Shilparatna Part 1

Author(s): Shreekumar K Sabhatsav Shastri
Publisher: Shreekumar K Sabhatsav Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008431/1

Page #1

“અહો શ્રુતજ્ઞાન ગ્રંથ જીર્ણોધ્ધાર ૦૯
શિલ્પરત્નમ્ ભાગ-૧
: દ્રવ્ય સહાયક :
પ.પૂ.અધ્યાત્મયોગી આચાર્ય મહારાજા શ્રી કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.નાં આજ્ઞાવર્તી પ્રવર્તની પ.પૂ.નંદાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી ગંગાબા જૈન પૌષધશાળામાં થયેલી
સૂત્રની બોલીની ઉપજમાંથી
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) રર૧૩૨૫૪૩૪ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬પ ઈ.સ. ૨૦૦૯

Page #2


Page #3

अनन्तशयनसंस्कृतग्रन्थावलिः।
ग्रन्थाङ्कः ७५..
शिल्परत्नं श्रीकुमारप्रणीतं
संस्कृतग्रन्थप्रकाशनकार्याध्यक्षेण इण्डनपुरस्थराजकीयैष्याखण्डीयविद्यासेवकसमाजपूज्यसभ्यपदभाजा
महामहोपाध्यायेन त. गणपतिशास्त्रिणा यथामातृकं शोधितम् ।
पूर्वो भागः।
भागः।
तच
अनन्तशयने श्रीमूलकरामवर्मकुलशेखरमहाराजशासनेन राजकीयमुद्रणयन्त्रालये तदध्यक्षेण
मुद्रयित्वा प्रकाशितम् ।
कोलम्बादाः ११७, स्वादाः १९२२.

Page #4


Page #5

PREFACE.
THE Silparatna is divided into two parts:- the first part consisting 46 chapters deals with the construction of houses, villages and other allied subjects, while the second part contains 35 chapters and treats of iconography and kindred topics. The language employed in the work is neither elegant nor faultless but the treatment of the subjects is thorough and systematic. This is a rare work on Indian art, and no similar work has so far been publsihed anywhere else.
Two palm-leaf manuscripts of this work on Malayalam characters, one from the Palace Library and the other from the Manalikkara Mathom in South Travancore, were obtained. Both of them being full of errors, I searched for another manuscript that might prove useful for correcting the text, but could not, for a long time, find out one. The available manuscripts were, however, examined for the Press and also taken up for printing with the hope that the edition, though based on incorrect manuscripts, might in a way remove the want of materials now felt by the students of Indian arts.
When the first part was fully printed, M. Paramesvaran Namburipad of Kanippayyur, belonging to Kunnankulam in Cochin State, an expert in the ancient Silpa chanced to see me and informed me that he had in his possession a better copy of the Silparatna. He could not, however, comply with my request for a loan of his manuscript but was kind enough to compare his copy with the printed formes and send me the varient readings. Unfortunately even before the collation was finished, Death snatched him away and his disciple Mr. R. Sankara Varyar mpleted the work left unfinished by his teacher. Thus the varients from the Kanippayyur manuscript, designated, were obtained. Later on, another manuscript of the first part was procured from the Raja of Chirakkal, North Malabar, and the readings of this manuscript marked & were also taken. All the vari. ents of the manuscripts and are added as an appendix to the first part now issued. An edition of the second part based on all available manuscripts will be published before long.

Page #6

The Silparatna was compiled from ancient Silpa and Agama works by Srīkumāra of Kerala, well-versed in SilpaVidyā, as is evident from the following verse:
"ब्राह्म क्षानं च तेजोऽप्यहमहमिकया वर्णिते यत्र धीरे
तस्य श्रीदेवनारायणधरणिपतेराज्ञयाज्ञाकरोऽहम् । सन्दोऽप्यत्यन्तमोहादतिविपुलतरेभ्योऽथ पूर्वागमेभ्यः । संक्षिप्तं शिल्परखं प्रलिखितुमधुना प्रक्रमे तत्क्रमेण ॥"
(Silparatna chapter I, Sloka 6). The king Devanārāyaṇa referred to in the above verse is said to have ruled over a territory with his capital at Ambalappuzha now within the State of Travancore. He was a great patron of learning and entertained in his court the famous Narāyana Bhatta, a great poet and. Vaiyākarana and author of Prakriyāsarvasva, Nārāyaniya and many other works, and is known to have fourished in the latter part of the 16th century A. D. It is therefore certain that the author of the Silparatna, a protegee of, his, also lived in the same period
Trivandrum, 16th June 1922. Š
T: GANAPATI SASTRI.

Page #7

निवेंद्रना ।
इदं शिल्परनं भागद्वयात्मकम् । तत्र पूर्वभागः षट्चत्वारिंशदध्या यात्मकः गृहग्रामादिनिर्माणविधिपरः, उत्तरमागो देवबिम्बलिङ्गादिसम्बद्धविषिपरः पञ्चत्रिंशदध्यायात्मकः । काममत्र भाषा नातीव हृद्यां, न च निरबद्या; प्रमेयं तु शिल्पं महार्घ वितत्य च सम्यक् च प्रतिपादितम् । ग्रन्थश्च शिल्पविषय एयञ्जातीयोऽपूर्वोऽद्यापि न कचित् प्रकाशितः ।
अस्यैक आदर्शो राजकीय ग्रन्थशालीयः, अपरो मणलिक्करमठसम्बन्धीति द्वावादश तालपत्रात्मकौ केरलीयलिपी लेखकप्रमाद बहुलाबुपलब्धौ एतत्परिशोधनानुकूलस्तृतीयः कश्चिदादर्शश्चिरस्य परिमार्गितोऽपि न लब्धः । तत आदर्शान्तरनैराश्यादुपलब्धादर्शद्वयस्थितपाठानुरोधिनं कमपि संस्कारमा - श्रित्य ग्रन्थं प्रकाशयिष्याम इति तेन पुरातनशिल्पकलाव्युत्पत्त्यर्थं प्रयनं कुर्वतां तदनुकूले दृशग्रन्थदौर्लभ्यमवरतः परिहृतं भविष्यतीति च बुद्ध्यास्य ग्रन्थस्य मुद्रणमस्माभिरुपक्रान्तम् ।
एतत्पूर्वभागस्य मुद्रणे परिसमाप्ते कोचिराज्यान्तर्गतकुन्नकुलाभिजनः शिल्पविद्याविचक्षणः श्रीमान् काणिप्पैयूरु परमेश्वरनम्बूतिरिमहाशय इह यदृच्छागतः कमपि साधुतरं शिल्परत्नस्यादर्श स्वगृहे स्थितमाह स्म । प्राथितश्च मयासौ स्वीयादर्शस्यात्र प्रेषणं सौकर्यविरहादननुमन्यमानोऽपि सद्तान् पूर्वभागसम्बन्धिनः शुद्धाशुद्धपाठभेदान् भूयिष्ठान् उच्चित्यो चित्य मां सदयं प्राहिणोत् । पाठभेदोच्चयमारब्धमपरिसमाप्यैव लोकान्तरं गते तस्मिन् अस्मत्परमोपकारिण महाशये तस्य प्रियः शिष्यः श्रीयुतः आर. शङ्करवार्यमहाशयः स्वगुरूपक्रान्तं कर्म परिसमापितवान् । इत्थं तावत् काणिप्यूरादशद् ग. संज्ञितात् पाठाः संगृहीताः । अथ चिरक्कल राजभवनादेकः शिल्परत्त्रपूर्वभागस्यादर्श आसादितः; तस्माच घ. संज्ञितात् पाठा उच्चित्य संगृहीताः । त इमे सर्वे ग. घ. संज्ञितयोरादर्शयोः पाठा व्युत्पित्सुपरमोपकारका: पूर्वभागात्मकस्यास्य पुस्तकस्यान्ते योजिताः । उत्तरभागस्तु सर्वादर्श - सम्पत्साहन संशोध्यानतिचिरेण प्रकाश्येत ।

Page #8

केलीयेने श्रीकुमारनाम्ना केनचिच्छिल्पविद्याविशारदेन प्राचीनाशस्पागमेभ्य इदं शिल्परनं सङ्कलितम् । यत् स आह -
"ब्राल क्षात्रं च तेजोऽप्यहमहमिकया वर्णिते यत्र वीरे ...' तस्य श्रीदेवनारायणधरणिपतेराजयाज्ञाकरोऽहम् । मन्दोऽप्यत्यन्तमोहादतिविपुलतरेभ्योऽथ पूर्वागमेभ्यः
संक्षित शिल्परमं प्रलिखितुमधुना प्रक्रमे तत्क्रमेण ॥" इति । अत्र श्लोके स्मर्यमाणो देवनारायणधरणिपतिः वञ्चिराज्यान्तर्गतम् अम्बलप्पुलाख्यं नगरं राजधानी कृत्वा कमपि भूभागमशिषत् ! स प्रकृत्या विद्वत्प्रियो नानाविधविद्याभिवर्धनपरो महावैयाकरणस्य महाकवेः प्रक्रियास
स्व-नारायणीयादिग्रन्थकर्तुः श्रीनारायणभट्टस्याश्रयभूतः कैस्ताब्दीयषोडशशतकस्यान्तिमभागे स्थित इति तदाज्ञाकरस्य श्रीकुमारस्य स एव जीवि. तसमयो विज्ञायते ॥ . अनन्तशयनम्, . ) १६-६-१९२२.
त. गणपतिशास्त्री.

Page #9

विषयाः
पृष्ठम्
७. ७४
९
क
"
विषयानुक्रमणी।
टम् विषया: मङ्गलाचरणम्
१. ग्रहस्फुटान यनप्रकार: अनुक्रमणी
२: प्रासादलक्षणम् भाचार्यलक्षणम्
४ । शान्तिकादितुङ्गनियमः शिल्पलक्षणम्
५ महामासादतुङ्गनियमः मानसाधनम्
६ ! अल्पप्रासादः भूमिलक्षणम्
नागरादिविधिः शूद्रपरिग्रहप्रकारः
प्रासादनियमः हललक्षणम्
१५ महाप्रासादभेदाः प्रामादिलक्षणम्
पद्मप्रासादः तेषां दण्डमानानि
प्रासादभेदः अन्यथाग्रामः
२१ : पादाधिष्ठानविभागः तेषां विन्यासभेदाः
सामान्यविधिः तेपूद्यानवाप्यादीनां स्थानानि
उपपीठोन्नतिः दोणीमुखादो भेदः
पद्मम् राजधान्यादिभेदः
२५ : उपपीठावयवः पदविन्यासः
२६ । भधिष्ठानम् वास्तुपूजा
३१ | मज्ञकानि ग्रामादीनां द्वारविधिः
३९ फादधन्धानि प्रामादिषु देवालयनियमविधिः प्रतिबन्धानि विमानकरणे.खातविधिः ४३ ! कुमुदकरणम् दिकपरिच्छेदः
४५ समभूकरणसाधनावनसलक्षणम् गर्भन्यासः
'गृहारम्भः वास्तुमर्मविधानम्
पत्रमानादिकम् प्रासादादिकरणे द्रव्यविधिः
अलङ्कारः शिलाहक्षणम्
मुष्टिबन्धम् इष्टकाविधिः
कूटकोष्टादिष्वधिष्ठाननियमः सुधा
नाललक्षणम् दारु
भित्तिवेदिकास्तम्भलक्षणम् मृत्ना
६९ | द्वाराणि मुल्लोष्ठकरणम्
सोपानम् लोहाः
तोरणानि आयादिलक्षणम्
मालानि
जालकम् काश्यप(प)क्षः
।
.
५0
m.
११३
१३६ १३८
१४२

Page #10

विषयाः
पृष्ठम् । विषया:
१९०
१९५
कूटकोष्टादि पजराणि वृत्तस्फुटितकम् कुम्भलता
उत्तराणि - प्रस्तरम्
गललक्षणम् शिखरम् लुपालक्षणम् मूर्भेष्टका - नासिकालक्षणम् । क्षुद्रनाली मूर्तिभ्यासः स्तूपिका शान्तिकादिनियमः द्वितलम्
m
१४३ | सततलम् १४५ अष्टतलम्
नवतलम्
| दशतलम् १५५ एकादशतलम् १५८ द्वादशतलम् . १६२ वृत्तषडश्रादिप्रासादलक्षणम् १६४ मण्डपम्
मुखमण्डपम् १७४ अर्चनामण्डपः १७७
अधिवासमण्डपः ७८ नाट्यमण्डपः १७९ प्राकाराः
दीपमाला १८५ गोपुरम्
परिवारविधानम् बलिपीठलक्षणम् ध्वजलक्षणम् ।
सन्धिः १८९
चित्रलक्षणम्
८०
२१० २१३ २१९
१८२
वितलम्
चतुस्तलम् पातलम् षट्तलम्

Page #11

11TU
॥श्रीः॥ श्रीकुमारप्रणीतं शिल्परत्नम्।
(पूर्वो भागः।) मायावैभवकल्पिता गुणमया +++++++
जीवौधास्तदधिष्ठिताश्च विविधा यत्संस्थिता यन्मयाः। आत्मानं परमं तमोपनिषदैर्वाक्यैः सदा स्वस्तिकै.. . रन्विष्टं भुवनैकनाथममलं वन्दे विरिश्चाधिपम् ॥ १ ॥ पारुष्यानो येन चादौ युगानां . .
वास्या तष्ट्वा स्निग्धतां प्रापितोऽर्कः । नित्यं देवैरचितो विश्वकर्मा
सोऽयं भूयात् सर्वलोकोदयाय ॥ २॥ त्रिपुरपुरत्रयरचना यत्करयोः कर्मचातुरी जाता। शिल्पिवरं तं दनुजैरर्चितचरणं मयं वन्दे ॥ ३ ॥ नानाविशालगणितागमशिल्पशास्त्रा
द्युत्पत्तिमुख्यभुवमहतविक्रमाढ्याम् । सेतूर्ध्वकानननिवा(स)कृताधिवासां
वन्दे षडाननवती परदेवतां मे ॥ ४॥ ' (ध?म)न्ये मतङ्गभृगुकाश्यपकुम्भजात- .
. मुख्या मुनीन्द्रपतयो मम सुप्रसन्नाः । .. .. १. . 'य' ख. पाठः. ... G.P.P. 310. 500. 21.8 19.

Page #12

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः शिल्पागमाम्बुनिधिपारगता मदीय
चित्तप्रबोधनकरा गुरवोऽप्यमेयाः ॥ ५ ॥ सम्पूज्यते सदसि भार्गवसृष्टभूभा- '
गेऽस्मिन् बुधैः सकलशिल्पकथासु योऽसौ । तं मे नमामि पितरं भृगुवंशजातं
शश्वत्स्वपुत्रहितपूरणजागरूकम् ॥ ६ ॥ ब्राह्म क्षात्रं च तेजोऽप्यहमहमिकया वर्णिते यत्र वीरे
तस्य श्रीदेवनारायणधरणिपतेराज्ञयाज्ञाकरोऽहम् । मन्दोऽप्यत्यन्तमोहादतिविपुलतरेभ्योऽथ पूर्वागमेभ्यः संक्षिप्तं शिल्परत्नं प्रलिखितुमधुना प्रक्रमे तत्क्रमेण ॥७॥ आचार्यलक्षणं पूर्व मानसाधनलक्षणम् । पश्चाद् (भूलक्षणं चैव) भूपरिग्रहमेव च ॥ ८ ॥ ग्रामादीनां लक्षणं च पदविन्यासलक्षणम् । वास्तुपूजाक्रमं तत्र ग्रामादेद्वारलक्षणम् ॥ ९ ॥ तत्र देवालयस्थानं परं खातविधिक्रमम् । शङ्कना दिक्परिज्ञानं गर्भन्यासं ततः परम् ॥ १० ॥ वास्तु(कर्म)विधानं च साधनानां च लक्षणम्। आयादिलक्षणं पश्चात् पश्चात् प्रासादलक्षणम् ॥ ११ ॥ पादाधिष्ठाननियममुपपीठस्य लक्षणम् । आद्यङ्गलक्षणं नाललक्षणं भित्तिलक्षणम् ॥ १२ ॥ + + + + + + भित्तिभूषाः सर्वस्वलक्षणम् (?) । 'हाराणां लक्षणं पश्चात् तोरणानां च लक्षणम् ॥ १३ ॥

Page #13

अनुक्रमणी , प्रथमोऽध्यायः ।
जालस्य लक्षणं कूटगोष्ठादीनां च लक्षणम् । पञ्जराचरणं वृत्तस्फुटितस्य तु लक्षणम् ॥ १४ ॥ पश्चात् कुम्भलताचारमुत्तराणां च लक्षणम् । प्रस्तरस्य गलस्यापि शिखरस्य च लक्षणम् ॥ १५ ॥ लुपाया लक्षणं पश्चात्तत्र मूर्नेष्टकाविधिम् । . नासिकालक्षणं स्तूपिलक्षणं शान्तिकादिकम् ॥ १६ ॥ वृत्ताष्टाश्रषडश्रादिप्रासादाकारलक्षणम् । मण्डपस्य विधिं पञ्चप्राकारं गोपुरं ततः ॥ १७ ॥ परिवारविधि पश्चान्महापीठस्य लक्षणम् । ध्वजस्य लक्षणं सन्धिलक्षणं चित्रलक्षणम् ॥ १८ ॥ प्रत्येकं क्रमतः प्रोक्त्वा पूर्वभागे भवन्त्विति । षट्चत्वारिंशदध्यायाः शिल्परत्नाख्यसंग्रहे ॥ १९ ॥ अथातो बिम्बलिङ्गादिसाधनस्वीकृतिक्रमः । लिङ्गस्य लक्षणं पश्चालिङ्गलक्षणलक्षणम् ॥ २० ॥ बिम्बायामविधि पश्चादुत्तमं दशतालकम् । मध्यमं दशतालं चाप्यधमं दशतालकम् ॥ २१ ॥ उत्तम नवतालं च मध्यम नवतालकम् । अधमं नवतालं चाप्यष्टतालस्य लक्षणम् ॥ २२ ॥ सप्ततालं च षट्तालं पञ्चतालं तथैव च । चतुस्तालं ततः पश्चाद् भूषायुधविधि पुनः ॥ २३ ॥ शूलसंस्थापन पश्चाद् रज्जुबन्धक्रमं पुनः । मृल्लेपनं तथा देवीलक्षणं वाहलक्षणम् ॥ २४ ॥

Page #14

शिल्परत्ने
(क) शैवप्रकरणं वैष्णवं शक्तिमार्गजम्।
ध्यानं च बिम्बदोषं च पीठलक्षणमेव च ॥ २५ ॥ प्रतिष्ठायाः क्रमं पश्चाज्जीर्णोद्धारं ततः परम् । लिङ्गप्रासादकरणं मानुषालयलक्षणम् ॥ २६ ॥ कूपप्रश्नं ततः पश्चादासनादिपरिच्छदम् । कर्मकारजनस्यास्य वेतनाकल्पनक्रमम् ॥ २७ ॥ क्षुरिकालक्षणं पञ्चत्रिंशदन्ताध्यायसमन्वितम् । भवेत् तदुत्तरं भागं सज्जनेभ्यो नमो नमः ॥ २८ ॥ अत्र पूर्वमाचार्यलक्षणम् ।
ग्रामादिकं वा नृगृहादिकं वा वाप्यादिकं वा विबुधालयं वा । यः कर्तुमिच्छत्यथ संवृतं ते
नस्याद्गुरुशिल्पिरेतदर्थम् (१) ॥ २९ ॥
[पूर्वभागः
विप्रः कुलीनः कृतसंस्क्रियौघः स्वधीतवेदागमतत्त्ववेत्ता ।
वर्णाश्रमाचारपरोऽघिदीक्षो
दक्षस्तपस्वी गुरुरास्तिकोऽस्तु ॥ ३० ॥ पूर्व स्थपतिरिष्टव्यः शिल्पशास्त्रविशारदः । तथैव शिल्पशास्त्रज्ञो युक्तः स्वाचार्यलक्षणैः ॥ ३१ ॥ स्थापकोऽपि वृतः कर्त्रा वास्तुकर्म समाचरेत् । ताभ्यामुभाभ्यां प्रारब्धं विमानं वान्यदेव वा ॥ ३२ ॥

Page #15

शिल्पिलक्षणम्
प्रथमोऽध्यायः। निष्पाद्यमा समाप्तेः स्यात् ताभ्यामेव हि नेतरैः। तयोरभावे तत्पुत्रैः शिष्यैर्वा कर्मतत्परैः ॥ ३३ ॥
अथ शिल्पिलक्षणम् । स्थपतिः स्थापनार्हः स्यात् सर्वशास्त्रविशारदः । न हीनाङ्गोऽतिरिक्ताङ्गो धार्मिकस्तु दयापरः ॥ ३४ ॥ अमात्सर्योऽनसूयश्च तान्त्रिकः स्वभिजातवान् । ... गणितज्ञः पुराणज्ञ आनन्दश्चाप्यलुब्धकः ॥ ३५ ॥ चित्रज्ञः सर्वदेशज्ञः सत्यवादी जितेन्द्रियः । 'अरोगी चाप्रमादी च सप्तव्यसनवर्जितः ॥ ३६॥ सुनामा दृढबन्धुश्व वास्तुविद्याब्धिपारगः।. स्थपतेस्तस्य शिष्यो वा सूत्रग्राही सुतोऽथवा ॥ ३७ ॥ स्थपत्याज्ञा(नधारी ?नुरोधी) च सर्वकर्मविशारदः । सूत्रदण्डप्रमाणज्ञो मानोन्मानप्रमाणवित् ॥ ३८ ॥ तक्षणात् स्थूलसूक्ष्माणां तक्षकः स तु कीर्तितः। मृत्कर्मज्ञो गुणी शक्तः सर्वकर्मस्वतन्त्रकः ॥ ३९ ॥ गुरुभक्तः सदा हृष्टः स्थपत्याद्यनुगः सदा । तक्षितानां तक्षकेणाप्युपर्युपरि युक्तितः॥ ४०॥ वृद्धिकृद् वर्धकिः प्रोक्तः सूत्रग्राह्यनुगः सदा । एभिर्विनापि सर्वेषां कर्म कर्तुं न शक्यते ॥ ४१ ॥ तस्मादेष सदा पूज्यः स्थपत्यादिचतुष्टयः ॥ ११॥ .
इति शिल्परत्ने गुर्वादिलक्षणं नाम
प्रथमोऽध्यायः ।

Page #16

अथ द्वितीयोऽध्यायः ।
अथ मानसाधनम् ।
परमाणुरिति प्रोक्तो योगिनां दृष्टिगोचरः । त्रसरेणुरष्टभिः स्यात् तैरेव परमाणुभिः ॥ १ ॥ तदष्टभिस्तु बालामं लीक्षा बालाकाष्टभिः । लीक्षाष्टभिस्तु जूका स्याज्जूकाष्टगुणितो यवः ॥ २ ॥ यवोदरैः षड्गुणैर्वा सप्तभिर्वाधमादिकम् । क्रमादष्टगुणैर्वाथ मानाङ्गुलमिति स्मृतम् ॥ ३ ॥
श्वेतशाली महाशाली रक्तशाली तथैव च । सौगन्धिशेमराली च शाली पञ्चविधा स्मृता ॥ ४ ॥ क्षुण्णे सिता स्मृता शाली रक्तो त्रीहिरुदाहृतः । तासामुदरविस्तारैरपि मानाङ्गुलं स्मृतम् ॥ ५ ॥ शाल्यायतैस्त्रिभिस्तैश्च साधैस्तैर्वेदसम्मितैः । मानाङ्गुलो नचाप्येव कनिष्ठादीनि कल्पयेत् ॥ ६ ॥ र (a?क्त) शाल्यायतं तेषु द्विगुणं वा त्रिमात्रकम् । चतुस्त्रिंशधिं दुष्टमेवं मानाङ्गुलं बुधैः ॥ ७ ॥
तद्भर्तुदक्षिणकरमध्यमामध्यपर्वणः (१) । दैर्ध्य मात्राङ्गुलं श्रेष्ठं नीचं तद्वयाससम्मितम् ॥ ८ ॥
इत्थं मात्राङ्गुलं शिल्पशास्त्रज्ञैरीरितं द्विधा । अङ्गुलत्रितया मुष्टिर्वितस्तिर्द्वादशाङ्गुलिः ॥ ९ ॥
१. 'ष्टकामभि', २. 'मै' क. पाठ:

Page #17

मानसाधनम् । प्रथमोऽध्यायः ।
तद्वयं हस्तमुदिष्टं तच्च किष्कुरिति स्मृतम् । एकैकाङ्गलवृद्धयातो भवन्त्यष्टौ कराः स्फुटम् ॥ १० ॥ प्राजापत्यं धनुर्मुष्टिश्वापग्रहमतः परम् । प्राच्यां वैदेहकं नाम्ना वैपुल्यं च प्रकीर्तितम् ॥ ११ ॥ इत्थमेकोत्तरत्रिंशदङ्गलान्ताः कराः स्मृताः।
एवं त्वशीतिसंयुक्तद्विशतं करभेदकम् ॥ १२ ॥ हस्तैश्चतुर्भिवतीह दण्डो नीचोत्तमः पञ्चभिरेव हस्तैः। सार्धाब्धिहस्तैरथ मध्यमोऽयं कोशः सहस्रद्वितयेन तेषाम् ॥ स्याद् योजनं कोशचतुष्टयेन तथा कराणां दशकेन वंशः। निवर्तनं विंशतिसंख्यवंशैस्तयैव रज्जुर्गजदण्डदीर्घः ॥
आ सन्धेर्बद्धमुष्टिस्तु करोऽर(ति?त्नि)रुदाहृतः । स एवारणिरुद्दिष्टास्याप्टौ चेदाकनिष्ठिका ॥ १५ ॥ प्रादेशतालगोकर्णवितस्त्यः स्युर्यथाक्रमम् ।
तर्जन्यादिकनिष्ठान्तमगुष्ठाग्रात् प्रसारिताः ॥ १६ ॥ मानाङ्गलैः केवलमेव कुर्याद् देवालयादीनि गृहाणि वा नृणाम् कुण्डादिकानामथ मण्डलानां सर्वत्र मात्राङ्गलमिष्यते बुधैः ॥ याने च शयने किष्कुः प्राजापत्यं विमानके । आरामोद्यानकादौ तु प्राजापत्यकरं स्मृतम् ॥ १८ ॥ वास्तूनां च धनुर्मुष्टिामादीनामियं तु वा। वापीकूपादिमार्गादौ ग्रामादीनां धनुग्रहम् ॥ १९ ॥ विप्रादीनां करौ द्वौ द्वौ प्रकीर्णकधनुर्ग्रहो। वैपुल्यचापमुष्टयाख्यौ स्यातां भवनमापने ॥ २० ॥ १. 'तीष्टक' क. पाठः.

Page #18

शिल्परले
पूर्वभागः प्राजापत्याख्यवैदेहौ किष्कुप्राच्यौ च तत्क्रमात् । सर्वेषां सर्ववस्तूनां किष्कुरेवाथवा मतः ॥ २१ ॥ धनुर्ग्रहप्रकीर्णाद्या द्विजानां गृहमापने। वैपुल्यं च धनुर्मुष्टिः क्षत्रियाणां विशेषतः ॥ २२ ॥ प्राजापत्यं च वैदेहं वैश्यजात्याहकं स्मृतम् । किष्कुप्राच्यककूचैव शूद्राणामिति केचन(?) ॥ २३ ॥ दण्डेन तद्ग्रामनिवेशनाचं पुराणि खटं निगमं च कुर्यात् । हस्तेन वेद्यादिषु मानमुक्तं स्वल्पेषु चेदङ्गलकैर्यवैर्वा ॥ २४ ॥ मुष्टिः स्याद् यज्ञपात्रादौ वितस्तिर्वस्त्रकादिषु । तालं बिम्बादिके माने भवेत्तर्मि (8) तद्विधौ ॥ २५ ॥
इति शिल्परने मानसाधनकथनं नाम
द्वितीयोऽध्यायः ।
तृतीयोऽध्यायः ।
अथ भूमिलक्षणम् । गोमत्यैः फलपुष्पदुग्धतरुभिश्चाब्या समा प्राक्प्लवा
स्निग्धा धीररवा प्रदक्षिणजलोपेताशुबीजोद्गमा । सा प्रोक्ता बहुपांसुरक्षयजला तुल्या. च शीतोष्णयोः
श्रेष्ठा भूरधमा समुक्तविपरीता मिश्रिता मध्यमा ॥१॥ वृत्ताधेन्दुनिभा त्रिपञ्चरसकोणा शूलशूर्पाकृति- .. ' मत्स्यानेकपकूर्मपृष्ठकपिलावकोपमा मेदिनी। भस्माङ्गारतुषास्थिकेशचितिवल्मीकादिभिः संयुता
का मध्यनता सगर्भकुहरा विस्रा विदिस्थापि च ॥२॥

Page #19

भू मिलक्षणम् ] तृतीयोऽध्यायः । पङ्कक्लिन्ना रविकरहता वातनाकीटजुष्टा (?)
तोयाभावा विषतरुयुता कण्टकैरन्विता वा । पैशाचाढ्या यमपिशितभुग्वहिदिक्षु स्वभावा___ निम्ना भू(रिव?मि)नवगृहविधौ निन्दिता शर्कराठ्या ॥३॥ पूर्णा सुपद्मा च तथैव भद्रा धूम्रा च भूमिर्विहिता चतुर्धा । वक्ष्ये च तासामपि लक्षणानि संक्षेपतो भूमिपरिग्रहार्थम् ।। प्लक्षन्यग्रोधनिम्बार्जुनवकुलकुलस्था(प?स)नाशोकनिष्पा
वाङ्कोलैर्मालतीचम्पकतिलखदिरैः कोद्रवैर्मुद्रिता वा । भूमिर्या भूधराधीश्वरशिखरगता पार्श्वसंस्थाथवाद्रेः
पूर्णा सा पुष्टिदात्री सुरनिलयसमा कल्पने स्वल्पतोया ॥ कर्पूरागरुनालिकेरतिलकैर्दभैः कदम्बार्जुनै___ मालेयैः क्रमुकेक्षुकेतककुशैः कुन्दारविन्दोत्पलैः। पूर्वोदक्प्लवशालिनी बहुजला वा या दरीदृश्यते
सेयं शान्तिकरी सुरेशयजने सूक्ता सुपद्मा मही ॥ ६ ॥ तीरं वारिनिधेः श्रिताथ सरितस्तीर्थस्य वा दक्षिणे __ व्रीहिक्षेत्रविचित्रिताप्यदिशि यज्ञार्हाधिपैरङ्किता। कीर्णा पुष्पफलप्रवालतरुभिर्योद्यानहृद्यापि वा
भद्रा सा परिगीयते वसुमती प्रीतिप्रदा यज्वनाम् ॥ ७ ॥ अकर्वेणुविभीतकैः स्नुहियुतैः श्लेष्मातकैः पीलुभिः संकीर्णा बहुशर्करा च कठिना गर्भान्विता सोषरा।
१. 'वृ' ख, पाठः.

Page #20

शिल्परने
[पूर्वभागः गृध्रश्येनवराहवायसशिवाशाखामृगैः सन्ततं
जुष्टा यष्टुरनिष्टदा निगदिता धूम्रा मही सूरिभिः ॥ ८ ॥ वारुण्यैन्द्री तथाग्नेयी वायवी भूश्चतुर्विधा । तद्भवा च शिला ज्ञेया तन्नामा शुभदा शुभा ॥९॥ या कोमलतरुवाता स्वतः पुष्पितकानना । जलाशयैश्च सर्वत्र युक्ता भूर्वारुणी स्मृता ॥१०॥ या क्षीरवृक्षबहुला सौम्ये यस्या जलं महत् ।। व्रीहिक्षेत्रं च याम्यायां सा माहेन्द्री क्षितिः स्मृता ॥ ११ ॥ गृध्रकङ्कवराहक्षश्येनगोमायुवायसैः। संयुक्ता दूरपानीया भूराग्नेयी विनिन्दिता ॥ १२ ॥ अक्षस्नुहिकलिङ्गार्कपीलुश्लेष्मातकण्टकैः ।
युक्ता या निर्जला भूमिरशुभा वायवी स्मृता ॥ १३ ॥ विप्रादिक्रमतः कुशेषुवनदुर्वाकाशयुक्ता भुव
स्तुल्यातानवितानसिन्धुररसाब्ध्यंशाधिदीर्घा अपि। . श्वेतापाटलपीतमेचकरुचश्चाज्यामृगन्नासवा
मोदाः स्वादुकषायतिक्तकटुकास्वादान्विताश्च स्मृताः॥ अलाभे धवलरम्याया सर्ववर्णहितावहा । तथैव प्राक्प्लवा भूमिः सुगन्धा मधुरान्विता ॥ १५ ॥ सङ्कीर्णरूपा वसुधात्र वर्णैर्गन्धै रसैश्चाखिलवर्जनीया । एनामनालक्षितवर्णचिह्नां नक्तं परीक्षेत निमित्ततश्च ।। क्ष्मां खात्वामघटं निधाय भृतधान्यं वर्धमानं मुखे कृत्वासिच्य घृतं दिशासु सितरक्तापीतकृष्णा दशाः ।

Page #21

भूमिलक्षणम् ] तृतीयोऽध्यायः । विप्रादिक्रमतः प्रदीप्य विधिवन्नीते मुहूर्ते ज्वलेद् वर्तिर्यस्य धरास्य तासु सकलास्विद्धासु सर्वोचिता ॥ १७॥
परेषामपरा शस्ता(त्व?)परेषां न परा धरा । सर्वा मही प्रशस्ता स्याद् देवानां तद्विशेषतः ॥ १८ ॥ तत् खातं वा जलापूर्ण कृत्वा शतपदं व्रजेत् । पुनरागच्छतः प्राग्वत् पूर्ण चेद् भूमिरुत्तमा ॥ १९ ॥ यवन्यूना मध्यमा स्यात् त्याज्या न्यूना ततोऽधिकम् । न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षाः पूर्वादिगाःशुभाः ॥ २० ॥ अश्वत्थः पूर्वतो धन्यो दक्षिणे चाप्युदुम्बरः। न्यग्रोधः पश्चिमे प्लक्षोऽप्युत्तरेति परे जगुः ॥ २१ ॥ पूर्वाद्युदुम्बराश्वत्थप्लक्षन्यग्रोधकास्तु वा।। सर्वत्र केसराश्चूताः पुन्नागा नागडाडिमाः ।। २२ ।। पनसाश्चम्पकाः पूगा नालिकेराश्च शोभनाः ॥ २२३ ॥ पनसः प्राच्यां श्रेष्ठः क्रमुको याम्येऽथ पश्चिमे केरः।
सौम्ये चूतो धन्यो नागस्तत्रैव केसरः प्राच्याम् ॥ २३ ॥ तिन्त्रिणिरुदिता याम्ये छत्रिश्रेष्ठे हि पश्चिमे भागे। अन्तस्सारा वृक्षा यदि सन्ति ह्यन्तरेव सन्त्वपि ते ॥ २४ ॥
ये सन्ति त्वचिसारास्तेऽपि च सन्त्वेव सर्वतो बाह्ये । सकलं सारं येषां ते वृक्षाः सर्वदिक्षु युज्यन्ताम् ॥ २५ ॥
वृक्षा निस्साराश्चेत् तेषां क्षेत्रेषु वर्तनं नेष्टम् । हाटकतरुरपि नेष्टो मन्दिरसविधेष्वितीरितं यस्मात् ॥ २६ ॥
१., 'तोऽसार ॥' क. पाठः,

Page #22

१२
शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
तस्मात् सर्वे वृक्षाः सर्वदिगन्ते विनिन्दितास्ते स्युः ॥ २७ ॥
गोवह्निप्रेतभूताम्बुनागेभधनसंज्ञिताः ।
वीथ्यः प्रागादिनीचत्वाद् ज्ञेया निखिलभूमिषु ॥ २८ ॥
इन्द्राग्न्योरन्तराद्यन्तरालनीचवशात् क्रमात् । पैतामहापथाख्यौ च श्मशानं रोगवर्धनम् ॥ २९ ॥ आसुरं प्रथमं पुण्यं दीर्घायुश्चेति वीथयः । इन्द्रोन्नतं पुत्रनाशं वह्नयुन्नतमथार्थदम् ॥ ३० ॥ याम्योन्नतमरोगं तु स्त्रीप्रदं राक्षसोन्नतम् | तत्र लाभं वारुणोच्चं वायूच्चं धननाशनम् ॥ ३१ ॥ सौम्योच्चं रोगदं विद्यादीशानोच्चं महागदम् । दद्युस्ते त्वन्तरालाख्याः स्वनामसदृशं फलम् ॥ ३२ ॥ प्राच्यां निषिद्धो हि गि (रि: ) तच्छायाप्युदये खेः । यत्रापतति तत्रापि ग्रामाद्यं न प्रशस्यते ॥ ३३ ॥ ग्राह्या तु चोत्तमा मध्या गर्हिता कन्यसा मही ॥ ३३३ ॥ इति शिल्परले भूमिलक्षणं नाम तृतीयोऽध्यायः ।
अथ चतुर्योऽध्यायः । शूद्र परगृहप्रकारः ।
एवं परीक्ष्य सकलै ( रुदितै) विहीनां दोषैर्गुणैरुपचितां वसुधामवेक्ष्य ।
शुद्धिं च शास्त्रविहितां विधिवद् धरायाः कुर्याद् गुरुः सपदि सुष्ठु समार्जितायाः ॥ १ ॥

Page #23

शूद्रपरगृहप्रकारः चतुर्थोऽध्यायः ।
तत्तद्योगां महीं लब्ध्वा छित्त्वा गुल्मादिकानपि ।
मात्वा गुरुः सुलग्नः तत्तदर्थ परिग्रहेत् ॥ २ ॥ प्राकारपर्यन्तमथ प्रकल्प्य दत्त्वा बलिं तत्र च भूतकूरम् । शकुं निधाय प्रविधाय सूत्रमुन्मीय भूमिग्रहणं विदध्यात् ।। पुन्नागैकतरूद्भवान् करमितान् तत्पादनाहान् दृढान् शकून् प्राग्विधिनाथ मन्त्रमहितान्मध्यादिशान्तिमम् । मात्वा कल्पितसालसीम्नि परितः शकुं द्विसंवेष्टितं मन्त्री संप्रविसार्य सूत्रमपि गृह्णातु क्षितिं सर्वतः ॥ ४ ॥
तत्तत्सीमासु तच्छकून् विन्यस्य प्रथमं गुरुः । ताडयेल्लोहकूटेन मुद्गरेणाथवा समम् ॥ ५ ॥ नाश्मना (वा) न काष्ठेन ताडयेद् दोषकृद् यतः । ततः शिल्पी यथेष्टं तु शकून् कूटेन ताडयेत् ॥ सहसा प्रविशेच्छङ्कुर्न विशेद् वान विनकृत् । शनैर्ऋजन्नृजुः शङ्कुः कर्मसिद्धिं तदा वदेत् ॥ ७ ॥ मध्यादिशतशळूनां भिन्ने शीर्णेऽथ ताडने । फलानि क्रमशो विद्यात् कर्तुः पुत्रस्य वा मृतिः ॥ ८॥ भयं मृतिस्त्वर्थनाशं भयं शोकं मृति सुखम् । अविशीर्णोच्छ्रितशिखे स्थानवृद्धिं समादिशेत् ॥ ९॥ कार्पाससूत्ररज्जुः स्यात् प्रशस्ता सुदृढा समा। गौणी कौश्यथवा मौञ्जी तया सूत्रं प्रसारयेत् ॥ १०॥ नियुक्तसूत्रपाते यो यजमानोऽथवा परः । निर्विकारौ यदा स्यातां निश्शल्यां भुवमादिशेत् ॥११॥

Page #24

शिल्परत्ने
. पूर्वभागः कण्डूयनादिविकृतौ शल्यमस्तीति निर्दिशेत् । श्वसृगालाजगोश्वादीनथ तत्समये तथा ॥ १२ ॥ . यदि पश्येदतः सूत्राच्छख्यमस्तीति निर्दिशेत् । शिरःकण्डूयनेऽस्थि स्याच्छिरसो हस्तमानके ॥ १३ ॥ मुखस्पर्शे कपालं वा काष्ठं वा चिकुरे तथा । कर्णकण्डूयने हस्तत्रिके लोहजशृङ्खलाम् ॥ १४ ॥ अंसयोरथ बाह्वोर्वा कटौ लोहान् प्रकोष्ठयोः । हस्तमात्रे वदेदेवमेवोर्वोः काष्ठकास्थिनी ॥ १५ ॥ उरोहृदययोः स्पर्श तावन्मात्रेऽस्थि निर्दिशेत् । जानुकण्डूयनेऽस्ताम्भः करमात्रे भवेदतः ॥ १६ ॥ जङ्घयोः केशमादेश्यं कुञ्जरास्थीनि पादयोः । अगुष्ठायगुलिष्वर्धाकालोकांस्यं (2) विनिर्दिशेत् ॥ मार्जारलङ्घनेऽप्यस्ति तत्प्रमाणे शुनां वदेत् । अजादाजं तु वा शौनं महिषास्थि तुरङ्गमात् ॥१८॥ माहिषेण वदेज्जम्बुकास्थि कौलन्तु जम्बुकात् । कौलेन व्याघ्रजं वास्थि व्याघेणैवं भवेत् पुनः ॥ १९ ॥ इभेन नारं विज्ञेयं गर्दभं तु नरेण हि । गर्दभेनाजजं सूत्रलङ्घने (तु) वदेदिति ॥ २० ॥ क्षेत्रप्रवेशनात् तेषां दर्शने शब्दिते श्रिते । तेषां कर्तिनतो वापि शल्यमेवं समादिशेत् ॥ २१ ॥ भस्माङ्गारतुषादीनि पक्षिणां लङ्घनादितः । वदेत् त्वनुते शल्य देवमर्त्यगृहादिकम् ॥ २२ ॥

Page #25

हललक्षणम्]
चतुर्थोऽध्यायः। यदि कुर्यात् तत्र देवे नैव सान्निध्यवर्धनम् । (स?)मानुषे तत्र वसतां गोनाशं च प्रवासनम् ॥ २३ ॥ रोगनैर्धन्यमाक्लेशं धननाशं च निर्दिशेत् । जीवन्मध्ये तु धान्याप्तिं कूर्मों नित्यं प्रवर्तयेत् ॥ २४ ॥ मण्डूकोऽप्यचलां लक्ष्मी मूषिको धर्मशीलताम् । मध्ये मण्डूककूमौ वा स्वर्ण चेद् वितरेन्मणिम् ॥ २५ ॥ खातान्नाभ्युद्धरेत् तस्मादुद्धृतश्चेदनर्थकृत् । तस्माद् यत्नात् समुद्धृत्य दुःशल्यं पुनरञ्जसा ॥ २६ ॥ करोतु शुद्धभूतायां कर्षणाचं गुरुर्भुवि ।। कारयेदसनाद्यैर्वा क्षीरवृक्षरथापि वा ॥ २७ ॥ कारयेन्मतिमानत्र लक्षणेन हलं युगम् ।
अथ हललक्षणम् । जिनाङ्गुलायतं घ्राणं तदध्यर्धा च मेखलाम् ॥ २८ ॥ षडङ्गुलं तुः विस्तारं घ्राणे वेदाङ्गुलं धनम् । क्रमेण कार्यतां प्राप्तं तस्याग्रं जिह्वयाचितम् ॥ २९ ॥ सी(सा ? रा)यामं त्रिहस्तं तद्युगं युगकरायतम् । तयोः सप्ताङ्गुलं नाहं युगकीलान् करार्धकान् ॥ ३०॥ युगसंख्यामात्रघनान् वृषसम्बन्धनक्षमान् । करोतु जिह्वां लोहैर्वा खादिरेणाथवा दृढाम् ॥ ३१ ॥ कृष्टपूर्वी वृषौ स्यातां कर्षणे कपिलौ सितौ। सुलग्ने विधिनाचार्यस्तत्र कर्षणमाचरेत् ॥ ३२ ॥
१.
गं' क. पाठः.

Page #26

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः काष्ठेष्टकतुषाङ्गारपाषाणास्थिसरीसृपान् । हलाओणोद्धृतां दृष्ट्वा तस्य विद्यादिदं फलम् ॥ ३३ ॥ काष्ठेष्वग्निभयं सर्वास्विष्टकासु धनागमम् । अङ्गारेषु महद् रोगं तुषेष्वेव धनक्षयम् ॥ ३४ ॥ पाषाणेष्वपि कल्याणं कुलनाशं तथास्थिषु ।
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+ --
।
कृष्ट्वा तां कपिलैर्वृषैश्च बहुशः कृत्वा हलाद्यैर्नवै.
राचार्योऽथ नवाम्बरो भुवि वपेद् धान्यानि तन्मन्त्रकैः। अगिस्तान्यभिसेचयेच्च परितः संरक्ष्य संवर्धये. दापुष्पाफलमत्र तानि पशुभिः संभक्षयेदादरात् ॥ ३६ ॥ यानि स्वस्खाङ्कुरोक्तानि बीजान्यथ पृथक् पृथक् ।
तानि निष्पाक्कादीनि विहितान्यत्र वापने ॥ ३७ ॥ भूयस्तत्र विधाय गोनिवसनं नीत्वा च संवत्सरं
मुद्गादीनि पुनश्च तत्र निवपेद् धान्यानि पूर्वक्रमात् । भूयस्तान्यपि भक्षयेच्च पशुभिः शुद्धे मुहूर्त तथा
खात्वा शल्यविमोचितामतिदृढां भूयो विदध्यान्महीम् ॥ त्रिरात्राङ्कुरिता श्रेष्ठा वेदरात्रैस्तु मध्यमा। अधमा भूतरात्रैस्तु मही स्याद् बीजवापने ॥ ३९ ॥ विधिनैवं स्वीकृतायां धरायां लक्षणान्वितम् । ग्रामादिकं करोत्वार्यो गुरुशिल्पिभिरन्वितः ॥ ४ ॥
इति शिल्परत्ने भूमिपरिग्रहणं नाम
चतुर्थोऽध्यायः ।

Page #27

अथ पञ्चमोऽध्यायः।
प्रामादिलक्षणम् । चतुरश्राष्टदण्डा भूः काकिणी तच्चतुर्गुणा । माषो वेदगुणस्तस्माद् भवेद् वर्तनकाह्वया ॥ १ ॥ तत्पञ्चगुणिता खाटी कुडुम्बं तच्चतुर्गुणम् । एककुडुम्बसमेतं कुटितं वाोकभोगं वा ॥२॥ तल्लक्षणविस्तारं वक्ष्ये पश्चाद् विशेषतः (?) ॥ २३ ॥ द्विजकुलपरिपूर्ण वास्तु यन्मङ्गलाख्यं
नृपवणिगतियुक्तं वास्तु यत् तत् पुरं स्यात् । कतिपयजनवासो ग्राम इत्युच्यतेऽस्मिन्
मठमिति पठितं यत् तापसानां निवासम् ॥ ३३ ॥ ग्रामश्च खेटकश्चैव खर्वटं दुर्गमेव च ॥ ४ ॥ नगरं राजधानी च पत्तनं द्रोणिकामुखम् । शिबिरं स्कन्धवारश्च स्थानीयं च विडम्बकम् ॥ ५ ॥ निगमश्चाथ निर्दिष्टः स्याच्छाखानगरं ततः। एषां चतुर्दशानां च लक्षणं पृथगुच्यते ॥ ६॥ . नद्यादीनां दक्षिणादौ तीरे ग्रामान् निवेशयेत् । ग्रामयोः खेटकं मध्ये राष्ट्रमध्ये तु खर्वटम् ॥ ७ ॥ पर्वते वा वने वाब्धौ दुगं स्याहा जलावृतम् । दुर्ग तु पार्वतं वन्यमौ(द)कं चैरणं तथा ॥ ८ ॥ देवकं धावनं चैव कृतकं चेति सप्तधा।

Page #28

१८
शिल्परले
नृपभवनसमोपेतं हस्त्यश्वरथपदातिबहुलमुख्यम् । धान्य स्नेहक्षारलवण भैषज्यगन्धविषयुक्तम् ॥ ९३ ॥ लोहाङ्गारस्त्रायुविषाणवेष्विन्धनादिसर्वयुतम् । तृणचर्मशाकयुक्तं वल्लूरकसारदारुसंयुक्तम् ॥ १०३ ॥ दुर्गे दुर्गममुक्तं दुर्लङ्घयं दुरवगाहमतिमात्रम् | रक्षार्थं च जयार्थं त्वरिभिरभेद्यं च दुर्गमिष्टं स्यात् ॥ ११ ॥ गिरिमध्यं गिरिपार्श्व गिरिशिखरं पार्वतं दुर्गम् । निर्जल (तल ?) तरुवनगहनं वनदुर्गे तदुभयमिश्रं स्यात् ॥ १२३ ॥ तदेव सह (ज) जलं चेज्जलदुर्गे पङ्कयुक्तं वा । नद्यन्ध्यावृतकं यज्जलदुर्गे निगदितं पूर्वैः ॥ १३३ ॥ अक्षयजलत (रु) विपुलैरणगहन सालमैरणं प्रोक्तम् | इन्द्रश्च वासुदेवो गुहो जयन्तश्च वैश्रवणः ॥ १४३ ॥ ॥ अश्विन्यौ श्रीमन्दिरशिवौ च दुर्गा सरस्वती चेति । प्राकारस्थास्त्वेते यस्मिंस्तद् दिव्यदुर्गे स्यात् ॥ १५३ ॥ घावनकृतको दुर्गौ विज्ञेयौ स्वस्वनामसदृशतरौ । एकोनविंशतिविषं दुर्गं प्रायेण कथितं स्यात् ॥ १६३ ॥ अक्षयजलान्नभक्षमतिविपुलोर्थगहन सालम् (?) । सर्व हि दुर्गजातं सप्राकारं च मुखरक्षम् || १७३ | बहिरुद करहितवनच्छन्नपथं दुष्प्रवेशं च । गोपुरमण्डपयुक्तं सोपानं छन्नमच्छन्नम् ॥ १८३ ॥ द्विकवाटचतुष्कुटिकव्यर्गलकं करमानद्दिकीलम् । सस्थूणमध्यमालं त्विण्टकसहितं च सुदृढसोपानम् ॥ ९९३ ॥
[पूर्वभागः

Page #29

प्रामादिलक्षणम्] पञ्चमोऽध्यायः ।
द्वाराणि मण्डपसभाशालागाराणि कार्याणि । पर्यन्ते यन्त्रयुतं परितः परिखैश्च संयुक्तम् ॥२०॥ पांसुचययुक्तमार्ग विधिवत् कार्य हि सर्वत्र । । परितः शिबिरोपेतं नानाजनवाससङ्कीर्णम् ॥ २१ ॥ द्वादशसालायुक्तं चतुरं वृत्तं तदायतं वापि । नन्द्यावर्त कौक्कुटमिभकुम्भनागवृत्तं च ॥ २२३ ॥ नेमिन्नं च त्रिकोणं षट्कोणाष्टाश्रनेमिखण्डं च।। प्राकारं चेष्टकया द्वादशहस्तोच्छ्रयाधीनम् ॥ २३ ॥ उत्सेधार्धविशालं कार्य स्यात् सर्वदुर्गेषु । पांसुचययुक्तमार्ग मूला भित्तिः ससञ्चारा ॥ २४ ॥ राष्ट्रस्य मध्ये नद्या वा समीपे नगरं स्मृतम् ॥ २५ ॥ तदेव शकुपङ्कायैः प्राकाराट्टालगोपुरैः। शतघ्न्याद्यैश्च परितः परिस्तीणोंच्छिताट्टका ॥ २६ ॥ एकद्वित्रिचतुर्दारा राजधानीति कथ्यते। नानापण्यधनाकीर्ण सागरानूपसंश्रितम् ॥ २७ ॥ सांयात्रिकवणिग्जुष्टं पत्तनं परिचक्षते । तदेवा(ध्या?ब्धे)श्व नद्याश्च सङ्गमागतपोतकम् ॥ २८ ॥ द्वीपान्तरवणिग्जुष्टं विदुोणीमुखं बुधाः। . परराष्ट्रे स्वदेशे वा चतुर्विधबलान्वितम् ॥ २९ ॥ विजिगीषोः सन्निवेशं शिबिरं तत् प्रचक्षते । नातिदूरे तदेव स्यान्नृपयोयुध्यतोर्मिथः ॥ ३० ॥ सेनानिवेशं तु पृथक् स्कन्धावार उदीरितः ।

Page #30

२०
शिल्परले . [पूर्वभागः पर्वतस्याथवा नद्याः पार्श्वे राजबलान्वितम् ॥ ३१ ॥ राष्ट्रस्यान्तकपालाय तत् स्थानीयं विदुर्बुधाः । कृषीवलादिकावासो ग्रामोपान्ते विडम्बकम् ॥ ३२ ॥ चातुर्वण्र्यैः कर्मकारैर्नानाकर्मोपजीविभिः । पण्याश्वधनधान्याद्यैर्युक्तं तु निगमं स्मृतम् ॥ ३३ ॥ वने वा नगरोपान्ते नागरैस्तु जनैवतम् । क्षेत्रारामाकरोपेतं शाखानगरमिष्यते ॥ ३४ ॥
___अथ तेषां दण्डमानानि । अष्टाष्टदण्डविस्तारो ग्रामः स्यादधमाधमः। द्विगुणत्रिगुणौ तस्माद् ग्रामौ तौ मध्यमोत्तमौ ॥ ३५ ॥ षट्पञ्चाशच द्विशतं दण्डाः खेटेऽधमाः स्मृताः। विंशत्या त्रिशतैर्दण्डैमध्यश्चतुरशीतिभिः ॥ ३६॥ त्रिभिः शतैश्चोत्तमः स्यात् खेटं त्वेव त्रिधा स्मृतम् । अष्टौ च चत्वारिंशञ्च दण्डास्तबच्चतुश्शतम् ॥ ३७॥ हीने तु खवटे ज्ञेया मध्ये पञ्चशताधिकम् । द्वादशैवोत्तमे षभिः सप्तत्या पञ्चभिः शतैः ॥ ३८ ॥ हीनदुर्ग षट्शतैश्च चत्वारिंशद्भिरन्वितम् । चतुर्दण्डोत्तरैः सप्तशतैर्दुर्ग तु मध्यमम् ॥ ३९ ॥ अष्टाष्टियुक्सप्तशतैर्युतं दुर्गमिहोत्तमम् ? । सद्वात्रिंशद्वसुशतैः षण्णवत्याष्टभिः शतैः ॥ ४० ॥ षडुत्तरैर्नवशतैर्नीचे त्रिनगराणि वै । सहस्रेण च सार्धेन द्विसहस्रेण च क्रमात् ॥ ४१ ॥

Page #31

अन्यथाग्रामः] पञ्चमोऽध्यायः ।
नीचं मध्यं तथा श्रेष्ठं नगरं मध्यमत्रये । त्रिचतुष्पञ्चसाहस्रनगराण्युत्तमत्रये ॥ ४२ ॥ षट्सप्ताष्टसहस्रेस्तैर्दण्डैः स्युश्चोत्तमोत्तमे । नगराणां त्रये तानि नगराणि यथाक्रमम् ॥४३॥ विकारदण्डवृद्ध्या तत् प्रत्येकं नवधा पुनः । राजधान्यादिकानां तु मानं नगरवद् भवेत् ॥ ४४ ॥
अथान्यथाग्रामः । मानाद् ग्रामस्योत्तमस्य पर्यन्तो लक्षदण्डवान् । तस्माद् विंशतिसाहस्रदण्डह्रासात् क्रमेण तु ॥ ४५ ॥ ग्रामाणां पञ्चधा मानं मुख्यतैवमुदीरितम् (?) । तस्माद् विंशतिसाहस्रदण्डात् पञ्चशतस्य तु ॥ ४६ ॥ ह्रासक्रमाद् ग्राममानान्यापञ्चशतदण्डतः। चत्वारिंशत्प्रभेदानि मध्यमाने भवन्त्विह ॥ ४७ ॥ विस्तारात् पादमध वा त्रिपादं तत्समं तु वा । मुखायामो भवेदेषां ग्रामादीनां विशेषतः ॥ ४८॥ विपुले तु मुखायामं षडष्टांशैः प्रकीर्तितम् । एतावन्मानुषेष्वेव मानं ग्रामादिषु स्मृतम् ॥ ४९ ॥ देवासुरपुरादीनां मानं न ज्ञायते नरैः । सहस्रैर्जगतीपतिवसुसंख्यैर्हि जन्मनाम् ॥ ५० ॥ श्रेष्ठोत्तमः श्रेष्ठमध्यो ग्रामः श्रेष्ठाधमस्तथा । सप्तषट्पञ्चसाहौनामा मध्योत्तमादयः ॥ ५१ ॥ चतुस्त्रिाद्विसहस्रेस्तु ग्रामाः स्युरधमत्रयाः। विप्राणां दशसप्तेषुशतैर्नीचोत्तमादयः ॥ ५२ ॥

Page #32

. शिल्परने
[पूर्वभागः प्रामा भवन्यथ क्षुद्रास्तेऽप्येकादशधा स्मृताः । चतुस्त्रिद्विशतैरिष्टाः शतैश्चतुरशीतिकैः ॥ ५३ ॥ सचतुष्पष्टिपञ्चाशद्वात्रिंशत्यष्टकैरपि । विका(रा)दित्यसंख्यैश्व ब्राह्मणैः सुनिवेशितैः॥ ५४॥ एकद्विजाचादशकैरेकभोगादिका दश । सकलाधासनान्ते तु पदे प्रामादि विन्यसेत् ॥ ५५ ॥ युग्मे सूत्रं तु वीथ्याः स्युरयुग्मे पदपतयः । द्वयोर्न सङ्करं कुर्यात् सङ्करश्चेदनर्थकृत् ॥ ५६ ।। .. अथ तेषां विन्यासभेदाः। दण्डकः स्वस्तिकश्चैव प्रस्तरश्च प्रकीर्णकः । नन्द्यावर्तः परागश्च पद्मकः श्रीप्रतिष्ठितः ॥ ५७ ॥ ग्रामादीनां तु सामान्यं विन्यासस्त्वष्टधा स्मृतः । तस्मिन्नेकैव वी(थ्या?थी) स्यात् प्राचीना सोऽपि दण्डकः॥ प्राग्वीथिर्दक्षिणगा दक्षिणवीथिः प्रतीचिमुखा। पश्चिमवीथ्युत्तरगा प्रागग्रा चौत्तरी वीथिः ॥ ५९ ॥ एवं चेत् स्वस्तिकनाम्ना शिल्पशास्त्रेषु कीर्तितः। प्राक्प्रत्यगायतास्तिस्रः सौम्यास्तिस्रोऽथ वीथयः ॥ ६॥ चतस्रः पश्च वा षड् वा सप्त वा प्रस्तरस्तु सः। चतस्रो वीथयः प्राच्यां सौम्यां द्वादशवीथयः ॥ ६१॥ रुद्रदिङ्नन्दवसुभिर्मिता वापि प्रकीर्णके ।। प्रत्यग्गा वीथयः पञ्च सौम्यान्ताः स्युस्त्रयोदश ॥ १२ ॥

Page #33

उद्यानवाप्यादिस्थानानि पञ्चमोऽध्यायः ।
शकर्या वातिशकर्याप्यष्टयात्यष्टया च सम्मितम् । नन्द्यावर्ते तु विन्यासे ग्रामादौ प्रभवन्ति हि ॥ ६३ ॥ प्राच्याष्टवीथयो यस्मिन् सौम्या धृत्यादिसंख्यया । आकृत्यन्तं समा यत्र परागोऽसौ विधीयते ॥ ६४ ॥ प्राचीना वीथयः सप्त त्रयोविंशादितः क्रमात् । आ सप्तविंशतः सौम्या विन्यासे पद्मके स्मृताः ॥ ६५ ॥ प्राचीना वीथयोऽष्टौ स्युरष्टाविंशतिकादितः। आद्वात्रिंशदुदीच्यः स्युर्विन्यासे श्रीप्रतिष्ठिते ॥ ६६ ।। एकद्वित्रिचतुष्पञ्चदण्डैः स्याद् वीथिविस्तृतिः । प्रागुत्तराभ्यां वीथिभ्यां कर्करीबन्धमध्यमा ॥ ६७ ॥ चतुर्दारा भावयेयुर्वप्रास्या दण्डकादयः । ग्रामपर्यन्तवीथिस्तु ख्याता मङ्गलवीथिका ।। ६८ ॥ नगरे स्थवीथिः सा रथ्याख्या खवटादिषु ।
अथ तेषूधानवाप्यादीनां स्थानानि । ग्रामादिष्वथ पर्जन्ये जलमार्गस्तथैन्द्रगः ॥ ६९ ॥ ईशार्गलान्तराले वा प्रागुदीचि प्लवो यथा । शस्तं सर्वत्र वाप्यादि ह्युत्तरे पुष्पवाटिका ॥ ७० ॥ दक्षिणे गणिकावाटं परितः शूद्रजन्मनाम् । वैश्यानां वणिजां प्राच्या मध्ये राजापणो भवेत् ।।७१॥ प्रागुदीच्या कुलालानां वापकानां च तत्र हि। जालिकानां तु वायव्ये सूनानां पश्चिमे गृहम् ॥७२॥ १. 'च्याः षड्वी' ख. पाठः.

Page #34

२१
शिल्परले । पूर्वभागः तैलविक्रयिणां सौम्ये तक्ष्णां वाप्यनिलेऽनले। वायव्ये कारुकादीनां रजकानां तु पश्चिमे ॥ ७३ ॥ कोशद्वये वा तस्यार्धे बहिश्चण्डालपक्कणम् । प्रागुत्तरेण तु क्रोशाद् बहिः पितृवनं भवेत् ।। ७४ ॥ अनुक्तानां तथान्येषां युक्त्यावासं प्रकल्पयेत् ।
___ अथ द्रोणीमुखादी भेदः। परितोत्थ(?)पदयुक्तेमध्ये वणिजां गृहश्रेणिः ॥ ७५ ॥ तदक्षिणतः पाचँ शेषं स्यात् तन्तुवायानाम् । उत्तरतस्तत्तद्वद् वासालियन्त्रिकाणां तु ॥ ७६ ॥ कर्मोपजीविनां स्याद् गृहगणनमथ तत्पथा बाह्ये । ताम्बूलादिफलं च प्रोक्तं सारान्वितं द्रव्यम् ॥७७ ॥ ईशानादिमहेन्द्रद्वारान्तं चान्तरापणं न्यस्तम् । तत्रैव मत्स्यमांसं शुष्कं शाकं च विज्ञेयम् ।। ७८|| माहेन्द्राद्यग्न्यन्तं भक्ष्यं भोज्यं च निर्दिष्टम् । अमयादिगृहक्षतपर्यन्तं तत्र भाण्डानि (?) ॥ ७९ ॥ तस्मानि;तिपदान्तं कांस्यादिकमत्र विज्ञेयम् । निर्ऋतेः पुष्पपदादिदन्तपदान्तेऽपि वस्त्रं स्यात् ॥ ८० ॥ तस्मात् समीरणान्तं तण्डुलमथ धान्यपश्चकं गव्यम् । तस्मात् फल्लाटान्तं वस्त्रं कौशेयेमित्यादि ॥ ८१ ॥
१. 'ल', ख, पाठः. २. 'यान्तमि' क. पाठः.

Page #35

राजधान्यादिभेदः] पञ्चमोऽध्यायः ।
तत्रैव लवणादिद्रव्यं तैलादिकं ज्ञेयम् । तस्मादीशपदान्तं सपुष्पकं गन्धकलभादि ॥ ८२ ॥ अभ्यन्तरगतमार्गेष्वथ रत्नं हाटकं वस्त्रम् । माञ्जिष्ठमरिचमपिरतं (2) ताम्रादिकं लोहम् ॥ ८३ ।। पिफलीक हारिद्रं मधुघततैलादिकं सर्वम् ।। तत्रान्तर्बाह्ये (वा) भैषज्यं वापि सर्वतः कार्यम् ॥८४॥ एवमनुक्तद्रव्याण्यपि च भवन्त्वत्र युक्तितः स्थाने ।
___ अथ राजधान्यादिभेदः। राजधान्यां नृपावासः पाकशालान्तरिक्षके ॥ ८५ ॥ अधीशयोर्वा पर्जन्ये शय्यासन गृहक्षते । मस्त्रशाला च निर्ऋतौ वारुणे भोजनालयम् ॥ ८६ ॥ विहारशाला वायौ स्यात् फल्लाटे कोशसंचयम् । गोष्ठागार तथा सौम्ये व्यायामोऽप्यर्गले स्मृतः ॥ ८७ ॥ पर्जन्ये स्नानभवनमैशान्यां चार्वतां गृहम् । नृत्तशाला तु गान्धर्वे पूष्णि वा गजमन्दिरम् ॥ ८८ ॥ दित्यदित्योस्तुरङ्गाणां स्त्रीणां सौम्ये च पश्चिमे ।।
मध्ये प्रपामण्डपं स्याद् वायौ चार्चा च कारयेत् ॥ ८९॥ मध्ये ब्रह्मगृहं नृपास्थितिगृहं मित्रे विहारोऽनिले ___ व्यायामोऽर्गलके धनं धनपतौ स्नानादि पर्जन्यके । ईशेऽर्वाद्यथ भुक्तिसद्म वरुणे नृत्तादि गान्धर्वके
शस्त्राचं निर्ऋतौ गृहक्षतपदे शय्यागृहं भूभुजाम् ॥९॥

Page #36

२६
शिल्परत्ने
. पूर्वभागः एवं ग्रामपुरादिभेदमखिलं प्रोक्तं यथालक्षणं ... ब्रह्मागस्त्यपुरन्दरैरपि यथा त्वष्टा मयेनोदितम् । यद् विज्ञाय निवेशितेषु शुभदो भूयादशेषामरैः - संपूज्यो मुनिभिस्तथैव मनुजैर्देवो मृडानीपतिः ॥ ९१॥
इति शिल्परले प्रामादिलक्षणं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ।
अथ षष्ठोऽध्यायः ।
अथ पदविन्यासः। + + + पदविन्यासः कथ्यते वास्तुसिद्धये । सकलं पेचकं पीठं महापीठोपपीठके ॥ १॥ उग्रपीठं स्थण्डिलं च मण्डूकपरशायिकम् । आसनं च तथा स्थानीयं च देशीयमुच्यते ॥ २ ॥ भयचण्डिताख्यपदं तथा भद्रमहासनम् । पद्मगर्भ त्रियुतकं वृत्ताभोगाभिधं पुनः ॥ ३ ॥ कर्णाष्टकपदं तद्वत् तथैव गणिकापदम् । पदं सूर्यविशालं तु सुसंहितपदं पुनः ॥ ४ ॥ सुप्रतीकान्तकं तहद् विशालं विप्रगर्भकम् । विश्वेशं विपुलभोगं तथा विप्रतिकान्तकम् ॥ ५ ॥ विशालाक्षं विप्रभक्तिकं च विश्वेशसारकम् । तथैवेश्वरकान्ताख्यमिन्द्रकान्तपदं पुनः॥ ६ ॥ द्वात्रिंशद्भेदसंयुक्तमेवं पदमिति स्मृतम् । प्रान्तसूत्रचतुष्कान्तरैकं स्यात् सकलं पदम् ॥ ७ ॥

Page #37

पदविन्यासः षष्ठोऽध्यायः ।
प्राच्योदीच्यैककोष्ठादिसंप्रवृद्ध्या क्रमान्नयेत् ॥ ८ ॥ चतुष्पदं पेचकं स्यात् पीठं नवपदं स्मृतम् । महापीठं षोडशभिः पञ्चविंशति(कैः) पदैः ॥ ९ ॥ उपपीठं तु षट्त्रिंशत्पदैः स्यादुग्रपीठकम् । . स्थण्डिलं ह्यूनपञ्चाशन्मण्डूकं चाष्टकाष्टकैः ॥ १० ॥ एकाशीतिपदैः ख्यातं क्षेत्र(स्यात्)परशायिकम् । आसनं शतकोछैः स्यादेकविंशाधिकं शतम् ॥ ११ ॥ पदं स्थानीयकं नाम चतुश्चत्वारिंशताधिकम् । दशवर्गपदं तद्वत् तथा देशीयमुच्यते ॥ १२ ॥ नवषष्टयुत्तरशतं पदं चोभयचण्डितम् । (चतुरू)नहिशतपदं ख्यातं भद्रमहासनम् ॥ १३ ॥ सपञ्चविंशद्विशतं पद्मगर्भमिति स्मृतम् । षट्पञ्चाशद्विशत(क) पदं त्रियुतनामकम् ॥ १४ ॥ एकोननवतियुक्तद्विशतं वृत्तभोगकम् । सचतुर्विंशत्रिशतपदं कर्णाष्टकाभिधम् ॥ १५ ॥ त्रिशतं चैकषष्टयुक्तं पदं गणिकसंज्ञितम् । चतुश्शतपदं सूर्यविशालं परिकीर्तितम् ॥ १६ ॥ सुसंहितपदं चैकचत्वारिंशचतुश्शतम् । .. चतुरशीतिसंयुक्तं चतुःशतपदं पुनः ॥ १७ ॥ नाम्ना सुप्रतिकान्तं स्यादेकोनत्रिंशतान्वितम् । पदं पञ्चशतं नान्ना विशालकामिति स्मृतम् ॥ १८ ॥

Page #38

२८ शिल्परने
[पूर्वभागः षट्सप्तत्या पञ्चशतं विप्रगर्भमिति स्मृतम् । विश्वेशपदमेवं तु शरवर्गाढ्यषट्छतम् ॥ १९ ॥ षट्सप्ततितच्छतकं पदं विपुलभोगकम् । नवविंशतिकं सप्तशतं विप्रतिकान्तकम् ॥ २० ॥ विशालाक्षपदं वेदाशीतिसप्तशतं पदम् । एकोनषष्टिवियुतं नवशतपदं पुनः॥ २१ ॥ विप्रभक्तिकसंज्ञं स्यात् परं विश्वेशसारकम् । पदैर्नवशतैर्युक्तं तथैवेश्वरकान्तकम् ॥ २२ ॥ एकषष्टियुतैः कोष्ठैः परं नवशतैः स्मृतम् । चतुर्विशतिसाहस्रामिन्द्रकान्तपदं विदुः ॥ २३ ॥ एवं द्वात्रिंशतिविधं पदानां न्यासमीरितम् ॥ २३ ॥ आयं पदं सकलमेकपदं यतीना
मिष्टं हि विष्टरमिहाशनवह्निकायें। पैत्रामरादियजनं गुरुपूजनं च
तस्मिन् स्थितो निखिलदेवमयो विरिश्चः॥२४ ॥ पैशाचकादिसविषग्रहतक्षतास्ते
__ पूज्या हि पेचकपदे चतुरंशयुक्ते । . तस्मिन् विधेयमधुना विधिना विधिज्ञैः - शैवं च निष्कलमथो सकलं च युक्त्या ॥२५३ ॥ अथ पीठपदे नवभागयुते यजत दिश्यथ वेदचतुष्टयम् । . विदिशीशपदाधुदकं दहनं पवनं गगनमन्तरतो महिम् ॥२६॥

Page #39

पदविन्यासः
षष्ठोऽध्यायः। षोडशांशं महापीठं पञ्चपञ्चामरान्वितम् । कर्णसूत्रद्वयेनापि कोणकोष्ठे वितथो यमः॥ २७ ॥ भृङ्गश्च पितृसुग्रीवौ वरुणः शोषमारुतौ। मुख्यः सोमोऽदितिश्चापि बाह्ये देवाः प्रकीर्तिताः ॥२८॥ आपवत्सार्यसावित्रा विवस्वानिन्द्रमित्रको। रुद्रो महीधरश्चान्तमध्ये ब्रह्माप्यकोष्ठगः॥ २९ ।। उग्रपीठं भवेद् यत्र पञ्चविंशत्पदान्वितम् । तत्रैता देवताः पूज्याः पृथगेकपदस्थिताः ॥ ३० ॥ उग्रपीठपदे मध्ये चतुष्कोष्ठगतो विधिः । आर्यकश्च विवस्वांश्च मित्रकोऽथ महीधरः ॥ ३१ ॥ पदद्वितयगा ह्यन्ये पदगा इति कीर्तिताः । स्थाण्डिलाख्यपदे पूज्याः + + + + ॥ ३२३ ॥ पदानामपि सर्वेषां मण्डूकं चापि तत्परम् । भर्चितं सर्ववस्तूनामासनाख्यं परं तथा ॥ ३३३ ॥ तस्मात् सङ्क्षिप्य तन्त्रेभ्यो वक्ष्येऽहमपि तत्रयम् ॥३॥ कृत्वा चतुष्षष्टिपदानि भूयः
कोणेषु सूत्रे विनिवेशये हे। तत्र स्थितानामपि देवतानां . वक्ष्ये पदानां नियमं विशेषात् ॥ ३५ ॥ ब्रह्मा मध्यचतुष्पदप्रणिहितो दिक्षवार्यकाद्याः स्थितास्तद्वाह्येऽथ चतस्र एकपदगे द्वे हे स्थिते पार्श्वयोः। कोणस्याप्यथ षोडशार्धपदगाः कोणेषु बाह्य तथा दिवस्थाः षोडश देवता विपदगाश्चाष्टौ बहिर्दिग्गताः ॥३६॥
.
" पपरम्प

Page #40

३० . शिल्परत्ने
पूर्वभागः ईशानपर्जन्यजयन्तशकुध्वान्तापनुत्सत्यभूशान्तरिक्षाः । अग्निश्च पूषा वितथाभिधानो गृहक्षतःप्रेतनिवासकर्ता ॥३७॥ गन्धर्वसंज्ञस्त्वथ भङ्गराजो मृगाभिधानः पितरः प्रशस्ताः । दौवारिकः पश्चिमपूर्वसंस्थाः सुग्रीवसंज्ञस्त्वथ पुष्पदन्तः ॥३८ भूयः प्रशस्तौ वरुणासुरौ च शोषश्च रोगः पवनो भुजङ्गः। मुख्योऽथ फल्लाटनिशाकरौ च भूयोऽनलोऽदित्युदितिक्रमेण ॥ विष्कम्भबाह्यस्थपदप्रविष्टा द्वात्रिंशदेताः परितः प्रदिष्टाः । अन्तस्थकोणेऽर्धपदेषु चाष्टौ वक्ष्ये चतस्रश्च दिशासु योज्याः ॥ सावित्रः सविता हुताशनदिशि ब्रह्माग्निमध्येऽर्धगा
विन्द्रश्चन्द्रजयश्च राक्षसदिशि ख्यातौ पदार्धस्थितौ । रुद्रो रुद्रजयश्च वायुदिशि च ख्याती तथेशार्धगा. वापश्चापि तथापवत्स इति च द्वन्द्वस्थिता देवताः ॥११|| पूर्वादिदिक्षु क्रमशः स्थिताः स्यु
स्तथार्यकश्चापि पुनर्विवस्वान् । मित्रश्च पश्चाच्च महीधराख्यो
ब्रह्मा च मध्यस्थचतुष्पदस्थः ॥ ४२ ॥ दिक्षु कोणेषु बाह्यस्थाः पदबाह्ये पुनः क्रमात् । शर्वः स्कन्दार्यमाह्वौ च जभकः पिलिपिञ्झकः ॥ ४३ चरकी च विदारी च पूतना पापराक्षसी। ... एवं मण्डूकपदगाः कीर्तिता देवताः क्रमात् ॥ ४४ ॥ एकाशीतिपदं कृत्वा पदे परमशायिके । मध्ये नवपदः स्थाप्यो ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ४५ ॥

Page #41

वास्तुपूजा]
षष्ठोऽध्यायः। ततो दिक्षु च चत्वारि षट्पदेष्वार्यकादयः । तत्राष्टौ द्विपदस्थाः स्युः कोणे सावित्रकादयः ।। ४६ ॥ ईशानाद्याः पदैकस्थाः सर्वमन्यद् यथापुरम् ॥ ४६३ ॥ एवं पङ्क्तिकृतिप्रभिन्नपदके ब्रह्मा पदे षोडशे मध्ये तत्र बहिः पदाष्टकगता दिक्ष्वार्यकाद्याः क्रमात् । सावित्रादिकदेवताश्च द्विपदस्थाप्याश्च पूर्वक्रमा- . दीशानप्रमुखाश्च पूर्ववदिदं स्थानं पदे चासने ॥ ४७३ ।।
इन्द्रकान्तपदं यावत् तावन्निश्चितबुद्धिमान् ॥ १८ ॥ एवं समूहयेत् तत्र तत्र दैवतनिर्णयम् । समानि यानि कोष्ठानि चतुष्षष्टिवदिष्यते ॥ १९ ॥ असमानि यानि तान्येवमेकाशीतिवदिष्यते। ब्रह्माणं तु निरीक्ष्यते स्थितास्तत्तत्पदेऽमराः ॥५०॥
इति शिल्परत्ने पदविन्यासो नाम
षष्ठोऽध्यायः ।
अथ सप्तमोऽध्यायः।
अथ वास्तुपूजा। पुरा सुरासुरे युद्धे पुरन्दरमुखैः सुरैः। विष्णोः प्रभावभूम्नैव भग्नाः पेतुरथासुराः ॥ १ ॥ गुरुर्भृगुस्ततस्तेषां संरम्भाद् भृशकोपितः । जुहाव हव्यं हव्यादे छागं चैकं सलक्षणम् ॥ २ ॥ स्वेदाम्भःकणिका तस्य यत् पपात हविर्भुजि । तत्तेजसा स तुच्छागश्छागवक्त्रोऽसुरोऽभवत् ॥ ३ ॥

Page #42

शिल्परने
पूर्वभागः
भूमि दिवं च सजराद्यतैरेवाभोगवर्षणा (?) । उपतिष्ठन्मुनिश्रेष्ठं किंकरोमीति चाब्रवीत् ॥ ४ ॥ तमाबभाषे भृगुजो जृम्भमाणं भयानकम् । विबुधानबुधप्रज्ञान भ्रंशयाशु त्रिविष्टपात् ॥ ५ ॥ इत्युक्तस्तर्जयन् नादैनिर्गच्छन् स्वमुखानले । - निर्दहन्निव लोकांस्त्रीन् निर्जरानभ्यधावत ॥ ६ ॥ ऋभवोऽषि भयात् तस्य विभावैर्धेशितैः स्वकैः । अभिजग्मुर्विभुं शम्भुं भवं भूतिविभूषणम् ॥ ७ ॥ भवोऽप्यभयदस्तेषां भार्गवाभिभवाद् भृशम् । भग्नानां भूतयेऽथाक्ष्णस्तृतीयादग्निमुत्थितम् ॥ ८ ॥ आदिशद् भूतरूपं तं भस्मीकृत्य भृगोः सुतम् । ततश्छागासुरं क्रूरं प्रवृद्ध दग्धुमर्हसि ॥९॥ इत्युक्तः क्व गतोऽसीति वह्निर्मुद्राव भार्गवम् । विप्रद्रुतो भयात् सोऽपि बभ्राम भुवनत्रयम् ॥ १० ॥ रक्षितारमदृष्टान्यमृते भसितभूषणात् । ततस्तनीयसीं कृत्वा तनुं वां योगशक्तितः ॥११॥ विवेश शर्मणे शंभोः श्रवणेन शिवान्तरम् । स तस्योदरमाविश्य शङ्करस्य शिवङ्करम् ॥ १२ ॥ ददर्श च जगद्विश्वं + + + विश्वतश्वसत् । देवोऽपि दिव्यदर्शित्वान्निशाम्य स्वोदरेऽसुरम् ॥ १३ ॥
१. 'र'
ख. पाठः.

