve'pi samavAyaniSThaM yatparvatAdyanuyogikatvaM tadabhAvasya tatra sattvenobhayAbhAvasattvAt , tadupAdAne ca-vahnitvAvacchinnapratiyogikatvasAmAnyAntargatasaMyoganiSThatAdRza. pratiyogikatvasya, parvatAdyanuyogikatvasAmAnyAntargatasaMyoganiSTatAdRzAnuyogikatvasya ca sAdhyatAvacchedakasaMyogasAmAnye'bhAvavirahAnnAvyAptirityAha-saMyogasAmAnya iti / avyAptiriti / pUrvoktobhayasAdhyake lakSaNasamanvayAnnAsambhavo'bhihita iti bhAvaH / tAdRzobhayAbhAvazceti / pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvasAmAH ny-hetvdhikrnniibhuutytkinycidvyktynuyogiktvsaamaanyobhyaabhaavshcetyrthH|| sambandhamAtra iti / samavAyAdestAdRzapratiyogikatvAnuyogikaravayoya'dhikaraNasambandhatayA tena sambandhena tadubhayAbhAvasya sarvatra satvena sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye'pi sattve bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / atrApi tAdRzobhayAsAdhyakasaddhetau lakSaNasamanvayasambhavAnAsambhava iti dhyeyam / __ kecittu"-AtmatvasAdhyakajJAnahetau pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitAyA vyAle satvena vyAptilakSaNasya nAsambhavo'bhihita-"iti vadanti / viziSTAbhAvaparityAge bIjamAha-etaditi / aprasiddhariti / vibhinnakAlInayorAdheyabhAvAnabhyupagamAditi bhAvaH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI -abhAvAntaramAdAyA'tivyAptiH,- gaganapratiyogikatvaviviziSTa-mahAkAlAnuyogikatvAprasiddhyA gaganAbhAvamAdAya prakRtAvyAptivAraNAsambhavazva syAt , -ato niruktapratiyogikatvaviziSTa-yatkiJciddhatvadhikaraNAnuyogikatvasAmAnyAbhAvaM 'parityajya-'tadubhayasAmAnyAbhAva'-uktaH / vivRtiH | abhaavaantrmiti| na ca niruktarItyA'bhAvAprasiddhyaiva nAtivyAptiriti vAcyam / gaganAbhAvasyaiva prasiddhisambhavAt , gaganapratiyogikatvaviziSTataTAnuyo. gikatvasya saMyoge prasiddhasya sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye'bhAvasattvAt / kecittu-"tajjJAnAbhAvamAdAyaivAtivyAptisambhavaH, viSayatAyAM tajjJAnapratiyogikatvaviziSTatahaTAnuyogikatvasya prasiddhisambhavAditi-"vadanti / nanu taddhaTatvarUpahetau sAdhyasAmAnAdhikaraNyavirahAdeva noktasthale'tivyAptiH, na ca vyApakatvalakSaNasyAtivyAptiriti vAcyam / tAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedake hetvadhikaraNavRttitAvacchedakatvavivakSaNAdeva tallakSaNAtivyAptyasambhavAdityata Aha-gaganeti / prakRtAvyAptivAraNAsambhavaH = 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatrAvyAptivAraNAsambhavaH, na ca mahAkAlAbhAvamAdAyaiva nAvyAptiH sambhavati, mahAkAlAnuyogikatvaviziSTamahAkAlAnuyogikatvasya tAdAtmye prasi. ddhasya kAlike virahAditi vAcyam / tAdAmya-kAlikAnyatarasambandhena ghaTasAdhyakamahAkAlatvahetAvavyAterabhidhIyamAnatvAt , sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnyAntargatatAdAtmye tAdRzaviziSTAbhAvasyAsattvAditi vadanti / nanu yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikasambandhasAmAnye, hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayaktyanuyogikasAdhyatAvacchedakasambandhatvAbhAvastAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM, athavA hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayaktyanuyogikasAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye,-yAdRzapratiyogitA. vacchedakAvacchinnapratiyogikatvasAmAnyAbhAvastAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakavicchinnasAmAnAdhikaraNyameva lAghavAdvayAptirastu,-- -tAvataiva 'vahnimAndhUmAdityAdau vahvayabhAvo na lakSaNaghaTakaH, vahnipratiyogikasambandhasAmAnyAntargatasaMyoge-hetvadhikaraNIbhUtaparvatAdyanuyogikasAdhyatAvacchedakasambandhatvAbhAvasya, tAdRzaparvatAdyanuyogikasaMyoge vA,-vahvipratiyogitvAbhAvasya 1'apahAyeti likhitapustakapAThaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 207 jAgadIzI - na ca yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogika['svaviziSTa-] sambandhasAmAnye, hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvyaktyanuyogika[tvaviziSTa] sAdhyatAvacchedakasambandhatvasya, tathAvidhasambandhasAmAnye vA,-yAhazapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvasya vyatirekaH, tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvameva sAdhyatAvacchedakasya kathaM noktamiti vAcyam ; 'dravyavAn prameyatvA'dityAdau saMyogena sAdhyatAyAmativyAptyApatteH; prameyAnuyogikasaMyogasAmAnyasyaiva dravyatvAvacchinnapratiyogikatvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi dhyeyam / vitiH cA'sattvAt / 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra tu gaganAbhAva eva lakSaNaghaTako, gaganapratiyogikatAdAtmye,-mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhatvasya, mahAkAlAnu. yogikakAlike vA gaganapratiyogikatvasya cAbhAvasattvAdityAzaGkate,-na ceti / 'vAcya'miti-pareNAnvayaH / tathAvidhasambandhasAmAnye = hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayatyanuyogikasAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, samAdhatte-dravyavAniti / ativyAtyApatteriti / nirukaniruktidvaya evAtivyAptyApatterityarthaH / ___ ativyAptimupapAdayati-prameyeti / tathA ca guNAdyanuyogikasaMyogasambandhAprasiddhyA yatkiJcitprameyatvarUpa hetvadhikaraNa'padena dravyasyaivopAdeyatayA, tadanuyo. gikasAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhatvasya dravyatvAvacchinna pratiyogikasambandhasAmAnyAntargatasaMyoge'bhAvavirahAd dvyAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA prathame'tivyAptiH / dvitIye'pi hetvadhikaraNadravyAnuyogikasAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhe dravyatvAvacchinnapratiyogikatvasattvena dravyAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdativyAptiriti bhAvaH / hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayaktyanuyogikasambandhasAmAnye yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvAbhAvavivakSaNe niruktAtivyAptivAraNe'pyayogolakA. nuyogikasambandhasAmAnyAntargatakAlikasambandhe,-dhUmapratiyogikatvAbhAvaviraheNa dhUmAbhAvasya lakSaNAvaTakatvAddhamavAnvatarityatrAtivyAsiratastAdRzaikAbhAvo nAtra zaGkApathamadhirohatItyavadheyam / 1-2. likhitapustake naiSa pATha upalabhyate / -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI evaJca kAlikasambandhasAmAnye,-mahAkAlAnuyogikatvasattve'pi,gaganapratiyogikatvavirahAdgaganAbhAva eva 'ghaTavAn mahAkAlatvAdityAdau pratiyogivyadhikaraNatayA prasiddha iti bhAvaH / . ___nanu hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcivyaktyanuyogikatvaM yadi tadvRttitvaM, tadA 'dhUmavAn vaDhe'rityAdAvativyAptiH,dhUmapratiyogikasyApi saMyogasya kAlikasambandhenAyogolakavRttitvAt / __ yadi ca sAdhyatAvacchedakasambandhasya saMsargatAniyAmako yaH sambandhastena sambandhena hetvadhikaraNavRttitvam [eva] tadanuyogikatvaM, -tadA saMyogena dravyasya sAdhyatAyAM dravya-jAtyanyataratvAdAvativyAptiH, jAtau samavAyena vRtteraprasiddheH / vivRtiH prakRte lakSaNasamanvayaM pradarzayati-evaJceti / prasiddha iti / gaganasyAvRttitvAditi hRdayam / ___ yAdRzaM hetvadhikaraNIbhUtaM yatkiJcidvayaktyanuyogikatvaM vicArasahaM, tasya vyabhi. cAristhale sAdhyavRttisAdhyatAvacchedakasambandhe virahAtprathamopasthitasyApi niruktapratiyogipratiyogikatvasya yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnavRttitvArthakatvavivakSaNe na kSatirityAzayena hetvdhikrnniibhuutytkinycidvyktynuyogiktvmaakssipti-nnviti| na caivaM saMyogena rUpasya pRthivItvavyApakatvApattiH, pRthivyanuyogikasaMyogasya kAlikena rUpatvAvacchinnavRttitvena rUpAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi vAcyam / tAdRzApattivAraNAya sAdhyatAvacchedakadharme, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAvacchedakatvasya vivakSaNIyatvAditi bhAvaH / tadvRttitvaM tAdRzahetvadhikaraNavRttitvaM, ayogolakavRttitvAditi / tathA ca sAdhyatAvacchedakasaMyoge ubhayAbhAvavirahAdgaganAbhAvaM, jJAnAdyabhAvamAdAya vA'tivyAptirityAzayaH, ___ nanu sAdhyatAvacchedakasaMsargatAghaTakasambandhenaiva yatkiJciddha tvadhikaraNavyaktivRttitvaM vivakSaNIyaM, dhUmasaMyogasya tAdRzasaMsargatAghaTakasamavAyasambandhenAyogolakavRttitvaviraheNaivobhayAbhAvasattvAnna 'dhUmavAnvaDhe' rityatrAtivyAptirityAzaGkate-yadi ceti / niyAmaka iti / ghaTaka ityrthH| samAdhatte tadeti / ativyAptiriti / sAdhyatAvacchedakasaMyoganiSThasaMsargatApaTakasamavAyena jAtivRttitvAprasiddhyA tasyA yatkiJciddha tvadhikaraNapadena dhattu
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI na ca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatA sAmAnye, nirukto bhayAbhAvavattvaM vivakSitaM, tatra ca hetvadhikaraNavRttitvaM svarUpasambandhenaiva vAcyamiti - sAmpratam 'ata evetyAdivakSyamANapranthAsaGgati prasaGgAt ; samavAyasyaikatve'pi tadavacchinnAdhikaraNatAyAM niruktobhayAbhAvasattvena vivRtiH dravya mazakyatvAt, dravyasya tathAtve'pi tannirUpitasamavAyAvacchinnavRttitvasya, tvAvacchinnapratiyogikatvasya ca saMyogasAmAnye sattvena dravyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAgaganAbhAvamAdAyAtivyAptirityarthaH / na ceti / 'sAmprata' miti pareNAnvayaH / vivakSitamiti / tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAsAmAnye, - yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdheyatAnirUpitatva svarUpasambandhena yatkiJciddha 206 tvadhikaraNavyaktiSTattitvobhayAbhAvastAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinna sAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvaM vivakSitamityarthaH / ke cittu--"adhikaraNatvamapyAdheyapratiyogikaM bhavatIti mate yathAzrutameva samyagi" tyAhuH / saMyogAvacchinnAdhikaraNatAyAM dhUmatvAvacchinnAdheyatAnirUpitatvasatve'pi svarUpeNAyogolakavRttitvavirahAdubhayAbhAvasya sattvena dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAnna 'dhUmavAnvahne' rityatrAtivyAptirna vA saMyogena dravyasAdhyakadravya-jAtyanyataratva hetAvativyAptiH, tatrApi saMyogAvacchinnAdhikaraNatAyAM, -dravyatvAvacchinnAdheyatAnirUpitatvasattve'pi, - svarUpeNa hetvadhikaraNajAtivRttitvAbhAvAdubhayAbhAvasyAkSatatayA sAdhyAsbhAvasya lakSaNaghaTakatvAdityavadheyam / parvataniSThasaMyogAvacchinnAdhikaraNatAyAM hesvadhikaraNamahAnasavRttitvavirahAdvahnimAndhUmAdityatrAnyAptivAraNAya 'sAmAnya' ityuktam, anyatsarvaM pUrvavadityAstAM vakSyamANagranthAsaGgatimupapAdayati vistaraH / uttarayati - zrata evetyAdIti / samavAyasyeti / tathA ca sambandhadharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNasya niruktArthakatve 'dravyaM jAte' rityatra samavAyasyaikatvamate vakSyamANAtivyAptirna saGgacchate, samavAyAka cchinnAdhikaraNatAyA dravyatvatvAvacchinnAdheyatAnirUpitatvavattve'pi - hetvadhikaraNaguNavRttitvavirahavatvenobhayAbhAvasyAkSatatayA dravyatvAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdityarthaH / 14
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI 'dravyaM jAte'rityAdAvativyAptyabhAvAditi cenna / 'saMyogaH parvate vahneH sambandho, na tu vahnau parvatasye'tyAdipratItyA [hi'] kiJcitpratiyogika-kiJcidanuyogika-sambandhatvamanubhavasiddhaM kutra cideva saMyogAdo, na tu sarvatra, tacca svarUpasambandhavizeSo'tirikto vetyanyadetat ; tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, nirukta pratiyogi]pratiyogikasambandhatva - hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvyaktyanuyogikasambandhatvobhayAbhAvasya vivakSaNAt,-dhUmasaMyogasyAyogolakAnuyogikasaMsargatvavirahAdeva nAtiprasaGgaH, -tatra yathArthaviziSTadhIniyAmakasyaiva tadanuyogikasambandhatvAt / vivRtiH 'nnvi'tyaadyaashngkaasmaadhaanmaah-neti| "parvate vaDhe"rityAdinA saMyogasambandhe parvatAnuyogikatvaM, vahnipratiyogikatvaM ca pradarzitaM / "na tu vahnAvityAdinA ca tatra vahvayanuyogikatvAbhAvaH, parvatapratiyogikatvAbhAvazca pradarzitaH, sarvatra saMyoge'nuyogikatvaM, pratiyogikatvaM ca nAnubhavasiddhamiti tu 'yatre'tyAdinA svayameva pradarzayiSyati / ___ anuyogikatvAderanubhavasiddhatve lakSaNArtha pradarzya 'dhUmavAnvaha'rityatrAtivyApti vArayati-tathA ceti / vivakSaNAditi / 'maiva'mityAdigrantheneti zeSaH / nAtiprasaGga iti / saMyogasAmAnya ubhayAbhAvasattvena dhUmAbhAvasya lakSaNaghaTaka. tvAditi bhaavH| nanu tadanuyogikasambandhatvaM-yadi taddharmikajJAnaviSayIbhUtasaMsargava, tadA 'saMyogena dhUmavadayogolaka'mityAdibhramaviSayatvasya saMyoge sattvenAyogolakAnuyogikatvamapi dhUmasaMyoge sambhavatyeveti kathamativyAptivAraNamityata Aha-tatreti / taddharmiNItyarthaH, niyAmakasya = janakasya, tadanuyogiketi / tathA ca yatrAyogo. dIpikA tathA ceti / atra parvatanirUpitAdheyatAyAH svarUpasambandhAvacchinnAdhikaraNatvasambandhana sAdhyatAyAM parvata-vAcyatvAnyataratvarUpavyabhicAriNyativyAptiH, sAdhyatAvacchedakIbhUtasvarUpasambandhAvacchinnAdhikaraNatvasambandhe,-parvatAnuyogikasambandhatva, parvatanirUpitAdheyatApratiyogikatvobhayasattvena sAdhyAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNa. 1. [ ] etadantargataH pATho'smallikhitapustaka nAsti /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 211 jAgadIzI etena,-'vahnimAn vahnirUpA'dityAdAvativyAptiH, parvata-vahnisaMyogaeva,-vahnipratiyogikatva - hetvadhikaraNIbhUtavahnayanuyogikatvobhayAbhAvaviraheNa vahnisAmAnyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdityapAstam / ___ parvata-vahnisaMyogasya hetumadvahnivRttitve'pi,-vahnayanuyogikasambandhatvaviraheNa tatra tAdRzobhayAbhAvasattvAt / ___ idantvavadhAtavyaM-yatraikasaMyogavyasyA yatpadArthayoH parasparaM viziSTadhIH pramA, tatra tayorekasmin saMyogena sAdhye tadIyarUpAdau vyabhicAriNyativyAptiH, tadubhayasaMyogasya niruktobhayAbhAvavirahAditi // 18 // vitiH lakAnuyogikasambandhatvaM, tatra taDamikayathArthaviziSTajJAnaviSayatvamiti niyamAddhamasaMyoge'yogolakadharmikayathArthajJAnaviSayatvarUpavyApakAbhAvenAyogolakAnuyogikasambandhatvarUpavyApyAbhAvaH siddha eveti bhAvaH / eteneti / tadanuyogikasambandha tvasya tadvattisambandhatvArthakatvaM parityajya niruktArthakaraNenetyarthaH / tadvattisambandhatvasya tathAtve'tivyAptiM saGgamayati-parvateti / tathA ca sAdhyatA. vacchedakaparvata vahnisaMyoge vahvipratiyogikatva-hetvadhikaraNIbhUtavahnivRttitvobhayasattvAdvayabhAvasya lakSaNAghaDhakatvAdativyAptiriti bhAvaH / ____ ativyAptinirAse hetumAha-parvateti / tathA ca tAdRzavahisaMyoge vahi. dharmikapramAviSayatvAbhAvena vahvayanuyogikasambandhatvAbhAvo'vyAhata eveti nAtivyAptirityAzayaH / idantvavadhAtavyamiti / atra lakSaNe vakSyamANaM cintanIyami. tyarthaH / yatra = sthalavizeSe, ekasaMyogavyaktyA = meSadvayasaMyogavyaktyA, yatpadArthayoH= ubhayormeSayoH, parasparaM viziSTadhIH pramA= 'saMyogena tanmeSavAnetanmeSaH, etanmeSacAMzca tanmeSa' ityAkArakaviziSTajJAnaM pramA, tatra = tAdRzasthalavizeSe, tayoH= nirutayormeSayormadhye, ekasmin = meSe, vyabhicAriNi = tanmeSasAdhyakatadIyarUpAtmake hetau, ativyAptimupapAdayati-tadubhayasaMyogasyati / meSadvayasaMyogasyetyarthaH / dIpikA tvAbhAvAt , parvataniSTAdhikaraNatAyAM parvatanirUpitAdheyatApratiyogikatvasya sattvAtAdheyatApratiyogikAdhikaraNate'ti vyAptipaJcakagranthe mathurAnAyenoktatvAditi,'niruktapratiyogipratiyogikatvaM'parityajya tAdRzapretiyogikasambandhasvamanusRtaM / tathA ca parvataniSThAdhikaraNatAyAM parvatanirUpitasvarUpasambandhAvacchinnAdheyatAyAH saMsargatvavirahAtsAdhyAbhAvasya dhattuM zakyatvAditi dhyeyam /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH dhRmasaMyoge-vahnayadhikaraNAyogolakAnuyogikatvasya, caitrAnyatvaviziSTaitaddaNDasaMyoge- etaddaNDAdhikaraNacaitrAnuyogikatvasya, jAgadIzI 'yatkiJci'dityasya phalamAha,-OM dhUmasaMyoga iti / anyathA vahnathadhikaraNamahAnasAnuyogikatva-dhUmapratiyogikatvobhayasyaiva 'dhUmavAn vaherityAdAvatiprasaGgaH syAditi bhAvaH / SaSThayantadvayaM,-'virahA'dityanvayi / 'nirukta'padasya chadmataH phalamAha,-OM caitrAnyatveti * / 'nirukta'padAnuktau 'caitrAnyatvaviziSTatahaNDavAnetahaNDA'dityatra caitravRttyetaddaNDasaMyoga vivRtiH tathA ca sAdhyatAvacchedakameSadvayasaMyoge tanmeSapratiyogikasambandhatvasya hetvadhikaraNatanmeSAnuyogikasambandhatvasya ca dvayoH sattvenobhayAbhAvavirahAdabhAvAntaramAdAyA'tivyAptiriti bhaavH| ke citta "-tAzasaMyoge mAnAbhAva ityabhiprAyeNedaM lakSaNamiti-" vadanti / anyatheti / hetvadhikaraNavyaktau yatkiJcittvasyAnupAdAna ityarthaH / atiprasaGga iti / tadupAdAne ca yatkiJciddhatvadhikaraNA'yogolakAnuyogikasambandhatvasya dhUmasaMyoge virahAddhamAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAnnAtivyAptirityAzayaH / niruktapadasyeti / pratiyogitAvacchedakAvacchinnArthaka nirukta'padasyetyarthaH / chadmata iti / 'niruktapadAnupAdAna'ityanuktvA prakArAntaregetyarthaH / niruktapadAnuktAviti / pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvaM vihAya,-pratiyogitvAzrayapratiyogikatvaniveza ityarthaH / etaddaNDaH = saMyogena caitra-maitrobhayarattidaNDaH, tasya ca caitre'pi vidyamAnatayA tatra caitrAnyatvaviziSTata ddaNDasya saMyogenAsattvAnniruktataddaNDasya vyabhicAritayA tatrAtivyAptiH, sAdhyatAvacchedakasaMyogasAmAnye,-caitrAnyatvaviziSTataddaNDAbhAvapratiyogitvAzrayIbhUtakevalaitaddaNDapratiyogikatva-hetvadhikaraNIbhUtacaitrAnu - yogikatvobhayasattvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , dIpikA pare tu,-'parvatAnuyogikasvarUpasambandhena vAcyatvAbhAvavAn parvatavA'dityAdAvativyAptiH, sAdhyatAvacchedakasambandhe,-parvatAnuyogikasambandhatva - sAdhyatAvacchedakAvacchinnAbhAvIyapratiyogikatvaitadubhayasattvena,-sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTa
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkatA / jagadIzI eva, - caitrAnyatva ziSTai taddaNDAbhAvapratiyogipratiyogitva hetvadhikaraNIbhUtacaitrAnuyogikatvobhayAbhAvavirahAttAdRzadaNDAbhAvasya lakSaNAghaTakatayA 'tivyAptiH syAt --, - tadupAdAne tu caitrAnyatvaviziSTaitaddaNDatvAvacchinnapratiyogikatvasyAbhAvAdeva tatrobhayAbhAvasambhava iti nAtivyAptiriti bhAvaH / " yadi ca ' pratiyogitA pratyAzrayaM nAnaiva, na tveke 'ti mataM, tadA caitrAnyatva-viziSTadaNDatvAvacchinnaM yacaitrAvRttidaNDaniSThaM pratiyogitvaM tadAzrayapratiyogikatva, hetvadhikaraNI bhUta caitrAnuyogikatvo bhayAbhAvasya saMyogasAmAnya eva sattvAt 'nirukta' padaM vinA'pi nAtivyAptiH sambhavatIti tanmatasAdhAraNyenAtivyApti rakSaNArthamuktam-etaditi[zi0 212 pR0 ] | 213 viTati: pratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogikatvasya lakSaNaghaTakatve tu sAdhyatA - vacchedakIbhUte saMyoge hetvadhikaraNacaitrAnuyogikatvasattve'pi, -caitrAnyatvavaiziSTayaitaddaNDatva-dharmadvayAvacchinna pratiyogi katvaviraheNo bhayAbhAvasattvAtsAdhyAbhAvasya lakSaghaTakatayA nAtivyAptiriti bhAvaH / - sAdhyaghaTakaitatpadaprayojanamAha-yadi ceti / tathA ca 'caitrAnyatvaviziSTadaNDavAnetaNDA' dilyuktau pratiyogitAyA Azrayabhedena bhinnatvamiti maMte pratiyogitAvacchedakAvacchinnArthaka 'nirukta' padaM parityajya - kevalapratiyogitvAzrayapratiyogikatvavivakSaNe'pi nAtivyAptiH, sAdhyatAvacchedakIbhUtasaMyogasAmAnye, -- etaddaNDAdhikaraNa caitrAnuyogikatvasattve'pi--caitrAnyatvaviziSTadaNDAbhAvIyaM yaccaitra - maitrAvRttidaNDaniSThapratiyogitvaM, tadAzrayacaitrAdyavRttidaNDa pratiyogikatvavirahAdevobhayAbhAvasattvena sAdhyAbhAvasya - 'caitrAnyasvaviziSTadaNDAbhAvasya - lakSaNaghaTakatvAdata - etaddaNDasya sAdhyatvAnusaraNaM / tathA ca sati tAdRzAbhAvIyaM yadetaddaNDaniSThapratiyogitvaM tadAzrayatvametaddaNDa eva na tvanyatreti, - 'nirukta' padaM vinA bhavatyativyAptiriti bhAvaH / na ca pratiyogibhede pratiyogitAyA bhinnatva' miti matAvalambane 'saMyogyetatvA' dityatrAvyAptiH, etadvakSA'nuyogikasamavAye saMyogAbhAvapratiyogitvAzrayajalAdivRttisaMyogapratiyogikatvavira - dIpikA katvAt, taviveze ca - parvatAnuyogikasvarUpe sAdhya pratiyogika sambandhatvavirahAnAtivyAptirityAhuH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI guNa-karmAnyatvaviziSTasattAsamavAye ca jAtyadhikaraNaguNAnu yogikatvasya - - virahAnnAtiprasaGgaH // 19 // 214 jagadIzI sAmAnyasya [ yadyanuyogitA pratyAzrayaM nAnaiva, na tveketyabhimataM tadA ] daNDahetutve, - etadNDapratiyogikasaMyogasAmAnye daNDAntarAdhikaraNI bhUtayatkicidvayaktyanuyogikatvAbhAvAdevobhayAbhAvasattvAdativyAptivirahaH syAdato hetau - etaditi [zi0 212 pR0 ] / saMyogena sAdhyatAyAM niruktapadasya vyAvRttimuktavA, - samavAyena sAdhyatAyAM tAmAha, - guNakarmAnyatveti / idaca samavAyasya [ adhikaraNabhedenApi ] nAnAtvamabhipretya tasyaikatve tu tatra guNAnuyogikatva - viziSTasattA pratiyogikatvobhayasattvenAtivyAptitAdavasthyAt / yadyapi'yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinne' tyAdyuktau, - ' vahni - dhUmobhaya vivRtiH hAditi vAcyam / ubhayamatasAdhAraNyenAvyAptyanavakAzAditi - navyAH / hetughaTakaitatpadaprayojanamAha - daNDa sAmAnyasyeti / tathA ca 'caitrAnyatvaviziSTaitaddaNDavAn daNDAdityuktau 'nirukta' padaparityAge'pi nAtivyAptiH, saMyogasAmAnye caitrAnyatvaviziSTadaNDAbhAvIya pratiyogitvAzrayai taddaNDapratiyogikatvasattve'pi yatkiJciddha tvadhikaraNIbhUtaM yaccaitra-maitrabhinnadevadattAdika tadanuyogikatvaviraheNobhayAbhAvasatvAdata 'etaddaNDasya' hetutvAnusaraNam, tathA sati etaddaNDasya hetoradhikaraNaM caitro, maitro vA nAnya iti - 'nirukta' padaparityAge'tivyAptirastyevetyAzayaH / tAmAheti / nirukta pada parityAge'tivyAptimAhetyarthaH / nanu samavAyazcaika eva tatra ca viziSTasattAtvAvacchinna pratiyogikatva - hetvadhikaraNa yatkiJcidguNAnuyogikatvobhayoH sattvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAnniruktapadasattve'pyativyAptivAraNaM na sambhavatItyata Aha- - idazceti / nirukvAtivyAptidAnaJcetyarthaH / tathA ca samavAyasya nAnAtvamabhipretyaiva 'nirukta' padA'sattve'tivyApterabhidhIyamAnatayA tatsattve nAstyativyAptiriti bhAvaH / sambandhamAtra evobhayatvAvacchinnapratiyogikatvaM nAstItyAzayena zaGkate - yadyapIti / 1. 2. [] etadantargataH pATho likhitapustake nAsti /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / jagadIzI vAn dhUmA' dityatrAvyAptiH, saMyogasAmAnya eva vahni-dhUmobhayatvAvacchinnapratiyogikatva-dhUmAdhikaraNa parvatAnuyogikatvobhayAbhAvasattvAt, - 215 na ca niruktapratiyogitAvacchedakAvacchinnavattApramAyAH sAMsargika - viSayatvameva -- niruktapratiyogikatvaM vaktavyaM, - - - - tacca parvate vahni dhUmayoH pratyeka saMyogasyApyastIti nAvyAptiH, anyathA 'saMyogena 'parvato vahni dhUmobhayavA' nityAdipramAyA durghaTatvApatteriti vAcyam ; tathA sati'ata evetyAdinA vakSyamANAyA 'vahni- dhUmobhayavAn vahna' rityAtrAtivyApterasaGgatyApatteH, vahni-dhUmo bhayavattApramAniyAmaka saMyogamAtrasyaiva hetvadhikaraNIbhUtAvivRtiH pratiyogitvAzraya pratiyogikatva vivakSaNe tu nAvyAptiH, saMyogasambandhe tAdRzobhayA bhAvapratiyogitvAzrayadhUmAdipratiyogikatvasya hetvadhikaraNaparvatAdyanuyogikatvasya ca dvayoH satvAdataH pUrvoktAtivyAptivAraNAya pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvasyAvazyaM vivakSaNIyatayA - vahni * dhUmobhayatvAvacchinnapratiyogikatvasya saMyoge virahAtsAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatayA'vyAptirityAha- zravyAptiriti / manu 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitvaM' - ' yatkiJciddharmika pratiyogitAvacchedakAvacchinnavA' nisyAkArakayathArthajJAnIya saMsargatvAkhya viSayatvameva, 'yathArtha'padAnu pAdAne'yogolakAnuyogikasaMyogamAtra eva dhUmavadayogolakamityAkAraka dhUmatvAvacchinnavattAbhramIyasaMsargasvAkhyaviSayatvasattvena 'dhUmavAnvahne' rityatrAtivyAptiH / evaJca na 'vahni dhUmobhayavAndhUmAdityatrAvyAptiH sAdhyatAvacchedakIbhUtasaMyogasAmAnye 'vahni dhUmobhayatvAvacchinnavAnparvata' ityAkArakayathArthajJAnIya saMsargatvAkhyaviSayatvarUpatAdRzobhayatvAvacchinna pratiyogikatvasya, - hetvadhikaraNaparvatAdyanuyogikatvasya ca sattvena vahni dhUmobhayAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdityAzaGkate - - na ceti / tacca = niruktaviSayatvarUpapratiyogikatvaJca, pratyekasaMyoge = vahni* saMyoge, dhUmasaMyoge ca zranyatheti / vahni dhUmayoH pratyekasaMyoge nirukta pratiyogikatvAnabhyupagama ityarthaH / nirAkaroti - tathA satIti / niruktapratiyogi pratiyogikatvasya niruktaviSayatvasvarUpatva ityarthaH / vakSyamANAtivyAptyabhAvamupapAdayati- vahIti / tathA ca niruktarItyA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - lakSaNa - jAgadozI / jagadIzI 'yogola kAnuyogikatvAbhAvena vahni- dhUmobhayatvAvacchinnAbhAva mAdAyAtivyAptyasambhavAt, - tathA'pi sAdhya-sAdhanabhedena vyApterbhedAdvayAsajyavRttidharmeNa sAdhyatAyAM 'nirukta' padamapahAya - vAdRzapratiyogitAzrayapratiyogi katvaghaTitasyaiva pravezAnnoktasthalA'vyAptiH / 216 -- na caivamubhayatvena sAdhyatAyAM vyabhicAriNya tivyAptistadanasyaiva syAt, 'ata evetyAdinA ' vahni dhUmo bhayavAn vahe 'rityAdau granthakRtaivA taddoSasya vakSyamANatvAditi / vastutaH - sambandhamAtrasyaikapratiyogikatvAparAnuyogikatvaniyamena vahidhUmobhayatvAvacchinnapratiyogika sambandhatvAprasiddhyaiva, --tadubhayatvAvacchi vivRtiH nirukka pratiyogikatvavivakSaNe vakSyamANA 'vahni dhUmobhayavAnvahne' rityatrAtivyAptirna saGgacchate, 'vahni dhUmobhayavAn parvatAdi' rityAkArakapramAjanakasaMyogaviSayatvarUpatAdRzobhayatvAvacchinnapratiyogikatvaM yatra saMyoge, tatra hetvadhikaraNA'yogolakAnuyogikatvaviraheNobhayAbhAvasyAkSatatayA sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAdato niruktatyA tAdRzapratiyogikatvaM na vAcyamityAzayaH / 'yadyapI tyasya samAdhAnamAha - tathApIti / vyAsajyavRttidharmeNa = ekatvAnavacchinnaparyAptikadharmeNa, pratiyogitvAzraya pratiyogikatva vivakSaNe noktasthale. 