Page #43

वास्तुपूजा]
सप्तमोऽध्यायः । मो भैर्भार्गव! तुष्टोऽहं नयबुद्धयानया तव । अत्रोषितोऽसि पुत्रो मे निर्गच्छ स्वेच्छया ह्यतः ॥ १४ ॥ अग्रयग्रहपदं दत्तं तथैश्वर्य महत् तव । अथ शुक्रः प्रणम्येशं विज्ञाय जगदीश्वरम् ॥ १५ ॥ कृतार्थोऽनुगृहीतोऽस्मि मत्तोऽन्यः कोऽधुना कृती। इत्युक्तः प्रणतं प्रीतः शुक्रं वकेन्दुशेखरः॥ १६ ॥ तुष्टोऽस्मि वरयाभीष्टं वरं शुक्र! प्रियोऽसि मे । सोऽपि ववे वरं तत्र तच्छागदनुजं पुरः ॥ १७ ॥ पुरारेः पातयन् पद्भ्यामभयस्तस्य वाञ्छितः । अथाधोवदनं दैत्यं दण्डवत् पतितं क्षितौ ॥ १८ ॥ प्राह प्रसन्नवदनः सर्व दद्मि वरं च यत् । वाञ्छितं छाग! तत् तुभ्यमित्युक्तः प्राह शङ्करम् ॥१९॥ त्वदनिष्टं यदज्ञानान्मयेश! दुरनुष्ठितम् । क्षन्तुमर्हसि तत् क्षमायां वसिष्ये त्वत्प्रसादतः ॥ २० ॥ अविरोधेन देवानां वरमेतत् प्रयच्छ मे। मयि ब्रह्मादयो देवा वसन्तः सन्तु पूजिताः ॥ २१ ॥ श्रुत्वैतच्छूलहस्तोऽपि प्राह वस्तुं वरं त्वया । याचितो यत् ततो नाम्ना वास्तुपोऽसि तथास्तु ते ॥२२॥ अद्यप्रभृति भूलोके दैवं वान्यच्च मानुषम्। कुर्वन्तो वास्तु वासार्थ प्रथमं त्वां यजन्तु ते ॥ २३ ।।
१. 'म' क.
पाठः,

Page #44

शिल्परले
[पूर्वभागः पुष्पैश्च धूपदीपैश्च बलिभिश्च महाहणैः। त्वं च त्वद्देहसंस्थाश्च पूज्याः स्युर्देवताः क्रमात् ॥ २४ ॥ एवं मयैव विहितं कुर्वता वास्तुपूजनम् । तदायतनवेश्मादौ वसतां सन्तु संपदः ॥ २५ ॥ अकृत्वा (वा)स्तुयजनं प्रासादभवनादिकम् । कृतं तदासुरं सर्व भूयात् तत्र च यत् कृतम् ॥ २६ ॥ इति दत्त्वा वरं देवः शुक्रवास्तुपयोः समम् । वस्तुं देवान् नियुज्यास्मिन् तत्रैवान्तरधीयत ।। २७ ।। यद्देशदिङ्मुखं शंभोः पादयोः पतितोऽसुरः । शुक्रेण देवैरुषितस्तथैवाभूद् विभोवरात् ॥ २८॥
तथैवाधोमुखोऽद्यापि वास्तुरीशानदिक्छिरः ॥ २८३ ।। ईशे तस्य शिरस्तदा विनिहितः पादौ निर्ऋत्यां स्थितौ
वायव्ये च हुताशने च भुजयोः पद्यां तथा कूपरे। क्षिप्तं वक्षसि हस्तयोस्तलमिति प्रोक्ता च तस्य स्थिति__स्तस्याङ्गेषु च देवता विनिहिताः प्रोक्ताः कमात् सूरिभिः।। तस्येशः शिरसि स्थितश्च नयने सव्ये तथा दक्षिणे पर्जन्यश्च तथा दितिश्च वदने चापः पुनः संस्थितः । भूयस्तस्य च कन्धरे विनिहितः स्यादापवत्सस्तथा पश्चात् तस्य तथांसयोर्विनिहिते स्यातां जयन्तादिती॥ ३० ॥ भूयो महेन्द्रप्रमुखार्गलाद्याः संस्थापिताः स्युर्भुजयोः क्रमेण। सावित्ररुद्रौ सवितेन्द्रजिच भूयः प्रकोष्ठद्वयसंस्थिताः स्युः ॥

Page #45

वास्तुपूजा]
सप्तमोऽध्यायः । ब्रह्मा च नाभौ स्तनयोई ये च
संस्थापितौ चार्यमहीधरौ च। कुक्षौ विवखांश्च तथैव मित्रः
पादद्वये स्युः पितरो निविष्टाः ॥ ३२३ ॥ इन्द्रश्च मेढ़े वृषणहये च पश्चात् तथैवेन्द्रजयो निविष्टः। शिष्टा यथायुक्तिगतास्य देहे प्रत्येकमासां प्रवदामि पूजाम् ॥ अथा(न्योन्येषां) मते वास्तुनिकुब्जः प्राक्शिरो भवेत्॥३४॥ अधोमुखो महीपृष्ठे वक्ष्ये तत्स्थामरान् क्रमात् । तस्योत्तमाले विज्ञेया + + काभिधदेवताः ॥ ३५ ॥ सविता दक्षिणभुजे सवित्रः कक्ष उच्यते । आपश्चैवापवत्सश्च सकक्षे वामतो भुजे ॥ ३६ ॥ विवस्वान् दक्षिणे पार्श्वे वामपार्श्वे महीधरः । मध्ये ब्रह्मा स्वयं तहन्मित्रः पुंस्त्वेऽभिधीयते ॥ ३७॥ इन्द्रश्चन्द्रजयश्चैव दक्षिणे पाद ईरितः । रुद्रो रुद्रजयो वामपादे शेषा बहिः स्थिताः ॥ ३८ ॥ गृहे गहे मनुष्याणां विबुधानां तथैव च। ग्रामखेटपुरादौ वा कार्य स्याद् वास्तुपूजनम् ॥ ३९ ॥ कर्मादौ च समाप्तौ च मध्ये च शुभमिच्छता। सुमुहूर्ते विशुद्धेऽस्मिन् गोमयालिप्तभूतले ॥ ४० ॥ मण्डूकाख्यपदेनाथ तत्परेणाथवान्यतः। पिष्टैः प्रोक्तक्रमात् कार्य मण्डलं सुमनोहरम् ॥ ४१ ॥

Page #46

३६
शिल्परले
ईशानायाः श्वेतकृष्णौ च शुक्लः श्यामो रक्तः श्यामकृष्णाच्छवर्णाः । रक्तश्यामौ शुक्लकृष्णौ च रक्तो दूर्वाश्यामः पीतकृष्णो जपाभः ॥ ४२ ॥
धूम्रो रक्तः शङ्खवर्णोऽमृताभः कृष्णः सन्ध्यामेघरुग् धूम्रकृष्णौ ।
हेमाभस्ते धूम्रमुक्ताजपाभाः
श्यामश्वेतौ कृष्णरक्तौ क्रमात् स्युः ॥ ४३ ॥
सिन्दूराभास्त्वार्यकाद्याश्चतस्रः
S
श्वेतश्यामौ धूम्रकृष्णौ क्रमेण ।
सावित्राद्याः पीतरक्तौ घनाभौ
[ पूर्वभागः
मध्ये ब्रह्मा तप्तहेमप्रभः स्यात् ॥ ४४ ॥
शर्वस्कन्दः श्वेतवर्णोऽर्यमाह्वो
रक्तः कृष्णो जम्भकोऽन्यः सिताभः । श्यामा धूम्रा रक्तवर्णा चरक्या
द्याः स्युर्मन्दारार्तदाभाः क्रमेण ॥ ४५ ॥ तत्तद्वर्णपरागैर्वा चित्रिते मण्डलोत्तमे । मनोहरे गुरुपूजनामुपहारैः समाचरेत् ॥ ४६ ॥ (केलि ?) आश्रित्य मार्गे मतिमानथैषामेकं च वास्तुं परिपूजयेत् तु । अङ्गेषु तस्याप्यथ देवताश्च
सङ्कल्प्य सम्यग् परिपूजयेत् ताः ॥ ४७ ॥

Page #47

वास्तुपूजा ]
सप्तमोऽध्यायः ।
परेशपूजाथ घृताक्षताभिः पर्जन्य कस्योत्पलगन्धतोयैः । पीता जयन्तस्य भवेत् पताका रक्तान्नदीपैश्च यजेन्महेन्द्रम् ॥ सूर्यस्य पीतान्नवितानाभ्यां सत्यस्य साज्येन तथोदकेन । गोधूमकान्नेन भृशस्य पूजा कार्यान्तरिक्षस्य तु मांसमाषैः ॥ अग्निं स्रुवाभ्यर्च्य तथैव लाजैः पूषाख्यमिष्टा वितथं च हेम्ना । मध्वोदनाभ्यां च गृहक्षताख्यं मांसौदनाभ्यां यममर्चये ॥ गन्धर्वमिष्ट्वा कुसुमैः सुगन्धैः स्यात् पक्षिजिह्वा त्वथ भृङ्गराजे | पूजा मृगस्याथ तिलैर्यवैव सिद्धं निर्ऋत्यै कुसरं यथावत् ॥ दौवारिकं शोभनदन्तकाष्ठैः सुग्रीवमिष्ट्वा तु यवैः सधूपैः । स्तम्बैः कुशानामथ पुष्पदन्तं तद्वज्जलेशं सितपुण्डरी कैः ॥ मध्वक्षताभ्यामसुराय पूजा शेषाय चान्नं घृतमिश्रितं स्यात् । नीवारकान्नेन तु रोगपूजा चाज्येन वायोर्धृतलड्डुकैश्च ॥ नागप्रसूनैरपि नागपूजां कुर्यात् तु मुख्याय तु मोदकैश्च । फल्लाटसंज्ञस्य समुद्रमन्नं सोमाय राज्ञे मधुपायसाज्ये ॥ ५४ ॥ भूयोऽक्षतैरर्गलमर्चयित्वा संरक्तशाल्यन्नघृतैर्दिति च । माषान्नभक्ष्यैरदितिं यथावद् द्वात्रिंशदित्थं क्रमशो विभावयेत् ॥ आपस्तु दुग्धेन तथापवत्सः पूज्यस्तु दमा वृतलड्डुकैश्च । सावित्रमिष्टाथ कुशैर्गुलान्नैस्तथा सवित्रे यजनं विदध्यात् ॥ हारिद्रमन्नं सघृतं तथेन्द्रजयाय शस्तं बलिकर्मणीह | रुद्राय मांसं विहितं त पक्कं मांसं तथा रुद्रजये त्वपकम् || तथापि पूज्याः सममार्य काद्यास्ते लड्डुकैलोहितशुक्लभक्तैः । तथैव माषैः सघृतैर्यथावत् स्वस्वप्रदेशे विधिवत् क्रमेण ॥ ५८ ॥

Page #48

शिल्परले
[पूर्वभागः
ब्रह्माणमाज्याक्षतपञ्चगव्यैः पुष्पैः सगन्धैश्चरुणा तिलैश्च । यथा विरि परिपूजयेद् गुरुस्तथैव वास्तुः परिपूजितव्यः || संपूज्य च प्राग् घृतपायसेन शर्वायस्कन्दमथो यजेत ॥ याम्येऽर्यम्णे समांसाज्यैस्ततः पित्तासृगामिषैः ॥ ६० ॥
३८
जम्भकाय तु वारुण्यां पिलिपिञ्छाय चोत्तरे । सान्द्रलोहितपुष्पान्नैर्बलिम प्रदापयेत् ॥ ६१ ॥ मांसौदनघृतापूपैरैशान्यां चरकीबलिः । मार्गे पीतेन मांसेन विदायै बलिमर्पयेत् ॥ ६२ ॥ पूतनायां तु राक्षस्यां दधिरक्तौदनैर्बलिः । क्षीरपित्तास्थिरक्तान्नैर्वायव्यां पापराक्षसीम् ॥ ६३ ॥ अथ देवासुरगन्धर्वयक्षपितरः सनागराक्षसकाः । पूर्वाद्यष्टदिशासु क्रमशः सपिशाचका ग्रहाः पूज्याः ॥ ६४ ॥ एतेषां भूतकूरान्नैर्बलिर्मण्डलबाह्यतः । पूर्वादिदिवष्टकेषु शर्वरकन्दादिके बहिः || १५ || प्रत्येकमुक्तद्रव्याणामलाभे कुसुमाक्षतैः । सगन्धधूपदीपैश्च शुद्धान्नेन स्मृतो बलिः ॥ ६६ ॥
इत्येव वास्तुपुरुषं ब्रह्माणं च सदैवतम् । संपूज्य च बलिं दत्त्वा तत्तन्नाम्ना प्रसादयेत् ॥ ६७ ॥
इति शिल्परले वास्तुपूजाविधानं नाम
सप्तमोऽध्यायः ।

Page #49

अथाष्टमोऽध्यायः।
'अथ ग्रामादीनां द्वारविधिः । प्रामादितत्तद्विस्तारेऽप्येकाशीतिपदे कृते । तत्चत्पदे महाद्वारसुपहारं च कारयेत् ॥ १॥ आदित्ये स्थापिते द्वारे पुत्रनाशोऽथ जायते । मित्रभङ्गस्तु सत्ये स्याद् भृङ्गे पथि निरुध्यते ॥ २ ॥ अन्तरिक्ष कृते द्वारे विनाशमधिगच्छति । पावके च कृते हारे म्रियते वेश्मनः पतिः ॥ ३ ॥ तत्र पूष्णि कृते द्वारे नश्येद् वारणपोषणे । वितथे स्थापिते द्वारे पत्युर्मरणमादिशेत् ॥ ४ ॥ गृहक्षतपदे द्वारे कृते सम्पद्विवर्धनम् । यमे द्वारे कृते सर्वनाशं च मरणं भवेत् ॥ ५ ॥ गन्धर्वे निर्मिते द्वारे सर्वकर्मविवर्धनम् । . भृङ्गराजे विपद् द्वारे मृगे सस्यविनाशनम् ॥ ६ ॥ नैर्ऋतौ मरणं विद्याद् दौवारिकपदे भयम् । सुग्रीवे सर्वलाभः स्यात् पुष्पदन्तेऽखिलो गुणः ॥ ७ ॥ वरुणे स्थापिते द्वारे मित्राद् वा चोरतो भयम् । ' असुरे च कृते द्वारे नित्यमाधि वदेद् भयम् ॥ ८ ॥ शोषणे च कृते द्वारे शुष्यते निखिलो गुणः । रोगे यदि कृते हारे पाण्डुरोगो भविष्यति ॥ ९ ॥ पवने स्थापिते द्वारे नरो वातेन पीड्यते । नागे च निर्मिते द्वारे शीघ्रं नागभयं भवेत् ॥ १० ॥ १. वदेत्' ख. पाठः.

Page #50

शिल्परले
[पूर्वभागः
मुख्ये यदि कृते द्वारे ब्रह्मण्यो भवति क्षणात् । फल्लाटे च कृते द्वारे वैशिष्ट्यं लभते नरः ॥ ११ ॥ निशाकरे कृते द्वारे यज्ञशीलो भविष्यति । अर्गले च कृते द्वारे जले (र्णन) मरणं भवतें । १२ ।। अदितौ निर्मिते द्वारे कुक्षिरोगं विनिर्दिशेत् । उदितौ स्थापिते द्वारे वनिताकूपनाशनम् ॥ १३ ॥ रुद्रे यदि कृते द्वारे वह्निना दह्यते गृहम् । पर्जन्ये चेन्धनं नश्येत् जयन्ते जयमाप्नुयात् ॥ १४ ॥ माहात्म्यं चैव माहेन्द्रे द्विद्वारे (तु) कृते वदेत् । अथ द्वे प्राङ्मुखे द्वारे कुर्याद् हे दक्षिणानने ॥ १५ ॥ द्वारे प्रत्यङ्मुखे द्वे च द्वे च कुर्यादुदङ्मुखे । माहेन्द्रे प्राङ्मुखं द्वारं जयन्ते च स्मृतं वरम् ॥ १६ ॥ गृहक्षते च गन्धर्वे द्वारं याम्यमुखं पृथक् । द्वारं प्रत्यङ्मुखं पुष्पदन्तसुग्रीव के तथा ॥ १७ ॥ फल्लाटे वाथ मुख्ये वा कुर्याद् द्वारमुदङ्मुखम् | गृहक्षते च माहेन्द्रे द्वारं ब्राह्मणपूजितम् ॥ १८ ॥ गृहक्षतपदे पुष्पदन्ते द्वारं नृपस्य तु । फल्लाटे पुष्पदन्ते च द्वारं वैश्यस्य पूजितम् ॥ १९ ॥ माहेन्द्रेऽपि च फलाटे द्वारं शूद्रजनस्य तु । जयन्ते वाथ गन्धर्वे दौवारिकपदे पुनः ॥ २० ॥
१. 'प' क. पाठ:. २. 'द्वौ' ख. पाठः.
३०

Page #51

ग्रामादिषु देवालयनियमः ] नवमोऽध्यायः । ४१ मुख्य वा सर्ववर्णानां शुभदं द्वारमिष्यते । महाद्वारकमः प्रोक्त उपहाराणि सन्ति चेत् ॥ २१ ॥ भृशे पूष्णि च भृङ्गाख्ये दौवारे शोषनागयोः। उदितावपि पर्जन्ये विन्यसेद् युक्तितः पुनः ॥ २२ ॥ यत्र स्थलेऽष्टमो राशिस्तत्र द्वारं न विन्यसेत् । यत्रोन्नतं ततो द्वारं यत्र निम्नं ततो गृहम् ॥ २३ ॥ द्वारं यत्र च विहितं तद्दिगधीशाधिपं च तद्धाम । एकतलं वा हितलं द्वितले द्विमुखं च निर्मुखं वा स्यात् ॥ द्वारस्तम्भन्यासो जन्मनि तस्योदितं च शिल्पिवरैः। .. आजन्मान्तं निम्नं मार्ग द्वारस्तारतोऽथ सदृशमपि ॥ २५ ॥ अब्धिगुणीकृततारे योनिः स्वीया भवेद् यथा तस्य । एतन्मण्डपतारं किष्कुमितं वा भवेच्च मात्रमितम् ॥ २६ ॥
इति शिल्परत्ने द्वारविन्यासलक्षणं नाम
___ अष्टमोऽध्यायः ।
अथ नवमोऽध्यायः। अथ ग्रामादिषु देवालयनियममाह - तीर्थान्ते तटिनीतटे जलनिधेस्तीरे सरित्सङ्गमे
शैलाग्रेऽद्रितटे वनोपवनयोरुद्यानदेशे तथा । सिद्धाद्यायतनेषु वा गुरुवरो प्रामे पुरे पत्तने
वान्यत्रापि मनोरमे सुरसमिज्यायै क्षितिं कल्पयेत् ॥ १॥ प्राचि प्रतीचि च हरौ निजदिश्युमेशे
वायौ निसुम्भजिति तारकजित्युदीच्याम् ।

Page #52

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः ग्रामादिकेषु निर्ऋतौ गणपार्ययोश्र .
गृह्णातु भूमिमखिलेष्वपि मध्यतो वा ॥ २ ॥ परिघं तु त्रिदण्डादि यावद् द्वात्रिंशतिदण्डकम् । तदेव चाष्टदिशि च कर्तव्यं शिवमन्दिरम् ॥ ३ ॥ परिघाभ्यन्तरे वापि पैशाचिकपदे गुरुः । मानुषे तु पदे वाथ कर्तव्यं शिवमन्दिरम् ॥ ४॥
पैशाचिकपदे कुर्यादालयं तु पराङ्मुखम् ॥ ४३ ॥ मध्येऽजः स्वपदे धनेशतरणी प्रागीशमध्येषु मा
शर्वाणीरमयोर्यमेन्द्रदिशि गोशालेन्दुरक्षोग्निषु । काली दण्डधराशरेन्दुषु जनन्यो + विधौ भारती
स्थाहा क्षेत्रप ईश्वरेन्द्रशशिषु ज्येष्ठानिलाब्धीशयोः ॥५३॥ सूर्ये सूर्यो भृशे विष्णुस्तथाब्धीशे + + + + ॥६॥ + + + + + + + + सुग्रीवे शास्तुरालयम् । भृङ्गे जनन्यो ज्येष्ठायां वायौ चण्ड्यास्तु मुख्यके ॥ ७ ॥ कुबेरे च महाकाल्यां मातृणां च निशाकरे । अदितौ वास्तु चामुण्ड्याः शस्तमैशे शिवालयम् ॥ ८॥ निर्ऋतौ वा जयन्ते वा गोशाला च वनेऽथवा । देवतानां तु विन्यासमपरे जगुरन्यथा ॥ ९ ॥ तद्ग्रामपुरराष्ट्राणां स्यान्मध्ये ब्रह्मणो गृहम् । प्राच्यां वा पश्चिमे विष्णो मादीनां च सम्मुखम् ॥१०॥ पराङ्मुखं स्यादेशान्यां मानुषे शिवमन्दिरम् । स्वयंभूर्दैवतं चार्ष यत्र तत्रैव शोभनम् ॥ ११ ॥

Page #53

विमानकरणे खातविधिः] दशमोऽध्यायः ।
प्राच्यामैशेऽथवा मध्ये गौर्याः सूर्यस्य च श्रियः। मातृणां दक्षिणे धाम शास्तुः काल्याश्च नैर्ऋते॥ १२ ॥ षण्मुखस्य च वारुण्या ज्येष्ठायास्तदनन्तरम् । वायौ सौम्ये च दुर्गाया लोकेशानां स्वगोचरे ॥ १३ ॥ इन्द्रेशसौम्यमध्ये वा क्षेत्रपालनिवेशनम् । गोशाला दक्षिणे प्राच्यामनुक्तानां तथैव च ॥ १४ ॥ मन्दिरं कारयेत् तत्र युक्त्या (सर्व) महामतिः । उग्राः पराङ्मुखाः शस्ता नृणां सौम्यास्तु संमुखाः ॥१५॥ ईशादिप्रेतेशपर्यन्तदिवस्थाः
प्रासादा ग्रामादिकेषु ध्वजोत्थाः । गोयोन्युत्थाः शेषदिक्संस्थिताः स्यु. स्तत्स्थाप्यारी चेष्यते तत्सयोनिः ॥ १६ ॥ इति शिल्परने देवालयस्थाननियमो नाम
नवमोऽध्यायः।
अथ दशमोऽध्यायः ।
अथ विमानकरणे खातविधिः । स्निग्धं चैव तथास्निग्धं द्विविधं भूमिलक्षणम् । चिक्कणा शर्कराळ्या वाप्यशक्यखननक्रिया ॥१॥ या सा स्निग्धा मही ख्याता तनुवालुकसंयुता । पुरुषाञ्जलिमात्रे तु दृष्टा तोयसमन्विता ॥२॥ अक्लेशात् खननं यत्र सा स्निग्धाख्या मही स्मृता। हस्तमात्रं खनेत् स्निग्धभुवमन्यत् तथाजलम् ॥ ३ ॥

Page #54

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः खात्वा क्षितिं तां पुरुषप्रमाणं जलान्तमश्मावधि वा सुलग्ने । पादोनमापूर्य विशुद्धवेद्या रात्रौ यजेद् दिश्यथ वास्तुमैश्याम्॥
युगाश्रे तूक्तमाने तु मानसूत्रं विधाय तु। तदन्याकृतिगेहानां ततस्तत्संभवक्षमाम् ॥ ५ ॥ मात्वा विधाय सूत्राणि वेदानं खातमाचरेत् । अथाधारशिलां न्यस्य गर्तेऽस्मिन् कल(शं) न्यसेत् ॥६॥
पद्मानि कूर्मयुक्तानि योगनालं ततोपरि ।। पीठस्य तारार्धततां तदर्धविस्तारयुक्तां प्रकरोतु मन्त्री । वा पादपद्मस्य ततां तदर्धतुङ्गामथाधारशिलां सुलमे ॥ ७ ॥ भाविप्रासादपीठादिमानेन परिकल्पयेत् ।
आधाराख्याशिलाकुम्भपद्मकूर्मादिमानकम् ॥ ८३ ।। स्तम्भोच्चस्य षडंशविस्तृततदष्टांशाधिकोच्चो घटः ।
पद्मोऽष्टांशसमुच्छ्रयोच्छ्यनवांशोनप्रथोऽष्टच्छदः । अष्टांशायततविपांशरहितव्यासायतार्बोच्छ्रयः कूर्मो नागयवाग्रतो द्विगुणमूला योगनालप्रथा ॥ ९ ॥ आधा(रीराख्य)शिलामध्ये निधिकुम्भं शिलाकृतम् । ताम्रजं वाथ विन्यस्य नानारत्नादिपूरितम् ॥ १० ॥ तदूर्वे दृषदम्भोज कर्णिकायां तथास्य तु । भाविदेवमुखं कूर्म विन्यसेद् विधिना निशि ॥ ११ ॥ तदूर्ध्वं रजताम्भोजगतं रजतकच्छपम् । तदूर्ध्वदेशे वर्णाब्जे वर्णकूर्म निधापयेत् ॥ १२ ॥ तत्पाददृषदोर्मध्यसमायाम प्रनालकम् । कूर्मस्योपरि संस्थाप्य कारयेद् गर्तपूरणम् ॥ १३ ॥

Page #55

दिक्परिच्छेदः] एकादशोऽध्यायः ।
सशर्करैर्वालुकैश्च मृद्भिश्च दृषदादिभिः । दृढं प्रपूरयेच्छुद्धैर्जलैराप्लुत्य मुद्गरैः ॥ १४ ॥ मुसलै हच्छिरस्कैस्तु निहत्य दृढतां नयेत् । गजसञ्चारणं तत्र बहुशः कारयेत् पुनः ।। १५३ ।। एवं दृढतरं कृत्वा समीकृत्य जलादिभिः । दिगज्ञानप्रक्रियादक्षः स तत्कर्म समारभेत् ॥ १६ ॥
इति शिल्परत्ने खातविधिर्नाम
दशमोऽध्यायः ।
अथैकादशोऽध्यायः॥
अथ दिक्परिच्छेदः। अ(ब्जा?ब्धा)रादिसमीकृते क्षितितले संस्थाप्य शकुं समं
तन्मूलाहितसूत्रसंभ्रमणतः संलिख्य वृत्तं भुवि । प्रत्यग् प्रागपि वृत्तवर्तिनि ततश्छायाग्रके प्राङ्मुखं .
सूत्रं न्यस्य सुसाधयेद्धरिजलेशाशे ततश्चेतरे ॥१॥ . कृत्वा भूमितले समे करमितव्यासार्धवृत्तं च तन्मध्येऽकागुलशकुमत्र परिधिच्छायाग्रयोगेऽङ्कयेत् । पश्चाद् बिन्दुमनन्तरेऽपि दिवसे कृत्वा तयोः शङ्करत्र्यंशे प्राग्दिनजं प्रणीय दिशमिन्दान्धीशयोः साधयेत् ॥२॥ तोयसिद्धवसुधावलयान्तन्यस्तलम्बककृतार्जवशङ्कोः । यत्रमा विशति मुन्नति वृत्तं तौ दिशौ वरुणवासवयोः स्तः।। याति भानुरपमण्डलवृत्ते दक्षिणोत्तरदिशोरनुवेलम्। तेन सा दिगनृजुः प्रतिभाति स्यादृजुः पुनरपक्रममौ० ॥४॥

Page #56

(पूर्वभागः
तजीवान्ता
शिल्परत्ने छायानिर्गमनप्रवेशसमयार्कक्रान्तिजीवान्तरं
क्षुण्णं स्वश्रवणेन लम्बकहतं स्यादङ्गलाद्यं फलम् । पश्चाद् विन्दुमनेन रव्ययनतः संचालयेद् व्यत्ययात्
स्पष्टाः प्राच्यपराथवायनवशात् प्राबिन्दुमुत्सारयेत् ॥ गजदन्तादिभिर्वाथ खदिरादिभिरेव वा। अविकारवद्भिरत्यर्थमतितिग्मातपेऽपि च ॥ ६ ॥ यथेष्टपरिधिः शङ्कुस्तुल्यमूलाग्रको भवेत् । शिलातले वा भूमौ वा समायां स्थापयेच्च तम् ॥ ७ ॥ शकुमार्जवसंयुक्तं कल्पितहादशाङ्गलम् । तदनाद् भागपर्यन्तमानश्रुतिरिहोच्यते ॥ ८॥ सायनार्कभुजाजीवपरमक्रान्तितासिता । लम्बकाप्ताग्रजीवा स्याच्छायाकर्णहता हृता ॥ ९ ॥ त्रिज्ययाग्राङ्गुलं याम्ये विषुवहायुतं भुजा। सौम्याथ सौम्ये (का)लेऽपि न्यूनमग्राङ्गलं यदि ॥ १० ॥ शोषयेद् विषुवहायाः सौम्यो बाहुस्तदापि च । विषुवहां त्यजेत् तस्माद् वावुत्तरगेऽधिकात् ॥ ११ ॥ याम्य एव तदा बाहुस्तच्छायाकृतिभेदतः । मूलं कोटिः श्रुतिश्छाया त्रिभिस्यों भवेदिदम् ॥ १२ ॥ भ्रामयित्वाथ तत् व्यश्रं यावच्छायानुगा श्रुतिः। . कोट्या पूर्वापरे ज्ञेये बाहुना. दक्षिणोत्तरे ॥ १३ ॥
१. 'गो' २. टिश्रु' ख. पाठः.

Page #57

दिक्परिच्छेदः] एकादशोऽध्यायः ।
अथवाक्षज्योना यदा क्रान्तिः सौत्रिज्ययागताम(?) । अक्षज्यया विभज्याप्तशङ्कः स्यात् सममण्डले ॥ १४ ॥ अक्षज्याघ्नः परक्रान्त्या हृतः शङ्कः स दोर्गुणः । तच्चापमेव भानुः स्याचा) वा तदनितम् ॥ १५ ॥ एवं रवेः समानीय सममण्डलगं स्फुटम् । यस्मिन् काले समायातीत्यवगम्य दिवाकरम् ॥ १६ ॥
सममण्डलमस्यैव छायापूर्वापरास्फुटाम् ॥ १६ ॥ साक्षे शङ्कमिनाङ्गलं समतले कृत्वा पृथक्षाल(?)ज.
च्छायागारचितत्रिबिन्दुपरिवृत्त्योत्पाद्य मत्स्यद्वयम् । तत्सौष्ठमसीरोत्थ - + + + :
सूत्रं न्यस्य सुसाधयेद् यमधनेशाशे ततश्चेतरे ॥ १७१ ॥ एतेष्वेकेन मार्गेण ज्ञेयं पूर्वापरं दिशम् । अधऊर्ध्वदिशौ ज्ञेयौ लम्बकेनैव नान्यथा ॥ १८३ ॥ सिद्धा प्राक्पश्चिमा दिग् या ब्राह्मी प्राचीति सा स्मृता। प्रागकं दक्षिणे नीत्वा या साप्यन्द्रीति कथ्यते ॥ १९॥ प्रागङ्कमुत्तरे किञ्चिन्नीत्वा सैशीति कथ्यते । शिवालयादिकरणेष्वशी प्राचीति केचन ।। २० ॥ विप्राद्यावासकरणे स्यादैशीत्यपरे जगुः । शकुच्छायादिभिः सिद्धा सैव वा सर्ववस्तुषु ॥ २१ ॥
१. 'ते'
क. पाठः.

Page #58

शिल्परत्ने
पूर्वभागः अथ चतुरश्रीकरणम् । प्रागग्रं सूत्रमुर्व्यामृजुतरमभिकल्प्यास्य मूलाग्रगाभ्यां सूत्राभ्यां मत्स्ययुग्मं यमशशिहरितोः कल्पयित्वात्र सूत्रम् । कृत्वा दिक्ष्वङ्कयित्वा सममिह निहितैः सूत्रकैः कोणमत्स्यान् कृत्वास्फाल्यैषु सूत्रं रचयतु चतुरश्रं पुरः क्षेत्रक्लप्तौ ।। २२३॥
___ इति शिल्परने दिक्परिच्छेदो नाम - एकादशोऽध्यायः ।
अथ द्वादशोऽध्यायः।
___अथ गर्भन्यासः। ग्रामादीनां च सर्वेषां गर्भन्यासोऽहति क्रमात् । स्थानीये च द्रोणमुखे खवटे प्रतिनागरे ॥१॥ ग्रामे च निगमे खेटे महेन्द्रे च गृहक्षते । विष्णोः स्थाने शिवस्थाने स्कन्दस्थानेऽथवा पुनः ॥ २॥ स्थापयेद् ग्रामरक्षार्थ सर्वकामाभिवृद्धये । अनुक्तानां तु सर्वेषामजभागादिषु न्यसेत् ॥ ३ ॥ वापीकूपतटाकादौ तथा वा सेतुबन्धने । गर्भ तदुक्तभागे वा पूर्वायां दिशि वा तथा ॥ ४ ॥ पुरुषाञ्जलिमात्रे तु श्वभ्रे गर्भ निधापयेत् ।। ब्रह्मादीनां च देवानां देवीनां द्वारदक्षिणे ॥ ५॥ स्तम्भमूलेऽथवा योगमूले गर्भ निधापयेत् । होमस्तम्भे प्रतिस्तम्भे पादुकोचे प्रतेरधः ॥ ६॥ . ततोन्नतं च निम्नं च गर्भ सर्वाविनाशकृत् । पुरुषाञ्जलिमात्रे तत् खाते वाखिलधामसु ॥७॥

Page #59

गर्भन्यासः
द्वादशोऽध्यायः । पादावशिष्टे खाते वा विन्यसेत प्रथमेष्टकाम् । तुलाभाराभिषेकादिमण्डपे वा तथा पुनः ॥ ८ ॥ पाषण्डाश्रमिणां वासे तथैव च महानसे । जात्यन्तराणां सर्वेषां वासे नाट्यसभासु च ॥ ९ ॥ प्रासादे मण्डपे साले गोपुरे च तथैव च । सदने परिवाराणां विन्यसेत् प्रथमेष्टकाम् ॥ १० ॥ स्वस्थाने गर्भविन्यासं तत्तच्चिलेन कारयेत् ।। १०३ ॥ नागैर्भितिततिं विभज्य चतुरो बाह्ये विधायांशकानन्तस्त्रीनखिलेषु गोभिरजिते षड् द्वा(?)च पाण्मातुः । भूतैस्त्रीनपि चैक वितनुयाद् गर्भ परांशे स्थितं विप्रस्योपरि पादुकस्य भुवि राज्ञोऽधःक्रमादन्ययोः ॥ ११ ॥ यद्यत्स्थाने तु गर्भः स्यात् तत्रस्थाः प्रथमेष्टकाः । मर्मादीनि परित्यज्य वास्त्वङ्गे स्थापयेदिमाः ।। १२३ ।। वास्तुमर्मसु निक्षिप्ता यदि स्युः प्रथमेष्टकाः । स्थाननाशो भवेत् कर्तुर्दुःखं मरणमेव वा ॥ १३ ॥ सुमुहूर्ते सुंनक्षत्रे विन्यसेत् प्रथमेष्टकाम् । शैले देवादिनिलये शैल्यः स्युः प्रथमेष्टकाः ॥ १४ ॥ इष्टकाभिस्तु कर्तव्या इष्टका इष्टकालये। संमिश्रे तु शिलाभिस्तु तरुभिस्तरुमन्दिरे ॥ १५ ॥ मार्तिक्यो वाथ सर्वेषां विमानानां शुभावहाः । पुंसां पुमिष्टकाः शस्ताः स्त्री स्त्रीणामिति केचन ॥१६॥

Page #60

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः पुमिष्टकाश्च सर्वेषां सर्वाभिप्रायसिद्धिदाः । करायतास्तदर्धाशविस्तृताष्टाङ्गुलोच्छ्रिताः ॥ १७३ ॥ . सुपक्का लोहितरुचः खण्डस्फोटादिवर्जिताः ॥ १८ ॥ नवसंख्यास्तु वा पञ्च कार्याः स्युः प्रथमेष्टकाः । अगुलैर्जगतीपतयनुष्टुब्भिश्च कृतायताः ॥ १९ ॥ क्रमात् तदर्धविस्तारा विस्तारार्धसमुच्छ्रयाः । उत्तमादिविमानानां निर्दिष्टाः प्रथमेष्टकाः ॥ २० ॥ : वस्वङ्गलं समारभ्य द्वियङ्गलविवर्धनात् । अष्टत्रिंशाङ्गुलं यावदायामं तु तथाविधम् ॥ २१ ॥ आयामार्धं विशालं तु विशालार्ध घनं तथा । नवाङ्गुलं समारभ्य द्वियङ्गलविवर्धनात् ॥ २२ ॥ नवत्रिंशदङ्गलान्तं दीर्घ तारादि पूर्ववत् । एकादिषोडशान्तानां भूमीनां क्रमशो भवेत् ॥ २३ ॥ . अष्टाशामिहिरैस्त्रिधायतितदर्धव्यासपादोच्छिता .
यद्वार्काहियुगैर्मिता ततिवितत्युत्सेधवात्योऽङ्गुलैः (?)। मार्तिक्यः पुटपाकलोहितरुचः शैल्योऽथवाष्टेष्टकाः
कर्तव्याश्चतुरूनिताश्चतुरुपेता वा गृहौचित्यतः ॥ २४ ॥ नवसंख्यामते पूर्वादीशान्तं मध्यतस्तथा । पञ्चपक्षे न्यसेत् पूर्वाद्युत्तरान्तं च मध्यतः ॥ २५ ॥ प्रादक्षिण्यक्रमादेव पूर्वाग्रं चोतराग्रकम् । शैल्यो वा ऋजवः सर्वा निम्नोलतविवर्जिताः ॥ २६३ ॥. अथाष्टपक्षे विन्यासक्रमः स्यादन्यथैव हि ॥ २७ ॥

Page #61

गर्भन्यासः द्वादशोऽध्यायः । कृत्वा कोष्ठचतुष्टयं प्रणिहितस्तुर्यश्रमुवींतले __ कोष्ठे वह्रिदिगाश्रिते पवनके पूर्वाग्रसूत्रे लिखेत् । सौम्याग्रे पिशिताशनेश्वरदिशि व्याप्ते च सूत्रे लिखेत्
कोष्ठेष्वेषु निधापयेच्च युगला द्वन्द्वस्थितष्विष्टकाः ॥२८॥ अष्टौ चेत् प्रथमेष्टकाश्च विधिवत् संस्थापयेद् बुद्धिमान् प्रादक्षिण्यविधानतः शतमखादीशान्तिमाशास्वपि । निम्न चोन्नतमभ्युदीक्ष्य च समं संस्थापयेत् ताः पुननिम्ने दुःखमथोन्नते च महती भीतिं विधत्ते नृपात् ॥.२९ ।। विन्यस्य चैवं पुनरिष्टकां च गन्धोदकैः संपरिपूर्य गर्तम् । कृत्वा प्रसूनानि परीक्षयेच्च निक्षिप्य चावर्तमथाक्षतानि ।। तद् दक्षिणावर्तमतीव शस्तं वामं तु निन्द्यं खलु दुःखदत्वात्। शाल्यादिभिः क्षेत्रजमृत्तिकाभिस्तन्मध्यगर्ने परिपूर्य रक्षेत् ॥ अथ गर्भकुर्यात् पात्रंताम्रक्लुप्तं सभं च तद्विस्तारं चायतं चात्र कक्ष्ये । अष्टाङ्गुलं चार्धसमुच्छ्रितं तत् पादोनमूचे विहितोच्छ्रयं च ।। हस्तायतं पात्रमथोत्तमं स्यात् त्रैराशिकेनोच्छ्यमत्र कल्प्यम् । तथा पिधानस्य समुच्छ्रयं च करोतु मन्त्री विहितं कोण ।। स्तम्भायामद्वादशांशोपपन्न
व्यासं व्यासाोच्छ्यं गर्भपात्रम्। तुर्यश्रं तच्छुद्धशुल्बप्रक्लुप्तं
स्वोत्सेधाझ्यूनोच्छ्योर्ध्वच्छदाढ्यम् ॥ ३४ ॥

Page #62

[पूर्वभागः
५२
शिल्परले ताम्रभाजनविस्तारं पञ्चधा परिकीर्तितम् । रनिद्वादशपश्यष्ट चतुरङ्गुलमानतः ॥ ३५ ॥ उन्नतं तारतोज़ स्यात् तदर्ध वा त्रिपादकम् । पिधानस्योच्छ्रयं तद्वद् विस्तारसममायतम् ॥ ३ ॥ अथ वामसमोत्सेधमुत्तमं त्विति केचन । पादहीनं मध्यमं स्यादधमं त्वर्धतुङ्गकम् ॥ ३७ ॥ विस्तारस्य चतुर्थांशोऽप्युच्छ्यं कोष्ठभित्तिषु । त्रिभागैकं तु + + + पिधानोच्चमथापि वा ॥ ३८ ॥ त्रिचतुर्मात्रविस्ताराद् द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् । पञ्चषड्रिंशदङ्गुल्यन्तं स्यात् पात्रस्य विस्तृतिः ॥ ३९ ॥ समोच्चं वाष्टषट्पञ्चभागोनं वा समुच्छ्रयम् । गृहीतोच्चत्रिभागैकं कोष्ठमित्युच्छ्रयं भवेत् ॥ ४० ॥ तत्तद्धाघ्रिविस्तारसमं वाष्टांशहीनकम् । त्रिपादं वा विशालं तवेलायाः प्राग्विवोच्छ्यः ॥ ११ ॥ तद्भित्तेस्तु धनं कुर्याद् यवैिित्रचतुष्टयः । अथ विस्तारतो भित्तेपनं विंशतिभागतः ॥ ४२ ॥ अम्बुराशिमृदा वाथ कुर्यात् तत्कोष्ठभित्तिकम् । येन यत् कर्म निष्पाद्यं तेन तद् गृहगर्भकम् ॥ ४३ ॥ तुर्यश्रं वाथ वृत्तं वा मण्डपाकृति वा पुनः । देवतालसमं गर्भपात्रं स्थाद् बलिपीठके ॥ ४४ ॥ समं त्रिपादमध वा तारं तदलमुच्छ्यम् । पीठस्य मध्ये संस्थाप्यं तत्तत्स्थानेऽपि वा पुनः ॥ ४५ ॥

Page #63

गर्भस्थापनम्। द्वादशोऽध्यायः ।
कृत्वा पात्रं तु रत्नादीन् निक्षिप्य विधिवत्तथा । यानि यस्य खचिह्नानि तानि तत्र समर्पयेत् ॥ ४६ ॥ एवं कृत्वा गर्भपात्रं विन्यसेदिष्टकाचिते। रक्षिते विधिवत् पूर्व गते शुद्धविलग्नके ॥ १७ ॥ चतुरश्रीकृताकारा वृक्षपाषाणनिर्मिता। पात्रद्विगुणविस्तारा पश्चाङ्गुलघनान्विता || ४८ ॥ प्रतिमाफलका या सा स्थाप्या तद्भाजनोपरि । तदुर्वे स्थापयेत् स्तम्भं संश्लिष्टचतुरिष्टकम् ॥ ४९ ॥ उग्रादीनां तु सर्वेषां तत्तत्स्थाने विशेषतः ।। गर्भमादौ बिनिक्षिप्य बिम्बं तदुपरि न्यसेत् ॥ ५० ॥ शिलेष्टकाचिते खाते संरक्षेद् वापिकादिषु ॥ ५० ॥ अमरनरविमानदारयोगाद्धिमूले
विधिवदविकलाङ्गं गर्भमादौ निधाय । तदुपरि विधिनास्मिन् योगमधिं च पूर्व
सकलविभवयुक्तं स्थापयेद् गर्भमूर्ध्नि ॥ ५१३ ॥ स्वस्य स्वग्रामकेरप्रभृतिनिजजनस्यापि संपत्प्रसूत्यै (?) गर्भाधानमितीदृशात्मनि मुखं संस्मार्य कर्ता स्वयम् । कारून् कर्मकरान् विभाव्य कनकैः सन्तोष्य रात्री गुरुं प्रासादं सुदृढं च तक्षकवरैरभ्युज्ज्वलं कारयेत् ।। ५२३ ॥
इति शिल्परने गर्भस्थापनं नाम
द्वादशोऽध्यायः ।

Page #64

अथ त्रयोदशोऽध्यायः ।
अवास्तुकार्मणज्ञानम् । . मर्मादीनि निषिद्धानि वास्तुकर्मण्यनेकधा ।।
सन्ति संक्षेपतस्तानि द्विधा वक्ष्यामि सांप्रतम् ॥ १॥ नाड्यः स्युर्दश पूर्वसौम्यमुखगा वास्तौ स्थिताः कल्पिते. वेकाशीतिपदेषु कर्णनिहिते सूत्रे लिखेत् तद्गते । पश्चात् षट्त्रिपदस्थिता श्रुतिः + + पार्श्वस्थिता रजवो मर्मादीनि विभज्य वच्मि बहुधा तन्नाडिका रज्जुभिः ॥ २ ॥
धर्मा यशोवती भद्रा शुभदा कामदा शुभा। चित्रा सौम्या सुधा गौरी नाड्यः प्रागानना दश ॥ ३ ॥ अमृता वारुणी शान्ता ह्लादिनी ब्रह्मवादिनी । मनोरमा रतिः कान्ता ज्वालिनीशोत्तरानना ॥ ४ ॥ दक्षिणादिक्रमाज्ञेया तद्रज्जुयुतिषु क्रमात् । अष्टाभिः सङ्गतिर्यत्र नाडीरज्जुविमिश्रितैः ॥ ५ ॥ सूत्रैस्तत्र महामर्म ब्रह्मस्थानस्य कोणतः । प्रत्येकं दिक्षु षटकानि त्रिकाणां सन्ति पार्श्वतः ॥ ६ ॥ नाडीद्वयसमायोगान्युपमाणि तानि तु । चतुर्विशञ्चतुष्काणि नाडीमर्माणि सन्ति च ॥ ७ ॥ रज्जुमाणि रज्जुभ्यां चतुष्कं नवकं भवेत् । .. कोणस्तम्भगमर्मान्तं त्रिकं बाह्ये विनिर्दिशेत् ॥ ८ ॥ षट्कं च मर्मसंभेदं कृति षण्णां वदन्ति हि। पञ्चकं मर्मसन्धिश्च द्वे दे दिक्षु चतुर्वपि ॥ ९ ॥

Page #65

वास्तुमर्मविधानम् ]
त्रयोदशोऽध्यायः ।
दोषवर्जितम् ॥ ९३ ॥
मध्यस्थितं मर्मरज्जुभ्यां + स्थानान्येतानि वास्तोर्गृहकरणविधौ पीडयेन्नैव विद्वान् पीडा स्यात् पीडितेषु क्षितिपतिविषयब्राह्मणानां पशूनाम् ! तत्कर्तुः शिल्पिनां वा सतनयवनिताभ्रातृसंबन्धिनां च स्वस्थाः स्युस्तेन विद्धे पृथगथ विहितान् वच्मि दोषान् विभज्य ।।
मूर्ध्नि वक्त्रे च कर्णे च हृदये मरणं भवेत् । विद्धे चोरसि हृद्रोगं पादयोः कलहस्तथा ॥ ११३ ॥ ललाटे भ्रातृहानिः स्याद् वित्तहाङ्गुलिपृष्ठयोः । ऊर्वोर्मृत्युस्तु बन्धूनां पत्नीनाशस्तु वा भवेत् ॥ १२३ ॥ गुह्ये तु सुतहानिः स्यादष्ट के गर्भविच्युतिः । षट्के च वृद्धिः शत्रूणां चतुष्के च गजक्षयः ॥ १३३ ॥ पचके व्याधिरुद्दिष्टस्तरकरेभ्यस्त्रि के भयम् ।
0
५५
वर्जयेत् कुड्यमध्ये च स्तम्भमध्यादिषु त्विदम् ॥ १४३ ॥ उक्तानुक्तं च यत्किञ्चित् प्रमादाद् यदि संभवेत् । एतानि दोषशान्त्यर्थं निधनेद्वास्तुकर्मणि ॥ १५३ ॥
सिंहमातङ्गमहिषकिटिकूर्मशिरांसि च । शुद्धहाटकक्लप्तानि कर्तुः सौख्यविवृद्धये ॥ १६३ ॥ प्रकारान्तरं -
वक्ष्ये चतुष्षष्टिपदेषु मर्म कोणस्थसूत्रे विलिखेत् सिराख्ये । पूर्वाग्र सौम्याग्रगताच वंशाः सिराख्ययोः पार्श्वगतानुवंशाः ॥ माहेन्द्र धर्मेशदप्रविष्टा गृहक्षतान्धीशपदस्थिताश्च । पुष्पादिदन्तेन्दुपदस्थिताश्च फल्लाटमित्राभिधकोष्ठसंस्थाः ॥

Page #66

शिल्परत्ने
पूर्वभागः तिस्रो रेखाश्चतुर्दिक्षु बाह्यस्थाः सन्धयः स्मृताः । मर्माणि सूत्रसन्धानि चोपमर्म पदस्थितम् ॥ १९ ॥ मूर्ध्नि वक्रे च नाभौ च महामर्म स्तने मृतिः । अनुवंशद्वयस्यापि सन्धिाङ्गलमुच्यते ॥ २० ॥ गवां नाशः शिरोवेधे वंशवेधे मृति वदेत् । प्रवासः सन्धिवेधे स्यादनुवंशे भयं भवेत् ॥ २१ ॥ पदस्य गृहकृत्यंशं सूत्रं स्याद् वेदपष्टिके । एकाशीतिपदेऽकाशं + + वसंशकके पदे(?) ।। २२३ ॥ प्रागुदक्सूत्रमानेन नीत्वाधिं भुजवंशयोः । अन्तरा स्थापयेद् गर्भ सस्वचिह्न प्रयत्नतः ॥ २३३ ।। इति शिल्परले वास्तुमर्मविधानं नाम
योदशोऽध्यायः ।
अथ चतुर्दशोऽध्यायः ।
अथ मासादादिकरण द्रव्यविधिः । शिलेष्टकासुधादारुमृत्स्नामृल्लोप्टलोहकाः । एते विमानकरणे दिव्यत्वेन निरूपिताः ॥१॥
- शिलालक्षणम्। चण्डालपुल्कसव्याधपुलिन्दायैर्विदृषिताः । वल्मीकाहिश्मशानाढ्या निन्द्या भूरपि तच्छिला ॥ २ ॥ भूपरिग्रहणे पूर्व निन्दिता याश्च भूमयः । तद्गताश्च शिलाः सम्यवर्जित मुहकर्माण ॥ ३ ॥

Page #67

शिलालक्षणम् ]
चतुर्दशोऽध्यायः ।
कोणशीर्षा शिला त्याज्या भर्तुर्दःखकरी यतः । अनिलानलभूयिष्ठां शिलां (लि ) ङ्गादिषु त्यजेत् ॥ ४ ॥
वल्मीक चैत्यश्वरोपितचत्वरस्था
क्षाराम्बुसिक्तशिखिसूर्यहता विदिक्स्था । रेखान्वितान्यविनियुक्तविवर्णरूक्षा
निन्द्या शिलाच बहुवर्णसमन्विता च ॥ ५ ॥ काकश्येन वृकोट्र्वानरनिभा मार्जारगृधोपमाः
सर्पोलूकसृगाल कीटसदृशाः कोलत्वभेकोपमाः । रेखास्तिर्यगवस्थिता सकलाश्चान्याश्च दोषावहाः
५७
सन्त्यज्य प्रतिगृह्य शोभनशिलां लिङ्गादिकं कारयेत् ॥ विच्छिन्नाभिर्वर्जनीया शिला स्याद् रेखाभिः सा चान्विता सर्ववर्णैः ।
वा स्थूला चातिसूक्ष्मा कृशा च रेखा यस्या वर्जनीया हि सा च ॥ ७ ॥ शस्त्रासहा पेलव कर्दमाभा गृही च बाला तरुपल्लवाभा । भुजङ्गनिर्मोकनिभातिरुक्षा वृद्धा शिला जर्जरसंस्थिता च ॥ नानावर्णा स्थूलरेखातिरूक्षा
धूम्राभा या स्थूलवर्णा शिला स्यात् । चण्डालीसा सर्वतो वर्जनीया
शस्ता भूयः मर्तयिष्ये (?) शिलाश्र ॥ ९ ॥
दुष्टोद्देशसमुद्भवा परिशिश दुर्गृहाद्याश्रिता
:
वाता + न्यकरागतातिनिपुला बाला च वृद्धा सती ।

Page #68

शिल्परत्ने दुखाक्षरगर्भमण्डलयुता रूक्षस्वरा जर्जरा
दुःस्पर्शापदिशं निवेशितशिरोद्देशा विवर्ज्या शिला ॥ १०॥
५८
[पूर्वभागः
सिद्धाद्याकरसम्भवा वसुमतीमग्ना स्ववर्णोचिता
farer शस्त्रसहा गभीरनिनदा दिश्याहिताग्रा शिला । ग्राह्या बिम्बविधौ स्फुलिङ्गबहुला तस्याच्छिरोधोमुखा (?) यत्काष्ठाभिमुखी समुत्थितवती स्थाप्या च तद्दिङ्मुखीम् ॥
पुण्योद्यानक्षेत्र तीर्थहृदस्था वृक्षच्छायाशीतला श्लिष्टकाया ।
स्निग्धा घण्टानिःखनाप्याज्यगन्धा विस्तीर्ण स्याल्लिङ्गकार्ये प्रसिद्धा ॥ १२ ॥
श्वेता पङ्कजसन्निभा द्विजशिला तस्याः शशी देवता राजा रक्तशिला कुलस्थसदृशा शक्रस्तु तद्देवता । पीता वैश्यशिला तथैव हरिता तस्या भगो देवता कृष्णा शुद्रशिला च मुत्सदृशा तत्राश्विनौ देवता ॥ चतुर्णामपि वर्णानामेता मुख्याः स्वकाः शिलाः ।
अलाभे सर्ववर्णानामासामेकतमा भवेत् ॥ १४ ॥ गुर्वी धीरवा स्फुलिङ्गबहुला न्यग्रोधबोधिच्छद
प्रख्या बिम्ब (विधौ ) विशालबहुला ग्राह्या शिला पौरुषी । रम्भापत्रनिभा न चातिबहुला स्निग्धस्वना शीतला
स्त्रैणी पीठविधौ द्विलक्ष्मभिदुरा लैबी पदाब्जार्पणे ॥ १५ ॥ पूर्वोत्तरशिगेयुक्ता घण्टानादस्फुलिङ्गवत् । छेदे सा पुंशिला लिङ्गयोग्या वृत्ता तदायता ॥ १६ ॥

Page #69

शिलालक्षणम् ]
चतुर्दशोऽध्यायः ।
चतुरश्रा च दीर्घाश्रा स्त्रीशिला पीठिकोचिता । त्र्यश्रा तदायता षण्डा ज्ञेया पादशिलोचिता ॥ १७ ॥ नन्द्यावर्तवसुन्धराधरह्यश्रीवत्सकूर्मोपमाः
५९
शङ्खस्वस्तिक हस्तिगोवृषनिभाः शक्रेन्दु सूर्योपमाः ।
छत्रस्रग्ध्वजलिङ्गतोरणमृगप्रासादपद्मोपमा
वज्राभा गरुडोपमाश्र शुभदा रेखाः कपर्दोपमाः ॥ १८ ॥ विप्रादीनां वर्णभेदाश्च रेखा
श्वेता रक्ता पीतकृष्णे प्रशस्ताः ।
रेखा यस्यां देवराजायुधाभा
ग्राह्या सा स्यात् सर्ववर्णैः शिला स्यात् ॥ १९ ॥ अश्व बीजं पवनस्य बीजं भूयः स्वराण्यत्र नपुंसकानि । एताः प्रशस्ताः शुभदाः समस्ता रेखास्तु लिङ्गेक्षतुल्यताया (?) : एवं परीक्ष्य च शिलां समवेक्ष्य शस्तां प्रक्षाल्य तोयैर्बहुशः प्रयत्नात् । गर्भाणि लेप्यविधिनापि च मण्डलानि तज्ज्ञो गुरुर्ज्ञातुमथार्हताह ॥ २१ ॥ तुल्यांशः क्षीरपिष्टैस्तु विषकासीसगैरिकैः । दृषदालिप्य निःशेषमेकरात्रोषितं ततः ॥ २२ ॥ प्रक्षाल्य गर्भान् दोषांच मण्डलैस्तत्र रक्षयेत् । मञ्जिष्ठाभे मण्डले दुर्दुरः स्यात्
पीते गोधा कापिले मूषिकाश्र | कृष्णे सर्पः पाण्डरे चेति केचित् ardhara गौलिक वृश्चिको वा || २३ ||

Page #70

शिल्परते
[पूर्वभागः
रक्ते तु कृकलासः स्यात् खद्योतो मधुसन्निभे । मिश्रे पिपीलिका गर्भः शस्त्राभे धूसरे दृषत् ॥ २४ ॥ गौरे तु विमला धूम्र पतङ्गः सिकताथवा।
नीलपीते भवेत् कूर्मो गर्भदोषान् वदाम्यतः ॥ २५ ॥ कपोतवणे गृहगौलिका स्यादागुणश्च (?) गर्भः कपिले प्रशस्तः। रक्ते प्रदिष्टः कृकलासगर्भः पाषाणगर्भो गुळसन्निभे च ॥ २६ । कुलीरगर्भो हरितालवणे स्याच्चम्पकाभे शबले कृमिश्च । गर्भस्य रूक्षे सिकतः प्रशस्तो वर्णे विचित्रे सति वृश्चिकश्च ॥ रक्ते विचित्रे शफरस्य गर्भः पीते विचित्रे पतगः प्रदिष्टः । गर्भः कुसुम्भप्रतिमे षडधिः भस्मोपमाने सुषिरं वदन्ति ॥ स्यान्मण्डले किंशुकपुष्पवणे वृत्रारिगोपश्च पिपीलिका वा । तत्रातसीष्पुपसमानवणे निपी(त)णे (2) सति माक्षिकाः स्युः॥
छेदने दृश्यते यत्र मण्डलं तत्र निर्दिशेत् ।
मण्डलं यादृशं दृष्टं तादृशं गर्भमेव च ॥ ३० ॥ एवंविधैापितलक्षणैश्च गर्भ विधायाविधिवत् परीक्ष्य। बाह्येऽप्यदृष्टे सति लक्षणेऽस्मिन् लेपं विदध्यात् प्रवदामि तत्तत्॥ ब्रह्माणं चक्रपाणिं कुसुमशररिपुं वैष्णवं पेषयित्वा - क्षीरेणाज्येन सम्यक् समवृतमधुना लेपयेत् तं शिलां च लिप्ता क्लिन्ना समस्ताद् भवति यदि शिला प्रोषिता चैकरात्रं
जानीयात् तत्र गर्भ फणिपतिस्थवा वृश्चिको वाथ गोधा॥

Page #71

शिलालक्षणम् ]
चतुर्दशोऽध्यायः ।
कासीत चोरी गोक्षीरे पिष्टा चालिप्य या शिला । त्रिरात्रमुषिता रक्ता स्याचेत् कर्मोऽत्र निश्चयः ॥ ३३ ॥
६१
मांसीकुष्ठगयारात्रिं त्रिफलावारिदाम्बुभिः ।
पिष्ट्वा तस्यार्दितं लिम्पेत् त्रिरात्राद् विकृतिर्यदि ॥ ३४ ॥ गर्भं तु कालकूटाख्यं विषं तत्र विनिर्दिशेत् । तस्य स्पर्शेन मृत्युः स्याद् यतोऽतस्तं न संस्पृशेत् ॥ ३५ ॥ मांसीरोगहयारिवारिद जलैः सार्धं पलानां त्रयं पिष्ट्रा वामविलोचनास्तनभुवा क्षीरेण तां लेपयेत् । लिप्त्वा सा च शिला यदि त्रिदिवसैर्वर्णान्तरत्वं व्रजेत् तत्र स्याद् विषमाशुनाशजनकं हस्तेन तं न स्पृशेत् ॥ ३६ ॥ तोये भीतिं दर्दुरे संविधत्ते गोधा राज्ञो नाशनं गोक्षयं च । कर्तुर्वशं नाशयेन्नागगर्भो मारीं तस्मिन् संविधत्ते सदेशे ॥ ३७ ॥ कर्तुर्मृति गर्भविनाशनं च स्त्रीणां विधत्ते सलिलाख्यगर्भः । खद्योतगर्भस्तु भयं च वह्नौ द्वैविध्यमुग्रं गृहगौलिकश्चेत् ॥ आखुर्भयं तस्करजं विधत्ते दुर्भिक्षमुग्रं कृकलासगर्भः । नाशं च वृष्टेरुपलाख्यगर्भः सस्यप्रणाशं च कुलीरगर्भः ॥ कुष्ठं विधत्ते कृमिरेव कर्तुचौर्य च कुर्यात् सिकता समन्तात् । शूलां विदध्यादथ वृश्चिकाख्यो द्रव्यस्य नाशं शफरो विधत्ते ॥ स्थानस्य नाशं कुरुते पतङ्गो व्याधिं षडङ्घ्रिस्तु बहूंच रोगान् । त कुर्यात् सुषिरो हि रोगं नाशं धनानामथ शकगोपः ॥
!

Page #72

शिल्परने
पूर्वभागः चिन्तां विधत्ते च पिपीलिकश्चेत् कर्तुः प्रवासं त्वथ माक्षिकश्च । कूर्मश्च रोगान् भयमप्युदग्रं वृष्टेविनाशं कुरुते विषश्च ॥४२॥
एवं परीक्ष्य बहुधा विहायाशुभलक्षणाम् । शुभां यथेष्टमानेन छित्वा पृष्ठं मुखं तथा ॥ ४३ ॥ मूलं चाग्रं च विज्ञाय अङ्कयित्वा नयेच्च ताम् ॥४४॥
____ अथेष्टकाविधिः। चिक्कणा पाण्डराख्या च सलोणा च विगर्हिता। चतुर्थी ताम्रफुल्ला तु कर्मयोग्यमृदिष्यते ॥ ४५ ॥ तुषाङ्गारास्थिपाषाणशकराकाष्ठलोष्टकैः ।। वर्जिता सूक्ष्मसिकता ताम्रफुल्लेष्टकोचिता ॥ ४६ ॥ तां प्रक्षिप्यावटे मृत्स्ना जानुदन्नं जलं क्षिपेत् । आलोज्य पद्भिः संक्षोभ्य मर्दयेत् तां पुनः पुनः ॥४७॥ ततः क्षीरागरैरीषत्त्वक्क्काथत्रिफलाम्बुभिः । मर्दयेन्मासमात्रं तु तत्कर्मकुशलैनरैः ॥ ४८ ॥ इष्टकाः कारयेत् सम्यग् हादशाङ्गुलकायताः । तदर्धविस्तृताः प्रायो व्यासरामांशकोन्नताः ॥ ४९ ॥ त्रिपादोनास्ततो वा स्युः पूर्वसौम्यदिगग्रकाः । अधः पृष्ठाश्चोर्ध्ववक्राः कुर्युस्ते शिल्पकोविदाः ॥ ५० ॥ मूलाग्रादीन्यङ्कयित्वा धर्मे ताः परिशोषयेत् । अथ शुष्के सुलग्नादौ चुल्लीकृत्यानुमारुतम् ॥ ५१ ॥ तत्रेष्टकाः सुसन्दध्यात् सान्तरं क्रमशश्चिताः । काष्ठैः पलालभाराद्यैराचिताः स्युनिरन्तरम् ॥ ५२ ॥

Page #73

सुधा
चतुर्दशोऽध्यायः । बहिराच्छादयेत् सम्यङ् मृत्नया मृदु लेपयेत् ।। तन्मुखेष्वग्निमाधाय दशाहं पक्षमेव वा ॥ ५३ ॥ संस्कृस्य ज्वलने शान्ते समुद्धृत्येष्टकास्ततः । प्रक्षिप्य सलिले वर्षमष्टौ मासान् षडेव वा ।। ५४ ॥ उद्धरेदिष्टकास्ताः स्युर्विमानादिक्रियोचिताः । स्थूलमूलेष्टका स्त्री स्यादग्रस्थूला नपुंसकाः ॥ ५५ ॥ सर्वत्र समविस्तारास्तुल्याः स्युः पुरुषेष्टकाः । अथवा यमरेखाः स्युब्रजवश्चेत् पुमानथ ।। ५६ ॥ वक्राश्चेद् युग्मरेखाः सा स्त्रीलिङ्गाख्या प्रकीर्तिता । युग्मरेखास्त्वयुग्मं वा कर्णाभाश्चेन्नपुंसकाः ॥ ५७ ॥ ईषदुन्नतगं मूलं नतं वागमुदाहृतम् ।
अथ सुधा।
करालमुद्गीगुल्मासकल्कचिक्कणकाश्च याः ॥ ५८ ॥ चूर्णोपयुक्ताः पञ्चैते सुधाप्रकृतयो मताः । अभयाक्षबीजमात्राः शर्कराः सार्धचूर्णिताः ॥ ५९ ॥ ताः स्युः करालका मुद्गतुल्या याः क्षुद्रशर्कराः । सैव मुद्गीति कथ्यन्ते शिल्पशास्त्रविशारदैः ॥ ६ ॥ सार्धत्रिपादत्रिगुणकिञ्जल्कसिकतान्वितम् । चूर्ण तु शर्कराशुक्तयोर्यद् गुल्मासं तदुच्यते ॥६॥ करालमुद्गयोः पूर्वोक्तमानेन सिकतान्वितम् । चणकस्य च चूर्णस्य यत् पिष्टं कल्कमिप्यते ।। ६२ ॥

Page #74

शिल्परत्ने
पूर्वभागः चिक्कणं केवलं काथं बडोदकमिति द्विधा। निश्छिद्रमिष्टमानेन क्षेत्रे त्विष्टकयाचिते ॥ ६३ ॥ पूर्वोक्तानां तु पञ्चानां विधातव्यं पृथक् पृथक् । तत्र तत्र तदुक्तेन द्रवेण परिमर्दयेत् ॥ ६४ ॥ केवलेनाम्भसा पूर्व पूर्वोक्तांस्त्रीन् प्रमर्दयेत् । क्षीरद्रुमामलाक्षाणां कदम्बाभययोरपि ॥ ६५ ।। त्वग्जलैस्त्रिफलातोयं माषजूषं च तत्समम् । संयम्य शर्कराशुक्तयोश्चूर्ण तत्काथवारिणि ।। ६६ ।। खुरसंघुट्टनं कृत्वा सावयित्वाथ वाससा । चिक्कणं कल्पयेत् तेनं बद्धोदमथ चोच्यते ॥ ६७ ॥ दधिदुग्धं मावजूषैर्गुलाज्यकदलीफलैः ।। नालिकेराम्रफलयोर्जलैश्चैतत् प्रकल्पितम् ॥ ६८ ॥ बद्धोदकं भवेत् तच्च समभागं नियोजयेत् । लब्धचूर्णशतांशं तु क्षौदमंशद्वयं भवेत् ॥ ६९ ।। आज्यं तु कदलीपक्कं नालिकेराम्बुमाषयुक् । क्षीराङ्गत्वकषायं च क्षीरं दधि ततो गुलम् ॥ ७० ॥ पिच्छिलं त्रिफलाम्भश्च त्र्यंशादिकमिदं क्रमात् । अंशवृद्या समायोज्य पूतपक्काम्बुशक्तितः ।। ७१ ॥ एकीकृत्य करालं च प्रक्षिपेद् दृढवेष्टितम् । . अतीत्यैकदिनं पचादथैव घनतां भवेत् ॥७२॥ नालिकेरस्य शाखाभिर्दण्डैः संताडयेन्मुहुः । अतीत्य दशरात्रं लीगुल्मासकलककैः ॥ ७३ ॥

Page #75

दारु]
चतुर्दशोऽध्यायः । __ युक्त सङ्घट्टितं युक्तया सुधा भवति शोभना। पूर्व यंशं करालं मधुकृतकदलीनालिकेराम्बुमाष.
व्यूषं वाक्षाकषायस्तनजलधिगुलत्रैफलाम्भांसि वैवम् । वृद्धाग्न्यंशंक्रमेण स्फुटशशिधवलं चूर्णयुक्तं शतांशं पिष्टं सर्व यथावद् भवति परसुधावज्रलेपस्तथैव ॥ ७४ ॥ चतुस्त्रिद्वयमासान्तमुष्टिका युक्तिमर्दिता। श्रेष्ठमध्योत्तमा ज्ञेया सुधा सौधादिबन्धिनी ।। ७५ ।।
अथ दारु। वास्तु तरवः पूर्व वक्ष्यन्ते ये सकोटराः। सवल्लिका लताश्लिष्टाः कीटजुष्टाः सकण्टकाः ॥ ७६ ॥ सत(त)पुष्पफलाढ्या वा नृदेवाश्रिताश्च ये। बहुपक्षिमृगैर्जुष्टाश्चैत्यमार्गश्मशानजाः ॥ ७७ ॥ वक्राः शुष्काश्च ये भग्नाः सर्पभूतादिसंश्रयाः। सनीराः क्षीरवृक्षाश्च वायुवानिविदूषिताः ।। ७८ ॥ दन्तिदन्ताहताश्चैव विद्युत्पातनिपीडिताः। देवालयसमुद्भूता नदीसङ्गमसम्भवाः ॥ ७९ ॥ तटाककूपमध्यस्था एते वाः सुखार्थिभिः। . . . पलाशाः कुटजा लोध्रा बिल्वपीलुशिरीषकाः ॥ ८० ॥ श्लेष्मातककदम्बाश्व कोविदाराः सकिंशुकाः। पथ्याक्षामलकाः पार्थः सुप्तिस्रवरणा (?) अपि ॥ ८॥
१. 'शु' ख. पाठः,

Page #76

शिल्परले
पूर्वभागः अम्बष्ठाः सप्तपर्णाश्च कारस्करविकङ्कटाः । न्यगोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षशल्मलितिन्दुकाः ॥ ८२ ॥ नन्द्यावर्तश्च बदराः करवीराः कपित्थकाः। सर्पमारारिमेदाश्च पुत्रंजीवाः सडुण्डुकाः ॥ ८३ ।। तिन्त्रिणीपाटलाशोककर्पूरागरुरञ्जनाः । अर्काश्च वर्जनीयाः स्युर्देवमानुषधामसु ॥ ८४ ॥ असारशाखिनः सर्वान् वर्जयेद् गृहकर्मणि । ऋजवः सारवन्तश्च दृढाश्च चिरजीविनः ॥ ८५ ॥ वर्षवातातपसहा जलस्थलभवाश्च ये । तत्तद्देशोचिताः शस्ता ग्राह्याः स्युः शुभधामसु ॥ ८६ ॥ ये पूर्व वर्जिता वृक्षास्ते सर्वे देवतालये । शुभाय स्युर्विशेषेण मानुषाणामनर्थदाः ॥ ८७ ॥ प्रायशः क्षीरतरवो न मानुषगृहोचिताः। देवधामसु ते योग्याः सर्वेषां लिङ्कपाः शुभाः॥ ८८ ॥ शाकासनमधूकं च सालं सर्ज सचन्दनम् । पनसं देवदारुं च शंसन्ति गृहकर्मणि ॥ ८९ ॥ एकजात्या द्विजात्या वा त्रिजात्या वा महीरुहा । कारयेन्मन्दिरं राजा श्रियमिच्छन् महीयसीम् ॥ ९ ॥ अपत्रा निर्बणाः सर्वे ग्रहीतव्या महीरुहाः। पुण्याद्रिवनतीर्थस्था दर्शनीया मनोहराः ॥ ९१ ॥ सर्वसम्पत्समृद्ध्यर्थं भवेयुस्ते न संशयः ॥ ९२ ॥

Page #77

दारु ]
चतुदर्शाऽध्यायः ।
I
+ + + + + + + 11 94 ||
खदिरः सालो मधुकः सबकस्तथैव शिशपश्चैव । तथार्जुनाकणौ (?) किरीणी च पद्मचन्दनौ वृक्षौ ॥ ९३ ॥ विशिखो धन्वनः पिण्डी सिंहो राजादनः शमी । तलकं च द्रुमाश्चैते स्तम्भे वृक्षाः समीरिताः ॥ ९४ ॥ निम्बासन शिरीषाश्च शाखाकालं च कर्चलः । तिमिसो लिकुचश्चैते होमा चैतेऽखिले योग्या भेद्यारछेद्याश्च भूरुहाः । वृत्ताकारश्च मूलाग्राद् बहुशाखो दृढान्वितः ॥ ९६ ॥ पुंवृक्षः स्यात् तरोः स्त्रीत्वं मूलस्थूलकुशाग्रता । मूलाप्रयोः कृशाल्पत्वं मध्ये स्थौल्यं च षण्डता ॥ ९७ ॥ मुहूर्तगर्भस्तम्भादीन् पुंवृक्षेणैव कारयेत् । शेषकर्मसु सर्वेषु स्त्रीवृक्षचैव शस्यते ॥ ९८ ॥
एवमन्विष्य तत्कर्म योग्य वृक्षं सलक्षणम् । लब्ध्वा दद्याद् बलिं विद्वान् विधिवच्छेत्तुमारभेत् ॥ ९९ ॥ अपक्रामन्तु भूतानि देवताश्च सगुह्यकाः । युष्मभ्यं च बलिर्भूयात् तं मे दिशत पादपम् ॥ १०० ॥ शिवमस्तु महीपुत्रास्तुभ्यं देवाः सगुह्यकाः । कर्मेतत् साधयिष्यामि क्रियतां वासपर्ययः ॥ १०१ ॥ एवमुक्त्वा नमस्कृत्य पादपेभ्यो नमोऽस्त्विति । दुग्धं तैलघृतैः सम्यक् समाज्य परशोर्मुखम् ॥ १०२ ॥ सोपक्रामतु तं छेत्तुं यथाकामं वनस्पतिम् । किष्कुमात्रं तरोर्मूलं त्यक्त्वा छिन्या (त् त) दूर्ध्वतः ॥ १०३ ॥

Page #78

६८ .
पूर्वभागः छेदे क्षीरस्रवे लब्ध्यै जलस्रावस्तु सौख्यकृत् । रुधिरस्रावो विनाशाय कर्तुश्छिन्द्यान्न तं तरुम् ।। १०४ ॥ सिंहेभवृषभा शकलं तस्य निपते भूमौ पूर्वापरायतम्(?) । शुभमूर्ध्वमुखं छेत्तुं पूर्वाग्रमतिशोभनम् ॥ १०५ ॥ सवल्कलं विशेषेण सर्ववृद्धिप्रदं विदुः। अधोमुखं दक्षिणोत्तरायतं तं विवल्कलम् ॥ १०६ ।। सर्वनाशकरं दक्षिणाग्रं चेत्तु विशेषतः । तदन्यथा निपतितं सर्व मध्यममेव हि ॥ १०७ ॥ सिंहमातङ्गवृषध्वनात(?) पतने तु शुभावहाः । हसिताक्रोशरुदितकूजितान्यशुभान्यतः ॥ १०८ ॥ तं वृक्षं वर्जयित्वान्यं गृहीत्वा शुभलक्षणम् । इन्द्रेशार्थददिक्पातमुखा (वृक्षाः) सुशोभनाः ॥ १०९ ॥ अन्यथापतितरत्याज्यो वृक्षः सः सर्वगर्हितः । वृक्षान्तरादौ सङ्गोऽपि विघ्नक्लेशकरोऽशुभः ॥ ११० ॥ पाते विहाय तच्छकुं यस्य मूलेन गच्छति । सोऽपि निन्द्यो विनकारी छिन्ना भिन्नास्तथैव च ॥१११॥ शुभच्छेदाग्रपतनदारुमूलाग्रयोः समम् । इष्टप्रमाणतश्छित्वा तुर्यश्रं वाथ तक्षयेत् ॥ ११२ ॥ स्तम्भमुद्दिश्य + + + शुक्लनाच्छाद्य वाससा। शकटादौ समारोप्य यथोद्देशं समाहरेत् ॥ ११३ ॥ १. स्य' ख. पाठः.

Page #79

मृल्लोष्टकरणम्] चतुर्दशोऽध्यायः ।
देवद्विजनरेन्द्राणां विशां च शकटैगजैः । दाहरणमिष्टं स्यादन्येषां नृभिराहरेत् ॥ ११४ ॥ प्रवेश्य शस्तद्वारेण शिल्पशालास्थले ततः। वालुकासश्चये दारुं शाययेत् पूर्वमस्तकम् ॥ ११५ ॥ न परावर्तनं कुर्यादष्टपञ्चत्रिमासतः। पश्चादिष्टप्रमाणेन भित्त्वा क्रकचकोटिना ॥ ११६ ॥ अन्तर्मुखं बहिःपृष्ठं प्रकल्प्यात्राङ्कमुन्नयेत् । मूले चाग्रे तथा कृत्वा त्रान्तरमुन्नयेत(?) ॥ ११७ ॥ मूले चाग्रे तथा कृत्वा तक्षणादि समाचरेत् ।
अथ मृत्स्ना । इष्टकालोप्टकरणप्रोक्ता (चो)न्मर्दिता मुहुः ॥ ११८ ॥ मृत्स्ना सा पूजिता तज्ज्ञैः सर्वकर्मसुखप्रदा ।
. अथ मृल्लोष्टकरणम् । इष्टकोक्तमृदा तद्वन्मुल्लोप्टकरणं स्मृतम् ॥ ११९ ॥ लोष्टानि कल्पयेत् सम्यक् तेषां लक्षणमुच्यते। । नीप्रलोष्टं तू लोष्टं तुर्यश्रं कूरलोष्टकम् ॥ १२०॥ यश्रलोष्टं कीललोष्टं कृशस्थूलाग्रलोष्टके । गर्तकोणं कोणलोष्टं पुटलोष्टं तथैव च ॥ १२१ ॥ लोष्टान्येकादशैतेषामायामादिकमुच्यते। नीप्रपट्टयास्तु विस्तारचतुरङ्गुलसंयुतम् ॥ १२२ ॥ आयामं नीप्रलोष्टस्य कीर्तितं लोष्टवेदिभिः । विस्तारं ध्यङ्गुलं कुर्याद् बहलं तारपादतः ॥ १२३ ॥

Page #80

शिल्परने
[पूर्वमागः तदर्धमग्रबाहल्यं सर्वेषां पर्ववच्छिरः । स्वस्वा(ग्रब)हलैस्तुल्यं पर्योचं बहलं तथा ॥ १२४ ॥
आयाममूर्ध्वलोष्टस्य द्वादशाङ्गुलमिष्यते । तविभागैकविस्तारं षड्यवं बहलं विदुः ॥ १२५ ।। अस्य मूलाग्रयोर्भेदं पर्व + चापि विद्यते । पुटाख्यगर्तकोणानां बहलं नीप्रलोष्टवत् ॥ १२६ ॥ आयामं वसुमात्रं स्याद् विस्तारमथ कथ्यते । युगाङ्गुलं पुटामूलं तदनं साधमात्रकम् ॥ १२७ ॥ मूलं तु गर्तकोटीनां सार्धमात्रमुदाहृतम् । चतुरङ्गुलमग्रं स्याद् व्यासमेवं प्रकीर्तितम् ॥ १२८ ॥ अष्टाङ्गलं कोणमूलमग्रं सार्धाङ्गलं विदुः । कूर(ड्य ? व्य)श्रकतुर्यश्रेष्वायामं वसुमात्रकम् ॥ १२९ ॥ विस्तारं द्यङ्गलं प्रोक्तं बहलं त्रियवं मतम् । नीप्रादीनां तु पञ्चानां भेदाः कीलादिकं त्रयम् ॥१३०|| वस्वतारार्धविस्तारं कीललोष्टमुदाहृतम् । तत्तत्तारार्धताराग्रं कृशाग्रमिति कीर्तितम् ॥ १३१ ।। तत्तत्तारार्धमूलं यत् स्थूलाग्रं तदुदाहृतम् । अथ दारुमयं लोष्टमुक्तलक्षणसंयुतम् ॥ १३२ ॥ कृतमेकाङ्गुलघनं सर्वेषां साधनं तु तत् । आमूलाग्रं विधातव्यं सूत्रं कूरस्य मध्यमे ॥ १३३ ॥ मूलात् तारार्धकं नीत्वा तिर्यक् सूत्रं समालिखेत् । तिर्यमूलाग्रयोगेन मध्याग्रेण युतं लिखेत् ॥ १३४ ॥

Page #81

मुल्लोष्टकरणम् ] चतुर्दशोऽध्यायः । कर्णयुग्मं तबहिष्ठं कूरे त्याज्यं तु पार्श्वयोः। यश्रव्यासेऽब्धिसम्भक्ते त्रीणि सूत्राणि पातयेत् ॥ १३५॥ मूलात् तारासिकं नीत्वा तिर्यक्सूत्रं च पातयेत् ।। तिर्यङ्मूलाग्रयोगेन पार्श्वस्थाग्रयुतं लिखेत् ॥ १३६ ॥ कर्ण तदनादारभ्य तिर्यमध्ययुतायुतम् । कर्णसूत्रं बहिर्भागं सर्वं यत्रे त्यजेदतः॥ १३७ ॥ एवं कृत्वा साधनानि मृत्स्नां संपाद्य बुद्धिमान् । भस्मनोडूलितं कृत्वा फलकामपि साधनम् ॥ १३८ ॥ मृतां प्रसारयेत् तस्यां यथोक्तं बहलं पुनः। लोष्टायामततां तत्र यथालाभाय तां पुनः ॥ १३९ ।। सन्ताड्य च समीकृत्य तस्यां विन्यस्थ साधनम् । तिर्यक् तदने कृत्वा च परितः शस्त्रधारया ॥ १४० ॥ छिन्द्यात् पार्धे च मूलं च सर्वत्रैवं विधिः स्मृतः। ईषच्छुष्कां तु चोदृत्य पश्चात् सन्ताडयत् खयम् ॥ १४१॥ ऊर्ध्वलोष्टं कोणलोष्टमन्तर्वकं तु कारयेत् । गर्तकोणं बहिर्भागवकं वाथ विवक्रकम् ॥ १४२ ॥ कोणपारावतं कुर्यात् स्तूप्याच्छादनकानि च । कालपाकेन शुष्काणां तेषां दाहं च कारयेत् ॥ १४३ ॥ अविद्यः सुलग्नादौ चुल्ली कृत्वेष्टकोक्तवत् । अथवान्यप्रकारेण तेषां दाहं च कारयेत् ॥ १४४ ॥ अविर्भे सुलमादौ चुल्ली कृत्वेष्टकोक्तवत् । । अथवान्यप्रकारेण लोष्टदाहो विधीयते ।। १४५ ॥ .

Page #82

शिल्परत्ने
पूर्वभाग शुष्कचिश्चादिशाखामिरास्तीर्य सुमुहूर्तके। इन्धनानि च विन्यस्य पलालानि च विन्यसेत् ॥१४॥ तस्मिन् लोष्टानि विन्यस्य पलालैश्छादयेत् पुनः।
पलालाभासकैः पश्चाद् ब्रीह्याभासैस्तुषैस्तथा ॥ १४७ ॥ आच्छाद्याहिरथासिञ्चेच्छाखाः प्रज्वालयेत् पुनः। उद्धृत्य ज्वलने शान्ते जले क्षिप्रवोद्धरेत् क्रमात् ॥ १४८ ॥
- अथ लोहाः । कीलशूलादिनिर्माणे लोहः कृष्णः प्रशस्यते । सुवर्ण रजतं तानं पूजितं लोष्टकर्मणि ॥ १४९ ।। कांस्यपित्तलकादीनि मध्यमानीरितानि हि । स्तूप्याच्छादनके सर्वमिष्टं कृष्णविवर्जितम् ॥ १५० ॥ वल्लीमुकुलपुष्पादिकरणे निखिलाः शुभाः । बिम्बपीठादिकरणे शस्तं वक्ष्यामि तद्विधौ ।। १५१ ॥ इति शिल्परने शिलादार्वादिसाधनलक्षणं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः ।
अथ पञ्चदशोऽध्यायः।
अथायादिलक्षणम् । अन्यत्र कूपादिभ्योऽथ बहियोनिः प्रकीर्तितः । गृहाणां भित्तिमध्ये तु शालानां तु तथा भवेत् ॥ १॥ प्रासादानां तु बाह्ये तु मध्ये वा शयनासने । पादबाह्ये पादमध्ये सभामण्डपयोर्मितिः ॥ २ ॥

Page #83

आयादिलक्षणम् ] पञ्चदशोऽध्यायः ।
अन्तर्मध्ये च सालानां बाह्ये वा मानसूत्रकम् । .. भित्त्यन्तर(स्य) मानेन मानयेत् सर्वधामसु ॥ ३ ॥ तथा बाह्येन मानेन भित्तिमध्येन वा पुनः । भित्तिमध्यं द्विजातीनां न(रे)न्द्राणां तथैव च ॥ ४॥ विशामपि च शूद्राणामन्तर्भागमिति स्मृतम् । बहिर्भागं तु देवानां मानसूत्रं बुधैरिदम् ॥ ५ ॥ मानसूत्रात् तु बाह्ये तु कूटकोष्ठादिनीप्रकम् । एतद् विन्याससूत्राख्यं ह्योमाबाह्यगतं पुनः ॥ ६ ॥ अवसानाभिधं सूत्रमेवं सूत्रत्रयं स्मृतम् । सभामण्डपशालानां भित्तिमध्यावसानकम् ॥ ७ ॥ भित्तिमध्याङ्घिबाह्ये तन्मध्ये वाभ्यन्तरेऽपि वा। भित्तिबाह्यगता स्तु बाह्य वाभ्यन्तरेऽपि वा ॥ ८ ॥ तदध्रिमध्यावधि वा मानसूत्रमुदाहृतम् । भित्तिव्यासे तु भान्वंशे बाह्ये धात्वंशकं व्रजेत् ॥ ९॥ अभ्यन्तरे युगांशं तु तच्छेषं विस्तृतं भवेत् । भित्तिमध्यगपादस्य पादस्थानेन संशयम् (2) ॥ १० ॥ नाहेऽष्टप्ने हृतेऽर्कत्रिधनतिथियुगैः सप्तभिः शेष आयो भान्यत्रावाप्तिरायुस्तिथिदिवसपती लोकनिमेऽथ नागैः । योनिः स्याच्छैलयुग्मैर्व्यय उदधिहते (गोर्कतो?) भागराशी तस्मिन्नक्षन(आयुश्शतभिरथ?) नवन्ने विप्रमुख्योऽब्धिभिः स्यात्
आयाधिक्यं व्ययतः संपाचं सर्वथान्यथापत्तिः। नक्षत्रादिशुभत्वं ज्योतिश्शास्त्रादिभिः सुविज्ञेयम् ॥ १२

Page #84

शिल्परत्न
पूर्वभागः
जन्म सम्पद् विपत् क्षेमः प्रत्यरः साधको वधः। मैत्रं परममैत्रं च जन्मेत्याचं पुनः पुनः ॥ १३ ॥ कर्तुर्जन्मक्षमारभ्य गणयित्वा विचिन्तयेत् । सम्पत्साधकमैत्राणि क्षेमं परममैत्रकम् ॥ १४ ॥ जन्माख्यं च शुभानि स्युरशुभानीतराणि तु । जन्माष्टमं विनाशाय ऋक्षं तदपि वर्जयेत् ॥ १५ ॥ गण्डान्तप्रमुखान् दोषानपि सर्वान् विवर्जयेत् । बालत्वं कौमारं यौवनमथ वार्धकं च निधनं च ॥१६॥ पञ्च वयांस्येष्वन्त्यं नेष्टं शिष्टानि वास्तुनीष्टानि । मध्यमे बाल्यवार्धक्ये मरणं त्वधमाधमम् ।। १७ ॥ अनुत्तमे तु कौमारयौवने वेति केचन । नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णेति तिथयः क्रमात् ॥ १८ ॥ तत्र रिक्ता विवा स्यात् पूर्णा गेहेषु पूजिता। करणेषु स्थिरा निन्द्या विष्टयस्तु तथैव च ॥ १९ ॥ पापवारोदयास्त्याज्याः शुभवारोदयाः शुभाः । वारजानि करणानि गर्दभव्याघ्रविष्टिगजसूकराः क्रमात् । (सू?स्म)र्यते मृगपतिः पशुस्तथा तत्र विष्टिरहितानि सन्तु वै॥ एवमिन्द्रविधुवह्निराक्षसश्राद्धदेववृषवायुगा क्रमात् । . योगिनी भवति सूर्यवारतो निन्दिता (हि) प्रतिमाप्रतिग्रहे । ध्वजधूमसिंहकुक्कुरवृषखरगजवायसाः क्रमेण स्युः । प्रागादियोनयोऽष्टौ तेष्वयुजः संपदे युजो विपदे ॥ २२ ॥

Page #85

आयादिलक्षणम् ] . पञ्चदशोऽध्यायः । ध्वजेऽर्थलाभः कलहश्च धूमे सिंहे जयः श्वान अनन्तरोगः । वृषे तु लाभः खर आन्तदुःखं गजे सुखं वायस एव निष्फलः।।
पश्चिमाशाननः श्लाघ्यो ध्वजः सर्वमुखोऽथवा । उत्तराभिमुखः सिंहो वृषः प्राचीमुखः शुभः ॥ २४ ॥ दक्षिणाभिमुखो हस्ती समस्ते वास्तु(कर्मणि) ॥ २५ ॥
मूर्ध्नि ध्वजो घ्राणपुटे च धूमो.. __ ह्यास्ये हरिः श्रोत्रदृशोः श्वसंज्ञः । । स्कन्धे वृषः पाणियुगे खरः स्याद् ..
गजश्व हृद्यघ्रियुगे च काकः ॥ २६ ॥ तस्करो भुक्तिशक्ती च धनं राजाभिधं पुनः। षण्डं चैव विपञ्चैव ततस्तु चलसंज्ञकम् ॥ २७॥ समृद्धिरिति विख्यातान्यंशकानि नव क्रमात् । तस्कराख्यं विपत् षण्डं निन्दितं वास्तुपाठकैः ॥ २८ ॥ पापक्षेत्राणि निन्द्यानि लग्नान्यन्यानि सत्त्वतः । लग्नाष्टमं दुष्टयोगान् सकलान् परिवर्जयेत् ॥ २९ ॥ यत्र पूर्णशतायुः स्याद् वर्जयेत् तन्न संशयः । ध्वजे वृषे च वैश्यः स्याद् विप्रः सिंहे गजे तथा॥३०॥
धूमे च गर्दभे राजा वृषलः शुनि वायसे। अथान्यथा-- अष्टाहते रन्ध्रहतेऽथ शेषस्त्वायोऽथवात्रापि तिथिस्तु तिथ्या । नागे नवने व्यय एव दिग्भिर्भवेदिदं देशवशात् प्रवेश्यः॥

Page #86

७४
शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
अथ काश्यपक्षः। हर्यविस्तारहस्तं तु गुणई वसुभिहरेत् । शेषो ध्वजादियोनिः स्याद् वृद्धं तं वसुभिर्भजेत् ॥३२॥ ऋक्षकक्ष नवई तं परिणाहं भजेदगैः। शेषः सूर्यादिवारः स्यात् तिथिस्त्रिंशद्विभाजिते ।। ३३ ।। शेषो हारफलं तत्र पञ्चधा विभजेदिदम्। बाल्यादीनि वयांस्यत्र व्ययो भानुविभाजिते॥ ३४ ॥ व्यासायामकरारामवृद्धं तं विशता हरेत् । तिथयस्तु तथा शेषास्तुङ्गकेऽथाष्टवृद्धिते ॥ ३५ ॥ नाडिभिस्तूनिते शेष आय इत्युच्यते बुधैः । तुङ्गं तु नवभिर्हत्वा प्राग्वद् वै नाडिभिहरेत् ॥ ३६ ॥ शेषं व्ययमिति ख्यातं सर्वप्रासादवास्तुषु । अथवा व्यासमानेन दीर्घमानं निहत्य तु ॥ ३७॥
भक्ते + भिः शेष भायः प्रोक्तो नामभिरष्टभिः ॥ ३८ ॥ अत्रायशब्देन योनिरुच्यते। एवं परीक्ष्य बहुधा शुभमानं तु संग्रहेत् ।
अथ ग्रहस्फुटानयनपकारः । गृहपरिणाहेऽर्कन्ने भूताकाशाम्बुराशिभिर्विभजेत् । पुनरप्यर्हत्वा हत्वा राशि वेर्विधार्यैवम् ॥ ३९ ॥ त्रिंशहिस्त्वथ षष्ट्या हत्या भागाः कलादिकाः कल्प्याः। शीताशोर्वेदकरैः (वि)निहत्येन्द्रष्टभिः स्फुटं कार्यम् ॥४०॥

Page #87

दशोऽध्यायः ।
आयादिलक्षणम् ] गुणयेदेकाम्बुधिभिः खानेन्दुकरैर्हरेत् कुजस्य तथा । सौम्यादीनां गुणनं नैव स्याकारकाः क्रमादेते ॥ ४१ ॥ खाकाशाम्बुधिभूताः शरशून्ययुगास्तथैव खाश्विभवाः । युगलमहीधररन्ध्राः खखाङ्गकाः शिल्पशास्त्रनिर्दिष्टाः ॥ ४२ ॥ एत एव कटपयादिभिः --
७७
रम्योऽर्कस्य गुणः स्यान्मुनिभग्नो हारको ज्ञेयः । वारश्चन्द्रस्य गुणो भवति विभाजको भवेत् पादः ॥ ४३ ॥
कस्त्वं गुणकारकः स्यान्नीचपरो भूमिजे हारः । सोमसुतादीनां को गुणकारो भवति सर्वेषाम् ॥ ४४ ॥ सौम्ये नानावाणी हारो जीवस्य मानाभः । आत्रेयोच्चस्य तथा भवति शनैश्चरस्य रसाळः ॥ ४५ ॥ राहोरानर्तः स्यादानीतव्या ग्रहा एवम् । विस्तारायतमानैरितीरितं शिल्पशास्त्रज्ञैः ॥ ४६ ॥
प्रकारान्तरेण -
खण्डेन गुणयेद् भानोर्मानवेन विभाजयेत् ॥ ४७ ॥ वृत्तेन गुणयेदिन्दोः कुजेन च विभाजयेत् । गुणः कुजस्य वृन्ताको नीवाराङ्गो विभाजकः ॥ ४८ ॥ किंगुणः सोमपुत्रस्य मन्त्रनिष्ठो विभाजकः । जीवस्य गुणयेद् दानैः शङ्करोऽयं विभाजकः ॥ ४९ ॥ भार्गवस्य गुणः शम्भुः मन्त्रनिष्ठो विभाजकः । मन्दस्य गुणयेत् प्राज्ञैर्धीरसेन विभाजयेत् ॥ ५० ॥

Page #88

७८ शिल्परले
[पूर्वभागः गुणकारो धनं राहोमन्त्रनिष्ठो विभाजकः । इत्यतैर्गुणहारस्तु त्रिन्ननाहाष्टमांशतः ॥५१॥ सूर्यादिराहुपर्यन्तग्रहाः कार्या गृहादिषु । ग्रहाणां गोचरादीनि तथा यो(गा)दिकानि च ।। ५२ ।। होराशास्त्रोक्तमार्गेण सम्यक् सञ्चिन्त्य बुद्धिमान् । दोषान् सर्वान् परित्यज्य गुणैर्युतान् परिग्रहेत् ॥ ५३ ।।
इति शिल्परले आयादिलक्षणं नाम
पञ्चदशोऽध्यायः ।
अथ षोडशोऽध्यायः।
___ अथ प्रासादलक्षणम् । देवादीनां नराणां च येषु रम्यतया चिरम् । मनांसि च प्रसीदन्ति प्रासादास्तेन कीर्तिताः ॥ १॥
नानामानविधानत्वाद् विमानं शास्त्रतः कृतम् । पादोनत्रिकरादिपञ्चदशहस्ताशाङ्गुलान्तोत्तरे
प्वष्टाष्टाङ्गुलवृद्धितोऽन्तरभवद्योनिप्रभेदेष्वथ । प्रत्यक्प्राग्वदनक्रमेण विहितेष्वल्पेषु वान्येषु वा
प्रासादेषु विशिष्टजातिषु निजेष्टं कारयेत् कारुभिः ॥२॥ प्रासादांश्च कराङ्गुलेन शुचिहस्तादेवमष्टामुलै
वड्या सौम्ययमाननाः कतम एव स्युमंगादे भजाः(?)। तेष्वेकं दशमात्रकोनतिथिहस्तान्तोश्च(?) वा कारयेत्
प्रोक्तं किष्कुमितं (वीतिह?) चरहतेषूहयेद् बुद्धिमान् ॥

Page #89

प्रासादलक्षणम् ] षोडशोऽध्यायः ।
धाम्नो व्यासे शकरीहन्द्वभक्ते
मित्रेन्द्रेमाशैः समस्तांशतश्च । विस्तृत्या संयुक्तया पादकादि
स्तूप्यग्रान्तोऽप्युच्छ्रयं स्याच्चतुर्धा ॥ ४ ॥ अथवाल्पकनिष्ठानां व्यासे सप्तविभाजिते ॥ ५ ॥ षडंशाधिकमुच्चं स्यान्मध्यानां पञ्चकाधिकम् । व्यंशाधिकं चोत्तमानां प्रासादानामिहोन्नतिः ॥ ६ ॥
__ अथ शान्तिकादितुङ्गनियमः । तत्रादित्यतलं श्रेष्ठं शतहस्तोच्छ्रितं भवेत् ।
हस्तसप्ततिविस्तारं (सप्त?)त्रिभागाधिकमुच्छ्रयम् ॥ ७ ॥ तच्छान्तिकं देवविमानमुत्तममध्यर्धतुङ्गं त्वथ पौष्टिकाख्यम् । पादोनयुग्मं विजयस्य तुझं + + + + + + + + + + + ॥८॥ विस्तारतो द्विगुणि(तुङ्ग)तोन्नतमद्भुताख्यं
विस्तारतुल्यमुदयं यदि सार्वकामिकम् । तारत्रिपादमुदयं पुनराभिचारं तत्त स्मृतं त्वशुभकर्मणि चाभिचारे ॥ ९ ॥
अथ महाप्रासादतुङ्गनियमः । तत्रादित्यतलं श्रेष्ठं शतहस्तोच्छ्रितं भवेत् । हस्तसप्ततिविस्तारं मुख्यजात्यापि च क्रमात् ॥ १० ॥ त्रिषष्टिहस्ततारं च त्रिनवत्युन्नतं तु यत् । उत्तमेन तु मानेन स्यादेकादशभूमिकम् ॥ ११ ॥ तथा चतुरशीत्युच्चं सप्तपञ्चाशता ततम् । दशभौमं स्मृतं धाम श्रेष्ठमानेन शोभनम् ॥ १२॥

Page #90

शिल्परले
पूर्वभागः पञ्चसप्ततितुङ्गं यदेकपञ्चाशता ततम् । नवभौमं तु तन्मुख्यं यथायुक्ति नियोजितम् ॥ १३॥ उच्चं षडधिकं षष्टया चत्वारिंशच्च पञ्च च । कराणां विस्तृतं धाम भवेदष्टतलं शुभम् ॥ १४ ॥ सप्तपञ्चाशदुत्तुङ्गं त्रिंशता च (श)तेन च । कराणां विस्तृतं धाम सप्तभौमं प्रकीर्तितम् ॥ १५ ॥ त्रयस्त्रिंशत्करं व्यासं चत्वारिंशत्करैरपि । नन्दहस्तैश्च यत् तुझं षट्तलं तत् प्रकीर्तितम् ॥ १६ ॥ कराणां सप्तविंशत्या चत्वारिंशत्करैरपि । सैकैर्यद् विस्तृतं तुझं पञ्चभौमं तु तद् भवेत् ॥ १७ ॥ त्रिंशता चैकविंशत्या तुङ्गे व्यासे चतुस्तलम् । प्रकृत्या चातिशकों त्रिभौमं तुङ्गविस्तृतौ ॥ १८ ॥ एवं त्रितलमारभ्य यावद्वादशभूमिकम् । उत्तमानां प्रतितलं ह्रासयेद् द्विकरं क्रमात् ॥ १९ ॥ मध्यमानि विमानानि भवन्तीह दश क्रमात । तहन्मध्यविमानानां हासनं द्विकरं पृथक् ॥ २० ॥ कनिष्ठानि विमानानि भवन्त्याजगतीतलात् । अथवा युग्महस्तैस्तु विकारकरतः क्रमात् ॥ २१ ॥ सप्तत्यन्तं विमानानि जात्यादीनि भवन्ति हि। तान्यपि त्रितलादीनि भवन्त्यर्कतलान्तकम् ॥ २२ ॥ अत्यष्टिहस्तादारभ्य त्रिषष्टिककरात् तथा । छन्दानि पञ्चभौमादि भवन्त्यर्कतलान्तकम् ॥ २३ ॥

Page #91

प्रासादलक्षणम् ] षोडशोऽध्यायः।
अत्यष्टिहस्तादारभ्य त्रिषष्टिककरात् ततः। छन्दानि पञ्च भौमादि भवन्त्यातलादिह ॥ २४॥ हिहिहस्तविवृद्धानां कनिष्ठाद्यष्टकत्रयम् । त्रयोदशकरव्यासात् पञ्चपञ्चाशदन्तकम् ॥ २५ ॥ द्विहस्तवर्धनात् प्राग्वद् विकल्पान्येकविंशतिः । एकादशकरात् सप्तपञ्चाशत्क(क)रान्तकम् ॥ २६ ॥ द्विहस्तवर्धनात् प्राग्वदूनविंशतिसंख्यया । चतुभीमादार्कभौममाभासाख्यानि तानि वै ॥ २७ ॥ विस्तारस्तम्भतो बाह्ये जन्मस्तूप्यन्तमुन्नतम् । केचिदाशिखरान्तं तु प्रवदन्ति समुन्नतम् ॥ २८ ॥ अथवा - प्रासादास्त्रितलादिभानुतलनिष्ठा जातयः स्थाणुसू
र्याद्यैरोजसमैः करैः परिमिताश्चासप्ततेर्वधिताः । षोढा वह्नितलादयो यधममध्यश्रेष्ठक्लप्त्या पृथग्
व्यासाद्रयंशगुणांशकाधिकसमुत्सेधाश्च ते प्रायशः ॥२९॥ विश्वेन्द्रायेषु षषष्टयसमसमकरैरब्धिभौमादयः स्यु
श्छन्दा हस्तैनवाशादिभिरिषुरसपञ्चाशदन्तैर्विकल्पाः । पञ्चक्ष्माद्याश्च सर्वे प्रतितलमृतुभिन्ना विवस्वत्तलान्ता
रुद्राकोनतानावधिभिरुदधिभूम्याद्यथाभाससंज्ञाः ॥ आभासेऽत्र चतुस्तलादिशिवभूम्यन्तं पृथग वेदभे
दाढ्यं द्वादशमन्तिमं धधममध्यादिक्रमात् षड्भिदम् । षष्टिर्जातिगृहे भिदाः करवशाच्छन्दे षडूनास्ततः
षट्कोनाश्च विकल्पधामनि तथाभासे दशोनास्ततः ।।

Page #92

शिल्परले
अथाल्पप्रसादः ।
युग्मायुग्मकरैः पङ्किनवहस्तादितः क्रमात् । अष्टसप्तकरैः श्रेष्ठा कानि तु +++++ ॥ ३२ ॥ चतुस्त्रिद्दितलानि स्युः क्षुद्राख्यानि यथाक्रमम् । अथवा त्रिचतुर्हस्तव्यासात् क्षुद्रेषु धामसु ॥ ३३ ॥ एकभौमं द्विभौमं च यथायुक्ति नियोजयेत् । पङ्क्तिहस्तततं नन्दकरव्यासमिहोत्तमम् ॥ ३४ ॥ भवेदेकतलं हस्तैर्मध्यं वस्तृषिसं (ख्य ?) मितैः । कनिष्ठमृतवाणैः स्यादित्थमेकतलत्रयम् ॥ ३५ ॥ ज्याद्याशाकरपश्चिमं शशितलं बाणादिमार्ताण्डदो:
पर्यन्तं द्वितलं हयादिनृपहस्तान्तं त्रिभूम्यन्वितम् । कुर्याद् धाम निजोचितोच्छ्रययुतं प्रोक्तोच्छ्रयेष्वेष्वतो
युक्त्या पाददलत्रिपादकरसंयोगक्षयौ च कचित् ॥ ३६ ॥ हस्तच्छेदं तु वृद्धया वा हान्या वा पूर्णमाचरेत् । अथवा सर्वजात्यानां विमानानां समासतः ॥ ३७ ॥ स्वव्यास द्विगुणादुच्चमष्टां (शं)वाधिकं भवेत् । अथवाल्पकनिष्ठानां व्यासे सप्तविभाजिते ॥ ३८ ॥
८२
[पूर्वभागः
षडंशादिकमुचं स्यान्मध्यानां पञ्चकाधिकम् । विमानं शतहस्तोच्च कांधि + न कलौ स्मृतम् ॥ ३९ ॥ महावातादिपीडाभिः पीड्यते यद्यतोऽधिकम् ।
अथ नागरादिविधिः ।
नागरं द्राविडं चैव वेसरं चेति तत् त्रिधा ॥ ४० ॥

Page #93

नागरादिविधिः ]
षोडशोऽध्यायः ।
प्रासादः सर्वदेवेषु सन्देश (?) मधुनोच्यते । सात्त्विकं नागरं तत् स्याद् राजसं द्राविडं स्मृतम् ॥
तामसं बेसरं चेति त्रयं ब्रह्मादिदैवतम् । त्रियुगं तत् त्रिवर्णे च त्रिचक्रं च क्रमात् स्मृतम् ॥ ४२ ॥
नागरस्य स्मृतो देशो हिमवद्विन्ध्यमध्यगः । द्राविडस्योचितो देशो द्राविडः स्यान्न चान्यथा ॥ ४३ ॥
आगस्त्यविन्ध्यमध्यस्थो देशो वेसरसम्मतः । सर्वाणि सर्वदेशेषु भवन्तीत्यपि केचन ॥ ४४ ॥
अन्यथा
८३
-
हिमाद्रिकन्ययोरन्तर्गतो देश उदाहृतः । सोऽपि देशस्त्रिधा भिन्नस्तत्तद्देशभवैर्गुणैः ॥ ४५ ॥ यथैव देहिनां देहं वातपित्तकफात्मकम् । तथैवेदं जगत सर्व विज्ञेयं त्रिगुणात्मकम् ॥ ४६ ॥ हिमवद्दिन्ध्ययोर्मध्यं सात्त्विकं भूतलं स्मृतम् । विन्ध्यशैलादिकृष्णान्तं राजसं परिकीर्तितम् ॥ ४७ ॥
पुनः कृष्णादिकन्यान्तं तामसं भूतलं भवेत् । नागरं सात्त्विके देशे राजसे द्राविडं भवेत् ॥ ४८ ॥ वेसर तामसे देशे क्रमेण परिकीर्तिताः । विष्णुर्वेधाः शिवः साक्षात् क्रमात् तद्धामदेवताः ॥ ४९ ॥
नागरं भूसुरो जात्या वेसरं वेश्य उच्यते । द्राविडं तु नृपो ज्ञेय आकृतिः कथ्यतेऽधुना ॥ ५० ॥

Page #94

८४
शिल्परले
मूलादाशिखरं युगाश्ररचितं गेहं स्मृतं नागरं मूलादाशिखरकियं षडुरगाश्रोदितं द्राविडम् | मूलाद् वा गलतोऽथवा परिलसद्वृत्तात्मकं वेसरं तेष्वेकं पृथगात्तलक्ष्म सुविदध्यादात्मनः सम्मतम् ॥ ५१ ॥
[ पूर्वभाग:
जन्मादिस्तु पिपर्यन्तं युगाश्रं नागरं भवेत् । वस्वश्रं शीर्षकं कर्णे द्राविडं भवनं विदुः ॥ ५२ ॥
वृत्तकर्णशिरोपेतं वेसरं हर्म्यमीरितम् । कूटकोष्ठादिहीनानां हर्म्याणां कथितं त्विदम् ॥ ५३ ॥
नानाधिष्ठानसंयुक्तं तलं प्रत्यङ्घ्रिभेदवत् । सर्वत्र वृत्तपादं वा वेसरे भवने कुरु ॥ ५४ ॥ कूटकोष्ठादिनिष्क्रान्तमृजुसूत्रे तु सम्मितम् । उन्नतोपान कोपेताः कूटकोष्ठा यथाक्रमम् ॥ ५५ ॥ एकाकारं तलं स्तम्भं पत्रतोरणसंयुतम् । क्षुद्रकोष्ठसमायुक्तं महानास्यवकाशके ॥ ५६ ॥ वेदिकाजालकोपेतं कूटं वेदाश्रशीर्षकम् । एकानेकलं वापि सालिन्द्रं वा व्यलिन्दकम् ॥ ५७ ॥ वेदाचं शीर्षकं कण्ठं शालाकारमथापि वा । नागरं भवनं ख्यातं तदेशेषु प्रकल्पयेत् ॥ ५८ ॥ प्राग्वत् कूटादिनिष्क्रान्तं कारयेद् वाथवा पुनः । मानसूत्राद् बहिः कूटनीनं कूटात् तु कोष्टकम् ॥ ५९ ॥ मध्ये कोष्ठं सभद्रं वा विभद्रं वा नियोजितम् । पञ्जरं मानसूत्रे वा कूटनिष्क्रान्तसादृशम् ॥ ६० ॥

Page #95

नगरादिविधि: ]
षोडशोऽध्यायः ।
उन्नता शालकोपाना सौष्ठिकौ च यथाक्रमम् ।
उन्नतं स्वान्तरं मञ्चमन्तन् (?) प्रस्तरहीनकम् ॥ ६१ ॥ चतुरष्टाश्रवृत्ताभं कूटं कुर्यात् तले तले । ना (सा) मसूरकस्तम्भतोरणैश्च समन्वितम् ॥ ६२ ॥ वृत्तायस्फुटिकैर्हस्तितुण्डैः कुम्भलतादिभिः । हारान्तरेषु मध्योर्ध्वे क्षुद्रकोष्ठयुतं तु वा ॥ ६३ ॥ तत्रैव हस्तितुण्डं वा भद्रनास्यल्पनासि वा । निरन्तरं सान्तरं वा ह्येकानेक (त)लं तु वा ॥ ६४ ॥ शिरसो वर्तनं कर्णे वृत्तं वाष्टाश्रमेव वा । इत्येतैर्लक्षणैर्युक्तं विमानं द्राविडं भवेत् ॥ ६५ ॥ तदेव चरणाकारावेकाकारेण कल्पयेत् । हारान्तरे विशेषेण स्युर्वृत्तस्फुटिकादयः ॥ ६६ ॥ समानौ कूटकोष्ठौ द्वौ सान्तरप्रस्तरान्वितौ । हीनौ वान्तरमञ्चौ तौ नीपं वा समसूत्रकौ ॥ ६७ ॥ स्तम्भान्तरेषु कर्तव्यं भद्रं वा भद्रपञ्जरम् । कपोतपञ्जराढ्यं वा सान्तरप्रस्तरान्वितम् ॥ ६८ ॥ अन्या वान्तरमञ्चौ तौ नीप्रं च समसूत्रकौ । हारान्तरेषु कर्तव्यं सर्वेषां कर्णकूटकम् ॥ ६९ ॥ सर्वेषां कर्णकूटानां शीर्षकं तु युगाश्रकम् । वस्व (क) शिरोपेतं वर्तुलं वा शिरोगलम् ॥ ७० ॥ aa वा शिरःकर्णे युगाश्रं वा प्रकल्पयेत् । एवं वा द्राविडं ख्यातं होमादाकुन्तलं ततः ॥ ७१ ॥
८५

Page #96

शिल्परले
[पूर्वभागः वस्वनं वा पडकं वा तदपि द्राविडं स्मृतम् । एवं त्रिविधनीत्या तु प्रोच्यते' द्राविडालयम् ॥ ७ ॥ वेसरे कूटकोष्ठानि नीप्रं स्यान्मानसूत्रगम् । वृत्ताकारशिरोपेतं कर्णकूटं प्रकल्पयेत् ॥ ७३ ॥ वृत्तं गजगृहाकारं बाह्यवृत्ताभ्रमेव वा । वृत्तग्रीवशिरोपेतं यथेष्टशिखरेण वा ॥ ७४॥ सालिन्द्रं वा सभद्रं वाप्येकेनैकतलं तु वा । समाश्रमायताओं वा वृत्तं वृत्तायतं तु वा ॥ ७५ ॥ यश्रवृत्तं तु वा हयं कूटकोष्ठादिसंयुतम् । उन्नतोपानकोपेतौ कूटकोष्ठौ यथाक्रमम् ॥ ७६ ॥ समौ तु कूटकोष्ठौ तु बहलं तत्समं तु वा। . वेसरं भवनं ख्यातमेवं वा तत्रयं भवेत् ॥ ७७ ॥ विम्बं च पीठिकां चैव प्रासादं चैकजातिकम् । करोतु सर्वसम्पत्यै नृपराष्ट्रजनस्य तु ॥ ७८ ।। विपरीतं विपत्त्यर्थ राजराष्ट्रभयङ्करम् । नागरे सकलं शान्तं वेसरे यानमूर्तिकम् ॥ ७९ ॥ भेवीरं च नृत्तं च द्राविडे भवने न्यसेत् । अन्यथा चेद् विपत्त्यै च कर्तुतस्तथैव च ॥ ८० ॥ .
अथ प्रासादनियमः। ब्रह्मविष्णुशिवानां चाप्युत्तमं चक्रवर्तिनाम् । शस्तं द्वादशभौमं स्यान्नान्येषां तद् विधीयते ॥ ८१ ॥

Page #97

महाप्रासादभेदाः] षोडशोऽध्यायः ।
८७ त्रयस्त्रिंशत्सुराणां च यक्षनागेन्द्रवेधसाम् । . एकादशतलं शस्तं दिक्तलं शंशिसूर्ययोः ॥ ८२ ॥ महाराजाधिराजानां विमानं नवभूमिकम् । अष्टभौमं तु गन्धर्वसिद्धविद्याधरोचितम् ॥ ८३ ॥ सप्तभौमं द्विजेन्द्राणां नृपाणां च समृद्धिदम् । षड्भौमं मण्डलेन्द्राणां युवराजेषु भूमिकम् ॥ ८४ ॥ सामन्तानां चतुर्भीमं पुरेशानां च शस्यते । श्रीमतां वैश्यशूद्राणां सेनेशानां त्रिभौमिकम् ॥ ८५ ॥ द्वितलं चैकभौमं च सर्वदेवनरोचितम् । हीनानां नाधिकोक्तं स्यादिति प्राह पराशरः ॥ ८६ ॥
अथ महाप्रासादभेदाः। भूतेशब्रह्मविष्णूनां मुख्यं मुख्यास्तु विंशतिः । नलिनं च प्रलीनं च स्वस्तिकं च चतुर्मुखम् ॥ ८७ ॥ ततः स्यात् सर्वतोभद्रं हस्तिपृष्ठं समुज्ज्वलम्। श्रीछन्दं वृत्तभद्रं च श्रीकान्तं श्रीप्रतिष्ठितम् ॥ ८८॥ शिवभद्रं शिवच्छन्दमष्टाङ्गं पर्वताकृति। विष्णुच्छन्दं च सौभद्रं छन्दे कैलासरुद्रके ॥ ८९ ॥ ततो ललितभद्राख्यं विमानं चेति विंशतिः। जातीतराणि द्वात्रिंशदथ सर्वदिवौकसाम् ॥ ९॥. मेरुमन्दरकैलासौ जयाङ्गविमलाकृति । कुम्भाख्यं विमलाङ्गं च वृषच्छन्द सुदर्शनम् ॥९१ ॥

Page #98

८८
शिल्परले
पूर्वभागः हसच्छन्दं पद्मकान्तं गरुडच्छन्दमेव च। भोगिच्छन्दं पद्मभद्रं ततः कैलासकान्तकम् ॥ ९२ ॥ भद्रशिखं रुद्रकान्तं योगभद्रं च मङ्गलम् । विन्ध्यच्छन्दं मेरुकूट महेन्द्रं चित्रकूटकम् ॥ ९ ॥ श्वीमण्डनं च सौमुख्यं नीलं निषधसंज्ञकम् । ततो ललितकान्ताख्यं विजयश्रीकरं तथा ॥ १४ ॥ श्रीविशालं च कथितं तथैव जयमङ्गलम् । जातीतराणि द्वात्रिंशद्विमानानीरितानि तु ॥ ९५॥ अथ जातिविमानानि द्वादशैव द्विजन्मनाम् । नागभोगावयछन्दे कुड्यावर्त त्रिकूटकम् ॥ ९६ ॥ श्रीवर्धनं पद्मगृहं प्रेक्षागृहं मुखं तथा । अत्यन्तभानुचन्द्राणां कान्तानि ऋतुवर्धनम् ॥ ९ ॥ वृत्तं च द्वादशैतानि विमानानि द्विजन्मनाम् । राज्ञां संकृतिसङ्ख्यानि कथितानि मुनीश्वरैः ॥ ९८ ॥ चतुष्कूटं मन्त्रपूतमावन्त्यं माहिषं तथा । तत्र कान्तं कर्णभद्रं विजयाङ्गं विशालकम् ॥ ९९ ॥ विशालभद्रं गणिकाविशालं कर्णशालकम् । पद्मासनं चेन्द्रकान्तं स्यात् सर्वलितं ततः॥ १० ॥ योगप्रत्ययकान्ताख्ये ततश्चोत्पलपत्रकम् । महाराजाह्वयच्छन्दं महागृहमतः परम् ॥ १०१ ॥ पृथिवीविजयं चाथ भवेन्नन्दिविशालकम् । सर्वाङ्गदर्शनं चापिच्छायागृहमतः परम् ॥ १०२॥

Page #99

प्रासादभेदः] पोडशोऽध्यायः ।
रतिवर्धनमित्येवं चतुर्विंशतिकं स्मृतम् । तेषामेव विमानानां तथाष्टौ वैश्यशूद्रयोः ॥ १.३ ॥ विशालालयसंज्ञं च चतुष्फाटिकमेव च।। तुरङ्गवदनं तद्वद् गणिकापिण्डिकं तथा ॥ १.४ ॥ श्येनच्छन्दं चोत्पलाग्रं ततः कुक्कुटपुच्छकम् । इत्यष्टौ जातिहाणि वासार्थ वैश्यशूद्रयोः ॥ १०५ ।। एतेषां तु विमानानां भेदाः संस्थानभेदतः। शिखरस्य तु भेदेन सर्वेषां भेदमुद्दिशेत् ॥ १०६ ॥ यथार्ह तु यथाशोभं सर्वमन्यत् समं स्मृतम् । एभिरेवाप्यलङ्कारैः स्यात् कनिष्ठाल्पकेष्वपि ॥ १०७ ॥ नामान्यपि च तान्याहुस्तत्तन्मण्डनभेदतः।
अथ पद्मप्रासादः। पद्मगेहस्य वैशेष्यं शिवच्छन्दं चन्द्रकान्तकम् ॥ १०८॥ ललितकान्ताभिधानं च कुड्यावर्त चतुष्टयम् । एवं शिवस्य विषये वैष्णवे प्रवदाम्यतः ।। १०९ ।। अम्भोजालयवैशेष्यं श्रीकान्तं श्रीकर ततः । विष्णुच्छन्दाभिधानं च तथैवोत्पलपत्रकम् ॥ ११० ॥ अम्भोजचरणाख्यं च तथा कौमारमन्दिरे । वृत्तभद्रं गोत्रकान्तं विनशे जयमङ्गलम् ॥ १११॥ शास्तुम्नि द्विकूटाख्यमार्यायास्त्रितयं विदुः। सौभद्रं च विशालं स्यात् प्रेक्षागृहमतः परम् ॥ ११ ॥

Page #100

शिल्परले
एते पञ्चदश प्रोक्ता वृत्ताकाराः सुरालयाः । अथो गृहलुपाकूटा अधः पद्मसमायुताः ॥ ११३ ॥ तेषां पृथक् पृथक् सन्ति भूषणादीन्यनेकधा ।
अथ प्रासादभेदः ।
प्रासादं पुरुषं मत्वा पूजयेन्मन्त्रवित्तमः ॥ ११४ ॥ कायश्चाप्यनुकायश्च प्रासादाङ्गं द्विधा स्मृतम् । अधिष्ठानं तथा स्तम्भो भित्तिः कुम्भश्च मण्डिका ॥ ११५ ॥ पोतिका स्याद् भारतुला जयन्तय इति क्रमात् । अनुमार्गाश्च कायः स्यादनुकायोऽथ कथ्यते ॥ ११६ ॥ उत्तरं वाजनश्रेणी वलिकं कर्णपट्टिका । सन्धिद्वारकवाटानि योगः प्रच्छादनानि च ॥ ११७ ॥ कुम्भवही तोरणानि मुष्टिबन्धाष्टमङ्गलम् । मृणालिका दण्डिका च नीप्रभाराच नासिकाः ॥ ११८ ॥ पट्टिका वलभिर्बन्धवेदिका जालकानि च । कर्णकूटं तथाकूटनीडं कोष्ठादयोऽपि च ॥ ११९ ॥ ऊर्ध्वप्रच्छादविन्याससुधालोष्टेष्टकादयः । अनुकायाभिधानानि सामान्येन भवन्ति हि ॥ १२० ॥
[पूर्वभागः
अथवा
प्रपदं पादुकं विद्याच्छिखा स्तूपीति कथ्यते । लोहकीलकपत्रादि सर्वे दन्तनखादिकम् ॥ १२१ ॥ सुधा शुक्लं त्विष्टकौघमस्थि मज्जा च पीतरुक् । मेदः श्यामरुचिस्तद्वद् रक्तं रक्तरुचिस्तथा ॥ १२२ ॥
Ma

Page #101

पादाधिष्ठानविभागः सप्तदशोऽध्यायः ।
मांस मेचकवर्ण स्याञ्चर्म नीलं न संशयः। त्वक् कृष्णवर्णमित्याहुः प्रासादे सप्तधातवः ॥ १२३ ।।
इति शिल्परने प्रासादलक्षणं नाम
षोडशोऽध्यायः ।
अथ सप्तदशोऽध्यायः।
अथ पादाधिष्ठानविभागः। अधिष्ठानोच्छ्रयं पूर्व हस्तमानेन वर्ण्यते । प्रासादस्तु निजैरङ्गैरधितिष्ठति यं सदा ॥१॥ दृढं शिलादिघटितं तदधिष्ठानसंज्ञितम् । तैतिलानां चतुर्हस्तं त्रिहस्तार्ध द्विजन्मनाम् ॥ २ ॥ राज्ञां त्रिहस्तं सार्धद्विहस्तं चेत् + व राजकम् । द्विहस्तमेव वणिजां शूद्रस्यैककरं स्मृतम् ॥ ३ ॥ एवं जातिवशाद् भूमिवशादत्रैव कथ्यते । चतुष्करात् तु षण्मात्रहीनेनार्कतलात् क्रमात् ॥ ४ ॥ त्रितलस्योत्तमस्येष्टं पादेनोनद्विहस्तकम् । क्षुद्राणामुदयं नीत्वा विधातव्यं विचक्षणैः ॥ ५॥ मसूरकोन्नतं पञ्चहस्ते द्वात्रिंशदङ्गुलम् । त्रिंशदङ्गुलमुच्चं वा तस्यैव च पुनस्तथा ॥ ६॥ षडादीनां तु पञ्चानामेकत्रिंशतिमात्रकम् । एकादशेऽथ द्वात्रिंशद् द्विव्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ७ ॥

Page #102

शिल्परत्ने
पूर्वभागः अष्टत्रिंशतिमात्रोच्चं चतुर्दशविशालिनः । नवत्रिंशतिमात्रोच्चं चतुर्दशपरस्य च ॥ ८ ॥ त्रिचतुर्हस्तयोर्धाम्नोर्हस्तमेवेति निश्चितम् । इत्येवं क्षुद्रहाणामधिष्ठानोच्छ्रयक्रमः ॥ ९ ॥ आत्तोत्सेधांशमानेनाप्यधिष्ठानोच्छ्यं विदुः । कैश्वत् तेन प्रकारेण विधातव्यं विचक्षणैः ॥ १० ॥ तत्तत्पादोदयार्धेन तुल्यमानं करोति तम् ।
गेहे त्रिदोर्वर्गभवे द्विदोमितान् ___ स्तम्भांस्ततोऽब्ध्यङ्गुलवर्धितान क्रमात् । चतुष्कराद्युत्तरवर्गजेष्टकान्
___ करोत्वधिष्ठानमतोऽर्धसम्मितम् ॥ ११ ॥ अङ्गाद्यैरुदयोत्तरान्तरगतोन्मानं विभज्य क्रमात् .. संख्यानैः शिवपश्चिमैर्निगदिते स्तम्भोच्छ्ये स्वेच्छया । अंशं योजयतु कचित् त्यजतु वा मासूरके स्वोच्छ्रयं भवाङ्गादिनवान्तिमविरहयेद् द्वारं यथोक्तोच्छ्यात् ॥ अथाष्टहस्तात् पादोच्चद्वादशक्ष्मात्कमात् पुनः । तत्तद्वितस्तिहीनेन त्रिकरं च त्रिभूमिके ॥ १३ ॥ आत्ताधिष्ठानतुङ्गस्य द्विगुणं पादतुङ्गकम् । द्विगुणान्नाधिकोत्सेधः स्तम्भः प्रोक्तः स्वयम्भुवा ॥१४॥
___ अथ सामान्यविधिः। उत्तरोपानयोर्मध्यं पादमानमिति स्मृतम् । विकरायगुलीषटकं वर्धमानं ततस्ततः ॥१५॥

Page #103

उपपीठोन्नतिः]
सप्तदशोऽध्यायः।
यथाशोभं यथायोग्यं पादमानं करोतु वा । विस्तारेण समं पादमानमित्युच्यते बुधैः ॥ १६ ॥ विस्तारस्य चतुर्थांशयुतं वा वियुतं तु वा ।
षट्सप्ताष्टाङ्कभागेन युतं वा हीनमेव वा ॥ १७ ॥ भक्तेऽस्मिन् पादमाने त्रिचतुरिषुषडंशैरधिष्ठानमंशे
नाष्टाभिः सप्तभिर्वा विकृतिविदलिते विश्वभक्ते चतुर्भिः। धृत्यंशे पञ्चभिर्वा तिथियुगलहते वाष्टिभिः सप्तभक्ते द्वाभ्यां वार्कद्वयांशे मुनिभिरपि दशांशैस्त्रयस्त्रिंशदशे॥ सप्ताष्टनवभिर्भक्ते तस्मिन्नाद्यङ्गमंशतः। पञ्चांशैर्वाथ कर्तव्यमतिधृत्यशिते तथा ॥ २० ॥ द्वादशांशे तु पञ्चांश चतुर्विशांशिते तथा । एवं बहुविधं प्रोक्तं मासूरस्य समुन्नतम् ॥ २१ ॥
अथ तलान्तरपा + + + + + + + + + ॥२२॥ स्तम्भे प्राथमिकेऽनलादिशिवनिष्ठरंशितेऽशैःक्रमा
न्नेत्राग्नित्रिगुणेषुशैलशरनागाङ्कोन्मितैः सम्मितौ। ग्रीवोक्ता नवधा ततोऽपि तलक्लप्तौ पूर्वपूर्वाघ्रितः
प्रोन्नेया च तदुन्नतिःप्रतितलं स्यात् प्रस्तरप्रक्रिया॥ २३ ।। रुद्रांशे सुषिरा दशांशवसवो वेदत्रिसप्तेन्द्रिया
दिक्सप्तत्रितयवयं तु विधिवत् पञ्चाग्निभागोन्मितम् । पञ्चाशासुषिरे समुज्ज्वलतराः स्तम्भाधतोऽपि क्रमा
न्मूलस्तम्भसमुन्नतेस्तु नवधा ग्रीवा विमानाश्रया॥२४॥
..

Page #104

शिल्परत्ने
पूर्वभागः
अयोपपीठोन्नतिः । अधिष्ठानस्य चाधस्तादुपपीठं प्रयोजितम् । रक्षार्थमुन्नतार्थ वा शोभार्थ च प्रकल्पयेत् ॥ २५॥ आद्यङ्गतुङ्गपञ्चांशत्रिगुणं वोपपीठकम् ।
अधिष्ठानत्रिगुणं वा स्यादुपपीठसमुच्छ्रयः ॥ २६ ॥ मासूराच्चे विभक्त शिखिविशिखकरैः क्षमेक्षणेन्द्रंशतोऽर्धाशोधं पादांशवृद्ध्या द्विगुणितचरमं योजयेद् वोपपीठम् । दिग्भक्त शैः शशाङ्कादिभिरिषुचरमैरेकसार्धद्विलोकैदण्डैर्वा निर्गतं चारचयतु विलसत्स्वाङ्गभङ्गयाभिरामम् ।।
जगते प्रतुल्यं वा धामस्तत्पादुकस्य वा । तन्नीप्रमुपपीठस्य पादबाह्यं प्रकल्पयेत् ॥ २८ ॥ अधिष्ठानपादुकात्तस्य विधिः सर्वोपपीठके । अथवा दण्डमारभ्य नवदण्डावसानकम् ॥ २९ ॥ सभादीनां विशेषेण कथ्यतेऽस्य विनिर्गमः। अथाभ्यन्तरपादेन भवेत् तदुपपीठकम् ॥ ३० ॥ मष्टभागकभागं वा सप्तभागैकभागिकम् । षड्भागैकांशकं वाथ निर्गतिः पूर्वमुक्तवत् ॥ ३१॥
____ अथाभ्यन्तरपादः । अथ पद्मम् । इष्टाधिष्ठानोच्छ्रयं संविभज्य संख्याभिः श्रुत्यादिनन्दान्तिमाभिः कुर्यादेकांशेन तूपानडन्ते पद्मं धामोत्सेधतोऽदोऽधिकं स्यात्।।
पद्मस्य तुङ्गे षड्भक्ते भागमूलेऽस्य पीठिका । अधश्छदं त्रिभागेन विभागेनोर्ध्वगच्छदम् ॥ ३३ ॥

Page #105

उपपीठावयवः] अष्टादशोऽध्यायः ।
९५ अथ सप्तांशिते तस्मिन् पीठमंशेन पङ्कजम् । त्रिभिर्भागेन तत्कर्ण द्वाभ्यामूर्ध्वच्छदं विदुः॥ ३४॥ पद्मोत्तुङ्गे षड्भिरंशैविभक्ते भागेन स्यात् पीठिका लोकभागैः। पद्मोत्सेधो यंशतः कर्णिकोच्चं युग्मैरोजैछिदैर्भूषितं हि ॥ इति शिल्परले पादाधिष्ठानाधुन्नतिनियमं नाम
सप्तदशोऽध्यायः।
अथाष्टादशोऽध्यायः।
अयोपपीठावयवः। अकांशे तुपपीठोच्चे तूपानद् व्यंशमंशतः। पद्मं क्षेपणमीशं ग्रीवा पञ्चांशतो भवेत् ॥ १ ॥ अर्धन कम्पं तस्योर्ध्वगाब्जमंशेन शिष्टतः । सकम्पमूर्ध्वपदं चेदृष्टाङ्गमुपपीठकम् ॥ २॥ षडङ्ग वा विधातव्यमूर्ध्वाधः पद्मको विना । वेदिभद्रमिदं प्रोक्तं सर्वहोचितं द्विधा ॥ ३ ॥ अच्छिट्टैश्च्छिवभागै(?)र्भानुभागांशकांशकैः । रामांशांशकभागैस्तु द्वाभ्यामंशेन योजयेत् ॥ ४ ॥ जन्मतो वा(ज)नान्तं यत् तुङ्गे त्रिनवभाजिते । पादुकं पङ्कजं कम्पं कर्णमुत्तरमम्बुजम् ॥ ५ ॥ कपोतालिङ्गकर्णाश्च प्रतिं वाजनमित्यपि । प्रतिभद्राह्वयं ह्येतत् सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ६ ॥

Page #106

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
प्रकृत्यंशे तदुत्सेधे भागाभ्यां जन्म चाम्बुजम् । गलमर्धेन भागेन पद्मद्वयंशं तु वाजनम् ॥७॥ अर्धनाब्जं तथा कम्पमष्टकर्णाशमुत्तरम् । अर्धनाजं तु गोपानं त्रिभिः स्यात् कम्पमर्धतः ॥ ८॥ सुभद्र कमिदं नाना कथितं ह्युपपीठकम् । सिंहेभमकरव्यालभूतभद्राचलङ्कतम् ॥ ९॥ प्रतिवत्रं झषास्यं स्याद् बालेनारूढमस्तकम् । देवद्विजनरेन्द्राणां मकरास्यं प्रतेर्मुखम् ॥ १० ॥ स्वस्तिकं वाथ देवानामर्धेन्दुर्वैश्यशूद्रयोः । द्विभागं पादुकोत्सेधाद् द्विभागं पङ्कजादयम् ॥ ११ ॥ कम्पमेकेन कर्तव्यमेकेनान्तरिकं भवेत् । द्विभागं प्रतितुङ्गं तु तथैवैकेन वाजनम् ॥ १२ ॥ अष्टाङ्गगलतुझं तु पद्मकेन + कारयेत् । अब्जमेकेन कर्तव्यं कपोतोच्चं गुणांशकम् ॥ १३ ॥ एकेनालिङ्गपढें स्यादन्तरी चैकभागिनी। प्रतितुङ्गद्विभागं तु वाजनं चैकभागकम् ॥ १४ ॥ सन्तविंशद्विभक्ते(?) तु नाम्ना तत् प्रतिसुन्दरम् । उपानं तु द्विभागं स्याद् रामाशं पद्ममुच्यते ॥ १५ ॥ एकांशं कन्धरं विद्यादशाभ्यां पद्ममुच्यते । द्विभागं पट्टमानं स्यादयध पद्ममानकम् ॥ १६ ॥

Page #107

अधिष्ठानम्] एकोनविंशोऽध्यायः ।।
कम्पमधेन कर्तव्यं सप्तभामं गलं तथा। कम्पमर्धेन कर्तव्यमम्बुजं सार्धभागिकम् ॥ १७ ॥ महाभट्टिद्विभागेन पद्ममध्यर्धभागतः। कम्पमर्धेन कर्तव्यं पञ्चविंशतिभाजिते ।। १८ ॥ कल्याणकारणं नाम्ना सर्वधामसु पूजितम् । अथवा मञ्चकाद्यङ्गैर्भूषयेद् वोपपीठकम् ॥ १९ ॥ अङ्गनिष्क्रान्तवेशान्यप्यधिष्ठान(क)वद् (भवेत् )। आधिष्ठानं चोपपीठं मृदा चेष्टकयापि वा ॥ २० ॥ शिलाभिर्वा विधातव्यं दारुणा वा यथाबलम् ॥ २० ॥
इति शिल्परत्ने उपपीठलक्षणं नाम
अष्टादशोऽध्यायः ।
अथ एकोनविंशोऽध्यायः ।
अथाधिष्ठानम्। अधिष्ठानं मयः प्राह चतुर्दशविधं पृथक् । पराशरोऽपि द्विविधं त्रिविधं च परे जगुः ॥ १॥ मञ्चकान्यधमान्याहुः पादबन्धाभिधानि वै । मध्यमान्युत्तमानि स्युः प्रतिबन्धान्यसंशयः ॥ २ ॥ उपानं जगतीकुम्भं कन्धरं प्रस्तरं तथा । पञ्चवर्गमिति ख्यातमाद्यङ्गानां विशेषतः ॥ ३ ॥ कुमुदेन विना कार्य यत् तन्मञ्चकमुच्यते। पादबन्धतलानां तु वस्वश्रं कुमुदं भवेत् ॥ ४॥

Page #108

- शिल्परत्ने
पूर्वभागः सर्वेषां प्रतिबन्धानां कुमुदं वृत्तमुच्यते । अत्र पूर्व मञ्चकानि
मञ्चकस्योच्छ्रयं कुर्यान्नवभागं विचक्षणः ॥ ५ ॥ द्विभागं पादुकं तत्र सप्तांशं कुट्टिमं भवेत् ।। द्वादशांशकृतोत्सेधे द्विभागं पादुकं विदुः । ६ ॥ सप्तांशं कुट्टिमोत्सधं रामाशं प्रतिरुच्यते । प्रतिमञ्चकनामैतन्नृणां साधारणं विदुः ॥ ७ ॥ पञ्चभागकृतोत्सेधेऽप्पेकांशं पादुकोन्नतम् । द्विभागैर्जगतीं तस्य कर्णमंशेन कारयेत् ॥ ८ ॥ प्रतेरुच्छयमेकेन नाम्ना तद् गलमञ्चकम् । सूर्याशककृतोत्सेधे द्यशं तत्पादुकं भवेत् ॥ ९ ॥ षडंशं कुट्टिमं विद्याद् गलं व्यंशं तु कारयेत् । वंशं तत्प्रस्तरं विद्याद् गलमञ्चकमीरितम् ॥ १० ॥
कुर्वीत स्फुटमिह जन्मकुट्टिम (तत्) ___ तत्पर्ट गलमथ पट्टिकां प्रति च । नेत्राङ्गक्षितिनयनेन्दुनेत्रभागै
र्मासूरैर्वलरिपुभाजिते क्रमोऽयम् ॥ ११ ॥ जन्म त्रिभागं वसुभिश्च जङ्घा तत्पट्टिकांशेन गलं द्विभागम् । तदूर्ध्वपढें रजनीकरांशं प्रतिर्गुणांशैर्गलमञ्चकाख्यम् ॥ १२ ॥
नवभागकृतोत्सेधे शिवांशं पादुकोन्नतम् । जङ्घाकर्णी + त्रिभागैर्गलमञ्चे प्रति दृशाम् ॥१३॥

Page #109

पादनन्धानि एकोनविंशोऽध्यायः । एकत्रिद्विद्विभागैः स्युगलमञ्चेऽष्टभाजिते । उपानजगतीकर्णप्रस्तराणि यथाक्रमम् ॥ १४ ॥ अष्टादशांशे त्रिभि(र? रेव) पादुकं
जङ्घाष्टाभिः पट्टमिलांशतो गलम्। द्वाभ्यां तदूर्ध्वगतमंशत एव पर्ट (?)
कर्णत्रिभागैर्गलमञ्चकाभिधे ॥ १५ ॥ अधिष्ठाने त्रिधा भक्ते पादुकं कुट्टिमं प्रतिम् । कुर्यादेकांशतः पद्माकारमेतैः करोतु वा ॥ १६ ॥ आयङ्गं दशधा कृत्वा कुर्यात् पादुकमंशतः । जङ्घामानं त्रिभिर्भागैः पट्टमानानलाशकम् ॥ १७ ।। द्विभागतो गलोत्सेधमेकाङ्गं पट्टिकोदयम् । द्वाभ्यां प्रस्तरमानं तु गलमञ्चविशेषकम् ॥ १८ ॥
अथ पादबन्धानि । अधिष्ठानोच्छ्ये द्वेधा भक्तेष्वंशेन कुट्टिमम् । अंशेन कुमुदोत्सेधमष्टधा विभजेत् परम् ॥ १९ ॥ पट्टिकांशेन कम्पांशकर्णाशौ तूर्ध्वकम्पकम् । अंशेनाथ त्रिभिर्भागैर्वाजनं परिकल्पयेत् ॥ २० ॥ पादबन्धमिदं ज्ञेयं मुख्यजात्याद्यदूषितम् । सप्तांशैर्जगती षड्भिः कुमुदं चैकमम्बुजम् ॥ २१ ॥ पट्टं च कम्पं चैकैकं कर्णोऽशावब्जमंशतः। . द्वौ वाजनं चाब्जमेकमंशाभ्यामूर्ध्वपट्टिकाम् ॥ २२ ॥

Page #110

शिल्परत्ने
पूर्वभागः पादबन्धमधिष्ठानभिदं साकृतिभेदितम् । अष्टसप्त (श)शिरामभागिकै
श्चन्द्रलोकशशिभागकैः क्रमात् । वप्रकं कुमुदकम्प(क)न्धराः
कम्पवाजन(क)पट्टिकाः क्रमात् ॥ २३ ॥ पादबन्धमुदितं तदुच्छ्ये भास्करद्विगुणितांशिते तले । देवविप्रनृपवैश्यशूद्रकेष्वेवमुक्तमृषिभिः पुरातनैः ॥ २४ ॥
आत्ताधिष्ठानकोत्सेधे पञ्चविंशतिभाजिते । शिवांशपादुकं कुर्याज्जगती वसुभागतः ॥ २५ ॥ धात्वंशैः कुमुदोच्चं तु व्योमांशं कम्पमानकम् । अनलांशं गलोत्तुङ्गं शश्यंशं चोर्ध्वकम्पकम् ॥ २६ ॥ महाभट्टि गुणांशैस्तु तदूर्धेऽशेन कम्पकम् । पादबन्धमिदं ख्यातमुपानरहितं तु वा ॥ २७ ॥ आधिष्ठानस्य चोत्सेधेऽप्येकोनविंशदंशिते । उपानं चैकभागेन साब्जकम्प षडंशकम् .!!. २८ ॥ षडंशं जगतेरुच्चमेकांशं गलमानकम् । कर्णमेकेन कर्तव्यमेकेनाब्जं तु कारयेत् ॥ २९ ॥ कुमुदोच्चं गुणांशेन पद्ममेकेन कारयेत् । कम्पमेकेन कर्तव्यं कर्णोच्चं तु द्विभागतः ॥ ३० ॥ एकांशं कम्पतुङ्गं तु तत्समं तु दलोदयः । महाभट्रिहिभागेन दलमकांशमानतः ॥ ३१ ॥

Page #111

पादबन्धानि एकोनविंशोऽध्यायः।
कम्पमेकेन कर्तव्यमष्टानं कुमुदाकृति । अम्भोजकेसरं नाम्ना पादबन्धविशेषकम् ॥ ३२ ॥ त्रिसप्तांशे तलोत्सेधे पादुकं भूमिभागतः । . षट्पञ्चाशौ क्रमात् कार्यों वप्रकुम्भौ तथांशतः ॥ ३३ ॥ कम्पं गुणांशकं कर्णमूर्ध्वकम्पं शिवांशकम् । पद्ममंशेनाग्निभागैः कपोतं पादबन्धकम् ॥ ३४ ॥ श्रीकान्तमिति विख्यातं सर्वजात्यहकं भवेत् । अधिष्ठानस्य चोत्सेधे पञ्चविंशतिभाजिते ॥ ३५ ॥' शिवांशं पादुकोत्सेधं जगती वसुभागतः। धात्वंशं कुमुदोत्सेधं व्योमांशं कम्पमानकम् । ३६ ।। अनलांशं गलोत्तुङ्गं शश्य(शं) चोर्ध्वकम्पकम् । महापट्टिगुणांशैस्तु तदूर्व कम्पमंशतः । ३७ ॥
पादबन्धमिदं ख्यातमुपानरहितं तु वा ॥ ३८ ॥ वास्त्वाधारसमुच्छ्ये प्रकृतिभक्ते वा त्रिभिः पादुकं
छन्दोभिर्जगती रसैः कुमुदकं चैकेन तत्पट्टिकाम् । भागाभ्यां गलपादकान् विरचयेद(शतः पट्टिका
क्षुद्रां सार्धधरांशकेन महती स्वांशोल्लसद्वाजनाम् ॥३९॥ द्वादशांशे तलोत्सेधे वेदांशैर्जगती विदुः। कुमुदं तत्समं कम्पमंशं सार्धेन वाजनम् ॥ ४० ॥ प्रतिवाजनम(शमंशतः प्रस्तरोच्छयम् । पादबन्धमिदं सर्वदेवमानवयोग्यकम् ।। ४१ ॥ .

Page #112

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः इध्माहत्रेभिरुपानमतो धरित्री (?) ___ भागै रसैः कुमुदकं प्रकरोतु तुङ्गे। एकेन पट्टमथ कन्धरमीक्षणेन __ तहत् प्रतिं पुनरिदं खलु पादबन्धम् ॥ ४२ ॥ तुङ्गे षड्विंशदंशे तु गुणांशं पादुकोन्नतम् । द्विभागं दलमानं तु कम्पोच्चं शशिभागतः ॥ ४३ ॥ षडंशं तु जगत्युच्चं चतुर्भागं घटोदयम् । कम्पमेकेन कर्तव्यं कर्णोच्चं तु द्विभागिकम् ॥ ४४ ॥ ऊर्ध्वकम्पमथैकांशं गलभागं द्विभागतः । वाजनं चैकभागेन सार्धाशं कमलोदयम् ॥ ४५ ॥
कम्पमधेन कर्तव्यं श्रेणीबन्धमिदं भवेत् । अष्टसप्तशशियुग्मभागकैश्चन्द्रयुग्मशशिभागकैः क्रमात् । वप्रकं कुमुदकम्पकन्धराः कम्पवाजनमथो कम्पकम् ॥ ४६॥ पादबन्धमुदितं तदुच्छ्रये रुद्रयुग्म(क)विभाजिते तले ॥४७॥ ध्येकैकांशैः राशैर्युगश(शधर)दृक्चन्द्रभूम्यश्विनीभिर्भागेनोपानकाजं तदुपरि (च) तथा कम्पवप्रे च कुम्भे। पद्मं पट्टं च कर्ण तदुपरि + गतं कम्पमब्जं च पट्टीपढें तहप्रबन्धं द्विसहितकृतिना भाजिते पादबन्धे ॥ ४८ ॥ त्रिसप्तांशे तलोत्सेधे कृतेऽशेनैव पादुकम् । अम्बुजं सार्धभागेन कम्पम(शमुच्यते ॥ ४९ ॥ सप्तांशं जगतरुचं रसांशं कुमुदोदयः । आलिङ्गमेकभागेन गलमग्न्यंशकं विदुः ॥ ५० ॥

Page #113

प्रतिबन्धानि ]
एकोनविंशोऽध्यायः ।
ऊर्ध्ववाजनमेकांशं महापट्टिर्गुणांशतः ।
तदूर्ध्वकम्पमेकांशं पादबन्धमिदं विदुः ॥ ५१ ॥
षड्विंशद्विभजेदुश्ञ्चमुपानं चैकभागतः । द्विभागेन दलं कुर्यात् कम्पमेकेन कारयेत् ॥ ५२ ॥ षडंशं जगतेरुच्चमेकांशे दलमानकम् | कर्णमेकेन कर्तव्यमेकेनाब्जं तु कारयेत् ॥ ५३ ॥ कुमुदोच्चं गुणांशेन पद्ममेकेन कारयेत् । कम्पमंशेन कर्तव्यं कर्णोच्चं तु द्विभागतः ॥ ५४ ॥ एकांशं कम्पतुङ्गं तु तत्समं तु दलोदयम् । महापट्टिद्विभागेन दलमेकांशमानतः ॥ ५५ ॥ कम्पमेकेन कर्तव्यमष्टाश्रं कुमुदान्वितम् । अम्भोजकेसराख्यातं पादबन्धविशेषकम् ॥ ५६ ॥
१०३
अथ प्रतिबन्धानि । चन्द्रदृक्शशिशिवांशकै· रसैर्धातुभिश्च समभागिकैः क्रमात् । वाजनं प्रतिमुखत्रिकश्रुतौ कर्णवृत्तकुमुदे च वप्रकम् ॥ ५७ ॥ षत्रिभागसमभागिके तले नागवक्रसदृशं मुखद्दयम् । देवविप्रनृपमन्दिरेषु तद् योग्यकं ह्युरगबन्धकं भवेत् ॥ ५८ ॥ तुझे षड्विंशदंशे खुरमथ जगतीं कैरवं कम्पकर्णे
कम्पं पद्मं कपोतं तदुपरि + तथा निम्नदन्तादिवत्रम् । कम्पं भागेन षड्भिः शरशशिगुणचन्द्र कवेदांशकांशैर्द्धाभ्यामेकेन कुर्यादमरनरपतेर्मन्दिरे मञ्च बन्धम् ॥ ५९॥ आत्ताधिष्ठानतुङ्गे तु चतुर्विंशतिभाजिते । स्यादष्टभागैर्जगती सप्तांशैः कुमुदं भवेत् ॥ ६० ॥

Page #114

१०४ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः पद्मं च पट्टिका कम्पश्चैकैकांशैर्गलः करैः। भागेनैवोर्ध्वकम्पं स्यात् त्रिभिर्भागैश्च वाजनम् ॥ ६१ ॥ वप्रबन्धमिदं प्रोक्तं विप्रजात्यर्हकं भवेत् । अधिष्ठानस्य चोत्सेधे षड्विंशतिविभाजिते ॥ ६२ ॥ उपानकैकमगेन जगत्युच्च रसांशकम् । कुमुदं पञ्चभागेन कम्पमेकेन कारयेत् । ६३ ॥ गुणांशं गलमानं तु कम्पमेकेन कारयेत् । पद्ममेकेन कर्तव्यं कपोतोच्चं गुणांशतः ॥ ६४ ॥ आलिङ्गमेकभागेन तत्समं त्वन्तरी भवेत् । प्रतितुङ्गं द्विभागेन शिवांशं वाजनोदयम् ॥ ६५ ।।
प्रतिबन्धस्य भेदं तत् पद्मबन्धमुदाहृतम् । नक्षत्रैः पादुकोच्चं रचयतु जगतीं पतिमातङ्गसंख्यैः सप्तत्या कैरवोच्चं त्रितयसहितया कर्णमद्रियाशैः । कम्पोत्सेधं समिद्भिः पुनरपि मनुभिः कन्धरं पट्टिकोच्चं विध्माशैः कुट्टिमोच्चे शतयुगयुतपञ्चाशदंशैविभक्ते ।। ६६ ।। शमानतः--
आलिङ्गमेकभागेन तत्सम त्वन्तरी भवेत् ॥ ६७ ॥ प्रतेरुञ्चत्रिभागेन वाजनं चैकभागतः। अब्जबन्धमिदं नाम्ना भेदं तत्प्रतिबन्धके ॥ ६८ ॥ उपानरहितं सर्व यथोक्तं प्रकरोतु वा ! चतुर्विंशतिभागेन तलोत्सेधे विभाजिते ।। ६९ ॥

Page #115

प्रतिबन्धानि] एकोनविंशोऽध्यायः ।
उपानं त्वेकभागेन द्विभागं तु दलोदयम् । तदूर्ध्वकम्पमेकांशं जगत्युच्चं शरांशकम् ॥ ७० ॥ वेदांशं कुमुदोत्सेधं पद्ममंशेन कल्पयेत् । कर्णमेकांशमित्युक्तमूर्ध्वपमं शिवांशकम् ॥ ७१ ॥ वाजनोच्चं द्विभागेन भूम्यंशं पद्मतुङ्गकम् । आलिङ्गमेकभागेन तत्समं कन्धरं भवेत् ॥ ७२ ॥ प्रतिमानं द्विभागं स्याद् वाजनं त्वेकभागतः ।
स्कन्दकान्तमिदं नाम्ना प्रतिबन्धस्य भेदकम् ।। ७३ ॥ मासूरे मिहिरद्वयांशि(नि) ततोऽशैः पादुकं पावकै___रष्टाभिर्जगतीं स्वरैः कुमुदकं शेषे दशांशेऽशकैः। त्रियग्न्यश्विमितैर्गलं विरचयेत् कम्पं गलं पट्टिकां
प्रत्युद्यन्मकरास्यकादिरुचिरां सिंहादिभिश्चोज्ज्वलाम्॥ मासूरेऽशैर्दिनेशांशिनि सति जगतीकैरवे श्रुत्युपायै
स्तच्छिष्टैः पट्टिकामन्तरिमपि रचयेद् वाजनं च प्रतिं च । प्रत्युत्पन्नक्रमाख्ये क्रम इति कथितः सर्वदेवालयेषु संपूज्यो मानवानामपि गृहकरणेष्वेष आद्यङ्गमुख्यः॥ अधिष्ठानस्य चोत्सेधे षड्विंशतिविभाजिते। उपानं त्वेकभागेन जगत्युच्चं रसांशकम् ॥ ७६ ॥ कुमुदं पञ्चभागेन कम्पमेकेन कारयेत् । गुणांशं गलमानं तु कम्पमेकेन कल्पयेत् ॥ ७७ ॥ पद्ममेकेन कर्तव्यं कपोतोच्चं गुणांशकम् । आलिङ्गमेकभागेनाप्यन्तरी तु शिवांशतः ॥ ७८ ॥

Page #116

शिल्पस्त्रे
[ पूर्वभाग:
प्रतितुङ्गं द्विभागेन शिवांशं वाजनोदयम् । प्रतिबन्धविशेषोऽयं मयबन्ध इति स्मृतः ॥ ७९ ॥ त्रिषडंशकृतोत्सेधे जङ्घे सार्धंशकं खुरम् । कम्पमधशकं प्रोक्तं भूतांशैः पङ्कजोदयम् ॥ ८० ॥ तुझे षड्विंशदंशे खुरमथ जगतीकैरवं कम्पकर्णे
कम्पं पद्मं कपोतं तदुपरि + पथा निम्नमन्तादिवक्रम् | कम्पं भागेन षड्भिः शरशशिगुणचन्द्रै कबन्धाशकाशे द्वाभ्यामेकेन कुर्यादमरवरपतेर्मन्दिरे मञ्चबन्धम् ॥ ८१ ॥ अधिष्ठानस्य चोत्सेधे त्रयोविंशतिभाजिते । उपानमेकं द्वाभ्यां तु पद्ममेकेन ( कल्पयेत् ) ॥ ८२ ॥
१०६
कर्णे द्विभागमंशेन कम्पमेकेन कम्पकम् | व्यंशेन पट्टिकां विद्यात् कम्पमेकेन कल्पयेत् ॥ ८३ ॥
पद्ममेकेन कर्णे तु एकांशेनैव कल्पयेत् । एकांशेनाम्बुजं कुर्याद् गुणांशं कुमुदोदयम् ॥ ८४ ॥
पद्ममेकेन कर्तव्यमालिङ्गं त्वेकभागया । त्रिभट्टिमिन्दुभागेन द्विभागं प्रतिमानकम् ॥ ८५ ॥
वाजनं त्वेकभागेन कल्पयेत् तु यथाक्रमम् । प्रतिबन्धविशेषः स्यात् त्रिकर्णे तत् प्रकीर्तयेत् ॥ ८६ ॥
द्वाविंशद्भाजितोत्सेधे पादाभ्यां पादुकं शरैः । जगतीं कुमुदं वेदैः पट्टमंशेन कारयेत् ॥ ८७ ॥

Page #117

कुमुदकरणम्] एकोनविंशोऽध्यायः ।
एकेन कर्णमंशाभ्यां सवलभ्युत्तरं त्रिभिः। कपोतं चतुरंशेन श्रीबन्धे प्रस्तरोच्छ्रयम् ॥ ८८ ॥ अष्टादशकृतोत्सेधे पूर्वोक्तक्रममाचरेत् । नाम्ना कपोतबन्धं तत् प्रस्तरेण विना कृतम् ॥ ८९ ॥ तुङ्गेऽप्येकोनविंशांशे द्वाभ्यां पादुकमाशुगैः। जगती च चतुर्भागैः कुमुदं पट्टमंशतः ॥ ९० ॥ अंशाभ्यां कर्णमर्धाशेनोत्तरं वलभिं भुवा । सार्धामिभिः कपोतोचं कुर्यात् कलशबन्धके ॥ ९१ ॥ त्रयोविंशत्कृतोत्सेधे सार्धयंशेन पादुकम् । . वेदेवप्रं कैरवं तु त्रिभिरेकेन तद्गलम् ॥ ९२ ॥ भूम्यंशेनोत्तरं सार्धभागेन वलमि तथा । कपोतं गुणभागेन प्रस्तरं चतुरंशकैः ।। ९३ ॥ नागबन्धमिदं नाम्ना कारयेत् सर्वधामसु । पादबन्धेऽपि दृश्यन्ते (?) श्रीबन्धादिचतुष्टयम् ॥ ९४ ॥ अथ क्षुद्रसभादीनामाद्यङ्गोच्चे त्रिभाजिते । पीठमंशेन पद्मं च कर्णिकामंशतोऽशतः ॥ ९५ ॥ अथवा भित्तिवत् कुर्यादुपानाद्यङ्गवर्जितम् । सप्ताष्टनवभिभक्ते मासुरोचेंऽशतः खुरम् ॥ ९६ ॥ क्रमाद् वेदशशाङ्कादिभागैः कर्णसमुन्नतिः। वलभ्युत्तरमंशेन प्रस्तरोच्चं तु तत्समम् ।। ९७ ॥ कपोतं वा प्रतिस्थाने कुर्यादेतेऽपि मञ्चकाः ।
. . अथ कुमुदकरणम् । कुमुदोच्चे षडंशे तु पादबन्धतले पुनः ॥ ९८ ॥

Page #118

१०८ शिल्परने
[पूर्वमागः अधःपट्टं तदेकांशं मध्यपढें त्रिभागतः। . ऊर्ध्वपट्ट तथा द्वाभ्यामेवं वाष्टाश्रमाचरेत् ॥ ९९ ॥ यथा तुल्यत्वमश्राणां तथा वा कारयेत् पुनः। संपूर्णगर्भिणीकोडतुल्यं स्यात् प्रतिबन्धके ॥ १० ॥ सिंहव्यालगजेन्द्रादिमृगै नारसान्वितैः । भूषयेत् प्रस्तरं भूतैर्वलाभं च विभूषयेत् ॥ १०१॥ यत्र प्रासादकरणं तले तत्र समीकृते ।। होमां विन्यस्य परितस्तत्तद्रव्यैर्यथोदितैः ॥ १०२ ॥ भित्तिपादस्य विष्कम्भं द्विगुणं त्रिगुणं तु वा। होमानीप्रमिति ख्यातं तद्वा(होल्यं तदर्धतः ॥ १०३ ॥ मानसूत्राद् बहिनीप्रं द्वित्रिदण्डमथापि वा । होमानीप्रं पुनः प्रोक्तमुपपीठं गलात् तु वा ॥ १०४ ॥ अधिष्ठानजगत्या वा पादुकाद् वा विमानके । होमोघेऽब्जे प्रकर्तव्ये तत्पीठाडोमनिष्क्रमः ॥ १०५ ॥ पद्मस्य वेशरस्योच्चं समं पादोनमेव वा। तदूर्ध्वं वापि चाद्यङ्गं होमोज़ वोपपीठकम् ॥ १०६ ॥ तदूर्वेऽन्जमधिष्ठानं वा करोतु यथारुचि ।
__ अथ समभूकरणसाधनावनतलक्षणम् । अथ कुर्यादवनतं पट्टिकाभिस्त्रिभिः पुनः ॥ १०७ ॥ साङ्गलीकरमानाभिस्त्र्यश्रं सम्बन्ध्य निश्चलम् । वापी कुर्याजलैः पूर्णा तस्यां शङ्कद्वयं न्यसेत् ॥ १०८ ॥

Page #119

पत्रमानादिकम्] एकोनविंशोऽध्यायः ।
तोयोर्ध्वगततुङ्गं तु तयोर्मूनोंः पदद्वयम् । निधाय व्यश्रकस्यैतदूर्वाश्राबद्धलम्बकम् ।। १०९॥ तिर्थक्पट्याश्च लम्बेन सङ्गदेशेऽङ्कमालिखेत् । एवं कृत्वा ह्यवनतं तेन निम्नादि नीयताम् ॥ ११ ॥ अङ्कात् सूत्रगतियंत्र तन्निम्नं चान्यदुन्नतम् । . पट्टिकाङ्के सलम्बस्य संयोगे समभूतलम् ॥ १११॥
अथ गृहारम्भः । गृहाणां करणे शस्ते मुहूर्ते स्थपतिः स्वयम् । नीत्वाथ वाससी श्लक्ष्णे नवीने परिधाय च । ११२ ॥ उत्तरीयानुलेपादिभूषणैश्च विभूषितः। सम्पूज्याथ गणेशानं विप्रेभ्यो दीयतां वसु ॥ ११३ ॥ मुहूर्तदक्षिणां कृत्वा वाससाच्छाद्य पादुकम् । आद्यङ्गार्थ तु तं तक्ष्णाप्याशीर्वादैढिजेरितैः ॥ ११४ ॥ सहितं प्राङ्मुखः स्थित्वा विन्यसेत् तत्र पादुकम् । जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं बुद्ध्या निश्चित्य मन्दिरम् ॥ ११५ ॥
अथ पत्रमानादिकम् । यावत्स्वायोच्चमानं गमयतु जगतीं बाह्यतो मानसूत्रात् __ तत्तुल्यं कैरवं चोच्छ्यसमचरणेनोर्ध्वपादांशकं च । शिष्टं तत्पट्टिकाब्जादिकमपि गमयेन्मानसूत्रात् समन्तात्
तत्तच्छोभानुरूपं गमयतु जगतीसूत्रतः पादुकं च ॥ अम्बुजानां तु सर्वेषां निर्गमं तूच्चसंमितम् । वेत्राणामपि सर्वेषां चतुर्भागैकनिर्गमम् ॥ ११७ ।।

Page #120

नाललक्षणम् ]
विंशोऽध्यायः ।
युग्मं वायुग्मसंख्यं वा सिंहव्यालादिभूषितम् । अथ कूटकोष्ठादिष्वधिष्ठाननियमः ।
१११
प्रासादे प्रतिबन्धश्चेत् कूटकोष्ठादिकेष्वपि ॥ १२७ ॥ प्रतिबन्ध एव कर्तव्यः पादबन्धे तथैव च । स्वजातिसङ्करं नैव दोषायान्यदनर्थकृत् ॥ १२८ ॥ द्वारार्थ वा स्थलार्थ वा जलमार्गार्थमेव वा । जन्मादिपञ्चवर्गेषु तत्तदङ्गावसानके ॥ १२९ ॥ छेदनं नैव दोषाय पादबन्धतलेऽखिले । प्रतेश्छेदं न कर्तव्यं प्रतिबन्धकुले (?) कदाचन ॥ १३० ॥ जन्मच्छेदं न कर्तव्यं यत्र कुत्रापि सर्वतः । विपदामास्पदं ह्येतत् तस्मात् तन्नैव कारयेत् ॥ १३१ ॥
इति शिल्परत्ने अधिष्ठानलक्षणं नाम एकोनविंशोऽध्यायः ।
अथ विंशोऽध्यायः । अथ नाललक्षणम् ।
प्रत्यन्ते वा गलान्ते रचयतु तदुदङ्मध्यसूत्रेऽम्बुमार्ग सोमेशानान्तरोद्यइसुनवदशभागादिकं वा व्यतीत्य | मासूरोत्सेधमात्रं चरणविरहितं वार्घवृद्धं प्रणालं निर्यात बाह्यतोऽन्तर्विनिहितमधिकुड्यं तदर्धीशमात्रम् ॥ १॥ स्वायामाग्न्यंशकादिप्रविततनिजमूलां ++ शादिविस्ती र्णा विस्तारतुल्यं त्रिपददलघनं त्र्यंशक्लृप्ताम्बुमार्गम् |

Page #121

११० शिल्परने
[पूर्वभागः तत्सम वा त्रिपादं वा महावाजननिर्गमम् । निर्गमं मानसूत्रात् तु स्वोत्सेधचरणं तु वा ॥ ११८ ॥ तत्समं पादहीनं वाप्यर्ध सर्वेषु वस्तुषु । निर्गमं मानसूत्राद् वा तत्तत्स्थानात् तु वा पुनः ॥११९॥ पक्षान्तरम् -
पत्रमानमिति प्रोक्तमुत्तराजन्मनिष्क्रमम् । समन्तः (?) परितः कुर्याद् दिग्विदिक्ष्वङ्गुलाष्टकम् ॥१२०॥ ततः संवर्धयित्वाष्टमात्रं तस्माद् यथारुचि । अङ्गुलीषोडशयुतं द्विकरान्तं पुनः पुनः ॥ १२१ ।। प्रायेण नृणां भवने पत्रमानमुदाहृतम् ।
अथालङ्कारः। प्रस्तरे वा गले वाथ कपोते वा विशेषतः ॥ १२२ ॥ पादान्तरेषु युग्मैर्वाप्ययुग्मैालैः (१) पराङ्मुखैः । वलभ्या भूतहंसैस्तु भूषयेच्चाखिलेष्वपि ॥ १२३ ॥ प्रत्युत्सेधसमं वाथ त्रिपादं वार्धमेव वा । प्रतेरग्रं प्रकर्तव्यं पूर्ववत् पार्श्वयोईयोः ॥ १२४ ॥
. अथ मुष्टिबन्धम् । पादान्तरेषु कर्तव्यं त्रिपढें गलसीमनि । मूलपादसमं व्यासं त्रिपढें पादमूलगम् ॥ १२५ ।। पादान्तरगतं सर्व त्रिपादं दण्डविस्तृतम् । पादबाह्यसमं वेशं नीप्रं प्रतिसमं भवेत् ॥ १२६ ॥

Page #122

शिल्परने
[पूर्वभागः व्यात्तव्यालास्यमध्यप्रसृमरनिजमूलोज्ज्वलं गोमुखं तन्मुक्तादामादिवल्लीवलयपरिगतं शुण्डुभिर्मण्डितं च ॥ २॥ अथवान्यप्रकारेण नाललक्षणमुच्यते -
प्रतिबन्धे प्रतेरन्ते तदन्ते पट्टिकान्तके। गलान्ते कुमुदान्ते वा वप्रान्ते पादुकान्तके ॥ ३ ॥ छिद्रं कुर्यादधश्चोर्ध्वं नालं तस्मिन् सुयोजयेत्। जान्वङ्गुलं समारभ्य गुणाङ्गुलविवर्धनात् ॥ ४ ॥ चतुर्विंशाङ्गुलान्तं तु नालायाम हि पञ्चधा। । भित्तिबाह्यगतं तत्तत्तस्याध गर्भगेहके ॥ ५॥ वेशयित्वाथवा भित्तेरभ्यन्तरसमं तु वा । वस्वगुलं समारभ्य द्विद्यगुलविवर्धनात् ॥ ६॥ कलागुलावसानं तु विस्तारं पञ्चधा क्रमात् । तन्मूलतारपश्चांशे व्यंशं स्यादग्रविस्तृतम् ॥ ७ ॥ तद्विस्तारसमं वाथ त्रिपादं वा दलं घनम्। विस्तारस्य त्रिभागैकं छिद्रे तारं नतं तथा ॥ ८ ॥ नालमध्ये तु कर्तव्यं निनोन्नतविवर्जितम् । मूलादग्रनतं किञ्चिन्मूलं सिंहास्यबन्धितम् ॥ ९ ॥ गजोष्ठसदृशालंब्य (?) यथासुन्दरमग्रकम् । व्यालेभसिंहभूताद्यैर्वृतं नालं करोतु वा ॥ १० ॥ जगत्यङ्गुलमारभ्य हिड्यङ्गुलविवर्धनात् । आसंकृत्यङ्गुलं नालस्यायाम पञ्चधा स्मृतम् ॥ ११ ॥

Page #123

भित्तिलक्षणम् ] एकविंशोऽध्यायः ।
मयोऽष्टाङ्गलमारभ्य द्विद्यङ्ग्लविवर्धनात् ! नालं षोडशमात्रान्तं पञ्चधेति जगाद ह ॥ १२ ॥ त्रिचतुष्पञ्चषण्मानं तारं तस्य समं धनम् । तारात् पञ्चत्रिभागं स्यादग्रं नालस्य वा पुनः ॥ १३ ॥ नालं पुंशिलया कार्य नालस्य वरुणोऽधिपः। अथवा पीठनालेन समायामादिसंयुतम् ॥ १४ ॥ शुण्डुभिश्चित्रवल्ल्यादिभूषणैश्च विभूषितम् । .. एवं तले तले कार्य गोमुखं प्रस्तरान्तरे ॥ १५ ॥ दक्षिणोदङ्मुखेष्वत्र विमानेषु महामतिः। प्रणालं प्राङ्मुखं कुर्यात् पूर्वसूत्रेऽथवा पुनः ।। १६ ॥
इति शिल्परने नाललक्षणं नाम ।
. विंशोऽध्यायः ।
अथ एकविंशोऽध्यायः।
अथ भित्तिः। चित्वेत्यधिष्ठानमिहानुरूपं समं तलीकृत्य शिलाप्रतानैः । . विभज्य गर्भान्तरबाह्यभित्तिं तन्मध्यनाडी रचयेद् यथार्हम् ॥
वह्नयादितिथ्यवधिकौजविभागभक्ते
व्यासे गृहस्य नयनादुरगान्तिमांशैः । पञ्चांशतश्च वसुभागयुतेऽर्धतश्च
गर्भालयस्य विततिं नवधोदितेति ॥ २ ॥ बाह्या गृहव्यासगजांशतः स्याद् भित्तिः परा गर्भगजांशतश्व। नाडी समन्तादुभयान्तराले सम्मेल्य वा भित्तियुग गृहेऽल्प ॥

Page #124

शिल्परत्ने
[ पूर्वभागः
विस्तारेऽल्पग्रहे कचिद् विशिखभक्ते ( वा ? ) ऽन्तः पदे पीठिकां पझ्या गर्भगृहं करोतु परितः पङ्कया च भित्तिं घनाम् । तस्मिन् नन्दविभाजिते सति विधायैवं ततो वीथिकां भित्तिं चोभयपङ्क्तिो विरचयेद् द्वारं च कोष्ठेऽग्रतः ॥ ४ ॥ प्रासादस्य त्रिभागकं सप्तभागानलांशकम् । विशेषाद् गर्भगेहस्य विस्तारं प्राह काश्यपः || ५ || भित्तिस्तम्भस्य तारो यस्तेन द्वित्रिचतुर्गुणम् । पञ्चषड्गुणकं वाथ भित्तिविष्कम्भमिष्यते ॥ ६ ॥ कचित् तद्भारबहलतुल्यं भित्तेर्विशालकम् । अष्टाङ्गुलं समारभ्य यङ्गुलाविवर्धनात् ॥ ७ ॥ यावद् द्विहस्तकं तावत् कुर्याद् वा भित्तिविस्तृतम् । स्वस्योत्सेधशतांशैकहीनं कुड्याग्रविस्तृतम् ॥ ८ ॥ स्तम्भवद् वा बहिर्भागमन्तर्भागं समं भवेत् । तत् कुड्यं पञ्चधा प्रोक्तं तत्तद्रव्यविशेषतः ॥ ९ ॥ शिलामयं चेष्टकं च जालकामयमित्यपि । फलकामयमप्येतन्मृन्मयं च परं पुनः ॥ १० ॥ यथार्हव्यासतुङ्गं च कुड्यं शैलं शिलामयम् । तथैवेष्टकया कार्यं कुड्यं स्यादिष्टकामयम् ॥ ११ ॥ नानाजालक निष्पाद्यं कुड्यं यज्जालकामयम् । यथार्हस्तम्भविन्यासं शस्तदारुमयक्रियम् ॥ १२ ॥ फलकाभिश्चितं मध्ये कुड्यं स्यात् फलकामयम् । सार्धाङ्गुलं समारभ्य यवैकैकविवर्धनात् ॥ १३ ॥
११४

Page #125

वेदिकालक्षणम्] एकविंशोऽध्यायः। फल काया घनं प्रोक्तं ज्यगुलान्तं मनीषिभिः । मृत्तिकाभिः प्रशस्ताभिः कषायसलिलादिभिः ॥ १४ ॥ मर्दिताभिश्च रचितं यत् कुड्यं तत् तु मृन्मयम् । कुड्यव्यासत्रिवेदांशबहलां वाग्रपङ्कजाम् ॥ १५ ॥
पट्टिकां चतुरश्रां वा कुड्योपरि नियोजयेत् । प्रत्युत्तरान्तर्विरचय्य भित्तिं ततः समन्तात् सुदृढैः शिलाद्यैः। तां भूषयेद् वेदिकयाज्रिमूले तदुर्ध्वतश्चोज्ज्वलपञ्जराद्यैः ॥ यभूमिमन्त्रबिम्बस्य प्रतिष्ठापि निरूपिता ।।
तद्भूम्यन्तं धनं कुर्यादिति शास्त्रविदो विदुः ॥ १७ ॥ प्रत्युत्सेधेन पादायतिवसुमुनिषड्भागतोत्स्यर्धकेन(?) द्वित्रिनेनाघ्रितारेण च भवति समोऽत्युच्छयो वेदिकायाः । उत्सेधे यंशितेऽधोवधिगुणरशनान्तर्यथाष्टाद्रिषड्भागेंऽशैः कम्पाब्जकम्पाः शशिकरशशिभिः शेषतोऽधोगलं च ॥
अध्यर्धदण्डमानं तु कन्यसा वेदिका मता। पादोनकलिदण्डं तु वेदिका मध्यमा स्मृता ॥ १९ ॥ त्रिदण्डं वेदिकातुङ्गं श्रेष्ठमित्याह काश्यपः॥ २०॥ (प)तया प्रत्युत्तरान्तर्गतचरणमिति भोगिभिर्भागतोऽधो
वेदि वेदैश्च पादानलरचितवलभ्युत्तरं भागतोऽथ । यावत् स्त्रोत्सेधनीप्रप्रसरवलभिभिः स्वाहनीप्रं कपोतं
गेहे + सप्तमेनोज्ज्वल + + गृहपिण्डि करोत्वष्टमेन ।। ऊर्ध्वभूमौ पादतुङ्गे सप्तभागविभाजिते । एकांशं खण्डहाणां वेदिकोभयमीरितम् ॥ २२ ॥ .