'tivyAptiH sambhavatIti tu prAgeva pradarzitam / nanu vyAsajyavRttidharmAvacchinnasAdhyakasthale yadi pratiyogitvAzrayapratiyogikatvamAtraM nivezyate, tadA, 'vahni dhUmobhayavAn vahne' rityatrAtivyAptiH, saMyogasAmAnye tAdRzobhayAbhAvapratiyogitvAzrayavahnipratiyogikatva - hetvadhikaraNAyo golakAnuyogikatvayorubhayoH sattvena, sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAdityAzaGkaya, samAdhatte - - taddoSasyeti / tathA coktasthale'tivyAptiratra lakSaNe'styeveti bhAvaH / nanvanugatavyApyatvavyavahArasaMpAdanAya lakSyabhedenApi lakSaNasyaikyamavazyamaGgIkarttavyam, anyathA lakSaNasya nAnAtve tAdRzavyavahAro na syAdityuktobhayatvena rUpeNa sAdhyatAyAmavyAptirastyevetyata Aha-vastuta iti / eka pratiyogikatvA'parAnuyogikatvaniyamena = ekadharmAvacchinnapratiyogikatvA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 217 Parva jAgadIzI nAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAnnAvyAptiH, ata evAgre,-'vahni-dhUmobhayavAna vherityaadaavtivyaaptidaasyte| na ca vahni-dhUmobhayatvAvacchinnaprakAritvAdAveva tAdRzobhayatvAvacchinapratiyogikasambandhatvaprasiddhisambhavaH,+ prAcAM mate-prakAritvAdeH sambandhatvAbhAvAt , viziSTadhIniyAmakasyaiva tathAtvAditi dhyeyam / na caivamapi 'ghaTavAnnityajJAnatvA'dityatrA'vyAptiH, viSayitAsambandhe gaganIyatva,-nityajJAnAnuyogikatvobhayasattvena ['gaganatvena] gaganAbhAvamA vitiH 'paradharmAvacchinnAnuyogikatvaniyamena, nAvyAptiriti / tathA ca vahni-dhUmobhaya. tvAvacchinapratiyogikasambandhAprasiddhayA,-'yAdRzapratiyogitAvacchedaka'padena tAhazobhayatvasya dhartamazakyatayA, 'yAdRzapratiyogitAvacchedaka'padena ghaTatvAdikamAdAya na 'vahni-dhUmobhayavAn dhUmAdityatrAvyAptirityarthaH / ata eveti / ubhayatvAvacchinnapratiyogikatvasyAprasiddhatvAdevetyarthaH / tathA ca tulyayuktyA 'yAdRzapratiyogitAvacchedaka' padena ghaTatvAdikamAdAya 'vahni-dhUmobha. yavAnvaDherityatrAtivyAptiragre dAsyata eveti bhaavH| nanu 'tAdRzobhayaviSayakajJAnasya sarvasammatatayA jJAnaniSThaprakAritAtmakasambandhe ubhayatvAvacchinnapratiyogikatvaM prasiddhameva, tathA cobhayasAdhyakasaddhetAvavyAptiH, nAtivyAptizcobhayasAdhyakavyabhicAriNItyAzaGkaya samAdhatte-prAcAmiti / prakAritAyAM saMsargatvA'bhAve bIjamAha-viziSTadhIti / tathA ca tanmate prakAritAsambandhena viziSTabuddhayanutpAdena saMsargatvavyApakaviziSTadhIjanakatvAbhAvasya prakAritAyAM sattvena saMsargatvAbhAvo'pi tatra siddha eveti dhyeyam / zaGkate-na caivamapoti / vAcyamityanenAnvayaH / evamapi = 'ghaTavAn mahA. kAlatvA'dityatra gaganAbhAvamAdAyAvyAptivAraNe'pi, nityjnyaantvaaditi| 'nitya'. padaM saddhetutvarakSAyai, anyathA jJAnatvasya ghaTAviSayake'pi,-jJAne sattvena, tatra ghaTasya viSayitAsambandhenAbhAvAttasya vyabhicAritvaM syAditi bhAvaH / __avyAptiM saGgamayati-viSayiteti / 'gaganAbhAvamAdAyApI'tyapinA'nya. padArthAbhAvasyAprasiddhatvamastyeveti sUcitam / na ca nityajJAnAnyatvaviziSTapaTAdyabhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvaya iti vAcyam , tasyApi nityajJAne viSayitayA sattvA'bhyupagamAt , anyathA nityajJAnasya sarvaviSayakatvahAnyApatteriti dhyeyam / 1. ayaM pAThaH kAzImudrite. likhite ca na dRzyate /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI dAyApi prasiddhayasambhavAditi vAcyam ; tAdRzasambandhena ghaTAdeApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyasyApravezAditi dhyeyam / [ke' cittu-"ghaTanirUpitaviSayitAtvena ghaTasya sambandhatvaM svIkriyate, na tu viSayitAtveneti paTaniSThatAdRzapratiyogitAkatvamAdAyaiva nAvyAptiH / ___navInAstu-"viSayitAtvenaiva sambandhatA, kintu nirukta-pratiyogikatvahetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvathaktyanuyogikatva-sAdhyanirUpitatvaitatritayA'bhAvaghaTitatvena na ko'pi doSaH sambhavatIti-"vadanti ] atra brUmaH,-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakRtasAdhyAdhikaraNatAnirUpitasvarUpasambandhena,- yadabhAva-pratiyogitAvacchedakAvachinnAdhi. karaNatAsAmAnyAbhAvavattvaM hetumatastadabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSaNenaiva sAmaJjasye,-nirukta pratiyogikatve'tyAdikhaNDazaH prasiddhirviphalA, vitiH samAdhatte-tAzasambandheneti / na ca vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAghaTitatayA viSayitAsambandhena vastu. mAtrasyaiva nityajJAne sattvena,-tatsambandhAvacchinnAbhAvA'prasiddhayA vyApyaTattisAdhyaka. lakSaNasyApyavyAptiriti vAcyam / 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA' padena sAdhyatAvacchedakasaMsargAtiriktasambandhAvacchinnatva- sAdhyatAvacchedakavyA. pakatvobhayAbhAvavatpratiyogitAyA eva vivakSitatvAt , tathA ca samavAyAdinA paTAdyabhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayAnAvyAptiriti bhaavH|| dIdhitikAramAkSipati-patra brama iti / niruktarItyA pratiyogivaiyadhikaraNyavivakSaNe prayojanAbhAvaM bama ityarthaH / sAdhyatAvacchedaketi / tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatApratiyogikasvarUpasambandhena yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatAsAmAnyAbhAvavattvaM hetumatastAdRzapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasya 'vyAptitva'vivakSayaiva sAmaJjasya ityarthaH / atra 'sAmAnya'padavyAvRttiH pUrvavat / gaganAbhAvasya niruktarItyA pratiyogivaiyadhikaraNyaprasiddhirviphaletyAha1. [ ] etadantargataH pATho likhite na dRzyate /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 216 jAgadIzI 'kAlo ghaTavAn mahAkAlatvA' dityAdau, kAlikasambandhAvacchinnaghaTAdhikaraNatAnirUpitasvarUpasambandhena-paTatvAvacchinnAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvasyaiva hetumati sattvena-paTatvAvacchinnAbhAvasyaiva niruktapratiyogivyadhikaraNasya sulabhatvAditi dhyeyam / evaM-yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikasambandhasAmAnye,sAdhyatAvacchedakasambandhatva-hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayaktyanuyogikasambandhatvobhayAbhAvaH,-tAzapratiyogitA kathaM nokteti cintanIyam / / 19 / / viratiH -niruktati / uktavivakSayA 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatrAvyApti vArayati,-'kAlo ghttvaaniti| pratiyogitAvacchedakakoTau lAghavamanusRtyAha-evamiti / yAdRzeti / 'vahnimAndhUmA'dityAdau vahnitvAvacchinnapratiyogikasambandha sAmAnyAntargate saMyoge sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhakha-hetvadhikaraNaparvatAdya. nuyogikatvayordvayoH sattvena vayabhAvasya lakSaNAghaTakatvAiTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH, 'dhUmavAnvaDhe rityatra dhUmatvAvacchinnapratiyogikasambandhasAmAnya evAyo. golakAnuyogikatvaviraheNobhayAbhAvasya sattvAnna tatra lakSaNasamanvayaH / 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra tu,-gaganatvAvacchinnapratiyogikatAdAtmye kAlikasambandhatva,-mahAkAlAnuyogikatvayorubhayorabhAvasatvAdganAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayaH / na cAtilAghavAtsAdhyatAvacchedakasambandhatvaviziSTahetvadhikaraNayatkiJcidvyaktyanuyogikatvAbhAva eva vivakSyatAM, kAlikasambandhatvaviziSTamahAkAlAnuyogikatvasya kAlikasambandhe prasiddhasya gaganatvAvacchinnapratiyogikatAdAtmye'bhAvasattvAdeva gaganAbhAvamAdAya 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra lakSaNasamanvayasambhavAditi vAcyam, -'saMyogI guNa-karmAnyatvA'dityatrAtivyAptyApatteH-sAdhyatAvacchedakasamavAya. sambandhatvaviziSTasAmAnyAdyanuyogikasambandhatvAprasiddhayA 'yatkiJciddhatvadhikaraNa' padena sAmAnyAderdha mazakyatvAt , __dravyasya tathAtve tu-samavAyasambandhatvaviziSTasya tadanuyogikasambandhatvasya saMyogatvAvacchinnapratiyogikasambandhasAmAnyAntargate samavAye'bhAvaviraheNa saMyogAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / / - idamatrAvadheyam-niruktAdhikaraNatAnirUpitatvena saMsargatAmanabhyupagatyaiva
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH "svarUpasambandhena gaganAdevattimattve tu,-niruktapratiyogya jAgadIzI kAlasya jagadAdhAratvapravAdamanumRtyAha,-svarUpasambandheneti / kAlikavizeSaNatayetyarthaH / gaganAderavRttitvapravAdastu saMyoga-samavAyaparaH, __tathA coktapraNAlyA'pi gaganAbhAvo na pratiyogivyadhikaraNa iti,'ghaTavAn mahAkAlatvA'dityAdAvavyAptistadavasthaiveti bhAvaH / nirukteti / pratiyogitAvacchedaka-sambandhena yAdRza-pratiyogitAvacche viTatiH dIdhitikRtA niruktakrameNa pratiyogivaiyadhikaraNyasya vivakSaNoyatayA,-tanmate nAnupapattigandho'pi, na ca viziSTarUpeNa saMsargatAyA avazyaM svIkaraNIyatvamiti'vAcyaM, "pramANobhAvAt , evaM-niruktasAdhyatAvacchedakasambandhatvaghaTitobhayAbhAvapratiyogitA. vacchedakakoTau-yAdRzapratiyogitvAderanivezanIyatayA lAghavasambhave'pi-anuyogitAvacchedakakoTau tasya nivezanIyatayA,-dIdhitikAroktobhayAbhAvaghaTitaniruktyapekSayA lAghavAnavakAzAditi / kAlasyeti / gaganAdeH kAlikena mahAkAlAvRttitvasya jagadAdhAratvapravAdo na smbhvtiityaashyH| ___ nanvevaM vibhUnAmaTattitvapravAdo vyAhanyetetyata Aha-gaganAderiti / tathA ca samavAyAdinaiva sambandhena gaganAderavRttitvaM, na tu kAlikeneti bhAvaH / avyAptiriti / tathA ca sAdhyatAvacchedakakAlikasambandhasAmAnye,gaganatvAvacchinnapratiyogikatva,-mahAkAlAnuyogikatvayordvayoH sattvena gaganAbhAvasyApi pratiyogivaiyadhikaraNyAsambhavAddhaTavAnmahAkAlatvAdityatrAvyAptirazakyaparihAraiveti bhaavH| pratiyomiteti / pratiyogitAvacchedakasambandhena yAdRzapratiyogitAvacche dakA. -vacchinnAsambandhitvaM hetumatastAdRzapratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakIbhUta. yaddharmAvacchinnatva,-sAdhyatAvacchedakIbhUtayatsambandhAvacchinnasvobhayAbhAvastena samba. ndhena taddharmAvacchinno hetuvyApakastadvayApakasAmAnAdhikaraNyaJca hetau 'vyApti'riti paryavasitArthaH / ___ bhavati hi-saMyogena vayAde--mAdivyApakatvaM, samavAyena vahnitvAvacchinnA'nadhikaraNahetvadhikaraNaparvatAdivRttisamavAyAvacchinnavahvayabhAvapratiyogitAyAM,-vahi.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 221 dIdhitiH -nadhikaraNahetumaniSThAbhAvapratiyogitAsAmAnye, jAgadIzI dakAvacchinnAsambandhitvaM hetumatastAdRzapratiyogitAsAmAnya ityarthaH / tathA ca saMyogAdinA ghaTAdyabhAvamAdAyaiva 'ghaTavAn mahAkAlatvA'dityatra lkssnnsnggtiH| ghaTAbhAvapratiyogitAyAM dhUmatvAvacchinnatva-saMyogasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvasattvena 'dhUmAdeH saMyogena vahnayAdivyApakatvApattivAraNAya-sAmAnyeti / tathA ca,-dhUmaniSThatAdRzapratiyogitAyAmeva tdubhysttvaaddossH| vivRtiH tvAvacchinnatvasattve'pi sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasya vidyamAnatvAt, __natu saMyogena dhUmAdevayAdivyApakatva-saMyogena dhUmAnadhikaraNA'yogolakavRttisaMyogAvacchinnadhUmAbhAvapratiyogitAyAM dhUmatvAvacchinnatva-saMyogasambandhA. vacchinnatvayordvayoH sattvAt / ___ anyatra sarvatraivoktarItyA saddhetusthale sAdhyasya hetuvyApakatvaM, asaddhetasthale ca sAdhyasya hevavyApakatvaM svayamUhanIyam / 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra lakSaNasamanvayaprakAraM pradarzayati-tathA ceti / niruktalakSaNakaraNe cetyarthaH / saMyogAdineti / AdipadAtsamavAyaparigrahaH / tathA ca saMyogena ghaTatvAvacchinnAnadhikaraNamahAkAlavRttisaMyogAvacchinnaghaTAbhAvapratiyogitAyAM,-sAdhyatAvacchedakIbhUtaghaTatvAvacchinnatvasattve'pi sAdhyatAvacchedakakAlika. sambandhAvacchinnatvAbhAvenobhayAbhAvasyAkSatatayA-tAdRzakAlikasambandhena ghaTatvA. 'vacchinnasya mahAkAlatvavyApakatvAllakSaNasaGgatirityarthaH / 'sAmAnya'padavyAvRttimAha,-ghaTAbhAvapratiyogitAyAmiti / saMyogena ghaTatvAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttighaTAbhAvapratiyogitAyAmityarthaH / sAmAnya'. padopAdAnAttAdRzavyApakatvApattiM vArayati,-tathA ceti / dhUmaniSThatAdRzapratiyogitAyAM = pratiyogitAvacchedakasambandhena dhUmatvAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNA'yogolakavRttyabhAvIyapratiyogitAsAmAnyAntargatAyAM dhUmaniSThapratiyogitAyAm, pradoSa iti / na dhUmAdevahvayAdivyApakatvApattirityarthaH / 1. 'dhUmatvAdinA saMyogene'ti likhitapustakapAThaH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH yatsambandhAvacchinnatva, yaddharmAvacchinnatvobhayAbhAvaH, __jAgadIzI saMyatsambandheti |-smvaayinH saMyogena sAdhyatAyAM ghaTatvAdi. hetAvavyAptiH, sAdhanavaniSThasya samavAyena saMyogisAmAnyAbhAvasya pratiyogitAyAM-saMyoga-samavAyobhayAvacchedyatAsattvAdato 'dharma-sambandha'yorupAdAnaM, vivRtiH nanu sAdhyatAvacchedakatAyA dharme, sambandhe ca vidyamAnatayA, tAdRzapratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvarUpayadavacchinnatvAbhAva eva nivezyatAM, kiM tAdRzobhayAbhAvanivezena ? na ca samavAyena vayabhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakavahnitvAvacchinnatvA'sattvAvahnimAndhramAdityatrAvyAptiriti vaacym| sAdhyatAvacchedakatAzrayIbhUtaM yadyat tAvadavacchinnatvAbhAvasya vivakSaNIyatvAnniruktapratiyogitAyAM tathAvidhasaMyogAvacchinnatvaviraheNa tAvadavacchinnatvAbhAvasyAnapAyAdityata Aha-samavAyina iti| ghaTatvAdihetAviti / hetvadhikaraNe ghaTe samavAyino dravyAntarasya sAdhyI. bhUtasya saMyogena sattvAtsaddhatAvityarthaH / avyAptimupapAdayati-sAdhanavaniSTheti / tathA ca samavAyena saMyogitvAvacchinnAnadhikaraNe ghaTe vartamAnasya samavAyena saMyogyabhAvasya, pratiyogitAyAM saMyo. giniSThAyAM,-sAdhyatAvacchedakatAzrayasamavAya-saMyogobhayAvacchinnatayA, hetusamAnAdhikaraNAbhAvIyapratiyogitAsAmAnye,- sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvA'bhAvaviraheNa samavAyitvAvacchinnasya saMyogena ghaTatvavyApakatvAnupapattirato 'dharma-sambandha'yorubhayorupAdAnamityarthaH / na caikataropAdAnAdevoktAvyAptivAraNasambhave dvayorupAdAnaM vyarthamiti vAcyam / samavAyinaH samavAyena sAdhyatAyAM ghaTatvAdihetI,-samavAyena ghaTAdyabhAvamAdAyA'vyAptivAraNArtha 'yada,'tyAdeH, saMyoginaH saMyogena sAdhyatAyAM dhUmAdihetau samavA. yena saMyogyabhAvamAdAyAvyAptivAraNArthaJca yatsambandhe'tyAderapyavazyaM nivezanIyatvAt / __ atredaM cintyate-kevalasamavAyAyekaikaniSThAvacchedakatAyA aikyAsamavAyamA. dAya tAdRzobhayasya sattAyAH smpaadyitumshkytvaadvyaatersmbhvaadidsnggtmiti|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 vivRti-diipikaalngktaa| jAgadIzI tathA ca-tadabhAvapratiyogitAyA,-dharmavidhayA samavAyena, sambandhavidhayA saMyogena cAvacchedyatvAbhAvAnnAvyAptiriti bhaavH| atra ca kacit-'yAdRzasambandhAvacchinne'tyapi draSTavyaM, zabdaikyasyA'nupAdeyatvAt , vivRtiH tAdRzobhayopAdAne tu-nAvyAptirityAha-tathA ceti / dharmavidhayA = kiJci. tsambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakatAvatvena, saMsargavidhayA=kiJcitsambandhAnavacchinna. sAdhyatAvacchedakatAvattvena, nAvyAptiriti / tathA ca ghaTatvasamAnAdhikaraNasya samavAyena saMyogyabhAvasya pratiyogitAyAM, - kiJcitsambandhAvacchinnAvacchedakatAzrayasamavAyAvacchinnatvasya, kiJcitsambandhAnavacchinnAvacchedakatAzrayasaMyogAvacchinnatvasya ca, dvayorabhAvasattve bAdhakAbhAvAt , uktAbhAvIyapratiyogitAvacchedakasamavAyaniSThAvacchedakatAyAH kiJcitsambandhAnavacchinnatvAttathAvidhasaMyoganiSThAvacchedakatAyAzca kiJcitsambandhA. vacchinnatvAditi na 'smvaayimaanghtttvaa'ditytraavyaaptirityrthH| . nanvatra kalpe 'vahvimAndhUmAdityatrAvyAptiH, mahAnasIyasaMyogena vahnitvAvacchinnA'nadhikaraNadhUmAdhikaraNaparvatavRttyabhAvasya,-mahAnasIyasaMyogena vahnisAmA. nyAbhAvasya pratiyogitAyAM vahnitvAvacchinnatva-saMyogAvacchinnatvayoyoH sattvAt , evaM 'daNDimAn daNDisaMyogA'dityatrApyavyAptiH, cAlanInyAyena pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNatattaddaNDayabhAvapratiyogitAyAM, sAdhyatAvacchedakadaNDAvacchinnasvasya, sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinnatvasya ca dvayoH sattvAdityata Aha-atra ceti / niruktalakSaNe cetyarthaH / / samavAyasyaikatvamate yatsambandhAvacchinnatvamAtravivakSaNe'pi tena sambandhena sAdhyatAyAM saddha tAvavyAptyabhAvAdAha-kvaciditi / __ vastutastatsaMyogena vahvisAdhyakataddhamahetau yatsambandhAvacchinnatva'mAtranivezepya. vyaaptybhaavaadaah-"kvciditi"| yAdRzasambandhAvacchinnetyapi = yadrUpAvacchinna. saMsargAvacchinnetyapi, nanvevaM lakSaNasya nAnAtvApattirityata aah-shbdaikysyeti| tathA ca lakSya dIpikA kvacidyAdRzaH sambandha iti / ayamabhiprAyaH-pratiyogivyadhikaraNahetu. maniSThA'bhAvIyapratiyogitAsAmAnye,-pAdhyatAvacchedakaniSThakizcitsambandhAnavacchinA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| jAgadIzI tena dhUmavati tattatsaMyogasambandhena vahnisAmAnyAbhAvasattve'pi nAvyAtiH, tattatsaMyogAdyavacchinnapratiyogitAyAH saMyogasAmAnyAnavacchinnatvAt, saMyogatvasya sambandhavidhayAvacchedakatAvacchedakatvasthala eva tathAMtvAt / ___ evaM 'yaddharmAvacchinne'tyatrApi,-kvacit 'yAdRzadharmAvacchinnati bodhyaM, tena 'daNDimAn daNDisaMyogA'dityAdau tAdRzapratiyogitAyAM tadda vitiH bhedena lakSaNasya nAnAtvamiSTameveti bhAvaH / teneti / yAdRzasambandhAvacchinnatvavivakSaNenetyarthaH / nAvyAptiriti / mahAnasIyasaMyogena vahvayabhAvapratiyogitAyAM saMyogatvaviziSTasaMyogAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasattvAnnAvyAptirityarthaH / idamupalakSaNam-yAdRzasambandhAvacchinnatvavivakSaNe saMyoga-samavAyAnyatarasambandhena vahvisAdhyakadhUmahetau kevalasamavAyena vahvayabhAvamAdAyApi nAvyAptirityapi draSTavyam / avyAptyabhAvamupapAdayati-tattaditi / saMyogasAmAnyAnavacchinnatvAt = saMyogatvamAtrAvacchinnasaMyogAnavacchinnatvAt , sambandhavidhayA = kiJcitsambandhAnavacchinnatvena, avacchedakatAvacchedakasthale pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasthale, tathAtvAt pratiyogitAyAM saMyogasAmAnyAvacchinnatvasambhavAt , __ 'vahnimAndhUmAdityAdau yAdRzadharmAprasiddhyA tatra 'yaddharmAvacchinnatva'mAtra niveza eva karttavya ityAzayenAha-kvaciditi / yatra sAdhyatAvacchedakatA kiJciddharmA dIpikA vacchedakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttitva,sAdhyatAvacchedakaniSThakiJcitsambandhAnavacchinnAvacchedakatAvacchedakatAtvAvacchinnaprati-- yogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttitvobhayAbhAvaH kvacinnivezanIyaH / prathamaM rUpavRtitvaM,-svAvacchedakaniSThakiJcitsambandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena, dvitIyaM rUpavRttitvaJca,-svAvacchedakaniSThakiJcitsambandhAnavacchinnAvacchedakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / tena na mahAnasIyasaMyogena vaDhyabhAvamAdAya 'vahimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH, na vA tattaddaNDyabhAvamAdAya 'daNDimAn daNDisaMyogA'dityatrApyavyAptiH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 225 jAgadIzI NDAvacchedyatva-saMyogasambandhAvacchedyatvobhayAbhAvAsattve'pi nAvyAptiH / prameyatvAvacchedyatvaviziSTa-svarUpasambandhAvacchinnatvAprasiddhyA 'prameya. vAn vAcyatvA'dityAdAvavyAptirato-'viziSTAbhAva'-mapahAya tAdRzobhayAbhAva uktaH / na ca 'niruktapratiyogyanadhikaraNahetumanniSThAbhAvIya-yaddharmAvacchinnapratiyogitAsAmAnye,-yatsambandhAvacchinnatvAbhAvastatsambandhena taddharmAvacchinna vyApaka'mityartho'stu, dharmAntarAvacchinnAbhAvApravezena lAghavAditi vAcyam; 'ghaTavRttitvaviziSTadravyatvavAn ghaTatvA'dityAdAvavyApteH,tAdRzadravyatva vivRtiH vacchinnA tatretyarthaH / tena = yAdRzadharmAvacchinnatvavivakSaNena, nAvyAptiriti / tattaddaNDyabhAvapratiyogitAyAM daNDatvamAtraviziSTadaNDatvAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAva. sattvAnnAvyAptirityarthaH / - 'viziSTAbhAva parityAge bIjamAha-prameyatveti / aprasiddhayati / kasyA. mapi pratiyogitAyAmaprasiddhyetyarthaH, avyAptiriti / vyApyavRttisAdhyakasthale niruktakrameNaiva vyApakatvamityAzayenedam , anyathA prameyasya vyApyavRttitayA tatsAdhyake ubhayAbhAvaghaTitavyApteranivezAdviziSTAbhAvasya vyAvRttistatra na saGgacchata iti bhAvaH / ubhayAbhAvaniveze tu-samavAyena prameyAbhAvapratiyogitAyAM prameyatvAvacchinnatvasya, svarUpeNa gaganatvAdyabhAvIyapratiyogitAyAJca,--svarUpasambandhAvacchinnatvasya prasiddhyA tayorhe tumanniSTaghaTAbhAvIyapratiyogitAyAmabhAvasattvAllakSaNasamanvayo bodhyH| nanu svapratiyogitAvacchedakasambandhena sAdhyatAvacchedakayadharmAvacchinnAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttyabhAvIyapratiyogitAsAmAnye,--sAdhyatAvacchedakayatsambandhA. vacchinnatvAbhAvastena sambandhena sAdhyatAvacchedakIbhUtataddharmAvacchinnasya hetuvyApakatvameva vivakSyatAM, 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra tu samavAyena ghaTAdyabhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayaH, tadIyapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakakAlikasambandhAvacchinnatvasyA'sattvAdityAzaGkaya duussyti-ghttvRttitveti| dIpikA viziSTAbhAvamapahAyeti / nanu svarUpasambandhana prameyasya vyApyavRttitayA tatra pratiyogivaiyadhikaraNyA'nivezena kathamavyAptirabhihitA jagadIzeneti cedatra ke cit-"pratiyogitArmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNasya vyApyavRttyavyApyavRttisAdhAraNa. tayA tatrA'vyApterabhidhAna"mityAhuH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 siddhaant-lkssnn-jaagdosho| dIdhitiH -tena sambandhena taddharmAvacchinnasya vyApakatvaM bodhyam / jAgadIzI bhedamAdAya kathaJcittatra lakSaNasamanvaye'pi,-'dadhitvaviziSTaprameyavAnsthUladadhitvA'dityatrAvyAptiH, kenApi sambandhena hetumataH sAdhyatAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvAsambhavAt , tatrApi dadhyantarAnuyogikasamavAyAdisambandhena hetumataH prakRtasAdhyAnadhikaraNatve tUktakrameNApi vyApakatvaM suvacamiti tu-vibhAvanIyamiti / * tena sambandheneti |-n caivaM saMyogenApi rUpasya pRthivItva. vyApakatvApattiH, tena sambandhena rUpAbhAvapratiyogyadhikaraNAprasiddheriti vAcyam / tathAtve'pi tena sambandhena rUpasAmAnAdhikaraNyAprasiddhaya va vyApti viratiH bhedamAdAyeti / tAdAtmyena tathAvidhadravyatvAnadhikaraNatvasya ghaTe sambhavAditi bhAvaH / sarvamanyatpUrvoktadizAvaseyam na caivamiti / evaM = tena sambandhena taddharmAvacchinnasya vyApakatvoktI, vyApakatvApatti saGgamayati-tena sambandheneti / saMyogasambandhenetyarthaH / tathA ca niruktasthale saMyogena rUpAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, tadIyapratiyogitAvacchedakasaMyogasambandhena rUpatvAvacchinnAdhikaraNAprasidyA tadanadhikaraNatvasyApi vaktumazakyatvAt , api tu saMyogena ghaTAbhAva eva tathA, tadIyapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinnatvasattve'pi, rUpatvAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasatvAdbhavati saMyogena rUpatvAvacchinnasya pRthivItvavyApakatvApattiriti bhaavH| rUpasya saMyogenAdhikaraNAprasidyA sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNavRttitvarUpasAdhyasAmAnAdhikaraNyAprasidhdyaiva na tatra vyAptilakSaNAtivyAptirityA. zayena samAdhatte-tathAtve'pIti / saMyogena rUpasya pRthivItvavyApakatve'pItyarthaH / tena sambandhena = saMyogasambandhena, / dIpikA - vastuto-ghaTatvA'bhAva paTatvA'bhAvA'nyatarasya svarUpeNa sAdhyatve ghaTa-paTAnyataratvahetAvavyAptau pranthatAtparyam / niruktAnyatarasyAvyApyavRttitayA, kevalA'nvayitayA ca svarUpasambandhA'vacchinnatvaviziSTatAdRzA'nyataratvAvacchinnatvasyA'prasiddharityapivadanti /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngkRtaa| 227 jAgadIzI lakSaNAtivyAptivirahAt, 'yaddharme' tyatra dharmasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvenApi vishessnniiytvaadvaa|| [tena' vahyAkAzobhayatvAdinA'pi na vyApakatvamiti / ] na ca vRttyaniyAmakasambandhena sAdhyatAyAmavyAptiH, tAdRzasambandhasya pratiyogitAvacchedakatayA tatsambandhAvacchinnAtvasyAprasiddheH, -tAdRzasambandhasyApi pratiyogitAvacchedakatvapakSa eva etanniruktyAdarAt / "niruktapratiyogitAsAmAnye,-yatsambandhAtiriktasambandhAnavacchinnatva-yaddharmAvacchinnatvobhayAbhAvastatsambandhena taddharmAvacchinnasya vyApakatva"miti tu na yuktam ; vRttyaniyAmakasambandhena sAdhyatAyAMvyabhicAriNyativyApsyApatteH / vivRtiH nanu tathApi saMyogena rUpasya pRthivItvavyApakatvaM durvAramityata Aha-yaddharmaiti / vizeSaNIyatvAditi / tathA ca yaddharmAvacchinnatvaghaTake sAdhyatAvacchedakIbhUte yaddharme,-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasya vivakSaNIyatayA, na rUpasya saMyogena pRthivItvavyApakatvaM, saMyogAvacchinAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasya rUpatvarUpe yddhrme'prsiddhtvaadityaashyH| ... nanu svAmitvena dhanasAdhyakacaitratvahetau niruktalakSaNasyAvyAptiH, saMyogena ghaTA'bhAvasya tatra prasiddhatve'pi,-pratiyogitvaniSThasya vRttyaniyAmakasvAmitvasambandhAvacchinnatvasyAprasiddhatayA taDaTitobhayAbhAvasyApyaprasiddhatvAdityAzaGkaya nirAcaSTe taadRshsmbndhsyeti| tathA ca svAmitvAdivRttyaniyAmakasambandhAvacchinnaprati. yogitvasvIkArapakSa evaitallakSaNapraNayanAt, tAdRzobhayAbhAvaprasiddhaya va tatra nAvyA. ptiriti bhAvaH / yatsambandhAvacchinnatvaM = sAdhyatAvacchedakasambandhAtirikasambandhAna. vacchinnatvaM, "taddhaTitobhayAbhAva eva pratiyogivyadhikaraNahetumadhiSThAbhAvapratiyogitAyAM nivezanIyaH, evaJca vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogisvAsvIkAre'pi nakSatiH, 'dhanI caitratvA'dityAdau samavAyAdinA dhanA'bhAvasyaiva lakSaNaNaTakatvasambha. vAt , tadIyadhananiSThapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakadhanatvAvacchinnatvasattve'pi kRtya. niyAmakasvAmitvAtiriktasamavAyAdhanavacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasyAkSatatvAditi" keSAJcinmataM dUSayati-na yuktamiti / prativyAptyApatteriti / ., 1 ayaM pATho bahuSu pustakeSu naasti| .