Page #126

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः त्रिचतुष्पकभागैर्वा गलोत्सेधे विभाजिते । गलमूलगवेद्युञ्चमंशं श्रेष्ठान्तराधमम् ॥ २३॥ कर्णमाने तु तन्मूले कम्पमेकेन कल्पयेत् । शेष कर्णोदयं प्रोक्तं तत्कम्परहितं तु वा ॥ २४ ॥ पुष्पखण्डाचित्रखण्डा शैवला चित्रशैवला । इति नाम्ना भवेद् वेदी तत्तद्भूषणभेदतः ॥ २५॥ कम्पनिद्राकम्पयुता पुष्पवत्खण्डमण्डिता । मूले पादान्विता या सा पुष्पखण्डेति कथ्यते ॥ २६ ॥ सैव निद्राकम्पपट्टपद्मपद्मविचित्रिता । पादपादान्तरे चित्रा चित्रखण्डाभिधीयते ॥ २७॥ स्तम्भकम्पाब्जपट्टाढ्या पट्टे शैवलचित्रिता। ऊर्ध्वाधः पद्मपत्राट्या पादे पादान्तरेऽपि च ॥२८॥ नरनारीपत्रचित्रा शैवलाख्या हि वेदिका।। सैवाधरोम्बुिजयोः वेत्रयुग्ममनोरमा ॥२९॥ प्राग्वद् विचित्रवेषा स्यात् सा वेदी चित्रशैवला। अध्यर्धाशं तु वा पद्ममाद्यं व्यंशमथापि वा॥ ३० ॥ चित्रशैवलविख्यातवेदिकाया विशेषतः।। पुष्पखण्डा चित्रखण्डा नृणां देवादिके स्मृते ॥ ३१ ॥ वेद्रीचतुष्कं स्तभादौ देवागारेषु सम्मतम् । अथवा क्षुद्रहाणां वेदिकोत्सेधमानतः ॥ ३२ ॥ षड्भक्ते पट्टमंशेन कर्ण द्वाभ्यां प्रकल्पयेत्। ऊर्ध्ववाजनमेकांशेनाब्जमंशेन कारयेत् ॥ ३३ ॥

Page #127

वेदिकालक्षणम् । एकविंशोऽध्यायः ।
तदूर्ध्वपट्टमेकेन कर्ण चरणभूषितम् । सर्वासां वेदिकानां तु गलमङ्घिविभूषितम् ॥ ३४ ॥ मध्यस्तम्भसमं व्यासं नीप्रकं वेदिकाघ्रिणः । गर्भभित्तित्रिभागैकमञ्जुर्वेद्यधिवेशनम् ॥ ३५ ॥ चतुर्भागैकभागं वा पञ्चभागैकमेव वा । अथवान्यप्रकारेण भवेद् वेद्यास्तु निर्गमः ॥ ३६॥ कुड्यपाहाह्यमानं तु पार्श्वयोः प्रस्तरान्तकम् । तेन षट्सप्तरन्ध्राष्टदशभागैर्विभाजिते ॥३७॥ एकांशरहितं शेषं वेदिकायास्तु निर्गमः ! सर्वत्र प्रस्तरस्योद्धे वेदिका स्याद् यथार्हकम् ॥ ३८ ॥ जालार्थ वेदिका नैव छिन्द्यादन्यत्र तोरणात् । द्वारार्थ वा यथोद्देशं वेद्याश्छेदो न दुष्यति ॥ ३९ ॥ प्रस्तरोत्तरयोर्मध्यं झषालस्तम्भमीड्यते ।
उपानोत्तरयोर्मध्यं निघ + स्तम्भमुच्यते ॥ ४० ॥ . प्रासादः सकलोऽख़ितोरणचतुर्दारान्वितो मण्डितः __ स्तम्भाभ्यन्तरजालपञ्जरयुतो वा पञ्चहरतादितः । यक्तो मूलतले विदि + + + + + + + + + + +
+ + + + + + + ++ + + + + + + + + + + || ४१॥ मूलभूस्तम्भविस्तारो ह्यष्टाविंशतिकाङ्गुलः । ह्यगुलद्यगुलहासाद् व्यासं (व)प्रतलक्रमात् ॥ ४२ ।। षण्मात्रं पादविस्तारं भवेद् द्वाशके तले । तयासादर्कभागाधाषड्भागोनामविस्तरम् ॥ ४३ ॥

Page #128

शिल्परत्ने
अथवा चरणायामे षट्ताष्टनवांशिते । परुिद्रार्कभागैर्वा भक्ते भागाङ्घ्रिविस्तरे ॥ ४४ ॥
स्तम्भमूलविशालं स्यादेवं सकलभूमिषु । तस्मादग्रविशालं तु कारयेत् पूर्वमुक्तवत् ॥ ४५ ॥ कुड्यस्तम्भाविपुलं यत् तद्दण्डमिति स्मृतम् । तेन मेयानि सर्वाणि विमानांशानि सर्वशः ॥ ४६ ॥ प्रत्युत्तरान्तर्गत चरणसमुन्मान केष्टंकदिभि (?)
स्तेष्वेकांशात्तमूलप्रततितदुरगांशादिहीनाग्रतानान् । दारुस्तम्भांस्तद विहितततिदलाग्न्यब्धिभागोनतानान् कुड्यस्तम्भांश्व कुड्ये रचयतु चरणाग्रप्रतानोऽत्र दण्डः ॥
स्तम्भोत्तरादिकाङ्गानां द्रव्यं दारूपलेष्टकाः || स्तम्भान्तरं द्विहस्तादि भवेत् पञ्चरान्ततः ॥ ४८ ॥ स्तम्भयोरन्तरं हस्ताद्धीनं नैव समाचरेत् । + + + + यशः कुर्याच्चतुर्हस्तावसानकम् ॥ ४९ ॥ षडङ्गुलप्रवृधा तु नव भेदाः प्रकीर्तिताः । गृहीतांशवशाद् वापि यथायुक्तथा प्रयोजयेत् ॥ ५० ॥ प्रासादः सकलोऽङ्घ्रितोरणचतुर्द्वारान्वितो मण्डित
११८
[पूर्वभागः
स्तम्भाभ्यन्तरजालपञ्जरयुतो वा पञ्चहस्तादितः । युक्त मूलतले विदिस्थित चतुष्कूटैः परं तत्परः
शालः कूटकनासिकादिविलसज्जालोज्ज्वलत्पञ्जरम् || स्तम्भाः कोणचतुष्कमध्यविनिवेश्याः स्युः प्रतेरूर्ध्वतः सामान्येन समान्तराः सुरविमानेषूदिता द्वादश ।

Page #129

एकविंशोऽध्यायः । एके विंशतिरीशदोःप्रभृतिकेष्वेतेषु ते नैकधा
चोक्ताः स्वाकृतिभूषणक्रमवशादेष्वर्चयेच्चोत्तरम् ।। ५२ ॥ युग्मं वा(स्यादयुग्मं वा)पादं देवालयादिषु । युग्ममेव नृणां शस्तमयुग्मं नैव कारयेत् ॥ ५३ ।। मूले चाग्रे च पादानां तत्तद्विस्तारभागतः । . चतुष्पञ्चांशतो बाथ शिखा स्यादुचितायता ॥ ५४ ॥ तदर्धं वा त्रिभागोनं चतुर्भागोनमेव वा। , कुड्यस्तम्भविशालः स्यात् तदर्धे वास्य निष्क्रमः॥ ५५॥ विस्तारस्य त्रिपादं वा चतुर्भागैकमेव वा । अष्टाश्रवृत्तवेदाश्रेष्वथ साधारणं तु वा ॥ ५६ ॥
नामान्येतेष्वनेकानि भवन्त्याकारभूषणैः। कार्याः स्युश्चरणा युगाष्टनृपकोणाः सर्वतो वर्तुला
विस्तारत्रिगुणोपरित्रिगुणविस्तारोन्मिताष्टाश्रकाः । मूलोद्भावितकर्णसूत्रचतुरश्रो/शवृत्ताः पुनः
शुण्डूझेदविचित्रवृत्तिरुचिरा वारब्धगेहोचिताः ॥ ५७ ॥ मूलाग्रं युगाग्रं तु कु(म्भ)मण्ड्यादिसंयुतम् । ब्रह्मकान्तमिति ख्यातं वस्वश्री विष्णुकान्तकः ॥ ५८ ॥ षडश्र इन्द्रकान्तः स्यात् सोऽयं वा स्कन्दकान्तकः । द्वादशाश्रो भानुकान्तश्चन्द्रकान्तः कलाश्रकः ॥ ५९॥ वर्तुलश्चेदीशकान्तः अथवा स्वस्य दीर्घतः। आयत्रिभागो वेदाश्रो वृत्तिस्त्वात्रिभागतः ॥ ६ ॥

Page #130

शिल्परत्ने ।
[पूर्वभागः तयोर्मध्ये तु वस्वश्रः स भवेद् रुद्रकान्तकः । मूले पद्मासनश्चाथ चक्रवाकैरलङ्कृतः॥ ६१ ॥ सभद्रमध्यभागस्तु भद्रकान्तो विमण्डितः । व्यालेभभूतसिंहैस्तु मूले यः परिमण्डितः।। ६२ ।। इष्टका(न्तः) तथैवोर्ध्व तत्तत्कान्ताहयो भवेत् । वृत्त एव स्वदीर्पण शुण्डुभेदेन संयुतः ॥ ६३ ॥ शुण्डुपादः पिण्डिपादः स चेन्मुक्ताविचित्रितः । मूले वेदाश्रकश्चोर्ध्व षोडशाश्राद्यलङ्कृतः॥ ६४ ॥ स्यान्मूलचतुरश्राख्यं पद्मं पद्मासनं स्मृतम् । मूलाग्रयोस्तु वेदाश्रो मध्येऽष्टाश्राद्यलङ्कृतः ।। ६५ ॥ वज्रकान्तस्तु विज्ञेयो भक्तास्तम्भः समौक्तिकः । यद्रत्नचित्रितस्तम्भस्तत्तद्रत्नाभिधो भवेत् ॥ ६६ ।। मूले पद्मासनो मध्ये वोडशाऔरलङ्कृतः । ऊर्ध्वाश्रचतुरश्रोऽघिश्चित्रखण्डाह्वयः स्मृतः ॥ ६७ ।। स एवाष्टाश्रको मध्ये श्रीबन्धः पट्टबन्धवान् । विष्कम्भकर्णमानेन स्तम्भाग्रे चतुरश्रकम् ॥ ६८ ॥ तदधस्त्वर्धदण्डेनाप्यब्जमष्टाश्रसंयुतम् । दण्डमानेन तस्याधो वस्वश्रं परिकल्पयेत् ॥ ६९ ॥ तदधः पूर्ववत्पमं तस्याधो दण्डमानकम् । चतुरश्रसमायुक्तं तद्धः पद्ममुक्तवत् ॥ ७० ॥ मूलेऽवशेषं वेदानं चित्रखण्डाह्वयस्स च । मध्ये कलाश्रः पट्टेन बन्धः श्रीवत्ससंज्ञकः॥ ७१ ॥

Page #131

स्तम्भलक्षणम्] एकविंशोऽध्यायः ।
१२१ पट्टक्षेपणसंज्ञः स्याच्चतुरश्रतिपट्टवान् । मूलाग्रयोस्तु विपुलो मध्ये रामांशतः कृशः ॥ ७२ ॥ वृत्तिश्चेद् दण्डपादाख्यो मूलशोलूखलासनः (?) । . मूलव्यासे तु सप्तांशे स्तम्भानामथवा पुनः ॥ ७३ ॥ यंशोनो मध्यभागः स्यादेकांशोनोऽग्रविस्तरः। इत्युक्ता निखिलाः स्तम्भाः कुम्भमण्ड्यादिभूषणैः ।।७४ ।। संयुक्ता वा वियुक्ता वा भवन्त्यखिलवेश्मसु । ओमां कुर्वीत दण्डद्वयततचरणोच्चां घटं दण्डयुग्मव्यासं साङ्घयादिदण्डोच्छ्रयमुदधिततां दण्डतोऽध्रयूनदीर्घाम् मण्डी दण्डप्रथाङ्ग्रयशकरहितघनं वीरकाण्डं त्रिसाधैः पूदन्वद्दण्डदीर्घा चरणतततदर्बोच्छ्रयां पोतिकां च ॥ ७५ ॥ कुम्भाः स्युः पादविष्कम्भाच्चतुर्थांशाधिकोन्नताः । सार्धा वा सत्रिपादा वा द्विगुणा वा भवन्ति हि ॥ ७६ ॥ श्रीकरं चन्द्रकान्तं च सौमुख्यं प्रियदर्शनम् । इति कुम्भाश्चतुर्धा स्युर्वृत्तानां श्रीकरो भवेत् ।। ७७ ॥ .. पादानां वसुकोणानां कुम्भः स्यात् प्रियदर्शनः । अथवा दण्डमानेन कुर्यादेवं घटोन्नतम् ॥ ७८ ॥ घटोच्छ्ये नवांशे धृग् भागेन परिकल्पयेत् । चतुर्भिः कुम्भ एव स्यात् कर्णोऽशेनांशतो मुखम् ॥ ७९ ॥ भागेन पद्ममेकेन पीठिकोर्ध्वादधोगतम् । स्तम्भाप्रकर्णमानेन यो व्यासः समविस्तृतः ॥ ८० ॥ .
१. 'द' ख. पाठः.

Page #132

१२१ शिल्परले
[पूर्वमागः तस्य कर्णेन सदृशं कुम्भविस्तारमेव वा। स्तम्भव्याससमं प्रोक्तं तारं धृकर्णयोः स्मृतम् ॥ ८१ ॥ तदधो लशुनमूलं तत्तुङ्ग दण्डमानतः । स्वाष्टांशाधिकविस्तारं तस्याधः पङ्कजं पुनः ॥ ८२॥ पादतारसमं तारमर्धदण्डमथापि वा। त्रिपादं वाजकस्योच्चं तस्याधः कल्पयेत् पुनः॥ ८३ ॥ मालास्थानं तदुत्सेधं दण्डार्ध दण्डमेव वा। तस्याघो दण्डमानेन मुक्तादामविभूषणम् ॥ ८४ ॥ एतेषां स्तम्भविस्तारतुल्यं व्यासमुदाहृतम् । दण्डं वा सार्धदण्डं वा मूले पद्मासनोदयम् ॥ ८५ ॥ द्विगुणं तस्य विस्तारं पद्माकारं तु कारयेत् । तत्पद्मासनतुङ्गे तु चरणाना षडंशिते ॥ ८६ ॥ ऊर्ध्वपढें तदेकांशमूर्ध्वपञ तथांशतः।। कर्णमधुन कर्तव्यमधःपमं द्विभागिकम् ॥ ८७ ॥ तदधःपट्टमेकांशमधस्तादर्धमम्बुजम् । स्तम्भानां कुम्भतश्वीचे सर्वेषां फलका भवेत् ॥ ८८ ॥ त्रिदण्डं फलकाव्यासं कन्यसं सार्धलोकतः। चतुर्दण्डविशालं तु मण्ड्याश्चोत्तममुच्यते ।। ८९ ॥ अथवा फलकाव्यासः कुम्भकर्णसमो भवेत् । सर्वेषां फलकानां तु तुङ्गं पादोनदण्डतः ।। ९० ॥ स्तम्भाग्रतुल्यं मण्ड्युच्चं पञ्चभागोनमेव वा । पश्चभागं त्रिभागं वा यथायोग्यं करोतु च ॥ ९१ ॥

Page #133

स्तम्भलक्षणम् ]
एकविंशोऽध्यायः ।
तदुत्सेधं त्रिधा भङ्क्ता भागेनोत्सन्धिरूर्ध्वतः । तदधो वेत्रमेकांशं तस्याधोऽम्बुजमंशतः ॥ ९२ ॥ अथवा फलकातुङ्गे पञ्चभागविभाजिते । सार्धेन फलकातुङ्गं तत्समो वेत्रनिर्गमः ॥ ९३ ॥ द्वाभ्यामब्जं प्रकर्तव्यं तदाकरोऽधुनोच्यते । नागपत्रसमाकारमावेत्रादब्जपद्मवत् ॥ ९४ ॥
}
१२३
अथ नागफणाकारमब्जं कुर्यान्मनोहरम् | विपरीतं विरूपं च वर्ज्यं तदशुभं यतः ॥ ९५ ॥ मण्ड्यू वीरकाण्डः स्यात् तत्तुङ्गं फलकोक्तवत् । अग्रपादविशालं तु विशालं तद्युगाश्रकम् ( ? ) ॥ ९६ ॥ तदूर्ध्वे पोतिकां कुर्यान्नानाभेदविचित्रिताम् । मूलंपादसमव्यासा पोतिका चर उत्तमा ( ? ) ॥ ९७ ॥ पादमध्यविशालेन समव्यासां च मध्यमा । अग्रपादविशालस्य समा कन्यसबोधिका ॥ ९८ ॥ विस्तारसदृशोत्सेधा पञ्चदण्डायतान्विता । उत्तमा बोधिका ख्याता तारत्रिद्व्यंशकोन्नता ॥ ९९ ॥ चतुर्दण्डायतोपेता मध्यमा सा प्रकीर्तिता । विस्तारार्धसमुत्सेधा गुणदण्डायतान्विता ॥ १०० ॥ कन्या बोधिका ख्याता तारे वाथाशुगांशिते । एकोनमुचं मध्याया नीचायास्त्र्यंशमुन्नतम् ॥ १०१ ॥ बोधिको त्रिभागे तु भूम्यंशेनोर्ध्वपट्टिका । मध्येऽशेन तरङ्गः स्याल्लताद्यैर्भूषितं तु वा ॥ १०२ ॥

Page #134

११४ शिल्परत्ने
[पूर्वमागः तदधस्त्वेकभागेन मुष्टिबन्धं तु कारयेत् । त्रिभागे बोधिकोत्सेधे सार्धाशेनाग्रपट्टिका ॥ १०३ ॥ . तदर्धार्धन तदधः क्षेपच्छायान्वितं भवेत् ।। तदुञ्चार्धात् त्रिभागानामंशाभ्यां वात्र कल्पयेत् ॥ १०४ ॥ सव्यासार्धात् त्रिपादात् कुर्याद् वा तास्वग्रमण्डनम् । दण्डं त्रिपादमध वा छायामानं तदग्रयोः ॥ १०५॥ ऊर्ध्वस्थपट्टिकाधस्थाच्छायाकारं प्रकल्पयेत् । अधस्थाद् बोधिकायां तु स्वाकारं प्रवदाम्यहम् ॥१०॥ मुष्टिबन्धं त्रिभागैकं विस्तारादर्धमेव वा । पार्श्वयोरुभयोः शेष छायाकारं भवेदिह ॥ १०७॥' समुद्रक्षेपणं मध्यप पत्राद्य(म?)लङ्कृतम् । पार्श्वयोस्तु तरङ्गाः स्युः समाश्वान्यो(न्य)हीनकाः॥१०८ ।। तरङ्गाश्चात्र वेदतुवस्वाशादित्यसंख्यकाः । बहवोऽपि समाश्चैके तुल्या उभयपार्श्वयोः॥१०९॥ सागरे वीचिकाकाराः पट्टिकाश्छन्नमध्यमाः। पार्श्वयोर्मुष्टिबन्धाग्रं व्यालरूपादिकल्पितम् ॥ ११० ॥ महार्णवी च पत्री च चित्री चेति त्रिधैव सा । भूतेभमकरव्यालरत्नबन्धविचित्रिता ॥ १११ ॥ वल्लीचित्राग्रपट्टा च सा ख्याता चित्रपोतिका । केवलं पत्रवल्लीभिर्विचित्रा पत्रपोतिका ॥११२॥ तरङ्गमात्रचित्रा या पोतिका स्यान्महार्णवी । बरोधीमूलाग्रयोः कार्यावग्रौ कीलसमन्वितौ ॥११३॥

Page #135

स्तम्भलक्षणम् ] एकविंशोऽध्यायः !
१२५ बोधिकारार्धकं वाथ त्रिपादं वागनीप्रकम् । तन्नीप्रसदृशं तारमम्भोजाकारकल्पितम् ॥ ११४ ॥ भग्रमध्यगतं कीलं तबिभागविशालकम् । अम्भोजमुकुलाकारं कलिपृष्ठं प्रकल्पयेत् ॥ ११५ ॥ बोधिकाखण्डमण्डीनि कुम्भं लशुनमूलकम् । अम्भोजमालां चानानि(?) पादपीठं पुनः क्रमात् ॥११६ ॥ क्रमेण योजयेदग्रात् सर्वस्तम्भेषु बुद्धिमान् । तत्र बोधिकया हीन कारयेद् वापि पीठकम् ॥ ११७ ॥ दारुपाद इति प्रोक्तं तद्विस्तारसमं तु वा । अध्यधैं. द्विगुणं वाथ विस्तारं त्विष्टकाघ्रिषु ॥ ११८॥ पादे शिलामये चैव कारयेत् सर्ववेश्मसु । मित्रपादं न कुर्वीत मानुषाणां गृहे पुनः ॥ ११९ ॥ देवागारे न दोषाय मित्रपादा भवन्ति हि । अथवा क्षुद्रहाणामन्यथा चरणाः स्मृताः ॥ १२० ॥ मूलतारेण तन्मूलत्रिगुणा वाथ सार्धकम् । चतुर्गुणं च कुर्यादा चतुरनं तथाग्रतः ॥ १२१ ॥ मूलतारसमं मध्यं तयोरष्टाश्रमाचरेत् । अष्टाश्रमध्ये तत्तारं तुल्यं वेदाश्रखण्डकम् ॥ १२२ ॥ मध्यखण्डं विना वात्र मानुषाणां निकेतने ।। १२३ ॥ इति शिल्परत्वे भित्तिवेदिकास्तम्भलक्षणं नाम
एकविंशोऽध्यायः।

Page #136

अथ द्वाविंशोऽध्यायः ।
अथ द्वाराणि । गर्भागारप्रताने शिववसुदिनकृच्छैलतिथ्यांशतेंऽशैबिम्बहारोच्छ्रयः स्याद् गिरिशरतुरगाम्नायमातङ्गसंख्यैः । उत्सेधेऽत्रैकविंशत्यतिधृतितिथिविश्वाङ्कभक्ते प्रक्लप्ते व्यासो दिङ्नन्दशैलोयुदधिपरिमितांशैःक्रमात् कल्पनीयः॥ व्यासे गर्भनिकेतनस्य दहनेषुद्वारनेत्रांशिते
लिङ्गद्वारसमुच्छ्रयं वितनुयाद् द्वित्रीषुचन्द्रांशकैः । तस्मिन् द्वारसमुच्छ्रयेऽथ नयनात्यष्टीशशैलांशिते
तद्विस्तारमिलामहोरंगशराग्न्यशैः क्रमात् कल्पयेत् ॥ कुर्यात् सर्वसुरेषु शैलवसुनन्दाशांशितेऽध्रयुच्छ्रये
द्वारोत्सेधमिहैकभागरहितं विस्तीर्णमात्मार्धतः । योगौ स्तम्भसमाधिपाददलविस्तीर्णौ स्फुरद्वाजनौ विस्तारार्धघनौ भुजङ्गमपतङ्गाढ्यौ च मूलाग्रयोः॥३॥ अथवा पादतुङ्गस्य दशांशाष्टांशकं तु वा । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टनवाङ्गुलैः ॥ ४ ॥ तुङ्गार्धादधिकं हीनं द्वारविस्तारमुच्यते । द्वारायामे तु नन्दांशे पञ्चाशं वास्य विस्तृतम् ॥ ५ ॥ लब्धात्सेधे तु दिङ्नन्दवसुसप्तांशके क्रमात् । सप्तषट्पञ्चवेदांशो दारव्यासस्तु मानुषे ॥ ६ ॥

Page #137

धाराणि] द्वाविंशोऽध्यायः।
१२७ स्वस्वयोन्या गृहादीनां कल्प्यन्तां द्वारयोनयः । दीर्घाच्छेषं तु वा तत्र द्वाराणां विस्तृतं भवेत् ॥ ७॥ अथवा गुणतारं वा कुर्याद् द्वारविधौ बुधः । द्वारव्यासोच्चमखिलमङ्गलिच्छेदवर्जितम् ॥ ८ ॥ यथा तथा प्रकर्तव्यं विस्तारायामकल्पने । गर्भागारस्य विस्तारे मनुभक्तेऽर्कभागतः ॥९॥ द्वारायाम तदिध्मांशं दशभागं विशालकम् । इदं तु वैष्णवं द्वारमथ शैवालये पुनः ॥ १०॥ गर्भव्यासार्कनागांशं लिङ्गहारायतं पुनः । आयताध तु विस्तारमथवा गर्भविस्तरे ॥ ११ ॥ सप्तांशे सति वेदांशं द्वारदीर्घमुदाहृतम् । तद्विश्वांशषडंशं स्याद् विस्तृतिः शिवमन्दिरे ॥ १२ ॥ नवपञ्चांशमुच्चं स्याद् गर्भगेहविशालकम् । दीर्घाद् रुद्रांशबाणांशं शैवद्वारे विशालकम् ॥ १३ ॥ गर्भगेहविशालाष्टपञ्चाशं द्वारतुङ्गकम् ।। तुङ्गादर्धं तु विस्तारं स्मृतं स्याच्छङ्कराच्युते ॥ १४ ॥ गर्भभूताग्निभागोच्चमुच्चेऽत्यष्टिविभाजिते । नवभागं स्मृतं तारमथवा गर्भगेहतः ॥ १५ ॥ . भानुसप्तकमायाम तस्मिंस्तिथिविभाजिते । द्वारे सप्तांशकं तारमेतौ साधारणौ मतौ ॥ १६ ॥ अथ पादसमुत्सेधादष्टसप्तायतं ततः। नवपञ्चविशालं तु गजपञ्चकमेव वा ॥ १७ ॥

Page #138

१२८ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः अथवा विश्वषट्तारं द्वारं वैष्णवमीरितम् । तत्र सप्ताधिविस्तारं द्वारं कृष्णस्य पूजितम् ॥ १८॥ तत्रापि तिथिनागांशविस्तृतं द्वारमुत्तमम् । अशेषसुरसामान्यमिति पूर्वैरुदाहृतम् ॥ १९ ॥ सर्वेषामपि हाणां द्वारं मध्ये तु योजयेत् । तले तले विमानानां दिक्षु द्वाराणि विन्यसेत् ॥ २०॥ प्रदक्षिणवशादेकं मात्रं नीत्वाथवा पुनः । मार्गकूपतरुस्तम्भकोणपीडमशोभनम् ॥ २१ ॥ मुख्यद्वारस्य देवानां नराणां च विशेषतः । स्वस्य विस्तारतोऽर्ध वा साष्टार्धाशमथापि वा ॥ २२ ॥ त्रिपादं वाथ कर्तव्यं द्वारं योगधनं पुनः। योगोत्सेधे तु वेदांशे चतुरश्रमधोगतम् ॥ २३ ॥ एकांशमूर्ध्वगं ज्यश्रं बाह्येऽञ्जक्षेपणान्वितम् । पतङ्गे योगवत्कार्य धनं क्षेपणकाम्बुजम् ।। २४ ।।
तारं भुजङ्गमस्यापि तत्राजक्षेपणे विना । द्वारोत्सेधनियुक्तशेषचरणोत्सेधे शरांशीकृते ... यंशेनाधरपट्टिकामितधनां सार्धे नवाङ्कांशिते । हीनां वा जनकेन योगविततां शिष्टांशितः पट्टिका
मूर्ध्वस्थामथ मङ्गलाढ्यफलकां युक्त्यूर्ध्वपट्टयूव॑तः ।। द्वारोच्चे शेषपादोच्चे द्वादशांशविभाजिते ।। शिरोन्मानं तु सप्तांशं पञ्चांशं गुल्फमिष्यते ॥ २६ ॥

Page #139

द्वाराणि ]
द्वाविंशोऽध्यायः ।
कवाटं चैव योगं चाप्येकजातिमहीरुहैः ॥ २७ ॥ कारयेद् योगमथवा शिलयेष्टकयापि वा । कवाटं सारवृक्षेण सार्गलं नान्यथाचरेत् ॥ २८ ॥ भित्तिव्यासमिनैर्विभज्य बहिरन्तः पञ्चसप्तांशकान्
कृत्वा कल्पितसूत्रसंस्थनिजमध्यं + + योगान्यथ । मध्यान्मध्यमतीत्य दिक्षु रचयेद् द्वाराणि तूर्ध्वं प्रतेरद्वारमृते घनानि कृतशोभान्यूर्ध्वतस्तोरणैः ॥ २९ ॥ अथवा भित्तिमध्ये वा योगमध्यं नियोजयेत् । सप्तांशे भित्तिविष्कम्भे पञ्चांशेऽब्ध्यग्निभागतः ॥ ३० ॥ क्रमाच्छराग्निभागे वा स्थाप्यो योगाधिकोऽन्तरे । देवानां च नराणां च मध्यद्वारेऽप्ययं विधिः ॥ ३१ ॥ शेषाणामपि मध्ये स्यादिति शास्त्रविदो विदुः । द्वारस्य योगयोः पार्श्वे भूषणार्थं समाचरेत् ॥ ३२ ॥ अर्धमण्डनकस्तम्भौ युक्तभूषणभूषितौ । कुड्यपादविशालार्धं त्रिपादं वास्य विस्तृतम् ॥ ३३ ॥ कवाटानि चतुर्धा स्युः युगं चायुगमेव वा । संहारं धावनं चैव तद्विशेषमथोच्यते ॥ ३४ ॥
योगइयान्तर्घटितकवाटद्वितयं यदि ।
तद् युग्मं वामयोगान्तर्घटितं लेकं कवाटकम् ॥ ३५ ॥
यद्ययुग्मं कवाटं तत् कथ्यते शिल्पवित्तमैः । प्रवेशनिर्यूहं स्तम्भे वाप्युत्तरेऽपि वा ॥ ३६ ॥
1
१२९
S

Page #140

शिल्परने
पूर्वमागः संहाराख्यं कवाट स्यादित्तिकूटं च धावनम् । फलकाभिरयुग्माभिर्युग्माभिश्व सुरालये ॥ ३७ ॥
कवाटं तु मनुष्याणां स्यादयुग्माभिरेव हि । दण्डान्ध्यङ्गमतङ्गजांशबहलतालवद्युत द्वार्दल
व्यास (?) मूलशिखायुतं दृढतरं कार्य कवाटद्वयम् । कार्या वामकवाटरोचितपराग्भागर्धतीव्रात्ततः
तद्विघ्नप्रतता च सूत्रफलका सूद्यक्तनायुज्ज्वलाम् (?) ॥ वस्वादिसंकृत्यन्तासु संख्यावेकोनभाजिते ॥ ३९ ॥ द्वारतारे तदेकांशं कवाटबहलं विदुः ।। कवाटफलकायामं भुजङ्गमपतङ्गयोः ॥ ४० ॥ धनादिकं द्वारदीर्घसमं तत्र प्रकल्पयेत् । रङ्गपादौ च कर्तव्यो सुवृत्तावग्रमूलयोः ॥ ४१ ॥ स्वबाहुल्यसमायाम सार्ध वा मूलभागगम् । भारबाहुल्यसदृशमग्रगं रङ्गपादकम् ॥ ४२ ॥ कवाटद्वितयं कुर्यान्मापुत्र्यभिधं बुधः । पट्टिकाव्यासचतुरंशैकांशेन समन्वितम् ॥ ४३ ॥ स्वबाहुल्येन सहितं तद्वारतततो दलम् । व्यासं मातृकवाटस्य पट्टिकाविस्तृतार्धतः ॥ ४ ॥ रहितं पुत्रिकाव्यासमेवं वा परिकल्पयेत् । । योगयोः पार्श्वयोः पश्चात्कवाटौ योगमाश्रितौ ॥ ४५ ॥ प्रत्येकमेकं पद्मं वा द्वित्रिपद्ममथापि वा । द्वारतारचतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टविभाजितः ॥ ४६ ॥

Page #141

द्वाराणि]
एकविंशोऽध्यायः। व्यासमेकांशतः कार्य मात्रैर्वा त्र्यब्धिबाणकैः। तत्सूत्रपट्टिकायास्तु घनं तारसमं भवेत् ।। ४७ ॥ अर्ध वा पादहीनं वा त्रिभागैकमथापि वा । कवाटधनयुग्मं वा हारोच्चसममायतम् ॥ ४८ ॥ अश्व्यादिवेश्मकृत्यन्ताः पतयस्तत्र कल्पयेत् । अग्न्याद्यत्यष्टिसंख्यान्तं पङ्कजान्यग्रसन्धिषु ॥ ४९ ॥ अग्न्याद्याः पतयो वाथ धृत्यन्ताश्चतुरादिकाः । स्तना वा स्युः प्रकर्तव्या ओजयुग्मक्रमेण तु ।। ५० ॥ ओजयुग्मस्तना पट्टी निर्विशेषामरालये। वा नरालये युग्मपङ्कजा सूत्रपट्टिका ॥ ५१ ॥ तारार्धमुच्छ्यं तेषां त्रिभागैकं तु वा भवेत् । बहलार्ध तु वा कुर्यादुच्छ्रये दर्शनांशिते ॥ ५२ ॥ यंशं तदूर्ध्वपढें स्यात् पद्मं तु त्रिभिरंशकैः । दलाष्टकयुतं वापि वृत्तं केसरसंयुतम् ॥ ५३ ॥ अधःपढें तदेकांशं तदधः पद्मपीठिकाम् । चतुरश्राकृतिं कुर्यादधःपट्टसमोन्नताम् ॥ ५४ ।। मूलाग्रपङ्कजे कार्ये ह्यर्धवृत्तविचित्रिते । पतयः पुष्पदामाद्यैः मुक्ताद्यैश्च विचित्रिताः ॥ ५५ ॥ पट्टिकाव्यासतः पादभागं नीत्वाथ पार्श्वतः । मातृसंज्ञकवाटस्य मूले चाने महामतिः ॥ ५६ ॥ भुजङ्गमधनं नीत्वा पतङ्गस्य घनं तथा। तयोर्मध्ये द्वारसूत्रे तन्मध्यं च यथा भवेत् ॥ ५५ ॥

Page #142

१३२
शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
तथा विन्यस्य तां कीलैः पङ्कजाभागकल्पितैः । सरोजमुकुलायैर्वा कांस्यैर्वाय सकल्पितैः ॥ ५८ ॥ पट्टिकापद्ममध्येषु विद्धैः कुर्याच्च निश्चलाम् । कवाटयोस्तारसमं भारायाममुदीरितम् ॥ ५९ ॥ भारतारं प्रकर्तव्यं पतङ्गविततेः समम् । सपाद बाथ सार्धं वा तुङ्गतुल्यं धनं तु वा ॥ ६० ॥ व्यासादर्ध त्रिपादं वा पुच्छारसमायतौ । भारतारेऽब्धिसंभक्ते त्रीणि सूत्राणि पातयेत् ॥ ६१ ॥ तिर्यक्सूत्रद्वयं कार्य द्वारव्यासाग्रमध्यतः । अन्त्यसूत्रयुतिर्यत्र तिर्यक् सूत्रत्रयस्य तु ॥ ६२ ॥ तत्स्थ पृष्ठपदव्यासतुल्यं कर्कटकेन तु । भ्रामयित्वा करोत्यत्र वृत्तं खण्डीत्रयं पुनः ॥ ६३ ॥ खण्ड्यन्तराग्रमूलेषु तृतीयात् सूत्रयोर्बहिः । त्यक्त्वा निम्नं प्रकर्तव्यं निम्नखण्डियुतौ तथा ॥ ६४ ॥ शिल्पिभिश्चित्रसंयुक्तं चित्रकारैः करोतु वा । कार्ये च सुषिरे वृत्ते ह्याद्यसूत्रबहिः पदे ॥ ६५ ॥ मूलागततत्तिर्यक्सूत्रयोर्बाह्यदेशतः (?) । ऊर्ध्वस्थरङ्गपादस्य प्रमाणेन विचक्षणः ॥ ६६ ॥ युज्यतां द्वारपादाभ्यां अन्तराद्यं पदं यथा । शुलकीलादिवेधैश्च प्रतेरूर्ध्वे ऽर्धपाणिना ॥ ६७ ॥ अधोभारं त्वेवमेव मध्यखण्डिविवर्जितम् । पादमाद्यं परित्याज्यं द्वितीयस्थावटद्वयम् ॥ ६८ ॥

Page #143

द्वाराणि
द्वाविंशोऽध्यायः । रङ्गपादप्रमाणेन वर्तुलं त्वर्धनिम्नकम् । द्वारोत्सेधशरांशैकमरमायाममीरितम् ॥ ६९ ॥ युगवत्येकभागं वा षट्पञ्चैकांशविस्तृतम्। . व्यासपादोनमधं वा समं वा बहलं विदुः ॥ ७ ॥ अधोभारसमाकारा कीर्तिता शिल्पवित्तमैः । तदायामेऽब्धिसंभक्ते त्यजेन्नैकैकमग्रयोः ॥ ७१ ॥ मध्ये निधाय द्वितयं तत्सन्धावर्गलस्य च । कुर्याच्च कबली तत्र ह्यर्गलस्य प्रमाणतः ॥ ७२ ॥ कैवा(टव्या(स)सदृशमर्गलस्यायतं विदुः । पादोनं वा तदष्टांशादेकतत्तारमुच्यते(?) ॥ ७३ ॥ तारार्ध बहलं कुर्यात्पृष्ठं विस्तारतुल्यकम् । अग्रे रमाया विस्तारतुल्यं नीत्वात्र कारयेत् ॥ ७४ ॥ पृष्ठाध वा त्रिपादं वा खण्डं पृष्ठस्य तस्य च । अर्गलस्य च विस्तारसममुन्नतमुच्यते ॥ ७५ ॥ अर्धवृत्तं तु वा पृष्ठमष्टानं चारु कारयेत् । ऊर्ध्वार्गलं पुत्रिकायामन्यस्यामधरार्गलम् ॥ ७६ ॥ ऊर्वाग्रमरमां चापि विन्यसेत्तद्वहिः पुनः। द्वारसूत्रादर्गलार्धमानयित्वा च दक्षिणे ॥ ७ ॥ विन्यसेदरमा तत्र वन्यस्यान्यदिशि स्मृतम् । द्वारायामस्य मध्ये तत्कुर्याच्छास्त्रविशारदः ॥ ७८ ॥
१. 'कवाव्यौस', २. 'द्ध'. ख. पाठः. १. 'नं नीत्वा' क. पाठः.

Page #144

शिल्परले
पूर्वभागः अरमामूलाग्रगैः शूलैः कीलैर्वा दृढतां नयेत् । एका वा स्यादुपद्वारे कवाटमिति केचन ॥ ७९ ॥ द्वारतारं कवाटस्य बहलद्वयसंयुतम् । कवाटफलकाव्यासं रङ्गपादौ च वामके ।। ८.॥ द्वारव्यासार्धमानं वा त्रिभागैकमथापि वा। भारस्यायाममेवं स्यात्खण्डीशेषं यथा पुनः ॥ ८१॥ अधोभारस्तु वा गर्तशङ्क वा कारयेदधः। कवाटबहलद्विग्नबहलं व्यासमेव च ॥ ८२ ॥ तत्स्थाने निखनेझूमौ तद्वितस्त्यायतात्मकम् । विभजेदूर्ध्व विस्तारे द्विधा चैकतमे पदे ॥ ८३ ॥ रङ्गपादप्रमाणेन गर्त कुर्याद् यथाविधि। पृष्ठमष्टाश्रकं कुर्यादर्धवृत्तमथापि वा ॥ ८४ ॥ अस्यारमार्धभाराभा कवाटघनमानतः। त्रिगुणं वास्य विस्तारमायामं तवयं भवेत् ॥ ८५ ॥ तत्तारस्य त्रिभागेन तन्मध्ये गर्तमाचरेत् । समतुर्यश्रकं वा स्याद् वृत्तं वा तद्यथोचितम् ॥ ८६ ॥ कवाटघनतुल्यं स्यात्तदर्गलधनं पुनः । आयामत्रिगुणं वा स्थाच्चतुर्गुणमथापि वा ॥ ८७ ॥ पृष्ठं बहलतुल्यं वा त्रिपादं वा यथोचितम् । बहलस्य त्रिभागैक नीत्वा तस्याग्रमूलयोः ॥ ८८ ॥
१. 'सां ख. पाठः.

Page #145

द्वाराणि
द्वाविंशोऽध्यायः। . तदन्तरायतं गतं कुर्यादृजुतरं तु वा । स्ववाहल्यत्रिभागैकं व्यासं तस्य प्रकीर्तितम् ॥ ८९ ।। निम्नता च तथा कार्या विन्यसेदर्गलं पुनः। स्वाभ्यन्तरस्थकीलेन-विद्धगर्त यथा तथा ॥ ९० ॥ अरमासुषिरे सभ्यग्वामाग्रं शिल्पवित्तमैः। अरमान्तां द्वारपादे दक्षिणेऽन्तर्गपार्श्वतः (१)॥ ९१ ॥ . कवाटबहलं नीत्वा तन्मध्ये विन्यसेवाहिः । शूलवेधैर्दृढीकृत्य द्वारविन्यासमाचरेत् ॥ ९२ ॥ कवाट मातरं वामे पुत्रिका दक्षिणे तथा । ऊर्ध्वाधोभारयोः पद्भ्यां यथायोगं तथा न्यसेत् ॥ ९३ ॥ तत्कर्मकुशलैः सम्यग् घाटनोढाटनक्षमम् । एके सति कवाटे तु वामे पार्थे सुयोजयेत् ॥ ९४ ॥ गेहान्नि मतो ज्ञेयमत्र सव्यमसव्यकम् । ऊर्ध्वाधरभ्रमरकार्गलसन्धिपाल
प्रक्षेपणीयवलयान्यपि पत्रकाणि । तिर्युञ्च्युदश्चि पुलकार्तवकुड्मलानि
सश्रीमुखेन्दुशकला हि कवाटयोः स्युः ॥ ९५ ॥ लोहजा दारुजा वा (बा ? स्युर्बा)ह्याभ्यन्तरयष्टयः॥९६ ॥ तासां (त्र्य ? त्रि)व्यङ्गुलं व्यासं तारार्ध वा धनं स्मृतम्। कवाटयोरूर्ध्वगाश्च तिर्यग्गाश्च भवन्ति ताः ॥ ९७ ॥ त्रिपञ्चसप्तसंख्या वा नवरुदत्रयोदश। दिग्गसप्तदशो + + यष्टयोऽत्र विशेषतः ॥ ९८ ॥

Page #146

११६ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः तथा कवाटे विन्यस्य संविध्य दृढतां नयेत् । प्रधानहारमेकं वा द्वयं वान्यं तु जालकम् ॥ ९९ ॥ धनहारं तु वा कुर्यात् प्रासादानां विशेषतः । अग्रयहारप्रततिमहिभिः संविभज्याशुगांशैः
क्लप्तं व्यासं रचयतु धनद्वारमन्यत् त्रिदिक्स्थम् । द्वितव्यासायतमधिदलद्विघ्नतत्या ततं वा
सूद्यद्योगप्रकटितकवाटादिकस्वागदीप्तम् ॥ १० ॥ प्रासादमण्डपादीनां चतुर्दिक्षु विदिक्षु वा ।। १०१ ॥ तयोर्मध्येऽन्तराले वा व्योमाभित्तिस्तु यत्र वै । तत्रैव कल्प्यते सम्यक् कम्पहारं विचक्षणैः ॥ १०२॥ भुवङ्गं च पतङ्गं च योगं प्राग्वद् घनं ततः। कृत्वा दृढतरं बड्डा योजयेदन्तराज्रयः ॥ १०३ ॥ यथा नरैर्गजैर्वापि घाटनोढाटनक्षमम् ।
अथ सोपानम् । अग्रहारभुवङ्गमस्थलसमारब्धान्यधोधः क्रमात्
सोपानानि समानि सारशिलया चिन्वीत यावत्तलम् । अध्यर्धद्विगुणात्तदण्डविपुला निहारशाखाद्वयी पार्थोद्यन्मकरास्यनिःसृतलतारुडोभयानान्निचम् (?)॥ अग्रसोपानकरणं गुह्यागुह्यमिति द्विधा ॥१०५ ॥ वेदाश्रं दीर्घवेदानं वृत्तं चेति त्रियोनिकम् । चतुर्विध प्रकारैः स्यात् त्रिखण्डं शलमण्डलम् ॥ १०६॥ १. 'मः', २, 'न' ख. पाठः,

Page #147

३.
द्वाराण]
द्वाविंशोऽध्यायः । अर्धगोमूत्रकं चाथ वल्लीमण्डलमित्यपि । त्रिखण्डाकाररचितं यत्सोपानं त्रिखण्डकम् ॥ १०७ ॥ मूलादग्रं तु संक्षिप्तं क्रमाद्यच्छङ्खमण्डलम् । तविखण्डं च सोपानमर्धगोमूत्रसंज्ञकम् ॥ १०८ ॥ वृक्षारोहिलताकारं वल्लीमण्डलसंज्ञकम् । शयितं व्यासपादार्धत्रिपादोच्चानि वै पृथक् ।। १०९ ॥ समखण्डानि कुर्वीत सोपानानि यथाक्रमम् । . द्विदण्डं वा घर्धदण्डं भवेत्तद्बहलं ततः ॥ ११ ॥ त्रिपादं वाथ चार्ध वा हस्तनी विधीयते । स्थितस्य शयितस्यापि प्रवेशः स्याद्यथाबलम् ॥ १११ ॥ अश्व्यग्निवेदबाणस्वरदण्डान्तविस्तृतिः। सोपानानां भवेद् द्वित्रिचतुर्दण्डाश्च पादके ॥ ११२ ॥ अर्धचन्द्रसमाकारं तत्संस्थानं प्रकल्पयेत् । तञ्च हस्तं धनं वा स्यात् त्रिपादं वास्य चोपरि ॥ ११३ ॥ स्थित्वा तले तले शस्तं प्रादक्षिण्याधिरोहणम् । तदप्ययुग्ममेव स्यात्प्रासादे मण्डपेऽपि वा ॥११४ ॥ शालादिषु च रङ्गेषु सोपानं प्रमुखं स्मृतम् । पार्श्वयोर्मुखसोपानादन्यत्र परिकल्पयेत् ।। ११५ ॥
इति शिल्परने द्वारलक्षणकथनं नाम
द्वाविंशोऽध्यायः।

Page #148

अथ अयोविंशोऽध्यायः ।
अथ तोरणानि । स्तम्भे दिनन्दनागांशिनि झषमनलांशेन शेषेण पादौ व्यासं. स्तम्भाधतोऽब्ध्याशुगरसमितदण्डेन वा तत्र कुर्यात् । पत्राविडार्धचन्द्रात्म(क)मथ मकरास्यादिमत् पञ्चभुमं कर्तव्यं तोरणं तद् वि(धि?विध)खगलसन्नक्रतुण्डोज्ज्वलं च ॥
प्रासादमध्ये कर्तव्यं मण्डपे भित्तिबाह्यके । हारासु वलभीमध्ये प्रमाणं भवनेऽपि वा ॥२॥ तोरणं तत्सभादीनां द्वारे वा तलिपेऽथवा । पादोच्चे पञ्चषट्सप्तभागे वा तोरणाग्रकम् ॥ ३ ॥ शेषं पादोदयं ख्यातमेवं च त्रिविधं भवेत् । तोरणाप्रविशालं तु कुड्यरतम्भोदयार्धकम् ॥ ४ ॥ कुड्यस्तम्भद्वयो( ? )रन्तासं वा तोरणाग्रकम् । स्वाद्भिवेत्रावसानं वा तस्माद् दण्डाधिकं तु वा ॥ ५॥ अर्धपादोक्तविधिना कारयेत् तोरणाद्धिकौ । उत्तरं कारयेत्पादस्योर्ध्वं चैव सवाजनम् ॥ ६ ॥ अब्ज क्षेपणकं पश्चात् तथैव क्षुद्रवाजनम् । तच्छिष्टं झषमानं तु तोरणावयवं स्मृतम् ॥ ७ ॥ तोरणाद्मिविशालं वा त्रिपादं वोत्तरोदयम् । तदर्ध वाजनोत्तुङ्गं तस्यार्धं दलमानकम् ॥ ८ ॥ दुलार्धं क्षेपणं ख्यातं तस्या) क्षुद्रवाजनम् । उत्सन्ध्यन्तनतायौ तु कुर्यान्मकरपृष्ठको ॥ ९ ॥

Page #149

तोरणानि ]
त्रयोविंशोऽध्यायः ।
पत्राख्यं तोरणं त्वादौ द्वितीयं मकराभिधम् । तृतीयं चित्रसंज्ञं तु त्रिविधं तोरणाकृति ॥ १० ॥ अर्धचन्द्रसमाकारं पत्रजातिविराजितम् । पत्रतोरणमाख्यातं तच्छूद्राणां गृहोचितम् ॥ ११ ॥ पञ्चवक्रसमायुक्तं पार्श्वयोर्मकरास्यकम् । मध्ये पूरिमसंयुक्तं नानाचित्रसमन्वितम् ॥ १२ ॥ नानालङ्कारसंयुक्तं यत्तन्मकरतोरणम् । देवजिनृपाणां तु शस्तं मकरतोरणम् || १३ ॥ तदेव पार्श्वयोर्मध्यपूरिमस्य द्वयोरपि । नक्रतुण्डसमायुक्तं भूतविद्याधरान्वितम् ॥ १४ ॥ सिंहेभव्यालहंसाद्यैः बालस्रङ्मुक्तदामकैः । अन्यैश्च विविधैश्वित्रैः चित्रबन्धैश्च भूषितम् ॥ १५ ॥ चित्रतोरणमेवं तु विशां वेश्मसु पूजितम् । प्रस्तरोत्तरयोर्मध्ये योज्यान्येतानि सर्वशः ॥ १६ ॥ गुहासु तोरणानां तु यथाई प्रतिमां तथा । न्यस्येन्नारी नरादिर्वा यथाशोभविचित्रितम् ॥ १७ ॥ शिलादार्विष्टका मृत्स्ना द्रव्याणि स्युश्च तोरणे । कुड्यतोरणमेवं स्याद्यथाशोभविचित्रितम् ॥ १८ ॥ द्वारे द्वारे च कर्तव्यं गृहेषु द्वारतोरणम् । हारतुल्योन्नतं व्यासं तोरणान्तरं ततः ॥ १९ ॥ उत्तरं वाजनं त्वब्जं क्षेपणं चाष्टमङ्गलम् | वलका पचवाव्या प्रागुक्तविधिना भवेत् ॥ २० ॥
१३९

Page #150

शिल्परले
पत्राख्यं मकराख्यं वा चित्रतोरणमेव वा । मध्योर्ध्वे शूलसंयुक्तं पार्श्वयोश्च विशेषतः ॥ २१ ॥ लोहैर्दारुशिलाभिर्वा कर्तव्यं द्वारतोरणम् । वृत्तौ तोरणपादौ तु कर्तव्यौ वा यथारुचि ॥ २२ ॥ दिङ्नन्दवसुभागेन शिखावन्तौ स्वदीर्घतः | तदूर्ध्वे चोत्तरं कार्ये तदुच्चं इण्डमानकम् ॥ २३ ॥ दण्डत्रिपादम वा तद् वाजनमिदं विदुः । दलं तत् त्रिचतुर्भागं क्षेपणं तद्दलं भवेत् ॥ २४ ॥ सार्धदण्डं सपादं वा स्यादूर्ध्वो वलकोदयम् | तस्यां स्युर्मङ्गलान्यष्टौ तदूर्ध्वे त्रिशिखान्यपि ॥ २५ ॥ पञ्चवक्राणि तानि स्युः हिण्डोच्चानि मध्यतः । समं त्रिपादङ्गानि पार्श्वपत्राणि वा भवेत् ॥ २६ ॥ हित्रिवेदाङ्गुलं युक्त्या पत्राणां विस्तृतिः स्मृता । स्वोत्सेधाष्टनवांशं वा पत्राणां बहलं स्मृतम् ॥ २७ ॥
१४०.
[पूर्वभाग:
शिलादृढप्रवेशेन पादमूलेन निश्चलम् ।
तोरणानि युगहस्तमितानि मोर्ध्वमर्धविततानि भवन्ति । केतवः सुरगृहोत्तरदैर्ध्याः स्वोक्त + + + विचित्रपताकाः ॥ स्तम्भे स्तम्भे प्रकर्तव्यं सर्वेषां स्तम्भतोरणम् ॥ २९ ॥ पादोच्चं तु त्रिधा भक्त्वा त्रिभागं चरणोदयम् । उत्तरं वाजनं त्वब्जं क्षेपणं क्षुद्रवाजनम् ॥ ३० ॥ तदूर्ध्वं झषबन्धं तु शेषभागेन कारयेत् । स्तम्भविस्तारमानेन झपविस्तारमाचरेत् ॥ ३१ ॥

Page #151

मालानि]
प्रयोविंशोऽध्यायः । दण्डपादादिमानेन तत्पादं बहलं विदुः । पूर्वोक्तकमतः कार्य तोरणत्रयमत्र तु ॥ ३२ ॥
अथ मङ्गलानि। न्यस्येच्छङ्खारिकेतून मुकुरवृषसृणींश्चामरं मत्स्ययुग्मं दिक्ष्वीशे ज्याद्यवत्सं मुकुरवृष + + द्वन्द्वकुम्भास्त्रिधानि। . श्रीशेशे स्वस्तिकाब्जं दरघट(मु)कुरं सोत्पलावर्तवत्सं वत्सं कुम्भं सभेरीमुकुरझषसृणी शंखनाद्यौ(?) च चण्ड्याम् ॥
पूर्णघटध्वजवज्रौ स्वस्तिकशक्ती च चामरद्वितयम् । नागमयूर(क)मष्टौ स्कन्देऽपि करोतु मङ्गलान्यत्र ॥ ३४ ॥ दर्पणं पूर्णकुम्भं च वृषभं चामरद्वयम् । श्रीवत्सं स्वस्तिकं शङ्ख दीपं विघ्ने सशास्तरि ॥ ३५ ॥ पीठं खड्गं सुधाकुम्भं को + व्यादरपुस्तकान्(?) । काल्यां सह स्रक्ताम्बूलमिक्षुदण्डमिति क्रमात् ॥ ३६ ॥
दीपिका दर्पणं हेभ धान्यपात्रं फलं दधि । पुस्तामङ्गलपात्राणि लौकिकं मङ्गलाष्टकम् ॥ ३७ ॥ इति शिल्परत्ने तोरणलक्षणं नाम
त्रयोविंशोऽध्यायः ।

Page #152

अथ चतुर्विंशोऽध्यायः।
अथ जालकम् । पादवर्गे गले चैव प्रासादानां तु जालकम् । प्रासादेषु महाशास्वप्यन्तरालस्य मध्यमे ॥ १॥ योजयेद् वेदिकोचे तु सर्वेषामुत्तरादधः । चतुर्दण्डविशालं तदुत्तमं परिकीर्तितम् ॥ २ ॥ त्रिदण्डं वा द्विदण्डं वा मध्यमं त्वधर्म क्रमात् । विस्तारसदृशोत्सेधादेकदण्डविवर्धनात् ॥ ३ ॥ विस्ताराद्विगुणं यावत् तावद् वै जालकोदयम् । तारात्सपादं साध वा यथायोग्यं समाचरेत् ॥ ४ ॥ अथवा जालकानां तु तुङ्गं वेत्युत्तरान्तरम् । उच्चत्रिपादं विपुलं त्रिभागोनमथापि वा ॥ ५ ॥ स्तम्भव्यासार्धमानं तु व्यासं जालाज्रिकम्पयोः। घनं तत्सममधे वा त्रिचतुर्भागमेव वा ॥ ६॥ युग्मपादसमायुक्तं युग्मकम्पसमन्वितम् । मध्ये स्तम्भं च कम्पं च वर्ज जालकमाचरेत् ॥ ७ ॥ युग्मायुग्माधिभिः कम्पैरुक्तं तुङ्गे च वैपुले । भित्तिमध्याद् बहिस्तस्य स्तम्भमध्यं न योगवत् ॥८॥ गवाक्षं कुञ्जराक्षं वा नन्द्यावर्तमजुक्रियम् । . पुष्पखण्डं सकर्ण च जालकं षड्विधं भवेत् ॥ ९॥ दीर्घाश्रं कर्णगं छिद्रं गवाक्षमिति कथ्यते । युगानं कर्णगं छिद्रं कुञ्जराक्षमुदाहृतम् ॥ १० ॥

Page #153

१५३
कूटकोष्ठादि] पञ्चविंशोऽध्यायः ।
पञ्चसूत्रमयं छिद्रं प्रादक्षिण्यक्रमेण तु । नन्द्यावर्तस्य पुष्पाभं नन्द्यावर्तमिति स्मृतम् ॥११॥ - आर्जवौ स्तम्भकम्पौ चेन्जालकं तदृजुक्रियम् । पुष्पखण्डं सकर्ण च नन्द्यावर्तमिवाचरेत् ॥ १२ ॥ गुणिकाजालकं धाम विन्यासाकृतिरन्ध्रकम् । स्वस्तिकं वर्धमानं च सर्वतोभद्रमित्यपि ॥ १३ ॥ कवाटयुगलं वैकं घाटनोडाटनक्षमम् । जालकाकृति चेत् तत्तु वातायनमिति स्मृतम् ॥ १४॥ लोहै मोपलैर्द्रव्यैर्वेष्टकाभिस्तु जालकम् ।
इति शिल्परत्ने जालकलक्षणं नाम - चतुर्विशोऽध्यायः ।
अथ पञ्चविंशोऽध्यायः।
अथ कूटकोष्ठादि। कुड्ये पत्यादिभक्ते विदिशि विरचयेत् कूटमेकांशविस्तारायामं विशदीर्घा दिशिदिशि विशतामेकभागेन शालाम् । शालाकूटान्तराले चरणविरहितांशोन्मितां नासिका तत् पार्श्वद्वन्द्वे सजालं चरणविरहितांशादितः पञ्जरं च ॥१॥
प्रासादादिविशाले तु दशभागकृते पुनः । नन्दाष्टसप्तभक्ते वा रुद्रभास्करभाजिते ॥ २ ॥ त्रयोदशहते वाथ कूटमेकांशमानतः । शालामानं द्विभागं वा त्रिचतुर्भागमेव वा ॥ ३ ॥ १. 'वा स्तम्भकम्पा चे क. पाठः.

Page #154

शिल्परत्ने
पूर्वभागः कोणेषु कूटं तुर्यश्रं दिक्षु शालायताश्रका । अधिष्ठानं स्तम्भवर्ग प्रस्तरं कर्णशीर्षकौ ॥ ४॥
स्तूपिकां च विशेषेण बिभ्रतौ कूटकोष्ठको । धाम्नोष्टा(श)मितोऽथवा प्रतिमुखैः स्तूप्यन्तिमैस्संयुतः
प्रासादाकृतिकश्च कूट उदितो मध्यस्फुरन्नासिकः । शाला तत्समसूत्रगा मुखपटी शक्तिध्वजाधुज्वला स्तूपित्रय्युपशोभिता परिलसन्नासा च सङ्कीर्तिता॥ ५ ॥ एवं चादितले कुर्यादूर्ध्वभूमिषु तौ पुनः ॥ ६ ॥ अधिष्ठानं विना सर्वैरङ्गैः स्यातां समन्वितौ । ऊर्ध्वपादोदयं सप्तभागं कृत्वा विशेषतः ।। ७ ।। एकांशं वेदिकोत्सेधं सार्धाशं गलमानकम् । शीर्षकं तु गुणांशेन शेषं स्तूप्युदयं भवेत् ॥८॥ अथवा रुद्रसंभक्तेऽप्येकांशं वेदिकोन्नतम् । गुणांशं चरणोत्सेधं पादोनयंशमुत्तरम् ।। ९॥ सपादांशं दलोत्सेधं पादोनाग्न्यंशकं शिरः। स्तूप्युत्सेधं सपादांशं क्रमशः परिकल्पयेत् ॥ १० ॥ एवं हि कूटकोष्ठौ द्वौ कल्पयेत् सर्वभूमिषु । कूटस्य तद्विशालं वा त्रिपादं वार्धमेव वा ॥ ११॥ पादं साधं सपादं वा मानसूत्राहहिर्गतिः । दण्डं सार्धद्विदण्डं वा यध वाथ त्रिदण्डकम् ॥ १२ ॥ मानस्याभ्यन्तरे वेशं विपदामास्पदं विदुः । यावत्कूटस्य निष्क्रान्तं तावच्छालाविनिर्गतिः॥ १३ ॥

Page #155

१४५
पञ्जरकरणविधानम् ] . षड्विंशोऽध्यायः ।
कूटव्यासत्रिभागैकं स्वनासेविस्तृतं भवेत् । तयासे त्रिचतुष्पञ्चभागे भागं तु नीप्रकम् ॥ १४ ॥ कर्णकूटकपोतात्तु नासिकानिर्गमं भवेत् । चतुर्दिक्षु चतुर्नासीसंयुतं कूटमुच्यते ॥ १५ ॥ एकस्तूपिसमायुक्तं नीप्रं वेशं विमानवत् । वेदाश्रं वसुकोणं वा वृत्ताभं वा गलं शिरः ॥ १६ ॥ नागराधुचितं कल्प्यं कर्णकूटं विशेषतः। शालानां पार्श्वयोः कुर्याल्ललाटाख्यं तु नासिकम् ॥ १७ ॥ स्वस्तूप्यग्रसमं प्रोक्तं ललाटस्याग्रसीमकम् । शालादीर्घत्रिभागैकं मुखे नासिविशालकम् ॥ १८ ॥ गले वा कूटकोष्ठानां देवताद्यास्तु कल्पयेत् । कोणे मध्येऽन्तरे भित्तौ बाह्ये वा मानसूत्रतः ॥ १९ ॥ निर्गतैरुक्तमानेन कूटकोष्ठकपञ्जरैः । संयुक्तं सदनं कार्य देवमानुषयोरपि ॥ २० ॥ कूटं कोष्ठं पञ्जरं (च) निवृत्तस्फुटितं तथा । गृहपिण्डेरधस्तात् स्युः तथा कुम्भलतादयः ॥२१॥
इति शिल्परत्ने कूटकोष्ठविधानं नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः ।
अथ षड्विंशोऽध्यायः।
अथ पञ्जराणि । शालाकूटान्तरालं तद्धारान्तरमिति स्मृतम् । पञ्जरं तत्र कुर्वीत तदनेकविधं भवेत् ॥ १ ॥

Page #156

१७६
शिल्परले
दण्डैर्द्वित्रिचतुर्मितैर्मितवितानातानकं पञ्जरं नासाद्युज्ज्वलितं व जालकमधो वेद्यूर्ध्वतः संस्थितम् । दण्डैर्द्यादियुगान्तिमैस्ततमतो दण्डर्जितं चायतं
[पूर्वभाग:
कर्तव्यं द्विगुणान्तिमं सुषिरितं गोमूत्रिकादिक्रमात् ॥ २ ॥ पञ्जरं नासिकाकारं कूटकोष्ठाभमेव वा । हस्तपृष्ठविमानस्य शिखराकृति वा पुनैः ॥ ३ ॥ द्वितलं त्रितलं चैव चतुस्तलमिति क्रमात् । हारान्तरत्रिभागं तु वेदं पञ्जरविस्तृतम् || ४ || पश्चभागत्रिभागं वा त्रिभागद्वयमेव वा । सप्तभागविभागं वा नवभागचतुष्ककम् ॥ ५ ॥ सप्तभागचतुर्भागं पञ्चभागविभागिकम् । एवं सप्तविधं प्रोक्तमथवा दण्डमानतः ॥ ६ ॥ द्वित्रिवेदमिदं वा स्यात्पखराणां विशालकम् । यथावकाशं तत्पार्श्वे तत्तदन्तरमानतः ॥ ७ ॥ एवमेव प्रकर्तव्यं धीमता पञ्जरान्तरम् । व्यासतुल्यं त्रिपादं वाप्यर्धे वा भित्तिबाह्यतः ॥ ८ ॥ निष्क्रमं पञ्जरादीनां त्रिभागद्वयमेव वा । यत्स्तम्भबहलार्धं तत्सर्वभूषणनिष्क्रमम् ॥ ९ ॥
१.
महानास्युदयं तावद् यावत्प्रत्युत्तरान्तरम् । तत् पञ्चषट्सप्तनागभागोनं पञ्जरोदयम् ॥ १० ॥
'नः । सप्तभागत्रि' क. पाठः.

Page #157

पञ्जरकरणविधानम्] षड्विंशोऽध्यायः । दृश्यतेऽत्र महानासिरधिष्ठानसमन्वितम् । आदिभूततले तत्र पञ्जरं प्रस्तरान्वितम् ॥ ११ ॥ एतेषां स्वस्वदीर्घार्धमादिपादोदयं स्मृतम् । एवमादितले कुर्यान्महानास्यविशेषतः ॥ १२ ॥ कूटकोष्ठाकृतिर्वा स्यात् पञ्जराकृतिरेव वा । आदिपादे पञ्जराणामर्धमण्डितयोस्ततः ॥ १३ ॥ पादयोरन्तरे कुर्याज्जालकं पूर्वमुक्तवत् । ' सिंहपञ्जरमादौ स्यात् तत्परं चापञ्जरम् ॥ १४ ॥ नियूहपञ्जरं चैव कथितं. लम्बनासिकम् । सिंहश्रोत्रं तथा खण्डनियूहं झषपञ्जरम् ॥ १५ ॥ द्विदण्डादाचतुर्दण्डविस्तृतं जालकान्वितम् । चित्रपादद्वयोपेतं श्लिष्टप्राकारनीप्रकम् ॥ १६ ॥ षडर्गसहितं व्याससमनिर्गममेव वा। शक्तिध्वजयुतं चापि तथा सम्मुखपट्टिकम् ॥ १७ ॥ वेदिकाजालकस्तम्भयुक्तं(वा)सिंहपञ्जरम् । प्रासादनीप्रसंश्लिष्टनीप्रादर्ध(वि)निर्गमः ॥ १८ ॥ अधिष्ठानाघ्रियुक्तं च प्रस्तरग्रीवसंयुतम् । तद्वत्सशिखरं शक्तिध्वजं समुखपट्टिकम् ॥ १९ ॥ वेदिकाजालकर्णाढ्यं सार्धपञ्जरसंज्ञितम् । प्राग्वच्छेषं च विस्तारपादसम्मितनिर्गमम् ॥ २० ॥ व्यासत्रिभागनियूहं वृत्तस्फुटितकर्मवत् । पञ्जराख्यं स्मृतं चाथ स्वतुल्यशिखरायकम् ॥ २१ ॥

Page #158

१४८ शिल्परत्ने
पूर्वभागः अष्टनीप्रांशकर्ण च कपोताद्यग्रसंयुतम् ।। निर्वृहपञ्जरं चैतल्लम्बनासिकमुच्यते ॥ २२ ॥ संश्लिष्टनीप्रकाघ्रिकृतनागदलादपि । + + नियूहितं युक्तं सर्वाङ्गैर्लम्बनासिकम् ॥ २३ ॥ सिंहश्रोत्रशिखायुक्तमेतदेव तु पादवत् । नीप्रसंश्रितकर्णाशं सिंहश्रोत्रविधानकम् (?) ॥ २४ ॥ यत् स्वविस्तारपञ्चांशयंशानिर्गमसंयुतम् । नीडाधस्तात्कपोताद्यैः खण्डनि!हकं युतम् ॥ २५ ॥ दण्डदण्डानिष्क्रान्तनीप्राधस्तात् ततोपार(?) । कोर्ध्वतोरणोपेतं कपोताद्यङ्गसंयुतम् ॥ २६ ॥ झषपञ्जरसंज्ञः स्यात्पञ्जरं त्वेवमष्टधा। पञ्जरोच्चे शरांशे वा सपादांशेन चाङ्ग्रिकम् ॥ २७ ॥ तदर्धे प्रस्तरोत्सेधं तत्समं कर्णमानकम् । शेषार्धे मञ्चकर्णाख्यौ शेषं शीर्षोदयं स्मृतम् ॥ २८ ॥ तत् स्तम्भार्धादधिष्ठानं शेषेणाप्युपपीठकम् । एवमुक्तं हि सर्वेषां पञ्जरावयवं बुधैः ॥ २९ ॥ अन्यथाह विशेषेण काश्यपः पञ्जरोदयम् । उपानाद्युत्तरान्तं तु नवभागविराजिते ॥ ३० ॥ उपपीठमथांशेन पक्षांशं तु धरातलम् । वेदांशं चरणायाम मञ्चमध्यर्धभागतः ॥ ३१ ॥
१. 'थ' क. पाठः.