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI yadvA,-"svAvacchedakatAghaTakasambandhena yAdRzapratiyogitAvacchedakAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM, tAdRzapratiyogitAsAmAnye, yaddharmAvacchinnA vivRti tathA ca svAmitvena dhanasAdhyakadravyatvahetau vyabhicAriNi vRttyaniyAmakasvAmitva. sambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhayA lakSaNaghaTakasya samavAyAdinA dhanA'bhAvasya dhananiSThapratiyogitAyA dhanatvAvacchinnatvavattve'pi,-svAmitvasaMsargA'tiriktasamavAyAdyanavacchinnatvavirahavattvenobhayAbhAvasattvAtsvAmitvena dravyatvavyApakadhanatvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyamAdAyAtivyAptyApatterityarthaH / vRtyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakasve'pi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAyAH sarvAnumatatvasyAvazyaM svIkaraNIyatayA niruktalakSaNamanyathA vyAcaSTe-yadveti / svAvacchedaketi / tathA ca pratiyogivacchedakatA. ghaTakasambandhena yAdRzapratiyogitAvacchedakasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM. tAdRzapratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakayaddharmAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatva,-sAdhyatAvacchedakayatsambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvobhayAbhAvastAdRzatatsambandhena tAdRzataddharmAvacchinnasya hetu vyApakatvaM', tadvyApakasAmAnAdhikaraNyaM hetau 'dhyApti'riti vivakSitamityarthaH / asti ca saMyogena vahvayAdedhUmAdivyApakatva, samavAyena vahnimato'bhAvasya pratiyogitAvacchedakatAghaTakasamavAyasambandhena tAdRzapratiyogitAvacchedakasya vaDhera. nadhikaraNahetvadhikaraNaparvatAdivRttitAdRzAbhAvapratiyogitAyAM, vahnitvAvacchinnAvacche. dakatAnirUpitatvasya vidyamAnatve'pi, sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvaviraheNobhayAbhAvasatvAt / 'ghaTavAnmahAkAlatvA'dityatra ca samavAyAdinA ghaTavato'bhAvamAdAyaiva niruktarItyA lakSaNasamanvayaH / svAmitvasambandhena dhanasAdhyakacaitratvahetukasthale,-svAmitvena 'dhanavAnnAstI'tyabhAvo na lakSaNaghaTakaH, tadIyapratiyogitAvacchedakatAghaTakasvAmitvasambandhena dhanasambandhitAyA eva caitre sattvAt , api tu samavAyAdinA dhanavadabhAva eva tathA, tadIyapratiyogitAvacchedakatAghaTakasamavAyasambandhena dhanAnadhikaraNacaitravRttitAdRzAbhAvIyapratiyogitAyAM dhanatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvasattve'pi,svAmitvasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvaviraheNobhayAbhAvasyAkSatatayA svAmitvena dhanatvAvacchinnasya caitratvavyApakatvaM bodhyam / gurudharmAvacchinnapratiyogitAvacchedakatvAnupagame,-saMyogena prameyavahnitvAva
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / jagadIzI bacchedakatAkatva - yatsambandhAvacchinnAvacchedakatAkatvo bhayAbhAvastena sambandhena taddharmAvacchinnasya vyApakatvaM vivacitaM, vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAcchedakatvAbhAve'pi - - pratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhatvaM sarvasammatameva, "caitro na pacatItyAdau vRttyaniyAmakA'nukUlatvasambandhena pAkavizi'STAyAH kRterabhAvasya caitrAdAvanvayadarzanAt / vivRtiH - 224 cchinnasya dhUmavyApakatvAnupapattiH, prameyavahnitvAvacchinnAvacchedakatA nirUpitatvaviziSTasaMyogasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvasya kasyAmapi pratiyogitAyAmaprasiddhatvAdato 'viziSTAbhAva' mapahAyobhayAbhAvo nivezitaH, tathA sati viSayitayA prameyavahnimadabhAvIyapratiyogitAyAM prameyavahnitvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvasya, saMyogena ghaTavadabhAvapratiyogitAyAM saMyogA - vacchinnAvacchedakatAnirUpitatvasya ca prasiddhatayA tadghaTitobhayAbhAvasya viSayitayA prameyavahnimadabhAvIya pratiyogitAyAM saccAnna vyApakatvAnupapattiH / etena tAdRzapratiyogitAsAmAnye yaddharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvAbhAva ityekAbhAvanivezo'pi - nirastaH, 'prameyavahnimAn dhUmAdityatra - tAdRzasyAprasiddhatvAdavyAptyApatteriti vibhAvanIyam / tatsambandhAvacchinnapratiyogitAyAstena sambandhena vRttimadvRttitvamiti mate, - 'vAcyaM jJeyatvA' dityatrAvyAptiH, svarUpeNa vAcyatvavataH samavAyena yo'bhAvastadIyapratiyogitAzrayasamavetapadArthabhinnatvasya hetvadhikaraNe gagane satvAt tAdRzAbhAvIyapratiyogitAyAJca vAcyatvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatva-svarUpasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvayordvayoH satvAdato 'yAdRzapratiyogitvAzrayabhinatvamupekSya 'yAdRzapratiyogitAvacchedakAnadhikaraNatvaM' 'hetvadhikaraNe' nivezitamiti dik / nanuvRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatvasya sarvasammatatvaM kathamaGgIkarttavyamityata Aha- - caitreti / tathA ca 'caitro na pacatI' tyAdAvanukUlatvasambandhena pAkaviziSTakRtyabhAvavazcaitra ityanvayabodhasyAnubhavikatayA niruktAbhAvocakRti niSTapratiyogitAnirUpita pAkaniSThAvacchedakatAyA vRtyaniyAmakAnukUlatvasamba ndhAvacchinnatAyAM vivAdAbhAvena vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnA'pi pratiyogitAvacchedakatA sarvasammataiveti bhAvaH / "
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaant-lkssnn-jaagdiishii| jAgadIzI vyabhicAriNi tu,-sAdhyavasAmAnyAbhAvapratiyogitAyAmeva tAdRzobhayAbhAvavirahAnnAtivyAptiriti tu"-navyAH / nanu vyApyavRttisAdhyakasthale'pyuktakrameNaiva vyApakatvaM nirvAcyam,-anyathA 'daNDimA'nityAdau daNDitvAdiprakAreNa vyApakatvAnupapatteH, tathA ca 'prameyavAn ghaTatvA'dityAdAvavyAptiH, prameyatvAvacchinnatvasyAprasiddheH / na ca prakAritvAdau tatprasiddhiH-, -pratiyogitAniSThAyA evAvacchedyatAyAH prakRte nivezanIyatvAt , vitiH 'sAmAnya'padavyAvRttimAha-vyabhicAriNIti / sAdhyavasAmAnyAbhAvapratiyogitAyAM = sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavasAmAnyAbhAvapratiyogitAyAM, tAdRzobhayAbhAvavirahAt = yaddharmAvacchinnAvacchedakatAkatva - yatsambandhAvacchinnA. vacchedakatAkatvobhayAbhAvavirahAt, nAtivyAptiriti / anyathA 'sAmAnya padAnupAdAne 'dhUmavAnvahve rityatra ghaTavatsAmAnyAbhAvIyapratiyogitAyAM tAdRzobhayAbhAva. sattvAdativyAptiH syAditi bhaavH|| __ 'samavAyene tyAdigranthotthitau hetumAha-nanviti / anytheti| vyApyatti sAdhyakasthale niruktakrameNa vyApakatvAvivakSaNa ityarthaH / yadyapi saMyogena vastumAtra. syAvyApyavRttitayA daNDisAdhyakasthale pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitasyaiva niruktavyApakatvasya nirvAcyatvamAvazyaka, tathApi rUpatvanyUnavRttijAtimataH sAdhyatAsthale tAdRzajAtimattvena vyApakatvAnupapatterevAnyathetyAdigranthAbhipretatayA nAnupapatti. rityavadheyam / __ vyaapktvaanupptteriti| tathA ca vyApyavRttisAdhyakasthale hetumanniSThAbhAvanirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakavattvasyaiva vyApakatvasvarUpatayA,-sAdhyatAvacchedakIbhUtAnAM daNDAdInAM tAdRzatattahaNDyabhAvapratiyogitAvacchedakatvena daNDAdiprakAreNa daNDyAdeApakatvaM na sambhavati, api tu paramparayA daNDatvAdiprakAreNaiveti tatrApi niruktakrameNa vyApakatvA'bhidhAne tAdRzatattaddaNDyAderabhAvapratiyogitAyAM,- daNDatvAdimAnaviziSTadaNDAdyavacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasatvAddaNDAdiprakAreNa daNDyAdervyApakatvamavyAhatameveti bhAvaH / tathA ceti / vyApyavRttisAdhyakasthale'pi niruktakrameNa vyApakatvA. bhidhAne cetyrthH| avacchedyatAyAH = avacchinnatvasya, prakRte = niruktalakSaNe,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH samavAyasambandhena meyasAmAnyAbhAvasya sAmAnyAdau saccAnmeyatvAderapyabhAvapratiyogitAvacchedakatvaM sulabham, jagadIzI 231 anyathA prakAritva- pratiyogitvasAdhAraNaikAvacchedyatvaviraheNa vyabhicAriNyativyAptyApatteH, [ 'viSayitayA prameyatvaviziSTasya jJAnAderabhAvapratiyogitAyAM prameyatvAvacchinnatvasya prasiddhAvapi svarUpasambandhena sAdhyatAvacchedakatAvacchedakena tadavacchinnatvasyAprasiddheH - ] ata Aha-- samavAyeti / " nanu svarUpasambandhena gaganAdervRttimattve'pi - prakRtasAdhyIya sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, -- tAdRzo bhayAbhAvavivakSayaiva sarvasAmaJjasye kRtaM vivakSAntareNa, ? vivRtiH ekAvacchedyateti / pratyekaniSThA vacchinnatvasya bhinnatveneti bhAvaH / viSayitayA prameyatvavajjJAnAbhAvasya pratiyogitAyAM, prameyatvAvacchinnatvasave'pi sAdhyatAvacchedakasvarUpa sambandhAvacchinnatvasya na tatra prasiddhirityAha- viSayitayA ceti / dIdhitau- sulabhamiti / tathA ca 'prameyavAn vAcyatvA' dityatra samavAyena prameyAbhAvapratiyogitAyAM prasiddhasya prameyatvAvacchinnatvasya svarUpeNa gaganatvAbhAvIya pratiyogitAyAM ca prasiddhasya svarUpa sambandhAvacchinnatvasya hetumanniSThaghaTAdyabhAvapratiyogitAyAmabhAvasattvAlakSaNasamanvaya iti bhAvaH / sambandhadharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNe' 'tapave' tyAdinA doSAntarapradAnaprayojanamAha - nanviti / svarUpasambandheneti / kAlikasambandhenetyarthaH / tathAca gaganAdeH kAlikasambandhena mahAkAlavRttitve'pi ghaTapratiyogikakAlikasambandhe paTatvAvacchinnapratiyogikatvaviraheNobhayAbhAvasattvAtpaTAbhAvasyaiva pUrvoktarItyA 'ghaTavAnmahAkAlatvA' dityatra pratiyogivaiyadhikaraNyasambhavena pUrvalakSaNasyaiva samyakkayA lakSaNAntarAnusaraNaM nirarthakamiti bhAvaH / nanu kAlikena prameyasAdhyakamahAkAlatva hetukasthale niruktarItyA pratiyogi 1 ayaM pATho bahuSu pustakeSu nAsti / '
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 siddhAnta lkssnn-jaagdiishii| dIdhitiH ata eva-samavAyasyaikatvena dravyatvAdipatiyogikatva-guNAdyanuyogikatvobhayasattve'pi,-'dravyaM jAte rityAdau, jAgadIzI 'ghaTavAn mahAkAlatvA'dityatra ghaTIyatAdRzavizeSaNatAyAM paTatvAvacchinapratiyogikatvaviraheNa paTAbhAvasyaiva pratiyogivaiyadhikaraNyasambhavAt , 'kAlaH prameyavAnmahAkAlatvA'dityatra ca kAlikasambandhena prameyasAmAnyasya vyApyavRttitayA tatra pratiyogivaiyadhikaraNyasyaivAnupAdeyatvena nirdoSAdataH pUrvakalpe doSAntaramAha,- ata eveti / viTatiH vyadhikaraNAbhAvAprasiddhiH, sarveSAmeva prameyatayA sAdhyapratiyogikeSu ghaTa-paTAdiprati. yogikakAlikeSu ghaTatvAdyavacchinnapratiyogikatva-hetvadhikaraNamahAkAlAnuyogikatvayordvayoH sattvAdityata Aha-kAla iti / vyApyavRttitayeti / tathA ca tatra hetumanniSThAbhAvIyasAdhyatAvacchedakasaMsargAtirikasambandhAvacchinnatva-sAdhya. tAvacchedakavyApakatvobhayAbhAvavatpratiyogitAnavacchedakatvaghaTitavyAptilakSaNasya sama. vAyAdinA ghaTAdyabhAvamAdAya samanvayaH sambhavatIti bhaavH| pUrvakalpe = sambandhadharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNe, doSAntaram = ativyAptisvarUpaM doSAntaram / nanu 'vahvi-dhUmobhayavAnvaDhe'rityatra nAtivyAptiH, ubhayatvAvacchinnapratiyogikatvavirahasya sambandhamAtre sattvena vahni dhUmobhayAbhAvasyaiva pratiyogivyadhikaraNatva dIpikA pUrvakalpa doSAntaramAheti / nanvatra 'ghaTa-ghaTAnyaprameyobhayavAn mahAkAlavA'dityatrAvyAptiH, kAlikavizeSaNatAmAtrasya sAdhyIyasAdhyatAvacchedakasambandhatayA tatra ghaTatvAdipratyekadharmAvacchinnapratiyogikatva-mahAkAlAnuyogikatvobhayasyaiva sattvAditi cenna / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatAvacchedakatAsAmAnye-sAdhyatAvacchedakaniSThatva-hetvadhikaraNIbhUtayatkiJcidvayaktyanuyogikasambandhAvacchinnAdheyatAnirUpitatva,tyAdRzaprItayogitAvacchedakAvacchinnadhiyatAnirUpitatvaitatritayAbhAvasya vivakSitatvAt / yadveti / pR0 228 jA0 ] na ca tathApi tAdRzapratiyogitAsAmAnye,yaddharmAvacchinnaM yat,-tannirUpakatva-yatsambandhAvacchinnaM yattanirUpakatvaitadubhayA'bhAvo nivezyatAM, kimavacchedakatAdvayapravezeneti vAcyaM /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti- dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH - 'vahni dhUmobhayavAn vahne' rityAdau saMyogasya dvitvAvacchinna pratiyogitvavirahe'pi ca, - - nAtivyApti" rityapi vadanti // 20 // jagadIzI 233 yadyapi saMyogamAtrasyaiva dvitvAvacchinnapratiyogikatvavirahAdvahni'dhUmobhayatvAvacchinnAbhAvamAdAyaiva nAtivyAptisambhAvanA, --tathA'pi 'vahni-dhUmobhayavAn vahne' rityAdau saMyogasya dvitvAvacchinnapratiyogikatvavirahe'pi samavAyasyaikatvena dravyatvapratiyogikatva - guNAnuyogikatvobhayavattvena 'dravyaM jAte' rityAdau nAtivyAptiriti - yojanA / virahespi ceti / - " cakArastu prAmAdika" - iti prAJcaH / vivRtiH sambhavAdityAzaGkaya - prAcInamatasiddhaM samAdhAnamAha - tathA'pIti / tathA ca - tAdRzasaMyogasAmAnye tAdRzobhayatvAvacchinnapratiyogikatvaviraheNo bhayAbhAvasattvAtsAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatayA yadyapi 'vahnidhUmobhaya vAnvahne' rityatra pUrvalakSaNe nAtivyAptisambhAvanA, tathA'pi 'dravyaM jAte' rityatra samavAyasyaikatvamate dravyatvapratiyogikatva -- hetvadhikaraNaguNAnuyogikatvayordvayoH sattvena dravyatvAbhAvarUpasAdhyAlakSaNAghaTakatvAtpUrvalakSaNe'tivyAptirataH - pratiyogitAdharmiko bhayAbhAva- ghaTitalakSaNAnusaraNe na tatrAtivyAptiriti bhAvaH / bhAvasya nanu dvitvAvacchinnapratiyogi katvavirahe ''pi ce 'ti cakAreNobhayatraiva pUrvalakSaNe'tivyApteH sUcitatvAdidamasaGgatamityata Aha- cakArastviti / tathA coktasthale cakAraH sampAtAyAta iti bhAvaH / dIpikA 'prameyavAn vAcyatvA' dityAdau ghaTAdhikaraNatvA'bhAvIyapratiyogitAyAM prameyatvAcchinnaM yadA''dheyatvaM tannirUpakatva, svarUpasambandhA'vacchinnA'vacchedakatA katvobhayasya sattvAt / evaM--tatraiva samavAyena prameyavataH saMyogenA'bhAvamAdAya tatpratiyogitAyAM prameyatvAvacchinnA'vacchedakatAkazva, svarUpasambandhA'vacchinnaM yatpratiyogitAtvaviSThamAdheyatvaM tannirUpakRtvaitadubhayasya sattvAt /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 siddhAnta-lakSaNa-jAgadIzI / jAgadIzI vastutastu-"saMyogasya = sambandhamAtrasya, dvitvAvacchinnapratiyogikatvavirahe'pi = dvitvAvacchinnapratiyogikatvAprasiddhAvapItyarthaH / tathA ca sambandhamAtrasya ekapratiyogikAparAnuyogikasambandhatvaniyamena vahnidhUmobhayatvAvacchinnapratiyogikasambandhasyAprasiddhyA tAdRzapratiyogikatvasya lakSaNAghaTakatve'pi-'vahni-dhUmobhayavAn vahne'rityAdau nA'tivyAptiH, prakAritvAdeH sambandhatve mAnAbhAvAditi" tu prAgeva prapaJcitamasmAbhiH / - ke citta-"vahnaH" ityatra "dhUmAt" iti, "nA'tivyAptiH" ityanantaraJca "zravyAptirvA' iti pAThaM kalpayanto-'dravyaM jAte rityAdAvativyApti, 'vahni-dhUmobhayavAn dhUmAdityatra cA'vyA ptimeva pUrvalakSaNe doSa'-saGgamayanti // 20 // vizatiH cakArasattve tasya prAmAdikatvakathanaM na yuktamityataH svayaM samAdhAnamAhavastutastviti / tathA ca 'yAdRzapratiyogitAvacchedaka padena niruktobhayatvasya dhartamazakyatvAt 'dravyaM jAte':, 'vahnidhUmobhayavAn vaDhe rityubhayatraiva pUrvoktalakSaNestivyAptiH pratiyogitAdharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNAnusaraNAdeva vAraNIyeti bhAvaH / pUrvalakSaNe 'dravyaM jAte'rityatrAtivyAptiH, 'vahni dhUmobhayavAn dhUmA'dityatra cAvyAptireva doSatayA'bhimateti ke cidvadanti,-vyAcakSate ca te niruktagranthamanya. thaiveti-tanmatamupanyasyati-ke cittviti / atitucchatvAtsvayametanmatamupekSita. mityavadheyam / dIpikA ___ nanu "yadvA kalpe-tAdRzapratiyogitAvacchedakatAsAmAnye,-yatsambandhAvacchinnatva, yaddharmAvacchinnatvaitadubhayAbhAva eva lAghavAnnivezyatAM, kiM tAdRzapratiyogitAyAmubhayA'bhAvanivezanena, ? na cAtra 'vahnimAndhUmA'dityatra vahimatparvatA'bhAvasya lakSaNaghaTakasya pratiyogitAnirUpitavAhitvAvacchinnA'vacchedakatAyAmubhayA'bhAvasattvAdavyAptiH, manmate tu,-sAdhyatAvacchedaketaradharmAvacchinnA'vacchedakatAkatvavirahaviziSTaM yatsAdhyatA'vacchedakadharmAvacchinnA'vacchedakatAkatvaM,-- tadabhAva. sattvAdadoSa iti vAcyam / svAvacchedakatAghaTakasambandhena svAzrayAnadhikaraNahetu. manniSThA'bhAvapratiyogitA'vacchedakatAsAmAnye, - ubhayAbhAvasya vivakSaNAdadoSAt ,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-diipikaalngktaa| 235 dIdhitiH pratiyogitvAdizca svarUpasambandhavizeSo, na tu sambandhatvena niviSTaH, jAgadIzI nanu svarUpasambandhavizeSAtmakapratiyogitvasya viziSTadhIjanakatvarUpasambandhatAghaTakaniyamaghaTitatvAdAtmAzrayatvamata Aha, * pratiyogitvAdiriti *|-aadinaa'[nuyogitvniruupittvvRttitvaa']vcchedktvprigrhH| * na tu sambandhatveneti |-prtiyogitaatvaadidhrmaantrprkaarenn viTatiH 'pratiyogitvAdizce'tyAdyusthitau bIjamAha-nanviti / AtmAzrayatvamiti / svaghaTitatvenApAdakena svasmin svabhinnatvApAdanamityarthaH, tathA ca 'niruktavyApakatA yadi niruktavyApakatA ghaTitA syAttadA svabhinnA syAt' ityApattirevAtrAtmA. zrayapadena vivakSiteti bhaavH| __pakSIbhUtAyAM niruktavyApakatAyAM niruktavyApakatAghaTitatvarUpApAdakasattAM pradayati-svarUpasambandheti / tathA ca pratiyogitAdharmikobhayAbhAvaghaTitalakSaNaghaTakapratiyogitvaM svarUpasambandhatvenaiva praviSTaM, tAdRzasambandhatvaJca viziSTadhovyApa. katAviziSTAnanyathAsiddhatvarUpaviziSTadhIjanakatAtmakaM, niruktajanakatvarUpasambandhatvaghaTakavyApakatvaJca pratiyogitAdharmikobhayAbhAvaghaTitavyApakatvasvarUpameva, anyasya durvacatvAt , evaJca niruktavyApakatvasya pratiyogitAghaTitatayA taniSThasambandhatvaghaTakIbhUtaM yaniruktavyApakatvaM,-taDaTitatvena svaghaTitatvarUpApAdakasya svasmin vidyamAnatayA tatra svabhinnatvApAdanamAtmAzrayaprasaGga iti bhAvaH / / AdipadagrAhyamAha-Adineti / tAdRzaJca pratiyogitvAdikaM pratiyogyAdi. svarUpaM, pratiyogitAvacchedakAdisvarUpaM vetyanyadetat / na tviti / tathA ca sambandhatvena pratiyogitAyA apraveze tasyA vyApakatvAghaTitatayA nAtmAzraya iti bhaavH| nanu tarhi kena rUpeNa niruktalakSaNaghaTakIbhUtAyAH pratiyogitAyAH praveza ityata Aha-pratiyogitAtvAdIti / hetumaniSThAbhAvIyatvasya prathamopasthitatayA tena dIpikA vahitvAvacchinnA'vacchedakatAyAH svAzrayAnAdhikaraNahetvadhikaraNakatvaviraheNa lakSaNA'ghaTakatvAt / na ca 'viziSTasattAvAjAte'rityatrA'tivyAptiH, sAdhyA'bhAvasya lakSaNA'ghaTakatvA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 siddhAnta-lakSaNa-jAgadozI / .. dIdhitiH sAmAnAdhikaraNye'pi sambandhaH,-saMyogatvAdinaiva nivizate / darzitazca niyamAghaTitamapi sambandhatvam / jAgadIzI hetumanniSThAbhAvIyatvaprakAreNaiva vA tatpravezAditi bhAvaH / * saMyogatvAdinaiveti / nanu pratiyogitAtvamapi svarUpasambandha evetyuktadoSatAdavasthya m ; kiJca vRtyaniyAmakasambandhena hetutAsthale, tena sambandhena hetusambandhitvasyA'vazyaM praveza evetyataH sambandhatvena niveze'pi na kSatirityAzayenAha, OMdarzitazceti |-vishessy-vishessnntvaanyvishissttdhiivissytvmev sambandhatvamiti bhAvaH / . viTatiH rUpeNa pratiyogitApravezasyAvazyakatvamAha-hetumaniSTheti / nanu vahvisAmAnAdhikaraNyaM yadi saMyogasambandhena vahvayadhikaraNe tenaiva sambandhena vRttitvaM, tadA sambandhatvapravezAtpunarAtmAzraya ityata Aha-dodhitau-sAmAnAdhikaraNye'pIti / 'saMyogatvAdine'tyAdinA smvaaytvaadiprigrhH| __ niyamAghaTitasambandhatvapraveze bIjamAha--nanviti / uktadoSatAdavasthyam , AtmAzrayatAdavasthyam / nanu pratiyogitAtvamapi svarUpasambandhavizeSa eva na tu sambandhatvenApi tasya praveza iti,-kathAmAtmAzraya ityata aah-kinyceti| vRttyaniyAmakasambandheneti / svAmitvAdisambandhenetyarthaH / tathA ca tAdRzasthale tena sambandhenAdhikaraNAderaprasiddhayA sAdhyasambandhitvasyaiva sAdhyasAmAnAdhikaraNyasvarUpatayA sambandhatAyA vyAptighaTakatAdhrauvya AtmAzrayaprasaGgasya kathAmAtreNa vArayitumazakyatvAditi bhAvaH / vizeSyatveti / vizeSyatvabhinnA satI, vizeSaNatvaminA ca satI, yA viziSTabuddhi dIpikA diti vAcyaM, svAvacchedakA'vacchinnA'nadhikaraNatvasya vivakSitatvAt / bhavanmate'pi,'yAdRzapratiyogitA'vacchedakA'nadhikaraNa'mityatra yAdRzapratiyogitA'vacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttinirUpakatAkA'dhikaraNatvA'bhAvaH pravezyaH, anyathA 'viziSTa sattAvAjAta rityatra kevalasattAtvAvacchimA'dhikaraNatAmAdAyAtivyAptiH,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH bhAvatvaJcadamiha nAstIdamidaM na bhavatIti pratItiniyAmako bhAvA'bhAvasAdhAraNaH svarUpasambandha vizeSaH, - 237 jagadIzI bhAvabhinnatvasvarUpasyAbhAvatvasya praveze ca 'ghaTatvAbhAvavAn dravyatvA'dityAdAvativyAptirityAha, - abhAvatvazceti / * idamityAdi / 'idamiha nAstIti pratItisAkSikabhAvA'bhAvasAdhAraNA'bhAvatvapraveze tAdAtmyena sAdhyatAyAM vyabhicAriNyativyAptistAdRzapratItiniyAmakAbhAvapratiyogitAyAstAdAtmyAvacchinnatvAbhAveno- bhayAbhAvasattvAt, zruta- 'idaM na bhavatI' tyuktam / yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetumatastAdRzapratiyogitAyA ubhayAbhAvavivakSayaiva sAmaJjasye tadupAdAnamapi na karttavyamata vivRtiH viSayatA tasyA eva sambandhatArUpatvAdityarthaH / evaJca sambandhatvena pratiyogitvAdInAM lakSaNaghaTakatve'pi na kSatiH, sambandhatvasya niyamAghaTitatvAditi bhAvaH / na caivaM dharmitAvacchedakatAyAH saMsargatvApattistasyA api vizeSaNatvasvarUpatvAt / kecittu kiJcitsambandhAnavacchinnatvamapi tAdRzaviSayatAyAM vivakSaNIyamiti na kospi doSa iti vadanti / taccintyam / zrativyAptiriti / ghaTatvAbhAvAbhAvasya bhAvasvarUpatayA tasya dharttumazakyatvAdabhAvAntaramAdAyAtivyAptirityarthaH / bhAvAbhAvasAdhAraNAtyantAbhAvatvamAtrapraveze tAdAtmyena ghaTasAdhyakadravyatvahetAvativyAptiH ghaTAtyantAbhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakatAdAtmya sambandhAvacchinnatvaviraheNobhayAbhAvasattvAdato bhAvAbhAvasAdhAraNAnyonyAbhAvatvamapi lakSaNaghaTakaM vaktavyaM tathA sati tatra nAtivyAptiH ghaTabhedapratiyogitAyAM niruktobhayoH sattvAdityAdi dIdhitigranthatAtparyaM pradarzayati- idamiheti / sAmaJjasya iti / ghaTatvAbhAvasAdhya ke dravyatvahetau svarUpeNa ghaTatvAbhAvAnadhikaraNatvamAdAya tAdAtmyena dIpikA na ca pratiyogitA'vacchedakatA bacchedakayatkiJciddharmAvacchinnAnadhikaraNatvaM vivakSaNIyam, evaM sati 'mahAnasIyavahnimastidabhAvasvA' dityatra pratiyogitAsambandhena sAdhyatAyAM saddhetau sAdhyavadabhAvasyA'pi lakSaNaghaTakatvApatteH / 3
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ '238 siddhaant-lkssnn-jaagdoshii| dIdhitiH ato nAbhAvasAdhyaka-vyabhicAriNyatiprasaGgaH, tadapi vA nopAdeyaM, prayojanavirahAt , jAgadIzI Aha,- tadapi veti |-abhaavtvmpi vetyarthaH, apiravadhAraNArthaH / nanu ghaTAbhAvapratiyogitvamabhAvasvarUpaM, ?ghaTasvarUpaM vA, ? Aye,-'ghaTo'bhAvapratiyogI'tyasya 'ghaTo'bhAvavA'nityarthaH syAt , dvitIye,-'ghaTavAn' ityAkAraH syAt / evamadhikaraNatvamapi na saMyogarUpaM, badarasyApi kuNDAdhAratvaprasaGgAdata Aha,-viSayeti / vitiH ghaTasAdhyakasthale tAdAtmyena ghaTAsambandhitvamAdAyaivAtivyAptivAraNAditi bhAvaH / tadupAdAnamapi = abhAvatvopAdAnamapi,Aye = pratiyogitAyA abhAvasvarUpatvapakSe, dvitIye = pratiyogitAyAH pratiyogisvarUpatvapakSe, kuNDAdhAratvaprasaGgAditi / kuNDasaMyogasya kuNDAdhikaraNasvasvarUpatvAdityAzayaH, viSayitvAderatiriktapadArthatAyA dIpikA evamitaravArakaparyAptyaniveze,-pratiyogitAsambandhena var3heH sAdhyatAyAM vahayabhAvamahAnasIyavahnayabhAvA'nyataratvahetAvativyAptiH, sAdhyavadabhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , 'tAzayatkiJciddharmAvacchinnAnadhikaraNatva'praveze tu,-pratiyogitAsambandhena vahisAdhyaka-tadabhAvatvahetAvavyAptiriti cedatra vadanti-svAvacchedakA'vacchinnAnadhikaraNa. hetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatAvRttibhedapratiyogitA'vacchedakatvA'bhAvarUpa. vyApakatvasya pravezyatayA, pratiyogitvaniSThA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatvA'nirUpitA'vacchedakatvaniSThA'vacchedakatvabhinnA'vacchedakatvanirUpitavRttitvaniSThA'vacchedakatAbhinnAvacchedakatvA'nirUpita bhedatvAvacchinnA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatvA'nirUpitapratiyo. gitvaniSThA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatvA'nirUpitA'vacchedakatvA'bhAvo nivezyaH / / anyathA tatpratiyogitAvacchedakatAvRttibhedapratiyogitA'navacchedakatvAdikamAdAya vybhicaarinnytivyaapteH| evaJca sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvAbhyupagame pratyekA'vacchedakatAyAM tattada. vacchedakatAbhedakUTavattvaM pravezya, tathA ca pratiyogitAsAmAnye'-ubhayA'bhAvanivezamapekSya etaniveze tAdRzakUTamadhye'vacchedakatAniSThAvacchedakatAbhedapravezAd gauravaM, tathA'pi vRttitvaniSThA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatAyAmavacchedakatvaniSThA'.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRti-dIpikAlaGkRtA / dIdhitiH viSayatA-tattvAdivat pratiyogitvAdhikaraNatva-tatva-sambandhatvAdayo'pyatiriktA eva padArthA ityekadezinaH // 21 // // iti // mahAmahopAdhyAya zrIraghunAtha-ziromaNi bhaTTAcAryyaviracitAyAM dIdhitau siddhAntalakSaNam / jagadIzI atiriktaviSayatApakSasya naiyAyikenApi kena citsvIkArAttasya dRSTAntatA / RtattvAdIti / --viSayatAtvAdItyarthaH / AdinA prakAritvAdeH parigrahaH / kecittu - " tattvaM tattA, AdinA cedantvasyopagrahaH, tasyedantvayoH padArthAntaratvaM vinA durvacatvAttatraiva paryavasAnAdityAhuH / |--prtiyogitaatvaadhikrtaa tvetyarthaH // 21 // * tattveti = // iti // zrIjagadIzatarkAlaGkAraviracitAyAmanumAnakhaNDadIdhitivyAkhyAnabhUtAyAM jAgadIzyAkhyayA prasiddhAyAM vivRtau siddhAntalakSaNam / viTati: 236 ubhayavAdisiddhatva eva tasya dRSTAntatvaM sambhavatIti tasyobhayavAdisiddhatvaM pradarzayati -- atirikteti / idantvasya kathaJcit suvacatvAdAhurityuktamiti / iti nyAyAcArya * tarkatIrtha zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya viracitA jagadIzI - siddhAntalakSaNavivRtiH / dIpikA vacchedakatvabhinnatvaM, evaM -- bhedaniSThA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatAyAmavacchedakatvaniSThA'vacchedakatAbhinnasvaM,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 siddhAnta lakSaNa-jAgadozI / ___ dIpikA evaM pratiyogitvaniSThA'vacchedakatAbhinnA'vacchedakatAyAmavacchedakatAniSThA'vacche. dakatAbhinnatvam, evaM - vRttitvaniSThA'vacchedakatAyAmavacchedakatAniSThA'vacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpitatvaM deyam , evaM rItyA lAghavAnavakAzAt / na ca sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvA'svIkAre-tAzapratiyogitA'vacchedakatAvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvavadvilakSaNasamudAyatvapratiyogitAkabheda eva nivezyo na tu tattadavacchedakatAbhedakUTa iti vAcyam / dhIvizeSaviSayatvarUpasamudAyatvasya praveze tAdRzasamudAyatvAviSayakatvaM buddhau nivezya, evamapi tAdRzapratiyogitA'vacchedakatvaM, vRttitvaM, bhedapratiyogitvamavacchedakatvamiti dhIvyAvarttanAya,-nirUpya-nirUpakabhAvA''panna. tattatprakAratAzAlibuddhiHpravezyA, tatrApi-itaravArakaparyAptiniveza AvazyakaH, tatrApi sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvasvIkAre tattadbhadakUTavattvaM nivezyamiti rItyA lAghavA'navakAzAdityasmadgurucaraNAH / pratyagra-zaGkarAcAryA maru maNDala-bhAskarAH / 'snehirAmajito' yasya pitAmahatayA matAH // 1 // 'lakSmI'rambA, pitA sAkSAca zivanArAyaNaH sudhIH / SaTa zAstra-kuzalo, yasya pitRvyaH 'paramezvara' // 2 // guruprasAdasudhiyA 'vAmA-caraNa'saMzrayAt / dIpikolAsitA tarke tena, tuSyatu zaGkaraH // 3 // OM iti zubham cha iti vyAkaraNAcArya-darzanAcArya nyAyazAstri-'tarka-bhUSaNa'zrIguruprasAdazAstrisaGkalitA 'rAja-lakSmI'riti prasiddhA dIpikA''khyA priikssopyogi-vivecnaa|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shroH|| vAdi-jitvara-pANDitya-snehirAmaji'zAstriNAm / pautreNa patrikA 'kAlI-zaGkarI' paramIkSyate // 1 // atha kAlIzaGkararacitA patrikA / ___OM nanu tattavyaktitvAvacchinnAbhAvamAdAya 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptivAraNAyAnavacchedakatvAnusaraNaM kRtaM dIdhitikRtA 8 [5 pR0] tanna saGgacchate, 'rUpavA. npRthivItvA'dityAdAvavyAptivAraNAyAvazyamavacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTaka. sambandhAvacchinnatvasya nivezyatvAditi / na caitatkalpe cintAmaNyuktapratiyogitAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogi. tAvacchedakAcchinnabhinnatvanivezAdevAvyAptivAraNasambhave,-pratiyogiyAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvaM na nivezanIyamiti vAcyam / viSayitA-samavAyAnyatarasambandhena rUpatvaviziSTasyAsAdhyatAyAmAtma-ghaTAnyataratvAdihetau samavAyena rUpatvaviziSTAbhAvaM, viSayitayA rUpatvaviziSTAbhAvazcAdAyA. 'vyAptivAraNArtha,-sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNaM yadrUpaM tadrUpaparyAptAvacchedakatAkasaMsargatAvacchedakatvasyAvazyaM nivezanIyatvAditi cenn| __ yatra vahvisvanirUpitasamavAyena vahvitvaviziSTasya sAdhyatA tatra, sAdhyatA. vacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatvAprasidhyA dhUmAdihetAvavyAptivAraNArtha,svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena sAdhyatAvaccheda. katAviziSTAvacchedakatvAnirUpakatvasya pratiyogitAyAM nivezanIyatvena tAdRzAvacchedakatvAnirUpakapratiyogitAkatattadvayaktitvAvacchinnAbhAvamAdAyAvyAptisaGgatiH // 1 // nanu-'yaddharmAvacchinnavAcakapadottaramanyAdipadaatirityAdivyutpattyA 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnaM yadbhinnaM bhavati tena samaM sAmAnAdhikaraNya'mityeva vaktumucitaM [5 pR0] na tu vyutpattivaicitryaM svIkaraNIyamanurodhAbhAvAditi cenna / __ 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAvacchedena yadbhinnatvaM, tatsAmAnAdhikaraNyaM vyApti'rityavazyaM vAcyamanyathA pratiyogitAvacchedakaghaTakatvAvacchinne dhUmabhedasattvAt 'dhUmavAn vaDhe"rityAdAvativyAptiH, na ca tathApyubhayabhedamAdAyAtivyAptiriti vAcyaM, 'yadbhinnatva'padena yaddharmA. vacchinnapratiyogitAkabhedasya vivakSitatvAt / tathA ca 'prameyavAn vAcyatvA'dityatra prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddhyA'vyAptiriti // 2 // * 'pratiyogyasamAnAdhikaraNe ti mUloktalakSaNe tattadvayaktitvAvacchinnAbhAva. mAdAyAvyAptivAraNAyAnavacchedakatvAnusaraNaM kRtaM [5. pR.] tana saGgacchate /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jAgadIzI-siddhAnta-lakSaNam / svapratiyogikatva, svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena sAdhyaviziSTAnyatvasyA. bhAvavizeSaNAt, 'dhUmavAn vaDhe'rityatrAtivyAptivAraNAya-'svasAmAnAdhikaraNya'dalaM, 'vahnimAn dhUmAdityAdAvabhAvAprasiddhivAraNAya 'svapratiyogikarava'dalam , / na ca yasyA mahAnasIyavahnivyakta pratiyogikatvaM, tasyAH sAmAnAdhikaraNa ya. virahAt tattadvayaktitvAvacchinAbhAvasya lakSaNaSaTakatvena tamAdAyAvyAptitAdavasthyamiti vAcyam / 'svapratiyogikatva'padena svAzrayapratiyogikatvasya, 'svasAmAnA. dhikaraNya'padena ca svAzrayasAmAnAdhikaraNyasyoktatvAt / / na ca 'kapisaMyogyetadvakSatvA'dityAdau kapisaMyogAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt , 'saMyogI sattvA'dityAdau guNAvRttitvAvacchinnAbhAvamAdAyAtivyAptivAraNAca 'pratiyogyasamAnAdhikaraNa'padasya vaiyarthyamiti vAcyam / 'prameyavAn vAcyatvA'dityAdAvabhAvamAtrasya prameyatvAzrayapratiyogikatvaprameyatvAzrayasAmAnAdhikaraNyayoH sattvena lakSaNAghaTakatvAdavyAptivAraNAya,-svasA. mAnAdhikaraNyaghaTakIbhUtaratitvasya vizeSaNatayA vivakSitatvAt , 'kapisaMyogAbhAvavAnmeyatvA'dityatrAvyAptivAraNAya tatsArthakyot / / na ca pratiyogivaiyadhikaraNyasya pratiyogitAvacchedakasambandhena nivezyatayA 'vahnimAndhUmA'dityAdau dravyatvAbhAvAbhAvamAdAyAvyAptyabhAvAtsvapratiyogikatvasya vaiyarthyamiti vAcyam / 'vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAvRttitvAvacchinnAbhAvasya parvatatvAtmakatayA, tasya vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnavRttitvavirahAlakSaNaghaTakatvena tamAdAyAvyAptivAraNAya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvasya''pratiyogi. tAyAM' nivezanIyatvAt / .. tathA ca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAtrasya bhAvAnAtmakatayA svAzrayasAmAnAdhikaraNyasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTatayA tada. nyAbhAvAprasiddhyA'vyAptiriti / na ca samavAyena prameyasAdhyakasattvAdihetau sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna. pratiyogitAkatAdRzAbhAvAprasiddhyA'vyAptivAraNArtha,--sAdhyatAvacchedakasambandha sAmAnye, yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvetyAdisambandharmiko. bhayAbhAvaghaTitalakSaNAnusAreNa 'pratiyogitAyAM' sambandhavizeSasyAnivezanIyatayA bhAvAtmakAbhAvamAdAyAvyAptivAraNasambhave tadvaiyarthaM durvAramiti vAcyaM / 'abhAvo bhedatvAdityAdau tAdRzAbhAvAprasiddhyA'vyApte1ratvAt / maivam .-'ghaTatvAbhAva paTatvAbhAvAnyataravAn dravyatvA'dityAdau ghaTatva paTatvasvarUpAbhAvapratiyogitAyAH sakalasAdhye sattvenAvyAptariti / __ na ca taddoSavAraNArthamanavacchedakatvAnusaraNaM kriyata iti vAcyam / 'abhAvavAn meyatvA'dityAdau ghaTatvAbhAvAbhAvamAdAyAvyApteriti // 3 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| 243 chananu sAdhyAdhikaraNavRttitva-jagadvRttibhinnatvobhayAbhAvaviziSTahetvadhikaraNavRtyabhAvapratiyogitAzUnyasAdhyasAmAnAdhikaraNyasyaiva samyaktve'navacchedakatvAnusaraNaM cyarthamiti [jA. 5. pR.]| ___ asambhavavAraNAya 'jagadvRttibhinnatva'vizeSaNasya, vyabhicAriNyativyAptivAraNAya sAdhyavadvattitvasyobhayAbhAvasya pratiyogikoTau niveshH| . na ca vyadhikaraNasambandhena sAdhyAbhAvasya jagadvattitayA tAdRzAbhAvamAdAyaiva vyabhicAriNyativyAptivAraNasambhave,-sAdhyavadvattitvasya vaiyarthyamiti vAcyam / samavAyena prameyasAdhyakavyabhicAriNi vAcyatvAdihetAvativyAptivAraNAya tadA. vazyakatvAt , sAdhyavadvattitvaM tu svapratiyogimattAbuddhivirodhitAghaTakasambandhena bodhyaM, tena 'dhUmavAn vaDhe'rityAdau nAtivyAptiH, saMyogAbhAvasya jagadvRttitayA ubhayAbhAvasatvena tamAdAyAvyAptivAraNAya 'pratiyogivaiyadhikaraNya'dalasya sArthakyAt / tadarthazca sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogimyadhikaraNo bodhyaH, pratiyogitA tu-na sambandhavizeSeNa nivezanIyA, tathA ca 'vahnimAn dhUmAdityAdau svarUpeNa ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / evaM,-sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnyadharmikobhayAbhAvaghaTitapratiyogivaiyadhikaraNyakalpe ca,-gaganAbhAvamAdAyaiva lkssnnsmnvyH| __ maivam / 'saMyogI vRkSatvA'dityAdAvavyAptiH, sakalasaMyogasyaiva-niruktaprati yogivyadhikaraNasya kevalAnvayinastattatsaMyogAbhAvasya pratiyogitvAditi kRtaM pallavitena / ___ atha 'niravacchinnavizeSaNatAvizeSasambandhena jagadvRttibhinnatvasya, tAdRzasambandhena sAdhyAdhikaraNattitvasya cobhayAbhAvavAn yo hetvadhikaraNavRttyabhAvaH, tatpratiyogitAzUnyasAdhyasAmAnAdhikaraNya'syoktau noktasthale'vyAptiH, tattatsaMyogAbhAvasya tAdRzobhayAbhAvavattvAbhAvAditi / anugamastu-svasamAnakAlInaniravacchinnavize. SaNatAvizeSasambandhAvacchinnajagadvattitvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattva, tAdRzasambandhAvacchinnasAdhyAdhikaraNavRttitvobhayasambandhAvacchinnasvaniSTAvacchedakatA. kapratiyogitAkabhedavattvasambandhena ytkinycidbhaavvishisstthetvdhikrnnrttiryo'bhaavsttprtiyogitaashuunysaadhysaamaanaadhikrnnymiti-smuditaarthH| maivam / 'ghaTatvAbhAva-paTatvAbhAvAnyataravAn ghaTasva-paTatvAnyatarasmAdityAdI kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkavAcyatvAbhAvaH, AtmAnuyogikasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkagaganAbhAvAbhAvaH, etadanyatarasya sAdhyatAyAM meyatvAdihetAvavyAptiH, sarvasyaiva sAdhyasya-pratyekAbhAvasya niruktalakSaNaghaTakatayA-tatpratiyogitvAditi // 4 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta-lakSaNam / *atha 'pratiyogivyadhikaraNahetumanniSTAbhAvabhinnAbhAvapratiyogisAdhya sAmAnAdhikaraNyameva vyAptirityasyaiva samyaktve - 'sAdhyatAvacchedake' syAdivizeSaNaM viphalam [ pR06 jA0 ] / na ca hetusamAnAdhikaraNAbhAvabhinna kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkadhUmAbhAvamAdAya 'dhUmavAn vahne' rityAdAvativyAptiriti vAcyam / sAdhyatAvacchedakasamba ndhena pratiyogivaiyadhikaraNyasya vivakSaNenaiva taddoSavAraNAt / na ca 'prameyavAn vAcyatvA' dityAdAvavyAptiriti vAcyam / tAdRzAbhAvabhinnasaMyogasambandhAvacchinnaprameyAbhAvamAdAyaivAvyAptivirahAditi cet, - - ucyate, - 'mahAna sIyavahnimAn dhUmAdityAdAvativyAptistA dRzo'bhAvabhinno yaH saMyogasambandhAvacchinnavahnayabhAvastatpratiyogitvasya sAdhye sattvAditi / na ca tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvasya 'sAdhyatAvacchedake" vivakSaNenaitadoSavAraNamiti vAcyam / tasya lakSaNAntaratvAditi dhyeyam / 244 yadyapi kAlikAdisambandhena sAdhyAbhAvamAdAya vyabhicArimAtre doSavAraNAya 'pratiyogivaiyadhikaraNyaM' sAdhyatAvacchedakasambandhenaiva vAcyam, tathA ca viSayitAsambandhena dhUmatvaviziSTAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnasya jJAnasya sAdhyatAvaccheda kI bhUta saMyogasambandhenAdhikaraNAprasicyA tAdRzAbhAve pratiyogivaiyadhikaraNyAbhAvena, pratiyogivyadhikaraNAbhAvabhinnatvasyAkSatatayA tAdRzAbhAvapratiyogitAvaccheCarat dhUmatvAdau sattvena, 'dhUmavAn vahne' rityAdAvativyAptiH, tathApi sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena pratiyogitAvacchedakatvasya vivakSaNIyatvAnna ko'pi doSaH / na ca tathApi jAtimadabhAvasya hetusamAnAdhikaraNAbhAvabhinnatayA tatpratiyogitAvacchedakatvasya dhUmatve sattvenAtivyAptiriti vAcyam / tAdRzapratiyogitAvacchedakatAyAM niravacchinatvasyApi nivezanIyatvAditi cenna / tadAtmatvapratiyogikasamavAyenAtmatva sAdhyakajJAnahetukavyabhicAriNyativyAptiH, tathA hi- tAdRzasamavAyasambandhenAtmatvAbhAve pratiyogivaiyadhikaraNyasya sattve'pi vyabhicAritayA vyApyavRttisAdhyakasthalIya lakSaNasyApyalakSyatvena tatra pratiyogivaiyadhikaraNyApravezena tadabhAvasya hetusAmanAdhikaraNyAbhAvAt hetusamAnAdhikaraNAbhAvabhinnAbhAvatayA tatpratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvaccheda ke sattvAdvyabhicAriNa ubhayalakSaNasyaivAlakSyatvAllAghavA sambhavAcceti / yadi ca 'vyApyavRttyavyApyavRttisAdhyakasthalamAtra eva sAdhyatAvacchedakasamba-ndhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvIya svarUpasambandhena yadabhAvapratiyogyadhikaraNatvAbhAvavattvaM hetumatastadabhAvabhinnAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM'' 'sAdhya' tAvacchedake' vivakSaNIyaM, tathA ca na ko'pi doSa iti sUkSmamIkSyate, tadA sudhIbhirevAtra doSo'nusandheya iti dhyeyam /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| .. 245 - na ca tathApi yadrUpAvacchinAdhikaraNatvaM hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM na bhavati tattadrUpAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasya vivakSaNenaiva sAmaJjasye kRtaM sAdhyatAvacchedaka-taditaretyAdivizeSaNeneti vAcyam / sAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatvAnabhyupagantRmate 'vahnimAn dhUmAdityAdAvaSyAteriti dik / atha 'yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM tAdRzapratiyogitAbhinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAzrayasAmAnAdhikaraNyaM vyApti'rityasyaiva samyaktve 'sAdhyatAvacchedake'tyAdi viphalamiti cenna / - dhUmavadanuyogikasaMyogena vahvaH sAdhyatve vanhyadhikaraNatvAdihetAvativyAptiH, tAdRzapratiyogitAbhinnA yA saMyogasambandhAvacchinnavatitvAvacchinnapratiyogitA tadAzrayasAmAnAdhikaraNyasattvAditi dhyeyam / atha sAdhyatAvacchedake pratiyogivyadhikaraNahetumaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yadyat , tadavacchinnabhedakUTasAmAnAdhikaraNyavivakSaNenaiva sAmaJjasye; kRtaM 'sAdhyatAvacchedake'tyAdivivakSaNeneti / na ca gaganavRttitvaviziSTavayabhAvamAdAya 'vahnimAna dhUmAdityAdAvavyAptiriti vAcyam / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinAdhikaraNatvIyasvarUpasambandhena pratiyoginirUpitAdhikaraNatvAbhAvasya pratiyogiSyadhikaraNa. padena vivakSitatvAt / na ca viSayitAsambandhena prameyasya sAdhyatAyAM tajjJAnatvAdihetAvavyAptistA. dRzAbhAvAprasiddhariti vAcyam / pratiyogitAvyApyanirUpakatvasya vivakSitvAditicenna / tasya lakSaNAntaratvAditi / etena-pratiyogitvasambandhena mahAnasIyavahvisAdhyakasthale pratyekena mahAnasI. yAdyabhAvamAdAyAvyAptirityapi-pratyuktam, etAdRzapratiyogivyadhikaraNatvasya lakSaNaghaTakatvAta, pratyekAbhAve pratiyogivaiyadhikaraNyAbhAvAditi dhyeyam // 5 // * atha viziSTAbhAvobhayAbhAvamAdAyAsambhavasambhave tattadvayaktitvAvacchinnAbhAvamAdAyAvyAptidAnaM sandarbhaviruddhaM kRtaM [pR0 6 jA0 ] jagadIzeneti cena / tAdAmyena gaganasya sAdhyatAyAM tadvayaktisvAdihetau sAdhyaghaTitaviziSTA. bhAvobhayAbhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyaviraheNa tatra lakSaNagamanAnAsambhava iti dhyeyam // 6 // "na ca mahAnasIyavahnirnAstIti pratItisiddhasya hetumaniSThAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva vahnitvamityavyAptitAdavasthyamiti vAcyam , sAdhyatAvacchedaka. taditarobhayAvacchedyabhinnAyA evaM pratiyogitAyA anavacchedakatvasya vivakSitatvAditi jagadIzaH" * [ pR0 6 jA0] /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgeMdIzI siddhAnta-lakSaNam / sAdhyatAvacchedaketarapadena sAdhyatAvacchedakatAvacchedakarUpeNa svAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvaM vivakSaNIyamato na prameyavAn vAcyatvAdityatra svAnavacchinnaprakAratvAprasicyA taditarAprasiddhiH / evaJcejjAtimattvAt bhAvatvAdityatrAtivyAptiH, tathA hi-jAtimadabhAvIyapratiyogitAyA -- jAtitvarUpeNa jAtyanacchinnaghaTa jJAnIyaghaTa niSThaprakAratAvacchedakaM yaDaTatvAdikaM, sAdhyatAvacchedakaM yajAtimatvametadubhaya niSThAvacchedakatA nirUpakatvAt jAtimadabhAvo na lakSaNaghaTakaH, kintu tattadvyaktitvAvacchinnAbhAva eva tathA ca tatpratiyogitAnavacchedakaM jAtimattram, atrApi pratyekAbhAvamAdAyA tivyAptervAraNe'pi mahAnasIyavahnibhinnavahnitvavattvAn dhUmAdityAdAvativyAptirbodhyA / maivam / 246 sAdhyatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvaccheda kI bhUtadharmaviziSTadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptikAvacchedakatvAnirUpikA yA pratiyogitA, tadanavacchedakatvasya vivakSitatvAt / vaiziSTyaM ca svAbhAvavadvattitva, svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena, tathA ca 'vahnimAn dhUmAdityAdau mahAnasIyavahnayabhAvamAdAya nAvyAptiH, tathA hi tadabhAvIya pratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakaM hnitvaniSThaikatvaM tadviziSTaM mahAnasIyatvavahnitvaniSThadvitvaM tadavacchinnAnuyogitAkaparyAptikAvacche kadatAnirUpakatvAt 'jAtimattvAn bhAvatvA' dityAdau ca nAtivyAptiriti dhyeyam / yadva vastutastu svanirUpitatva, svabhinnaprakRtAnumitividheyatAvacchedakatA paryAptyanuyogitAvacchedakIbhUtadharmAvacchinnAnuyogitA kaparyAptikAvacchedakatA nirUpakatvobhayasambandhenAvacchedakatAviziSTAnyAyA eva pratiyogitAyA anavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAnna ko'pi doSaH // 7 // 9 'vahnimAn dhUmAdityAdau mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadbhAvamAdAyAvyAptivAraNAyAvacchedakatAyAM 'niravacchinnatvaM' nivezitaM jagadIzena 4 [pR016 jA0] na cAtra mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadvahnirnAstItipratItisiddhAbhAvIyapratiyogitAyA niravacchinnAvacchedakatvasya vahnitve sattvAdavyAptitAdavasthyamiti vAcyam,avyAvartakatvena tAdRzapratItyA vahnitve niravacchinnAvacchedakatvAna vagAhanAt / athavA svAvacchinnAvacchedakatA viziSTAnyatvarUpaM 'niravacchinnatva' matra vivakSitaM / vaiziSTyaJca svanirUpakapratiyogitvanirUpitatva, svasAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena grAhyam / tathA ca vahnitvaniSThaniravacchinnAvacchedakatvasyApi tAdRzasambandhena svAvacchinnAvacchedakatvaviziSTatayA nAvyAptiriti bhAvaH / vastutastu svAvacchinnAvacchedakatvAnirUpakatvameva niravacchinnatvaM pratiyogitAyAM niravacchinnatvamato na tAdRzAbhAvapratiyogitA lakSaNaghaTiketi nAvyAptiriti bhAvaH /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI- zaGkarI - vivecanA / 247 na ca sAdhyatAvacchedaka- taditarobhayAnavacchinatvaM vyarthaM, mahAnasIyavahvaya bhAbapratiyogitAyAH svAvacchinnAvacchedakatA nirUpakatvena lakSaNAghaTakatvAditi vAcyam / tArNavahnayabhAvamAdAya 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptiprasaGgAt / yadyapi tAdRzAbhAvapratiyogitAyA avacchedakatvaM tArNatva eva svIkriyate, lAgha vAnna tu vahnitve'vyAvartakatvAt, tathApi kAlo rajatamityAdipratItyA kAlikasambandhena jAtyAdeH svarUpato bhAnAt kAlikasambandhena guNatvaviziSTasya sAdhyatAyAM dravyatvAditau kAlikena guNatvaviziSTasya, samavAyena rUpatvaviziSTasya guNatvavadrUpasyAbhAvamAdAyAvyAptivAraNAya tatsArthakyAditi dhyeyam / nanu vyabhicArimAtrasya sarvasyA nirukteralakSyatayA zuddhasAdhyatAvacchedakasthalIya. niruktau ' daNDimAn dravyatvA' dityAdAvativyAptiriti cenna / hetumanniSThAbhAvapratiyogitAyA niravacchinnAvacchedakatvAbhAvavattve sati niravacchinnAvacchedakatAzrayasAdhyatAvacchedakAvacchinna sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti sarvaM susthitam // 8 // nanu viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM, sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka, taditarobhayAnavacchinatvaniveze'pi 'daNDimAna daNDi* saMyogA' dityAdau tattadvyaktitvAvacchinnadaNDa niSTAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvamAdAyAnyAptisambhave, -'rUpatvanyUnavRttijAtimattvAn rUpA' dityAdisthalAntarAnudhAvanamanucitam / 8 [ pR. 26. jA. ] na ca sAdhyatAvacchedakatAvacchedaketa rAnavacchinnatvaniveza eva tAtparyamanyathA jAtimattvAn ghaTatvAdityAdau paTasamavetatvaviziSTavAnnAstIti pratIti sAkSikapaTasamavetatvavaiziSTya mAtrAvacchinna jAti niSThAvacchedaka tAkapratiyogitAkA bhAvamAdAyAvyAptitAdavasthyApAtAt / tathA ca tattadvyaktitvAvacchinnadaNDaniSThAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatAvacchedaketaratadvayaktitvAvacchinnatvena tadabhAvasya lakSaNAghaTakatvAnAvyAptiriti vAcyam / tathA sati saMyogena tadvyaktimataH kathaJcitsambandhena sAdhyatAyAmavyAptyApatteH / sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasaMyogasambandhAvacchinna hetumanniSThAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedakatAvaccheda ketaradharmAvacchinnatvena tAdRzAvacchedakatvAprasiddheH / jAtyakhaNDopAdhyatiriktasya svarUpato bhAne mAnAbhAvAdrUpatvavattvAn, rUpavAn vA pRthivItvAdityAdau viSayitAsambandhena rUpatvaviziSTAbhAvamAdAyAvyAptivAraNAyAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatA ghaTaka sambandhAvacchinnatvanivezasyAvazyakatvAditi cennasAdhyatAvacchedakatAvacchedaketaradharmAnavacchinnAvacchedaka* tatrAvyAptivAraNAya tAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTaka sambandhAtirikta sambandhAvacchinnatva, sAdhyatAvacchedakaniSTatvobhayAbhAvaviziSTatvasya nivezanIyatvAt / tathA ca rUpatvavattvAn, rUpavAn