Page #159

पक्षरकरणविधानम् ] षड्विंशोऽध्यायः ।
अर्धाशं वेदिकामानं प्रत्यन्तं पञ्जरं स्मृतम् । तस्माद् गृहकपोतान्तं गलोदयमिवाचरेत् ।। ३२ ॥ प्रासादस्य कपोतात्तु यथाशोभं विनिर्गतिः । तलान्तरेऽपि कर्तव्यं पादोच्चे तु नवांशिते ॥ ३३ ॥ गुणांशघनभित्तिः स्याच्छत्रशीर्ष तु संयुतम् । पादायामं चतुर्भागमध्यर्ध प्रस्तरोदयम् ॥ ३४ ॥ अर्धाशं वेदिकामानं कपोतान्तं गलोदयम् । प्रतिवाजनसीमान्तं पञ्जरोदयमीरितम् ॥ ३५ ॥ गोपानाधारतः कल्प्यान् महाबलपराक्रमान् । हस्तपादद्वयोपेतान् दंष्ट्राकीर्णान् सटान्वितान् ॥ ३६ ॥ रौद्रदृष्टिसमायुक्तान् सिंहान्वा कुञ्जरानपि । हंसव्यालादिभूतान्वा गले वा धारयेद् दृढम् ॥ ३७ ॥ धृत्वा हस्तेन गोपानं यथाशोभं पदाथवा । अथ पादौ च हस्तौ च यथायुक्ति निधाय च ॥ ३८ ॥ गोपानं शिरसावाह्य रचयेद्वा मनोहरम् । अथवा पञ्जरोत्सेधादाद्यधं पादमुच्यते ॥ ३९ ।। तच्छेषपञ्जरोत्सेधेऽप्यष्टादशविभाजिते । कुर्यादेकांशमानेन तूत्तरोच्चं विचक्षणः ॥ ४० ॥ वलभिं त्वेकभागेन द्विभागं तु कपोतकम् । प्रस्तरोत्सेधमश्व्यंशं तत्सम वेदिकोदयम् ॥ ४१ ।। सार्धद्विभागं पादोच्चं तत्पादं तूत्तरोदयम् । तत्सम वलभेरुच्चं पञ्चांशं शिखरोदयम् ॥ ४२ ॥

Page #160

१५० शिल्परत्ने
[पूर्वभागः वेदांशं वा त्रिभागं वा कुर्यादौचित्यभेदतः।। शेषं शक्तिध्वजोत्सेधं भवेद् द्वितलपञ्जरे ॥ ४३ ॥ अथवान विभागाध सवलभ्युत्तरोदयम् । तत्समं तु कपोतोच्चं द्विभागं प्रस्तरोदयम् ॥४४॥ त्रिभागं स्यात् पादतुङ्गं सवलभ्युत्तरं दृशम् । पञ्चांशं शिखरोत्सेधं शेषं शक्तिध्वजं स्मृतम् ॥ ४५ ॥ एवं वा पञ्जरं कुर्याद् द्वितलं सर्वमन्दिरे । षट्त्रिंशद्भाजिते तुङ्गे सवलभ्युत्तरं त्रिभिः ॥ ४६ ॥ तत्समं तु कपोतं स्याद् द्यर्धाशं प्रस्तरोदयम् । . तत्समं वेदिकामानं चतुर्भिः पादमुच्यते ॥ ४७ ॥ अर्धाधिकद्विभागेन वलभ्यन्वितमुत्तरम् । तत्समं तु कपोतोच्चं तत्सम प्रस्तरोदयम् ॥४८॥ तत्समं चरणोत्सेधमुत्तरोत्सेधमंशतः। वलभ्युन्नतमेकांशं + + + शिखरोन्नतम् ॥ ४९ ॥ शक्तिध्वजं द्विभागं स्यादित्युक्तं त्रितलं बुधैः । चतुश्चत्वारिंशदंशे तुङ्गे पादावशेषिते ॥ ५० ॥ सवलभ्युत्तरं लोकैः कपोतं तत्समं स्मृतम् । त्रिभागं प्रतितुङ्गं स्यात् तत्सम वेदिकोदयम् ॥५१॥ चतुर्भिः पादमानं स्याद् द्वाभ्यां वलभिकोत्तरम्। तत्समं तत्कपोतोच्चं द्विभागं प्रस्तरोदयम् ॥ ५२ ॥ तत्सम वेदिकामानं पादोत्सेधं त्रिभागतः। वलभ्युत्तरमश्व्यशं तत्समं तु कपोतकम् ॥ ५३ ॥

Page #161

पञ्जरकरणविधानम्] षड्विंशोऽध्यायः ।।
१५१ प्रत्युत्सेधं द्विभागं स्याद् द्विभागं पादमानकम् । सवलभ्युत्तरं द्वाभ्यां षड्भागैः शिखरं स्मृतम् ॥ ५४॥ शेष शक्तिध्वजं प्रोक्तं चतुस्तलमिदं स्मृतम् । अथाष्टचत्वारिंशद्भिः पञ्जरैरंशितोदये ॥ ५५ ॥ सवलभ्युत्तरं चैव कपोतं प्रस्तरं तथा । । वेदिका च त्रित्रिभागैः पादोत्सेधं शरांशकम् ॥ ५६ ॥ सवलभ्युत्तरं तत्र कपोतं प्रतिवेदिके।.. पृथक् सार्धद्विभागेन पादोच्चं चतुरंशतः ॥ ५७ ॥ बलभ्युत्तरमानं च कपोतं प्रस्तरं तथा । पृथक् पृथग्विभागेन पादं बलभिकोत्तरम् ॥ ५८ ॥ पञ्चांशं शिखरोत्सेधं शेषं शक्तिध्वजोन्नतम् । एवं वा पञ्जरं कुर्याच्चतुस्तलविभूषितम् ॥ ५९ ।। चतुर्मुखं तु तुर्यश्रं पञ्जरं शिखरोदयम् । तदायामत्रिभागैकं भद्रनासिविशालकम् ॥ ६ ॥ गले गले बालनासी तड्यासाग्न्यंशविस्तृता। तारात्पञ्चांशविस्तारा बालनासिहयेऽथवा ॥ ६१ ॥ तत्समं पादहीनं वाप्यध वा नासिनिर्गमम् । दामैर्मुकुलवल्लीभिभूषयेच्छिखरं तथा ॥ ६२ ॥ . पादोपरि कपोतेषु नासिकापत्रचित्रिता । वेधूचे पञ्जराधस्ताज्जालकं पूर्वमुक्तवत् ॥ ६३ ॥ नानाचित्रविचित्रं वा भवेत्कुम्भलतान्वितम् । नानापत्रमृगाकीर्ण नाटकोक्तकथान्वितम् ॥ ६४ ॥

Page #162

शिल्परत्ने पूर्वभागे पञ्जरकरणविधानम् । अथ तत्पार्श्वतः कार्य चरणं त्वर्धमण्डितम् । दण्डं सपादं साधं वा सत्रिपादं द्विदण्डकम् ॥ ६५ ॥ द्विदण्डं वा प्रकर्तव्यं तज्जालकविशालकम् । उपपीठोक्तमार्गेण कारयेदुपपीठकम् ॥ ६६ ॥ तथाद्यङ्गं तथाकारं पादं पादोक्तमार्गतः । तथोत्तरं च वलभिस्तत्तद्भूषान्वितं स्मृतम् ॥ ६७ ॥ अन्तरप्रस्तरयुतं गलकं बालनासिकम् । तिलपुष्पसमाकारं शीर्ष तिलकपञ्जरम् ॥ ६८ ॥ ग्रीवायां निर्मिते तायें गरुडाभिधपञ्जरम् । कपोते वा गले वा स्यात्कपिश्चेत्कपिपञ्जरम् ॥ ६९ ॥ प्रत्यूचे सिंहपादश्चेत्सिंहपञ्जरनामकम् । कपोते शिखरे कर्णे नानाचित्रविभूषितम् ॥ ७० ॥ चित्रपञ्जरमित्युक्तं शिल्पशास्त्रविशारदैः । महाप्रासादयोग्यं स्यात् त्रिचतुर्भूमिपञ्जरम् ॥ ७१ ॥ महागोपुरमुख्ये वा नैव क्षुद्रविमानके। अन्यदल्पविमानेषु योज्यं तदनुसारतः ।। ७२ ॥ इति शिल्परत्ने पञ्जरकरणविधानं नाम
षड्विंशोऽध्यायः ।

Page #163

अथ सप्तविंशोऽध्यायः । अथ तृचस्फुटितकम् | षडङ्गुलं समारभ्य द्विद्व्यङ्गुलविवर्धनात् । ( तावत् ) कलावधिर्यावद् व्यासः स्यात् षड्विधोऽस्य तु । विस्तारार्धं तु तन्नी त्रियंशं वा त्रिभागिकम् । वृत्ताकारं समाद्यन्तं तोरणाङ्घ्रिवदार्यतम् ॥ २ ॥ सकलं तत्तदूर्ध्वे तु शुकनास्यन्वितं तु वा । कर्णकूटाकृतिर्वाथ वृत्ताकारं प्रकल्पयेत् ॥ ३ ॥ स्तोत्सेधयुगांशे तु द्विभागं चरणायतम् । कन्धरोदयमेकांशं शुकनास्यंशतो भवेत् ॥ ४॥ तदेव कूटमानं तु तत्तद्योग्य वशान्नयेत् ।
इति शिल्परत्ने वृत्तस्फुटितकलक्षणं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ।
अथ अष्टाविंशोऽध्यायः ।
अथ कुम्भलता |
स्तम्भान्तरे महति धामनि पादविस्तारोच्चाधिपादततपद्मगकुम्भसंस्थाम् । पादायतां घटमुखोद्गतपत्रचित्र
मूलां प्रकल्पयतु कुम्भलतां समन्तात् ॥ १ ॥ कुड्यस्तम्भस्य विस्ताराद् द्विगुणं चार्धमुच्छ्रयम् । अथ पद्मासनं कुर्यात् तत्तदूर्ध्वे यथारुचि ॥ २ ॥ १. 'यु' ख. पाठः.

Page #164

शिल्परले
[ पूर्वभागे कुम्भलताविधानम् ]
विनिर्गतोन्नतिं कुम्भं पार्श्वयोस्तस्य तन्मुखात् । पत्रैर्विनिर्गतैश्वित्रं यथाशोभं नियोजयेत् ॥ ३ ॥ तदूर्ध्वे कुड्यचरणसमपादाम्बुजासनम् । अखण्डकलशं कुर्यात् पद्मं कुम्भलतान्वितम् ॥ ४ ॥ तस्याः कुम्भलतासंज्ञा सैव खण्डोपरि क्रमात् । नक्रतोरणविन्यस्ता स्तम्भकुम्भलता मता ॥ ५ ॥ कुम्भपद्मासनयता सैव सर्वलतान्विता । पद्मकुम्भलता नाम विज्ञेयानिलता मता ( ? ) ॥ ६ ॥ स्तम्भमूले तु वेद्यूर्ध्वे पद्मासनं प्रकल्पयेत् । पद्मोचं वसुधाभज्य कम्पमंशेन कारयेत् ॥ ७ ॥
१५४
अधःपद्मं गुणांशेन गलमेकांशमानतः । ऊर्ध्वपद्मं द्विभागेन कम्पमेकेन कल्पयेत् ॥ ८ ॥ तदूर्ध्वं कुम्भतुङ्गं तु पद्मस्योच्चसमं भवेत् । तत्तुङ्गद्विगुणा कुम्भलता वा ह्यन्यथाथवा ॥ ९ ॥ तदेवोत्सन्धिकोर्ध्वे तु वीरकाण्डं प्रकल्पयेत् । बोधिकारहितं यत्तत्स्तम्भाधारलता स्मृता ॥ १० ॥ स्तम्भतोरणवन्मूर्ध्नि कर्तव्या कुम्भगा लता ।
इति शिल्परत्ने कुम्भलताविधानं नाम
अष्टाविंशोऽध्यायः ।

Page #165

अथ एकोनत्रिंशोऽध्यायः । अथोत्तराणि !
खण्डोत्तरं चरणविस्तृतितुल्यविस्ता रोत्सेधमुत्तममतचरणोनतीव्रम् | पत्रोत्तरं दलविहीनघनं कनिष्ठं रूपोत्तरं घनततीविपरीततो वा ॥ १ ॥
स्तम्भमूलसमं तारं तारस्यार्धे घनं विदुः । सप्तांशे शुगभागं ( ? ) वा रुद्रांशे सप्तभागिकम् ॥ २ ॥ एवं पञ्चविधं प्रोक्तं रूपोत्तरघनं बुधैः । षडूभक्ते घनमानेनाप्यग्निभागं घनं विदुः ॥ ३ ॥ कल्पवाजनमेकांशं महापठ्ठे हिभागिकम् । सप्तांशे भूमिभागं वा क्षुद्रवाजनकोच्छ्रयम् ॥ ४ ॥ द्विभागमूर्ध्वपट्ट स्या (दों ? दोमां )शं घनमेव च । रुद्रांशे बाणभागं वा घनं वाजनमर्णवैः ॥ ५ ॥ अल्पवाजनमक्ष्यंशमथवाष्टविभाजिते । घनं वेदांशमिन्द्वंशं क्षुद्रवाजनमिष्यते ॥ ६ ॥ महापद्मं त्रिभिर्भागैव्युत्क्रमणे च दृश्यते । उत्सेधे विशिखांशिते द्वितयतो रूपोत्तरे वाजनं षड्भक्तेऽल्पमिलांशतो द्वितयतो वा स्यान्महावाजनम् । एतन्निर्गमनं निजांशविहितं न्यस्येदुपर्युत्तरस्यैतत्तीव्रसमुच्छ्रयोच्छ्रयदलांशव्याततां पट्टिकाम् ॥ ७ ॥ स्तम्भान्तरेषु युग्मानि पत्राणि परिवेष्टयेत् ॥ ८ ॥

Page #166

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
पत्रोत्तरे विशेषो + तथा युग्मानि वा पुनः । भारतारसमव्यासं यववृद्ध्या तथा पुनः ॥ ९ ॥ यवहीन वा कुर्याद् विस्तारार्घावसानकम् । विस्तारसप्तभागैकं नागरन्ध्रदशांशकैः ॥ १० ॥ रुद्रभास्करविश्वांशैरिन्द्रभागेऽर्धभागकैः : । एकांशं तस्य पत्रस्य घनमानमुदाहृतम् ॥ ११ ॥ नानापुष्पलतादाममुखैः पत्रं विभूषयेत् । सुमुहूर्ते सुनक्षत्रे शुक्लपक्षे शुभोदये ॥ १२ ॥ स्नातोऽनुलिप्तः स्थपतिः द्रव्यैः सन्तोष्य तक्षकान् । गणेश्वरस्य संपूज्य पुण्याहं कारयेद् द्विजैः ॥ १३ ॥ विप्रेभ्यो दक्षिणां कृत्वा मौहूर्तिकवराय वै । मुहूर्तदक्षिणां कृत्वा वासोभिरछन्नमुत्तरम् ॥ १४ ॥ कुंड्येषु स्थापयेत् सम्यगथवाङ्घ्रिषु विन्यसेत् । तत्रापि बोधिको वा वीरकाण्डे तु वा न्यसेत् ॥ १५ ॥ स्वस्तिसूक्तादिकं सर्वे जपयित्वा द्विजोत्तमैः । संयोज्यान्यान्युत्तराणि परितश्चूलिका न्यसेत् ॥ १६ ॥ भारार्धं चूलिकोत्सेधं त्रिपादं वा समाचरेत् । उत्सेधार्धं घनं तस्य त्रिपादं त्र्यंशमेव वा ॥ १७ ॥ उत्तरस्योपरिष्टात् तु लुपास्थानेषु वा न्यसेत् । पादानि चूलिकाव्याससमोच्चानि ततः क्रमात् ॥ १८५ एकैकाङ्गुलवृद्या तु कारयेद् वा तदुन्नतम् । चूलिकाघनमानेन तुल्यं तेषां घनं स्मृतम् ॥ १९ ॥
१५६

Page #167

उत्तरलक्षणम्] एकोनत्रिंशोऽध्यायः ।
तहनं द्विगुणं वाथ त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् । पादानां विस्तृतं तेषां मूर्ध्नि वा चूलिकां न्यसत् ॥ २० ॥ उत्तरोपरि वा न्यस्येत् कीलवेधैर्दृढीकृतम् । उत्तरोपरि वा न्यस्येदथवा वाजनोपरि ॥ २१ ॥ कपोतोपरि वा न्यासं तुलानां प्रस्तरेऽथवा। . . उत्तरोपरि विन्यस्य फलकं नेत्रसंज्ञकम् ॥ २२ ॥ तदूर्वे वा तुलान्यासं यथाशोभं प्रकल्पयेत् । वलभेश्च कपोतस्य घनमुत्तरतः समम् ॥ २३ ॥ तत्तदुचितभूषाढ्यं कपोतं मुष्टिबन्धक्त् । एकदण्डं द्विदण्डं वा त्रिदण्डं प्रस्तरोच्छ्रयम् ॥ २४ ॥ कूटकोष्ठादिकं सर्व कारयेत् प्रस्तरे बुधः। नानाचित्रकथां वात्र वल्लीपुप्तादिकं तु वा(?) ॥ २५ ॥ नेत्राख्यफलकाव्यासप्रस्तरोत्सेधतः समम् । त्रिपादं वाथवार्ध वा लताभिर्मण्डयेच तम् ॥ २६ ॥ तुलानां विस्तृतं कुर्यादुत्तरेण समादिकम् । अलिन्दतारसदृशं तुलाङ्घयुच्छ्रयमिष्यते ॥ २७ ॥ आरूढबाह्युत्तस्योरलिन्दं मध्यमुच्यते ।। आरूढोत्तरविस्तारमुत्तरेण समादिकम् ॥ २८ ॥ न्यूनं तस्य तु पर्यन्तं चतुष्षष्टयङ्गुलादिभिः । आरूढपादतुङ्गेन तदुत्तरविशालकम् ॥ २९ ॥ करोतु वा घनादीनि सर्व पूर्ववदाचरेत् । . युग्मा वाथ तुलाः कार्या अयुग्माः पतयः स्मृताः॥ ३० ॥

Page #168

शिल्परने
[पूर्वभागः
युग्मायुग्मास्तुलाः कार्या देवागारे विशेषतः । एकाङ्घ्रथूनादिदण्डोच्छ्रितमुपरिनिधायोत्तरे वाजनं प्राक् तिर्यग्दण्डोच्छ्रिताङ्घयूनितविततितुलास्तासु वंशानुवृत्त्या । स्वार्धाकान्ता जयन्तीस्तदुपरि सुसमीकृत्य कृत्वानुमार्ग निश्छिद्रं छादयेत् स्वोचितघनफलकाप्रस्तरेणोर्ध्वभागम् ।
१५८
द्वारार्धतः कदलिकाकरणे + गर्भकुड्यं क्रमान्मुकुलयेदथवा शिलाद्यैः ।
द्वारोर्ध्वतोऽष्टपुटचारुलसत्तरङ्ग
गर्भार्घतुङ्गमपिधानशिलाभिरामम् ॥ ३२३ ॥
इति शिल्परले उत्तरलक्षणं नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ।
अथ त्रिंशोऽध्यायः । अथ प्रस्तरम् ।
स्तम्भोत्सेधार्धमानं वा मासूरोत्सेधमात्रकम् । प्रस्तरस्योच्छ्रयं कुर्यात् पादस्योर्ध्वं विशेषतः ॥ १ ॥ स्तम्भार्घादिसमुच्छ्रये प्रकृतिभक्ते प्रस्तरे वातिधृ
त्यंशे चोत्तरवाजने त्रिशशिभिर्भूतालिरंशैस्त्रिभिः । क्ष्माद्रीन्दुक्षितिभिः सवाजनकपोतालिङ्गपट्यन्तरी
त्र्येकांशैः प्रतिवाजने प्रतिकपोते क्ष्मांशहान्यावरे ॥ २ ॥

Page #169

प्रस्तरविधानम् ] त्रिंशोऽध्यायः ।
१५९ त्रिंशद्भागविभक्तमत्र विधिवत् कृत्वोन्नतं प्रस्तरे __कुर्याच्चोत्तरमत्र पञ्चभिरतस्तेषां त्रिभागं धनम् । द्वाभ्यां वाजनमत्र पञ्चवलभौ भूयः कपोतं दिशा
तस्मिन् स्यान्मुखपट्टिका द्वितयतो गोपानयुक्तं तु तत्॥ आलिङ्गत्रिभिरंशतो द्वितयतः कार्य च तहाजनं
भूयोशैः प्रतिमत्र वह्निभिरुभाभ्यामेव तत्पट्टिकाम् । प्रत्यग्रं मकरास्यकं विरचयेद् व्यालेभसिंहादिभिः
कार्य चारुकपोतकं प्रमथकैरारूढमत्युज्ज्वलम् ॥ ४ ॥ उत्सेधमेवमाख्यातं तेषां नीप्रमथोच्यते। स्तम्भात् तु बोधिकानप्रिं तस्मादुत्तरनिर्गतिः॥५॥ ततस्तद्वाजनस्यापि नीप्रं तत्तुङ्गमानतः । वाजनाद् बलभेनप्रिं वलभ्युच्चसमं भवेत् ॥ ६ ॥ अर्ध वाथ त्रिपादं वा प्राग्वत् तहाजनस्य तु । वाजनात् तु कपोतस्य नीप्रं चालम्बनं समः ॥ ७ ॥ तत्कपोतं सगोपानं गोपानरहितं तु वा । पादबाह्यसमं प्रोक्तं तत्कपोतस्य नीप्रकम् ॥ ८ ॥ आलिङ्गं प्रस्तरसमं वेशं तस्माद् गलस्य तु। प्रत्युत्सेधसमं वाथ कन्धरात् प्रतिनिर्गतिः ॥ ९ ॥ समं त्रिपादमध वा चोत्तराग्रस्य नीप्रकम् । वलभिं भूतहंसाद्यैर्भूषयेदुत्तरोपरि ॥ १० ॥ .. नानापत्रलतायैस्तु कपोते कर्णपालिकाम् । कुर्यात् सिंहमहेभायैः प्रति संभूषयेत् पुनः ॥ ११ ॥

Page #170

शिल्परले
प्रत्यग्रं कुररीबन्धं पूर्वोक्तक्रममाचरेत् ।
१६०
अथान्यथा
दण्डम त्रिपादं वा तूत्तरोचं त्रिधा भवेत् ॥ १२ ॥ " वलभिर्दण्डमाना स्याद् वाजनं पूर्ववद् भवेत् । कपोतोचं द्विदण्डार्धलम्बं तस्यार्धदण्डकम् ॥ १३ ॥ तत्समं निर्गमं सार्धदण्डं वापि द्विदण्डकम् | शेषं प्रस्तरमानं तु पञ्चभागे कृते पुनः ॥ १४ ॥ आलिङ्गमंशं कण्ठं च येकाभ्यां प्रतिवाजने ।
--
[पूर्वभागः
अथान्यथा
उत्तरोचे + रामांशे भागेनैकेन पट्टिकाम् ॥ १५ ॥ तदूर्ध्वाशद्वयेनापि भावयेत् पद्मपट्टिकाम् । अत ऊर्ध्वं प्रस्तरं स्यात् पादार्घादुन्नतं यथा ॥ १६ ॥ सप्त प्रस्तत्सेधे भागाभ्यां तु कपोतकम् । पट्टिका चापि भागेन कर्णमेकांशतो भवेत् ॥ १७ ॥ द्वाभ्यां तु कम्पकं कुर्याच्छिष्टेनाप्यूर्ध्वपट्टिकाम् । कपोतस्य विशेषेण तूपानसमनिर्गमम् ॥ १८ ॥ प्रकारान्तरं -
-
--
दण्डत्रिपादमुत्सेधमुत्तरोपरिवाजनम् । हंसभूतावलिर्वापि निद्रावा ( ? ) दण्डकोच्छ्रया ॥ १९ ॥ निद्रावकर्णपट्टी ( ? ) च तुलापाश्च यद्गतः । वाजनोर्ध्व कपोतालिं कुर्यादध्यर्धदण्डतः ॥ २० ॥

Page #171

प्रस्तरविधानम् ]
त्रिंशोऽध्यायः ।
द्वित्रिदण्डैस्तु वा तुङ्गमाकारं भिन्नवेणुवत् । साग्रप तदुपरि कर्णमध्यमपालिके ॥ १२ ॥ अर्धत्रिपाददण्डेन कपोतालम्बनं पुनः । उत्तरान्तं वाजनान्तं नवमात्रं तु वा भवेत् ॥ १२ ॥ अथवा पोतिकाधस्तात् कपोतस्यात्तलम्बनम् । तदन्ते वा तुलाकर्णस्ततः स्यादर्घदण्डतः ॥ १४ ॥ त्रिपाददण्डबाहल्यं कम्पमानं विधीयते । शिलामये शिलाभिः स्यादाच्छाद्यं वाजनोपरि ॥ १५ ॥ सौवर्णे राजतैः शौल्बैः लौंटेराच्छाद्य मार्त्तिकैः । अथ गोपाननीप्रार्धाद् दण्डिकानियमो भवेत् ॥ १६ ॥ दण्डकाव्यास बाल्यौ स्तम्भव्यांसार्धमाचरेत् । चतुरायत संस्थानमनुमार्गेण बन्धयेत् ॥ १७ ॥ दण्डिकाभारबहलमधोमण्डिः सनालिकम् । दण्डैः समं मुष्टिबन्धं तत् पृथग् वाजनोपरि ॥ १८ ॥ अथ तद् व्यालसिंहेभभूतनाटकभूषितम् । कपोतोपरि भूतालिः पादात्पाद विनिर्गता ॥ १९ ॥ पादव्याससमा वार्धत्रिपादसदृशोच्छ्रया । प्रतिर्निवेश्या तत्तुङ्गत्रिचतुर्भागनिर्गमम् ॥ २० ॥ वाजनं स्यात् समतलमुन्नतं तु न शोभनम् । इति शिल्परले प्रस्तरविधानं नाम त्रिंशोऽध्यायः ।
१६१

Page #172

अथ एकत्रिंशोऽध्यायः । अथ गललक्षणम् ।
ऊर्ध्वभूमेः पादतुङ्गं गलमानमुदाहृतम् । आयङ्गोन्नततुल्यं वा गलीन्नतमिहोच्यते ॥ १ ॥ तदुच्चात् त्रिचतुष्पञ्चभागैकं वेदिकोन्नतम् | शेषं गलोदयं ख्यातमशेषं वा गलोदयम् ॥ २ ॥ त्रिचतुष्पञ्चहस्तं वा गलव्यासमुदाहृतम् । अङ्घ्रर्वेद्यङ्घ्रिवेशं यत् तद्वद्वा गलवेशनम् ॥ ३ ॥ त्रिपादं वा तद वा वेद्यङ्घ्रर्गलवेशनम् । वेदाश्रं नागरक वस्त्रश्रं द्राविडे गलम् ॥ ४ ॥ वृत्तं तु वेसरे हम्यें शीर्षानुकूलमाचरेत् । दिशि भद्रसमायुक्तं नासानुकूलकाङ्घ्रिकम् ॥ ५ ॥ तदधः पादतुङ्गाद् वा नालोन्मानं प्रकल्पयेत् । पूर्वाङ्घ्रितः परं पादं यथापूर्व समीरितम् ॥ ६ ॥ भानुद्यंशे गलोत्सेधे कुलांशं तद्गलोदयम् । उत्तरोचं गुणांशं तु वाजनोच्चं शिवांशकम् ॥ ७ ॥ अग्न्यंशं वलभेस्तुङ्गं व्योमांशं वाजनोदयम् । अथवा गलशिष्टांशे भानुभागकृते पुनः ॥ ८ ॥ उत्तरोच्चं गुणांशं तु शिवांशं वाजनोदयम् । तदूर्ध्वे मुष्टिबन्धोचमध्यर्धाशमुदाहृतम् ॥ ९ ॥ मृणाल्युच्च गुणांशं तु पट्टिकां त्वेकभागतः । साशं दण्डिकोचं तु व्योमांशं पद्मपट्टिका ॥ १० ॥

Page #173

गलविन्यासलक्षणम् । एकत्रिंशोऽध्यायः ।
गोपानं कल्पयेदृर्ध्वमवरोहणमेव वा । गलादुत्तरनिष्क्रान्तं तदुच्चदलतो भवेत् ॥ ११ ॥ वाजनादेस्तु निष्क्रान्तं यथापूर्व स्वतुङ्गतः । अथान्यथा
वेदिकाद्विगुणोऽध्यर्धसमो वा स्याद् गलोदयः । भित्तिविस्तारनामांशं वेदिकावेशनं भवेत् ॥ १२॥ ग्रीवावेशं तदूर्व स्थाच्छरांशोनोऽपि तत्समः । मृणालिकावक्रपादभूतहंसमृगैरपि ॥ १३ ।। व्यालनाट्यकथाभिर्वा गलभूषणमाचरेत् ।
कूटकोष्ठमहानासिपञ्जराद्यैरथापि वा ॥ १४ ॥ अथ प्रकारान्तरं -- ग्रीवायामुपरि त्रिदण्डपरिशिष्टांशे चतुर्भाजिते
मूलांशं च तृतीयकं च दशधा तुर्य च कृत्वांशकम् । आलिङ्गाह्वयपट्टिका त्रिभिरुभाभ्यामन्तरी पञ्चभिः
स्वद्व्यंशाहितवाजनां प्रतिमधः पङ्क्त्यंशके कल्पयेत् ।। शालाकूटगवाक्षकादिरुचिरां भित्तिं द्वितीये तृती.
येऽशे पश्चभिरुत्तरं च वलभिं भूतद्विपायुज्ज्वला । तुर्येऽशे दशभिईिक्लप्तमुखपट्ट्याढ्यं कपोतं ततः
सस्वाचि गृहपिण्डिमूर्ध्वनिहितैर्दण्डैस्त्रिभिः कल्पयेत् ॥ तले द्वितीये विदिशासु कूटान् दिशासु शालाश्च तदन्तरेषु । नासीदिशो वा रचयेद् दिशासु मूतीरजाद्याःशिखरेषु नासीः ॥

Page #174

१६९
- शिल्परले
[पूर्वभागः
तझेदः--
बाह्योत्तरेण रहिते विगतोलकूटे
ग्रीवान्तरे निजगजांशकृशाग्रकुड्ये । न्यस्योत्तरं न्यसतु तत्र लुपास्तुलास्थपादेषु लग्नशिरसश्चरणार्धलम्बाः ॥ १८ ॥ इति शिल्परले गलविन्यासलक्षणं नाम
एकत्रिंशोऽध्यायः।
अथ द्वात्रिंशोऽध्यायः।
अथ शिखरम् । तारात् पञ्चहिभागं वा नवसप्तांशमेव वा। त्रयोदशांशरुद्रांशं विमानानां विभागतः ॥ १॥ अत्यष्टितिथिभागं वा वेदरामांशकं तु वा । षट्पञ्चांशं तु वा नागसप्तभागमथापि वा ॥ २ ॥ विस्तारार्धे तु वा कुर्यादष्टधा शिखरोदयम् । वैदेहं मागधं चापि कौरवं कौसलं तथा ॥ ३ ॥ शौरसेनं च गान्धारं क्रमेणावन्तिकं स्मृतम् । व्यासार्ध शिखरोत्सेधं कि(श्चि)न्न्यूनं च मानुषम् ॥ ४॥ व्यासार्ध तुङ्गमायं तु तत्तुङ्गे सप्तभाजिते । एकैकांशविवृद्धयाष्टौ भवन्ति शिखरोदयाः ॥ ५ ॥ व्यामिश्रकं कलिङ्गं च तथा काशिकमेव च । वैराटं द्राविडं चैव बाल्हिकं कौल्लकं पुनः ॥ ६ ॥

Page #175

शिखरलक्षणम्
ब्रात्रिंशोऽध्यायः । तथा शौण्डिकमित्येते व्यामिश्रादिलुपोदयाः। एते दैवविमानानां पाषण्डाश्रमिणां तथा ॥ ७॥ प्रतिलोमकुलानां तु विशेषेण शुभावहाः । अथवान्यप्रकारेण भवन्ति शिखरोदयाः ॥ ८॥ दण्डिकोत्तरविस्तारात् पञ्चभागद्विभागिकम् । सप्तभागत्रिभागं च नवांशे चतुरंशकम् ॥ ९ ॥ रुद्रभागकृतेष्वंशं विश्वभक्ते षडंशकम् । तिथ्यंशे सप्तभागं वात्यष्टयंशे वा गजांशकम् ॥ १० ॥ व्यासाध वा क्रमेणैव कुर्याच्छिखरकोदयम् । एते पञ्चालवैदेहमागधाः कौरवाः पुनः ॥ ११॥ कौसल्यशौरसेनौ च गान्धारावन्तिको क्रमात् । अथ तारार्धमुत्सेधं शिखरस्य नवांशिते ॥ १२ ॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तांशविवर्धनात् । क्रमेण शिखरोच्चानां नामान्यपि च सप्तधा ॥ १३ ॥ कालिङ्गकाश्यवासटकौल्लकानि च शौण्डिकम् । काश्मीरं चैव गाङ्गेयौ शिखराणि पृथग् विदुः ॥ १४ ॥ एतानि देवधिष्ण्यानां विस्ताराध नृणां गृहे । अन्यथा शिखरोत्सेधं वदन्ति च महत्तराः ॥ १५ ॥ ऊर्श्वभूस्तम्भतुङ्गस्य सदृशं शिखरोदयम् । आद्यङ्गोन्नतमानं वा शिखरस्योदयं स्मृतम् ॥ १६ ॥ अल्पानां तु विमानानां तारात् व्यंशं शिरोदयम् । विमानोच्छ्यषट्पञ्चभागं वा शिखरोदयम् ॥ ५७ ॥

Page #176

१६६
शिल्परले
[ पूर्वभागः
शिखरे कपोतनिष्क्रान्तं वेदितारसमं विदुः । वलभीबाह्यतो दण्डमध्यर्ध वा द्विदण्डकम् ॥ ५८ ॥
सादिण्डं वा नीनं लम्बनं च कपोतके । तन्नीप्रसदृशं तुङ्गं वलभेर्वाजनोर्ध्वतः ॥ ५९ ॥
शिरस्तादृकपोतो
कारयेत् स्तृपिकाद्धः ।
शिखरे मध्यविस्तारं कपोताद् बाह्यतः समम् ॥ २० ॥
भीबाह्यतुल्यं वा तदर्धे वा त्रिपादकम् । चतुरश्रं च वृत्तं च षडश्राष्टाश्रमेव च ॥ २१ ॥
द्वादशाश्रं षोडशाश्रं पद्मकुड्मलसन्निभम् । तथा कमलसङ्काशं दीर्घवृत्तं च कोमलम् ॥ २२ ॥ अष्टाद्यष्टाष्टधाराणि हर्म्यादीनां शिरांसि च । षडाद्यं षष्टिकोणं च समन्तं शिखराकृति ॥ २३ ॥
शिखरस्य तु विस्तारे बाणाग्न्यंशं तु विस्तृतम् । शिखरे बलिकस्थानं भुतांशे तु शिरोदये ॥ २४ ॥ नीतो वेदभागान्ते बलिकस्थानमाचरेत् । त्रिचतुःपञ्चमात्रं वा बलिमण्डलविस्तृतम् ॥ २५ ॥
ì
तत्तारस्य चतुर्थीशं तन्मण्डलघनं भवेत् । युग्मं वायुग्मसंख्यं वा परितः कल्पयेत् समम् ॥ २६ ॥
बलिकानामधोर्ध्वं वेत्रं तस्यार्धमानतः ।
बलिमण्डलविस्तारपञ्चभागहिभागिकम् ॥ २७ ॥

Page #177

लुपालक्षणम् ]
त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ।
शिरःपद्मविशालं तु तदुच्चं शिखरावधिम् ।
१६७
+ + + + + + + + + + + + पञ्चद्विसप्तत्रिकं . त्वष्टाश्रस्य नवाम्बुधिश्व शिखरे त्वेकादशात् पञ्च वा । वृन्नानां त्वथ षट्त्रयोदशतिदा (?) तिथ्यंशसप्तांशकैः
शालायाश्च निजार्थमेव नवतिः सप्तादशांशे भवेत् (?) ॥ इति शिल्परत्ने शिखरलक्षणं नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः ।
अथ त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः । अथ लुपालक्षणम् ।
कुर्यादुत्तरपट्टिको परिलुपाः कूटप्रविष्टाग्रकाः स्वस्वांशाहित कर्णसूत्रकमितान्मध्यादिकर्णावधि | स्तम्भो शरशैलनन्दनयनैर्भक्ते चतुर्घोत्तरात्
तासां स्यादवलम्बनं नयनवह्नयब्ध्युर्वरांशैः क्रमात् ॥ १ ॥ अधोमूलाश्रोर्ध्वकेशा लुपाः सर्वाः प्रकीर्तिताः । स्तम्भोत्सेधत्रिभागैकं लुपालम्बं करोतु वा ॥ २ ॥ चतुरङ्गुलतो विभजेद् विकृतिलुपापङ्किसंख्यकार्थेन । एकैकांशविहीनेष्वखिलभुजेष्वन्धिमात्रकं कोटिः ॥ ३ ॥ तत्कर्णोन्मितभुजया कोट्या पूर्वोक्तया + चयः । तेन छुपाया दैर्ध्य षड्गुणितेनाश्विहस्तविततिगृहे ॥ ४ ॥ तस्मान्न्यूनाधिकस्तारगृहे नीलम्बनेऽथो । पुतदत्तरकूटादीनां घने चानुपाततः कार्यम् (?) ॥ ५ ॥

Page #178

११८ शिल्परले
[पूर्वमागः उत्तरस्यानुरूपेण तासां तारमुदीरितम्। . तत्समं पादहीनं वा वखंशोनाधिकेन वा ॥ ६॥ .. पादाधिकं वा ववंशत्रितयाधिकमेव च । विस्तारार्धाधिकं वा स्याद् विस्तारं प्रकृतेरिदम् ॥ ७ ॥ प्रकृतिव्याससदृशं तुर्यश्रं कल्पयेद् बुधः। तत्र पूर्वोक्तवत् कार्याः कर्णरेखाः क्रमेण तु ॥ ८॥ विकृतिलुपानां तारं तत्तत्कर्णसमं विदुः। खव्यासान्ध्यंशसहितं लुपामूलविशालकम् ॥९॥ पुच्छाध यत्र संयोज्यं नीप्रपट्टया विचक्षणैः । सार्धाङ्गुलं तु बाहल्यं लुपानां यववृद्धितः ॥ १० ॥ यावदृत्वगुलं तावत् कुर्यादौचित्यभेदतः । स्वस्वधनार्धेष्वेवं पङ्क्तिदलैः संविभज्यवलयस्य । गमनं युक्त्या कुर्यादेकैकांशोनितेन कोट्यादौ ॥११॥ अथवान्यप्रकारेण लुपादीर्घ विदुर्बुधाः ॥ १२ ॥ वंशोच्चेमुत्तरद्यत्तत्स्वेनैव (?) गुणयेद् बुधः । यथायथानि स्थानानि लुपानां वंशलम्बतः ॥ १३ ॥ प्रत्येकं स्वगुणीकृत्य वंशस्योच्चकृतौ युतम् । तन्मूलं तु लुपामानमेवं सर्वत्र कल्पयेत् ॥ १४ ॥ उत्तरानीप्रलम्बं यत् तेन तत्रापि कल्पयेत् । तारार्ध स्वगुणीकृत्य वंशोच्चकृतिसंयुतम् ॥ १५ ॥ चूलिकामध्यगात् कीलाद् यद्यद्रीद्र(?)लुपान्तरम् । तदपि स्वगुणीकृत्य तारार्धोच्चकृतौ युतम् ॥ १६ ॥

Page #179

लुपालक्षणम् । अयस्त्रिंशोऽध्यायः ।
तचदिष्टलुपायाममिष्टयोगात् प्रकल्पयेत् । लुपाफलकमादाय तक्षितं तक्षकोत्तमैः ॥ १७ ॥ . ध्वजसूत्रं तु कर्तव्यमामूलाग्रं तु पार्श्वयोः। सूत्राभ्यन्तरं कार्य चूलिकाव्यासमानतः ॥ १८ ॥ द्वियङ्गुलान्तरं कार्य (तस्य ?) ध्वजसूत्रस्य पार्श्वयोः। पार्श्वसूत्रे प्रकर्तव्ये पुनस्तन्मानसाधनैः ॥ १९ ॥ मात्वाकयेचूलिकोचे वलयस्थानकेषु च । मूलाग्रयोविशेषेण नितरां मानवित्तमः ॥ २० ॥ उत्तरान्नीप्रपर्यन्तलुपायामे(षु?तु) भाजिते । कुर्यान्नेत्रांशतो नीप्राद् वलयं शेषमूर्ध्वतः ॥ २१ ॥ त्रिधा विभक्ते कर्तव्ये वलयद्वितयं समम् । उत्तरादूर्ध्ववंशान्तं पञ्चधा विभजेत् पुनः ॥ २२॥ दक्षिणोत्तरयोर्मध्यं द्विभागं शेषमूर्ध्वतः। सप्तांशे नयनांशेन वलयोत्तरमध्यमम् ॥ २३ ॥ वलयद्वितये कार्य वलयाव्य(?)मेव च । वलयादूर्ध्ववंशान्तं त्रिभिरवं करोतु वा ॥ २४॥ तत्तच्छोभानुरूपेण युक्त्या वा कारयेदिदम् । पूर्वोक्तविन्दुस्थानेषु चतुरङ्गुलमात्रकम् ॥२५॥ तुर्यश्रं कल्पयेत् तत्र कर्णसूत्रं समालिखेत् । तत्सूत्रं शिल्पशास्त्रज्ञैर्वितानमिति कथ्यते ॥ २६ ॥ तस्य तिर्यग्गतं सूत्रं लम्बसूत्रं विदुर्बुधाः। करोतु सुषिरं तत्र वलयस्थानके बुधः ॥२७॥

Page #180

. [पूर्वमागः
शिल्परत्ने चतुर्दशयवं प्रोक्तं प्रायेण वलयं बुधैः। व्यङ्गुलं वर्धमात्रं वा यङ्गुलं सार्धमात्रकम् ॥ २८ ॥ तुल्यमुत्तरबाहल्यैश्चूलिकाया विशालकम् । तदर्ध तहनं कुर्यात् तत्रिभागद्वयं तु वा ॥ २९ ॥ घनमानत्रिभागैकं तत्कीलानां धनं विदुः । तचतुर्गुणमेव स्या(द् वाव्या) समग्रे ततः क्रमात् ॥ अष्टांशहीनमूले तयासं युक्त्या तदायतम् । उत्तरोपरि विन्यस्येचूलिकामथवा पुनः ॥ ३१ ॥ तत्पादं तत्र विन्यस्य युक्त्या तस्यां च चूलिकाम् । चूलिकावलयादीनां धनमानप्रमाणतः ॥ ३२ ॥ तुर्यश्रं कल्पयेत् क्षेत्रं पूर्ववत् फलकादिषु । पूर्ववत् कर्णसूत्राणि लुपापतिवशाल्लिखेत् ॥ ३३ ॥ तत्तत्कर्णगतं मानमायामं सुषिरादिषु।। तत्तल्लुपागतं कुर्याचूलिकावलयादिषु ॥ ३४ ॥ आयतं सुषिरस्यास्य नोर्वाधस्तिर्यगेव हि । ऊर्ध्वाधस्सुषिरायाम वलयादिघनैः समम् ॥ ३६॥ लुपानां प्रकृतीमागे ह्यन्तर्गमनमीरितम् । तत्तद्गमनमानेन चूलीवलययोस्तथा ॥ ३५॥ कोटिभागे तु गमनं लम्बसूत्राद् बहिर्गतम्। आयताश्रं तु सुषिरं विकृतीनां ततो भवेत् ॥ ३७॥ तुर्यश्रं सुषिरं कुर्याद् वलयस्य प्रमाणतः । प्रकृतीनां लुपानां वै पुनस्तत्र समाचरेत् ॥ ३८॥

Page #181

उपकक्षणम् ]
यशोऽध्यायः : ।
छिन्द्यान्मूलं लुपानां वै तद्वितानाख्यसूत्रतः ।
तस्माद् वलयलम्बान्तं वलयाद् वलयान्तरम् ॥ ३९ ॥ वलयोत्तरयोर्मध्यं वलयाद् वंशकावधि | छिन्द्यात् परशुना सम्यग् यथानिम्नं तु तक्षयेत् ॥ ४० ॥ कुक्षिनिम्नं च सर्वासां सज्यचापमिवाचरेत् । अर्धचन्द्राभमित्येके नीप्रान्ते तु विशेषतः ॥ ४१ ॥ कुक्षिनिम्नं प्रकर्तव्यं जङ्घाष्पृष्ठसमं नृणाम् | वलयस्थानपर्वाणि लुपाविस्तारमानतः ॥ ४२ ॥ उत्तरद्विगुणं वा स्यादुत्तरोपान्तपर्वकम् । ऊर्ध्वबिन्दुगताल्लुम्बसूत्रात् कूटार्धमानकम् ॥ ४३ ॥ नीत्वा तत्र शिखां कृत्वा छिन्द्यात् परशुना ततः । व्यासं सङ्कोचयेत् तत्र सज्यचापाभमेव तु ॥ ४४ ॥ उत्तानधनुषा तुल्यं पुच्छभागोर्ध्वमाचरेत् । लुपाल्लुपान्तरं नीप्रस्थाने स्यात् करमात्रकम् ॥ ४५ ॥ प्रायेण कथितः सद्भिः किञ्चिन्न्यूनाधिकं तु वा । वलयत्रिगुणविस्तारं कुर्याद् वलयबन्धकम् ॥ ४६ ॥ नानापत्रविचित्राद्यैर्भूषेयत् तद् यथारुचि । उत्तरार्धं त्रिपादं वा वंशस्योच्छ्रयमिष्यते ॥ ४७ ॥ उच्छ्रयेण तथा तारमुच्छ्रयेण समं तु वा । तुलायां न्यस्य वंशाङ्घ्रि वंशं वा तत्र विन्यसेत् ॥ ४८ ॥ वंशस्य तारद्विगुणमध्यर्धे वास्य विस्तृतम् ।
तत्पादं वंशपादस्य घनं त्रिभागं वा समाचरेत् (?) ॥ ४९ ॥
१७१

Page #182

१७२ शिल्परत्ने
- [पूर्वभागः लुपायशिखयैवैनं दृढीकृत्य न्यसेत् तु वा । लुपानां चूलिकायोगे सन्धिः स्यादर्धपाणिकम् ॥ ५० ॥
लुपाग्रवंशयोगे तु वेणुपर्वाभिधं भवेत्। . विकृतिलुपानां तासां सकलबलसदृशतरा परिधिः। (परिधिः) कूटस्येष्टा सा कथिता शिल्पशास्त्रज्ञैः॥ ५१॥ उत्तरतारसमानं कुर्याद् वा तत्र कूटविष्कम्भम् । सार्ध वाथ सपादं द्विगुणं वा कारयेद् यथाशोभम् ॥ ५२ ॥ यावन्त्यो विकृतिलुपास्तावन्त्यश्राणि कूटस्य । वृत्तं वापि समस्तं तक्षणकुशलैस्तु कारयेन्मतिमान् ॥ ५३ ॥
व्यासाध्य दीर्घ पादोनाक्षं तथैव नेत्रं वा। धुरप्रसवाभं कूटं कुर्यादधोमूलम् ॥ ५४॥ पढें किञ्चित् कुर्यात् कूटस्य लुपावितानतारसमम् । उत्तरवन्नैवोर्ध्व पट्टमधश्चोर्ध्वतो निधनम् ॥ ५५॥ वंशस्यापि च पढें कुर्यादेवं घनं चैव। अग्रमधः कूटस्य कार्य पद्मालये लुपानां च ॥ ५६ ॥ अष्टांशकादिकृशविस्तृतिपावकांश
तीवा च नीप्रफलकोत्तरतो लुपानाम् । हित्राङ्गुलादिविततं चतुरश्ररूपं
कर्तव्यमासु वलयं च निजानुरूपम् ॥ ५७ ॥ उत्तरस्य तु विष्कम्भे दशभागकृते पुनः ॥ ५८ ॥ अष्टांशे नीप्रपट्टिः स्यात् सप्तसप्ताकैरपि । बहलं तविभागैकविस्तारेऽष्टांशके कृते ॥ ५९ ॥

Page #183

उपालक्षणम् । प्रयस्त्रिंशोऽध्यायः। उर्ध्वपट्टत्रिभागं वा मध्यं तच्चतुरंशकम् । क्षुद्रवाजनमेकांशमथ पञ्चांशके कृते ॥ १० ॥ व्यासे वाजनमश्विभ्यां त्रिभागं घनमुच्यते । विस्तारस्य त्रिभागैकं कर्ण नीप्रवितानतः ।। ६१ ॥ पञ्चभागद्विभागं वा सप्तभागत्रिभागिकम् । धूलीनिरोधनं कर्म सम्यक् कृत्वा गुरुः स्वयम् ॥ ६२ ॥ विन्यस्यन् नीप्रफलका लुपापुच्छेषु वेधयेत् । प्रत्येकं नीप्रकोणेषु पारावतमथ न्यसेत् ॥ ६३ ॥
नीप्रपट्टयपिधानार्थ लोष्टानां लक्षणाय च । शाकाद्युत्तमदारुक्लप्तफलकैरेताः समन्ताल्लुपाः
संछाद्योपरि तत्पिधानफलकां कृत्वोल्लसत्कीलकाम् । वास्त्वाधारसमोन्नतां प्रथिततत्पाथोजकुम्भादिकां विन्यस्येन्नवपुण्डरीकमुकुलाग्रामूलतः स्तूपिकाम् ॥६४॥ यवात्यष्टिमितव्यासा पट्टिका कथिता बुधैः ॥ १५ ॥ यवानां नवकं प्रोक्तं बहलं शिल्पकोविदैः। बहलात् पादहीनं तु तासामन्तरमीरितम् ॥ ६६ ॥ तलोच्छ्रयार्धमुदितमपिधानस्य विस्तृतम् । पादं वाप्यथ पादोनं कीर्तितं तदवाङ्मुखम् ॥ ६७ ॥ पादुकोन्चेन बहलं सममधु त्रिपादकम् । वेश्मपुंसः शिरोद्देशमपिधानमितीरितम् ॥ ६८ ॥ .
इति शिल्परत्ने लुपालक्षणं नाम
त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ।

Page #184

अथ चतुस्त्रिंशोऽध्यायः।
___अथ मुर्भेष्टका। शिखरस्योदयार्धान्ते महानास्यवसानके । शक्तिध्वजावसाने वा मूर्भेष्टकां तु विन्यसेत् ॥ १॥ शिलाभिस्तु शिलाहम्य विष्टका त्विष्टकालये। . दारुणा दारुहम्य तु कर्तव्यं शिवमिच्छता ॥ २ ॥ मिश्रद्रव्यकृते ह] यद्रव्ये(ण) कृतं शिरः । तद्रव्येणैव कर्तव्यं मूर्नेष्टकाविधि तथा ॥ ३ ॥ इष्टकाव्यासमायाम घनं चाघेष्टकामिव । लोहजं दारुजं वाथ स्तूपीदण्डं तु कारयेत् ॥ ४ ॥ असनं खदिरं वाथ तिन्त्रिणीसारमेव वा । मधूक पदारज्जूकं षडेते तरवः स्मृताः ॥ ५ ॥ पूर्वोक्तान्येव लोहानि अथ मिश्रितमेव वा । उर्ध्वभूम्यधिविस्तारं स्तूपीदण्डायतं भवेत् ॥ ६ ॥ मूर्ध्नशैलोपरिष्टात् तु स्तूप्यन्तं वा तदायतम् । ऊर्ध्वभूम्यधिविस्तारं तस्य मूलविशालकम् ॥ ७ ॥ तस्याग्रमगुलं व्यासं मूलादग्रं क्रमात् कृशम् । तुङ्गे गुणांशे त्वेकांशं मूले वेदाश्रमाचरेत् ॥ ८ ॥ वस्वश्रं मध्यमग्रे तु वृत्ताकारं प्रकल्पयेत् । चतुरश्रीपरिष्टात् तु सर्व वृत्तमथापि वा ॥ ९ ॥ कर्तव्यं तस्य मूले तु शिखिपादेन योजनम् । दण्डमूलसमं व्यासं स्वव्यासत्रिगुणायतम् ॥ १० ॥

Page #185

मूर्धकान्यासः] चतुर्विंशोऽध्यायः ।
तद्यासार्धधनोपेतं पूर्वाग्रं चोत्तराग्रकम् । बद्ध्वा तन्मध्यगे छिद्रे दण्डलम्ब सुयोजयेत् ॥ ११ ॥ दण्डमूलत्रिभागैकं शिखान्यासमुदाहृतम् । शिखिपादं घनं तस्य दीर्घ स्याद् योजयेद् दृढम् ॥ १२ ॥ दण्डमूलाग्रयोः पढें योजयेल्लोहजं बुधः । कर्णिकायां न्यसेद् दण्डं शक्रादिषु महादिशि ॥ १३ ॥ चत्वारश्चेष्टकाः स्थाप्या शुभेऽहनि विशेषतः। आचार्यो मण्डपे सर्वमधिवास्य यथाविधि ॥ १४ ॥ रात्री जागरणं कृत्वा प्रातस्नानादिकृद् बुधः। नववस्त्राङ्गुलीयाद्यैरनुलेपैरलङ्कृतः ॥ १५ ॥ यज्ञसूत्रं विनान्यैस्तु भूषितेनाथ शिल्पिना । सह प्रासादशिखरमारुह्य च गुरुः स्वयम् ॥ १६ ॥ स्थिरराश्युदये वा स्यादुदयात्मोदयेऽपि वा। जीवशुक्रसमायुक्ते तयोर्दृष्टेऽथवा पुनः ॥ १७ ॥ कुर्यान्मूर्नेष्टकान्यासं स्थाने पूर्वमुदाहृते । पूर्वादिदिक्षु चत्वारश्चेष्टकाः प्रथमं न्यसेत् ॥ १८ ॥ क्रमेण ब्रह्मविष्ण्वीशसदाशिवकृतेश्वराः । तर्जनीवेधमात्रं तु शिखरे सुषिरं कुरु ॥ १९ ॥ नवरत्नं तु विन्यस्य स्तूपीदण्डं तदूर्ध्वतः। प्रतिष्ठाप्य यथान्यायं कलशैरभिषिञ्चयेत् ॥ २० ॥ ततः शिल्पिवरः सम्यग् बद्धोदैः सुधयापि च । गुलौदैर्वा दृढीकृत्य निभलत्वं समाचरेत् ॥ २१ ॥

Page #186

शिल्परने
[पूर्वभागः यजमानो हृष्टमना दक्षिणाद्यैः स्वशक्तितः।। आचार्य शिल्पिनं चान्यान् कर्मकारांश्च तोषयेत् ॥२२॥ अथ दारुमये कुर्याच्छुल्बायैश्छादनं ततः। वर्षातपादिवारण(तु?कोल्यैः शुल्बादिकल्पितैः ॥ २३ ॥ फलकैः सारेष्टकाभिर्वा विमानशिखरं ततः । (सुपिदधातु ?) मृल्लोष्टैर्वाथ शिखरं सम्यगाच्छादयेत् क्रमात् ॥
प्रथमं नीप्रलोष्टानि ज्यावृत्त्या च तदूर्ध्वतः। एकावृत्त्या पुनस्तत्र तुर्यश्राणि च विन्यसेत् ।। २५ ॥ क्रूरलोष्टानि विन्यस्य चतुरश्रं पुनः क्रमात् । यश्राणि विन्यसेत् पश्चादेवमेव पुनः पुनः ॥ २६ ॥ नीप्रपट्टया आपिधानं विन्यसेत् प्रतिपट्टिकम् ।। कोणपारावतं नीप्रकोणेष्वथ च विन्यसेत् ॥ २७ ॥ पश्चात् तदूर्ध्वतः कोणलोष्टानि च प्रविन्यसेत् । तत्पार्श्वयोः पुटाख्या+न्यूर्ध्वलोष्टानि चोर्ध्वतः ॥ २८ ॥ गर्तकोणे तदाख्यानि कीलादीनि यथोचितम् । यथाबुद्धि यथाशोभं शिखरं विदधातु च ॥ २९ ॥ अथ शौल्बे राजतैर्वा सौवर्णैर्वा सुरालये। शिखराच्छादनं कुर्यात् फलकैरर्थसौलभात् ॥ ३० ॥ यवमानं घनं तेषां तदर्ध वा समाचरेत् । अष्टाङ्गलादिविस्तारं फलकानां स्मृतं बुधैः ।। ३१॥ प्रादक्षिण्येन विन्यस्य गूढकीलै ढीकृतम् ॥ १३ ॥ इति शिल्परत्ने मूर्तेष्टकाविन्यासं नाम
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ।
१. 'त् । तत्पार्श्व' क. पाठः.

Page #187

अथ पञ्चत्रिंशोऽध्यायः । अथ नासिकालक्षणम् ।
ललाटनासिका ख्याता शिखरे तारतः समा । शिखरस्य तु विस्तारे त्रिचतुष्पञ्चभाजिते ॥ १ ॥
नासिकातारमेकांशमुत्तमाधममध्यमम् । महानासीति विख्याता त्रिविधा स्याद् विमानके ॥ २ ॥ समं त्रिपादम वा निष्क्रमं तद्विशालतः । विस्तारत्रिचतुर्थांशहीन शेषं तदुच्छ्रयम् ॥ ३ ॥ गलादुपरि तत्तुङ्गं नासिकानां प्रकीर्तितम् | शक्तिध्वजं तदूर्ध्वे तु नासीतुङ्गार्धमेव वा ॥ ४ ॥ त्रिपादं वा त्रिभागैकभागं वा (स्यात्) तदुच्छ्रयम } तच्छक्तिध्वजतुङ्गे तु गुणभागविभाजिते ॥ ५ ॥ भागं वा किंपिरीवक्रं तच्छेषं तु गलोदयम् । दण्डं वा गलमानं स्याद् द्विदण्डं किंपिरीमुखम् ॥ ६ ॥
9
एवं शक्तिध्वजं कार्य तदूर्ध्वे त्रिशिखं न्यसेत् । पत्र वा विन्यसेत् तत्र किं पिरीमुखमानतः ॥ ७ ॥ विस्तारमुख्यपट्ट्यास्तु दण्डं वाध्यर्धमेव वा । तीव्रं तदष्टभागं वा कर्णकोचं तु तत्ततिः ॥ ८ ॥ वल्लीमण्डलचित्राद्यैर्भूषयेन्मुखपट्टिकाम् । मुखपट्टथवशेषं तदवगाढमुदाहृतम् ॥ ९ ॥ अवगाढाख्यभागं तु मृणालादिविभूषितम् । शूलाभं वा स्थलाभं वा सव्यालं वा सनाटकम् ॥ १० ॥ १. 'फि' स्व. पाठ.

Page #188

१७८ . शिरूपरले
पूर्वभागः मालिकाकूटकोष्ठादिमण्डितं वा विमानवत् । चित्रपत्राख्यमकरतोरणाढ्यमथापि वा ॥ ११ ॥ तोरणाभ्यन्तरे लक्ष्मीः साभिषेकाम्बुजासना। अन्यैर्नानालङ्करणैर्नासीगाढं तु मण्डयेत् ॥ १२ ॥ ललाटिकावगाढं तु तथैव च विभूषयेत् । ललाटीवंशसंसिद्ध मध्ये शूलं दृढीकृतम् ॥ १३ ॥ स्तम्भविस्तारविस्तीर्णा विधातव्या कुमारिका। तत्कर्णपत्रमपरं मण्डितश्चावलम्बितम् ॥ १४ ॥ अकर्णकेन चार्ध वा यथायुक्ति यथारुचि । अन्तर्गतलुपां तिर्यगग्रबन्धमनिष्टदम् ॥ १५ ॥ भद्राभिधमहानासी सर्वाङ्गपदसंयुता। उत्तरं वाजनं चाब्जं क्षेपणं नासिकादधः ॥ १६ ॥ यथायुक्ति भवन्त्येते कर्णोत्तरादिमानतः । ऊर्ध्वभूस्तम्भतारं वा त्रिपादं वार्धमेव वा ॥ १७ ॥ नासिकास्तम्भविस्तारं कर्णोत्तरान्तमुन्नतम् । वस्वश्रं वाथ वृत्तं वा युगाणं वा तदाकृति॥ १८॥ नासिकायास्तु विस्ताराद् द्विदण्डं वा त्रिदण्डकम्। हीनं शेषं विशालं स्यात् पादयोर्बाह्यसीमकम् ॥ १९ ॥
नास्यञ्ज्यभ्यन्तरे तत्र दिङ्मूर्तिस्थापनं कुरु । अथ क्षुद्रनासीसार्धदण्डं द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वाथ विस्तृतम् ॥ २० ॥

Page #189

नासिकालक्षणम् ]
पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।।
तत्तारत्रिचतुर्थीशहीनशेषं तदुन्नतम् । कपोतालिङ्गनात् क्षुद्रनासिकोच्चं तु कल्पयेत् ॥ २१ ॥ प्रतिवाजनसीमान्तं तस्य शक्तिध्वजोन्नतम् । तदुच्चं तु विधाभज्य कर्णमेकांशमुन्नतम् ॥ २२ ॥ एकांशं किंपिरीवकं तारं युक्तिवशान्नयेत् । शक्तिध्वजस्य विपुलं कारयेद् दण्डमानतः ॥ २३॥ तत्कर्ण तावदेवोच्चं सपादं सार्धमेव वा । नासिकार्थेन गाढं स्याद् गाढाधे मुखपट्टिकाम् ॥ २४ ॥ गर्भाधसमविस्तारा महानासी चतुर्दिशम् । तदों वा त्रिपादो वा तासां निर्गम ईरितः ॥ २५ ॥ क्षुद्रनासी तदर्धा + वारांशेन विकारयेत् । पादं प्रतिकपोतेषु कल्पयेत् स्वस्तिकाकृति ॥ २६ ॥ मध्ये च कूटशालानां पञ्जरे नाल्पनासिका। शिखरे भद्रनासा स्याल्ललाटाख्या तु नासिका ॥ २७ ॥
शालाग्रयोस्तु कर्तव्ये नासिकालक्षणं त्विदम् । अथ मूर्तिन्यासः
नन्दीश्वरमहाकालौ पूर्वद्वारोपरि न्यसेत् ॥ २८ ॥ दक्षिणे दक्षिणामूर्ति पश्चिमेलिं+सम्भवम् । विष्णुं वाप्यथ कौबेर्या दुर्गा ब्रह्माणमेव वा ॥ २९ ॥ दक्षिणे च गणेशानमुत्तरे नृत्तरूपिणम् । क्षेत्रेशं चैव चैशान्यां द्वारे तद्वारपालकान् ॥ ३० ॥

Page #190

१८.
शिल्परत्ने ईशावतारक्रीडादिकथारूपाणि चैव हि । मूलभित्तौ च परितो विन्यसेदुक्तलक्षणम् ॥ ३१ ॥ अथोपरितले प्राच्यामिन्द्रं षण्मुखमेव वा । दक्षिणे दक्षिणामूर्तिं वीरभद्रमथापि वा ॥१२॥ पश्चिमे नरसिंहं वाप्युत्तरे चार्थदं विधिम् । द्वितीये तु तले चैवं तृतीये तु मरुद्गणान् ॥ ३३ ॥ तलेतलेऽमरान् सिद्धान् यक्षविद्याधरानपि । गन्धर्वाप्सरसो वाथ नागेन्द्रांस्तु मुनीश्वरान् ॥ ३४॥ प्रमथांश्चैव दैत्यादीन् षोडशप्रतिमांस्तथा । कर्णादधः प्रतेरूचं कोणे के + स्ववाहनम् ॥ ३५ ॥ कर्णादधश्चान्त्यतले प्राकारादौ च विन्यसेत् ॥ ३५३ ।।
इति शिल्परले नासिकालक्षणं नाम
पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।
___ अथ षदत्रिंशोऽध्यायः ।
अथ स्तूपिका भावाहस्तवंशतुलादयः(१) । स्तृपिकाश्चापि देवानामयुग्माश्चैव शोभनाः। , युग्मा एव मनुष्याणां प्रशस्ताः सर्वधामसु ॥ १॥ शिखरे स्तूपिकास्थाने कार्या मूर्नेष्टका तथा । । तत आच्छाद्य शिखरं द्रव्यैः कार्तस्वरादिभिः ॥२॥ स्तूपीदण्डं समाच्छाद्य कलशं चैव विन्यसेत् । पद्मतारात् सपादं स्यात् स्त्पीकुम्भविशालकम् ॥ ३ ॥

Page #191

शान्तिकादिनियमः सप्तत्रिंशोऽध्यायः। विस्तारेण सपादं वा साधं वा स्तूपिकोच्छ्रयम् । पङ्कजं तोरणस्रक् च क्षेपणं पत्रक्षेपणम् ॥ ४ ॥ धक् च कम्पं च पद्मं च वेत्रत्रितयकुड्मलौ । एवं तस्यैवावयवं यथाशोभं समाचरेत् ॥ ५ ॥ चतुरष्टद्विरष्टाधे सधारं वर्तुलं तु वा ।
स्यादाकृतिः सुरोर्वीशविप्राणां च विशां मतम् ॥ ६ ॥ इत्येकभूमौ चतुरश्ररूपे सुरालयेऽल्पे विधिरभ्यधायि । अथाभिधास्ये द्वितलादिजातिच्छन्दादिवृत्तादिगतं विशेषम् ॥
इति शिल्परने स्तूपिकालक्षणं नाम
षट्त्रिंशोऽध्यायः ।
।
मायः ।
अथ सप्तत्रिंशोऽध्यायः।
अथ शान्तिकादिनियमः। . शान्तिकं पौष्टिकं चैव जयदं त्वद्भुतं पुनः। सार्वकामिकमित्येवं पञ्चधा सदनं स्मृतम् ॥१॥ पूर्वोक्तं मानमुन्मानं कुर्यादत्रापि सर्वतः। अल्पे धामनि विस्तृतिद्विगुणितप्रायोच्छ्रयेऽष्टांशिते
मूलांशेन मसूरकोच्छ्यमतः स्तम्भोच्छ्रयं वंशकम् । भूयः प्रस्तरमंशतो गलमिलांशेन प्रक्लप्तोच्छ्रयं
भागाभ्यां शिखरोच्छ्रयं विरचयेदेकांशतः स्तूपिकाम् ॥२॥ एवं वा शान्तिकं सद्म प्रोक्तमंशोच्छ्रयं पुनः ॥ ३ ॥

Page #192

१८२
शिल्परत्ने
[पूर्वभागः
स्वसप्ताष्टदशांशैकहीनं वा कारयेद् बुधः । सदनोचे नवांशे तु शिवांशं तत्तलोदयम् ॥ ४॥ सार्धद्विभागं पादोच्चं मञ्चमेकांशमानतः । सार्धाशं गलमानं तु द्विभागं शिखरोदयम् ॥ ५ ॥ स्तृपिकामंशतः कुर्यात् पौष्टिकाख्ये सुरालये। .. सदनोच्चे दशांशे तु भागमाद्यंशकोन्नतम् ॥ ६ ॥ सार्धयंशं तु पादोच्चं प्रस्तरोच्चं शिवांशकम् ।। सार्धाशं गलमानं तु गुणांशं शिखरोदयम् ॥ ७ ॥ एकांशं स्तूपिकामानं कुर्याजयदनामकम् । रुद्रांशे हर्यतुङ्गे तु सपादांशं धरातलम् ॥ ८ ॥ सार्धयशं तु पादोच्चं प्रस्तरं तु शिवांशकम् । अध्यर्धाशं तु कर्णोच्चं सार्धन्यंशं तु शीर्षकम् ।। ९ ॥ सपादांशं स्तूपिकोच्चं कुर्यादद्भुतमन्दिरे ॥ १० ॥ उत्तुङ्गे सप्तभागे तु शिवांशं तु धरातलम् । पक्षांशं पादतुङ्गं च शिखरोच्चं गुणांशकम् ॥ ११॥ स्तूप्युत्सेधमथैकांशं कर्तव्यं सार्वकामिके । नानालङ्कारभेदेन तेषां नामानि सन्ति वै ॥ १२ ॥
श्रीभोगादीन्यनेकानि तानि ज्ञेयानि शास्त्रतः। अथ द्वितलं - प्रासादोच्चं तु विभजेदष्टाविंशद्विभागतः ॥ १३ ॥

Page #193

धान्तिकादिनियमः] सप्तत्रिंशोऽध्यायः ।।
१८३ तद्गुणांशमधिष्ठानं षडंशं चरणायतम् । गुणांशं मञ्चतुङ्गं तु भूतांशं चरणोदयम् ॥ १४ ॥ द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं शिवांशं वेदिकोदयम् । द्विभागं गलमानं तु सार्धवेदांशकं शिरः ॥ १५ ॥ स्तूप्युच्च सार्धभागं तु कुर्याच्छान्तिकसद्मनि । चतुस्त्रिंशद्विभक्ते तु कारयेत् सदनोदये ॥ १६ ॥ सार्धामयंशमधिष्ठानं तद्वयं चरणायतम्। . गुणांशं प्रस्तरोत्सेधं पादं सार्धषडंशकम् ॥ १७ ॥ गुणांशं मञ्चमानं तु शिवांशं वेदिकोदयम् । गलोच्चं साधलोकांशं भूतांशं शिखरोदयम् ॥ १८ ॥ अध्यर्धाशं शिखामानं सदने पौष्टिकाभिधे । त्रयस्त्रिंशद्विभक्ते तु सदनोत्सेधमानके ॥ १९ ॥ गलं सार्धद्विभागं स्याज्जयदेऽन्यत् तु पूर्ववत् । षट्त्रिंशद्भाजिते तुङ्गे युगभागं धरातलम् ॥ २० ॥ वस्वंशं पादमानं तु मञ्चं सार्धत्रिभागिकम् । सप्तांशं चरणोत्सधं गुणांशं मञ्चमानकम् ॥ २१ ॥ एकांशं वेदिकोत्सेधं गुणांशं तु गलोदयम् । भूतांशं शिखरोत्सेधं सार्धाशं स्तूपिकोदयम् ॥ २२ ॥ अद्भुताख्ये गृहे कुर्याद् द्वितले देवपूजिते । चत्वारिंशत्कृते तुङ्गे वेदभागं धरातलम् ॥ २३ ॥ द्विगुणं तस्य पादोच्च मञ्चमानं युगांशकम् । तत्पादं सार्धसप्तांशं त्रिभागं प्रस्तरोदयम् ॥ २४ ॥

Page #194

शिल्परत्ने
. [पूरमागः भागद्वयं वेदिकोछ ग्रीवोत्सेधं गुणांशकम् । सप्तांशं शिखरोत्सेधं सार्धाशं स्तूपिकोदयम् ॥ २५ ॥ इत्येवं क्रमशः कुर्यात् सदने सार्वकामिके। ... एतेषां भूषणाकारंवशान्नामानि सन्ति वै ॥ २६ ॥
बहूनि स्वस्तिकादीनि द्वितले देवमन्दिरे । अथ त्रितलं
प्रासादत्रितये भास्वविगुणांशविभाजिते ।। २७॥ यंशं धरातलोत्सधं वेदांशं चरणोदयम्। मञ्चमानं द्विभागं तु पादोनचतुरंशकम् ॥ २८ ॥ पादायामं हि सार्धाशं प्रस्तरोच्चमुदाहतम् । सार्धाग्निभागं पांदोच्चं सपादांशं तु मञ्चकम् ॥ २९ ॥ अर्धाशं वेदिकामानं गलमानं शिवांशकम् । सार्धाग्न्यंशं तु शिखरं स्तूप्युच्चं त्वेकभागिकम् ॥ ३० ॥ शान्तिके त्रितलेऽप्येवं कुर्याच्छास्त्रानुसारतः। द्वितीयतलपादान्तमेवमेव करोत्वतः ॥ ३१ ॥ अध्यर्धाशं तु मञ्चोच्चमर्धाशं वेदिकोदयम् । शिवांशं येदिमानं तु गुणांशं शिखरोदयम् ॥ ३२ ॥ सपादांशं शिखामानं पौष्टिकेऽद्विभाजिते।... सप्तविंशत्कृते तुङ्गे द्वयंशमाद्यङ्गकोन्नतम् ।। ३३ ।। चरणोच्चं तुं वेदांशं हिभागं प्रस्तरोन्नतम् !' . . वेदांशं चरणायाम मञ्चं पादोननेत्रकम् ॥ २४ ॥

Page #195

शान्तिकादिनियमः] सप्तत्रिंशोऽध्यायः ।
तहच्च चरणायाम सार्धाशं प्रस्तरोदयम् । एकांशं वेदिकामानं ग्रीवामानं द्विभागिकम् ॥ ३५ ॥ वेदांशं शिखरोन्मानं सपादं स्तूपिकोदयम् । . जयदे कारयेत् सर्वदेवासुरविमानके ॥ ३६ ॥ द्विचत्वारिंशत्कृते तुङ्गे सार्धाग्न्यंशं धरातलम् । सप्तांशं चरणायाम मञ्चमाद्यङ्गतः समम् ॥ ३७ ॥ पादं सार्धषडशं तु गुणांशं प्रस्तरोदयम् । षडंशं तलिपं कुर्यात् सार्धद्वयंशं तु मञ्चकम् ॥ ३८ ॥ एकांशं वेदिकोत्से, द्विभागं तु गलोदयम् । भूतांशं शिखरं शेषं स्तूप्युत्सेधं गृहेऽहुते ॥ ३९ ॥ साष्टचत्वारिंशदिक्ते तुङ्गे गृहस्य तु । आधङ्गोन्नतमब्ध्यंशं तद्युगं चरणायतम् ॥१०॥ मञ्चमानं तु वेदांशं तलिपं सार्धसप्तकम् । सार्धत्रिभागं मञ्चोच्चं सप्तांशं चरणायतम् ॥ ४१ ॥ प्रस्तरोच्चं गुणांशं तु शिवांशं वेदिकोदयम् । विभागं गलमानं तु रसाशं शिखरोदयम् ॥ ४२ ॥ द्विभागं तु शिखामानं कारयेत् सार्वकामिके।
अत्रापि स्वस्तिकादीनि भवन्त्याख्यानि भूषणैः ॥ १३ ॥ अथ चतुस्तलम् -
एकोनचत्वारिंशांशे कारयेत् सदनोदये। सार्धपक्षांशमाद्यङ्गं भूतांशं चरणोदयम् ॥ ४४ ॥

Page #196

१.८६. शिल्परले
पूर्वभागः अधिष्ठानसमं मञ्चं पादं सत्र्यद्धिसागरम् । सपादयंशकं मञ्चं पादं सार्धाब्धिभागिकम् ॥ ४५ ॥ पक्षांशं प्रस्तरोत्सेधं सपादान्ध्यंशमधिकम् । पादोनाक्षांशकं मञ्चं शिखांशं वेदिकोदयम् ॥ ४६ ॥ कर्णोच्चं तु द्विभागं तत् सार्धवेदशिरोन्नतम् । स्तूपिकोत्सेधमक्ष्यंशं शान्तिके सदनोत्तमे ॥ ४७ ॥ प्रासादस्योच्छ्ये पञ्चपञ्चाशद्भागभाजिते । आद्यङ्गोत्सेधमग्न्यंशं रसाशं चरणोदयम् ॥ ४८ ॥ प्रस्तरोच्चं तु रामाशं भूतांशं तलिपोदयम् । पादोनाग्न्यंशकं मञ्चं भूतांशं चरणायतम् ॥ १९ ॥ गुणांशं मञ्चमानं तु तद्वयं चरणायतम् | त्रिभागं प्रस्तरोत्सेधं साधं बाणांशमन्रिकम् ॥ ५० ॥ प्रस्तरोत्सेधमग्न्यंशं वेदिकोच्चं शिवांशकम् । द्विभागं गलमानं तु भूतांशं शिखरोदयम् ! ५१ ॥ पादोनयंशकं स्तूपितुङ्गं तु जयदे कुरु । होमादिस्तूपिपर्यन्तं पञ्चाशद्भागभाजिते ॥ ५२ ॥ सार्धाग्न्यंशमधिष्ठानं सप्तांशं चरणोदयम् । आद्यङ्गसदृशं मञ्चं पादं वार्धषडंशकम् ॥ ५३ ॥ सपादत्र्यंशकं मञ्चं रसांशं चरणोदयम् । गुणांशं प्रस्तरोत्सेधं पादं सार्धशरांशकम् ॥ ५४॥ सार्धद्विभागं मञ्चोच्चमेकांशं वेदिकोदयम् । द्विभागं तु गलोन्मानं पञ्चांशं तु शिरोदयम् ॥ ५५ ॥

Page #197

शान्तिकादिनियमः] सप्तत्रिंशोऽध्यायः । शिखामानं सपादांशं कुर्यादद्भुतहय॑के। पञ्चाशहाजिते तुङ्गे सार्धाग्न्यशं धरातलम् ॥ ५६ ॥ धात्वंशं चरणायाम मञ्चं सावधग्निभागिकम् । सार्घषट्कं तु पादोच्चं रामाशं प्रस्तरोदयम् ॥ ५७ ॥ सार्धषड्भागकं पादं ज्यशं प्रस्तरतुङ्गकम् । सार्धपञ्चांशकं पादं मञ्चं पादोनपावकम् ॥ ५८ ॥ शिवांशं वेदिकामानं द्विभागं तु गलोदयम् । पञ्चांशं शिखरं कुर्याद् व्योमांशं स्तूपिकोदयम् ॥ ५९ ॥ सर्वदेवोचिते हर्म्य सार्वकामिकसंज्ञके । सुभद्रादीनि नामानि सन्ति तेषां बहूनि च ॥ ६ ॥ अथ पञ्चतलंतुङ्गेऽष्टचत्वारिंशांशे सत्रिपादानलांशकम् । आधङ्गं तयुगं पादं सार्धांशं तु मञ्चकम् ॥ ६१ ॥ साङ्घ्रिरामांशकं पादं यंशाध प्रस्तरोन्नतम् । पञ्चांशं चरणायाम ++ साधिकरांशकम् ॥ ६२ ।। पादं पादोनपञ्चाशं द्विभागं प्रस्तरोन्नतम् । भागं सार्धाब्धिभागं तु मञ्चमझयूनलोचनम् ॥ ६३ ॥ शिवांशं वेदिकामानं गलमानं द्विभागिकम् । सार्धान्ध्यंशं शिरोमानं शेषं स्तूप्युच्चमाचरेत् ॥ ६४ ॥ शान्तिके भवने पश्चतले त्वेवं विचक्षणः । चतुश्चत्वारिंशदंशभक्ते तु सदनोदये ॥ ६५ ॥

Page #198

१८४.
शिल्परने
पूर्वमागः धरातलोच्चं रामाशं रसांशं चरणोदयम् । लोकांशं प्रस्तरोत्सेधं सार्धवेदांशमन्रिकम् ।। ६६ ।। सपादभागं मञ्चोञ्चं पादं साङ्घ्रियुगांशकम् । प्रस्तरोचं द्विभागं तु वेदांशं चरणोदयम् ॥ ७ ॥ पक्षांशं मनमानं तु पादं सार्धगुणांशकम् । अध्यर्धाशं तु मञ्चोच्चं व्योमांशं वेदिकोदयम् ॥ ६८ ॥ विभागं गलमानं तु सार्धवेदांशकं शिरः । अध्यर्धाशं शिखामानं कारयेत् पौष्टिके गृहे ॥ १९ ॥ सदनोचे तु षट्त्रिंशद्भक्ते यंशं धरातलम् ।। वेदांशं चरणोत्सेधं प्रस्तरोच्चं द्विभागिकम् ॥ ७० ॥ वेदांशं तु तथा पादं सत्यध्रयंशं तु मञ्चकम् । सार्धानलांशपादोच्चं तदर्ध प्रस्तरोदयम् ॥ ७१ ॥.. सपादानयंशकं पादं सार्धाशं प्रस्तरोन्नतम् । गुणांशं पादतुङ्गं तु मञ्चं सानिशिवांशकम् ॥ ७२ ॥ एकांशं वेदिकामानं पदोनाशकं गलम् । शिखरं सार्धलोकांशं शेषांशं स्तुपिकोन्नतम् ॥ ७३ ॥ जयदे भवने कुर्यात् पञ्चभूमौ विशेषतः । विमानोच्चे त्रयस्त्रिंशहाजिते कुट्टिमं द्वयम् ॥ ७४ ॥ वेदांशं चरणायाम द्विभागं प्रस्तरोन्नतम् । . .. सार्धाग्न्यंशं तु पादोच्चं मञ्चं पादोननेत्रकम् ॥ ७५ ॥ त्रिभागं चरणायामं तदधै मञ्चमानकम् सार्धद्विभागं पादोच्चं सपादांशं तु मञ्चकम् ॥ ७ ॥

Page #199

१८९.
शान्तिकादिनियमः] सप्तत्रिंशोऽध्यायः ।
स्तम्भं पादाधिकद्व्यंशं मञ्चं साधेिशिवांशकम् । व्योमाशं वेदिकामानमध्यध गलमानकम् ॥ ७७ ॥ सार्धत्रिभागं शिखरं द्विभागं स्तूपिकोन्नतम् । अद्भुते सदने ह्येवं सर्व कुर्यात् सुरालये ॥ ७८ ॥ चतुर्विंशद्विभागे तु तुङ्गे यधं धरातलम् । गुणांशं चरणोत्सेधं मञ्चमानं तदर्धकम् ॥ ७९ ॥ पादं पादोनलोकांशं सार्धाशं त्वथ मञ्चकम् । . धर्धाशमङ्घ्रितुङ्गं तु सपादं प्रस्तरोदयम् ॥ ८ ॥ स्तम्भं पादाधिकाशं तदर्ध मञ्चमानकम् । सार्धभागद्वयं पादमेकांशं प्रस्तरोच्छ्रयम् ॥ ८१ ॥. अर्धाशं वेदिकामानं त्रिपादं गलमानकम् । शिरः पादोननेत्रांशं शेषं तु स्तूपिकोन्नतम् ॥ ८२ ।। एवं कुर्यादिदं सर्व सदने सार्वकामिके। नामानि ब्रह्मकान्तादीन्यनेकानि भवन्स्यतः ॥ ८३ ॥
भूषणाकृतिभेदेन द्रष्टव्यान्यत्र शास्त्रतः । अथ षट्तलंसप्तपश्चाशदंशे तु सदनोदयमानके ॥ ८४ ॥ आद्यङ्गोन्नतमग्न्यंशं षडंशं चरणोदयम् । पादहीनत्रिभागं तु मञ्चं साध शरांशकम् ॥ ८५ ॥ पादं धर्ध प्रस्तरोच्चं पादं साघ्रिशरांशकम् ।। सार्धद्विभागं मञ्चोच्छ पञ्चाशं चरणोदयम् ॥ ८६ ॥

Page #200

१९. . .
शिल्परले
- [पूर्वभागः सपादहितयं मञ्चं पादोत्सेधं शरांशकम् । सत्रिपादांशकं मञ्चं पादं सार्धयुगांशकम् ॥ ८७ ॥ पादोनयंशकं मञ्चं व्योमाशं वेदिकोदयम् । गलं पादोननेत्रांशं सार्धाब्ध्यंशं शिरोदयम् ॥ ८८ ॥ पक्षांशं स्तूपिकामानं शान्तिकादिषु पञ्चसु । साधारणेन वा कुर्यादिदं सुरगृहोत्तमे ॥ ८९॥
अम्बुजासनकादीनि नामानीह भवन्ति च । अथ सप्ततलं
सप्तषष्टिकभागे तु कृते तत्सदनोदये ॥ ९ ॥ सपादाग्न्यंशमायङ्गं पादं सार्धरसांशकम् । .. तदर्ध प्रस्तरोत्सेधं षड्भागं चरणोदयम् ॥ ११ ॥ पादोनत्र्यंशकं मञ्चं सार्धपञ्चांशमद्धिकम् । प्रस्तरं + दलाक्ष्यशं पादं साधिशरांशकम् ॥ १२ ॥ प्रस्तरं सार्धपक्षांशं भूतांशं चरणोदयम् । सावितिभागं मञ्चोच्च पादं पादोनपञ्चकम् ॥ ९३ ॥ द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं स्तम्भ सार्धयुगांशकम् । पादोनयंशकं मञ्चं व्योमांशं वेदिकोदयम् ॥ ९४ ॥ पादोनद्व्यंशकं कर्ण सार्धवेदांशकं शिरः।। पक्षांशं स्तूपिकामानं सप्तभूमौ सुरालये ॥ ९५ ।। शान्तिकाद्यविशेषेण कुर्यात् सर्वं यथाविधि । श्रीछन्दादीनि नामानि बहून्यत्र भवन्ति हि ॥ ९६ ॥

Page #201

- शान्तिकादिनियमः] सप्तत्रिंशोऽध्यायः । अथाष्टतलम् -- + + षष्टिकृते तुङ्गे सार्धाग्न्यंशं धरातलम् । सप्तांशं चरणायाम मञ्चं सार्धत्रिभागिकम् ॥ ९७ ।। पादं सार्धषडंशं तु यधाशं मञ्चमानकम् । पादं सपादपञ्चांशं मञ्चं सार्धद्विभागिकम् !! ९८ ॥ भूतांशं चरणायाम मञ्चं साधिविभागिकम् । पादोनपञ्चकं पादं मञ्चं पादोननेत्रकम् ॥ ९९ ॥ सार्धवेदांशकं पादं व्योमांशं प्रस्तरोदयम् । शिवांशं वेदिकातुङ्गं पादोनद्वयंशकं गलम् ॥ १० ॥ शिखरं सार्धवेदांशं तच्छेषं स्तूपिकोदयम् । कुर्यादष्टतले गेहे शान्तिकाद्यविशेषतः ।। १०१ ॥ शिवच्छन्दानि नामानि बहून्यत्र भवन्ति हि। अथ नवतलम् -
अष्टाशीत्यंशिते तुङ्गे पादोनचतुरंशकम् ॥ १०२ ॥ जङ्घोच्चं तद्युगं पादं प्रस्तरं सार्धवह्निकम् । . सप्तांशं चरणोत्सेधं मञ्चोच्चं साधिपावकम् ॥ १०३।। पादं सार्धरसांशं तु गुणांशं मञ्चमानकम् । षड्भागं पादतुझं तु मञ्चं पादोनपावकम् ॥ १०४ ॥ पादोच्चं सार्धभूतांशं मनं साद्विभागिकम् । भूतांशं चरणोत्सेधं मञ्चं साद्विभागिकम् ॥ १.५ ॥ साङ्घयंशं प्रस्तरोत्सेधं शश्यंशं वेदिकोदयम् । .. कर्णोच्चं सार्धभागं तु सार्धवेदांशकं शिरः ॥ १०६ ॥

Page #202

१९२
शिल्परने
शेषं स्तूप्युदयं कार्यमेकादशतले गृहे । शान्तिकाद्यविशेषेण तत्राप्याकारभूषणैः ॥ १०७ ॥ विजयादीनि नामानि सन्त्यनेकानि लक्षणैः ।
[ पूर्वभागः
अथ द्वादशतलम्
सप्तोत्तरशतांशं तु सदनोच्चं तु कारयेत् ॥ १०८ ॥ धरातलोच्च भूतांशं नवांशं चरणोदयम् । सार्धान्यंशं तु मञ्चोच्चं पादं सार्धगजांशकम् ॥ १०९ ॥ शेषं पूर्वोक्तवत् सर्वे सदने रविभूमिके । त्रयोदशदलादीन्यप्यतः सन्ति गृहाणि हि ॥ ११० ॥ आषोडशतलं प्राह काश्यपो मुनिसत्तमः ॥ ११०३ ॥
इति शिल्परले शान्तिकादिनियमो नाम सप्तत्रिंशोऽध्यायः ।
Alaba
अथ अष्टात्रिंशोऽध्यायः । अथ वृत्तषडश्रादिमासादलक्षणम् ।
युगानं वृत्तसङ्काशं चतुरायतकं पुनः । व्यश्रवृत्तं कुक्कुटाण्डसदृशं च षडकम् ॥ १ ॥ अष्टानं चाकृतिस्त्वेवं संप्तधा सुरमन्दिरे । गेहेऽल्पे परिणाहेन द्वाविंशद्भाजिते सति ॥ २ ॥ व्यासं करोतु सप्तांशैः प्रायो वृत्तात्मके गृहे । स्वाभीष्टमाने दशयुक्तसप्तशतांशिते विश्वलसच्छतांशः ।

Page #203

वृत्तषडश्रादिप्रासादलक्षणम् ] अष्टात्रिंशोऽध्यायः ।
१९३
यस्तेन मानेन परिभ्रमय्य वृत्तात्मकं वेश्म समातनोतु ॥ ३ ॥ वृत्तव्यासे हते नागवेदवह्नयब्धिखेन्दुभिः || ४ |॥ तिथ्यश्विविबुधैर्भक्तः सुसूक्ष्मः परिधिर्भवेत् ।
परिधेव्यत्ययाद् यद्वा सुसूक्ष्मं व्यासमानयेत् ॥ ५ ॥ नाहार्धमानप्रचये हरिद्भिर्भक्तेऽर्णवांशैर्विततिं तनोतु । आयाममं शैऋतुसम्मितैश्च तुर्यश्रदीर्घस्य सुरालयस्य ॥ ६ ॥ अथवा गृहपरिणाहस्यार्धेन विभज्य तत्र नवधांशैः । विस्तारं चायामस्त्रिभिरृतुभिरिदं करोतु शिल्पिवरः || ७ || नाहा त करक्षैकभक्ते नवरसांशकैः ।
तु
हस्तितुण्डस्य विस्तारं कुर्याद् वा शेषमायतम् ॥ ८ ॥ अथवा चतुर्विंशांशे नवांशैर्विस्तृतिं तथा । तिथ्यशैर्हस्तितुण्डस्य दीर्घमानमुदाहृतम् ॥ ९ ॥ अथवा गुणविस्तारं कुर्याद वा चतुरायते । चतुरायतगृहं चाथ वृत्तायतगृहं तथा ॥ १० ॥ मुखपृष्ठायतं कुर्याद् दक्षवामायतं तु वा । स्वाभीष्टे परिणाहमाननिचये धाम्नश्चतुःषष्टिभागोनेऽष्टादशधा कुंतेऽर्णवमितैरंशैः पृथक् कल्पयेत् । पार्श्वद्वन्द्वसमायती मुखततिं च व्यंशसूत्रभ्रमात
प्रायः साङ्घ्रिरसांशनाहमपि पृष्ठं हस्तिपृष्ठात्मनः ॥ ११ ॥ गेहस्य नाहे कृतिभाजिते
+ + + + + + + + + + +
+ + + + + + + + + + ++1
+ + + + + + ॥१२॥
+ +
3 A
†
4.

Page #204

शिल्परत्ने
अंशैश्वतुर्दशैस्तारं पार्श्वभागं तथैव च ॥ १३ ॥ द्वाविंशत्पृष्ठमानं स्यात् सप्तभागपरिभ्रमात् । भागद्वये द्विरदपृष्ठसमुक्तनीत्या
१९४
वृत्तीकृते तदुभयान्तरभागदैर्घ्यम् । स्वेध्मांशतो विरहितेन गुणांशकेन
वृत्तायते वितनुयात सुरवर्यधिष्ण्ये ॥ १४ ॥
[पूर्वभाग:
पोढा विभज्य निजवाञ्छितमानराशिमंशायतानि परिकल्प्य षडश्रकाणि । कुर्याद् गृहं रसपुटं द्विगुणांशमानो
व्यासोऽशितेऽत्र तिथिभिर्नयनांशहीनः ॥ १५ ॥ स्वाभीष्टमाने दशधा विभक्ते व्यासत्रिभागैर्द्विषडंशितेऽस्मिन् । व्यासे शरांशैर्विहितायतांस्तदश्रींश्च कुर्याद् वसुकोणधाम्नः ॥ मुखपृष्ठायते तुर्यश्रायते सुरमन्दिरे ॥ १७ ॥ शिखरे हस्तिपृष्ठे च कुर्यादग्रे ललाटिकाम् | दक्षवामायते तत्र शालाकारे ललाटिकाम् ॥ १८ ॥ पार्श्वयोः शिखरे कुर्याद् विना वात्र ललाटिकाम् । षडश्राष्टाश्रयोः कुर्याच्छिखरे भद्रनासिकाम् ॥ १९ ॥
यावन्त्यश्राणि गेहस्य तत्तन्मध्ये यथापुरम् | प्रासादसदृशं दीर्घ तदर्थं त्र्यंशिते द्वयम् ॥ २० ॥
वेदांशे गुणभागं वा भूतांशे युगभागकम् | रसांशे शरभागं वा षड्भागं गिरिभाजिते ॥ २१ ॥

Page #205

१५५
मण्डपलक्षणम् ] एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।
गोत्रांशं वसुभागे वा रन्ध्रांशे वसुभागकम् । सुखमण्डपदीर्घ स्यान्नवधा परिकीर्तितम् ॥ २२ ॥ दीर्घमानेन तारं स्यात्तत्समं वार्धमेव वा। पञ्चांशे शिखिभागं वा सप्तांशे वेदभागकम् ॥ २३ ॥ ऊयेशं दशभागं वा मित्रांशे पञ्चभागकम् । इत्येवं विस्तृतं तेषामन्तरालं विधीयते ॥ २४ ॥ भिन्नसन्धावुत्तरादौ कोणेतरगते न्यसेत् । आधाराधेयभावेन मूलाग्रौ चाप्यधोत्तरम् ॥ २५ ।।
इति शिल्परत्ने वृत्तषडश्रादिप्रासादलक्षणं नाम
अष्टात्रिंशोऽध्यायः ।
अथ एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ मण्डपम् ।
तत्र पूर्व मुखमण्डपं---
नेत्रेषुसप्तदशभानुभिरादिधाम्न
स्तारं विभज्य विधुलोकयुगांशभूतैः । विस्तारमत्र रचयेन्मुखमण्डपस्य
पादोनमर्धमथवा सममस्य दीर्घम् ॥ १ ॥ हर्म्यतारार्धमानं तु कन्यसं मुखमण्डपम्। . हर्म्यतारमुखं श्रेष्ठं त्रिपादं मध्यमं पुनः ।। २ ।।

Page #206

१९६
शिल्परले
निधिभक्ते तु तत्तारेऽप्येकद्वित्रिवियुक्तितः । अधमाधममाद्यं स्यादधमे मध्यमं परम् ॥ ३॥ अधमोत्तममन्यत स्याच्चतुर्थादित्रयं क्रमात् । हर्म्यतारार्धमानं तु कन्यसं मुखमण्डपम् ॥ ४ ॥ हर्म्यतारमुखं श्रेष्ठं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते । एकैकांशकहीन नवधोकं तदायतम् ॥ ५॥ हस्तं सार्धं द्विहस्तं वा प्रासादस्यांशमेव वा । अन्तरालस्य दीर्घे स्याद् द्विदण्डं तस्य वेशनम् ॥ ६ ॥ सार्धं वाप्येकदण्डं वा मानसूत्रात तु निर्गमम । तारमानेन वा कुर्यात सप्तभागकभागिकम ॥ ७ ॥ अष्टभागैकभागं वा नवभागकमेव वा । दशांशादेकभागं वाप्यन्तरालविशालकम् ॥ ८ ॥
[पूर्वभाग
युग्मस्तम्भसमायुक्तं युक्त्या सर्वाङ्गसंयुतम् । सावकाशान्तरालं वा सकुड्यं वा सजालकम् ॥ ९ ॥ सावकाशान्तरालं चेद् दीर्घ हित्रिचतुष्करम् | सोपानं पार्श्वयोः कार्य गजहस्तविभूषितम् ॥ १० ॥
प्रासादभिन्तिविस्तारतुल्यं वार्धत्रिपादकम् । अन्तरालस्य भित्तेस्तु व्यासं स्यान्मण्डपे तथा ॥ ११ ॥ कूटकोष्ठादियुक्तं वा हीनं वा मुखमण्डपे । त्रिवर्गसहितं वापि तोरणाद्यैर्विचित्रितम् ॥ १२ ॥
एकानेकतलं वाथ कर्तव्यं मुखमण्डपम् |

Page #207

एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।
मण्डपलक्षणम् ] अथार्थनामण्डपः --
अन्तर्मण्डलतो व्यतीत्य करमात्रं प्रार्चनामण्डपं तुर्यश्रं समसूरकं निजमुखायामस्य वा मध्यतः । वेदस्तम्भभृतैकभारमथवा कुर्याच्चतुर्द्वादश
स्तम्भद्व्ययुत्तरसंयुतं स्वमुकुटाद्यालंक्रियालंकृतम् ॥ १३ ॥ प्रासादतारतुल्यं वा त्रिपादं वार्धमेव वा ॥ १४ ॥ मण्डपानां तु विस्तारमथवा तत्तदंशकम् । योनिः स्याद् येन तेनैव मानेन परिकल्पयेत् ॥ १५ ॥ नवसप्तदशाष्टांशेऽप्येकैकांश विहीनतः । इत्येव मूलपादेन मण्डपाङ्घ्रिसमुच्छ्रयः | १६ | अथवा करमानैर्वा तद्दलोच्चं धरातलम् | सार्धद्विहस्तमारभ्य षट्षडङ्गुलवर्धनात् ॥ १७ ॥
अष्टहस्तान्तमङ्घयुचं मण्डपानां समाचरेत् । द्विद्व्यङ्गुलविवृद्धया वा स्तम्भस्योत्सेधमाचरेत् ॥ १८ ॥ अष्टाङ्गुलं समारभ्य चार्घार्धाङ्गुलवर्धनात् । नन्दपङ्कयङ्गुलं यावत् तावत् स्तम्भस्य विस्तृतिः ॥ १९ ॥ स्तम्भो शरभागे तु द्विभागं स्यान्मसूरकम् । तृतीयांशं त्रिभागे तु स्तम्भोत्सेधं मसूरकम् ॥ २० ॥ पङ्किनन्दाष्टसप्तर्तुशरांशे पादतुङ्गके ।
भागेनाद्यङ्गतुङ्गं तु मण्डपानां विशेषतः ॥ २१ ॥ न्यासात् पादाधिकं सार्धं द्विगुणं वा ततोऽधिकम् | चतुरश्रायतं कुर्यादथवा मण्डपं पुनः || २२ ||
१९७

Page #208

१९८ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः नाट्यमण्डपनाहार्धे षोडशैः शिवयुग्मकैः।। भक्ते दशांशकैस्तारं दशभिर्वा यथाक्रमम् ॥ २३ ॥ चतुरश्रं चतुःस्तम्भं नन्द्यावत्तं तु मण्डपम् । अष्टाभिः स्वस्तिकाख्यं स्याद् वीरासनमिनाधिभिः ।। स्तम्भैः षोडशभिर्विद्यान्मण्डपं श्रीप्रतिष्ठितम् । जयभद्रं रथस्तम्भं षट्त्रिंशगिरथाविभिः ॥ २५ ॥ मण्डपो माणिभद्रः स्याच्छतस्तम्भैविशालकम् । अत ऊर्ध्व युताः स्तम्भर्विशाला एव मण्डपाः ॥ २६ ॥ त्रिहस्तं तु समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् । यावदेकोनविंशं तु ततमाभासमण्डपे ।। २७ ।। एकविंशतिहस्तादि हिहिहस्तविवर्धनात् । सप्तत्रिंशतिहस्तान्तं विकल्पं नवधा स्मृतम् ॥ २८ ॥ नवत्रिंशद्धस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् । पञ्चपञ्चाशदन्तं यन्मण्डपं छन्दसंज्ञितम् ॥ २९ ॥ सप्तपञ्चाशदारभ्य द्विहिहस्तविवर्धनात् । त्रिसप्ततिकरं यावत् तावत् जात्याख्यमण्डपम् ॥ ३० ॥ तद्विस्तारसमं दीर्घ समतुर्यश्रमण्डपम् । अध्यर्धहस्तमारभ्य षडङ्गुलविवर्धनात् ॥ ३१ ॥ + + + + + + + + पादोत्सेधमुदीरितम् । गुणाङ्गुलविवृद्धया वा कुर्यात् पादसमुच्छ्रयम् ॥ ३२ ॥ वस्वङ्गुलं समारभ्य वार्धाङ्गुलविवर्धनात् । एकोनविंशन्मात्रान्तं स्तम्भविष्कम्भमानकम् ॥ ३३ ॥

Page #209

मण्डपलक्षणम् ]
एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।
पूर्वोक्तमार्गमाश्रित्य स्तम्भादीनि करोतु वा । आयताश्रादयः सर्वे भवन्त्युक्त्या च मण्डपाः ॥ ३४ ॥
प्रासादसम्मुखे कुर्यान्मण्डपानां चतुष्टयम् । मुखमण्डपमादौ तु प्रतिमामण्डपं ततः ॥ ३५ ॥
१९९
स्नानमण्डपमन्यं हि नृत्तमण्डपमेव च ।
मण्डपान्मण्डपं वाथ सालात सालमथापि वा ॥ ३६ ॥ कराडीनं न कुर्वीत ह्येकादशकरं शुभम् | स्तम्भालङ्कारभेदेन बहुधा ते भवन्ति हि ॥ ३७ ॥
चतुरश्रश्चतुष्पादो वसुनासाविभूषितः । ब्रह्मासनाभिधानः स्यान्मण्डपो वा प्रपाथवा ॥ ३८ ॥
त्रिपङ्किषोडशस्तम्भं सरङ्गं व्यष्टनासिकम् । सकूटं वा चतुर्द्वारं चतुर्दिक्षु सनासिकम् ॥ ३९ ॥ देवद्विजनरेन्द्रार्ह नाम्ना सिद्धं भवन्ति हि । एकभारं चतुष्पादं श्रीकरं नाम मण्डपम् ॥ ४० ॥ द्विभारं षोडशस्तम्भं मण्डपं स्वस्तिकाभिधम् । बाह्ये तु द्वादशस्तम्भं नाम्ना तु विजयं तथा ॥ ४१ ॥
कर्णबन्धसमायुक्तं मण्डपं भद्रनामकम् । दिशामुखं चतुर्दिक्षु भद्रनासिकयान्वितम् ॥ ४२ ॥ मण्डपं दीर्घतुर्यनं सभारङ्गमिति स्मृतम् । द्विभद्रं षोडशपदं तत् तथैवेन्दुकान्तकम् ॥ ४३ ॥

Page #210

२००
शिल्परने
[पूर्वभागः पद्मकोशं वर्तुलं चेन्मण्डपं सर्वयोग्यकम् । चतुरश्रं समं कुर्यात कर्णबन्धावलग्नकैः ॥ ४४ ॥ तदाच्छेदलुपाभिर्यद् युक्तं श्रीकरनामकम् । तदेवायतवृत्तं चेद् विष्णुकान्ताभिधानकम् ॥ ४५ ॥ पादैादशभिर्युक्तं कर्णबन्धावलग्नकैः ।। बालकूटैश्चित्रपट्टया व्यालविद्याधरादिभिः॥४६॥ नानालङ्कारकैर्युक्तं नाम्ना ललितभद्रकम् । सर्वाङ्गपादसंयुक्तं सर्वालङ्कारभूषितम् ॥ ४७ ॥ विशालं नाम तत् प्रोक्तं मण्डपं वा प्रपाथवा । मध्ये रङ्गं विधातव्यं मण्डपेषु च केषुचित ॥ ४८ ॥ चतुर्थांशेन पादोच्चात् तस्य वेद्युन्नतं भवेत्। चतुःस्तम्भं वसुस्तम्भं षोडशस्तम्भमेव वा ॥ ४९ ॥ सर्वावयवसंयुक्तं सुन्दरं रङ्गमाचरेत् । देवप्रतिष्ठास्थानं तु विमाने रङ्गसंज्ञितम् ॥ ५ ॥
तत्रापि चैवं कर्तव्यं सकुड्यं वा सजालकम् । अथाधिवासमण्डपः--- . प्रासादस्याग्रतो वैशे सौम्ये वा याम्यगोचरे ॥ ५१ ॥ नवाष्टसप्तषट्पञ्चहस्तं वा मण्डपं ततः ।। तदायामसमं तारं समतुर्यश्रमेव हि ॥ ५२ ॥ भारद्वयसमायुक्तं षोडशस्तम्भसंयुतम् । चतुरिसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् ॥ ५३ ॥

Page #211

मण्डप विधानम् ]
एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।
सपताकध्वजोपेतं तत्तदिक्षु विधानतः । मुक्तास्रग्गर्भमालाभिर्वितानैश्च विभूषितम् ॥ ५४ ॥
मण्डपस्य त्रिभागकं मध्ये कृत्वोपवेदिकम् । वेदाङ्गुलोन्नतं वेशमुपवेदियुगाश्रकम् ॥ ५५ ॥ शेषं वेदिविशालं तु भानुमात्रं तदुन्नतम् | भारद्वयाङ्गुलं बोच्चं दर्पणोदरसन्निभम् ॥ ५६ ॥
स्थलं कृत्वा तु कुण्डायं तत्तदिक्षु यथोचितम् । अथवा वालुकैः स्थूलैः कृतैः स्थण्डिलकैर्युतम् ॥ ५७ ॥
घटानां च पुटानां च वशात् कलशमण्डपम् । एवमेवाग्रतः कुर्याद् देवदेवस्य सम्मुखम् ॥ ५८ ॥ सोमेशानान्तरे कार्य मङ्गलाङ्कुर मण्डपम् । प्रत्यग्द्वारं तु सर्वत्र संवृतस्वजयोनिकम् ॥ ५९ ॥
२०१
अथ नाट्यमण्डपः
पर्यन्ते प्रतियोनिभाजि बहिरूर्ध्वो वोत्तरस्याथवा
मध्य ( सूत्र ?)स्थे दलिते ततो विभजिते सम्यक् चतुर्वर्गकैः । स्यादंशः पदकायतिस्तु विततिर्द्वाभ्यां पदाभ्यां युतं
तच्छिष्टा ततिरुत्तरं नटनधाम्नो द्वित्रिसंख्यं मतम् ॥ ६० ॥ पदं तिस्रः स्तूप्यो विततिदलस्योत्तरतलादुपर्युत्थाधः स्याद्विपदमिति ततस्तु चरणः । पदं चाधिष्ठानं पदगणनालिन्दचरणान्तराण्यारूढाङ्घ्रयाद्यखिलमुचितं मण्डपमपि (?) i
-

Page #212

२०२
शिल्परले पूर्वभाग मण्डपविधानम् ] एकैकाष्टसु दिक्षु पार्श्वयुगगे द्वे द्वे च भागद्वये
द्यष्टौ दीर्घलुपा विदिग्गतलुपास्वाबद्धमूलाः पुनः। कल्प्या श्छेदलुपाद्वयीषु सचलक्षास्तासु(?) कोणोन्मुखा
वेधा सर्वलुपान्तरं तु पदमात्रं चित्रपट्टयुज्ज्वलम् ।। ६२ ॥ रङ्गं स्वयोनिपरमार्ध इहार्णवाधे
वेदाघ्रिरुत्तरलुपाद्युचिताङ्गशोभि ।। पश्चान्मृदङ्गपदमस्य ततोऽपि पश्चा
नैपथ्यधाम च विभागविदा निधेयम् ॥ ६३ ॥ रङ्गस्य नीप्रविततिः समसीम्नि मध्य
स्तूप्या स्वमूलसदनस्य तु पश्चिमायाम् । स्तूपी च सङ्गमवशात् कुरलेन कल्प्या
प्रायेण हारविततिः श्रुतिहस्तदैर्ध्या ॥ १४ ॥ अथवाष्टाविंशतिभिश्चत्वारिंशतिभिः पुनः । विंशद्भिर्वाथ विभजेत् पर्यन्ताध पदाप्तये ।। ६५ ।। देवस्याग्रे दक्षिणतः रुचिरे नाट्यमण्डपे । नाहार्धे चतुर्विंशांशे विस्तारं दशभागतः ॥ ६६ ॥ षोडशांशे षडंशा वा कुर्याद्वा सुरमन्दिरे । मानुष्यराजधान्यादौ युक्त्या लक्षणसंयुतम् ॥ ६७ ॥ सर्व समाचरेन्नाट्यमण्डपेषु यथोचितम् ।। ६७६ ॥
इति शिल्परत्ने मण्डपविधानं नाम __ एकोन चत्वारिंशोऽध्यायः ।

Page #213

अथ चत्वारिंशोऽध्यायः।
__ अथ प्राकाराः । प्रासादसदनादीनां रक्षालङ्कारसिद्धये। वप्राणि क्रमतः कुर्यात् पञ्चद्वित्येकसंख्यया ॥१॥ तत्रान्तर्मण्ड(लं) त्वाद्यमन्तहारा द्वितीयकम् । तृतीयं मध्यहारा स्याद् बाह्यहारा चतुर्थकम् ॥ २ ॥
मर्यादा पञ्चमं प्रोक्तं शालानां शिल्पवित्तमैः । दण्डेऽर्धन्तर्गतं मण्डलमवनिमितेऽर्धान्विते वान्तहारा दोस्संख्ये मध्यहारा जलधिपरिमिते बाह्यहाराद्रिसंख्ये । मर्यादा मूलधाम्नः प्रथमचरमवर्ज मुखायामयुक्ताः. प्राकाराः पञ्चकार्याः स्युरिह चरमसीमैकविंशेऽपि वा स्यात् ॥ प्रासादस्योत्तरसमवधेर्जागतान्तस्य वा स्याद्
व्यासो दण्डस्त्रिविध उदितः पादुकान्तस्य वात्र। नेयश्वायं निजनिजपदादेकदण्डः सपादः सार्धः सावित्रय इति मुखायाममानं समुक्तम् ॥ ४॥ बीजात पादं तु वार्धं वा त्रिपादं तत्समं तु वा ॥ ५ ॥ द्विगुणं त्रिगुणं वाथ चतुष्पञ्चगुणं तु वा। कल्पयेत तु मुखायामं बीजाच्छेषमथापि वा ॥ ६ ॥ क्षुद्राणामल्पहाणां स्वव्यासाप्रमाणतः । अन्तर्मण्डलकं कुर्यात सत्रिहस्तं तु तत्समम् ॥ ७ ॥ द्वितीयं च तृतीयं च तस्मात् पञ्चकराधिकम् । तस्मात् ससप्तहस्तं तु तत्समं स्थाच्चतुर्थकम् ॥ ८ ॥

Page #214

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः नवहस्तसमायुक्तं तत्समं पञ्चमं भवेत् । मध्यमानां तु मूलार्धमन्तर्मण्डलकं भवेत् ॥ ९ ॥ ततः शराद्रिबृहतीरुद्रहस्तं यथाक्रमात् । वप्रान्तरालविस्तारमुक्तं प्राकारपञ्चके ॥ १० ॥ अथोत्तमानां मूलाधैं प्रथमं त्वथ यादिभिः । नन्दातिजगतीहस्तैः (अन्त) हारा भवन्ति हि ॥ ११ ॥ अथवा मूलनिलयं कृत्वा तत्र चतुष्पदम् । आद्यसालं महापीठं पदैः षोडशभिर्युतम् ॥ १२ ॥ मण्डूकाख्यं द्वितीयं स्यान्मध्यहारा महानसम् । चतुर्थ सुप्रतीकान्तं पश्चमं चेन्दुकान्तकम् ॥ १३ ॥ एवं युग्मपदैर्युक्तमयुग्मैरथ कथ्यते । एवं मध्य विमानं स्यादाद्यसालं तु पीठकम् ॥ १४ ॥ द्वितीयं स्थण्डिलं सालं मध्यं चोभयचण्डितम् । चतुर्थ संहितं सालमीशकान्तं तु पञ्चमम् ॥ १५ ॥ चतुरश्रीकृते तेन मुखायाममितोऽर्धतः।
आयामं पुरतः प्रोक्तं प्राकाराणां विशेषतः ॥ १६ ॥ पूर्वद्वारे तन्मुखं पश्चिमे वा पूर्व वा तत्पश्चिमद्वारकेऽपि । देशाभावे तत तयोर्दक्षिणे वा प्राकाराणामुत्तरे वाथ कुर्यात् ॥ पूर्वस्थानं चार्षिकं दैविकं वा नद्यास्तीरे पर्वतान्ताब्धिपार्थे । तस्मिन् प्राकाराननं मण्डपाद्यं यस्मिन् देशे लभ्यते तत्र कुर्यात्।।

Page #215

पञ्चपाकारलक्षणम् ] चत्वारिंशोऽध्यायः ।
२०५ अथवा गृहतारार्धं गुणभागैकभागिकम् चतुर्भागकभागं वा ह्येतन्मण्डलविस्तृतम् ॥ १९ ॥ अन्तहाराविशालं तु तद्वाह्ये द्विगुणं हि तत् । मध्यहाराविशालं तु तद्बाह्ये तत्रिसंगुणम् ॥ २० ॥ मर्यादाया विशालं तु बाह्ये त्वादिचतुर्गुणम् । महामर्यादकततमादेः पञ्चगुणं भवेत् ॥ २१ ॥ अथवा हस्तमानेन वक्ष्ये प्राकारसीमकम् । त्रिपञ्चसप्तहस्तान्ते वाद्यमाभासहर्म्यके ॥ २२ ॥ नवैकादशहस्ते वा विश्वहस्ते द्वितीयकम् । तिथिसप्तदशैकोनविंशद्धस्ते तृतीयकम् ॥ २३ ॥ एकविंशत्रयोविंशत्पञ्चविंशत्करेऽन्यकम् । सप्तविंशे नवविंशेऽप्येकत्रिंशे तु पञ्चमम् ॥ २४ ॥ विकल्पे पञ्चहस्तादि त्रयस्त्रिंशान्तमादितः। त्रिविधा छन्दहर्ये तु सप्तहस्तं मुखैः क्रमात् ॥ २५ ॥ सप्तत्रिंशत्करान्तैस्तु त्रिविधा सालपञ्चके । नवहस्तं समारभ्य सप्तत्रिंशावसानकम् ॥ २६ ॥
प्राग्वबै सालसीमा स्याद्धाणां जातिसंज्ञके । भक्तायामग्रभूमाविषुभिरिह बहिर्यशकं त्र्यंशमन्तः कृत्वान्तर्मण्डले दिक्परिवृढ बलिपीठेषु तद्दण्डसीमा। प्राच्यावाच्याः स्वसूत्रेष्वितरदिगधिपाश्चालिताः किञ्चनातः प्रादक्षिण्यान्मिथस्ते द्वितय इह महादिङ्मुखाः सम्मुखाश्च ॥

Page #216

२०६
शिल्परत्ने दण्डं स्वं समतीत्य भित्तिरुदिता बाह्यान्तहाराश्रिता
दण्डान्तो द्विविधस्तदुत्तरविभिन्नोऽग्रे सभाभेदतः । ज्वालासीमनि दीपधामानि तथान्तःस्थोत्तरेऽन्तर्गते
प्राकारेऽथ बहिःष्ठितोत्तरबहिःसाले महीयस्यपि ॥ २८ ॥ प्रासादचरणाद् वाथ होमाद् वा प्रथमस्य तु ॥ २९ ॥ नीप्रं द्वितीये प्रथमा द्वितीयात् तु तृतीयके। चतुर्थस्य तृतीयात् तु चतुर्थात् पश्चमस्य तु ॥ ३० ॥ कुड्याभ्यन्तरबार्बी वा कुड्यमध्येऽपि नीप्रकम् । प्रथमे प्रकृतेस्तुल्ये तलं तस्माद् गुणाङ्गुलम् ॥ ३१ ॥ नतं द्वितीयान्त्यान्तं तत्तहदेव नतं भवेत् । मूलजन्मस्थलाधस्तादुच्छ्रितं मूलसाल के ॥ ३२ ॥ ततस्ततो द्वितीयादौ षट्पडङ्गुलहीनकम । हस्तार्ध वात्र जन्मोच्चं तस्मात त्रिव्यङ्गुलक्षयात् ॥ ३३ ॥ महामर्यादाभित्त्यन्तं क्रमाहा कारयेत् स्थलम् । अष्टादशाङ्गुलं मूलसाले वाथ ततः क्रमात् ।। ३४ ।। चतुर्मात्रक्षयादेवमुत्तमाधममध्यमम् । अन्तर्मण्डलभित्तेस्तु विस्तारं सार्धहस्तकम् ॥ ३५ ॥ तस्मात् त्रिव्यङ्गुलाधिक्यात क्रमात साला भवन्ति हि । व्योमहस्तं समारभ्य त्रिव्यङ्गुलविवर्धनात् ॥ ३६ ॥ भवन्ति वा व्योमहस्तात षट्पडङ्गुलवर्धनात् । आदिसालात् कमादेवं विस्तारं त्रिविधोदितम् ॥ ३७ ॥

Page #217

२०७
पञ्चप्राकारलक्षणम् ] चत्वारिंशोऽध्यायः ।
मूलधारमिदं तत स्यादग्रं वस्वंशहीनतः । तत्तद्विष्कम्भतुल्यं वा द्विगुणं त्रिगुणं तु वा ॥ ३८ ॥ चतुष्पञ्चगुणं वाथ सालोत्सेधं प्रकल्पयेत् । अथवा हस्तमानेन कल्पयेत् सार्धहस्ततः ॥ ३१ ॥ षट्पडङ्गुलवृद्ध्या तु षट्सप्तान्तं समुच्छ्रयम् । त्रिपञ्चसप्तहस्तादि नन्दरुद्रकरं तु वा ॥ ४० ॥ हिद्विहस्तविवृड्या तु प्रत्येकं त्रित्रिभेदकम् । अथवोत्तरसीमान्तं कुम्भान्तं फलकान्तकम् ॥ ४१ ।। नीप्रान्तं वाजनान्तं वा प्रस्तरान्तं गलान्तकम् । एवं सालोदयं तत्तदष्टांशं तच्छिरोदयम् ॥ ४२ ॥ अथाद्यं कलशान्तं तु द्वितीयं फलकान्तकम् । बोधिकान्तं तृतीयं तु चतुर्थ चोत्तरान्तकम् ॥४३॥ पञ्चमं तु कपोतान्तमेवं वोन्नतकल्पना। कोणेषु वृत्ताकारं वा सर्वसालेषु वाचरेत् ॥४४॥ भित्तिविष्कम्भकर्णस्य पञ्चांशद्वितयं बहिः। त्यक्त्वा वृत्तीकृतं कुर्यादन्तर्भागं तु तत्क्रमात् ॥ ४५ ॥ ऋजुभित्त्युत्तरोपेतं वाजनच्छत्रशीर्षकम् । कल्पयेद्वा विशेषेण सालानां बाह्यभागतः ॥ ४६॥ कूटकोष्ठादिसंयुक्तं सपादं समसूरकम् । बुहृदार्धेन्दुशीर्ष वाप्यजुशीर्षमथापि वा ॥४७॥ अपृक्तमालिकं वा स्यात् सभाकारमथापि वा। मण्डपाकृतिकं वा स्यादृजुकुड्यमथापि वा ॥१८॥

Page #218

शिल्परत्ने
[ पूर्वभागः
एकद्वित्रितलं वाथ कुर्यात् प्रासादमञ्चके । सालोचे सप्तभागे तु पक्षांशं वा धरातलम् ॥ ४९ ॥ नवांशे तु द्विभागं वा रुद्रांशेऽग्न्यंशमेव वा । मूलप्रासादतुल्यं वा चरणं च धरातलम् ॥ ५० ॥ धरातलं तदुक्तं वाह्यार्जवं वा प्रकल्पयेत् । पादोच्चादृतुसप्ताष्टभागकं पादविस्तृतम् ॥ ५१ ॥ दण्डं त्रिपादमधे वा बहलं तस्योत्तरस्य तु । मूलपादसमं व्यासं मध्यपादसमं तु वा ॥ ५२ ॥ पादाग्रसदृशं वा स्यात् कुड्यपादादि पूर्ववत् । अधस्तलोपरिष्टात् तु चेष्टकास्तरणं कुरु ॥ ५३ ॥ शैलजैः फलकाभिर्वा पुनः कुर्यात् तलान्तरम् । लुपागोपानसहितं दण्डाकारमिदं विदुः ॥ ५४ ॥ लुपादिना विहीनं चेन्मण्डपाकारसंज्ञितम् । बाह्यकुज्यविहनिं तु मण्डपाकारमण्डितम् ॥ ५५ ॥ छत्राकारमिदं ख्यातं यथेष्टं तेषु विन्यसेत् । जातिः पञ्चतलोपेतश्छन्दः सागरभूमिकः ॥ ५६ ॥ विकल्पस्त्रितलस्तत्राप्याभासो द्वितलः स्मृतः । मध्यान्तहारयोरेवं मालिकापङ्किरिष्यते ॥ ५७ ॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्चभूमिका बाथ मालिका । भित्तेरुपरिभित्तिर्वा पादं वा तलिपोपरि ॥ ५८ ॥
२.०८

Page #219

०
.
पम्बमाकारलक्षणम् ] चत्वारिंशोऽध्यायः । भित्तेरुपरिपादं वा पादोपरि न भित्तिकम् ।। सभामण्डपकच्छत्राकारा वाप्य॒जुभित्तिका ॥ ५९॥ कूटकोष्ठादियुक्ता वा मालिकापतिरिष्यते । षडङ्गुलं समारभ्य व्योमाङ्गुलविवर्धनात् ॥ ६० ॥ विंशन्मात्रावधिर्यावत तावत् पादस्य विस्तृतिः । पादबन्धमधिष्ठानं कारयेत् पूर्वमुक्तवत् ॥ ६१ ॥ द्वितीयं च तृतीयं च चतुर्थ सालमेव च । गृहीत्वान्यौ विवज्यते यत्र तत्तु त्रितालकम् ॥ ६२ ।। द्वितीयं वा तृतीयं वा गृहीत्वान्यास्तु वर्जिताः । एकसालान्वितं हयं ह्येवमेव प्रकल्पयेत् ॥ ६३ ॥ बीजात् पादं तु वार्ध वा त्रिपादं तत्समं तु वा । तस्यानुसालकं युक्तं हिसालं सम्प्रकीर्तितम् ॥ ६४ ॥ पृष्ठे सपार्श्वद्वितये स्वमूलयोन्यन्वितं मण्डपमाकलय्य । तुर्यश्रमातत्य ततोऽन्तराले तन्वीत संयोज्य मिथोऽन्तहाराम्॥ कृत्वा वंशं मुखायत्युपचितनिजदण्डस्थितं पार्श्वहारा
भारासक्ताग्रमूलं प्रथितगुणविभागादिकप्त्या विभज्य । कृत्वा तद्भागतस्तद्विततिमुचितयोन्याढ्यमन्योत्तराणि
न्यस्यारूढोत्तरादीन्यपि रचयतु तद्युक्तितोऽग्रे सभायाम्॥ स्वाभीष्टे सममार्धिते गृहपरीणाहे स्ववंशप्रथा- ..
इन्होने चतुरादियुग्मपरिसंख्याभिर्विभक्ते समम् । एकांशेन ततिं तनोतु परिशिष्टैराततिं चांशकै
रूनाशं परितः प्रपूरयतु चैवं पादसूत्रे क्रमः ॥ ६७ ॥

Page #220

मागः तत्पादपतिविहितो हि विशेष एष
विष्कम्भतो विरहितेन विभक्तपतिः । शाला तृतीयविहिता गुणभक्ततारा
साधारणी निगमवर्णसुरेश्वराणाम् ॥ ६८ ॥ हीना चतुर्थगदितायतपतिकाख्या
विष्कम्भमानकृतदैर्घ्यपदा तथान्त्या । एवं द्विधा कृतविधानविशिष्टनाना
प्राह्ये च ते कनकसूत्रमिवान्त्यवर्णात् ॥ ६९ ॥ अथ दीपमाला
अथका मध्यहारायां कारयेद् दीपमालिकाम् । सदीपवेद्याभिवृतामेकद्वित्रितलान्विताम् ॥ ७० ॥ उपानाधज्रितुल्यं यन्मूलहर्म्यस्य तेन वै। चतुरादिद्वादशान्तैर्भक्त्वा संख्यैस्तदंशकम् (?) ॥ ७१॥ संयुक्त्तवा वा वियुक्त्वा वा पादमानं करोत्विह । अथवाश्विहस्तमारभ्य द्वादशाङ्गुलवृद्धितः ॥ ७२ ॥ कुर्याद् वा सप्तहस्तान्तं पादमानमिहाखिले । अष्टाष्टाङ्गुलवृद्धया वा मन्मथान्तकमन्दिरे ॥ ७ ॥ सामान्यविधिना पश्चात् तेनाद्यङ्गसमुन्नतिः । वालावसाने दण्डान्तं प्रायेणात्र विधीयते ॥ ७४ ।। प्रासादनाहपादेन तुल्यं नातोऽधिकं कचित्। । विस्तारं दीपशालायास्तस्मादष्टाष्टमात्रकम् ॥ ०५ ॥

Page #221

पम्पयाकारलक्षणम् ] चत्वारिंशोऽध्यायः । २११
मुक्त्वा मुक्त्वा यथाशोभं यथारुचि समाचरेत् । कोणेषु मण्डपाकारं कारयेच्छिखरं पुनः ॥ ७ ॥ ललाटनासिकाइन्हें कोणे कोणे सलक्षणम् । मुख पृष्ठे च भद्राख्या नासिका च भवेदिह ॥ ७७ ॥ अधिष्ठानोपरिष्टात् तु दण्डिकाचरणं न्यसेत् । बाह्यान्तरावृतिगतं सदृढीकृतदण्डिकम् ।। ७८ ॥ तुल्यान्तरालं तन्मध्ये वेदिकाघ्रिं च विन्यसेत् । दण्डिका बहिः कार्या दी(पि)काद्यङ्गकोपरि ॥ ७९ ॥ पूर्वोक्तवेदिवत् तुझं तस्यां तस्यां प्रविन्यसेत् ।। तुल्यान्तरं वेदिपादान् कोणवर्ज यथा तथा ॥ ८॥ अष्टाङ्गलादिविष्कम्भं कर्तव्यं दण्डिकाधिषु । अथवा भित्तिसंलग्नं विन्यस्येद् वेदिपादकान् ॥ ८१ ॥ वेदिकापनवत् कार्य वेदिकाधिगतं धनम् । तहनत्रिगुणं तारं तच्चतुर्गुणमेव वा ॥ ८२॥ मायक्रोच्चात् तु सप्तांशं नवांशं वा द्विपांशकम् । त्रयोदशांशतिथ्यंशमथ सप्तदशांशकम् ॥ ८३ ॥ धनं वेधा यवैर्वाथ सपादाङ्गुलतः क्रमात् ।। अर्धाङ्गुलविवृद्धया तत्पादोनन्यङ्गुलान्तकम् ॥ ८४ ॥ तत्समां विस्तृति तस्यामथवान्यप्रकारतः। एकादशयवं मुख्यं तस्माद् द्विद्वियवोत्तरम् ॥ ८५ ॥

Page #222

२१२ शिल्परले
.. (पूर्वभागः त्रयोविंशयवान्तं वा धनं वेद्याः प्रकल्पयेत् । .. तद्वनस्य चतुर्थाशं पञ्चांशं वाधिकं ततम् ॥ ८६ ॥ ज्वालावेधं न कर्तव्यं दीपधामोत्तरस्य हि । तस्माज्ज्वालाबहिर्भागे वान्तरे बोत्तरं न्यसेत् ॥ ८७ ॥ दण्डिकाने बाह्यगतं तद्युक्त्यान्तर्गतं तथा । उत्तरस्य तु विष्कम्भं पादोत्सेधेन वा पुनः ॥ ८८ ॥ पादोनव्यङ्गुलं वाथ सपादत्र्यङ्गुलं तु वा । पादोनाब्ध्यङ्गुलं कुर्यात् सपादचतुरङ्गुलम् ॥ ८९ ॥ एवं योनिप्रभेदेन कल्पयेद् वागुलात्मकम् । दण्डिकाबहलं कुर्यादुत्तरेण समं तथा ॥ ९ ॥ त्रिपादं वाथ वार्ध वा बहलेन समं घनम्। . अर्ध वा पादहीनं वा दण्डिकानां विशेषतः ॥ ९१ ॥ स्वस्तिकं मकरास्यं वा सिंहेभाननमेव वा। दण्डिकाग्रे प्रकर्तव्यं नानाभावसमन्वितम् ॥ ९२ ॥ दण्डिकाद्यन्तरे कार्य भूतसिंहादिमण्डितम् । पुष्पवल्ल्यादियुक्तं वा फलकं नाटकान्वितम् ॥ ९३ ॥ पञ्चसप्ताङ्कविश्वेशतिथिसप्तदशावृतिः । वेदिका स्याद् यथाशोभं परितस्तुल्यान्तरं यथा ॥ ९४ ॥ वेदिकायमध्यं तु सपाददशमात्रतः। पादोनसप्तमात्रान्तमर्धार्धाङ्गुलहीनतः ॥ ९५ ।। कार्य योनिवशादेव नान्यथा शिल्पकोबिदैः। वेदिकादिवशे तस्या घने चोत्तरविस्तृतौ ।। ९६ ।।

Page #223

गोपुरविधानम्] एकचत्वारिंशोऽध्यायः।
दीपसीनि च कार्या स्याद् योनिरेका न सङ्करा । तस्यां वेद्यां न्यसेद् दीपपात्रं कांस्यादिकं पुनः ॥ ९७ ॥ यावद् वेदिकयोर्मध्यं तावद् दीपान्तरालकम् । अर्धपक्षियंदा दृष्टा तदा तां कोणपार्श्वयोः ॥ ९८ ॥ द्वाराणां पार्श्वयोवाथ यथायुक्ति परित्यजेत् । अन्त्यवेयूलतः कार्य तद्युक्त्या वेदिकोत्तरम् ॥९॥ वेदिकाघनवत् कार्य तदनं तञ्चतुर्गुणम् । तारमुत्तरभूषाढ्यं वेदिकाध्रिषु विन्यसेत् ॥१..॥ वेद्युत्तरान्तमथवा लुपालम्बनमिष्यते । उत्तरस्य तु विष्कम्भादेकद्वित्रिचतुर्गुणम् ॥ १.१ ॥ वेदिवेद्यासु संबद्धा चतुष्कोणेषु नाघ्रिषु ॥ १.१३॥ इति शिल्परत्ने पञ्चप्राकारलक्षणं नाम
चत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ एकचत्वारिंशोऽध्यायः।
__ अथ गोपुरम् । प्रतिवप्रं तु कर्तव्यं द्वारे द्वारे तु गोपुरम् । क्षुद्राल्पमध्यमुख्यानां धिष्ण्यानां स्वप्रमाणतः ॥ १॥ द्वारशोभा द्वारशाला द्वारप्रासादहHके । द्वारगोपुरमित्येते क्रमान्नाम्ना प्रकीर्तिताः ॥३॥ एकद्वित्रितलं वा तु द्वारशोभाख्यमाचरेत् । द्वित्रिवेदातलं कुर्याद् द्वारशालारख्यगोपुरम् ॥ ३ ॥

Page #224

शिम्परने त्रिवेदसायकतलं द्वारप्रासादकं तथा । हाख्यगोपुरं वेदपञ्चषट्तलमाचरेत् ॥ ४ ॥ द्वारगोपुरकं कुर्यात् पञ्चषट्सप्तभूमिकम् । अन्तर्मण्डलके द्वारशोभाख्यं स्यात् ततः क्रमात् ॥ ५ ॥ द्वारशालादयः कार्या अन्तर्हारादिकेष्वपि । अथवा सर्वसालेषु द्वारशोभादयस्तु वा ॥ ६ ॥ सोपाठमधिष्ठानं विना वात्रोपपीठकम् ।.. मूलप्रासादविस्तारे सप्ताष्टनवभाजिते ॥ ७ ॥ दशैकादशभक्ते वाप्येकांशरहितं ततम् । शोभादिगोपुरान्तानां मध्यमं विपुलं त्विदम् ॥ ८॥ मूलालयविशाले तु चतुष्पञ्चषडंशिते । सप्ताष्टांशेऽशहीनं तु विकल्पाभासयोस्ततिः ॥ ९॥ मुलतारत्रिभागैकमध भां परिकल्पयेत् ।। त्रिभागं चतुरंशे तु गुणांशे द्वितयं तु वा ॥१०॥ पञ्चभागे तु वेदांशं जातिच्छन्दाख्ययोस्ततम् । द्विहस्तादिद्विरष्टान्तमेकहस्तविवर्धनात् ॥ ११ ॥ शोभादीनां तु विस्तारं विकल्पाभासयोर्मतम् । गुणहस्तं समारभ्य एकहस्तविवर्धनात् ॥ १२ ॥ सथा सप्तदशान्तं स्याच्छन्दहम्ये विशालकम् । चतुर्हस्तं समारभ्याथाष्टादशकरावधि ॥ १३ ॥ शोभादिगोपुरान्तानां जातिहर्ये विशालकम् । इस्तमानेन विस्तारमेवं वा परिकल्पयेत् ॥ १५ ॥

Page #225

कविधानम्] एकचत्वारिंशोऽध्यायः। ११५ त्रिकराद् रुद्रहस्तान्तमधमादित्रयं त्रयम् । सर्वसाले सर्वहम्ये विस्तारं परिकल्पयेत् ॥ १५ ॥ महत्तरे तु श्रेष्ठानि मध्यमे मध्यमत्रयम् । क्षुद्राल्पयोः प्रशस्तं हि कन्यसत्रयगोपुरम् ॥ १५ ॥ अथवा पञ्चहस्तादि द्विद्विहस्तविवर्धनात् । त्रयोदशकरान्तं तु शोभाव्यासं तु पञ्चधा ॥ १७ ॥ तिथिहस्तं समारभ्य त्रयोविंशत्करावधि । दारशालाविशालं तु पञ्चधा परिकीर्तितम् ॥ १८ ॥ पञ्चविंशत्कराद् यावत्रयस्त्रिंशत्करं तथा । द्वारप्रासादविस्तारं पञ्चधा परिकल्पयेत् ॥ १९ ॥ पञ्चत्रिंशत्कराद् यावचिचत्वारिंशतिस्तथा । . . द्वारहर्म्यस्य विस्तारं पञ्चधैवं समाचरेत् ॥ २० ॥ पञ्चचत्वारिंशदादि त्रिपञ्चाशत्करान्तकम् । द्विद्विहस्तविवृद्धया तु पञ्चधा गोपुरे ततिः ॥ २१ ॥ गोपुराणां तु विस्तारमित्येवं बहुधोदितम् । विस्तारेणायतं कुर्याद् गोपुराणां विशेषतः ॥२२॥ सपादं वाथ साध वा पादोनद्विगुणं तु वा । सत्रिभागैकभागं वा सत्रिभागत्रिभागिकम् ॥ २३ ॥ द्विगुणं वा प्रकर्तव्यं विस्तारात् सर्वगोपुरे । हस्तमानेन विस्तारं यदि तत्र विशेषतः ॥ २४ ॥ आयाममुक्तवत् कार्य ह(स्त)च्छेदं विना बुधैः । प्रवृस्या वात्र हान्या वा करोतु करपूर्णताम् ॥ २५ ॥

Page #226

११६
शिवपरने
आयादिशोभनोपेतं कारयेत करमानके । विस्तारं सप्तधाभज्य शोभोच्चं रुद्रभागतः ॥ २६ ॥ तारादर्धाधिकं तु द्वारशालाख्यगोपुरे । सप्तभागे तु रुद्रांशं भान्वंशं (तु) तृतीयके ॥ २७ ॥ विस्तारे नवभक्ते तु मन्वंशं तुङ्गमन्यके | विस्तारद्विगुणोत्सेधं कल्पयेद् द्वारगोपुरे ॥ २८ ॥ विस्तारायामयोर्मान सूत्रं बाह्ये विधीयते । जन्मतः स्तूपिकान्तं स्यादुत्सेधं गोपुरेऽखिले ॥ २९ ॥ अथवा तारमानेन तुङ्गमेवं करोत्वथ । सप्तांशे रुद्रभागं वा षडंशं चतुरंशके ॥ ३० ॥ पञ्चाशे सप्तभागं वा सप्तांशं वेदभागिके । नवभागं तु पञ्चांशे द्विगुणं वाखिलोन्नतम् ॥ ३१ ॥ विस्तारस्य त्रिभाकं चतुर्भागैकभागिकम् । पञ्चभागद्विभागं वा गोपुराणां तु निर्गतिः ॥ ३२ ॥ सप्तकुड्यस्य बाह्ये तु द्वारतारमथोच्यते । मूलात् सार्धं सत्रिपादमथवा हस्तमानतः ॥ ३३ ॥ सार्धहस्तं समारभ्य षडङ्गुलविवर्धनात् । पञ्चहस्तावधिवत् क्षुद्राणां द्वारविस्तृतिः ॥ ३४ ॥
-
[पूर्वभागः
त्रिहस्तं तु समारभ्य यावत्सप्तकरावधि । षडङ्गुलविवृद्धयां तु मध्यमद्वारविस्तृतम् ॥ ३५ ॥ चतुर्हस्तं समारभ्य यावन्नवकरं ततिः । रसमात्रविवृद्धया तु महतेर्द्वारविस्तृतम् ॥ ३५ ॥

Page #227

गोपुरविधानम् ]
एकचत्वारिंशोऽध्यायः ।
तारात् पञ्चांशसप्तांशं सप्तांशदशकं तथा । द्विगुणं वा सपादं वा सार्धद्विगुणमेव वा ॥ ३७ ॥ हारोत्सेधं प्रकर्तव्यमन्तर्मण्डलतः क्रमात् । एकत्रिशरसप्ताङ्कमात्रं नीत्वाथ दक्षिणे ॥ ३८ ॥ क्रमेण विन्यसेद् द्वारं बिम्बमध्याद् यथोचितम् । मूगे + + निरीक्ष्यैव (?) कर्तव्यं गोपुरं ततः ॥ ३९ ॥ लिङ्गमध्यात् तु वामेन नीत्वा वा द्वारमाचरेत् । तन्मध्याद् गोपुरायामं कुर्यादुभयतः समम् ॥ ४० ॥ द्वारयोगं कवाटं च कुर्यात् पूर्वोक्तमार्गतः । मूलाधिष्ठान पादोच्चे वेदेष्वृषिभुजङ्गमैः ॥ ४१ ॥
नन्दपङ्खीशमार्ताण्डैर्भक्ते हित्वा तदशकम् । गोपुराद्यङ्गमङ्घ्रि च कुर्याद् वा सर्वगोपुरे ॥ ४२ ॥
पादबन्धमधिष्ठानमुपपीठं तु पूर्ववत् । प्रवेशदक्षिणे गर्भ न्यसेदारूढभित्तिके ॥ ४३ ॥
द्वारतुङ्गपुरग्रामराजधान्यादिषूदितम् । करोतु वात्र विधिवत् सुराणां गोपुरेऽपि च ॥ ४४
सोपपीठमधिष्ठानपादोच्च चोत्तरान्तकम् । विधायोदितमार्गेण शेषे षोढा कृते पुनः ॥ ४५ सपादांशं तु मञ्चोचं भागेन प्रस्तरोदयम् । भागेन कन्धरोत्सेधं सत्रिपादशिकं शिरः ॥ ४६
२१.७

Page #228

२१८
शिल्परने । ....[पूर्वभागः: शिष्टेन तु शिखातुङ्गमित्येकतलगोपुरे । एवं तु हितलादीनां तलाधिक्यविभागतः ॥ १७ ॥ आद्वादशतलादूह्यं सर्वमत्र विचक्षणैः । गोपुरव्यासपञ्चांशे गर्भागारं त्रिभागतः ॥ ४८ ॥ भागाभ्यां भित्तिविष्कम्भं विदध्यादेकभूमिके । द्वितले गोपुरे व्यासे गर्भ शैलाब्धिभागतः ॥ ४९ ॥ त्रिभागैभित्तिविष्कम्भं व्यासे रन्ध्रविभाजिते । अंशेन कूटविस्तारं कोष्ठमंशैस्त्रिभिस्तथा ॥ ५० ॥ कूटकोष्ठकयोमध्ये पञ्चांशैः पञ्जरादिकम् । कूटकोष्ठादिनिष्क्रान्ताद्यखिलं पूर्वमुक्तवत् ॥ ५१ ॥ व्यासे नवांशे त्रितले कूटकोष्ठादि कल्पयेत् । । व्यासेन दशधा कृत्वा करोत्वब्धितले पुनः ॥ ५२ ।। रुद्रांशैः शर(भौ?भू)मौ स्यात् सूर्याशैः षट्तले तथा । विद्यांशैरद्रिभूमौ तु करोतु निखिलं क्रमात् ॥ ५३॥ गोपुराणा तु सर्वेषां कुड्यं गर्भमलिन्दकम् । कूटं शालां पञ्जरं च नासिकां हस्तिपृष्ठकम् ॥ ५४ ॥ करोतु मूलहयानुसारात् कुम्भलतामपि । मसूरकस्तम्भवेदिजालकैस्तोरणादिभिः ॥ ५५ ॥ यथायुक्ति यथाशोभं युक्तमेव करोत्वतः। अधस्तलं द्वारतारे वेदैवेंषुभिरंशिते ॥ ५६ ॥ एकाशरहितं वोर्ध्वतलेषु द्वारविस्तृतम् । सोपानं पूर्ववद् + + गर्भागारेष्वियं भिदा ॥ ५७ ॥

Page #229

परिवारविधानम्] द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।
श्रीमन्दिरादिनामानि गोपुराणां विशेषतः। . सन्त्याकारवशाद् भूषाभेदैः संस्थानभेदतः ॥ ५८ ॥
इति शिल्परत्ने गोपुरविधानं नाम
एकचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ द्विचत्वारिंशोऽध्यायः।
___ अथ परिवारविधानम् । अष्टौ वा परिवाराः स्युादशैव भवन्ति वा । अथ षोडश वा कार्यास्तथा द्वात्रिंशदेव वा ॥ १ ॥ द्वात्रिंशत्परिवारास्तु जातिहम्र्ये विशेषतः। . छन्द षोडश कर्तव्याः शेषयोहीदशैव वा ॥ २ ॥ अष्टौ क्षुद्रविमानानां सर्वं सर्वेषु वाचरेत् । वाहो विघ्नपतिर्ब्रह्मा मातरोऽथ गुहो हरिः ॥ ३ ॥ दुर्गा निर्माल्यभुक् चाष्टौ परिवाराः प्रकीर्तिताः । तथैव दशलोकेशा निर्माल्याशी च मातरः ॥ ४ ॥ एते च द्वादश प्रोक्ताः परिवाराः सुरालये।.. एते च विघ्नराजश्व गुहो दुर्गा हरिस्तथा ॥ ५॥ स्वस्वोचितदिशि स्थाप्याः परिवारास्तु षोडश । वास्तुप्रकरणोद्दिष्टा ईशानाद्याश्च देवताः ॥ ६ ॥ यास्ता द्वात्रिंशदत्रोक्ताः स्थाप्याः स्युस्तक्रमेण हि । एवं वान्यमते कार्याः रिवारा विशेषतः ॥ ७ ॥

Page #230

शिल्परत्ने .. [पूर्वभागः क्षुद्राभासविकल्पेषु चाष्टौ छन्देऽपि षोडश । . जात्ये भवन्ति द्वात्रिंशत् तत्पक्षे स्थापयेत् क्रमात् ॥ ८॥ कल्पयेदन्तहारायां परिवाराष्टकं पुनः । षोडशं परिवाराणां मध्यहारावधौ भवेत् ॥९॥ प्राकारे तु चतुर्थे तु द्वात्रिंशत्परिवारकः । तत्तत्प्राकारकुड्ये वा सालकुड्याश्रयं तु वा ॥ १० ॥ मुखायामं विना क्षेत्रे चतुरश्रकृते सति। नवभक्ते तु तन्मध्ये कल्पयेन्मूलमन्दिरम् ॥ ११ ॥ प्राच्यां वै वाहनस्थानमनलश्चाग्निगोचरे । मृगो वाप्यनलस्थाने याम्ये वै मातरः स्मृताः ॥ १२ ॥ एकबेरस्तु वा याम्ये नैर्ऋत्यां तु विनायकः । कुमारो वारुणे स्थाप्यो ज्येष्ठा वै वायुगोचरे ॥ १३ ॥ सौम्ये तु केशवस्थानं तत्र कात्यायनी तु वा। भास्करः शाङ्करे देशे परिवाराष्टकं विदम् ॥ १४ ॥ बीजे तु पञ्चपञ्चांशे बाह्ये तत्पूर्वकोष्ठतः। इन्द्रश्चाश्विनिवह्नी च पितरश्च यमस्तथा ॥ १५ ॥ रोहिणी निर्ऋतिश्चैव चाप्सरोगण एव च । वरुणोऽप्यूषयश्चैव वायू रुद्रस्तथैव च ॥ १६ ॥ सोमश्च क्षेत्रपालश्च शङ्करश्च दिवाकरः । एवं षोडश चेत् कार्याः परिवारोत्तमास्त्विह ॥ १७ ॥ चतुर्थसालबीजे तु नन्दनन्दविभाजिते । बाह्यावृतौ गताः पूर्वकोष्ठात प्रादक्षिण्यकमात् ॥ १८ ॥

Page #231

परिवाराविधानम् ] द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।
२२१ गौरी शर्वस्तथा ब्रह्मा शिवस्तस्माद् भृगुस्तथा । ईशानः काशिकश्चैव एकाक्षो विघ्न एव च ॥ १९ ॥ सरस्वती तथा लक्ष्मीश्चैकरुद्रस्तथैव च ।। पशुपतिर्वसुश्चैव महादेव + + + + ॥ २० ॥ धनदो रुद्रकालाग्नी श्रीकण्ठो नागदेवताः । भीमश्च पृथिवी चैव शिखण्डी च मरुत् तथा ॥ २१ ॥ उग्रश्च + + रश्चैव द्वात्रिंशत्परिवारकाः।। अथवा पृथिवीस्थाने गौरी स्थाप्या तथैव च ॥ २२॥ गौरीस्थाने न्यसेत् पृथ्वीमन्यत् पूर्वोदितक्रमात् । अभ्यन्तराननाः सर्वे स्थापनीया विशेषतः ॥ २३ ॥ कर्णकांशगता देवाः प्राचीपश्चिमसंमुखाः । इन्द्रानलयमाशास्थाः पश्चिमाभिमुखस्थिताः ॥ २४ ॥ पितृवारुणवायुस्थाः कुर्यात् प्रागाननास्तथा । विष्णुश्चेत् प्राङ्मुखः सौम्ये दुर्गा चेद् दक्षिणानना ॥२५॥ मातरः सौम्यवास्तु वीरेशः पश्चिमाननः । मातृवामस्थविनेशो भवेत् प्रागाननस्तथा ॥ २६ ॥ मादौ वा द्वित्रिसाले वा निर्माल्याशीशगोचरे । दक्षिणाभिमुखो वाथ पश्चिमाभिमुखोऽथवा ॥ २७ ॥ मूलगेहात् त्रिदण्डे वाप्यर्धयुक्तत्रिदण्डके ।..... तयोर्मध्येऽष्टधा भक्ते तत्तदंशावसानके ॥ २८ ॥ नवधा वाहनस्थानं तत्पीठावधि कारयेत् । . . बलिपीठाद् वाथ निष्क्रान्तिर्योपुराद्वा यथोचितम् ॥२९॥

Page #232

२२२
· शिल्परले
[पूर्वभागः
३० ॥
वृषस्थानं तु पुरतः स्यादाग्नेय्यां महानसम् | मातॄणां तु यमोपान्ते गजवक्रस्य नैर्ऋते ॥ वारुणे वासुदेवस्य स्कन्दस्य तदनन्तरम् । वायव्यामथ वैशान्यामुमादुर्गालयः स्मृतः ॥ ३१ ॥ उत्तरे धनदस्य स्याद् गोष्ठागारं तु शूलिनि । मातृपीठं यमाद् बाह्ये मृगे शास्तारमाचरेत् ॥ ३२ ॥ आर्या च वायुभागे तु फल्लाटे षण्मुखं तथा । सोमस्य बाह्ये धनदः निर्माल्याशी तथादितौ ॥ ३३ ॥ ईशेन्द्रमध्ये धातुः स्याद् वृत्तस्यैशेऽथवा पुरः । अमिगोपुरयोर्मध्ये धान्यानामिति केचन ॥ ३४ ॥ मध्ये तु वह्निमातॄणां स्नानंकार्यगृहं स्मृतम् । मठस्तु याम्ये बाह्ये स्यात् पुष्पस्य यमविघ्नयोः ॥ ३५ ॥ रक्षोब्धिमध्ये शास्त्राणां गोशाला वारुणे बहिः । वारुण्यां शयनस्थानं ज्येष्ठायां वायुदक्षिणे ॥ ३६ ॥ विद्यापीठं भवेन्मुख्ये पर्जन्ये क्षेत्रपस्य तु । ईशेऽन्तश्चण्डनाथस्य रवीणां तु विधेर्बहिः ॥ ३७ ॥ लोकेशानां स्वस्वदिक्षु चन्द्राग्न्योर्मध्यमेऽश्विनौ । बहिर्द्वितीय हारायां विश्वेषां यमरक्षसोः ॥ ३८ ॥ शास्ता च रक्षोदिम्भागे भद्रकाली तथा बहिः । रक्षोवारुणयोर्मध्ये शेषनागालयं स्मृतम् ॥ ३९ ॥ वसूनामम्बुमरुतो मुनीनां वायुसोमयोः । सोमेशमध्ये रुद्राणां क्रमेणैवं प्रकल्पयेत् ॥ ४० ॥
·

Page #233

परिवारविधानम्] द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।
२२.३. यदिङ्मुखो भवेद् देवस्तदने वाहनध्वजम् । . . इन्द्रादारभ्य लोकेशान् न्यस्येद् देवप्रदक्षिणात् ॥ ४१ ॥ सर्वत्र कल्पयेद् देवे प्रनालमपि चोत्तरे । अग्निगोपुरयोर्मध्ये धनधान्यगृहं भवेत् ॥ ४२ ॥ याम्ये मज्जनशाला स्यात् तत्रस्थं पुष्पमण्डपम् । नैर्ऋतं स्थानमाश्रित्य कुर्यादायुधमण्डपम् ॥ ४३ ॥ वारुणे वायुदेशे वा शयनस्थानमिष्यते । सौम्ये देशे प्रकर्तव्यं धर्मश्रवणमण्डपम् ॥ ४४ ॥ ईशे वापिं च कूपं च कुर्यात् तत्रापवत्सके । ईशगोपुरयोर्मध्ये वाद्यस्थानं प्रकीर्तितम् ॥ ४५ ॥ आरादशेि विमानस्य कुर्यान्निर्माल्यधारिणम् । . कूप चारामकं चैव दीर्घिका च सुरालये ॥४६॥ . कुत्रापि न निषिध्यन्ते तस्मात् सर्वत्र सन्तु ते । परिचारकदासीनां स्थानं स्यात् परितो बहिः ॥ ४७ ॥ गुरोर्मठं भवेद् याम्ये पूर्वस्मिन् वा समाचरेत् । वैनतेयं मुखे कुर्याद् वैष्णवेऽनौ गजाननम् ॥ ४८ ॥ संमुखे स्थापयेच्चक्र गरुडं तत्प्रदक्षिणे । .. शङ्ख वामे बहिः कुर्यात् सूर्याचन्द्रमसौ पुनः ॥ ४९ ॥ गोपुरद्वारपार्श्वस्थौ पूर्वभागे विशेषतः। . . . . वह्नौ वा पावने शेषः पश्चान्द्रागेऽपि संमुखः ॥ ५० ॥ आदित्यश्च भृगुश्चैवाप्यश्विनी च सरस्वती। ... पद्मा च पृथिवी चैव मुनयः सचिवस्तथा . ।.५१: ॥

Page #234

२२१ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः द्वारपालकमध्यादिष्वन्तराले प्रकीर्तिताः । चण्डप्रचण्डरथनेमिसुपाञ्चजन्यं
दुर्गागणेशरविचन्द्रमहानुभावाः । सर्वेश्वरः सुरपतिश्च तथा दशैते
प्राकारमञ्चमुखगोपुरकल्पनीयाः ॥ ५२ ॥ एवं स्वस्वागमोक्तानां तत्तत्स्थाने विशेषतः ॥ ५३ ॥ परिवारविशेषाणां प्रतिमामथ विन्यसेत् ।। करोतु सदनं तत्र प्रतिमा कारिता यदि ॥ ५४ ॥ पीठश्चेन्नैव कर्तव्यमिति वा नियमो न वा। स्थिते देवे स्थितास्ते स्युः परिवारास्तथासिते ॥ ५५ ॥ निषण्णाः शयनेऽपि स्युरिति प्राह पितामहः । पीठं चेत् परिवाराणां तारमर्कद्वयाङ्गुलम् ॥ ५६ ॥ तदर्धमुच्छ्रयं तस्य मेखलात्रयसंयुतम् । शिलाभिर्वेष्टकाभिर्वा सुधया वा प्रकल्पयेत् ॥ ५७ ॥ अथ तत्तबलेः कल्पगदिता देवताः क्रमात् । तत्तत्स्थानेषु वा कल्प्याः स्वस्वार्चनविधीरिताः ॥ ५८ ॥ परिवारबिम्बदैर्ध्य पूजांशद्विगुणं शिवे । अन्येषां स्वस्वबिम्बोच्चद्विगुणं वा प्रकल्पयेत् ॥ ५९ ॥ अध्यध वा तत्सम वा कारयेल्लक्षणान्वितम् । मूले हर्म्यत्रिपादं वा मूलाध वा तदर्धकम् ॥ ६ ॥ गर्भगेहसमं वाथ गर्भाध वा त्रिपादकम् । एकहित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तकरमेव वा ॥१॥

Page #235

परिवारविधानम् ]
द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।
शान्तिकादिषु यन्मूलगेहं तत्र तदेव हि । महाप्रासादके मूले परिवारालयं पुनः || ६२ ॥ आभाससदनोक्तेन मार्गेणैव समाचरेत् । गौर्यास्तु मालिकां वाथ विमानं वा प्रकल्पयेत् ॥ ६३ ॥ अन्येषामेव देवानां मण्डपाकृति वा भवेत् । परिवारालये द्वारं कारयेत् पूर्वमुक्तवत् ॥ ६४ ॥ त्रिवर्गमण्डपाकारं चतुर्द्वारसमन्वितम् । उक्षादिवाहनाकारं शेषाणां तु यथोचितम् ॥ ६५ ॥ मूलद्वारसमः श्रेष्ठस्तचिपादं तु मध्यमः । अर्धहीनः कनिष्ठः स्याद् ऋषभो लक्षणान्वितः ॥ ६६ ॥ पादाध्यर्धसमुत्सेधः सपादो हिगुणोऽपि वा । मातृणां कथ्यते सद्म समासेन मयाधुना ॥ ६७ ॥ द्विचत्वारिंशद्धस्तं तु पञ्चभौममथोत्तमम् । त्रिशतं त्रिभौमं तु मध्यमं तदुदाहृतम् ॥ ६८ ॥ एवं विंशतिहस्तं तु कनिष्ठं त्वेकभूमिकम् | प्रासादाद् दक्षिणे कुर्याद् द्विपदे मातृमण्डपम् ॥ ६९ ॥ आयामं द्विपदं कुर्यात पदभागेन विस्तृतम् । भूतांशैर्विभजेत् पश्चाद् गुणैर्भवनमिष्यते ॥ ७० ॥ अलिन्दं तत्र भागाभ्यां शिष्टाभ्यां परिकल्पयेत् । तस्मिन्नेव तु भूतांशैस्तुरीयं विभजेत पुनः ॥ ७१ ॥ अन्तरं तेन मानेन पदद्वन्द्वं समीरितम् । मातृणां गर्भगेहे तु पदभागीकृते पुनः ॥ ७२ ॥
RR
२२५

Page #236

शिल्परत्ने
(पूर्वभागः पृष्ठगां भित्तिमाश्रित्य मातृणां स्थानमुत्तमम् । शक्तिभागीकृते दीर्धे बाह्याद्याः पदमध्यगाः ॥ ७३ ॥ सिंहयोनिगतं कुर्यान्मन्दिरं तदुदङ्मुखम् । अथवा नाहमानार्थे चतुश्चत्वारिंशदंशिते ॥ ७४ ॥ मष्टाविंशतिभिस्तारं दीर्घ षोडशभिस्तथा । अथवा मण्डपाध्यायसमुक्तं वा समाचरेत् ॥ ७५ ॥
इति शिल्परले परिवारविधानं नाम
द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः।
__ अथ बलिपीठलक्षणम् । गोपुराद् बाह्यतः कुर्याद् बलिपीठं सलक्षणम् । प्रासादार्धाद् बहिः कृत्वा षट्सप्तवसुदण्डकम् ॥ १ ॥ दशकं वा द्वादशकं मनुदण्डमथापि वा। अथ षोडशदण्डं वाप्यष्टादशकमेव वा ॥२॥ अथवान्यप्रकारेण पीठस्थानं विधीयते । त्रिसालके चतुष्पञ्चसालके वा सुरालये ॥ ३ ॥ अग्रायामस्य मध्ये स्याद् बलिपीठं सलक्षणम् । प्रासादमध्याद् बहिरग्रतो गते
तदुत्तरोत्थे सदलद्विसंख्यके । दण्डे त्रिसार्धत्रिशराङ्गसप्तके
स्वधाम्नि कुर्याद् बलिपीठिका तथा ॥ ४ ॥

Page #237

बलिपीठलक्षणम्] त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः।
दण्डसीमा भवेत् तत्र विष्कम्भाभ्यन्तरे तथा ॥५॥ ब्रह्मसूत्राद् गतिस्तत्र बलिपीठस्य वामतः। एकद्विव्यङ्गुलैाथ चतुरङ्गुलतोऽपि वा ॥ ६ ॥ गर्भद्वारप्रतिसमं बाह्यद्वारस्य वा पुनः ।।
प्रासादस्य प्रतिसमं बलिपीठसमुच्छ्रयम् ॥ ७॥ पूजापीठसमं तदधिरहितं गर्भप्रतिप्रोन्मितं
प्रासादप्रतिसम्मितं च बलिपीठेऽब्जान्तिमाभ्युच्छ्यम् । उत्सेधे दशधा कृते सति निजेष्टे पीठिकाविस्तृतिं सप्तांशैर्विदधीत मूलनिलयौचित्यात् तदङ्गक्रियाम् ॥ ८॥ अन्तरालत्रिपादं वा प्रासादार्धमथापि वा । गर्भाध वाथ विस्तार गर्भगेहसमं तु वा ॥ ९ ॥ तत्पादोनं तु वा तारं बलिपीठेष्वथापि वा। एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तं वा समाचरेत् ॥१०॥ मूलद्वारोन्छ्य समं तत्रिपाददलं तु वा । अथवा द्वारविस्तारसमं वा द्विगुणं तु वा ॥ ११ ॥ त्रिगुणं वाथ विस्तारमधमादिक्रमेण तु । एतेषां बलिपीठानां तुझं तारसमं तु वा ॥ १२ ॥ पीठव्यासे तु षट्सप्तवसुनन्दविभाजिते । एकांशरहितं शेषं विदुस्तदुपपीठकम् ॥ १३ ॥
* 'षडंशरहितम्' इति तन्त्रसमुच्चयपाठः.