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta-lakSaNam / vA pRthivItvAdityAdau viSayitvAvacchinna rUpatvaniSThAvacchedakatAyAM tAdRzobhayAbhAvAsattvena viSayitayA rUpatvaviziSTAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAnnAvyAptiH / saMyogena tadvayaktimataH kathaJcitsambandhena sAdhyatAsthale tu ghaTAbhAvo lakSaNa - ghaTatvaniSThAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakaniSThatvaviraheNobhayAbhAva 248 ghaTakaH, savAt // 9 // *rUpavAn pRthivItvAdityAdau viSayitayA rUpatvavadabhAvamAdAyAvyAptivAraNAya sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvameva pratiyogitAvacchedakatAyAM vivezanIyamiti jagadIzenoktam / [24 pR. jA. ] atreyamApattiH / yatra kAlikasambandhena mahAnasAnuyogika saMyogaviziSTasya samavAyena, vahnivaviziSTasya vahneH saMyogena sAdhyatA, dhUmAdirhetustatra samavAyasambandhena mahAnasAnuyogika saMyogaviziSTasya kAlikena vahnitvaviziSTasyAbhAvasya hetusamAnAdhikaraNasya pratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake satvAdavyAptiH, evaM vizeSarUpeNa saMsargatAsave vahnitvapratiyogikasamavAyena vahnitvasya sAdhyatA - vacchedakakasthale sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasaMsargAvacchinnAvacchedakatA kahetusamAnAdhikaraNAbhAvAprasiddhyA'vyAptizca - na ca pUrvoktasthale kAlikena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTasya samavAyena vahnivaviziSTasya parvate satvAt pUrvoktatAdRzAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAdeva nAtivyAptiriti vAcyam / samavAyena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTasya kAlikena vahnitvaviziSTasya sAdhyatAyAM dhUmAdihetAvativyAptibhiyA svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena svapratiyogitAvacchedakatA viziSTAnyatvasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatAghaTakanirUpakatAvacchedakatAryA nivezyatvAt / na ca tathApi kAlikena vahnitvaniSThAvacchedakatA nirUpikA satI, tenaiva sambandhena mahAnasAnuyogika saMyoganiSThAvacchedakatAnirUpikA yA nirUpakatA, tasyA api niruktasvapratiyogitAvacchedakatAviziSTAnyavahnitvaniSThakAlikasambandhAvacchi nnAvacchedakatA nirUpitatvena, parvatAdau satvAtpratiyogivyadhikaraNatvAbhAva iti vAcyaM, svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNyo bhaya sambandhena svapratiyogitAvacchedakatA viziSTAvacchedakatvA nirUpitatvasya 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatAghaTakanirUpakatAyAM' nivezanIyatvAt / maivam / svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena sAdhyatAvacchedakatAviziSTA yA avacchedakatA, tadanirUpakatvasya pratiyogitAyA vizeSaNatve'pi, kAlikena jAtiviziSTasya samavAyena dhUmatvaviziSTasya, sAdhyatve
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI- zaGkarI- vivecanA / vahnayAdihetAvativyAptiH / dhUmatvaniSThakAlikasambandhAvacchinnA yA sAdhyatAvacchedakatA tadanavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena tadviziSTapratiyogitAvacchedakatAnirUpitatvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / svaniSThasAdhyatAvacchedakatAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svaniSThatvaitadubhayasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTAvacchedakatvAnirUpakatvasya niveze'pi samavAyena 'jJAnatvatvAvacchinnasya viSayitayA svarUpato jJAnatvasya yatra sAdhyatAvacchedakatvaM, jJAnamitya [kAraka jJAnatvaM ca hetustatra sAdhanasamAnAdhikaraNasya sAdhyatAvacchedakI. bhUtatAdAtmyasambandhAvacchinna pratiyogitAkasya viSayitayA jJAnatvatvaviziSTavajJAnabhedasya niruktobhayasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTAvacchedakatvAnirUpakatvasya pratiyogitAyAM sattvAt tatra hetAvavyAptiH / na ca svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasamaniyatatvobhayasambandhena sAdhyatAvacchedakatAvaiziSThyaM nivezyamato na ko'pi doSa iti vAcyam / kAlikena dhUmatvaviziSTasya, samavAyena dhUmadhvaviziSTasya, kAlikena rUpatvaviziSTasya, samavAyena rUpatvaviziSTasya vA yatra sAdhyatA, tatra dhUmatvaviziSTadhUmavAn vahneH, rUpatvava dvapavAn jJAnatvAdityatrAtivyAptiriti / 246 atra kecit - svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNya, svasAjAtyaitatritayasambandhena sAdhyatAvacchedakatAviziSTapratiyogitA bacchedakasvAnirUpakatvavizeSaNena na doSaH / svasAjAtyaJca niravacchinnatva, kiJciddharmAvacchinnatvAnyatararUpeNa avilakSaNatayA bhAsamAnasya dhUmatvAdezva na dvidhA sAdhyatAvacchedakatvaM, - mAnAbhAvAdataH kAlikena svarUpata eva yatra dhUmatvasya sAdhyatAvacchedakasvaM, samavAyena tathAtvaM tatra nAtivyAptiH, yatra kAlika - samavAyobhayasambandhena dhUmatvasya sabhyatAvacchedakatvaM tatra doSaprasaktireva nAstIti dhyeyam / sambandhabhede'pi nira. -vacchinnAvacchedakatA ekaiveti hRdayam / na ca tathApi 'rUpatvavatvAn pRthivItvA' dityatra viSayitayA svarUpato rUpatvaviziSTAbhAvamAdAyAvyAptiriti vAcyam / etatritayasambandhena sAdhyatAvacchedakatAviziSTAvacchedakatvAnirUpaka pratiyogitAkahetu samAnAdhikaraNAbhAvIya pratiyogitAni - rUpitasAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhAtiriktasambandhAvacchinnatva, sAdhyatAvacchedaka niSThatvobhayAbhAvavadacchedakatvAbhAvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAt / pare tu svAvacchinnatva, svAvacchinna sAdhyatAvacchedakatA vyApakatvaitadubhayasambandhena sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhaviziSTAnya sAdhyatAvacchedakaniSThasAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatvanirUpakatvaM pratiyogitAyAM nivezanIyam / uktAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAM svaviziSTAnyatvasampAdanAya sambandhaghaTaka
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta- lagakSam / tayA 'svAvacchinnatva' nivezaH, samavAyasambandhena jAteH sAdhyatAvacchedakatAyAM kAlikena vahnitvasya sAdhyatAvacchedakatAyAM jAtimadvahnimAn hadatvAdityatra sadvetau samavAyena vAhnitvaviziSTatve sati kAlikena jAtiviziSTaM yat tadabhAvAmAdAyAvyAptivAraNArthaM sambandhaghaTakatayA 'vyApakatva' nivezaH, tathA ca samavAyasambandhAvacchinna vahnitvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAyAstAdRzaviziSTAnyatvAnniruktAbhAvasya lakSaNAghaTakatvamiti / vahnimAn dhUmAdityAdau ghaTAbhAvasya lakSaNaghaTakatvasampAdanAya vacchedakaniSThe" tyavacchedakatAvizeSaNam / samavAyena prameyasAdhyatAvacchedakakasthale prameyavattvAn dhUmAdityAdau ghaTAbhAvasya lakSaNAghaTakatve'pi tattadvyaktyabhAvamAdAya lakSaNagamanAya 'sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhAvacchinnatvaM' sAdhyatAvacchedakaniSTAvacchedakatAyAM vizeSaNaM deyamiti / yadi ca vahnimAn dhUmAdityAdau niruktasambandhaviziSTAnya sAdhyatAvacchedakaniSTasAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatvAprasiddhyA'vyAptiriti vibhAvyate, - - tadA svAvacchinnatva, svAvacchinnasAdhyatAvacchedakatA vyApakatvaitadubhayasambandhena sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhaviziSTAnyAvacchedakatAnirUpitatva, sAdhyatA- * bacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvanirUpitatvobhayAbhAvavattvasya pratiyogitAyAM nivezyatvAnna kA cidanupapattiriti dhyeyam / athavA niruktasambandhena tAdRzasambandhaviziSTAnyA yA sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhaviziSTAvacchedakatA tadanirUpakatvaM hetumanniSTAbhAvapratiyogitAyAM vivakSitam / sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhavaiziThyaM ca - svAvacchinnasAdhyatAvacchedakatAvyApakatvasambandhena, ubhayavyApakatvaM - svanirUpaka pratiyogitAnirUpitAvacchedakatva - tvarUpeNa bodhyamiti dhyeyam / katva, yadvA-svAnavacchedakasambandhAvacchinnatva, svasamAnAdhikaraNAvacchedakatAnirUpasvanirUpitasAdhyatAzraya vanniSTapratiyogivyadhikaraNAbhAvIyatvaitatritaya samba-ndhena sAdhyatAvacchedakatAviziSTAnyatvaM hetumanniSTAbhAvIya pratiyogitAyAM nivezya mato na ko'pi doSaH / na ca viSayitayA jJAnasvatvena jJAnatvaviziSTasya sAdhyatve tajjJAnatvAdihetau viSayitayA svarUpato jJAnatvaviziSTabhedamAdAyAvyAptiriti vAcyam / viziSTasAdhyatAvacchedakasthale svAvacchinnAvacchedakatvIya svarUpasambandhena yadrUpeNa sAdhyatAvacchedakatvaM taditarAnavacchinnAvacchedakatA kahetumanniSThAbhAvIyaniruktasambandhena sAdhyatAvacchedakeH sAdhyatAvacchedakatAviziSTazanyapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya vivakSitatvAditi dhyeyam // 10 // 250 66 'sAdhyatA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI-zaGkarI-vivecanA / 252 atha sAdhyavadvattyabhAvIyatva,sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatAnirUpitatvobhayA. bhAvaviziSTahetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAt sAdhyatAvacchedakataditaretyAdyavacchedakatAyAM niravacchinnatvaM, yadrUpeNa sAdhyatA. vacchedakatvaM, tattaditarobhayAnavacchinnatvaM, sAdhyatAvacchedatAghaTakasambandhAvacchinnatva. mityAdivizeSaNaM vyarthamiti [ jA. 24. pR0 ] / ____ na ca kapisaMyogyetatvAdityAdAvavyAptivAraNArtha pratiyogivaiyadhikaraNyanivezavaiyarthyamiti vAcyam / kapisaMyogI sattvAdityAdau kapisaMyogAbhAvasya tAdRzo. bhayAbhAvaviziSTapratiyogitAkatvavirahAlakSaNAghaTakatayA'tivyAptivAraNAya nirava. cchinnavRttikAbhAvIyatva, sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatAnirUpitatvobhayAbhAvasya vaktavyatayA sAdhyAbhAvamAdAyoktasthale'vyAptivAraNAya tahalasArthakyAt / ___ na ca viziSTasattAbhAvavAn jAterityAdAvativyAptiH,-viziSTasattAbhAvAbhAvasya viziSTasattAnatirekitayA tadIyapratiyogitAyAM tAdRzobhayAbhAvasattvena lakSaNAghaTakatvAditi vAcyam / sAdhyavavRttitAvacchedakIbhUtAnuyogitAnirUpitatvaghaTitobhayA. bhAvasya pratiyogitAyAM nivezanIyatvAt / na ca prameyavattvAn dhUmAdityatra prameyasAdhyatAvacchedakakasthale tAdRzobhayAbhAvavatpratiyogitAkAbhAvAprasiddhyA'vyAptiriti vAcyam / tatra paramparAsambandhena prameyatvasyaiva sAdhyatAvacchedakatvAt , tathA ca ghaTAbhAvamAdAya tatra lkssnnsnggtiH| na ca tatrAvyAptivAraNAya svAvacchinnavRttikAnyasAdhyavadvattyabhAvIyatvaghaTitobhayAbhAvavattvaM tAdRzapratiyogitAyAM vivakSaNIyam / ghaTAdyabhAvasya svAvacchinaTattikAnyatvAbhAvena tadIyapratiyogitAyAM tAdRzobhayAbhAvavatvena tamAdAya lakSaNasama. nvayasambhave etAvAn prayAso'nucita iti vAcyam / tathA sati saMyogI dravyatvAdityAdau kapisaMyogAbhAvasyApi tathAtvena tamAdAyAvyAptiriti / maivam / samavAyasambandhAvacchinnavahvayabhAvamAdAya vahnimAn dhUmAdisyAdAvavyAptimAzaGkaya grAhyasAmAnAdhikaraNye hetoryAdRzaH sambandhaH praviSTa iti pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvavizeSaNasya vaiyarthyaprasaGgAt / na ca bhavatu vaiyarthyamiti vAcyaM, satyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitvAnaGgIkAre sambandhAntarAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvasya tAdRzobhayAbhAvavatpratiyogitAkatvaviraheNa lakSaNAbaTakatayA svAmitvAdisambandhena dhanAdisAdhyakadravya. tvAdihetAvativyApteH, asmanmate tu sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNavRttisambandhAntarAvacchinna pratiyogitAkasAdhyAbhAvamAdAya naativyaaptiH| atra ca sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivyadhikaraNasAdhyavadvattyabhAvIyatvaghaTitobhayAbhAvavattvavivakSaNe na ko'pi doSa iti dhyeyam // 11 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgadozI siddhAnta-lakSaNam / 7 arthatatkalpe sAdhyatAghaTakasambandhAvacchinnAdhikaraNatvIyasvarUpasambandhena pratiyogitAvacchedakAzrayAdhikaraNatvAbhAvavaddhatvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedaka-yat sAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnasAmAnAdhikaraNyasya vyAptitvasambhave vyartha 'sAdhyatAvacchedakataditare'tyAdivizeSaNamiti [ jA0 6 pR.] / ___ na ca ghaTatvAbhAvavAn dravyatvAdityAdAvativyAptiH, sarvasyaiva hetumataH prati. yogitAvacchedakIbhUtAbhAvatvAzrayAdhikaraNasvAditi vAcyam / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvIyasvarUpasambandhena pratiyogi. tAvacchedakAzrayAdhikaraNatvAbhAvasya vivakSitatvAditi cenna / vyApyarattyavyApyavRttisAdhyakasthalasAdhAraNasAdhyatAvacchedakataditaretyAdivize. SaNakhaNDanasya sandarbhavirodhApatteriti dhyeyam // 12 // ___ atha pratiyogitAsambandhena mahAnasIyavahnayAdeH sAdhyatve tadabhAvatvAdihetAvavyAptiH, pratyekena mahAnasIyo nAsti, vahnirnAstItyAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedaka. tvasyaiva sAdhyatAvacchedake sattvAditi cenna / ___ sAdhyatAvacchedakataditarobhayAnavacchinnatvapadenAnumitividheyatAvacchedakatAtvA. vacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAnavacchedakIbhUto yo'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatAvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedako dharmastadharmAvacchinnA. nuyogitAkaparyAptikasAdhyatAvacchedakatAviziSTAvacchedakatvAnirUpitatvasya pratiyo. gitAyAM vivakSitatvAditi / / sAdhyatAvacchedakatAvaiziSTyaM ca svAvacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnA. dhikaraNyaitadubhayasambandhena, evaM ca sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatvanivezasya tatraiva tAtparyamiti // 13 // ___ nanu sAdhyatAvacchedakatAvRttidharmAvacchinnAvacchedakatvAnirUpitatvasya sAdhanavaniSThAbhAvapratiyogitAyAM nivezanenaivAvyAptivAraNAt kiM zuddhasAdhyatAvacchedakaka. sthale viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale ca [ jA0 16 pR0.] dvidhA nivezena ? vRttitvaM ca svAvacchedyasvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandheneti cena ch| ___ mahAnasIyavahnimAn dhUmAdityAdAvativyAptiH, niruktasambandhena vahnitvaniSThAvacchedakatAratti yanmahAnasIyatvatvaM, taddharmAvacchinnAvacchedakatAnirUpitatvasya sAdhyAbhAvapratiyogitAyAM sattvena sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / ____na ca sAdhyatAvRttidharmAvacchinnAvacchedakatvAnirUpitatvasya hetumabhiSTAbhAva. pratiyogitAyAM nivezAnna doSaH, sAdhyatAvRttitvaM ca svAvacchinnAvacchedakatvanirUpi. tatvasambandhAvacchimasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandheneti vAcyam / vRttivahnitvavattvAn dhUmAdityAdau mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavadabhAvamAdAyAvyAptiriti // 14 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI- zaGkarI- vivecanA / * atha sAdhyavadvattyabhAvIya sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvAnirUpitatvasya pratiyogitAyAM nivezAdeva sAmaJjasye, pratiyogitAyAM tAdRzobhayAnavacchinnatvasya, zuddhasAdhyatAvacchedakasthale'vacchedakatAyAM niravacchinnatvasya, viziSTasAdhyatAvacchedakasthale tAdRzobhayAnavacchinnatvasya ca vaiphalyamiti / [ jA0 16-24 pR0 ] na ca prameyasAdhyatAvacchedakakasthale tAdRzapratiyogitvAprasiddhiriti vAcyam / viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale tAdRzobhayAnavacchinnatvamavacchedakatAyAmanivezya 253 prAguktarItyA sAvacchinnAvacchedakatvIya svarUpasambandhena sAdhyavadvRttyabhAvIyasAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvAnirUpaka pratiyogitAkAbhAvIya pratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya sAdhyatAvacchedake vivakSaNAt / tatra ghaTAbhAvIya ghaTaniSThapratiyogitvasyaiva tAdRzasya sambhavAt ghaTatvasya niravacchinnAvacchedakatvasambhavAt / na ca tadrUpavAn tadrasAdityAdau sAdhyavadvatyabhAvIya sAdhyatAvacchedakraniSThAva cchedakatvAprasicyA'vyAptiriti vAcyam / pUrvakSaNavRttitvaviziSTatadrUpAbhAvapratiyogi* tAvacchedakatvasya tathAvidhasya saulabhyAt / vastutastu viSayitAsambandhena tadrUpatvavajjJAnAbhAvIyAvacchedakatAyAH prasiddhi - sambhavAt / etena antya zabdasya, kSaNikapadArthasya vA sAdhyatAyAM satAvapi nAvyAptiH, tatra viziSTAbhAvAsambhave'pi uktarItyaiva prasiddhisambhavAt / itthaM cAvacchedakatAyAM sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhAvacchinnatvasya, vyApyavRttisAdhyakasthale pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvasya ca nivezo'pi viphala ityatIva lAghavamiti / na caivaM saMyogI sattvAdityAdAvativyAptiH, saMyogAbhAvasyAvyApyaSTattitvena sAdhyavadvRttitvAditi vAcyam, sAdhyavanniravacchinnavRttikatvasyAbhAve nivezitatvena tatra sAdhyAbhAvapratiyogitAyA lakSaNaghaTakatvasambhavAt etadeva pratiyogivaiyadhikaraNyasya sArthakyam, anyathA saMyogI dravyatvAdityAdAvavyAptiH / na ca saMyogAbhAvasya saMyogAbhAvatvena sAdhyavanirUpritasAvacchinnavRttikatvespi abhAvatvAdinA, prameyatvAdinA vA niravacchinnavRtti mattvAduktAtivyAptitAdavasthyamiti vAcyam / sAdhyavannirUpitAvacchinnavRttikAnyAbhAvasya nivezitatvAt / na ca vahnimAn dhUmAdityAdau mahAnasIyavanhyabhAvAderapi kAlikenAvyApyavRttitvena tAdRzapratiyogitvAprasiddhiriti vAcyam / abhAvIya vizeSaNatAvizeSAvacchinna sAdhyavannirUpitAvacchinnaTattikAnyatvasya vivakSitatvAditi cet, - atra vadanti - saMyogI dravyatvAdityAdAvavyAptiH, tatra kapisaMyogAbhAvasyAvyApyavRttitvena
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgadIzI- siddhAnta-lakSaNam / sAdhAvannirUpitAvacchinnavRttikAnyatvavirahAt, kapizUnyahetvadhikaraNe vakSyamANapratimA padhikaraNatvAcca / itthaM ca tAdRzadoSavAraNAya pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakataditarobhayAna vacchinnatvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena kapipratiyogikatva - viziSTa saMyogatvAvacchinnAbhAvamAdAyAvyAptivAraNAya niravacchinnAvacchedakatvasya niveze lAvaghAnavakAzAt / pratyuta yathoktagurutaravizeSaNadAnena gauravamiti / kecittu dravyavRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvavAn jAterityAdAvativyAptistatra sAdhyAbhAvasya viziSTagaganAbhAvAnatiriktasya gaganAbhAvasya guNavRttitvena pratiyogitAyA lakSaNAghaTakatvAdityAhuH / 23554 yadi punaH sAdhyavannirUpitaM yadvizeSaNatAvizeSa sambandhAvacchinnAdheyatvaM, tadavacchedakIbhUtaM yadanuyogitvaM tannirUpita pratiyogitAnirUpitaM yat sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvaM tadanirUpakatvasya pratiyogitAyAM nivezena noktadoSANAmavakAza iti vibhAvyate, tadA dravyatvAdyAtmakAbhAvamAdAya prameyavAn vAcyatvAdityAdAvavyAptirdraSTavyA / na ca vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnetyatra svapratiyo. gimattAgrahavirodhitAghaTakasambandhAvacchinneti vaktavyamato noktadoSa iti vAcyam tathApi kapisaMyogasvarUpAbhAvamAdAya tatraivAvyAptisambhavAditi // 15 // 1 rUpavAn pRthivItvAdityAdau viSayitayA rUpatvavajjJAnAbhAvamAdAyAnyAptivAraNArthaM pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatA. nirUpitatvaM jagadIzena nivezitam [ jA0 24 pR0 ] | atreyamAzaGkA -kAlikena dhUmatvAdiviziSTasya saMyogena sAdhyatAyAM vanhyAdihetau, samavAyena dhUmatvaviziSTasya kAlikena tadviziSTasyAbhAvamAdAyAvyAptiH tAdRzapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakatAghaTakakAlikasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpi tatvAt / na ca sAdhyatAvacchedakatAghaTaka saMsargatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAnavaccheda kIbhUtadharmAvacchinnaparyAptikAvacchedakatAnirUpita saMsargatAkAvacchedakatvAnirUpitatvani'vezena nAvyAptiriti vAcyam / kAlikena mahAnasAnuyogika saMyogaviziSTasya samavAyena vahnitvaviziSTasya sAdhyatAyAM dhUmAdihetau, samavAyena vahnitvaviziSTasya samavAyena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTasyAbhAvamAdAyAnyAptiH, tAdRzapratiyogitAyAM tAdRzAvacchedakatvAnirUpitatvAt / atrocyate - hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAyAM, - sAdhyatAvacchedakatAghaTakasaMsargatAvacchedakatA paryAptyavacchedakatvavyApakatvanivezena na doSaH / vyApakatA ca svAvacchedakatA ghaTakasaMsargatAvacchedakatA paryAptyavacchedakatvasambandhena svaM pratiyogitvaM, vyApyatvaM tu svarUpasambandhena / 9 XXX ,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| 255 nanu kAlikena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTasya samavAyena vahvitvaviziSTasya sAdhyatAyAM dhUmAdihetau, samavAyena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTasya kAlikena vatitvaviziSTasyAbhAvamAdAyAvyAptistAdRzapratiyogitAyAH tAdRzAvacchedakatvavyApakatvAt / ___ na ca hetvadhikaraNasyaiva svapratiyogitAvacchedakatAghaTakakAlikena mahAnasAnu. yogikasaMyogaviziSTaM yat tAdRzasamavAyasambandhena vahnitvaviziSTaM, tadadhikaraNatvAt tAdRzAbhAvasya pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAnnAvyAptiriti vAcyam / samavAyena mahAnasAnuyogikasaMyogaviziSTaM kAlikena vahnitvaviziSTaM yat , tasya sAdhyatAyAM dhUmAdihetAvativyAptivAraNArtha pratiyogivaiyadhikaraNyasya viziSya nivezanIyatvAt / vizeSastu-pratiyogitAvacchedakatAtvavyApakaM yadadhikaraNatvaM tadadhikaraNasvA. bhAvavaddhatvadhikaraNattitvamabhAve nivezanIyam / vyApakatvaM tu-svanirUpakatAvacchedakatAvattvasambandhena, svamadhikaraNatvam , svanirUpakatAvacchedakatAvattvaM ca svAvacchedaka sambandhAvacchinnakha, svasAmAnAdhikaraNya, svAnavacchedakAnavacchinnatva, svavRttitvaita. catuSTayasambandhena, svamadhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvenAbhimataM, svavRttitvaM casvAnavacchedakAnavacchedyatvasambandhena, atra svaMpratiyogitAvacchedakatvenAbhimatam / ____ atra brUmaH-sAdhyatAvacchedakatvaviziSTapratiyogitvAnyapratiyogitAkAbhAva evaM lakSaNe nivezanIyaH, sAdhyatAvacche dakatAvaiziSTyaM svasAmAnAdhikaraNya, svaniSThabheda. pratiyogitAvacchedakatvaitadubhayasambandhena / svapadaM sAdhyatAvacchedakasvaparam , sAdhya. tAvacchedakatvasAmAnAdhikaraNyaM tu svAvacchedakatvasambandhena, svaM pratiyogitvaM, bhedapratiyogitAvacchedakatvaM ca svAvacchedakatAvattvasambandhena, svaM pratiyogitvaM, svAvacchedakatAvattvaM ca svAvacchedakasambandhAvacchinnatva, svasAmAnAdhikaraNya, svAnavacchedakAnavacchinnatva, svavRttitvaitaccatuSTayasambandhena, svaM pratiyogitAvacchedakatvaM, svavRttitvaM ca svAnavacchedakAnavacchinnatvasambandhena, svaM = sAdhyatAvacchedakatvam ityetAdRzavivakSAyAM na prAguktadoSa iti / ___ sAdhyatAvacchedakataditarobhayAvacchedyatvaniveze'pi mahAnasIyavahveH pratiyogitAsambandhena sAdhyatAyAM tadabhAvatvAdihetau pratyekena mahAnasIyAbhAvaM, vahyabhAvaM cAdAyAvyAptiratastadvAraNAya hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacche. dakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAnavacchedakIbhUtadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitAvacchedakIbhUtAvacchedakatAtvavatsAdhyatAvacchedakaniSThAvaccheda - katvAnirUpitatvasya sAdhyatAvacchedakataditaretyanena vivakSitatvAditi dhyeyam // 16 // (r) mahAnasIyavAbhAvamAdAyAvyAptivAraNAya prakRtAnumitividheyatAvacchedakatAparyAptyavacchedakIbhUtadharmAvacchedena pratiyogitAvacchedakatAparyAptyanadhikaraNatvaM
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jAgadIzI-siddhAnta-lakSaNam / vivakSitamiti,-eko na dvAviti pratItivat vahnitvaM dhUmasamAnAdhikaraNAbhAvaprati. yogitAnavacchedakamiti pratItibalAt pratiyoginyapi vyAsajyattidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasvIkArAditi prAJcaH / tacca paryAApyavRttitvamate na sambhavatItyataH sAdhyatAvacchedaketyAdi nivezitaM jagadIzena (r) [jA0 6 pR0] / atredaM cintyate-paryApteApyavRttitvanaye'pi prakRtAnumitividheyatAvacchedakatA. tvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyavacchedako, hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacche. dakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanavacchedako yo dharmastadviziSTAvacchinnasAmAdhikaraNyaM vyAptiriti kuto na kRtam ? ___ yadi ca pratiyogitAnavacchedakatvagarbhalakSaNamAdRtya prayAsa iti vibhAvyate, tadApi prakRtAnumitividheyatAvacchedakatAparyAptyavacchedakadharmAvacchinnatvasambandhena hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvavivakSaNAdeva sAmaJjasye kRtaM 'sAdhyatAvacchedakataditare'tyAdinivezeneti / / yadi cAvyAsajyavRttisAdhyatAvacchedakatvAdeH paryAptisambandho na prAmANikaH, ata evAvacchedakatvaniruktau-ekatvavahnitvAdeH paryAptisambandhe mAnAbhAva ityuktaM jagadIzena, tadA naitAdRzI rItiH sambhavatIti,-sAdhyatAvacchedaketyAdivizeSaNa. mAvazyakam / arthatatkalpe sAmAnyAbhAvAnutthitiprasaGga iti cenna / atiriktasAmAnyabhAvAbhyupagame'pi vahirnAstItipratItisiddhavilakSaNAvacchedakatvavat pratiyogitApi na svIkaraNIyA / maivam / tAdRzobhayAnavacchinnAbhAvamAdAyaiva tatsaGgatiriti dhyeyam // 17 // OM athaivamapi "dhUmatvAdau dhUmatvaviziSTAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvo vahnitvAdAvupanayamaryAdayA bhAsata" iti dIdhitigranthavirodhaH, vahnitvataditarobhayA. navacchimadhUmavanniSThamahAnasIyadhUmAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasya dhUmatve sattvAt , bhramAnusaraNe ca ghaTAdau ityupekSaNe bIjAbhAvAditi cenna / ___ sAdhyatAvacchedakettaraniSThA satI ubhayaniSThA yA avacchedakatA, tadbhinnatvaM nive. zyamiti mahAnasIyavahyabhAvamahAnasIyadhUmAbhAvayolakSaNAghaTakateti tAdRzasaGgatiH / vastutastu 'sAdhyatAvacchedaka-taditare'tyanena sAdhyatAvacchedaketaraghaTitobhayAnava. cchinnatvasya vivakSitatvAt dhUmAtvAdAvapi vahnitvetaraghaTitobhayAnavacchinnadhUmavanniSThaghaTAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasattvenAvizeSitatvAt // 18 // prameyasAdhyatAvacchedakakasthale sAdhyatAvacchedaketarAprasiddhyA'vyAptivAraNamAzaGkaya va pAribhASikAvacchedakatvAnusaraNaM kRtaM jagadIzena << [jA0 6 pR0] / atra ghaTatvAdeH sAdhyatAvacchedakatvAt yathoktataditaratvAca ghaTaniSThapratiyogitvaM
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| kathamubhayAnavacchinnamiti kecidatra vadanti-sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatA, tadi. taraniSTAvacchedakatA-etadubhayAnirUpakatvasya pratiyogitAyAM niviSTatvAt / tadubhayA. nirUpakatvasyobhayatvaparyAptyadhikaraNAnirUpakatvamarthaH / na ca paryAptaH pratyekamapi svIkAreNa ekasyA apyavacchedakatAyA ubhayatvaparyAptyadhikaraNatvAt yathokto'rthokiJcitkara iti vAcyam / sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatvanirUpakatvaM, yacca tadi. taraniSThAvacchedakatAnirUpakatvametadubhayatvaparyAptAvacchedakatAkAbhAvasya tadarthatvAt / ___ na ca tathApi mahAnasIyavahnimAn dhUmAdityAdAvativyAptiH / tatra vahnitvasya pAribhASikAvacchedaketaratvasambhavena mahAnasIyavahviniSThapratiyogitAyAM tamirUpaka. tvadvayAbhAvAsattvAditi vAcyam / sAdhyasAdhanabhedena vyApterbhedAt / prameyasAdhyatA. vacchedakakasthala eva pAribhASikasya kartavyatvAdanyatra yathoktasyaiva niviSTatvAt / na caivaM rItyA lAghavAnusandhAne vahnimAn dhUmAdityAdau ubhayAnavacchinnatvavizeSaNameva dIyA, kiM sAdhyatAvacchedaketyAdigurutaravizeSaNeneti vAcyam / iSTatvAt / kecitta prameyasAdhyatAvacchedakakasthale'prasiddhyAzaGkanaM tadvAraNaprayAsazca dvayameva granthakRto manasyabhipretam , na cetyAdipAThastu kAlpanikaH / na ca tadanupapatteH kA gatiriti vAcyam / dIdhitikRnmate sakhaNDasya sAdhyatAvacchedakatvameva nAsti, daNDyAdau sAdhye ityAdigranthena tathoktatvAt / itthaM ca yathoktasthale paramparAsambandhena prameyatvasya sAdhyatAvacchedakaravenAnupapatterabhAvAdi. tyAhuH // 19 // sAdhyatAvacchedakAtiriktasAdhyavRttidharmAnavacchinnatvanivezakalpe anavaccheda. katvaparyantAnudhAvanasya vaiyarthyApattyA prameyasAdhyakasthale'vyAptezceti dUSitamiti cha / atra kecit-pUrvadoSa iSTApatteraparo doSo vaktavyastathA ca viSayitAsambandhena prameyatvaviziSTAbhAvamAdAya gaganAbhAvAdiprameya evApratiyogitvasambhavena lakSaNaH samanvayasambhavaH / etatkalpe sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhenAvacchedakatAyA niSprayojakatvenApravezAditi pUrvapakSayanti / tanna / prameyasAdhyakasthale tatprameyAnuyogikasvarUpasambandhana prameyatvaviziSTasya cAlanInyAyenAbhAvamAdAyaitadanuyorikena kAlikAdinA, samavAyena vA vahvisvavi. ziSTAbhAvamAdAya vahnimAn dhUmAdityAdauH cAvyAptivAraNAya etatkalpe sAdhyatAva. cchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatAyA niviSTatvAt / vizeSarUpeNa saMsargatAnabhyupagame tAdAtmyena kAlikaviSayitAnyatarasambandhena guNatvaviziSTasya guNasya sAdhyatAyAM saMyoganityajJAnAnyataratvAdAvavyAptistatra nityajJAnarUpahetvadhikaraNe kAlikena guNatvavato'bhAvasya, saMyogarUpahetvadhikaraNe ca viSayitayA guNatvavato'bhAvasya dhrtvytvenaavyaaptyaapttH| . . . 17
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta-lakSaNam / na ca gaganatvAnavacchinnatvaM yat sAdhyatAvacchedakAtiriktasAdhyavRttidharmAvacchibratvametadubhayAbhAvasya pratiyogitAyAM nivezanIyatvAt gaganAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvaya iti vAcyam / prameyasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM gaganatvAdihetAvavyApyApatteH, atra gaganAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt / na ca gaganatvAnavacchinnetyatrAvRttimAtravRttidharmAnavacchinneti vaktavyamiti tatra mahAkAlAdyabhAvamAdAya lakSaNasamanvayasambhava iti vAcyam / gaganAdyanyatamasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM tAdRzAnyatamatva hetAvavyAptyApatteH, tatra cAlanInyAyena gaganAdInAmabhAvasya sAdhyamAtre sattvAt / na ca yathoktadoSeNaivAvacchedakatvAnudhAvanaM kartavyamiti tAdRzakalpasya nirdo - svamiti vAcyam / gaganarUpatAdRzAnyatamAbhAvamAdAyAnavacchedakatvAnusaraNe'pi doSatAdavasthyAditi dhyeyam // 20 // * parvate mahAna sIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadabhAvamAdAyAvyAptivAraNAya zuddhasAdhyatAvacchedakakasthale avacchedakatAyAM niravacchinnatvaM ghaTe paTasamavetatvavi - ziSTajAtimadabhAvamAdAyAvyAptivAraNAya yadrUpeNa sAdhyatAvacchedakatetyAdikamuktaM / 258 jagadIzena atha svAnavacchinnAnumitividheyatAvacchedakatAkadharmAnavacchinnatvasyAvacchedakatayAM nivezenaiva sAmaJjasye dvividhavizeSaNamanucitaM / na ca prameyaviziSTavattvAn dhUmAdityAdau tAdRzadharmAprasiddhiriti vAcyam / tatra tAvatApi sAdhyatAvacchedakatAvacchedakataditarAprasiddhyA doSavAraNAya pAribhA SiketaratvaM vaktavyamiti cet -- mayApi tatra pAribhASikasya svIkarttavyatvena kSatyabhAvAditi vadanti / vahnimAn dhUmAdityAdau avacchedakatvAnirUpakatvarUpaniravacchinnatvApekSayA yathoktAtigurutaraniveze'numitivyAptijJAnakAryakAraNabhAvasya mahAgauravamiti zabdakyasyAkiJcitkaratvamiti // 21 // * yadrapAnavacchinnaM sAdhyatAvacchedakatvaM tadavacchinnAvacchedakatvAnirUpakatvasya tAdRzapratiyogitAyAM nivezenaiva sAmaJjasye kRtaM dvidhA nivezanena / * na ca vahnitvadhUmatvavadubhayavAn vahnerityAdAvativyAptirvahnitvatvAvacchinnaM yat sAdhyatAvacchedakatvaM tasya dhUmatvatvA navacchinnatvena tadavacchinnAvacchedakatAka pratiyogitvasya lakSaNAghaTakatvena tAdRzobhayavadabhAvasya dharttumazakyatvAditi vAcyam, sAdhyatAvacchedakatAsAmAnyaM yadvapAnavacchinnamityasya vivakSitatvAt / atra kecit, -zuddha sAdhyatAvacchedakakasthale kAryakAraNabhAvagauravabhayena, dvividhA * kArAnumityApattibhayena ca dvidhA nivezanam / na cAvacchedakatAsambandhena sAdhyatAbacchedakatvAbhAvavaddharmAnavacchinnAvacchedakatva vivakSaNeNaiva lAghavamiti vAcyam, tAzasaMsargasya vRttya niyAmakatvAttadavacchinnapratiyogitvAprasiddheH /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kAlI- zaGkarI- vivecanA / yadyapi sAdhyatAvacchedakatAvRttibhedapratiyogitAvacchedakaM yat tadanavacchinnAvacchedakatvanivezane na ko'pi doSaH, bhedapratiyogitAvacchedakatvamavacchinnatvasambandhena bodhyaM, tathApi ' jAtimattvAn vAcyatvA' dityAdAvativyAptiH, sAdhyatAvacchedakatATattiprameyavadbhedapratiyogitAvacchedakatvasya jAtitve'napAyAt, sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi / na ca sAdhyatAvacchedakatAvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaM yadrUpeNa tadavacchinnAvacchedakatvaM vivakSitamityAdirItyA na ko'pi doSa iti vAcyam, 'jAtimattvAn vAcyatvA' dityAdAvativyAptiravacchinnatvasambandhena tajjAtimadbhedasyApi sAdhyatAvacchedakatAyAM sattvAditi dhyeyam / na ca mahAna sIyavahnivRttijAtitvasya dravyatvAdAvapi sattvena pratiyogitAyAM kathaM sAdhyatAvacchedakataditarobhayAnavacchinnatvamiti vAcyam, 'mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvavAnnAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAyAvyApterdAtavyatvAt, mahAnavahnivRttitvasya vahnitvapratiyogikasamavAyasambandhAvacchinnasya niveze, granthakRduktapratItisiddhAbhAvamAdAyAvyAptidAne kSatyabhAvAcca / na ca mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadvahnirnAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAya tathA vyApterduruddharatvApattiH, tatra vahnitvasya niravacchinnAvacchedakatA sattvAditi cAcyam / arvAcchannAvacchedakatvAnirUpakatvasya 'pratiyogitAyAM' nivezitatvAt / vastutastu tAdRzapratItisiddhAbhAvIyAyA avacchedakatAyA avacchinnatva-niravacchinnatvena dvividhAyAH svIkAre pramANAbhAvena avacchinnAvacchedakatayA vahnive sattvenAvyAptivAraNa sambhavAt / atha viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale 'ghaTe paTasamavetatvaviziSTajAtimAnnAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAya 'samavetatvaviziSTajAtimattvAn ghaTatvAdityAdau samave tatvena samavetasAmAnyasya sAdhyatAvacchedakatvena, - paTasamavetatvasyApi sAdhyatAva - cchedakatvAdavyApteranudvArApattiriti cet, atra ke cit, -granthakRtA rIteH pradarzitatvena viziSTasAdhyatAvacchedakatAvacchedakakasthale sAdhyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayAna vacchinnatvasya pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAyAM nivezitatvena, paTanirUpitatvataditareNa samaveta - svaniSThapratiyogitAvacchedakatAyA avacchedAt tAdRzAvyAptivAraNaM sambhavatIti / ata eva 'daNDimAn daNDisaMyogA' dityAdau tadvyaktivRttidaNDatvavaddaNDo nAstItipratItisiddhAbhAvamAdAyAnyAptiriti pUrvapakSo nirastaH, tatrA'pi zuddhasAdhyatAvacchedakatAvacchedakakasthale pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAyAM niravacchinatvanivezAdayAhuH //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 jAgadIzI-siddhAnta-lakSaNam / apare tu avacchedakatAvacchedakasAdhAraNAvacchedakatAyAH svIkAreNa yathoktasthaladvaye paTanirUpitatvasya, tabyaktivRttitvasya ca sAdhyatAvacchedakatAvacchedaketarasya pratiyogitAvacchedakatvAt, tAdRzAbhAvasyAvyAptisampAdakatvAbhAvAna kApyanupa. pattiriti / na cAvacchedakatAvacchedakasAdhAraNAvacchedakatAsvIkAre sAdhyatAvacchedakataditarobhayAnavacchedyatvanivezenaiva sarvopapattI, avacchedakatAyAM zuddhasAdhyatAvacchedakakasthale niravacchinnatvasya, viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale tAdRzobhayAnavacchinnatvasya ca vaiyApattiriti vAcyam , pratiyogitAnirUpitAvacchedakatA nAvacchedakasAdhAraNI, kintu 'pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatA avacchedakatAvacchedakasAdhAraNIti mate tAdRzagranthapratipAdanamityAhuH // 23 // ___ atha tadvAnnAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAya daNDimAn daNDisaMyogadityAdAvavyAptivAraNamazakyameva, tatra daNDaniSThAvacchedakatAyA daNDatvAnavacchinnatvena tAdRzo. bhayAnavacchinnasvAditi cedatra vadanti, tAdRzobhayAnavacchinnatvapadena sAdhyatAvaccheda. katAvacchedaketarAnavacchinnatvasya vivakSitatvAt, viziSTasAdhyatAvacchedakakasthale'pi niravacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkAbhAvamAdAyaiva lakSaNa tya saGgamanIyatvena kSatya. bhAvAt / na ca 'daNDimAn daNDisaMyogAdityAdau agre vivakSaNIyasAdhyatAvaccheda. katAghaTakasaMyogAvacchinnAvacchedakatAkAbhAvAprasiddheriti vAcyam , vadvitvapratiyogikasamavAyena sAdhyatAvacchedakakasthale sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacche. dakatvAprasiddhibhiyA vivakSaNIyasya sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacche. dakatvIyasvarUpasambandhAvacchinnAvacchedakatvAbhAvasya niviSTatvena kSatyabhAvAt / vastutastu sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatvaM tathA nirvAcyaM, yathA'vacchedakatvasya ghaTatvAdAvapi sambhava iti // 24 // (r) tattAyA upalakSaNatvamaGgIkRtya, jAtyakhaNDopAdhyatiriktadaNDAdiniSThAvacchedakatAyAmapi niravacchinnatvamaGgIkRtam, daNDatvasyAvyAvartakatvena sutarAmupalakSaNatva. miti rItyA 'daNDyAdau sAMdhye' [22-23 pR. jA] ityutthAnaM kRtam / ___ atha tattAyA upalakSaNatvamata eva paramparayA daNDatve sAdhyatAvacchedakatvasvIkAra iti praNayane paramparayA daNDatvaviziSTaM tannAstItipratItisiddhAbhAvamAdAya tatrAvyAptirdurvAraiva, tattAyA upalakSaNatvena tAdRzapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakta. ditarobhayAnavacchinnatvAditi cedana kazcit, pratiyogyaMze sAkSAjjJAtasya upalakSa. NatvaM nAGgIkriyate, kintu-avacchedakAMze jJAtasyaiveti noktApattirityAha / tanna / asya rUpatvanyUnaTattijAtimattvAn rUpAdityAdAvavyAptidAne sAdhyatAvacchedake rUpatvanyUnavRttitvavizeSagasya vaiyApatteH /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| 261 tathA hi sattAguNatvAdijAterapyanavacchedakatvasambhavenAvyAptyabhAvenAvyAptisampAdakatayA tAdRzavizeSaNaM vaktavyaM saGgacchate / tAdRzavizeSaNadAne'pi rUpavati nIlo nAsti, poto nAstItivat nIlasannAsti, nIlaguNo nAstItipratItisiddhAbhAvamAdAya sattAguNatvAderapi avacchedakatvasambhavena taadRshvishessnndaansyaanaucityaaptteH| pratiyogyaMze sAkSAdabhAtasyA'pi upalakSaNatvamaGgIkAryamiti sattAderanavacchedakatve tAdRzavizeSaNaM sArthakamiti pUrvakalpe vyAvartakasAdhAraNasya upalakSa. NasyAGgIkAraH, 'yadi ce'tyAdikalpe 'avyAvartakasyopalakSaNatvaM, na tu vyAvartakasyati granthasya tAtparyArtha iti daNDatvavattannAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAyAcyApranu. dvArAditi / pare tu yasyopalakSaNatvasvIkAre atiprasakadharme nAvacchedakatvaM, tasya tatvasya upalakSaNatve atiprasaktasya daNDatvasyAvacchedakatvasvIkArApatterityupalakSaNatvaM tattAyAstatra na sambhavatIti prAhuH // 25 // ___ viSayitayA rUpatvavajjJAnAbhAvamAdAya rUpavAn pRthivItvAdityAdAvavyAptivAraNArtha sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAvacchedakatvaM niveshitmch| [24pR0] na ca tAdRzarItyA 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptisambhave tatsthalatyAgAnaucityamiti vAcyam, agre vivakSaNIyasAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivaiyadhi. karaNyasya saMyogena jJAnAdhikaraNAprasidyA na sambhavaH / na ca ghaTapaTAdyanuyogika kAlikasambandhena vahnitvaviziSTasyAbhAvamAdAya tatrAvyAptirbhaviSyatIti vAcyam , vizeSarUpeNa saMsargatAnabhyupagamAt / / ___ atra jJAnatvasya nAvacchedakatvakoTau nivezo, nAtaH pratiyogitAyAH sAdhyatA. vacchedaka-taditarobhayAnavacchinnatvahAniH, viSayitAsambandhenApi rUpatvAdeHsvarUpato bhAnAGgIkAreNa ca-na vA taniSThAvacchedakatAyA niravacchinnavahAniH // 26 // 8 "yadyapyavazyaM klaptAbhiH parvatatvacatvaratvAditattaddharmaviziSTadhUmatvAvacchinnA. dhikaraNatAvyaktibhireva dhUmavAniti pratItyupapattau sAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatAyAM mAnAbhAva" iti jagadIzaH << [jA0 pR0 33] / ___ athAtra parvatatvaviziSTadhUmasvAvacchinnAdhikaraNatAvagAhipratItau parvatatvavaiziSThyaM yadi dhUme bhAsate, tadA tasyaivAvacchedakatvenaivopapattau dhUmatvasyopalakSaNatAyA evocitatvena dhUmAdiniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAvyatibhireva dhUmavAniti pratIteH pramAtvopapattau viziSTadhUmatvasyAvacchedakatvakathanavirodha iti cenna, ekadharmAva. cchinnAdhikaraNatAnAmaikyamate ghAnyatvaviziSTadravyatvavAniti jJAnIyaghaTabhedAvacchinnadhUmaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAyA hade'pi satvAttamAdAya 'ijhe dhUmavA'niti pratIteH pramAtvApatteriti dhyeyam /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgadozI siddhAnta-lakSaNam / yadi ca samAnAdhikaraNavRttitvasambandhena parvatatvavaiziSTyaM dhUmatve bhAsate, tadA dhUmatvasyAvacchedakatvameva, tadgatadharmasya vizeSaNatve tasyopalakSaNatvAbhAvAt vaiziSTyasyAvacchedakatvam, ata eva tasya vizeSaNatvam, upalakSitapucchalanavizeSaNAnaGgI kArAt / vAcyam, anyatra tAdRzAdhikaraNatvAprasicyA tadabhAvasyAprasiddheH, siddhyasiddhirbhyAM taniSedhAnupapatteH / na ca dhUmatve'dhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvAbhAvaH sAdhya iti sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAcchedakatvasya yAvatvavRttitayA tadabhAvasya sAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatAvAdinApi svIkArAt siddhasAdhanApatteH / na ca parvataniSThAdhikaraNatAyAH nirUpakatAvacchedakatattvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvAbhAva eva dhUmacandard sAdhyata iti vAcyam, parvate'pi tAdRzAnantAdhikaraNatAyAH sa niruktAvacchedakatvAbhAvasAdhane siddhasAdhanApatteH / na ca tanniSTayatkiJcidadhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvAbhAvaeva sAdhyate, ato na siddhasAdhanamiti vAcyam, yatkiJcitvasyAnanugamAt, tanniSThAvayavAderyatkiJcidadhikaraNAtAmAdAyaiva punaH siddhasAdhanatAdavasthyAditi cenna / adhikaraNatAtvasAmAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinna nirUpakatAnirUpitanirU pyaMtAvannirUpakatAvacchedakatA tvAvacchinnapratiyogitA kaparyAptyanuyogitAvacchedakatvAbhAva dhUmavanaSTe sAdhyate / vastutastu adhikaraNatAviziSTAnyatvaM dhUmatvaniSThaikatve sAdhyate, vaiziSTyaM ca 262 svanirUpitanirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratirogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena grAhyamiti na kopi doSa iti / navyAstu sarvavAdisiddhAyAH tattadadhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptereva prasiddhatayA tata evopapattau paryApteH sAmAnyato'dhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkatvasyAnaGgIkArAt, tathA ca dhUmatvaniSThaikatve adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyo* gitAvacchedakatvasAmAnyAbhAva eva sAdhyata ityartha eva granthatAtparyamityavadhe. yam // 27 // *athAtra sAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatvAprasiddhayApi hetutAvacchedakaniSTAvacchedakatAkanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAmAdAyaiva vahnimAn dhUmAdityAdau lakSaNasamanvayasambhave kiM tAdRzapAribhASikatvAnuzaraNena 8 [ jA0 34-36 pR0 ] | * na ca 'dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvAdityAdau hetutAvacchedakIbhUtasattAva niSThAvacchedakatA kanirUpakatA nirUpitAdhikaraNatvasya guNe sattvAttatrA'vyAptiriti
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI-zaGkarI- vivecanA | vAcyam, hetutAvacchedakatAvyApaka nirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvasya vivakSitatvAt, vyApakatvaM ca svAvacchedakatvasambandhena grAhyamiti cenna / samAnAdhikaraNavRttitvasambandhena guNakarmAnyatvaviziSTasattAtvaviziSTasya hetutAyAM dravyatvAdisAdhyake'vyAptivAraNAya hetutAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyApyanuyogitAvaccheda kI bhUtadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptikAvacchedakatAkanirUpakatAkAdhikaraNatvasya vivakSitatvAt / atrAvacchedakatAvacchedakasAdhAraNAvacchedakatvaM bodhyam, anyathA tanniveze taddoSatAdavasthyAt / na caitanmate pUrvakalpe spi uktasthale nAvyAptiH, hetutAvacchedakatAyA guNakarmAnyatvAdAvapi savena tAdRzanirUpakatAyA hetutAvacchedakatvAvyApakatvAditi vAcyam, tadguNakarmAnyatvasya sAdhyatAyAM samAnAdhikaraNavRttitvasambandhena tadguNatatkarmAnyatvaviziSTasattAtvasya hetutAyAmavyAptiH, tadguNatatkarmAnyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedaviziSTasattAtvAvacchinnAdhikaraNatAvadvRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhya 2633 tAvacchedake sattvAt / evaM dhUmasamAnakAlIna dravyatvAvacchinnAdhikaraNatAmAdAya 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptizca tathA ca tAdRzAdhikaraNatvAprasiddhaya va tatrAvyAptisaGgatiH / na ca parvatastvaviziSTadhUmatvAvacchinnAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatAyAstadvyaktitvAvacchi nnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakaM dhUmatvaniSThaikatvaM tadeva hetutAvacchedakatAtvAvachinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakaM, parvatatvaviziSTaghUmatvAvacchinnAdhikaraNatAmAdAyaiva tatra nAvyAptiriti vAcyam, pratiyogitAsambandhena hetutAyAM 'mahAna sIya vahnaya bhAva bhinnaM vahne' rityAdAvavyApteH, niruktAdhikaraNatAyA mahAna sIyavahnyabhAve'pi sattvAt, atastadvAraNAya hetutAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakIbhUtadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitAvacchedakI bhUtadharmAvacchinnanirUpyatA nirUpita nirUpakatAvannirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvasya - lakSaNaghaTakatvAt, tathA ca tAdRzAdhikaraNatvAprasiddhayaiva tatrAvyAptisaGgatiriti dhyeyam // 28 // athaivaM hetutAvacchedakIbhUtadharme svAzrayAdhikaraNayaniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvA bhAvaviziSTAdhikaraNatAvacchedakatvasyAbhAvastathAvidhahetutAvacchedakAzrayAdhikaraNatva meva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvamityanena kuto na kRtamiti cenna / yaniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvamityannAdhikaraNatvamavazyaM hetutAvacchedakasamba vena grAhyamanyathA dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvAdityAdAvavyAptirviziSTasattAve kAlikasambandhAvacchinnaguNaniSThAdhikaraNa tAnavacchedakatvasyAsattvena tAdRzaviziSTAbhAvasya hetutAvacchedake saccAt /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jAgadIzo-siddhAnta-lakSaNam / jAgA ___ evaM sAmAnyato'dhikaraNatAvacchedakatvamityatrApi adhikaraNatvaM hetutAvacchedaka. sambandhena grAhyam , anyathA vahnimAndhUmAdityAdAvavyAptiH, parvataniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvaviziSTaviSayitvasambandhAvacchinnAdhikaraNatAvacchedakatvasya dhUmave satvena tAdRzaviziSTAbhAvAsatvAt / evaM sati dhUmapratiyogikasaMyogena hetutAyAM parvatA. diniSTahetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdhikaraNatAnavacchedakatvaviziSTAdhikaraNatAvacchedakatvasyAprasiddhayA 'vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptiriti dhyeyam / paryAptinive. zavyAvRttizcintanIyA / ___athAtra kalpe-sambandhAntarAvacchinnasAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatvAsvIkAre'pi viSayitvasambandhAvacchinAdhikaraNatvamavazyaM svIkaraNIyam , anyathA viSayitayA ghaTavAniti