Page #238

२२८
शिरूपरसे
[पूर्वभाग:
अथावयवाः
पृथ्व्या पादुकमंशतो जगतिकां वेदैर्गुणैः कैरवं तत्पट्टीगलकम्बुनिद्रवमपि क्ष्मापङ्गिभूमीन्दुभिः । कुर्वीत ज्वलनैः कपोतमिलयाग्रे पट्टिकां पङ्कजं नेत्राभ्यामपि सप्तविंशतिविभक्ते पीठिकाभ्युच्छ्रये ॥ १४ ॥ पीठोचे रदभेदिते सदल भूसार्घेषुबाणेन्दुभू
दस्राः पादुकजागते कुमुदतत्पट्टयन्तरीषु प्रतौ । अंशा वेदयुगानि वेदिगलयोः सार्धं वलभ्युत्तरैदस्रौ चेति कपोतके शशिकराः स्युः पट्टिकापद्मयोः ॥ तत्तुङ्गे शक्करीद्वन्द्वभक्ते यंशेन पादुकम् । षडंशैर्जगतीं कुर्याद् बाणांशैः कुमुदोच्छ्रयम् ॥ १६ ॥
कम्पमेकांशतः कुर्यात् कण्ठं वेदैरुदाहृतम् । ऊर्ध्वकम्पं शिवांशेन महापट्टि गुणांशतः ॥ १७ ॥ पद्मतु द्विभागं तु द्विभागं कर्णिकोदयम् | महापट्टि द्विभागेन यदि वा कर्णिकां त्रिभिः ॥ १८ ॥
अथवोपान + + + महापट्टि द्विभागतः । पद्मचं पञ्चभागेन शेषं पूर्ववदेव हि ॥ १९ ॥ अथवा पीठिकोत्सेधेऽप्याथङ्गप्रक्रियोक्तवत् । उपानादिप्रस्तरान्तान्यङ्गान्यत्र समाचरेत् ॥ २० ॥ ततः कुर्यात् पीठिको पीठोत्सेधनिभागतः । पद्मं पद्मस्य विस्तारं तत्तद्योग्यं समाचरेत् ॥ २१ ॥

Page #239

बलिपीठलक्षणम् ] त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।
२२९ पद्मतारयुगांशं स्यात कर्णिकायास्तु विस्तृतिः । वेशनिष्क्रमणादीनि पट्टिकाकन्धरादिषु ॥ २२ ॥ आधङ्गोक्तेन मार्गेण कुर्यात् तद्वलिविष्टरे । पीठाकारं युगाणं वा चाष्टाध वा कलाश्रकम् ॥ २३ ॥ वृत्ताकारं तु वा कुर्याद् द्रव्यभेदोऽत्र कथ्यते । । भवन्ति लोहपापाणसुधा वा मृत्तिकाथवा ॥ २४ ॥
इष्टका वा साधनानि बलिपीठविधाविति । पक्षान्तरम् -
अथोच्चे षोडशांशे तु कुर्याद् भागेन पादुकम् ॥ २५ ॥ वेदैर्जगतिकास्तहत्कुमुदं पट्टमंशतः । अष्टांशोनं तु वा कुर्यात तत्त्यूशैः कर्णिकाततिम् ॥ २६ ॥ पीठाकारचतुर्थाशं पद्मतुङ्गमुदाहृतम् । सभद्रं वा विभद्रं वा सोपपीठमथापि वा ॥ २७ ॥ अलङ्कारैर्विमानोक्तैर्युक्तं वा बलिविष्टरम् । षोडशांशीकृते तुङ्गे पादुकं त्वेकभागतः ॥ २८ ॥ वेदैर्जगतिकास्तत्र कुमुदं तु त्रिभागतः । पट्टमंशेन रामांशैर्गलं कम्पं तु भागतः ॥ २९ ॥ कपोतोच्चं द्विभागेन पट्टमंशेन कारयेत् । पीठव्यासत्रिपादं वाप्य वाब्जस्य विस्तृतम् ॥ ३० ॥ तविभागं कर्णिकायास्तुङ्गं तद्विस्तृतार्धतः । अथान्यथा---
उत्सेधे सप्तभागे तु पञ्चभागस्तु विस्तृतम् ॥ ३१ ॥

Page #240

२३० शिल्परले
(पूर्वभागः उच्छ्यैकोनविंशांशे सार्धभागेन पादुकम् । चतुर्भिर्जगतीं कुर्यात् कुमुदं साधलोकतः ॥ ३२ ॥ एकांशं पट्टिकामानं त्रिभागं गलमेव च । सवलभ्युत्तरं साधं द्विभागं तु कपोतकम् ॥ ३३ ॥ अर्धाशं पट्टिकामानं पद्मोच्चं तु द्विभागतः । मध्यपीठमिदं ख्यातं सर्वदेवालयोचितम् ॥ ३४ ॥ उत्सेधे नवभागे तु पञ्चभागेन विस्तृतम् । तदुच्चे चतुर्विंशांशे सार्धाशं पादुकोन्नतम् ॥३५॥ चतुरंशं जगत्युच्च सार्धाग्न्यंशं तु कैरवम् । रामांशं प्रस्तरोत्सेधं तत्समं वेदिकोदयम् ॥ ३६ ॥ पादोत्सेधं त्रिभिर्भागैस्त्रिपादं तूत्तरोदयम् । तत्समं तु वलभ्युच्च द्विभागं तु कपोतकम्॥३७॥ अर्धाशं पट्टिकामानं पद्मोत्सेधं द्विभागतः । श्रीपीठाख्यमिदं पीठं मुख्यमाहुर्ऋषीश्वराः ।। ३८ ॥ उत्सेधार्ध तु विस्तारं पञ्चांशत्रितयं त वा । सप्तविंशतिधा तुङ्गे कृते द्वाभ्यां तु पादुकम् ॥ ३९ ॥ सार्धवेदांशकं वप्रं चतुरंशं तु कैरवम् । प्रस्तरं सार्धरामांशं तत्सम वेदिकोच्छ्रयम् ॥ ४० ॥ त्रिभागं गलमानं तु सबलभ्युत्तरोन्नतम् । सार्ध द्यधु कपोतोच्चं कारयेत् पट्टमर्धतः ॥ ४१॥ पङ्कजोच्चं हिभागेन रुद्रपीठमिदं स्मृतम् । उत्सेधे दशभागे तु सप्तभागं तु विस्तृम् ॥४२॥

Page #241

बलिपीठलक्षणम् ]
त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।
तु दन्तविभक्ते तु पादुकं सार्धभागतः । सार्धबाणैर्जगत्युच्चं पञ्चांशं कुमुदोन्नतम् ॥ ४३ ॥ एकांशं पट्टिकोत्सेधमन्तरीं च शिवांशतः | प्रत्युत्सेधं द्विभागेन वेदैस्तद्वेदिकोन्नतम् ॥ ४४ ॥ ग्रीवोच्च तत्समं कुर्यात् सपादांशकमुत्तरम् | तत्समं तु वलभ्युच्चं सार्धयंशं कपोतकम् ॥ ४५ ॥ आलिङ्गपट्टमर्धेन शार्ध पङ्कजोन्नतम् । सिंहव्यालादिसंयुक्तं प्रस्तरं कारयेत् पुनः ॥ ४६ ॥ प्रतेर्मुखं च कर्तव्यं कपोते नासिकाष्टकम् । कपोतदैर्घ्यदिग्भागं नासिकाया विशालकम् ॥ ४७ ॥ सद्वारं वाथ विद्वारं श्रीभद्रमिति कीर्तितम् | उत्सेधदशसप्तांशं बलिपीठस्य विस्तृतम् ॥ ४८ ॥ पञ्चत्रिंशांशके तुड़े द्वाभ्यां पादुकमाचरेत् । षडंशं जगतेरुचं पञ्चांशं कुमुदोन्नतम् ॥ ४९ ॥ चतुर्भागं प्रस्तरोचं सिंहाचैस्तत्र भूषयेत् । वेदिकच्चं चतुर्भागैः कृतशैवलकादिकम् ॥ ५० ॥ गलं वेदांशकं व्यर्ध वलभ्यन्वितमुत्तरम् । बलभौ भूतहंसाद्यैर्भूषयेत् सुमनोहरम् ॥ ५१ ॥ कपोतोच्चं त्रिभागं तु मुक्तादामादिभूषितम् । विशेषादष्टनासाढ्यामधशेनाब्जपट्टिकाम् ॥ ५२ ॥ सार्धद्विभागं पद्मोच्चं चतुर्द्वारसमन्वितम् । पञ्जरादिसमायुक्तं सर्वतोभद्रनामकम् ॥ ५३ ॥
२३१

Page #242

शिस्परत्ने
[ पूर्वभाग:
तुङ्गेन नवपञ्चांशं कुर्यात् पीठस्य विस्तृतम् । सप्तत्रिंशत्कृते तु द्विभागं पादुकं विदुः ॥ ५४ ॥ पश्चांशं जगतेरुचं चतुरंशं तु कैरवम् । तथैव प्रस्तरं वेदिकोचं चैव तथैव च ॥ ५५ ॥ पञ्चांशं तु गलं वेदभागं वलभिकोत्तरम् । तत्समं तु कपोतोच्चं पद्मपट्टमिलांशकम् ॥ ५६ ॥ पद्मतुङ्गं तु वेदांशमिदं श्रीविजयाभिधम् । तुङ्गसप्तांशवेदांशपीटतारमुदाहृतम् ॥ ५७ ॥ एकोनत्रिंशता तुझे कृते पादुकमंशतः । चतुरंशैर्जगत्युच्चं कुमुदं तु त्रिभागतः ॥ ५८ ॥ प्रस्तरं वेदिकोत्सेधं त्रित्रिभागैरुदाहृतम् । गलमानं चतुर्भागं सवलभ्युत्तरं त्रिभिः ॥ ५९ ॥ कपोतोच्चं युगांशं तु पट्टमशतस्तथा । पद्मतुङ्गं त्रिभिर्भागैः श्रीच्छन्दं तत् प्रकीर्तितम् ॥ ६० ॥ तुङ्गपश्चांशरामांशं विस्तारं तुङ्गमानके । त्रयस्त्रिंशविभागे तु द्विभागं पादुकोन्नतम् ॥ ६१ ॥ चतुर्भिर्जगतीं कुर्यात् त्रिभागं कुमुदोन्नतम् | प्रस्तरं तत्समं कुर्यात् त्रिभागं वेदिकोन्नतम् ॥ ६२ ॥ गलमानं तु वेदांशं सवलभ्युत्तरं त्रिभिः । कपोतोच्छ्रयमब्ध्यंशं पट्टमर्धेन कारयेत् ॥ ६३ ॥ पङ्कजोच्चं त्रिभागा श्रीरुद्रविजयाभिधे । तुङ्गाधं विस्तृतं कुर्यात् तुङ्गे द्वात्रिंशधा कृते ॥ ६४ ॥
२३१

Page #243

बलिपीठलक्षणम् ] त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।
पादुकं सार्धभागेन ततः कुर्याद् यथाक्रमम् । वप्रं कुम्भं प्रस्तरं च वेदिकां गलमेव च ॥१५॥ प्रत्येकं चतुरंशैस्तु सवलभ्युत्तरं त्रिभिः ।। कपोतोच्चं चतुर्भागैः पद्मपट्टि दलांशतः।। ६६ ॥ त्रिभागेनाम्बुजं कुर्यात् पीठे साधारणाभिधे। तुङ्गेऽष्टांशे सार्धवेदैरशैस्तारमुदाहृतम् ॥ १७ ॥ त्रयस्त्रिंशदंशे तुङ्गे तु द्वाभ्यां पादुकमाचरेत् । वनादि तत्कपोतान्तं यथा साधारणे तथा ॥ १८ ॥ अंशेन पद्मपट्टे तु त्रिभिरम्बुजमानकम् । कारयेन्मतिमानत्र श्रीकेशे बलिविष्टरे ॥ ६९ ॥ तुङ्गे सप्तांशके तारं सार्धवेदांशभागतः। चतुर्विंशांशिते तुङ्गेऽप्येकांशं पादुकं विदुः ॥ ७० ॥ जगत्यादिकपोतान्तं त्रित्रिभागैः पृथक् पृथक् । पट्टमर्धेन पद्मं तु कुर्यादयधमानकम् ॥ ७१॥ श्रीवज्रमिति विख्यातं बलिपीठमिदं त्वपि । सप्तांशपञ्चकं तारं तुङ्गे नक्षत्रभाजिते ॥ ७२ ॥ अध्यध पादुकं विद्याद् वप्रं सार्धाब्धिभागतः । कैरवोच्चं तु वेदांशैः प्रस्तरं तु त्रिभागतः ॥ ७३ ॥ तत्सम वेदिकामानं व्यंशाध कन्धरोच्छ्यम् । सार्धद्विभागमानेन भूतमालान्वितोत्तरम् ॥ ७४ ॥ कपोतं तत्समं कुर्यात् पद्मपट्टे दलांशतः। अम्बुजोच्चं हिभागेन सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ ७५ ॥
FF

Page #244

२६४
शिल्परले
पूर्वमागः पूजितं सर्वदेवेषु श्रीकरं बलिविष्टरम् । पीठानि तत्पार्षदानामष्टकानि यथोचितम् ॥ ७६ ॥ इन्द्रादिदिक्षु कर्तव्यान्यन्यपीठोक्तवर्मना। स्वपादुका बहिष्ठानि तले वा तत्र युक्तितः ॥ ७७॥ उपपीठोपरिष्टाद् वा कारयेद् बुद्धिमत्तमः ॥ ७७१ ।।
इति शिल्परले बलिपीठलक्षणं नाम
त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः।
__अथ ध्वजलक्षणम् । मध्यहारादिमर्यादापर्यन्तस्थानतस्तथा । बलिपीठाद् बहिः कार्य ध्वजस्तम्भं च लक्षणैः ।। १ ॥ शिलया दारुणा वाथ वृत्ताकारमथापि वा। षोडशानं तु वाष्टानं कुम्भमध्यादिसंयुतम् ॥ २ ॥ फलकोपरि विन्यस्येत् स्वस्ववाहनविग्रहम् । जन्मादिस्तूपिपर्यन्तविमानोच्छ्रयमानतः ॥ ३ ॥ शक्तिस्तम्भसमुत्सेधमध पादोनमेव वा। तत्समं द्विगुणं वाथ कुर्यात् क्षुद्राल्पभेदतः ॥ ४ ॥ प्रासादमानत्रिगुणं चतुर्गुणमथापि वा ।
प्रासादादग्रतो नीत्वा स्थाप्यः पश्चगुणं तु वा ।। ५ ।। द्वारोच्चाग्धिरसा(ट)तुङ्गबहलं तस्मात् कृशं हासितं
द्वारद्वादशकं विमुच्य पुरतः प्रासादतः स्थापयेत् ।

Page #245

जलक्षणम् ] चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः । द्वाराणां दशभिश्च सप्तदशभिः पञ्चत्रिकैरुच्छ्रयं विंशद्भिर्निजबाहदण्डसहितं वेद्यन्वितं च ध्वजम् ॥ ६ ॥
शततालसमायामं ध्वजदण्डं करोतु वा । अशीतितालमानं वा प्रासादोच्छ्रयमेव वा ॥ ७ ॥ गोपुरोत्सेधमानं वा भेदच्छेदविवर्जितम् । अपनोडवणं स्निग्धं ग्रन्थिरन्धविवर्जितम् ॥ ८ ॥ एवं लक्षणसंयुक्तं ध्वजदण्डमिहोच्यते । पचहस्तप्रमाणं वा सप्तहस्तमथापि वा ॥ ९ ॥ नवद्वादशहस्तं वा कुर्याद् दण्डानुसारतः । ध्वजयष्टिं ध्वजस्याग्रान्नीत्वाधोद्वारमान कम् ॥ १० ॥ संस्थाप्य सम्मुखमदक्षिणपार्श्वलम्बि
घण्टास्रगुज्ज्वलपताकमभीष्टपीठे ।
तत्केतुदण्डमभिक्लृप्तमनुप्रतिष्ठं
२३५
सम्भाव्य साध्वभिमृशन् प्रजपेद् ध्रुवाणुम् ॥ ११ ॥ सुषिरत्रयसंयुक्तं वामभागे सुयोजयेत् ।
सुषिरस्य प्रमाणं हि प्रतिमाकारमानतः ॥ १२ ॥ घण्टापताकामालादिबन्धनार्थमिदं स्मृतम् । पटस्य लक्षणं मध्ये ध्वजदण्ड ( स ) मायतम् ॥ १३ ॥ अथवा हस्तमानं वा तदायामदलं ततः । दुकूलपट्टे देवाङ्कं चित्रक्षौममथापि वा ॥ १४ ॥ अथ कार्पासकृतं वापि पटं कुर्यात् सलक्षणम् । चित्रितं कारयेच्छत्रध्वजचामरकादिभिः ॥ १५ ॥

Page #246

[पूर्वभागः
२३६
शिरुपरस्ने प्रतिष्ठाप्य ध्वजस्योर्चे गरुडं वैष्णवे गृहे। गगने गमनारूढं पक्षविक्षेपणान्वितम् ॥ १६ ॥ कुञ्चितं वामपादं तु दक्षिणं पृष्ठतः स्थितम् । किश्चिदायतवृत्ताक्षं नीलनासाग्रमेव च ॥ १७ ॥ शान्तं च हसितं देवं मकुटादिविराजितम् । तप्तकाञ्चनवर्णाभं कपिलाक्षं बृहद्भुजम् ॥ १८ ॥ हृदये वन्दितकरं भक्त्या दादिकल्पितम् । द्वारोच्चमानहस्ते तु स्थापयेद् ध्वजमुत्तमम् ॥ १९ ॥ बलिपीठस्य बाह्ये तु ध्वजस्थान विधीयते । देवदारुश्च खदिरोऽरिष्टं क्रमुकमेव च ॥ २० ॥ वेणुर्वा नालिकेरो वा वृक्षः स्याद् ध्वजदण्डके । द्वारोत्सेधसमोत्तुङ्गः कुट्टिमं तत्समं तु वा ॥ २१ ॥ सपादं वार्धपादोन + + + द्विगुणं तु वा । द्विगुणं वास्य विस्तारमाकृत्याद्यङ्गवत् स्मृतम् ॥ २२ ॥ मञ्चकं पादबन्धं वा सोपपीठमथापि वा । अथवान्यप्रकारेण ध्वजपीठं प्रकल्पयेत् ॥ २३ ॥ एकहस्तं समुत्सेधं मेखलात्रितयान्वितम् । तुङ्गे षडंशिते भागं मेखलाद्यागलं त्रिभिः ॥ २४ ॥ तदूर्ध्वमेखला चैकेनान्त्या च स्यात् तथांशतः । अधोभागेन वा कुर्यान्मेखलात्रितयं पुनः ॥ २५ ॥ तत्कुट्टिमं तु तुर्यश्रं तत्तुङ्गस्य त्रिभागतः । तदूर्ध्वपमं तत्कर्णिकायाः स्यान्निर्गतो ध्वजः ॥ २६ ॥

Page #247

सन्धिः] पन्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथवा सर्वदेवानां वेणुना क्रमुकेण वा। कुर्यादने ध्वजं तत्तद्योग्यायामसमन्वितम् ॥ २७ ॥ अप्रधानध्वजस्तम्भा वैणवाः स्युस्तथाखिले। तद्विमानोत्तरायामतुल्यायामाः प्रकीर्तिताः ॥ २८ ॥
इति शिल्परत्ने ध्वजलक्षणकथनं नाम
चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ सन्धिः । द्रव्याणां दारुमुख्यानां बलायामादिसिद्धये । स्थितानां शयितानां च सन्धिकर्म निगद्यते ॥१॥ बाह्यान्तं द्रव्ययोगेन यत्तत् स्यात् पार्श्वसन्धिकम् । अथोर्ध्वद्रव्यसंयोगादाधाराधेयभागतः॥ २ ॥ दार्विष्टकाशिलादीनि तत्तद्व्याणि सर्वशः। . पूर्वाग्रमुत्तराग्रं तु विन्यसेन्नान्यथा कचित् ॥ ३ ॥ नासीगतोत्तरादीनि भूषणावयवानि तु । अग्रनिष्क्रमणन्यायाद् विन्यसेन्नैव दिग्वशात् ॥ ४ ॥ प्रादक्षिण्यवशादग्रं कुर्याद् वित्तविमानके । मूलप्रदक्षिणत्वेन विन्यासोऽप्यत्र दृश्यते ॥ ५ ॥ षडाष्टाश्रकादीनां दिग्गतानां तु दिग्वशात् । कुर्यादग्रं परेषां तु प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ॥६॥

Page #248

शिल्परने
लुपास्तम्भादि सर्वेषां स्थितानामग्रमूर्ध्वतः । बालकूटादिभूषाणामघोग्रं नात्र संशयः ॥ ७ ॥ तत्रापि पद्महाख्यविमानस्य विशेषतः । कूटस्य च लुपानां च मूलमूर्खेति शुश्रुमः ॥ ८ ॥ अन्तर्भागोऽन्तरे कार्यों बहिर्भागो बहिस्तथा । द्रव्याणां पार्श्वसंज्ञानामन्यैः प्रोक्तानि तद् यथा ॥ ९ ॥ अपिधानाख्यफलकं यथावेधपदं न्यसेत् । शिलां शिलाभिः सन्दध्यादिष्टकाभिस्तथेष्टकाम् ॥ १० ॥ दारुभिर्दारुमेवेह लोहं लोहेन सन्धयेत् । स्वजातिभिः स्वजातिं तु सन्दध्यान्न विजातिभिः ॥ ११ ॥ नवद्रव्यं नवेनैव पुराणं तु पुरातनैः ।
जीर्ण जीर्णेन सन्दध्यात् त्वक्सारैस्त्वचिसारकम् ॥ १२ ॥ जात्या विप्रेण विप्रं च क्षत्रियैः क्षत्रियं तथा । विशं विशान्त्यमन्त्येन शूद्रेणान्यं न सन्धयत् ॥ १३ ॥ पुरुषद्रव्यसन्धानं पुरुषेण सुशोभनम् । स्त्रियं चेत् संदधेत् स्त्रीभिः षण्डं षण्डेन सन्दधेत् ॥ १४ ॥ पुंस्त्रियोर्द्रव्ययोः सन्धिरविरोध इति स्मृतः । मूलं मूलेन सन्दध्यादग्रमग्रेण योजयेत् ॥ १५ ॥ मूलाग्रद्रव्ययोगेन सन्धानं सम्पदां पदम् । - मूलं मूलेन नैर्ऋत्यामग्रेणाग्रं तु शूलिनि ॥ १६ ॥ योगः स्यादयमूलाभ्यामन्ययोर्भिन्नसन्धिषु डाटा के गेहे कचिदेवं भवत्यपि ॥ १७
२३८
पूर्वभागः

Page #249

सन्धिः पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।
- २३९ वास्तुमध्ये ततो द्वारे देवांशेष्वपि कर्णयोः। दिग्विदिङ्मध्यभागे च स्तम्भमध्ये विशेषतः ॥ १८ ॥ प्रतिसन्धेस्तु मध्ये वा सन्धिकार्य न शोभनम् । अर्काविरुणेन्दूनां स्थानं दिगिति कीर्तितम् ॥ १९ ॥ अग्निराक्षसवाय्वीशस्थानं विदिगिति स्मृतम् । इन्द्रो ग्रहक्षतस्तद्वत् पुष्पदन्तस्तथैव च । २० ॥ फल्लाटश्चेति ये तेषां स्थानं द्वारमिति स्मृतम् । तत्र सन्धिर्न कर्तव्यः सर्वथा सर्ववेश्मसु ॥ २१॥ आद्यगादुन्नतार्थ यत् सन्धानं यत्र रोचते । तत्र जन्मादिवर्गाणामन्ते कुर्यान्न मध्यतः॥२२॥ अधोमूलं चोर्ध्वकेशमाधाराधेयसन्धिषु ।। अन्तर्मुलं बहिश्चागं पार्श्वद्रव्ये स्थितेऽपि च ॥ २३ ॥ अदीर्घदीर्घद्रव्याभ्यां सन्धानं सम्पदा पदम्। समाभ्यां नैव सन्धानं कारयेन्मतिमानतः ॥२४॥ चतुर्दिक्षु बहिः स्थित्वा निरीक्षेत् स्थपतिहम् । तदा ह्रस्वं यथा वामे दीर्घद्रव्यं तु दक्षिणे ॥ २५ ॥ तथा सुधीर्विधातव्यः पुनश्च पुनरेव च । अथवान्तर्गतः स्थित्वा स्थपतिर्वीक्ष्य तद् गृहम् ॥ २६ ॥ विज्ञाय दक्षिणं वामं दीर्घ हूस्वं च विन्यसेत् । द्रव्यत्रयकृते सन्धौ समपातत्रयं पुनः ॥ २७ ॥ मध्यद्रव्यं यथा दीर्घ इस्वद्रव्यौ तु पार्श्वयोः । तत्क्रमेण यथापूर्वमुक्तं तद्वन्न्यसेत् तु वा ॥२८॥

Page #250

शिस्परने
पूर्वमागः स्तम्भानां स्तम्भमध्याादधस्सन्धानमुत्तमम् । खण्डानामूलखण्डस्य हासे सम्पद्विनाशनम् ॥ २९ ॥ कुम्भमण्ड्यादिवर्गाणां सन्धानं सम्पदां पदम् । शिलास्तम्भेषु सन्धानं यथायोगं समाचरेत् ॥३०॥ भिन्नसन्धौ विशेषेण कुर्यादाधेयमूर्ध्वतः । आधारमधरीकृत्य तद्भेदमधुनोच्यते ॥ ३१ ॥ भिन्नसन्धिरिति ख्यातो भुजाकोटिस्वरूपयोः । द्रव्ययोर्यः कोणसन्धिः स एव स्यान्न संशयः ॥ ३२ ॥ कीलादिभिर्विना यत्राप्यन्योन्यं कबलीकृतः । दक्षिणोत्तरगं दीर्घ दक्षिणोत्तरदीर्घतः ॥ ३३ ॥ के पूर्वापरगं दीर्घ पूर्वापरत आयते । आधारमायतद्रव्यं इस्वमाधेयमुच्यते ॥ ३४ ॥ यहा मुखपृष्ठगतद्रव्यमाधारमेव हि। । दक्षवामगतद्रव्यमाधेयश्च न संशयः ॥ ३५ ॥ यत्र यतस्तसंख्या स्याद् यत्र यद्योनिसम्भवः । तस्याङ्गित्वं बलिष्ठत्वमाधारत्वं च कल्पयेत् ॥ ३६ ॥ नन्द्यावर्तदलाकार नन्द्यावर्ताख्यसश्चयः । तत्र दक्षिणपार्श्वस्थद्रव्यनिर्गमपश्चिमे ॥ ३७ ॥ तथा पश्चिमपार्श्वस्थं निर्गम्योत्तरभागतः। द्रव्यमुत्तरपार्श्वस्थं तथा निर्गम्य पूर्वतः ॥ ३८ ॥ . पूर्वपार्श्वगतं द्रव्यं तद्वन्निर्गम्य दक्षिणे। एतत्क्रमेण सन्धानं नन्द्यावर्तमिति स्मृतम् ॥ ३९ ॥

Page #251

सन्धिः] "
पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथैतद्वैपरीत्येन नन्द्यावर्त जगुः परे । भिन्नसन्धिषु तत्पृष्ठदीर्घ स्वव्यासतः समम् ॥ ४० ॥ अर्धे वा पादहीनं वा कुर्यात् पादमथापि वा । मेषयुद्धं त्रिखण्डं चेत् सौभद्रं चार्धपाणिकम् ॥ ४१ ॥ महावृत्तं च सन्धानं स्तम्भानां पञ्चधैव हि । मेषयुद्धं स्वस्तिकाभं सत्रिचूडं त्रिखण्डकम् ॥ ४२ ॥ सौभद्रमिति तत् प्रोक्तं पार्श्वप्राप्तचतुश्शिखम् । गृहीतधनमानार्ध छिन्नमूलाग्रयोर्मिथः ॥ ४३ ॥ निश्छिद्रमर्पितं प्रोक्तं सन्धिः स्यादर्धपाणिकम् । तस्यार्धे यद् वृत्ताशखं मध्ये तन्मानवृत्तकम् ॥ ४४ ॥ निर्वृत्ताकृतिनिष्पाद्यं महावृत्तमिति स्मृतम् ।
शिखं झषदन्तं च सूकरघ्राणमप्यथ ॥ ४५ ॥ सङ्कीर्णकीलं वज्रं च शयितानां पञ्चसन्धयः । अथार्धपाणिखण्डाभ्यां हलाकारास्तु षट् शिखाः ॥ ४६ ॥ समध्यस्थितकलिं च यत्र स्यात् षट्च्छिखं तु सः ।
दन्त जायमानतिर्यग्बहुशिखायुतः ॥ ४७ ॥ आधाराधेययोगेन सन्धिः सो यथाबलम् । सूकरघाणवद् योज्यं सूकरघ्राणसंज्ञितम् ॥ ४८ ॥ यथायुक्ति यथायोग्यं शूलैर्नानाविधैर्युतम् । सङ्कीर्णकीलसंज्ञं स्याद् वज्राभो वज्रचूडकः ॥ ४९ ॥ तत्तद्रव्यविशालेन समं वाध्यर्धमेव वा ।
व्यासार्धं वाथ पादोनं या तद्रव्यस्य विस्तृतिः ॥ ५० ॥
Lili
२४१

Page #252

२४२
शिल्परत्ने . पूर्वभागः तत्कर्णमानतुल्यं वा सन्ध्यायाम प्रकल्पयेत् । स्तम्भविष्कम्भयोर्मध्ये सन्धि३वोत्तरादिषु ॥ ५१ ॥ दक्षिणेऽपि च वामे वा स्तम्भचूडान्तकं तु यत् । सन्धिमध्यं नियोज्यं स्यात् तदेवं सम्पदा पदम् ।। ५२ ॥ अथवा पादविष्कम्भदलेन चतुरंशिते। . एकांशमथवा यंशं त्र्यंशं वा गमयेत् तथा ॥ ५३ ॥ सन्धानाधेयकस्याग्रमथवा भित्तिपादके।
सन्धिस्थं कीलपार्श्वस्थं स्तम्भसूत्रं यथा तथा ॥ ५४ ॥ एवं -
लुपादिधनमध्यस्थं नीप्रपदृयादिसन्धिषु । कीलपार्श्व भवत्वेवं सर्वमूह्यं यथोचितम् ॥ ५५ ॥ अन्योन्यसन्धिविढे तु शिखाकीलादि चिन्त्यते । द्रव्याणां वसुमध्यस्था शिखा सम्पद्विनाशिनी ॥ ५६ ॥ दक्षिणोत्तरतो नीता शिखा सम्पत्करी भवेत् । गृहीतद्रव्यविस्तारे वसुसप्तषडंशिते ॥ ५७ ॥ शिखायाः कीलकस्यापि विस्तारः स्यात् तु भागतः। तदर्धं तदनं कुर्यात् कीलस्य त्रिपदं तु वा ॥ ५८ ।। एकपङ्क्तिगतस्तम्भेष्वेकाकारास्तु सन्धयः । मिश्रसन्धिविनाशाय तस्मान्भिनं तु वर्जयेत् ॥ ५९ ॥ मल्ललीलं तथा ब्रह्मराजं वै वेणुपर्वकः । अमुकं देवसन्धिश्च दण्डकः षष्ठ उच्यते ॥ ६० ॥

Page #253

२४३
सन्धिः ]
पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः। द्रव्यद्वयस्य त्वेकत्र सन्धिः स्यान्मल्ललीलकः।। त्रिद्रव्यैर्ब्रह्मराजाख्यो वेदैर्बाणैश्च वा पुनः ॥ ६१ ॥ सन्धिः स्याद् वेणुपाख्यः क्रमुकं तु रसैः स्वरै। अष्टाभिर्देवसन्धिः स्याद् रन्ध्रद्रव्यैस्तथैव च ॥६२ ॥ बहुसन्धिर्बहुद्रव्यैस्तथैव बहुसन्धिषु । बहुद्रव्यैर्यदि + + + + दण्डकसंज्ञितः ॥ ६३ ॥ चूलिकायां लुपानां वै सन्धिः स्यादर्धपाणिकः । कूटवंशादिभिस्तासां वेणुपर्वाभिधो भवेत् ॥ ६४ ।। अर्धपाणिविशेषोऽयं भिन्नसन्धिरिति स्मृतम् । पादोपरि भवेत् सन्धि व पादान्तरे कचित् ॥ ६५ ॥ ब्रह्मस्थलोवंगद्रव्यसन्धान विपदां पदम् । ब्रह्मस्थानस्थितः स्तम्भः स्वामिनं च विनाशयेत् ॥ ६६ ॥ तुलाद्युपरिगैर्द्रव्यैरतिदोषं न विद्यते । पुंस्त्रीनपुंसकमहीरुहसन्धिकार्ये
पुंसा च विहितमेव तथैव पुस्योः । नैवोभये न च नपुंसकसंगतिः स्या
जात्यैकया शुभदमुक्तमिति क्रमाहा ॥ ६७ ।। पैतामहादिशास्त्रेषु यथा दृष्टं पुरातनैः ॥ ६८ ॥ तथा तत्तत् प्रकुर्वीत सौख्यायुस्संपदृद्धये । अधिष्ठानस्य वैरूप्यं तत्सन्तानविनाशनम् ॥ १९ ॥ प्रत्यां स्त्रीणां विनाशं तु स्तम्भे नृपपराजयम् । प्रस्तरे द्विजनाशं स्यात् कण्ठे तु वणिजां क्षयम् ॥ ७० ॥

Page #254

२४४ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः नासिकासु स्वपक्षाणा शिखरे राजविभ्रमः । स्तूपिकाकुम्भवैरूप्ये तद्राष्ट्रजननाशनम् ॥ ७१ ॥ आस्थानद्वारसोपानं सर्वेषामशुभावहम् । आस्थानभित्तिकस्तम्भमशक्ताङ्गविरूपता ।। ७२ ।। अवोदितालङ्करणमन्यच्चानिष्टदुःखदम् । पूजोपचारविच्छेदो बलिच्छेदोऽप्यनिष्टकृत् ॥ ७३ ॥ सर्वाङ्गसुन्दरं तस्माद् धाम कुर्यात् सलक्षणम् । नाशदुःखं मृति पुष्टिं कुलवृद्धिं कुलक्षयम् ॥ ७४ ।। धनं सुखं च नैर्धन्यं कुर्यात पूर्वादिदिग्दरी ॥ ७४३ ॥
इति शिल्परत्ने सन्धिलक्षणं नाम
पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ चित्रलक्षणम् । एवं सर्वविमानानि गोपुरादीनि वा पुनः । मनोहरतरं कुर्यान्नानाचित्रविचित्रितम् ॥ १ ॥ जङ्गमा वा स्थावरा वा ये सन्ति भुवनत्रये । तत्तत्स्वभावतस्तेषां करणं चित्रमुच्यते ॥ २ ॥ तच्चित्रं तु त्रिधा ज्ञेयं तस्य भेदोऽधुनोच्यते । सर्वाङ्गदृश्यकरणं चित्रमित्यभिधीयते ॥ ३ ॥

Page #255

२४५
चित्रलक्षणम् षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
भित्त्यादौ लग्नभावेनाप्यर्ध यत्र प्रदृश्यते । तदर्धचित्रमित्युक्तं यत्तत तेषां विलेखनम् ॥ ४ ॥ चित्राभासमिति ख्यातं पूर्वैः शिल्पविशारदैः। चित्रं वाप्यथ चित्रार्ध मृदा वा सुधयापि वा ॥ ५ ॥ दारुणा शिलया वाथ लोहैरिष्टकयापि वा । तत्तद्रव्यैः प्रकुर्वीत यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥ ६ ॥ यथायुक्ति यथाशोभं नानावणैश्च भूषयेत् । सुधाभिः स्निग्धभित्त्यादौ युक्तवर्णैर्विलेखयेत् ॥ ७ ॥ चित्राभासं पुनस्तेषामेकमार्ग समाश्रयेत् । बहिरन्तश्च सर्वेषां यत्र युञ्जीत सर्वतः ॥ ८ ॥ सुमङ्गलकथोपेतं मन्त्रमूर्त्यादिसंयुतम् । सङ्ग्रामं मरणं दुःखं देवासुरकथास्त्वपि ॥ ९॥ नग्नं तपस्विलीलां च न कुर्यान्मानुषालये।। भित्त्यादौ तत्र लेख्यं स्याच्चित्रं चित्रतराकृति ॥ १०॥ स्वागमाखिलवेदादिपुराणोक्तकथान्वितम्। नानावर्णान्वितं रम्यं न न्यूनं नाधिकं क्वचित् ॥ ११ ॥ तत्र तत्रोचिताकाररसभावक्रियान्वितम् । चित्रं विचित्रफलदं भर्तुः कर्तुश्च सर्वदा ॥ १२ ॥ अतोऽन्यदशुभं चित्रं विपरीतफलप्रदम् । न लेखयेत् तन्न लिखेल्लोकद्वयसुवेच्छया ॥ १३ ॥ तस्मात् तत्प्रक्रियां वच्मि मन्दभावहिताय च। तत्रादौ सुधया पूर्वमुक्तया तत्क्रमेण च ॥ १४ ॥

Page #256

शिल्परत्ने
[पूर्वभागः लिपेत् कुड्यं ततश्चित्रं लेपयेदथवा पुनः । दग्ध्वा शङ्खादिकं काष्ठैश्चूर्णितं यत् सुधा हि सा ॥१५॥ + + चूर्ण + + चतुर्थांशमुद्गक्काथलवैः सह । गुलतोयेन संसिञ्चेत तच्चूर्ण वालुकान्वितम् ॥ १६ ॥ ++ + + प्रमाणं हि सुधातुर्याशमानतः। कालाग्निपक्ककदलीफलपिष्टं तु योजयेत् ॥ १७ ॥ तत्पिष्टस्य प्रमाणं हि सुधावेदांशकं स्मृतम् । द्रोण्यां क्षिप्त्वाथ सम्मर्थ गते मासत्रये पुनः ॥१८॥ पेषयेद् दृषदि क्षिप्त्वा दृषदा गुलवारिणा । नवनीतमिवायाति यावत् तावत् सुपेषयेत् ॥ १९ ॥ अथ कुड्यादिकं सम्यग् संशोध्य समतां नयेत् । नालिकेरत्वचामग्रैः सुसूक्ष्मं शिथिलीकृतैः॥ २०॥ पुनस्तद् गुलतोयेन सिक्त्वा नीत्वा दिनाल्पकम् । पश्चात् तत्र सुधापिष्टं तत्र दा विलेपयेत् ॥ २१॥ दाकारविशालादि सर्वमौचित्यभेदतः । लौही दारुमयी वाथ श्लक्ष्णपृष्ठा भवेदिह ॥२२॥ त:पृष्ठभागेन निम्नोन्नतविवर्जितम् । लिप्त्वा पिष्टसुधां सम्यमन्दं मन्दं पुनः क्रमात् ॥ २३॥ नालिकेरत्वचालिप्य शुद्धतोयसमन्वितम् । शुष्के तस्मिन् वर्णलेपं कुर्यात चित्रार्थमेव हि ॥ २४॥ फलकादौ तक्षणेन स्निग्धे वर्ण विलेपयेत् । सुधालेपो न कर्तव्यश्चित्रार्थ फलकादिषु ॥ २५॥

Page #257

चित्रलक्षणम् ]
षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् सर्वेषां वर्णलेपनम् । संस्कृतिं च विशेषेण तेषां योगं तथैव च ॥ २६ ॥ सितवर्ण पीतवर्णं रक्तवर्णे च कज्जलम् । एतानि शुद्धवर्णानि श्यामवर्ण तथैव च ॥ २७ ॥ सुधावलिप्तकुड्यादौ धवलं वर्णमालिपेत् । शङ्खशुक्त्यादिकं बाथ सितमृद्वाथ (?) चूर्णयेत् ॥ २८ ॥ कपित्थनिम्बनिर्यासतोयैरालोड्य बुद्धिमान् । मन्दमालेपयेद् भित्तौ फलके वा यथारुचि ॥ २९ ॥ शाकोटकत्वचा वाथ केतकीहस्ततोऽपि वा । यदा सुस्निग्धतां याति तदावृत्त्या विलेपयेत् ॥ ३० ॥ अथवौलूखले गर्ते सुधाचूर्णानि निक्षिपेत् । पिष्ट्वा पुनः पुनः सम्यङ्मुसलेन महामतिः ॥ ३१ ॥ केरबालफलोदेन सिक्त्वा तं पेषयेत् पुनः । तं पिष्टमुष्णतोयेन सम्यगालोड्य गालयेत् ॥ ३२ ॥ पुनः पूर्वोक्तमार्गेण सुधोपरि विलेपयेत् । इदं तु फलकादौ न शक्यं शक्यं मृदादिषु ॥ ३३ ॥ एवं धवलिते भित्तौ दर्पणोदरसन्निभे । फलकादौ पादौ वा चित्रलेखनमारभेत् ॥ ३४ ॥ पादौ फलकाद्युक्तमार्गमाश्रित्य लेखयेत् । पुराणलोष्टचूर्णेन शुष्कगोमयचूर्णकान् ॥ ३५ ॥ तुल्यशीतजलेनापि योजयेत पेषणीतले । पिष्ट्वा तेन विधायाशु शोषयेत् किट्टलेखनीम् || ३६ ||
२४७

Page #258

शिल्परले
[पूर्वभागः
वर्त्याकारास्तथायामे द्वित्र्यम्भोध्यङ्गुलात्मकाः ।
देवान् वा मनुजान् वापि मृगान् नागान् विहङ्गमान् ॥ ३७ ॥ लतावृक्षादिकान् वाथ नागान् वा सागरानपि । श्रोत्राभ्यां वाथ नेत्राभ्यां मनसा वाथ निश्चितान् ॥ ३८ ॥ आलिखेत् किट्टलेखिन्या सुमुहूर्ते सुलभ के
स्वस्थचित्तः सुखासीनः स्मृत्वा स्मृत्वा पुनः पुनः ॥ ३९ ॥ यत्र लेखा गता वामं तत्र तानू नववाससा । संमायं सम्यगालिख्य तत्तदाकारमुन्नयेत् ॥ ४० ॥ अथ दारू पीतवर्णान् गिरिनद्यादिसम्भवान् | आदाय शुद्धतोयेन संक्षाल्यादौ विचूर्णयेत् ॥ ४१ ॥ मन्दं किञ्चिच्छिलापृष्ठे पेषयित्वा विलोड्य च । शुद्धतोयैर्महापात्रे मुहूर्त प्रतिपालयेत् ॥ ४२ ॥ तदूर्ध्वाशं सारतोयमधः पङ्कविवर्जितम् । पात्रान्तरे विनिक्षिप्य पुनः कुर्यादमुं विधिम् ॥ ४३ ॥ एवं पुनः पुनः कृत्वा यावन्निर्मलता भवेत् । तत्सारं नवमृद्भाण्डे मन्दमालिप्य शोषयेत् ॥ ४४ ॥ ग्रीष्मातपेषु विधिवद् भूयो भूयो महामतिः । आलोड्य शुद्धतोयेषु शोषयेच्छुद्धिमच्छिक : (१) ॥ ४५ ॥ एवमेव समानीय रक्ते धातूनपि क्रमात् । निर्मलत्वे समुत्पन्ने शोषयेदेवमेव हि ॥ ४६ ॥ अथ तैलं समासिच्य वर्धमानेऽच्छवर्तिकाम् । विन्यस्य प्रज्वलद् दीपे घटमादाय मृन्मयम् ॥ ४७ ॥
२४८

Page #259

चित्रलक्षणम्] पट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
शुष्कगोमयचूर्णेन संमृज्योदरमस्य वै । तद् दीपोपरि दीपस्य संमुखं विन्यसेत् पुनः ॥ ४८ ॥ तत्र दीपशिखोद्भूतं कज्जलं तहटोदरे । आलग्नं सम्यगादाय मृहटादौ बिलेपयेत् ॥ ४५ ॥ मर्दयेत् स्वस्य हस्तेन भूयोद्वर्त्य पुनस्तथा । शुद्धाम्बुमिश्रं समर्थ बहुशः शोषयेत् पुनः ॥ ५० ॥ एतत्रयं पुनर्युक्त्या निम्बनिर्यासवारिणा । सम्म शोषयेत् पश्चादथान्यानपि पेषयेत् ॥ ५१ ॥ श्यामधातून यवमानं शुद्धतोयेन पेषयेत् । पुनः कपित्थनिर्यासतोयैः संमर्य शोषयेत् ॥ ५२ ॥ लेखनी त्रिविधा ज्ञेया स्थूला सूक्ष्मा च मध्यमा। तद्दण्डमृतुमात्रं वा विष्कम्भं षड्यवं स्मृतम् ॥ ५३ ॥ मुखे पुच्छे तदष्टांशमष्टाश्रं वाथ वर्तुलम् । कृत्वाने विन्यसेच्छकुं शौडमर्धाङ्गुलोन्नतम् ॥ ५४ ॥ यवाकारं च सुदृढं तत्र संयोजयेत् पुनः । स्थूलायां वत्सक!त्थमजोदरभवं परे ॥ ५५ ॥ चिक्रोडपुच्छजं सूक्ष्मायामरोमं तृणाग्रकम् । तन्तुना लाक्षया वाथ दण्डाग्रकृतशङ्कुषु ॥ ५६ ॥ बध्नातु लेखनीः सम्यक् प्रतिवर्ण त्रिधा त्रिकाः। आकृत्या च त्रिधा स्थूला सूक्ष्मा मध्येति सा पुनः ॥ प्रत्येकं नवधा चैवं प्रतिवर्ण तु लेखनी । अथ मध्यमलेखन्या पीतवर्णरसेन तु ॥ ५८ ॥

Page #260

२५०
शिल्परले
किलेखा बहिर्भागे लिखित्वाव्यक्तमम्बरैः । मार्जयेत् किट्टलेखां तां पुनः सुव्यक्तमालिखेत् ॥ ५९ ॥ रक्तवर्णरसेनाथ सर्व सम्यक् समालिखेत् । ऋज्वादिस्थानभेदानां लेखने वच्मि लक्षणम् ॥ ६० ॥ ऋजु स्यात् संमुखं स्थानमन्यदर्धर्जुसंज्ञकम् । तृतीयं साचिकं प्रोक्तं तुर्य व्यर्धाक्षिसंज्ञकम् ॥ ६१ ॥ पञ्चमं भित्तिकं प्राहुस्तज्ज्ञाः पार्श्वगतं तु तत् । पञ्च स्थानानि मुख्यानि कथितानीह संज्ञया ॥ ६२ ॥ ऋज्वादिपरतस्तस्मात् परावृत्तं चतुर्विधम् । एवं नवैव स्थानानि वदन्तश्चित्रलेखकाः || ६३ ॥ तेषां तु लक्षणं वक्ष्ये ब्रह्मसूत्रविभेदतः । पूर्वतः पूर्वभागः स्यात् परभागस्तु पृष्ठतः ॥ ६४ ॥ नासाग्रमध्यान्नाभेस्तु मध्यमं संलिखेत् सुधीः । आपादमकुटाग्रं यत् सूत्रं ब्राह्ममिति स्मृतम् ॥ ६५ ॥ ब्रह्मसूत्राद् बहिःसूत्रे षट्षडङ्गुलमध्यगे । यत्तत् स्यात् तदृजुस्थानं रूपसांमुख्ययोगि तत् ॥ ६६ ॥ पूर्व भागगतं गात्रं सम्पूर्ण दृश्यते स्फुटम् । कर्णनासामितावत्र शङ्खावङ्गलिसम्मितौ ॥ ६७ ॥ पादौ भागगतौ दृश्यावङ्गल्यश्चित्र भागिकाः । ऋजुस्थानमिदं प्रोक्तं यत्र पृष्ठं न दृश्यते ॥ ६८ ॥ अथार्धर्जु प्रवक्ष्यामि सूत्रत्रयविशेषतः । अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पक्षसूत्रं
+ +- + + ॥ ६९ ॥
[पूर्वभागः

Page #261

.
२५१
चित्रलक्षणम्) षट्चत्वारिंशोऽध्यायः।
परभागगते पादे कल्पिताङ्गुष्ठमूलतः । ततः स्तनप्रदेशाच्च कुचचूचुकतो बहिः ॥ ७॥ जानुतः पश्चमांशेन बहिर्भागे व्यवस्थितम् । पूर्वभागे तु मध्याया अनामायाश्च मध्यगम् ॥ ७१ ॥ स्यातामेवं पक्षसूत्रे ब्रह्मसूत्रं तु कथ्यते । ललाटे च भ्रुवोर्मध्ये नासाग्रे रन्ध्रतो बहिः ।। ७२ ॥ नाभिरन्ध्रबहिःपा लिङ्गमध्यसमागतम् । परभागे तु तस्याङ्ग्रेर्गुल्फस्योपरिसङ्गतः ॥ ७३ ।। ब्रह्मसूत्रप्रकारोऽयं भागेनकेन सङ्कटः(?) । अथाङ्गसन्निवेशादि सर्वमूह्यं स्वबुद्धितः ॥ ७४ ॥ अर्धर्जुकमिदं स्थानं साचिकं कथ्यतेऽधुना । अङ्गुलानि दशैकत्र कलामात्रं ततोऽन्यतः ॥ ७५ ॥ अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पार्श्वसूत्रद्वयस्य च । ललाटाल्लोचनप्रान्तात् कपोलात् स्कन्धदेशतः ॥ ७६ ॥ एकाङ्गुलं स्तनस्यान्तं नाभेः सार्धाङ्गुलावधि । वक्षणादणिदेशाच्च बहिर्व्यक्तं विनिर्गतम् ॥ ७७ ॥ परपादाङ्गुष्ठमूले पादसूत्रं विधीयते । सिन्धोच्च + (?) भ्रुवोर्मध्यान्नासारन्ध्रस्य मध्यतः ॥ ७८ ॥ व्यङ्गुला दृढतः(?) पश्चान्नाभिरन्ध्रस्य मध्यतः । मेहनस्य बहिर्भागाज्जानुमण्डलपूर्वतः ॥ ७९ ॥ नखरस्य तथा प्रान्ताद् ब्रह्मसूत्रं न्यसेत् क्रमात् । मस्तकस्य तथा पृष्ठात् कर्णोपान्तात् तथैव च ॥ ८ ॥

Page #262

२५२ शिल्परत्ने
[पूर्वभागः कन्धरात् स्कन्धसन्धेश्च स्तनचूचुकमण्डलात् । अङ्गुलात् पर्वतश्चैव मध्यभागेन सङ्गतम् ॥ ८१ ॥ कलामात्रं परित्यज्य काञ्चीदेशस्य मध्यतः। मणिबन्धगतं तद्वत् पूर्वभागस्य पाणितः ।। ८२ ।। अन्यपार्श्वगतं सूत्रं क्रमेणैव निरूपितम् । एवं साचीगतं स्थानं साकल्येन निरूपितम् ॥ ८३ ।। व्यर्धाक्षि वक्ष्यते स्थानं लक्ष्यलक्षणसंयुतम् । एकत्रैकाङ्गुलं ह्यस्मिन्नन्यत्रैकादशाङ्गुलम् ॥ ८४ ॥ मध्याद द्यर्धाक्षिके स्थाने लम्बसूत्रक्रमो भवेत् । आकेशान्नासिकाग्राञ्च कक्षमूलाच नाभितः ॥ ८५ ॥ जानुमध्यात् पार्थसूत्रमूलेऽङ्गुष्ठकसंश्रितम् । सीमन्ततो भ्रुवोर्मध्याद् ब्रह्मसूत्रं विनिर्गतम् ॥ ८६ ॥ गोजीतो हनुतः कक्षमूलदेशाच्च मात्रया । अङ्गुलं नाभितस्त्यक्त्वा लिङ्गपाचीत् तथाणितः ।। ८७ ।। अङ्गुष्ठोपान्तदेशाच्च पूर्वसन्ध्यङ्गुलीव्रजेत् । अन्यपार्श्वगतं सूत्रमूर्ध्वपृष्ठविनिर्गतम् ।। ८८ ॥ मणिबन्धात् तर्जनीतः पूर्वपादस्य पाणितः । क्रमेणैवं प्रकुर्वीत सूत्रत्रयमुदीरितम् ॥ ८९ ॥ एवं व्यर्धाक्षिके सूत्रस्थानं भित्तिकमुच्यते । पक्षसूत्रद्वयं तिष्ठेद् ब्रह्मसूत्रं न दृश्यते ॥ ९० ॥ तेनैव मिलितं कार्य मध्यसूत्रं विचक्षणैः । नान्यत्र दृश्यते क्वापि ब्रह्मसूत्रं ततः स्मृतम् ॥ ९१ ।।

Page #263

चित्रलक्षणम् षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
२५३ ऊर्ध्वपृष्ठे तथा स्कन्धे कूपरे पाष्र्युपान्ततः । इतरत् पक्षसूत्रं तु कमेणैवं विधीयते ॥ ९२ ॥ ब्रह्मसूत्रात् पुरोभागे केशान्तं त्रियवान्तरम् । नासामूलस्य सूत्रस्य यवहितयमन्तरम् ॥ ९३ ॥ यवमानान्तरा गोजी निम्ना सा परिकल्प्यते । मास्यमध्यगता रेखा सूत्रादर्धयवान्तरा ॥ ९४ ।। अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य चिबुकस्यैकमङ्गुलम् । हनुचक्रं ततो लेख्यं सूत्रात् पञ्चयवान्तरम् ॥ ९५ ॥ ध्यङ्गुलं हनुचकं स्याद् ग्रीवासन्धिस्तु मात्रया। एका भागान्तरा कार्या ब्रह्मसूत्रानुसारतः ॥ ९६ ॥ घट्टिते ब्रह्मसूत्रेण सूनरोहितचूच्यते(?) । मूलमग्रं च लिङ्गस्य भवेत् सूत्रेण घट्टितम् ॥ ९७॥ पक्षसूत्रस्य कूर्चस्य मध्यं व्यङ्गुलसंयुतम् । अन्यस्य पक्षसूत्रस्य फलकं गोलगाधिकम् (?)॥ ९८ ॥ कलया बाहुमूलं स्यात् फलकं यमुलं ततः। भुजमध्यप्रदेशे तु दशपञ्चनवाधिकम् ॥ ९९ ॥ अर्धाङ्गुलाधिकं कार्यं तत्फलं तु विचक्षणैः । यवमात्रात् क्रमाडीना रेखा बाह्ये तु बाह्यगा ॥ १० ॥ यावत् कूपरंगस्थानं तत्रे सूत्रेण घट्टितम् । कूर्परान्निर्गता काञ्ची जघनस्फिक्तटं तथा ॥ १०१ ॥ काञ्ची ड्यङ्गुलतः कार्या व्यङ्गुल वस्तिमस्तकम् । बस्तिस्तु तीव्रदेशः स्याच्चतुर्भिनिर्गतोऽङ्गुलैः ॥ १०२ ॥

Page #264

२५४
शिल्परने
.
स्फिजोर्मण्डलभागस्तु क्रमशो यवहीनकः । स्फिजो बुध्न प्रदेशस्तु सूत्रस्याङ्गुलतोऽधिकः ॥ १०३ ॥ ऊरोबगता रेखा क्रमशः परिहीयते ।
घट्टिता जानुसन्धौ तु जङ्घा स्याद् द्व्यङ्गुलाधिका ॥ १०४ ॥ अधिकैस्तत्क्रमः + + कथितः सूक्ष्मयुग्मके । आकारं लक्षणं प्रोक्तं प्रमाणेन यथाक्रमम् ॥ १०५ ॥ अर्धम प्रदश्य स्याच्छेषं भित्तिगतं भवेत् । चतुष्प्रकारभिन्नानां स्थानानां वच्मि लक्षणम् ॥ १०६ ॥ परावर्तगतानां वै सूत्रमानादि सर्वतः । ऋजुकेऽर्धर्जुके साचीस्थाने व्यर्धाक्षिसंज्ञके ॥ १०७ ॥ यथा तथा लक्षणं स्यादियमेव भिदात्र तु । पुरोभागं भित्तिगतं पृष्ठं दृश्यं भवेदिति ॥ १०८ ॥ एतेषां मिश्रभावानां स्थानानि स्युरनेकधा । ऋजुस्थानमुखं यत्र तत्रान्यत् कण्ठतोऽप्यधः ॥ १०९ ॥ तत्रापि कट्यधस्त्वन्यदिति सङ्करपद्धतिः । एवं स्वस्वोचितं स्थानं मनसा निश्चित्य बुद्धिमान् ॥ लिखेच्चित्रगतं भावं तथा व्यापारमेव च। अथ वर्णानि विन्यस्य तत्र तत्रोचितक्रमात् ॥ १११ ॥ लेखिन्या स्थूलया मन्दं निष्कलङ्कं महामतिः । तत्र निम्नोन्नतादीनि विशेषाणि समाचरेत् ॥ ११२ ॥ श्यामोज्ज्वलत्वभेदौ च तथा पारुष्यमार्दवान् । विन्यासक्रमभेदौ च कुर्यात् सर्वमनोहरम् ॥ ११३ ॥
[पूर्वभागः

Page #265

चित्रलक्षणम् ]
पट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
तत्तद्वर्णस्य विन्यासे श्यामता स्थूलतैव हि ।
योज्या त+लता तद्वत् क्वचिद् वर्णान्तरैः स्मृता ॥ ११४ ॥ वतोज्ज्वले (?) पीतवर्णे श्यामस्तत्रापि लोहितः । प्रान्ते कज्जलवर्णेन सूक्ष्मया संलिखेत् सुधीः ॥ ११५ ॥ क्षुरेण शितधारेण तत्कर्मपदमञ्जसा ।
संमृजेत्तु खरादीनि चित्रमेवं समाचरेत् ॥ ११६ ॥ अथवान्यप्रकारेण वर्णयोगः प्रकीर्त्यते । मृदुरक्ते तु सिन्दूरं गैरिकं मध्यरक्तके ॥ ११७ ॥ अतिरक्ते तु संयोज्यं वर्णे लाक्षारसं विदुः । मनश्शिला पीतवर्णे ततोऽन्यत् पूर्वमुक्तवत् ॥ ११८ ॥ गैरिकं तु शिलापृष्ठे दिनमेकं सुपेषयेत् । तत् कोषितं शुद्धतोयैः संग्रहेन्मुद्गरादिषु ॥ ११९ ॥ दिना पेषयेत् तत् सिन्दूरं जलमिश्रितम् । निर्जलं चूर्णयेत् तत्र पेषण्यां तु मनश्शिलाम् ॥ १२० ॥ दिनपञ्चकमात्रं तं पुनस्तोयविमिश्रकम् । दिनमेकं पेषयित्वा सम्यक् पात्रेषु संग्रहेत् ॥ १२१ ॥ एतेषां निम्बनिर्यासतोयं संयोज्य युक्तितः । सम्म पलिखनप्रक्रियाश्च समाचरेत् ॥ १२२ ॥
२५५
अथ स्वर्ण पेषणार्थं पत्रीकृत्य यथा मृदु । तत्पत्रं शकलीकृत्य सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं पुनः ॥ १२३ ॥ किञ्चित्सिकतसंमिश्रं शुद्धतोयविमिश्रितम् । पेषयेत् पेषणीश्वभ्रे सुश्लक्ष्णदृपदा सुधीः ॥ १२४ ॥

Page #266

[पूर्वभागः
२५६
शिल्परले
जाते सुपिटे तपिटे काचपात्रे जलैः सह । आलोड्योर्ध्वगतं पङ्कं सिकतां च पुनः पुनः ॥ १२५ ॥ सन्त्यज्य जातं स्वर्णस्य पङ्कमत्युज्ज्वलं बुधः ।
+- 1.
है : तः ॥ १२६ ॥
युक्तितो वज्रलेपेन सह तत्तदुचितलेखिन्या विशेषज्ञो लिखेदिदम् । वराहदंष्ट्रमुख्येन शुष्के तस्मिन् पुनः पुनः ॥ १२७ ॥ यावदस्य प्रभा जाता तावन्मन्दं विघट्टयेत् । अथवा वज्रलेपेन स्वर्णस्थानं विलेखयेत् ॥ १२८ ॥ विन्यसेत् तत्र तत्राशु यथायुक्ति विदारितान् । अतीव मृदुलान् स्वर्णपट्टानतिदृढैः पुनः ॥ १२९ ॥ कार्पासपुङ्खैः संमा प्रकाशीकियतामिदम् । एवं पूर्वैः स्वर्णलेपविधिरुक्तो द्विधा बुधैः ॥ १३० ॥ माहिषत्वचमादाय नवां तोयेन पाचयेत् । नवनीतमिवायाति गालयित्वा यदा तदा ॥ १३१ ॥ गुलिकाश्च ततः कार्या याः शुष्काच महातपे । वज्रलेपमिदं ख्यातं चित्रकारसुखावहम् ॥ १३२ ॥ क्षिप्त्वोष्णतोये विद्राव्य तत्तद्वर्णेषु युक्तितः । कपित्थनिम्बनिर्यासतोयस्थानेऽपि योजयेत् ॥ १३३ ॥ अन्योन्ययोगात् संजातवर्णभेदोऽथ कथ्यते । सितं रक्तेन संयुक्तं गौरच्छवि हि दृश्यते ॥ १३४ ॥ श्वेतं कृष्णं च पीतं च समभागविमिश्रितम् । शारच्छवीति विख्यातं वर्णकारसुखप्रदम् ॥ १३५ ॥

Page #267

' २५७ .
चित्रलक्षणम् । पट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।
श्वेतं कृष्णं समं मिश्रं गजवर्णमुदाहृतम् । रक्तं पीतं समं मिश्रं बकुलस्य फलाकृति ॥ १३६ ॥ ज्वलनाभमिदं ख्यातमग्निवर्णनिभं परम् । पीतस्य द्विगुणं रक्तं मिश्रितं त्वतिरक्तकम् ।। १३७ ।। श्वेतस्य द्विगुणं पीतं मिश्रं ख्यातं तु पिङ्गलम् । कृष्णस्य द्विगुणं पीतं मिश्रितं त्वम्बुसम्मितम् ॥ १३८ ॥ तदेव नृणां वर्णः स्यात् कृष्णं पीतसमं तु वा । हरितालं श्यामयुतं शुकपक्षनिभं भवेत् ॥ १३९ ॥ लाक्षारसेन संयुक्त हिमुदं त्वतिरक्तकम् । लाक्षारसेन संमिश्रं कृष्णं जम्बुफलाकृति ॥ १४ ॥ लाक्षारसं जातिलिङ्गं सितवर्ण यथा समम् । सम्मिश्रमुत्तमं वर्ण हिमुदेनात्र वा युतम् ॥ १४१ ॥ कृष्णं नीलेन सम्मिश्रं केशवर्णमुदाहृतम् । एवं मिश्रकवर्णानि युक्त्या संयोज्य संलिखेत् ॥ १४२ ॥ सुधाधवलिते भित्तौ नैव कुर्यादिदं सुधीः । रसचित्रं तथा धूलीचित्रं चित्रामति विधा ॥ १४३ ॥ एतान्यनलवर्णानि चूर्णयित्वा पृथक् पृथक् । एतैथूर्णैः स्थाण्डिले रम्ये क्षणिकानि विलेपयेत् ॥ १४४ ॥ धूलीचित्रमिदं ख्यातं चित्रकारैः पुरातनैः सादृश्यं दृश्यते यत्तु दर्पणे प्रतिबिम्बवत् ॥ १४५ ॥ तचित्रमिति विख्यातं नालमाकारमात्रकम् । शृङ्गारादिरसो यत्र दर्शनादेव गम्यते ॥ १४६ ॥

Page #268

२५८
शिल्परत्ने पूर्वभागे चित्रलक्षणम् ] + + + + + + + + + + + + + + + + । एवं हादिभित्त्यादौ लक्ष्यलक्षणसंयुतम् ॥ १४७ ॥
लेखनीयमिदं चित्रं सर्वदृष्टिमनोहरम् ॥ १४७३ ॥ इत्थं श्रीदेवनारायणमतिविवृतं शिल्परत्नाद्यभागं षट्चत्वारिंशदध्यायकयुतमतिमन्दात्मबोधप्रदं यत् । नानाग्रामादिदेवालयनरभवनाद्युक्तलक्ष्मप्रकाशं संपूर्ण जातमस्मिन् निखिलबुधजनाः सन्तु सन्तुष्टचित्ताः ॥
इति शिल्परले चित्रलक्षणं नाम
षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ।। श्रीरामपुत्रेण भार्गवगोत्रसंभूतभूदेवेन श्रीकुमारनामधेयेन श्रीदेवनारयणराजचूडामणिपादसेवकेन
लिखितमिदम् ।
शिल्परत्नपूर्वभागः समाप्तः
शुभं भूयात् ।

Page #269

ग. घ. पुस्तकयोः पाठभेदाः।
-
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
----....-...-..-...
-..-
-...---..
मया+++++++जी |मया लोकाश्रयः से- ग.पाठवत्
श्वरा जी | यत्संस्थिता
यस्मिन् स्थिता स्वस्तिकैर
स्वो(स्थिीस्थितैर स्वोत्थितैर विरिश्चाधिपम् ॥
विरिचाभिधम् जाता
जवता
गावत् (घमोन्ये
येऽन्ये | मम सु
मयि सु भूभागे
भूया वर्णिते
वर्धते पूर्वाग
शिल्पा ग | पश्चाद् (भूलक्षणं चैव) भू
'भूभागलक्षणं पधाद
वर्धिते
१६ ! ततः परम् ।
पर ततः। वास्तु(कर्म) | वास्तुमर्म
ग.बर भित्तिलक्षणम् ॥++++ ! भित्तिलक्षणम् ॥ वे भित्तिलक्षणम् |+ + भित्तिभूषाः सर्वस्वलक्ष-दिकालक्षण भित्ति- राणां णम् । (१) द्वाराणां भूष : स्तम्भादिलक्ष
णम् । द्वाराणां कूटगोष्ठा
| कूटकोष्ठा स्फुटितस्य
स्फुटिकस्य मूर्भेष्ट
ग.वत् | पञ्चप्राकारं
पश्चात् प्राकार प्रोक्तवा
प्रोफ भवन्त्विति
भवत्विति दध्यायाः शिल्पर
दध्यायशिल्पिर ततःप
पुनः प विधि
विधिः
Silps

Page #270

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
ध्याने शैव
ग.वत् मार्गणम्
| (कि)ञ्च शैव मार्गजम् ध्यानं च बिम्ब
क्षुरिकालक्षणम् ,, : पञ्चत्रिंशदन्ताध्याय
ग.वत्
।
इन्द्राय बिम्ब शस्त्राणां लक्षणं पञ्चत्रिंशेऽध्याय
खेवं पञ्चत्रिंशद
ध्याय गावत्
संवतस्ते गुरुः शिल्पिभिरेत
संवृतं ते १३ गुरुशिल्पिरेत
कर्म त तान्त्रिकः स्वभि ज्ञा(नधारी?नुरोधी) च तक्षकेणा-युप लीक्षा
।
कर्मित तान्त्रिकस्त्वभि ज्ञानुसारी च तक्षकेण ह्युप लिक्षा
जूका स्याज्जूका
यूकं स्याद् यूका सप्तभिर्वा
सप्तमी ८ सौगन्धिशेमराली च शा सौगन्धी हेमशाली च सौगसी हेमशालीति
शा | क्षुण्णे सिता स्मृता
क्षुण्णः सितः स्मृतः १२ मानाङ्गुलो न चाप्येव क मानाङ्गुलानि चाप्येवक मानाकुलानि चाप्येवं १४ । दुष्टमेवं
दृष्टमेवं
: ग.वत् . [क १५ : तद्भर्तुद
तत्कर्तृद करमध्यमाम
करं मध्यमं म १६ ! मात्रामु
मानामु १८ त्रितया मु
त्रितयान्मु ४ प्राच्या
प्राच्यं - ., : प्रकीर्तितम् ॥ : प्रकीर्णकम् ॥ ११ करो (तिलि)
:: करो रनि १२ एवाराणरु
. एवारनिरु दियास्याष्टो चे
द्दिष्टः सृष्टा चे अङ्गुष्ठानात्
'अगुलामात् १९ । वास्तूनां च
वास्तूनां तु
गावत्

Page #271

मुद्रितपाठः
ग, पाठः
घ. पाठः
। २० धनुहम्
प्रकीर्णाचा द्वि गृहमापने। जात्याह प्राच्यककू चैव
..
प्राच्यकरौ चैव
धनुर्ग्रहः प्रकीर्णाभ्यां द्वि गृहमारभेत् । जात्यह ग.क्त कीर्तितम् । तु ग्राम वैश्वादिषु दिमाने तु भ गावत्
केचन ।
:
तद्राम
वेद्यादिषु १० दिके माने भ ,, | तद्वर्मि ()
तद् वच्मि
चिति
कृमि
.
८
। वातनाकीटजु
वातहा कीटजु वातहारी जु(१) वानिन्ना
वनिम्रा
| ग.क्त ४ भू(रिव ? मि)नव
भूमिः शिव ७ | स्था(प? सोना
स्थासना कुशैः कु
। कुलैः कु ! ताप्यदिशि
तान्यदिशि पुष्पफलप्रवालतरु
पूर्णफलप्रसूनतरु ोद्यान
श्चोद्यान तद्भवा च शि
तद्भवाप शि कलिया
कुलिङ्गाक्ष धवलरम्या या स
धवला रम्या स धवलात्म्या (?)स i (त्व ?)परेषां न परा धरा। त्वपरेषां परा नच । ! ग.वत् रागच्छतः
रागच्छता प्लक्षो
वृक्षो छत्रिश्रेष्ठे हि
छत्रिः श्रेष्ठो हि छत्रिः श्रेष्ठा हि सर्वदिक्षु यु
सर्वतोऽपि यु दिगन्ते विनि
दिगन्तेषु नि ४ इन्द्राग्न्यारन्तराद्यन्तरालनी- इन्द्राग्न्यायन्तरालानां
चवशात् क्रमात् । | नाम निम्नतया विदुः ग.वत् ५ | महापथाख्यौ च श्म
महाख्यमपथं इम तत्र लाभ
पुत्रलाभ
ग.वत्

Page #272

पृष्ठं । पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
त्वन्तरालाख्याः स्व गि(रिः) ।तु चोत्तमा १८ शूद्रपरगृहप्रकारः
त्वन्तरालाश्च स्व गिरिः स्याच्चोत्तमा
अथ भूमिपरिग्रह
प्रकार
१९ , सकलै(रुदितै)वि २२ समार्जितायाः १ तत्तद्योगां म ४ । प्रविधाय सू
प्राविधिनाथ मन्त्र
ग.वत् बहुधा सकलैर्वि समज्जितायाः तत्तद्योग्यां म प्रविसार्य सू
! . मात्वा
प्राग्वदनोऽस्त्रमन्त्र कृत्वा न्यायेन प्रवि
मन्त्री संप्रवि कूटेन
काष्ठेन शत मृतिस्त्वर्थ शोकं मृ
ोच्छ्रितशिखे नियुक्तसूत्र
पश्येदतः ५ चिकुरे
कर्णक , शङ्खलाम् । अंस
न व काष्ठेन गत मृति त्वर्थ रोगं मृ णे छिन्नशिखे
नियुक्तः सूत्र पश्येदधः
ग.वत् द्विकरे कण्ठक शृङ्खला । उरोहृदय| योः स्पर्श तावन्मानेऽस्थि निर्दिशेत् ॥ अंस सार्धहस्तद्वयेऽस्थि तत् । प्रकोष्ठयोः कपालं वा काष्ठं वा जानुमात्रके। कटौ लोहं तु तन्मात्रे ऊर्वोर्विद्यात् प्रकोष्ठवत् । जानु
- कटौ लोहान् प्रकोष्ठयोः ।।
। हस्तमात्रे वदेदेवमेवोर्वोः का
ठकास्थिना । उरोहृदययोः स्पर्श तावन्मात्रेऽस्थि निदिशेत् । जानु
-

Page #273

पृष्ठं । पशिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
| नेऽस्ताम्भः
ने स्तम्भः
ग.वत् गृङ्गुलिवर्धाकालोकांस्यं (१) 'द्य मुलीवर्धताले काविनि
स्यं विनि प्यस्ति त
प्यस्थित अजादाज
अजेनाजं माहिषेण
महिषेण व्याघेणैवं
व्याघेणभं | ग.वत् गर्दभं
गार्दभं १८ ने (तु) व
नेन ब १९ शन्दिते
श्राविते । २ (स?)मानुषे
मानुषे | ३ माक्लेशं
मक्लेशं ४ जीवन्मध्ये तु धा जीवन्मत्स्ये तु धा ग.वत्
मध्ये मण्डूककूमौ वा स्वर्ण मत्स्यमण्डूककूर्माश्च । मत्स्यमण्डूककूर्माश्च चेद्वितरेन्मणिम् । | सुवर्ण वितरेन्मणिम् । सुवर्ण पारतं मणिम् । कारयेदस
विहितैरस ग.वत् खादिरेणाथवा ढाम् ।।
खदिरेणाथवा दृढम्॥ कृष्टपूर्वी
कृतपूर्वी महद् रोग
महारोगं तन्मन्त्रकैः।
तन्मन्त्रतः। तथा खा
ततः खा रात्रैस्तु म
रात्रैः सा म | गुरुशिल्पि
गुरुः शिल्पि कुटितं वा
कुटिक वा विशेषतः (१)। विशेषेण । । ग.वत् ७ वणिगतियुक्तं
वणिगधियुकं | मौ(द)क
मौदक धावनं
धवनं निर्जल(तल ?)त
निर्जलत जलत(ह)वि
जलगतवि
ग. वत् गहनसा
गहनं सा विपुलोत्थगह विपुलोत्थं गह
११. विपुलोर्थगह

Page #274

पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
-
२५
२० मण्डपयु
चतुष्कुटिकल्य मानद्वि द्रोणीमु कृषीवला पण्याश्वधन त्वेव त्रि
मिण्डकयु चतुष्कुटिक छ मानक द्वि द्रोणमु कृषिपाला वन्यैश्च धन त्वेवं त्रि हीनं दु ष्टिसंयुतैः सप्तशतैर्दुर्ग
। १९ । ष्टियुक्सप्तशतैर्युतं दुर्ग
५ तत्
पुनः । राज
पुनः। प्रामादीनां प्र. 'माणानि प्रोक्ताल भवन्ति हि। राज प्रामाः।
वै+मु
दशद भवन्ति हि॥ रघमे त्रयः ।
गावत्
रएशत त्रिंशद् यष्ट
७ प्रामः। १० तैवमु १२ । शतद
भवन्त्विह ॥ २२ : रधमत्रयाः।
प्ये रिष्टाः शतै
त्रिंशत्यष्ट ४ विका(रा)दि
णैः सुनि ५ द्विजाद्यादशकैरेक
भेदाः । प्रकीर्णकः । पद्मकः श्री : सामान्यं विन्यासस्त्वरधा स्मृतः। तस्मिन् वी(थ्या? थी) स्यात् दक्षिणवीथिः प्र
विकारादि गैस्तु नि द्विजद्वादशान्ता एक भेदः। प्रकीर्तितः । पद्माख्यः श्री । सामान्याद् विन्यासस्त्वेवमष्टधा। यस्मिन् वीथी स्यात् दक्षिणवीथिर्भवेत् प्र

Page #275

-
प्रष्ट पङ्गिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
। एतत्
सौम्याश्च स्यु
१६ एवं चेत् स्वस्तिकना
स्वस्तिक ना , नाना शिल्पशास्त्रेषु कीर्तितः।
नाम्रा प्रचस्यते शि
ल्पशास्त्रेषु। २० । वापि प्र
वा स्युः प्र प्रत्यग्गा वीथयः प्रायत्यवीथयः । ग.वत् सौम्यान्ताः स्यु सम्मितम् ।
सम्मिताः । प्राच्याष्टवी
प्राच्यां षड्वी ग.वत् परागोऽसौ विधी
परागः सोऽभिधी दुदीच्यः स्यु
दुदीच्याः स्यु कर्करीवन्धमध्यमा
कर्तरीवन्धमध्यमम् ।। भावयेयुर्वप्रास्याद
भवेयुस्ते वप्राध्याद ग.वत् रथवीथिः सा
जनवीयो स मार्गस्तथैन्द्रगः ॥
मार्गः पुरन्दरे ।। १६ : यथा । शस्तं
यथा । अम्भः कुम्भगतं श्रेष्ठं मध्यम मीनमेषयोः । मकरे च वृषे नीचं ग्रामादे
रालयस्य वा ॥ शस्तं ग.वत् १९ राजापणो
राजावणो प्रागुदीच्यां कु
प्रागदीच्योः कु ग.वत् वापकानां
। नाविकान वाप्यनिले
प्राच्य(स्याद ?)निले । पक्कणम्,
पट्टणम् परितोत्थ(?)
परितोऽर्थप युक्तमध्ये
युक्त मध्ये
ग.वत् ८ तद्दक्षिणतः पार्श्वे शेषं स्यात् तद्दक्षिणतः पार्थे तहक्षिणतया पार्श्वे
: गेहं स्यात् गेहं स्यात् ९ । तस्तत्तद्वद् वासालियन्त्रिका
: तस्तद्वद्वा आवासो it तु॥
। यन्त्रकाराणाम् ।। .., . १० गणनमथ
. गणमथ
ग.वत्
-
--

Page #276

पृष्ठं पतिः।
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
| १४ ! माहेन्दायग्न्य
इन्द्रादावान्य १५ अग्न्यादि
इन्द्रादि तत्रैव ल
तत्रैवं ल
ग.वत् सपुष्पक ग
पुष्पं वा ग । मापेरतं(?)
मपि रजतं
मविरजितं ताम्रादिकं लोहम् ॥
ताम्रादिलोहं च ॥ तत्रान्तर्बाह्ये (वा) भैष
सर्वत्रान्तर्बाह्ये भैष । स्थाने।
स्थानः । धान्यादिभेदः
धान्यादौ भेदः १० । अधीशयोर्वा
'अमीशयोर्वा
अग्निशयो वा १२ । सञ्चयम् ।
सञ्चयः। १३ व्यायामोऽप्यर्गले स्मृ ।
व्यायामोऽर्गलके स्मृ चार्वतां गृहम्
चार्चनागृहम्
ग.वत् सौम्ये च प
सौम्येऽथ प वायौ चा!
वायावों येत् ॥ मध्ये.......भूभुजाम् ॥ एवं
येत् ॥ एवं ++पद
अथातः पद आसनं च तथा स्थानीयं ! आसनं चेति दशधा च देशीयमुच्यते । भयच- स्थानीयं स्यात् ततः डिताख्यपदं सथा भद्र
परम् । देशीयमिति विख्यातं तथैवोभ-ग.वत् यचण्डितम् । ततः। परं तु विज्ञेयं पदं ।
गावत
भद्र
| १४ : गर्भ त्रियुतकं वृत्ताभो । १७ 'कान्तकं तद्वद् वि
विप्रभक्तिकं च विश्वेशसारकम् । तथैवेश्वरकान्ताख्यमिन्द्रकान्तपदं पुनः। द्वात्रिंशद्भेदसंयुक्तमेवं पदमि. ति स्मृतम् । प्रान्त
गर्भ च त्रियतं वृत्तभो कान्तमप्येवं वि विप्रभक्तिविश्वेशसारमीश्वरकान्तकम् । इन्द्रकान्तमिति प्रोकं द्वात्रिंशत्पदभेदतः । प्रान्त

Page #277

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
के
विंशति (कैः) प
विंशतिभिः प एकाशीतिपदैः
एकद्वित्रिपदैः क्षेत्र (स्यात् ) परशा
क्षेत्रं परमशा ८ स्थानीयकं नाम च
स्थानीयमित्युक्तं च १. (चतुरू)नद्विशतपदं ख्या षण्णवत्युत्तरशतं ख्या ग.वत् मिति स्मृतम्
मुदाहृतम् पञ्चाशाद्विशत(क) प
पञ्चाशच्च द्विशतं प १४ । एकोननवतियुक्तद्वि
परं ह्येकोननवतिद्वि १५ सचतुर्विंशत्रिशतपदं
सचतुर्विशतित्रिशतपदं । १९ । संयुक्तं च
| संयुक्तच ३ सप्ततितच्छतकं पदं सप्ततिस्तच्छतकं पदं सप्ततिः षटछतं
स्यात् पदं , ६ एकोनषष्टिवियुतं नवशतपदं
विप्रभक्तिपदं त्वेकचपुनः ॥ विप्रभक्तिकसंझं स्यात्
त्वारिंशदष्टशताधिपरं विश्वेशसारकम् । पदै.
कम् । ततो विश्वेशनवशतैर्युक्तं तथैवेश्वरकान्त
सारं स्यात् पदैव कम् । एकषष्टियुतैः कोष्ठः
शतैर्युतम् । एकषष्टिपरं नवशतैः स्मृतम् । चतु
युतैर्नवशतैरीश्वरका| विंशतिसाहस्रमिन्द्रकान्तपदं
न्तकम्। चतुर्विशतिविदुः । एवं द्वात्रिं
संयुक्तसहस्रं चेन्द्रका
न्तकम् । एवञ्च त्रिं १४ पैत्रा
चैत्रा स्थितो निखिल
स्थितः सकल यजत
यजतु कोष्ठे वितथो
कोष्ठे द्विधा कृते। ई. शो जयन्त आदित्यो भृशोऽनिर्वितथो
गावत् ब्रह्माप्यको
ब्रह्मा हि को मित्रकोऽथ महीध
मित्रोऽथ पृथिवीध | १२ | पूज्याः ++ ++ 1 पदाना- पूज्या देवता अपि मपि सर्वेषां मण्डू पूर्ववत् । पदाना...! ___......मण्डू पूज्याः मण्डू
Silpa
| १५

Page #278

पृष्ठं । पशिः
मुद्रितपाटः .
ग. पाट:
घ. पाठः
ه
ه ه م ه ه م
---
و
३
ख्यं परं तथा ।
ख्यपदं तथा। तत्रयम्
। तद्वयम् पदमे
पदगा
गायत्विपदगा
द्विादगा श
शक
ग.वत् कर्ता
भर्ता " ४ । संस्थाः
संस्थः
ग-वत् कोणेऽर्थ
। कोणार्घ मित्रश्चप
मित्रस्तु प क्रमात् । शर्वः ......क्रमात् ॥ एका
क्रमात् । एका पदः स्थाप्यो ब्र
• पदस्थः स्याद् ब्र चासने ॥
विष्टरे ॥ यानि तान्येवं
च यान्येवं पेतुरथा
नेशुस्तथा १९ गुरु गुस्ततस्तेषां
भृगुर्गुरुसुतस्तेषां रेवाभोगवर्ष सञ्चाल्य भैरवाभो-' सञ्छाद्य भैरवाभो. णा(?)।
गवर्मणा । गवर्मणा । मुखानले ।
मुखानलैः। विभावै शितैः
ग.वत् ११ । भस्मीकृत्य भृ
भस्मीक भ । १९ ददर्श
ददृशे + + + + विश्वतश्वसत् । विश्वस्तश्च समाश्वसन् । ग.वत् | दर्शित्वान्निशाम्य
। दर्शी तु निशम्य बुद्धधानया तव ।
बुद्धद्या तवानया।
। इत्युक्त्वा पुष्पैश्च धूपदीपैश्च
पुष्पधूपैश्च दीपैश्च कुर्वता
कुर्वता
ग.वत् अकृत्वा (वास्तु
अकृत्वा वास्तु ९ दिङ्मुख १२ विनिहितः
विनिहितं
هو ما هم می
३
विभवै
भ्रशिताः
सम्मुखं

Page #279

पृष्ठं पतिः
मुद्रितपाठः
।
ग. पाठः
घ. पाठः
., .,
१३ : पद्भयां तथा कूप ! संस्थापिते कूर्प संस्थापिते कोर्प २ पितौ चार्य
पितावार्य ९ + । काभिध
ह्यार्यकाभिध ग.वत् १३ : स्वयं त
स्थितः त , पुंस्त्वेऽभि
मेऽभि ३ शुक्लकृष्णौ च
कृष्णशक्ती व १. : परागैर्वा चि
विभागैस्तु चि १८ 'गुरुपूजनामु
गुरुः पूजामु ग.वत् १९ (केलि ?) आ २० परिपूजयेत् तु ।
परिकल्प्य चात्र। परिकल्प्य तत्र। १ परेशपूजा
ईशानपूजा
ग.बत् क्षताभिः
क्षताद्भिः तथोदकेन ।
: तथौदनेन । शेवाय
शोधाय पायसाज्ये।
पायसाज्यैः विभावयेत् ॥
अर्चयित्वा ॥ नथेन्द्र जयाय शस्तं यलि । तथेन्द्र शुद्धानमेवेन्द्र: कर्मणीह ।
जयाय शस्तम् । ग.वत् । जये त्वपकम् ॥
| जयेऽल्पपक्वम् । २१ तथापि पू
तथाभिपू सगन्धै ८ मार्गे पीनेन
| अग्नी पीतेन | बाह्ये पीतेन ९ , यां तु राक्षस्यां
यास्तु राक्षस्याः स्कन्दादिके ब
स्कन्दादितो व १६ । सगन्ध
सुगन्ध । इत्येव
इत्येवं नाशोऽथ जायते।
नाशमवाप्नुयात् ।
ग.वत् वारण
धारण नैती
नितो रोगो
रोगी द्वारे यज्ञ ...... वनिता
द्वारे वनिता
सुगन्धै
भूशे

Page #280

पतिः
मुद्रितपाठः
ग, पाठः
घ. पाठ:
च धनं
। उदितौ स्था
दितौ तु स्था चेन्धन द्विद्वारे (तु) कृते वदेत् । यदि द्वारं कृतं भवेत् । ग.वत् दक्षिणानने !!
दक्षिणामुखे ॥ दन्तसुप्रीवके तथा ।
दन्ते सुग्रीवके तथा। ब्राह्मणपू
विप्रस्य पू शूद्रजनस्य तु।
शुदस्य कीर्तितम् । पदे पुनः ।।
पदेऽथवा उदिता
अदिता च वि
यत्र द्वारं वि द्वारस्तारतोऽथ स द्वास्तारतोऽथ स द्वास्तारतोऽपि स एतन्मण्डपतारं
एवं मण्डपचतुरं नियममाह --ती
नियमः-ती दि यावद्
द्वादि ह्याद्वा दि आद्वा मध्येऽजः
मध्ये च जनन्यो + विधौ जनन्यो वा विधौ ग.वत् विष्णुस्तथाधीशे ++ + विष्णुरमो काली य- विष्णुरग्नौ ... गुरुः । + + + + + + मे गुरुः । स्थाप्यो ! मध्ये विष्णु ... सु. ++ + सुग्रीवे विष्णुस्तथाब्धाशे सुप्रीवे
मीने ज्येष्ठायां
ज्येष्ठाया काल्या
काल्या |च वने
पवने
| ग.वत् दैवतं चार्षे य
देवकार्य वा य (१) तत्र युक्त्या (सर्व) महातत्र तत्र युक्त्या महा ग.वत् दृष्टा तो
इष्टतो स्निग्धाख्या म
स्निग्धाप्यम युगावे तू
युगाग्रे तू विधाय
विधार्य कल(शं)
कलशं शिलाकुम्भ
शिलां कुम्भ । २ प्रपूरयेच्छुदैर्ज .
प्रपूरयेच्छस्तैर्ज
:
3
+ 1 = 3 = :

Page #281

पृष्ठ
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाटः
११ अब्जा ? व्या)रा
अब्धारा तयोः शङ्कर
तयोरन्तर
ग.वत् क्रान्ति
र्काक्रान्ति अविकारवद्भिरत्य
अविकारिभिरत्य अविकारवदत्य मतितिग्मात
मतिमात्रात च
वा तदनाद् भागपर्यन्तमानश्रुति तदनाद् भानपर्यन्त
मानं श्रुति ग.वत् जीवपरमकान्तितासिता। जीवापरमक्रान्तिता
| डिता । सौम्ये (का)लेऽपि सौम्यगोलेऽपि १५ शोषयेत्
शोधयेत् कोटिः श्रुतिश्छाया कोटिश्रुतिच्छाया अधवाक्षज्योना यदा क्रान्तिः अथवा, अक्षज्योना सौत्रिज्ययागताम्(?)। यदा क्रान्तिः सौम्या
न्तांत्रिज्यया हताम्। ज्याप्तश
ज्याप्तिः श स्फुटाम् ।
स्फुटा। | पृथक्षाल(?)ज
पृथकालज
ग्रार । १० तत्सौष्ठमसीरोत्थ + + + तत्सौषुम्नसिरोत्थसू. + + + + + + सूत्रं त्रयुगयोगाच्छकुमू -
लान्तिमम् । सूत्रं
दिशा करणेष्वैशी
करणे सैशा स्यादैशीत्य
स्यादैन्द्रीय ग.वत् योगमू
योगे मू षड् द्वा(?) च
षट् द्वौ च गावत् शैले
शैव((2) वात्यो
वत्यो ऋजवः
मृद्भवाः कक्ष्ये
कथ्ये
गार
दिशा
ग.वत्

Page #282

. मुद्रितपाटः
ग. पाठः
'घ. पाठः
१८ ! पन्नव्या
पन्नं व्या २ रनि
अरनि ३, तारतो स्या
तारतोऽध स्याग.वत् अथ वाम
अथायाम ८ तु + + + पि
तु विस्तारात् पि मित्यु । तद्वैलायाः प्राविवो तद्वेलायाः प्रागिवो तत्फेलायाः प्रागिवो | उग्रादीनां
ग्रामादीनां । ग.वत् गर्भमादी वि
: गर्भनाभौ वि १६ केर
केश
: ग.क्त १७ : तीदृशात्मनि
। तीदमात्मनि ! २ , अवास्तुकार्मणज्ञानम् ।। अथ वास्तुमर्मज्ञानम् , ७ स्थिता श्रुतिः
स्थिताः श्रवस्थिताच श्रुति(?) , श्रुतिः + + पा श्रवक्तयोः (१) । उत्तरानना ।
उत्तरामनाः। म.वत् ! स्तम्भगमा
स्थमुपमा । मध्यस्थितं मर्भरज्जुभ्यां पदमध्यस्थितं मर्म+ + दोष
रज्जुभ्यां दोष वा सत
वा स्वत कर्णे
कण्ठे
हृद्रोगः १५ निधनेद् वास्तुकमणि
निखनेद् वास्तुमर्मणि ३ ! मृतिः ।
ग.वत् ५ शिरोवे
| सिरावे ८ : काशं + + वसंशक : कौशं वस्वंशं शतके पदे(!)।
ग.वन् अन्तरा
अन्तरे दिव्य
द्रव्य | १८ दूषिताः ।
दूषिता। ५७ । २ । (लि)ङ्गा
। लिङ्गा २. मर्तयिष्ये
कीतयिष्ये
७ हृद्रोग

Page #283

पृष्ठ पति
मुद्रितपाठः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
२१ । वा+प
: वान्यप
| ग.वत् २२ । वाता+न्यकरागताति वाताग्न्यर्ककराहताति | २ . शिरोद्देशा
'शिरोदेशा ५ बहुला
बहुलं ,, तस्याच्छिरोधोमुखा(!) तस्याः शिरोधोमुखम् तस्याधिरोधोमुखा ६ तद्दिङ्मुखीम् ।। तद्दिमुखी ॥ ग.वत् १४ मुत् -।-स
। मुद्गस १८ बिम्ब विधौ)वि
बिम्बविधी वि १२ लिङ्गेऽक्षतुल्यताया(?) लिङ्गेऽक्षरतुल्यताया ग.वत् | तुल्यांशः
तुल्यांशैः । १९ रक्षयेत्
लक्षयेत् ३ सिकताथवा
सिकतास्तु वा । ५ स्यादागुणश्च(१) ग स्यादाखुध ग स्यादाखुत्वग । ८ सिकतः प्रशस्तो
प्रशस्ता ५१ गोपश्च
गपाश्च निपी (त)णे(?)स नीलेऽपि वर्ण स ग.वत् १५. विधायावि
शिलाया वि
सिकता
समन्तात् पिष्ट्वा
ग.वत् दया चेत् हयारात्रीः
ह्यारात्रि तस्यां द्रुतं
समस्तात् पिष्टा | स्याचेत् गयारात्रि तस्याद्रितं वह्नौ सस्यप्र कूर्मश्च योग्यम् जानुदन्नं ज ररीष तष्टकाः सुस विस्तारास्तुल्याः
६२ २
सद्यान कुर्याच्च ३ योग्या मृ .
जानुरुद्धं ज
शराष
ग.क्त तत्रष्टकास्ताः स विस्तारस्थौल्या:

Page #284

पृष्ठं | पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
मधुघृत
..
वैवम् ।
वर
८ | यम
युग्म ९ रेखाः सा
रेखा सा १० स्त्वयुग्मं
स्त्वयुग्मा १३ काश्च याः
काह्वयाः विधातव्यं
| विधातव्या शतांश
गतांशं क्षीराङ्गत्व
क्षीरागत्व
चूत वेष्टितम् ।
पेषितम् । मधुकृत स्तनजलधि
स्तनजदधि
! चैवम् रन्यशक
। रन्यंशं क्र पर मुष्टिका यु
मुषिता यु
गावत ११ सत(त)पुरुष
सदापुध नृदेवा
नृगोदेवा १४ सनाराः
सनीडाः २० सुप्तिस्नवरणा(?) स्नुहोस्नवरणा
स्नुहीस्नुग्वरणा विकङ्कटाः।
विकताः । विकककाः । ३ ! नन्द्यावर्तश्च
नन्यावर्ताश्च रजनाः
मृञ्जनाः असारशा
असारान् शा शुभाय स्युः
शुभा वा स्युः लिपा: शुभाः लिकुचाः शुभाः लिकुचः शुभः
खर्जे महीरुहा
महीरुहैः | पुण्याद्रिवन
पुण्यदिग्वन सबकः
स्तबकः २ / तथार्जुनाकणौ (1) किरीणी | तथार्जुनाजकणौ क्षी.
रिणी
ग.वत् । ५ कर्चल:
कुटपलः
कट्फलः

Page #285

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
चते + + + + + : श्चैव पनसः सप्तप- ग.वत् + + +
र्णकः । २० ! दुग्धं तैल
दुग्धतैल २१ सोपकामतु
सोपक्रमतु ,,! २२ च्छिन्द्या(त्त)
च्छिन्द्यात् त सवे लब्ध्यै
वो वृद्ध्यै २ तरुम् ॥ सिंहेभवृषभा श- तरुम् ॥ शकलं । ग.वत्
कलं
३ निपते भूमी
निपतेद् भूमौ
चेत्तु ! सिंहह्मातङ्गवृषध्वनात्(१) सिंहेभवृषभध्वानात् । ग.वत् दिपातमुखा (वृक्षाः) सु ।
दिक्पातास्तन्मुखाग्राः
"
शुभ
शुभे स्तम्भमुद्दिश्य + + + शुमुहूर्तस्तम्भमुद्देिश्य शु गवत् ८ कृत्वात्रान्तरमुग्नयेत् (१) कृत्वा तक्ष
मूले चाग्रे तथा कृत्वा तक्ष: ११ प्रोक्ता (चो)न्म । प्रोक्तवन्म २ स्वस्वा(ग्रव)
। स्वस्ताग्रव 'पर्यो
प!
ग.वत् ५ : पर्व + चापि विद्यते । पर्व चापि न विद्यते । १२ कर (ड्य ? योधक
कूर धधक ९. यथोक्तं व
यथोक्तब
पर्वतः | वक्र
| वक्र वित्रकम्
विवककम् कारयेत् ... अवि कारयेत् ॥ अवि । प्रकारेण तेषां दाहं...लोष्ट. i
प्रकारेण लोष्टदाहो । दाहा 1, मध्ये वा श
मध्यमं श । २ भित्त्यन्तर (स्य) मा
। भित्त्यभ्यन्तरमा
परितः
-.----... -
।
Silpam

Page #286

१८
मुद्रितपाठः
ग. पाटः
घ. पाठः
। १४
। ४ | म(रे)न्द्राणां
नरेन्द्राणां ८ ह्योमा
होम? संशयम् (१)
संशयः नवध्ने विप्रमुख्याऽधिभिः नवनऽधिनिर्विन.
। मुख्याः ।। ७४ १७ ! (सू ? स्म)यते मृ
सूर्यतो म १९ - निन्दिता(हि)प्रतिमा प्रति- निन्दिना प्रतिमा निन्दिता प्रतिमुखा प्रहे
गतिगहें ! गतिगृहे २ खर आन्तदुःखं · स्वर आत्तदुः ५ : वास्तु(कर्माण)
: वास्तुकर्माण : चलसं . संस्थतः
सान्त्वतः नागे
नाहे प्रवश्यः
विचिन्त्यम | स्यत्र व्ययो
स्यत्रायायो
ग.नत् कराराम
कर गम चिंशता
त्रिशता , हरेत् .... शेपं व्य
हरेत् । शेषं व्य .१४ : भक्ते +भिः
। भक्तऽभिः ग.चत् १२ हवा हवा
हवा हत्या , राशि वेविधा
राशिं विधा वारश्चन्द्रस्य गुणो भवति
बीरो गुणकारः स्याविभाजका भवेत् पाद: ।
छीतांशोहरिको गु1 . कस्त्वं गुणकारकः स्या
गेनेथ । + स्त्वं गुण
कारः स्या २ हारस्तु
हौरस्तु ४ यो(गा)दि
योगादि : हस्ताशा
हस्तोशा प्रासादांच करलेन प्रासादाच कराङ्गुलोन ग.वत् : १९ : कतम
ऋमत हस्तान्तोथ(१)
हस्तान्तं च
हस्तान्तश्च २१ किष्कुमित (वोतिह )चर किकमितावितीह बर ग.वन्

Page #287

पछा
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
---------------------- ४ . प्रान्तोऽप्युच्छ्यं स्या
प्रान्तोऽचयः स्या ८ नियमः । तत्रादिल ....... नियमः । सप्तत्रिभागा ग.वत्
. (सप्त? )त्रिभागा १० मुच्छ्यम् । तच्छा मुच्छ्रयं यत् तच्छा ११ मुत्तममध्यर्थ
मुक्तम् । अध्यध १२. तुझं+++++++++++ .
: तुङ्गम्। विस्तार । विस्तार १३ द्विगुणि(तु?)तो
'द्विगुणिता १४ । कामिकम्
• कामम् । चाभिचारे
चाभिचारम् १९ मुख्य जालापिच
मुहय जात्यपि च
मुख्यजात्यपिच । २० : हस्ततारं च त्रि
हस्तविस्तारं त्रि ५ च (श) तेन च ।
नवकेन च।
ग.क्त तथा ।
ततः तलान्तकम् । अत्यष्टि ... ...
तलादिकम् । द्विद्वि द्विति करात् ततः
करान्ततः १० शिरान्तं तु
शिखरं तत्तु २३ षटकोनाद
षटकोणाञ्च ३ अष्टसप्तकरैः अष्ठा कानि तु अष्टसप्तकपदपञ्चकरैः . ग.वत् +++++ ॥
श्रेष्टादिकानि तु ॥ " ८ : सं(ख्य ? )मितेः !
संख्यकैः । " : १६ । मष्टां (श)वा
: मन्त्रांशं वा "। " : भवेत् । अथवा" विमानं .
भवेत् । विमानं " १९ हस्तोचकांधि +- म हस्तोचादधिकं न ग.वत्
१. सर्वदेवेषु सन्देश(१)म संवदेशपु तं देशम ' ११ भिन्नस्तत्तद्दे
भिन्नस्तत्तु दे करं
गावत्
कण्ड १२ । उन्नतोपानकोपेताः कूट
उन्नत्योपानतोपेतो कोष्ठताः
कूटकोष्टी

Page #288

पृष्ठं पातेः
८५
މގ
"
""
33
८६
१
""
">
""
८७
૮૮
رد
"
८९
O
"
12
ور
९२
د.
"
"
"
32
"
९३
33
२ | मश्रमन्तन् (?)
४ना (सा) म ६ मध्योर्ध्व
4 नेक (त) ले
९
कर्ण
२०
वस्त्र (क) शिरोपे
२१
शिरःकर्ण
५ वृत्ताभ्रमेव
७
सालिन्द्रं
प्येकेनैक
१५
"
१७ भेवारं
१८ | विपस्यै च
१२ भूतेश
१
हस
६
विजयश्री
१६
४
२
સ
१५ कूटनी
५.
तदाधिष्ठानसांईतिम्
११ चेत् + वराजकम्
| पादेनोनद्वि
३
६
१६
२१
मुद्रितपाठः
भद्रनास्यल्पनासि वा
३
6 A
७
१०
१२ | हृदयो
१५
द्वार
तंत्र का
पिण्डिकं
अथो गृहलपा
प्रासादभेदः
त्रिचतुर्हस्तयोर्धा
कैश्चत्
वर्ग जेष्टकान्
क्ष्मात् क्रमात्
रोपानयोर्म
चतुर्थांशयुतं वाष्टिभिः
१०
ग. पाठः
मञ्चमन्तः
ऋष्णुं
वस्त्र शिरसो
शिरःकण्ट
वृत्ताभमेव
सालिन्
भोगवीर
अधोग्राः स्युर्लुमा प्रासादाङ्गभेदः
वेद यौवराजकम्
कैश्वित.
वर्गजेषु तान्
द्वांश
| नानाम
मध्या
घ. पाठः
भद्रनाड्यल्पनाडि त्रा
नेकतलं
ग.वत्
Patar शिरसोपे
ग. वत्
r
ލ
प्येकानेक
गवत्
विपत् स्यात्
तत्रेश
हंस
विजयं श्री
तन्त्रका
पिण्डकं
ग. वत्
15
कूटं नीलं
अधिष्ठानं प्रकर्तितम्
ग. वत्
पादनानं द्वि
चतुर्हस्तायोधी
ग.वत्
33
रुभयो
वांश
दमाक्रमातू
रोपानहोर्म
चतुर्थांश युतं
वाटाभिः

Page #289

पृष्ठं : पतिः।
मुद्रितपाठ,
ग, पाठः
घ. पाठः
तलान्तरपा + + + + तलान्तरपादमानं.--... ग.वत्
+ + + + + स्तम्भे स्तम्भ ,, १५ सम्मिती
सम्मिता सुषिस द
• मुषिरैर्द | वसवो बेदत्रिसप्तेन्द्रिया दि वमुभिर्वदत्रिसप्तन्द्रि
त्रितयद्वयं
त्रितयद्वयेन 1 त्रितयं द्वयं भागोन्मितम् । भागैर्मिता पश्चाशामु
'पञ्चांशैः मु पञ्चांशं सु तराः
तरा
ग.वत् विमानाश्रया । अथोप
विमानाश्रया ॥ ऊर्ध्वभूस्तम्भतुङ्गस्य द्वा(दे?दें)शाभ्यां षडंशनुक्। ऊवावस्तम्भ
तुझं स्यादेवं तद्विस्तरं
| च हि ॥ अथोप ९ रामम् । जगते · रामम् । स्तम्भामस्य ग.वत्
तु विस्तारं यत्त इण्ड मिति स्मृतम् । तेन मे यानि सर्वाणि विमाना।
शानि सर्वतः ॥ जगते धामस्त
धाम्नस्त पादुकात्तस्य
। पादुकास्तस्य । विनिर्गमः। अथा
विनिर्गमः ! पादं त्रि- ग.वत् पादमेकं वा सपादं वा करदम् ॥ पादोनद्वि
करं वा स्याद् द्विकर ! तस्यानेर्गमम्। स्वस्व योनियथा जाता तथा वा निर्गमं विदुः ॥'
अथा अष्टभागक
अटभागैक मुक्तवत् !! ... अथ पधम् मुक्तवत् ॥ अथ पद्मम्'

Page #290

२२
पृष्ठं
मुद्रितपाटः
ग, पाठः
घ. पाठः
। कण्ठं
- २० तूपानडन्ते
। तूपानान्ते ९५ ! . २ तत्कर्ण
! तत्कण्ठं
| ग.क्त , १२ : पदं । सर्वहयों
सर्वे हम्यो १५ : अच्छिद्रदिछवभाग(१) नु । बिविशवभागैस्तु ग.वत्
| भानु ,,: १७ । वा(ज)नान्तं
: वाजनान्तं | १८ : कर्ण
• गावत । १९ । कर्णारच
. कांच
कण्ठाश्व ,, ,, प्रति वा
। प्रती चा ९६ . २ पद्मव्यंश
पमं यशं । ग-वत् ,,! ३ मष्टकोश
मटा कण्ठांश • मष्टा(!)कण्ठोऽश ,, ६ । भद्रा
पत्रा । १० : त्सेधात्
। त्सेयं
। ग.चत् ,, ,, पङ्कजादयम्
पिङ्कजोदयम् , १३ । अष्टाङ्गगल
अटांसं गल " , पद्मकेन -1- का
। पद्ममेकेन का ,,। १६ · वाजन चैक
वाजन खेक ,, । १७ : सन्तविंश
: सप्तविंश
'गावत ९. ३ महाभह
. महापहि , ५ : कारणं
कारकम् 1 ६ . मञ्चका
पज्ञका ,,: ५ : प्यधिष्ठान(क)वद् (भवत्)। .
प्यधिष्ठानविधान
: वत्। १६। मञ्चकान्य
मञ्चकाग्न्य रामांश
रामांशैः ८ पादुकोनतम्।
पादुकं विदुः । कण्ट
ग.वत् मासूरैवल
मासूरे बल २० सेध शिवांशं त्सेधे चन्द्रांशं २३ , कर्णी + त्रिभा
काग त्रिभिर्मा
ग.वत् दृशाम् ।
दृशा। ९९ : २ , उपान जगतीकर्ण उपानज्जगर्ताकण्ठ ।

Page #291

पृष्टं पति
در
52
33
23
"}
१००
12
"
""
१०१
"
१०२
39
17
""
">
१०३
३ । त्रिभि ( र ? रेव) पा
५ ततशत एव ६ | कर्णत्रिभागे
११ द्विभागतो ग
भेकानं
१४ द्वेधा
भक्तेष्वंशेन
55
१६ कम्पकोशौ
२० ऋणों
मुद्रितपाठः
१
साकृति
२ : सप्त ( रा ) शि
४
कन्वराः
वाजन (क) प
शिवांशपादुकं शइयंशं
११
१३ । उपानरहितं तु
१५ | साब्जकम्पं
१७ कर्ण
१९ ' कर्णो
१४
१५
१७
३ त्रिराप्तां
५
कर्ण
१ इष्माभि
i
भागे
कर्णो
गलभाग
युग्म ( क )
श(शधर, इक्
कर्णे
तदुपरि + ग
33
६ कर्ण
कर्णी
દ
२३
ग. पाठः
मुफ्त एव प्रति त्रिभागे
मेकांश
त्रेधा
भक्ते त्वंशेन
: कम्पोऽशः कण्ठोs
शौ
कष्टों
संकृति
एकांश पादुक
। उपानड्रहितं तु
कष्ट
कण्ठो
कण्ट
इमाते त्रिभि
शैले
कष्टों
शशिश शिक्
कष्टं
तदुपरि च गतं
〇吧
कण्टो
त्रिभिरत्र पा
ध. पाठ:
द्विभागं तु ग
ग. वत्
31
भक्त यशेन
ग. वत्
:
37
सप्तशशि कन्धरात्
• वाजनकप
शिवांशं पातुकं
शक्त्यशे
सावज कम्पं
गवत्
37
त्रिसत्यं
इमाहते त्रिभ
ग. वत् गलमानं
युग्मक
ग. वत्
ग. वत्
52

Page #292

पृष्टं पङ्क्तिः
१०३ ११ | मष्टा कु
१५
मुखत्रि
कश्रुतौ कर्ण
मुखद्वयम्
कर्णे
तदुर्षार + तथा
33
22
"
27
"
१०४
१०५
"
१०६
""
**
اد
ޕީ
27
१०७
""
१६
१८
१९
५ उपानकैक
मुद्रितपाठः
१८ | प्रतेरुपत्रि
चैक
"
!
२ तदुकम्प
४ कर्ण
९ द्र्यांशि (नि)
२ स्मृतः ॥ त्रिषडंश ..
अधि
४
१०
१७
१३
१८
१३
कर्ण
कुष्ठ
१५ | विभक्ते ॥ शमानतः आलि विभक्ते ॥ त्रिषशे तलोत्सेधे कृतें सार्थी
i
दयम् ॥
( कल्पयेत् ॥
कर्ण
23
त्रिवर्ण
प्रकीर्तयेत् ॥
""
१९ पादाभ्यां १, ७ कर्ण
*
अधि
ग. पाठः
मष्टाश्रकु
ककौ कण्ट
प्रर्मुखम्
कण्ठे
तदुपरि च तथा
शतः खुरम् । कम्प
मधौशतः कार्यं भूतांशैः पङ्कजोदयम् |||
गलमे केन कर्तव्यं पद्म
मेकेन कारयेत् । कुमुदाचं त्रिभिभाग
देलमेकांशमानतः ॥
आलि
प्रतेरुचं त्रि
कण्ट
दयम् ॥ अधि
कम्पकम् ॥
कण्ट
"
श्रीकटं
भागाभ्यां
कण्ठ
ग. वत्
मुखं त्रि
ग. वत्
3)
37
उपानं चक
ग. व तू
33
घ. पाटः
53
त्वेक
तदूर्ध्वं कम्प
ग. वत्
द्रयांशिनि
स्मृतः ॥ अधि
ग. बतू
"
+3
प्रकीर्तितम् ॥
ग. वत्
"

Page #293

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
कण्ठ
१८ नवनिर्भक्ते
शशाङ्कादि कर्ण
अधःपट्टे १० तदा(ह)ल्यं १५ : स्य देशरस्याचं समं १६ ; हैमां को
पट्टिकाङ्के सलम्नस्य
चरणनीपादांश संनितम् स्वोत्सेधचरणं समन्तः (१) परितः
१३ युग्मैवीप्ययुग्मै
९ बन्धकुले (?) कदा २. निजमूलां + + शाद २१ । तुल्यं त्रिपद
तदन्ते जान्वबुलं तततत्या
चित्र २० वितति मव
भक्ते (वा) ऽन्तः चटक
नवदिग्भक्के शराङ्गादि ग.रत् अथ पंह
तद्वाहल्यं स्य वेशं तस्योचसमं! ग.वन्.
होमो वो पहिकाङ्कन लम्बस्य
सहितः चरणोनार्धपादांश :ग.वत्
निर्मितम्
स्वोत्रोधाचरणं । समन्तात् परितः समं तत्परितः
युत युग्मैयुग्मै | बन्धे कदा निजमूलानलांशादि ग.वत् तुल्यत्रिपद तदन्ये
| भान्वकुलं
ह्येतत् तस्या
श्चन्द्र विततिर्नव
गावत् । भक्तऽन्तः
चैष्टक
ग.क्त गतोऽभ्यर्धन पादानतद्रिद
मध्यका भइवा
ग.वत् पादान् दल वलभितः स्वा
.
गतोरस्यकेन(?) पादौनकलिद मध्यमा (प)हत्या पादानल चलभिभिः स्वा

Page #294

.प्रष्ट्र
पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
गावत
ग.वत्
.
२० गेहे + सप्तमेनो
ज्ज्व ल + + गृह
कोभयमारतम् ॥ १ चतुषट्क भा
कर्ण की देवादिके । स्तभादो
गेहेऽल्पे सप्तमेनो ज्ज्व लपदग्रह केयमुदारिता॥ चतुष्पञ्च भा कण्ठ कण्ठो द्वे वेदिके स्तम्भादी क.
कर्ण .
ग.वत्
११ ! वेदेका नैव
वेदिकां नैव निघ+ न ..
निखन मुच्यते ॥ प्रासाद....मूलभू मुच्यते ॥ मूलभू , व्यास (वा) प्रत
व्यासं प्रतित गावत ব্রাহা
द्वादशक भागाघ्रिविस्तर भागोऽनिविस्तरः पादोऽङ्घ्रिविस्तरः ३. सकलभूमिषु । तस्मा...प्राउ
सकलभूमिषु । प्रत्यु सर्वशः ॥ प्रत्यु
सर्वशः ॥ भक्ते प्रत्युग,क्त् वाटंकादभि (१)
केऽष्टाङ्कदिग्भिः । " | समाचरेत् । + + + + | समाचरेत् । अथ म- , यशः
ण्डितपादान रमप्रमाणतः । अन्तरे
प्रायशः १ एके ३ युग्मं वा (रादयुग्मं वा)पा
युम्मकं वाप्ययुग्म
११९
,,
. वा पा
५ तत्ताद्वेस्तारभागतः विस्तारोन्मिता
ताद्वस्तारत्रिभागतः विस्तारोचिता ग.वत्
तते । युगाग्रं (म्भ)म
वृत्त युगानं
वृत्त
वृत्त
ग.वत्
-

Page #295

- पृष्ठं । पतिः
मुद्रितपाठः
.
ग, पाठः
घ. पाठः
..
! ....--... -------
वृत्त
| कान्तो विम मूले यः प इष्टका(न्तः) तथै भक्ता | कलाश्रः बन्धः श्रीवत्स वृत्ति वियुक्ता दोर्धाम् कशे स्तम्भव्या तारं धृक्कर्णयोः | तत्पद्मासनतु कर्ण पञ्चभागं त्रि पद्मवत् चर उत्तमा (१)। विशालस्य स । पञ्चदण्डा त्रिपादात् कुर्याद वा ता
कान्तोऽपि म मूलेऽयं प इष्टाकारस्तथै ग.वत् कलाश्रप बद्धः श्रीपट्ट गावत् विमुक्ता ग.वत् कण्ठोऽशे स्तम्भ व्या तारभृक्कण्ठयोः पद्मासनस्य तु ग.वत्
तीव्राम् कण्ठांशे
कण्ठ पञ्चभागत्रि पत्रवत् परमुसमां ॥
.ग.वत्
विशालस्यास गुणदण्डा त्रिपादाद वा कुर्यात्
बोधिकायां मध्यपढें पत्राच(म?)ल
समाश्चान्यो(न्य) १४ चैक
बोधिकारा माला चानानि (?)
बोधिकायास्तु मध्यपट्टपत्राद्यल समाश्चान्योन्य चैते
,
बोधीतारा. मालास्थानानि
ग.वत्
मित्र
गुणा
तत्तार
त्रिगुण तत्तार भुव
भुज

Page #296

२
पृष्ठं पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
योगा
१२६/ १५ । तुङ्गस्य द
तुझं स्थाद् द ७ तदिध्मांशं द
तदिध्मांशद ग.बत् विशालकम् ।
विशालतः। साष्टा(शम
साष्टांशाधम द्वारं योग
द्वारयोग
ग.वत् व्यर्थ बा
यशं बा भुज
भुव क्षेपणे
क्षेपणं
गावत 'पटिकामित
पहिका मित 1 शिष्टांशितः
शियांशतः
गावत् | युक्त्यूल
युक्त्यो द्वारोच्चे शेष
दूरोबशेष
ग.वत् मध्यं + + यो
मध्यद्वारयो
योगो बहलतालवयुतद्वार्दल बहलं तावातद्वादलं! " व्यास(?)
व्यासं रोचित पराग्भागतीवात्ततः पराग्भागार्धतीना- ग.वत्
ततः सूद्यक्तनायुज्ज्वलाम् (१)। सूद्यास्तनायुज्ज्वला। " स्वेकोन
स्वेकेन कवाटफ
कवाटे फ भुज धनादिकं द्वा
घनाधिकद्वा तारचतु
तारे चतु विभाजितः
विभाजिते
गवत् ५ अश्व्यादिवेश्मकृत्यन्ताः
अश्वादिवेश्मकृ
त्यान्ताः निर्विशेषामरालये
निर्विशेषमठालये
भुव पङ्कजाभाग
पङ्कजाभान पुच्छतार
पुच्छौ तार
गावत्
रोपित
भुव
| भुज

Page #297

पृष्टं पङ्किः
१३२ ११ | तुल्य के
१२
"
53
"
"
१३३
53
"
१३४
""
*
>>
"
""
3,
د.
१३६
""
""
"
33
"
"
१३८
"
23
१३९
23
"
"
ܕ
१७
२२
९
५०
"
१
२
६
९
भ्रामयित्वा
खण्डी
मूलागत
पाद
७
मुद्रितपाठः
वा (ट) (स )
वा तद
देक
कवाटं मा
१०
पद्भ्यां
१६ तिर्युच्यु
१७
शकला हि
२२
29
अरमामूला
एका
अन्तर्गपा
१९
(घ्य ? त्रि)
१२ | दिग्गसप्तदशो +
४
अभ्य
५ क्लृप्तं व्या
"
९ दिन
(वा ? स्युर्बा) या
स्वागदीप्तम्
१० सम्यक् कम्पद्वा
१८ | भयानात्रिचम् (?)
५
पत्राविद्धार्थ
१०
सप्तभागे वा तो
१३
स्तम्भ
५
वक्र
६ पूरिमसंयु
चलका
वक्रा
मन्यत् त्रिदि
२.९
ग. पाठः
मूलाग्रगत
तयोर्मूला
एकं
अन्तस्थपा
तिर्यञ्च्यु
शकलानि
क्लृप्तव्या
मन्यत्र दि
स्वाद्धदीप्तम्
सम्यगुपद्रा
भयान्तानि च
पत्राद्यर्धा
सप्तभागे द्वौ तो
おす
घ. पाठः
तुल्यक भागयित्वा
खण्डि
ग. वत्
पद
कवाद्रव्यास
वादिद
देकं
न य तिथिसप्तदशोपेता य गवत्
अग्र
गवत्
कवाटमा
वज्या
गवत्
वाथ वाह्या
त्रि
द्विघ्नं गवत्
"
"
पत्रादिद्धार्थ
ग. वत् स्तम्भे
चक्र
परिसमायु
ग. वत्
चका

Page #298

पृष्ठं पङ्क्तिः
१४० ९
११
१७
१९
"
"
ور
१४१
>>
37
"
ލވާ
ލމ
53
१४२
23
25
१४३
१४४
33
""
१४५
१४६
"
"
"
77
39
૧૪૮
"
15
"3
१
35
१४७ ४
८
७
९
५
६ घट (मु ) कु
नायौ (?)
१२
६
१५
११ | बेत्युत्तरा
१५ युक्तं युग्मक
૧૮ रतस्य
१५
विशता
२
कर्ण
Y
३
वलको दयम्
वाणि
खोक +++ वि
त्रिभागं
तत्पादं बह
ऋष + + द्वन्द्व
६
मुद्रितपाठः
नागमयूर (क) म
पाठं खं
वीरखड्गं
कौ + व्यादरपुस्तकान् (?) कौशेयादर्शपुर (कानू
दण्डर्द्धितं चा
हस्त
नास्यवि
चा
१४
१५
१६ कर्णा
15
9
कधी
सम्मुख
युक्तं (वा)
संष्टिनी प्रदर्थ (वि) नि
३०
द्यग्र
33
३ कर्णा
४ + + निर्यूहितं
फलोदयम्
स्वोक्तवर्ण सुवि
द्विभागं
ग. पाठः
तत्पादबह
वृषझषद्वन्द्व
धाम्नोऽर्थी (श)
पटी
पञ्जरं (च) निवृत्त स्फुटितं त । पञ्जराणि वृत्तस्फु
टितकं त
दण्डर्द्धितश्चा
हस्ति
नासीवि
वेद्युत्तरा
युक्तमोजक
वितसा
कण्ट
समुख
कण्ठा
कण्ठ
यज्ञ
कण्ठाधि
निर्यूहसहितं
ग.वत् वाणि
ग. वत्
घटमुकु नद्यौ नागं मयूरम
ग. वत्
27
"
स्तस्या
गवत्
धाम्नोsटांश
वती
ग. चत्
19
१७
ܕ
सा
घ. पाठः
गवत्
युक्तं स्यात् सिं संश्लिष्टस्वनीप्रादर्धनि
ग.वत्
ܕܕ
"
"}
"}

Page #299

३१
पृष्ठं । पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ.पाट
ग.वत्
कण्ठांश धोत्राभिधा
६ । कर्णाशं
श्रोत्रत्रिधा गिक्रान्तनी कणे संज्ञः
कण्ठो
निष्क्रान्तं नी ग.बत्
संझं
देव
कर्ण
ग.वत्
शेषार्धे मञ्चकर्णाख्यो
कण्ठ शेषाधों मञ्चकण्ठा
चक
कर्णे
| विराजिते
विभाजिते दृशम्
दृशा
ग.वत् मेकांशं + + +
शिमेकांशं सप्ताशं शि पजरैशितोदये
अंशिते पञ्जरोदये शिखरोदयम्
शिखरोदये पत्र | द्विदण्डं
त्रिदण्ड तथाकारं
तदाकारं गलकं
गल कण्ठे
गावत करणावधानं ना
। करणं ना (तावत्) कलावा
कलाङ्गुलावधि | सकलं तत्तदू
सकन्धरं तदू
स्तम्भेऽस्य विस्ताराद् द्वि
विस्ताराद्वे तत्तदूर्वे य
तदूर्व च य सर्वलता
सपंप्रता निलता मता (2)
हिलता मता स्तम्भाधारलता मृता
स्तम्भकुम्भकताधरा ताविप
ततिधि | सप्तांशे शूगभागं(१)
| सप्तांशाशुगभागं ,, | वा रुदाशे
वातिथ्यंशे रुद्रभागि- ग.वत् कम् । षड्भागं नवभागे वा रुद्रांश
पावत्

Page #300

ਬੁਝ
१५५
""
39
१५६ ।
33
22
19
१५७
32
"
१५८
13
१५९
"2
5
१६०
19
१६१
१६२
F
33
"
१"
"
१६३
"
"
६४
7:
९
ލ
११
कल्प
१३ |स्या (दो? दोमां ) शं
१ विशेषो + तथा
पञ्चविधं
बुधैः । षड्भक्ते
५ भागेऽर्वभागः
1
१०
१५
१२
१३ व्यास
१७
६
१९
मुद्रितपाठः
१०
गणेश्वरस्य
जपयत्वा
व पुप्तादि
हान्यावरे
४ मुखपटिका
५
आलिङ्गत्रि
1
बाघु
करणे + गर्भ
૧૪
समः
१० उत्तरोचे + रामशे
१४ | कर्ण
६ तुलाकर्ण
नागर कर्म
द्राविडे
""
१३ | नालो
१५ | कुलांश
२०
बन्धोचमध्य
६ नामांश
१५ वाजनां
१७
द्विद्युबला
तद्भेदः
१
६ विन्यासलक्षणं नाम
१७ | किं(ञ्चि)न्न्यू
३२
ग. पाठः
सप्तविधं
बुधैः । पत्रोत्तरस्य वि- ग.वत्
I
स्तारात त्रिपादं घन-
मानकम् । षड्भके
अल्प
स्याद् वेदांश विशेषेण तथा भागमभागकैः
गणेश्वरं च
जापयित्वा
वल्लीपत्रादि
व्यासं
करणेन गर्भ
हान्यापरे
मुखपटिकं
आलिङ्गं त्रि
समम्
उत्तरोचे तु रामशे
कण्ड
तुलाकण्ठ
नागरकष्टं
रामांश
द्विपायुज्जलाम्
"
CAR
"
.
वली पुस्ताद
ग. वत् बाह्यो
ग. वत्
ग. वत्
"
घ. पाठः
"
""
33
नागेर क
नागरे
लो
कलांश
बन्धोचं मध्ये
ग. वत्
वाजनं
द्विरायुज्ज्वलम्
तद्भेदाः
विन्यासं नाम
किञ्चिन्न्यू

Page #301

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
गाङ्गेयं
ग.वत्
१६ | गाङ्गेयौ १२ षडाचं ष
षडाया ष | समन्तं
सम्मतं
ग.वत् शिखरावधिम्
। शिखरावधि २+ + + + + + + + तुर्यधर शिरोदयं च गवत् + + + + पञ्च
विहितं पञ्च ३ | त्वष्टा
चाष्टा ४ / तिदा (१) . | भिदा | नवतिः
नवभिः मितान्मध्या
मिता मध्या | पूर्वोक्तया + चयः तेन | पूर्वतया च यःकर्णः, ग, वत्
तेन |धिकस्ता
धिकदिन | लम्बनेऽथं.स
लम्बने तद्वत् पुतद्वदर
उत्तर धने चानु
घनेन वा चानु | वंशोचमुत्तरद्यत्तत् स्वे वंशोंचमुत्तरायं तत् वंशो(?)चमुत्तराद्य
स्वे
| तु स्वे १६ यथायथानि
तथायतानि ग.वत् उत्तरानीप्र
उत्तरान्त्रीप | यद्यद्रीद्र (१) लु
यद्यादेष्टल
ग.वत् याममिष्ट
याममष्ट | चूलिको
चुलीका कार्य (तस्य ?) ध्वज
कार्य वज चूलिको
चुलीको उत्तरानीप्र
उत्तरानीप यामे (षु? तु) भा
यामे विभा दक्षिणोत्तर
वलयात्तर मध्यमम्
मध्यगम् | वलयाध (१) मेव वलयद्वयमेव | वल(याय)(?).
यमेव १६ । त्रिभिरेवं
त्रिभिरेव
गावत्
-

Page #302

पृष्ठं पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
"
। ८ विन्यस्येच्चूाले
विन्यस्य चूलि तस्यां च
तस्याश्च । १५ कथितः
कथितं १६ वलयत्रि
वलं त्रि २२ । तत्पादं वंशपादस्य घनं । तत्पादमस्यतु घनं तु वा
तथा तासां सकल
तासां सर्वासां सकल, गवत् श्वोर्वतो निधनम् श्चोर्ध्वतो हि घनम् , पावकाश
पावकारी अष्टांशे नीप्र
| अष्टांशैनंत्रि ग.वत् भागैकवि
भागकं वि कर्ण
कर्ण पञ्चभाग द्वि
पञ्चभागं द्वि . विन्यस्यन् नीप्रफलका ल
विन्यस्य नीप्रफलको
रक्षणाय
4
.
४
ཤྩ བ བ པ དེ དེ དེ ཏེ ཐེ དེ དེ ཏེ ཙྩོ དེ དེ དེ དེ དེ དེ ཨེ ༢༔
| लक्षणाय मूर्नेष्टका। यद् द्रव्ये(ण) कृतं
ग-वत् मूर्धष्टकाविधिः। यद द्रव्येण कृतं
मूमें
१७५
१७५ / १५ /
लम्ब ४. पादं
दुदयात्मो न्मू*
दुभयात्मो
पाद गावत न्मूर्धे
आपिधानं
अपिधानं पुटाख्या+ न्यूज़ शोल्बे
पुटाख्यान्यप्यूर्ध्व
शोल्यै
वा (स्यात्) विस्तारमुख्य
वाथ विस्तारं मुख सर्वाजा पाद
सर्वाङ्गपद
-
-

Page #303

पृष्ठं | पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
ग.वत्
कण्ठो कण्ठो
कर्णो
कण
कण्ठ
तत्क
तत्कट पटिकाम्
पट्टिका | तदर्धा+ वारांशेन विकत | तदर्धः वा रामाशे- ग.वत्
नापि का स्वस्तिकाकृति।
स्वस्तिकाकृतिम् नाल्प
चाल्प पश्चिमे लिं+स | पश्चिमे लङ्गस
ग.वत् पालकान्
पालकाः
कर्णा
| काय
वापि प्रतिमांस्तथा
प्रतिमास्तथा कण्ठा
ग.वत् केके + स्व क. कोण स्व कर्णा
कण्ठा अथ स्तू, नेकां भावाहर तवं- अथ स्तूपिका । सर्वत्र अथ स्तूपिकालक्षशतुलादयः (१) चापि स्तमा वा ह-गम् । सर्वत्र ......
स्तवंशतुलादयः
'स्तम्भं वा.......तु
लादयः सर्वधा
सप्तधा
धृक् चतुरश्रद्वि घशतः। प्रोक्तमञ्चोच्छू
दृष्टि (१)
स्त्रक चतुरष्टद्धि
यशकम्। २० प्रतिमंशोच्छ
पौष्टि ६ माद्यंशको | १२ | कच्चं सार्थ
सावकामिके १९ देवपूजिते । चत्परि...
.......तत्पादं
कण्ठोच्चं साध
माद्यङ्गको कण्ठोच्चस्या सार्वभौमके देवपूजिते । तत्पादं

Page #304

पृष्ठं | पतिः
मुद्रित पाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
१८४
ग.वत्
१८५
ग.वत्
७
गावत्
प्रासादत्रितय
प्रासादस्योदये वेदिमागम्
गलमानम् । तद्च्च चरणा
तवयं चरणा ४ | विमानके । द्विचत्वा
विमानकं । चत्वा ११ साटचत्वारिंशद्भर्भ
साष्टचत्वारिंशतिभिर्भ
मञ्चपाद कण, ....... साधवदास कण्ठाच्छ ........... ग.वत् रोनतम् ।
| सावदं शिरोन्नतम् । चरणायतम्
चरणोदयम् साध बागांश
सार्थबाणांश वार्ध
साध संज्ञक
संज्ञिते रामांशकं
बाणांशक यामं++ सान्य | थाम मञ्चं साङ्घ | भागं सा
पादं सा साधानलाशपादो
सार्धानलांशं पादी प्रस्तरोदयम्
प्रस्तरोन्नतम् स्तम्भ पादा
स्तम्भपादा ध्यक्ष
गावत् धधांश
अधाश प्रस्तरीच्छ्यम्
प्रस्तरोदयम् भवन्त्यतः
भवन्त्यथ साध शरांशकम्
सार्धशशिकम् अम्बुजासन
अम्बुजानन प्रस्तरं + दला
प्रस्तर सदला प्रस्तरं स(दाल?दला) कर्णी
कण्ठ
ग.वत् २ [++ षष्टकृते
पाष्टेभागकृते ३ सप्ताशं
सोशं ६ | साद्मिविभागिकम् ।। साङ्
प्राकम् । ग.वत् | १९ |भागिकम् । भूतांशं द्वेभागिकम् । सपाद
पञ्चकं पाद मञ्च सा- , द्विभागिकम् । भूतांशं|
यध
5

Page #305

पृष्टं पङ्किः
१९१
२०
मुद्रितपाठः
३७
ग. पाठः
घ. पाठः
द्विभागिकम् । साङ्घशं द्विभागिकम् । पादी | विभागिकम् । पादोनमञ्चकं पादं द्वि नपञ्चकं पादं भागं प्रस्तरोदयम् । मयं त्र्यंशाङ्घ्रिचसार्धवेदांशकं पादं । न्द्रकम्...
मञ्चं सत्र्यङ्घ्रिच | पादोनाव्ध्यशकं मञ्चं न्द्रकम् । शिवांश वे पादं सार्धधरांशकम् । दिको संधमध्य तु गलोदयम् । शिखरं पादं सार्धशरांशकम्। सार्धवेदांशं पादोन- द्विभागार्ध मत्रमानं व्यंशमानकम् । स्तू- |साङ्घ्रिभूताश....
नवभूमौ तुम-पादोनपञ्चकम् । द्वेन्दिरे सुरपूजिते । कु । भागं प्रस्तरोत्सेधं यदनेकभेदेन ब्रह्म- पादं साधोविधभागकान्तादिनामतः । कम् | सायं
भवन्ति शान्तिका -
दोनों साधारणत एव हि ॥ अथ दशतलम् । शतभागकृते
तुझे मसूरं सागरां - शकम् । अष्टांशं चरणोत्सेधं मञ्चम
यूनसागरम् 1 पा
दोचं गार्धसप्तांशं प्र
स्तरं साधवह्निकम् । धावंश चरणोत्सेधं
| मञ्चं साङ्घ्रिगुणांशकम् | सार्धषट्कं
पादतु गुणांशं प्र
स्तरोन्नतम् | रसांरां
पाददीर्घ तु मञ्चं सत्र्यङनेत्रकम् । पादोचं साधपञ्चांश

Page #306

पृष्ठं पास
पृष्ठ
मुद्रितपाठः
मुद्रितपाठः
ग, पाठः
घ. पाठः
मञ्चं सार्धकरांश| करें। सपादपञ्चक पादं मझं सार्धकरांशकम् । पञ्चांशं पाददीधै तु मञ्चं सा
प्रकरांशकम् । पादोनपञ्चकं पादं ?भागं प्रस्तरोदयम् । सार्धदांशकं पादं मचं पादाननेत्रकम् । शश्यंशं वादकामानं साधाशं गलमानकम् । शिखरं सार्धवेदांशं शेषांश स्तूपिकोदयम् । कुयादेवं दशतलं शान्तिकाद्यविशेषतः । बहून्यत्यन्तकान्तादि सान्ति नामानि तत्र हि ॥ अथैकादशतलम् । पञ्चोत्तरशतांशे तु सदन कोदेयं तथा । सार्धवेदांशमाद्यङ्गं सार्धवस्वंशमन्रिकम् । युगांशं प्रस्तरोत्सेधं वस्वशं चरणायतम् । पादौनाध्यंशक मञ्चं पादं साधंधराधरम् । सार्धागन्यंशं प्रस्तरोचं पादोच्चं तु स्वरांशकम् ।

Page #307

पृथं पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः ।
घ.पाः
मञ्चं साङ्गिाभाग तु प.दं सार्धषडशकम् । त्रिभाग मञ्च-! कोत्सेध षडशं पादतुङ्गकम् । मञ्च पादोनलोकांशं पादं सार्धशरांशकम् । साधद्विभागकं मजवं सातिभूतांशमद्धिकम् । द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं पाद पादनपञ्चकम् । सार्धाशं प्रस्तरोत्सेधं पादं सर्धािब्धिभागकम् ।। साघ्रशं
कण्ठो
१९१ / २२ | कर्णो
ग.वत् सदनाचं
सदनांचे
तला युगानं वृत्त
युगाश्रवृत्त वायब्धिखे
वहयनिसे चायामलिभि
चायामं त्रिभे
ग.वत् | धैं तु करक्षक
। करपक्षक पृयात्मनः । गेहस्य ना पृष्ठात्मनः । हात्तएष्ठकृतिभाजित++ + + २५ गेहस्य नाहेऽष्ट+अंश
| कृतिभाजिते । अंश व्यासत्रिभा . न्यासालमा व्यासत्रिभा (१) यधापुरम् । प्रासाद...भि- यथापुरम् । मनस- ग.वत् म्नसन्धावृत्त।
धावतरा युगांशभू
युगाङ्गभू तारमुखं श्रे
तारसमं
| ग.वत्
.

Page #308

पतिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाटः
१ निधिभक्त ५ | तारमुख श्रे ६ । एकैकांशकही , तदायतम् । हस्तं स.
तिथिभक
ग.५ तारसम श्रे
| एकैकांशी तह (2) तदायतम् । प्रासाद-ग.वत् सदृशं दीर्घ तदध त्रिंशिते द्वयम् । वेदांशे गुणभागं वा भूतांशे युगभागकम् । रसशे शुकभागं वा ५मागं गिरिभाजिते । गोत्रांशं वसुभ वा रन्ध्रांशे वसुभागन् । मुखमण्डपदार्प स्यान्नवधा परिकीर्तितम् । द.मानेन तारं स्यात् तत्सम वार्धमेव वा । पचांशे शिखिभागं वा सप्तांशे वेदभागेकम् । ऊरपेशं दशभागे वा मित्रांशे पञ्चभागकम् । इत्येवं विस्तृतं तेवामन्तरालं विध. यते । हस्तं साध
। १० तारमानन वा कुर्यात् सप्त
| तत्तदहकम्
५ | स्तम्भवर तर ७ | तत्तदंशकम् । १० । इत्येव
मारभ्य षट्षडगुलवर्धनात्
तारमानेन कुर्यात्
तत् सप्त स्तम्भाद्युत्तर ग.वत् इत्येवं मारभ्य षडङ्गुलविवर्धनात्

Page #309

मुद्रितपाठः .
ग. पाठः
.. घ. पाठः
गावत्
१७ द्विभागं स्यान्मसूरकम्
द्विभागोचं मसूरकम् १८ स्तम्भोत्सेधं मसूर
स्तम्भोत्सेधान्मसूर | न्यासात्
व्यासातू २ दशांश
रसांश रथस्तम्भ
रदस्तम्भ १९ + + + + + + + + | अष्टहस्तावधिर्यावत् | पादोत्सेध
पादोत्सेध | २१ वार्धाङ्गुलविव
वार्धा(गुलव নিহালাপান্ত
विंशमात्रान्तं भवन्त्युक्त्या च
भवन्त्युक्ताश्च
ग.वत् ८ भवन्ति हि । चतुरभ्र ...
भवन्ति हि । एकभार . एकभारं मण्डपं ततः
मण्डपाततम्
ग.वत् भार
মান্ত
गावत् कृत्वा तु कु
कृत्वाग्निकु स्वज बहिरूबै वो
बहिरुत्थे वो वहिरुत्थे चो मध्य(सूत्र ?)स्थे सूत्रस्थे | ग.वत् दलस्यो
दलमस्यो दुपर्यु
छुपर्यु
."
ततस्तु
मतस्तु
गणनयालिन्द
कुशलेन
| गणनालिन्द सचलक्षा कुरलेन हार पर्यन्ताध पदा षडंशा प्रासाद
षडशं .
ग.वत् समलक्षा गावत् भार पर्यन्तोऽर्धपदा ग.वत् प्राकार गावत् च्छैचमथापि यथाक्रमम् । गावत्
मण्डलं
च्छषमथापि यथाक्रमात् । यादिभिः
चादितः .
Silpa

Page #310

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
--
-
२०४
एक
६ नन्दातिजगताहस्तैः (अन्त)- नन्दरुद्रातिजगतीति- नन्दरुद्राद्रिजगतीति
: हारा भवन्ति थिहस्ता भवन्ति ।...भवन्ति । ९ महानसम् :
महासनम्
ग.वत् पञ्चमं चेन्दुकान्त
पञ्चपञ्चेन्द्रकान्त | एवं चोभयचण्डितम् ।
चोभयमण्डितम् ग.वत् ह्येतन्मण्डल
ह्यन्तर्मण्डल हस्तं मुखै
हस्तमुखै । तथान्तःस्थोत्तरे तथान्तस्थोत्तरे प्रकृतेस्तुल्ये
प्रकृतेस्तुल्यं प्रकृते तुल्यं १० नतम्
। ततम , द्वितीयान्त्या
द्वितीयादन्त्या ग.वत् ,, | तत्तद्वदेव नतं
तद्वदेव नतं तद्वदेव तत १. मूलधार
। मूलतार ५ . षट्सप्तान्तं
षड्ढस्तान्तं १४ : सर्व
सप्त १६ । कुर्यादन्त
कार्यमन्त १७ वाजनच्छत्र
वाजनं छत्र २१ । अपृक्तमालिक
आवृत्तमालिक । प्रासादमञ्चके
प्राकारमच्छ के
! प्राकारपञ्चके
ग.क्तू
गावत्
वलिका
२०९
वाप्यजुभित्तिका ॥ प्रासादनापादेन
१२ । दण्डाकार
। समाकर १८ मालिका । २ वाप्यूजुभित्तिका ! कूटको
ठा ......... प्रासादनाह| पादेन । त्रितालकम्
निसालकम् २१० १५ ! अथवाश्वि
अथाश्वि २११ २च्छिखरं ८ दी(पि)का
वेदिका १० । वेदिपादान् १५ : द्विपांशकम्
शिवांशकम्
च्छिखरे गावत् चेदिपादात् गवत्

Page #311

पृष्ठं पतिः
२१५
"
२१२
39
27
59
२१३
२१४
33
२९५
95
२१६
2>
">
13
13
२.१७
39
93
२१८
""
در
">
33
२१९
२२०
33
33
१६ त्रयोदशांशतिथ्यं
१९ तस्यामथवा
सपादश्यङ्गुलं
१५ दण्डिकाद्यन्तरे
१८ | स्तुल्यान्तरं यथा
२२ वेदिकादिवशे तस्या
6 ू
मुद्रितपाठः
१ सीनि
५ | अन्तरा
१३ भां
१८ | भागविभागिकम्
१९ | विस्तारात्
२१ । कार्य ह (स्त) च्छे
४
(a) ६ विस्तारद्विगुणो
१५
सप्तकुज्य
२० | विवद्धयां तु
मध्यमद्वार
"
२२ महतेद्वर
१५ द्वारतुङ्गपुर
१७ | माष्ठपादो
४ गोपुरव्यास
१३ ! शर (भौ ? भू ) मौ
१४ | विद्यांशै
१५ कुड्यं गर्भ
७
२० अधस्तलं द्वार
२२ | पूर्ववद् + + गभी
परिवारविधानम्
६
२ | जाये
५ परिवारक:
चतुरश्रकृते
ग. पाठः
मूगे + + निरीक्ष्यैव (?) मूलगेहं निरीक्ष्यैव
द्वारतुङ्गे पुर
अन्तहारा
वा
दण्डिकाभ्यन्तरे
ग. वत् स्वान्तरं यथा ।
तुल्यमन्तरम् । वेदिकाविवरे तस्या | वेदिकाविव (रे) तस्या
धाम्नि
ग. वत्
भागद्विभागिकम्
कार्य हस्तच्छे
वा
वप्रकुड्य विवृद्धया तु
शरभूमौ विश्वाशै
पूर्ववत् कार्य गर्भा
जात्यां
परिवारकाः
चतुरश्रीकृ
त्रयोदशांश तिथ्यं
तस्या अथवा
सपादाग्न्यङ्गुलं
27
घ. पाठ:
"
विस्तारं कुर्याद्धस्तच्छे
ग. वत्
विस्तारं द्विगुणो
ग. वत्
13
मध्यमं द्वार महते द्वार
ग. वत्
19
मधिष्ठानं पादो गोपुरं व्यास शरमेने (?)
ग. वत् कुख्यगर्भ
अधस्तलद्वार
ग. वत् परिवारम्
ग. वत्
">
"3

Page #312

पक्तिः
मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ..पाठः
२२० । २२
प्रादक्षिण्यक्रमात् ॥ गौरी प्रादक्षिण्यक्रमात् ॥ 'प्रादक्षिण्यक्रमादमी ॥
अनन्ताथा भवश्चैव अन्ताद्यभवं चैवमामोदी सूक्ष्मस्तथैव दिः सूक्ष्मस्तथैव च
च । गौरी () गौरी २ काशिक
कौशिक ग.वत् ४ महादेव + + + + महादेवः समूर्तिपः। महादेवः समूर्ति
गवत्
मुखाः स्थिताः
कार्याः
७ उप्रश्च + + रश्चैव . उग्रः शनैश्चरश्चैव | यमाशास्थाः
शिवांशस्थाः मुखस्थिताः पितृवारुण
| रक्षोवारुण कुर्यात् २२ पीठाद् वाथ नि पीठात्तु नि ९ । वृत्तस्यैशे
। नृत्तस्यैशे । पुरः १३ । शास्त्राणां
! शस्त्राणां १७ चेन्द्रा २१ । मरुतो मुनीनां ५ पुष्पमण्डपम् ॥ नैर्ऋतं ...
.......... वारुणे । १२ ! दीर्घिका
पावने
ग.वत् पुरा
चन्द्रा मरुतोर्मुनीनां पुष्पमण्डपम् । वा। रुणे दीर्घिकां पवने पञ्च क्लैः कल्प
बलैः कल्य
१५ | बलेः कल्प २० मूले ३ सदनो
५ : अन्येषामेव । ८. वाहनाकारं
वाहनागारं
सदृशो अन्येषामपि ग.वत् चैक ग्राहया
। १५ , त्वेक
भिदा तारं षो
बाह्या भिस्तारं दीबी
दण्डे निसार्थ २२७१ तथा
दण्डेऽत्र सार्थ थवा

Page #313

पृष्ठं पङ्क्तिः
२२७
33
१२८
ا وو
""
33
२२९
""
"3
२३१
२३२
२३३
57
२३४
"
२१
१०
"
९ तदङ्गक्रियाम्
१४
पादं दलं
पाददलं म्युत्तरैर्दसौ
८
भ्युत्तरे rat
१४ | पद्मतु द्विभागं तु द्विभागं ! वेदांशैः पद्म तु
द्विभागं
१६ वोपान + + + महापट्टि ! योपानमंशेन महा
पत्रि
मुद्रितपाठः
१४
पद्मं पद्मस्य तिकास्तद्वत्
पटमंशतः । अष्टांशोनं
१२ | पीठाकार
१६ : जगतिकास्तत्र
१७ व्यर्ध
८
१६ | नयाशत्रिभागे
१८ | प्रस्तरं तत्समं कुर्यात्
२१ | विजयाभिधे ।
वेदांशपीठ
त्रयस्त्रिंशदंशे तु तु
द्वाभ्यां
। मानकम् ।
१५ | त्वपि
४५
११ च लक्षणैः
१३ | कुम्भमध्यादि
१५ पर्यन्तविमानो
२० रसा (ट) तुङ्गवहलं
ग. पाठः
तिकां तद्वत् पट्टमंशत: । गलमानं त्रिभिर्भागैः कम्पमंशेन
कारयेत् । द्वाभ्यां के पोतकोत्सेधं तदूर्ध्वेsei तु विन्यसेत् । विस्तरस्य शराध्यं
रामजपीठस्य विस्तृतम् । अष्टशंशोनं
पीठतार
जगतिकां तत्र
य
वेदांश पीठ
त्रयस्त्रिंशत्कृते तुझे
द्वाभ्यां
कुम्भमण्ड्यादि
रसाशुगांशवहले
तदङ्गक्रिया
गवत्
म्युत्तरौ दौ
ग. वत्
33
ऊर्ध्वस् ग.वत्
"
घ. पाठः
25
33
त्रयस्त्रिंशद्विभागे तत्समं प्रस्तरं कुर्यात् विजयाभिधम् । त्रयस्त्रिंशांशि (दंशे ?) - ते तुङ्गे द्वाभ्यां
मानतः ।
भुवि
! विचक्षणैः
गवत्
पर्यन्तं विमानो
ग. वत्

Page #314

पृष्ठं । पङ्क्तिः
२३४
२०
२१
२३५ १०
>>
"
"
""
२३६
17
22
ነፃ
>>
३ प्र
"
२३८
"2
२३९
२४०
१६
१८
१९
२०
मुद्रितपाठः
११
१२
१७
६
कृशं हासितं
द्वारद्वा
मानकम् । संस्थाप्य
सुषिर
७
......
५ देवं म
हस्ते
१६
३
७
८
१२ समोत्तुङ्गः
१३
कारमानतः
मध्ये ध्वजदण्ड ( स ) मां .
ततः
देवाङ्कं चित्र
१४
१८
अधो
२०
५ लक्षणकथनं नाम
बाह्यान्तं द्रव्य
माकृत्याद्यञ्चत्
मेखलाद्यागलं
भागतः
वित्त
संज्ञानामन्यैः प्रो
यथावेधपदं न्यसेत्
*ક્
समोत्तुङ्गं
वार्धपादोन + + + द्वि वाथ सार्धं वा पादान
गुणं
द्विगुणं
मेखलाया गलं
संद
सन्धिकार्ये न शो
ये तेषां
९
आद्यङ्गादुन
१७ : सुधीर्विधातव्यः
२०
१०
ग. पाठः
कृशाग्रान्वितं
करमानतः
वक्ष्ये ध्वजदण्डार्ध
मा
ततम्
देवानां चित्र चैव म
गर्ते
भावतः
त्रुत्त
यथाधवदनं न्यसेत्
एतेषां
ग. वत् द्वारं द्वा
मानकम् । सुषिर
ग. वत्
"
घ. पाठः
देवानां (वेदाङ्गं ?) चित्र
ग. वत्
33
"
माकृत्याद्याय वात्
अथा
! लक्षणं नाम
बाह्यान्तद्रव्य
ग. वत्
>>
संनानां मन्ये प्रो
ग. वत् सन्धयेत्
सन्धिः कार्येण शो
आद्याद्युन सन्धिर्विधातव्या
समं वातत्रयं
समपातत्र्यं
समं वा तत्र यं
दीर्घतः ॥ के पूर्वापर दधिके ॥ पूर्वापरगतं गवत्
दीर्घ
दीर्घ
१३ | मुखपृष्टगतद्रव्य
मुखे पृष्टगतद्रव्य मुख पृष्ठगतं द्रव्य

Page #315

पृष्ठं । पतिः
मुद्रितपाठः ।
ग. पाठः
घ. पाठः
च
१४ । वामगत
वामागत दलाकारं
दलाकाराः सञ्चयः
सन्धयः
गावत् १८ पार्श्वस्थद्रव्यनिर्गमप पार्श्वस्थं द्रव्यानि पाश्वस्थ द्र(व्यात्रिी
गम्य प.
व्यं निर्गम्य प ४ चेत्
ग.वत् छिन्न
च्छित्त्वा १५ पच्छिखं तु
ट्च्छिखस्तु | सो+ यथा
सोऽयं यथा ग.वत् | यथायोग्य
यथायोग सन्धिस्थं
सन्धिस्थ मध्यस्थं
मध्यस्थ
गावत् अन्योन्य
अन्योन्यं । बसुमध्य
सा चमध्य व्यासमध्य द्रव्यैस्तथैव ... ... ... ... द्रव्यैर्यदि दण्डक
ग.वत् । यदि + + + + दण्डक १३ । दुपरिगैर्द्रव्यै
युपरिगदव्यै
कर्णे आस्थानभित्तिकस्तम्भमश- अस्थानभित्तिकस्त- अस्थान ........ 'क्ताङ्गविरूपता। म्भमनुक्तानं विरूपता। मनुक्तांशविरूपता अवोदित | अनूदित
अलोदित तत्तत्स्वभावत
तत्तत्स्वरूपत
चित्रं १२ / कथास्त्वपि
कथास्वपि । लिपेत्
लिम्पेत्
लिखेत् लेपयेत्
लेखयेत
ग.वत् ३ / + + चूर्ण + + चतुर्थांश सुधाचूर्णचतुर्थाश
लवैः ५ ++ ++ प्रमाणं
वालुकानां प्रमाणं १३ दिनालपकम् ।
दि (सा? नार्धकम् ।
! पूर्ण शाकोटकत्वचा
शाकोटादित्वचा
यत्र
२४६९
-..." " -
-
..---
-

Page #316

पृष्ठं पङ्क्तिः
२४७
२४८ ९
33
">
23
२५
"
"
"}
"
5
">
२५१
29
२५२
در
२५३
२१ तुल्यशीतजलेनापि
मुद्रितपाठः
१८ १९ : रक्ते
५ भूयो
९ यवमात्रं
१४ | शौ
१७ सूक्ष्मायामरोमं तृणा
१९
त्रिकाः
सा
लेखन्या
बहिर्भागे
तु धर्धा
दारून्
मच्छिकः (?)
१८
५
१०
६ रन्ध्रतो
७
"
कल्पिता
૪.
सिन्धोच + (?) भ्र
क्रमेणैव
आकेशान्नासे
स्यैक
ग. पाठः
२०
२२
१
६
९ परत
१६ | रूपसांमुख्य
रूपं सम्मुख्य
गात्रं
१७
विभागिकाः
श्व विभागिकाः
१९
२२ | पक्षसूत्रं + + + +प पक्षसूत्रस्य चैकतः । ग बत्
रभाग
अष्टाङ्गुलं ततोऽन्य
रक्त
भूयो नृत्य
शौल्व
लिखिन्या
घ. पाठः
चतुरङ्गुलमन्तरम् । अपाङ्गात् कर्णपाल्याश्च स्तनस्यान्त
रपार्श्वतः । जानुत्रिभागतो गुह्ये जङ्घाप्रा' न्ताद् विनिर्गतम् ।।
परभाग
सीमन्ताच श्रु
तुलसीदलजलेनापि
धातून मिच्छतः
गवत्
"
याममात्रं
गवत्
सूक्ष्माया रोमं वा तृणा
त्रिधा
ताः
ग. वत्
| व्रतिभागे (?) तुर्यमर्धा
पदत
ग. वत्
सूत्रं
छत्र भागिकाः
कल्पिते
वा धृतो
ग. चत्
क्रमेणैवं
केशान्तान्नासि
स्यैव

Page #317

मुद्रितपाठः
ग. पाठः
घ. पाठः
घहिते
به س
م
१० एका
(हिस)का
घटिते , सूनरोहितचूच्यते(?). स्तनरोहितचूचुके | ग.वत् मध्यं ड्यङ्गुल
मध्यधगुल गोलगा
गोलका तु दशपञ्च
तु यवपञ्च नवा
यवा २५४ | + +कथितः
कूर्चकथितः गावत् ७ ! स्याच्छेषं भित्ति
स्यादन्यद् भित्ति मिश्रभावानां
मिश्रभावन स्थानमुखं
स्थानं मुखं २१ । भदौ च
भेदेन । २२ । भेदी च
भेदेन योज्या त+ लता सूक्ष्मतोज्ज्वलता ग.वत् ३ वतोज्ज्वले(?)पीत यत्रोज्ज्वले पात | पदमञ्जसा
पटुरजसा ६ संमृजेत्तु खरा
संमृजेन्नखरा | तत् कोषित
तकोषितं | तत्पिष्टे
तत्पिष्टं सह + + + + + तः ॥ सह सम्म यत्नतः ॥ विलेखयेत्
विलेपयेव पट्टानतिरैः पुनः
पट्टान् तस्मिन् दृढे
पुनः चिमिश्रितम् ।
विदितम् । ख्यातमनिवर्ण
ख्यातं वह्निवर्ण कृष्णं पातसमं '
कृष्णपीतं समं विधा
द्विधा । एतान्यनल
एतान्यखिल गावत एतैश्चूर्णे
तैश्चूर्णे
विलेखयेत मात्रकम् ।
मात्रतः। । गम्यते ॥ + + + + + | गम्यते । एवं + + + + + + । एवं
W
२५
विलेपयेत्
म.वत्

Page #318


Page #319

READY FOR SALE.
RS. AS. P. BH (Stuti) by H. H. Svati Srî Râma Varma
Mahârâjah. 10C Rutadanaru: (Karya) Syârandûrapuravarna
naprabandha by H. H. Svâti Sri Rama Varma Mahârâjah, with the commentary Sundarī of kâjarâja Varma Koil Tampuran. 2 0 0
Trivandrum Sanskrit Series. No. 1-a (Vyakarana) by Deva with Puru.
shakâra of Krishnali lâsukaruni. 1 0 0 No. 2aftarantamise arahat by
Krishnalilásukamuni. 0 2 No. 3—907: (Kavya) by Vâmana Bhatta
Bână (Second Edition). 0 4 0 No. 4-fraaierofa: (Kavya) by Nilakantha Dik
: shita. 2 0 0 No. s uperado: (Alankâra) by Malia Bhaita
with commentary 2 12 No. 6mmer: (Vyâkarana) by Saranadeva. 200 No. 7ENTERTRETT (Vedânta) by Sada
sivendra Sarasvatî 2 4 0 No. 8—harmaa (Nataka) by Ravi Varma
| Bhupa. 1 0 No. 9-arteanfaat (Vedânta) by Virûpå kshanâtha with the commentary of Vidyâ
chakravartin. 0 8 0 No. 10- Fiat (Gajalakshana) by Nilakantha. 0 8 0 No. 11-98ÁTTO (Nataka) by Kulasekhara Varma with the commentary of Siva
ráma 2 O No. 12-TEATER (Vedânta) by Bhagavad Adisesha with the commentary of Râghay
Ananda. 0 8 0 No. 13-gwtain Nataka) by Kulasekhara
Varma with the commentary of Sivarama. 2 0 0
co

Page #320

RS, AS. P. No. 14-fiftere: (Niti) by Kâmandaka, with the
commentary of Sankarârya. 3 8 0 No, 15-F TAGNE (Nâtaka) by Bhâsa.
(Second Edition). i 8 0 No. 16-mariterra (Nataka) by Bhâsa. 180 No. 17-
Do. Do. Too No. 18-Apreuten (Stuti) by Nârâtyana Bhatta
with the commeutary of Desamangala
Vârya. 4 00
No. 19- Arraia: (Mimamsa) by Narayana
Blatta and Narayana Panditul. 1 4 0 No. 20—latra (Nataka) by Bhâsa. 180 No. 21 maraftat Do. Do.
1 0 0 No. 22-Aparala-gaalitaaditaa-40*4rifuga
(Nâtaka) by Bhâsa. 1 8 0 No. 23-araleloarim: (kosa) by Kesavaswâmin
(Part I. 1st & 2nd Kandas). 1 12 No. 24-iharrema: (Kavy :) by Chakrakavi. No. 26–- Stagira (Nyâya) by Ganga
dharasůri. 0 12 0 No. 26-
(Nâtaka) by Bhâsa. 0 12 0 No. 27-41919: (Kavya) by Kalidasa with
the two commentaries, Prakâsika of Arunagirinatha and Vivarana of Nara
yana Pandita (Part I. 1st & 2nd Sargas). 1 12 0 No. 28_ETTAN: (Dharmasätra) by Vikhanas. 0 8 0 No. 29-Aramaiorarcista: (Kosa) by Kesavaswâmin
(Part II. 3rd Kânda) 2 4 0 No. 30--aregfaren (Silva).
0 120 No. 31-iaruitsadreta: (Kosa) by Kesavaswamin
(Part III. 4th, 5th & 6th Kândas). 1 0 0

Page #321

BS. AL. P. No. 32-aara: (Kavya) by Kalidasa with the
two commentaries, Prakâsika of Aruna. girinâtha and Vivarana of Narayana
Pandita (Part II, 3rd, 4th & 5th Sargas) 2 8 0 No. 33--K E : (Vyakarana) with the com
mentary Dipaprabhâ of Nârâyana. 0 8 0 No. 34-foreta: (Erykte:) (Nyâya) by Râja
chūdāmanimakhin. 1 4 0 No. 35--Alorare: (88417ms:) (Nyâya) by Gopi.
1 8 0 No. 36- ARHITE: (Kavya) by Kalidasa with the
two commentaries, Prakâsikâ of Aru. nagirinâ tha and Vivarana of Narayana
Pandita (Part III. 6th, 7th & 8th Sargas). 3.0 0 No. 37-errattung** (Smriti) by Vararuchi with
commentary. 0 4 0 No. 38mmergara (Kosa) by Amarasimha
with the commentary Tikâsarvasva of Vandyaghatiya Sarvânanda (Part I. Ist
Kânda). 200 No. 39-41 (Nataka) by Bhasa.
0 12 0 No. 40—37**KEETH (Alankâra) by Râjânaka Sri
Ruyyaka with the Alankârasarvaswa of Sri Mankhuka and its commentary by
Samudrabandha. 2 8 0 No. 41- chucent (Kalpa) by Apastamba with
Vivarana of Sri Sankara Bhagavat Pada. 0 4 0 No. 42-farra (Nâtaka) by Bhâsa. . 180 No. 43—THINKAH (Koea) by Amarasimha
with the two commentaries, Amarakosodghatana of Kshiraswamin and Tikasarvabwa of Vandyaghatîya Sarvananda
(Part II. 2nd Kanda 1-6 Vargas) 2 8 0

Page #322

RS. A. I. No. 448 1 (Tantra) by Bhattaraka Sri Ve
dottama. 0 4 0 No. 45- 1944 (Prapanchahridaya).
1 0 0 No. 46–9#TUETA: (Vyåkarana) by Nilakantha :
Dikshita. 0 8 0 No. 47-PE T9h (Vedânta) by Sri
Krishnânanda Sarasvati. (Part I.) 1 12 0 No. 48– Do. Do. (Part II.) 200 No. 49-estra (Jyotisha) by Parameswara. 040 No. 50— thiagurt: (Alankâra ) by Singa
| Bhipula. 3 0 0 No. 51-irekiauta (Kosa) by Amarasimha
with the two commentaries, A marakosodghatana of Kshiraswamin and Tikâ. sarraswa of Vandyaghatiya Sarvânanda
(Part III. 2nd Kånda 7-10 Vargas) 2 0 0 No. 52TASHEET (Kosa) by Amarasimha
with the commentary Tikâsarvaswa of Vandyaghatiya Sarvananda (Part IV.
3rd Kanda) i 80 No. 53- Firefrufe: (Vedântaj by Prakâsâtmaya
tindra 0 12 0 No. 54 lefarrera1: (Vyâkarana)
0 4 0 No. 55o HITSITIEAF# (Nâtaka) by Sri Mahendravikrama varian.
080 No. 56- varrafa (Silpa).
080 No. 57-aafar (Kâvya).
14 C No. 58—AMA TH (Vedanta) by Sri
Krishnananda Saraswatî (Part III.) 2 0 0 No. 59—aman (Nataka) by Sriharshadeva
with the commentary Nayananda
vimarsini of Sivarama. 1 3 4 0 No. 60--agala: (Stuti) by Sri Laghubhattaraku
with the commentary of Sri Raghiavananda
.: 08

Page #323

RS. AS. P. No. 61–ERRITT (Vedanta) by Sri Krishnin
nanda Sarasvati (Part IV.) 1 80 No. 62--THERINE: (Sarvamatasangraha). 080 No. 63-facrariah (Kavya) by Bharavi with the commentary Sabdârthadipika of Chitra
bhanu (1, 2 and 3 Sargas). 2 8 0 No. 64-HERAFAT: (Kavya) by Kalidasa with the commentary Pradipa of Dakshinâvarta
natha. 1 0 0 No. 65. 445€ (Silpu) hy Mayamuni.
3 8 0 No. 66--- FETİHS (Darsana) with the com
mentary Parimala of Maheswarânanda. 2 8 0 No. 67- yan: (Tantra) by Nûrîyana with the commentary Vimarsini of Sankara.
(Part I. 1-6 Pata las) 3 4 0 Nc: 68-724413: (Agama) by Srî Bhojadeva with the commentary Tâtparya
dipikā of Srî Kuinar. 200 No. 69— AtaTrea: (Tantra) by Isâ nasiva
gurudevamisra (Part I. Sâmānyapâda) 1 8 0 No. 70-aasta #T: (Part I).
2 8 C No. 71--- Tahu: (Tantra) by Narayana with
the commentary Vimarsini of Sankara (Part II. 7-12 Patalas).
38 o No. 72– Raigaya anulat: (Tantra) by Isanasiragurudevamisra (Part II, Mantra
pada) 400 No. 73 - faqpərarat: (Vedanta) by Sri
Madhusudanasarasvati 0 4 0

Page #324
Rs. As. No. 74. MISTERET: (Dharmasastra) with the commentary Balakrida of Visyarupacharya. (Part I---Achar and Vyavahara Adhyayas) No. 75-- ficut (Silpa) by Srikumara (Part I) Ipply to: The Agent for the sale of Government Sanskrit Publications, Trivandrum