pratItiryadi ghaTatvaniSThAvacchedakatAkanirUpakatAkAdhikaraNatvAnyevAgAhata iti vibhAvyate, tadA 'ghaTa' ityAkArakapratItAvapi 'ghaTavA'niti pratItyanupapatteH / tathA ca nityajJAnabhede sAdhye viSayitvasambandhena ghaTAdihetAvativyAptiH, svAzrayAdhikaraNIbhUtanityajJAnaniSThAdhikaraNatAnavacchedakatAyAH kutrApyasattvAt, yatpadena nityajJAnavyaktadhartamazakyatvena jJAnAntarasyaiva dhartavyatayA taniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAditi cet , na, nityajJAnAnyatvaviziSTaghaTatvAdAveva tatprasiddheriti / ____atha dravyaM ghaTasvapaTatvobhayasmAdityAdAvativyAptistAdRzahetutAvacchedakAvacchiprAdhikaraNaM paTo, ghaTazca, tamiSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAditi cet, na, hetutAvacchedakaparyAptyanuyogitAvacchedakIbhUtayatkiJciddharmavizi. STasya yatpadena vivakSitatvAditi / vaiziSTyaJca, svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhena / avacchedakatvaM ca, svaniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatvasambandhena / tathA ca ghaTatvapaTatvaparyAptyava. cchedakIbhUtaM yadubhayatvaM, tAdRzabhedavatvasambandhena tadviziSTasambandhasyAprasiddhyA nAtivyAptiriti / pUrvakalpe'nugamaprakArastu, svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatva-svAzrayAdhikara. Natvobhayasambandhena,-prakRtahetutAvacchedakaviziSTatvam , avacchedakatvaM ca svaniSThAva. cchedakatAkabhedavattva-svasamAnakAlInAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvaitadubhayasambandhena, svaniSThAvacchedakatvaM ca svaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvasambandhena bodhyam / yadvA svaniSThAtyantAbhAvapratiyogirava-svAzrayAdhikaraNatvobhayasambandhena hetu. tAvacchedakaviziSTatvameva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNetyanena vivakSitam / prati. yogitvaM ca-niruktobhayasambandhena bodhyam / tena dhUmIyasaMyogena dhUmahetukasthale niruktobhayasambandhenAvacchedakatvAprasiddhAvapi na kSatiriti dhyeyam //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kAlI-zaGkarI-vivecanA / 265 hetutAvacchedakaM ca-nityajJAnAvRttiviSayitAzUnyajJAnavRttihetutAvacchedakAva. cchinnaprakAratAvacchedakatvena vivakSaNIyamityato 'dravyaM ghaTatvapaTatvobhayasmAdityAdihetau nAtivyAptiriti kazcit / ___ hetutAvacchedakAvRttidharma eva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNetyanena vivakSitaH, vRttitvaM ca svavRtyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavatvasambandhenetyapi kazcit // 29 // - "paritaH pratiyogyupalabdherdoSAdvA vRkSe na saMyoga iti nAdhyakSamiti" diidhitiH| "paritaH sarvAvayavAvacchedena pratiyogigrahAtmakadoSAdvetyarthaH / na caivamapi pratiyogigrahotpattidazAyAM tatpratyakSaM durvAram , pratiyogyupalambhakasAmagyA api doSatvopagamAditi" jagadIzaH [ 46-47 pR0 ] (r) / tasyAyamAzayaH,tatpuruSIyasaMyogAbhAvatvAvacchinnalaukikaprakAratAzAlipratyakSaM prati tatpuruSIyasaMyogatvAvacchinnalaukikaprakAratAzAlijJAnatvena pratibandhakatvamanubhavasiddham, pratibadhyasya vizeSaNatvaM, pratibandhakasya viSayIbhUtasaMyogavatvaM smbndhH| na ca dravye saMyogAbhAvapratyakSasya kasyApyanutpattyA IzvarajJAnasAdhAraNajJAna. tvenaiva pratibandhakatvaM yuktam, tathA ca pratiyogigrahadazAyAM nApattiriti vAcyam, tathA sati 'paritaH pratiyogyupalabdherdoSAdve'tyanena doSotkIrtanasya vaiphalyApatyA tAdRzarItimanurudhya bhaTTAcAryavyAkhyAnasyAnupAdeyatvAditi dik // 30 // ___"yo yajAtisamAnAdhikaraNobhayArattidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnapratiyo. gitAkayAvadabhAvavAn sa tajAtyavacchinnatatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAniti" jagadIzenoktam (r) [ jA0 48 pR0] / na cAtra yajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttipratiyogitAkayAvadvizeSAbhAvavasvasya samyaktve,-ubhayAvRttidharmAvacchinnatvanivezanavaiyarthyamiti vAcyam, svarUpasambandhA. tmikAyAH pratiyogitAyAH prativyaktibhedena bhinnatayA, sattAguNatvAvacchinnAbhAvAmA. dAya svarUpAsiddhiprasaGgAt / na ca tathApi pratiyogitAsambandhena yajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttyabhAvavattvasya hetutvasambhave tanivezasya vaiyarthyamiti vAcyam, samaniyatAbhAvayoraikyamate vyabhicArApatteH, taTIyarUparasAdeH samAnakAlotpanavinaSTasva yo'bhAvastasya rUpatvasamAnAdhikaraNobhayAvRttyabhAvAnantargatatayA tadanyayAvadvizeSA. bhAvasya tahaTa eva sattvena tatra rUpatvAvacchinAbhAvAsattvAditi // 31 // "jAtyupAdAnAd gurudharmasya pratiyogitAnavacchedakatve'pi na vyabhicAra iti" jagadIzaH / [49 jA.] atra yadharmasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinpratiyogitAkAmAvavRttiyAvattvasyAnugatAnatiprasaktadharmAntareNa nivezayitumazakyatvena tAha. zAbhAvatvabyApakasvena niveza evaM kaaryH|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jAgadIzI-siddhAnta-lakSaNam / tAdRzavyApakatvaJca tAdRzAbhAvatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvarUpaM vAcyam , tathA ca kambugrIvAdimattvasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinna. pratiyogitAkAbhAvatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatAtvamapekSya, ghaTatvasa. mAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyo. gitAvacchedakatAtvasya laghutayA, tAdRzAbhAvAprasidhaiva yatpadena kambugrIvAdimattvasya dhartamazakyatvAt, jAtyupAdAnavaiyarthyamiti cet, na / ____ vyApyatAsambandhena yajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvavRttitvena yAvattvasya nivezAt / vyApyatvaJca svAbhAvavadvattitvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattva. rUpaM grAhyaM, tathA ca tAdRzAbhAvAprasiddhAvapi tAdRzanikhilAbhAvavRttisamudAyatvasya sAdRzAbhAvatvavRttitvena grahItuM zakyatayA 'yaddharma'padena kambugrIvAdimattvamAdAya vyabhicAravAraNAya tatsArthakyAt // 32 // ___"yo yajAtisamAnAdhikaraNobhayATattidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajAtyavacchinnatatbhambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAniti" vyAkhyAyAM "jAtipadopAdAnAt kambugrIvAdimattvasamAnAdhikaraNobhayA. vRttitattahaTatvAvacchinapratiyogitAkAbhAvavati bhUtalAdau tadavacchinapratiyogitAkA. bhAvAprasiddhyA na vyabhicAra" iti jagadIzenoktam / [49 pR.] . atra yadyapi sAdhyAprasiddhireva, na vyabhicAraH, tathApi sAdhyAprasiddhirityeka kacitpAThaH / sAdhyaprasiddhiretallakSaNAbhiprAyeNa, .. tathAhi "yadyaddharmasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvAdhikaraNakaM tattadadhikaraNaniSThatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedaka" mityatra tAdRzasAdhyaprasidhyA kambugrIvAdimattvAdau vyabhicAro darzitaH / . athavA "yo yajAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa svAvacchinnatatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH vattvasambandhena tadvAni"tyartha eva tAtparyam , tathA ca sAdhyAbhAvavadvattitvarUpa. vyabhicArasyaiva samyaktvAnna kopi doSaH // atredaM bodhyam , 'saMyogI dravyatvA'dityAdau lakSaNaghaTakapratiyogivaiyadhikaraNyadalavyATatyartha saMyogAbhAvasya pratyakSAsambhavena, etAdRzavyAptyA etadanumIyate / tatra yadyapi tAdRzavyAptyA saMyogAbhAvasyAnumitirapi vyAptilakSaNe pratiyogivaiyadhiH karaNyaM vinA na sambhavati, saMyogAbhAvAbhAvasya yAvadvizeSAbhAvAdhikaraNe vRkSAdau sattvena saMyogAbhAvatvarUpasAdhyatAvacchedakasya vyApakatAvacchedakatvavirahAt, ata. stadartha 'pratiyogivaiyadhikaraNya'niveza AvazyakaH / tathA ca yena prakAreNa tasya
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI- zaGkarI - vivecanA / 67 saGgatistatraiva tasya prayojanasattvena sandarbhavirodhaH syAt, tathApi sAmAnyavyAptau prasiddhasthale vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpavyA pteranumAnAGgatvamaprasiddhasthale vRkSAdau saMyogAbhAvAdisAdhane sAdhyasAdhanasahacAramAtramiti mizrAdibhirapyuktamityato na sandarbhavirodhaH syAdityAstAM vistaraH // 33 // "zabdo nityaH, sAmAnyavattve sati vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNabahirindriyagrAhyatvAdi" tyAdihetau, nityatve sAdhye sAmAnyavattva vizeSaNasya zabdadhvaMse vyabhicAravAraNAya sArthakyam, vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNatva vizeSaNasya rUpAdau vyabhicAravAraNAya sArthakyaM, laukikapratyakSaviSayatArthakasya bahirindriyagrAhyatva dalasya manaH kriyAdau vyabhicAravAraNAya sArthakyam, etanmate dhvanyAtmakazabde vyabhicAravAraNAya punarhetau 'dhvanibhinnatvaM' vizeSaNaM deyam, anityatve sa sAmAnyavattva vizeSaNasya zabdatve vyabhicAravAraNAya sArthakyam, gaganAdau vyabhi cAravAraNAya bahirindriyagrAhyatva dalasArthakyaM, na ca grAhyAnyazabde aMzataH svarUpAsiddhiriti vAcyaM, sAmAnyavattve sati bahirindrayagrAhyatvAditi daladvayasya bahirindriyagrAhyatAvacchedakajAtimattvarUpArthakatvena vAraNAt / punargaganAdau dravyatvajAtimAdAya vyabhicAravAraNAya tAdRzajAtI 'dvIndriyagrAhyatAnavacchedakatva' vizeSaNaM deyam / evaM ca jalIyaparamANurUpe vyabhi cAravAraNAya 'vizeSaguNAntarA sAmAnAdhikaraNya' dalasArthakyam, AtmanyAtmatvajAtimAdAya vyabhicAravAraNAya 'bahiH' padam / anityatvapakSe bahirindriyagrAhyatvasya laukikapratyakSaviSayatvarUpaM nArthaH / athA'ntarapadasya strarUpAsiddhivArakatayA sArthakatvamuktaM, tanna saGgacchate, hetvaprasiddhivArakatayaiva sArthakyAditi cintanIyam // 34 // " yadvA yo yadIyAnAM yaddharmAvacchinnapratiyogitvAnAM yAvatAM vizeSAbhAvavAn' pratyekAvacchinnAbhAvavAnityarthaH tathA ca saMyogatvAvacchinnapratiyogitAvyaktInAM pratyekAvacchinnAbhAvakUTavattvasya pakSe satvAnnAsiddhirna vA vyarthavizeSaNatvamiti jagadIzaH / [ jA0 53 pR0 ] na cAtrApi pratyekapadasya svarUpAsiddhivArakatayA taddoSatAdavasthyamiti vAcyam, 'yaddharmAvacchinnapratiyogitvAnAM pratyekAvacchinnAbhAvavA' nityanena tAdRzapratiyogitAniSThAvacchedakatAkA bhAvavattvasyaiva vivakSitatvAt / na ca saMyogatvAvacchinnapratiyogI nAstIti pratItisiddhAbhAvamAdAya pakSe svarUpAsiddhiriti vAcyam, tADazAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya lAghavena saMyogava eva kalpanIyatvAditi / na ca tattatpratiyogitvAvacchinnAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tattatsaMyogAdiniSTha "
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jAgadIzI-siddhAnta-lakSaNam / tattadvayaktitvameva lAghavAt , na tattatpratiyogitvam , tathA ca saMyogatvAvacchisapratiyogitAniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvAprasiddhayA hetvaprasiddhiriti vAcyam , jagadIzena jAtItarasya svarUpato bhAnAGgIkArAt ,-svarUpatastattatpratiyogitvasyaivAvacchedakatvasvIkArAt, tadapekSayA tadvayaktitvasyAvacchedakatvakalpane lAghavA. navakAzAditi / athAtra pratiyogitvaniSThAvacchedakatvaM svarUpasambandhAvacchinnaM grAhyam , anyathA kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvavattvasyavRkSAdAvasattvena svarUpAsiddhiprasaGgaH, na cAnApi svarUpAsiddhivArakavizeSaNasya vaiyarthyamiti vAcyam , yatkiJcitsambandhAvacchinnAvacchedakatvaghaTitalakSaNe vyarthavizeSaNatvAbhAvAditi / vastutastu yadarmAvacchimapratiyogitAtvavyApakasamudAyasvaviziSTAbhAvavattvameva hetuH, vyApakatvaJca svAzrayAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhena bodhyamiti // 35 // OMna cAbhighAtatvasamAnAdhikaraNatattadabhighAtatvAvacchinnAbhAvavati vRkSe'bhi. ghAtasAmAnyAbhAvarUpasAdhyavati niravacchinnavRttikatvaviziSTAbhighAtayAvadvizeSAbhAvAsattvenopAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyaM, guNavibhAjakajAtereva hetusAdhyayoH praviSTatvAditi jagadIzenoktam [jA0 59 pR.]| tanna saGgacchate, upAdhidAnArtha guNavibhAjakajAtinivezasyAsaGgatatvAditi cet, na, guNavibhAjakajAtyavacchinnAbhAvasAdhyakAnumAne upAdhisattvena; guNavibhA. jakajAtyavacchinnAbhAvasya pakSAvRttitvasiddhau, sAmAnyato jAtyavacchinnAbhAva. sAdhyakAnumAnasya nirupAdhitve'pi tadvalAdvizeSabAdhena sAmAnyasiddhau siddhasAdhanApatterduritvAt , evaM sati saMyogatvAvacchinnAbhAvasAdhyakAnumAne upAdhidAne,saMyogAbhAvetarAbhAvasiddhau siddhasAdhanApattisambhave; guNavibhAjakajAtiparyantapravezo vRtheti vibhAvanIyam , na ca ghaTAdyavacchedena jJAnAdisAmAnyAbhAvavatyAtmani niravacchinnattikatadIyayAvadvizeSAbhAvAsattvAdupAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyam , sAdhyaghaTakaguNavibhAjakajAteH 'saviSayakAttitvenApi' vizeSaNIyatvAditi dhyeyam / idaM tu cintyate, vakSyamANa yattvAdikalpe rUpAdyavRttitvena jAtivizeSaNenaiva sAmaJjasye tatkalpasya parityAgAnaucityamiti // 36 // khyatvekAvacchedenetyasya = parasparAnavacchedakAnavacchinnavRttikatvaviziSTenetyarthamAha, taccintyamiti jagadIzaH [pR0 60 jA0] / tasyAyamAzayaH,-niravacchinnavRttikasvaviziSTatadIyayAvadvizeSAbhAvavattvasyopA. dhitve kapisaMyogAbhAvamAdAyopAdhisAdhyavyAptI vyabhicAramAzaGkaya,-guNavibhAjaka
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI- zaGkarI- vivecanA / jAtyavacchinnAbhAvanivezanaM kRtaM jagadIzena / etanmate parasparAnavacchedakAnavacchinnavRttikatva viziSTakapisaMyogI yayAvadvizeSAbhAvavattvasya pakSe sattvAnna vyabhi - cAraH, svAvacchedakatvasambandhAvacchinnAvacchedakatA kabhedavattva-svapratiyogyadhikaraNasamavetatvobhayasambandhena tadIyayAvadvizeSAbhAvavattvamupAdhiriti // 37 // "nopAdeyaM ca sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake, sAdhyasAdhanabhedena vyApterbhedA* diti" dIdhitiH / etadvayAkhyAnaprastAve - "sattAvAn jAterityAdAvavyAptivAraNaM tu-, abhAve vizeSaNatA vizeSa sambandhAvacchinnavRttitvanivezAdeva sambhavati, parantu 'dravyatvazUnyaM sattvAdityAdau dravyatvarUpasAdhyAbhAvasya vizeSaNatayA vRttitvavirahAt dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyApi dravyatvAnatirekAdativyAptiriti " 26e yatkiJcidvizeSAbhAvaviziSTadharmAnavacchinnavRttikatvaviziSTa jagadIzaH [ jA0 pR0 72-74 ] | atha dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyAtiriktatve'pi tatpratiyogi* tAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAdativyAptyanirAsAttAdRzAbhAvasyAti* riktatvakhaNDanasyAnaucityaM jagadozasyeti cet, na, dravyabhinnatvAbhAvatvasyAtirikAbhAvakalpanAmapekSya dravyatvasvarUpatvasyaiva kalpayitumucitatvena, klRptadravyabhinna. tvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAve'pi kalpayituM zakyatayA vizeSaNatAvizeSasambandhena varttamAnasya tAdRzAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakamato nAtivyAptirityAzaGkaya, -- dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyAtiriktatvaM khaNDayati, -" dravya bhinnatvaprakArakapramAvizeSyatveti", ato na kvacidanupapattiriti / kecittu - tadavacchinnAbhAvavadasambaddhasva viziSTasAmAnyakatvamiti pAribhASikalakSaNAbhiprAyeNedamiti cet, na tadvaTavRttirUpadhvaMsAbhAvAbhAvamAdAyAtivyApti-vAraNasambhave tadgranthAsaGgateriti // 38 // *" tathApi sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogimattAbuddherviSayavidhayA pratibandhakatAvacchedako yaH sambandhastena sambandhena hetvadhikaraNavRttitvamabhAvasya vivakSi tamiti" jagadIzaH [jA. pR. 77-78 ] / tasyAyamarthaH - sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaprakAratAzA lijJAnatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitajJAnavaiziSTayAnavacchinnapratibandhakatAvacchedakI bhUtaprakAratAvacchedakasambandhena tatvamiti phalitam | na cAtra sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvanivezo vyarthaM iti vAcyam, viSayitAsambandhena ghaTAbhAvaviziSTabhede sAdhye ghaTAbhAvAviSayakajJAnatvAdityAdAva - vyApteH, svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvasya ghaTAbhAvAnatirikkatayA, kAlikasambandhAvacchinna pratiyogitAvacchedakAvacchinnaprakAratAzA lijJAnatyAvacchina
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta - lakSaNam / pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvacchedakIbhUtA, -yA kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvatvAvacchina prakAratA, tadavaccheda kI bhUtavizeSaNatA vizeSasambandhena tvadhikaraNa vRttitAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake savAditi / na ca tathApi svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvAbhAvasya kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAko yo bhAvastasya svarUpasambandhena sAdhyatAyAM gagana. tvAditAvavyAptiH sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna pratiyogitAkasAdhyAbhAvasyApi sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogitAvacchedakIbhUtaghaTatvavattvabuddhaH pratibandhakatAvacchedakIbhUtavizeSaNatA vizeSeNa hetvadhikaraNavRttitayA, -tadavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake satvAditi vAcyam, sAdhyatAvacchedakasambandhena yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnavattAbuddha eH pratibandhakatAvacchedakaprakAratAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNavRttitvaM yadabhAvasya - tadabhAvIyatAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatA - vacchedake vivakSitatvAt / : athavA svanirUpita pratiyogitAvacchedakAvacchinna sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakAratvAvacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvaccheda kI bhUtasvAvacchinnaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinna hetvadhikaraNavRttitAvacchedakIbhUtaM yadanuyogitvaM tannirUpitapratiyogitAnavacchedakatvasya vivakSitatvAt svamanuyogitvamiti dhyeyam // 39 // * vastuto vyApyavRttitvamatra sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavadvRttisAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvApratiyogitvamiti jagadIzaH / 270 [ jA. 79. pR. ] atredaM cintyate, - viSayitAsambandhena gaganavadbhedasya sAdhyatve prameyatvAditAvativyAptiH, svAzrayasamavetanitya bhinnatvasambandhena rUpavadbhedasya sAdhyatAyAM nitya rUpagaganAnyataratvAdihetAvativyAptizca, vizeSaNatA vizeSa sambandhAvacchinnapratihetvadhikaraNavRttyabhAvAntarapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAditi, maivaM, sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattAgrahavirodhitAghaTakasambandhAtiriktasambandhAvacchinnatva, - sAdhyAbhAvaniSThatvaitadubhayAbhAvavaddhesvadhikaraNasambandhitAvadabhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSi yogitAkasAdhyAbhAvasya Sara | vastutastu vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnatvasAdhyAdhikaraNanirUpitatvobhayA bhAvavaddhetvadhikaraNasambandhitAvadabhAvapratiyo gitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAnna doSa iti dhyeyam // 40 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalo-shngkrii-vivecnaa|| atha abhAvAdhikaraNakAbhAvasyAdhikaraNasvarUpatve vyApyattisAdhyakasthalIyalakSaNe ghaTatvAbhAvadhAn paTatvAdityAdau sAdhanasamAnAdhikaraNasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvAtmakasAdhyabhedIyapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhya. tAvacchedake sattvAdavyAptiratastadvAraNAya sAdhanasamAnAdhikaraNAbhAvIyAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAnavacchedakatvaM sAdhyatAvacchedake vAcyam, tathA sati tanmate ghaTatvAbhAvasya saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAko yo'bhAvastasyApi ghaTAdyabhAvasvarUpatayA, sAdhanasamAnAdhikaraNaghaTAdyabhAvasya saMyogasambandhAvacchinna. pratiyogitAkaghaTatvAbhAvasvarUpAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAvacchedakatvasya-- sAdhyatAvacchedake sattvena, punaH tatraivAvyAptiratastadvAraNAya sAdhanasamAnAdhikaraNAbhAvIyAtyantAbhAvatvanirUpakasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinapratiyogitAnavacchedakatvaM sAdhyatAvacchedake vAcyam , tathA ca iyaM gauH sAnAyA ityAdau sAdhanasamAnAdhikaraNAbhAvIyAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAprasiddhayA'vyAptisambhave; "idamapyabhAvavRttirabhAvo nAdhikaraNasvarUpa" [ jA0 110 pR0 ] ityAdijagadIzagranthAsaGgatiriti cet, na / - vyApyattisAdhyakasthalIyalakSaNe pratiyogitAyAmatyantAbhAvatvanirUpakatvamapa. hAya sAdhanasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinapratiyo. gitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitasvAditi / ___ na ca ghaTAdyabhAvasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM tadvayaktitvAdihetAvavyAptiH, sAdhanasamAnAdhikaraNaghaTatvAbhAvAtmakaghaTabhedasya sAdhyabhedAtmakatayA tadIyasAdhya. sAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAditi vAcyam , hetusamAnAdhikaraNAbhAvIyahetvadhikaraNavRttitAvacchedakIbhUtAnuyogitAnirUpitasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAdadoSa iti / tathA cAbhAvaTattyabhAvasyAdhikaraNasvarUpatvepi nAvyApti. sambhava iti dhyeyam // 4 // . "svapratiyogitvaM yAzasambandhAvacchinnaM tAdRzasambandhena pratiyogitAvaccheda kAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNaM yaddhe tvadhikaraNaM tadvatyabhAvIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedakatvameva sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyam , tathA ca saddhetusthala iva 'dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrApi ghaTAdyabhAva eva pratiyogivyadhikaraNa" iti jagadIzaH (r) [ jA0 135 pR.]| - atreyamApattiH,-'pUrvakSaNattitvaviziSTaghaTAdyabhAvAbhAvavAn paTatvAdityAdAva. cyAsiH, svIyaM ghaTaniSThaM yatpratiyogitvaM saMyogasambandhAvacchinnaM saMyogena pratiyogitAvacchedakAvacchisAmAnyAnadhikaraNaM yat paTAdi tattighaTAbhAvIyasAdhyatAvaccheda
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgadIzI- siddhAnta-lakSaNam / kasvarUpasambandhAvacchinnapUrvakSaNavRttitva viziSTaghaTAbhAvAbhAvaniSThapratiyogitAyA avacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAt / na ca hetumavRttitAvacchedakAnuyogitA paTavRttitvaviziSTaghaTAbhAvatvasvarUpAnuyogitaiva, tannirUpitatvaM paTavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvaniSThapratiyogitAyAmeva, na 272 sAdhyatAvacchedakIbhUtavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnapUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvaniSThapratiyogitAyAmato nAvyAptiriti vAcyam, kapi saMyoga viziSTaghaTAbhAvA bhAvavAnetad vRkSatvAdityAdAvavyApteH / na ca kapi saMyogaviziSTaghaTAbhAvAbhAvasyai tadvRkSe'satvAtkathaM kapisaMyogavizi STaghaTAbhAvAbhAvasAdhya ke etaddvrakSatvAdikaM saddheturiti vAcyam, kapisaMyogasyAvyApyavRttitvena vRkSe kapisaMyogaviziSTaghaTAbhAvAbhAvasyApi mUlAvacchedena satvAdvizeSaNasyAvyApyavRttitayA viziSTasyApyavyApyavRttitvasya granthakRtaiva 'vyAptigrahopAyeM' vivakSitatvAt / svIyaghaTaniSThapratiyogitvaM - saMyogasambandhAvacchinnaM saMyogena pratiyogitAvacchedakAvacchinna sAmAnyAnadhikaraNaM yadetvadhikaraNaM vRkSAdi, tadvRttitAvacchedakIbhUtakapisaMyogaviziSTaghaTAbhAvA bhAvAbhAvatvasvarUpAnuyogitA nirUpita sAdhyatAvacchedakIbhUtavizeSaNatA vizeSa sambandhAvacchinna kapi sayogaviziSTaghaTAbhAvA bhAvaniSThapratiyo gitAyA avacchedakatvasya sAdhyatAvacchedaka kapi saMyogaviziSTa vaTAbhAvAbhAvatve sattvAdanadhikaraNAntasya vaiyarthyabhayena hetvadhikaraNavRttitAyAM niravacchinnatvasya nivezAsambhavAt / na ca hetumaTTattitAvacchedakatve sati, niravacchinna vRttitAvacchedakatvamapyanuyogitAvizeSaNaM deyam, tathA ca kapisaMyogaviziSTaghaTAbhAvasya sarvatrAvyApyavRttitayA kapisaMyogavi ziSTaghaTAbhAvAbhAvatvarUpAnuyogitAyA niravacchinnavRttitAvacchedakatva virahA devAvyAptivyudAsa iti vAcyam, 'kapisaMyogAbhAvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvavAnetadvRkSatvAdityAdAvavyAptiprasaGgAt, guNaparamANunirUpita niravacchinnavRttitAyA avacchedakatvasya sAdhyAbhAvatve sacAt, atra kecit - svIyayanniSThapratiyogitvaM yAdRza sambandhAvacchinnaM tAdRzasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNaM yaha tvadhikaraNaM - tadvRttisA* dhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAbhAvIyatanniSThapratiyogitAnavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake vivakSitatvAt, tathA ca svIyaghaniSTapratiyogitvaM saMyogasambandhAvacchinnaM saMyogena pratiyogitAvacchedakAvacchinna sAmAnyAnadhikaraNaM paTAdi, tadvRttisAdhyatAvacchedakavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinna pUrvakSaNattitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAva
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlI zaGkarI- vivecanA / niSThapratiyogitAkAbhAvIyA yA ghaMTaniSThapratiyogitA tadanavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake satvAt na tatrAvyAptiH / na ca ghaTAbhAvavAnAtmatvAdityAdAvavyAptirghaTAbhAvaniSThapratiyogitvaM kAlika - sambandhAvacchinnaM kAlikena pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNaM tadvRttisAdhyatAvacchedakavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinna yaddhesvadhikaraNamAtmAdi, pratiyogitAkasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTakAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvAbhAvAbhAvAbhAvasya kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvAbhAvatayA, tadIyA yA ghaTAbhAvaniSThA pratiyogitA, tadavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake savAditi vAcyam, abhAve sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvamapahAya, pratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAtirikta sambandhAvacchinnatva- sAdhyaniSThatvobhayAbhAvasya vivakSaNIyatvAt / tathA ca 'ghaTAbhAvavAnAtmatvA' dityAdau tAha zahetvadhikaraNavRttyabhAvIyaghaTAbhAvaniSThapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAtiriktakAlikasambandhAvacchinnatva. sA. dhyaniSTatvobhayasattvena tatpratiyogitAyA lakSaNAghaTakatvAnnAvyAptiH, 'pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvavAn paTatvAdityAdau ghaTaniSThapratiyogitAyAM sAdhyaniSTatvaviraheNobhayAbhAvasattvAt tattatpratiyogitAmAdAyaiva lakSaNasamanvaya ityAhuH / kecittu " hetusamAnAdhikaraNAbhAvIya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAyAM, svapratiyogitAvacchedakayAdRzasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNaM yaddhetvadhikaraNaM tAha zasambandhAnavacchinnatva-sAdhyatAvacchedakA vacchinnatvobhayAbhAvasya vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnatva-sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvobhayAbhAvasya vivakSaNIyatvAt, tathA ca 'pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvabAnU paTatvAdityAdau saMyogAdisambandhAvacchinna paTAbhAvIya pUrvakSaNavRttitvaviziSTapaTAbhAvAbhAvaniSThapratiyogitaiva lakSaNaghaTike" tyapyAhuH / navyAstu-sAdhyatAvacchedakasambandhAnavacchinnatva-sAdhyAbhAvanirUpitatvobhayAbhAvavatpratiyogitvasya 'svapratiyogitva' padena vivakSitatvAt, tathA ca saMyogasamba ndhAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAnavacchinnatva - pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvarUpasAdhyAbhAvanirUpitatvobhaya sattvena lakSaNAghaTakapUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAtmakasya ghaTAbhAvAnatiriktatvAt / tvAt, na ca dravyatvAbhAvasya vizeSaNatAvizeSa sambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva dravyabhinnAnuyogika svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkopi, tathA ca dravyatvAbhAvaniSThaM yad dravya bhinnAnuyogika svarUpasambandhAvacchinnaM pratiyogitvaM tatra sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAnavacchinnatva - sAdhyAbhAvanirUpitatvo bhayAbhAva sattvena 18
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 jAgadIzo-siddhAnta-lakSaNam / svapratiyogitAvacchedakadravyabhinnAnuyogikasvarUpasambandhena tAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNatvasya hetvadhikaraNe sattvAt dravyatvasvarUpasya sAdhyA. bhAvasya lakSaNaghaTakatvAt , kathaM 'dravyasvAbhAvavAnsattvA'dityAdAvativyAptiriti vAcyaM, yatrA''tmatvaprakArakapramAvizeSyatvasya tadAtmAnuyogikasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAko yo'bhAvaH, tasya kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya daizikavizeSaNatayA sAdhyatAyAmAtmatvaM hetustatra saddheto, hetvadhikaraNe Atmani varttamAno yastadAtmAnuyogikavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnapratiyogitAkAtmatva. prakArakapramAvizeSyatvAbhAvastatpratiyogitvaM tadAtmAnuyogikavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnaM, tena tadabhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNahetvadhikaraNattiryastadanuyogikasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkAtmatvaprakArakapramAvi . zeSyatvAbhAvastadIyasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakRtasAdhyaniSThA yA pratiyogitA, tadavacchedakatvasya sAdhyatAvacchedake sattvAdavyAptiH, tadvAraNArtha sAdhyAbhAvanirUpitatvasAdhyatAvacchedakasaMsargatAvacchedaketarAvacchinnasaMsargatAnirUpitatvobhayAbhAvavatpratiyogitvasya 'svapratiyogitva'padena vivakSitatvAt / tathA ca tadAtmAnuyogikavizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnAtmatvaprakArakapramA. vizeSyatvaniSThapratiyogitAyAH sAdhyatAvacchedakasaMsargatAvacchedaketaratadAramAnuyogikatvAvacchinnasaMsargatAnirUpitatva-sAdhyAbhAvanirUpitatvobhayasattvena lakSaNAghaTakatvaM, kintu ghaTAdyabhAvIyapratiyogitAyAmeva tathAtvaM, tasyAH sAdhyatAvacchedaketarasaMyoga khAvacchinnasaMsargatAnirUpitatve'pi sAdhyAbhAvanirUpitatvAbhAvasattvena tAdRzobhayAbhAvasattvAt , tathA ca 'dravyatvAbhAvavAn sattvA'dityAdau dravyabhinnAnuyogikasvarUpasambandhena dravyatvAbhAvasyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH, dravyabhinnAnuyogikasvarUpasambandhAvacchinnA yA sAdhyAbhAvanirUpitA pratiyogitA, tatra sAdhyatAvacchedakasaM. sargatAvacchedaketaradravyabhinnAnuyogikatvAvacchinnasaMsargatvanirUpitatva-sAdhyAbhAvani. rUpitatvobhayasatvAt , kintvabhAvAntaramAdAyAtivyAptiriti saGgacchate ityAhuH // 42 // atra kalpe 'ghaTatvavAn takriyAtvA'dityatra kAlikasambandhena sAdhyatve, takriyAtvasya hetutAyAmavyAptistatra 'svapratiyogitvaM yAdRzasambandhAvacchinnaM, tAdRzasambandhena svapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNahetvadhikaraNavRttya bhAvIyapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatva'nivezAt tAdRzasambandhena prtiyogivydhikrnnaabhaavaaprsiddhH| na caitarikrayAsamAnakAlInakAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAdyabhAvamAdAya nAvyAptiH, vibhinnakAlInavastunaH kAlikasambandhenAdhArAdheyabhAvAkalpanAditi vAcyam, etatkAlAsamAnakAlInaghaTAdyabhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalo-shngkrii-vivecnaa| 275 -- bhAvAbhAvAbhAvAnatiriktatayA parvakSaNattitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvarUpasya pratiyoginaH kAlikena sambandhena takriyAyAmadhikaraNasvasattvena pratiyogivyadhikaraNAbhAvA. prsiddhH,| atrocyate,-'svapratiyogitvaM yAdRzasambandhAvacchinnaM tAdRzasambandhena tAdRza. sambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNatva'sya hetvadhikaraNe vivakSitatvAt , etatkAlAsamAnakAlInapaTAdyabhAvamAdAya nAvyAptiH, etatkAlA. samAnakAlInapaTAbhAvapratiyogI yaH pUrvakSaNarattitvaviziSTapaTAbhAvAbhAvastanniSTa. pratiyogitAyAstAdRzakAlikasambandhAnavacchinnatvAt , pUrvakSaNattitvaviziSTaitarikrayAsamAnakAlInapaTAbhAvAbhAvaniSThakAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastu na takriyA'samAnakAlInapaTAbhAvasvarUpaH, kintvatirikta eveti / / ___etena-saMyogAdisambandhena ghaTAdyabhAvasya viSayitAsambandhena ghaTAdyabhAva. vadbhinnabhedAtmakatayA, viSayitayA ghaTAdyabhAvavadbhinnavahvayAdirUpapratiyogisAmAnA. dhikaraNyAt pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhyA, 'vahnimAn dhUmAdityAdAvasambhavatAdavasthyam , hetvadhikaraNavRttitAvacchedakIbhUtAnuyogitAnirUpitapratiyogitAvaccheda- kAvacchinnasAmAnyAnadhikaraNasvavivakSayA kathaM cittadvAraNe'pi svarUpasambandhena svAdhikaraNAvRttitvAvacchinnAbhAvasvarUpatayA ghaTAbhAvasya svarUpasambandhena svAdhiH karaNATattivayAdirUpapratiyogisamAnAdhikaraNatayA vahnimAn dhUmAdityAdAvavyA. ptirdurvA raivesyapi-nirastam, ghaTAdyabhAvIyavahvayAdiniSThapratiyogitAyAstAdRzasamba. ndhAnavacchinnatvAditi dhyeyam // 43 // "prAcAM mate saMyogasAmAnyAbhAvasAdhyakamAtmatvaM viruddhamataH kapisaMyogA. bhAva uktaH, vRkSAdAvutpattikAlAvacchedena guNasAmAnyAbhAvasattvAd vRkSatvAdikaM parityajyAtmatvaM heturuktaH" iti jAgadIzI [pR0 138 jaa0]| na ca kapisaMyogavRkSatvAnyatarAbhAvAbhAvamAdAya kapisaMyogAbhAvavAn rakSatvA'. dityatrAvyAptisambhave kathaM tatparityaktamiti vAcyam , vRkSatva-kapisaMyogAnyatarA. bhAvAbhAvasya vRkSatva-rakSAvRttikapisaMyogAnyatarasvarUpatayA, vRkSatvakapisaMyogAnyatarAbhAvatvasya hetusamAnAdhikaraNakapisaMyogAtmakasAdhyAbhAvapratiyogitAnava. cchedktvaat,| na ca tathApi saMyogasvarUpANAM vRkSattikapisaMyoga rakSasvAnyatararUpAbhAvAnAM pratiyogitAvacchedakIbhUtakSattikapisaMyogavRkSatvAnyatarAbhAvatvAvacchinnAnadhikaraNatvAt rakSasyeti taddoSatAdavasthyam / na ca vRkSarattikapisaMyoga vRkSatvAnyatarA. bhAvAbhAvo TakSatvarUpa evAtiprasaGgAbhAvAditi vAcyam / 'kapicaraNaM vRkSatvakapi. saMyogAnyatarAbhAvAbhAvava'diti pratItyanupapatteriti vAcyam , yatpratiyogitvA.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI - siddhAnta-lakSaNam / vacchinnAnadhikaraNatvaM hetumati sambhavati tatpratiyogitAyAM, svavRttipadArthavibhAjakI bhUtadharmAnadhikaraNapratiyogitAkAbhAvAvRttitvaM nivezyam / na ca guNasAmAnyAbhAvaniSThapratiyogitvamapi na tAdRzaM viziSTasyAnatiriktatayA svavRttipadArthavibhAjakIbhUtadharmAnadhikaraNIbhUto yaH pUrvakSaNavRttitvaviziSTaguNasAmAnyAbhAvAbhAvaH, tatpratiyogitAkAbhAvavRttitvAditi vAcyam, niruktapratiyogitAyAM svavRttipadArthavibhAjakIbhUtadharmAnadhikaraNavRtyanuyogitA'nirUpitatvasya vivakSitatvAt, svapadaM hetusamAnAdhikaraNAbhAvaparam, 276 tathA ca svavRttipadArthavibhAjakIbhUtaM yadguNatvaM tadanadhikaraNaM yadvakSasvAdi tattadvatyanuyogitAnirUpitatvamanyatarAbhAvaniSThapratiyogitAyAmastyeva, tathA ca vRkSatvAdihetAvanyatarAbhAvAbhAvamAdAyAvyAptyabhAvAdAtmatvaparyantAnudhAvanamiti, AtmasvAdihetukasthale guNasAmAnyAbhAvaniSThapratiyogitAyAM svavRttipadArthavibhAjakI - bhUtaguNatvAnadhikaraNattyanuyogitvAnirUpitatvAdityavyAptiH sudRDhaiveti dhyeyam // 44 // atha kapisaMyoga pratiyogitAvacchedakaguNasAmAnyAbhAvatvamAdAya 'kapisaMyogA* bhAvavAnAtmatvA' dityAdAvavyAptikathanamayuktamiti; guNasAmAnyAbhAvAbhAvasya ghaTAdivRttinAnAguNasvarUpakalpanAmapekSya ghaTAdivRttyekatvAdisvarUpa kalpanAyAH suvacatvAlAghavAditi / atha 'janyajJAnaviziSTaikatvAbhAvavAnAtmatvA' dityAdau janyajJAnaviziSTaikatvasva * rUpasAdhyAbhAvapratiyogitAvacchedaka guNa sAmAnyAbhAvatvAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetu. mata ityavyAptiriti cet - janyajJAnaviziSTaikatvasvarUpakalpanAmapekSya lAghavAjjanyajJAnasvarUpatvaM kalpanIyam / atredaM samAdhAnaM, 'kapisaMyogAbhAvavAnAtmatvA' divyAdau taskapisaMyogAnyatakapittaguNAnyaguNAbhAvatvasyApi kapisaMyogarUpa sAdhyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA tadavacchinnAnadhikaraNatvasyAtmani sattvAdavyAptiH susaGgacchata iti / na caivaM tatsAdhyakavRkSatvAdihetukasthale tatkapisaMyogAnyatatkapivRttisamavetAnyasamavetAbhAvatvasyApi kapisaMyogarUpasAdhyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA vRkSAdau tadavacchinnAnadhikaraNatvasya saccAttavAvyAptivAraNa sambhave tadupekSAyAM bIjAbhAvAditi vAcyam, saMyogAnyatarAbhAvatvavAraNarItyaiva tadvAraNAditi vibhAvyam // 45 // * atra ca pratiyogitAvacchedakadharmeNAvacchinnasvaM sAdhyatAvacchedakatA ghaTakasambandhena grAhyaM, tenAyaHpiNDasyApi kAlikasambandhena yaddhUmatvaviziSTaM tRNAdi, tasya saMyogenAdhikaraNatve'pi nAtivyAptiriti jagadIzI cha /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaalii-shngkrii-vivecnaa| 277 athAtra sAdhanasamAnAdhikaraNAbhAvamAtrasyaiva kAlikAdisambandhena pratiyogitAvacchedakaviziSTaguNAdisamAnAdhikaraNAbhAvAprasiddhyA 'samavAyena guNavAn mahAkAlatvA'dityAdAvavyAptisambhave 'dhUmavAn vaDherityAdAvativyAptyabhidhAnamasaGgatamiti cet, na tAdAtmyena gaganaviziSTAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayAt, kenApi sambandhena svapratiyogitAvacchedakIbhUtagaganaviziSTasya mahAkAle sambandhitvavirahAt, na ca sAdhyatAvacchedakasamavAyena pratiyogivyadhikaraNatvAprasidhaiva tAdRzA. bhAvasya lakSaNAghaTakatvamiti vAcyam , mahAnasAnuyogikasaMyogena vahvaH sAdhyatAyAM taddhamAdihetAvavyAptivAraNAya pratiyogivyadhikaraNatvasya pAribhASikasya granthakRtaiva prAguktatvAditi dhyeyam // 46 // ___ "svapratiyogitAvacchedakadharme svAzrayAdhikaraNIbhUtayanniSThAdhikaraNatAnavacche. dakatvAdhikaraNatAvacchedakatvadvayorvyatirekastattayaktibhedakUTavattvaM hetumato vAcyamiti" jagadIzaH / atra svAzrayAdhikaraNatvaM sAdhyatAvacchedakasambandhena grAhyam , anyathA 'dhUmavAn -vaherityAdAvativyAptiH, kAlikasambandhena svAzrayAdhikaraNaM yadayogolaka, tanniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvAdhikaraNatAvacchedakatvayordvayorvyatirekasya pratiyogitAva. cchedake sattvAt, tadvayaktibhedavattvasya hetumatyasattvAt, evamadhikaraNatAnavacchedakatvamityatrAdhikaraNatvaM sAdhyatAvacchedakasambandhena grAhyam, anyathA 'tajjJAnAnyatva. viziSTasattAvAn jJAnatvA'dityAdAvativyAptiH, svAzrayAdhikaraNaM yattajjJAnaM tanniSTaviSayitAsambandhAvacchinnAdhikaraNatAnavacchedakatvAbhAvasattvAttadvayaktibhedakUTavattvasya hetumatyasattvAt / ___ atrAyaM pUrvapakSaH-vahnipratiyogikasaMyogasambandhena vahvaH sAdhyatAyAM dhUmAdihetAvabhAvAprasiddhyAvyAptiH, sAdhyAbhAvAtiriktAbhAvapratiyogyadhikaraNatAyAM sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAsiddheH, sAdhyAbhAvapratiyogyadhikaraNatAyAM tatsamba. ndhAvacchinnatvaprasiddhAvapi sAdhyatAvacchedake svAzrayAdhikaraNasvaniSThAdhikaraNatAna. vacchedakatvAdhikaraNatAvacchedakatvayordvayorvyatirekastattadvayaktibhinnatvasya hetumatyasattvA. dabhAvAprasiddhaH, evamadhikaraNatAnavacchedakatvatyatrApi tathA, / na ca sAdhyatAvacchedakasambandhAtiriktasambandhAvacchinnatvasAdhyanirUpitatvobhayAbhAvavatvasya svAzrayAdhikaraNatAyAM nivezAnnAprasiddhiH, evamadhikaraNatAnavacchedakatvamityatApIti vAcyam, vahvipratiyogikasaMyogena prameyamAtrasAdhyakadhUmAdihetAvaprasiddhaH, vahvayabhAvAtiriktAbhAvapratiyogyadhikaraNatAyAM sAdhyatAvacche. dakasambandhAtiriktasambandhAvacchinnatvaprameyanirUpitatvayordvayoH sattvAvahipratiyo
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIzI siddhAnta-lakSaNam / gikasaMyogasambandhAvacchinnavahnayabhAvapratiyogyadhikaraNatAyAM tatsattve'pi tadvyaktibhinnatvasya hetumatyasattvAditicet, satyam / sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNavRttisAdhyanirUpita tvasAdhyatAvacchedakasambandhAtirikta sambandhAvacchinnatvaitadubhayAbhAvasya vivakSitatvAt, ghaTAdyabhAvapratiyogyadhikaraNatAyAmeva sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNavRttisAdhyanirUpitatvaghaTitobhayAbhAvasattvAditi dhyeyam // 47 // 8 ata eva ca gotvatvAdyagrahadazAyAM yatra sAstrAdiH sA gauriti tAdAtmyena gorvyApakagrahe sAstrAdinA tAdAtmyena gaustAdAtmyena gorvyatirekAcca sAstrAdivyatirekaH siddhyatIti dIdhitiH / [ 165 - 171 ] nanvayaM gaurityanumitirgavetarAvRttitvarUpAyAH zuddhagotvanirUpitavyAterjJAnAt niravacchinnagotvasAdhyakaiva bhaviSyati, sAdhyavadanyAvRttitvarUpAyA api vyApteranumitihetutvasyAgre vAcyatvAdatastAdRzAnumityanurodhAddharmiNo dharmavyApakatvasvIkAro'nucita ityata ukta gotvatveti / gotvatvaM = gavetarAvRttitvamihi jagadIzaH | athAtra samavAyena gosva sAdhyakasthale sAstrAdegauravayavatvena samavetatvasambandhenaiva tasya saddhetutvaM, tathA ca gavetaranirUpitasamavetatvasambandhAvacchinna vRttitvA-bhAvasyaiva taddhetvayavyAptitayA gotvatvaghaTakagavetarAsamavetatvasya taddhetau vyAptitvakathanamanucitaM jagadIzasyeti cet, na, gopratipAdyaSTathivI sAdhyakasAstrAdeH saddhetutayA tatsthalAbhiprAyaiNaiva tannivezAditi samavAyena rUpAdihetukasthalAbhiprAyeNa vA tallikhanAditi dhyeyam ||48 || * na caivaM yadyatsambandhena yaddharmAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetumatastatsambandhAnyasAdhyatAvacchedakasambandhena taddharmAvacchinnasAmAnAdhikaraNyameva lAghavAdvAptirastu, tathA ca ghaTavAn mahAkAlatvAdityAdau samavAyena ghaTAdyabhAvo'pi pratiyogivyadhikaraNaH sambhavatIti vAcyam, ghaTaTattitvaviziSTadravyatvavAn ghaTatvAdityAdAvavyApteH kenApi sambandhena hetumataH sAdhyatAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvAditi, -- tAdAtmyasambandhena tathAvidhAnadhikaraNatvasambhave'pi dadhitvaviziSTaprameyavAn sthUladadhitvAdityAdAvavyApteriti prAhuriti jagadIzaH / " 278 nanu etallakSaNasya pratiyogivyadhikaraNAbhAvAghaTitatayA ghaTAdyabhAvo'pi pratiyogivyadhikaraNa iti jagadIzapranyAsaGgatiriti cet na, etallakSaNasya pratiyogivyadhikaraNAbhAvaghaTitatvena mUlAbhipretatayA pratiyogivyadhikaraNAbhAvaghaTitameva lakSaNaM vAcyam, tathA ca yathA pratiyogivyadhikaraNa hetu manniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmabhinnatvaM sAdhyatAvacchedakadharme nivezya mUloktalakSaNasya pariSkAro dIdhitikAreNa kRtastathA svapratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogivyadhikaraNa
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ : kAlI-zaGkarI-vivecanA / ra77 hetumanniSThasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvIyatattatpratiyogitAvacchedakasambandhabhinnatvaM sAdhyatAvacchedakasambandhe nivezya, lakSaNasya pariSkAraH karta zakyata ityAzaGkAvatA jagadIzena "ghaTAdyabhAvo'pi pratiyoginyadhikaraNa" ityAdigranthasyoktatvAditi dhyeyam // 49 // ___ "atha hetusamAnAdhikaraNAbhAvIyapratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogivyadhikaraNahetumanniSTAbhAvIyasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAsAmAnye,-sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAbhAva' ityAdikrameNa nirvacane,-'ghaTavRttitvaviziSTadravyatvavAn ghaTatvAdisyAdau tAdAtmyena sAdhyabhedamAdAya doSavAraNasambhave'pi, 'dadhitvaviziSTaprameyavAn sthUladadhitvA'dityAdAvavyAptiH, kenApi sambandhena hetumatastatra sAdhyatAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvAsambhavAditi" jagadIza / [ 225 jA0] atra ca dadhitvavaiziSTya sAmAnAdhikaraNyasambandhena, tacca samavAyena dadhitvAdhikaraNe samavAyena vRttitvaM, tAzaprameyaM trasareNvAdisvarUpaM, dadhivAdikaM ca na tadvayaNukaM, paramANo dadhitvajAtyasatvena tatra sAmAnAdhikaraNyasambandhena vaiziSTyavirahAt na tadabhAvo hetvadhikaraNe samavAyena, na vA tAdAtmyena pratiyogivyadhikaraNa ityavyAptiH, sAdhyatvaM ca tAdAtmyena bodhyam, samavAyena sAdhyatve 'sthUla'. padasya vyabhicArAvArakatvena vyarthatvAt , tAdAtmyena sAdhyatAyAM tu 'sthUla'padAnuktau dvayaNuke vyabhicArApatteH, tatra tAdRzasAdhyasya trasareNvAdeH tAdAtmyenAbhAvAt / na ca samavAyasambandhena sAdhyatve kiM 'sthUla'padeneti vAcyam, tathA satyavyAptyasambhavena prakRtAnupayogAt dvayaNukarUpe hetvadhikaraNe sAdhyasya tAdAtmyasambandhenAbhAvasattvAt / / atreyamAzaGkA,-viSayitAsambandhamAdAya viziSTaprameyatvasya hetvadhikaraNe - satvena pratiyogitAvacchedakatattAsambandhAnyatvasya sAdhyatAvacchedakasambandhe sattvAt tatrAvyAptivirahAditi cet , na, viSayitvAdeH saMsargasve mAnAbhAvAt / ke cittu jJAnatvajJAnAnyatarasya samavAyena sAdhyatAyAM yogijJAnatvasya samavAyena hetutAyAmavyAptiH, tatra kenApi sambandhenAnadhikaraNatvavirahAt / na ca tatra mahAkAlAnuyogikakAlikasambandhenAnadhikaraNatvAnnAvyAptiriti vAcyam, vizeSarUpeNa saMsargatAnabhyupagamAditi, tanna, dikkRtavizeSaNatAsambandhena sAdhyAnadhikaraNatvasya jJAnAdau sattvAditi dhyeyam // 50 // ___kAlo ghaTavAn mahAkAlatvAdityAdAvavyAptivAraNAya 'sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye, yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogikatvahetvadhikaraNayaskiJcidvyattyanuyogikatvobhayAbhAvastAdRzapratiyogitAnavacchedakatvaM sAdhyatAvacchedake vivakSitam, ubhayAbhAvamapahAya viziSTAbhAvaniveze,-'kAlo ghaTavAn mahA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jAgadozI siddhAnta-samalam / kAlavA dilyAdAvavyAdhiH, gaganapratiyogikatvaviziSTamahAkAlAnuyogikaravAprasidhA : gaganAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAditi jagadIzaH / [jA0 206 ] tanna saGgacchate, mahAkAlAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakasvasambhavAt , tAdAtmyasambandha. evaM tAdRzamahAkAlAnuyogikatvaviziSTamahAkAlapratiyogikatvasambhavAt / atra kecit,-tAdAtmyakAlikAnyatarasambandhena sAdhyatAsthale tAvatA'pi avyApteraparihArAditi / na ca 'prakRtAdhyAptitAdavasthya'miti jagadIzagranthAsaGgatiriti vAcyam, prakRtasAdhyahetukAvyAptiparatayA tatsaGgaterityalaM pallaviteneti vadanti / . pratiyoginyadhikaraNasyAnugamastu hetvadhikaraNavRttipratiyogitAnavacchedakatvaM sAdhyatAvacchedake vivakSaNIyaM, dRttitvaM ca svAvacchedakAvacchinnadhikaraNatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhena bodhyam // 5 // iti kAlozaGkarI vivecanA pArelakSaM nirIkSyante yadantevAsivAraNAH // paNDitAkhaNDalAnvande snehirAmajizAstriNaH // 1 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ SSESSESSES 9 vikreyAni saMskRtapustakAni IST an hm w bh avacchedakatvaniruktiH mUlyaM / RgvedaH-zrIsAyaNAcAryabhASyasahitaH (prazamAdipaJcamASTakaparyantaH) 40) kArikAvalI-nyAyasiddhAntamuktAvalIsahitA ... kezavIyajAtakapaddhatiH-paM0 sItArAmajhAkRta sodAharaNa sopapattibhASATIkAsahitA prahalAghavam-(sUryagrahaNAdhikArAntam) paM0 sItArAmajhA saMskRtahindITIkAsahitam prahalAghavam-(sampUrNam) paM0 sItArAmajhAkRtasaMskRta hindITIkAsahitam jAtakAlaGkAraH-saMskRtaTIkAhindITIkAsahitaH tarkasaMgrahaH-nyAyabodhinI padakRtya-sametaH dharmazAstrANi-arthAt viMzatismRtInAM saMgrahaH nAgAnandanATakam-saMskRtaTIkAsahitam paJcatantram-bhASATIkAsahitaM sampUrNam pArAzarasmRtiH-bhASATIkAsahitA, vistRtabhUmikAyutA prAyazcittavyavasthAsArasamuccayaHmanusmRtiH-bhASATIkAsahitA samAINDaH-saMskRtahina TokA sametaH raghuvaMza mahAkAvyam-sargAH 1-5 sargAH 6-10 sampUrNam vAstusAraNIvyAptipaJcakam - / saMskRtakavicarcA / ema0 e0 080739AptisthAnammAsTara khalAr3IlAla eNDa sansa saMskRta bukaDipo, kacaur3I galI, banAra an 1 // "ing Jin.Shran sura- 55 ETREEEEEEEEEEEEEET Sraamandir@kobatirs.crg 55555555 FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEES